NGOÂ THÌ NHAÄM

吳時任
1746-1803

1
“Ngoâ Thì Nhaäm laø nhaø vaên hoaù lôùn baäc nhaát cuûa theá kyû 18, theá kyû cuûa nhöõng rung
chuyeån xaõ hoäi vaø lòch söû, theá kyû taïo ra nhöõng con ngöôøi khoång loà cuûa lòch söû vaên hoaù.
OÂng laø nhaø chính trò, nhaø vaên hoaù ... ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp lôùn lao trong moät thôøi ñieåm
bi thöông vaø haøo huøng cuûa lòch söû ...”
Nhöõng doøng chöõ treân ñaây trích trong Lôøi Noùi Ñaàu cuûa Mai Quoác Lieân trong boä saùch
boán cuoán töông ñoái coâng phu vaø vó ñaïi coù nhan ñeà Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm do Trung
Taâm Nghieân Cöùu Quoác Hoïc - nxb Vaên Hoïc aán haønh taïi Vieät Nam naêm 2001.
Ngoâ Thì Nhaäm – maø mieàn Nam chuùng ta thöôøng quen goïi laø Ngoâ Thôøi Nhieäm vì kieâng
teân vua Töï Ñöùc (Hoàng Nhaäm) -- khoâng phaûi chæ laø moät nhaø vaên hoaù. OÂng ñöôïc ñaùnh giaù
döôùi nhieàu phöông dieän khaùc nhau, moät nhaø nho uyeân baùc, moät nhaø chính trò taøi ba vaø
moät nhaø ngoaïi giao loãi laïc. Ngoaøi ra oâng coøn ñöôïc coi nhö moät trong nhöõng cö só ñoùng
goùp nhieàu cho Thieàn hoïc phaùi Truùc Laâm.
Vieát veà oâng xuaát hieän ñaày raãy trong vaên chöông cuõng nhö bieân khaûo. Khi ca tuïng vua
Quang Trung, ngöôøi ta döôøng nhö khoâng theå taùch rôøi söï thaønh coâng quaân söï cuûa oâng vôùi
nhaõn quan chính trò cuûa ngöôøi vaên thaàn hoï Ngoâ vaø nhöõng thaéng lôïi veà ngoaïi giao maø
ngöôøi baày toâi naøy ñoùng goùp. ÔÛ trong nöôùc ngöôøi naøo daùm ñuïng chaïm hay nghi ngôø oâng
laø ñaõ phaïm vaøo moät ñieàu caám kî, moät thöù phaïm huyù vaø coù theå bò suy dieãn thaønh nhöõng
toäi taøy trôøi.
Trong baøi naøy, chuùng toâi xin xaùc ñònh tröôùc. Chuùng toâi khoâng ñeà caäp ñeán con ngöôøi toân
giaùo, cuõng khoâng bình luaän vaên chöông vaø sôû hoïc teá theá kinh bang cuûa oâng maø chæ ñaùnh
giaù laïi moät soá vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp ñeán tö caùch chính trò cuûa Ngoâ Thì Nhaäm.
TIEÅU SÖÛ:
Ngoâ Thì Nhaäm laø con trai cuûa Ngoï Phong Ngoâ Thôøi Só, ngöôøi laøng Taû Thanh Oai, tænh
Haø Ñoâng. OÂng töø treû ñaõ noåi tieáng thoâng minh, ñoã Tieán Só naêm AÁt Muøi ñôøi Caûnh Höng
thöù 36 (1775), ñöôïc chuùa Trònh Saâm vôøi vaøo laøm tö giaûng, daïy theá töû Trònh Khaûi. Veà
sau oâng ñöôïc boå nhieäm laøm ñoác ñoàng xöù Kinh Baéc.
Sau vuï aùn naêm Canh Tyù maø oâng coù lieân quan, oâng ñöôïc thaêng leân thò lang boä Coâng
nhöng khi Trònh Khaûi laáy laïi ñöôïc nghieäp chuùa, oâng phaûi troán veà queâ vôï ôû Sôn Nam,
thay teân ñoåi hoï ôû ñoù trong 6 naêm, maõi ñeán khi Nguyeãn Hueä ra Baéc laàn thöù hai, xuoáng
leänh tìm quan laïi cuõ ñeå laøm vieäc thì oâng naém laáy cô hoäi ra trình dieän ñöôïc Nguyeãn Hueä
phong cho laøm taû thò lang boä Laïi, cuøng vôùi trung thö leänh Traàn Vaên Kyû lo vieäc chieâu
moä nhöõng ngöôøi cöïu traøo ra coäng taùc vôùi nhaø Taây Sôn.
Nhôø coù vaên taøi, Ngoâ Thì Nhaäm ñöôïc Nguyeãn Hueä tin duøng trong vieäc giaáy tôø giao dòch,
bang giao giöõa nhaø Taây Sôn vaø Thanh trieàu oâng ñoùng moät vai troø khaù quan troïng maëc
duø chöa phaûi laø ngöôøi coù ñoùng goùp to lôùn nhaát nhö ngöôøi ta thöôøng nhaàm laãn.
Sau khi vua Quang Trung maát, oâng khoâng coøn ñöôïc troïng duïng nhö tröôùc neân chuyeån
sang nghieân cöùu Phaät giaùo, hoaøn thaønh moät taùc phaåm raát coù giaù trò laø Truùc Laâm Toâng
Chæ Nguyeân Thanh (1796). Khi Nguyeãn AÙnh dieät ñöôïc nhaø Taây Sôn, leân ngoâi nieân hieäu

2
Gia Long, moät soá cöïu thaàn coäng taùc vôùi trieàu ñaïi cuõ bò ñem ra ñaùnh tröôïng tröôùc vaên
mieáu. Ngoâ Thì Nhaäm bò ñaùnh ñeán cheát. Ngoaïi söû coøn truyeàn laïi moät caâu ñoái giöõa oâng
vaø Ñaëng Traàn Thöôøng khi thuï hình:
Ai coâng haàu, ai khanh töôùng, trong traàn ai ai deã bieát ai
Theá Chieán Quoác, theá Xuaân Thu, gaëp thôøi theá theá thôøi phaûi theá
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CAÀN XEÙT LAÏI:
1/ Vuï aùn Saùt Töù Phuï Nhi Thò Lang
Döôùi nhan ñeà Thaùng 9, muøa thu, Trònh Saâm truaát boû ngoâi cuûa con tröôûng laø Khaûi vaø baét
giam giöõ, Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc – Chính Bieân quyeån XLV cheùp
nhö sau:
... Khaûi laø con Döông thò, moät phi taàn trong phuû chuùa. Theo theå leä cuõ, con chuùa
cöù ñeán 7 tuoåi, cho ra ôû nhaø rieâng ñeå hoïc, neáu laø con tröôûng thì ñeán 13 tuoåi cho
môû phuû ñeä vaø ñöôïc phong laøm theá töû. Nhöng Saâm cho raèng Khaûi (teân cuõ laø
Toâng) khoâng phaûi do vôï caû sinh ra, neân khoâng yeâu quí, duøng Nguyeãn Phöông
Ñónh, hoaïn quan, laøm baûo phoù cuûa Khaûi. Luùc Khaûi ñaõ 9 tuoåi môùi cho ñi hoïc,
duøng Nguyeãn Leä vaø Lyù Traàn Thaûn laøm taû tö giaûng vaø höõu tö giaûng. Chöa ñöôïc
bao laâu, Traàn Thaûn maát, Nguyeãn Leä cuõng ra traán thuû Sôn Taây, chæ sai Khaûi ñeán
ôû nhaø rieâng Nguyeãn Phöông Ñónh, theo thôøi tieát vaøo phuû ñöôøng trieàu yeát maø
thoâi. Vieân quan trong Ngöï söû laø Nguyeãn Thöôûng vaø Vuõ Huy Ñónh tröôùc sau
nhieàu laàn xin vôùi Saâm veà vieäc laäp theá töû, ñeàu bò giaùng chöùc. Sau vì Ñaëng Thò
Hueä, moät thò nöõ ñöôïc yeâu nuoâng, sinh con laø Caùn, Saâm raát yeâu quí, saùch phong
Ñaëng thò laø Tuyeân Phi. Ñaëng thò töï gaây döïng laáy beø ñaûng cho vaây caùnh ñöôïc
daày daën, beân ngoaøi nöông nhôø Hoaøng Ñình Baûo laøm vieän trôï, ngaàm coù yù cöôùp
ngoâi theá töû cho Caùn. Khaûi khoâng ñöôïc yeân taâm. Luùc Saâm coù beänh, nhieàu laàn
Khaûi ñeán cöûa taåm thaát ñeå vaøo chaàu thaêm hoûi, thöôøng bò quaân giöõ cöûa ngaên caûn,
khoâng ñöôïc vaøo.
Ngoaøi phuû ñöôøng coù lôøi phao ñoàn laø Saâm bò beänh naëng. Khaûi baøn möu vôùi gia
thaàn laø Ñaøm Xuaân Thuï vaø boïn ñaày tôù nhoû laø Theá vaø Thaåm (hai ngöôøi ñeàu soùt
hoï) raèng: “Vöông thöôïng maéc beänh maø ta khoâng ñöôïc vaøo chaàu, neáu xaûy ra bieán
coá nhö vieäc teân Cao, teân Tö ñaõ laøm ngaøy tröôùc, thì toan tính theá naøo?”. Boïn
Xuaân Thuï xin bí maät chöùa saün binh khí, chieâu moä duõng só, neáu moät ngaøy kia
trong phuû ñöôøng coù söï khoâng laønh, thì ñoùng cöûa thaønh laïi, gieát Ñình Baûo, baét
giam Ñaëng Thò, roài phi baùo cho quan hai traán, ñem quaân vaøo hoä veä, thì ngoâi
chuùa coù theå vöõng vaøng ñöôïc. Khaûi cho lôøi baøn aáy laø ñuùng, beøn vay ngaàm cuûa
noäi thò Chu Xuaân Haùn 1,000 laïng baïc, ñeå nuoâi duõng só vaø saém khí giôùi. Nguyeãn
Leä traán thuû Sôn Taây, töøng giöõ chöùc tö giaûng cho Khaûi, Nguyeãn Khaéc Tuaân traán
thuû Kinh Baéc, laø con nuoâi Nguyeãn Phöông Ñónh, cuøng Khaûi voán coù tình thaân
maät, nay ñeàu cho maät baùo, ñeå hoï saün saøng döï bò.

3
Ngoâ Thì Nhaäm, ñoác ñoàng Kinh Baéc, tröôùc kia, giöõ vieäc haøng ngaøy giaûng nghóa
saùch cho Khaûi, raát ñöôïc Khaûi thöông yeâu kính troïng. Haø Nhö Sôn, moät teân ñaày
tôù nhoû, laø hoïc troø (Thì) Nhaäm, hieän laøm ngöôøi giöõ saùch cho Khaûi. Nhö Sôn bieát
ñöôïc vieäc naøy, ñem noùi vôùi Nhaäm, Nguyeãn Huy Baù, caáp söï trung laø ngöôøi giaûo
hoaït thaâm hieåm, vì toäi tham tang, bò baõi chöùc. Baù cho con daâu vaøo laøm thò tì haàu
haï Ñaëng thò, laïi sai ngöôøi thaân tín caàu caïnh laøm haàu haï Nguyeãn Khaéc Tuaân, neân
doø bieát vieäc naøy, beøn vaøo phuû toá caùo vôùi Ñaëng thò. (Thì) Nhaäm ñònh töï mình phuï
hoaï vôùi Ñaëng thò, beøn cuøng Huy Baù hôïp möu caùo toá laø Khaûi leùn luùt caáu keát vôùi
hai vieân traán thuû, möu toan laøm vieäc traùi pheùp. Saâm giaän laém, cho trieäu Ñình
Baûo vaøo phuû baûo veà vieäc naøy, yù Saâm muoán pheâ phoù giao xuoáng ñeå trò toäi ngay.
Ñình Baûo can raèng: “Khaûi daùm laøm vieäc to lôùn naøy, chính do hai vieân quan hai
traán ôû Taây vaø Baéc chuû möu, nay hoï ñeàu caàm quaân ôû ngoaøi neáu trò toäi moät caùch
voäi vaøng, e seõ xaûy ra bieán coá khaùc. Vaäy chi baèng tröôùc heát trieäu hai vieân traán
thuû aáy veà trieàu, roài sau seõ daàn daø phaùt giaùc söï traïng ñeå trò toäi”. Saâm nhaän laø
phaûi, beøn haï leänh trieäu Nguyeãn Leä traán thuû Sôn Taây. Khi Leä veà ñeán nôi, Saâm
yeân uûi coù phaàn hôn tröôùc. Caùch maáy hoâm sau, maät baét ñöôïc beø ñaûng cuûa Leä;
nhaân ñaáy laïi cho trieäu Nguyeãn Khaéc Tuaân, traán thuû Kinh Baéc. Khi Tuaân ñaõ veà,
baét giam laïi cuøng vôùi Nguyeãn Leä vaø Nguyeãn Phöông Ñónh, roài sai Ngoâ (Thì)
Nhaäm cuøng vôùi hoaïn quan laø Phaïm Huy Thöùc tham döï vieäc tra hoûi. Gaëp luùc aáy
(Thì) Nhaäm vì cha maát, töø chöùc veà, neân ñoåi sai Leâ Quí Ñoân tra hoûi laïi, boïn
Xuaân Thuû, Theá vaø Thaåm nhaän heát toäi loãi. Saâm beøn truaát Khaûi xuoáng laøm con uùt
(quyù töû), giam ôû noäi phuû. Boïn Xuaân Thuï ñeàu bò gieát. Nguyeãn Leä vaø Nguyeãn
Khaéc Tuaân bò giam vaøo nguïc. Phöông Ñónh vì nuoâi döôõng Trònh Khaûi khoâng
thaønh coâng traïng gì, neân bò loät heát chöùc töôùc ñuoåi veà laøng. Khaéc Tuaân vaø Chu
Xuaân Haùn ñeàu uoáng thuoác ñoäc cheát.
Trònh Khaûi ñaõ bò pheá, ôû ngoâi nhaø ba gian, aên uoáng ra vaøo khoâng ñöôïc töï do,
ngöôøi ta ñeàu lo ngaïi cho Khaûi, nhöng khoâng ngöôøi naøo daùm noùi. Luùc aáy coù vieân
tri chaâu cuõ laø Leâ Vó, daâng thö bieän baïch cho Khaûi laø bò toäi oan, nhöng khoâng
ñöôïc Trònh Saâm xeùt ñeán.
Tröôùc kia, Ngoâ (Thì) Nhaäm saép phaùt giaùc toäi cuûa Khaûi, ñem vieäc aáy baøn vôùi cha
Ngoâ (Thì) Só, Só coá söùc can ngaên, ñeán noãi phaûi ñem caùi cheát ñeå theà boài vôùi con,
nhöng chung qui Nhaäm vaãn khoâng theo. Kòp khi nghe tin Nhaäm ñaõ phaùt giaùc
vieäc aáy, Só buoàn böïc, beøn uoáng thuoác ñoäc töï töû. Veà phaàn Nhaäm, vì coù coâng phaùt
giaùc, ñöôïc thaêng höõu thò lang boä Coâng. Luùc aáy ngöôøi ta coù caâu raèng: “Saùt töù phuï
nhi thò lang” nghóa laø gieát 4 ngöôøi cha ñeå maø laøm thò lang. Caâu aáy laø coù yù khinh
bæ (Thì) Nhaäm ñoù.
Lôøi chua: Ngoâ (Thì) Nhaäm: ngöôøi laøng Taû Thanh Oai, huyeän Thanh Oai, laø con
Ngoâ (Thì) Só, ñoã tieán só khoa AÁt Muøi (1775) naêm Caûnh Höng. Sau thôø nhaø Taây
Sôn, laøm quan ñeán thöôïng thö boä Binh; ñeán naêm Gia Long thöù nhaát, bò ñaùnh
baèng tröôïng cho ñeán cheát.

4
 Töù phuï: YÙ noùi Ngoâ (Thì) Só laø thaân phuï, theá töû Khaûi laø quaân phuï; Khaéc Tuaân vaø
Xuaân Haùn laø phuï chaáp (baïn cuûa boá). (Xuaát xöù ôû saùch coá Leâ nhaát thoáng chí). Coù
thuyeát noùi: Nguyeãn Leä, Phöông Ñónh vaø Khaéc Tuaân ñeàu laø phuï chaáp cuûa Nhaäm,
neân goïi laø töù phuï.1
Vieäc naøy Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí coù cheùp khaùc ñi moät chuùt nhö sau:
... Laïi noùi, töø khi vöông töû Caùn sinh ra, Theá töû Toâng coù yù raát böïc töùc, chæ sôï mình
khoâng ñöôïc laäp laøm chuùa. Theá töû cuøng vôùi boïn gia thaàn laø maáy teân haàu Theá
Thoï, Thaåm Thoï ... nho sinh Ñaøm Xuaân Thuï vaø teân xuaát thaân phaän taïp löu Vónh
Vuõ, ngaøy ñeâm baøn möu, lo laéng khoâng bieát neân laøm theá naøo.
Vöøa luùc ñoù, chöùng beänh cuõ cuûa chuùa laïi phaùt, beänh tình raát nguy kòch. Moät ñeâm,
Theá töû boãng mô thaáy mình maëc aùo chaàu chaøm, ñoäi muõ chöõ ñinh, ñöùng ôû phuû
ñöôøng. Saùng mai, Theá töû keå laïi vôùi boïn gia thaàn vaø noùi:
- Ta mô nhö vaäy laø ñieàm coù tang, trong cung nay mai chaéc seõ coù bieán, ta phaûi
sôùm lo lieäu tröôùc môùi ñöôïc.
Boïn toâi tôù aáy lieàn khuyeân Theá töû neân ngaám ngaàm saém söûa binh khí, chieâu moä
duõng só: moät mai trong cung xaûy ra chuyeän chaúng laønh, thì cöù vieäc ñoùng chaët
coång thaønh, gieát Quaän Huy, vaø baét giöõ caû hai meï con Thò Hueä, khieán vöông töû
Caùn khoâng theå leân ngoâi chuùa. Maët khaùc baùo cho hai traán Taây Baéc (Sôn Taây,
Kinh Baéc) ñem quaân vaøo Kinh, baét eùp caùc ñaïi thaàn ñeå döïng Theá töû leân ngoâi
chuùa.
Theá töû nghe theo vaø phao leân raèng mình saép ñöôïc leänh ñem quaân vaøo ñaùnh
mieàn Nam. Roài Theá töû laïi sai ngöôøi baùo ngaàm cho Kheâ Trung haàu, giao moät
ngaøn laïng baïc cho nho sinh Ñaøm Xuaân Thuï ñeå Thuï phaân phaùt cho boïn tay chaân
ñi mua saém vuõ khí. Tieáp ñoù, Theá töû maät baùo cho caùc vieân Traán thuû ôû hai traán
Taây, Baéc chieâu taäp duõng só.
Theá töû caét ñaët xong thì beänh cuûa chuùa cuõng vöøa khoûi, vieäc aáy hôi bò tieát loä. Hoài
ñoù coù Nguyeãn Huy Baù ngöôøi ôû Gia Laâm, tính tình nham hieåm giaûo hoaït, thöôøng
vaãn quen thoùi toá giaùc keû khaùc ñeå kieám quan chöùc. Naêm tröôùc, chính vì Baù ñaõ toá
caùo aâm möu noåi loaïn cuûa Nguyeãn Huy Cô vaø Thuî Quaän Coâng maø y ñöôïc leân
laøm chöùc Tham nghò ôû traán Sôn Nam. Daàn ñaø, y ngoi leân chöùc Tieán trieàu, roài laïi
thaêng tôùi chöùc Ñoác ñoàng ôû traán Thaùi Nguyeân. Luùc naøy vì coù loãi bò caùch chöùc, y
ñang noùng loøng mong laïi ñöôïc ra laøm quan. Y beøn sai con daâu caû vaøo laøm ñaày
tôù cho Thò Hueä, roài thöôøng nhaët nhaïnh nhöõng chuyeän chôi bôøi ñuøa nghòch cuûa
Toâng, xui con daâu keå laïi cho Thò Hueä ñeå nònh noït, laáy loøng. Maët khaùc, y laïi
ngaàm sai ngöôøi nhaø tin caäy tôùi laøm boä haï cuûa hai vieân traán quan Taây, Baéc ñeå doø

