Professional Documents
Culture Documents
LI NI U
Cun sch Hp cht hu c hidrocacbon c bin son theo ni dung ca
chng trnh o to h chnh quy mn hc ny bc i hc v cao ng c
ging dy trong nhiu nm trng i hc S phm i hc Nng.
Ni dung cun sch gm c 4 chng: Hidrocacbon no; Hidrocacbon khng
no; Hidrocacbon thm; Hidrocacbon thin nhin. Sau mi chng c mt s cu hi,
bi tp cho sinh vin t gii nhm cng c thm cc kin thc v l thuyt.
Cun sch l ti liu hc tp cho sinh vin cc chuyn ngnh ha hc s phm,
ha dc, ha sinh mi trng; lm ti liu tham kho cho cn b lm cng tc
ging dy, nghin cu khoa hc, cho cc hc vin cao hc, nghin cu sinh cc chuyn
ngnh ha hc.
Trong qu trnh bin son chc chn cn nhiu thiu st cha tht lm hi lng
bn c; Chng ti rt mong nhn c nhng kin ng gp hon thin hn.
Tc gi
2
CHNG 1. HIROCACBON NO
Hirocacbon l tn chung ca tt c cc hp cht hu c m thnh phn phn t
ch cha hai loi nguyn t l cacbon v hiro. Hirocacbon l nhng hp cht hu c
n gin nht.
Da trn c s cu to ho hc, c th phn hirocacbon thnh nhng loi sau:
- Khi mch hirocacbon l mch h, ta c cc loi hirocacbon no (ankan),
hirocacbon cha no cha cc lin kt i (anken), hidrocacbon cha no cha cc lin
kt ba (ankin).
- Khi mch hirocacbon l mch vng, ta c cc loi hirocacbon vng no
(xyclo ankan), hirocacbon cha no cha lin kt ba (xyclo ankin), hp cht thm
cha nhn benzen trong phn t (aren).
1.1. Ankan, gii thiu metan
1.1.1. Dy ng ng metan, ng phn
1) Dy ng ng metan
Ankan thuc loi hirocacbon mch h, trong phn t ch c cc lin kt CC,
CH nn gi l hirocacbon no hay cn gi l parafin (do c t i lc trong cc phn
ng ho hc).
Cng thc chung l: C
n
H
2n+2
hay H(CH
2
)
n
H.
Khi n = 1, l hirocacbon n gin nht: CH
4
c gi l metan.
n = 2: ta c etan C
2
H
6
.
n = 3: propan C
3
H
8
n = 4: butan C
4
H
10
.
Nh vy, mi khi tng n thm mt n v, ta c mt hirocacbon no mi ch
khc cht ng trc mt nhm CH
2
gi l nhm metylen.
Ton b cc hirocacbon no mch h khc nhau trong thnh phn phn t bi
mt bi s cc nhm metylen hp thnh dy ng ng ca metan.
2) ng phn
a)Cu trc ca ankan
-Cng thc phng:
Trong phn t ankan, cc nguyn t cacbon u c lai ho sp
3
nn phn t c
biu din bng ng ziczc.
H
3
C
H
2
C
C
H
2
C H
3
H
3
C
H
2
C
C
H
2
H
2
C
C H
3
n gin, ngi ta ch biu din mch cacbon bng ng zizc, n cc nguyn
t cacbon gc cn hiro khng c biu din.
3
C H
3
C H
2
C H
2
C H
2
C H
2
C H
2
C H
3
n _ h e p t a n
Cc ankan c nhnh cng c biu din tng t.
2 , 2 _ d i m e t y l h e p t a n
3 e t y l h e c x a n
Nu cc nhm th khng phi l hirocacbon phi ghi r.
C l
C l C l
2 _ c l o _ 3 _ m e t y l b u t a n
2 , 2 _ d i c l o p e n t a n
- Cng thc khng gian:
Cu trc khng gian gy ra bi cu trc t din ca cacbon, c biu din theo
hnh t din.
C
H
H
H
H
C
Nu 4 nhm th u ging nhau ta c hnh t din u, nu cc nhm th khc nhau
th hnh t din s lch.
b)ng phn
- ng phn cu to:
Ankan c ng phn cu to l ng phn mch cacbon. Bt u t butan C
4
H
10
l
xut hin ng phn v mch cacbon
H
3
C
H
2
C
H
2
C C H
3
H
3
C
H
C C H
3
C H
3
n _ b u t a n i z o b u t a n
Khi s nguyn t cacbon tng th s ng phn tng ln rt nhanh.
4
S nguyn t cacbon: 1 2 3 4 5 6 7 8
S ng phn: 1 1 1 2 3 6 9 18
- ng phn cu dng:
Ngoi cc ng phn cu to trn, ankan c ng phn cu dng l do kh nng
quay xung quanh lin kt
C-C
. Cc ng phn cu dng thng c biu din m
hnh lp th: phi cnh v newman.
Do kh nng quay xung quanh lin kt CC vi cc gc quay khc nhau nn c v
s ng phn. Song ngi ta ch quan tm ti hai dng: ng phn che khut c nng
lng cao nht v ng phn xen k c nng lng thp nht.
-Cng thc phi cnh: biu din s phn b nhm th hai nguyn t cacbon
chn theo hng ng cho t tri sang phi.
C H
3
H
H
C H
3
H
C H
3
H
H
H
C H
3
H
H
Nu cc nhm th trng nhau ta c dng che khut, nu nhm th sau nm gia hai
nhm th trc ta c dng xen k.
- Cng thc chiu Newman: phn t c nhn dc theo lin kt CC. Cacbon sau
che khut cacbon trc biu din bng ng trn cn cacbon trc l giao im ca
cc nhm th. Cc nhm th trng nhau l che khut, cn cc nhm th gia gc ca
nhau gi l xen k hay km hm.
C H
3
H
3
C
H
H
H
H
C H
3
C H
3
H
H
H
H
1.1.2. Danh php
-Bn cht u dy ng ng mang tn gi c tnh cht lch s:
CH
4
: metan C
2
H
6
: etan
C
3
H
8
: propan C
4
H
10
: butan.
-T ng ng th 5 tr i, tn mi cht xut pht t tn ch s Hilp tng ng +
an:
5
C
5
H
12
: pentan C
6
H
14
: hecxan
C
7
H
16
: heptan C
8
H
18
: octan
C
9
H
20
: nonan C
10
H
22
: ecan
-Tn gc: nu bt i mt nguyn t hiro t mi phn t ankan ta s thu c mt
gc hirocacbon no tng ng gi chung l ankyl. Tn c th ca mi gc xut pht t
tn ca ankan tng ng nhng i ui an thnh ui yl.
CH
3
: metyl C
2
H
5
: etyl.
2) Danh php hp l
- Chn nguyn t cacbon c bc cao nht trong cu to phn t lm cacbon trung
tm mang tn mtan. Ln lt gi tn cc gc chung quanh nguyn t cacbon , gc
nh trc, gc ln sau v cui cng l mtan.
H
3
C
H
C C H
3
C H
3
T r i m e t y l m e t a n
H
3
C
H
C
H
2
C
H
2
C C H
3
C
2
H
5
m e t y l e t y l - n - p r o p y l m e t a n
-i khi, c th chn nguyn t cacbon trung tm mtan khng nht thit phi l
nguyn t cacbon c bc cao nht.
C H
H
2
C C H
H
3
C
H
3
C
C H
3
C H
3
d i i z o p r o p y l m e t a n
Do , cch gi hp l i vi hyrocacbon no cn gi l danh php mtan.
-Trng hp c bit, c th chn hai nguyn t cacbon lin nhau lm trung tm
etan gi tn mt hirocacbon no.
H
3
C C H
3
C H
3
C H
3
C H
3
C H
3
h e c x a m e t y l e t a n
3) Danh php quc t IUPAC
gi tn ankan, danh php IUPAC ra mt s nguyn tc sau:
- Gi nguyn tn gi cc ankan thng khng phn nhnh theo cc tn gi lch s v
tn gi xut pht t ch Hilp.
6
- Gi nguyn tn gi mt s ankan c cu to izo hoc neo nh mt s ankan sau
y:
(CH
3
)CHCH
3
: izo butan
(CH
3
)
2
CHCH
2
CH
3
: izo pentan
(CH
3
)
4
C: neopentan
(CH
3
)
2
CHCH
2
CH
2
CH
3
: izo hecxan
- i vi ankan phn nhnh, chn mch chnh l mch cacbon di nht.
- nh s th t cacbon trong mch chnh sao cho tng s ch v tr cc mch nhnh
l nh nht v phi theo th t tng dn hay gim dn t u ny n u kia. Cc s
trong mt dy c coi l nh nht khi trong dy c s u tin nh hn so vi s
tng ng trong dy kia.
Nguyn tc ny c p dng khng ph thuc vo bn cht cc nhm th.
-Trong mch nhnh li c nhnh nh th cng phi nh s th t trong mch nhnh
bt u t nguyn t cacbon dnh vo mch chnh.
H
3
C
H
2
C
H
2
C
H
2
C
H
2
C
H
2
C C
H
H
2
C
H
C
H
2
C
H
2
C
H
2
C C H
3
1
2 3 4 5 6
7
8 9
1 0
1 1 1 2
1 3
C H
H
3
C C H
3
H
C H
3
C
H
2
C
H
2
C
H
2
C C H
3
5 4 3
2 1
5 _ i z o p r o p y l _ 7 ( 1 , 2 _ d i m e t y l p e n t y l ) t r i d e c a n
-Khi gi tn ankan phn nhnh, c th gi tn cc nhnh theo trt t A, B, C hoc
theo trt t tng dn tnh phc tp ca nhnh, cui cng l tn ankan ng vi mch
chnh.
1.1.3. Tnh cht vt l
Trong phn t ankan gm nhng lin kt khng phn cc, s phn b ca in tch
l i xng. Do , tng cc mmen phn cc bng 0. Vy, tng tc quan trng trong
ankan l tng tc Vanderwaals. Tng tc ny ph thuc vo din tch tip xc v
khong cch gia hai phn t. V vy, khi phn t cng ln th lc tng tc cng
mnh. Thc nghim chng minh rng nhit si v nhit nng chy ca ankan
tng theo chiu tng ca s nguyn t cacbon trong phn t. Theo kinh nghim, t mt
s ankan thp, nu mch ca phn t tng thm mt nguyn t cacbon th nhit si
ca ankan tng ln 20 n 30
0
C.
Trong thc t, 4 ankan u t mtan n butan l nhng cht kh nhit thng.
13 ankan tip theo (C
5
n C
17
) l cht lng, t ankan C
18
tr i l cht rn. Cc ankan
c mch cacbon phn nhnh c im si thp hn cc ankan ng phn c mch
cacbon khng phn nhnh. S nhnh cng nhiu th nhit si cng thp v nht l
khi cc nhnh cng mt nguyn t cacbon.
Ankan khng phn cc nn tan tt trong dung mi khng phn cc, khng tan trong
nc. Ankan thp d tan trong ru, cc thnh phn cao kh tan. Ankan d tan trong
te, trong cc hiocacbon khc v trong cc dn xut halogen.
7
T trng ca cc ankan tng ln khi phn t lng tng nhng khng qu 0,8 g/cm
3
.
trng thi kt tinh, mch cacbon ca cc ankan thng c dng zizc, cc nguyn
t cacbon nm trn mt mt phng cn gc ho tr th gn bng gc ca t din u.
