Professional Documents
Culture Documents
Cac PTVP cha giai ra oi vi ao ham dang ac biet . . . . . . . . . 2.1.1 F ch phu thuoc vao y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2 Dang co the giai ra oi vi y hay x: . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 F khong phu thuoc vao y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Trng hp tong quat Phng trnh Clairaut va phng trnh Lagrange 2.2.1 Tham so hoa tong quat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Phng trnh Clairaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
2
2.2.3 Phng trnh Lagrange . . . . . . . . . 2.3 Nghiem ky d cua PTVP cap I . . . . . . . . 2.3.1 S ton tai nghiem ky d . . . . . . . 2.3.2 Tm nghiem ky d theo pbiet tuyen 2.3.3 Tm nghiem ky d theo C biet tuyen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muc luc
. . . . .
. . . . .
32 33 33 34 36 39 39 40 40 43 45 46 47 50 51 53 53 55 61 61 62 63 64 67 67 68 69 70 72 73 73
Phng trnh vi phan cap cao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.1 Cac khai niem: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.2 S ton tai va duy nhat nghiem: . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3 Mot so phng trnh vi phan cap cao giai c bang cau phng: 3.1.4 Mot so phng trnh vi phan cap cao co the ha cap: . . . . . . . 3.1.5 Tch phan trung gian va tch phan au: . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Ly thuyet tong quat ve phng trnh vi phan tuyen tnh. . . . . . . . . . 3.3 nh thc Wronski - Nghiem tong quat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 ong nhat thc Abel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Phng phap bien thien hang so tm nghiem rieng cua phng trnh khong thuan nhat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Phng trnh vi phan tuyen tnh cap cao he so hang . . . . . . . . . . . 3.4.1 Nghiem cua phng trnh thuan nhat he so hang . . . . . . . . . 3.4.2 Tm nghiem rieng cua phng trnh khong thuan nhat: . . . . . He phng trnh vi phan cap I tong quat. . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1 Cac nh ngha: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2 Lien he gia he phng trnh va phng trnh vi phan cap cao: 4.1.3 S ton tai va duy nhat nghiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.4 Cac phng phap giai he phng trnh vi phan: . . . . . . . . . 4.2 Mot so nh ly c ban cua phng trnh vi phan . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 S ton tai nghiem: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 Thac trien nghiem va s ton tai toan cuc: . . . . . . . . . . . . 4.3 He phng trnh vi phan tuyen tnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 He tuyen tnh thuan nhat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 He PTVP tuyen tnh khong thuan nhat: . . . . . . . . . . . . . . 4.4 He PTVP tuyen tnh he so hang so. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Phng trnh ac trng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1
39
61
Muc luc
3
4.4.2 He nghiem c ban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 79 81 82 84 85 86 89 90 90 91 91 92
Cac phng phap giai tch giai gan ung PTVP. . . . . . 5.1.1 Xap x Picard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2 Phng phap chuoi Taylor. . . . . . . . . . . . . . 5.2 Cac phng phap so giai PTVP. . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Phng phap chuoi Taylor. . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Phng phap Euler va Euler cai tien. . . . . . . . 5.2.3 Cac phng phap RungeKutta. . . . . . . . . . . 5.2.4 Cac phng phap a bc (multi-step): . . . . . . 5.3 Phng trnh vi phan va phan mem tnh toan MAPLE. . . 5.3.1 Gii thieu chung: . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2 Ve ng cong tch phan va trng cac hng . . 5.3.3 Giai phng trnh vi phan bang MAPLE. . . . . . 5.3.4 Giai gan ung phng trnh vi phan bang MAPLE 6.1 6.2
79
Khai niem chuoi luy tha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha. . . . . . . 101 6.2.1 Cac v du. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 6.2.2 iem ky d cua phng trnh vi phan. . . . . . . . . . . . . . . . 105 6.3 Khai trien tiem can cua nghiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 6.3.1 S lc ve khai trien tiem can. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 6.3.2 Dang ieu tiem can cua nghiem gan iem ky d khong chnh qui.111 6.3.3 Khai trien tiem can cua nghiem: . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 6.3.4 S lc ve phng phap WKB (Wentzel-Kramers-Brillouin) . . 114 A.1 Bien oi Laplace. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 A.2 Giai phng trnh vi phan bang phep bien oi Laplace: . . . . . . . . . 119
99
117
Muc luc
trong o F (x, y, z) c gia thiet lien tuc cung vi cac ao ham rieng cua no tren mien G R3. Vi mot so ieu kien nao ay, phng trnh vi phan cap I co the viet c di dang sau, goi la dang giai ra c oi vi ao ham y = f (x, y ) (1.3) vi f lien tuc trong mot mien D R2 . V du: Cac phng trnh
ey + y 2 cos x = 1 y 2 2xy = ln x 2u 2u + =0 x2 y 2
lan lt la phng trnh vi phan thng cap I, cap III va phng trnh ao ham rieng cap II. Xet phng trnh (1.1), ham gia tr vector y : I R n (I = (a, b) la khoang nao o cua R) la nghiem cua phng trnh (1.1) neu no co cac ao ham lien tuc en cap m tren I va thoa man F (x, y (x), y (x), y (x), . . . , y (m) )(x) = 0 vi moi x I (1.4) Trong trng hp phng trnh vi phan cap I, nghiem la mot ham thc mot an y = y (x) ma khi thay vao (1.2), ta c mot ang thc ung. V du: De kiem tra rang ho ham (phu thuoc vao hai tham so tuy y)
y = C1 cos x + C2 sin x
V du: (San moi va moi) S phat trien cua hai quan the ong vat (chang han,
= y (t) y = y ( x), x = x(y )
x=
(1.5)
vi , , va la nhng hang so cho trc. e tm nghiem cua phng trnh nay ta co the xem y nh la ham theo x, phng trnh co the viet di dang
dy y ( x) = dx x(y )
hay
(y ) ( x) dy = dx y x
z X
3 2 1
(1.6)
Cau hoi t nhien at ra la vi ieu kien ban au (1.6), co hay khong va bao nhieu nghiem thoa man ieu kien nay. Tra li cau hoi nay tc la giai bai toan Cauchy oi vi phng trnh (1.2). Ta lu y rang khong phai luc nao bai toan Cauchy cung co nghiem, va khi co nghiem cung khong nhat thiet co duy nhat nghiem. Trong muc sau ta se phat bieu va chng minh mot nh ly giai quyet tron ven bai toan Cauchy cho phng trnh vi phan cap I.
trong o f xac nh va lien tuc tren mien m D R2. Gia s y (x) la nghiem cua bai toan (1.7), tch phan hai ve cua phng trnh trong (1.7) ta c phng trnh tch phan cho y (x) la
x
y (x) = y0 +
x0
f (t, y (t))dt
(1.8)
Ro rang moi nghiem cua (1.7) cung la nghiem cua (1.8) va ngc lai, moi nghiem cua (1.8) eu kha vi lien tuc (tc la thuoc lp C 1 ) tren mot khoang I nao o va thoa phng trnh (1.7).
at M := max(x,y)D |f (x, y )| va h := min a, . Khi o vi moi x I := [x0 M h, x0 + h] ta co |yk (x) y0 | b, vi moik Noi cach khac, cac ham yk khong i ra khoi hnh ch nhat D.
f (t, yk1(t))dt
x x0
|f (t, yk1(t))| dt M |x x0 | Mh b
1 . y= x+1
vi y (0) = 1. Nghiem chnh xac cua no la Vai xap x au tien trong phep lap Picard-Lindelo f la y0 = 1, y1 = 1 x,
x3 ...(xem Hnh 1.2). Ta nhan 3 tr x ln phep lap la phan ky.
y = y 2 ,
3
= y 2 ,
vi y (0) = 1
kien Lipschitz tren D theo bien y neu ton tai hang so dng Lipschitz) sao cho:
|f (x, y1 ) f (x, y2 )| L |y1 y2 | ,
nh ngha 1.2.1. Cho ham f (x, y ) xac nh tren mien D R2 . Ta noi f thoa ieu
L
(goi la hang so
Nhan xet: ieu kien Lipschitz la yeu hn so vi ieu kien gii noi cua ao ham
tren D. That vay, gia s lien tuc va rieng y y ly Lagrange cho ham f (x, y ) theo bien y ta c
f (x, y1 ) f (x, y2 ) = (y1 y2 ) f f
Khi o, ap dung nh
f [x, y1 + (y2 y1 )] y
T o suy ra ieu kien Lipschitz. (1.3) lien tuc va thoa ieu kien Lipschitz theo bien y tren hnh ch nhat
D = {(x, y )/ |x x0 | a, |y y0 | b} [x0 h, x0 + h],
f (x, y )
trong
Khi o nghiem cua bai toan Cauchy (1.7) la ton tai va duy nhat trong oan I := b vi h := min(a, M ) va M := max(x,y)D |f (x, y )|.
10
S ton tai:
Ta chng minh rang phep lap Picard hoi tu eu tren I en mot nghiem cua bai toan Cauchy. Trc tien ta chng minh, bang qui nap rang
|yk+1(x) yk (x)| ML
k |x
x0 |k+1 , (k + 1)!
vi moi x I
Vi k = 0, bat ang thc tren chnh la xx f (t, yk1(t))dt M |x x0|, bat ang thc nay ung. Gia s ta co ieu o vi k 1, khi o vi x0 x x0 + h ta co
0
x x0 x x0
x0
ML
(vi x0 h x x0 ta anh gia tng t). Xet day ham {yk (x)} tren I , ta co
|yk+p (x) yk (x)| |yk+p(x) yk+p1(x)| + |yk+p1(x) yk+p2(x)| + + |yk+1(x) yk (x)| M L M L (Lh)j (L |x x0 |)k+p (L |x x0 |)k+1 ++ (k + p)! (k + 1)! j (Lh) j!
j k +1
la hoi tu, nen phan d cua no ma xuat hien trong bieu thc cuoi Chuoi so j =0 j! cung co the lam cho be tuy y khi k u ln. Theo tieu chuan Cauchy, day {yk (x)} hoi tu eu tren I en ham y (x). e chng minh y (x) la nghiem ch can qua gii han trong ang thc
x
yk+1(x) = y0 +
x0
f (t, yk (t))dt
V day ham {yk (x)} hoi tu eu, f lien tuc (eu) tren hnh ch nhat D nen day ham {f (t, yk (t))} hoi tu eu tren I en ham f (t, y (t)). Do o co the chuyen gii han qua dau tch phan e c ang thc (1.8). Vay y (x) chnh la nghiem cua bai toan Cauchy (1.7).
11
Suy ra
|y (x) z (x)| =
x x0
Lap lai cac bc qui nap nh tren, ta de dang chng minh c rang vi moi so t nhien k:
|y (x) z (x)| 2MLk |x x0 |k+1 , (k + 1)!
vi moi x I
Cho k + ta co |y (x) z(x)| = 0 tren I . Nh vay, mot cach a phng, nghiem y (x) la duy nhat.
f (x, y )
R2 .
y0
(x C )2 neu x C 0 neu x C
Noi cach khac, tnh duy nhat nghiem b vi pham. Nhan xet: Thc chat chng minh la dung nguyen ly anh xa co trong cac khong gian metric u. goi la anh xa co neu ton tai so (0, 1) sao cho vi moi cap eu co
d(T x, T y ) d(x, y )
: E E c phan t x, y E ta
gian metric
12
1 -3 -2 -1 -1 1 2 3
= 2 |y |,
y (0) = 0
trong o la ham lien tuc. b) Ham y = y (x, C ) thoa man phng trnh (1.3) vi moi gia tr cua C cho bi () khi (x0 , y0) chay khap D. Khi o he thc (x, y ) = C (hoac chnh ham quat cua phng trnh (1.3). so tuy y.
(x, y ))
+y = 0
nh ngha 1.3.2.
Nghiem cua phng trnh (1.3) ma tai moi iem cua no tnh chat duy nhat nghiem cua bai toan Cauchy c thoa man c goi la nghiem rieng.
Nghiem cua phng trnh (1.3) ma tai moi iem cua no tnh chat duy nhat nghiem cua bai toan Cauchy b vi pham c goi la nghiem ky d.
13
ta luon tm c C0 = (x0, y0) sao cho y = y (x, C0) la nghiem cua bai toan Cauchy tng ng. Noi cach khac, bang cach chon cac gia tr thch hp cho hang so, ta co the thu c cac nghiem rieng tuy y cua phng trnh, khong ke cac nghiem ky d. Giai (hay con goi la tch phan) mot phng trnh vi phan la tm tat ca cac nghiem (bieu thc nghiem tong quat) cua phng trnh o hoac nghiem cua bai toan Cauchy vi ieu kien ban au cho trc. V du: Tm nghiem rieng y (x) cua phng trnh y = 3y + x thoa ieu kien y (0) = 1. Ta de kiem tra rang nghiem tong quat cua phng trnh a cho la y = + Ce3x . 3 9 e tm nghiem rieng thoa ieu kien nh tren ta ch can thay cac gia tr ban au va tnh C . Suy ra C =
10 , 9 x 1
(x0 , y0 ) D ,
Nhan xet: T nh ngha nghiem tong quat, ta suy ra rang vi moi ieu kien ban au
nghiem can
Khi o ta thu c mot trng cac hng xac nh bi (1.3), va d nhien hng cua tiep tuyen cua ng cong tai moi iem trung vi hng cua trng tai iem o. Giai mot phng trnh vi phan dang (1.3) ve mat hnh hoc la tm tat ca cac ng cong sao cho tai moi iem cua no hng cua tiep tuyen trung vi hng cua trng. Ngc lai, cho trc ho ng cong
y = (x, C ) ( )
phu thuoc vao tham so C sao cho qua moi iem ch co duy nhat mot ng cong cua ho i qua. Ta se lap phng trnh vi phan nhan ho ng cong nay lam nghiem tong quat nh sau. ao ham hai ve cua phng trnh tren theo x, ta c
dy = (x, C ) dx x C
T phng trnh (), vi moi (x, y ) ta luon tm c duy nhat gia tr C = C (x, y ). Thay vao ang thc tren ta nhan c
y = (x, C (x, y )) =: f (x, y ) x
14
2 y(x) 1 3 2 1 1 x 2 3
1 2 3
Hnh 1.4: Trng hng cua phng trnh y va ay la phng trnh vi phan can tm. V du: Tm phng trnh vi phan cua ho ng cong sau:
y = Cx2
y x
= 2Cx.
y =2
(1.9)
c goi la phng trnh vi bien so phan ly (hay con goi phng trnh tach bien).
15
Cach giai: Cac ham M (x), N (y ) c gia thiet lien tuc tren cac khoang nao o. Khi o ch can tch phan hai ve cua (1.9) ta thu c tch phan tong quat cua no la
M (x)dx + N (y )dy = C
(1.10)
cung a c ve dang (1.9) vi bien so phan ly, bang cach chia hai ve cho M2 (x)N1 (y ) (vi gia thiet bieu thc nay khac 0)
N2 (y ) M1 (x) dx + dy = 0 M2 (x) N1 (y )
tc la
1 1 1 ln(1 + x2 ) + ln(1 + y 2 ) = C := ln C1 2 2 2
Vay tch phan tong quat cua phng trnh a cho la (1 + x2 )(1 + y 2) = C1 trong o C1 la hang so tuy y.
16
Phng trnh vi phan y = f (x, y ) c goi la thuan nhat (hay con goi ang cap) neu ham so ve phai la ham thuan nhat bac 0, tc la f (tx, ty ) = f (x, y ) vi moi t > 0. Nhan xet: Neu at u := y ta co f (x, y ) = f ( |x| , |x| y ) = f (1, u) =: g (u).
x |x|
Cach giai:
at y = xu, ta co
dy du = x + u. dx dx
T o
x du + u = g (u ) dx
du dx = g (u ) u x x du = ln g (u ) u C du g (u ) u
vi C = 0
Thay u = vao bieu thc tren ta tm c tch phan tong quat cua phng trnh thuan x nhat. V du: Giai phng trnh (x2 + y 2)dx + xydy = 0 Ta co the viet phng trnh a cho di dang
dy y x = dx x y
hay tng ng vi
dx udu = x 1 + 2u 2
17
Thay u =
y x
vi C = 0.
