1

Γιώργος Σεφέρης

Γιώργος Σεφέρης

“Ελένη”

1. Ποια είναι η τεχνοτροπία του ποιήματος; Να

δικαιολογήσετε την άποψή σας.
Η Ελένη αποτελεί ένα από τα ωριμότερα δείγματα της σεφερικής
μυθικής μεθόδου. Η μυθική τεχνική είναι ένα ποιητικό τέχνασμα
που επιτρέπει να γίνεται το παρελθόν παρόν του ποιητή ή του
ποιήματος. Έτσι ο ιστορικός χρόνος αποφορτίζεται από τις
υποκειμενικές και κοινωνικές συμβάσεις και επιτρέπει να γίνεται
παραλληλισμός και ταύτιση του παρελθόντος με το παρόν, πράγμα
που οδηγεί τη σκέψη να ανάγεται από το ειδικό στο γενικό, το
παγκόσμιο και το διαχρονικό (διατηρώντας όμως τη συγκίνηση από
το συγκεκριμένο μύθο). Στο συγκεκριμένο ποίημα χρησιμοποιείται
μια παραλλαγή του μύθου της Ελένης, που βοηθά τον ποιητή να
εκφράσει την αγωνία του για τον παραλογισμό των θεών και των
ανθρώπων που οδηγούνται στον πόλεμο από μια ασήμαντη,
ανύπαρκτη αιτία, για το ανώφελο, το μάταιο των θυσιών.

2. Πετυχαίνει, κατά τη γνώμη σας ο ποιητής να εναρμονίσει

το μύθο με την πραγματικότητα στο ποίημα; Αν ναι, με
ποιο τρόπο; Σε ποιους στίχους διακρίνεται ευκρινέστερα ο
ίδιος ο ποιητής;
Ο ποιητής πετυχαίνει να εναρμονίσει το μύθο με την
πραγματικότητα στο ποίημα. Σ’ αυτό τον διευκολύνει ο ίδιος ο
μύθος, στην παραλλαγή που επέλεξε να υιοθετήσει, με τις πολλούς
παραλληλισμούς που επιτρέπει με το παρόν του ποιητή. Κατ’ αρχήν
ο τόπος του μύθου ταυτίζεται με τον τόπο του παρόντος του
ποιητή. Έπειτα ο ποιητής φροντίζει να θυμίζει σ’ όλη την έκταση
του ποιήματος την παρουσία του, κάνοντας ευδιάκριτη τη δική του
φωνή πίσω από τη φωνή του Τεύκρου. Μέσα από το προσωπείο του
Τεύκρου ο Σεφέρης ψηλαφεί την κατάσταση και εκθέτει περασμένα
γεγονότα για να κάνει νύξη του παρόντος από όπου και ξεκινάει η
έμπνευσή του. Μ’ αυτόν τον τρόπο η σύγχρονη πραγματικότητα
υποβάλλεται διαρκώς πίσω από τη μυθική πραγματικότητα, για να
την υπερκεράσει στο τέλος του ποιήματος, όπου ο ποιητής μας
ανάγει ευκρινέστερα από το ειδικό στο γενικό, καθιστώντας
ευδιάκριτο το συμβολισμό του. Το επαναλαμβανόμενο μοτίβο
εξάλλου “Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες”
μας επιστρέφει σε κάθε στροφή στο παρόν του ποιητή.
Και η δομή ακόμη του ποιήματος υποβοηθά την ταύτιση του
παρόντος με το παρελθόν. Ο ποιητής ξεκινά από το παρόν, από μια
νύχτα αγρύπνιας στις Πλάτρες, περνά στο μύθο, αφήνοντας τον
Τεύκρο να συγχωνεύσει τη φωνή του στη δική του και ξαναγυρνά,
σε σχήμα κύκλου, στο παρόν, αφού στους τελευταίους στίχους
υπερισχύει και πάλι η δική του φωνή.
Οι χρόνοι του ποιήματος είναι τρεις: του ποιητή (παρόν), του
Τεύκρου (παρελθόν), των αναμνήσεων του ήρωα που αποτελούν δύο
2 “Ελένη”

βαθύτερα επίπεδα του παρελθόντος (ο χρόνος συνάντησης με την

Ελένη και ο χρόνος του πολέμου). Υπολανθάνει όμως και ένας
τέταρτος χρόνος: ο ενοποιημένος χρόνος του Τεύκρου και του
ποιητή. Αυτή η κίνηση μέσα στο χρόνο πραγματώνει την ταύτιση
του χθες με το σήμερα, του ήρωα με τον ποιητή.

3. Οι μύθοι έχουν συνήθως ένα επιμύθιο, δηλαδή ένα

συμπέρασμα. Ποιο είναι το επιμύθιο στο συγκεκριμένο
ποίημα; Πώς μπορεί να συσχετιστεί το επιμύθιο του
ποιήματος με την ιστορική πραγματικότητα της Κύπρου;
Το επιμύθιο, η πρόθεση του ποιητή και το μήνυμα που λαμβάνει ο
αναγνώστης από το ποίημα είναι ότι οι πόλεμοι, οι αγώνες και οι
θυσίες των ανθρώπων για ιδανικά είναι μάταια, καθώς τα ιδανικά
αυτά αποδεικνύονται απατηλά και άλλες αιτίες, ανούσιες και κενές
κρύβονται πίσω από τους πολέμους. Πίσω από τους πολέμους
κρύβονται πάντα “καινούριες τρέλες των ανθρώπων ή των θεών”.
Αυτό αποδεικνύεται και στην περίπτωση της Κύπρου. Όσο
κρατούσε ο Β Παγκόσμιος πόλεμος οι Άγγλοι διακήρυσσαν ότι
πολεμούν για την ελευθερία, για την ανθρωπιά, για την
αυτοδιάθεση των λαών. Όμως τη χρονιά που δημοσιεύεται το
ποίημα, εννέα χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, εξακολουθούν να
κρατούν την Κύπρο σκλαβωμένη, ενώ οι Έλληνες είναι έτοιμοι να
ξαναπολεμήσουν, τώρα κατά των Άγγλων, για τα ίδια ιδανικά. Ο
ποιητής λοιπόν αναρωτιέται: για ποιο λόγο χύθηκε τόσο αίμα; Ποιο
νόημα είχαν οι θυσίες; Μήπως όλα ήταν μια απάτη; Αυτοί που ήταν
συμπολεμιστές μας σ’ εκείνο τον πόλεμο απαρνούνται τώρα το
δίκαιο αίτημα της απελευθέρωσης της Κύπρου. Μάταια λοιπόν
πολεμήσαμε για τα ιδανικά της ελευθερίας;