Trong tinh th, cc phn t ny sp xp song song thnh tng b cch nhau mt
khong cch nh.
1.1.4. Cc phng php iu ch
Thng thng, cc phng php iu ch cc hp cht hu c c chia lm 2 loi:
phng php cng nghip v phng php phng th nghim. Hai phng php ny c
nhng im khc nhau sau y:
- Phng php cng nghip: thng thu nhn mt khi lng ln hp cht vi gi
thnh thp trong khi phng php phng th nghim cn tng hp mt vi trm
gam, mt vi gam hoc t hn v khng quan tm ti gi thnh sn phm v thi gian
tng hp.
- Phng php cng nghip thng chn cch thu nhn hp cht sao cho tin li v
vic tn dng dy chuyn cng ngh v thit b. V vy, phng php cng nghip ch
c ngha vi cch thu nhn mt hp cht nht nh. Tri li, phng php phng th
nghim quan tm n vic s dng cho c mt lot hp cht cng loi vi nhau.
1) Phng php cng nghip.
a) Ngun thu nhn chnh ca ankan l kh thin nhin v du m
Tri qua hng triu nm, cc cht hu c phc tp ca ng vt v thc vt
chuyn ho thnh hn hp ankan c thnh phn t 1 cho n 30, 40 nguyn t cacbon.
Kh thin ch cha nhng ankan nh (c phn t lng b) 75% mtan, 15% tan,
5% propan, phn cn li l cc ankan cao hn v nhiu cht khc. Du m c thnh
phn ankan phc tp hn. Bng phng php chng ct du m, ngi ta tch loi
ankan ra khi nhau v c ng dng rng ri trong i sng cng nh cng nghip.
Cc ankan l kh c s dng lm cht t, ankan lng dng lm nhin liu cho
cc ng c, ankan cao hn dng du dng lm cht bi trn, nha ng, cc ankan
rn dng lm nn.
T cc ankan cao, c th iu ch ankan thp bng cc phn ng cracking.
C
n
H
2 n + 2
C r a c k i n g
C
m
H
2 m + 2
+ C
( n - m )
H
2 ( n - m )
b)Phng php tng hp t cacbon oxit CO
Cho hn hp cacbon oxit v H
2
nhit 200
0
C v p sut cao i qua xc tc l Fe
(hay Co) th thu c hn hp ankan gm ch yu l cc ankan mch thng v mt t
ankan mch nhnh.
n C O + ( 2 n + 1 ) H
2
C
n
H
2 n + 2
+ n H
2
O
2) Phng php phng th nghim
a)Phng php tng hp khng thay i mch cacbon cht ban u
- Hyro ho anken v ankin.
8
C
n
H
2 n - 2
H
2
, P t ( P d , N i )
C
n
H
2 n + 2
C
n
H
2 n
H
2
, P t ( P d , N i )
C
n
H
2 n + 2
Trong thc t ngi ta hay dng Ni nhit trn 100
0
C
-Kh dn xut halogen bng kim loi trong mi trng axit.
RX + Zn + H
+
RH + Zn
2+
+ X
-
-Kh cc dn xut khc nhau ca hirocacbon nh cc dn xut halogen, ancol, c
th l c axit bng axit ioic nhit cao:
RX + 2HI RH + HX + I
2
RCOOH + 6HI RCH
3
+ 2H
2
O + 3I
2
Phn ng ny iu ch ankan c mch cacbon ln.
-Thu phn hp cht c kim hay kh ho cc dn xut halogen bng tc nhn
grinha RMgX:
C
n
H
2n+1
Br + Mg C
n
H
2n+1
MgBr
C
n
H
2n+1
MgBr + H
2
O C
n
H
2n+2
+ MgBr(OH)
b)Phng php lm gim mch cacbon ban u
Phng php kim nng chy hay phng php uma: ct khan mui kim hoc
kim th ca axit cacboxylic vi vi ti xt s thu c hirocacbon c mch cacbon
gim i mt nguyn t so vi axit cacboxylic.
RCOONa + NaOH RH + Na
2
CO
3
c)Phng php tng hp lm tng mch cacbon ban u
-Phn ng tng hp Vuyc (Wurtz):
2RX + 2Na RR + 2NaX
Nu dng hai loi dn xut halogen c gc khc nhau ta s thu c hn hp ba sn
phm:
3RX + 3RX + 6Na RR + RR + RR + 6NaX
- Phn ng in phn dung dch mui axit: phn ng Kolbe:
9
[ R C O O ]
-
N a
+
R C O O
.
- C O
2
R
.
+ C O
2
R
.
+ R
.
R R
a n o t
- e
- e
c a t o t
N a
.
H
2
O
N a O H + 1 / 2 H
2
Trong tt c cc phng php trn y, phng php hir ho anken c
ngha nht v phn ng tin hnh n gin (ch cn khuy anken vi hir p sut
va phi v mt lng xc tc nh ta s thu c mt ankan c khung cacbon ging
anken ban u), nguyn liu r v d thu nhn bng nhiu phng php khc nhau.
Kh ho hp cht c kim cng l mt phng php c ngha thc t ln v cc
ankyl halogenua d dng c thu nhn t cc hp cht khc. Tuy nhin, trong trng
hp yu cu iu ch mt cht no m c th s dng c hai phng php th nn
chn phn ng hir ho anken v n n gin v cho hiu sut phn ng cao hn.
Phn ng Vuyc ch c ngha iu ch hirocacbon i xng.
* Mt s phng php iu ch mtan:
- T cacbua nhm:
Al
4
C
3
+ 12H
2
O 4Al(OH)
3
+ 3CH
4
-T sunfua cacbon:
CS
2
+ 2H
2
S + 8Cu CH
4
+ 4Cu
2
S
-T axtat natri:
CH
3
COONa + NaOH CH
4
+ Na
2
CO
3
1.1.5. Tnh cht ho hc ca ankan
Trong cu to phn t ca ankan, ch c hai loi lin kt CC v CH. l
nhng lin kt cng ho tr khng phn cc. Kh nng phn ng ca cc lin kt ny
ni chung l rt km. Do , cc ankan th hin mt phn no tr v mt ho hc
nn trc y ngi ta gi ankan l parafin (t i lc ho hc). Tuy nhin, ankan ch
tr i vi cc tc nhn ion nh cc baz, cc axit v c trung tnh v cc cht oxy ho
trong dung dch nc. Tri li, chng phn ng tng i d dng vi nguyn t v
cc gc t do v s phn ct d li cc lin kt CH i hi mt nng lng qu ln, s
phn ct lin kt CH c trng bi s phn ct ng li. V ankan khng c kh nng
kt hp vi hir nn c gi l hirocacbon no.
1) Phn ng thuc lin kt CH, phn ng th
a) Phn ng halogen ho
- Nghin cu phn ng clo ho metan:
10
Hn hp kh metan v clo di tc dng ca nh sng hoc nhit (250400
0
C)
th chng s tc dng mnh lit vi nhau to thnh phn t metyl clorua. Metyl clorua
c th tip tc tham gia phn ng clo ho to metylen clorua. Phn ng c th tip tc
xy ra to triclometan (clorofoc) hoc tetraclo metan (cacbon tetraclorua).
CH
4
+ Cl
2
CH
3
Cl + HCl
CH
3
Cl + Cl
2
CH
2
Cl
2
+ HCl
CH
2
Cl
2
+ Cl
2
CHCl
3
+ HCl
CHCl
3
+ Cl
2
CCl
4
+ HCl
Nh vy, khi clo ho metan c nh sng xc tc s thu c hn hp 4 sn phm:
mtyl clorua, metylen clorua, clorofoc v tetraclo metan. C 4 cht ny u l nhng
cht c ng dng v mt k thut.
Ta nhn thy phn ng clo ho metan xy ra vi nhng c tnh: khng tc dng
vi nhau trong bng ti v nhit thp. Phn ng d dng xy ra trong bng ti
nhit cao (250
0
C) hoc nhit thng khi c chiu sng. Nu phn ng c
khi mo bng nh sng th c hng ngn phn t metyl clorua c to thnh khi
phn ng hp th mt photon nh sng. Khi c mt lng nh oxy th tc phn ng
s gim i mt khong thi gian v thi gian ny ph thuc vo lng oxy c trong
phn ng.
V phn ng xy ra vi iu kin c nh sng v nhit, halogen hp th nng lng
ny ch c th phn li ng li thnh gc X
+ Cl
2
Cl:Cl + Cl
-Giai on pht trin mch:
Cl
.
+ RH
R
.
+ HCl (2)
R
.
+ X
2
RCl + Cl
.
(3)
Nguyn t clo vi mt electron t do hot ng nh mt gc t do, tn cng vo
lin kt CH ca ankan mi dn n vic to gc t do mi (giai on 2). Gc R
.
mi
sinh ra cng tng t nh gc clo trc y, tm cch lm y lp e
-
ngoi cng bng
s va chm vi cc phn t khc hoc nguyn t khc. S va chm ny ch c ngha
vi Cl
2
v to thnh ankyl clorua v Cl
(xy ra rt chm). Gc R
tng tc vi X
2
qua trng thi chuyn tip:
[R
XX]
*
S chuyn t R
vi cc loi
hiro ny l 6:2 (3:1) c ngha l n-propyl clorua: izo-propyl clorua l 3:1. Nhng
trong thc t t l ny l 1:1 (45:55). iu ny c ngha l kh nng phn ng ca
izopropan gp 3 ln n-propan. V ch c gii thch bng nng lng hot ho E
a
dng tch H bc 3 nh hn rt nhiu so vi H bc 1. V ngi ta i n kt lun
rng kh nng tham gia phn ng halogen ho ca cac nguyn t H c thay i theo
dy sau:
H bc 1 < H bc 2 < H bc 3
Kh nng tham gia phn ng khc nhau ca cc loi H trong phn ng halogen ho
c gii thch da vo trng thi nng lng v bn ca cc gc t do trung gian
hnh thnh. V phn ng theo c ch gc nn t izopentan hnh thnh cc gc t do:
H
3
C
CH
H
3
C
C CH
2
.
C C
.
C H
H
H
H
3
C
H
3
C
C
.
C CH
3
C
C
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
Phn tch so snh v hiu ng siu lin hp gia cc electron ca cc lin kt C
H vi electron t do trong 3 gc t do trn v hiu ng +I ca cc nhm th, c th
a ra nhn xt: trng thi nng lng ca gc III l thp nht (c s lin hp ca 8
electron vi electron t do) nn bn nht v d hnh thnh nht, sau n gc II (c s
lin hp ca 4 electron vi electron t do) v cui cng l gc I (ch c s lin hp
ca 2 electron vi electron t do). Do ta c trt t sp xp v bn v kh nng
hnh thnh ca cc gc t do nh sau: bc 3 > bc hai > bc nht > CH
3
.
S ph thuc ca kh nng phn ng S
R
vo bn ca gc cacbo t do trung
gian biu hin rt r cc ng ng ca benzen. Phn ng halogen ho toluen xy ra
18
d hn metan rt nhiu. Trong etyl benzen, izpropyl benzen v cc ankyl benzen
khc, nguyn t hiro v tr anpha thng c kh nng phn ng cao nht.