Khi o
d =f d =f
a + b a1 + b1 a + b a1 + b1
=g
va ay chnh la phng trnh dang thuan nhat. V du: Giai phng trnh (2x 4y + 6)dx + (x + y 3)dy = 0. Trc het ta xet he phng trnh sau
2x0 4y0 + 6 = 0 x0 + y0 3 = 0
Khi o phng trnh a cho c bien oi thanh phng trnh thuan nhat:
(2 4 )d + ( + )d = 0
18
Phng trnh nay chap nhan nghiem u = 1 va u = 2. e tm nghiem tong quat ta chia 2 ve cho 2 3u + u2:
d (1 + u)du =0 + 2 3u + u 2 3 2 d + du = 0 u2 u1
Tch phan 2 ve ta c
ln | | + ln |u 2|3 = ln C1 (u 1)2
hay
(u 2)3 =C (u 1)2
(1.11)
c goi la phng trnh vi phan toan phan neu ve trai cua no la vi phan toan phan cua ham nao o, tc la ton tai ham U (x, y ) sao cho
dU (x, y ) = P (x, y )dx + Q(x, y )dy
Nhan xet: ieu kien can va u e phng trnh (1.11) la phng trnh vi phan toan
phan la
P Q = y x
x y
hay
(1.12)
U (x, y ) =
x0
P (x, y0)dx +
19
trong o (x0 , y0) la mot iem nao o sao cho cac tch phan tren ton tai. V du: Giai phng trnh (x3 + xy 2)dx + (x2 y + y 3)dy = 0. Ta co P (x, y ) = x3 + xy 2 va Q(x, y ) = x2 y + y 3 nen
Q P = 2xy = y x
He thc nay chng to rang phng trnh a cho la phng trnh vi phan toan phan vi ham U (x, y ) co the chon la
x
U (x, y ) =
0
(x3 + xy 2 )dx +
0
(0.y + y 3 )dy
hay
x4 x2 y 2 y 4 + + U (x, y ) = 4 2 4
hay
x2 + y 2 = C
vi C 0
Ham (x, y ) nh the c goi la tha so tch phan cua phng trnh (1.11). ieu kien e la tha so tch phan la phai thoa man phng trnh:
(P ) = (Q) y x
Hay tng ng
Q
P = x y
P Q y x
( )
Khong co phng phap tong quat e giai phng trnh ao ham rieng nay. Tuy nhien trong mot vai trng hp ac biet ta co the tm c . Trng hp I: ch phu thuoc vao x. Gia s > 0, khi o chia hai ve cua () cho , ta c
d ln = dx
P y
Q x
=:
20
Vay trng hp nay ch thoa man khi ve phai cua ang thc tren khong phu thuoc vao y . Vi ieu kien nay, tha so tch phan cho bi:
(x) = exp (x)dx
(y )dy
c gia thiet khong phu thuoc vao x. trong o (y ) := P V du: Tm tha so tch phan roi giai phng trnh (2xy + x2 y + y 3/3)dx +(x2 + y 2)dy = 0. Ta co P (x, y ) = 2xy + x2y + y 3/3 va Q(x, y ) = x2 + y 2 nen
P y
P y
Q x
2x + x2 + y 2 2x =1 x2 + y 2
dx) = ex
la phng trnh vi phan toan phan. Tch phan phng trnh nay theo cong thc (1.12) ta c tch phan tong quat
yex (x2 + y 2 /3) = C
(1.13)
trong o p(x), q(x) la cac ham lien tuc tren khoang (a, b) nao o. Neu q(x) 0, ta co PTVP tuyen tnh thuan nhat:
y + p(x)y = 0
(1.14)
Cach giai: Ta co the tm nghiem y cua (1.13) di dang tch y = u(x)v(x) (phng phap Bernoully). Thay vao phng trnh (1.13) ta c
u v + uv + p(x)uv = q (x)
(1.15)
21
(1.16)
tc la giai phng trnh thuan nhat tng ng (1.14). Phng trnh nay co the viet di dang tach bien
dv = p(x)dx v
vi C1 = 0
hay
|v | = |C1 | exp
D nhien v = 0 cung la nghiem cua (1.14), nen nghiem tong quat cua phng trnh tuyen tnh thuan nhat la
v (x) = Ce
p(x)dx
(1.17)
p(x)dx
u=
Thay bieu thc cua u, v vao y ta thu c nghiem tong quat cua (1.13) la
y = e
p(x)dx
q (x)e
p(x)dx
dx + C
(1.18)
trong o C la hang so tuy y. V du: Tm nghiem cua phng trnh vi phan y + 3xy = x i qua iem (0, 4). Ta co p(x) = 3x nen p(x)dx = 3x2/2. Do o nghiem tong quat la
y = e3x = e3x
2 /2
xe3x
2 /2
dx + C = 1 2 + Ce3x /2 3 11 3
2 /2
1 3x2 /2 e +C 3
22
(1.19)
trong o la so thc nao o, c goi la phng trnh Bernoully 1. e giai phng trnh nay ta a ve giai phng trnh tuyen tnh (1.13) a xet trong muc trc. Ro rang vi = 0 hay = 1 th (1.19) a co dang phng trnh tuyen tnh. Neu = 0 va = 1 th at
z = y 1
Khi o
z = (1 )y y z
Chia hai ve cua (1.19) cho y , roi thay bieu thc cua z va c phng trnh vi phan tuyen tnh theo z:
z + (1 )p(x)z = (1 )g (x)
Nhan xet: Chu y rang ta phai xet rieng trng hp y = 0 trc khi chia hai ve cho
e tranh lam mat nghiem nay. V du: Giai phng trnh xy 4y = x2 y Ro rang ay la phng trnh Bernoully vi = 1/2 va y = 0 la mot nghiem cua phng trnh a cho. Gia s y = 0, chia hai ve cho xy 1/2 ta c
y 4 1 y 1/2 y y 2 = x x
at z = y ta c z
1 2
1 = y 1/2 y . 2
1 ln |x| + C 2
va nghiem y = 0.
1
23
(1.21)
trong o A, B la cac ham thuan nhat bac m va H la ham thuan nhat bac n. Chu y rang neu n = m 1 th phng trnh Darboux chnh la phng trnh thuan nhat. Trong trng hp tong quat, ta luon luon a phng trnh Darboux ve phng trnh Bernoully. That vay, at y = z.x, ta co
dy = xdz + zdx, xdy ydx = x2 d y = x2 dz x
Vi gia thiet xB (1, z) + H (1, z)xn+2m = 0, ta co the viet phng trnh cuoi cung di dang
B (1, z ) H (1, z ) dx + x= xn+2m dz A(1, z ) + zB (1, z ) A(1, z ) + zB (1, z )
ay la phng trnh Bernoully cua an x = x(z) xem nh ham theo z. V du: Giai phng trnh xdx + ydy + x2(xdy ydx) = 0 ay la phng trnh Darboux, at y = xz ta c
xdx + xz (xdz + zdx) + x4 dz = 0
hay T o ta co
ay la phng trnh Bernoully, giai phng trnh nay (sau khi a ve phng trnh tuyen tnh bac I) ta c nghiem la
1 = C (1 + z 2 ) + (1 + z 2 ) arctan z + z x2
vi C la hang so tuy y.
2
24
(1.22)
trong o p(x), q(x) va r(x) la cac ham lien tuc tren khoang (a, b) nao o. Nhan xet: Phng trnh Riccati khong phai bao gi cung giai c bang phep cau phng (tc la co the bieu dien nghiem di dang hu han cac phep lay tch phan cua cac ham tng minh nao o!). Trong vai trng hp ac biet nh p(x) 0 hay r (x) 0 ta a ve phng trnh tuyen tnh hoac phng trnh Bernoully. Tuy nhien ta co ket qua sau cho phep tch phan phng trnh Riccati neu biet mot nghiem nao o cua no. Menh e 1.4.1. Neu biet mot nghiem cua phng trnh Riccati (1.22) th co the a no
ve phng trnh Bernoully.
T o suy ra
va ay la phng trnh Bernoully. V du: Giai phng trnh y + 2y (y x) = 1 ay la phng trnh Riccati. De thay y = x la mot nghiem cua phng trnh a cho. Bay gi, at
y =x+z
2ex dx + C
ex , C + 2 ex2 dx
va y = x
25
BAI TAP
1. Giai cac phng trnh vi phan tach bien: (a) (b) (c) (d) (a) (b) (c) (d) (a) (b) (a) (b) (c) (d) (a) (b) (c) (d) (a) (b)
(xy 2 + 4x)dx + (y + x2 y )dy = 0 2x 1 y 2 + yy = 0 y = ex+y x2 y y y = y+1
2. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh vi phan thuan nhat sau
y 1 x 2xy y = 2 x y2 (y 2 3x2 )dy + 2xydx = 0 y xy = y ln x y = (x 2y + 9)dx = (3x y + 2)dy y =2 y+2 x+y1
2
4. Kiem tra cac phng trnh sau la phng trnh vi phan toan phan va giai chung
y dx + (y 3 + ln x)dy = 0 x ey dx + (xey 2y )dy = 0 2xydx + (x2 y 2)dy = 0 [(x + 1)ex ey ] dx = xey dy
5. Tm tha so tch phan roi giai cac phng trnh vi phan sau
(x + y 2 )dx 2xydy = 0 (y 2 6xy )dx + (3xy 6x2 )dy = 0 y (1 + xy )dx xdy = 0 xy ln ydx + (x2 + y 2 y 2 + 1)dy = 0
6. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh vi phan tuyen tnh sau
y 4y = x 2x2 xy + y = ex
26
(c) (d) (a) (b) (c) (a) (b) (c) (d) (a) (b) (c) (d)
1 cos x 2 y dx (2xy + 3)dy = 0 y y tan x =
8. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh Lagrange va Clairaut sau ay
y = xy + 12 xy y = ln y y = xy + y2+1 yy = 2y 2 x + 1
9. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh Lagrange va Clairaut sau ay
y = xy + 12 xy y = ln y y = xy + y2+1 yy = 2y 2 x + 1
(2.1)
trong o F la ham ba bien lien tuc trong mot tap m G R3 cung vi cac ao ham F rieng cua no, ngoai ra khong ong nhat bang khong.
y
2.1.1
Xet phng trnh dang (2.2) Gia s F (xem nh ham cua bien y ) lien tuc va co mot so hu han cac khong iem (chang han khi F la a thc). Khi o moi nghiem cua y = y (x) cua phng trnh (2.2) phai thoa y (x) = k, vi k la mot khong iem cua F . Do o y (x) = kx + C vi C la hang so tuy y; va ta co
F( yC )=0 x
(2.3)
28
Ngc lai, neu co ang thc (2.3) vi mot gia tr nghiem cua F = 0. Khi o
y = kx + C,
nao o th
k :=
yC x
phai la
y =k
do o F (y ) = 0. Noi cach khac, cong thc (2.3) cho ta nghiem tong quat cua phng trnh a cho. V du: Giai phng trnh y 2 y + 2 = 0. Phng trnh nay co nghiem la
yC x
2
yC + 2 = 0. x
hay x. (2.4)
Khi o, at p = y
dy dx
Xem x nh la ham cua p va gia s phng trnh nay co nghiem tong quat la x = g (p, C ). Khi o nghiem tong quat cua phng trnh (2.4) c cho di dang tham so
x = g (p, C ) y = f (x, p)
2.2. Trng hp tong quat Phng trnh Clairaut va phng trnh Lagrange
29
2.1.3
f (x)dx + C .
Trng hp ta khong giai ra c y nhng co the tm mot phep tham so hoa phng trnh () gom
x = (t) y = (t)
sao cho
F ((t), (t)) = 0
(t) = y =
so
+ cos y x = 0
= t, x = ln t + cos t dy = tdx
ta co
va
Suy ra
y=
1 dx = ( sin t)dt t
2.2 Trng hp tong quat Phng trnh Clairaut va phng trnh Lagrange
2.2.1 Tham so hoa tong quat:
Trong phan nay ta xet mot so phng trnh vi phan cha giai ra oi vi ao ham F (x, y, y ) = 0 (2.5)
30
va y
= (u, v )
sao cho
F [(u, v ), (u, v ), (u, v )] = 0
Ta co the tham so hoa phng trnh bang cach at x = x, y = p va y = p2 px + (xem x va p la hai tham so). Khi o, vi phan ang thc cuoi ta c
dy = (x p)dx + (2p x)dp
x2 2
e y rang dy = pdx, t ang thc tren, neu 2p x = 0 ta co Do o nghiem tong quat cua phng trnh a cho la
y= x x2 + Cx + C 2 2
dp = 1, dx
suy ra p = x + C .
Neu 2p x = 0 ta co p = , thay vao bieu thc tham so hoa ta co nghiem 2 nghiem nay la nghiem ky d.
y=
x4 , 2
2.2. Trng hp tong quat Phng trnh Clairaut va phng trnh Lagrange
31
(2.6)
trong o, noi chung, f la mot ham phi tuyen. Ta se tm nghiem tong quat cua phng trnh nay bang cach at p = y . Khi o
y = px + f (p)
T o ta suy ra dp = 0 hay x + f (p) = 0. Neu dp = 0 th p = C , thay vao (2.6) ta c nghiem tong quat
y = Cx + f (C ) ( )
va ay la mot ho ng thang. Neu x + f (p) = 0, cung vi (2.6), ta thu c mot nghiem cho di dang tham so
x = f (p) y = pf (p) + f (p)
Ngi ta chng minh rang neu f (p) lien tuc va khac khong th nghiem cho di dang tham so la bao hnh cua ho ng thang (). V du: Xet phng trnh y = (x 1)y y 2 ay la phng trnh Clairaut vi f (t) = t2 t. Thay the y bi C ta c nghiem tong quat la ho ng thang
y = C (x 1) C 2
y=
(x 1)2 4
(xem Hnh
32
-3
-3
(2.7)
c goi la phng trnh Lagrange 1. Gia s (y ) = y , neu khong phng trnh a cho la phng trnh Clairaut ma ta a xet tren ay. Cung tng t nh trng hp phng trnh Clairaut, ta at p = y . Khi o phng trnh (2.7) tr thanh
y = (p )x + (p ) ( )
Tch phan phng trnh tuyen tnh nay theo phng phap a biet ta c nghiem tong quat x = h(p, C ), vi C la tham so tuy y. Ket hp vi () ta co nghiem tong quat cua (2.7) cho di dang tham so tham so hoa theo tham so p:
y = (p)h(p, C ) + (p) x = h(p, C )
1
J.L.Lagrange (1736 1813) la nha toan hoc noi tieng ngi Phap.
33
Nhan xet: Chu y rang ng vi cac gia tr cua tham so p = pi (trong o pi la nghiem cua phng trnh (p) p = 0) ta cung nhan c cac nghiem cua phng trnh (2.7). Tuy theo tng trng hp nghiem nay co the la nghiem ky d hoac khong. V du: Giai phng trnh y = xy 2 y . at p = y , khi o
y = xp2 p
Vi phan hai ve cua ang thc nay theo x vi chu y dy = pdx, sau khi thu gon ta c
(p2 p)dx + (2px 1)dp = 0
dx 2 1 + x= dp p 1 p(p 1) C + p ln p (p 1)2
x=
Thay vao bieu thc cua y ta c nghiem tong quat dang tham so:
x= y=
C +pln p (p1)2 (C +pln p)p2 (p1)2
Trong muc nay ta xet trng hp PTVP cap I dang tong quat
F (x, y, y ) = 0
(2.8)
Noi chung ta khong luon luon viet phng trnh nay di dang giai ra c oi vi ao ham. ieu o cho thay rang tnh chat duy nhat nghiem cua phng trnh vi phan (2.8), vi ieu kien ban au (x0 , y0), khong phai luc nao cung c bao am. Noi cach khac, qua iem (x0, y0) R2 co the co nhieu nghiem cua (2.8) i qua.
34
2
co nghiem ky d la parabol (xem hnh 2.1). Tai moi iem doc theo parabol nay co ton tai mot nghiem khac ma o th la ng thang tiep xuc vi parabol noi tren tai iem o. nh ly sau ay khang nh s ton tai va duy nhat nghiem trong trng hp tong quat.
th phng trnh (2.8) co duy nhat mot nghiem y = y (x) lp C 1 trong lan can cua x0 thoa ieu kien ban au:
y (x0 ) = y0
sao cho
y (x0 ) = p0
an, do o phng trnh (2.8) xac nh duy nhat ham p = f (x, y ) lp C 1 sao cho p0 = f (x0 , y0 ). Khi o ta co phng trnh vi phan dang giai ra c oi vi ao ham
dy = f (x, y ) dx
Chng minh: Cac gia thiet trong nh ly tren chnh la cac gia thiet cua nh ly ham
trong o f kha vi lien tuc. Tnh chat nay manh hn ieu kien Lipchitz nen theo nh ly ton tai va duy nhat nghiem (cho phng trnh a giai ra oi vi ao ham), ta thay co ton tai duy nhat mot nghiem y = y (x) thoa ieu kien ban au y (x0) = y0.
