Chng 1

KHI NIM KHOA HC V NGHIN CU KHOA HC

1.1. Khoa hc
Khoa hc l qu trnh nghin cu nhm khm ph ra nhng kin thc mi, hc thuyt mi, v t nhin v x hi. Nhng kin thc hay hc thuyt mi ny, tt hn, c th thay th dn nhng ci c, khng cn ph hp. Th d: Quan nim thc vt l vt th khng c cm gic c thay th bng quan nim thc vt c cm nhn. Nh vy, khoa hc bao gm mt h thng tri thc v qui lut ca vt cht v s vn ng ca vt cht, nhng qui lut ca t nhin, x hi, v t duy. H thng tri thc ny hnh thnh trong lch s v khng ngng pht trin trn c s thc tin x hi. Phn bit ra 2 h thng tri thc: tri thc kinh nghim v tri thc khoa hc. - Tri thc kinh nghim: l nhng hiu bit c tch ly qua hot ng sng hng ngy trong mi quan h gia con ngi vi con ngi v gia con ngi vi thin nhin. Qu trnh ny gip con ngi hiu bit v s vt, v cch qun l thin nhin v hnh thnh mi quan h gia nhng con ngi trong x hi. Tri thc kinh nghim c con ngi khng ngng s dng v pht trin trong hot ng thc t. Tuy nhin, tri thc kinh nghim cha tht s i su vo bn cht, cha thy c ht cc thuc tnh ca s vt v mi quan h bn trong gia s vt v con ngi. V vy, tri thc kinh nghim ch pht trin n mt hiu bit gii hn nht nh, nhng tri thc kinh nghim l c s cho s hnh thnh tri thc khoa hc. - Tri thc khoa hc: l nhng hiu bit c tch ly mt cch c h thng nh hot ng NCKH, cc hat ng ny c mc tiu xc nh v s dng phng php khoa hc. Khng ging nh tri thc kinh nghim, tri thc khoa hc da trn kt qu quan st, thu thp c qua nhng th nghim v qua cc s kin xy ra ngu nhin trong hot ng x hi, trong t nhin. Tri thc khoa hc c t chc trong khun kh cc ngnh v b mn khoa hc (discipline) nh: trit hc, s hc, kinh t hc, ton hc, sinh hc,

1.2. Nghin cu khoa hc

Nghin cu khoa hc l mt hat ng tm kim, xem xt, iu tra, hoc th nghim. Da trn nhng s liu, ti liu, kin thc, t c t cc th nghim NCKH pht hin ra nhng ci mi v bn cht s vt, v th gii t nhin v x hi, v sng to phng php v phng tin k thut mi cao hn, gi tr hn. Con ngi mun lm NCKH phi c kin thc nht nh v lnh vc nghin cu v ci chnh l phi rn luyn cch lm vic t lc, c phng php t lc ngi trn gh nh trng.

1.3. ti nghin cu khoa hc

1.3.1. Khi nim ti
ti l mt hnh thc t chc NCKH do mt ngi hoc mt nhm ngi thc hin. Mt s hnh thc t chc nghin cu khc khng hon ton mang tnh cht nghin cu khoa hoc, chng hn nh: Chng trnh, d n, n. S khc bit gia cc hnh thc NCKH ny nh sau: * ti: c thc hin tr li nhng cu hi mang tnh hc thut, c th cha n vic ng dng trong hot ng thc t. * D n: c thc hin nhm vo mc ch ng dng, c xc nh c th hiu qu v kinh t v x hi. D n c tnh ng dng cao, c rng buc thi gian v ngun lc. * n: l loi vn kin, c xy dng trnh cp qun l cao hn, hoc gi cho mt c quan ti tr xin thc hin mt cng vic no nh: thnh lp mt t chc; ti tr cho mt hot ng x hi, ... Sau khi n c ph chun, s hnh thnh nhng d n, chng trnh, ti theo yu cu ca n. * Chng trnh: l mt nhm ti hoc d n c tp hp theo mt mc ch xc nh. Gia chng c tnh c lp tng i cao. Tin thc hin ti, d n trong chng trnh khng nht thit phi ging nhau, nhng ni dung ca chng trnh th phi ng b.

1.3.2. i tng nghin cu v phm vi nghin cu

* i tng nghin cu: l bn cht ca s vt hay hin tng cn xem xt v lm r trong nhim v nghin cu. * Phm vi nghin cu: i tng nghin cu c kho st trong trong phm vi nht nh v mt thi gian, khng gian v lnh vc nghin cu.

1.3.3. Mc ch v mc tiu nghin cu

Khi vit cng nghin cu, mt iu rt quan trng l lm sao th hin c mc tiu v mc ch nghin cu m khng c s trng lp ln nhau. V vy, cn thit phn bit s khc nhau gia mc ch v mc tiu. * Mc ch: l hng n mt iu g hay mt cng vic no trong nghin cu m ngi nghin cu mong mun hon thnh, nhng thng th mc ch kh c th o lng hay nh lng. Ni cch khc, mc ch l s sp t cng vic hay iu g c a ra trong nghin cu. Mc ch tr li cu hi nhm vo vic g?, hoc phc v cho iu g? v mang ngha thc tin ca nghin cu, nhm n i tng phc v sn xut, nghin cu.

* Mc tiu: l thc hin iu g hoc hot ng no c th, r rng m ngi nghin cu s hon thnh theo k hoch t ra trong nghin cu. Mc tiu c th o lng hay nh lng c. Ni cch khc, mc tiu l nn tng hot ng ca ti v lm c s cho vic nh gi k hoch nghin cu a ra, v l iu m kt qu phi t c. Mc tiu tr li cu hi lm ci g?. Th d: phn bit gia mc ch v mc tiu ca ti sau y. ti: nh hng ca phn N n nng sut la H thu trng trn t ph sa ven sng ng Bng Sng Cu Long. Mc ch ca ti: tng thu nhp cho ngi nng dn trng la. Mc tiu ca ti: 1. Tm ra c liu lng bn phn N ti ho cho la H thu. 2. Xc nh c thi im v cch bn phn N thch hp cho la H thu.

Chng 2

PHNG PHP KHOA HC

2.1. Th no l khi nim
Khi nim l qu trnh nhn thc hay t duy ca con ngi bt u t nhng tri gic hay bng nhng quan st s vt hin thc tc ng vo gic quan. Nh vy, khi nim c th hiu l hnh thc t duy ca con ngi v nhng thuc tnh, bn cht ca s vt v mi lin h ca nhng c tnh vi nhau. Ngi NCKH hnh thnh cc khi nim tm hiu mi quan h gia cc khi nim vi nhau, phn bit s vt ny vi s vt khc v o lng thuc tnh bn cht ca s vt hay hnh thnh khi nim nhm mc ch xy dng c s l lun.

2.2. Phn on
Trong nghin cu, ngi ta thng vn dng cc khi nim phn on hay tin on. Phn on l vn dng cc khi nim phn bit, so snh nhng c tnh, bn cht ca s vt v tm mi lin h gia c tnh chung v c tnh ring ca cc s vt .

2.3. Suy lun

C 2 cch suy lun: suy lun suy din v suy lun qui np"

2.3.1. Cch suy lun suy din

Theo Aristotle, kin thc t c nh s suy lun. Mun suy lun phi c tin v tin c chp nhn. V vy, mt tin c mi quan h vi kt lun rt r rng. Suy lun suy din theo Aristotle l suy lun i t ci chung ti ci ring, v mi quan h c bit. Th d v suy lun suy din ca Aristotle trong Bng 2.1. Bng 2.1 Th d v suy lun suy din Tin chnh: Tin ph: Kt lun: Tt c sinh vin i hc u n Nam l sinh vin Nam i hc u n

2.3.2. Suy lun qui np

Vo u nhng nm 1600s, Francis Bacon a ra mt phng php tip cn khc v kin thc, khc vi Aristotle. ng ta cho rng, t c kin thc mi phi i t thng tin ring n kt lun chung, phng php ny gi l phng php qui np. Phng php ny cho php chng ta dng nhng tin

ring, l nhng kin thc c chp nhn, nh l phng tin t c kin thc mi. Th d v suy lun qui np trong Bng 2.2. Bng 2.2 Th d v suy lun qui np Tin ring: Tin ring: Kt lun: Nam, Bc, ng v Ty tham d lp u n Nam, Bc, ng v Ty t c im cao Sinh vin tham d lp u n th t c im cao

Ngy nay, cc nh nghin cu kt hp hai phng php trn hay cn gi l phng php khoa hc (Bng 2.3). Phng php khoa hc cn phi xc nh tin chnh (gi l gi thuyt) v sau phn tch cc kin thc c c (nghin cu ring) mt cch logic kt lun gi thuyt. Bng 2.3 Th d v phng php khoa hc * Tin chnh (gi thuyt): Sinh vin tham d lp u n th t c im cao * Tham d lp Nhm 1: Nam, Bc, ng v Ty tham d lp u n (nguyn nhn cn nghi ng): Nhm 2: Lan, Anh, Kiu v Vn khng tham d lp u n * im Nhm 1: Nam, Bc, ng v Ty t c im 9 (nh hng cn nghi ng): v 10 Nhm 2: Lan, Anh, Kiu v Vn t c im 5 v 6 * Kt lun: Sinh vin tham d lp u n th t c im cao so vi khng tham d lp u n (V vy, tin chnh hoc gi thit c cng nhn l ng)

2.4. Cu trc ca phng php lun nghin cu khoa hc

Nghin cu khoa hc phi s dng PPKH: bao gm chn phng php thch hp (lun chng) chng minh mi quan h gia cc lun c v gia ton b lun c vi lun ; cch t gi thuyt hay phn on s dng cc lun c v phng php thu thp thng tin v x l thng tin (lun c) xy dng lun .

2.4.1. Lun
Lun tr li cu hi cn chng minh iu g? trong nghin cu. Lun l mt phn on hay mt gi thuyt cn c chng minh. Th d: La c bn qu nhiu phn N s b ng.

2.4.2. Lun c
chng minh mt lun th nh khoa hc cn a ra cc bng chng hay lun c khoa hc. Lun c bao gm thu thp cc thng tin, ti liu tham kho; quan st v thc nghim. Lun c tr li cu hi Chng minh bng ci g?. Cc nh khoa hc s dng lun c lm c s chng minh mt lun . C hai loi lun c c s dng trong nghin cu khoa hc: Lun c l thuyt: bao gm cc l thuyt, lun im, tin , nh l, nh lut, qui lut c khoa hc chng minh v xc nhn l ng. Lun c l thuyt cng c xem l c s l lun. Lun c thc tin: da trn c s s liu thu thp, quan st v lm th nghim.

2.4.3. Lun chng

chng minh mt lun , nh nghin cu khoa hc phi a ra phng php xc nh mi lin h gia cc lun c v gia lun c vi lun . Lun chng tr li cu hi Chng minh bng cch no?. Trong nghin cu khoa hc, chng minh mt lun , mt gi thuyt hay s tin on th nh nghin cu s dng lun chng, chng hn kt hp cc php suy lun, gia suy lun suy din, suy lun qui np v loi suy. Mt cch s dng lun chng khc, l phng php tip cn v thu thp thng tin lm lun c khoa hc, thu thp s liu thng k trong thc nghim hay trong cc loi nghin cu iu tra.

2.5. Phng php khoa hc

Phng php khoa hc (PPKH). Nhng ngnh khoa hc khc nhau cng c th c nhng PPKH khc nhau. Ngnh khoa hc t nhin nh vt l, ho hc, nng nghip s dng PPKH thc nghim, nh tin hnh b tr th nghim thu thp s liu, gii thch v kt lun. Cn ngnh khoa hc x hi nh nhn chng hc, kinh t, lch s s dng PPKH thu thp thng tin t s quan st, phng vn hay iu tra. Tuy nhin, PPKH c nhng bc chung nh: Quan st s vt hay hin tng, t vn v lp gi thuyt, thu thp s liu v da trn s lu rt ra kt lun (Bng 2.4). Nhng vn c s khc nhau v qu trnh thu thp s liu, x l v phn tch s liu. Bng 2.4 Cc bc c bn trong phng php khoa hc Bc 1 2 3 4 5 Ni dung Quan st s vt, hin tng t vn nghin cu t gi thuyt hay s tin on Thu thp thng tin hay s liu th nghim Kt lun

Chng 3

VN NGHIN CU KHOA HC
3.1. Bn cht ca quan st
Trc y, con ngi da vo nim tin gii thch nhng g thy c xy ra trong th gii xung quanh m khng c kim chng hay thc nghim chng minh tnh vng chc ca nhng quan nim, t tng, hc thuyt m h a ra. Ngoi ra, con ngi cng khng s dng phng php khoa hc c cu tr li cho cu hi. Th d thi i ca Aristotle (th k IV trc cng nguyn), con ngi (k c mt s nh khoa hc) tin rng: cc sinh vt ang sng c th t xut hin, cc vt th tr (khng c s sng) c th bin i thnh vt th hay sinh vt sng, v cho rng con trn, b, ch nhi, xut hin t bn ly, bi t khi ngp l xy ra. Ngy nay, cc nh khoa hc khng ngng quan st, theo di s vt, hin tng, qui lut ca s vn ng, mi quan h, trong th gii xung quanh v da vo kin thc, kinh nghim hay cc nghin cu c trc khm ph, tm ra kin thc mi, gii thch cc qui lut vn ng, mi quan h gia cc s vt mt cch khoa hc. Bn cht ca quan st l cm gic c cm nhn nh gic quan nh th gic, thnh gic, xc gic, khu gic v v gic. Cc gic quan ny gip cho nh nghin cu pht hin hay tm ra vn NCKH. Khi quan st phi khch quan, khng c ch quan, v quan st ch quan thng da trn cc kin c nhn v nim tin th khng thuc lnh vc khoa hc. Tm li, quan st hin tng, s vt l qu trnh m ngh hay suy ngh pht sinh trc cho bc u lm NCKH. Vic quan st kt hp vi kin thc c trc ca nh nghin cu l c s cho vic hnh thnh cu hi v t ra gi thuyt nghin cu.

3.2. Vn nghin cu khoa hc

3.2.1. t cu hi
Bn cht ca quan st thng t ra nhng cu hi, t t ra vn nghin cu cho nh khoa hc v ngi nghin cu. Cu hi t ra phi n gin, c th, r rng (xc nh gii hn, phm vi nghin cu) v lm sao c th thc hin th nghim kim chng, tr li. Th d, cu hi: C bao nhiu hc sinh n trng hm nay?. Cu tr li c thc hin n gin bng cch m s lng hc sinh hin din trng. Nhng mt cu hi khc t ra: Ti sao bn n trng hm nay?. R rng cho thy rng, tr li cu hi ny thc s hi kh thc hin, th nghim kh phc tp v phi tin hnh iu tra hc sinh. Cch t cu hi thng bt u nh sau: Lm th no, bao nhiu, xy ra u, ni no, khi no, ai, ti sao, ci g, ? t cu hi hay t vn nghin cu l c s gip nh khoa hc chn ch nghin cu (topic) thch hp. Sau khi chn

ch nghin cu, mt cng vic rt quan trng trong phng php nghin cu l thu thp ti liu tham kho (ty theo loi nghin cu m c phng php thu thp thng tin khc nhau).

