You are on page 1of 395

NGUYN DUY TIN - v VIT YN

L THUYT XC SUT
(Ti bn ln th nht)

00501

NH XUT BN GIO DC

L I NI U
Xc sut l mt b phn ca ton hc nghin cu cc hin t ng ngu nhin. Ni mt cch i khi th hin t n g ngu nhin l hin t n g ta khng t h ni tr c n xy ra hay khng xy ra khi thc hin mt l n quan st. Tuy nhin, nu t i n h n h quan st k h nhi u ln mt hin t ng ngu nhin trong nhng hon cnh n h nhau, th trong nhi u tr ng hp ta c t h rt ra c nhng k t lun khoa hc v hin t ng ny. Chng hn, ta khng t h ni tr c mt ht ging c ny mm hay khng khi gieo xung t canh tc, n h n g nu gieo nhi u ht th ta c t h rt ra c cht l ng t t hay x u ca ht ging. L thuyt xc sut nhm tm ra nhng quy lut trong nhng hin t ng "t ng chng" n h khng c quy lut. L thuyt xc sut ra i vo na cui t h k t h 17 n c Php. Hai n h ton hc v i ca n c P h p l Blaise Pascal (1623-1662) v Pierre de Ferraat (1601-1665) trao i t h t vi nhau d bn v mt s bi ton lin quan n tr chi may r i . Nhng bi ton ny v cc phng p h p gii chng c t h xem l nhng nghin cu u tin ca l thuyt, xc sut. Tuy nhin, tr c . Italia cc nh ton hc Cardano (1501-1576), Pacioli (1445-1509), Tartaglia gii mt s bi ton ring l trong tr chi may r i . Nhng bi t o n kiu Pascal v Fermat nh h ng v khch l cc n h t o n hc tr (thi by gi) nh Huygens, Bernoulli v De Moivre tip tc nghin cu xc sut. y l nhng n g i c cng u tin sng to ra c s ton hc ca l thuyt xc sut. C l Cardano v Huygens (1629-1695) l nhng n g i u tin vit sch v xc sut (sch ca Cardano xut bn nm 1663, tc l 100 nm sau khi ng vit xong tc phm ny; sch ca Huygens cng b n m 1657).

4
Lch s thc s ca l thuyt xc sut bt ngun t cc cng trnh James Bernoulli (1654-1705). ng l ng i pht minh ra Lut S Ln. Chnh v l do , ngy nay Hi Xc Sut Thng K Th Gii mang tn Bernoulli. De Moivre (1667-1754) l tc gi ca nh L G i i H n Trung T m (tr ng hp i xng), mt trong nhng thnh tu quan trng nht ca xc sut. Nm 1812, P. s. Laplace (1749-1827) cng b cun sch "Theorie Analytique des Probabilities" (L Thuyt Gii Tch ca Xc Sut). Cun sch ny c xem l mt ng gp rt to ln ca Laplace trong xc sut. Ong l tc gi ca nh l gii hn trung tm (tr ng hp khng i xng), v l ng i u tin p dng l. thuyt xc sut vo cc vn lin quan ti sai s quan st. s. D. Poisson (1781-1840) v c . F. Gauss (1777-1855) l nhng hc gi tip thm sc mnh cho xc sut ng dng. Poisson l tc gi ca Lut B i n c Him ni ting; Gauss l tc gi ca l thuyt sai s v c bit sng to ra P h n g Php Bnh P h n g T i Thiu. P. L. Chebyshev (1821-1894), A. A. Markov (1856-1922). A. M. Liapunov (1857-1918), A. Ya. Khinchin l nhng nh ton hc: ng i Nga c rt nhiu dng gp cho s pht trin ca l thuyt xc sut. H s dng cc phcrng php moment, hm c. trng nhn irc nhng nh l gii hn quan trng. c bit Markov l ng i da ra m hnh Markov; Khinchin l tc gia ca Lut Loga Lp. L thuyt xc sut hin i i theo h ng tin d ha. Cc nh ton hc c cng ln trong hng ny l Berstein (1880-1968), von Mises (1883-1953), Borel (18871-1956), p. Levy. Tuy nhin, phi ch n s ra i cun sch "Foundations of the. Theory of Probability, 1933" ca Kolmogorov, gii ton hc mi cng nhn

x c sut l mt lnh vc ton hc cht ch. H tin v xc sut ca Kolraogorov c hu ht cc n h ton hc tha nhn. Ngy nay l thuy t xc
STit

l lnh vc ton hc c c s l

t h u y t cht ch v c nhiu ng dng trong cc lnh vc hot ng k h c nhau ca con n g i t m n h c t i vt l, t vn hc t i thng k x hi, t c hc t i th t r n g chng khon, t d bo t h i t i t t i kinh t, t nng hc t i y hc. n c ta xc sut c dy u tin t i tr ng i Hc Tng H p H N i t nhng nm u 1960 t h k 20, v ngy nay c ging day t i hu ht cc t r n g i hc. C l cun sch xc sut n c ngoi u tin c dch ra ting Vit l: "The Theory of Probability " ca Gnedenko. (do Nguyn Bc Vn, H Qunh x Nguyn Q u M dch t nguyn bn ting Nga). qu, gip n g i Vit hc xc sut bng ting V i t . Trong hem bn mi nm qua, s sch v xc sut thng k n c ta c xut bn kh nhiu. c bit l nhng nm gn y (1990-2000) c nhiu tc gi vit sch xc sut thng k d i h n h thc ph bin i tr nhng kt qu c b n nht ca xc sut v thng k, nhng thiu c s ton hc cht ch t i mc cn t h i t . Mc ch chnh ca cun sch ny l cung cp cho c gi nhng kin thc ton hc c b n nht lm nn tng cho xc sut thng k. V th cun sch ny s c ch cho cc sinh vin v nhng ai mun i su nghin cu xc sut thng k. Ni dung cun sch ny c vit theo h tin Kolrnogorov. C h n g ti ly cc sch [1]- [22] lm ti liu tham kho. Cun sch ny c lo chng. C h n g trnh by v n t t cc k t qu c bn nht ca xc sut c i n . Ch ng 2 trnh by cc khi nim c bn ca xc sut da trn l thuy t o v tch p h n Lebesgue. y l ti liu

Chng 3 trnh by bin ngu nhin v hm phn phi, tnh c lp. Chirang 4 trnh by cc s c trng ca bin ngu nhin nh k vng, phng sai v cc tnh cht c bn nht ca chng. Chng 5 dnh cho cc khi nim hi t ca bin ngu nhin: hi t theo xc sut, hi t hu chc chn, hi t trung bnh. hi t theo phn phi,... Chng 6 trnh by gii tch Fourier: hm c trng, mt trong nhng cng c quan trng ca gii tch e nghin cu l thuyt xc sut. Chng 7 dnh cho nhng nh l gii han ca tng cc bin ngu nhin c lp: lut s ln, nh l gii hn trung tm. Chng 8 nghin cu s hi t ca chui cc bin ngu nhin c lp, lut mnh s ln l mc ch chnh ca chng ny. Trong xc sut c i n, khi nim c lp chim v tr trung tm. Nh ta s thy, cc kt qu quan trng trong cc chng 1-8 th ng c mt gi thit c lp. Trong hai chng 9-10 ca ti liu ny khi nim ph thuc theo ngha no s c xt ti. Chng 9 dnh cho l thuyt martingale vi thi gian ri rc. Ni dung chnh ca chng 9 l Cc bt ng thc; Cc nh l hi t; Thi i m dng. Bt, ng thc Doob v nh l Doob v s hi t ca martingale l mc ch chnh ca chng 9. Chng 10 trnh by cc nh ngha c bn v nu mt s m hnh ng dng quan trng ca xch Markov. Trong chng ny bn cn c k cc khi nim v nm vng cc kt qu nh: tnh Markov, xc sut chuyn, phirng trnh Chapman-Kolmogorov, phn phi dng, nh l ergodic, phng php phn tch birc th nht v ba bi ton lin quan.

7
Ni dung ca cun sch ny c cc tc gi v cc bn ng nghip ging dy trong nhiu nm tr ng HTH v tr ng HSP H Ni. Chng ti xin chn thnh cm n cc bn ng nghip t b mn xc sut thng k ca hai tr ng i hc ni trn. Chng ti by t lng bit n i vi Nh xut bn Gio dc v T.s Nguyn Huy oan, T.s Trn Phng Dung ng vin chng ti vit ti liu ny. c bit ng Nguyn Trng B ng gp cho chng ti nhiu kin v ni dung ca cun sch ny. Cm n nhng ng i c bn tho v cho nhng nhn xt qu bu. Cm n Nguyn Th Vn Hoa , Phm Th , D c Thng cng chng ti nh my bn tho d i dng Tex. D rt c gng, song chc cn mt s sai st, chng ti rt mong nhn c cc kin ng gp, ph bnh ca bn c. CC TC GI

Mc LC Li ni u Chcmg 1. M hnh xc sut ri rc 1.1 Khng gian xc sut ri rc 1.2 nh ngha c i n ca xc sut 1.3 Xc sut i u kin. S c lp 1.4 Dy cc php th 1.5 Phn phi gii hn Bi tp Chng 2. Khng gian xc sut tng qut 2.1 H tin 2.2 Khng gian o 2.3 Phn t ng
u nhin 2.4 Tch cc - i s 2.5 Xy dng khng gian xc sut Bi tp Chng 3. B i n ngu nhin v hm phn phi 3.1 Bin ng
u nhin 3.2 Phn t ng
u nhin 3.3 Hm phn phi xc sut ca bin ng
u nhin 3.4 Phn phi ca vc t ng
u nhin 3.5 Phn phi ca hm ca bin ng
u nhin 3.6 Tnh c lp 3.7 Phn phi ca tng cc bin ng
u nhin c lp Bi tp 73 78 79 85 89 91 96 loi 45 52 55 58 59 70 12 17 23 28 36 40 3

. -V

C h n g 4. Cc s c trng ca bin ngu nhin 4.1 K vng ton 4.2 Khi nim hu chc chn 4.3 T n h k vng 4.4 M t s v d 4.5 K h tch u 4.6 K vng ca hm ca bin ngu nhin 4.7 Khng gian C? 4.8 Quan h vi tnh c lp 4.9 K vng ca hm ca vc t ngu nhin 4.10 Tch cc o 4.11 K vng i u kin 4.12 Xc sut i u kin chnh quy Bi tp C h n g 5. phi 5.1 S hi t ca cc bin ngu nhin 5.2 S hi t ca cc p h n phi 5.3 Compact t n g i Bi tp C h n g 6. Hm c trng 6.1 nh ngha v cc tnh cht ca hm c t r n g 6.2 M t s tnh cht ca hm c t r n g 6.3 Cng thc ng c 6.4 nh l v tnh cht lin tc 6.5 nh l Bochner 6.6 Mt, vi nhn xt v hm c t r n g ca p h n phi nhiu chiu 202 187 189 193 196 -200 158 169 178 183 : 104 112 113 115 116 122 124 129 133 135 141 li) 152 S hi tu ca dy bin ngu nhin v phn

10

6.7 Phn phi chun nhiu chiu Bi tp

203 209

C h n g 7. C c i n h l gi*! han theo p h n p h i ca t n g cc b i n n g u n h i n d c lp 214 7.1 Mt s bt ng thc 7.2 nh l Poisson v tc hi t 215 7.3 Lut s ln vi cc bin ngu nhin c lp tuy . . . . 219 221 7.4 nh l gii hn trung tm 7.5 Phn phi chia c v hn 233 236 7.6 Phn phi n nh Bi tp 241 C h n g 8. T n g cc b i n n g u n h i n d c lp v L u t s ln 8.1 S hi t ca chui cc bin ngu nhin c lp 8.2 Lut mnh s ln Bi tp C h n g 9. Martingale v i t h i gian r i rc 9.1 Khi nim tng thch v d bo c 9.2 Thi i m Markov v thi i m dng 9.3 Martingale 9.4 Cc bt ng thc c bn 9.5 Cc nh l hi t 9.6 Martingale chnh quy 9.7 Martingale bnh phng kh tch 9.8 Lut s ln 9.9 Hng ng thc Wald Bi tp 274 275 281 301 306 310 317 320 324 326 246 256 266

I ]

C h n g 10. Xch M a r k o v v i t h i gian r i rc 10.1 Tnh Markov 10.2 Xch Markov ri rc v thun nht 10.3 Mt s m hnh xch Markov 10.4 Xch Markov c hu hn trng thi 10.5 M hnh phn chia th tr ng 10.6 M hnh tr chi hai u th 10.7 Phn tch b c th nht Bi tp Bng k hiu Ti liu tham kho 329 333 338 344 356 360 365 374 390 393

12

Chng M H N H X C S U T R I R C

Mc ch ca chng ny l trnh by vn tt cc khi nim c bn ca xc sut c i n. 1.1 Khng gian xc sut ri rc 1.1.1 Php th v bin c

Trong ton hc c nhng khi nim khng c nh ngha m ch c th m t chng bng nhng hnh nh hoc t duy trc gic. Chng hn, trong hnh hc cc khi nim i m, ng thng, mt phang l nhng khi nim khng c nh ngha. Trong xc sut, khi nim php th l khi nim c bn khng c nh ngha. Ta hiu php th l mt th nghim hay quan st no . Php th c gi l ngu nhin nu ta khng th d bo tr c kt qu no s xy ra. Th ng trong mi php th (th nghim) c nhiu kt qu xy ra. C kt qu n gin, v cng c nhng kt qu phc hp. Chng hn, khi quay x s, nu ta ch quan tm ti hai s cui, th mi s xut hin mt trong cc s t 00,01,..., 98,99 l nhng kt qu om gin nht; trong khi , s xut hin cc s chn. l, u 5. ui 2,... l nhng kt qu phc hp (gm nhiu kt qu n gin nht hp thnh). K t qu n gin nht

13

c g i l b i n c s c p ( g i n g n h k h i n i m

im

t r o n g h n h hoe, n k h n g c n h ngha c h n h x c ) . T p h p g m t t c c c b i n c s c p c g i l k h n g g i a n mu ( s a m p l e space) hay k h n g g i a n c c b i n c s c p . g i l b i n c. Ta c t h hnh dung khng gian m u l mt phn no c a mt phang; bin c s cp l mt i m ca phn ny v m i tp con ca phn ny c gi l mt bin c. Ta th ng dng SA) k hiu bin c s cp; fi k hiu khng gian mu; A, B, c,... k hiu bin c.
U,u>2,... .

M i t p c o n c a k h n g g i a n m u c

minh ha ta xt mt php t h r khng q u m c cc k t qu n gin nht: Theo trn, mi


u>k

c gi l

mt bin c s cp, cn t p hp
fi = {u>i,u>2,. . }

l khng gian cc bin c s cp hay khng gian mu. Ta cng c the dng cc s 1,2,... thay cho
U>1,U>2,.

.. chi cc bin c s

cp. Bn cht cc bin c s cp khng c vai t r c bit g trong l thuyt xc sut, i u quan trng l m i k t qu ca php t h c miu t b i mt v ch mt i m ca khng gian m u . V d 1. Gieo mt ng tin (xu) mt ln. Khng gian cc bin c s cp l:

n^{s,N}
y 5' ( t n g ng N) ch k t qu: " ng tin xut hin mt "sp" (tcmg ng "nga")". Cng c t h miu t Q, bi t p hp = {1,0}.

14
V d 2. Gieo m t n g t i n (xu) hai l n . K h n g g i a n m u l:

n =
y SN

{SS,SN,NS,NN}
', l n t h hai

l kt, q u l n gieo u x u t h i n m t N.

xut hin mt V d 3.

M t con x c x c c gieo lin t i p n l n .

l m t

p h p t h v i k h n g gian m u c m t b i t p :

o = { C = {a a ..
u 2

... ,a )
n

:a

{1,2,... ,6}}.

D t h y gom V d 4-

= 6

phn t.

M t n g t i n c gieo lin t i p cho n k h i l n u

t i n x u t h i n m t sp t h d n g l i . i v i p h p t h n y k h n g gian m u c dng:

{S. .v.v.... ,N
ri

...NS,...}.

T r o n g k h n g gian m u v i k h n g q u m c p h n t , s g i m i t p con A c l m t b i n c . N h v y n u t h s b i n c s l 2". ca A x y ra.

ta

= ri.

B i n c A x y ra k h i c m t k t q u n o

r c g i l b i n c chc c h n , c n t p 0 c . g i l b i n c khng. B i n c Au t n g ) ca A. v B i n c An t c h ) ca A v B. B i n c A\B v B -- {u> : u) A hoc U) B} B. B {co : L 6 A v L e B} c g i l giao (hay AB. c g i l h p (hay

B i n c n y c n c k h i n l {LO : UI 6 A v L B}

c g i l h i u c a J4

B.
B i n c = {c : c ^ J 4 } c g i l b i n c i c a A.

L5

V i n g n n g x c s u t , c c i u t r n c ngha l: Au B x y ra x y ra -xy ra x y ra N u AB <=> hoc A hoc x y ra . A v c n g x y ra ; <=> / x y ra v B k h n g x y ra, <=> A k h n g x y ra . Cc php ton

nB A\B

= 0 t h A v JB c g i l x u n g k h c .

h p v g i a o c c b i n c c t n h c h t giao h o n v k t h p . C t h l:

AUB=BUA (A B ) U C = U ( / n B = B n A (AnB)nC = An ( n). C);

V v y i v i h h u h n c c b i n c { A ; , i / } c c t p

iG/

G/

l h o n t o n x c n h ' T r o n g v d 2, x t / = B = {NS, A ( t n g n g B) sp" {SS,SN,NS}, SN, NN}.

l b i n c : "c t n h t m t l n x u t h i n m t Ta c: A u B = 0 , ,45 = {NN} {SN.NS} cn

( t n g n g "nga").

l b i n c: i4\5

"c n g m t ln x u t hin m t sp",

/ -

= {55}.

16 1.1.2 Xc sut ca bin c

Gi s A l bin c ca php th no . Mc d, khi tin hnh php th mt ln, ta khng th ni tr c bin c A c xut hin hay khng, nhng ta tha nhn rng: c m t s (k hiu l (A), tn tai khch quan) o kh nng xut hin . S ny phi bng (100%) nu A l bin c chc chn, bng 0 nu A l bin c khng, v nu A, B l hai bin c xung khc, th (AUB) = (A)+(B). Ty tng tr ng hp c th, ta tm cch xc nh (A) mt cch hp l. V vy, bc tip theo ca vic xy dng m hnh xc sut, (ri rc) l: phi gn cho mi bin c mt s gi l xc sut ca bin c theo cch sau. Gi s o = {uj,uJ2, ,u>k,. .. } l khng gian mu cho. Mi bin c s cp u>k c gn vi mt "trng s" Pk = Pfc(cjfc) sao cho
a) Pk
l

> 0, V ;
2

>

(1.1)
(1.2)

b)

p + p + ...+P* + ... = l .

Khi vi mi bin c A c n ta nh ngha PM)=

PK).

(1-3)

S P(y4) c gi l xc sut ca bin c yi. TT (1.1) v (1.2) suy ra chui trong v phi ca (1.3) l hi t v ta c cc tnh cht sau ca xc sut: 1) P(0) = 0, P() = , 0 < F(A) < 1.

17

2) i vi hai bin c A, B b t k F(A U B ) =


k

k:w UB

::u;fc6/1

fc:u/jtB

fc:u>jt/lB

= P(i4) + P ( ) - P U S ) . T nu i4 v B xung khc th P(i4 U B ) = F(A) + 3) P ( i ) = -P (i4). 4) i v i h khng qu m c cc bin c b t k {/, : / } ta c bt ng thc Boole sau: (B).

c b i t nu cc Ai i mt xung khc (hay xung khc tng cp), ngha l AA th = 0, (i )

By gi ta trnh by cch xy dng m hnh xc sut cho nhng p h p t h "cn i " , nh tung m t ng t i n hoc mt con xc sc cn i . 1.2 i n h ngha c i n ca xc sut 1.2.1 nh ngha. Gi s = {u>i ,u>jv} l khng gian mu

m cc kt, qu c cng kh nng xut hin' ngha l: P M = P M =...=nN)


= -

00501

18

Khi , theo (1.3) xc sut ca bin c A c xc nh bng c.ri thc


P ( > 4 )

- ||

t y |v4| = ra l s phan t ca tp A. chnh l nh ngha c i n ca xc sut. nh ngha nay cho ta mt m hnh ton r t t t i v i cc hin t ng ngu nhin lin quan n php t h c tnh i xng v do cc kt, qu ca n c coi l c cng k h nng xut hin. 1.2.2 Cc v d

V d . M t ci hp cha N qu cu c n h s bi cc s ca tp hp X = { 1 , 2 , . , . , N } . R t l n l t tng qu l l n sao cho, mi ln r t m t qu, qu c hon t r l i hp l i m i r t ln tip theo. Hy tnh xc sut ca bin c A = {cc qu c rt l i mt khc nhau}. Khng gian m u c t h m t n h sau: n. = [ui ( a i , a , . . . , Un) ' k X, k ---- 1.2
2

ri).

Vi cc i u kin c nu, ta c t h xem cc bin c s cp u> c cng k h nng xut hin. Do c hon l i , Ui c N cch r t , U, c N cch rt,...,UN dng
/4 = {c = ( o i , 0 2 , . . . . t n ) : A- x , k = 1.2 n;

C N cch rt. V y

= N.

T p h p .4 c

r; . ^
A

Ui

vifc/ } .

19 N h vy, Ui c N cch rt, (12 c N cch rt,..., a cch rt. T \A\ = A


( A ] n N n

c N ri -

= N(N

- )(N

- 2 ) . . . (N - n 4 1) v ( N - n + 1)

N ( N - l ) .

F [ A )

im

AT"

A'"

Ta xt mt vi dng c bit ca bi ton trn. a) Ln cu thang: Cu thang my bt u chuyn ng vi 7 n g i v n s dng li c 10 tng. Hy tnh xc sut p sao cho khng c hai ng i no cng vo mt tng. p dng (1.4) vi N = 10, T = 7 ta c
47

p = I M

(10.9.8.7.6.5.4)l(r = 0,06048.

b) Ngy sinh: Trong Tut lp c n hc sinh. G i s rng ngy Kinh m i hc sinh c th ri vo ngy bt k trong 365 ngy vi cng kh nng. Hy tnh xc sut sao cho-hai hc sinh bt, k c ngy sinh khc nhau (T < 365). p dng m hnh tng qut vi N 365 ta c xc sut. p can tm l:

= ( ! ) ( ! - 4 ) - 0 - ^ )
Vi
T

kh nh ta c '
~ 1

i 2 - . . . I ( n - 1 ) 365

n(n-l) 730

V d 2. Trong mt ci hp cha M qu cu en v N M qu cu trng. Chn ngu nhin n qu (chn cng mt, lc, hoc chn. ln l t nhng khng hon l i ) . Tnh xc sut sao cho trong n qu chn c n g m qu m u en. K hiu A
m

l bin c cn tm xc sut.

20 m h n h hoa. c c q u c u e n c n h s , . . . . M c n c c q u t r n g c n h s t M 4 n N. T r o n g bi t o n ny. phn T q u c c h n l k h c n h a u . v k h n g p h n b i t t h t . V v y k t q u c a s l a c h n l mt, t p con n p h n t c a t p N t. K h n g gian m u c dng


{ (ai, 02, . . . , o
n

: (l 6

X \ k

, T I ,

(l

<

(12

<

...

<

v i m = c% = L
n(

n)

cn
2 n

Am = {t = ( a ! , a , . . . , a ) Vky\A \=C%.C Z^.


ni N n

r : a

< M, a

m +

>

M).

-mm
PMm)
c b i t k h i A/ n

= C-T^ 1

0-

/V

* > - ( I - > <


2

- J T > - <

- ] 7 3 7 7 T ) -

N u JV = T oo t h P M o ) - 0,368. e C7m . T r o n g c n g t h i c (1.5) s rn c n t h o a m n max(0 ,7? + M - N) < m < rain(M, n).

V t 3. X p n g u n h i n TI q u c u p h n b i t v o N c i h) p h n b i t . T n h xc. sunt sao cho

a) H p t h n h t c V qua, h p t h i ! h a i c r 2 q u ' p t h AT c TIN q u ; h) H p . t h c chrc n g m q u .

21

Gii.

a) M i cch x p l mt b ( 1 , 0 2 : <n) trong

lift

- vo. N h vy l s thir t ca hp m ta phn hi qu t h = {u/ = (i., 2 , . . . . ) : fr X, k - , 2 * v = {1,2.... jV". ,N) T},

||

Gi s .4 l b i n c cn tnh xc sut v u > 6 A N h vy trong dy hu hn ui = ( a i , . . . , a ) c ng T! s 1,...,JV s Af. T


n

suy ra _ 141= f7> T* va


2
1

_ /7"
w

n!
ni!n2!... n/v!

*M)=||
|S2|

- T - T *~"
7 J t ! n 2 ! . . .TAi!

- )

1)) G i B l b i n c: hp t h - c h a m I\\\k. G i s a;
(1....
,(In)

6 B . K h i trong dy ( 1

) phi c n g
n

V s k chitn m v t r trong ) v tr. Cn cc v tr cn l i l cc s / 6 { N}\{k}. T | | = C.(N - ) " - ' " , v do


m

=
7m .

Cn'^^r"' = - C7() (l

-r

(1.7)

1) N u cc q u cn khng c p h n bit th s cch x p TI q u C H U v o N h p p h n bit l s c c nghim nguyn khng m r a phcmg t r n h


t>\ + ri2 f . . . f "Ai

22

S A(n, N) ny chnh l h s ca x ly tha ca hm sinh sau:


oe oo

trong khai t r i n t h n h chui

oo

/(*)

(/'')('''-')(/'\)
ni = 0 = (l + X +
N

712=0 X
2

n/v = 0 X
n

... +

...)

y V

= ( x)~ , Do
1

\x\ < 1.

, ( > _ (n + N - 1 ) i4(n ,J\r) = f / W ( 0 ) = 7i!(iV - 1)! '


r

Trong A(n, N) k t qu cng k h n n g ch c m t k t qu thun l i cho bin c A (ngha l \A\ = 1). Vy F(A) n\(N 1)!

(n + i V - 1 ) ! '

2) N u qu cu khng p h n bit th s cch x p n qu cu vo N hp khc nhau sao cho mi hp cha k h n g q u mt q u l h s ca, x


n

trong khai t r i n chnh tc a thc:

/(')
=

( - ' - " X E ' " ' ) ( -' " )


Til0 ( +x)(l n20 I . / : ) . . . ( + x ) ri/V' ~ ( J = ( . ./-)
A

v l Cfl: Ch . K h i php t h khng i xng, ta xc n h gn n g theo cch sau: T i n h n h n php t h . Gia s n(A) hin trong n php t h ny. Ta gi n(A) C J 4, v gi n(A)/n ln ta d n g t n sut n(A)/n (A)

l s l n ,4 xut V i / kh

l t n s x u t hin bin l t n g ca

l t n s u t x u t hin b i n c A. x p x (A).

nh ngha xc sut theo quan i m thng k. C t h l ta tha

23

n h n t n t i F(A)

sao cho t n s u t n{A)/n

dao n g q u a n h rng

{A).

Sau n y , v i n h n g g i t h i t h p l t a c h n g m i n h lim
n00

^
71

= P (i4).

iu k h n g n h n y l L u t s l n B e r n o u l l i , mt trong nhng k t q u q u a n t r n g n h t ca l t h u y t x c s u t . C t h ni b i t o n i n h n h n h t c a x c s u t v t h n g k l n g h i n c u s a i s c a v i c x p x x c s u t ( c h a b i t ) c a b i n c A b n g t n s u t ( t n h c nh* c c q u a n s t ) tng ng. Lch s t h c s c a x c sut bt ca 0 <e < 1. ngun t

vic nghin cu dng iu

P { | ^ ^ - { A ) \ <e},
T.

B y g i t a c h u y n sang m t k h i n i m q u a n t r n g k h c . 1.3 X c suat i u kin. S dc lp

l $ i i nghin c u cc hin tng ngu nhin xut hin mt vn sau: x c s u t c a m t b i n c s t h a y i t h n o k h i m t b i n sau.

c k h c x y ra. m u ta x t m t v d

V d . G i e o m t con x c xc c n i v n g c h t hai l n . A l b i n c " l n u gieo x u t h i n m t c h m " , B l b i n c " t n g s c h m t r o n g hai l n gieo k h n g v t q u 3". Ta =- {(>../) : < i,j A -- U M ) , (, 2),... ,(1,6)}, < ti}. thy

B = { ( 1 , 1 ) , ( , 2 ) , ( 2 , 1 ) } . Theo n h

ngha c i n c a x c s u t F(A) = 6/36,

(B)

= 3/36,

(AB)

2/36.

24

Nu bit rng B xy ra th A xy ra khi mt trong hai kt qu (1,1) v (1,2) xy ra. Do , xc sut ca A vi iu kin B l

V d trn a ta ti nh ngha sau. 1.3.1 nh ngha. Xc sut c iu kin ca bin c A vi iu kin B l mt s xc nh theo cng thc PA\B) = ^n P(B)>0.
U

(1.8)

T nh ngha, d dng nhn c a) P(i4 B) > 0, b) P ( n I B) = P(J3 \B) = l, c) nu (Ai) l dy cc bin C4,ng di xung khc th P(^i4 |B) =
i

P(i4 |B).
i

t 1

, *

y v sau ny, ta vit 53 < 4 i thay cho A khi cc Ai i tut xung khc. 1.3.2 Cng thc nhn xc sut T (1.8) suy ra rng P(AB) = P(B)P(,4 I B) = F{A)F(B I ), (1.9]

nu P (4 )P (B) ^ 0. Bng quy np, ta c cng th


c nhn tng qut sau: Gi SI Ai, A2,... , An l cc bin c bt k sao cho P(i4i A-2 - . A -1) > 0
n

25
Khi , ta c:
(A A
l 2

...A )
n

= (A )F(A
l

A )..
x

.P(A

AA
X

...

A ^)
n

(1.10)
y A1A2... An = A n Ai n . . . n ,4 .
n

V d. T mt hp cha a qu cu trng v b qu cu en, ng i ta rt ngu nhin khng hon li tng qu mt hai ln. Tnh xc sut ln th hai mi rt c qu cu trng. K hiu Ak l bin c: "ln th k rt c qu trng", k = , 2,... Theo cng thc nhn xc sut ta c xc sut cn tm l P(AM = P ( i i ) P ( i 4 I ,) = -Aa + 0 a -t 0
a a

1.3.3

Cng thc xc sut ton phn H cc bin c { B i , 2?2> ) B } gi l h y nu


n

a) xung khc tng i mt,


b)

Bx + B

... +

. ). l h y cc bin c vi
n

V d om gin v h y l h {B, Gi s { B i , F(B )


k

?2,...

B)
n

> 0, Vfe. Khi vi bin c A bt k ta c P(i4) = J > ( f t ) P ( i 4 | f l i ) .


=1

(1.11)

Cng thc ny c gi l cng thc xc sut ton phn. N cho ta mt cng c hu hiu tnh xc sut. Tht vy, t (b) suy ra A = AB
X

+ AB

+ ... + AB .
n

Nn

P(i4) = ^riABi)

^riBiMABi).

26

V d 2. V i cc gi t h i t trong v d , hy t n h xc sut qu ly ln t h hai l trng. Ta s tnh (A2) trong h i u kin {A\, }. Theo cng thc xc sut ton phn ta c
(A )
2

=P(A )F(A
l

Ar) + P ^ O P M a a

I ,)

a
=

b a +

a b'a--b-1'

a + b'a + b -

1.3.4

Cng

thc

Bayes.

G i s (A) > 0 v {B, B , . . . . Bu)


2

l h y cc bin c vi (B) > 0, V i . K h i ta c

M ) - , B ^ g ^ - - p g ^
- J > ( B ) P U Bi)
1=1

(1.12,

(- = 1,2.... , n ) . T h t vy theo (1.9) ta c P(i4 I fc) = P ( A ) P ( f l . I .4). t d


A

c (1.12). V d 3. Cng vi cc gi thit trong v d . h y t n h xc sut d ln u r t c q u trng bit. l n g l n t h hai cng r t d c qu trng. Theo bi ra cn tnh (Ai A ). Theo (1.12) c
2

P(i4i I A )
2

P ( A

) f { A Ai) P(-4 )
2 2

( - ) u(a - ) - - f i b '

By gi ta trnh by khi nim c lp. H u h t cc k t qu ca xc sut c i n u c g i t h i t c lp. Bn cn <1<K- k cc mc d i y.

27 1.3.5 Dinh, S c lp ca hai bin c

ngha.

Hai bin c A v B gi l c lp nu (AB) =P(>4)P(B). (1.13)

Nu F(B)

> 0 th d thy rng A v B c lp khi v ch khi P(A li) - F().

1.3.6 Dinh
l

lp

nhii

bin

c (trong

ngha.

H cc bin c Ai, A'2,. .. , An gi l c lp

ton th ) nu vi mi 2 < k < n v mi b k ch s < i\ < . .. < < n ta c ?(,1, /t,,...,l,,)


;

?(,l )P(.4,J...?(,l ).
M n

(1.11)

('h

R r n g t s c ]) (trong ton th) suy ra tng cp } v i cc kt qu cng kh nng. Cc bin c


, UJ'2 } , B ----- { j j \ . a j } . c ----- { L 1.^4}

c lp. n h n g i u ng c li khng n g . thy i u . xt --- {uj. u>2. ^3,


A -uJ\

c lp tng cp n h n g khng c lp trong ton th v {ABC) = - ( == P(A)P(B)(C).

Trong nhiu t r n g hp, xc sut ch c tnh trn mt lp. c th A gm cc b i n c


thoa m n cc i u kin sau: a) 0 , o

e , h) A e A = e ,

28

c) A. B e A {2,0}, {, <b,A,}

Au B e Av i A c , hay l p "P() gm t t c cc t p

L p A n h t h ir c gi l i s cc b i n c. Cc lp sau: con ca fi u l v d v cc i s cc b i n c m vic k i m t r a cc tnh cht a, b, c khng kh khn g. Trong tr ng hp f2 gm m c phn t i khi n g i ta cn i hi i s A tho m n thm i u k i n d) Ai e A: i = 1,2,. .. => U i Ai e A. i s thoa m n thm diu kin d) gi l Tut - i s c c bin c. 1.3.7 inh S c lp ca cc -ai ngha. s , An c gi l c lp

Cc i s bin c A\,...

(trong ton th) nu h bt k Ai,... = , . : . ,n l c lp.

.An sao cho Ai 6 Ai, , Bn l ci- bin c b t

D d n g k i m tra c rng v i Bi,...

k. i u kin cn v cc i s (ri, 0, B], Bi), (i, 0, B. #2)> (f, 0. B , B ) dc lp l h cc bin c B , . . . , B c lp.


n n

.4 D y cc php th
L. mu: fi = {u/ = (a.a-,:.. ,u ) : Oi e {,..
n

M hnh

xc stint

ca dy php

th.

Xt k h n g gian

,N},i

--

,n).

Trong thc t Jj d c hiu l tut d y cc- kt q u r a cc pip t h ring l . cho xc sut ca bin c s cp. ta u a vo l i cc s J>(a\),p(u-2\a) p(fi \ayU2
n

. . . U n - i thoa m n cc in k i n
N

p(a )>
k

tt,

p(a .)
k

= ;

2!) va

pkaia-2 N

. . . fc-1 )

> 0

(1.15) (1.16)

2J
Ofc = l

p(ofe|ai2 .. .flfe-i) =
,N)

vi

T=

2,... ,n, O i , . . . , * _ ! e {1,2,... Vi > (cu,... , a ). t


n 2

p(t) = p ( a i ) p ( u | i ) . . .p(on|i 2 f l n - i ) . D dng thy rng 7;(u>) > 0 v 5 > M


>en

(1.17)

(1.18)

Tht vy,
JV ^
ijj

p(uj)

^2

p ( l ) p ( 2 l a i ) . . . p ( n I "2 n - 1 )

a i ,a-2,... ,0.11 = 1

N = T
x

^ 2
ai,02,... , a _ i =

p ( l ) p ( 2 I O i ) p ( n - l I 12 n - 2 X

X]
a = l

(" N 22

"

'

i n _ 1

p{ui)p(u
n

a i ) . . . p ( a _ i I a i 2 - 2 )
n

a i , a j , . . . , a -1 = 1 .V

= ... a

- .

30 T i p theo t a t

F(A)=Y p(u),
t

A e n .

(1.19)

C p ( f , p ) c x c n h n h vy l m h n h t o n ca d y t h . D y p h p t h m c c x c s u t i u k i n p(k k h n g p h t h u c v o -ai,.. xch Markov; (l.. .. . (Ik-I . , cik-2


2

php

a\(i2 f c - i ) . T c g i l thuc vo

vi k

2,...

c n n u p(fifc I ai(i

. . .fe_i) k h n g p h

v i mi k ta c dy p h p t h c l p . nht trng en.

V d.

C ba h p c h a c c q u c u t r n g v e n . H p t h

c h a hai q u t r n g v ba q u e n , h p t h h a i c h a h a i q u v hai q u e n , h p t h b a c h a ba q u t r n g v mt qu

T hp t h n h t l y n g u n h i n m t q u cu b v o h p t h hai, sau l y n g u n h i n m t q u t h p t h hai b sang h p t h c u i c n g l y m t q u t h p t h ba b v o h p t h n h t . ba, Nh

v y t a c ba p h p t h c t h c h i n lin t i p . T a h y x y d n g m h n h t o n ca d y p h p t h n y . n = 3, JV = 2 t r o n g s: l k h i u cho k t q u r t c q u trng, p dng kt qu trn vi

2 l k h i u cho k t q u r t c q u e n . N h vy ta c cc xc sut i u k i n v k h n g i u k i n p ( l ) = p ( 2 | l ) = p(l\2) = p(2|12) = p(2|22) = =p(l|22) = 2/5, 3/5, 1/5. sau:

p(2) = p ( l | l ) = p ( 2 | 2 ) = p ( l | 1 2 ) p ( l | l l ) = p ( l | 2 1 ) = 4/5,

p ( 2 | l l ) = p(2|21) =

3J

Ta t h y r n g

p(i\jk)

khng ph thuc vo

i u chng t

r n g dy p h p t h ca ta l xch Markov. Theo (1.17) la c:


' A 94 lo

p((l.l.l)) =
u

5 5

- . 125

P((2.2.2)) --. . ' ' " 125


u

p((2,l,l)) = ^ , P((l,2 l)) = ~ .


;

P((1,2,2)) = P((2,1,2)) =
p ( (

^ A

P((1.1,2)) = A

2,2,l))=^.

Xt b i n c /t- = { sau qu trnh chuyn cc qu cu, hp t h nht c k q u t r n g } . Ta c: /, = { ( 1 . 1 . 2 ) , (1,2,2)} => P(.4,) .4, A, {(1.1,1),(2,2.2).(1.2,1).(2.1,2)}^>P( 4 )
J 2

{(2..l).(2.2.1)}->P(,l )
:

1.4.2

Dy

cc php

th

lp

Dy p h p t h i ! c lp ng vai tr quan trng trong l thuyt xc sut v c nhiu ng dng thc tin. Nh bit trn, dy
cc php th m cc xc sut iu kin . (Jk-1 p ( A - | i " 2 A) khng

ph thuc v o cc i u kin

1,...

c gi l dy p h p t h u

c lp, h n na chng li khng ph thuc vo k. tc l khng ph thuc vo t h t ca php th. Dy nhu t h c gi l dy

;V2

p h p t h c l p t h u n n h t . i v i d y p h p t h n h vy. r n g t h c 1.2,3 c d n g p('ik) > 0,


N

1/2....

.N.

PM

=p(o )p(o )...p(a).


l 2

D y p h p t h c- l p t h u n nht, v i N = 2 c n d t : g i l y p h p t h Bernoulli. L.3 Dy php th Bei~noulli (lc nhi thc)

a) N h n i , d y p h p t h B e r n o u l l i l d y p h p t h c l p t h u n n h t . m i p h p t h ch c h a i k t q u c k h i u b i hai s 0 v . K t q u ( t n g n g 0) c n c g i l t h n h c n g ( t n g n g " t h t b a r ' ) . S


t h u n nht. c n g c ngha l xc sut t h n h c n g p -- p() '/ - ~ p k h n g p h t h u c v o t h t h
ph*]) t h ( l . p(0) cng n h vy.

Trong m hnh n y 2 = { 0 , 1 } "


p(u>)
= {C = ( ! , . . . ,

Un) : , - 0 . 1 } , =- p
S a <

- p(, )p( ) . . . p(n)


2

7 "

S a i

n g t h c 5^P(w) - c n g c t h c suy r a t h t h c

Mn

(a, , . . . , a ) n
n

A-=0

33

N u ta a v o h m i : > R c = (ai,.
n

cho ng
2

.. , a ) H - * i{u>) = ai + a

+ ... +

a.
n

l s " t h n h cng" trong dy kt qu OI "ca T. php t h Bernoulli. Xt b i n c


A
k

{to : /L(c) = ai + a

+ + a

= k},

k = 0, , . . .

, l.

Theo v d 2 (1.3.3) ta thy \Ak\ = P(J) = p q ~ . {A )


k k n k

Ngoi ra nu UJ Ak th

Vy = P/X = k = C
k n V k

q - \ k = 0, , . . . , n.

(1.20)

B cc s Ffi = 0|,P[/i = 1 | , . . . ,P/x = n] c cho bi (1.20) gi l p h n p h i nh thc B(n,p). k hiu l b(k, sao cho (m,n,p)= max
0<fc<n

i khi xc sut P/i = /c cn c

n,p).

b) S t h n h c n g c k h n n g n h t . S m {0, , . . . , n } b(k,n,p)

c gi l s t h n h cng c k h nng nht. xc n h m, ta xt t s b(k, n , p )


l,n,p)
_ ( n + l)p - k
1

(n + )p

fc

/ c < 7

/cg

T
nu k < (n + l ) p th b(k,n,p) fc > ( n + 1)/^ th b(k,n,p) 1.4.4 b(k,n,p) nh thc

> (fc - l , n , p ) v

nu

< b(k - l , n , p ) . Nh vy, ta c: th s c kh nng v

l. a) Nu (n + l ) p fc/in nguyn fc i/ s x l phn

nht. ni = (n + tng t m n TI.

nguyn

ca s x)

s tng khi k tng t 0 n m, thc s gim khi k

34

b) Nu m = ( n + l)p l s nguyn kh nng nht v b(k,n,p) t 0 n m (tng

th ni v ni l cc s c s gim) khi k tng

thc s tng (thc ng t m n ri).

L.5

Lc

a thc

Xt dy n php t h c lp, thun n h t . m i p h p t h c N kt qu c k hiu l , 2,. .. ,N. S thun n h t c ngha l xc sut := F(k) ca k t qu k v i m i k = 1. . . . ,N khng p h thuc vo chi s ca php t h . M hnh x c sut t n g n g l = {LO = (ai,a ,
2

. (in) fc = 1,2,...
1 2 n )

,N}, (1.21) (1.22)

P(w) = p ( o ) . p ( a ) . . . p ( o )
N

X > * = 1. R rng t (1.22) suy ra

wen

i vi m i ; , . . . , N, xt h m Xk * {0, , . . vi
UI

. , T}

sao cho k. K h i

(a\,2,

, a ) 6 o,
n

Xfc(c)

bng s cc

Ui

m Ui

(1.21) c t h vit t h n h P(w) - p f ' ^ p f ^ . . . ^ " ^ . K hiu


^fc,,fc ,...,fc
2 N

(1.23)

ki,...

,X (u>)
N

= k

) .

Theo v d 2 (1.3.3) ta c

35

T v ( 1 . 2 3 ) , suy ra

'.>-ra "*
MUL(n,p ...
u

r f

(125)

B c c x c s u t (1.25) c g i l p h n p h i a t h c v k h i u l ,p ).
N

V d.

G i e o m t con x c x c c n i n g c h t 10 l n . T n h c c cho

xc sut

a) n g 6 l n x u t h i n m t 5 c h m , b) 2 l n x u t h i n m t c h m , 4 l n x u t h i n m t 3, l n m t 4 v 3 l n m t 6. Gii. Vi
=

T a c l c a t h c v i ri = 10, N = 6 v Pi P2 = S d n g c c k h i u a v o ta c

PA = P5 = P6 = 1/6.

a) X c s u t c n t m l

n x

- 6 ] -6(6,10,1/6) = C V ( )
l

0,00001.

b) X c s u t c n t n h l

F\x
~

= 2,x
10!

= 0,x

=4,^4

1 X
1

= 0,X

= 3] =

_1_
1 0

2!0!4!1!0!3!
2

= 5 . 7 . 8. 9.6

ss 0,000208.

1.4.6

Phn

phi

siu

bi q u
cu, t r o n g c M i q u
c ghi T i n h n h ly ngu nhin ln lt

M t ci h p cha M

s 1,...,M /V q u
c g h i s N. K h n g gian m u c d n g Q = {( = (a ...,
v

t r n g q u
n l n k h n g h o n l i , ( n < M ) . T a c m t d y p h p t h .

a ):a
n

, M,

d.* dj ,

36

ng t h i | f | = AMXt bin c
A
NX

...

> R N

"trong

T,

qu chn c ni qu mang

s , . . . , n/v qu mang s

N".

N u k hiu Xk : - { , . . . , N} sao cho cu = ( a i , . . . , a ) I Xk(ijj) = s s k trong dy c, th


n

All,... ,n

= {w : A"i(u;) = n i , . . . , X (u)
N

= n }.
N

Ta t h y n!

l/4_
\*n ...,n
u N

I=
n

A / i ^ / i ^

A\

A
. . . / i ^ .

T , v cc kt qu la chn l cng k h n n g nn:


I /Mil (~<r\2
M

s-<n.

n

MA
JT\/l ,,... , n
n N

2
r

_ ~

M -^M /-~<n
L

MI '

Ai
N

77.j > 0 ,2 , . . . , yV; , T i ! + . . . n

= n.

(1.26)

B cc s (1.26) gi l p h n phi siu bi nhiu chiu.

1.5 P h n phi gii han


Trong lc nh thc, khi n kh l n vic t n h cc xc sut b(k, n , p) hay c. b(k, n,p) gp nhiu kh k h n do c m t cc h s
fc=Jfei

V i vy cn phi tm cng thc tnh gn n g xc sut ny khi

n ln. 1.5.1 p = p
n

Dinh

l Poisson

(Lut

bin

c him).

> oo v Nu T

> 0 sao cho np > > 0 th A e~ b(k,n,p) A) =


fe

,n - oo

37
vi mi k = 0, , . . . T h t vy, t np = X
= n

v biu din b(k, n,p)


fc v

d i dng A n n '
r

n(n-l).

( n - f c + 1) /c!

n
v

= TT (! k
\
k

^T n

- TI ) ( - - n ) ( - Ti )

( ! -n - ) " "

-> e - . fc!

'Nh v y v i n k h ln, p kh b ta c b(k,n,p)^^e- ", C h r n g v i m i t p B c {0, , . . . } (53 -p( > p)) < np .
k n x

= np.

(1.27)

fees
B t d n g thc t r n cho ta bit chnh xc ca x p x (1.27). N u q = p n h th xay x (1.27) v n dng c nu c ngha l ta thay i vai tr p v q = p cho nhau. ta thay i vai t r t h n h cng v t h t b i cho nhau. i u cng Trong t r n g h p p v q k h c khng r t nhiu (tc l p gn 1/2) th x p x Poisson (1.27) k h n g t t . Trong t r n g hp ta nn s dng nh l Moivre-Laplace a phng sau.

1.5.2

Dinh

l gii

hn a phng
th = f(x )(+
k

Moivre-Laplace
b

Nu n oo, p E (0,1) khng i v X = (k np)y/npq chn u theo k v n b(k,n,p)

a (k))/y/npq,
n

38 trong \a \
n

< c/n

vi Xk 6 [a;6],c > 0 l hng s v


I s (p(x)
1

r.e

Chng

minh.

S dng cng thc Stirling I n n ! = In V2ir/n + n In n n + ( ) n (1.28)

khai t r i n t i m cn h s nh thc trong (fc,n,p)=c vp f e

(1.29; T v (1.28'

Ta c k = np + Xky/npq, ta t h u c In :! = In V2k

n k nq Xk^npq.

+ (np + Xky/npq) \n(np +

Xky/npq)(1.30;

np - Xknq + o ( - ) ,
In ( n ;)! = In 2T(TI nq + Xknpq k) + + (nq o(-). Xky/npq) \(nq Xky/tpq)

(1.31

n S dng cng thc l n ( l + x) =


x

~ 2

+ (

)>

39

C k h a i t r i n
\n(np + XkJnpq) = \nnp + ln(l + Xk\ )

y
"X^ lnnp + X f c Jn ^p - 2
1

np
a

(T^

np + o ( _

"7=_ );

/ p ln(n<7 XkJnpq) = In n + l n ( l XfcW) V 7 = \nnq-x / V- J . Tig - ~2 n + ' o( ny/nq3


n< kx
x

(1.32)

T (1.28) n (1.32) t a suy ra k t l u n c a n h l . Ch .

1) V i ri k h l n , t a c

b(k,n,p)

(f(x )Ivpq.
k

(1.33)

2) C n g t h c s d n g t t k h i n > 100, n p 7 > 20. B y g i t a x t p h n p h i g i i h n c a p h n p h i s i u b i (1.15) v i N = 2. N h c l i r


n g p h n p h i s i u b i (1.15) v i N b cc x c s u t
S^iTl y^fTl 2

= 2 l

V(

) =

ni + n

= n,
ni

Ml + M = M.
2

n h l sau y cho t a b i t g i i h n c a F(A 1.5.3 Khi Dnh TP{A


n u n

n ).
2

l.

Gi s M, Mi oo sao cho Mi/M

- p 6 ( , 1).

)^b(n n
u

).

(1.34)

40

Chng minh. P ( Ari] )=

Ta c
M!
2

n!(M-n)!
,TX2

M !
2 2

Ai!

T?i!(Mi - ni)! n !(M2 n )!

n!

M i

2,

~Afi

ni

-1
X

M 7 M2 M M _>C^p (l
2 v n i

V , M2 M M -p) M n n i

2 > M

,M M

712-1

'

= 6(n ,n,/)).
1

M i n x. T nh l ny suy ra rng khi s phn t M ca hp r t ln th P(^4ni n ) ~ K i ) i + 2 ,


2 n n n

i u cng c ngha khng

l khi M k h ln t h hai c c h ly c u h o n li v h o n lai l gn n h nhau. B i tp 1. Con xc xc c gieo hai ln . a) Hy miu t khng gian mu. b) Hy miu t cc bin c A= "tng s chm trong hai ln gieo l 8", B= "t nht mt ln x u t hin m t 6 chm." 2. Gieo mt ng t i n sau gieo mt con xc xc. a) Hy miu t khng gian m u . b) Xc nh bin c

A "con xc xc xut hin m t c s chm khng b h n 5". 3. Gieo mt ng t i n lin t i p cho n khi xut hin m t sp th dng l i . a) Hy miu t khng gian m u . b) Xc nh bin c

4 1
A "qu trnh gieo din ra khng qu 4 ln ". 4. Hai ng i chi c. Bin c A ( tng ng B) l bin c ng i th nht, ( tng ng, th hai ) thng. Cc bin c sau c ngha gi
7

_ A A B,A A B,AB,B\

A,

y c A D : = (c \D)U(D\ C). 5. T mt hp cha cc cu en v cu trng. Rt ln l t tng qu cu cho n khi n qu. K hiu Ai l bin c qu rt ln th i l trng. Hy biu din cc bin c sau qua cc Ai'. a) tt c u trng, b) c ng mt qu trng, c) c khng hn k qu trng, d) c ng k qu trng. 6. Chn ngu nhin mt hon v ca tp {1,2,... ,n}. K hiu Aj " s i ng v tr th j ". Hy biu din qua cc Aj cc bin c sau: a) s ng bn tri s 2 , b) s ng cnh s 2. 7. Chng minh rng A A B = c A D => A A c = B A D. 8. Chng minh rng nu A\,. .., AN l cc bin c th
N N N N
A

u n u - ^
l

*-

k=n

n \

k--~ <n

9. Chng minh rng nu A, B. C l cc bin c th a) F{A A B) - P() -I {B) - 2(AB), b) P(yli?) + (AC) + (BC) > (A) + (B) - F(C) - , c) P(l) + P(y4C) - {BC) < (A),
)(A

A B) < F{A A ) + F(C A

42

10.

G i s Ai,...,

An l c c b i n c. C h n g m i n h

rng

a) F(Ai A A ... A An) = > ( ^ ) - 2 Y, P(^M- H


2 t2

i= l

li < 12

+ 4

] <'2<3

P(A
nm

i l

i a

i 3

) + --- +

(-2) - P( 4 ^ ... 4 ),
J l 2 J n

b)

p(B ) =
m

(-I) c

f c

+ f c

m + f c

fc=o

trong B

l b i n c m n x y ra k h i v ch k h i c n g m b i n

c t t p {Ai,.

.., An} x y ra v s=
k

5]
< <-"<i<n

F(A A ...A ).
n 2 lk

11.

Gieo r con x c x c .

T m x c s u t sao cho s c h m

xut

h i n t r n c h n g n h nhau. 12. Gieo 6 con x c x c . T n h x c s u t sao cho

a) s c h m x u t h i n t r n c h n g k h c nhau; b) t n g s c h m x u t h i n b n g 7. 13. T r o n g h p c K c u , L c u t r n g v M c u e n . L y n g u T m x c s u t sao cho

n h i n c h o n l i ( k h n g h o n l i ) n c u .

t r o n g TI c u c le c u , c u t r n g v ni c u e n . 14. H a i n g i c l p n h a u c n g gieo n g t i n . Tnh xc sut

sao cho s l n xut, h i n m t sp t r o n g ri l n gieo c a m i n g i l n h nhau. 15. Cho k s t n h i n Ui,. .. ,cik i m t n g u y n t c m g n h a u . m t s a. T n h x c s u t P/V

L y n g u n h i n t t p { 1 , 2 . . . . , N} sao cho

a) s a k h n g chia h t cho c a i l n 2 ; b) s a k h n g chia h t cho b t k s n o t r o n g c c s (l,. . . , (l.

43 c) tm l i m PP, trong P/V l xc sut chia ht cho


1

10. 16. Chng minh rng, vi A i , . . . , An, ? l cc bin c, P ( / M 2 ... A \B) = (A \B)(A \A B)x.. . x P ^ I ^ ! ...
n 1 2 l

N*oo

A ^B).
n

17. G i s Bi,..., rng

l h y , P ( B ; ) > 0. Chng minh

n P(|C) = J > ( | C ) P ( | C ) fc=l 18. M t hp chi'ra cu trng, b cu en. L y ln l t tng qu


f c f e

theo cch sau. C m i l n ly mt qu, ri qu l i c hon li hp dng t h i b sung thm c qu cng mu vi qu va ly. Chng minh rng a) xc sut trong n = ri + n c n i cu trng, n-2 cu e n l
a(a + c) ... ( + nC - c)b(b + c ) . . . (b + n c
2

ln l y cu u tin n h n

c)

(a + b)(a + b + c)(a + b + 2c) . . . (a + b + ne -

)'

b) xc sut l n t h k ly c cu trng l -,
(a + b)

c) xc sut ln t h m ly c cu trng vi i u kin ln t h k (: < m) ly c cu en l (1) P ( y 4 | y l ) = P ( 4 | y l )


m n J n m )

, a + b+ c trong Ak l bin c ln t h "

CL

-\- c

ly c cu trng. 19. Chn ngu nhin mt s ) t cc s , 2 , . . ., N. K hiu p l bin c :"s chn d c l c ca N." a) G i s \,.. . ,p
n

l cc s nguyn t cng nhau v u l


Tn

c ca N. ChTrng minh rng cc bin c A

\...

, p

c lp.

44

b) G i s N c p h n t c h c h n h t c t h n h c c t c h c a c c t h a s n g u y n t

N = PTPT

Pn

{n/v.r

>/i)

v <p(N) l s c c s t n h i n d n g k h n g v t q u N v n g u y n t v i N. Chng minh rng

<p(n) = i V ( l - - K I - - ) . . . ( - ~ ) , Vi P2 Pn
( ip(r>) l h m E u l e r ) .

45

Chng 2 KHNG GIAN XC SUT TONG QUT

M c c h c a c h n g n y l t r n h b y m h n h x c s u t t h e o h tin Kolmogorov. M h n h n y l y l t h u y t o v t c h

p h n Lebesgue l m c s t o n hc cho x c s u t h i n i . B n c n c k c h n g ny.

2.1 H t i n
T r o n g t h c t , t h n g gp nhiu p h p t h m k h n g t h m c c c k t q u ca n . C h n g h n m t n g t i n c gieo lin t i p . c l p n h a u v h n l n . K h n g gian m u c d n g f2 = Nh bit, nh x / : 2

{LO

= (ai.

a-2,

) : (l = 0, 1 } .

|0;1|, 2 22

LO = (ai, o , . . . ) I> / ( a i ) =

l m t t o n n h . V v y o c l c l n g c o n t i n u m ( t c l t a k h n g t h n h s c c p h n t ca O ) . i v i k h n g gian m u n h vy, k h n g t h x y d n g m h n h x c s u t n h c h n g b n g c c h g n cho m i k t q u UJ 6 f m t

46
trng s P(t) > 0, sau n h ngha (A) = k h i F(A) c t h n h n gi tr oo. p(a>), yl c r, v

khc phc, ta ch xt mt lp con c bit A cc tp con ca n. L p ^4 cn phi tho m n mt s i u kin t h n g th ng. 2.1.1 Dai s. Gi s o l mt tp ty k h c 0. K hiu V(Q.)

l t p hp gm t t c cc t p con ca n. inh ngha . Lp A c v() c gi l mt, i s nu:

AI) ne A, A2) A e A => = fi\A e , A3) A, B e A=> Au B e ,


Nhn xt. V Au B = n

AnBeA.

B, A n B = u , nn trong A3) ch

cn i hi m t trong hai i u kin, chng hn A u B E A. 2.1.2 A) -ai t An s. Lp T c v() c gi l -i s nu n l

i s v ngoi ra:

e T,

n = , 2 , . . . suy ra
oo oe

u
Nhn xt.

An e ,

f An

e T.

y cng n h A3) chi cn i h i m t trong hai h

thc. H thc kia t ng c thoa m n . Chng h n t


_ co

(AO c T = u i e f
n

th cng c

n A = u e ^. n=l n=l
n n

oe

co

47 2.1. 3 Khng gian o. Cp (, T), trong o 0 bt k cn T c gi l mt khng gian o.

l T lt -i s cc tp con ca sau.

'[Vong l thuyt xc sut, n g i ta t h n g d n g cc t h u t ng Ton b Q c gi l b i n c c h c c h n . T p rng 0 c gi l b i n c k h n g . A G T, c gi l b i n c i ca b i n c . N u n B = 0 th ta ni A v B l cc b i n c x u n g k h c . 2.L Hm tp. Gi s A c v{) l mt i s no . nu: Hm hn

tp hp p(.) xc nh trn A c gi l o xc sut hu cng tnh (hay cng tnh hu hn) Pl) P3') F(A) > 0, Ae , P2) P ( f ) = 1, F(A UB)

= F(A) + P(J3) nu A, B e A v A n B = 0.

Bng quy np t P3') suy ra rng nu Ai E A, % = , 2, . . . , T v Ai n Aj = 0 vi i j th

P ( = x > ( ^ ) .
i = l

i=l

Cng t P2) v P3') ta c = p ( f i ) = P(y4 + i4) = P ( A ) + p ( i ) . o P ( i ) = F(A). 2.1.5 D Pl) o xc sut. Hm tp hp p xc nh trn i s tnh nu A

c gi l o xc sut -cng P(
) > 0, AeA, P2) p ( ) = ,

co

P3)

nu Ai e A, i - , 2 , . . . , Ai n ,
- = 0,

j ,

J^ A; G ,4
1=^1

1=1

i = l

48

D dng thy, t tnh cht -c ng tnh ca o xc sut suy ra t n h cht h u hn cng tnh. i u ng c l i khng n g . V d. L y Q l tp s h u t trn R \ l y f = Q n [0; . K hiu c l l p cc khong a; b n 2, a; ) n fi, (a; b\ n n, (a; ) n 2, v i a, b f . Xt h .4 gm t t c cc hp ca m t s h u h n cc khong trn ( n g nhin c c A).A l i s. N u A E c c m t trong bn dng t r n ta t F(A) = b a,
n

cn n u B = 5Z A
i=l

t )

A i c v tng cp r i nhau ta t :
n

P(B) = X > ( A ) .
t

=1

R r n g p l o xc sut hu h n cng tnh trn . N h n g v i r e n , {r} c vP({r}) = 0 , vP(f) = 1 ^ 0 = ren p khng t h l -c ng tnh. nh l d i y cho bit khi no m t do xc sut h u hn cng t n h c t h t r t h n h -c ng tnh . 2.1.6 inh l. Gi s l mt o xc sut hu hn cng ng: l dy (-cng
n

Vy

tnh

trn i s A. Khi bn iu kin sau l tng 1) l cng tnh m c 2) p lin tc trn, khng gim
n

tnh ); A, n = 1 , 2 , . . .
n~\

tc l nu A
noo

(An c j 4 + i ) v lim An = L An 6 A th p ( U A )=
n
v

lim P( ).
n

n=l

ntoa

3) lin tc ui, gim (An c A -i)


n

tc l nu An e , n = , 2 , . . .
oo
n

l dy

v lim An = n A
n*oo n=l

e A. th
n

p ( n An) = lim P(i4 ).


v

n=l

nc

49

4) IP lin tc ti khng, tc l, nu An E , An D n = 1,2, . . . v

An--1,

n
' '

An

th

lim

P(i4n) =

0.

r>no

n=l

Chng

minh.
oo
n

1) => 2): G i s (v4 ) c .4 khng gim, t Ao = 0, i =


e K h i

U An -

A = B i + B
n

+ ... +

fin,

0 ^ = 5^ B i ,
i=l
1 =1

co

oe

co

(Q^)
i=l

p(5>i)
1 =1

p(Bi)
i=l

lim y " p ( , )
1=1

lim P ( ) .
n

2) => 3): Gi s ( v 4 ) c ./4 l dy gim, dy tng. Theo 2):

n y 4 e A khi d (A ) n-
n n

n f ] A i=l

) = i - ( f ] A )
i

-PXU^)
1=1

1=1

= = 3) => 4) : Hin nhin.

lim P ( ) =
n

lim l i - P()1
nKX>

n*oo

lim (A ). n*oc
n

50

4) => 1): G i s (An) c l d}' i mt k h n g giao nhau v


oe

n=l

K h i
oo co n
e J

c :=
n

A =
;

J ^ \ U ^

c c

n + 1 )

Pl C
n=l

= 0.

Do p hu hn cng t n h
oo n
n

P (J ^ ) = P (J Ai) i-(C )
i=l i=l

- ] T p ( A ) 4 P(C ).
t n

1=1

Cho n > oo vi ch P ( C ) > 0 ta c


n

oo

oo
(

P (J AO = J > ( A ) .

2.1.7 2) ()

Cc tnh

cht

ca xc e T.

sut

1) P(0) = 0. c suy ra t 0 + 0 - 0 v P2), P3'). = - F(A),A 3) A c ; A, B e T => P(i4) < P(/9). (Do p ( f i ) = P(,4) + P ( # V 4 ) : 4) P() < 1. (Do Suy ra t A

v 3)). (AB).

5) i4, B e T => {A u B) = (A) + F(B)

B = A + (B\A)

v P ( B \ J 4 ) = P ( B ) - p ( / l / i ) . (Suy t 5)).

6) p ( 4 U B ) < P(>1) + P ( f ) , (A, BeT).

51

7) P ( J / O = ^ ( - l )
kl kl

f e

J2
1 <i
1

(A ...A ).
u tk
f c

<t

<...<i

<n

T n h cht ny suy ra bng quy np v 5).

P(U
n =

A)
n

<j2n^n),
T.=

(A )cT.
n

T h t vv

n=l
DO DO

oo
p s

oo
I p

p( U " ) = n=lE ( - ) ^ E n=l n=l ( ^ ) '


n-1

trong B
oe

= A\
n

J A ,
k

Ao = 0.
oo

fc=o
oo

9) P ( J
n=l

An) - P ( U
n=l
n

B)
n

< J2\(A )-F(B )}


n n

nu (A ),
n

(f ) c
n

n=l

D B;
n

n = , 2 , . . . . T n h cht ny c suy ra t 3), 8) (J A \


n

v h thc ( j B
n=l
n

c
n=l

\J(A \B ).
n n

n=l

i i n Kolmogorov.

