GII THIU CHI TIT 14 BC HA T O VIT NAM

www.giaophanlangson.org

Chng ti gii thiu khi qut v 14 bc ho thi t o hin c lu gi ti Hi Tha Sai Paris (MEP). V thi gian, bi cnh lch s, tn gio v x hi m cc bc ho din t tr nn kh xa l vi phn ng khn gi ca th k 21, ch ng ti mo mui tra cu v dng i cht hiu bit t i ca mnh tng gii, nhm gip nhng ai quan tm c thm thng tin v mt giai on au thng nhng ho hng ca Hi Thnh ti Vit Nam. Chng ti xin ln lt gii thiu cc bc ho theo trnh t thi gian din ra cc v n. Chng ti cng s c gng, trong kh nng v iu kin t liu cho php, c nhng ch Hn c ghi trn cc bc ho. 1. Bc ho cuc t o ca cha Phr L Tu, ngy 11-10-1833 ti Ngh An Bc ho cao 1,660 m, rng 0,942 m, c v trn giy bi trn vi mng. Bc ha ch yu c v theo lut ng hin. Nt v trong bc ha ny kh sc so. Chng ti tm chia b cc bc ho lm bn phn: b bt b giam cm gii ra php trng hnh quyt. B bt: Gc phi, phn di ca bc ho v cnh thnh nhn b bt. Trc tin l hnh nh mt xm nh, pha trc xm c cng v con ng vi dng ch Hn Thanh Trc (?[1]) thn (lng dn thn Thanh Trc bt cha Phr L Tu trn ng ngi i k lit vo ngy 25-6-1833[2]). Con ng trc thn Thanh Trc hng v pha mt khu nh c tng bao quanh. Lin pha trn khu nh ny c dng ch Hn Thanh Chng huyn[3]. gc di cng ca bc ho l hnh mt chi canh, gn c dng ch Hn Sa Nam n. Cng huyn l Thanh Chng c con ng dn ti bn . Bn kia sng l on ngi p gii cha Phr L Ty, ngi eo gng, c mt vin quan dn u v mt nhm lnh vc gm v gy i theo, on ngi tin v pha mt to thnh nh, pha trn c dng ch Hn Anh (?) Sn ph. Chch v pha tri, gc di c mt s ngi nh, pha trn l dng ch Hn Vn n x. B giam: Pha trn cng, gc phi l mt to thnh vi dng ch Hn Ngh An tnh, hai cng mt bn l Nam mn, mt bn l chnh ng mn. Trong thnh, ti mt cn nh, cha Phr L Ty eo gong, ni ngi ng c ch ngc tht.

Gii ra php trng: Pha ngoi to thnh l on qun gm gio tut trn p gii thnh nhn ra php trng, c mt vin quan ci voi ch huy on qun, trn u vin quan l dng ch gim st quan. Chch v pha tri l dng ch Hn tng ch lun hnh dn ra php trng. Mt tn lnh i trc thnh nhn, trn vai vc bn lun ti vi hng ch Minh Mng thp t nin bt nguyt

Hnh quyt: Cnh hnh quyt chim phn trung tm trn bc ho v c v kh sinh ng. Mt i qun cm gio to thnh vng trn quanh php trng, bn ngoi c m dn chng vi t th v y phc kh a dng; vin quan ci voi cng vng ny, pha trn u ng ta c my ch gim trm quan. Ngay st ni hnh quyt, mt vin quan mc o the ang ng, tay cm cun giy, pha trn trn u ng ta l ch th st. ng i din vin quan ny, vin trng nhm ao ph mc o , eo gm v cm roi. Bn vin ao ph vi t th khc nhau vy quanh thnh nhn. Mt thanh g ghi bn n c cm ngay ti ni hnh hnh vi ni dung bng ch Hn mt trc: NHT NG danh Ty L Ty qun H Ni tnh Thng Tn ph Thanh Tr huyn Ninh X tng Bng S x cai phm h bn quc nhn cu tp d oan t xng o trng tim hng dn gia t hnh phin d n lip (?) tra tn khm n x tr trm lp quyt d gii; mt sau: Minh Mng thp t nin bt nguyt nh thp bt nht thn thi.[4] Chch v pha di l chic gng va c g khi c thnh nhn. Sau mt hi ching lnh, vin ao ph chm u thnh nhn bng mt nht gm duy nht, sau hn tung cho u ri xung t. Mu phun lnh lng trn chiu v trn t. Lin pha di chic gng, mt m ngi tay cm giy ang chy v pha v t o va b hnh quyt thm mu. Xc thnh nhn nm sp trn chiu, tay b tri git ra pha sau. Chch v gc phi ngang vi php trng c vi ba cn nh, pha trn c ba ch Hn. Hai ch u qu m, ch sau cng hn l ch x. Theo chng ti, y rt c th l h o Trang Ma (Trang Na?), ni thnh nhn c an tng[5]. 2. Bc ho cuc t o ca cha Marchand Du, ngy 30-11-1835 ti Hu Bc ho cao 1,500 m, rng 0,836 m, c v trn giy bi trn vi mng. Ha s t nhiu p dng ngh thut hi ha Ty phng vi phong cch t thc v lut cn vin. Hai cnh nh pha trn bc ha, theo chng ti, c th tm coi nh mt cch p dng lut ng hin. Chng ti tm chia b cc bc ho lm ba phn: thm vn ln th hai[6] hnh quyt kt thc cuc hnh quyt. Thm vn ln th hai: pha trn, gc tri ca bc ho l cnh cha Marchand Du b thm vn ln th hai ti Hu. B bt ti Si Gn, b ng ci v gii ti Hu ngy 15-101835, ngay ngy hm sau, cha b em ra thm vn ln th nht, nhng cha b hnh h nhiu. m 17-10-1835, do b vu oan l tham gia cuc ni lon ca L Vn Khi, cha b thm vn ln th hai v b hnh h bng cc loi km, kp nung . Bc ho cho ta thy nhng vt thng tay v chn thnh nhn.

Hnh quyt: Cnh hnh quyt trung tm v chim phn ln din tch bc ho. Thnh nhn b x lng tr, cng cn gi l b ao hay tng xo. Sng 30-11-1835, thnh nhn b dn n h o Th c cng vi bn ngi khc thuc ng L Vn Khi cng chu n lng tr vi thnh nhn. Trn bc ha, xa xa l i qun cm gio vy quanh ni hnh hnh. Pha ngoi vng vy qun lnh l m dn chng, k ng ngi ngi. trung tm bc ha, thnh nhn b tri vo ct[7], bn ao ph vy quanh thnh nhn, mt t n qu tay cm ru, ba tn cn li cm dao, km, mc ct tng ming tht trn ngi thnh nhn. V tri qua nhng nhc hnh khng khip bui sng hm khng di ba ln thm vn, sau mi ln l nm chic km nung kp vo da tht cho ti khi nhng chic km ngui hn thnh nhn trt hi th sau khong su vt xo[8].

Kt thc cuc hnh quyt: Pha trn, gc phi ca bc ho t li on kt ca cuc hnh quyt. Khi thnh nhn trt hi th, cc ao ph cht u thnh nhn, tho xc khi ct hnh hnh, t nm sp trn t, ri dng ru ch xc lm bn mnh. 3. Bc ho cuc t o ca cha Jean-Charles Cornay Tn, ngy 20-09-1837 ti Sn Ty Bc ho cao 1,660 m, rng 1,213 m. Ngo i mt s chi tit ph, bc ha hu nh ch miu t cuc hnh quyt theo gc nhn phi iu. Bc ha cng c v theo lut cng iu vi nhiu vng trn khc nhau, cng gn trung tm, cc chi tit cng c v ln v k lng hn. Chng ti tm chia b cc bc ho lm hai phn: nhng chi tit ph cnh hnh quyt. Nhng chi tit ph: pha di, gc tri bc ha l m hnh mt ta thnh vi dng ch Hn Sn Ty tnh (thnh nhn b giam gi ti ta thnh ny cng vi ba thy ging). Php trng din ra v hnh quyt thnh nhn cng gn t a thnh ny. nhng gc cn li ca bc ha, c nhng m dn chng ng hoc ngi chng kin v hnh quyt[9]. Bn trong m dn chng l i qun cm gio ng vng quanh ni hnh hnh. Vin quan gim trm ci nga c lng che, ang cm loa cng ng vng ny. Cnh hnh quyt: Cuc hnh quyt c miu t kh chi tit. Gc tri l chic ci[10], pha bn phi chic ci l hai vin quan ang cm bn n trong tay, c v nh h ang c bn n. Bn n ny cng c vit trn mt thanh g sn vi cm ngay ti ni hnh hnh, nh chng ta thy trong bc ha[11]. Tip theo v pha bn phi l xing xch[12], ba tho xing, v vi chic cc (nhng chic cc vn c ng xung nn t ct cht chn tay t ti)[13].