4. Ποιος είναι ο ρόλος του στίχου “Τ΄ αηδόνια δε σ’

αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες” μέσα στο ποίημα;
Το ποίημα αρχίζει με το στίχο “Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να
κοιμηθείς στις Πλάτρες”. Ο στίχος αυτός ακούγεται τρεις φορές.
Από την άποψη αυτή αποτελεί ένα σταθερό ποιητικό μοτίβο (= κάτι
που επαναλαμβάνεται με την ίδια ακριβώς μορφή). Το ποιητικό
αυτό μοτίβο δεν είναι –αρχικά τουλάχιστον- αυθαίρετο. Προέρχεται
από την αντικειμενική πραγματικότητα: “τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε
να κοιμηθείς στις Πλάτρες”. Ακόμα, λειτουργεί ως αρμός και έτσι
επιτυγχάνονται οι θεματικές μετατοπίσεις χωρίς να εξαφανίζεται ο
ειρμός του ποιήματος. Στη συνέχεια όμως ξεπερνά και το
λειτουργικό ρόλο του αρμού και το αηδόνι μετουσιώνεται σε ένα
είδος μούσας του ποιητή “αηδόνι ποιητάρη” σε ένα σημείο
αναφοράς στο δραματικό μονόλογο του Τεύκρου. Ίσως πάλι δεν
πρέπει να θεωρήσουμε την επιλογή του αηδονιού τόσο τυχαία. Το
πουλί αυτό είναι το σύμβολο της μουσικής τελειότητας αλλά και
του πόνου, όπως τουλάχιστον έχει περάσει στις παραδόσεις του
 3
Γιώργος Σεφέρης

λαού μας (“δακρυσμένο πουλί”) ένας χώρος που ο Σεφέρης σέβεται

απόλυτα.
Ο Σεφέρης έβαλε το στίχο μέσα σε εισαγωγικά. Η λεπτομέρεια
αυτή φανερώνει ότι ο στίχος δεν ανήκει στον ποιητή, αλλά
αποτελεί ποιητικό δάνειο. Συγκεκριμένα ο Σεφέρης θα πρέπει να
δανείστηκε το στίχο από την προφορική παράδοση της Κύπρου και
να τον αξιοποίησε ποιητικά στη δική του γραφή. Προς αυτή την
κατεύθυνση συνηγορεί και το γεγονός ότι ο στίχος είναι ιαμβικός
15σύλλαβος.
Εκτός από τα προαναφερόμενα γνωρίσματα, ο στίχος αυτός έχει
και άλλες δύο ακόμα λειτουργίες μέσα στη συνολική ποιητική
γραφή:
• Καθορίζει πρώτα τον ποιητικό χώρο μέσα στον οποίο θα
αναπτυχθεί η ποιητική δράση (στενός ποιητικός χώρος: οι
Πλάτρες - ευρύτερος ποιητικός χώρος: η Κύπρος)
• Παράλληλα υποδηλώνει μια κατάσταση “αγρύπνιας”. Ο Τεύκρος
δηλαδή (καλύτερα: ο άνθρωπος και ο ποιητής Σεφέρης), που
βρίσκεται εξόριστος στην Κύπρο, ταλαιπωρημένος από την
προσωπική αλλά και την καθολικότερη ανθρώπινη περιπέτεια,
συμβολίζει την όρθια, την άγρυπνη και αφυπνισμένη ποιητική
συνείδηση. Ξέροντας δηλαδή την πικρή αλήθεια, ότι ένας
ολόκληρος πόλεμος με χιλιάδες νεκρούς (για τον Τεύκρο ο
Τρωικός, για το Σεφέρη ο Β παγκόσμιος) έγινε για ένα τίποτα,
μένει άγρυπνος, σε μια κατάσταση πνευματικής και ποιητικής
εγρήγορσης, και στοχάζεται πάνω στη μοίρα του ανθρώπου.
Και τα δύο αυτά στοιχεία υποβοηθούν και διευκολύνουν τη
σύνδεση και το πέρασμα του ποιήματος από το μυθικό στοιχείο στο
παρόν του ποιητή.

5. “Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμη

βήματα και χειρονομίες...”: ποιο είναι το νόημα του
στίχου;
Τα αηδόνια δεν αφήνουν τον ποιητή να κοιμηθεί μια νύχτα στις
Πλάτρες. Η παρατήρηση αυτή αναφέρεται στην αντικειμενική
πραγματικότητα, μια πραγματική νύχτα αγρύπνιας του ποιητή. Το
αηδόνι όμως έτσι γίνεται η αιτία που κινητοποιεί την έμπνευση του
ποιητή και ταυτόχρονα τη μνήμη του (και τη μνήμη του Τεύκρου). Η
φωνή του αηδονιού είναι τυφλή (αφού ο ποιητής δεν το βλέπει, αλλά
μόνο το ακούει), ωστόσο κινεί τη μνήμη του ποιητή και φέρνει στην
επιφάνεια πρόσωπα του χτες (βήματα και χειρονομίες), που ήταν
ξεχασμένα στο υποσυνείδητο, ξεθωριασμένα (νυχτωμένη μνήμη).
Ακόμη εκδηλώσεις αγάπης (δε θα τολμούσα να πω φιλήματα), αν
και ο ποιητής δεν τολμά να ισχυριστεί πως καταφέρνει πράγματι να
τις φέρει στην επιφάνεια (αφού αυτές προϋποθέτουν ουσιαστική
ανθρώπινη επαφή και ως εκ τούτου “ξημερωμένη” και όχι
νυχτωμένη μνήμη.

6. Τι νομίζετε ότι εννοεί ο ποιητής με “το πικρό τρικύμισμα

4 “Ελένη”

της ξαγριεμένης σκλάβας”;

Το ψηλάφισμα στα ενδότερα, στις αναμνήσεις του ποιητή, φέρνει
στην επιφάνεια “το τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας”, σκηνή
που προέρχεται από τις πολεμικές εμπειρίες του Τεύκρου – ποιητή
και αποκαλύπτει την άγρια και σκληρή πλευρά του πολέμου, που
αφαιρεί από τον άνθρωπο την αυτονόητη αξία του και τον
μετατρέπει σε εμπόρευσιμο προϊόν, σε σκλάβο. Ίσως πίσω από την
εικόνα της “ξαγριεμένης σκλάβας” να μπορούμε να διακρίνουμε την
σκλαβωμένη Κύπρου, που την εποχή εκείνη εικονιζόταν ως
σκλαβωμένη γυναίκα δεμένη με αλυσίδες.