Ta goi M R3 la sieu mat cho bi phng trnh F (x, y, p) = 0 va gia s : M R2 , (x, y, p) = (x, y ) la phep chieu t nhien theo toa o p. Khi o cac iem ky d cua anh xa cho bi he phng trnh
F (x, y, p) = 0 F =0 p ( )
35
(2.9)
Phng trnh nay xac nh mot ng cong trong R2, c goi la ng cong biet lap (discriminant) hay pbiet tuyen cua phng trnh (2.8). Vay e tm nghiem ky d theo pbiet tuyen trc het ta tm p biet tuyen cho bi he (), sau o th xem biet tuyen co phai la nghiem cua phng trnh (2.8) hay khong. Cuoi cung trong so cac nghiem nay chon ra cac nghiem ma doc theo no tnh duy nhat b vi pham; o chnh la nghiem ky d. V du: Tm nghiem ky d cua phng trnh y = 2xy y 2 Ta co biet tuyen cho bi
y = 2xp p2 , 2x 2p = 0
T o biet tuyen la parabol y = x2 trong mat phang (x, y ). Tuy nhien, y = x2 lai khong phai la nghiem cua phng trnh a cho, nen phng trnh khong co nghiem ky d.
x2 2
x2 4
Do o vi moi iem (x0 , y0) tren parabol nay, i.e. y0 = 0 , ta xet phng trnh theo 4 C: x2 x2 y0 = Cx0 + C 2 + 0 hay C 2 + x0 C + 0 = 0
2 4
C =
x0 , 2
36
(2.10)
ta co the tm nghiem ky d cua no thong qua viec tm cac C biet tuyen, tc la ng cong trong R2 xac nh bang cach kh C t he
(x, y, C ) = 0 (x, y, C ) = 0 C
(2.11)
cua ho ng cong (2.10) th no la mot nghiem ky d cua phng trnh (2.8). Do o e tm nghiem ky d cua (2.8) trc het ta tm C biet tuyen cua no. Biet tuyen o la ng cong R(x, y ) = 0 nhan c bang cach kh C t he (2.11). Sau o , th xem co nhanh nao cua C biet tuyen la bao hnh cua ho ng cong (2.10) hay khong; neu co, o chnh la nghiem ky d cua phng trnh. Chu y: Neu ham trong (2.10) co cac ao ham rieng cap I theo x va y b chan va khong ong thi bang khong th C biet tuyen la bao hnh cua ho nghiem tong quat (2.10); noi cach khac C biet tuyen la nghiem ky d. 4 2 8 V du: (xem [1]) Tm nghiem ky d cua phng trnh Lagrange x y = 9 y y3 27 Phng trnh Lagrange nay co tch phan tong quat la (y C )2 = (x C )3. Do o biet tuyen cho bi he
(y C )2 = (x C )3 2(y C ) = 3(x C )2
Nhan xet: Co the kiem tra khong kho (xem [1]) rang neu C biet tuyen la bao hnh
37
Kh C ta c
y = x, 4 y =x
4 27
Ch co y = x la bao hnh nen no la nghiem ky d. Con ng thang y = x cha 27 cac iem ky d cua nghiem tong quat (xem Hnh 2.3).
Y=x - 4/27
x Y=
4 2 8 y y3 9 27
38
BAI TAP
1. Giai cac phng trnh vi phan sau ay (a) (b) (c) (d) (a) (b) (c) (d) (a) (b) (c) (d)
y 2 (x + y )y + xy = 0 y 3 yy 2 x2 y + x2 y = 0 xy 3 = 1 + y y 3 + y 3 = 3yy
2. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh Lagrange va Clairaut sau ay
y = xy + 12 xy y = ln y y = xy + y2+1 yy = 2y 2 x + 1
y n1 = y n y = f (x, y1, . . . , yn ) n
(3.3)
Xem y := (y1, . . . , yn)T , f (x, y ) := y2, . . . , yn, f (x, y1, . . . , yn )T la cac vector-ham ta co the viet lai (3.3) di dang n gian y = f (x, y ) (3.4)
40
nh ly 3.1.1 (nh ly ton tai va duy nhat nghiem cho PTVP cap cao). Gia s vector-
Khi o bai toan Cauchy vi ieu kien ban au (3.5) co mot nghiem duy nhat tren oan b I := [x0 h, x0 + h], vi h := min(a, M ) va M := max(x,y)G ||f (x, y )||.
oi bi chuan trong Rn . Nhan xet: Ta cung nh ngha cac loai nghiem cua phng trnh vi phan cap cao tng t nh trong chng I. Chang han, nghiem ky d cua (3.2) la nghiem ma tai moi iem cua no tnh chat duy nhat nghiem b vi pham. Ta goi nghiem tong quat cua (3.2) la ho cac ham (x, C1, . . . , Cn ) phu thuoc (mot cach lien tuc) vao n hang so tuy y C1, . . . , Cn. Vi moi bo gia tr cua n tham so nay ta nhan c mot nghiem rieng cua phng trnh. V du: Nghiem tong quat cua phng trnh y = y la y (x) = C1 ex + C2ex . No phu thuoc vao hai hang so tuy y C1 va C2.
Chng minh: Tng t nh trong trng hp PTVP cap I, ch can thay gia tr tuyet
3.1.3 Mot so phng trnh vi phan cap cao giai c bang cau phng:
a) Phng trnh F (x, y (n)) = 0
Phng trnh nay ch phu thuoc vao bien oc lap va ao ham cap cao nhat. Trong trng hp co the giai ra oi vi ao ham:
y (n) = f (x)
41
f (x)dx + C1 dx
x x0 x
f (x)dx + C1 (x x0 ) + C2
C1 (x (n1)!
.................... y=
x0 n C2 + (n2)! (x
dx . . .
x0
f (x)dx +
x0 )n1 +
lan
x0 )n2 + + Cn1 (x x0 ) + Cn
khi o ta co V vay
Lap lai qua trnh tren sau n bc, ta thu c nghiem tong quat cho di dang tham so
x = (t), y = m (t, C1 , . . . , Cn )
th, bang cach at z := y(n1), co the viet lai phng trnh di dang sau:
z = f (z )
ay la phng trnh vi phan cap I theo z, gia s nghiem la trng hp tren vi phng trnh
y (n1) = g (x, C )
z = g (x, C ),
ta tr lai
vi C la tham so.
42
Neu co the tham so hoa
y (n1) = (t),
y (n) = (t)
Do o
x=
=y +1 z = 1.
at z = y ta co phng trnh z
z = C1 ex 1
Do o, ta c phng trnh
y = C1 ex 1 x2 + C2 x + C3 2
= f (z )
th ta co
2 z z = 2 f (z )z d((z )2 ) = 2f (z )dz
f (z )dz + C1
43
Thay z = y (n2) vao phng trnh nay ta tr lai trng hp a). V du: Giai phng trnh y (4) = y . at z = y ta thu c phng trnh
z =z
dp dy
Thay cac bieu thc tren vao phng trnh ban au ta thu c phng trnh vi phan cap n 1 theo an p = p(y )
G(y, p, p , . . . , p(n1) ) = 0
44
ta thay p = y th thu c phng trnh dang F (y, y ) = 0 ma la phng trnh vi phan cap I. V du: Giai phng trnh (1 + y 2)yy = (3y 2 1)y 2 at p = y nh a trnh bay, phng trnh a ve dang
(1 + y 2)yp dp = (3y 2 1)p2 dy
Chia 2 ve cho p (vi gia thiet p = 0) va viet lai di dang phng trnh tach bien
dp 3y 2 1 = dy p (1 + y 2 )y
py = C1 (1 + y 2 )2
yy = C1 (1 + y 2 )2
T a noi phng trnh vi phan F (x, y, y , . . . , y (n)) = 0 la thuan nhat theo an ham y va cac ao ham cua no neu F la ham thuan nhat (bac m nao o) theo cac bien y, y , . . . , y (n). Tc la
F (x, ty, ty , . . . , ty (n) ) = tm F (x, y, y , . . . , y (n))
= uy
Khi o ta co
Nh tnh thuan nhat, phng trnh a cho co the viet lai dang
y mF (x, 1, u, u + u2 , . . . , g (u, u , . . . , u(n1) )) = 0
45
ay la phng trnh cap n 1 cua an ham u = u(x), gia s co nghiem tong quat la
u = u(x, C1 , . . . , Cn1)
Khi o t y
y = exp
= uy
ay la phng trnh thuan nhat (cap 2) theo y va cac ao ham cua no. at y giong nh tren, ta co
y = y (u + u 2 ) x2 u + 2xu 1 = 0
= uy
Thay vao va rut gon cho y 2 (gia s y = 0) ta c phng trnh tuyen tnh bac nhat: vi nghiem tong quat la
u=
x + C1 x2
(3.6)
()
sao cho phu thuoc vao n k hang so tuy y Ck+1, . . . , Cn va khong phu thuoc vao cac ao ham cap > k (nhng nhat thiet phai co mat y(k)). Neu t he n k phng trnh nhan c bang cach lay vi phan he thc () theo x n k lan va chnh he thc o ta co the nhan c phng trnh a cho (bang cach kh cac tham so) th he thc () c goi la tch phan trung gian cua phng trnh (3.6). Neu k = n 1, tc la he thc ch cha mot tham so C
(x, y, y , . . . , y (n1) , C ) = 0
th ta goi la tch phan au. Nhan xet: Tch phan trung gian thc chat la mot phng trnh vi phan cap k a cha san n k hang so tuy y Ck+1, . . . , Cn. Nghiem tong quat cua no con cha k hang so mi la C1, . . . , Ck ; tc la cha tat ca n hang so, va o cung la nghiem tong quat cua phng trnh ban au (3.6). Vay tch phan trung gian cho phep a viec giai phng trnh vi phan cap cao ve giai phng trnh cap thap hn.
46
Gia s a tm c tch phan tong quat cua phng trnh nay (x, z, Ck+1 , . . . , Cn ) = 0. Khi o, ta co tch phan trung gian cua phng trnh a cho la
(x, y (k) , Ck+1, . . . , Cn ) = 0
ay la phng trnh vi phan cap k, nghiem cua no cho ta tch phan tong quat cua phng trnh ban au. V du: Giai phng trnh y xy + y = 0. at z = y ta thu c phng trnh
z xz + z = 0
(3.7)
trong o cac pj (x) va g (x) la cac ham (thc) nao o theo bien x. Neu g (x) 0 th phng trnh (3.7) c goi la phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat.
tai iem x0 I .
47
va at: (3.8)
L = p0 D n + p1 D n 1 + + pn 1 D + pn
goi la toan t vi phan cap n va khi o (3.7) viet lai di dang sau, goi la dang toan t cua phng trnh (3.7)
L(y ) = g
0,
phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat tng ng viet mot
L(u) = 0
(3.9)
Nhan xet:
L la toan t tuyen tnh tren khong gian cac ham (kha vi) v L(u + v ) = L(u) + L(v ), vi u, v la hai ham kha vi va , la hai so tuy y. Do o giai phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat la tm khong gian con ker(L).
tnh thuan nhat (3.9). Khi o, vi C1 , C2 la hai hang so bat ky, C1 u1 + C2 u2 cung la nghiem cua (3.9).
Menh e 3.2.1. Gia s u1 va u2 la hai nghiem tuy y cua phng trnh vi phan tuyen
He qua 3.2.1. Tap tat ca cac nghiem cua phng trnh (3.9) co cau truc khong gian
vector.
nh ngha 3.3.1. Ta noi cac ham u1(x), u2(x), . . . , un(x) la oc lap tuyen tnh tren
neu khong ton tai cac hang so C1, C2, . . . , Cn khong ong thi bang khong sao
C1 u 1 + + Cn u n 0
vi moi x (a, b) Ngc lai, cac ham u1(x), u2(x), . . . , un(x) c goi la phu thuoc tuyen tnh tren (a, b) neu co the chon c cac hang so Cj khong ong thi bang khong sao cho ang thc tren xay ra vi moi x (a, b).
cho
Menh e 3.3.1. Neu u1(x), u2(x), . . . , un(x) la cac ham kha vi en cap n 1 va phu
thuoc tuyen tnh tren (a, b) th nh thc
u1 (x) u1 (x) u1
(n1)
. . .
u2 (x) u2 (x)
(n1)
. . .
...
un (x) un (x)
(n1)
. . .
=0
vi moi x (a, b)
(3.10)
(x) u2
(x) un
(x)
48
nh ngha 3.3.2. nh thc ve trai cua (3.10) c goi la nh thc Wronski cua
n
ham u1(x), u2(x), . . . , un(x) va thng c ky hieu la W (x) hay W [u1, . . . , un]
Chng minh: Theo gia thiet cua menh e, co ton tai cac hang so Cj khong ong thi
bang khong sao cho
C1 u 1 + + Cn u n 0
vi moi x (a, b)
Cj
ao ham ang thc nay theo bien x n 1 lan, ta thay cac trnh tuyen tnh thuan nhat sau (vi x co nh nao o)
C1 u1 (x) + + Cn un (x) C1 u1 (x) + + Cn un (x) (n1) (n1) C1 u 1 (x) + + Cn un (x)
=0 =0 =0
V he thuan nhat nay co nghiem khong tam thng nen nh thc cua ma tran cua he phai bang khong.
oc lap tuyen tnh tren (a, b).
He qua 3.3.1. Neu W (x) = 0 tai x nao o thuoc (a, b) th he ham {u1(x), u2(x), . . . , un(x)}
V du: He ham {1, x, x2, , xn1 } la oc lap tuyen tnh tren khoang bat ky v
W (x) = 1 x xn1 0 1 (n 1)xn2 0 0
1 2
.. .. . . . . .
(n 1)!
n
.. .
= 1.1!2! . . . (n 1)! = 0
vi moi x R
V du: He ham {ek , ek , , ek } la oc lap tuyen tnh tren khoang bat ky neu cac
so k1, k2, . . . , kn la khac nhau tng oi mot.
n
nh ly 3.3.2. Gia s cac ham pj (x) la lien tuc va p0 (x) = 0 tren khoang (a, b). Khi o
nghiem u1 (x), u2 (x), . . . , un (x) cua phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat (3.9) la oc lap tuyen tnh neu va ch neu nh thc Wronski W [u1(x), u2 (x), . . . , un(x)] = 0, x (a, b).
W [u1 (x), u2 (x), . . . , un (x)] = 0, x (a, b) th theo he qua tren, cac nghiem u1(x), u2(x), . . . , un(x) la oc lap tuyen tnh. Ngc lai, gia s co x0 (a, b) ma W (x0 ) = 0. Khi o he tuyen tnh thuan nhat sau co nghiem khong tam thng C1 u1 (x0 ) + + Cn un (x0 ) C1 u1 (x0 ) + + Cn un (x0 ) (n1) (n1) C1 u 1 (x0 ) + + Cn un (x0 ) =0 =0 =0
49
Goi (C1, . . . , Cn) la mot nghiem nh the va at u(x) = C1u1(x) + + Cn un(x). Ro rang u(x) cung la mot nghiem cua cua (3.9) thoa ieu kien ban au u(x0) = 0, u (x0 ) = 0, . . . , u(n1) (x0 ). Mat khac nghiem tam thng u 0 cung thoa ieu kien nay. Do o, theo nh ly ton tai va duy nhat nghiem ta phai co
C1 u1 (x) + + Cn un (x) 0
tc la cac u1(x), u2(x), . . . , un(x) la phu thuoc tuyen tnh: trai gia thiet.
nh ngha 3.3.3. He gom n nghiem u1(x), u2(x), . . . , un(x) oc lap tuyen tnh tren
(a, b)
c goi la he nghiem
nh ly 3.3.3 (Cau truc nghiem cua phng trnh tuyen tnh thuan nhat). Gia s
nhat (3.9). Khi o nghiem tong quat cua (3.9) co dang
u(x) = C1 u1 (x) + + Cn un (x)
{u1 (x), u2 (x), . . . , un (x)} la he nghiem c ban cua phng trnh vi phan tuyen tnh thuan
(3.11)
Chng minh: Ro rang vi C1, . . . , Cn la cac hang so bat ky, ve phai cua (3.11) la nghiem cua (3.9). Ngc lai, gia s v(x) la nghiem cua (3.9) thoa ieu kien ban au (vi x0 (a, b) nao o)
v (x0 ) = v0 , v (x0 ) = v0 , . . . , v (n1) (x0 ) = v0
(n1)
V cac u1(x), u2(x), . . . , un(x) lap thanh he nghiem c ban nen W (x0) = 0, tc la nh thc cua ma tran he so cua he phng trnh tren khac khong. V the, co ton tai (va 0 0 duy nhat) cac so C1 , . . . , Cn ma la nghiem cua he nay. at
0 0 u1(x) + + Cn un (x) u(x) = C1
v (x).
