RZGR ENERJSNDE KULLANILAN JENERATRLERN KARILATIRMALI ANALZ

1

Meltem APAYDIN

Arif Kvan STN

Mehmet KURBAN

mmhan BAARAN FLK

Anadolu niversitesi ki Eyll Kamps Mhendislik-Mimarlk Fakltesi 26555, ESKEHR

1

e-posta: meltemapaydin@anadolu.edu.tr, 2e-posta: akustun@anadolu.edu.tr 3 e-posta: mkurban@anadolu.edu.tr, 4e-posta: ubasaran@anadolu.edu.tr

ZET
Gnmzde dnyamzn bulunduu enerji dar boaznda, yenilenebilir enerji kaynaklarna ihtiya artmaktadr ve bu yeni ayn zamanda temiz enerjilerden olan rzgar enerjisine olan ilgi ve yatrmlarda gn getike nem kazanmaktadr. Bylece rzgr enerjisi dnm sistemleri yayglamaktadr. Rzgr enerjisinden yararlanarak mekanik enerjinin elektriksel enerjiye dntrlmesinde kullanlan jeneratr sistemlerinin nemi byktr. Bu almada rzgar enerjisinde kullanlan jeneratrlerin hem maliyet asndan hem kullanlma amalar ve doru jeneratr seimi asndan eitleri incelenmi, dezavantajlar ve avantajlar ortaya konmutur. Bu sebeple rzgr enerjisinde kullanlabilecek jeneratrlerin ve yeni sistemlerinin sanayiye tantlmas ve ilgi ekici ynlerinin n plana karlmas amalanmtr. Anahtar Kelimeler: Rzgr enerjisi, Rzgar Trbini, Jeneratr Tipleri

1. GR VE AMA
Artan dnya nfusu, teknolojinin geliimi, sanayileme yar son yllarda enerjiye olan bamll ve ihtiyac belirgin bir ekilde artrmtr. Fosil yaktlarn azalmas, iklim deiiklii gibi nemli ekolojik nedenler, mevcut enerji kaynaklarnn verimli kullanlmasn ve yeni enerji kaynaklarnn bulunmasn zorunluluk haline getirmitir. Yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda rzgr enerjisi zellikle son yllarda ilgi grmekte ve gelimektedir. rnein dnya apnda 50den fazla lkede enerji kayna olarak kullanlmaktadr. Son 15 ylda ortalama %25 byme hz gstermitir. Rzgr trbinleri, rzgrdaki kinetik enerjiyi nce mekanik enerjiye daha sonra da elektrik enerjisine dntren sistemlerdir. Bu teknoloji, aerodinamik, meteoroloji, mekanik, elektrik gibi birok konuyu iinde barndrr. Bu almada rzgr trbinlerinde kullanlan jeneratr tipleri incelenmi, stnlkleri ve sakncalar ele alnmtr. -

genellikle kmrle alan dier elektrik santrallerinin 1200 ton karbondioksitinin yerine geecektir. Rzgr enerjisi boldur ve tkenmez bir enerji kaynadr. Enerjide da bamllmz azaltacak ekilde yerli bir kaynaktr. Rzgr enerjisi tesisleri kurulduklar alann %1lik blmn kullanrlar. Rzgar trbinleri kuruluu srasnda harcanan enerjinin 3 ay gibi ksa bir srede retilebilmesi, zellikle Trkiye gibi ksa dnemde enerji talebi olan lkeler iin nemli bir faktrdr. Rzgar trbinlerinin gleri birka kWtan birka MWa kadar deiebilir. rnein 1-3 MWlk kapasiteye sahip olan 25trbin ile yaklak 20GWhlk enerji ylda retilebilmektedir. Bu da orta byklkteki bir hidroelektrik santralinin rettii enerjiye eittir.

2.RZGR

ENERJS

KULLANIM

AMALARI
Rzgr enerjisi gnmzde en ok gelecek vadeden teknolojilerden bir tanesidir. Bu nedenleri yle sralayabiliriz: - ncelikle rzgr enerjisi temizdir. Grlt kirlilii haricinde herhangi bir evre kirlilii yaratmaz. Modern bir 600kW gcndeki bir rzgr trbini ortalama bir yerde, bir ylda

3.RZGR ENERJSNN MALYET ANALZ

Kresel rzgr enerjisi piyasasnn bymesiyle, rzgar kaynakl elektrik retiminin maliyeti de dmtr. Modern bir rzgr trbini, yllk olarak 20yl nceki edeerinden 180 kat daha fazla elektrii yar maliyetine retebilmektedir. yi bir uygulama alannda rzgar, kmr ve gaz ile retilen enerjiyle rekabet edebilir duruma ular.