Ta gi b ba (Q,.T,F)

vi

a) l tp hp tuy gm cc phn t L; b) T l i s cc tp con ca fi; c) w l o xc sut -cng tnh hay ni gn l xc sut T, l khng gian xc sut. trn

Tp fi c gi l khng gian cc bin c s cp. Tp A T uc gi l bin c, F(A) l xc sut ca bin c . c gi l xc sut trn J-. Cc khi nim: bin c s cp, bin c , xc sut l cc i Urng c bn, cc t n h cht c tha nhn A l ) - A 3 ) v P l ) - P 3 ) lp nn h tin ca l t h u y t xc sut c A. N . Kolmogorov a ra l n u tin n m 1933. S xut hin ca h tin l mt

52
CUC

cch m n g trong l thuyt xc sut. N n h d u mt b c ngot trong q u t r n h s n g to ra cc m hnh t o n hc ca p h p t h ny hay p h p t h kia. 2.2 K h n g gian o K h n g t h i su vo l thuyt xc sut nu k h n g tm h i u

c u t r c cc i s v cc <7 - i s mt cch k l ng. 2.2.1 n Lp n iu. Lp Ai c khc 0 c


co

gi l lp

iu'nu:

a) An EM,

Ac
n

n+U

n = , 2,. .. => u
1=1

A e M;
%

ao
b) An e M, An D.A +u
n

n = 1,2,. .. => Pl Ai e

M.

Hin nhin 'P(O) va l i s va l - i s v l lp d n i u . l lp "gin c" n h t trong cc lp gm cc t p con ca . Tri l i . l p { O , 0} cng va l i s va l ( 7 - a i s n h n g l l p ngho n h t . By g i gi s c c 'P(f) l mt h k h n g rng cho. Giao (trong v ( f l ) ) ca tp hp t t c cc i s ( t n g ng - i s , l p a n i u) cha c cng l i s ( t n g irng - i s , lp a n i u) b n h t cha c hoc c sinh b i c. D i y ta s xt cu trc ca i s sinh b i m t hoch. 2.2.2 Phn hoach. Mt. phn hoch hu hn c = {A ,
l

phn

i / } l ca

mt h cc tp con khc 0, ri nhau tng cp ca , v hp chng l 2 . 2.2.3 ph


n nh l.

i .s A sinh bi phn hoch hu hn c ca


n

gm tt c cc hp ca cc h con c th c ca c (nu c gtn T t th A c 2 ph


n t). Nguc li, nu i s A chi gom t ca mt s hu hn cc tp con ca 2 th tp hp cc nguyn

53

A to thnh phn hoch hu hn ca Q sinh ra A, gi l nguyn li

( y A c

o th

t ca nu A / 0 v nu 0 - B c B e A

Ai.
minh. P h n u ca nh l l h i n nhin. chng m i n h

Chng

phn sau ta g i t h i t A {Ai, e 1} l m t i s h u h n trong

o.

Xt

c = {B c n : B 0 v B = n Bi
trong mi B. hoc b n g Ai hoc b n g
t

Ai}. A l

K h i c l m t phn hoch ca gm cc n g u y n t ca v sinh ra . V d 1. G i s

0 c n, A

l
U)2,

Khi

{0, A, , n}
H

i s sinh b i phn hoch {A, } ca 2. VY d . Cho t p hu hn 2 = {c!,


c

, U n } .

{ {

i } >

{^2},

'

{ u

} }

l mt p h n hoch ca . Theo nh l 2.2.3, v() bi c. 2.2.4 inh l. Gi s A l mt i s. iu.

l i s sinh

Khi , A l -i

nu v ch nu A l lp n Chng minh.

H i n nhin rng nu A l - i s th A l l p o n c A

i u. Ng c li, g i s l l]) n i u . K h i nu (An) th do A l i s . B


n

[J Ai
1=

TI

A, B

B.

n =

1,2,... T

, do .4 l lp a n i u
oe

An
n=l

lim
TI

| B

e ^

54

nn A l - i s; y v sau ny ta v i t : B lim B
TI
n

ngha l (B )
n

t n g v gim v B

B lim B
Ti

ngha l (B )
n

2.2.5 trng Chng m(A)

Dinh

l.

Gi s A l i s. A.

Khi -i

s sinh bi

vi lp n iu sinh bi minh. c (A). K hiu M K hiu (A)

( t n g ng m(A)) c m(A) m{A)}.

l <x- i s ( t n g ta cn chng t rng l - i s .

ng lp n diu) sinh b i - V (A) chng minh (A) = {B : B v B e

cng l lp n i u nn

m(^4) l i s. Do theo nh l 2.2.4, m(A) R rng c i c m(A). l l p n i u th M. = m(A).


n

T nu ta chng m i n h rng MG i s ( n ) c M
n

l dy t n g ,
T77A>1).

( C ) c M. l dy gim tuy . K h i B , m(A) l lp n i u nn

B ,
n

C ,c
n

Do

B = lim t n , lim t n = lim B


ri ri TI

e
n

m(A), m(A),

c = lim c ,
n
Ti

lim
ri

= lim t
n

v B , c A i . i u c ngha l M V i A m.(A) xt lp con

l lp n i u .

MA T n g thc l i m B
n

= {B : B v B m ( A ) } ,
n

= AYmBn
n

( n g vi dy n i u ( B )
n

b
t k) suy ra MA B 6 MA

l lp n i u. = m(A). <=>

Nhng v i B

e A

ta c

c m ( X ) . V vy MA
A MB

T v h thc

A-U,

55 suy ra A e MB mi v i mi A 6 v B 6 m ( . ) , hay , 4 c M B v i vi mi B m.(A), l i s. ngha l

B m ( A ) . V y AB = m(A)

?n.(.4) d n g i v i php giao nn m(A) 2.3 P h n t n g u 2.3. Anh nhn Dnh x f ngha. nhin

Gi s (, JT) v (E,8) gi l o c,

l hai khng

gian

o. nhin

: r E uc E nu

hay phn

t ngu

gi tr trong

f~\A)

e T vi mi A e .

i khi / c n c gi l phn t ngu nhin trn (, T ) v i gi tr trong (E, ).

V d 1. L y E =

{0, 1}, = V{E)


A

v hm

: o - E, A

en

11,4(0;) = n u UI (E A,= tp

0 nu U) 6 A (gi l hm chi tiu ca

).
D t h y A l phn t ngu nhin t r n (,^") vi gi tr trong

(E, ) n u v ch n u

T.

V d 2. Cho k h n g gian o (, JF). l mt - i s con ca .F. K h i n h x


n g nht t ( l , ^ ) ln (f, Q) l o c. 2.3.2 nh l. Gi s h : (n.T) - ( , ) ; : ( , ) - ( , ) /
0

cc n/i x o uc. trn Chng 2.5.3 minh. inh

Khi d ,,nh x hp g h (E,),

l phn

t ngu

nhin

vi gi tr trong H i n nhin. ngha.

Gi s r l t,p tuy , (/i)g/ l h cc gian o (E,i)ij. Ta gi -i s sinh

nh bi

x t vo cc khng

56

h hm ( / ) v k hiu bi (fi,i ) l "i sao cho tt. c cc nh x fi o c. Nhn xt 1. H i n nhin rng (fi,i e l ) = a(f- (Ai),Ai
l

s b nht. trn

iei).

2.3.4

nh

l.

Gi s (E,)

l khng gian o, c c v()


l

v gi

sf:E*.

D l nh x o c trn (E,)

vi gi tr trong

(, (C)) iu kin cn v l f~ (C) Chng minh.

6 vi mi c c. chng minh i u }. D E . K h i

i u kin cn l hin nhin.

kin f - \ C ) c l ta xt tp T = {A c . : ~HA) c. Do T D (C), c ngha l A e (c) => f ' ( A ) e.


l

d n g kim tra c rng T l mt - i s cc tp con ca cha

Nhn xt 2. G i s c mt h nh x fi : f > (E , ),i


t

nh x / : (E,) mi nh x fof

(f2, (fi,i

6 / ) ) l o c khi v ch khi i u ny suy t nhn

t E vo E l o c.

xt v nh l 2.3.4. Nhn xt 3. - i s (fi,i ), xem nh ngha 2.3.3, trung vi


t

hp (trong "P(O)) ca t t c cc - i s (/. , i & .7), ,7 chy trong h cc tp con m c ca / . V d. Gi s R = (00; 00) v lp c gm cc khong dng [ri; ) vi 00 < a < < +oo, (a;a) = 0), y quy c 00; ) = (00; b). K hiu A l tp cc tp A K c biu d i n d i dng hp hu hn cc khong r i nhau thuc c
n

A = 2[a bi).
1 =1

57

R r n g A l i s c c t p con c a R n h n g k h n g p h i l - i s v {0; ]

-n
1 1

[0; + - ) -4
T.

K h i u ( R ) hay B l a i . v

l - i s s i n h b i A hay c.

N c g i l Ngc

- i s c c t p Borel ca R. R r n g [; b, (a; b) G B(R).

v mi tp m M / 0

u l h p k h n g q u m c c c k h o n g c n g l - i s

m k h n g giao n h a u ca R, ta r t ra r n g B(R) c c t p con c a R sinh b i c c t p m ca R.

T n g t , g i s E l k h n g gian m e t r i c (hay t n g q u t l m t k h n g g i a n t p ) . - i s c c t p con ca E c s i n h b i c c t p m c a E c g i l - i s Borel ca E, k h i u l Nu / B(E).

: E > R l n h x lin t c t h do n h n g c ca m i n n theo n h l 2.3.4, D o - i s t r n Bo(E),

t p m c a R qua / c n g l m t r o n g E, c n g l o c t (E,B(E))

vo (R,B(R)).

E s i n h b i t t c c c h m lin t c t E v o R, k h i u l l c r - i s con cia B(E) ngha l B (E)


0

c B(E).

BQ(E)

c gi

l - i s Baire t r o n g E. t h B (E)
0

T u y v y , n u E l k h n g gian m e t r i c

= B(E).

T h c vy, g i s F l t p n g t u y ca E t h

h m s ( t E v o R) X (-> d(x, F) m{d(x,y),y F}

( y d(x, y) l k h o n g c c h t r o n g E) l h m lin t c v F = { x e E : d{x, F) = 0} l t p B a i r e . T B(E) c B (E)


0

B(E).

58 2.4 T c h c c <7ai s G i s (Ei,)ii c c c a c c E, E = K . ( / ) .


t

l h cc n B. te/

k h n g gian o v E l tch

K h i u Xi l n h x t o a t E l n ' . . .

Dinh uc Nhn

ngha k hiu

. (X,i l E.
iG/

/ ) c

gi l tch

ca cc a-di

xt 1. T h e o n h n x t 2.3.1, t c h
1 i

0 Si c n g l - i s s i n h te/

b i h t p ^ Y ~ ( ) , Ai , t r o n g A i i ? i v i h u t t c ( c t h t r m t s h u h n c c i). Nhn hp c = {Bi XB X ... X s,


n

xt 2. X t R

= R x R x . . . x R ( n

nhn t ) v h cc hnh

=
Ofc

a ;b ),
k k

oo <

< fc < + 0 O , k = , . . . , r }

K hiu ( R ) = (C). R rng


n

(R ) N h n g v i m i k,

c S ( R ) ( R ) . . . B(R).

X ^ ( B ) e c c (C) = X ^ i f l f c ) e (C),
k

v i #fc B ( R ) b t k . D o B(R) v theo trn, B(R) (R) .. . B(R) = ( R )


n

( R ) . . . S(R) c ( R ) ,

59

K hiu V l t p hp cc hnh hp m dng


(ai;i) X ... X
n n

(u;b ).
n

R rng V c B ( R ) => (D) c S ( R ) . Nhng mi tp m G c


n

R"

l hp k h n g q u m c cc p h n t ca V nn ( R ) c (T>) Cui cng, t I ) c -(C) v c c <T(X>) suy ra (c) N h vy ( R ) = B(R) 0 S(R) 0 . . . 0 S(R) = ( M ) .
n n

{V).

2.5 X y d n g Nhiu khi

k h n g gian x c sut khng gian xc sut khng c cho ngay t d u . c hay khng? Bi

Bi vy x u t hin vn sau: liu c th thc t r i n mt o x c sut. trn i s A ln mt ( 7 - i s (A) t o n ny c n h ton hc


c Carathodory (1873 minh k t qu . 2.5.1 inh l Carathodory. l Gi s VL l mt tp hp no Gi s l mt o xc c A sao , nh tnh cho nht. 1950) g i i

quyt d i dng tng qut hn. Chng ti pht biu khng ch


n g

A l i s cc tp con ca . trn (ngha trn A)


n

l mt hm tp hp, khng m , a-cng hn (ngha


n

v -hu

l ton ti dy (An)

An Vi v no(A )

< oe, T. = 1,2,...). sao cho

Khi tn ti duy

mt o / xc nh trn (A)
fi(A)

fi (A).

<E A.

60

2.5.2 s

Xc

sut

trn

(R,B(R))

G i s p l o xc sut xc nh t r n ( R ) . K h i h m F(x) c cc tnh chai. sau: a) F khng gim: X < y => F(x) b) F lin tt- tri t i mi i m . c) F ( - o o ) lim /(./) - 0, /( f oe) =X * o e
.T

= P(-oo,z),x R

<

F(y), lim
* - -

/'(./)
oe

1.

Hm F c ba tnh cht, c. gi l h m p h n phi t r n R. T h t vy. tnh cht a) suy t tnh n i u ca xc sut v bao
hm thc ( oo, x) c ( O y) nu X < y.

Do F n i u b chn nn cc gii hn m t p h a (k c cc i m o o ) u tn t i . V vy chng minh t n h cht lin tc t r i cng nh c) chi cn s dng tnh cht lin tc ca xc sut . Ng c l i ta c k t qu sau: inh mn l. Gi s F(x) l mt hm s tuy xc nh trn R thoa Khi ton ti duy nht mi sao cho: F(a) a < b.

ba iu kin a), b), c) trn.

xc sut p xc nh trn B(R)

F\a;b) = F(b) -

Chng

minh.

K hiu l h gm cc t p A c R sao cho


TI-

(2.1)

vi

lai; bi) n \cij\bj)

= 0,

j.

R rng (xem v d 5), A l mt i s. t PoM) = F(b) -F(a), a<b

61

v
n n
t

(A)

= X>ok;fe ) = ^[^(fei) i=l 1-1

F(ai)\

n u A A v c d n g (2.1). D t h y , Po t h o m n c c i u k i n P I ) , P 2 ) , P 3 ' ) . c t h p d n g c n h l C a r a t h o d o r y t r n c h i c n p h i c h n g m i n h r n g Po l ( X - c n g t n h t r n . N h n g theo n h l 2.5.1, c h i c n

c h n g m i n h r n g Po lin t c t i 0. G i s An 6 A, An 0. t a h y c h n g t r n g o(A )
n

> 0.

a) u t i n t a g i s r n g t n t i a; b R, a < b sao cho

An

[a; 6], n = , 2 , . . .
nin

Theo g i t h i t , A

-- y^a"; b") v F lin t c t r i n n v i


1=1

> 0 t u y cho t m c d a"; )"),sao cho Pole?;6?) = F ( 6 ? ) - F(c?) < v i 1 = 1,... K hiu ,m , n = 1,2,... e.(2 .rn )n n 1

1=1 R rng B
n

c K

c A
'rin

c a; b v

P o M \ / i r , ) = x > [ c ? ; > ? ) < 5.2c oo

V i r - 1 , 2 , . . . .

(2.2)

Do K'
ri

n A
r =

0 nn n
r, l

/f

= 0. T d v t n h compact ca c c t p

t r o n g k h o n g [a; b suy r a t n t i s no sao cho


no

m
n

Pl f r

= 0

= > Pl n

0,

m > no.

62 K h i vi ni > no
T).

m
n

o(A )
m

= r

( f ] A \ f ] B
n=l n=l

) <
oo

<^2 (A \B )
0 n n

<J2z-2~
n=l

n=l

V E > 0 tuy , nn ta c

lim P o ( A ) 0.
m

m>oo

b) By gi xt (An) c A tuy ,.y4 0. Theo g i t h i t v h m


n

p h n phi F, vi e > 0 cho, tuy . tm c a < b sao cho F(a)<e/2, t /i'


n

- F(6) < e/2.

= A n a; ) e . n v ,4" = - A
n

n [R\a; 6 ) 1 G An,
Po(^n)
- 0,7J.

TI > .
- +00.

Theo phn a), A' Ngoi ra,

I 0, ^
0

c [a;b\. nn

p (40
0

< P R\[a;6)] < e. T


P (4n)
0

S
ri + do

= |Po) + Po)j
T

+ oe

< e + n
n'-(-co

p (4j
0

= e,

suy ra m Po(A) = 0.
TI -f- oo

Nhn xt. Trong chng minh nh l trn, ta nhn t h y P(| c tnh cht sau: vi mi > 0 v mi tp A A, t n t i t p compact o(A\K) < e. K A sao cho KcAv tnh ca P() trn A.

Chnh nh i u m ta c th chng m i n h c t n h -c ng P h n tch k s kin n y ta thy s tn t i ca mt lp cc tp con compact ca R n g vai t r quyt nh.

63

2.5.3

Lp

compact

v xc sut
oo

chnh

quy nu i vi cho

Lp K, cc tp con ca c dy bt. k (K )
n

gi l compact

c /c

f] K

th tn ti s no sao

no

<n

= 0-

Nhn xt. N u n l khng gian t p th lp cc tp compact ca n thoa m n n h ngha. inh lp l. Gi s /c l lp compact bt k ca . Khi lp nh

nht cha K, ng i vi hp hu hn v giao m c compact.

cng l

Chng minh.

G i s C* l lp gm cc tp l hp ca mt s hu

hn cc p h n t ca K.. K l lp gm cc tp l giao ca m t s m c cc p h n t ca K*. Bi v bao ng i vi p h p giao bo t o n t n h compact nn /c compact nu le* compact. V vy, ch cn chng m i n h r n g K* l lp compact. Gi s (C )
n

c KI* v

m Cn =

/c.

^ e ^ ;

m , n > 1.

'

Gi s
oo

Pl C'n

n=

0 vi mi p tuy .

Ta hy chng minh

rng

n c
n==l

/ 0. K hiu
co

J- = J ] { 1 , 2 , . . . , m } v
n

n=l P J p =

{ { j n } e j :

f|^-/0},p>l.
n = l

64

n = l

n = l

nn

7^

0 vi mi p. Hn na nu Pi <

P2

th J
CO

Pl

D Jp v J l
2

tch cc khng gian compact (vi t p r i rc) nn cng compact.


o o

Do

f Jp
n

4- 0-

By gi, gi s { j } e
n

0 Jp.

Lc vi m i

p = 1.2....

li-:
oo

v l i do /c l lp compact nn
o e

n K"

7^ 0. M

---
o e

f|Al" c
n = l

f|C .
n

n = l

Do 2.5.4

n
T I - .

c - 0.
n

sut chnh quy. Gi s (Q, T, P) / khng o xc sut p u c gi

o xc

gian xc sut; KI Q T l lp compact, l chnh quy (i vi K.) nu' F(B) = sup (A),
Ai
A

vi mi B

e T.

l' h

Nhn xt. Nu p chnh quy i vi K. th p cng ('.hnh quy i vi lp K l lp nh nht cha K, ng i vi hp h u h n v giao m c. inh nht l. Gi s To l i s cc tp con ca . 'o l lp Ngoi ra, gi thit, rang T = (T) h
p hu hn, giao m,
c. compact nh

v /Co c T-

v KI l lp

cha /Co ng i

6 5
Gi s p l hm tp khng m hu hn cng tnh trn T v P(f) = 1. Khi , nu F(B) = sup (A),
AK.Q ACB

vi mi B e To,

th c th thc trin mt cch duy nht thnh mt, o xc sut trn T v chnh quy i vi le. Chng minh. a) Theo nguyn l thc trin o, ta ch cn chng t rng nu (Bu) c J^o, B 0, th (B ) > 0. Ly > 0 v vi mi n chn K e K.Q sao cho K c B v p ( / f ) > P(B) - e/2 . V
n n n n n n n

co

oo
n

no

n A'
71= l .Bno =

c n
n = l

B
c

= 0,do tn ti no sao cho f K


no n=l no

= 0. T
n

n= u
n=l
n

no n B,

(Sn\in).

Vy

( B

) <

;W(Bn\K )
n

< e

do B 0 nn f ( B ) < vi mi n > nob) D cling minh o thc trin (m ta cng k hiu l p) chnh quy ('i vi /c, ta xt tp M gm cc tp BT sao cho
n

P(B) =- sup P(A). D


dang

thy rng .M l lp n i u, cha Ti). Do M JF.n

2.5.5 Xy dng xc sut trn tch v hn Cho tp T tuy , k hiu u l h cc tp hu hn ca T. Vi mi tp con s c T ta xt tch cc R = { / : s -> R}. t 2 - R . Vi mi ti (tng ng u,v e U u c v) ta k hiu ri,, (tng ng U ) l php chiu chnh tc t R ln R" (tng ng t w ln f " ) . Chng tho mn cc i u kin
s T } r uv

n
iuv

uv

on
ivw

= n
=

(u, V

e,ucv),
Cv Cw).

u l u

(, v,w e,u

66

K h i u B
s

l - i s nh nht trn R' sao cho cc n h x chiu


s

n , s 6 s l o c. cng l -i trong Ba B(R) v B hn. {(R ,B ),


u U U s

s sinh b i cc tp

UB ,
S

= R vi t t c cc s ch t r mt s hu cc o xc sut trn

By gi gi s cho h (p)e{7 xiu} tomg ng.

H ( p ) c gi l t n g thch (hay nht q u n ) nu


l u v p v ) = P (2.3)

U1

i v i mi cp u,v u v li c V, trong (F )
UV V

l o xc

sut nh ca

qua n

u u

c xc nh bi P (n-J(A ))
u U

n (Vv)(A )uu u

vi mi A
T T

B.

N h trn ta thy, nu tn t i mt o x c sut p trn ( R , ) th n g nhin p =n(P) =Pon~ ,


1

nu

(2.4)

tho m n i u kin (2.3). Ng c l i , nn chi cho h cc xc sut {IP,!, u f / } t h o m n (2.3) th t h hi c tn t i o xc sut p t r n ( R , 6 ) thoa m n (2.4) hay khng? nh l sau y thuc v Kolmogorov. nh l tn ti. Gi s T l tp ch s bt k , l tp hp gom Gi thit rng vi mi l 6 u sao cho h (IP )u thoa
u T T

tt c cc tp con hu hn ca T. tn ti o xc sut p iu
T u

trn B

mn trn

(2.3).
T

Khi , tn ti mt o xc sut (2.).

duy nht p

( R , B ) , thoa mn

67

Chng

minh.
1 u u U T

a) K hiu B = {UZ (A ),u 6 U,A e B ). R rng B l m t i s cc t p con ca R ( i s cc tp t r o c). N u


A =

l-

{Au)

B,

t (A)= (A ).
U U

Ta s chng t r n g hm p xc nh n h vy cho ta mt h m t p hp t r n B khng ph thuc vo cch biu din ca tp A. Q u vy, nu A 6 B c hai cch biu din A = U-\A )
U

=U- (A ),
V

u,veu. c w. Do. tnh cht ca cc

Lc tm c vu 6 u sao cho u,v n h x chiu n n U^(A )


u

U (A)=nz(A ).
w v

T v i u k i n t n g thch (2.3) ta c

P (AJ = Pw(nzi(A ))
u

= F (U-(A ))
W V

F (Av)
v

Cng d thy rng, hm p l hu hn cng tnh, khng m t r n B v (R )


T

= 1.

b) e c t h p dng nguyn l thc t r i n o C a r a t h o d o r y ta cn phi chng m i n h rng p lin tc t i 0 trn i s C(f c BQ m (C) = (B). trong C(f l lp cc tp con ca R
T

biu d i n

c d i dng h p ca mt s h u h n r i nhau cc t p tr ch nht t vi At B(R) v t = R vi t t c cc T ch t r = B.


T

mt s hu hn. R rng C l i s cc tp v (C)

68
Ta s dng nh l 2.4.5 chng minh tnh cht lin tc t i 0 ca p trn C, bng cch ch ra tnh cht chnh quy ca p trn C i vi mt lp compact no . lm c i u , ta xt lp /Co gm cc tp con ca R biu din d c d i dng tng mi s hu hn ri nhau cc t p hp ch nht YlK trong K =- R vi t t c cc ch t r mt s hu hn cc ch s t\,2 no , cn K . K ,....
x 2

tri T

K,
7

l cc tp compact ca R. R r n g vi mi t 6 T, o xc sut

/Co l lp compact ca R

v /Co c c .

u tin ta c nhn xt san:

P{(;} trn (R,(R)) c tnh chnh quy i vi lp cc tp compact ca R ngha l vi mi > 0 v mi Af e (R) tn t i tp compact K c A sao cho Fy(A \K )
t t

< . T v i mi e u,
t

n At, At e tu 5^
tu

v > 0 tuy . tm c e > 0, t e u sao cho

, = e vk (A \K )
{t} t t

<e .
t

te

u.

K hiu B = n ^ M A ^ t ) ,

t e '; ta c

(UAt\K )
u t

<F {[j
u

Bt) <
^

ten

tu

tu

Do cng suy ra rng p trn C(f chnh quy i vi lp K,Q. nh l c chng minh hon ton.

Nhn xt . Trong chng minh, ta s dng tnh cht, chnh quy ca mi o xc sut trn R. i vi lp cc t p compact ca R. Ta c t h chng minh tnh cht ny v n n g i vi khng gian metric k h ly, y tuy .

69

T h t vy, gi s E l khng gian metric k h ly y bt k, p l o xc sut trn B(E) tuy . u tin, ta chng minh rng < e. vi 6 > 0 tuy , tm c tp compact K c E sao cho (E\K)

V E kh ly nn tn t i tp t r mt m c { 1 , Ci2, . . } v do in J f(a. ,l/n) I JB khi m t co, ( y B(cii,l/n) l hnh cu


t

-1

n g tm j b n knh 1/n). T tnh cht lin tc ca xc sut suy ra tn t i m


n

sao cho
m
n

P(i?\ j B ( o 1/7-0) < e / 2


1=1

t
oe m

n=l

=l

R rng, K l tp compact ca E v F(E\K) chng minh rng vi A 6 B(E),


F c i i sao cho P(4\JP) < e .

< . Tip theo, ta

> 0 tuy , tm ir c tp ng

thy i u ta xt lp A gm cc tp A B E) sao cho v i mi s > 0 tn t i tp dng F , tp m G cho F c A c G v. F(G\F) < e. L p ny cha 0, o, cc tp ng, ng i vi php B(E).
e

ly phn b v hp m c. Do d A = sao cho (E\K )

Cui cng ly A 13(E), > 0 tuy v K < e/2. v sao cho P(/4\F) < e/2.
P(yl\/0 < .

c E compact

Theo trn tn t i tp F ng, F c

K h i t p K = Ke n F compact v

Nhn xt 2. nh l tn t i v n n g nu R c thay bi mt khng gian metric k h ly y bt k.

70

Bi t p
1 . G i s = {0,1,2}. Cho mt v d v cr- i s cha cc tp >4 = { 0 , 1 } , B = { 1 , 2 } . 2. Cho = 0; 1], Hy m t cc (7-i s sinh b i cc tp: a) [0;2/3], [1/3; 1];

b) { 0 } , { l } ;
c) tp hp t t c cc s hu t. 3 . Chng minh rng nu {Tu) l dy khng gim cc - i s th

TI

l m t i s. Cho mt v d chng t rng T khng l (7-i s. 4. Hy m t cc er- i s sinh bi a) cc bin c c xc sut 0, b) cc bin c c xc sut . 5 . Cho hai dy cc bin c (An) v ( n ) . Chng m i n h r n * a) lim inf c) lim sup
6. An

lim sup
n

An
r

b) lim sup(j4 u B )
An

lim sup An u lim sup D ,


n

n lim inf B c lim sup(

An

c
B.
n

c lira sup . A n n l i m sup G i s


( , ^ ,

P) l khng gian xc sut. Hai b i n c

c gi l t n g n g nu P ( J4 A B) = 0 ( v i t A ~ / ) . K hiu / l lp t n g n g cha A.

t d ( i , ) = P ( i 4 A B;
(J^"/ ~ , d) l y .

A,BeT.

Chng minh rng l rat metric trn T ~ v k h n g gian 7 . G i s (r, J^", p) l khng gian xc sut v T l m t i s sinh ra T. Chng minh rng v i e > 0 b t k v A ^F b t k, tn t i

e e f o sao cho (A A B) < e.

71
8. Cho khng gian xc: sut ( . ^ p ) v , B e T. Chng minh rng a) \F(AB) -(A)(B)\ < ; b) 1P(U f)P(AB) < P ( ) P ( ) . 9. Cho mt, dy (An) c T. Chng minh rng a) P ( y C + i ) < oo,P(A ) -> 0 = P(limsup An) = 0; b) Y^F(A A A i) < oa => limsupy4 ~ liminf An => => lim P ( i 4 A n) = 0.
n n n n+ n m

m , TI>oo

y c ~ D <=> P ( C A D) = 0. 10. Xt mt lp V gm cc tp con ca 0 tho mn cc i u kin sau: a) n D ; b) i 4 i , e 2>,J4I4 = 0 = A + A X>,i4i,i4 e v,A c A => A \Ai e Vc) V B An 1=> ^J y l V. ( Lp ny gi l lp (7- cng tnh.) n Chng minh rng: a) Vi mi lp con c gm cc tp con ca , tn ti lp cng tnh b nht cha C; b) Nu c ng vi php giao th lp - cng tnh nh nht cha c trng vi - i s sinh bi C; c) Gi s p v Q l hai o xc sut xc nh trn (QjJ-'). Chng t rng lp V = {A T : (A) = <Q(A)} l lp - cng tnh. T suy ra rng nu p v Q tring nhau trn lp c m c ng i vi php giao th p trung vi Q trn - i s sinh bi c. 11. Gi s . l i s cc tp con ca v p l o xc sut trn . Vi mi A e n , k hiu
2 2 2 2 2 2 n

co 7(A) =

{(AO : An A n > v A c J A } .
n

n=l

72 oo

t P*(A)

= inf{ E
n=l

: (A )
n

y(A)}.

1 Chng m i n h r n g a) c B c fi = V*(A) <


b) p*( 2
n=l oo

F*(B),

A )
n

E
n=l
CXI

p * ( ^ n ) nu

e A\AiAj

0,i

.,,

c) p*( u 2
n

An) <

V*(A );
n

c n, n > 1. Chng minh rng, trr

2 t d(i4, B ) = F(i4 A B ) ; d c cc t n h cht sau: a) b) d(A,B) = d(B,A), d(A,B); < d(A,C) +

A, 5 e a d(A,A)=0\ d{B,D);

d(,~B) =

c) d(AB,CD)

) d(A, B) < d(A, C) + d(C, ) ;

e) d ( \ j A
g) rng

{jB )
k

<J2d(A ,B
k k

k k \V*(A)-V*(B)\

k < d(A,B).
n

3 K hiu T = {A c n : 3(A ) a) ^ l - i s cha A] b) H m P =

c A d(A, ) - 0 } . Chng mint


n

l o xc sut trn ( T) v p = P U -

N h v y t n t i o xc sut P l o t h c t r i n ca p t A ln ^ D (. ). o n y y v duy nht tho


m n 3(b) < trn.

73

Chng 3 B I N N G U NHIN V H M P H N PHOI

C h n g n y t r n h b y n h ngha b i n n g u n h i n v c u t r c c a n . c t r n g c b n ca b i n n g u n h i n l h m p h n p h i . K h i n i m c l p ca b i n n g u n h i n ( n g vai t r q u a n t r n g t r o n g l t h u y t x c s u t ) c t r n h b y k h chi t i t . C c p h n p h i q u a n t r n g n h t (nh t h c , Poisson, c h u n , m , g a m m a , ...) cng c xt n .

3.1 B i n n g u n h i n
G i s ( f i , T ) l k h n g gian o cho, R | oe; I oo|. S ly gi suy rong

3.1.1 nh ngha. Hm thc X = x(u>) xc nh trn tr trn R gi l hm T -o c hoc bin ngu nhin nu :x ) e F3} - X~ (B)
l

e T

vi ca

mi trc

B e B(R) tha R).

( y B(R) Thm vo ,

l nu

i s cc lp Bond

X : th ta c khi nim G i s c c P ( R ) nh x

(-oe;

+ oe)

bin ng
u v B(R) X :

nhin. a{C). T h e o n h l 2.2.4, c h n g 2. -> ( R , B ( R ) )

(f
,r)

74

l bin ngu nhin suy rng khi v ch khi X

(C) e T vi m i

c e c.
T , nu ly c l mt trong cc lp Ci = { [ - o o ; j ; ) , x e} c c
2

= { | - o o ; x | , z e 1} , = {[a;6),a < 6} ,

th ta c khng nh sau. 3.1.2 inh l. Gi s X : Q > R. Khi cc mnh sau tu ang ng: a) X l hin ngu nhin. b) {UJ : X{UJ) < x } f vi mi X E R. c) {ui : X(LJ) < x) e T vi mi X e R. () {v : a < X{UJ) < b) 6 T vi a <b bt k. V d. Cho khng gian o ( , ^ ) , A c o. D dng chng minh c rng IA l bin ngu nhin khi v ch khi A e T. Tng q u t hn. nu Ai 6 T, i e ( khng q u m c) v Ai
7

i/
th vi ( X i ) i e c R,

^ ) =J x 4 H
te/

(3.1)

cng l bin ngu nhin. N s c gi l bin ngu nhin r i rc. Khi / hu hn, X c gi l bin ngu nhin n gin. 3.1.3 Hm Borel. hm Borel, nu n if~ (B)
l

Hm i f : ( R , S ( R ) ) - (R, B(R)) ) o c, ngha l e B{R )


n

c gi l

VI mi

B 6 (R) .

Nhn xt. T nh ngha suy ra, nn tp : R" > R l h m lin tc th ip cng l hn) Borel. c. bit cc hm (x,y)
!-> X +y,

(x,y)

!-> X/

75

( x . ) H I V /

=- m a x ( x , y ) , (x, ) t > X Ay

= mm(x,

y)

l cc h m Borel hai bin. 3.1.4 inh l. Gi s Xi,. .. , X / cc 6tn ngu nhin cng xc nh trn (. J-) v p(t.... , t ) l hm Borel gi tr thc. Kh Y ----- <p(Xi,... , X ) cng l bin ngi nhin.
n n n

Chng minh. t x(u>) = (Xi(oj),. . . , X (u>)) l h m trn (r, T) nhn gi tr trn R". Theo gi t h i t vi T,. . . ,x < E R bt k ta c
n n

p{w

: X(u>)

< Xi}

e T

1=1

hay
r.

1=1
Nhng l p cc tp
n

(-oo,Xi),
1=1

Xi,...

,xeR

sinh ra B(R ):

Nn theo nh l (2.2.4), X-\B) ETviBE th


n

B(R )

bt k.

T , nu

c e B(R)
^
- 1

( C ) e B(M ) v = X- <p- (C)\


x l

A- |> (C*)|

_1

T.

Do , - ^ C ) i gud.

6 f

v y l bin ngu nhin.D Khi

Gi .s X , V / cc bin ngu nhin. XY,


I
+

X.Y,

XVK,

XAY,

= I V 0 ,

* - = (-*) v o ,

|X|-=XM^

70

cng X/Y 3.1.5

l cc bin ngu nhin. l bin ngu nhin. Dinh l. Gi su (X ,i


n

c bit,

nu Y khng

trit

tiu

th

> 1) l dy bin iifX ,


r
n

ngu

nhin

supX,
TI.

hu

hn trn . suX .
n

Kh , infX ,
n
n

l i m sup X . .
n

lhninfvY,,
ri

ri

l cc bin ngu nhin. c bit nu l i m n X. X hn hn th X cng l bin ngu nhin. Chng vnh. T cc ng thc irif n
"

s u p ( x ) .
n

l i m iiifyY,, - s p ( i n f Xi-) . lim supX,, - inf(sup-Xfc) ,


?7.oe n>l / j >
rn

l a t h y ch c n c h n g m i n h r n g supA" l b i n n g u n h i n . N h n g v i X 6 R b t k \x
n

< x\ F,
DO

T - 1 , 2 . . . . . V v y

supX,, < x i = ~ ) \x

< x\eT

3.1.6

Cu

trc

ca bin

ngu

nhin

Dinh l 3.1.6. Gi s X l bin ngu nhin xc nh trn ( f i . J F ) . Khi d li) thi ti dy bin ngu nhin ri rc hi tu du n X; b Tiu X > 0 th tn ti dy bin ngu nhin dn gin ( X ) .sao cho x A ' .
n

77

('n eng
a)

ri

linh.

Ly
l t X i

/.

A'

I,
; /

fc I 11-^
< v

I .

oe

R r n g ( X ) l d y b i n n g u n h i n r i rc v
n

sup|jf (a>) - x ) \
n

< - - * 0 .
Ti

UI

h) N u X

> 0 th ly --
-T~A1<A-.2"<A-] +r?I[.v>| , (r > 1) .

C
x = 2^
t

R r n g . 0 < x . j yY v (Xi.) 1 d y b i n n g u n h i n n n h l c c h n g m i n h . G i s X l b i n n g u n h i n t r n ( f i , J^) v T { X ) = {X~ (B), l T - i s s i n h b a i X.


l

gin.

B e

B(R)}

3.1.7 Dinh l. Gi s X l bin ngu nhin trn (i.T) v Y l nh x t i vo R . Lc , Y l T ( X ) -o c khi v chi khi ton li hm Borel if : R * R sao cho Y = ipoX. Chng minh. i u k i n l h i n n h i n . c h n g m i n h i u k i n c n , u t i n g i s Y l h m l i rc v i m i n g i tr { 1 . 2 , } T h e o g i t h i t , t p An ------- \Y a\ e T(X). D o A ----n

X - { B ) , l, Dt
r

eB(R).
l i -

li, e ( R ) , r ? 1,2,... .

B\

J
1=1

78

Cc tp ny ri nhau v
n - l

X- (C )
n

= A\
n

u Ai i--

- Ar, .

<p(z) = Y^"n-kj (/:).


n>l

D thy Y = >oX. Xt tr ng hp tng q u t . Theo nh l 3.1.6 tn t i dy h m Y T-o c, r i lc hi t u n Y. Theo phn u ca chng minh, tn t i cc hm Borel i f sao cho Y noX. K hiu
n n n

B = { X R : tn t i l i r a y 5 ( x ) } . n
n

Hin nhin B e B(R) ^(x)

v B D x(). lim/?(.r) 0

t vi X vi

R rng
Y = l i m Y r , = lini/p 0yY ^poX
n

ri

nh l c chng minh. 3.2 P h n t ngu n h i n

3.2.1 inh ngha. Gi s (,^F) v (E,) Nh bit, nh x X : > E T/8-o phn t ngu nhin. Thng tp, cn Khi E t n g ng ngu nhin

l hai khng gian o. t i: cn c gt l

th ng, E hoc l khng gian metric hoc l khng gian l - i s cc t p Borel { B(E)). = R, E = c, E R vi . l i s cc tp Borel th phn t ngu nhin t n g ng c gi l bin (thc), bin ngu nhin phc hay vc t ngu nhin
d

-chi u. Vc t ngu nhin d-chiu c biu din duy nht d i dng


X = ( X i , . . . . Xd),

trong Xk = TkoX, 7Tfc l nh x chiu t R ln toa t h k. V Kt l cc hm lin tc nn Xk l bin ngu nhin. o l i , nu cc Xk l cc bin ngu nhin th X l vc t ngu nhin.
d

3.2.2

Phn

phi

ca

phn

ngu

nhin.

G i s X l phn

t ngu nhin xc nh trn (, JF, p) nhn gi tr trn ( , ) . Hm tp


F (B)
X

={X- (B))

B e ,

c gi l p h n phi ca X trn (/, ) . l mt o xc sut cn c gi l nh ca p qua X, k hiu l X(F). K h i ( , ) = ( R ( R ) ) , phn t ngu nhin X cn c gi l h m ngu nhin. Nu T c R th yY thrc gi l qu trnh ngu nhin.
T r :

3.3 H m p h n p h i x c sut ca b i n n g u n h i n G i s X l bin ngu nhin xc nh trn (Q,,J . F) nhn gi tr trn K = (00; +00).
r

3.3.1

Dinh

ngha.

Hm

s < xi ngu x e R , nhin X. (3.1)

F{x) c gi l hm phn

=F[X phi

ca bin

Nhn xt . Theo nh ngha, hm p h n phi ca X l thu hp ca o xc sut P ' trn lp cc khong (-00; x), xe R. T , hm p h n phi F(x) = F(x) c cc tnh cht sau: i) n i u: X < y => F(x) < F(y), li) lin tc tri, c gii hn phi t i mi i m ,
A

ni) /(

oe) : =

lim

F(x)

= 0 ,

/'( I oe) :

lira

F(x)

-- .

80

N g c , l i , n h b i t t r o n g c h n g 2, n u h m s F(x) b t k c ba t n h c h t t r n t h t n t i mt o x c s u t /X t r n (R, B{R)) sao cho F(x) = /i(-oo.x) , x c R . T , nu ly X : R > R l n h xa n g n h t t h X n h i n t r n k h n g gian x c sut, (R, ( R ) , / i ) sao cho /'(') Fx(x) . l b i n n g u

o x c s u t / i sinh b i h m F(x) c n c g i l o L e b e s g u e S t i e l t j e s sinh b i F. T t n h c h t lin t c ca x c s u t , ta c F(x = + 0) - F ( x ) x

lim F ( x + ) Y

F -(x)|
A

noe

l i m \x
noc

<x<

-I - I = P(
71

n
0 0
1

T,

|x < X

<

X + - ] ) n

n=

- F\x

= x\ .

D o . h m F(x) lin t c t i Xo k h i v ch
k h i P X = X o i --- 0. T n h ngha h m p h n p h i . ta cn c

F\a <x<b\

= F(b) - Fx(a) ,
+ 0) - F(a) , F x (a + 0) ,

F[a < X < b = F(b

a < X < b = F x (6) -

P|a < X < 6| = F\- (6 + 0) - Fx (a + 0) , v i t < b t k . D o . n u F (x) t r n g nhau.

lin tc t i v b t h b n x c s u t

trn

81 3.3.2 Cc dng phn phi c gi l r i rc n u n c d n g =

H m p h n p h i F{x)

Fix)

Y, Vi
i:X <x

(3-2)

t r o n g Pi > 0,

/ ] p i v s = {Xi : < i < oo} l t p c o n

k h n g q u m c c a R. H m p h n p h i F(x) h m B o r e l f(x) sao cho F{x) = c g i l l i n t c t u y t i n u c m t

/
/ co

/()d ,

X R.

(3.3)

D thy / ( ) > 0 (hu khp ni) v


+ oo

f(t)dt

= .

-oo

T l t h u y t h m b i n t h c , t a t h y m t h m p h n p h i b t k c b i u d i n d i d n g m t t h p l i c a ba l o i F(x)
2

= c F {x)
x d

+ c F {x)
2 ac

+ c F (x)
3 s

(3.4)

(i > 0, Cy + c + C"3 = ) , t r o n g Fd(x) l h m p h n p h i r i r c , F a c ( ) l, h m p h n p h i lin t c t u y t i , F (x) l h m p h n p h i k d , ngha l n l h m lin t c v tp hp


x

{x e R : F (x
s

+ E) - F (x
s

- ) > 0

vi mi

e > 0}

c o Lebesgue k h n g . N u c = c = 0 t h C\ = 1. K h i F c d n g (3.2). B i n ngu n h i n c h m p h n phi n h v y gi l bin ngu nhin r i rc. N h v y , b i n n g u n h i n X c p h n phi r i rc k h i v ch


2 3

82 khi c mt tp s = {Xi, <- < ri < oe} hu hn hoc m c sao cho px s\ = . N u t Pi = p\x X i . / > ] th r rng F(x) = Pi
, X

6 R.

P h n phi xc sut c tp trung t i cc i m Xi v ta c bang sau gi l bng phn phi xc sut. ca X : X p

Xi

. .

Xi

. . .

V\

>2

Xi^ Xj v i 3: p; > 0.

5ZP =

Ng c l i . nu cho tp 5' = { j - , / / } khng q u m (l c v t p cc s {pi,i 6 / } nh trn th c mt bin ngu nhin li rc X vi tp gi tr s v c bng phn phi trn. i khi hm s
t

,
P [ X )

nu nu

X X

Xi { X i .

i > 1} X.

cn c gi l hm mt ca bin ngu nhin r i rc


ac

Trong tr ng hp C\ C'4 = 0, F = F. K h i F c dng (3.3), Bin ngu nhin c hm p h n phi nh vy gi l bin ngu nhin c p h n phi lin t
c tuyt i ; hm / trong (3.3) gi l h m m t ca bin ngan nhin X. Cng nh t r n g hp ri rc, phn phi xc sut ca n c: bit hon ton n u b i t h m t / ca n. T nguyn l t h c t r i n o, ta c \x e B = f(x)dr
JB

R 6 B(R) .

83

3.3.3 Mt s v d V d . (Phn phi nh thc) T i n h n h mt dy T php t h Bernoulli vi xc sut t h n h cng mi php t h l p. 0 < p < . Gi s X l s ln t h n h cng trong TI. php t h . R rng X l bin ngu nhin ri rc vi min gi tr 5' = {0, , . . . , ri} v

\x = k = cip (

-p) - ,

kes

.
n.p

K h i , X ir c gi l c p h n phi nh thc vi cc tham s hay ni gn. X c p h n phi B(n,p) (cn vit X ~ B(n,p)).

Vi d 2. (Phn phi siu bi) Gi s c mt ci hp cha M qu cu trng v N M qu cu en. L y ngu nhin khng hon l i n qu cu. Gi Y l s qu t rng trong n qu ly. N u k hiu ki = max(0, n - N + M ) , /C2 - rain(M, n) . th Y c min gi tr l tp s = {k z : k < k < k'2} v
(~<k (~>nk

Py . Ai = WEL

fces.

Bin ngu nhin V vi p h n phi n h vy gi l bin ngu nhin c p h n phi siu bi vi cc tham s ri, M, N (cn vit Y ~ H(n, M, N)). V d 3. Phn phi Poisson Bin ngu nhin X gi l c p h n phi Poisson vi tham s > 0 (vit X ~ P(A)) nu X c min gi tr 5 = N = {(), , 2 , . . . } v x e~ - k] ~
k x

F\x

-= 0 , 1 , . . .

V d 4- Phn phi nh thc m T i n h n h lin t i p cc php t h Bernoulli vi xc sut t h n h ('.ng mi php t h l p, 0 < p < 1. K hiu X l s php t h

84

cn t h i t d n h n c chi r ln t h n h cng. X c p h n phi ri rc vi m i n gi tr s {r, r + , . .. } v

P[X = k] = c z\p (l
k

- p) ~

,k>r

T h t vy, b i n c \x = k} xy ra khi c r l n t h n h cng k p h p t h u v t h n h cng p h p t h t h k. Do F\x k\ c dng t r n . Bin ngu nhin X p h n phi n h vy gi l c p h n phi nh thc n) v i tham s r , p (cn vit X ~ NB(r,p)). D i y l m t s p h n phi lin tc tuyt d i c dng c bit. V du 5. Phn phi u Bin ng\i n h i n X c gi l c p h n phi u (a; b) nu hm m t ca n c dang f ( x ) = { 0 D thy 0
F t x ) = {1

b-a

nu a < nu
X

< b ,

\a\b\ .

nu
n u

< a ,
<
x

'

<

nu

> b .

V d t. Phn phi chun Bin ngu nhin X c gi l c phn phi chun vi cc tham s a. { > 0) (cn vit X ~ j V ( t t , ) ) , nu h m mt ca n c dng
2 2

(*-*)* /OE) = 7 = e - ^ ,

xeR.

P h n phi 7^(0,1) cn c gi l p h n phi chun chnh tc. C t h chng m i n h d d n g rng, n u X ~ N{a, ) tiu ( X - a ) / ~ A/"(, 1).
2

85
V d 7. Phn phi m B i n n g u n h i n X gi l c p h n p h i m v i t h a m s 0 > 0 ( c n v i t X ~ EXP(0)) nn m t ca n c d n g 9e~ f(x) = 0
8r

nu X > 0 nu
X <

0 .

H m p h n p h i c d n g F(x) = 0

e~

nu nu

X X

> <

0 . 0 .

P h n p h i m t h n g x u t hin trong c c bi t o n v t h i gian sng c a m t b p h n t r o n g c t h c a m t s i n h v t , . . . V d 8. Phn phi gamma Vit X ~ hay c n n i X c p h n p h i g a m m a v i c c t h a m s a,p(a,p > 0) n u m t ca n c d n g a x - ef(x) = { 0 y
/ + oe
p p l a x

nu nu

>

0 , 0

rp)
X <

rp)

=--

x - e- dx

,p > 0

P h n p h i m l t r n g h p c b i t c a p h n p h
i g a m m a k h i
p =.-.:].

P h n >hi

c n c gi l p h n p h i " k h i - b n h
/ 2

phng"

v i ri b c t do ( v i t g n l X ( T / ) ) . 3.4 P h n p h i c a v c t n g u
d

nhin

T r o n g R c t h a v o q u a n h t h t b p h n . V i (./;,.. . . , x ),y = ( y i , . . . , 2/d) e R , t a v i t


d

86

X <

nu nu
d

Xk

<

yk,
fc

= 1,... ,

X< y

Xfc < y , fc = l , . . . , d . , x )
d

Tp hp x;y) := { i R : X < u < /}. Gi s X = {Xi,... l vc t ngu nhin chiu x c nh t r n (, J , p ) . N h bit, hm s


7

F(x)=\X
d

<x\=\X <x ...


l u

,x <x \
d d

X = ( x x , . . . , I d ) K l hm p h n phi c a v c t ngu nhin X. V F(x) = F (-oo,x) , xK ,


d x

nn n h bit, hm F c c c tnh cht sau: 1) 0 < F(x)< . 2) Nu Xfc > oo vi mt fc no th lim F(x) = 0. Nu X i > + o o , . . . , X > +oo th lim F(x) = . 3) Hm F lin tc tri. 4) A ^ A ^ . . . A ^ F ( x ) > 0 vi > 0, fc = , . . . , d t t k trong nu g(x) = g(xi,... , X ) l h m s bt k, ton t sa: p h n A c xc nh b i &h 9 )
k x

y( u
u

,x -i,x
k

+
d

/.fc,x

f c +

i,. ..

, x

) ~

- g ( x

. . . ,Xfc,... , x ) .

Ch
n g hn, khi d = 2 ta c: Ai A^F(x) = F (
t X l

+ h

+ ha) -

F (
x

+ h x )
u 2

- F{x , D dng thy r


n g F\Xe[x; x + h]] =

+ /12) +

F(xi,x ).
2

A A ...A F(x).
hi h2 hd

87
N g c l i , n h t r n g h p = , n u h m s ( b i n s F(x) tha m n 4 t n h c h t .trn t h F s l h m p h n p h i ca vc t n g u n h i n d-chiu n o . Tht, vy, t a c t h l y k h n g gian o ( R , B(R )). Trn lp c = {|a; 6), a < b} t
d

P |a;)=A _
0 1

a i

Ag _
2

a a

...A _

0 (

F(a).

Sau (l, n h n g u y n l t h c t r i n o . c t h t h c t r i n Po t c len ( R ) e c o x c s u t p t r n ( R ) . V c t n g u n h i n X c n t m c h n h l n h x n g n h t t R ln R . V c t n g u n h i n d-chiu X c g i l c p h n p h i r i rc n u t n t i t p k h n g q u m c s = {x . 6 /} c R sao cho F\x e s\ = . t Pi P|A' ,r'. t e / . Khi
d d d d i

P|X 6 i =

2 Pi .
i:x'B

V d . Phn phi a thc Vc t n g u n h i n (-chiu X c g i l c p h n p h i a t h c v i c c t h a m s n,p\,... ,pd ( v i t g n X ~ MUT(n.p\,.. : ,pd)), y T 6 N * , P 1 , . . . ,Pd > 0, Pd-I-I = - ( p i + . . + Pri) n u PA-!
( l a y 0 < fci < T ,

X,
fc

M
, -

= ," A] ! A ! . . / c
2

f i + 1

/'P2 l
>

...P V .
4

d4

7/ -

(-1 . . . + kd)
d

0.
d 1

V c t n g u n h i n A" = ( X i . . . . , x ) c g i l c p h n p h i lin t c t u y t i n u t n t i m t h m Borel / : R *R kh t c h sao cho


F.Y(XI,. .. ,

d !
d

v i m i = ( x i , . . . , Xd) R .

88

Hm f(t) c gi l hm mt ca X hay mt. ng thi ca Xi,... , XdT nh ngha ta c ngay

\x e B = y y/0*1.
k

... dx , B e S ( R ) .
d

Gi s X = ( X i , . . . , X). t V . ( X ; . . . . , x ),
F
Y

k < . Khi d

{ x

. . . , x ) = P|A"i
k

< Xi,...

,x

< x =
f c

= P[A"i < i , . . . ,Xfc < X f e , X


= F(xi,.. .
k

f c + 1

< +00,...
.
k

,x

< fooj

,X ,+00,. . . , + 0 0 )
k

T nu c eB(R ) X e R th
d

v B = c X R ~
d

v X c mt / ( ) ,

P[y 6 C' = P j f G B = /
f oo /> + oe

/(x)dx / ( x i , . .. , x ) d x , . . . d x
d

/
J oe

... J f ( x i , . . . , x

. x

....x )dx ...dx


d k+l

dx\...dxk

Nh vy, cng c phn phi lin tc tuyt i v


i hm mt
YVu--,Vk) = f ( y \ , R

,Vk,Xk+i,---

, x

) d x

...dx

d-fc

T nh ngha ca hm mt ng thi, ta c
Vx e R ,
d

f ( x )> 0

f(x)dx

89 N g c l i , n u f(x) k h p ni 3 Fx
d

l h m lut cua X (x
r-^

- ( X i , . . . . X)

th

hu

rji
X

-- /

.r, , . . . , x )
d

OX\UX2

V d 2. Phn phi chun nhiu chiu G i s li ( o i , . . . .d) l v c t c h i u v M = l ma trn vung cp n. G i thit r n g M i xng v xc nh d n g v A = / . T a ni r n g v c t n g u n h i n X -- ( X i , . . . . X d ) c p h n p h i c h u n M(a, M ) n u m t ca yY c d n g
- 1

y^L4 (2n)W
r

trong a)A(x - ) = ^2^2 "iji-i'i - ra

3.5

P h n phi ca h m ca bin ngu nhin G i s X l b i n n g u n h i n v i h m p h n p h i F\ (x) v l h m Borel. K h i h m p h n p h i ca Y = h(X) l Fy(x) =-- F


h { X )

h(x)

( x ) = F\h(X)

< s\
]

p\x th .

e r

(-oe. x)|.

T . n u h t n g , c h m n g c h~ /.Y )(.') N u /.(jr) - a i 4 6, t

Fx(h-\x))

(3.5)

> 0 th hin nhin = Fx

FaX + b(x)

ra
c b i t n u Fx (x) l h m li n t c t h b i n n g u n h i n Y F\ { X ) c p h n p h i u t r n O; 1.

9 0
T (3.5) suy ra rng, khi hm h tng tht s v k h vi t r n R th
fh(X)(y) = fx(h- (y))(h- (y))'
l l

= f x ( x ) .
y

x = h-*(v)

T r n g hp h(x) k h vi v gim tht s, bng l lun t n g t ta cng c


f h ( X ) ( y )= f x ( x )

dx y

x = h- (y). c ,

G i s X = (Xi,...

, Xd) c mt f x ( x ) v x()
x

h(x) = (h (x),... l n h x t A c R vo t p B c R , n h k h vi lin tc v Jacobian


J d d

,h (x))
d

B = h(A).

N u h l song

( l

>(/?!,.. . r D{xi,...

,h ) ,x ) r
d d

t r n th p h n phi ca =

cng lin tc t u y t i v
l

f Y ( y ) = f x ( h - ( y ) ) \ J ( h - ( y ) ) \ d

y e B .

T h t vy, ly ' c ]K tuy , Borel vi bin t r a n t n g phn ta c Py e 5' = P|X e i b i n = /.(x) ta c \Y es\= fx{h- (y))\J(h-Hv))\- dy Js
l l

= /
A-(S)

fx(x)dx

T suy ra i u phi chng minh. V d. G i s X c p h n phi chun n chiu X ~ A/^a, A f ) , a R , M = ( m j j ) " - . Xt vc t ngu nhin Y = X.B, trong e
n = 1

91

B = (bij)j . xc nh p h n phi ca Y ta gi thit B k h n g suy b i n v a vo php bin i y = X.B hay X y.B~ , x,y 6 R". Ta c
=l l

V y vi A - M~ , fv(y) =

B~

fx(yC)\detC

p { - ( y - aB)CAC

(y - aB

)I

T v n h ngha phn phi chun ta thy Y cng c p h n phi chun A(aB, B MB) v (CC)= B MB. By gi ta chuyn sang trnh by khi nim c lp, mt trong nhng khi nim quan trng nht ca xc sut.
1 ;

3.6 Tnh c lp
G i s (r, ^"(P) l khng gian xc sut c nh. 3.6.1 inh ngha. H hu hn {J-, 6 / } cc -i s con ca T c gi l c lp nu

i/

te/

i vi Ai 6 T, (i / ) bt k. H v hn {J-, i E 1} cc -i s con ca T dc gi l c lp nu mi h con hu hn ca n c lp. H cc bin ngu nhin Xi,i / uc gi l c lp nu h cc -i s sinh bi chng {J-(X),i 1} l c lp. H cc bin c {A ,i e 1} c T c gi l c lp nu h cc bin ngu nhin {A) i / } l c lp.
t

92

3.6.2 Dinh l. Gi s {d,i e } l h tuy cc lp con ca T c cc tnh cht. sau: ti) mi lp C ng i vi php giao, b) h {C' , i / } c lp theo ngha i vi J c / hu hn bt k v Cj eCj,j e J bt k, ta c
(

(fV >)

Il^O).

(3.6)

Khi , h {(Ci),i

6 / } cng c lp.

Trong chng minh. ta cn b sau. B . Gi s c c T l lp ng i vi php giao n lp A l lp b nht cc tp con ca , cha c v thoa mn cc iu kin .san: a) 6 A b) A A eA, A\A = 0= > Ai + A E A
U 2 2 2

c) )

Ai c A ; A ,A eA^>
2 2

A \ A
2

e
.

(A) c (An)

tng th u
r

Khi A = (C). Chng minh. 1 A n g i v i p h p giao. t Bi = {A: AeA,ABeA, VBeC}.

L p ny thoa m n cc i u kin ) ) t r n v cha c, nn B = A ( v A l l p b nht c tnh cht ). N h vy. vi V e A,VB E C, AB


. t B = {A : A e
.AB A V ).

L p ny cng thoa m n cc i u kin ) ) t r n . ng t l i i theo n h n xt va ri th B-2 D c. Vy 2 = .4. Ni cch k h c . A n g i vi p h p giao. 2 T a) v c) suy ra . n g i vi ly phn b. Do d > J l (li .s v cng v i d) A l i s. Vy .4 D ((.').

93

3 R r n g (c) cng thoa m n cc t n h cht a) d) v cha c nn (c) D . T v 2, ta c A - (c). Chng minh nh l 3.6.2. ./. Xt l p L y J c , h u h n bt, k. C nh

Ti

{A c T : P ( , 4 Pl Cj) = (A) J P ( , - ) , ve,- 6 Cj,Vj / } .

Theo g i t h i t , J^i D Cj v c cc tnh cht ) ) trong b , v vy Ti z> (C). T , h cc lp {(C),Cj, j 6 < { } } cng c lp. L p l i l l u n n h lm, cui c n g t h y h cc - i s {(Cj),i J} c lp. Do J c ly tuy . theo nh ngha, h {T, i / } c lp. H qu 1. Gi s T l h cc -i s con c lp ca -i s T. Khi , i vi h con ri nhau { I j , j J} bt k ca tp , cc -i s {Qj = a{Ti I j ) , j J} cng c lp. Chng minh. Cj {B : B K hiu

= Pl

Ai; Ai e Ti, K l t p h u h n b t k ca

l).

R rng m i lp Cj ng i vi php giao v sinh ra - i s j.R {Cj,j E . / } tho m n cc i u k i n ca n h l (3.6.2) nn h {Gj;j J} c lp H qu 2. Gi s h cc bin ngu nhin {x, k = , . . . , n,j, j J } c lp v {gj(x\ , . . . , )} / /l cc /lm Borel bt, k. Khi h cc bin ngu nhin {(Jj(x,. .., X, ), j J} cng c lp. Chng minh. H i n nhin .

H qu 3. a) Cc bin ngu nhin Xi, X'2, , X

c lp khi v chi khi

94

x ( x . . . , x ) = F
u n

X l

(xi)Fx (x ).. .F
2 2

( x

(3.7)

J? m i ( . r i , . . . , x ) R " .
n

b) Nu (Xi, X , c lp khi v ch
/.V,. .

c mt

/ . V , ...,.\" (-i'l

J- ri.)

th Xi,

....

khi
/ . Y , ( X I ) / A '
2

.A(-n- .,.) =
;r) G R " bt k.

( X 2 )

. . . / v. (.')

(3.8)

-(.'/ ( x i Chng

minh.

a) L y C'i {|X < x],x 6 R } , i = n . L c T ( X i ) SE (7 (c,) v (3.7) t n g n g v i (3.6) . C c l ] ) C ' l , . . . ,c' thoa m n cc i u k i n ca n h l (3.6.2), n n X\ X (lc l p . b ) D i u k i n (3.8) t n g i r a n g v i (3.7). D o i u k i n (3.8) l
n ri

c n v Xi,...,
G i sir J- .n
n

x c lp.

K hiu
oe

> l h c c - i s con c a - i s T. > T.} v JFoc = Pl ^

l a - i s sinh b i {T ,m.
m

( giao c

thc hin trong p ( f ) ) . 3.6.3 inh ngha, -i


oe

con
C'

n = l

I.

ca T

gi l a-di

s ui

( hay tim

cn

).

Lut 0-1 Kolmogorov. Gi s {T, T. > 1} l h cc -di s c lp v Too l a-di s ui t ng ng. Khi , nn. A e Tvc th P(A) bng 0 hoc , ngha l Too = {0,0} x xch mt tp -khng. Chng minh. p d
n g h q u I . h T\,... ,T ,T' v i ru > T l h c: l p . T v J o o c T' n n h {T
,. . . , Tri: Foe} c n g c l p hay c n g v y . h {T , < n < oo} l h c l p . D o T[
n m m n

95 v T^o c lp v v vy Toe c lp vi chnh D . A Toe th


(A) ---- P(AnA) P(A)(A)

By < nu

suy ra P(/4) b n g 0 hoc ] .


n

H qu 1. Gi s {J- , ri > 1} l h cc -i s c lp v X l mt bin ngu nhin o uc vi ~i s ui. Khi X l suy bin, ngha l X l hng s fi.ee. Tht, vy, gi s X l j F ^ - d o c. K h i vi mi r l ta c F\x < c\ = 0 hoc 1. Nu \x < c\ = 0 vi mi r th X I D O h.c.c. C n nu vi mi r R u c \x < r - th X - oe h.c.c. Tri l i . t Co = i n f { r : F\x < c\ = 1}. C o l hu hn v X-Coh.cc. i v i d y b i n ngu nhin (x) ta t - (x), ti > v l c r - i s ui ca dy T . hay c ng cn ni l cua d y bin ngu nhin ( X ) .
n

H qu 2. Gi s ( X ) l dy bin ngan nhin dc lp. Khi moi bin c ui c xc sut bng 0 hoc v mi bin ngan nhin do c vi i s ui ca ( X ) hn ch c chn bng hang s.
n n

qu

3.

Gi s (Xu) (a )
n n

l dy bin i)a 0 ,1 + 0.
X
n

nhin

dc lp (ly
oe
ri-

gi Xu,

tri trong R),


n

l dy s thc, -
X'2

Khi d chui
l

dy (x )n> v (a (Xi phn k h.c.c. V d . X A,


n

4 . +

) ) r , > \

hoc hi t

I..C.C.

hoc

G i s
{An) l dy bin c c lp. , n > c: lp v do
oe lim Slip A ri
n

K h i dy

oe u I ni n A,

oe Pl
It

f )
I!

( X .

>

li)

l bin c u i . Theo lut 0 cua Kohiogoro\' P(Hnisii) A) 0 hoc 1.

