Huong Dan Quan Ly Khu Bao Ton Thien Nhien

Hng dn qun l Khu bo tn thin nhin
Mt s kinh nghim v bi hc quc t
T chc bo tn thin nhin quc t (IUCN) ti Vit Nam
Vic quy nh v cc thc th a l v trnh by cc t liu trong n phm ny khng phn nh bt c quan im no ca IUCN v t cch php l ca bt c quc gia, lnh th hay khu vc no v cc c quan c thm quyn ca h, cng nh khng phn nh bt c quan im no ca IUCN v phn nh ranh gii ca cc quc gia, lnh th hay khu vc . Cc quan im trnh by trong n phm ny khng nht thit phn nh cc quan im ca IUCN v cc t chc lin quan. n phm ny c xut bn vi s h tr ca Chnh ph Thy in. Cc ni dung trnh by trong n phm ny th hin quan im ring ca cc tc gi, khng phn nh cc quan im ca Chnh ph Thy in.
C quan xut bn: IUCN Vit Nam, H Ni, Vit Nam Bn quyn: 2008 International Union for Conservation of Nature and Natural Resources Cc t chc hoc c nhn c th ti bn n phm ny v mc ch gio dc hoc phi li nhun m khng cn s ng trc bng vn bn ca IUCN Vit Nam, nhng phi ghi r ngun. Cc t chc hoc c nhn khng c php ti bn n phm ny kinh doanh hoc v bt k mc ch thng mi no m khng c s ng trc bng vn bn ca IUCN Vit Nam. Trch dn: T chc Bo tn Thin nhin Quc t - IUCN Vit Nam. Hng dn qun l khu bo tn thin nhin: Mt s kinh nghim v bi hc quc t. 2008, IUCN Vit Nam, H Ni, Vit Nam... trang.
ISBN: 978-2-8317-1084-6 Bin tp: Nguyn Hu Dng, Cc Kim lm, B NN&PTNT Nguyn Th Yn, IUCN Vit Nam nh ba: Vn Quc gia Trm Chim Dn trang v in: Kimdo Design n phm c ti: T chc Bo tn Thin nhin Quc t (IUCN), Chng trnh Vit Nam Villa 44/4, Ph Vn Bo, Ba nh, H Ni, Vit Nam Tel: +84 4 726 1575, Fax: +84 4 726 1561 Email: office@iucn.org.vn http://www.iucn.org.vn Cc Kim Lm, B NN&PTNT 2 Ngc H, H Ni, Vit Nam
HNG DN QUN L KHU BO TN THIN NHIN