Thn th thnh nhn nm sp[14] v c t trn mt chic chiu iu, cng chnh l chic chiu tri chn bn th theo thnh nhn sut nhng ngy b giam gi[15], v va b su vin ao ph (ba vin dng gm, hai vin dng ba nh, mt vin dng ba ln) cht ra tng mnh. Hai chn v hai tay b cht cc khp gi. Vin ao ph va cht u thnh nhn xch u thnh nhn bng tay phi chic m s mu en (calotte) m thnh nhn i trong cuc hnh hnh va vng ra khi u tay tri hn a li gm y mu ln ming v dng li lim mu. Vin ao ph ng lin bn hn ang nghing ngi moi gan thnh nhn n[16], di chn hn l hai chic cc v si dy dng gi cht u thnh nhn v tr hai bn thi dng[17]. Nhng vin ao ph khc vn ang x xc thnh nhn, mt phn o vn cn ct vo tay thnh nhn. Mt chi tit c bit trong cuc hnh quyt ny: vin quan gim trm khng theo trnh t thng thng ca mt v x lng tr , sau ting ching u tin, ng ra lnh cho ao ph cht u thnh nhn trc, sau mi ct cc khp tay v khp chn[18]. Vin ao ph chnh cht u thnh nhn bng mt nht gm duy nht. 4. Bc ho cuc t o ca thy Phanxic Xavi Nguyn Cn, ngy 20-11-1837 ti H Ni Bc ha cao 1,675 m, rng 1,196 m, c v trn giy bi trn vi mng v c v theo lut ng hin. Nt v trong bc ha ny km sc so so vi cc bc ha khc. Chng ti tm chia b cc bc ho lm bn phn: thm vn 1 thm vn 2 dn ra php trng cnh hnh quyt.

Thm vn 1: gc tri, pha di, bc ha gii thiu cnh mt ti nhn eo gng v b cng ra trc thm mt cn nh. Mt ngi mc o xanh, qun iu, ang ngi trong nh, xung quanh c nhng nhm ngi ang ng hoc ngi. Pha trn, gc phi ca cn nh l hai ch Hn huyn nha. y, chng ti thin ngh cn gii thch thm rng trn ng chuyn th ca c Cha Retord Liu cho cha Tun, ngy 19-04-1836, thy Nguyn Cn b bt ti lng Ke-Vac (K Vc), b nh n ri vi ngy sau b gii ti huyn ng Thanh Tr . Hn phn ny ca bc ha ny v cnh din ra ti huyn nha Thanh Tr. Thm vn 2: Phn ny chim gn trn na trn ca bc ha vi mt ta thnh ln, c k i cao. tng thnh, ngay pha chn k i l dng ch Hn H Ni tnh thnh, cng bn tri c ch ng mn v cng bn phi c ch bc mn. Pha trong ta thnh c hai khu nh vi tng bao quanh. Pha trn khu nh bn phi c dng ch tng c quan. Sau khi b bt v gii ti Thanh Tr , thnh nhn b gii ti H Ni v b iu ra trc mt quan tng c, b nh n v p buc bc qua thp gi. Trong bc ha, trc mt quan tng c, hai tn lnh ang cm hai u gng ko thnh nhn bc qua thp gi. Thnh nhn co chn ln khng chm chn ln biu tng thing thnh. cng khu nh bn tri c hai ch ngc mn cng nh ngc, pha trong l cnh thnh nhn eo gng, b cm chn, vi nhiu t nhn khc xung quanh[19].

Dn ra php trng: Ngy 20-11-1837, mt i qun ng o p gii[20] thnh nhn qua ca bc i ra php trng Cu Giy. Bc ha gii thiu mt phn on ngi i ra php trng. Thnh nhn eo gng, mc o , tay ch ln tri. Khi ra khi cng thnh, on ngi dng li ch su t ti khc cng b hnh quyt hm . Thnh nhn tn dng c hi ny ging, trong khong mt gi, mt bi ng khu cho m quan li, qun lnh v ng o dn chng i theo v s cht. Mt tn lnh ng pha trc thnh nhn vc mt phin g c nhng ch Hn nht bi Nguyn Tin Trut [21]. Cnh hnh quyt: Cnh hnh quyt c v theo gc nhn phi iu. Mt i qun cm gio ng vng quanh php trng. Pha gc tri php trng l ba vin quan ci voi, mt vin quan mc o ang qut loa. Xa xa, nhng m dn chng ang tm tm ng xem cuc x n. Bn trong vng qun cm gio, mt ngi ph n ng chp tay quay v pha vin quan cm loa, pha u b ta c nhng ch hi mai tang th. Gn ni hnh quyt, cch ngi ph n khng xa l mt ngi ph n khc ang bng

khay. B ta v mt nhm gio dn chun b mt ba tic vi cht ru cho thnh nhn n trc khi chu hnh hnh. Gn ch b ta ng l bn ph n, k ng ngi ngi, mt b ang cm trong tay xp vi[22]. Trong s su t ti cng chu n vi thnh nhn, bn ngi b chm u, mt ngi khc ang b tn ao ph k gm vo c, mt ngi vn cn qu gia php trng. Gn ni hnh quyt thnh nhn, gng v xing va c g ra. Thnh nhn va b x gio, tc xit c. Hai ton lnh hai bn vn ang cm si xch trng qua c thnh nhn, mt t n lnh mc o xanh ang nghing ngi v pha thnh nhn[23]. Mt tn ao ph ang dng gm ct c thnh nhn[24]. Bn n thnh nhn cng c ghi trn mt phin g sn vi v cm gn bn ni hnh quyt. Ni dung bn n bng ch Hn nh sau: Nguyn Tin Trut qun Thng Tn ph Sn Ming x cai phm bn [quc?] tng Gia T o hu bt khng kho qu thp t thm n x cp lp quyt t bi. Minh Mng thp bt nin cu nguyt thp bt nht.[25] 5. Bc ho cuc bt b v gii thy Phr Nguyn Khc T, cha Vinhsn Nguyn Th im v c cha Pierre Dumoulin Borie Cao ti Qung Bnh, ngy 27-07 v 31-07-1838 Bc ha cao 1,709 m, rng 0,890 m, c v trn giy bi trn vi mng v c v theo lut ng hin. Nt v trong bc ha ny kh sc so. Chng ti tm chia b cc bc ho lm ba phn: lng sc v bt b gii i giam cm v thm vn. Lng sc v bt b: Pha di bc ha l hnh nh vi ngi lng, c nhng nhm qun lnh v hai ngi ang qu. Ni vi ngi nh gc tri, pha di, c ch Cn Gi[26]. pha di ca vi ngi nh c my ngi ng v qu c hai ch L Sn. Hai ch pha trn

u hai ngi ang qu l oa gia[27]. Pha di, gc phi l hai ch i hi. Chng ti xin mo mui gii thch thm y. Nm 1838, vua Minh Mng ra lnh lng bt cha Candalh Kim, gim c chng vin Di Loan. Ngy 02-07 nm , qun lnh bt c cha Khoa v hai thy ging c v Khang. Khi b tra tn, thy Khang khai rng c mt tha sai u Chu vng B Chnh. Qun lnh lp tc i b rp vng ny, c bit vng ven bin. Ngy 27-7, h tm c mt s vt ca cha Vinhsn Nguyn Th im v bt u tra kho ch nh. Sng hm sau, mt ngi tn l Yn ng dn qun lnh n ni cha im n trn, ni cc n ct gn lng an Sa[28]. Trong bc ha, cha im u tc bc ph lc ngi 74 tui ngi trong mt lm cy, bn cnh c ni chui. Qun lnh cm gy, mt m ang np, hai t n tin v pha cha im, gn l mt ngi ang chy, pha di c hai ch Sa Sn. Bt c cha im, quan qun cha hi lng v h quyt tm lng sc tm ra v tha sai u Chu. Trn ng truy tm, h bt c mt tn hu tn l Thanh v nt n anh. Anh ny khai ra l c nhn thy mt ngi vc dng rt ln gn b bin. Quan qun tip tc lng sc sut m . Khi cha Borie Cao, lc ang trn trong mt bi cy, nghe ting quan qun ti gn, ngi bit b l nn ra np mnh. Gia m ti, quan qun thy mt ngi cao ln tin ra nn hong s. Mt tn lnh ra lnh cho v tha sai qu xung. Tuy nhin, trn t ni s, hn vn vung gy nh vo lng ngi. l chuyn din ra sng ngy 31-07-1838. Trong bc ha, qun lnh cm gy ang t nhiu hng tin v pha cha Borie Cao, mt tn ang vung gy. Pha sau my tn lnh l nhng ch Trng Sa Sn. Gii i: Phn gia bc ha trnh by cnh gii ba v chng nhn ca Cha Gisu i v tnh l Qung Bnh. Pha sau lng on ngi l vi cn nh c tng bao quanh vi ba ch Qung Trch huyn. on qun p gii mang gm gio. Ba t nhn mang gng. Cha Borie cao i u, sau l cha im, cui cng l thy T (ngi gip vic cha Borie Cao, thy t ti np mnh lc cha Cao b bt). Ch huy on p gii l mt vin quan ci nga mc o xanh. Pha trn u on ngi p gii c hai ch gii tnh. Trc mt on ngi l mt dng sng, mp bc ha c ch Gianh. Giam cm v thm vn: Phn trn bc ha l mt ta thnh, cng bn phi c ch chnh ng mn, cng bn tri c ch chnh nam mn. Bn trong ta thnh l cnh cng ng. Hai vin quan o v o xanh ngi chnh gia, c hai nhm quan li ngi hai bn t hu. Trc thm cng ng, hai hng lnh cm gio ng hai bn. Gia sn cng ng, thy T b cng ngang ra bng hai chic cc ng xung t. Thy ang b hai t n lnh nh n v mng thy y vt mu. Cha Cao v cha im eo gng ng gn [29]. Nc cng ng c dng ch Qung Bnh tnh tra. Lin bn cng ng l mt ngi nh, pha trong c nm ngi eo gng. Pha trn cn nh c ch ngc tht. Ti ngc tht Qung Bnh, ba v chng nhn ca Cha cn gp hai v chng nhn khc l cha Phr V ng Khoa v ng lang Nm, tc Antn Nguyn Hu Qunh. 6. Bc ho cuc t o ca ng Micae Nguyn Huy M, Antn Nguyn ch v cha Giacb Mai Nm, ngy 12-08-1838 ti Nam nh y l bc ha ln nht, chiu cao 1,804 m, chiu rng 1,965 m, c v trn giy bi trn vi mng v c v theo nhiu th php ngh thut dn gian khc nhau nh lut ng hin, lut tu m v lut phi iu. Nt v trong bc ha ny khng sc so cho lm. Chng ti tm chia b cc bc ho lm bn phn: bt b v gii i giam cm v thm vn dn ra php trng v hnh quyt mai tng.