1
Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn: Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc – Chính Bieân (baûn dòch
Vieän Söû Hoïc Haø Noäi, aán baûn ñieän töû do Leâ Baéc, Coâng Ñeä, Ngoïc Thuyû, Tuyeát Mai, Thanh Quyeân)
http://www.viethoc.org/eholdings/sach/kdvstgcm.pdf trang 951-2

5
xeùt tình hình. Ñeán luùc aáy, y ñaõ naém ñöôïc phaàn naøo söï vieäc cuûa boïn naøy, lieàn
vaøo baùo vôùi Thò Hueä.
Thò Hueä ñem vieäc ñoù baøn vôùi Quaän Huy, Huy baûo Huy Baù vieát böùc thö kín, roài
Huy töï boû vaøo trong tay aùo, ñi ñeán phuû chuùa, ñuoåi heát nhöõng ngöôøi chung
quanh, ñem thö ra trình chuùa.
Chuùa xem xong, caû giaän, ñònh sai ngöôøi giao xuoáng trò toäi töùc khaéc. Quaän Huy
can raèng:
- Theá töû quaû laø coù loãi, nhöng sôû dó Theá töû daùm laøm chuyeän to lôùn nhö theá
chính laø do hai vieân Traán thuû Taây, Baéc chuû möu. Nay hai vieân aáy vaãn coøn
caàm quyeàn ôû ngoaøi, neáu voäi vaõ tröøng trò Theá töû e seõ coù bieán khaéc. Chaúng thaø
tröôùc heát haõy goïi hai vieân aáy veà trieàu giam caû ôû trong phuû roài baáy giôø haõy
tuyeân boá toäi traïng vaø tröøng trò moät theå.
Chuùa cho laø phaûi. Hoâm sau chuùa ñoøi Theá töû vaøo cung, vôø quôû maéng veà vieäc xao
nhaõng hoïc haønh, roài baét Theá töû phaûi ñeán ôû trong moät ngoâi nhaø ba gian trong
Traïch Caùc. Laïi sai Tieán só khoa Bính Tuaát (1766) laø Nguyeãn Quyønh laøm Taû tö
giaûng, vaø Tieán só khoa Maäu Tuaát (1778) laø Nguyeãn Ñính laøm Höõu tö giaûng. Roài
sau ñoù chuùa cho ñoøi hai vieân Traán thuû Taây Baéc veà trieàu, böõa aáy nhaèm ngaøy 15
thaùng 8 naêm Canh Tyù (1780) nieân hieäu Caûnh Höng.
Laïi noùi, luùc aáy ôû traán Kinh Baéc coù vieân Ñoác ñoàng Ngoâ Thì Nhaäm Tieán só khoa
AÁt Muøi (1775) voán laø gia thaàn vaø Tuyø giaûng cuûa Theá töû, thöôøng vaãn raát aên yù vôùi
Traán thuû Tuaân sinh haàu (Nguyeãn Khaéc Tuaân). Veà phía Tuaân, khoâng vieäc gì laø
khoâng baøn vôùi Nhaäm, duy chæ coù vieäc aâm möu cuûa Theá töû laø Tuaân khoâng heà noùi
ñeán. Tröôùc ñoù maáy ngaøy Sôn Thoï laø gia thaàn cuûa Theá töû, laïi töøng laø hoïc troø cuûa
Nhaäm, ñöôïc Theá töû sai ñeán keå roõ möu moâ cuûa Theá töû cho Nhaäm bieát, roài laïi
ngaàm ra leänh cho Nhaäm phaùi ngöôøi leûn leân vuøng Laïng Sôn mua ngöïa toát ñeå
duøng vaøo vieäc binh. Thì Nhaäm hoaûng sôï noùi:
- Theá töû laø ngöôøi seõ noái ngoâi chuùa, maø nöôùc laø nöôùc cuûa Theá töû, lo gì maát ngoâi
maø phaûi laäp möu aáy? Ñaây aét laïi do boïn toâi tôù xui giuïc. Theá töû treû ngöôøi haêng
maùu, suy nghó chöa chín chaén, neân môùi nghe hoï. Chuùa thöôïng laø ngöôøi xeùt
ñoaùn saùng suoát, haù laïi che giaáu ñöôïc ngaøi ö? E raèng tai hoaï seõ xaûy ra luùc naøo
khoâng bieát, boïn gia nhaân cuûa Theá töû roài khoâng coøn ñaát giaáu thaân ñaâu.
Ñoaïn Thì Nhaäm voäi vaõ sang keå heát tình ñaàu cho Khaéc Tuaân nghe, vaø khuyeân
Tuaân phaûi hoaû toác veà kinh, can ngaên Theá töû ñöøng laøm vieäc ñoù, ñeå traùnh tai vaï
sau naøy.
Khaéc Tuaân khoâng nghe, noùi raèng:
- Tieåu chöùc naøy vôùi quan lôùn, chæ bieát vieäc tuaàn phoøng khaùm xeùt: ngoaøi ra
nhöõng vieäc khoâng dính líu ñeán ta, thì khoâng neân heù raêng.

6
Thì Nhaäm thôû daøi maø veà.
Maáy ngaøy sau, quaû nhieân coù leänh ñoøi Khaéc Tuaân vaø Thì Nhaäm. Hai ngöôøi voäi
vaøng cuøng ñi. Tôùi kinh, hoï thaáy Traán thuû Sôn Taây (Hoàng lónh haàu Nguyeãn Khaûn)
vaø a baûo Haân quaän coâng (Nguyeãn Ñónh) ñeàu ñaõ bò trieäu veà, coøn ñang ngoài ñôïi
toäi ôû nhaø Taû xuyeân. Nguyeãn Tuaân xin vaøo ñieám Quyeån Boàng gaëp chuùa, nhöng
chuùa khoâng cho vaøo, sai vieân quan haàu laø Quyeán Trung haàu ra traùch Khaéc Tuaân
raèng:
- Caäu vaø thaèng Toâng ñaõ muoán laøm giaëc thì caäu cöù vieäc ra maø saép saün binh maõ,
ñaây ta ñaõ coù caùc töôùng maïnh ñeå ñoái ñòch vôùi caäu!
Khaéc Tuaân quay ra, gaëp Thì Nhaäm ôû ñieám Tieåu buùt, Tuaân caàm tay Nhaäm than:
- Toâi thôø chuùa töø khi loït loøng ñeán giôø, nay chuùa goïi toâi laø giaëc. Hoâm noï quan
lôùn noùi chuyeän, toâi cöù cho laøm thöôøng, nay vieäc ñaõ nhö theá tính sao baây giôø?
Thì Nhaäm cuõng hoaûng hoát chaúng bieát traû lôøi theá naøo.
Khaéc Tuaân lieàn laøm tôø khaûi, cung khai heát nhöõng vieäc tröôùc roài nhôø Quyeán
Trung haàu ñöa vaøo daâng chuùa. Nhöng chuùa ñang giaän, khoâng xem, laïi sai
Quyeán Trung haàu ñem tôø khaûi ra xeù tröôùc maët Khaéc Tuaân.
Khaéc Tuaân löôïm laáy tôø khaûi bò xeù aáy maø ra, nhöng sôï haõi luoáng cuoáng chaúng
bieát ñi ñöôøng naøo.
Vieân Traán thuû Sôn Taây luùc aáy cuõng raát lo sôï, coù ñieàu muoán noùi maø khoâng daùm
baøy toû. OÂng ta beøn cuøng Khaéc Tuaân noùi vôùi Thì Nhaäm:
- Boïn toâi ôû ngoâi troïng yeáu maø bò lôøi gieøm pha naëng neà, baây giôø duø coù noùi gì,
chuùa cuõng chaúng tin. Ngaøi neân ñem nhöõng ñieàu nghe thaáy vieát moät tôø khaûi,
ñoå toäi cho luõ toâi tôù, nhö vaäy may ra boïn toâi môùi khoûi bò oan maø Theá töû cuõng
seõ an toaøn khoâng vieäc gì.
Thì Nhaäm baát ñaéc dó phaûi laøm theo yù hai ngöôøi. Chaúng ngôø chuùa nhaän ñöôïc tôø
khaûi, laïi caøng giaän döõ noùi:
- Quaû nhö lôøi noùi cuûa ngöôøi ta khoâng sai.
Roài chuùa sai Thì Nhaäm vaø boïn quan haàu laø Ngaïn Trieâu haàu, Ñöôøng Trung haàu,
AÙn Trung haàu cuøng tra xeùt vuï aùn ñoù.
Thì Nhaäm cuøng boïn quan haàu ñònh tìm caùch gôõ toäi cho Khaéc Tuaân vaø vieân Traán
thuû Sôn Taây, nhöng vì nhaø coù tang Nhaäm phaûi boû vieäc quan maø veà.
Chuùa beøn giao cho vieân Ñoàng Tham tuïng laø Nghóa Phaùi haàu Leâ Quyù Ñoân, Baûng
nhaõn khoa Nhaâm Thaân (1752) laøm thay vieäc tra xeùt. Cuoái cuøng naém heát ñöôïc
tình hình toäi traïng, chuùa lieàn goïi caùc chính thaàn vaøo cung, vöøa khoùc vöøa noùi:
- Quaû nhaân khoâng may gaëp phaûi thaèng con baát hieáu, luõ baày toâi baát trung,
chuùng ngaàm möu vieäc phaûn nghòch, hình tích cuõng gioáng nhö vuï Thöøa Kieân,

7
 nhöng taâm ñòa thì teä hôn nhieàu. Vieäc boû con caû laäp con thöù laø vieäc baát ñaéc
dó. Caùc ngöôi cuõng neân hieåu roõ buïng ta, cöù pheùp nöôùc maø ñònh toäi noù ñi!
Caùc quan trong trieàu baøn raèng: maáy teân toäi phaïm ñeàu neân xöû töû coøn rieâng veà
Theá töû thì khoâng daùm baøn.
Lôøi baøn ñoù daâng leân, chuùa caàm buùt pheâ raèng:
- Cöù xeùt theo nghóa cuûa kinh Xuaân Thu thì phaûi trò toäi teân Toâng thaät naëng.
Nhöng nghó tình cha con ruoät thòt khoâng nôõ nhö theá, vaäy neân truaát noù xuoáng
laøm con uùt, troïn ñôøi giöõ ñaïo laøm toâi. Coøn boïn caùc quan thì vieân Traán thuû Sôn
Taây vaø Kheâ Trung haàu, voán ñaõ theo haàu ta töø luùc chöa leân ngoâi, cuõng coù
coâng lao, ñaëc aân cho töï lieäu laáy. Rieâng a baûo Haân Quaän coâng laø ngöôøi thaät
thaø khoâng tham döï vaøo möu ñoù cuõng ñöôïc tha toäi cheát, nhöng phaûi caùch chöùc
xuoáng laøm daân thöôøng.
Meänh leänh ban xuoáng, Kheâ Trung haàu vaø Tuaân Sinh haàu ñeàu uoáng thuoác ñoäc töï
töû.2
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí laø saùch cuûa nhaø hoï Ngoâ, trong ñoù moät phaàn do chính Ngoâ
Thì Nhaäm vieát neân coá tình vieát traïi ñi ñeå gôõ toäi cho mình. Mai Quoác Lieân cuõng bieän
baïch nhö sau:
Saùch Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (38-39) vaø Ngoâ gia theá phaû (40) laïi cheùp khaùc,
raèng khi bieát coù aâm möu ñaûo chính thì Ngoâ Thì Nhaäm ñaõ töøng can ngaên Nguyeãn
Khaéc Tuaân vaø khi bò goïi veà trieàu, Ngoâ Thì Nhaäm coøn tìm caùch gôõ toäi cho boïn
hoï. Nhöng vöøa luùc aáy thì Ngoâ Thì Nhaäm phaûi veà cö tang, vieäc xeùt xöû chuyeån
sang tay Leâ Quí Ñoân. Leâ Quí Ñoân voán gheùt Nguyeãn Khaûn neân môùi kheùp vaøo
troïng toäi. Ngoâ gia theá phaû coøn ghi raèng Hoaøng Toá Lyù (Quaän Huy) voán gheùt Ngoâ
Thì Nhaäm, muoán ñeå Ngoâ Thì Nhaäm maéc tai tieáng môùi xui Saâm thaêng Ngoâ Thì
Nhaäm leân laøm Coâng boä höõu thò lang. Ngoâ Thì Nhaäm bieát Quaän Huy haïi mình,
muoán coá töø, nhöng em laø Hoïc Toán khuyeân neân meàm deûo ñeå traùnh thuø oaùn. OÂng
nhaäm chöùc vaø laáy côù coù tang cha khoâng daâng bieåu taï ôn. (Ngoâ Thì Nhaäm taùc
phaåm I, tr. 38)
Leõ dó nhieân, chuùng ta cuõng khoâng gaït boû quan ñieåm cho raèng Ngoâ Thì Nhaäm khoâng
phaûi laø ngöôøi toá giaùc vieäc “aâm möu phaûn loaïn” cuûa Trònh Khaûi nhöng chaéc chaén oâng
cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi tìm caùch “gôõ toäi cho boïn hoï”. Caùi cheát cuûa Ngoâ Thì Só ñaõ quaù
roõ raøng, chính hoï Ngoâ cuõng khoâng theå naøo noùi gì khaùc ñöôïc. Tuy nhieân neáu quaû Ngoâ
Thì Nhaäm duø khoâng toá caùo nhöng bieát chuyeän maø khoâng baùo thì cuõng ñoàng loaõ, khoâng
lyù naøo laïi ñöôïc giao cho nhieäm vuï “ñieàu tra” nhöõng ngöôøi ñoàng phaïm khaùc (Roài chuùa
sai Thì Nhaäm vaø boïn quan haàu laø Ngaïn Trieâu haàu, Ñöôøng Trung haàu, AÙn Trung haàu
cuøng tra xeùt vuï aùn ñoù – Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 20). Coøn nhö neáu quaû Quaän Huy
muoán haïi Ngoâ Thì Nhaäm thì ñaây laø dòp baèng vaøng ñeå taâu vôùi Trònh Saâm xöû toäi oâng,

2
Ngoâ gia vaên phaùi: Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (Haø Noäi, nxb Vaên Hoïc 2002) tr. 15-21

8
vieäc gì phaûi cho oâng maéc tai tieáng baèng caùch xui Trònh Saâm thaêng oâng leân “thò lang”.
Neáu quaû oâng coù coâng nhö theá aét sau khi Trònh Khaûi laáy laïi ngoâi vöông (1782), ngöôøi ta
ñaõ chaúng xui Trònh Khaûi baét oâng, may nhôø vò chuùa môùi naøy roäng löôïng (coù leõ neå tình
oâng laø thaày hoïc tröôùc kia) neân oâng môùi coù theå “chaïy troán veà queâ vôï ôû Sôn Nam trong
gaàn 6 naêm” (Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm I, 39).
Thöïc ra Ngoâ Thì Nhaäm laø phe caùnh cuûa Quaän Huy vaø Thò Hueä, thaønh thöû Nguyeãn Khaéc
Tuaân khoâng daùm baøn vôùi oâng, neáu khoâng phaûi laø chính phaïm chuû möu toá caùo ñeå ñeán
noãi cha oâng xaáu hoå phaûi töï töû thì cuõng laø moät ngöôøi coù coâng raát lôùn trong vuï ñaïi aùn naøy.
2/ Ba baøi bieåu “suy toân” Nguyeãn Hueä
Sau khi Trònh Khaûi laáy laïi ñöôïc nghieäp chuùa, Ngoâ Thì Nhaäm luùc naøo cuõng nôm nôùp sôï
bò traû thuø neân troán veà queâ vôï, nghieân cöùu saùch vôû vaø toân giaùo. Vieäc ñoù cuõng chæ laø
thöôøng tình cuûa nhöõng ngöôøi bò thaát suûng, khoâng phaûi cao khieát gì, chaúng qua oâng chæ
naèm nhaø chôø moät cô hoäi khaùc. Vì taâm traïng muoán “xoaù baøi laøm laïi”, oâng trôû neân moät
trong nhöõng ngöôøi tích cöïc nhaát trong noã löïc thuû tieâu chính quyeàn xöù Baéc Haø. Cô hoäi ñoù
ñaõ ñeán naêm 1788, khi Nguyeãn Hueä keùo quaân ra baéc dieät Vuõ Vaên Nhaäm, sau ñoù ra leänh
tìm kieám quan laïi cuõ cuûa nhaø Leâ ñeå laøm vieäc, Ngoâ Thì Nhaäm laø ngöôøi taát taû chaïy ra
“trình dieän” ñaàu tieân.
Baáy giôø vieân quan vaên laø Ngoâ Thì Nhaäm vaøo yeát kieán tröôùc, Öôùc (Voõ Vaên Öôùc,
leã quan coù nhieäm vuï ñöa nhöõng ngöôøi ñeán trình dieän vaøo gaëp Nguyeãn Hueä)
töôûng laàm laø hoaøng töû nhaø Leâ, lieàn môøi cuøng ngoài vôùi mình. Tieáp ñoù, boïn Leâ
Phieân ñeán, ñeàu laïy ôû döôùi daân. Ngoâ Thì Nhaäm trong buïng raát aùy naùy, voäi ñöùng
daäy ñi ra. Öôùc laáy laøm laï khoâng bieát laø ai, beøn hoûi:
- Ngöôøi vöøa ngoài ñaây laø ai theá?
Coù ngöôøi traû lôøi:
- Vaên ban Ngoâ Thì Nhaäm ñaáy!
Öôùc giaän maø raèng:
- Ta vaâng meänh cai quaûn taát caû, sao laïi ñöôïc voâ leã nhö vaäy?
Roài Öôùc töùc toác sai ngöôøi theo baét. Ngoâ Thì Nhaäm bieát tröôùc chuyeän ñoù, neân luùc
ra, voäi vaøng troán traùnh ngay.3
Ngoâ Thì Nhaäm bò truy naõ voäi chaïy ñeán Traàn Vaên Kyû laø ngöôøi thaân tín cuûa Baéc Bình
Vöông ñeå nhôø che chôû. Traàn Vaên Kyû ñöa oâng vaøo yeát kieán, ñöôïc Nguyeãn Hueä phong
cho laøm Laïi boä taû thò lang, Tình Phaùi haàu. Cuõng neân bieát raèng raát coù theå chính Ngoâ Thì
Nhaäm laø taùc giaû cuûa nhöõng haøng chöõ naøy4 neân ñaõ mieâu taû moät caùch vinh quang laø vì

3
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 302-3
4
Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng nhöõng chöông veà vua Quang Trung trong Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí laø
do Ngoâ Thì Nhaäm vieát. (Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm I, tr. 17)

