(Wydawnictwo Militaria No.317) 7TP, Vol. II

C7P z 1. Pulku Artylerii Polska, 1937 rok.
UP tractor from the 1 sf Superheavy Artillery Regiment 1937.

7TP (dwuwieiowy) z 3. Batalionu Pancernego, Cieszyn, paidziernik 1938 roku.
lTP {twin turret) tank from the 3rd Armoured Battalion, Cieszyn, October 1938
7TP (jednowieiowy) z 3. Batalionu Pancernego, Cieszyn, paidziernik 1938 roku.
lTP {single turret) tank from the 3rd Armoured Battalion, Cieszyn, October 193B.
Janusz Magnuski
Rajmund Szubanski
Janusz LedWoch
7TP
vol. II
Warszawa 2009
Wydawnictwo
,MILITARIAm
111
00-961 WarszawaA2
skr. pocz. 106
tel/fax 22 845 14 27
email:
militaria@supermedia.pl
Actual offer
Aktualna oferta
www.militaria.net.pl
ISBN 9788372193179
Oktadka - Arkadiusz Wrobel
Pl any i plansze barwne - Grzegorz Jackowski
Mapy - Jacek Domanski
Tabele - Rajmund Szubanski
Tlumaczeni e angielski e/fng/ish translation cet@e-transJafo p
Opracowanie redakcyjne - Artur Winiarski
Produkcja seryjna czotg6w 7TP- Janusz Magnuski i Rajmund zu
7TP w jednostkach pancernych Wojska Polskiego, Mobilizacja.
Czotgi 7TP w wojni e 1939 roku- Rajmund Szubanski
C7P w jednostkach Wojska Polskiego, Ci<!gniki C7P w wojni e 1939 ro u
7TP i C7P w Ar mii CzerwoneL 7TP i C7P w armii ni emi eckiej- Janusz Ledwoch
Zdj ecia/Photo Credits: ADM, Warszawa,
CAW, Warszawa,
Rajmund Szubanski, Warszawa,
Janusz Magnuski,
www.dobroni.pl, Warszawa,
Pawet Rozdzestwienski, Warszawa,
Jacek Haber, Warszawa,
Mariusz Zimny, Warszawa,
ASKM (OOM Strategia KM), Moskwa, Rosja,
Wawrzyniec Markowski, Gdansk.
Wszelkie prawa zastrzezone. i:adna CZ(!SC tej ksiit:Zki nie moze bye kopiowana w zadnej formie ani
i:adnymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, ti\cznie z wykorzystaniem system6w prze-
chowywania i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody wtasciciela praw autorskich. Uktad graficzny
strony tytutowej i liternictwo prawnie zastrzei:one. Znak wydawnictwa i nazwa prawnie zastrzezona
jako znak towarowy. Tank Power'"' jest zastrzei:onym znakiem towarowym Wydawnictwa Militaria.
Nabywanie nielegalnie skopiowan ch ksii\Zek np. drogC! elektroniczn<t, jest przestt:pstwem sciganym z
urzt:du i podlega odpowiedzialnosci karnej.
All rights reserved. 'o part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechnical, including photocop ing, recording or any information storage and retrieval sys-
tem without written permission from cop right o w1er.
Copyright by Wydawnictwo ,MILI TARIA",
Warsza\ a 2009
All rights reser v ed
Ill
7TP by! jedynym nowoczesnym
czofgiem armii polskiej. Pojazdy tego
typu produkowane byly od 7 934 do
7 939 roku w dw6ch wersjach produk-
cyjnych (jedno i dwuwieiowej),
r6iniCicych sie uzbrojeniem. W publi-
"acji zostafa om6wiona produkcja i
zastosowanie bojowe 7TP w jedno-
stkach Wojska Polskiego i czofg6w
zdobycznych w jednostkach armii
niemieckiej. Opracowanie zawiera
tei informacje o testach czofg6w 7TP
\ ZSRS oraz informacje o zastosowa-
niu bojowym ciCignik6w C7P.
SERYJNA PRODUKCJA CZOtGOW
7TP
Wkr6tce po podjE;!ciu decyzji o przyjE;!ciu
czolg6w 7TP do uzbrojenia Wojska Polskiego, jako
sprzE;!tu typowego (tzn. nie prototypowego lub
doswiadczalnego), Dow6dztwo Broni Pancernych
zam6wi lo pismem nr 665/34-35/Panc, z dnia 18
marca 1935 roku, w Panstwowych Zakfadach
,f1Zynierii seriE;! dwuwiezowych woz6w (w tym 6
poj azd6w przeznaczonych do cel6w szkolenio-
. ch), z rocznym terminem dostawy. 6wczesne
mozli wosci PZ/ni nie pozwalaly na r6wnolegle
wytwarzanie czolg6w 7TP i opartych na tych
samych podwoziach ciqgnik6w C7P, skutkiem
czego czolgi produkowano na zmianE;! z ciqgnika-
mi . Dlatego tez, chociaz 4 pierwsze seryjne egzem-
plarze 7TP ukonczono w 1935 roku, dostawa calej
ser ii pojazd6w (noszqcych numery fabryczne
7 683-7 704) przeciqgnE;!Ia SiE;! az do konca 1936
roku.
Podczas posiedzenia Komitetu do Spraw
Uzbrojenia i SprzE;!tU (KSUS), kt6re odbylo siE;! w
dniach 8-9 stycznia 1937 roku, w ramach przewi-
dzianego do realizacji w latach budzetowych, od
1936-1937 do 1939-1940, og61nego planu uno-
woczesnienia i rozbudowy sil zbrojnych, ustalono
szczeg61owy program rozwoju broni pancernej.
Przewidywal on m.in. utworzenie dla odwod6w
Naczelnego Dow6dztwa 8 batalion6w czolg6w
7TP z 412 czolgami : po 49 w batalionie plus 20
pojazd6w rezerwowych.
Realizacja tego ambitnego zamierzenia zalezala
jednak od uzyskania odpowiednich srodk6w finan-
sowych, a na ten temat scieraly siE;! w KSUS roz-
biezne poglqdy, z jednej strony reprezentowane
przez optujqcego za pelnq realizacjq projektu,
inspektora broni pancernych gen. Tadeusza Piskora
i zwolennika priorytetu rozbudowy srodk6w obro-
ny przeciwpancernej szefa Sztabu Gl6wnego
Wojska Polskiego gen. Wadawa Stachiewicza
(mianowany na to stanowisko w czerwcu 1935
roku). Stqd tez od 1936 roku nastqpil dose szybki
(zotg 1TP z 3. Batalionu Pancernego
podczas prob trakcyjnych na Pustyni
w 1939 roku.
An lTP tank from the 3rd Armoured
Battalion seen during off-road trials on
8/edowska Desert in 1939. [ADM]
5
Panstwowe Zaklady lniynierii w
Czechowicach kolo Warszawy, na
pierwszym planie Fabryka F-1, dalej
Fabryka F-4.
The State Engineering Works (Pllnz) in
(zechovice near Warsaw. In the foreground
is a Plant F-1 and background is a Plant
F-4. [ADM]
6
rozw6j broni przeciwpancernej (skonstruowani e i
wdrozeni e do produkcj i karabinu przeciwpancer-
nego wz. 35, zakup li cencji i uruchomi eni e pro-
dukcji seryjnej armat przeciwpancernych wz. 36
kali bru 37,2 mm), natomi ast produkcja czotg6w -
choc co roku przeznaczono sumy wystarczaj qce
na zam6wieni e woz6w przecietni e dl a j ednej kom-
pani i - traktowana byt drugorzedni e. Genera}
Stachi ewicz argumentowat, ze doswi adczeni a z
p61 bitewnych w Hi szpanii wskazuj q, iz lekki e
sowieckie czotgi T -26 (a polski 7TP byt, tak j ak
sowi ecki T-26, wersj q pochodnq brytyj ski ego
Vickersa 6-ton Model E) byty stosunkowo tatwo
ni szczone ogni em dziatek przeciwpancernych
kalibru 20 mm (wtoskie Breda) i 37 mm (ni emi ec-
ki e Pak 35/36). Ponadto Stachi ewicz podnosit tez
probl em znalezieni a stosownego uzbroj eni a dl a
7TP. Dl atego tez srodki przeznaczone na zakup
7TP w kolejnych budzetach wystarczaty praktycz-
ni e na wystawieni e roczni e jednej tyl ko kompanii
czotg6w lekki ch 7TP.
I t ak: nastepne zam6wieni e, nr 3/36-37/37/Panc
z 7 lutego 1936 roku opi ewato na serie 16 woz6w
dwuwiezowych, z terminem dostawy do 5 styczni a
nastepnego roku (z numerami fabrycznymi
7 705- 7 720) . Realizacj a zam6wieni a zbiegta sie z
zakonczeni em pr6b z dziatkami kali bru 37,2 mm i
wdrozeni em do produkcji odpowiedni ch wiez do
montazu tego typu uzbrojeni a. Umozli wi to to
wprawdzie stopni owe przezbraj ani e woz6w tej
serii , ale spowodowato znaczne op6Zni eni e termi-
n6w dostaw. Poni ewai: przezbroj ono ostateczni e
tylko 14 woz6w, wiec w nastepnej serii, zam6wio-
nej na poczqtku 1937 roku, uwzgledni ono pro-
dukcj e 18 j ednowiezowych czotg6w, by uzyskac
}qczni e jednolity sprzet dla dw6ch kompanii .
Termin reali zacji uptywat z koncem pazdzierni ka
1937 roku, ale ostateczni e wozy (z numerami ewi-
dencyj nymi 7 72 7-7 738) odebrano dopiero w maju
1938 roku.
Na przetomi e 1936-1937 Dow6dztwo Broni
Pancernych uzyskato dodatkowe, nie planowane
wczesni ej fundusze. Po uzyskaniu zgody Sztabu
Gt6wnego spok e SEPEWE udato si e w pazdzierni -
ku 1936 roku sprzedac kompani e starych czotg6w
Renault FT-17 do Urugwaju (zakupu dokonali
prawdopodobnie agenci ZSRS z przeznaczeni em
dla republi kanskiej H iszpani i), a w styczniu 1937
roku trzy kompani e takich woz6w (mozli we, ze
mi edzy nimi byty takZe ,zelazne" FT-17 wyprodu-
kowane w CWS) - sprzedano Chi nom- prawdopo-
dobni e i w _tym przypadku za pi eniqdze ZSRS.
Pieni qdze uzyskane ze sprzedazy przestarzatych
Renault6w umozli wHy zam6wieni e okoto 60
nowych czotg6w 7TP dl a Woj ska Polski ego.
Zgodni e z umowq z listopada 1937 roku, na pro-
dukcje 49 czotg6w, pi erwszych 6 egzemplarzy pl a-
nowano odebrac jeszcze przed koncem tegoz
roku, nastepne w mi esiecznych partiach po 10
sztuk, od styczni a do maja 1938 roku, a ostatni e 3
czotgi do 3 czerwca. W rzeczywistosci dostawa
pi erwszych 16 czotg6w (numery 7 739-7 764) prze-
ciqgneta sie az do li stopada 1938 roku, pozostate
czol gi (numery 7 765- 7 787) wykonano z ni emal
rocznym op6znieni em.
Rok!Year
Ci:wiki C7P
C7P tractors
1933 2
1934 7
1935 35
1936 32
1937 16
1938 13
1939 16
Razem
151
Total
Do zakonczeni a przezbraj ani a drugiego batali o-
nu potrzebnyh byto jeszcze 1 6 czotg6w. lch pro-
dukcje (numery 7 788- 7 803) zakonczono- zgodni e
z zam6wieni em 3/ 38 z czerwca 1938 roku- przed
koncem pierwszego p6trocza 1939 roku. W kwiet-
niu 1939 roku ztoi:one zostato nastepne zam6wie-
ni e na 32 czotgi, maj<1ce stanowic sprzet batali onu
przewidzianego dl a brygady zmotoryzowanej .
Pi erwsza parti a, 11 czotg6w (z numerami fabrycz-
nymi 7 804- 7 87 4), term in ukonczeni a kt6rej
uptywat z dni em 31 sierpni a 1939 roku zostata - na
szczesci e - przekazana j eszcze przed terminem.
Tak wiec do wybuchu woj ny wyprodukowano
132 seryjne czotgi 7TP, 11 0 j ed no- i 22 dwu-
wiei:owych z normalnym pancerzem (blachy stalo-
we utwardzane powierzchni owo przez nawegla-
ni e). Dochodzity do tego j eszcze 4 wozy prototy-
powe, opancerzone mi ekkimi blachami i:elaznymi .
Produkcja czotg6w 7TP (tqczni e z prototypami )
zamkneta sie wiec liczb<1 136 czotg6w.
Wiodqcym zaktadem seryj nej produkcji
czotg6w 7TP byta Fabryka F- 7 Panstwowych
Zak/ad6w lnzynierii w Czechowicach pod Warsza-
wq/obecni e Warszawa- U rsus (byte Zak/ady
Mechaniczne ,,Ursus", SA), oraz zlokali zowana
tam Fabryka F-4 (poprzednio Odlewnia Zeliwa i
Odlew6w Niezelaznych " Ursus" SA). Natomi ast w
oznaczonej symbolem Fabryka F-6, Stacji Obslugi
przy ul. Podskarbinski ej 31, dokonywano napraw i
remont6w si lni k6w wysokoprei: nych. Dyrekcja
PZ/ni, a taki:e konstruktorzy z mieszczqcego sie
przy ul. Terespolski ej 36 Biura Studi 6w wsp6t-
uczestni czyli we wdrai:ani u produkcj i; j ak i wpro-
wadzaniu p6Zni ejszych zmian i modyfikacji .
W Ursusie opr6cz czotg6w 7TP i ci<1gnik6w C7P
produkowano taki:e i inne g<lsieni cowe poj azdy
bojowe dl a Woj ska Pol skiego - tankietki TK /TKS,
ciqgniki g<l si eni cowe C2P oraz elementy dl a pojaz-
d6w p6tg<1sieni cowych (samochody ciei:arowe wz.
34, ciqgni ki C4P, sani tarki), a taki:e samochody i
si lniki na podstawie li cencji Saurera
0

" Wedlug L. Komudy silniki Saurer BLOb do czolg6w 7TP produ-
kowane byly w Fabryce PZinZ F-3 (dawna Fabryka Armatur i
Silnik6w , Ursus" SA) w Warszawie, ul. Skiemiewicka 27/29.
Czolgi 7TP Razem
7TP tanks Total
- 2
1 prototyp 8
4 + I prototyp (5) 40
18 50
16 62
34 + 2 prototypy 9TP (36) 79
60 76
132 + 4 prototypy (136) 297
Do produkcji pi erwszej seri i czotg6w wykorzy-
stano posiadane oryginalne czesci angielskie otrzy-
mane w ramach umowy z Vickersem, ale druga
seri a byta j ui: w znacznej czesci wykonywana z
zespot6w wytworzonych w Polsce, zas nastepne
seri e byty jui: praktyczni e krajowq produkcj q.
Jak pisze ini:. M. Krainski (w latach 1934- 1939
pracownik PZinz F- 1) J .. ) 6wczesny potencj al
fabryki nie pozwalal na r6wnolegl<1 produkcj ;
czolg6w i ciCJgnik6w. W latach 7 936- 1938
nastqpi/a rozbudowa zak/adu przy czym powie-
rzchnia wydziaf6w obr6bki mechanicznej i mon-
tazu wzros/a przeszl o 2,5-krotnie. Umozliwilo to
r6wnolegl<1 produkcje czolg6w i ciCJgnik6w. W
Produkcja czotg6w lekkich
7TP i ci<'!gnik6w C7P w
latach 1933- 1939.
The production of 7TP light
tanks and C7P tractors in
1933-1939.
Montai uolgow 7TP w Fabryce F-1
PZini w (zechowicach prawdopodob-
nie w 1939 roku.
The assembly of lTP tanks at Plant F- 1 of
the Pllni Works in Czechovice probably in
1939. [ze zbiorow Janusza Magnus-
kiego]
7
Paristwowe Zaklady Tele- Radio-
techniczne w Warszawie, producent
radiostacji czolgowych N2/C.
The State Tele and Rodiotechnicol Works in
the manufacturer of the N2/[ tonk
radio sets. [ADM]
Linia montaiu samochodow Buick i
Chevrolet w Zakladach Lilpop Rau &
Loevenstein w Warszawie. Zaklady
odlewaly ogniwa gqsienic czolgow
7TP i ciqgnikow C7P.
The Buick and Chevy cor assembly line at
lilpop Rou & loevenstein Plant in Warsaw.
This plant mode cost track links for lTP
tanks and UP tractors. [ADM]
8
styczniu 1939 roku zdolnosc produkcyjna czolg6w
7TP poziom 24 woz6w
Wynika z tego, ze przed wybuchem II wojny swia-
towej roczna zdolnosc produkcji czotg6w w PZ/ni
F- 1 (prawdopodobni e w warunkach mobili zacji
wojennej ) si egneta 290- 300 czotg6w. Zdaj <\ sie to
potwierdzac ni ezreali zowane zam6wieni a na
czotgi 7TP i terminy ich wykonania wydane przez
Dow6dztwo Broni Pancernych w 1939 roku.
W Fabryce F-1 w Czechowi cach nastepowat
koncowy montaz kompletnych czotg6w i i ch
odbi6r przez Wojskowy Nadz6r Techni czny Nr 3
(przed wybuchem wojny ki erowany przez kpt.
Erazma Mi azge). Fabryka w Czechowicach produ-
kowata wiele istotnych element6w i zespd6w
czotgu - m. in. silniki , skrzynie przektadniowe,
czesci i zespoty zawieszeni a, itp.
Wi ele innych element6w wyrabi anych byto w
specjalistycznych fabrykach i wytw6rni ach na pod-
stawie indywidualnych um6w, zawieranych zaw-
sze w drodze przet argu, przez Ki erowni ctwo
Zaopatrzeni a Techni cznego Broni Pancernych (w
owych czasach ki erowanym przez maj ora j 6zefa
j eszke). Dostarczano j e do PZ/ni w Czechowicach
po szczeg6towym odbi orze (specj ali styczne
sprawdzeni e zgodnosci z warunkami techni czny-
mi ) przez przedstawicieli Woj skowego Nadzoru
Techni cznego.

.I \
I
\ Poznait I
!
.I
I
Grodzisk
WkpO
\ .....
......,
L.J\
\,

Leszno
0
' \
.,_
\' ----'
Breslau
(Wrodaw)
0
Niemcy
Germany
0
WrzeSnia
Oppeln
0
(0polc)
\
i
0 Z!(Stochowa
;,. o Lubliniec \
i._
'
!
Gleiwitz ' ...
Oskiemiewice
0
omasz6w Maz
Radom o
\.... Skartysko
0 ad Knmienn:t
(Gliwice) .ioWlk. Hajduki (Chon.Ow-Batory) Huta , Batory"
o // ONowyByrom Huta ,.Pok6f'
Protektorat j P.towiHuta ,.Baildon" X
Czech i Moraw / _ . .,.-
Protectorate of Bohemia ,,.\__ ___ ;
NowogrOd

0
Bialystok
Bielsk P&dlaski
0
Lublin
0
Za.klady Poludniowe
Stalowa Wola
ti'zesz6w
0
Rawa Ruska
0
Wolkowysk
and Moravia
\

0
Gr6dek
Jagielloitski
0 Lw6w
\ \..:
\
1 - PzlnZ F- 1, Pzlnt F-4
2 - Tudor, Zaklady Kauczu.kowe
3 - PZlnZ F-3
4 - Fabcyka Parowoz6w
5 - Lilpop Rau & Loewe n st ein
6 - Tsch a.k:ert & Sp 6lka
7 - A. Marciniak
8 - Pa.Ds t wowe Zakla dy Optyczn e
9 - Pailstwowe Zaklady Tel e-Radiot ec hniczn e
10 - Wytw6rnia lnstrumen t6w Precyzyjnych
11 - Biel any Zaklady Przemyslowe
12 - Fabryka Karabin6w
13 - PZIDZ F-6
14 - Zaklady ,Ava"
Ptyty pancerne pochodzity z huty , Pok6j" w
Nowym Bytomiu (dzielnica Rudy Sl qskiej),
, Baildon" w Katowicach (obie huty nale.Zaty do
SI<Jskich Zak/ad6w C6rniczo-Hutniczych , Huta"
SA w Katowicach, ul. Zamkowa 3), i
11
Batory"
(dawny
11
8ismarck') w Wielkich Hajdukach/Cho-
rz6w-Batory (wtasnosc Katowickiej Sp6/ki Akcyjnej
dla C6rnictwa Hutni ctwa, Katowi ce, u I.
Kosciuszki 30). Dl a odbioru pancerzy wyproduko-
wanych na G6rnym Slqsku stworzono Wojskowy
Nadz6r Techni czny Nr 5 w Chrzanowie. W ostat-
nich mi esiqcach przed woj nq pancerze
wytwarzac takze, w uruchomi onych w 1938 roku,
Zakfadach Poludniowych w Stalowej Woli .
Odl ewem ogni w gqsienic (do czotg6w 7TP i
ci qgni k6w C7P) zajmowato Towarzystwo
Przemyslowe Zak/ad6w Mechanicznych Lilpop,
Rau & Loewenstein, zlokali zowane w Warszawie
przy ul. Bema 65. Chtodnice do uktadu chtodzeni a
si lni ka pochodzity z f i rmy A. Wieckowski
(poczqtkowo firma pod nazwq
" Tank", zmieniono na , Bielany"
Zaklady Przemyslowe SA) , Warszawa, ul.
Kamedut6w 71. Refl ektory, lampy, itp. montowane
w czotgach 7TP (zewnqtrz i wewnqtrz pojazdu)
pochodzity z firmy A. Marciniak, Fabryka Zyrando-
li Elektrycznych SA, Warszawa, ul. l opuszanska
36. R6zne elementy z gumy, w tym bandaze do k6t
j ezdnych, wykonywaty Zaklady Kauczukowe SA,
mi eszczqce w Pi astowie pod Warszawq oraz
firma Tschakert i Sp6/ka, Fabryka Uszczelnien do
Maszyn, Warszawa, ul. G6rczewska 62/64. Bateri e
akumul ator6w dostarczane byty przez Zak/ady
Akumulator6w SA , Tudor" (dyrekcja w Warszawie,
ul. Ztota 34, natomi ast wytw6rnia miescita w
Pi astowie). }qcznosci - radi ostacje N/ 2C
wraz z - produkowaty i dostarczaty
Panstwowe Zak/ady Tele Radiotechniczne
mi eszczqce w Warszawie, przy ul. Ratuszowej
6'). Ni ekt6re przyrzqdy pomi arowe pracy poszcze-
g61nych zespot6w uktadu czotgu 7TP
dostarczata Wytw6rnia lnstrument6w Precyzyj-
nych, Warszawa, ul. Hoza 48.
'l Wedlug Leszka Komudy radiostacje te produkowala ( wyl'lczni e
czy r6wniez) finna ,AVA"- Wytw6mia Radiotechniczna Sp. z.o.o.,
Warszawa, ul. 25.
Rozmieszczenie zaktad6w
produkujC!cych czotgi lekkie
7TP i ci<!gniki C7P.
The arrangement of works
manufacturing 7TP light
tanks and C7P tractors.
9
Pierwszy prototyp ciqgnika C7P i
czolgu 7TP podczas pokazu komisji
budietowej Senatu
14 lutego 1935 roku.
The first prototype of o UP tractor and a
JTP tank seen during the offical presenta-
tion for financial comittee of Senat of the
Kepuhlic of February 14, 1935.
[Wydawnictwo Militaria]
10
Krqg kooperant6w rozszerzyt po zmianie
uzbrojenia i wprowadzeni u do produkcji modelu
j ednowi ei:owego. Wyniki em rozpisanego w marcu
1937 roku przetargu byty kontrakty na wykonani e
w terminie do 1 maja 1938 roku, li czqcej 50 sztuk
pierwszej serii wiei: czotgowych. Blachy pancerne
do ni ch mi aty pochodzi c z zaktad6w Sp61ki
Akcyjnej Wie/kich Piec6w i Zakfad6w Ostrowiec-
kich w Ostrowcu Kieleckim (obecni e Ostrowcu
ich montai: mi at odbywac w
nalei:qcej do tego Fabryce
Parowoz6w S.A. w Warszawie przy ul. Kolejowej
57. Niekt6re podzespoty, jak np. toi:yska podstaw
wiei:, pochodzity z importu (produkcja Boforsa).
Li czqca 58 sztuk druga seria wiei: zostata wykona-
na przez inne firmy: montai: blach pancernych,
pochodzqcych z huty " Pok6j", odbywat w
zaktadzie Zjednoczonej Fabryki Maszyn, Kotl6w i
Wagon6w Zieleniewski, Fitzner i Camper w
Krakowie przy ul. Grzeg6rzeckiej 69.
Brak j est informacj i na temat ulokowania zam6-
wieni a na trzeciq wiei: czotg6w zam6wio-
nych w kwietniu 1939 roku (oraz
zam6wien). Gotowe wiei:e, po dokonaniu odbioru
przez Wojskowy Nadz6r Techni czny Nr 5, przeka-
zywane byty do Czechowic w celu zamontowania
uzbrojenia i ustawieni a na czotgach.
R6wnolegle przystqpiono do produkcji czotgo-
wej wersji dziatka przeciwpancernego Bofors wz.
36, czyli dziatka czotgowego wz. 37 kalibru 37,2
mm. Na podstawie umowy z Ministerstwem Spraw
Wojskowych prawa li cencyjne obydwu typ6w tych
dzi atek posiadato Stowarzyszenie Mechanik6w
Polskich z Ameryki SA (biuro Warszawa ul.
Marszatkowska 130), posiadajqce dui:y zaktad w
Pruszkowie. W marcu 1937 roku zam6wiono tam
pierwszq, li czqcq 50 sztuk (numery fabrycz-
ne 3007-3050), z terminem dostawy do 31 marca
1938 roku, w slad za czym poszta, zawarta w
kwietniu 1938 roku, druga umowa, na wyproduko-
wani e 61 dziatek (numery fabryczne 305 7-3 7 7 7),
z term i nem dostawy do 31 marc a 1 9 3 9 roku.
Catosc tego zam6wienia zostata w petni zreali zo-
wana do lata 1939 roku.
Trzecia umowa, zawarta w kwietniu 1939 roku
m6wita o 75 dzi atkach (podwyi:szono jq w sierpniu
1939 roku do 125, lub nawet 175 sztuk)- numery
fabryczne 3 7 7 2-3 7 86. Wszystkie dziatka z pier-
wszej i drugi ej serii zostaty wyprodukowane w
fabryce Stowarzyszenia Mechanik6w Polskich z
Ameryki SA w Pruszkowie, dostarczone do
Czechowic i zamontowane w czotgach.'' Nie
zdotano ustali c, czy z trzeciej partii dzi atek (pier-
wotne zam6wienie 75 sztuk) zdqi:ono przed wybu-
chem woj ny wyprodukowac i przekazac wojsku
jakies armaty. W kai:dym razie produkcja w
zaktadach byta prowadzona jeszcze do 3-4
wrzesnia, po czym 5 wrzesnia 1939 roku po potud-
niu fabryki. W pazdzierniku
1939 roku Ni emcy wywiezli wszystkie jui: wypro-
dukowane elementy dzi atek, prawdopodobnie
'
3
R6znice wyprodukowanych wiez (I 08) oraz armat
(ll l ), a kompletnymi czolgami jednowiezowymi, prototypami i
czolgami seryjnymi (II 0) z tego, i.e w dw6ch czolgach
prototypowych (uzbrojonych) ustawiono wieze zelazne (wyprodu-
kowane w Wydziale Doswiadczalnym BBT PZ!nz, a
wz. 37 zamontowano w prototypowym czo!gu lOTP (r6wniez z
wie2'l. zelazmt).
Nieuzbrojony 7TP (dwuwieiowy) z wczesnej serii produkcyjnej.
Unarmed JTP {twin turret) tank from early production series.
1/35
7TP (dwuwieiowy) z wczesnej serii produkcyjnej.
JTP (twin turret) tank from early production series.
1/35
Niemiecki 7TP (dwuwieiowy) z wczesnej serii produkcyjnej uzbrojony w karabiny maszynowe MG 34.
Captured German lTP (twin turret) tank from early production series armed with MG 34 machine guns.
l/35
11
12
Seryjny 7TP (dwuwieiowy).
ProductiOn lTP (twin turret) tonk.
l/35
Seryjny lTP (dwuwieiowy).
Production 7TP (twin turret) tank.
1/ 35
lTP (dwuwieiowy) I innym typem oslony lufy karabinu masiynowego.
7TP (twin turret) tonk fitted with a different type of machine gun barrel cover.
l/35
lTP (dwuwieiowy) I radiostacjq RKBc.
7TP (twin turret) fitted with a RKBc radio equipment.
l/35
13
14
Niemiecki 7TP (dwuwieiowy) uzbrojony w karabiny maszynowe MG 13.
German lTP (twin turret) tank armed with MG 13 machine guns.
1/35
Niemiecki 7TP (dwuwieiowy) uzbrojony w karabiny maszynowe MG 34.
German lTP (twin turret) tank armed with MG 34 machine guns.
1/35
0 o T
j o=o
!
~ ..
0 00 0 ~
Niemiecki 7TP (dwuwieiowy) uzbrojony w karabiny maszynowe MG 34 z radiostacjq FuG S.
German lTP (twin turret) armed with MG 34 machine guns and fitted with a FuG 5 radio set.
1/35
7TP (jednowieiowy) z wczesnej serii 1937 rok.
lTP (single turret) tank from early production series, 1937.
l/35
7TP (jednowieiowy) seryjny, 1937-1938 rok.
lTP (single turret) tank production version, 1937-1938.
l/35
7TP (jednowieiowy) seryjny, 1938-1939 rok.
lTP (single turret) tank production series, 1938-1939.
l/35
15
Reline typy
hamulcow
wylotowych.
Various types
of muzzle brakes.
16
7TP (jednowieiowy) seryjny, 1938-1939 rok. Czolg bez radiostacji.
lTP (single turret) tank production s e r i e ~ 1938-1939. Tank without radio equipment.
l/35
)