C
6
H
5
C H
2
H
C
6
H
5
C C H
2
H H
C H
3
1 , 0
4 , 0 0 , 3 1
l do nh hng lin hp +C ca gc phenyl lm tng bn ca gc t do
sinh ra bng cch ngt nguyn t hiro anpha. nh hng ca nhm th trong trong
vng benzen phn t toluen n kh nng phn ng clo ho (th S
R
) tun theo phng
trnh Hammet (t hp vi
-
hoc
+
) vi 76 , 0 = . Du (-) chng t nhm th
y electron nhn thm lm tng kh nng phn ng v nguyn t halogen c tnh
cht electronphin s tn cng vo v tr giu mt electron hn.
V vy, trong phn ng halogen ho cc dn xut halogen ca ankan (cc
halogen c hiu ng I) nhng nguyn t hyro cng gn nhm th halogen th kh
nng phn ng cng gim.
Quy lut ny c tnh tng qut v p dng c cho c cc axit cacbxylic v
dn xut ca chng.
1.2.4. Ho hc lp th ca phn ng S
R
Trong phn ng clo ho butan, c sn phm thu c l sec-butyl clorua c
nguyn t C
2
bt i:
Tuy nhin, thc nghim chng minh rng sec-butyl clorua l mt hp cht
khng quang hot. Bi v, giai on 2, gc Cl
tch i mt nguyn t H bc 2 to
Sec-butyl radical. Nguyn t cacbon trong gc t do lc ny c lai ho sp
2
. Giai on
tip theo l hnh thnh lin kt CCl, gc Cl
X to thnh cacbocation.
chng minh rng phn ng cng xy ra theo nhiu giai on, ngi ta cho brm
tc dng vi etylen, c mt natri hoc nitrat natri. Nu s cng hp l mt giai on th
ta ch thu c 1,2-ibrmtan, cn nu phn ng xy ra theo nhiu giai on th ta s
thu c mt hn hp sn phm l 1-brom-2-clo etan v nitrat brom etan.
H
2
C C H
2
H
2
C
H
2
C B r B r
H
2
C
H
2
C B r C l
+ N a C l
+ N a N O
3
H
2
C
H
2
C B r O N O
2
+ B r
2
chm
hoc
46
Thc nghim cho thy rng, phn ng cng to ra nhng sn phm nh trong s
trn, ph hp vi c ch nhiu giai on.
C ch phn ng ny i hi dung mi phn cc, v trng thi chuyn tip v cc
sn phm ca giai on 1 c in tch ion, trong khi tc nhn li khng phn cc.
C C + B r B r C C B r B r
ooo
C C B r
+ B r
Trng thi chuyn tip ny ch c th to thnh trong dung mi c kh nng ion ho
rt mnh nh nc, ru.
xc nhn rng giai on cng phn mang in tch dng to thnh cacbcation
trung gian quyt nh vn tc chung ca phn ng, ta c th xt phn ng cng HBr
vo ni i ca xyclohecxen.
C
6
H
1 0
+ H B r
C
6
H
1 1
B r
Nu giai on chm ca phn ng l giai on tn cng ca
H th khi chuyn t
dung mi tr khng c tc dng vi
2
bn vng hn c, cc obitan ny xc nh cu to electron ca phn t. Cc obitan
c nng lng cao (
3
,
4
) ch c electron trong cc phn t trng thi kch thch.
Thc t, mt electron t l ln nht gia cc lin kt C
1
C
2
v C
3
C
4
, cn
lin kt C
2
C
3
khng phi hon ton l lin kt n o, n c mt mt electron t
nht nh nn n c c tnh yu ca lin kt i.
Bng phng php vt l hin i, ngi ta xc nh c di lin kt ca
cc lin kt CC trong phn t 1,3-butadien: di lin kt C
1
C
2
v C
3
C
4
bng
nhau v bng 1,37A
0
, ln hn di lin kt i C=C bnh thng (1,34A
0
); cn
di lin kt C
2
C
3
bng 1,46A
0
n hn di lin kt n CC bnh thng
(1,54A
0
).
Tng tc ca cc electron t trong h cc ni i lin hp nh trong phn t
1,3-butadien gi l lin hp t- t. S lin hp ny lm cho phn t tr nn bn vng
n nh v san bng cc lin kt.
Tuy nhin, s lin hp khng phi l nguyn nhn duy nht lm thay i
khong cch gia cc nhn nguyn t. di lin kt cn ph thuc vo trng thi lai
ho ca cacbon. V vy, s ngn li ca lin kt n C
2
C
3
trong phn t butadien do
kt qu ca hai yu t lin hp v lai ho.
S lin hp ca cc lin kt t ca phn t cha phn ng, c trng bng hiu
ng lin hp tnh. C th biu din lin hp cc lin kt t trong 1,3-butadien bng
mi tn cong hoc bng chm tng trng s san u cc lin kt:
s to thnh lin kt o
trong phn t 1,3-butadien
s xen ph cc obitan trong
phn t 1,3-butadien
81
H
2
C C
H
C
H
C H
2
H
2
C C
H
C
H
C H
2
Di nh hng ca cc tc nhn, s lin hp c tng cng v xut hin
hiu ng lin hp ng (C
nCO
2
+ (n-1)H
2
O
CHCH +
2
5
O
2
2CO
2
+ H
2
O
Thiu nhit ca axetylen nh hn ca etylen v etan nhng nhit ngn la t
c cao hn v th ngi ta dng n trong ngn la n x axetylen- oxi hn v ct
kim loi.
2.3.5. Gii thiu axetylen
Cht tiu biu quan trng nht ca dy ng ng ankin l axetylen.
Axetylen hay etin l mt cht kh khng mu, nguyn cht, khng mi, nh hn
khng kh v t tan trong nc, iu kin thng mt th tch nc ho tan c mt
th tch kh axetylen, khi p sut tng ln tnh tan cng tng ln. Axetylen tan nhiu
hn trong cc dung mi hu c nh ru, ete, c bit tan rt nhiu trong axeton: di
p sut thng mt lt axeton ho tan c 25 lt kh axetylen. Mun chuyn ch
axetylen c nhiu v trnh n nguy him ngi ta cho axetylen ho tan trong axeton
di p sut cao 12-15 at. Di p sut ny, mt lt axeton ho tan c ti 300 lt kh
axetylen. Bnh thp cha dung dch axetylen trong axeton khng nguy him so vi
axetylen lng, nht l khi dng thm cc khi xp v c cht y trong bnh.
Axetylen l mt hp cht khng bn v mt nhit ng. N c th b phn hu to
ra cacbon v hyro km theo hin tng n. Phn ng n c th khi mo bng nhit,
bng thu ngn funmiat hoc t n di p sut cao. Phn ng n to nhiu nhit,
mol / kcal 9 , 54 H
0
298
= A , nhit ca kh lc c th ln ti hng nghn .
Axetylen chy trong khng kh cho ngn la c nhiu mui en. l v phn ng
chy khng hon ton, thiu oxi. C th dng phn ng t chy khng hon ton
axetylen cng nh nhiu hirocacbon khc ly mui en (cacbon) dng trong vic
ch ho cao su. Hn hp axetylen v khng kh vi t l oxi theo phng trnh t
chy hon ton l mt hn hp n rt mnh. Phn ng t chy hon ton ta rt nhiu
nhit:
HCCH + 5/2 O
2
2CO
2
+ H
2
O mol / kcal 315 H
0
298
= A
Chnh nh lng nhit rt ln ny m axetylen c dng mt cch rng ri hn
v ct kim loi. Ngn la n x axetylen oxi c nhit vo khong 3500-4000
0
C.
nhit ny hu ht cc kim loi u chy lng. Nhit cao khng phi ch l
nhit t chy ca axetylen (nhit t chy ca axetylen cao hn ca metan 45% trong
cng nhng th tch kh bng nhau v hi nh hn nhit t chy ca butan) m cn
do tc phn ng rt ln. Phn ng t chy axetylen tin hnh theo hai giai on
m giai on u tin hnh theo phng trnh phn ng sau:
HCCH + O
2
2CO + H
2
120
Chnh giai on u ny xy ra trong khu vc ngn n x c nhit cc i. Giai
on sau l giai on t chy cacbon oxi v hyro.
Ngoi ng dng trn, axetylen c s dng vi qui m ln lm nguyn liu tng
hp sn xut ra nhiu sn phm hu c quan trng trong cng nghip ho hc.
C th tm tt cc hng chnh tng hp hu c t axetylen:
H
2
C C H
2
e t y l e n
C l
2
H C C H C l
2
1 , 1 , 2 , 2 - t e t r a c l o e t a n
H
2
C C
H
C l
v i n y l c l o r u a
H
2
C C
H
C N
a c r i l o n i t r i n
H
3
C C
H
O
a x e t a n d e h y t
H
2
C C
H
O C O R
e s t e v i n y l i c
H
2
C C
H
C O O R
a c r i l a t a n k y l
H C C C H
2
O H
a n c o l p r o p a c g i l i c
C C C H
2
O H
1 , 4 - b u t i n d i o l
H
2
C C
H
C
H O H
2
C
C H
v i n y l a x e t y l e n
+ H
2
+ C l
2
+ H C l
+ H C N
+ H O H
+ R C O O H
+ C O + R O H
+ H C H O
+ H C C H
H C C H
121
CU HI V BI TP
Cu 1. Nhm chc ca anken, ankin, ankadien l nhm nguyn t no? Trnh by cu
trc v c tnh ca chng (cu trc electron, cu trc khng gian, nng lng, di
v gc lin kt, bn nhit ng)?
Cu 2. So snh tnh cht ha hc ca anken, ankin v ankadien?
Cu 3. Hy a ra bng chc thc nghim chng t rng lc axit ca axetylen,
etilen, etan v amonic c sp xp nh sau: CH CH > NH
3
> CH
2
=CH
2
> CH
3
CH
3
. Gii thch?
Cu 4. Hy lp s ni ln mi quan h gia ankan, anken, ankin v ankadien?
Cu 5. Hy nu phng php thc nghim phn bit ankan, anken, ankin v
ankadien (phng php ho hc v phng php vt l)?
Cu 6. Hy dng 3 s phn ng vi axetilen, etilen v metan ln lt l trung
tm gii thch th no l nn cng nghip ho cht hu c da trn axetilen, da
trn etilen v da trn metan?
Cu 7. Tecpen l g? Phn loi tecpen?
Hy pht biu quy tt isopren v minh ho bng cc trng hp sau: o-pinen,
camphen, cedren, xantonin v vitamin A?
Cu 8. Hy trnh by s sinh tng hp tecpenoit v cho bit giai on no ging
vi phn ng trong phng th nghim, giai on no khc?
Cu 9. Khi dn hi ru n-propilic qua Al
2
O
3
nhit 300
0
C thu c anken.
Cho anken tc dng vi dung dch brm c cha kali clorua v natri nitrat.
Cho bit nhng sn phm no c hnh thnh? Vit cc phng trnh
phn ng xy ra v gii thch?
Cu 10. Xut pht t cc cht u l etilen, propilen, izobutilen v cc cht v c
thch hp hy vit cc phng trnh phn ng tng hp ra nhng hp cht sau:
a) (CH
3
)
3
C OH d) CH
3
CH
2
CH
2
OH
b) (CH
3
)
2
CH CH
2
Br e) ClCH
2
C(CH
3
)
2
CH
2
CH(CH
3
)
2
c) CH
3
CH(OH) CH
2
Br f) (CH
3
)
3
C CH
2
C(CH
3
)
2
I
Cu 11. a) Cho bit ti sao cc ankadien lin hp c kh nng tham giai phn ng
cng 1,2 v 1,4.
b) Vit phng trnh phn ng cng gia 1,3-butadien vi tng tc nhn sau
(theo t l 1:1 v phn t gam): Br
2
, HCl, Icl, CH
2
= CH CN
c) Khi oxy ha (trong iu kin thch hp) sn phm cng hai nguyn t
brm vo 1,3-butadien thu c axit bromaxetic (BrCH
2
-COOH). Hy cho bit
hng ca phn ng cng xy ra?
