Khế ước xã hội - Jean Jacques Rousseau

Kh c x hi
Du Contrat Social
Jean-Jacques Rousseau
KH C X HI
Du Contrat Social
Hc Vin Cng Dn 2006-2007
MC LC
Li Gii Thiu ...................................................................................... 1
QUYN I
1 ti ca Chng 1 ........................................................................ 13 2 Cc x hi u tin .......................................................................... 14 3 Quyn ca k mnh nht ................................................................. 17 4 Ch n l ..................................................................................... 19 5 Chng ta phi lun lun tr v mt quy c u tin ..................... 25 6 Kh c x hi: ............................................................................... 27 7 Hi ng Ti cao ............................................................................. 30 8 Trng thi Dn s ............................................................................ 33 9 Quyn s hu bt ng sn ............................................................. 35
QUYN II
1 Quyn Ti thng khng th chuyn nhng c ........................ 41 2 Quyn Ti thng khng th phn chia c ................................. 43 3 ch Tp th c sai lm khng? ..................................................... 45 4 Cc gii hn ca quyn ti thng .................................................. 47
5 Quyn sng v cht ......................................................................... 52 6 Lut php ......................................................................................... 55 7 Nh lm lut .................................................................................... 59 8 Dn chng........................................................................................ 64 9 Dn chng (tip theo) ...................................................................... 67 10 Dn chng (tip theo) .................................................................... 70 11 Cc h thng php lut .................................................................. 74 12 S phn chia lut l ....................................................................... 77
QUYN III
1 Tng qut v chnh quyn ............................................................... 81 2 Nguyn tc cu to cc loi chnh quyn ........................................ 88 3 Phn chia cc loi chnh quyn ....................................................... 91 4 Chnh quyn dn ch ....................................................................... 93 5 Chnh quyn qu tc........................................................................ 96 6 Chnh quyn qun ch ..................................................................... 99 7 Cc chnh quyn hn hp .............................................................. 106 8 Khng phi m hnh chnh quyn no cng thch hp vi mi quc gia ..................................................................................................... 108 9 Cc du hiu ca mt chnh quyn tt........................................... 114 10 S lm dng quyn hnh v khuynh hng thoi ha ca chnh quyn ................................................................................................ 117 11 S tiu dit ca mt c cu chnh tr ........................................... 121
12 Hi ng Ti Cao t duy tr bng cch no? .............................. 123 13 Hi ng Ti cao t duy tr bng cch no? (tip theo) .............. 125 14 Hi ng Ti cao t duy tr bng cch no? (tip theo) .............. 127 15 Ngh Vin hay i Din .............................................................. 129 16 S thnh lp chnh ph khng phi l mt kh c .................... 134 17 Thnh lp chnh quyn ................................................................ 136 18 Lm sao ngn chn cc s ln quyn ca chnh quyn ............... 138
QUYN IV
1 ch tp th khng th b tiu dit................................................ 143 2 S u phiu .................................................................................. 146 3 Bu c............................................................................................ 150 4 Nhng Dn Hi La M .................................................................. 153 5 Php Ch Ngh Vin ...................................................................... 165 6 S c ti ....................................................................................... 168 7 Ta Kim duyt ............................................................................. 172 8 Tn gio dn s ............................................................................. 175 9 Kt lun ......................................................................................... 189
III
Li Gii Thiu
Tc phm Jean-Jacques Rousseau ra i trong Thi k Khai sng (Enlightenment) trong th k 18 ca u chu. T tng v hc thut trong Thi k Khai sng ch trng v l tnh (rationalism) v thc nghim. Trn cn bn duy l v thc nghim, cc trit gia thi k ny ph nhn l li t duy truyn thng v x hi, tn gio, chnh tr, v cao vai tr ca khoa hc. H tng tuyn b: khoa hc s cu chng ta. Trong bi lun vn ot gii thng ca Hn lm vin Dijon nm 1749, Rousseau to cho mnh mt t th ring khi a ra nhng lp lun bc b ton b nhng t duy thi thng by gi. ng lp lun rng cng vn minh th o c cng bng hoi, khoa hc khng cu ri c con ngi, v tin b ch l o tng, vn minh hin i khng lm con ngi hnh phc hay o c hn. Hnh phc ch n vi con ngi trong tnh trng thin nhin, v c hnh ch xy ra trong mt x hi n gin, ni con ngi sng i sng m bc, chn cht. Nhng pht minh ca khoa hc, nhng sng to ca ngh thut, theo ng, ch l nhng chm hoa ph ln trn xing xch tri buc con ngi, khin h qun i s t do nguyn thy c t lc mi sinh ra, v qun i mt l ang cam thn lm n l trong kip sng vn minh.1 V im ny, t tng ca Rousseau kh gn vi Mc T, nh t tng c Trung Hoa, ngi ch trng thuyt cng li v ln n cc s xa x, xa hoa; ngay c m nhc cng b Mc t ln n l v b, lm sa a con ngi (trong khi Nho gia c c Kinh Nhc trong Ng Kinh). Mc d t tng ca Rousseau trc tip phn bc t duy ng thi, Hn lm vin Dijon vn trao gii nht cho lun ca ng. y cng l nn tng t tng ca Rousseau t ng vit nn tc phm bt h Kh c X hi.
The Essential Rousseau, Discourse, trang 208, New American Library, 1974. Bn dch sang Anh ng ca Lowell Bair.
Kh c X hi gm 4 quyn, mi quyn c t mi ti mi lm chng. Trong li m u Rousseau vit: Vi bn cht con ngi nh ta bit, v vi tnh cht c th xy ra ca lut php, ti mun tm xem trong trt t ca mt x hi dn s c th c mt lut l cai tr no cho chc chn v hp tnh hp l... Trong cuc hnh trnh ny, Rousseau cng nh cc nh t tng trc ng nh Thomas Hobbes v John Locke u bt u t nguyn thy, nhn din con ngi trong trng thi thin nhin ca n. M u chng th nht Rousseau vit: Con ngi sinh ra c t do, nhng u n cng b xing xch. i vi Rousseau, t do l iu kin thit yu con ngi l mt con ngi. Trong trng thi thin nhin mi con ngi l ch ca chnh mnh, nhng tng c nhn mt khng th chng chi vi thin nhin t tn m phi cng chung sng vi nhau hu c sc sng cn. T x hi s khai u tin l gia nh, con ngi qun t li thnh nhng cng ng ln hn, nhng trong cng ng ln hn ny cn phi c lut l iu hnh trt t sao cho phc li v t do ca mi ngi vn c bo m. Cu hi c t ra l ai s l ngi t ra nhng lut l ny khi mi c nhn u bnh ng nh nhau? Rousseau ph nhn m thc chnh quyn qun ch do Grotius v Hobbes ra, v l gii rng mt x hi dn s hp l, hp tnh ch c th c to nn bi s tha thun ca mi ngi tham gia. Hay ni mt cch khc bi mt kh c x hi do mi ngi cng lp nn v mi ngi phi tun th. Rousseau vit: Ci m con ngi mt i khi chp nhn kh c x hi l s t do thin nhin v s v gii hn trong nhng vic anh ta mun lm v mun gi khi chim c; b li ci m anh ta nhn c l s t do trong vn minh v quyn s hu chnh ng nhng g m anh ta c. Ngi c thm quyn lm ra lut cai tr mt cng ng lp nn bi kh c x hi, theo Rousseau, khng ai khc hn l tt c mi ngi ng trao quyn cho mt con ngi nhn to gi l Hi ng Ti cao ( sovereign) bao gm tt c mi ngi; con ngi nhn to ny khi c thnh hnh bi kh c x hi c i sng v ch ring. ch ring ca con ngi nhn to ny l ch ca c tp th, gi l ch tp th
2
Kh c x hi
(general will) ch nhm t ti ci tt chung cho c cng ng, ch khng phi l ch ca tt c mi thnh vin ( will of all) bao gm ch v quyn li ring t ca mi thnh vin khc hn quyn li ca tp th. Trong chng 6 (quyn I) lun v Kh c x hi, Rousseau phn nh con ngi nhn to thnh nhiu loi khc nhau ty theo trng thi hot ng ca tc nhn ny, t Cng ng dn chng (city) c l Rousseau theo cc tc gi thi trc mun ni n cc th-quc (city-state) ca Hy lp; ngy nay thut ng ny khng cn c dng na, n Cng ha (Republic) hay l C cu chnh tr (body politic), cho n Hi ng ti cao 2 khi hot ng v Nh nc (State) khi khng hot ng. Chnh Rousseau cng th nhn l cch phn nh nh vy d lm ngi c thi nhm ln, cha k n ngi c thi nay khi cc thut ng trn c hiu v nh ngha khc i rt nhiu. im quan trng Rousseau mun nhn mnh l khi kh c x hi c lp thnh, tc khc nh nc c khai sinh, v ch quyn ti thng ca nh nc nm trong tay nhn dn, nhng ngi lp nn nh nc ny, ch khng nm trong tay chnh quyn (chng7, q. I). Cc thnh vin ca nh nc tr thnh cng dn. Hi ng ti cao, nh trnh by, ch l mt khi nim tru tng, phn nh ch tp th qua lut php. ch tp th, Rousseau l gii trong Chng 4 (q. II), phi mang tnh tng qut trong mc ch cng nh trong bn cht, v phi pht xut t tt c p dng cho tt c. T nhn nh ny, Rousseau kt lun l khng mt ai, k c v qun vng, c th ng trn php lut. Tuy nhin, Hi ng ti cao ch l mt tc nhn tru tng, cn c mt thc th lm lut v thi hnh php lut. Rousseau nhn mnh l cn c hai c quan tch bit hon ton ph trch hai nhim v ny. Chnh quyn, cn gi l c quan hnh php, l c quan trung
2
Theo ghi ch ca Robert Derath, Rousseau dng t sovereign ch ton th dn chng Geneva khi nhm hp thnh mt i hi ng, c ch quyn ti thng trn mi vn ca th-quc Geneva. 3