Bt b v gii i: Cnh b bt v gii i chim gn trn phn di ca bc ha. gc tri, bc ha gii thiu cnh qun lnh cm gio bao vy mt khu dn c[30]. Pha trc cn nh trong bc ha c bn ch Vnh Tr dn c. Quan qun bt c cha Giacb Mai Nm ti nh ng Antn Nguyn ch (ng trm ch). Quan qun cng bt lun ng Micae Nguyn Huy M l con r ng trm ch, cng l l trng lng Vnh Tr. Bc ha cho ta thy cnh ba v b tri v iu ra nh lng Vnh Tr, ti y, ng l M b cng ra sn nh n. ng gn ng l M l ng trm ch. Cha Nm ng pha sau ng trm ch. Cch nh lng khng xa v pha bn phi, mt tn lnh ang i lng sc, cp bc ca ci. Bn ngoi vng vy qun lnh, chch v pha tri, mt m ngi ang mang vc c a ln thuyn bn b sng y. Chch v pha trn mt cht, ba v mang gng b qun lnh p gii ln huyn, mt vin quan nm trn cng pha u on ngi. Trc mt h l khu nh c tng bao quanh vi hai ch huyn nha. Di chn on ngi l dng ch k giao huyn s. Pha sau on ngi l ngn ni nh vi hai ch Nhi sn. pha di, gc phi ca bc ha, qun lnh p gii ba ngi mang gng, trong cng khng c ngi v vin quan mc o xanh ra khi cng, trc mt vin quan l bn v dng ch huyn quan giao t ti tun ph quan. Bn kia sng l vi ngi nh vi nhng ch Ph Sa n. Chch ln pha trn mt cht, mt vin quan mc o xanh,

qun v on lnh p gii ba ngi mang gng, trn u on ngi c hai ch Hn gii tnh. Giam cm v thm vn: Phn trn, gn trn gc bn phi l mt ta thnh, pha trong c ch Nam nh tnh thnh. Ba cng trong bc ha c v theo li tu m. Cng pha di c ch chnh nam mn, cng bn tri c ch chnh ty mn, cng pha trn c ch chnh bc mn. Gc ty nam ta thnh l cnh cng ng. Quan tng c Trnh Quang Khanh mc o xanh ngi gia, c t hu hai bn. Ba t nhn eo gng ang sn cng ng, hai hnh lnh vc gm tut trn ng hai bn. Cc quan mun p ba v bc qua thp gi. ng l M chu th thch u tin[31]. Hai tn lnh ang cm ai u gng p ng bc qua thp gi. ng co chn ln khng chm vo biu tng thing thnh . Mt tn lnh ang vung roi nh ng, mt tn khc cm chn ng ko ra, nhng khng th lm ng bc qua thp gi. Pha sau cng ng l mt ngi in[32]. Chch v pha ng bc ca t a thnh l cnh ba ngi ngi trong mt cn nh vi hai ch ngc tht. Dn ra php trng v hnh quyt: gc phi, pha trn ca bc ha l cnh ba v chng nhn ca Cha b iu ra php trng. Ba v eo gng, cha Nm i u, c o n qun lnh vc gio p gii. Pha trc mi v, mt tn lnh vc phin g ghi bn n[33]. Pha trc mt on ngi, cnh hnh quyt chim trng gc tri, phn trn ca bc ha, vi nhiu chi tit kh th v. Mt i qun ng o cm gio ng vng quanh php trng. Quan tng c v hai vin quan khc ci trn ba tht voi ch tr cuc x. Ba v t o qu trn ba manh chiu, my tn lnh ang tho gng ra khi c ng trm ch. Mt tn ao ph ang vung gm chm ng l M[34]. Chic gng va c tho khi c ng b nm trn nn t gn . Phn cha Nm, gng xing va c tho khi c cha. Vin ao ph ang chun b hnh hnh. Mt tn lnh eo gm ng pha sau cm mt cy so s dng bu u cha ba ngy nh n lnh. Gn ch hnh quyt cha l ba ch lun hnh x. Pha bn tri php trng, mt m dn chng chy qua hng ro qun lnh vo thm mu cc v t o, ba tn lnh dng roi v sng gm nh p h, nhng h vn xng vo. pha trn, gc tri bc ha, mt ngi ang ngi vi xp vi dng tm lim ba v t o. Mai tng: Tr li pha di ca bc ha, mt on ngi ng o[35] cm uc rc xc ba v t o v an tng ti lng Vnh Tr. Pha trc xc mi v l phin g ghi bn n cm ti ni hnh quyt. Trn phin g u tin c ch nht bi Mai Ng, phin th hai c ch nht bi Nguyn Vn Khim[36], phin th ba c ch nht bi Nguyn Huy M. gn u on rc c dng ch tng[37] hi mai tng. Cng gn u on rc, chch v pha di, thn nhn cc v t o mc tang ra n. 7. Bc ho cuc bt b v gii thy Gioan Baotixita inh Vn Thanh, thy Phr Nguyn Vn Hiu v cha Phaol Phm Khc Khoan ti thnh Ninh Bnh, ngy 2408-1838[38] Bc ha cao 1,470 m, rng 0,800 m, c v trn giy bi trn vi mng v c v theo lut ng hin. Nt v trong bc ha ny kh sc so. Chng ti tm chia b cc bc ho lm ba phn: b bt gii i giam cm v thm vn.

B bt: Bc ha khng v cnh ba thnh nhn b bt. Tuy nhin, pha di, gc phi, bc ha gii thiu cnh mt ngi lng. Ngy 24-08-1838, mt lng dn t co vi quan, v cha Phaol Phm Khc Khoan b bt ti lng ng Bin cng vi hai thy ging gip vic l thy Phr Nguyn Vn Hiu v thy Gioan Baotixita inh Vn Thanh. Gii i: Bui ti ngy b bt, ba thnh nhn b gii i Ninh Bnh. Cnh gii i nm gia bc ha. Mt m ng chc vic v lng dn cm gy v uc p gii ba thnh nhn, pha cui on rc l mt vin quan ci nga. Cha Phaol Phm Khc Khoan 66 tui, khng th t i c nn nm trn cng, pha sau l thy Phr Nguyn Vn Hiu v thy Gioan Baotixita inh Vn Thanh mang gng trn c. pha di on ngi, chch v bn phi l mt nhm ngi mang theo gy gc, k nm ngi ngi. y l nhm gio dn nh ti gii cu ba v, nhng khi thy khng th gii cu c v on ngi ln ng i v tnh l Ninh Bnh, nhm gio dn chn nn ngi xung hoc nm ngay bn v ng. Giam cm v thm vn: Na trn bc ha l mt ta thnh. Ca thnh bn phi c cc ch chnh ng mn, ca bn tri c ch chnh nam mn. Bn trong ta thnh, phn trung tm l cnh cng ng, quan tng trn mc o xanh ngi trong cng ng c hai ban t hu hai bn. Trc sn cng ng l hai hng lnh, gia l ba thnh nhn eo gng v mang xing. Mt vin quan ang cm tay thy Hiu ko thy bc qua thp gi. Cha

Khoan ng lin sau thy Hiu, pha sau ngi l thy Thanh[39]. Chch v gc phi, bc ha gii thiu ba thnh nhn mang xing gng trong mt ngi nh, l ngc tht tnh l Ninh Bnh. Ba v b giam cm ti gn 20 thng, trc khi b em i x chm vo ngy 28-04-1840. 8. Bc ho cuc t o ca c cha Pierre Dumoulin Borie Cao, ngy 24-11-1838 ti ng Hi

Bc ha cao 1,690 m, rng 1,074 m, c v trn giy bi trn vi mng theo lut cng iu, dng nh c p dng i cht ngh thut t thc. Trong s mi bn bc, y l mt trong nhng bc ha c nt v tng i sc so.