Cu 12. Mt ankadien c cng thc phn t C
6
H
10
, sau khi ozon ha ri thy phn
ozonit to thnh thu c mt trong cc sn phm l andehyt sucxinic (O=CH-CH
2
-
CH
2
-CH=O). Hy suy ra cu to ca ankadien ban u.
Cu 13. Hai hidrocacbon u lm mt mu dung dch nc brm v u c kh nng
tc dng vi ozon. Khi thy phn ozonit ca chng thy t mt phn t gam ozonit
ca A cho mt phn t gam CH
3
-CO-CH=O v hai phn t gam CH
2
=O; t mt phn
t gam ca B cho mt phn t gam O=CH-CH=Obitan v hai phn t gam CH
2
=O.
Xc nh cu to ca A v B. Vit cc phn t phn ng ha hc xy ra.
122
Cu 14. Hai hidrocacbon A v B c cng cng thc C
6
H
10
, cng lm mt mu nc
brm. Hidrocacbon A cho kt ta vi dung dch amoniac ca bc nitrat v khi b oxi
ha trong iu kin thch hp cho dioxit cacbon v axit trimetylaxetat (CH
3
)
3
C-
COOH. Hodrocacbon B khng phn ng vi dung dch amoniac ca bc nitrat, khi b
oxy ha cho axit axetic v axit izobutiric.
Xc nh cng thc cu to ca A v B gi tn chng.
Cu 15. Mt hidrocacbon c cng thc C
5
H
8
c kh nng cng 4 nguyn t clo, phn
ng vi dung dch amonic ca bc nitrat. Khi hidrat ha c mt mui thy ngn (II)
cho metylizopropyl xetn CH
3
-CO-CH(CH
3
)
2
. Cho bit cu to ca hidrocacbon, gi
tn v vit cc phng trnh phn ng xy ra.
123
TI LIU THAM KHO
1. L Huy Bc, Nguyn Vn Tng, Bi tp ha hc hu c, NXB Quc gia H Ni,
1986.
2. Nguyn Hu nh, nh Rng Ha hc Hu c Tp 1, Nh xut bn Gio
dc, 2003.
3. nh Rng, ng nh Bch, Nguyn Th Thanh Phong Ho hc hu c 2,
NXB Gio Dc, 2006.
4. Phan Tng Sn, Trn Quc Sn, ng Nh Ti, C s l thuyt ho hu c, tp
1,2, NXB i hc v trung hc chuyn nghip H Ni, 1980
5. Trn Quc Sn, ng Vn Liu Gio trnh c s ha hc hu c, Tp 1, 2, NXB
i hc s phm, 2007.
6. ng Nh Ti, C s l thuyt ha lp th, NXB Gio dc, H Ni, 1998.
7. Nguyn Minh Tho, Tng hp hu c, NXB i hc quc gia H Ni, .2005.
8. Thi Don Tnh, C s ho hc hu c, Tp 1, 2, NXB Khoa hc v K thut, H
Ni, 2006.
124
CHNG 3. HIDROCACBON THM
S khc nhau v cu to v kh nng phn ng ca hirocacbon no v khng no
r rng. Nhng hirocacbon vi lin kt n khng c kh nng phn ng vi i b
phn tc nhn ngoi tr phn ng th hyro bng halogen trong iu kin nghim ngt.
Trong khi cc anken v ankin phn ng vi axit, vi cht oxi ho, kt hp vi
halogen v cc tc nhn khc. Hirocacbon thm (loi hirocacbon th ba) khng th
xp vo loi hp cht cha lin kt i v ba. Tn gi thm xut pht t ch nhng
hp cht u tin tm c thuc loi ny c mi thm khc nhau. Tn thm vn c
gi cho n ngy nay mc du ho hc ca hirocacbon thm bao gm c nhng hp
cht khng c mi thm.
Aren hay hirocacbon thm l loi hirocacbon c c trng trong phn t bi
s c mt ca mt hoc nhiu nhn benzen.
Benzen, cng thc phn t C
6
H
6
l hirocacbon thm n gin nht ng thi cng
l cht tiu biu c ngha l thuyt v thc tin quan trng nht trong cc hp cht
thm.
3.1. Benzen v ng ng
Benzen c Faraday tm ra ln u tin nm 1825 trong thnh phn kh thp. Nm
1834, Mitseclic iu ch c benzen khi decacboxyl ho axit benzoic thu c t
nha cy Styrax benzoin bng cch ct khan axit benzoic vi vi ti xt:
C
6
H
5
COOH + 2NaOH C
6
H
6
+ Na
2
CO
3
+ H
2
O
Nm 1845, Hopman li tm ra benzen trong nha than , t benzen tr thnh
ngun nguyn liu phong ph ca cng nghip ho hc.
Benzen l cht lng, khng mu, si 80
0
C, l nguyn liu quan trng ca cng
ngh ho hc. Cng thc cu to m ta vn dng ngy nay c Kekule ngh t
nm 1865. Mi n khong nm 1931 (sau s xut hin ca l thuyt v obitan phn
t) ngi ta mi hiu tng i y v bn cht lin kt, v cu trc ca benzen.
3.1.1. Cu to ca vng benzen
1) Cng thc phn t, ng phn, cu trc phn t theo Kekule
Cng thc phn t ca benzen c xc nh l C
6
H
6
da vo vic xc nh phn t
khi v phn tch nguyn t. Nm 1858, Kekule cho rng cc nguyn t cacbon c
th kt hp vi nhau to thnh mch. Sau vi nm (1865), ng b sung thm l
mch cacbon cng c th ng thnh vng. ng a ra cu trc ca benzen nh sau:
H
H
H
H H
H
125
Song cng thc phn t C
6
H
6
cng cn c th ng vi nhng cu trc khc:
H
H
H
H H
H
C H
2
H
H
H
H
H
3
C C C C C C H
3
H
2
C C
H
C C C
H
C H
2
Trong s nhng cu trc trn th cu trc ca Kekule l tng i hp l, nhng
thuyt phc hn cn phi xem xt v s ng phn.
i vi benzen th mt ln th ch c mt sn phm duy nht nhng nu th hai ln
th cho ba ng phn. Nh vy, ch c cng thc ca Kekule l ph hp:
X
X
X
X
X
X
Tuy nhin khi nghin cu chi tit cu trc ca Kekule th thy c kh nng c hai
ng phn th 1,2. gii quyt vn ny, Kekule cho rng phn t benzen lun
lun chuyn ho v trong mt trng thi cn bng khng th phn chia.
X
X
X
X
X
X
X
X
2) S n nh ca vng benzen
Cn li mt s vn m cu trc ca Kekule khng gii quyt c. Chng hn,
cu trc ny th hin s khng no rt ln, ngha l n phi d dng tham gia phn ng
cng v kh tham gia phn ng th nh anken. Nhng ngc li, benzen tng i tr
vi cc tc nhn oxi ho, thc hin phn ng th d dng nhng rt kh tham gia phn
ng cng. Ngoi ra, ngi ta cn xc nh vng benzen bn vng hn nhiu so vi
nhng g d on t xiclohecxatrien. Nhit hyro ho ca xiclohecxen l 118 kJ/mol,
ca xyclohecxadien-1,3 l 231 kJ/mol, ngha l ln hn hai ln. Vy, i vi
xyclohecxatrien phi l 358 kJ/mol, song hyro ho benzen ch to ra 208 kJ/mol, t
hon 150 kJ/mol theo d on. iu c ngha l benzen bn hn xiclohecxatrien 150
kJ/mol.
3) di lin kt trong benzen
126
di lin kt CC trong benzen ging nhau v c tr s trung gian gia lin kt
n v i. Trong nhiu hp cht khc nhau, di ca lin kt i C=C bng 134
pm. Lin kt n CC c di 154 pm trong etan, 150 pm trong propilen v 148
trong butadien-1,3. Nu theo cu trc Kekule th benzen phi c ba lin kt ngn (134
pm) v ba lin kt di (148 pm) nhng cc s liu phn tch cho thy rng tt c su
lin kt trong benzen u bng nhau (139 pm), ngha l trung gian gia lin kt n v
i.
4) Cu to vng benzen theo thuyt obitan phn t
Theo quan nim hin i, phn t benzen l mt h vng kn lin hp su cnh u,
tt c cc nguyn t cacbon v hyro u nm trn cng mt mt phng. Cc nguyn
t cacbon u trng thi lai ho sp
2
. Mi nguyn t cacbon lin kt vi hai nguyn
t cacbon bn cnh v vi nguyn t hyro nh s xen ph cc obitan lai to ca
chng vi nhau v vi obitan s ca hyro to thnh cc lin kt o trong phn t
benzen.
C C
C
C C
C
H
H
H
H
H
H
C
C
C
C
C
C
H
H H
H
H H
+ +
+
+ +
+
-
-
-
-
Nh vy, mi nguyn t cacbon trong vng benzen cn mt obitan 2p, c trc
thng gc vi mt phng phn t benzen. Su obitan 2p c th t hp thnh su obitan
phn t t (t
1
+ n
6
+ ). trng thi c bn su electron t chim cc obitan c
nng lng thp nht, l cc obitan lin kt (
1
-
3
). Ba obitan cn li c nng
lng cao l nhng obitan phn lin kt, l nhng obitan trng, chng ch c mt
electron khi phn t trng thi kch thch (
4
-
6
). Trong cc obitan , obitan lin
kt c nng lng thp nht l bn vng nht l obitan
1
, n c mt electron t
gia tt c cc lin kt CC v bao trm tt c cc nguyn t cacbon ca phn t
benzen. Khi nim hin i v s lin hp cc electron t trong phn t benzen tng
ng vi obitan lin kt
1
. Hai obitan lin kt
2
v
3
, c nng lng cao hn,
cng tham gia vo h lin hp t tng cng ca phn t.
biu th cu to benzen theo quan nim hin i, hin nay ngi ta s dng rng
ri cc cng thc sau:
S to thnh lin kt o
trong phn t benzen
Cc obitan 2p trong
phn t benzen
127
3.1.2. ng phn v danh php
1) ng phn
ng ng u tin ca benzen l metylbenzen hoc l toluen C
6
H
5
CH
3
. V tt c
cc nguyn t hyro trong benzen u tng ng nhau nn toluen cng nh tt c
cc dn xut th mt ln u khng c ng phn.
Khi nhn benzen c hai nhm metyl nh ni phn cu to benzen s to ra ba
ng phn 1,2; 1,3; 1,4-dimetylbenzen v cng cn gi l ng phn octo, mta v
paraxilen.