gian lm nhim v truyn thng gia ngi dn v Hi ng ti cao, v thi hnh lut php cng nh bo m t do dn s v chnh tr. Chnh quyn, hay ngi ng u gung my chnh quyn, do , ch l nhng nhn vin tha hnh, c n lng, nhn danh Hi ng ti cao s dng quyn lc c trao cho thi hnh php lut. Quyn lc ny c th b Hi ng ti cao gii hn hay thu hi bt c khi no. l trn l thuyt, trn thc t, Rousseau nhn thy c mt vn nn l khi nm gi quyn lc trong tay, chnh quyn d c khuynh hng lm dng quyn hnh, v khi chnh quyn cng cn nhiu quyn lc iu hnh th ch quyn ti thng cng cn c quyn lc tng ng km ch chnh quyn khi lm dng quyn hnh (chng 1, q. III). Thm vo , quyn lp php l quyn ring bit, ch c th nm trong tay ca Hi ng ti caobao gm tt c mi cng dn m ch ngh n ci tt chung cho c tp th. chnh l vn nn v cho lut php th hin ci tt chung cho c tp th, quyn li ring t phi c gt b ra ngoi mi c nhn. Rousseau vit: cn phi c mt ngi c s thng minh siu tuyt c th thu hiu nhng nhit tnh ca con ngi m vn khng b nh hng ca tht tnh, lc dc, mt con ngi m hnh phc c lp vi con ngi nhng li quan tm n hnh phc ca con ngi, mt con ngi m sn sng lm vic i ny cho kt qu i sau lm lut, v Rousseau kt lun, ch c Thng mi l mt con ngi nh vy. C hai vn nn v quyn hnh php v lp php Rousseau khng c cu tr li, nhng c hai vn nn ny s c cc nh sng lp ra Hip chng quc Hoa k gii quyt trong Lun cng v ch lin bang, khi son tho hin php cho t nc ca h. Trong quyn III, Rousseau lun v cc hnh thc chnh quyn. Khi Hi ng ti cao t chnh quyn vo trong tay ca tt c cng dn hay a s cng dn th chnh quyn c gi l dn ch; khi chnh quyn nm trong tay ca mt thiu s, ngha l thng dn ng hn quan chc, chnh quyn c gi l qu tc; khi chnh quyn nm trong tay mt c nhn, chnh quyn c gi l qun ch, v cui cng l ch hn hp ca cc ch trn. Nhng thut ng ny Rousseau dng khc vi ngha chng ta hiu ngy nay. ng cng
4
Kh c x hi
phn tch cc u v khuyt im ca tng th ch. Dn ch, theo Rousseau, ch thch hp cho mt nc nh khi tt c mi ngi u tham gia ngh lun chnh sch (nhn nh ny ngy nay khng ng na). Qu tc li c chia lm ba loi: t nhin, bu c v gia truyn. Qu tc t nhin l hnh thc chnh quyn do cc bc trng lo iu hnh, thch hp cho cc dn tc s khai (hnh thc b lc). Hnh thc chnh quyn qu tc do bu c c nhiu u im, khi qun chng bu ra nhng ngi c kh nng, kin thc v kinh nghim. Hnh thc ny gn vi th ch cng ha ngy nay. Qun ch, theo Rousseau, khng phi l ch l tng v tim n nhiu him nguy cho Ch quyn ti thng, trc ht l quyn li ring t ca nh vua c th khng tng ng vi quyn li ca nhn dn, th n l s b nhim quan chc rt c th khng c cn c trn ti nng m trn tnh cm hoc t li ca nh vua, v sau cng l tnh gia truyn khng bo m ngi k v c ti c ca mt v vua. Con ngi nhn to "Hi ng ti cao", hay C cu chnh tr cng nh mt con ngi thng, c sinh v c dit. Rousseau v quyn lp php nh tri tim ca nh nc, quyn hnh php l b c iu khin cc chi th hot ng. Khi b c b t lit, con ngi vn c th cn sng d ch sng nh thc vt, nhng khi qu tim ngng p th con ngi s cht. Cng cng mt th y, c cu chnh tr s cht khi ngi dn th vi ngha v cng dn ca h nht l trong lnh vc lp php (chng 11, q. III). Khng nhng ch trong lnh vc lp php, khi cng dn khng cn quan tm n vic phc v cng ch na, v thch phc v quc gia bng tin hn l chnh bn thn h, th quc gia sp sa tiu vong. Nhng lm th no bo m s trng tn ca quc gia, ca nh nc, khi con ngi lun t quyn li c nhn ln trc quyn li tp th? Trong chng 8, quyn IV, Rousseau lun v mt loi tn gio ca dn s, khc vi tn gio ca tn ngng. Tn gio ca tn ngng, c bit l Thin Cha gio ca u chu, khng ph hp vi con ngi dn s, v tn gio dy con ngi yu mn vng quc trn tri, ch khng phi t nc di t; dy con ngi chu ng kh au, ch khng dy con ngi chng li cng quyn (quan nim ny ca Rousseau gn vi quan
5
nim Marxist v tn gio). Rousseau cho rng khng phi l c tnh cng dn, ng ngh nh nc phi ng ra gio dc cng dn v lng yu nc, v bn phn, ngha v v o c cng dn. Khi t bt vit Kh c X hi, Rousseau minh nh l tm xem u l nguyn l chnh ng thit lp nn nh nc v chnh quyn dn s. Nh nc c lp nn bi mt kh c do tt c mi ngi dn ng thun, trao quyn lc chnh tr cho chnh quyn l nhng ngi cng bc ca dn iu hnh t nc theo nguyn vng v ch tp th. Quyn lc chnh tr ca chnh quyn s b thu hi bt k lc no, nu chnh quyn khng lm ng chc nng c nhn dn giao ph. Kh c X hi, do , c coi l bn ha xy dng mt th ch dn ch-cng ha hiu theo ngha ngy nay, mt chnh quyn ca dn, do dn v v dn. Nhng vn nn Rousseau nu ra v vai tr tuyt i v t ca Lp php, v s tim quyn ca hnh php c cc nh sng lp ra nc M gii quyt bng nguyn tc phn quyn v i biu dn c. D nhin, khng c ch no c th c coi l hon ho, nhng nh Churchill ni: Dn ch khng phi l mt ch hon ho, nhng cn kh hn bt k mt ch no tng c trong lch s loi ngi, v sau ny Th tng Nehru ca n cng ng tnh: Dn ch l mt ch tt v mi ch khc u t hn rt nhiu. Nn tng t tng chnh tr ca Rousseau, th hin trong Kh c X hinh nc c thit lp bi mt kh c x hi, quyn lc chnh tr thuc v ton dn, v nhn nh v vai tr tn gio trong x hi tn cng thng vo ch chnh tr ng thi, v khin cho tc phm ny b lit vo hng cc T tng Nguy him v b t ti Paris v Genve. Rousseau phi lu vong sang Anh sng di s bo bc ca David Hume (mt trit gia ch trng thuyt cng li). Nm 1767 Rousseau tr v Php v mt nm vo nm 1778. Kh c X hi tng b t, nhng khng ai c th tiu dit c t tng, v t tng ca Rousseau gp phn khng nh vo cuc Cch mng Dn ch Nhn quyn Php nm 1789, s hnh thnh Hin php Hoa k 1787, v Tuyn ngn Quc t Nhn quyn nm 1948.
Kh c x hi
Thn th v S nghip Jean-Jacques Rousseau sinh ngy 28 thng 6 nm 1712 ti Genve, Thy s, trong mt gia nh lao ng. Thn ph ca Rousseau l Isaac Rousseau, mt ngi th sa v ch to ng h. Gia nh Rousseau l ngi gc Php di c sang Thy s hn mt trm nm trc trnh b bch hi v theo o Tin Lnh.3 Thu thiu thi, Jean-Jacques gp nhiu bt hnh, v m ng mt ngay sau khi ng m mt cho i; v th ng phi than ln rng: Ngy sinh ca ti l ni bt hnh u tin trong nhng bt hnh ca cuc i. Lc cn nh Jean-Jacques c cha dy c v vit, nhng tha hng tnh ham c sch ca cha, ngay t nm 7 tui, ng cng cha c ht cun sch ny sang cun sch khc, nhiu lc cho ti sng. Trong thi gian ny ng c c nhng cun sch thuc loi kinh in nh Cuc i ca Plutarch hay S K ca Tacitus. Khi Jean-Jacques c 10 tui, mt bt hnh khc xy ra khi cha ngmt ngi yu np sng thin nhin v sn bnb co buc l i sn trm rt gm chng li cnh st, phi b trn sang x khc, li Jean-Jacques v ngi anh trai cho b d Bernard nui. Nhng cng chng bao lu sau , d Bernard cng khng nui ni Jean-Jacques cng vi n con ca b, nn JeanJacques li c gi i nh mt cha x ngoi Genve nui h. Ti y Jean-Jacques ch c hc Kinh Thnh, s hc v cc bi ging o. Cng ti y Jean-Jacques b mt trn n oan v s kin ny to n tng su sc cho mt cu b mi mi mt, mi hai tui, v l ng lc khin Jean-Jacques sau ny vit nn mile, tc phm v gio dc ni ting sau ny. n nm Jean-Jacques mi ba tui, thy ng thng minh, nhanh nhn, cha x cho ng i hc ngh vi ngi th lm ngh khc ch; trong sut 5 nm lm vic ny, Jean-Jacques tp c vit ch tht
3
Phong tro Ci cch Tn gio (Protestant) trong th k 16 do Martin Luther (ngi c) v Jean Calvin (ngi Php) khi xng khin nhiu ngi Php theo Cng gio ci sang Tin Lnh b bch hi tn gio ngay trn chnh qu hng ca h. Gia nh Rousseau, thuc dng Huguenots, cng v l do tn gio di c sang Thy s trong khong thi gian ny. 7
p. Nhng ng thy dy ngh, cng nh thy dy ch, l ngi th l, hay nh p v chi bi hc tr, nht l khi thy ng c sch. Sch v l phng tin gip Rousseau chp cnh thot khi cnh t tng, kh s ca mt a tr m ci trong thnh ph cht hp. Nm 16 tui Jean-Jacques t b cuc i tp s khc ch v khung tri nh hp bt u cuc sng t do nhng cng lm gian trun ca mt nh t tng v i. Trn bc ng tri ni, Rousseau may mn c Phu nhn de Warrens cu mang trong mt thi gian ngn (b ny sau tr thnh tnh nhn ca Rousseau); trong thi gian ny Rousseau c hc m nhc. Mu giang h li khin Rousseau ln ng, tm ng n Paris. Rousseau phi lm ngh sinh sng, c lc ng lm th k cho mt nam tc, c lc dy nhc kim n, c lc phi trm to, trm l cho i. Cuc sng giang h dy cho Rousseau nhiu bi hc bi Rousseau c c c nhn xt tinh t, nhng cha bao gi ng c hc hnh t t. Cuc sng lang bt cng cho Rousseau c hi quan st hng ngi t thng lu cho n cng inh trong x hi, v gip cho ng nhn din c cc tc ng thc s ca x hi trn nhng ngi bnh dn, nhng ngi m Rousseau cho l c bn cht tt lnh. Nm 25 tui nhn dp tr li thm Phu nhn de Warrens, Rousseau nhn c mt s tin hng ha t ti sn ca m ng, v va dy nhc, va km tr, Rousseau sng tng i thanh thn khng phi lo ngh v tin bc. ng sng cch ly vi th nhn trong mt cn nh nh, ri bt u sng tc nhc v t o luyn cho mnh thnh mt nh tr thc bng cch lm bn vi Plato, Bacon, Copernicus, Newton, Galileo, Spinoza, v Locke. Chng bao lu ting lnh n xa v Rousseau, mt thanh nin khng nhng c hc vn uyn bc v t duy c o, m cn o c na, v ng sng thc vi trit l sng ca mnhmt i sng vt cht n gin n mc khc kh nh dn Sparta, khng tha hip v tn ngng, v khng ngt c v cho s bnh ng gia ngi vi ngi. Khi ni ting trong gii thng lu, Rousseau ln Paris v ti y ng lm quen vi nhng tr thc hng u ca Paris thi by gi nh Diderot (ngi son tho T in Bch khoa ca Php), Condillac, dAlembert, vn vn. Ti y
8
Kh c x hi
Rousseau gp v yu mt c gi gip vic nh, tht hc tn l Thrse le Vasseure. Thrse vi Rousseau cho n khi Rousseau mt. S nghip trc tc ca Rousseau khi u nm 1749 khi Vin Hn lm Dijon t ra mt cuc thi lun vn vi ch S tin b ca vn minh lm bng hoi hay thng tin o c? Lun vn ca Rousseau tuy ot gii thng ca Hn lm vin Dijon, nhng cng to cho ng mt th ng ring bit, tch khi gii tr thc cc trit gia philosophe ng thi. Sau Rousseau vit mt lun khc, cng d thi gii thng ca Hn lm vin Dijon, vi ta Lun v Cn nguyn ca s bt bnh ng ca con ngi. Lun ny cn gip Rousseau ni ting hn na. Cui thp nin 1750, Rousseau cho ra i Tiu thuyt Hloise v to nn mt trng phi vn chng mi tch khi trng phi tn-c in ng thi. Hai nm sau Tiu thuyt Hloise, Rousseau vit mile, mt tr tc v gio dc c nh hng rt ln n t tng ca John Dewey, mt trit gia v nh gio dc lng danh ca Hoa k. Kh c X hi cng ra i trong giai on ny, v m ng cho cuc Cch mng Php v Tuyn ngn Nhn quyn Php 1789. Hc Vin Cng Dn 2006 Ti liu tham kho: Jean-Jacques Rousseau The Social Contract, bn dch ca Maurice Cranston, do Penguin Books xut bn, 1968. The Essential Rousseau, bn dch ca Lowell Bair, do New American Books xut bn, 1974.