Mt s kinh nghim v bi hc quc t
Bin tp:
Nguyn Hu Dng Nguyn Th Yn
H tr xut bn: Nguyn Th Bch Hu
H Ni , thng 9/2008
Mc Lc
Li ni u.................................................................................................................................................................7 Li Ban bin tp........................................................................................................................................................8 Li cm n.................................................................................................................................................................9 Ch vit tt.............................................................................................................................................................10 Chng 1. Tng quan.......................................................................................................................................13 1.1. Khu bo tn thin nhin v Cng c a dng sinh hc.....................................................13 1.2. H thng phn hng quc t khu bo tn thin nhin theo IUCN..................................13 1.3. Cc loi hnh khu bo tn thin nhin khc ............................................................................16 Chng 2. H thng khu bo tn thin nhin....................................................................................21 2.1. Tm quan trng....................................................................................................................................21 2.2. Quy hoch h thng..........................................................................................................................21 2.3. c im ca h thng khu bo tn thin nhin...................................................................22 2.3.1. Tnh i din, ton din v cn bng..........................................................................22 2.3.2. Tnh y ...........................................................................................................................23 2.3.3. Tnh gn kt v b sung..................................................................................................23 2.3.4. Tnh nht qun....................................................................................................................23 2.3.5. Hiu qu, hiu sut v cng bng...............................................................................23 2.4. Ha nhp cc h thng khu BTTN vo bi cnh quc t....................................................24 2.5. Quy hoch vng sinh hc................................................................................................................24 2.6. Ni dung chnh ca quy hoch h thng khu bo tn thin nhin.................................24 2.7. Qu trnh xy dng quy hoch h thng khu bo tn thin nhin..................................25 2.8. Nhng iu kin m bo thc hin quy hoch h thng khu BTTN.............................25 2.8.1. S tham gia, tham vn ca cng ng.....................................................................27 2.8.2. Ti chnh................................................................................................................................27 2.8.3. Cam kt v ng h v mt chnh tr............................................................................27 2.8.4. Th ch..................................................................................................................................28 2.8.5. o to..................................................................................................................................28 2.8.6. i tc....................................................................................................................................29 Chng 3. K hoch qun l khu bo tn thin nhin....................................................................33 3.1. nh ngha v cc vn c lin quan........................................................................................33 3.1.1. nh ngha k hoch qun l.........................................................................................33 3.1.2. Cc li ch ca KHQL.........................................................................................................33 3.1.3. Yu cu ca mt k hoch qun l tt.......................................................................34 3.1.4. Kinh ph lp KHQL........................................................................................................35 3.1.5. Thi gian lp k hoch.....................................................................................................35 3.1.6. Cc k hoch khc c lin quan n KHQL..............................................................35 3.2. Cc yu cu trong chun b v thc hin thnh cng KHQL...............................................36 3.2.1. Cc cng vic cn lm......................................................................................................36 3.2.2. Tin trnh ca cng tc chun b..................................................................................36 3.2.3. Cch trnh by, cch vit v ni dung ca KHQL....................................................36
ii 3.2.4. Bi cnh thc hin KHQL................................................................................................37 3.2.5. Ngun kinh ph, cam kt v nng lc.........................................................................37 3.2.6. Cc kh khn trong qu trnh lp k hoch v thc thi......................................38 3.3. Tin trnh lp k hoch qun l.....................................................................................................39 3.3.1. Tng quan v tin trnh...................................................................................................39 3.3.2. Cc bc xy dng KHQL ..............................................................................................39 3.4. S tham gia ca cng ng.............................................................................................................49 3.4.1. L do cn c s tham gia ca cng ng................................................................49 3.4.2. Ai tham gia?.........................................................................................................................50 3.4.3. Cc hnh thc tham gia ca cng ng.....................................................................51 3.4.4. Cng tc tham vn............................................................................................................52 3.4.5. Cc phng php..............................................................................................................53 Chng 4. Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin....................................................................57 4.1. Gii thiu v cch tip cn mi i vi khu BTTN...................................................................57 4.1.1. Gii thiu...............................................................................................................................57 4.1.2. Cch tip cn mi i vi cc khu bo tn thin nhin......................................57 4.1.3. Cch tip cn khch hng trong vic to ngun thu cho khu BTTN............58 4.2. Gi tr kinh t khu bo tn thin nhin.......................................................................................59 4.3. Khi qut v phng php khung lng gi khu BTTN.......................................................63 4.3.1. Xc nh i tng lin quan........................................................................................63 4.3.2. Mt s phng php phn tch lng gi khu BTTN.........................................64 Chng 5. Ti chnh khu bo tn thin nhin......................................................................................71 5.1. Cch tip cn doanh nghip trong qun l khu BTTN........................................................71 5.2. K hoch ti chnh ca khu bo tn thin nhin.....................................................................73 5.3. K hoch kinh doanh ca khu bo tn thin nhin...............................................................73 5.4. Cc ngun ti chnh quc t h tr cho khu bo tn thin nhin....................................75 5.5. Cc c ch ti chnh cp quc gia.................................................................................................77 5.6. Cc c ch ti chnh cp a phng...........................................................................................79 Chng 6. S tham gia ca cng ng a phng v ngi bn a: Nguyn tc v hng dn.................................................................................................................................83 Nguyn tc 1............................................................................................................ .....................................83 Nguyn tc 2..................................................................................................................................................84 Nguyn tc 3..................................................................................................................................................86 Nguyn tc 4..................................................................................................................................................87 Nguyn tc 5..................................................................................................................................................87 Chng 7. Du lch sinh thi cc khu bo tn thin nhin................................................................91 7.1. Khi nim DLST v yu cu pht trin DLST cc khu BTTN..............................................91 7.1.1. Khi nim DLST...................................................................................................................91 7.1.2. Nhng yu cu ca DLST................................................................................................91 7.2. DLST l mt cng c bo tn..........................................................................................................92 7.2.1. Cc bn tham gia vo DLST............................................................................................92 7.2.2. Li ch ca DLST..................................................................................................................93
iii 7.2.3. Tc ng tiu cc ca du lch i vi mi trng..................................................93 7.3. Lp quy hoch DLST Quc gia, Vng v a phng ...........................................................94 7.3.1. Cc bc thc hin quy hoch.....................................................................................94 7.3.2. iu tra v ti nguyn v cc vn lin quan......................................................97 7.3.3. Gim st DLST...................................................................................................................101 7.4. Qun l DLST.......................................................................................................................................102 7.4.1. Cc hot ng DLST.......................................................................................................102 7.4.2. Nh ngh DLST..................................................................................................................107 7.5. Vai tr ca cng ng.....................................................................................................................110 7.5.1. Nhng li ch cho cng ng.....................................................................................110 7.5.2. Nguy c v gim thiu tc ng................................................................................110 7.5.3. S tham gia ca cng ng.........................................................................................111 7.5.4. Mi quan h gia cng ng v cc cng ty du lch..........................................111 7.5.5. Quan h gia du khch v vn ho a phng..................................................111 7.6. Xc tin cc d n DLST..................................................................................................................112 7.6.1. Nghin cu th trng...................................................................................................112 7.6.2. Cc chng trnh xc tin............................................................................................112 7.1. Mt s kin ngh cho s pht trin DLST cc khu BTTN Vit Nam..............................114 Cc Ph lc...........................................................................................................................................................116 Ph lc 1 H thng phn hng Khu bo tn thin nhin IUCN 1994.............................................116 Ph lc 2 Cc ngun ti tr tim nng.......................................................................................................126 Ph lc 3 Cc c quan t chc bo tn chnh v cc a ch trang web.........................................128 Ph lc 4. Danh sch cc vn quc gia ca Vit Nam........................................................................129 Ph lc 5. Mt s thut ng...........................................................................................................................130 Ph Lc 6. Cc ti liu ting Anh s dng trong bin tp...................................................................131
Li ni u
Tri qua hn bn thp k hnh thnh v pht trin, n nay h thng khu bo tn thin nhin ca Vit Nam gm 164 khu rng c dng (bao gm 30 Vn Quc gia, 69 khu d tr thin nhin, 45 khu Bo v cnh quan, 20 khu nghin cu thc nghim khoa hc) v 03 khu bo tn bin cha ng cc h sinh thi, cnh quan c trng vi gi tr a dng sinh hc tiu biu cho h sinh thi trn cn, t ngp nc v trn bin v ang c xy dng trn khp cc vng, min c nc. y l nhng ti sn thin nhin qu bu khng ch c gi tr trc mt cho th h hm nay m cn l di sn ca nhn loi mi mi v sau. Trong nhng nm qua, vi s l lc mi mt ca cc ngnh, cc cp v s h tr ca quc t trong cng tc bo tn thin nhin, nht l trong nhng nm i mi ca t nc, qu trnh qun l cc khu khu bo tn thin nhin Vit Nam v ang tip cn, trao i kinh nghim, hi ho vi nhng thng l, tiu ch qun l bo tn thin nhin quc t. Tuy nhin, cng nh cc tri thc thuc cc lnh vc khc ca nhn loi, nhn thc v qun l bo tn thin nhin l mt qu trnh pht trin t thp n cao, t cha hon thin n hon thin, nht l trong thi i ngy nay, khi m nhng kinh nghim, m hnh qun l mi v bo tn thin nhin c hnh thnh v p dng thnh cng ti nhiu nc, chng ta cn c tip cn, nghin cu, trao i, hc tp vn dng linh hot, ng n, ph hp vi thc tin t nc trong qu trnh hi nhp. gip bn c, nht l nhng ngi lm cng tc qun l v bo tn thin nhin c iu kin cp nht vi nhng ti liu ca mt s t chc quc t v xu th pht trin trong qun l bo tn thin nhin, Cc Kim lm phi hp vi t chc T Chc Bo tn Thin nhin Quc T (IUCN) bin tp v xut bn cun ti liu Hng dn qun l khu bo tn thin nhin: Mt s kinh nghim v bi hc quc t. Ti liu ny ch yu c bin dch v son tho t B ti liu Hng dn qun l khu bo tn thin nhin ca IUCN vi mc ch cung cp cho ngi c nhng kinh nghim, bi hc, m hnh mi trong qun l khu bo tn thin nhin, gp phn nng cao nhn thc khoa hc trong qun l khu bo tn thin nhin. Chng ti hy vng cun ti liu s hu ch i vi qu bn c. Tuy nhin, cun ti liu ny c bin tp ln u, chc rng khng trnh c nhng khim khuyt, thiu st, chng ti mong nhn c kin gp ca qu bn c.
T.S. H Cng Tun T.S.V Vn Triu Cc trng Cc Kim lm Trng i din IUCN Vit Nam
vi
Li Ban bin tp
Trong qua trnh hnh thnh v pht trin, h thng khu bo tn thin nhin Vit Nam tip thu nhng quan nim, kinh nghim ca quc t v p dng mt cch sng to, ph hp vi iu kin c th ca t nc. Ngy nay vi xu th tng cng hi nhp, qu trnh giao lu gia Vit Nam v quc t trong lnh vc qun l khu bo tn thin nhin cng cn phi y mnh nhng kinh nghim, m hnh mi ca quc t, c nhanh chng nghin cu, p dng vo nc ta; ng thi chia s, ng gp nhng kinh nghim hay ca Vit Nam cho cng tc bo tn thin nhin ca th gii. Vi mc ch trn, Ban bin tp nghin cu b ti liu Hng dn qun l khu bo tn thin nhin ca IUCN v thy rng y l mt b ti liu phn nh nhng quan nim, xu th v kinh nghim mi trong cng tc qun l khu bo tn thin nhin ca quc t. Nhiu ni dung trnh by trong b ti liu lin quan n cc quy hoch v k hoch qun l, c ch ti chnh bn vng, s tham gia ca cng ng a phng v du lch sinh thi trong cc khu bo tn thin nhin. y cng chnh l nhng vn u tin trong Chin lc qun l khu bo tn thin nhin Vit Nam n nm 2010 c Th tng Chnh ph ph duyt ti Quyt nh s 192/2003/Q-TTg ngy 17/9/2003. Ti liu Hng dn qun l khu bo tn thin nhin: Mt s kinh nghim v bi hc quc t ny c bin tp ch yu t B ti liu ca IUCN ni trn. Ti liu gm 7 Chng, vi cc ch : Tng quan, H thng khu bo tn thin nhin, K hoch qun l khu bo tn thin nhin, Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin, Ti chnh khu bo tn thin nhin, S tham gia ca cng ng a phng v ngi bn a: cc guyn tc v hng dn, Du lch sinh thi cc khu bo tn thin nhin. ng Nguyn Hu Dng, Ph Cc trng Cc Kim lm v b Nguyn Th Yn ch tr bin tp. B Nguyn Th Yn, Chng trnh Bo tn rng v Cc khu bo tn thin nhin ca IUCN, bin son cc chng Tng quan, H thng khu bo tn thin nhin v S tham gia ca cng ng a phng v ngi bn a: cc nguyn tc v hng dn. ng V Vn Dng bin son chng K hoch qun l khu bo tn thin nhin. TS. Nguyn Xun Nguyn bin son cc chng Gi tr kinh t khu bo tn thin nhin v Ti chnh khu bo tn thin nhin. ng L Vn Lanh, Hi Vn Quc Gia Vit Nam, bin son chng Du lch sinh thi trong khu bo tn thin nhin. B Nguyn Th Bch Hu cn b truyn thng ca IUCN ng gp vo qu trnh xut bn cun ti liu. Cun ti liu ny trnh by cc vn rt quan trng i vi cc cn b qun l v chuyn mn lin quan n cng tc bo tn thin nhin; ng thi cung cp mt s thng tin ng ch nh: h thng phn hng quc t cc khu bo tn thin nhin ca IUCN 1994, mt s a ch cc trang website v cc ngun ti tr tim nng cho cc khu BTTN v danh sch cc vn quc gia ca Vit Nam. Hy vng y l nhng thng tin b ch cho bn c. Ban Bin tp.
vii
Li cm n
Trn trng cm n T chc Hp tc Pht trin Thu in (Sida) ti tr cho vic bin son v xut bn ti liu Hng dn qun l khu bo tn thin nhin: Mt s kinh nghim v bi hc quc t. Chn thnh cm n cc nh khoa hc, cc nh qun l dnh thi gian v tm huyt gp qu bu cho bn tho cun ti liu ny: GS. V Qu; TS. H Cng Tun, Cc trng Cc Kim lm, B NN v PTNT; TS. Nguyn Vn Ti, Ph V Trng V Mi Trng B TN v MT; TS. Chu Tin Vnh, Cc trng Cc Khai thc v Bo v Ngun li Thu sn, B NN v PTNT; PGS.TS. Triu Vn Hng, V Trng V Khoa Hc v Cng Ngh, B NN v PTNT; TS. Hunh Vn Ko, Gim c Vn Quc Gia Bch M, B NN v PTNT. Trn trng cm n Ban bin tp, cc t chc, c nhn ng gp cho vic bin tp v xut bn cun ti liu ny. Cc Kim Lm, B Nng nghip v Pht trin Nng thn T chc Bo tn Thin nhin Quc t (IUCN)
viii
Ch vit tt
ASEAN BLI BTTN CDM CIDA DSH DLST DSTN DTSQ EU FFI GEF GIS IUCN JICA KHQL NGOs NN&PTNT RAMSAR SDC Sida TEV TN&MT UNDP UNEP UNESCO USAID VCF VQG WWF Hip hi Cc nc ng Nam T chc Bo tn Chim Quc t Bo tn thin nhin C ch pht trin sch C quan Hp tc Pht trin Ca-na-a a dng sinh hc Du lch sinh thi Di sn thin nhin D tr sinh quyn Lin minh Chu u T chc Bo v ng thc vt Quc t Qu Mi trng Ton cu H thng thng tin a l T chc Bo tn Thin nhin Quc t C quan Hp tc Pht trin Nht Bn K hoch qun l Cc t chc phi chnh ph Nng nghip v pht trin nng thn Cng c Quc t v cc khu t ngp nc c tm quan trng quc t C quan Hp tc Pht trin Thy S C quan Hp tc Pht trin Thy in Tng gi tr kinh t Ti nguyn v mi trng Chng trnh Pht trin Lin Hp Quc Chng trnh Mi trng Lin Hp Quc C quan Vn ha, Khoa hc v Gio dc Lin Hp Quc C quan Hp tc Pht trin Hoa K Qu Bo tn Thin nhin Vit Nam Vn Quc Gia Qu Quc t v Bo v Thin nhin
TNG QUAN
CHNG 1
nh: Khu BTTN Bnh Chu Phc Bu
Tng quan
1.1 Khu bo tn thin nhin v Cng c a dng sinh hc Ti nguyn thin nhin v a dng sinh hc ng vai tr quan trng trong s tin ha, duy tr h thng t nhin v pht trin kinh t x hi. a dng sinh hc nhiu quc gia trn th gii ang b suy gim nghim trng bi cc hot ng ca con ngi. Cc khu BTTN ng vai tr ch cht trong bo tn a dng sinh hc v p ng cc mc tiu a dng ca cng ng. nh ngha ca IUCN khng nh bo tn a dng sinh hc l mc tiu c bn ca khu BTTN: Khu bo tn thin nhin l mt khu vc trn t lin hoc trn bin c khoanh vng bo v a dng sinh hc, cc ti nguyn thin nhin v vn ho i km, c qun l bng cc cng c php lut hoc cc hnh thc qun l c hiu qu khc (IUCN 1994) Trong vi thp k qua, cc khu BTTN trn th gii ang c xu hng tng c v s lng v din tch. Hin nay trn th gii c hn 100.000 khu BTTN (Tp ch Khu bo tn thin nhin, Tp 14, s 3, nm 2004) chim 11,7% din tch t lin ton th gii. Vn quc gia chim s lng v din tch ln nht, tip n l cc khu bo tn loi v sinh cnh. Tuy nhin, m bo thc hin mt h thng qun l ph hp trn thc t nhm hin thc ha cc li ch tim nng m khu BTTN c th em li vn cn l thch thc ln ti rt nhiu ni trn th gii, trong c Vit Nam. Cng c DSH (1992) xc nh cc khu BTTN l cng c hu hiu v c vai tr quan trng trong bo tn a dng sinh hc ti ch. Ti iu 8 Bo tn ti ch ca Cng c c cc mc (a), (b) v (c) qui inh r cc nc tham gia cng c DSH c trch nhim thnh lp h thng khu BTTN, xy dng cc hng dn la chn, thnh lp v qun l cc khu BTTN, v qun l cc ti nguyn sinh hc bn trong cc khu BTTN m bo bo tn v s dng bn vng. 1.2 H thng phn hng quc t khu bo tn thin nhin theo IUCN Ngun gc ca khu bo tn thin nhin hin i c t th k th 19. Vn quc gia Yellowstone l Vn quc gia u tin trn th gii, c thnh lp ti M nm 1872. Trong qu trnh hnh thnh v pht trin cc khu BTTN, mi nc u c cch tip cn ring, khng c cc tiu chun hoc thut ng chung, iu ny gy tr ngi cho vic chia s cc tng v kinh nghim v khu BTTN trong phm vi khu vc v ton cu. Nhng n lc u tin nhm lm r nhng thut ng v phn hng cc khu BTTN c ghi nhn vo nm 1933. H thng phn hng quc t khu BTTN u tin c IUCN xy dng v cng b nm 1978 - gi l H thng phn hng 1978. H thng phn hng 1978 ca IUCN gm c 10 phn hng (Hp 1). H thng ny c s dng tng i rng ri ti nhiu nc trn th gii v trong cc hot ng quc t nh lm c s cho xy dng Danh Mc cc khu BTTN ca Lin Hip Quc nm 1993.
Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN
Hp 1:
H thng phn hng khu BTTN 1978
Khu d tr thin nhin nghim ngt/nghin cu khoa hc (Scientific Research/ Strict Nature Reserve) Vn Quc gia (National Park) Khu bo tn thng cnh t nhin (National Monument/ Natural Landmark) Khu d tr ti nguyn thin nhin/Bo v i sng hoang d (Nature Conservation Reserve/ Managed Nature Reserve/ Wildlife Sanctuary) Khu bo tn cnh quan t lin/cnh quan bin (Protected Landscape/Seascape) Khu d tr ti nguyn (Resource Reserve) Khu d tr thin nhin/nhn chng hc (Nature Biotic Area/Anthropological Reserve) Khu qun l s dng a mc ch (Multiple use Management Area/Managed Resource Area) Khu d tr sinh quyn (Biosphere Reserve) Khu di sn thin nhin th gii (World Natural Heritage Site)
Tuy nhin, ngay sau , H thng phn hng 1978 bc l mt s thiu st. Nm 1984, IUCN tin hnh nhng bc u tin xem xt li v xut cp nht H thng phn hng ny. H thng phn hng khu BTTN quc t ca IUCN hin hnh c cng b nm 1994, trn c s cp nht H thng phn hng 1978 (chi tit H thng phn hng 1994 trnh by ti Ph lc 1). H thng phn hng 1994 c tt c 6 phn hng. Nm phn hng u tin ch yu da trn cc phn hng (I-V) ca h thng phn hng 1978. Phn hng VI tp hp cc tng ca cc phn hng VI, VII v VIII ca h thng phn hng 1978 (Hp 2).
Hp 2: H thng phn hng khu BTTN 1994
Khu d tr thin nhin nghim ngt/Khu bo v hoang d (Strict Nature Reserve/ Wildeness Area): Khu d tr thin nhin (Strict Nature Reserve) Khu bo v hoang d (Wildeness Area) Vn Quc Gia (National Park) Khu bo tn thng cnh t nhin (National Monument/Natural Landmark) Khu bo tn loi/Sinh cnh (Habitat/Species Management Area) Khu bo tn cnh quan t lin/bin (Protected Landscape/Seascape) Khu bo tn kt hp s dng bn vng ti nguyn (Managed Resource Protected Area)
Mc tiu qun l cc khu BTTN rt a dng, trong c cc mc tiu sau: Nghin cu khoa hc Bo v i sng hoang d Bo v a dng loi v ngun gen Duy tr cc dch v mi trng Bo v cc c im t nhin v vn ho
Tng quan
Du lch v ngh dng Gio dc S dng bn vng ti nguyn ca h sinh thi t nhin Gn gi cc bn sc vn ho v truyn thng
Vic xp xp mt khu BTTN vo mt phn hng nht nh cn cn c vo mc tiu qun l ch o ca khu BTTN . Mi quan h gia cc mc tiu qun l v cc phn hng th hin ti Bng 1 nh sau:
Bng 1: Mi quan h gia mc tiu qun l v cc phn hng khu BTTN Mc tiu qun l Nghin cu khoa hc Bo v i sng hoang d Bo v a dng loi v gen Gn gi cc dch v mi trng Bo v cc c im t nhin v vn ho Du lch v ngh dng Gio dc S dng bn vng ti nguyn ca h sinh thi t nhin Gn gi cc bn sc vn ho v truyn thng Ia 1 2 1 2 Ib 3 1 2 1 2 3 II 2 2 1 1 2 1 2 3 III 2 3 1 1 1 2 IV 2 3 1 1 3 3 2 2 V 2 2 2 1 1 2 2 1 VI 3 2 1 1 3 3 3 1 2
Cn ch mt s nguyn tc quan trng ca H thng phn hng khu BTTN 1994 nh sau: Cc phn hng cn c vo mc ch qun l, khng th hin hiu qu qun l; y l h thng phn hng quc t; Tn cc khu BTTN c th thay i tu tng quc gia Tt c cc phn hng u quan trng Cc phn hng th hin mc can thip ca con ngi tng dn t phn hng I n phn hng VI. H thng phn hng khu BTTN ca IUCN khng c nh t ra nhng tiu chun hoc lm hnh mu chnh xc p dng cp quc gia. Cc khu BTTN c thnh lp trc tin p ng cc yu cu ca a phng v quc gia, sau c t tn v gn vi cc phn hng ca IUCN cn c vo mc tiu qun l. Mi y, IUCN tin hnh nghin cu nh gi vic p dng phn hng IUCN v cc khu BTTN trn th gii thng qua d n Ni cng mt ngn ng. 1.3 Cc loi hnh khu bo tn thin nhin khc H thng phn hng nm 1978 ca IUCN bao gm Khu d tr sinh quyn v Khu di sn thin nhin th gii (Phn hng IX v X). Tuy nhin, cng nh cc khu RAMSAR v Cng vin ASEAN, y khng phi l nhng phn hng khu BTTN m l nhng danh hiu khu vc v quc t. V vy h thng phn hng 1994 ca IUCN khng bao gm nhng khu ny. Tuy nhin nhng khu ny c ghi nhn trong Danh sch ca Lin hp quc v cc n phm ph hp khc ca IUCN.
1.3.1 Khu D tr sinh quyn th gii Khi nim khu d tr sinh quyn (DTSQ) c a ra vo nhng nm u thp nin 1970, v c bc pht trin mnh t nm 1995, khi ngi ta nhn thy phng php bo tn truyn thng thng qua vic bo tn nghim ngt trong cc khu BTTN kh t c hiu qu mong mun, c bit ti nhng ni ng dn c vi ngun ti nguyn hn hp, ni thng xy ra xung t gia bo tn v pht trin. Cng nm , ti i hi UNESCO v chin lc khu DTSQ, khi nin khu DTSQ c UNESCO ph chun. Khu DTSQ l ni to iu kin cho s gp g gia con ngi v thin nhin, hi ho gia nhu cu pht trin v mc tiu bo tn. Cc khu DTSQ c xem l ni l tng th nghim v p dng cc cch tip cn pht trin bn vng, tip cn h sinh thi, trong c s hi ho gia con ngi v thin nhin, gia cc mc tiu kinh t, x hi v mi trng, qua m bo cc yu t cho s pht trin bn vng. Hin ti Vit Nam c 6 khu DTSQ c th gii cng nhn. l Khu DTSQ Cn Gi, Ct B, ng bng sng Hng, Ct Tin, Kin Giang, v Ty Ngh An. Cc khu ny u c vng li l khu BTTN. 1.3.2 Di sn thin nhin th gii Cng c Di sn th gii l mt trong nhng cng c quc t c sm nht. Cng c xc nh cc a danh trn th gii c cc gi tr vn ha v t nhin ni bt a vo danh sch cc Di sn th gii. Tng ng vi cc gi tr vn ha v t nhin c cng nhn l cc khu Di sn vn ho v Di sn thin nhin th gii. Ngoi ra cn c cc khu di sn hn hp c cc gi tr vn ho v thin nhin cng c cng nhn. Cc khu Di sn thin nhin th gii thng trng vi cc khu BTTN. Cc khu Di sn th gii l nin vinh d, t ho ca quc gia v thng thu ht nhiu khch du lch. Hin ti Vit Nam c 5 khu Di sn th gii , trong c 2 khu Di sn thin nhin th gii (DSTN), l Vnh H Long v Khu Phong Nha K Bng. Khu Phong Nha - K Bng trng vi Vn Quc gia Phong Nha - K Bng. 1.3.3 Khu RAMSAR Cng c v cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t (vit tt l RAMSAR) c hiu lc t nm 1975. Cng c tp trung bo tn v s dng bn vng cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t. Cc nc tham gia Cng c thnh lp cc khu BTTN v s dng bn vng cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t c Cng c cng nhn v a vo Danh sch cc khu RAMSAR ca th gii. Hin ti Vit Nam c 2 khu RAMSAR, l khu Xun Thu (tnh Nam nh) v khu Bu Su thuc Vn quc gia Ct Tin. C hai khu ny u nm trong H thng khu BTTN quc gia.
H THNG KHU BO TN THIN NHIN
CHNG 2
nh: Vn Quc gia Trm Chim
H thng khu bo tn thin nhin
2.1 Tm quan trng Nhng mi e da chnh ti khu BTTN hu ht cc nc thng xut pht t bn ngoi ranh gii khu BTTN. Khi nhng mi lin kt gia khu BTTN v cc yu t bn ngoi cha c xc nh v gii quyt, th nhng vn c bn ca bo tn kh c th gii quyt c. Do vy, quy hoch h thng khu BTTN khng th ch tp trung vo tng khu BTTN ring bit, m phi cp n cc mi quan tm rng hn ca x hi. H thng khu BTTN v quy hoch h thng khu BTTN c vai tr quan trng, m bo: Kt ni h thng khu BTTN vi cc u tin quc gia v xp xp th t u tin trong qu trnh pht trin khu BTTN. Gip tip cn ti cc ngun ti tr trong nc v quc t thng qua xc nh cc u tin u t cho khu BTTN, v tng kh nng s dng hiu qu cc ngun vn v ti nguyn. Hn ch a ra cc quyt nh v qun l ti nguyn theo tng trng hp n l, thiu tnh h thng. Thc y qu trnh lng ghp vi cc chin lc lin quan khc nh chin lc pht trin bn vng, bo tn a dng sinh hc, du lch quc gia... Gip gii quyt mu thun trong qu trnh quyt nh lin quan n vic nh i (trade-offs), lm r vai tr v trch nhim v thc y qu trnh tham gia ca nhiu bn c lin quan. Tng cng hiu qu v hiu xut trong xy dng v s dng ngn sch. Gip thc hin cc cam kt trong cc cng c quc t. Ch ng hn trong qun l bo tn v xy dng h thng khu BTTN c hiu qu. Xy dng khung h thng khu BTTN a dng, bao gm cc phn hng ch trng n bo v nghim ngt v cc phn hng c s tc ng tch cc ca con ngi. To iu kin cc ban qun l khu BTTN c c s ng h cn thit ca x hi. 2.2 Quy hoch h thng Quy hoch h thng nhm mc ch ti a ho cc c im mong mun nht ca mt h thng khu BTTN quc gia, c xy dng trn c s cc iu kin v bi cnh ca tng nc v cc mt: mi trng, lch s, x hi, chnh tr, kinh t v vn ha. Quy hoch v qun l hiu qu cc khu BTTN i hi cch tip cn iu phi - phi hp vi c cc bn c lin quan trong h thng, v c vi cc hot ng qun l v s dng t, ti nguyn thin nhin khc. Quy hoch h thng khu BTTN i hi: Xc nh cc khu BTTN l mt u tin quan trng ca quc gia; Xc nh mi quan h gia cc n v v cc phn hng khu BTTN khc nhau v gia cc khu BTTN v cc hnh thc s dng t khc; C ci nhn chin lc v khu BTTN Xc nh vai tr ca cc i tc chnh lin quan n khu BTTN v mi quan h gia cc i tc ny; Xc nh cc thiu ht trong h thng khu BTTN (bao gm c cc c hi v yu cu kt ni) v nhng s thiu hiu qu trong qun l, v
10
Xc nh cc tc ng hin ti v tim n ti khu BTTN t khu vc xung quanh v cc ngnh khc, v ngc li. Quy hoch h thng phi a ra nhng hng dn v c ch, th ch v qui trnh cho vic iu phi v phi hp gia h thng khu BTTN vi cc kha cnh s dng t khc v pht trin kinh t x hi ca t nc. Quy hoch cn a ra c ch phi hp gia trung ng vi a phng, phn cp, gia cc khu vc v gia cc khu BTTN vi nhau. Quy hoch cn m t cc khu BTTN hin ti v cc khu xut, cc iu kin, kh khn v thch thc trong qun l. Trong quy hoch h thng cng cn xc nh chc nng hoc c s php l v khu BTTN l mt u tin trong bi cnh pht trin ca t nc; cn ch r trch nhim, qu trnh xy dng, ti tr, qun l v phi hp, iu phi h thng khu BTTN. 2.3 c im ca h thng khu bo tn thin nhin Cc khu BTTN ng vai tr ch cht trong bo tn a dng sinh hc ti ch. Tuy nhin, khng khu BTTN no thnh cng nu c qun l mt cch ring r v c lp. Quy hoch h thng khu BTTN ch trng ti mi quan h gia cc khu BTTN v t mng li khu BTTN trong bi cnh v mi lin quan ti qu trnh pht trin kinh t - x hi v vn ha rng ln. Nh vy, quy hoch h thng khu BTTN l cch tip cn m bo tm quan trng v hiu qu ca h thng khu BTTN quc gia ln hn nhiu so vi tng s n thun cc khu BTTN. H thng khu BTTN c t nht 5 c im sau: Tnh i din, ton din v cn bng Tnh y Tnh gn kt v b sung Tnh nht qun, v Hiu qu, hiu sut v cng bng trong chi ph v li ch. 2.3.1 Tnh i din, ton din v cn bng Nhng c tnh ny c p dng c bit i vi a dng sinh hc ca mt nc ti cc cp: ngun gen, loi, v sinh cnh (h sinh thi), v cng p dng i vi cc gi tr khc nh cnh quan v vn ho. Cc khu BTTN hin ti thng khng c la chn cn c vo cc gi tr v a dng sinh hc mt cch h thng do cc khu BTTN c thnh lp mt cch n l, theo tng trng hp. V vy, nhiu nc cn tin hnh cc nghin cu xc nh cc kiu sinh cnh v a dng sinh hc vi mc ch r sot, quy hoch li cc khu BTTN m bo tnh i din. 2.3.2 Tnh y Mt lot cc vn cn cn nhc xem xt khi la chn cc phng n quy hoch h thng khu BTTN quc gia. V tr, din tch v ranh gii ca cc khu BTTN trong h thng cn c xem xt trn c s cc yu t sau: Yu cu v khu vc c tr ca cc loi qu, him hay cc loi khc; qui m qun th ti thiu duy tr s tn ti. Lin kt gia cc khu BTTN (hnh lang) cho php s di chuyn ca ng vt hoang
11
d, hay i khi cn c s c lp, tch bit nhm gim thiu truyn dch bnh, loi sn mi Cc mi quan h khu vc. Mi lin kt h thng t nhin v ranh gii, v d lu vc sng (nc mt v mc ngm), ni la, cc dng hi lu, v cc h thng a mo khc. Kh nng tip cn hoc khng th tip cn tin hnh cc hot ng qun l hoc pht hin cc tc ng tim n. Cc mi e da t bn ngoi hoc cc nguy c thoi ho hin ti. Cc hot ng s dng, s hu ti nguyn thin nhin truyn thng v bn vng. Chi ph cho vic thnh lp cc khu BTTN (ph bin nht l tin t, ph n b hoc chuyn nhng, ph thit lp cc c ch ng qun l).
2.3.3 Tnh gn kt v b sung Tnh gn kt v b sung ca h thng khu BTTN c phn nh qua s ng gp tch cc ca tng khu cho ton h thng. Cc khu BTTN trong h thng quc gia phi l mt khi thng nht v b sung cho nhau. Mi mt khu BTTN cn phi tng thm gi tr cho ton h thng quc gia v mt s lng cng nh cht lng. Tng din tch hoc s lng cc khu BTTN t c ngha tr khi iu ny mang li li ch tng xng vi cc chi ph b ra. 2.3.4 Tnh nht qun Tnh nht qun th hin qua mi quan h gia mc tiu qun l ca khu BTTN v cc hot ng bo tn. Mt trong nhng mc ch chnh ca phn hng qun l cc khu BTTN ca IUCN l thc y xy dng h thng cc khu BTTN da trn mc tiu qun l v nhn mnh rng hot ng qun l phi nht qun vi nhng mc tiu ny. 2.3.5 Hiu qu, hiu sut v cng bng Vic thnh lp v qun l h thng khu BTTN cn m bo s cn bng gia chi ph v li ch, v s cng bng trong phn b chi ph v li ch gia cc bn c lin quan, trong ch trng m bo li ch ca cng ng dn c a phng v ng bo dn tc t ngi. Hiu sut th hin s lng ti thiu cc khu BTTN cn c m bo mc ch bo tn ca ton h thng quc gia. Thnh lp v qun l cc khu BTTN phi c coi l mt loi hot ng kinh t - x hi. Khu BTTN c thnh lp nhm mc ch em li mt s li ch cho x hi v s nghip bo tn thin nhin. Do vy, hot ng ca cc khu BTTN phi bo m c hiu qu, tng xng vi chi ph b ra v c qun l sao cho cc tc ng v li ch c phn b v chia s cng bng vi cc cng ng v cc bn c lin quan.
12
2.4 Ha nhp cc h thng khu BTTN vo bi cnh quc t Mc tiu bao trm ca h thng khu BTTN l nhm tng hiu qu bo tn a dng sinh hc ti ch. IUCN khuyn ngh mng li khu BTTN ton cu cn bao gm i din ca tt c cc h sinh thi khc nhau ca th gii m bo thnh cng v lu di. V d nh mt nc khng cn hoc cn rt t rng thng xanh, th phn rng thng xanh tng ng rng hn ca nc lng ging cn c bo v b vo thiu ht ny. V vy, quy hoch h thng khu BTTN quc gia cn thc y hp tc gia cc quc gia. Kh nng hp tc v cc sng kin bo tn chung cn c xc nh v tng cng, c bit l thnh lp v qun l cc khu BTTN lin bin gii. Cc li ch hp tc quc t cn bo gm: Tng cng hiu qu ca cc n lc bo tn ca c 2 nc Thc y cc quan h gia 2 quc gia (v d Cng vin ho bnh) v Thc y chia s thng tin, kinh nghim v tng cng nng lc, tp hun. Tuy cc tha thun khng chnh thc gia cc quc gia i khi cng mang li kt qu trong hp tc, tuy nhin, kinh nghim cho thy nn c cc tha thun chnh thc. Cc cam kt nh vy c th c hnh thnh trong khun kh cc khung hp tc quc t sn c nh Cng c a dng sinh hc, Cng c v di sn th gii, Cng c RAMSAR, Chng trnh con ngi v sinh quyn ca UNESCO, v.v. 2.5 Quy hoch vng sinh hc Quy hoch vng sinh hc tnh n c nhng vng ngoi ranh gii khu BTTN nh vng m, vng h tr v cc hnh lang a dng sinh hc vi cc hot ng s dng t thn thin vi h sinh thi. Bng cch lm nh vy, quy hoch vng a dng sinh hc gip tng cng hiu qu ca cc khu BTTN v t chng vo trung tm chin lc bo tn quc gia. Cc khu d tr sinh quyn th hin trn thc t tng ca quy hoch vng sinh hc. V vy, quy hoch h thng khu BTTN phi gii quyt c cc nhu cu ca cc khu BTTN trong khung cnh rng ln hn ca quy hoch vng sinh hc. 2.6 Ni dung chnh ca quy hoch h thng khu bo tn thin nhin Quy hoch h thng khu BTTN phi ph hp vi hon cnh. Khng th c mt qui trnh v cu trc tt nht cho mi trng hp. Quy hoch h thng khu BTTN phi ph hp vi nng lc t chc, mc pht trin v mi trng ca t nc ti thi im xy dng quy hoch. Cc quy hoch cng cn c xem xt, iu chnh ph hp theo thi gian. Nhng yu t ch cht ca quy hoch qun l h thng khu BTTN c a ra trong Hp 3
13
Hp 3
Nhng yu t ch cht ca quy hoch qun l h thng khu BTTN
M t r rng l do, mc ch, phn hng, cc nh ngha v nh hng tng lai cho cc khu BTTN ca c nc nh gi hin trng bo tn, iu kin v kh nng qun l ca cc n v khc nhau nh gi mc i din ca h thng v mt a dng sinh hc v cc di sn t nhin v vn ho i km ca c nc. a ra qui trnh la chn v thnh lp cc khu BTTN mi lm cho c h thng c cc c im tt hn Xc nh cc cch cc hot ng c thc hin ti cc cp c th h tr nhau nhm t c cc mc tiu khu vc v quc gia C c s r rng cho vic lng ghp v phi hp gia khu BTTN vi cc chin lc, quy hoch khc ca quc gia (v d chin lc a dng sinh hc quc gia, quy hoch s dng t, quy hoch kinh t v x hi) nh gi khung th ch hin c i vi khu BTTN (mi quan h, lin kt v trch nhim); xc nh cc u tin cho xy dng nng lc. Cc u tin cho vic hon thin h thng khu BTTN tng lai Cc qui trnh xc nh phn hng ph hp nht cho mi khu hin c v xut, nhm tn dng ton b cc phn hng cc khu BTTN hin c v thc y cc cch thc trong cc phn hng khc nhau ca h thng s b sung ln nhau. Xc nh cc yu cu u t v cc u tin cho cc khu BTTN Xc nh cng tc o to, nhu cu pht trin ngun nhn lc cho cc khu BTTN v Hng dn xy dng v thc hin cc chnh sch qun l v k hoch qun l cho tng khu BTTN.
2.7 Qu trnh xy dng quy hoch h thng khu bo tn thin nhin thc s c hiu qu, quy hoch v qun l h thng khu BTTN ca bt k nc no cng phi phn nh nhu cu v cc u tin trn thc t, v ngi thc hin phi lm ch qui hoch ny. V vy, tuy c s tham gia ca nhiu bn c lin quan t khi khi xng, vic xy dng v thc hin quy hoch phi l nhim v chnh ca c quan chu trch nhim v h thng khu BTTN, trn c s hp tc - i tc vi cc ngnh, cc cp, cc t chc phi chnh ph v cc bn c lin quan khc nhau; c bit cn c s tham gia ca ngi dn a phng sng xung quanh v bn trong cc khu BTTN. 2.8 Nhng iu kin m bo thc hin quy hoch h thng khu BTTN Quy hoch h thng khu BTTN s kh c th thnh cng tr khi vic thc hin quy hoch c xem xt k lng ngay trong qu trnh lp qui hoch. Nhng vn chnh cn xem xt gii quyt tt trong qu trnh xy dng quy hoch qun l cho h thng khu BTTN c trnh by trong Hp 4 di y.
14
Hp 4:
Cc vn cn gii quyt trong qu trnh xy dng quy hoch h thng khu BTTN quc gia
Cc hp phn c iu phi v phi hp nh th no? Mi quan h gia cc c quan qun l khu BTTN trong nc v quc t? Cc c quan qun l chnh ph c quan h nh th no vi cc doanh nghip, cc t chc cng ng v khi t nhn, cc c ch v mi quan h t chc ny h tr nh th no cho h thng khu BTTN? Cc mi quan h hay gn kt tim nng no gi cc c quan bo tn trong nc v quc t? Xc nh cc u tin: c ch mi, c cu t chc, chuyn mn, tp hun, kinh nghim, ngn sch, thng tin, truyn thng, trang thit b v h tng c s. Cc la chn thc hin quy hoch mt cch c hiu qu?
V vy, quy hoch qun l h thng khu BTTN phi gn kt vi cc chin lc bo tn v k hoch hnh ng. C s khc bit r rng gia qui hoch h thng khu BTTN v k hoch qun l cho tng khu BTTN. Quy hoch cho h thng xem xt mt cch tng th c nc, to c hi phi hp iu phi vi cc quy hoch, k hoch khc cp quc gia nhm t c nhng kt qu mong mun ca mt h thng hon chnh. Tuy nhin, quy hoch qun l h thng cng phi a ra nhng hng dn v quy hoch v k hoch qun l cho cc khu BTTN (Chi tit hng dn quy hoch v k hoch qun l cho tng khu BTTN c trnh by trong Chng 3).
Bng 2. So snh gia quy hoch qun l h thng khu BTTN quc gia v k hoch qun l mt khu BTTN c th. Chc nng Hp tc vi cc t chc, c quan quc gia, quc t Phi hp iu phi vi cc quy hoch quc gia v c quan quc gia khc Cung cp cc hng dn khung cho qun l ti cc khu BTTN c th Lng ghp vo cc chnh sch ti a phng Hi ha vi cc xung t a phng Xc nh r rng cc mc tiu ca mt khu BTTN c th K hoch cho mt khu BTTN v cc chng trnh qun l Gim st v nh gi Cp
Quy hoch qun l h thng quc gia
Phn hi
K hoch qun l mt khu BTTN
15
Trong qu trnh thc hin quy hoch qun l h thng khu BTTN, cn c mt s iu kin c bn m bo s thnh cng, l cc vn lin quan n s tham gia, tham vn ca cng ng; cc ngun ti chnh, m bo s cam kt v ng h v mt chnh tr; v th ch, o to v i tc. 2.8.1 S tham gia, tham vn ca cng ng Phn ln cc khu BTTN u c dn sinh sng xung quanh hoc bn trong ranh gii. Ti hu ht cc ni trn th gii, kt qu ca vic thnh lp v bo v cc khu BTTN ph thuc vo s hp tc gia cng ng a phng v cc ban qun l khu BTTN. Cc khu BTTN s khng t c kt qu mong mun nu nhng mi quan tm ca cng ng a phng khng c p ng mt cch ph hp, ngi dn a phng l nhng ngi hiu bit r v nhng vn quan trng v sng cn i vi khu BTTN. V vy, phi coi nhng cng ng ny l nhng nhm c bit trong khi thnh lp v qun l khu BTTN. Cc khu BTTN khng th tch ri khi cc nhu cu pht trin kinh t, x hi v tinh thn ca ngi dn a phng. Nguyn tc ny c th hin rng ti i hi cc Vn Quc gia ton cu (1993). Cc nguyn tc chnh cn tun th khi li cun s tham gia, tham vn ca cng ng vo cc hot ng lin quan n khu BTTN c trnh by ti Chng 6 ca Ti liu ny. 2.8.2 Ti chnh Trong vi thp k gn y, ti nhiu nc, ngn sch dnh cho cc c quan qun l khu BTTN gim i r rt. Ngn sch hn ch thng l cn tr chnh trong qui hoch v thc hin thnh cng quy hoch qun l h thng khu BTTN. Do chin lc u t v tm kim ngun ti chnh c vai tr rt quan trng. Trong quy hoch qun l h thng khu BTTN cn xc nh cc u tin ti tr, khuyn khch cc ngun ti tr tim nng da trn nh gi cc ngun lc cn huy ng cho vic thc hin quy hoch h thng. Cc ban qun l v cc nh qun l khu BTTN cn phi tch cc v hiu qu trong vic chng minh cc li ch kinh t x hi ca cc khon u t vo khu BTTN qun l cc khu ny. C th hnh thnh cc i tc vi cc bn c lin quan, trong nc v quc t c cc mi quan tm v kinh t, x hi v mi trng lin quan n cc khu BTTN. 2.8.3 Cam kt v ng h v mt chnh tr H thng khu BTTN s tht bi nu thiu nhng cam kt v ng h v chnh tr v x hi. thnh cng, h thng khu BTTN ti thiu cn c s ng h ca 5 nhm mc tiu ch yu sau y: Cng ng a phng: S ng h ca cng ng a phng l yu t rt quan trng cho s sng cn ca khu BTTN.
16
Cc chnh tr gia v ngi ra quyt nh cc cp: S ng h ca i tng ny l cc k quan trng. Cn xc nh c nhng ngi thc s c nh hng ti qu trnh ra quyt nh, v lm vic vi h trong qu trnh xy dng v thc hin quy hoch h thng khu BTTN to c s ng h cn c v tng cng cc li ch ca khu BTTN. Gii truyn thng a phng v trung ng: l nhng ngi c th gip nh hng quan im v nng cao nhn thc ca cng chng. Cng ng ti chnh v cc cng c quc t: c th dng gn quy hoch h thng khu BTTN quc gia vi cc c hi quc t, v d nh nhng c hi trong khun kh Cng c a dng sinh hc, Cng c di sn tth gii, Cng c RAMSAR, v.v. 2.8.4 Th ch Quy hoch h thng khu BTTN phi c kh nng thc hin trong gii hn ngun lc sn c ca cc t chc. Th ch t chc to iu kin cho cc khu BTTN hot ng c hiu qu. Trong khi xy dng quy hoch qun l h thng khu BTTN, cn xem xt k nhng vn sau: Phi hp v iu phi gia cc c quan chnh ph, cc cp v cc ngnh khc nhau, gia chnh ph v cc t chc phi chnh ph nhm ti a ha hiu qu ca cc t chc tham gia vo cc khu BTTN Phi hp qun l bo tn vi cc nc lng ging Qun l khu BTTN c hiu qu i hi s n nh v th ch: c quan bo tn v cc cn b ca c quan . C quan bo tn cn c ban lnh o mnh v hiu qu - y l yu t cc k quan trng Tp trung vo cc c ch gip t c mc tiu ca khu BTTN Cn thit lp vai tr lm ch ca c quan bo tn, hng ti mt h thng khu BTTN thng nht, khng ch l cc khu BTTN ring bit, c th. Kin thc trong c quan bo tn da trn bi hc, chia s kinh nghim, nh gi vai tr v s dng hiu qu cc chuyn gia t vn. 2.8.5 o to o to phi tr thnh vn u tin trong qun l khu BTTN. Vi xu th v yu cu hin nay, bn cnh nhng ni dung truyn thng trong cng tc qun l khu BTTN, cn m rng sang cc lnh vc khc nh k nng li cun s tham gia ca cng ng, k nng thng tho v gii quyt tranh chp, xung t, xy dng cc k nng cng ngh thng tin v qun l. c bit i vi cc nc ang pht trin, cn xy dng nng lc nghin cu ng dng, c bit l cch tip cn tng hp v a ngnh trong qun l mi trng. Cc k nng, chnh sch v ch lng thng ph hp cho cn b bo tn cng cn c xy dng. Ti hu ht cc nc u c nhu cu xy dng cc kinh nghim thc t cho cc cn b cp a phng v tnh, sao cho hnh thnh c mng li cc tp hun vin c o to tt, ti nng v c kinh nghim thc hin cc d n c s tham gia ti hin trng.
17
Nh vy, quy hoch qun l h thng khu BTTN quc gia c nhim v xc nh nhu cu o to cp quc gia v xy dng chin lc o to t c nhng mc ch ra vi s h tr quc t khi cn. 2.8.6 i tc Hin nay, xu hng trn ton th gii l phn cp qun l ti nguyn thin nhin t cp trung ng v cp tnh v chnh quyn a phng, cc cng ng, t chc phi chnh ph, doanh nghip v c nhn. Xu hng ny cho thy, nu khu BTTN mun thnh cng th cn c cc i tc cng c li. Nhng im sau y cn lu khi xem xt vai tr ca i tc trong h thng khu BTTN Quc gia: Cn c i thoi ci m v tm kim cc lnh vc cng c li trong khi tm kim cc i tc. i tc ch thc s hot ng tt khi: Cc bn u quan tm Cc bn u c li Cc i tc c kh nng tham gia, ng gp i tc hot ng c hiu qu s tng cng tinh thn lm ch v s cam kt, qua tng tnh hiu qu v bn vng. Cn thc t trong vic k vng vo cc kt qu m i tc c th t c. i tc s tr nn ngy cng ph hp vi cc khu BTTN khi trong c cu t chc qun l c s tham gia ca cc i tc ngy cng tr nn ph bin. Cc t chc phi chnh ph ngy cng tr thnh mt i cc quan trng, ng vai tr cu ni gia cng ng v c quan Chnh ph. H cng c th gip huy ng ngun lc, c nng lc c bit trong ho gii v tp hp cc nhm cng nhau lm vic. Cc t chc phi chnh ph c th ng vai tr tch cc trong qu trnh tng cng nng lc cho cng ng a phng, lin h c hiu qu hn vi Chnh ph v cc c quan ti tr.
K HOCH QUN L KHU BO TN THIN NHIN
CHNG 3
nh: Vn Quc gia Yok n
K hoch qun l khu bo tn thin nhin
21
Vn quy hoch h thng khu BTTN trnh by trong Chng 2 c p dng cho phm vi quc gia. qun l c hiu qu tng khu BTTN cn xy dng k hoch qun l cho ring mi khu. Chng ny trnh by tm tt nhng hng dn v ni dung v cc bc xy dng v thc hin k hoch qun l khu BTTN. 3.1 nh ngha v cc vn c lin quan 3.1.1 nh ngha k hoch qun l Theo IUCN, k hoch qun l (KHQL) khu BTTN, hiu mt cch n gin, l mt ti liu xc nh mc tiu v cch thc qun l p dng i vi mt khu BTTN trong mt thi gian nht nh. Di y l mt s nh ngha v KHQL. KHQL l mt ti liu c son tho, ph duyt v s dng qun l mt khu BTTN. Ni dung ca KHQL bao gm m t v a im, ti nguyn thin nhin, cc gi tr ca khu BTTN, phn tch cc vn v xc nh cc c hi cho cng tc qun l bo tn thin nhin nhm t c cc mc tiu ra thng qua thc hin cc hot ng xc nh trong mt khong thi gian nht nh (Eurosite, 1999). KHQL l mt ti liu gip hng dn v kim tra cng tc qun l ca mt khu BTTN. KHQL m t chi tit ti nguyn, phn vng v thit lp cc c s trang thit b cn thit nhm h tr cng tc qun l v s dng khu BTTN. Nh vy KHQL l mt ti liu hng dn v h tr tt c cc hot ng qun l v pht trin ca mt khu BTTN (Thorsel,1995). KHQL l mt ti liu to c s cho s pht trin ca khu BTTN v cung cp chin lc gii quyt cc vn v thc hin cc mc tiu qun l nh ra trong khong thi gian 10 nm. Cc chng trnh, cc hnh ng v cc iu kin h tr cn thit cho cc hot ng ca khu BTTN s c xc nh da trn cc chin lc ny. Trong qu trnh qui hoch, khu BTTN s c xem xt hai chiu gy nh hng v b nh hng bi bi cnh ca khu vc (Young and Young,1993). 3.1.2 Cc li ch ca KHQL Mt KHQL tt c cn b Ban qun l v nhn dn a phng ng h s to ra nhiu li ch sau: Cng tc qun l khu BTTN c y mnh, v: Cc quyt nh trong cng tc qun l da trn s hiu bit y v khu BTTN, cc mc tiu, cc ngun ti nguyn quan trng v cc gi tr c lin quan n khu BTTN. L cm nang cho nh qun l di dng mt khung cc hnh ng v cch qun l lu di, bao gm tm nhn, cch qun l khu BTTN, xc nh r cc mc tiu v u tin cn t c. Bo m s lin tc ca cng tc qun l, gip cho cc cn b mi ca khu BTTN vn duy tr ng hng v ng mc tiu ca vic qun l khu BTTN. Gip cho vic xc nh s thnh cng ca cng tc qun l. Ci thin vic s dng ngun ti chnh v nhn lc: KHQL xc nh, m t v chn ra cc hot ng qun l u tin thc hin mc tiu
22
ca khu BTTN. iu gip ngi qun l phn phi hp l cn b, kinh ph v vt t. KHQL ch ra ch no cn b sung ngun ti chnh hoc nhn lc. Vi cch , KHQL nh l mt cng c tng cng u t. Nng cao trch nhim: KHQL to mt c ch nng cao trch nhim. i vi cc nh qun l: Cc nh qun l c giao nhim v hot ng trong khun kh KHQL, trong xc nh r mc tiu cn tin ti v cc mc chun cn phi t c. i vi cc t chc hay c quan qun l: KHQL c coi nh mt bn hp ng chung gia nh qun l, cng ng a phng v khch tham quan m bo cho khu BTTN c bo v tt trong tng lai. Tng cng cng tc tuyn truyn. Qu trnh xy dng KHQL s to iu kin kt ni gia gim c ban qun l vi nhng ngi c lin quan n qun l ca khu BTTN thng qua: Xc nh nhng i tc ch yu m gim c cn lin h v lm r cc vn cn trao i. L phng tin giao lu vi cng chng gii thch cc chnh sch v cc ngh. Tng cng v qung b khu BTTN vi nhiu bn lin quan L cng c thc hin cc chnh sch quc gia hay vng lin quan n bo tn v lin kt cc chin lc. 3.1.3 Yu cu ca mt k hoch qun l tt Mt KHQL tt cn th hin c cc c im sau: l mt qu trnh ch khng phi mt s kin v n khng dng li khi son tho xong bn k hoch m vn tip tc thng qua vic thc hin k hoch v xa hn na. C lin quan n tng lai; n xc nh cc qu trnh chn la cc hnh ng c lin quan trong tng lai. Cung cp cc phng php suy ngh v cc mi e da, cc c hi, cc vn kh khn khc, cch gii quyt cc vn v thc y vic tng cng tho lun gia cc bn lin quan. C tnh h thng: Cch tip cn c h thng c th bo m cc quyt nh c da trn s hiu bit, phn tch ca ch v trong bi cnh ca n, gip cho ngi khc hiu c tnh hp l ca cc hnh ng c xut Lin quan n vic bin minh cho cc gi tr ca khu BTTN: Xy dng v thc hin KHQL c th c coi nh mt qu trnh bao gm xc nh khu BTTN l g, n s c qun l v pht trin tr thnh g v lm th no duy tr cc iu kin hin c hoc t c cc iu kin mong mun trong khi phi i mt vi cc thay i c bn trong v bn ngoi (Lipscombe,1987) N l mt qu trnh lin tc, khng bao gi tnh ti; thch ng vi cc iu kin v mc tiu.
23
3.1.4 Kinh ph lp KHQL Trc khi xy dng KHQL phi tnh n kinh ph v ngun kinh ph thc hin, c bit kinh ph iu tra v t vn gp . Phi tnh ton sao tt c chi ph c lin quan n vic xy dng KHQL u c p ng. Cng cn ch l thi gian xy dng bn KHQL c khi ko di trong vi nm mi c th hon thnh. Mt vic ht sc quan trng l phi d tr kinh ph thc hin k hoch, sao cho nhng mc tiu ra trong k hoch u c th tr thnh hin thc. 3.1.5 Thi gian lp k hoch Thi gian xy dng KHQL: Ngay i vi mt khu BTTN nh, thi gian hon thnh mt KHQL cng thng khng di 12 thng.Nu i hi ly kin rng ri hay c nhiu vn phc tp s cn nhiu thi gian hn. 3.1.6 Cc k hoch khc c lin quan n KHQL Mt s cc k hoch v ti liu khc thng km theo KHQL v l mt phn ca KHQL hoc h tr cho KHQL. Tn gi cc k hoch v ti liu ny rt khc nhau gia cc quc gia v i khi cng c s chng cho ngay trong mt nc. K hoch hot ng (cn c gi l k hoch cng vic, hay k hoch thc hin): K hoch ny c xy dng xc nh cc hot ng qun l c th c thc hin khi no v nh th no. K hoch hot ng thng c thi gian ngn hn so vi KHQL, v d nh k hoch hot ng hng nm. K hoch phi hp: L bn k hoch cng vic ca c quan qun l khu BTTN. K hoch ny gii thch cc cng vic ca n v c tin hnh nh th no, a ra cc mc tiu v cc hot ng u tin v cung cp cc phng php nh gi vic thc hin cc hot ng . K hoch ny c xy dng t KHQL. K hoch kinh doanh: Gip cho khu BTTN c th ch ng hn v ti chnh. N nghin cu cc loi hng ha, dch v , tip th v chin lc thc hin cho khu BTTN (xem Chng 5 -Chin lc ti chnh). Qui hoch phn vng chc nng: Qui hoch ny c xy dng khi cc tiu vng hay phn khu ca khu BTTN c cch qun l khc nhau. N xc nh ranh gii v ni dung chi tit ca cng tc qun l cho mi phn khu. Quy hoch ny h tr cho vic thc hin, i khi l mt phn ca KHQL K hoch phn ngnh: c xy dng cho cng tc qun l ca cc ngnh khc nhau trong khu BTTN, v d du lch (xem Chng 7 - Chin lc v k hoch du lch sinh thi), bo tn loi. N xut pht t cc mc tiu chung ca KHQL nhng chi tit hn. K hoch pht trin: c son tho p ng nhu cu u t v cc cng vic c lin quan n mt phn ca khu BTTN. V d k hoch xy dng Trung tm du lch. K hoch qun l im: c xy dng p ng vi nhu cu qun l ca cc im, khu vc c th, v d, k hoch qun l mt thng cnh c th thu ht khch du lch trong khu BTTN. K hoch bo tn: Hng dn lm th no bo tn cc im. Bn k hoch ny thng c xy dng cho cc khu bo tn di sn vn ha
24
K hoch tng th: Tn k hoch ny c s dng khi quy hoch cc khu BTTN ca M v Canada vo nhng nm 1970. K hoch tng th c coi l bn hng dn cho cng tc bo tn, qun l v pht trin . Nhng theo MacKinnon v cng s (1986) K hoch tng th t c s dng v c thay th bng KHQL. 3.2 Cc yu cu trong chun b v thc hin thnh cng KHQL 3.2.1 Cc cng vic cn lm Mt KHQL mun c thc hin c kt qu cn ch cc cng vic sau : Tin trnh ca cng tc chun b Cch trnh by, cch vit v ni dung ca KHQL Bi cnh thc hin KHQL Ngun lc, v nng lc thc hin KHQL 3.2.2 Tin trnh ca cng tc chun b Khi xy dng KHQL cn theo nguyn tc C s tham gia ca cng ng li ko cng ng trong cng tc qun l khu BTTN. S tham gia cng sm cng tt v ko di sut tin trnh. Hai i tng cn c li cun: i tng bn ngoi ( ngi dn a phng, khch tham quan v cc bn lin quan khc), i tng bn trong (cc cn b, nhn vin s thc thi K hoch). tng cng s tham gia ca cng ng, nhiu nc thnh lp Ban qun l vi c ch ng qun l hoc c ch tham gia khc. i vi c hai i tng nu trn , qu trnh chun b cn : Phi r rng, hp l, trc ht l i vi cc mc tiu qun l. Tp trung vo cc vn lin quan n cng tc bo v cc ngun ti nguyn thin nhin v vn ha quan trng ca khu BTTN. Tng cng cc hot ng c th hoc cc gii php p ng cc vn trn v xc nh ai s chu trch nhim thc hin cc hot ng . Chn cch tip cn r rng thc hin, bao gm c ngun nhn lc, vt lc yu cu.
3.2.3 Cch trnh by, cch vit v ni dung ca KHQL Cch trnh by, cch vit v ni dung ca KHQL l rt quan trng, n khng ch nh hng n s hiu bit v li ko cng ng v cc i tc, m cn nh hng n vic thc hin v s h tr ca cng ng trong cng tc qun l khu BTTN. Hp 5 trnh by nhng c im ca mt KHQL tt.
25
Hp 5.
Hng dn v mt KHQL tt
R rng v s dng c: d c, t t c bit v trnh by tt. Ngn gn v : khng di qu, nhng thng tin hon thnh cc chc nng ca n. Chnh xc v khch quan: Khng c nhng thiu st nh sai ngy thng, cc tiu ch cn c gii thch r. C tnh h thng v hp l: Vi cc chnh sch qun l bt ngun t vic nh gi khu vc v cc ngh rt hp l. c chp nhn v c tnh khuyn khch i vi cc bn lin quan. C tnh thc thi cao: cc mc tiu r rng, cc phng php hin thc c th hon thnh cc mc tiu, kt qu l cc thnh qu mong mun c th gim st c. Tnh tp trung v hiu qu: Hon thnh cc mc tiu nh l mt cng c qun l khu vc, p ng cc yu cu ca ngi s dng v tha mn cc ngha v hp php
Ngoi cc c im trn, mt KHQL tt cng cn th hin: Tnh chnh xc nhng linh ng. Tnh khi qut nhng n gin. Cc nh hng cng tc qun l d hiu di vi mi i tng. 3.2.4 Bi cnh thc hin KHQL Tnh thng nht ca vng KHQL c chun b trong bi cnh t ai, dn c bao quanh khu BTTN. Nh qun l khu BTTN phi c tm nhn ra ngoi ranh gii khu vc mnh qun l, c bit khi chun b cc k hoch v gio dc, v li cun s tham gia ca qun chng v qun l vng m.V vy KHQL cn c lng ghp v kt hp vi cc qu trnh pht trin ca a phng v vi cc hot ng ca cc c quan hoc t chc ang hot ng trong khu vc. Nguyn vng v nhu cu ca cng ng a phng sng quanh khu BTTN cn c xc nh r v ghi nhn trong qu trnh xy dng k hoch v trong bn KHQL. Gn kt vi cc quy hoch h thng quc gia, cc quy hoch v lut l khc KHQL cn gn kt vi cc c quan, h thng quy hoch hoc cc khu BTTN khc. N cng cn gn kt vi cc k hoch c lin quan khc nh: K hoch ca chnh quyn a phng, quy hoch pht trin, v.v... 3.2.5 Ngun kinh ph, cam kt v nng lc Ngun kinh ph cn thit Cn phi xc nh r tng kinh ph cn thit v ngun kinh ph thc hin cc mc tiu v hnh ng trong KHQL. Nu thiu kinh ph th khng th thc hin c cc mc tiu v hnh ng theo mong mun ca ngi quy hoch. Nng lc lp k hoch Nu c mt i ng cc nh lp k hoch c o to v c trnh hc vn cao th cng tc
26
lp k hoch s rt thun li (c bit l i vi gim c khu BTTN). V vy vic nng cao nng lc cho cn b l mt vn cn c u tin ca cng tc qun l. C th s dng chuyn gia t vn trong nc hoc quc t. Dng c vn bn ngoi c nhiu li th xy dng KHQL nhng khi kt thc cng vic th h cng mang theo cc kinh nghim v hiu bit ca h i. Do iu quan trng l ban qun l khu BTTN cn c nng lc lm ch qu trnh xy dng KHQL. 3.2.6 Cc kh khn trong qu trnh lp k hoch v thc thi Cc kh khn trong vic lp v thc thi k hoch gm 2 loi: Cc kh khn trong qu trnh lp KHQL Cc kh khn khi thc hin. Di y gii thiu mt s kh khn thng gp v cc nguyn nhn . Cc kh khn trong qu trnh lp k hoch bao gm: Thiu cn b c nng lc tin hnh lp k hoch. Thiu kinh ph v trang thit b. Thiu h tr k thut do trnh ca ngi lp k hoch hn ch. Nhn thc cha y v khu BTTN ca cc cng ng a phng. Cc p lc kinh t t bn ngoi, nh p lc khai thc ti nguyn, hay cc gi tr khc ca khu BTTN Thiu s giao lu vi cng ng v cc bn lin quan khc. Khi cc kh khn trn chim u th trong qu trinh lp k hoch, cn b thng mt s ng vin v tnh nng ng, lm cho mc tiu tr nn kh cng v c nh trc. Kt qu bn KHQL mang tnh rp khun cc bn khc, b cng ng ph phn v kh c chp nhn. Cc kh khn khi thc thi Nhng kh khn ny sinh trong khi thc hin KHQL, c th bt ngun t s yu km v ni dung ca bn k hoch, cch vit hoc c cc iu bt hp l. Vic KHQL c chun b nh th no (ai tham gia, tham gia giai on, mc no ...) s c nh hng n vic thc hin KHQL. Cc kh khn khi thc thi KHQL thng bao gm: Cha tht ch n vn ti chnh (cc thng tin v ti chnh hoc khng c a vo K hoch hoc kinh ph c nhn thp hn nhiu so vi kinh ph d tr) Cc gi nh thiu tnh thc tin v nng lc qun l ca t chc. Cc mc tiu c xc nh m nht, chung chung (khng c tnh c trng, khng nu ln c nhng gi tr c bit ca khu BTTN). Khng xc nh c nhng chi tit quan trng nht (phm vi ca vn cn gii quyt), b hon li cho cc nghin cu sau, mc du cn sm c trin khai thc hin. Giao nhim v khng r rng v c th nn khng to mt c s tt cho cc hot ng thc a Vic nhn mnh qu ng vo mt s mt ca KHQL, v d nh du lch hay gii tr c th lm lch hng u t ngn sch v ngun lc vo cc mt quan trng ca khu BTTN.
27
S khng n nh ca ti chnh, qun l hoc th ch chnh tr. Khng xut c cc vic cp bch v cn u tin. Bn KHQL khng c tnh thc thi cao v khng th lm c s cho cc hot ng. 3.3. Tin trnh lp k hoch qun l 3.3.1. Tng quan v tin trnh KHQL l mt qu trnh lin tc- mt vng tun hon vi 3 yu t chnh: Chun b KHQL Thc hin k hoch Gim st v chnh sa k hoch Vi ni dung trn, tin trnh c th xy dng KHQL c th chia thnh 13 bc sau: 1. Quyt nh xy dng KHQL, chn nhm lp k hoch, xc nh phm vi nhim v, tin trnh. 2. Thu thp s liu, xc nh cc vn , t vn. 3. nh gi s liu v cc thng tin v ti nguyn. 4. Xc nh cc hn ch, c hi v e da 5. xut tm nhn v mc tiu. 6. xut cc gii php thc hin tm nhn, mc tiu, bao gm c vic phn khu chc nng. 7. Vit bn d tho KHQL 8. Ly kin tham gia bn d tho KHQL 9. Chnh sa, hon chnh bn KHQL, bo co v kt qu ca vic ly kin, lp t trnh xin ph duyt KHQL. 10. Ph duyt KHQL 11. Thc thi 12. Gim st v nh gi 13. Chnh sa v cp nht KHQL. 3.3.2 Cc bc xy dng KHQL Bc 1. Quyt nh xy dng KHQL, chn nhm lp k hoch, xc nh phm vi nhim v, tin trnh. y l mt trong nhng bc quan trng nht xy dng KHQL. Trong bc ny cn xc nh r: cc cng vic cn lm, cch tin hnh, thi gian v ngi thc hin.Giai on ny thng bao gm cc bc sau: Xc nh r mc tiu lu di v mc tiu ngn hn ca khu BTTN v m bo tt c cc bn ln quan u hiu r cc iu . Xc nh cc bc cn thc hin. Xc nh ngi s dng bn KHQL. Bn KHQL c xy dng ch yu cho gim c Ban qun l khu BTTN s dng, nhng thc t y khng phi l bn k hoch cng tc chi tit, nn cng ng a phng, cn b khu BTTN, doanh nghip c lin quan cng l ngi s dng bn KHQL ny.
28
m bo KHQL s c xem xt mt cch ton din, ngha l theo phng php Tip cn h thng. Cc nh chuyn mn v cc bn c lin quan cn gp nhau tho lun v cch qun l khu BTTN. Chn nhm lp k hoch. Phn ph lc di y s cung cp cc thng tin v chuyn mn v nghip v i hi i vi mt nhm lp k hoch. Chun b v thc hin S cng vic trong qu trnh lp KHQL. Ln k hoch li cun cng ng tham gia lp KHQL, th d nh: cn b Ban qun l, cc chuyn gia, ngi dn a phng v cc bn c lin quan khc. Xc nh v thng nht v cc th tc vi cc nh qun l c kinh nghim v vic cng nhn v ph duyt bn KHQL. Bc 2. Thu thp s liu, xc nh cc vn , t vn. Cng tc lp k hoch v qun l i hi cc s liu ng tin cy.C 2 quan im v quan h gia thu thp s liu v xy dng mc tiu qun l: Thng qua thu thp v phn tch s liu xc nh v thng nht mc tiu qun l. T cc mc tiu qun l xc nh cc s liu cn thu thp. Thc t, khu BTTN c thit lp da trn cc thng tin ban u (v d bo v cc sinh cnh v cc loi c bit), qu trnh xy dng KHQL i hi nhiu s liu v thng tin hn. V vy giai on ny cn: Thu thp cc thng tin c bn hin c (s liu v lch s c th cha cn thu thp.) Tin hnh ngoi nghip kim chng cc thng tin v thu thp thm thng tin, nu cn. T liu ha cc thng tin di dng m t khu BTTN (i khi gi l Bo co hin trng khu BTTN Cn ch , khng phi tt c cc thng tin thu thp u c a vo KHQL. Mt s s liu v thng tin c th a vo ph lc ca bo co chnh. Bc 2 thng kt thc khi chuyn sang bc nh gi cc thng tin, nhng trong thc tin, i khi c s trng lp gia 2 bc ny.
Hp 6. Hng dn thu thp thng tin
Di y l danh sch cc thng tin quan trng cn thu thp: Cc ti nguyn thin nhin (ti nguyn sinh thi) v c im ca chng. Ti nguyn vn ha v c im ca chng. Cc gi tr thm m (cc thng cnh p). C s h tng ( ng s, nh ca, ni ngh, cung cp in nc). Nhng c im c bn ca mi trng kinh t- x hi. Nng lc v iu kin trong v ngoi khu BTTN h tr cho cc d n. c im du lch v nh hng ca n i vi khu BTTN D on xu th tng lai ca cc nhn t trn. Quy hoch s dng t ca khu vc xung quanh.
29
Trong nhiu trng hp, cn b lp k hoch cn lng ha cc thng tin, v d nh: s khch du lch, s xe c c khch du lch s dng (xe bus, t c nhn, xe my...). Cc thng tin s th hin trong phn m t hp 7.
Hp 7. Hng dn cc thng tin c a vo phn m t.
V tr (v v kinh ) Din tch (ha hoc km2) Phn hng qun l khu BTTN Tnh trng php l, v d, ranh gii (c khu BTTN v tng phn khu) v cc vn php l lin quan. S hu hp php, tnh hnh xm ln, cc iu kin v hn ch khc. a ch ca Ban qun l v cc c quan qun l a phng. Cc vn v t chc. Tnh trng s dng t hin nay (lm nghip, s khai thc cc ti nguyn khc (khong sn, ct, c...) Cc dch v trong v ngoi khu BTTN Cc con ng chnh. Cc thng tin v lch s (lch s s dng t v cc cnh quan, nhn chng hc, qu trnh xy dng) Cc thng tin sinh hc (cc qun th; h ng vt, thc vt) Cc thng tin v t nhin (cc c im v kh hu, a cht, a mo, thy vn, t) Cc thng tin v vn ha, nhn vn (cc thng cnh v c im ca chng, vn ha) Cc thng tin kinh t- x hi (s liu c bn v khuynh hng pht trin ca cc cng ng a phng v s ph thuc ca h vo khu BTTN)
Ngi lp k hoch cng cn phi ch n cc cam kt quc t c lin quan n khu vc. V d cc a im c cc Cng c quc t cng nhn (Cng c v di sn th gii, Cng c Ramsar.... ); cc im tuy cha c cng nhn bi cc tha thun quc t, nhng li c tim nng c cng nhn. V vy cht lng ca KHQL c th l mt iu kin quan trng trong quyt nh cng nhn ca cc Cng c quc t v sau ny. Nu khu BTTN nm gn bin gii quc gia hay tnh, c th kt ni vi cc khu BTTN lng ging th nn thnh lp cc khu BTTN lin quc gia hay lin tnh tng cng hiu qu ca cng tc bo tn.
30
Hp 8.
Hng dn m t khu bo tn thin nhin
Xc nh cc hn ch ca thng tin. i vi cc khu BTTN c qu t thng tin c bn, th trong m t phi ch n cc hn ch ca thng tin. Vic xc nh cc hn ch ca thng tin l mt trong nhng mc tiu chnh ca bc ny. Mi mt hn ch i hi cc thng tin cn thit. ng tr hon vic lp k hoch cho n khi c y thng tin. Mt KHQL tt c th thc hin t cc m t tng i n gin v cc c im t nhin, sinh hc v kinh t x hi ca khu vc. Cng nhiu s liu, cng tng thm lng tin ca nh qun l hay ngi lp k hoch. S thiu ht cc thng tin c th v a im khng phi l l do tr hon s qun l.
Bc 3. nh gi s liu v cc thng tin v ti nguyn. Mc ch ca bc ny l xc nh v thy c tm quan trng ca khu BTTN. N gip cho vic m t cc gi tr v gii thch l do thnh lp cng nh li ch ca khu BTTN i vi x hi. Vic nh gi gi tr l mt qu trnh, bao gm: Xc nh cc c im c bn v gi tr c o cn bo v v duy tr gi li ngha ca khu BTTN. Chng c th khng ch gii hn trong ranh gii khu BTTN a ra mt bn cng b y v gi tr thy r tm quan trng ca khu BTTN i vi x hi hay i vi cc nhm lin quan, c bit gii thiu v phn tch cc gi tr c o ca khu BTTN trong bi cnh vng, quc gia v quc t. Mt iu rt quan trng trong bc nh gi l a ra c cc tiu ch dng xc nh v nh gi cc gi tr v t nhin, kinh t- x hi, vn ha hin nay v trong tng lai ca khu BTTN. Hp 9 trang bn gii thiu cc nhn t cn c xem xt khi nh gi nhng gi tr ni bt ca khu BTTN:
31
Hp 9.
Nhng tiu ch xc nh cc gi tr ni bt
Khi nh gi ngha ca khu BTTN, ngi lp k hoch cn xc nh khu BTTN c cc gi tr sau y khng: Nhng im ni bt c gi tr cao v t nhin, phong cnh, a cht, khoa hc, sinh thi, h ng vt, thc vt v vui chi gii tr. Nhng biu tng c o v sinh hc, kiu thm thc vt v cnh quan (nu c th ti sao). Nhng khu vc thit yu bo v tnh ton vn sinh thi ca khu BTTN (v d, cc khu vc rt quan trng bo v thc nc, m ly...) Cc khu vc hoc ti nguyn rt quan trng i vi cc cng ng a phng (v kinh t, vn ha hay gi tr khc) Cc khu vc hoc ti nguyn cung cp cc dch v c bit cho ngi dn sng bn ngoi khu BTTN, c bit khi chng c ngha kinh t hoc chnh tr cao. Cc loi ng vt, thc vt qu him v c hu. Cc loi ng vt, thc vt hoc cc sinh cnh mn cm, b e da hay c nguy c tuyt chng cao. Nhng im ni bt lm bin i cnh quan v bng chng v s dng bn vng ti nguyn thin nhin. Cc im c gi tr cao v lch s, kho c. Cc im vn ha chnh Cc c trng c th gii cng nhn (v d: Di sn th gii)
Bc 4. Xc nh cc hn ch, c hi v e da. Trc khi xc nh cc mc tiu qun l c th ca khu BTTN, cn xc nh cc hn ch, cc c hi v cc e da ca n. Cc hn ch c th th hin dng: Quy nh php lut. Hn ch v s hu. Cc s dng u tin (v d khai thc thy sn hay hm m) S ch v sc khe v an ninh. Cc hn ch v qun l. Cc hot ng v s dng u tin ( cn phi u tin trong k hoch) Ngha v i vi cc khu BTTN lng ging, khch du lch. Cc cn nhc khc ca chnh sch. Cc e da hay p lc i vi khu BTTN c th l do con ngi hoc do thin nhin, c th bt ngun t trong hoc t ngoi khu BTTN Bc 5. Xy dng tm nhn v mc tiu qun l Mt tm nhn lu di. KHQL cn xy dng mc tiu lu di hoc tm nhn ca khu BTTN.Tm nhn th hin tng v tnh trng v biu hin ca khu BTTN trong tng lai. Mc ch ca tm nhn l xc nh tiu im hay nh hng cho cc mc tiu qun l.
32
Xc nh v vai tr ca cc mc tiu Tip theo tm nhn cn phi xc nh cc mc tiu. l cc mong mun, d nh m cng tc qun l phi hng ti. Cn xp cc mc tiu theo th t u tin. xy dng mc tiu qun l trc mt, c th dng cch tip cn 3 bc: Xy dng mc tiu qun l tng th Xy dng cc gii php qun l c th Chun b cc la chn qun l trc mt. Cc mc tiu thng thng c xc nh nhm gii quyt cc vn sau: Qun l loi v sinh cnh iu tra, nghin cu v gim st C s h tng , bao gm cc phng tin lin lc Du lch v ngh dng Gio dc v o to Cc c trng v x hi v vn ha To thu nhp Cc dch v khu BTTN Hnh chnh Bc 6. Phn khu chc nng Phn khu chc nng trong khu BTTN nhm p ng mc tiu qun l. C th xc nh nhiu phn khu chc nng. Trong mi phn khu, phng thc qun l ging nhau, bao gm cc qui nh v nhng hot ng c php v hot ng khng c php thc hin trong phn khu . Thng thng vic phn khu nhm mc ch: Tng cng bo v cc sinh cnh, h sinh thi v cc qu trnh sinh thi tiu biu v c o. Qun l cc hot ng ca con ngi hiu qu hn. Bo v cc gi tr t nhin hoc vn ha trong khi vn cho php tin hnh cc hot ng thn thin vi mi trng ca con ngi a cc din tch b tc ng ra ngoi phn khu bo v nghim ngt phc hi. Cc phn khu chc nng trong khu BTTN thuc cc hng t I-IV theo IUCN. C nhiu loi phn khu chc nng v tn gi cng khc nhau. Di y gii thiu mt s loi phn khu chc nng thng c s dng trong cc Khu BTTN t phn hng I - IV theo IUCN: Phn khu c gi tr c bit hay c o. Phn khu c cc gi tr c o, c bit hay ni bt, th d: Cc di tch lch s; khu t nhin quan trng nh: t ngp nc, m nc mn, ca sng hay cc khu vc bin quan trng nh : bi , cn c u tin bo v. Nhng phn khu ny thng khng c dn sinh sng v hn ch du lch.
33
Phn khu nguyn sinh/hoang d Trong phn khu ny khng cho php m ng hoc xy dng c s h tng ln , thng cm cc hot ng ca xe c gii. y ch yu din ra cc qu trnh t nhin. phc v cng tc qun l ch nn c mt vi ng mn; c th b tr mt vi im cm tri, nhng s lng v ni dung hot ng cn c kim sot cht ch. Phn khu hn ch pht trin. Trong phn khu cho php thc hin cc hot ng khng gy tc hi ti cc gi tr c o v ni bt ca khu BTTN. Phn khu ny cho php t chc loi hnh du lch - ngh dng, qua lm gim sc p ln khu vc nguyn sinh hay hoang d. Phn khu pht trin/Phn khu dch v. Trong phn khu ny cho php xy dng ng giao thng, khch sn, cc iu kin thun li cho vic n v dch v. Do nn trnh quy hoch phn khu ny trong hoc gn khu vc c cc gi tr c bit hoc c o ca khu BTTN. Phn khu ny khng c p dng i vi phn hng khu BTTN m mc tiu ch o l bo v a dng sinh hc, hoc nghin cu khoa hc (v d, khu d tr thin nhin nghim ngt). Xu hng hin nay l a phn khu ny ra ngoi ranh gii khu BTTN. Phn khu s dng ti nguyn theo phng thc truyn thng. Nhiu khu BTTN c phn khu ny nhm mc ch to iu kin cho ngi dn a phng tip tc s dng ti nguyn cho nhu cu sinh k hoc theo phng thc truyn thng. Cc phn khu chc nng trong khu BTTN thuc cc hng V v VI theo IUCN. Trong cc khu BTTN thuc phn hng V v VI theo IUCN, vic phn vng nhm mc tiu p ng cc nhu cu v kinh t, vn ha, v bo tn ti nguyn. Phn vng trong cc khu BTTN thuc phn hng V thng thng qua quy hoch s dng t ti cc cnh quan trn t lin hoc trn bin; mt phn ca khu BTTN c quy hoch cho cc hot ng kinh t, cc phn khc dnh cho bo tn bo v cc gi tr t nhin. i vi cc khu BTTN thuc phn hng VI), vic phn khu chc nng s xc nh ranh gii i vi cc loi hnh s dng t khc nhau. Xc nh cc phn khu v chun b quy hoch phn khu: Ti nay cha c mt cng thc chung xc nh cc phn khu chc nng. Tuy nhin, mt khu BTTN t nht phi c t 02 phn khu chc nng tr ln, v trong phi c 01 khu c coi l vng cn phi c bo v nghim ngt/kh nghim ngt. Nh quy hoch v nhm lp KHQL cn bt u vi cc mc tiu qun l c lin quan. Sau s thng nht cc tiu ch phn vng, da trn mc tiu ca khu vc v cc yu cu pht trin. Cc phn khu c xc nh cn c vo cc thng tin tt nht c c v s xt on chuyn nghip ca nhm lp k hoch gii. Nhng nhn t sau y cn ch trong khi xc nh cc phn khu: Bo v cc gi tr ti nguyn c bit. Cc hn ch do cnh quan v cc yu t sinh thi, th d nh: dc, dng t, ch thy vn v gi tr cnh quan.
34
Kinh nghim v nhu cu khc nhau ca khch du lch. Loi tr hay gim thiu vic s dng ti nguyn hay cc hot ng c nh hng xu n ti nguyn v gy kh khn cho cng tc qun l ca khu BTTN. Nng lc ca khu BTTN h tr vic s dng ti nguyn hay cc hot ng pht trin khc. S tham gia ca cng ng cn c l u tin trong vic xc nh cc phn khu.; chnh sch v quyt nh ca Chnh ph c lin quan n s dng t. Cc phng thc s dng ti nguyn ca cng ng v ngi dn a phng. Bc 7. Vit bn d tho KHQL Lng ghp tt c cc ni dung trn thnh d tho KHQL. C nhiu cch trnh by bn KHQL vi nhiu ni dung khc nhau. Mu ca KHQL s ty theo ngun kinh ph, mc tiu qun l, c quan qun l. Mc d khng c mt mu chun chung cho KHQL, iu c bn l ni dung v cu trc ca bn KHQL cn phn nh nhu cu ca khu BTTN, cc mc tiu v i hi ca cng tc qun l v s dng ti nguyn. Hp 10 gii thiu cng ca mt KHQL.
35
Hp 10.
Ni dung v cu trc c bn ca mt KHQL
Ch trong KHQL c th chia hoc khng chia thnh cc chng hoc cc phn nh hn na, ty theo tnh phc tp v c im ca khu BTTN. Mt s phn c th b i hay thm vo KHQL Tm tt KHQL. Phn ny tm tt cc vn ch yu trong KHQL, cc quyt nh c lin quan. Phn ny rt quan trng v nhng ngi quyt nh cui cng thng khng c thi gian c v nm ht cc chi tit ca KHQL Gii thiu. Phn ny trnh by cc mc tiu, phm vi ca KHQL, gii thch cc mc tiu lm cn c thnh lp khu BTTN, bao gm c s php l; thm quyn thc thi K hoch; mt s thng tin c bn v khu BTTN (v tr, din tch, ti nguyn v gi tr). M t Khu BTTN. Tm tt cc thng tin cn thit v khu BTTN; thng bao gm tm tt ti nguyn ca Khu BTTN (thin nhin, vn ha. lch s v kinh t, x hi), phng thc s dng ti nguyn, khung php l v qun l ti nguyn. Phm vi iu chnh KHQL. nh gi Khu BTTN Phn ny nh gi tm quan trng ca khu BTTN v gii thch gi tr ca n. Phn ny thng th hin di dng mt bn Cng b tm quan trng hoc Cc gi tr c bn ca khu BTTN. Phn tch cc vn . Bao gm cc phn tch cc hn ch, c hi tc ng n khu BTTN, xc nh cc e do chnh i vi cng tc bo v, duy tr v qun l khu BTTN, cc nh hng (bn trong v bn ngoi) n cc gi tr quan trng ca khu vc, cc iu cn ch khc trong cng tc qun l. Tm nhn v mc tiu Xc nh tm nhn lu di v rng ln i vi khu BTTN, cc chnh sch quan trng lin quan qun l khu BTTN; cc mc tiu nhm nh hng cho nhng hot ng qun l trong mt khung thi gian ca K hoch. Cc phn khu chc nng Xc nh ranh gii, cc qui nh v qun l (nhng hot ng c php, khng c php). S phn khu c th a vo KHQL, hoc gii thiu trong mt phn ring. Trong nhiu trng hp, phn khu chc nng c trc khi xy dng KHQL. Ni dung ca phn phn khu chc nng thng c tm tt trong KHQL. Cc hot hng qun l (Ch dn). Phn ny trnh by cc hot ng c th c tin hnh hon thnh cc mc tiu, thng bao gm: Danh lc cc hot ng qun l, cc ch dn K hoch cng vic, bao gm thi gian v ngi thc hin Xc nh cc hot ng u tin. Nhn lc v kinh ph i hi thc hin cc hat ng (d ton) Nu phn ny c son tho rt chi tit, n c th c tch bit thnh cc d n sau ny. Mi d n l mt hot ng chi tit; c th gii thch cc hot ng c thc hin nh th no. Thng thng, cc thng tin trong phn ny thng khng tht chi tit, nhng s c b sung bi tng hot ng hng nm ca K hoch cng vic, s bao gm d ton v hng dn chi tit. Gim st v iu chnh Phn ny phc tho cch lm th no gim st, thi gian v cch iu chnh. N cng bao gm cc ch s nh gi c cc hot ng ca khu BTTN.
36
Tuy khng nht thit phi theo ng tng bc, cng trn c th p dng i vi cc Khu BTTN kt hp s dng bn vng ti nguyn (phn hng VI). Trong trng hp , KHQLc th xy dng mt lot cc chng trnh qun l c lin quan n: Qun l bo tn a dng sinh hc Qun l mi trng t nhin Qun l cc nhm sinh vt Cc chng trnh qun l cng ng Pht trin du lch v khu BTTN. B my hnh chnh khu BTTN. Nghin cu v truyn thng Gim st v iu chnh KHQL ca cc Vn quc gia ti Anh v X Wales cng theo mu trn, vi mi chng th hin nhng mc tiu ln ca Vn ( xem hp 11)
Hp 11. cng mt KHQL Vn quc gia (Anh v X Wales)
1. Li ni u 2. Tm nhn 3. Bo tn a. Mi trng t nhin b. Bo v cc di sn vn ha 4. Nng cao nhn thc v gii tr a. Qun l vui chi gii tr b. Nng cao nhn thc 5. Kinh t v phc li x hi i vi cc cng ng a phng 6. Quy hoch pht trin v tng cng kim sat 7. Cc ch / chnh sch lin quan n VQG i vi cc khu vc a l c bit 8. Thc hin : cc chnh sch p dng cho cc khu vc c bit ca VQG: Chnh sch, hnh chnh v ti nguyn 9. Gim st v iu chnh Ngun : y Ban Countryside (1977)
Tanzania ccK hoch hot ng ca VQG trnh by cc tiu c lin quan n cc mc tiu ln ca khu BTTN. Bc 8. Ly kin tham gia v bn d tho KHQL Mt trong cc bc quan trng khi xy dng KHQL l ly kin tham gia ca cc t chc, c nhn lin quan v bn d tho. Khi gi bn tho KHQL i ly kin cn ghi r thi hn v a ch t chc, c nhn c lin quan gi kin gp .. Ngoi hnh thc c gp , c th t chc cc cuc hp gp hoc phng vn trn phng tin truyn thng cng cng... Bc 9. Chnh sa, hon chnh KHQL Tin hnh chnh sa bn tho trn c s tip thu cc kin ng gp. C th tm tt cc kin tham gia v a vo phn ph lc ca KHQL hoc vit thnh mt bo co ring km theo bo
37
co cui cng, trong phn tch cc kin c tip thu v gii thch ti sao mt s kin khng c s dng. Bc 10. Ph duyt K hoch Th tc ny rt khc nhau ty theo qui nh ti mi nc.Nhng trong hu ht cc trng hp, KHQL c chp nhn, ph duyt bng mt vn bn c tnh php l v c t liu ha r rng. V d c, KHQL ca Vn quc gia c trnh ln B trng B Mi trng v Di sn ph duyt, ng thi cng c gi n Thng ngh vin v H Ngh vin. Bc 11. Thc hin KHQL KHQL a ra cc hnh ng cn thc hin. thc thi KHQL c 2 cch tip cn thng c s dng: Cch 1: Bn KHQL khng ghi chi tit cc thng tin v nhn lc v kinh ph cho mi nm. Cch 2: Bn KHQL ghi chi tit cc thng tin ny. Cch 1 c p dng khi cc nhim v c phm vi ln v phc tp, kh d tnh c kinh ph chnh xc cho mt hoc hai nm ca K hoch. Cch 2 c p dng i vi mt k hoch cng vic chi tit, vi tt c cc hot ng cn thc hin v c tnh kinh ph cho c thi gian thc thi. Bc 12. Gim st v nh gi Khi bn KHQL c son tho xong v c chp nhn, bn k hoch hnh ng cng c xy dng hng dn thc thi, cc cn b hin trng c th bt u thc hin KHQL. Vi cch trn, cng tc gim st v nh gi s cung cp cc phn hi v vic thc hin k hoch. Mc tiu ca bc ny l xc nh xem KHQL c c thc thi c kt qu v p ng c cc mc tiu ra hay khng, rt kinh nghim t vic quan st cc tc ng ca cng tc qun l; v iu chnh cc hot ng qun l cho ph hp vi thc t. Ni no, vic thc hin k hoch c vn , cng tc gim st v nh gi c th c s dng lm cn c iu chnh ngun lc v tng cng vic thc thi. Khung gim st v nh gi ca IUCN tp trung vo 2 im: Tnh ph hp ca h thng v cc tin trnh qun l: c o bng cch nh gi cc kt qu ca cng tc qun l v cc tin trnh thc hin. Vic thc hin cc mc tiu ca khu BTTN: c o bng cch xc nh cc kt qu, u ra ca cng tc qun l. IUCN xc nh 6 yu t chnh ca tin trnh qun l cn c nh gi xc nh mc v l do ca s thnh cng hay tht bi trong chu trnh qun l: Chng ta ang u? (Bi cnh) Chng ta mun n u? (K hoch) Chng ta cn ci g? (u vo) Chng ta s i nh th no? (tin trnh )
38
Kt qu l ci gi ? (u ra, v d cc hot ng c tin hnh hoc cc dch v c cung cp) Chng ta hon thnh ci g? (kt qu- th d nhng thnh tch c th ca cng tc qun l) Bc 13. Chnh sa v cp nht KHQL. Bc cui cng ca tin trnh thc hin KHQL l quyt nh xem c cn phi chnh sa v cp nht KHQL khng. Trong nhiu trng hp k hoch thng b gii hn v thi gian do cc qui nh c tnh lut php, thng l 5, 7 hay 10 nm. Quyt nh chnh sa s c tin hnh vo thi im ph hp, cho php c mt bn k hoch mi thay th trc khi bn c ht thi hn. i vi cc KHQL phc tp, cn tham vn ca nhiu bn lin quan th vic chnh sa c tin hnh 2 nm trc khi KHQL mi c hiu lc. Nu KHQL n gin hn th tin trnh c bt u t nht l 12 thng trc khi bn KHQL mi c hiu lc. Ti bc ny, cc kt qu ca gim st v nh gi s c xem xt khi son tho vn kin mi. Mt bn KHQL nn c vit li t nht l sau thi hn 10 nm. 3.4. S tham gia ca cng ng 3.4.1. L do cn c s tham gia ca cng ng Cng ng bao gm cng ng a phng, cc nhm ngi s dng ti nguyn, cc nhm s thch , cc quan chc a phng, cc i din ca cc t chc phi chnh ph, cc doanh nhn, cc nhm khc v tt nhin l bao gm c cc cn b ca khu BTTN. Vic tham gia ca cc cng ng a phng cn c c bit ch . S tham gia ca cng ng l cn thit trong qu trnh xy dng KHQL, v tham gia th hin s nht tr ca cng ng i vi cc mc tiu v tin trnh ca bn k hoch v em li cc li ch r rng nh lit k chi tit trong Hp 12
39
Hp 12.
Li ch ca s tham gia ca cng ng trong xy dng KHQL
Nng cao tnh s hu i vi bn KHQL. Cc cng ng sng trong hay gn khu BTTN, khch du lch v cc bn lin quan ti khu BTTN s cm nhn su sc hn s cam kt vi cc mc tiu v hot ng qun l, nu h c c hi c tham gia quyt nh cc vn H tr mnh hn cho khu BTTN. Thnh cng ca bn KHQL s ph thuc vo s h tr ca cng ng v chnh quyn a phng. Cn phi duy tr s trao i thng xuyn vi cng ng v cc quyt nh c nh hng n h, v v cng tc bo v v s dng ti nguyn trong khu BTTN. S tham gia tch cc ca cng ng vo cc quyt nh s gip h c thc hn (v cm thy c th nh hng) v nhng thay i trong phng hng qun l. Tng cng mi lin kt mc tiu bo tn vi nhu cu pht trin. Trong mt KHQL m khng cp n nhng nhu cu ca ngi dn v pht trin kinh t x hi, th kh c iu kin hon thnh cc mc tiu ca bn KHQL. To mt c ch trao i, trong cc quan im, mi quan tm v kin v qun l khu vc c chia s gia cc nh qun l v cc bn lin quan. iu gip cho vic xc nh v quyt nh cc vn mt cch ph hp hn v tng cng hiu bit v ng h ca cng ng i vi khu BTTN.
3.4.2 Ai tham gia? Mt trong nhng cu hi quan trng cn tr li khi bt u tin lp k hoch l xc nh ai l bn lin quan chnh? C nhiu qun chng, v bc u tin phi xc nh ai l i tc c bit ca bn. H c th l cc khch du lch, nh nghin cu, th sn a phng, ch trang tri v ngi nh c, cc quan chc a phng. Vy ai trong s h? (Thorsell,1995) Nu c ngi dn a phng sng trong v quanh khu BTTN th rt cn li cun h tham gia vo qu trnh. i vi khu BTTN thuc phn hng V, trong lun lun c cng ng dn c sinh sng, IUCN xut l cn phi c s tham gia ca cng ng trong mi giai on lp k hoch v qu trnh qun l (Philipps,2002). Tuy vy trong hu ht cc trng hp cn xc nh cng ng a phng l ai. C th p dng tiu ch ngi dn a phng sng trong mt khong cch no so vi khu BTTN? Lm th no xc nh i tng cn phi li cun? C phi tt c cc bn lin quan u l i din khng?
40
Hp 13 gii thiu phng php c th s dng xc nh cc i tc ch yu i vi khu BTTN.