9
Nguyeãn Hueä nghe tieáng oâng nhöng cuõng coù theå chæ vì oâng xung phong ra tröôùc neân
ñöôïc troïng duïng ñeå cho ngöôøi khaùc noi göông.
Daåu sao caùi trieàu ñình reäu raïo aáy chaúng qua chæ laø moät thöù buø nhìn, chöùc vuï cuûa oâng
cuõng chæ laø moät thöù chöùc haøm ñeå ñoùng vai chieâu taäp quan laïi cuõ cho deã. Trong thôøi gian
ngaén nguûi Nguyeãn Hueä ôû laïi mieàn Baéc (chæ chöøng vaøi möôi ngaøy - thaùng 4 ñeán thaùng
6/1788) Ngoâ Thì Nhaäm ñaõ laøm ñöôïc moät soá coâng taùc noåi baät. Trong khi phaàn lôùn cöïu
thaàn nhaø Leâ ra coäng taùc vôùi taân traøo vôùi taâm traïng hoang mang, mieãn cöôõng, chieáu leä
thì Ngoâ Thì Nhaäm toû ra tích cöïc vaø coá gaéng ñeå “gaõi ñuùng choã ngöùa” cho chuû môùi.
Ngay töø laàn ñaàu ra Baéc Haø Nguyeãn Hueä ñaõ coù buïng muoán thay hoï Trònh laøm chuùa. OÂng
khoâng vöøa loøng vôùi caùi töôùc Nguyeân Soaùi Phuø Chính Döïc Vaän Uy Quoác Coâng maø vua
Hieån Toâng ban cho, ñeán khi thaáy mieàn baéc quaû laø “khoâng coù ngöôøi” nhö Nguyeãn Höõu
Chænh ñaõ noùi, trong buïng laïi caøng khao khaùt muoán chieám ngoâi nhaø Leâ. Chính vì theá oâng
ñaõ gheùt cay gheùt ñaéng oâng chaùu reå Vuõ Vaên Nhaäm vì caùi toäi ñöa oâng Hoaøng Tö Leâ Duy
Caån leân laøm “giaùm quoác” khieán oâng maát caùi dòp “theo ñaïo trôøi ñeå laøm vua trong nöôùc”
(chieáu leân ngoâi). Cuõng coù theå Vuõ Vaên Nhaäm ngaàm thöïc hieän yù ñònh cuûa Nguyeãn Nhaïc
laø döïng neân moät nöôùc Baéc Haø song song vôùi Nam Haø haàu chaën ñöùng tham voïng cuûa
Nguyeãn Hueä, voâ hình chung trôû thaønh moät thöù “kyø ñaø caûn muõi”.
Ngoâ Thì Nhaäm thì laïi theo moät con ñöôøng khaùc. OÂng luoân luoân bieát ñaâu laø phía maïnh
vaø ñaâu laø phe ñaõ thaát theá. Tröôùc ñaây oâng ñaõ ñöùng haún veà phe Quaän Huy vaø Ñaëng thò
Hueä, ñoái khaùng vôùi nhöõng nhaø nho baûo thuû coøn tuaân thuû trieát lyù chính thoáng cuûa Khoång
giaùo khoâng taùn thaønh pheá tröôûng laäp aáu ñeå ñeán noãi gaây ra vuï ñaïi aùn naêm Canh Tyù
(1780) thì luùc naøy oâng cuõng ñaõ nhìn ra ñöôïc gioù ñaõ ñoåi chieàu. Choã ngöùa cuûa Nguyeãn
Hueä laø gì, neáu chaúng phaûi laø leân ngoâi hoaøng ñeá, laøm chuû luoân caû coõi Baéc Haø. Nguyeãn
Hueä khoâng caûm thaáy mình phaûi nôï naàn gì nhaø Leâ, khoâng coù lieân heä vua toâi nhö oâng sau
naøy ñaõ khaúng ñònh, oâng chöa laøm chaúng qua vì thôøi cô chöa thuaän tieän maø thoâi. Chính
vì caùi tham voïng cuûa oâng quaù loä lieãu neân Leâ Duy Kyø ñaõ hoaûng sôï boû chaïy khi quaân
Taây Sôn keùo ra baéc, duø döôùi danh nghóa phuø Leâ.
Chæ chöa ñaày moät thaùng phuïc vuï chuû môùi, thò lang Ngoâ Thì Nhaäm ñaõ taäp hôïp ñöôïc moät
soá cöïu thaàn nhaø Leâ vaø soaïn ngay moät tôø bieåu suy toân ñeå xin Nguyeãn Hueä leân ngoâi
hoaøng ñeá. Coâng vieäc coù chieàu haáp taáp vaø loä lieãu ñoù khoâng ñöôïc maáy ngöôøi höôûng öùng,
nhöõng ngöôøi coù tö caùch ñeàu khoâng ra, coù keû bò eùp thaø töï töû neân Nguyeãn Hueä phaûi haäm
höïc keùo quaân trôû veà Thuaän Hoaù.
Vaên Hueä sai ngöôøi luøng heát caùc baày toâi vaên voõ, cöôõng eùp hoï ñeán cöûa cung
khuyeát ñeå cuøng ñöùng teân vaøo tôø bieåu khuyeân môøi Vaên Hueä leân ngoâi vua. Huy
Traïc bò baét ñeán Ngöï söû ñaøi, khoâng chòu kyù teân vaøo tôø bieåu aáy, ñeâm ñeán, uoáng
thuoác ñoäc töï töû. Vieäc naøy do ñoù cuõng ñình chæ.

10
 Vaên Hueä ôû laïi vaøi ngaøy, beøn sai Duy Caän ñöùng giaùm quoác, giöõ vieäc thôøi cuùng
(toân mieáu nhaø Leâ) coøn mình thì ruùt quaân veà Nam.5
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vieát nhö sau:
Qua vaøi ngaøy, Baéc Bình Vöông daãn quaân veà Nam. Tröôùc khi leân ñöôøng, Vöông
choïn naêm saùu vieân vaên thaàn laø boïn Phan Huy Ích, Nguyeãn Theá Lòch, Ninh Toán,
Nguyeãn Baù Lan ... phong cho quan töôùc. Ích laøm chöùc Taû thò lang boä Hoä, töôùc
Thuî Nham haàu, ñöôïc ñöa veà Nam coøn boïn Lòch, Toán, Lan ... thì ñeàu ñöôïc
phong chöùc Haøn laâm tröïc hoïc só, theo Ñaïi Tö Maõ Sôû ôû laïi ñaát Baéc. Nguyeãn
Hoaøn vaø Phan Leâ Phieân ñeàu xin veà döôõng nhaøn, nhöng vaãn ñöôïc Baéc Bình
Vöông cho giöõ nguyeân chöùc töôùc, vaø sai boä Leã caáp phaùt giaáy tôø cho hoï trôû veà
laøng xoùm. Tham tuïng laø Buøi Huy Bích, Thieâm ñoâ laø Nguyeãn Huy Traïc ñeàu coù
ñeán Kinh, nhöng khoâng chòu cho daãn vaøo laïy chaøo. Roài ñang ñeâm Bích troán coøn
Traïc thì töï töû ôû ñaøi Ngöï Söû.
Chuùng ta khoâng bieát Nguyeãn Huy Traïc laø ngöôøi theá naøo nhöng trong vai ngöï söû oâng
haún phaûi laø moät ngöôøi cöông tröïc. Caùi cheát cuûa oâng khoâng phaûi Ngoâ Thì Nhaäm thì coøn
ai chòu traùch nhieäm ôû ñaây?
Theá nhöng theo Haøn Caùc Anh Hoa thì khoâng phaûi chæ moät laàn maø ñeán ba laàn Ngoâ Thì
Nhaäm vieát bieåu suy toân Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá ñeå eùp caùc quan kyù teân. Ñaây laø
baûn dòch cuûa baø Ñoã Thò Haûo trong Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm I töø trang 165 ñeán trang
171:
Tôø Bieåu Suy Toân (laàn thöù nhaát)
Thaàn nghe:
Nghóa cuûa Xuaân Thu laø “ñaïi nhaát thoáng” cho neân baäc vöông giaû chòu meänh trôøi,
höôûng phuùc nöôùc, aét phaûi theå theo ñaïo trôøi, döïng neân ngoâi baùu, thì sau kyû cöông
môùi thoáng nhaát, phaùp ñoä môùi phaân minh.
Nöôùc Vieät Nam ta6 coõi bôø goàm 13 thöøa tuyeân, giöõa chöøng chia caét hôn 200 naêm.
Tröôùc ñaây vua Thaùi Ñöùc ghi naêm ñaàu tuy raèng thöøa thôøi cô maø döïng vò hieäu,
nhöng vaãn chæ chieám cöù rieâng moät phöông, thieân haï chöa ñònh haún veà moät moái.
Nay (nhaø vua) vaâng meänh trôøi, thuaän loøng ngöôøi, môû roäng bôø coõi, laàn thöù hai xa
giaù ra Trung ñoâ, lieàn coù caû thieân haï. Theá nhöng vaãn mang nieân hieäu Thaùi Ñöùc,
ñeå cho só daân ngô ngaùc, khoâng bieát qui höôùng vaøo ñaâu. Neáu khoâng sôùm leân ngoâi
baùu, thì laáy gì ñeå gaén boù loøng ngöôøi. Cuùi mong baäc thaùnh thoâng minh, laáy thieân

5
KDVSTGCM – CB q.XLVII tr. 991 (aán baûn ñieän töû). Theo yù cuûa ñoaïn naøy, caùi cheát cuûa ngöï söû Nguyeãn
Huy Traïc xaûy ra vaøo laàn suy toân thöù ba vaø coù theå vì theá maø tình hình ñoät nhieân caêng thaúng neân Nguyeãn
Hueä töùc toái boû veà nam. Veà sau soá ngöôøi coäng taùc vôùi nhaø Taây Sôn ñoâng hôn nhöng tôùi luùc naøy thì chæ coù
vaøi ngöôøi neâu teân ôû treân, nhöõng ngöôøi khaùc troán traùnh hoaëc theo vua Leâ tìm ñöôøng khoâi phuïc.
6
Trong nguyeân vaên chæ vieát laø “ngaõ Vieät” nghóa laø nöôùc Vieät ta chöù khoâng ghi laø Vieät Nam. Quoác hieäu
Vieät Nam luùc naøy chöa coù, toân troïng dòch giaû chuùng toâi ñeå nguyeân vaên.

11
 haï laøm troïng, ngaång leân vaâng theo yù trôøi, cuùi xuoáng xeùt tình daân chuùng, leân ngoâi
hoaøng ñeá, xuoáng chieáu ñoåi nieân hieäu, ñeå thoaû taám loøng suy toân cuûa thaàn daân, ñeå
löu truyeàn maõi maõi cô nghieäp öùc vaïn naêm toâng xaõ. Ñoù laø nguyeän voïng lôùn cuûa
boïn thaàn vaäy.
Theo lyù maø noùi, lôøi leõ trong baøi bieåu naøy khoâng coù gì laø thuyeát phuïc. Theá naøo laø “baäc
vöông giaû chòu meänh trôøi?” (nguyeân vaên coá vöông giaû thuï meänh höôûng quoác
故王者受命享國 ...). Coøn baûo vua Thaùi Ñöùc “thieân haï chöa ñònh haún veà moät moái” thì
Nguyeãn Hueä cuõng chæ môùi laøm chuû coù moät phaàn giang sôn. Caùc quan nhaø Leâ khoâng
khöùng chòu vieäc thay baäc ñoåi ngoâi moät caùch traéng trôïn nhö theá neân tôø bieåu naøy khoâng
duøng ñöôïc. Chaúng bao laâu hoï Ngoâ laïi vieát moät baøi bieåu thöù hai.
Thaàn nghe:
“Trôøi giuùp thieân haï ñaët ra vua ra thaày” cho neân ngöôøi coù ñöùc lôùn aét ñöôïc chòu
meänh trôøi, laøm chuùa teå cuûa thaàn daân thieân haï. Nöôùc Vieät ta töø naêm Giaùp Ngoï
(1774) trôû laïi ñaây, Nam Baéc gaây chieán, daân chuùng rôi vaøo caûnh laàm than. May
nhôø loøng trôøi gheùt caûnh loaïn laïc, neân chia laâu taát hôïp. Beä haï thuaän theo yù trôøi,
naém ñöôïc thôøi theá, daáy binh deïp loaïn, cöùu traêm hoï trong caûnh gian nan, thoáng
nhaát non soâng, coâng traïng hôn haún ñôøi tröôùc. (Bôûi theá) giöõ ñöôïc meänh trôøi, thu
ñöôïc thaàn khí, thaàn daân trong boán bieån ñeàu duïi maét ñeå xem neàn chính trò môùi.
Beä haï neân theo leä cuõ cuûa trieàu ñaïi tröôùc, laáy naêm ñaïi ñònh leân ngoâi baùu. Treân laø
ñeå noái laïi gieàng moái lôùn trôøi Nam, roài sau xaây döïng kyû cöông, daáy neàn phaùp ñoä
cuûa trieàu ñình thì cô nghieäp daøi laâu, theá löïc huøng maïnh, seõ toát laønh maõi maõi ñeán
öùc muoân naêm.
Cuùi ñoïc chöõ vaøng pheâ phoù (thaáy): loøng thaùnh nhaân raát möïc nhuùn nhöôøng, vieäc
leân ngoâi troïng ñaïi meânh mang khoù hình dung ñöôïc. Song meänh trôøi giao phoù,
traêm hoï suy toân, öùng hình töôïng roàng bay trong haøo nguõ queû Kieàn chính laø vieäc
hoâm nay. Boïn thaàn heøn moïn, taøi naêng taàm thöôøng, gaëp thôøi anh minh, daùm ñaâu
khoâng doác loøng heát söùc, ñeå giuùp thaønh nghieäp lôùn. Cuùi mong beä haï haõy soi thaáu
caùi nghóa cuûa thôøi cuoäc, theå taát taám loøng cuûa daân chuùng, nhaän laáy danh nghóa
raïng rôõ cuûa thieân haï, khieán cho thaàn daân Nam Baéc coù choã troâng caäy. Roài ra
ñöôïc thaáy boán bieån maõi maõi thanh bình, nghieäp lôùn theâm beàn vöõng, ñeå saùnh vôùi
söï höng thònh cuûa vua Thang, vua Vuõ, vöôït leân treân coâng nghieäp cuûa nhaø Haùn,
nhaø Ñöôøng. Ñoù laø nguyeän voïng lôùn cuûa boïn thaàn vaäy.
Baøi naøy cöôøng ñoä “taâng boác” ñaõ taêng leân moät möùc, laáy toaøn ñieån coá, saùnh Nguyeãn Hueä
vôùi caùc baäc thaùnh vöông trong khi treân thöïc teá oâng chöa laøm ñöôïc gì cho daân mieàn Baéc
caû ngoaøi vieäc vô veùt gaïo thoùc, kho taøng chôû veà Nam. Cuõng nhö baøi bieåu thöù nhaát, baøi
naøy cuõng khoâng ai höôûng öùng vaø coù leõ cuõng chaúng theøm nhôù ñeán neáu khoâng ñöôïc cheùp
laïi trong Haøn Caùc Anh Hoa. Thaønh thöû Ngoâ Thì Nhaäm laïi coá coâng goït giuõa ñeå theâm
moät baøi “suy toân” laàn thöù ba baèng loái vaên bieàn ngaãu:
Troäm nghó:

12
Sao Baéc thaàn yeân vò, ba vieân soi Haø Haùn huy hoaøng.
Ngoâi Nam dieän saùng ngôøi, taùm coõi ngoùng aùo xieâm thònh trò.
Vöôn coå ngoùng taàng maây, doác loøng theo boùng nhaät.
Chuùng thaàn troäm nghó:
Ñaïo ñöùc ñaõ traøn ñaày ba cöïc, phaûi coù tay chaên daét daân ñen.
Vua thaày laø traùch nhieäm moät ngöôøi, chaúng neân boû hö laâu ngoâi baùu.
Nghó Vieät Nam ta töø Huøng Vöông döïng nöôùc,
Saùch trôøi ghi cheùp roõ raøng, möôøi ba tuyeân coõi bôø muoân daëm
Doøng hoï doõi truyeàn röïc rôõ, vaøi ngaøn naêm gieàng moái traêm vua,
Thöïc nhôø söï phuø hoä cuûa hoaøng thieân, neân môùi daùm ñoái choïi vôùi Trung Quoác
Töø ñoâng baéc nhaân hoï Leâ suy yeáu, ñaát ñai beøn chia caét bôûi quaàn huøng
Tuy taây nam coù hoaøng huynh noåi leân, oai trôøi chöa traøn lan khaép coõi
Binh xa thì xa xoâi khoâng tôùi, quaân maõ lieàn oà aït noåi leân
Keå töø naêm Giaùp Ngoï (1774) khôûi binh, roàng thaàn ñaõ ra tay khaép coõi
Nay tôùi naêm Maäu Thaân (1788) gaëp vaän ngoâi thieâng caàn ñôïi baäc thay trôøi
Vì ñöùc sang hôïp söï môû mang, neân boán coõi vaøo tay naém giöõ.
Kính nghó hoaøng ñeá beä haï:
Trôøi sinh khí saùng thaàn giuùp taøi cao
Moät aùo nhung gaây döïng non soâng, laø em quyù cuûa anh huøng Taây thoå
Ba thöôùc kieám quyeát tröø loaïn laïc, laø chaân nhaân saùng suoát coõi trôøi nam
Moät côn giaän döõ duïng voõ yeân daân, boán coõi xoâng pha giöông oai deïp giaëc
Töø Tieâm La ra Baéc khoâng moät thaønh beàn, vang daäy vaãn ngoïn qua vua Vuõ
Töø Long Ñoã veà nam hai laàn xe ñuoåi, duy trì cho cung ñieän vua Nghieâu
Coâng traïng lôùn meânh moâng khoân taû, chính söï hay röïc rôõ ñaùng ghi
Traêm quan nghieâm huaán leänh, laøm vieäc binh khoâng ñeå nhieãu daân
Ba taïng ñeå di ngoân, söûa phong tuïc chaúng caàn caàu Phaät
Möu cao môû loái kinh luaân, keá gioûi troå taøi vaän duïng
Hai kinh môû ra cung ñieän, goác nguoàn toâng xaõ ñöôïc vöõng vaøng
Ñoâi mieáu xum hoïp thaân bieàn, ñöôøng loái voõ vaên ñeàu thöïc hieän
Coâng ñöùc thöïc toát ñeàu hai maët, neân trôøi ngöôøi thuaän caû moät chieàu

13
 Traêm ñieàu boùi moäng toát laønh, caøng toû roõ caâu vaên trì thoáng
Daân chuùng aâu ca qui phuïc, hieäp theo lôøi saám phaù ñieàn
Xeùt theo lyù soá khoâng sai, so vôùi thôøi cô raát hôïp
Thaùnh nhaân caân nhaéc söï nghe theo, khieâm nhöôïng neâu cao ñöùc lôùn
Daân chuùng troâng chôø ñieàu ñoåi môùi, suy toân toû roõ loøng thaønh
Troâng caäy khaép trôøi ñaâu cuõng vaäy, qui moâ thoáng nhaát chính laø ñaây
Cuùi mong:
Sôùm leân ngoâi baùu, roäng môû nghieäp vua
Lôøi noùi vieäc laøm giöõ ñaïo trung döïng xaây cheá ñoä
Chuû tröông chính saùch ôû ngoâi cao naém giöõ moái gieàng
Teá töï daâng nghi leã kính thaønh huy hieäu cheùp toân nghieâm raïng rôõ
Ñeå ñöôïc thaáy muoân phöông an laïc, boán bieån thanh bình
Xuaân naêm ñaàu nghieäp lôùn môû mang, troâng beä thaùnh saùnh cuøng sao saùng
Nöôùc boán muøa ôn saâu ñaèm thaém, möøng nhaø vua höôûng phuùc laâu daøi.
Neáu khoâng tìm hieåu veà thöïc traïng luùc ñoù, baøi bieåu naøy aét seõ cho chuùng ta moät hình aûnh
xaõ hoäi thieân ñaøng. Thöïc ra, tình hình coøn ñang ngaû nghieâng, veà haønh chaùnh cuõng nhö
chính trò ñeàu choâng cheânh quaân Taây Sôn ñang coá thanh toaùn noát nhöõng khu vöïc coøn
trung thaønh vôùi nhaø Leâ.
Theo lôøi khai cuûa boïn Nguyeãn Huy Tuùc vôùi quan nhaø Thanh thì nhö chaâu Hoan, chaâu
Dieãn (töùc vuøng Thanh Hoaù, Ngheä An) vaø moät soá traán Sôn Nam, Sôn Taây, Haûi Döông,
Kinh Nam, Kinh Baéc, Tuyeân Quang, Höng Hoaù ... vaãn coøn moät soá thoå haøo, höôûng öùng
caàn vöông noåi leân choáng laïi nhöng löïc löôïng yeáu ôùt, khoâng coù gì ñaùng keå.7 Taïi Yeân
Theá coù Döông Ñình Tuaán, voán dó laø moät tay “anh chò” ôû Laïng Giang, nay höôûng öùng
Caàn Vöông ñöôïc phong laøm Bình Khaáu töôùng quaân. Traàn Quang Chaâu, Traàn Ñónh,
Hoaøng Xuaân Tuù ôû Chí Linh. Traàn Quang Chaâu ñöôïc phong laø Ñònh Vuõ Haàu. ÔÛ Thanh
Hoa coù con chaùu nhaø Leâ laø Leâ Duy Troïng, Leâ Duy Phaùc. Hoaøng ñeä Leâ Duy Chi (em
vua Chieâu Thoáng) thì daáy leân ôû Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân. Ngoaøi ra coøn voâ soá caùc
thoå haøo vaø dö ñaûng hoï Trònh moãi ngöôøi laøm chuû moät coõi.
Theo lôøi Nguyeãn Huy Tuùc (阮輝宿) khai ra thì ñaát An Nam tröôùc nay coù 52 phuû,
trong ñoù 12 phuû laø do thoå muïc, man tuø sinh soáng (töùc ngöôøi vuøng nuùi), coøn thöïc
quyeàn laø 40 phuû, trong ñoù ñaïo Thanh Hoa goàm 4 phuû 15 huyeän, ñaïo Tuyeân
Quang 3 chaâu 1 huyeän, ñaïo Höng Hoùa 10 chaâu 2 huyeän laø chöa ñaàu haøng

7
Trang Caùt Phaùt: (莊吉發): Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu (清高宗十全武功研究)
(Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh 1987) tr. 353 (ñaây laø baûn chuïp laïi baûn cuûa Ñaøi Loan naêm 1982) tr. 346.