96

V d 2. Gi s ( X ) l dy bin ngu nhin c lp. Xt chui ly tha


n

co

/?=() Ta thy, lim sup v | X |


n

= / l bin ngu nhin (suy rng) o c

<6i vi i s ui, nn hu chc chn, bng hng s. T d bn knh hi t R ca chui ly tha l hng s h.c.c, (v R //).
3.7 Phn p h i ca tng cc bin ngu nhin dc K h i fx,y(x, =X = Y.
X + y

lp f(x)y(y).

y.7.1

Gi s X v y l hai bin ngu nhin c lp c h m mt


ij) =

t n g ng l f ( x ) v g(y).

t,

z
T

Y,
s /
=

z I

Xt, php bin i


dx ~dz dy dz dx d dy dt \

J(z,t)

Vy
fz,T(z,t)

%y()

-- / A - , V ( * - M ) | l | = / ( 2 -

v do
z(z) -

/ ( 2 - t)^(t)di

M t cch t n g t ta c
/oo

/x-yW

/ f(z + J oe

t)g(t)dt

97

3.7.2 G i s X v Y u c p h n phi ri rc nhn cc gi tr nguyn v x = T] = p(n), P = m = 7 ( m j , ( m , n e z). K h i , nu X v y c lp th, t n g t n h trn, ta cng c X + y v X - y cng nhn gi tr nguyn v
co

P|" + y = n | =

]P
m = oe oo

p(n - m)q(m.),

n e z

P | X - = n =
m = oe

p(

)g("0,

( - )

3.7.3 M i s v d Vi d 1. G i s X v y c lp c p h n phi Poisson vi cc tham s A v /Li t n g ng. Khi , theo (3.9) ta c

\X + Y = n] =

m=0
e

- A

p-va^-.
(T. v

m
A

m)!
n!
A

-(A+/x)

m = 0 mu T m i ^'

? m m!(n )!

>

oa,
V y X + V c phn phi Poisson vi tham s + i. V d 2. G i s X v V l cc bin ngu nhin c lp c p h n phi gamma (a,p), Q(a,q) t n g ng. Xt, phn phi ca s = X + Y v ^ Y

t
= X +

x + y >0,y>0

98

Jacobian ca p h p b i n i ny l
J =

D ( x

y )

t 1 - t

s -s

D(s,t)

= s.

T suy ra

hay

fs,T(s,t)

r( )r(

f ~

-') ~ W)00W),

1 J

/s(s)=

//s,r(s,)<ft

r(p)r(g)
T

Bp

)e-

.s^%

(s) .

/R fs(s)ds

= , suy ra

Vy X + ~ ( a , p + 7). Tng t (). Ta nhn t h y / s , r ( s , ) = / S ( S ) / T ( ) . V y 5 v T c lp. V d 3. Cho T. b i n ngu nhin X i , . .. , X c l p c p h n phi m vi cng tham s A. N h vy Xi ~ (A, 1), i = , . . . ,n. T (v d 2) ta c
n

Xx

+ x

+ ... +X

~(A,7i) .

99

V d . Gi s Xi,. .. , X c lp cng phn phi chun jV(0,1). Xt phn phi ca X + ... + x. u tin ta thy \X < z] = = 0 vi z < 0. Nu 2 > 0 th
n

x? <z\= n- <X <V}


1

=
1

-j=exp-u } du

/2 TT exp

< -U

*\H > du .

Ly o hm ta nhn c hm mt ca x l
;==z e .1(0,00)12:) .

V r ( l / 2 ) = 0F nn X? c phn phi 0(1/2,1/2). T v v d 2, rt ra Y = X + ... + X ~ g ( l ) . Nh vy Y c phn phi khi-bnh phang ( x ) vi n bc t do. V d 5. Gi s z ~ Af(0,1), V ~ x ( ) ~ p h n phi X vi n bc t do. Ngoi ra gi thit Zv&v c lp. Phn phi ca bin ngu nhin
2 n 2 2

T=-vJ7>. '
c gi l phn phi student vi n bc t do. Ta hy xc nh hm mt ca T. t T z/ \/V/n, s = V vi php bin i ng c V = s, z = ty/s/ri. Jacobian l J \Jsn v
t

(s/n) /2 n/2-l -/2 -t V2n


s e e

/r,s(M) =

27r(n/2)2 "/2

1 0 0
vi oe < < +00, ht) = / Jo 0 < s < -f oo. /r,s(M)ds
n/2
/ - + OC ,

o r t -fo oo

v 7r2 / r (T ?./2) nirT(n/2) y


1 +

n
2

V d 6. G i s X v y c lp, X ~ x ( m ) , xc n h p h n phi ca
=

y ~ x (n). Hy

Xm Y/n '

t F = Z = ^ . T = Y. Y/n P h p bin i t n g ng l z = z~, my p h p bin i ng c la mzt


X = 777 , ) TIX

t = y,

x>0,

y>0,

Jacobian J = t. Do n Z T(z,t)=fx,y
!

/ mzt pp. V Ti

- = / r,

2=^r(f)rm

loi T
IF(Z) fz(z) = / z:r(z,t)dt

r(f)r(f)UJ

2>

0 .

P h n phi ny ir c gi l p h n phi F vi m , T bc: t do.

Bi tp
1. G i s X v K l cc bin ngu nhin ( b.n.n) xc nh trn ( ^ - T ^ P ) . C h n g minh rng i4 = {t 6 n : B = \x = Y}e < r(u/)} = [ X < Y\ e T T, c = \x < Y\ e ^ .

2. M t hp c 3 cu trng, 2 cu e n . R t ngu nhin ln l t t n g qu ( k h n g h o n l i ) cho n khi ht. Xy (lng khng gian xc sut . Hy miu t - i s sinh bi X nu a) X l s qu t r n g rt c tr c khi lt c qu cu en a u tin; b) X = Y + z trong Y ( t a n g ng Z) l qu trng ( t n g ng e n ) r t c tr c khi rt c qu cu en ( t n g ng trng) u tin. 3. Cho khng gian o (|0; 1.(|0; l ) ) . Hy miu t F(X) vi 1/4. 1/2, b)
X(UJ) vo

e O; 1/4)

w | l / 4 ; 3/4) u; 6 ( 3 / 4 ; ! ]

4. t h

= w/2, c xu) = 1/2. Chng minh r n g nu (X )


n

l dy b.n.n xc nh trn (n, b chn} T.

T)

vi =

{ui

ed:

dy

(X (uj))
n

102

% 5. Hm phn phi F(x) ca b.n.n X lin tc ti X = 0. Tm hm phn phi ca . x/\x\, X^O Y X = 0. \| 6. Tm hm phn phi ca (x + \x\) nu hm phn phi ca X l F(x). 7. Gi s F(x) v l cc hm phn phi. Tm i u kin cn v hm H(x) F(G(x)) l hm phn phi. 8. Gi s X c phn phi lin tc F(x). Xc nh hm phn. phi ca Y = F(X).
9. Gi s /2(2;) l cc hm mt , F\ V F2 l cc hm

phn phi tng ng v \a\ < 1. Chng minh rng a) / ( x , y ) = / i ( x ) / ( y ) { l + a [ 2 F ( x ) - l | [ 2 F ( / ) - l ] } l mt phn phi ca vc t ngu nhin (X, Y) no ,
2 1 2

b) f x ( x ) = f ( x ) ; f y ( y ) = f ( y ) .
l 2

10. Gi s F(x) l hm phn phi ca b.n.n dng X, c tnh cht w\x < t + x / x >t)= \x < x\ vi X, t > 0
_ X

Chng minh rng F(x) = e , X > 0. 11. Gi s X v y c mt ng thi * .


2T
z

l a

Tm mt ca z = max(\x\, \ Y\). 12. Gi s X v V c lp c phn phi Poisson vi tham s A v /Li tung ng. Tnh [X = k/x + Y = ni k = 0, , . . . , n.
1

13. Gi s X v Y dc lp cng phn phi chun jV(o, ). Chng minh rng X + Y v X Y cng c lp. 14.
Xr

Gi s Xi, x ,
2

. l dy cc b.n.n c lp cng phn phi.


.

=0]

=F[X

= 1] =

103

T m p h n p h i ca

k=i 1 5 . G i s X

v Y c'lp cng c h m m t f(x) =

e-w.

T m m t c a X + Y. 1 6 . G i s X v Y c l p n g t h i X + Y v X c c n g p h n p h i . T m p h n p h i ca Y. 1 7 . G i s X. Y, z l c c b i n n g u n h i n c l p c c c p h n p h i i x n g (X c g i l c p h n p h i i x n g n u Fx F-x) v g i s c s c > 0 sao cho P | X + Y + z\ < c\ = 1. C h n g m i n h rng F\\X\ + \Y\ + \Z<C} = 1. 18. th Ching m i n h rng nu X
n

= (Xi,.

. . , X ) c p h n p h i c h u n
n

Y=Y, X
ai

it

( ( a

. . . , a

) e R

1=1
c n g c p h n p h i c h u n . 1 9 . G i s X i , . . . , x l cc b.n.n c l p v i h m p h n p h i n h n h a u F(x).
t
n

X = m i n ( . X i , . . . , x );
n

Y = max(A"i,. . .,

X ).
n

X c n h h m p h n p h i ca (X, Y). 2 0 . X c n h p h n p h i ca v c t ( I n \ x \ , s i g n X ) n u X ~ A ^ ( 0 , 1 ) .

104

Chng CC S C T R N G

4 NHIN

CA BIN NGU

T r o n g n h i u t r n g h p , ta k h n g t h b i t h m p h n p h i ca b i n n g u n h i n . V t h c n p h i b i t m t s c t r n g b n g s c a p h n p h i . C h n g n y t r n h b y c c s c t r n g q u a n t r n g n h t v c c t n h c h t c a c h n g . B n c n n m v n g c c k t qu l i n q u a n n k v n g , p h n g sai, k v n g c i u k i n . c b i t c n h c t h u c l n g i n h l h i t e m i u p. L e v y , B F a t o u , i n h l h i t u bi c h n Lebesgue. 4.1 K vong ton c c c t r n g s q u a n t r n g ca b i n m t p h n , i k h i t o n b v p h n p ) l t p h p c c b i n n g u n h i n ). L k h i v chi k h i n X = ^ x l (4.1)

K v n g t o n , m o m e n t l n g u n h i n . C h n g cho b i t p h i ca b i n n g u n h i n . K h i u c hay a n g i n x c n h t r n (2, T, Ta n h l i r n g X thuc

y x

e R, A

k = , . . . , n v A Ai
k

= 0, (k l).

105

Vi mi bin ngu nhin X c dng (4.1), ta cho ng n vi mt s. k hiu E(X), c xc: nh b i


r.

E(A')

)T,-,p(,4, ) . fe-.i
r

(4.2)

S c gi l k' vng ca k hiu l EX, X(j)dP(uj). D dng thy E(X) hon cch biu din ca X v n h nh ,rn ().

bin ngu nhin v i k h i cn c X{uj)F(dw), hoc / XdP. ton xc nh, k h n g p h thuc vo vy, k vng l m t phim h m xc

. 1.1 Mnh e a) E(.) l phim hm tuyn


b) X >OUEX>0,

tnh trn

c.
< EV.

X < Y => E X

f i j Trong (), nu x t ^ (tng ng l ) th E X T (tuang ng ). Qu vy. cc tnh cht a)-c) l h i n nhin, N h vy. chi cn kim tra tnh cht cui cng. Gi s X ). t c = niaxyYi (t). K h i , v i mi t > 0.
n

UJ

0<X
r

<C

>

+ e.

Do . 0 < EyY < C*PX , > f.| f f.. Cho n -> oo vi Um |X > f 0, ta c 0 < imEXn
ri

< f.

Vy limEA'n ---- 0 (v ( nh tuy ),


/

Do trn, nu f T X (tng ng ) th X - X 0 (tng ng x - X 0) v E X - EXn = E(x - x ) ( t n g ng EX - EX 0).


n n n n n

tip tc qu trnh xy dng k vng, ta xt l p + gm t t c cc bin ngu nhin X l gii hn ca d y t n g cc bin ngu nhin n gin, khng m (Xn) 0 < X n T X

106

K h i , do 0 < EX

< EX

nn gii hn l i m E X n lun tn
n

t i ( h u h n hoc v h n ) , d o t a c q u y n t EX : = lim
n

T EX

(4.3)

c h n g t n h ngha IEIX cho m i X b i c n g t h c (4.3) l n g n , t a c n p h i c h n g m i n h r n g g i i h n t r o n g v p h i ca (4.3) k h n g p h t h u c v o d y t i m c n (X-n) ca X . B Khi . Gi s 0 < x T X, 0 < Y r X v ( X ) , ( Y )


n n

L. (4.4)

limEX
n

= limEKn .
ri

Chng minh. C n h m . D o t n h lin t c c a h m s ( x , y) t > i n f ( x , /) n n lim T i n f ( X , r )


m

= inf(X, Y

) = K

T v t m n h 4.1.1 \imEX
n
n

> limEinf(X
TI

n !

Y ) \ = EY
m

C h o rn

00,

ta c limEXn > limEK .


m

m
m

i vai t r c a ( X ) v (Y )
n

ta cng c
n

limEV
n

>
ru

\imEX .
m

N h v y d) c c h n g m i n h . C n g t h c c) cho p h p t a m r n g p h i m h m E t l p c c b i n n g u n h i n n g i n k h n g m ln .
+

4-1.2

Mnh

e.

Hm trn

c cc tnh cEX,

cht

sau:

a) X e + => E A ' > 0, b) X E + , c > 0 => E(cX)

107
',

Y 6 + => X A Y, X V Y e

fx- V y : = sup(x, y), X A y : i n f ( x , y) j , c j A" < Y, X, Y e + => E X < E Y \

d) x

r ", ( X ) e
n

= > X e + 0 E X

EJf.

Chng minh. Cc tnh cht a)-c) l hin nhin. chng minh d) ta lu rng X e c nn c m t d y (x)m>i c c khng m, t n g theo m v lim t = X, ( n > 1).
n + n

t Y
Y-(i) < n

= supX^,
n<m
m

ra > 1. Ta c
<r CUT-. W m + l ) <r SUpA^
n<m

V = s i mv ( ) i m SUpA^
n<m

e m sup
n < m + l

v ( m + l) _ A =

\/

< Vy

sup JC = X
n

n < m.

n<m+ 1

m )

<
m)

K n <

* m ,

r <y
m
m

n < m.
m

E(xi )
Cho m
> 0 0 ,

< E(Y ) < E(X ),


m

E(Y ) < E ( K n + i ) ,

n < rn.

sau cho T. > oo ta c X = lim


n

x
T

= lim t Y
m

v lim t E X = lim
n

EY = EX .
m

n
+

D thy rng trng vi t p hp cc bin ngu nhin khng m. T bin ngu nhin X b t k c t h biu din d i dng

X = X+ - X-

VI

x ,x-

e +.
+

. 1.3 Dinh ngha. hu hn, ngha l

Nu t nht mt trong hai s EX

v JX~

m i n ( E X . E X ~ ) < oo ,

108 th X Au : gi a na kh EX tch hay = EX


1

c k vng .

n khi ta

dt

- EX~

X c gi l kh tch hay c k vng hu hn v E X u hu hn. Trong mi trng hp, vng ca bin ngu nhin X.
-

nu c hai sEiX E" uc gi l k


1

Nhn xt. C c b i n n g u n h i n n g i n k h t c h . X C kh t c h k h i v ch k h i EX h u h n . B i n n g u n h i n ' k h t c h k h i v ch k h i E\x\ h u h n v k h i E|A"| = EX+ + EX~ . 4.1.4 Mnh e. Trn tp hp cc bin ngu nhin na kh tch, k vng E ( . ) c cc tnh cht sau: a) E(ck) = cEX, cR; b) Tnh cht ho ton th t: nu X < Y th MX <_ E K . do \EX\ <E\X\ ; <:) i n h l t i i t u n i u p . L e v y : nu x X (tng ng j , th X I EX (tng
ng l ) nu ton ti ri 'EX~ (iitan ng E X , | ) hu hn; ) Tnh tuyn tnh: nu X v Y kh tch th (X Y) cng kh tch v E(X i V ) - EX EY .

Ch
ng

minh. a) N u c > 0 v vY > 0 t h t n t i ( X ) 0 < x


n

j:

T X => 0 < cX
n

T
.
1

v E(c") -

limE(cX ) = cliinEX
n

= cEX

ri

V i X b t k n a k h tch, chng hn E X " c (cX)


+

< 00 v r > 0. t

= cX+

k h tch v (r,vY)" = r"-. K h i E(cX) = EcX* - EcX= cEX . '

109
T n g t v i c < 0, t a cng c E(cX) b) N u EX nhin. = E(-cX~) - E(-cX )
+

= cEX

oo hoc E V -- +00 t h b t n g t h c u h i n
1

Nu > -00 t h E A " - < +00. D o X < Y n n " < r+. x~ > - . T EV+ - E - > EX+ - * - . T a n g t i v i EY < +00. B t n g t h c c u i t r o n g b) suy t I A" I < X < | X | v t n h n d i u ca k v n g . c) G i s X X v E X ~ < oe. K h i . d . v i n > Ho ta c x~ < x~ , x~ < x~ . do A n , (/ > no) v A" ma k h t c h . Mt khc
n 0 0 0

0 <

+ X -

T A- + X -

v i no < r T oe ,

v theo t n h c h t d) c a m n h 4.1.2 t a c EX hay E X T E X . T r n g h p x X c c h n g m i n h t n g t . d) u t i n g i t h i t X v Y > 0. K h i c hai d y


n

+ EX-

EX + EX- , ri oe
0

(X.). (Y ) c c sao cho 0 < X X . 0 < y Y. Do t a c


n n

0 <

n, r *
n

y v E(X

+ Y ) E(A" I V ) ;
n

E(X

v;) = EXn

f E V EX

f EK

T suy ra E ( J f + V ) -- EA" I E y . X t t r n g h p t n g q u t . T bt. n g t h c \x \x\ - IV suy ra z = X + Y c n g k h t c h v c h r n g

Y\

<

z = z
nn

-z~

= (X + y)+ - (X H V ) - = X

f r+ -

+ y-),

z+ + ( A - +

r-) =

z - + (X+ + Y+} .

no TT v i u va ching minh, ta c EZ
4

+ EX~

+ EY~

EZ-

+ EX+ + EY

Chuyn v vi lu z~, x~,

Y~ kh tch, nn ta c .

EZ = EX +EY

D i y, em gin. trong k hiu gii hn (trn, d i) ta b n > 00. 4-1-5 B Fatou. Gi s Y, Xi, X'2,... / dy bin ngu nhin. a) Nu x > Y. n > v EY > -oe th
n

E l i m X n < l i m E Xn

b) Nu x

< Y, n > v EY < oo th \mEX


n

< EliraX, Ti

c) Nu \x \
n

<Y,n>

v EY < oe th
n

E l i m X n < jmEX Chng minh. ) Ta c Y\mX

< ivEXn < E l i m X ,

TI

= lim I inf X

< EY~ <

+OC

(v EV > -oo) .

T v khng nh c) ca mnh 4.1.4, ta c E(limX) - limE b) c chng minh tng t. c) l h qu ca a) v b). c inf x, < limEXn

Ill

.1.6 nh l Lebesgue v hi t b chn. Gi s Y Xi, X-2,... l dy bin ngu nhin sao cho \X \ < Y, n > v iY < oe. Khi nu X > X th X kh tch v
r n n

E\x

- x\
x\.

-> 0 .

Chng

minh.
n

t z

= \x

R r n g , v |yY| < Y n n ^
n

kh

tch v 0 < Z c

< 2Y.

p dng b Fatou v i tru Z < imEZ < m E Z < mZ ,.


r n

> 0, t a

0 = ElimZ Vy
TI

=. 0 . - x\ suy ra n u

l i m E Z n = 0 hay E | X

- x\

-> 0 . < E\X

M n x/. T b t n g t h c \EX E | X - XI -> 0 t h E X - > E X .


n n

- EX\

4-1-7 Tch phn khng xc nh. G i s (2,J^.P) l k h n g gian x c s u t cho v X l b i n n g u n h i n k h n g n ) t r n . H m t p h})


J A

Xp

:= E ( X

) ,

hon ton xc nh trn c gi l tch p h n k h n g x c n h ca X . D d n g t h y r n g h m t p n y c c c t n h c h t sau:

a) 0<J
b) /

XdP < EX, v j


x<w = ^ /

x<m> = 0 => F(A[X > 0) - 0;


c

XdW i v i h k h n g q u m

c c t p Ak T , x u n g k h c i m t ;

c) A
tp

T A (tung ng ) => J

XdF T J XdP (tng ng ) .


A

N u X k h t c h t h t n h cht, b ) v n n g . N i c c h k h c h m hp

KA) =
JA A l m t o d u t r n T.

XdF

112

4.2 K h i n i m h u c h c c h n . Hai bin ngu nhin X v Y c gi l b n g nhau h u chc chn (h.c.c) nu tn t i t p NT sao cho P(iV) = 0 v x{u>) = Y(u>) vi UI N. K h i ta v i t X = Y (h.c.c) hoc X Y. M t cch tng q u t , ta ni mt tnh cht n o xy ra hu chc chn trn nu n xy ra bn ngoi mt t p N c xc sut khng. Khi X '~ v vit X ~ Y.
h jC

Y ta bo X t n g n g vi

Mnh . Trn ( f i . T. p) cc lnh cht san ng: ' a) X = 0 (Ti.c.c) => E X - 0 ; ft) A" > 0 v EX = 0=> X = Ofh.c.c); ) Nu X = Y fh.c.c), X kh tch th EX = E V ; d) Nu X v Y kh tch v f XdP < J YdP vi mi th X < Y fh.cc); e) Gi s X > 0 (h.c.c). Lc vi mi a > 0, ta c
A A

AeT

F\x
(bt

> a\ <

-EX

ng thc Markovj; g) Nu X kh tch th \x\

< oe

fh.ee).

Chng

minh. ) G i s X > 0. K h i c ( X ) c A) : 0 < x ". G i s

fc=i

Do 0 < x < X v X - 0 (h.c.c), t nu P(A!) > 0 th 4'" v do KXn = 0 v i m i r v 0. N u X bt k th X = X+ -X~. o \x\ = X x~

-( . ] nen

--= 0 (h.c.c). Theo t r n E X

= E X " = 0 => E X - 0.
s u

b) Ta c 0 < X . I | . Y > i / n | < ^

0 <

1.

X>1
n

<EXI| A

> 1 / n

< EX

113

Do , Fx > 1/n = 0 vi n = 1.2,... T


/
0 0

P|X>0|=P

| J | A * > - ]

< > | X | > - = 0 ,


n=l
n

\n=l

hay X = 0 (h.c.c). c) G i s X k h tch X = Y (h.c.c). K h i Z = Y - X = 0 (h.c.c). Suy ra z k h tch v Y = X + Z cng k h tch. T EY = EX + EZ = EX. ) K hiu 4 = |Jf > V. Ta c
./ A
A

Y,m<

JA

XdF <
J A

YdP=> E((X

- Y)U)

= 0 .

V ( X - Y ) l > 0 nn t b) ta c ( X - r ) I U = 0 (h.c.c). Do { ) = 0. e) Ta c alx>a\ < X (h.c.c). T v b) ta nhn c a(X >a)<EX hay (x > a) < a g) t An = [\x\ > n\. Theo b t n g thc Markov, -EX.

M t khc An | X | = +00 nn \\x\

= +oo| = 0.

4.3 Tnh k vong


G i s X l bin ngu nhin k h tch, h l m t s d n g n o . t,
+ oe

Xh =
k= oo

khl <x<(k+i)h]
kh

114 R r n g Xh l b i n n g u n h i n r i rc, n g t h i

0 < X - x < h,\x \ < \x\ + h .


h h

T suy r a Xh k h t c h , Xh > X(h v h i t b c h n MO hay


+ oo

> 0 ) . T h e o i n h l Lebesgue

EX

= lim

j 2
k~oo

kh[F ((k
x

+ l)h)

- F (kh)\
x

(4.5)

xdFx(x),

J (

y , J xdF(x) l t c h p h n Stieltjes c x c n h b i g i i h n c m t t r o n g (4.5). M t k h c , v

\x\<\x \ + h,h>0 \x \ <\x\ + h


h h

n n X k h t c h k h i v c h i k h i t n t i h > 0 sao cho Xh ngha l k h i chui


+ O Q

k h tch.

J 2
fc=oo

\k\\F ((k
x

+)h)-F (kh))
x

h i t v i h > 0 n o . i u c n g c ngha l X k h t c h k h i v ch k h i
+oo

/
K h i ta c

\x\dFx(x)
-co +oo

< oo .

(4.6)

xdF {x)
x

(4.7)

-oo

115

c b i t , k h i X c p h n p h i lin t c t u y t i v i m t f ( x ) t h
r + oo

EX

x f ( x ) d x.

(4.8)

X k h t c h k h i v ch k h i t c h p h n (4.8) h i t t u y t i . Nu X c p h n p h i r i rc v i m i n g i t r s = {xk,k = 1 , 2 , . . . } v x c s u t t n g n g l PI,P2, (4.7) c d n g ]T


k

th i u kin k h tch (4.9)

\x \p
k

< oo .

K h i c n g t h c (4.8) c d n g VX =

Y
k

(4.10)

4.4 M t s v d u
a) N u X c p h n p h i n h t h c B(n,p) th

EX = Y ^ k C y
fc=o fc=i = n p J ^ C
r =0
r n

n q

npJ2c^z\p - q, n k x

r l P

- -

np..

b ) N u yY c p h n p h i Poisson v i t h a m s A > 0 t h

Ae"
k

= A

/.

'

c) N u X c p h n p h i n t r n \a;b\ t h , . ( x ) = { , , 0, b-a" khi X . khi a < X < b

[a; )] ,

116 v EX = xf{x)dx Ju = x-^dr ba

- .

Va
a > 0 th

d) N u X ~ (a,

<7 ),

EX=

r g-4=
( x

exp

- ~

( x

a)2

dx
d l +

^ ^

{ -

2 ^

- 0 + a = a .

4.5 K h t c h u T p cc b i n ngu nhin kh tch trn (f2,-F.p) k hiu l c .


l

4.5. Mnh
> 0 sao cho \X\dP JA

. X

nu v ch nu vi mi < > 0 ton ti

< e, E | X | < l / ni m i ^ F,P(A)

< .

Chng minh. G i s X . t X = \ ' | < . K h i Xa T \x\; EX. T E X ; E(|X|I||A"|>n|) 0, nen t i m c no sac cho
n n n

E(\X\

m > n o ]

) < f./2 .

(4.11)

L y = rnin(3-, / ) Lc , nu F(A) < th \X\dP= ./.4 f \X\l dP+ 7/1 < fi/2 + e/2 = e .
m>no]

|X|I[|x|< |dP
0

117

Bt n g thi'rc E\x\ < 1/ iing do cch chn . i u n g c l i l h i n nhin. Bt n g thc (4.11) gi ta i n nh ngha sau. 4.5.2 nh ngha. Gi s H c o gi l kh tch u nu sup / |X|dP->0 ---- }{Vi,T,). H Ti c.

khi

c->oo.

(4:12)

xHJ\x\>c\

xt. ) N u \x\ < Y (h.c.c) i vi mi X 6 n v Y th T k h tch u . b) M i h hu hn cc bin ngu n h i n k h tch l k h tch u.


1

Nhn

4-5.3 Mnh . Gi s Ti c 0 . T kh tch u khi v ch hai iu kin sau c thoa mn: a) B chn trong }, tc l: sp MX < 00;

khi

xen
b) Lin tc tuyt A ^ T . F(A) < th di u, tc l: w. > 0, B > 0 sao cho

sup

/
J
A

\y\\P

< ..

xen

Chnq minh. i u kin cn. G i s


H k h tch u . t
nu \X(UJ)\ < c

0 v

nu |X(c)| > c ,

.= X

Ta c \X\dP< \X\dP +
J A

\X \dP<cP(A)
c

+ E\X \
c

. (4.13)

J A

JA\\X\<C]

18

Ly A = fi trong (4.13) ta c a) nu chn c = c ln


e

supE|X J < e/2.


c

Nu ly e/2c th
e

sup / \X\dF < e/2 + e/2 = e . i u kin , gi s h H c tho mn a) v b). Cho . > 0 v gi s = (e) tho mn b). t
l

c = supE\X\/

xn

< oo ,

EiX nn F[\x\ > c\ < - 1 i < vi mi X en. c /


i[|X|>ci

T theo b)

\X\dP < e

vi mi X

w.

nh l sau l s m rng ca nh l Lebesgue.


4.5.4 Dinh l. Gi s ( x ) l dy bin ngu nhin kh tch, hi t hu chc chn ti bin ngu nhin X. Khi , X kh tch v E | X x\ * 0 cn v l ( X ) kh tch u. Nu (X ) khng m hi t hu chc chn ti X th X > EiX < 00 khi v ch khi (X ) kh tch u.
n n n n n n

Chng minh. ) Gi s

l e / ; v E\x
/ \X \dF<
n

- x\

- 0. Khi d
n

\X\dF + E | X - x\ .
JA

(4.14)

JA
n

Chn no ln E x - A " | < e/2 vi n > no, chn A e T sao che {A) < 6 \X\dP < e/2 v J \Xi\dP < e/2 vi i = , . . . , no
e A A

119

(xem nhn xt b) ). K h i

sup / \X \dP < e/2 + e/2 = e .


n

n .7,4 M t khc, do { E | X thay A = Q ta c


n n

- x\,n

= 1,2,... } b chn nn trong (4.14)

supE|X | < E|X| + supE|X


T .

- x\

< +oo .

Vy ( X ) k h tch u . Ng c l i , gi s ( x )
n n

k h tch u . K h i supEXnl < oo,


n

v t b Fatou suy ra E\x\ E|X


n

< 00. Ta c
c n c

- X I = B X - x | + E | Z

| + E\x \
c

(4.15)

Cho f. > 0, chn c ln

E\x + s u p E | X
c

nc

| < 2e/3 .
c

(4.16)

M t khc X -> x (h.c.c) v \X - x \ Lebesge, tn t i no sao cho E|X - x \


c

< le nn theo n h l n > no . (4.17)

< e/3
n

vi

T (4.15),(4.16), (4.17) ta c E | X - x\ < e vi n > no. b) Cn l i cn chng minh rng nu (Xn) khng m v EX - th E | X - x\ - 0 (do ( X n ) k h tch u ) . Ta c X + xn = X A xn + X V xn ,
n n

0 < A l

< X , A l

^ X .

Theo nh l Lebesgue, E(x A x) - E X . Mt khc, t gi thit, E(X + x ) -> 2EX.


n

E(xv'x )
n

^EX
n

v do
n

E\x -x\= E(x

V X)

- E(X A X) * 0 .
n

120

Mnh sau cho i u kin cn v h bin ngu nhin k h tch u .

4.5.5

Dinh l
l

Walle-Poussen

Gi s H c c . Khi , cc iu kin sau tng ng: a) Ti kh tch u; b) Tn ti mt hm G(t) xc nh trn |0; f oe), loi dvi, tm v khng m sao cho
,:_
G

t -U+oo

lim

( ) - =

+00

xn
Chng minh.

supE|G(|X|)|

<+00

(4.18

b) => a). t M -

supEG(|X|) < 00.

xn
Cho e > 0, t a = Mt. Chn c ln G(t)/t t > c. K h i \\X\>c\c\\X\<G(\X\)/a\ v n h vy /
J[x\>c\

> a v

\X\dF<a

J\\x\>c)

G{\X\)P
a

vi m i X H.
a) => b). T s k h tch u ca H suy ra tn t i d y SI n g u y n d n g ( c ) t n g thc s v c > 4 00 sao cho
n n

sup. /

|A"|dP < 2

_ n

, n = 1,2,...

121

T
. DO

/
M / [ || A A '' ||> >C C ]|

\X\dP>

V
fc=c oo

kV\k < \x\

< (k + 1)1 >

> 53 F [ | X | >k}=J2
fc = c

a (X) ,
k

y, a ( X ) : = P | X | > Mt khc,
f c

k.

00

supV
A'

a(i(I)<supy
X

f
~JX\>c ]
n

|X|cflP<

Vn ^ k=c

< Vsup
X

/
'\\xJ\x \>c >c\

|Jf|dP < .

t q = " m a x { n : c < fc}, fc = , 2 . . I . R r n g ). I + O C . t g(t) K h i /, X - f o o . H m


oo

= (j n u t E [k;k -- ). c n t m l / g(u)du.
oe

N g o i ra

E(|X|) <
fe = l

=
n

J2

^ ( X ) < ,

fc=c

u i v i X e n , ngha l c (4.18).

Nhn xt. N u l y <?(t) = " , e | 0 ; + o o ) , a > t h t i u k i n s u p E | X | " < oo suy ra H k h t c h u . c b i t , n u X > x(h.c.c) H v s u p E X n l " < oe v i a > 0 n o t h (l -Xnp) k h t c h u v
n

E\x

- x f

-* 0 v i m i 0 < p <

a.

122

4.6 K v n g c a h m ca b i n n g u n h i n K t q u sau n g vai tr quan trng trong l thuyt, tch phn. 4-6.1 Dinh l. Gi s X l phn t ngu nhin t khng gian xc sut. ( 0 , ^ , 1 ? ) vo khng gian o (',) ,X l phn phi xc sut ca X trn (E,),ngha l
Fx(B)
= F ( X - \ B ) ) , B e .

(4.19) ta c , (4.20) kia

Khi , vi mi hm thc tp t E vo R [ <p(x)d&x(x) =

-o c

(p(X(u))dP(u)

vi mi B theo ngha tch phn ny tn ti th tch phn cng tn ti v bng nhau. Chng minh.
x(AB)

G i s f = A,
= F(X-\AB))

A 6 v B E bt k. K h i
= (X- (A)nX~ (B))
l x

hay / (x)dPx(x)=
A

=
Jx- {B)
l

~ (tj)dP(uj)
X HA)

l (X(uj))dP(oj)
A

ng thc ny ni r n g (4.20) n g vi If = A- Do t n h tuyn tnh nn (4.20) cng n g v i (f l h m n gin o c. Mt. khc-, do n h l v hi t n i u, (4.20) cng n g vi ? > 0, -o c . L
i do t n h t u y n tnh nn (4.20) cng n g vi ip do c ni n l m t trong hai tch phn tn t
i .

123

. 6.2

Cc

qu (,J-,)

H qu 1. Gi s X l bin ngu nhin xc inh trn v (f : R > R l hm Borel bt k. Khi


J x L

<p(X(())dP(u)
{ B )

= >(x)dP (x),
x

B 6 S(R) ,

J B

min l mt trong hai tch phn tn ti. c bit E<p(X) = <p(x)Px(x)


J&

(4.21)

H qu 2. Gi s X l bin ngu nhin tuyt i vi hm mt f ( x ) . Khi


J X - 1 ( B )

c phn phi lin

tc

ip(X)dP

= <p(x)f(x)dx,
J B

B e B(R)

min l mt trong hai v tn ti. c bit Eip(X) = <p{x)f{x)dx .lu .

qu 3. Gi s X c phn phi ri rc vi mien gi ti X \ , X 2 , v cc xc sut tng ng P\,P2, Khi , H-ti yS' l hm s bt. k xc nh trn R th Etp(X) Eip(X) = ^v(x)Vi i.

hu hn khi v ch khi v phi hi t tuyt

Ch . V gia F v F c t n g ng m t - r n t , h m F(x) x c nh hon t o n F nn tch p h n Lebesgue / }(x)dPx (x) cn ir c


H

124

v i t d i d n g f ip(x)dFx(x)
R

v c g i l t c h p h n LebesgueF\(x).

S t i c l t j e s t h e o o sinh b i h m p h n p h i 4.7 Khng Vi p ngu nhin X e , p >


p

g i a n ' > 0, k h i u ' = D'(S,T,) l t p h p co. b i n X ( x c n h t r n ( . F , P ) ) sao cho E | X | < oe. K h i 0, ta k h i u


P

\\x\\

= (E\x\ )

N c g i l c h u n bc p ca X. T r o n g l t h u y t x c s u t , m t s b t n g t h c sau c s d n g . 4.7.1 Bt Gi ng thc


2

thng

Cauchy-Buniakowski Khi < \\X\\ .\\Y\\


2 2

s X , Y c .

E\XY\

(4.22;

Chng minh.(4.22) l t m t h n g n u | | A " | | . | | F | | 2 = 0. V y c t h g i t h i t \\X\\ .\\Y\\ > 0. T h a y a, b t r o n g b t n g t h c sa c)


2 2 2

26| < a

+ b

bi yY/|X|

v V / y l a t n g n g . sau l y k v n g hai v . ti

T . t a c (4.22). 4.7.2 Khi Bt Gi d ng thc

Holder e \Y L
q

s p,q

e (+00) sao cho + J = v X E\XY\<\\X\\ .\\Y\UP

'

(4-23

125

Chng

minh.
l p

V h m

f(x)

- x'\x

e (0; + 0 0 ) l li d i ,

nn

/ ( * ) - / ( 1 ) > / ( ! ) ( * - 1) hay x P - > p(x - 1) vi X > 0. Thay X ---- {a/b) / , (a > 0. 6 > 0) vo bt ng thc sau cng, ta c
a b
>

o p

p 0 ,

p
(
hay + -

l
> "

bi.
6

7 =
:

Thay a = | A " | * 7 l l * l l p . v ly k vng. ta c

l * T / l l

l *

bt ng thc t r n

- l i \x\ ~ p 7 - mtm'
+

T ta c (4.23). Nu E | * | . E | y | = 0 th (4.23) l hin nhin.


p

4.7.3

Bt
Gi s

ng
X.

thc

Minkowski
Khi X + Y
P

\ < p < 00. \\X + Y\\ <\\X\\


P P

e '

v (4.24)

+ \\Y\\ .

Chng minh. T h t vy, u tin ta chng minh bt n g t h c sa cp: nu a, b > 0 v p > th (a \-b) > < 2
T p _ l

(a

+ V)

(4-25)

chng m i n h (4.25) ta xt h m
f ( x ) = (a x)
p

- T'-\a
l p _ 1

f x ) .

Ta c f ' ( x ) = p(o +

ar)P

_ 1

2 - px
v i

/ (x) > 0

:E <

/ (x) < 0 vi /'() T f{b) < max / ( ) = f(a) 0.

X > a ,

= 0 hay (a + f>) < 2 ~ (

4- f> ) .

126

S dng (4.25) ta c \x v do E\x + Y\


p

-f r p < (\x\ + \ Y\)

< 2

p _ t

(|X|

+ \Y\ )

< 2 - (E|^|

+ E\Y\ )

(4.26)

Phn u ca khang nh c chng minh. V i p = , (4.24) suy ra t (4.26). G i s p > 1. Tm c 7 > sao cho - + - V q n g thc |X + F |
P

1. T b t

= \X + Y\.\X + Y\ -

< \x\.\x

+ Y\ -

- \ Y\.\X

Y\ -

v t b t n g thc Holder (cho hai s hng sau cng) ta c E\x hay li* (v (p - l ) q = p) < (||X||
P

+ Y\" < ( ( E | . Y | )

1 / p

+ (E\Y\") ).{E\X

l/p

+ Y\

{ J

] ) q

/ q

+ \\Y\\ )(\\X
P

+ Y ^ .

(4.27)

T . nu \\x + Y\\p 0 th (||,Y + F | | p - ^ < | | X | | hay \\X.+ Y\\ <\\X%A


V l l p +

||y|| ,
p

\Y\\v

C n n u \x + Y\\ = 0 th (4.24) h i n nhin n g . Nhn xt. K h i 0 < p < b t ng thc (4.26) k h n g n g . Tuy vy, t bt n g thc ( 4 >) < ( + b ) raax(l, 2 ta c E\x + Y\
p p p p P _ 1

),

o > 0, 6 > 0, p > 0 ,

< C {E\X\
P p _ 1

+ E\Y\ ),

V > 0 .

(4.28)

trong Cp = m a x ( l , 2

) chi ph thuc v o p.

L27

4-7.4

Bt ng thc Jensen Gi s if : E R l hm li di, ngu nhin kh tch. Khi E>(X) > v(EX) .

X v if{X)

l cc

bin

(4.29)

Chng minh. T h t vy, v if l hm li nn p lin tc c o h m phi, v o h m tri t i mi i m . Do i f ( X ) cng l bin ngu nhin, ngoi ra v i Xo R tuy ta c <p(x) >ip(x )
0

+ (x - x )k(x ),
0 0

x R .

(4.30)

y k(xo) c t h ly l o hm phi hoc tri ca if t i XoThay X b i X, Xo bi X vo (4.30) sau ly k vng ta c E<p(X) > ( f ( E X ) + k(EX)(EX - EX) = (p(EX).

4-7.5

Bt ng thc Liapunov i vi bin ngu nhin X bt k v 0 < s < , ta c \\x\\s

< \\x\\t .
l s

(4.31)

Chng minh. T h t vy, p dng (4.29) vi (fi(x) \x\ / X b i \x\ ta c


s

v thay

E(\x\ ) hay E\x\< > c bit


E\x\

t/S

> (E\x\ )

t/S

(E\x\ y/ .
< ( E X
2

chnh l (4.31).

< . . . <

( E X

< . . . <

\\XWoo

trong
Halloo = s u p { x : P
| X | > xi >0}

= m{y:\\x\

> y\ = 0}.

128

Nhn

xt.

V i < p < oa, ta c ll^llp = 0 ||c^||


p

F\x
p i

OI =

0,

= |c|||X||
p

ceR,
p

||x + r | | < | | x | + | | r | | .
p

C c b t n g t h c t r n c c h n g m i n h k h i < p < +oo. i v i p = + o o v x,y e R sao cho P | X | > x = 0, p | y > y| 0, k h i do

P|.Y + r i >

+ y\ < \\x\ >

x\+

\Y

>

y\ = 0 ,

suy ra \\x + y o o < X + 7/. D o t n h lin tc p h i ca cc xc sut: trn nn l i * + r i u < | | i | U f \\Y\U T a ni X v l hai b i n n g u n h i n r n g a n g v v i t (X ~ V ) n u X = Y h.c.c. N h vy, ll-^llp ch p h thuc: v o lp t n g n g c a X. Do , v i < p < oo v L ' = L ( 2 , ^",P) c/ ~ t h L l k h n g gian n h c h u n . M n h d i y k h n g n h r n g L l k h n g g i a n y , do l k h n g g i a n B a n c h .
J P p p

4.7.6 nh l. Gi s ( X ) c L ,p > 1. ( X ) hi t trung bnh bc p (hi t theo chun |.||p) ti X L iu kin v l ( X ) l dy Cauchxj trong L.
p n v v n

tht car,

Chng minh. n g h a l | | X

i u k i n c n . G i s {n) h i t t r o n g L t i X x\\p > 0. K h i , do b t n g t h c M i n k o w s k i


p

\\x

- x \\
n

< \\x

rn

- x\\ + \\x - x\\ -> 0


p n p
m

khi n, m Bng

oe. qu}

iu kin .

G i s | | X

Anllp * 0,

(rm

> oe).
s a o

n p . t a c t h c h n c m t d y t n g (rtk)k>\ \\ x t ^ = [|X
f c + 1 m

cho

X | | p < 2 - * vi m. n >
n

: = 1,2....

- X J
n

> 2-*],

* > !

129

S dng b t d n g thc Markov, ta c WA )


k

< ^h

~*

W f c | P

<

2-P

f c

<

2-

fc

Do ^P(
fc=i

f c

) < ao, nn P(limsupfc) = 0, (Lut 0.1 Borel-Cantelli).


k

K h i Ui l i m sup Ak, tn t i N(u>) sao cho khi k > N(OJ) k \X (u)-X (u )\<2nk+1 nk J k

th

T , suy ra (Xn (ui))


k

hi t n X(UJ) n o trn limsupAfc k

hay x

h nfc

^ X.
e

T gi t h i t t r n , vi e > 0 tn t i N E\x
t n

sao cho n>N .

- x\
m

< e

vi

m,

K h i 77 > iV s dng b Fatou ta c

E|X

- X | = E( lim | X - X J ) < lim E | X - X J


n n n n

< e.

k->oo

fc->00

Nh vy

x ^ X
n

4.8 Quan h v i tnh dc lp


i v i hai b i n c c lp A v B ta c
EOUIB) = E (
A B

) = F(AB)

= P(4)P() = E I ^ E I B

Trong t r
n g h p tng q u t , ta c k t qu sau: 4.8.1 nh l. Gi s X v Y c lp v X, Y e o . E(XY) = (EX)(EY). Khi

130

Chng

minh.

u tin, gi t h i t X, Y > 0. K h i
X = lim n T An, V = liraVn , n

trong

fc=o
0 0

;
I

"

5Z7 l^r<v<^! :
fc=l

XY

= lim T J f n ^ n

C h r n g , vi m i cp (k,l) A
k

cc bin c
B l

<x< -1).2 " 2


l n

[-<Y< -\
2"

c lp. Do EXY

x,
n

c l p v
n n n

= lim T E ( X . r ) = lim T EX .EY


n

= EX.EY

Trong t r n g hp t n g q u t , ta c E\XY\ =E\X\.E\Y\ < 00, E(X-.y-) = EX-.EY-.

T v t t n h cht t u y n tnh ca E(.) ta c i u cn chng minh.

4.8.2

inh ngha. EiX , i\x\ nn tn ti c gi l rnome.nl bc, p, moment tuyt i bc p ca bin ngu nhin X. N u X c? th
p

D(X)

:=E(X-EX)

c gi l p h n g sai ca b i n ngu nhin X v cn c k hiu l V a r ( X ) . T n h l 4 .8 .1 ta r t ra h qu sau:

131

H q u . Nu Xi,...

,x

v c lp th
n

D(X + ... + X ) = Y,D{X )


l n k

fc=i

T h t vy, do D(X) = D(x t h coi EXk = 0 vi k = , 2,...


n

+ c) v i hng s c b t k nn c , n. K h i
n
Ti
E

D(*!+... + X )=E(;x
n

f c

* f c '

fc=i fc,=i fc=i

v Epffc .JO) = EXkEXi 4-8.3

= 0 vi k l-

Mt s tnh cht ca phng sai 1) B t n g t h c C h e b y s h e v : N u D(x) e > 0 ta c [\X-EX\ > e\ < ^ 2 .

< oo th v i m i

T h t vy, theo bt ng thc Markov P * - EX\ > ] = PHA- - E *


2

> c] <

* ~

= ^

2) N u = 0 th X = EX (h.c.c). T h t vy, D p = 0 E\X-EX\ = 0. T v t X-TX suy ra X - EX = (h.c.c).


2

> 0

3) D(X) = EX 2

(x)' .
2

T h t vy D(X) = E|X
2

- 2JCEJ + (EX) \

= EX "-

{EX)
2

T D(X) > 0 suy ra \EX\ < V

v D(X) < EX .

4) |(A" - E J f ) ( - r ) | < DX.DY. (S


dng bt ng thc Cauchy-Buniakowski). 5) D(aX + b) = a*D), a,beR.

132

6) N u D(X)

hu hn th vimi-ceR.

E ( X - c f > D ( X ) T h t vy, d d n g t h y E(X .8. - c ) = D(X)


2

+ (c - EX)

> D(X) .

V d a) X ~ P() (tc l X c phn phi Poisson v i tham s ).

EX(X

- 1) =
fc=0

- 1 ) ^ - = A
fc=2
A A
v

e - ^ -

e- e

= A ;

^
fc=o

/c!
fc-1

Z^(fr-I)
v

'

= Afi-V = . T EX = A + A v D ( X ) = + A - A = A'. b) X ~ (a; b), a < b (tc l X c p h n phi u t r n |a; | ) N h bit EX fc EX 'T EX va D(X) = E*
2 2 k a + b 2 2 2 2

2
b

= , Ja
a

x ^dx a k

fc+l_ fc+l
a

(fc + l ) ( 6 - a )

3(6-a)

- (EX)

133

c) X ~ G(a p),
)

a > 0,7? > 0 (X


oe _p pl - O I

c p h n phi gamma).
(t

EX

' - ~
rp)

dx
d t

ax = t) + p)

-e r (p) Q ^ + P - '
a
1

k+p-

r(k fc-l)

a *T (p)

(p + l ) ( p + 2 ) . . . ( p + T

a
2

oi

d) X ~ J\f(a, ) (tc l X c p h n phi chun v i cc tham s a, ). bit E I = a. E(X - )"

= -^=f(x2TT

aY
z 2

exp
l

V27T J R

{2 - ^ Jn
= z).

/ z e- ' dz N u ) l th E ( X - a) N u n = 2k th
r

( t

= 0.
c +oo

2fc

E(A" - )

2 f c

= ~
2

z
y+oo

2 k

e'
1

' dz
t

(t
2

z )

fc 2fc

7=- / /TT Jo

- / e- d
2 f c

f e

2fc * , , = 7^r(/c + v% 2
n

= 1.3...(2fc-l) c bit D ( X ) = E(Jf - a )


2

= (n-l)!!

= .

4.9 K vong c a h m c a v c tor n g u n h i n Nh bit trong mc 3.4, mi vc t ngu nhin

134

cm sinh trn ( R , B ( R ) ) mt phn phi xc sut P , P Y li cho ta mt hm phn phi F(x) = F(x) trn R v ngc li mi hm phn phi F xc nh trn R sinh ra mt o xc sut duy nht ip trn khng gian o ( R , ( R ) ) . N c gi l o Lebesgue-Stieltjes sinh bi F. Nu ip(xi,... , x ) l mt hm s kh tch trn khng gian
N n

(R ,B(R ),M )
F

th tch phn

Iu >(x)fip(dx)
cn c k hiu l / >(xi,... ,x )dF(x ...
n ly

,x )
n

hoc d i dng ngn gn / tp(x)dF(x) . (4.32)

Tch phn cn gi l tch phn Lebesgue-Stieltjes c


a theo hm F. nh l sau y c suy ra t nh l 4.6.1. 4.9.1 inh l. Nu X = (Xi,... , x ) l vc t ngu nhin vi hm phn phi F v ip l hm Borel trn R" th
n

E<p(X)=

<p(x ...
u

,x )dF(x ...
n u

,Xn)

(4.33)

theo ngha nu mt trong hai v tn ti th v kia cng ton ti v bng nhau. H qu. Nu X c mt f(x) th E<p(X) = <p(x)dF(x)

135 theo ngha, v ny tn ti th v kia cng tn ti v bng nhau. c b i t g i s X v Y l hai b i n n g u n h i n . L c EX.Y= Nu X xydF (x,y)
XiY

v Y c m t n g t h i f x Y t h EX.Y = / xyfx,Y(x,y)dxdy .

4.9.2 c

nh

ngha. DY

K vng E(x ca X v

- EX){Y

- EY)

(nu

ton ti Y).

gi l covarian

Y, v uc

k hiu l cov(X,

' N u DX,

h u h n t h t i s

VDX.DY c g i l h s t n g q u a n c a X v Y. D d n g t h y r n g covarian v h s t n g q u a n c c c c h t sau: a) i x n g : cov(X, Y) = cov(Y, X), p(x, Y) = p(Y,


2 2

tnh

X);

b) N u X v Y c lp th covix, Y) = p(x, ) = 0;
c) cov(.,.) l p h i m h m song t u y n t n h t r n c X ; d) \p{x, Y)\ < , d u = x y ra k h i v ch k h i v ph t h u c t u y n t n h v i x c s u t 1. T n h c h t d) l m t d n g c a b t n g t h c C a u c h y - B u n i a k o w s k i .

4.10 T c h c c o
4-10.1 fl
2

G i s i v Q.2 l hai t p h p k h n g r n g t u y . t V i A cfl,u>i ei t p l


i

= ^4} t ct

X n .

: = {J

6 0,2 : {(^1,1^2) l l t

c g i l t h i t d i n (hay l t c t ) c a t p A t i U>1. T n g v i u>2 2, t p h p A^ v o V(i), (i 1,2)


2

= {u>i i : ((jJi,u>2) A} hp.

c a A t i o>2- T n g n g A >> Ai,

l m t n g c u t v(

X Q2)

i v i cc p h p t o n t p

136

Gi s X : V R. Cc nh x u>2 (^2)1 c H-> yY(ti,o;2) c k hiu l -Xu,, ^ 2 t n g n g v i r c g i l cc thit din ca X tai LOI v to2 tng ng. Tp Ai X ^4 c 2i X f i c gi l tp ch nht. By gi, g s ( i , ^ 1 ) , ( ^ 2 , ^ 2 ) l hai khng gian o, tp ch nht Ai X A2 vi A i G ^ i , = 1,2 gi l tp ch nht o c. D dng thy rng tp hp To gm cc tp con ca l tng ca mt s hu hn cc hnh ch nht o c ri nhau lp thnh mt i s tp hp. - i s sinh bi To hay cng vy bi T\ X Ti k hiu l
2 2

.10.2

Gi s A e Ti Ti v Ui fi,W2 e n 2 . Kh , cc tp hp , ^ thuc 2: F\ tung ng. Gi s X l bin ngu nhin trn ( X 0,2,^1 0 ^ 2 ) - Khi cc thit din X , Xu l .7-2) T-o c tng ng.

nh

l.

Wl

Chng minh.
W

K hiu C

= {A c \

X ~2 : A]j
2

< E 7^2} Ta

tha)

C J cha cc tp ch nht o c v ng i vi php ly phr b, hp m c. giao m c nn C D a[T\ X T i ) = T T2 Khng nh i vi A^ Ti c chng minh tng t. Gi s X l bin ngu nhin trn (Oi X 0,2,^1 v J3
U)l 2

S(R) bt k. Khi X^(B)

= [X-^B)}^,

suy ra X~f(B)

e ^2

Vy X
Nhn

Ui

T2~o c.

xt.
) 0 M X M c 2i X 0,2 thuc T i khi v ch kh

b) X(u>i,U2) = Xi{uj\)X2{<^>2) khi Xi T-o c (i = 1,2). 4-10.3 Xc sut chuyn

T\ T2- o c khi v ch

v o

tch

nh ngha. Gi s (fZi,.Fi), (f2,-7"2) l hai khng gian o. X' sut chuyn l hm P i 2 ( ^ i ) - ^ 2 ) xc nh trn khng gian tch Oi X Ti v thoa mn:

137 a) vi U\ r c nh, hm p ^ o ^ ! , ) l o xc sut trn

b) vi A'1 ^2
4.10.4

c nh, hm 12-. A2)

T\

- o

uc.

inh l. Gi s (. T), (0,2,^2) l hai khng gian o. P i l xc sut trn T, F12 l xc sut chuyn trn X Ti. Khi . tn ti xc .mt p trn T\ Q J-2 sao cho
(A X A)
2

/ JA

{duj,)F {u A ).
x vl u 2

Ai e T , i = 1.2
t

Gi su X l bin ngu nhin khng m hoc na kh tch

trn

Khi ,

hm
Y(i0,) = Pi2(u,dLJ2)X M
U

xc nh (P-h.e.c), v
./f,xi
2

T\ -o t c, khng m (hoc na kh tch )

XdP

JQ

,{du,)

JQ
2

1 2

U l l

rl

W 2

)A;> )
2

(4.34)

Ch
ng minh. u tin cn chng minh p xc nh v -cng tnh trn i s sinh bi cc tp ch nht o c T{). Tht vy, vi
n

t n

(A) = J2^(A\

X i) .

R rng (A) khng ph thuc vo cch biu din c


a . T d nu p -c ng tnh trn T X T th cng (7- cng tnh t r n T).
2

138

G i s A X 2 = ^2
te/
x

^2

(J m c ) ,

hay t a n g cmg

Do , nu ly tch phn theo Pi2 ta c Wwi)Pi (wi,i4 ) = ^I


2 2 / l i

(a; )P 2(w ,4) .


1 1 1

Sau , ly tch p h n theo P i ta c

N h vy, hm p (7- cng tnh trn T X ^ 2 N u X l bin ngu nhin khng m th X cng khng m v theo nh l trn X l !F2~o c. V v y Y(UJI) xc nh t r n . K hiu l cc bin ngu nhin X sao cho Y T-o c v (4.34) c thc hin. K h i c l t u y n tnh, n i u, n g i vi chuyn qua gii hn a n i u, cha cc hm ch tiu IA ^A {^-\ T\,2 T). Vy, c cha t t c cc hm na k h tch. Hn na X k h tch t h i Y cng k h tch.
Ul UL
1 2

H qu

1. Gi s X > 0. Khi Xdp in = 0 * - 0 Y < ao (Pi fc.cc), (Fi-h.c.c).

XcflP < oo

139

Dng thi tn ti xc sut. 2 trn (2,-? 2) sao cho


W2( )
2

= /

F (du> )F (uJuA )
l l l2 2

. trn

Di vi bin ngu nhin bt k X > 0 (hoc na kh tch)


( f , ^2,^2)
2

hm s

Y M xc nh h.c.c, ) v T\-o

= c,

X(u> )p (u,t,^ )
2 1 2 2

khng m ( hoc na kh tch theo =

J2

XdP

J toi

^duixKM

H qu 2 (nh l Pubini). Gi s ( i , . F i , P i ) , ( ^ . ^ . P ) l hai khng gian xc sut. Khi tn ti xc sut p duy nht, trn F\ -7 2 sao cho
r

F(A

X A ) = Vi(Ai)V (A )
2 2 2

(I e F

e T . trn

i vi bin ngu nhin bt k X khng m (na kh tch )

ta c XdP= = / Pi(dwi) / P (dw2)* ,M


2 w

P (cM
2

Pi(dwi)X (wi).
U a

c k hiu l P i X p v ( H i X 2,Fi T ,I X p ) c gi l tch ca hai khng gian xc sut ( i i , j F ^ P i ) v (2)-^2,P2) v c k hiu l ( i , ^ i ) P i ) X (2)-^2)1P2)'
2
2

140

Chng minh. 4.10.4. Nhn

Ly p

1 2

- P 2 v P21 - 5*1, sau , p dng nh K

xt. a) Bng quy np ta c th nh ngha c tch ca mi. s h u hn khng gian xc sut

b) Gi s F\. F.... , F l cc hm p h n phi tuy cho. Khi e tn t i mt khng gian xc sut, (2. . P) v cc bin ngu nhin c lp X\, Xi; x sao cho F), F2 /' l cc. hm p h n phi t n g ng. Qu vy, ly = R", T - B(R ) v P i = ///,, p. i , y /i/r l o Lebesgue sinh b i F j , (?' = 1 . . . . . ). Khng gian xc sut cn tm l khng gian tch
n n n n Fti

(R,S(R),P,) X (R,B(R),P ) X ... X (R,B(R),P ) =


2 n

- (R ,8(R ),P, X ... x P ) ,


n

cn Xi l nh x chiu t R ln toa t h , r n g Xi, X2,. . , Xu c lp v F = F \ .


n

( - ,.. . ,n). F\ , = F .

Re

Tch chp v phn phi ca tng cc bin nq c lp Trn tp hp cc hm phn phi, ta a vo php ton hai ngi (*) xc nh nh sau: 4.10.5 nhin (F,*F )(x)
2

= b\{x - v)dF {y)


2

R r n g F Fi * F 2 l hn) p h n phi. Diu c t h kim tre trc tip hoc gin tip nh nh l sau: inh l. Gi s Xi, X'2 t cc bin ngu nhin c lp xc dn trn (Q. !F,F) v F\,F l cc hm phn phi tng leng. Khi F . (x)
Xl+x 2

-{F *F )(x),
l 2

XR

141

Chng FX
=

minh.

Theo nh l 4.10.4 v h qu 2 ca 4.10.4 ta c I


J

+ Xi <x\=
d{B\

X l +

x <^i(Pi Xp ) =
2 2

X F )(y,
2

z) =

y + z < x

(y,

z)dF (y)dF (z)


1 2

JJ\y+z<x\

JRJM.

F {x
x

- y)dF (y)
2

F (x
2

- y)dF (y)
l

(F * F ) ( x ) ,
2

X&R.

4.11

K vong i u kin

K vng i u kin l m t cng c r t quan trng trong l thuyt xc sut, c bit trong l thuyt cc q u trnh Markov , martingale. K t qu d i y l c s chng minh s tn t i a k vng i u kin. . l i . nh l. Gi s (, T, p) l khng gian xc sut, Y l phn t ngu nhin xc nh trn ( i , ^ ) nhn gi tr trong (E, ). K hiu Q l hm phn phi xc xut ca Y trn (E, ), ngha l Q = FoY~ - o nh. Gi s X l bin ngu nhin kh tch trn (Oj-T^P). Khi ton ti bin ngu nhin M Q-khd tch trn (E,) sao cha vi mi A ta c
l

JA

M(x)Q(dx)

=
J Y-1(A)

X{u)F(duj)

(4.35) (Q-

Nu M h.c.c ).

l bin ngu nhin khc tho mn (.35)

th M M

Chng minh. a) Tnh duy nht suy t mnh 4.2 d) b) S tn t i . u tin gi t h i t rng EX z e C (E,,Q), t
2

< 0 0 . Vi m i

>(Z) = E[(ZoY).X\

142

(p l phim h m tuyn tnh, ch ph thuc vo l p tircmg cmg ca z v MZ)\ < ||X|| .|||Z||| .
2 2

d y \\\Z\\\ = (f \Z(x)\ Q(dx))V*. Ngha l <p lin tc trn L (E,,Q), M e L2(E, , Q) sao cho
2 E 2

Do t n t i

/ (ZoY)XdP
JQ

= <p(Z) =

J E

ZMdQ

i v i mi z. Nu ly z = lA, A ta c ngay ( 4 . 3 5 ) . N u X khng m th v tri ca ( 4 . 3 5 ) k h n g m v i m i A G 8. Do M khng m (h.c.c). By .gi gi s X ch k h tch bc nht. t X+ = x An, TI > 1 . ' R rng L (2,^,P). Theo trn tn t i M t n g ng vi v M k h n g m , t n g (h.c.c). t M + = lim T M' , cp ( X , M ) thoa m n ( 4 . 3 5 ) .
+ 2 n n + n +

Tcmg t ta cng c cp ( X ~ , M _ ) tho m n ( 4 . 3 5 ) . Do cp ( X , M = M - M _ ) cng thoa mn ( 4 . 3 5 ) v i lu M Q-kh tch.n


+

4-11.2 Dinh ngha. Bin ngu nhin M kh tch trn (E,,Q) t.ho mn (4-35) c gi l k vng iu kin ca X vi Y cho. xt. a) Nu X A th M t n g ng c gi l xc sut i u k i n ca bin c A vi Y cho. Ch rng x c sut k h n g Nhn

p h i l mt s m l mt b i n ngu n h i n , c x c nh h u chc chn.


oe

b) G i s = 2 J
n=l
2 vo N sao cho \Y = n\

n,

An

T,

ne N . L y n h x Y t
Q{n} = P(i4 ),
n

i 4 . Khi
n

ri

N.

By gi nu X /

( 2 , ^ , p ) th M c t m t MdQ =

7v-'{n}

Xem

J{n}

143

hay M(n)Q{n}

= J
A

XdF.
X d F

Do

M(n) =
n

vi

nen

(A )
n

0 ,

cn n u F(A ) = 0 th M{n) c t h ly gi tr tuy . Khi = IU, AeT

F(

F(A ) '

n)

>

c) N u X ch l bin ngu nhin khng m, khng nht t h i t k h tch th v i X = X An, tn t i k vng i u kin M tho m n (4.35). Bng cch cho n > 00 ta c bin ngu nhin M t r n (E,,Q) k h n g nht t h i t h u hn, chi c xc nh h.c.c tho m n (4.35). N cng c gi l k vng i u kin suy rng ca X v i Y cho. N u X na k h tch th bng cch phn tch X = x x~, theo cch xy dng trn k vng i u kin vn tn t i .
n n +

G i s E = , = Q c T v Y l nh x ng n h t . R rng Y TQ-Ao c v Q = \g (thu hp ca p ln G). K h i nu X k h tch t h k vng i u kin ca X vi Y cho tho m n /


JA

MdP=

XdP,

AeQ

JA

y l dng c b i t ca khi nim k vng i u kin hay c s dng n h t . 4.11-3 nh ngha. Gi s (Vi, J , p) l khng gian xc sut, Q l -i s con ca ', X l bin ngu nhin kh tch. K vng iu kin ca bin ngu nhin X vi Q cho l bin ngu nhin M tho mn cc iu kin sau: a) M l Q-o c,
r

144

b) M tha mn ng
J A

thc = x){duj),
J A

M(uj)F(duj)

A eg

(4.36)

M cn c k hiu l E(X\G) hoc E X. Ch . a) Nu Z\, Z2, , l cc bin ngu nhin xc nh trn (f, T) v l (7- i s sinh bi chng th E(X\Q) dc k hiu l E(X\Z Z ,...). b) N u " = 1,1, A e T th E ( * | ) c k hiu l P ( i 4 | ) . E ( I | Z i , z , . . . ) c vit l (A\Z ,Z-2, ). l cc xc sut i u kin. c) V i cc k hiu trong nh l 4.1] .1
U 2 A 2 l

E(X\Y~ ()) ) Nu X e-C (l.T,P) Q(4) l

MoY

(h.c.r) .

th hm tp hp /
J A

X<ZP

eg

C tnh cht A e ,P(.A) = 0 => Q(i4) = 0, ngha l Q lin tc tuyt i vi p = P|g, (Q < < p ) . N h bit trong l thuyt, o, tn t i phn t A i C (,G,Fg) duy nht x xch trong cng lp t n g n g tho m n (4.36) ( nh l Radon-Nikodyni). M c gi l o h m Radon-Nikodym ca o Q i vi Pg, v k hiu M = dQ/Pg. Nh vy, ta c t nht hai cch khng nh s tn t i ca k vng i u kin.
e l

4.11.4 Cc tnh cht ca k vng iu kin Trong sut mc ny ta lun gi t h i t (,!F,) l khng gian xc sut c nh, cc bin ngu nhin u c k vng (kh tch hoc na k h tch ), Q c T l (7- i s con no . a) Nu c l hng s th E(c) c (h.c.c). b) X < Y (h.c.c) => E ( X | ) < E ( r j ) (h.c.c). c) | E ( X | ) j < E ( | X | | ) (h.c.c).