7. Γιατί υποστηρίζεται ότι ο Τεύκρος είναι μια personna

(προσωπείο) του Σεφέρη;
Πίσω από τη φωνή του Τεύκρου μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τη
φωνή του ανθρώπου και ποιητή Σεφέρη. Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί
τον Τεύκρο ως προσωπείο για να υποβάλλει πίσω από την επικάλυψη
του μύθου τα δικά του βιώματα που παρουσιάζουν πολλές
αναλογίες με τα βιώματα του ήρωά του ( όπως ακριβώς πίσω από
τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου υποβάλλει τη σύγχρονη
τραγωδία του Β Παγκοσμίου πολέμου και τη διάψευση των ελπίδων
των αγωνιστών του σκλαβωμένου νησιού). Έτσι πίσω από τα
βιώματα του Τεύκρου μπορούμε να ανιχνεύσουμε στοιχεία από τη
ζωή και συναισθήματα του ίδιου του ποιητή. Έτσι, στους στίχους 4-
5 πίσω από τη φωνή του ξενιτεμένου Τεύκρου διακρίνουμε τη
νοσταλγία και το βαθύ πόνο του ίδιου του ποιητή για την πατρίδα
του (τη Σμύρνη), που ξέρει ότι την έχασε παντοτινά (στα χωρισμένα
σώματα και στις ψυχές/ αυτών που ξέρουν πως δε θα γυρίσουν).
Στους στίχους 11-12 πίσω από τις περιπλανήσεις του Τεύκρου
(Τροία, Αίγυπτος, Κύπρος) μπορεί να ακούσει κανείς το Σεφέρη να
μιλά για τις δικές του περιπέτειες και περιπλανήσεις. Οι τρέλες
των ανθρώπων και των θεών για τις οποίες μιλά ο Τεύκρος
(τρωικός πόλεμος), έχουν το τραγικό τους αντίστοιχο και στη ζωή
του ποιητή (μικρασιατική καταστροφή, Β Παγκόσμιος πόλεμος). Η
επιπλέον αντιστοίχιση δεν έχει νόημα, αφού σ’ όλο το ποίημα ο
ποιητής υποβάλλει τις δικές του εμπειρίες και σκέψεις για τη
σύγχρονη πραγματικότητα μέσα από φωνή και τις εμπειρίες του
Τεύκρου.

8. Γιατί το φεγγάρι παρομοιάζεται με την Αφροδίτη στο

στίχο 17;
Η Αφροδίτη, σύμφωνα με το μύθο της γέννησής της, αναδύθηκε
από τον αφρό της θάλασσας και τα κύματα την έφεραν στην Πάφο
της Κύπρου. Έτσι και το φεγγάρι ανατέλλει στη θάλασσα σαν την
Αναδυόμενη Αφροδίτη. Πέρα όμως από την εξωτερική αυτή
αναλογία, το φεγγάρι εδώ, όπως και η Αφροδίτη έχουν βαθύτερη
σχέση με την Ελένη και με όλο το συμβολισμό του ποιήματος,
φαίνεται να αισθητοποιούν την απάτη και την παραποίηση της
αλήθειας. (Η Αφροδίτη, εκτός από την ομορφιά, ιδιότητα που
ανακαλεί την ομορφιά της Ελένης, συμβολίζει και την απάτη, το
 5
Γιώργος Σεφέρης

δόλο). Το φως του φεγγαριού εδώ δίνει μια ψεύτικη εικόνα της
πραγματικότητας, γιατί μέσα στο μισόφωτο και στις σκιές
παραποιεί τα χρώματα, τα σχήματα και τους όγκους και
παραπλανά. Το ίδιο νόημα, της παραπλάνησης και της απάτης έχει
και η εικόνα της επισκίασης των αστερισμών (του Τοξότη και του
Σκορπιού) από το φεγγάρι. (Στο Σεφέρη οι αστερισμοί αποτελούν
ένα ευανάγνωστο αλφαβητάρι, που βοηθούν στον προσανατολισμό.
Το φεγγάρι λοιπόν εδώ, που κρύβει τους αστερισμούς,
αποπροσανατολίζει και εξαπατά. ) Το φεγγάρι λοιπόν παραποιεί την
αληθινή όψη των πραγμάτων και κάνει τον Τεύκρο να αναρωτηθεί
πού βρίσκεται η αλήθεια, ποια είναι η πραγματικότητα, και του
θυμίζει συνειρμικά την προσωπική του ιστορία. Έτσι μας εισάγει ο
ποιητής στο θέμα του δόλου και της απάτης που θα αναπτυχθεί στη
συνέχεια.

9. Η λέξη “αλήθεια” συναντάται έξι φορές στο ποίημα. Τι

θέλει άραγε να δείξει με αυτή την επανάληψη ο ποιητής;
Ο ποιητής (όπως και ο Τεύκρος του μύθου) βλέπει την απατηλή
όψη της πραγματικότητας. Τα ιδανικά για τα οποία πολέμησαν οι
Έλληνες, οι θυσίες, όλα φαντάζουν μάταια μπροστά στην
αποκάλυψη της εξαπάτησης και του δόλου. Αυτό επιφέρει σύγχυση
στην ψυχή του, συναισθηματική κατάσταση που τον οδηγεί στο
εναγώνιο ερώτημα “Πού είναι η αλήθεια”; Η λέξη αυτή επανέρχεται
ξανά 2 φορές στα χείλη της Ελένης που αποκαλύπτει το δόλο των
θεών και την εξαπάτηση των Αχαιών. Και άλλες τρεις φορές
συναντάται στους καταληκτικούς στίχους, που δηλώνουν την
αμφιβολία του ποιητή για τη διαφοροποίηση της κατάστασης στο
μέλλον. Από όλα αυτά φαίνεται ότι η εμμονή του ποιητή στη λέξη
υπαγορεύεται από την κεντρική της θέση στο μήνυμα που θέλει να
μεταδώσει ο ποιητής. Το ποίημα ξεκινά ακριβώς από αυτό το
εναγώνιο ερώτημα του ποιητή για την ύπαρξη της αλήθεις (που
μένει αναπάντητο, όπως όλα τα μεγάλα ερωτήματα που θέτει ο
άνθρωπος)