Hp 13. Phng php xc nh cc i tc chnh
Cc c nhn c nh hng i vi khu BTTN c th l: Gim c hoc ngi ng u ca cc n v qun l ti nguyn v t ai khc Lnh o cng ng a phng, cc nhm hot ng hay cc hi Cc ch t v ch nh vng ln cn Ch trang tri hoc ngi qun l, c chng nhn hay thu trang tri gn khu BTTN Cc ch doanh nghip, lc lng lao ng v i din ca h c lin quan c bit n cc hot ng kinh t nh cung cp nc, lm nghip, khai khong, nh c hay du lch Lnh o ban qun l khu BTTN v nhn vin ca h. i din ca cc t chc hay khch du lch c nh hng n khu vc do cc hot ng ngh ngi hay gii tr ca h Cc nh nghin cu vi cc ti hay a im nm trong hoc gn khu BTTN Cc cu hi di y dng xc nh cc i tc chnh : Quan h ca h vi khu vc nh th no? H s dng v coi trng khu vc n mc no v nh th no ? Vai tr v nng lc ca h ra sao? H c nh hng i vi cc sng kin qun l bng cch no ? Cc tc ng hin nay do cc hot ng ca h i vi cc gi tr ca khu BTTN ra sao ?
3.4.3. Cc hnh thc tham gia ca cng ng Tham gia l mt khi nim chung ch s lin quan ca cc nhm hay cc c nhn trong qu trnh quyt nh. C nhiu cch v mc tham gia. Lipscombe (1987) khuyn: C th pht hin trc cc iu qun chng mun. Tuy nhin l mt cng vic kh khn v tn km, v thng h khng ni ln s tht. S tham gia y trong quy hoch v vy thng khng thc hin c. Cn ch n cc kin tri ngc nhau v quan im, v n s dn n cc vn rt quan trng cho nh quy hoch. Mt iu cn ch l phi lm sao ngi dn cm thy l h c c mt c hi tt th hin quan im ca h - iu ny cn phi c xem xt mt cch nghim tc. Cc mc tham gia th hin nh sau: Thng bo : y l mc thp nht ca s tham gia. Cc nhm hay cc c nhn nhn c thng tin v cc hot ng d kin, nhng h khng c iu kin lm thay i chng. Mc tiu ca vic thng bo l thuyt phc cng ng v cc quan im ca nh lnh o. y l cch tip cn t trn xung khi quyt nh trong cng tc bo tn. Tham vn: y l bc cao hn thng bo.Cc cng ng a phng, cc bn lin quan ch cht v cc t chc nhn c thng bo v d n hay k hoch bit quan im ca h. Nhng kin tham vn c nhc n trong khi nh gi, nhng khng nht thit c tip thu v bn tho cui cng xong.
41
Cng quyt nh: iu ny xy ra khi cc bn lin quan c mi n bit v trao i v vn cng quan tm v tham gia vo quyt nh cui cng. Cng phi hp: Khi hai bn cng tham gia quyt nh v chia s trch nhim thc hin cc quyt nh . ng h cc mi quan tm c lp ca cng ng: y l mc cao nht ca s tham gia ca cng ng. Cng ng chu trch nhim xy dng cc chng trnh bo tn v thc hin cc quyt nh m h la chn.Vai tr ca cc chuyn gia, cc c quan hay nh u t l h tr cng ng bng cc thng tin v cc k nng v c th c ngun lc gip cho a ra cc quyt nh vi cc thng tin tt nht c th. Mc ny th hin cch tip cn hon ton t di ln trong cng tc bo tn. 3.4.4 Cng tc tham vn Vic t chc tham vn nn theo cc hng dn sau (hp 14 )
Hp 14. Hng dn cng tc tham vn
Sm li cun qun chng. Cng li cun cng ng tham gia sm, cng c iu kin h c nh hng n kt qu KHQL. Trao i thng tin. C 2 cch: nghe kin hoc tham gia trao i v nh gi. Kt qu l nng cao s hiu bit v vn v thng i n thng nht cc kin v vn Cung cp thng tin v gio dc. Vic cung cp thng tin v gio dc bng cc hnh thc ph hp s gip cng ng a ra cc quyt nh da trn c s hiu r v cc vn m h c tham gia. Dnh thi gian thch hp. y l iu cn thit to mi quan h, s hiu bit v nghin cu vn , s ng v thu thp cc s liu m cng ng cn, thng xuyn trao i v cung cp thng tin v tng, cc gii php v mi lin quan n h. Phng php mm do. Tin trnh xy dng k hoch cn c tin trin mt cch t nhin theo s hiu bit ca cng ng v mc sn c ca cc thng tin.
Ngoi cc hng dn trn, iu quan trng l cng ng quanh khu BTTN cn nhn c s khuyn khch tham gia trong qu trnh lp k hoch v qun l. Bin php khuyn khch c th l li ch kinh t hoc quyn li v vn ha, x hi. 3.4.5 Cc phng php C nhiu phng php thu ht cng ng tham gia vo qu trnh lp k hoch. Cc phng php trnh by di y c Cc Vn Quc gia v ng vt hoang d New South Wales s dng: ng bo hay qung co ku gi s tham gia Cc chng trnh pht thanh hoc truyn hnh tho lun cc vn quy hoch Xut bn cc cun sch nh hoc t ri lin quan n cc cuc tho lun chi tit v cc vn c bit. Ph bin bn tho ca KHQL M din n cng ng gii thiu v tho lun v ti liu k hoch
42
T chc cc cuc hp cc nhm s thch cng gii quyt cc vn mu thun Tham vn gia cc nh lp k hoch v cc c nhn hoc t chc lin quan Cc c quan hay thnh phn th ba phn tch hoc vit v s tham gia ca cng ng. Chuyn cc tha thun ca cng ng n cc nhm t vn bn ngoi, th d : hi ng t vn gm cc lnh o hay i din ca cng ng Li cun cc hi ng t vn c lp nh gi k hoch v s chp thun ca cng ng
GI TR KINH T CA KHU BO TN THIN NHIN
CHNG 4
nh: Khu Bo tn bin Nha Trang
Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin
45
4.1 Gii thiu v cch tip cn mi i vi khu BTTN 4.1.1 Gii thiu Trc y mt s ngi cha hon ton ng h vic h tr pht trin h thng cc khu BTTN, mc d cc khu BTTN c th cung cp nhiu dch v mi trng v l a im l tng cho cc dch v du lch v gii tr. Tuy nhin, hin nay nhn thc v vn ny thay i. a s cc quc gia cho rng khu BTTN l mt hnh thc dch v x hi cng nh dch v y t, gio dc, quc phng, v cung cp h tr cho cc khu BTTN mt cch tng xng. Cc nc ang pht trin, ni c nhiu vng c gi tr a dng sinh hc cao, thng eo hp v ngn sch. V vy u t ngn sch ca chnh ph cho cc khu BTTN thng khng y v khng n inh. V vy, vic i mi v a dng ho cc ngun ti chnh cho cc khu BTTN l mt vn quan trng. Ngoi ngun h tr ca ngn sch nh nc, c th tm kim cc ngun h tr khc trong x hi v ca cc th ch, t chc, chng trnh quc t nh Cng c quc t v a dng sinh hc (CBD), Cng c v di sn quc t (WHC), Cng c Ramsar v vng t ngp nc, Lut bin quc t, Chng trnh Con ngi v Sinh quyn (MAB) ca UNESCO Tuy nhin c th huy ng c cc ngun ti chnh, cn nh gi v nhn thc c gi tr kinh t ca cc khu BTTN. 4.1.2 Cch tip cn mi i vi cc khu bo tn thin nhin Ti Hi ngh thng nh nm 1992, chnh ph cc nc ng cn c mt din n mi v pht trin bn vng. Din n mi ny bao gm c Cng c quc t v a dng sinh hc (CBD). Din n ku gi cc chnh ph thnh lp v h tr pht trin h thng cc khu BTTN. Cc chnh ph cng nhn cc khu BTTN l cc n v kinh t ng vai tr quan trng trong xo i gim ngho, duy tr h sinh thi v h tr mi trng sng ca cc cng ng trn th gii. Quan im mi ny v khu BTTN i hi phi c nhn thc ng v hiu r gi tr kinh t ca cc khu BTTN. Nu bit qun l v khai thc, cc khu BTTN cng c th l cc n v to ra thu nhp, ng gp quan trng vo pht trin kinh t. V d, cc nghin cu gn y cho thy ti Canada cc hot ng ti cc khu BTTN em li khong 6,5 t la Canada/nm, to ra 159.000 ch lm, v ng gp 2,5 triu la Canada tin thu cho chnh ph. Ti c, 8 vn quc gia thu c 2 t la c/nm v ng 60 triu la c/nm thu cho Chnh ph. Hng nm, chnh ph Costa Rica u t cho cc vn quc gia khong 12 triu la M; du lch sinh thi ti cc vn quc gia l ngnh c doanh thu ng th 2 ti Costa Rica. Nm 1991, c 500.000 du khch quc t ti thm v thu uc 330 triu la M. Mt s ni cho thy khu BTTN c tc ng kinh t ti i sng dn c. V d ti Tanzania, vic sn bt trm voi ly ng ti pha ng nam VQG Tarangire lm gim n voi, kt qu l cc
46
cy thn g mc lan nhanh to mi trng cho mt loi rui ht mu tsetse pht trin nhanh, loi rui ny lm cho n gia sc ca ngi dn quanh vng ngy cng gim st. Do vy vic khi phc bo v n voi s gp phn gip ngi dn pht trin n gia sc ca h. Theo tnh ton th tht cc loi th rng ng gp 75% lng m ng vt cho ngi dn ti Congo; ti Botswana l 40%. Ci un v phn tru b cung cp 90% nhu cu nng lng ca ngi dn ti Tanzania, Nepal and Malawi, v trn 80% ti nhiu nc khc. Ti c, ngun thu t nc ca h cha nc vng thng Thompson bang Victoria ln hn ngun thu t g trn cng din tch. Ti Philippines du lch v cu c em li ngun thu ln hn vic cht g. Cn Fiji, din tch rng c ngp mn em li ngun thu t ci, nh c v lc nc thi ln hn so vi vic cht rng ly t lm nng nghip. Vic ph hoi mi trng vng ven bin ca M trong thi gian 1954-1978 lm cho ngnh cng nghip thu sn nc ny thit hi khong 200 triu la/nm. Do vic gim dn s nn kinh t ti khu vc Abruzzo (Italy) suy sp; nhng nh vic pht trin ca VQG ti y nn kinh t c phc hi. Cc v d trn cho thy vai tr ca cc khu BTTN, ng vt hoang d i vi pht trin kinh t a phng v kinh t c nc. iu c ngha l vic u t vo cc khu BTTN c th em li li nhun v li ch kinh t nhiu mt, ch khng ch thun tu l ni tiu th ngn sch. Cc hng ho, dch v v sn phm m cc khu BTTN to c kh nng ti to cao, chng khng b mt i m ngc li ngy cng c gi tr cao hn. Do vy cc nh qun l khu BTTN cn chun b tt k hoch kinh doanh qung b, cung cp cc sn phm, dch v, qua tng ngun thu pht trin khu BTTN. Phng php tng gi tr kinh t (Total Economic value TEV) l phng php chun nh gi li ch ca cc khu BTTN. Phng php ny cho php nh gi v so snh mc li ch gia cc khu BTTN v cc hot ng khc. 4.1.3 Cch tip cn khch hng trong vic to ngun thu cho khu BTTN C nhiu c nhn, t chc c nhu cu s dng cc dch v v sn phm ca khu BTTN, v h c th chi tr cho cc sn phm, dch v . Theo khi nim kinh t, l cc khch hng ca khu BTTN. V vy, cc khu BTTN cn c coi nh cc t chc kinh doanh. H bn cc dch v v a dng sinh hc, dch v du lch, dch v bo tn ngun ti nguyn c kinh ph pht trin khu BTTN. Vn l cn xc nh cc nhu cu ca tng loi khch hng c chin lc bn hng. Nhiu khu BTTN hoang d Nam , cng vin hoang mc Chu Phi, rng nhit i Nam M, khu BTTN sinh cnh Chu u, khu BTTN bin nam Thai Bnh Dng cung cp tt cc dch v ny cho cc khch hng. c th tip cn v thuyt phc khch hng, cn gii p nhiu cu hi,v d: Khu BTTN thin nhin em li nhng li ch g? Cho ai? Cc li ch kinh t m khu BTTN thu c l g? C duy tr pht trin khu BTTN khng? Lm th no c th huy ng c thm cc ngun thu pht trin khu BTTN tt hn?...
47
Cc khch hng ngh g v mong i g t khu BTTN? nhng ngi dn sng trong v gn khu BTTN ngh g? H mun c g t khu ba tn thin nhin? h c nh cht cy hm than khng? Hay h mun thu hi cc sn phm hoa qu, cy thuc, c lp nhH c mun khai thc t lm nng nghip khng? Hay khai thc hi sn v cc rn san h? Lm th no h c th khai thc mt cch bn vng cc sn phm, va ng gp vo bo tn?. Mt vn na t ra l liu cng ng a phng c tham gia qun l khu BTTN khng? Tham gia th no? quyn li v ngha v, trch nhim ca h khi tham gia qun l l g? Nhng cng ng, th v doanh nghip pha h lu ca khu BTTN c hng li g? h c th ng gp th no duy tr lu di cc dch v mi trng (cung cp nc, ngun thu sn) ca khu BTTN? Khu BTTN c ngha quc t th no v a dng sinh hc, v hp th cc bon gim hiu ng nh knh, bo tn cc loi qu him c nguy c cao, l ni trn tuyn di c ca cc loi, c l ni sinh sn ca cc loi c c ngha thng mi khng, c gp phn gim nh thin tai v gim thay i kh hu khng? C thu ht c s quan tm ca cc khch hng quc t khng? Lm th no tip cn v huy ng cc ngun vn quc t cho khu BTTN? Tm li, cc nh qun l khu BTTN cn c quan im kinh doanh, kinh t trong nh gi cc gi tr ca khu BTTN, nh gi nhu cu khch hng ra cc chin lc kinh doanh. 4.2 Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin Cc khu BTTN cung cp nhiu loi hng ho v dch v, v d, dch v gii tr, du lch, bo tn ngun gen, bo tn ng thc vt, cung cp ngun nc, gim nh thin tai. Nhng hng ho, dch v ny rt c gi tr i vi con ngi. Tuy nhin, nhiu loi hng ho, dch v ny khng c mua bn trn th trng thng mi. Do vy khng c c s nh gi trn th trng song chng cn c tnh ton th hin bng gi tr tin c th so snh vi cc hng ho, dch v khc. tnh ng gi tr kinh t ca cc khu BTTN, c th p dng khi nim Tng gi tr kinh t, trong c gi tr cc hng ho, dch v v sn phm m cc khu BTTN to ra, v chng em li doanh thu cho cc khu BTTN, cung nh cho nn kinh t. Phng php Tng gi tr kinh t l khung cho php xc nh gi tr cc mt ca khu BTTN. Tng gi tr kinh t ca khu BTTN bao gm cc gi tr s dng v gi tr khng s dng. Cc gi tr s dng bao gm gi tr s dng trc tip, gi tr s dng gin tip v gi tr la chn. Cc gi tr khng s dng bao gm gi tr tn ti v gi tr cn li. Quan h ca cc cc gi tr ny trong Tng gi tr kinh t ca khu BTTN c trnh by trong Hnh 1 di y:
48
Hnh 1. Tng gi tr kinh t ca khu BTTN Tng gi tr kinh t ca khu BTTN
Gi tr s dng
Gi tr khng s dng
Gi tr s dng trc tip
Gi tr s dng gin tip
Gi tr la chn
Gi tr k tha
Gi tr tn ti
Khi xc nh tng gi tr kinh t, cn phn bit r gia lng gi kinh t v phn tch ti chnh. Lng gi kinh t da trn gi tr kinh t, n xc nh gi tr th trng v gi tr phi th trng ca cc sn phm, dch v do khu BTTN cung cp. Phn tch ti chnh l mt phn ca lng gi kinh t, n ch xc nh lung tin vo - ra ca khu BTTN. C th nh Bng 3 sau:
Bng 3: Lng gi kinh t ca khu BTTN Lng gi kinh t trong phm vi khu BTTN Phn tch ti chnh khu BTTN Lng gi kinh t vng pha ngoi khu BTTN
Mc d phn tch ti chnh l cng c rt quan trng, nhng n khng phn nh ht gi tr thc ca khu BTTN. Lng gi kinh t l cng c nh gi th hin y nhng gi tr ca khu BTTN. Gi tr s dng trc tip ca khu BTTN l cc gi tr thu c t cc hot ng trc tip s dng cc sn phm, dch v ca khu BTTN nh tham quan, du lch, thu hi sn phm t nhin, sn bn, dch v bo tn gen, hc tp nghin cu. Cc hot ng dch v ny c th thng mi ho - c ngha l c bn trn th trng (du lch, nghin cu, thu hi sn phm t nhin), hoc khng thng mi ho c ngha l khng c th trng chnh thc hay khng c quy ch th trng trao i mua bn cc dch v ny (v d nh thu lm ci un, hay chn th gia sc l). Gi tr ca cc dch v thng mi ho c nh gi bng gi th trng. Tuy nhin nu gi ny c cc c quan hnh chnh quy nh th gi c th cha phn nh gi tr thc t ca th trng. Gi tr ca cc dch v khng thng mi ho rt kh xc nh, v thng c nh gi trn c s so snh vi gi cc sn phm cng loi trn th trng (xem Hp 15).
49
Gi tr s dng gin tip ca khu BTTN l gi tr thu c t cc hot ng gin tip s dng cc dch v ca khu BTTN. Cc dch v gin tip ny c lin quan ti chc nng sinh thi ca khu BTTN nh bo v vng u ngun, iu ho tiu kh hu, hp th cc bon. Ngoi ra khu BTTN cn cung cp dch v nh l ni c tr ca cc loi cn trng gip th phn cho cy c, ma mng; hay l ni tr n ca cc loi chim n tht gp phn gim bt s ph hot ca cc loi gm nhm. Cc gi tr s dng gin tip rt a dng v khng th nh gi trn th trng. Cn c cc phng php k thut khc nh gi (s trnh by sau) Gi tr s dng la chn ca khu BTTN l gi tr s dng trong tng lai cc sn phm, dch v ca khu BTTN. Cc gi tr trong tng lai c th l gi tr s dng trc tip hay gin tip. V d, trong tng lai c th nghin cu v tm ra cc gen mi c th s dng vo nng nghip, dc phm hay m phm. Gi tr khng s dng l cc gi tr m con ngi c hng li t khu BTTN mc d h khng ti khu BTTN. Trong gi tr khng s dng bao gm c Gi tr k tha l gi tr truyn li cho th h sau khi bit c rng c cc li ch t khu BTTN, v Gi tr tn ti l vic bit c rng c cc khu BTTN ang tn ti mc d ta c th khng n khu BTTN hay khng hng li g t khu BTTN . Trn thc t rt kh xc nh gi tr khng s dng ca khu BTTN.
Hp 15 Mt s gi tr s dng khng c thng mi ho v khng c gi trn th trng, nhng li rt quan trng i vi i sng ngi dn. Ti Knia, gup hiu r cc gi tr ny, ngi ta thc hin mt th im sau: ngi dn a phng c ngh so snh li ch s dng ng c v hi ci vi gi tr 1 ci i gi 20 la. Ngi dn b 5 phiu cho i, 10 phiu cho ly ci un v 13 phiu cho ng c. Nh vy gi tr ca ci un gp 2 ln i (40 la) v gi tr ng c gp 2,6 ln i (52 la). T ngi ta c tnh gi tr ca ci un v ng c m ngi dn c hng l 306 la /h/nm. Nu khng bo v khu BTTN mt cch bn vng th ngi dn s mt i ngun thu nhp ny. Do vy cng ng cn tham gia qun l bo v khu BTTN.
Trong S 4 mt s gi tr quan trong ca khu BTTN c in m. Tuy nhin cn lu , cc gi tr ca khu BTTN bin ng theo tng a phng, quc gia, khu vc v ph thuc vo trnh pht trin ca x hi. C 3 im cn ch khi p dng phng php TEV dng xc nh cc gi tr ca khu BTTN: Phng php TEV l mt phng php ly con ngi l trung tm. Gi tr ca khu BTTN l gi tr m con ngi c hng th hoc cm nhn. Hin nay cc nh bo tn thin nhin trn th gii vn tranh lun liu c cc gi tr no ca thin nhin hay ca cc loi hoang d khng lin quan g ti loi ngi khng? TEV cho rng v mt kinh t khng th tnh c ht gi tr kinh t ca cc khu BTTN hay ca cc loi trong cc khu BTTN. Do vy c th c nhng mu thun trong tnh ton cc gi tr kinh t theo TEV. Bi v mi ngi c th cm nhn s hng li khc nhau t khu BTTN, mc d s cm
50
nhn ny c th mu thun nhau. V d mt ngi sn sng chi tr cho vic c nhn ngm n voi trong hoang d t nhin; ngi khc li cho rng vic sn voi l mt gi tr hng th tr tin. Do vy trong vic tnh ton gi tr kinh t ca khu BTTN cn tnh ton y cc gi tr, phn nh cc gi tr c mu thun v cc gi tr c th trng lp. Khng nht thit phi tnh ton tt c cc gi tr kinh t. V tnh ton nh vy rt tn km, kh khn v mt thi gian. Cc nh qun l khu BTTN ch cn tnh ton cc gi tr quan trng nht p ng yu cu kinh t ca khu BTTN.
Bng 4: Tng gi tr kinh t ca khu BTTN Gi tr s dng Gi tr s dng trc tip Gii tr Gi tr s dng gin tip Dch v sinh thi Gi tr s dng la chn Cc thng tin trong tng lai Gi tr khng s dng Gi tr k tha Cc gi tr s dng v khng s dng cho cc th h sau Gi tr tn ti a dng sinh hc
Thu hi bn vng
n nh thi tit kh hu
S dng trong tng lai (trc tip v gin tip)
Gi tr tinh thn tn ngng
Sn bt ng vt hoang d Thu hi ci un Bi chn th Snxut nngnghip Khai thc ngun gen Gio dc Dch v nghincu
Kim sot l lt Cung cp ngun nc ngm Hp thu cc bon Mi trng sng Gn gi cc ngun dinh dng Gim nh thin tai Bo v vng u ngun cc dch v thin nhin
Vn ho, di sn Gi tr cng ng Cnh quan
Chi ph c hi ca cc khu BTTN ti Uganda: tng gi tr kinh t cc sn phm, dch v kinh t phi thng mi ca cc khu BTTN l 123,5 triu la (s dng g 40 triu la, du lch 16,3 triu la, gii tr 0,7 triu la, li ch cng ng 33 triu la, ngun nc 13,8 triu, hp th cc bon 17,4 triu, a dng sinh hc 2,3 triu). Cc chi ph phi thng mi nu khng c khu BTTN l 199,9 triu la (li nhun ti chnh 3,1 triu la, ng gp ca nh ti tr 10,7 triu, thit hi v ma v v chn nui 75,5 triu, chi ph c hi 110,6 triu). Nh vy, nu khng c cc khu BTTN th tng thit hi kinh t hng nm l 76,4 triu la. Ch tnh ring gi tr s dng trc tip cc hng ho, dch v mang tnh thng mi nh thu ph cho thu, v vo ca, trng cy, khai thc g, ci... em li thu nhp khong 1 triu
51
la/nm. Gi tr s dng cc sn phm, dch v phi thng mi nh kim ci un, ly c, lm than, s dng nc, sn bt ca ngi dn a phng sng trong bn knh 1,5km cch khu BTTN 82 la/h/nm, v 36 la/ h/nm i vi cc h sng trong bn knh t 1,6-2,5km cch khu BTTN. Cc gi tr s dng m ngi dn bn trn th trng em li thu nhp t 30136 la/h/nm. Nu khng c khu BTTN th cc h dn s mt thu nhp khong 135 la/ h/nm. 4.3. Khi qut v phng php khung lng gi khu BTTN Lng gi khu BTTN l mt qu trnh nh gi mt cch h thng, cho php xc nh c mc tiu, xu hng trong nh gi tr v tit kim thi gian cng sc. Qu trnh ny cn xc nh r cc gi tr no c s dng, cc gi tr no l quan trng nht cn nh gi, cn s dng cng c thch hp no nh gi. Qu trnh nh gi gm 3 bc sau: 1. Xc nh i tng lin quan 2. Xc nh quy m nh gi 3. La chn phng php nh gi ph hp Cc bc nh gi ny c mi quan h qua li vi nhau (Bng 5). S quan tm ca cc i tng lin quan s to iu kin xc nh quy m nh gi; v mc quy m ca nh gi s cn la chn c phong php thch hp.
Bng 5. Mi quan h gia cc bc. i tng lin quan a phng Quc gia Ton cu Mc phn tch Ti chnh/ Kinh t Ti chnh/ Kinh t Kinh t Quy m phn tch ti a phng cp quc gia cp quc t
4.3.1. Xc nh i tng lin quan Trc khi tin hnh nh gi gi tr, cn xc nh cc i tng lin quan v ngi s dng cui cng cc gi tr ca khu BTTN. Vn ny l cn thit xc nh kh nng ng h, cch thc qun l v ngun thu ca khu BTTN. Cc i tng khc nhau c th c cc quyt nh khc nhau lin quan ti khu BTTN nh: Xy dng v thc hin cc d n trong khu BTTN v vng m. Xy dng v thc hin cc d n s dng cc hng ho v dch v ca khu BTTN. Xy dng v thc hin cc d n vng thng lu, hay vng h lu ca khu BTTN m khu BTTN c th c tc ng ti cc d n ny xut v trin khai cc chng trnh chuyn ngnh c lin quan ti khu BTTN. xut v trin khai cc chnh sch v qun l khu BTTN. xut v trin khai cc chnh sch v ti tr khu BTTN. Xy dng cc chin lc cp a phng, vng, quc gia v quc t Nhng i tng c lin quan ti cc vn trn c th l cc nh qun l khu BTTN, chnh quyn a phng, cc cn b nh nc, cc b, cc doanh nghip, cc nh ti tr, cc t chc phi chnh ph, cc t chc quc t...
52
Cc khu BTTN cn trao i vi cc nh kinh t v cc c quan lin quan xc nh cc i tng hay nhm i tng lin quan. Thng tin v cc quyt nh v bn cht ca cc i tng s cho php xc nh c cc gi tr no cn nh gi, v cc gi tr c nh gi s c th hin nh th no. V d nh khi c mt quyt nh v xy dng mt cng trnh bn cnh khu BTTN th (cc i tng lin quan v khu BTTN) s cn c cc thng tin y v cc gi tr ca khu BTTN s b tc ng bao nhiu v cn yu cu h tr bao nhiu tin duy tr tnh a dng sinh hc trong khu BTTN. Cc i tng lin quan cn tin hnh xc nh li ch v ci gi phi tr i vi bo tn khi xy dng cng trnh . Qu trnh nh gi phi nu c danh mc v gi tr cc li ch v cc chi ph phi tr. 4.3.2. Mt s phng php phn tch lng gi khu BTTN C nhiu phng php c p dng tnh ton gi tr s dng cc sn phm, dch v ca khu BTTN. Cc sn phm, dch v ny c chia lm hai nhm: nhm sn phm, dch v c s trao i trn th trng, tc l c gi c; v nhm cc sn phm, dch v khng c th trng trao i - tc l khng c c s nh gi (i) i vi nhm cc sn phm, dch v c th trng tiu th, vic lng gi tng i thun li. V d, gi tr dch v du lch c tnh ton thng qua gi ca cc tuyn du lch, trong c th bao gm c gi v vo ca, tin i li, tin thu phng, thc n, tin thu hng dn vin. Trong trng hp ny cn xc nh v gi c, s lng hng ho dch v c mua bn trn th trng . Bng 6 trnh by cc xc nh gi tr cc sn phm, dch v c th trng tiu th
Bng 6. Phng php tnh gi tr cc sn phm, dch v c th trng Sn phm, dch v Thu hi bn vng nh gi theo th trng Thu nhp t vic bn cc sn phm tng t hay t l ca sn phm trong hng ho cui cng theo gi tr trng Gi dch v du lch Gi ca hot ng gio dc nu t chc ti ni khc Mc thu nhp t cc sn phm ca cng trnh nghin cu Gi ca cc dch v tng t Phng php tnh mc thu v cch thu Mc ph s dng
Gii tr Gio dc Nghin cu khoa hc Dch v cho h sinh thi quc gia
V vo ca, tin cho thu, thu Ph s dng, tin phin dich, tin v vo ca Ph vo khu BTTN nghin cu Thu, ph s dng
(ii) Trong trng hp cc sn phm, dch v khng c th trng th gi tr ca cc li ch t khu BTTN c xc nh theo phng php suy lun. Dui y l mt s phng php c s dng ph bin: Phng php Gi tr d kin (contingent valuation method - CVM) c s dng tnh ton gi tr ca cc sn phm, hng ho dch v mi trng. Gi tr ny c xc nh thng qua iu tra khch hng v vic h c sn sng chi tr cho dch v ny
53
khng hay chp nhn nh i dch v ny. Khi nim Sn sng chi tr (willingness to pay - WTP) v Sn sng chp nhn (willingness to accept - WTA) c trnh by ti Hp 16. Cc gi tr d kin cho php tnh ton gi tr trong mi trng hp khi c th trng hoc khng c th trng. Phng php ny thng c dng trong tnh ton gi tr tn ti, gi tr la chn, gi tr s dng trc tip v gin tip.
Hp 16: Khi nim v Sn sng chi tr v Sn sng chp nhn
Mi ngi nh gi gi tr li ch ca h t cc khu BTTN thng qua quan nim sn sng chi tr cho cc li ch c hng . C th nhn bit nhng ngi nay qua cc cuc iu tra hay qua nh gi th trng. Cng c ngi nh gi gi tr li ch mi trng t cc khu BTTN m h c hng thng qua quan nim chp nhn nh i cc li ch mi trng c cc li ch khc. Trong trng hp c nhng tn tht v mt mi trng, ngi ta c th sn sng chi tr ngn chn s tn tht , hay sn sang chp nhn nh i chu ng s tn tht . Hai khi nim ny u lin quan ti cc gi tr ca khu BTTN. Do con ngi thng nh gi nhng g h c cao hn nhng g h khng c, nn WTP thng nh hn WTA. Nhng ngi c thu nhp cao thng c kh nng sn sng chi tr ln hn ngi c thu nhp thp. Nhng ngi c thu nhp cao t cc nc pht trin thng nh gi cc li ch s dng v khng s dng ti cc khu BTTN ti cc nc ang pht trin cao hn s nh gi ca ngi dn ti cc nc ang pht trin. c th nh gi so snh c cc gi tr ny, c th tnh t l % gi tr li ch so vi thu nhp. Tuy nhin vic ny thng dn ti chnh sch c mc gi c dch v khc nhau i vi du khch t cc nc pht trin.
Phng php nh gi mc tho mn thng s dng cc th trng hin c - nh nh , lao ng - xc nh gi tr ca sn phm, dch v mi trng. Gi nh v tin lng nhng vng quanh khu BTTN c th khc nhiu so vi cc ni khc v nhng gi tr m khu BTTN to ra em li cho con ngi nhiu i ch hn nh khng kh trong lnh, cnh quan p. Phng php ny c s dng khi thiu cc thng tin v cc sn phm, dch v mi trng v gi c trn th trng khc khng y . Phng php chi ph du lch s dng th trng hin c xc nh gi tr v mi trng i vi con ngi. V cc gi tr m h b thi gian v tin ra i du lch. Phng php ny rt tt khi nh gi cc gi tr khng thng mi, gi tr gii tr ca khu BTTN. Phng php Thay i nng sut xc nh gi tr cc sn phm, dch v ca khu BTTN bng cch c tnh gi tr sn xut trn din tch khi thay i mc ch s dng. Cch tnh ny c th cho thy r gi tr sinh thi ca khu BTTN. V d cc khu rng c dng c tc dng iu ho nc cho sn xut nng nghip h lu. Nu khng cn rng na th nng sut nng nghip s b thay i. S thay i chnh l gi tr ca khu BTTN em li. Phng php tnh theo Li ch b mt xc nh s thay i tc ng ti con ngi khi mi trng thay i. Phng php ny thng s dng khi c nhng thay i trong quy ch khu BTTN. V d nu cht lng nc t khu BTTN b gim st th cc bnh lin quan ti nc s tng ln, nh vy gi tr ca nc trong khu BTTN bng chi ph phng cha cc bnh . Phng php Chi ph c hi so snh vic thay th cc ngun thu khc nhau trn din tch. V d x hi v mi ngi s phi gnh chu nhng chi ph khi s dng khu BTTN vo mc ch khc nh nng nghip, xy th, khai thc m
54
Phng php Chi ph thay th tnh ton gi tr b mt i ca khu BTTN. V v ch ph phc hi khu BTTN chnh l gi tr mi trng b mt i ca khu BTTN. T so snh chi ph phc hi khu BTTN vi chi ph bo v khu BTTN. Nu chi ph phc hi cao hn chi ph bo v th cn u t cho bo v. Hp 17 trnh by 2 th d v vic s dng lng gi kinh t trong cc quyt nh lin quan n khu BTTN.
Hp 17. Lng gi kinh t khu BTTN
1. ng gp kinh t ca cc khu BTTN ti Nam Phi Nm 1995, mt nghin cu cho thy cc khu BTTN c ng gp ti chnh ln i vi nn kinh t nam Phi. Cc khu BTTN ti Nam Phi l nhn t chnh thu ht khch du lch ti nc ny. nh gi tc ng mi trng ca d n cho php khai thc m trong 28 nm ti cc khu BTTN cho thy lng khch du lch s gim i, v c tnh cc khu BTTN s mt khang 30-70 triu Riel (tin Nam Phi) ca du khch. Tuy nhin nu tnh ti c cc chi ph khc ca khch du lch t nh h ti khu BTTN th nn kinh t Nam Phi mt i khong 300 triu Riel/nm, hay 8000 triu Riel trong 28 nm. S tin mt i ny cao hn nhiu doanh thu do khai thc m em li. Do vy cc nh hoch nh chnh sch ngh khng cho php khai thc m trong cc khu BTTN. 2. Lng gi kinh t ti cc khu BTTN Canada: Trc y, do thiu cc phn tch kinh t nn mi ngi cha chc chn vic liu thnh lp cc khu BTTN c l mt la chn ti u v s dng t ai hay khng. Khi cc khu BTTN thng b i mt vi vic cc cp c thm quyn cho php cc hot ng khc trong khu BTTN nh khai thc g, khai thc mv cc hot ng ny em li gi tr kinh t trc tip, d thy, d o m. Tuy nhin lc cha tnh c nhng gi tr kinh t khc b mt i, x hi phi tr gi v gy tc ng lu di ti pht trin kinh t. Vic nh gi kinh t trn c s kinh doanh cho php c ci nhn ton din hn v r hn v li ch kinh t m khu BTTN em li khng ch cho mt b phn trong cng ng, m c x hi v lu di. N cho thy vic u t vo khu BTTN, k c u t t ngn sch khng phi l u t mt i, m l u t c em li thu nhp di nhiu gc khc nhau. Trn c s kt qu lng gi cc khu BTNH, Canada quyt nh thnh lp thm 15 khu BTTN trn cn v 25 khu bo tn bin.
Thc tin ti nhiu ni cho thy vic p dng cc phng php lng gi gi tr kinh t vo cc khu BTTN c ngha quan trng. N gip cho cc nh qun l khu BTTN, cc nh hoch nh chnh sch, cc cp chnh quyn, c x hi v tng ngi dn thc c gi tr kinh t ca khu BTTN. T c nhng quyt nh u t, h tr, ng gp, chi tr cho cc hng ho v dch v m khu BTTN em li.
TI CHNH KHU BO TN THIN NHIN
CHNG 5
nh: Vn Quc gia Trm Chim
Ti chnh khu bo tn thin nhin
57
Bo m c c cc ngun ti chnh v qun l s dng chng mt cch hiu qu l vn sng cn i vi cc khu BTTN c th duy tr thc hin nhim v cung cp sn phm, dch v mi trng v bo tn a dng sinh hc. 5.1 Cch tip cn doanh nghip trong qun l khu BTTN Hin nay trn th gii ang pht trin cch tip cn coi cc khu BTTN nh mt doanh nghip hot ng kinh doanh. Trong kinh doanh l phng tin t mc tiu bo tn tt hn. pht trin kinh doanh, vn quan trng l khu BTTN cn xc nh c hai vn : Mt l c chin lc pht trin cc hng ho m khu BTTN c th bn c; v Hai l c chin lc thu ht cc khch hng trn th trng c th mua cc hng ho , t c chin lc bn hng to ngun thu, b p cc chi ph bo tn. Cc hng ho ca khu BTTN c trnh by trong phn ni v gi tr kinh t khu BTTN. Cc hng ho ca khu BTTN c th chia lm hai nhm: hng ho cng cng v hng ho c nhn. Hng ho cng cng cn c chi tr bng cc khon ti tr nh ngn sch chnh ph, vin tr khng hon li, hay qu u thc. Hng ho c nhn c chi tr bng gi th trng do cc khch hng c nhn tr nh thu dch v du lch, ph cho php sn bt, tin thu cc dch v. c chin lc huy ng ti chnh ph hp, c th chia cc khch hng theo 4 nhm sau: Nhm dn c a phng: cc nhm dn c a phng thng c mc hng li khc nhau t khu BTTN. Mc d h c th khng c ng gp ti chnh trc tip cho khu BTTN, nhng vic kinh doanh ca h (khch sn, nh hng, bn lu nim) c th ng gp thu cho nh nc. Tuy nhin nhng ngi dn hay doanh nghip a phng thng hiu r a bn v bit cc c hi kinh doanh, v h c th thu li mt s dch v ca khu BTTN kinh doanh, v tr tin thu cho khu BTTN. Nm 1995, cc khu BTTN M thu c 15 triu la tin cho thu dch v, cn cc nh kinh doanh cc dch thu c 662 triu la. Nhm khch hng thng mi l nhng ngi s dng trc tip cc gi tr ca khu BTTN. V d nh cc cng ty du lch, hng lm phim, cc hng nghin cu, chng trnh gio dc Khu BTTN c th thu c cc ngun ti chnh t vic cho php cc khch hng ny s dng cc sn phm, dch v ca khu BTTN. Nhm khch hng hng li ch mi trng: l nhng ngi hay cng ng vng h lu c hng li t cc dch v mi trng ca khu BTTN. Cc li ch ny c th l t vic kim sot l lt, iu ho ngun nc. Nm 1998, ti Costa Rica, cng ty thu in INMAN k tho thun vi khu BTTN MCL v vic cng ty thu in tr tin dch v sinh thi trc tip 10 la/ha/nm cho khu BTTN trn din tch 3000ha/22000 ha sinh thu cho nh my thu in. Nhm khch hng quc t: l cc nh ti tr cho cc Cng c, qu mi trng quc t nh Cng c CBD, Cng c CMS, Cng c CITTES, Cng c WHC, Cng c RAMSAR,Cc cng c ny vn ng cc qu ti tr cho cc khu BTTN trn th gii. V d, Qu GEF, Qu RAMSAR, C ch pht trin sch vi th trng hp th Cc bon. Nm 1998, chnh ph Costa Rica tuyn b bn 300 triu la tri phiu Cc bon cho cc nc cng nghip. Tin thu v c u t cho vic bo v v pht trin
58
cc din tch rng ma nhit i thuc 20 Vn quc gia v 80 khu BTTN ti Costa Rica. Mc h tr t 10-40 la/ha/nm. Quan im ch o trong cch tip cn doanh nghip trong qun l khu BTTN l phi p ng cc nhu cu ca khch hng thng qua vic xy dng v thc hin cc k hoch qun l, k hoch kinh doanh v k hoch ti chnh trn c s kinh doanh bo tn; mi quan h gia cc k hoch th hin trong Hnh 2.
K hoch Ti chnh
K hoch Kinh doanh
K hoch Qun l
Hnh 2. H thng cp bc v mi quan gia cc k hoch Trong , k hoch qun l khu BTTN cn c xy dng trc tin nhm nh hng pht trin khu BTTN nh xc nh cc mc tiu qun l ca khu BTTN, d kin i tng khch hng, c tnh nhu cu ti chnh, cc ngun ti chnh hin c K hoch qun l (xem Chng 3) l khun kh xy dng, thc hin k hoch kinh doanh v k hoch ti chnh ca khu BTTN. 5.2 K hoch ti chnh ca khu bo tn thin nhin K hoch ti chnh l mt phn trong tng th k hoch kinh doanh v k hoch qun l khu BTTN. K hoch ti chnh cn xc nh c im ca mi ngun ti chnh c k hoch huy ng v xy dng tin ngun thu ti chnh p ng cc nhu cu pht trin ngn hn, trung hn v di hn ca khu BTTN. C ngun tin d huy ng nh ngn sch nh nc cp, tin cho thu dch v hay l ph tham quan; nhng cng c nhiu ngun tin kh huy ng hn nh ng gp ca x hi, vn vay ngn hng. K hoch ti chnh ca khu BTTN cn tnh ti mt thc t l ngun ti chnh, nht l ngn sch chnh ph, ch c hn. Trong khi c nhiu ngnh khc nh gio dc, y t cnh tranh v ngun ti chnh vi cc khu BTTN. Do vy khu BTTN cn a dng ho cc ngun ti chnh trong k hoch ti chnh ca mnh.
59
Thng thng cc khu BTTN c giao cho t chc ca nh nc qun l, v ch yu da vo ngn sch nh nc cp. Tuy nhin hin nay m hnh ny ang c thay i. V d hin nay c mt s khu BTTN do t nhn qun l (Nam Phi), do cng ng qun l (mt s nc Chu Phi), c cc khu BTTN , do t chc phi chnh ph qun l (mt s nc M La Tinh) hoc do cc Hi tnh nguyn qun l nh c. Vic a dng ho cc hnh thc qun l khu BTTN cho php a dng ho cc ngun ti chnh cho khu BTTN. Vic kt hp cc ngun ti chnh ny to iu kin n nh cc ngun thu ca khu BTTN. 5.3 K hoch kinh doanh ca khu bo tn thin nhin K hoch kinh doanh ca khu BTTN c th ho cc mc tiu nh quy m khch hng, xc nh cc sn phm, hng ho v dch v, ra chin lc tip th v bin php thc hin k hoch. C nhiu cch tip cn trong xy dng k hoch kinh doanh. i vi cc khu BTTN, k hoch kinh doanh thng bao gm 7 phn chnh nh sau: Tm tt k hoch kinh doanh: nu r kt cu v mc ch ca bn k hoch nh phn nh trong k hoch kinh doanh, nhng c th chi tit hn, ch trng ti vic to ngun thu. V d nh khu BTTN cn t mc li nhun l 30 triu vo nm th hai ca k hoch, s dng li nhun vo vic u t cho khu BTTN; hoc s dnh 50% li nhun u t v 50% li nhun h tr cng ng dn c trong vng. Gii thiu tm tt v khu BTTN: ni dung s cp ti cc thng tin nh v tr ca khu BTTN, cc c im, c cu t chc, tm tt ni dung kinh doanh (chi ph, tin theo thi gian, cc ngun ti chnh). C cu t chc ca khu BTTN cn nu r c cu qun l, quy ch ra quyt nh, c ch qun l s dng cc ngun ti chnh. Ngoi ra cn cn c bn khu BTTN v s t chc. Cc hng ho (cc sn phm v cc dch v): m t cc sn phm v dch v ca khu BTTN, cc sn phm v s pht trin, tnh ton cc li ch kinh doanh nu pht trin cc hng ho, cc bin php tip th v cc c hi kinh doanh (thu ht khch hng). Phn tch v nng lc cnh tranh ca khu BTTN. V d nu khu BTTN c gi tr v hp thu Cc bon th c th cnh tranh vi cc khu BTTN khc trn th gii. Phn tch th trng v chin lc th trng: cn xc nh cc loi th trng ca khu BTTN, nhu cu ca tng loi th trng, kh nng pht trin th trng v mc tng trng. Trn c s ra chin lc thu ht cc loi khch hng. Bin php trin khai: phn tch v xut cc bin php khuyn mi, gi c, lin kt lin doanh, cho thu, khon C ch qun l: trnh by v c cu t chc, chc nng nhim v cc b phn, trch nhim thc hin, ch khen thng K hoch ti chnh: bao gm cc ni dung nh d tnh cc ngun ti chnh, cc ch s nh gi tnh hnh ti chnh, phn tch ti chnh, kh nng li nhun, im ho vn khi u t pht trin cc hng ho (Hnh 3). nh gi mc ti chnh so vi nhu cu pht trin khu BTTN, cc bin php huy ng ti chnh.
60
Chi ph im ho vn
ng thu
mc li nhun ng chi ph
mc l
Doanh thu trn mt n v Hnh 3. Cc yu t ca k hoch ti chnh: li nhun, im ha vn v mc l C th thy rng vic a quan im kinh doanh v mc ch bo tn, xy dng k hoch kinh doanh bo tn l mt vn khng d dng i vi nhiu nh qun l cc khu BTTN. Mt vn c bn cn khng nh l vic tn ti ca cc khu BTTN l mt yu cu khch quan nhm gn gi mi trng sng ca chng ta. Ni dung ny cn c ch cp trong qu trong xy dng chin lc pht trin khu BTTN v trong ni dung cc bin php bo m ti chnh cho khu BTTN. Nhim v bo tn thin nhin s khng c thc hin tt nu thiu ngun ti chnh bo m. Mc d k hoch kinh doanh v k hoch ti chnh ch l mt phn trong k hoch qun l khu BTTN. Tuy nhin vic trin khai k hoch qun l li ph thuc nhiu vo hiu qu thc hin k hoch kinh doanh v k hoch ti chnh. 5.4 Cc ngun ti chnh quc t h tr cho khu bo tn thin nhin Hin nay c nhiu cc ngun ti chnh quc t h tr cho cc khu BTTN. C th coi l cc khch hng ca cc khu BTTN. Ti chnh quc t h tr cho cc khu BTTN bao gm 6 ngun chnh nh sau: Cc ngn hng a phng. Cc ngn hng a phng nh Ngn hng Th gii, Ngn hng Pht trin Chu ... ang cung cp nhiu h tr cho cc nc ang pht trin. nhn c h tr ca ngn hng a phng, cc khu BTTN cn xy dng cc d n v bo tn a dng sinh hc, cc d n bo tn c ni dung lin quan ti xo i gim ngho thng c u tin. Cc ngun ti chnh cho bo tn thin nhin ca cc t chc nh Ngn hng Th gii (WB), Chng trnh mi trng ca Lin hip quc (UNEP), Chng trnh Pht trin ca Lin hip quc (UNDP) c ti tr thng qua Qu Mi trng Ton cu (GEF).
61
Cc ngn hng a phng ch h tr ti chnh cho cc d n c chnh ph hay cc c quan ca chnh ph chp thun v ph duyt. H tr ti chnh ca cc ngn hng a phng thng c tp trung cho cc d n nh thnh lp v duy tr cc khu BTTN, h tr gim bt tc ng xu ti mi trng ca cc d n u t xy dng c s h tng nh lm ng, xy dng p Cng ty Ti chnh Quc t (IFC) c th cung cp h tr ti chnh cho cc doanh nghip t nhn trong trng hp cc doanh nghip ny qun l kinh doanh khu BTTN hay tin hnh cc dch v kinh doanh gp phn nng cao v th ca cc khu ny. IFC xy dng Qu u t cho a dng sinh hc ti cc nc M La tinh - gi l Qu Terra Capital, v ang phi hp vi IUCN xy dng Qu u t cho bo tn thin nhin ti cc khu vc khc trn th gii. Qu mi trng ton cu (GEF): GEF c thnh lp nhm thc y s hp tc quc t trong vic cung cp ti chnh nhm gim bt 4 nguy c ln i vi mi trng ton cu. l s bin mt ca a dng sinh hc, bin i kh hu, suy gim cc ngun nc quc t, v suy gim tng odn. Ngoi ra cc d n v bo v t cng c GEF h tr. T nm 19991, sau Hi ngh thng nh v Tri t ti Rio de Janero, GEF c cu li m rng h tr cc n lc bo v mi trng trn ton cu. Hin nay c 166 quc gia, nhiu t chc quc t, c quan khoa hc, cc t chc phi chnh ph v cc doanh nghip c tham gia v ti tr cho GEF. Vo nm 1994, 34 quc gia cam kt ng gp 2 t la cho GEF; nm 1998 c 36 quc gia ng gp 2,75 t la cho GEF thc hin cc d n bo v mi trng v pht trin bn vng. Cc T chc hp tc pht trin song phng. Hin c nhiu T chc hp tc pht trin song phng nh CIDA ca Canaa, DANIDA ca an Mch, JICA ca Nht Bn, NORAD ca Na Uy, SIDA ca Thu in, SDC ca Thu S, USAID ca M v cc chng trnh h tr pht trin ca EU.. ti tr cc d n h tr xo i gim ngho trong c hp phn a dng sinh hc trong khun kh cam kt ca chnh ph ca h i vi Cng c quc t v a dng sinh hc. Mt s t chc cung cp ti chnh cho cc d n ca cc khu BTTN nhm nng cao mi quan h hp tc, gip , phi hp gia cc vn quc gia ca cc nc pht trin v cc nc ang pht trin Chu v M La tinh. Cc Qu ti tr quc t khc. Cc Qu ti tr quc t do cc nh ho tm, cc cng ty hay cc tp on kinh doanh thnh lp vi mong mun trch mt phn thu nhp ca h cho cc d n v mi trng, bo tn thin nhin. Mi qu ti tr c cc mc tiu h tr khc nhau, cc cc u tin v khu vc a l, i tng ti tr. Cc qu ny thng xem xt h tr cho cc d n thng qua cc quan h trc tip nh gi th, gi in, gi n). Khi gi d n ti cc qu xin ti tr, cc nh qun l cc khu BTTN cn nghin cu k mc tiu ca qu l g, qu ti tr cho lnh vc/c quan no, qu quan tm ti vn g cc thng tin ny c th tm hiu trn tp ch, trang tin hay trang website ca qu. Cc t chc bo tn thin nhin quc t v phi chnh ph (NGOs). C nhiu t chc bo tn quc t v NGOs c th cung cp cc h tr k thut v i khi c ngun ti chnh h tr cho cc d n bo tn thin nhin nh T Chc bo tn Thin nhin Quc t (IUCN), Qu quc t
62
bo v thin nhin (WWF), T chc ng vt, thc vt th quc t (FFI), T chc Bo tn Chim Quc t (BLI), v.v. Mi t chc ny c mc tiu, hot ng v i tc hot ng ring. Cc khu BTTN c th hp tc vi cc t chc quc t v NGOs thc hin cc d n, xy dng cc d n bo tn hay m rng quan h vi cc nh ti tr khc. C th tham kho danh sch cc NGOs, mc tiu, a ch .. ca h trn cc trang website hay n phm Ch dn v cc t chc phi chnh ph ti Vit Nam (Vietnam - INGO Directory) do Trung tm NGO (VUFO-NGO Resource Centre, info@ngocentre.netnam.vn) ti Vit Nam pht hnh Cc ngun ti chnh b sung khc: hin nay cn c nhiu cc c ch ti chnh h tr cho cc khu BTTN. Cc c ch ny hot ng trn cc nguyn tc kh a dng v linh hot. Sau y l 4 c ch ch yu: Hp th pht thi kh Cc Bon: Ngh nh th Tokyo trong khun kh Cng c v bin i kh hu ca Lin hip quc to tin thnh lp cc d n v Hp th pht thi kh Cc Bon theo C ch pht trin sch (CDM). Mc tiu ca cc d n l gim bt hiu ng nh knh do tch t kh cc bon trong kh quyn. Cc khu rng hp th kh Cc Bon v chuyn chng thnh sinh khi, gp phn gim bt mc bin i kh hu. Nhiu khu BTTN nhn c h tr ti chnh ca cc d n hp th pht thi kh Cc Bon. Nm 1998, chnh ph Costa Rica tuyn b bn ra 300 triu la tri phiu Cc Bon, gi l Chng ch Hp thu Thng mi CTO. Tri phiu c bn cho cc nc cng nghip pht trin. Trong 2 nm bn c 4 t la tri phiu cc bon. Tin thu c c u t cho 20 vn quc gia, 80 khu BTTN ti Costa Rica v cho cc nng dn, in ch c t rng bo v rng ma nhit i vi mc u t t 10 ti 40 la/ha/nm. Thu ph thu ton cu: y l mc thu thu thm i vi cc dch v xuyn quc gia nhm h tr cho cc hot ng bo tn thin nhin hay vn ho. V d ph thu thm vo v trn cc chuyn bay, tu du lch, tu ho, t quc t v du khch thng s dng cc phng tin ny i du lch; c ni tnh them ph thu vo tem th bu in, cc tua du lch quc t trn gi. Mc ph thu ny c u t cho cc khu BTTN. thc hin vn ny, chnh ph cn c chnh sch v ch o cc ngnh thc hin trong phm vi c nc, v c cc tho thun vi cc nc c lin quan. Theo c tnh, mi ngi sn sng tr thm cho ph thu ny, v y l ngun thu kh ln cho bo tn thin nhin. S dng mng thng tin vn ng ti chnh cho bo tn thin nhin: Hin nay vic s dng mng thng tin tr nn ph bin cc nc. Mi quc gia, hay mt ngnh, mt n v, mt c nhnc th thit k mt trang website v bo tn thin nhin, trong c mc ku gi h tr ti chnh cho khu BTTN. Nhng ngi ng gp tin cho bo tn thin nhin c th c ng qung co trn trang website ny, hay c gi th, tin nhn. Kinh nghim cho thy gii kinh doanh rt quan tm v sn sang ng gp tin cho bo tn thin nhin c ng qung co. 5.5 Cc c ch ti chnh cp quc gia Cc quc gia trn th gii p dng nhiu chnh sch khc nhau huy ng tin cho bo tn thin nhin. Sau y l mt s c ch ti chnh c p dng ti cc nc.
63
Qu Ph thu: Chnh ph Belize quyt nh ph thu thm 4 la i vi mi khch nhp cnh u t cho cc khu BTTN. Mc ph thu ny c cng b cng khai du khch bit. Mt s nc tnh thm ph thu bo tn thin nhin vo gi khch sn, nh hng, bun bn cc dng c th thao, nh c, hay tnh trn ho n in, nc. Mc ph thu thng thp v c nh nc bo m u t c mc ch cho cc khu BTTN nn c ngi dn chp nhn. Tuy nhin cc c quan thu thng t ng h vic tnh ph thu v n i hi h phi tnh ton thm. Qu Khu thu: mt s ni c chnh sch khuyn khch nhng ngi c thu nhp chu thu, hay ngi lm cng n lng t nguyn trch mt phn nh thu nhp ng gp vo cng tc bo tn thin nhin. Bn cnh bng lng hay bng khai thu thu nhp c nhn s c thm mt ct v t nguyn trch cho hot ng bo tn thin nhin. C quan thu thu s khu thu ngay vo tin lng hay thu nhp chuyn cho c quan bo tn thin hin. Nhng ngi t nguyn ng gp s c khen thng bng nhiu hnh thc khc nhau. V d nh lu tn tui trn trang website v bo tn thin nhin. V d Hungary, chnh ph t chc tuyn truyn v ng gp cho bo tn thin nhin. Nhng ngi t nguyn ng gp s ti bu in nhn t khai v in thng tin nh mc ng gp, s ti khon v np li cho quy bu in. C quan thu s thu cc t khai ny chuyn cho ngn hang khu thu vo ti khon ca khch hng. Bng hnh thc ny, nm 1998, thu c hng trm ngn forint cho cc vn quc gia. Qu ng gp ca cc c nhn: Mt s t chc ti cc nc nh M, Brazil, n , Innxia t chc cc Qu bo tn thin nhin huy ng s ng gp ca cc c nhn. Cc qu ny thng nh hng vo cc mc tiu c th nh mt khu BTTN no , nhng ngi dn sng vng c khu BTTN, cc s kin ca cc vng huy ng ng gp. Thng thng hot ng tt, cc qu ny thng rt tch cc qung b. M c trang website www. foundationcenter.org qung b rt mnh v c chin lc khch hng tt nn huy ng c nhiu tin cho cc khu BTTN. Qu Bo tn thin nhin quc gia: Hin nay c trn 30 quc gia thnh lp cc qu mi trng quc gia (trong c Vit Nam) vi tng s vn hn 500 triu la. Cc qu mi trng quc gia l c ch ti chnh bn vng bo m ngun ti chnh lu di cho cc khu BTTN. Qu mi trng quc gia khc vi cc ngun kinh ph c thi hn ca cc d n bo tn. Uganda c qu bo tn thin nhin di hnh thc qu tn thc dnh ring cho khu BTTN ni ting ca h l Bwindi. Mt s nc c qu bo tn cho ton b cc khu BTTN ca h nh Belize . Philippin ch s dng qu h tr cho cc t chc phi chnh ph trong cc d n bo tn thin nhin. Qu ECOFONDO ca Colombia, Qu ECOFUND ca Ba Lan khng ch ti tr cho cc hot ng a dng sinh hc, m cn ti tr cho di c, pht trin cc cng ngh mi trng v ngnh ngh c lin quan ti bo v mi trng. Nhiu Qu bo tn thin nhin c qun l di hnh thc Qu ti sn. C ngha l qu s dng tin gc u t vo cc ngnh kinh doanh sinh li, v ch dung li thu c h tr cho cng tc bo tn thin nhin. Nh vy vn gc lun c bo ton nh mt ti sn. V d Qu tn thc ca Bhutan c ti sn trn 27 triu la do cc nh ti tr nh GEF, WWF, Na Uy, an Mch, H Lan, Thu S gp vn. Bhutan dng qu ny u t vo tri phiu ca chnh
64
ph M, hay ca EU, v c phiu ca cc cng ty ln. Nm 1999 qu thu c li 17%, tng ng 4 triu la, u t cho cc hot ng bo tn thin nhin trong nc. Qu Bo tn thin nhin (VCF) Vit Nam c thnh lp trong khun kh Chng trnh pht trin ngnh Lm nghip. VCF s h tr cho cng tc qun l cc vn quc gia, khu d tr thin nhin v cc khu bo tn loi/sinh cnh p ng c cc tiu ch la chn. Hin c khong 50 khu t tiu ch la chn v d kin VCF s h tr cho 30 khu trong 6 nm thc hin. tip cn c VCF, cc ban qun l rng c dng phi trnh xut d n. Chnh ph Mexico ng gp 10 triu la tng ng vi s tin do GEF h tr thnh lp qu Bo tn Mexico; Philippin thnh lp qu bo tn o n vi mc vn l 30 triu la; Cc nc ch n ng xo n cho Madagasca vi iu kin chnh ph Madagasca trch ngn sch bng 25% s n c xo thnh lp qu bo tn a dng sinh hc. Mt s nc li p dng hnh thc Qu chi tiu h tr cho bo tn thin nhin. V d Chnh ph Brazin thnh lp qu FUNBIO cho bo tn thin nhin v d tnh qu s gii ngn ht trong vng 15 nm. Belize li thnh lp qu di hnh thc qu b sung - tc l hng nm chnh ph s b sung tin cho qu t ngun thu thu v ph thu i vi khch du lch. Nhn chung cc nc ch trng ti thnh lp cc qu h tr cho bo tn thin nhin, di nhiu hnh thc a dng, ph hp vi iu kin ca tng nc. Qu o n: o n l hnh thc cc nc ang pht trin gim bt n quc t v tng u t vo cng tc bo tn thin nhin. V nguyn tc, cc nc c n quc t s bn n cho cc t chc bo tn quc t h tr n h, i li, cc t chc bo tn quc t mua n vi iu kin l nc bn n phi trch mt phn ngn sch cho hot ng bo tn. Nh vy nc bn n s khng phi tr n bng ngoi t, cn cc khu BTTN trong nc s c kinh ph bng ng ni t tng cng cng tc bo tn. T nm 1987 ti nay cc qu o n bn c hng t la n. Qu x s cho bo tn thin nhin: Chnh ph mt s nc ginh mt phn li t hot ng x s hay mt t chc loi x s ring to vn cho bo tn thin nhin. Nm 1998, Anh thu c 8,25 t la li t x s v trch ra 2,1 t la cho cc hot ng bo tn. Tng thu t s x ca Anh c s dng nh sau: 50% tr cho ngi trng thng, 28% ng vo cc qu trong c qu bo tn thin nhin, 13% tr thu, 5% hoa hng bn v x s, 3% chi ph qun l, 1% li nhun. Chi tr cho cc dch v h sinh thi: ti mt s nc p dng hnh thc tr tin dch v h sinh thai (hay mi trng). Chnh ph, hay cc cng ty, t chc c hng li t cc dch v mi trng nhn thc c vic h cn chi tr cho dch v mi trng bo m li ch bn vng. V vy c nhng tho thun tr tin dch v mi trng cho cc khu BTTN hay cng ng dn c ti cc vng u ngun. V d Chnh quyn thnh ph New York trch ngn sch tr cho cng ng nhn dn ti vng ni Catskill h bo v rng, mi trng thin nhin v ngun nc cung cp cho thnh ph.
65
Chng trnh trch qu lng. Mt s cng ty, t chc nhn thc r vn bo v thin nhin c chng trnh trch qu lng cho bo tn thin nhin. Chnh ph cho php phn thu nhp ng cho cc qu t thin nh qu bo tn thin nhin s khng phi ng thu thu nhp. Cng ty vn ng nhn vin t nguyn trch tin lng hng thng ng vo qu bo tn thin nhin. Tin ng gp c trch ngay t bng lng, sau mi tnh thu thu nhp. 5.6. Cc c ch ti chnh cp a phng Cc a phng, theo s phn cp ca chnh ph, cng c nhiu sng kin to ra cc c ch ti chnh cho bo tn thin nhin. Ph s dng: Ph s dng cc dch v ca cc khu BTTN c p dng bao gm: ph vo ca; ph xe, ph cm tri, ph thu hi ci, lm sn, cy thuc, cu c, cho thu mt bng, thu thuyn, dch v tham quan.Vic thu cc loi ph ny cn phi tnh ton v bo m c dch v tt nhm lm cho khch hng bng lng v vui v. Tip th v qung b. Cc khu BTTN c th ng k tham d cc cuc hp ca chnh quyn, hi ch, hi tho thng bo, trnh by, qung b v cc hot ng bo tn thin nhin, v cc dch v ca bo tn em li. thc hin cng vic ny, nhiu khu BTTN pht trin h thng cc tnh nguyn vin (t cc trng hc, t chc x hi), lin kt vi cc n v, doanh nghip hng li t bo tn h tr cho vic t chc cc cuc hp, hi tho; v xy dng cc chng trnh trn cc phng tin thng tin i chng. Chng trnh bo tr: nhiu khu BTTN qung b chng trnh Bo tr bo tn thin nhin. Cc c nhn c th ng gp tin di hnh thc l ngi bo tr cho mt khu BTTN. i li, h c th c v tr danh d hay tham gia cc hot ng do khu BTTN t chc.
S THAM GIA CA CNG NG A PHNG V NGI BN A: NGUYN TC V HNG DN
CHNG 6
nh: Vn Quc gia Ba B
S tham gia ca cng ng a phng v ngi bn a: Nguyn tc v hng dn
69
S tham gia ca tt c cc bn c lin quan, c bit l cng ng a phng v ngi bn a trong quy hoch v qun l khu BTTN l yu t tin quyt cho thnh cng ca cc khu BTTN. Chng ny trnh by cc nguyn tc chnh cn tun th khi tin hnh li cun s tham gia ca cng ng v ngi bn a vo cc hot ng qun l nh xy dng v thc hin KHQL, chin lc ti chnh, du lch sinh thi c trnh by trong cc Chng khc ca Ti liu ny. Nguyn tc 1 Cng ng a phng, ngi dn bn a gn b lu i vi t nhin v thu hiu su sc t nhin. H gp phn quan trng vo vic gn gi cc h sinh thi ca tri t thng qua s dng ngun ti nguyn mt cch bn vng v tn trng t nhin da trn nn tng bn sc dn tc. Chnh v vy m xung t gia mc tiu bo tn vi s tn ti ca ngi dn a phng sng trong v xung quanh ranh gii khu BTTN khng xy ra. Hn th, h phi c coi l nhng i tc bnh ng v c hng li trong qu trnh xy dng v thc hin cc chin lc bo tn c nhng tc ng n t ai, lnh th, ngun nc, duyn hi v cc ngun li khc, c bit tc ng n qu trnh xy dng v qun l cc khu BTTN. Hng dn 1.1. Trong trng hp nu cc khu BTTN nm trong t ai, lnh th, ngun nc, duyn hi v cc ngun ti nguyn khc ca ng bo dn tc hay a phng th cn phi c s tho thun gia cc cng ng vi cc c quan bo tn sao cho khng tri vi cc qui nh v lut php hin hnh c lin quan n ng bo dn tc v ngi dn a phng. Nhng tho thun trn phi bao gm vic xy dng cc mc tiu chung v cc cam kt bo v cc khu BTTN; xc nh trch nhim bo tn v s dng bn vng tnh a dng sinh hc v ti nguyn thin nhin ng thi cn l c s xy dng cc mc tiu qun l, cc chun mc, quy chCc tho thun phi hn ch ti a tnh quan liu, iu ny rt cn bo m ng qun l ngun ti nguyn mt cch hiu qu. 1.2. Vic xy dng cc tho thun ny phi c thc hin theo mc tiu, k hoch v chnh sch bo tn quc gia, trong khun kh lut php v cc qui nh ca Nh nc. Vic lm ny l cn thit bo m rng cc tho thun ph hp vi cc mc tiu v cam kt ca quc gia v bo tn cc di sn thin nhin v vn ho ca mi nc, bao gm c cc ngha v quc t (cc cng c quc t). 1.3. Xy dng cc KHQL khu BTTN cn kt hp cht ch vi kin thc bn a, kinh nghim v thc tin s dng bn vng v mt sinh thi cc ngun ti nguyn thin nhin ca a phng, nhng ng gp v cng c xy dng trn c s h thng cc kin thc, gm c kin thc v khoa hc t nhin v khoa hc x hi; 1.4. C ch theo di gim st lnh th, cc vng duyn hi, bin v vng nc ngt trong khu BTTN cng phi kt hp vi kin thc, thc tin v truyn thng c lin quan n bo tn a dng sinh hc, s dng bn vng ngun ti nguyn thin nhin; cc cng c qun l cn xy dng trn c s cc h kin thc khc nhau. 1.5. Cn hi ho mt cch tt nht gia h thng cc vn bn php qui v bo tn ca quc gia vi h thng phn hng cc khu BTTN ca IUCN. p dng y cc nguyn tc v hng dn ny s mang li nhiu la chn c li cho cng ng a phng, ngi bn a v gii quyt c cc tranh ci lin quan n cc khu BTTN.
70
Nguyn tc 2 Xy dng v qun l cc khu BTTN cn da trn s tn trng tt c cc quyn ca cng ng a phng v ngi bn a trong vic s dng theo truyn thng v bn vng t ai, lnh th, ngun nc, b bin v cc ngun li khc. ng thi, cc tho thun phi trn c s khng nh trch nhim ca cng ng a phng, ngi dn bn a trong vic bo tn a dng sinh hc, tnh ton vn ca h sinh thi, ngun ti nguyn thin nhin c trong cc khu BTTN. Hng dn 2.1. Tho thun gia cc i din ca cc cng ng v cc c quan bo tn v vic xy dng v qun l cc khu BTTN phi gp phn vo vic bo m cc quyn ca ngi dn tc, bao gm quyn bo v ton b v c hiu qu cc din tch, ngun ti nguyn v cng ng ca h. ng thi, cc tho thun phi xc nh c trch nhim ca cc bn trong vic bo tn v qun l bn vng ngun ti nguyn ca cng ng v k hoch tham gia bo v cc khu BTTN. 2.2. Khi xy dng cc tho thun, cn phi tn trng cc quyn ca cng ng a phng, ngui dn bn a v t ai, lnh th, ngun nc, b bin v cc ngun ti nguyn khc m h t lu chim dng, nm trong khu BTTN, l: Quyn s dng theo truyn thng v bn vng t ai, lnh th, ngun nc, b bin v cc ngun ti nguyn khc nm trong khu BTTN; Quyn tham gia vo kim sot v qun l t ai, lnh th, ngun nc, b bin v cc ngun ti nguyn khc ph hp vi cc quy ch v k hoch qun l c duyt. Quyn tham gia vo vic ra quyt nh v mi vn nh cng ngh, h thng qun l, nhng tc ng n t ai, lnh th ngun nc, b bin v cc ngun ti nguyn khc, cc quy ch v k hoch qun l c thng nht Quyn tham gia vo vic quyt nh cc u tin v chin lc pht trin hoc s dng t ai, lnh th, ngun nc, b bin v cc ngun ti nguyn khc khc theo cc quy ch v k hoch qun l c thng nht. Quyn s dng cc c s vt cht ca h theo truyn thng v s dng cc cn b ng qun l lnh th, bin/b bin v vng nc ngt cng nh bo v h khi s e do t bn ngoi, c th k kt hp ng vi cc c quan ph trch h thng khu BTTN quc gia, Quyn ngh ly kin chp thun ca cc cng ng trc khi ph duyt cc d n c nh hng n t ai, lnh th, ngun nc, b bin v cc ngun ti nguyn khc. Quyn ci thin cht lng sng v c hng li trc tip v cng bng t cng tc bo tn v s dng bn vng sinh thi ti nguyn thin nhin c trong vng lnh th, duyn hi/bin v vng nc ngt. Quyn tp th c gn gi v th hng cc di sn vn ho v tr tu ca h nht l di sn vn ho c trong khu BTTN v kin thc lin quan n tnh a dng sinh hc v qun l ti nguyn thin nhin. Quyn khng phi di di khi khu vc m h sng lu i trong khu BTTN. Nu vic di di cn thit phi thc hin, khng cn cch no khc, th ch tin hnh khi ngi dn chp thun, trn c s t nguyn, v c thng bo trc, c bi thng tho ng.
71
2.3. Xy dng khu BTTN mi trn lnh th, vng duyn hi, bin v cc vng nc ngt phi da trn vic cng nhn quyn hp php ca cng ng sng trong vng t ai, lnh th, ngun nc,bi bin v cc ti nguyn khc m h s hu hoc chim dng lu i. 2.4. Vic cng nhn cc quyn khng thuc chc trch ca cc nh qun l khu BTTN, do vy, cc nh qun l phi tm thi b tr cho cc cng ng dn tc sinh sng. Vic b tr cho cc cng ng sinh sng phi tn trng tt c cc quyn v nguyn vng ca ngi dn v cng ng, khng can thip vo qu trnh ra quyt nh hp php ca h, cn bo m rng cc bin php bo v phi c trin khai nhanh chng, xem xt ni no cn qun l hay tho thun ng qun l. 2.5. Trong trng hp cc quyn ca ngi dn a phng v ngi dn tc trong khu BTTN cha c Chnh ph tha nhn m phi ch cho n khi quyn c tha nhn, th phi bo m rng cc cng ng vn uc s dng ngun ti nguyn hin c trong vng lnh th, vng bin/b bin v vng nc ngt ca h chng no ngun ti nguyn vn cn cho cuc sng ca h. Nu c bt c s cm on no th phi c s nht tr ca cng ng c lin quan v phi n b tho ng nu nh s cm on c tt c cc bn cho l cn thit, lm nh vy bo m rng ngun ti nguyn thin nhin trong khu BTTN vn c bo tn tt p. Nguyn tc 3 Nguyn tc phn cp, tham gia, minh bch v trch nhim cn c th hin trong tt c cc hot ng lin quan n li ch chung ca khu bo tn thin nhin, cng ng a phng, ngi dn bn a. Hng dn 3.1. Trong vng lnh th,vng bin/b bin v vng nc ngt ca ng bo dn tc trong khu BTTN, nhng ngi c uy tn v l i din cho cng ng a phng trong vic a ra cc chnh sch cn c cng nhn v tn trng trong khun kh ca chnh sch v lut php ca quc gia. lm iu ny, c cu t chc v vn bn php quy lin quan n h thng cc khu BTTN cn c iu chnh cho ph hp, p ng c v mt t chc, c ch v cc th tc khi quyt nh vic ng qun l. 3.2. Qun l khu BTTN phi c thc hin thng qua mt c ch chnh thng trong tha nhn cc quyn v trch nhim, v d nh thng qua cc hp ng qun l v ng qun l hoc cng nhau xy dng cc k hoch qun l. Cc t chc ca ngi dn ng qun l cc khu vc trn, cc c quan qun l cc khu BTTN ca nh nc, ca tnh v ca a phng phi cng nhau chia s trch nhim thc hin c cc k hoch v mc tiu tho thun. 3.3. Cn khuyn khch nh gi vic thc hin cc hot ng trn bng cch cc c quan qun l khu BTTN v cc t chc ca ng bo dn tc v ngi dn a phng cng nhau thng xuyn theo di v c bo co cng khai, minh bch. 3.4. Cc khu BTTN mi ch c xy dng trong vng lnh th, vng bin/b bin v vng nc ngt trn c s t gic v/hoc c s ng ca ca i din cc cng ng v chnh quyn Trung ng, tnh hoc a phng; 3.5. Qu trnh xy dng cc khu BTTN mi trong vng lnh th, bin/b bin hoc vng nc ngt phi tun th cc th tc sau y:
72
Cng hp tc nghin cu vi cng ng a phng, ngi dn bn a c lin quan xc nh nhng c im ph hp ca khu BTTN. xut vic cng nhn chnh thc c tnh php l cc quyn v t ai v ti nguyn thin nhin ca ngi dn tc nu cc quyn cha c php lut tha nhn, Tho thun v vic b nhim v qun l khu BTTN, c s tham gia ca cc t chc, cng ng, cc c quan Chnh ph, cc t chc phi chnh ph v bo tn v cc t chc khc bao gm vic t chc sao cho bo m c trch nhim chung, Cng nhau hp tc xy dng k hoch qun l gia cc c quan chnh ph, c quan bo tn phi chnh ph v cc cng ng lin quan; 3.6. Khi xy dng i tc v hp tc vi cng ng a phng, ngi dn bn a qun l cc khu BTTN, cc c quan chnh ph v t chc bo tn phi chnh ph phi thc hin cc cng vic sau: Tng cng i thoi vi cc t chc v cng ng dn tc da trn hng dn ny, cc nguyn tc v cc hng dn ph hp khc. Tng cng v h tr vic b sung, i mi chnh sch v php lut khi cn thit. Xy dng cc bc gii quyt tranh chp khi cn. Khuyn khch v xy dng cc hot ng tng cng nng lc cho cc t chc v cng ng a phng, ngi dn bn a. 3.7. Cc Chnh ph v t chc phi chnh ph phi cung cp ngun lc pht trin cc chng trnh cp quc gia nhm nng cao nhn thc cho cng chng v quyn, gi tr tinh thn v vn ho ca cc dn tc. iu ny s gip bo m rng ton x hi cng nhn cc quyn ca ngi dn tc trong cng tc qun l cc khu t, bin/b bin v cc vng nc ngt v nhn thc c rng nu tn trng cc quyn trn s mang li li ch v mi trng. Nguyn tc 4 Cng ng a phng, ngi dn bn a phi c kh nng chia s mt cch cng bng v y cc li ch c lin quan n cc khu BTTN, c cng nhn tt c cc quyn cng bng nh cc i tc khc. Hng dn 4.1. cc hp ng qun l gia cng ng a phng, ngi dn bn a vi cc nh qun l khu BTTN c hiu lc, cc chnh ph v chnh quyn cc cp phi bo m cung cp cc li ch nh: Bo v c hiu qu lnh th, chng li s e da bn ngoi. H tr v bo v lnh th hp php. Cng c lnh th, bao gm ranh gii. H tr chnh tr, ti chnh v k thut cho cc hot ng qun l ca ngi dn tc v a phng. Bo m cc hot ng v tng cng nng lc cho cc cng ng dn tc v a phng gip h qun l din tch v ti nguyn thin nhin c hiu qu. 4.2. Cc Chnh ph v chnh quyn cc cp phi thit k v thc hin chnh sch khuyn khch pht trin kinh t bo tn v s dng bn vng lnh th, bin/b bin v vng nc ngt c trong khu BTTN;
73
4.3. Cc Chnh ph v chnh quyn cc cp phi bo m rng ngi dn tc v ngi dn a phng s c hng li ti a t cc khu BTTN, ngi dn c c hi vic lm, pht trin kinh t v c thu nhp t dch v du lch v qun l khu BTTN. Nguyn tc 5 Quyn ca cng ng a phng, ngi dn bn a i vi cc khu BTTN thng mang gn vi trch nhim c tnh quc t v nhiu vng t ai, lnh th, ngun nc, bin, b bin v cc ngun ti nguyn khc m h s hu hoc chim dng thng lin bin gii quc gia, trong thc t, cc vng ny li c h sinh thi phong ph cn c bo v. Hng dn 5.1. Nu nh t ai, lnh th, ngun nc, bin, b bin v cc ngun ti nguyn khc nm trong khu vc bo tn xuyn bin gii th cc chnh ph c lin quan phi a ra c cc bin php bo m rng cng tc qun l cc khu BTTN phi tn trng v gn gi s ton vn ca cc cng ng dn tc v a phng; 5.2. bo m cc mc tiu bo tn v cc quyn ca ngi dn tc trong cc khu vc c xung t v trang hoc tranh chp, cc Chnh ph (tng chnh ph hay hp tc vi cc nc lng ging trong vng) v cc t chc khc c lin quan phi xy dng cc tho thun hoc cc bin php bo m rng lnh th, bin/b bin v vng nc ngt trong khu BTTN c cng nhn l cc vng ho bnh v ho hp.
DU LCH SINH THI TRONG CC KHU BO TN THIN NHIN
CHNG 7
nh: Khu Bo tn Bin Nha Trang
Du lch sinh thi cc khu bo tn thin nhin
77
7.1. Khi nim DLST v yu cu pht trin DLST cc khu BTTN 7.1.1. Khi nim DLST C nhiu nh ngha khc nhau v DLST: DLST l loi hnh du lch v tham quan c trch nhim vi mi trng ti nhng vng cn tng i nguyn s, thng thc v hiu bit thin nhin (v c km theo cc c trng vn ho qu kh cng nh hin ti) c h tr i vi bo tn, v c t tc ng t du khch, gip cho s tham gia tch cc c ch cho kinh t - x hi ca nhn dn a phng (Chng trnh DLST ca IUCN) DLSTl mt loi hnh du lch da vo thin nhin v vn ho bn a, c tnh gio dc mi trng, v ng gp cho cc n lc bo tn v pht trin bn vng vi s tham gia tch cc ca cng ng a phng (Hi tho xy dng chin lc quc gia v pht trin du lch sinh thi Vit Nam thng 9 nm 1999) DLST l du lch c trch nhim i vi cc khu thin nhin, ni mi trng c bo tn v li ch ca nhn dn a phng c m bo (Hip Hi DLST) DLST l du lch ti nhng khu vc nhy cm v nguyn sinh thng c bo v vi mc ch nhm gy ra t tc ng tiu cc v vi quy m nh nht. N gip gio dc du khch, to qu bo v mi trng, n trc tip em li ngun li kinh t v s t qun l cho ngi dn a phng v n khuyn khch tn trng cc gi tr vn ho v quyn con ngi ( Honey ,1999). T 4 nh ngha ny c th thy DLST c cc c trng sau: Da vo thin nhin v cc nn vn ho bn a, ch yu cc khu BTTN. Ch trng vo s nng cp v duy tr thin nhin, qun l ti nguyn bn vng. H tr cho cng tc bo tn thin nhin Mang li li ch cho cng ng a phng. Nng cao hiu bit ca du khch v mi trng thin nhin v vn ho bn a. m bo cho nhu cu thng thc ca cc th h mai sau khng b nh hng tiu cc bi cc du khch hm nay. 7.1.2. Nhng yu cu ca DLST Yu cu c tnh nguyn tc ca DLST l tn trng s tn ti ca cc h sinh thi t nhin v cng ng a phng. p ng yu cu ny th DLST phi p ng nhng iu kin sau: t gy nh hng ti ti nguyn thin nhin ca khu BTTN Thu ht s tham gia ca cc cng ng, c nhn, khch DLST, cc nh iu hnh du lch v cc c quan ca chnh ph v t chc phi chnh ph. To thu nhp lu di v bnh ng cho cng ng a phng v cho cc bn tham gia khc, bao gm c nhng nh iu hnh du lch t nhn To ngun ti chnh cho cng tc bo tn ca khu BTTN Tn trng vn ho v truyn thng a phng Gio dc nng cao hiu bit, kh nng thng thc ca khch du lch v cc khu BTTN v tng cng s tham gia ca h trong cng tc bo tn
78
7.2. DLST l mt cng c bo tn 7.2.1. Cc bn tham gia vo DLST C nhiu bn tham gia vo DLST. Nhng bn tham gia ny khng tn ti c lp, phi cng nhau hp tc v c chung li ch. Chnh ph v cc b, ngnh lin quan: Chu trch nhim xy dng chin lc, quy hoch DLST quc gia; ban hnh, chnh sa, b sung cc qui nh php lut lin quan n cc khu BTTN v DLST, cc nguyn tc hp tc v trch nhim trong hot ng DLST, c ch chia s li ch v u t cho cc khu BTTN, tiu ch v DLST. Ban qun l cc khu BTTN: chu trch nhim chnh trong qun l cc khu BTTN, trong c cc hot ng DLST. Cc hng l hnh: Cc hng l hnh trong nc v ngoi nc cung cp nhng tour cho khch DLST; c th tham gia xy dng cc sn phm DLST v qung b DLST. Hng dn vin: l b mt ca cc hang l hnh trc khch hng. H cn phi c o to nhn bit v p ng c nhu cu ca khch hng; c k nng giao tip tt em li cho du khch nhng n tng kh qun. Cng ng a phng: Cng ng a phng bn trong v xung quanh khu BTTN cn tham gia tch cc vo hot ng DLST. Nhng ngi dn a phng l nhng ngi tip xc trc tip vi du khch. H thng khng c chun b tt lm vic ny, v vy h phi c o to v nghip v du lch v c tham gia vo d n pht trin DLST. Chnh quyn a phng cc cp: Chnh quyn a phng phi ng vai tr chnh trong qun l DLST, iu ho cc li ch nhm m bo pht trin bn vng, c th ho cc chnh sch, quy nh v qun l hot ng DLST trong cc khu BTTN do a phng qun l; xy dng chin lc, quy hoch, xy dng, ph duyt v ku gi cc d n u t pht trin DLST theo thm quyn. Cc t chc phi chnh ph: Cc t chc phi chinh ph c th cung cp thng tin v h tr k thut cho cc d n v DLST; h tr v to iu kin cho cc tho thun gia cng ng a phng v cc nh pht trin du lch; tham gia son tho cc ti liu v hng dn v DLST. Do s h tr ca h cho cc d n DLST c th c th rt c ngha. Cc c quan ti chnh: Cc ngun ti tr, u t pht trin c s h tng cho DLST l rt cn thit. Cc ngn hng, cc nh u t, cc c quan pht trin quc t n phng v a phng, cc nh u t t nhn c th ng vai tr quan trng trong h tr v cung cp ngun ti chnh ban u cho pht trin v quy hoch du lch thch hp. Cc t chc pht trin quc t nh Ngn hng th gii, Qu mi trng ton Cu, Qu tin t Quc t, v ngn hng pht trin Chu c cc phng mi trng trong c cu t chc v tin hnh nh gi tc ng mi trng trc khi ti tr cho mt d n.
79
Khch du lch: Khch du lch ng vai tr trung tm trong cc hot ng DLST. Cn bit khch DLST ngh g v c s h tng v nhng tri nghim ca h nhm nng cao cht lng v iu chnh cc chng trnh DLST v c s h tng. Cn phi quan tm ti khch du lch trong cc bc lp k hoch, thc hin v gim st cc hot ng DLST. 7.2.2. Vai tr ca DLST ti cc khu BTTN DLST c tc ng tch cc ti bo tn thin nhin v em li ngun thu nhp cho khu BTTN v cng ng a phng.
xut ti i hi cc Vn quc gia th gii ln th V ca IUCN Du lch trong v ngoi khu BTTN phi c thit k thnh mt phng php bo tn: h tr, tng cng nhn thc v cc gi tr quan trng ca khu BTTN nh gi tr sinh thi, vn ho, tinh thn, thm m, gii tr v kinh t; ng thi to thu nhp phc v bo tn v bo v a dng sinh hc, h sinh thi v di sn vn ho. Du lch cn ng gp nng cao cht lng cuc sng cho cng ng bn a v h l nhng ngi to ng lc h tr bo v phong tc v gi tr truyn thng, bo v v tn trng nhng khu vc linh thing cng nh kin thc truyn thng.
7.2.3. Li ch ca DLST DLST l mt cng c bo tn v em li nhng li ch nh sau cho cc khu BTTN: DLST i hi cc hot ng bo tn phi c hiu qu thu ht du khch ti tham quan. DLST em li ngun ti chnh phc v bo tn v cng ng a phng DLST thc y hot ng gio dc mi trng lm cho du khch nhn thc c gi tr ca thin nhin v tn trng khu vc h ti tham quan v nhng khu vc khc. 7.2.4.Tc ng tiu cc ca du lch i vi mi trng Cc hot ng du lch c tin hnh khng bn vng s c th gy ra cc tc ng tiu cc ti mi trng nh sau: Tc ng ln cnh quan trn t lin, trn bin: ph v cnh quan thin nhin, rc thi; xi mn; khc tn ln cy v vit ln vch Tc ng ti ngun nc: nhim nc ngm, nc bin v sng h. Tc ng ti thm thc vt: nh hng xu ti cy ci bn ng i do b dm p; nh cy; cy ci b ph do cc hot ng cm tri, t la, Tc ng ti i sng hoang d: tc ng ln cc khu vc sinh sn v kim mi ca ng vt hoang d, du nhp nhng loi l Tc ng ln mi trng vn ha: Mt mt cc di tch lch s, vn ho c o, c gi tr trong cc khu BTTN, thay i truyn thng vn ho, phong tc tp qun ca a phng, thay i li sng, tng cng t nn x hi.
80
7.3. Lp quy hoch DLST Quc gia, Vng v a phng 7.3.1. Cc bc thc hin quy hoch Khi Chnh ph quyt tm pht trin DLST trn quy m quc gia, mt quy trnh quy hoch hoch cn c p dng bao gm t nht by bc. Chun b nghin cu Xc nh mc tiu iu tra c bn v DLST Phn tch v tng hp Hnh thnh quy hoch xut d n Thc hin v gim st Chun b nghin cu u tin cn xc nh r nhng vn cn nghin cu. Thng thng chnh ph giao cho c quan chuyn ngnh v du lch ch tr, phi hp vi cc B, ngnh c lin quan khc thc hin vi s h tr v k thut ca cc chuyn gia du lch quc t (thng l t cc quc gia khc c trnh cao v DLST). Phng php tip cn theo nhm a ngnh l cn thit cho cuc nghin cu ny. Cc thnh vin ca mt nhm hot ng cho mt d n quc gia (vng) cn bao gm cc chuyn gia v: lp k hoch du lch, tip th du lch, nhn lc v tp hun du lch, lp k hoch giao thng, kinh t, x hi hc hoc nhn chng hc, bo tn a dng sinh hc v lp k hoch vui chi gii tr. Cc thnh vin ca nhm nghin cu h tng c s du lch thng bao gm kin trc s, kin trc s cnh quan, cn b lp k hoch vng Mt s nghin cu lp k hoch c th cn n cc chuyn ngnh khc nh sinh thi bin, du lch bin, bo tn di tch lch s, thit k bo tng, php l, tiu chun phng tin du lch. Xc nh mc tiu Xc nh mc tiu l nn tng cho vic thit lp quy hoch. Mc tiu du lch nn phn nh chnh sch v chin lc pht trin tng th ca chnh ph. Cc mc tiu cn c phn chia thnh mc tiu c bn, lu di v trc mt v lin h mt thit vi nn kinh t ca t nc. Mc tiu ca mt quy hoch du lch quc gia c th l: pht trin tng phn ti mt mc nht nh; to cng n vic lm; thu ht ngun ngoi t; pht trin vng mt cch cn i, bo tn di sn t nhin v vn ho, v pht huy th mnh ca cc a im c tim nng ln v du lch iu tra c bn v DLST Nghin cu iu tra v nh gi v s hp dn du lch hin hu cng nh tim nng l trng tm ca giai on ny. Nhm nghin cu cn tp trung vo cc ti nguyn c o v hp dn, phn nh bn cht t nhin v vn ho ca khu vc; lp danh sch cc im hp dn theo tng th loi, nh gi chng mt cch c h thng v xc nh im hp dn chnh. Cc nh gi cn lin h cc im hp dn c chn vi th trng du lch tim nng. Vic iu tra v nh gi cc im hp dn cng s gip cho cc nh lp quy hoch xc nh khu vc thch hp nht cho pht trin du lch.
81
i vi DLST ti cc khu BTTN c th s dng mu sau iu tra c bn: Tim nng g v t nhin v vn ho hp dn du khch. V d: Cc loi qu him hoc c hu, loi th ln (h, voi, c mp), sinh cnh hp dn (rn san h, rng nhit i), a dng sinh hc, thng cnh hng v, di tch lch s hoc ng i c quc gia v quc t cng nhn, cng trnh vn ho c sc. Kh nng tip cn ca du khch. Bo v khi nhng tc ng ca du khch nhm duy tr mc bo tn. Cc vn lin quan n an ninh m chnh quyn v cn b a phng khng th kim sot hiu qu. Nng lc ca khu BTTN trong qun l vic xy dng v gim st chng trnh DLST. Mong mun c ti tr pht trin DLST hp l. Gim c khu BTTN, cng ty iu hnh du lch v cng ng c sn lng thay i theo yu cu ca DLST khng, v d nh t tc ng, hot ng theo nhm nh, gim st tc ng, lm vic v lin kt vi cng ng? T chc tham quan du lch c ci thin cng tc bo tn khng? Nu nhng cu hi trn nhn c cc cu tr li tch cc, chng ta c th tip tc tin hnh DLST ti khu vc v tin hnh bc tip theo. Phn tch v tng hp Giai on ny bao gm cc ni dung hin trng pht trin DLST v lch s pht trin ca n, cc lc cn chnh i vi pht trin du lch, trin vng, v tim nng cho pht trin DLST. Giai on ny cng nn m t c tnh chung ca du lch, cc quy nh v php lut cc khuyn khch ti chnh v thu hin hnh c lin quan. Cc chnh sch v bin php cn thit bo v di sn vn ho v t nhin ca quc gia, v cc phng tin lin quan nn c phn tch. Cc vn khc cn c cn nhc bao gm: nh hng trc tip v gin tip ca du lch, DLST ln tng thu nhp quc gia, ngun ngoi t, cng n vic lm, mi trng thin nhin, cng nghip, gi gn cc bn sc vn ho, v..v... Phn tch th trng DLST thng qua tin hnh iu tra th trng i vi cc c im ca du khch (nu c du khch), khong cch v chi ph i li t cc th trng, v nh hng ca cc im du lch cnh tranh cng rt quan trng. Da trn bc tranh v du khch, cc nh lp quy hoch c th d bo cc nhu cu v ni n ngh v cc yu cu lin quan n cc phng tin v dch v du lch khc, i li, nhn lc, v c th cc tc ng kinh t. Trong phn tch cng nn xc nh cc bin php kt hp DLST vo cc chnh sch pht trin v chin lc ca cc ngnh khc, nh giao thng vn ti. Vic phn tch do phi tnh n cc xu hng v dn s, kinh t, vn ho x hi, mi trng, t s dng, v s hu t bi cc xu hng ny c nh hng ti v b nh hng bi du lch. Nhm lp quy hoch cn tng hp, phn tch cc kt qu iu tra t nn mng vng chc cho k hoch pht trin DLST. Nhm nghin cu cng cn phi nu tm tt cc thun li v hn ch ca pht trin DLST. Hnh thnh quy hoch Quy hoch pht trin du lch cn cn nhc ti tt c cc yu t c iu tra v phn tch ca nhm nghin cu. Nhm nghin cu nn chun b nhiu phng n quy hoch khc nhau,
82
v nh gi kh nng p ng ca mi la chn i vi mc tiu du lch, ti a li ch kinh t, gim thiu tc ng mi trng vn ho x hi v kh nng thch ng vi chnh sch pht trin tng th ca quc gia. Chnh ph s ph duyt quy hoch chnh thc trn c s cc xut ca nhm nhm nghin cu v kin ca cc B, ngnh, a phng c lin quan. Quy hoch du lch quc gia thng bao gm cc ni dung v: Pht trin h tng c s du lch o to ngun nhn lc Pht trin phng tin giao thng cho du lch Phi hp vi cc ngnh khc Thnh lp cc hi ng u i thu, tr cp v cc bin php khuyn khch v mt ti chnh v h tr tn dng Xy dng cc chng trnh cp vng v a phng Qung co v tip th Gim thiu tc ng n mi trng Cc xut d n Quy hoch pht trin DLST cn nu ra cc im hp dn du lch, cc khu du lch hoc khu pht trin, tip cn giao thng v ni tuyn, tuyn du lch v tiu chun v h tng c s v thit k quc gia p dng cho pht trin du lch. Nhm nghin cu cn xem xt cc bin php thc hin trong sut qu trnh lp quy hoch v c th ho chng trong cc xut d n. Cc bin php bao gm phn k thc hin chng trnh, d n (thng l trong thi gian 5 nm), quy nh v phn vng, quy hoch s dng t cho cc khu ngh dng, cc m hnh pht trin du lch, cc quy nh v khch sn v cc phng tin du lch khc. Thc hin v gim st Khng c quy hoch no l bt bin, v vy cn thc hin gim st lin tc nhn dng kp thi nhng khc mc v kp thi sa cha. Gim st cng pht hin nhng thay i v th trng c nhng sa i p dng cho cc chng trnh pht trin v qung co. Vi bt c mt loi quy hoch no th s s kt nh k cng rt cn thit. Tuy cc c quan du lch nh nc chu trch nhim chung trong vic thc hin quy hoch, nhng do bn cht nhiu thnh phn ca du lch, s tham gia ca cc ngnh khc cng nh ca khu vc t nhn l khng th thiu. Mc tp trung ca quy hoch cng phi c xem xt. iu ny ch yu ph thuc vo quy m ca mt quc gia v quy m ca qun l ti nguyn. i vi mt nc nh, hoc nc c hn ch v ti chnh, quy hoch tp trung cp nh nc c th s kinh t v tin li hn. Cc nc ln hn v giu hn c th vch ra chin lc quy hoch cp a phng, vi s h tr ca mt c ch phi hp trong c nc. 7.3.2 iu tra v ti nguyn v cc vn lin quan Sau khi tin hnh iu tra c bn nh gii thiu trong mc 7.3.1, cn tin hnh iu tra chi tit v cc ngun ti nguyn hin c v hin trng ca chng.
83
Ti nguyn thin nhin Ti nguyn thin nhin bao gm cc loi, qun th ng vt, thc vt hoang d, h sinh thi, cc c im a l nh ni, sng, h, v.v.. Cc ti nguyn ny thng l nhng im hp dn du khch hoc cng c th b nh hng do hot ng du lch. Trong iu tra ti nguyn thin nhin cn ch trng nhng ni dung sau: Nhng ti nguyn thin nhin chnh no. Cc loi ng thc vt hp dn du khch. Cc c im g hp dn hoc hoang d. c iu tra no v cc loi trong khu vc cha? Nu c, hy m t ni dung cuc iu tra. Nhng loi hay qun th ng/thc vt b nguy hi hay b e do. Chng sng u? Cnh quan hp dn trong khu BTTN. Khu vc c bo v tt nht trong khu BTTN. Ti nguyn vn ho Ti nguyn vn ho bao gm nhng di tch lch s, kho c hc hay vn ho hp dn du khch hoc v phng din no c nh hng ti phng thc t chc DLST. Cn ch trng nhng ni dung sau: Di tch lch s c th hp dn du khch trong khu BTTN hoc khu vc ln cn. Nhng kh khn trong cng tc bo v. C cn s tham gia ca cc t chc khc khai qut, phc hi, bo v hay din gii nhng khu vc ny khng? Nhng nt vn ho bn a hay truyn thng a phng cn c xem xt v tn trng trong pht trin DLST. Cng ng i phng hy vng nh th no vo s tham gia ca vn ho ca h vo hot ng DLST? Qun l khu BTTN Hin trng, lch s qu trnh bo v khu BTTN. S cn thit phi bo v. Hiu qu ca cng tc bo v, nhng tn ti. C quan qun l khu BTTN; hiu qu qun l. S lng nhn vin lm vic khu BTTN, m t chc nng, nhim v, chuyn trch, kim nhim; ch (bn trong hay bn ngoi khu BTTN) Nhn vin lm vic tnh nguyn. S lng nhn vin hin nay c p ng cng vic qun l hin nay v trong tng lai khng? Nhng mi e do ln. Khu vc tin hnh lp k hoch cha? Ap lc do pht trin kinh t. Cc ngun ti nguyn no chu tc ng ca nhng mi e do ny? Nhng mi e do khn cp v nghim trng. Chin lc c p dng gii quyt cc mi e do, hiu qu, tn ti. M t tc ng hin ti ca du khch. V d, ra tri v lm cht t, rc thi, nh gi tc ng, d on v tc ng c th c. H thng gim st trong khu BTTN, hiu qu, nhng tn ti. Tham quan, cc hot ng v c s h tng S quan tm v nhu cu ca du khch l ng lc cho pht trin DLST hin ti v trong tng
84
lai. hiu r vn ny cn thu thp nhng thng tin sau qua ti liu tham kho v kin t du khch: c im hp dn quan trng nht ca khu BTTN. L do n tham quan. Ngoi ti nguyn thin nhin, khu vc c ti nguyn vn ho hay cc c im khc hp dn du khch khng? Kh nng tip cn khu vc. Loi phng tin chnh: xe khch, tu thuyn, t nh, my bay, hay cc phng tin khc. Kh khn v i li c cn tr pht trin du lch khng? Nhng hot ng du khch thng thc hin trong khu BTTN. Thi gian lu li. L do n khu BTTN (ngh ngi, hot ng khc) Ngun thc n, ung. Qu lu nim. M t mt ngy hot ng ca du khch. S liu thng k v tnh hnh tham quan khu BTTN. Nu c, m t h thng thu thp s liu. Bao nhiu ngi n tham quan khu BTTN hng thng, hng nm. T l khch quc t v khch trong nc. Nu l khch quc t, h l ngi nc no? H ni v c ting g? Xu hng pht trin. nh gi v xu hng khch tham quan trong tng lai. Du khch i theo nhm hay mt mnh? Nhm c bao nhiu ngi? H c t trc chuyn i khng? Khi n khu BTTN, h t i tham quan hay c hng dn vin, hng dn vin l nhn vin khu BTTN hay ngi ngoi? Trng cu kin du khch, tin hnh khi no v phng php s dng. Bi hc rt ra t kin du khch. L do n tham quan khu BTTN. H mun lm g? H thch v khng thch g v khu BTTN v c s h tng ca n? H c ngh dch v c cung cp y cha? xut g. nh hng kinh t ca du khch i vi khu BTTN. L ph vo ca, s dng nh th no? Mua hng ho v dch v trong khu BTTN. Hot ng kinh doanh t nhn no trong khu BTTN. Du khch c tham quan cng ng a phng ngoi tham quan khu BTTN khng? Nu c, h n tham quan cng ng no, v h c t chc hot ng g v cung cp c s h tng nh th no? Cng ng a phng nh gi cc chuyn tham quan. C s h tng trong khu BTTN, h thng ng mn, c c s h tng phc v du khch. m t hin trng, ch duy tu, bo dng, kh nng p ng yu cu. Chng trnh din gii ti khu BTTN, c hot ng din gii trn ng mn khng. Du khch c i tham quan theo kiu t hng dn khng? Cung cp thng tin, c trung tm du khch khng. Nhng ti liu c sn, Hng dn vin du lch. Du khch c tn dng nhng chng trnh ny khng? Hot ng din gii c c coi l u tin i vi c quan qun l khu BTTN khng? nh gi ca du khch v tnh hiu qu ca hot ng din gii. Ngoi t nhin, c c im no khc hp dn du khch trong vng (vn ho, di sn...), m t. Chnh sch du lch v cng tc lp k hoch K hoch qun l ca khu BTTN ; ni dung v hot ng du lch ; hiu qu thc hin, tn ti. K hoch du lch quc gia hoc k hoch quc gia khc cp n DLST. Nu c, hy m t phn ny.
85
Nhng tuyn b, ngh nh, lut hay chnh sch nh hng ti du lch ca khu BTTN.; m t mi quan h vi du lch. Nhng quyt nh c th gy nh hng n khu BTTN hay du lch. C hi cho ngi dn tham gia vo qu trnh lp k hoch v ra quyt nh v cc chnh sch cp cp quc gia, khu vc v a phng. Mc hi lng vi k hoch v chnh sch lin quan n DLST hin nay. H thng thu ph vo ca; hiu qu. S dng s tin thu c nh bn v v cp giy php vo ca khc Chnh sch lin quan n cc hot ng ca t nhn trong khu BTTN; m t. Nu khng, c nn c khng? Bn mun thay i nhng k hoch v chnh sch hin nay nh th no? D tho vn bn php lut lin quan n cc khu BTTN. Nu c, m t n. Bn c mun tham gia vo qu trnh ny khng? c phi l c hi tt gip hon thin phng hng t chc DLST trong khu BTTN khng? Cng ng a phng Cng ng a phng c nh hng ln n vic qun l khu BTTN, c bit ng trong DLST. Cng ng a phng nn tham gia vo hot ng DLST trong khu BTTN. Song vic thit lp quan h ny theo mt cch hiu qu nht rt kh v phc tp. Vic nm bt thng tin chi tit v cng ng sng xung quanh khu BTTN cng quan trng nh vic hiu r v ti nguyn thin nhin v vn ho. Do tng cng s tham gia ca cng ng vo DLST cn c cc thng tin sau: Cng ng no sng trong hay ngoi khu BTTN. khong cch, dn s, hot ng kinh t ca mi cng ng, t chc ca cng ng, hot ng iu hnh cng ng nh th no, c im ni bt. Lch s mi quan h gia cng ng v khu BTTN, cng thng gia cng ng v nhn vin khu BTTN, c s cnh tranh trong s dng ti nguyn thin nhin. khng? Ngi dn a phng c n tham quan khu BTTN khng? Nu c, iu g hp dn h? H thng lm g? H c gp kh khn khi n tham quan do lng khch tham quan ngy cng ng khng? Tham gia ca ngi dn a phng vo cc hot ng du lch da vo thin nhin n mc no, m t khi qut. S tham gia ny din ra mi y hay t lu ri? H c thu ht tham gia nh th no? c phi l hot ng c lp k hoch trc hay t pht? Hy m t loi hnh kinh doanh du lch trong nhng cng ng ln cn: nh ngh, nh hng, dch v hng dn, ca hng bn th cng, cng ty taxi, v.v. C hi vic lm cho ngi dn a phng. Bao nhiu ngi dn a phng lm ch hay iu hnh hot ng kinh doanh? C li nhun khng, sn phm g (a phng hay nhp t ni khc) Cc hot ng kinh doanh trong cng ng. Ngoi nh hng v kinh t, ngi dn a phng cn chu nh hng no khc t du lch da vo thin nhin? C s thay i v x hi khng. Nu c, hy m t nhng thay i. Nhng thay i tiu cc v mi trng, v d nhim nc C nhng thay i tch cc v mi trng khng, v d n lc bo tn, dn v sinh. nh hng ti khu vc n mc no? K hoch du lch da vo thin nhin ca nhng ngi dn a phng. N lc t chc, tho lun hay gii quyt nhng vn v du lch. Hip hi hay t chc du lch
86
dnh ring cho h. Qu trnh lp k hoch vi s tham gia ca cng ng khng. Ngi dn mun hay khng mun tham gia vo du lch. S dng cc phng tin truyn thng nhm gii quyt nhng vn ny. Tip th v qung co Hot ng tip th ca bn hin nay. L do ti sao du khch li ti khu vc, khu vc ln cn. Nhm khch cn quan tm c bit. Nhm khch thng tham gia vo cc hot ng tip th. S ni ting ca khu BTTN, trong nc, quc t. Qung co cho khu vc, cch thc qung co (mt phn ca chin dch du lch quc gia, khu vc. Tham gia ca cc t chc phi chnh ph quc t, ca ngnh du lch vo qung co cho khu vc. Bin php qung, s lng cc phng tin qung co, nhng cch qung co khc cho khu BTTN. C hi v kh khn Nhng c hi mi nh hng n nhu cu du lch. iu kin i li. V d, dch v hng khng chuyn ch c nhiu khch. ng n cc a im tham quan. Nhng vn giao thng khc cn nh hng ti du lch. Nhng thay i g lin quan n ti nguyn thin nhin.Mi e do ln. Chnh ph gn y c tng cng cng tc bo v khu vc ny khng? Ngun ti chnh mi dnh cho cng tc qun l khu BTTN. Cng vic qung co. Bi bo vit v khu BTTN c ng trong mt tp ch a thch. Cng ty iu hnh du lch bt u t chc chuyn tham quan no cha? c im mi no c th thu ht thm du khch. Tc ng n khu BTTN.. i tng du khch ti tham quan khu BTTN. Nhng yu t nh hng ti du khch. Nhng kh khn i vi tng trng ca du lch. V d, xung t, bo lc chnh tr, Thin tai (bo, lt), thit hi. S n nh ca ni t trn th trng quc t. Nhng thay i khin du khch ngi n du lch. Mt cng c rt cn thit l h thng thng tin a l (GIS), v DLST v c bn l mt vn c lin quan n khng gian, n c th m phng, d on hay thm ch phc v qu trnh ra quyt nh da trn nhiu tiu ch. Tu vo kt qu kho st, hot ng DLST s hoc khng c t chc, tu theo quan im hin thc ca kinh doanh; ti nguyn hin c v s hp dn, kh nng chn la v iu kin ca chng, cng nh tu vo kh nng gy nh hng cho cc quyt nh c ban hnh s tc ng n hot ng DLST v nhng ri ro. Cn thit phi tin hnh kho st theo nh hng ng. DLST l mt hot ng kinh doanh nhm cung cp nhng sn phm p ng nhu cu ca cng chng di nhng iu kin th trng hp dn v cnh tranh.
87
7.3.3. Gim st DLST Gim st sc cha (xem Hp 18) l mt phng php thng c p dng nghin cu ti nguyn thin nhin v x hi c s dng. Tuy nhin, vn khng ch l tri nghim ca du khch cn c mc hi lng ca h m cn cn quan tm ti hnh vi ca hng dn vin, s thun tin ca c s h tng, v cc vn lin quan n dch v. Mark (1995) xut s dng mt s bin php o cc ch s nh s tn hng, hc tp, thay i nhn thc, thi v hnh vi ca du khch nhm gim thiu tc ng tiu cc i vi mi trng. Oliver (2001) a ra cc tham s khc gim st DLST, l: Ngn sch trn mi u ngi c chnh ph chi cho cng tc bo tn v qun l mi trng T l din tch cc khu BTTN trong c nc T l s khch du lch trn s dn a phng S lng cc cng ty du lch c tn gn vi sinh thi S lng khch du lch trn n v din tch ca khu BTTN S lng cc loi qu him trong h sinh thi c khch du lch tham quan trong DLST
Hp 18. Sc cha
Khi nim Sc cha c hiu t cc kha cnh tm l, x hi v kh nng phc v ca c s h tng. Sc cha s khc nhau tu theo mi quan h ca n vi du lch: Sc cha tm l: l mc hi lng ca du khch vi nhng tri nghim ca mnh v mun c quay li. Sc cha x hi: l mc ng ca cng ng vi hot ng du lch v chp nhn du khch. Sc cha h tng: l iu kin ca c s h tng nhm tho mn nhu cu ca du khch.
7.4. Qun l DLST 7.4.1. Cc hot ng DLST Hot ng DLST cc khu BTTN bao gm mt s hot ng nh nhc nh du khch trc khi tham quan khu BTTN, cc hot ng trung tm du khch, ng mn thin nhin, ngm ng vt hoang d, v hot ng ca hng dn vin DLST. Hng dn trc cho khch tham quan Hng dn du khch trc khi tham quan l rt cn thit nhm gim thiu tc ng tiu cc ln mi trng t nhin v vn ho v lm cho du khch c c s hng th trong cc hot ng c t chc. Cc thng tin cn c ph bin bao gm: Cung cp ti liu tuyn truyn v nhng a im v cng ng m du khch s ti tham quan trong chuyn du lch. Cung cp thng tin v cc hp dn t nhin v vn ho.
88
Cung cp thng tin v nhng nh hng tiu cc m du khch c th gy ra. Thng tin v cng ng v h sinh thi ca khu vc tham quan, thng qua cc t gp. S dng thng tin c mc tiu r rng thng qua cc i tng du khch c th quan st. Thng tin v nhng phong tc tp qun v vn ho a phng. Thng tin v nhng trang thit b cn thit, qun o v nhng dng c nhn mang theo khi i tham quan, bao gm c thuc men. Nhc du khch phi c trch nhim mang rc ra ngoi khu BTTN. Cnh bo vi du khch khng mua nhng sn phm b cm bn hay bt hp php. Cung cp thng tin lin quan n vic cm mang theo nhng loi sinh vt ngoi lai n nhng h sinh thi c tham quan. Trung tm du khch y l ni s dng cc k thut din gii khc nhau c thit k nhm khuyn khch du khch tham quan v bo v khu BTTN. Mc ch xy dng trung tm ny l gi du khch li khu BTTN v lm cho du khch cm thy mnh nh thc s sng , cng nh cung cp mt s thng tin rt c bn cho du khch trc khi i tham quan theo cc ng mn thin nhin. Trung tm du khch thng l ni du khch tip xc u tin khi n khu BTTN, v vy iu u tin cn lu l trung tm phi c xy dng cng vo khu BTTN, li vo trung tm cn d nhn bit v to n tng mnh. Sau y l mt s nguyn tc trong din gii:
Hp 19. Su nguyn tc din gii ca Tilden
1. Bt k din gii no v nhng g c trng by hay m t m khng lin quan n c im v tri nghim ca du khch u khng cn thit. 2. Thng tin khng c ngha l din gii. Din gii l s khm ph da trn thng tin. Nhng chng phi khc vi thng tin. Tuy nhin, tt c cc din gii u cha ng thng tin. 3. Din gii l mt ngh thut kt hp nhiu mn ngh thut khc vi nhiu ti liu mang tnh khoa hc, lch s hay kin trc. Bt k mn ngh thut no xt v mc no u c th truyn th c. 4. Mc tiu c bn ca din gii khng phi l hng dn m l thuyt phc. 5. Din gii nn nhm mc ch trnh by khi qut hn l trnh by mt phn v phi gii quyt vn mt cch ton din thay v ch mt phn. 6. Din gii dnh cho tr em (khong di 12 tui) khng nn ging nh din gii dnh cho ngi ln v nn theo mt hng tip cn c bn khc. Tt nht l nn c mt chng trnh ring.
Din gii tt thng l cu ni gia con ngi v th gii mi l. N cung cp cho con ngi kin thc mi, ci nhn mi, s nhit thnh mi v mi quan tm mi. S l sai lm nu ch thc hin din gii mt khu BTTN trong bn bc tng. Theo Freeman Tilden: Mc ch cui cng ca din gii khng phi l hng dn m l thuyt phc. Vic cung cp qu nhiu thng tin c th dn ti kt qu ngc li, v n c th lm du khch b i khi Trung tm m khng nhn c thng ip no c. Theo Freeman Tilden, s tch lu thng tin khng c ngha l din gii, mc d r rng l din gii c cn n thng tin.
89
thuyt phc c du khch khng nht thit phi c c s vt cht khang trang cng nh nhng vt liu trc quan t tin. Trung tm du khch phi c mt thit k hp l v truyn t tng r rng cng nh s dng nhng k thut gy n tng nht i vi ngi s dng. Din gii nn khuyn khch to ra s thay i v thi v hnh vi. N s lm cho du khch cm thy thch th. l l do ti sao cn phi to ra cm gic tch cc, d chu v kh qun, khc hn vi vic hng dn v truyn b thng tin. Di y l mt s ni dung din gii nhm t c hiu qu mong mun. Ngun ti nguyn thin nhin hay vn ho c bit hay qu him. Nhng a im c bit hp dn, v mt cnh quan hay phong cnh. Nhng a im hp dn du khch. Nhng hot ng c du khch yu thch. Cc hot ng kh thi v hp dn khc gn lin vi bo tn. S dng ti nguyn thin nhin: s cn thit v cc vn ny sinh. Kin thc cung cp cho du khch trc khi i tham quan. Kin thc v thi ca ngi dn v khu vc. Lin h ti thi ca du khch i vi cng tc bo tn khu vc. Cng tc qun l khu BTTN. ng mn thin nhin Mc tiu ch yu ca ng mn thin nhin l a du khch v nhng c im c din gii li gn nhau. Do , vic quy hoch cho cc ng mn thin nhin trc khi xy dng l rt quan trng. Cc tiu chun sau cn c lu : H thng ng mn phi c thit lp trn c s tn trng ni v s i li ca ng vt hoang d. Ch nn thit lp ng mn thin nhin vi thi gian i b l 30 - 60 pht khuyn khch tt c khch tham quan s dng. Nn c mt iu tra c th xuyn sut i vi khu vc m mt ng mn i qua. iu tra bao gm: kho st cnh quan, c im thin nhin v lch s. nh du cc c im ln mt s v xp xp mt ng mn ni cc c im li vi nhau. nh gi cc hot ng ca du khch, ghi li nhng a im d b tn hi v nhng khong t cn c c nh v dc, thot nc v xc nh cc phng php chng xi mn. Nn s dng cc ng mn c sn nu thch hp. Lit k cc phng tin cn thit (ni ngh chn, ni tr ma/nng, gh di, thng rc, bng hiu, bc ln xung, cng ngm, cu, khu pcnc, phng tin v sinh, din gii, cc ng cnh bo an ton (nh lan can hay hng ro dc mm ). K thut xy dng ng mn phi c cc chuyn gia xem xt (v d nh k thut xp thng hng, o h, lm cng thot nc, nguyn vt liu) ; c k hoch bo dng. Xy dng cc ng mn to iu kin cho vic thm th cc c im v phong cnh t nhin nhng trnh c cc tc ng xo trn ln chng. Cn phi chn a im, cch sp xp, v mc da trn c tiu chun k thut (loi t, li lm, dc, thot nc) v tiu chun m thut (cnh p, kt hp vi phong cnh t nhin, cc c im gy ch ). i vi khu i do nn dn sch cc chng ngi vt v cnh cy r nn c ct gn cho ti cao 2m. Khng nn cht cc cy to v khng nn dn tr mt t. Khng nn lm ng mn thng tp m phi hi cong nu c th. L tng nht
90
l mt ng vng mt chiu vi im khi u v im kt thc gn trng nhau (thng l ni c cc dch v hay ni xe), bng cch ny vic i b s th v hn Trong trng hp nht thit phi quay tr li , th nn bm theo cc hnh dng ca a hnh. Trnh thit k cc gc qut qu hp ( trnh i tt), chn cc sn dc c dc khng ln hn 15- 17%, trnh cc khu vc qu dc v ngp nc. Thit k sao nc chy theo dc, ch khng phi dc theo ng mn. Nn lp t cc thit b chn v thot nc. mt s khu vc ng mn c th c xy dng bng cc ng lt bng g hoc cc hn bc qua. Mt ng mn thin nhin phi c s gi m. Phi c mt khi im d thy v c tn cn thn. Cn phi rng v bng phng, iu kin cho mt cuc i do thoi mi d chu. Trnh nhng ni dc ng, ly li, v cc chng ngi vt. Mt ng mn thin nhin nn truyn t cc thng tin din gii. Cc bng hiu c th c gn dc ng gii thch cc c im ni bt. Thng tin cn phi chnh xc, th v, ngn gn, v d hiu. c bit, nn lu khch v cc mi lin h sinh thi gia cc ng vt v thm thc vt, ch cho h cch quan st cc ng vt t c nhn thy. Nn c mt bng hiu vi cc thng tin tng qut (nh mt bn v d di ca ng mn) ti im khi u ca ng mn. Cn c bng ch phng hng cc ng ba ng t. Nu c th t mt ch (tr sao, quyn, khm ph thin nhin). Vic ny c th gip thm cho s th v v hp dn ca ng mn. Phi cung cp mt s ng mn, hoc trn bng hoc trong mt t bm Mt t bm khng cn thit phi tn km nhng phi p v hp dn v c s . Cung cp cc gh di ngi ngh khi dng chn. Cn phi xy cu bc ngang sui v ho su. C th to bc bng , cy c th c dng lm cu. Lan can v hng ro phi vng chi v chu c kh hu, nhng khng phn cm v nn xy dng t nguyn liu a phng. ng mn thin nhin phi sch s v c bo dng thng xuyn. Phi t thng rc ti cc li vo v ni ngh chn. Tuy nhin, c l gii php tt nht l khuyn khch khch tham quan mang rc ca mnh ra khi ng mn, bi v cng vic thu nht rc v x l rc l rt kh khn (v tn km). Nn thng xuyn dn cy c v mn trn cc ng mn. Khu bo tn bin v ven bin yu cu cc bin php din gii khc, c th l cc ng mn c hng dn hoc t hng dn. Cc v d bao gm: li i qua vng ngp nc, ng mn di nc hoc phng ngm th gii di nc, tu y knh xem san h di y bin,v.v
Ngm ng vt hoang d Ngm ng vt hoang d l mt trong nhng hot ng chnh c thc hin trong du lch da vo thin nhin. Vic t chc cho du khch ngm ng vt hoang d cn ch nhng im sau : Du khch thng mun ngm ng vt t khong cch gn v h mun s v/hoc cho chng n. Cn phi u tin gim thiu tc ng ti ng vt cng nh m bo s an ton cho con ngi, v d nn khuyn co du khch khng nn cho ng vt hoang d n v s lm mt bn nng sinh tn v tng nguy c dch bnh. Trong tnh hung du khch gn ng vt, cn b qun l phi nghin cu cch m bo s an ton cho h.
91
Trong trng hp ng vt trong khu vc nui, nu chng khng c nht trong nhng chung ln v c chm sc cn thn, khng c php cho du khch vo tham quan. Du khch thng khng thch ngm ng vt khi chng b nui nht trong nhng iu kin khng thoi mi. Gio dc v din gii ng vai tr rt quan trng. Cc nh qun l phi tm cch gy nh hng ti du khch thng qua gio dc. Cc nh qun l cng phi xem xt cc c im ca nhng ng vt gy hp dn i vi du khch cng nh nhng ch c quan tm lm c s cho din gii hay xut nng cao cht lng ca din gii. Hot ng c hng dn vin l phng php tt nht. Nhng hng dn vin c chuyn mn, am hiu v quan tm n vn thng l nhng ngi tt nht truyn t thng tin ti du khch. Hng dn vin DLST Hng dn vin DLST trong khu BTTN l mt yu t rt cn thit trong hot ng din gii thin nhin. lm c iu ny hng dn vin cn phi p ng nhng iu kin sau: Hiu bit v khu vc, c bit l ti nguyn thin nhin. Hiu bit v du khch v c im ca h. C kh nng truyn t kin thc ti du khch. C kh nng s dng ngn ng ca du khch. Trong mt s trng hp nht nh cn c kin thc v tm l nhm p ng c yu cu v mun ca mi thnh vin trong nhm. Nhim v ca hng dn vin: Chun b cho du khch hiu bit trc v vn ho, lch s t nhin, ng thc vt v cc h sinh thi a phng, v lm cho du khch c nhng tri nghim tt nht. C s gii thch ngn gn trc khi dng li ngh cc im dng, trong c nhc nh v nhng quy nh v hnh vi, nhng iu khng c lm v nhng khu vc hn ch i vo; nhng cnh bo v nhng loi nhy cm v b e do; khong cch cn duy tr gia du khch v ng thc vt cng nh cc quy nh ca khu vc tham quan. Tn dng thi gian trn ng i v thi gian ch i trnh by cc bi ni c mc ch vi ni dung l cc vn lin quan n khu vc. Gii thch cho du khch cc quy nh ca a phng. Thu thp v truyn t nhng quy nh hin c i vi mi a im tham quan. Tip nhn nhng xut trc tip ca nhn vin khu BTTN. Khuyn du khch nn c hnh vi ng mc khi s dng ng mn, khi cm tri, khi trong mi trng hoang d v gn cc loi ang b e do cng nh vic qun l rc thi v tha li sau cc hot ng. Thng bo cho du khch bit v mc kh khn ca mi chuyn i. Thng bo cho du khch bit nhng loi ang tn ti nhng cng khng bo m rng h s c nhn thy tt c nhng loi ny. Cnh bo rng du khch khng nn hi hoa b cnh v thu thp nhng cy con trong cc khu vc t nhin lm lu nim. Thuyt phc du khch khng mua cc hng lu nim lm t nguyn liu ly t nhng ngun ti nguyn thin nhin ang b e do.
92
Cnh bo v nhng nguy him du khch c th gp phi ti ni no . Khuyn du khch phi chun b n nhn nhng khc bit v vn ho v phi tm ho nhp vi tp qun a phng cng nh c hng tip cn kho lo. Thng bo cch chp nh hay quay phim thun tin nht. Thng bo cch tt nht c th mua hng ho v dch v cng nh i ph vi cc tnh hung c th xy ra. Hp tc gim st hot ng du lch. 7.4.2. Nh ngh DLST Chn a im a im nh ngh phi c chn la ng ni quy nh, ni c cnh quan p v gim thiu tc ng mi trng. Kin trc v thit k nh ngh. Nhng hng dn v thit k chung c trnh by di y: H tr cho h sinh thi v vn ho Tn trng cc ngun ti nguyn thin nhin v vn ho ca khu vc v gim thiu c nhng tc ng ca s pht trin . Khi thit k nh ngh, nn s dng nhng k thut xy dng ca a phng v nu c th s dng cc hnh nh vn ho bn a vi iu kin l phi tn trng bo tn ti nguyn thin nhin. Nn p dng nhng kiu kin trc hi ho vi cnh quan thin nhin ph hp vi nhng tiu ch v mi trng. Nn tn dng kin trc ca cnh quan thin nhin v chn la cc nguyn liu sao cho hi ho vi mi trng. Kiu thit k ca nh ngh phi ph hp vi kiu dng nh ca trong khu vc. Nh ngh nn c xy khong cch xa m bo cy ci c th sinh trng v ng vt hoang d c th di chuyn. Khng nn xy nhng khu vc ng vt hay qua li. Nh ngh nn c xy ch yn tnh v kn o nht. H sinh thi t nhin cng t b nh hng cng tt v khng nn thit k nh ngh vi kin trc qu lo lot. Kin trc bng nguyn liu a phng v s dng lao ng a phng (bao gm cc ngh nhn v th th cng ngi a phng). Nn mua trang tr, hng ho v dch v a phng phc v cho nh ngh du khch cm nhn c bn sc ca a phng. Tng cng ng x ph hp vi mi trng. Gio dc du khch v ti nguyn v xy dng cch ng x thch hp vi mi trng. Pht huy cc vic lm c nh hng tch cc n bo v ti nguyn thin nhin v to cm gic thoi mi cho du khch, v hn ch li sng theo kiu tiu th. S dng cng ngh n gin nht p ng c nhu cu c th v kt hp s dng cc chin lc bo tn nng lng ph hp vi kh hu a phng. Trnh s dng qu nhiu nng lng, ph hu mi trng, x rc ra mi trng v/ hoc s dng cc ngun nguyn liu nguy him C gng xy dng nh ngh c qui m cng nh cng tt nhng vn phi ti a ho s dng v s dng linh hot cc khong t trng c th gim thiu qui m xy dng v lng ti nguyn thin nhin s dng cho xy dng v vn hnh. La chn gii php xy dng thch hp gim tc ng mi trng, tiu th ti
93
nguyn, lng ph nguyn vt liu v xc nh cc c hi ti s dng/ ti ch ph liu xy dng. To c hi bnh ng nhng ngi tn tt v tm thn c th tham quan khu BTTN nhng vn m bo nguyn tc gim thiu tc ng ln cc ngun ti nguyn thin nhin v vn ho. Thit k cng nn: Phn chia ra nhiu giai on pht trin c th gim st nhng tc ng n ti nguyn v iu chnh nhng giai on tip theo. Cho php m rng trong tng lai v /hoc thay i cch s dng lm gim ti thiu tc ng mi trng v ph liu. C s h tng phi c xy dng thun tin cho vic gi gn v sinh (ch ra ng, ch tm bn ngoi, khu vc treo o ma, v.v.) Phi c khu vc c mi che du khch trnh ma. i khi, cn phi xy dng ng mn c vn lt, hoc c bin php x l b mt nhng ng mn ni cc c s h tng vi nhau. Cn xy dng nh kho cha nhng dng phc v tham quan nh vali, ti, bal, ng cao su, m, v.v. Cn lp t nhng bin bo vi nhng thng ip v hnh vi ng x ca du khch v nhn vin khu BTTN i vi mi trng nhng khu vc d quan st. Cn b tr mt khu vc c ti liu du khch c (sch, cc n phm, danh snh cc loi, bn , v.v.), khu vc c thit b thun tin cho du khch c v xem, cng nh c mt cun v ghi li nhng g h quan st c v ng thc vt khu vc v tt c nhng thit b ny phi c bo co nh k cho ban qun l khu BTTN. Nn lun sn s nhn xt khiu ni v xut. Tu vo trng hp c th, cn tnh n yu t a chn khi thit k cng nh nhng hin tng thin tai khc. Nhng chi tit lin quan n ng vt, thc vt v cnh quan: nh sng nhn to c s dng mt cch hn ch v c kim sot cht ch nhm trnh gy nh hng ti hot ng v m ca cc ng thc vt. C th trnh hin tng qu nhiu nh sng bng cch s dng cc n nh hng. Khi thit k, nn xem xt mi kha cnh cn thit trnh cn trng, b st, chut chui vo cng nh phi c mn chng mui. Trong mt s trng hp c th, khi nh ngh c xy dng nhm thu ht ng vt ti gn du khch c th quan st, cc c im ca nh ngh phi p ng c nhng c im ca ng vt (c nhng khong trng trong khu nh, c ni c th lm t, v.v. Nu nh hng c xy ngoi tri v iu kin y t cho php, c th thu ht chim chc ti khu vc v c th cho chng n, c bit l nhng khu vc c b tr c bit. Thc n c th c thay i hng ngy du khch c th ngm cc loi khc nhau. Thit b din gii: Nn c gng b tr cc thit b din gii trong khu vc DLST d chng nh v khim tn, nhng nn ch to chng sao cho tht hp dn, v d nh nhng m hnh c t
94
l, s , nh chp cc loi ng thc vt, th cng, v.v. Nn t nhng bin nh trn mt t gii thiu v mt s cy hay cy bi gn nh ngh nhm lm du khch quen thuc vi cc loi h s tham quan trn ng mn din gii. Khu nh ngh khng nn gn nhng ngun gy ra ting n hay mi kh chu. Qun l nng lng Tn dng nng lng mt tri, nng lng gi : un nng nc nh nhng tm kim loi t trn mi nh lm nng nc trong bnh. Sn xut in s dng cho cc hot ng ti khu BTTN. Chn v tr ca nh ngh Cn nghin cu hng gi v chn v tr ph hp , thng thong. Bn s tit kim nng lng nh t s dng iu ho nhit . Tit kim v gim tiu th nng lng S dng cc bng in tiu th t in. Ch s dng iu ho nhit nhng ni c my tnh v khi cn thit. Nn lp t cng tc hn gi cho ngi s dng bt tt. Nim yt nhng iu du khch nn lm tit kim in ti mi phng trong nh ngh, trong ngh ngi s dng tt in ca cc thit b v ko rm khi ra khi phng. Thc hin bo dng cc thit b 3 thng mt ln kim tra s tiu th in v thng bo cho nhn vin bit iu . Qun l nc p dng nhng bin php sau qun l lng nc tiu th: Tn dng nc ma ly t mi nh o to nhn vin v cc bin php tit kim nc, c bit l nhng bin php khi qut dn v sinh. Tit kim nc khi nu n. Thng bo cch tit kim nc ti tng phng trong nh ngh v ngh du khch hp tc. Ch git v thay khn tm v khn tri ging khi du khch yu cu. Thng xuyn kim tra li h thng dn nc trnh r r v lng ph nc. Sa cha ngay nu ng ng b h hng. Qun l nc thi Qun l nc thi l vn kh gii quyt trong khu BTTN. Thng thng, nc thi c dn qua mt s b cha ngm (thng 3-4 b). Nc thi s phi qua mt qu trnh x l v nc thi b cui cng c th c ti s dng ti cy v cht bn hu c thu c t hai b u tin c th c bm nh k ra ngoi v c s dng lm phn bn. Do qu trnh x l nc thi cn c vi khun tham gia nn trnh s dng cc cht ty ra nh thuc ty v cht ny c th git cht vi khun.
95
Qun l cht thi rn Vic qun l cht thi rn trong khu BTTN theo nguyn tc 3R: gim thi rc, ti s dng nu c th v ti ch cng nhiu cng tt. thc hin tt nguyn tc ny cn: Phn loi rc ra thnh nhiu loi: hu c, giy, lon, thy tinh, nha v rc thi nguy him bng cch s dng nhng thng rc dn tn khc nhau du khch v nhn vin c th vt rc ng ch v phn chia ra cc loi rc d dng hn. ngh du khch mang rc v nh hoc vo ni quy nh Khng s dng a, cc dng mt ln lm t nha hay cc tng. Dn cc bin bo trong cc phng ngh khch ngh gim thi rc. Nhc nh h khng ng rc cc ng mn v cc khu vc xung quanh. 7.5. Vai tr ca cng ng S tham gia ca cng ng v ngi dn a phng vo DLST khng phi ch v l do cng bng v bnh ng m cn v h c th ng gp c nhng kin thc qu bu vo cng tc qun l, hng dn v khu BTTN v l yu t hp dn du khch.. Chnh v vy cng ng l mt yu t khng th thiu trong DLST. Cng ng cn c tham gia vo qu trnh ra quyt nh, lp k hoch v qun l DLST. S tham gia ny c th din ra vi nhiu mc khc nhau, tu thuc vo quyn hn v nng lc ca cng ng a phng. 7.5.1. Nhng li ch cho cng ng Khi tham gia vo hot ng DLST, cng ng c th c thm ngun thu nhp thng qua nhng c hi vic lm c c, thng qua nhng sn phm v dch v ca h c du khch s dng nh nh ngh hay lm hng dn vin, chun b v phc v n ung, bn lu nim, v.v. Ngun thu nhp ny c th gip gim s ph thuc ca h vo cc hot ng mang tnh cht khng bn vng. Khi cng ng c c ngun thu nhp mi, h s c kh nng nng cao dch v y t v gio dc. Nhng yu t ny s nh hng lu di ti vic nhn thc v bo tn trong cng ng v gim cc cc sc p ln khu BTTN t cng ng. 7.5.2. Nguy c v gim thiu tc ng Nhng tc ng tiu cc tim n c th xy ra vi cng ng a phng l: tng chi ph sinh hot, bt n x hi v s tp trung qu mc vo hot ng du lch, cng ng tip xc qu nhiu vi nhng thay i do yu cu ca du lch. Khng nn coi DLST l hot ng duy nht ca cng ng. N ch l mt trong nhng cch gip tng cng s n nh kinh t x hi. Du lch nhn chung thng chu tc ng ca nhng thay i bt thng do tc ng ca cc yu t khch quan khng kim sot c. Trong trng hp th trng gim st, ngi dn s phi i mt vi cuc khng hong rt ln. gim tc ng ln vn ho a phng, cn cung cp cho du khch nhng thng tin cn thit v tn trng cng ng v s nhy cm thng qua cc ti liu, nhng bi ni chuyn, nhng v d v nhng hot ng thch hp.
96
Lun nh rng cng ng a phng phi thc s hiu c gi tr ca mnh trc khi nhng du khch n thm h. Nn tuyn mt nhn vin lm cng tc x hi ti gip cng ng hiu c tm quan trng ca cc gi tr ca vn ho v khng nn thay i chng nu b sc p ca khch du lch. 7.5.3. S tham gia ca cng ng Cn phi tho lun v thng nht kin vi cng ng khi a ra mt quyt nh c th nh hng ti li sng, vn ho v tng li ca cng ng. Cng ng c th a ra nhng xut rt hu ch do h c s hiu bit su sc v khu vc v c th bo trc v nhng vn tn ti m ngi thc hin khng bit. Cc doanh nghip/cng ty nn trao i thng tin vi cng ng qua cng ng s c cm gic rt tch cc v kin ca h c coi trng. V o to, c th t chc cc kho o to cho ngi dn v trng trt, chn nui gia sc v nh bt thu sn, cng nh ci thin cc dch v cng cng, y t, gio dc v nc sch. Cng ng thng khng c kinh nghim n tip khch du lch. Do vy, h cn c o to nhng k nng tip khch, hng dn vin, cc k nng giao tip, thit lp quan h tt p vi du khch. 7.5.4 Mi quan h gia cng ng v cc cng ty du lch Cng ty t nhn tuyn nhn vin l ngi a phng. Mc d loi hnh thu lao ng nh vy rt hu ch, nhng cng ty nn tr lng tho ng v to iu kin t chc o to nng cao nng lc cho ngi a phng k c lnh vc qun l. Bn cnh tuyn dng ngi a phng lm dch v DLST, cng ng a phng c th bn sn phm v hng th cng trc tip cho du khch hay thng qua cc cng ty du lch. 7.5.5. Quan h gia du khch v vn ho a phng Du khch thng mong mun v nh gi cao mi quan h vi cng ng. y c th l l do khin khch du lch nc ngoi quyt nh ti tham quan du lch. Do , cc cng ty du lch nn: Nm c cc hot ng thng din ra a phng nh cc l hi hay l k nim v gii thiu cho du khch. Ph bin thng tin v ti nguyn vn ha. Gii thch cho du khch v nhng hnh vi v thi nn c khi n tham quan nhng khu vc linh thing v th cng. Cung cp danh sch khch sn v cc mn n c phc v. Ph bin kin thc v lch s ca cng ng du khch mun n tham quan thng qua cc n phm v cc vt trng by ti trung tm du khch. Khuyn khch mua hng th cng c sn xut da trn nhng nguyn tc ca DLST uc bn ti cc ca hng ca a phng. Phn i vic mua cc sn phm lm t cc b phn ca cc loi b e do hay cc loi hoang d c gi tr DLST cho d y l cc sn phm truyn thng.
97
7.6. Xc tin cc d n DLST 7.6.1 Nghin cu th trng iu u tin cc nh t chc hot ng phi lm l xc nh nhng i tng khch du lch h mun thu ht. Phn tch th trng l mt quy trnh qua c th tm hiu v nhu cu, ng c v c im ca khch hng c th xc nh c th trng mc tiu. Phn tch th trng l mt qu trnh gm hai bc (Mill and Morrison, 1998) bao gm: Quyt nh cch phn nhm du khch tim nng (cc thnh phn ca th trng) Chn cc nhm c th (th trng mc tiu). Nghin cu su nhu cu, th hiu, s mong mun, thi v thi quen ca khch hng s gip hot ng kinh doanh thnh cng. Trn c s kt qu nghin cu c th tin hnh chin lc truyn thng tu theo nhu cu v ng c ca khch du lch. iu quan trng l cht lng phc v thc t phi ng nh nhng g qung co. C ngha l khng nn ha nhng iu m cng ty du lch khng th hay khng sn lng lm. Cht lng tri nghim ca du khch hay bt k yu t no ca n c coi l s khc bit gia cht lng mong mun v cht lng c phc v. R rng l nu nhu cu ca khch hng ngy cng c p ng, cht lng phc v cng cao v do khch du lch cng hi lng vi tri nghim ca mnh. 7.6.2. Cc chng trnh xc tin Xy dng thng hiu lm cho du khch bit v cng ty mnh, cn phi xy dng thng hiu c o, khc vi cc cng ty khc. Thng hiu cn phi ngn gn, chnh xc v sc tch. Thng hiu nn gm c: Tn: Cng ty du lch s c gi l g. Khu hiu: mt cu qua c th hiu c nhng g cng ty cung cp. Lg: mt biu tng th hin l cng ty m khng cn phi nu r tn cng ty. Xc nh cc mc tiu xc tin Vic xy dng cc mc tiu xc tin phi da vo th trng mc tiu. Cc mc tiu ny phi o c, thc t v c thi hn hon thnh. xy dng c cc mc tiu, cn ch qu trnh to ra sn phm c s tham gia ca du khch: S ch : Cn giao tip vi khch hng thu ht c s quan tm ca h. Mt khu hiu hay mt cu ni khin khch hng t m s thu ht c s ch . Do , cn phi tm ra mt cch gy ch i vi khch hng. Nhiu du khch khng bit khu vc ca bn u v c nhng g. Hiu bit: Nu du khch c cun ht, h s tm hiu nhiu thng tin v khu vc. y l thi im bn c th cung cp nhiu thng tin nht du khch c th bit v khu vc v hng h vo qu trnh mua dch v ca bn. Trong giai on ny, phng tin truyn thng ng vai tr rt quan trng, chn nhng phng trin cho php truyn ti nhiu thng tin v hiu qu nh t gp, internet, tp ch v cc bo chuyn
98
ngnh c bit n rng ri. Chng ta phi cho du khch bit c nhng li ch c c nu h ti tham quan. Thi : bc ny, du khch thng c thi tch cc hay quan tm ti a im tham quan. Bn cn phi to ra nhng hnh nh tch cc v lm mt i nhng hnh nh tiu cc, gy s quan tm ca du khch v cung cp nhng thng tin cn thit. Theo cch , khch du lch s bit liu nhng li ch ny c tho mn nhu cu ca h khng. nh gi, yu thch v mong mun: Sau khi du khch nh gi nhiu phng n khc nhau, h s c s mong mun hay thch th c n mt a im no . Lc ny, vic s dng kin t nhng ngi tng tham gia vo cc hot ng ny s mang tnh thuyt phc. Cng bc ny, chng ta c th nhn mnh rng khu vc ny mang tnh t nhin, c bit v t c bit n. C nh v b thuyt phc: Lc ny, khch du lch s b thuyt phc l nhu cu ca h s c tho mn nh nhng li ch c c. y l thi im trc khi khch quyt nh mua dch v trn gi. Mua dch v: Lc ny, tr ngi m du khch quan tm l thi gian v chi ph. Do , gi dch v ny cn xut pht t gc, vi v v phng tin giao thng, cc k hoch khc nhau c th iu chnh thi gian m du khch mun dng li ti mi a im v cc yu t khc. Quyt nh: Sau khi du khch mua dch v, bn phi thuyt phc h rng y l qyt nh ng n. Do , ngay khi du khch mua dch v xong, bn phi bt u vic khuyn khch du khch tn nhim dch v ca bn.
Kinh ph xc tin Sau khi c c nhng mc tiu xc tin, bn phi c thng tin cn thit chun b kinh ph xc tin. Do , cn phn b kinh ph hp l cho cc mc tiu, u tin nhng mc tiu quan trng tu vo thi im. Ngn sch ca bn phi linh hot ph hp vi nhng thay i, c gng li khon tin d phng v mt k hoch i ph vi nhng trng hp bt thng. Hp tc vi cc c quan v cng ty khc s em li nhiu li ch, n gip bn c th hp tc vi cc khch sn v nh iu hnh du lch a phng, cc t chc phi chnh ph v nhng ngi tn thnh DLST ni chung. Chn thng ip Hy s dng phng php nghin cu nh nhm mc tiu, phng vn v iu tra kin bit c nhng quan nim, nhu cu, l do v mong mun ca th trng mc tiu. Khi c kt qu, bn s xc nh truyn ti g trong thng ip. Bn c th th nghim xem thng ip no tt nht v quyt nh chn thng ip cui cng. Kt hp gia cc yu t trong xc tin: C nm yu t c th s dng ring hoc kt hp. Qung co: cc bi trnh by v nhng tng, hng ho v dch v. Bn hng ti cc c nhn: cc cuc trao i trn in thoi hoc trc tip gia ngi bn v khch du lch tim nng. Xc tin bn hng: Ngi mua c to iu kin v thi gian mua hay t trc.
99
Cc ti liu c dng y mnh hot ng bn hng nh t gp, p phch, tranh nh v cc ti liu khc. Quan h vi cng ng v qung co: y l nhng hot ng duy tr hay pht trin quan h vi cc t chc v c nhn khc. y l nhng hot ng cung cp min ph thng tin v a im du lch hay cc dch v ca cng ty. Nn p dng s kt hp khc nhau gia cc yu t ny i vi cc nhm mc tiu khc nhau: Khch du lch/tham quan C quan trung gian (i l l hnh, nh iu hnh du lch) Phng tin truyn thng (bo, tp ch, v tuyn v i) Cng ng a phng (ngi dn, t chc phi chnh ph v cc c quan ca chnh ph) Cc phng tin truyn thng truyn ti thng ip, hy chn phng tin truyn thng nh: tp ch, bo, v tuyn, i, internet, th gi trc tip. 7.7. Mt s kin ngh cho s pht trin DLST trong cc khu BTTN Vit Nam Cc khu BTTN Vit Nam vi nhiu cnh quan thin nhin p, c tnh a dng sinh hc cao v a dng vn ho l mt tim nng ln pht trin DLST. DLST pht trin ng hng, bn vng, ng gp nhiu cho bo tn v pht trin cng ng th cn trin khai cc vic sau y: Chnh ph sm xy dng, ban hnh cc vn bn php l, nhng tiu ch, tiu chun v DLST Xy dng mt chin lc quc gia v DLST cho cc khu BTTN . Trn c s tin hnh quy hoch DLST quc gia, vng, a phng v cho tng khu BTTN vi s tham gia ca cng ng a phng v cc bn lin quan. Trong phi gn pht trin DLST vi BTTN, pht trin cng ng. Tin hnh nh gi mi trng chin lc DLST v nh gi tc ng mi trng cc d n pht trin DLST. Qun l v gim st hot ng DLST gim thiu nhng tc ng tiu cc ti mi trng t nhin v cng ng a phng. Xy dng k hoch tuyn truyn nng cao nhn thc v DLST cho cc tng lp nhn dn; c chng trnh o to v chuyn mn, nghip v c th i vi cn b lm vic trong ngnh DLST v xy dng h thng chng nhn v qun l cht lng DLST. Xy dng cc sn phm DLST tiu biu cho cc khu BTTN trn c s nghin cu v phn tch th trng mc tiu v tin hnh cc chng trnh xc tin qung b thu ht nhiu khch DLST ch thc.
PH LC
nh: Khu BTTN Rng ngp mn Cn Gi
Ph lc
103
Ph lc 1 H thng phn hng Khu bo tn thin nhin IUCN 1994