14
 Nguyeãn Vaên Hueä, ngoaøi ra An ñaïo 4 phuû 12 huyeän cuûa mieàn treân8 cuõng chöa
haøng, coøn mieàn döôùi thì haøng caû roài. Ñaïo Sôn Nam 9 phuû 36 huyeän, mieàn treân
cuõng ñaõ haøng, mieàn döôùi chöa haøng. Ñaïo Sôn Taây goàm 5 phuû 24 huyeän, mieàn
treân chöa haøng, mieàn döôùi cuõng ñaõ haøng. Ñaïo Kinh Baéc goàm 4 phuû 20 huyeän,
mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi haøng roài. Ñaïo Haûi Döông 4 phuû 19 huyeän, mieàn
treân ñaõ haøng, mieàn döôùi chöa haøng. Ñaïo Thaùi Nguyeân 8 huyeän, 3 chaâu, mieàn
treân chöa haøng, mieàn döôùi ñaõ haøng. Ñaïo Cao Baèng 1 phuû, 4 chaâu vaø Laïng Sôn 1
phuû, 7 chaâu cuõng ñaõ ñaàu haøng. Nguyeãn Vaên Hueä muoán xuùi baåy daân chuùng baét
giao Leâ Duy Kyø neân ñaõ höùa mieãn giaûm söu thueá cho daân trong möôøi naêm.9
Xem nhö theá, caùc vuøng xuoâi tuy ñaõ döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa quaân Taây Sôn nhöng caùc
vuøng nuùi phaàn lôùn chöa bình ñònh ñöôïc. Vieäc ñaùnh giöõ vaø thu phuïc loøng ngöôøi khoâng
phaûi chuyeän moät ngaøy moät buoåi, dö ñaûng nhaø Leâ vaø caùc thoå haøo tuy chöa thoáng nhaát
chæ huy thaønh nhöõng löïc löôïng lôùn nhöng gaàn nhö coù maët khaép nôi.
Maëc duø Nguyeãn Hueä coá tuyeån moä gaáp ruùt moät ñoaøn quaân ñòa phöông ñeå boå xung löïc
löôïng, ña soá quaân truù ñoùng ôû mieàn Baéc vaãn laø quaân ñem töø mieàn Nam ra maø khaùc bieät
veà tieáng noùi, phong tuïc, caùch sinh hoaït chöa coù theå khaéc phuïc moät sôùm moät chieàu.
Nhaân só Baéc Haø hoang mang khoâng bieát phaûi laøm sao, tình hình bieán chuyeån nhanh hôn
nhöõng gì hoï coù theå döï lieäu neân nhieàu ngöôøi ñaõ nghieâng qua ngaû laïi, theo gioù ñoåi chieàu
ñeán maáy laàn.
Chính vì theá maëc duø Ngoâ Thì Nhaäm coá heát söùc thuyeát phuïc, o eùp cöïu thaàn nhaø Leâ kyù
vaøo baûn “suy toân” nhöng thôøi theá chöa chín muøi ñeå Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá.
Khoâng theå ñoùng quaân maõi ôû xa ñaïi baûn doanh, thaû moài baét boùng, ngaøy chaäm thaùng chaày
coù theå ñöa ñeán nhöõng baát lôïi, cöïc chaúng ñaõ, Baéc Bình Vöông ñaønh phaûi ñeå moät ñaïi
töôùng traán giöõ mieàn Baéc roài ruùt veà Thuaän Hoaù chôø cô hoäi khaùc.
3/ Baøi chieáu leân ngoâi
Theo chính söû, khi nghe tin quaân Thanh sang ñaùnh nöôùc ta, vua Quang Trung (ñang ôû
Phuù Xuaân) nghe lôøi caùc töôùng leân ngoâi ñeå cho “chính vò”. Ñaïi Nam Lieät Truyeän vieát laø:
... Hueä ñöôïc tin baùo caû möøng raèng: Con choù Ngoâ laø haïng gì, laïi daùm ngoâng
cuoàng nhö vaäy? Töùc thì haï leänh cöû binh. Caùc töôùng ñeàu xin chính vò hieäu ñeá
tröôùc, ñeå raøng buoäc loøng ngöôøi. Hueä beøn ñaép ñaøn ôû beân nam nuùi Ngöï Bình, laáy
ngaøy 25 thaùng 11, töï laäp leân ngoâi hoaøng ñeá, ñoåi naêm ñaàu laø Quang Trung ...10
Coøn Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí thì vieát:
... Ngaøy 20 thaùng aáy, Sôû lui veà Tam Ñieäp thì ngaøy 24 (thaùng 11), Tuyeát ñaõ vaøo
ñeán thaønh Phuù Xuaân, Baéc Bình Vöông ñöôïc tin baùo, giaän laém, lieàn hoïp caùc
töôùng só, ñònh thaân chinh caàm quaân ñi ngay. Nhöng caùc ngöôøi ñeán hoïp ñeàu noùi:

8
nguyeân vaên thöôïng loä vaø haï loä haún laø phieân dòch maïn ngöôïc vaø mieàn xuoâi
9
Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 353
10
Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn: Ñaïi Nam Lieät Truyeän (Hueá: Nxb Thuaän Hoaù 1997) q. 2 tr. 548

15
 - Chuùa coâng vôùi vua Taây Sôn coù söï hieàm khích, ñoái vôùi ngoâi chí toân,
loøng toân phoø cuûa moïi ngöôøi chöa thöïc vöõng beàn, nay nghe quaân
Thanh sang ñaùnh caøng deã sinh ra ngôø vöïc, hai loøng. Vaäy xin tröôùc heát
haõy chính vò hieäu, ban leänh aân xaù khaép trong ngoaøi, ñeå yeân keû phaûn
traéc vaø giöõ laáy loøng ngöôøi, roài sau seõ caát quaân ra ñaùnh deïp coõi Baéc
cuõng chöa laø muoän.
Baéc Bình Vöông laáy laøm phaûi, beøn cho ñaép ñaøn ôû treân nuùi Baân (ôû ñòa phaän xaõ
An Cöïu, huyeän Höông Traø, Thöøa Thieân – Hueá), teá caùo trôøi ñaát cuøng caùc thaàn
soâng, thaàn nuùi; cheá ra aùo coån, muõ mieän, leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñoåi naêm thöù 11 nieân
hieäu Thaùi Ñöùc cuûa vua Taây Sôn Nguyeãn Nhaïc laøm naêm ñaàu nieân hieäu Quang
Trung. Leã xong haï leänh xuaát quaân. Hoâm aáy nhaèm vaøo ngaøy 25 thaùng chaïp naêm
Maäu Thaân (1788).11
Ñoái chieáu vôùi nhöõng taøi lieäu khaùc nhau ta thaáy raèng ngaøy 25 ñaây laø thaùng 11. Theo
Hoa Baèng ngaøy 25-11 vua Quang Trung leân ngoâi, 29-11 quaân ra ñeán Ngheä An, ñoùng
laïi 10 ngaøy ñeå tuyeån lính, 20-12 ñeán Tam Ñieäp, sau ñoù môùi saép xeáp tieán quaân ra Baéc.
Tuy nhieân theo baøi chieáu leân ngoâi thì oâng töùc vò ngaøy 22 thaùng 11, so vôùi söû xeâ xích 3
ngaøy tröôùc ñoù. Neáu nhö vaäy, khi tin chöa ñeán nôi thì vua Quang Trung ñaõ leân ngoâi vaø
vieäc chuaån bò tieán ra Baéc ñaõ ñöôïc tính toaùn, saép xeáp töø tröôùc. Ñieàu ñoù caøng cho chuùng
ta thaáy moïi vieäc ñeàu naèm trong moät keá hoaïch, khoâng phaûi ñeán ñaâu laøm ñoù phuø hôïp vôùi
ñöôøng loái cuûa oâng hôn laø moät keû boác ñoàng, hôi kòch tính maø ngöôøi ta mieâu taû. Coù
nhöõng ñieåm ñaùng ngôø trong lòch trình xuaát quaân naøy:
- Ngaøy 24-11 Nguyeãn Hueä ñöôïc tin baùo thì ngaøy 25-11 ñaõ leân ngoâi, vieäc
saép xeáp nghi leã quaù gaáp ruùt khoâng theå naøo thöïc hieän ñöôïc. Theo baøi
chieáu leân ngoâi, ñaïi leã ñöôïc thöïc hieän vaøo ngaøy 22 thaùng 11 nghóa laø
tröôùc khi ñöôïc tin baùo quaân Thanh ñaõ vaøo thaønh Thaêng Long.
- Vieäc ñieàu ñoäng moät ñoaøn quaân töø Phuù Xuaân ra Ngheä An trong 4 ngaøy
laïi caøng khoù tin, tuy vua Quang Trung noåi tieáng laø ñieàu binh thaàn toác
nhöng chuû yeáu vieäc di chuyeån nhanh laø do kyû luaät “theùp” cuûa oâng khieán
binh lính soáng cheát cuõng phaûi coá maø ñi cho nhanh. Hôn nöõa, chính baûn
thaân oâng cuõng cuøng ñi vôùi hoï. Nhöõng huyeàn thoaïi veà vieäc di haønh laø
chuyeän töôûng töôïng cuûa ngöôøi ngoaøi cuoäc, khoâng thöïc teá. Sau oâng
khoâng ai laøm nhö vaäy nöõa, coù leõ vì “lôïi baát caäp haïi”, sau traän chieán
quaân ñoäi bò kieät löïc.
Do ñoù, chuùng ta chæ coù theå chaáp nhaän nhöõng giaû thuyeát hôïp lyù hôn. Nguyeãn Hueä luoân
luoân coù moät maïng löôùi tình baùo ñöa tin cho oâng moät caùch chính xaùc. Vieäc ruùt quaân veà
Tam Ñieäp cuõng chính laø do leänh cuûa oâng ñeå baûo toaøn löïc löôïng ngoõ haàu ñaùnh moät traän
quyeát lieät vaø nhieàu caùnh quaân ñaõ ñöôïc leänh di chuyeån theo ñöôøng thuyû, ñöôøng boä ñeå
taäp trung taïi Ngheä An ngay töø tröôùc khi oâng leân ngoâi hoaøng ñeá. Vieäc taïo cho Ngoâ Thì

11
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 371-2

16
Nhaäm moät veû daùng Gia Caùt Löôïng khi oâng bieän luaän veà theá ñöôïc thua ñeå ñöa ra chuû
tröông ruùt lui veà Tam Ñieäp cuõng nhö vieäc Nguyeãn Hueä hoûi yù kieán Nguyeãn Thieáp tröôùc
khi haønh quaân ñeàu laø nhöõng daät söï ñöôïc theâm thaét cuûa tieåu thuyeát, khoâng phuø hôïp vôùi
con ngöôøi cuûa Nguyeãn Hueä vaø tình hình thôøi ñoù.12 Daãu coù thaät thì ñoù cuõng chæ laø moät
caùch thöû loøng daï só phu Baéc Haø maø thoâi.
Hieän nay trong Haøn Caùc Anh Hoa coøn cheùp moät baøi Chieáu Leân Ngoâi cuûa vua Quang
Trung do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn, baûn dòch nhö sau:
Traãm nghó: Nguõ ñeá ñoåi hoï chòu meänh trôøi, Tam vöông nhaân thôøi môû vaän nöôùc.
Ñaïo coù thay ñoåi, thôøi phaûi bieán thoâng, nhöng ñaáng thaùnh nhaân theo ñaïo trôøi ñeå
laøm vua trong nöôùc, yeâu daân nhö con, thì caùi nghóa cuõng chæ laø moät.
Nöôùc Vieät ta töø Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn môû nöôùc ñeán nay, baäc thaùnh minh daáy leân,
chaúng phaûi moät hoï. Nhöng pheá, höng, daøi, ngaén, vaän meänh trôøi cho, chaúng phaûi
söùc ngöôøi laøm ñöôïc.
Tröôùc ñaây nhaø Leâ maát quyeàn, hoï Trònh vaø hoï Nguyeãn cuõ chia nhau cöông vöïc,
hôn hai traêm naêm, gieàng moái roái loaïn, ngoâi vua chæ laø hö vò, moãi hoï töï yù gaây
döïng bôø coõi rieâng mình, kyû cöông trôøi ñaát moät phen ñoå naùt khoâng döïng leân
ñöôïc, chöa coù thôøi naøo quaù quaét nhö thôøi naøy. Theâm nöõa, nhöõng naêm gaàn ñaây,
Nam Baéc ñaùnh nhau, daân sa vaøo choán laàm than.
Traãm laø keû aùo vaûi Taây Sôn, khoâng coù moät taác ñaát, voán khoâng coù chí laøm vua.
Chæ vì loøng ngöôøi chaùn gheùt loaïn laïc, mong coù vò minh chuùa ñeå cöùu ñôøi yeân daân.
Cho neân taäp hôïp nghóa quaân, xoâng pha choâng gai, phaù nuùi môû röøng, giuùp ñôõ
Hoaøng ñaïi huynh giong ruoåi binh maõ, gaây döïng nöôùc ôû coõi taây, deïp Tieâm La,
Cao Mieân ôû phía nam, roài haï thaønh Phuù Xuaân, laáy thaønh Thaêng Long. Baûn yù chæ
muoán queùt tröø loaïn laïc, cöùu daân trong choán nöôùc löûa, roài traû nöôùc cho hoï Leâ, traû
ñaát cho Ñaïi huynh, ung dung aùo gaám haøi theâu, ngaém caûnh yeân vui ôû hai coõi ñaát
maø thoâi. Nhöng vieäc ñôøi dôøi ñoåi, roát cuoäc traãm khoâng ñöôïc nhö chí nguyeän.
Traãm döïng laïi nhaø Leâ, nhöng Leâ töï quaân ñeå maát xaõ taéc, boû nöôùc chaïy troán. Só
daân Baéc Haø khoâng theo veà hoï Leâ laïi döïa vaøo traãm. Ñaïi huynh vì khoù nhoïc maø
moûi meät, chæ muoán giöõ moät phuû Quy Nhôn, khieâm nhöôøng xöng laøm Taây vöông.
Maáy nghìn daëm ñaát ôû coõi Nam thuoäc veà traãm caû. Traãm töï nghó mình löôïng baïc,
taøi ñöùc khoâng theo kòp coå nhaân maø ñaát ñai roäng lôùn nhö theá, nhaân daân ñoâng ñuùc
nhö theá, nghó ñeán vieäc cai quaûn, lo sôï nhö caàm daây cöông muïc maø dong saùu
ngöïa.
Vöøa ñaây, töôùng só vaên voõ, thaàn lieâu trong ngoaøi ñeàu muoán traãm sôùm ñònh vò
hieäu, ñeå thu phuïc loøng ngöôøi, daâng bieåu khuyeân môøi ñeán hai, ba laàn. Caùc tôø
bieåu vaøng suy toân, khoâng heïn maø cuøng moät lôøi. Traãm nghó: nghieäp lôùn raát troïng,

12
Chính gia phaû cuûa Nguyeãn Thieáp cuõng khoâng cheùp vieäc hoûi yù kieán naøy (La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân
Haõn, taäp 2, tr. 1052)

17
 ngoâi trôøi khoù khaên, traãm thaät loøng lo khoâng ñöông noåi. Nhöng öùc trieäu ngöôøi
trong boán beå troâng caäy vaøo moät mình traãm. Ñoù laø yù trôøi, haù phaûi vieäc ngöôøi?
Traãm öùng meänh trôøi, thuaän loøng ngöôøi, khoâng theå coá chaáp nhuùn nhöôøng maõi, laáy
ngaøy 22 thaùng 11 naêm nay leân ngoâi thieân töû, ñaët nieân hieäu laø Quang Trung
nguyeân nieân.
Hôõi traêm hoï muoân daân caùc ngöôi! “Lôøi noùi lôùn lao cuûa ngoâi hoaøng cöïc laø lôøi
giaùo huaán phaûi thi haønh”. Nhaân, nghóa, trung, chính laø ñaàu moái lôùn lao cuûa ñaïo
laøm ngöôøi. Nay traãm cuøng daân ñoåi môùi, theo möu moâ saùng suoát cuûa tieàn thaùnh
ñeå trò vaø daïy thieân haï!
Than oâi! “Trôøi vì haï daân, ñaët ra vua, ñaët ra thaày, laø ñeå giuùp trôøi voã yeân boán
phöông”. Traãm coù caû thieân haï, seõ cuøng daét díu daân leân con ñöôøng lôùn, ñaët vaøo
ñaøi xuaân.
Hôõi thaàn daân caùc ngöôùi Ai naáy haõy yeân chöùc nghieäp, chôù laøm nhöõng ñieàu khoâng
phaûi ñaïo thöôøng. Ngöôøi laøm quan haõy giöõ phong ñoä hoaø muïc, ngöôøi laøm daân
yeân trong leä tuïc vui hoaø, trò giaùo môû mang höng khôûi ñeán choã raát thuaän, ñeå vaõn
hoài thôøi thònh trò cuûa Nguõ ñeá, Tam vöông, khieán cho toâng mieáu xaõ taéc ñöôïc phuùc
khoâng cuøng, haù chaúng ñeïp ñeõ sao?
(Trong nguyeân baûn chöõ Haùn, coøn coù moät ñoaïn vieát chöõ nhoû, ghi caùc ñieàu sau ñaây)
1/ Caùc ñòa phöông trong 13 ñaïo, thueá ruoäng, thueá thaân, thueá löïc dòch veà vuï ñoâng naêm nay, möôøi
phaàn tha cho naêm phaàn. Nhöõng nôi bò binh hoaû laøm ñieâu taøn, cho quan phaân tri khaùm thöïc, tha
mieãn cho caû.
2/ Quan daân trieàu cuõ, ngöôøi naøo lieân luî vaøo toäi, ñaõ bò aùn naëng, tröø nhöõng toäi ñaïi nghòch voâ ñaïo,
coøn thì ñeàu tha caû.
3/ Caùc ñeàn thôøi baùch thaàn maø laø thôø nhaûm, ñeàu bò xoaù boû thaàn hieäu trong töï ñieån, coøn caùc thieân
thaàn vaø toâi trung, con hieáu, ñaøn baø tieát nghóa ñaõ ñöôïc caùc trieàu phong taëng thì nay ñeàu cho thaêng
traät.
4/ Quan vieân vaên voõ trieàu cuõ, ngöôøi naøo chaïy troán theo vua maø coøn phaûi troán traùnh, ñeàu cho veà
nguyeân quaùn. Ngöôøi naøo khoâng muoán ra laøm quan, cho tuyø theo chí cuûa mình.
5/ Quaàn aùo daân gian Nam Haø hay Baéc Haø ñeàu cho theo tuïc cuõ, duy coù aùo chaàu, muõ chaàu thì nhaát
luaät phaûi theo quy cheá môùi.