10. Πώς νιώθει ο Τεύκρος όταν συνειδητοποιεί ότι τόσο

αυτός όσο και οι συμπολεμιστές του στην Τροία έπεσαν
θύματα μιας απάτης που είχε σκηνοθετηθεί τέλεια από
τους θεούς;
Η αντίδραση του Τεύκρου στην αποκάλυψη της αλήθειας από την
Ελένη κυμαίνεται από την υποταγή στη μοίρα “Έτσι το θέλαν οι
θεοί” ως την αμφισβήτηση του θείου “Τι ναι θεός; τι μη θεός; και τι
τ’ ανάμεσό τους;” Αρχικά δοκιμάζει έκπληξη από την αποκάλυψη,
κάτι που φαίνεται από το στίχο “ –ποιος θα τόλεγε-” και από τις
κινήσεις του και τις προσπάθειές του να επιβεβαιώσει την παρουσία
της “την άγγιξα, μου μίλησε”. Η αρχική αυτή έκπληξη όμως
γρήγορα μεταβάλλεται σε αγανάκτηση και οργή, καθώς
αναλογίζεται όλα τα μάταια χρόνια του πολέμου, τις απώλειες των
συμπολεμιστών, όλα τα θύματα του πολέμου. Και η πληγή γίνεται
βαθύτερη όταν σκέφτεται τον αδερφό του και την αυτοκτονία του,
6 “Ελένη”

που στάθηκε και η αιτία του εκπατρισμού του και της άδικης
μοίρας του. Όλα αυτά τελικά τον οδηγούν στην αμφισβήτηση του
θείου. Και είναι φυσικό, αφού οι θεοί όχι μόνο δεν αποτρέπουν τον
παραλογισμό των ανθρώπων αποδίδοντας δικαιοσύνη, αλλά είναι οι
ίδιοι υπεύθυνοι για το δόλο και την απάτη.

11. Ποια επίθετα αποδίδει ο ποιητής στο αηδόνι; Ποια η

σημασία τους;
Ο ποιητής δίνει στο αηδόνι κατά την ανάπτυξη του ποιήματος
διάφορους χαρακτηρισμούς:
στίχος 2 : αηδόνι ντροπαλό. Ο χαρακτηρισμός δικαιολογείται από
τη συνήθεια του αηδονιού να κελαηδά κρυμένο στις φυλλωσιές των
δέντρων “μες στον ανασασμό των φύλλων”
στίχος 6: τυφλή φωνή: τυφλή, αφού ο ποιητής δε μπορεί να το δει,
παρά μόνο να το ακούσει.
στίχος 23: αηδόνι ποιητάρη: Εδώ αρχίζει να διαφαίνεται ότι ο
ποιητής βλέπει στο αηδόνι τη μούσα του, την έμπνευσή του. Το
παραβάλλει με τους ποιητάρηδες, τους λαϊκούς τραγουδιστές της
Κύπρου.
στίχος 54: δακρυσμένο πουλί: Ο χαρακτηρισμός υπάρχει ήδη
στην Ελένη του Ευριπίδη και από κει τη δανείζεται ο ποιητής
(δακρυόεσσα). Μπορούμε να προσθέσουμε ωστόσο ότι το αηδόνι,
από την ποιητική παράδοση, που αντιμετωπίζει με σεβασμό ο
Σεφέρης, θεωρείται ως ο τραγουδιστής του πόνου. Εξάλλου, ο
Τεύκρος -ποιητής εδώ, μετά την εξιστόρηση των τραγικών
αναμνήσεών του από τον πόλεμο, μόνο μια τέτοια θρηνητική
διάθεση θα μπορούσε να έχει εδώ.

12. Σύμφωνα με το ποίημα, πώς οι εξω-ανθρώπινοι

παράγοντες μπορούν να καθορίσουν τη μοίρα των
ανθρώπων; Ποια περιθώρια ελεύθερης βούλησης υπάρχουν
στο ποίημα;
Οι τραγικές περιπέτειες των ανθρώπων μέσα στο ποίημα
φαίνεται να αποδίδονται σε εξω-ανθρώπινους παράγοντες, στη
μοίρα, στη θέληση των θεών. Οι άνθρωποι εξαπατημένοι, μέσα στην
τραγική άγνοιά τους, γίνονται πιόνια τους, και θυσιάζονται για
στόχους και ιδανικά που αποδεικνύονται μάταια και απατηλά, “ένα
πουκάμισο αδειανό, μια Ελένη”. Η αναφορά στους εξωανθρώπινους
παράγοντες μπορεί να επισημανθεί στους στίχους 12 “καινούριες
τρέλες των ανθρώπων ή των θεών”, 39 “έτσι το θέλαν οι θεοί”, 59
“τον παλιό δόλο των θεών”. Ωστόσο ο Σεφέρης αφήνει μεγάλα
περιθώρια και στην ανθρώπινη βούληση. Το μερίδιο της ανθρώπινης
ευθύνης είναι ικανό σε ποσότητα ώστε να γεννά προβληματισμούς
“τ’ είναι θεός; τι μη θεός;”. Άλλωστε και η ίδια η μοίρα είναι το
μερίδιο, το “μοιράδι” που έχει ο καθένας στη ζωή και αυτό
διαμορφώνεται όχι μόνο από εξωανθρώπινες δυνάμεις αλλά και από
τις ίδιες τις πράξεις “Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης/ το ριζικό
μου ενός ανθρώπου που ξαστόχησε” (στίχοι όπου διαφαίνεται η
προσωπική ευθύνη του ανθρώπου, που καθορίζει τη μοίρα του). Οι
 7
Γιώργος Σεφέρης

στίχοι όμως όπου είναι πιο ευδιάκριτα τα περιθώρια της

ανθρώπινης βούλησης είναι οι 58-59 “ αν είναι αλήθεια πως οι
άνθρωποι δε θα ξαναπιάσουν /τον παλιό δόλο των θεών”. Είναι
φανερό εδώ ότι ο ποιητής εξαρτά το μέλλον από τους ανθρώπους
και τη βούλησή τους. Εξάλλου στο στίχο 12 μίλησε για “καινούριες
τρέλες” όχι μόνο των θεών, αλλά και των ανθρώπων. Η σεφερική
μυθολογία θέλει τον άνθρωπο φερόμενο μεν, αλλά όχι υποταγμένο.