10
QUYN I
KH C X HI
Jean-Jacques Rousseau Theo bn dch ca G.D.H. Cole Ghi ch bng s ca Rousseau; ghi ch bng ch ca HVCD Vi bn cht con ngi nh ta bit, v vi tnh cht c th xy ra ca lut php, ti mun tm xem trong trt t ca mt x hi dn s c th c mt lut l cai tr no cho chc chn v hp tnh hp l. Trong cuc tm kim ny ti s lun lun c gng kt hp ci do quyn cho php vi ci do quyn li quyt nh cho li ch v cng bng s khng bao gi b tch ri nhau ra. Ti bt tay vo vic m khng chng minh tm quan trng ca ti. Ngi ta s hi ti rng ti c phi l mt qun vng hay l mt nh lp php chng m vit v chnh tr. Ti tr li rng ti chng phi l ai ht, v v l do m ti vit v chnh tr. Nu ti l mt qun vng hay l mt nh lp php ti s khng lng ph th gi ni chuyn cn phi lm g, ti s c lm hoc ti s im lng. Sinh ra l cng dn mt nc t do, v l mt thnh vin ca Cng ng Genve, ti cm thy rng, d nh hng ting ni ca ti trn cng vic chung nh n u chng na, ci quyn u phiu ca ti trong cc cng vic cho ti bn phn phi nghin cu chng. V khi ti suy ngm v cc chnh quyn, ti ly lm sung sng thy rng cc cuc tm kim ca ti lun lun cung cp cho ti nhng l do mi yu chnh quyn ca nc ti.
12
Kh c x hi
1
ti ca Chng I
Con ngi sinh ra t do, nhng bt c u n cng b xing xch. Mt k t cho mnh l ch ca nhng k khc, nhng chnh mnh cn b n l hn na. S thay i y xy ra nh th no? Ti khng bit. iu g c th lm cho n tr thnh hp php? Ti ngh rng ti c th tr li c cu hi ny. Nu ti ch cp n sc mnh v cc tc dng ca sc mnh gy ra, ti s ni rng Chng no m mt dn tc b bt buc vng phc, v di p lc ca sc mnh th h tip tc phi vng phc mt cch ngoan ngon. Mt khi m dn tc y c th vt b ch p bc, v khi khng cn b sc mnh no km ch na, h s nhanh chng tho g xch xing ngay. Bi v khi ot li c t do, bng chnh ci quyn b ly i, th hoc l dn tc c l do chnh ng dnh li s t do, hoc l k kia khng c l do chnh ng no m cp n. Nhng trt t x hi l mt quyn thing ling, mt quyn cn bn lm nn mng cho tt c cc quyn khc. Tuy nhin, quyn ny khng t nhin m c, m phi t cn bn trn cc quy c. Trc khi i n , ti phi chng minh nhng g ti cp n.
13
2
Cc x hi u tin
X hi k cu nht, v l x hi duy nht c tnh cch t nhin, l gia nh, v ngay c nh vy, con ci ch duy tr s lin h vi ngi cha chng no m chng cn cn tn ti. Khi m nhu cu ny chm dt th s rng buc t nhin cng c gii ta. Khi m con ci gii thot khi s phc tng ngi cha, v ngi cha khng cn b bt buc phi lo cho con ci na th tt c tr nn c lp vi nhau. Nu cha con cn sng chung vi nhau th khng cn l theo t nhin na m l vi tnh cch t nguyn. V gia nh, nh vy, c duy tr bi cc quy c. S t do chung ny l kt qa ca bn cht con ngi. iu lut t nhin th nht ca con ngi l lo cho s sinh tn ca n; nhng s quan tm u tin l nhm cho c nhn; v ngay khi t n tui khn ngoan con ngi tr thnh ngi duy nht c thm quyn t nh ot v cc phng tin sng cn, v do tr nn ch nhn ca chnh mnh. Vy nn ta c th xem gia nh nh l kiu mu u tin ca cc x hi chnh tr. Ngi cm quyn l hnh nh ca ngi cha, dn chng l con ci. Tt c c sinh ra bnh ng v t do, v ch chuyn nhng s t do ca mnh v li ch ca h. Tt c s khc bit l ch, trong gia nh s sn sc m ngi cha dnh cho con ci c n b bng tnh thng cha con, trong khi trong mt quc gia nim vui thch cm quyn thay th cho tnh thng, mt tnh thng m k cai tr khng th no c cho m dn chng. Grotius khng cho rng tt c quyn lc c t ra v li ch ca k b tr. ng ta dng ch n l lm th d. Li suy lun thng thng ca ng l dng s kin thc t chng minh cho s hin
14
Kh c x hi
hu ca quyn.1 Ngi ta c th s dng mt phng php l-gc hn, nhng khng c phng php no c li cho cc k bo ngc hn [phng php ny]. Theo Grotius, khng bit loi ngi nm trong tay khong mt trm ngi, hay mt trm ngi ny thuc v loi ngi. ng ta dng nh ng v kin u tin. cng l suy ngh ca Hobbes. Nh vy l loi ngi c phn chia ra lm nhiu by nh th vt; mi by c mt ng ch gn gi by n tht. V nh l ngi mc ng c bn cht cao qu hn by th ca mnh, th k cm quyn cng cao qu hn dn chng b tr. Philo cho chng ta bit rng Hong Caligula l lun nh th: Vua l thn thnh, dn l th vt. L lun ca Caligula ging nh l lun ca Grotius v Hobbes. Aristotle, trc h, ni rng con ngi khng t nhin bnh ng, m mt s ngi sinh ra lm n l v s ngi kia thng tr.[a] Aristotle c l; nhng ng ta ly qu lm nhn. Con ngi sinh ra trong ch n l li tr thnh n l, chc chn nh vy. K n l mt tt c khi b xing xch, ngay c ch trn thot. Chng yu thch tnh trng n l ca mnh, ging nh cc bn ng hnh ca Ulysses thch th tnh trng sng nh th vt ca h.2 Vy th nu t nhin m c k n l, th bi v c nhng n l tri t nhin. Sc mnh to ra nhng k n l u tin, v s hn nht lm cho h sut i n l.
1
Cc cng trnh nghin cu v cng quyn thng ch l v nhng nhng lm quyn hnh trong qu kh; v mt cng nghin cu su xa v nhng chuyn ny ch l mt s m mui v b. (Lun vn v Hip c v li quyn nc Php lin quan li cc nc lng ging ca Hu tc dArgenson). y chnh l cch Grotius lm. [a] Hugo Grotius (1583-1645) l mt lut gia, trit gia, kch tc gia v thi s ngi Ha Lan. Grotius t nn mng cho Cng php Quc t trn cn bn Lut Thin nhin (natural law). Thomas Hobbes (1588-1679), trit gia ngi Anh, ni ting vi quyn Leviathan, trong Hobbes lun gii v s hnh thnh nh nc, cng quyn, dn quyn. Hobbes c coi nh cha ca trit l chnh tr hin i. 2 Xem thm tiu lun ca Plutarch, nhn "Loi vt cng dng l tr." 15
Ti khng cp n Adam v Noah, cha ca 3 v vua v i, nhng ngi chia s v tr nh con ci ca Saturn, m mt trong s nhng ng vua ny t nhn dng h. Ti cm thy rng ti phi c cm n v s khim nhng ca mnh: l mt ngi ni di trc tip ca mt trong cc v vua , c th l ca ngnh c, lm sao ai bit c rng, sau khi kim chng cc tc v, ti khng l v vua hp php ca nhn loi? Trong bt c trng hp no, khng th chi ci rng Adam l vua ca th gii cng nh Robinson Crusoe l vua ca hn o ca anh ta, chng no m anh ta cn l ngi dn duy nht ca o y. V vng quc ny c ci thun li l, nh vua an ton trn ngai vng, khng s ni lon, chin tranh hay m mu lt .
16
Kh c x hi
3
Quyn ca k mnh nht
K mnh nht khng bao gi mnh lun lun lm ngi ch, nu y khng bit chuyn sc mnh thnh quyn v chuyn s vng li thnh bn phn. Tuy vy, quyn ca k mnh nht mt ci quyn m i vi tt c mi ngi nghe c v nh chm bim tht s c t thnh mt nguyn tc cn bn. Th nhng chng c ai bun gii thch cu ny c. Lc l mt sc mnh thuc v th cht. Ti khng thy n c mt tc dng o c no. Khut phc trc sc mnh l mt hnh ng cn thit ch khng phi do mun - cng lm l mt hnh ng thn trng. Nh th th lm sao n c th l mt bn phn cho c? Gi s rng ci gi l Quyn c tht, th ti s bo rng n chng to ra c g ngoi mt m nhng chuyn v l khng th gii thch ni. Bi v nu lc to nn quyn th qu thay i vi nhn; mt lc ln hn lc c trc s tha hng ci quyn do lc trc to ra. Ngay khi m ta c th t chi vng li m khng b pht, s bt tun tr thnh hp php v bi v k mnh nht lun lun c l cho nn ta phi lm th no ta l k mnh nht. Khi khng cn sc mnh th quyn hn cng bin i, vy l loi quyn g? Nu chng ta phi vng li v sc mnh th l bi chng ta b bt buc; v nu chng ta khng b bt buc vng li bng sc mnh th ng nhin chng ta khng cn phi lm. R rng l ch quyn khng thm g cho lc: y n tuyt i khng c ngha g ht. Hy vng phc nhng k cm quyn. Nu c ngha l tng phc sc mnh, th l mt li khuyn ng, nhng tha thi. Ti chc rng li khuyn ny khng bao gi b vi phm. Ti cng nhn rng mi quyn lc n t Tri, nhng mi bnh tt cng n t Tri vy.