3.2.2. Phn loi vn nghin cu khoa hc

Sau khi t cu hi v vn nghin cu khoa hc c xc nh, cng vic tip theo cn bit l vn thuc loi cu hi no. Nhn chung, vn c th hin trong 3 loi cu hi nh sau: a/ Cu hi thuc loi thc nghim. b/ Cu hi thuc loi quan nim hay nhn thc. c/ Cu hi thuc loi nh gi. a/ Cu hi thuc loi thc nghim Cu hi thuc loi thc nghim l nhng cu hi c lin quan ti cc s kin xy ra hoc cc qu trnh c mi quan h nhn-qu v th gii ca chng ta. tr li cu hi loi ny, chng ta cn phi tin hnh quan st hoc lm th nghim; Hoc hi cc chuyn gia, hay nh ngi lm chuyn mn gip . Cu hi thuc loi ny c trong cc lnh vc nh sinh hc, vt l, ha hc, kinh t, lch s, Th d: Cy la cn bao nhiu phn N pht trin tt? Mt s cu hi c th khng c cu tr li nu nh khng tin hnh thc nghim. Th d, loi ngi c tin ha t cc ng vt khc hay khng? Cu hi ny c th c tr li t cc NCKH nhng phi ht sc cn thn, v chng ta khng c c s v hiu bit tr li cu hi ny. Tt c cc kt lun phi da trn tin cy ca s liu thu thp trong quan st v th nghim. Nhng suy ngh n gin, nhn thc khng th tr li cu hi thuc loi thc nghim ny m ch tr li cho cc cu hi thuc v loi quan nim. b/ Cu hi thuc loi quan nim hay nhn thc Loi cu hi ny c th c tr li bng nhng nhn thc mt cch logic, hoc ch l nhng suy ngh n gin cng tr li m khng cn tin hnh thc nghim hay quan st. Th d Ti sao cy trng cn nh sng?. Suy ngh n gin y c hiu l c s phn tch nhn thc v l l hay l do, ngha l s dng cc nguyn tc, qui lut, php l trong x hi v nhng c s khoa hc c trc. Cn ch s dng cc qui lut, lut l trong x hi c p dng mt cch n nh v ph hp vi vn nghin cu. c/ Cu hi thuc loi nh gi Cu hi thuc lai nh gi l cu hi th hin gi tr v tiu chun. Cu hi ny c lin quan ti vic nh gi cc gi tr v o c hoc gi tr thm m. tr li cc cu hi loi ny, cn hiu bit nt c trng gia gi tr thc cht v gi tr s dng. Gi tr thc cht l gi tr hin hu ring ca s vt m khng l thuc vo cch s dng. Gi tr s dng l s vt ch c gi tr khi n p ng c nhu

cu s dng v n b nh gi khng cn gi tr khi n khng cn p ng c nhu cu s dng na. Th d: Th no l ht go c cht lng cao?.

3.2.3. Cch pht hin vn nghin cu khoa hc

Cc vn nghin cu khoa hc thng c hnh thnh trong cc tnh hung sau: * Qu trnh nghin cu, c v thu thp ti liu nghin cu gip cho nh khoa hc pht hin hoc nhn ra cc vn v t ra nhiu cu hi cn nghin cu (pht trin vn rng hn nghin cu). i khi ngi nghin cu thy mt iu g cha r trong nhng nghin cu trc v mun chng minh li. y l tnh hung quan trng nht xc nh vn nghin cu. * Trong cc hi ngh chuyn , bo co khoa hc, k thut, i khi c nhng bt ng, tranh ci v tranh lun khoa hc gip cho cc nh khoa hc nhn thy c nhng mt yu, mt hn ch ca vn tranh ci v t ngi nghin cu nhn nh, phn tch li v chn lc rt ra vn cn nghin cu. * Trong mi quan h gia con ngi vi con ngi, con ngi vi t nhin, qua hot ng thc t lao ng sn xut, yu cu k thut, mi quan h trong x hi, c x, lm cho con ngi khng ngng tm ti, sng to ra nhng sn phm tt hn nhm phc v cho nhu cu i sng con ngi trong x hi. Nhng hot ng thc t ny t ra cho ngi nghin cu cc cu hi hay ngi nghin cu pht hin ra cc vn cn nghin cu. * Vn nghin cu cng c hnh thnh qua nhng thng tin bc xc, li ni phn nn nghe c qua cc cuc ni chuyn t nhng ngi xung quanh m cha gii thch, gii quyt c vn no . * Cc vn hay cc cu hi nghin cu cht xut hin trong suy ngh ca cc nh khoa hc, cc nh nghin cu qua tnh c quan st cc hin tng ca t nhin, cc hot ng xy ra trong x hi hng ngy. * Tnh t m ca nh khoa hc v iu g cng t ra cc cu hi hay vn nghin cu.

Chng 4

THU THP TI LIU V T GI THUYT

4.1. Ti liu
4.1.1. Mc ch thu thp ti liu
Thu thp v nghin cu ti liu l mt cng vic quan trng cn thit cho bt k hot ng nghin cu khoa hc no. Cc nh nghin cu khoa hc lun c v tra cu ti liu c trc lm nn tng cho NCKH. y l ngun kin thc qu gi c tch ly qua qu trnh nghin cu mang tnh lch s lu di. V vy, mc ch ca vic thu thp v nghin cu ti liu nhm: - Gip cho ngi nghin cu nm c phng php ca cc nghin cu thc hin trc y. - Lm r hn ti nghin cu ca mnh. - Gip ngi nghin cu c phng php lun hay lun c cht ch hn. - C thm kin thc rng, su v lnh vc ang nghin cu. - Trnh trng lp vi cc nghin cu trc y, v vy mt thi gian, cng sc v ti chnh. - Gip ngi nghin cu xy dng lun c (bng chng) chng minh gi thuyt NCKH.

4.1.2. Phn loi ti liu nghin cu

Phn loi ti liu gip cho ngi nghin cu chn lc, nh gi v s dng ti liu ng vi lnh vc chuyn mn hay i tng mun nghin cu. C th chia ra 2 loi ti liu: ti s cp (hay ti liu liu gc) v ti liu th cp. 4.1.2.1. Ti liu s cp Ti liu s cp l ti liu m ngi nghin cu t thu thp, phng vn trc tip, hoc ngun ti liu c bn, cn t hoc cha c ch gii. Mt s vn nghin cu c rt t ti liu, v vy cn phi iu tra tm v khm ph ra cc ngun ti liu cha c bit. Ngi nghin cu cn phi t chc, thit lp phng php ghi chp, thu thp s liu.

11

4.1.2.2. Ti liu th cp Loi ti liu ny c ngun gc t ti liu s cp c phn tch, gii thch v tho lun, din gii. Cc ngun ti liu th cp nh: Sch gio khoa, bo ch, bi bo, tp san chuyn , tp ch, bin bn hi ngh, bo co khoa hc, internet, sch tham kho, lun vn, lun n, thng tin thng k, hnh nh, video, bng cassette, ti liu-vn th, bn tho vit tay,

4.1.3. Ngun thu thp ti liu

Thng tin thu thp lm nghin cu c tm thy t cc ngun ti liu sau: Lun c khoa hc, nh l, qui lut, nh lut, khi nim, c th thu thp c t sch gio khoa, ti liu chuyn nghnh, sch chuyn kho, ... Cc s liu, ti liu cng b c tham kho t cc bi bo trong tp ch khoa hc, tp san, bo co chuyn khoa hc, . S liu thng k c thu thp t cc Nin Gim Thng K: Chi cc thng k, Tng cc thng k, . Ti liu lu tr, vn kin, h s, vn bn v lut, chnh sch, thu thp t cc c quan qun l Nh nc, t chc chnh tr - x hi. Thng tin trn truyn hnh, truyn thanh, bo ch, mang tnh i chng cng c thu thp, v c x l lm lun c khoa hc chng minh cho vn khoa hc.

4.2. Gi thuyt
4.2.1. nh ngha gi thuyt
Gi thuyt l cu tr li m th hoc l s tin on tr li cho cu hi hay vn nghin cu. Ch : gi thuyt khng phi l s quan st, m t hin tng s vt, m phi c kim chng bng cc c s l lun hoc thc nghim.

4.2.2. Cc c tnh ca gi thuyt

Gi thuyt c nhng c tnh sau: Gi thuyt phi theo mt nguyn l chung v khng thay trong sut qu trnh nghin cu. Gi thuyt phi ph hp vi iu kin thc t v c s l thuyt. Gi thuyt cng n gin cng tt. Gi thuyt c th c kim nghim v mang tnh kh thi. Mt gi thuyt tt phi tho mn cc yu cu sau:

12

- Phi c tham kho ti liu, thu thp thng tin. - Phi c mi quan h nhn - qu. - C th thc nghim thu thp s liu.

4.2.3. Mi quan h gia gi thuyt v vn khoa hc

Sau khi xc nh cu hi hay vn nghin cu khoa hc, ngi nghin cu hnh thnh tng khoa hc, tm ra cu tr li hoc s gii thch ti vn cha bit (t gi thuyt). tng khoa hc ny cn gi l s tin on khoa hc hay gi thuyt gip cho ngi nghin cu c ng c, hng i ng hay tip cn ti mc tiu cn nghin cu. Trn c s nhng quan st bc u, nhng tnh hung t ra (cu hi hay vn ), nhng c s l thuyt (tham kho ti liu, kin thc c,), s tin on v nhng d kin tin hnh thc nghim s gip cho ngi nghin cu hnh thnh mt c s l lun khoa hc xy dng gi thuyt khoa hc. Th d, khi quan st thy hin tng xoi rng tri, mt cu hi c t ra l lm th no gim hin tng rng tri ny (vn nghin cu). Ngi nghin cu s xy dng gi thuyt da trn c s cc hiu bit, nghin cu ti liu, nh sau: Nu gi thuyt cho rng NAA lm tng s u tri xoi Ct Ha Lc. Bi v NAA ging nh kch thch t Auxin ni sinh, l cht c vai tr sinh l trong cy gip tng s u tri, lm gim hm lng ABA hay gim s to tng ri. NAA lm tng u tri trn mt s loi cy n tri nh xoi Chu Hng V, nhn , vy th vic phun NAA s gip cy xoi Ct Ha Lc u tri nhiu hn so vi cy khng phun NAA.

4.2.4. Cu trc ca mt gi thuyt

4.2.4.1. Cu trc c mi quan h nhn-qu Cn phn bit cu trc ca mt gi thuyt vi mt s cu ni khc khng phi l gi thuyt. Th d: khi ni: Cy trng thay i mu sc khi gp lnh hoc Tia nh sng cc tm gy ra t bin, cu ny nh l mt cu kt lun, khng phi l cu gi thuyt. i khi gi thuyt t ra khng th hin mi quan h m th v khng th thc hin th nghim chng minh. Th d: ti chi v s, vy th ti s giu hoc nu ti gi m men bia, vy th nhiu hi gas s sinh ra. Cu trc ca mt gi thuyt c cha qu nhiu bin quan st v chng c mi quan h vi nhau. Khi lm thay i mt bin no , kt qu s lm thay i bin cn li. Th d: Cy trng quang hp tt s cho nng sut cao. C qu nhiu yu t nh hng n kh nng quang hp ca cy Mt cu trc gi thuyt tt phi cha ng mi quan h nhn-qu v thng s dng t m th c th. Th d: gi thuyt Phn bn c th lm gia tng s sinh trng hay nng sut cy trng. Mi quan h trong gi thuyt l nh hng quan h gia phn bn

13

v s sinh trng hoc nng sut cy trng, cn nguyn nhn l phn bn v kt qu l s sinh trng hay nng sut cy trng. 4.2.4.2. Cu trc Nu-vy th Mt cu trc khc ca gi thuyt Nu-vy th cng thng c s dng t gi thuyt nh sau: Nu (h qu hoc nguyn nhn) c lin quan ti (nguyn nhn hoc h qu) , Vy th nguyn nhn c th hay nh hng n h qu. Th d: Nu v ht u c lin quan ti s ny mm, vy th ht u c v nhn c th khng ny mm. Mt s nh khoa hc t cu trc ny nh l s tin on v da trn xy dng th nghim kim chng gi thuyt. Th d: Nu dng cht N c nh hng n s sinh trng ca la, vy th bn phn N c th lm gia tng nng sut la.

4.2.5. Cch t gi thuyt

iu quan trng trong cch t gi thuyt l phi t nh th no c th thc hin th nghim kim chng ng hay sai gi thuyt . V vy, trong vic xy dng mt gi thuyt cn tr li cc cu hi sau: 1. Gi thuyt ny c th tin hnh thc nghim c khng? 2. Cc bin hay cc yu t no cn c nghin cu? 3. Phng php th nghim no (trong phng, kho st, iu tra, bng cu hi, phng vn, ) c s dng trong nghin cu? 4. Cc ch tiu no cn o t trong sut th nghim? 5. Phng php x l s liu no m ngi nghin cu dng bc b hay chp nhn gi thuyt? Mt gi thuyt hp l cn c cc c im chnh sau y: Gi thuyt t ra phi ph hp v da trn quan st hay c s l thuyt hin ti (kin thc vn c, nguyn l, kinh nghim, kt qu nghin cu tng t trc y, hoc da vo ngun ti liu tham kho), nhng tng trong gi thuyt l phn l thuyt cha c chp nhn. Gi thuyt t ra c th lm s tin on th hin kh nng ng hay sai (th d, mt t l cao nhng ngi ht thuc l b cht do ung th phi khi so snh vi nhng ngi khng ht thuc l. iu ny c th tin on qua kim nghim). Gi thuyt t ra c th lm th nghim thu thp s liu, kim chng hay chng minh gi thuyt (ng hay sai). Tm li, gi thuyt t ra da trn s quan st, kin thc vn c, cc nguyn l, kinh nghim trc y hoc da vo ngun ti liu tham kho, kt qu nghin cu tng t trc y pht trin nguyn l chung hay bng chng gii thch, chng minh cu hi nghin cu. Xt v bn cht logic, gi thuyt c t ra t vic xem xt bn cht ring, chung ca s vt v mi quan h ca chng hay gi l qu trnh suy lun. Qu trnh suy lun l c s hnh thnh gi thuyt khoa hc.

14

Th d: khi quan st s ny mm ca cc ht u hoc da trn cc ti liu nghin cu khoa hc ngi nghin cu nhn thy ht u bnh thng, ht no, v ht bng lng th ny mm tt v u (y l mt kt qu c bit qua l thuyt, ti liu nghin cu trc y,). Nh vy, ngi nghin cu c th suy lun t ra cu hi i vi cc ht u c v b nhn nheo th ny mm nh th no? (y l cu hi). Gi thuyt c t ra l Nu s ny mm ca ht u c lin quan ti v ht, vy th ht u c v nhn c th khng ny mm. y l mt gi thuyt m c th d dng lm th nghim kim chng.