7TP (jednowieiowy} seryjny, 1938-1939 rok. Czolg bez rodiostocji.
JTP (single turret) tank production series, 1938-1939. Tank without radio equipment.
1/35
7TP (jednowieiowy} seryjny, 1938-1939 rok. Czolg z wysokim mosztem ontenowym.
JTP (single turret) tank production series, 1938-1939. Tank fitted with a high antenna mast.
1/35
Niemiecki 7TP (jednowieiowy) uzbrojony w korobin moszynowy MG 34.
German JTP (single turret) armed with a MG 34 machine gun.
1/35
..
17
18
Niemiecki 7TP (jednowieiowy) z swiattem szlakowym typu Notek.
German lTP (single turret) fitted with Notek light.
1/ 35
9TP, 1939 rok. Prototyp Biura Badon Technicznych Broni Pancernych.
9TP tonk, 1939. Prototype designed by Technical Research Office of Armoured Forces.
1/35
9TP, 1939 rok. Prototyp Biura Studiow PZini.
9TP tonk, 1939. Prototype designed by Studies Bureau of Pllnz.
1/ 35
C7P I wciesnej serii produkcyjnej.
UP tractor from early production series.
l/35
C7P I poinej serii produkcyjnej.
UP tractor from late production series.
l/35
C7P I poinej serii produkcyjnej.
UP tractor from late production series.
1/35
19
Rozmieszczenie pokojowe
polskich jednostek
pancernych w 1939 roku.
Jednostki czotg6w lekkich
7TP i ci<mnik6w C7P.
The peacetime arrangement
of Polish Army armoured
units in 1939.
7TP light tank units and C7P
tractors.
zostaty one potem uzyte do remontu zdobytych
czotg6w 7TP. Pod koniec 1939 roku Niemcy
potqczyli Stowarzyszenia Mechanik6w
Polskich z Ameryki SA w Pruszkowie z fabrykCI
PZ/ni w Czechowicach tworzCjc zrzeszenie
Warschauer Vereinigten Maschinen Fabriken (w
skr6cie ,, Waverna't p6Zniej (w 1941 roku)
przez koncern FAMO produkujCjce dla
Wehrmachtu czotgi lekkie PzKpfw II Sd Kfz 121 i
dziab samobiezne 10,5 em leFH 18/40 auf Fgst
PzKpfw II Sd Kfz 124 ,Wespe".
pierwotnie gt6wne, zas w wersj i jed-
nowiezowej dodatkowe, uzbrojenie czotg6w 7TP
karabin maszynowy wz.30 kalibru 7,92 mm
produkowany byt, we wchodzclcej w sktad
Panstwowych Wytw6rni Uzbrojenia, Fabryce
Karabin6w, mieszczCjcej w Warszawie przy ul.
Dworskiej 29 (obecnie ul. Kasprzaka 29/31 ).
Dostawcq przyrzqd6w celowniczych i obserwa-
cyjnych byty Polskie Zaklady Optyczne,
mieszczCjce w Warszawie przy ul.
Grochowskiej 305. Do wybuchu wojny wykonano
Niemcy
Germany
tam po 110 sztuk celownik6w teleskopowych
(model Bofors) wz. 37, celownik6w peryskopo-
wych wz. 37, konstrukcjq PZO, oparty
na bazie celownika TWZ-1 firmy Zeiss oraz pery-
skop6w obserwacyjnych (odwracalnych) wz. 34-
patentu kpt. inz. Rudolfa Gundlacha, mozna
przyjC!c ze w tym czasie wyprodukowano ponad
400 peryskop6w wz. 34.
SERYJNA PROOUKCJA Clf\GNI- .
KOWC7P
Ci <1gniki C7P byty produkowane taki:e w
zaktadach PZ/ni w Czechowicach. Poczqtkowo
mozliwosci PZ/ni nie pozwalaty na r6wnolegte
wytwarzanie czotg6w 7TP i opartych na tych
samych podwoziach ci<1gnik6w C7P, skutkiem
czego czotgi produkowano na z
mi, po rozbudowie fabryki C7P produkowano na
oddzielnej lini i produkcyjnej . Doktadne informacje
o produkcji C7P zawiera publikacja 7TP, Fenix,
Warszawa 1996, 2008.
0
wilno
Niemen
/''/
i
i
.,
I
i
i
i
i
i
/
i
i
//"
(
I
i
i
!
I
i
\ ZSRS
i
\ USSR
.,.,_
'-.........
',
-"
('
I
i
i
i
i
\
, __
I
i
i
i
i
i
i
i
i
/
I
i
\
,...)
i
_./
.1/
t ZSRS
i
'-- ., USSR
2. BAT. CZOLGOW [Q]b \
0 50 100 150km
Lw6w (
- \.,
' ,.\ ,- ---- ', _, - ,--- ' - '-, DIJiest \
;,_,./ Slowacja \,_,, \
Slovakia )",, _, \.. \,
[Q] Batalion pancemy/Armoured Battalion
1
',,, '
Brygada Pancemo-Motorowa!Armoured-Motorised Brirzade ) W ',,,. (- <
6
, ..
t(gry '',fL --
0 Dywizjon pociqg6w pancemych!Armoured Train Battalion Hungary ',,, (/ Rumunia
\ (
l \ Romania
\. _ ..)
' ..... //
20
7TP W tEDNOSTKACH PANCER-
YCH WOJSKA POLSKIEGO
Pierwszym uzytkowniki em czotg6w 7TP zostato,
vorzone w 1934 roku w Warszawie, i przenie-
':-one wkr6tce do Modlina, Centrum Wyszkolenia
3roni Pancernych. Jego komendantami byli kolej-
-o: pptk dypl. j erzy Levittoux, pptk dypl. Karol
- odata i pptk dypl. Antoni Korczynski. Centrum
takze, przeksztakony z powstatej na
:x>ezqtku lat trzydziestych ,grupy pancerno-moto-
.vej", batalion doswiadczalny sktadajqcy sie
- in. z kompanii czotg6w lekkich Vickers, kompa-
- -- czotg6w rozpoznawczych (tankietek) TK i.szwa-
-:unu samochod6w pancernych wz. 29. Batalion
- 5wiadczalny w planach mobilizacyjnych byt
zwijany jako 11 . Batalion Pancerny (doswiad-
=alny). Dow6dcami batalionu byli: mjr Antoni Sli-
''ski, a potem mjr Stefan Ill Majewski. W sktad
panii cwiczebnej Centrum wchodzit takze
_ ol ny pluton czotg6w lekkich .
. v sierpniu 1935 roku Centrum otrzymato pier-
'SZ'f przekazany wojsku egzemplarz czotgu 7TP.
- to drugi , opancerzony zwyktq blachq zelaznq,
_ otyp wozu dwuwiezowego. Nastepnie, w pier-
3Zej potowie 1936 roku, otrzymano 4 czotgi z
_ erwszej seri i produkcyjnej. Taki stan utrzymywat
=. ai: do poczqtk6w roku 1939, kiedy to stan jed-
i uzupetniono 3 czotgami dwuwiezowymi i 1
a:mowiezowym (bye moze byt to przebudowany
-ni edzyczasie pierwszy czotg prototypowy).
Wydaje sie, ze wczesni ej dla szkoleni a pod-
chorqzych wykorzystywano tez ,wypozyczone"
7TP z 3. batalionu. Byty podchorqzy pierwszego
trzyletniego kursu szkoty (30 sierpnia 1936
roku-30 czerwca 1939 roku) Tomasz Kostuch
wspomina: J .. ) Zegnam pulk manewrowy (w
R6Zane nad Narwiq - przyp. JM) konczCJc defini-
tywnie z wyszkoleniem piechoty. Czeka nas pan-
cerny ob6z w Biedrusku pod Poznaniem - prawie
wyiCJcznie zajecia motorowe, nauka jazdy na
sprzecie pancernym, ostre strzelania i cwiczenia
czolgowe. ( ... ) Zaczynamy od tankietek rozpoz-
nawczych, stanowiCJcych naj liczniejszCJ grupe
wsr6d polskiego sprzetu pancernego. Zmieniamy
sprzet i rozpoczynamy szkolenie na czolgach lek-
kich. SCJ to kolejno angielskie Vickersy oraz polskie
7TP. Cafe dnie spedzamy w czolgach na poligonie,
pokonujCJC rozmaite przeszkody terenowe - rowy,
skarpy, brady, ostre wzniesienia. Zwalamy drzewa,
taranujemy mury. R6wnolegle doskonalimy
umiejetnosc oddawania celnych strzal6w z
dzialka, przede wszystkim w czasie ruchu czolgu.
Nieobce SCJ nam takie uciCJiliwe jazdy nocne bez
swiatel. Niezaleinie od wyklad6w i taktycznych
cwiczen na mapach doskonalimy sie praktycznie w
obsludze i uiyciu sprzetu pancernego, zgfebiajCJC
tajniki dowodzenia pojedynczymi czolgami oraz
calym plutonem. Chodzi tu przede wszystkim o
tankietki rozpoznawcze TKS oraz czolgi lekkie
7TP. Szkolenie odbywa sie na modlinskim poligo-
nie, potem w obozie cwiczebnym Lesna pod
_ Pokaz czolgu 7TP z 3. Batalionu
Pancernego, Pole Mokotowskie,
Worszowo, 3 mojo 1937 roku.
The demonstration of an lTP tank from the
3rd Armoured Battalion, Mokotow Field,
May 3, 1937. [ADM]
21
Defilada czolgow 7TP z 3. Batalionu
Pancernego, Aleje Ujazdowskie,
Warszawa, 3 maja 1938 roku.
The parade of lTP tanks from the 3rd
Armoured Battalion, Ujozdowskie Avenue,
May 3, 1938. [ADM]
Czolgisci z 3. Batalionu Pancernego
przy czolgu 7TP, 1938-1939.
Tonkmen from the 3rd ArmouredRegiment
poses with on lTP tonk in 1938-1939. [ze
zbiorow Janusza Magnuskiego]
22
-----------------------------------------------------------
Baranowiczami, dok<1d jui w koncu kwietnia
(1938 roku - przyp. Janusz Magnuski) wyjechala
szkofa.( .. .)
Cwiczenia byly wyczerpujCice, za najtrudniejSZCI
jednak uznalismy utrzymywanie
w warunkach bojowych przy klapach
wlaz6w. Mam tu na mysli wzajemnCI
poszczeg61nymi czolgami i dow6dcami .
Wkuwalismy zasady posfugiwania radiem,
ale byla to wiedza teoretyczna, w iadnym bowiem
czolgu jeszcze nie zamontowano radiostacF choc
w wieiy 7TP znajdowala przewidziana do tego
nisza. P6ki co mialy zapewniac wysuwa-
ne z wieiy kolorowe chor<1giewki.
41
"
> Tomasz Kostuch Podw6jna Warszawa 1988 str
72- 74 i 79-80.
W 1935 roku wprowadzono nowq organizacje
oddziat6w pan.cernych Wojska Polski ego tworzqc
samodzielne batali ony pancerne. Mi aly to bye w
zalozeniu jednostki o zadani ach szkoleniowo-
mobili zacyjnych, na bazi e kt6rych dopi ero w trak-
cie mobili zacji powstawac mi aty bojowe oddzialy
broni pancernej i jej sluzby. Dysponowaly one w
zwi<1zku z tym mi eszanym sprzetem, a jedynym
pod tym wzgledem wyj<1tki em byl stacjonuj qcy w
Warszawie (w Forcie Wola, Warszawa ul.
G6rczewska 44A, dow6dztwo w Forcie Legion6w
polozonym kolo Cytadeli , ul. Ko nwiktorska 1) 3.
Batali on Pancerny majqcy w uzbrojeniu wylqczni e
czolgi lekki e. Do wrzes ni a 1935 roku jego
dow6dcq byl pplk Eugeniusz Wyrwinski, do
wrzesni a 1937 roku pplk dypl. Karo l Hodala, zas
Pancernego, Aleje Ujazdowskie,
Widoczne czolgi z roinych serii pro
dukcyjnych.
Armoured Battalion, Ujazdowskie Avenue,
Warsaw, May 3, 1938. Note tanks from
various production series. [ADM]
Pokaz czolgow 7TP z 3. Batalionu
Pancernego, Pole Mokotowskie,
Pokonywanie rowu.
The demonstration of lTP tanks from the
3rd Armoured Battalion, Mokotow Field,
Warsaw, May 3, 1937. The crossing of ditch.
[ADM]
23 ..----- --,.
Przemarsz kalumny (Zolgow 7TP z 3.
Batalionu Pan(ernego, 1938-1939.
The marching column of lTP tanks from the
3rd Armoured Battalion in 1938- 1939.
[ze zbiorow Janusza Magnuskiego]
Grupa (zolgistow z 3. Batalionu
Pan(ernego przy (zolgu 7TP,
1938-1939.
The group of tankmen from the 3rd
Armoured Battalion with an JTP tank in
1938- 1939. [ze zbiorow Janusza
Magnuskiego]
24
do wiosny 1939 roku pptk Andrzej Meyer, ostatnim
dow6dcq 3. Batali onu Pancernego byt mj r juli an
Gtowacki.
Wedtug etatu pokoj owego batali on sktadat z
dow6dztwa, kwatermi strzostwa, zmi ennej li czby
kompanii czotg6w, kompanii szkolnej (do kt6rej
przydzielano ki lka woz6w boj owych), kompanii
motorowej, kompanii gospodarczej, plutonu
}qcznosci oraz parku w kt6rym
urzqdzono duze, przekraczaj qce bi ezqce potrzeby
oddziatu - warsztaty, w kt6rych dokonywano
napraw i remont6w pancernego pocho-
dzqcego ze wszystki ch j ednostek Woj ska
Polskiego, a ni e tylko z 3. Batali onu Pancernego.
pomieszczeniu 3. Batali onu Pancernego
w dawnym forcie rosyj skim (Fort Wola), batali on
miat moi:liwosc zorgani zowania dui:ych warszta-
r6w, w kt6rych dokonywano nawet powai:nych
moderni zacji sprzE;! tU pancernego dl a catego
Voj ska Polski ego (np. samochody pancerne).
Poni ewai: w planach mobili zacyjnych batalion
iat wystawic batalion czotg6w lekkich czasu
ojny, przewidzi any dla odwodu Naczelnego
Wodza, tu wtasni e wczesni ej skierowano CZE;!SC
zakupi onych czotg6w Vickers i tu we wrzesniu
1935 roku poj awity siE;! pi erwsze wyprodukowane
w PZ/ni seryj ne dwuwiei:owe czotgi 7TP (2 sztuki
lub 4 sztuki).
Uzupetni ono je w potowie 1936 roku do stanu
petnej kompani i i wedtug zakonczonego 11 li pca
Przeglqd ciolgow 7TP I 3. Batalionu
Pancernego, Warsiawa, 1938-1939.
The re view of JTP tanks from the 3rd
Armoured Boffo/ion, Warsaw in
1938-1939. [ADM]
Priemarsi kolumny czolgow 7TP I 3.
Batalionu Pancernego, Warsiawa,
1939 rok.
The marching column of JTP tanks from the
3rd Armoured Battalion, Warsaw in 1939.
[Ie I6iorow Janusia Magnuskiego]
25
Przemarsz kolumny czolgow 7TP z 3.
Batalionu Pancernego na poligonie w
Rembertowie, 1938-1939.
The marching of column lTP tanks from the
3rd Armoured Battalion, Rembertow
Proving Ground in 193B-1939. [ADM]
Czolgi 7TP z 3. Batalionu Pancernego
podczas uroczystosci wrllczania
sztandarow jednostkom pancernym,
Warszawa, Pole Mokotowskie, 26
maja 1938 roku.
lTP tanks from the 3rd Armoured Battalion
seen during the ceremony to hand over the
bonners for armoured units, Warsaw,
Mokotov Field, May 26, 193B. [ADM]
Czolgi 7TP z 3. Batalionu Pancernego,
1938-1939.
lTP tanks from the 3rd Armoured Battalion,
in 1938-1939. [ze zbiorow Janusza
Mognuskiego]
26
spisu, z 24 posiadanych w6wczas czotg6w tego
typu 18 znajdowato w warszawskim batalionie
- 15 jako zapas mobilizacyjny, a 3 byty wykorzy-
stywane do szkoleni a (pozostate 7TP znajdowaty
na stani e Centrum Wyszkol eni a Broni
Pancernych i Biura Badar'i Techni cznych Broni
Pancernych). Juz od roku 1936 czotgi 7TP,
poczqtkowo razem z Vickersami , z 3. Batalionu
Pancernego braty udziat w defil adach z okazj i
swiqt narodowych- 3 Maja i 11 Listopada- a takze
podczas specjalnych pokaz6w i manifestacji ,
poczqtkowo tylko na Polu Mokotowskim, zas w
p6.Zniejszych latach (1937-1 939) takze w Alej ach
Uj azdowskich i na Placu Na Rozdrozu. ;
W 1937 roku podczas dorocznych manewr6w
na Pomorzu, nad Noteciq,
przeprowadzonych 10 a 14 wrzesnia, w
sktadzie 1 0. Brygady Kawaleri i, uzyte zostaty
pododdzi aty czotg6w (w sil e do kompanii ) wypo-
sazone w 7TP i Vickersy wydzielone z 3. Batalionu
Pancernego. Cwiczeniami kierowat general bryga-
dy Wbdystaw Bortnowski (w 1939 roku dow6dca
Armii "Pomorze'l Na zakor'i czeni e tych cwiczer'i
w Bydgoszczy odbyta wielka defilada.
Oficjalny pokaz czolgow 7TP dla
krola Rumunii Karole II, Warszawa
czerwiec 1937 roku.
The official shaw of JTP tanks for King of
Romania Charles II, Warsaw Okecie, June
1937. [Pawel Rozdiestwieriski]
Pokaz czolgu 7TP z 3. Batalionu
Pancernego, pokonywanie rowu z
wodq, 1937-1938.
The show of an JTP tank from the 3rd
Armoured Battalion in 1937-1938. Tank is
crossing a ditch with water. [Jacek Haber]
27
Defilodo czolgow 7TP i Vickers Type E
Model B z 3. Botolionu Poncernego,
Ploc No Rozdroiu, Worszowo, 11
listopoda 1937 raku.
The parade of JTP and Vickers Type E Model
B tanks from the 3rd Armoured Battalion,
No Kozdrozu Place, W o r s o ~ November II,
1931. [ADM]
Defiloda czolgow Vickers Type E
Model B i pojedynczego 7TP z 3.
Botolionu Poncernego, Ploc No
Rozdroiu, Worszowo, II listopodo
1937 roku.
The parade of Vickers Type E Model B tanks
and the sole JTP tank from the 3rd
Armoured Battalion, No Rozdrozu Place,
W o r s o ~ November 11, 1937. [ADM]
28
Do kor'lCa 1937 roku 3. Batali on Pancerny otrzy-
rnal sprzet wystarczaj C)cy do wyposazeni a drugiej
'-ompanii , a w 1938 roku nastepnej , co umozli wilo
defi nitywne pozbycie sie posi adanych j eszcze
ickers6w i przekazani e i ch do 2. Batali onu
:>ancernego w Zurawicy kol o Przemysla z przez-
aczeni em dl a motoryzowanej wl asnie 10.
3rygady Kawalerii . Zrealizowane zas do konca
roku dostawy pozwolily na wycofani e z kompanii
lini owych czol g6w dwuwiezowych, przesuwa-
nych stopni owo do kompani i szkolnej , natomi ast
reszte czol g6w dwuwiezowych ski erowano do
analogicznej kompanii z 2. Batali onu Pancernego i
do Centrum Wyszkoleni a Broni Pancernych.
Wi osnC) 1938 roku roku batalion wystawil kom-
pani e czol g6w 7TP na cwiczeni a letni e, tzw.
Defilodo dwoch czolgow 7TP z 3.
Botolionu Poncernego, Pole
Mokotowskie, 3 mojo 1936 roku.
Widoczny wczesny typ komufloiu.
The parade of two lTP tanks from the 3rd
Armoured Battalion, Mokotow Field,
Warsaw, May 3, 1936. Note early type of
camouflage pattern. [ www .dobroni.pl]
Defilodo czolgow Vickers Type E
Model B i 7TP z 3. Botolionu
Poncernego, Worszowo, 3 mojo 1937
roku.
and lTP tanks from the 3rd Armoured
Battalion, Warsaw, May 3, 1931.
[ www.dobroni.pl]
29
Pancernego w Cieszynie, 2 paidzier-
nika 1938 roku.
Armoured Battalion in Cieszyn, October 2,
1938. [ADM]
30
manewry wo}ynskie; Sztab Generalny wyda} zez-
wolenie na zwolnienie z zapasu " mob" 16
czotg6w (sa,dza,c po numerach ewidencyjnych byty
to wozy dwuwiei:owe). jui: 12 sierpnia 1938 roku
nadeszta zgoda na zwolnienie z zapasu , mob" dru-
giej kompanii czo}g6w li cza,cej r6wni ez 16 woz6w
(w tym jednowiei:owe z radiostacjami N/20, a 12
z nich byto wozami dow6dc6w kompanii i pluto-
now z zamontowanymi radiostacjami . Nie udato
sie ustali c, czy ta druga kompania czotg6w 7TP z
3. Batalionu Pancernego wyjechata na Wo}yn i
bra}a udzia} w wielki ch cwiczeniach miedzydywi-
zyjnych; odbywa}y sie one blisko wschodniej gra-
ni cy w okresie od 5 do 19 wrzesnia 1938 roku, a
kierowa} nimi lnspektor Armii
11
Podole" genera}
dywizji Kazimierz Fabrycy.
Najnowoczesni ejszy i najlepszy rodzaj sprzetu
pancernego II Rzeczypospolitej przeszed} swego
rodzaju sprawdzian w warunkach zblizonych do
bojowych jesieni q 1938 roku, stanowiqc taran pan-
cerny Samodzielnej Grupy Operacyjnej "SI<1sk",
zajmujqcej Zaolzie. Decyzje o jej utworzeniu
podjCl} generalny inspektor sit zbrojnych marsza}ek
Polski Edward Rydz-Smi g}y prawdopodobnie 21
wrzesnia 1938 roku.
W zachowanych 6wczesnych meldunkach i.
sprawozdaniach wystepuje, wystawiony przez 3.
Batalion Pancerny, ,,batalion czofg6w lekkich nr 1 ' ~
(bez 1. kompanii) . Ponadto, w sk}adzie 1 0. Brygady
Kawalerii wymieniany j est, wystawiony przez 2.
Batalion Pancerny, " mieszany batalion z dwiema
kompaniami czofg6w lekkich", a takze ,,/ekka
kompania" i dwa plutony rozpoznawcze z
Centrum Wyszkol enia Broni Pancernych, szwa-
dron samochod6w pancernych wz. 34-11 z 1.
Batalionu Pancernego z Poznania i pociqg pancer-
ny z I. Dywizjonu Pociqg6w Pancernych z
Legionowa.
Szczeg6}owe dane m6wiq o 32 czolgach 7TP,
16 czolgach Vickers (z 2. B9talionu Pancernego),
1 3 czo}gach rozpoznawczych (tankietkach) TKF (z
2. Batalionu Pancernego), 13 TK-3 (z 1. Batalionu
Pancernego), 10 TKS z ni eustalonej j ednostki , 6
dziatach samobieznych TKD(TKS-D (bateria) z
Liczba
Numbers
Jednostka Typ czolgu Cwiczebno
Unit Type of the tank Zap as owe -mobilizacyj ne Szkolne Razem
Reserve Training- Training Total
Mobilisation
Jednowiezowy
26 23 (21 ?) - 49
2. Batalion Pancemy
Single turret
2nd Armoured Dwuwiezowy
-* (2?) 7 7
Battalion Twin turret
-
(Zurawica)
Razem
26 23 7 56
Total
Jednowiezowy
26 23
-
49
3. Batalion Pancerny
Single turret
3rd Armoured Dwuwie:i:owy
7** 7 - -
Battalion 7\.vin turret
(Warszawa)
Razem
56
Total
26 23 7
Centrum
Jednowiezowy
1*** 1
Single turret
- -
Wyszkolenia Broni
Pancemych Dwuwie:i:owy
- - 8**** 8
Armoured Troops Twin turret
Training Centre
Razem
9 9
(Modlin)
- -
Total
Jednowiezowy
52 46 I 99
Single turret
Razem Dwuwiezowy
23 23
Total Twin turret
- -
Razem
52 46 24 122***
Total
*Janusz Magnuski podaje 2 czolgi cwicz-mob i 8 szko1nych oraz 47 jednowiezowych (26 w zapasie i 21 cwicz-mob) ** W tym dwu-
wie:i:owy, ze1azny nr , Sim\" ***Janusz Magnuski podaje stan 2 czolg6w i stan og61ny 123 czolgi. **** W tymjednowiezowy, :i:e1az-
ny nr 1594 ,Smok". Zestawienie nie dw6ch prototyp6w czolg6w 9TP w trakcie test6w w Biurze Badail Technicznych Broni
Pancemych i PZ!n:i:, a tak:i:e II czo!g6w znajduj<tcych w trakcie pr6b odbiorczych w PZln:i:, kt6re po wybuchu wojny znalaz!y w kom-
panii czo!g6w 1ekkich Dow6dztwa Obrony Warszawy. Zestawienie opracowa! Rajmund Szubanski.
Centrum Wyszkol eni a Broni Pancernych w
Modlini e oraz dywizj oni e pancernym z 13 tanki et-
kami i 9 samochodami pancernymi wz. 34-11 (z 1.
Batali onu Pancernego, samochody nalezaty do
dywizjonu pancernego Wi elkopolskiej Brygady
Kawalerii ). Byty to w sumi e 103 czotgi i 9
samochod6w pancernych (w ni ekt6rych publika-
cj ach li czba 11 2 czotg6w,
bowiem samochody pancerne doli czono do stanu
czotg6w).
Czotgi 7TP w jednostkach
Wojska Polskiego, 15 sier-
pnia 1939 roku.
7TP tanks in Polish Army
units, August 15, 1939.
Defilada czolgciw 7TP z 3. Batalionu
Pancernego w Cieszynie 2 paidzierni-
ka 1938 roku.
The parade of JTP tanks from the 3rd
Armoured Baffalian in Oeszyn, October 2,
1938. [ADM]
31
32