(baûn dòch Mai Quoác Lieân, trích trong Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm taäp I, tr.172-4)
Baøi chieáu naøy neáu quaû thöïc do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn, thì hoaëc oâng phaûi vaøo Phuù Xuaân,
hoaëc oâng ñaõ soaïn saün töø tröôùc ñöa cho Nguyeãn Hueä, chôø ñuùng dòp laø ñem ra söû duïng.
Tuy nhieân, ai ai cuõng bieát hoï Ngoâ khi ñoù vaãn coøn ôû mieàn Baéc, nhö vaäy chæ coù theå laø ñaõ
soaïn cuøng moät luùc vôùi nhöõng baøi “suy toân” nhöng chöa duøng tôùi.
Chuùng ta cuõng khoâng queân Nguyeãn Hueä ñaõ “caû möøng” khi nghe tin quaân Thanh keùo
sang. Quaân Thanh xaâm chieám Baéc Haø voâ hình chung laïi laø moät cô hoäi baèng vaøng ñeå
oâng chính vò, döôùi danh nghóa cöùu nöôùc maø leân ngoâi hoaøng ñeá. Coù ñieàu chính vì ñöôïc
soaïn töø tröôùc neân trong baøi chieáu leân ngoâi, noäi dung tôø chieáu chæ nhaéc ñeán ñaát ñai ñaõ

18
thuoäc veà mình, coâng nghieäp ñaõ lôùn ñuû, caùc quan ñaõ maáy laàn suy toân maø khoâng ñeà caäp
gì ñeán vieäc caàn danh nghóa choáng cöôøng ñòch. Vieäc baõi thueá cho daân, xaù toäi cho quan
vieân hay qui ñònh veà toân giaùo, quaàn aùo ... voán thöôøng laø moät chuû tröông cuûa vua môùi
trong thôøi bình cuõng khoâng thích hôïp vôùi thöïc traïng.
Thöïc ra, khoâng phaûi tôùi luùc naøy Nguyeãn Hueä môùi boäc loä chí khí muoán thay theá nhaø Leâ.
Nhieàu taøi lieäu cho thaáy oâng ñaõ coù yù leân laøm vua töø laâu, coù ñieàu chöa thuaän tieän, phaàn
lôùn vì daân chuùng nhieàu ngöôøi coøn hoaøi voïng tieàn trieàu. Trong laù thö göûi Nguyeãn Thieáp
ñeå nhôø La Sôn phu töû ñi xem ñaát döïng kinh ñoâ ñeà naêm Thaùi Ñöùc thöù 11, ngaøy moàng 3
thaùng 9 (1788) oâng cuõng ñaõ vieát:
Ñeá vöông maø daáy leân laø bôûi meänh trôøi. Quaû nhaân theo thôøi deïp loaïn, voán khoâng
phaûi laáy thieân haï laøm giaøu. Ngaøy tröôùc khi trôû laïi Thaêng Long, chính loøng khoâng
phaûi khoâng muoán giöõ doøng Leâ ñeå laøm raïng vieäc hay toát. Nhöng traûi xem qua caùc
con chaùu nhaø Leâ, thaáy ñeàu daïi heøn khoâng theå laøm cho daân chuùng theo ñöôïc. Vaû
trieàu Leâ ñaõ heát, coù muoán phoø cuõng chaúng laøm sai ñöôïc meänh trôøi ñaõ ñònh.
... Ngöôøi xöa noùi: “Ta coù laáy söï leân ngoâi laøm vui ñaâu”.
Quaû cung thöïc laø khoâng laáy söï laøm vua laøm vinh. Chæ sôï meänh trôøi ñaõ roõ reät,
neân khoâng nhaãn taâm maø ngoài troâng söï trò loaïn ôû Trung Chaâu, söï vì beân gaày beân
beùo maø nöôùc Vieät nöôùc Taàn khoâng ñoaùi ñeán nhau ...13
Trong hoaøn caûnh ñaát nöôùc luùc ñoù, vieäc Nguyeãn Hueä leân ngoâi ñeå coù danh nghóa choáng
quaân Thanh laø moät vieäc thích ñaùng. Coù ñieàu vì laø moät baøi chieáu ñaõ soaïn saün, chuû taâm
cuûa oâng seõ khoâng coøn cao thöôïng maø chæ ñeå hôïp thöùc hoaù moät tham voïng nuoâi döôõng töø
laâu. Nhöõng chi tieát nhö “ung dung aùo gaám haøi theâu, ngaém caûnh yeân vui ôû hai coõi ñaát maø
thoâi” 14 - neáu ôû vaøo caûnh quaàn thaàn naèng naëc eùp phaûi leân ngoâi thì coøn taïm chaáp nhaän
ñöôïc – nhöng ôû vaøo luùc naøy boãng hoaù ra saùo ngöõ pha chuùt khoâi haøi, traùi khoaùy vôùi tình
hình löûa chaùy loâng maøy luùc ñoù.15
4/ Ngoâ Vaên Sôû – Phan Vaên Laân – Leâ Quyùnh
... Töø khi aáy, treân röøng döôùi bieån heã coù ai daùm ngang ngaïnh, Sôû chæ caàn sai moät
vieân tì töôùng ñi ñaùnh deïp tan ñöôïc ngay. Caùc phuû huyeän coù ñeä aùn kieän, giaáy tôø
leân thì Sôû cöù theo vieäc maø xöû, khoâng ñeå öù ñoïng. Trong nhöõng ngaøy roãi, Sôû
thöôøng cöôõi ngöïa qua caùc ñöôøng phoá ñeå mua vui, töï cho raèng Baéc Haø khoâng coøn
vieäc gì khoù.

13
Hoaøng Xuaân Haõn, sdd tr. 1047
14
Nguyeân vaên: (逍遙繡裳赤舄之逰，觀兩地之驩虞而已- tieâu dao tuù thöôøng xích taû chi du, quan löôõng
ñòa chi hoan ngu nhi dó)
15
moät soá söû gia laáy nhöõng chi tieát nhö “Ñaïi huynh vì khoù nhoïc maø moûi meät, chæ muoán giöõ moät phuû Quy
Nhôn, khieâm nhöôøng xöng laøm Taây vöông. Maáy nghìn daëm ñaát ôû coõi Nam thuoäc veà traãm caû...” ñeå baûo veä
luaän ñieåm Nguyeãn Hueä töï coi mình laøm chuû toaøn coõi Vieät Nam, thoáng nhaát quoác gia tröôùc Nguyeãn AÙnh.
Lyù luaän ñoù roõ raøng laø ñieàu khieân cöôõng.

19
 Moät hoâm, moïi ngöôøi cuøng hoïp nhau aên uoáng ôû nhaø Hieäp nghò, Sôû baûo Laân vaø
Tuyeát raèng:
- Chuùa coâng ñem caû thaønh lôùn giao phoù cho ta, cuõng ví nhö sai ngöôøi
caét aùo gaám maø chöa theå tin laø coù bieát caùch caàm keùo hay khoâng. Caùc
oâng thaáy vieäc ñoù ra sao? Giaû söû coù Teà Thieân Ñaïi Thaùnh töø treân trôøi
rôi xuoáng hay Dieâm Vöông töø döôùi ñaát leân, ta cuõng chæ queùt moät löôùi
laø heát. Huoáng chi caùi luõ teïp nheïp, chaúng qua chæ ñeå ngöôøi ta thöû xem
göôm coù saéc hay khoâng, chöù laøm ñöôïc troø troáng gì?
Roài Sôû ngoaûnh laïi baûo Ngoâ Thì Nhaäm raèng:
- Quan Thò lang thaät gioûi veà ngheà vaên hoïc, coøn vieäc cung kieám coù
thoâng thaïo gì khoâng?
Nhaäm noùi:
- Coù vaên taát phaûi coù voõ, vaên voõ khoâng chia laøm hai ñöôøng. Nhöng
ngöôøi xöa duøng binh gaëp vieäc thì lo, sao ngaøi laïi laáy vieäc binh laøm troø
chôi maø coi thöôøng nhö theá? Toâi troäm nghe boïn ngöôøi nöôùc ta chaïy
sang beân Trung Hoa, trong ñoù coù nhieàu ngöôøi ñònh xuùi hoï, môû mang
bôø coõi, gaây ra binh bieán. Ngaøi chòu söï kyù thaùc ôû coõi ngoaøi, e raèng
khoâng khoûi moät phen baïc ñaàu vì lo laéng, ñeán luùc aáy ngaøi neân nhôù ñeán
lôøi noùi cuûa toâi.
Sôû cöôøi vaø noùi:
- Luùc aáy seõ phieàn oâng laøm moät baøi thô ñeå lui quaân giaëc. Neáu khoâng
laøm ñöôïc nhö theá, thì tuùi dao bao kieám chính laø phaän söï cuûa keû voõ
thaàn, can gì phaûi quaù lo?16
Treân ñaây laø trích ñoaïn trong Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí phaùc hoaï Ngoâ Vaên Sôû, vieân ñaïi
töôùng soá moät cuûa Taây Sôn, teân tuoåi vang doäi ñeán taän trieàu ñình nhaø Thanh, ngöôøi thay
theá Nguyeãn Hueä moãi khi oâng vaéng maët.
Trong maáy trang keá tieáp, cuoán saùch mieâu taû caùc töôùng laõnh nhaø Taây Sôn nhö moät boïn
voõ bieàn, ngu phu khoâng bieát gì ñeán chieán löôïc, chæ bieát ñaùnh böøa nhö con deâ huùc caøn.
Nhöõng vieân töôùng ñoù, thôøi bình thì hung haêng pheùt laùc, khi gaëp ñòch thì run sôï, höõu
doõng voâ möu:
Sôû lieàn hoïp caùc töôùng, ñònh ruùt lui. Phan Vaên Laân noùi:
- Quaân khoâng cöù nhieàu, nöôùc khoâng cöù lôùn. Nay ta laøm töôùng caàm
quaân ôû ngoaøi, giaëc ñeán chöa töøng ñoùn ñaùnh, chæ môùi nghe tieáng doaï
haõo ñaõ voäi ruùt lui, thì coøn laøm töôùng ñeå laøm gì nöõa? Toâi xin ñem moät
ngaøn quaân tinh nhueä, ñeán thaúng soâng Nhö Nguyeät, ñaùnh nhau vôùi

16
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, sñd tr. 350-1

20
 chuùng moät traän xem khí theá cuûa chuùng ra laøm sao vaø ngöôøi Nam vôùi
ngöôøi Thanh ai khoeû hôn ai ñeå cho chuùng bieát raèng boïn ta cuõng
khoâng phaûi laø heøn nhaùt. Ñoù cuõng laø söï tính toaùn taát thaéng, tröôùc duøng
thanh theá cuûa mình ñeå ñeø beïp quaân ñòch vaäy!
Sôû cuõng cho laø phaûi.
Laân beøn ñem quaân qua soâng ñi sang phía Baéc, canh ba tôùi bôø phía nam soâng
Nhö Nguyeät, nghe tin quaân cuûa Toân Só Nghò ñaõ ñoùng ôû nuùi Tam Taèng. Luùc aáy
tieát trôøi giaù reùt, Laân keùo quaân qua soâng thaùch ñaùnh. Töôùng só voán sôï oai cuûa
Laân, phaûi lieàu vôùi khí laïnh maø loäi böøa xuoáng nöôùc. Ra ñeán giöõa soâng nhöõng keû
coùng quaù khoâng theå qua ñöôïc, ñeàu bò cheát ñuoái. Coøn nhöõng keû vaøo tôùi ñöôïc bôø
cuõng ñeàu bò quaân Thanh gieát cheát. Laân lieäu chöøng khoâng theå giao chieán ñöôïc
nöõa lieàn vaãy quaân chaïy lui. Ñaùm quaân tan vôõ chaïy troán vaøo caùc laøng, ñeàu bò daân
chuùng baét noäp cho quaân Thanh. Laân chæ trô moät mình moät ngöïa maø quay veà.17
Phan Vaên Laân, sau thaêng leân Ñaïi Ñoâ Ñoác, ngöôøi cuøng vôùi thieáu baûo Nguyeãn Vaên Danh
troâng coi vieäc nöôùc khi vua Quang Trung vaø Ngoâ Vaên Sôû sang Taøu döï leã baùt tuaàn vaïn
thoï cuûa vua Caøn Long ñöôïc mieâu taû nhö moät ngöôøi hoaøn toaøn voâ tích söï vaø aáu tró veà
quaân söï, ñem 1000 quaân bôi qua soâng ñeå taán coâng vaøo ñaïi binh cuûa giaëc trong moät ñeâm
giaù reùt. Ñaây cuõng khoâng phaûi laø moät con raïch nhoû maø laø soâng Caàu, moät con soâng lôùn
cuûa mieàn baéc. Cuõng ñoaïn söû ñoù, chính söû nhaø Nguyeãn cheùp töông ñoái ñôõ khinh baïc hôn.
Theo KDVSTGCM – CB, quyeån XLVII (aán baûn ñieän töû trang 993) nhö sau:
... Vaên Sôû sai töôùng cheïn giöõ beán ñoø Xöông Giang. Laïi sai noäi haàu Phan Vaên
Laân ñem hôn moät vaïn quaân tinh nhueä ôû Thaêng Long leân ñoùng ôû Thò Caàu.
Sau khi phaù vôõ luoân ñöôïc maáy caùnh quaân cuûa Taây Sôn, quaân Thanh tieán leân
chieám ñoùng nuùi Tam Taèng. Vaên Laân, nhaân ñang ñeâm, xoâng pha reùt laïnh, leùn
vöôït soâng Nguyeät Ñöùc, vaây doanh traïi Toân Só Nghò. Nhöng theá traän cuûa Só Nghò
vöõng chaéc, khoâng lay chuyeån, ñoàng thôøi suùng hoaû sang cuûa quaân Thanh laïi cuøng
baén ra: giaëc khoâng ñeán gaàn ñöôïc. Tröông Só Long, tieân phong quaân Thanh,
xung phong gieát giaëc. Cung teân cuûa hai caùnh quaân taû döïc vaø höõu döïc nhaø Thanh
laïi baén chaâu vaøo: quaân giaëc bò cheát voâ keå. Tröôùc ñoù, Só Nghò ra quaân kyø, do phía
thöôïng löu, vöôït qua soâng, ñaùnh uùp doanh traïi Thò Caàu. Troâng thaáy trong traïi
boác löûa, giaëc caû sôï, phaûi vöôït luyõ maø chaïy. Quaân Thanh thöøa thaéng, ruoãi daøi, caû
phaù ñöôïc giaëc.
Vaên Laân chaïy veà Thaêng Long. Só Nghò tieán ñeán bôø phía Baéc soâng Nhò.
“Giaëc” ñaây chính laø quaân Taây Sôn, chính söû nhaø Nguyeãn goïi laø giaëc. Thöïc ra, quaân ta
khoâng ñeán noãi keùm coûi nhö theá. Ngoâ Vaên Sôû, Phan Vaên Laân ñeàu laø nhöõng töôùng laõnh
nhieàu kinh nghieäm chieán tröôøng neân ñaõ toå chöùc chieán ñaáu khaù chu ñaùo. Ngoâ Vaên Sôû

17
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, tr. 355-6

21
moät maët duøng ñöôøng loái ngoaïi giao ñeå xin nhaø Thanh baõi binh18, moät maët thu xeáp ruùt
quaân veà Tam Ñieäp, Bieän Sôn ñeå baûo toaøn löïc löôïng, trong khi vaãn boá trí nhöõng caùnh
quaân mai phuïc doïc theo ñöôøng tieán quaân ñeå chaän ñaùnh ñòch, mua thôøi gian. Trong keá
hoaïch choáng giöõ, Ngoâ Vaên Sôû ñaûm traùch nhieäm vuï ruùt lui, Phan Vaên Laân ñoaïn haäu ñeå
baûo veä cho tieàn ñoäi. Tuy nhieân quaân Taây Sôn bò toån thaát khaù naëng chính vì moät soá thoå
haøo vaø taøn quaân nhaø Leâ thoâng thaïo ñòa theá laøm noäi giaùn cho quaân Thanh khieán maët traän
phía baéc tan vôõ maëc daàu vieân “tö leänh tieàn phöông” naøy vaãn hoaøn taát ñöôïc vieäc caûn
ñöôøng. Sau ñaây laø trích ñoaïn trong nghieân cöùu Khi Nuùi, Ñaát, Bieån Laø Moät cuûa chuùng
toâi:
(Khi nghe tin quaân Thanh keùo sang) Treân ñöôøng doïc töø Laïng Sôn xuoáng Thaêng
Long, quaân Taây Sôn ñaõ xaây döïng nhieàu ñoàn luyõ baèng goã raát kieân coá, chung
quanh ñaøo haøo coù caém choâng tre, nhöng khi nghe theá giaëc quaù lôùn, caùc töôùng
traán giöõ lieàn ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc löôïng. Tuy nhieân, ñöôøng khoù ñi neân quaân
Thanh cuõng khoâng daùm tieán nhanh. Theo taøi lieäu nhaø Thanh, Toân Só Nghò tuyeån
vaøi traêm binh ñi cuøng vôùi boài thaàn nhaø Leâ laø Nguyeãn Ñónh (阮挺) hôïp cuøng ñaùm
thoå binh ra haøng, nhaân luùc trôøi toái laån theo caùc khu vöïc caây coái raäm raïp tieán leân
tröôùc nhöng khoâng gaëp phuïc binh cuûa quaân ta vì taát caû ñaõ ñöôïc leänh lui veà döïa
vaøo caùc soâng lôùn ôû Thoï Xöông (壽昌)19, Thò Caàu (市球), Phuù Löông (富良) aùn
binh choáng giaëc.
Ngaøy 13 thaùng 11, toång binh traán Taû Giang Thöôïng Duy Thaêng (尚維昇) vaø phoù
töôùng Toân Khaùnh Thaønh (孫慶成), tham töôùng Vöông Tuyeân (王宣), du kích
Tieâu ÖÙng Ñaéc (蕭應得), thuû bò Tröông Vaân (張雲) daãn 1200 binh ñeán bôø soâng
Thoï Xöông thì quaân Taây Sôn ñaõ lui veà giöõ nam ngaïn, chaët ñöùt caàu phao. Hoâm
ñoù trôøi söông daày ñaëc, thieân toång Lieâu Phi Hoàng (廖飛鴻) ñem quaân ñuoåi theo,
y cuøng vôùi 20 binh só bò rôi toõm xuoáng soâng may sao níu ñöôïc beø tre treøo leân bôø
ñöôïc.
Quaân Thanh thaáy vaäy voäi chaët tre keát beø laøm caàu qua soâng Thoï Xöông. Toân Só
Nghò chia quaân laøm hai caùnh, sai toång binh Nam AÙo (南澳) Tröông Trieàu Long
(張朝龍) ñem 1500 quaân ñi ñöôøng moøn treân nuùi roài theo ñöôøng Gia Quan ñaùnh
voøng xuoáng. Khi Tröông Trieàu Long ñeán ranh giôùi Tam Dò (三異), Truï Höõu
(柱右) thì ñuïng ñoä vôùi quaân nam. Theo söû nhaø Thanh cheùp laïi, quaân ta chia laøm
nhieàu maët phaân binh theo côø ñoû, côø traéng, côø ñen ñaùnh troáng taán coâng, Tröông
Trieàu Long cuõng chia binh ba maët, do tham töôùng Döông Höng Long (楊興龍),
du kích Minh Truï (明柱) vaø ñoâ ti Phuù Tang A (富桑阿), thuû bò Löu Quang Quoác
(劉光國) nghinh chieán, quaân ta phaûi ruùt lui.