HNG I Khu bo tn thin nhin nghim ngt/Khu bo v ng vt hoang d: khu bo tn c qun l ch yu nghin cu khoa hc hoc bo v ng vt hoang d. HNG IB Khu bo tn thin nhin nghim ngt: khu bo tn c qun l ch yu nghin cu khoa hc. nh ngha L khu t v/hoc bin c h sinh thi ni bt hoc tiu biu, c nhng nt c trng v sinh hc hay a cht hc v/hoc cc loi ch yu dnh cho nghin cu khoa hc v/hoc gim st mi trng. Mc tiu qun l bo tn sinh cnh, h sinh thi v cc loi hu nh cha b tc ng; bo tn ngun gen sng ng v ang tin ho; duy tr tin trnh sinh thi c thit lp; gn gi cu trc cnh quan hay nhng dy ni ; lm m hnh minh ho v mi trng t nhin cho cng tc nghin cu khoa hc, gim st mi trng v gio dc bao gm c cc khu ring bit; Gim thiu tc ng bng vic lp quy hoch c th, tin hnh nghin cu v cc hot ng c ph duyt; Hn ch khng cho ngi dn vo. Hng dn la chn Khu bo tn phi ln bo m tnh nguyn th ca h sinh thi v bo m thc hin c cc mc tiu qun l v bo tn. Khu bo tn khng c c cc hot ng trc tip ca con ngi v c kh nng duy tr c iu ny. Bo tn tnh a dng sinh hc ca khu bo tn c th thc hin thng qua vic bo v, khng cn qun l cht ch hay tc ng n sinh cnh (Phn hng IV). Trch nhim t chc Ch quyn v kim sot khu bo tn phi do cp Trung ng hoc cp Chnh ph thc hin, thng qua mt c quan chuyn mn hoc mt t chc t nhn, trng i hc hay vin c chc nng nghin cu hoc bo tn hoc do cc ch s hu cng hp tc vi cc c quan chnh ph hay t nhn thc hin. Cng tc bo v v kim sot lu di khu bo tn cn c bo m trc khi quyt nh. Cc tho thun quc t v cc khu c th b tranh chp v ch quyn quc gia l trng hp ngoi l ang c quan tm (nh Antarctica).
104
Phn hng Tng ng H thng phn hng nm 1978; Khu d tr khoa hc/Khu bo tn thin nhin nghim ngt HNG IB Khu bo tn thin nhin hoang d: Khu bo tn c qun l bo v cc loi hoang d. nh ngha L mt khu t c din tch ln v/hoc vng bin cha b hoc t b tc ng, cn gi c cc c im v nh hng ca t nhin, c bo v v qun l nhm mc ch bo tn cc iu kin t nhin. Mc tiu qun l bo m rng cc th h tng lai c c hi hiu bit v thng ngon cc khu BTTN cn cha b con ngi tc ng trong mt thi gian di; duy tr cc thuc tnh t nhin thit yu v cht lng ca mi trng trong thi gian di; cho mi ngi dn mi cp khc nhau c th tip cn mt loi hnh m loi hnh ny s phc v tt nht li ch vt cht v tinh thn cho cc du khch v gn gi c nhng nt c trng ca vng hoang d cho th h hm nay v mai sau; v gip cho cc cng ng cc n tc thiu s sng ri rc, cn bng vi cc ngun lc hin c duy tr li sng ca h. Hng dn la chn Khu BTTN phi c c tnh t nhin cao, ch yu b chi phi bi cc iu kin t nhin, khng c s tc ng mnh ca con ngi v c kh nng tip tc pht huy cc thuc tnh ca t nhin nu c qun l nh xut. Khu BTTN phi c nhng c im sinh thi, a cht, a sinh hoc cc c im khc c gi tr khoa hc,gio dc, cnh quan v lch s. Khu BTTN phi c c im ni bt, c sc lm ni ngh ngi th gin v thng thc khi c th?, khu bo tn phi l ni thanh lch, yn tnh, khng b nhim v khng c cc phng tin giao thng qua li (nh t, xe my). Khu BTTN phi c din tch ln c th thc hin c cng tc bo tn v s dng c hiu qu. Trch nhim t chc Tng t nh i vi phn hng I. Phn hng tng ng trong H thng phn hng nm 1978 Phn hng Ib ny khng c trong H thng phn hng nm 1978, nhng c gii thiu sau khi Ngh quyt ca i Hi ng IUCN (16/34) v Bo v Gi tr v Ngun Ti nguyn Hoang d thng qua nm 1984 ti i Hi ng ti Madrid Ty Ban Nha.
Ph lc
105
HNG II Vn quc gia: L khu bo tn c qun l ch yu bo v h sinh thi v du lch gii tr nh ngha Vng t lin v /hoc bin t nhin c hoch nh (a) bo v tnh ton vn ca mt hay nhiu h sinh thi cho cc th h hm nay v mai sau, (b) khng c khai thc hay chim ot lm tn hi n mc tiu hoch nh v (c) lm c s cho cc hot ng vui chi, gii tr, khoa hc, gio dc, tinh thn ca cc du khch, tt c cc hot ng ny phi hi ho gia vn ho v mi trng. Mc tiu qun l bo v cc khu vc t nhin v cnh quan c tm quan trng quc gia v quc t phc v cho mc ch vui chi, gii tr, gio dc, nghin cu khoa hc, i sng tinh thn hay du lch; duy tr mt cch lu di hin trng t nhin, cc minh ho c trng ca cc vng a sinh hc, qun th sinh hc, ngun gen v cc loi khc nhau, bo m n nh v a dng v sinh thi; qun l khch du lch trong vic s dng cc dch v vui chi, gii tr, vn ho, gio dc sao cho vn duy tr c c im t nhin hoc gn gi vi thin nhin, ngn nga v sau chm dt cc hot ng khai thc v chim gi lm tn hi n mc tiu xc nh; Duy tr v tn trng cc gi tr sinh thi, a mo, thing ling, hay thm m c xc nh; Quan tm n nhu cu ca ngi dn tc bao gm c vic s dng ngun ti nguyn t trc n nay ca h v h s khng gy tc ng xu n cc mc tiu qun l khc. Hng dn la chn Vn Quc gia phi c cc m hnh i din cho cc khu t nhin tiu biu, c sc, cnh p, ni c cc loi ng thc vt, sinh cnh hay a mo c tm quan trng c bit v mt tinh thn, khoa hc, gio dc, gii tr v du lch. Vn Quc gia phi c din tch rng cha c mt hoc nhiu h sinh thi nguyn th, khng b e do bi s ln chim v khai thc ca con ngi.
Trch nhim t chc Qun l v s hu vn quc gia thng phi do c quan c thm quyn cao nht ca quc gia c quyn phn quyt i vi vn quc gia. Tuy nhin, c th trao quyn cho cp khc ca chnh ph, hi ng dn tc, t chc hoc mt c quan c t cch php nhn gn b lu di vi khu bo tn, Phn hng tng ng trong H thng phn hng nm 1978: Vn Quc gia
106
HNG III Khu bo tn thng cnh t nhin: l khu bo tn c qun l ch yu bo tn nhng nt c trng ca t nhin nh ngha L ni c mt hoc nhiu c im vn ho v t nhin c gi tr ni bt hoc c o v chng qu him, c tnh c trng gi tr thm m hay vn ho. Mc tiu qun l bo v hoc bo tn nhng c trng ni bt v vnh cu ca t nhin, nhng nt c o, tiu biu v tn ngng. Cng ging nh cc m?c tiu trc, to c hi cho mi ngi nghin cu, gio dc, tm hiu v nh gi. ngn chn v chm dt cc hot ng khai thc hay xm ln lm tn hi n mc tiu ra; Ph bin thng tin cho mi ngi dn v nhng li ch trn thc hin cc mc tiu qun l. Hng dn la chn Khu bo tn thng cnh t nhin phi c mt hoc nhiu c im ni bt (nhng c im ni bt nh cc thc nc, hang ng, ming ni la, t ho thch, cn ct, nt c sc v hi dng hc, nt c o hay i din cc h ng thc vt; ngoi nt vn ho c th bao gm ngi hang ng, pho i trn vch , khu kho c hay khu t nhin c ngha v di sn i vi ngi dn tc). Khu bo tn thng cnh t nhin phi c din tch rng bo v tnh nguyn vn ca khu thng cnh v cc vng xung quanh lin quan n khu thng cnh. Trch nhim t chc Qun l v s hu Khu bo tn thng cnh t nhin phi l chnh ph Trung ng phi hp vi lc lng bo v, kim sot thch hp hoc do mt cp khc ca chnh ph, hi ng dn tc, t chc c u thc, phi li nhun, tng cng ty hay ngoi l c th do mt t chc t nhn, nu nh trc khi b nhim t chc ny cam kt s bo v lu di nhng c im vn c ca Khu bo tn thng cnh t nhin. Phn hng tng ng trong H thng phn hng nm 1978: Khu bo tn thng cnh t nhin
Ph lc
107
HNG IV Khu bo tn Loi/Sinh cnh: l khu bo tn c qun l ch yu bo tn thng qua tc ng qun l nh ngha L din tch t v/hoc bin c khoanh vng tp trung qun l nhm duy tr cc sinh cnh v/hoc p ng cc nhu cu ca cc loi. Mc tiu qun l Bo m v duy tr cc iu kin sinh cnh cn thit bo v cc loi quan trng, cc qun th loi, khu sinh vt hoc cc c im t nhin, mi trng ni m nhng loi ny cn c tc ng ca con ngi qun l c ti u. To iu kin cho cng tc nghin cu khoa hc v gim st mi trng c coi l cc hot ng ch yu gn vi qun l ti nguyn bn vng; Xy dng cc khu gio dc cng dn, nng cao nhn thc v c im sinh cnh c lin quan v cng tc qun l ng vt hoang d; Ngn chn v chm dt cc hot ng khai thc hay ln chim lm tn hi n mc ch nh; Ph bin nhng li ch trn cho mi ngi sng trong khu bo tn, ph hp vi cc mc tiu qun l khc. Hng dn la chn Khu qun l loi v sinh cnh ng mt vai tr quan trong vic bo v t nhin v s tn ti ca cc loi (nu cn thit c th kt hp vi cc khu chn nui, cc vng t t ngp nc, khu san h, cc ca sng, cc khu rng hoc khu nui tm, k c khu nui trng hi sn). Khu qun l loi v sinh cnh phi l ni m bo v sinh cnh thc s l cn thit cho vic pht trin cc h thc vt c tm quan trng i vi quc gia hay a phng hoc i vi h ng vt nh c hay di c. Bo tn sinh cnh v cc loi ng thc vt phi da trn s tham gia tch cc ca cc c quan qun l, nu cn thit phi thng qua tc ng ca con ngi n sinh cnh (xem Loi Ia). Qui m v din tch phi da trn nhu cu sinh cnh ca cc loi c bo v v c th bin ng t din tch tng i nh n din tch rt ln. Trch nhim t chc Qun l v s hu khu bo tn loi v sinh cnh phi do cp Chnh ph Trung ng hoc lc lng bo v v kim tra thch hp hoc mt cp no , c u thc, phi li nhun ca Chnh ph, tng cng ty, tp on t nhn hay c nhn m trch. Phn hng tng ng trong H thng phn hng nm 1978: Khu D tr ti nguyn thin nhin/Bo v i sng hoang
108
HNG V Khu bo tn cnh quan t lin/cnh quan bin: khu bo tn c qun l ch yu bo tn cnh quan t lin/cnh quan bin v vui chi gii tr nh ngha L din tch t c bin v b bin, ni qua bao nm thng s tng tc gia con ngi v t nhin to nn mt vng t c tnh c th ring cng vi n l nhng gi tr vn ho, sinh thi v/hoc thm m v thng thng c tnh a dng sinh hc cao. Bo v s ton vn ca mi tng tc lu i ny l iu sng cn bo v, duy tr v pht trin khu bo tn ny. Mc tiu qun l Duy tr mi tng tc hi ho gia thin nhin v vn ho bng cch bo v cnh quan t v/hoc cnh quan bin v tip tc s dng t ai truyn thng, xy dng cc chun mc v gi tr van ho v x hi; H tr i sng v cc hot ng kinh t sao cho hi ho vi thin nhin v bo tn cc cng trnh vn ho v x hi ca cng ng; Duy tr tnh a dng ca cnh quan trn t, sinh cnh cng vi cc loi v h sinh thi; Ngn nga v chm dt cc hot ng v s dng t ai khng ph hp vi qui m v/hoc c im ca vng; o c hi cho ngi dn thng ngon thng qua cc hot ng vui chi gii tr v du lch c qui m v loi hnh ph hp vi c tnh ca vng; Khuyn khch cc hot ng nghin cu khoa hc v gio dc gp phn nng cao phc li cho ngi dn v bo v mi trng cho cc khu bo tn; Mang li li ch v phc li cho cng ng a phng thng qua vic cung cp cc sn phm t nhin (chng hn nh lm sn, hi sn) v dch v (nh nc sch hoc thu nhp t cc loi hnh du lch bn vng). Hng dn la chn Khu bo tn cnh quan t/cnh quan bin phi c mt din tch bao gm cnh quan t lin, b bin, hi o c phong cnh p, sinh cnh a dng, h ng thc vt cng vi cc phng thc s dng t c o hoc truyn thng, c cc t chc x hi tn ti nh l bng chng c ngi dn c tr, cc phong tc a phng, sinh k v tn ngng. Khu bo tn phi to c hi cho ngi dn thng ngon thng qua cc hot ng vui chi gii tr, du lch nm trong khun kh cc hot ng kinh t v i sng thng nht. Trch nhim t chc Khu bo tn c th do mt c quan Nh nc s hu, song, c th l theo m hnh t nhn v nh nc cng s hu v hot ng theo c ch qun l a dng. C ch ny nn tp trung vo cng tc lp k hoch hoc kim sot, Nh nc c h tr khi cn thit, c khuyn khch bo m rng cht lng ca khu bo tn t lin/bin, cc phong tc tp qun a phng v cc tn gio, tn ngng c duy tr lu di Phn hng tng ng trong H thng phn hng nm 1978: Khu Bo tn cnh quan
Ph lc
109
HNG VI Khu bo tn kt hp s dng bn vng ti nguyn thin nhin: khu bo tn c qun l ch yu s dng bn vng h sinh thi t nhin. nh ngha L khu c cc h sinh thi t nhin hu nh cha b tc ng, c qun l bo m bo v c lu di v duy tr tnh a dng sinh hc, ng thi bo m cung cp mt cch bn vng cc sn phm t nhin v dch v p ng nhu cu ca cng ng. Mc tiu qun l Bo v v duy tr lu di tnh a dng sinh hc v cc gi tr thin nhin khc ca khu bo tn; Tng cng cc hot ng qun l bo m sn xut bn vng; Bo v ngun ti nguyn thin nhin khi cc cc hot ng s dng t lm tn hi n tnh a dng sinh hc ca khu bo tn; Gp phn vo pht trin vng v quc gia. Hng dn la chn Khu bo tn t nht phi c 2/3 din tch l hon cnh t nhin, mc d c th c mt phn din tch c cc h sinh thi bin i; khng nn a vo khu bo tn cc khu rng trng kinh doanh ln. Khu bo tn cn c din tch rng thu ht ngun lc mt cch bn vng m khng lm tn hi n cc gi tr t nhin lu di ca khu bo tn. Trch nhim t chc Qun l khu bo tn phi do cc c quan Nh nc m nhim vi nhim v c th l bo tn v phi hp vi cc cng ng a phng thc hin hoc cng tc qun l c th giao cho a phng vi s h tr v t vn ca cc c quan chnh ph v phi chnh ph. Khu bo tn c th do Nh nc hoc cc cp ca chnh ph, cng ng, c nhn hoc kt hp tt c cng s hu. Phn hng tng ng trong H thng phn hng nm 1978 Phn hng ny khng tng ng vi phn hng no trong H thng phn hng nm 1978, mc d c th c mt s vng trc y c phn loi l Khu d tr ti nguyn, Khu D tr thin nhin/Khu bo tn nhn chng hc v Khu qun l ti nguyn a mc ch.
110
p dng h thng phn hng Vic p dng H thng phn hng quc t khu BTTN ca IUCN (1994) phi bm st vo bi cnh lch s. Hin nay c trn 9000 khu BTTN (nm 2001) p ng c cc tiu ch v c a vo Danh mc ca Lin Hip quc v tt c cc khu BTTN ny c ghi trnh t t Hng I n Hng V trong H thng Phn hng nm 1978 (Bng Lit k ca Lin Hip Quc khng ghi Hng VI v VIII, mc d c ghi cc Di sn Thin nhin Th gii, cc khu D tr Sinh quyn cng nh cc khu BTTN t ngp nc). H thng phn hng c p dng rng ri ti nhiu ni trn th gii v c s dng lm c s php l cho cc khu BTTN ca nhiu quc gia. Ngoi ra, cc thut ng cng nh vic phn hng cc khu BTTN cng c hiu v chp nhn rng ri. Tuy nhin, bi hc kinh nghim rt ra t s dng h thng phn hng nm 1978 cho thy tiu ch phn hng cn kh nhiu qui nh khng ph hp vi cc hon cnh rt khc nhau ti nhiu nc trn th gii. Do vy, bn hng dn H thng phn hng nm 1994 c xy dng c c mt khung chung cho ton th gii p dng. xp xp cc khu BTTN quc gia vo H thng phn hng quc t, cn phi xc nh r cc mc tiu qun l v bo m c cc iu kin thc hin cc mc tiu . Nu bn hng dn c s dng ng v thng nht th cc khu BTTN c th xp hng ph hp v thng nht trn ton cu. Cc vn ni cm khi xem xt h thng phn hng nm 1978 l: Din tch khu BTTN Phn vng trong khu BTTN Trch nhim qun l S hu t ai S khc bit gia cc vng Phn loi nhiu ln Cc khu vc xung quanh khu BTTN Cc la chn ca quc t Mt s nh ngha v hng dn di y gip cho vic p dng H thng phn hng quc t cc khu BTTN ca IUCN ti cc quc gia. Qui m ca khu bo tn thin nhin Khu BTTN phi phn nh c din tch mt t hay mt nc cn c thc hin cc mc tiu qun l. Do vy, trong phn hng I, phi c qui m khu BTTN bo m c tnh nguyn vn ca khu BTTN thc hin c cc mc tiu bo tn nghim ngt, nghin cu, hay bo tn cc loi hoang d. Hay trong v d Hng II, ranh gii khu BTTN cn phi khoanh rng cha c mt, hai hay ton b h sinh thi ng thi trnh c cc hot ng khai thc v xm ln ca con ngi. Trong thc t, Bng lit k ca Lin Hip Quc ch bao gm cc khu c din tch t nht l 1000 ha hoc 100 ha trong trng hp l cc hn o c bo tn nguyn vn, tuy nhin, s liu trn mi ch l d kin. Cc c quan xut chn khu BTTN c ngha v kim tra li cng tc qun l ca mnh xem
Ph lc
111
c b p lc bi cc khu t lin k hay khng. Vic tng cng cng tc qun l i vi cc khu lin k l cn thit k c nu cc khu ny khng c quyt nh tr thnh mt phn ca khu BTTN. Phn vng trong khu bo tn thin nhin Mc d mc tiu ch yu ca cng tc qun l l quyt nh khu BTTN loi no thuc khu no, song, cc k hoch qun l thng cp n nhiu phn khu chc nng vi mc ch khc nhau tu theo iu kin c th ca a phng. Nh vy, xy dng c mt khu BTTN ph hp th t nht din tch hoc ln hn na cng tt phi c qun l v mc tiu chnh; v din tch cn li phi c qun l khng mu thun vi mc ch chnh. Trng hp n v qun l c giao qun l nhiu mc tiu khc nhau, c th xem trong phn phn loi nhiu ln. Trch nhim qun l Cc chnh ph khng th t b m phi chu trch nhim chnh v s tn ti v pht trin ca h thng cc khu BTTN quc gia. H phi coi cc khu ny l cc cu phn quan trng trong cc chin lc quc gia v bo tn v pht trin bn vng. Tuy nhin, trch nhim thc s v qun l tng khu BTTN c th li thuc cc t chc cp Trung ng, cp tnh, chnh quyn a phng, cc t chc phi chnh ph, t nhn hay cng ng a phng. Do vy, bn hng dn ny s c xy dng linh hot c th p dng tu thuc vo hnh thc t chc qun l ca mi loi khu BTTN. Cui cng l phi tin hnh kim tra xem liu cc c quan c b nhim c nng lc thc hin cc mc tiu qun l hay khng. Mc d, trong thc t, qun l cc khu BTTN hng I n III thng l trch nhim ca cc c quan chnh ph. Vic qun l cc khu BTTN hng IV v V c th s l trch nhim ca chnh quyn a phng, cc c quan ny thng lm vic trong b my nh nc. S hu t ai V c quan qun l, iu quan trng l phi kim tra xem hnh thc s hu no l thch hp thc hin c cc mc tiu qun l khu BTTN. nhiu nc, t ai do cc c quan nh nc (cp Trung ng hoc a phng) hay t chc phi chnh ph c chuyn mn v mc tiu bo tn s hu v qun l cc khu BTTN hng I-III. Tuy nhin, s hu ny khng ph bin, trong cc loi cn li th s hu t nhn thng l ph bin hn c, ch yu di dng s hu t ai. D l s hu no th kinh nghim thc t cho thy thnh cng ca cng tc qun l ph thuc rt nhiu vo thin ch v h tr ca cc cng ng a phng. Trong cc trng hp trn, c quan qun l cn c mt h thng thng tin, t vn v b my hiu qu, trong c cc chnh sch khuyn khch bo m thc hin c cc mc tiu qun l. S khc bit gia cc vng H thng phn hng d kin s p dng ging nhau cho tt c cc quc gia to iu kin thun li cho vic thu thp, x l s liu v tng cng thng tin gia cc nc. Do vy, T chc Bo tn Thin nhin Quc T (IUCN) s khng a ra cc tiu chun khc p dng ti cc ni trn th gii. Tuy nhin, iu kin xy dng v qun l cc khu BTTN gia cc vng v cc nc rt khc nhau. V d cc vng Chu u ni cnh quan c qun l v n nh t lu, do nhiu t chc s hu, khng thch hp xy dng cc khu BTTN Hng II, vi hon cnh nh vy, mt s vng c th xy dng cc khu BTTN Loi IV v V. Nh vy, H thng phn hng quc t c th p dng linh hot ti cc nc c cc nhu cu rt khc nhau.
112
Cc vng xung quanh khu BTTN Cc khu BTTN khng phi l cc n v bit lp. V mt sinh thi, kinh t, chnh tr v vn ho, chng c s lin kt cht ch vi cc vng xung quanh.V l do m khi lp k hoch qun l cc khu BTTN cn lng ghp vi cc quy hoch vng v c cc chnh sch h tr cho cc vng xung quanh. c th p dng c h thng phn hng, nu c mt vng c s dng l vng m hoc c mt vng bao quanh cc vng khc th c hai vng phi c xc nh c th v phi tch ri nhau c lu h s c th. La chn ca quc t H thng phn hng nm 1978 xc nh cc tiu ch phn hng ring cho tng hng: Di sn Thin nhin Th gii v cc khu D tr Sinh quyn. Trong thc t gn nh tt c cc khu Di sn Vn ho Th gii/Di sn Thin nhin u do cc quc gia ngh v sau c th gii cng nhn v c ghi vo Danh sch cc khu Di sn th gii. iu ny cng s c p dng i vi cc khu D tr Sinh quyn, khu BTTN cc vng ngp nc v cc khu khc c xut trong cc hip nh ca vng. Nh vy, nguyn tc s c tip tc p dng l: nu c khu no c cc nc xc nh l nm trong quy hoch ca quc gia cn c bo v c bit th khu phi c ng k vo mt trong cc hng khu BTTN c chun ho. Nhng ni dung quan trng lin quan n quc t cng c ghi li v d nh Danh mc ca Lin Hip quc (UN) v cc khu BTTN v tt c cc n phm lin quan khc ca IUCN.
Ph lc
113
Ph lc 2 Cc ngun ti tr tim nng