145

() (I, b l h n g s v (MX E(aX + bY\g)

f bEY

xc nh th (h.c.c).

- a E ( X | ) + bE(Y\)

t) E ( A " | { 0 , 2 } ) = EvY (h.c.c). g) E ( X ) ) ----- X (h.c.c). l) E ( E ( X | ) ) = E X (h.c.c). ) E ( E ( X | 2 ) | i ) = E(X|i) = E(E(A-|i)| )


2 7

(h.c.c)

nu

k ) N u X d c l p v i Q ( n g h a l (x) E(X\g)=EX (h.c.c).

v c lp ) th

1) N u K - o c . v E y < 0 0 , EX.Y E(yYr|) -- YE(X\g) h.c.c .

< oe t h

Chng

minh.
(h.c.c) suy ra E(A"|)dP < Xrf'p < f
4

a) l h i n n h i n . b) X < y VdP vi mi A e '

=> /
,/A

/ E(K|p)f/P. 7/1

V.4 6 ? . E(|*||).

=> E ( X | ) < E(Y\g)(h.c.c)

c) - | A ' | < X < \x\ => - E ( | X | | ) < E ( X | ) < T , suy ra i u c


n c h n g m i n h . d) .4 / (1
.A

Q th
XdP + & /
J13

f 6r)riP = a /

^<P = (aE(X\g) + bE(Y\))dP .

JA
a E(X\GW ,1A + b I E(Y\g)dF

JA
lun.

T c kt

146

e) EX o c i vi ( 7 - i s {0,12} v nu A = 0 hoc A = Q, th c / XdP=


JA

EXdP.

JA

l i u phi chng minh. g) Hin nhin. h) S dng (4.36) v i A = n . i) Nu e i th E\E(X\g )\gi\dP


2

= E{X\g )dF=
2

XdP.

JA

JA

JA

T v nh ngha 4.11.3 c ng thc u . ng thc sau suy t g) v nhn xt E ( x | i ) l C/2-o c. k) N u A eg th X v


c lp. Do
A

/ XdP = EXA
JA

= EX.{A)

= (EX)dP

JA

T C k t lun. By gi ta trnh by: N h m c c t n h cht c h u y n qua gii han rin) n h l h i t n i u B . L e v y : nu f x


th E(Xn\Q) E(X\g)
n

TX 3n:E(X~)<oo,

(h.c.c)

(h.c.c).

Nu x
n

I X

(h.c.c)

: E ( X + ) < oe , th E(X \g) E{X\9) (h.c.c). n) B Fatou: gi s tn t i Y k h tch. K h i


n

1 3n

nu x nu x

< y(h.c.c) > y(h.c.c)

n > ] th E{\jmX \G)


n

< \jmE{X \)
n n

(h.c.c),

TI > th miE(X \G)


n

< E(mX |C?) (h.c.c).

147

\x \
n

)) n h l h i t bi c h n L e b e s g u e : G i s Y k h t c h v < K(h.c.c). K h i o n u x. - X (h.c.c) t h E(]imX \)


n

= HmE(Jf |)
n

(h.c.c).

Chng

minh.
0 0

in) G i s E X ~ < 00. K h i 0 < x + jr~ n h l Lebesgue v h i t n i u /


JA

X 4 x~

, theo

lhnE(X
"

+ * - | ) d P = l i m E(x
'
n
n

+ X.-

\g)dP --= (X
J A

J A

= lim ( X
" JA

+ X-)dP

=
J A

\m{X
n

+ X- )dP
0

+ X~)dP

T d o t u y n t n h t a c / imE(X \gdF) .// "


n

XdP J/t

= /
JA

E(A"|)riP .

Vi4

v do d K m E ( * | ) = E(X\g)(h.cc)
n

. i vi bin

C c lnh cht n),p) c chng minh t n g t . 4.11.5 ngu Cc nhin tnh cht cho ca k vng iu kin

G i s X v Y l hai b i n n g u n h i n cho t r n (.T). b i t ( c h c)) E(X\Y) : E(Xa(Y)) M o K (h.c.c) ,

Nh

(4.37)

t r o n g A/ l n h x t ( R , ( R ) ) v o (R, B(R)) m i B 6 fi(R) / M(y)Py(d/) = /


./V
1(B)

o c v v
i

x(u)(duj)

(4.38)

148

( C h . y E = R, Q = P y ) . Hm M(y), l hm Borel trn R, s c k hiu l E(A'|V y) v c gi l k vng i u kin ca X i vi K /. D i y l mt s tnh cht hay c dmg. a) Nu } : R > R l hm Borel sao cho X v k h tch th Py-h.c.c xy ra E\X<p(Y)\ = y\ = >(y)E(X\Y = y) . (4.39) /).

Q u vy, k hiu M ( y ) l v tri (4.39) v M ( y ) = E(X\Y Theo (4.37) v tnh cht 1) ca k vng i u kin M{Y) -- E ( A > ( V ) | > 0 = ?(r)E(^|K) =
Y

^(r)M(y)(//..r.r).

nn M ( y ) = ipy)M(y),(F

h.c.c).

b) Nu X v V c lp th E(X\Y Q u vy M(y) = = ty) = EAT . (4.40)

E(X|r) =
2

(h.c.c) n n M(?y) - EvY.

(Py - /r.c.r).

c) Nu A (M ) v X , V c lp th E(JU(A\ Y)\Y = y) = E (X,y)


A

(Fy-h.cc)
2

(4.41)

Q u vy, nu A = Ai X Ai th 1,4, ( X ) v I U ( y ) c l). p dng (4.39) v (4.40)

E l U . P O M m V = /l = I>t (y).P(i40 = E (X.y)


a A 2

L p cc tp A ( R ) m (4.41) n g l lp em i u ('ha i s cc t p h p sinh b i cc t p ch nht o c. Do . n trng v i B(R ).


2

) G i s X v Y c lp v <p(x,y) l hm Borel sao cho E\>(X,Y)\ < oe.

149

Khi (l
E>(X, Y)\Y =y\= E>(X,y) (Py - h.c.c) . (4.42)

Tht vy, do tuyn tnh v (4.41), ng thc (4.42) ng vi ip l hm n gin, do vi Ifi > 0 v <p(x, Y) kh tch. .11.6 Cc v d p dng ) Gi s X v Y c lp c hm phn phi l F v G tng ng. Hy xc nh F y.
+

+ Y

( x ) - \x + Y<x]= = E (E( = = [(E(


[ x + Y < x ]

E(I|

X + y < x

)
X + y < x ]

\Y)) = (E( .

\Y =

y)dG(y)

[x+y<x]

)dG(y)=

\X<x-y\dG{y)

F(x - y)dG(y)

Vy Fx+Y

= F * G.

b) Gi s Xi,X'2 c lp c cc phn phi F\ v P2 tng ng. Ly B B(R). Ta c


P(A\ + x
2

e B\x )
x

= Ex^x^BX,)

= P (-Xi)
2

(/l.c.c).
n

Tng qut hn, gi s Xi, X2, , X l cc bin ngu nhin c lp vi 'k = Xi + . ,. + Xk- Khi theo trn
F(S
n

B\s ..
u

. ,5n_i) = P ( B - s -r)
n
n

= P(5 | S - i ) .

Nhng

(7 (Si,.

.. , S )
u

(X\,...
n

,x )

cho nn ta cng c
n

F{S

B\x .

. . , x _x) = P ( 5 e H ^ - i K ^ . c . c ) . S -\.
n

Nh vy v tri ph thuc ch vo

150

4.12

X c sut i u k i n c h n h quy G i s (f, p) l khng gian xc sut, Q l - i s con c a T. N h .ni trn, (A\g) = E(J \g) gi l xc suat ca A vi i u kin Q. N khng phi l mt s m l mt bin ngu nhin c xc nh h.c,c. Hm tp A H-> P (v4 |) c mt s tnh cht sau:
A

0 < ( A \ g ) <0(h.c.c),
F(A\g) F(A\g) = 0 {h.c.c)^(A) = (h.c.c) ^

eg,
= 0, = .

F(A)

N u (An)

l mt dy bin c i mt xung khc th


oo oo

P (U
n=l

\g)
n

= Y^F(A \g)
n

(hx.c)

nl

ngha l, tn t i tp N vi (N)
oo oo

= 0 sao cho coN. (4.43)

F(\jA \g)
n

= Y^(A \).
n

n=l

n=l

T p N ph thuc vo dy (An). Ni chung khng t h khng nh rng c mt tp c xc sut k h n g 7V (4.43) xy ra i v i mi dy (An) cc bin c l i nhau. T i n h hnh dn t i nh ngha sau.
4-12.1 nh ngha. Hm tp hp (A,uj) xc nh trn T X r i gi l xc sut iu kin chinh quy i vi Q nu i) i vi mi U) A,F(.,OJ) l o xc sut trn , li) vi mi A T hm (A Ui) xc nh trn Q, Q-o uc v F(A, ) = {A\Q){u)(h.c c).
}

Mnh d i y khng nh rng k vng i u kin c t n h n h k vng thng th ng i v i o xc sut, i u kin chnh quy.

15]

. 12.2 i vi

inh l. Gi s F(A,iv) Q v X l bin ngu nhin E(X\g)(u) =

l xc sut iu kin kh tch. Khi (h.c.c) .

chnh

quy

/
JQ

X(ut )P(dLj })
x lt

(4.44)

Chng minh. L p c c b i n n g u n h i n t h o m n (4.44) ( c k h i u l ) , l k h n g giao t u y n t n h c h a c c h m ch t i u A,A 6" T (v t h a y X = A v o (4.44) n g t h c c d n g F(A\g)(oj) = (A, L ) ) , do c h a c c b i n n g u n h i n n g i n . M t k h c , n u 0 < Xn ] X, x . n > t h do t n h c h t c a k v n g i u k i n v tch p h n ta c
n

E(X\g)() = lim /
N

= limE(A"|)(w)
n

X (ui)F(dui,u>)
n

JQ

/ X(w)P(dwi,w) Jn

(h.c.c)

T cha cc lp h m k h tch. V d. Ly (2,^\P)


2 2

= ( R , ( R ) , P ) trong F(A) = / f(x,y)dxdy ,

v .X , V l c c p h p c h i u c h n h t c ln toa t h n h t v t h hai t n g n g . N h v y ( X , Y ) c m t f ( x , y ) . t 4 ^ = 4 |:r) 0 ti


X

tai X m / ' ( x ) > 0


A

m f x ( x )

l h m Borel v c g i l m t i u k i n ca Y i v i X .
V i i4 ( R ) , W = ( , )
2

P(w)

fy\x(y\x)dy,

(4.45)

t r o n g T = { / e R | ( x , y ) -}.

152

L y T = ( R ) , G = B{R) X { R } = (X). Ta t h y vi u >e R . F(., c) l o xc sut t r n ( R ) . vi i e -F h m P( .) ? -e c . chng minh F(A\g)(u>) = (A,) (h.c.c). Ta ly t u i thuc g, G s c dng B x , B e S(R). Ta c
2

/
JR

JB

(A,(x,y))f(x,y)dxdy

Dii l i phi chng minh.

Bi tp 1. Chng minh rng a) EX ti, t i khi v ch khi tn t i E\x} ( y \u\ l phn nguyn ca s ). b) w>x = E|'j khi v chi khi X l bin ngu nhin nhn gi tr nguyn. 2. G i s X- b.n.n gi ti nguyn khng m v i k vng hu hn. Chng minh rng
Te

I-:

153

3. G i sir E | x \

< oo ( p > 0 n o ) . C h n g m i n h r a n g

lim r \\X\
oe

> t\ = 0.
rng

4. G i s

l b . n . n . a > 0. C h n g m i n h
Te

E | , Y | * < oe < = >^


/

/ / ' - ' P H A ' ! > T?.| < oe.


-1

5. G i s X l b . n . n k h n g m v i h i i p h n p h i F(x) hu hn. Chng minh rng


/oe

v k vng

li -

F(x)\x khng

6. C h n g m i n h r n g n u F(x) l h m p h n p h i ca b . n . n X m v E A " < oo ( a > 0 n o ) th


a

EA"'

cv / J()

./-'-

( -

F(.r))ds 0 v E | A ' | < DC. C h n g

7. G i s X c p h i : p h i minh rng h m G-)

v i /''(())

/.'(. I ..,)

l h m p h n p h i . 8. C h o X v V l hai b.n.n dc l p v i E A ' DyY 1. DY - 4. T n h k v n g ca b.n.n yY + 2 9. G i s X v y rng DY K h i n o c d u b n g ? > DX.DY.


2 2

1.EV

-- 2.

- XY-4X

- Y 4. hn.

l hai b.n.n c l p v i p h n g sai h u

Chng minh

154 10. G i s Xi, X2,... l d y b . n . n c l p c n g p h n p h i v i c c k v n g 0 v p h n g sai h u h n . C h n g m i n h r n g d y s

{E|**Jjp*M,-i. ....}
a

b c h n u . 11. G i s Xi,..., Chng minh rng

l c c b . n . n c m m e n b c 0 < a < .

E | * 1 + + XX
12. G i s X i , . . . , X
n

< E\Xi\

+ +

E\x \ .
n

c l p v c p h n p h i i x n g . K h i

EXi + + XX
vi < a < 2 bt k.

< E\x \
x

+ +

E\x \ n

13. C h i n g m i n h r n g n u

v y c l p , EY
a

= 0, E | X |

< 00,

E\Y\

< 00, a > , t h i E\x + Y\


r r k

>

E\x\*.

14. G i s ( X i , . . . , x ) c p h n p h i a t h c v i c c t h a m s n,pi,... ,p (p > 0,k = , . . . , r ; Px -f + Pr = ! ) T n h p(Xi,Xj),l <i,j<r. = 0.

15. G i s ( X , Y) c p h n p h i c h u
n . EX = EY DX UY = , E A T = p. C h n g m i n h r n g Emax(X.y) =

16. G i s ( X , Y ) c p h n p h i c h u
n v i EX m t c dng f{x,y)

= EY

= 0, h m

=Cexp{-Q(i,y)};CeR,

y Q ( x , ) l d n g t o n p h n g x c n h d n g . T m h m p h n phi c a , Z = Q ( X , Y ) .

155

17. a) G i s X v Y l hai b.n.n khng m, z Chng in inh I'rig

max(x,

Y).

JZ>a\
n

ZdP <

J\>a\

XdP

+ /
J\y>a\

^dP

(fl > 0)

b) G i s ( X ) l dy b.n.n k h tch u . Chng minh rng E(n


n

sup
l<m<n

|X )-0.
m

18. G i s ( X ) l dy cc b.n.n sao cho EX


n n

= 0,

DX

,n>
n

, EX X
n

-: 0, n 7 ^ m. > } kh

t 5 = Xi + + x . Chng minh rng {Sn/\/n,n tch u . 19. G i s d y b.n.n ( X ) kh tch u. Chng minh r n g
n

sup

\X \dP-+
lt

0. (/// -> oo)

n > l 7An,

i vi m i d y ( j 4 m ) > ! cc bin c m Am 0. 20. G i s (r, T P) l khng gian xc sut. K hiu L l tp hp cc lp t n g c m g ca cc b.n.n. V i X, Y 6 L ta t,


m

=E:

I * -

r i '

d ( X , ) = Emin(\x
2

- V I , 1).

Chng minh r n g a) ( L , d i ) , (\d ) l cc khng gian metric. b) S hi t


theo d hoc f i t n g n g vi hi t
theo xc sut. 2 1 . G i s T l m t tp khc 0 tuy . tf {K(s,t),s,t 6 T } l hch i x n g xc nh d n g (ngha l K(s,t) K{t,s), vi
2 2

I 50

V(.s. ) e T . J]
',; i

C i C j H i i , /.,) > 0 v i m i ??.; ,

t 7" v

C i , . . . , C' K ) . C h n g m i n h vng t n t i x c s u t p d u y n h t t r n (R ,(R )) t ( X


t T r

sao cho v i X x
t n

l n h x c h i u t R
i: }

l n , = R, vc t). Xt trng

) l gauss v i cov(X ,

X ) = Ki,

h p T - [0; co) v /r(s, ) = A i -= n i i n ( s , ) . X c n h p h n p h i d n g t h i ca Xi,,. .., x v i 0 < ti <<!:.


t i

K VNG IU KIN 22. T r n (Q. T.F) E(A'|) nu " (0; 1|. ( | 0 ; l . ); A l o Lebesgue. T n h

- ( l ) ; l / 3 | , { l / 3 } , ( l / 3 ; l / 2 ) ) cn X c dng a) xu)) - u>; b "(w) = w ; c) 2 ^Y(c) -= L c n Q t h u c mt, t r o n g c c d n g .sau:


a

- u;;

) - ( | 0 ; 1/31,11/3; 2 / 3 ] ) , b) Q -- {A e B(\0, l ) : = x e A: \ - xe cg (mhx{2XA}).

.4}},

2 3 . G i sir Q\. -2 l hai - i s c l p . X l b i n n g u n h i n b t k c k v n g . C h n g m i n h r n g E ( x \ g n


x 2

) = EX,

( h.c.c).

2 4 . G i s A v V l hai b . n . n c l p c n g p h n p h i c k v o n " h u hn. C h n g m i n h rang: E(X\X I K) E O " ' I V ) - (h.c.c).

H y rin/ r n g cho l i h i n n g u n h i n (lc l p c n g p h n p h i . 25. G i s Qi.Q'2 - l m t d y g i m ( t n g n g t n g ) c c -(l : H con. A' l b . n . n k h t c h . H y t m E(E(...E(x\g )\g. )...\g ).
l i n

26.

Gia

s
r

X
2

l b . n . n

c EyY
2

a.T\,T2

hai

1 7 - i s

(lc
2

l])

A") --- E{X\J ),X

---- E(Xi\F )-

X c n h p h n p h i cua , Y .

157 27. G i t h i t rng (n) l dy cc b.n.n c lp. cng p h n phi v S'fc X i + + A'fc, /c > 1. Chng minh rng
E C X i l S V ^ S n + i , . . . ) = 5'n/n, (h.c.c).

28. Chng minh rng D E ( X | ) < D I . 29. G i s 0 < a < , 0 < /3' < vo: + (3 < 1; X v Y c k vng hu hn. Chng minh rng E(\X\ *\Yf\g)
n r

<

[E(\X)] [E(\Y\\g)f,(h..c.c).

30. G i s ( X ) l dy b.n.n c lp, Y l b.n.n c p h n g sai h u hn, E V = a. Chng minh rng i E ( y | X ! ) + E(Y\X )
2

+ + E(Y\X )\
n

* a.

3 1 . Gi s (Tt) l dy tng cc -i s, X l b.n.n vi E | X | < oo. Chng minh rng vi e > 0 b t k P( sup
l<fc<n

\E(X\f )\
k

> ) <

E\x\/e.

32. Gi s Xi,... ,x l cc b.n.n c lp cng phn phi u trn [0; 2a), a > 0. t ~x = (Xi + . .. + X )/n. Chng minh rng
n n

E(x\

max l<Jt<n

Xk)

\ max 2 n

Xfc.

l<fc<n
2

33. Gi s

yY

v Y l hai b.n.n sao cho EX -E(x\g)) /g\, - E(x\g))(Y


2

< DO, E K

< oo. t

D(x\g) = E\(X covg(x, Y) = E\(X Chng minh rng DX cov, = ED(X\) +

E(Y\g))\g\.

DE{X\g), + cov(E(X|
),E(y|).

Y) = EcvQ(X,Y)

158

Chng 5 S H I T CA DY PHOI

BIN NGU NHIN V PHN

S hi t a dy bin ngu nhin theo mt s ngha khi nhau ng vai tr r t quan trng trong l thuyt, xc sut. Troii c h n g ny. cc dng hi t: theo xc sut, hu chc chn. trunj b n h bc p, s hi t yu ca dy p h n phi s c nghin cu Trong cc chng sau ta s thy rng cc dng hi t theo xi sut. hu chc chn v hi t trung bnh n g vai tr then cho trong Lut s ln; cn s hi t yu l i t ng nghin cu chn] cia nh l gii hn trung t m . 5.1 S h i t u ca c c b i n n g u n h i n Gi s X\.
X'2,...

l dy cc bin ngu nhin (b.n.n) cng x e cho gn, t

n h t rn khng gian xc sut c nh (, T,F). d n g k hiu ( X ) ch dy b.n.n.


n

5.1.1

Hi

tu theo

xc

sut.

Dy b.n.n ( X ) c gi l hi I
n

theo xc sut ti b.n.n X nu vi f. > 0 bt k lim

\\x - x\ >
n

e\ - * 0.

159

S hi t theo xc sut c k hiu l X

y X.

Trong l thuyt, hm bin thc, thut ng hi t theo xc sut chnh l hi t theo o. 5.1.2 Hi tu hu chc chn. Dy b.n.n ( X ) c gi l hi
n

t h.c.c n b.n.n X nu tn ti tp A c xc sut khng sao cho X (u>) > x(u>)


n

vi u> A.

S h i t h.c.c c k hiu l X 5.1.3 Hi tu trunq bnh.

h n

^>'

X.

Dy b.n.n ( X ) c gi l hi t theo
n n

trung bnh bc p (0 < p < oa) n b.n.n X k hiu l X E|X - x \


p

* X

nu

- 0,

(n-^oo).

T bt n g t h c M a r k o v : E\X
p

{\x\ >e}<
sut.

0 <p < ao

suy ra rng hi t theo trung bnh bc p ko theo hi t theo x c

D i y, ta s thy s hi t h.c.c suy ra hi t theo xc sut. i u ng c l i ni chung khng ng. Tu}' vy, nu dy ( X ) l
n

dy t n g hoc gim hi t theo xc sut n b.n.n X th x T h t vy, gi s ( X ) l dy gim, X


n n

^>

X.

A X. Bng cch xt * 0. Nu (X )
n

- x ta c th
coi (X )
n

gim, X = 0 v X

khng

GO

h i t h.c.c t i 0 t h t n t i e > 0 v b i n c A v i P ( / l ) > > ( sao cho


A->n

v i aj A v ? t u y . N h u n g x ( c ) -----n

8U)A\.(o;)

n n /

[X,,. > | v i m i ri v d o
P|^n
>

e} > (A)

>

, T >

1.

i u n y m u t h u n v i g i a t h i t x 5.1.4 inh l. x
h n

>X.

>' X

khi v ch khi, vi > 0 6 k,

Fsup\x
A->n

- x\

> ! - > 0. r - > oe.

(5.1)

Chng

minh.

t z
n

= supIXA- - X | .
<r>n

R r n g , yY
h e r

X k h i v ch k h i Z

0. N h n g ( Z ) l d \
r l

gim, nn z

0 tng irng vi z

> 0 hay c n g v y , t n g

n g v i (5.1). Nhn xt. TT h t h c

\\x -x\
n

>E\

|sup|X -A'|
f r

>f|,

k>n

suy ra r n g . n u X

h n

>' X t h n

X.

161

H qu.

Nu

chui
co

J2n\Xn-X\>e)
n=l

hi t vi

> 0

ty th X

X.

Chng minh. \su \X


V k

V i mi > 0, ta c
co

-x\>e\=

(\J[\X
,. oo K=n

- x\>

e\)

< ^V[\X
k=n do
CO

-X\>e]-^0,

7 W oo

J2^{\ n-X\
n=l

> e j < oo.

5.1.5 (tng

Dinh

ngha.

Dy ( x ) uc
n

gi l c bn theo xc

sut

ng h.c.c, theo trung bnh bc p) nu vi > 0 bt k P|X


n

x\
m

> e\ y 0 khi m , n > oo,

(tng

ng
n m

P[ sup |ATfc - X i l > e] -+ 0 , E | X - x | -^Okhi


fc,/>n

n , m - oo).

M i n xi

i u kin P sup |Xfc - X > e ->


fe,/>n

0 khi

n -> oo

162

tng ng vi i u kin P s u p \ X - X \
m n

> \ > 0 khi T > oe.

m>n

i u suy t cc bt ng thc:

sup\x
m>n

- x\
n

< sup \x
fy,l>n

- Xi\ < 2sup | X


m>n

x \.
n

M i n l i 2. t z kin P[ sup
fc,i>n

= sup \Xk X\. Dy ( Z ) gim. V vy, i u


n

k,l>TL

- X\ > e) > 0, n > oo vi > 0 bt k tng 0 v do , tng ng vi z


n

ng vi i u kin z

0.

i u cng c ngha l vi xc sut 1. dy ( X ) l dy c bn trong R. Khi chng minh cc nh l gii hn ng i ta th ng dng b sau. 5.1.6 k . B e Borel - Cantelli. Gi s (An) l dy bin c bt

a) Nu
ao

^(A )
n

< oe

n=l

th P(limsup ^n) = 0.
T

b) Nu Y (A )
/ n

= oo

n=l

(An)

c lp th P(limsup ^n) =

163

y,
OQ oo

lira sup An = Pi
n=

(J
m=n

.
m

Chng

minh.
ao

a) V ( u

j 4 ) > ! l dy gim nn
m n

oo

oo

P ( l i r n s u p y t ) = liraP( I I An) < lim V

'

P(i4 ) = 0.
m

m = n

7n=n

b) N u dy ( j 4 ) c lp th (n) cng c lp. Do


n

oo

oo

p( f Do , ta c
oo

m)

F(m)

oo

oo

0 < p( n
co

m ~ n

)
m

= ] p(i
771TI p

) = ( m=n

P(4 ))
m

<

J
m TI

-PM )
m

m~

TI

( y, ta s dng bt ng thc X < e ,


T

0 < X < 1).

oe

oe

T , P(

n
ni
T

0 hay P(
n

u
m=- n

m)

= , v n h vy

P ( l i m s u p i 4 ) = 1.
n

.He gud 1. Gi s (e )
n

l dy s dng

0. Khi nu (5.2)

ao

Y^rdXn-XyEnXoO
n=l

i 64 th X Chng ^>
c

X. t An \X x\ > e \.
n

minh.

T (5.2) v b B o r e l -

Cantelli, P ( l i m s u p ) = 0.
n

N u Ui . I i m s u p v 4
n

t h t n t i Nu))

sao

cho

\x (u)
n

- X(u>)\ < e ,
n

n >
n

Niu).

D o . x (uj)
n

x(u>)

v i UI l i m s u p y i .
n

qu

2.

Gi

s En >

0, TI, >
+1

^r ^n
n

< oe. Khi

nu

-x \
n

>e )
n

< oe
X no , hu

(5.3)

n /i day ( y Y ) hi t h.c.c
n

bin

ngu

nhin

hn

h.c.c. Chng minh. .t An = [\X --i


n

Xn\

>

En li t

(5-3)

v b

Borel-Canteli, P(lirnsupi4 ) = 0
n

N u LO l i m s u p , 4 n hay

t h t n t i N(u>) sao cho Ui . An v i n >

Nu))

|X

i -

* | < e,

n > J V M . \X i(u>)
n+

V y , k h i ui l i m sup n , c h u i s J2
n n

x (u>)\
n

c c c s

h n g b t r i b i c c s h n g t n g n g c
a c h u i h i t ] T En b t

165

u t s h n g N(u>). D o , t n t i g i i h n h u h n
oo

Xu)

= lim x

= Xy(u)

+ ] T [x (u>)
n+l

X (oj)}
n

n=l

vi m i H c , Chng qu

l i m sup A ,
n

c bn theo xc sut, th c th n bin ngu nhin rt. ra X no

3.

Nu

dy (n)
n i c

mt

dy con ( X

) hi t h.c.c

minh.

T a chn d y = no < n.\ < ...

< ifc < . . . b n g q u y

n p nhir sau. t no
rik--1 > n.k sao

1.
cho

G i s d c h n c rifc.

Khi tm

\\x

nk+l

- XJ
n

> 2- \

< 2-\
n

k = 1,2,...

i u c t h t h c h i n c do d y ( X ) c b n theo x c s u t R rng

5>|*
*

t + 1

-x

\ > 2- \

<J22- <
k

oe.

T h e o h q u 2, d y (Xn )
k

h i t h.c.c n b i n n g u n h i n X

no

. 5.1.7

Tiu chun nhin Cauchy


n

hi

tu theo

xc

sut

Dy c

cc bin

ngu

( X ) hi t theo xc sut

khi v ch khi n

bn theo xc sut. . ,

166

Chng Diu \\x


n

minh.
IP

kin - x
m

cn. \

G i s X [\x
n

> X. x\>
n

K h i , v i e > 0 b t k e/2\
m

>e\<

+ P|X

- x\

>

e/2),

t , cho n ,

771 *

oo t a c P [ | X

X\
n

> e\ * 0.

i u fcin . D o h q u 3, n u ( X ) c b n theo x c s u t t h t n t i d y con ( X


n k

) h i t theo x c s u t n b i n n g u n h i n

n o . T v t bt n g thc

F\\x

- x\ > e\ < \x

- x \
nk

> E / 2 \ + F\\x

nk

- x\ > e/2
,

t a suy r a i u p h i c h n g m i n h , b n g c c h cho n * oo, T. > O O . D 5.1.8 t h.c.c Chng Tiu chun Cauchy
n

t> s

hi

tu

h.c.c. ngha

Dy h.c.c.

( X

hi

khi v ch khi dy ( X minh. G i s x ^

) c bn theo

X. K h i d , do

sup \Xk Xi\ < sup \Xk x\ + s u p \ X i x\


k,l>n k>n (>n

v g i t h i t suy ra d y ( X
n

) c b n h.c.c. mc

o l i . N u ( x ) c b n (h.c.c) t h theo n h n x t 2, 5.1.5, v i x c s u t , c c d y (x (uj))


n

c b n t r o n g R, d o h i

t t i x(u>) t

no .

X(u>)

t i Ui m g i i h n t n t i t i UI m g i i h n k h n g t n t i

Xiu)
0 K h i , xn
h

X.

n h l d i y m r n g n h l 4.5.4.

167

5.1.9

nh a) Nu

l dy bin ngu nhin


n

(\X \ )
n

kh tch u vi p > 0 ^+ X. % X th X e , ' X


p n

no v X v {\X \ )
n p

> X th X ty
p n

v X X
n

b) Ngc

li, nu ( X ) c , u.

* X

kh tch minh.
n

Chng

a) N u x

X th theo h qu 3.1, tn t i mt dy con ( X

hi t h.c.c n X. Theo bo Fatou, E\x\


p

= E(m|*nJ ) < mE|X J


p n

< supE|X J
n

< 00.

k
T bt n g thc

nx

- x\n
^

< 2 (E\x \n
n
n

+ E\x\n )
A

v gi t h i t trong a) suy ra (\X M t khc,'do X


n

x\ )

k h tch u .
n

X nn vi mi e > 0, {\X

-X\>e\-+

0, do tm c no sao cho E(\x K h i E(\x


n n

- X\n -x>e])
Xn

< e,

vi mi n > no.

- x\*

= E(|X

- X| I||
Un e]

X n

_ |
X

< e

|) +

E(\X

- X\n _x\> ) c

<e

+e

vi mi n > no.

i u ny chng minh X X . b) N u x n ^ X th X e . Do
n p

supE|AT| < 2 s u p ( E | X n - X +E\X\ )


n n

< +oo.

168

V i > 0 b t k, tm c no sao cho E | X T p hu hn cc bin ngu nhin \x\ ,


p

n P

x\

< E v i T > no
n o

\X\\ ,.

.. , | ^

k h tch

u nn tn t i > 0 sao cho khi A T v p(yl) < ta c E(|A"| .]U) < e,


P

sup E | X | U < E
n

k<riQ

Khi

E\X \n
n

< 2 (E\X
p

X\n
p

+ E\X\ )
A

< 2

p + 1

e.

v i m i n = , 2, V y ( | X | ) kh tch u . Theo bt ng thc Markov, vi mi > 0 [\x -X\>e}


n

<

_>0

^oo.

Cho nn x -> X . / T qu(inh


n

l Lebeggue

v hi tu bi chn).

Gi s x

va E(sup | X | ) < oo /i /i
n

E|J

- X I -> 0,

EX-EA\

Chng minh.

p dng nh l 5.1.9 vo dy ( X ) vi lu ( | X n |
n

k h tch u v chng b chn b i bin ngu nhin k h tch. Nhn xt. Gia cc dng hi t xt c mi lin h sau: x
h n

^> X => x

X
n

(nhn xt ca 5.1.4) (dng bt dang thc Markov)

=-* X => x

> X

Tuy vy, ni chung khng c cc du ko theo ng c l i .

169

V d 1. T r n (|0; 1], ( | 0 ; l j ) ) , l y p l o Lebesgue. t


Xk,n

.*p

<

k<

K h i , dy bin ngu nhin


- ^ 1 , 2 , ^ 2 , 2 ; -^1,3) ^ 2 , 3 ) -^3,3)

h i t theo x c s u t n k h n g , n h n g k h n g h i t t i bt. i m n o ca o.

V d 2. L y k h n g g i a n x c s u t n h t r o n g v d 1. t x R rng X
h n

= e . I | 0 ; i / | , T. > 1.

0 n h n g v i m i p > 0, -0|
p

E\x

- oo

(n-oo).

5.2 S h i t u ca c c p h n p h i
C c n h l g i i h n i v i c c p h n p h i n g vai t r q u a n t r n g t r o n g l t h u y t x c s u t . n g h i n c u v n n y t a a t p
vo tp hp cc p h n phi xc sut. 5.2.1 c inh ngha. Dy hm phn hm F
X

cn

phi nu

( F ) xc
n

nh

trn

gi l hi t cn bn n F (x)
n

- > F(x), cc im

C ) tc ca hm F. K

(5.4) hiu

trong

C(F)

l tp hp bn l F
n

lin

s hi t cn

> F.

170

Nhn

xt.

a) Hm gii hn F nhn gi tr trong [0; 1], v l hm khng gin: nn c t h chn F lin tc tri t i mi i m . Tuy vy F c th khng l hm p h n phi xc sut. Tht vy, gi s ( F ) l dy h m p h n phi c xc i
n

n h sau

{
n=l,2,... R rng F R . 5.2.2 inh ngha.
d n

0
1

nu

nu

L_
X >

<

T,

A F, F khng l hm p h n phi (v F = 0).

b) nh ngha 5.2.1 c th m rng cho dy h p h n phi tron

Dy hm phn phi (F )
n d

c
n

gi l hi ti F,
d

yu n hm phn phi F (trong R f(x)dF (x)


n d

) v vit F

nu (5.5 w.
l

f(x)dF(x),

e C (R )
h

y Cfe(R ) l tp hp cc hm s lin tc b chn trong Nhn ) vi F


n

xt. Nu k hiu p , p l cc o Lebesgue-Stieltjes t n g n


v F th (5.5) c t h vit n h sau: f(x)F (dx)
n

f(x)(dx),
n

e C (R ).
h

(5.6

Nu F

l hm p h n phi ca X ,

F l h m phn phi ca X l

(5.5) v (5.6) c t h vit l Ef(X ) n

E/(X),

/C (R ).
f c

(5.7

171

b) S h i t yu ca cc o xc sut p trong khng gian metric tng q u t cng c nh ngha t n g t . C t h , gi s ( P ) v F l cc o xc sut xc nh trn (S, , p) trong s
n

l khng gian metric. 5 = B(S)


n

, l khong cch trong s. Ta bo


n

dy ( P ) hi t y u n p v vit P f(x) (dx)


n

A p nu / 6 C (,S).
b

/ /(x)P(dx),

5.2.3

inh

ngha.

Dy cc o xc sut ( P ) gi / / l i cn
n

n n o xc sui p nu Pn(^) -> P(A) ni m i J 4 G <s m F() = 0, rong ^4 / bin ca tp A. S hi t c 5.2.4 inh k hiu l P
n

A p.
n

l. Nu dy cc vc t ngu nhin -chiu ( X ) cng X th dy hm phn phi tng ng (F )


n

xc nh trn mt khng gian xc sut hi t theo xc sut n vc t ngu nhin hi tu yu n hm phn phi F ca X. Chng minh.
d b

chng minh F bt k.

F ta chng t rng (5.7) n g .


n

L y g e C (R )

K h i , y(x )
a

g(X).
d

T h t vy, vi

f. > 0 tuy tm c tp K \x

= {x R K\
a

\x\ < a} sao i o

< e/2.

Hm ( lin tc u trn Ka+1 nn tn t i 0 < < sao cho khi x,y e K ta c


a + U

\x-y\<

172

T [\g(X )
n

- g(X)\

> ) = [\g(x )
n

- g(X)\ [\g(x
n

> e] [x

e K\ +
a

)-g(x)\>e][x
a

#K }
a

c [ \ x - x\ > ; X e K ) + [X
n

K\
a

[ \ x

- x \ > 6 \
n

[XKa).
T

D o , n u no l s sao cho \\X P [ | ( * n ) - g(X)\

x\ > } < e/2 k h i

> no t h

> e\ < P [ | X

- X I > ) + P X / C a i

< e/2 + e/2 = e. V > 0 n h t u y . n n


n

(j(X )
n

> t / ( y Y ) . T r v t s b chi:

c a g, d y ( g ( X ) ) t h o a m n c c i u k i n c a n h l Lebesgue, VI hi t b c h n . V t h

5.2.5

inh

l.

Gi s P , ri > i ) P / c c o x c .sui. A7i


n

c c i u fcir .sa?/ tung f a ) F (b) (c)


n

ng:

^ P ; A th m P ( y l ) <
n

Vi mi tp ng

(A); F(A);

Vi mi tp m A th MmFJA)
n

>

() p Chng

A P.

minh.
4

() = (6). K h i u / v ( x ) = e " ^ * ' - ) ,


y / c 5' v p(x, = inf{/9(x,y),y e }.

173

R rng \img (x)


N

I (x),
[A]

y \A} l bao n g ca A. Nu p
n

A p th theo b Fatou mip (i4) < m / g (x)F (dx) Js


n N n n

= / Js

g (x)F(dx).
N

Cho yv oo v s dng nh l Lebesgue v hi t b chn, ta c finp (i4)


n

< mi

g (x)F(dx)
N

I F(dx)
A]

= F(\A\).

(5.8)

Do

mjp(i4) < (A)


n

nu

A-ng. (b) => (c). Trong (5.8), thay ,4 b i ' \ ,4 ta c m P ( S \ .4) < P([S \ i4]) = P(S \
n

y ^4 m i n trong ca A. V y p(,4 ) < mP04). chnh l (c) nu l y (c) = (ri). G i s P ( a 4 ) (5.8) v (5.9) ta c p(^4) < liinP(j4) < InPn(i4) < (\A\). A-m. = 0, ngha l P(|i4|) = P ( ^ )
H 0

(5.9)

= P(i4). T

Do , l m P n ( ^ ) = mPn(A) = P ( A ) . (d) => (a). G i s g l h m lin tc b chn tuy v Slip \g(x)\


X

c.

K hiu E

= {x s : g(x)

= s}, s R. V E , s 6 R l r i nhau
a s

v ng nn := { e M : P ( )

0} k h n g q u m
c .

Do

174

. v i > 0 bt k, ta c t h lp mt p h n hoch o n c; c bi cc i m
- c - So < S i < < s
m

= c

sao cho
Si E, = 0 , . . . , m v S j J Si < e, i = 0 , . . . , m .
+

t Bi = {x : Si < g(x) < S j + i } , dB c E t


m
Si

= 0,. ., , rn 1. Ta t h y

uE

ai+i

=* P(fli) = 0, * = 0 , . . . , m - 1.

1=0

K h i 0 < g(x) g (x)


t

< e vi mi ff(i)P(dx)

6 '. Do
(

/ ,(x)P(di)- /
m

< m / \g(x) - g (x)}F(dx) +

+ T < 2c.

SiiBi)

- (Bi)}
n

+ / \g (x)
t

- g(x)\F (dx)\
n

<

Cho r 0 ta nhn c lim / s ( x ) P ( d x ) = /


n

ff(x)P(dx).

nh l c chng minh. By gi t a bn v: Mi lin im.

h gia hi tu yu v hi t

Trn (R,
( R)) cho p, ( p ) l cc o xc sut, v F, (F ) l
n

cc h m p h n phi t n g ng.

175

5.2.6 F (x)
n

inh

l.

Gi s F, (F )
n

l cc hm phn phi sao cho dc

+ F(x)

vi mi X D, trong D l tp hp m
n

tr mt trong R. Khi F Chng minh.

> F.

a) u tin, ta cn chng minh F

A F. Gi s X C(F). < F(x") F).

Khi F (x').
n

tm c x',x" D sao cho x' < X < x". Do tnh cht em i u khng gim ca hm phn phi, nn F(x) F (x)
n

Do M\F(x)
n

- F (x)\
n

< F(x")

Cho

s! \ X,

x"

vi lu

e C(F), ta c
- F(x) < 0. - F {x")
n

\mi\F(x)
n

T o n g t , v F(x) - F (x)
n

> F(x')
n

nn F (x").
n

l i m [ F ( x ) - F (x)\
n

> F)

T , cng nh trn, ta c: lim|F(x) - F (x)}


n

> 0.

Vy F (x)
n

- F(z),

G C(F).

b) Cho e > 0 tuy . V C'(F) t r mt trong R nn tm c a, b 6 C(F), a < b sao cho F(b) - F(a) > - ft, V F (b)
n

- F (a)
n

- F(6) - F(o) nn c no sao cho F ( 6 ) - F ( o ) > - e vi


n n

T,

> no.

176

G i s g l h m s lin t c b c h n ( b i s C ) t r n R, > 0 c c h n sao cho


X,

y e a; 6], |x - y\ < 6

IPO)

<
m

< e = , sao che

Chn
;

m t p h n h o c h a = to < t | 1 - t i < . t
+

<

. 6 C ' ( F ) ,

= Y l
i=0

9(ti).I[

UiU+l

)(x).

K h i | g ( x ) ( x ) | < e v i X a; b) v
E

SI

R\[o;6)

- / g(x)F (dx)\
n

< (i)F (dx)| +


n

lim!

g(x)F(dx)-

/
R\[a;fe)

+ lim
a;b)

| (x)

-0 (z)|F(dx)e

+ 1 /
J\a;b)

(z)F(dx)-

/
Ja;b)

g (x)F (dx)\
n

\g {x)
e

-g(x)\F (dx)
n

a;b) Tri

< 2Ce + It + l i m | y
1=0

(i)|F [i; t
n

i +

i ) - F ;
t

i + 1

)||

= 2(C + l)e. V e > 0 n h t u y , n n l i m / g(x)F (dx)=


n

g{x)F{dx).

177 Nhn xt.


d

1) n h l 5.2.6 v n n g n u t h a y R b i R gn n h k h n g thay i . 2) T a t h y c c m n h sau t n g cmg:

v i cch chng m i n h

(A) (B)
(C) (D)

Pn^P; Pn-P;
F F
n

^ F ;
n

A F .

T h t vy: (.4) () (B) (C) ( c n g m t ngha).

& ( B ) ( n h l 5.6). ( D ) v n u X e C*(F) t h P { a ( - o o ; x ) } = 0 n n F (x)


n

-> F ( x )

( D ) => ( 4 ) ( n h l 5.2.6). 3) N u F lin t c t h F T h t vy, n u s u p | F ( x ) - F(x)\


n n

sup | F ( x ) - F ( i ) | - 0.
n

- > 0 t h F ( - o o ) = 0, F ( + o o ) =

n n F l h m p h n p h i v F Ngc li, gi s F
X
n

A F => F

F .
n

F. K h i F (x)

- F ( x )

vi m i

R. D o F lin t c u t r n [o; b\ ( y a; 6] c c h n sao cho

v i f > 0 cho t a c F(a)


Set.

< e, F ( 6 ) < e), n n c = (5(e) > 0

jho \F(x) - F(y)\ <


F-

vi

X,

y a; 6], | x - y\ < .

C h i a I a; >| t h n h c c o n b i c c i m chia a = ao < a i < < a


m

= b

178

sao cho max | a f c i dfcl < . T n t a i s no sao


+

cho
TI,().

m a x \F (a )
fc
n k

F(a )
k

< e vi n >

K h i , nu

< ao t h < F (a )
n 0

| F n ( x ) - F(x)\ Nu
X

+ F ( a o ) < 2e,

n > 77.,,.

>b

th \l-F(x)\ < 2f.,


ri >

| F (x)-F(x)|<|l-F (x)H
J n n

<
+

F (b)
n

+ 1 F(b)

7*0.

N u a f c , a j t i ) t h v i n > T?o \F (x)


n

- F(x)\

= \F (x)
n

f c +

F (a )
n k

+ F ( a , ) - F(a )
n k n k k

+ F(o,) - F(:f)| \F(u )


k

< F (a
n

i ) - F ( a * ) + \F (a ) ) - F(a )
k

- F(a )\

FL

< F(a
n

k + l

+ 4e < 5e. n > no

T m l i s u p \ F ( x ) F ( x ) | + < 5e,

5.3 Compact t n g i
N h b i t , d y h m p h n p h i (F )
n

c xc nh bi
< n

0 F (x)
n

vi

X X

hi t u v

vi

>

F ( i ) - > F ( x ) = 0,
n

Va; 6 R. N h vy

H n i g i i h n F ( x ) = 0 k h n g p h i l h m p h n p h i .

cn phi t thm nhng iu kin ph t m


t dy h m p h n

179

phi hay tng qut hn tr mt h cc p h n phi xc sut c t h rt. ra mt dy con hi t yu. i u dn n nh ngha sau. 5.3. inh compact ngha. Mt h cc o xc sut { P , a e M} gi l
a a

tie ng i nu t mt dy bt k ( P

)n ca h

lun

lun c th trch ra mt dy con hi t yu. T n h compact t n g i ca mt h xc sut lin quan v i t n h cht. t r mt theo nh ngha sau. 5.3.2 Tnh tr mt. H cc o xc sut {P ,cv e M }
a

xc mt

nh trn khng gian metric o tc (S,B(S))

c gi l tr

nu vi mi e > 0 u tn ti tp compact K c s sao cho supF (S\K)


a

< . xc nh trn R

(5.10) uc gi l mt.

H cc hm phn phi { F , a e M)
Q

tr mt nu h cc o xc sut. tng ng l tr

K t qu sau ch r mi lin h gia hai khi nim c n u trn. 5.3.3 Dinh l Prokhorov. Gi s s l khng gian metric mt.
d

kha l

ly, y .

Khi , mt h cc o xc sut trn (S,B(S)) i khi v ch khi n tr

compact, tng

Ta s ch
n g minh nh l trong tr ng hp s = R . ch
n g minh ta cn kt qu sau. 5.3.4 nh
d

Trong

l Helly.

T mt dy hm phn phi bt k ra mt dy con (Fn )


k

(F )
n

trong R ,

c th ri c

hi t n

mt

180

hm F no ti nhng n iu khng gim, A^A


2

im

thuc C(F),

ong thi

F l

hm

lin tc tri v xeR ,h h ,...


u 2 d

. . . A ^ F ( x ) > 0,

,h. >.
d

(5.11)

Chng

minh.

L y tp D = { x i , X 2 , . . . } c R
TT

gm t t c cc i m

Xfr m cc toa ca chng c dng j - , m , p l cc. s nguyn. R rng D t r mt khp ni trong R . Dy s (F (xi))n
n d

b chn trong R nn c mt, dy con Dy s (f\n(x2))n

Fi (xi)
n

hi t n mt s c k hiu l F(x\).
hiu l F{x2)Nh vy

cng

b chn nn c mt dy con (F2n(x2)) hi t n mt s c k F {x\)


n

-*

F(xi) = 1,2. (k = li 2, ...) sao cho = F(xi),i = l,...,fc.

F2n(xi) ^> F{x),

T i p tc q u t r n h ta c cc dy (Fkn)n,
{Fkn)n

c (Ffc_ ) , c > v
l n n n n n

lim
nt + oo

F (xi)
kn k

Xt dy n g cho ( F {F (x )) kn k n

) .
n n

Vi x

D bt k ch c fc
n

phn t u tin ca dy s ( F ( x f c ) ) Do .lim F (x ) ri 0 0


nn k

c t h khng thuc dy

F(x ).
k

Hm F mi ch c cho trn D c cc tnh cht n i u t n g , nhn gi tr trong [0; l v A ^ A ? . . . A ^ F ( x ) > 0,


2

xeD, < E D, /la, hd > 0.

h = (hy, h , . . . , M

181

T h c t r i n lin tc tri h m F t D ln ton b R : F(x) = lim


yD,yx

F(y).
d

p dng nh l 5.2.6 (m n cn n g trn R ) ta c F {x)


nn

- F ( x ) ,

X C(F).

H i n - n h i n , h m F l n diu tng, lin tc tri v thoa m n (5.11).D Chng minh nh l 5.3.3. Xt s = R p h n phi F (x)
a d

v thay cho P

ta xt hm

= F (00;
a

x).
a

Diu kin

cn.

G i s h { P , a M } compact t n g i cR
d

n h n g tn t i > 0 sao cho vi mi tp compact K sup {R \K)


a d

> e.
rf

T suy ra vi mi tp m dng (a; 6) c K s u p P ( R \ ( a ; ) ) > .


Q d

ta cng c

bt In

dng (n,n)

thc ny

rt

ra

rng

vi mi

khong

= ( - T , ?) X ( - 7 , n ) X . . . X (n, T)
> J d

tm c a

M sao cho P(R \/ ) >,


n d

n > l .
a

T gi t h i t v tnh compact t n g i ca h ( P ) , suy ra tn t i dy con (P ) sao cho P


a?>

p, trong p l o xc

182

s u t n o .. V R \ / a

l t p n g , n n ( n h l 5.2.5)

:= m *

(R<Vm) < P ( R \ / m ) ,
d

(fi.12) vy. > E.

k
d m

*
m

n h n g k h i m t oo, P ( R \ / ) 0, c n a vi n
k

> e v i m i ni. T h t
n

> m,

nrik

{R \I ) > P
m a

f c

(R \I J.

T suy ra

N h vy, n u cho m > oo t h < ma


m

< l i r a P ( R \ 7 ) = 0.
m

m
iu kin .

m
E M) l h t r mt, v ( P , ; )
n r I

M u thun chng minh iu k i n cn. G i s h ( a


rt)

l d y con v i d y h m p h n p h i t a n g n g l (F
7

).

Theo nh cho

l Helly, c m t d y con, k h i u l ( F , ) v h m F. sao F (x) -> F(x),


7

X e

C(F). |o;6) sao cho

T b t n g t h c (5.10) suy

ra c m t h n h h p

F a ; ) > e (e l s d n g c h o ) . K h i v i X > b. F(x) V s > 0 n h t u y n n > F(a; l i m F(x) b) > - . - 1. rng

T n g t ta cng chng minh i r c F(x) >

khi m i n ( x i , . . . , X) oe.

T h e o n h n x t sau n h l 5.2.6, ta c F ^
7

hay P

7 n

p.

y , p l o s i n h b i F.

183

Bi t p
1. G i s n * X,
Ching minh rng X ? 2. C i a s x a) nX
n
n

Y ^
n

Y.

Y(li.r.c). t )'. C h n g m i n h r n g !>Y;u,b e R.

* X. )',, bY
n

- * ti X

b) X Y
3.

-+

X.Y.
l d y b.n.n. sao cho \\X \
n n

G i s (X)

> c

> O > v i

n 1 , 2 . . . . , {(In) l d y s .sao cho a X a ->0.


n

> 0. C h n g m i n h r n g

4.

C h n g m i n h r n g d y ( X ) h i t theo x c s u t n X k h i v
n n(

chi k h i m i d y con (vY J u cha m t d y con k h c h i t n 5.


rn)

h.c.c

X.
n

C h n g m i n h r n g , d y ( X ) h i t theo x c s u t n b . n . n k h i v chi k h i v i m i
f. >
m

0, t n t i no sao cho v i > f.) < t.

T,

ra > no

F(\x
IP

- x\

6. G i s x minh rng f ( X 7.
n

+ a v / . l h m Borel c o h m t i X - a. C h n g

) -= f(a)
n

+ f'(a)(X

- a) + ( X

- a)Y vk
n

0.

G i s ( X ) l d y b.n.n v t n t i b.n.n X c n g v i m t d y
k>l

s n g u y n d n g (rik)

sao h.c.c

cho

X,
n

- X max

\x

Xn _
k

0,

/c > oo

Chng minh rng X

> X h.c.c.

184

8. G i s X X n
*

h.c.c k h i l > oo v h.c.c khi


TT

+ oo.

C h n g m i n h r n g t n t i h a i d y con ( w . f c ) Xm 9. G i s ( P )
n n k

fc>1

, (i*)fc>i

s a o

cho

* X h.c.c k h i /c oo.

l d y c c p h n p h i x c s u t t r n (R, # ( R ) ) , n; p th

t h i p ( { a ; } ) = 1, 71 > 1. C h n g m i n h r n g n u P n ^

x X 6 R n o v p ( { x } ) = 1. N g c l i c n g n g . 10. G i s p , Fi, P2) l d y c c o x c s u t t p t r u n g t r n t]


n

s n g u y n . C h n g m i n h r n g P v i m i s n g u y n 11. k.
n

p k h i v ch k h i F (k)
n

> (k

Chng minh rng F l i m s u p F (x


n

F k h i v ch k h i

+ 0)
n

< F(x + > F(x)

0)

Vx V i R

e R

l i m i n f F (x)
n

12.

G i s p h n p h i n g t h i ca x , Y
n

hi t
yu n

pha

p h i c a (X,

Y).Chng

minh

rng

x + r - X 4 y.
n n

13.

Gi s A n - i X . C n g khng khng nh

x -x0. d
n

p
n

14.

C h n g ra i n h r n g n u x

A X, Y

A 0 th

b) x y -? 0.
n n

185

15. G i s / ( x ) l hm Borel c o hm ti X = 0. Chng minh rng, nu X Y --> Y, Y > 0,th


n n n

X [f(Y )-f(0))f'(0)Y.
n n

16. G i s x 4 X, D(X )
n

- EX
n

< 00. Chng nng rng - EX.

17. Gi s X

- X. Chng minh rng D J < liminf D I ,


n

E|X| < l i m i n f E | X | .
n

18.

Gi s x

X vsu E|X|
P

< 00, (r > Ono ). Chng

minh rng E\x \


n
n

- E | X | , ( 0 < s < r ) .

19. G i s x ^ X. Khi a) nu limsupE|X| < E\x\


TI

th\E\X
2

- x\ - 0;
n

b) nu l i m s u p E | X |
n

< E|X|

th E|X

- x\

-> 0.

TI

20. Gi s

(An),

(Y ) l hai dy b.n.n sao cho


n

oo

p ( | x - y | > e ) <00.
n n

n=l

Chng minh rng t x ^ a suy ra Y -^ a. 21. Gi s ( I n ) l dy b.n.n , l dy b.n.n nhn gi tr nguyn dng, 7n c lp vi (Xk) i vi mi n. Chng minh rng
n n k>

a) nu 7n

oo v X

* x,th

l n

> X,

b) nu

-* oe v Xn - i X , th X -X.
7

186

22. F(\X
n

G i s X, n, Ki, n > l c c b . n . n , Xu * X, Y\
n n n n

v (e. )
n

< f . | X | ) l , n > i vi m t d y cc b.n.n

li

no m e 23.

A 0. C h n g m i n h r n g v A
n

X. F. C h n g m i n h
n

G i s (F )

l d y h m p h n p h i v F

r n g t n t i k h n g g i a n x c s u t ( f , T. ) v c c b . n . n X. X
n

. r? >

t r n d sao cho, F, F , ri > l c c h m p h n p h i t a n g n g v n - * 24. X(h.c.c). E V

G i s T> l t p c c h m p h n p h i t r n R. i v i F,G

ta t d ( F , G ) = i n f { c > 0; F(x
n

- f.) - f. < G(x)

< F(x

+ f.) 4 f., X e

R}.

) X c n h rf(F, F ) y F l h m p h n p h i u t r n [0; 1] c n F l h m p h n p h i c d n g b c t h a n g sao cho

F (-+0)-F (-) = - i
n n

77

77.

Vi

b ) C h n g m i n h r n g r l k h o n g c c h t r o n g V. s h i t theo metric
r/

c n g l h i t theo p h n p h i , v k h n g

HII

(>.

/)

metric y . 25. C h n g m i n h r n g v i m i d y b . n . n (x) sao cho X


n

tn ti dy hng

s (An) 26.

/ A

>0

/.c.r. t r n b i n c A t h v i u

C h n g m i n h r n g n u n AT h.c.c

f. > 0 t n t i b i n c B c A P(i4 \ B ) < sao cho ( X ) h i t n X t r n B . ( y l n h l E g o r o v ) .

187

Chng 6 H M C T R N G

Hn) c t r n g (php bin i Fourier ca hm phn phi) l mt cng c gii tch r t quan trng nghin cu cc nh l gii hn ca l thuyt xc sut (Lut s ln, nh l gii hn trung t m ) . C h n g n y t r n h by mt s tnh cht, c bn ca hm c trng, cc mi quan h khng kht gia h m p h n phi v hm dc trng: cng thc ng c (hay quan h duy nht), quan h lin tc. Phn phi chun nhiu chiu cng c cp kh chi t i t .

6.1 i n h ngha v cc t n h cht ca h m c t r n g


G i s X (2, F.P). v Y l hai bin ngu nhin thc xc nh trn ( i-n v o) l phn t ngu nhin

K h i , X + iY

nhn gi tr t r n m t phang phc. Ta nh ngha E(X nu EX


dc

4 iY)

=- EA' f EY

v EiY xc nh .
.. Y\) v (X<2, Y') dc l}) .

D d n g t h y rang hai bin ngu nhin Xi + Y] v X-2 I > Y-i


lp khi v ch khi (X]

6.1.1

inh

ngha.

Hm
Y

s = Ecos tx + i E s i n tx, R X. (6.1)

(fx(t) c

:= Ee"-

gi l hm c trung

ca bin ngu nhin

188

D t h y rng, nu Fx (x) l hm phn phi ca bin ngai; nhin X th <px(t)= N u X c m t f ( x ) th <Px(t) = / e f{x)dx.
n tx

e dF(x),
x

teR

(6.2;

(6.3;

Gi s a; = ( x i , . . . , x ) , y = (vi,..
n

,Un) R - Tch v hii|

ca X v / c cho b i (x, 2/) := Xxy! + rr j/2 + + x y .


2 n n

6.1.2

Dinh

ngha.
n

Gi s X = (Xi,....

x ) l vc t ngu
n

nhii

nhn gi tr trong R . Hm c trtng ca X l hm >x(t) - E e ' "


l ( Y

= / J

e ^' dFx(x),

x)

e R".

Ta xt vi v d c t h . V d . G i s X ~ B(n,jj) c
n n

(tc l X c p h n phi nh
t h c ) . T

VA" () =
/r=0

e"*C*pV-* - E
fc =0

n ( p e ) v ~ * - (pe"

t )".

V d 2. Nu X c p h n phi Poisson vi tham s A > 0 th

*-()

'

*=(>

V d 3. G i s X c p h n p h i c h u n A(0,1). <p(t) = 4=
VZ7T

Khi

i t e

-** dx

J-oe

L y o h m theo

- 4= /
V27T V^TT

4 0 0
i x e

, t x - x

2 d x

J-oo
+ OC

e"*-**
1

dx

'

V27T

co

= -MONh vy, </j'() = - y > ( ) . T <p(t) = N h n g fi(0) = n n c Ce-.

v do *>(t) =e-^

Nu yY c p h n p h i A/"(a. ( 7 ) t h
2

X = Vy <px(t)

+ a = Y

+ a vi V ~ ^(0,1;

= Ee itx
ltx ita Y

= T? Ee UY + ito =

= e .<f ((Tt)

6 .2 M t s t n h c h t c a h m c

trng l h m c trng

G i s X c h m p h n p h i F v ip(t) n. K h i

190

(a) M O I < ^ ( 0 ) = ,

\<p(t + h ) - <p(t)\ <

2y/(-ie>(h))

t r o n g R.ez l p h n t h c ca 2 , (b) ip{t) lin t c u (c) * > ( - ) = t r n R,

(d) i/?() l h m t h c k h i v ch k h i X c p h n p h i i x n g ngha l X (-B). (e) n u v X c n g p h n p h i hay t n g o m g (B) -

vse6(R);
X v Y c lp th

ipx + Y{t)
do , n u Xi...

.\'(0-r(0.

teR,

., x

c lp th

T{X:

Y,(0
n

n
fc=1

T.

/eR

'

(g) n u E | ^ Y |

< 00 v i T > n o t h if>{t) c o h m ]

cp n t i m i i m v

sp^Ht)

- /(iz)*fc

i t x

dF(x)

=- i * E ( , Y V

, A

').

r
/r~-:()

t r o n g . | o ( ) | < 2 E X | , a , ( ) - 0 k h i 0.
n T

o l i , nu

<p(

2 m )

(0) t
n t i v h u hn th E X

"

<

oe.

y 70 l s n g u y n d n g n o d .

tn
Chng minh. - <p(t)\ = | E e " ' ( e A l h Y

(a) \<p(t O )

1)1 < E\e -

ihX

= v ^ E l - c o s / i X ) = v/2(l Nhng

M<p(h)).

|1 - ? M / i ) | = E ( l - c o s / i X ) - 0 v ( ] - c o s / i X ) - * 0 k h i T

/? > ( ) . ( cos /?YY) < 2 v n h l Lebesgue v h i t b c h n . suy r a ( b ) . (c) l h i n n h i n . (d) N u X c p h n p h i i x n g th sin txdF(x) nn tp(t) = castxdF(x)
i A

= 0,

R.
a v

(e) N u vY v Y dc l p t h e V?A-+r(0 (g) T

v e

cng c lp . T =
*.Y()-*V)-

E<: E\x \ < o i


n

MXY)

=Ee

i A

".Ee"

suy ra
l t x

E\x \ < 00,


/

V; - , T .

Do d,

sup

|zxe

|dF(z) <

| x | d F ( a ; ) < 00. di

T h e o n h l Lebsgue v h i t b c h n , c t h l y o h m d u tch p h n . Suy ra tp'(t) = iEX. xe dF(x),


ttx

ip'(Q) -

B n g quy n p , t a c h n g m i n h
c r n g if k h v i n c p -ti: M t khc \ '
z

A:!

n!

192

= y y || < , a (t)
n

-^EX

+ ^p(EX" +
n mx

a (0)
n

= E\x (e

- 1)1 v \a (t)\
n

< 2E\X \.
n

S 0

dng nh l Lebesgue v hi t b chn, ta suy ra rng a (t) khi m = l , gi s ip"(0) tn t i , h u hn. Ta c


v

t > 0. chng minh i u ng c l i , ta d n g quy np. V i

^ 2 ^ 0 ) + ^ - * )
n-To
/ ihX
e

_2

= lim E . -2 l i m E
h-0

7^
COS

hX

Theo b' Fatou,


EX
2

= 2E lim

-TP

< 2 lim E
( 2 m + 2 )

= ->"(0)

<

+oo.

G i s mnh n g vi m, v ^ (p( \t)


2m

(0) t n t i , h u hn. Khi

tn t i v lin tc trong mt ln c
n ca t = 0 v (-l)
m

x dF(x)
2m

= <p (0).
2m

Nu / thit

x dF{x)

2m

= th /

x dF{x)

2m+2

= 0. V
y ta c t h gi

0 < / x dF(x) t G(x) = f J co

2m

< 00.

y dF(y).

2m

L03

Khi d >& \t)= ' Ta ch rng (-l)V () >() : = i ' V G(+oo)


2 m ) m

(ix) e dF(x)

2m

ltx

= (-l)

/
R

x e dF(x)

2m

ttx

/ \ t x , G(x) = / e d J _ G(+oo)
t t t x x

+ 0

C(x) l h m d c t r n g ca p h n phi xc sut -. Theo gi t h i t , G{+oo) . -'' (0) t n t i h u hn nn


2>

/
v /
H

R
H

( + Oo)

j:

2 m

+ dF(x) = /

x dG(x)

<oo.

6.3 C n g t h c n g c Ta b i t , m i bin ngu nhin u c mt hm c t r n g h o n t o n xc n h . Trong mc ny, ta s khng nh rng m i h m


c t r n g xc nh duy nht mt h m p h n phi t n g ng. 6.3.1 Cng thc nqc. th
e e

Gi s F l hm phn phi v if l

hm c tncng

ca bin ngu nhin X. Lc ,

a) Nu dvy C(F) /'(;,) - F(x)

1 [ (,-itx _ -ity = f - lim /

2 >(t)e-' * t;

(6.4)

(b) Nu ngoi ra ip(t)/t no ca 0 th F(y) - F(x)

kh tch trn phn b ca mt. ln cn

e~ e.~ = -- / <p(1)dt; 2TT J it


iy r

ltx

(6.5)

1 9 4
(c) Nu J
u

\<p(t)\dt

< oe th Xeo

mt f ( x ) v

f(x) = -

e- <p(t)dt.

itx

(6.6)

Chng

minh.