Bc ha t cnh php trng vi nhng chi tit ging nh trong a s cc bc ha khc. Mt i qun cm gio ng vng quanh php trng. Hai vin quan ci voi ch tr cuc hnh quyt. Bn ngoi vng vy qun lnh, dn chng ng xem kh ng. trung tm bc ha, c cha Borie Cao ang qu trn mt manh chiu, hai tay b tri v pha sau, o b lt tr xung ti bn trn tht lng[40]. Xung quanh c cha Borie Cao c nm ngi khc: vin trng ton ao ph mc o ng cp roi, mt vin ao ph ng chng gm, vin ao ph ang vung gm v cnh l hai vin ao ph khc. Bc ha cho thy mu chy lnh lng trn c, chy xung o c cha Borie Cao v xung manh chiu. Thc ra, ha s khng th t ht nhng iu xy ra. Chng ti xin trch dch li mt on trong cun La salle des Martyrs du sminaire des Missions-trangres, do Hi MEP n hnh nm 1865 : Tn lnh c lnh chm u ngi ung say bt s hi, n ni tay anh ta b run ry nn chm khng trng. Nht chm th nht trng tai v theo trt xung hm di ri lm v hm. Nht chm th hai ht i phn b vai v ngot vo c. Nht chm th ba kh hn, nhng cha th lm u ri xung t. Thy cnh ny, vin quan n st[41] hong s li li. Phi ti nht chm th by, mn trnh din m mu ny vi hon tt, nhng ch sau khi v t o ng xung, cc vin ao ph mi ct u ngi la khi thn. [42] Pha trc mt v t o, chic gng va tho khi c b nm xung t. Cnh l phin g sn vi ghi bn n. Chng ti ch cn c c lm bm mt s ch trn bn n nh sau: " Danh Cao tc Ph Lng Sa quc Gia T t gio cung d ngu dn n trc qu th Ty dng nhn o trng trm lp quyt t bi th. Minh Mng thp cu nin thp nguyt s bt nht." 9. Bc ho cuc t o ca thy Phaol Nguyn Vn M, thy Phr Trng Vn ng v thy Phr V Vn Trut, ngy 18-12-1838 ti Sn Ty Bc ha cao 1,680 m, rng 1,218 m, c v trn giy bi trn vi mng v c v theo lut ng hin, lut cng iu vi gc nhn phi iu. Nt v trong bc ha ny khng sc so lm[43]. Bc ha c chia lm hai phn kh r rt: tra kho hnh quyt. Tra kho: Phn di ca bc ha l cnh thm tra cc Kit hu. Pha tri, mt vin quan mc o ang ngi trn sp, bn vin quan khc ang ngi trc mt ng ta. Ba thy ging mc o nu, eo gng v mang xing, ng u l thy M, sau l thy ng v thy Trut. Pha sau ba thy, hai tn lnh ang xui cc thy chi o. Trc mt cc thy, by Kit hu va bc qua thp gi vn cn eo gng, mt ngi khc ang bc qua thp gi. Hnh quyt : Cnh hnh quyt chim gn trn bc ha. Pha di, gc phi l hnh nh thnh Sn Ty, vi ba ch Sn Ty tnh , ni ba thy b giam gi t thng 6-1837. Php trng, ni din ra cuc hnh quyt cng nm gn ta thnh ny.

Khung cnh hnh quyt trong bc ha ny cng ging nh trong hu ht cc bc ha khc. Mt i qun cm gio ng vy quanh php trng, hai vin quan ci nga v hai vin quan ci voi gim st cuc hnh quyt. Bn ngoi, dn chng t i xem kh

ng. gc tri, bn ngoi vng vy qun lnh, mt ngi mc o nu ang ng, l cha Triu. V linh mc ny n cc v chng nhn ca Cha trn ng ra php trng ban php x gii cho cc v[44]. ng cch cha Triu khng xa l mt n tu cng mc o nu, tay phi cm nn, tay tri ang a vt o ln lau nc mt[45]. Cng b x t vi ba thy ging cn c chn ngi b ti chm u v bn ngi b x gio nh ta c th quan st trong bc ha. Ba thy ging b x gio, mi v nm trn mt manh chiu do gio dn a ti. Thy ng vn cn mc nguyn c o, thy M v thy Trut b lt o ti tht lng. Tay cc thy b tri qut ra sau lng, chn b tri. Mt chic cc ng chc pha chn, mt chic cc khc ng ngang pha c v c mt tn lnh gi cc ny. Mt si dy c buc vo chic cc v trng qua c mi v. Ba tn lnh cm u kia ca si dy v ch hiu lnh. Sau lnh loa ca vin quan ci voi, mt hi ching vang ln v cc tn lnh ng lot ko cc si dy. Thy M v thy Trut c thm chic gng m di ngc. Trong bc ha, thy M tt th. Mt tn lnh t gan bn chn ca thy theo nh thng l cuc x gio, chc chn rng ngi t ti cht. Pha u thy c cm mt phin g sn vi ghi bn n. Chng ti c c lm bm nhng ch nh sau : Nguyn Vn Hu[46] qun H Ni tnh L Nhn ph Thanh Lim huyn Sn Nga x cai phm nguyn tng Gia T o kinh d tam khai mc ( ?) hu bt khng kha qu thp t bn nin thu thm khm n x gio lp quyt t bi. Minh Mng thp cu nin cu nguyt nh thp cu nht. [47] Ba b xing st xp ngay ngn gn phin g ghi ti trng. Vin trng ton ao ph mc o eo gm ng cch khng xa. Bn tn lnh vn ang ko dy xit c thy Trut. Chng ti c c mt s ch nh sau trn phin g ghi bn n ca thy : Nguyn Vn Trut qun ph Sn Vi huyn H Thch x cai phm nguyn tng Gia T o kinh d tam khai mc ( ?) hu bt khng kha qu thp t bn nin thu thm khm n x gio lp quyt t bi. Minh Mng thp cu nin cu nguyt nh thp cu nht. Bn tn lnh khc cng ang ko si dy xit c thy ng[48]. Chng ti c c trn phin g ghi bn n mt s ch nh sau : Nguyn Vn ng qun ti H Ni tnh L Nhn ph Thanh Lim huyn Ninh Ph x cai phm nguyn tng Gia T o kinh d tam khai mc ( ?) hu bt khng kha qu thp t bn ni n thu thm khm n x gio lp quyt t bi. Minh Mng thp cu nin cu nguyt nh thp cu nht. Mt vin quan mc o xanh, c lnh che lng, ng ngay bn ni hnh quyt thy. 10. Bc ho cuc t o ca thy Gioan Baotixita inh Vn Thanh, thy Ph r Nguyn Vn Hiu v cha Phaol Phm Khc Khoan, ngy 28-04-1840 ti Ninh Bnh