13. Ποιο αίσθημα δημιουργούν οι στίχοι 48-49; Τι κοινό

έχουν με το “πουκάμισο αδειανό”;
Οι στίχοι είναι γεμάτοι από κούφια ομορφιά, άδειοι από
περιεχόμενο σε μεγάλη αντίθεση και πλήρη διάσταση με τους
προηγούμενους, όπου η πραγματική Ελένη γεμάτη αισθησιασμό και
ζωντάνια κυριαρχεί με την παρουσία της. Μ’ αυτους τους στίχους
δίνεται η ιδέα ότι όλα πήγαν χαμένα, όλα ήταν μάταια, χωρίς νόημα
και χωρίς καμιά δικαίωση.

14. Ποια κοινά στοιχεία με την τραγωδία υπάρχουν στο

ποίημα:
α. Η τραγικότητα του Τεύκρου: η τραγική μοίρα του, που
σημαδεύεται από την εξορία του, ορίστηκε όχι από τον ίδιο, αλλά
από εξωγενείς παράγοντες. Αλλά το τραγικότερο είναι ότι η αιτία
της εξορίας του, ο θάνατος του αδερφού του, συνέβη σ’ ένα πόλεμο
που έγινε για απατηλές αιτίες, και θα μπορούσε εξ αρχής να
αποφευχθεί. Ωστόσο το ποίημα, όπως συμβαίνει και στην αρχαία
ελληνική τραγωδία, δεν παραγνωρίζει και την ελεύθερη βούληση
του ανθρώπου στον καθορισμό της μοίρας του.
β. Η δραματοποίηση της αφήγησης: επιτυγχάνεται με το τέχνασμα
του αηδονιού, που δίνει την εντύπωση διαλόγου (αν και εκπίπτει εξ
ανάγκης σε μονόλογο του Τεύκρου)
8 “Πάνω σ’ ένα ξένο στίχο”

“Πάνω σ’ ένα ξένο στίχο”

1. Να εξηγήσετε τον τίτλο του ποιήματος

Η αφόρμηση, η έμπνευση του ποιητή στο συγκεκριμένο ποίημα
γίνεται με τον ξένο στίχο του Ιωακείμ Ντι Μπελαί “Ευτυχισμένος
όποιος σαν τον Οδυσσέα έκανε το ωραίο ταξίδι”. Ο τίτλος
παραπέμπει στο ποιητικό αυτό δάνειο.

2. Να επισημάνετε την προϋπόθεση που θέτει ο ποιητής

για την αποδοχή και προβολή της θέσης που εκφράζει ο
ξένος στίχος
Το ποίημα ανοίγει με κάτι σα μακαρισμό “Ευτυχισμένος όποιος
έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα...”. Ωστόσο ο ποιητής θέτει μια
προϋπόθεση για την πραγμάτωση αυτής της ευτυχίας.
Επαναλαμβάνει μάλιστα το επίθετο “ευτυχισμένος” για να δώσει
έμφαση σ’ αυτή την προϋπόθεση, που περιέχεται στην υποθετική
πρόταση “αν στο ξεκίνημα ένιωθε γερή την αρματωσιά μιας
αγάπης. Προϋπόθεση λοιπόν για την κατάκτηση της ευτυχίας
είναι η αγάπη.

3. Να επισημάνετε τα γνωρίσματα που προσδιορίζουν την

αγάπη και να σχολιάσετε το σημασιολογικό τους
περιεχόμενο
Ο Σεφέρης πουθενά μέσα στο ποίημα δε μας αποκαλύπτει ποια
είναι αυτή η αγάπη, που τη θέτει ως προϋπόθεση για την
κατάκτηση της ευτυχίας μέσα από το ταξίδι. Δίνει όμως στους
επόμενους στίχους τα χαρακτηριστικά της: είναι λοιπόν η αγάπη
που απλώνεται σαν “αρματωσιά”, που “βουίζει σαν το αίμα στις
φλέβες “με ακατέλυτο ρυθμό, ακατανίκητη σα μουσική και
παντοτινή” και “σαν το βουερό αχό της θάλασσας”. Η αγάπη
λοιπόν προσδιορίζεται από την τριπλή και δυναμική ανταπόκριση
των αισθήσεων: της αφής, της όρασης και ακοής, των κύριων
διαύλων διοχέτευσης μηνυμάτων από τον έξω κόσμο. Ο ποιητής
λοιπόν θέλει να νιώθει ο άνθρωπος με όλες του τις αισθήσεις, με
όλη του τη δύναμη την αγάπη αυτή. Τα χαρακτηριστικά της
αγάπης αισθητοποιούνται με μεταφορές και παρομοιώσεις. Ο
Σεφέρης αρέσκεται στην πλαστική απεικόνιση του αφηρημένου.
Χαρακτηριστικό είναι ότι κλείνει την πρώτη στροφή με μια
παρομοίωση καθαρά βιολογική: Η ένταση και το άπλωμα της
αγάπης μέσα στο κορμί είναι σαν την ένταση και το άπλωμα του
αίματος στις φλέβες. Πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν της αγάπης
είναι η ένταση και το άπλωμά της σε όλο το κορμί, η κυριαρχία
της στον άνθρωπο. Δεύτερο χαρακτηριστικό της είναι ο
ακατέλυτος ρυθμός: η αγάπη είναι στέρεη, άφθαρτη,
ανθεκτική. Είναι ακόμα ακατανίκητη σαν τη μουσική:
αξεπέραστη και ακατάβλητη. Είναι ακόμα παντοτινή “γιατί
γεννήθηκε όταν γεννηθήκαμε και σαν πεθαίνουμε αν πεθαίνει δεν
το ξέρουμε ούτε εμείς ούτε άλλος κανείς”.

4. Να επισημάνετε και να ερμηνεύσετε τον τρόπο και το

λόγο της επικοινωνίας του ποιητή με το θείο καθώς και
την ποιητική λειτουργικότητά της.
 Γιώργος 9
Σεφέρης

Ο ποιητής επικοινωνεί με το θεό όπως ένας απλός πιστός.