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

103

Enerji sektrnde mevcut kaynaklarn elektrik enerjisine dntrlmesi iin gz nnde bulundurulmas gereken konular genel olarak: - Tesis edilecek santral ve bu santralin inas iin gerekli olan sermaye maliyeti - Enerji kaynann eriilebilirliine ve kullanma uygun hale getirilmesine bal olarak deien giderler - Mevcut tesislerin bakm, onarm ve iletilmesi iin karlanacak giderler - evreye, enerji sektrne ve dier sektrlere verilen zararlarla ilgili d maliyetler Bunlar dikkate alndnda rzgr enerjisi, sermaye maliyetinin kW bana yksek olduu ve bunun aksine mevcut tesislerin bakm, onarm ve iletme maliyeti ok dktr. Tablo 1. Enerji Sektrlerine Gre Maliyet Deerleri Yakt Sent/kWh Kmr Gaz Hidro Bioktle Nkleer Rzgar Maliyet 4.8 - 5.5 3.9 - 4.4 5.1 - 11.3 5.8 - 11.6 11.1 - 14.5 4.0 - 6.0

fazla kullanlr. Bu jeneratrlerin ulusal ve uluslar aras standartlara uygun olmas gerekir(TS 3067, IEC 34-1, IEC 34-2, IEEE Standart 112-2004, VDE 0530). Bunlarn fabrika testlerinde dk maliyeti ve kolayl sebebiyle dolayl metot, direk metoda gre daha ok tercih edilir. Rzgar trbinlerinde kullanlmasndaki en nemli avantajlar ise salamlk, mekanik anlamda basitlik, fiyatnn dkl gibi sebeplerdir. Ayrca ani rzgar artnda oluan tork titreimlerini azaltmada olduka iyidir. En byk dezavantaj ise duran ksm statorun, reaktif mknatslanma akmna olan ihtiyacdr. Rotor yaplarndaki farklla gre[3-6-7]: Sincap Kafesli Asenkron Jeneratr(Ksa devre ubuklu) Bilezikli (sargl) Asenkron Jeneratr

4.1.1.Sincap Kafesli Asenkron Jeneratr (SKAG)

SKAG hem sabit hzl rzgr trbinlerinde hem de deiken hzl rzgar trbinlerinde kullanlr. Manyetik sesleri azaltmak ve iyi kalknma momenti elde etmek iin rotor oluklar mile paralel olarak deil meyilli olarak alarak pres alminyum dkm rotor sargs elde edilir. Sincap kafesli asenkron makineler, frasz, gvenilir, ekonomik ve salam bir yapya sahip olmalar nedeniyle uygulamada ska kullanlmaktadrlar. Dezavantajlar; jeneratr parametrelerinin scaklk ve frekansla deierek sistemin kontroln karmaklatrmasdr. Moment-hz erisi lineerdir. Bylece rzgar gcndeki dalgalanmalar direkt olarak ebekeye iletilir. Bu geiler zellikle rzgar trbininin ebeke balants srasnda kritiktir. Bu noktalarda nominal akmdan 7-8 kat daha hzl akm geici olur ki bu sistemin dezavantajlar arasnda yer alr. Ayrca sincap kafesli asenkron jeneratr reaktif g tketir. Birok durumda, zellikle byk trbinlerde ve zayf ebekelerde bu istenmeyen bir durumdur. Bu yzden sincap kafesli asenkron jeneratrn reaktif g tketimi hemen her zaman ksmen ya da tamamen g faktrn bire yaklatrmak iin kullanlan kapasitrlerle dengelenir. [8-9]

Kullanm alanna gre, rzgr enerjisinde kullanlacak ekipmanlarn seimi de nemli bir aamadr. Ev sistemleri, kk retim sistemleri ya da byk retim sistemlerine gre uygun jeneratrler de farkllk gsterirler.[1]