Bc ha cao 1,470 m, rng 0,797 m, c v trn giy bi trn vi mng v c v theo lut ng hin. Nt v trong bc ha ny kh sc so v c nhiu im tng ng v cch s dng mu sc, b cc, hnh ha so vi bc v cuc t o ca cha Phr L Ty. Chng ti tm chia b cc bc ho lm ba phn: gii ra php trng cuc hnh quyt mai tng. Gii ra php trng: Pha trn cng ca bc ha l cnh on qun p gii cha Phaol Phm Khc Khoan, thy Phr Nguyn Vn Hiu v thy Gioan Baotixita inh Vn Thanh ra php trng. on qun vc gio, hoc gm tut trn trn vai. Trong s ba v chng nhn ca Cha, cha Khoan i u[49], sau l thy Hiu v sau cng l thy Thanh. Pha trc mi v u c mt tn lnh vc mt phin g sn vi v ghi bn n. Cuc hnh quyt: Cnh hnh quyt phn trung tm v chim gn trn bc ha vi rt nhiu chi tit th v. Ging nh hu ht cc bc ha t cnh hnh quyt khc, mt i qun cm gio ng vy quanh php trng, vin quan gim trm mc o xanh ci nga[50], dn chng ti xem kh ng, vi y phc v t th a dng. trung tm ca bc ha, ba v qu trn chiu iu, cc phin g ghi bn n cm ngay bn ni x. u cha Khoan b chm la khi c[51], vin trng ton ao ph cm chic u gi ln cao. Tn ao ph chm u cha Khoan dng thanh gm cn vy mu ct vo chn hn[52]. Gn , tn ao ph vn ang tip tc gi gm chm xung c thy Hiu. Tn ao ph th ba ang dng gm ca c thy Thanh, v u thy hu nh la c sau mt nht chm. Cnh ni hnh quyt, xing v gng cng vi km v ba ph gng xing vn cn nm ri rc y . Bn trong vng vy qun lnh, lin bn xc cha Khoan, hai ngi n ng ang ngi chun b em xc thnh nhn i. Xa hn mt cht, mt ngi n b ngi ngay di chn vin quan nh ching. B ta dn sn mt bnh ru v ci tru trong thng, dng lm l vt xin quan gim trm cho ly xc cc v t o. ngoi vng qun lnh, chch v pha di, gc tri, hai ngi n b ang ngi cnh chic thng vi nhng xp vi dng tm lim xc cc v t o. Gn ch hai b l mt on bn ngi hnh kht o qun rch ri. Mai tng: Bc ha khng t r cng vic mai tng, nhng pha di c hnh v mt ngi lng, l lng Yn Mi[53], ni chn ct xc thy Phr Nguyn Vn Hiu. Chch v gc phi, pha di bc ha, mt ngi n ng ang vc phin g ghi bn n. Cnh ng ta l my ngi n ng ang khing mt chic cng. Nhng ngi ny ang a xc cha Phaol Phm Khc Khoan v mai tng ti gio x Phc Nhc[54]. 11. Bc ho cuc t o ca ng Antn Nguyn Hu Qunh v thy Phr Nguyn Khc T, ngy 10-07-1840 ti Qung Bnh Bc ha cao 1,710 m, rng 0,947 m, c v trn giy bi trn vi mng theo lut ng hin. Nt v trong bc ha ny kh sc so v c nhiu im tng ng v cch s dng mu sc, b cc, hnh ha so vi nhng bc ha t cuc t o ca cha Phr L Ty, cha Phaol Phm Khc Khoan, cuc vy bt c cha Borie Cao v mt s bc ha khc. Chng ti tm chia b cc bc ho lm hai phn: gii ra php trng cuc hnh quyt.

Gii ra php trng: Na trn ca bc ha l hnh nh mt gc ca ta thnh c k i cao. gc tri, gn chn k i c ch Qung Bnh tnh. Trn cng gc tri c ch chnh ty. Pha trn cng l mt khc sng vi kh nhiu thuyn ln nh[55]. Gc phi ca bc ha c hai ch i giang. Ti ngi nh gn cng chnh ty c ch ngc tht. Mt on qun mang gm gio trn vai, c hai v quan ci nga ch huy, ang p gii hai chng nhn ca Cha i t ngc tht, qua cng thnh. Hai chng nhn vai eo gng, c mt tn lnh vc phin g ghi bn n i pha trc. ng trm Antn Nguyn Hu Qunh (tc ng lang Nm) i trc, pha sau ng, ngi con trai cm nn che cho cha ci nng d di ca ma h[56]. Pha bn trn u ng trm Nm c hai ch lang Nm. Thy Phr Nguyn Khc T i pha sau v cng eo gng. Pha bn trn u thy c hai ch Vn T. u on ngi c dng ch tng ch lun hnh. Con ng on ngi ang i dn ti mt cng ln vi ch Qung Bnh quan. Trn cc chi canh dc theo tng thnh hai bn cng c nhng khu thn cng. Cuc hnh quyt: Khung cnh hnh quyt c v kh sinh ng. Mt i qun cm gio ng vy quanh php trng. Hai vin quan mc o xanh ngi trn lng nga ch tr cuc hnh quyt. pha trn u vin quan ang cm loa, c lng che, l ch gim st quan. Pha trn u vin quan kia l ch th st. Dn chng vi y phc v t th a dng n xem kh ng. gia php trng, hai chng nhn nm trn nhng manh chiu. Hai b gng b nm chng ch gn ni hnh quyt. Phin g lun ti cng cm lin . Tay cc t ti b buc cht vo cc cm xung t. Hai chn ca cc t ti b tri v cng b buc vo mt cy cc ng xung t. Mt si dy trng qua c ng trm Nm, mi u si dy l ba tn lnh ang ra sc ko. Ngi st ni ng trm Nm chu hnh hnh c by ngi ph n, l nhng ngi con gi v con du ca ng. Pha sau h l hai ngi con trai ca ng trm Nm ang ng. V phn thy T, ba tn lnh pha tay phi bung dy, chic cc ghim tay phi thy xung t cng b bung ln. Ba tn lnh ko dy pha tay tri ang ch tr v pha thy. Mu tro ra t mm v mi thy[57]. 12. Bc ho cuc t o ca cha Phr Phm Khanh, ngy 12-07-1842 ti H Tnh Bc ha cao 1,670 m, rng 0,952 m, c v trn giy bi trn vi mng theo lut phi iu v lut ng hin. Nt v trong bc ha ny rt sc so v c nhiu im tng ng v cch s dng mu sc, b cc, hnh ha so vi nhng bc ha t cuc t o ca cha Phr L Ty, cha Phaol Phm Khc Khoan, cuc vy bt c cha Borie Cao v mt s bc ha khc. Chng ti tm chia b cc bc ho lm ba phn: bt v gii i tra kho v giam cm cuc hnh quyt. Bt v gii i: phn di, bc ha gii thiu mt con thuyn kh ln xui theo dng sng[58]. Ti khc sng st mp di bc ha, mt con thuyn nh hn u bn b sng, gn , mt ngi ang cng mt c gi, lin pha trn lng c gi l ch ng Khanh[59]. Pha trc hai ngi l mt ngi nh c tng bao quanh vi chi canh kh cao, lin pha trn l

ch Tam Sa n[60]. T n Tam Sa c mt con ng i xuyn qua nhng dy nh l. Dy nh bn hu ngn dng sng c ch h th ch di, dy nh bn t ngn c ch thng th ch trn. Mt bn ni hai khu ch hai bn dng sng vi ch h. Chch v pha trn, bn hu ngn cn c hai khu nh. Khu nh pha di c ch Th K x[61], khu nh pha trn c ch An Thi tc. i qua h, mt on lnh vc gy v gio mc do mt vin quan mc o xanh dn u ang p gii cha Khanh v ph c Th. Cha Khanh mang gng, gn pha di chn cha c ch n quan gii ph. khu nh c nhng cng ln v tng bao quanh, pha trc mt on ngi, c dng ch c Th ph. Bn ngoi tng ph ng c mt ngi ang dt nga, mt ngi khc ang ngi gc mt, pha di ngi ny c ch thng ct c nga. Tra kho v giam cm: phn trn ca bc ha l mt ta thnh ln. Pha st mp trn ca bc ha l ch H Tnh tnh. Cng bn phi ca ta thnh c ch chnh bc mn. Cng st mp tri c ch chnh ty. Bn trong ta thnh, gia cng ng c hai vin quan o v o xanh ang ngi, mi bn t v hu c hai ngi ngi. sn trc cng ng, cha Khanh b cng ra nh ng. Chn tay cha b tri v b buc vo cc ghim xung t. pha trc v pha sau cha, mi pha c hai tn lnh cp gm. Gn pha chn cha, mt tn lnh cm roi ang ch lnh quan. St thm cng ng l ch tnh tra. Gn cng ng, chch v bn tri l cnh cha eo gng ngi trong nh ngc. Pha trn nh ngc c ch ngc tht. Cuc hnh quyt: Ngy 12-7-1842, cha Ph r Phm Khanh b 30 tn lnh vc gio iu t nh ngc, qua cng bc i ra php trng. Cha Khanh eo gng, bn tn ao ph vc gm i trc v sau cha. Mt tn lnh vc phin g ghi bn n i pha trc cha. Trn phin g c ch Thiu Tr nh nin nguyt nht. Pha u on ngi l dng ch tng ch lun hnh. Khung cnh php trng c v kh sinh ng. Mt i qun cm gio vy quanh khu hnh hnh. Hai vin quan ci voi ch huy cuc x. Pha u vin quan c lng che l ch gim st quan. Pha u vin quan kia l ch th st. Dn chng vi y phc v t th a dng ti xem kh ng. chnh gia php trng, xc cha Khanh nm sp trn chiu, tay b tri qut ra sau lng, mu phun lnh lng t c. Chic gng va c g ra nm gn . Ton ao ph v mt vin quan ng vy xung quanh ni hnh quyt. Sau ba hi ching, tn ao ph chnh chm ri u cha bng mt nht chm duy nht, sau hn a thanh gm m mu ln ming lim. Vin trng ton ao ph gi u cha ln cao, hng v pha hai vin quan ci voi[62]. Phin g ghi bn n c cm st bn ni hnh quyt. Chng ti c c mt s ch trn bn n nh sau: Khanh qun H Ni tnh Thng Tn ph Ph Xuyn huyn Qung Nguyn x Th thn h th o trng mt lng tm tng t gio bt c sinh thnh bt phng t tin khm n x vi trm quyt t bi.[63] 13. Bc ho cuc t o ca cha Augustin Schoeffler ng, ngy 01-05-1851 ti Sn Ty Bc ha cao 0,890 m, rng 1,295 m, c v trn giy bi trn vi mng. Bc ha c v theo gc nhn c nh duy nht, theo lut cn vin v c dng bng sng ti. Khung cnh php trng c v li vi nhiu chi tit ging vi nhng cuc hnh quyt ti cc bc ha khc. bc ha ny, pha xa xa l thnh Sn Ty vi ct c cao. Ti ni

hnh quyt, hai v quan ci voi ch huy cuc x n. Mt i qun ng o vy quanh php trng bng ba vng trn: vng trong cng cm gio, vng th hai bng sng v vng th ba vc gm trn vai[64]. Dn chng ko ti rt ng o xem cuc hnh quyt. Cha Augustin Schoeffler qu trn t, o lt xung bn trn tht lng, tay b tri v pha sau. Bc ha cng cho thy trn c v t o c vt chm. Trong bc ha, vin ao ph chnh ang vung gm. V run ry nn tn ao ph phi chm ti ba nht, sau hn cn phi dng gm ca cho u la khi c. Xung quanh v t o cn c ba vin ao ph khc vc gm hoc chng gm xung t. Xch xing c tho ra v nm ngay gn ni hnh quyt. Vin ch huy ton ao ph mc o ng gn . Ngay trc mt v t o l phin g sn vi ghi bn n[65].