C H
3
C H
3
C H
3
C H
3
C H
3
C H
3 1 , 2 - d i m e t y l b e n z e n
( o c t o - x i l e n )
1 , 3 - d i m e t y l b e n z e n
( m e t a - x i l e n ) 1 , 4 - d i m e t y l b e n z e n
( p a r a - x i l e n )
2) Danh php
a)Tn benzen l tn ring c IUPAC lu dng v l hyrua nn gi tn
cc ng ng v dn xut khc theo danh php thay th. Nhiu ankyl v
ankenylbenzen c tn ring:
Hp cht Tn thay th Tn thng
C
6
H
5
CH
3
Metylbenzen Toluen
*
C
6
H
5
C
2
H
5
Etylbenzen
C
6
H
5
CH(CH
3
)
2
Isopropylbenzen Cumen
**
o-C
6
H
4
(CH
3
)
2
(ba ng phn o-, m-, p-)
o-dimetylbenzen
1,2-dimetylbenzen
o-Xylen
**
PCH
3
C
6
H
4
CH(CH
3
)
2
(ba ng phn o-, m-, p-)
4-isopropyl-1-metyl benzen hay
4-isopropyl toluen
p-Ximen
**
C H
3
H
3
C
C H
3
1,3,5-Trimetyl benzen
Mesitilen
**
C
6
H
5
C
H
C H
2
Etenybenzen hay Vinylbenzen Siren
*
C
6
H
5
C C H
Etinylbenzen
128
* Tn c dng khi khng c nhm th hoc c nhm th trong vng di
dng tin t.
V d:
p-(CH
3
)
2
CHC
6
H
4
CH
3
p-isopropyl toluen
p-C
2
H
5
C
6
H
4
CH=CH
2
p-Etylstiren.
** Cc tn ch c dng khi khng c nhm th
b) Cc tn gc.
- Cc tn c dng khi c hoc khng c nhm th:
C
6
H
5
phenyl
C
6
H
4
phenylen (o-, m-, p-)
-Cc tn c dng khi khng hoc ch c nhm th trong vng:
C
6
H
5
CH
2
benzyl
C
6
H
5
CH= benzyliden
C
6
H
5
C benzylidin
C
6
H
5
CH=CH stiryl
-Cc tn c dng khi khng c nhm th:
CH
3
C
6
H
4
tolyl (o-, m-, p-)
2,4,6-(CH
3
)
3
C
6
H
2
mesityl
3.1.3. Quy tt (4n+2) ca Huycken
Ngoi nhng hp cht c cha vng benzen cn c rt nhiu hp cht khc cng
c gi l hp cht thm mc du b ngoi chng khng ging benzen. Vy, c tnh
chung cho tt c cc hp cht thm l g?
Nu nhn nhn di gc thc nghim, cc hp cht thm l phi l nhng hp
cht m phn t ca n phi c tnh khng no ln nhng li khng tham gia cc phn
ng cng hp c trng cho cc hp cht khng no. Tri li, chng d dng tham gia
cc phn ng th ging benzen, c bn cacbon so vi hirocacbon tng ng v c
cu to phng, c mch vng.
Nu nhn nhn di gc l thuyt, mt hp cht thm c cc c im sau:
- L hp cht vng cha mt s lin kt t lin hp.
129
- Mi nguyn t cacbon ca vng phi c orbital p khng lai ho (mi nguyn t
cacbon ca vng trng thi lai ho sp
2
hay sp).
- Cc orbital p song song vi nhau, xen ph nhau to thnh vng chung. t
c iu , cu trc ca vng phi phng (hoc gn phng).
- S gii to (hay khng khu tr) ca cc electron t trong vng phi dn ti vic
lm gim nng lng electron ca h, thng gi l nng lng thm (benzen l 150
kJ/mol).
Nghin cu ho hc lng t cc hp cht vng, E.Hucken nhn thy cc h thng
vng annulen v vng tng t c bn c bit khi chng c 4n + 2 electron t
trong vng vi n l cc s t nhin. Nm 1931, ng cng b quy tt m sau ny gi l
quy tt Hucken: Nu s electron t trong h thng vng l 4n+2, vi n l cc s t
nhin th h thng l thm. H thng vng c 4n electron t l phn thm.
Quy tt Hucken l mt cn c quan trng xt cc hp cht thm v phn thm,
trong cn hiu rng cc h thng vng phi xem xt c phi l vng xem ph cc
orbital p khp kn v c cu dng phng.
Da vo quy tt Huycken, ta xt mt s hp cht sau y:
( I H ) ( I I )
( I I I )
( I V ) ( V )
( V I )
+
.
-
+ . -
Trong cc hp cht trn y, ta nhn thy:
(I)-Xyclopentadienyl-cation c 4 in t t nn khng thm.
(II)-Xyclopentadienyl-radical c 5 in t t nn khng thm.
(III)-Xyclopentadienyl-anion c 5 in t t nn khng thm.
Tng t nh vy, trong cc cu to (IV, (V), v (VI) c cation (IV) c 6 in
t t nn l hp cht thm.
3.1.4. Phng php iu ch
1) Chng ct than trong cng nghip
Khi em chng than (loi than bo) nhit 900 1100
0
C luyn tthan cc
dng trong cng nghip luyn kim hoc nhit 10001300
0
C ly kh t, ta thu
c ba phn: phn kh, phn lng v phn rn cn li l than cc.
Phn kh vn thng gi l kh than hay kh l than cc. Kh than l mt
ngun nguyn liu rt tt dng trong cng nghip, dng un v thp sng v dng
chy my. Nhng trc khi em dng, kh than cn c x l loi b nhng
kh c, thi nh hyro sunfua H
2
S, axit xianhiric HCN, amonic NH
3
, cacbon
isunfua CS
2
v kh CO
2
. Trong kh than cn c c benzen, c th thu c bng
cch cho kh than qua thp hp th c ti du nng t trn xung. Trong thp hp
th thu c khong 2% benzen th. Mt tn than cho khong 300m
3
khthan .
Trong kh than cha khong 3050% kh metan (theo th tch) v 3050% kh
hyro.
Phn lng thu c khi chng than gm hai lp:
130
- Lp nc c tnh kim l dung dch amonic, thng c tch ra v dng trong
cng nghip phn bn amoni sunfat v mt s cht khc.
- Lp nha l mt th du nu sm hay gn en (khong 5% lng than em
chng ct). em chng ct phn on du ny c nhng phn sau:
+ T 80 170
0
C: phn ny l du naphta tho hay du nh. T khi d = 0,9, nh
hn nc. Trong phn ny c cha cc hidrocacbon thm nh benzen, toluen, xilen,
etylbenzen v.v, cc cht phenol, crezol, cc amin thm nh anilin, toluidin, cc
cht d vng nh thiophen, piridin v cc dn xut ca n..
+ T 170 240
0
C: phn ny l du cacbolic hay du trung bnh, t khi d xp
x bng 1. Phn ny gm cc cht nh phenol, crezol v nhng hidrocacbon thm
vng ngng t nh naphtalen v dn xut ca n.
+ T 240 270
0
C: phn ny l du creozot hay du nng. T khi d vo
khong 1,04. Phn ny gm cc crezol, xilenol, diphenil, cc baz quinolin v.v Du
creozot thng dng tm g chng mi mt.
+ T 270 400
0
C: phn ny l du antraxen hay du lc gm nhng
hidrocacbon thm nhiu vng ngng t nh antraxen, phenantren, axenaphten. Ngoi
ra cn c cc cacbazol, acridin v nhiu hp cht khc.
Cui cng, cn li cht b gi l hc n thng luyn lm vt liu ri ng,
lm in cc trong cc l in v.v
Mun tch nhng hidrocacbon thm trong phn du nh, trc ht cn loi b
nhng cht c tnh baz nh piridin, anilin v.v bng cch ra vi axit sunfuric,
sau loi b phenol bng cc ra vi dung dch kim. em ct phn on du nh
cn li s thu c benzen (c t
0
si: 110
0
C), hn hp cc xilen v etylbenzen (c t
0
si: 135 145
0
C). Phn cn li ca du nh l dung mi naphta dng pha sn mau
kh. C th loi b thiophen ra khi benzen bng cch x l vi axit sunfuric c,
thiophen b sunfo ho trc tch ra; cng c th dng AlCl
3
khan ph hu thiophen.
Trung bnh t 1000kg nha than , thu c:
Benzen 16 kg
Toluen 2,5 kg
Cc xilen 0,3 kg
Phenol, cc crezol 20 kg
Naphtalen 20 60 kg
Antraxen 5 20 kg
Hc n 300 600 kg.
2) i t cc hidrocacbon mch h. (thm ho ankan v anken)
Hidrocacbon thm c th c iu ch t cc ankan bng cch cho ankan i qua
xc tc dehidro ho khp vng. Nm 1936 1937, nhiu nh bc hc Lin X chng
minh rng, nhit 300 310
0
C, trn xc tc cabon platin (Kaznki, plate) hoc
450 470
0
C trn xc tc crom oxit (Mondapski, Kamusa) hoc 500 550
0
C trn
xc tc cromo phtpho (Caczep, Severianop), cc hidrocacbon no v etylenic c th
bin thnh hidrocacbon thm.
Ngi ta c th chng minh thm, i vi phn ng thm ho ankan v anken, c
th dng nhiu loi xc tc khc nh cc oxit ca vndi, molipden, thori, urani, xeri
131
v.v v mt s ln cc xc tc hn tp khc. Trong thnh phn cc xc tc hn tp
ny, c th thy hu ht cc nguyn t ca bng tun hon Mendelep c th tham gia
vi cc t l khc nhau.
V mt c ch ca qu trnh thm ho, c th tm tt trn s chung nh sau:
Nhiu cng trnh nghin cu chng minh rng, c ch ca qu trnh thm ho
ankan ph thuc bn cht ca cht xc tc.
Trn xc tc platin, phn ng tin hnh qua giai on to thnh sn phm trung
gian l cc hidrocacbon loi xiclohecxan. V d:
H
2
C
H
2
C
C
H
2
CH
3
CH
3
H
2
C
- H
2
H
2
C
H
2
C
C
H
2
CH
2
CH
2
H
2
C
- 3H
2
HC
HC
C
H
CH
CH
H
C
n-hecxan cyclohecxan benzen
Giai on sau din ra nhanh hn giai on trc rt nhiu (100 ln) do
khng th tch xiclohecxan trung gian ra.
Trong qu trnh thm ho ankan trn xc tc platin, khng c s to thnh
anken v khi thm anken vo, qu trnh thm ho s ngng li. V vy, s thm ho
ankan trn xc tc platin ch thc hin theo pha bn phi ca s trn.
Tri li, trn xc tc l cc oxit kim loi, thng lun lun c s to thnh cc
anken trung gian, sau cc anken ny li tip tc chuyn ho thnh cc hidrocacbon
thm (pha bn tri s trn). Mt phn ankan trn xc tc oxit kim loi c th
chuyn ho trc tip thnh hidrocacbon thm (pha gia s ).
3) Tch hidrocacbon thm t du m
Du m cha mt lng ln hidrocacbon thm, ch yu trong cc on si trung
bnh v on si cao (khong 30%). Vic tch hidrocacbon thm bng chng ct
khng thc hin c v hn hp qu phc tp. Tuy nhin, cng c th tch c
hidrocacbon thm bng cch dng SO
2
lng chit ra (phng php Edelian).
nhit thp (-60
0
C), SO
2
lng ch ho tan hidrocacbon thm v khng ho ln vi
cc loi cht khc.
ankan
Hidrocacbon thm
Anken
Xiclohecxan
132
Benzen v toluen cng c th tch c trong xng bng cch ct ng ph vi
axeton, vi metyletylxeton hoc bng cch lc qua silicagen c tnh cht hp ph chn
lc cc hidrocacbon thm.
