Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

Phn loi cc nhm im tinh th hc

Bi: GS. VS. Nguyn Vn Hiu Cc phn t cha nhiu nguyn t cng mt loi v cc tinh th cht rn thng c tnh cht i xng th hin ch c nhng php quay, php phn x gng, php nghch o, php tnh tin, hoc nhng t hp ca cc php bin i ny, m sau khi thc hin cc php bin i th cc nguyn t cng loi trong phn t hoc trong tinh th i ch cho nhau, nhng phn t hoc tinh th th li chuyn n mt v tr trng kht vi v tr ban u. Cc php bin i ni trn c chung mt tnh cht: khong cch gia hai im bt k ca mt phn t hoc mt tinh th cht rn (m ch lm cho cc nguyn t cng mt loi i ch cho nhau) c gi l php i xng ca th to thnh mt nhm vi nh ngha tch ca hai php bin i l s thc lin tip hai php bin i , nghch o ca mt php bin i l php bin i ngc vi n. Nhm gi l nhm i xng ca phn t hoc ca tinh th. Mt th d v nhm i xng ca tinh th l nhm tnh tin. V trong tinh th c s sp t tun hon cc nguyn t mi loi, cho nn tinh th (v hn) c tnh i xng i vi cc php tnh tin TR : r size 12{ rightarrow } {}r + R trong vect tnh tin R c dng R = n 1a 1 + n 2a 2 + n 3a 3 , vi a 1, a 2, a 3 l ba vect khng nm trong cng mt mt phng, cn n 1, n 2, n 3 l ba s nguyn. Ta chn a 1, a 2, a 3 l cc vect ngn nht theo mi hng cho m cc php tnh tin theo cc vect ny l cc php i xng ca tinh th, v gi l cc vect ny l cc vect tnh tin c s. im cui ca cc vect R vi cc gi tr nguyn tu ca n 1, n 2, n 3 to thnh mt mng gi l mng Bravais. Trong mt php tnh tin ca khng gian tt c cc im u dch chuyn, khng c im no l bt ng c. Tri li, trong mi php quay, mi php phn x gng v mi php nghch o u c t nht mt im bt ng: im bt k trn trc quay, im bt k trn mt phng gng v tm ca php ngch o. Xt cc php bin i cng to thnh mt nhm i xng ca phn t hoc ca tinh th. Nu tt c cc php i xng ca nhm u gi c nh cng mt im, th nhm ny c gi l nhm im. Ni khc i, mi nhm im l mt nhm cc bin i cng m tt c cc yu t ca
http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1 1/7

Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

n u c chung mt im c nh. Mi yu t ca nhm im c gi l mt bin i im hoc yu t i xng im. Mt th d v nhm im l nhm Cn, cc php quay quanh mt trc c nh vi cc gc quay bng mt s nguyn ln gc 2 size 12{ { {2} over {} } } {}, trong n l mt s nguyn dng. Gi tr n = 1 l mt trng hp c bit: nhm C1 ch gm cc php quay mt s nguyn ln gc 2 size 12{2} {}, ngha l ch gm c mt yu t l bin i ng nht E. Mi nhm Cn vi cc s nguyn dng n > 1 u c th l nhm i xng ca mt hnh hu hn no (th d nh hnh tr thng ng m y l hnh n gic u) hoc ca mt phn t no , nhng khng phi nhm Cn no cng c th l nhm i xng ca tinh th, bi vi tinh th c cu trc hon ton. Thc vy, ta s chng minh rng do tnh cht i xng ca tinh th i vi cc php tnh tin TR, vi R l cc vect m im cui ca chng to thnh mng Bravais, nhm Cn ch c th l nhm i xng ca tinh th nu c nm gi tr nguyn dng sau y: n = 1, 2, 3, 4, 6. chng minh ta hy chn xOy l mt phng cha cc nguyn t i ch cho nhau trong cc php quay ca nhm Cn. Chn trc Oz lm trc quay. Khi cc nt ca mng Bravais trn mt phng xOy to thnh mt mng tinh th hai chiu i xng i vi cc php tnh tin TR vi mi vect R c dng,

a v b l hai vect tnh tin c s trn mt phng xOy . Ta quy c chn chng th no a l vect tnh tin ngn nht ca mng Bravais. Khi mi vect tnh tin khc khng R u phi tho mn iu kin

Ta chn trc Ox theo hng ca vect a v c

By gi ta thc hin php quay mt gc size 12{ } {} quanh trc Oz. Trong php quay ny vect a chuyn thnh vect a vi thnh phn