Chng ti cng xin dch li mt on trong bc th c cha Retord Liu ni v bc ha ny: l cch thc to nn cc v t o ti ni y: mt on ngi oai nghim gm cc v quan ci voi v qun lnh mang theo v kh, mt m ng o hng nhng k i xem, v gia on ngi ny, mt v tng tr tui, tri tim bng chy la mn yu, tay tri git sau lng, mt hng ln tri l ni ngi ang nng lng vn ti; mt linh mc ngi Php c hc vn xut sc, nhn c vt tri, qu gi xung t v gn bn ngi l vin ao ph vung gm chm u ngi! Vng, tha Qu Ngi, l cch thc to nn cc v t o ti ni y. C l nhng ngi am hiu s thy bc ha ny t ph hp vi nhng chun mc ngh thut, v l tc phm ca mt ngh s cha tng c hc hnh v hi ha ni sch v hay ti trng ca bt c v thy no. Nhng v p ca tc phm ny khng quan trng lm, chnh ch ca bc ha mi l yu t quyt nh s t m y lng thnh knh ca Qu V: hn Qu V cng s thu hiu c ch tm ca k gi bc ha ny ti Qu V, nh mt bng chng khim tn ca lng bit n, i vi s quan tm m Qu V lun dnh cho s v ca k hn mn ny.[66]

14. Bc ho cuc t o ca cha Jean-Louis Bonnard Hng, ngy 01-05-1852 ti Vnh Tr Bc ha cao 1,070 m, rng 1,789 m, c v trn giy bi trn vi mng. Phn chnh ca bc ha c v rt sng ng t gc nhn c nh theo lut cn vin v c dng bng sng ti ng thi p dng c lut ng hin trong hi ha dn gian. Chng ti tm chia b cc bc ha thnh hai phn: sau cuc hnh hnh nghi thc an tng. Sau cuc hnh hnh: pha di, gc phi, bc ha gii thiu pha xa xa mt ta cng ng. Gn ta cng ng l mt nhm lnh cm gio eo gm. Vin quan gim st ci trn lng voi vi mt nhm lnh cm mc eo gm ng gn [67]. Mt nhm gio dn ngi gc bc ha[68]. Vin ao ph chm u cha bng mt nht chm duy nht. Trong bc ha, hn vn cn ng chng gm xung t. Bn tn lnh ang khing xc cha, mt tn khc xch u cha bc v pha hai chic thuyn, mu chy lnh lng di t[69]. Cch hai chic thuyn ln khng xa, bc ha gii thiu cnh bn chic thuyn nh ca gio dn ang vt xc thnh nhn t lng sng su chng 25 b, tc khong 7,5 m.

Nghi thc an tng: Xc v t o lp tc c a v nh trng Vnh Tr[70], c mc o l v t ti nh nguyn nh trng vi n uc sng trng nh ta thy trong phn chnh ca bc ha. Lc khong 1 gi sng ngy 02-05-1852. Cc gio hu lng Vnh Tr v cc thy nh trng ti knh ving xc v t o. Trong bc ha, cha Phaol L Bo Tnh, gio s nh trng, mc o trng ng ngay gn xc v t o. pha di ca bc ha, mt nhm ph n vt qua hng ro nh trng vo xem xc v t o, nhng mt thy ging mc o nu, tay cm roi ang xua ui h. Xc v t o c qun ti cho ti ti ngy hm sau, c Cha Retord Liu cng mt v tha sai, mt linh mc Vit Nam v cc thy ging ti c hnh nghi thc an tng. Trong bc ha, c cha Retord Liu v on ty tng ang t pha phi tin vo nh nguyn. Cy thnh gi xa xa, pha sau hng cau chnh l ni s an tang v t o.

Trn y, chng ti c gng dng hiu bit hn hp ca mnh gii thiu mt s chi tit ca 14 bc ha. Nhng s kin c t li trong cc bc ha din ra trong mt khong thi gian kh di, lin quan ti kh nhiu a danh c ba min t nc. Ti liu chng ti da vo vit v nhng bc ha ny li ch yu bng Php ng. Do vy, chng ti khng th trnh c nhng sai st lin quan n tn cc nhn vt v a danh. Chng ti rt mong c nhng bc am tng ch dy thm. Chng ti thit ngh cng cn phi k ra y mt chi tit nh. C nhiu ngi t khng hi lng khi chng ti dng cch vit l do thay v l do, hi vng thay v hy vng, l gii thay v l gii v.v Bn cnh l do v ng m hc, chng ti cn da vo mt l do khc na: vic nghin cu li cc sch v v thi t o khin chng ti phi t m c nhiu loi ti liu khc nhau, nh th, chng ti bit c rng t nht, l cch vit ting Vit ca mt s linh mc ngi Vit vo th k 18. Khi tham kho ti liu, chng ti cng c c bi Chung quanh l Phong Thnh cc Anh Hng T o Vit-Nam do c ng Vinhsn Trn Ngc Th, thnh nguyn vin c c Hng Y Giuse Trnh Vn Cn y quyn chnh thc trong v n phong thnh, vit nhn dp k nim 10 nm bin c trng i, ngy 19-06-1998, trong c ng cho bit v cng tr nh k diu Thin Cha lm trong lch s truyn gio ti Vit Nam: s thng tin ca Gio Hi y s l cn bn php l thing ling thay th cho mt php l thc s sau cng, m l ra theo Gio lut phi c tuyn thnh cho cc Chn Phc T o VN. Di ci nhn nh th, vic sng knh cc Thnh T o Vit Nam khng th ch dng li nhng nghi l linh nh long trng, nhng phi hng ti iu ct yu l sng nim tin cc v t o tuyn xng v lm cho nim tin y sinh hoa kt tri trong i sng hng ngy. Nh vy, 14 bc ha m chng ti gii thiu y khng ch l nhng chng tch ca mt thi oanh lit, nhng phi l li mi gi tip tc tr nn nhng chng nhn Tin Mng trong thi im v hon cnh hin ti ca lch s t nc. -------------------------------------------Ch Thch: [1] Chng ti t du hi chm nhng ch chng ti nghi ng v ch Hn trong bc ho qu m. [2] Xem MEP, La salle des Martyrs du sminaire des Missions-trangres, Charles Douniol, libraire-diteur, Paris 1865, tr. 107. [3] Sauk hi bt c cha Phr L Ty, ngi thn Thanh Trc gii ngi ln quan huyn. [4] Bn n bng ch Hn c chng ti ghi theo phin g ghi bn n cm ti php trng lc hnh hnh thnh nhn, hin c lu gi ti Phng t o thuc Hi Tha Sai Paris. phn di ca phin g, mt trc, cn c nhng ch Hn : Thin Cha ging sinh nht thin bt bch tm thp tam nin qu t . Cun sch dn (sd) trang 51-52 dch li nguyn vn bn n ra Php ng nh sau: Le nomm Ty L Tuy, de la province de H-Ni, de la sous-prfecture de Thong-Tin, du bailliage de Thnh-Tr, du canton de Ninh Hp, du bourg de Binh-so, est un criminel. Cest certainement un homme de ce royaume-ci et il sme depuis longtemps une doctrine extraordinaire ! Lui-mme savoue chef de religion ; il va dans les maisons du peuple, a et l, son gr, le sduisant par de mielleuses paroles. Il a t pris, mis en prison, interrog,