4) Tng hp Vuyc Fictic
Khi cho hn hp ankyl halogenua v dn xut halogen thm tc dng vi natri kim
loi, ta s thu c ng ng ca benzen (Fictic, 1863). Phn ng din ra tng t
phn ng Vuyc trong tng hp hidrocacbon no. V d, khi cho brombenzen v
etylbromua tc dng vi natri kimloi, s thu c etylbenzen:
C
6
H
5
Br + 2Na + BrC
2
H
5
C
6
H
5
C
2
H
5
+ 2NaBr
Phng php Vuyc-Fictic c s dg tng hp p-metylizoproylbenzen, tc l
ximen, mt hidrocacbon thm c mt trong mt s loi tinh du. Ngi ta cho p-
bromtoluen v izopropyl bromua tc dng vi natri kim loi:
H
3
C Br Br CH
CH
3
CH
3
H
3
C CH
CH
3
CH
3
+ 2Na +
p-bromtoluen izopropyl bromua
ximen
S chung ca phn ng tng hp Vuyc-Fictic nh sau:
ArX + 2Na + XR ArR + 2NaX
5) Tng hp Friden Crap (1877)
Tng tc ca hidrocacbon thm vi dn xut halogen mch thng c xc tc l
nhm triclorua khan s xy ra phn ng th vo nhn benzen cho ng ng ca
benzen v gii phng hidro clorua. Trong phn ng ny, AlCl
3
ch cn mt lng nh
(1/20 1/5 mol). S phn ng nh sau:
Ar H
+ X R
AlCl
3
Ar R + HX
V d, tc dng ca benzen vi etyl clorua, xc tc AlCl
3
s cho sn phm l
etylbenzen:
+ Cl C
2
H
5
AlCl
3
C
6
H
5
C
2
H
5
+ HCl
C
6
H
6
Sn phm phn ng li c kh nng tc dng vi dn cut halogen to ra cc ng
ng cao hn. Trong v d ca benzen vi etylclorua, ngoi etylbenzen, s to ra c
dietylbenzen, trietylbenzen v.v Nu d etyl clorua th c th to thnh sn phm th
su ln l hecxaetylbenzen. Mun c sn phm th l dn xut mt ln th phi dng
tht d lng benzen.
Phn ng Friden-Crap c tnh cht thun nghch. Tc dng ca etylbenzen vi hidro
clorua c mt xc tc AlCl
3
, c th ti to ra benzen v etylclorua.
133
Nh vy, phn ng Friden-Crap thc cht l mt h thng cc phn ng thun
nghch ni tip nhau:
C
6
H
6
+ RX C
6
H
5
R + HX
C
6
H
5
R + R X C
6
H
4
(R
2
) + HX
C
6
H
4
R
2
+ RX C
6
H
3
(R
3
) + HX
v.v
Trong phn ng Friden-Crap, i vi hidrocacbon thm ngoi benzen ra, c th
dng tt c cc ng ng khc c mt nhn hoc nhiu nhn, cc hidrocacbon thm
c nhiu nhn ngng t cng nh nhiu hp cht thm khc.
i vi tc nhn dn xut halogen c t ba cacbon tr ln trong halogen nh
vo cacbon bc nht, khi tham gia phn ng Frien-Crap s xy ra phn ng ng
phn ho to ra dn xut halogen bc cao hn nh xc tc AlCl
3
. V d, tc dng ca
n-propylbenzen m l izopropylbenzen; t izobutyl clorua v benzen s thu c
tecbutylbenzen:
CH
3
CH
2
CH
2
Cl
AlCl
3
H
3
C
H
C CH
3
Cl
C
6
H
6
C
6
H
5
CH
CH
3
CH
3
n-propyl clorua
izopropyl clorua
izopropyl benzen
AlCl
3
H
3
C C CH
3
Cl
C
6
H
6
C
6
H
5
C(CH
3
)
3
izobutyl clorua
tecbutyl clorua
tecbutyl benzen
CH CH
2
Cl
H
3
C
H
3
C
CH
3
Trong phn ng Friden-Crap, ngoi dn xut halogen, c th dng cc anken lm
tc nhn phn ng. V d, t benzen v etylen s thu dung dch etylbenzen:
C
6
H
6
+ H
2
C CH
2
AlCl
3
C
6
H
5
C
2
H
5
Nu anken l ng ng ca etylen, anken s kt hp vi nhn thm nguyn t
cacbon mang ni i c bc cao hn. V d:
H
3
C
C
6
H
6
+
C
H
CH
2
AlCl
3
C
6
H
5
CH
CH
3
CH
3
Thc cht qu trnh phn ng din ra nh sau: trong giai on u c phn ng
cng hidro clorua (c di dng vt do AlCl
3
b thu phn mt phn) vo lin kt i
cu anken to ra dn xut halogen; sau phn ng Friden-Crap tin hnh bnh
thng gia hidrocacbon thm v dn xut halogen nh m t trn.
134
Ngoi ankyl halogenua v anken, c th dng cc ancol v mt s dn xut ca
chng lm tc nhn ankyl ho nhn thm. Trong trng hp ny, cc ancol bc ba c
kh nng phn ng ln nht ri n ancol bc hai, km nht l ancol bc nht.
V cht xc tc, ngoi nhm triclorua c th dng cc halogenua kim loi sau y
(sp xp theo trt t gim dn hot tnh):
AlBr
3
, AlCl
3
, GaCl
3
, SbCl
5
, FeCl
3
, SnCl
4
, TiCl
4
, BiCl
3
, BCl
3
, ZnCl
2
, HgCl
2
Khi ankyl ho bng ancol cn dng cht xc tc khc nh HF khan, BF
3
, H
2
SO
4
,
P
2
O
5
, H
3
PO
4
.
3.1.5. Tnh cht vt l
a s aren loi benzen l nhng cht lng, mt s l nhng cht rn nhit
thng, khng mu, chng c mi thm d chu c trng nhng li gy c cho c
th. Chng d bay hi nn d bt la, chy vi ngn la sng, khi en do c nhiu
mui than. Nhng aren ng phn c nhiu nhnh (ng phn v tr) c im si gn
nhau, do thng khng th tch chng ra khi nhau bng chng ct phn on. Tuy
nhin, im nng chy ca chng li tng i khc xa nhau, trong cc ng phn c
hai nhnh ankyl, ng phn para c im nng chy cao hn c, do c th dng
phng php kt tinh phn on tch hn hp cc ng phn meta v para-xilen ra
khi nhau.
Khi s nhnh ankyl tng ln, nhit nng chy ca cc aren cng tng theo.
Cc ng phn c mch thng c im si cao hn cc ng phn c nhnh phn
nhnh. V d: n-propylbezen c im si cao hn izopropylbezen.
Cc aren u khng tan trong nc nhng tan trong dung mi hu c nh ru,
ete vi bt k t l no. Cc aren lng nh benzen, toluen c s dng rng ri
lm dung mi nh kh nng ho tan nhiu loi cht v c cng nh hu c.
V tnh cht ph ca benzen:
Khc vi cc dien lin hp mch h, ph hp th ca benzen tng i phc tp.
Trong ph t ngoi, bebzeb th hin ba vn hp th c trng: vn B 254 nm c
cng yu, vn K 204 nm c cng mnh hn v vn 184 nm c cng
mnh. C ba vn hp th u lin quan n s chuyn mc t t
*
. Tuy nhin, vn
184 nm vng kh o nn t c ch . Cc vn hp th ny s chuyn hn v pha
sng di hn nu h lin hp ca vng c m rng hn khi vng c cc nhm th
khng no (nh CH=CH
2
, CH=O) hoc cc nhm th c cp electron cha lin kt
(nh NH
2
, OH,) trong vn K chuyn nhanh hn,c khi che lp c vn B.
Trong ph hng ngoi, cc dao ng ho tr ca cc lin kt CC trong nhn
benzen c c trng bi hai vch hp th gn 1600 cm
-1
v 1500 cm
-1
, trong mt s
hp cht c thm vch gn 1580 cm
-1
. Nhng vch nhn sc gn 3030 cm
-1
c trng
cho cc lin kt CH ca nhn benzen. Nhng vch khc trong ph hng ngoi, c
bit l nhng vch gia 1650 v 2000 cm
-1
, gia 1225 v 950 cm
-1
v di 900 cm
-1
,
tng ng vi s lng v v tr cc nhm th ca nhn benzen.
3.1.6. Tnh cht ho hc
Do s lin hp ca cc electron t trong nhn benzen, nn cc aren c nhng tnh
cht ho hc c trng, gi chung l tnh thm. l khuynh hng ca nhn benzen
d tham gia cc phn ng th, kh tham gia cc phn ng cng v tnh bn vng ca
nhn benzen i vi cc tc nhn oxi ho v i vi nhit.
135
A. Phn ng th electrophin vo nhn benzen (S
E
)
1) C ch chung ca phn ng th electrophin vo nhn benzen
a) S chung ca cc phn ng th electrophin vo nhn thm nh sau
Cc phn ng th tin hnh nh cc cation (hay u mang in tch dng ca lin
kt phn cc mnh) tn cng gi l phn ng th electrophin.
S chung ca cc phn ng th electrophin vo nhn thm nh sau:
X + ArH ArX +
H
Cc phn ng th electrophin vo nhn thm lun lun tin hnh trong iu kin c
mt mt axit mnh hoc mt cht xc tc. Axit mnh hoc cht xc tc c tc dng
chuyn ho tc nhn thnh dng electrophin hot ng, k hiu
X . V vy, ta phn ra
thnh hai giai on ln trong phn ng th: giai on u l giai on to ra dng
electrophin hot ng ca tc nhn do kt qu phn ng ca tc nhn vi mi trng
phn ng (vi axit mnh hoc vi cht xc tc); giai on sau mi chnh l giai on
xy ra phn ng th vo nhn.
b) Giai on th vo nhn
Trong giai on th vo nhn, xut hin vn s th vo nhn xy ra theo mt
bc, trong c s trao i trc tip (tng t c ch S
N
2) qua trng thi chuyn tip
trung gian:
X + Ar H
X Ar H X Ar + H
(1)
Hoc tri li, s th xy ra theo hai bc, bc th nht l s kt hp tc nhn
electrophin vi nhn thm to ra sn phm trung gian, sau trong bc th hai xy
ra s tch proton:
X + Ar H Ar
H
X
Ar
H
X
Ar X
+ H
(2)
Trong c hai c ch trn, proton t nhn thm c tch ra khng di dng t do
m kt hp vi mt thnh phn trong mi trng phn ng.
Nu ch dng cc phng php n gin v ng hc, khng th no phn bit c
hai loi c ch . Tuy nhin, nh vic s dng cc hp cht thm, c cc ng v
nh du ca hyro, ngi ta chng minh rng, phn ng tin hnh qua hai bc,
to ra sn phm trung gian tn ti c trong mt thi gian ngn.