4.2.6. Kim chng gi thuyt qua so snh gia tin on vi kt qu th nghim

Bn cnh vic kim nghim, mt yu t quan trng l nh gi s tin on. Nu nh s tin on c tm thy l khng ng (da trn kt qu hay bng chng th nghim), ngi nghin cu kt lun rng gi thuyt (mt phn gi thuyt) sai (ngha l bc b hay chng minh gi thuyt sai). Khi s tin on l ng (da trn kt qu hay bng chng th nghim), kt lun gi thuyt l ng. Thng th cc nh khoa hc vn dng kin thc tin on mi quan h gia bin c lp v bin ph thuc. Th d: gi thuyt t ra trn s tin on l Nu gia tng phn bn, lm gia tng nng sut, vy th cc cy u c bn phn nhiu hn s cho nng sut cao hn. Nu s tin on khng da vo kin thc khoa hc, ti liu nghin cu lm trc y th s tin on c th vt ra ngoi kt qu mong mun nh th d Hnh 4.1: p ng ca nng sut theo liu lng phn N cung cp cy u.

6 5 4 3 2 1 0 20 40 60 80 100 Lng N bn (kg/ha)

Hnh 4.1. Nng sut u theo lng N bn (khng da trn kin thc khoa hc hay thc nghim) R rng trong thc t cho thy, nng sut ch c th gia tng n mt mc cung cp phn N no (Hnh 4.2). xc nh mc phn N cung cp cho nng

N ngsu su (t/ha) N ng tt(t n/ha)

15

sut cao nht (gn chnh xc), th nh nghin cu cn c hiu bit v qui lut cung cp dinh dng v mt s ti liu nghin cu trc y v phn bn, t s a ra mt vi mc c th kim chng.
6

Nng sut (t/ha) Nng sut (tn/ha)

5 4 3 2 1 0 20 40 60 80 100 Lng N bn (kg/ha)

Hnh 4.2. S p ng nng sut theo cung cp phn bn N

Chng 5

PHNG PHP THU THP S LIU

Thu thp s liu th nghim l mt cng vic quan trng trong NCKH. Mc ch ca thu thp s liu (t cc ti liu nghin cu khoa hc c trc, t quan st v thc hin th nghim) l lm c s l lun khoa hc hay lun c chng minh gi thuyt hay tm ra vn cn nghin cu. C 3 phng php thu thp s liu: a) Thu thp s liu bng cch tham kho ti liu. b) Thu thp s liu t nhng thc nghim (cc th nghim trong phng, th nghim ngoi ng, ). c) Thu thp s liu phi thc nghim (lp bng cu hi iu tra).

5.1. Phng php thu thp s liu t tham kho ti liu

Phng php ny l da trn ngun thng tin s cp v th cp thu thp c t nhng ti liu nghin cu trc y xy dng c s lun c chng minh gi thuyt. Th d, chng minh gi thuyt khng th loi b cy bch n ra khi c cu cy trng rng, ngi ta da vo nhng nghin cu c trc nh sau (V Cao m, 2003): Kt qu nghin cu ti Nga cho thy, ch trong 15 nm bch n c sc tng trng chiu cao gp 5 ln so vi cy d v 10 ln so vi cy si; Sn lng bch n trn 1 ha hng nm rt cao, ti 20 n 25 m3/ha/nm, trong khi cy m ch t 15-20 m3/ha/nm v cy b l 10-15 m3/ha/nm; Theo thng k ca FAO, t nm 1.744 n 1.975 c hn 100 nc nhp khu bch n, trong c 78 nc trng rng bch n thnh rng kinh t c sn lng cao vi qui m ln.

5.2. Phng php thu thp s liu t nhng thc nghim

5.2.1. Khi nim
Trong phng php ny, s liu c thc hin bng cch quan st, theo di, o c qua cc th nghim. Cc th nghim trong lnh vc khoa hc t nhin, vt l, ha hc, k thut, nng nghip, k c x hi thng c thc hin trong phng th nghim, nh li, ngoi ng v cng ng x hi. thu thp s liu, cc nh NCKH thng t ra cc bin quan st v o c (thu thp s liu). Cc nghim

17

thc trong th nghim (c nhng mc khc nhau) thng c lp li lm gim sai s trong thu thp s liu. V d: Ngi nghin cu mun xem xt nhng mc phn bn (hay cn gi nghim thc phn bn) no lm tng nng sut, trong cch b tr th nghim th mi mc phn bn thng c lp li nhiu ln. Kt qu th nghim l cc s liu c o t cc ch tiu sinh trng v nng sut nhng mc phn bn khc nhau. Phng php khoa hc trong thc nghim gm cc bc nh: lp gi thuyt, xc nh bin, b tr th nghim, thu thp s liu kim chng gi thuyt.

5.2.2. nh ngha cc loi bin trong th nghim

Trong nghin cu thc nghim, c 2 loi bin thng gp trong th nghim, l bin c lp (independent variable) v bin ph thuc (dependent variable). Bin c lp (cn gi l nghim thc): l cc yu t, iu kin khi b thay i trn i tng nghin cu s nh hng n kt qu th nghim. Nh vy, i tng nghin cu cha mt hoc nhiu yu t, iu kin thay i. Ni cch khc kt qu s liu ca bin ph thuc thu thp c thay i theo bin c lp. Th d: Bin c lp c th l liu lng phn bn, loi phn bn, lng nc ti, thi gian chiu sng khc nhau, (hay cn gi l cc nghim thc khc nhau). Trong bin c lp, thng c mt mc i chng hay nghim thc i chng (cha cc yu t, iu kin mc thng thng) hoc nghim thc c xc nh m ngi nghin cu khng cn tin on nh hng ca chng. Cc nghim thc cn li s c so snh vi nghim thc i chng hoc so snh gia cc cp nghim thc vi nhau . Bin ph thuc (cn gi l ch tiu thu thp): l nhng ch tiu o c v b nh hng trong sut qu trnh th nghim, hay c th ni kt qu o c ph thuc vo s thay i ca bin c lp. Th d: khi nghin cu s sinh trng ca cy ma, cc bin ph thuc y c th bao gm: chiu cao cy, s l, trng lng cy, v kt qu o c ca bin ph thuc cc nghim thc khc nhau c th khc nhau. Th d: ti: nh hng ca liu lng phn N trn nng sut la H Thu c cc bin nh sau: + Bin c lp: liu lng phn N bn cho la khc nhau. Cc nghim thc trong th nghim c th l 0, 20, 40, 60 v 80 kgN/ha. Trong nghim thc i chng khng bn phn N. + Bin ph thuc: c th l s bng/m2, ht cht/bng, trng lng ht v nng sut ht (t/ha).

18

5.2.3. Xc nh cc bin trong th nghim da trn mi quan h nhnqu ca gi thuyt

Kt qu quan st l thuc vo nguyn nhn gy nh hng. Da vo mi quan h trong gi thuyt t ra, ngi nghin cu d dng xc nh c yu t no nh hng n s kin quan st. Th d, nh hng ca nng NAA trn s u tri ca xoi Ct Ha Lc. y, t l u tri (kt qu) khc nhau l do nh hng ca cc nng NAA (nguyn nhn) khc nhau. Nh vy, bin c lp l bin m ngi nghin cu c nh lm thay i (nng NAA khc nhau) v bin ph thuc y l s u tri hay t l rng tri cc nghim thc c nng NAA khc nhau.

5.2.4. B tr th nghim thu thp s liu nghin cu

5.2.4.1. i tng kho st chn i tng kho st trong th nghim, cng vic u tin l phi xc nh qun th (population) m ngi nghin cu mun o c thu thp kt qu. Mt qun th bao gm nhiu c th mang cc thnh phn v c im khc nhau m ta mun kho st. i tng kho st thng c chia lm hai nhm: a) Nhm kho st: i tng c t ra trong gi thuyt. b) Nhm i chng: so snh vi nhm kho st. 5.2.4.2. Khung mu (sample frame) b tr v thu thp s liu th nghim nghin cu th cng vic trc tin l thit lp khung mu. Khung mu cn xc nh cc c th trong qun th mc tiu (target population), c mu v phng php ly mu. Trong trng hp thit lp khung mu sai th mu chn s khng i din cho qun th mc tiu v s liu thu thp s khng i din cho qun th. C ba trng hp to ra khung mu sai: Khung mu cha qu nhiu c th, m trong c c th khng nm trong qun th mc tiu. Khung mu cha qu t c th, m trong c c th nm v khng nm trong qun th mc tiu. Khung mu cha tp hp cc c th khng ng hay khung mu khng nm trong qun th mc tiu. Hai giai on to khung mu: 1. Xc nh cc c th trong qun th mc tiu v c mu. Th d, c mu ca 100 h gia nh thnh ph v 150 gia nh nng thn.

19

2. Chn phng php ly mu ngu nhin hoc khng ngu nhin. Th d: trong nghin cu iu tra, mu ngu nhin th v tr chn mu c th da vo bn ranh gii gia cc vng, lp danh sch h gia nh theo s nh, danh b in thoi nu c, sau chn phng php ly mu. 5.2.4.3. Phng php ly mu Trc khi i vo chi tit v phng php ly mu, cn hiu cc nh ngha c lin quan n phng php, trnh by trong Bng 5.1. Bng 5.1 Cc nh ngha c lin quan n phng php ly mu Qun th (population) Qun th mc tiu (target population) Mt tp hp cc i tng kho st (ngi, c th, nhn vt, sinh vt,) v cha cc c tnh cn nghin cu hay kho st. Mang c tnh no v c nh gi qua mu; hoc mang cc c tnh cn nghin cu v i din cho ton qun th. Th d, khi nghin cu v vic s dng cc bp l nu n, th qun th mc tiu hu ht l ngi ph n. Mt phn hoc tp hp nh c th ca qun th mc tiu c chn i din cho qun th kho st nghin cu. Phng php trong vic chn mu khng c xc sut ng u hay cc c th trong qun th khng c c hi c chn nh nhau. Phng php chn mu trong mi c th c mt xc sut c trng ca mu v thng bng nhau. Hu ht vic ly mu xc sut s dng cch ly mu ngu nhin to ra mi c th trong qun th c c hi c chn nh nhau.

Mu (sample) Mu khng xc sut (nonprobability sample) Mu xc sut (probability sample)

Mc ch ca tt c cc phng php ly mu l t c mu i din cho c qun th nghin cu. Khi chn phng php ly mu th cn hiu r cc c tnh ca qun th nghin cu xc nh c mu quan st i din v nh gi tng i chnh xc qun th. Trong nghin cu, khng th quan st ht ton b cc c th trong qun th, m ch chn mt s lng cc c th i din hay cn gi l mu th nghim. Phng php chn mu th nghim rt quan trng, bi v c lin quan ti s bin ng hay ng u ca mu. C hai phng php chn mu: (1) Chn mu khng xc sut (khng ch ti ng u) v (2) chn mu xc sut ( cp ti ng u).

20

* Chn mu khng c xc sut Phng php chn mu khng xc sut l cch ly mu trong cc c th ca mu c chn khng ngu nhin hay khng c xc sut la chn ging nhau. iu ny th hin trong cch chn mu nh sau: Cc n v mu c t la chn m khng c phng php. Cc n v mu rt d dng t c hoc d dng tip cn. Th d chn nhng h trn nhng con ng d i. Cc n v mu c chn theo l do kinh t, th d tr tin cho s tham d. Cc n v mu c quan tm bi ngi nghin cu trong cch in hnh ca qun th mc tiu. Th d ngi nghin cu ch quan tm n cc nhn vt in hnh trong qun th nghin cu, so snh vi cc nhn vt khc. Cc n v mu c chn m khng c s thit k r rng (th d: chn 50 ngi u tin n bui sng). Phng php chn mu khng c xc sut thng c tin cy thp. Mc chnh xc ca cch chn mu khng xc sut ty thuc vo s phn on, cch nhn, kinh nghim ca ngi nghin cu, s may mn hoc d dng v khng c c s thng k trong vic chn mu. * Chn mu xc sut C bn ca vic chn mu xc sut l cch ly mu trong vic chn cc c th ca mu sao cho mi c th c c hi la chn nh nhau, nu nh c mt s c th c c hi xut hin nhiu hn th s la chn khng phi l ngu nhin. ti u ha mc chnh xc, ngi nghin cu thng s dng phng php ly mu ngu nhin. * Cc phng php chn mu ngu nhin - Chn mu ngu nhin n gin (simple random) Cch n gin nht ca vic chn cc c th ca mu trong cch chn mu ngu nhin l s dng xc sut. Vic la chn n cc c th t mt qun th sao cho cc c th c c hi bng nhau hay mt xc sut bng nhau trong phng php ny. Th d: Mt trng hc c 1.000 sinh vin, ngi nghin cu mun chn ra 100 sinh vin nghin cu v tnh trng sc khe trong s 1.000 sinh vin. Theo cch chn mu n gin th ch cn vit tn 1.000 sinh vin vo trong mu giy nh, sau b tt c vo trong mt ci thng v ri rt ngu nhin ra 100 mu giy. Nh vy, mi sinh vin c mt c hi la chn nh nhau v xc sut chn ngu nhin mt sinh vin trn d dng c tnh. Th d trn ta c qun th N = 1.000 sinh vin v c mu n = 100 sinh vin. Nh vy, sinh vin ca trng c chn trong cch ly mu ngu nhin s c xc sut l n/(N x 100) hay 100/(1000 x 100) = 10%. Mt cch chn mu ngu nhin khc l s dng bng s ngu nhin trong sch thng k php th nghim hoc cch chn s ngu nhin bng cc chng trnh thng k trn my tnh.

21

Phng php chn mu ngu nhin trong cc th nghim ly mu trong thc t c th hin trong hnh 5.1.