et la sentence de son excution a t porte, ordonnant de lui couper la tte, publiquement et sans hsiter. Prenez ceci et regardez-le comme un ordre. Mt sau ca thanh g l dng ch c dch ra ting Php ng nh sau: Minh-Mnh, 14e anne, 8e lune, 28e jour, entre 7 et 9 heures du matin. Khi thi gian cho php, chng ti s bn v bn ngh n ny trong mt bi vit khc. [5] Xem MEP, sd, tr. 109. [6] Theo cun sd, cha Marchand Du b hnh h bng km nung ti hai ln. Ln u, trong cuc thm vn ln th hai, din ra vo ngy 17-10-1835. Ln th hai, trn ng ra php trng, ngy 30-11-1835. Da vo nhng miu t v cuc t o ca thnh nhn, chng ti cng ng vi cc tc gi cun sd rng hnh nh gc trn, pha tri ca bc ho gii thiu hnh pht chu kp km nung trong ln thm vn th hai. Tuy nhin, chng ti khng loi tr kh nng tc gi bc ho mun gii thiu hnh pht kp km nung m thnh nhn phi chu trn ng ra php trng. [7] Cun sd, trang 133 k rng qun lnh ng nm gi hnh ch thp xung t theo mt ng thng, cha Marchand du b tri vo gi th hai, hai tay b buc vo thanh ngang. [8] Xem MEP, sd, tr. 125-135. [9] Theo chng ti, trong m dn chng ng vng ngoi hn phi c v thy thuc, mt vin chc cp thp ngi Cng gio, v n tu v mt ch y t, nhng ngi thu nht cc phn thn th v thm mu thnh nhn sau v hnh quyt nh cun sd thut li trang 144-145. [10] Theo li ca chnh thnh nhn trong cun sd trang 138, th y l chic ci g chiu di chng nm b, chiu rng v chiu cao chng bn b, bn chn cao su thn. y l chic ci th hai dng nht thnh nhn. Chic ci th nht, dng nht thnh nhn khi thnh nhn b bt ngy 20-6-1837 ti lng Bau-N (tc Bu N), c bn thanh g bn gc, phn cn li bng tre. [11] Nguyn vn bn n c dch ra ting Php trang 142, cun sd nh sau : Le nomm Tan, dont le vrai nom est Cao-Lang-Ni (Cornay) du royaume de Fu-Lang-sa (France) et de la ville de Loudun, est coupable comme chef de fausse secte, dguis dans ce royaume, et comme chef de rvolte. Ldit souverain ordonne quil soit hach en morceau, et que sa tte, aprs avoir t expos durant trois jours, soit jete dans le fleuve. Que cette sentence exemplaire fasse impression partout. Fin de linscription. Le 21 de la 8e lune de la 18e anne du rgne de Minh-Mnh. Trn phin g ghi bn n c dng ti ni hnh hnh, chng ti c c dng ch Hn Danh Tn Minh Mng thp bt nin bt nguyt nh thp tam nht , ngha l ngy hai mi ba thng tm nm Minh Mng th mi tm. [12] Cng theo cun sd, trang 138, th y l mt chic xing hnh tam gic, gm mt khong st c v hai khong st hai chn. Cc khong ny c tn inh vi si xch ni t c xung ti tht lng, ri phn i thnh hai si ni vi hai khong i. [13] Xem MEP, sd, tr. 143. [14] Xem MEP, sd, tr. 143. [15] Xem MEP, sd, tr. 143. [16] Tc gi cun sd, trang 28 ghi rng : son voisin, pench sur le corps, coupe un morceau du cur pour sen rgaler dans un horrible festin. Chng ti ng quan im vi tc gi Launay Andrien trong cun Les Cinquante-deux serviteurs de Dieu in ti Paris nm 1893, tp

I, trang 243 : Un satellite coupe en morceau le foie du vnrable Cornay afin de le manger , ngha l vin ao ph ang moi gan ch khng phi moi tim. Cun La salle des Martyrs do hi MEP n hnh nm 1988, trang 5 cho bit thm rng v ngng m lng can m ca thnh nhn, my vin ao ph n gan v lim mu thnh nhn, v h tin rng nh th h s c c lng can m ca ngi chu t ti. [17] Xem MEP, La salle des Martyrs du sminaire des Missions-trangres, Charles Douniol, libraire-diteur, Paris 1865, tr. 143. [18] Xem MEP, sd, tr. 143 ; xem thm MEP, La salle des Martyrs, 1988, tr. 5. [19] Cun La salle des Martyrs du sminaire des Missions-trangres do hi MEP n hnh nm 1865, trang 20 cho bit thm rng quan tng c giam chung thnh nhn vi nhng tn t i phm. Cun sd trang 148 trch li li thnh nhn rng : Ti b giam chung vi mi lm tn v li ngoi gio m li l v hnh ng tht ng gh tm. [20] Cun sd, trang 155 thut li rng on p gii gm nm vin quan ci voi dn u, sau l hai vin s quan ci nga, ba trm lnh mc o iu, gm tut trn. [21] Nguyn Tin Trut l tn chnh thc ca thnh nhn. [22] Cun sd, trang 156 thut li rng vo lc hnh hnh thnh nhn, mt nhm gio dn, n ng v n b chy xuyn qua hng ro qun lnh [23] Cun sd, trang 156 cho bit ton lnh gm mi hai tn, chia thnh hai nhm, ng bn phi v bn tri thnh nhn. Cun sch cng ni rng khi gi hnh quyt im, c hai tn lnh ti gh vo tai thnh nhn thm th iu g . [24] Cun sd, trang 20-21 v 157 cho bit rng theo thng l, cc t n lnh dung la t gan bn nhn cc t ti, v v c tin n rng cc Kit hu c th phc sinh sau ba ngy, mt tn ao ph dng gm ct c thnh nhn. [25] Chng ti xin tm dch bn n nh sau : Nguyn Tin Trut qu ti x Sn Ming, ph Thng Tn, ngi bn quc phm ti theo o Gia T li khng chu bc qua thp t, xt n x lp tc. Ngy mi tm thng chn nm Minh Mng th mi tm. [26] Ch th hai y () cng cn c th c l t, ch, cha, th. [27] Oa gia c ngha l gia nh cha chp. Ti oa gia trong thi bch hi o Cng gio Vit Nam l ti ca gia nh cha chp cc v tha sai hoc cc linh mc bn quc. [28] mp tri ca bc ha, hi chch v pha trn on ngi ang gii ba t nhn, c vi ba ngi nh vi ba ch an Sa x . [29] Cun sd, trang 209-210 cho bit rng ngay hm b gii ti tnh, cha Cao b nh 30 roi. [30] Cun sd, trang 23 v trang 176 k rng ngy 02-07-1838, ba trm qun ko ti vy lng Vnh Tr, tr s a phn Ty ng Ngoi lc .

[31] Cun sd, trang 180 cho bit rng trong khong 40 ngy b giam cm, ng l M nhiu ln b nh n. ng cng tnh nguyn chu n thay cho b v gi yu. Trong khong thi gian , ng b nh tng cng khong 500 roi. [32] Trong ngi in c ba ch Hn. Chng ti ch c c ch u l knh v ch cui l in. Theo sd, trang 24 th y l knh thin in. Nhng ch gia khng th l ch thin. [33] Cun sd trang 186 c dch li nguyn vn bn n kt ti cha Nm ra Php ng nh sau : Le sieur Nam, natif de Dng-Bin est un Annamite qui sest laiss sduire par un Europen quils appellent lEvque Jacques. Il est si profondment imbu de sa mauvaise doctrine quil a t impossible de lui faire comprendre son erreur. Arrt et mis la question, il a refus de fouler la croix aux pieds ; il est manifeste que parmi les sectateurs des mauvaises doctrines, cest un des plus coupables. En consquence, il est condamn avoir la tte tranche et expose au haut dun poteau pour linstruction publique. [34] Sd, trang 187 k rng tn ao ph ni nu ng cho hn nm quan tin hn s chm mt nht mt m. ng tr li : Nm quan tin lm phc cho k kh, chng c tin cho ch mnh u, mun bm vm th no th mc. Tn ao ph bc mnh chm ng ti nm nht, u ng mi la c. Vi ti liu khc cng cho bit rng ng l M xin quan x cha Nm v ng trm ch trc, ng xin chu chm sau cng. Cc quan ng cho lm ng nh th. [35] Sd, trang 188 ni rng on rc ng ti hng trm ngi. [36] Nguyn Vn Khim l tn chnh thc ca ng trm ch. [37] Ch cng c c l tng, khi ch ny c ngha l vin tng. Cng cn ni thm rng trn bc ha ny cn kh nhiu ch Hn, nhng mt phn v ch m, mt phn v tc gi dng nh v ch, nn chng ti khng th c c ht. [38] pha di bn chp bc ha ny c dng ch Php ng : Arrestation des Sts. Paul Khoan, Pierre Hieu et J.-B. Thanh. Ninh Binh 1837 . Tuy nhin, chng ti da vo cun La salle des Martyrs du sminaire des Missions-trangres do hi MEP n hnh nm 1865, trang 253, xc nh ngy cc thnh nhn b bt. [39] Cun sd trang 253-254 cho bit rng ngay khi ti Ninh Bnh, cc v b thm vn v nh n, b dng nhiu th on da dm v mua chuc, nhng cc v cng quyt trung thnh vi nim tin vo Thin Cha. [40] Theo cun sd, trang 14-15 v 214-216, cng b x t ngy 24-11-1838 vi c cha Borie Cao cn c hai v khc l cha Vinhsn Nguyn Th im v cha Phr V ng Khoa. Cng cun sch trn, trang 15 cn cho bit thm rng bc ha cn c lu gi hin nay l mt bn sao, c v gi tng thn mu c cha Borie Cao. C l v th m ha s ch v cnh hnh quyt c cha Borie Cao v lc b cnh x gio cha im v cha Khoa. Cun sch cng cho bit c cha Borie Cao ngc mt ln tri, nhn v pha ty. [41] Bn Php ng ghi l le mandarin criminel . Chng ti xin tm dch l quan n st. [42] Hi MEP, sd, tr. 216 : Le soldat auquel on avait impos lordre de lui trancher la tte, stait enivr pour stourdir, en sorte que sa main, mal affermie, portait les coups faux. Le premier atteignit loreille et dans sa violence descendit jusqu la mchoire infrieure quil entama. Le second enleva le haut des paules et le replia sur le cou. Le troisime fut mieux dirig, mais il ne fit point tomber la tte. A cette vue le mandarin criminel recula dhorreur. Il fallut y revenir jusqu sept fois pour achever cette uvre de sang, et ce ne fut mme quaprs