18
Xem theâm bieân khaûo Khi Nuùi, Ñaát, Bieån laø Moät cuûa Nguyeãn Duy Chính
19
töùc soâng Thöông

22
 Tröông Trieàu Long lieàn sai du kích Löu Vieät (劉越) mai phuïc saün ôû thung luõng,
saùng sôùm hoâm 14 thaùng 11, khoaûng 200 quaân ta lui veà ñeán ñaây bò quaân Thanh
xoâng ra taán coâng neân phaûi nhaûy xuoáng khe nöôùc bôi theo doøng ruùt lui. Ngôø ñaây
quaân Thanh do bieän vieân Tröông Phan (張璠) cuøng ñaùm xöôûng daân (phu ngöôøi
Hoa sang khai thaùc moû ôû nöôùc ta) vaø moät soá thoå binh veà haøng quen thuoäc ñòa
theá ñaõ ñoùn töø tröôùc trong nhöõng khu röøng raäm ôû haï löu soâng Thöông ñoå ra vaây
ñaùnh, quaân nam tan vôõ bò ñòch baét soáng 79 ngöôøi.20
Cuõng trong thôøi gian ñoù, caùnh quaân thöù hai cuûa nhaø Thanh do du kích Tröông
Thuaàn (張純) vaø ñoâ ti Chaâu Ñoân (珠敦) ñi theo ñöôøng Gia Quan, ngaøy 12 thaùng
11 cuõng gaëp moät caùnh quaân Taây Sôn do moät ñaàu muïc ñoäi khaên ñoû töø nuùi cao ñoå
xuoáng ñaùnh21 nhöng bò quaân Thanh ñaåy lui, möôøi ngöôøi bò gieát, 13 ngöôøi bò baét,
ngöôøi ñaàu muïc bò truùng ñaïn töø treân ngöïa ngaõ xuoáng töû traän. Quaân ta laäp töùc lui
binh, Tröông Thuaàn ñem quaân ñuoåi töø Gia Quan, Vaân Long ñeán Ha Hoä (訶戶)
gaëp caùnh quaân cuûa Tröông Trieàu Long töø Tam Dò, Truï Höõu hai maët ñaùnh aäp
xuoáng, hôn moät traêm ngöôøi bò gieát, 52 ngöôøi bò ñòch baét giaûi veà cheùm ñaàu thò uy.
Tröôùc ñaây khi Traàn Danh Bính (陳名炳) ñem quaân taán coâng Phan Khaûi Ñöùc
thaáy theá giaëc to neân cuõng ñaõ bí maät ra haøng, ñeán khi nhaän ñöôïc thö cuûa Ñaïi Tö
Maõ Ngoâ Vaên Sôû phuû duï thì quay veà ñaùi coâng chuoäc toäi, khi ñoù ñoùng ôû Truï Höõu
ñem quaân nghinh chieán. Toân Só Nghò sai Toân Khaùnh Thaønh, thuû bò Leâ Chí Minh
(黎致明) ñem 300 quaân ñaùnh uùp, hieäp traán Traàn Danh Bính, chæ huy Leâ Ñình
(黎廷), noäi veä Laät Toaøn (栗全) ñeàu bò giaëc baét.22
Khi nghe tin quaân ta bò thua ôû soâng Thöông, noäi haàu Phan Vaên Laân (潘文璘) laäp
töùc ñieàu ñoäng 500023 quaân, ñích thaân chæ huy choáng giöõ phoøng tuyeán Thò Caàu.
OÂng chia quaân ñoùng treân caùc söôøn nuùi vaø choã hieåm yeáu ôû bôø soâng phía nam, laïi
thieát laäp nhieàu ñoàn luyõ baèng tre, goã doïc theo bôø soâng phoøng ngöï. Ngaøy 15 thaùng
11 naêm Maäu Thaân (Caøn Long 53, 1788), quaân Thanh töø nuùi Tam Taèng24 (三層)
20
Theo taáu thö cuûa Toân Só Nghò ñeà ngaøy 15 thaùng 11 naêm Maäu Thaân (Caøn Long 53) taøng tröõ trong Cung
Trung Ñaùng , hoøm 2727, bao soá 323, soá hieäu 55608 (Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 368)
21
ñaây coù leõ laø moät caùnh quaân ngöôøi Thöôïng töø trong nam ra
22
Baéc Haønh Tuøng Kyù cuûa Leâ Quyùnh cheùp laø “Ñaïi quaân thaúng tôùi huyeän Baûo Loäc, thuoäc Giang Baéc. Ba
laàn ñaùnh ñeàu ñöôïc. Baét ñoâ ñoác Traàn Danh Hoaùn, cheùm ñi”.(Coù leõ saùch cheùp nhaàm hai chöõ bính 炳 vaø
hoaùn 煥) La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II, tr. 879
23
Con soá naøy coù theå khoâng chính xaùc. Coù leõ quaân Taây Sôn chæ ñoä 2, 3000 laø cuøng nhöng nhaø Thanh noùi
quaù leân ñeå cho theâm löøng laãy. Leâ kyû daõ söû laïi coøn thoåi phoàng hôn: Laân luøa heát binh maõ naêm traán coù tôùi
12 vaïn ngöôøi, ñeâm vöôït soâng Thöông ñeán bình minh hoâm sau thì gaëp quaân Thanh ôû nuùi Tam Taàng. Quaân
Thanh nhôø vò trí cao döông cung, baén suùng raøo raøo nhö möa truùt. Laân thua lôùn, binh só cheát ñuoái coù tôùi
haøng vaïn, Laân chaïy veà Thaêng Long chæ coøn 28 kî binh (trích laïi theo Vieät Söû taân bieân, Phaïm Vaên Sôn, q
III Ñaïi Nam in laïi taïi haûi ngoaïi, khoâng ñeà naêm, aán baûn cuõ naêm 1959, Saigon tr. 422-3)
24
nuùi coù ba taàng choàng leân nhau, ôû xaõ Nam Ngaïn, huyeän Yeân Duõng, tænh Baéc Ninh, caùch huyeän Vieät
Yeân 9 daëm veà phía ñoâng (theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí)

23
 tieán xuoáng ñoùng ôû baéc ngaïn soâng. Phía baéc soâng Thò Caàu ñaát thaáp, Phan Vaên
Laân traûi quaân thaønh hình voøng cung, taäp trung suùng lôùn baén sang, quaân Thanh
choáng ñôõ khoâng noåi neân coá heát söùc theo caàu phao vöôït soâng uøa leân. Quaân ta
chaën caàu phao vaø duøng thuyeàn nhoû ñaùnh tôùi, hoaû löïc raát maïnh khieán cho quaân
ñòch toån thaát naëng neà, du kích Vu Toâng Phaïm (于宗範) truùng ñaïn cheát, du kích
Traàn Thöôïng Cao (陳上高), thuû bò Tröông Vaân (張雲) thieân toång Traàn Lieân
(陳連) ñeàu bò troïng thöông, ngay caû toång binh Thöôïng Duy Thaêng cuõng bò
thöông ôû ngoùn tay, Höùa Theá Hanh voäi vaøng sai quaân ñaép töôøng ñaát ñeå ngaên ñaïn,
heát söùc choáng giöõ. Quaân Thanh caàm cöï töø giôø Tî (khoaûng gaàn tröa) ngaøy 15 ñeán
chieàu toái ngaøy 16, cuõng daøn ñaïi phaùo beân bôø soâng baén traû nhöng quaân ta ñöôïc
lôïi theá hôn vì töø treân cao baén xuoáng.25
Toân Só Nghò thaáy doøng soâng ngoaèn ngoeøo, ñòa theá toái taêm, neân sai daân quaân
duøng thuyeàn chôû tre goã giaû vôø nhö ñònh laøm caàu noåi ñeå qua soâng nhöng bí maät
sai toång binh Tröông Trieàu Long ñem 2000 quaân nhaân luùc toái trôøi ñi xuoáng 20
daëm duøng caàu phao vaø thuyeàn cöôùp ñöôïc cuûa daân chuùng, mang theo löông khoâ
len leùn vöôït qua. Tröông Trieàu Long cho ñeå laïi 500 quaân chaën giöõ cöûa soâng,
ñem 1500 quaân tieán leân tröôùc, sai caùc thoå daân daãn ñöôøng. Toân Só Nghò laïi sôï
quaân ñi quaù ít neân sai toång binh Lyù Hoaù Long (李化龍) ñem 500 quaân ñi tieáp
öùng.
Ñeán giôø söûu ngaøy 17 thaùng 11 (khoaûng 2, 3 giôø saùng) quaân Thanh oâm oáng tre
laøm phao, men theo caàu noåi töø chính dieän tieán sang, trong khi Tröông Trieàu
Long daãn quaân leûn theo söôøn nuùi taäp haäu, ñaùnh baát ngôø vaøo ñaïi doanh cuûa Phan
Vaên Laân. Khi thaáy löûa noåi boán beà, quaân ta ban ñeâm khoâng bieát ñòch ñoâng ít ra
theá naøo neân tan vôõ phaûi boû ñoàn chaïy trôû veà Thaêng Long. Theo baùo caùo cuûa quaân
Thanh, traän naøy quaân ta cheát phaûi hôn 1000 ngöôøi, hôn 500 bò baét. Toân Só Nghò
muoán thò uy neân ngoaøi moät soá daân coâng bò caét tai cho veà baùo tin, coøn cheùm ñaàu
423 ngöôøi bò hoï baét ñöôïc, vaø tòch thu 314 khaåu ñaïi phaùo.26
Soá quaân cuûa Phan Vaên Laân chaïy veà ñöôïc ñeán Thaêng Long chæ coøn ñoä 1, 2 ngaøn.
Thaáy theá giaëc ñang lôùn, Ngoâ Vaên Sôû baøn vôùi caùc töôùng roài theo keá hoaïch ruùt lui
veà Tam Ñieäp ñeå taäp trung löïc löôïng chôø Nguyeãn Hueä töø Phuù Xuaân ra chæ huy
phaûn coâng.
Cuõng traän Thò Caàu, Nguî Nguyeân thì cheùp theo Thanh Söû, tuy khoâng roõ raøng nhöng
cuõng ñaày veû ngoa ngoân:
... Ngaøy 15, tieán ñeán Thò Caàu (Nguyeät Ñöùc). Soâng roäng. Vaû bôø nam döïa vaøo nuùi,
cao hôn bôø baéc. Giaëc giöõ choã hieåm daøn suùng. Quaân ta khoâng theå keát beø. Caùc
töôùng nghó raèng hình theá soâng cong queo, (khieán) giaëc troâng ra thaáy khoâng ñöôïc

25
Traän naøy quaân Thanh toån thaát khaù naëng nhöng khoâng roõ laø bao nhieâu ngöôøi bò cheát.
26
Minh Thanh söû lieäu, thieân Canh, baûn thöù 2, trang 101 (Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 368-9).

24
 xa. Beà ngoaøi, beøn chôû tre goã, laøm caàu phao ñeå toû raèng theá naøo cuõng qua soâng
(choã aáy). Roài giaáu hai nghìn quaân ôû thöôïng du (caùch ñoù hai möôi daëm), choã
nöôùc chaûy chaäm, laáy thuyeàn con ñang ñeâm qua soâng.
Ngaøy 17 (thaùng 11) quaân ta cöôõi beø aùp bôø. Caàm cöï vôùi nhau ñang soâi noåi, thì
gaëp khi quaân töø thöôïng du ñaõ voøng ra sau löng giaëc, nhaân choã cao maø heùt to,
ñaùnh xuoáng. Tieáng ran caùc hang nuùi. Giaëc khoâng bieát vöông sö töø ñaâu xuoáng,
beøn tan raõ chaïy luøi. (Nguî Nguyeân: Vieät Thanh Chieán Söû, Hoaøng Xuaân Haõn:
sñd tr. 1342)
Rieâng Leâ Quyùnh trong Baéc Haønh Tuøng Kyù thì vieát laø möu ñaùnh taäp haäu laø do ñaùm boài
thaàn nhaø Leâ hieán keá nhö sau:
... Quyùnh vaø Leâ Duy Ñaûn baøn vôùi nhau raèng: “Töø khi (ta) ra cöûa aûi ñeán nay,
quaân ñòch thua luoân. Chaéc chuùng ñaët nhieàu quaân ôû nuùi Thò Caàu, (mong) coù nöôùc
chaën, ñeå cöï laïi. Nhöng chuùng noù duøng binh chæ bieát nhìn phía tröôùc, thöôøng
khoâng ngoaûnh veà phía sau. Neân duøng kyø binh choäp phía sau, thì chaéc seõ thaéng.
Quaân ôû doanh Thò Caàu (neáu) ñaõ baïi, thì khoâi phuïc coá ñoâ deã nhö nhoå nöôùc boït
vaøo tay”.
Ñeán khi ñaïi binh tieán ñeán nuùi Tam Taèng, caùch ñòch con soâng. Leâ Duy Ñaûn noùi
(möu aáy) vôùi quan lôùn Toân. Quan lôùn beøn nghe keá. Ngaøy 20, qua soâng Thò Caàu,
phaù doanh giaëc, tieán ñeán bôø baéc soâng Phuù Löông (muoán noùi soâng Nhò). Giaëc
Taây Sôn boû thaønh Thaêng Long chaïy veà phöông nam. (Leâ Quyùnh: Baéc Haønh
Tuøng Kyù, Hoaøng Xuaân Haõn sñd tr 880)
Noùi toùm laïi, neáu noùi raèng Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí laø saùch khen nhaø Taây Sôn thì thöïc
ra chæ laø ñeà cao Ngoâ Thì Nhaäm nhöng laïi haï thaáp nhöõng töôùng laõnh khaùc. Chuùng ta
cuõng ngôø raèng vieäc mieät thò ñoù baét nguoàn töø vieäc Ngoâ Thì Nhaäm voán dó chæ ñöôïc coi
nhö moät vieân thö laïi, soaïn thaûo coâng vaên döôùi quyeàn cuûa nhöõng voõ töôùng naøy neân coù
buïng ghen gheùt. Chuùng ta cuõng thaáy di thö cuûa Ngoâ Thì Nhaäm trong Haøn Caùc Anh Hoa
moät soá lôùn laø nhöõng vaên thö, chieáu bieåu laët vaët maø döôøng nhö moät tieåu laïi naøo cuõng coù
theå soaïn, khoâng caàn ñeán taøi ngheä cuûa moät tieán só ñaàu trieàu, hieån nhieân oâng khoâng phaûi
laø moät thöù “Khoång Minh” cuûa thôøi ñaïi nhö töøng aùm chæ.
Thôøi Taây Sôn, duø trieàu ñaïi Quang Trung hay Caûnh Thònh thì tình hình vaãn coøn chöa oån
ñònh, thaønh phaàn tin caån nhaát cuûa trieàu ñình vaãn laø voõ töôùng vaø nhöõng ngöôøi hoï haøng
thaân caän, chöa ñeán giai ñoaïn vaên nhaân ñöôïc troïng duïng. Duø muoán duø khoâng, nhöõng
maâu thuaãn khoâng theå traùnh khoûi giöõa vaên ban vaø voõ ban, Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi
khieán cho giôùi nho só Baéc Haø coù nhöõng choáng ñoái ngaám ngaàm, chæ theå hieän ñöôïc qua
vaên chöông. Chính vì theá, nhöõng chi tieát haï thaáp giôùi töôùng laõnh phaûi ñöôïc nghieân cöùu
thaät kyõ löôõng ñeå traùnh nhöõng xuyeân taïc vaø boùp meùo söï thaät cuûa ngöôøi caàm buùt.
Nhieàu söû gia vì quaù suøng baùi Nguyeãn Hueä neân ñaõ söû duïng Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí
nhö moät taøi lieäu chính yeáu ñeå vieát veà trieàu ñaïi Taây Sôn. Thöïc ra, ñaây chæ laø moät cuoán
tieåu thuyeát chöông hoài trong ñoù chæ coù moät phaàn söï thaät, caùi söï thaät chuû quan cuûa moät

25
vaøi caù nhaân nhö hoï nhìn thaáy. Khi naâng cao moät ngöôøi vaø haï thaáp nhöõng ngöôøi chung
quanh, keå caû nhöõng töôùng laõnh thaân caän nhaát, voâ hình chung taùc giaû ñaõ haï thaáp vò anh
huøng cuûa mình vì moät ngöôøi tin duøng nhöõng keû taàm thöôøng nhö theá thì khoâng coøn laø
moät nhaø laõnh ñaïo gioûi nöõa. Ngheä thuaät laõnh ñaïo quan troïng khoâng chæ ôû khaû naêng baûn
thaân maø coøn phaûi bieát caùch chæ huy nhöõng ngöôøi taøi gioûi khaùc. Neáu quaû thöïc ñoái vôùi
vieäc sinh töû cuûa haøng vaïn, haøng chuïc vaïn quaân lính döôùi quyeàn laïi duøng nhöõng döï ngoân
ñoaùn moø cuûa vaøi nhaø nho lôõ thôøi laøm kim chæ nam thì khaû naêng cuûa ngöôøi ñoù laïi caøng
ñaùng xeùt laïi.
Chuùng ta cuõng khoâng ngaïc nhieân khi thaáy moät soá vaên kieän quan troïng haøng ñaàu trong
bang giao Thanh Vieät cuoái theá kyû 18 laïi khoâng phaûi do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn. Laù Thö
Keâu Goïi Phan Khaûi Ñöùc trôû veà vôùi daân toäc, baøi Bieåu Caàu Phong cuûa vua Quang Trung
vaø moät soá lôùn chieáu bieåu göûi leân vua Caøn Long laø nhöõng thí duï ñieån hình. Khoâng lyù gì
nhöõng baøi vaên quan troïng nhö theá maø hoï Ngoâ laïi boû soùt neáu oâng laø taùc giaû? 27 Chuùng ta
coù theå keát luaän raèng vaøo thôøi kyø ñoù, khoâng phaûi chæ coù oâng maø coøn nhieàu nho só loãi laïc
khaùc coù maët trong trieàu ñình nhöng töông ñoái aâm thaàm hôn neân ít ngöôøi nhaéc ñeán.
Nhaân vaät bò Ngoâ Thì Nhaäm “dìm” nhaát coù leõ laø Leâ Quyùnh. Vôùi loái vaên khinh baïc reû
ruùng, chuùng ta phaûi töï hoûi hai ngöôøi coù thuø haèn gì vôùi nhau chaêng? Vieäc hai ngöôøi ñöùng
vaøo theá ñoái laäp chæ môùi moät phaàn vì chính moät phaàn lôùn ngöôøi trong gia ñình hoï Ngoâ
cuõng khoâng coäng taùc hay choáng laïi nhaø Taây Sôn (trong ñoù coù chuù vaø em ruoät Ngoâ Thì
Nhaäm), thaønh phaàn löng chöøng laïi coøn ñoâng hôn nöõa. ÔÛ thôøi kyø ñoù, chính taø chaân nguî
khoâng coù ranh giôùi roõ reät, nhieàu ngöôøi heát laøm quan cho nhaø Leâ laïi laøm quan cho Taây
Sôn, sau ñeán khi Nguyeãn AÙnh thoáng nhaát sôn haø thì laïi laøm quan cho trieàu Nguyeãn. 28