Hnh 5.1 Phng php chn mu ngu nhin trong thc t - Chn mu phn lp (stratified samples) Chn mu phn lp c thc hin khi qun th mc tiu c chia thnh cc nhm hay phn lp. Trong phng php ly mu phn lp, tng qun th (N) u tin c chia ra thnh L lp ca cc qun th ph N1, N2 NL, nh vy:

p dng k thut chn mu phn lp th trc tin ngi nghin cu cn nm cc thng tin v cc s liu nghin cu trc y c lin quan n cch ly mu phn lp. Sau , ngi nghin cu s xc nh c mu v chn ngu nhin cc c th trong mi lp. Th d: khi nghin cu v mc giu ngho ca mt vng nghin cu c 4 huyn (4 phn lp), mi huyn c s h gia nh khc nhau c bit trong Bng 5.2. Ngi nghin cu mun thc hin 200 cuc phng vn h gia nh trong vng nghin cu, nh vy c mu ca mi huyn s c tnh theo t l phn trm trong Bng 5.2 nh sau: Bng 5.2 Th d v cch chn mu phn lp Huyn A B C D S h trong mi lp 250 150 400 200 1000 T l h trong mi lp (%) 25 15 40 20 100 C mu phng vn mi lp 50 30 80 40 200

Nu nh s h ca 4 huyn gn nh nhau, ngi nghin cu ch cn chn 50 cuc phng vn trong mi huyn v sau chn mu ngu nhin trong mi lp. Cng trong nghin cu trn, nu ngi nghin cu khng phn chia cc huyn ra thnh cc lp, th phng php ly mu ngu nhin phng vn h gia nh

22

trong vng nghin cu s sai v s liu thu thp s khng i din cho vng nghin cu, do mu c th tp trung mt huyn no . Mt s nghin cu thng c chia lp trong qun th mc tiu gm: Phn lp qun th mc tiu l cc thnh ph, tnh, huyn; phn lp theo vng sinh thi khc nhau; phn lp qun th mc tiu l cc h gia nh theo mc giu ngho, trnh hc vn, ; Trong phng php chn mu phn lp, cc qun th ph l cc vng chia ph hay cc l c chia trong Hnh 5.2 khi xc nh cc yu t nh loi t, dng i sng thc vt hoc dng a hnh, Cc im c chn ngu nhin trong mi vng ph c th hin trong Hnh 5.2.

Hnh 5.2 Phng php chn mu phn lp - Chn mu h thng (systematic samples) i khi cch chn n v mu ngu nhin khng tt hn cch chn mu h thng. Trong chn mu h thng, c mu n c chn (c phng php tnh xc sut tng t) t mt qun th N. Cch ly mu h thng l khung mu ging nh l 1 hng ca cc n v mu, v mu nh l mt chui lin tip ca cc im s c khong cch bng nhau theo hng dc. Th d chn mu h thng nh sau: mun nghin cu 1 thnh vin trong mi nhm c 10 c th, qun th c 10 nhm (tng c th ca qun th l 100), nh s c th t 1-100. Lc ny nhm 1 c nh s t 1-10; nhm 2 t 11-20; nhm 3 t 21-30; nhm 10 t 91-100. Trc tin cn sp xp th t cc n v mu (th d theo th t gia tng trong trng hp ny). Sau chn im u tin bt k c gi tr < 10 (th d chn ngu nhin mt s trong khong t 1-10 l 7. S c th tip theo s cng thm l 10. Nh vy cc thnh vin c chn s c s th t l 7, 17, 27, 37, 47, 97.
Nhm 1: 1. 93535459 2. 93781078 3. 93732085 4. 93763450 5. 93763450 6. 94407382 7. 94409687 8. 94552345 9. 94768091

<======== (c th c chn c s th t l 7)

23 10. 94556321 Nhm 2: 11. 12. 13. 14. 15. 16. 94562119 94127845 94675420 94562119 94127846 94675442 94675411 94675420 94675422 94675416

17.
18. 19. 20.

<======== (c th c chn c s th t l 17)

Phng php chn mu h thng to ra cc c cc im c khong cch u nhau vi cc c cu trc khc nhau nh hnh vung (Hnh 5.3), ch nht,

Hnh 5.3 Phng php chn mu h thng - Chn mu ch tiu (quota sampling) Trong cch chn mu ch tiu, qun th nghin cu c phn nhm hoc phn lp nh cch chn mu phn lp. Cc i tng nghin cu trong mi nhm c ly mu theo t l bit v sau tin hnh phng php chn mu khng sc xut. thit lp mu ch tiu th ngi nghin cu cn phi bit t nht cc s liu, thng tin trong qun th mc tiu phn chia cc ch tiu mun kim sot. Th d, mt cuc phng vn bit c hot ng hoc l do khch du lch n Cn th. Da trn s liu nghin cu trc y hoc s liu iu tra dn s cho bit l do khch du lch ti Cn th nh sau: 60% vi l do i ngh mt, vui chi; 20% l do thm bn b, gia nh; 15% l do kinh doanh v 5% l do hi hp. Ngi nghin cu d tnh c mu mun phng vn 500 khch du lch, v chn nhng ni c nhiu khch du lch nh khch sn, ni hi hp, khu vui chi gii tr, Nh vy t l mu mun phng vn t c cho mi l do (ch tiu) nu trn s tng ng t l l 300, 100, 75 v 25 khch du lch. Nu nh ch tiu 300 khch du lch n vi l do vui chi, gii tr c tr li cha th phi tip tc phng vn cho ti khi t c ch tiu. Thun li ca ly mu ch tiu p dng trong mt vi nghin cu l chi ph thc hin nghin cu tng i r v d (do khng cn phi thit lp khung mu). Bt li ca vic chn mu ch tiu l khng i din ton b qun th, do ly mu

24

khng xc sut nh chn u tin phng vn khch du lch n trc, chn ni c nhiu khch lui ti, khch khch sn, ... v v vy mc tin cy ph thuc vo kinh nghim hay s phn on ca ngi nghin cu v s nhit tnh ca ngi tr li phng vn. tng mc tin cy, ngi nghin cu cn thc hin cuc phng vn bc u kim tra ngi tr li c ri vo cc ch tiu hay khng. Chn mu ch tiu t c p dng trong cc nghin cu pht trin, nhng i khi oc s dng trong mt vi nghin cu nh mang cc c tnh quan st. * Chn mu khng gian (spatial sampling) Ngi nghin cu c th s dng cch ly mu ny khi hin tng, s vt c quan st c s phn b mu theo khng gian (cc i tng kho st trong khung mu c v tr khng gian 2 hoc 3 chiu). Th d ly mu nc sng, t sn i, hoc khng kh trong phng. Cch chn mu nh vy thng gp trong cc nghin cu sinh hc, a cht, a l. Ly mu theo s phn b ny yu cu c s ging nhau v khng gian qua cc phng php ngu nhin, h thng v phn lp. Kt qu ca mt mu chn c th c biu din nh mt lot cc im trong khng gian hai chiu, ging nh l bn . 5.2.4.4. Xc nh c mu Mc ch ca vic xc nh c mu l gim i cng lao ng v chi ph lm th nghim v iu quan trng l chn c mu nh th no m khng lm mt i cc c tnh ca mu v tin cy ca s liu i din cho qun th. Vic xc nh c mu l mt cch ly thng k theo ngha, nhng i khi qu trnh ny cng c b qua v ngi nghin cu ch ly c mu c t l n nh (nh c mu 10% ca qun th mu). D nhin, i vi qun th tng i ln, th vic chn c mu c t l nh vy tng i chnh xc i din cho qun th. Vic tnh ton l lm sao xc nh mt kch c mu ti thiu m vn nh gi c tng i chnh xc qun th. Chn c mu qu ln hoc ln hn mc ti thiu th tn km cn chn c mu di mc ti thiu li t chnh xc. Trc khi xc nh c mu, phi tha nhn mu cn xc nh t qun th c s phn phi bnh thng. xc nh c mu ti thiu cn phi nh gi trung bnh qun th . Khi chng ta thu thp s liu t mu v tnh trung bnh mu. Trung bnh mu ny th khc vi trung bnh qun th . S khc nhau gia mu v qun th c xem l sai s. Sai s bin (The margin of error) d th hin s khc nhau gia trung bnh mu quan st v gi tr trung bnh ca qun th c tnh nh sau:

d = z 2 .

d : sai s bin mong mun Z/2: gi tr ngng ca phn b chun

25

n : c mu : lch chun qun th

Sau chng ta c th tnh c mu cn thit da trn khong tin cy v sai s bin. C mu c tnh qua chuyn i cng thc trn l:
n=

. z 2 d
v gi tr trung bnh

tnh c n th phi bit , xc nh khong tin cy trong khong d. Gi tr Z/2 c tnh qua Bng 5.3. Bng 5.3 Gi tr Z/2 1- Z/2 0,80 1,28 0,85 1,44 0,90 1,645 0,95 1,96

0,99 2,85

Theo qui lut, nu nh c mu n < 30, chng ta c th tnh t lch chun mu S theo cng thc. Ngoi ra chng ta cng c th tnh t nhng qun th tng t hoc t cuc th nghim th im, hoc phng on. Th d: Mt ngi nghin cu mun nh gi hm lng trung bnh ca phosphorus trong mt ao h. Mt nghin cu trong nhiu nm trc y c mt lch chun qun th c gi tr l 1,5 gram/lt. Bao nhiu mu nc s c ly o hm lng phosphorus chnh xc m 95% mu c c sai s khng vt qu 0,1 gram. p dng cng thc tnh c mu:
n=

. z 2 d

26

Thay cc tham s trn ta c:

n = 1,96

1,5 . 0,1

= 9,30 ~ 10 mu nc

Nh vy, ngi nghin cu ch cn ly 10 mu nc phn tch hm lng trung bnh ca phosphorus trong ao h. nh gi s bin ng ca qun th Thm ch khi chng ta tht s khng bit s bin ng ca qun th, c mt vi phng php tm gi tr bin ng: C th c lng S da trn cc mu trc y chn c cng qun th nghin cu ging nhau. C th phng on da trn cc kinh nghim trc y c cng qun th nghin cu ging nhau. Tin hnh nghin cu th im tnh gi tr ca S.

5.3. Phng php phi thc nghim

5.3.1. Khi nim
Phng php phi thc nghim l phng php thu thp s liu da trn s quan st cc s kin, s vt hay ang tn ti, t tm ra qui lut ca chng. Phng php ny gm cc loi nghin cu kinh t v x hi, nghin cu nhn chng hc, Loi s liu thu thp trong phng php phi thc nghim gm s liu c thu thp t cc cu hi c cu trc kn hoc s liu c thu thp t cc cu hi m theo cc phng php thu thp s liu. + Cu hi m: l dng cu hi c s liu thu thp khng c cu trc hay s liu kh c m ha. Cu hi cho php cu tr li m v c cc din t, suy ngh khc nhau hn l p hoc nh hng cho ngi tr li. + Cu hi kn: l dng cu hi c s liu thu thp c th tng i d dng phn tch, m ha nhng n gii hn s tr li. Th d, sinh vin cc kha hc c a ra cc cu hi nhn xt v gio trnh, bi ging, sch, v c ch nh tr li theo thang nh gi 5 mc (rt hi lng: +2; hi lng: +1; trung bnh: 0; khng hi lng: -1; rt khng hi lng: -2) bit sinh vin tha mn hay khng tha mn. y l cc cu hi kn th hin s m ha s liu.

27

5.3.2. Phng php thu thp s liu

Nhiu ti, chng trnh, d n nghin cu trong cc lnh vc sn xut, thng mi, kinh doanh c lin quan ti nhiu nhm ngi nh ch kinh doanh, i l, nh khoa hc, ngi sn xut, ngi tiu th, hay tim nng, th trng, kinh nghim, kin thc hoc quan im. Vic thu thp cc thng tin, s liu trong mi quan h trn cn thit phi chn phng php thu thp s liu cho ph hp. Trong , phng php phng vn l mt cch c s dng ch yu tm hiu nhng l do v ng c v quan im, thi , s thch hoc hnh vi ca con ngi. Ngi phng vn c th thc hin cc cuc phng vn l c nhn hoc nhm ngi ni lm vic, nh, ngoi rung ng, ngoi ng, siu th hay mt ni no tha thun, Trong phng php phng vn, trc khi bt u t cu hi cho ngi tr li th ngi nghin cu nn xc nh phm vi cu hi. C hai quyt nh cn phi lm: 1. Xc nh ranh gii nghin cu: Bng cch t hi qun th cng ng no hay qun chng no trong cng ng nm bt c cc kin thc, kin v thng tin t h? 2. Chn mu hay chn i tng phng vn: Theo nguyn tc, chn mu ngu nhin l tt nht. Nhng thc t cho thy kh t c v kh thuyt phc c ngi c chn ngu nhin tham d. V vy, thng c nhiu cch khc nhau trong vic ly mu (xem phn phng php chn mu trong phng php thc nghim). Mt khi gii quyt xong hai cu hi trn, bc k l xc nh kiu tr li ca ngi c phng vn. C hai phng php phng vn: Phng php phng vn - tr li v phng php s dng bng cu hi - tr li bng vit. S khc nhau quan trng gia hai phng php ny c lin quan ti khi lng kin thc v c s l thuyt bt u lm cuc iu tra, cng nh khi lng s liu cn thu thp. i khi c mt s mu khuyt cc cu kh tr li v mt s l hng ln trong kin thc. y l nhng trng hp hay nhng phng php khc nhau m ngi nghin cu cn ch chn phng php no thch hp trong vic iu tra. 5.3.2.1. Phng php phng vn - tr li Phng vn l mt lot cc cu hi m ngi nghin cu a ra phng vn ngi tr li. Phng vn c th c t chc c cu trc, ngha l ngi nghin cu hi cc cu hi c xc nh r rng; v phng vn khng theo cu trc, ngha l ngi nghin cu cho php mt s cc cu hi ca h c tr li (hay dn dt) theo mun ca ngi tr li. c bit, khi p dng cuc phng vn khng cu trc, ngi nghin cu thng s dng bng ghi chp th tt hn nu khng mun nh hng n ngi c phng vn. Phng php phng vn c p dng tt trong trng hp: Mc tiu nghin cu cha c hiu r hon ton. Vn v mc tiu nghin cu c th sa hoc xem li trong qu trnh nghin cu.