j ak widac sformowany ad hoc oddziat pancerny
'lazywany w dokumentach umowni e nawet
11
bry-
czolg6w'1 ni e m6gt mi ec czotg6w,
5dyz w Warszawie pozostata tylko jedna kompania
oraz czotgi szkolne. 11 li stopada 1938 roku,
eszcze przed powrotem oddziat6w Samodzielnej
Gru py Operacyjnej j)/qsk" do macierzystych gar-
izon6w, 7TP uczestni czyty w defiladzie w
' ' arszawie z okazji odzyskania ni epodlegtosci .
Wedtug spisu z 23 listopada 1938 roku, li czqcy
49 czotg6w 7TP zapas mobili zacyjny batali onu
zgodny byt z etatem, a dalsze 3 czotgi stanowi ty
szkolny bi ei:qcego ui:ytku. W tym czasie 5
czotg6w lekkich 7TP znajdowato w Centrum
Wyszkolenia Broni Pancernych, a j eden w Biurze
Badan Technicznych Broni Pancernych.
Do konca 1938 roku 3. batalion, majCICY jui: eta-
czotg6w, ni e otrzymat nowego
Strona 32 i 33. Defi:lada aolg6w lTP
z 3. Batalionu Pa:ncernego w
Cieszynie 2 paidziernika 1938 roku.
Widoczne godla namalowane no
wieiy.
Page 32 and 33. The parade of lTP tanks
from the 3rd Armoured Battalion in Omyn,
October 2, 1938. Note badges painted on
the turret. [ADM]
Zalogi czolgow z 3. Batalionu
Pancernego przed defiladq w
Cieszynie, 2 paidziernika 1938 roku.
Tank crews from the 3rd Armoured Battalion
before parade in Cieszyn, October 2, 1938.
[ze zbiorow Janusza Magnuskiego]
33
Strona 34 i 35. Czolgi 7TP z 3.
Batalionu Pancernego podczas prob
pokonywania czechoslowackich umoc-
nien przedwpancernych na Zaolziu w
pa:idzierniku 1938 roku. Pokaz
obserwuje general brygady W.
Bortnowski i oficerowie broni pancer-
nej
Page 34 and 35. lTP tanks from the 3rd
Armoured Battalion seen during the trials in
crossing Czechoslovakian anti-tank obsta-
des, Tronsolza area in October 1938. The
show is inspected by Brigadier W.
Bortnowski and armoured forces officers.
[Mariusz Zimny, Pawel Rozdie-
stwienski]
34
-
czesc czo}g6w dwu-
ezowych v.:ymieni ono na jednowiezowe
_:;chodzqce z najnowszej produkcji .
]edna z ostatnich defilad, w kt6rej bra} udzia} 3.
- ~ l i o n Pancerny mi a}a miej sce 3 maja 1939 roku
l arszawie w Alejach Uj azdowskich. j ak podaje
-.:oczny obserwator, prof. Aleksander Rummel, za
piechoty i kawalerii, armatami prze-
ciwpancernymi i tankietkami TKS, j echa}y 24
czo}gi 7TP. Wkr6tce potem inz. A. Rummel , w6w-
czas szef samochodowego biura konstrukcyjnego
w montowni General Motors, podporucznik rezer-
wy broni pancernej , otrzymat wezwani e na
doroczne przeszkolenie, kt6re opisuj e w swoich
Czolg 1TP z 3. Batalionu Pancernego
podczas proby pokonania cze-
choslowackich przeszkcid przeciwpan-
cernych no Zaolziu w paidzierniku
1938 roku. Pokaz obserwujq oficero-
wie i iolnierze z 1 0. Brygady Kawa-
lerii.
A JTP tank from the 3rd Armoured Battalion
seen during the trials in crossing
Czechoslovakian anfitank obstades,
Transolza area in October 193B. The show is
observed by officers and soldiers from the
1Oth Cavalry Brigade. [ze zbiorciw
Janusza Magnuskiego]
35
General brygady Wladyslaw
Bortnowski i oficerowie broni pancer
nej przed czolgiem 7TP, Zaolzie,
paidziernik 1938 roku.
Brigadier W. Bortnovski and armoured for-
ces officers in front of on lTP tonk,
Tronsolzo area in October 1938. [Mariusz
Zimny]
General brygady Wladyslaw Bort
nowski i oficerowie broni pancernej
przed czolgiem 7TP. 1 - plk dypl.
Antoni TrzaskaDurski dowodca 10.
Brygady Kawalerii, 2 - major
Franciszek Skibinski szef sztabu 1 0.
Brygady Kawalerii.
Brigadier Wlodyslow Bortnowski and armou-
red forces officers in front of on lTP tonk. 1
- Colonel Dip. Antoni Trzosko-Durski CO of
the 1Oth Cavalry Brigade, 2 - Major
Fronciszek Skibinski Chef of Staff of the
lOth Cavalry Brigade. [Pawel
Rozdiestwieriski]
36
wspomnieni ach: ,J. .. ) Ostatnie cw1czenia w
Wojsku Polskim odbylem w dniach 22 maja-17
czerwca 1939 roku w 3. Batalionie Pancernym w
Warszawie. By! to jeden z dw6ch najsilniejszych
batalion6w, wyposaionych w 50 jednowieiowych
czofg6w lekkich typu 7TP. ( .. .) Zameldowalem
u dow6dcy bojowej, kapitana Kazimierza
Rosen-Zawadzkiego. ( .. . ) Mialem ustalic i zameldo-
wac mu, jaki jest stan techniczny wszystkich pojaz-
d6w w batalionie. Batalion znajdowal w pogo-
towiu i mial wystqpic w razie potrzeby wy/qcznie
ze jui przydz ielonym, bez uz upelniania
magazyn6w mobilizacyjnych, totei niezwykle
wainym zadaniem bylo utrzymywanie go w pelnej
sprawnosci technicznej. Przeprowadzone inspek-
cje wykazaly dobry stan techniczny czolg6w, kon-
serwowanych bardzo starannie. W toku inspekcji
nabralem wprawy z ar6wno w prowadzeniu
czolg6w 7TP, jak i w obsludze broni.
Uczestniczylem tei dwukrotnie w ostrym strzela-
niu na terenie poligonu w Rembertowie oraz cwi-
czeniach terenowych batalionu. '"
1
W Zurawicy pod Przemyslem czo}gi pojawi}y
zimq 1920 roku. Po zakonczeniu wojny z Rosj <1
. Sowieckqw 1921 roku, tu wtasni e stanqt II. Batali on
1. Putku Czotg6w. W 1923 roku przybyt nawet
caty 1. Putk Czotg6w. Od 1930 roku pozostat w
Zurawicy znowu tylko II. batali on przeformowany
w czerwcu 1931 roku na 2. Putk Pancerny. Ten z
kolei pod koni ec 1933 roku przemi anowano na 2.
Batali on Czotg6w i Samochod6w Pancernych, a w
koncu 1935 roku na 2. Batal ion Pancerny. Byt to
w Woj sku Polskim oddziat broni pan-
cernej , maj C!cy wtasci wie rozmi ary putku.
Dowodzili nim kolejno: pptk dypl. Mari an Strazyc
(do kwietni a 1938 roku), mj r Stani staw Ol szewski
(do lutego 1939 roku) i mj r Zygmunt Chabowski (w
1939 roku).
5) Aleksander Rummel Wsr6d zmian i przemian,
Warszawa 1986 str 98-99.
1
:>oniewaz w planach mobilizacyjnych 2.
Pancerny miaf wystawic kilka oddziaf6w
_- cernych o r6Znym przeznaczeniu i wypo-
=-=.::.:ni u, na stanie znajdowafy pojazdy pancer-
-.:: ilku typ6w: tankietki TK-3/TKS/TKF, czofgi
ult Fl-:-17, a od lata 1936 roku tu nad-
-odzic tab:e lekkie czolgi Vickers (przekazywane
---=ez 3. Batalion Pancerny z Warszawy) dla wypo-
...2eni a kompanii czolg6w 10. Brygady Kawalerii,
--q motoryzowac od kwietnia 1937
w .
a pocza.tku 1937 roku powstata mozliwosc
-=' _ ania ponadplanowych funduszy (wspomnia-
- juz sprzedaz czolg6w FT-17) i Dow6dztwo
i Pancernych wykorzystafo ja. do zam6wienia
atkowych czofg6w 7TP przeznaczonych dla
wyposazenia drugiego z kol ei batalionu czolg6w.
Pierwsze pojazdy tej serii, skierowane zostaly do 2.
Batalionu Pancernego dopiero pod koniec 1938
roku. Prawdopodobnie w grudniu 16 czolg6w 7TP,
jako mobilizacyjny dlajednej kompanii zna-
lazlo w Zurawicy. Na pocza.tku 1939 roku z 3.
batalionu z Warszawy nadeszly szkolne dwu-
wiezowe 7TP (w Warszawie zasta.piono je pojaz-
dami jednowiezowymi z bieza.cej produkcji), a
takze pozostafe tam j eszcze Vickersy. Brakuja.ce do
pelnego wojennego wyposa.Zenia 7TP przybyly do
Zurawicy w czerwcu 1939 roku. Mimo, ze batalion
dysponowat nawet nieco niz przewi-
dziana. liczba. czofg6w dwuwie6owych, to jednak
do etatowego stanu 49 czolg6w, brakowato dw6ch
czolg6w jednowiezowych.
Propagandowa fotografia czolgciw
7TP z 3. Batalionu Pancernego i nisko
przelatujqcego samolotu bombowego
PZL 37 A ,los'' z 1. Pulku Lotniczego
wykonana na poligonie w 1938 roku.
The propaganda photo of lTP tanks from
the 3rd Armoured Battalion and a low-Flying
PZL 31A "los" bomber from the 1st Aviation
Regiment token on proving ground in 1938.
[ze zbiorciw Janusza Magnuskiego]
Czolgi lTP z 3. Batalionu Pancernego
w 1938 roku.
JTP tanks from the 3rd Armoured Battalion,
in 1938. [ze zbiorciw Janusza
Magnuskiego]
37
Defilada ualgow 7TP z 3. Batalionu
Pancernego w Karwinie 11 paidzier
nika 1938 roku.
Armoured Battalion in Karvina, October 11,
1938. [www.dobroni.pl]
Dalej z prawej. Dwa czolgi 7TP z 3.
Batalionu Pancernego.
For right. Two lTP tanks from the 3rd
Armoured Battalion. [ze zbiorow
Defilada uolgow Vickers Type E
Model B i 7TP z 3. Batalionu
Pancernego, Plac No Rozdroiu,
Warszawa, 11 listopada 1937 roku.
Po prawej generalny inspektor sil
zbrojnych marszalek Edward Rydz
Smigly.
and and lTP tanks from the 3rd Armoured
Battalion, No Rozdroiu Place, Warsaw,
November 11, 1937. Right is General
Supervisor of Armed Forces morscho/1
Edward Rydz-Smigly. [ADM]
38
Stan il osciowy i rozmi eszczenie woz6w 7TP w
pokoj owych oddziarach broni pancernej w prze-
dedniu wojny (15 sierpni a 1939 roku) uwidoczni o-
no w tabeli na stroni e 31.
W chwi li wybuchu woj ny byro reali zowane
zam6wieni e 3/ 38 na 21 sztuk czorg6w 7TP, kt6re
znajdowary w r6Znych, zaawanso-
wanych fazach montazu, termin ukonczeni a zam6-
wieni a 30 wrzesni a 1939 roku. Ca}a seri a by}a
przeznaczona dl a 1 0. Brygady Kawalerii , lecz j ak
wiemy z czo}g6w trafira do improwizowa-
nych j ednostek pancernych Dow6dztwa Obrony
Warszawy we wrzesniu 1939 roku.
5 czerwca 1939 roku zosta}o zrozone kolejne
zam6wieni e na nowe czorgi 9TP. Zam6wieni e
opi ewaro na 50 czotg6w z kt6rych az 35 mi aro bye
dostarczonych do konca 1939 roku, zas ostatni e 15
sztuk do 15 lutego 1940 roku.
W przededniu wojny prawdopodobni e zostaty
zrozone kolejne 26 czerwca 1939
roku i dodatkowe 8 sierpni a 1939 roku na dwie
partie czorg6w po 50 sztuk (zmoderni zowany
wari ant z pogrubi onym opancerzeni em 9TP) z ter-
minem dostawy po 25 sztuk do konca marca,
kwietni a, maj a i czerwca 1940 roku.
Kontunowano tez dziatek wz. 37.
Reali zowano zam6wieni e na 75 sztuk (numer
fabryczny 3 7 72-3786) z kwietni a 1939 roku i
nowe zam6wieni e z sierpnia 1939 roku zrozone
prawdopodobni e na 50 dziatek.
I
C7P W JEDNOSTKACH WOJSKA
POLSKI EGO
Ci qgni k C7P zostat do uzbroj eni a
Woj ska Pol skiego 12 czerwca 1934 roku.
Podstawowym zadani em ciqgnik6w C7P byto
holowanie element6w mozdzierzy wz6r 32 kali bru
220 mm i Przyczep z amuni cj q i wyposai:eni em
mozdzierzy. Ciqgniki mi aty bye tei: ui:ywane w
jednostkach pancernych (batali onach czotg6w lek-
kich) j ako poj a"zdy ewakuacyjne i w jednostkach
saper6w kolej owych (w tym przypadku byta
ui:ywana przyczepa do jazdy na szynach) jako
pojazd do przetaczani a wagon6w i drezyn, holo-
wani a przyczep ze saperskim, do budo-
wy most6w.
Ze 151 wyprodukowanych do wybuchu wojny
ciqgnik6w ai: 108 trafi to do artylerii , czyli do 1.
Putku Artyleri i w G6rze Kalwari i. 1.
Putk Artylerii sktadat z trzech
dywizjon6w: 11 ., 12. i 13. Dywizjonu Artylerii

Defilada ciqgnikow C7P holujqcych
moidzierze wz. 32 kalibru
220 mm z 1. Pulku Artylerii
Plac na Rozdroiu,
Warszawa, 11 listopada 1937 roku.
The parade of UP tractors tawing 220mm
calibre heavy mortars Model1932 from the
1 sf Super Heavy Artillery Regimen" No
Rozdrozu Place, Warsaw, November 11,
1937. [ADM]
39
40
I
Kazdy dywi:;::jon sktadat trzech baterii, nato-
miast w kazdej baterii byly po 2 mozdzierze.
Kazda bateri a posiadala 11 ciqgnik6w. 6 ciqgni-
6w holowato przyczepy z elementami mozdzie-
rzy podzielonymi na trzy elementy (lufa, podstawa,
zamek), 4 holowaly przyczepy z amunicjCI
i wyposazeniem, jeden pozostawat w
rezerwie.
W sumie kazdy dywizjon posiadal 33 ciqgniki,
zas putk az 99 pojazd6w.
18 pojazd6w C7P trafito do wojsk pancernych. 7
ciqgnik6w C7P przydzielono do Centrum
Wyszkolenia Wojsk Pancernych w Modlinie, 5
ci<1gnik6w C7P znajdowato w 2. Batalionie
Pancernym w Zurawicy, 4 w 3. Batalionie
Pancernym w Warszawie (w obu tych jednostkach
uzywane byty czotgi lekkie 7TP i Vickers), 2 ciqgni-
ki znajdowaly w 4. Batalionie Pancernym w
Brzesciu nad Bugiem, 3 w 5. Batalionie Pancernym
w Krakowie. W sierpniu 1939 roku 4 ciqgniki C7P
Strona 40 i 41. Ciqgniki UP z 1.
Pulku Artylerii holujq ele-
menty motdzierzy wz. 32 i
przyczepy amunicyjne (powyiej).
Page 40 and 41. UP tractors from the 1st
Super Heavy Artillery Regiment towing parts
of heavy mortars Mode/1932 and ammo
trailers (above). [ADM]
Pokaz czolgow 7TP z 3. Batalionu
Pancernego, pokonywanie scion z
cegiel, 1937-1938.
The show of lTP tanks from the 3rd
Armoured Battalion in 1937-1938. Tanks
are crossing the brick walls. [Jacek Haber]
41
Czolgisd i czolg 7TP z 3. Batalionu
Pancernego w sierpniu 1939 roku.
Tankmen from the 3rd Armoured Battalion
with their lTP tank seen in August 1939.
[ADM]
42
z rezerwy mobilizacyjnej zostaty przekazane do
12. Batalionu Pancernego w l:.ucku, gdzie byt for-
mowany 21. Batalion Czotg6w Lekkich uzbrojony
w czotgi Renault R-35. Prawdopodobni e w tym
okresie przydzielono tei: dwa ciqgni ki do 121.
Kompanii Czotg6w Lekkich 10. Brygady Kawalerii
Zmotoryzowanej.
MOBILIZACJA
W alarmowej, obowiqzujqcego od 1938
roku, polski ego planu mobili zacyjnego "W" bata-
li ony czotg6w 7TP nalei:aty do grupy oznaczonej
kolorem czarnym - co oznaczato jednostki i od-
dziaty przeznaczone do szybki ego wzmocni eni a
sit w strefie zagroi:onego odcinka gran icy, bC!dZ tei:
do zadan specjalnych, w razie mniejszych, lokal-
nych konflikt6w. Przewidywana struktura tych
batalion6w wyglqdata
Batalion Czotg6w Lekki ch 7TP
Dow6dztwo:
- poczet dow6dcy z goncami motocyklowymi ,
- pluton specj alny - drui:yna regulacji ruchu,
drui:yna pionier6w,
- pluton }qcznosci - drui:yna radiotelegraficzna
oraz patrole: telefoniczny i tqcznosci z lotnictwem,
-patrol sanitarny,
- stui:by kwatermistrzowskie.
i:.qcznie w dow6dztwie znajdowato 8 ofice-
r6w, 38 podoficer6w, 61 szeregowc6w, 1
czotg, 3 samochody osobowe, 3 samochody z
radiostacjami N2 i 1 ze telefonicznym, 3
furgonetki , 1 samoch6d 4 samochody
p6kiezarowe, 1 sanitarka, 14 motocykli.
Trzy kompani e czotg6w, a w kai:dej:
- 3 plutony bojowe z patrolami naprawczymi ,
- drui:yna gospodarcza.
kompania li czyta: 4 oficer6w, 30 podo-
ficer6w, 49 szeregowc6wi 16 czotg6w 7TP,
1 samoch6d-tazik Polski Fiat 508, 3 p6tgqsienico-
we samochody terenowe wz. 34, 1 samoch6d
4 motocykle, 3 przyczepy paliwowe,
kuchnia polowa.
Kompania techni czno-gospodarcza:
- pluton techniczny,
-pluton gospodarczy,
- tabor i zatogi zapasowe.
l:. qczni e kompania techniczno-gospodarcza lic-
zyta: 2 oficer6w, 39 podoficer6w, 49 szeregow-
c6wi 1 samoch6d osobowy, 25 samocho-
d6w 2 samochody-warsztaty, 4
cysterny, 3 ciClgniki gqsieni cowe, 3 przyczepy ewa-
kuacyjne, 1 przyczepa z agregatem elektrycznym,
3 przyczepy paliwowe, kuchnia polowa.
Razem w batalionie byto 22 ofi cer6w i 440
podoficer6w i szeregowych oraz 49 czotg6w 7TP i
ponad 70 r6i:nego rodzaju pomocni czych pojaz-
d6w mechanicznych.
1. Batalion Czotg6w Lekki ch zorgani zowany
zostat w ciqgu 36 godzin (24- 25 sierpnia 1939
roku) przez przeksztakenie warszawskiego 3.
Batalionu Pancernego. Jego obsada personalna
przedstawiata j qco:
- dow6dca batalionu- mjr Adam Kubin,
- oficer taktyczny - kpt. Kazimierz Rosen-
Zawadzki (w przysztosci ten oficer zostanie lokato-
rem stawnej daczy nr 20 w Matach6wce, gdzie
znajdowali oficerowie skupi eni wok6t ptk
Berlinga gotowi na wsp6tprace z ZSRS, p6Zniej
j ednak opuscit ZSRS z armi a Andersa i walczyt na
froncie wtoski m),
- adiutant - por. rez. Witold Pajewski ,
- dow6dca plutonu }qcznosci - por. Bohdan
RyHo (zamordowany w 1940 roku w Charkowie),
- dow6dca 1. kompanii - kpt. Antoni Sikorski
(polegt 8 wrzesni a 1939 roku),
- dow6dca 1. plutonu - por. Czestaw Rosiecki,
- dow6dca 2. plutonu- por. Jerzy Erli ch,
i
I. Pluton
1st Platoon
Patrol naprawczy
Repair patrol
II. Pluton
lind Platoon
Patrol naprawczy
Repair patrol
Ill. Pluton
1/lrd Platoon
Patrol naprawczy
Repair patrol
Dow6dca kompanii
Company CO
Poczet dow6dcy
Commander's group
samoch6d osobowy/staff car
2 motocykie/motorcyc/es
Dow6dca I. plutonu
Ist Platoon CO
Dow6dca II. plutonu
lind Platoon CO
..
Dow6dca III. plutonu
Illrd Platoon CO
3 samochody ci(lzarowe wz. 34/Mode/ 34
trucks
Druzyna gospodarcza
Quatermaster troop
Kompania czolgow lekkich 7TP - 1939 rok.
lTP light tank company- 1939.
1 samoch6d ci(lzarowy/truck
2 motocykie!motorcyc!es
3 przyczepy na paliwo/fue/ trailers
Kuchnia poiowa! field kitchen
43
Dowodca 3. kompanii 1. Batalionu
Czolgow Lekkich kpt. Stefan
Kossobudzki wczesniejsze),
Modlin 1935 rok.
Commander of the 3rd Company I sf light
Tank Battalion Captain Stefan Kossohudzki
(earlier photo} in Modlin in 1935.
[Rajmund Szubanski]
44
- dowodca 3. plutonu - ppor. rezerwy Karol
Wroblewski,
- dowodca 2. kompanii- kpt. Mari an Gorski,
- dowodca 1. plutonu - por. Bolestaw Patys,
- dowodca 2. plutonu- por. Czestaw Chrosciel,
- dowodca 3. plutonu- ppor. rezerwy NN,
- dowodca 3. kompanii - kpt. Stefan Kossobu-
dzki ,
- dowodca 1. plutonu - por. jozef Radzyminski,
- dowodca 2. plutonu- por. Bazylii Romanow,
- dowodca 3. plutonu- ppor. rezerwy Zygmunt
Trzepatko,
- dowodca kompanii techniczno-gospodarczej
- kpt. Wadaw Mech,
- dowodca plutonu techni cznego - por. j an Fili-
powski.
2. Batalion Czotgow Lekkich zmobili zowany
zostat w ci qgu 36 godzin przez 2. Batal ion
Pancerny w Zurawicy koto Przemysla. j ego obsada
personalna przedstawiata
- dowodca- mjr Edmund Karpow,
- oficer taktyczny i zwiadu - kpt. Mieczystaw
Stupski,
- adiutant- ppor. Ludwik Szeliga-Natanson,
- dowodca plutonu tqcznosci - por. Kazimierz
Osiecki ,
- dowodca plutonu opl - por. rezerwy j an
Karpinski (polegt 9 wrzesni a 1939 roku),
- dowodca 1. kompanii - kpt. Antoni
Prochniewicz (zamordowany w 1940 roku w
Katyniu),
- dowodca 1. plutonu - por. lgnacy Fl orek,
- dowodca 2. plutonu - sierz. pchor. Antoni
Holik,
- dowodca 3. plutonu - ppor. rezerwy Wadaw
Zarugiewicz,
- dowodca 2. kompan i i - kpt. Konstanty
Hajdenko,
- dowodca 1. plutonu - ppor. rezerwy Adam
Kasztelewicz,
- dowodca 2. plutonu - sierz. pchor. Adam
Borowy,
- dowodca 3. plutonu - ppor. rezerwy Bohdan
Tromszczynski,
- dowodca 3. kompanii- kpt. j ozef Rej man,
- dowodca 1. plutonu - sierz. pchor. Wiktor
Pragtowski,
- dowodca 2. plutonu - por. rezerwy Ryszard
Rusi ecki,
- dowodca kompanii techni czno-gospodarczej-
kpt. Aleksander Krucinski,
- dowodca plutonu techniczne'go - por. Boles-
taw Karwan,
- dowodca plutonu gospodarczego- por. rezer-
wy Tomasz Dakowski.
Ni ezalezni e od oddziatow przewidzianych w
planach mobi li zacyjnych, juz w p_ierwszych
dni ach wojny przystqpiono do organizowania od-
dziatow improwizowanych, wykorzystuj.qc do tego
zarowno z biezqcej produkcji PZ/ni, j_ak tei:
stare, wyeksploatowane dwuwiezowe czotgi szkol-
ne 7TP z pierwszej serii. Takim oddziatem byt plu-
ton (?) czotgow dwuwiei:owych wystawiony przez
Osrodek Zapasowy nr 3 w Zurawicy.
Dwie improwizowane dwuplutonowe kompanie
czotgow 7TP podporz4dkowano Dowodztwu
Obrony Warszawy.
Organizowanie pi erwszej z ni ch, wyposai:onej
w 11 w probach odbi orczych w PZ/ni
jednowiei:owych czotgow, zakonczono w 3.
Batalionie Pancernym w dniu 4 wrzesnia 1939
roku. jej dowodca zostat kpt. Stanistaw
Grqbczewski, plutony por. Roman
Kraskowski i ni eustalonego nazwiska podporucz-
nik rezerwy. Drug4 formowac w
Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w
Modlinie. 7 dwuwiezowych czotgow szkolnych
7TP uzupetni ono 4 takimi samymi pojaz-
dami pochodzqcymi z 3. Batalionu Pancernego.
Dowodcq 2. kompanii zostat kpt. Feliks
Mi chatkowski, a dowodcami plutonow ppor.
Wtadystaw Sempolinski i sierz. pchor. j erzy
(prymus pierwszej promocji Szkoty
Broni Pancernych).
II
n
>r
d
;-
r-
N
h
1-
0
z
1-
1-
z
e
u
' ) .
9
N
n
N
N
h
).
:s
r.
y
y
II
j
I
)
(
0
wilno
4A
Niemcy
Germany
0
50 100 ( 150 krn

':
,__._J Slowacja Slovakia ' --,,
Niemiecka dywizja pancema!German armoured division ,/'--
Niemiecka dywizja zmotoryzowana!German motorised division i
Niemiecka dywizja 1ekka/Gennan light division
1
lli!!!l Brygada pancemo-motorowa!Polish motorised-armoured brigade
Bata1ion czolg6w 1ekkich!Polish light tank battalion
@I Dywizjon pancemy/Polish armoured battalion (cavaby)
lQJ Kompania czolg6w rozpoznawczych!Polish recce tank company (tankettes)
0 Polski poci<tg pancemy/Polish armoured train
0 Niemiecki poci<tg pancerny/German armoured train
CZOtGI 7TP W WOJNIE 1939
ROKU
Dziatania bojowe 1. Batalionu Czolg6w
l ekkich
Po zakonczeniu mobili zacji batalion wystano do
xaladunku na w Ozarowie i w Btoniu,
oowiem batalion przewidziany w planach opera-
cvj nych dla Armii Odwodowej
11
Prusy".
- . ierowano go j ednak j eszcze przed wybuchem
:oj ny na Pomorze, do tzw. Korpusu
terwencyjnego, kt6ry miat bye uzyty na wypadek
\
- itlerowskiego puczu w Wolnym Mi e5cie
c;dansku. W z tym batalion przewieziono,
30 sierpni a 1939 roku, kolejq do lnowrodawia,
:::dnak juz 1 wrzesnia ponowni e sformowano tran-
300rty, kt6re - pod bombami - przejechaly
dnia przez Torun na Stotwiny
:xx:l Koluszkami , skCld po wytadowaniu batalion
przejechat na post6j do l as6w
Budziszewicami a Wyknem pod Tomaszowem
Mazowieckim.
Dow6dztwo Armii Odwodowej " Prusy" nie
miato konkretnej koncepcji zastosowania bojowe-
go batalionu, w wyniku czego dni
on gt6wni e na bezproduktywnych przemarszach:
najpierw do rejonu Konskich, gdzie czotgi batalio-
nu zostaly ostrzelane przez samoloty Luftwaffe (3
wrzesnia), do Mogielnicy, do Zarnowa przy szosie
Piotrk6w Trybunalski-Kielce (4 wrzesni a), pod
Opoczno, pod Sulej6w nad Pili cCl (6 wrzesnia), do
Puszczy Pilickiej, traCC\C trudne do zdobycia pali-
wo do silnik6w dieslowskich. Nikta byta tez
dziatalnosc bojowa: 5 wrzesnia pluton z 2. kompa-
nii star! podczas wypadu na lewy brzeg Pili cy
pod Luci qZC\ z ni eprzyjacielskimi czol gami z 1.
Dywizji Pancernej , przy czym ranny zostat w prze-
strzelonej wiezy por. Pal ys, a 7 wrzesni a 1939
roku pluton z 3. kompanii ostrzeliwal na przepra-
I
I
i
i
i.
I
j
/
I
i
i
I
i
I
j
i
/
!
I
\
\
:>
/
Polskie i niemieckie jednostki
pancerne i zmotoryzowane,
1 wrzesnia 1939 roku
Polish and German armoured
and motorised units,
September 1, 1939.
45
Dwa porzucone uszkodzone czolgi
TTP z 1. Batalionu Czolgow Lekkich,
wrzesien 1939 roku.
Two abandoned , damaged lTP tanks from
the 1 sf light Tank Battalion in September
1939. [CAW]
Porzucony uszkodzony czolg 7TP z 1.
Batalionu Czolgow Lekkich, wrzesien
1939 roku.
An abandoned lTP tank from the 1 sf light
Tank Battalion in September 1939. [ze
46
wie przez Pi lice pod lnowtodziem kolumny 1.
Dywizji Pancernej maszeruj qce ze Spal y w ki erun-
ku Nowego Mi asta nad Pili cq.
Gdy wieczorem 7 wrzesni a 13. Dywi zj a
Pi echoty rozpoczeta odwr6t polski e czotgi mi aty
stanowic ari ergarde kolumny, kieruj qc sie najpi erw
na Opoczno, j ednak w zapadaj qcych ciem-
nosciach 7TP zostaty wziete za ni emi eckie
Panzerkampfwageny i polski e oddziaty pomytko-
wo (dow6dcy j ednostek piechoty ni c ni e wiedzieli
o akcji 1. batali onu) ostrzelaty polski e 7TP. Polskie
czotgi odpowiedziaty ogni em ostrzegawczym
karabin6w maszynowych ski erowanym w ziemi e,
na szczescie obyto sie bez strat.
Rankiem 8 wrzesni a batali onu uzyto - wbrew
protestom dow6dcy j ednostki , majora Kubina - do
wzmocni eni a obsady obrony l i nii rzeczki
Drzewiczki, ni e w spos6b zwarty, lecz batali on
podzielono na kompani e, a nawet plutony (np. plu-
ton 1. kompanii wzmocnit Il l. Batali on 43. Pulku
Piechoty oslani ajqcego pozycj e w widtach
Drzewiczki i Pil icy), majqce stanowic trzon obrony
lub odw6d poszczeg61nych odcink6w. 1. kompa-
ni a mi ata dziatac na odcinku kilkunastu kil ome-
tr6w, ostani aj qc poszczeg61ne drogi nawet poj e-
dynczymi czotgami (np. drogi do prze-
praw przez Pili ce pod Nowym Mi astem). Gdy
zdqzaj qca do przeprawy w Odrzywole kolumna
artyl erii 13. Putku Artylerii Lekki ej 13. Dywizji
Piechoty zaatakowana zostata przez ni emi eckq
pi echote zmotoryzowanq i czotgi, 1. pluton ruszyt
na pomoc artylerzystom, ni szczqc 3 ni emi ecki e
czotgi PzKpfw II i PzKpfw 35(t) z 11 . Putku
Pancernego 1. Dywizji Lekkiej przydzi elone do 13.
Dywizji Zmotoryzowanej , przy stracie 2 wtasnych
7TP. W jednym z ni ch zginqt kpt. Sikorski wraz z
catq zatogq. Sytuacja zmi enita sie, gdy na pole
walki przybyta zaalarmowana odwodowa 2. kom-
pani a stoj qca pod Klwowem. Jej wozy zni szczyty
lub uni eruchomity 7 ni emi ecki ch czotg6w i roz-
proszyty towarzyszqcq im piechote zmotoryzo-
wanq, ratuj qc w ten spos6b od zagtady wiele
zap6Zni onych polskich oddziat6w. Wtasne straty
wyniosty 3 czotgi 7TP.
I
y
.----
0 50 100 150 km
~ - - ~ - - - - - L - - - - ~
Niemcy
Germany
..__ir\ ..../ '\ 3 A
/"'
. I
,_ ..............
= Niemiecka dywizja pancema/German armoured division
$ iemiecka dywizja zmotoryzowana/German motorised division
""- . iemiecka dywizja 1ekka!German light division
~ Brygada pancemo-motorowa/Po/ish armoured-motorised brigade
o Batalion czolg6w lekkich/Polish light tank battalion
Z: Dywizjon pancemy/Polish armoured battalion (cavaby)
a Kompania czolg6w rozpoznawczych/Po/ish recce tank company (tankettes)
= Polski pocillg pancemy/Polish armoured train
0 Siedlce
I
I
Zniszczony czolg 7TP z 1. Batalionu
Czolgciw Lekkich, wrzesien 1939
roku.
A destroyed JTP tank from the I sf light
Tank Baffalion in September 1939.
[Mariusz Zimny 1
September 4, 1939.
Niemen
,../"'
I
,.;/
i
i
i
i
i
;
i
I
/
i
i
i
i
i
!
I
G
\ ZSRS
\ USSR
,.,_
47
',,,,.,_
I
i
i
i
i
\
\ _..-
I
i
;
i
i
I
i
i
I
i
i
;
\
\
\
i
.,-"'
iolnierze niemieccy oglqdajq porzuco-
ny uszkodzony czolg 7TP z 1.
Batalionu Czolgciw Lekkich, wrzesien
1939 roku.
German soldiers inspecting on abandoned,
damaged lTP. tank from the I sf light Tonk
Battalion in September 1939. [Mariusz
Zimny]
iolnierze niemieccy przy porzuconym
uszkodzonym czolgu 7TP z 1.
Batalionu Czolgciw Lekkich, rejon
Radomia, wrzesien 1939 roku.
German soldiers poses with on abandoned,
damaged lTP tonk from the lsi light Tonk
Battalion, Radom area in September 1939.
[Pawel Rozdiestwienski]
48
Po potudniu nadszedt rozkaz dalszego odwrotu.
W czasie nocnych przemarsz6w po lesnych bez-
drozach nasta.pito rozerwani e kolumn i prze-
mieszani e oddziat6w. Batali on straci t w tym dniu
okoto 10 czotg6w, z czego potowa przypadata na
straty marszowe, gdyz ni ekt6re zatogi ni e moga.c
we wtasnym zakresie, w ciemnosci ach, usuna.c
powstaj a.cych defekt6w, musiaty zni szczyc swoj e
czotgi.
W towarzysza.cych oddzi atom 13. Dywizj i
Piechoty czotgach 1. kompanii wyczerpywato
pali wo, kt6re uzupetni ano skupowana. we wsiach
nafta.. 1 0 wrzesni a nasta.pita pr6ba otwarcia sobie
drogi ku przeprawie przez przez most w
Maciejowicach, poprzez obsadzony juz przez ni e-
miecka. 29. Zmotoryzowana. (II. Batali on
60. Putku Strzelc6w Gtowa-
cz6w potozony nad rzeka. Radomka..
Wozy boj owe wsparty tu (Ill. Batali on
44. Putku Pi echoty), kt6rej jechata na ich
pancerzach - stanowia.c pierwszy zapewne w
hi storii woj en przyktad desantu czotgowego. Dwa
czotgi na podmoktych ta.kach, ale pozo-
state wdarty do mi asteczka, ni szcza.c m.in. 2
Zniszczony czolg 7TP z 1. Botolionu
Czolgow Lekkich, wrzesien 1939
roku.
A destroyed lTP tank from the I sf Light
Tank Battalion, September 1939. [Powel
Rozdiestwienski]
iolnierze niemieccy oglqdojq porzuco-
ny uszkodzony czolg 7TP z 1.
Botolionu Czolgow Lekkich, wrzesien
1939 roku.
German soldiers inspecting an abandoned,
damaged lTP tank from the lsi Light Tank
Battalion, September 19 39. [Powel
Rozdiestwienski]
Uszkodzony czolg 7TP z 1. Botolionu
roku.
A damaged lTP tank from the I sf Light Tank
Battalion, September 1939. [Jocek
Haber]
49
i
) o
G;lynia
,/ i
) Gdanskr ~ ~ ~ - " / '
/
1
(Dal)Zig}
\ i.
(-.- ..... -.i
/tJ
t ........
,()Elbing
/
1
(Elblqg) N"
wmcy
Germany
~ Niemiecka dywizja pancema!German armoured division
~ Niemiecka dywizja zmotoryzowana!German motorised division
~ Niemiecka dywizja lekka!German light division
lli1!l Brygada pancemo-motorowa/Polish armoured-motorised brigade
19 Batalion czolg6w lekkich/Polish light tank battalion
~ 3
Ii!l2l Dywizjon pancemyi/Polish armoured battalion (cavalry)
[Ql Kompania czolg6w rozpoznawczych//Polish recce tanks company (tankettes)
D Polski pociqg pancemy/Polish armoured train
September 10, 1939.
iolnierze niemieccy z 11 . Pulku
Pancernego 1. Dywizji Lekkiej
oglqdajq zdobyty czolg lTP z 1.
Batalionu Czolgow Lekkich, rejon
Radomia, wrzesien 1939 roku.
German soldiers from the 11th Panzer
Kegiment 1 sf leichte Division inspecting a
captured lTP tank from the 1 sf light Tank
Battalion, Kadom area in September 1939.
[Mariusz Zimny]
50
j
i
I
i
i
(
0
w il no
i
I
j
)
/ ~ / / /
0Tomasz6w
Lubelski
',
W f> ary,,,,,. "I
"(b 'J ;,
' ,.,.--
ZSRS
USSR
Hungary
'',,, / Rumunia
: \ Romania
i..,., /)
...... /
I

