Giáo trình Kỹ Thuật điện

Chương 1: ............................................................................................................................................6
NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN CỦA MẠCH ĐIỆN.........................................................................6
1.1. Khái niệm về mạch điện
6
1.2. Kết cấu hình học của mạch điện....................................................................................................6
1.3. Các đại lượng đặc trưng cho quá trình năng lượng trong mạch:...................................................6
a) Dòng điện:........................................................................................................................................6
b) Điện áp:............................................................................................................................................6
c) Quy ước chiều dương:......................................................................................................................7
d) Công suất:.........................................................................................................................................7
1.4. Mô hình mạch điện và các thông số:.............................................................................................7
a) Khái niệm về mô hình mạch điện.....................................................................................................7
b) Nguồn áp..........................................................................................................................................8
c) Nguồn dòng .....................................................................................................................................8
d) Điện trở R........................................................................................................................................8
e) Điện cảm...........................................................................................................................................8
f) Điện dung..........................................................................................................................................9
g) Ví dụ chuyển từ mạch thực sang mô hình mạch điện....................................................................10
1.5. Phân loại và các chế độ làm việc của mạch điện.........................................................................10
a) Mạch điện 1 chiều và mạch điện xoay chiều..................................................................................10
b) Mạch điện tuyến tính và mạch điện phi tuyến................................................................................11
c) Chế độ xác lập và chế độ quá độ....................................................................................................11
d) Phân loại bài toán mạch điện..........................................................................................................11
1.6.Hai định luật kiếchốp....................................................................................................................11
a) Định luật 1:.....................................................................................................................................11
b) Định luật 2:.....................................................................................................................................12
1.7. Một số vấn đề về phương pháp mô hình hóa..............................................................................12
CHƯƠNG 2: ......................................................................................................................................13
MẠCH ĐIỆN 1 CHIỀU.....................................................................................................................13
2.1.Nguồn điện 1 chiều.......................................................................................................................13
a) Pin, acquy:.....................................................................................................................................13
b)Pin mặt trời:.....................................................................................................................................13
c)Máy phát điện 1 chiều:....................................................................................................................13
d)Bộ nguồn điện tử công suất:............................................................................................................13
2.2.Các định luật của mạch điện một chiều........................................................................................13
a) Định luật ôm:..................................................................................................................................13
b) Định luật Kiêcshôp.........................................................................................................................14
2.3.Các phương pháp biến đổi tương đương......................................................................................14
a)Nội dung phương pháp:...................................................................................................................14
b)Ví dụ minh họa:...............................................................................................................................16
2.4.Giải mạch điện bằng phương pháp xếp chồng.............................................................................17
a) Nội dung phương pháp:..................................................................................................................17
b) Ví dụ minh họa...............................................................................................................................17
2.5.Giải mạch điện bằng phương pháp dòng nhánh...........................................................................18
a) Nội dung phương pháp:..................................................................................................................18
b) Ví dụ minh họa...............................................................................................................................19
2.6.Giải mạch điện bằng phương pháp dòng vòng.............................................................................20
a) Nội dung phương pháp:..................................................................................................................20
b) Ví dụ minh họa:..............................................................................................................................21
ví dụ 1:................................................................................................................................................21
Giải 21
Ví dụ 2:...............................................................................................................................................22
2.7.Giải mạch điện bằng phương pháp thế điểm nút..........................................................................23
a) Nội dung phương pháp:..................................................................................................................23
b) Ví dụ minh họa:..............................................................................................................................24
Chương 3:...........................................................................................................................................26
ĐIỆN TỪ...........................................................................................................................................26
3.1 Những khái niệm cơ bản về từ trường..........................................................................................26
3.1.1 Từ trường của dòng điện............................................................................................................26
3.1.2 Từ trường của một số dòng điện................................................................................................27
a) Từ trường của một dây dẫn mang dòng điện..................................................................................27
c) Từ trường của nam châm vĩnh cửu.................................................................................................27
3.1.3 Cường độ từ cảm và hệ số từ thẫm............................................................................................27
a) Cường độ từ cảm............................................................................................................................27
b) Hệ số từ thẩm.................................................................................................................................28
c) Từ thông..........................................................................................................................................29
3.2 Lực của từ trường tác dung lên dây dẫn mang dòng điện............................................................29
a) Lực điện từ......................................................................................................................................29
b) Công của lực từ:.............................................................................................................................29
3.3 Vật liệu sắt từ, đường cong từ hoá................................................................................................30
3.3.1 Căn cứ vào hệ số từ thẩm tương đối người ta chia vật liệu từ làm ba loại như sau:..................30
3.3.2 Chu trình từ hoá.........................................................................................................................30
3.4 Hiện tượng cảm ứng điện từ - mạch từ.........................................................................................32
3.4.1 Định luật cảm ứng điện từ.........................................................................................................32
a) Từ thông qua vòng dây biến thiên. ................................................................................................32
b) Thanh dẫn chuyển động trong từ trường.......................................................................................32
3.5 Nguyên tắc chuyển đổi cơ năng - điện năng.................................................................................33
3.5.1 Chuyển đổi cơ năng thành điện năng- máy phát điện................................................................33
3.5.2 Chuyển đổi điện năng thành cơ năng -động cơ điện.................................................................34
3.6 Hiện tượng tự cảm........................................................................................................................34
3.6.1 Hệ số tự cảm..............................................................................................................................34
3.6.2 Suất điện động tự cảm...............................................................................................................35
3.7 Hiện tượng hỗ cảm.......................................................................................................................35
3.8 Dòng điện xoáy.............................................................................................................................35
3.8.1 Hiện tượng.................................................................................................................................35
3.8.2 ý nghĩa:......................................................................................................................................36
3.9 Năng lượng từ trường...................................................................................................................36
Chương 4 .........................................................................................................................................37
DÒNG ĐIỆN SIN...............................................................................................................................37
4.1. Các đại lượng đặc trưng cho dòng điện sin.................................................................................37
4.1.1 khái niệm về dòng điện sin........................................................................................................37
4.1.2. Trị số tức thời của dòng điện....................................................................................................37
4.1.3. Góc lệch pha giữa dòng điện và điện áp...................................................................................38
4.1.4. Trị hiệu dụng của dòng điện và điện áp....................................................................................39
4.2. Biểu diễn hàm sin bằng véc tơ.....................................................................................................40
4.3. Dòng điện sin trong nhánh thuần điện trở..................................................................................40
4.4. Dòng điện sin trong nhánh thuần dung........................................................................................41
4.5. Dòng điện sin trong nhánh thuần điện cảm.................................................................................42
4.6. Dòng điện sin trong nhánh có R, L, C nối tiếp............................................................................43
Chương 6: ..........................................................................................................................................45
MẠCH ĐIỆN BA PHA......................................................................................................................45
6.1 Định nghĩa:...................................................................................................................................45
6.2 Quá trình sản xuất nguồn điện 3 pha............................................................................................45
Nguyên lý làm việc như sau:..............................................................................................................45
6.4 Cách nối sao..................................................................................................................................47
6.4.1 Cách nối.....................................................................................................................................47
6.4.2 Các quan hệ đại lượng dây pha trong cách nối hình sao đối xứng............................................47
6.5 Cách nối hình tam giác.................................................................................................................47
1. Cách nối..........................................................................................................................................47
2. Các quan hệ giữa đại lượng dây và pha trong cách nối tam giác đối xứng....................................48
1. Công suất tác dụng.........................................................................................................................48
2. Công suất phản kháng.....................................................................................................................49
3. Công suất biểu kiến........................................................................................................................49
6.7 Cách giải mạch điện ba pha đối xứng...........................................................................................49
6.7.1 Nguồn nối sao đối xứng.............................................................................................................49
6.7.2 Nguồn nối tam giác đối xứng....................................................................................................50
6.7.3 Giải mạch điện ba pha tải nối sao đối xứng...............................................................................50
a) Khi không xét tổng trở đường dây pha...........................................................................................50
b) Khi có xét tới tổng trở dây dẫn.......................................................................................................50
6.7.4 Tải nối tam giác đối xứng..........................................................................................................50
a) Khi không xét tổng trở đường dây..................................................................................................50
b) Khi xét đến tổng trở đường dây:....................................................................................................51
6.8 Mạch điện ba pha với tải không đối xứng....................................................................................51
6.8.1 Tải nối sao có dây trung tính tổng trở Z0 .................................................................................51
6.8.2 Khi không có dây trung tính( hoặc dây trung tính bị đứt).........................................................52
6.9 Mach ba pha tải nối tam giác không đối xứng..............................................................................52
Chương 7:...........................................................................................................................................54
SỬ DỤNG PHẦN MỀM CIRCUITMAKER PRO ĐỂ THIẾT KẾ VÀ MÔ PHỎNG MẠCH ĐIỆN
54
7.1.Khởi động.....................................................................................................................................54
54
7.2.Thiết kế và mô phỏng mạch điện 1 chiếu:...................................................................................54
7.2.1. Thiết kế ....................................................................................................................................54
Giả sử ta muốn phân tích mạch điện sau:...........................................................................................54
Bước 7: Ghi lại sơ đồ mạch: chọn File/ Save As sau đó đặt tên file.................................................59
Bước 8: Xoá phần tử: Nếu muốn xoá phần tử nào chọn phần tử đó và ấn Delete.............................59
7.2.2.Mô phỏng:..................................................................................................................................59
Chương 8: ..........................................................................................................................................61
SỬ DỤNG MATLAB ........................................................................................................................61
TRONG QUÁ TRÌNH PHÂN TÍCH VÀ GIẢI MẠCH ĐIỆN..........................................................61
8.1 Khởi động:....................................................................................................................................61
8.2. Dùng Matlab giải hệ phương trình:.............................................................................................62
Chương 1:
NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN CỦA MẠCH ĐIỆN
1.1. Khái niệm về mạch điện

− Mạch điện là tập hợp các thiết bị điện nối với nhau bằng các dây dẫn mà dòng
điện có thể chạy qua.
− Mạch điện gồm các phần tử sau:
+ Nguồn điện: là thiết bị phát ra điện năng . Là thiết bị biến đổi các dạng
năng lượng khác như cơ năng, hoá năng , nhiệt năng ….thành điện
năng.
+ Tải : là thiết bị tiêu thụ điện năng và biến đổi năng lượng từ điện năng
thành các dạng năng lượng khác như cơ năng, nhiệt năng, quang
năng…
+ Dây dẫn : dây dẫn bằng kim loại dùng để truyền tải điện năng từ nguồn
đến tải.

1.2. Kết cấu hình học của mạch điện

− Nhánh : là một đoạn mạch gồm các phần tử nối tiếp nhau trong đó có cùng
một dòng điện chạy qua.
− Nút: là điểm gặp nhau từ 3 nhánh trở lên
− Vòng : là nối đi khép kín qua các nhánh

1.3. Các đại lượng đặc trưng cho quá trình năng lượng trong mạch:
a) Dòng điện:
− Dòng điện i là đại lượng đặc trưng cho độ biến thiên của lượng điện tích qua
dq
i
tiết diện ngang của vật dẫn: dt
− Chiều dương quy ước cho dòng điện là chiều chuyển động của các điện tích
dương.