Do o
quat cua phng trnh vi phan tuyen tnh khong thuan nhat (3.7) bang tong cua mot nghiem rieng y0 (x) nao o cua no va nghiem tong quat cua phng trnh thuan nhat tng ng.
nh ly 3.3.4 (Nghiem cua phng trnh tuyen tnh khong thuan nhat). Nghiem tong
50
Chng minh: Gia s y (x) la nghiem tuy y cua phng trnh khong thuan nhat L(y ) = g va {u1(x), u2(x), . . . , un(x)} la he nghiem c ban cua phng trnh thuan nhat tng ng. Theo gia thiet ta co L(y0) = g ; t o suy ra L(y y0) = 0. Noi cach khac, y y0 la nghiem cua phng trnh thuan nhat tng ng. Theo nh ly 3.3.3, ton tai cac hang so C1, . . . , Cn sao cho y y0 = C1 u1(x) + + Cnun (x) =: u(x). V vay, y = y0 + u(x). V du: Cho phng trnh y
De thay cos 2x va sin 2x la hai nghiem oc lap tuyen tnh cua phng trnh thuan nhat tng ng y + 4y = 0. Mot nghiem rieng cua phng trnh a cho ban au la y0 = 1 ex . Do o nghiem tong quat cua phng 5 trnh a cho la trong o C1, C2 la hai hang so tuy y.
1 y = C1 cos 2x + C2 sin 2x + ex 5 + 4y = ex .
Menh e 3.3.2 (Nguyen ly chong chat nghiem). Gia s y1, y2 la nghiem rieng cua phng trnh L(y ) = g1 , L(y ) = g2 tng ng. Khi o
y := y1 + y2
vi g := g1 + g2 .
thuan nhat trong trng hp ham g (x) ve phai co dang tong cua cac ham n gian. V du: Tm nghiem rieng cua phng trnh y + y = x + cos 3x. Ta tm cac nghiem rieng cua cac phng trnh y + y = x va y + y = cos 3x. De thay phng trnh th nhat co nghiem rieng la y1 = x; con phng trnh th hai co mot nghiem rieng (xem muc 3.4.2) la y 2 = 1 cos 3x. Do o mot nghiem rieng cua 8 phng trnh a cho la
y =x 1 cos 3x 8
Nhan xet: Menh e nay giup ta tm nghiem rieng cua phng trnh tuyen tnh khong
.. .
u2 (x) u2 (x)
(n2)
.. .
...
un (x) un (x)
(n2)
.. .
51
(thc ra, ve phai sinh ra cac nh thc ma co hai dong giong nhau nen bang khong). Ngoai ra, do nen co the viet lai tc la
p0 uk = p1 uk
(n) (n1)
pn 1 u k pn u k
p1 dW = W dx p0
x x0
p1 dx} p0
(3.12)
ay W (x0 ) la gia tr cua nh thc Wronski tai x0 (a, b) nao o (p0 c gia s luon khac khong tren (a, b)). He thc (3.12) c goi la ong nhat thc Abel 1. T he thc nay co the thay rang neu W (x) triet tieu du ch tai mot iem th se ong nhat bang khong.
Tm phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat biet he nghiem c ban cua no:
e n gian, ta xet trng hp PTVP cap II. Cho trc he nghiem c ban {y1, y2}, ta se tm phng trnh vi phan dang
y + p(x)y + q (x)y = 0
nhan y1, y2 lam nghiem. Neu y la nghiem tong quat cua phng trnh nay th
W [y1 , y2 , y ] = y1 y2 y y1 y2 y y1 y2 y =0
3.3.2 Phng phap bien thien hang so tm nghiem rieng cua phng trnh khong thuan nhat
Nh a biet, nghiem tong quat cua phng trnh vi phan tuyen tnh khong thuan nhat bang tong cua mot nghiem rieng cua no va nghiem tong quat cua phng trnh thuan nhat tng ng. Van e at ra la tm nghiem rieng nay. Mot trong nhng phng phap thng dung e giai quyet bai toan nay la phng phap bien thien hang so e tm nghiem rieng cua phng trnh khong thuan nhat biet nghiem tong quat cua phng trnh thuan nhat.
1
52
Gia s u1(x), u2(x), . . . , un(x) la cac nghiem oc lap tuyen tnh cua phng trnh thuan nhat
L(u) = 0
Khi o, nghiem tong quat cua no la u(x) = C1u1(x) + + Cn un(x). Bay gi xem cac hang so C1 , C2, . . . , Cn nh la cac ham theo bien x, ta tm cac ham nay sao cho
y (x) = C1 (x)u1 (x) + + Cn (x)un (x)
thoa man phng trnh khong thuan nhat (3.13) Mot cach tong quat ta thay y (x) cung vi cac ao ham en cap n cua no vao phng trnh tren e tm cac ham Cj (x). V ta ch co mot phng trnh vi phan trong khi co n an la cac ham Cj (x) nen ta co the chon them n 1 he thc khac gia cac Cj (x) mien la u e giai cac ham nay. Cu the, ta se chon cac Cj (x) thoa n 1 he thc sau:
L(y ) = y (n) + p1 (x)y (n1) + + pn1 (x)y + pn (x)y = g (x) C1 u1 (x) + + Cn un (x) C1 u1 (x) + + Cn un (x) (n2) (n2) C1 u 1 (x) + + Cn un (x) =0 =0 =0
V the
(n)
+ C1 u 1
(n1)
( )
()
V cac ham u1(x), u2(x), . . . , un(x) la oc lap tuyen tnh nen he n phng trnh () va () u e xac nh duy nhat C1 (x), . . . , Cn (x) theo u1 (x), u2 (x), . . . , un (x). T o ta tm c C1(x), . . . , Cn(x). V du: (n = 2) Cho phng trnh
y + p(x)y + q (x)y = g (x)
Gia s y1, y2 la hai nghiem oc lap tuyen tnh tren khoang I cua phng trnh y + p(x)y + q (x)y = 0. Tm nghiem rieng di dang y r = C1 (x)y1 (x) + C2 (x)y2 (x). Ta co yr = C1 y1 + C1 y1 + C2 y2 + C2 y2 . Ta chon C1 , C2 sao cho trc het:
C1 y 1 + C2 y 2 = 0
53
Khi o yr
= C1 y 1 + C2 y 2 + C1 y 1 + C2 y 2 .
C1 y1 + C2 y2 = g (x)
Do o ta co he
va C1 =
trong o W [y1, y2] = y1y2 y1y2 luon khac khong tren I . Tch phan cac phng trnh nay ta thu c nghiem rieng
yr (x) = y1 (x) y2 g dx + y2 (x) W [y1 , y2 ] y1 g dx W [y1 , y2]
(3.14) (3.15)
vi D nh thng le ky hieu cho toan t (anh xa) tuyen tnh cac nghiem (phc) cua phng trnh
n + A1 n1 + + An1 + An = 0
d . dx
ma c goi la phng trnh ac trng cua (3.15). Khi o, mot cach hnh thc co the viet (3.16) di dang (do tnh chat giao hoan cua D va phep nhan vi hang so)
(D k1 )(D k2 ) . . . (D kn )y = 0
54
Phng trnh nay c thoa man oi vi moi nghiem cua cac phng trnh vi phan bac nhat sau
(D k 1 )y = 0 , (D k 2 )y = 0 , . . . , (D k n )y = 0
Bo e 3.4.1. Tap cac ham ek x , ek x , . . . , ek x la oc lap tuyen tnh tren R neu cac kj
1 2 n
n1 k 1 x n1 k 2 x n1 k n x k1 e k2 e kn e
.. .
ek2 x k2 ek2 x
.. .
...
ekn x kn ekn x
.. .
= e(k1 ++kn )x
1 k1
n1 n1 n1 k1 k2 kn
.. .
1 k2
.. .
...
1 kn
.. .
= e(k1 ++kn )x
i>j
(k i k j ) = 0
kj
55
Nghiem cua phng trnh nay co the tm di dang trong o V (x) la ham can xac nh. Ta co:
(D a)m eax V (x) = (D a)m1 eax DV (x) = (D a)m2 eax D 2 V (x) = = eax D m V (x)
Do o y = eax V (x) la nghiem cua (3.15) neu D mV (x) = 0. Vay V (x) phai la a thc bac m 1 theo x va nghiem can tm la
y = (C1 + C2 x + + Cm xm1 )eax
Trong trng hp nghiem boi a = + i la so phc th phng trnh ac trng (gia s cac he so eu thc) cung co nghiem boi la i vi cung so boi nh a. Khi o ta khi o ve trai cua phng trnh (3.16) cha nhan t dang (D + i )m(D i )m . Lap luan tng t ta cung tm c nghiem la
y = (C1 + C2 x + + Cm xm1 )eax cos x + (C1 + C2 x + + Cm xm1 )eax sin x
vi 2m hang so tuy y. V du: Nghiem tong quat cua phng trnh y (4) + 2y (C3 + C4 x) sin x.
+ y = 0 la y = (C1 + C2 x) cos x +
56
b) Neu la nghiem boi k cua phng trnh ac trng th nghiem rieng co the tm di dang
yr = xk ex Qm (x)
trong o Qm (x) la a thc tong quat bac m ma ta phai xac nh cac he so cua no. V du: Tm nghiem rieng cua phng trnh
y 3y + 2y = (3 4x)ex
2 3 + 2 = 0
Giai ra ta c A = 2 va B = 1, khi o nghiem rieng la yr = xex (2x + 1). Cuoi cung, nghiem tong quat cua phng trnh a cho la y = C1ex + C2e2x + xex (2x + 1).
b) Neu + i la nghiem boi k cua phng trnh ac trng th nghiem rieng co the tm di dang
yr = xk ex {R(x) cos x + S (x) sin x}
trong o R(x), S (x) la hai a thc co bac bang max{deg(P ), deg(Q)} ma cac he so cua chung c tm nh phng phap he so bat nh. V du: Tm nghiem rieng cua phng trnh y + y = 4x sin x Phng trnh ac trng co nghiem la i va + i = i la nghiem n (boi 1) cua no nen nghiem rieng co dang
yr = x[(Ax + B ) cos x + (Cx + D ) sin x]
57
V the, nghiem rieng la yr = x(x cos x + sin x) va nghiem tong quat cua phng trnh a cho la
y = C1 cos x + C2 sin x + x(sin x x cos x)
Chu y:
Neu g (x) khong co cac dang ac biet tren nhng co the viet thanh
g (x) = g1 (x) + + gm (x)
trong o yj la nghiem rieng tng ng vi gj . V du: Tm nghiem tong quat cua phng trnh y y = 5ex sin 2x. Ta lan lt tm nghiem rieng cua cac phng trnh y y = 5ex va y y = sin 2x theo phng phap tren. Ket qua ta c hai nghiem rieng la y1 = 5xex va 1 1 y2 = sin 2x cos 2x. Do o nghiem rieng cua phng trnh a cho la yr = y1 + y2 =
5 10 1 1 cos 2x. 5xe + sin 2x 5 10
x
58
BAI TAP
1. Giai cac phng trnh vi phan cap cao sau ay: (a) (b) (c) (d) (e) (a) (b) (c)
x ey + y = 0 y 2 + 2yy = 0 y y =x x 2 2 y +x =1 y = ay (1 + y 2 )
2. Giai cac phng trnh vi phan tuyen tnh cap II biet mot nghiem rieng cua no
x2 (ln x1)y xy + y = 0, biet rang no co mot nghiem rieng dang y (x) = x (2x x2 )y + (x2 2)y + 2(1 x)y = 0, co mot nghiem rieng dang y (x) = ex (2x x2 )y + 2(x 1)y 2y = 2, y1 (x) = 1 va y2 (x) = x y (1) = 0, y (1) = 1,
biet rang no
(HD: Neu phng trnh thuan nhat y + p(x)y + q(x)y = 0 co mot nghiem rieng khac khong y1(x) th mot nghiem rieng khac oc lap tuyen tnh vi y1(x) la 1 p(x)dx e y2 (x) = y1 (x) dx) 2
y1 (x)
3. Giai cac phng trnh tuyen tnh he so hang sau ay (a) (b) (c) (d) (e) (f) (a) (b) (c) (d) (a)
y 7y + 6y = sin x y + 9y = 6e3x y 9y + 20y = x2 e4x y 3y = e3x 18x y + y = x2 cos2 x 18x y 4y + 4y = e2x cos2 x
4. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh vi phan sau ay:
ex ex + 1 y + y = tan x y y =
y + 2y + y = 3ex x + 1 1 y + 5y + 6y = 2x e +1
5. Tm phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat cap II biet he nghiem c ban:
{x3 , x4 }
59
{x, xex }
6. Tm nghiem tong quat cua cac phng trnh vi phan sau ay:
y 4y y + 4y = 0 y (4) 5y + 4y = 0 y 2y + 4y = 0 y 4y = 7e2x + x, y y
7. Giai cac bai toan gia tr ban au vi y (0) = 1, y (0) = 3 + 4y = 34 cos x + 8, vi y (0) = 3, y (0) = 2 + y = 5 sin2 x, vi y (0) = 2, y (0) = 4
y + ay + by = 0
8. Vi cac gia tr nao cua cac so thc a, b th phng trnh (a) (b) (c) (d) co moi nghiem triet tieu tai co moi nghiem gii noi tren (0, +) co moi nghiem tuan hoan tren R moi nghiem eu co vo so khong iem.
1 2
9. Chng to rang vi phep oi an y = ze p(x)dx co the a phng trnh p(x)y + q (x)y = 0 ve dang z + Q(x)z = 0. Ap dung vao giai phng trnh y 2xy + x2 y = 0
y +
60
(4.1)
trong o x la bien oc lap, y1, . . . , yn la cac an can tm. He phng trnh chuan tac tren co the viet lai di dang thu gon nh sau
y = f (x, y )
trong o y = (y1, . . . , yn)T , y = (y1, . . . , yn)T va f = (f1, . . . , fn )T . nh ngha 4.1.1. Moi nghiem cua he (4.1) la mot bo gom n ham y1 = 1 (x), . . . , n (x) kha vi lien tuc tren khoang I R ma khi thay vao (4.1) th c ang thc ung.
(4.2)
62
4.1.2 Lien he gia he phng trnh va phng trnh vi phan cap cao:
Vi mot so gia thiet nao o, viec giai he phng trnh (4.1) co the a ve giai phng trnh vi phan cap cao da tren phng phap kh sau ay. ao ham hai ve cua phng trnh au tien cua he (4.1), ta c
y1 = f1 f1 f1 y1 + + y + x y1 yn n
Thay cac yj bi cac bieu thc cua no, ta co the viet y1 nh la ham cua x, y1, . . . , yn
y1 = F1 (x, y1 , . . . , yn )
Trong he nay ta xet n 1 phng trnh au tien vi n 1 an la y2, . . . , yn. Vi mot vai ieu kien nao o (e gia thiet cua nh ly ham ngc c thoa man) ta co the (n1) . Thay giai c (duy nhat) cac y2, . . . , yn nh la ham theo cac bien x, y1, y1, . . . , y1 bieu thc cua chung vao phng trnh cuoi cung cua he, ta co
y1 = Fn (x, y1 , y1, . . . , y1
(n) (n1)
ay la phng trnh vi phan cap n dang a giai ra oi vi ao ham. Giai phng trnh (n1) . T o ta tnh c cac y2, . . . , yn. nay e tm y1, roi tnh cac ao ham y1, . . . , y1 Ngc lai, cho trc phng trnh vi phan cap n dang
y (n) = f (x, y, y , . . . , y (n1) )
ta co the a ve mot he phng trnh vi phan cap I dang chuan tac bang cach at
y1 = y, yj = yj 1 y = y2 1 y2 = y3 yn = f (x, y1, y2 , . . . , yn )
63
ao ham hai ve cua phng trnh au roi ket hp vi phng trnh sau ta c phng trnh 2 t o nghiem tong quat la
dx x=0 dt2
dx dy = y, =x dt dt
x = x(t) = C1 et + C2 et
j = 1, 2, . . . , n
(4.3)
0 0 , . . . , yn cho trc, goi la gia tr ban au. trong o cac gia tr x0 I, y1 e y rang khong phai bao gi nh ly Cauchy cung co (duy nhat ) nghiem. nh ly sau ay giai quyet bai toan nay oi vi he chuan tac. 0 0 , . . . , yn ) va thoa ieu kien trong (4.1) la lien tuc tren mot tap m G Rn+1 cha (x0 , y1 Lipschitz theo bien y . Khi o trong mot lan can nao o cua x0 co ton tai mot nghiem y1 (x), . . . , yn (x) thoa bai toan Cauchy vi ieu kien ban au a cho va nghiem o la duy nhat.
nh ly 4.1.1 (S ton tai va duy nhat nghiem). Gia s cac ham f1 (x, y ), . . . , fn (x, y )
trong o y := (y1, . . . , yn)T va f := (f1 , . . . , fn )T va lap lai cac bc chng minh nh trong nh ly ton tai va duy nhat cho phng trnh vi phan cap I. co cac ao ham rieng theo bien y b chan. nh ngha 4.1.2. Gia s tap G thoa man tat ca cac gia thiet cua nh ly 4.1.1. Khi o n ham
f (x, y ) yj = yj (x, C1 , . . . , Cn ) j = 1, 2, . . . , n x ( )
dy = f (x, y ), dx
Nhan xet: Thay cho ieu kien Lipschitz ta co the yeu cau (manh hn) rang ham
tham so C1, . . . , Cn va co cac ao ham rieng theo nghiem tong quat cua he (4.1) neu:
n
c goi la
64
Tap hp n ham trong () la nghiem cua he (4.1) vi moi bo gia tr cua cac tham so C1, . . . , Cn giai ra oi vi moi (x, y1, . . . , yn) G.
nh ngha 4.1.3. Nghiem cua he ma tai moi iem cua no thoa man cac ieu kien
cua nh ly 4.1.1 c goi la nghiem rieng cua he. Ngc lai, nghiem cua he ma tnh chat duy nhat nghiem b vi pham c goi la nghiem ky d.