::zotgi: PzKpfw 38(t) i PzKpfw IV Ausf. B z I.
3atalionu 25. Pancernego 2. Dywi zji Lekkiej .
wycofat sic; za rzeczkc;, uporczywie
ednak broni a,c przeprawy i 13. Dywi zja Pi echoty
_.vr6cita sie w strone pohi:onych na p6tnoc las6w.
l czotgach zaczeto brakowac pali wa (duze
.:uzycie w czasie wolnej jazdy) i trzeba j e byto
-opniowo niszczyc (m.in. w folwarku Lipa pozo-
swwiono 2 czotgi 7TP). Ostatni czotg 7TP zni-
:;zczono wieczorem.
W tym czasie 7 czotg6w z 1. i 2. plutonu 2.
ompanii (po drodze pozostawiono nie nadaja,cy
sie do dalszej j azdy czotg) dota.czyto do resztek 19.
Dywizji Piechoty (41. Putk Piechoty), a kpt. Gorski
obja.t dow6dztwo jednego z jej zgrupowan, kt6re
10 wrzesnia dotarto do las6w w widtach Wisty i
Radomki , wspieraja,c przedsiewziete tam pr6by
przebi cia sie. Noca. czotgi podjechaty nad sama.
Wiste, gdzie obsada prawego brzegu rzeki pr6bo-
wata zdobyc paliwo i dostarczyc je na drugi brzeg.
Gdy to sie ni e powiodto, czotgi porzucono
nastc;pnego dnia, gdy ugrzezty podczas nieudanej
pr6by przebycia rzeki w br6d. Pozbawieni sprzetu
czotgisci z 2. kompanii udali sie do Warszawy.
Dwie fotografie porzuconych, uszko-
dzonych czolgow 7TP z 1. Botalionu
roku.
Two photos of abandoned, damaged lTP
tanks from the 1 sf light Tank Battalion in
September 1939. [Mariusz Zimny]
51
Zniszczony czolg 7TP, wrzesien 1939
roku.
A destroyed lTP tonk, September 1939.
[Mariusz Zimny]
iolnierze nremreccy oglqdajq zni
szczony czolg 7TP z 1. Batalionu
roku.
German soldiers inspecting a destroyed lTP
tank from the I sf light Tank Battalion in
September 1939. [Mariusz Zimny]
Zdobyty przez Niemcow czolg 7TP z
1. Batalionu Czolgow Lekkich, wrze-
sien 1939 roku.
A captured by the Germans lTP lank from
the lsi light Tank Battalion in September
1939. [Wawrzyniec Markowski]
52
-
0
wilno
0 50 100
lliJ Niemiecka dywizja panema!German armoured division
Niemcy
Germany

O Kielce
1@1 Niemiecka dywizja zmotoryzowana!German motorised division
Niemiecka dywizja lekka/German light division
Brygada pancemo-motorowa/Polish armoured-motorised brigade
[Q] Batalion czol:g6w lekkich!Polish light tank battalion

Hungary
@ Dywizjon pancemy/Polish armoured battalion (cavaby)
IQJ Kompania czol:g6w rozpoznawczych/Polish recce tank company (tankettes)
D Polski poci&g pancemy/Po/ish armoured train
W tych dni ach oddzielni e dzialala 3. kompania
dowodzona przez przejsciowo przez kapitana
Rose n-Zawadzkiego, a po opuszczeniu przez
ni ego jednostki przez kapitana Kossobudzki ego.
Bronila poczqtkowo do Drzewicy kolo
Radomia, ni szczqc w starciach dwa samochody
pancerne Sd Kfz 232 (8x8) prawdopodobni e z 1.
Dywizji Lekki ej: Podczas odwrotu znad rzeki
Drzewiczki dolqczyly do ni ej dwa plutony z 1. i z
2. kompanii , a potem taki:e kompani a techni czno-
gospodarcza z dwoma czolgami. Ten, li czqcy 24
wozy bojowe, trzon batali onu kierowal przez
Jedli nsk, Radom do Puszczy Kozieni ckiej, by prze-
jechac na prawy brzeg Wi sly, naprawionym przez
po lskich saper6w, drewni anym mostem pod
Maciejowicami . Pod Zakrzewem wymontowano
uzbrojenie i zapasowe z dw6c h ni e
nadajqcych jui: do dalszej jazdy czolg6w 7TP.
Na stacj i Sobolew, jui: na wschodnim brzegu
VVisly, pobrano z cystern zapas pali wa, kt6ry
wystarczyl czolgistom do konca dzialan bojowych.
Z dow6dztwa Armii , Lublin" otrzymano rozkaz
odjazdu do tego miasta, ale z powodu ni eustan-
nych nalot6w Luftwaffe na Lu blin oddzial odeslano
najpierw do lasu na poludni e od mi asta, a potem
ai: pod Chelm Lu belski, gdz ie doko nano
przegl<1d6w i napraw (m. in. dokonano
wymi any w czolgach dw6ch si ln ik6w Saurer).
Rankiem 14 wrzesni a ta wzmocni ona kompani a
(zatrzymala w Pi askach Luterskich) weszla w
sklad zgrupowani a pancernego, organi zowanego
przez majora Stefana Majewskiego. Wyruszylo ono
na spotkani e z Warszawskq Brygadq Pancerno-
Motorowq, kt6re nastqpi lo w rejo ni e Krasnika. Od
17 wrzes ni a zgr upowani e wchodz ilo w sklad
poludni owej kolumny WBP-M, zdqi:ajqc przez
j6zef6w do Tomaszowa Lubelskiego. Po drodze
kil kakrotni e stoczono potyczki z niemi eckimi od-
dzialami pancernymi . Podczas wymi any ogni a pod
J6zefowem trafiono dwa ni emieckie czolgi PzKpfw
ZSRS
USSR
Rumunia
Romania
Sep tember 14, 1939.
53
Kolumna polskich jencow wojennych
przechodzi obok porzuconego czolgu
7TP, wrzesien 1939 roku.
The column of Polish P. 0. W's passing near
an abandoned JTP tank, September 1939.
[Mariusz Zimny 1
Niemieccy czolgisci oglqdajq czolg 7TP
z 1. Batalionu Czolgow Lekkich,
wrzesien 1939 roku.
German tank soldiers inspecting an JTP tonk
from the !sf light Tonk Battalion in
September T 939. [Mariusz Zimny]
iolnierze n1em1eccy oglqdajq czolg
7TP z 1. Batalionu Czolgow Lekkich,
wrzesien 1939 roku.
German soldiers inspecting an JTP tank
from the I sf light Tank Battalion in
September 1939. [Jacek Haber 1
54
!I
-
-
38(t) z I. Batalionu 25. Putku Pancernego 2.
Dywizji Lekkiej; jeden sptonq}, drugi pozostat na
polu walki z wybitq zatogq, inne wycofaty
rankiem 18 wrzesnia uderzeni e bry-
gady na Tomasz6w Lubelski, przez wzmoc-
niony pojazdami pancernymi, pulk strzelc6w zmo-
to ryzowanych z 2. Dywizji Lekkiej , mialo
zapoczqtkowac przebijanie Armii ,/ Lublin" w
ierunku Lwowa. Zgrupowa ni e majora
\1\ ajewskiego wsp61dzialato z 1. Pulki em Strzelc6w
Pieszych atakujqcym od potudniowego-zachodu .
Czolgi 7TP mi aty, wraz z kompaniq tego pulku,
opanowac wies Pasieki , a potem kontynuowac
natarcie w kierunku mi asta. Wi es opanowano, nie-
mieckie stanowiska ogniowe zostaly zniszczone
pociskami dzialek, bqdz zmiazdzone gqsienicami
czolg6w. Niemcy stracili okolo trzydziestu zabi-
' ch i wielu rannych, kilka mozdzi erzy i dzialek
orzeciwpancernych.
Kontynuujqc natarcie czolgi posuwaly przez
mlody las, niszczqc napotkane pojazdy ni eprzyja-
ci ela. W odkrytym terenie na przedpolach
Tomaszowa ostrzelane zostaly przez hau-
oi c kalibru 1 OS mm i dzialka przeciwpancerne.
iszczqc je, wpadly zabudowania,
odzie na prowadzonej przez mi asto szosie zaatako-
. aly pojazd6w i woz6w bojowych.
Czolgisci meldowali tu o zniszczeniu 6 niemi ec-
ich czolg6w, 4 samochod6w pancernych i 8
szwadron I. Pulku Strzelc6w Konnych
of 1st Mounted Rifles Regiment
szwadron I. Pulku Strzelc6w Pieszycb
of 1st Foot Rifles Regiment
I
kompania przeciwpancema

kompania lekkicb czolg6w
lS::dJ Light Tank Company
...
---:'-------------------.... ,
I j
Atak wojsk polskich na
Tomasz6w Lubelski - I. faza,
18 wrzesnia 1939 roku.
The attack of Polish troops
on Tomaszov Lube/ski -
1st stage/ September 18,
1939.
iolnierze niemieccy oglqdojq porzuco-
ny czolg 7TP z 1. Batalionu Czolgow
Lekkich, wrzesien 1939 roku .
German soldiers inspecting an abandoned
lTP tank from the 1 sf light Tank Battalion
in September 1939. [Mariusz Zimny]
55
iofnierze niemieccy oglqdajq zni
smony <Zofg 7TP z I. Batalionu
Czolgow Lekkich, T omaszow Lubelski,
wrzesieri 1939 roku.
German soldiers inspecting a destroyed lTP
tank from the 1 sf light Tank Battalion,
Tomaszo v Lube/ski in September 1939.
[Mariusz Zimny]
Atak wojsk polskich na
Tomasz6w Lubelski -
II. faza,
lind stage,
September 18, 1939.
56
ciezar6wek. Nadj ezdzajqcy pluton motocykli st6w
przej q} ok. 40 poddaj qcych sie Ni emc6w.
Uwolni ono przy tym grupe pol ski ch j enc6w.
Okoto potudni a walki w mi escie ustaty.
Tymczasem j ednak, wystany okre.ZnCl drogq, plu-
ton 7TP zameldowat o nadciqgaj qcej z kierunku
Bet.Zca silnej kolumni e pancernej , wystanej przez
dow6dztwo XXII. Korpusu Zmotoryzowanego na
pomoc ni emi ecki ej zatodze Tomaszowa
Lubelski ego. Zagrozita ona tytom polski ego ugru-
powani a. Kapitan Kossobudzki skierowat przeciw-
ko ni ej dwa plutony, kt6re zniszczyty 4 czotgi, ale
szwadron I. Pulku Strzelc6w Konnych
of 1st Mounted Rifles Regiment
szwadron I . Pulku Strzelc6w Pieszych
squadron of 1st Foot Rifles Regiment
I . .
kompama przectwpancema
Company
kompania lekkich czolg6w
Tank Company

-----:---------------------\,
! .
;ame poniosty dotkliwe straty: ni emieckie :lr6dta
6wiq o jednym zniszczonym i kilku zdobytych
olski ch wozach bojowych. Pozostate 7TP
ostani aty wycofanq sie z Tomaszowa polskq pie-
hote, przy czym zniszczono j eden czotg.
Vieczorem czotgi 1. batalionu wycofaty sie poza
r:d:::, szwadron 1. Pulku Strze1c6w Konnych
of the 1st Mounted Rifles Regiment
rx5?, szwadron 1. Pulku Strzelc6w Pieszych
of the 1st Foot Rifles Regiment
kompania przeciwpancema
Company
T
kompania czolg6w lekkich
Tank Company
'. ..... ---:
---...... : ..
f -... ...-
lini e pi echoty. W dziataniach bojowych prowad-
zonych tego dnia zniszczyty okoto 20 niemieckich
woz6w bojowych, przy stracie 10 z 22 uzytych w
walce wtasnych czotg6w.
Dow6dca Warszawskiej Brygady Pancerno-
Motorowej ptk dypl. Stefan Rowecki zmontowat na
Atak sit polskich na
Tomasz6w Lubelski -
Ill. faza,
11/rd stage,
September 18, 1939.
iotnierz niemiecki oglqda porzucony
czotg 7TP z 1. Batalionu Czotgow
Lekkich, wrzesien 1939 roku.
German soldier inspecting on abandoned
lTP tonk from the 1 sf light Tonk Battalion
in September 1939. [Jacek Haber 1
57
Atak sit polskich na
Tomasz6w lubelski -
IV. faza,
!Vth stage,
September 19, 1939.
iolnierze niemieccy oglqdajq porzuco
ny czolg 7TP, wrzesien 1939 roku.
German soldier inspecting on abandoned
lTP tank in September 1939. [Mariusz
Zimny]
58
/
wiecz6r ponowne uderzeni e, przy czym zami erzat
eksperymentalnie uzyc czotg6w do ataku nocnego.
PrawCI kolumne mi at stanowic zn6w 1.
Putk Strzelc6w Pieszych. Pluton 7TP posuwat sie
za dwiema kompaniami piechoty, w pierwszym
rzucie, pozostate czotgi lekki e rozmieszczono
wzdtuz kolumny. Czotgi wprawdzie osiqgnety
szwadron I . Pulku Strzelc6w Konnych
of the I st Mounted Rifles Regiment
r&! szwadron I. Pulku Strzelc6w Pieszych
I.22SJ squadron of the 1st Foot Rifles Regiment
I
kompania przeciwpancerna
Company
I
kompania czolg6w lekkich
Light Tank Company
pierwsze zabudowani a Tomaszowa, ale niE
za nimi przemeczeni piechurzy i niE
zdotali przetamac obrony przeciwni ka (rysunek
Oddziat pancerny poni6st straty, a polskie j ednG-
stki wr6city przed switem 19 wrzesni a na pozycjf
wyjsciowe. W zgrupowaniu pancernym pozostal-
juz tylko 7 czotg6w 7TP.
-
ni e
ni e
ek) .
:dno-
zycj e
stalo
-
iolnierz niemiecki oglqdo porzucony
czolg lTP, wrzesien 1939 roku.
German soldier inspecting an abandoned
lTP tank, September 1939. [Jocek Haber]
(zolg lTP zniszczony przez
przeciwponcernq, widoczne przebicie
poncerzo czolowego kodlubo, wrze-
sien 1939 roku.
An lTP tank destroyed by AT artillery in
September 1939. Note penetration of the
front hull armour.
Spolony czolg lTP, wrzesien 1939
roku.
A burned lTP tank in September 1939. [ze
zbiorow Jonuszo Mognuskiego]
59
Unieruchomiony czolg 7TP, wrzesien
1939 roku.
A disabled lTP tank, September 1939.
Czolg 7TP zniszczony przez
wrzesien 1939 roku.
An lTP tank destroyed by artillery in
September 1939. [ze zbior6w Janusza
Magnuskiego]
iolnierze niemieccy oglqdajq porzuco-
ny czolg 7TP z I. Batalionu Czolgow
Lekkich, wrzesien 1939 roku.
German soldier inspecting an abandoned
m tank from the 1st Light Tank Battalion
her 1939. [ze zbior6w Jonuszo
skiego]
60
Wieczorem tego dni a przegrupowa-
ni e w celu ostatecznej pr6by przebi cia.
Mi ata ona rozpoCZC\C wkr6tce po
zmroku, ale musiano dtugo oczekiwac na czotgi,
kt6re z trudem torowaty sobi e w
uciekini er6w znajduj <lcych na drogach woz6w
i samochod6w, koni i dobtku. Lekkim czotgom
powierzono zadani e obezwtadni eni a ni eprzyj a-
cielskich gni azd broni maszynowej we wsi
Rog6Zno. Za kazdym z czotg6w mi ata posuwac
druzyna pi echoty.
Warkot czotgowych silnik6w stat j ednak
sygnatem alarmowym dl a Ni emc6w. W ni ebo
wzbi ty raki ety, przywitata lawina
ogni a. Seri e pocisk6w odbij aty od ich pancerzy,
rani <1c im pi echur6w. Ogien by!
tak ze w uczestnik6w boju utrwali l

:1-
a.
iu
~ i 1
:u
w
11
l-
SI
tC:
tk
IQ
1a
!'I
I
sie obraz przypominajctcej wytadowani a atmosfe-
)'Czne - aureoli otaczajctcej ka.Zdy czotg. j adctce
na czele wozy zostaly wkr6tce trafi one i stanel y w
olomi eni ach, rozswietlajqC przedpole. Trzy pozo-
5tate, z poranionymi zatogami zawr6city, na widok
czego zaczel a sie wycofywac takze i piechota. 0
5wicie 20 wrzesni a natarcie zatamato sie i dow6d-
ca Armii , Lublin" gen. Tadeusz Piskor zdecydowal
;;:i e na kapitulacje. Pozostate jeszcze czotgi 1. bata-
ionu zni szczono.
Dzialania bojowe 2. Batalionu Czotg6w
Lekkich
Przeznaczony r6wntez do sktadu Armii
Odwodowej
11
Prusy" batalion odjechal 29 sierpni a
= Przemysla, by 1 wrzesnia wytadowac sie w
Bednarach pod Sochaczewem. Major Karpow udat Czolg 7TP podczas przemarszu, wrze-
sie do sztabu Armii , t 6di", kt6rej czasowo pod- sieri 1939 roku.
porzctdkowywano zbierajctce sie w tym rejoni e Driving lTP tank in September 1939. [ze
oddziaty. Ni e badajctc faktycznej podl egtosci bata- zbiorow Janusza Magnuskiego]
lionu, gen. Juliusz Rommel nakazat ponowne
zatadowani e oddziatu na platformy kolejowe i
skierowat go na odcinek swojej armii , pod-
porzctdkowujctc go bezposrednio dow6dcy Grupy
Operacyjnej , Piotrk6w".
Do pierwszego starcia z nieprzyjacielem doszto
po potudniu 4 wrzesni a 1939 roku, gdy zaalarmo-
wane dwie kompanie przybyty na stanowi ska
wyj sciowe koto wsi Wola Krzysztoporska, na
potudniowy-zach6d od Piotrkowa Trybunalskiego.
Dwa plutony 1. kompanii dokonaty wypadu,
spedzajctc patrol niemi eckich samochod6w pan-
cernych, kt6ry jako pierwszy przejechat po odbu-
Czolgow Lekkich, Piotrkow, wrzesieri
1939 roku.
A destroyed lTP tank from the 2nd light
Tank Battalion, Piotrkow in September
1939. [ze zbiorow Janusza
Magnuskiego]
61
Porzucony czolg 1TP z 2. Batalionu
Czolgow Lekkich, Piotrkow, wrzesien
1939 roku.
An abandoned lTP tonk from the 2nd light
Tonk Battalion, Piotrkow in September
1939. [Mariusz Zimny]
Zniszczony czolg 7TP z 2. Botalionu
Czotgow Lekkich, Piotrkow, wrzesien
1939 roku.
A destroyed lTP tonk from the 2nd light
Tonk Battalion, Piotrkow in September
1939. [Mariusz Zimny]
Czolgow Lekkich, Piotrkow, wrzesien
1939 roku.
A destroyed lTP tonk from the 2nd light
Tank Battalion, Piotrkow in September
1939. [Jacek Haber]
62
II
dowanym przez niemieckich saper6w mostku na
rzece Prudka, niszczqc dwa sposr6d nich.
Wkr6tce potem na p6tnocny brzeg rzeczki prze-
jechata kompania czotg6w i kompania zmotoryzo-
.vanej piechoty z niemieckiego 1. Putku Strzelc6w
Zmotoryzowanych z 1. Dywizji Pancernej. Polskie
czotgi wykonaty w6wczas energiczne przeciwu-
derzenie, niszczqc 6 woz6w przeciwnika (3
PzKpfw I i czorg PzKpfw II- dane niemieckie) przy
stracie jednego wtasnego 7TP i dw6ch uszkodzo-
nych. Wsr6d zat6g polskich czotg6w byto 6 ran-
nych.
W tym czasie 2. kompania otrzymata zadanie
ozpoznania sytuacji w rejonie przeprawy przez
rzeke Luciqze w Rozprzy, kt6ra jak sie okazato,
byta juz zajeta przez nieprzyjaciela. W starciu
uszkodzone zostaty dwa wozy, zginqt jeden z
czorgist6w, a drugi zostar ranny. Po zmroku obie
1--ompanie otrzymaty rozkaz odjazdu do Kraszewa
lezqcego przy szosie Piotrk6w-l6dz, gdzie znajdo-
.vata sie kompania techniczno-gospodarcza .
. Vyposazona ona byta jednak w czesci zamienne
do Vickersow (!!!), tak wiec w celu dokonania
'lapraw uszkodzonego sprzetu trzeba byto
noswiecic i rozmontowac najbardziej uszkodzony
czolg 7TP. Poniewaz na dzien nastepny planowa-
rto uzycie batalionu do ponownego kontrataku,
u.z w nocy jego rzut bojowy wyruszyt na nowe
oodstawy wyjsciowe do ataku.
Gt6wne sity batalionu - dwie kompanie, ude-
"Zyry 5 wrzesnia przed potudniem z lasu koto Woli
z zadaniem przeciecia szosy z Jezowa
do Piotrkowa, kt6rq posuwata sie lewa kolumna 1.
:Jywizji Pancernej - by nastepnie odciqzyc od-
dziaty walczqce w rejonie Rozprzy. Natarcie to nie
osiqgneto zamierzonego celu. Wprawdzie Niemcy
zostali zaskoczeni pojawieniem sie polskich
.roz6w bojowych i w pierwszej fazie walki stracili
samochody pancerne Sd Kfz 231/232 (8x8), ale
dalsze posuwanie sie czotg6w zostato powstrzy-
-nane przez 37. Zmotoryzowany Dywizjon
?rzeciwpancerny, do kt6rego dotqczyty wkr6tce
Atak 2. Batalionu Czofg6w
Lekkich 4 wrzesnia 1939
roku.
The attack of 2nd Light Tank
Battalion, September 4,
1939.
Spalony czolg 7TP, wrzesien 1939
roku.
A burned lTP tank in September 1939.
[ www .dobroni.pl]
Czolg 7TP z 2. Batalionu Czolgow
Lekkich zniszczony przez
wrzesien 1939 roku.
An lTP tank from the 2nd light Tank
Battalion destroyed by artillery, September
Magnuskiego]
63
Atak 2. Batalionu Czotg6w
lekkich 5 wrzesnia 1939
roku.
The attack of 2nd Light Tank
Battalion September 5,
1939.
Oficerowie niemieccy oglqdajq porzu
cony czolg 7TP prawdopodobnie z 2.
Batalionu Czolgow Lekkich, wrzesien
1939 roku.
German officers inspecting on abandoned
lTP tonk probably from the 2Light Tonk
Battalion in September 1939. [Jacek
Haber]
64
inne j ednostki z 4. Dywizji Pancernej.
Ni eprzyjaciel szybko uzyskat przewage, a gdy
Niemcy przystqpili takze do manewru oskrzy-
dlajqcego, obie kompanie wycofaty sie na pozycje
wyjsciowe.
W toku dalszego odwrotu 3. kompania oderwata
sie od ni eprzyjaciela i skierowata na zach6d (jeden
z jej pluton6w zostat przejsciowo unieszkodliwio-
ny, gdy zajqt stanowiska w pasiece, ni szczqc przy
tym ul e, w rezultacie czego zatogi zostaty dotkli-
wie poktute przez roj e pszcz6t). Kompania majqca
jeszcze na stanie 11 czotg6w (i czotg dow6dcy
batalionu) dotqczyta wieczorem do Wotynskiej
Brygady Kawalerii. Natomiast 1. kompania (13
czotg6w, w tym 3 holowane) nawiqzata kontakt ze
stojqcq pod Rzgowem kompani q techni czno-
gospodarczq batalionu.
lnaczej potoczyty sie wydarzeni a na odcinku 2.
kompanii. Walki rozpoczety sie tam juz wczesni ej,
gdy z przeprawy przez Prudke wyjechata ni espod-
ziewani e, li czqca okoto 20 pojazd6w ni emi ecka
kolumna I. batalionu 12. Putku Strzelc6w
Zmotoryzowanych z 4. Dywizji Pancernej . Kapitan
Hajdenko postanowit wykorzystac te okazje i dal
rozkaz do natychmi astowego ataku. Ogniem
dziatek i karabin6w maszynowych ni emal
doszczetnie zni szczono ni emi eckq kolumne.
Nastepnie, we wsp6tdziataniu z piechotq z 11.
Batalionu Strzelc6w, czotgisci zdobyli Wole
Krzysztoporskq, biorqc tam jenc6w.
Kompania dotarta az pod Jez6w, ale tam
natkneta sie na elementy wkraczajqcego do boju
ni emi ecki ego 35. Putku Pancernego 4. Dywi zji
Pancernej, wsparte wkr6tce przez haubice z I.
dywizjon 103. Putku Artylerii Zmotoryzowanej .
Wkr6tce potozenie polskiej kompanii czotg6w 7TP
stato sie bardzo ciezkie: ni e byto tqcznosci z
wtasnymi oddziabmi , wzmagato sie natezeni e
ogni a artylerii, co pewien czas pojawiaty sie ni e-
mi eckie czotgi, kt6re starano sie utrzymac na
dystans ogni em Bofors6w. >ytuacje ratowat w pew-
nym stopniu teren - wprawdzi e na og6t ptaski, ale
-
lc}'
ciej
[13
ze
10 -
2.
leJ,
)d-
:ka
)
lan
::J a/

1al

11.