Αισθάνεται αδύναμος να εκφράσει από μόνος του το νόημα της
αγάπης αυτής και καταφεύγει στη συνδρομή του θεού.
Η επίκληση αυτή ωστόσο, σε συνδυασμό με τον ήρωα του
ποιήματος, τον Οδυσσέα, οδηγεί σε παραλληλισμό της επίκλησης
αυτής με την επίκληση του Ομήρου στη Μούσα “άνδρα μοι έννεπε
Μουσα..” Ο ποιητής ζητά τη θεϊκή έμπνευση που χρειάζεται για
την ποιητική δημιουργία.
Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι η επίκληση στο θείο
λειτουργεί και ως μέσο ποιητικής τεχνικής, ως ποιητικό εύρημα:
αμέσως μετά, ως ανταπόκριση στο αίτημα αυτό για βοήθεια, θα
παρουσιαστεί το όραμα του Οδυσσέα, για να βοηθήσει τον ποιητή
στην έκφραση αυτής της αγάπης.

5. Ποια είναι τα αισθήματα του ποιητή στην τρίτη στροφή

και από τι προκαλούνται; Τι αποτέλεσμα έχουν;
Η τρίτη στροφή είναι αποκαλυπτική της ψυχικής κατάστασης του
ποιητή την ώρα της σύνθεσης του ποιήματος. Αισθάνεται
απέραντη μοναξιά, που προκαλείται από τον τόπο όπου
βρίσκεται: στην ξενιτιά. Η απολυτότητα της μοναξιάς του
εκφράζεται με την πλαστικότητα της εικόνας “κάθομαι
τριγυρισμένος από την ξενιτιά” καθώς και με την παρομοίωση
“σαν τον αχό της θάλασσας που έσμιξε με το ανεξήγητο δρολάπι”
Τον ποιητή τον έχει κυκλώσει η μοναξιά και του στερεί τη
διέξοδο, ενώ το εξωτερικό σκηνικό των εμποδίων (αχός της
θάλασσας, δρολάπι) αντιβουίζει στην ψυχή του και του εντείνει
τη νοσταλγία. Ταυτόχρονα η θαλασσινή εικόνα προετοιμάζει για
την εμφάνιση του Οδυσσέα.
Η μοναξιά και η νοσταλγία που αισθάνεται ο ποιητής για την
πατρίδα είναι τα στοιχεία που κινούν την έμπνευσή του, που
προκαλούν το ταξίδι του αυτό στη μνήμη, σ’ αυτή τη
γεωγραφική και χρονική περιπέτεια, όπως αναπτύσσεται
παρακάτω.

6. Η εικόνα που μας έχει δώσει ο μύθος για τον Οδυσσέα

είναι διαφορετική από αυτή που προβάλλει ο ποιητής
στους στίχους 7-10. Να δώσετε τα κύρια
χαρακτηριστικά γνωρίσματα α) του ομηρικού Οδυσσέα
και β) του σεφερικού Οδυσσέα, με τα οποία δίνει ο
ποιητής ρεαλιστικά τις ανθρώπινες διαστάσεις του
ήρωα.
Ο Οδυσσέας του Σεφέρη διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά
του Ομηρικού Οδυσσέα: η πάλη με τη θάλασσα “κοκκινιμένα
μάτια από του κυμάτου την αρμύρα”, αλλά και νοσταλγία, αγάπη
για την πατρίδα “κι από το μεστωμένο πόθο να ξαναδεί τον
καπνό που βγαίνει από τη ζεστασιά του σπιτιού και από το σκυλί
που γέρασε προσμένοντας στη θύρα”. Αναφέρεται ακόμα η πάλη
του με “τον υπεράνθρωπο Κύκλωπα που βλέπει μ’ ένα μάτι” με
“τις Σειρήνες που σαν τις ακούσεις ξεχνάς”, με τη “Σκύλλα και τη
Χάρυβδη”. Τα μοτίβα αυτά παραπέμπουν στην εικόνα του
Οδυσσέα, όπως διαμορφώθηκε από τον Όμηρο.
Ωστόσο είναι φανερή εδώ η προσπάθεια του Σεφέρη να
10 “Πάνω σ’ ένα ξένο στίχο”

απομυθοποιήσει τον Οδυσσέα και να δείξει την ανθρώπινη

πλευρά του, μια προσπάθεια που είναι φανερή στους στίχους
“τόσα περίπλοκα τέρατα, που δε μας αφήνουν να στοχαστούμε,
πως ήταν κι αυτός ένας άνθρωπος που πάλεψε μέσα στον κόσμο,
με την ψυχή και με το σώμα”. Τον Σεφέρη εδώ δεν τον ενδιαφέρει
ο ήρωας Οδυσσέας, αλλά ο άνθρωπος Οδυσσέας, που παρά την
απομυθοποίησή του, διατηρεί την ιδιαιτερότητά του και τη
μεγαλοσύνη του “Είναι ο μεγάλος Οδυσσέας· εκείνος που είπε να
γίνει το ξύλινο άλογο και οι Αχαιοί κερδίσανε την Τροία.” Η
εξωτερική του όμως εικόνα διαφοροποιείται για να ταυτιστεί
με τις μορφές των γέρων ναυτικών, που έχουν χαραχτεί στη
μνήμη του Σεφέρη “σαν κάτι γέρους θαλασσινούς”. Έτσι ενώ το
ομηρικό ιδανικό ήθελε τους ήρωες - και τον Οδυσσέα- όμορφους,
γοητευτικούς, δυνατούς, γεροδεμένους και έβαζε την Αθηνά να
σβήνει τα σημάδια της ταλαιπωρίας από το σώμα του Οδυσσέα, ο
Σεφέρης θέλοντας να τονίσει την ανθρώπινη πλευρά του
Οδυσσέα, επιλέγει και παρουσιάζει ακριβώς αυτά τα σημάδια:
κοκκινισμένα από την αλμύρα μάτια, ασπρισμένα γένια,
ροζιασμένη παλάμη, δέρμα δουλεμένο από το ξεροβόρι, την
κάψα κι από τα χιόνια. Και αυτό γιατί μόνο με αυτή την
ανθρώπινη μορφή μπορούσε να τον αισθαν θεί οικείο και
να επικαλεστεί τη βοήθειά του.

7. Στην παρουσίαση του Οδυσσέα ποιο πολιτισμικό

στοιχείο του Ελληνισμού τονίζεται και πώς;
Το στοιχείο που θέλει να τονίσει ο ποιητής είναι η ενότητα της
πολιτιστικής μας κληρονομιάς, και ιδιαίτερα η ενότητα και
συνέχεια της ελληνικής γλώσσας.