(c) N u (fi(t) k h t c h t h (6.6) c h n h l p h p b i n i Fouriei n g c . i u n y l k t q u quen b i t t r o n g g i i tch Fourier. (a) G i s Y l b i n n g u n h i n c p h n p h i c h u n Ai {. v Y c c h n , sao cho X v Y c l p . K h i Vx+v) R r n g ipx+Y(t) = <p(t)e- *. f Y c m t l
V it

l '

k h tch. T , X y(u) = - el t

X)e-

't.

(6.7

2 TT ..

L y t c h p h n h a i v v d n g n h l F u b i n i , t a c F+y(y) - F+ (x)
Y

=
J

g(u)du ---=

(6.8 Thay r bi
n

trong r

~ Af(0,2),

- > 0. L c Y ^ (

v do
F\+Yn ~* ^

V v y , n u X, y C(F) F(x)

th = lim \F
TIoe
x + Y

J y ) - F

Y (x)}.
n

T v (6.8), t a c (6.4).

195

(b) N u <p(t)/t kh tch bn ngoi ln cn no ca 0 th h m


e

itx

- l i u

-<p(t)

k h tch trn R. i u cng vi nh l Lebesgue v hi t b chn. c t h chuyn gii hn trong (6.4) vo trong dn tch p h n v do ta nhn c (6.5). Nhn xt sau: F(y) - F(x) vi H
X,

Trong chng minh (6.4) ta s dng nhn t k h tch.

Tuy vy, c th chng minh rng (6.4) t n g n g vi cng thc --: lim ~ <p{t)dt

C(F). 1: tnh duy nht. Hm c trng ca bin ngu tr. F(x) vi nhin

qu

xc nh hm phn phi ca n mt cch n Chng F(y)


H

minh.

T (6.4), p(t) xc nh duy nht F(y) Cho X > oe n h n g v


n thuc C(F)
= ( X x
n

x. y e C(F).
Ttit

. ta nhn c

cch n tr.
2. Gi s X

qu

) i >x! f X i > x

cc

hm c trung

ca X, Xi...., X
n

Xn tng

ng.

Khi , iu

kin

cn v Xi,...,

c lp l

xt:

/) - v x M ) ,
A-

(h

in) 6R".

(*)

Chng minh.

K hiu F = F, Q

F\ X F X . . . X F
2

trong Fk

l hm p h n phi ca Xi;.

196

Nu Xi,...,

c lp th (*) n g . o l i . n u c (*) th

do v tri l h m c t r n g t n g ng vi F, cn v phi tng n g v i Q v do h m c t r n g xc nh h m phn phi tng n g m t cch em tr n n F = Q ngha l X i , . . . , x


n

c lp.

6.4 inh l v tnh cht lin tc


G i s (>n) l dy hm c t r n g , ( F ) l dy h m phn phi
n

t n g ng. M t v n ny ra l nu (fn(t)

> >(t),t R th ip c

phi l hm c t r n g khng. ng thi n u ip l h m c trng th d y (F ) c hi t y u khng .


n

K t qu sau s t r li v n t ra. 6.4.1 inh l. Gi s (F ) l dy hm phn phi xc sut v;


n

((fn) l dy hm c trng tung


<Pn(t) =

ng;
71 =

e dF {x),
itx n

1,2,...

) Nu F
((fin)

A" F (F l hm phn phi xc sut no ) tt ng vi hm phn phi


F

hi t n hm c trng <p tng

ngha l >(*) <p(t) = e dF(x), Ju


itx

(6.9;

2) Gi s <Pn(t) > <p(t),t R . Khi cc mnh sau tm u ang (a) ip(t) l hm c trung, (b) ip(t) lin tc ti t=0, (c) dy ( P ) tr mt, y
n n

v F ^> F, F ng vi p.
n

l o xc sut sinh bi

F,
n

n = 1,2,... minh.
n

Chng

1) Suy ra t s hi t yu F ^ F.

197
Thc vy , v F
n

> F nn v i mi h m g Cb(R) (tp t t c cc

h m lin tc v bi chn trn R) ta u c / g(x)F (dx)


n

-> /

g(x)F(dx).

T , nu ly y(x) qu sau . B . ng.

= e

i t x

th ta nhn c (6.7).

2) R rng () => (6). chng minh (b) => (c) ta cn n k t

Gi s F l hm phn phi v if l hm c trng

tng

Khi
Jx>

dF(x)<a

J - a

[ -<p(t)\dt,a

> 0

(6.10)

Chng minh.
f+a

v phi ca (6.10) bng


1 r+oo pa

/- + 0O

L
a j _
a

( - e )F(dx)dt

itx

= -

/
+ o c

/
J - a

( -

e )dtF(dx)

Ux

(IJ-OO

/ Vy f l i - <p(t)\dt = 2 /
+ 0 0

s i n ax. , _ , . ( )dF(x). ax

|1 -

^]dF(x)
a x

a 7 -a

J-OC

> 2

ax

>2 /
7|x|>2

( - 7^-7 w * )
M

> /
7||>

d F

( )-

B c chng minh.

198

B y g i t a c h n g m i n h (6) => (c). l i m sup


n

S d n g (6.10). t a c
J-a

/
J\x\>2/a

dF {x)
n

< l i m sup n 0

\\ -

p (t)\dt
n

= - \\-f{t)\dt. a J-a

(6.11)

V ip lin t c t i t = 0 v >(0) = n n v p h i c a (6.11) c t h ln; n h t u y , m i n l c c h n n h . N h v y , v i e. > 0 cho. tm c o


e

sao

cho / dF {x)
n

< 6 v i n , 2,. . .

N g h a l ( P ) t r m t .
n

(c)

( a ) . G i s ( P ) l h t r m t c c o x c s u t . Thee
n n

n h l P r o k h o r o v , ( P ) l compact t n g
i . D o . t n t i d j c o n {T!) c (r) v o x c s u t p sao cho

Ta chng minh rng p p. G i s, ngc l i P cho / g(x)F (dx)


n n

-i*> p . L c . t n t i h m e 6fe(R) sac

g(x)(dx). cho

D o , t n t i e > 0 v m t d y (ri") c (l) sao I / g(x)Vn"(dx) y(j-)(dx)\

> f , Va"

L i do (P'<) compact t n g
i lin t n t i d y con ( P . ) v e x c s u t Q sao cho p . 2* Q, Q / p v v l i m <(/) - f ( 0 - ' n

199

nen lim Do / e " P ( d i ) = / e Q(dx),


x tlx

e F,
n

ltx

(dx) = lim

.{dx).
n

tx

teR

Nhng hm c t r n g xc nh h m p h n phi mt-cch n tr, v vy p = Q. Mu thun chng t rng p


n

p.

D i y l m t p dng ca p h n g p h p hm c t r n g v o lut s ln. 6.4.2 Lut s ln. Gi s (Xk) l dy cc bin ngu nhin c

lp c cng phn phi,

vi k vng chung l a hu hn. Khi


X'2

Xi +

+ +x
:

p -> a.

n Chng minh. t s
n

= X\ + x% + + Xu v tp l h m c t r n g

ca X]. Khi <ps /n(t)


n

= >s(t/n) =

[<p(t/n)\ .

Theo 6.2.

At

, , ,
ri)

Ha t - - 1 4 ^ +
ri
TI

,t.
n

trong rt) -> 0 khi t -> 0. Do ,

^., ,(0
n/

= |1 - . r . ( - ) |
TI

ri

khi n - 00.

200 C h rng e
l t a

l h m c t r n g a b i n n g u n h i n X = a v
a

h m p h n p h i F (x)

: 0, F (x)
a

<

a
rt,

>

v X = a l i m gin o n duy nht. TT v nh l 6.2. ta re


vi mi e > 0 9 _ 5 _ ' P | - oi < ej = p a - e < < a + e| > ria - e/2 < < I
ri
T

f.

= F v

( a + e) - F F

( a - e/2) - F ( a + e) - F ( a a a

/2)

v a + e, a e/2 C(F).

V y 5'n/r > a.

6.5 inh l Bochner


Trong nhiu t r n g hp cn phi k i m tra m t h m phc bii t h c c l h m c t r n g hay k h n g . M t t i u c h u n c n u d y t h u c v Bochner. 6.5.1 Hm xc dng
n

nh

dng.

Hm gi tr phc dng

g(t),

t e R g / e

l xc nh v Z\,.. ., z

nu vi TI nguyn

bt k J\

6 c bt. k ta c
n

]T g ( t - t ) z z > 0 . fe,(=i
k t k

(i.12

H m x c n h d n g c c c t n h c h t sau:

(a) 9(0) > 0;


( b ) g(t) =
(c)

^F;

|flf()l<5(0);

201

( d ) V i m i t, s R ta c \g(t - s)f < 2 ( 0 ) | ( 0 ) - fty(t - s)\.


(6.13)

T h t vy, (a) suy t (6.12) vi n = l . T (6.12) suy ra


g{t)zZ + g(-t)zz
2

c gi tr thc v i Zi, Z2 bt k. i u ch xy ra khi g{t) g(). Cc tnh cht k h c c suy t n g t. 6.5.2 Dinh l Bochner. iu kin cn v hm g(t), t R lin dng.

l hm c trng tc ti t=0, g(0)l Chng minh,

ca phn phi xc sut no l hm g(t) v xc nh

T gi t h i t , g lin tc t i t = 0 v bt ng thc

(6.13) suy ra g lin tc u . Do nu z(t) lin tc v k h tch th / g(ts)z(t)7)dtds > 0 (6.14) exp{ t itx}
2 2

v hu hn (theo n h l Pubini). N u chn z(t) th ta c


1

9(t -

) e x p { - e ( + s ) - i(t -

s)x}dtds

h u hn v > 0.
t s = u, t + s = V, ta c / = e~ y/2Th(x)
l

vi

h(x)

: = / g(u)exy>{

* ' ^ 2

iux}du>0.

D d n g t h y r n g h.(x) k h tch trn M v


<p (u)
e

:= g(u)exp{--^-}

.2.,2 * X

/ T J

e h(x)dx.

lux

202
h(.T

Cho li -- 0, t a n h n c f N h vy. c t h coi /', ( x ) n o . Cho


F. +

4p-dx

1.

l h m c t r n g ca h m phn ph: 0 l i m )((li) -- ( ) .

T h e o n h l 6.4.1 v g i t h i t # lin t c t i 0. S U Y ra g(u) c t r n g ( n g v i h m p h n p h i F l g i i h n y u ca k h i f. > 0). i u k i n c t h i t l p . i u k i n c n l h i n n h i n . 6.6 Mt vi nhn xt v hm c trng ca

l h n >f

phn

ph

nhiu

chiu cha
1

H m c t r n g ca vc t ngu nhin c t t c cc t n h ( v i s t h a y i c h t t t r o n g p h t b i u ) n h k t r n vi hm Xi.... ni


EX[

t r n g ca p h n p h i m t c h i u . cho

c b i t . g i SI (ln' h]

. x

l vc t n g u n h i n sao
m

v i s n g u y n

no d. E | A \ . |
Ji

<
hu
n

oo.k
hn

. . . . . T.

K h i moment hn
chi s ) (p\,.

.X'

. . . x%"

vi mi b a

. . .]>.

m \p\ : lin t c

J>\ -{- J)

< lt. N g o i ra. t n t i c c d o h m iri

v i t t c c c

C)

|p| < TO. v

'.VI

'n ' , )i

-=

2^

5]

EXf>....V-ff

.../,"

I ..(

l'Hs< y. |/| | / ) | ) I
,9/tIp.

',,1

"li"

0 la n h n (burr
, ,_
x

l ).15):
,
, ( U f i

"

^ S r ^ T f v ( / . ./..1.

^n r

2 0 3
6.7 6.7.1 P h n p h i chun nhiu chiu Mt chun. N h b i t , vc t " (A'l x) c

p h n p h i c h u n n c h i u (xem v d 3.10) n u h m m t ca n c dang

/(') = " 2 ^ - " ' . ' ^ ' - "<>('; *' '


n = 1 7

".l}--'- e R
1

(6.17) t r o n g / = ( a j ) l m a t r n i x n g x c n h d n g . T a xt

x e m h m c t r n g c a X c d n g t h n o . cho t i n . ta k h i u X R" l v c t ct X = (xi,..., x .


n

N h vy a = ( a i , . . . , I ) '
n n

v A r l t c h h a i m a t r n c n t c h ' v h n g t r o n g R (x.y), x . y e R
n

c v i t l

. sau: (H.18)

L c , (0.17) c t h
v i t n h /(.<)

-^exp{-I(,l(.,-a).(.,-a))}.

V .4 l m a t r n i x n g v x c n h n g n n t n t i nia t r n trc: c h u n c sao cho (ch

\
d

CC

= D
Vo

> 0. ---

ri.

...

dn

t X

Cy,

C. Lc - o ) , (./ - a ) ) = i ( C a , C y ) i(,1C//)'(Cy) -.(i4 V <";/)

i(t. .r - a) -

{A(x

== i ( C . s ) ' ( C / ) .

/ACy

204

T
<px{t)= (
M

'- 'f(x)ix

C)

(fi.ia;

J " vi u,(t) =

(An^^l
(27T)
n / 2

7 "
R

n.y)-wv y
d

T--1 V 27T J R

^
1

= e x p i - ^ ' D - ^ } =.-. e x p { - ' ( C M C ' ) " * }


S

= ecp{-M- }. T v (6.19), ta c t .1/ A~ ,


l

^A-() exp{i(t,) ta nhn c

(A" i-n

j -() = e x p { i ( , a ) - ( M , ) } A

Nh vy, ta c kt qu sau. 6.7.2 inh l. Di vi vc t a R


n

bt k v ma trn i

X-ITI

xc nh dng M cp T tuy , hm <p{t) = e x p { i ( t , u) - ^ ( M / , t.)},te / /lm c tncng ca phn phi chun A(u, M) tng ng c cho bi (6.18), trong A = R
n

(6.20

vi hm. mt i

205

B y g i t a h y g i i t h c h ngha x c s u t ca p h n p h i ( h u n ri c h i u . G i s X (6.20). M = (>,,) V ( X i , . . . , X ) v i h m c t r n g >(t) c d n g


n r r V

ln</>(0 diu
\(p(t)

d)

d \mp

if

d ip

if'
1

dip
dtit

dip

dt ' di If di I
k

dtkdt
TTHjtitj

du

va

= ^ t
k -.

cho n n

t*

(=0

-41

( xem r n g t h c ( 6 . 1 6 ) ) . T

n<p(t)

covk,

Xi)

= EX Xi
k

EX EXt
k

atkdti

rt

ki-

(-(]

N h v y t r o n g (6.20) a (EXx.EX ,...,EX y


2 n

c n M c h n h l n i a t r n covarian ca X ngha l M (rov(,Y ..Y });:


; ;

,.

V c t X c p h n p h i Af(a, 6.7.3

M)

c n c g i l v c t Gauss.

B y g i t a x t c n g t h c (6.20) v i M l m a t r n suy b i n .

x c n h k h n g m . L i u ip{) c cn l h m c t r n g n a k h n g ?

206

g i i q u y t v n n y , t a t . M, = M f j , m a t r n n v c p n). R r n g , v i m i X 6 R , X ^ 0 ta c
ri
x
n

e. > 0 ( y / 1

x'M

x = X Mi

+ e]P

> 0.

Vy M

i x n g , x c n h d n g . T v n h l 6.7.2 h m

^():-exp{z(/,a)-I(M M)}
f

l h m c tnrng. ng t h i

lim v> ()

- (0 = e.xp{i(,a) -

^(AR/)}
l h n

v y?() lin t c t i 0. D o . theo n h l 6.4.1. ip(t) cng

c t r n g c a p h n p h i n o t r n R " . V c t X v i h m c t r n g n h v y c n g c g i l v c t Gauss. C c t n h t o n tr c y chi ra r


n g a = EX v M - (cov(Xi, Xj))'; .

Xt ( M ) - E [ E L i ( ^ A - - A - ) A - ] "

D(A\) >().

N u A7 c h n g r ( r < ri) t h c mt. c c h i b i r i t h c h h ] )

A-

d a d n g t o n p h n g (MI, ) v t r c c h n h

(MM) x>**

207

T . v i m i k > r, ly w sao cho 7 i


>

=--(' ,...,W) = , thay vo ta c


2

p ,

- 0 vi j ^ fc v

E I ^X,-,,,)(
L -

0:

fc

= r + l"

n.

N h vy
n

^(Xj
j=i

a j

)C

j k

= 0;

k = r +

l....,n

vi xc sut 1. Ngha l X tp trung xc sut trn siu phang /-chiu c xc nh bi T r p h n g trnh


ri

Cjk(xj
j=i

- a) = 0,

fc

= r + , . . . , n.

. 7. 4

Tng

quan

gia

cc

vc

Gauss.

Gi s X v K
+

l hai vc t ngu nhin Gauss vi gi tri trong R" v R'" t n g ng. Xt z l vc t ngu nhin vi gi tr trong R " " ' c dng

'-{
K hiu M. My, Mz l cc ma t r n covarian ca X, Y v z t n g ng cn M.Y l nia t r n covarian ca X v V ngha l - EX)(Y - EY)' = EXY' - (EX)(EY)' . MA- Y = E(X Lc / M y
Mx,Y

V M\.

My

20*

6.7.5

nh

l. Nu X, Y l cc vc ta Gauss c lp th z li , nu z l vc t

cng Gauss

l vc t Gauss v M Y 0. Nguc v M y 0 th X v Y c lp. Chng minh. G i s u R"\v <Pz(t) ^ z ( ) = exp{.(u, ) + (a e R


m

v t = ( " ) . K h i n u X v (6.21) i u) - ^ ( A f T . .)}


K

Y c lp th ^x{u)ip {v)
Y

l 6) - (Mu, EX.b

(6.22)

EY).

tc l z c pKn phi chun. Ngc l i . nu z l vc t Gauss v M.X.Y 0 th /?z c dng (6.22) v do thoa m n (6.21). V y * v Y c lp. 6.7.6 inh

l. G i s M khng suy bin. Lc E(Y\X = = x) = E V I- My.A- A f ( a : - E X ) .


c = M K X M ^
1

(6.23)

Chng

minh.

'

CA'.

R r n g z l vc t Gass v M :-- E(Y - CX)X' -= My.x - M.V --- 0.

Theo nh l 6.7.5 , Y v ' c- lp. T (l K{\X - x) E ( f C*X|X = x) - E F I 6'x = E y - CEX I r . f E V I (.' - SA').

209

Bi

tp = - l = \x = 1| = 1/2.

1. G i s X n h n g i tr - v v i F\x T n h h m c trng. 2. G i sir X i , X2, , x


n

l c c b . n . n c l p c n g p h n p h i :
- l

F\Xi

= \X
n

li

1/2. x .
n

X c ( l n h h m c t r n g ca 5 3.

= ATi +-----+-

C h n g m i n h r n g h m c t r n g l h m c h n k h i v ch k h i thoa m n 4 0 ) , x R.

h m p h n p h i t n g n g F(x) /(./) 4. C h n g m i n h r n g h m

- F(-x

p (t

^ r ^
k=(

a If COS ki

v h m

A-=l ( l y r/, > 0, y^a*


1

l c c h m c t r n g h y x c n h

cc

p h n phi t n g ng. 5. G i a sir ( v ( 0 ) , > 1 l d y h m c t r n g v (JJ) l d y s k h n g m v i Y2i> ' - C h n g m i n h r n g h m Y^Pk-Pk-)

cng

/ l h n ) d c trng'. 6. G i s
p(t,a)..n

6R

thoa m n cc i u k i n :

a) v i m i ( c n h . >(., ) l h m c t r n g , b ) v i m i / c n h , )(t, .)l o c .

210 C h n g m i n h r n g v i m i h m p h n p h i F, g(t) l h m c t r n g . 7. F(x). G i s ( f ( t ) l h m c t r n g v i h m p h n p h i t n g Chng minh rng cc h m sau: ng = >(t,a)dF(a) hm

5Mi);Kt)|V *

( t )

- U > 0;

^ - ^ y -

cng l cc h m c t r n g . H y xc nh cc h m p h n phi tng ng. 8. G i s F(x),G(x) l c c h m p h n p h i , f(t),g(t.) rng g{u)dF{u). l cc h n

c t r n g tcmg ng. Chng minh f(t)dG(t) =

9 . G i s i f ( t ) l h m c t r n g , tt > 0. C h n g m i n h r n g h m a g(t) c n g l h m c t r n g . 10. = ; J

ip(n)u - du

a) B i n n g u n h i n X c m t

f x ) = ff (

\ - i

0 - -a ) a

vi 1 * 1 <a
v i \x\ > a. X

{ 0 C h n g m i n h r n g h m c t r n g ca

rt0

1 cos at 2 . - ^ - .

211 b) Bin ngu nhin Y c mt cos ax


g(y) =

Chng minh rng hm c trng ca Y l \ 0 vi || < a vi || > a.

l>(t) =

c) S dng nh l Bochner, chng minh rng hm )(t) tun hon vi chu k 2 v ip(t) ||/ vi < a cng l hm c trng. 11. Gi st X v y l hai bin ngu nhin c lp vi cc hm phn phi F v G v cc hm c trng / , g tng ng. Tm hm c trng ca X.Y. 12. Gi s F l hm phn phi vi hm c trng ip(t) tng ng. Xc nh hm phn phi G(x\...., x ) tcmg ng vi hm c trng
n

(h,...,

n) = >(t + +

*).

13. Gi SX\,X2 a) Xi ~ ( n i , p ) , i b) X- ~ P(Ai),


= c) -V, ~ Q(a p),i
it

c lp. Chng minh rng = 1,2 = X i + x ~ B(rn + n ,p) , 2 => x .+ *2 ~ P(i + A ) = 1,2 => X i + x ~ (c*i f Q , p )
2 2 x 2 2
2

d ) X, ~J( ,f),i
ai

= 1,2=*

Xi

{ X ~N(a\
2

+ o , < T ? + jf)
2

bng phng php hm c trng. 14. Hy cho minh hoa bng l thuyt xc sut, cc ng nht thc sau: sin/2 sin n /2 cos ' 2- = / - A I COS2* -

11

212

1 5 . G i s (X) l d y c c b . n . n c l]) c n g p h n p h i v i h n i d c t r n g ~p{t). v V l b . n . n n h n g i tr n g u y n ( l n g v dc l p i v i d y (X). T m h m c t r n g c a X\ i X-2 \ I ,, theo f (t,)vk c c pit t r o n g P | i / - fc|, - - 1.2,...

1 6 . G i s

l h m d c t r n g . C h n g i n i n h l n g R*(2 t))
n 2
n

) - Sty>(t) > 4 - " ( l -

b) - b ( ) |

> 4( - I v ( 2 ) | ) . = 1,2....
< bai 6 R.

1 7 . H m c t n r n g (/?(/) c g i l t p h n n u v i 0 < c k . t n t i h m c t r n g >c{t) sao cho ~p(t) = {p(Ct)<pc-(1)J C h n g m i n h r n g sf(t) ^ 0,V e R. 1 8 . G i s X c h m c t r n g <p(t). C h n g m i n h r n g a) X c p h n g sai h u h n k h i v ch k h i t n t i c

> 0 v dy

(t,) c R, t

-* 0 sao cho \ip(t )\


n

> t r ' . > 1:

b) n u tn t i d y (/)

c R. / > 0 sao cho


0 in 00)

l ^ i l l

t h A" h u chc c h n b n g h n g s. 19. Chng minh rng nu


-

l h m m t n g v i h m ( l i

t r n g i>) - e l ' l ( 0 < tt < 2) t h / b c h n . 20. G i a s f l h m m t c h m c: t r n g i . C h n g


2

minh

r n g n u J f (x)dx

< oe t h

f' (r)x=
2

/ 5

y^di

J li

2 1 . C h n g m i n h l n g n u X l h . n . n n h n g i tr n g u y n v i h m c t r n g ^)(/,)th F\x = k

^-

b- >(t)dt,

itk

li -

0, 1 . 2 . . . .

21 a 2 2 . G i s b . n . n X c h m c t r n g >p(t). C h n g m i n h rng

a) p\x

- x i = l i m 27

I v(t)tr dt,
T

itT

b ) n u X c p h n p h i r i rc n h n c c g i tr ./]../'2.. . v i ccx c sut t n g n g P\. P'2- t h


oe y

P
A I

.fc\/_,>>f'"'

/ _ /

23.

( i n s (A") l d y b.n.n (lc l) c n g p h n p h i v i g i M .S' *


1

nguyn.

( X .
n

C h n g i i n h r n g n n ' k h n g p h i

l h a n g su V(V x c - ' . t

1 th i 0.

lTiisupPI.S. " h 24.

C h n g m i n h r a n g u n /' v ( l ci- h n ) ] ) h n p h i v i c c

h m dc t r n g t n g n g ^ v 0 th s p - ( . ; ) - ,(./)! < .
7 7

/
. / - - X .

'

\dt.

NI (lc b i t F v (7 c nit ( l /' v / t n g n g t h supi/(.r) -r/(:r)| < -- /


.1

M(0

- < >(0K
dc

.tTr , / R

25.

Gi

V !;'| CH- 1).11.11 v i g i

tr n g u y n v c h m

t r n g ?, t) t n g rnt- ('liii ni i n h r a n |P| A" A-| - P | V Ail <TZ

Slip

If

Win

0{l)\<ll.

214

Chng

7 PHN PHI LP

CC NH L GII H N THEO CA TNG CC BIN

NGU NHIN

K o l m o g o r o v t n g n i : g i t r c h p n h n c c a l t h u y t x c s u t l c c n h l g i i h n . L u t s l n , n h l Poisson v n h l g i i h n t r u n g t m l n h n g n h l g i i h n q u a n t r n g n h t ca l t h u y t x c s u t . c n h i u n g d n g t r o n g t h c t i n . C h n g n y d n h cho vic n g h i n c u c c v n d i d n g t n g q u t b n g p h n g ph}) h m c t r n g . C h n g n y c n c m t s k i n thc: v lut, chia c v h n v l u t n n h . 7.1 M t s b t ng thc ng thc sau:

Sau n y t a s s d u n g n h i u l n c c b t () N u Re a < 0 t h |e
a

l i < lai, \e
a

le" - - n | < n | / 2 .
2 2

- - a - a < ,k = ,

/ 2 \ < IM ' li. li) 111.

( 7 . 1 )

(b) N u K I < l.\b .\


k

\a\(!2

(in -

b]b'2 . 6,,|

<

i' '

^-

kTht (a) T a \e vy thy


n

li = /

e'dt\

la

e'*"Hn\ < \a\

v \"'\

< 1.

215

- toi --- I /

(e

)dt\

-= \a

Jo

(e

a n

l)du\

<

Vo < |cv |
2

/ Jo

udu

, 2 / { J - t)dt

l e " - - a - 0,2/21 =
a (b) t (e Jo
a u

- au)du\

< \af

7.0

fe

A = [ai,
k

Bk^b.
i=l

1=1

Vy B u i = (-An- 1 - n - l ) a < |,4 _, n n

+ (a

6 )B _i|
n n

ri

B _i|
n

+ \a -b \<...<J2
r n

fe = i

M -

T (7.1) suy (<)

ra

|e

i t x

< min(2|x|, - ) < 2/)I()I(Z), max(||, / ) v '


2 2

(7.3)

t r o n g h(t) (d)

- min(|ic|, X ) , (:r. 6 R ) .

le**' -

- itx
2 3

+ ^ y - l < MOsto*)
g2(x)
2 3

(7.4)

t r o n g d /?. () = m a x ( , | | ) ,
2

= m i n ( x , | x | ) , X, 6 R. tu

7.2

i n h l Poisson v t c h i

G i s (X,.) l d y b . i i . n c- l p n h n g i t r n g u y n ,
P|A', = l p,
k

Vk -

nXk

- 0]. * > 1

2 (i

i
\
k

e ~

= X+--l. |P|.s;

+X

, = P\+--thc
T

+ Pn, (k, ) sau


r

. -

0. 1 . .

inh

Ta c bt dng -|-P(/,-,A)| t

<5>? 2]T
+
i < X t i<

9jl

OA....

(7.5

Chng

minh.

= Ee

*>*() = PA-e" + ( - pk - Qk) + 7*a*() = +Pfc(e - 1 ) + 7 * ( a * ( t ) - 1).

( l y CIA -() l h m c t r n g c a b i n n g u n h i n c g i t r n g u y i K h i u Y l b i n n g u n h i n c p h n p h i Poisson tlia) s A. K I lo


n
k-..l

T
n n

ks(0-f(0i

in

-n

e P f c ( e

"~ i--

r
/

r =i

A j ) f l u n g b t n g t h c (7.2). l a c

kO-i'OI^UC)-^ '"
?

1 1

!\ )\<-

Y. ' ""k.

Jn

- l*(<"

) -

>it,(ctk(t)

s ;.
A I

l i ' . 2>
t i

i>'i^nr

'n'

(,-=

T |P[.V k - P(k, A)| \ * e - ^ ' b s j t ) 4>(t))dt\

^
r

M
r

ri
a

1 2

X > XX
*--1

CV . 1. T r o n g c h n g m i n h , ta s ( l n g t n h cht sau: n g u n h i n n h n g i tr n g u y n t h n n X l b i n

.... k]_L

|'

,-'Vv(0rf/.

C h n g m i n h i u n y k h n g c g k h k h a n . 2. K h i p,. = p, < 7 f c p t h i 6',, c p h n p h i nh t h c P(.v - -) & ( & , n , p ) --= c*p q - . rng


k n k

0,1

7/

Yu. V. Prokliorov chng m i n h y \b(k. rp)


A(I

2 - 7 T . | < rnin(2. ).
A

trong

7T*.

Jj-. A .Si/.

IJI.

v (lt

b ( k . n . p )

0.

V- >

/.

rvn /7:/

i;e

//<;/(.

S e m i o n D e n i P o i s s o n (21. ). 178] - 2"). 1.1 8-10)

l n h V t l - C hc - T o n hc n i t i n g n g i P h p . v i n s V i n h n ln] khoa hc Paris (1812). Paris. T i y anh sinh vin s.

s. D . Poisson sinh

1*11 i l l

hie ( v n g L o a r a ) . n m 1798 v o hc t i t r n g i hc Mch khoa ) . Poisson i r c p. L a p l a c f . .). mnh. Lagrange v c c g i o s k h t ' c h n b i nang l c c a

218

K h i kt t h c khoa hc. anh c gi l i tr ng. T n m 1816 ng l gio s ca t r n g i hc Soorbone. i vi l thuyt Xc sut v Thng k ton hc. s. D. Poissoii ('hng m i n h nh l n i t i n g v lut s ln ( m san ny c mang rn l l u t Poisson). Ong chnh l ng i u tin s dng thut ng "Lut s ln". s. D . Poisson ir c b u lm vin s danh d V i n h n ln khoa hc Peterburg n m 1826, ng cn l vin s ca nhi u vii h n lm khoa hc ca c h u A u v chu M . Tn c a s. D. Poissoi c t cho m t ming mi l a trn m t trng. H qu. Gi s cho dy tam
X i n , X'n,

qic
n >

. . . . Xnni

sao cho vi mi TI, dy Xin lp nhn gi tri nguyn. Kh


qkn
k - r l

Xan nu
P

l cc bin ngu

nhin

-> 0.

khi

oe

th
T(S k - P ( A - . A) i)(n oe)

trong

d
Sa k

X,..,]>k,,

W\Xkr,

1|

krt

---- - p A - \x

krl

-= <)|,

kr-

219 7.3 Lut s l n v i cc b i n n g u n h i n d c lp t u y Gi s vi ri -- 1,2,... c n h X\ , c lp v EX = - 0. -=


n kr

X-2n n.

Xun l ct: b.ri.11 (7.6) ri > thon

inh l. Gi s dy tam gic {Xkn,k mn cc iu kin trn v n M := ^ E m i n f l X f c n l , fc=i i vi r ( 1 ; 2| n o . Khi


n.

- ,... , n},

\x \ )
kn

0.

(7.7)

s
Chng minh.

x
fc=i

kn

0.

(7.8)

T (7.2) v (7.3) suy ra


t n
1 1

kv(0-ii

in^ "-]! ^
A : *A

< ^ hVI

|E(e."- - DI
Yt

52 | E ( e
:

fA

' " - -

fc

itx, , )\
r

fr

< /M(0E.7I(XU
,- -

'M(')M-0.

( (ly h,, ng vi r - 2 ). f f gud 1. Ci .S7 dt/ {Xkn,k ^ E |


A--=l
t n

, . . . , li}, n > /i m n f7.,) (7.9)

| < C < x ,

2 2 0
L\{ )
(

-.- ^ E O X A - J / H . Y ^ I ^ I H
1

< > ( < > 0).

(7.1<>:

Khi d s
5

in.
Ta c. v i 0 < < tuy .
n li

Cii

minh.

< ^E(|X,

7 (

|./|| ,|
A

> f

] ) I

5>(|**r/|.Y>|<,|)
.' -

< L,,(0 + f -'.C'. V f b t u y . I ( V ) * 0 nn v phi ca bt n g thc tru c l i u l m n h o t u y . T d v n h l 7.2. t a c d i u C H U c h n g n i i n h . c H


k.

qu
Khi d

2.

Gi x (X,-) l dy b.n.i
vi - 6 (1: 2| no d ,

dc lp v EA*i- =- 0 vi

licit-

"

lim - y
ri.-X /( *

Emin(\x .\.,\x .\ /n - )
k k

0.

(7.11

k -

lu

,, .
Chn ( minh.

s
Dt

-Vi XU

-* ().
/ V . L c (l (7.11

li

"*.,,

A";,/f.

tcrng (Imnt; v i (7.7). ff g?/.d ,v. <7/ s (Xi, ) (m lp cimtf phn phi -* 0 v (7.12

E(.V, - ' ' ' . / . . v , - . , | > . | ) ('<// r/ f > 0. A7;/' r? A'| i I A'
H

li.

dy

li

- E A ' i .

221 Chng minh. t Xkn = ) k < n. Lc (7.12) t n g

n g v i (7.9) v (7.10). H qu 4 (Lut s ln Liapunov). Nu vi r ( l ; 2 no

^E\x
kth s
n

0. H i n nhin.
(Xk)

Chng minh. V

d.
E\x
k

Cho d y cc b.n.n c lp - EX \
k

v dy s (afc) sao cho


n

< c,

k = , 2 , . . .

(C - h n g s ), a

-> 0.

S dng h qu 2. suy ra dy (ukXk) t u n theo l u t s l n (LSL). Thc vy, c t h coi rng EXk 0. Ta c

ri

J2 (\akX \,\a X \ /ri)


k k k

Emin

< 77. fc=l

TY A !

J2E\a X \
k k

c
< 7 '

Va*!.
/

(7.13) M t khc, v a/,. > 0 nn

-Y>,
fc=i

->0.

T . t (7.13) v h qu 2 c i u phi chng minh.

By gi ta chuyn sang trnh b y m t trong nhng t h n h t u c sc n h t ca l thuyt xc sut. 7.4 i n h l gi"i han t r u n g t m Xt dy tam gic (Xn, 2n; , X ),n = 1,2,... gm cc b.n.n sao cho i vi mi n, cc b.n.n Xin, X'2n; ) xnn c lp
nn

222

EXkn

= 0, (k 1

T)

Y D ( X
t

) = l.

(7.14;

A-=l

t
n

= ]T
fc=l

kn<

'n

= D(Xkn),

k <

n.

7.4-1 inh l. Gi s {Xkn-k = .... ,n},ri 1.2,... l d} cc bin ngu nhin c lp thoa Tun iu kin (7. l). Khi nu vi s > 2 no ,
ri

Mi '

^EmmiX^ .\X \ )
kn

(7.15

k=i

th Fs(x) evi // eo r G R.

*(*) = -4=

c-^rfi

(7.16

Chng

minh. c ( 7.16) ta ch cn chng t r n g n 2


n

vs [t) = l < P k
n

( t )

eR.

22-

Ta c
n n
TI

\l^Pkn(t)-e-^\
A I ri 2 A M

\[kn(t)-c-'
k

< > * ( / ) - e-'^|


A =-

( theo (7.2))

<

|E(e"- *" - - I t x

^L)|

^ j e - i ^ - - l +

!fL|

< ^ E ,
A- --

( f +
fc=

^ X!

4 ) )

" < h 2 ( ) V

t 02 (I AVn I) i - g max Tjf. ,


f

Din sau cng n g v M > 0. cn li phi chng l


max
A'<
li

'

ri

0.

T h t vy, vi 0 < f- < tuy ta c ; ,,


2

\x \
kn n1

< e) E ( * L | X
A

f c n

| > c) > f) >

< e + E(Aj?
2

|A- .| > 1) + E ( A " L . >

<

f.

f E(,Y |A-, >


A ; r i

1) 4 - L U

|.Y,,| >

0 (7.1

<,2

_LETnm(^ .|XA.r,n.

224

T , Rim m a x L < F [ IrrA/, , = r .


2 ( 2) 2

k<n

f. ~

ri

V f > 0 ty

V.

n n lim max

0.

Nhn xt . Trong chng minh cc bt n g linh- (7.17) ta hi vi ,.s > 2 v 0 < < 1 tuy E(Xl,\X \>
hri

c) < - ^ E n . i n ( A - , , i A ' , r ) .
(

T d

A-

T bt a n g tlnrc trn suy ra rng A/<


2 ;

-0 /

iie rtd 1. (Dinh l Lindeberg) Nu dy {Xkn.h c lp thoa mn 7.14) v iu kin Lindtbery


L \ f H i ) ( ) . (V > 0)

(7.19

th / s, (./) - * ( . / ) en then ;/;.


r

Chng minh. Ta s n h t rng (7.14) v (7.19) suy la (7.l) sau d s dng (lnh l 7.1.1 ta r kt lun. au tin. vi .s > 2 vi 0 < f < ; ta c / 7 A/<>
2

53Eniin(,YL-|A* r) < k=
fr

ri

ri

< Y,E(x' ,\x ,,\>


n k

<) Y,E(ix*r.|AV|
2

< r)

<4

2 ,

(0 + *- -

225

lmMp
n

< f"-'

I i r a 4 ( c ) =- f ~ .
ri Mr,
2 )

Do

>

0 n h t u y n n ta c l i m
r

0.

M n :c/ 2.
a) T n h n x t v c h i n g m i n h t r n ta t h y n u (7.14) t h o a m n t h (7.15) t n g n g v i i u k i n L i n d e b e r g . b) G i s (Xt) hu hn. t
ri.

l d y b.n.n c l p c k v n g v p h i r n g sai

^(x -Ex )
k k

: = ^ -
n

. B =
fc=i

{x ).
k

Khi . nu vi

f. >

0 b t k

'"

t h F . 0 ) - <t>(x).
s

T h t v y . chi c n t

Ai,,: -

EX,
. .

J-

ri.

khi . dy

{ X

. k

= ]....

.ri}, li > t h o a m n (7.14) v (7.19)

v k t l u n t r n suy t h q u . (') N u (Xk) l d y c c b.11.11 c l p c n g p h n p h


i v i ' k
2

v n g chung l a, p h n g sai chung l ,


X

th
~

Q*

nn

226

C phn phi h i t u n p h n phi chun - V ( 0 , 1 ) , t c l


lim
n >

sup
oo<x<oc

\F (x)
n

<&(x)| ~ 0,

t r o n g d F (x)
n

l h m p h n p h i c a S*, v *(*) = 4== e-*


2 / 2

d.

v27T J-OC

Q u v y , i v i d y v e > 0, L ^ ( f . ) = E[(X
l

- r i ) , I * ! - ai > en\-+

0.

C n b i t r n g t c h i t ca n h l g i i h n t r u n g t n c EXil
3

cho t r o n g b t n g t h c < oo t h i sup


-oo<x<oo

Berri-Essen,

c t h l : N t

\F (x)-9(x)\<C.
n

MizMll
V n

t r o n g c l h n g s sao cho

<c<
d) p d u n g q u a n t r o n g . t Xk 0

0,.

T a x t t p h ] ) t h B e r n o u l l i i

l p v i x c s u t t h n h c n g l p. K h i u A l b i n c t h n h c n g

n u A x u t hin t i php t h t h k n u A k h n g x u t h i n t i p h p t h t h k\ k , ...r,

T a t h y ( X k ) l d y b . n . n c l p c n g p h n p h i ch n h n h a i gi. t r 0, sao cho P(Xi = l ) = p ; P(Xx=0) = g = l - p ,

227

v n(A) = X +--l

l s l n b i n c A x u t h i n t r o n g T, p h p t h B e r n o u l l i c v i x c s u t t h n g c n g l p --- F(A). Khi , ta B t n g t h c B e r r i - E s s e n cho

lp

^
-oc<x<oc

iF. -( )i< .d<L,


w I c

VP9

V"W

trong F

l p h n p h i ca n(A)

np

T y d d n g r t ra i n h l g i i h a n t r u n g t m M o i v r e - L a p l a c e : v i e > 0, ta c

p / | ! ! ^ l _p| < \ ^
n
e

^(ey/n/pq)-^(-ey/n/pq).
1 /2),

C h r n g p g < 1/4 ( d y b n g x y ra k h i v ch k h i p = ( = do : Q(en/pq) - * ( - t \ / / p g ) ^ 2>(2fV") q k h b) 1.

T u y n h i n k h i p k h b (hay thc

th do b t

ng tm sau:

Berri-Essen, ta k h n g n n d n g n h l g i i h n t r u n g

M o i v r e - L a p l a c e t n h x p x n h v a n i t r n . G n y n g i ta ch
ng minh c c l n g m

/|I^_ ,|> }<2 - - .


2 2 7 f e

C n g t h
c n y r t quan t r n g , v n cho t a c c h t n h T. l n g x c s u t c h a b i t p ( k h n g c n g i t h i t p k h b hay

c gn

228

1/2) b n g t n s u t n(A)/n.
p

C h n g h n , v i TI = 5.000 t a c -p\ < 0 , 0 2 } > 95%.


'

{ |
TI

T n h l g i i h n t r u n g t m M o i v r e - L a p l a c e r t ra Lut s ln Bernoulli: lira


noo

p/|^il_p|
77,

<

t c l t n s u t n(A)n dng bt ng thc

h i t u t h e o x c s u t t i p. Chebyshev

C c h n g i n n h t clnrng m i n h L u t s l n B e r n o u l l i l

P { I ^ - P | <
T,

} > 1 - ^ > 1 ne
2

2nt

N h n g c lng n y khng t t . Chng hn, khi d n g c lng n y c h n n sao cho

p { | ^ i l - p < 0,02) > 95%,


n t a p h i l y ri = 12.500. Trong khi , n u d n g x p x i theo nh T h t vy, theo nh l M o i v r e - L a p l a c e , t a ch c n l y n 2.500.

l g i i h n t r u n g t m M o i v r e - L a p l a c e t h k h i ri k h l n t a c

_ p\ <
a

> 2*(2e0) -

D o d v i Xa sao cho 2<>(x ) = a t h c n c h n T l s n g u y n n h n h t t h a m n b t n g t h c 2e. a = 0,05 th x


a

> x.
a

T r o n g t r
n g hp Tuy

1,96 n n v i 6 = 0,02

ta c n -- 2500.

n h i n , c c h n y k h n g t h t c h n h x c , b i l t a c h a b i t r. b n g bao n h i u t h m i d n g c x p x theo n h l M o i v r e - L a p l a c e .

22!)

V n c h o n c v Tm sao

mu. cho n(A) p\ < t > a. Theo b t

T r o n g t h c t t a t h n g q u a n t m n b i t o n : cho t r c
a . T.

r. c g i l sai s, a l t i n cy, n l c m u . n g t h c Chebyshev t h c n c h n [4c a


2

+ 1.

T h e o n h l g i i h n t r u n g t m t h c n c h n

V ( a f
4(2 T h e o b t n g t h c tri t h c n c h n n(2/a) l t ni ( )
77.2(0:) 1.

+ 1.

Af a

4fi

113(a) =

ln(2/q) 2c
2

l p h n n g u y n ca x ) . N g i ta c h n g m i n h r
n g

lim

li

ria)

i)2(

co,

' ( M ; . ( ' 0

VI

t/i/c/ v lch s. L u t s l n B e r n o u l l i do n h t o n hc .lames

B e r n o u l l i ( n g i T h y s) c n g b n m 1713 t r o n g p h n t h t t c

230

p h m "Ars Conjectandi" ca ng, n h n g v i chng minh kh v di h n nhiu so v i chng minh dng b t n g thc Chebyshev. nh l gii h n tF>ung tm i vi cc php t h Bernoulli ( i x n g : p 1/2) c lp do n h t o n hc de Moivre ( n g i P h p ) c n g b n m 1718 trong cun sch "The Doctrine of Chances''. T t u i 18 n 21 Moivre b t P h p v c ngun gc o T i n lnh. Ra t , ng r i P h p sang A n h . T i Anh ng lm gia s cho cc gia n h q u tc. V o t h i gian Newton t r n h bn tho "Principia Mathematica" ca Newton cho B t c vng Devonshire. Chuyn k rng, khi lm gia s cho gia n h B t c ny, Moivre tnh c t h y cng t r n h ca Newton, v Moivre t h y rng cng trnh ny n m ngoi t m h i u b i t ca ng. Sau ng mua mt b n ca c n g t r n h n y l i x t h n h tng trang, hc l n l t tng trang khi i b quanh London t i nhng ni lm gia s. Moivre t h n g c m t cc t i m c p h ca London v t i bt u nghin cu x c sut b n g cch t n h t l c c c cho nhng ng i tham gia t r chai c c c. Moivre gp Newton t i mt qun c \>h n h t h , v h t r t h n h b n t h n . De Moivre d n h sch c mnh t n g Newton. N m 1912 Laplace m rng k t qu ca Moivre cho cc p h p t h Bernoulli (khng i xng) c lp. H qu 2 ( Liapunov). bc s > 2 hu hn v n Gi s dy ( x ) c lp c cc mmer
n

J2E\X -EX \
k k
7

" =

T, tin

>0

( 7

2 1 )

Khi Fs- (x)


N

->*(*). t Xkn = ^-J5, k < T . K h i M n


n 2 )

Chng

minh.

< In * 0

T v n h l 7.4.1 suy ra i u phi chng minh.

231 Ta va chng minh rng i u kin Lindeberg l F (x)-**(x).


Sn

K t qu d i y chng t rng i u kin Lindeberg cng l cn nu dy (Xkn: k = l ..p) nh u v hn (theo ngha (7.22) d i y).
r

7-4-2

nh

l Feller.
kn

Gi s dy tam gic c. lp = ,.. . , n } , n > ngha (7.22) suy ra

{X ,k

tho mn iu kin (7.14) v nh u v hn theo max F\\x \


kn

> e\ -> 0,
s

(Ve > 0). (x) > $(x)

l<fc<n Khi : (7.16) => (7.19) ngha l, t F

4
Chng minh. 7.4.1. ta c

2 )

(0-0,(v

>0).

V i cc k hiu dng trong chng m i n h n h l

\<p (t)
nk

- l = |E(e

t X

* " - - itx )\
kn

< y

L.

X>n
v |v*(t) - li < E ( | e
t X

fc=i fc=i
f c

(0-l|<yX>L.-
itx

( 7

2 3 )

* " - li, | *

f c n

| < e) + E(\e *

- 11, | X

f c n

| > )

< || + 2P(|Xfcn| > e ) . V vy, do (7.22) rap |>fcn(t) l i 0 k h i n -* 00 . (7.24)

232 Mt
ri

khc
li n

i n vuo - n ^
fc=l A

( ) _ i

i ^ E w > - ^"
A-=l

(t)_1

_ ^ |

^ ( 0 - l

- - (> (t)
kv

- 1)1

---.- 1

/,-1

ti

< ^niax|v?fc(0 z
2

1 ^ 1 . ( 0

A-<n

f te--

t < - - m a x | * > * n ( 0 - l i - 0. 4 k<n Do


n

ln^s()-^|^n()-l|-0. t ln>s(02 2 Cho , ta c


2

Theo gi thit ta c nn cng c

E('- *" -

i*A.

^LH

0.

23a
e Hm f(x) =
i x

1 7 5

is, lin tc: b i c h n b i 1/2 t r n R v c l n h cho

c h t : v i m i r > 0 c m t s cv(f) > 0 sao

S"P

<
t

"(f)-

|x|> Do .

Re(/(x) f suy ra .r Cho nn


2

)>ar)

v i |:,:| >

_ ... < -i-Re(fc a(f.)


i T

+ - ). 2

.r

E(x ,\x . \
n k n

>

e) < J - R e E ( e

l A

'- -

- i X ,

tt(r.)
T

U (-) < - T T M T , I -
2)

a(f)

v i moi f. X ) .

7.5 P h n p h i chia c v hn
Trong cc mc p h n p h i ca tng
S
n

tr c:, ta t h y p h n p h i Poisson. ) h n

phi (ly

suy b i n v p h n p h i c h u n u l p h n p h i g i i h n ca

X\j,

A 2 , , ,

. . .

x.v
Dng t h i c c p h n tuy .

c c b i n n g u n h i n c l]) n h n v h n . p h i u c m t t n h cht chung san:

N u <p(t) l h m c t r n g t n g n g . t h v i T > l u n l u n t n t i m t h m c t r n g p (l)


n

sao {-ho (7.25)

<p(t)

y.(t)\",

t e R .

234

Cu t h > (e" - 1) = e
A A / n

(e

i (

- 1)1

exp < it a

ah
exp

ra _ n

H In

M t v n t ra l l p cc phn phi m h m c t r n g tng n g thoa m n (7.25) c ngha g v p h n phi ca n c dng t h no ? 7.5.1 Dinh ngha. Hm phn phi F(x) u c gi l chia iti v hn nu vi mi T > , tn ti hm phn phi F(x) sao cho F(x) = F * F
n

* . . . * F (x)
n

F,: (x)

nin

hay cng vy

y, i f . ifr, l cc hm c trung ca F, F tng teng. Bin ngu nhin X c gi l chia c n hn nu F(x chia c v hn, hay cng vy, vi mi n > tn ti TI b.n.n t lp cng phn phi Xi,n
X'2 n i ) X n sao cho
n n

X\.n

X'2,,n

Xn.n

( y, X Y c ngha

l F\

= Fy).

7.5.2 inh l. Bin ngu nhin X chia icc v hn khi v ch khi X l gii hn theo phn phi ca dy tng S X\ +'X'2.n
n Tl

. .

cc

).TI.ri

lp

cng

phan

phi,

tc

235

c'hng minh. iu kin cn. Gi s X chia c v hn. Khi (l. theo nh ngha, vi mi T > tn t i cc b.n.n c lp cng phan phi X\,n,. . , X sao cho
n n

Sn

: X i , n f .. . +
F ,Y.
n

I ,n,
n

n > 1.

Suy ra Fs = F

i u kin . Gi s 5
&nm (^l,nm

X . Vi n c nh xt
"t" ~t~ ^ 2 m , n m ) "I" ~t~-

~l~ ~f~ ^ m , n m ) *l~ ( ^ - m + l . n m

~ f ~ ( ^ ( n - l | m + l , t i m + 4" ^ n m . n m ) '

t
y*r,m =

(-^(fcl)m+1 ,nm

+ f -Xfem.nm))

A; , . . . . r/

R rng, vi c > 0 (pn.m > c|)


(PVl.n, <
n

PV

l i m

> c,

Vi.n,

> c,
2

[Vn,m -c,

> c| <
m

PSnm < -c|

> <

-c|)

= p|n,m

< -r.

V .m

<

. . . , |y,

< Ps

n m

< -ne].

T v tnh tr mt c
a (Fs ) suy ra tnh tr mt c
a (Fy ) m > i - Theo nh l Prokhorov, tn t i dy con (m )fc>i sao
u fc

cho Y - i V i khi fc 00. Nhng V i , ta cng c


m k

= V2,m - - ^n,n nn

v<2,n, - i V2, . . . . n , . r

khi

' -

oe

v Ki y

= = Y.
n

ng thi, Ki. ... , Y

c lp. Nh vy

' V i ~* ^

23(i

s,,

lk

- " (theo gi t h i t ) , nn X Ki 4- . . . 4 Yn.

Kt qu diri y cho biu din chnh tc ca hm c t rng i v i phn phi chia c v hn ( t a p h t biu khng chng minh): 7.5.3 Dinh l (bin din Levy-Khinchin). Bin ngu nhir X chia c v hn khi n chi khi hm c trung ca n c dng

2 trong a G R, > (R.(R)) v A(0) -- 0.

J'

'

0. A(x) l o hu

hn no

trr

7.6 P h n p h i n i n h
Trong mc ny. ta s xe''t lp tt c r c b.n.n X theo p h n phi (nu c ) ca dy " , n > l gii hi

(7.26'

trong . () l dy hng s d n g v ( t t ) l dy h n g s no e cn 6',, - Xi -( X'2 + .. . x lin kt vi dy (A'/,) CH : bin ngai nhin c lp cng )hn phi. u tin. ta ch rng nu EX\ a. DA" > 0 v (}.,, im. b. th X ~ 7V((). 1). Nht vy. l p d cha ci bin ngu nhin c phn ])hi chun. Nu A"i c )hn phi Cauchy vi mt
n 2

237 rk b = TI, a. t h S / b
n

---- S / n c h m c
n

trng

<PS/n{t)

(exp{-i|i|})"=e-l'l

g h a l ',,,./r c n g c p h n p h i Cauchy v l p ni t r n c h a c c ).n.n c p h n p h i Cauchy. T h hai, nu X X chia d c v han l g i i h n theo p h n p h i ca d y (7.26) t h b i v

tt * oe
n

-- ri.. nbn

/I

Xi. K

-.

k =

l c lp c n g p h n phi. D.n. chia c v 7.6.1 hm ti cc Dinh c hng ngha. s b vi > han. Bin

N h vy, l p l l p con ca

lp

cc

ngu gi

nhin l n

X vi nh b.n.n nu c

hm vi lp

phn mi cng

phi li > , phn

F(.r),

trung

>(t) c
n

lon phi

0. a cho

v cc

X i . . . . , K,

X, sao bx
n

+ rin '

i . ..

hay

cng

vy
X
li,

/<'*"(./)

hoc ip(b t.)(


n

\<p(t)r.

T r c k h i p h t b i u m t k t q u c t r n g cho l p cc: b . r i . n n n h t a c n b sau.

2 3 8
B sao . cho Gi s x
n

- i X

v c cc hng

s b

> 0, (In, b.n.n

bx
n

ffl Y.
suy bin th tn ti cc gii hn hi

Khi

d,

nu
n

v Y khng
n

hn l i m b Chng x , X,
n

= b > 0, l i m a

= a, v Y = bX + t i .
n ita

minh. v

N u k h i u f . <p v > l c c h m c t r n g ca t n g n g t h e ">(b t)


n

l h m c t r n g

cia

bx + .. v
Vn.() ta

v(t)

(7.27) (7.28)

e ' v ( M ) - Mi)
u t r n m i k h o n g h u h n . G i s c m t d y con (fc)fc>i c (n) D o (7.28), v i c > 0 b t k sao cho ,. > +OC.
n

sup|v?(b0| V i to 6 R b t k . t n |'-n.J < < " v U)/b .


nk

- " 0>
V b

" 3C> oe n n v i - ln

Uk

D o , \<p

nk

( ) | - * V'(0) = ,

- > oe. T v (7.27). ^ ( ) = 1

to R t u i ' , ngha J X suy b i n . M u t h u n n y c h n g t rang t p h p c c i m g i i h n ca d y (ba) k h n g cha 4-oe. Bay g i g i s c hai d y b (7.27), (7.28), t a c \<Pn {b t)\
k nk nk

> ,

b .
nik

> 6' v 0 < b' < . T d v

->

|^n,(bn,i)| -

MOI

l * w ( w ) l -

Iv(b')|,

km,(w)l -

MOI-

239

N h vy. \(fi(b't)\

=-- \ip{bt)\ vi mi i f K , hay

b' \>p(t)\ = \<p( t =

b'\ J>\( )

] > -

n-oc.

T , Iv ?()| - v nh vy. X suy bin. Mu thun ny chng t d y (6) c i m gii hn duy nht, ngha l t n t i gii hn l i m = 6 6 [0; +oo).
n

Do (7.27) nn <Pn(b t) -> *>(6).


n

(7.29)

VI yj(0) 1. 9? lin tc nn tn t i khong (, ) sao cho p{bt) 0,


e ( - , ) . T , (7.28) v (7.29) r t ra l i m e
T
n i a

" tn t i v i mi

(, ) . Do sup | a | < oe. By gi gi s a v ' l hai i m gii hn ca ( a ) , ngha l c hai dy con (a ) v {(Imte) cho
s a o n nk

ci

fc

> a,

a.,n > '. Lc . (7.28)-(7.29) suy


k

ra

=e

te

(-6.6)
n

v do . - (/' ngha l tn t i l i m u
r

6 R.
fci<a

Theo (7.28).

V vy, nu b r, 0 th v"(0 -b i n . Mu thun chng minh r n g b > 0.


>)

t" if(bt).

v do Y suy

7.6.2 inh l. Bin ngu nhin X n nh khi v ch khi X l gii hn theo phn phi ca dy b.n.n

,
On

> 0.

Chng minh. a) N u X l b.n.n n nh th vi m i n > ] theo nh ngha tn t i cc hng s a , b > 0 v cc b.n.n X i . . . . , x c lp cng p h n phi vi X sao cho
n n

bx
n

+ 0 X i + ...

-- xn

-: s

240

hay

x \ \
bn

>!.
X.

n g n h i n (5 'n a )/b
n

h) N g c l i , g i s ( X p h i v

) l d y c c b . n . n c l p c n g p h i :

t l

>0. C h i c n xt X khng

Ta p h i c h n g m i n h r n g X l b.n.n n n h . suy b i n . L y in c n h .
S ,n = X ]
&m,n
=

t
.S'2.n
^mn

f . . . + A.
f

f . . . + A'2

^(m\)n

4" . . .

va
M,/

_ 5; , - q ,
r

.V , m

a,

"

......

m. , n

R rn":
V
' ,ri.

V
*

V
y V

A
1

V
tri

' * 'tn.n

va Y Ta lai c
n

Y',. i . . .

I V,,,,. -

V; = . . .

>..

7.30

V
"

^J L i u

~" "
r _

/ j w "... .
\
I

,,,,, .

^ 7

'

t
V
=

'-'rim
,

"niri
'K.li

b ti
m

"ni n ~
; '
1

"

7 J

"7 '-Vi

".'

"V

0)1)71.

Theo gi thit v i u va chng minh z >X,


Pm.n^n.

*m.n

Ki

' ^'1

I '' ^ ">

241

( k h n g suy b i n ) .

Theo b . tn t i
m n i

Prr, = l i m / j .
ri

------ l T n a , , 0n > 0
m n

ri

v V, f . . . +

px
m

+ a ;
m

X;

k=

,...

,n.

iu chng t X Dng tng qut

l b.n.n n n h .

ca

h m c t r n g ca b.n.n

n nh c

cho t r o n g m n h sau 7.6.3 ca inh Bin l (biu nhin ip{t) i(t) trong d, cc hng

(khng chng minh). din X l n nh vi


x

Levy-Khinchin) khi v ch khi hm c trng

ngu

n c dng

exp(j(t)) = Ha - c\t\' {\ s c,0. a thoa

+ 0-uj(\t\, mn iu v kin

)}

( > 0,
hm w (||, a) thoa

\p\ < , mn

0<

a < thc

a e R bt

k;

ng

tg w(||,a) = ,
2

nu
2

a
a = 1.

t In I I
P h n phi vi h m c trng

nu

*>(t) - e x p - c H
v i c > 0. 0 < a < 2 c g i l ) h n p h i n n h i x n g . Bi 1. tp t, Si,
n

X i 4 + x .
n

Chng minh rng vi mi dy

b.n.n

( X ) v

p>

) x > 0 h.c.c => s /n

> 0 h.c.c;

242

b)

x ^0^
n

/ n ^
p

0;

IP

c) Xn * 0 ^ d) mxXk^O^
k<n

Sn * 0 ( ngay c k h i ( X u ) c l p ); ^
T

-^G;

e) 2. 3.

-> 0

A n > 0.
A k

G i s P X i = 2 "| = 2~ ,k Gi s ( x

> v ( X ) l d y b.n.n c l p
n

C h n g m i n h r n g l u t s l n ( L S L ) k h n g x y ra.
n

) l d y c c b.n.n c l p . Trong c c t r n g h ]
n

sau. x t x e m d y ( X a) F\X b) c)
n

) c t u n theo L S L k h n g ?

= ] = X,
n

-vH =
2n
n :

7^-, Z7)
r,

P | X = 0 ] = 1 - - , n>
r

F\x
n

= n) =
n

\x

F\x
>

.., . =- 0] = l - i
r >

n > n > l

F\x = 2 \
n

\x

-2 l = ^ -2 l
n

P | X = 0] =

2*1 + 1 '

d) P ( X

= 2"] =

\X

Fx

= - 1 ] =F[X.

, li -n \
a

2" =

> l. > L a > 0.

e) P [ X = n " | = P;A',. 4. G i s ( X
n

i,r?

) l d y b . n . n c c c p h n g sai b c h n u b i se

c > 0. C h n g m i n h r n g c t h p d n g c L S L cho m i m t r o n g c c t r n g h p sau: a) x


n

c l p v i m i Xi, i {ri , T }, ri
t

=1,2,...

b) c o v ( X , ^ ) < 0 , i ^ j , c) co\'(X ,
t

Xj) > 0 u k h i \i j\ * oe.

5. G i s ( A n ) l d y b . n . n c c c p h n g sai h u h n v c TH d y s a ( 0 ) , a ( l ) , . . . k h n g m sao cho p ( X


2 u

X j )< a ( \ i - j \ )

V(i,j),

n ~ a ( ) + Q (1) + 4 a(n - l) <7? + f ; | - > 0. 7? - > oo. C h n g m i n h r n g d y ( X ) t u n theo L S L .


n

243 6. C c b.n.n a) X\,X2,... c k v n g a, p h n g sai rng


2

v khng

t n g q u a n covX,

X j ) = 0,1 j. C h n g m i n h X2
n

X i + X2 + +
b)

a ( h.c.c), ri * 00

y
-4r > 0 ( h.c.c) k h i n > oe tron": d y;, --.
2

max
'n <k<(n+\v

\x .i
n

+ X2 2
n +

f X, - (- -

n )a\;

c) T (a) v (b) suy

ra a ( h.c.c).
li.

G i s ( x ) l d y b . n . n .
n

C h n g m i n h r n g n u c s c > 0
n

v tt > 0 sao cho k h n g t u n theo L S L . 8.

< en, DS

> an

. Chng minh rng

(n)

G i s ( x ) l d y b.n.n c l p c n g p h n p h i v i p h n g
n 1

sai

^ 0. C h n g m i n h r n g
n

a) d y ( 5 ' ) k h n g t u n theo L S L , b) d y (a S )
n n

v i (a )
n

c R b t k, a

> 0, t u n t h e o L S L . = o.n > v 0.

9.

G i s A Xi,

X-2,...

l c c b . n . n c l p , EXn

iX' > 0 c n f l b . n . n c p h n p h i Poisson t h a m s A > ri Chng minh rng


1 " VA *
1

0, k h i A 00.

10. Dy b.n.n ( X ) thoa m n i n k i n


n

244

cn u(n)

{v{v).n

>

1} l d y c c b.tt.n ch n h n g i tr n g u y n
n

> +00 theo x c s u t . N g o i ra c c h ( X rng i/(n)

) v ( f ( n ) ) c lp

Chng minh

11.

G i s ( X

) l d y b . n . n t u n theo L S L . C c d y sau c t u n

theo LSL k h n g ?

) d y
12.

\x,\,\x \,...
2

b ) d y 0,1X1,0.2X2,
n

. . . t r o n g ( l i , , ) l d y s b c h n

cho. n

G i s ( X ) l d y b . n . n
n

c lp c n g p h n phi c p h n g

sai h u h n , ( c ) l d y s g i m . C h n ? m i n h r n g r n v d y (c.X )
n

t u n theo LSL l c / n u.
n v n

13.

G i s ( X

) l d y c c b . n . n c. l p c n g p h n p h i . (u) X t xem n u (x)


n

d y s d i r n g , b c h n . th khng nh dy ( a

t u n theo L S L t h c

) c n g t u n theo L S L c k h n g ? TM c lp cng p h n )hi vi

N H L G I I H N T R U N G

t s
14.