Hin nay trn th gii c nhiu ngun ti tr cho cc hot dng bo tn thin nhin. Cc ngun ti tr ny u c cng khai trn cc thng tin i chng, nht l trn cc trang website. C th ni cc thng tin cc trang website l ngun thng tin chnh tip cn cc ngun ti tr. Tuy nhin phn ln cc thng tin trn cc trang website u l ting Anh. Sau y l mt s a ch cc trang website v cc ngun ti tr tim nng cho cc khu BTTN. www.biodiversity.govt.nz Cung cp thng tin v qu bo tn a dng sinh hc, h tr vic huy ng ti chnh cho bo tn, cc iu kin c h tr www.conservation.org l mt t chc phi chnh ph h tr cho bo tn a dng sinh hc ti cc vng rng nhit i v cc h sinh thi trn th gii. www.forest.org l trang thng tin v bo tn rng ma nhit i, a dng sinh hc, cc oi bn a. www.consecol.org mt trang web gii thiu v cc vn lin quan ti h sinh thi c bn, nh kh nng phc hi, qun l cc ngun ti nguyn www.getty.edu/conservation gii thiu cc thn tin v cc ngun ti tr, cc ti nghin cu, cc n phm v bo tn thin nhin www.birds.cornell.edu/AllAboutBirds/conservation cung cp cc thng tin v bo tn cc loi chim, ch yu Bc M, v cc chng trnh bo tn, k hoch bo tn www.serconline.org/conservationfunding gii thiu v cc cam kt h tr ca chnh ph i vi cc khu BTTN, cc thng tin v cc qu bo tn. www.iowadnr.com/sustainablefunding C cc thng tin phn tch v cc sng kin ti tr cho cc khu bo tn thin nhin v ti tr bn vng cho cc khu bo tn thin nhin. www.nature.org/aboutus/howwework/conservationmethods/conservationfunding Thng tin v cc nh ti tr, cc t chc i tc cho cc d n v bo tn a dng sinh hc, v s dng bn vng ngun ti nguyn thin nhin www.serconline.org/conservationfunding trang tin v cc cu hi lin quan ti bo tn, nh chnh sch, cc qu bo tn. www.heartofthelakes.org/conservation_funding.html gii thiu v qu tn thc bo tn thin nhin, vi cc d n bo tn ti bang Michigan (M)
114
www.epa.gov/glnpo/fund thng tin v hot ng cc qu bo tn thin nhin, kinh nghim ti vng H Ln ca M. www.conservationgrants.com Trang web ca Trung tm Ti tr Cyber, thong tin v ti tr cho cc d n sinh thi, mi trng, bo tn ng vt hoang d, bo tn ti vng u ngun, bo tn bin... www.wilderness.org/OurIssues/Budget/conservation.cfm gii thiu kinh nghim v cng ng tham gia bo tn thin nhin v sinh cnh, huy ng vn cho Qu bo tn www.conservationfund.org Thng tin v s dng cc qu bo tn; ti tr trc tip cho bo tn; cc t chc tham gia vo bo tn thin nhin v vn ho www.conservationgis.com Thng tin v qu u t bo tn m rng ti cc th trng mi, u tin phn b v cung cp ti tr cho cc chng trnh bo tn thin nhin www.shastaconservationfund.org gii thiu qu bo tn Shasta. Qu ny h tr cho bo tn thin nhin. www.gov.ns.ca/natr/wildlife/habfund gii thiu v qu bo tn mi trng sng ca cc loi. Thng tin v qu bo tn mi trng sng Nova Scotia. www.dnr.wa.gov/htdocs/amp/coopconfund thng tin v qu bo tn cc loi c nguy c. Qu cung cp kinh ph cho cc d n bo tn cc loi. www.cheetah.org gii thiu hot ng v cc kinh nghim qun l qu bo tn cheetah ti Namibia. Qu h tr cho cc hot ng nghin cu, v trin khai chin lc bo tn. www.state.tn.us/environment/trustfund thng tin v qu tn thc bo tn cc di sn. www.naturalencounters.com/conservation.html gii thiu qu bo tn thin nhin encounter. www.gefweb.org gii thiu v Qu mi trng ton cu h tr cho cc d n v a dng sinh hc, thay i kh hu, vng nc quc t, t www.undp.org/gef trang web ca UNDP gii thiu qu mi trng ton cu. www.panda.org gii thiu t chc bo tn do cc t nhn ti tr, cung cp ti chnh cho cc d n bo tn v cu nguy cc loi c nguy c www.wwf.org T chc bo tn mi trng ton cu. h tr cc d n bo tn loi, sinh cnh www.iucn.org trang web ca t chc Lin minh bo tn th gii IUCN. H tr cho cc hot ng bo tn thin nhin, nh chnh sch bo tn, ti chnh cho bo tn, bo tn loi, vng... www.ramsar.org thng tin v cc khu bo tn t ngp nc, mc tiu, ngun h tr...
Ph lc
115
Ph lc 3 Cc c quan t chc bo tn chnh v cc a ch trang web