A i R B

UAB

b) Điện áp:
 − Tại mỗi điểm trên mạch điện có một điện thế. Hiệu điện thế giữa hai điểm gọi
là điện áp.
− Chiều của điện áp là chiều từ nơi có điện thế cao đến nơi có điện áp thấp.
c) Quy ước chiều dương:
− Đối với mạch điện đơn giản ta áp dụng quy ước chiều dương dòng và áp ta dễ
ràng xác định được dòng điện và điện áp trong các nhánh
− Đối với mạch điện phức tạp , ta không thể xác định ngay được dòng điện và
điện áp của các nhánh, đặc biệt là đối với dòng xaoy chiều. Vì vậy khi giải
mạch ta tuỳ ý chọn giả sử chiều dương cho dòng điện và điện áp. Dựa trên cơ
sở chiều đã vẽ ta thiết lập hệ phương trình giải mạch điện. Nếu sau khi ta tính
toán thấy các đại lượng mang dấu dương tức là chiều của chúng cùng chiều đã
vẽ và ngược lại.
d) Công suất:
− Trong một mạch điện , một nhánh, một phần tử có thể nhận năng lượng hoặc
phát năng lượng.
− Để phân biệt một nhánh là phát hay thu năng lượng ta chọn chiều dòng điện và
điện áp trong mạch điện có chiều trùng nhau. Ở một thời điểm nào nếu
+ Nếu: p = u.i > 0 Nhánh là nhận năng lượng
+ Nếu: p = u.i <0 Nhánh là phát năng lượng
− Nếu ta chọn chiều dòng điện và điện áp trong mạch điện có chiều ngược nhau.
Ở một thời điểm nào nếu
+ Nếu: p = u.i > 0 Nhánh là phát năng lượng
+ Nếu: p = u.i <0 Nhánh là thu năng lượng
− Đơn vị của dòng là A( Ampe), đơn vị điện áp là V( vôn), đơn vị công suất là
W( oát)

1.4. Mô hình mạch điện và các thông số:

a) Khái niệm về mô hình mạch điện
− Khi tính toán người ta thường thay thay mạch thực bằng mô hình mạch điện
− Yêu cầu về mô hình mạch điện: mô hình mạch điện phải đảm bảo kết cấu hình học
và quá trình năng lượng giống như mạch điện thực.
− Một mạch thực cụ thể có nhiều mô hình mạch điện , điều đó là tuỳ thuộc vào mục
đích nguyên cứu và điều kiện làm việc của mạch điện
− Các phần chính của mô hình mạch điện:
+ Nguồn điện áp u(t)
+ Nguồn dòng j(t)
+ Điện trở R
+ Điện cảm L
+ Điện dung C
  Đó là những phần tử đặc trưng cho một quá trình điện từ nào đó trong mạch.
b) Nguồn áp
− Đặc trưng: cho khả năng tạo nên và duy trì 1 điện áp trên 2 cực của nguồn
− Ký hiệu:
+ Chiều sức điện động e(t) từ điểm có điện thế thấp đến điểm có điện thế
cao
+ Chiều điện áp theo quy ước là chiều từ điểm có điện thế cao đến điểm
có điện thế thấp
+ u(t)= - e(t)
c) Nguồn dòng
− Đặc trưng cho khả năng tạo nên và duy trì 1 dòng điện cung cấp cho mạch ngoài.
− Ký hiệu:

d) Điện trở R
− Đặc trưng cho quá trình tiêu thụ điện năng và bi?n đổi điện năng sang các dạng năng
lượng khác
− Điện ảp và công suất tiêu thụ trên điện trở là:
u R  R.i; P  R.i 2
− Ký hiệu:

i R

UR

e) Điện cảm
− Khái niệm:
+ Khi có dòng điện i chạy qua mạch w vòng sẽ sinh ra từ thông móc vòng với
cuộn dây được định nghĩa là:
 w.
L 
i i
+ Sức điện động tự cảm:
di di
eL   L. ; u L  eL  L.
dt dt

+ Năng lượng từ trường:

di 1 di 2
p  u.i  L..i  .L.
dt 2 dt
1  di 2
i 2
W= L   dt  L.
2  dt  2
i2
WM  L.
2
 − Như vậy:
+ L đặc trưng cho hiện tượng tạo ra từ trường và quá trình trao đổi tích
lũy năng lượng từ trường của cuộn dây, đơn vị: Herry( H)
+ Ký hiệu: L

A i L B

− Hiện tượng hỗ cảm:

Khi hai cuộn dây ở gần nhau

f) Điện dung
− Khái niệm:
+ Khi đặt một điện áp Uc nên 1 tụ điện thì sẽ có điện tích q tích luỹ trên tụ điện
+ Điện dung C được định nghĩa là:
q
C
uc
+ Quan hệ dòng áp trên điện dung tụ điện:
dq dc.uc du 1
i   c. c  uc   idt
dt dt dt c
+ Năng lượng trên tụ
u 2 .c
WE 
2

du u2
WE   p.dt   u.i.dt   (u.c. ).dt  c. u.du  c.
dt 2
 Như vậy:
+ C đặc trưng cho hiện tượng tạo ra điện trường và quá trình trao đổi tích lũy
năng lượng điện trường của tụ điện đơn vị Fara( F). Nói cách khác điện dung
dặc trưng cho khả năng tích phòng năng lượng .
 Ký hiệu:

C
i

Uc

+ Đơn vị: F
  F (1 F  106 F )
nF (1nF  109 F )
pF (1 pF  1012 F )

g) Ví dụ chuyển từ mạch thực sang mô hình mạch điện

Rd Ld

ef
R
Rf
R®
L
Lf
Rd Ld

− Hình bên là sơ đồ thay thay mạch điện : Máy phát điện được thay thế bằng e f
nối tiếp Lf, đường dây được thay thế bàng Rd và Ld, cuộn dây được thay thế
bằng R, L
− Khi mạch điện mà nguồn điện lại là nguồn 1 chiều thì mạch điện như sau:

Rd

Ef
R
Rf
R®

Rd

1.5. Phân loại và các chế độ làm việc của mạch điện

a) Mạch điện 1 chiều và mạch điện xoay chiều

− Căn cứ vào loại dòng điện có trong mạch ta phân ra: mạch điện 1 chiều và
mạch điện xoay chiều.
− Dòng điện 1 chiều là dòng điện có chiều không thay đổi theo thời gian.
+ Mạch điện có dòng điện 1 chiều gọi là mạch điện 1 chiều
+ Dòng điện có chiều không thay đổi theo thời gian gọi là mạch điện 1
chiều
− Dòng điện xoay chiều là dòng điện có chiều thay đổi theo thời gian:
 + Dòng điện xoay chiều được sử dụng nhiều nhất là dòng điện hình sin,
biến đổi theo quy luật hình sin theo thời gian
+ Mạch điện có dòng điện xoay chiều gọi là mạch xoay chiều.

b) Mạch điện tuyến tính và mạch điện phi tuyến

− Phụ thuộc vào các thông số R, L, C người ta phân mạch điện phi tuyến và
mạch điện tuyến tính
− Mạch tuyến tính là mạch có các phần tử R,L, C là hằng số không phụ thuộc
vào dòng điện i và điện áp u trên chúng.
− Mạch điện phi tuyên là mạch điện có các phần tử R, L,C thay đổi phụ thuộc
vào dòng điện i và điện áp u trên chúng

c) Chế độ xác lập và chế độ quá độ

− Căn cứ vào quá trình năng lượng trong mạch người ta chia phân ra chế độ xác
lập và chế độ quá độ
− Chế độ xác lập là quá trình trong đó dưới tác động của nguồn, dòng điện và
điện áp ở các nhánh đạt trạng thái ổn định:
+ Ở trạng thái ổn định dòng điện và điện áp biến thiên cùng quy luật của
nguồn
+ Đối với mạch điện một chiều các dòng điện và điện áp cũng là một
chiều
+ Đối dòng điện xoay chiều hình sin dòng điện và điện áp cũng biến thiên
theo quy luật hình sin
− Chế độ quá độ là quá trình chuyển từ trang thái xác lập này sang chế độ xác
lập khác
d) Phân loại bài toán mạch điện
− Nguyên cứu mạch điện gồm 2 phần là phân tích mạch và tổng hợp mạch
− Bài toán phân tích mạch là cho biết thông số và kết cấu mạch điện tìm dòng áp
và công suất các nhánh.
− Bài toán tổng hợp mạch điện là thành lập mạch điện với các thông số và kết
cấu thích hợp, để đạt yêu cầu về dòng, áp và năng lượng

1.6. Hai định luật kiếchốp

a) Định luật 1:
 − Tổng đại số các dòng điện tại một nút bằng không
i  0
− Nếu quy ước dòng điện đi vào một nút mang dấu dương thì dòng điện đi ra
khỏi nút mang dấu âm
b) Định luật 2:
− Đi theo một vòng kín với chiều tuỳ ý tổng đại số các điện áp rơi trên các phần
tử bằng không
U  0
− Đi theo một vòng khép kín theo một chiều tùy ý tổng đại số các điện áp rơi
trên các phần tử R,L,C bằng tổng đại số các sức điện động có trong vòng.

1.7. Một số vấn đề về phương pháp mô hình hóa

( Trích trong bài báo “Mô hình hoá đối tượng thế giới thực -TS. Hoàng Minh Sơn đăng trên tạp chí
tự động hoá ngày nay)

− Xây dựng mô hình là công việc đầu tiên của người phân tích hệ thống nói
chung và người phân tích mạch điện nói riêng
− Mô hình là hình thức biểu diễn những hiểu biết của ta về hệ thống một cách
khoa học nhằm mục đích mô phỏng, phân tích, tổng hợp một đói tượng nào
đó.
− Mô hình của đối tượng so với đối tượng thực thì nó đơn giản hơn nhiều, mô
hình chỉ mang thông tin cần thiết để phục vụ một mục đích cụ thể.
− Mô hình giúp người phân tích thiết kế hệ thống biết chính xác công việc cần
giải quyết.
− Mô hình là yếu tố không thể thiếu được để kiểm tra giải pháp, mô phỏng trước
khi đi tới giải pháp thực tế.
− Ngày nay việc mô hình hoá và mô phỏng đã trở nên thuận tiện và dễ ràng hơn
nhiều nhờ sự trợ giúp của máy tính cùng các phần mềm chuyên dụng như
matlab, circuit maker...
CHƯƠNG 2:
MẠCH ĐIỆN 1 CHIỀU

2.1. Nguồn điện 1 chiều

a) Pin, acquy:
− Là thiết bị biến đổi hoá năng thành điện năng
− Điện áp giữa 2 cực của pin không lớn nên để có điện áp lớn ta thường mắc nối
tiếp các phần tử với nhau. Để có dòng điện lớn ta mắc các pin song song với
nhau.
b) Pin mặt trời:
− Pin mặt trời hoạt động dựa trên cơ sở hiệu ứng quang điện, biến đổi trực tiếp
từ quang năng thành điện năng.
− Dưới tác động của ánh sáng, hình thành sự phân bố điện tích khác dấu ở lớp
tiếp xúc sẽ tạo ra điện áp ở hai cực
c) Máy phát điện 1 chiều:
Máy phát điện 1 chiều biến đổi cơ năng đưa vào trục của
máythành điện năng lấy ra từ các cực của dây quấn
d) Bộ nguồn điện tử công suất:
Bộ nguồn điện tử công suất không tạo ra điện năng mà chỉ biến
đổi điện áp xoay chiều thành bộ điện áp một chiều thông qua
các bộ chỉnh lưu.