= Xi+
n

G i sir ( x

) l d y cc b.n.n

p h n g sai d n g . C h i h i g m i n h

rng

)
b) 1/2. 15.

l i m P(a < s
l i m (S
n

< b) = 0,

(ft.be

E);
hoc

< x)

c g i t r hoc b n g 0, hoc b n g

H y ch r k h i n o x y ra c c t n h h u n g . G i s ( X
n

) l d y b . n . n

c l p c n g p h n )hi u

tr:

O; l . H y t m d y s (rin) sao cho v i 0 < p < d cho ta r lim 16. sai G i s ( X


2

P|.S' < c/ V/T7] -- p.

) l d y b . n . n (lc l]) c n g p h n p h i v i ) h i r i i | 0 ( (lay | x l l p h n nguyn r a X

v E ( [ X i | )

245
{.('} : X

\x\) v gi s lim &


noc n

> OI = .
2

tnh E{{X}). 17. Gi s (X ) l dv cc b.n .M c lp cng phn phi v i k vng bng 0, p h n g sai ( 7 -- 1. Chng minh rng
n 2

/ x f 4 K
n

18. Gi s (X ) l dy cc b.n.n c lp vi cc k vng b n g 0, ngoi ra d}- X\,X-J, AV>;.. cng phn phi v dy X2.X4, . . cng p h n phi sao cho 0 < EX' < oe,
n

0 < EX'i \JDS .


n

<

oe.

Hy tm phn phi gii hn ca S /

246

Chng 8 T N G CC B I N NGU N H I N C V L U T S L N LP

L u t s ln l mnh khng nh trung bnh s hc ca c' b i n ngu nhin hi t theo xc sut. L u t mnh s ln l mn] khng nh trung bnh s hc ca cc bin ngu nhin hi ti h.c.c. Lut s ln u tin ca James Bernoulli c cng b nn 1713 (lc Berraoulli qua i ) . V sau. k t qu ny Poisson, Chebyshev. Markov, Liapunov m rng. Tuy nhin, ph n nm 1909 lut mnh s ln mi c E. Borel pht hin. K q u ny ciia Borel c Kolmogorov hon thin (nam 1926).

8.1 S hi t ca chui cc b i n ngu n h i n c lp


G i sir (X )n>i
n

l dy cc bin ngu nhin c lp xc a


n

t r n khng gian xc sut (2, T. P). t. s


oe

- X

+ . . . I x

. I

bo rng chui )T x
n-l

hi t theo ngha no nu dy (.S'.)>

hi t theo ngha t n g ng. Nh bit, tp cc. c 6 r chui Y^X (uj)


n

hi t l mt bin c thuc T - i s ui, o c x Ngha l chui ^y, ho


TI

sut 0 hoc (lut 0-1 Koliogorov).

p h n k h.c.c hoc hi t h.c.c. a ra nh ng tiu chu n hi

247

ca chui cc b i n ngu nhin c lp, ta cn cc bt n g thc sau. 8.1.1 inh l Kolmogorov. Gi s Xi,... ,X l cc b.n.n c

lp sao cho vi mi k = , 2,. .. ,n P | | S - S f e | > o <p< Khi 1.

Pmx \s \
k

>x\<

/> Chng minh. /

P [ | 5 | >x p
n

(l.

(8.1)

K hiu . . . . \S -\I
k

{aJ : |.S'i I <

< X, \s \
k

> x), k

1.2

r,

R rng A j n .4 J

0 vi i 7^ j. T
n

P [ | 5 | >x-a\
n

>53P[|S|
fc=i
n

>x-a;Afc|

>>|S -S*| fe=i


n

<a;A .
f c

(8.2) X/r)

M t khc, | | 5 - 5fc| < a| e ( X f c + i , x ) cn Ak nn chng c l


] ) vi nhau. V t h t (8.2) suy ra
T.

F\\s \
n

> .r - 1 > Y,F(A )\\S \


k n

>x(Ak)

a\

ri

> ( p) ^
fc=i

- ( - p ) P max \Sk\ > x.

i u ny chng minh (8.1).

248

H han.

qu.

Gi s Xi, X2, , X

c lp v c phng

sai hi

Khi , max|5fc > x\ < 2 P | 5 | > X n

s/2D(S )\.
n

Q u v y , l y a = y/2DS .
n

S d n g b t n g t h c Chebyshev:

8.1.2

Bt

ng

thc ,X

(Kolmogorov) l cc bin ngu nhin c lp v

a) Gi s X\,X2,... EX

= 0, D p i f c ) < 0 0 , k = 1 , 2 , . . . ,77.

/(T 7>z > 0 tuy ta c P | m a x | 5 | >] < ^ ^ . fc<n


n

(8.3

6 j iVti c mt s c > 0 n o m P | * k | < c = , fc = 1 , 2 , . . . , n

Chng

minh.

) K hiu
A = max|5'fc| > e, Au = {ui: 5 i | < , . . . ,|5fc_ <,|5fc > e}, * = 1 . 2 . . . n .
t

24!)

Ta c
TI l

k
*

Mt khc
ES = E(S
k

+ S

- S

) H

, :-.
2

= E S l ^ + 2E(S - S *.)S*I^ + E(.v - > V ) 1 U

v 5 - 5

v S V I A , c lp, E ( S

= 0 nn E(S

- S )S l
k

k A

0.

Do ,
n
2

ti

E* > ^ E S f IU, > - J > ( , 4 * . ) k- chnh l (8.3). 1)) Ta c ES'l


A

C P(A).

= ES* 2 2

> ES* - =- PM) (8.5)


k

:--ES*-c +T P(.4). Trn ta c


ri

< e, |Sfc| < |5f c_i| + \x \

< e + c, nn

fr -
TI

n v2. <
Ak

-- Y,BSll
A---1

I 5^B(6n-^)
A
li
2 A

ri

< ( r + e) ^P(.4 .) I /;(.S\,)]TP(,U)


A-.--1 *
2

<P (i4 )(c.+ o

+ >(,,)]

*.")

250

T (8.5) v (8.6) suy ra D(S ) - e F(A) > (c + e) + D(S )


n 2 n 2 1

(c + )' (c + e)2 (5 ) _
+

(c + e ) > (5 )
n

8.1.3 Chng chui

inh
n

l.

Gi s ( X ) l dy cc bin ngu nhin


n

c lp. sut.

Lc 2 X

hi t h.c.c khi v chi khi n hi t theo xc

minh. X

H i n nhin t s hi t h.c.c suy ra c s hi t hi t theo xc sut. i u c ngha l dy (S )


n n

theo xc sut. V vy, ch cn chng minh i u ng c l i . G i s


n

hi

t theo xc sut. Do , dy ( s ) cng l dy c bn theo xc sut. K h i , vi mi e > 0, vi mi > 0, < 1/2 tn t i no sac cho

F\\s

- s\
m

> e\<

/2,

> ni

> n .
n

S dng bt ng thc (8.1) vi a ='. X 2e, ta c


P( sup m<n<M |S
n

- s

> 2e)

<

- 1 - P ( | 5 M 2P(|5'M M

5 |
m

>

e)

<

5 |

>

e)

<

>

Ho-

Cho M +oo ta c P(
SUI) m<n<M

\s

- s\
m

> 2e) = < ,

lim M - . + 00

p(
m

sup <n<JW

|5 - 5 | > 2e)
m

rn. > no.

T d lira
m - t + oo

P(sup \s
rtl<n

- s\
m

> 2e) < . Nhu

V (5 > 0 nh tuy nn v tri bt ng thc trn bng 0. vy. dy (S) c bn h.c.c nn hi t h.c.c.

8.1-4

inh

ngha.

Dy bin ngu. nhin

(Z
n

dc gi l hi: t z nu

theo lut. n bin ngu nhin z, k hiu l z s Fz hay cng nhu vy, z X. 8.1.5 inh a) Chu
i l. F
z

> f z - y

l phn phi xc sut

ca

Gi s ( x ) l dy cc bin ngu nhin


n

dc lp.

Khi. , cc iu kin sau l tng X


n n

ng:

hi t h.c.c. hi t theo xc sut .


n

b) Chu
i Y^X Chng minh.

c) Chu
i Y^, x

hi t yu theo phn

phi.

Chi cn chng minh c) => b) . G i s chui Y2 X>I h i

t y u theo p h n phi nhng khng h i t theo xc sut. Ngha l dy ( S ) khng c bn (heo xc sut. N h vy tn t i > 0 v
mt y ( r n - , m ^ > i , ri ,- > iik sao cho

P(|'

n t

- SJ
m

> c) > e.

- > , (m

! oe).

(8.7)

Mt- khc, do (Ps ) hi t y u n o xc sut / lin cng compact t n g d i . Bi vy. vi 6 > 0 tn t i a > 0 sao cho
s u p P n l > 1 < e/2.

\\s - s \ > 2a\ < \\s\ > 1 f F\\s \ > a\


n m m

< z vi m i
Ngha l. h {fs-s :
m

(ni,

T).

li > UI > } compact t n g i theo n h

l Prokhorov. Ni ring, h {P.s- _.y , . A - > } compact, t n g d i . Cho nen tn t i mt dy con { P v . _,S' . A - > } hi t y u (lu

252

(lo x c sut A. N h v y . p.v T , ta c A / , v


X*t

P.V

-P.S-

_s. *p.9
)

A*a, l o xc: sut


()(B) -

/ . N h v y A = o- y
{)(B)

t p t r u n g t i 0, ngha l 0 B: li e B(R). co

- 0 n u 0 f v

ni

T h e o k t q u t r o n g c h n g m i n h n h l 6.4.2 t - sq

Pk

0.
c

i u d m u t h u n v i (8.7). V y (S ) hi t theo x c sut .

K t q u san y x c l p m i lin h
g i a h i t t h e o t r n ' bnh v hi t 8.1.6 Dinh l h.c.c. KolmogoTov : -Khinchin. Gi s dy (X.) di

lp, EX aj

- 0. Khi
Nu

oe

^ T E ^ O C
n-.\

(8.8

th chui b) Nu

x vi

hi t xc

h.c.c; dy ( X ) b chn
n

sut

u,

tc

l tn

h r s r > 0 sao

cho ' (V\\x\<c\ , v th

v nu chui

hi t h.c.c,
oe

J2EXI<OC. Chng minh.


n n

a) D o ( X ) c lp. EX

0, li > cho n n d y ( S ) h i :
n

2;

t h e o t r u n g b n h bc hai n u (8.8) d c t h c h i n . V y E(5 - sm )


2

- 0. ( T . n? - + oe).

T h e o b t n g t h c Chebyshev. d y ( S ) c b n theo x c s u t n n
n

h i t t h e o x c s u t v do d theo n h l 8.1.3, d y (.S') h i t h.c.c. b) G i s c h u i Yl Xn h i t h.c.c. K h i , v i ) l n

P(sup|5.
T . (heo (8.4)

+ A

. - s , | >)

< .

(8.9)

(c f P(sup|5
n + A

. -s\

>)>!

^
oo

Do , nu

/Yj.

co t h

p ( s u p |5'n + A - Sn\ > ) = k>

v i mi?? > 1.

i u m u t h u n v i (8.9). V y c ( 8 . 8 ) .

V d. G i s (A") l d y c c b i n n g u n h i n c l p sao EXr, 0. DXn n

cho

v tn t i s r < oe d p | A " < r I : 1. n > L.

G i s ((!) l d y s, t a s c h n g t r n g c h u i

ax
n

h i t h.c.c
2 n

^Jn <
cho n n n u

<
3 0

T h t v y , V I 53 E ( u x )'

'h

( 1 < )

n l i l 8.5(a), c h u i ^ax.n Ngc li. nu y Y


n

h i t h.('.. h i t h.c.c t h d y (r,,) p h i b c h n .


k

Qu

v y . n u k h n g p h i n h v y t h s c d y a.

> oe t r o n g k h i

254

> (h.c.c).

Do X

nk

> o(h.c.c).

T v nh h

Lebesgue v h i t b c h n suy ra = E X N h vy, d y (\a \)


n

* 0 ( v l ) . 0 n n d y (a .X )
n n

b c h n b i >

b t a c<

c h n b i c v i x c s u t 1.
E n <

B y g i s d n g n h l 8.1.6

oe. Gi s ] T

8.1.7
nhin

Dinh l hai chui.


c lp. a) Nu hai Khi : chui EI

l chui

cc bin

nga;

DX

V"-

th chui

2 X

hi t

h.c.c.
n

b) Nu tn ti c < oo sao cho \\x \


Y^X
n

< c\ = , n > th ti
n

hi t h.c.c suy ra hai chui 53EJt v Y^DX


minh. C h u i 52 DX

hi t.

Chng ) 2(X
n

< co, cho n n theo n h l 8.1.6, c h u i

EX )
n

h i t h.c.c. T d v g i t h i t ca a) ta c chile Xu h i t h.c.c. P) giu

EvY h i t . D o c h u i

b) N u c n p h i m r n g k h n g g i a n (2, t n t i d y c c b i n n g u n h i n c l p (x' )
n

v cc h (.>1 v c cng p h

(x^)n>i

c n g c l p v i n h a u n g o i ra X
n

p h i i v i m i TI. n n c h u i ^{X

x' )
n

h i t h.c.c. - x'\ < 2cj 1. The

K h i n u P | X | < c| = t h \\x n h l 8.1.6, c h u i D{X


-

- x' )
n

h i t v do

5^ D X
li !

do

ao

=
n

D(X

x;j

hi t.

L i do n h l 8.1.6(a), c h u i X X A n - EX )
n

h i t h.c.c. i u (

v g i t h i t cho t a k t l u n c h u i ^iX,

hi t.

255

3.1.8

inh

l ba chui

Kolmogorov.

Gi s (X )
n n

l dy

-c bin ngu nhin c lp. Khi , nu chui 53 X '.h vi mi c > 0 ba chui


(a)]T>*.

hi t h.c.c

(b)Y,DX' ,
n

(c)J2n\Xn\>c\

li t, trong x

= JO||Y|<o]-

Ngc li, nu vi c > 0 no ba chui trn hi t, th chui V X


n

hi t minh.

h.c.c.

Chng

i u kin cn. N u chui Do c bin c l 77 t G \\X \


n

X
L

hi t h.c.c th Xi, > 0 h.c.c. v


Xn{^>) *

sao cho

{A)

0 vi mi

u)

A.

<hi vi m i c > 0 v mi

G A chi c mt s hu hn cc chi

> c\ ngha l
oe

oo

A c u
fc=l

Pl | | X | < c hay P ( l i m s u p X
n

> c\) = 0.

'

"

Theo b Borel-Cantelli, chui P [ | X | > c\ < oe hay cng nh


'
n

ti

'y, Y^(X X) < oe. T v gi thit chui x hi t 1.C.C suy ra chui 52 - ^ n hi t h.c.c. Bi vy theo nh l 8.1.fj(b) hui (a) v (b) hi t. i u kin . G i s vi c > 0 no . ba chui (a), (b), (c) li t.' Khi , theo nh l 8.1.6(b), chui J2 Xt hi t. Mt khc lo ((') v b Borel-Cantelli, v i xt' sut hai chui r* x. cng hi t h.c.c.
n

X'

^ x ch c mt s hu hn cc s hng khc nhau. Cho nn chui


n

V d. Gi s ( x ) l dy bin ngu nhin khng m. Ta s chng ninh rng chui ] x


n

hi t h.c.c

<=> y ^ E m i n ( X , , ) < +oo .


T

256

N u chui
ri

n hi t li.co th theo nh l ba chui, c c


E u

chui sau hi t : P | X | > 1), ^ ( * ) . T chui

,Ep+i

Xn>

)
n

hi t. hay ] T E m i n ( X , l ) < co (v mi(X ,l) Ngc l i v rnin(X , 1) > x


n ]

= x i " + I ||.Y |>1|.)

> 0.

min(,Y , 1) > I |.V>1|


n n

nn t s hi t ca chui 5 Z E m i n ( X , 1) suy ra X]P(|A"| > 1) < o v ^EX^


}

< oe.
n

M t khc m'm(X ,

1) > ( x i ' )

nn cng c

Theo nh l ba chui, chui 8.2 L u t m a n h s l n 8.2.1 inh nqha.

hi t h.c.c.

Dy cc bin ngu nhin ( X ) c k vng hu


n

hn c gi l tun theo lut mnh s ln (LMSL) S


n

nu

E'
T

h.c.c
H (tin),

hay lng qut hn, nu ton ti hai dy hng sao cho ()

(b). 0 < b

oe

h.c.c

y s
8.2.2 qut.

= X\ + manh

+ ... i x .
n

Lut

s ln
n

Kolmogovv:

tring

hp

tng

Gi s ( X ) l dy cc bin ngu nhin

c lp vi cc.

257

moment

bc hai hu hn, (b )
n

l dy hng s sao cho 0 < b DX

I 00.

Khi , nu

n=l

E
b
n

b.

(8.10)

th

S minh.

ES

h.c.c.

(8.11)

Chng

T (8.10) v n h l 8.1.6, suy ra chui >


n=l

0 hi t h.c.c.

(8.12)

chng minh (8.11) ta cn b sau.

B Kronecker. Lc khi
T > 00

Gi s 0 < b
n

I oo v chui s

hi t.

fc=i

Chng

minh.

t A ,
T

X]
k-n+l ri.

R rng n - > 0 v A = sup I n I < oo. Ta c


n

ri
b x

ri
b

] T kk
l i

=
n-l

bk(Ak-i

- Ak) = Yl kAk-i
l

1 1

l i m - y ^ b f e X f e < iim-

b )A
k

(8.13)
k

G i s e > 0 cho, t n t i no sao cho \A \


n

< , ri > no. K h i ,

258

vi

> no
" 1 =
b

.n-l

n-l

b )A
k

<

I Y ^(bk+1
M n +
0

- b )A
k

+e
n

J2
no+l b
n o

) .

bk)

bi)

+ e(b

Do
I
l i m

n-l
6 b

71

hr z J ( * + l ln J

k) k < e.
A

(8.14)

T (8.13), (8.14) suy ra


1

fe=l

k t t h c chng minh nh l, ta ch rng t (8.12) v b t a c:

S
Nhn xt.

E 5

v-^.

EAn
On

= 2^h
On On ,

> O(h.c.c)

a) N u (8.15)
n=l

th
5
n

h.c.c.

(8.16)

n b) (8.15) c t h o m n nu dy (DX )
n

b chn u , t c l,

t n t i hng s c > 0 sao cho DX p h t b i u n h sau:

< c v i m i T.. Do , c (8.16).

K t q u ny mnh h n n h l Chebyshev v l u t y n s ln c

259

Nu

dy ( D X ) bi chn
n

u ES n
n

th
p
0.

V d. G i s {n) ( D X
n

l d y cc b i n n g u n h i n c lp v n u d y

) b c h n u . K h i

y~]
2

nlog c

j - ^ j < 00 v i 6 > 0 b t k n

(v c h u i
2

< 00). n
Or,

Cho
E^r,

nn

n log

h.c.c.

i u k i n c m o m e n t bc 2 c t h g i m n h n u t h m v o g i t h i t c n g p h n p h i c
a d y ( X ) .
n

8.2.3 phn phn

Lut phi. phi.

manh

s
n

ln

Kolmogorov: cc bin ngu

trng nhin

hp. c lp

cng cng

Gi s (x. ) Khi

l dy

-> a ri, khi v ch khi EXi

h.c.c,

a e R

(8.17)

< 00 v a HSiX\.

Chng

minh.

a) G i s E X i l < 00. x' = X I||x|<ni


n

t = x X.
n

v X"

260

V
ao

J2nK

0]

=
=

oe

oo >

x>n*n|

OG

n) =

J2n*i\

>

ni

CO

= J2
n=i
co m=n

T O

< I^ii < m + 1]


< m + l < (8.18)

mPm < \Xi\


m~

< E | X t | < co.


Theo b Borel-Cantelli, c c X " 0. C h o nn v i x c s u t ch c m t s h u h i :

^
k=i Khi x dF(x),
2

G i s F(x)

l h m p h n p h i c a X.' DX' <E{X' )


n n 2

" J
T

v
oe

TI

;W
n

= ; JJSE
n

n
m

/c ,

fcK:r</c oo -

^ 1

I ^

>;
fc

co

/
/

fc-K|x|<fc

"
0 0

oo

<

w"nx)(*-i

< 2E|X

261

(v
k

y
n K

< J f c

y
^-

( _ L _ -

< 2

v i jfc > 2,

T) K

cn v i fc = th

.si 1 ^ < 1
Vy Do theo nhn xt 8.1, (X' -EX' )
k k

+ 1 = 2).

>0 n

(h.c.c).

M t khc, theo nh l Stolz (gii tch c i n)


1
n

lim -

fc=l EX'

= l i m EX' = lim /

= x d F ( x ) = EXi = a. xdF(x)

N h vy
r

Jn
a
n

*;

(h.c.c).

(8.20)

. li T (8.19) v (8.20) ta c s /n -> E X i /i.c.c. b) o li, gi s s / n > a h.c.c v a R . V a hu hn nn


n

-^n
TI

5'n

77

1 5 _i n n
n

h.c.c.

v do vi xc sut ch c m
t s hu hn cc b i n c li A n > r I

262

x y ra. Theo b
o

Borel-Cantelli
oo
n

53P[|X | >n\ = 5 > [ | * i | >n\


n=l

<oc.

T v (8.18) t a c
oo

E|X| <

]T(m
771 =

+ l)P[m <

< m +

l <

00.

K h i theo (a), s Nhn xt.

/ n * E X i h.c.c v do a = E X i

N u E X i = a t n t i n h n g k h n g h u h n th v n c S /n
n

* a

h.c.c. < 00, EX{*" = co) t h

T h t v y , n u EX EX

= + o o (c ngha l EX'{ = Xi\x <c\


x

h u h n , ( y X{
n

vi c > 0 bt k).

Khi , ^
T.

:=

> EX
Ti

h.c.c.
(c+oo)

S. Nhng l m > l m = B X f
n n n

BXi =

+oo.

g
N g h a l, l i m n n N u iX\ = -foo a h.c.c. = oo t h c n g x t t n g t .

K t q u sau m r n g l u t m n h s l n K o l m o g o r o v . 8.2.4 nh l (Mareinkiewicz-Zygmund). S


n

Gi s {n) = Xi +... + X
n

l dy

cc b.n.n Khi

c lp cng phn phi,

v p 6 (0; 2 ) .

^ F ^ M i thi,, 0 vi mt hng s c no nu v ch nu i\Xi\ vy th c = EXi


p

(8-21) < 00. ong khi

nu <]?<!.

nh

khi < p < 2 v c l tuy

263

Chng minh. a) Nu (8.21) xy ra th Xn_ s -nc _ nVP ~ n>/>


n 1

n - 1 Q / p S n - i -ne n ' (n-iy/p

^ - >-

cc

T theo b Borel-Cantelli, chui


oe oo
1 / p

>||A"i| > n
n=

] < oe hay
n=

2 \\ i\

>

Ti)

< oo.

Suy ra , E\X\

< 0 0 (ti sao?).


p

b) Ngc li, gi s E\Xi\ cn b sau. B . Gi s Y


l n

< 0 0 . chng minh (8.21) ta

=n- ^X
n

X r

,\< -i/pn

Lc chui

oa

J - EY) hi t ft.ee.

53
n=l

//n na, nu 0 < p < hoc < p < 2 v EXi = 0 th chui


ao

E \lv?_ hit
n

h.c.c.

n=l

Chng minh b . t

>l = (fc-l) <l*il <


fc

1/p

f c l / p

u
/

>2,-..

Khi vi 0 < p <


oo oo
E

n
9 / p
/

|n,r.
n=l

n=lfc=l

/
4 :

|A"i|dP

- -

fe=ln=fe

264
0 0

/ p

<

V ( f c -

+-ifc< -9>/ )

X ^ d P
Ak

[
C O

<-p

fc

<

0 0

fc=i 9 p ^ < - E X i | < 00. 9-P


p

(8.22

T r o n g (8.22), l y < 7 = 2, t a c

x>|>g <
n=l

00

^ - E l ^ r
"

<oo.

Do , chui
00

^T(Y
n=l

- EY )
n

h i t h.c.c.

(8.23

M t khc,
oe

00

5>[4^
n=l

+ Vu} = E P P G > "


n=l

1 / P

1^

i*ii

< -

T v (8.23), c h u i
00

h c c

^iAr-. - EVn) hi t
^/ n=l 77 l/p

oe
E Y

( \ r>.\ < +

2 4

K h i 0 < p < , p d n g (8.22) v i t a c

V i

c n g v i (8.24), c h u i
n=l

- h i t h.c.c.

265 K h i < p < 2 v EXi

= 0 ta c
oo CO

p
n~ 'r
.
l

J > | < Vn-. /"/


n

\X \dP
l

=
oo

T T

X^dP

n=l

n=l oe fc

fc=2n=l
p

^ = p Z

~
7

fc=l
p 1

^ T ^ E / . p t
1 2

l^il rflP-- iE|^ | <00 p 1

(v 7> - 2p + > 0 = p > \(p -

l ) / p \ + 1).

i u c n g v i (8.24) t a l i c

E
B c c h n g m i n h . Theo b

0 0

X TJ- < oe

h.c.c.

B y g i t a t r l i c h n g m i n h n h l.

n=l

rc^

h i t u h.c.c, < p < 2,

jy-

h i t h.c.c, 0 < p <

S d n g b Kronecker, t a c s
n

n / p

nEXi

.0

( h . c . c ) , K

< 2 , v

i/p 5
n

0 _^

( h.c.c), 0 < p < ,


0

--ne l/p

(
v

<

<

R .

T r n g h p p = c c h n g m i n h t r o n g n h l K o l m o g o r o v . n

266

Bi t p 1. Chng minh rng mt chui cc b.n.n c lp c tng hu chc chn bng hng s th mi s hng cng hu chc chn bng hng s. 2. Gi s ( x ) l dy cc b.n.n c lp. Chng minh rng chui Y^, x ( x l i xng hoa ca X ) hi t h.c.c khi v chi khi tn ti dy hng s (a ) sao cho chui X X ~ n) hi t h.c.c.
n n n n a n

3. Gi s X i , 2, ., Ki, V2, l tp hp cc b.n.n c lp. Chng minh rng nu chui Y^(X. + Y ) hi t h.c.c th tn ti hai dy s (a ) v (b ) sao cho hai chui
n n

hi t h.c.c. 4. Gi s (n) l dy cc b.n.n c lp v ( i f n ) l dy hm c trng tng ng. Chng minh rng chui J2 X hi t hu chc chn khi v ch khi mi mt trong hai i u kin sau c thc hin:
n

a) lim I I tpk(t) = vit), hm <f lin tc ti t = 0,


n*oo fc=l
00

b) Yi fk(t) hi t ti gii hn khc khng trn mt tp c


fc=i

o Lebesgue dng.

5. Gi s (X ) l dy cc b.n.n khng m. t
n

min(x, 1).

Chng minh rng chui


n

Xu hi t h.c.c khi v ch khi chui

53 Xn^ hi t h.c.c. 6. Gi s ( x ) l dy cc b.n.n c lp cng phn phi b chn bi cng mt hng s v c k vng bng 0. Chng minh rng chui
00

53 c x
n

( trong (c) l dy s thc ) hi t h.c.c khi v ch khi


00.

n=l

c <

267

7.

G i s ( x ) l dy cc b.n.n c lp cng p h n phi v i k


n n c

vng 0, p h n g sai hu hn v ( c ) l dy s. Chng minh rng chui J2 nX rng a) nu chui Y^'EXn hi t th chui Yl X b) n u F\x
9. G i s ( X
n n n

hi t h.c.c khi v ch khi x ^ n < n

8. G i s ( X ) l dy cc b.n.n c lp khng m. Chng minh hi t h.c.c.


X

> c\
) l dy

= 0,n

> l , c e R v chui J2 n
c
n

hi t
=

h.c.c th chui 53 EXn hi t .


n

cc b.n.n

lp,

A/"(0,^),7?

1,2,... Chng minh rng chui Yl X

hi t h.c.c khi v ch khi

<
n n

10. G i s ( X ) l d y cc b.n.n c lp v m i X Poisson. Chng minh rng J2 EX


n

c p h n phi

n hi t h.c.c khi v ch khi chui

hi t .
n

1 1 . G i s ( X ) l dy cc b.n.n c lp cng p h n phi Cauchy vi mt

v ( c ) l dy s thc.
n

Chng minh rng chui Y^CnXn hi t


n| <

h.c.c khi v ch khi


n

5Z i

OO-

12. G i s ( x ) l d y cc b.n.n c lp cng p h n phi n nh i xng v i ch s a > 0 ( ngha l hm c t r n g c dng ip(t ) exp{-d\t\ },
rJ

> 0) v ( c ) l dy s thc. Chng minh rng chui


n

hi t h.c.c k h i v chi khi 13. Xi +


n

\c \
n

< oo.
n

G i s ( X ) l d y b.n.n c lp v i EX
2

= 0,n >

, v

tn t i b.n.n X v i EX h x
n

< oo sao cho vi rai n > cc b.n.n x


n

v X - Xi

c lp. Chng minh rng hi t h.c.c.

EX% < oo v i m i T, > v chui 2

268 14. G i s ( X ) l day b . n . n c l p . C h n g m i n h r n g chu

x'n h i t h.c.c k h i v c h k h i

15.

G i s ( . X n ) l d y b.n.n c l p v i cc k vng b n g k h n g

Chng minh rng nu

th chui
16.

h i t h.c.c. l d y b.n.n c lp v = 0, EX = l,EX < c\ n > , c e R; i , j > 1. t

G i s

( X n )

EX G i s {a,ij,

i, j > 1 } c R , O j j = ciji,
ri

^ ^ j j JCJCj, TI ^ 1.
I.j =

C h n g m i n h - r n g d y ( n ) h i t t h e o t r u n g b n h b c h a i k h i Vi c h k h i c c c h u i sau h i t :

hi

17.

G i s ( ^ r i ) l d y c c b . n . n c l p , k h n g m sao cho Y^EXn


oe

< oe.

Chng minh rng tch ( + x

) h i t h.c.c.

n =l

269

18. Hai dy b.n.n (X ), (Y ) c gi l tng ng theo ngha Khinchin nu


n n

J>[x Y \ < oa
n n

Chng minh rng i vi hai dy b.n.n (X ), (Y ) tng a n g theo ngha Khinchin th chui ( X ) hi t h.c.c khi v chi khi chui (Y ) hi t h.c.c.
n n n n

19. Chng minh rng nu chui X cc b.n.n c lp i xng c dy tng ring (S. ) b chn theo xc sut, ngha l
n n

lim
coe

supP[|5 |
n
n

> c = 0,

th hi t h.c.c.

20. Chng minh rig i vi dy cc b.n.n c lp v di xng ( x ) nu chui ^ X hi t h.c.c th chui ^2 X ( ) c ng hi t


n n n

TI

TI

h.c.c, trong l mt song nh tuy t N vo N . 21. Cho dy s (') khng m sao cho

Hy ch ra mt dv b.n.n c lp ( X ) sao cho


n

r SA',, 0. ) > , Y l

TI

nhng
.V, + i .. . 4 Xi + ,Y. Xr,

7^ 0h.ee
+ 4- -X"

22. Gi s ( X ) l dy cc b.n.n c lp cng phn phi vi k


n

vng E X i = a hu hn v r = minh rng dy ( y ) tun theo LMSL.


n n

X.

- , n > 1. Chng

23. Dy (X) cc b.n.n c lp thoa mn a) - 1 E * 2 < oe,

270

b) EX

-> 0.

Chng m i n h r n g ^ n 24. G i s
( A n )

h.c.c.

l d y b.n.n c lp sao cho F\X


n

= -n]=F[X =n\
n

= T > 2.

Xn = OI =
T,

Chng m i n h r n g
oe

a) E
n=2

00,

b) L M S L k h n g c thc hin. 25. G i s ( x ) l d y b.n.n c lp v i E | X | < oo,n > v


n n

,E\X -x \
n n

<oo.
s
n

Chng m i n h r n g EiSVi n . O(a.c.c). tho m n cc i u kin

26. D y cc b.n.n c l p i x n g (X )
n

iX

= 0, n > v v i r > 0 n o

8U E|^r<00.
P
n

fc=l

Chng minh r n g ^ n - 0 h.c.c.

27. Chng m i n h r n g n n d y cc b.n.n c lp (Xn) thoa m n


T

DX
n

<

In n

, n > 2, (c l hng s d n g )

th d y { x ) t u n theo L u t m n h s ln.

271

28.
e

G i s ( X ) l dy cc b.n.n c l p i x n g sao cho, v i


n

> 0 b t k

^ P [ | V | > e . 2 | < DO.


Chng m i n h rng ^ ^ 0 n 29. G i s (x )\k
n

h.c.c.

dy cc b.n.n c l p Gauss.Chng m i n h r n g ,

nu v i f. > 0 b t k
2"

^ex {-e.2 i^DX )- }


V k

2n

< oo

fc=i.

th ( X

) t u n theo Lut mnh s l n .

30. G i s d y cc b.n.n (Xn) c l p Gauss v E J = , J = , ri > 1. Chng minh rng


,.

lim

n-m>+oo

TI ra

k h n g t n t i v i xc sut 1.

2 7 2

Chng 9 MARTINGALE VI THI GIAN RI R C

Martingale bt, ngun t tr chi, v ngy nay t r t h n h cng c ton quan trng trong cc lnh vc ca xc sut v gii tch. y ta hiu tr chi theo ngha rng: tr chi c th l chi bi, mua s s, n h s , mua c phiu, b vn u t ... . Khi bt u cuc chi, ng i chi c vn l Xo, thng tin ban u m ng i chi bit c l T(). Sau kh chi vn t h nht, vn ca n g i chi s l bin ngu nhin Xi, v thng t i n sau khi chi vn s tng ln: T) c T\. T i p tc chi vn t h hai, vn sau khi chi vn hai s l bin ngu nhin X2 v thng t i n by gi li tng ln: T c T c Ti- Bng cch , ti n vn s c sau vn t h ri l bin ngu nhin X , v thng t i n sau khi chi T. vn l TriNh vy. vn ca n g i chi v thng t i n thu c lp t h n h dy {X ,T }. V p h n g din ton hc. ta c th xem {T } l dy -tr ng khng gin), v x l bin ngu nhin ph thuc vo Tntc l. T. -o c.
n n n n n n

Tr chi d c xem l k h n g t h i t hai h o c c n g bng. nu trung bnh c i u kin (bit thng tin) vn ca vn sau bng vn ca vn t r c. Theo ngn ng xc sut th i u ny c ngha l:

v {X. ,T }
n n

c gi l martingale.

273

T r c h i c xem l t h i t h i , n u t r u n g b n h c d i u k i n ( b i t t h n g t i n ) v n ca v n sau b h n hay b n g v o n ca v n tr c:. T h e o n g n n g x c s u t t h i u n y c ngha l:

v { X . T ) c gi l martingale trn. T r c h i c xem l c Xi . n u t r u n g b n h c i u k i n ( b i t t h n g t i n ) v n c a v n sau l n h n hay b n g v n ca v n t r c . T h e o n g n n g x c s u t t h i u n y c ngha l:


n n

E(X \F )
ri+ n
n n

>-X ,
n

v {X ,^F } c g i l m a r t i n g a l e d i . D n h i n k h i c h i , n g i c h i p h i n h ra m t c h i n l c chi: t i p tc chi, b t h m v n . thi k h n g chai na. C h n g h n , Vi l t i n t c c cho v n t h n h t . R r n g , V p h i p h t h u c t h n g t i n T). Sau , c n c v o t h n g t i n Ty t h u c sau v n t h n h t , n g i c h i t c c Vi cho v n c h i t h hai... ; c n c v o t h n g t i n T-n t h u c sau n v n , n g i c h i t c c V'nf! cho v n c h i t h Ti + 1. T h e o n g n n g x c s u t t h i u n y c ngha l: v l T -]-o c , v g i {V !F -\} l d y d b o c.
n n n n

V m c c h n o , n g i c h i n g n g cuc c h i . C h n g h n , k h i v n t hoc v t q u s n o , t h n g r n g c h i . T h i g i a n ln u tin n g i chi t c m c ch i n h c g i l t h i i m d n g . L c u l t h u y t m a r t i n g a l e n g h i n c u n h n g v n lin q u a n n n h n g k h i n i m ni t r n ca t r c h i , n h n g v san c p h t t r i n t h n h m t l n h vc t o n hc c h t ch, c n h i u n g d n g t r o n g t h n g k, g i i t c h h m , p h n g t r n h v i p h n , t o n k i n h t . v c b i t g n y . c n h i u n g d n g t h v t r o n g t h t r n g chng khon. V p h n g d i n x c s u t , l t h u y t m a r t i n g a l e m r n g l t h u y t t n g c c b i n n g u n h i n c l p . C n g c t h e n c h t n g h i n c u m a r t i n g a l e l k h i n i m t h i i m d n g . C c k t q u c h n h ca n l n h n g b t n g t h c v n h l h i t . Q u a n t r n g

274

n h t l b t n g t h c D o o b v n h l h i t c a D o o b . n y n h m c h n g m i n h chi t i t n h n g t h n h t u . 9.1 K h i n i m t n g t h c h v d b o c

Chng

9.1.1 Cc -trng lin quan ti dy ngu nhin. G i s (l,A, p ) l k h n g gian x c s u t , T c A l - t r n g con c a v X l b i n n g u n h i n n o . Ta ni r n g X t n g t h c h v i T n u X l T-o c . T r o n g t r n g h p t a v i t

XeT.
K h i u (X) = X~ (B), t r o n g B l - t r n g Borel ca IR. R r n g , X T k h i v ch k h i {X)
l

T.
n

Cho t r c d y n g u n h i n X = { X , 77. e N } . K h i u ({xn, n N } ) l - t r n g con b n h t c a A cha t t c c c - t r r i g (Xn), ri e N . Ta g i ({Xn, T N } ) l - t r n g s i n h ra t X = {Xn, T. e N } .

<
-n

v<n =

({X , m < " } ) ,


m

77?,

n
77.

e N. e N,
N, N.

= <
=

({X , m < n } ) ,
m

m,

0=n =

(X ),
n m

>n

= > = ( { X , m, > " } ) ,


=
> T

m,

77 TI,

m > ri}), m,

Cho d y - t r n g con {Tn, T. N } ca .4. D y n v c g i l k h n g g i m , n u


Tm
n

T,
n

ru

<

r,

V m , r. N . <

C h a n g h n , { < , n N } l h k h n g g i m . T a l u r n g g m c c b i n c q u a n s t o r c t n h n t h i i m 77.

275

9.1.2 Dinh ngha. Vi cc k hiu nhu trn, ta ni rng qu trnh ngu nhin X = {X ,T ,n N} l dy tng thch, nu X T vi mi T 6 N . Ta ni rng V = {V ,T -\, T. 6 N , T-\ = T)} l dy d bo c, nu V & Tn-\ vi mi T. 6 N .
n n n n n n n

R rng, dy d bo c l dy t n g thch. T t nhin, ta lun c X = {X ,<n, n E N} l dy t n g thch. Ng i ta t h n g gi < 7 < l - t r n g t n h i n c a d y ( X , TI e N). N gm t t c nhng bin c lin quan n qu kh (tr c n), v hin t i ( t i T.) ca dy.
n
n

Mt trong nhng khi nim quan trng l: 9.2 T h i i m Markov v t h i i m d n g T nay v sau ta lun gi cc gi thit sau: , p) l khng gian xc sut vi A cha t t c ct: t
p c xc sut 0 (t
p o c gi l xc sut 0 , nu tn t i A A sao cho F(A) = O v O c A). Trong tr ng hp ny, ta ni (,A,) l khng gian xc sut y . N - {0.1,2,....}, N = NU{oo}.

M = M U {-00} u {oe}.
{Tu" N} l dy cc -tr ng khng gim. K hiu
DO

Foe

J -Fri

n= 0

l -trtr ng b nht, cha t t c Tr. n N.


9.2.1 Dinh ngha. Gi su T : 2 > N u {oo} l bin ngu nhin

(c th ly gi tr oe). {Tri: ri N } , nu :

Ta ni rng T l thi im Markov i vi

T(UJ)

= n} 6 T ,
n

Vn 6 N

276
Nu Ch thm vo c)P(r < oe) , th T ci: gi l thi . T l t h i i m M a r k o v k h i v ch k h i dim d n.

{ui : T(UJ)
r

<

T}

Vu

N . sau:

rht

v y . c h n g m i n h sy

ra t cc- n g t h c
n

{LU : T(UJ)

< n)

J {u;
A-=0

: r(t) = /}

e
T. cho

{t : r(c) = ri} = {cu : T(U>) < n} \ {uJ : T(U>) < n 1} E K hiu T l l p g m tt. c c c t p con A c a sao ^4 N h vy, ^ > im T. t r n g . gm

f^c,

( r < ri.) JF. c tnh n thi -

cc bin

c quan st rng T
T

D dng chng minh Tht v vy:

l - t r n g con

ca

fi ^v.
1.2

on

( r < n)

- ( r < ri ) e T

G i s
A i - e Tr. K h i , ta c
TO

k = 1,2,.... tc; l . Au n ( r < r i ) e T.

oo

(u
fc=l
oe

Ak)

( r < n) =

u
k-----

(>!*.

(r < ))

suy r a

J A e
k

T.
n

k.----i G i s
Ae^r,v '' A
r

= 2 \ A

Ta

thy

( r < r i ) = 2 -

( r < ?/) \ / l n ( r < r.) < ri) J".

( r < 7?) \ An{r

SUY

r a v4 ' 6

J^>.

277

9.2.2

Cc v d ve thi im

dng

D i y l nhng v d quan trng nht v thi dim dng. V d . Nu r(u>) = n(e N u co), th hin nhin T l thi i m Markov. V d 2. Gi sir {x, T N} l dy cc bin ngu nhin, v / l tp'Bore] ca IR. t
nin : x e B} nu -' U n e N ^ n
v?7
6

oe
R

nu

6 N.
n

Khi . T l thi i m Markov i vi { < . Tri inh suy ra t


n { T
b

n e N } . Chng

<

r i } =

{X*

Be

<7< ,
N

Vn

N.

/ d 5. Gi s {X, r 6 N} l y cc bin ngu nhin, v /,,, r - 1.2. ... l dy tp Borel ca 1R. t T - T f l , :

min { T

>

: ",,

e B ).
2

UJ

e J {X e B } n { r , o e }
2

\ oe trong tr ng hi) ngc li. T d c nh ngha tng t. Khi , ( r , r N) l dy cc thi i m Markov i vi { < 7 < , ri e N}. Chng minh i vi T-1 suy la l
n

n
{ T 2 < }

- {r, < 7 / } n J{X* e } .


2

Jfc=0

9.2.3 Cc n/i c/i ca thi

im

dng

Tnh, cht 1. Gi s T l thi im Markov i vi {Tn, " N } . Khi , {T < li} e T .


n

278
T h t vy, ta thy:
n

{ r <n}=\J{

<n-k}e

Tn-X c

T,
n
n

Cn lu rng, ni chung, t i u kin { r < r.} T suy ra c T l t h i i m Markov. Tnh


th

khng

cht 2. Nu T i , T2 l cc thi im Markov i vi {nrain(T ,


1

n N
cc:

T i A T2 =

T 2 ) , T V T'1 = m a x ( r i , T 2 ) , v T i + T2 /

/ii im Markov i vi n N}. T h t vy, chng minh suy l a t:

{TI

T <
2
2

n}

= {TI <
{T
x

Ti}

{T V r
{T

< n} =

<

u {r n} n { r

< r?.}; < n}; { r =-n - fc}.


2

+ r

= n} = J

{n =fc}n

fc=o

Y n / c/i 3. / / u T i , T2, l dy cc thi im Markov di vi { T , T e N } , th \J' T --= s u p r , T = inf T cng l thi Gim _
n n

Markov i vi {Fn, n EN}. T h t vy, chng minh suy ra t: {supr


n

< n} = P | { r < T) e T ,
n

n
n

{inf r

< n} = I J { r < n}
n

^n-

Y n / i c/i 4. iVi r Z /i im Markov i vi {T . T 6 T . Nu T v l cc thi im Markov i vi sao cho (T < ) = , th T c Ta.


n T
r

H E N } , th {Tu, N}

279

Tht vy, gi s A = {T < Tri}. chng minh T 6 T ta phi chi ra A T , hoc tng cmg A n { r < r) e T . Ta c
r r n

{ r < m} n { r <

T,}

= { r = n A m}

^nAm

cT .
n T

By gi gi s A c {u> : < 00} v vi T . F(r < ) = v -tr ng T y , hai tp:


n

Khi , do

An{<n}]

An {T < n} n{ < n}

chi sai khc nhau mt tp c o khng. Tp th hai thuc vo T . nn A n { < n) T-n, t c l, T. ^ v .


n

Tnh cht 5. Nu Ti, T 2 , . . . / di/ cc /ii i m Markov i vi { j F , n N}, r T = inf Tfc, th


n

Tht vy, theo tnh cht 4 , ta c T Mt khc, nu e Pl^Vfc, th fc


. 4 n { r < n} = An (|J{^

c Pl J>
fc

< "}) = ( j ( n { T

< nj

e T

k
suy ra ^ 4 T.
T

Tnh cht 6. Nu T, l cc thi im Markov i vi {!Fn, n 6 N } , th cc bin c


{ T < } , {T = }, { T < }

thuc vo T PiT . Tht vy, vi mi T E N ta c


r

{T <}n{r

= n) = { > n} n { r = ri) T \
n

280 { r = } V v y , { r < }

{ r = n} v { T
{T =

= { }

n} !F .
T

{ r = ?}} T
S U V

e j'v
{T

ra

< } =
< T)

< }
, suy

u {r =

} e T .
T

Do t n h i x n g t a c { r = } ca {r < ) Va { E T

C u i c n g , b i n c 6

ra { r < }
{T

bin c . thch

ca { T < } l { < r } Tinh


thi

suy ra

< }

cht im

7.

Gi s
i

{XnyTn

li N } / d?/ tng vi
{Tn, TI

v T li

Markov

vi

N} ,
j j

th
{ T ( U ) ) < oe}

n u

Xr-.n-^ JR., x ( w ) =
T
T T r

nu J j

{ (^)

oo}

l o c i vi T , tc l, X T . T h t v y , v i m i t p Borel B c a n g t h n g {Xr B}n{T=r v { X e B} vY G .7"" .


n T r

n}

= { X

e B} n { r = T} e { X
T

J= ,
n

iu ny chng t:

B)

e Tr, t c

Tri c

cht nu Nu z

8. im

Gi s : f 1R / t i n n g u nhin Markov nu tc vi i vi mi
T

Too-do , f trn l {r h
u

ct T -i
T

v T l thi l T-n-o th ta c

{Tni Tr-

N } . Khi ch ca

v ch c, l bin

TI, N , hn khng

ri) hn

l, / I { - n } ngu nhin

m hoc

c k vng

E(Z|Jv) =

E(Z\T )
n

trn

tp

{uJ : T

ri},

Vn

N .

T h t vy, p h n t h n h t ca ca T
T

t n h c h t 8 suy

t n h ngh!

n u / l h m ch t i u c a t p A Too; sau m r
n g che

281

hm Foc-do

c . chng minh phn t h hai, ta t

5]E(Z|^ )I{r
n

}.

Ta c t h gi thit z > 0. Theo trn th Y l hn) khng m v Tr-o ( c; m t khc. tch phn ca hm ny trn tp A 6 J~ l
T

Yd

= V

E(Z\F)rIP

=
^

JA{T=n}

ZdP -

ZdP =
J A J A

E(Z\T )dP
T

= ri} T-n v i mi n N . i n ny chng t Y ----E(Z\J ). V i z bt k th p ng i u va chng minh cho z . z~ ri cng li.


V A{T
R T

9.3

Martingale

Cc nh ngha d i y c hiu lc khi thay tp s nguyn khng m N {(), 1....} bng t p h u hn { 0 , 1 . / v . N k 9.3.1 inh. ngha. Gi s (, p) l khng gian xc sut. X { X . T , TI e N } u c gi l:
n n

Dy

m a r t i n g a l e t r n fdcfi T i {^-"n, " 6.N}y , nu: () {xn,p,n N} l dy tng thch; i) E\xn\ < oo. VA E N; f i i i /i TO < 77., m. n 6 N E{X \Ty)
n

< X.
m

P- /-a-a chc

chn, kin

m a r t i n g a l e d i (i vi {T , (), () u c thc hin, v


n

r N}); nn cc iu

282
(Ui') vi m <n, m , n N
mi

P- hu chc chn.

martingale (i vi {J-*n, n G N}J, nu cc iu kin (), (li) c thc hin, v (Ui") vi m. < n, m , n 6 N T(X \^F ) X,
n m

P- hu chc chn. nu cc iu

martingale ngc (i vi {Tn, n EN}), kin (i), (li) uc thc hin, v (Ui"') vi m > n, m,nN
Tm

p-n

F- hu chc chn. T suy ra { ^ , ^ , 0 < l < N} l martingale ngc khi v chi khi {XTV-TII 3~N-n, 0 < ri < l\ l martingale. Ch . 1. T nh ngha k vng c i u kin, ta c: i u kin (iii) tng ng vi
m

ra < T..

i u kin (iii') tng ang vi m < n. i u kin (iii") tng ang vi m < n.

283 2. nh ngha t r n v martingale d i , martingale trn, martingale tng ang vi: Gi s N = { 0 , , N } , (n,A,F) l khng gian xc sut, T c Ti c c Fn CFn+i c . Khi , { X , T , n 6 N} l:
n n

martingale trn, nu (i) xn e Tn, Vn N; f n j E | X | < oo, VneN; (Ui) vi ri 1,2,...


n

E(x | ^ _ i ) < X _ i ,
n n

P- /lau c/ic c/.n .

martingale dui, vi n = 1,2,...


r n 1

nu c cc iu kin (), (), v (Ui')

E ( X | J _ ) > X -1,
n

P- /u c/c c/in .

martingale, nu c cc iu kin (), (ii), v (Ui") vi T 1,2,... E ( X n | ^ _ i ) = Xn-l


n r

P- /lu c/lc chn.

T h t vy, xt t r n g hp martingale chng hn. V i 0 < ra < n, Tm c T \ \ c c f , nn theo tnh cht ca k vng c i u kin ta c
m

XVn E ( X

f n + l

|^

r m

) = E(E(X

m +

2 | ^ m + l )|-? m) = E(-X"m-f 21-^"ru)

v t i p t
c n h t h , ta thu c x
m

=E(X |^ )
n m

0 < rn < n.

3. Trong cc n h ngha trn i u kin (li) (tc l, i u k i n : c k vng h u hn) c t h thay bng i u kin c k vng c i u

2*4

kin. Theo (lnh ngha, bin ngu nhin " c gi l c k vng c din kin i vi -lr ng T, nu vi xc sut mm{%{X^\T).^{X-\T) Trong tr ng hp nh th. dt E(X\F) trong "" . x~
1

< oe.

= E(X + \F) -

E(X-\F),

l )hn dng, m ca X, tc l: .V

X
0 -A"

nu X > 0 nu X < nu A' < 0 nu " > 0.


r

{-:0
E\x\ ?
EA"
+

c. bit. nu X c du khng i . th E(A'|J ) lun lun c ngha. Cn Um rng X c k vng hu hn khi v ch khi

\- EX~ < oe.

Ta (la ra nh ngha: Dy X { X . T , V E N } , c gi l m a r t i n g a l e Suy r n g (i vi {T ,n N}) , nu: (i) {Xn.Tn.n 6 N} l dy tu I ly tng thch; (ti) X c k nng c iu kin i vi T vi mi li N : (Ui) vi m < ri, m, li N
n n n n n

i{X \J- )
n m

= X,
m

P- / ch chc

chn.

4. K h i khng ch r h rr-tnrrng, th ta ngm hiu a n g xt h ( 7 tr ng t nhin. Chng hn. khi ni { x , > e N} l martingale, th ta hin l martingale i vi dy -tr ng t nhin ( T < . li N .
n

285

9.3.2

Cc

d
n

V d . G i s ( , n N) l dy cc bin ngu nhin c lp v i En 0. n N . K h i cc tng ring


Sn

o +

+ n
S -1
n

l dy martingale i vi T = cr(o) . . . , n ) . T h t vy, do Tn-\, tnh c lp ca n vi Tn-I, ta c


n

E ( 5 ' | j F _ ) = E (5 ' n _i
n n 1 n

+ n^n-)

= s n _ i + En =

S -\.
n

V d 2. G i s ( , T. 6 N) l dy cc bin ngu nhin c lp vi E , n EN. K h i cc tch ring


n

n
je=0

l dy martingale i vi :F = (o) i n ) ' i u ny c chng minh nh trn, c t h l


n

E(X \J n-i)
n

E(x _!
n

nTn-i)

= x _i
n

En

x _i.
n

V" d 5. Gi s l bin ngu nhin no c E | x | < oo v {Tn; n 6 N } l dy -tr ng con khng gim ca A. K h i , dy
x
n

Ft(X\J- )
n

l dy martingale i v i T , c
n
n f t

n 6 N . T h t vy, v Tn-\

c Tri ta

A' _i - E ( A - | ^ _ ! ) = E ( E ( X | ^ n ) | ^ n _ i ) ) =

E(X \F -x).
n n

V d . D k i m tra l i rng, nu (, TI, e N) l dy cc bin ngu nhin khng m c k vng h u hn, th cc tng ring
Xu = o + + n
l d y

martingale d i i vi T

= (o, ) n ) -

286

V d 5. N u X = { X n ^ n , T N } l m a r t i n g a l e v g l h m l i v i E\g(X )\ < 0 0 , 77. N , t h { ^ ( . Y n ) , ^ , n N } l m a r t i n g a l e d i . T h t vy, theo b t n g t h c Jensen v i m < T t a c


n

g(X )
m

= g{E(X \r ))
n m

<
. T

E(g(X )\r ).
n m

V d 6. T n g t t a c: N u X = { X d i v ( l h m l i k h n g g i n ] v i {g{X ),T
n 1

, TI e N } l m a r t i n g a l e < oe. li N . t h

E|</(x)|
han.

. T. E N } l m a r t i n g a l e d i .

B y g i t a x t n h n g v d c t h V d 7 (Martingale Walsh-Paley).

V d c t h sau,

tuy n gin, ng

n h n g n g vai t r q u a n t r n g t r o n g x c s u t , v c n h i u d n g hay t r o n g g i i t c h . T a k h i u

{ 1. + 1 } l t p gm hai p h n t : , + 1 , m i p h n t n y c x c sut / 2 . r ( -n)


f

{ , + 1 } ( -i) 2 i
f e f

l k h n g gian ca t t c c c d y v h n UI = ), t r o n g c c t a , n
n

= f.

1 , 2 , . . . ch t a t h ri; . Chng hn.

n h n h a i g i t r : hoc + 1 ,
n

: + {, + l},tn(u>) {0.n}

= fin. T. = , 2 , h m
n

T[) T\

l ( T - t r n g t m thcriig, T

l - t r n g t r n =
f < n

sinh r a t c c h m t a t , f . , t c l, T

= \ s i n h ra t p h n h o c h giri hai t p
C_1 C' 1
+

"tr"

= =

u)

\j nu;

= =

(1.f-2, . . . , f - n , (+1.C2)
f

)};

{L

-n, )};

- < 2 sinh ra t p h n h o c h g m b n t p
C_!,_1

"tr"

= {o; 6 l|c { - 2|w

( - 1 , - , ta, . . . , f , . . . ) } ; ( - 1 , +l,fc ,...,(.,...)};


3

C-1,+ 1
C' 1-1
+

= {c c = ( + 1 , - l . f - 3 ; . . , , . . . ) } ; = {w

+ 1

,+1

( + 1 , + 1 , c a , . . . , f., . . . ) } "tr".

Nh vy J^n =

sinh ra t p h n h o c h g m 2 " t p

287 A l - t r n g b nht, cha cc tp tr. Trn A tn t i duy nht o xc sut IP sao cho mi tp tr c xc sut l /2 ( nh l t n t i Kolmogorov). V i cc k h i u trn, ta gi martingale Walsh-Paley l martin gale i v i ( f 2 , ^ " , p ) . Trong gii tch c khi nim "cy" nh sau. Cy l tp gm cc phn t
TI n

{':,,., J1
sao cho

<

-</.

f A

1},TJ

1,2 ,

_ 1

N h vy, v i ri = cy gm hai phn t X-i,Xi; vi n 2 cy gm bn phn t - 1 - 1 , X _ 1 1 , X u ; cy ng v i r. c 2 phn t . K h i , nu ta t


n

Xo

= ('Xi

+ x-i),

Xk(u))
H

--= x . . .
]

f c

, - -

r.

x , x

i vi

> n,

th { X , , , . JF,, m e N } l martingale Walsh-Paley (ti sao?). VY d # (7/ Haar). Trong khng gian xc sut (f, P ) , m/. dy -truny con khng gim (Tn) ca A c gi l h Haar nu FOG , v vi mi T = 0 , 1 , 2 , T c sinh bi phn hoch gm n + tp con ( A , A n ) thuc A sao cho P(i4^ ) > 0.
N { n ) ( ] n) 0

Ly = {0, r}. T\ sinh ra t phn hoch ( ^ , ' , ^ ) . Tip theo, J^2 nhn c b n g cch tch mt v ch mt trong hai tp ny t h n h hai t p con c xc sut dng; nhn c bng cch tch mt v ch m t trong 77 + 1 tp (A^\ A ) t h n h hai t p con c xc sut d n g .
1

l )

n)

288
t

Xu

a '4+1 b 0 trong A ^
+ l )

t r n t p con ["^ t r n t p con i4

11

n + l )

t r n t p con k h c . nhn c b n g

,A

l h a i t p con thuc: Tn\\

c c h t c h mt, v chi mt. t r o n g 77 i t p (.Ao An") t h n h h a i t p con c x c sut d n g . l hai l p con d u y n h t c a T k h n g t h u c v o T . T a c h n a. b sao cho
u n

Ed

n+X

:.. 0,

Er , .

1.

N h v y . m i n+1 cir c x c n h d u y n h t ( n u k h n g k t i d u ca (. b) v t h a m n (i)E(4nl^)-=0Vn6N; ( l i ) V i m i 77 6 N , d y (do, .... <i) l c s t r c ( ' h u n c n Li (SI. Tu. P) v d y (d. 77 e N ) l c s t r c c h u n ca L (l. A.). T h t v y . ( ) c ngha l
2

E(d ,
r

\T )dP
x n

- 0, v / i e

i n n y l h i n n h i n n u k h n g p h i l ty) b t c h ra t h n h hai. i v i B l t p b t c h ra t h n h h a i : li th / E(d ./s


r i + 1

/ I ^ u / i ;

\ri

X I I

\ r 1 i + 1

|^ )rfP=
n

/ d ./s

n + 1

dP

= uP(ylt"

)+P(4

-Erin

0.

289

(li) l kt qu bit ca l thuyt, o v tch phn. By gi. mi X L dc khai t r i n t h n h


oe X n=0 u d ,
n n

rin -----

iXd .
n

Chui ny hi t trong L . Ta ch rng t (i) suy ra


2

E(X\f. )
n

ti = J2
k. = 0

a dk
k

l martingale. Sau ny ta s thy (xem nh l Levy d i y) martingale n h t h hi t hu ch


c ch
n t i X. 9.3.3 Cc tnh cht
n n

Tnh cht 1. Nu X - x , f . ri N } l martingale, trung bnh EX khng ph thuc ri G N . Tht vy, vi ni < T ta c EX
m

th

hm

^E(E(X \T ))
n m

=EX .
n

Tnh cht 2. Nu X - {Xn.Tn: n N } l martingale hm trung bnh EX khng gim theo 71 N . T h t vy. vi ru < ri ta c
n

di,

th

EX Tnh

< E(E(X |JF ,)) = EX .


n m n

. th hm

cht s. Nu X = { X , T , n 6 N } l martingale, &Xn ', 1 < p < oe khng gim theo n 6 N . Tht vy. do \x\ . < p < oe l h m l i , nn
n n
1

{\x \ ,r, VEN}


n

l martingale d i . V th, t tnh cht 2 suy ra tnh cht 3.

290 Tnh cht . Gi s X = { X , T , T 0, , . . . . V} l martingale, trn, v T, l hai thi im Markov ( i vi {T , ri 0. N}) sao cho p { r < N} = { < N} = . Khi ,
n n n

x > E ( X | J T ) ,
T

( { r > or}, p - /lau c/c r:/i(in),

(9.1)

tc /, p { u , e {r > a } : X /loc tng ng


' A
T

< E(X \F)}


T

0.

> E(X |^
T

r f T

).

(P /lau c/ic chn).

(9-2)

T h t vy, u tin ta ch rng


= 0
7

i| X | d P < J ^ E | X | < oe.


n

]T
n 0

/..:--<>

tc l E | X r | < oe. T i p theo, ta ch r n g { r > } =

(J {
ri 0

= n} n { r >

/<}.

r =
n-AI

{ = T.}.

V t h ta xt, tp { = ri} v chng t r n g (9.1) n g i vi


L

Ti}

n { r > } = { = ri} n

{T >

/}.

T r n t p n y Xa = x , nn theo 9.2.3 (tnh cht 8) ta c


n

E(X |^ ) T

E(X \r )
T n

({ = n } , p - h u chc chn).

Do ch cn ch ra r n g t r n t p { --= 7 / } n { T > T } x
n

> E(X |J^ )


T n

p - h u chc chn.

291
Gi s A T . K h i
n

./.4n{-n}n(T>n}

( X

X )rW>
T

.-

/ An{~n}r\{T-n}

(X

X )dP
T

( X
,4n{=n}n{T>n}

X )dP
T

/ J An{ = n}n{r>n}

( X

- X

) d P 3)

>

/
./^n{<7 = n } n { T > n + l }

(Xn+1 -

X )riP,
T

trong d b t n g thc sau c n g c t h c hin l do: martingale trn, nn t r n t p


{ = T)

(Xu)

{ T > T.} J^n

ta c

x > E(X.
hoc t n g cmg
X dF>
n

lH

i \J n),
r

(P- hu chc chn)

E(X

i\F )dP n

n + l

dP,

f,

T i p tc bt n g thc (9.3), ta c
( X
./ A n { ~ n } n { T > n }

- X

) d P

>

/
i . 4 n { = n } n { T > n + 1}

( X

- X

) d F

>...

... >

/
./yln{=n}n{T--N}

( X

- X r ) d P = 0.

(9.4)

V tp Q \ [J (9.1).

{(7 = T} C o k h n g , nn t (9.4) suy

ra

292

cht 5. Gi s X = { X . T , t 0 , 1 . . . . , AT} l martingale trn, v T. l hai thi im Markov (i vi {T , n = 0. 1. .... N} ) sao cho F{ < T < N} = . Khi , ta c
n n n

Tnh

EXo > EX
n n

> EX

>

EX .
N

Gi s X = { X , T , ri - 0, N} l martingale di, v T, l hai thi im Markov (i vi {T , ri = 0. , .... A } sao cho P{ < T < jV} = 1. Khi , ta c
r n

EXo < E X < EX


n n

<

EX .
N

Gi s X = {X ,J- . n 0. l , . . . , i V } la martingale trn, v T l thi im Markov (i vi {Tri. n - 0. , . . . . N}) xao ch. F { r < .V - 1. Khi , ta c EXrl <
EX() -

2EX

< 3

SU])

E\x \,
n

Tht, vy. t tnh cht 4 ta c hai khng nh d n I rong t inh cht, 5. Khng nh t h ba c chng minh nh sau. Ta thay \X \ ^ X -- 2X~, v theo khng nh t h nht. th E\X \ EX 2EX- < EX 4 2EX-. Do {X,F , n - 0. , . . . . N} l niartingak d i (ti sao?). lin theo khng nh t h hai th EX~ < EX_Vy l,
T T T T n

E|,Y | < EXo + 2 E X T

< E,Y,j t 2E.V-, < E.Yo 2E\X \


N

< 3 SU]) E|.Y|.


ri < A'

V cc. bt. ng thc (9.3) v(9.4) tr t h n h dang thc vi martingale, nn ta thu c:

293

Tnh cht 6. Gi s X {Xn.Tn, n -- 0, , . . . . N) l martingale, v T, l hai thi im Markov ( i vi {Tri: ti - 0 . 1 N}) sao cho P{T < N} = p{ < N} -- 1 . / a i ,
A' = E p f r f o ) , ({r > }, p /lau c/ir: cAn),

/toc tu ng

ng
XrA = Ei(X \T ),
T

(p hu chc = 1, th

chn).

Dc

bit,

nu F{

< T < N } iSAo = EX

= E A

-= E X

Tnh cht 7. Gi s X = { X . T . ri G N } l martingale (mar tingale di), v T l thi im Markov (i vi \T . n 6 N}/ Khi , dy "ngt." ti thi dim T, tc l,
n n n

X cng l martingale

= {A'

A T

.^. H E N }

(martingale

di).

T h t vy. t a thy

n-l

Suy r a '

f ) A T

l ^ n - o c v c k vng h u hn. H n na.

do
E ( x - X | ^ ) - I ( . > E ( ( X - , Y ) | ^ ) = 0 (>(>).

.9..V.-4 Martingale

a phng. X

Dy ngu nhin tng n e N}

thch

= {X.T.