1m
)jU
zji
I.
ej.
TP
z
1ie
ie-
na

:okryty zagajnikami i polskie czolgi
: -zed obserwacjq i ustalenie ich lic-
:ebnosci i Okolo poludnia kpt.
-ajdenko dal rozkaz wycofania Droga na
.:?ch6d byla juz wobec czego kompania
erowala na p6/noc, gdzie spodziewano
- trafic na batalionu. Przed zmrokiem
niesiono jeszcze jeden sukces, niszCZC\C na szo-
- e Piotrk6w Trybunalski-l:.ask dwa niemieckie
pancerne Sd Kfz 231 (8x8) z 7.
=.."'lotoryzowanego Dywizjonu Rozpoznawczego z
- Dywizji Pancernej, kt6re zaatakowaly tabor
..:lll1panii, niszcz(\c dwa polskie samochody z pali-
em i amunicjC\.
Vbsne straty byly r6wniez dotkliwe: 2 czolgi
lone, 5 zostalo uszkodzonychw stopniu unie-
zliwiaj(\cym ich poleglo 4 czolgi-
- v, kilkunastu bylo rannych i zaginionych.
eczorem 2. kompania dolqczyla do kompanii
techniczno-gospodarczej, gdzie zebrano 22 czolgi
(w tym 4 jad(\ce na holu). W nocy wykonano prze-
marsz do oddalonego o kilkanascie kilometr6w na
wsch6d lasu kola Andrespola.
Pierwszy, dwudniowy b6j 2. Batalionu Czolg6w
Lekkich na przedpolach Piotrkowa mial okazac
zarazem ostatnim. Jego 3. kompania wycofywala
samotnie przez Glowno i l:.owicz, skqd major
Karpow udal 7 wrzesnia na poszukiwanie,
na wyczerpaniu, paliwa i do swoich
:Z:olni erzy juz nie wr6cil. Po wyjsciu z Puszczy
Bolimowskiej kompania napotkala juz czolowe
pododdzialy z niemieckiej 4. Dywizji Pancernej i
skierowala w Milan6wka, gdzie kola wsi
Polesie czolgi z powodu braku paliwa. Jego
resztki przelano do zbiornik6w trzech czolg6w,
kt6re rankiem 9 wrzesnia pr6bowaly przedrzec
do stolicy, ale manewr ten udaremnila 2. kompania
niemieckiego 31. Zmotoryzowanego Dywizjonu
Czolg 7TP z 2. Batalionu Czolgow
Lekkich zniszczony przez artyleri11
przeciwpancernq w rejonie Jeiowa,
wrzesien 1939 roku.
An lTP tank from the 2nd light Tank
Battalion destroyed by AT artillery in Jezow
area, September 1939. [Mariusz Zimny]
Porzucony, uszkodzony czolg 7TP,
wrzesien 1939 roku.
An abandoned, damaged lTP tank in
September 1939. [ze zbiorow Janusza
Magnuskiego]
65
" Chocfliet
- -

'o
( Mit;dzych6d
i
Grodzisk
( Wkp O
'-
....,
L .. r
1
0
E..eszno
\ .
Gl - -, Krotoszyn
\,_ R.awicz - . 0 .o /

\ Ko;pna,_

Oel$
0
/
0
\
{Oldnica)
;
\
Niemcy
Germany q"J',:I;,

::(/yszk6w
')i)Loch6w
/'"
Jarost&
71X
O Miilsk
/ ZSRS
\ USSR

\,._, ... \
J

)
__ ....,._,'"'
t
/
' ...-,
f
/) j
f\.\
'
\
fJ
,g, /
J . l <

ROwne o ( _ _ .,../
ZSRS
USSR
,....%{ruszcz
,./a !X)
owy r Sanok
0
fJ/.!str
oJulo
:_.)
(?1)
0
\ Minsk <iaazowiecki
,-._.,.f-.r--..... ...\ "'S\ (
!, . ..., Stry:'
Siowacja ',r'--,
P1aseczno
Slovakia \ ---
1
j
/ \ , __ ....
GroJ
owe Miasto
. \ ..... ........
Dziatania bojowe 1. i 2.
Batalionu Czotg6w Lekkich
oraz 1. i 2. Kompanii
Czotg6w Lekkich
Dow6dztwa Obrony
Warszawy we wrzesniu
1939 roku.
The combat operations of
the 1st and 2nd Light Tank
Battalion and 1st and 2nd
Light Tank Company of
Defence of Warsaw
Command in September
1939.
66
Przeciwpancernego, ni szczqc przy tym jeden
czotg. stojqcych w lesie pozostatych czotg6w
zaatakowata po potudniu kompania z 62 .
Batalionu Pioni er6w. Po wystrzelaniu resztek amu-
nicji zatogi na rozkaz kpt. Rejmana wymontowaty
zamki broni , uszkodzity silniki, po czym odeszty w
Warszawy.
sktadu 2. batalionu otrzymata 6
wrzesnia z Armii ,,t.6di" rozkaz odjazdu do Rawy
Mazowiecki ej . Minqwszy wieczorem Brzeziny
oddziat zostat przed mostem na Mrodze ostrzel any
z zasadzki przez dywersant6w. opanowa-
no zdecydowanym uderzeni em zotni erzy kompa-
.. ,
---- ...
nii techni czno-gospodarczej ,
ogni em czotg6w. tu kilku zotni erzy, kilku-
nastu odniosto rany. Dalszy przej azd w kierunku
Rawy okazat ni emozli wy, gdyz uszkodzon
most ni e nadawat do przejazdu woz6w boj o-
wych. Kolumna wobec tego na p6tnoc
przeprawita przez pod Kotaci nen, ki e-
ruj qc na Ski erni ewice.
Dalsza droga odwrotu wiodta przez Mszczon6\
i Gr6jec do Warszawy (lub Brzumina). Wiele trud-
nosci sprawiato holowani e niesprawnych czotg6v.
liny rwaty ustawiczni e i w rezultacie trzeba bylo
pozostawic az 5 czotg6w. NOCq z 7 na 8 wrzesnia

!:.EDa
=
- przekroczeniu Wisty, kolumna na post6j
tarej Mitosnie. Oddziat mi at w6wczas na stanie
- czotg6w, 47 samochod6w i 2 oso-
" ve oraz motocykl. 1 0 wrzesni a od dow6dcy
ni pancernych Armii " t 6di" ptk Stanistawa
ci szewskiego otrzymano rozkaz odj azdu do
lina. Po drodze kilka czotg6w odni osl o uszko-
_enia i trzeba byto j e pozostawic.
Podczas silnego nalotu Luftwaffe, kt6ry spusto-
Garwolin, kolumna rozerwata i, gdy
z6w technicznych pojechata daleL
_ g6w na do Brzescia nad Bugiem,
qd dotarta j adqc przez Luk6w i Biati\ Podl askq .
. varsztatach 4. Batali onu Pancernego dokonano
- raw czotg6w, przy czym w celu uzyskania
- zebnych czdci trzeba byto rozmontowac 2
gi. Tam zapadta decyzja sformowani a z pozo-
- ' ch j eszcze 14 sprawnych czotg6w samodziei-
E kompanii dl a ostony przebywajqcej t am
atery Gt6wnej Naczelnego Wodza. 13 wrzesni a
-39 roku kompania dowodzona przez kapitana
otrzymata rozkaz odj azdu do
Wlodzimierza Wotynskiego, dokild przeniosla
Kwatera Gl6wna Naczelnego Wodza.
Podczas odmarszu z Brzescia dopadl
pod Wtodawq ni emi ecki oddzial rozpoznawczy z
5. Pulku Pancernego 3. Dywizji Pancernej, w
walce z kt6rym kompania straci ta 2 czotgi. j eszcze
jedno starcie nastqpito 16 wrzesni a, gdy kompania
ostaniata skrzyzowani e dr6g Wlodawa-Kobryn i
Brzesc-Luboml, gdzie w rejoni e wsi Piszcza po-
wstrzymal a 2. 5. Putku Pancernego 3.
Dywizji PancerneL tracqc jeden czolg 7TP.
Po agresji ZSRS na stojqca w Kowlu kom-
pani a (w zostata przeorganizowana
w dwa plutony) otrzymata rozkaz odj azdu w ki e-
runku granicy z Rumuni i\. Poni ewaz fatalny stan
techniczny nie remontowanych czotg6w nie dawat
nadziei, ze wytrzymaj i\ one tak dtugi przemarsz, na
rozkaz dow6dcy obrony Kowla putkownika Koca
spalono j e, a zotni erze przejechali samochodami
na
Unieru(homiony (zolg nP,
1939 roku.
A disabled lTP tank, Septen;
Porzu(ony, uszkodzony mlfg
wrzesien 1939 roku.
An abandoned, damaged m
September 1939. [www.dobronLp _
67
Znismone czolgi 7TP z 1. i 2.
Kompanii Czolgow Lekkich
Dowodztwa Obrony Warszawy,
wrzesien 1939 roku.
Destroyed JTP tanks from the T sf and 2nd
light Tonk Company of the Defence of
Warsaw C o m m o n ~ September 1939. [ze
68
Dziatania bojowe kompanii czotg6w lek-
kich Dow6dztwa Obrony Warszawy
W wyniku przerwania polskiego frontu na styku
Armii ,,t.6dt" i Armii Odwodowej , Prusy", stol ica
Polski znalazta sie na pierwszej linii frontu juz 7
wrzesnia 1939 roku. 1. Kompania Czofg6w
Lekkich otrzymafa zadani e rozpoznania pofudnio-
wego odcinka przedpola Warszawy. Jej czofgi
dotarty do Gr6jca, sk<1d poszczeg61ne plutony
pojechaty dalej, ku Mogielnicy (jeden z czotg6w
7TP odni6sf uszkodzenia i po naprawie na rynku w
Mogielnicy powr6cit pozmeJ samotni e do
Warszawy) i Nowemu Miastu n-ad PilicCI, nie napo-
tykajCIC jednak na nieprzyjaciela. Dziafania bojowe
rozpoczeta takze 2. Kompania Czotg6w Lekkich.
Dziafafa na p6tnocny-wsch6d od Warszawy
Wysfano pluton por. Sempolinskiego z grupC\ moto-
cykli st6w w celu rozpoznania sytuacji nad Narwi a
i Bugiem w kierunku Puhuska i Wyszkowa. Patro
czotg6w wr6cit nastepnego dni a z meldunkiem, ze
Ni emcy obu rzek wprawdzie jeszcze ni e przekro-
czyli , ale trzeba liczyc sie z taka mozli wosci<1 juz v.
najbli zszym czasie.
-
do
ipO-
"JWe
:ich.
twy.
oto-
rwi q
3.trol
1, :i.e
,kro-
J:i. w
-
Sw6j chrzest bojowy obi e kompani e przeszty z
chwil q, gdy ni emi ecka 4 . Dywizja Pancerna
przystqpita ranki em 9 wrzesni a do natarcia na
i W zwiqzku z przeciwni-
ka kompani e oddano okoto potudni a do dyspozy-
cj i dow6dcy odci nka " Warszawa-Zach6d". Pluton
por. Kraskowski ego przybyt na w chwili ,
gdy ni emiecki ej pi echoci e (1. batali on z 33. Putku
Strzelc6w Zmotoryzowanych z 13. Dywizji
Zmotoryzowanej przydzielony do 4. Dywizji
Pancernej) wspi eranej czotgami (z 36. Putku
Pancernego) udato wtamac w polski e pozycj e.
W rej oni e odparto wypad ni emi ec-
ich czotg6w, pr6buj qcych obj echac od tytu pol-
skie stanowiska na pi erwszej linii . Zni szczono lub
uszkodzono kilka czotg6w lekki ch przeciwnika.
'lasi czotgisci wsparli kt6ra z
ich pomocq odzyskal a kompleks zabudowan
.vzdtuz uli cy Gr6j ecki ej i kluczowq u
zbiegu uli c Gr6jeckiej i Opaczewski ej. W tym cza-
;i e pluton por. Sempolinski ego ubezpi eczal wylot
al. Zwirki i Wi gury, a pluton pchor.
go wspierat zwalczajqc wozy bojowe
przeciwnika, kt6rym udato przeni knqc a:i. na
teren Koloni i Staszica (rej on uli c Wawelska/Fil tro-
wa(fopolowa). Natarcie odparto na catym froncie,
a na polu walki pozostaty og6tem 42 zni szczone
lub uszkodzone czotgi 4. Dywizji Pancernej (dane
niemi ecki e z 10 wrzesnia 1939 roku, straty bezpo-
wrotne byty ni :i.sze, wynosity okoto 10-12
czd g6w).
Po odparciu ataku czotgi 7TP przeszty do odwo-
du, lecz ju:i. przed potudniem 1 0 wrzesni a kompa-
ni a dowodzona przez kpt. Grqbczewskiego wspi e-
rata atak II. Batali onu 40. Putku Pi echoty Dzieci
Lwowski ch majqcy na celu ni emi ecki e-
go wtamani a na Woli . Polski e 7TP atakuj qc od
cmentarza prawostawnego (pozycj a wyj sciowa do
ataku znajdowata na uli cy El ekcyjnej ) wzdtu:i.
ul. Wolski ej dotarty az do tramwaj owej , gdzie
zostaty j ednak celni e ostrzel ane przez dziatka
przeciwpancerne z 12. Putku Strzelc6w Zmoto-
ryzowanych 4. Dywizj i Pancernej . )eden polski
czotg zostat trafiony, a dow6dca i tadowni czy
Zniszczony przei diiala prieciwpan-
cernq na ciolg 7TP I I.
Kompanii Kompanii Czolgow Lekkich
Dowoditwa Obrony Warszawy,
wriesien 1939 roku.
A destroyed by AT guns JTP tonk from the
I sf light Tank Company of the Defence of
Warsaw Command, Warsaw Okecie,
September 1939. [Ie Ibiorow Janusia
Magnuskiego]
Dwa Inisiczone przei diiala prieciw-
pancernq na ciolgi 7TP I I.
Kompanii Kompanii (Iolgow Lekkich-
Dowoditwa Obrony Warsiawy,
wriesien 1939 roku.
Two destroyed by AT guns JTP tanks from
the I sf light Tank Company of the Defence
of Warsaw September 1939.
[Mariusi Zimny]
69
Atak 4. Dywizji Pancernej na
9 wrzesnia.
Kontratak wojsk polskich
The attack of the 4th Panzer
Division on Warsaw,
September 9.
The counterattack of Polish
forces, September 12, 1939
70
zostali ranni , lecz kierowcy uda}o wycofac do
w}asnych pozycj i.
Wieczorem 10 wrzesni a 1939 roku Dow6dztwo
Obrony Warszawy wys}a}o na rozpoznani e obsza-
ru Warszawq a Puszcz(l Kampinosk(l mi e-
szany oddziat, w sk}ad kt6rego wesz}a tak.Ze 1.
kompani a. Jad(lc w szpicy pluton 7TP napotka} ni e-
spodziewani e, ko}o cmentarza na Wawrzyszewie
Niemc6w. Nie wystawi li oni ubezpieczeni a i
dopuscili na bli ski dystans polskie wozy, bior(lc je
za wb sne, a gdy zori entowali w swej pomyke,
dostali z naj bli zszej odlegtosci w skoncentrowa-
ny ogien. Unieszkodli wiono w ten spos6b 3 ni e-
mi eckie czo}gi z 4. Dywizj i Pancernej, do
niewoli pl utonu czo}g6w, zginq} inny
ni emiecki oficer. Wkr6tce potem nastqpi}o starcie z
resztq ni emi eckiej kompanii czo}g6w, kt6ra w
ciemno5ciach w polskie ugrupowani e.
Za}ogi 7TP otworzy}y w6wczas gwattowny, choc z
..11o... Odwr6t 4. Dyw Pane
--.,.....Retreat of 4th Panzer division
11.09.1 939
----- Polski kontratak
Polish counterattack
12.09.1939
koniecznosci chaotyczny ogien, celuj (lc w b}ys
wystrza}6w, czym przyczynity wydatni e d
odparcia Ni emc6w. Dwa trafione w}asne czolc-
udato wyprowadzic z przedpola. Pr6bowa
r6wni ez odholowac zdobyte ni emi ecki e czotgi, c
wprawdzie uda}o, ale operacj a zakonczy}a s
odparzeni em bandazy gumowych k6t j ezdny
kilku 7TP.
Obydwie kompani e zosta}y wyznaczone a,
udzia}u w dniu 11 wrzesnia w wypadz
na maj(lcym na celu rozpoznani e walk<l s
ni eprzyj aciela. Czo}gisci wieczorem stano'A
ska w AI. Ni epodlegtosci, ale planowane na godz
ny nocne natarcie op6Zni}o i wyruszy}o dopi e-
roo swicie dni a. Czo}gi ugrupowano
ten spos6b, ze po j ednym plutoni e z kazdej kom
panii wyznaczono do os}ony lewego skrzyd}a, za
pozostate plutony mi aty wspi erac gt6wne si}y ate
kuj qcych.
Uderzeni e zaskoczyto Ni emc6w, powoduj qc
znaczne zami eszani e. do tytu caty
batali on, a stanowisko dowodzeni a 62. Pulku
Piechoty z 31. Dywizj i Pi echoty zostato od
reszty dywizji . Atakuj qcy opanowali zabudowani a
bazy 1. Pulku Lotni czego i portu lotni czego, przy
czym zdobyto j eden ni emi ecki sredni czolg. Wozy
bojowe szybko wyprzedzily piechur6w, rozpra-
szaj qc na tere11 ie pola wzlot6w lotni ska, a
minqwszy kontynuowaty atak
samodzielni e, docierajqc do szosy Warsza-
wa- Krak6w. Dow6dztwo ni emi eckiej 4. Dywizji
Pancernej rzucilo przeciwko nim batali on pi echoty
i dywizj on przeciwpancerny, i dalsze natarcie
zatamalo w ich ogniu obronnym. W ptomie-
niach dwie zalogi czolg6w 7TP plutonu
por. Sempoli nskiego, uszkodzony zostal czol g kpt.
Mi chatkowskiego, on sam, ranny, dostat do nie-
woli . Polskie czotgi ostaniaty potem wycofywani e
pi echoty.
Zniszczone czolgi 7TP z 1. Kompanii
(u gory) i zdobyty czolg 1TP z 2.
wrzesien 1939 roku.
Destroyed lTP tanks from the 1st Company
(top) and a captured tank from the 2nd
light Tank Company of the Defence of
Warsaw September 1939. [ze
71
Zniszuony przez przeciw-
pancernq na Sluiewcu uolg 7TP
pdchr. z 2. Kompanii
wrzesien 1939 roku.
A destroyed by AT artillery cadett Officer
Golembiovski's lTP tank from the 2nd light
Tank Company of the Defence of Warsaw
Command, Warsaw Sluzewiec, September
Magnuskiego]
Dwa ciqgniki C7P i uolgi 7TP
Kompanii Czolgow Lekkich Dowodz-
twa Obrony Warszawy po kapitula-
cji, Wybrzeie Kosciuszkowskie, 30
wrzesnia 1939 roku.
Two UP tractors and lTP tanks from the
light Tank Company of the Defence of
Warsaw Command seen after capitulation on
Kosciuszko Embankment in Warsaw,
September 30, 1939. [ze zbiorow
72
W tym czasie plutony por. Kraskowskiego i
pchor. Gotebiowskiego wsp6tdziataty z kompani <1
piechoty, zadani em kt6rej byto zneutrali zowani e
ni emi eckiej obsady fortu na Paluchu. juz miedzy
S}uzewcem a Zbarzem ostrzelano ni emi ecki e
czo}gi, a p6Zniej wzieto w celny ogien kolumne
samochod6w. Opanowano nastepni e kompleks
toru wysci g6w konnych na S}uzewcu, ale
z bramy pierwszy polski czotg trafio-
ny zosta} pociskiem w wieze. Poleg} w nim ppor.
Gotebiowski. Og6}em podczas wypadu spalono
kilka samochod6w i samolot fqcznikowy Fi-156C.
Wbsne straty wyni os}y 7 czo}g6w (z 21, kt6re
wyruszy}y do ataku). Pozosta}e czotgi zgrupowano
w sil e j ednej mi eszanej kompanii , kt6rej dow6dcq
zostat kpt. Grqbczewski.
Wznowi}a ona dzia}ania bojowe po pod-
porza,dkowaniu j ej dowodzqcemu obronq Woli
pptk. Leopoldowi Okulickiemu. Jego zgrupowani e
przeprowadzi}o 16 wrzesni a wypad w celu udzie-
leni a pomocy przebijajqcym sie ku stolicy od-
dziatom Grupy Armii " Poznan" i " Pomorze" gen.
Kutrzeby. Pluton por. Sempol inski ego wspiera} I.
Batalion 360. Pu}ku Pi echoty Rezerwy w
ki erunku Grot6w i Chrzanowa, kt6re zdobyto po
zacietej walce. Pluton por. Kraskowskiego atako-
wa} wraz z IV. batalionem 360. putku wzd}uz ulicy
Wolskiej na osi G6rce-Biizne, gdzie natkna,} sie na
czo}gi PzKpfw 35(t) z 65. Batali onu Pancernego z
1. Dywizji Lekkiej . W walce z nimi pluton stracit
wszystkie wozy. Zgineto czotgist6w, kilku
odniosto rany, wsr6d ni ch dow6dca plutonu.
Nastepnego dni a Dow6dztwo Obrony
Warszawy planowa}o uzyc 7TP do wsparcia prze-
dzieraja,cych sie od strony Otwocka i Falenicy od-
dzia}6w 13. Dywizj i Piechoty. Pol skie czo}gi prze-
j echa}y przez Most Poniatowskiego na Groch6w,
lecz do wypadu ni e doszh
W dniu 26 wrzesni a Niemcy przystqpili do gene-
ralnego szturmu na stoli ce. Grozna luka powsta}a
polskim ugru powaniu w rejoni e tor6w kolej o-
y ch dworca Warszawa-Zachodni a. Po potudniu
:. ierowano tam catC\ posiadanC\ j eszcze bror'i pan-
:ernq. Kompani a 7TP uderzyta od Cmentarza
/olski ego flankowo na nacieraj qcego ni eprzyj a-
..
ciela i odrzucita go poza tory. Dalsze posuwani e
czotg6w powstrzymat zaporowy ogier'i artylerii ,
czotgi wycofano do odwodu. Po tych walkach
pozostato w kompani i juz tylko 9 czotg6w (4 dwu-
wi ezowe i 5 jednowiezowych) i dwa C7P.
Warunki kapi tul acji zatogi mi asta zakazywaty
ni szczeni a lecz w czotgach dokonano ni e-
widocznych uszkodzer'i , a bi orqc pod ze
wszystki e odni osty podczas walk mni ej sze lub
uszkodzeni a, w Ni emc6w dostaty
praktyczni e wraki .
Ni emcy zdobyli tez ni eukor'i czone czotgi 7TP (i
dwa prototypy 9TP) w zaktadach PZ/ni w
Czechowi cach, brak j est j ednak potwierdzonych
informacji co do dalszych ich los6w. Bye moze
zostaty uzyte do remontu zdobytych 7TP.
Czolgi 7TP z Kompanii Czolgow
Lekki(h Dowodztwa Obrony
Warszawy po kapitula(ji, Wybrzeie
KOS(iuszkowskie, 30 wrzesnia 1939
roku.
lTP tanks from the light Tank Company of
the Defence of Warsaw Command seen after
capitulation on Kosciuszko Embankment in
September 30, 1939. [ze zbio
row Janusza Magnuskiego]
Dwa dqgniki C7P z Kompanii
Czolgow Lekki(h Dowodztwa Obrony
Warszawy po kapitula(ji, Wybrzeie
Konduszkowskie/ul. Tamka, 30
wrzesnia 1939 roku.
Two UP tractors from the light Tank
Compony of the Defence of Warsaw
Command seen after capitulation on
Kosciuszko Embankment/Tamka Street in
September 30, 1939.
[Wawrzynie( Markowski]
73
Porzucony uszkodzony czolg 7TP i
tankietka TK-3 (z tylu) z Osrodka
Zapasowego Broni Pancernych nr 3,
Radymno, wrzesien 1939 roku.
An abandoned, damaged lTP tonk and a
TK-3 tonkette (background) from the
Reserve Centre of Armoured Forces No. 3,
Radymno in September 1939.
[Wawrzyniec Markowski]
Porzucony uszkodzony uolg 7TP z
Osrodka Zapasowego Broni
Pancernych nr 3, rejon Jaworowa,
wrzesien 1939 roku.
An abandoned damaged lTP tonk from the
Jaworow area in September 1939. [ze
Porzucony, uszkodzony czolg 7TP z
Pancernych nr 3, wrzesien 1939
roku. Przy czolgu iolnierze z niemiec
kiej 1. Dywizji Gorskiej.
An abandoned, damaged lTP tonk from the
September 1939. Note German soldiers
from the I sf Gebirgsiiiger Division.
74
Osrodek Zapasowy Broni Pancernych Nr 3
W nocy z 6 na 7 wrzesni a 1939 roku
opusca Osrodek Zapasowy Broni Pancernych nr 3.
tez szkoleniowy 2. Batali onu
Czolg6w Lekkich, kilka dwuwiezowych czol g6w
7TP. lch stan techniczny byl bardzo zl y, totez
o6Zniej pozostawiono je na szlaku odwrotu.
iekt6re popsuly j uz po kilkunastokil ometro-
.vym przemarszu! Brak jest informacji o walkach
czol g6w 7TP z Osrodka Zapasowego nr 3 z
iemcami.
Pojazdy Osrodka Zapasowego nr 3 przemasze-
rowaly przez Lw6w do Podkamieni a kolo Brod6w.
Po agresj i ZSRS na 17 wrzesnia 1939 roku
osrodek otrzymal rozkaz ewakuacji do Rumunii.
Dodczas marszu do przeprawy przez Dni estr w
izniowie doszlo do walki z sowieckCI czol 6wk<1
oancernCI z 26. Brygady Czol g6w Lekkich.
tracono w6wczas dwa czolgi 7TP i trzy tanki etki.
Dzi al ani a bojowe oddzial6w wyposazonych w
czolgi 7TP potwierdzily znane juz ich mocne i
sl abe strony. W konfrontacji z ni emi ecki mi wozami
bojowymi 7TP okazaly sie- gl6wnie dzieki znako-
mitemu uzbrojeniu gl6wnemu - konstrukcj CI prze-
wyzszaj CICCI czol gi PzKpfw I Sd Kfz 1 01 , jak r6w-
ni ez PzKpfw II Sd Kfz 121, oraz wszystkie typy ni e-
mi eckich samochod6w pancernych, ni ewiele tylko
ciezszym PzKpfw Ill Sd Kfz 141, zdo-
bycznym czeski m PzKpfw35(t) i PzKpfw 38(t), ni e
byl y takze bez szans w walce ze srednimi PzKpfw
IV Sd Kfz 161 , dysponujqcymi armatami
wprawdzie znaczni e kalibru (KwK 37 L/24 kalibru
75 mm), ale o kr6tkiej lufie i niski ej predkosci
poczqtkowej pocisku.
Okazalo j ednak zarazem, ze 7TP ni e mogl y
w spodziewany spos6b wywiqzac sie z podstawo-
wych, teoretycznie przewidzianych regulaminami
walki, swoich zadan bezposredniego towarzysze-
nia pi echocie w natarci u i w obroni e i wsparcia
Porzucony uszkodzony czolg 7TP z
Osrodka Zapasowego nr 3, Radymno,
wrzes1en 1939 roku. Przy czolgu
iolnierze niemieckiej 1. Dywizji
Gorskiej.
An abandoned, damaged lTP tank from the
Reserve (entre No. 3 with mounted German
soldiers from the I sf Gebirgsjiiger Division,
Radymno in September 1939. [Mariusz
Zimny]
Porzucony uszkodzony czolg 7TP i
tankietka TKS z Osrodka Zapasowe-
go Broni Pancernych nr 3, rejon
Radymna, wrzesien 1939 roku.
An abandoned, damaged lTP tank and a
TKS tankette from the Reserve (entre of
Armoured Forces No. 3, Radymno area in
September 1939. [Wawrzyniec
Markowski]
75
Porzucony uszkodzony czolg 7TP z
Pancernych nr 3, wrzesien 1939
roku.
An abandoned lTP tank from the Reserve
Centre of Armoured Forces No. 3, September
Magnuskiego, Mariusz Zimny]
76
piechoty. Pozbawione w tych warunkach innego
swego atutu: znacznej ruchli wosci, uj awni aty
zasadni czy mankament jakim byto w istocie stabe
opancerzeni e, w z wprowadzonymi do
walki przez Wehrmacht w wielkiej liczbie dziatka-
mi przeciwpancernymi Pak 35/36, kt6rych ostrzat
byt przyczynC! st rat boj owych.
Paradoksalnie okazato przy tym, ze nowatorska,
w 6wczesnych czasach decyzj a zasto-
sowani a silni k6w okazata
znacznym utrudni eni em w konkretnych warun-
kach boj owych we wrzesni u 1939 roku; ni ewydol-