Ta co f1 (x, y1, y2) = y2 + cos x va f2 (x, y1, y2) = 3y1 4y2 + 4 cos x sin x, do o chung co cac ao ham rieng lien tuc tren R3. Vi moi (x, y1, y2) R3 , ta luon co the giai c (duy nhat) cac C1, C2, cu the
ex (3y1 y2 + cos x) C1 = 1 2 1 3x C2 = 2 e (y2 y1 cos x
65
Ta a he phng trnh a cho ve phng trnh vi phan cap II vi an la y1. ao ham hai ve phng trnh au tien ta c
y1 = y2 sin x = (3y1 4y2 + 4 cos x sin x) = 3y1 + 4y2 4 cos x
He gom y1, y2 cho nghiem (tong quat) cua he phng trnh tren.
vi
i = 1, 2, . . . , n
e giai he nay ta co the tm mot phng trnh he qua (chang han to hp tuyen tnh cua cac phng trnh tren) cua he a cho, de lay tch phan hn, va c goi la to hp tch phan cua he phng trnh a cho. V du: Bang cach lap to hp tch phan, giai he sau
dy dx = y, =x dt dt
va va
d (x y ) = (x y ) dt
Va t ay ta tm c nghiem x(t), y (t). Nhan xet: Moi to hp tch phan co the viet di dang
(x, y1 , . . . , yn ) = C
66
va phng trnh nay (hoac ve trai cua no) c goi la tch phan au cua he. Neu tm c k to hp tch phan cua he
1 (x, y1 , . . . , yn ) = C1 2 (x, y1 , . . . , yn ) = C2
................................ k (x, y1 , . . . , yn ) = Ck
va neu k tch phan au nay oc lap, th co the a ve giai he n k phng trnh. Trng hp k = n, khi o n tch phan au oc lap cho ta nghiem tong quat cua he. V du: Tch phan he phng trnh sau ay Cong cac phng trnh vi nhau ta c
dx = z y, dt dy = x z, dt dz =yx dt
d (x + y + z ) =0 dt
Ta de kiem tra rang 3 = xy + yz + yx = C3 cung la mot tch phan au nhng bo ba gom cac tch phan au 1, 2, 3 khong oc lap tuyen tnh nen khong the cho nghiem tong quat cua he. Bay gi t hai tch phan au au tien, ta giai e tm x, y :
x= 1 C1 z 2 1 y= C1 z + 2 dz = dt arcsin
2 2C2 C1 + 2C1 z 3z 2 2 2C2 C1 + 2C1 z 3z 2
ta tm c nghiem
3z C1
2 6C2 2C1
3t = C3
67
va gia s f : A Rn lien tuc. at M = maxA ||f (x, y )|| va = min(a, b/M ). Khi o bai toan Cauchy y = f (x, y ), y (x0 ) = y0 co t nhat mot nghiem tren [x0 , x0 + ].
nh ly 4.2.1 (Peano). Xet hnh hop A = {(x, y ) R Rn /|x x0| a, ||y y0|| b}
Nhan xet: Trc het hay lu y rang ta khong the s dung phng phap lap Picard v
khong co ly do bao am day xap x o hoi tu. Thay vao o, ngi ta xay dng cac nghiem xap x (a phng) bi tiep tuyen cua no
y (x + h) = y (x) + h.f (x, y (x))
Vi h cho trc ta xay dng day {xn , yn}n0 xac nh bi: (4.4) Ta goi yh(x) la ham tuyen tnh tng khuc qua cac iem (xn , yn); o th cua no c goi la a giac Euler.
yn+1 = yn + hf (xn , yn ), xn+1 = xn + h.
Euler thoa (x, yh (x)) A vi moi x [x0 , x0 + ]. Ngoai ra, ||yh(x) yh (x )|| M |x x | vi moi x, x [x0 , x0 + ]
||yn+1 yn || hM
N),
a giac
ieu nay chng to (x, yh (x)) A vi moi x [x0 , x0 + ]. Bat ang thc trong menh e la hien nhien ung v yh(x) la tuyen tnh tng khuc va co he so goc b chan bi M . e chng minh nh ly ta can khai niem sau: nh ngha 4.2.1. Ho ham f : I Rn c goi la ong lien tuc neu vi moi > 0, co ton tai mot > 0 (khong phu thuoc vao ca lan ) sao cho
, x, x (|x x | < = ||f(x) f (x )|| < )
chan eu tren [a, b]. Khi o ho ham {f } co cha mot ham g (x) lien tuc tren [a, b].
68
vi cac cap gia tr (xj , yj ) la cac xap x bang phng phap Euler (xem (4.4)). V f lien tuc nen kha tch, va co the viet
x x0
vi r(h) 0 khi h 0. Tnh lien tuc eu cua f tren A va s hoi tu eu cua day con cua {yh (x)} en y (x) cho phep ta anh gia
||f (x, yh(x)) f (x, y (x))|| <
Cho h 0 ta thay ham y (x) thoa man phng trnh tch phan
x
y (x) = y0 +
x0
f (t, y (t))dt
Nhan xet: nh ly Peano hoan toan khong cha thong tin ve s duy nhat nghiem.
vi
la m trong R Rn ) c goi la thoa ieu kien Lipschitz a phng tren U neu tai moi (x 0 , y0) U eu ton tai lan can V U sao cho f thoa ieu kien Lipschitz tren V .
f : U Rn U
(vi
Nhan xet: Neu ham f lp C 1 tren U th thoa ieu kien Lipschitz a phng.
69
Bo e 4.2.4. Neu f
lien tuc va thoa ieu kien Lipschitz a phng tren U th vi moi (x0 , y0 ) U eu ton tai mot khoang m Imax = ( , + ) x0 sao cho:
: Rn
Bai toan Cauchy y = f (x, y ) vi y (x0 ) = y0 co nghiem duy nhat tren Imax Neu z : I Rn la mot nghiem nao o cua bai toan Cauchy nay th I Imax va z = y |I .
Imax = {I/I
m cha x0 va bai toan Cauchy co nghiem tren I } Sau o xac nh ham y : Imax Rn theo cach sau: Vi x Imax , x phai thuoc mot I nao o, ma tren o bai toan Cauchy co nghiem. Khi o, ta gan y (x) bi gia tr cua nghiem o tai x. Phan con lai, ta can ch ra nghiem nh the la xac nh tot va duy nhat. Chi tiet danh cho ban oc.
nh ly 4.2.5. Gia s f : U Rn lien tuc va thoa ieu kien Lipschitz a phng tren
U.
Khi o moi nghiem cua bai toan Cauchy eu co mot thac trien en bien cua U . Chnh xac hn, gia s y : Imax Rn la nghiem qua (x0 , y0) U , khi o vi moi com/ pact K U eu ton tai x1 , x2 Imax vi x1 < x0 < x2 sao cho (x1 , y (x1 )), (x2 , y (x2 )) K.
Chng minh: Gia s Imax = ( , +). Neu + = th hien nhien ton tai x2 > x0 sao
cho (x2 , y (x2)) / K. Xet trng hp + < , gia s co ton tai compact x (x0 , + ). V f b chan tren K nen
||y (x) y (x )|| =
x x
ma
(x, y (x)) K
vi moi
neu x, x u gan + . ieu nay dan en ton tai limx y (x) = y+; va ro rang (+, y+ ) K U do K compact. Theo nh ly ton tai va duy nhat nghiem, co ton tai nghiem cua bai toan y = f (x, y ), y+ (+ ) = y+ trong lan can cua + . ieu nay vo ly v Imax la cc ai. Chng minh tng t cho trng hp x 1 .
+
(4.5)
70
gi (x)
nh ly 4.3.1 (Ton tai va duy nhat nghiem). Gia s cac he so aij (x) va gi(x) la cac ham lien tuc tren khoang I x0 . Khi o he phng trnh (4.6) co duy nhat mot nghiem y = y (x) thoa ieu kien ban au (4.3) tren I .
trong o x la bien oc lap va y1, . . . , yn la cac an ham can tm, cac ham aij (x) va lan lt c goi la cac he so va he so t do cua he. Chung c gia thiet lien tuc tren khoang I = (a, b) R nao o. Ten goi he phng trnh tuyen tnh la do ve phai la cac ham bac nhat theo cac an ham y1, . . . , yn. Dung ky hieu ma tran, co the viet he (4.5) di dang thu gon y = A(x)y + g (x) (4.6) trong o A(x) = (aij (x)) la ma tran ham cap n n, g (x) = (g1(x), . . . , gn (x))t la vector cot. Neu g (x) 0, ta noi he tren la he tuyen tnh thuan nhat , neu ngc lai, ta noi he khong thuan nhat. nh ly sau ay la mot trng hp rieng cua nh ly ton tai va duy nhat nghiem tong quat oi vi bai toan Cauchy.
Menh e 4.3.1. Gia s A(x) la ma tran cac ham lien tuc tren mot oan nao o I
i) R(x0 , x0 ) = In ii) R(x, x0 ) = R(x, x1 )R(x1 , x0 ) iii) R(x, x0 ) kha nghch, va R(x, x0 )1 = R(x0 , x)
x0 .
Bay gi, gia s yi (x) = (yi1(x), . . . , yin(x)), vi i = 1, n la n nghiem oc lap tuyen tnh nao o cua he (4.7). Ta ky hieu (x) la ma tran ma cac cot cua no la n nghiem nay. Khi o (x) la ma tran kha nghch va c goi la ma tran c ban cua he, trong khi nh thc cua no cung goi la nh thc Wronski cua n nghiem nay. Ta kiem tra khong kho rang
71
Menh e 4.3.2.
R(x, x0 ) = (x)(x0 )1
Chng minh: That vay, do tnh chat tuyen tnh cua he (4.7), nghiem y (x, x0, y0) cua he nay vi ieu kien ban au y (x0) = y0 Rn co the viet di dang
y (x, x0 , y0) = R(x, x0 )y0
Mat khac, (x)(x0 )1y0 cung la mot nghiem cua he va thoa cung ieu kien ban au nh y (x, x0, y0). Do tnh duy nhat nghiem ta suy ra ieu phai chng minh.
trong he (4.7) lien tuc tren mot khoang I nao o va (x) la ma tran c ban cua no. Khi o
A(x) det (x) = det (x0 ). exp
x0
tr A(t)dt
trong otr A(x) := a11 (x) + + ann (x) c goi la vet cua ma tran A(x).
Chng minh: at (x) = (ij (x))nn . V nh thc det (x) la tuyen tnh theo moi
hang cua (x) nen ta co
d (det (x)) = dx 11 (x) Di (x) = i1 (x) n1 (x) 1n (x) in (x) nn (x)
det Di (x)
i=1
vi
trong o ma tran Di (x) suy t ma tran (x) bang cach thay dong th i bi cac ao ham cua no. e y rang (x) la ma tran nghiem cua (4.7), tc la (x) = A(x)(x), nen ta co ij (x) = n k =1 aik (x)kj (x). T o
11 (x) n det Di (x) = aik (x) det k1 (x) k =1 n1 (x) 1n (x) kn (x) nn (x)
hang th i
Do o
d (det (x)) = dx
Tch phan phng trnh vi phan nay ta c ieu phai chng minh.
72
Nhan xet: T nh ly tren ta thay rang he n nghiem cua (4.7) lap thanh he nghiem c ban khi ma tran thanh lap bi chung co nh thc khac khong tai t nhat mot iem x0 nao o. Do o e tm nghiem tong quat cua he (4.7) ta tm he n nghiem c ban yi (x) = (yi1 (x), . . . , yin (x)). Khi o nghiem tong quat cua he la
y11 (x) yn1 (x) y12 (x) yn2 (x) + + C y = C1 y1 (x) + + Cn yn (x) = C1 . .. n . . . y1n (x) ynn (x)
e y la nghiem cua he (4.6), cac ham Ci (x) phai thoa he phng trnh vi phan sau:
y11 (x) yn1 (x) g1 (x) y12 (x) yn2 (x) g2 (x) ( x ) C1 (x) . + + C = . . n . . . . . . y1n (x) ynn (x) gn (x)
V nh thc Wronski cua he nay luon khac khong, nen ta luon giai c cac Ci (x) va t o tm c Ci (x).
73
(4.8)
(4.9)
trong o A = (aij ) la ma tran vuong cap n. Neu g (x) ong nhat bang khong, ta co he tuyen tnh thuan nhat he so hang
y = Ay
(4.10)
(4.11)
V cac j khong ong thi bang khong nen nh thc cua he phai bang khong, tc la phai la nghiem cua phng trnh:
a12 (a11 ) a21 (a22 )
.. .
.. .
an1
an2
(ann )
.. .
a1n a2n
=0
(4.12)
Phng trnh (4.12) (an la ) c goi la phng trnh ac trng cua he (4.10). ay la mot phng trnh a thc cap n theo . Cac nghiem j cua phng trnh nay khong la g khac hn cac gia tr ac trng cua ma tran A. Vector nghiem vj cua he (4.11) ng vi gia tr rieng j cua A chnh la cac vector rieng cua A.
74
Ta co (0) la kha nghch, do o theo nh ly Liouville 4.3.2 (x) luon luon kha nghch vi moi x. Khi o giai thc cua he (4.10) la R(x, x0 ) = (x)(x0 )1 = (x x0 )(0)1 va nghiem tong quat la y = (x).C , vi C la ma tran cot cac hang so tuy y C1, . . . , Cn .