4.RZGR TRBNLERNDE KULLANILAN JENERATRLER

Rzgar trbin jeneratrleri mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Bunlar, ebekeye balanan dier jeneratrlerle karlatrldnda aralarnda bir fark grlr. Bu jeneratrler devaml azalp artan bir mekanik g veren tahrik kayna ile almak durumundadr. Genel olarak 3 tip jeneratr kullanlr. Bunlar dezavantajlar ve avantajlarna gre ayr ayr deerlendirilebilir. Asenkron Jeneratr a) Sincap Kafesli Asenkron Jeneratr (SKAG) b) Rotoru Sargl Asenkron Jenerar (RSAG) -ift Beslemeli Asenkron Jeneratr (BAG) -OptiSlip Jeneratr (OSG) Senkron Jeneratr a) Rotoru Sargl (Alan Sargl) Senkron Jeneratr (RSSG) b) Srekli Mknatsl Senkron Jeneratr (SMSG) Doru Akm Jeneratr Anahtarl Relktans Jeneratr (ARG)

4.1.Asenkron Jeneratrler
Son yllarda asenkron jeneratrler enerji retim sektrnde zellikle rzgar trbinlerinde olduka ekil 1. SKAG ve ebeke balants

104

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

4.1.2.Rotoru Sargl (Bilezikli) Asenkron Jeneratr (RSAG)

Bir RSAGde rotorun elektriksel zellikleri dardan kontrol edilebilir ve bylece rotor gerilimi deitirilebilir. Rotor sarg ular rotorla beraber dnen bileziklere baldr. Bilezikler zerinde sabit duran fralar yardm ile, rotor sarglar fazl bir yol verici direncine ya da d kaynaa balanabilir. Bylece yol alma akm snrland gibi hz ayar da yaplabilir. Dezavantaj pahal olmas ve SKAG kadar salam olmamasdr.

Sadece rotorun kayma gcn kontrol etmeye yarayan konverter sistemine sahip olduu iin, toplam sistem gcnn yaklak %25 i orannda bir inverter kullanlmaktadr. Bu da inverter maliyetini azaltr. Sistemde kullanlan filtreler toplam sistem gcnn 0.25 p.u.lik ksm iin gerekli olduundan, inverter filtrelerinin maliyeti azalmaktadr. Ayn zamanda inverter harmonikleri, toplam sistem harmoniklerinin daha kk bir blmn temsil etmektedir. Ayrca bu makine harici bozucu etkilere kar dayankllk ve kararllk gstermektedir.

BAG iin en byk dezavantaj ise bnyesinde periyodik bakma ihtiya duyan bilezik tertibatnn bulunmasdr.[5-6]

4.1.2.2.Optslp Induksiyon Jeneratrler (OSG)

ekil 2. RSAG ve ebeke balants OSG, rzgrn ani ve sert esmesi srasnda rzgr trbinindeki ykleri ok hzl g elektronii elemanlar kullanarak minimuma indirmek iin Danimarkal irket Vestas tarafndan gelitirilmitir. Optislip jeneratr rotoru sargl asenkron jeneratr ile afta yerletirilmi ayarlanabilir harici rotor direnlerinden oluur. Herhangi bir bilezie ihtiyac yoktur. Jeneratrn kaymas, rotor aftna bal bir konvertr araclyla toplam rotor direncinin dzenlenmesi ile deitirilir. Bu deiim rzgr hzna ve yke bal olarak elektronik devre ile %1 ile %10 arasnda deimektedir. Bylelikle ani rzgr artlarnda oluan mekanik ykler ve g dalgalanmalarnn azaltlmas hedeflenmitir. Dezavantaj ise reaktif g kontrolnn zayf olmasdr.

4.1.2.1.ift Jeneratrler

Beslemeli

Asenkron

ebeke Dili Sistemi

BAG

AA/DA DA-Link DA/AA

4.2. Senkron Jeneratr

ekil 3. BAG ve ebeke balants ekil 3de ift beslemeli asenkron jeneratrn (BAG) kullanld bir rzgar g sistemi grlmektedir. Bu sistemde, stator sargs ebekeye dorudan balanmtr. Rotor sargs ise iki adet backto-back gerilim kaynakl DGM tekniini kullanan inverterden oluan, drt blgeli g konverteri zerinden ebekeye balanmtr. Genellikle, rotor tarafndaki konverter kontrol sistemi, elektromanyetik torku dzenler ve makinenin manyetizasyonunu srdrebilmesi iin reaktif g salar. ebeke tarafndaki konverter kontrol sistemi ise, DA linkini dzenler. Senkron jeneratrlerle karlatrldnda, BAG n aada belirtilen baz avantajlar vardr: Senkron jeneratrler, ayn byklkteki asenkron jeneratrlere gre daha pahal ve mekanik olarak daha karmaktr. Senkron jeneratr, harici bir yk besleyen fazl sarglarn oluturduu bir stator ve manyetik alan oluturan bir rotordan meydana gelir. Senkron jeneratrler sabit hzl sistemler iin daha uygundur. Bu nedenle sabit hza bal olarak sabit frekansta alrlar. Rotorun oluturduu manyetik alan, ya srekli mknatslardan ya da sarglardan akan doru akmdan retilir. Rzgar trbinlerinde kullanlan senkron rotorlarndaki doru akm ebekeden alnan besleme ile salanr. ebekeden alnan A.C dorultularak D.C ye evrilir. Daha sonra rotorun sarglarna fralar aracl ile iletilir.