Cc c quan chnh ph Cc Kim Lm, B nng nghip v pht trin Nng thn: Chu trch nhim qun l h thng rng c dng hay khu bo tn rng ca Vit Nam. Trang Web: www.kiemlam.gov.vn B Ti nguyn v Mi trng: Chu trch nhim v cc chnh sch lin quan n bo tn a dng sinh hc. C quan u mi v Qu mi trng Ton cu ca Vit Nam. Trang Web: www. monre.gov.vn Cc Bo v Mi trng, B Ti nguyn Mi trng: Chu trch nhim v bo tn a dng sinh hc, l c quan u mi ca Vit Nam v Cng c a dng sinh hc; chu trch nhim v qun l t ngp nc. Trang Web: www.nea.gov.vn Cc t chc ngoi chnh ph quc gia Hip Hi Vn Quc Gia v Khu Bo tn Thin nhin Vit Nam Chng Trnh Con ngi v Thin Nhin PanNature Trung tm Gio dc thin nhin (ENV) hot ng trong lnh vc gio dc mi trng nhm nng cao nhn thc ca ngi dn v mi trng v vic cn thit phi bo v thin nhin v cc loi ng vt hoang d ca Vit Nam. Trang Web: www.thiennhien.org Hi Bo v Thin nhin v Mi trng Vit Nam (VACNE). Trang Web: www.vacne.org.vn Cc t chc quc t v phi chnh ph quc t Chng trnh Pht trin lin hp quc. Trang Web: www.undp.org The World Conservation Union (IUCN) - T chc Bo tn Thin nhin Quc t (IUCN) -Trang Web: www.iucn.org Chng trnh Vit Nam: www.iucn.org.vn World Wide Fund - Qu quc t Bo v thin nhin - Trang Web: www.wwf.org T chc bo tn ng thc vt quc t. Trang Web: www.ffi.org T chc Chim Quc t. Trang Web: www.bli.org
116
Conservation International T chc Bo tn Quc t- mt t chc phi chnh ph h tr cho bo tn a dng sinh hc ti cc vng rng nhit i v cc h sinh thi trn th gii. Trang Web: www.conservation.org Trang thng tin v bo tn rng ma nhit i, a dng sinh hc, cc loi bn a: www. forest.org Trang web gii thiu v cc vn lin quan ti h sinh thi c bn, nh kh nng phc hi, qun l cc ngun ti nguyn: www.consecol.org Trang web cung cp cc thng tin v bo tn cc loi chim, ch yu Bc M, v cc chng trnh bo tn, k hoch bo tn: www.birds.cornell.edu/AllAboutBirds/conservation
Ph lc
117
Ph lc 4 Danh sch cc vn quc gia ca Vit Nam

STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tn n v V.Q.G. Ba B V.Q.G. Ba V V.Q.G Bch M V.Q.G. Bi T Long V.Q.G. Bn En V.Q.G. Bi Doup Ni B V.Q.G B Gia Mp V.Q.G. Ct B V.Q.G. Ct Tin V.Q.G. ChMom Ray V.Q.G. Ch Yang Sin V.Q.G. Cn o a ch Ba B - Bc Kn X Tn Lnh - Ba V - H Ty TT. Ph Lc - Thu Thin - Hu Khu 8 TT. Ci Rng, Huyn Vn n, Qung Ninh Thanh Ho S 5E, Trn Hng o, Phng 10, Lt X B Gia Mp - Phc Long - Bnh Phc Ct Hi - Hi Phng X c Lua, Tn Ph, ng Nai TT. Sa Thy - Kon Tum TT. Krng Kmar -H. Krng Bng k Lk 29 V Th Su - Cn o - B Ra Vng Tu/ 422 L Hng Phong/ Vng Tu Nho Quan - Ninh Bnh Th Trn Sa Pa- huyn Sa Pa tnh Lo Cai X: Ayun, Huyn: Mang Yang; Tnh: Gia Lai Huyn Tn Bin - Ty Ninh X t Mi - Ngc Hin C Mau Ninh C - Ninh Hi - Ninh Thun Sn Trch - B Trch - Qung Bnh Dng ng - Ph Quc X Chi Kh - Huyn Con Cung Tnh Ngh An H Sn - Tam Dng - Vnh Phc TT.Trm Chim - Tam Nng - ng Thp S in Thoi CQ 0281.894026 0281.894127 034.881271 054.871258 033.793365 037.848043 063 8277175 /823953 0651.870254 031.888741 061. 669228 060.821189 050.732529/ 732429 064.858792 064.830151 030.848018 020. 872. 026 059.839.167 066.874018 0780870246 068.873444 052.675150 077.846344 038.873604 Fax:832015 0211.853257 067.827081
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
V.Q.G. Cc Phng V.Q.G. Hong Lin Sa Pa V.Q.G Kon Ka Kinh V.Q.G. L G - Xa Mt V.Q.G Mi C Mau VQG Ni Cha V.Q.G. Phong Nha -K Bng V.Q.G. Ph Quc V.Q.G. P Mt V.Q.G. Tam o V.Q.G. Trm Chim
118
24 25 26 27 28 29 30
V.Q.G U Minh Th ng V.Q.G U Minh H V.Q.G. Xun Sn V.Q.G V Quang V.Q.G Xun Thy V.Q.G. Yok n V.Q. G Ph c Bnh
Cng S-An Bin-Kin Giang V Di, C Mau H. Thanh Sn-Ph Th Th trn V Quang- V Quang- H Tnh Giao Thy-Nam nh Bun n - k Lk Ty Sn, Ninh Sn, Ninh Thun
077.883037 0780.836477 0210.875070 039.814024 035.0741501 050.783061 068.854288
Ph lc
119
Ph lc 5 Mt s thut ng
1. Protected Area 2. National Park 3. Nature Reserve 4. Habitat/Species management areas 5. Landscape/Seascape Conservation Area 6. Managed Resources Protected Area 7. Transboundary Protected Areas 8. Biosphere Reserve 9. Natural World Heritage Site 10. Wetlands 11. Ramsar site 12. Biodiversity 13. Ecoystem 14. Landscape 15. Ecoregion 16. Threaten species 17. Endangered species 18 Vulnerable species 19. Critical species 20. Red List 21. Red book (Red data book) 22. In-situ conservation 23. Ex-situ conservation Khu bo tn thin nhin Vn quc gia Khu d tr thin nhin Khu bo tn loi/sinh cnh Khu bo tn cnh quan Khu bo tn kt hp s dng bn vng ti nguyn Khu bo tn thin nhin lin quc gia Khu d tr sinh quyn Di sn thin nhin th gii t ngp nc Khu Ramsar a dng sinh hc H sinh thi Cnh quan Vng sinh thi Loi b e do Loi nguy cp Loi s nguy cp Loi rt nguy cp Danh sch Sch Bo tn ti ch Bo tn chuyn ch
120
Ph Lc 6 Cc ti liu ting Anh s dng trong bin tp