8. Να εξηγήσετε το ρόλο που έχουν στο μύθο του Οδυσσέα

οι μορφές: Κύκλωπας, Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη και
να τις αποσυμβολοποιήσετε.
Όλες αυτές οι μορφές είναι τα εμπόδια που συνάντησε στο δρόμο
του- και αντιμετώπισε με επιτυχία- ο Ομηρικός Οδυσσέας. Είναι
γνωστό ότι ο υπεράνθρωπος Κύκλωπας υποδηλώνει τη μεγάλη
σωματική δύναμη. Οι Σειρήνες τους πειρασμούς που πλανεύουν
την ανθρώπινη ψυχή. Η Σκύλλα και η Χάρυβδη την ανθρώπινη
μοίρα. Ο Οδυσσέας με το άπλωμα του χεριού του είναι σα να
θέλει να διώξει όλα αυτά τα περίπλοκα τέρατα, που δε μας
αφήνουν να δούμε πίσω από την ηρωική την ανθρώπινη μορφή
του. Ένας στόχος λοιπόν του ποιητή με την παρουσίαση αυτών
των εμποδίων είναι η απομυθοποίηση του ήρωα Οδυσσέα. Πέρα
όμως από αυτό στις μορφές αυτές υπονοούνται και πραγματικά
εμπόδια, που αναφέρονται όχι πλέον στη μυθική
πραγματικότητα, αλλά στο παρόν του ποιητή. Εμπόδια που
λειτουργούν και σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και σε
συλλογικό, αφού η χρήση α΄ πληθυντικού προσώπου “δε μας
αφήνουν”, μας υπαγορεύει να προσανατολιστούμε και στην
κατεύθυνση αυτή. Πρόκειται λοιπόν για εμπόδια που δεν
επιτρέπουν στον ποιητή να κατακτήσει τη “δική του Τροία”, το
δικό του στόχο, που δεν μπορεί να είναι άλλος από την
τελειοποίηση της τέχνης του. Αλλά πρόκειται επίσης και για
 Γιώργος 11
Σεφέρης

εμπόδια (ιδεολογίες, δυτικές επιδράσεις, λογιοτατισμός) που

θολώνουν τον ορίζοντα για μια επιστροφή στη γνήσια παράδοση
της φυλής, που φαίνεται να είναι το ζητούμενο, η Τροία του
Ελληνισμού.

9. Να σχολιάσετε τη χρήση α΄ πληθυντικού προσώπου

στους στίχους “Στέκεται μεγάλος.....πάλεψε μέσα στον
κόσμο, με την ψυχή και με το σώμα. Να σημειώσετε και
να προσπαθήσετε να εξηγήσετε τα άλλα ρηματικά
πρόσωπα που χρησιμοποιούνται στο ποίημα.
Ο Σεφέρης εναλλάσσει διαρκώς σ’ όλο το ποίημα τα ρηματικά
πρόσωπα. Έτσι συναντάμε: α΄ ενικό, β΄ ενικό, γ΄ ενικό και α΄
πληθυντικό πρόσωπο. Οι εναλλαγές αυτές δε γίνονται κατά
τυχαίο τρόπο, αλλά εξυπηρετούν ποιητικές σκοπιμότητες. Έτσι η
λειτουργία του γ΄ ενικού προσώπου είναι αφηγηματική,
χρησιμοποιείται στα σημεία της αφήγησης (κυρίως για την
παρουσίαση του Οδυσσέα). Το πρώτο ενικό πρόσωπο υποδηλώνει
την ατομικότητα του ποιητή, τις προσωπικές του σκέψεις,
επιδιώξεις, αδιέξοδα, ερωτηματικά. Συχνά όμως περνά στο α΄
πληθυντικό πρόσωπο, αφού δεν ξεχνά το σύνολο στο οποίο
ανήκει. Με το πέρασμα από το Εγώ στο Εμείς εκφράζει ένα
συλλογικό αίσθημα, συμπεριλαμβάνοντας στην προσπάθειές του
όλο τον Ελληνισμό. Στη 10 στροφή ο λόγος με την αμεσότητα
του β προσώπου γίνεται οικείος και ζεστός και άμεσος.
10. Με ποια πρόσωπα παραβάλλει ο ποιητής τον Οδυσσέα;
Από πού αντλεί ο ποιητής τις εικόνες αυτές; Ποιος είναι
ο στόχος της παραβολής;
Ο ποιητής, μετά την απομυθοποίηση που συντελέστηκε στους
προηγούμενους στίχους, νιώθει πολύ οικείο το πρόσωπο του
Οδυσσέα. Τόσο που η μορφή του και ο τρόπος που μιλά, με
γαλήνη και ταπεινοφροσύνη του θυμίζει πατρική φιγούρα ή
μορφές γέρων θαλασσινών. Τις εικόνες στο σημείο αυτό τις
αντλεί από τις παιδικές του μνήμες από την ιδιαίτερη πατρίδα
του, τη Σμύρνη και είναι φανερός ο συναισθηματισμός του που
εκδηλώνεται εδώ σα γλυκιά νοσταλγία. Πρόθεσή του είναι και
εδώ είναι να τονίσει την πολιτιστική συνέχεια του Ελληνισμού.
Μίλησε προηγουμένως για την ενότητα της Ελληνικής γλώσσας.
Τώρα συνδέει την ομηρική παράδοση, με άλλες αστείρευτες
πηγές ανανέωσης για τον Ελληνικό πολιτισμό, την κρητική
λογοτεχνία και τη λαϊκή παράδοση, που αντιπροσωπεύονται εδώ
από τον Ερωτόκριτο και τους γέροντες ναυτικούς αντίστοιχα.

11. Να γίνει συσχετισμός του ποιητή με τον Οδυσσέα

Τα παράλληλα στοιχεία στη ζωή και στη μοίρα του ποιητή με τον
Οδυσσέα παρουσιάζονται στις στροφές όπου γίνεται λόγος για το
περιεχόμενο της ομιλίας του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας λοιπόν μιλά -
και είναι σα να μιλά και για τον ποιητή, αφού οι εμπειρίες και τα
βιώματά τους είναι κοινά- για τον πόνο του ξενιτεμού και τη
νοσταλγία, όπως πλαστικά παρουσιάζεται στη μεταφορά “να
νιώθεις τα πανιά του καραβιού σου φουσκωμένα από τη θύμηση
και την ψυχή σου να γίνεται τιμόνι”, για τη σκληρή μοναξιά και
την αδυναμία του ανθρώπου να ορίσει τη μοίρα του, που
12 “Πάνω σ’ ένα ξένο στίχο”

αισθητοποιείται από την παρομοίωση “σαν τ’ άχερο στ’ αλώνι”,

για το θάνατο και την απώλεια των συντρόφων, για την ανάγκη
επικοινωνίας με τους νεκρούς. Η μοίρα και των δύο σημαδεύεται
από τη νοσταλγία για τη χαμένη πατρίδα (Οδυσσέας - Ιθάκη,
Σεφέρης - Ιωνία), και από τον πόνο για τον ξεριζωμό και την
προσφυγιά, για την απώλεια αγαπημένων προσώπων.