que le martyr fut tomb, quon spara la tte du tronc. Cun La salle des Martyrs do Hi MEP n hnh nm 1988 cn cho bit thm rng sau vin ao ph b nh n. [43] Cun sd, trang 16 cho bit rng bc ha ny ch l mt bn sao. [44] Cun sd, trang 221 thut li rng cha Triu bt chp nguy him, bn ln ln vo nh lao gii ti v trao Mnh Thnh Cha cho ba thy ging. [45] Cun sd, trang 18 k li rng y l n tu cung cp nhng vy dng thng ngy cho cc v t o trong sut thi gian cc thy b giam cm. [46] Nguyn Vn Hu l tn chnh thc ca thy M. [47] Nguyn vn bn n c dch ra Php ng cun sd, trang 18-19 vi mt s d bit : Le sieu Hua (nom suppos de Paul Mi), de la maison de Ngu-Yen, dont la patrie est Son-Ng, commune de larrondissement de Thanh-Oa, est coupable et a dj t condamn pour faire profession de suivre Jsus. La sentence dautomne de lanne courante ordonne lexcution du coupable par la trangulation. De Minh-Mnh, la 19e anne, le 2e de la 11e lune. [48] Cun sd, trang 223 k rng thy ng phi chu cn hp hi kh khn hn thy M v thy Trut. V thiu kinh nghim, cc tn lnh hnh hnh khng bit cch ko dy, khin u thy b o qua o li v b bt t. Cn hp hi cng ko di hn. [49] Cun sd, trang 259 thut li rng trn ng ra php trng, cha Phaol Phm Khc Khoan v hai thy ging cao ging ht bi Te Deum et Benedicamus Domino. [50] Cun sd, trang 260-261 cho bit rng v c thin cm vi ba v t o, cc vin quan kh d di v mc cho cc tn hu ly xc v thu nht cc thnh tch ti php trng. [51] Cun sd, trang 260 cho bit rng u cha Khoan la khi c sau ba nht chm. Thy Hiu phi chu kh nhiu nht chm. C n thy Thanh, ch sau mt nht chm, hu nh u thy la khi c. [52] Cun sd, trang 8 ni rng tn ao ph lm th v hn ta tin rng nh trn ln mu ca cha Khoan vi mu hn, hn s nhn c s can m v gan d ca ngi. [53] Lng Yn Mi xa nay l gio x Gia Lc, gio phn Pht Dim. [54] Cha Phaol Phm Khc Khoan l cha x Phc Nhc khi b bt ti h ng Bin cng thuc gio x ny. X Phc Nhc cng l ni tng an tng rt nhiu v t o. [55] Cun sd, trang 261-262 cho bit rng khi cuc bch hi n ra d di vo nm 1838, di thi Minh Mng, ng Antn Nm mua mt chic thuyn v sng trn . [56] Cun sd, trang 267 k rng cc chng nhn b iu ra php trng lc gia tra. [57] Cun sd, trang 16 cho bit thm rng thy T chu cn hp hi dai dng v au n. Nhng tn ao ph c ko ri li bung dy nhiu ln cho n khi thy trt hi th. Cng v th m mu tro ra t mi v ming thy.

[58] Ti liu v cuc t o ca cha Phr Phm Khanh cho bit rng cha dng thuyn i gp cha Nghim v dc ng cha b bt. [59] Lc b bt, cha Khanh ngoi 60 tui. Trc , khi gh qua Th Ninh, cha b ch cn v phi ngh ti mt tun. [60] Ti liu cng cho bit cha Khanh b bt ti n Ph Sa. [61] Cha Khanh tng coi sc x o Th K trong vng mt nm. Trong thi Minh Mng, cha cng tng n trn ti Th K. [62] Ti liu vit v cha Khanh cn k rng dn chng c lng ln gio a vo dng giy v vi thm mu v t o. [63] Cun sd ca Hi MEP, trang 297 v mt s ti liu khc u cho bit rng cha Khanh sinh ti Ha Du, Ngh An. Nhng nhng ch trn phin g ghi bn n trong bc ha li rng cha Khanh qu ti H Ni. [64] Cun sdd, trang 26-27 ni rng vin quan ch huy cuc x n s cc Kit hu ni dy cp t nn a i qun ng o p gii v canh phng php trng. [65] Phin g ny hin vn cn c lu gi ti Phng cc thnh t o ti tr s Hi Tha Sai Paris. Chng ti c c mt trc phin g ny mt s ch nh sau : NHT NG Gia T t gio . Mt sau ca phin g c hng ch : T c t nin t nguyt s nh nht. Bn dch Php ng c mt s sai bit vi ni dung nh sau : Malgr la sevre dfense porte contre la religion de Jsus, le sieur Augustin, prtre europen, a os venir clandestinement ici pour prcher et sduire le peuple. Arrt, il a tout avou. Son crime est patent. Que le sieur Augustin ait la tte tranche et jete dans le fleuve. 4e anne de Tu-Duc ; 1er de la 3e lune [66] Launay Andrien, Les Cinquante-deux serviteurs de Dieu, tome II, ditions de Tqui, Paris 1893, tr. 131 : Voil donc comment se font ici les martyrs : un imposant cortge de mandarins sur leurs lphants et de soldats sous les armes, un grand concours de spectateurs de tout genre, et au milieu de cet appareil, un jeune aptre, le cur enflamm damour, les mains lies derrire le dos, les yeux levs vers le ciel o il lui tarde de slancer ; un prtre francais dune instruction brillante, dune haute vertu, genoux sur la terre et prs de lui le bourreau qui brandit son sarbre pour lui trancher la tte ! Oui, Messieurs, voil comment se font ici les martyrs. Peut-tre les connaisseurs trouveront-ils ce tableau peu conforme aux rgles de lart, car il est luvre dun artiste qui na jamais tudi la peinture ni dans les livres ni lecole daucun matre. Mais peu vous importera la beaut du travail ; cest le sujet en lui-mme qui fixera votre pieuse curiosit : vous apprcierez aussi lintention de celui qui vous lenvoie, comme un faible tmoignage de reconnaissance, pour lintrt que vous avez toujours port sa mission. [67] Ngy hnh hnh cha Bonnard ti Nam nh, gio dn ko ti rt ng. Cc quan a khong 500 lnh p gii v phi chuyn ni hnh hnh ra bi an Thy, cch thnh Nam nh khong mt dm ri. [68] Cun La salle des Martyrs du sminaire des Missions-trangres do hi MEP n hnh nm 1865, trang 346 cho bit v cc quan t ngt thay i php trng nn ch c khong vi trm tn hu n kp chng kin v hnh quyt. [69] Cun sd, trang 347-348 k li rng theo thng l, xc t ti c chn ct ti ni hnh hnh, nhng v khng mun cho cc tn hu tn knh v t o, cc quan cho ht t thm mu,

em xc v u thnh nhn ra hai thuyn ln nm xung sng. Xc thnh nhn c t trong mt chic thuyn vi nhiu lnh i theo, v quan xung chic thuyn th hai. H mang theo lng thc cho ba ngy, ri cng bum xui theo dng sng. Mt chic thuyn nh ch theo mt thy ph t v mt thy ging i lng vng pha trc quan st. m , nhiu thuyn nh c ca cc tn hu cc vng ln cn cng i theo. Khong tm chn gi m, tri ti, hai chic thuyn ln o qua li vi vng ri dong bum ngc dng sng. Cc tn hu xc nh c v tr, mt thanh nin ln xung lng sng v chm vo c thn th v t o. Xc thnh nhn b ct vo mt tht ci xay bt, u thnh nhn b b vo r v buc vo tay. [70] Lc Vnh Tr cng l tr s ca gio phn Ty ng Ngoi.