294

uc gi l martingale d y thi i m Markov


chc c h n ) , T t
0 0

(martingale ui) a phng, (rfc, it = 1,2,...) sao cho T <


chc chn) khi k > oe, v

nu tn ti
Tk--1 mi

(-hu
d y bi

(ti*-hu

ngt X l martingale
T f c

{X

n A T f c

l{

T f c

X)},

Tn}

(martingale

di).
n

9.3.5 Php bin i martingale. Gi s Y {Y , Tn, n N } l dy ngu nhin tung thch v V = {V ,F -i, ro N } l dy ngu nhin d bo uc (tc l, V E T -\ N , JF_! = T). Dt n
n n n n n

(VmY)

= VY
0

+ Y V AY ,
/ i i n n

(9.5)

trong AY = Y - Y-1. Dy ( V Y ) = {(V . Y ) F , n e N } c gi l bin i ca Y theo V . Nu thm vo , Y l martingale, th ta ni ( V Y ) l bin i martingale.

nh l d i y l kt qu chnh ca phn ny.


Dinh l. Gi s X = { X , Tri-, T. N } l d y tung X{) 0 (IP- /tu chc chn). Cc iu sau l tng (i) X l martingale a phng; (li) X l martingale suy rng;
n

tao ung:
thch

cho

(Ui) X l bin i martingale, Y = {Y ,F ,


n n

tc l, tn ti neN}

martingale

v dy ngu nhin d bo

c
n n

V = {v ,r -1,
sao cho x = (V.Y).

nen}

Ta khng chng minh nh l ny, v qu di. minh ha, ta xt v d th v sau.

295

V d. Gi s n l dy cc bin ngu nhin Bernoulli c lp, cng phn p h i : P ( f = 1) = p, p({ = - 1 ) = q, p + q = 1. Ta xem - l bin c thng cuc t i vn t h n; = l bin c thua cuc t i v n t h ri. G i s tin t c c chi t i vn ri l v . K h i . sau 7 7 . v n chi tin c (hoc m t ) tng cng l
n n n

= Vii = x _ ! + Knn, . Xo = 0. i =l
n

(9.6)

L t n h i n ta c t h gi t h i t rng V phu thuc vo cc k t q u ca cc v n tr c n. tc l, ph thuc vo V , v _ i v t, . . . , n - i - N h vy, nu ta ly T = { 0 , 0 } v {T } = {i, ..., ) th l' E Tn-I ngha l, dy V = {V ,'T -\}, chin l c ca n g i chi, l d b o c . Nu t Y = i- H n , th (9.6) t r t h n h
n

i =l tc l, dy X {X ,F , n 6 N} vi Xo = 0 l bin i ca Y theo V (so s n h (9.5) vi (9.7)). Theo quan n i m ca n g i chai, th t r chi l c n g b n g . nu


n n

E(X \T )
n+l n
n i

= x,
n

nen,

ngha l, X = { X / " , T. 6 N} lp t h n h martingale; c li, nu E(X i\F )


n+ n r n

> x

n N,

ngha l, X - { X , T , TI e N} lp t h n h martingale d i ; bt li, n u


E(x
n + l

|^n) < x

n i

n e n ,

ngha l, X { X , ^ n , n N} lp t h n h martingale trn. R rng, t r chai l: cng bng khi p = q = 1 /2; c l i khi p > q; b t l i khi p < q.

296

Vi

By gi. ta xt cc chi n l c c bit V v vi V > th


v =

{v. !F-]}

vi

2"-\
\ 0,

n u , = , n u tri l i .

Sn-1

-" -

"

Theo chi n l c ny, vn u t i n d t c c ln gp i. n u tc nh t h . Nu \ = , . . . , n th sau ri vn ng i chi m t


n

t c c V - 1. n u hun th l ang thng th khng chai na. v c t ip (tc l t t c r vn u u thua), tng cng l

Y^2 1=1

= T - 1.

Nu

n--1

, th sau

77

+ 1 vn ng i chi c + V
n + 1

n + 1

= X

= - ( 2 " - 1) + 2" - 1.

tc l. thng n v (v Xo = 0). G i s r = inf{n > : X

= }.

l thi i m khng chi na (khi ln u tin thng cuc). Nen: p- q - 1/2, th d dng thy rng P(r - T.) = ( l / 2 ) , P ( T < o) = , F(X
n T

-- 1)

1. ( X )
T

1.

V vy, ngay c i vi tr chi cng bng, khi p dng chi l c c bit ny, ngiri chai r t h trong mt t h i gian h u hi (vi xc sut 1) k t thc cuc chi mt cch " t h n h cng'' v thi c n v: lc u c X) - 0, khi k t t h c cuc chi C( EXr = 1. K h i n i m "martingale" bt n g u n t t r c h ny. Ch . K h i p - 7 = 1 / 2 th X = {X ,F : t h n h mart ingale v do
n n

n e N} v i Xu

li

EXn

= EXo --- 0 =

E*T-

(9.S

297

iu n y l do: tr chi ny khng hin thc ch r v |A'| c the l y gi tr ln ty , tc l. thi gian chi khng b'chn. vn cua n g i chi cng khng b chn. Cho martingale X {A',.. T,:. l N} v r l thi i m (lng. Vic tin) i n kin c ng thc
EX-n
-

EX .
T

(tc l. (9.8) khng xay ra) l van (t quan trng ca l thuyt mart inhale (xem nh l 9.6.4 (l i d y ) . 9.3.6 Hin. martingale. Dy lung thch {n,T . li N } (iuc gi l liu martingale, nu E|| < co di vi mi li N v
n

E ( v n 4 \Fn)

(),

- hau chc

chn.

R rng. nu X { X . T , TI < E N} l martingale th {n.Tn, l hiu martingale, trong


n

li

N}

:rT

Xi), in = AvY = n Xn-\.


n

r 1,2, ...

Ng c l i . nu

{n-^II,

N} l hiu martingale th
n n

X -- { x , T . l martingale, trong
Xi)
vi.

VEN}

i)

..

Chng hn, mi dy {in, l 6 N } cc bin ngu nhin dc l]) c k vng 0 l hiu martingale ((ti vi -tr ng t nhin < 7 < ) . 9.3.1 Khai trin Doob. K t qu sau. tuy d n gian. nhirng ng vai tr quan trng t rong l t huyt martingale. nh l. Gi s X = {X .F,, TI N} l martingale, di. Khi , tm ti martingale M {M ,T , ri N } v dy d bo dc A = {A.T . ]. n e N} sao cho
n

298

(i) A = {An^Tn-x, 0 =-- n < A


x

H E N } l dy tng theo ngha


n

< < A

< ,

-hu chc chn;

(ti) khai trin Doob x


n

= M

+ An,

Vn e N,

-hu chc chn nht.

(9.9)

c thc hin. Chng minh. M


j+l

Khai trin Doob l duy

t Mo = Xo, Ao = 0 v - M = x
j +

- E(Xj \T).j
i + 1

= 0,

" - , - ,

A tc l

- Aj = E ( X

| ^ - ) - Xi J = 0 , n

n-l M = Mo +

Y,\x
j=0

j+l

- E(X

j +

(9.10)

n-l ,1

5>(x 3 0
n n i

i + l

|^.)

-A- ;.
7

(9.11)

D dng kim tra lai rng, bng cch xc nh n h t h , cc dy ngu nhin M = { M , f n N} v A = { A n , T _. TI 6 N} tha m n cc yu cu trong nh l. By gi ta chng minh tnh duy nht. G i sir X - M' A' . trong : M ' = {M' ,T , ri e N } l martingale, A ' - {A'^.Fn-i, T. 6 N } l dy tng, d bo c. K h i
n n n n n n

'

n+l

- A'n = ( A

- An) + ( M

N F

! - M ) - (M;
N

+ 1

- M;,).

Ly k vng c i u ki
n d i vi
A _.
n

, ta co
-= .An +1

An-

V 4(, = - .40 = 0, ta c: An = A'

v do M , = M,
r

299

9.3.8

Compensator.

Dy tng v d bo A = {A ,F -i,
n n

n e N} gi l compensator ca martin

trong khai trin gale du i X .

Doob trn uc

By gi gi s M { M , f , T. N } l martingale bnh p h n g k h tch; tc l: E | A | < oe vi mi T e N . K h i . M {M'^,!F , n N } l martingale d i . Ta vit khai t r i n Doob ca n d i dng
n 2 2 n

M = m +
n

< M

>,
n

trong , m { m , T
n

T. N } l martingale, v
n n

< M > = { < M > ,T -u l dy t n g d bo c. Ta gi < M p h n g c a martingale M . Ch rng E\(Y


t (-9.10) ta c
n
2

n e N} > l c t r n g bnh

- E ( Y \ f f \ T \ = E(y |.F) -

\E(Y\F)\ .

ri.

< M >

J 2 [E(M? II^-)-M?]
+

^ E A M ^ V - I ]

(912)

trong AMj
A

= M - M j _ i , v vi tt, c / < = E\M'i - Mf\H = E


< M >
k

E | ( M - - Mi\Ti\

< M >1

\H(9.13)

c bit . nu Mo = 0 th
EM? = E < A i >fc .

300

V d. Gi s (n) l dy cc bin ngu nhin c lp sao cho E = 0, E | | < 0 0 . t Mo = 0, M = i + K n ' K h i ,


2 n n n

< M >n= E M * = E | : | + . +

E\ \ ,
n

y l mt s khng m (khng ngu nhin) v l tng ca cc p h n g sai. By gi gi s = { X , T , nen} v Y = {Y ,r l hai martingale bnh p h n g k h tch. t
n n

TI

EN}

< X. Y >n= h<


n

X + Y >
n

- < X - Y >n|.
>n,J n,
r

(9.14)

D dng t h l i rng {X Y. gale, do vi I < k


E\(X -Xi)(Y -Y )\Fi}=E\<
k k l

< X, Y

N } l martin

X , Y >
n

- < X , Y > 1
n

(9.15)

Trong tr ng hp khi X = i + + , Y = T]i - + rin, (n), ( ln) l dy cc bin ngu nhin c lp vi E = Er/ = 0, E | | < 0 0 , Erin < ao, th
r n 2 2 n

ri

< X. Y > =
n

^covf^T),).
1=1

Dy < X , Y > = { < X.Y > ,T , ri e N} c g


i l c t r n g t n g h ca cc martingale X v Y . D dng chng t rng
n n

< X,Y
i=-l

> =^E\,XM\J i- \.
n l

Trong l thuyt martingale n g vai t r quan tr


n g l covarian bnh phng
TI

\X,Y)
i=i

=Y,AX AY
i

301

v bin phn bnh phng

\x\ - x>*<)
1=1

Mt trong nhng vn trung tm ca l thuyt martingale l bt ng thc. 9.4 Cc bt ng thc c bn 9.4.1 nh l. Nu { I , f , n 0 , N } l martingale di, th vi mi X E M (A > 0)
n

P
P

max
\(i<n<N x

x
n

> A < E

XNI[

0<n<N

max

Xn

>

<EX;

mill A)<n<N

< A < -EXo

+ E XN{ *

min
0<n<N

x >
n

Chng minh. t

A=
\

max
0<n<N

x >
n

Ta

A = {Xo > ) u

n = l

(x

> A, ^ m a x _ x
t

< A)

n=

trong
Ao =

Xo

> A ),

An

=x

> A,

max
0<m.<n

<

302
l t p thuc T
n

v r i n h a u :
A

Am

0,

VO <

T. /

< /V.

Suy ra
AP(.4) <^EAri
n

I(A

)]

o t n h cht m a r t i n g a l e d i )
n

X>[E(,Y
n

j V

I(-4)|^)

-J2E\X l(A )\
N n

- E\X (A)\
N

< E\X(A)\

<

EX.
0 iV}

B t n g thc. t h hai c; chng minh Lng t . 9.4.2 Bt ng thc l martingale vi E\X \ mi > 0
n

Kolmoqorov.
p

< 00, li - 0 max \XJ

Nu N,

{ X n ^ n . r i

< p < oe, th E\X \ .


N P

vi

A p(

> x) <
/

\ ()<n<N

Chng minh. V { \ X \ , T , ri - ( ) , . . . , i V } l m a r t i n g a l e d i ( k h n g m ) , n n theo b t n g t h c t r o n g ( l n h l t r n ta c : v i a > 0


n n

U(

max
p

\XJ

> a) < ELY A,

I''.
N} l mar <p < oe,

D i u n y c n g v i ---- A 9.4.3 Bt ng thc

h o n t h n h chng minh. Nu
p n

Doob.

tingale di khng m, vi i\x \ th H ' Y y v L < li TT1HX


li l i / li
. .

{X ,F ,n 0,.... < oe, li " 0..... N.


n n

\x\\\

<
' l i

q\\X \\ .
N p

I l l /

303 trong

\x\\
i vi p = ,
<

= {E\X\* ,
th

/V

/p+1/q

- - .

\\XN\U

li m a x
0<n<N

l ^ l l d < 7 - ^ { 4 \\X \n*


N

\ U } .

Chng

minh.

u t i n t a cho c h n g m i n h i v i p > .

Bt

ang

thc. p h a t r i l t m t h n g .

chng minh bt n g thc p h a

p h i ta s d n g b t n g t h c t r o n g n h l 9.4.1 v b t n g t hc Holder. E

max

141"
<p / Jo pE

x -F

m a x \ X J > x ) d x
0<n<N

X -' E

\XM\1( max 0 < n < N


1 1 1

\ X

>

di

X\
N

max I S"<
0

IX,J
W

xV- dx |XJ " max


()<n<N
P

- <]E

A"/vI(
l/P

max
(Kn<N

<q(E\X \n
N

|A"|

l/</

T r t ra b t n g t h c p h a p h i . B y g i ta cho c h n g m i n h i v i p = . t r i l t m t h n g . n g i n ta max
0<n<N

Bt n g thc pha

t |X |..
n

304

G i n g n h k h i c h n g m i n h b t n g thc t r n , ta c EX* < E(X* I 0


_

= / {X* J 7 / X fJF J {x- >\+t}


N N 1 + t l N

l)+

> di
J

l}dt

f
N

N ~

= E X V v i a > 0, b > 0

Jo

+ t

= E X

\ n X

a I n 6 < a l n a + be
+

nen

T i p theo ta t r n h b y b t n g t h c a, 6 sao cho co < a < b < oe. l n d y { X . n = 0, iV} chuyn t c gi l s l n c t ngang t d i
n

t h c c t ngang. V i c c s k h i u V = v(a.b.N) l s g i t r < a t i gi t r > b. V ln t r n o n |u; | c


a d y

{X.i,
martingale

V}
thc
th
1

9-4-4 S a i ng
ui,

ct ngang.

Nu

{X ,!F ,n
n n

0 , V }

(6 - a ) E i / < E(vYjv - a)+ - E(X() - a )

Chng

minh.

V { X , !F ,n
n n

= 0 , i V } l m a r t i n g a l e d i , n n 0,...,N}

{ ( X

- a )+, r , n =
n

c n g l m a r t i n g a l e d i , v V b n g s l n c t ngang t d i ln t r n o n [0; b a] c
a d y { ( X a) + , n = 0, . . . , i V } . Do
n

305

t a ch c n c h n g m i n h r n g : {X .:/.,, ()..... .V}

i v i martiganle d i khng m

bEv < E ( X

- Xo),

(9.16)

t r o n g V l s l n c t ngang t d i l n t r n o n (0; b\ c a d y {X,,. Q,....N}. K hiu ro = 0;


Ti = min{m : 0 < 771<N, X
m

0};
m

T2 m i n { m : Ti < m < N, X
T
2 n

> b}\
m

- \
2 n

rain{rn

: r

2 n

_ 2 < m, < N , X _i < TT. < A , ^


r

= 0}; > 6}.

= min{m : r

K h i u l s n l n n h t sao cho T c x c n h n g n (ngha l t p l y m i n t n g n g k h c r n g ) . R r n g 0 < I < N. t T = jV cho t t c T > . K h i , T / v + 1 = N v


n

N - o -

)=
r c h n

+ ]T .
ri l

(9.17)

n=0

Xt le. N u T< . t h X n u / --" /, t h


^ T
n + 1

T n 4

> 6 > 0 = X

= -X/v > 0 = X r ;

n u . > /. t h
^r ,
+

= A '.Y = '
T

V v y .

>

' /

n l

n l < /

306

trong \l/2\ l phn nguyn ca 1/2. Cc b i n ngu nhin r, 0 < n < N lp t h n h d y khng gim cc thi i m dng d i v i Tri, do {X
T n

,f ,n=
n

0,...,N}

l martingale d i (xem 9.3.3, tnh cht 4). Suy ra E(X v do E[


TI c h n
Tn+

- X )
Tn

> 0,

{X

Tn

- X

) ] > 0 .

T v t (9.17), (9.18) suy ra (9.16). 9.5 C c n h l hi t u 9.5.1 nh l Doob. L -bi chn, tc l


x

Nu {X ,jF ,n
n n n

N } l martingale

du i v

s u p E | J | < oo,
ri

th dy {X ) vi
n

hi t hu chc chn ti bin ngu nhin Xoe no


EXoo < oo.

Chng minh. K hiu V l s l n ct ngang t d i ln trn o n [a; b ca dy {X ,n = 0, ...,N}, v t


n

I/QO

lim
N oo

T b t
n g thc ct ngang ta c (b - a)Ei/oo < s u p E | X | + \a\ < oo,
w

307

suy ra Vo < oo hu chc chn. Suy ra, v i mi a, b P{lirn inf X < a < b < lim sup X } = 0.
n n

C h rng { l i m inf x
n

< l i m sup Xu} [ J { l i m inf X

< a < b < lira sup

n},

trong hp ly theo t t c cc s h u t a, b. Do P{liminf x


n n

< lim sup x } = 0.


n

T rt ra ( X ) hi t hu chc chn t i bin ngu nhin Xoe n o . Theo b Fatou ta c


EXool = E ( lim \x \)
n

< s u p E | Z | < 00.


n

Ch . i vi martingale d i , hai i u kin sau l t n g n g : (i) s u p E | X | < oo,


n

Oi)
s u p E X + < oo.
n

T h t vy (i) => (ii) l h i n nhin, (i) E\x \


n

(li) l do EX :
0

= 2EX+

- EX

< 2EX+

H qu 1. Nu { X n ^ n j U N } l martingale di khng dng (hoc martingale trn khng m), th dy ( X ) hi t hu chc chn ti bin ngu nhin Xao.
n

H qu 2. Gi s {X ,T ,ri N } l martingale di dung (hoc martingale trn khng m). Khi , dy


n n

khng,

308

{ X , !F
n

n 6 N } , vi
oo

Xeo =

lira x ,
n

Too = ( 1J - ^ n )
n=0

lp thnh martiganle di khng dng (martingale trn khng m). T h t vy, nu {X ,F ,n N } l martingale d i khng d n g , th theo b Fatou ta c
n n

E(^ocl^m)

= E( l i m X \T )
n m

> I m (X \F )
n m

>

x.
m

n>oo

H qu 3. Gi s ( x ) l dy cc bin ngu nhin (S ) l dy cc tng ring ca n:


n n

c lp, v

So = Xo,

= Xo 4- +

X.
n

Khi , cc iu khng nh sau l tng (i) (S ) hi t hu chc chn; (li) (S ) hi t theo xc sut; (Ui) (Sn) hi t theo phn phi.
n n

ng:

Chng minh. (i) => (ri) => (Ui) l t m th ng. (Ui) => (i). Gi s s hi t theo p h n phi t i s, E e " hi t t i Ee vi R . t
n i A itS

tc l

ri

Zn = e

t 5

"/E(e

i t s

") = e

t s

" / J]
j=i

E{e >).

D dng kim tra l i rng ( 7 < , n N } l martingale b


chn trong L . Suy ra Z hi t hu chc chn, do S hi t hu chc chn.
n l n n

309

9.5.2 nh l (hi t trong L ). Gi s < p < 00. {X !F ,n 6 N} l martingale v L -bi chn, tc l,


v n n

Nu

supE|n| < DO,


p

th dy ( X ) hi t trong L , ong thi hi tu hu chc chn ti bin ngu nhin Xc vi E | X | < 00.
n p CJO

Chng minh. Theo bt ng thc Doob 9.4.3 ta c E( suy ra E s u p | X | ) < 00.


n p

max

\X \ )
N

<
/

q E\X \ ,
N

\ 0<n<N

ri.

'

Hn na. p { | * | > } < - E | X |


n n p p

< A - E ( s u p | X | ) - 0
n

khi > oo.

V vy, E [ | X | P I { | X | > A}] < E [ ( s u p | X r ) l { | X | > A}]


n n n

((A) A l hm ch tiu ca tp 4 ) hi t u ti 0 khi A > oe. Nh vy, ( | X | ) kh tch u. Theo nh l Doob, (x ) hi t hu chc chn ti Xoa, c bi
t , ( X ) hi t trong L ti Xoe. T rt ra cc i u phi chng minh.
p n n p n

i vi p = , nh l trn, ni chung, khng ng. Kt qu sau y l bit. inh, l (hi tu trong L ). Nu { X n . T n J i N} l mar tingale v dy (x ) kh tch u th dy ( X ) hi t trong L , ong thi hu chc chn ti bin ngu nhin Xao vi EiXoo < oo.
9.5.3
l l n n

Chng minh. Xem nh l 9.6.2 d i y.

310
K h i x t t h t t h e o c h i u n g c l i , t a s c k h i n i m m a r t i n g a l e n g o r c . C t h l. { X , T , n N } l martingale ngTrc nu: (i) x l : F - o c vi mi n N ; (li) X c k vng hru hn vi mi n N ;
n n n n n

(iii) E ( J

|^ n)

Xm

v T

Tn

vi

mi

> T.

T)-, ri

N.

9.5.4 inh l. Nu { x , / " , n N } l martingale ngc, th ( X ) hi t hu chc chn ti bin ngu nhin Xeo no d.
n n n

di

Chng minh. T a b i t r n g {x, J , n = 0, l , . . . , i V } l m a r t i n g a l e n g c k h i v ch k h i { X / V _ . . 7 / V _ , n = 0, , ...,N} l martingale. C h r n g m a r t i n g a l e n g c l u n l u n L - b c h n , v


r n n l

E\x \
n

< E\x x\
n

<

<E\X \.
0

C h n g m i n h c t i n h n h n h k h i c h n g m i n h n h l D o o l 9.5.1 v s d n g b t n g t h c c
t ngang cho m a r t i n g a l e { X - , F - , n = 0,l....,N}
N n N n

(b - a)Ev

< E(X

- a)

- E(X

- a) .

9.6

Martingale chnh

quy
n n

9.6.1 Dinh ngha. Ni rng { X , T , T. N } l martingale quy, nu tn ti bin ngu nhin X vi i\x\ < 0 0 sao cha X =E{X\?n),
n

chn)

VneN. N

C h r n g t r o n g t n r n g h p t h i g i a n h u h n : ri OA..... m i t n a r t i g a n l e { I , f , n = 0, , N } l c h n h quy, v
n n

= E{X \F ),
N n n n

Vn

0.1

N. Cc duy

9.6.2 nh l. Gi s { X , T , n N } l martingale. kin san l tng ng: (i) {X ,^F ,n E N } l martingale chnh quy; (li) ( X ) kh tch u;
n n n

311

(Ui) ( X ) hi t trong L ; (iu) s u p E | X | < oo v bin ngu nhin Doob) tha mn ng thc
n n n

Xao (trong

nh

x Chng minh.

=E(X \r ),
00 n

VnN.

(i) => (). X


n

Gi s
n

= E(X\F ),

VneN.

Suy ra

\x \
n

<

E(\X\\T ),
n

E\x \
n

<

E\x\,

supE|X | <
n

E\x\ < oe.

Do . v i /

c >

0, > 0 ta c \X\dP \X\dP+ > c} + /


J\x>b}

\X \dP<
n

Ml-V|>'--}n{|.\-|>b}

J{X\Zn}n{\.X\<b}

\X\dP

< bF{\X \
n

\X\dP |X|dP.

< -E\x \
n

- /
J{|X|>6>

V vy, sup/
J{|.v|>c}

|X|dP < - E | X | + /
c

\X\dP,
J{X\>b)

lim sup / T J{\x\>r} Nhng b bt k. nn


C

|X|P < /
J{x\>b}

|X|dP.

lira sup /

| X | d P = 0.
n

312
iu n y chng t ( X ) k h tch u . () => (Ui). V ( X ) k h t c h u , n n s u p E | y Y | < oe. T h e o n n h l D o o b , t n t i l i m Xn = Xao. T suy r a
n n n

lira EXn-Xoo
n*oo

=0.
1

( i n ) => ( r ) . N u ( ) h i t t r o n g L t i X n o . t h t t n h i n s u p E | X < oo. T h e o n h l D o o b , t n t i l i m X x~^.


n n

TI

Suy ra X

= X Vy,
n

l i m E\x
n>oo

- Xeo] = 0,

lim E\(x
n00

- Xoo^m)]

- 0.

Nhng vi m < n, th TXnTm) Suy r a X = E(X


n

Xm

0 O

|J m).
J 0 0

=> ( ) l h i n n h i n , v X

= E( Y
1

|J ).
n

-trng

9.6.3 nh l Levy. Gi s X 6 L n {Tr) l dy cc con khng gim ca A. Khi , hu chc chn lim
n*oo

E(X\T )
n

=E(X\r ),
oo

trong l,

l -trung

b nht

cha

tt c cc -trng

Ty,, tc.

Foo = ^(ij-^")'
n

Gi s X L v {Tri) l. dy cc -trng ca A. Khi , hu chc chn lim E(X\F )


n

con khng

tng

E(X\jr ),
n

TI

313
trong y^n
TI

l -trung

giao ca tt c cc -trng

J- ,
n

tc

l, l\T
n

=
Ti

]T .
n

Chng minh.

Xt martingale chnh quy x


n

- E(X|.F ).
n

Ta ch rng E\x \
n

= E\E(X\T )\
n

< E\x\,
E | X |

VTJ e N.

Do , lim x na,

Xc

vi

EXocl <

( theo b d Fatou). Hn

/ X dP= JA
m

/ J
= y

x <ffl
n

E(X|^n)dP

V ( X ) k h tch u, nn E l U | X
n

Xool - *

0, m > oe. suy ra


U ^n.

XoodP =

XdP,

VA

Hai v ca n g thc trn l cc h m tp cng tnh m c trn tr ng [ J - F n . Theo nh l thc t r i n o, ta c


ri

X^rlP

XdP =

E(X|^"oo)dP,

Vv4 G

ffdj-^n)=

^ e .

314

Nhng Xoe v EXToc) vng c i n kin ta r

l ^ T c - o c. do tnh duy nht ca k

i u khng nh t h hai c chng minh t n g t, khi ch rng


/ X,dP= JA JA -- JA X dP
n

E(X\F )dP
n

-
H qu 1: Lut

XdP.

VA

^,m

>n.

0 1

Kolmoqorov

Gi s ( X ) l dy cc bin ngu nhin c l p . v A l bin c ui. tc l


ri

Khi , theo nh l Levy (Tu

fT>V) v v A e l\Fn,
n

ta c

TI oo

lim

PUI^n))

- E ( l

\ l \ T )
' '
T

1.4.

Mt khc. / v JF c lp. nn
P ( I . | ^ n ) --4

HA).

Suy ra p ( 4 ) = IU hu chc. chn. Vy P(A)


H
n

0 hoc: 1.

qu 2: Lut s ln. Gi s (X ) l dy cc bin rii/ihi. nhin c lp. cng phn phi vi E\Xy\ < oe, v (,S') l dy ci t.H ring ca n:
S

Xi,

X\ + +

X.
u

315

Khi d, vi TC sut 1 (v Irony )l} lim S /n


n

EA'i-

li-ao

Chng minh. Vi < k < ri xt E(Xfc|^n), trong , .T ,, "(S'j. 7 > 77.). Ta c


n' oe
7

lim E(X \F )
k n

=E(X,\l\T ).
'
x

Do tnh c lp. ta c E(X \F )


k n n

= E(X,|5 X
n

n + l

n + 2

. . . . ) = E(XfcS' ).
n

Do ( X ) c lp v c cng phn phi. nn (ti sao?) E(X \S )


k n

= E(,Y,|.S' ).
n

Ch rng
TI

5 = E ( S | S )
N N

=E(**|S).

fc=i Suy ra
n>oc

lim s/r = lim E ( X i | S ) = E(Jfi| A ^).


TI * oe
n

'

T.

Theo h qu , /\-7>> l -tnr ng tm thircmg, nn E(X\ p^Fn) n l


x

EX\ hu chc chan (v trong L ).


n

9.6.4 nh l. Gi s { I , f , n N} l martingale chnh quy, v T, l cc thi im Markov sao cho P { r > } 1. 7 .


x

E(Xr\T ).
a

316

Chng

minh.

D o t n h c h n h quy, t c l,

X
nn lim X
n

= E(X\F ),
n

X e L \
thy
T

Xao

( h u chc chn). Ta Xr =
T

E(X\F ),
i

v t r n c c t p { r = ??} t a c X Suy ra
T

= An v E(yY|^v) = E(A"|JF ).
n

E | X | <E\X\ Vy. tn ti E ( X | ^
T T r a

<

00.
T

) . H n n a , J'v c T . n n
T T

E ( X | ^ ) = E((X \F )\F )

- E(X\T )

-- x.

H q u . Gi mi thi im

s { X , T . n N} l martingale Markov
n n

chnh

quy,

th

vi

Chng ta c

minh.
F{T
>

Suy r a t T = oe l t h i i m M a r k o v v h i n n h i n 0-} = 1. sau: v

B y g i t a p h t b i u l i n h l 9.5.2 n h
n n

9.6.5 inh l. Gi s { X , T . n N } l martingale. Cc kin sau l tng ng: () { X . T . n N } l martingale chnh quy sao cho
n n

x ()
n n

= E(X\T ),
TI

X e \ trong
p

< p< L,
p

oo;

{X ,jF .

N b chn

tc

snpE|X|
ri

< oo;

(n)

( X

) hi

tu ran (

J\

317

Chng

minh.

() => (l) suy ra t

E\x \
n

<

E\x\ .

(ii) (Ui) l do (x) compact t n g i v hi t theo x c sut, (xem n h l 9.5.2). (iu) => (li) l hin nhin. (li) => () l do ( X ) kh tch u .
n

9.7 M a r t i n g a l e binh p h n g k h t c h Ta nhc l i : Cho M = {M ,T , ri 6 N } l martingale binh phirng k h tch, tc l: E | M , , | < oo v i m i T N . K h n g mt, tng q u t , ta c t h gi thit Mo = 0, v n u cn ta xt M Mo thay cho M . K h i , M = {M^Fn, n e N } l martingale d i . Ta vit khai t r i n Doob ca n d i dng
n n n 2 n

M
n

IU,,

< M >.,

trong . m =
m | f , n N } l martingale, v < M > - { < h > .Tn-x.
n

TI e N}

l dy t n g d bo c. Ta gi < M > l b i n p h n b i n h p h n g (hoc c t r n g bnh p h n g ) d b o c c a M. Ta c < Ai >,


1 + 1

< M

> =
n

E(Mf \F. )
l+ n

- M.

E (AM

n | 1

) |^

v nu Mo --- 0 th EM? - E < A i > . nh l. Gi s M - {M ,T , kh tch vi M) = 0. Khi ,


n n

ri e N } l martingale

bnh

phng

318

(i) nu E < M > o o < 0 0 , th martingaleM = { M , T , n N} hi t trong L , v do l chnh quy hn na, ta c


n n 2

E ( s u p M ^ ) < 4E < M > o o ; (li) nu E < M > o o < oo , th martingale l chinh quy v
v /

M = {Mn, Tn,

n e N'

E(sup|M |) <
n

3EV<

>;
oc

tng qut hn, nu E \ / < M > < oe, th T l thi im Markov chnh quy i vi { M , f , n 6 N} (tc l {M /\ T , n 6 N } l martingale chnh quy), v ta c
T n T n n

E(sup | M | ) < 3 E V < M


n

>;
T

n<T

I'm,) ron<7 mi trng


{< M

hp ta c
>oo< oo} c {M
n

} ,

tc l, martingale M = {M , T , T. N } hi t hu chc chn gii hn hu hn trn tp {< M > o o < 0 } n n

ti

Chng minh.

(i) suy ra t s u p E M ^ = E < M >oo


n

v bt ng thc Doob vi ) = 2. (iii) u tin ch rng, vi mi thi i m Markov T , {< h >


T A n !

f , n N}

319

l bi n phn cp hai ca martingale { M ta c E[(M


T A ( n + 1 )

T A n

,T

n )

T. N}. Tht vy, n +

- M )' \T \
TAn n

= E|I =
=

{ T > n }

(M

n + 1

M \
n n

I{
<

T > n

}(< M >
>TA(n+l)

i - < M >)
<M > An
T

Ta p dng i u ny cho thi i m Markov min{n :< M


oo
2

> n + i >

a}
a2

n u

<

>oo<

V < M > T < , nn theo (i) Ta l thi i m Markov chnh quy i vi martingale { M , f n N}, do lim M tn ti v hu
n i n

nCX)

hn (hu chc chn) trn tp


{Ta = 00} = {< M >oo< CI }.
2

Khi cho r > 00 trn tp cc s nguyn ta nhn c (iii). (li) Ta thy


P { s u p \ M \ > 0} < {r
n a

< 00} + P { r
a

= CXD, s u p \ M \ > a}
n

ri < { T

< 00} + P{sup | M


n

T a

An|

> a};

v
P{sup
ri

\Ml \
An
T

> a } < a-

lim T E M ^
n

A n

= a~ E < m >

T j

V < M >

b ch
n bi < Af > o o v a , v do
{r
0

<

00}

{<

>oo>

a },

nn ta c P { s u p | M | > ) < {< M > >


n x

a} +

fl E|min(<

_2

M >oc, )l-

320
Do E|sup|M || =
n

n rtx>

/ Jo

P { s u p | M | > a}da
n

ti poo I
2

< / Jo

P{<M>oo>a }da+ > ,


O

/ Jo

Emin(< M

> .a )\~
00

= 3Ev/< M T rt ra (li).

C7w . Cc k t qu sau l bit: Nu { M , j F , n N} l martingale d i sao


n

cho

E s u p | A M | < oo
n

th hu chc chn {supM


n
n

< 00} = {M

-},

{M

- > } u { l i m i n f A f = - 0 0 } u { l i m sup A f = +00} = 2.


n n n

N u { M n , J^ , n N } l martingale bnh p h n g kh tch sao Esup | A M |


n 2

cho

< 00

th hu chc chn
{< M >
o c

<

00}

{Af

-}.

By gi ta p dng cc kt qu trn rt ra lut s l n ( m t trong ba vin ngc qu ca l thuyt xc sut). 9.8 Lut s ln 9.8.1 Lut yu s ln. Gi s {M , T ,n G N } l d{) Mi), (n = M M -I,n 1,2,.... l martingale
n n n n

martingale, hiu tng

321

ng, v {b }
n

l dy cc s dung sao cho b 00 khi n > oo. t d ddi < b }, 0 < i < n.
n ni n

Nu
ri

1=0

(ti)
i=0
TI

b- J2H\dni\^-l)^0,

(in)
n

6 -2 ^Edl
i =0

- m(dm\fi-i)] }

0,

th { M , n N } tun theo lut yu s ln theo ngha

tc l M /b
n

hi t theo xc sut ti 0. t n
i=0

Chng minh.

T (i) ta c P{M
n n

M / 6 } < ^P{4
n

7^ di}

1=0

n < 5^P{|di| > M


1 =0

-0,

v do , ta ch cn chng minh b thc Chebyshev suy ra


r.
l

l n

0. T (Hi) v b t n g

6^ ^{dnt-E(dni|^i-l)}-^0.
i=0

322 i u n y c n g v i (ri) h o n t h n h c h n g m i n h .
n

Ch . N g i t a c h n g m i n h c r n g , t r o n g t n r n g h p ( d ) l c l p t h ( i ) - ( i i i ) l c c i u k i n c n cho l u t y u s l n (theo ngha t r n ) . B y g i t a c h u y n sang n g h i n c u l u t m n h s l n .

9.8.2 Lut mnh s ln


() Gi s M = { M , T , T, N } l martingale kh tch , v gi s A = { A , T , l N } l dy tng, sao cho Ai > 1. /ITC - oe. Nu vi xc sut
n n n n

bnh phng d bo c

AT

<

'

th vi xc sut

lim
noo JAn 00.

kh

( i i ) Gi s M = {M,-?", T. N } l martingale bnh tch, v < M > o o = oo hau chc chn, th vi xc sut lim
TWOO

phng

< M > n

= 0.

Chng minh. K h n g h n c h t n g q u t , t a g i s M o -- 0. (i) Xt h i u m a r t i n g a l e d = M. - M _ i , v


t
n n n

E A:
Ta t h y E ( ^ - I ^ ) = ^E(il^i) = 0,

323

suy r a {rn ,T .
n n

T N } l m a r t i n g a l e b n h p h n g k h t c h . v

<m ,> =
n

^ i=i

z *

Theo g i t h i t , v i xc sut

T d suy r a v i x c s u t < m >>< m > o o < 00T h e o n h l 9.7, v i x c s u t


0 0

i=

ri

i n n y c n g v i b Kronecker cho t a

(ii) L y y 4
dng, v b
n

<

>.

L u rng,

n u ( a ) l d y s

= ao 4- + t i n - * CO) t h

oo

t
i= Do ( l . n u l y

"

n . E|(AM,) |^-il,
2

6 = < M > ^

^ E ( A M , )

| ^ - i | ,

3-24

th theo gi thi t ta c b > oe, v v vy.


oe

E\(AMi) \fi.
< DC.

< M >?

i n ny cng vi (i) hon t h n h chng minh ( l i ) . Ngoi ra. ta cn bi t thm nhng k t q u noi ling sau. Lut s ln Brunk-Chung. mart ingale sao cho d( -- 0, E|c/ | Gi s {dn.T,,.!! N } l hin < oe vi < r < oe no . v
< o c

2 r

2J-^TTth h u chc chn lim noc


p

"

V
i= 1

,
n

n ^'

.Lii s n Chung. G i s { r i n , j F , 77 6 N } l hiu niariingalo sao cho do = " - 0. E | f / | < 0 0 \'i < p < 2 no . b \ oe. v
>
t

< 30,

th h u chc chn lim ritoe

T i-

r; - 0.
J

Cui cng. t a cn nh rng d c nhng k t qu l t V- nh l gii hn trung tn) v lut Loga ly) i vi martingale. 9.9 H n g n g t h c W a l d . Gi si{ ,n e N} l di) cc bin ngu nhin c lp cng phn phi vi E s n < 0 0 , v T l thi dim
n

dng i vi dy (T-I.rnq t nhin Khi d. ta c hng ri thc IVald: EX irony d X,, () - + Ta t h y


T

{ < n > " N } ni E r

<

E .ET,
0

Ch li t minh. E/Y,

A "

00

k I.

ttfw tt
t j

C-

P
k

(I '

"A- . /

.l

n JT

,1 .... ; .IT

T < j - 1

VI { r < 7 - } 6 <7<(j_, /
J T < J - )

v (lo < 7 < ( j _

ir

si c lp. nen }Ej

j'flP

/
. h

I { r < j - k y / p - P{r < j -

Vy l
oe

j-(>
oe

]TE,P{T

>.,}

.;

It

E.Er.

320

Ch .
. H n g n g t h c W a l d l h q u c a vic b o t o n t n h m a r t i n g a l e k h i thay t h t h i gian b n g t h i i m dng: Xo Nh d bit, iu ny ng E(X \Fo).
T

k h i {XmFnjU

N } l

martingale

c h n h quy. 2. Hng ng (0; oe) supnl<n


1

thc
n

Wold
r

suy

rng.

G i s {Mn^n^n

6 N}

l martingale v i E | M | s B

< oo, < r < 2 n o , v t n t i h n g

Y.HKVi-i)
;

< ,

th ta c E M Bi tp
T

= EMo, i v i m i thi im dng r vi T /"" <

oe.

1 . ( i ) G i s r l t h i i m d n g i v i (Tn),n k h i u (n) m i n h (n) l t h i i m


n

e N . V i " n i n.

l s n g u y n b n h t p sao cho { r r } /*p. C h n g dmg.


n

(ii) G i s x ,

n N l d y c c b i n n g u n h i n b c h n . t r = min{fc|Xfe = max X },
TI

V =

m\t{k\Xk

min A n } .

v V c p h i l t h i i m d n g khng?
1

2. C h o day ( , n e N ) t r o n g L " t
ri

do = Co, d

- B ( n | i , ...,n -l).

* n = J3

"

C h n g Ttiinh { X

, n G N } l martingale.

327

3. Cho (X ) l martingale khng m v i EX\ r n g vi > 0


n

= 1. C h n g m i n h

(X 4. G i s

> vi n > . l n o ) < 1/A.


n

x = 2^J dfc, n
n

= ,

2,...

fc=i l martingale bnh p h n g k h tch sao cho


oo

n=l

Chng minh ( X ) hi t hu chc chn. 5. Chng minh nh l ba chui tng q u t sau. G i s {ni^n} l dy t n g thch, T = { 0 , O } , v c l hng s d n g . K h i , chui ^ 2 n hi t nu ba chui sau h i t h u chc chn
n

E C I ^ - i l - E V a r ( | . F _ ) , 5 > { | | > cl^n-O,


n 1 n

TI

trong , I { | n | < c}. 6 . B Borel-Cantelli suy rng: G i s {T , n 6 N) l d y k h n g gim cc ( 7 - t r n g con, v (A ,n e N) l d y cc b i n c sao cho -<4n ^-"n, n N . Chng minh rng
n n

c=

ao

oo

Cl
A

< oe} = {YsHAnTn-x)


n=

< 00}

P- (h.c.c).

n=

Hn na, trn t
p
00

{^P(^ |^ _t)
n n

= 00}

n=l

328

- ^ - ^
fc=i

,1

P-(h.C.c).

7 . Gi s ( n ) l dy cc bin ngu nhin c lp, cng phn phi vi P( = 0) = 2) = 1/2.


n

nu =

Xn=n&> ' '-T

n=1 2

Chng minh (X ) l martingale v X 0, nhng khng phi l martingale chnh quy. 8 . Gi s ( ) v (7 ) l hai dy cc bin ngu nhin sao cho
n n n n

(ii"-,n)
n n

c m t l / ( x

, x

) ;

(771, . . . , T ) c m t
n

5 ( x i , x ) , n = , 2,
v

Chng minh rng


fn(vu--,rin)
r,

_
n

_ , n , z , ....
0

l martingale. 9 . Gi s ( ) l dy cc bin ngu nhin c lp v


n

- 0. hi t hu

TI

= 1,2,...,

^r^ffc. Chng minh rng, nu (Xu)


n

chc chn ti Xoe vi EXool < 0 0 th ( x ) l martingale chnh quy. T suy ra i vi martingale, lo
i ny, i u kin Doob supEXnl < 0 0
n

ko theo tnh chnh quy ca n. 1 0 . Cho chng minh y ca nhng kt qu trong v d 7 v 8 mc 9.3.2.

32!)

C h n g 10 XCH M A R K O V VI T H I G I A N R I R C u t h k X X . A.A.Markov (14.6.1856 - 20.7.1922) - nh Ton hc- v Vt l ni ling ngiri Nga a ra


ca Tut
TH

hnh ton ny

hex; m t s tha}' i t nguyn m sang ph m t ngc- li 20.000 t


trong mt

kch

ca

Puskin. V

sau

TH h n h

c pht t r i n v s dng trong nhiu lnh vc khc (nh vt l. c hc. sinh hc, y hc, kinh t, v.v... ) v c mang tn l: Qu trnh Markov. Trong nhng nm gn y, qu trnh Markov c ng dng rt nhiu trong t h n g nghip, t i n hc, vin thng, v.v... v l rut mn hc b t buc i vi sinh vin ca nhiu tr ng (li hc. Xch Markov l tr ng hp ring ca qu trnh Markov (khi ta c th n h s c cc trng thi). hiu xch Markov, bn chi cn bit nhng khi nim c bn nht ca xc sut. (dc bit l xc sut c i u kin. cng thc xc sut. y ) , d i s tuyn I inh v cch gii mt s phng trnh sai phn d n gin. 10.1 10.1.1 T n h Markov Dini ngha

Gi t h i t chng ta nghin cu s t i n t r i n theo thi gian ca mi h vt l hoc sinh thi no (c t h l phn t, ht c bn. n g i hoc mt sinh vt no , v.v... ). K hiu X(l) l v tr

330

ca h t i t h i i m

t. T p h p c c v t r c t h c c a h c s h trng

g i l k h n g g i a n t r n g t h i . G i s t r c t h i i m thi no . cn thi i m thi im t t r o n g t n g lai s h trng thi (t > s)

. T a c n b i t t i j v i xc th

h trng thi

s u t l bao n h i u ? N u x c s u t n y ch p h t h u c v o s,t.,i,j

i u ny c ngha l: s t i n t r i n c a h t r o n g t n g l a i c h phu t h u c v o h i n tai v d c lp v i q u k h . Markov. H c t n h c h t n y c g i l q u t r n h Xt) Xt) l t n h

Markov. t (trong

C h n g h n . n u gi t n g l a i ) , t h c t h xem v c lp v i q u k h . c a hc, v . v . . . h c t n h

l d n s t i t h i i m

ch p h t h u c v o d n s h i n t i

Ni chung, c c h (sinh t h i , v t l h o c

) k h n g c t r n h ( m e m o r y ) h o c sc , l n h n g

Markov. E t p gm cc gi tr ca Xt). Nu X(t) x(t) X(t) v gi E l v

Ta k h i u

k h n g gian t r n g t h i ca E

c tnh Markov

n h s c ( m c ) , t h 0, , 2,...

c g i l x c h

Markov. Markov

T h m vo . nu

th ta c khi nim xch

v i t h i g i a n r i rc, c n n u M a r k o v v i t h i gian lin tc.

t e |0; oo)

th ta c kh i nim xch

V p h n g din t o n hc. t n h M a r k o v c t h i n h nh inh sau: ngha.


n + l

ngha

Ta ni rng )= j\X(to) {X(t


n + l

Xt)

c tnh
n

Markov
n

nu: '}

P{X(

i,...,X( _l)
n

-t _l,*(<n)

) =j\X(t ) = i},
n

vi

bt k

to < t < < t

< t

< ... v

lo,....

i -,i,j e
n

E.

331

Ta xem

l hin t i ,

n +

1 l (trang lai, (o, t i , _ i )


n

q u kh. V t h biu thc trn chnh l tnh Markov ca t p(s,i,t,j) thi Jj(s,i,t. = {X(t) = - i} , (s < )s

X(t). l xc trng

sut c i u kin h (hay qu trnh) t i thi i m i, n t h i i m j) t chuyn sang trng thi

j. V t h ta gi

l x c sut c h u y n c a h (hay qu trnh).

Nu xc sut chuyn ch ph thuc vo ( s), tc l, p(s,i,t,j) = p(s + h,i,t + h,j),

th ta ni h (hay q u trnh) l thun nht theo thi gian. T r o n g g i o t r i n h n y , khi k h n g ni g t h m , c h n g ta ch x t x c h M a r k o v t h u n nht. 10.1.2 V d 1. V d o,i, . . . , , . . . l dy bin ngu nhin ( i l ng l t p hp cc gi tr ca Ek (: = 0, , . . . . n , . . . ) .

Cho

ngu nhin) r i rc, c lp, Ek h u hn hay m c


oe

Ek, r rng E l tp hp khng qu m c. fc=o Khi , ta thy t E =


P { n + l = Mu vi P{n+l n = to, - n - 1 = ' n - l , n } = " +-!./) 6 En + .

= 3} = P { n + l = . / k ' n = } = E l , . . . , i_i
n

(| (),

En-li

En,

Nh t h w d . Cho

( ; n = 0,1.2,...)

l xch Markov.

o,?7i, ,?n, l dy bin ngu nhin ( i l ng

ngu nhin) r i rc, c lp, nhn cc gi tr l nhng s nguyn.

332
t
P{^n

x = o + /1 + 7/2 + + f/n ( - 1.2, ) + l = j|o

Ta v

O . - ^ l - i. .... / Y _ t -- i _ ] . x r , = i l o - /'(). //: =


:

/'} -

- P{X + r /

n + 1

- /(..... ?,, = I - 7_1} '/ - '-1 }

P {//4 - j - / Co = 'o, ??1 = i i - i()


i i ./->}

P{*1
?{A'
:

j|X
I r/
n + 1

}
-= j | o f '/! + ... I //,1-1 f /n
:

P{'/nt

j -

'k"o

'/

f + }n-\

+ /n

/}

Nh t h c/- .

( X ; n - 1,2,...)
n

l xch Markov.

Ni.chung cc xch Markov v d v 2 trn y khn"; . . . . ( , . . . l dy bin ngu nhii (.; TI 0. . 2. ...

thun nht. Nu t rong v d cho ri rc. c lp v cng )hn plii xc sut. th l xch Markov thun nht, v ngc l i . Cn trong v d 2, nu cho 1.2,...)
7/1.7/2

//..... l dy bin ngai (X: li

nhin ri rc. c: lp v cng )hn phi xc sut. th trn ta c

l xch Markov thun nhai,. Tht vy. b


n g lp lun lm

P{X

j\X
+ //3

- i,}

Prin + rin 2 + ... I n h --- P { x h + 1


-

3 - )
;}

- {r

I ... + rt, ---3-1}

v i m i r " 1.2,... ; h = 1.2,... : 7, j 6 ' C N .

333

10.2 10.2.1

Xch Markov ri rc v thun Ma trn ( X


n

nht

xc

sut

chuyn l x c h M a r k o v r i rc v t h u n (f2. ., P) l k h n g g i a n

Gi s nht. xc

) [l -- 0 . 1 . 2 . . . .

N i m t c c h c h n h x c l: g i s sut. x : n > E

l b i n ( i l n g ) n g u n h i n n h n g i

tr t r o n g t p m c E. E l k h n g gian t r n g t h i , c c p h n t ca n c k h i u l

i,j,k,...

( c chi s hoc k h n g ) . K h i . ( X ) c ngha l:


n

t n h M a r k o v v t n h t h u n n h t ca Pij - P(X
W(X. --\
n

j\x

= ) = l). .... X - \
n

j\X{)

i -l,Xn
n

- )

khng ph thuc vo T . p bc. pij l x c sut, c i u k i n h t i t h i i m . c h u y n sang t r n g t h i ri ( h i n t i ) l


=

( ij)

c g i l m a

t r n x c sut

chuyn

sau

trng thi ( t n g lai).

ti thi dim

N u t c c b i n c
A (XH --- j ) , B ( X = ), c .-: {Xo ----2 0 , . i _ i ) .

t h t n h M a r k o v c ngha l P(A\B) T suy ra (ABC) P(B)

(A\BC).

F(AC'\B) =

{BC)(A\BC) P(B) .P(C


1 B

nge|gdw

)P(A|B),

334

t c l, q u k h v t n g l a i l c l p v i n h a u k h i cho t r c h i n ti. C h r n g t c n g t h c x c s u t y suy r a m a t r n p = (Pij) c t n h c h t 0<Pij < 1 .

ViJeE

; ]T

P l j

= 1 .

Ma trn c tnh cht n h t h c gi l m a t r n nhin.

ngu

X c sut chuyn sau 7 1 b c c n h ngha theo cng thc: v


[

= P(X

= j \ x

= i) = {X

= j \ x

= i). -, sau r

y l xc sut h t i t h i i m ban u trng thi b c c h u y n sang t r n g t h i p(> = . R rng


1 n u i= j

P = Pij. T a q u y c

I
\

nu

7^

j
ri

v
t bc.

p(

n )

= (pjj*) . l m a t r n x c s u t c h u y n s a u

T c n g t h c x c sut y v t t n h M a r k o v t a c V) 0,1,2...

/'!;
p& T a g i (10.1) thun.
f

tl!

E/wir=

(10-1
(U)

EpW
fceE

l p h n g t r i n h n g c , (10.2)

l p h n g t r n

335

T n g q u t h n V n , ??; - 0, , 2 , . . . t a c
(n+m) Pii

v^")
= Z-r

(m.) Pifc P f c i

/ m o \

fc

(10.3) i r c g i l p h n g t r n h C h a p m a n - K o l m o g o r o v . Gii thch. c h n g m i n h (10.1) t a l p l u n n h sau: H i, sau n + 1 b c c h u y n sang t r n g t h i i, sau bc

x u t pht t trng thi j

l k t q a ca vic h x u t p h t t t r n g t h i k

c h u y n sang t r n g t h i thi

no ; t h ri h xut pht t trng

/, sau n b c t i p t h e o c h u y n sang t r n g t h i j. V v y . t Tht

c n g t h c x c s u t y v t n h M a r k o v t a suy r a (10.1). vy, do cng t h c x c sut y ta c p;


+ 1 )

r.v(x

n+x

=j\Xo

= i)
= i, x
x

= J 2 P ( * n + 1 = j\Xo

= fc|Xo -

i)

^
kE

P(x

1 = j | X x - Jfc).P(Xi = fc|Xo = ) (do t n h M a r k o v )

VikV^j

{o t n h t h u n

nht).

iu n y chng minh

(10.1).

C c c n g t h c (10.2) v (10.3) c c h n g m i n h t n g t . C c p h n g t r n h t r n c d n g m a t r n n h sau:


p(" * ' ,- ppi " p(" t p(n+m) _
:

p(")p p(n)p(rn)

T suy r a
p(n) _ pi

336

P h n phi h u han c h i u ra qu trnh Markov c tnh heo cng thc sau:

va
V(Xo ' Oi X\ i\,

=io)

Pi .
0

X _ 1 = i n - 1 1 - X n ) -- Pm'Pion

' P i n . ri-

10.2.2 nh

Phn ngha. sau:

phi

ban

u Ti. c. cho bi

Phn phi ca h ti thi im.

cng thc

p
i n<
n)

n)

=P(,Y
n)

./) ; H

0,1,2,... ; j e E.
0

= (p

, i 6 E)

v gi n = rt '

/ pAn

tan

u ca h . Ta quy c vit d n g thy rng:


n

n^

n)

(fj

?)

l vc t hng.

( . i
n ]

( n ) n' p
n ,

f[( + ) + n (n+m)

-j(l)p(n) _ -j(n)p(m)

T h t vy, theo cng thc xc sut y ta c

p*

+ m )

= P(x,
=

l + m

j)
= i).P(X = j\X 0

E
6E

(n> . Pi -/'

337
P h n p h i ban u c gi l dng nu ph thuc vo n, tc l r i = n
( n )

n(

n )

khng

, hay l r = np.

Nh vy, m h n h c a m t x c h Markov r i rc v t h u n nht l b ba (x )


n

( X , n , p ) , trong :
n

l dy cc ai l ng ngu nhin ri rc, l phn phi ban u,

n F

l ma t r n xc sut chuyn. 7Tj = lim py


n > c c

N h n g v n c h n h i v i x c h M a r k o v l: T m i u kin tn ti k h n g ? v cch t m n. Cc m h n h c trnh by trong mc 1.3 tip theo s lm s n g t thm ngha thc t i n ca nhng v n ny. Nhn xt. Xch Markov hon ton c xc nh mt cch duy
n

d c lp v i . c duy nht

P h n phi dng c t n tai k h n g ?

nht bi b ba (x ,u,).

nhng nu thay

bi

( 2 )

th t n h

duy nht khng cn n g na. Chng hn, vi

th

hoc

338

10.3 10.3.1

Mt s m hnh xch Markov M hnh kim k (Inventory Model)

Gi t h i t phi d t r trong kho mt loi h n g no p ng nhu cu lin tc ca khch hng. H n g c nhp kho t i cui cc chu k n
0,

2,...

Gi s tng s l ng hng cn phi p ng nhu cn trong chu k T. l bin ngu nhin t h i gian: Vn =
0,1,2,...

c p h n phi c lp vi chu k

th
oo

F{

= k} = a

(k

0,1,2,...)

; Qfc>0,

J^Ofc =
fc=o

l .

(10.4)

Mc hng d t r c kim k t i cui m i chu k. nhp hng cn c vo hai ch s tiu chun 5 v s s (s < S)

Cch nh

sau: N u cui mi chu k l ng hng d t r nh h n hay b n g th ngay tc khc phi nhp h n g c s hng d t r bng s, th khng cn nhp hng. T v tr c
nhu

S; N u h n g d t r hin c lm hn K hiu x
n

l l ng hng hin c t i cui chu k


n

khi nhp hng. Cc trng thi ca qu trnh ( X ) l cc s l ng


h n g d tr: s, s , 1 , 0 , , 2 , . . . trong gi tr m l

cu khng c tho m n m s c p ng ngay sau khi nhp hng. Theo cch kim k hng ha nu trn, cc mc h n g d t r t i hai chu k lin t i p c mi lin h sau:
An+1 U n <
n

n+i

nu nu

s <
x
n

x <s,
n

{ b' q +i
n

< s. i, 2, l dy
(10.4),

trong l tng l ng hng yu cu ca khch t i chu k t h n. Nu ta gi s rng dy cc nhu cu lin tip: cc bin ngu nhin c lp c cng p h n phi xc sut th

339

d y cc gi tr d tr: xc sut chuyn Pij = P { X


n +

Xo, Xi, x ,...


2

lp t h n h xch Markov vi

i = j\x

= i} = nu
nu

_ f P(n + 1 = * - j )
~ I p(n+l = S - j )

s<i<
i < s .

s,

s
Xi
k \ \ \ \ \

2 3

^3

Si
\ \
1

5 u trnh kim

k hng ha

minh ha , ta xt m hnh kim k ph t n g thay t h , trong yu cu c t h l 0, hoc 2 om v ph t n g cn thay trong m t chu k b t k, vi p h n phi xc sut thuc loi (3.1) n h sau: {u v gi
s 0} = 0,5; P { = l } = 0 , 4 ; P {
n n

= 2} = 0 , l Vn = 0 , l , 2 , . . .

s 0,

s
=

2. Cc gi tr c t h ca

X
Khi

l 2, , 0, .

Cc xc sut chuyn c tnh n h sau:


Ta xt Pin P{^n+1 = 0 \ X
n

}.

x.
n +

th

khng cn nhp p h tng v trng thi t i p theo X Vn + I

\ = 0 l do

(x
y ra vi xc sut 0,4 ) , vy Pio = 0,4.

,340

By gi, nu X = 0 th phi nhp ph tng ngay cho t ti s = 2 v trng thi tip theo X X = 0 l do ] = 2 (xay ra vi xc sut 0,1), do Poo = 0, 1.
n
n +

Tip tc nh th ta c xch Markov vi khng gian trng thi l E = { 1,0,1,2} v ma trn xc sut chuyn l /0,0 0,0 0,1 \0,0 0,1 0,1 0,4 0,1 0,4 0,4 0,5 0,4 0,5\ 0,5 0,0 0,5/

Gii thch.- Ngoi Pio dng tnh c P-1-1 = { X


n +

v poo d tnh trn, ta c th d

= -l\x
n

= - 1 } = P { 0 } = 0.0 ,

p_!0 = P { X
p_u = P { X p_
1 2 n

n + 1

= 0\x

= -} = {
n

n+

= 2} = 0. .
1} = 0.4 .

n +

i = l|X

= - 1 } = {

n+l

= P { x + 1 = 2|* = - 1 } = P{+1 = 0} = 0. 5 .
n ) 1

P2-1 - P { X

= -lix

2} = P { 0 } = 0,0 .
2} 0. .

P20 = P { * + 1 = 0|X - 2} = P{e+1

P21 = P{Xn+i = 1|X = 2} = P { e


P22 =
p{*n+l =

+l

= 1} = 0,4 , = 0} = 0, 5 ,

2|X

= 2} = p {

n + 1

v.v... t p
n )

= P{X - j}, ta th ng quan tm n cc i lng sau lim


nIOC '
v J

'

li
n o o ^ '

jP j
J

j<0

j >0

ngha ca cc i l ng ny l: i l ng t h nht bng lim F(X


n 0 0

< 0), l xc sua

khng p ng c nhu c
u ca khch hng ti chu k TI tron: tng lai xa.

341

i l ng t h hai bng s l ng h n g d t h a t r u n g b n h ri trong t n g lai xa.

t i chu k

i u ny ch r t m quan trng ca n h n g k t q u v
(n)

lim p)
ri00
J

= K,

10.3.2

hnh

bnh

Ehrenfest 2a q u cu (c t h cha k chn

Gi t h i t chng ta c 2 container cha qu v container B chia (2a k) qu.

xem mi qua cu l mt p h n t ) . G i s container ngu nhin t tng s la

Mt. qu c

qu v cho v o container kia (xem n h

p h n t khuych t n ngu nhin qua m n g mng). R r n g cc q u cu lun .chuyn gia hai container theo quy lut chung: chuyn t bnh c nhiu qu h n sang bnh c t q u h n . G i s t X
n

Y
n

l s q u cu trong

t i giai o n t h

= Y

a . {n} l xch Markov c cc t r n g t h i l a,


o

Khi ,

+ , 1 . 0,

, a

v i xc sut chuyn a i
i + 2a 0
a

nu
nu

j = i + ,
. j = 1-1

trong cc t r n g hp cn l i .

Gii thch. p
t]

Ta thy = j\x
n + l n

= F{X

n+l

=t}= = j - i

P{V = \

n + 1

= a + j\Y

= a 4 1} ,

- Y

342

j i ngha l A c thm qu cu t B c a qu cu, j i = ngha l A mt qu cu trong s a + qu cn ca ne iu-chng ta cn bit trong m hnh ny l phn phi cn bng ca cc qu cu trong mi bnh. 10.3.3 M hnh phc vu m ng (l thuyt xp hng)

Gi s c mt ca hng phc v. Khch n xp hng ch phc v v ca hng ch phc v tng khch mt. Khi c khch th ca hng phc v ngay, khi khng c khch ca hng s ch khch n phc v. Khi ca hng ang phc v khch no , th cc khch mi c th ti v ngi ch. Gi s trong mi chu k thi gian, ca hng ch phc v mt khch v gi s s khch n ca hng trong chu k th n l bin ngu nhin n c phn phi xc sut nh sau: xc sut c k khch hng ti trong mt chu k cho bi cng thc:
(u = k) = a
k

k = 0,1,2,...

f c

>0,^Ofe = l
k

(phn phi ny c lp i vi r). Ta gi thit rng i , f 2 > - " l cc bin ngu nhin c lp. Nh vy ( ) l dy cc bin ngu nhin c lp cng phn phi. Trng thi ca h (ca hng) ti thi i m u ca chu k l s khch xp hng ch phc v. Nu hin ti h trng thi i, th sau mt chu k h ri vo trng thi
n

i + ^ X

nu i > , nu 1 = 0,

( l bin ngu nhin c phn phi (ctfc) trn).

343

Ta k hiu k n. K h i

l s k h c h t i t h i i m x u t p h t c a

chu

= (x
vi x
+

1)
n

+ n , nht)

= m a x ( 0 , X).

R rng

( X ) l xch Markov (thun

v i k h n g gian t r n g t h i chuyn l

E = {0,1,2,...}

v ma t r n xc sut

/ao ao 0 0

ai

C12
a.2

a3
0,3

a-4
CL4

Vo
Ta ch rng

d ao 0 0

ai ao

I
keif,

a d ao
2

CL2

ai

.../

l s t r u n g b n h k h c h t i t r o n g

m i k phc v. B n g t r c gic ta cm n h n c r n g n u E > t h s n g i x p h n g ( c h p h c v ) n g y c n g t n g . N u E <

t h s n g i x p h n g s t t i t r n g t h i c n b n g theo ngha sau y:


n

l i m (X
n00

= k\x

= j ) = n >0
k

; Vk = 0 , 1 , 2 . . .

(V7T
*

f e

= 1) .

Trong m h n h n y cn hai i lng quan t r n g na cn t n h n . l: 7fo l x c s u t k h n g c k h c h , t c l, t l t h i gian c a ca.

h n g k h n g c k h c h so v i t h i gian c a h n g m

T h i gian t r u n g b n h m t k h c h t r o n g c a h n g b n g

344

10.4
10.4-1

Xch Markov c h u h n t r n g t h i
Xch c hai trang thi

By gi ta xt t r n g hp n gin nht ca xch Markov: khng gian trng thi hiu E = { 0 , 1 } . Gi s ma trn xc sut chuyn ca xch l a a \ b l - )
b v i

ca xch

( X ) gm hai phn t . Ta k
n

,-. , 0<a,6<l.
2;...

C t h kim tra li rng F{X

a = b khi v ch khi X],


n

l cc bin ngu nhin c lp cng p h n phi vi {X


n

- 0} = , = 1) = a .