Qui Hoch h thng Khu bo tnThin nhin Quc gia. Hng dn qun l khu BTTN Thin nhin s 1. Andrian G. Davey, 1998. IUCN. 71trang. Gi tr Kinh T Khu bo tn Thin nhin. Hng dn qun l Khu bo tn Thin nhin s 2. T cng tc v li ch kinh t khu bo tn thin nhin ca U Ban v Vn Quc Gia v Khu bo tn thin nhin ca IUCN phi hp vi Phng Kinh t mi trng ca IUCN. 1998. IUCN. 52 trang. Dn tc thiu s v ngi bn a: cc nguyn tc, hng dn v nghin cu im. Hng dn qun l khu bo tn Thin nhin s 4. Janvier Beltran. 2000. IUCN. 133 trang. Ti Chnh Khu bo tn thin nhin. Hng dn qun l khu BTTN Thin nhin s 5. T cng tc v li ch kinh t khu bo tn thin nhin ca U Ban v Vn Quc Gia v Khu BTTN ca IUCN phi hp vi Phng Kinh t mi trng ca IUCN. 2000. IUCN. Switzerland v Cambridge, Anh. 58 trang. Du lch bn vng trong cc khu bo tn thin nhin: hng dn qui hoch v qun l. Hng dn qun l khu bo tn Thin nhin s 8. Paul F. J. Eagles, Stephen F. McCool v Christopher D. Haynes. 2002. IUCN. 183 trang. Hng dn qun l khu bo tn Thin nhin. Hng dn qun l khu bo tn Thin nhin s 10. Lee Thomas v Julie Middleton, 2003. IUCN. 79 trang. Hng dn s dng phn hng quc t ca IUCN v cc khu bo tnthin nhin. U Ban ca IUCN cc vn Quc gia v nhieeK bo tn phi hp vi Trung Tm Gim st Bo tn Th gii. 1994. IUCN. 83 trang.
T CHC BO TN THIN NHIN QUC T (IUCN) TI VIT NAM IPO Box 60 44/4 ph Vn Bo H Ni, Vit Nam Tel: +84 4 7261574/5 Fax: +84 4 7261561 http://www.iucn.org.vn

Huong Dan Quan Ly Khu Bao Ton Thien Nhien

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Huong Dan Quan Ly Khu Bao Ton Thien Nhien

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hng dn qun l Khu bo tn thin nhin

Mt s kinh nghim v bi hc quc t

T chc bo tn thin nhin quc t (IUCN) ti Vit Nam

HNG DN QUN L KHU BO TN THIN NHIN

Nguyn Hu Dng Nguyn Th Yn

H tr xut bn: Nguyn Th Bch Hu

nh: Khu BTTN Bnh Chu Phc Bu

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

H thng phn hng khu BTTN 1978

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

H THNG KHU BO TN THIN NHIN

nh: Vn Quc gia Trm Chim

H thng khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

H thng khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

H thng khu bo tn thin nhin

Nhng yu t ch cht ca quy hoch qun l h thng khu BTTN

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

Quy hoch qun l h thng quc gia

K hoch qun l mt khu BTTN

H thng khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

H thng khu bo tn thin nhin

K HOCH QUN L KHU BO TN THIN NHIN

nh: Vn Quc gia Yok n

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

Hng dn m t khu bo tn thin nhin

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Ni dung v cu trc c bn ca mt KHQL

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Li ch ca s tham gia ca cng ng trong xy dng KHQL

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

Hp 13 gii thiu phng php c th s dng xc nh cc i tc ch yu i vi khu BTTN.

K hoch qun l khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

GI TR KINH T CA KHU BO TN THIN NHIN

nh: Khu Bo tn bin Nha Trang

Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

Hnh 1. Tng gi tr kinh t ca khu BTTN Tng gi tr kinh t ca khu BTTN

Gi tr s dng trc tip

Gi tr s dng gin tip

Gi tr kinh t ca khu bo tn thin nhin

Hng dn qun l KHU BO TN THIN NHIN

S dng trong tng lai (trc tip v gin tip)