2.2. Các định luật của mạch điện một chiều

a) Định luật ôm:
− Nhánh thuần trở R:
+ Điện áp trên điện trở: U = I.R
+ Dòng điện chạy qua điện trở
+ Đơn vị: U tính bằng vôn, I tính bằng A, R tính 
− Nhánh sức điện động E và điện trở R:
+ Xét mạch điện như hình vẽ sau:

U1 U1 U1
U1
I

R1 E1 R2 E2

U
 + Biểu thức tính:
U= U1+U2+U3+U4 = R1.I - E1+R2.I+E2
=(R1+R2)I – (E1-E2) =
(  R ).I   E

b) Định luật Kiêcshôp

− Định luật Kiêcshốp 1:

+ Tổng đại số các dòng điện tại một nút bằng không
i  0
+ Nếu quy ước dòng điện đi vào một nút mang dấu dương thì dòng điện
đi ra khỏi nút mang dấu âm

− Định luật kiêcshốp 2: Đi theo một vòng khép kín theo một chiều tùy ý tổng đại
số các điện áp rơi trên các điện trở bằng tổng đại số các sức điện động có trong
vòng

2.3. Các phương pháp biến đổi tương đương

a) Nội dung phương pháp:
− Biến đổi tương đương nhằm mục đích đưa mạch điện phức tạp về mạch điện
đơn giản hơn. Khi biến đổi tương đương dòng điện và điện áp tại các bộ phận
không bị biến đổi .
− Các phương pháp biến đổi tương đương thương gặp
+ Các điện trở mắc nối tiếp:

Rtd = R1+R2+R3+…+Rn

+ Các điện trở mắc song song:

1 1 1 1 1
= + + +...+
R td R1 R 2 R 3 Rn
 Quy tắc phân dòng trong mạch song song (chú ý chiều
dòng điện)
Rtd R R R
I1  I . ; I 2  I . td ; I3  I . td ;...I n  I . td ;
R1 R2 R3 Rn

Nếu như chỉ có R1//R2 thì

R1.R2
R td 
R1  R2
R2 R1
I1  I . ; I2  I . ;
R1  R2 R1  R2

+ Biến đổi mạch sao thành mạch tam giác:

 R1.R 2
R12 =R1 +R 2 +
R3
R 2 .R 3
R 23 =R 2 +R 3 +
R1
R 3 .R1
R 31 =R 3 +R1 +
R2

+ Biến đổi mạch tam giác thành mạch sao:

R12 .R 31
R1 =
R12 +R 23 +R 31
R 23 .R12
R2 =
R12 +R 23 +R 31
R 31.R 23
R3 =
R12 +R 23 +R 31
b) Ví dụ minh họa:
− Cho mạch điện như hình vẽ, cho E=100V. R1 =R2 =R3 = 2Ω; R4 =R5 =R6 = 6Ω.
− Tính dòng điện I, và công suất P?
A

R4 R6
E1 R1
R2 O
R3
R5

C
Giải: B

− Biến đổi tương đương mạch điện ba điện trở R1,R2,R3 mắc hình sao thành ba
điện trở R12, R23 ,R31 mắc tam giác
 R1.R 2
R12 =R1 +R 2 +  6
R3
R 2 .R 3
R 23 =R 2 +R 3 +  6
R1
R 3 .R1
R 31 =R 3 +R1 +  6
R2

− Lúc này mạch điện gồm có (( R6// R31)nt ( R5// R23))//(R4//R12)

− Điện trở tương đương Rtd = 2 Ω
− Dòng điện mạch chính và công suất tiêu thụ
100
I= = 50A; P = R td .I 2  2.502  5000(W)
2

2.4. Giải mạch điện bằng phương pháp xếp chồng

a) Nội dung phương pháp:
− Nguyên lý xếp chồng: Trong mạch điện tuyến tính nhiều nguồn, dòng điện qua
các nhánh bằng tổng đại số các dòng điện qua các nhánh do tác dụng riêng rẽ
của từng sức điện động( lúc đó các sức điện động khác coi như bằng không ).
− Trình tự áp dụng:
+ Bước 1:Thiết lập sơ đồ điện chỉ có một nguồn tác động
+ Bước 2: Tính dòng điện và điện áp trong mạch chỉ có một nguồn tác
động.
+ Bước 3: Thiết lập sơ đồ mạch điện cho các nguồn tiếp theo, lặp lại các
bước 1 và 2 đối với các nguồn tác động khác.
+ Bước 4: Xếp chồng ( cộng đại số)các kết quả tính dòng điện, điện áp
của mỗi nhánh do nguồn tác dụng riêng rẽ.
b) Ví dụ minh họa
− Cho mạch điện như hình vẽ, các điện trở và sức điện động đã cho trước
− Hãy xác định các dòng diện đi vào các nhánh?

Bài giải:
− Giả sử chiều dòng điện đi vào các nhánh như hình vẽ:
 - Thiết lập sơ đồ chỉ có một nguồn E1 tác động

+ Nhìn vào hình vẽ ta thấy ((R5//R4) nt R3)//R2 nt R1)

+ Áp dụng các phương pháp biến đổi tương đương ta sẽ tính ra được
dòng điện đi vào từng nhánh.

− Sơ đồ chỉ có nguồn E2

+ Nhìn vào hình vẽ ta thấy ((R1/R2 nt R3)//R4 nt R5)

+ Áp dụng các phương pháp biến đổi tương đương ta sẽ tính ra được
dòng điện đi vào từng nhánh
− Dòng điện tổng hợp đi vào các nhánh:
I1 =I11 -I12
I 2 =I 21 +I 22
I3 =I31 -I32
I 4 =I 41 +I 42
I5 =I51 -I52

2.5. Giải mạch điện bằng phương pháp dòng nhánh

a) Nội dung phương pháp:
 − Nếu mạch có n nút và m nhánh thì theo định luật K 1 ta thiết lập được n-1
phương trinh nút, theo định luật K2 ta thiết lập được (m-n+1) phương trình
vòng.
− Trình tự tiến hành:
+ Chọn chiều dòng điện nhánh( tùy ý) đây là số ẩn của hệ phương trình
+ Xác định số nút trên sơ đồ mạch và viết (n-1) phương trình dựa theo K1
+ Xác định số nhánh m và viết (m-n+1) phương trình vòng theo K2
+ Giải hệ phương trình
b) Ví dụ minh họa
Ví dụ 1:
− Cho mạch điện như hình vẽ, các điện trở và sức điện động đã cho trước
− Hãy xác định các dòng diện đi vào các nhánh?

Giải:
− Mạch điện có n = 2 nút; m = 3 nhánh;
− Giả sử dòng điện đi vào các nhánh có chiều như hình vẽ:

− Áp dụng định luật K1 cho nút A:

I1 -I 2 -I3 =0
− Áp dụng định luật K2 :
E1 = R1.I1 +R 2 .I 2 +R 6 .I1
-E 2 = - R 2 .I 2 +R 3 .I3
− Giải hệ phương trình 3 phương trình 3 ẩn ta có giá trị các dòng điện
Ví dụ 2:
− Cho mạch điện như hình vẽ, các điện trở và sức điện động đã cho trước
− Hãy xác định các dòng diện đi vào các nhánh?
 Giải:
− Giả sử dòng điện đi vào các nhánh có chiều như hình vẽ:

− Áp dụng định luật K1 cho nút A:

I1 -I 2 -I3 =0
− Áp dụng định luật K1 cho nút B:
I3 -I 4 -I5 =0

− Áp dụng định luật K2 :

E1 = R1.I1 +R 2 .I2 +R 6 .I1
0 = - R 2 .I 2 +R 3 .I3 +R 4 .I 4
-E 2 = - R 4 .I4 +R 5 .I5
− Giải hệ phương trình 5 phương trình 5 ẩn ta có giá trị các dòng điện

2.6. Giải mạch điện bằng phương pháp dòng vòng

a) Nội dung phương pháp:
− Nếu mạch có n nút và m nhánh thì theo định luật theo định luật K 2 ta thiết lập
được (m - n+1) phương trình vòng.
− Trình tự tiến hành:
+ Bước 1:Xác định số nút n và số nhánh m của mạch điện
+ Bước 2: Xác định (m-n+1) mạch vòng độc lập, thường chọn chiều dòng
điện mạch vòng giống nhau để tiện lập phương trình
 + Bước 3: áp dụng định luật K2 cho mỗi mạch vòng, theo các vòng đã
chọn
+ Bước 4: Giải hệ phương trình tìm ra dòng điện giữa các mạch vòng
+ Bước 5:Tính dòng điện các nhánh theo dòng điện mạch vòng theo quy
ước. Dòng điện trong mỗi nhánh bằng tổng đại số các dòng vòng đi qua
các nhánh.
b) Ví dụ minh họa:
ví dụ 1:
− Cho mạch điện như hình vẽ, các điện trở và sức điện động đã cho trước
− Hãy xác định các dòng diện đi vào các nhánh?

Giải
− Mạch điện có n = 2 nút và m = 3 nhánh; Giả sử dòng điện đi vào mỗi nhánh có
chiều như hình vẽ.
− Xác định m – n +1 = 2 mạch vòng độc lập trên đó chọn chiều dòng điện ở mỗi
vòng như hình vẽ.
− Áp dụng định luật K2 cho mỗi vòng ta có

E1 = R 1.I v1 +R 2 .I v1 +R 6 .I v1 - R 2 .I v2
E 2 = - R 2 .I v1 +R 2 .I v2 +R 3 .I v2
− Giải hệ phương trình sau ta sẽ có các dòng điện vòng:
(R1 +R 2 +R 6 ).I v1 - R 2 .I v2  E1
-R 2 .I v1 +(R 2 +R 3 ).I v2  E 2

− Tính dòng điện các nhánh theo các dòng điện vòng
 I1 =I v1
I 2 =I v1 -I v2
I3 =I v1

Ví dụ 2:
− Cho mạch điện như hình vẽ, các điện trở và sức điện động đã cho trước
− Hãy xác định các dòng diện đi vào các nhánh?

Bài giải

− Mạch điện có n = 4 nút và m = 6 nhánh; Giả sử dòng điện đi vào mỗi nhánh có
chiều như hình vẽ.
− Xác định m – n +1 = 3 mạch vòng độc lập trên đó chọn chiều dòng điện ở mỗi
vòng như hình vẽ.

− Áp dụng định luật K2 cho mỗi vòng ta có

E1 = R1.I v1 +R 2 .I v1 +R 7 .I v1 - R 2 .I v2
0 = - R 2 .I v1 +R 2 .I v2 +R 3 .I v2 +R 4 .I v2 - R 4 .I v3
-E 2 = - R 4 .I v2 + R 4 .I v3 +R 5 .I v3

− Giải hệ phương trình sau ta sẽ có các dòng điện vòng:

 E1 = (R1.I v1 +R 2 .I v1 +R 7 )I v1 - R 2 .I v2
0 = - R 2 .I v1 +(R 2 +R 3 +R 4 ).I v2 - R 4 .I v3
-E 2 = - R 4 .I v2 + R 4 .I v3 +R 5 .I v3

− Tính dòng điện các nhánh theo các dòng điện vòng

I1 =I v1
I 2 =I v1 - I v2
I3 =I v1
I 4 =I v2  I v3
I5 =I v3
I6 =I 2

2.7. Giải mạch điện bằng phương pháp thế điểm nút
a) Nội dung phương pháp:
− Xác định sự phân bố điện thế tại các điểm nút trên sơ đồ mạch điện thế các
điểm này như biến trung gian, trên cơ sở đó sẽ xác định dòng điện trên các
nhánh.
− Trình tự tiến hành:
+ Bước 1: Xác định số nút n
+ Bước 2: Chọn một nút có điện thế biết trước
+ Bước 3: Biểu diễn dòng điện các nhánh theo suất điện động và các điện
thế các nút.
+ Bước 4: áp dụng định luật K1 thiết lập n-1 phương trình .
+ Bước 5: Giải hệ phương trình với biến là điện thế tại các nút
+ Bước 6: Tính dòng điện các nhánh trên cơ sở điện thế các nút
b) Ví dụ minh họa:
− Cho mạch điện như hình vẽ, các điện trở và sức điện động đã cho trước
− Hãy xác định các dòng diện đi vào các nhánh?