28

Mt lot cc cu tr li c kh nng cha c bit trc. Mt s ngi tr li c th trnh by cc quan im mi m ngi nghin cu cha bit ti. Ngi nghin cu cn c s la chn xut hay trnh by thm nhng cu hi da trn thng tin t ngi tr li. Mt s ngi tr li c th c thng tin cht lng cao v ngi nghin cu mong mun tm hiu su hn vi h v ti nghin cu. Cc cu hi c lin quan ti kin thc n, khng ni ra hoc quan im c nhn (thi , gi tr, nim tin, suy ngh, ). Ngi nghin cu c th cung cp thm thi gian v chi ph cho phng vn v i li. Mt s ngi tr li c nhng kh khn trong cch din t bng cch vit. Chng ta mun cng b bo co c lin quan n cng b chung. Cc cuc phng vn thng mt nhiu thi gian, c th khong mt ngy cho mi cuc phng vn v km theo nhiu giy t, nhng ngi nghin cu c th thu thp nhiu bng cu hi c phng vn trong mt ngy. Phng php phng vn ch l phng vn nhanh, thch hp v ging nh cuc tho lun thng thng. Ngi tr li phng vn c quyn a ra bt k s bnh lun no m h thy thch hp, v nu ngi phng vn tm ra ch mi thch th th h c th a ra thm cc cu hi da trn quan im mi. Nhng nu nh ngi phng vn i lc th s tht bi v cn phi iu chnh li cuc ni chuyn lin quan ti ch ban u a ra. Phng vn l phng php c bit thch hp khi ngi nghin cu khng c c s l thuyt, l lun hay suy ngh xc thc v vn , tri li mong mun hc v bit v quan im mi m khng nhn thy trc c. Nu chn phng php ny, ngi tr li phng vn thng s a ra nhiu quan im mi hn. * Phng vn c nhn y l phng php trao i thng tin gia ngi tr li phng vn v ngi phng vn. Phng php ny c nhng thun li v khng thun li sau: Thun li: Ngi tr li cho cc thng tin tt hn so vi cc iu tra gi qua bu in Trao i thng tin gia 2 ngi nhanh hn D khai thc cc cu tr li cho cc cu hi chuyn su hn Ngi phng vn d iu khin, kim sot nu c vn To ng c v cm hng C th s dng mt s cch ghi chp d dng nh gi c tnh cch, hnh ng ca ngi tr li phng vn C th s dng cc sn phm hay vt minh ha Thng lm th nghim trc cho cc phng php khc

Khng thun li: Mt thi gian hn so vi cc iu tra gi qua bu in Cn thit sp t ra cuc phng vn

29

Thng thng cn phi t ra mt b cu hi trc C th sai s ngi tr li phng vn khi h mun lm hi lng hoc gy n tng, hoc mun tr li nhanh, sung s Phi phng vn nhiu ngi nhiu ni khc nhau Mt s cu hi c nhn, ring t c th lm bi ri cho ngi tr li Vic ghi chp v phn tch c th gy ra vn - nu ch quan * Phng vn nhm Lc u th hu ht nhng ngi nghin cu ngh rng, mt ngi th 3 lun hng ti s tr li v v vy nhng ngi khng cn n (ngi khng lin quan) nh cc thnh vin khc trong gia nh hay cc ng nghip s khng bao gi c php tham gia phng vn. Nhiu ngi cho rng, cc gi tr v thi ring ca cc thnh vin c sinh ra trong nhm x hi ca h v h s khng tn ti khi b tch ra khi nhm. V vy, phng vn nhm l vic tho lun trong nhm x hi hin ti nh nhm x hi, gia nh. Phng vn t hiu qu khi ngi nghin cu cn thu thp cc thng tin v i sng, cng vic v s vui chi gii tr, cng nh cc thng tin ph bin v s dng, nh gi v cc phng tin c lin quan ti cc kt qu hay sn phm. Phng vn khng cp ti s khc nhau, ch tranh chp v cc cu hi nhy cm, d b xc phm. Hn na, trong mt nhm ln th mt s cc thnh vin ni ht thi gian v nhng thnh vin khc b hn ch ni hn. Nu mc ch nghin cu l m t ng c thc s ca nhm th ngi nghin cu c th chn chp nhn v ghi nhn tnh khng cn xng ny trong cuc ni chuyn. Nu mc ch thu thp cc quan im, thi v ch nu ra th nn hng theo cuc tho lun, ngn chn khi b lc , v ch tt c nhng ngi tham d ang lng nghe. * Phng vn nhm trung tm y l cuc phng vn nhm bnh thng, c s dng a ra nn tng, l l v s pht trin kt qu hay sn phm mi. Thng c t 5-10 ngi tham d tin phong c la chn trong s cc ngi hiu bit v kt qu hay sn phm hoc trong s cc khch hng quan trng trong tng lai c mi tho lun s trin vng ca kt qu hay sn phm tng lai hoc nhng kinh nghim v vic s dng kt qu hay sn phm hin ti. Tin trnh phng vn nhm trung tm c nh hng mnh m v mc ch m c th chun b trc ti liu, vt liu cho cng vic c thun li qua cuc ni chuyn v mc ch v cc cng vic chng trnh cn thc hin trong cuc hp, mu m ca cc kiu sn phm, v s m t kt qu hay sn phm qua tranh nh, vt, hay bt chc. Nhm trung tm, ging nh cu lc b hp mt thng ngy, c chng trnh lm vic, th k v ngi hng dn tho lun ng vin kch thch ngi tham d cho kin ca h. Cuc tho lun thng c ghi chp bng ghi bng cassette hoc video v ngi nghin cu s tm tt cc kin c gi tr sau . S tm tt sau c th c tho lun bi cc ngi tham d chnh c chn hoc nhm trung tm mi.

30

* Sp xp, chun b cho cuc phng vn ngoi thc t - Cch b tr cuc phng vn Phng vn cng ging cc nghin cu khc, tt c s chun b l nhm mc ch to iu kin thun li cho nghin cu v iu kin ni phng vn c th nh hng n ngi tr li phng vn. gim ti a nh hng ny th ngi nghin cu nn chn mt ni quen thuc vi ngi tr li phng vn, th d nh phng vn ti nh, phng hp, qun cafe hoc ni yn tnh c th tr chuyn mt cch thoi mi, khng b quy ry v khng hp tp, vi v. Cch n mc, c x v hnh ng ca ngi phng vn cng c nh hng n ngi tr li phng vn. S tr li ca ngi phng vn c th c ghi chp bi ngi tr l, thu bng hoc video. - Ti liu, vt, hnh nh minh ha Khi cu hi gn vi kt qu hay sn phm a ra trong nghin cu, th vic tr li c th d dng v y hn nu kt qu hay sn phm sn c v hin ang c s dng ngoi thc t. Nu nh khng c sn phm chng minh th ngi nghin cu c th a ra sn phm khc hoc bt chc sn phm qua cc ti liu, vt, tranh nh, minh ha. iu ny s gip cho ngi tr li hnh dung, xc nh r, chnh xc v d dng tr li cc cu hi c lin quan ti sn phm nghin cu. - Chng trnh lm vic Ngi phng vn thng bt u cuc phng vn bng cch trnh by t chc, mc ch nghin cu v lm th no s dng cc kt qu. Cc mu thng tin nh hu nh c th t nh hng n quan im ca ngi tr li phng vn. Thng cn thit phi gii thch mc no m s th hin ca ngi tr li c th c gi kn o. Cu hi u tin a ra l phi din t trong thut ng chung. Cu hi kt thc m v thng kch thch ngi tr li phng vn gii thch v m rng cu tr li ca h. trnh s tr li lch lc, ngi phng vn phi khng bao gi tit l kin ring ca mnh v cc ch tho lun. Th d, ngi nghin cu c th th hin s ng vi kin ca ngi tr li bng cch gt u, nhng nn cn thn v trnh th hin s ng vi ch mt vi kin. Khi ngi tr li phng vn trnh by vn mt cch k lng, h khng bit khi nim mi no lm cho ngi nghin cu quan tm. V vy, ngi phng vn phi dn dt ngi tr li ti vn . Nu ngt cu tr li lch lc ca ngi tr li th bt lch s, v vy phi i cho ngi tr li kt thc. Ngi nghin cu phi tm cch kch thch v gi tch cc ti ngi tr li phng vn hng vo mc tiu cu hi v gi , gy cm hng cho h. Th d, mt s cu hi gi : Anh c th k cho ti nghe v iu khng? Ti sao anh ngh iu xy ra? Ngi ta c suy ngh v cm nhn nh th no khi nghe v iu khng?

31

Mt kiu gi gy cm hng khc l khi ngi tr li phng vn ni iu g cng iu qu (ni phng i) m ngi nghin cu cn nghi ng, th trong tnh hung nh vy nn hi mt cch n gin: Anh mun ni v iu phi khng?, anh thc s mun ni v iu phi khng? v ni li iu bng cch khc hn lm r hn. 5.3.2.2. Phng php s dng bng cu hi - tr li bng vit Bng cu hi l mt lot cc cu hi c vit hay thit k bi ngi nghin cu gi cho ngi tr li phng vn tr li v gi li bng tr li cu hi qua th bu in cho ngi nghin cu. S dng bng cu hi l phng php ph bin thu thp cc thng tin t ngi tr li cc cu hi n gin. Cc thng tin tr li c gi bng th t gia ngi tr li phng vn xa vi ngi nghin cu. thu thp cc thng tin chnh xc qua phng php ny, cn nu ra cc cu hi v suy ngh chnh xc v vn mun nghin cu trc khi hon thnh thit k bng cu hi. Thng th ngi nghin cu c cc gi thuyt nh lng vi cc bin s. Bng cu hi l phng php thu thp thng tin c s dng tt nu: Vn c xc nh r (gi thuyt tt) v khng thay i trong sut qu trnh nghin cu. Tt c cc cu hi c cu tr li c on bit trc. Mt lot cc cu tr li c th c bit trc. Cc cu hi c lin quan hu ht ti cc s kin, s lng hoc vt. C nhiu cu hi m mt s ngi tr li phng vn thch tr li mt cch n danh hn. Ngi nghin cu thch phn tch cc con s. Ch : khi s dng bng cu hi, ngi nghin cu thu thp c nhng cu tr li trong bng thit k m khng c nhng thng tin thm vo nh phng php phng vn. V vy vic thit k xy dng bng cu hi cn phi xc nh y tt c cc cu hi trc khi bt u gi v thu nhn thng tin. Khi thit k bng cu hi, phi tn trng quyn ca ngi tr li phng vn. V vy bt u ca bng cu hi, nn t li gii thiu v gii thch cch lm nh th no cho ngi tr li cu hi bit. Cng nn a ra thi gian gii hn nhn li bng cu hi, a ch km theo phong b c tr cc hoc tem. Khng nn yu cu ngi tr li k tn vo bng cu hi. Tuy nhin, c th cho k hiu trn bao th c th nhn ra c phi l ngi tr li phng vn hay khng. * Cch thit k cu hi: - t cu hi v cc s kin S kin l iu g khng b nh hng bi quan im hoc kin. Ngi nghin cu c th ni ti cc cu hi thc s trong phng vn hoc bng cu hi.

32

Bo m khng ni kt hai ch trong mt cu hi, cc cu hi thng c thit k cc dng nh sau: Nm sinh: ____________ Tnh trng hn nhn: c thn c gia nh ly d qu ph

Khi trnh by cc cu hi chn la theo thit k, phi bo m l tt c s la chn c th c bao gm. bo m an ton c th thm cc hp chn: khc ; hoc nhng ci g khc _____________ Cc cu hi phi hon ton khng c m h, kh hiu cho ngi tr li. V vy, nn s dng cu n gin, cc t s dng thng thng, d hiu. i khi c th lm r ngha hn bng cch nhn mnh cc t quan trng hoc a ra cc hnh nh hoc dng vit v hnh minh ha. Cc cu hi khng r c th lm cho ngi tr li lng tng, cm thy b b buc hay gng p tr li, nh vy s khng t c cc cu tr li ng, chnh xc (s liu s khng tin cy). Sau khi thit k xong bng cu hi, nn lm cuc th nghim trc khi c cuc iu tra chnh thc ngoi thc t. Tt nht nn a cho mt vi ngi no in vo bng cu hi v quan st ngi tr li vit ra hay phn ng ca ngi tr li nhanh hay chm, cc hnh ng, c ch trong khi tr li nh th no (th hin kh khn, suy ngh nh th no,). - t cu hi v kin v quan im Khi hi v quan im, cu hi nn c trnh by trong cc nguyn tc sau y: Cu hi, cch trnh by phi thu ht, l th v gy cho ngi tr li thoi mi, d chu. Cu hi, cch trnh by phi ngn gn, n gin, r rng, d hiu. Trnh cc mnh ph thuc. Cc t nh tt c, lun lun, khng ai v khng bao gi nn trnh s dng trong cu qu kh. Khi hnh thnh s trnh by v nhn vo kt qu, nn quan tm nh hng sai lch ca cu hi. Hu ht mi ngi thch tr li cu hi tch cc hn tiu cc (tr li iu hay, tt, sung s, hn l iu xu, khng tt). c bit nu h bit hay c c suy ngh v cch th hin chnh ngi nghin cu mun ng h cch trnh by tr li ca h. V vy, tt nht l ngi phng vn nn chn la cch th hin, trnh by cu hi theo mt cch va phn nh th hin quan im tiu cc v tch cc cho ngi tr li cu hi (quan im tr li ngang bng nhau lc u, hay khng thin v). Cc mu cu hi cho ngi tr li phng vn trong phng php s dng bng cu hi gm:

33

a/ Mu cu hi sp xp theo s chia . Cn gi l s chnh lch hay vi sai c ngha c s dng trong bng cu hi. Lm th no nh gi mu thit k in thoi? (Vui lng nh du x vo hp la chn trn mi dng) Nh Nng Gy n tng p mt Thun tin Khng thun tin (bt tin) C in Hin i b/ Mu cu hi m Cu trc theo dng ny c mt s cc ng gch (hoc khng gian trng) cho ngi tr li vit cu tr li cu hi. Th d sau:
1.

Nguyn nhn no bn ngh l quan trng v vic bng n dn s Vit Nam trong 5 nm ti?

c/ Mu cu hi kn Cu trc dng cu hi ny a ra mt s la chn nh sau: Bn ng vi cc yu cu in thoi p sau y khng? Vui lng nh du x vo hp la chn di y. Ti hon ton khng ng Ti kh khng ng Ti hi khng ng Ti hi ng Ti kh ng Ti hon ton ng Mt cu trc ging nh trn, nhng c s la chn khc na m khng tm thy trong hp la chn th chng ta c th thit k sau:
4.

Vn no bn ngh l quan trng v quan cnh chnh tr nc c trong 5 nm ti? (vui lng nh du x vo 1 hp hoc hn nu chn) nhim

34

Kim sot dn s Tn gio S nhp c Thu nhp ngi dn Khc (vui lng cho kin):

c/ Cc mu cu hi c cu trc khc Mu nh du hp la chn ng Sai Khng chc

Mu ng thng chia i sng ca nng dn ngy cng n nh hn Hon ton khng ng

Rt ng

Mu bng h thng chia mc Thc ung Coca Cola Pepsi Cola Fanta Sprite Thch Bnh thng Khng thch

Mu bng Dng bng ny cha cc hng mc c cu trc c sp xp theo hng v ct trong bng.