Ta co the giai he nay bang cach tch phan cac phng trnh tuyen tnh bac nhat trc het oi vi zn roi en zn1 ,v.v... cuoi cung en z1. Cuoi cung nghiem cua he ban au cho bi y (x) = T z(x). Ve mat thc hanh, trng hp I tng ng vi trng hp phng trnh ac trng (4.12) co n nghiem phan biet. Khi cac nghiem nay la phc (trong khi A la ma tran thc) ta cung tach phan thc va phan ao e c cac nghiem oc lap tuyen tnh nh a lam oi vi PTVP tuyen tnh cap cao he so hang. Trng hp phng trnh ac trng co nghiem boi m, khi o he (4.10) co m nghiem oc lap tuyen tnh dang
P1 (x)ex P2 (x)ex .. . Pn (x)ex
75
Cuoi cung e tm nghiem cua he tuyen tnh khong thuan nhat he so hang ta tm mot nghiem rieng cua no bang phng phap bien thien hang so xuat phat t he nghiem c ban cua he thuan nhat tng ng. Nghiem tong quat cua he khong thuan nhat bang tong cua nghiem rieng nay va nghiem tong quat cua he thuan nhat tng ng. V du: Giai he
dx = x 2y dt dy = 3x + 4y dt 1 2 3 4
1 2 = 2 3 + 2 = 0 3 4
co cac nghiem la 1 = 1, ng vi ta co he
2 = 2. 21 22 = 0 3 1 + 3 2 = 0
x = C1 et + C2 e2t y = C1 et 3 C e2t 2 2
trong o C1, C2 la cac hang so tuy y. V du: Tm nghiem tong quat cua he
x =xz y =x z =xy
76
Vi = 1 ta co he
1 2 1 2
3 = 0 =0 3 = 0
He nay cho mot vector rieng (1, 1, 0). T o ta co nghiem rieng tng ng la
x = et , y = et , z = 0
Vi = i ta co he
3 = 0 (1 i)1 1 tuy y 1 2 = i1 i2 =0 1 2 i3 = 0 3 = (1 i)1 eit cos t + i sin t ieit = sin t i cos t it (1 i)e (cos t + sin t) + i(sin t cos t) cos t sin t cos t + sin t sin t cos t sin t cos t
Tach phan thc va phan ao, ta c hai nghiem oc lap tuyen tnh va
trong o C1, C2, C3 la cac hang so tuy y. V du: Giai he Phng trnh ac trng
x =xy y = x + 3y
Thay cac bieu thc cua x, y vao he a cho, sau khi can bang hai ve, ta tm c
D1 = C1 D2 = C1 C2
77
78
BAI TAP
1. Giai cac he phng trnh vi phan sau va xay dng ma tran nghiem c ban (a)
dx = 3x 2y dt dy = 2x 2y dt
(b)
dx = 2x 5y dt dy = x 2y dt
(c) (d)
dx + 2x + 4y = 1 + 4t dt dy t2 +xy = 3 2 dt dx =y dt dy = x + et + et dt
3. Tm nghiem tong quat cua cac he phng trnh vi phan sau (a)
dx = 3x + 12y 4z dt dy = x 3y + z dt dx = x 12y + 6z dt dx = 2x y z dt dy = 12x 4y 12z dt dx = 4x + y + 5z dt
(c)
dx = 4x + 2y + 5z dt dy = 6x y 6z dt dx = 8x + 3y + 9z dt
(b)
5.1 Cac phng phap giai tch giai gan ung PTVP.
5.1.1 Xap x Picard.
Nh a trnh bay trong chng I, vi mot so gia thiet nao ay ve ham f (x, y ), bai toan gia tr ban au
y = f (x, y ), y (x0 ) = y0
(5.1)
co duy nhat nghiem trong lan can cua iem x0 . Van e at ra kha t nhien la tm nghiem duy nhat nay. Song, khong phai luc nao cung co the viet ra bieu thc giai tch cua nghiem mot cach chnh xac; va v ieu o cung khong nhat thiet phai lam trong mot so ng dung tnh toan so nen ngi ta ch can tm nghiem xap x vi mot o chnh xac nao o chap nhan c. Phng phap xap x Picard ngoai gia tr ve mat ly thuyet ve s ton tai nghiem cua bai toan Cauchy con cho chung ta li giai xap x cua nghiem nay. Noi dung cua
80
phng phap nay la tm nghiem gan ung cua phng trnh tch phan
x
y (x) = y0 +
x0
f (t, y (t))dt
(5.2)
ma tng ng vi phng trnh (5.1). Xuat phat t xap x gan ung au tien y0(x) y0 ta tm cac xap x tiep theo bang cong thc qui nap
x
yn (x) = y0 +
x0
f (t, yn1(t))dt
(5.3)
S kien day nghiem xap x nay hoi tu a c chng minh trong tiet 1.2, toc o hoi tu c anh gia bi sai so th n
n (x)
:= |y (x) yn (x)| ML
n |x
x0 |n+1 , (n + 1)!
x [x0 h, x0 + h]
trong o M, L, h la cac hang so e cap trong nh ly ton tai va duy nhat nghiem 1.2.2. V du 1: Tm nghiem gan ung cua phng trnh y = x y vi y (0) = 1 V ham ve phai f (x, y ) = x y lien tuc trong toan mat phang va thoa ieu kien Lipschitz trong lan can cua iem (0, 1) nen bai toan a cho co li giai duy nhat. Bat au vi
y0 (x) = 1
5.1. Cac phng phap giai tch giai gan ung PTVP.
81
Phng phap xap x Picard cung co the ap dung cho he PTVP nh trong v du sau ay: V du 2: Tm nghiem gan ung cua he
y1 = x + y1 y2 2 y2 = x2 y1
thoa ieu kien ban au y1(0) = 1, y2(0) = 0. Ap dung cong thc (5.3) mot cach luan phien cho y1 va y2 vi xap x ban au lan 0 0 lt la y1 = 1 va y2 = 0, ta tm c
1 (x) = 1 + y1 2 (x) = 1 + y1 2 y2 (x) = x 0 x (t 0 x 0
t2 1 +
dt = x
x5 , 5
y (x) =
n=0
y (n) (x x0 )n n!
Do o, ta co the xap x nghiem chnh xac bi a thc Taylor en cap N nao o; a thc nay hoan toan xac nh bi cac ao ham y(k)(x0), vi k = 0, N . Cac gia tr ao ham nay tnh c da vao phng trnh (5.1)
y (0) (x0 ) = y (x0 ) = y0 y (x0 ) = f (x0 , y (x0)) = f (x0 , y0 ) y (x0 ) = fx (x0 , y0 ) + fy (x0 , y0 ).y (x0 ) y (x0 ) = fxx (x0 , y0 ) + 2fxy (x0 , y0).y (x0 ) + fyy (x0 , y0 )[y (x0 )]2 + fy (x0 , y0 ).y (x0 )
V du 1: Tm nghiem gan ung cua phng trnh sau bang phng phap chuoi Taylor
y = x y, y (0) = 1
82 Giai: Ta co
cua nghiem xap x theo Picard. Phng phap chuoi Taylor cung ap dung cho cac phng trnh vi phan cap cao nh trong v du sau ay. V du 2: Giai xap x phng trnh
y + xy + y = 0
Nhan xet: Chu y rang cac so hang au tien cua nghiem nay trung vi cac so hang
Giai: Ta co
y = y xy , y = 2y xy , y (4) = 3y xy , . . .
T o ta tnh c
y (0) = (y xy )(0,0) = 0 y (0) = (2y xy )(0,0) = 2 y (4) (0) = (3y xy )(0,0) = 0 y (5) (0) = (4y xy (4) )(0,0) = 8
x3 x5 + + 3 15
83
Y tng cua phng phap so giai phng trnh vi phan la ri rac hoa bien cua phng trnh. Chnh xac hn, thay v tm nghiem ung y (x) cua bai toan gia tr ban au tren [a, b] x0 ta xay dng mot day cac gia tr xap x
y1 y (x1 ), y2 y (x2 ), y3 y (x3 ), . . .
vi cac iem
x1 := x0 + h, x2 := x1 + h, x3 := x2 + h, . . .
xuat phat t iem ban au x0. Hang so h trong cac cong thc tren c goi la bc cua phng phap; tuy theo dau cua h am hay dng ma ta i lui hay i ti. e anh gia o chnh xac cua phng phap ta dung khai niem sai so, ma n gian ch la hieu gia gia tr thc s va gia tr xap x. Tai iem bat ky xi+1 , ta goi sai so toan cuc la hieu
ei+1 = y (xi+1 ) yi+1
D nhien, sai so toan cuc thng c quan tam nhng lai khong de anh gia va kho ieu khien. Thay vao o ngi ta co the o bang sai so a phng xay ra trong mot bc xap x. Neu goi v(x) la nghiem (ung) cua bai toan gia tr ban au
v = f (x, v ), v (xi ) = yi
D nhien, ta co the ieu khien sai so toan cuc mot cach gian tiep bang cach ieu khien sai so a phng. Ngi ta tam phan loai cac phng phap so tuy theo no co bo nh hay khong. Tc la, vi yi a cho cach xac nh yi+1 co phu thuoc ch vao thong tin tai xi hay khong. Cac phng phap so ma yi+1 hoan toan c xac nh bi thong tin tai iem xi (ma khong phu thuoc vao cac iem trc o) c biet en vi ten goi phng phap mot bc. Vay phng phap mot bc tong quat co the c mo ta bi
yi+1 = yi + h(xi , yi), y0 = y (x0 )
(5.4)
trong o la ham ac trng cho phng phap. Muc ch la ta tm cac thuat toan chnh xac, tc la thuat toan sao cho vi thuat toan nay, nghiem thc s y (x) hau nh thoa (5.4) theo ngha
y (xi+1) = y (xi) + h(xi , y (xi )) + hi
vi i be.
84
ai lng hi c goi la sai so chat cut a phng cua phng phap. Mot phng phap so c goi la cap p neu vi moi xi (a, b) va vi moi h u be, co ton tai cac hang so C sao cho
|i | = Chp
ieu nay ngha la i dan en 0 khong cham hn hp ; va ta se dien ta ieu o bi i = O (hp ). Sau ay ta se xet mot vai phng phap mot bc thong dung.
(5.5)
ay xi i xi+1 . Tnh lien tuc cua y(p+1) ch ra rang no b chan tren [a, b] va nh vay
y (p+1) (i ) hp+1 = O (hp+1) = hO (hp ) (p + 1)!
Dung s kien y
= f (x, y ),
(x, y ) + fy
(k 1)
(x, y )f (x, y ),
k = 2, 3, 4, . . .
T o ta co
(xi , y (xi)) = f (xi , y (xi )) + + f (p) (xi , y (xi))
hp1 p!
85
va
xi+1 = xi + h, i = 0, 1, 2, . . . , n 1 hp1 p! yi+1 = yi + h f (xi , yi) + + f (p1) (xi , yi)
Ve phng dien hnh hoc, nghiem gan ung cho bi phng phap Euler c minh hoa bi mot ng gap khuc ma oan au tien trung vi tiep tuyen vi ng cong nghiem tai x0 . V du: Giai gan ung bai toan y = y, y (0) = 1 vi bc h = 0, 25. Xuat phat t x0 = 0, y0 = 1 va h = 0, 25, ta co thuat tnh (e y rang f (x, y ) = y )
xi+1 = xi + 0, 25, yi+1 = yi + 0, 25yi
Ket qua tnh toan bon xap x au tien la Nhc iem cua phng phap Euler la ch Bc th i 0 1 2 3 4
xi
Gia tr ung 0,0 1,0 1,0 0,25 1,25 1,2840 0,5 1,5625 1,6487 0,75 1,9531 2,1170 1,0 2,4414 2,7183
yi
Table 5.1: Nghiem xap x bang phng phap Euler. dng ao ham cap I nen oi khi sai so kha ln, khong chap nhan c. e khac phuc, ngi ta tm cach han che s thay oi qua ln cua ao ham bang cach them vao cac tnh toan trung gian thch hp.
86
y 3.0
1.5
l l
0.0 -0.25
X
0.50 1.25
Hnh 5.1: Nghiem ung va nghiem xap x theo phng phap Euler
Heun):
Cu the, phng phap Euler cai tien cho bi cong thc sau (con goi la cong thc
xi+1 = xi + h, yi+1 = yi +
h 2 f (xi , yi ) + f (xi+1 , yi +1 )
(5.6)
(5.7)
87
Sau ay, cac ao ham c hieu tai iem (xi , yi). e thuan tien ta at
x i = xi + h1 , y i = yi + 2 hf (xi , yi).
(5.8)
(5.9)
1 + 2 = 1 2 2 + 2 1 =
1 2
To hp cac cong thc tren cho ta mot phng phap mot bc cap va f u trn. T o ta co thuat toan sau ay:
(vi
= 0)
i = 0, 1, . . . , n 1 h h , yi + f (xi , yi )) 2 2
ta co phng phap Euler cai tien va cung c goi la phng phap RungeKutta cap 2. Khi = 1 ta co phng phap EulerCauchy.
88
vi h = 0.1 Bieu thc quy nap cho yi+1 la
xi yi+1
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0
0.00000 0.10025 0.20252 0.30900 0.42224 0.54539 0.68263 0.83977 1.02534 1.25256 1.54327
yi
Sai so |yi tan(xi )| 0.00e+00 0.85e04 0.19e03 0.33e03 0.56e03 0.92e03 0.15e02 0.25e02 0.43e02 0.76e02 0.14e01
Table 5.2: Nghiem xap x bang phng phap EulerCauchy. kha ln khi cap p tang len. Chang han, tai moi bc ta phai tnh p gia tr khi cap p = 1, 2, 3, 4; 7 gia tr khi p = 6; 9 gia tr khi p = 7, 11 gia tr khi p = 8;....V the, thc te ngi ta thng dng lai cap p = 4, va ta co thuat toan sau ay:
Nhan xet: Han che ln nhat cua phng phap RungeKutta la khoi lng tnh toan
va
89
= y + x2 3 sin(12x), y (0) = 2.
Ta ap dung phng phap RK cap 4 vi bc h = 0.2 tren oan [0, 1]. Cac ket qua tnh toan bang MAPLE cho trong bang sau:
xi
yi
Nhan xet: Phng phap RungeKutta co the c ap dung e giai mot he phng trnh vi phan thng cap I. Cac bc tnh toan van c thc hien nh tren.
y (xi+1 ) = y (xi ) +
xi
y (x)dx = y (xi ) +
xi
f (x, y (x))dx
Phng phap AdamsBashforth chu yeu bao gom viec thay f (x, y (x)) bi a thc noi suy P (x) cua no tai cac iem moc xi+1j vi cac gia tr tng ng fi+1j , trong o j = 1, 2, . . . , p trong tch phan tren.
p
yi+1 = yi + h
j =1
p,j fi+1j
(5.10)
90
Trong cong thc nay, tai moi bc ta ch phai tnh mot gia tr cua f . Mot net thu v cua phng phap nay la viec xap x y (x) bi a thc P (x), v khi o gia tr cua nghiem y (x) gia hai iem li lien tiep co the xap x nh a thc nay
y (x) = yi +
x
P (t)dt.
xi
p = 1
Cong thc AdamsMoulton (AM) sinh ra khi a thc noi suy P (x) cho bi cac gia tr fi+1j vi j = 0, 1, . . . , p 1
p 1
yi+1 = yi + h
j =0
p,j fi+1j
(5.11)
iem khac biet cua phng phap (AM) vi phng phap (AB) la cho ve phai cua (5.11) co cha so hang fi+1 = f (xi+1 , yi+1) ma ch c nh ngha mot cach an. Vay au tien ta tien oan gia tr nay bang phng phap (AM) trong cong thc (5.10), roi sau o ieu chnh no bang cong thc (5.11).
91
viec thoai mai, ac biet tien li cho ngi s dung trong lnh vc giao duc, nghien cu va cong nghiep. Ngoai ra, MAPLE co the c s dung hieu qua nh mot ngon ng lap trnh vi ay u cac cong cu, cac th vien nh mot mot ngon ng lap trnh chuyen nghiep. oi vi phng trnh vi phan va phng trnh ao ham rieng, MAPLE cung cap cac goi lenh san co rat hu hieu e nghien cu chung nh DEtools, dsolve, PDEtools, v.v. Cac goi lenh nay cho phep ta co the ve trng vector, bc tranh pha, giai c hau het cac phng trnh vi phan cap I cau phng c. Ngoai ra, vi kha nang tnh toan toc o va chnh xac, no co the ho tr viec giai gan ung cac phng trnh vi phan bang cac phng phap gan ung thong dung nh phng phap Euler, RungeKutta,....
y = 3 + C exp(x/2)
e ve ng cong tch phan, ta khai bao vi MAPLE goi lenh phng trnh vi phan, roi khai bao phng trnh cung vi cac ieu kien ban au:
with(DEtools): pt := diff(y(x),x)=-y(x)/2 + 3/2; dkbd:=[-1,-0.5],[0,0],[0,2],[-1,4],[0,5]; DEplot(pt,y(x),x=-1..5,dkbd);
Lenh DEplot ve (ma khong can giai phng trnh) cac ng cong tch phan vi cac ieu kien ban au a cho. Mot cac tng t ta cung co the ve c trng cac hng cua mot phng trnh vi phan cho trc bang lenh dfieldplot hoac phaseportrait vi cac khai bao hoan toan giong nh tren.