Phn ng th electrophin bt u xy ra vi s hnh thnh phc t do tng tc ca
cc obitan phn ng t ca hp cht thm cha nhn benzen vi obitan t do ca tc
nhn electrophin. Sau phc t chuyn dn thnh phc trung gian o tch in dng
do s to thnh lin kt cng ho tr o gia tc nhn electrophin vmt nguyn t
cacbon ca nhn thm. Nguyn t cacbon ny chuyn t trng thi lai ho sp
2
sang
136
trng thi lai ho sp
3
vi cu to t din ca cacbon, do nhm th X v nguyn t
hyro ni cacbon nm ngoi mt phng ca vng v to thnh mt phng thng gc
vi mt phng ca vng. Khi trong nhn thm cn li bn electron t lin hp vi
in tch dng v phn b u gia nm nguyn t cacbon cn li ca nhn thm to
ra cayion pentadienic (phc o). l giai on chm ca qu trnh. Sau phc o b
tch nhanh proton to thnh sn phm th vi s hon nguyn li nhn thm bn vng
n nh v mt nng lng (giai on nhanh):
+
X X
X H X H
nhanh
- H
X
S to thnh phc o i hi tiu th mt t nng lng v nng lng lin hp ca
h lin hp ny (theo tnh ton c lng t bng 26 kcal/mol) b tr mt phn ln s
mt nng lng lin hp ca nhn benzen (36 kcal/mol), nh vy, phn ng ch i
hi khong 10 kcal/mol. Trong thc t, nhiu phn ng th vo nhn thm tin hnh
vi nng lng hot ho tng i nh. Gn y, nhiu loi phc trung gian kiu nh
trn c tch ra di dng nguyn cht.
Phn ng th electrophin vo nhn thm c th biu din dng mt gin nng
lng nh hnh bn.
Cc tiu nh th nht ng vi phc t t bn, cn cc tiu th hai ng vi phc o.
2) nh hng ca cu trc n s th electrophin vo nhn thm
Trong cc phn ng th vo nhn benzen, phn ng th electrophin (cation tn
cng) l loi phn ng c bn nht, ph bin nht v c nhiu ngha quan trng nht.
a) Quy lut th
chm
phc t
phc o
hoc
137
i vi phn t benzen, do su nguyn t cacbon cng nh su nguyn t hidro ca
vng hon ton tng ng nhau cho nn phn ng th mt ln ch cho mt loi sn
phm duy nht.
Khi trong nhn benzen c sn mt nhm th, th nhm th ny c nh hng ln
n s th tip sau vo nhn benzen. Ngi ta ni rng, nhm th c sn c tc dng
nh hng cho nhm th mi vo nhn benzen.
Cn c vo kt qu cc phn ng th, ngi ta chia cc nhm th thnh hai loi
chnh:
-Cc nhm th loi I chnh gm c:
CH
3
, C
2
H
5
, C
3
H
7
v.v (cc nhm ankyl), OH, OR, OCOR,
SH, SR, NH
2
, NHR, NR
2
, CH
2
Cl, NHCOR, CH
2
OH, CH
2
NH
2
,
CH
2
COOH, C
6
H
5
, F, Cl, Br, I.
- Cc nhm th loi II chnh gm c:
NO
2
, SO
3
H, COOH, CHO, COR, COOR, COCl, CONH
2
,
CN, CCl
3
, CF
3
,
3
H N
,
2
HR N
, R H N
2
,
3
R N
.
Ngoi hai loi nhm th chnh, cn c nhng nhm th c tc dng nh hng hn
tp.
V d:
NO, COCH
3
, CH
2
F, CHCl
2
, CH
2
NO
2
,
3 2 2
R N CH CH
Cc nhm th ny xc nh nhng quy tt th hoc quy tt nh hng nh sau:
-Nu trong nhn benzen c sn mt nhm th loi I, th nhm th ny s nh
hng cho nhm th mi vo v tr octo v para trong nhn benzen. V d: khi nitro
ho toluen (nhn cha nhm metyl thuc loi I) s thu c hn hp sn phm chnh
l o- v p-nitrotoluen:
CH
3
+ HNO
3
CH
3
NO
2
CH
3
NO
2
+
o-nitro toluen
p-nitro toluen
-Nu trong nhn benzen c sn mt nhm th loi II th nhm th ny s nh
hng cho nhm th mi vo v tr meta trong nhn benzen. V d: khi nitro ho
nitrotoluen (nhn cha sn nhm NO
2
thuc loi II) s thu c sn phm chnh l
m-dinitrobenzen.
138
NO
2
+ HNO
3
NO
2
m-dinitro benzen
NO
2
- Cc nhm th hn tp inh hng khng u tin r rt vo v tr octo, para hoc
meta m thng cho hn hp sn phm gm c ba loi v tr vi t l khng chnh
lch nhau nhiu.
* Mt s nhn xt
- Cc nhm th loi I thng ch cha cc lin kt n, c bit l nguyn t lin
kt trc tip vi nhn benzen. Cn cc nhm th loi II thng cha cc lin kt i
nguyn t lin kt trc tip vi nhn benzen hoc nguyn t ny mang mt in tch
dng.
- Cc nhm th loi I (tr cc halogen) thng lm d dng cho s th tip sau vo
nhn benzen, tng cng kh nng phn ng ca nhn. Ta ni rng, cc nhm th loi
I hot ng ho nhn benzen.
- Tri li, cc nhm th loi II lm kh khn cho s th tip sau vo nhn benzen,
lm gim kh nng phn ng ca nhn. Ta ni rng, cc nhm th loi II lm b ng
ho nhn benzen. V d: nitro ho toluen d dng hn nitro ho benzen, tri li nitro
ho nitrobenzen lo kh hn nitro ho benzen.
Nhng quy tt ny ch c tnh cht tng i, t c trng hp thu c 100% loi
sn phm octo hoc para hoc 100% loi sn phm meta.
- Khi trong nhn benzen c sn hai nhm th th v tr ca nhm th mi th ba
cng s ph thuc vo bn cht v v tr tng i ca hai nhm th c sn.
Nu hai nhm th c sn thuc loi khc nhau, mt nhm loi I, mt nhm
loi II th nhm th th ba chu nh hng nh hng ca nhm th loi I.
Nu hai nhm th cng loi I c hoc cng loi II c th nhm th th ba
chu nh hng ca nhm th no c lc nh hng mnh hn.
Lc nh hng tng i ca cc nhm th c sp xp theo mt trt t c tnh
cht kinh nghim ca Hlman nh sau:
i vi nhm th loi I: NH
2
> OH > Halogen
i vi nhm th loi II:
3 3
) CH ( N
th mt
electron trong vng benzen ni chung gim i v c bit cc v tr octo v para.
Nguyn nhn ca s gim mt electron trong nhn benzen l do hiu ng C ca
cc nhm th, mt electron t trong nhn di chuyn ra ngoi v pha nhm th ht
electron. cc v tr meta, mt electron tng i cao hn:
N
O O
o
o
o
o
N
o
o
o
CH
3
CH
3
H
3
C C
O O
o
o
o
H
* S phn b mt electron trong nhn thm lc tham gia phn ng th
electrophin (trng thi ng)
- Trng hp dn xut benzen cha nhm th loi I.
Kho st phn ng nitro ho vo ete ca phenol.
Trong phn t cha tc dng ca ete ca phenol, do hiu ng lin hp +C ca nhm
OR vi nhn thm, cc v tr octo v para c mang mt phn in tch m (I). Do
, cation nitroni NO
2
+
tin li gn cc v tr octo v para s thun li v mt nng
lng hn l khi tin li gn v tr meta. Nh vy, cc yu t tnh lm thun li cho s
th octo v para. Ngoi ra, khi tc nhn electrophin tn cng cc v tr octo v para s
xut hin trng thi chuyn tip (II), trong san u in tch dng, ngoi cc
nguyn t cacbon ca vng benzen, cng c s tham gia ca nhm th OR. Khi tn
cng vo v tr meta, s xut hin trng thi chuyn tip (III), trong , do c im
cu to, nhm th OR khng th tham gia vo vic san u in tch dng.
140
O
R
:
o
o
o
O
R
:
H NO
2
1/3
1/3
1/3
O
R
:
1/3
1/3
1/3
H
NO
2
(I) (II) (III)
Nh vy, trong trng thi chuyn tip (II), in tch dng c gii to nhiu hn,
nng lng hot ho nh hn so vi trong trng thi chuyn tip (III). Do , trong v
d trn, s nh hng u tin vo v tr octo v para l do kt qu tc dng cng
hng ca cc yu t tnh v cc yu t ng.
Cng do cc nhm th loi I lm tng mt electron ca ton b nhn benzen, c
bit cc v tr octo, para cho nn ta hiu c v sao phn t th electrophin vo cc
hp cht nh anilin, phenol v.v li tin hnh d dng hn so vi bn thn benzen.
- Trng hp dn xut benzen cha nhm th loi II:
Kho st phn ng nitro ho vo nitrobenzen.
Do s phn b mt electron trng thi tnh ca phn t nitrobenzen, s tin li
gn ca tc nhn electrophin vo v tr meta thun li v nng lng hn so vi cc v
tr octo v para (IV).
N
O
H NO
2
1/3
1/3
1/3
1/3
1/3
1/3
H
NO
2
(IV) (V) (VI)
N
O O
o
o
o
o
O
o
N
O
O
o
Trong cc trng thi chuyn tip, khi th vo octo v para (V), cng nh khi th vo
meta (VI), s san u in tch dng ch xy ra bn trong nhn benzen khng c s
tham gia ca nhm th. Do , nng lng cc trng thi chuyn tip ny l nh nhau.
Trong trng hp ny, s nh hng v c bn do yu t tnh quyt nh c ngha l
nhm th mi s hng vo v tr meta.
Cng do nhm th loi II lm gim mt electron ca vng benzen, v tr meta
tng i gim t cho nn ta hiu v sao phn ng th hngd vo v tr meta v tin
hnh kh khn hn so vi bn thn benzen.
Cc quy tt th electrophin trong nhn benzen c ngha thc tin rt ln. Nh cc
quy tt ny, c th tin on kt qu phn ng ng thi cng cho php chn nhng
con ng hp l nht trong tng hp hu c.
3) Mt s phn ng th electrophin
a)Phn ng halogen ho
Tng tc ca halogen nh clo, brom vi benzen khan nhit thng, c mt
ca xc tc nh bt st hoc cc halogenua kim loi nh FeCl
3
, FeBr
3
, AlCl
3,
AlCl
3
,
141
SbCl
3
hoc iot v.v s xy ra phn ng mnh lit v cho sn phm phn ng l dn
xut halogen thm nh clobenzen, brombenzen:
+ Br Br
Fe
Br
+ HBr
Vi lng ln halogen, s to ra cc dn xut octo v para-diclo benzen hoc
dibrom benzen. Trong nhng iu kin mnh lit v halogen, c th thu c dn
xut th hon ton hecxaclobenzen C
6
Cl
6
.
Iot khng cho phn ng th vi benzen trong iu kin tng t nh khi clo hoc
brom ho; ch khi c mt cht oxi ho mnh nh axit nitric c, hyro v.v tc dng
ca iot vi benzen mi to ra iotbenzen C
6
H
5
I. c bit, cation Ag
+
cng c th xc
tc phn ng iot ho benzen.
Cc ng ng ca benzen cng tc dng vi halogen tng t nh benzen. Tu
theo iu kin tin hnh, phn ng th c th xy ra nhn hoc nhnh. V d,
toluen khi tc dng vi clo c mt xc tc FeCl
3
s to hn hp octo v para-clotoluen:
CH
3
+ Cl
2
FeCl
3
CH
3
Cl
CH
3
Cl
+
o-clo-toluen
p-clo-toluen
Khi khng c cht xc tc v ngoi nh sng mt tri hoc c chiu sng bng
tia t ngoi, nhit si, phn ng th s tin hnh mch nhnh. Tu theo s
nguyn t hidro nhnh c th bng clo, s thu c cc dn xut mono, di v
trihalogen.