ny system zaopatrywani a w ol ej by!
przyczynCl duzych ubytk6w pancernego
porzuconego z braku pali wa podczas nadmiernie
dlugich, ni ekiedy bezsensowynch, przemarsz6w.
Na te techniczne czynniki nal oz l brak
zastosowani a bojowego tego war-
tosciowego od wysokich szczebl i dowo-
dzeni a poczynajC\C. Jezeli mimo wszystko, wypo-
sazone w czol gi lekkie 7TP oddzi aly mogly zano-
towac szereg sukces6w w walce z Wehrmachtem,
to to nal ezy wl asci wemu doborowi
personelu i wysokiemu poziomowi wyszkolenia
zolni erzy broni pancernych, przej awianej przez
ni ch ini cjatywie, odwadze, wytrwalosci i zaw-
w walce, jak<l wykazali we wszystkich
fazach wrzesni owych boj6w.
CII\CNIKI C7P W KAMPANII
WRZESN IOWEJ
Po ogl oszeniu mobili zacji 1. Pulk Artyler ii
mi al wystawi c trzy samodzielne
dywizjony mozdzierzy wz. 32 kali bru 220 mm.
Kazdy dywizjon skl adal z 3 baterii , li czqcych po
2 mozdzierze, zatem kazdy dywizjon li czyl po 6
mozdzierzy. jak juz wczesniej wspomni ano w
ka:ldej baterii znajdowalo po 11 ciqgnik6w.
Wszystkie trzy dywizjony mi al y bye przewiezio-
ne kolejCl z G6ry Kalwarii do Koluszek i
Skierni ewic i skierowane do Armii Odwodowej
, Prusy". Dow6dcq pulku by! pulkownik J6zef
Rymut, zas dow6dcC\ 11 . Dywizjonu Artyler ii
major Kazimierz Firl a, 12. dywizjonu
major Aleksander Toczyski, zas 13. Dywizjonu
Ciqgniki C7P holujq elementy (lufa i
zamek) moidzierza wz. 32
z 1. Pulku Artylerii
UP tractors towing ports (barrel and bre-
ech) of heavy mortar Mode/1932 from the
I sf Super Heavy Artillery Regiment.
[ADM]
Porzucony ciqgnik C7P z 1. Pulku
Artylerii wrzesien 1939
roku.
An abandoned UP tractor from the I sf
Super Heavy Artillery Regiment in
September 1939. [Jacek Haber]
77
Zdobyty ciqgnik C7P z moidzierzem
(przyczepa z lufq moidzierza} wz.
32 z 12. Dywizjonu 1. Pulku Artylerii
wrzesien 1939 roku.
A captured UP tractor with mortar (trailer
with a barre/) Model 1932 from the 12th
Battalion 1 sf Super Heavy Artillery
Regiment in September 1939.
Zdobyta przez Niemcow lufa
moidzierza wz. 32 i przyczepa amu
nicyjna z 11. lub 12. Dywizjonu 1.
Pulku Artylerii wrzesien
1939 roku.
A captured by the Germans barrel of the
mortar Model1932 and ammo trailer from
the 11th or 12th Battalion 1 sf Super Heavy
Artillery Regiment in September 1939. [ze
78
Artylerii NajciE;!i:szej major Hussein Kumuz turecki
ofi cer kontraktowy w Wojsku Polskim.
W chwili wybuchu wojny dywizjony znajdo-
wal y siE;! na poligonie w rejonie Baniochy na
p61noc od Gory Kalwarii , tam tei: konczono mobi -
li zacjE;! i kierowano rezerwist6w. Utworzono tei:
specjalnq kolumnE;! samochod6w ciE;!i:arowych,
kt6ra wozila amuni cj E;! ze skl adu w Palmirach
(masa pocisku kalibru 220 mm wynosila 128 kg).
Zmi eniaj qca siE;! dynamicznie sytuacja na froncie
wymusila zmi anc: przydzialu jednostki, stqd 11 .
dywizjon skierowano do Armi i " Modlin". Wiqzalo
sie to z planem Naczelnego Dow6dztwa utworze-
ni a frontu na Bugo-Narwi w oparciu o twierdze w
Modlini e. W nocy z 4 na 5 wrzesni a 11 . dywizjon
wykonal przemarsz z Bani ochy i Ob6r przez
WarszawE;!, l omianki i Nowy Dw6r Mazowiecki do
Modi ina.
Dywizjon zajql stanowiska w pobli i:u twi erdzy i
przygotowal siE;! do otwarcia ognia w kierunku
p61nocnym, 6 wrzesni a przemaszerowal do
Kazuni a Pol skiego. W nastE;!phych dniach rozkaz
dow6dcy Armii " Modlin" przerzucaly dywizjon do
Jablonny i dalej Do Woli Grzybowskiej , poloi:onej
na poludni owy-wsch6d od Warszawy i wreszci e
do Kolbieli (1 0 wrzesnia). Podczas przemarsz6v.
dywizjon byl atakowany przez samoloty Luftwaffe
i poni6sl straty. W tym miej scu nasuwa siE;! pytani e
o sens tych przemarsz6w, skoro dywi zjon m6gl
pozostac w Modlinie lub Warszawie i wl qczyc si c:
do ich obrony. Na pewno celowe byloby ui:yci e
mozdzierzy np. do uni cestwieni a stanowisk ni e-
mi eckiej artyleri i.
W dniach od 10 do 13 wrzesni a 1939 roku
dywizj on przejechal z Kolbieli w rejon Chelma
Lubelskiego.
-
ry i
1ku
do
l.ZY
do
nej
cie
6w
1ffe
nie
6gt

cie
1ie-
1ku
ma
-
Tam zostat wta,czony w skl ad oddzial6w bro-
ni a,cych mi asta, a dowodzonych przez pulkownika
Szalewicza. Zaja,l nawet stanowiska ogniowe.
j ednak kolejny rozkaz rzucil do
Hrubieszowa. j ednostka byta w6wczas przydzielo-
na do 13. Brygady Piechoty zorganizowanej z od-
dzial6w 13. Dywizji Piechoty, kt6ra z kolei wcho-
dzila w skl ad dywizji genera/a brygady Jerzego
Wotkowickiego. Po otrzymaniu rozkazu zdobycia
Tomaszowa Lubelskiego, dywizjon wraz z 13. bry-
gada, wymaszerowat w kierunku miasta. 22
wrzesni a w Werechnie dow6dca dywi zjonu major
Firl a otrzymal rozkaz stanowisk ogniowych
i wsparcia piechoty. Wybuchaja,ce pociski p61pan-
cerne kalibru 220 mm tworzyty gigantyczne leje, i
takie wsparcie pi echoty miato bardzi ej charakter
psychologiczny ni z efektywny, jednak :Zolnierze
ni emi eckiej 28. Dywizji Piechoty opuscili plac6w-
ki . dnia dywi zjon prowadzil ogien z
nowych stanowisk znajduja,cych w pobli:Zu
drogi z Tomaszowa do Zamoscia. Doszlo w6w-
czas do pojedynku z artyleria, niemi ecka,, w czasie
kt6rego czol gi niemieckie z 3. Pulku Pancernego 2.
Dywizji Pancernej zaatakowal y stanowiska 2. bate-
rii , ni szcza,c cia,gnik6w C7P. Do wieczo-
ra mozdzierze wystrzel ily cala, posiadana, amu-
czyli 108 pocisk6w na mo.Zdzierz (6 jedno-
stek ogni a) . Zni szczono w6wczas mozdzierze, a
ocalate cia,gniki C7P zatopiono w stawie.
Pozostawiono tylko kilka C7P i samochody.
Dywizjon kapitulowat przed wojskami niemiecki-
mi 27 wrzesni a 1939 roku.
Zmobili zowane 12. i 13. dywizjon pier-
wsze dni wojny z Niemcami na bezsensownych
przemarszach w okolicach Warszawy. W dniach 6
i 7 wrzesni a obie j ednostki pota,czyly w rejonie
Kurowa. Wieczorem oba dywizjony przejechaty
do Wa,wolnicy. 9 wrzesni a otrzymaty rozkaz na-
czel nego wodza skierowani a nocnymi marsza-
mi (w dzien na ni ebie panowaly samoloty
Luftwaffe, a powolna, dtuga kolumna mozdzierzy
byl a doskonatym celem dla samolot6w) do Lwowa.
12 wrzesni a oba dywizjony znalazl y w okoli-
cach Zamoscia. dni a jednostki
rozsrodkowano w lasach wzdlu:Z drogi
Lublin-Lw6w. Na rozkaz dow6dcy artylerii Armii
, Krakow" plk Leona Boguslawskiego (dow6dcy
dywizjon6w ni e wiedzieli o przekazaniu ich do
formowanej Armii
11
Mafopolska') jednostki przeje-
chaty na wsch6d do Wlodzimierza Wotynskiego,
doka,d dotarty 14 wrzesnia. dnia 12. i
13. Dywizjon Artylerii przejechaly do
Zdobyte przez Niemcow moidzierze
wz. 32 z 11. lub 12. Dywizjonu 1.
Pulku Artylerii wrzesieri
1939 roku.
A captured by the Germans mortars Model
1932 from the lith or 12th Battalion Is!
Magnuskiego]
Porzucony dqgnik C7P z 1. Pulku
Artylerii wrzesieri 1939
roku.
An abandoned UP tractor from the I sf
September 1939. [Pawel Rozdie
stwieriski]
79
Porzucony ciqgnik C7P z 1. Pulku
Artylerii wrzesien 1939
roku.
An abandoned UP tractor from the 1st
Magnuskiego]
Zdobyty ciqgnik C7P uiywany przez
niemieckq we wrzesniu 1939
roku.
An captured UP tractor used by the German
Army in September 1939. [Wawrzyniec
Markowski]
80
Dubna. W nocy z 16 na 1 7 wrzesn1a Sztab
Naczelnego Wodza wystat rozkaz kierujqcy oba
dywizjony do obrony tzw. , przedmoscia
rumunskiego".
Po agresji ZSRS dow6dca 12. dywizjonu wydat
rozkaz odmarszu na zach6d i 19 wrzesni a w
Toporowie dywizjon dotqczyt do Grupy dowodzo-
nej przez generata brygady Stefana Strzeminskiego.
21 wrzesnia dywizjon brat udziat w walkach z 4.
Dywizjq Lekkq o Strumitowq, jednak nie
prowadzit ognia z mozdzierzy. Dywizjon nie kapi-
tulowat wraz z Grupq , Oubno" pod Rawq Ruskq,
lecz przemaszerowat na p6tnoc i po uprzednim
zn iszczeniu mozdzierzy i ciqgnik6w C7P ulegt roz-
proszeniu w miejscowosci Grabowiec.
13. dywizjon, 18 wrzesni a, znal azt w
Brzei:anach, podczas przemarszu dywizjon byt
atakowaty przez oddzi aty ukrainskie. W
Brzei:anach dywizjon wszedt w sktad improwizo-
wanej grupy bojowej dowodzonej przez generata
brygady Leona Billewicza.
Dywizjon maszerowat na Rohatyn i dalej na
Zurawno, tam z ini cjatywy putkownika )ana
Skorobohatego-jakubowskiego ruszono na Katusz,
zamiast w kierunku Stryja i dalej granicy z
Wieczorem 19 wrzesnia pod Dolin<l
Katuskq jednostki polskie zostaty okrqi:one przez
niewielki sowiecki oddziat pancerny. Zgrupowani e
poddato lecz dow6dca 13., dywizjonu polecil
i:otnierzom rozproszyc i uciekac na wtasnq
Armia Czerwona zdobyta 6 mozdzierzy i
ciqgni ki C7P, kt6re potem wystano do Leningradu i
przydzielono do 7. Armii (kt6ra dysponowata
, moidzierzami prawdopodobnie zostat)
ui:yte do ostrzeliwania umocn1en Lini i
Mannerheima w czasie woj ny sowiecko-finski ej
(1939-1 940). Og6tem Sowieci zdobyli 7
mozdzierzy (6 z 13. dywizjonu i jeden prawdopo-
dobnie z 11. lub 12. dywizjonu) wz. 32 kalibru 220
mm i pewnq ilosc pocisk6w kalibru 220 mm.
Armia ni emiecka taki:e zdobyta kilka mozdzi e-
rzy i pewnq il osc (okoto 50?) ciqgnik6w C7P.
-
na

ISZ,
z
i nC\
lez
11 ie

>nCI
v i
lu i
a}a
a}y
1nii
tiej
7
ll0-

7TP I C7P W ARMII CZERWONEJ
W czasie agresji na Polske we wrzesniu 1939
roku jednostki Armii Czerwonej zg}asza}y zdoby-
cie polskich cza}g6w. Wed}ug meldunku zbiorcze-
go 1 listopada 1939 roku oddzia}y
Frontu Ukrainskiego zdoby}y 28 czo}g6w ,r6inego
kalibru". Jednak wed}ug oceny Maksyma
Ko}omyjca (Polski czofg 7TP, Moskwa 2009) Armia
Czerwona zdoby}a maksymalnie 15 polskich
woz6w bojowych {}qcznie z tankietkami), z tego 5
,polskich Vickers6w", czyli 7TP i trzy ci<1gniki C7P
(co sie sta}o z pozosta}ymi pojazdami 13.
Dywizjonu Artylerii Najciezszej, kt6ry etatowo li-
'
czy} 33 ciCigniki C7P, z kt6rych prawdopodobnie
wszystkie wpad}y w rece Armii Czerwonej!).
Wszystkie zdobyte pojazdy by}y uszkodzone i
wymaga}y napraw. Wykonywano je m.in. na
Naukowo-Badawczym Poligonie Broni Pancernej
w Kubince ko}o Moskwy i w Bazie Remontowej nr
7 w Kijowie.
Przyk}adowo 1 stycznia 1941 roku w Bazie
Remontowej nr 7 w Kijowie znajdowa} sie polski
czo}g Renault R-35 nr 42495, czo}g 7TP (dwu-
wiezowy) z Osrodka Zapasowego nr 3
numer (sowiecki) W-07 -065, dwa ci<1gniki C7P nr
7 064 i 7 7 64. Po wybuchu wojny z Niemcami w
czerwcu 1941 roku wieze z uzbrojeniem zdjete z
czo}gu 7TP, znajdujqcego sie w Bazie Remontowej
nr 7 zosta}y uzyte do uzbrojenia budowanego w
Kijowie pancernego.
Polskie zdobyczne czo}gi 7TP trafi}y na r6Zne
wystawy sprzetu zdobytego w " pochodzie wyzwo-
lerkzym'' organizowane na terenie ZSRS, m.in.
jeden 7TP (jednowiezowy) by} prezentowany w
listopadzie 1939 roku na wystawie w Kijowie zor-
ganizowanej z okazji w}qczenia Zachodniej
Ukrainy do ZSRS.
Kilka zdobycznych polskich czo}g6w trafi}o na
poligon do Kubinki, by}y to zar6wno pojazdy uzyte
do pr6b, jak i zdobyte wozy bojowe przeznaczone
dla muzeum. 1 kwietnia 1941 roku w Kubince
znajdowa}a sie tankietka TKS (numer nieustalony),
czo}g Renault R-35, czo}g 7TP nr 5097 (numer
" 509 7" by} namalowany na kad}ubie, nie by} to
jednak polski numer fabryczny) prawdopodobnie z
2. Batalionu Czo}g6w Lekkich i C7P nr
7 7 53 (w dokumentach takze okreslany jako ,polski
Vickers"). Pojazdy by}y uzywane w 1940 roku do
r6znych pr6b, m.in. C7P holowa} haubice
M- 30 (wz6r 7938) kalibru 122 mm i czo}g T-26. W
1940 roku w Kubince znajdowa}y sie trzy ,polskie
Vickersy"- czyli czo}gi 7TP.
Los jednego ze zdobytych polskich czo}g6w 7TP
omawia , Opis stanu technicznego czofgu"
sporzqdzony 13 listopada 1940 roku.
"7 3 listopada 7 940 roku komisja pod przewod-
nictwem iniyniera wojskowego II. klasy towarzy-
sza G.G. Pawfowa, czfonkowie: mfodszy technik
wojskowy towarzysz W.P. Cornych, technik inten-
dent I. klasy towarzysz I./. Stepanow, na podstawie
rozporzqdzenia komendanta poligonu towarzysza
podpufkownika Romanowa, przeprowadzifa
przegi<Jd pojazdu typu , Vickers" (polski) kadfub nr
57 7 7 w celu wysfania czofgu na zfom specjalny i
spisania go ze stanu sprzetu na po/igonie.
Po zapoznaniu sie z dokumentami i ogledzinach
ustalono, ie czofg, Vickers" (polski) zostaf dostar-
czony z Bazy Remontowej nr 7 na poligon spa/a-
ny. Wedfug dyrektywy Komisarza Komitetu
Zdobyty przez Czerwonq (zolg
7TP nr 5091 na Naukowo
Badaw(Zym Poligonie Broni Pan,ernej
w Kubin'e w 1940 roku.
A captured by the Ned Army lTP No. 5091
tank on NIBTT at Kuhinka proving ground in
1940. [ASKM]
81
Zdobyty przez Czerwonq czolg
7TP nr 5091 w Kubince w 1940 roku.
A captured by the Red Army JTP tank No.
5091 at Kuhinka proving ground in 1940.
[ASKM]
82
Obrony nr 688217s z 18 paidziernika 1940 roku
zostaf przeprowadzony specjalny przegiCJd w wyni-
ku kt6rego ustalono, ie kadfub i szkielet kadfuba SCI
odksztafcone, a jezdna uszkodzona.
Wnioski komisji. Czofg oddac na zfom specjal-
ny i spisac ze stanu. (podpisy czfonk6w komisji)".
dnia dokument zostat zatwierdzon
przez komendanta poligonu NIIBT podputkownika
Romanowa.
Kolejny ,Opis stanu technicznego czolgu".
, 14 stycznia 1941 roku komisja pod przewod-
nictwem iniyniera wojskowego II. klasy towarzy-

y
.a
1-
/-

sza Salmina, cz/onkowie: m/odszy technik wojsko-
wy towarzysz W.P. Gornych, na podstawie roz-
porzCjdzenia zastl;pcy komendanta poligonu
Naukowo Badawvczego Broni Pancernej do spraw
naukowo-technicznych iniyniera wojskowego 1.
klasy towarzysza Gluchowa przeprowadzila
przegiCJd czolgu , Vickers" (polski) nr 7223/ 5097 w
celu wys/ania ezolgu na zlom specjalny i spisania
go ze stanu sprzctu na poligonie.
1. Po oglcdzinach ustalono, ie czolg, Vickers"
(polski) zostal dostarczony z Bazy Remontowej nr 7
na poligon rozmontowany w celu pozyskania
czesci zamiennych. z czolgu zdemontowano:
kompletny silnik,
dwie ch/odnice wodne,
dwa wentylatory,
boczny pancerz kadluba,
dwie czesci pancerza tylnego kadluba.
Przednia czesc kad/uba, wieia, uklad jezdny,
skrzynia przek/adniowa, sprzcgla boczne, sprzcglo
gl6wne zostaly uszkodzone w wyniku ostrzalu
przed dostarczeniem czolgu na poligon.
Zdobyty przez A r m i ~ Czerwonq czolg
7TP, przcid kadluba, jarzmo broni i
wiemh wieiy.
A captured by the Red Army lTP tank, front
of the hu! weapons mount ond roof of the
turret. [ASKM]
83
Niekompletny peryskop odwratalny
WI. 34 . .
An incomplete reversible periscope Model
1934. [ASKM]
Sztzelina obserwatyjna
wkladkq ze szkla panternego i otwor
tzw. pistoletowy.
Observation port fitted with armoured gloss
protection and pistol port. [ASKM]
84
2. Wnioski komisji
Kadlub czolgu zostal przekazany do zaklad6w
jako zlom specjalny i zdjety ze stanu Naukowo-
Badawczego Poligonu Broni Pancernej (podpisy
czlonk6w komisji)".
Nastepnego dnia dokument zostat potwierdzony
przez zastepce komendanta poligonu do spraw
technicznych inzyniera wojskowego 1. klasy
towarzysza Gtuchowa.
z przedstawionych dokument6w wynika, ze
11
polskie Vickersy" zostaty zdobyte bardzo uszko-
dzone i w celu odbudowy jednego czoi gu 7TP
'
nale.Zai o wykorzystac wiele element6w z innego
czotgu 7TP.
Z test6w czoi gu 7TP prow,adzonych przez
sowieckich specjal ist6w, zachowai sie dokument
przedstawiaj(\cy doktadny opis techniczny czotgu i
wnioski z przeprowadzonych pr6b.
11
Czolg nr 5091/ produkcji z 1938 roku/ zostal
wyprodukowany w zakladach PZ/ni w Polsce i
zostal zdobyty przez oddzialy Armii Czerwonej
jesieni<1 1939 roku podczas wyprawy wyzwo-
lenczej. Po dostarczeniu na Poligon Naukowo-
Badawcz y Broni Pancernej zostal zdemontowany i
-
Szczelina obserwacyjna kierowcy
wkladkq Ie szkla pancerne-
go.
Driver's observation port fitted with armou-
red gloss protection. [ASKM]
Celownik peryskopowy WI. 37C.A.
uiywany tylko do celowania w czasie
jaidy, widok I prawej slrony.
A Periscopi- gun-sight Model 37 CA. used
only For in-motion aiming - right side view.
[ASKM]
85
Rysunek wcizka kcil jezdnych.
The drawing of rood wheels boggie.
[ASKM]
Jarzmo uzbrojenia dzialka i karabinu
maszynowego.
Armament mount for gun and machine gun.
[ASKM]
86
\
\
- Ji06
ponownie zmontowany. Podstawowe podzespoly
czolgu zostaly dokladnie zbadane i wykonano
odpowiedni<J dokumentacje techniczn<J czolgu
(okoto 700 stron ! - przypis wydania polskiego). Po
zmontowaniu czolg Polski Vickers zostal poddany
pr6bom poligonowym w okresie ad 7 do 7 7 listo-
pada 7 940 roku na odcinku 3 7 2 km, silnik w tym
czasie przepracowal 2 7 godzin i 4 minuty. Z tego
czolg przejechal po szosie 7 35 km, po drogach
gruntowych 7 7 8 km, zas trasq mieszanq drogowo-
terenOWq 59 km. ( ... )
( .. ) Taktyczno-techniczna charakterystyka
czolgu 7TP -
11
Polski Vickers"
A. Dane podstawowe:
7) Marka czolgu - 7TP " Polski Vickers",
2) Typ- g<Jsienicowy,
3) Producent - PZ/nz- Polska
4) Rok produkcji- 1938,
5) Wymiary podstawowe, mm,
- dlugose- 4670,
- szerokose - 2490,
- wysokose - 2350
- rozstaw g<Jsienic - 2040,
- przeswit- 380.
B. Dane taktyczne:
7) PTI;dkose maksymalna, km/h - 34J.
2) Srednia predkose techniczna:
- na szosie, km/h - 25,
- na drogach polnych, km/h - 7 7,2.
'
3) Maksymalnie pokonywane wzniesienie- 32.
4) Maksymalne pochylenie boczne, przy kt6rym
czolg pozostaje sterowalny- 2()'.
Uzbrojenie:
7) Armata kaliber, mm - 37,2,
2) Karabin maszynowy kaliber, mm - 7,92,
3) /lose pocisk6w do armaty, sztuk- 70,
4) /lose naboj6w do karabinu maszynowego,
sztuk - 2950,
5) Pionowe k<Jty ostrzafu armaty i karabinu,
+ 7 8", - 7 ()',
6) Celownik (2 szt.) - podstawowy peryskopowy
i dodatkowy celownik te/eskopowy,
7) Zasieg celnego strzalu
- z armaty, metr6w- 1500,
- karabinu maszynowego metr6w- 7 7 00.
C. Opancerzenie:
1) Typ opancerzenia - nitowane,
2) Obr6bka termiczna opancerzenia - cemento-
wanie (naweglanie),
3) Grubose pancerza, mm,
- pancerz przedni- 7 7,
- pancerz boczny- 17, 15 i 10,
~ O T O II 20.
======= =

.5
- przednia pochylona plyta - 11,
- tylna pochylona plyta - 9,
- dach- 6,
- dna kadluba - 6,
- sci any boczne wieiy- 15,
- dach wieiy - 9,
- wlaz kierowcy- 10.
D. Srodki I<Jcznosci:
1) Radiosta'Cja - zamontowana nie we wszy-
stkich czolgach.
2) !lose rakiet sygnalizacyjnych - brak w wypo-
saieniu.
3) Jlosc chor<Jgiewek sygnalizacyjnych, szt. - 3.
4) Lampa sygnalizacyjna (chodzi tu o ruchomy Przekroj czolgu.
reflektor montowany na wiei:y czotg6w BT i T -26 The cut-away drawing. [ASKM]
- przypis wydani a polskiego) - nie montuje sie.
5) t <Jcznosc pomiedzy czlonkami zalogi - brak.
E. Srodki obserwacyjne
1) Szczeliny obserwacyjne (wkladki ze szkla tri-
p leks) - 4 sztuk,
2) Optyczne przyrz4dy obserwacyjne - 2 sztuk,
3) Widocznosc z miejsca kierowcy:
- w poziomie na boki -105,
- w pionie - 200,
4) Widocznosc z miejsca dow6dcy:
- w poziomie - 92,

,-&tq IJ-
gu t/UI/:11/tllt
4v,t.,.....-,._
Rysunek wymiarowy i schemat opan
cerzenia.
The dimensions drawing and armour sche-
me. [ASKM]
87
Ogniwo gqsieni'Y
Track link. [ASKM]
88
,/;P1fi 2YCBHU/..Ibl
maHxa ., BUHHepc noniJCHutJ
nq !Jii.
. , ___ --- 2111 - ----...!
,- -- - - 107 -----1
L ,_ 4l] J
I l

--J
- - R7
r
77
11
- widoeznosc w poziomie pofaezona z obrotem
wieiy - 36()',
- widoeznosc w pionie - 2()'.
F. Srodki maskujaee:
1) Wytworniea dymu, ilosc, typ- brak.
C. Dane trakeyjne og6/ne:
1) Zasieg jazdy - drag a 795 km, w terenie 130
km,
2) Zuiyeie paliwa na 1 km jazdy - droga 0,57
dm
3
, w terenie 0, 85 dm
3
,
3) Zuiyeie paliwa na godzine - droga 13,2 dm
3
,
w terenie 15, 1 dm
3
,
4) Zuzyeie smaru na 1 km jazdy - drag a 0,015
dm
3
, w terenie 0,018 dm
3
,
5) Zuiyeie paliwa na 1 godz. jazdy, dm
3
-
droga 0,35, w terenie 0,26,
!
1
1
6) Pojemnosc, rozmieszezenie i ilosc zbiornik6w
paliwa - 111 dm
3
,
7) Pojemnosc ukfadu smarowania w przedziale
sterowniezym, dm
3
- 10,
8) Pojemnosc ukfadu ehfodzenia, dm
3
- 36,
9) Masa bojowa - 10 000 kg,
1 0) Masa eafkowita - 9000 kg,
11 ) Moe jednostkowa - 10,5 KM/tone,
12) Naeisk jednostkowy - 0, 66 kg/em',
13) /lose os6b w zafodze - 3.
H. Wyposaienie speeja/ne:
1) Zapasowe ogniwa gasieniey- 1 sztuka,
2) Przyrzady holownieze- 2 haki ho/ownieze (z
przodu i z tyfu),
3) Narzedzia saperskie:
-!om - 1 sztuka,
-
' I
.,
row
iale
e(z
-
- top6r - 1 sztuka,
-Iopata - 1 sztuka.
H. Dane techniczne silnika:
1) Typ silnika - 4-suwowy, wysokoprr;:iny, bez
dofadowania, Saurer,
2) Marka silnika- PZ/ni,
3) /lose cylindr6w- 6,
4) Rozmieszczenie cylindr6w - rzr;:dowe,
5) Srednica cylindra - 110 mm,
6) Skok tfoka - 150 mm,
7) Pojemnose silnika - 8600 cm
3
,
8) Stopier't sprr;:iania - 1: 17
9) Moe maksymalna przy 1800 obr./min- 105
KM,
1 0) Maksymalny moment obrotowy- 45 KGm,
11) Moe jednostkowa - 12,2 KM/dm
3
,
12) Schemat podawania paliwa - pampa
podajCjca do pompy wtryskowej,
13) Pompa wtryskowa - Bosch,
14) Cisnienie wtrysku - 185 KG/cm
2
,
15) Ukfad smarowania - kombinowany, pod-
cisnieniowy i rozbryzgowy,
16) Normalne cisnienie w ukladzie smarowania
- 3-4,5 KG/cm
2
,
17) Rodzaj paliwa - o/ej napr;:dowy
18) Gatunek oleju napr;:dowego (prawdopodob-
nie liczba cetanowa- przypis wydania polskiego)-
50.
19) Ukfad chfodzenia- wodny z wymuszonym
obiegiem cieczy chlodzClcej.
20) /lose chlodnic- 2,
21) !lose wentylator6w szesciolopatkowych- 2,
22) Wymiary gabarytowe silnika, mm:
- dlugose- 7630,
- szerokose - 730,
- wysokose - 1 090,
23) Masa suchego silnika- 861 kg,
24) Masa jednostkowa silnika- 8,2 kg/KM,
25) Filtr powietrzny, o/ejowy- 2 sztuki,
26) Urz<1dzenia rozruchowe - rozrusznik elek-
tryczny
I. Transmisja
1) Rodzaj transmisji - mechaniczna,
2) Gl6wne sprzr;:glo:
- typ - wielotarczowe, suche,
- ilose tarcz - 1/6
stal/ferodo,
- ilose sprr;:iyn dociskowych - 1,
3) Skrzynia przekladniowa:
- typ- mechaniczna z kolami zr;:batymi z trzema
suwami,
- przeloienia w skrzyni przekfadniowej,
I. bieg -4, 13,
II. bieg - 2,49,
Ill. bieg - 1 ,58,
IV. bieg- 1 , 0,
- przeloienie 9,76,
- przefoienie wsteczne- 9,76,
4) Mechanizm kierowniczy - sprzr;:gfa boczne,
- typ - suche wielotarczowe,
- ilose tarcz 6/7,
- typ napr;:du - mechaniczny,
- hamulec- podw6jny, tasmowy z nakfadkami
ferodo,
5) Przekfadnia boczna - zr;:bata z przodu
kadluba,
- przeloienie - 5,31.
}. Uklad jezdny
1) G<isienice:
- rodzaj zazr;:bienia - palcowy,
- spos6b prowadzenia gClsienicy - centralny
grzebier't jednogrzebieniowa),
- ilose ogniw w jednej tasmie g<1sienicy - 109
ogniw,
- szerokose g<1sienicy- 268 mm,
- podzia/ka ogniw gClsienicy -90 mm,
Silnik Diesel-Sourer VBLDb.
The Diesel Saurer VBLDh engine. [ASKM]
89
Rysunek wymiarowy podwozia.
The dimension drawing of the chassis.
[ASKM]
90
- zabezpieczenie sworzni ogniw g<Jsienicy -
pierscieniami oporowymi,
2) Kola napedzaj;:Jce:
- typ - zebate z wymiennymi wierkami,
- roz mieszczenie - z przodu czolgu,
- ilosc zeb6w napedowych - 23,
- odleglosci osi kola od z iemi - 750 mm,
- srednica kola napedowego - 669 mm,
3) Zawieszenie:
- typ zawieszenia - w6zki jezdne amortyzowa-
ne resorami,
- typ resor6w - cwierceliptyczne,
- ilosc dolnych k61 jezdnych- 7 6 podw6jnych,
- ilosc k61 podtrzymujqcych - 8 podw6jnych,
4) Kola jezdne:
- typ - od/ewane podw6jne,
- odleglosc osi kola od z iemi - 480 mm,
- typ mechanizmu napinaj;:Jcego g<Jsienicy- kor-
bowy.
K. Osprzet elektryczny:
a) Rozrusz nik:
- marka - Scintilla,
- moe rozrusznika - 2,5 KM,
b) Baterie akumulatorowe - 2 sztuki o napieciu
72 V,
c) Pr;:Jdnica- Scintilla,
-moe - 7000 W,
d) Typ instalacji elektrycznej- jednoprzewodo-
wa, zabezpieczona bezpiecznikami.
( .. .) IV. Kr6tki opis konstrukcji
Og6/ny uklad konstrukcyjny lekkiego czolgu
7TP jest analogiczny z angie/skim czolgiem
" Vickers". Pancerny kadlub czolgu ma trzy prze-
dzialy: tylny - silnikowy, srodkowy - bojowy i
przedni - kierowania. W przedziale silnikowym
z najduje sie silnik i gl6wne sprzeglo, dwie chlodni-
ce wodne, dwa szesciolopatkowe wentylatory,
bateria akumulator6w, pr;:Jdnica i rozrusznik elek-
tryczny. Przedzial si/nikowy jest oddzielony od
przedzialu bojowego pionow;:J przegrod;:J . W
przedziale bojowym zajmuje miejsce zaloga
czolgu, zamocowano zapas amunicji (dzialowej i
karabinowej), wyposaienie armaty i karabinu
maszynowego. Przez srodek przedzialu bojowego,
podobnie jak w czolgu " Vickers", przechodzi wal
Kardana.
W przedziale sterowania z najdu)<J sie wszystkie
diwignie, pedaly i mechanizmy sterowania. Na
lewo od kierowcy (patrz;:Jc w kierunku jazdy) znaj-
du)<J sie dwa zbiorniki paliwa.
Budowa podzespo16w
A. Silnik
Rai ne odmiany czolg6w " Vickers" S<J napedza-
ne specjalnymi czolgowymi, gainikowymi rzedo-
wymi si lnikami z chlodzeniem powietrznym,
uloionymi poziomo. W polskim czolgu 7TP zasto-
sowano ustawiony pionowo, rzedowy, 6-cy/indro-
wy silnik wysokopreiny " Polski Saurer", chlodzo-
ny wod;:J. }est to podstawowa r6inica pomiedzy
polskim, a angie/skim czolgiem. Si lnik wyso-
kopreiny " Polski Saurer" jest kopi<J silnika wyso-
kopreinego szwajcarskiej firmy "Saurer" produkcji
7 934-7 935 z bezposrednim wtryskiem paliwa.
Wszystkie elementy silnika S<J zabudowane w
monolitycz nym kadlubie posiadaj;:Jcym z dolu
uiebrowan;:J miske olejow;:J. Z /ewe} strony si/nika
(patrz;:Jc w kierunku jazdy) z najduje sie pampa
wtryskowa z pomp<J podaj;:Jcq, fi ltr paliwa, przewo-
dy paliwowe, filtr oleju, rozrusznik elektryczny i
przew6d odprowadzaj<J cy wade z termostatem.
B. Transmisja
Transmisja pokazana na rysunku jest identyczna
z czolgiem " Vickers".
Moment obrotowy silnika ad walu korbowego
jest przekazywany przez gl6wne sprzeglo zamon-
towane na kale zamachowym silnika, przez wal
Kardana, na walek sprzeglowy (napedzaj<Jcy)
skrzyni przekladniowej, z najduj;:Jcy sie w przedniej
czesci kadluba czolgu. Od walka napedzanego
moment obrotowy jest przekazywany na stoikowe
kola napedzaj;:Jce przekladni gl6wnej.
kola stoikowe jest poi;:Jczone sztywno
z poprzecznym walem. Od poprzecznego walu
moment obrotowy jest przekazywany na sprzegla
boczne i dale) na przekladnie boczne i kola
napedowe.
Sworznie ogniw g<Jsienicy S<J wykonane z weglo-
wej walcowanej stali o twardosci -40Rc.
Wnioski
7) G;:Jsienica czolgu 7TP jest lepiej uksztaltowa-
na, co powoduje, ie nacisk tego czolgu na grunt
jest o 4% mniejszy nii czolgu T-26.
_u -?3-- - .. G
e
- 1205
- ----lila