92
cho phep tm nghiem tong quat cua phng trnh a khai bao. e tm nghiem rieng, ta phai khai bao them cac ieu kien ban au. oi vi cac phng trnh vi phan ma nghiem cho di dang an, ta cung co the tch phan va ve ng cong tch phan cua chung vi cong cu implicitplot. Xet v du sau
with(DEtools):with(plots): pt1 := y(x)*diff(y(x),x)=-(1+y(x)2)*sin(x); sol:= dsolve(pt1,y(x));
Ta cung co the dung thu tuc co san firsteuler trong th vien share nh sau:
with(share): readshare(ODE, plots): v2 := firsteuler((x,y) - x+y, [0,0], .25 , 4); v3 := makelist(v2);
93
0.3
0.2
0.1
0.2
0.4 x
0.6
0.8
94
Runge-Kutta cap 2
> Heun := proc(f,a,b,h,N) local k,x,y,k1,k2,ds: ds := array(0..N): x(0) := a: y(0) := b: for k from 0 to N do: ds[k] := [x(k),y(k)]: k1 := h*f(x(k),y(k)): k2 := h*f(x(k)+h,y(k)+k1): y(k+1) := y(k) + (k1+k2)/2:x(k+1) := x(k) +h: od: convert(ds, list); end: > Ketqua:= Heun((x,y) -> -y +x^2 +1, 0, 1, 0.1, 10); Ketqua := [ [ ,0 ] 1 , [ .1, 1.000500000 ], [ .2, 1.002902500 ], [ .3, 1.008926762 ], [ .4, 1.020128720 ], [ .5, 1.037916492 ], [ .6, 1.063564425 ], [ .7, 1.098225805 ], [ .8, 1.142944354 ], [ .9, 1.198664640 ], [ 1.0, 1.266241499 ] ] >
BAI TAP
1. Bang phng phap xap x Picard, giai cac bai toan gia tr ban au sau: (a) (b) (c) (a) (b) (a) (b) (a) (b) (c)
x , y (0) = 1 (en phep lap th 3) y y = x y, y (0) = 1 (en phep lap th y = y = xy + 2x x3 ,
2. Bang phng phap chuoi nguyen, giai gan ung cac bai toan Cauchy sau:
y = y, y (0) = 1 y1 (0) = 1 y2 (0) = 0 y1 = x + y1 y2 , 2 , y2 = x2 y1
3. Bang phng phap Euler, giai gan ung cac bai toan Cauchy sau:
y = y, y (0) = 1 y = x + 2y 2 ,
4. Bang phng phap Euler cai tien, giai gan ung cac bai toan Cauchy sau:
y = sin x + cos y, y y
tren oan [0, 1] vi bc h = 0.2 = xy, y (0) = 1 tren oan [0, 1] vi bc h = 0.2 = sin(x) + exp(x), y (0) = 0 tren oan [0, 1] vi bc h = 0.1
95
Runge-Kutta cap 4
> RuKu := proc(f,a,b,h,N) local k,x,y,k1,k2,k3,k4,ds: ds := array(0..N): x(0) := a: y(0) := b: for k from 0 to N do: ds[k] := [x(k),y(k)]: k1 := h*f(x(k),y(k)): k2 := h*f(x(k)+h/2,y(k)+k1/2): k3 := h*f(x(k)+h/2,y(k)+k2/2): k4 := h*f(x(k)+h,y(k)+k3): y(k+1) := y(k) + (k1+2*k2+2*k3+k4)/6: x(k+1) := x(k) +h: od: convert(ds, list); end: > Ketqua:= RuKu((x,y) -> -y +x^2 -3*sin(12*x), 0, 2, 0.2, 10); Ketqua := [ [ ,0 ] 2 , [ .2, 1.235062198 ], [ .4, 1.233026563 ], [ .6, 1.159317171 ], [ .8, .6825934541 ], [ 1.0, 1.130402152 ], [ 1.2, .8797665300 ], [ 1.4, .9995772587 ], [ 1.6, 1.538792095 ], [ 1.8, 1.358256475 ], [ 2.0, 2.090610498 ] ] >
(d)
y = xy +
4x , y
y (0) = 1
5. Bang phng phap RungeKutta cap 4, giai gan ung cac bai toan Cauchy sau ay roi so sanh ket qua vi phng phap Euler tng ng. Trong moi trng hp phng phap nao tot hn? (a) (b) (c) (d)
1 y , y (1) = 1 tren oan [1, 2] vi bc h = 0.1 2 x x y = x + y, y (0) = 1 tren oan [0, 2] vi bc h = 0.1 y = y = 2y + 2x2 + 2x, y = 1 y, y (0) = 1
6. Cho bai toan Cauchy hay tm i) ii) iii) 4i) Nghiem chnh xac y (x). Nghiem xap x tren [0, 3] bang phng phap Euler vi h = 0.25 Nghiem xap x tren [0, 3] bang phng phap Heun vi h = 0.3 Nghiem xap x tren [0, 3] bang phng phap RungeKutta cap 4 vi h = 0.5
96
1.8
1.6
1.4
1.2
0.8
0.2
0.4
0.6
0.8
1 x
1.2
1.4
1.6
1.8
Hnh 5.3: Nghiem xap x theo phng phap RK cap 4 cua phng trnh y (x) + x2 3 sin (12 x) , y (0) = 2.
d y dx
(x) =
5i) So sanh cac nghiem xap x tren vi nghiem chnh xac tren mot vai oan con cua [0, 3]. 7. Bang phng phap RungeKuttaNystrom, giai gan ung cac bai toan Cauchy sau: (a) (b)
y (x) = xy (x) 5y (x), y (x) = xy (x) 2y (x), y (0) = 0, y (0) = 3, y (0) = 1, y (0) = 0, h = 0.2, N = 5. h = 0.1, N = 10.
97
Runge-Kutta-Nystrom cho PTVP cap 2
> RKN := proc(f,x0,y0,yp0,h,N) local k,x,y,k1,k2,k3,k4,K,L,yp,ds: ds := array(0..N): x(0) := x0: y(0) := y0:yp(0) := yp0: for k from 0 to N do: ds[k] := [x(k),y(k)]: k1 := (h/2)*f(x(k),y(k),yp(k)): K:= (h/2)*(yp(k) + k1/2): k2 := (h/2)*f(x(k)+h/2,y(k)+K,yp(k)+k1): k3 := (h/2)*f(x(k)+h/2,y(k)+K,yp(k)+k2): L:=h*(yp(k) + k3): k4 := (h/2)*f(x(k)+h,y(k)+L,yp(k)+2*k3): y(k+1) := y(k) + h*(yp(k) + (k1+k2+k3)/3): yp(k+1) := yp(k) + (k1+2*k2+2*k3+k4)/3: x(k+1) := x(k) +h: od: eval(ds); end: > Ketqua:= RKN((x,y,yp) -> -(3*yp*x - 8*y -x^3*ln(x))/(x^2), 1, 3,-14, 0.2, 20): > KQ:= convert(Ketqua, list); KQ := [ [ ,1 ] 3 , [ 1.2, 1.140541096 ], [ 1.4, .2412019998 ], [ 1.6, -.2901097032 ], [ 1.8, -.6575264528 ], [ 2.0, -.9385326936 ], [ 2.2, -1.162682866 ], [ 2.4, -1.339098555 ], [ 2.6, -1.467253924 ], [ 2.8, -1.541622939 ], [ 3.0, -1.553845831 ], [ 3.2, -1.493810397 ], [ 3.4, -1.350225738 ], [ 3.6, -1.110944433 ], [ 3.8, -.7631534940 ], [ 4.0, -.2934936452 ], [ 4.2, .3118622442 ], [ 4.4, 1.067154953 ], [ 4.6, 1.986999625 ], [ 4.8, 3.086356027 ], [ 5.0, 4.380505131 ] ]
3 y 2
3 x
Hnh 5.4: Nghiem xap x theo phng phap RKN cua phng trnh x2 3 xD (y ) (x) 8 y (x) = x3 ln (x) , y (1) = 3, y (1) = 14.
D (2) (y ) (x) +
98
(6.1)
trong o an la cac hang so (thc). Ngi ta cung quan tam en cac chuoi luy tha tong quat vi so hang co dang an (x x0 )n (khai trien tai x0 ) v ch sai khac chuoi (6.1) bi phep tnh tien gia tr cua bien t := x x0 .
100
(R, R)
trong o so thc khong am R c goi la ban knh hoi tu cua chuoi (6.1), c tnh bi cong thc sau
R = lim
n
an = lim n an+1
1 |an |
Trng hp R = 0, chuoi luy tha (6.1) ch hoi tu tai mot iem x = 0; trong khi neu R = +, no hoi tu tai moi iem. Vi R hu han khac khong, chuoi luy tha (6.1) hoi tu tuyet oi tren khoang (R, R) va phan ky tai nhng x sao cho |x| > R. V du: Chuoi n0 x co ban knh hoi tu R = +. chuoi nay hoi tu tren R va tong n! cua no khong la g khac hn ham ex . V du: Chuoi n0 n!xn+1 co ban knh hoi tu bang khong, do o ch hoi tu tai x = 0.
n
nh ly 6.1.1. chuoi luy tha (6.1) hoi tu eu tren moi oan con [, ] nam ben trong
T tnh chat hoi tu eu nay cua chuoi luy tha, ta co the giao hoan phep tong cac so hang cua chuoi vi cac phep toan giai tch nh lay gii han, vi phan, tch phan. Chang han, ket qua sau ay thng c dung trong phng trnh vi phan:
nh ly 6.1.2. Gia s chuoi luy tha (6.1) co ban knh hoi tu R > 0. Khi o tong S (x)
cua chuoi kha vi vo han lan tren (R, R) va
S (k) (x) =
n0
(an xn )(k) =
n0
an n(n 1) . . . (n k + 1)xnk
Cho trc ham f (x) kha vi vo han tren (a, b) luy tha
f (x0 ) + f (x0 ) (x x0 ) + = 1!
n0
f (n) (x0 ) (x x0 )n n!
6.2. Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha.
101
va c goi la chuoi Taylor tai x0 cua ham f (x). De chng minh rang neu mot ham khai trien c thanh chuoi luy tha th khai trien o phai la chuoi Taylor cua ham tai iem x = 0. Ta e y rang chuoi Taylor cua mot ham khong nhat thiet hoi tu va ngay ca khi no hoi tu, tong cua chuoi Taylor khong nhat thiet trung (trong lan can cua iem o) vi ham tng ng vi no. Chang han oi vi ham
f (x) = e x2 0
1
neu x = 0 neu x = 0
x0 = 0
Dung cac khai trien c ban san co nay ta co the thiet lap c khai trien cua mot so ham s cap khac.
6.2 Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha.
Trong bai nay ta gii thieu cach tm nghiem di dang chuoi vo han1 cua mot lp rong cac phng trnh vi phan tuyen tnh, ac biet la lp cac phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat cap II:
P (x)y + Q(x)y + R(x)y = 0
1
(6.2)
Chu y rang ta khong co cach giai tong quat cho phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat (tham ch cho cac phng trnh kha n gian nh y xy = 0) tr trng hp ac biet cac he so eu la hang.
102
ma co nhieu ng dung quan trong trong vat ly. Y tng kha n gian: Gia s rang cac ham P (x), Q(x) va R(x) la lien tuc trong mot lan can cua iem x0 va co the khai trien thanh chuoi luy tha tai x0 . Do tnh chat tuyen tnh thuan nhat, ta hy vong phng trnh (6.2) se chap nhan nghiem cho di dang chuoi luy tha
y=
n=0
an (x x0 )n
(6.3)
Thay the mot cach hnh thc chuoi nay vao phng trnh vi phan a cho e tm cac he so cua khai trien. Ta se s dung ket qua sau ay (tng t nh trng hp a thc).
Menh e 6.2.1. Mot chuoi luy tha ong nhat bang khong khi va ch khi tat ca cac he
so cua no bang khong.
n=0
an xn .
Ta co
n(n 1)an xn2
y =
n=1
nan xn1
va
y =
n=2
hay, thay ch so
y =
n=0
(n + 1)an+1 x
va
y =
n=0
(n + 2)(n + 1)an+2 xn
x
n=0
(n + 2)(n + 1)an+2 x (x + 2)
n n=0
(n + 1)an+1 x + 2
n=0
an xn = 0
Cho tat ca cac he so cua cac luy tha cua x bang khong, ta c
2a0 2a1 = 0 2a1 2.2a2 a1 + 2a2 = 0 2a2 2.3a3 2a2 + 3.2a3 = 0 2a3 2.4a4 3a3 + 4.3a4 = 0 2an 2(n + 1)an+1 nan + (n + 1)nan+1 = 0
6.2. Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha.
103
Giai he nay ta tm c
a1 = a0 (vi a0 tuy y) a1 a2 = 2 a3 tuy y an vi moi n = 2 an+1 = n+1
vi a0 va a3 la cac hang so tuy y. Ro rang bieu thc th hai ve phai cua ang thc nay co the viet di dang
3!a3 x3 x4 x5 + + + 3! 4! 5! x2 2
va chnh la
3!a3 ex 1 + x +
V vay ta tm lai c nghiem tong quat (di dang hu han) cho bi bieu thc
y = C1 x2 1+x+ 2 + C2 ex
trong o C1 := a0 3!a3 va C2 := 3!a3 la nhng hang so tuy y. V du 2: (Airy) Tm nghiem di dang chuoi luy tha tai 0 cua phng trnh Airy:
y xy = 0
n=0
an xn .
n(n 1)an x
n2
x
n=0
an xn = 0
Hay
2a2 +
vi moi n = 1, 2, 3, . . .
104
Tc la
vi moi n = 1, 2, 3, . . .
He phng trnh truy toan nay cho phep ta tnh tat ca cac he so theo a0 va a1 . Ket qua la:
V a2 =0 nen a5 = 0, a8 = 0, . . . . Tc la:
a3k+2 = 0
vi moi k = 1, 2, 3, . . .
vi moi k = 1, 2, 3, . . .
vi moi k = 1, 2, 3, . . .
at tat ca cac he so nay vao trong y ta c nghiem tong quat cua phng trnh Airy la
y (x) = a0 1 +
k =1
+ a1 x +
k =1
trong o a0 , a1 la cac hang so tuy y. Hien nhien, bai toan Cauchy y (0) = a0, y (0) = a1 co li giai la chuoi ham nay. S hoi tu cua chuoi nghiem se c e cap trong muc sau. V du 3: (Euler) Tm nghiem di dang chuoi luy tha tai 0 cua phng trnh tuyen tnh cap I:
x2 y + y = x
n=0
an xn .
x
n=1
nan xn1 +
an xn = x
n=0
T o
an = (n 1)!, n 1
6.2. Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha.
105
(n 1)!xn
n=1
Nhng, chuoi ma ta thu c la phan ky (chnh xac hn, ch hoi tu tai x = 0) nen nghiem ch co gia tr hnh thc. Tuy nhien, trong ly thuyet phep tong cua cac chuoi phan ky (theo Borel), chuoi nay hoi tu tren (1, 1). Ban oc quan tam chi tiet xin tham khao [?].
1/x 1
1 e1/t dt t
vi C la hang so tuy y. Bieu thc ve phai khong the khai trien c thanh tong cua chuoi luy tha. Sau ay, ta xet chu yeu cac phng trnh tuyen tnh thuan nhat cap II dang
P (x)y + Q(x)y + R(x)y = 0
(6.4)
vi P, Q, R la cac ham u tot (a thc chang han). nh ngha 6.2.1. Neu x0 la iem sao cho P (x0) = 0, va t nhat Q(x0 ) = 0 hay R(x) = 0 th x0 c goi la iem ky d (singular point) cua phng trnh (6.4). Ngc lai, ta noi x0 la iem thng (ordinary point). nh ngha 6.2.2. iem ky d x0 c goi la ky d chnh qui neu ton tai hu han cac gii han sau:
x x0
lim (x x0 )
Q(x) =a P (x)
va
x x0
lim (x x0 )2
R(x) =b P (x)
Ngc lai, x0 c goi la ky d khong chnh qui Ta lu y rang trong lan can cua iem thng x0 , phng trnh (??) co the viet di dang
y + p(x)y + q (x)y = 0
(6.5)
trong o p(x), q(x) b chan trong lan can cua x0 nh ly sau ay cho ta thong tin ve ban knh hoi tu cua chuoi nghiem cua (6.5)
106
khai trien c thanh chuoi luy tha hoi tu tren (r, r) (vi r > 0). Khi o, vi ieu kien ban au y (0) = y0 , y (x0 ) = y0 cho trc, phng trnh (6.5) co duy nhat mot nghiem chuoi luy tha y (t), ma cung hoi tu tren (r, r).
nh ly 6.2.1 (L.Fuchs (1833-1902)). Gia s p(x), q(x) trong phng trnh (6.5) co the
Ban knh hoi tu cua chuoi luy tha nghiem t nhat la r. Trong trng hp p(x), q(x) la a thc, nghiem chuoi luy tha cua (6.5) luon ton tai va co mien hoi tu la R. V du: Nghiem chuoi cua phng trnh Airy hoi tu tren R. Nhan xet: Trong trng hp phng trnh co x0 nh la iem ky d chnh qui, no co the chap nhan nghiem co dang chuoi luy tha vi so mu am (trong giai tch phc ta goi la khai trien Laurentz) hoac so mu khong nguyen. Trong khi, oi vi iem ky d khong chnh qui, nghiem di dang chuoi vo han noi chung la phan ky (nghiem hnh thc).
x0 = 0
x2 y + Axy + By = 0
trong o A, B la hai so thc tuy y. Theo cach phan loai tren, x0 = 0 la iem ky d chnh qui v
x 0
lim x
Ax =A x2
va
x 0
lim x2
B =B x2
Cach tm nghiem cua phng trnh Euler kha n gian: ch can e y rang e mot luy tha xr nao o la nghiem th so mu r phai thoa man phng trnh (giong nh phng trnh ac trng cua phng trnh tuyen tnh thuan nhat!)
r (r 1) + Ar + B = 0
hay
r 2 + (A 1)r + B = 0
(6.7)
Tuy theo biet thc cua phng trnh nay ta phan biet cac trng hp sau:
r 1 , r2 ,
A Neu (6.7) co nghiem kep r0 = 1 . e tm nghiem th hai, ta dung phng phap 2 bien thien hang so bang cach at y (x) = C (x)xr ; ta tm thay C (x) = ln x. Vay nghiem tong quat la
6.2. Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha.