= 1} = a, nu ta xem F(x

= 0) = b , (x

Do , khi a Markov.

b th

(A" ) l dy ph thuc, n h n g c tnh


n

T n h trc t i p ta thy
1P>2

( - (? + ab 6(1 - a + - b)

a(a + - b) ( - )) + ub
2

Bng quy np ta c (b a + b \ b a\ aJ ( l - a - b ) +6 b a + 1 th b a a + b a
n

a \-b

a b

lim p
n too

a +b b

345

iu ny ni ln rng, trong tng lai (xa xi) h s ri vo trang thi 0 vi xc sut sut

v ri vo trang thi vi xc
a + b

a + b

M hnh xch Markov hai trng thi c ngha thc tin nh sau: Gi s ta nghin cu mt vn x hi (ti phm, nghin ht, mi dm, v.v...) trong mt lp ng i no . Ta k hiu 0 l trang thi khng mc vn x hi v l trng thi mc vn x hi. Chng hn, thng k tnh trng nghin ht ca 1.200 sinh vin ta c s liu ban du sau: 1.000 khng nghin, 200 nghin. Vy t l ban u l
1 0 0 0
5

Po = = - = 0, 833 1200 6 '


0

ann

, '

Pi = = - = 0,167 . 1200 6

Sau ba thng, do bn bun bn ma ty hot, ng mnh v do nhng bin php x hi (tuyn truyn gio dc, cai nghin, v.v...) nn c nhng sinh vin (trong s 1.200 ny) s t 0 chuyn thnh 0 hay , hoc t chuyn thnh 0 hay 1. 0 > 0 c ngha l tr c y khng nghin, nay vn khng nghin. 0 > c ngha l trc y khng nghin, nay nghin. > 0 c ngha l trc y nghin, nay khng nghin. * c ngha l trc y nghin, nay vn nghin. Cc. s liu ny c th thu thp c, chng hn: 0 0 / 990 y 24 10 \ 176/ '

346 Ta c 990 poo Pit) 1000 24 200 0,99 0,12 10 pen Pi '
=

176 200 (Xu)

= 0,OI , 0, 88 sau:

N h v y t a c m h n h xch M a r k o v K h n g gian t r n g t h i E = {0,1} .

P h n p h i b a n u n = (po , Pi) = ( 5 / 6 , 1/6) M a t r n xc sut chuyn Poo Pio Poi Pu 0,99 0,12 0,01 0,88

= (0, 833 , 0 , 1 6 7 ) .

T h e o m h n h t r n t h a = 0, OI , b = 0,12. V t h

R rng

11 ct 6| < 1.

/
lim
ri>oc

71

a + 6 b \ a + b

a + b a a f b

0,923 0,923

0,()77\ 0,077 )

K t l u n : t r o n g t n g lai s c p h n p h i c n b n g : T l n g i k h n g n g h i n l x p x T l n g i n g h i n l x p x i 8%. P". Trong TI c n 92%.

Tt. n h i n , ta cn p h i t n h n tc h i t ca t h
c t , c t h d n g m y t n h d t n h thit. Nu n = 24, t h c ngha l p ,p ,...
2 3

v rt, ra

24 X 3 t h n g 6 n m s c

p h n p h i c n b n g ni t r n .

Sau 3 t h n g u t i n t a c t l n g i k h n g n g h i n v n g i nghin l

= HP = (5/6 , 1/6) (o,12 M s )

= ( 0

'

8 4 5

' '

1 5 5 )

347

d b o 3 t h n g t i p theo tnh h n h s ra sao ta cn tnh n< > .= ra* = (5/6 , 1/6)


2 2

( llll l f %)
Q : 7

= (0,855 , 0,145) .

e d b o cho 3 t h n g sau na th cn tnh n(3) - n p 3 _ (Ka /R /0,973731


n

0,026269 \

Khi

^ T = 24 nW li

' ta c
24

(, 0:315228

oi 684772 J = (0.864.0.130) .

= ra* -11F

= rs/6 1 /6 f < -(5/M/6) 8904407 = (0,9199 , 0,0801) .

0, 0742034 \ 0,1095593 J

10.4- 2

inh l

ergodic
tn

Trong cc v d trn, ta thy r cn phi nghin cu nhng i u k i n xch Markov c tnh cht ergodic theo ngha sau: ti cc gii hn 71"j l i m p-"'
noo
J

khng ph thuc vo i

sao

cho 7Tj > 0 V j e E,

5^7^

= 1.

Ta cn n
m vng ni dung ca k t qu sau: i n h l. Markov (i) Nu Gi s (Xu) F = (p. ) l ma trn xc sut. chuyn E = ca xch

c khng gian trng thi hu hn chnh quy theo ngha sau: tn tai minp i,j
o )

{ 1 , 2 , N }

no

sao cho (10.5)

> 0

348
th ton ti cc s 1 \ , 7 T sao cho

TTj > 0

5^7Tj = l
j E

(10.6)

v vi mi

j 6 E lim p g = 7 T j . (10.7)
/to m n r c

(li)

Ngc Cc s

li, nu tn ti cc s v (10.7)
7ri,...,7Tjv

7 T x , . . . , 7T/V

iu

kin (10.6) (iii)

th s tn ti l nghim

no

tho mn

(10.5). trnh (10.8)

ca h phung '
6

]C

fees kin
Xj

1/ / nghim

duy nht tho mn iu


X j >

0 , V j 6

new

(10.5)

c /ic /lin.

Chng (i)

minh. t m'
J
n )

rainp-"'
J

MJ

n )

= raaxp.13
-

T p h n g trnh Chapman-Kolraogorov ta c

E
T suy ra
A-

fc
n )

Vy

n )

<m

n + l )

hay

(m )

l dy n i u t n g .

349

Tng t ta c A j > M j hay ( M j ) l dy n i u gim. V vy chng minh (10.7) ta ch cn chng t A/j


n )

f,)

n + l )

n )

- m

n )

-> 0

khi

TI

> oo

; V j = , 2 , N .
o)

; Gi s = minp|" v ta c

o)o )

> 0. Khi

p> p " - q#> py > 0 (ti sao?)

pr

+n)

= p r ^ L y = E Mr> - g?]P+PPP' (")1 ,


-

( o)

(2n) _

(n)/

(2

> mA T ta c

fc

p' - ep}fc'J + ep
(n + n)

= m} ( - e) + ep
(2n)

> m]Tng t ta c

( - ) + p}}

T hai bt ng thc ny ta c
M

j n o + n )

(no+n)

<

j n ) _

( n )

T suy ra
M

( f c n o + n,

(fcno+n)

<

( n ) ) ( j _ e)fc 0

khi fc -> oo .

Dy

(Mhf

n )

- m.) - m
n )

n i u giam (ti sao?), c dy con hi t - 0 khi - oe ; V j = , 2 , N .

ti 0 . nn
T.

350

N h vy, ta chng m i n h c rng, t n t i


TTj
=

lim
Ti>rv-i

m)
J

(n)

lim

M.

(n)

lim 7 ?

(n)

C n c h r n g , theo c c h c h n g m i n h t r n t h k h i
(n)

n > no

ta c

<M

(")
3

( )

rin,-

<

)l / ol-l

t c l, s h i t ca nhn. N g o i ra, (ii) t h i l h u (iii) m ^


n

p"' ti

7Tj

din ra v i tc cp

> m

n o )

> > 0

khi' T > no

, do

Ij > 0. trng

H i n n h i n t (10.6) v (10.7) suy ra (10.5) v s hn. (10.8) l h q u t r c t i p c a (10.7) .

T h t v y , v s t r n g t h i l h u h n , n n

lim
=

= J i m VpiV -j
rioo * * = ^TTfcP/cj **

V lim p ?Pfej ** n toe

k d i y. ln

T n h d u y n h t c a n g h i m suy ra t n h l 1.4.5 Ch . Ta c t h chng m i n h c l u t s A c nn nu ( X

i vi xch

M a r k o v c t n h ergodic. C t h l, g i s t, ^ 1T = 2_jK
v A

E ----- { 1 , 2 . N ) .
X X

f ,
A

6 A t A , ) .

(x) 0

i&A

{n)
A

( X

) + - - - +

351 L u t s ln khng nh rng: nu (X )


n

l xch Markov ergodic th

Ve > 0 lim P ( | ^ ( n ) - 7 T ^ | > e ) = 0 .

10.4-3 inh bin)

Phn ngha.

phi Nghim ^j

dng khng m = , c
(iTi,TM)

ca phng dng (hay

trnh bt

(10.8) sao cho

gi l phn phi

ca xch Markov

vi ma trn xc sut chuyn

F (pij).

Ta gii thch nghi ca p h n phi dng: N u ta l y tc l, K h i ,


.(1) { i \ , T M )

l p h n phi ban u ca xch Markov,

= F(X

=j) =
= (X =

Y^n

kPk

Tng q u t ta c Xo, X i , X
n

I ^

j )

Tj,

tc l, cc bin ngu * i v i mi bt

, . . .

c phn phi xc sut nh nhau. khng ph thuc vo

Ta c t h chng minh p h n phi ng thi ca nhin (Xk. Xk--1,Xk+m) m.

Q u trnh c tnh cht n h t h c gi l qu trnh dng.

V i t d i dng ma trn, th phn phi dng l v c t c t b i n i v i m a t r n c h u y n vi c a p, tc l,


V2\ P12 P22 VN2

\
PNN

\
7T
2

PIN

P2N

\7Tyv

\ T

352

10.4-4 inh

Phn ngha.

phi

gii

han v phn

phi

ergodic nu phu hn.

Ta ni rng xch Markov ton tai cc gii han v thoa mn

c phn phi gii hn, l J = lim p ^


T

V j = ,2,...,N thuc vo i

khng

71 oe

'

cc iu kin:
2

Ij > 0 , 517Tj

Trong trng

hp ta gi (ni, 7 T . 7 T / v ) t p/in p i gii c tnh ergodic, nu lim p | " ' khng phu thuc vo ergodic.

Ta ni rng xch Markov tn ai cc g i i /lan 7Tj = mn cc iu kim gi


(ni,
7 T 2 , T N )

\/j - 1, 2,.... iV v thoa hp ta

7Tj > 0 , 7Tj = . Trong trng l phn phi

Theo c) ca nh l

ergodic trn th p h n phi gii hn (v

p h n phi ergodic) l phn phi dng. i u ng c l i k h n g n g , tc l. c nhng qu trnh c phn phi dng. n h n g k h n g c p h n phi gii hn. Chng hn

- 0 ' )
trnh

-Mi' )

^ ' - ( i ?)

do khng tn t i cc gii hn

lim p|'. Tuy nhin, h p h n g

( )
c (1/2 , 1/2) nht. 10..5 inh l. phi dng duy nht.

'

'

l nghim duy nht, - l p h n phi dng duy

Nu tn ti phi} phi gii hn, th l phn

353

Chng minh. Gi s c phn phi gii hn (cng l phn phi dng) ( i , 7 T 2 , 7 T / v ) v phn phi dng ( T , 7 T 2 , 7 T A T ) - Khi
*j 2 ^
A

- j

XI

F E

P&

(n)

Theo gi thit 7Tj = l ii 7>[ , nn ta c


ri* co

n )

A -

Nh vy, theo nh l kin

ergodic mc
0

10.4.2 trn th i u

minpT ' > 0 i,3

m bo tn ti duy nht phn phi dng, d l: Ij ----- l im p


r*oc
J

(n)

V du . Nu xch Markov c ma trn xc sut chuyn l 0,40 0,05


0, 05

0,50 oi 70
. 50

0,10'
0,25 0,45

t h phn phi dng l nghim khng m a h phng trnh


' 0. 4071-! + 0, 057T2 + 0, 057T3 0, 50*1 I ( 0, 707T2 + 0, 507T3 0, 257T2 4
Ti 2

= =

l 7T
2

0, 107TJ + T i

0.457T3

7T3

I2

7 1 "3

. , 7T = 31/104 .
3

ta c

7Ti = 1 / 1 3

, 7 T = 5/8

354

V d 2 ( Ma trn ngu nhin kp). Ta ni rng ma t r n p = \pij) l ma t r n ngu nhin kp n u

Y^Pik = ^Vki =
k k

, Vi.J .
E = {, 2,.... N} v ma

Xt xch Markov c N t r n xc sut chuyn p p

trng thi:

ca n l ma t r n ngu nhin kp. Nu

chnh quy, tc l, t n t i no sao cho p>0 , Vz,je,

th phn phi gii hn duy nht l phn phi u


n = (1/N,/N,...A/N) .

T h t vy, v p chnh quy nn h phng trnh


N
x

^^Xkk
k=

, ( j = 1,2...., AO

C n g h i m duy nht. Do t a ch c n k i m t r a xem p h n p h i u

c l nghim ca h p h n g trnh ny khng. S dng tnh ngu nhin kp ta c

= fe=i ^^ fc=i
v gi Y chia Y
n n

> (V; = 1 , 2 , . . , A O . 7 7 ln

Chng hn, nu ta tung con xc s


c cn i , ng cht cho 7. K h i ( x ; n -= , 2,...)

l tng s chm xut hin. Gi Xn l phn d khi


n

l xch Markov vi

355

khng gian trng thi l sut chuyn l 0 0


] ]

E = {0,1,2,3,4,5,6}

v nia t r n xc

2 1/6 1/6 0 1/6 1/6 1/6 1/6

3 /1/6 /1/6 /1/6 0 /1/6 /1/6 /1/6

4 1/6 1/6 1/6 1/6 0 1/6 1/6

5 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 0 1/6

6 1/6 \ 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6


0

1/6 0 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

2 = 3 4 5 6

y l ma trn ngu nhin kp. Ma t r n ny chnh quy v 0 0 / 2 p


2

1 5/36 1/6 5/36 5/36 5/36 5/36 5/36

2 5/36 5/36 1/6 5/36 5/36 5/36 5/36

3 5/36 5/36 5/36 1/6 5/36 5/36 5/36

4 5/36 5/36 5/36 5/36 1/6 5/36 5/36 5/36 5/36 5/36 5/36 5/36 1/6 5/36 5/36 \ 5/36 5/36 5/36 5/36 5/36 1/6 J

1/6. 5/36 5/36 5/36 5/36 5/36

= 3 4 5

6 \ 5/36 tc l, Pif > 0

; V i , j = 0,1,...,6 .

Vy p h n phi gii hn l 11 = ( 1 / 7 , Suy ra {Y


n

1/7,

1/7,

1/7,

1/7,

1/7,

1/7) .

l bi ca 7 ) = P ( X = 0) = 1/7 .

35G

10.5

M h n h p h n chia t h i
G i s ta c N

trng

ca h n g c n g b n m t sn p h m n o . N ca h n g ny. vic h chn hng

K h c h h n g c t h mua h n g

c a h n g n o l t y theo s t h c h ca h v h c t h b c a

n y n c a h n g k i a (v m t l do n o ) . C c c a h n g s c n h t r a n h ( q u n g c o . k h u y n m i , v . v . . . ) li k o k h c h h n g . Ta c m hnh sau: T t c cc k h c h h n g di rc (lng nht

n h m t i m vt cht chuyn ng c N t r n g t h i ( n g v i N ca h n g ) . pij hng hng y l x c h M a r k o v c N t r n g t h i . x c sut, c h u y n ca ca

c ngha l x c s u t k h c h h n g h i n t i d a n g t h c h . sau j. Gi Xi) l s p h n chia k h c h h n g giai o n a u (E { , 2, 3 } ) v i 1.000 m t chu k t h i g i a n c h u y n sang m u a hng

(thng khch

G i n g ) . C h n g hn, c 3 ca h n g hng v P ( X o = 1) 20% ,

P(X() = 2) = 50%

F(A" = 3) = 30% .

c ngha l t r o n g giai o n u : * c a h n g s c h i m 20% k h c h h n g ( c 200 k h c h ) ,

c a h n g s 2 chin) 50% k h c h h n g ( c 500 k h c h ) . * c a h n g s 3 c h i m 30% k h c h h n g ( c 300 k h c h ) .

Sau m t chu k t h i gian ( c h n g h n t h n g ) , t n h h n h c t h t h a y i : M i ca h n g c t h g i c k h c h , h o c d c- t hem k h c h v c t h mt. k h c h . G i giai o n t h n h t , c h n g h n F(Xi ) = 22% , (X = 2) = 49% , F(Xi 3) 29% , X] l s p h a n chia t h t r n g t

c n g h a l sau m t chu k h o t n g :

* ca hng chim 22% th tr ng (thu thm c 2% khch hng), * ca hng 2 chim 49% th tr ng ( m t 1% khch hng), * ca hng 3 chim 29% th tr ng (mt 1% khch hng). M i thot nhn ta cho rng trong chu k t h n g c 10 khch h n g chuyn t ca h n g 2 sang ca hng v c l o khch h n g chuyn t ca hng 3 sang ca hng 1. Tuy nhin, nu i u tra chi tit Ta c bng sau:

ch 1 2 3

khch t h n g 1 200 500 300

khch c thm 60 40 35

khch mt i 40 50 45

khch thng 2 220 490 290

Nn i u tra chi t i t thm na. la c cc s liu sau:

ch khch thng 1 1 2 3 200 500 300

thu t ca hng mt cho ca hng 1 0 20 20 2 35 0 15 3 25 20 0 0 35 25 1 2 20 0 20 3 20 15 0

khch t h n g 2 220 490 290

358

Nh vy, t h n g u ( t h n g Ging) ca hng c 200 khch hng. Sau t h n g (thng Hai), tnh hnh ca ca hng n h sau: * g i c 160 khch, * m t 20 khch cho ca hng 2 v m t 20 khch cho ca hng 3 (tc l, c 20 khch chuyn t ca h n g sang ca h n g 2 v c 20 khch chuyn t ca hng sang ca hng 3). * hng 3 . Ta l gii t n g t cho cc ca h n g 2 v 3 . Ta c cc xc sut chuyn sau: 160 Vu
P2I P31

thu c 35 k h c h t ca hng 2 v 25 khch t ca

~ 2 35 ~ 5 25 ~ 3

= 0,800 ; 0, 070 ; ^ 0,083 ;

20
p\2
P22 P32

2 450 = 0,900 ; = 5 20 = 0,067 ; = 3

0. 100 ;

20
7'K
'2'

200 15 = 500 255 3

0,100 0.030 0,850

P33 =

Tm l i , v i cc s liu trn, n u chn m h n h l xch Mar OV th: * khng gian t r n g thi l cc ca hng: E - { 1 . 2 , 3 } . * p h n phi ban u l r i := (0, 20 , 0, 50 , 0. 30) , * ma t r n xc sut chuyn l /0,800 p = 0,070 \ 0,083 0,100 0,900 0,067 0,100\ 0, 030 0,850/

Nh m hnh ny ta c t h tnh:
n

(D

(0,20 , 0,50 , 0,30)P

(0,22 , 0.49 . 0.29),

(ta t r l i s liu v khch h n g ca t h n g Hai).

359

n( ) = - n ^ p = (0,22 , 0,49 0,29)P = (0,234 , 0,483 , 0,283). Vy, ta c th d bo trong thng Ba: * ca hng c 234 khch, * ca hng 2 c 483 khch, * ca hng 3 c 283 khch. Tip tc qu trnh nh th ta c th tnh n<
u )

= n

( 1 0 )

p - np

( 1 0 )

= nip

10

= (0,270. 0,459, 0,271)

thu c. d bo khch hng cho thng Chp: * ca hng c 270 khch, * ca hng 2 c 459 khch, * ca hng 3 c 271 khch. d bo s phn chia th tr ng cho tng lai ta cn tnh ( n + i ) _ (n)p Ngu trong tng lai th tr ng s cn bng (ngha l mi ca hng s c mt lng khch n nh) th n ( ~ n( ' khi T kh ln. y l l do v sao chng ta cn phi tm phn phi dng, tc l tm nghim khng m ca h phng trnh
n + l ) n

I
rang do

' 0.800x + 0,070x + 0 , 0 8 3 X 3 0,100:/-! + 0. 900x + 0, 0 6 7 X 3 0 , 1 0 0 X 1 { 0 , 0 3 0 X 2 + 0. 850x


t 2 2

= =
3

Xi x
2

*3

- .

Ta c ti 4 phng trnh xc nh 3 n. Tuy nhin, cn ch


(pij)

l xc sut chuyn nn

y~]pij

---

v th 3 phng

trnh u ph thuc tuyn tnh. Khi b i trong 3 phng trnh u, ta tm c XX = 0,272 , x = 0,455 , x = 0,273
2 3

360

tc l, trong t n g lai * ca hng s c l ng khch n nh l 272 . * ca hng 2 s c l ng khch n nh l 455 . * ca hng 3 s c l ng khch n nh l 273 . Ch . Trn thc t c nhng ca hng phc v t t n mc khi khch tng n mua hng ca hng ny th khng bao gi chuyn sang ca hng khc. C a hng (trng thi) n h t h gi l ch t r n g (hay trang t h i h t , hay trang t h i hp t h ) . Chng hn, nu nia t r n xc sut chuyn l /0,90 p = 0, l \ 0

0,05 0,75 0

0,05\ 0,10 1,00/

th ca hng 3 s dn dn chim lnh ton b th tr ng

(j>3i

VAI 0 ) P33 = 1,00). Vy 3 l ch trng (hay l trng thi h t ) . Cn nu ma t r n xc sut chuyn l

p.=

/ 0, 90 0 \ 0

0,05 0,50 0,50

0,05 \ 0,50 0,50/

tc l, 7J21 V'i\

0 ) th ca hng dn dn m t ht khch hng,

cn hai ca hng 2 v 3 s dn dn chim lnh th tr ng. y l ch trng gm hai trng thi. 10.6 M h n h t r c h i hai u t h G i s .i >2i ...,n vi l cc bin ngu nhin Bernoulli (lc lp

P(6 =

1) = p , (ii

= - 1 ) = q , V e (0; 1) , JH q = ;

I =

, 2,

. . . . T

Mi I

t So = 0 , s

=-- i + 62 . . . + & ; < fc < n . K h i c th 0. l v tr ca ht t i thi i m '.

xem So . S ,... . <S' l qu o ca ht di ng ngu nhin trn n g thng xut pht t


(A- B) ?

Ta xt bi ton vi xc: sut l bao nhiu ht, v t ra ngoi khong

C t h l: Cho tr c hai s nguyn A, B sao cho A < 0 < /:?. V i xc sut l bao nhiu sau (A; B)' A (hoc. B) ? l m hnh tr chi hai u th: Gi s c hai (ln th chi m t tr chi no . Ban u u t h t h nht c vn l B. Nu thng cuc (trong vn) Vy y u t h t h hai c vn l TI b c ht khng cn nm trong V i xc sut l bao nhiu hin t ng n} xy ra (lim

th c thm 1. thua cuc th phi tr (cho ng i kia). t h nht v l tin thua cuc ca u th t h hai nu R rng khi s\. -- B (hy '/,. .4)

St = f 2 + + ,k l tin thng cuc (sau - vn) ('lia u th Sk > 0.

th ng i t h hai ( t h

nht) ht t i n , lc tr chi kt, thc. gii quyt bi ton t ra, ta a vo cc k hiu san: Gi s l s nguyn sao cho v T
x k

A < .1: < B. t

=- X St ; '

0, , . . . . li

= min{0 <l<k: r

Sf = A nu

hay

57 = } . < B i vi mi

trong ta quy c 0 < < k.

---- k

.4 < Sf

K h i , {T. -= / } l bin c: di ng ngu nhin 5() , S'f , . . . . xut pht t X ln u tin ra khi (i4; # ) t i thi i n /.

362

B i n C { T = / , Sf

= A} A

(hoc (hoc t i

/ . Sf

=. B})

l h i n

c: h i n t n g t r n x y ra t i k =

B ) . t

\J{r
fe

= l, Sf

= A}

B=UK'
fc--0 a .(.r) = P ( ^ )
A

= i

' -Sf--=}
, vi fc 0, , . . . . r i .

/Jfc(x) = p ( / )

N h vy th

Qfc (a;)

l x c s u t u t h t h nht, t h u a cuc ( h t t i n )

trong vng k vn. ' v n . Do t n h Markov v cng thc xc sut y ta c (gii 0k(x) l x c s u t u t h t h hai t h u a cuc t r o n g v n g

t h c h ? ) c c h t h c t r u y h i sau: a (x)
k

= pa -(x
k

- 1) - qa-k-\i-r. = 0 ;

- 1);

vi

X <E (A; B)

, k < TI-

a (A)
t

= , a (B)
t

vi mi

0 < < 77 , vi
X

(h{x)

vfh-x
= - 0 . Pi(B)

l i ) qh--r. : ;

- 1);

e ( / 1 ; f) , -<

/I

vi mi

( ) < / < . da 3 (. v

R l n g cv (x)
0

A)(:r) - 0 v i X e (A\ B) . V t h c the

v o c c h t h c t r u y h i t r n t n h 1 ( x ) , . . . . a ( : c ) v f.j] (./:) Ch rng {cvfc(x)| v {Pk(-r)} tn ti , /3(:r) l u n pn(x) . l c c d y k h n g g i m

b c h n ( b i 1), n n k h i a(x) --- l i m

n + oo tt (x)
n

363

T v t cc h t h c t r n ta c a(x) a(A)= 0(x)= 0(x+


P

= pa(x ,

1) 4 qa(x a(B) = 0,

- )

l ) + q 0 ( x - ) , 0(B) = .

(3(A) = 0

T cc )hng trnh n y ta t n h c: Trng hp (q/p)


a ( x ) = B

p -/ q -(q/pV

, pe(0;l) , ,
M

ta c (<//p) -l
B S

(?/p)
{

f l

- (7/p)"
B A

' '

"~ (q/p) -(q/p)


1

M=

( q / p ) - ( q / pA )

Mf^
B
)

m
'
w

(l/p) -(ri/p)

- '
B

(f//p) 4
A

T r n g h])

p = r/ = / 2
X

ta c r

A A '

= B f

- B

4
.1

/ /, i i n : trn ta c (.;:)

,1

'

K h i cho p h p s v n c h i l n t y t h v i c c c n g t h c

l x c s u t t hua cuc ( h t sch v n ) c a u t h X A ),

t h n h t (c v n ban u l f(x)

l x c sut t h u a cuc (ht sch v n ) ca d u t i m B


X

t h hai ( c v n ban u l a.(:r) fi{x) = ,

),

v.r \A\ B ,

Vp e ( 0 ; 1 ) .

364

Nhn 1) l A

xt. Nu X 0 ( t c l, v n ban u ca u t h t h nhai B) . t h x c sut t h u a cuc cua

v ca u t h t h hai l

u t h t h n h t l m a = w tt'(U)
n

(7/p) -l
(q/p)B (q/p)A

Khi

p < q

( t c l, k h n n g c h i c a u t h t h n h t k m

h n u t h t h hai) , ta t h a y i t i n t h n g cuc t r o n g m i v n c h i ch c n 1/2 ( t c l, = 1/2) = p , P(& = - 1 / 2 ) '/) .

t h x c s u t t h u a cuc ca n g i t h n h t s l ( q / p )
2 B

-
2 A

( q / p )
(q/p)
B

-
A

0?/p)
(q/p)
B

+ l
to/pj*

"1/2

( q / p )

- ( q / p )

(q/p)

/ / / /

'{<lv)

' " +

> n
A

(chy

p<q.

A < l ) . th

(q/p)

Do d . r i u u t h t h n h t

chi k m h n u

t h hai t h vic t n g t i n t h n g c u c t r o n g m i v n ln hai l n s l m g i m x c s u t t h u a c u c c a a n h 2)


s

ta.

N u u t h t h n h t c v n l A c n u t h t h h a i t h x c s u t thua cuc c a u t h t h n h t s l a(0) nu

c v n B > 00

p < q

{<lv)~

nu

V > '

v x c sut u t h t h nht, k h n g bao g i ht Lin (ngha l t r c h i c t i p t c m i ) l

0(0) = - tt(0) .

365

c 'h . 1) tin

C c k t q u sau c c h n g m i n h : T c h i t ca 3(0) tt
n

a (0)
n

tt

a:(0)

c a

.#(<)) n 13

r t n h a n h . C t h l. t n t i ( e (0; ] )

sao ch) 0 < tt - a 2)


n

< c" v 0 < rn (x)


k

< e" v i ? l n . c h n h l d i t r u n g b n h ca c -.r. A).

i lng

- Er^

c u c c h i . B n g n h n g l p l u n n h t r n ta c t h t n h vi p q th n.(x) th ~ \ B f j ( x ) Aa(x) rn(x) - (B - j){x -

v i p = ( = 1/2

c b i t k h i hai u t h c v n ban u n h n h a u ( L c l. B - A) t h n () B .
2

N h vy, c h n g h n m i v n chi c t i n tr

t h a n g c:uc l 1$ , t h k h i m i u t h c v n b a n - u l 100$. c h a i v t r u n g b n h s k t t h c v n t h 777,(0) = Oi)


2

().()()().

Bi t o n t r c h i t r n v n h i u b i t o n k h c ca l t huyt, x c sut lin q u a n n q u o ca q u t r n h n g u n h i n . C c v n (li y m i n h ha i u ny.

10.7

P h n tch bc t h nht

10.7.1

Trng

hp n

qin

N i ( l u n g ca p h n g p h p n y l: t n h c c k h nang ca h sau b c t h n h t n h p d n g c n g t h c x c s u t y chi. C c v d d i y m i n h h a i u n y .

366
V d . Tr chi c ha Ta xt xch Markov thi E = {(}, 1,2} (X
n

; T - 0,1,2,...) c khng gian trng

v ma t r n xc sut chuyn l

p =

ri
a

0 6 0

c )

a > 0 , 6 > 0 . oi)


, vi
<

! 6 -f c , - 1 .

y l m hnh tr chi hai u th: mi ng i c vn ban u l , tin thng cuc. hng . a l xc sut thua ca u thu t h nht, b l xc sut ha, c l xc sut thng ca u t h t h nht.. X
n

l s tin ca u thii t h nht t i vn 0 v

r.

R rng, i vi xch Markov ny ht (hay hp t h ) . Hai vn cn nghin cu l:

2 l cc trng thi

Qu trnh s b ht vo trang thi no (0 hay 2)? Sau bao lu th hin t ng trn xy ra? bc

P h n g p h p gii quyt hai v n ny l: P h n t c h t h nht. t T mm{n > 0 :x


n

hoc

2} .

D l thi i m qu trinh s b h t (ngng l i ) . Ta cn phi tnh t = P{ Y = (lAo = 1} , -- F { X r ---- 2\Xo V = E{T\X


0

1} .

1} .

367

N h vy th t l x c sut. p h s n ( h t t i n ) ca u t h t h n h t . l x c s u t p h s n ( h t t i n ) ca u t h t h h a i ,

V l t h i g i a n (s v n ) t r u n g b n h t r c h i k t t h c . c 3 k h n n g : X ri, , r. N u vYi 0, 0

Sau b c t h n h t ( v n t h n h t ) Xi X] ---- , X i 2 hoc u. D o ta c : P{A"r P { '7 OI X i = 0} , . , X\ 2 th

v i x c s u t t n g n g l T = 1. n u X\

th tr chi li l p l i t

F { K y = 2|A"i = 0} {X
T

0 .

2} = 0 - OI X i =
l

= 2 "; - 2 } - , --= 2\X; = 1} - .

P { A > = 0\X

= 1}

F{X

S d n g c n g t h c x c s u t y v t n h M a r k o v ta c :
2

li =-- {X
2

= 0\X = 1} =

5^P{X
*=<)

= 0, ",

-|X() -

1} -

= ^r?{A>
k
2 0

-- OI Xo = . A'l = k}.{X,

-- k\Xo

1}

J>{Xr
k- t .a suy r a
I

0|A"I =

k}.P{X

k Xa = 1}

7 .6 I o.c

4 lib. f r).

? = o / ( l b) = / ( a

3GS

T i p theo
2

P{Xf
2 > { * T

2\XQ

- 1}

X>{A>
A--0

2. X i

/>|A'o

2\Xo = , X = A-}.P{.Y, = fc|X = 1}

fc=o
2

- r { A > = 2\x,
fc=o = (). f .b + L e suy ra

= k}.F{X,
fi + r . c/(o

= k\x

= 1}

- r / ( l 6)

f r) .

C t h t h y r n g (gii thch?) V = 2{7',A'() suy


ra T > ---

1} = ,/.() i 6.1! f c o
/(r + ).

I n .

1/(1 - b)

Hoc l, ta d d n g t h y r n g ( g i i t h c h ? )

{r>m\x
nen E{T|Xo

1} = &"'

(ni = 0 , 1 , 2 , . . . ) .

- 1} =
m=0

> l*<> =

} =

I ')

V li?/ . trng thi


1

Ta x t x c h M a r k o v
0

( v Y ; T

0. 1,2,...) c k h n g gian

- { 0 . 1 , 2 , 3 }
0 0

v nia t r n x c sut, c h u y n l

\
PVi P23

'

va > 5>y

0,
1 { i J

Pit)
P20

Vu
P21

V\2
P22

v i

'

'

309

t T = mmn > 0 : x 0 hoc x 3} .

l t h i i m q u t r n h s b h t . Ui Vi T-Xr = OI A o } , . nht c: tng t

S{7'|A'o = / }

( = 1,2)

S dng p h n g p h p P h n

tch bc t h

n h t r n g h p q u trnh c 3 trng thi, ta t h u


Ui =- PU) f PH UI - PV2U2 ;

"2
V

- P20

-t >2\11\

I 7'22"2 .

--
-

II T>2\'-'

-f 7^2 '2 ,
i P22''2

'2

N h c c p h n g t r n h t r n ta t n h c 10.7.2 Gi Phn s tch ( A n bc th nht tng l xch

j . V2 . ' . '2 qut

; T

0,1,2....)

Markov

c k h n g

gian

trng thi h
u hn

E = {(), . . . . . ; V } . thi 0. , . . . . 7- l c c t r n g thi truyn

Gi s cc trng ng (hay trang thi lim


ritoe

di chuyn)
{ ]

theo ngha .

J> ''
>

= 0

0 < i . < r -

cn cc trng

thi

l cc trng

thi h p t h u (hay

trng

thi h t ) theo ngha Pii = , r < i < N .

370
K h i , ma t r n xc sut chuyn c dng

\o
t r o n g o l m a t r n c l m a t r n a n v c vi q
tj

)
g m t o n s k h n g , v Q l nia t r n r )

(N - r -- 1) X r

(N - r + 1) X (N - r + )

-- Pij , 0 < i,j r


P i i

< r - 1 , c n E l m a t r n c p rx(N r. . . . , i V . Xo .0 < < r {0, , r }

vi r

( j

0,.... r - , j

X u t p h t t trng thi

qu

trnh

cn lu l i trng thi t r u y n ng

t r o n g Tut- t h i

g i a n n o , n h n g c u i c n g q u t r n h s b h t v o m t t r o n g c c trng thi Bi ton {r,.... 1. N}. hp

T h i gian t r u n g b n h q u t r n h l u l i t r o n g t p {0. , r 1} b n g bao n h i u ?

cc trng thi Bi ton 2.

P h n phi xc sut t i cc trng thi t i d

qu

t r n h b h p t h ? Ta x t b i t o n 2 t r c . U. Ui ( t a b ch s k C nh k {r,...,N}. K h i u hp

t i n cho c c h v i t )

l xc. sut,

th vo trng thi

k khi h xut pht t trng thi

A"() = . T h e o

p h n t c h b c t h n h t ta c

371

Tm l i , i vi t r n g thi hp t h k xc sut qu trnh b ht vo k kh xut p h t t Xo = l nghim ca h p h n g trnh sau


r-1
Ui = Pik+2pijUj

( = 0, , ...,r - 1)

(10.9)

y l c n g t h c t n h x c sut q u t r n h bi h p t h u v o trang t h i k khi x u t p h t t trang t h i i.

By g i ta xt bi t o n 1. t T = min{n > 0 : x
n

> r} . g(i) l

l t h i gian cho t i lc q u trnh b hp t h . G i s hm s p h thuc trng thi truyn ng


r-1

i. Ta t

Wi
N u chn g(i) =

=E[J2a(X )\Xo
n

n=0

vi mi 2 = 0, , r W = Vi= E[T\X
0

th

= i\

l thi gian trung b n h cho n lc hp t h (tc l, t h i gian trung bnh qu trnh cn cc trng thi truyn ng: 0, , r 1 ) . Nu k l trng thi truyn ng v chn

g(i) = ik = th

nu
*

= k
. . .

( 0
W =

nu

ik

372

l S l n trung bnh q u t r n h ri vo trng thi k (0 < k < r --1) t r c khi b hp th. Theo p h n tch b c t h nht, ta c
r - l

<]{>) I ^2/Vij i
j=0

'

( = 0,1, . . . , r - ;

c b i t , ta thu c
r-1

= + y^JHjVj
j=0

('

0. i

(10.10)

y l c n g t h c t n h t h i g i a n t r u n g b n h cho ti q u t r n h bi hp thu.
r-1

lc

lk

lk

+ ^PijW
j=0

jk

(i = 0 , l , . . . , r - l )

(10.11) ri

y l c n g t h c t n h s l n t r u n g b n h q u t r i n h vo trang thi V d (M cung). k (0 < k <r ) trc k h i b h p th.

Cho mt con th vo m cung (l mt chu


ng

c nhiu ngn) n h hnh v 7

Thc n

373

Ta c th gi thit th chy ngu nhin. Gi s x l ngn th vo giai o n th n (mi n v thi gian th vo ngn bn cnh). Ngn 7 cha thc n, ngn 8 c by. Tnh xc sut th vo ngn c thc n tr c khi b by. Trong tr ng hp ny ma trn xc sut chuyn l
n

0 /0 1 1 3 1 2 3 3 0 4 0 5 0 6 0 7 0 8 Vo

1
1 2

2
1 2

3 0
1 3 1 3

4 0 0 0
1 4

5 0 0 0
1 4

6 0 0 0 0
1 3 1 3

7 0
1 3

8 0\ 0
1 3

0 0
1 4

0 0
1 4

0
1 3 1 3

0 0
1 3

0 0 0 0 0

0 0 0 0 0

0 0
1 2

0 0
1 2

0 0
1 3

0 0 0

0 0

0 0

0 1 0

0 0

Gi s U(7) l xc sut hp th vo ngn 7 khi th i t ngn i . Theo (8.1) ta c


U
=

-Ui

-U2

"1

= 3 + 3 0 t- 3 3 4 1 4
l

>

1 3
l
4 = -

1 3
i
+

1 4
i

1 4

) 6 = 7T 4 +
7

I r6 5 =

"
5

x3 + r6

'

Gii ra ta c
Uo = c, =

1/2

, li = u

= 2/3 ,

Ii

= 5

= 1/3 , u-i = 1/2

374

Bi tp 1. thi Cho xch Markov (X


n

; n = 0,1,2,...)

vi khng gian trng

E = {0, , 2} v ma t r n xc sut chuyn

B i t p h n phi ban u l
P0 = (X
0

= 0) = 0,3 ; P! = P(Xo = 1) = 0,4;

P2 = P ( X o = 2) = 0 , 3 . Tnh 2. P(*o = 0, X i = , x = 2) ? thng X

Xt bi t o n truyn mt bc i n gm cc tn hiu 0, Xo

qua k n h c nhiu t r m v m i t r m nhn sai tn hiu v i xc sut c n h b n g a 6 (0; 1) . G i s l t n hiu nhn c t i t r m l tn hiu truyn i v (X
n n

T. . Cho bit

;n = 0.1,2,...)

l p t h n h xch Markov vi cc xc sut chuyn l


/'OI)

Vu

= a

Pin = Pin

Oi

a) T n h (XQ = 0, Xi = 0, X2 0) t n h i u cho t i t r m b) T n h F(Xo c) T n h trm. F(X = 0, x

, l xc sut, khng nhn sai -- 0, Xi \.x 0),

TI = 2. = 0, x
2

= 0) -+ F(x

()

l x c sut nhn n g tn hiu c


a t r m
5

ri = 2.

= Q\x

= 0), l xc sut nhn n g tn hiu qua 5

375

3. thi

Cho xch Markov E = {0, , 2}

(X

; n = 0,1,2,...)

vi khng gian

trng

v ma t r n xc sut chuyn /0,1 0,2 \0,6 0,2 0,2 0,1 0,7\ 0,6 0,3/ = l Xo = 0). vi khng gian trng

p =

Tnh 4. thi

{Xi

l i X i = 0) , P(Xs ( X
n

Cho xch Markov E = {0,1,2}

; n = 0,1,2,...)

v ma t r n xc sut chuyn /0,0 0,5 0, 5 0,0 \ 0, 5 * 0. 5 0,5\ 0,5 0,0/

p =

Tnh 5. *

F(X

= 0\x (X E
n n

= 0) , i v i ; n = 0,1,2,...) f(x)

T. = 0 , 1 , 2 , 3,4. l x c h M a r k o v v i k h n g g i a n E . Hi khng?

G i s

trng thi rng ( f ( x

l h m s n o x c n h t r n c lp t h n h xch Markov

) ; T, = 0 , 1 , 2 , . . . )

t i sao? 6. G i s X
n

l c h t l n g ca chi t i t t h
n

T t r o n g d y c h u y n c ngha l "xu". trn

sn x u t v i X G i a s ( x
n

= 0 c ngha l "ti"

, x

; r = 0 , 1 , 2 , . . . )

lp t h n h xch Markov v i ma 0.01 \ 0,88 ;

xc sut c h u y n
=

/0,99 \ 0. 12

Tnh 7.

(X

= \X

). ( X
n

G i i t h c h ngha ca x c s u t n y ? 0.1,2,...) vi E {OA} v nia

Cho xch Markov

; TI

t r n xc s\it c h u y n

376

Chng minh rng khi ( z ) ( ( X - 1 , x ) ; T 0, , 2,...) lp thnh xch Markov vi bn trng thi (0,0), (0,1), (1,0), (1,1)
n
n

Tm ma trn xc sut chuyn Q ca


8.

(Z ).
n

* Cho oii> ;m l dy bin ngu nhin ri rc, c lp, cng phn phi xc sut F(k = ) = P(fc = 1) -- 2 k = 0, ,.... l i . . . .
t

X u

>

n+\

n-n+l

r = 17
i=0

Un

max 0<i<n

&

V,

I :)

vi

= , ?(-l,l) = 2 , y>(l,-l) = 3 ,
n n n

<p{,l)

= 4

Hi rng trong cc dy (X ), (Y ), (z ), (r), (


n ) , ( V n ) ; r = 0,1,2,... c dy no lp thnh xch Markov? ti sao ? Nu lp thnh xch Markov, hy tm cc ma trn xc sut chuyn ca chng. Kt qu s nh th no nu cho bit -- - 1 ) = V , Hik = 1) = - V
n

0< V<

k - 0.1.2...

9. Cho bit ( X ) ; H = 0, , 2,... l xch Markov vi P{yY(, 0} 1. khng gian trng thi E-----{0,1,2} v ma trn xc sut chuyn 3/7 1/11 1/11
t

3/7 2/11 4/11 nu nu


X

1/7 8/11 6/11


t .

Yn

x /

377

Chng t rng

(Y )
n

; n

- 0, , 2,... l x c h M a r k o v v t m m a

t r n x c sut chuyn ca n. 10. * Cho i , n, l d y b i n n g u n h i n r i rc, d c l p , c 1,2,...

c n g p h n p h i x c s u t p(fc = 1) = F(k = 1) = 2 ' k = t So = 0 , s


m

= 5
n

_ i + C m ; 1 = 1,2,... l xch Markov.

Chng minh rng Gi

( 5 ' ) ; 77. = 0 , 1 , 2 , . . .
n

T/v = m i n { n : \S \
T,

= N} . , Er
2

Tnh
3

, Er .

T n g q u t han, chng minh rng 11. C h o p = ( ij)


J

ETJV

N.

< , i < ni

l ma t r n ngu nhin v A

l g i t r r i n g c a n , t c l, A l n g h i m c a p h n g t r n h c trng det(F AI) 0 , v i o = l ma t r n n v. l m t gi tr ring, ng t h i c c

Chng minh rng

g i t r r i n g c n l i u c g i t r t u y t i k h n g l n h n 1. 12. * xch a) Cho Xo,X ...,X ,...


u n

Vu. Vi

;....

l hai

Markov. ( x
n

Hi rng

- Y ) ; ri = 0 , 1 , 2 , . . .
n

c l p t h n h xch

Markov

k h n g ? t a i sao? b) Cho o, i ) f m l d y b i n n g u n h i n r i r c , c'

l p t n g ira t . Hi rng t a i sao? c) X


n

( ) ; TI - 0 , 1 , 2 , . . .

c l p t h n h xch Markov

khng?

Cho xch Markov X -.\


n

( x

) ; T, = 0 , 1 , 2 , . . .

v t

378 Hi rng t i sao? 13. Cho b i t ( X ) ; n = 0,1,2,... l x c h M a r k o v v i k h n g gian (Y )


n

; n = 0,1,2,...

c lp t h n h xch Markov

khng?

trng thi

' = { 1 , 2 , 3 } 0 a 1/3

v ma t r n xc sut chuyn a 0 1/3 a - a 1/3


I

, a 6 |0;lj .

t Yn = Chng t rng (Y )
n

nu nu

< 3 ,

=3

; n = 0,1,2,... l xch Markov v tm m a

t r n x c s u t chuyn ca n . 14. thi Cho o! d i 2 1 l d y b i n n g u n h i n r i rc, c l p , dng

Hn = k)=
t
n

Pk

, p

f c

e[0;l|

(fc = 0 , l , 2 , . . . ) .

x = eo + 6

+ ... + n ( X ) ; n = 0, , 2,...
n

Chng minh rng

l p t h n h xch Markov

v t m m a t r n x c s u t c h u y n ca n . 15. X t m h n h k i m k p h t n g thay t h v i
n

s -0

s ----- 3

l c c mc cn c nhp h n g cng v i y u c u t r o n g chu k ri . B i t r n g P { n = 1} = 0,3 ;

l lng h n g k h c h

riu = 0 }
X
n

= 0,4.;

P{e

= 2} = 0,3 . ( X
n

X c n h x c s u t c h u y n ca x c h M a r k o v l s p h t n g c n l i t i c u i chu k n .

) , trong

379

16. n,
n

Xt m hnh kim k: X

l s h n g cn l i t i cui chu k (s, S) l cc

l s hng khch yu cu trong chu k TI v

mc cn c nhp hng,
ti)

G i s
s2
C

1,5

- 4 v
4

Xo - s = 4. N u
5

Si = 2,

= 3, 6 = 4,

= 0, = 2, a = ,

= 2, & = 2 ?

th

A n l bao nhiu i vi mi chu k n = , 2 , 8 b) G i s

i , 2 ) l cc bin ngu nhin c lp cng p h n

phi sao cho

P{

0} = 0, ;
P{n

P{

= 1} = 0,3 ; P { p{6,

= 2} = 0,3

= 3} = 0 , 2 ;

1} - 0. .

Khi 17.

Xi).X\,...

lp t h n h xch Markov. Xc nh J 4, cha t t c

p4\ v

P()4?

Cho hai bnh

jV qu cu. T i t h i i m N qu. Sau chn v n.

n = 1,2,... B

chn ngu nhin qu trong

ngu nhin bnh theo quy tc: A c chn vi xc sut Xu ny. K hiu

c chn vi xc sut p A t i thi i m


n

(/ , ri cho qu cu va chn vo bnh

l s qu cu trong bnh

Xc nh ma t r n xc sut chuyn ca xch Markov ( X ) ny. 18. bnh Hai bnh J 4, B cha tt, c Af qu cu. T i thi i m )

/1 cha n g k qu cu. T i thi i m

( T . + 1) chn ngu c k)/N. hoc

nhin bnh theo t l s qu cu cha trong , tc l, A chn vi xc sut k/N v B c chn vi xc sut (N Sau chn ngu nhin qu cu t bnh vi xc sut p

380

t bnh

v i xc sut X
n

q , r i cho q u c u v a c h n v o b n h A t i t h i i m T..
n

chn. K hiu

l s q u c u t r o n g b n h

X c n h m a t r n x c s u t c h u y n ca x c h M a r k o v ( X 19. Hai b n h A, B k c h a t t c N qu cu.

) ny. r

Ti thi im

bnh- A

cha n g

qu cu. T i thi i m

(r. + 1) c h n n g u

n h i n q u c u v c h n n g u n h i n b n h theo t l s qua cu c h a t r o n g , t c l, q u c u c c h n t b n h k/N hoc t b n h B v i xc sut (N k)/N A v i x c sut

. Sau d cho que A c chn (N k)/N.

cu v a chn vo m t trong cc bnh, trong binh vi xc sut k/N v bnh B

c chn v i x c sut

X c n h x c s u t c h u y n ca x c h M a r k o v v i c c t r n g t h : l s q u c u t r o n g b i n h 20. A.

T n h p h n p h i g i i h n c a x c h M a r k o v c m a t r n x c sut

c h u y n l: a) /2
p =

/2
1/3 1/2

)
1/3 1/3

1/3 1/6

b)
0,2 0,0 0,0 0.3 0,3 0,6

0.4\
0,4 0, 4

, 3 ( 0
0,0

\ ] , 0

0. 0

0,0/

21.

C h n g m i n h r n g n i a t r n x c sut, c h u y n
/ 0 1/2 1/3 0 1/2 1/3 0 0 1/2 1/2 1/2 1/2 0 0 1/3 0 0 0 0 0 1/2 / \

V1/2

381

l chnh quy, tc l, tha mn i u kin (4.1) . Tnh phn phi gii hn? 22. Chng minh rng i vi xch Markov c hu hn trng thi lun lun tn ti phn phi dng. 23. Chng minh rng ma trn xc sut chuyn /1/4 1/3 1/2 0 1/4 0 0 0 0 1/3 -0 0 0 1/3 1/2 l/2\ 1/2 1/2

Vo

khng thoa mn i u kin (4.1). Phn phi dng c tn ti khng? 24. Xc nh phn phi dng ca xch Markov c ma trn xc sut chuyn l: a) /1/3 1/2 1/4 1/3 1/2 1/4 1/2 1/3 0 0 0 \ 0 1/2 1/2/ l/2\ 0 1/5 1/2 0 /

V
b) / 0 0 1/5 V 0 1/2 0 1/5 1/2 1/2

0 0 1 0 1/5 1/5 1/2 0

382

25. Kim tra tnh ergodic ca xch Markov vi ma trn xc sut chuyn sau y: /1/2 1/2 i 0 V1/2 b) 1/2 1/2 1/2

0 0 0 0 0 0 0 1/4

0 \ 0 1/2 1/2/ \ 0 0 1/4/


0

1/2 V1/4

0 0 1/2 1/4

Tm phn phi ergodic (nu c)? 26. Cho xch Markov ergodic vi 2 trng thi c phn phi gii hn l (p , p). Hy xc nh ma trn xc sut chuyn? 27. * Cho xch Markov ergodic vi hu hn trng thi v
l

lim
n>oo

(n)

Chng minh rng tn ti cc hng s


( )
n

0 < g < v c ; Vi, j , n .


{1,2,...,7V}
w

sao che

Pij

- ^

<

c /"-<

ri

28. Cho xch Markov ( X ) c E = sut chuyn


n

v ma trn xc

/ P l

P2
PI

P3 p2 P4

PN PN-l Vi

P2

P3

383
N

trong

0 < Pi < , y~] Pi = . C h n g m i n h r n g


1=1

lim ( X

= j) =

29.*

Cho

( A n ) v

(y )
n

l hai xch Markov v i h u h n t r n g p = (j>ij) , c p h n p h i

thi, cng m t ma t r n xc sut chuyn b a n u t o m g n g l


(PI,P2,-,PN) v

(<7i,<?2, ...,QN)

Chng minh rng nu


N

Tainpij

> e > 0

th
,(n)

J2\pi
30. 7T
t

n)

- Q

n)

< 2(1 -Ne)"

.trong

nx

= k)
= k) .

F(Y Cho = 7T
2

( x

) l x c h M a r k o v v i E { , 2 , 3 } , p h n p h i d n g v ma t r n xc sut chuyn Chng minh rng p = (Pij) c v

7T3 = 1/3

Pn
Pl3

= P22 = P33 = 0.
= P21 P32-

P12 = P23 = P31

31.

M i m t n g i d n ca t h t r n

./V

c m t trong ba

ngh sut th

(A,B,C).

C o n ci h n i t i p n g h ca cha m n h v i ' x c , 1/4). N u k h n g theo n g h cha,

t n g n g l (3/5 , 2/3

c h n g chn m t trong hai ngh cn l i v i x c sut n h nhau. H y tm: a) P h n p h i theo n g h n g h i p ca d n c t h t r n t h h

t i p theo, n u t h h h i n t i c p h n p h i theo n g h n g h i p l 20% c n g h b) A , 30% c n g h v 50% c n g h .

P h n p h i g i i h n theo n g h n g h i p c a d n c t h t r n

t h h t n g l a i (xa x i ) .

384
c) P h n p h i c a s d n c k h n g t h a y d i n g h n g h i t

t h h n y sang t h h k h c . 32. Ta b N qu cu e n v N qu cu trng m t cch N qu n*u cu. 7 =

n h i n v o h a i chic b n h sao cho m i b n h c n g Gi X


n

l s q u c u e n t r o n g b n h t h n h t t i t h i i m

0,1,2,... . T i mi thi im

(71 + 1) . l y n g u n h i n l m i t n h ( X ) l xt h M a i k o v
n

q u cu ri b vo b n h kia. C h n g to l n g v i p h n phi d n g l 33. T = (C ) /(


k N k 2

' \
2

: />' E

0. 1.2,.... A \ - {1.2,3} v

C h o x c h M a r k o v v i k h n g gian t r n g t h i p = ( j ) j ) c tnh cht

ma t r n xc sut chuyn

Chng ca xch th

t r n g n u

n =

(iT\,7T ,...,
2

T N )

"l p h n phi d n g

35.

X t t r c h i v i hai d u t h : u t h B c

10$

5$

v xc sut

t h n g cuc l p = 0,4929 ; u t h cuc l

v x c sut, t h n g $ . Tnh

q = p ; t i n t h n g cuc cho m i v n c h i l

x c s u t A t h u a cuc.

385

36. Xt tr chi 2 u t h : u th A c 50$ v xc sut t h n g cuc l p; u t h B cng c 50$ v xc sut thng cuc l q = p ; t i n thng cuc cho m i vn chi l 1$ . T n h xc sut A thua cuc khi a) b) p = 0,492929 , V = 0, 5029237 . J4 thua cuc khi A va B cng c 500$ .

T n h xc sut 37.

Hv xem xt t t c cc k t qu trnh by trong mc 1.6 p = 0 v p = ?

cho cc t r n g hp 38.

Xt tr chi sau: c hai u th, mi n g i tung mt ng ln, hon ton c lp v i nhau. n ln tung ng xu n i a m i

xu d i xng n a) nhau l

Chng minh rng sau

n g i , xc sut s l n thu c m t sp ca hai n g i b n g

2 - " (C'*) , k=0


2

t suy ra n g thc

f>'*)
fc=o

CV
2

b)

Gi n l thi i m ln u tin s ln thu c m t T ln tung ng xu ca m i n g i ) . Hy t n h

sp ca hai n g i bng nhan (tu coi n = 77 + 1 nu thi i m khng xy ra sau E n i i n (n, r) . 3 9 . M t ht chuyn ng trn n g t r n qua cc i m 0 , 1 , 2 , 3 , 4 ( t h t theo chiu kim ng h). T i m i b c ht chuyn sang phi (theo chiu kim ng h) vi xc sut p v chuyn sang t r i (theo ng c chiu kim ng h) v i xc sut l v t r ca ht t i b c t h n. p . K h i u Xn

386

a) Chng minh ( X ) l xch Markov, tm nia t r n xc sut


n

chuyn. b) 40. T n h p h n phi gii hn. {x ,n


n
n

G i s
t Y

> 0} l xch Markov ergodic.

= . ( * _ ! , X n ) ; n = 1,2,...

a) b)

{ y , n > 1} c phi l xch Markov khng? t i sao? N u phi th tnh ma t r n xc sut chuyn v tnh

lim P|K = (*.j) .


noo

41.

Cho xch Markov

( X ) vi khng gian t r n g thi


n

E = { 0 , , 2,3}

v ma t r n xc sut chuyn /1,0 0,4 0,1 0,0 0,3 0,3 0,0 0,0 0,2 0,3 0,0 0,0\ 0,1 0,3 1,0/

Vo ,0
Tnh Ui , u
2

, Vi , 1>2 ?
n

42. Cho xch Markov ( x ) v ma t r n xc sut chuyn

vi khng gian trng thi E = { 0 . , 2}

p=

/0,5 0,5 \0,0

0,5 0,0 0,0

0,0\ 0,5 1,0/

T n h t h i gian trung bnh h ri vo trng thi 2 khi x u t pht t 0 ?

387 43. Cho x c h M a r k o v (X )


n

v i k h n g gian t r n g t h i

E {(), , 2, 3 }

v ma t r n x c s u t c h u y n


p h t t 0? 44.

/0,4 0,0 0,0

Vo,0

0,3 0,7 0,0 0,0

0,2 0,2 0,9 0,0

0,1\ 0,1 0,1 1,0/

T n h t h i gian t r a n g b n h h r i v o t r n g t h i 3 k h i x u t

T h t h v o n g n 4 trong m cung n h h n h v.

3 Thc n

7 By

T n h x c s u t t h t m c t h c an t r c k h i b m c 45. M t n g t i n x u c t u n g cho n k h i hai l n m t s p

by. lin

t i p x u t h i n . T n h s l n t r u n g b n h c n t u n g . 46. M t n g t i n x u c t u n g cho n k h i hoc hai l n m t sp

lin t i p h o c hai l n m t n g a lin t i p x u t h i n . G i s l n .tung

388

t h nht ng t i n xut hin mt sp. Tnh xc sut tr chi kt t h c v i hai ln m t nga lin tip xut hin. 47. Cho xch Markov vi khng gian trng thi E = { 0 , , 2,3,4}

v ma t r n xc sut chuyn

q q q
7

p
0 0 0 0

p
0 0 0

0 0

p
0 0

0\ 0 0 p

V
trong 0 < p , q < l , p + q= t c trng thi

li

l . Xc nh thi gian trung bnh 0 .

4 khi x u t p h t t trng thi

48. M t b phn ca m y tnh c thi gian sng l bin ngu nhin T vi p h n phi xc sut (T = k) = a
k

(k = 1,2,...)

Ta bt u v i b phn cn mi nguyn v thay ci m i n u hng. K hiu x


n

l t u i ca b phn t i t h i i m T. . K h i

(x )
n

l xch Markov chy lin t i p . a) b) D i n t cc xc sut Pi v Qi . Ta thay b phn ny khi n hng hoc khi n c N

t u i . D i n t cc xc sut P v i . 49. Chng minh rng nu ma t r n xc sut chuyn ca xch

Markov vi hu hn trng thi c hai gi tr ring vi gi tr tuyt i bng , th xch ny khng c tnh ergodic.

38

50. Cho (An); Ti. - 0,1.2,... l xch Markov ri rc, thun nht vi khng gian trng thi E {0,1.2, 3.4} v ma trn xc sut chuyn 0 0 / 0 0 0 3/4 0 0 0 1/2 0 1/2 0 0 0 1/4 3/4 0 / \ 0 0 a) Xch ( x ) c ergodic khng? v sao?
n

b) Hy s dng phng php phn tch bc th nht i vi xch ny.

BNG K H I U

Tp cc s t nhin Tp cc s hu t Tp cc s thc Tp cc s thc v oo, oe Tp cc s nguyn Tp cc s phc Khng gian 77-chiu a thuc .4 a khng thuc A Tn ti a A Vi mi a A

Q R
R

z
c
R
n

a v4 a ^ i4 3a VaeA 0 A

Tp rng . A l tp con ca B (A b cha trong B) tp c a A v B


(lao ra A v B

i4cfl

/lu B
,1 \ /
X \ x e /'} ,4''

Hin ( lia /1 v f Tp rc phn t X Phan h c a J4

6 X c tnh

cht

391

HA)

nh ca i4 qua / Nghch n h ca B qua / Dy (s hoc dy cc phn t )

r (B)

Hp c c t p Ai Giao c c t p Ai Tng c c s Ui

)Ai

[Ai

Tch cc s ai
i

T!

Tch s

1 ...1

(2n)!! (2n + 1)!!


1*1 I N

Tch cc s chan 2.4...2n Tch cc s l 1.3...(2n+l) Gi tr t u y t i ca X Chun c a X Phn n g u y n ca X Cn t r n n g ca E Cn d i n g ca E Gi tr l n nht ca E Gi tr b n h t ca E a tcrng n g v i 0 a l v c n g b bc cao h n v cng b 0

[xi sup E inf max min E a ( x ) ~ /?(x) a = o(0)

392

/ := y f : X Y

n h ngha

/ l /

nh x / t X vo Y Dy x
n

hi t n

fog lim
7 1 >

H m h p ca / v g Gii hn trn Gii hn di K h n g gian x c sut X c s u t ca A

= l i m sup
n>oo

lim
noc

= liminf

(f,P) F(A)

X c s u t c i u k i n ca A i v i T /f{yj)dfi Jn EX E
r

T c h p h n Lebesgue K v n g ca X

:=

/ Jo

X(w)dP E(X\F)

( X ) = / Vo

K v n g c i u k i n c a X d i v i ~ T c h p h n Wiener o h m Raon-Nicodym

/(s,w)dWi i/ d/i

(0

=> ( w )

( i ) suy ra ( l i ) ( i ) suy ra ( i i ) v n g c l i Khong cch t X n

(0 <=> (")
rf(x,2/)

r
B
C

H m gamma H m beta T p c c h m k h v i lin t c t i c p ri

(n)

3 9 3

TI L I U T H A M K H O

[1] Nguyn Duy Tin; 2000, Cc m hnh xc sut v ng dng, Phn : Xch Markov v ng dng, Phn IU: Gii tch ngu nhin, Nh xut bn i hc Quc Gia, H Ni [2] Nguyn Vit P h , Nguyn Duy T i n ; 1983 C s l thuyt Xc sut, Nh xut bn i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni:
;

[3] Y . s. Chow, and H . Teicher; 1988, Probability Theory: Inde pendence, Intel-changeability, Martingales, Springer-Verlag, Berlin and New York. [4] K a i Lai Chung; 1974, A Course in Probability Theory, 2nd ed, Academic Press, New York. [5] J . L . Doob ; 1953, Stochastic Processes, Willey and Sons, New York. [6] G . A . Edgar and Louis Sucheston; 1992 Stopping Times and Directed Processes, Cambridge Univ. Press. [7] w . Feller; 1968 A Introduction to Probability and its Appli cations, vol I , I I , Wiley, New York.

394

[8] B . V . Gnedenco; 1976, The Theory of Probability, Mir Publisher. Moscow. [9] P. Hall, c. c. Heyde; 1980, Martingale Limit Theon and its Application, Academic Press, Inc. New York. [l] A . N. Kolmogorov; 1956, Foundations of the Theo }' of Probabilty, Chelsea, New York. [11] s. Kwapien, w. A. Woyczynski; 1992, Random Series and Stochastic Integrals, Birkhauser, Boston . Basel . Berlin. [12] M . Loeve; 1977, Probability Theory I , I I , 4th ed, SprhgerVerlag, Berlin and New York. [13] P. A . Meyer; 1972, Martingales and Stochastic Integiales, Lecture Notes i n Math. V. 284, Springer-Verlag, Heidelberg, New York. [14] P. A. Meyer; 1968, Probability and Potentials, Blaiidell Publishing Co. [15] J . Neveu; 1965, Mathematical Foundations of Culculis of Probability, Holden-Day, San Francisco. [16] J . Neveu; 1975, Discrete-Parametre Martingales, NcrthHolland Pub]:, Amsterdam. [17] s. M. Ross; 1993, Introdution to Probability Models. 5th ed., Academic Press, Inc. New York. [18] B . A. Sevastyanov, V . p. Chistyakov, A.M.Zubcov; 1985. Problems in the Theory of Probability, Mir Publishers, Moscow
-

395

[19]

A.

N.

Shiryaev;

1996, Pro bability, Springer-Verlag, New

York. H . M , T a y l o r , s . K a r l i n ; 1998, An Introduction to Stochastic Modeling, Academic Press, Inc. New Yo rk.
[20] [21] P. UI. JIun v,ep. A. H. IUupsree; 1974, CmamucmuKa n Cjiy auHbix

lpoeccoe, [22]

3dameAbcmeo

"HayKa",

MocKGa. H. r. Yuian oe; "Hay n a", 1986, 3adauu

A. B. poxopoe,

B. r. YiuaKoe,

no Teopuu

BepoxmHocmeii,

MsdameAbcmeo

MocKea.

Chu trch nhim xut bn : Gim c NG TRN I Tng bin tp v DNG T H Y

Bin lp ni dung : NGUYN TRNG B Trnh by ba : ON HNG Ch bn : KHOA TON (TR NG I HC KHTN H NI)

L THUYT XC SUT
In 2.000 cun, kh 14,3 X 20,3 ti X nghip In Ph Th. S in : 235. Giy php xut bn s: 562/116-01 Cc xut bn cp ngy 25 thng 4 nm 2001 (QD s 19 STK).. In xong v np lu chiu thng 8 nm 2001.

You might also like