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

105

4.2.1. Alan Sargl Senkron Jeneratr

Alan sargl senkron jeneratrlerde (ASSG); stator sargs, dalga genilik modlasyonu (DGM) tekniine gre anahtarlama yapabilen, ift ynl akm aknn olabildii (back-to-back) gerilim kaynakl iki inverterden meydana gelmi, drt blgeli bir g konverteri zerinden ebekeye balanmtr (ekil 4). Stator tarafndaki konverter elektromanyetik torku, ebeke tarafndaki konverter ise bu sistemin oluturduu aktif ve reaktif gc dzenler. ASSG nin salad avantajlar unlardr: Elektromanyetik tork retiminde stator akmnn tamam kullanld iin bu makinenin verimi genellikle yksektir. kk kutuplu alan sargl senkron jeneratrn kullanlmasnn en byk faydas, makinenin g faktrnn dorudan kontrolne msaade edilmesidir. Bunun sonucu olarak, stator akm bir ok iletim durumunda minimize edilebilir. Bu jeneratrlerin kutup eimi indksiyon makinelerine gre daha kk olabilir. Bu durum dili kutusu elimine edilerek, dk hzl ok kutuplu makineler elde edilmesinde nemli bir zellik olabilmektedir. Rotorda sarg devresinin bulunmas daimi mknatsl senkron jeneratr (DMSG) ile kyaslandnda bir dezavantajdr. Ayrca retilen aktif ve reaktif gc dzenlemek iin, nominal rzgar gcnn 1.2 kat byklnde konverterler kullanlmas gerekmektedir.[2]

ekil 5. Daimi mknatsl senkron jeneratr (DMSG) DMSGnin avantajlar unlardr: Herhangi bir enerji kaynana gerek duymadan kendinden uyartml olmas nedeniyle rzgar trbini uygulamalarnda nerilmektedir. Herhangi bir hzda g retebilir. Bakm maliyeti dktr. Kk ve hafif uygulamalar iin uygundur. DMSG nin dezavantajlar unlardr: Makinenin fiyatn arttran daimi mknatslarn maliyeti yksektir. Akmn genliini arttran diyotlu dorultucular kullanlmaktadr. Mknats malzemesinin manyetiklii bozulabilmektedir. Makinenin g faktrnn kontrol edilmesi mmkn deildir.

4.3. Frasz Doru Akm Jeneratrleri

Doru akm jeneratrleri, gvenilirliklerinin dk olmas ve bakm gerektirmesi gibi dezavantajlarna ramen, hz kontrollerinin kolay olmas nedeniyle rzgar enerjisi sektrnde kullanlmaktadr. DAG ler kk kapasiteli rzgar trbinlerinde, zellikle elektriin ebekeden bamsz olarak kullanld yerlerde tercih edilmektedirler. Son yllarda mekaniksel komtatrl DAG larn komtatr elimine etmek iin srekli mknatsl olarak tasarlanmasna balanmtr. Bu tertibatta retilen alternatif akm yar iletken dorultucular yardmyla doru akma dntrlr. Frasz doru akm makineleri olarak da isimlendirilen bu makineler, srekli mknatslarn kapasitelerinin ve glerinin snrl olmas nedeniyle, kk gl rzgr trbinlerinde kullanlmaktadrlar.[4]

ekil 4. Rotoru Sargl (Alan Sargl) senkron jeneratr (RSSG)

4.2.2.Daimi Mknatsl Senkron Jeneratr

ekil 5 de fazl dorultucuyu takip eden, ykseltici DA-DA kycs ile balants salanm, daimi mknatsl senkron jeneratre (DMSG) ait rzgar g sistemi grlmektedir. Burada ykseltici DA-DA kycs elektromanyetik torku kontrol etmektedir. ebeke tarafndaki konverter ise, giriin g faktrn kontrol ettii gibi, ayn zamanda DA link gerilimini de regle etmektedir. Genellikle bu konfigrasyon kk gl (50 kW dan kk) rzgar g sistemleri iin tercih edilmektedir.[2]