107
2y = 0. y (x) = C1 x2 + C2 x
Cach giai phng trnh Euler gi cho ta phng phap tm nghiem chuoi cua phng trnh vi phan (6.5) trong trng hp no co ky d chnh qui tai x 0 = 0 nh sau. Viet lai phng trnh
x2 y + x[xp(x)]y + [x2 q (x)]y = 0
xp(x) =
n=0
pn xn
va
x2 p(x) =
qn xn
n=0
y (x) = x
r n=0
an xn an .
Thay chuoi nay vao phng trnh a cho e tm r va cac he so thoa man phng trnh
r 2 + (1 p0 )r + q0 = 0
Ro rang r phai
ma c goi la phng trnh ch so cua (6.5). Phng phap ma ta va trnh bay c goi la phng phng phap Frobenius. Sau ay la vai v du V du: Tm nghiem cua PTVP xy + 2y xy = 0. Phng trnh nay co x = 0 la iem ky d chnh qui, theo phng phap Frobenius ta tm nghiem di dang
y=x
r n=0
an x =
n=0
an xn+r
Cac ao ham y va y la
y =
n=0
(n + r )an xn+r1
va
y =
n=0
108
Thay vao phng trnh a cho ta c
n=0
n=0
(n + r )an xn+r1
n=0
an xn+r+1 = 0
Nhom cac he so cua cung luy tha cua x va cho tat ca cac he so nay bang khong ta c he vi moi n = 1 T phng trnh au tien, neu chon gia tr r = 1 ta tm c cac he so an la
a0 , a1 tuy y an1 an+1 = n(n + 1) (r + 1)ra0 = 0 (r + 1)(r + 2)a1 = 0 (r + n + 1)(r + n + 2)an+1 an1 = 0
vi moi n = 1
Neu t phng trnh au tien, ta chon r = 0 th ch c chuoi th nhat. Nghiem tong quat tren ay thc ra co the bieu dien di dang giai tch neu dung cac khai trien cua cac ham hyperbolic:
cosh x := ex + ex x2 x4 =1+ + + 2 2! 4! ex ex x3 x5 =x+ + + 2 3! 5!
va
sinh x :=
cosh x sinh x + a1 x x ex ex + C2 x x
hay
y = C1
(6.8)
6.2. Nghiem cua phng trnh vi phan di dang chuoi luy tha.
109
No co cac iem ky d chnh qui tai 1 va . Ta co the tm nghiem cua no di dang chuoi luy tha
y=
n=0
an xn
an xn .
tuy y , tuy y ,
Ta co
[(2n 2)2 1][(2n 4)2 1] (1) (n 3/2) (1/2)(1/2) = = (2n)! n! = (1/2)(1/2)(3/2) (1/2 n + 1) (1)n n!
n=1
Hay
trong o a0, a1 la cac hang so tuy y. Nhan xet: Nghiem tong quat cua phng trnh Chebyshev co the viet di dang
y = a0 cos( arcsin x) + a1 sin( arcsin x)
110
Va neu thc hien phep the arcsin x =
Trong trng hp = n N, Tn va Un la cac a thc, c goi la a thc Chebyshev loai I va loai II tng ng.
lim
f (x) =0 g (x) x x0 x x0
f (x) g (x), f g = o (g ),
lim
f (x) =1 g (x)
n=0
an (x x0 )n
an (x x0 )n
(x x0 )
f (x)
n=0
an (x x0 )n = o(x x0 )N
(x x0 )
111
f (x)
n=0
an (x x0 )n aM (x x0 )M
(x x0 )
trong o aM la he so au tien khac khong sau aN . Nhan xet: Mot chuoi luy tha tiem can vi mot ham khong nhat thiet hoi tu. Neu mot ham khai trien c thanh chuoi Taylor hoi tu th o cung la khai trien tiem can cua ham. Ngoai ra, trong trng hp hoi tu, tong cua no cung khong nhat thiet trung vi ham so o. Ta cung lu y rang, cac he so cua chuoi tiem can xac nh mot cach duy nhat nh cac cong thc sau ay
a0 = limxx0 f (x) f (x) a0 a1 = limxx0 x x0 ........................................ aN = limxx0 f (x) an (x x0 )n (x x0 )N
N 1 n=0
f (x)
n=0
an (x x0 )n bn (x x0 )n
n=0
(x x0 ) (x x0 )
g (x)
Khi o
f (x) + g (x)
(an + bn )(x x0 )n
n=0
(x x0 )
cn (x x0 )n dn (x x0 )n
(x x0 ) (x x0 )
n=0
trong o cn =
n k =0
ak bnk
va neu b0 = 0 th d0 =
a0 b0
va dn =
an
n1 k =0
dk bnk
b0
6.3.2 Dang ieu tiem can cua nghiem gan iem ky d khong chnh qui.
Xet phng trnh vi phan tuyen tnh thuan nhat cap II
y + p(x)y + q (x)y = 0
(6.9)
112
Trong lan can cua iem ky d, noi chung ta co the tm nghiem tiem can cua phng trnh a cho di dang chuoi luy tha. Nhng noi chung, ta thu c chuoi phan ky va ban than chuoi tiem can o khong cho ta thong tin ve dang ieu cua nghiem thc s trong lan can cua iem nay. e tm dang ieu tiem can cua nghiem ta se tm cac so hang ma troi hn nhng so hang khac trong bieu thc tiem can cua no. Ta se goi thanh phan lam thay oi dang ieu tiem can nhanh nhat la nhan t ieu khien. V ham mu thay oi dang ieu nhanh nhat, nen ta co the thay the (theo Green, Liouville (1837)) nghiem y (x) bi
y (x) = eS (x)
(6.10)
ay la phng trnh noi chung khong n gian hn phng trnh (6.9). Tuy nhien, trong lan can iem ky d khong chnh qui x0 hau nh ta co anh gia
S << (S )2 , x x0
(6.11) (6.12)
Khi o, ta co the quen so hang S trong (6.10) va thu c phng trnh tiem can
(S )2 p(x)S q (x), x x0
ma thng de giai hn phng trnh ban au. Nghiem cua no xng ang dung e xap x cho nghiem chnh xac cua phng trnh ban au. Lu y: Gia thiet (6.11) khong ung oi vi trng hp x 0 la iem thng hoac iem ky d chnh qui. Nh the, ta ch co the tm nghiem xap x theo cach nay trong lan can cua (phan ln) cac iem ky d khong chnh qui. V du: Tm dang ieu tiem can cua nghiem cua phng trnh x3 y = y trong lan can iem x = 0. Ta nhan thay x = 0 la iem ky d khong chnh qui. Thay y = eS (x) vao phng trnh a cho, ta c (S )2 x3 (x 0+). V vay, hai nghiem thu c la
S (x) 2x1/2 , x 0+
Thc te ta co the cai thien nghiem tiem can bang cach xet en so hang tiep theo so hang au, tc la at
S (x) = 2x 2 + C (x),
1
C (x) << 2x 2 ,
x 0+
113
Ta co the thu c phng trnh tiem can bang cach anh gia nh sau. V S x3/2 nen C << x3/2 (x 0+) va C << x5/2 (x 0+). Do o, (C )2 << x3/2 C , (x 0+). Bo qua cac so hang khong ang ke trong phng trnh tren ta thu c
3 5/2 x 2x3/2 C 2
T o ta tm c C (x)
3 ln x 4
va co the viet
D (x) << ln x, x 0+
1 3 S (x) = 2x 2 + ln x + D (x), 4
Lai tiep tuc qua trnh anh gia tren (chi tiet xin danh cho oc gia) ta c
D (x) = d + (x) 3
trong o d la hang so nao o va (x) x1/2 khi x 0+. V dang ieu tiem can 16 cua nghiem c ong gop chu yeu bi cac so hang trong S (x) ma khong triet tieu khi x 0+, nen ta co
y (x) exp(2x1/2 + 3 ln x + d), 4
1/2
x 0+
Hay,
y (x) c1 x 4 e2x
1 2
x 0+
x 0+
Vt bo tat ca cac so hang xuat hien be roi thay phng trnh ung bang he thc tiem can. Thay quan he tiem can bi phng trnh va giai mot cach chnh xac phng trnh nay. Kiem tra rang nghiem ma ta thu c phu hp vi cac xap x trong bc au tien.
114
ay la phng trnh vi phan tuyen tnh vi x = 0 la iem ky d. Mot nghiem rieng cua no cho bi tch phan x
y = ex x1 ex dx
ma hoi tu neu x am. Ngoai ra, phng trnh chap nhan mot nghiem hnh thc di dang chuoi vo han
1 2! n! 1! + 2 + 3 + + n+1 + x x x x
Ta ch ra chuoi nay la khai trien tiem can tai cua nghiem rieng noi tren. That vay, bang cach tch phan tng phan lien tiep, ta co
ex
x
x1 ex dx =
1! 1 2! n! + 2 + 3 + + n+1 + Rn x x x x
x
vi
Rn = (n + 1)!ex
xn2 ex dx
Do o, vi x < 0, ta co
|Rn | (n + 1)!|xn2 |ex
ex dx =
(n + 1)! |xn2 |
Vay chuoi tren tiem can vi nghiem rieng cho bi tch phan.
(6.13)
115
trong o 0 c goi la tham so nhieu ong vai tro hang so Planc trong c hoc lng t. Noi dung c ban cua phng phap WKB la tm nghiem hnh thc cua (6.13) di dang
1 y (x) exp
Sn (x)n ,
n=0
Thay the hnh thc chuoi nay vao phng trnh (6.13) va can bang cac he so cua cac luy tha cua ta c
(S0 )2 = Q(x) 2 S0 S1 + S0 = 0 ........................ 2 S 0 Sn + Sn 1 +
n1 j =1
Sj Sn j = 0 ,
(n 2)
Q(t)dt
Cac phng trnh con lai c goi la cac phng trnh chuyen, chung cho phep xac nh cac Sn (x) sai khac hang so cong bang truy hoi. Tuy nhien, ay la nhng phng trnh vi phan noi chung rat kho tch phan. Chang han,
1 S1 (x) = ln Q(x) 4 S2 (x) =
x
Tuy vay, neu ch quan tam en dang ieu tiem can cua nghiem khi 0 th ta co
y (x) C1 Q1/4 (x) exp 1
x
Q(t)dt ,
116
BAI TAP
1. Giai cac phng trnh vi phan sau bang phng phap chuoi luy tha: (a) (b) (c)
(x2 1)y + 4xy + 2y = 0 y + x2 y + xy = 0 xy 2y + xy = 0
2. Bang phng phap chuoi luy tha, tm mot nghiem rieng cua phng trnh, roi tm nghiem tong quat: (a) (b) (a) (b) (c)
xy + 2y xy = 0 xy + (2 x)y y = 0
3. Giai cac phng trnh vi phan sau ay bang phng phap Frobenius:
4x2 y + 4xy y = 0 xy + 3y x3 y = 0 x2 y + (x 2x3 )y (1 + 2x2 )y = 0 Jn (x),
4. Ham Bessel bac n N, ky hieu la cua phng trnh vi phan sau ay:
x2 y + xy + (x2 n2 )y = 0
(a) Hay bieu dien Jn (x) di dang chuoi luy tha. (b) Kiem tra rang chuoi bieu dien J0 va J1 la hoi tu vi moi x. (c) Chng to rang
d (xJ1 (x)) = xJ0 (x) dx
(a) Vi n = 5 hay tm nghiem rieng thoa ieu kien y (0) = 0, y (0) = 1. (b) Chng to rang vi n le (t.. chan) th nghiem rieng thoa ieu kien y (0) = 0, y (0) = 1 (t.. y (0) = 1, y (0) = 0 luon co dang a thc (goi la a thc Hermit bac n, ky hieu la Hn(x)) (c) Tm Hn vi n = 0, 1, 2, 3, 4 va em so khong iem cua chung. (d) Vi n = 3 hay tm nghiem rieng thoa ieu kien y (0) = 0, y (0) = 1.
trong o K (s, t) c goi la nhan cua phep bien oi o. Trong phan nay ta gii thieu mot phep bien oi quan trong vi nhan rat ac biet K (s, t) = est va c goi la phep bien oi Laplace.
est f (t)dt
(A.1)
e bao am tch phan ve phai hoi tu, ham f phai kha tch tren cac khoang hu han va quan trong la phai co cap tang va phai. Cu the f can thoa man anh gia
|f (t)| KeAt ,
vi moi t > M
Menh e A.1.1. Neu f (t) xac nh va lien tuc tng khuc tren moi oan hu han cua
va co o tang mu th bien oi Laplace cua f (t) la ton tai.
118
Neu F (s) la anh cua bien oi Laplace cua Laplace ngc cua F (s), va ky hieu la
th ta cung noi
f (t)
la bien oi
f (t) = L1 {F }
est F (s)ds,
vi a > 0
Cac v du:
est dt =
1 s
=
0
st at
e dt =
e(sa)t dt =
1 sa
est sin(at)dt
va t o
L {sin(at)} =
s2
Tnh tuyen tnh: Bien oi Laplace va Laplace ngc la cac toan t tuyen tnh
L {f + g } = L {f } + L {g } L1 {F + G} = L1 {F } + L1 {G}
119
f (u)du (s) =
0
L {f } s
L eat f (t) = L {f } (s a)
Mien xac nh
s>0 s>0 s > 0, n N a>0 s>a s>0 s>0 s > |a| s > |a| s>a s>a
120
Bien oi Laplace hai ve cua phng trnh, ta thu c phng trnh (vi phan) theo Y (s) := L {y } (s) Giai phng trnh nay e tm Y (s) Tr ve nghiem ban au bang phep bien oi Laplace ngc y (x) := L1 {Y } (x)
+ y = sin(2x),
Thay ieu kien ban au vao bieu thc nay roi giai tm Y (s), ta c
Y (s ) = 2s 5 1 2 1 (2s + 1)(s2 + 4) + 2 = 2 + 2 2 2 2 (s + 4)(s + 1) s +1 3s +1 3s +4
121
est Hc (t)dt =
c
est dt =
esc (s > 0) s
Ngoai ra ta cung co bien oi Laplace cua tch cua mot ham bat ky vi ham Heaviside:
L {Hc (t)f (t c)} =
c
Tng t ta co
L e f (t) =
ct 0
ay
Ta co L
s 2 (s 2
1 + 4)
t 1 sin 2t 4 8
va t o ta tm c nghiem
H10 (t) t 10 sin 2(t 10) 4 8
y (t) =
1 H5 (t) 5
t 5 sin 2(t 5) 4 8
Trong vat ly ta thng gap ham (suy rong) Delta cua Dirac, ky hieu la (t) nh ngha nh sau (t)dt = 1 (t) = 0, t = 0, va
122
ga (t)dt = 1
a0+
L { (t t0 )} =
123
124
[2] Nguyen The Hoan, Tran Van Nhung, Bai tap phng trnh vi phan. Nha xuat
ban H va THCN (1979). Newyork (1955).
[3] E.A. Coddington, N.Levinson, Theory of ordinary differential equations. [4] E.L. Ince, Ordinary differential equations. Dover Pub. (1956). [5] C.M. Bender, St.A. Orszag, Advanced mathematical methods for scientists and
engineers. Mc Graw-Hill Book Inc. Company (1978).