17
V nh th, chng l chng ta b cm khng c gi bc s khi b bnh hay sao? Khi mt tn cp chn ti ba rng v cha sng bt ti phi a ti tin cho hn, r rng khu sng tn cp cm trn tay tng trng cho sc mnh y ch, nhng nu m ti c th du c ti tin th chc chn ti cng chng c bn phn phi np cho n. Chng ta hy ng rng lc khng to nn quyn, v chng ta ch phi tun lnh cc quyn lc hp php. Nh vy, chng ta li phi tr li vn nn u tin ti t ra.
18
Kh c x hi
4
Ch n l
Bi v khng ngi no c mt uy quyn t nhin trn ngi khc, v v lc khng to nn quyn, chng ta phi kt lun rng mi quyn lc hp php u c t trn cc quy c. Grotius ni rng, nu mt c nhn c th t b t do ca mnh v t t mnh lm n l cho k khc, th ti sao mt dn tc khng th lm th v tr thnh thn dn ca mt v vua? Trong cu ny c nhiu t m h cn phi c gii thch, nhng ta ch nn hn ch trong t "t b." "T b" c ngha l "cho" hay "bn" Mt ngi khng t hin mnh khi lm n l; anh ta t bn mnh, t ra l sinh sng. Nhng mt dn tc th bn mnh v ci g? Vua khng nui dn m ngc li dn phi nui vua, v theo Rabelais [b], th vua khng sng gin d. Chng l thn dn hin mng mnh cho vua vi iu kin l ca ci ca h cng b nh vua tc ht? Nu m nh vy, ti thy l h chng cn ci g m gi li na. Ngi ta s ni rng k bo cha em yn n x hi li cho dn chng. C cho nh vy i, nhng dn hng c g khi nh vua v lng tham v y gy ra chin tranh, khi nhng nhng nhiu ca nn cai tr cn lm kh ngi dn hn l cc s tranh chp gia h vi nhau? H c li lc g khi chnh s yn n y li l ngun kh ca h? Trong t ngc cng c thanh bnh, nhng thanh bnh kiu c ng sng khng? Ngi Hy Lp b bn Cyclops nht trong hang
[b]
Franois Rabelais (1484-1553): xut thn l mt tu s dng Francisco, sau tr thnh nh vn, nh nghin cu thc vt v bc s y khoa. Rabelais chuyn v th vn chm bim v hi hc; tc phm Gargantua v Pantagruel c lit vo hng danh tc th gii v nh hng ti cc nh vn lng danh khc nh Cervantes, tc gi ca Don Qui-xote. Cc tc phm vn chng chm bim ca Rabelais tng b Gio hi La M cho vo Danh mc cc sch b cm. 19
cng sng thanh bnh trong khi ch i n lt mnh b n tht. Ni rng mt con ngi t dng hin mnh m khng i hi g c l mt iu ngu xun khng th tng tng ni. Mt hnh ng nh th l bt hp php v v gi tr v ngi lm vic khng minh mn. Ni mt dn tc m lm nh vy c ngha cho h l nhng k in, v s in khng khng to nn quyn. Ngay c khi mt k c th t b t do ca mnh, hn ta cng khng th em cho t do ca con ci ca hn. Chng c sinh ra l nhng con ngi t do. T do ca chng thuc v chng, khng ai c quyn xm phm n. Trc khi chng t n tui trng thnh, ngi cha, nhn danh con ci, c th t ra lut l bo m s sinh sng, phc li ca chng, nhng khng th hin chng mt cch dt khot v v iu kin. Mt s dng hin nh vy l tri vi thin nhin v vt qu quyn lm cha. Vy nn hp php ha mt chnh quyn c ti, th mi th h dn chng phi c quyn chp nhn hay t chi chnh quyn ; nhng, khi c c s kin ny th chnh quyn u cn l c ti na. T b quyn t do l t b lm ngi, t b cc quyn ca nhn loi, v c nhng bn phn ca mnh. K t b tt c th s khng c mt s n p no. S t b nh vy khng thch hp vi bn cht ca con ngi. Tc ot t do khi ch con ngi l tc ot o c ra khi hnh ng ca k . Cui cng, tht l mt quy c trng rng v mu thun khi ta t mt bn l quyn uy tuyt i v bn kia l s phc tng v gii hn. i vi mt k m ta c quyn i hi tt c, th r rng l ta khng cn c mt bn phn no i vi k c; v ch s kin thi, mt hnh ng m khng c s tng ng v bn phn tng ng, th hnh ng c gi tr g hay khng? Bi v k n l c quyn g i vi ti khi m tt c nhng g hn c u thuc v ti, v ngay c quyn ca n cng thuc v ti th ci quyn ca ti chng li chnh ti l mt iu khng c ngha g ht. Grotius v nhng ngi khc tm thy trong chin tranh mt ngun gc khc ca ch n l. Theo h, v k chin thng c quyn git k bi trn, cho nn k bi trn chuc li s sng bng t do ca ch nh
20
Kh c x hi
mnh. V quy c ny li hp php hn na v n lm li cho c i bn. Nhng r rng rng ci gi l quyn git k chin bi khng phi l kt qu ca chin tranh. Con ngi, khi sng t do thi ban s, khng c nhng mi giao t u n v thng xuyn to nn chin tranh hay ha bnh; h khng th t nhin m tr thnh k th. Chin tranh c gy ra bi nhng tng quan gia nhng s vt ch khng phi gia ngi vi ngi. V bi v trng thi chin tranh khng th ny ra t cc lin h c nhn n gin, m t nhng lin h vt cht, cho nn, chin tranh ring t hay gia ngi ny vi ngi kia, khng th no xy ra trong trng thi thin nhin, l ni khng c quyn s hu lin tc, hoc trong trng thi x hi ni m tt c mi th u c t di quyn uy ca lut php. Cc trn nh tay i, tay ba, cc cuc u kim l nhng hnh ng khng to thnh mt trng thi chin tranh; cn i vi cc cuc chin gia cc lnh cha, c Vua Louis IX ca Php cho php v sau b Phong tro Ha Bnh ca Cha cm ch [c], ch l nhng lm dng ca ch phong kin, mt ch t bn cht l mt h thng phi l, tri nghch vi cc nguyn tc ca lut t nhin v i ngc vi mi nguyn tc chnh tr tt p. Do , chin tranh khng phi l mt quan h gia ngi v ngi, m l gia quc gia v quc gia; cc c nhn ch tr thnh k th mt cch tnh c, khng vi tnh cch con ngi, cng khng phi vi tnh
[c]
Phong tro Ha bnh ca Cha (The Pax Dei) l mt phong tro qun chng bt ngun t min nam nc Php vo cui th k th 10 sau lan sang cc nc Ty u v ko di mi n th k 13. V cc cuc chin tranh thi Trung C gia cc lnh cha to nn bit bao hoang tn v bt n trong i sng v x hi cc nc ny n ni qun chng v Gio hi cng thit lp cc y ban Ha bnh nhm thit lp cc lut l v chin tranh v n nh x hi. Ti mt vi nc, cc Lin minh Ha bnh phi thnh lp lc lng dn qun do cc tu s ch huy bo v ha bnh hoc ngn cn chin tranh gia cc lnh cha. Theo Richard Landes: http://www.bu.edu/mille/people/rlpages/paxdei.html 21
cch cng dn m nh l nhng ngi lnh;3 khng phi vi tnh cch nhng thnh vin ca hai quc gia m ch l nhng ngi t v. Sau rt k th ca quc gia ny ch l quc gia khc ch khng phi l con ngi; bi v khng th c mt tng quan thit thc gia nhng s vt khc nhau hon ton v bn cht. Xa hn na, nguyn tc ny ph hp vi cc iu lut t ra t trc n nay v c nhng qun chng vn minh thi hnh. Cc li tuyn chin l nhng li e da khng phi ch nhm vo chnh quyn ca mt nc, m cn vo dn chng ca nc . Mt ngoi nhn, d l Vua, c nhn hay mt dn tc m i n cp, git ngi hay bt cm t dn chng ca mt nc khc m khng tuyn chin vi nh cm quyn nc , th khng phi l k th m ch l k cp. Ngay c trong mt cuc chin tht s, k cm quyn ng u phe chin thng c th chim ot tt c nhng g thuc v cng sn ca phe bi trn, nhng vn phi tn trng i sng v ca ci ring t ca ngi dn nc chin bi; cng l v ng ta tn trng cc quyn m trn ng xy dng quyn ca mnh. Mc ch ca chin tranh l tn ph quc gia th nghch, nhng ngi bn ny c quyn git nhng ngi bo v pha bn kia khi h cm sng trong tay, nhng khi m v kh c t xung v ngi ta u hng th h khng cn l k th hay l cng c ca k th na. H ch l nhng con ngi v ta khng c quyn g trn mng sng ca h. Mt i khi ngi ta c th tiu dit mt quc gia m
Ngi La M am hiu v tn trng lut chin tranh hn bt c dn tc no, nhiu khi cng nhc n ni khng cng dn no c gia nhp qun i nu khng cng khai tuyn b nh chng qun th. Khi o qun ca chng Cato di quyn ch huy ca Popilius b thua trn v phi ti-phi tr, b ca Cato vit th cho Popilius yu cu rng nu mun con ng tip tc chin u trong qun ng, th Popilus phi bt qun s tuyn th li, v li tuyn th lc u b hu b khi thua trn, v nh th chng Cato khng th cm v kh chin u. C Cato cng cm con giao chin nu cha tuyn th tr li. Ti bit l nhiu ngi s dng cuc bao vy Clusium v cc s kin khc trong lch s La M phn bc ti, nhng ti ch dng lut l v tp qun La M lm dn chng. La M l mt nc t vi phm nhng lut l do h t ra hn bt k nc no, v cha c nc no c lut l tuyt ho nh h. 22
Kh c x hi
khng cn git mt ngi dn ca nc . V chin tranh khng cho ta quyn gy nn nhng thit hi khng cn thit t ly mc tiu. Cc nguyn tc ny khng phi l nguyn tc do Grotius t ra; cng nh khng phi c t trn cn bn uy tn ca cc thi s; nhng chng pht xut t bn cht ca thc t v trn cn bn ca s hp l. Quyn xm chim khng c mt cn bn no ngoi ci quyn ca k mnh nht. Nu chin tranh khng cho php k xm lc git k bi, th quyn bt h lm n l khng th t cn bn trn mt quyn hn khng c. Khng ai c quyn git k th, tr khi k th khng chu u hng, (v do tr thnh k n l chin bi); do , k thng khng th vin l l tha cht bt k bi lm n l. Nh th l mt s trao i khng cng bng, khi bt k n l phi mua mng sng bng s mt t do ca mnh, trong khi k chin thng khng c quyn g trn mng sng . Hin nhin y l mt ci vng ln qun nu t c s quyn sng cht trn quyn n l, v quyn n l trn quyn sng cht. Ngay c khi ta gi thit rng c ci quyn kinh khng l c tn st qun th, ti vn cho rng mt n l bt c trong cuc chin hay mt dn tc b chinh phc khng c bn phn phi thn phc m ch phi tun li v b cng bc. Bng cch p t ch n l thay v ly mng sng, k chin thng khng cho k n l mt c n g c: thay v git ngay k chin bi chng c hng li lc g, k chin thng git hn ln mn bng cch li dng sc lao ng ca k chin bi. Nhng lm nh vy, k chin thng, ngoi ci quyn ca sc mnh, khng c mt quyn uy g i vi k n l; v tnh trng chin tranh vn tn ti gia h. Mi quan h gia h l kt qu ca chin tranh v quyn s dng chin tranh khng hm to nn mt hip c ha bnh. K thng v ngi bi hin nhin cng nhau tha thun, nhng s tha thun ny khng chm dt tnh trng chin tranh m ch ko di n m thi. Vy nn, d ta xt vn ny di kha cnh no chng na, quyn t ch n l l v gi tr; khng nhng n bt hp php m cn phi l v v ngha. Cc t ng n l v quyn mu thun v ph nh ln nhau. Tht l in r khi mt ngi ni vi
23
ngi khc hay ni vi dn chng: "Chng ta hy lm mt tha c hon ton thit thi cho anh v hon ton li lc cho ti; ti s gi tha c y cho n bao lu ti mun v anh cng s gi tha c y cho n khi no ti mun chm dt n mi thi."