27
Nguyeân vaên nhöõng vaên thö ñoù ñöôïc trích vaø dòch laïi ñaày ñuû trong Khi Nuùi, Ñaát, Bieån laø Moät cuûa
Nguyeãn Duy Chính
28
Phan Thuùc Tröïc (潘叔直) Quoác Söû Di Bieân (國史遺編) (Höông Caûng: Trung Vaên ñaïi hoïc Taân AÙ
nghieân cöùu sôû, 1965) tr. 13-4 cheùp laø: Trong soá quan laïi coù caû vaên voõ nhaø Leâ, haøng thaàn nhaø Nguî Taây
ñeàu ñeán baùi yeát (vua Gia Long), tuyø theo taøi töøng ngöôøi maø boå nhieäm, trong ñoù coù tieán só Buøi Huy Bích,
Nhöõ Coâng Chaán, Phaïm Quí Thích, Leâ Huy Du, Leâ Huy Traâm, Nguyeãn Huy Lyù, Nguyeãn Baù Laõm,
Nguyeãn Caùt, Leâ Ñình Hieån, Nguyeãn Troïng Toâng, Leâ Troïng Theå, Leâ Duy Thaûn, Nguyeãn Thôøi Ban, Ngoâ
Theá Lòch, Nguyeãn Du, Nguyeãn Trung Caàn, Nguyeãn Ñaêng Sôû, cuøng caùc quaän coâng Caùt Ñaèng, Thaàn Ñaàu,
Thanh Neâ, Baûo Töø, Nhaân Tuy, La Moã, Bình Voïng, taát caû ñeàu chôø cho xa giaù nhaø vua ñeán ñeå chuùc möøng
... Trong soá ñoù Huy Bích, Coâng Chaán töø choái trôû veà queâ, Quí Thích laøm trôï giaùo Baéc Thaønh, Huy Du laøm
ñoác hoïc Baéc Thaønh, Huy Traâm laøm ñoác hoïc Kinh Baéc, Huy Lyù, Baù Laõm, Troïng Theå, Ñình Hieån cuõng keá
tieáp laøm ñoác hoïc, Troïng Toâng laø hieäp traán Kinh Baéc, Duy Thaûn laøm hieäp traán Laïng Sôn. Ngöôøi ngoaøi baéc
vì theá môùi coù caâu raèng:
Hai möôi boán oâng Tieán Só trieàu Leâ,
Taùm thaät, taùm giaû, taùm giaû thaät.
Neáu nhö boû khaên bòt ñaàu xuoáng,
Chaúng bieát oâng naøo laø oâng thöïc
黎朝進士二十四
八真八偽八真偽
如今脫劫纏頭巾
未覽誰非又誰是

26
Coù leõ Quyùnh laø ngöôøi thaúng thaén, noùng tính coù hieàm khích vôùi Ngoâ Thì Nhaäm, thaønh
thöû trong Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, hoï Ngoâ coá tình haï nhuïc Leâ Quyùnh, laém khi bòa
ñaët nhöõng chuyeän khoâng heà coù cho boõ gheùt:
Laïi noùi Leâ Quyùnh ngöôøi laøng Ñaïi Maõo, huyeän Sieâu Loaïi voán laø moät tay phong
löu coâng töû, con trai cuûa tieán só trieàu Leâ laø Leâ Doaõn Giaûn. Khi tuoåi treû, Quyùnh
chæ bieát uoáng röôïu, ñaùnh baïc, vieäc vaên vieäc voõ ñeàu chöa heà luyeän taäp qua.
Tröôùc kia vì laø con nhaø quyù toäc thaân caän, neân ñöôïc vaøo laøm gia thaàn nhaø vua.
Ñeán khi quaân Taây Sôn tôùi xaâm laán, kinh thaønh thaát thuû, Quyùnh vaâng meänh vua
theo haàu Thaùi haäu leân Cao Baèng, roài bò quaân giaëc ñuoåi baét phaûi chaïy sang Trung
Quoác. Vì Quyùnh hôi bieát chöõ nghóa, cho neân khi chuyeän troø vôùi ngöôøi Thanh,
thöôøng bòa ra nhieàu caâu khoaùc laùc. Toân Só Nghò cuõng khoâng bieát xeùt ñeán choã ñoù,
ñem lôøi taâu leân, vua Thanh öng thuaän. Theá roài may ñöôïc khoâi phuïc laïi nöôùc
nhaø, Quyùnh töï cho laø coâng lao cuûa mình. Sau khi veà thaønh Thaêng Long, Quyùnh
chæ lo ñeàn ôn traû oaùn vaø coâng nhieân aên cuûa ñuùt loùt. Nhöõng tay haøo kieät trong
nöôùc ñeàu khoâng öa Quyùnh. Vua cho laø Quyùnh coù coâng giao cho caàm quaân.
Nhöng Quyùnh maét coøn choaùng loän boùng tinh kyø, tai chöa quen nghe tieáng
chieâng troáng, noùi gì ñeán chuyeän saép ñaët vieäc binh bò? Quyùnh beøn möôïn côù
khoâng muoán xa rôøi caïnh vua, xin vua truyeàn cho vieân Traán thuû Sôn Taây ñem
quaân baûn boä ñoùng tröôùc ôû Giaùn Khaåu, ñeå chaën ñöôøng cuûa quaân Taây Sôn. Ñoù laø
Quyùnh coát cho mình khoûi phaûi ra traän, coøn vieäc chinh chieán ñöôïc hay thua, nöôùc
nhaø coøn hay maát, Quyùnh chaúng caàn bieát ñeán laøm gì.29
Ngoâ Thì Nhaäm cuõng ñoå heát caùc toäi “aân ñeàn oaùn traû” cuûa Leâ Chieâu Thoáng laø do Leâ
Quyùnh xuùi baåy. Coù leõ khi nhaø Leâ ñònh coâng phaït toäi, Ngoâ Thì Nhaäm vaø Phan Huy Ích bò
lieät vaøo trong nhöõng ngöôøi “ñem thaân theo ñòch, laïi nhaän chöùc töôùc cuûa chuùng, ñeàu
truaát laøm daân, veà laøng gaùnh vaùc sai dòch” neân Leâ Quyùnh trôû thaønh ñoái töôïng ñeå oâng maï
lî. (Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 364)
Veà haønh vi cuûa Leâ Quyùnh trong thôøi kyø quaân Thanh ñoùng ôû Thaêng Long coù ba nguoàn
taøi lieäu khaùc nhau:
- Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cheùp laø “Leâ Quyùnh suoát ngaøy say meâ töûu saéc;
aân oaùn rieâng duø baèng caùi tô, sôïi toùc cuõng ñeàu ñeàn baùo khoâng boû soùt” (tr.
364), laïi ñoøi cuûa Nguyeãn Quyù Nha “hai chuïc laïng vaøng” (tr. 365), ngaøy
ngaøy chæ cöôõi ngöïa theo sau vua Leâ tôùi chôø ôû doanh cuûa Toân Só Nghò ñeå
nghe truyeàn vieäc quaân (tr. 360) ...

(Leâ trieàu tieán só nhò thaäp töù,

Baùt chaân, baùt nguî baùt chaân nguî.
Nhö kim thoaùt kieáp trieàn ñaàu caân,
Vò laõm thuyø phi höïu thuyø thò)

29
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, tr. 370-1

27
 - Theo Baéc Haønh tuøng kyù laø lôøi töï thuaät cuûa chính Leâ Quyùnh thì “baáy giôø
Quyùnh bò beänh soát reùt noåi to, khoâng theå lieäu vieäc ñöôïc, beøn mang beänh veà
queâ nhaø (laøng Ñaïi Maõo, huyeän Sieâu Loaïi, thuoäc Baéc Ninh) ñeå uoáng thuoác.”
(La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn taäp II, tr. 880) Ñoaïn naøy cuõng ñöôïc
chính hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn cuõng cho raèng Leâ Quyùnh phaûi ñuùng hôn
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí.
- Lôøi taâu cuûa Toáng Vaên Hình (宋文型), Taû Giang ñaïo Quaûng Taây thì “Leâ
Quyùnh khoâng taùn thaønh vieäc laøm cuûa Leâ Duy Kyø, ngaøy ngaøy chæ lo vieäc
cheùm gieát, baùo thuø nhöõng chuyeän tô toùc rieâng tö, neân khoâng vì Leâ Duy Kyø
maø ra söùc, ñeán khi Toân Só Nghò traùch cöù lieàn caùo beänh khoâng ra, thaønh thöû
nhaân taâm ly taùn, Leâ Duy Kyø thaát theá roài khoâng theå naøo göôïng laïi ñöôïc
nöõa”.30
Hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn cuõng toû yù nghi ngôø coù vieäc baát ñoàng giöõa Leâ Quyùnh vaø vua
Chieâu Thoáng, thaønh thöû oâng khoâng ñeà caäp gì ñeán nhöõng hoaït ñoäng cuûa vua Chieâu
Thoáng trong suoát moät thaùng quaân Thanh ñoùng ôû Thaêng Long vì khoâng muoán vieát ra
nhöõng lôøi baát nhaõ veà ngöôøi chuû mình. Rieâng moät ñieåm ñoù cuõng ñuû bieát oâng laø moät
ngöôøi coù tö caùch.
Sau khi quaân Thanh ñaïi baïi, Phuùc Khang An sai Nguyeãn Trình veà ñoøi Leâ Quyùnh sang
Quaûng Taây ñeå hoûi chuyeän. Luùc ñoù oâng ñaõ khoûi beänh, theo ñöôøng AÛi Ñieám ñeán chaâu
Ninh Minh. Ñeán luùc naøy, nhaø Thanh khoâng coøn muoán giuùp Leâ Duy Kyø nöõa maø quay
sang thaân caän vôùi Nguyeãn Hueä. Tuy hoï vaãn dung cho vua Chieâu Thoáng vaø tuyø tuøng
nhöng ñoái ñaõi raát teä haïi.
Ñeå cho vua toâi nhaø Leâ khoâng coøn tuï taäp ñeå möu tính ñieàu gì nöõa, nhaø Thanh phaùt vaõng
moãi ngöôøi moät nôi, keû ñi Caùt Laâm, ngöôøi ñi Phuïng Thieân, Nhieät Haø. Ngöôøi cöùng ñaàu
nhö Hoaøng Ích Hieåu bò ñaøy ñi taän vuøng sa maïc Siberia (I Leâ, thuoäc Taân Cöông).31 Tôùi
ñaây, Leâ Quyùnh môùi thaáy beõ baøng vì nhaø Thanh ñaùnh löøa chöù khoâng thöïc buïng muoán
giuùp nhaø Leâ. Phuùc Khang An ñoøi oâng goït ñaàu thay aùo nhöng oâng nhaát ñònh khoâng chòu
neân bò giam maõi, töø naêm 1789 ñeán 1800 môùi ñöôïc tha ra.32 Caâu noùi baát huû cuûa oâng “ñaàu

30
nguyeân vaên 黎囧亦不幫輔黎維祁，惟日事屠殺，報復平日睚眥之私，於黎維祁毫無出力之處，經
孫士毅加之訓飭，伊即稱病不出，以此人心渙散，黎維祁一蹶而不能復振 (Leâ Quyùnh dieäc baát bang
phuï Leâ Duy Kyø, duy nhaät söï ñoà saùt, baùo phuïc bình nhaät nhai tæ chi tö, ö Leâ Duy Kyø haøo voâ xuaát löïc chi
xöù, kinh Toân Só Nghò gia chi huaán söùc, y töùc xöng beänh baát xuaát, dó thöû nhaân taâm hoaùn taùn, Leâ Duy Kyø
nhaát quyeát nhi baát naêng phuïc chaán) (Khaâm Ñònh An Nam Kyû Löôïc, quyeån 25, trang 13, taáu trieäp cuûa
Phuùc Khang An ñeà ngaøy 24 thaùng 12 naêm Caøn Long thöù 54) Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 374
31
La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn: Baéc Haønh Tuøng Kyù (Hoaøng Xuaân Haõn dòch vaø chuù thích) taäp II tr.
896
32
Taát caû nhöõng bieän phaùp ñoái ñaõi, an trí, chöùc vuï maø nhaø Thanh aùp duïng vôùi di thaàn nhaø Leâ ñeàu do vua
Cao Toâng chæ ñaïo vaø quyeát ñònh, khoâng phaûi laø thuû ñoaïn cuûa quan laïi ñòa phöông nhö hoï vaãn töôûng laàm.
Thanh trieàu ñaõ nhaän ra raèng laù baøi Leâ Duy Kyø khoâng coøn coù theå duøng ñöôïc nöõa neân haét huûi hoï raát teä baïc,
maët khaùc laïi suûng aùi vua Quang Trung moät caùch khaùc thöôøng.

28
coù theå chaët nhöng toùc khoâng theå caét, da coù theå loät nhöng aùo khoâng theå ñoåi” ñaõ ñöôïc ghi
vaøo thanh söû. Duø khoâng ñoàng yù veà quan ñieåm trung quaân moät caùch muø quaùng, chuùng ta
khoâng theå khoâng caûm phuïc veà söï cöùng coûi cuûa oâng maø chính ngöôøi Taøu cuõng phaûi
kieâng neå.
Naêm 1801, Leâ Quyùnh xin ñöôïc cho ñem taøn coát vua Leâ veà Ñoàng Nai nhöng khoâng ñöôïc
chaáp thuaän. Ñeán naêm 1803, sau khi nhaø Taây Sôn ñaõ bò dieät, vua Gia Long ñaõ leân ngoâi,
caùc baày toâi cuûa nhaø Leâ môùi xin ñem haøi coát thaùi haäu, vua Leâ Chieâu Thoáng vaø nguyeân
töû (con trai ñaàu cuûa Leâ Chieâu Thoáng) veà nöôùc. Naêm Giaùp Tyù (1804) taát caû veà ñeán
Thanh Hoa.
Leâ Quyùnh ôû beân Taøu 16 naêm, trong soá 25 ngöôøi khoâng chòu khuaát phuïc oâng laø ngöôøi
ñöùng ñaàu soå neân khi cheát ñöôïc vua Gia Long ñaët teân thuî laø Trung Nghò vaø ñöôïc thôø
trong ñeàn ôû Haø Noäi. Hoaøng Xuaân Haõn khi dòch Baéc Haønh Tuøng Kyù ñaõ keát luaän nhö sau:
Thôøi cuøng tieát naõi hieän (khi vaän nöôùc heát thì khí tieát nhaân daân beøn toû roõ). Vaên
Thieân Töôøng ñaõ boäc loä moät söï thaät ñôøi ñôøi trong caâu thô baát huû aáy. Ngaøy nay
cuõng nhö ngaøy xöa, daân ta ñaõ toû caùi khí tieát baát khuaát ñoái vôùi moïi lyù töôûng vì
nöôùc, vì daân, vì tinh thaàn, vì tö töôûng. Söï Leâ Quyùnh khoâng chòu caét toùc, ñaønh
chòu nguïc tuø thaät ra thì chæ laø vieäc moïn, nhöng noù toû tinh thaàn daân ta ñôøi ñôøi
khoâng chòu khuaát nhuïc, khoâng chòu maát daân toäc tính. Vaäy ñoù laø moät giai thoaïi
neân ghi vaø ñaùng ñöôïc nhaéc laïi. Neáu ñoäc giaû cuõng caûm thaáy nhö theá thì chuùng ta
khoâng phuï coâng Quyùnh ñaõ bieân taäp Baéc Haønh Tuøng Kyù vaø toâi cuõng khoâng luoáng
coâng trình baøy vaø dòch taùc phaåm aáy.33
5/ Coâng lao ñaøm phaùn vôùi nhaø Thanh thuoäc veà ai?
Bò ñònh hình theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vaø loái töôøng thuaät cuûa Hoa Baèng trong
Quang Trung Nguyeãn Hueä, anh huøng daân toäc 1788-1792 (Haø Noäi 1944), nhieàu ngöôøi
trong chuùng ta, keå caû ngöôøi vieát, vaãn tin raèng söï thaéng lôïi cuûa trieàu ñình Ñaïi Vieät trong
vieäc ñaøm phaùn vôùi nhaø Thanh laø do nhöõng thuû ñoaïn mang laïi. Nhöõng vieäc ñoù xeùt cho
cuøng ñaõ haï thaáp vai troø cuûa quoác gia noùi chung vaø Nguyeãn Hueä noùi rieâng, coi vieäc giao
thieäp vôùi Thanh trieàu laø moät taäp hôïp nhöõng tieåu xaûo trong khi ñöôøng loái ngoaïi giao naøo
cuõng caàn coù haäu thuaãn cuûa chính trò vaø quaân söï. Söï nhaàm laãn ñoù, trong tö caùch caù nhaân
coù leõ taùc haïi seõ haïn cheá nhöng neáu tieáp tuïc ñem aùp duïng treân tröôøng quoác teá thì haäu
quaû seõ nghieâm troïng hôn nhieàu.
Thöïc ra, cho tôùi ñôøi Caøn Long, Trung Hoa ñaõ hình thaønh moät cô caáu chính quyeàn khaù
hoaøn chænh, khoâng keùm gì nhöõng quoác gia taân tieán treân theá giôùi hieän nay. Toå chöùc chính
trò vaø quaân söï cuûa nhaø Thanh raát coù lôùp lang vaø bang giao Vieät Thanh cho thaáy chöa
bao giôø nöôùc ta coù moät vò trí quan troïng nhö theá trong lòch söû. Nghieân cöùu kyõ caøng vaø
ñaùnh giaù laïi thôøi kyø naøy ñeå tìm laïi moät choã ñöùng cho trieàu ñình Quang Trung caàn nhaán
maïnh vaøo caû hai phöông dieän: chính saùch cuûa Thanh trieàu vaø caùch thöùc phaûn öùng cuûa