35 Mc gio dc Nhm tui 20-30 30-40 40-50 50-60 Trn 60 Cp II Cp III Sau cp III

- Phng php ng vai tr Phng php ny i khi c s dng nghin cu cc ch tiu quan im v hnh vi. Ngi nghin cu trnh by cu chuyn di cc s kin bng cch v ra cc hnh tng, tranh nh h cu tnh hung x hi, sau tip tc hi ngi tr li phng vn tm ra cu tr li thch hp. Ngi tr li c hi sao cho h tng tng ra cu hi v chn la cc s kin trong tranh nh a ra. Ngi nghin cu thng a ra cu chuyn c cc s kin di hai hay nhiu cch khc nhau v c bn hnh thnh khi nim cho ngi tr li tr li y . iu cn thit l t cu chuyn trong bng cu hi lm sao gy kch thch cho ngi tr li. Ch : khng nn gi loi bng cu hi ny qua th bi v kh lng kch thch ngi tr li hon thnh vic tr li cu hi. 5.3.2.3. Phng php s dng nht k ghi chp Mt phng php thu thp s liu kh hp dn, c bit khi thc hin nghin cu theo chiu dc, l phng php s dng nht k ghi chp. Vic ghi chp c theo di trong nhiu ngy, nhiu tun hoc c th hng nm, nhiu nm. Ngi nghin cu pht s ghi nht k cho ngi tr li v thu li s nht k sau mt thi gian nghin cu no . Ngi tr li t ghi chp cc s liu ca cc s kin v cng vic hay hot ng ang xy ra, hoc h ang xem tivi, hoc xem qung co, mua bn iu g , Hin ti, tt c vic nh gi s liu t hot ng tivi v nghe i c p dng qua phng php ny v d dng qun l. Phng php ny tng i t tn tin v r, nhng c nhc im b gii hn ln v vic thu thp cc loi thng tin v thi , hnh vi, Vn chnh ca vic s dng phng php ny l rt kh t c bt k xc nhn hay bng chng c lp c ghi chp trong nht k v ch c ngi tr li bit chnh xc hay l khng. Mt s ngi ghi nht k cho cc cu tr li m h ngh mun lm hi lng hoc do h s hoc tn trng ngi hoc t chc nghin cu. Trong khi , nhng ngi khc cho thng tin khng chnh xc, c bit khi h khng thch ngi hoc t chc nghin cu. Khi p dng phng php ny, ngi nghin cu nn lm ng c thc y ngi tr li h cung cp cc thng tin chnh xc hn.

36

5.3.2.4. Thu thp mu t cuc ni chuyn nhng ni cng cng y l mt phng php c bit nhm mc ch loi tr hon ton nh hng ca s hin din ca ngi nghin cu. Ngha l nghe lm cuc ni chuyn ring t nhng ni cng cng nh cng vin, ca hiu mua sm, Mt s ngi nghin cu dng phng php ny thu thp cc kin chung ca cng ng lin quan ti vic xy dng cc ni cng cng mi. Phng php ny cng c s dng thu thp cc quan im v c, hng, vt phm, bun bn trong ca hiu. im yu ca phng php ny l thng mt nhiu thi gian khi ngi ni khng cp ti vn ngi nghin cu quan tm v khng gii hn nghin cu bt k qun th xc nh no. 5.3.2.5. Thu thp mu phng vn qua tng thut Phng vn tng thut thng phc tp, thm ch khi cu tr li c ghi bng. i khi cn phi nghe mt vi ln v c gng hiu ngha tr li ni g, sau mi ghi chp ra ngoi. i khi mt s cu hi quan trng cn c gii thch r th c th lm li cuc phng vn. Lm sao cc kin, suy ngh ca ngi tr li phng vn c ghi chp mt cch cng trung thc cng tt, nhng thc s i khi s tr li l mt iu khc hn. Cc s kin c trnh by t ngi tr li nn nh c th xy ra nh: S sai lch ch thc ca ngi tr li phng vn: c th l h c l do thm tht cc s kin. Kh nng thc s ca ngi tr li phng vn k ton b s tht: h nm trong v tr tr li ch mt mt hay ton b?

5.3.3. Mt s bin php kch thch ngi tr li phng vn

ng c thc y s tch cc ca ngi tr li phng vn l cch hiu qu nht hon thnh mc ch v rt quan trng trong nghin cu trc khi a ra cc cu hi nghin cu chnh thc. Ngi nghin cu c l cng nhn mnh s kin m cuc phng vn em li thng tin gi tr mnh t c m bt k ch khc khng c nh vy. Cch khc trong vic thc y ngi khc l lm sao gy ra cng t phin toi cng tt cho ngi tr li phng vn trong bng cu hi. V vy, bng cu hi v cc cu hi khng nn thit k qu di dng, lm cho ngi tr li s v cm thy khng tha mi tr li hay cc cu hi nn cn trnh by ngn gn, r . Mt s cch ci tin mc tr li cu hi qua nghin cu s dng bng cu hi c tm tt nh sau:

Cch thc hin nh hng mc tr li Thng bo trc qua th Tng nghin cu khch hng (ngi tiu dng). Thng bo trc qua in thoi Tng mc tr li

37

Kch thch bng tin, qu Bao th gi c dn tem sn Ring t c nhn Bng cu hi di Bng cu hi mu S gia hn Dng cu hi Tip din tip theo

Tng mc tr li Tng mc tr li nh hng thay i nh hng t trn mc tr li Khng nh hng mc tr li Khng nh hng mc tr li Dng cu hi kt thc kn (Closed-ended) c mc tr li cao hn dng cu hi m (open-ended) Th t v in thoi sau lm tng mc tr li

Ch : nu mt s ngi tr li phng vn khng gi li bng tr li cu hi, ngi nghin cu khng nn t ng thay th cc cu hi a ra trong bng cu hi bng cc cu hi khc. Nu lm nh vy s d dng lm lch kt qu, bi v ngi khng gi li bng tr li c th c nhng suy ngh khc vi ngi gi bng tr li cu hi. Patrick W. Jordan a ra th d mt v s kin xem xt nh sau: Th d, nh sn xut software mun nghin cu khch hng ca h v mc mong mun s dng sn phm ca mnh. Mt s ngi gp tr ngi tr li (khng gi li bng tr li hay vng mt) v mt s ngi cho kin mnh v vic ny (gi bng cu hi li), do kt qu s liu c th b sai lch. iu ny cho thy, khch hng chia lm hai phe phe ngi thch s dng software v phe ngi khng thch software. chnh li s sai lch do nhng ngi vng mt tr li cu hi. Thc hin cc bc sau y : 1. u tin, ngi nghin cu tch ring cc cu tr li gi li m khng c bt k yu cu tr li no (nhm A, c t l 50% tr li trong th d ny), v cc cu tr li gi li sau khi c yu cu tr li (nhm B, tr li 30%). Nhm khng gi li bng tr li (nhm C chim 20%). 2. Sau , ngi nghin cu xem xt nhm B c khc vi nhm A hay khng tng ng vi cc bin, bng php th thng k t-test. 3. Nu c s khc bit gia nhm A v B. Chng ta tha nhn nhm khng tr li, nhm C s c s khc bit vi nhm A v nhm B. T cc cu tr li c a ra nhm B s c tnh bao gm cho nhng ngi khng tr li nhm C hay gia tng t trng ca nhm B bng vi tng s ca nhm B v C cng li l 50% trong th d ny. 4. Nu nhm A v B c xem l khng khc bit nhau, chng ta c th mong mun rng s vng mt ca nhm C s khng nh hng ln n kt qu, v v vy khng cn thit iu chnh li. Nhm A v B c kt hp nhau, tng kt qu c tha nhn l ng cho ton qun th.

Chng 6

CCH TRNH BY KT QU S LIU NGHIN CU

Cng vic sau cng v quan trng nht ca ngi nghin cu l tm tt v trnh by s liu, kt qu nghin cu. Mc ch cng vic l trnh by kt qu lm sao cho ngi c d hiu. Trnh by cc kt qu chnh ca mc tiu nghin cu tm hay pht hin ra trong nghin cu theo trnh t hp l. u tin, cn hiu kt qu l g? Khi a ra gi thuyt v gi thuyt c th nghim kim chng, theo di quan st, thu thp s liu v phn tch, y c xem nh l kt qu chnh tr li cu hi nghin cu. Th d, tr li cu hi nghin cu: Chiu cao trung bnh ca sinh vin nam v n nhm tui trng thnh c ging nhau khng?. Cng vic nghin cu l ly s liu chiu cao t mu ngu nhin sinh vin nam v n tui trng thnh. Sau s liu c phn tch, m t bng tnh ton mu nh trung bnh, lch chun, s mu n, dy bin ng, s liu phn tch so snh thng k, Ty theo loi kt qu s liu phn tch nghin cu v s liu tm tt m ngi nghin cu c th trnh by kt qu theo mt trong nhng dng sau: dng vn vit (text), dng bng, dng biu , s , hnh nh

6.1. Trnh by dng vn vit

Khng phi tt c cc s liu phn tch hay kt qu u phi trnh by dng bng v hnh. Nhng s liu n gin, tt nht nn trnh by, gii thch dng cu vn vit v cc s liu c cho vo trong ngoc n. Th d: Sn xut ht ca cy mc ngoi nh sng (52.3 6.8 ht) cao hn nhng cy mc trong bng rm (14,7 3,2 ht, t=11,8, df=55, p<0,001).

6.2. Trnh by bng

6.2.1. Cu trc bng s liu
Cu trc bng cha cc thnh phn sau y (Bng 6.1): o S v ta bng o Ta ct o Ta hng

39

o Phn thn chnh ca bng l vng cha s liu o Ch thch cui bng o Cc ng ranh gii gia cc phn . Bng d dng c to ra bng cch s dng chng trnh Microsoft word hoc bng tnh Excel. S v ta bng { Ta ct Bng 6.1 Sn xut la ng Phi (Warda, 1992) Sn sutb Tc tng trnga Quc gia 1970-1990 1981-1990 1988-1990 Kenya 3,62 4,71 54 Madagascar 1,05 1,98 2310 Malawi 3,41 1,99 40 Somalia 14,50 -3,15 16 Tanzania 9,00 15,65 692 Uganda 4,59 6,75 20 Eastern Africa 2,16 3,93 3137 a Tc tng trng % b Sn xut 1.000 t

Ta hng

{
{

Vng

cha s liu

Ch thch

6.2.2. Nhng tnh hung c trnh by dng bng

C 3 c trng th hin tt khi s dng bng trnh by s liu l: - S liu th hin tnh h thng, cu trc mt cch ngha; - S liu phi r rng, chnh xc; - S liu trnh by cho c gi nhanh chng d hiu, thy c s khc nhau, so snh v rt ra nhiu kt lun l th v s liu v mi quan h gia cc s liu vi nhau. Loi s liu thng tin m t nh vt liu th nghim, yu t mi trng, cc c tnh, cc bin th nghim ( 2 hai bin), s liu th, s liu phn tch thng k trong php th nghim, sai s, s trung bnh, thng c trnh by dng bng. Bng c s dng khi mun lm n gin ha s trnh by v th hin c kt qu s liu nghin cu c ngha hn l trnh by kt qu bng dng vn vit. Bng thng khng c s dng khi c t s liu (khong < 6), thay v trnh by dng text; v cng khng c trnh by khi c qu nhiu s liu (khong > 40), thay v trnh by bng th.

40

6.2.3. Cc dng bng s liu

* Bng s liu m t: S liu ri rc, m t cc c tnh, cc bin th nghim, s liu th, trung bnh, t l, sai s chun, lch chun, (Th d Bng 6.2, 6.3, 6.4) Bng 6.2 C cu cng nghip (%) ca M Lai nm 1992
Quc doanh 1 2 3 Gi tr tng sn lng Lao ng Vn sn xut 70,6 32,5 78,9 Tp th 2,8 10,1 2,0 T doanh 2,8 2,3 3,1 C th 23,8 55,1 16,0

Bng 6.3 Mt s c tnh l ha ca lp t mt trong th nghim c tnh t n v pH Cht hu c % N tng s % P d tiu ppm K trao i meq/100 g Ca trao i meq/100 g Kh nng trao i cation (CEC) meq/100 g a Trung bnh ca 8 mu sai s chun Trung bnha 5,8 0,1 4,15 0,01 0,31 0,01 7,3 1,0 1,46 0,07 9,18 0,27 73,3 0,6

Bng 6.4 Bin ng v n con (phn trm) ca trng th tinh c R Phi ci c ly mu t nhiu ni khc nhau trong nm 1997 Trung bnh lch (%) chun Sng An nh 7,31 13,95 Sng By Ng 4,33 7,83 Sng Bnh Thnh 5,66 13,93 Sng t Toi 6,56 9,64 Sng Bo Ct 8,56 14,27 Sng Ci Su 5,28 8,28 Sng Tr Kit 5,49 10,25 H Bn B 7,96 14,54 H H Loan 6,86 7,84 H Thanh T 3,31 4,12 H Ngc Tr 10,73 17,58 H Tn Thnh 7,36 12,93 * N = s lng c ci c kho st. Ni ly mu Dy bin ng 0-53,1 0-25,4 0-77,8 0-46,5 0-57,3 0-30,9 0-45,7 0-67,6 0-32,4 0-16,1 0-41,6 0-63,3 N* 15 11 38 64 19 28 45 71 36 43 5 57

41

* Bng s liu thng k + Th nghim mt nhn t - Bng vi php th LSD: Trnh by bng so snh trung bnh qua php th LSD nn theo mt vi qui lut nh sau: Qui lut 1: Ch s dng kim nh LSD khi phn tch bin ng qua kim nh F c ngha. Qui lut 2: Khi s nghim thc t 5 tr xung. Cc trung bnh nghim thc c so snh gia nghim thc i chng vi mi nghim thc khc qua php th LSD (Bng 6.5). Trnh by gi tr LSD.05 cui hng. Bng 6.5 So snh nng sut ca 3 ging bp c trin vng A, B v D vi ging i chng C Ging bp Ging A Ging B Ging C (i chng) Ging D LSD.05 a trung bnh ca 4 ln lp li Nng sut trung bnh (t/haa) 1,46 1,47 1,07 1,34 0,25

Qui lut 3: Ch s dng 1 php kim nh. Khng trnh by c hai php th LSD v Duncan cho cc trung bnh nghim thc. Qui lut 4: Khi phn tch ngun bin ng c chuyn i s liu, kim nh LSD c th trnh by khi no cc gi tr trung bnh c trnh by dng chuyn i. Qui lut 5: Khi so snh cc cp trung bnh nghim thc, trnh by gi tr LSD cui hng (Bng 6.5) hoc ch thch cui bng. Khi so snh gia nghim thc i chng vi mi nghim thc khc th trnh by cc du *, ** hoc ns theo sau trung bnh cc nghim thc ch mc ngha qua php kim nh LSD (Bng 6.6).