24
Kh c x hi
5
Chng ta phi lun lun tr v mt quy c u tin
Ngay c khi ti chp nhn tt c nhng g m ti bc b trn y, th cc cm tnh vin ca ch chuyn ch cng khng c li g hn. Lun lun c mt s khc bit ln lao gia s n p mt s ng ngi v s cai tr mt x hi. Khi m mt s ngi b bt buc lm n l cho mt k no , d s ngi ng n bao nhiu i na, th ti ch thy l mt ng ch v mt bn n l. Ti khng thy l mt dn tc v nh cm quyn. ch l mt s t tp, ch khng phi l s kt hp: khng c cng ch, cng nh khng c mt c cu chnh tr. K p bc y, d c n l ha mt na th gii i na th vn ch l mt c nhn; quyn li ca y, khc hn quyn li ca tt c nhng ngi khc, vn ch l nhng quyn li ca c nhn y. Nu y cht i, quc ca y s b phn tn v khng c mi dy ni kt cc c nhn n l li vi nhau, ging nh mt cy si mc r v ch cn l mt ng tro tn sau cn ha hon. Grotius ni rng mt dn tc c th t dng hin cho mt ng vua [qua s chn la hay bu ra]. Do , cng theo Grotius, mt dn tc l mt dn tc trc khi t dng hin. y l mt hnh ng dn s, ch c th xy ra sau khi c mt s tho lun cng khai trong mt x hi. Vy th trc khi ta xt vic mt dn tc bu ra mt ng vua, ta hy xt xem trc ci quy c gip cc c nhn kt hp thnh mt dn tc ci . S kin cc c nhn kt hp thnh mt dn tc nht thit phi xy ra trc s vic hin dng, v mi chnh l nn mng tht s ca mt x hi. Tht vy, tr trng hp nht tr trong mt cuc biu quyt, nu khng c mt quy c t trc, th ti sao thiu s li phi phc tng a s trong mt cuc biu quyt? Cn c vo u m mt trm ngi
25
c quyn chn mt ng ch thay cho mi ngi khng ng ? Lut a s trong cuc u phiu t n cng ch l mt quy c, v chc chn t u n phi c mi ngi cng nht tr tun theo.
26
Kh c x hi
6
Kh c x hi:
Ti ngh rng n mt lc no sc mnh ca con ngi s khng duy tr s sng cn ca mnh trc nhng tr ngi v kh khn do thin nhin gy ra. Loi ngi s b dit vong, nu tip tc sng trong tnh trng s khai ny m khng tm cch ci thin n. V con ngi khng th to ra nhng sc mnh mi m ch kt hp v iu khin nhng sc mnh sn c, h khng cn cch no t bo tn ngoi cch kt hp li tt c cc sc mnh vt qua cc chng ngi. H phi tm cch lm cho cc sc mnh y hot ng mt cch nhp nhng v c thc y bi mt ng c duy nht. S kt hp cc sc mnh ny ch c th hnh thnh vi s hp tc ca nhiu ngi; nhng v sc mnh v s t do ca mi ngi l hai cng c quan trng nht cho s sng cn ca h, th lm sao h c th t b chng m khng tn hi n quyn li v khng b qun s sn sc chnh bn thn mnh. S kh khn trong vn ny, l ch: Tm ra mt hnh thc kt hp bo v v che ch bn thn v ti sn ca mi thnh vin bng tt c sc mnh chung, ng thi, mi c nhn, trong khi kt hp bn thn mnh vi tt c mi ngi vn c th ch nghe li chnh mnh v vn c t do nh trc. Li gii ca vn cn bn ny nm ngay trong Kh c x hi. Cc iu khon ca bn kh c c quy nh mt cch chnh xc n ni mt s thay i nh cng lm cho chng tr nn v dng v v hiu. Vy nn, tuy rng cc iu khon y cha bao gi c cng b mt cch chnh thc, chng u cng ging nhau, u cng c mc nhin v cng khai chp nhn; cho n khi kh c b vi phm, mi c nhn s thu hi li nhng quyn v s t do
27
nguyn thy ca mnh, v s mt i s t do m kh c cho anh ta hng. Cc iu khon y - nu c hiu chnh xc - c th c rt gn li trong mt iu: s chuyn nhng hon ton ca mi thnh vin vi tt c quyn ca mnh cho cng ng; c ngha l, trc ht, khi mi ngi t dng hin hon ton th tnh trng ca mi ngi u ngang nhau; v ai ny u c quyn li tng xng nh nhau. Thm na, vi s chuyn nhng khng hn ch, s kt hp khng th no tt hn c na v mi thnh vin khng cn g i hi hn na. Bi v, nu mt s c nhn gi li mt s quyn no v v khng c thng cp gii quyt vn gia h v cng ng th n mt lc no mi c nhn s t tr thnh quan ta cho chnh mnh cng nh s c th i lm quan ta ca tt c mi ngi, nh th tnh trng nguyn thy s tip tc v s kt hp s tr thnh v hiu hay c on. Sau ht, mi c nhn khi t dng hin cho tt c l khng dng hin cho ai ht; v v mnh v mi thnh vin kia cng trao i cc quyn nh nhau, mnh ly li ci g mnh mt, v mnh c nhiu sc mnh hn gn gi ci mnh c. V nu ta gt b khi kh c ci g khng phi l bn cht ca n, th kh c c tm lc nh sau: Mi chng ta t con ngi v sc mnh ca mnh di s iu khin ti cao ca nguyn vng tp th; v trong kh nng tp th , chng ta n nhn mi thnh vin nh l mt thnh vin bt kh phn ca tp th. Cng lc, thay v tng c nhn ring r, s tp hp ca tt c cc ngi c quyn u phiu, to ra mt c cu c tnh tp th v o c; v c cu ny t n c s ng nht, bn ng, i sng v ch ca ring n. C cu cng cng ny, do s kt hp ca tt c mi
28
Kh c x hi
ngi, trc kia c gi l Cng ng Dn Chng (City)4 [d]. Nay c tn l Cng Ha (Republic) hay C Cu Chnh Tr (body politic). C cu ny cn c cc thnh vin ca n gi l Nh nc (State) khi khng hot ng, Hi ng Ti cao (Sovereign) khi hot ng, v Cng Quc (Power) khi so snh vi cc nc khc. Nhng ngi tham gia vo c cu c gi chung l nhn dn (people) v mt s th li c gi l cng dn (citizens) khi c chn trong quyn lc ca nh nc, v c gi l thn dn khi b t di php lut ca quc gia. Nhng cc danh t ny hay b ln ln v b hiu lm: phi bit cch phn bit chng khi chng c dng mt cch chnh xc.
ngha ch thc ca t ny hu nh b mt hn trong thi i tn tin ny; phn ng mi ngi nhm ln ph th (town) vi th-quc (city), v th dn vi cng dn. H khng bit rng nh ca lm thnh ph th, nhng ch c cng dn mi lm nn th-quc. Dn Carthage ngy xa tr mt gi t cho lm ln ny. Ti cha bao gi c c danh hiu cng dn dnh cho thn dn ca cc ng vua, k c t thi c Macedonia ti Anh quc thi nay, d rng h c gn vi t do hn nhiu ngi. Ngi Php th dng t cng dn mi chn, bi v, c xem t in ca h th r, h chng bit n ngha l g na, nu khng, h u c mc phi ti tim dng nh th; theo h, t ny ch giai cp x hi, ch khng phi quyn hp php. Khi Bodin ni v cng dn v th dn, ng ta ln ln hai t ny mt cch thm hi. ng dAlembert trnh c lm ln ny; trong bi vit v Geneva, ng phn nh bn loi ngi (nm, nu k c ngoi kiu) sinh sng trong ph th ca chng ta. Ch c hai trong nm loi ngi ny to nn nh nc Cng ha. Cc tc gi ngi Phap khac, theo nh ti bit, khng hiu ngha ch thc ca t cng dn. [d] City (Cit): nay c ngha l thnh ph nhng i vi Rousseau c ngha l Cng ng Dn Chng sng trong thnh ph. 29
7
Hi ng Ti cao
Th thc ny cho thy, y l mt hnh ng kt hp bao gm s cam oan hai chiu gia tp th v c nhn. C th ni, khi cam kt vi chnh mnh, mi c nhn b tri buc bi hai pha: khi l thnh vin ca Hi ng ti cao, k b rng buc vi nhng c nhn khc; v khi l phn t ca nh nc, anh ta li b rng buc vi Hi ng ti cao. Tuy nhin, iu lut dn s cho rng khng ai b rng buc khi t cam kt vi chnh mnh khng p dng c trong trng hp ny, bi c mt khc bit ln gia bn phn i vi chnh mnh v bn phn i vi tp th, trong , mnh l mt thnh vin. Ta cn phi lu rng nhng quyt ngh lp nn t cc cuc tho lun cng khai c kh nng tri buc mi c nhn vi Hi ng ti cao nhng v hai chc nng khc nhau, bi l do i nghch nn li khng th tri buc Hi ng ti cao vi chnh n. V nh th l i ngc li vi bn cht ca mt c cu chnh tr nu Hi ng t t mnh di iu lut m mnh khng th vi phm. V ch c th xt mnh di mt chc nng duy nht nn Hi ng ti cao l mt c nhn t cam kt vi chnh mnh; s kin ny cho thy r rng: khng c hoc khng th c mt loi lut cn bn no rng buc c mt i ng dn chng, ngay c n kh c x hi cng th. Vic ny khng c ngha l c cu chnh tr khng th cam kt vi cc c cu khc [quc gia khc], min l cc cam kt ny khng vi phm kh c x hi [to thnh hi ng ti cao]; bi v, khi lin h vi bn ngoi, Hi ng ti cao tr thnh mt tc nhn bt kh phn, mt c nhn. Tuy nhin, v c cu chnh tr (Hi ng ti cao) ch c th hin hu t s bt kh xm phm ca kh c, cho nn, Hi ng ti cao s khng bao gi t cam kt vi mnh, hay i vi mt ngi ngoi
30
Kh c x hi
cuc [nc khc], lm mt iu g vi phm n kh c nguyn thy nh chuyn nhng mt phn ca mnh hoc quy phc mt Cng ng khc. Vi phm kh cnh mnh sinh tnl t hy v rng ci khng s to ra khng. Ngay khi mt m ng tp hp thnh mt c cu, ta khng th xc phm mt thnh vin m khng ng chm n c cu , cng nh khng th xc phm n c cu m khng lm cc thnh vin ca n pht lng. Th nn, quyn li v bn phn buc c hai pha phi gip nhau, v chnh nhng thnh vin ny phi tm cch kt hp, trong c hai kh nng [va l thnh vin ca Hi ng ti cao, va l thnh vin ca nh nc], tt c nhng thun li c c. V Hi ng ti cao c hnh thnh bi nhng c nhn to ra n, nn Hi ng khng c cng nh khng th c quyn li g tri nghch vi h; v tt nhin Hi ng chng cn c bo m g i vi cc thnh vin, bi Hi ng khng th no c mun lm tn thng tt c cc thnh vin, hay cho bt k mt thnh vin no. Tt c ch v bn cht ca Hi ng ti cao n thun l nh vy. Tuy nhin, mi lin h gia cc thnh vin v Hi ng ti cao, tuy cng chung quyn li nhng khng c g chc chn v nhng cam kt ca cc thnh vin nu Hi ng ti cao khng tm ra phng cch bo m lng trung thnh ca h. Thc vy, mi c nhn, vi t cch l mt con ngi, c th c nguyn vng khc hoc tri ngc vi nguyn vng chung ng v tr mt cng dn. Quyn li ring r ca anh ta c th khc vi quyn li chung. S hin hu tuyt i v s c lp t nhin ca anh ta c th lm anh ta tin rng ng gp cho mc tiu chung l mt ng gp t nguyn v mt mt ca ng gp ny gy tn tht cho tha nhn t hn l cho anh ta; v hn th na, khi quan nim rng php nhn tinh thnHi ng ti caoch l mt nhn vt h cu, ch khng phi l mt con ngi thc, anh ta c th ao c th hng cc quyn li
31
cng dn m khng sn sng lm trn bn phn ca mnh. Ko di mi s bt cng nh th, hn s khin c cu chnh tr tiu vong. cho kh c x hi khng phi l mt cng thc rng tuch, n phi hm cha s cam oan. S cam oan ny t n c th mang li sc mnh cho nhng ngi khc, rng k no t chi khng tun th nguyn vng chung s b mi ngi cng hnh. S kin ny khng c ngha g khc hn l k b bt buc c t do; bi y l iu kin bo m cho mi cng dn khi hin mnh cho t nc, trnh c s li ca nhng k khc. y l b quyt hot ng ca gung my chnh tr; ch c s kin mi hp php ha c cc cam kt dn s, nu khng, chng s v ngha, c on v c kh nng b lm dng mt cch kinh khng.