Nu php quay ny l mt php i xng ca tinh th th vect a cng l mt vect tnh tin cuatinh th v do hai vect a size 12{ +- {}} {}a phi l hai vect tnh tin ca tinh th nu chng khc khng. Xt vect a a. Nu vect ny bng khng th ta c

cn nu n khc khng th phi tho mn iu kin (2), ngha l

http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1 2/7

Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

Dng cc biu thc (3) v (4) ca cc thnh phn ca a v a , ta suy ra cos size 12{} {} 12 size 12{ >= `` - { {1} over {2} } } {} v do

Xt vect a + a. Nu vect ny bng khng th ta c

cn nu n khc khng th phi tho mn iu kin (2), ngha l

Dng cc biu th (3) v (4) ca cc thnh phn ca a v a, ta suy ra cos size 12{} {} 12 size 12{ >= `` - { {1} over {2} } } {} v do size 12{} {} phi tho mn mt trong hai iu kin sau y

ng thi vi php quay mt gc size 12{ } {} quanh trc Oz nhm Cn cn cha php quay gc - size 12{ } {} . Trong php quay ny vect a chuyn thnh vect a vi cc thnh phn

cng chnh l mt vect tnh tin. Do vect a + a phi bng khng, hoc l mt vect tnh tin khc khng v tho mn iu kin (2), ngha l

Dng cc biu thc (4) v (11) ca cc thnh phn ca cc vect a v a, ta thy rng a+a trit tiu khi size 12{} {} c mt trong hai gi tr sau y

Cn nu a+a khc khng th t bt ng thc (12) suy ra

http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1 3/7

Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

cos2 size 12{} {}14 size 12{ >= { {1} over {4} } } {} , do size 12{} {} phi tho mn mt trong ba iu kin sau y:

Tm li, php quay mt gc size 12{ } {} ch c th l mt php i xng ca mt tinh th nu gc size 12{ } {} hoc l bng mt trong bn gi tr (5), (8), (13), (14), hoc l phi tho mn ng thi iu kin (7), mt trong hai iu kin (10) v mt trong ba iu kin (15). Cc gi tr ny l size 12{ } {} = 0, 3 size 12{ { {} over {3} } } {}, 2 size 12{ { {} over {2} } } {}, 23 size 12{ { {2} over {3} } } {}, size 12{} {}, 43 size 12{ { {4} over {3} } } {}, 32 size 12{ { {3} over {2} } } {}, 53 size 12{ { {5} over {3} } } {}. l cc gc quay ca cc nhm Cn vi n = 1, 2, 3, 4, 6. Chng ta thy rng khng phi mi nhm im u c th l mt nhm i xng ca mt tinh th no . Mt nhm im nu ng thi l mt nhm i xng ca tinh th th nhm im c gi l nhm im tinh th hc. trnh by vn tt v cc nhm im tinh th hc ta dng cc thut ng sau y. Trc quay ca nhm Cn c gi l trc quay bc n. Khi ta ni mt im c mt trc quay bc n tc l ni rng nhm im cha mt nhm con Cn. Gi s rng php quay gc 2n size 12{ { {2} over {n} } } {}quanh mt trc no khng phi l php i xng ca mt tinh th hoc phn t no , nhng t hp ca php quay ny vi php phn x gng qua mt mnt phng trc giao vi trc quay, k hiu l Sn, li l php i xng. Ta gi Sn l php quay - phn x gng v gi trc quay thng gc vi mt phng phn x gng ni trn l trc quay nhm Sn . Tng t nh php quay - phn x gng, t hp ca mt php quay quanh mt trc v php nghch o i vi mt im trn trc quay c gi l php quay - nghch o, cn trc quay by gi l trc quay - nghch o. din t mt nhm im ta ch cn cho bit nhm im c nhng trc quay no, c nhng mt phng phn x gng no, c nhng trc quay - phn x gng no v c tm nghch o hay khng. Ta c cc nhm im tinh th hc sau y: Nhm Cn : Ch c mt trc quay bc n. Cc gi tr ca n l 1, 2, 3, 4, 6. Nhm Ci : Gm php nghch o i v yu t n v E. Nhm Cnh : C mt trc quay bc n v mt mt phng phn x gng trc giao vi trc quay (nm ngang). Cc gi tr ca n l 1, 2, 3, 4, 6. Vi n = 2, 4, 6 th nhm Cnh cha php nghch o. Nhm Cnv : C mt trc quay bc n v n mt phng phn x gng cha trc quay
http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1 4/7

Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

(thng ng). Cc gi tr ca n l 2, 3, 4, 6. Nhm Sn : Ch c mt trc quay - phn x gng bc n. Cc gi tr ca n ng vi nhm l n = 4, 6, v rng cc nhm S2 v S3 trng vi Ci v C3h. Nhm Dn : C mt trc quay bc n v na trc quay bc 2 trc giao vi trc quay bc n. Cc gi tr ca n l 2, 3, 4, 6. Nhm Dnd : Thu c t nhm Dn bng cch thm n mt phng phn x gng d size 12{ rSub { size 8{d} } } {}, mi mt phng l mt phn gic ca gc gia hai trc bc 2. Cc gi tr ca n l 2, 3. Nhm Dnh : Thu c t nhm Dn bng cch thm vo mt phng phn x gng trc giao vi trc bc n (nm ngang). Cc gi tr ca n l 2, 3, 4, 6. Vi n = 2, 4, 6 th nhm Dnh cha php nghch o. Nhm O : Nhm bao gm cc php quay l php i xng ca hnh lp phng. Nhm ny c 24 yu t: yu t n v l 23 php quay tht s. Cc php quay l: 6 C2, 8 C3, 6 C4 v 3C43 size 12{3C rSub { size 8{4} } rSup { size 8{3} } } {} (hnh 3.1).

Nhm Oh: Nhm gm tt c cc php i xng ca hnh lp phng v gi l nhm bt din, thu c t nhm O bng cch thm nghch o. Ta c Oh = O size 12{} {}Ci. Nhm T: Nhm gm cc php quay l php i xng ca hnh t din u. Nhm ny c 12 yu t: yu t n v v 11 php quay thc s. Cc php quay l: 3 C2, 4 C3 v C32 size 12{C rSub { size 8{3} } rSup { size 8{2} } } {} (hnh 3.2).

http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1

5/7

Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

Nhm Th : Th = T size 12{} {}Ci . Ch rng t din khng i xng i vi php nghch o, cho nn Th khng phi l mt nhm i xng ca hnh t din u. Nhm Td: nhm tt c cc php i xng ca hnh t din u v gi l nhm t din, thu c bng cch thm 6 iC4 v 6d size 12{6 rSub { size 8{d} } } {}vo nhm T. l tt c 32 nhm im tinh th hc. Cc yu t ca cc nhm im c gi l cc bin i im. Ngoi cc nhm tnh tin v cc nhm in hnh tinh th hc, cc tinh th cht rn cn c th c tnh cht i xng i voi cc nhm c c yu t l cc t hp ca php tnh tin v php bin i im m nu xt ring bit th php tnh tin v php bin i im ny khng phi l php i xng. Cc nhm i xng ca tinh th gi l cc nhm khng gian. C tt c 230 nhm khng gian. Cc k hiu v cc nhm im vit trn c gi l cc k hiu Schnfies. Ngoi cc k hiu ny ngi ta cn dng mt cch k hiu khc, gi l k hiu quc t hay k hiu Herman-Manguin, quy c nh sau: - trc quay bc n k hiu l n ; - mt phng phn x gng k hiu l m ; - trc quay - phn x gng bc n k hiu l n/m ; - trc quay - nghch o bc n k hiu l n size 12{ {overline {n}} } {}. Cc trc quay, cc trc quay - phn x gng, cc mt phng phn x gng v tm nghch o c gi l cc yu t i xng ca nhm im.
http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1 6/7

Phn loi cc nhm im tinh th hc - Th vin Hc liu m Vit Nam

Hai yu t i xng cng mt loi ca mt nhm im (hai trc quay cng mt bc, hai trc quay - phn x gng cng mt bc, hai mt phn x gng) c gi l tng ng vi nhau nu c mt php bin i ca nhm ang xt chuyn mt yu t thnh yu t kia. Trong Chng I, khi nghin cu v nhm quay SO(3), chng ta chngminh rng hai php quay cng mt gc quanh hai trc quay khc nhau lin hp vi nhau. Bng nhng lp lun tng t chng ta cng c th chng minh rng trong mt nhm im hai php quay cng mt gc quanh hai trc quay tng ng, hai php quay - phn x gong cng mt gc quanh hai trc quay - phn x gng tng ng hoc hai php phn x gng qua hai mt phng phn x gng tng ng l hai yu t lin hp vi nhau. Chng ta s p dng cc du hiu ni trn v hai yu t lin hp vi nhau ca mt nhm im khi phn chia cc yu t ca mi nhm im thnh cc lp cc yu t lin hp.

http://voer.edu.vn/m/eca5506c/1

7/7