4.3.1.Anahtarl Reluktans Jeneratr (ARG)

Son yllarda ARG, iyi mekanik gvenilirlik, yksek tork-g oran, yksek verim ve dk maliyetten dolay rzgar enerjisi uygulamalarnda tercih edilen jeneratrdr. ARG nin statorunda bulunan her kk kutba oklu sarglar yerletirilmitir. ARG uyartm ve retim olmak zere iki aamada alr. ARG iki anahtar ve her faz bana iki diyottan oluur. Uyartm aamasnda

106

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

S1 ve S2 anahtarlar ak olup, statordaki sarglar harici elektriksel devre tarafndan uyartlr ve manyetik enerji ortaya kar. retim aamasnda S1 ve S2 anahtarlar kapal olup, D1 ve D2 diyotlar zerinden manyetik ve mekanik enerji elektrik enerjisine dnr.

ekil 6. Anahtarl relktans jeneratr

5. SONULAR
Kmrn 230 yl, petroln 38 ve doal gazn 60 yl sonra tkeneceini gz nne aldmzda alternatif enerji kaynaklarna sratle ynelmemiz gerekir. Rzgarda bu alternatif enerji kaynaklarndan bir tanesidir. Bu yzden, dnya acsndan evreyi kirletemeyen, ekonomik olan, lkemiz acsndan da d lkelere bamll olmayan rzgar enerjisine, yatrmlarn artrlmas rzgar potansiyelinden faydalanlmas bir zorunluluk haline gelmektedir. Konunun geni boyutlar da dnldnde bu alandaki endstriyel AR-GE ve retimi ilgi ekici ve katma deer oluturan bir nitelik gstermektedir. Bir rzgar santralinin performans, santralin kurulaca blgenin rzgar rejimine ve trbin tipine en uygun jeneratrn kullanlmasna baldr. Kk ve orta gl rzgar g sistemlerinde hem SKAG, hem de DMSG kullanlr. Byk gl rzgar g sistemleri iin ise hem BAG, hem de senkron jeneratr tercih edilir. DGM, sistemin giri ve kndaki akm harmonilerini azaltaca iin, DGM tekniine gre anahtarlama yapabilen, back-to-back gerilim kaynakl drt blgeli g konverteri tercih edilir. Bylece, jeneratr zerindeki tork titreimleri azalr ve k gcnn kalitesi artar. Ayrca g elektronii teknolojisinde kaydedilecek yeni gelimeler ile beraber, rzgar g sistemlerinin performansn optimize etmek mmkn olacaktr. Rzgar santrali kurmann sadece o blgenin iyi rzgar potansiyeline sahip olmasnda veya iyi ekipmanlardan olumasna bal deildir. Ayrca dk maliyetlerde tutulabilecek bir santral, hem kendini amorti etmesi asndan hem de sanayinin tevik edilebilmesi asndan nemli bir faktr olduu gsterilmek istenmitir. Bunlarn yannda jeneratr trnn ve yapsnn seiminin de birok etmene bal olduu gsterilmek istenmitir.

[2]Murat UYAR, Muhsin Tunay GENCOLU, Seluk YILDIRIM, Deiken Hzl Rzgar Trbinleri in Generatr Sistemleri, 2006 [3]Onur opuolu, Gven nbilgin,Yel Enerjisi Dnm Sistemleri in Uygun Generatr Trlerinin Deerlendirilmesi , 2008 [4]Patel, M.R., Wind and Solar Power Systems CRC Press, Boca Raton, London, New York, Washington, 1999 [5]Nicols, C.V, Lafoz, M. And Iglesias, J. Guidelines For the Design and Control of Electrical Generator Systems for New Grid Connected Wind Turbine Generator. IECON 2002 [6]"Wind Turbine Grid Connection and Interaction, Deutsches Windenergie-Institut Tech wise A/S, DM Energy, http://europa.eu.int/comm/energy/res/sectors/d oc/wind_energy/maxibrochure_final_version.p df, 2001 [7]American Wind Energy Association Homepage http://www.awea.org [8]Wind Power Generators in United Kingdom http://www.windgenerator.org.uk/ [9]Elektrik leri Etd daresi web sayfas-www.eiei.gov.tr

6.KAYNAKLAR
[1]Prof. Dr. smail H. TAVMAN, Mehmet Sln, Rzgar Enerjisi , zmir 1999

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

107