Bài giải:

− Mạch điện có 3 nút A,B,C( C trùng D ) tương ứng với các điện thế điểm nút là
ΨA, ΨB, ΨC
− Giả sử ΨC = 0
− Biểu diễn dòng điện các nhánh theo suất điện động và các điện thế các nút.
E A
U AC   I1 R1  ( E1 )   A  C   A  I1  1
R1
A
U AC  I 2 R2   A  C   A  I 2 
R2
  B
U AB  I 3 R3   A   B   A  I 3  A
R3

U BD  U BC  I 4 R4   B  C   B  I 4  B
R4
 B  E2
U BD  U BC  I 5 R5  E2   B  C   B  I 5 
R5
− Áp dụng định luật K1 thiết lập n-1 =3-1= 2 phương trình .
+ Tại nút A:
E1   A  A  A   B
I1  I 2  I 3  0    0
R1 R2 R3

+ Tại nút B:
 A   B  B  B  E2
I3  I 4  I5  0    0
R3 R4 R5
− Giải hệ phương trình với biến là điện thế tại các nút ta được điện thế các nút
− Tính dòng điện các nhánh trên cơ sở điện thế các nút
 E1   A    B
I1  ; I 2  A ; I3  A
R1 R2 R3
B   E2
I4  ; I5  B
R4 R5
Chương 3:
ĐIỆN TỪ

3.1 Những khái niệm cơ bản về từ trường

3.1.1 Từ trường của dòng điện.

− Một trong những hiện tượng quan trọng nhất của dòng điện là việc tạo ra từ
trường xung quanh nó. Điều này được thể hiện khi ta đặt nam châm gần một
dây dẫn mang dòng điện kim nam châm sẽ chuyển đến một vị trí mới. Nếu
thay kim nam châm bằng một dây dẫn mang dòng điện khác ta sẽ thấy lực
tương tác (hút hoặc đẩy) giữa hai dây dẫn. Như vậy xung quanh dây dẫn mang
dòng điện luôn tồn tại từ trường, biểu hiện của nó là sự tương tác lên kim nam
châm hay dây dẫn mang dòng điện khác, mà ta gọi là lực từ.
− Từ đây ta có định nghĩa: Từ trường là một dạng vật chất, có biểu hịên đặc
trưng là tác dụng lực điện từ lên kim nam châm hay dây dẫn mang dòng điện
đặt trong nó. Thực nghiệm chứng tỏ rằng xung quanh dây dẫn mang dòng
điện, hay nói chính xác hơn xung quanh các điện tích chuyển động luôn tồn tại
một điện trường và ngược lại từ trường cũng chỉ xuất hiện ở những nơi có điện
tích chuyển động.

N
N N
S S

S
I

Hình 3.1 Đường sức từ trường và quy tắc vặn nút chai

− Để biểu diễn từ trường bằng hình ảnh ta dùng khái niệm đường sức từ. Đường
sức từ là đường cong vẽ trong từ trường mà tiếp tuyến mỗi điểm của nó trùng
với kim nam châm đặt tại điểm đó, chiều của đường sức từ là chiều hương từ
cực bắc(N) đến cực nam(S) của kim nam châm. Trong thực tế ngươi ta có thể
làm hiện lên đường sức từ bằng cách: rắc mạt sắt lên tấm bìa cứng, đặt vào
trong từ trường, gõ nhẹ lên tấm bìa. Khi đó mỗi mạt sắt nhiễm từ trở thành
một kim nam châm, chiếc nọ nối tiếp chiếc kia theo các đường sức từ. Bằng
các phương pháp đó người ta thấy rằng đường sức từ luôn là những đường
cong khép kín.
 − Để đặc trưng cho khả năng gây từ của dòng điện, tức độ mạnh yếu của từ
trường người ta dùng khái niệm cường độ từ trường, ký hiệu là H. Cưòng độ
từ trường là một đại lượng véc tơ, véc tơ cường độ từ trường tại một điểm có
phương tiếp tuyến với đường sức qua điểm đó, có chiều thuận với chiều
đường sức, có độ lớn tỷ lệ với dòng điện tạo ra từ trường và hình dạng cấu tạo
của dây dẫn, có đơn vị là V/m.

3.1.2 Từ trường của một số dòng điện.

a) Từ trường của một dây dẫn mang dòng điện.
− Đường sức từ là những vòng tròn đồng tâm trong mặt phẳng vuông góc với
dây dẫn, tâm ở tại trục của dây dẫn. Chiều của đường sức được xác định theo
quy tắc vặn nút chai.
− Về độ lớn: cường độ từ trường H tại điểm M cách trục dây dẫn một khoảng
cách a là:
I
H= (3-1)
2πa
b) Từ trường của ông đây hình trụ có dòng điện.
− Nếu chiều dài của ống đây đủ lớn so với đường kính, thì đường sức từ trong
ông dây song song với nhau, chiều đường sức cũng được xác định theo quy tắc
vặn nút chai: Quay nút chai theo chiều dòng điện trong ống thì chiều tiến của
nút chai là chiều đường sức trong ống dây. Trong trường hợp này cường độ từ
trường tại các điểm trong ống đây sẽ bằng nhau. Từ trường trong ống dây
được gọi là từ trường đều và có tri số:
I.W
H= (3-2)
l
+ Trong đó: I là dòng điện chạy trong dây dẫn.
+ W là số vòng dây của ống
+ L là chiều dài của ống dây.

c) Từ trường của nam châm vĩnh cửu.

Đường sức từ của nam châm vĩnh cửu đi từ cực bắc(N) đến cực
nam(S). Nếu hai cực nam châm phẳng và khá gần nhau thì các
đường sức khoảng giữa hai cực song song và cách đều nhau, ta bảo
đó là từ trường đều.

3.1.3 Cường độ từ cảm và hệ số từ thẫm.

a) Cường độ từ cảm.
− Cùng một nguồn từ trường sinh ra nhưng đặt trong môi trường khác nhau thì
mức độ tương tác lực điện từ cũng mạnh yếu khác nhau. Đại lượng đặc trưng
cho từ trường về phương diện tác dụng lực là cường độ từ cảm.
 + Cường độ từ cảm là một đại lượng véc tơ, véc tơ từ cảm cùng phương
chiều với véc tơ cường độ từ trường. Trị số cường độ từ cảm bằng trị số
lực điện từ tác dụng lên dây dẫn dài một đơn vị, mang dòng điện một
đơn vị đặt vuông góc với đường sức từ tại điểm đó.
F
B=
I.l
(3-3)
− Trong hệ SI:
+ F: lực điện từ tính bằng đơn vị Niutơn
+ I: cường độ dòng điện tính bằng Ampe
+ L: chiều dài dây dẫn tình bằng mét
+ B: Cường độ từ cảm tính bằng Tesla, ký hiệu là T
+ Ngoài đơn vị là Tesla người ta còn dung đơn vị Gauser(1 gao-xơ = 10-4
Tesla).
1N 1J V.S
1T = = 2
= 2 (3-4)
1A.1m 1A.1m m
− ý nghĩa của tesla như sau: Một điểm của từ trường có cường độ từ cảm 1 Tesla
nghĩa là nếu đặt tại điểm đó một dây dẫn dài 1m, có dòng điện 1A thì lực từ
tác dụng lên dây dẫn là 1Niutơn.
b) Hệ số từ thẩm.
− Cường độ từ cảm B là một đại lượng phụ thuộc vào môi trường. Gọi cường độ
từ cảm của từ trường dòng điện trong chân không là B0 và ở môi trường nào
đó là B thì ta có:
(3-5)
− μ gọi là hệ số từ thẫm tương đối của môi trường.
− Tỉ số giữa véctơ cường độ từ cảm và cường độ từ trường gọi là hệ số từ thẩm
tuyệt đối của môi trường:
→
B
µa = →
(3-6)
H
→ →
− Vì B và H cùng phương chiều nên ta có:
B
µa = (3-7)
H
− Hệ số từ thẫm trong chân không ký hiệu là µ 0 như vậy cường độ từ cảm trong
chân không
B0 = μ0.H
(3-8)
− Từ (3-5) và (3-8) ta có:
B= μ.B0 = μ.μ0.H (3-9)
− So sánh với (3-7) ta có:
 µ 0 = µ.µ 0 (3-10)
− μ0 phụ thuộc đơn vị chọn. trong hệ dơn vị SI người ta xác định được:
μ0 = 4.10-7 H/m (3-11)

c) Từ thông

− Để đặc trương cho số đường sức xuyên qua vuông góc với diện tích S người ta
sử dụng từ thông (ký hiệu là Φ)
Φ = B.S (3-12)
− Trong đó: B: từ cảm đơn vị 1Tesla
S: diện tích từ trường xuyên qua đơn vị m2
Φ: Từ thông đơn vị vêbe (ký hiệu: Wb)
− Ngoài vêbe người ta còn sử dụng đơn vị Maxwell(Mắc – Xoen ký hiệu Mx)
1Mx = 10-8 Wb (3-13)

3.2 Lực của từ trường tác dung lên dây dẫn mang dòng điện
a) Lực điện từ
− Lực điện từ có ứng dụng rất rộng rãi
trong kỹ thuật, và là cơ sở để chế tạo
máy điện và khí cụ điện. Trường hợp B
đơn giản nhất là lực từ tác dụng lên F
dây dẫn thẳng mang dòng điện.
− Thực nghiệm chứng tỏ rằng đặt một I
dây dẫn thẳng có dòng điện vuông
góc với đường sức của từ trường đều
sẽ xuất hiện lực điện từ tác dụng lên Hinh 3.2 Lực từ tác dụng lên
dây dẫn được xác định như sau: thanh dẫn
− Về trị số tỉ lệ với cường độ từ cảm B,
cường độ dòng điện chay trong dây dẫn và chiều dài tác dụng của dây dẫn
( chiều dài phần dây đắt trong từ trường).
F = B.I.l (3-14)
− Trường hợp tổng quát khi từ trường B tạo với thanh dẫn một góc α ta có
F = B.I.l.sinα (3-15)
− Về phương chiều được xác định theo quy tắc bàn tay trái.

b) Công của lực từ:

− Dưới tác dụng của lực từ thanh dẫn dịch chuyển được một đoạn b, khi đó ta có
công của lực điện từ tác dụng lên thanh dẫn là:
 B I

− A = F.b = B.I.l.b =B.I.S = I.Φ

(3-16)
− Trong đó S= l.b là phần diện tích dây l đẫn
mang dòng điện quét qua.
− Như vây công của lực điện từ tác dụng b lên
dây dẫn làm đây dẫn dịch chuyển băng tích
của dòng điện với từ thông dây dẫn đã Hình 3.3 Công của lực
quét qua. điện từ
3.3 Vật liệu sắt từ, đường cong từ hoá.
3.3.1 Căn cứ vào hệ số từ thẩm tương đối người ta chia vật liệu từ làm ba loại như sau:

− Vật liệu thuận từ có µ >1 nhưng không vượt quá đơn vị nhiều. Ví dụ: Nhôm,
thiếc, mănggan,…
− Vật liệu nghịch từ có µ <1 nhưng cũng không nhở hơn đơn vị một cách đáng
kể. Ví dụ: Đồng, chì, bạc, kẽm,…Với cùng một nguồn gây từ nhưng khi đặt
trong vật liệu thuận từ và nghịch từ thì cường độ từ cảm từ cảm B sẽ sai khác
so với trong chân không. Tuy nhiên độ sai khác đó không lớn lắm.
− Vì vậy với loại vật liệu này ta có: µ ≈ 1
− Vật liệu sắt từ là những vật liệu có hệ số từ thẫm tương đối lớn (từ vai trăm
đến vai vạn) và phụ thuộc vào cường độ từ trường. Như vậy với cùng một
nguồn gây từ nhưng nếu đặt trong vật liệu sắt từ sẽ tạo ra cường độ từ cảm lớn
hơn rất nhiều lần. Vì vậy vật liệu sắt từ được ứng dụng rất rộng rãi trong kỹ
thuật điện. Những vật liệu sắt từ thông dụng là: Sắt, côban, niken, ….