32
Kh c x hi
8
Trng thi Dn s
S chuyn bin t trng thi thin nhin qua trng thi dn s mang li mt thay i rt ln lao ni con ngi; trong hnh x, cng l thay cho bn nng em n cho con ngi gi tr o c cha tng c. Ch lc y, khi ting ni ca bn phn thay th cho cc thi thc vt cht v lng ham mun, th con ngicho n by gi hy cn ngh n bn thnmi nhn ra mnh b buc hnh ng theo nhng nguyn tc khc v phi lng nghe l tr trc khi lm theo s thch ca mnh. Trong tnh hung ny, tuy anh ta phi hy sinh mt vi thun li t thin nhin, nhng anh ta li thu thp c nhiu li nhun khc tt hn nh kh nng c kch thch v pht trin, tng c m rng, cc xc cm tr nn cao thng v tm hn c nng cao. Nh vy, nu nhng lm dng tnh hung mi khng khin tnh trng ca anh ta ti t hn khi cn trong tnh hung c, anh ta bt buc phi lun lun cm n thi im hnh phc vnh vin mang anh ta thot khi tnh hung , v, t mt con vt ngu n, thiu sng to, anh ta tr thnh mt sinh vt thng minh, mt con ngi. Chng ta hy tm lc ton b vn bng nhng li l d so snh. Ci m con ngi mt i v kh c x hi l t do thin nhin v quyn v gii hn trong nhng vic anh ta c lm v lm cho bng c; iu anh ta nhn l t do trong vn minh v quyn s hu nhng g anh ta c. trnh sai lm trong s chn la gia ci ny v ci kia, ta phi phn bit r gia t do thin nhin (ch b rng buc bi sc mnh c nhn) v t do trong vn minh (c gii hn bi nguyn vng chung), gia s chim hu (h qu ca sc mnh hay l quyn ca k chim lnh u tin) v ti sn (cn c vo vn t php l).
33
Trn ht, ta c th ni rng, trong tnh trng vn minh, con ngi cn th c thm t do lun l m ch c n mi bin con ngi thnh ch nhn ch thc ca chnh mnh, bi v chiu theo dc vng l n l, v tun hnh lut l do chnh mnh t ra l c c t do. Ti ni qu nhiu v vn t do, nhng hin gi, ngha trit l v ch t do li chng lin quan g n chng ta c.
34
Kh c x hi
9
Quyn s hu bt ng sn
Ngay khi cng ng c thnh lp, mi thnh vin u t hin mnh cho n cng vi ti nguyn v ca ci mnh ang c. Hnh ng trao tay ny khng lm thay i bn cht quyn s hu khin tr thnh ti sn cng ng; nhng v sc mnh cng ng qu ln lao so vi sc mnh mi c nhn, cho nn tnh cng hu ng nhin mnh hn, nu khng ni l hp php hn v khng th hy b c, t ra l di nhn quan ca ngi ngoi cuc. V Quc Gia, trong s lin h vi cc thnh vin, l ch tt c ca ci qua kh c x hi. i ni, kh c ny l cn bn ca tt c cc quyn; nhng trong mi lin h vi cc cng quc khc, n ch c gi tr bng vo quyn ca k chim hu u tin m Quc Gia nm gi t cc thnh vin ca mnh. Quyn ca k chim hu u tin, cho d thc t hn quyn ca ngi mnh nht, ch tr thnh quyn thc s khi quyn s hu c thit lp. Mi ngi vn d c quyn c nhng g cn thit cho mnh nhng chnh s chng thc anh ta s hu mt ci g cng s loi tr anh ta ra khi nhng ci khc. Nhn c phn ca mnh ri, anh ta phi bit ch c th thi v khng c quyn i hi g thm ni cng ng na. l l do ti sao quyn ca k chim hu u tin, yu km trong tnh trng t nhin, li c tn trng trong x hi dn s. Vi quyn ny, chng ta khng hn tn trng ci thuc v ngi khc m cn tn trng c ci khng thuc v chng ta na. Mt cch tng qut, xc minh quyn ca k chim c u tin trn mt mnh t, cn c cc iu kin sau y: th nht, phi l mt mnh t khng ngi ; th hai, ch chim mt din tch va sinh sng; th ba, mnh t khng phi c chim bng mt nghi
35
thc trng rng m bng lao ng v canh tc, du ch duy nht ca quyn s hu c ngi khc tn trng, mc d khng c giy t hp php. Khi chp nhn quyn chim hu u tin qua nhu cu v lao ng, chng ta thc ra c i qu xa khng? C th gii hn quyn y c chng? C phi chng ta ch cn t chn ln mt mnh t cng no c th tuyn b ngay rng mnh l ch ca n? C th no trong mt lc no , ch cn sc mnh xua ui nhng k khc i ri xc minh rng mnh c quyn khng bao gi cho h tr li? Lm th no mt c nhn hay mt dn tc c quyn chim c mt lnh th bao la v gi ring n cho mnh, nu khng phi l mt s sang ot ng b trng pht? Lm nh th, nhng k khc b cp mt ni c ng v cc phng tin sinh sng m thin nhin cho h. Khi Nunez Balboa, ng trn b bin nhn danh vng triu Castile, tuyn b chim hu cc Bin pha Nam v ton vng Nam M... s kin ny c trut quyn s hu ca ton th c dn ng thi v ngn cm cc thn vng trn th gii khng c bn mng n y? Cc nghi thc tng t c th tip tc v t ni lm vic ca mnh, ng Vua Cng Gio tc khc chim c c th gii ngoi tr nhng vng t thuc quyn s hu ca nhng v vua khc. Ta c th tng tng, lm th no nhng mnh t t nhn gip ranh nhau c kt hp li v tr thnh t cng; lm sao quyn ca Cng ng, i t ngi dn qua in th ca h bng chc tr nn thc s t hu? Lm c vy, cc ch t b l thuc hn v chnh sc mnh lm ch bo m lng trung thnh ca h. Dng nh khng nhn ra cc li im , cc v vua ngy xa ca Persia, Scythia, Macedonia vn xem mnh l nhng ngi thng tr dn hn l ch nhn ca t nc. Cc v vua thi nay nh vua Php, vua Ty Ban Nha, vua Anh v.v....kho lo hn v trong khi gi t, h tin chc gi c thn dn trong tay mnh. S kin khc thng trong vic chuyn nhng ny l, khi nhn ca ci t cc thnh vin, thay v tc ot, cng ng li bo m h
36
Kh c x hi
c s hu mt cch hp php, thay th s chim ot bng mt quyn thc s v s th hng thnh quyn t hu. Nh th, cc ch t gi c xem nh ngi gi ca cng, c tt c cc thnh vin tn trng quyn s hu ca mnh v c ton b sc mnh ca Quc Gia bo v chng ngoi xm. Bng mt chuyn nhng va c li cho tp th va c li cho chnh mnh, ta c th ni cc ch t thu li c ht tt c nhng g h hin tng. Mu thun ny c gii thch mt cch d dng bi s khc bit v cc quyn li m Cng ng v s hu ch c trn cng mt mnh t nh chng ta s thy sau ny. C th xy ra vic con ngi bt u kt hp nhau trc khi h s hu ci g v khi h chim c mt vng t rng cho tt c, h s cng th hng hay cng chia cho nhau, hoc ng u hoc theo kch thc do Cng ng n nh. Tuy nhin, d c s hu cch no chng na, quyn ca mi c nhn trn mnh t lc no cng ty thuc quyn cng ng c trn tt c mi ngi. Khng th, s lin h x hi s khng vng chc cng nh Cng ng s khng c sc mnh thc s. Ti s kt thc chng ny ca quyn sch bng s lu v mt yu t c dng lm cn bn cho ton b h thng x hi: l, thay v hy b s bt bnh ng t nhin th tri li, kh c cn bn thay th s bt bnh ng trn hnh thc m thin nhin c th to ra gia ngi vi ngi bng mt s bnh ng hp php c tnh o c. Cho nn, bt c k no khng c bnh ng trong s t hng minh v sc mnh, s tr nn bnh ng qua kh c v quyn li v php lut.5
Di cc chnh quyn ti t, s bnh ng ny ch c tnh cch biu kin, v ch nhm mc ch gi k ngho mi trong s ngho khn ca h, v k giu c trong v th u ci c tim ot c. Thc t l lut php lun lun c li cho nhng k c ca v thit hi cho nhng k bch inh. T ta c th suy ra rng trng thi x hi ch c li cho con ngi khi mi 37
ngi cng c ca ci, v khng ai c qu nhiu ca ci hn nhng ngi khc. 38
QUYN II
40
Kh c x hi
1
Quyn Ti thng khng th chuyn nhng c[e]
Hu qu u tin v quan trng nht ca cc nguyn tc c nu ra trc y l ch c ch ca tp th mi c th iu khin Nh Nc t n cu cnh ca mnh l cng ch: bi l nu cc tranh chp v quyn li c bit khin vic thnh lp x hi tr nn cn thit th s tho thun v chnh cc quyn li gip cho s thnh lp ny kh thi. Yu t chung nm trong cc quyn li khc bit l si dy lin kt to nn x hi v nu khng c im ng thun gia cc quyn li t s khng c mt x hi no c hnh thnh. Chnh phi da vo quyn li chung m x hi c cai tr. Do , theo ti, v bn cht ca Quyn Ti thng khng l g khc hn s thi hnh ch ca c tp th nn Ch quyn Ti thng khng th c chuyn nhng; v rng, Hi ng Ti cao, v l mt c cu tp th nn ch c th c i din bi chnh n m thi; cho nn, quyn hnh c th c u nhim, nhng ch th khng c. Thc ra, ch mt ngi c th ng thun trn mt im no vi ch tp th nhng s ng ny khng trng tn v bt bin; bi ch c nhn, theo bn cht t nhin, hay thin v trong lc ch tp th hng ti s cng bng. Khng th c mt bo m no cho cam kt ny d rng s bo m phi lun hin din; chng qua l hiu qu ca ri may ch khng phi ca toan tnh. Hi ng Ti cao c th ni rng: By gi, ci g ngi y mun, ti cng mun, hoc
[e]
Trong Manuscrit de Geneve (1.I, Chap. IV) Rousseau nh ngha quyn ti thng nh sau Trong quc gia (tat) c mt sc mnh chung chng n, mt ch tp th iu khin sc mnh , v chnh s p dng ca ci ny ln ci n lm nn quyn ti thng. 41
t nht, ti mun ci g anh ta ni rng anh ta mun; nhng Hi ng Ti cao khng th ni: Ci g m ngy mai ngi y mun, ti cng s mun bi v, thc ht sc v l nu ch b tri buc vo tng lai; cng nh khng mt ch no c bn phn phi ng v mt iu g khng tt cho ngi . Vy nu dn chng ch n thun ha tun lnh th chnh hnh ng s lm h tan r v nh mt lun c tnh ca mnh; khi mt ngi lm ch, Hi ng Ti cao s khng cn v k t lc , c cu chnh tr khng tn ti na. Tuy nhin, iu ny khng c ngha l mnh lnh ca nh cm quyn khng c xem nh i din cho ch tp th, nu Hi ng Ti cao, tuy c t do chng li cc mnh lnh , li khng lm g c. Trng hp ny, s im lng ca ton th c xem nh l s ng ca c dn tc. Vic ny s c gii thch thm sau.