3810
f tlucn0.3{/06e&6'egyu,Jt!.CO IC'oneca c?.3
5 i!< =-g.f.5 "Y.-.
2 . .[lvo_,.., ernp
/f 1./uc/Jo mpo.rtJ6 tf I09
U/t7i1 lyC(?N vqi>, f-, :
4oo-
nej.
Vfl O
valu

kola
glo-
I

J
I
.
: ::1: 6?- ... - .
.:>. t:t ..... .. . ..,. ; _ .. - "" - .,. _, ... _ .
:..:
.. . ::;_-eo...,..-(.. .,.,._'O!c ..
.. - .: .,.-.- . ...J,,.
::-:.
=

<'

. :.A.-
C. R6tnice konstrukcyjne zawieszenia czolgu
1TP i T-26.
a.------
... ...... ..-- .'lt

-r-- .. ., .. -.:
- . ---- .1- 41::!
.....
...
!...
:
Skrzynka w6zka jest odlewana z teliwa i ma
konstrukcje zblitona do analogicznej czesci
Rysunek elementow opancerzema 1
wymiarowy wieiy czolgu.
The parts of armour and dimension drawing
of the turret. [ASKM]
Schemat transmisji czolgu.
The scheme of transmission. [ASKM]
91
Strona z sowieckiej instrukcji czolgu
7TP dotyczqca uzbrojenia.
Page from the Soviet manual of the lTP
tank regarding armament. [ASKM]
92
------ -
.... ...: : * !' :a o.Q;Ho! 'v7 no-
"'Jo ;::.;;c!" a.;;-... uymRe
..,H'8 .HC.F .. t OltHOI"' ny
ymRa

. ,.. : . _ l' a a uacRe
' ;:" ' 'r
1
L10BJieHii YM. nym-
H .. : : .: _,a- C"'l' poHH flY DR2'
.. :.ta ... '016 u:;:::rFo 1'1. yc1faaa:susaiOTC
:c aa u;.,:.e...tam s Eflj!!le cSamHI-I
:!t:::*Pe ;;:. coe AH8HRii!1 ups 00i)tq;t
Y
ue.xa. t:naYa nouente
R 0 . .I&U6'1'a pa.8Y6II{SH1i

or.!{ ca::.a.
r ROpQ6HH ).{JIH
! ...., at' " aoropoa RpoamTeitH

czolgu T- 26. Resor w6zka czolgu 7TP sklada si(;: z
13 pi6r, a w czolgu T-26 z 15 pi6r. Twardosc
materialu 300 i 420-430 HB. )eden koniec resoru
j est mocowany do skrzynki w6zka podobnie jak w
T- 26, a drugi koniec slizga si(;: swobodnie po
masywnej sztywnej dzwigni spelniaj <Jcej rolf;: dzwi-
gni redukcyjnej. W czolgu T-26 drugi koniec reso-
ru j est wlozony do belki wahacza i j est mocowany
}ego sworzen. Pi6ra resorowe S<J chronione przed
bocznymi przemieszczeniami jarzmami i S<J
docisni(;: te do dzwigni reakcyjnej. Dla odci[Jzenia
resoru w.czolgu 7TP zastosowano dzwignie reak-
cyjn<J, kt6ra jednym koncem jest mocowana prze-
gubowo do listwy zwi<Jzanej ze skrzynk<J w6zka, a
drugim j est poi[Jczona z wahaczem.
Wnioski:
Taki e roz wi [J zanie konstrukcji zawieszenia
czofgu , Vickers" (polski) pozwala przekazywac
sily popychaj<J ce i boczne powstaj<Jce przy skr(;:ca-
niu czolgu nie przez resory, a przez sztywn<J dzwi-
gni(;: reakcyjn<J, odci<Jzaj<Jc resory. Ouze,
plywaj<Jce mocowanie drugiego konca resoru do
dzwigni reakcyjnej w czasie pracy zawieszenia,
wytwarza tarci e pomiedzy gf6wnym pi6rem resoru
i dzwigniq reakcyjn<J, co spefnia funkcje prymityw-
nego tlumika drgan.
Urz<Jdzenie napinaj <Jce g<Jsienic(;:.
Urz[Jdzenie napinaj<Jce g<Jsienic(;: j est identycz-
ne, z mechanizmem naci<Jgowym zastosowanym
w T-26 przed modernizacj<J i nie j est ciekawe.
D. Pancerz.
Kadlub czolgu ma konstrukcje nitowan<J i sklada
sie ze zdejmowanych cementowanych plyt pancer-
nych (s klad: C- 0,3%, Si- 0,38%, Mn - 0,4%, Cr
- 3, 0%, Ni- 0,3%, V- 0,3%, 5- 0, 007%, P-
0,003%, Mo - 0,75%). W stosunku do czolg6w
,, Vickers" stwierdzono nastepuj<Jce r6tnice:
a) tylna czesc kadfuba jest wytsza, co wynika z
zabudowy rzedowego pionowego silnika Saurer;
b) opancerzenie sciany tylnej jest zmniejszone
do 7 0 mm. Sciany boczne maj<J r6tne grubosci,
opancerzenie w czesci przedniej 71 mm, w prze-
dziale bojowym 7 5 mm i tylnej 7 0 mm.
Crubosc nominalna plyt jest pod ana w charakte-
rystyce czolgu.
Uzbrojenie czolgu 1TP to jedna automatyczna
armata typu Bofors, analogiczna z zastosowan<J w
angie/skich ,, Vickersach " produkowanych dla
Finlandii i jeden karabin maszynowy Hotchkiss
kalibru 1, 92 mm (oczywista pomytka - Browning
wz6r 7 930 - przypis wydani a polskiego). Armata i
karabin zamocowane w jednym jarzmie broni.
E. Wewnetrzne wyposatenie wiety i przedzialu
bojowego
W przedniej czesci wiety jest zamontowana
armata Bofors kalibru 31,2 mm, zblokowana z
karabinem maszynowym, umieszczonym z /ewej
strony armaty. W srodku jarzma pomiedzy karabi-
nem maszynowym, a armat<J jest zamocowany
celownik teleskopowy. Na lewo od karabinu, w
dachu wiety zostal zamontowany celownik pery-
skopowy pof<Jczony diwigni<J z czopem jarzma
armaty. W dole fiJOd peryskopem, przed strzelcem
jest zamontowany obrotowy i podnoszony celow-
nik (obydwa mechanizmy znajduj<J sie w jednej
obudowie).
Pociski do armaty i naboje do karabinu S<J roz-
mieszczone z prawej strony na podfodze prze-
dziafu bojowego. Na dole pod armat<J jest zamoco-
wany pojemnik zbieraj<Jcy wystrzelone luski kara-
binowe, a pod karabinem wspornik do zamonto-
wania skrzynki z nabojami. Zamontowane w
czofgu " Vickers" (polski) przyrz<Jdy obserwacyjne
zapewniaj<J dobr<J widocznosc, chroni<J obser-
wuj<Jcego przed bezposrednim trafieniem i S<J her-
metyczne, co uniemoiliwia przenikanie do
wnetrza odfamk6w. Peryskopowy przyrz<Jd obser-
wacyjny zamontowany w dachu pozwala na pro-
wadzenie obserwacji okretnej.
Podwozie czolgu "Vickers" (polski), w odr6Znie-
niu od czofgu ,, Vickers" i T-26, ma wprowadzone
zmiany konstrukcyjne. Do zawieszenia wprowa-
dzono dodatkowe diwignie odciqiaj<Jce resory od
uderzen i sil bocznych.
W czolgu zastosowano sprzeglo o innej kon-
strukcji nit w czolgach " Vickers" i T- 26. )est to
nowa, wytrzymala konstrukcja gwarantuj<Jca nie-
zawpdn<J prace; nie wymagaj<Jca regulacji w czasie
eksploatacji. Zastosowanie urz<Jdzenia tlumi<Jcego
drgania, w tym sprzegla, chroni elementy transmi-
sji przed obci<Jteniami i wibracjami powstafymi w
czasie pracy silnika wysokopretnego. Ocenia sie,
te poziom wykonania czofgu jest dobry.
Wnioski og6/ne
Lekki polski czolg "Vickers" (polski) jest kopi<J
angie/skiego 6-tonowego czolgu " Vickers". W
odr6Znieniu od niego i T-26 ir6dlem napedu jest
6-cy/indrowy silnik wysokopretny Saurer. W wyni-
ku zastosowania silnika w ukfadzie pionowym
zamiast letqcego, tylna czesc kadluba czolgu jest
podniesiona wytej i wykonana z plyt pancernych o
grubo5ci 7 0 mm, zamiast 71 mm. Zastosowana
armata kalibru 37 mm Boforsa jest identyczna z
zastosowan<J w angie/skich czolgach " Vickers"
dostarczonych dla armii finskiej. Karabin maszyno-
wy zblokowany z armat<J ma chfodzenie wodne.
Ogniem armaty i karabinu steruje ten sam
czlowiek. Zapas amunicji czolgu to 10 pocisk6w i
2950 naboj6w karabinowych, czyli mniej nit w
czolgu T-26, kt6ry posiada zapas amunicji
wynosz<Jcy 7 65 pocisk6w armatnich kalibru 45
mm i 3016 sztuk naboj6w karabinowych.
Konstrukcja opancerzenia jarzma armaty i kara-
binu maszynowego uniemotliwia zaklinowanie
tego elementu przy ostrzale pociskami kalibru do
72,1 mm.
Opancerzenie czolgu 1TP ma wytsz<J odpor-
nosc nit T- 26, poniewat wykonane jest z cemen-
towanych pfyt i jest grubsze w przedniej czesci.
Podczas ostrzalu pociskami przeciwpancernymi
kalibru 7 2,7 mm, pancerz o grubosci 71 mm chro-
ni zafoge przed strzalami oddanymi z odleglosci
7 00 m, a pancerz 7 5 mm i 7 3 mm z odleglosci
200-250 m.
Opancerzenie wykonane jest ze stali stopowej o
podwytszonym skladzie.
Twardosc zewnetrznej powierzchni homogen-
nych cementowanych plyt opancerzenia czolgu
7TP jest taka sama, jak plyt czofgu T-26, twardosc
wewnetrznej powierzchni cementowanej jest
wieksza".
A. OC!lOBHilE )IAHHU!':.
:::::::::::::

awnyciHl &
,
at JlnH:aa . .......... .
6/ l!!wp!!Ha ........ ..
B/ 3biCOTa , .... ,. , , ,
r/ !{QJieH
;;(/ l{napeHc ........ .
B, TAKTWiECKME ,llAHHI:li:.
Ci<CRV.SJlbHan CROpOC'l'b
) 9i1H1iE Td XB" ItqecKa fi CROpO-
c;.:.: I :-
a/ na !!Iocca .......
6/ He. npoce111<e

6op'l'OBOt\ HpeH ,
. '-'. 2 HOTOpo!.i TaH!t ynpa.BJUl8TCfi
BOOP'Jl!:!HilE.
"7TP" /"BaRRepc ilOJlbCKd

I938 r.
4670 .....
2490 '"'
2300 .....
2040 ""
380 .....
25 mt:. "
I7 ,2 RM/qa.c.
1 . S7 u/ M. . , I W'l'
ilyna!.Ui"T '\{aJIK6pa 7.92 ww
u . CHaPJ!,IJ;O.!I ,
1. B>1HTnaTpOHO!S
:., . Y'r1Ibi. o6cTpeJJa:
a/ fi ymRH ..
Strano z sowieckiej instrukcji czotgu
7TP.
Page from the Soviet manual of the lTP
tank. [ASKM]
93
Polowy sklad zdobytych czolgow
7TP, paidziernik 1939 roku.
The field depot of captured lTP tanks,
October 1939. [Jacek Haber]
Zdobyte czolgi 7TP w warsztatach
naprawczych, lodi lub Tomaszow
1939-1940.
Captured lTP tanks at repair shop in Lodz or
Tomaszow in 1939-1940. [ASKM, Jacek
Haber]
94
7TP W ARMII NIEMIECKIEJ
Jui: w trakcie dzialan bojowych w Polsce od-
dziaty armii niemieckiej otrzymaly rozkaz zabez-
pieczani i dalszej ewakuacji zdobytych polskich
woz6w bojowych. Niemieckie raporty z pazdzier-
nik1 1939 roku, opisuja,ce zdobycze wojenne,
podaja. ilosc 111 lub 137 zdobytych polskich
pojazd6w bojowych. Niemcy nie precyzuja.
poszczeg6lnych typ6w, lecz jak moi:na przypu-
szczac spora. czesc na pewno stanowily czolgi 7TP
uszkodzone w walkach i porzucone na szlakach
odwrotu.
Pocza,tkowo wozy bojowe byly gromadzone w
polowych sktadach zdobyczy wojennych,
zlokalizowanych w poblii:u stacji kole-
jowych. Oddzialy niemieckie dysponowaly przy-
czepami niskopodwoziowymi i samochodami
przeznaczonymi specjalnie do transportu czolg6w,
np. Faun L 900, wiec problem z ewakuacja. pol-
skich woz6w bojowych z pola walki zostal
pomyslnie rozwia,zany.
'
Jeszcze w trakcie walk, we wrzesniu 1939 roku,
kilka czotg6w 7TP zostato wcielonych do niemiec-
kich jednostek bojowych i ui:ytych w walce z od-
dzialami Wojska Polskiego. W 4. kompanii 1.
Putku Pancernego 1. Dywizji Pancernej znajdo-
waty trzy czolgi , nr , 401 " dowodzony przez
ppor. Fritza Kramera, , 421 " i jeden o nieznanym
numerze taktycznym. Czotgi zostaty zdobyte w
okolicach Radomia, a moga. pochodzic z 1.
Batalionu Czotg6w Lekkich.
7TP z 1. Dywizji Pancernej potem udziat
w defiladzie dywizji w Erfurcie w
pazdzierniku 1939 roku.
W 1939 roku czotgi 7TP zdobyty ponadto od-
dziaty 1. Dywizji Lekkiej (rejon Radomi a, a
kolejne czotgi z 1. Batalionu Czotg6w Lekkich), 4.
Dywizji Pancernej (zdobyte w Piotrkowie, bye
moi:e pod Warszawa,) I wreszcie 31. Dywizji
Piechoty, ta ostatnia jednostka zdobyla jeden czotg
dwuwiei:owy na Okeciu.
Centralny punkt naprawy czotg6w 7TP i cia.gni-
k6w C7P zostat zlokalizowany w Tomaszowie
iolnierze niemieccy oglqdajq trzy
zdobyte czolgi 7TP prawdopodobnie z
1. Batalionu (zolgciw wrze-
sien 1939 roku.
German soldiers inspecting three captured
JTP tanks probably from the Tst Light Tank
Battalion in September T 939. [Jacek
Haber]
Zdobyty czolg 7TP uiywany bojowo
w nieustalonej niemieckiej jednostce
wrzesien 1939 roku.
A captured JTP tank used in combat by un-
identified German armoured unit in
September 1939. [Wawrzyniec
Markowski]
95
Zdobyty czolg 7TP nr ,401" uiywa-
ny bojowo przez ppor. Kriimera z 4.
kompanii 1. Pulku Pancernego 1.
Dywizji wrzesien 1939
roku.
Lt. Kriimer's captured lTP tank coded "40 T"
from the 4th Company Tst Panzer Regiment
T sf Panzer Division, September T 939. [ze
wrzesien 1939 roku.
A captured lTP tank used in combat by un-
September T 939. [Pawel Rozdie-
stwienski]
w 1. Pulku Pancernym 1. Dywizji
wrzesien 1939 roku.
A captured lTP tank from the T sf Panzer
Regiment T sf Panzer Division, September
T 939. [ze zbiorow Janusza
Magnuskiego]
96
Mazowieckim (chociaz nazwa Beute Panzerwer-
kstatt Litz mannstadt sugeruje, ze jednostka remon-
towa miescila w lodzi, bye maze w
Li tzmannstadt, czyli l odzi miescilo biuro, zas w
Tomaszowie tylko warsztaty?). Tam kierowano
wszystkie poj azdy z pobojowisk, a takze podze-
spoly i cze5ci wywiezione z PZ/nz w Warszawie i
Czechowicach oraz dzialka zdobyte w Pruszko-
wie. Czolgi 7TP prawdopodobni e remontowano
takze w PZ/nz w Czechowicach.
Ni emcy w okresie wojny wypracowali bardzo
logiczny system wykorzystani a zdobyczy woj en-
nych, przede wszystkim uzbrojenia, pojazd6w,
woz6w bojowych i samolot6w. W pierwszym
okresie wojny samochody i pojazdy pancerne zdo-
byte w walkach przekazywano do jednostek stacjo-
nuj qcych w kraju ich produkcj i lub uzytkowania.
Wiqzal o to z koni ecznosciq pozyskiwania
zapasowych do uzywanych pojazd6w i
mozli wo5ciq uzycia do remont6w i napraw
wczesni ej wyszkolonych pracownik6w, takze pra-
cownik6w cywilnych. Dl atego tez polskie czol gi
7TP remontowano w Polsce (w Generalnym
Gubernatorstwi e), a nie np. w Rzeszy. Na pewno
do remontu w Generalnej Gubernii powr6cily tez
czolgi, kt6re wywieziono do Niemi ec bezposred-
ni o po zakorkzeniu kampanii w Pol sce (prawdopo-
dobnie okolo 10-1 5 czol g6w).
juz pod koni ec 1939 roku kilka czolg6w PzKpfw
7TP(p) zostalo wysl anych z Tomaszowa do pobli-
skiej Spaly w celu osl ony kwatery general a von
Blaskowitza, bowiem w pobli zu Spaly operowal
Oddzial Wydzielony Wojska Polski ego dowodzo-
ny przez majora Henryka Dobrzanskiego ps.
, Huba/a", kt6rego obecnosc budzila silny ni epok6j
dow6dztwa ni emieckiego.
Zimq 1939-1 940 ki l ka wyremontowanych
ciqgni k6w C7P, wyposazonych w plugi, zostal o
uzytych do odsni ezan ia dr6g m.in. drogi
Warszawa-Krak6w. Ciqgni ki C7P byly tez uzywa-
ne do prac drogowych, odbudowy most6w i linii
kolejowych.
Wczesnq wiosnq 1940 roku w Spal e
formowanie dose tajemniczego 203. Batalionu
(zolg 7TP z 4. kompanii 1. Pulku
Pancernega 1. Dywizji Pancernej,
Erfurt, paidziernik 1939 roku.
An JTP tank from the 4th [ompany 1st
Panzer Regiment 1 sf Panzer Division, Erfurt
in Odober 1939. [ze zbiorow Janusza
Magnuskiego
Zdobyty czolg 7TP z nieustalonej nie-
mieckiej jednostki Niemcy,
paidziernik 1939 roku.
A captured JTP tank from unidentified
German armoured unit, Germany in October
1939. [Pawel Rozdiestwienski]
97
Zdobyty czolg 7TP na naczepie Sd
Anh 116 w niemieckiej jednostce pan-
cernej, Niemcy, paidziernik 1939
roku. (zolg przemalowany na kolor
panzer Grau.
A captured lTP tonk on Sd Anh 116 trailer
from unidentified German armoured unit,
Germany in October 1939. Tonk was repain-
ted overall Panzer Grou. [Wawrzyniec
Markowski]
p a n c e r n e ~ wrzesien 1939 roku.
A captured lTP tonk used in combat by un
September 1939. [Wawrzyniec Mar-
kowski]
98
Pancernego, bye moi:e wtasni e ta jednostka mi ata
grupowac zdobyty polski sprzet pancerny.
Wczesnym latem 1940 przerwano formowani e tej
j ednostki, a wyszkolonych jui: i:otnierzy wojsk
pancernych ski erowano do Francj i w celu przejmo-
wani a zdobycznego francuskiego i brytyjskiego
sprzetu pancernego, lepszej j akosci ni i: polskie
7TP, catkowicie sprawnego z dui:ym kompl etem
czesci zapasowych. w tej sytuacj i wyeksploatowa-
ne i dysponujqce znikomym zapasem czesci
zami ennych 7TP wypadty z kregu zainteresowania
dow6dc6w Panzerwaffe.
lnnym ciekawym epizodem zwiqzanym z losami
7TP w stui:bie armii niemi eckiej byty plany wyko-
rzystania ich do ochrony ... wodza Ill Rzeszy. W
czerwcu 1938 roku zostat sformowany Fuhrer
Begl eit Batallion (poczqtkowo jako Kommando
Fiihrerreise) , maj qcy za zadanie eskortowani e i
ochrone Fiihrera podczas podr6i:y na front.
Jednostka miata charakter ni e tylko oddziatu war-
towniczego, lecz taki:e bojowego, bowiem w szyb-
kim tempie zostata powiekszoMa m.in. o pluton
przeciwpancerny, baterie przeciwlotniczq, pluton
gonc6w, pluton }qczno5ci. Na poczqtku 1941 roku
I
I
r
J
w sktadzie batalionu znaj dowata s i ~ kompani a
zmotoryzowana (dow6dca Rittmeister von
Bl omberg) i przystqpiono do formowani a plutonu
pancernego. Prawdopodobnie przez kr6tki okres
czasu w uzbroj eniu j ednostki znajdowaty s i ~ tez
polski e 7TP, kt6re j ednak szybko wycofano, ki e-
ruj qc w ich miejsce nowe czotgi PzKpfw 38(t).
12 czerwca 1940 zostata sformowana Leichte
Panzer Kompanie, Warschau". Kompani a prawdo-
podobni e stacj onowata w koszarach przy uli cy
Podchorqzych, w dawnych pomi eszczeni ach 1.
Dywizj onu Artylerii Konnej . Oceni aj qc li czebnosc
tej j ednostki na podstawie fotografii wykonanych
podczas defil ady z okazji 1. rocznicy utworzenia
Generalnej Gubernii , 6 pazdziernika 1940 roku,
(przed generalnym gubernatorem Hansem
Franki em i marszatki em Wilhelmem Li stem) li czyta
dwa plutony tanki etek PzKpfw TKS(p) i jeden lub
dwa plutony czotg6w PzKpfw 7TP(p) (na fotogra-
fiach widoczny j est przejazd 4 czotg6w PzKpfw
7TP(p), ni e wiadomo j ednak, czy byty to wszystki e
czotgi tej jednostki ). Gt6wnym zadani em kompanii
byta jednak ni e dziatalnosc propagandowa, lecz
cwiczeni a z formowanymi w6wczas na tereni e
Generalnej Guberni dywizjami pi echoty, kt6re
odbywaty takze szkoleni a w zwalczaniu broni pan-
(ztery czotgi PzKpfw 7TP(p) z Panzer
Kompanie ,Warschau" poduas defi-
lady w Warszawie, 6 paidziernika
1940 roku. Poniiej grupa kilku
czolgow PzKpfw 7TP(p) prawdopo-
dobnie takie z Panzer Kompanie
,Warschau", 1940 rok.
Four PzKpfw JTP(p} tanks from the Panzer
Kompanie "Warschau" parading in Warsaw,
October 6, 1940. Below. A fe w PzKpfw
JTP(p}tanks prohahly from the Panzer
Kompanie "Warschau" in 1940. [ADM, ze
99
Czolg PzKpfw 7TP(p) uiywany w
Polizei Panzer Kompanie ,Mitte"
poduas operacji
front wschodni, 1941-1942.
A PzKpfw lTP(p} tonk from the Polizei
Panzer Komponie "Mitte" in action against
partisans, Eastern Front in 1941-1942. [ze
zbiorow Janusz Magnuskiego]
Czolg PzKpfw 7TP(p) uiywany w
Polizei Panzer Kompanie ,Mitte"
podczas operacji
front wschodni, 1941-1942.
A PzKpfw lTP(p} tonk from the Polizei
Panzer Komponie "Mitte" in action against
partisans, Eastern Front in 1941-1942. [ze
zbiorow Janusz Magnuskiego]
100
cernej. Na tereni e Generalnej Guberni nie stacjo-
nowaty w6wczas i:adne bojowe oddziaty pancer-
ne, bowiem jednostki Panzerwaffe pozostawaty w
tym czasie na terenie Francji i Belgii, zas pewna ich
powr6cita do garni zon6w w Rzeszy.
Sytuacja zmi enita dopiero przed atakiem na
ZSRS. Wczesnq wiosnq 1 941 roku kompania
zostata przeniesiona do Radomia, a w maju lub w
czerwcu 1 941 roku rozwiqzana. Czotgi PzKpfw
7TP(p) z tej jednostki prawdopodobnie trafity do
ni ekt6rych jednostek policyjnych (np. 17. Putku
Poli cyj nego 55) na terenie Generalnego Guber-
natorstwa.
Kolejnq j ednostkC\ w kt6rej byty ui:ywane polski e
czotgi PzKpfw 7TP(p) byta Polizei Panzer
Kompanie " Mitte", jednostka zostata sformowana
wiosnq 1941 roku z myslq o zastosowaniu jej do
petni eni a stui:by ochronnej na tytach frontu
wschodniego, byta bye moi:e przy-
dzielona do Polizei Regiment " Warschau", kt6ry w
tym czasie dysponowat dose enigmatycznie naz-
wanym , poli cyjnym plutonem pancernym"
(Polizei Panzer Zug), bye moi:e kolejnCl mutacj C\
Panzer Kompanie " Warschau" (warto dodae, i:e
wczesniejsza jednostka Wehrmachtowi,
to nowa byta jui: j ednostkCl policyjnq).
Polizei Panzer Kompanie
11
Mitte" wsp6tdziatata
z j ednostkami policji porzqdkowej (Ordungs
Polizei) . W lipcu 1941 roku dzi atata w rejoni e
Mariampola na Litwie uczestniczqc m.in. w likwi-
dacji ukrywajClcych w lasach rozbitych od-
dziat6w Armii Czerwonej. P6Zni ej kompania ope-
rowata na Biatorusi, prawdopodobni e do potow
1943 roku, uczestni czCjc w akcj ach przeciwko par-
tyzantom polskim i sowieckim. Wszystkie czotgi
utracono w akcji lub z przyczyn technicznych.