3.3.2 Chu trình từ hoá.

− Vì hệ số từ thẫm μ của vật liệu sắt từ phụ thuộc vào cường độ từ trường H, do
đó quan hệ giữa cường độ từ cảm B và từ trường H : B=f(H) không phải là
quan hệ tuyến tính. Để thấy được mối quan hệ này ta tiến hành thí nghiệm sau:
+ Tăng dần từ trường H B
(bằng việc tăng dòng B điện
từ hoá), lúc đầu
cường độ từ cảm B C tăng
tỷ lệ với từ trường H, A đồ
thị B=f(H) là đoạn -HB D
thẳng OA. Sau đó O cho
G +HB
H tiếp tục tăng nữa
nhưng khi đo B tăng F rất
chậm (không tỷ lệ
tuyến tính với H nữa) E và
bắt đầu bước vào giai
đoạn bão hoà, đồ thị Hình 3.4 Chu trình từ hoá
 B=f(H) là đoạn thẳng AB. Khi đạt đến trạng thái bão hoà nếu tiếp tục
tăng H thi B cũng không tăng thêm nữa (B=BB).
+ Sau đó ta giảm dần H, lúc đó B cũng giảm dần, lực đầu giảm chậm
nhưng sau đó giảm nhanh hơn. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là cùng một
giá trị H nhưng với hai trường hợp tăng và giảm từ trường sẽ cho hai
giá trị B khác nhau, cường độ từ cảm B lúc giảm H luôn lớn hơn lúc
tăng, hay nói cách khác đi B giảm chậm hơn H. Hiện tượng đó gọi là
hiện tượng từ trễ: Trong quá trình biến thiên, cường độ từ cảm luôn
biến thiên chậm hơn cường độ từ trường. Khi cương độ từ trường H
giảm về không thì B vẫn còn một giá trị nào đó được gọi là từ dư: Bdư
(ứng với đoạn BC).
+ Để khử từ dư ta đổi chiều cường độ từ trường H (bằng cách đổi chiều
dòng điện từ hoá), tăng dần trí số vàe phía âm thi B giảm dần (đoạn
CD), đến khi B=0 thì cường độ từ trường tương ứng là Hk gọi là từ
trường khử từ.
+ Ta lại tiếp tục tăng từ giai đoạn khử từ cho đến giai đoạn bão hoà thực
sự về phía âm (B=-BB) đồ thị B=f(H) là đoạn DE.
+ Ta lại giảm cường độ từ trường H từ -BB về không, lúc đó B giảm dần
từ -BB về đến -Bdư (ứng với đồ thị đoạn EF).
+ Ta lại đổi chiều cường độ từ trường H và tăng lên đến giá trị +Hk thì
cường độ từ cảm giảm về không, đồ thị B=f(H) là đoạn FG. Tiếp tục
tăng cường độ từ trường H thì cường độ từ cảm B lại tiếp tục tăng cho
đến gí trị bão hoà B=BB (tại điểm B), đồ thị B=f(H) là đoạn GB. Ta
được đường cong khép kín BCDEFGB gọi là chu trình từ hoá hay chu
trình từ trễ.
− Để đánh giá chu trình từ hoá người ta còn sử dụng đường trung bình của
đường cong từ hoá EOB gọi là đường cong từ hoá. Chu trình từ trễ hay đường
cong từ hoá là đặc trưng cơ bản của vật liệu sắt từ, căn cứ vào đây ta có:
+ Biết mức độ bão hoà từ dư.
+ Biết mức độ từ dư
+ Biết sự thay đổi của hệ số từ thẫm tương đối μ theo sự thay đổi của
cường độ từ trường H.
+ Biết tính chất của vật liệu sắt từ (dựa vào mắt từ trễ).
• Vật liệu sắt từ cứng: Có chu trình từ hoá ngắn, rộng và trị số từ
dư lớn. Vật liệu điển hình cho vật liệu này là côban. Loại vật liệu
này phù hợp với chế tạo nam châm vĩnh cửu. Vật liệu điển hình
cho vật liệu này là côban
• Vật liệu sắt từ mềm: Có chu trình từ hoá dài, hẹp và trị số từ dư
nhỏ. Vật liệu điển hình cho vật liệu này là thép silic. Loại vật
 liệu này phù hợp với chế tạo các lõi thép máy điện, khí cụ
điện,...

3.4 Hiện tượng cảm ứng điện từ - mạch từ.

3.4.1 Định luật cảm ứng điện từ
a) Từ thông qua vòng dây biến thiên.
− Khi từ thông Ф xuyên qua vòng dây biến thiên sẽ cảm ứng một suất điện động
cảm ứng trong vòng đây. suất điện động này có chiều sao cho dòng điện nó

+ Ф

Hinh 3.5
− sinh ra tạo thành từ thông có tác dụng chống lại sự biến thiên từ thông đã sinh
ra nó.
− Được viết theo công thức Mác-xoen như sau:
dΦ
e=−
dt
b) Thanh dẫn chuyển động trong từ trường.
− Khi thanh dẫn chuyển động thẳng góc với
đường sức từ sẽ xuất hiện một suất
điện động cảm ứng có trị số:
e = Blv
− Trong đó:
B
+ B cường độ từ cảm đơn vị e
T(Tesla) v
+ L chiều dài hiệu dụng của thanh
+ dẫn đơn vị do là mét
+ V tốc độ thanh dẫn đo bằng m/s Hinh 3.6

+
− Nếu thanh đẫn chuyển động một góc α với từ trường ta có:
e = B.l.v. sinα
− Chiều của suất điện động được xác định bằng quy tắc bàn tay phải.
3.4.2 Định luật mạch từ.
l

− Mạch từ là mạch khép kín dùng để dẫn từ thông.

i bằng
Lõi thép của máy điện chính là mạch từ làm
thép kỹ thuật điện ghép lại với nhau.
− Định luật mạch từ có công thức tổng quát như sau:

Hinh 3.7
 ∫ Hdl = ∑ i
− Áp dụng cho mạch từ hình 1- 4 ta viết được như sau:
H.l = w.i
− Trong đó:
l1

+ H - cường độ từ trường trong mạch từ đo

i1
bằng A/m l2
+ L - Chiều dài trung bình của mạch từ đo
bằng m
+ W - Số vòng dây i2
− Lúc đó dòng điện i gọi là dòng điện từ hoá (tạo ra
Hinh 3.8
từ thông cho mạch từ).
+ w.i gọi là sức từ động.
+ H.l gọi là từ áp rơi trong mạch từ
− Với mạch từ gồm nhiều cuộn dây và nhiều đoạn mạch từ khác nhau (về vật
liệu hoặc tiết diện). Với mạch từ như hình 1-5 thì định luật mạch từ được viết
như sau:
H1i1 + H 2 l 2 = w 1i1 − w 2 i 2
− Trong đó H1, H2 là cường độ từ trường trong đoạn l1, l2
W1 .i1, W2 .i2 là sức từ động của dây quấn 1, 2 trong đó W 2 .i2
có dấu – vì chiều dòng điện i2 sẽ sinh ra từ thông ngược chiều
với chiều từ thông đã chọn.
− Một cách tổng quát định luật mạch từ còn được viết như sau:
n m

∑ H k l k = ∑ w ji j
k =1 j=1

3.5 Nguyên tắc chuyển đổi cơ năng - điện năng

3.5.1 Chuyển đổi cơ năng thành điện năng- máy phát điện.
− Khi dây dẫn chuyển động
trong từ trường sẽ xuất hiện
một suất điện động cảm ứng I
có trị số: B e
E = Blv Fdt
− Nếu ta nối với một phụ tải R R
v
thì trong mạch sẽ có dòng điện
I, đồng thời sẽ xuất hiện lực
điện từ cản trở chuyển động
của dây dẫn. F = B.I.l Hinh 3.9
+ Để duy trì chuyển động B
của dây dẫn ta cần phải I
tác dụng một lực vào dây
dẫn. Như vậy cơ năng đã F

U
Hinh 3.11
 chuyển thành điện năng cấp cho tải R. Đây chính là nguyên tắc của
máy phát điện.
+ Khi đó ta có: Pcơ = F.v = B.I.l.v = E.I = Pđiện
+ Giả sử dây dẫn có điện trở ro ta có:
E
I= hay E= IR + I.ro
R + r0

3.5.2 Chuyển đổi điện năng thành cơ năng -động cơ điện

− Khi thanh dẫn mang dòng điện đặt trong từ trường
− tạo với từ trường, thanh dẫn sẽ chịu một
− lực điện từ có chiều được xác định theo quy tắc ban tay trái, có trị số là:
F = B.I.l
− Giả sử dưới tác dụng của lực điện từ dây dẫn chuyển động với vận tốc v theo
phương của lực (tức vuông góc với đường sức từ). Do đó theo định luật cảm
ứng điện từ sẽ xuất hiện một suất điện đồng cảm ứng E=Blv, với phương chiều
được xác định theo quy tắc bàn tay phải. Ta thấy suất điện động E nguợc chiều
dòng điện I, E được gọi là suất phản điện động. gọi r 0 là điện trở của dây dẫn
ta có: U − E = I.r0
− Nhân cả hai vế với dòng điện ta có:
UI − EI = I 2 r0 → UI = EI + I 2 r0 tức Pđiện = Pcơ + Po
− Nghĩa là dây dẫn mang dòng điện đặt trong từ trường đã nhận công suất điện
từ nguồn điện có điện áp U, biến thành công suất có học. Đây là nguyên tắc
của động cơ điện.

3.6 Hiện tượng tự cảm

3.6.1 Hệ số tự cảm.
− Cuộn dây khi có dòng điện chạy qua sẽ tạo ra từ trường, đường sức từ trường
phần lớn bao quanh các vòng của cuộn dây, tạo ra từ thông móc vòng qua
cuộn dây, ký hiệu là Φ.
− Khi dòng điện i tăng, từ thông móc vòng Φ cũng tăng nhưng tỷ số của chúng
nói chung là không đổi, và được gọi là hệ số tự cảm của cuộn dây:
Φ
L=
I
− Như vậy hệ số tự cảm đặc trưng cho khả năng sinh ra từ thông của vòng dây.
Cùng một dòng điện thì vòng dây nào có từ cảm L lớn hơn sẽ sinh ra từ thông
lơn hơn.
+ Đơn vị của hệ số tự cảm là Henri (H)
 1.Wb
1H =
1.A
+ Henri là hệ số tự cảm của cuộn dây, khi có dòng 1A chạy qua nó sẽ tạo
ra từ thông móc vòng có giá trị bằng 1Wb.

3.6.2 Suất điện động tự cảm.

− Nếu dòng điên chạy qua cuộn dây biến thiên thì từ thông sinh ra cũng biên
thiên. Theo định luật cảm ứng điện từ trong vòng dây sẽ xuất hiện một suất
điện động:
dΦ d(L.i) di
eL = − =− = −L
dt dt dt

− Nghĩa là suất điện động tự cảm cảu một cuôn dây tỷ lệ với hệ số tự cảm và tốc
độ biên thiên dòng điện nhưng trái dấu.

3.7 Hiện tượng hỗ cảm.

− Nếu có hai cuộn dây đặt gần nhau, khi cuộn dây 1 có dòng điện i 1 thì ngoài từ
thông móc vòng qua chính nó Φ1 còn có một phần từ thông móc vòng qua
cuộn 2 Φ12. Dòng i1
càng lớn thì Φ12 càng Ψ1 lớn
Ψ2
nhưng nếu vị trí giữa hai
cuộn dây không đổi thì tỷ
số giữa chúng không đổi.
Ta gọi tỷ số đó là hệ số hỗ
cảm giữa cuộn 1 với
cuộn 2.
Φ12
M12 =
i1
I I
− Ngược lại nêu cho dòng 1 2

điện i2 vào vòng dây 2 Hình 3.12 từ thông móc vòng hỗ sẽ

cảm
tạo ra từ thông Φ21 móc vòng qua cuộn dây 1 và ta có hệ số hỗ cảm giữa cuộn
2 với cuộn 1:
Φ 21
M 21 = và ta luôn có: M12 = M 21 = M và M gọi là hệ số hỗ
i2
cảm giữa hai cuộn dây.