C
6
H
5
CH
3 + Cl
2
hv, t
0
cao
C
6
H
5
CH
2
Cl + HCl
C
6
H
5
CH
2
Cl
+ Cl
2
hv, t
0
cao
C
6
H
5
CHCl
2
+ HCl
C
6
H
5
CHCl
2 + Cl
2
hv, t
0
cao
C
6
H
5
CCl
3
+ HCl
benzyl clorua
benzyliden clorua
phenyltriclo metan
phenylclorofom
Trong iu kin tin hnh nh vy, phn ng th nhnh xy ra theo c ch gc,
tng t phn ng th halogen vo hidrocacbon no.
* C ch phn ng th halogen vo nhn thm
Phn ng th halogen vo nhn thm xy ra theo c ch th electrophin, tri vi
phn ng th nhnh, theo c ch gc. V d, phn ng th brom vo benzen c xc
tc l bt st.
142
Giai on u to ra dng hot ng ca tc nhn
X ; cn nu xc tc l bt st
hoc v bo bt st th trc ht to ra mt lp st halogenua trn b mt st kim loi
v sau mi to c
X :
3Br
2
+ 2Fe 2FeBr
3
Br Br + FeBr
3
Br Br FeBr
3
o
o
Br
+ [FeBr
4
]
Giai on tip theo l s tn cng ca
H + [FeBr
4
]
-
FeBr
3
+ HBr
Tc dng xc tc ca iot trong phn ng clo ho hoc brom ho nhn thm cng
chnh l iot lm d dng cho s to thnh cc cation clo hoc cation brom:
I
2
+ Cl
2
2ICl
ICl
I + Cl
-
ClCl +
I ICl +
Cl
Phn ng iot ho benzen nh xc tc Ag
+
tin hnh nh sau: khi ho tan iot vo
benzen khng nhn thy c phn ng g. Khi cho thm bc sunfat vo hn hp phn
ng, ri thm sxxit sunfuaric vo, s to ra kt ta bc ioua v iot benzen. Trong bc
iodua cha anion I
-
nn ch c I
+
c th tc dng vi benzen:
II + Ag
+
AgI + I
+
I
+
+ C
6
H
6
C
6
H
5
I + H
+
b)Phn ng nitro ho
Nitro ho nhn thm l mt trong nhng phn ng th c nhiu ngha quan trng.
Tng tc ca hn hp axit sunfuric c v axit nitric c vi benzen s xy ra phn
ng nitro ho gn mt nhm nitro NO
2
vo nhn benzen cho sn phm l
nitrobenzen:
C
6
H
6
+ HONO
2
H
2
SO
4
C
6
H
5
NO
2
+ H
2
O
nitrobenzen
chm nhanh
143
Khi a nhm NO
2
th hai vo nhn, cn phi dng hn hp axit c nng cao
hn v tin hnh nhit cng cao hn, sn phm thu c l dn xut meta-
dinitrobenzen.
Cng c th gn nhm NO
2
th ba vo nhn benzen, nhm ny cng vo v tr
meta so vi hai nhm u nhng phi tin hnh trong iu kin mnh lit hn:
NO
2
NO
2
NO
2
NO
2
O
2
N NO
2
Khng th gn nhm NO
2
th t bng cch nitro ho trc tip.
Khi nitro ho toluen s thu c hn hp gm ch yu cc o- v p-nitrotoluen v
mt lng nh m-nitrotoluen. Nu tip tc nitro ho s c th thu c 2,4-
dinitrotoluen v cui cng ti 2,4,6-trinitrotoluen:
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
NO
2
NO
2
NO
2
O
2
N NO
2
NO
2 NO
2
+
2,4,6-trinitro toluen
V tc nhn nitro ho, ngoi hn hp sunfonitric, c th dng nhiu loi tc nhn
khc tu tng trng hp. i khi c th nitro ho ch bng axit nitric c hay long;
hoc thnh thong c th dng hn hp axit nitric vi anhidric axetic lm tc nhn
nitro ho.
Tc phn ng nitro ho tng nhanh khi tng nng H
2
SO
4
t 80 n 90% l do
trong khong nng , s tng nng
4 2
SO H lm cho cn bng lch v pha phi
to ra ion nitroni NO
2
+
. Khi nng
4 2
SO H t ti 90%, axit nitric chuyn hon ton
thnh ion nitroni. Khi nng
4 2
SO H vt qu nng thch hp cc i l 90% s
gy phn ng to mui gia hp cht thm vi axit c v phn ng ny cn tr mt
phn phn ng nitro ho.
Khi ch dng axit nitric c lm tc nhn nitro ho, s hnh thnh ion nitroni xy ra
theo phng trnh phn ng t ba phn t axit nitric nh sau:
O
2
NOH + 2HNO
3
-
3 2
2NO O H NO + +
Sau giai on to ra ion nitroni, phn ng ca ion nitroni vi hidrocacbon thm tin
hnh theo hai bc, bc th nht to ra phc o trung gian v bc th hai tch
proton theo c ch chung ca s th electrophin vo nhn thm:
144
+ NO
2
O
2
N H
NO
2
+ H
Bc th nht, cng ion nitroni l giai on chm xc nh tc phn ng, bc
th hai l tch proton l giai on nhanh. Tc ca cc bc ny c xc nh
da vo kt qu o hiu ng ng v.
Cn ch phn ng nitro ho xy ra theo c ch electrophin ch trong trng hp
s dng cc tc nhn nitro ho mnh, khi nitro ho bng axit nitric long phn ng tin
hnh theo c ch khc.
c)Phn ng sunfo ho
Sunfo ho l phn ng gn nhm sunfonic SO
3
H vo phn t mt hp cht hu
c. Cng nh phn ng nitro ho, phn ng sunfo ho cc hp cht thm c nhiu
ngha quan trng.
Phn ng sunfo ho c tin hnh bng tng tc ca
4 2
SO H vi hidrocacbon
thm theo s chung nh sau:
ArH + HOSO
3
H ArSO
3
H + H
2
O
Khc vi trng hp nitro ho, phn ng sunfo ho c tnh cht thun nghch. Nc
c gii phng ra, khng nhng lm gim nng axit sunfuric ti gii hn lm
ngng phn ng sunfo ho m cn gy ra phn ng nghch, thu phn sunfoaxit to
thnh:
ArSO
3
H + H
2
O ArH + H
2
SO
4
Nh vy, khi sunfo ho hidrocacbon thm bng
4 2
SO H s thit lp mt cn bng
gia hai phn ng thun v nghch nh sau:
ArH + HOSO
3
H ArSO
3
H + H
2
O
Do , khi sunfo ho ngi ta thng dng mt lng
4 2
SO H d rt ln khong t
hai n nm ln. Phn ng thu phn (desunfo ho) khng th xy ra c, nu khi
sunfo ho dng oleum vi nng SO
3
lin kt vi nc gii phng ra v duy
tr nng tc nhn sunfo ho khng thp hn
4 2
SO H 100%.
Trong phn ng sunfo ho, tc nhn thng dng l axit sunfuric c hoc oleum.
Khi tin hnh phn ng sunfo ho nhit thp th cn dng d nhiu axit ht
nc nhng khi tin hnh nhit cao th khng cn dng d axit v nc to thnh
s bc hi i.
Mun sunfo ho benzen trong iu kin nhit thng, cn dng oleum cha
58% SO
3
. Cng c th sunfo ho benzen bng axit sunfuric c d nhng cn un
nng nhit 80
0
100
0
C. Mun gn hai nhm sunfonic tr ln vo nhn benzen c
th tin hnh ngay mt lc vi lng
4 2
SO H hoc oleum cn thit hoc thc hin
tng bc vi iu kin v nng axit v nhit thch hp. Nhm sunfonic th hai
gn vo v tr meta i vi nhm th nht.
chm nhanh
145
V d, ngi ta thng iu ch m-benzendisunfoaxxit bng cch sunfo ho benzen
n monosunfoaxit, sau li sunfo ho tip theo ln th hai bng oleum 80
0
C:
H
2
SO
4
80
0
SO
3
H
H
2
SO
4
+ SO
3
80
0
SO
3
H
SO
3
H
monobenzen sunfo axit
m-benzendisunfo axit
Meta-benzendisunfoaxit cng c th iu ch bng tc dng ca
4 2
SO H c d
nhiu v nhit cao 240250
0
C.
Mun gn nhm th ba phi tin hnh iu kin mnh lit hn: dng oleum
nhit 300
0
C.
Sunfo ho toluen cho hn hp o-v p-toluensunfoaxit, trong t l sn phm para
chim nhiu hn.
Sunfo ho naphtalen nhit di 100
0
C cho sn phm ch yu l o-
naphtalensunfoaxit. Nu tin hnh sunfo ho nhit 160
0
C tr ln th s to ra | -
naphtalensunfoaxit. Khi un nng o-naphtalensunfoaxit vi
4 2
SO H ti 160
0
C cng
xy ra s ng phn ho mt phn ln sn phm o thnh | (85% ng phn | v
15% ng phn o).
160
0
160
0
H
2
SO
4
<100
0
naphtalen
-naphtalen sunfoaxit o
-naphtalen sunfoaxit |
SO
3
H
SO
3
H
d)Phn ng axyl ho (Friden-Crap)
Tng tc ca clorua axit hoc anhidric axit vi hidrocacbon thm c mt AlCl
3
khan xc tc s to ra xeton thm. S chung nh sau:
Ar H + Cl C R
O
AlCl
3
Ar C R
O
+ HCl
Ar H
+ (R CO)
2
O
AlCl
3
Ar C R
O
+ RCOOH
V d:
AlCl
3
H
+ Cl C C
6
H
6
O
C
O
+ HCl
H
+
Cl C
O
CH
3
AlCl
3
C
O
CH
3
+ HCl
axetophenol
benzophenol
axetyl clorua
146
Ngoi benzen, c th dng cc ng ng nh toluen, xilen, cc hidrocacbon thm
nhiu vng ri hoc ngng t nh diphenyl, naphtalen v nhiu dn xut khc lm cht
phn ng trong phn ng axyl ho.
V cht xc tc phn ng, ngoi AlCl
3
khan, c th dng nhiu loi xc tc
electrophin khc nh AlBr
3
, GaCl
3
, FeCl
3
, SbCl
5
, SbCl
3
, SnCl
4
, BCl
3
v.v
4) S chuyn v theo kiu th nhn thm
Trong cc phn ng th - chuyn v loi ny, tc nhn phn ng trc tip thng l
nhm nguyn t ngay nhm th c sn trong vng benzen. Trong qu trnh chuyn
v, nu nhm nguyn t tch ri khi phn t cht u ta c chuyn v lin phn t,
tri li nu nhm khng tch ri hn ra ta c chuyn v ni phn t.
a)Chuyn v t oxi vo vng thm
- Chuyn v lin phn t - chuyn v Frai.
Khi c tc dng ca axit Liuyt (AlCl
3
, ZnCl
2
, FeCl
3
v.v) nhm axyl trong este
ca phenol chuyn dch vo cc v tr octo v para ca vng.
O
C
O
R
1) AlCl
3
2) H
3
O
OH
OH
C
O
R
+
C
O R
R l alkyl hoc alyl.
Cc kt qu th nghim cho thy rng chuyn v Frai c tnh cch lin phn t.
Tuy vy, c ch ca s chuyn v ny cha c xc nh hon ton y . Ngi ta
cho rng qu trnh chuyn v Frai tng t qu trnh axyl ho theo Friden Crap. Di
tc dng ca xc tc, este to ra cation axyli O RC