42
Kh c x hi
2
Quyn Ti thng khng th phn chia c
Vi cng mt l lun rng Quyn Ti thng khng th chuyn nhng c, n cng khng th phn chia; bi v ch hoc l ca tp th, hoc khng thuc tp th.1 Trng hp u, ch, khi c ban ra, l mt hnh ng ca Quyn Ti thng v tr thnh lut. Trng hp sau, ch l ch c nhn hay mt hnh ng ca To, cng lm l mt sc lnh. Th nhng, cc l thuyt gia chnh tr ca chng ta, v khng th phn chia Quyn Ti thng c trn nguyn tc nn chia n theo i tng: thnh sc mnh v ch, thnh quyn lp php v hnh php, thnh quyn nh thu, t php v chin tranh, thnh hnh chnh ni b v quyn i ngoi. C khi, h ln ln gia nhng phn v c lc h cng phn bit chng r rng. H bin Hi ng Ti cao thnh mt vt qui d gm nhiu mnh lin kt vi nhau: nh th h cu to mt con ngi vi nhiu thn th, mt vi mt, mt vi tay, mt vi chn v mt khng c chi c. Chng ta c nghe k rng, nhng tay lang bm bn Nht Bn c th ct mt a b thnh nhiu mnh trc mt khn gi, tung cc mnh y ln khng v a b ri xung, vn sng v lnh ln. Tr o thut ca cc l thuyt gia chnh tr ca chng ta cng ging nh th. H ct xn c cu chnh tr, bng mt mn o thut ngon mc c th em ra din gia hi ch, ri kt hp chng li bng cch no chng ta khng bit. Sai lm ny bt ngun t s hiu bit thiu st cc khi nim chnh xc v quyn lc ca Hi ng Ti cao v tham d vo cc thnh phn thot ra t quyn lc . V d, cc hnh ng tuyn chin v to
1
ch tp th khng nht thit phi l s nht tr ca mi ngi, nhng mi kin u phi c thu nhn (c thun ln nghch). Nu nh nc loi tr mt s kin no ra, th khng cn l ch tp th na. 43
ha bnh vn c xem nh l nhng hnh ng ca Quyn Ti thng, nhng thc ra khng phi th, v cc hnh ng khng cu thnh lut m ch l s p dng lut, mt hnh ng c th xc nh xem lut c p dng nh th no nh chng ta s thy tng tn khi ngha gn lin vi ch lut c nh r. Nu xem xt cc s phn chia quyn hnh khc mt cch chi ly, ta s nhn thy rng ta lm ln khi ngh rng Quyn Ti thng b phn chia; v cc quyn b phn ra t Quyn Ti thng, u l nhng quyn ph thuc ca Quyn Ti thng, v chnh s hin hu ca nhng quyn ny ch l s th hin mt ch ti cao hin hu t trc m thi. Khng th c lng c s thiu chnh xc trn y lm ti tm cc quyt nh ca nhng tc gi vit v quyn chnh tr n mc no khi h mun xt n cc quyn ca vua v ca dn da trn nhng nguyn tc m h t ra. Mi ngi trong chng ta c th thy cc Chng 3 v 4 trong Quyn Th Nht ca Grotius, tc gi, v Barbeyrac, dch gi, b vng mc v lng tng nh th no trong cc ngy bin ca h bi s ni qu t hay qu nhiu v iu h ngh , v khi ni nh th, h ng chm n cc li ch m h phi thu phc. Khng hi lng vi qu hng ca mnh, Grotius lnh nn ti Php v v mun lm p lng Php Hong Louis XIII, ngi m ng tng quyn sch, khng ngn ngi tc ot mi quyn li ca ngi dn dng cho vua tt c cc quyn y bng mi k xo c c. Barbeyrac cng lm th i vi Anh Hong Georges I bng cch tng nh vua quyn sch ni trn. Nhng ri thay, Vua James II b trut ngi, vic m Barbeyrac cho l thoi v, buc Barbeyrac phi do d, thay i kin, ni quanh co hu trnh gi Williams l k son ngi. Nu hai tc gi k trn chp nhn nhng nguyn tc chnh ng, h trnh c mi kh khn v hn gi c tnh nht qun trong l lun; nhng lm nh vy, h s phi ni ra s thc v ni sao cho c lng dn chng. Nhng h bit s thc khng dn n giu sang v dn chng li chng phi l ngi ban pht cc chc v i s, cc gh gio s hoc cc mn tr cp no.
44
Kh c x hi
3
ch Tp th c sai lm khng?
Nhng g chng ta ni trn y cho thy rng ch tp th lun lun ng v thin v quyn li ca dn chng; nhng khng phi v vy m nhng bn ci ca dn chng bao gi cng ng. Chng ta bao gi cng mun lm tt cho chng ta, nhng khng phi lc no chng ta cng thy c ci tt l g. Dn chng khng bao gi b mua chuc nhng thng b la di, v chnh lc mi dng nh mun lm iu xu. Thng c mt khc bit ln gia ch ca mi ngi v ch tp th. ch tp th ch n quyn li chung, trong khi ch ca mi ngi ch n quyn li ring t. ch ca mi ngi ch l tng s nhiu ch c nhn; nhng nu ta ly ra t nhng iu tch cc v nhng iu tiu cc m s trit tiu nhau2 th ch tp th l tng s ca nhng khc bit. Khi dn chng c thng bo d kin y v tho lun, v nu cc cng dn khng trao i tin tc vi nhau, th tng s ca cc khc bit nh y s lun lun l ch tp th, v quyt nh lc no cng ng. Nhng lc cc b phi ni ln, nhng hi on ring r c thnh lp v lm tn thng tp th ln th ch ca mi tp th tr
2
Hu tc d'Argenson ni: 'Mi quyn li c nguyn tc khc nhau. S kt hp ca 2 quyn li khc nhau c hnh thnh chng vi quyn li ca k th ba''. ng ta c th ni s kt hp ca tt c cc quyn li c hnh thnh chng i vi quyn li ca mi ngi. Nu khng c nhng quyn li khc nhau ta s t nhn thy c quyn li chung v khng bao gi thy c chng ngi: mi vic s tri chy v chnh tr s khng cn l mt ngh thut. 45
nn ch tp th i vi cc thnh vin ca mnh, trong khi chng ch l ch c bit i vi quc gia; ri ta c th ni rng s phiu khng cn phi l ca thnh vin na m l ca cc tp hp. Cc s khc bit tr nn t hn v cho mt kt qu t tng qut hn. Sau rt, khi mt trong nhng tp hp tr nn ln n ni c th ln p cc tp hp cn li, kt qu khng cn l mt tng s ca cc khc bit nh, nhng ch l mt khc bit n c. Trong trng hp ny th khng cn mt ch tp th na, v quan im thng ch l mt quan im c bit. Vy nn nu mun rng ch tp th t pht xut ra th vic quan trng l phi khng c cc hi on ring r trong quc gia, v mi cng dn phi c kin ring ca mnh 3 ; tht l mt h thng tuyt vi v c nht t ra bi Lycurgus. Nhng nu c nhng hi on ring r, th nn c cng nhiu cng tt v lm sao khng c s chnh lch gia cc hi on , nh l Solon, Numa v Servius lm.[a] Ch nhng bin php phng ny mi c th bo m rng ch tp th lun lun c sng t v dn chng khng sai lm.