3.8 Dòng điện xoáy

3.8.1 Hiện tượng
 Khi từ thông qua khối kim loại biến thiên, trong nó sẽ xuất hiện một suất điện động
cảm ứng. Do khối kim loại là một vật dẫn điện nên suất điện động này sẽ tạo ra dòng
điện chạy kín trong mạch vật dẫn. Ta gọi là dòng điện xoáy hay dòng điện Phucô.

3.8.2 ý nghĩa:

− Dòng điện xoáy chạy quẩn trong khối kim loại sẽ toả nhiệt và gây tổn hao. Có
hai trường hợp xẩy ra:
a) Tổn hao dòng xoáy gây ra trong các mạch từ của
máy điện, khí cụ điện làm nóng máy và tổn hao năng
lượng. Do đó cần phải hạn chế dòng điện này. Trong
kỹ thuật điện người ta hạn chế nó bằng việc chế tạo
mạch từ bằng các lá thép kỹ thuật điện mỏng, được
sơn cách điện và ghép lại với nhau.
b) Người ta có thể sử dụng dòng điện xoáy để tạo ra
các nguồn nhiệt. Ví dụ lò cảm ứng hay lò tôi cao tần
dung trong luyện kim.

3.9 Năng lượng từ trường

− Khi đóng cuộn dây và điện trở vào nguồn một chiều, dòng điện trong mạch sẽ
U
tăng từ 0 đến giá trị ổn định I = cùng với việc tăng dòng điện thì từ trường
R
trong lõi thép cũng tăng lên.
− Như vậy cuộn dây đã tích luỹ năng lượng dưới dạng từ trường. Năng lượng
này sẽ được giải phóng khi ngắt cuộn dây ra khỏi nguồn và khiép kín mạch
qua điện trở. Khi đó năng lượng từ trường trong cuộn dây sẽ được giải phóng
thành nhiệt năng trên điện trở.
− Khi đóng mạch cuộn dây vào nguồn dòng điện tăng dần làm xuất hiện suất
điện động cảm ứng: K r
dΦ d(L.i) di
eL = − =− = −L
dt dt dt
− áp dụng định lụât Kirrhoff cho mạch U L ta có:
U + e L = I.r hay U = I.r -eL
− Năng lượng tiêu thụ sẽ là: Hình 3.13
dW = uidt = i 2 rdt + Lidi
− Năng lượng này gồm 2 phần tiêu hao trên điện trở i 2rdt và tích luỹ trong cuộn
dây dưới dạng năng lượng từ trường khi i=I quá trình tích luỹ kết thúc, cuộn
dây có năng lượng là:
I I
LI 2 Φ.I
WM = ∫ dW = ∫ Lidi = =
o o
2 2
− Như vậy năng lượng từ trường trong cuộn dây tỉ lệ với bình phương dòng điện
và hệ số tự cảm.
Chương 4
DÒNG ĐIỆN SIN

4.1. Các đại lượng đặc trưng cho dòng điện sin
4.1.1 khái niệm về dòng điện sin
Dòng điện xoay chiều hình sin là dòng
điện biến đổi một cách chu kỳ theo quy luật
hình sin đối với thời gian, được biểu diễn
bằng đồ thị sin của thời gian

4.1.2. Trị số tức thời của dòng điện

− Trị số của dòng điện , điện áp sin ở
một thời điểm t gọi là trị số tức thời và được viết theo biểu thức:
+ i = Imaxsin(ωt +ψi)
+ u = Umaxsin(ωt +ψu)

− Trong đó:
+ i,u là trị số tức thời của của dòng điện và điện áp, phụ thuộc vào các giá
trị sau:
+ Imax , Umax là trị cực đại (biên độ) của dòng điện và điện áp
+ (ωt +ψi), (ωt +ψu) là góc pha của dòng điện và điện áp. Pha xác định
chiều của dòng điện và điện áp ở thời điểm t
 + ψi, ψu là pha ban đầu của dòng điện và điện áp. Pha đầu là pha ở thời
điểm t = 0. Phụ thuộc vào việc chọn toạ dộ thời gian, pha ban đầu có
thể bằng không, âm hoặc dương Góc pha đầu là đoạn NO trong đó N là
điểm trị số đi qua từ âm đến dương (hình 4.2; hình 4.3; hình 4.4).
+ Chu kỳ T, tần số f và tần số góc ω :
− Chu kỳ T là khoảng thời gian ngắn nhất để dòng điện lặp lại trị số và chiều
biến thiên, nghĩa là trong khoảng thời gian T gố pha biến thiên một lượng là :
ω
− Số chu kỳ của dòng điện trong một giây gọi là tần số f;

1 
f   đơn vị đo của tần số góc là Hez ký hiệu Hz
T 2
4.1.3. Góc lệch pha giữa dòng điện và điện áp
− Từ biểu thức trị số tức thời của dòng điện và điện áp:
i = Imaxsin(ωt +ψi)
u = Umaxsin(ωt +ψu)
− Trong đ ó: Imax,Umax , ψi, ψu là biên đọ và pha đầu của dòng điện và điện áp.
Điện áp và dòng điện biến thiên cùng tần số song phụ thuộc vào tính chất của
mạch điện, góc pha của chúng có thể không trùng nhau, người ta gọi giữa
chúng có sự lệch pha.
− Gọi ϕ là góc lệch pha giữa dòng điện và điện áp ta có:
ϕ = ψu - ψi
+ khi ϕ > 0 điện áp vượt trước dòng điện ( hoặc dòng điện chận sau điện
áp)
+ khi ϕ < 0 điện áp chậm sau dòng điện (hoặc dòng điện vượt trước điện
áp)
+ khi ϕ = 0 điện áp và dòng điện trùng pha
4.1.4. Trị hiệu dụng của dòng điện và điện áp
− Gọi i(t) là dòng điện tuần hoàn chu kỳ T ,trị hiệu dụng của i(t) được đị nghĩa là
bằng giá trị của dòng một chiều I khi cho chúng cùng chạy qua một điện trở R
thì sẽ cùng tạo ra một công suất trung bình. Giá trị I tính như sau:
+ Khi cho dòng điện xoay chiều i(t) đi qua điện trở R thì điện năng tiêu
thụ trong một chu kỳ T là:
T T
A=  R.i dt=  R.(I max .sin(ωt+j))2 dt
2

0 0

+ Công suất tiêu thụ trung bình:

T T
A 1
P1 = = . R.i 2dt=  R.(I max .sin(ωt+j)) 2 dt
T T 0 0

+ Nếu như dòng điện là 1 chiều thì công suất tiêu thụ trên điện trở là:
P2 =R.I 2
I max
+ Cân bằng P1=P2 ta có I=
2
− Hoàn toàn tương tự ta có:
U max
U=
2
E
E= max
2
4.2. Biểu diễn hàm sin bằng véc tơ

− Khi biểu diễn dòng điện sin bằng giá trị tức thời giúp ta thấy rõ quy luật biến
thiên, nhưng để tính toán cho thuận tiện ta phải biểu diễn chúng dưới dạng véc
tơ.
− Từ biểu thức giá trị tức thời của dòng điện:

i = Imaxsin(ωt +ψi) = I 2 sin(ωt +ψi)

− Một dòng điện i khi biểu diễn dưới dạng véc tơ có tính chất sau:
+ Chiều dài véc tơ bằng giá trị hiệu dụng I
+ Góc tạo bởi véc tơ với trục 0x bằng ψi
r
+ Được ký hiệu: I  I i

− Biểu diễn dòng điện sin bằng véc tơ sẽ thuận tiện cho việc so sánh hay thực
hiện các phép tính cộng, trừ dòng điện , điện áp. Khi thực hiện cộng hay trừ
các đại lượng sin cùng tần số tương ứng với việc công hay trừ các các véc tơ
biểu diễn chúng.

4.3. Dòng điện sin trong nhánh thuần điện trở

− Khi có dòng điện i = I maxsin( t+  ) đi qua điện trở R Điện áp rơi trên điện trở
là:
uR = R.i = R. I max sin( t+ ) = U R max sin( t+ )

− Trong đó:
 + URmax = R.Imax ;

+ U
U R
= Rmax

2
= RI

− Từ đó ta có quan hệ giữa trị số hiệu dụng của dòng điện và điện áp là:
UR = R.I hoặc I U R

− Dòng điện và điện áp có cùng tần số và trùng pha nhau. Đồ thị véc tơ dòng
điện và điện như hình vẽ.

− Công suất tức thời của điện trở là: PR(t) = uR.i = UmaxImaxsin2(ωt+ϕ)
− Vì công suất tức thời không có ý nghĩa thực tiễn nên ta đưa ra khái niệm công
suất tác dụng P, là trị số trung bình của công suất tức thời trong một chu kỳ:

T
1
P= p  t
T 0 R dt

− Sau khi lấy tích phân ta có: P = UR.I = R.I2 Đơn vị của công suất tác dụng là W hoặc
kW
4.4. Dòng điện sin trong nhánh thuần dung

− Khi có dòng điện i = I maxsin( t+  ) đi qua tụ C. Điện áp rơi trên tụ điện là:
uC = X C .i = X C . I max sin( t+ ) = U C maxsin( t+ ) ;
1
XC 
C.

− Trong đó:
+ UCmax = XC.Imax ;

+ U =X
U C .I
C
= Cmax

− Từ đó ta có quan hệ giữa trị số hiệu dụng của dòng điện và điện áp là:
 UC
UC = XC.I hoặc I 
XC

− Dòng điện và điện áp có cùng tần số và lệch pha nhau 90 độ. Đồ thị véc tơ
dòng điện và điện như hình vẽ.

− Công suất:
+ P=0;
+ Q   X C .I 2 (VAR)

4.5. Dòng điện sin trong nhánh thuần điện cảm

− Khi có dòng điện i = I maxsin( t+  ) đi qua cuộn cảm. Điện áp rơi trên cuộn
cảm là:
uL = X L .i = X L . I max sin( t+ ) = U Lmax sin( t+ ) ;
X L  L.

− Trong đó:
+ ULmax = XL.Imax ;

+ U = U Lmax = X .I
L
2 L L

− Từ đó ta có quan hệ giữa trị số hiệu dụng của dòng điện và điện áp là:
UL
UL = XL.I hoặc IL =
XL
− Dòng điện và điện áp có cùng tần số và lệch pha nhau 90 độ. Đồ thị véc tơ
dòng điện và điện như hình vẽ.
 − Công suất:
+ P=0;
+ Q   X L .I 2 (VAR)

4.6. Dòng điện sin trong nhánh có R, L, C nối tiếp.

− Khi có dòng điện i = I maxsin( t+ i ) đi qua mạch điện. Điện áp rơi trên cuộn
cảm, tụ điện và điện trở là:
uL = X L .i = X L . I max sin( t+i ) = U Lmax sin( t+i )
X L  L.
uC = X C .i = X C . I max sin( t+i ) = U C max sin( t+i )
1
XC 
C.
uR = R.i = R. I max sin( t+i ) = U C max sin( t+i )
− Tổng trở của nhánh là: Z  R 2  ( X L  X C ) 2

− Quan hệ giữa trị số hiệu dụng của dòng điện và điện áp là:
U
U = Z.I hoặc I =
Z

− Dòng điện và điện áp có cùng tần số và lệch pha nhau  độ. Đồ thị véc tơ
dòng điện và điện như hình vẽ.