33
La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn: sñd tr. 937

29
nöôùc ta. Töông quan ñoù cuõng coøn coù theå ñöa ra ñöôïc moät soá moâ thöùc laøm khuoân maãu
cho lieân heä giöõa Vieät Nam vaø Trung Hoa, nhaát laø ngoaïi giao luoân luoân laø moät chính
saùch tieáp noái vôùi ñaáu tranh baèng quaân söï.
Bang giao Thanh Vieät coù theå chia laøm boán thôøi kyø:
- Giai ñoaïn tröôùc chieán tranh Vieät – Thanh: Khoâng naém vöõng thöïc traïng, vua
Caøn Long vaø Toân Só Nghò ñaõ coi vieäc can thieäp vaøo nöôùc ta nhö moät cô hoäi
ñeå taïo theâm moät chieán tích maø oâng vua giaø muoán thöïc hieän ñeå löu danh
thieân coå. Boán chöõ Thaäp Toaøn laõo nhaân, bieät hieäu cuoái ñôøi cuûa vua Caøn
Long bao goàm nhieàu nghóa trong ñoù coù caû 10 chieán coâng trong thôøi gian oâng
trò vì. Rieâng Toân Só Nghò, ngöôøi nho só muoän maøng mang taâm tö “phaûi coù
danh gì vôùi nuùi soâng” ñaõ nhieàu laàn muoán ñöôïc chæ huy moät chieán dòch ñeå
ñöôïc caùi tieáng vaên voõ song toaøn neân ñaõ coi vieäc can thieäp vaøo chuyeän nöôùc
Nam nhö moät cô hoäi hieám coù. Vôùi chuû tröông ñoù, vieäc ñaùm toân thaát nhaø Leâ
chaïy sang Taøu chæ laø caùi côù ñeå nhaø Thanh nhaân danh ñaïo lyù “höng dieät keá
tuyeät” xua quaân sang chieám nöôùc ta.
- Giai ñoaïn chieán tranh: Khi thaáy vieäc tieán quaân taùi chieám Thaêng Long quaù
deã daøng, nhaø Thanh laïi caûm thaáy vieäc ñöa Leâ Duy Kyø trôû laïi ngai vaøng laø
moät chieâu baøi beá taéc neân muoán nhaân cô hoäi chieám luoân caû nöôùc Nam vaø
khoáng cheá toaøn vuøng Ñoâng Nam AÙ. Taâm lyù khinh ñòch cuûa Toân Só Nghò ñöa
ñeán söï thaûm baïi trong traän ñaùnh muøa xuaân naêm Kyû Daäu.
- Giai ñoaïn ñaøm phaùn, caàu hoaø vaø xin phong vöông: Sau khi thua traän, Phuùc
Khang An, ngöôøi thay theá Toân Só Nghò ñaõ nhaän ra raèng tình hình caøng luùc
caøng khoù khaên, vieäc ñem quaân Nam chinh seõ ñem ñeán baát lôïi chaúng khaùc gì
nhöõng laàn chinh phaït Mieán Ñieän tröôùc ñoù khoâng laâu maø chính oâng ta coù
tham döï. Taâm lyù mieãn cöôõng cuûa Phuùc Khang An vaø thaùi ñoä meàm deûo cuûa
nhaø Taây Sôn ñaõ khieán cho vua Caøn Long caûm thaáy uy tín cuûa mình khoâng
bò xuùc phaïm. Nguyeãn Hueä khoâng nhöõng ñöôïc phong vöông maø vò trí coøn
ñöa leân moät möùc ñoä cao chöa töøng thaáy.
- Giai ñoaïn thoâng hieáu bao goàm caùc söù boä Vieät Nam trong ñoù ñaùng keå nhaát laø
phaùi boä Nguyeãn Quang Hieån vaø phaùi boä do chính vua Quang Trung caàm
ñaàu. Nghi thöùc ñoùn tieáp hai phaùi ñoaøn cho thaáy nöôùc ta ñaõ taïo ñöôïc moät uy
tín ñaùng keå, coù theå coi nhö löøng laãy nhaát trong ñôøi Caøn Long. Nhaân ñaø
chieán thaéng quaân söï vaø ngoaïi giao, Nguyeãn Hueä ñaõ phaùc hoaï moät chieán
löôïc baønh tröôùng ñeå kieåm soaùt toaøn vuøng Ñoâng Nam AÙ, neáu khoâng hoaøn
toaøn xoaù boû caùc nöôùc Tieâm La, Nam Chöôûng, Cao Mieân, Vaïn Töôïng ... thì
cuõng bieán hoï thaønh phieân thuoäc döôùi söï kieåm soaùt vaø cai trò cuûa ta.
Trong hai giai ñoaïn ñaàu, ñöôøng loái ngoaïi giao naøo cuõng ñem ñeán thaát baïi vì nhaø Thanh
coù daõ taâm xaâm chieám nöôùc ta. Do ñoù, tuy meàm deûo, laém khi nín nhòn, Toân Só Nghò vaãn
hoáng haùch, hung haêng tieán binh vaø taøn saùt nhöõng binh só y baét ñöôïc trong khi giao tranh.

30
Chæ sau khi quaân Thanh bò ñaïi baïi, Phuùc Khang An laïi khoâng chuû chieán vaø vua Caøn
Long cuõng mong moûi moät thaùi ñoä caàu hoaø töø phía Vieät Nam, tình hình môùi baét ñaàu saùng
suûa.
Cöù theo söû saùch, vai troø ngoaïi giao cuûa Ngoâ Thì Nhaäm chæ ñöôïc bieát tôùi khi oâng ñöôïc
cöû leân Laïng Sôn ñaøm phaùn vôùi quan nhaø Thanh ngaøy 22 thaùng gieâng naêm Kyû Daäu ngay
sau khi cuoäc chieán vöøa chaám döùt. Tuy nhieân laàn giao thieäp sô boä naøy khoâng thaønh coâng
vaø vua Quang Trung phaûi ñöa leân moät phaùi ñoaøn khaùc. Ñeå toû thieän chí, beân ta ñeà nghò
(neáu ñöôïc chaáp thuaän) seõ traû laïi nhöõng tuø binh ñaõ bò baét vaø baèng loøng naïp coáng theo
caùc leä cuõ cuûa tieàn trieàu, nhö vaäy coù nghóa laø nhaø Thanh phaûi chính thöùc coâng nhaän
Nguyeãn Hueä laø An Nam quoác vöông. Luùc ñoù Toân Só Nghò vaãn coøn naém quyeàn toång ñoác
Löôõng Quaûng, ñang traán troïng binh ôû Traán Nam Quan ñeå ñeà phoøng Vieät quaân taán coâng
sang, nhaän ñöôïc thö cuûa vua Quang Trung, y raát töùc giaän vì thaáy roõ beân ta ñöa ra ñieàu
kieän tröôùc, neáu coù phong vöông môùi chòu traû tuø binh, neân ñaõ thoát leân “quaû laø ñaùng gheùt”
(情殊可惡).34
Y lieàn sai taû giang ñaïo Thang Huøng Nghieäp (湯雄業) caàm laù thö vöùt traû laïi. Coøn vua
Caøn Long sau khi nhaän ñöôïc tin lieàn maät chæ baûo Toân Só Nghò raèng vöùt traû bieåu vaên
chöa ñuû uy löïc neân phaûi keøm theo ñieàu kieän laø yeâu caàu vua Quang Trung tröôùc khi ñöa
bieåu vaên tôùi phaûi ñem nhöõng ngöôøi ñaõ gieát caùc töôùng laõnh nhaø Thanh ra xöû tröôùc ba
quaân ñeå laøm göông, neáu khoâng seõ sai Phuùc Khang An seõ ñem quaân sang hoûi toäi.
Theo taøi lieäu cuûa nöôùc ta, trong soá thö töø qua laïi coù caû böùc thö traàn tình do Phan Huy
Ích soaïn nhöng vì lôøi leõ ngaïo ngheã neân Thang Huøng Nghieäp khoâng daùm trình leân. Böùc
thö ñoù vì theá khoâng löu laïi trong vaên khoá nhaø Thanh maø chæ coøn laïi moät tôø bieåu caàu
phong töông ñoái nhuõn nhaën.35 Veà vieäc naøy Khaâm Ñònh Vieät Söû vieát nhö sau:
Thaùng 2, Khang An ñeán maïc phuû Thaùi Bình thuoäc Quaûng Taây. Vaên Hueä sai baày
toâi laø Ngoâ (Thì) Nhaäm leùn sang nhaø Thanh ñeå xin ñaàu haøng vaø taï toäi. Laïi ñem
nhieàu vaøng loùt cho Khang An, naøi xin Khang An daøn xeáp cho. Khang An ñöôïc
nhieàu cuûa loùt, laïi laáy laøm mai raèng neáu thoâi vieäc daáy quaân thì ñöôïc ung dung voâ
söï, beøn taâu xin vua Thanh neân nhaân ñoù cho Vaên Hueä ñöôïc thoâng hieáu, ñöøng gaây
haán ôû ngoaøi bieân giôùi nöõa. Vua Thanh y theo.36
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí thì vieát:
Vöøa môùi thay Nghò laøm chöùc toång ñoác, An Khang ñi traïm ñeán maïc phuû Quaûng
Taây, ñaõ chính maét thaáy Nghò trô troïi moät thaân chaïy veà, roài ñoù, tai laïi ñöôïc nghe
thanh theá cuûa vua Quang Trung neân trong buïng khoâng khoûi ruït reø lo sôï. Ñeán khi
tieáp ñöôïc böùc thö töø bieân cöông ñöa tôùi, Khang An quyeát lieàu töï mình gaùnh vaùc

34
Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 384
35
Xem nguyeân vaên tôø bieåu vaø baûn dòch trong Khi Nuùi, Ñaát, Bieån laø Moät cuûa Nguyeãn Duy Chính
36
KDVSTGCM- Chính Bieân, quyeån XLVII tr. 998 (aán baûn ñieän töû)

31
 laáy vieäc phöông Nam, beøn noùi kín vôùi vieân Phaân phuû hoï Vöông ôû phuû Thaùi Bình
raèng:
- Nam Baéc thoâi vieäc binh ñao, ñoù laø phuùc cuûa sinh daân, maø thöïc laø ñieàu may
lôùn cho caùc quan ôû ngoaøi bôø coõi. Ta nghe noùi coù vieân quan coi giaáy tôø cuûa
nöôùc Nam teân laø Ngoâ Thì Nhaäm, bao nhieâu thö töø töø tröôùc ñeán giôø ñeàu do
tay y maø ra. Vaäy oâng neân vieát thö traû lôøi, baûo y chuyeân taâm chuû tröông vieäc
giaûng hoaø, gaáp ruùt vieát tôø bieåu taï toäi ñöa sang, ta seõ ôû trong giuùp ñôõ cho,
vieäc aáy theá naøo cuõng xong.
Phaân phuû hoï Vöông lui ra, töùc thì vieát thö cho Ngoâ Thì Nhaäm, Nhaäm ñem vieäc
aáy taâu vôùi vua Quang Trung.
Baáy giôø, vua Quang Trung tuy ñaõ deïp yeân Baéc Haø, nhöng ôû mieàn Nam, vaãn coù
caùi lo beân trong, neân muoán gaáp ruùt veà Nam, beøn hoïp caùc töôùng só laïi maø baûo:
- Vieäc binh ôû Baéc Haø, ta giao cho Ngoâ Vaên Sôû vaø Phan Vaên Laân. Vieäc giao
thieäp vôùi Trung Quoác ta giao cho Ngoâ Thì Nhaäm vaø Phan Huy Ích. Moïi
vieäc ñeàu cho pheùp caùc ngöôi tuyø tieän xöû trí. Ta haõy veà Nam, neáu vieäc gì
khoâng quan heä laém thì baát taát phaûi qua laïi baåm baùo cho theâm phieàn phöùc.
Keá ñoù Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuõng ghi laïi vieäc bang giao giöõa hai nöôùc, taát caû ñeàu
do coâng lao cuûa Ngoâ Thì Nhaäm, vöøa do vaên taøi loãi laïc, vöøa kheùo “moùc noái” vôùi boïn
Hoaø Khoân, Phuùc Khang An ñeå che maét vua Caøn Long.37
Thöïc ra sôû dó tieán trình bang giao ñöôïc thuaän lôïi vì nhieàu nguyeân nhaân vaø caùc söù boä ta
ñeàu phaûi tranh ñaáu raát gay go. Theo söû saùch toång keát, döôøng nhö baát cöù quoác gia naøo
ñaøm phaùn vôùi Trung Hoa ñeàu hay bò hoï tìm caùch “aên gian” moät vaøi ñieåm. Laàn naøy hoï
laïi ñònh laáy cuûa ta 40 daëm ñaát nhaø Thanh laán chieám tröôùc ñaây nhöng vua Ung Chính ñaõ
phaûi traû laïi. Vuõ Huy Taán vaø Nguyeãn Höõu Chu hai vò söù thaàn ñaõ phaûi laën loäi “baûy laàn goõ
cöûa Nam Quan”38 môùi ñaït ñöôïc thaéng lôïi to lôùn ñeán nhö theá.
Sau khi ñöôïc chaáp thuaän phong vöông, vua Quang Trung cöû chaùu laø Nguyeãn Quang
Hieån ñöa moät phaùi ñoaøn 60 ngöôøi sang taän Yeân Kinh trieàu caän, tieáp nhaän saéc phong vaø
aán An Nam quoác vöông ñem veà nöôùc. Ñaïi leã ñoù hoaøn toaøn khoâng thaáy ñeà caäp gì trong
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, vaø haàu nhö toaøn boä chi tieát trong tieán trình ñaøm phaùn ñeàu
do Ngoâ Thì Nhaäm töôûng töôïng ra neân khoâng ñuùng söï thöïc. Hoa Baèng trong Quang
Trung Nguyeãn Hueä, anh huøng daân toäc 1788-1792 cuõng vieát döïa theo Thanh Thöïc Luïc,
pha troän vôùi Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí neân cuõng raát nhieàu ñieåm sai laàm, veà leã taát cuõng
nhö veà trình töï.
Nhöõng phaùi boä, thö töø qua laïi phaàn lôùn laø thuø taïc, naëng phaàn xöng tuïng hö vaên, ít thöïc
tieãn. Tuy nhieân sau hai phaùi boä chính thöùc cuûa nöôùc ta sang Yeân Kinh, vò trí cuûa Ñaïi

37
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, tr. 386-9
38
(微臣七度叩南關 – vi thaàn thaát ñoä khaáu Nam Quan) Hoa Baèng: Quang Trung Nguyeãn Hueä, anh huøng
daân toäc 1788-1792 tr. 274

32
Vieät ñoái vôùi nhaø Thanh caøng theâm noåi baät. Cao ñieåm trong bang giao giöõa hai nöôùc thôøi
kyø ñoù laø phaùi ñoaøn sang döï leã Baùt Tuaàn Vaïn Thoï cuûa vua Cao Toâng do chính vua
Quang Trung caàm ñaàu noùi leân taàm quan troïng cuûa nöôùc ta thì laïi bò mieâu taû moät caùch
hôøi hôït vaø loá bòch. Chuùng toâi seõ trình baøy chuyeán ñi ñoù chi tieát hôn trong moät bieân khaûo
khaùc.
KEÁT LUAÄN
Vieäc nghieân cöùu veà thôøi Taây Sôn bò nhieàu haïn cheá, veà taøi lieäu cuõng nhö veà quan ñieåm.
Söï ñoùng khung trong moät soá ñònh ñeà chính trò ñaõ khieán cho nhieàu ngöôøi khoâng theå ñi ra
khoûi khuoân maãu saùo moøn, aùi oác caäp oâ. Trong baøi naøy, chuùng toâi khoâng coù yù muoán haï beä
hay boâi ñen moät thaàn töôïng naøo maø chæ muoán trình baøy moät soá quan ñieåm ñaõ bò khai
thaùc moät caùch leäch laïc. Tình hình ñôøi Taây Sôn töông ñoái phöùc taïp vaø trieàu ñình Quang
Trung ñaõ khoân kheùo vaø meàm moûng, taïo ñöôïc moät vò trí raát ñaùng keå cho nöôùc ta. Tieác
thay moät soá nhaø nghieâu cöùu ñaõ khoâng vöôït ñöôïc hai “böùc töôøng reâu” laø chính söû trieàu
Nguyeãn vaø cuoán tieåu thuyeát chöông hoài Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, bieán chính saùch
bang giao quoác gia thaønh nhöõng tieåu xaûo vuïn vaët thieáu nghieâm chænh.
Ñieàu ñaùng noùi laø moät cuoán tieåu thuyeát chöông hoài xuaát hieän ñuùng luùc coù theå taïo moät
khuoân maãu suy nghó khoâng phaûi cho moät maø cho nhieàu theá heä. Tam Quoác Chí ñaõ taïo
cho ngöôøi AÙ Ñoâng nhöõng ñònh kieán chaët cheõ veà Gia Caùt Löôïng, Quan Vuõ, Löu Bò, Taøo
Thaùo, Tröông Phi, Trieäu Vaân ... thì Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuõng theá. Cuoán tieåu
thuyeát naøy khoâng phaûi chæ laø moät boä söû maø laém khi ñaõ bieán thaønh moät boä chaân kinh ñeå
ngöôøi ta duøng phaûn baùc nhöõng ai daùm ñuïng chaïm ñeán nhaø Taây Sôn, ñeán Nguyeãn Hueä.
Cuõng chính töø nhöõng chi tieát ôû ñaây, ngöôøi ta cuõng ñaùnh giaù luoân caû Ngoâ Vaên Sôû, Phan
Vaên Laân, Leâ Quyùnh nhö chuùng toâi vöøa daãn chöùng. Chính saùch bang giao cuûa nhaø Taây
Sôn cuõng chæ coøn moät mình Ngoâ Thì Nhaäm, vôùi nhöõng tieåu xaûo “Traïng Quyønh choïi
traâu” aùp duïng vaøo taàm voùc quoác gia. Khoâng ít nhöõng nhaø ngoaïi giao Vieät Nam caän ñaïi
ñaõ theo loái moøn ñoù vaøo chính tröôøng quoác teá maø haäu quaû nhieàu khi khoâng sao löôøng
ñöôïc cho caû daân toäc.
Rieâng veà Ngoâ Thì Nhaäm, chuùng toâi xin keát luaän baèng trích ñoaïn sau ñaây töø Giai Thoaïi
Laøng Nho:
... Soá laø naêm môùi 5 tuoåi, nhaân ngaøy moàng moät teát, Ngoâ Thôøi Só laáy giaáy möïc ra
vieát maáy doøng khai buùt:
“Hoaøng trieàu Caûnh Höng vaïn vaïn nieân chi thaäp nhaát, tueá thöù canh ngoï, chính
nguyeät, nguyeân ñaùn, caùt thôøi thí buùt, Taû Thanh Oai, Ngoï Phong Ngoâ Thôøi Só.
Naêm Caûnh höng thöù 11 trong muoân vaïn naêm, canh ngoï thaùng gieâng moàng moät
giôø toát thöû buùt. Taû-thanh-oai, Ngoï Phong Ngoâ-thôøi-Só.
Vieát xong, oâng goïi con baûo:
- Ra ñaây thaøy ñaët teân cho ñeå khai buùt nhaân theå.

33
 Caäu con veû maët laùu lænh, hoûi:
- Theá teân thaøy laø gì ñaõ?
Ngoï Phong chæ vaøo chöõ Só 仕. Con lieàn caàm buùt phaåy leân treân chöõ naøy moät neùt,
thaønh chöõ 任 Nhieäm.
OÂng beøn ñaët teân cho con laø Thôøi Nhieäm, vaø raát möøng ñöôïc ñöùa con maãn tieäp,
môùi leân naêm ñaõ bieát töï ñaët laáy teân. Nhöng oâng em khoâng laáy laøm haøi loøng, vì
saùch töï ra, chöõ 任 nhieäm laø 壬人 nhaâm nhaân: ngöôøi kheùo nònh bôï.39
Giöõa caùi teân vaø con ngöôøi laém khi cuõng coù söï lieân quan.
Nguyeãn Duy Chính
Thaùng 8/2004

39
Laõng Nhaân: Giai Thoaïi Laøng Nho (Texas: Cô sôû xuaát baûn Zieleks, 1985) tr. 218-9

34