12. Να σχολιάσετε το νόημα του στίχου “Και πόσο

παράξενα αντρειεύσαι μιλώντας με τους πεθαμένους,
όταν δε φτάνουν πια οι ζωντανοί που σου απομέναν”
Ο Οδυσσέας καταφεύγει στη “νεκυιομαντεία” ή νεκρομαντεία, για
να αντλήσει δύναμη για τη συνέχιση του ταξιδιού του. Στον
τρόπο αυτό καταφεύγει και ο Σεφέρης, μέσω της τέχνης του, που
δημιουργεί σύνδεσμο ανάμεσα στους νεκρούς και τους
ζωντανούς. Τη δύναμη αυτή την αντλεί εδώ ο ποιητής με τη
συνομιλία του με το “νεκρό” Οδυσσέα. Συχνά στην ποίησή του ο
Σεφέρης καταφεύγει στη νεκρομαντεία από την ανάγκη να
επικοινωνήσει με δασκάλους, με γέροντες, με όσους κάποτε
ζήσαν σε χρόνους μακρινούς ή κοντινούς και να ζητήσει βοήθεια
από αυτούς για να προχωρήσει.

13. Να σχολιάσετε το περιεχόμενο της τελευταίας στροφής.

Ο λόγος του Οδυσσέα συνεχίζεται, όπως δηλώνουν τα
αποσιωπητικά. Ο ποιητής όμως δεν προχωρά στην αφήγησή του.
Έχει ήδη πετύχει το στόχο του. Έχει αντλήσει τη δύναμη που
χρειαζόταν για να προχωρήσει. Τα χέρια του Οδυσσέα, “που
ξέραν να δοκιμάσουν αν είναι καλά σκαλισμένη στην πλώρη η
γοργόνα” (στοιχείο που μας παραπέμπει στον νεοελληνικό λαϊκό
πολιτισμό), του χαρίζουν “την ακύμαντη γαλάζια θάλασσα”. Ο
Οδυσσέας “αρμηνεύει” τον ποιητή, του δείχνει το δρόμο για να
φτάσει στο “ακύμαντο” λιμάνι που προσδοκεί. Και ο δρόμος
αυτός, παρά τις δυσκολίες (μέσα στην καρδιά του χειμώνα) θα
οδηγήσει και τον ποιητή σε προσωπικό επίπεδο και τον
Ελληνισμό, σε συλλογικό, στην ανανέωση και στην επιτυχία των
στόχων του. Και όπως φάνηκε από πολλά άλλα σημεία, και εδώ,
από την σύζευξη της αρχαίας ελληνικής παράδοσης (Οδυσσέας)
με τη νέα ελληνική (γοργόνα), ο μοναδικός δρόμος “για την
ακύμαντη γαλάζια θάλασσα” είναι η ταύτιση με τη διαχρονική
πνευματική παράδοση της φυλής.

14. Γιατί αναζητά ο ποιητής βοήθεια από τον Οδυσσέα; Τι

τον βοηθά ο Οδυσσέας να εκφράσει α) σε προσωπικό
επίπεδο (εγώ) β) σε συλλογικό επίπεδο (εμείς)
Στο ποίημα “πάνω σ’ ένα ξένο στίχο” ο Σεφέρης που βρίσκεται
μακριά από την πατρίδα, αισθάνεται ως άνθρωπος πρώτα
μοναξιά και νοσταλγία, ενώ βλέπει τη ζωή στο σύνολό της σαν
Οδύσσεια μέσα σε κινδύνους και ερημώσεις. Δε μένει όμως σ’
αυτό το αρχικό συναίσθημα, αλλά προχωρά περισσότερο. Από το
προσωπικό περνά στο συλλογικό επίπεδο και βλέπει τα
προβλήματα που ταλαιπωρούν τη χώρα του και ονειρεύεται την
ανανέωση του Ελληνισμού. Σ’ αυτή του την προσπάθεια παίρνει
ως καθοδηγητή στο ταξίδι του τον Οδυσσέα, ένα ταξίδι προς
 Γιώργος 13
Σεφέρης

την αυτογνωσία και προς την επίτευξη της προσωπικής

ποιητικής του έκφρασης - σε προσωπικό επίπεδο. Στο
πρόσωπο του Οδυσσέα ο Σεφέρης βλέπει την ενότητα και τη
συνέχεια της πολιτιστικής μας παράδοσης - αφού συγχωνεύονται
στο πρόσωπό του η αρχαιότητα, η ελληνιστική εποχή με το
Μεγαλέξανδρο και τη γοργόνα, η κρητική λογοτεχνία με τον
Ερωτόκριτο και η λαϊκή παράδοση-. Και μέσα στην ενότητα αυτή
βλέπει τη λύση των καλλιτεχνικών του αναζητήσεων.
Και επειδή το “Εγώ” του ποιητή διαδέχεται σε τέτοια θέματα το
“Εμείς”, η συλλογική ψυχή, το συλλογικό αίσθημα, ο Σεφέρης
γίνεται καθοδηγητής για την επιστροφή όλων μας σε μια
πατρίδα, που την ανανεωτική της φυσιογν ωμία θα την
έχει βρει μέσα στην ενότητα της πολιτιστικής της
παράδοσης.

15. Ποια είναι τελικά η αγάπη στην οποία αναφέρεται ο

Σεφέρης στην αρχή του ποιήματος.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η αγάπη για την οποία μίλησε στην
αρχή, δεν είναι απλά η νοσταλγία του ξενιτεμένου για τον τόπο
του. Είναι ο δεσμός με την πατρίδα και ο πόνος για τη
συρρίκνωσή της και η αγωνία για την τύχη της - αλλά και
προσδοκία για την ανανέωση ολόκληρου του Ελληνισμού.