42

Bng 6.6 So snh nng sut trung bnh ca nghim thc i chng vi 6 nghim thc thuc tr su qua php th LSD Nghim thc Dol-Mix (1 kg) Dol-Mix (2 kg) DDT + -BHC Azodrin Dimecron-Boom Dimecron-Knap i chng
a

Nng sut trung bnha (kg/ha) 2,127 2,678 2,552 2,128 1,794 1,681 1,316

Khc bit so vi i chng (kg/ha) 811 ** 1,362 ** 1,236 ** 812 ** 480 * 365 ns --

Trung bnh 4 ln lp li ** khc bit c ngha thng k 1%, * khc bit c ngha thng k 5%, ns khng khc bit c ngha thng k - Bng vi php th Duncan (DMRT): Vic s dng v trnh by chnh xc cc s liu bng qua php kim nh Duncan nn theo mt vi qui lut sau: Qui lut 1: Vic so snh cc cp ca cc nghim thc qua php kim nh Duncan khi s nghim thc trn 5. Khi s liu c chuyn i trong phn tch ngun bin ng v trung bnh cc nghim thc c trnh by vi s liu gc, th cho php s dng bng qua php kim nh Duncan khng k n s lng ca nghim thc. Qui lut 2: S dng k hiu ng thng hoc ch theo sau cc trung bnh nghim thc so snh s khc bit qua php kim nh Duncan (Bng 6.7). Bng 6.7 Trnh by php kim nh Ducan so snh tr s trung bnh cc nghim thc Nng sut trung bnh (kg/haa) T2 2,678 a T3 2,552 b 2,128 c T4 2,127 T1 1,796 T5 1,681 d T6 1,316 T7 a Trung bnh ca 4 ln lp li. Bt k 2 trung bnh ni kt nhau cng mt ng thng ng th khc bit khng ngha mc 5%. Nghim thc

43

Qui lut 3: S dng cc k hiu ch (Bng 6.8) Bng 6.8 So snh hm lng N trung bnha (%) ca 8 nghim thc phn bn mi giai on sinh trng qua php th Duncan Giai on sinh trng (ngy sau khi cy) 15 40 55 1 2,95 de 1,85 de 1,33 b 2 3,51 a 1,96 cde 1,30 b 3 3,35 ab 2,36 b 1,44 ab 4 3,25 abcd 2,20 bc 1,37 ab 5 3,30 abc 1,80 e 1,24 b 6 3,17 bcd 2,14 bcd 1,27 b 7 2,80 e 2,76 a 1,64 a 8 3,04 cde 2,40 b 1,39 ab a Trung bnh ca 4 ln lp li. Trong cng mt ct, cc ch s c mu t theo sau ging nhau th khng khc bit c ngha thng k mc 5%. Qui lut 4: Khng trnh by bng khi cc nghim thc khng khc bit qua php kim nh Duncan. + Th nghim 2 nhn t: Mt vi qui lut s dng bng trnh by s liu th nghim 2 nhn t nh sau: Qui lut 1: S dng bng khi tt c cc nhn t c cc s liu c th, nu khng th s dng th minh ha. Qui lut 2: Cc nhn t c trnh by ton b trong 1 bng khi cc nhn t ng u nhau. Thng th s nhn t khng nhiu hn 3 v cc mc trong mi nhn t khng qu ln (Bng 6.9). Bng 6.9 So snh s khc nhau v nng sut trung bnh (t/haa) gia 2 mc trong mi 2 nhn t Manganese Dioxide C bn Khng bn IR26 C Khng bn vi bn vi 4,8 bcd 3,9 d 4,3 cd 3,6 d IR43 C Khng bn vi bn vi 6,2 a 6,2 a 5,3 b 4,0 cd Nghim thc

Qui lut 3: Trnh by s khc nhau trung bnh gia 2 mc . nh gi ln, nh hng khc bit ngha ca mi nhn t (Bng 6.10).

44

+ ging IR26, nh hng hoc ca vi hoc ca manganese dioxide khng ngha. + ging IR43, nh hng ca manganese dioxide gia tng khi khng bn vi, v nh hng ca vi c tm thy khi manganese dioxide khng bn. Bng 6.10 So snh s khc nhau v nng sut trung bnh (t/haa) gia 2 mc trong mi 2 nhn t. Manganese C Khc bit C Khc bit Dioxide bn vi bn vi ns C bn 0,9 6,2 0,0 4,8 ns 0,7 Khng bn 5,3 1,3* 4,3 Khc bit 0,9* 0,5ns a Trung bnh ca 4 ln lp li, ** khc bit c ngha thng k 1%, * khc bit c ngha thng k 5%, ns khng khc bit c ngha thng k Qui lut 4: Th nghim thit k theo khi hon ton ngu nhin (CRD, RCB hoc hnh vung Latin) th s dng k hiu ch so snh s khc nhau kt qu trung bnh ca tt c cc nghim thc qua php th Duncan (Bng 6.11). Bng 6.11 So snh s khc nhau v nng sut trung bnh (t/haa) gia 2 mc trong mi nhn t bng k hiu ch IR26 IR64 Phn hu c Bn ln Khng bn ln Bn ln Khng bn ln C bn 4,9bcd 4,2 d 6,4 a 6,3a Khng bn 4,5 cd 3,9 d 5,3 b 4,6 cd a Trung bnh ca 4 ln lp li. Khc bit cc tr s trung bnh qua php th Duncan mc ngha 5%. Qui lut 5: kim chng nhn t hng khc vi nhn t ct. Nu s tng tc gia nhn t A x B c ngha v mc ca nhn t A < 6 v nhn t B > 6. Trnh by nhn t A theo ct v nhn t B theo hng (Bng 6.12). t mu t sau cc tr s trung bnh ca nhn t B so snh mi mc ca nhn t A qua php th Duncan. so snh trung bnh ca nhn t A vi mi mc ca nhn t B qua php th LSD th trnh by gi tr LSD so snh. IR26 Khng bn vi 3,9 3,6 0,3ns IR43 Khng bn vi 6,2 4,0 2,2*

45

Bng 6.12 nh hng vic lm c v lm t trn nng sut (kg/haa) ca u xanh Phng php lm t Phng php lm c Theo tp qun Bng my Khng lm t

Thuc Trifluarin 114 abc 274 ab 104 b Thuc Butralin 101 bcd 265 ab 84 b Thuc Butachlor 26 d 232 ab 37 b Thuc Alachlor 48 cd 201 bc 48 b Thuc Pendimenthalin 46 cd 200 bc 58 b Thuc Thiobencarb 94 bcd 137 c 44 b Lm c tay (2 ln) 182 a 289 a 230 a Lm c tay (1 ln) 160 ab 263 ab 224 a Khng lm c 75 cd 148 c 54 b Trung bnh 94 223 98 a Trung bnh ca 4 ln lp li. Cc tr s trung bnh trong cng mt ct (phng php lm c) c so snh qua php th Duncan mc ngha 5%. Tr s trung bnh ca mi ct (phng php lm t) c so snh qua php th LSD0,05 c gi tr l 73 kg/ha.

6.3. Trnh by hnh

S dng hnh nhm minh ha cc kt qu v mi quan h gia cc bin cho c gi d thy hn khi trnh by bng bng s liu hoc text. S dng hnh c thun li l c gi hiu nhanh chng cc s liu m khng mt nhiu thi gian khi nhn bng. Cc dng hnh c s dng gm biu ct (colume chart), biu thanh (bar chart), biu tn sut (frequency histogram), biu phn tn (scatterplot), biu ng biu din (line chart), biu hnh bnh (pie chart), biu din tch (area chart), s chui (flow chart), s phn cp t chc (organization chart), hnh nh (photos) ...

6.3.1. Biu ct v thanh

Biu ct v thanh c s dng so snh s liu theo nhm, hoc s liu c phn nhm, hoc c th so snh phn trm tng ca nhiu s liu. minh ha s liu bng biu ct v thanh cn tun theo cc hng dn sau: S liu dng nhm, ri rc (khng lin tc) nh phn b tn sut v phn trm, s liu th t (ordinal) hoc s liu nhn (nominal), s liu so snh phn tch thng k.

46

6.3.1.1. Biu s dng cho s liu ri rc * Biu ct Biu ct nn p dng cho s liu ri rc trong cc hng mc c chui lin tc t nhin v trnh t thi gian hoc mt dy s liu : Thng 2, 3, 4, 5, 6, Nm 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, (Th d: Hnh 6.1a hoc 6.1b) Dy s liu 0-10, 11-20, 21-30, 31-40, Th d: Bng tnh Excel v s liu xut khu c ph v ca cao trong 5 nm qua.
Nm 1995 1996 1997 1998 1999 C ph 264 315 456 290 381 Ca cao 148 182 280 320 460

500 400 S lng (t/ha) 300

C ph
200 100 0 1995 1996 1997
N m

Ca cao

1998

1999

Hnh 6.1a S lng c ph v ca cao xut khu trong 5 nm (1995-1999)

47
500 400 Tn/ha 300 200 100 0 1995 1996 1997 1998 1999 Nm C ph Ca cao

Hnh 6.1b S lng c ph v ca cao xut khu trong 5 nm (1995-1999) Biu ct cn c s dng trnh by so snh cc thnh phn trong cc hng mc (nghim thc) cho nhiu th nghim phn tch (Hnh 6.2). Th d: Bng tnh Excel v nh hng ca liu lng phn N n trng lng kh (thn, l, hoa, v ht) ca la trng trong chu. Nghim thc (gN/chu) i chng 0.9 1.9 Trng lng kh cy (g/chu) Thn L Hoa + v + ht 1.9 0.8 2.7 1.95 1.5 3.5 2.0 1.6 5.2

48
100

Trng lng kh ca cy (g/chu)

80

60

Hoa + v + ht

40

20

L Thn

i chng 0,9 gN/chu 1,9 gN/chu Nghim thc

i ch ng

0,9 gN/chu

1,9 gN/chu

Hnh 6.2 Trng lng kh (thn, l, hoa, v ht) ca la trng trong chu nhng mc bn phn N khc nhau

* Biu thanh Biu thanh c p dng cho s liu trong cc hng mc khng c chui lin tc t nhin nh cc mc sn phm, hng ha, vt liu, thu nhp, (Hnh 6.3; 6.4). Th d: Bng tnh Excel v sn lng lng thc nm 1992 ca Vit Nam Sn phm La Bp Khoai lang Khoai m u nnh Triu tn/nm 60.50 21.93 10.16 4.81 2.60

49

u nnh Khoai m Khoai lang Bp La

0 10 20 30 40 50 60 70

Triu tn/nm

Hnh 6.3 Sn lng lng thc nm 1992 ca Vit Nam Th d: Bng tnh Excel v tng thu (triu ng) t sn xut cy trng trong nm 2001 v 2002. Sn phm La Cy n tri Rau mu Tng thu 2001 2002 155 115 100 140 55 100

RAU MU

Nm 2001 Nm 2002

CY N TRI

LA

100

200

300

Tng thu (triu ng)

Hnh 6.4 Tng thu (triu ng) t sn xut cy trng trong nm 2001 v 2002

50

* Biu phi hp gia ct v ng biu din (Hnh 6.5) Th d: Bng tnh Excel v din bin lng ma v m tng i ca khng kh Thnh Ph Cn Th trong nm 2004
Thng 01/2004 02/2004 03/2004 04/2004 05/2004 06/2004 07/2004 08/2004 09/2004 10/2004 11/2004 12/2004 Lng ma (mm) 98 10 120 170 175 220 230 250 145 75 m (%) 78 77 75 76 81 86 84 88 87 87 80 82

300

Lng ma (mm)

m (%)

90 85 80 75 70

Lng ma (mm)

250 200 150 100 50 0

20 02 04 /2 0 03 04 /2 0 04 04 /2 0 05 04 /2 0 06 04 /2 0 07 04 /2 0 08 04 /2 0 09 04 /2 0 10 04 /2 0 11 04 /2 0 12 04 /2 00 4

01 /

Thng

Hnh 6.5 Din bin lng ma v m tng i ca khng kh Thnh Ph Cn Th trong nm 2004 (i kh tng thu vn Thnh Ph Cn Th, 2005)

m (%)

51

Ch : Khi dy s liu c cc gi tr s ln hn hai bc (0-200), c th p dng hm logaric chuyn i s liu nh hn cn xng vi t l th minh ha trc y.

6.3.1.2. Biu s dng cho s liu phn tch thng k Khi mun so snh gi tr ca cc bin n, ring l (thng l cc gi tr trung bnh) trong s mt vi nhm nh trong th d 1 v 2 di y. Th d 1: Mi ct trnh by gi tr phn trm trung bnh ca trng n ca c r Phi trong 2 nm (1996 v 1997) 3 mi trng sng khc nhau (Hnh 6.6). Th d: Bng tnh Excel v phn trm trng n ca c r Phi 3 mi trng sng khc nhau trong 2 nm 1996 v 1997 Mi trng A B C 1996 7.8 3.8 3.9 Nm 1997 5.9 6.2 6.5

10 Trung bnh tr ng n (%) 8 6 4 2 0

1996 1997
B C C B AB AC C B AB AC

Mi trng

Hnh 6.6 nh hng ca mi trng v thi gian (nm) n kh nng trng n (trung bnh % trng n ca trng khng th tinh) ca c r Phi. Cc tr trung bnh c ch theo sau khc nhau th khc bit c ngha thng k qua php th Duncan (p < 0,05)

52

Ch : Hnh 6.6 t trc phn ch thch. S liu c o biu din trc y. Nhn t th nht ca nghim thc (mi trng sng) biu din trc x, mi nghim thc c trnh by ring. Nhn t th hai ca nghim thc (nm) c c th hin bi cc ct khc nhau (mu, cao ct). Thanh sai s biu th ngay trn ct. S khc nhau v thng k c trnh by bi cc ch trn thanh, km theo ch thch bn di th php kim nh (test) v mc ngha. Th d 2: Hnh ct trnh by s khc nhau gia cc nghim thc c thanh biu th s khc bit (Hnh 6.7). Th d: Bng tnh Excel v nh hng ca pH nc ti n chiu di thn ca cy con u a
Nghim thc (pH) 5,3 3,5 2,0 Chiu di thn (mm) 6.20 7.10 2.40

10

41
8

Chiu di thn (mm)

42

33
2

5,3

2,0 3,5 Nghim thc (pH)

Hnh 6.7 Trung bnh chiu di thn cy u a c ti nc c mc pH khc nhau trong 2,5 tun. i chng (pH 5,3) s dng nc my. pH 3,5 v 2,0 c trung ha bng 2 M H2SO4/1 M HNO3. ng thng nm ngang th hin s khc bit khng ngha (php th so snh Kruskal-Wallis v Dunns Multiple). S trn thanh bar l c mu.