Zdobyty przez wojska sowieckie
czolg PzKpfw 7TP(p) prawdopodob-
nie uiywany w Polizei Panzer
Kompanie ,Mitte", front wschodni,
194 2 rok. Czolg jest uzbrojony w
karabin maszynowy MG 34 zamonto-
wany w standardowej oslonie.
A captured by Soviet troops PzKpfw lTP(p)
tank probably from the Polizei Panzer
Kompanie Eastern Front in 1942.
Tank was armed with a MG 34 machine gun
mounted info a standard cover. [ASKM]
Niemiecki ciqgnik Artillerie Schlepper
C7P(p) holuje zdobycznq sowieckq
M-1 0 wz. 38 kalibru 152
mm, okolice Leningradu w 1942 roku.
German Artillerie Schlepper ClP(p) tractor is
towing a captured Soviet 152mm calibre
M-1 0 Model 38 howitzer, leningrad, area
in 1942. [ze zbiorciw Janusza
Magnuskiego]
101
Czolg 7TP z 3. Batalionu Pancernego
podczas prcib trakcyjnych na Pustyni
w 1939 roku.
An JTP tank from the 3rd Armoured
Battalion seen during oH-road trials on
Bledowska Desert in 1939. [ADM]
102
ENGLISH SUMMARY
At the end of 1930, Poland purchased the
Vickers tank (Vickers 6-Ton) in Great Britain as a
model for its own design.
In May 1931, a special commission visited
Britain to finalise the contract. The purchase con-
tract for 50 tanks (38 ready to use two-tunet vehi-
cles, parts for assembling 12 more tanks; as well as
the licence and patent fees included in the total sum)
was signed in September 1931 .
In course of using the Vickers some defects were
detected (e.g. in the engine cooling system).
Therefore it was decided not to launch series pro-
duction of the tank in its original form in Poland.
Instead, the Poles wanted to elaborate their own
variant on the basis of the English model and using
many of the original elements and solutions (main-
ly the tank's suspension system, which was paten-
ted) which would fully meet the Polish require-
ments. At the end of 1932, the Polish military desi-
gners started the development of a light tank, origi-
nally designated as VAU-33 (Vickers-Armstrong-
Ursus or "Uiepszony", i.e. "Enhanced"; the num-
ber stood for the year of construction), and later as
7TP (7-Ton, Polish). The Polish tanks were powe-
red by Swiss-made Saurer diesel engines. They
were fitted with a modem periscopes Model 34,
which were used as Mk IV in most British tanks
manufactured during the WW II. The first prototype
with an iron armour was completed in August 1934.
Another prototype vehicle was handed over to the
armed forces as late as on 13 August 193 5. For the
production of the first series of 7TP tanks in their
original two-turret variant, the turrets dismantled
from 22 Vickers 6-ton Model A tanks in 1934 were
used (the Vickers were converted into one-tunet
Model B vehicles with 47mm calibre gun).
In 1936, Bofors company (whose Model 36 anti-
tank gun was accepted for use by the Polish Armed
Forces) developed a tunet for the typical 7TP tank
chassis. The prototype of a single-turret tank was
completed in early 1937.
Until the outbreak of war 132 series production
7TP tanks were manufactured: 110 in the one-turret
version and 22 in the two-turret version with stan-
dard armour. In addition, there were also four proto-
type tanks with armours made of iron plates. Thus,
in total, 136 7TP tanks were manufactured (inclu-
ding the prototypes).
The leading factory taking part in the series pro-
duction of 7TP tanks was F-1 Plant of the State
Engineering Works in Czechowice near Warsaw
(today Warsaw-Ursus). Apart from 7TP tanks and
C7P tractors, other tracked combat vehicles for the
Polish Armed Forces were also manufactured -
namely TK/TKS tankettes and C2P tractors.
Subassemblies for the tanks were also manufactured
in Katowice, Wielkie Hajduki, Ostrowiec, Cracow,
Pruszkow and numerous factories in Warsaw.
The first user of 7TP tanks was the Armoured
Forces Training Centre, established in Warsaw in
1934 and later moved to Modlin. In August 1935,
the Centre received the first 7TP tank which had
been handed over to the armed forces.
The first combat unit to receive a 7TP vehicle
was the lst Company of the 3rdArmoured Battalion
in Warsaw. Until the end of 1937, the 3rdArmoured
Battalion was provided with sufficient number of
vehicles to equip the second company, and in 1938,
yet another, which made it possible to finally get rid
of the Vickers tanks. In Spring 1938, a company of
the battalion equipped with 7TP tanks participated
in the Summer manoeuvres, the so-called Volhynian
Manoeuvres. 7TP tank was tested in close-to-com-
bat conditions in October 1938, when vehicles of
this type constituted the armoured spearhead of the
Independent Task Force "Silesia" capturing the
Czechoslovakian Transolza area.
Another unit equipped with 7TP tanks was the
2nd Annoured Battalion in Zurawica near
Przemysl. The battalion received its first 7TP vehi-
cles as late as at the end of 1938. Probably 16 tanks
were sent for one of the companies in Zurawica in
December. In early 1939, the training two-tunet
7TP vehicles were received from the 3rd Battalion.
In June 1939 the unit received more 7TP tanks and
its combat equipment was now complete (probably
less two single-turret tanks).
The C7P tractor was introduced to the Polish
Armed Forces on 12 June 1934. The basic task of
C7P tractors was towing the elements of 220mm
Skoda-made heavy mortars 1\tfodel 32. Out of 151
tractors manufactured before the outbreak of war, as
many as 108 were handed over to the artillery, and
namely to the 1st Super Heavy Artillery Regiment
in Gora Kalwaria. The 1st uper Hea,-y Artillery
Regiment consisted of three heaviest artillery batta-
lions (the 11th, 12th and 13th Battalion). Each bat-
talion consisted of three batterie . two mortars each.
18 tractors were used by some armoured units (e.g.
light tank battalions) as evacuation , -ehi le .
The 1st Light Tank Battalion was mobilised on
24-25 August 1939 by re trucruring the 3rd
Armoured Battalion from Warsaw. The _nd Light
Tank Battalion was mobilised on the basi- of the
2nd Armoured Battalion from Zurawica near
Przemysl. Both battalions were suppo ed to reinfor-
ce the Reserve Army "Prussia '' .
Regardless of the units included in the mobilisa-
tion plans, already in the first da) of war the forma-
tion of 'improvised' units >Yas tarred. They were
armed with both the currently manufa rured equip-
ment and the old, worn-out two-turret rraining tanks
7TP. Two companies that had been formed in this
way were subordinated to the warsaw Defence
Command. Moreover, a unit equipped ,,;th everal
twin-turret training tanks from the Resene Centre
No. 3 was formed.
On 30 August the 1st Light Tank Bartalion \vas
transported by train to Inmuoclaw. From there it
was allocated to the Intervention Corp . "hich was
to be used in Gdansk in the case of in orporating the
city to Germany. However. as early as on 1
September, the battalion was transferred again. On
the following day it reached the lominy tation
near Koluszki. After unloading the equipment the
unit took positions in the fore ts near Tomaszow
Mazowiecki. The Command of the R ene Army
"Prussia " did not have any clear idea about hmv to
use the battalion. As a result, it spent the following
days on pointless marches from one place to ano-
ther, wasting its precious fuel. During these days,
several clashes with approaching German armoured
units took place.
The tank from 1st Battalion supporing artillery
column of the 13th Infantry Division which was
assaulted by German motorised infantry and tanks.
The 1st Platoon came to the artillerymen' s rescue,
destroying three Gennan tanks PzKpfw II and
PzKpfw 35(t) of the 11th Armoured Regiment ope-
rating within the structures of the 1st Light Division
and losing two of their 7TP tanks. Commander of
the 1st Company Captain Sikorski and the entire
crew were killed in one of these vehicles. The situa-
tion changed when the 2nd Company acting as a
reserve force was summoned to the battlefield. Its
vehicles destroyed or imrnobilised seven German
tanks and dispersed the motorised infantry that had
been accompanying them. The Polish losses amoun-
ted to three 7TP tanks.
On 9 September the battalion lost about ten tanks.
Half of them were abandoned during the marches,
because in the darkness some crews were unable to
eliminate defects on their own and had to destroy
their vehicles.
Combat vehicles of the 1st Battalion supported
the infantrymen attacking Glowacz6w, some of
whom rode on their armours; this was probably the
first example of such a "tank landing force" in the
history of warfare. Two tanks got stuck in the mar-
shy meadows, but the remaining ones invaded the
town, destroying, among others, two tanks:
PzKpfw 38(t) and PzKpfw IV A us f. B of the 25th
Armoured Regiment 2nd Light Division.
At that time, 7 tanks of the 2nd Company joined
the remnants of the 19th Infantry Division that had
reached the forests in the fork of the Vistula and
Radornka Rivers on 10 September, and supported
their attempts to break through the German lines. In
the night the tanks approached the Vistula River,
where soldiers of the right river bank manning
attempted to get fuel and deliver it to the other bank.
This operation failed, and the tanks were abandoned
Czolg 7TP zniszczony przez
przeciwpancernq, widoczne przebicie
pancerza czolowego kadluba, wrze-
sien 1939 roku.
An JTP tank destroyed by AT artillery in
September 1939. Note penetration of the
front hull armour.
103
Porzucony, uszkodzony czolg 7TP z
Pancernych nr 3, Radymno, wrzesien
1939 roku.
An abandoned, damaged JTP tank from the
Keserve Centre of Armoured Forces No. 3,
Kadymno in September 1939.
[Wydawnictwo Militaria]
104
on the following day, when they got stuck during an
unsuccessful attempt of crossing the river. Deprived
of their combat vehicles, tankers of the 2nd
Company headed for Warsaw.
The main force of the battalion possessing 24
combat vehicles - and consisting of the 3rd
Company, two platoons of the 1st and 2nd
Company, and later also a technical maintenance
company with two tanks - headed for the bridge
near Maciejowice, which had been repaired by
Polish engineers, in order to cross to the right bank
of the Vistula River. At the Sobolew Station, alrea-
dy on the eastern bank of the Vistula, the crews pic-
ked up fuel reserves, which proved sufficient for
them until the end of military operations. Near
Chelm Lubelski the vehicles were inspected and the
equipment was repaired.
In the morning of 14 September 1939 the compa-
ny was incorporated into the structures of Major
Stefan Majewski's armoured group formation. The
formation was supposed to join the Warsaw
Armoured-Motorised Brigade.
The brigade's assault on Tomaszow Lubelski,
which commenced in the morning of 18 September,
was to be the beginning of breaking through toward
Lwow by Army "Lublin ". Tomaszow Lubelski was
occupied by a motorised rifle regiment of the 2nd
Light Division, reinforced with armoured vehicles.
Major Majewski 's group formation co-operated
with the 1st Foot Rifles Regiment attacking from
the south-west. 7TP tanks together with a company
of this regiment were to capture Pasieki village, and
then continue the assault in the direction of the
town. The village was seized, and German firing
positions were either destroyed by shells of Polish
guns or smashed by tracks of the tanks. The
Germans lost about thirty killed and many woun-
ded, as well as several mortars and AT guns.
Continuing the assault, the tanks moved across a
young forest, destroying the encountered enemy
vehicles. In the open fields in the foreground of
Tomaszow they found themselves under fire of the
105mm howitzer battery and AT guns. When elimi-
nating these units, the tanks reached a built-up area
and attacked a column of trucks and combat, vehi-
cles on the road leading through the town. The tan-
kers reported having destroyed 6 German tanks, 4
armomed cars and 8 trucks. The approaching
motorcycle platoon took over about forty German
prisoners who had surrendered. Moreover, a group
of Polish prisoners was liberated. At noon the fights
in the town came to an end.
On that day in course of military operations the
Polish tankers destroyed about twenty German
vehicles, losing 10 out of 22 own tanks used in the
fights.
The commander of the Warsaw Armoured-
Motorised Brigade, Colonel Stefan Rowecki, plan-
ned another strike for that evening. This time he
wanted to put the tanks to an experimental use in
course of a night-time attack. A platoon of 7TP
tanks moved after two infantry companies of the 1st
Foot Rifles Regiment, forming the first wave of
assault. The remaining light tanks were deployed
along the column. The tanks reached the first buil-
dings of Tomaszow, but the tired infantrymen were
left behind and did not manage to break through the
enemy defence lines. The armoured unit suffered
losses, and on 19 September, before dawn, the
Polish units retreated to their former positions. At
that time the armoured formation had only seven
7TP vehicles left.
On the same day, in the evening, the formation
started to regroup in order to mak-e a final attempt at
breaking through the enemy lines. However, the
whirr of tank engines became an alarm signal for
the Germans. The fire was so heavy that the partici-
pants ofthe battle remembered a picture of halo sur-
rounding every tank and resembling a lightning
discharge. The vehicles in front of the formation
were soon hit and burst into flames, illuminating the
foreground. Three remaining tanks with wounded
crews turned back; seeing that the infantry also star-
ted to retreat. On 20 September, at dawn, the assault
was broken and the commander of Army "Lublin ",
General Tadeusz Piskor, decided to capitulate. The
remaining tanks of the l st Battalion were destroyed
by own crews.
The first clash of the 2nd Light Tank Battalion
with the enemy took place on 4 September 1939, in
the afternoon, when two alarmed companies took
positions near the village of Wola Krzysztoporska,
to the south-west of Piotrkow. Two platoons of the
1st Company made a sally, driving back a patrol of
German armoured cars and destroying two of them.
Soon afterwards a tank company and a motorised
infantry company of the lst Armoured Division
crossed to the northern bank of the river. At that
time, the Polish tankers carried out a powerful cmm-
ter-strike, destroying six enemy vehicles (according
to German reports: three PzKpfw I and one
PzKpfw II tank), and losing one of their 7TP tanks.
Two vehicles were damaged. Six Polish tankers
were wounded.
The main forces of the battalion ~ namely two
companies ~ assaulted on 5 September before noon.
Their task was to cut off the road from Jezow to
Piotrkow along which a column of the 1st Division
was moving. However, the objectives of the assault
were not met. Although the Germans were surprised
by the appearance of Polish combat vehicles and
lost four armoured cars in the first stage of the bat-
tle, but further advance of the tanks was stopped by
the 37th Motorised Anti-Tank Battalion, which was
soon joined by other units of the 4th Armoured
Division. In a short time, the enemy gained advan-
tage over the Polish troops, and when the Germans
started to carry out a flanking manoeuvre, both
companies retreated to their former positions.
In course of further retreat, the 3rd Company
managed to leavethe enemy behind and headed
westward (one of its platoons was temporarily ren-
dered hannless when it took positions in an apiary,
destroying bee-hives in the process; as a result the
tank crews were badly stung by bee swarms). In the
evening the company joined the Volhynian Cavalry
Brigade. Meanwhile, the 1st Company establi shed
contact with the technical maintenance company of
the battalion, positioned near Rzgow.
The 2nd Company commanded by Captain
Hajdenko had quite a different story to tell. The
fights in its sector started earlier, when a German
column (about twenty vehicles) of the 1st Battalion
of the 12th Motorised Rifle Regiment operating
within the structures of the 4th armoured Division
suddenly crossed the Prudka River. Captain
Hajdenko decided to use this opportunity and orde-
red immediate attack. The German column was
nearly wiped out by gun and machine gun fire.
Later, in co-operation with the infantry, the tankers
captured Wola Krzysztoporska, taking prisoners
there. However, the situation of the Polish company
of 7TP tanks soon became very difficult: it lost
communications with friendly units, the artillery
fire got heavier, imd it encountered German tanks
more and more often. Fortunately, the terrain was
favourable for Polish tankers. Although it was gene-
rally flat, there were copses that could hide the
tanks, making it difficult to establish their number
and Ideation. By mid-day Captain Hajdenko orde-
red his troops to retreat. The unit suffered heavy los-
ses: 2 tanks had been burnt down, 5 had been badly
damaged and could not be evacuated, 4 tankers
were killed, and more than ten wounded or MIA. In
the evening, the 2nd Company joined the technical
maintenance company. They now possessed toge-
ther 22 tanks. The first, two-day clash of the 2nd
Light Tank Battalion in the fields of Piotrkow was
to be its last battle.
On 6 September the main forces of the 2nd
Battalion were ordered to head for Rawa
Mazowiecka. Further advance toward Rawa proved
impossible, because the damaged bridge was impas-
sable for combat vehicles. In this situation the
column turned to the north, heading for
Skierniewice. Further retreat line led through
Mszczonow and Grojec to Gora Kalwaria (or more
probably used bridges in Warsaw).
In the night of ~ 8 September, after crossing .the
Vistula River, the column made a stop in Stara
Milosna. At that time the unit possessed 17 tanks
and was ordered to march to Lublin. During a
Luftwaffe air raid on Gawrolin the column was split.
Some of the technical vehicles headed for Lublin,
and the majority of tanks turned toward Brzesc on
the Bug River, reaching the town via Lukow and
Biala Podlaska. The tanks were repaired in the wor-
kshops of the 4th Armoured Battalion, but in order
to get the necessary spare parts two tanks had to be
dismantled. There, a decision was made to form an
independent company on the basis of the remaining
14 operational tanks. The unit was supposed to pro-
tect the Headquarters of the Supreme Commander,
at that time located in the town. When the company
was leaving Brzesc, it was assaulted by a German
reconnaissance unit of the 3rd Armoured Division
near Wlodawa. In course of the clash the company
lost two vehicles. Another clash took place on 16
September, when the unit stopped a tank company
of the 3rd Armoured Division near Piszcza village,
loosing one 7TP tank.
After the Soviet aggression against Poland, the
company, at that time stationed in Kowel, was orde-
red to head for the Hungarian border. As the techni-
cal condition of unrepaired tanks was very bad and
gave no hope for successful completion of such a
long march, Colonel Koc, the defence commander
ofKowel, ordered to bum down the remaining vehi-
cles and the crews were transported to Hungary by
trucks.
Two improvised companies, consisting of two
platoons each, were subordinated to the Warsaw
Defence Command. The first company was equip-
ped with eleven new one-turret tanks, undergoing
the acceptance tests. The formation of the other
company started in Modlin on the basis of seven old
two-turret tanks used only for training. The unit was
later reinforced with four vehicles of this type,
received from the 3rd Armoured Battalion. Both
companies had their baptism of fire in the morning
of 9 September, when the German 4th Armoured
Division launched the assault on Ochota and Wola
districts. One of the platoons reached Ochota when
the German infantry supported by tanks managed to
105
Dwa czolgi PzKpfw lTP(p) uiywany
w Polizei Panzer Kompanie ,Mitte"
podczas operacji
front wschodni, 1941 rok.
Two PzKpfw lTP(p) tanks from the Polizei
Panzer Kompanie "Mitte" in action against
partisans, Eastern Front in 1941. [ze zbio
row Janusza Magnuskiego]
106
invade the Polish defence positions. In the area of
Sekocinska Street a sally of German tanks was
repelled; the enemy tankers were trying to get
around Polish positions on the first line of defence.
Several Gennan tanks were destroyed or damaged.
After repelling this attack, the 7TP tanks stood in
reserve. However, as early as on 10 September,
before noon, they were used to support the assault
aimed at eliminating the invading German forces in
Wola district. One Polish tank was hit, and the com-
mander and loader were both wounded, but the dri-
ver managed to retreat to friendly positions.
In the evening of 10 September 1939, the Warsaw
Defence Command sent a mixed unit, including a
company of tanks, to carry out a reconnaissance
mission in the area between Warsaw and the
Kampinos Forest. A platoon of 7TP tanks, forming
the spearhead of this unit, suddenly encountered
German troops near the cemetery in Wawrzyszew.
They had posted no sentry and let the Polish vehi-
cles approach, mistaking them for German tanks.
When they finally realised their mistake, they found
themselves under heavy fire from a very close
distance. In this way, three German tanks of the 4th
Armoured Division were eliminated. Both compa-
nies were designated to participate in a sortie to
Okecie on 12 September, aimed at am1ed reconnais-
sance of the enemy forces.
The strike smprised the Germans, causing confu-
sion in their ranks. A whole battalion was driven
back, and the command post of the 62nd Infantry
Regiment of the 31st Infantry Division was cut off
from the remaining forces. The assaulting troops
took control over the buildings of 1st Air Regiment
base and the airport, capturing one German medium
tank. The combat vehicles soon left the infantry
behind and continued the assault on their own, rea-
ching the road Warsaw-Cracow. The command of
the German 4th Annoured Division threw an infan-
try battalion and an anti-tank battalion to the battle-
field; further assault was broken under their heavy
fire. During this sortie, several cars and an aircraft
were burnt down. The Polish losses amounted to 7
vehi cles (out of 21 that had been sent to battle).
On 26 September the Germans launched the main
assault on the Polish capital. In the Polish lines there
was a dangerous gap in the area of Warszawa
Zachodnia Railway Station. In the afternoon all the
remaining armoured forces were deployed in this
area. A company of 7TP tanks attacked the assaul-
ting enemy from the flank, driving German forces
behind the railway tracks. Further advance of the
tanks was stopped by the artillery barrage and the
vehicles were withdrawn. After these fights the
company had only nine tanks (4 two-turret and -
one-turret" vehicles) and two C7P tractors, which
were captured by the Germans after the capitulation_
Already in course of military operations in
Poland, the German units were ordered to secure
and later evacuate the captured Polish combat vehi-
cles. In September 1939, when the fights still conti-
nued, several 7TP tanks were incorporated into
German combat units and deployed against the
Polish Armed Forces. The 4th Company of the l si
Armoured Regiment operating within the structure
of the 1st Armoured Division possessed three such
tanks. In addition, in 1939, 7TP vehicles were cap-
tured by units of the 1st Light Division, the 4th
Armoured Division and the 31st Infantry Division_
The main repair point for captured Polish 7TP tanks
and C7P tractors was located in TomasZO\Y
Mazowiecki (or Lodz).
Another interesting episode related to the service
of 7TP tanks in the German Army was the plan to
use these vehicles for protecting ... the leader of the
Third Reich. In June 1938, Fiihrer Begleit Bataillo11
was fotmed; its task was to escort and protect the
fuhrer during his visit on the frontline. In early 1941
the battalion included a tank company that usee
PzKpfw 7TP(p) vehicles for a short time. On L
June 1940 Leichte Panzer Kompanie "Warschau ..
was formed. The unit possessed four or eight tank .
Another unit equipped with Polish tanks PzKpfK
7TP(p) was the Polizei Panzer Kompanie "Mitte ".
It was formed in the spring 1941 and intended for
guard service in the rear area of the Eastern Front
Polizei Panzer Kompanie "Mitte " co-operated with
units of Ordungspolizei. In July 1941 it operated in
the area of Mariumpole, Lithuania, participating.
among others, in the elimination of shattered Red
Army units hiding in the forests. Later, until mid o-
1943' the company operated in Belatussia.
-
Prezentacja rekonstruowanego przez
Wojskowosci Polskiej i pana
Grzegorza Klimczaka czolgu 7TP na !ere
nie Centralnego Archiwum Wojskowego,
WarszawaRembert6w, 18 listopada
2008 roku.
The official demonstration of a reconstructed
by Polish Military Science Foundation and Mr.
Grzegorz Klimczak lTP tank at Central Military
Archive, Warsaw-Rembertow, November 18,
2008. [Pawet Rozdiestwienski]
(Iolg 7TP - widok I przodu i I baku.
An lTP tank, front and side view. [Pawel
Roidiestwienski]
107
Czolg 7TP - widok z przodu i z tylu.
An lTP tank, front and rear view. [Pawel
Rozdiestwienski]
Kolo
Drive sprocket. [Pawel Rozdiestwien-
ski]
108
1 - wozek kol jezdnych, 2 - zbiornik.
I - road wheel hoggie, 2 - tank. [Pawd
Rozdiestwienski]
3 - wozek kol jezdnych, 4 - tasma
gqsienicy.
3 - road wheel hoggie, 4 - track link.
109
lTP (jednowieiowy) z 3. Batalionu Pancernego podczas defilady w Cieszynie, 2 paidziernika 1938 roku.
A lTP (single turret} tank from the 3rd Armoured Battalion parading in Oeszyn, Odoher 2, 1938. [ze zbiorciw Janusza Magnuskiego]
110
'
7TP (dwuwieiowy) I 2. Kompanii Czolgow Lekkich Dowodztwa Obrony Warszawy, Warszawa, wriesieri 1939 roku.
lTP (twin turret} lank from the 2nd light Tank Company of the Warsaw Defence Command, W a r s a ~ September 1939.
7TP (jednowieiowy) I 3. Batalionu Pancernego, (iesiyn, paidiiernik 1938 roku.
lTP (single turret} tank from the 3rd Armoured Battalion, Cieszyn, October 1938.
7TP (jednowieiowy) prawdipodobnie z 1. Batalionu Ciolgow Lekkich, Polska, wrzesieri 1939 roku.
lTP (single turret} tank probably from the I sf Light Tank Battalion, Poland, September 1939.
11 1
112
7TP (jednowieiowy) z 2. Batalionu Czolgow Lekkich, Polska, wrzesien 1939 roku.
lTP (single turret) tank from the 2nd Light Tank Battalion, Poland, September 1939.
C7P z nieustalanej jednostki, Palska, wrzesien 1939 rok.
UP tractor from !unidentified uni" Poland, September 1939.
Zdobyty niemiecki 7TP (jednowieiowy) z I. Batalionu Czolgow Lekkich, Polska, wrzesien 1939 roku.
Captured by the Germans lTP (single turret) tank from the 1st Light Tank Battalion, Poland, September 1939.
'
Niemiecki 7TP (jednowiezowy) I 11. Pulku Pancernego 1. Dywiiji Polska, wriesien 1939 roku.
German lTP (single turret) tonk from the II th Panzer Regiment I sf leichte Division, Poland, September 1939.
Niemiecki 1TP (jednowiezowy) I 1. Pulku Pancernego 1. Dywizji Polska, wriesien 1939 roku.
German lTP (single turret) tank from the I sf Panzer Regiment 1st Panzer Division, Poland, September 1939.
'
Niemiecki 1TP (jednowiezowy) prawdopodobnie I 1. Pulku Pancernego 1. Dywizji Polska, wrzesien 1939 roku.
German lTP (single turret) ,Jnk probably from the I sf Panzer Regiment I sf Panzer Division, Poland, September 1939.
113
114
Niemiecki 7TP (jednowieiowy) I 11. Pulku Pancernego 1. Dywiiji Polska, wriesien 1939 roku.
German lTP (single turret) tank from the 11th Panzer Regiment 1st Leichte Division, Poland, September 1939.

Niemiecki 7TP (jednowieiowy) I 5. Pulku Pancernego 3. Dywiiji Niemcy, paidiiernik 1939 roku.
German lTP (single turret) tank from the 5th Panzer Regiment 3rd Panzer Division, Germany, October 1939.
Niemiecki 7TP (jednowieiowy) z I. Pulku Pancernego I. Dywizji Niemcy, poidiiernik 1939 roku.
German lTP (single turret) tank from the 1st Panzer Regiment 1st Panzer Division, Germany, October 1939.

Niemiecki 7TP (jednowieiowy) z nieustalonej jednostki, Niemcy, paidziernik 1939 roku.
German lTP (single turret) tank from unidentified unit, Germany, October 1939.
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z 35. Pulku Pancernego 4. Dywizji Niemcy, luty 1940 roku.
German PzKpfw lTP(p) (single turret) tonk from the 35th Panzer Kegiment 4th Panzer Division, Germany, February 1940.
'
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (dwuwieiowy) z jednostki Generalne Gubernatorstwo, wiosna 1940 roku.
German PzKpfw lTP(p) (twin turret) tank from the police unit, General Gouverment, Spring 1940.
115
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Panzer Kompanie ,Warschau", Generalne Gubernatorstwo, paidziernik 1940 roku.
116
German PzKpfw lTP(p) (single turret) tank from the Panzer Kompanie "Warschau'; General Gouverment, Octoher/940.

Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z jednostki Generalne Gubernatorstwo, 1940 rok.
German PzKpfw JTP(p) (single turret) tank from the police unit, General Gouverment, 1940.
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z jednostki front wschodni, lato 1941 roku.
German PzKpfw lTP (single turret) tank from the police unit, Eastern Front, Summer 1941.
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie ,Ost", Litwa, lato 1941 roku.
German PzKpfw lTP(p) (single turret) tank from Polizei Panzer Kompanie "Osl': lithuania, Summer 1941.
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie ,Ost", Bialorus, lato 1942 roku.
German PzKpfw lTP(p) (single turret) tank from Polizei Panzer Kompanie "Ost': Belorussia, Summer 1942.
Zdobyty niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie ,Ost", front wschodni, 1943 rok.
German PzKpfw lTP(p) (single turret) tank from Polizei Panzer Kompanie "Ost': Eastern Front, 1943.
117
- ~ -
- - - ~

Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie ,Ost", front wschodni, 1943 rok.
German PzKpfw JTP{p) {single turret) lank from Polizei Panzer Komponie "Ost': Eastern Front, 1943.

Niemiecki C7P z nieustalonej jednostki, Polska, wrzesien 1939 roku.
German UP tractor from unidentified unit, Poland, September 1939.
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie ,Ost", front wschodni, 1943 rok.
German PzKpfw JTP{p) {single turret) tonk from Polizei Panzer Komponie "Osl': Eastern Front, 1943.
118
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie
11
0st", Bialorus, 1943 rok.
German PzKpfw JTP(p) (single turret) tank from the Polizei Panzer Kompanie " O s t ' ~ Belorussia, 1943.
Niemiecki PzKpfw 7TP(p) (jednowieiowy) z Polizei Panzer Kompanie
11
0st", Bialorus, 1943 rok.
German PzKpfw JTP(p) (single turret) tank from the Polizei Panzer Kampanie " O s t ' ~ Belorussia, 1943.
Niemiecki C7P z nieustalonej jednostki, Generalne Gubernatorstwo, zima 1939-1940.
German UP tractor from unidentified General Gouverment, Winter 1939-1940.
ISBN 9788372193179
Cena 45,00PLN
L,,, 19 3 179
Niemiecki 7TP z S. kompanii 36. Pulku Pancernego 4. Dywizji Niemcy, jesien 1939 roku.
German JTP tonk from the 5th Company 36th Panzer Regiment 4th Panzer Division, Germany, Autumn 1939.
C7P z 1. Pulku Artylerii Polsko, 1936 rok.
UP tractor from the lsi Superheovy Artillery Regiment, Poland, 1936.
7TP (jednowieiowy) z 2. Batalionu Czolgow Lekkich, Polska, wrzesien 1939 roku.
JTP (single turret) tank from the 2nd light Tonk Battalion, Poland, September 1939.

(Wydawnictwo Militaria No.317) 7TP, Vol. II

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

(Wydawnictwo Militaria No.317) 7TP, Vol. II

Uploaded by

Copyright:

C7P z 1. Pulku Artylerii Polska, 1937 rok.

UP tractor from the 1 sf Superheavy Artillery Regiment 1937.

You might also like