− Góc lệch pha:

X L  XC
tg  ;
R
R
Cos 
Z
− Công suất:
+ P  R.I 2 (W);
+ Q  ( X L  X C ).I 2 ( Var)

+ S  P2  Q2 (VA)
Chương 6:
MẠCH ĐIỆN BA PHA

Cùng với sự phát triển của nên công nghiệp, thì việc sử dụng năng lượng dòng
điện xoay chiều ba pha càng được nhiều hơn nhờ các đặc điểm sau:
− Việc tạo ra nguồn điện xoay chiều ba pha bằng máy phát điện đồng bộ ba pha
với cấu tạo và nguyên lý hoạt động khá đơn giản động thời có công suất lớn
hơn nhiều so với các loại máy phát khác.
− Việc truyền tải điện năng bằng mạch điện ba pha phù hợp với các yêu cầu về
kinh tế, kỹ thuật và tỏ rõ sự ưu việt hơn so với mạch một pha.
− Các thiết bị điện ba pha có cấu tạo đơn giản, đồng thời có nhiều đặc tính tốt
hơn thiết bị một pha.
Ở chương này ta sẽ nghiên cứu về việc tạo ra và tính toán các thông số của bài
toán về mạch điện ba pha.
6.1 Định nghĩa:
Hệ thống mạch điện ba pha là tập hợp ba mạch điện một pha nối với nhau tạo
thành một hệ thống năng lượng chung, trong đó suất điện động ở các mạch đều có
dạng sin, có cùng tần số nhưng lệch pha nhau một góc 1200 ( một phần ba chu kỳ)
6.2 Quá trình sản xuất nguồn điện 3 pha.
A
Để tạo ra nguồn điện ba pha ta dùng
máy phát điện đồng bộ ba pha có cấu
trúc như sau: y N z
− Phần tĩnh(Stator) gồm lõi thép và n
dây quấn
+ Lõi thép stator gồm nhiều
lá thép kỹ thuật điện dày C B
S
0,35÷0,5 mm đã được dập
sẵn, ghép cách điện lại với
nhau, phía trong có các x
rãnh để đặt dây quấn.
+ Dây quấn đặt trong các Hình 6.1 Máy phát điện ba pha
rãnh lõi thép, xung quanh
dây quấn có bọc một lớp cách điện. Các pha của dây quấn đặt cách
nhau 1200 điện. Mỗi dây quấn tạo nên một pha. Dây quấn Ax gọi là pha
A, dây quấn By gọi là pha B, dây quấn Cz gọi là pha C
− Phần quay(Rotor) Là nam châm điện N-S như hình vẽ (H6.1)
Nguyên lý làm việc như sau:
− Khi quay Rotor từ trường của nam châm lần lượt quét qua các dây quấn trên
Stator cảm ứng trong các dây quấn các suất điện động hình sin có cùng tần số,
biên độ nhưng lệch pha nhau một góc 1200 .
 − Nếu chọn pha đầu của suất điện động của dây quấn Ax bằng 0 ta sẽ có biểu
thức tức thời suất điện động ba pha là:
+ Suất điện động pha A: e A = E 2 sin ϖt
+ Suất điện động pha B: e B = E 2 sin(ϖt + 120 0 )
+ Suất điện động pha C: e C = E 2 sin(ϖt + 2400 )
. . .
− Biễu diễn dưới dạng phức: E A = E.e j0 ; E B = E.e j120 ; E C = E.e j240
0 0 0

− Biểu diễn dưới dạng đồ thị và véctơ như sau:

e e eC eB B

ϖt 1200
1200
A

1200 1200
IC
1200

Hình 6.2 C

− Với nguồn đối xứng ta có: e A + e B + e C = 0

. . .
E1 + E 2 + E 3 = 0
− Nếu các dây quấn Ax, By, Cz của nguồn điện nối riêng rẽ với các tải ZA, ZB,
ZC ta có hệ thống ba pha không liên hệ với nhau, như vậy ta sẽ có 3 mạch điện
độc lập, mỗi mạch điện gọi là một pha của mạch điện ba pha.
− Sức điện động, điện áp, dòng điện mỗi pha của nguồn(tải) gọi là suất điện
động pha ký hiệu là Ef , điện áp pha ký hiệu là Uf, Dòng điện pha lý hiệu là If.
− Mỗi
IA IB
A B C
ZA ZB ZC
x y z
pha
có một đầu Hình 6.3: Mạch điện ba pha độc lập đầu và một đầu
cuối, ký hiệu là A, B, C và x, y,
z.

− Nếu tổng trở phức tải các pha bằng nhau: Z A = Z B = Z C thì ta có tải đối
xứng.
 − Mạch điện ba pha gồm nguồn, tải và đường dây đối xứng gọi là mạch điện ba
pha đối xứng.
− Hình 6.3 biều diễn mạch điện ba pha độc lập, dùng đến 6 dây để nối nguồn với
tải. Trong thực tế nguời ta không sử dụng 3 pha độc lập như vậy mà thường
nối ba pha của nguồn với nhau, ba pha của tải với nhau. Nguồn với tải được
nối với nhau bằng đường dây ba pha dẫn điện năng từ nguồn đến tải, dòng
điện chạy trong dây pha nối từ nguồn đến tải gọi là dòng điện dây ký hiệu là
Id, điện áp giữa các dây gọi là điện áp dây ký hiệu là Ud.
− Thông thường có hai cách nối: nối sao (Y) và nối tam giác (Δ).
6.4 Cách nối sao
6.4.1 Cách nối
Để tạo thành mạch nối sao ta nối ba điểm cuối của pha với nhau tạo thành điểm
trung tính: ba điểm cuối của nguồn x, y, z tạo thành điểm trung tính O, ba điểm
cuối của tải x’, y’, z’ tạo thành trung tính của tải O’ (như hình vẽ).

A Id IA A’ C
If
Uf U AC
IO U BC
O O’ A
C B IB C’ B’
U AB
IC B
Hình 6.4 Mạch điện nối sao
6.4.2 Các quan hệ đại lượng dây pha trong cách nối hình sao đối xứng

− Căn cứ theo mạch điện ta thấy điện áp dây U AB , UBC , UCA có quan hệ với UA ,
UB , UC như sau:
+ U AB = U A − U B
+ U BC = U B − U C
+ U CA = U C − U A
− Từ đồ thị ta thấy:
+ Về trị số: U d = 3 U f
. . .
+ Về pha: U AB , U BC , U CA lệch nhau một góc 1200 và vượt trước điện áp
tương đương một góc 300
6.5 Cách nối hình tam giác
1. Cách nối
 Để tạo thành nối tam giác ta lấy đầu đầu của pha này nối với đầu cuối của pha
kia. Ví dụ ở nguồn A nối với z, B nối với x, C nối với y (như hình vẽ).

2. Các quan hệ giữa đại lượng dây và pha trong cách nối tam giác đối xứng.

Id IA
A A’ ICA
IAB
IAB
Ud ICA
IBC
C B C’ B’ -ICA
IB
IBC IA
IC
Hình 6.5 Mạch điện nối tam giác

− Quan hệ giữa dòng điện dây và pha được thể hịên ở đồ thị véc tơ Hình 6.5b cụ
thể như sau:
. . .
+ Tại nút A: I A = I AB − I CA
. . .
+ Tại nút B: I B = I BC − I AB
. . .
+ Tại nút C: I C = I CA − I BC
. .
− Từ đây ta thấy được : I d = 3 I f
. . .
− Về góc pha dòng điện dây I A , I B , I C lệch nhau một góc 1200 và chậm pha so
với dòng điện pha tương ứng một góc 300

6.6 Công suất mạch điện ba pha

1. Công suất tác dụng.
− Công suất tác dụng của mạch ba pha P bằng tổng công suất tác dụng của các
pha.
+ Gọi PA, PB, PC tương ứng là công suất của pha A, B, C ta có:
+ P = PA + PB + PC = UA.IA.cosφA + UB.IB.cosφB + UC.IC.cosφC
− Khi mạch tải ba pha đối xứng ta có: UA = U B = UC = U P
+ IA = IB = IC = If
 + cosφA = cosφB = cosφC = cosφ
+ Và khi đó ta có : P = 3Uf.If.cosφ
+ hoặc P = 3Rf.If2 trong đó Rf là điện trở pha.

− Thay đại lượng pha bằng đại lượng dây ta có:

. .
+ Với cách nối sao: Id = If ; U d = 3 U f
. .
+ Với cách nối tam giác: Id = 3 If ; U d = U f
− Trong cả hai trường hợp thì: P = 3.U d .I d . cos ϕ trong đó φ là góc lệch giữa
điện áp và dòng điện pha tương ứng.

2. Công suất phản kháng.

− Công suất phản kháng của mạch ba pha Q bằng tổng công suất phản kháng
của các pha.
Q = QA + QB + QC = UA.IA.sinφA + UB.IB.sinφB + UC.IC.sinφC
− Khi mạch tải ba pha đối xứng ta có: Q = 3Uf.If.sinφ
hoặc Q = 3Xf.If2 (trong đó Xf là điện kháng pha).
− Nếu sử dụng đại lượng dây: Q = 3 Ud.Id. sinφ
3. Công suất biểu kiến.
− Khi tải đối xứng công suất biểu kiến ba pha như sau:
+ S = P2 + Q2
+ S = 3U f .I f
+ S = 3U d .I d
6.7 Cách giải mạch điện ba pha đối xứng
Với mạch điện ba pha đối xứng có các thông số (dòng điện, điện áp, tấn số) các
pha bằng nhau nhưng lệch pha nhau góc 1200. Vì vậy khi khi giải mạch đối xứng ta
có thể tách một pha để tính riêng. Trước tiến ta sẽ xét với nguồn đối xứng, sau đó ta
sẽ giải mạch điện với tải đối xứng.
6.7.1 Nguồn nối sao đối xứng
− Đây là trường hợp thường gặp nhất. Như hình vẽ trên ta có O là điểm trung
tính của nguồn, nếu tải nối sao O’ là điểm trung tính của tải. Các dây nguồn
đến tải AA’, BB’, CC’ gọi là dây pha. OO’ gọi là dây trung tính. mạch có dây
trung tính gọi là mạch điện ba pha bốn dây, mạch không có dây trung tính gọi
là mạch ba pha ba dây. Đối với mạch đối xứng ta luôn có:
. . . .
I0 = IA + IB + IC
 − Vì thế dây trung tính không có tác dụng, có thể bỏ dây trung tính. Lúc đó điện
thể O và O’ bằng nhau.
− Nếu gọi sức điện động pha của nguồn là Ep thì:
+ Điện áp pha phía nguồn là: Uf = Ep
+ Điện áp dây phía nguồn là: U d = 3E p
6.7.2 Nguồn nối tam giác đối xứng
Id = If Zf
− Điện áp pha phía nguồn là: Uf = Ef A
− Điện áp dây phía nguồn là: Ud = Uf Ud =Ef
B
6.7.3 Giải mạch điện ba pha tải nối sao đối xứng.
a) Khi không xét tổng trở đường dây pha. C
Ud →
− Điện áp đặt lên mỗi pha là: U f = U
ϕ
3
− Tổng trở pha tải bằng: Z f = R f2 + X f2 →
− Trong đó: Rf , Xf là điện trở, điện
kháng mỗi pha.
I
Hình 6.6 Tải nối sao đối xứng
− Dòng điện qua tải:
Uf Ud
If = =
Zf 3. R f2 + X f2
− Góc lệch pha giữa dòng điện và điện áp là:
Xf
ϕ = arctg
Rf
b) Khi có xét tới tổng trở dây dẫn Id = Rd Xd Rd Xd
Cách tính toán tương tự A
như với trường hợp không Ud
tính đến tổng trở dây, nhưng ở B O’
đây ta gộp tổng trở dây và
tổng trở pha lại.Khi đó ta có: C
Hình 6.7 Tải nối sao có tính đến tổng trở dây
Ud
Id = If = Trong đó Rd ,AXd là điện trở và điện kháng
3 (R d + R f ) 2 + (X d + X f ) 2
đường dây.
Ud
6.7.4 Tải nối tam giác đối xứng.
a) Khi không xét tổng trở đường dây. B
− Ta có: Uf =Ud C
U U Hình 6.8 Tải nối tam giác
− Dòng điện pha tải: I f = Z =
f d

f R f + X f2
2

− Góc lệch pha giữa dòng điện pha và điện áp pha là:
 Xf
ϕ = arctg
Rf
− Dòng điện dây I d = 3I f

b) Khi xét đến tổng trở đường dây:

− Khi đó ta biến đổi tương đương tải đấu
Id Z d
tam giác thành tải đấu sao như sau: A
+ Với tổng trở pha lúc đấu tam Ud ZΔ
giác: Zd
Z ∆ = R f + jX f B
+ Chuyển sang sao tương đương: C
Zd Z ZY
Z R X
ZY = ∆ = f + j f A d
3 3 3
− Khi đó dòng điện dây sẽ là: B
Ud
Id = C
Rf 2 X
3 (R d + ) + (X d + f ) 2 Hình 6.8 Tải nối tam giác có tính
3 3
đến tổng trở dây dẫn
− Dòng điện pha của tải khi nối tam giác:
Id
If =
3
6.8 Mạch điện ba pha với tải không đối xứng.
Khi tải ba pha không đối xứng ( Z A ≠ ZB ≠ ZC ) thì dòng điện và điện áp trên các
pha tải sẽ không đối xứng. Lúc đó ta coi mạch điện như một mạch phức tạp gồm
nhiều nguồn sức điện động và ta sẽ giải bằng các phương pháp như ở chương 2.
6.8.1 Tải nối sao có dây trung tính tổng trở Z0
− Để giải mạch điện trên ta dung phương pháp điện áp hai nút. Ta có điện áp
giữa hai điểm trung tính nguồn và trung tính tải là:
. . .
. UA YA + UB YB + UC YC
U OO' =
Y A + Y B + YC + Y N
− Trong đó
 IA ZA
A
IB ZB
B
IC ZC
C
ID ZO
N
Hình 6.9 Tải nối sao có dây trung tính
1 1 1 1
YA = ; YB = ; YC = ; YN = ;
ZA ZB ZC Zo
là các tổng dẫn phức các pha của tải và dây trung tính
.
O’
− Sau khi tính được U 00' ta tính được điện áp trên các pha tải như sau:
. ' . .
U A = U A − U OO'
. ' . .
U B = U B − U OO'
. ' . .
U C = U C − U OO'
− Và ta có dòng điện như sau:
. , . , . ,
. UA . , . UB . , . UC . ,
IA = = UA YA ; IB = = U B Y B ; IC = = UC YC ;
Z A' ZB ZC
.
. U OO' . . . .
IN = = U OO' Y N = I A + I B + I C
ZN
− Nếu xét đến tổng trở dây dẫn pha thì ta vẫn tiến hành theo phương pháp trên,
nhưng lúc đó tổng trở các pha phải bao gồm cả tổng trở dây dẫn.
1 1 1
Vì vậy: Y A = ; YB = ; YC = ;
ZA + Z d ZB + Z d ZC + Z d
− Với trường hợp tổng trở dây trung tính ZN=0 thì điểm trung tính nguồn O và
trung tính tải O’ có cùng điện thế. Lúc đó điện áp trên các pha của tải bằng
điện áp pha tương ứng cảu nguồn. tính dòng điện các pha lúc đó ta chỉ cần áp
dụng định luật Omh cho từng pha riêng rẽ như sau:
. . .
. UA . UB . UC
IA = ; IB = ; IC = ;
ZA ZB ZC
Id Z d
6.8.2 Khi không có dây trung tính( hoặc dây trung tính bị A
đứt) ZΔ
UAB
Lúc đó ta có thể giải bài toán với Zd
.
Z O = ∞; Y O = 0 và tìm được U OO ' , tuy nhiên điện B
áp này có thể lớn do đó điện áp trên các pha tải C
Zd
có thể khác điện áp nguồn rất nhiều có thể gây Zd ZY
nên quá điện áp ở một pha nào đó. A
6.9 Mach ba pha tải nối tam giác không đối xứng.
B
C

Hình 6.10 Tải nối tam giác

có tính đến tổng trở dây
 Với trường hợp này nếu không xét đến tổng trở các dây dẫn thì điện áp đặt lên
các pha tải là điện áp dây nguồn dó đó ta tính ngay được dòng điện trong các pha
tải:
. . .
. U AB . U BC . U CA
I AB = ; I BC = ; I CA = ;
Z AB Z BC Z CA
− Áp dụng định luật Kirrhoff 1 cho các nút ta có dòng điện dây như sau:
. . .
I A = I AB − I CA
. . .
I B = I BC − I AB
. . .
I C = I CA − I BC
− Nếu trường hợp có xét đến tổng trở của dây dẫn, để giải mạch điện ta biến đổi
tương đương tải đấu tam giác thành tải đấu sao và giải như với trường hợp tải
đấu sao.
Chương 7:
SỬ DỤNG PHẦN MỀM CIRCUITMAKER PRO ĐỂ THIẾT KẾ
VÀ MÔ PHỎNG MẠCH ĐIỆN
7.1.Khởi động
− Biểu tượng của phần mềm như hinh vẽ

− Kích đúp vào biểu tượng trên trên màn hình hoặc vào chương trình theo
đường dẫn sau: Start/Programs/Circuit Macker/Circuit Macker sẽ xuất hiện

7.2.Thiết kế và mô phỏng mạch điện 1 chiếu:

7.2.1. Thiết kế
Giả sử ta muốn phân tích mạch điện sau:
 R1 R3 R5
1k 0.04k 0.01k

+ V1 + V3
10V 20V
0.091k R4

200 ohm R2 + V2
5V
R6
1k

Bước 1: Vẽ nguốn áp:

− Vào Divice>HotKeys 1/Battery 10V di chuyển chuột đến một vị trí xác định
sau đó click trái để đặt nguồn ta có nguồn áp V1.
− Lặp lại nếu có nhu cầu thiết kế các nguồn áp khác.

Bước 2:Vẽ điện trở:

− Vào Divice>HotKeys2/Resistor 1k. Sau đó di chuyển chuột đến một vị trí xác
định sau đó click trái để
đặt ta có điện trở R1.
− Lặp lại nếu có nhu cầu
thiết kế các điện trở khác

−
B ước 3: V ẽ nguồn áp gắn với điện trở

− Để có thể đo được dòng điện của các điện trở ta phải gắn các nguồn áp lên
điện trở. Mỗi điện trở gắn với 1 nguồn áp các nguồn áp này có giá trị bằng
không .Chiều từ dương sang âm sẽ là chiều giả sử của dòng điện.
− Vào Divice>HotKeys2/V soure. Sau đó di chuyển chuột đến một vị trí xác
định sau đó click trái để đặt ta có nguồn áp Vs1
− . Lặp lại nếu có nhu cầu thiết kế các Vs2, Vs3…

Bước 4: Chọn điểm nối đất

Vào Divice>HotKeys1/Ground. Sau đó di chuyển chuột đến một vị trí xác định
sau đó click trái để đặt.
Bước 5: Thay đổi tư thế và nối các phần tử với nhau

− Để điều chỉnh tư thế của điện trở hay bất kỳ phần tử nào ta chọn thiết bị bằng

cách click trái sau đố click phải chọn Rotato 90 mỗi lần như thế điện trở quay
ngược chiều kim đồng hồ 90 độ.
− Để di chuyển phần tử nào ta click trái để chọn phần tử đó, sau đó trái chuột để
di phần tử.
− Sau khi đã di chuyến các phần tử ta có mạch sau:

− Nối dây: Chọn biểu tượng dấu cộng đẻ bắt đầu nối dây

− Sau khi nối dây ta có mạch như sau:

 Vs3 Vs5
Vs1 R3 R5 10V
10V R1 10V
1k 1k 1k

-
+

+
+
Vs4
+ 10V
+ V1 Vs2 -
10V 10V
- R4
1k

R2 + V2
1k 10V
R6
1k

Bước 6: Chỉnh số liệu:

− Để thay đổi giá trị của các phần tử nguồn áp . Ta di chuyển chuột đến phần tử
V1,V2,V3 và nháp kép chuột trái để thay đổi các thông số
− Ta di chuyển chuột đến phần tử Vs1,Vs2,Vs3 ,Vs4, Vs5 và nháp kép chuột trái để
thay đổi giá trị =0.
− Giá trị các điện trở l àm tương tự

− Để kiểm tra ta chọn Simulation/ Check pin Connections nếu có thông báo All
pin are connected chọn OK. Nghĩa là các phần tử đều đã được nối.
− Sau khi đã chỉnh xong số liệu ta có mạch sau:
 Vs1 Vs3 R5 Vs5
10V R1 10V R3 10V
1k 0.04k 0.01k

-
+
+ Vs4
Vs2 10V
10V -
-
+ V1
10V
0.091k R4

200 ohm R2 + V2
5V
R6
1k

Bước 7: Ghi lại sơ đồ mạch: chọn File/ Save As sau đó đặt tên file
Bước 8: Xoá phần tử: Nếu muốn xoá phần tử nào chọn phần tử đó và ấn Delete

7.2.2.Mô phỏng:
− Menu Simulation có dạng như sau:

− Chọn Simulation>Analog Mode nếu trên thanh công cụ không có biểu tượng
transistor
− Chọn Simulation> Display Variable names để hiển thị giá trị các phần tử
− Chọn Simulation>Run để khởi động quá trình mô phỏng
− Đọc trị số dòng điện:
+ Đưa đầu đo đến cực dương các nguồn Vs sao cho xuất hiện chữ I. Ta
nháy chuột trái để hiện trị số của dòng điện.
+ Bằng cách tương tự ta đo được các giá trị khác như U, P
Chương 8:
SỬ DỤNG MATLAB
TRONG QUÁ TRÌNH PHÂN TÍCH VÀ GIẢI MẠCH ĐIỆN

8.1 Khởi động:

Màn hình khỏiđộng như sau:

 Cửa sổ Nhập
lệnh

8.2. Dùng Matlab giải hệ phương trình:

 11.x1  11, 2.x2  13, 6.x3  4, 6.x4  57
 32 x  (45) x  (34) x  (45,9).x  8
 1 2 3 4
a) Giải hệ: 
 3 x1  7 x2  9 x3  67. x4  4
 56 x1  8, 7.x2  7,93.x3  5,83.x4  57
Chương trình:

>> A=[11 11.2 13.6 -4.6;32 -45 -34 45.9;3 7 9 67;56 8.7 7.93 5.83]

A=

11.0000 11.2000 13.6000 -4.6000

32.0000 -45.0000 -34.0000 45.9000
3.0000 7.0000 9.0000 67.0000
56.0000 8.7000 7.9300 5.8300

>> B=[57;8;-4;-57]

B=

57
8
-4
-57
 >> X=inv(A)*B

X=

-1.0743
-14.1191
16.4358
-0.7443

b) Giải hệ:
 (11  j 5).x1  11, 2.x2  j13, 6.x3  j 4, 6.x4  57  j
 32 x1  (45) x2  (34) x3  (45,9).x4  j8  3


 3 x1  j 7 x2  ( j 7  9) x3  67.x4  4
 j 56 x1  (8, 7  j 5).x2  j 7,93.x3  (5,83  j8).x4   j 57  4

G iải:
>> A=[11-j*5 11.2 j*13.6 -j*4.6;32 -45 -34 45.9;3 j*7 j*7-9 67;j*56 8.7-j*5
j*7.93 5.83-j*8]

A=

Columns 1 through 3

11.0000 - 5.0000i 11.2000 0 +13.6000i

32.0000 -45.0000 -34.0000
3.0000 0 + 7.0000i -9.0000 + 7.0000i
0 +56.0000i 8.7000 - 5.0000i 0 + 7.9300i

Column 4

0 - 4.6000i
45.9000
67.0000
5.8300 - 8.0000i

>> B=[57-j;j*8+3;-4;-j*57+4]

B=

57.0000 - 1.0000i
3.0000 + 8.0000i
-4.0000
 4.0000 -57.0000i

>> X=inv(A)*B

X=

-0.8789 + 0.7962i
1.3875 + 2.7854i
-3.5293 - 3.5651i
-0.5759 - 0.2908i

c) Tổng quát