53

Ch : Hnh 6.7 t trc phn ch thch. S liu c o (chiu di thn) biu din trc y. Nghim thc (pH) biu din trc x. Thanh sai s biu th ngay trn ct. S khc nhau thng k c trnh by bi ng thng pha trn thanh v c ch thch bn di th php kim nh (test) v mc ngha. 6.3.1.3. Biu s dng trong th nghim c cc nghim thc ri rc v tng i t - Th nghim mt nhn t Mt vi qui lut s dng th trnh by cc kt qu so snh trung bnh ca cc nghim thc ri rc nh sau: Qui lut 1: S dng th minh ha khi c s khc bit nhau r rng hoc c s thay i tng i ca cc dng trnh by cn nhn mnh, v khng cn thit minh ha mc chnh xc cao ca cc gi tr trung bnh. Qui lut 2: Khi phn tch s khc bit gia cc nghim thc qua php kim nh Duncan, s dng k hiu ch trn cc thanh ct ca mi nghim thc (Hnh 6.8). Th d: Bng tnh Excel v hm lng NH4-N hu dng trong 3 kiu canh tc la. Nghim thc t ngp nc + nh bn t ngp nc + khng nh bn t khng ngp nc + khng nh bn NH4-N (ppm) 50.2 30.1 4.5

54

60
Hm lng NH4-N (ppm)

a b

40 20 0
c

t khng ngp t ngp nc, t ngp nc, nc, khng khng nh bn nh bn nh bn Nghim thc

Hnh 6.8 Hm lng NH4-N hu dng trong 3 kiu canh tc la khc nhau; cc ct c ch khng ging nhau th hin s khc bit thng k c ngha mc 5% Qui lut 3: Khi kim chng khc bit ca mi nghim thc vi nghim thc i chng qua php kim nh LSD, trnh by k hiu LSD (Hnh 6.9). Th d: Bng tnh Excel v nng sut ca cc ging la lai, ging b m v ging thng mi IR36. Nghim thc V20A (Ging b m) IR28 (Ging b m) IR28/V20A (Ging lai) 97A (Ging b m) IR54 (Ging b m) 97A/IR54 (Ging lai) IR36 (Ging thng mi) Nng sut ht (g/m2) 290 395 490 305 340 580 525

55
600 500

LSD .05

Nng sut (g/m2)

400

97A/IR54

300

IR28/V20A

V20A

IR28

100 0

Ging/dng la

Hnh 6.9. Nng sut tng i ca cc ging la lai, ging b m v ging thng mi IR36; Cc ct c nhm li v trnh by k hiu LSD Qui lut 4: Trn trc y, lun bt u mc 0 chiu cao tng i v tuyt i ca cc ct c th hin mt cch chnh xc cc tr s trung bnh v s khc bit gia cc nghim thc (Hnh 6.10).

Th d: Bng tnh Excel v mt s cn trng Nghim thc T1 T2 T3 T4 Mt s cn trng (con/m2) 170 240 190 220

97A

200

IR54

IR36

56
250

200

Mt s (con/m2)

150

100

50

0 T1 T2 T3 T4

Nghim thc

Hnh 6.10 nh hng ca 4 mc phn bn n mt s cn trng - Th nghim 2 nhn t S dng hnh trnh by th nghim hai nhn t cn lu trnh t, nhm cc nhn t v mc mi nhn t. Cc ct c sp thnh hng gn nhau c xem nh cc mc ca nhn t chnh v nhn t cn li th khng trnh by ct. Th d, nu nh ngi nghin cu mun trnh by nh hng ca manganese oxide l quan trng th nn trnh by Hnh 6.11a. Nu mun nhn mnh yu t ging l quan trng th nn trnh by Hinh 6.11b thch hp hn. Th d: Bng tnh Excel v nh hng bn manganese oxide trn nng sut ca 2 ging lu IR26 v IR43
IR26 C bn Khng bn MnO2 MnO2 3.95 3.7 IR43 C bn Khng bn MnO2 MnO2 6.1 3.95 Khng bn MnO2 IR26 IR43 3.7 3.95 C bn MnO2 IR26 IR43 3.95 6.1

57

Nng sut ht (t/ha) (a) 6

4
Khng bn MnO2 Khng bn MnO2 C bn MnO2 C bn MnO2 IR26

0 IR26 IR43

Hnh 6.11a nh hng ca manganese oxide n nng sut ca 2 ging la IR26 v IR43
Nng sut ht (t/ha) (b) 6

0 Khng bn MnO2

IR26

IR43

C bn MnO2

Hnh 6.11b Nng sut ca 2 ging la IR26 v IR43 trong iu kin c v khng c bn manganese oxide

IR43

58

6.3.2. Biu tn sut

th tn sut (hay gi s phn b tn sut) th hin s liu o ca cc c th phn b dc theo trc ca bin. Tn sut (trc y) c th l tr s tuyt i (s m) hoc tng i (phn trm hoc t l ca mu). Trnh by bng th tn sut cn thit khi m t qun th. Th d v phn b chiu cao cy v tui (Hnh 6.12). Th d: Bng tnh Excel v s phn b chiu cao ca cc cy trm trng U Minh, thng 1 nm 2001. N = 88 cy gi v 123 cy con. Chiu cao (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Cy con (%) 0 1 2.5 8 9 10 7 11.5 17 14.5 10 6.5 3 0 0 0 0 Cy gi (%) 0 0 0 0 0 2.5 4.5 5 9.5 8.5 10.5 15 10.5 8.5 10 11.5 4

59

20 15 10 5 0 1 2

Cy con Cy gi

Tn sut (%)

9 10 11 12 13 14 15 16 17

Chiu cao (m)

Hnh 6.12. S phn b chiu cao ca cc cy trm trng U Minh, thng 1 nm 2001. N = 88 cy gi v 123 cy con.
Ch :

Trc y th hin % tn sut tng i, s, gi tr ca ct. S liu o (trc x) c chia lm hai hng mc c chiu rng ct thch hp trnh by s phn b qun th. Kch c mu c trnh by r hoc phn ch thch di th hoc ni trnh by th.

6.3.3. Biu phn tn

Biu phn tn c s dng rng ri trong khoa hc trnh by s phn b cc s liu v mi quan h gia cc s liu. Trong , cc gi tr l cc chm phn b v mi quan h c th hin bng ng hi qui tng quan (Hnh 6.13). Bin ph thuc y c trc thng ng ph thuc vo gi tr ca bin c lp x l trc nm ngang. Nu nh dy s liu c hai hay nhiu s c gi tr ln (th d, 0-200) th c th s dng hm logaric (c s 10) bin i s liu c gi tr nh hn. Cng vic ny gi l qu trnh chuyn i s liu. * Cc qui lut c bn trnh by biu phn tn: o o o o C hai bin (2 dy s liu). Xc nh r tn trc th cho cc bin. Chia t l mi trc thch hp trnh by ton b dy s liu ca bin. Nu c mi quan h gia cc bin, bin c lp nn chn l trc x v bin ph thuc l trc y. Th d chiu cao cy ph thuc vo tui, nh vy chiu cao

60

cy l bin c lp c biu din trn trc x v tui l bin ph thuc l trc y. i khi c trng hp kh xc nh c bin no l bin ph thuc hay bin c lp. Trong trng hp ny, khng xc nh c nh hng ca bin no i vi bin no th trnh by trong mi quan h t chn. Th d: Bng tnh Excel v mi quan h gia trng lng kh (sinh khi) v nng sut ht ca la S cy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Trng lng kh (g) 64 58 55 65 81 82 74 75 89 98 100 126 125 152 170 176 186 218 220 216 S h t 45 60 65 79 82 84 87 96 112 120 125 168 195 220 242 245 282 320 340 380

61

400 300

y = 1,76x - 48,1
p < 0,0001 r2 = 0,971 n = 20 cy

S ht

200 100 0
50 100 150 200 250

Trng lng kh (g)

Hnh 6.13. Hi qui gia s ht v trng lng kh ca la trng trong chu ti Cn th nm 2005 Ch : Mi trc x, y c cc vch ph v vch chnh c s xc nh gi tr. Kch c mu c trnh by phn ch thch di hnh hoc trong hnh. Nu s liu c phn tch thng k v c mi quan h gia cc bin th c th trnh by bng ng hi qui trn th, phng trnh hi qui v ngha thng k th hin trong ta hnh hoc trong hnh. Nn chn t l thch hp hai trc hnh c cn i v r rng.

6.3.4. Biu ng biu din

Biu ng biu din c trnh by khi cc gi tr ca bin c lp l chui lin tc nh nhit , p sut hoc s sinh trng, Cc gi tr l cc im c ni vi nhau bi ng thng hoc ng cong din t mi quan h ca chiu hng bin ng v chc nng. C th trnh by nhiu bin ph thuc l nhng ng biu din trn cng mt hnh (Hnh 6.14). Biu ng biu din th hin s thay i ca bin y theo x, so snh mt lot cc gi tr theo thi gian. Th d, ng cong sinh trng v nng sut ca cy trng p ng theo s cung cp phn bn (Hnh 6.15), th d v cch trnh by Hnh 6.16, hoc ng cong biu din s sinh trng ca cc c th hay qun th theo thi gian (Hnh
6.17).

62

Th d Bng tnh Excel v s h nng dn v din tch t canh tc Nm 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 S h nng dn 600 700 1400 1500 1800 1900 2000 1850 Din tch t canh tc (ha) 250 400 500 1000 1500 1600 1700 1550

S h v din tch t (ha)

2500 2000 1500 1000 500 0 1995

S h nng dn

Din tch t canh tc

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

Nm

Hnh 6.14. S thay i s h v din tch t canh tc t 1995-2002. Th d: Bng tnh Excel v p ng nng sut do cung cp N Mc cung cp N (kg/ha) 0 25 50 75 100 125 150 175 200 Nng sut (t/ha) 4.80 6.00 6.90 7.60 8.10 8.20 8.25 8.15 7.10

63
10

N ng su t (t/ha) N ng suat (t/ha)

4 Hnh 6.14. p ng nng sut ti s cung cp N

2 0 50

Mc cung cp phn bn

N cung cp (kg/ha)

N cung cap (kg/ha)

100

150

200

Hnh 6.15 Sinh trng v nng sut ca cy trng p ng vi s cung cp phn bn

60 V xoi Ct Ha Lc y = 5.8052Ln(x) + 26.984 V xoi Bi y = 5.5743Ln(x) + 26.866 R = 0.98**
2

Phn trm din tch thit hi (%)

R = 0.99** 45

30

15

V xoi Ct Chu y = 4.4041Ln(x) + 17.329 R = 0.88**

2

0 0 2 4 6 8 10 12

Ngy sau khi x l nha

Hnh 6.16 Phn trm din tch v b chy nha ca 3 ging xoi khi c x l cng mt loi nha

64

Th d: Bng tnh Excel v qun th ca 2 loi tm v cua trong mi trng dinh dng nhn to Ngy 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Cua 18 20 30 32 41 43 62 90 115 160 Tm 30 48 78 130 178 230 252 268 284 280

S lng c th (con/1m2)

350 300 250 200 150 100 50 0 0

Cua

Tm

5 Ngy

10

Hnh 6.17 Mt trung bnh ca qun th hai loi tm v cua trong ao nui c s dng phn bn hu c c thc hin trang tri qua 9 ngy kho st. Su ln lp li ca mu 1 lt nc c ly mi ngy lc 11 gi sng su 50 cm

Ch : C nhiu cch biu th cc k hiu ca nhm (cua hay tm). Mi chm i din cho mt gi tr trung bnh v c ch thch pha bn trong th. Sai s thanh c th hin mi im gi tr v c ch thch di th.

65

Do cc gi tr c ly trn mi nhm c lp (hai loi khc nhau), nn cc m chm khng c lin h vi nhau.

6.3.5. Biu hnh bnh

Biu hnh bnh c s dng trnh by mi quan h t l so snh phn trm tng ca cc s liu khc nhau (Hnh 6.18a hoc 6.18b). Khi trnh by cc s liu bng biu hnh bnh nn tun theo cc qui lut sau: Tng s cc s liu c gi tr tng khng i (thng 100%). Cc gi tr c s khc bit tng i ln (c ngha), v cc gi tr bng nhau th khng nn trnh by bng th ny (th d, 7 gi tr bng nhau). Mi phn chia ca hnh (mi phn tng ng vi mt gi tr) nn c ch thch. S phn chia tng i nh (thng thng l t 3-7 phn) v khng vt qu 7. Th d: Bng tnh Excel v nh hng ng gp ca cc yu t n nng sut rau mu Thnh phn Phn bn Nc ti Ging Kim sot dch hi Kim sot c di Khc Tng % 34 24 18 12 8 4 100

66

Nc ti 24% Phn bn 34%

Khc 4% Kim sot c di 8% Kim sot dch hi 12%

Ging 18%

Hnh 6.18a nh hng ng gp ca cc yu t n nng sut rau mu

Phn bn 34%

Nc ti 24%

Khc 4% Kim sot c d i 8%

Gi ng 18% Kim sot d ch h i 12%

Hnh 6.18b nh hng ng gp ca cc yu t n nng sut rau mu.

67

6.3.6. Biu din tch

Loi th ny tng t nh biu ng biu din, nhng p dng khi c mt s bin s liu c lp. Cch ny thng s dng khi cc bin ph thuc hay cc hng mc c chiu hng bin ng, c tng tch ly, hoc t l phn trm theo thi gian. Th d nh s bin ng ca cc loi hng mc khc nhau (Hnh 6.19a hoc 6.19b). ln ca cc bin l cc hng mc c th hin phn din tch bn di cc ng thng tng ng vi cc bin hng mc. Th d: Bng tnh Excel v S bin ng ca mt hng tri cy (kg) bn ti siu th Tri cy Th 2 Th 3 Th 4 Th 5 Th 6 Th 7 Ch nht
1800 1600

Cam 460 610 400 480 400 460 460

Bi 360 440 310 320 320 330 370

Xoi 210 380 160 180 170 160 310

Chm chm 120 140 90 70 120 80 220

S lng (kg)

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Th 2 Th 3 Th 4 Th 5

Cam Bi Xoi

Th 6

Th 7

Ch nht

Ngy trong tun

Hnh 6.19a Bin ng ca mt hng tri cy bn ti siu th qua cc ngy trong tun.

68

700 600

S lng (kg)

500 400 300 200 100 0

Th 2 Th 3 Th 4 Th 5 Th 6 Th 7 Cam Bi Xoi Chm chm Ch nht

Ngy trong tun

Hnh 6.19b Bin ng ca mt hng tri cy bn ti siu th qua cc ngy trong tun.

6.3.7. Biu tam gic

Biu tam gic c p dng cho cc s liu ri rc. Mi chm nhn 3 gi tr c tng l mt hng s (thng tnh bng %). Th d ba thnh phn tht-ct-st trong mu t, ph sa hay mu trm tch (Hnh 6.20).
0 100

Ct

St

100 0

100

Tht

69

Hnh 6.20 Thnh phn ct, tht, st ca 25 mu ph sa ng bng Sng Cu Long.

6.3.8. S chui
S thng c s dng trnh by cch t chc cc chng trnh, mi quan h gia cc bc hoc cc bc trong mt qu trnh, trnh by chui lin tip ca cc s kin, qu trnh, h thng, Cc thng tin, vt liu, s liu c th ch gii trong cu trc biu v trnh by ng mi tn th hin mi quan h. Th d, s sn xut phn phi tri Thanh long (Hnh 6.21).

Ngi sn xut

Va tri cy

Ngi thu gom

C s ng gi

Ngi bun chuyn

Nh xut khu

Ngi bn s

Nh nhp khu

Siu th

Ch, sp bn l

Ca hng tri cy

Ngi bn l khc

Ngi tiu dng

Hnh 6.21 Sn xut phn phi tri Thanh long

6.3.9. S c cu t chc
y l loi s c bit c s dng trnh by cu trc, c cu t chc bn trong theo trnh t hay cp bc. Loi s ny cng th hin mi quan h t chc, cc b phn, s iu khin cc mnh lnh ch o, mi quan h gin tip v trc tip (Hnh 6.22).

70

Hnh 6.22 C cu t chc trung tm thng tin khoa hc v cng ngh