Machiavelli ni rng: "Tht ra, c vi s phn chia lm hi n nn Cng Ha v vi s phn chia li lm li. Nhng s phn chia khuy ng ln cc b phi, ng phi lm hi; s phn chia khng c b phi ng phi no tham d lm li; vy th ngi sng lp ra nn Cng Ha khng th lm cho s th hn dy ln, ng ta t nht phi ngn chn chng tr nn nhng b phi." (Lch s Florence, quyn VII) [a] Solon l mt trong By Nh Thng thi ca Hy Lp, gm c Solon, Chilon, Thales (cng l nh ton hc vi nh l Thales ni ting), Bias, Cleobulus, Pittacus, v Periander. Numa l mt v vua ni ting ca La M tr v sau khi Romulus (sng lp nn La M) cht, phn chia dn s theo ngnh ngh ch khng theo sc dn [xem thm Plutarch-Life of Numa ti http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Numa*. html. Servius Tullius l v vua th su ca C La M, ngi ci cch Hin php thi by gi v cho php th dn giu c c gia nhp hng ng qu tc, v tt c mi cng dn c tham gia vo chnh tr [xem thm ti: http://en.wikipedia.org/wiki/Servius_Tulius] 46
Kh c x hi
4
Cc gii hn ca quyn ti thng
Nu Nh nc l mt php nhn tinh thn m i sng l s kt hp ca cc thnh vin, v nu bn phn quan trng nht l bn phn gn gi s sng cn ca mnh, th n phi c mt sc mnh ton b c tnh cng ch di chuyn v sp xp mi phn t sao cho c li nht cho tp th. Cng nh thin nhin cho mi con ngi quyn ti hu trn vic s dng tay chn ca mnh, kh c x hi cho c cu chnh tr mt quyn ti hu trn cc thnh vin ca mnh; v chnh quyn ny l quyn ti thng khi c hng dn bi ch tp th. Nhng ngoi con ngi cng cng ta phi xt n cc c nhn to ra con ngi cng cng. i sng v s t do ca nhng c nhn ny ng nhin l c lp vi con ngi cng cng. Vy th ta phi phn bit r cc quyn ca ngi cng dn v quyn ca Hi ng Ti cao4 v cc bn phn m cc cng dn phi c khi l thn dn, cng nh quyn t nhin m h c hng trong t cch l con ngi. Ti cng nhn rng, qua kh c x hi,mi ngi chuyn nhng mt phn sc mnh, ca ci v t do ca h m cng ng cho l quan trng v cn kim sot, nhng ta cng phi tha nhn rng ch c Hi ng Ti cao mi l ch th duy nht xt xem iu g l quan trng. Tt c cc vic m mi cng dn lm gip ch cho quc gia th phi lm tc khc ngay khi Hi ng Ti cao i hi ; nhng v pha mnh Hi ng Ti cao khng th bt ngi dn gnh chu nhng g
4
Ti xin nhng ngi c k ng hi h kt ti l ti mu thun. Ti khng th trnh vic c v s ngho nn ca ngn ng; nhng xin hy ch i. 47
v ch cho cng ng. Ngay Cng ng cng khng th c ci mun : bi v di lut ca l tr cng nh di lut ca thin nhin khng c g c th xy ra m khng c nguyn nhn. Nhng cam kt ca chng ta vi c cu x hi c tnh bt buc bi v chng lin h hai chiu; v bn cht ca chng l khi m ta thc hin li cam oan ta khng th lm vic cho k khc m khng lm vic cho chng ta. Ti sao ch tp th lun lun ng, v ai m chng ngh n "mi ngi," ngha l c c anh ta trong , khi b l phiu ca mnh quyt nh cho c tp th. S vic ny chng minh rng s bnh ng v quyn v nim v s cng bng do s bnh ng y to ra, bt ngun t s u i m mi ngi t dnh cho mnh, v theo ng bn cht ca con ngi. Vic y chng minh rng c th thc s l ch tp th, th ch tp th phi c tnh ph thng i vi mi i tng, cng nh t trong bn cht; rng ch tp th phi i t tt c mi ngi p dng cho tt c mi ngi, v rng n s mt tnh ngay thng t nhin ca n khi n thin v mt i tng c bit no ; nu khng th chng ta phn xt v mt ci g xa l vi chng ta m khng c mt nguyn tc cng bng xc thc no t hng dn. Thc vy, khi c vn v mt s kin hay mt quyn c bit v mt im khng c quy nh bi mt quy c tng qut c t trc, th vn ny c th b tranh ci. l mt v trong cc c nhn lin h l mt bn, v dn chng l mt bn, nhng ti khng thy c mt lut no phi theo v quan ta no ngi x. Trong trng hp tht l l bch nu ta ngh a mt vn ra c mt quyt nh tc th ca ch tp th. Quyt nh ch c th l kt lun ot c ca mt trong nhng phe phi, v nh vy, i vi phe phi kia, ch gin d l mt ch xa l, c th v c th khng cng bng v b sai lm. Vy th cng nh mt ch c nhn khng th i din cho ch tp th, th cng vy ch tp th thay i bn cht khi i tng ca mnh l mt c th v nh vy khng th c quyt nh v mt ngi hay mt s kin. Khi dn chng thnh Athens b nhim hay cch chc cc ngi cm quyn, tn vinh ngi
48
Kh c x hi
ny, trng pht k khc, v thi hnh cc chc nng cai tr ca mnh mt cch ba bi bng mt s sc lnh, th dn chng khng cn ch tp th na, ni cho st ngha, dn chng khng cn hnh x nh l mt Hi ng Ti cao na, m nh l mt quan ta. S vic ny c th xem nh l tri ngc vi cc quan im thnh hnh, nhng ti cn phi c thi gian trnh by kin ca ti. Qua nhng g ni trn y, ta thy rng ch tp th khng phi l s lng ngi b phiu m l ci quyn li chung kt hp h li; bi v trong h thng ny mi ngi cn phi phc tng cc iu kin m anh ta p ch cho nhng k khc: mt s ha hp ng phc gia quyn li v lut php, vi s ha hp ny, cc cuc tho lun cng cng c mt tnh cch cng bng s bin i tc khc khi bt c mt vic ring r no c nu ln, ch v khng c mt quyn li chung kt hp v gip nhn dng ra lut ca quan ta v lut ca phe phi. D tip cn n nguyn-l [k trn] t kha cnh no i na, chng ta cng i n cng mt kt lun rng kh c x hi t ra gia cc cng dn mt s bnh ng c th, kt hp tt c vi nhau trong cng nhng iu kin, v do , cng hng nhng quyn nh nhau. Nh vy, bi bn cht ca kh c, mi hnh ng ca Hi ng Ti cao, tc l nhng hnh ng chnh ng ca ch tp th rng buc hay lm li ng u cho tt c mi cng dn, th nn Hi ng Ti cao ch nhn nhn c cu ca quc gia, v khng phn bit gia nhng ngi lm nn n. Ni mt cch chnh xc th hnh ng ca Hi ng Ti cao l g? khng phi l mt quy c gia mt ngi trn v mt ngi di, nhng l mt quy c gia mt c cu v mi thnh vin ca n. N hp php v c cn c trn kh c x hi, v cng bng v chung cho tt c mi ngi; ch li v khng c i tng no khc ngoi ch li chung, v vng vng v c bo m bi sc mnh qun chng v quyn lc ti thng. Chng no m cc thn dn ch phi theo cc quy c nh vy, h khng tun lnh ai khc ngoi ch ca chnh mnh; v nu hi rng quyn ca Hi ng Ti cao v ca cc cng dn rng n u, l hi cc c ng
49
dn c th cam kt n mc no vi chnh h; mi ngi i vi tt c, v tt c i vi mi ngi. T ch ny, ta c th thy rng quyn ti thng, tuy rng tuyt i, thing ling v khng th b xm phm nhng khng vt qua v khng th vt qu gii hn ca cc quy c tng qut[b], v rng mi ngi c th hon ton s dng phn ca ci v phn t do m cc quy c y li cho anh ta; cho nn Hi ng Ti cao khng bao gi c quyn t gnh nng trn mt ngi ny nhiu hn ngi kia, v lm nh vy vic tr thnh vic ring r, v Hi ng Ti cao khng cn thm quyn na. Khi m cc s khc bit y c cng nhn, tht kh m ngh c rng, trong kh c x hi, li c mt c nhn no tht s t b [quyn li ca mnh], v l v tr m h c hin nay nh kh c x hi tht l tt hn v tr m h c trc kia. Thay v t b, h lm mt s trao i c li: thay v mt li sng tm thi v khng n nh, h c mt i sng tt hn v n nh hn; thay v s c lp thin nhin, h c c s t do; thay v c th lm hi ngi khc h c s an ton cho chnh h; v thay v mt sc mnh m k khc c th nh , h c mt quyn m s kt hp x hi lm cho tr nn v ch. i sng ca h, m h hin dng cho quc gia, c quc gia lun lun che ch; v khi h liu mng sng bo v quc gia, h chng lm g hn l tr li nhng g m h nhn c. Chng phi nhng g m h phc v quc gia l nhng g m khi cn sng trong tnh trng thin nhin h phi lm nhiu hn v nguy him hn, v h khng trnh khi phi liu mng nh nhau bo v s sng cn ca h, hay sao? Tht ra ai cng phi tng qun khi t nc cn n; nhng cng khng ai phi t chin u cho chnh mnh. Chng l v nhng g em li an ninh cho chng ta, chng ta li
[b]
Trong chng IV, phn 8, ni v tn gio, Rousseau vit rng: "Ci quyn i vi thn dn m kh c x hi cho Cng ng khng i qu cc mc ca li ch cng." 50
Kh c x hi
khng th chu mt phn nguy him m chng ta phi chu khi s an ninh b tc i hay sao?
51
5
Quyn sng v cht
Mt cu hi thng c t ra l, do u m cc c nhn, trong khi khng c quyn t nh ot v mng sng ca mnh, li c th chuyn nhng cho Hi ng Ti cao mt quyn m h khng c? Ci kh khn tr li cu hi ny i vi ti dng nh l ch cu hi y c t sai. Ai cng c quyn liu mng sng ca mnh bo v n. C ai bao gi li ni rng mt ngi nhy ra khi ca s thot mt v chy nh l phm li t t? C ai cht trong mt cn bo li b kt n v khi bc chn ln tu bit s c nguy him? Mc ch ti hu ca kh c x hi l bo tn cc thnh vin. K no mun t c mc ch cng cn c phng tin, nhng cc phng tin no bao gi cng bao gm mt s ri ro, v c mt mt na. K no mun bo tn mng sng ca mnh bng mng sng ca nhng ngi khc th cng phi sn sng hin mng sng ca mnh cho ngi khc khi cn thit. Hn na, ngi dn khng phi l k c quyn phn xt v cc s nguy him khi lut php mun anh hy sinh tnh mng mnh; khi ngi cm quyn ni: "Anh nn cht cho quyn li ca Quc gia," th anh phi cht; v anh c sng trong an ninh cho n ngy nay l nh c quc gia bo v, v cng bi v mng sng ca anh khng cn l mt tng vt ca thin nhin, m l mt mn qu c iu kin ca quc gia ban cho anh. n t hnh m cc k phm ti b kt n c th c nhn di cng mt l l: chnh v ta khng mun cht di tay mt k st nhn nn ta ng rng st nhn th phi n mng. Trong kh c ny, [khi ng c n t hnh] khng phi chng ta chp nhn mt
52
Kh c x hi
mng sng ca ta, m chnh l bo v n, v cng chng ai ngh rng [khi ng c n t hnh] th h s b treo c. Ngoi ra, mi k bt lng, khi vi phm lut x hi, tr thnh k ni lon v k phn bi quc gia; khi vi phm lut x hi, y khng cn l thnh vin ca x hi na v tuyn chin ngay c vi x hi. Trong trng hp ny, s bo tn Quc Gia mu thun vi s bo tn mng sng ca k , v nh th mt trong hai phi cht; khi git mt ti phm, ta khng git mt cng dn m l git mt k th. S xt x, v phn quyt [ca ta] l nhng bng chng rng k vi ph m kh c x hi, v nh vy, k khng cn l thnh vin ca quc gia na. V v anh ta l mt thnh vin trong cng ng vi phm kh c nn anh ta phi b lu y ra khi cng ng, hay l b x n t hnh nh l mt k th ca cng ng; v mt k th khng phi l mt con ngi o c m ch l mt con ngi, v nh vy quyn chin tranh cho php git k chin bi. Nhng ngi ta s ni rng s kt n mt k c ti l mt hnh ng c th. Ti cng nhn vic ; v vy s kt n ny khng thuc v chc nng ca Hi ng Ti cao; l mt quyn m Hi ng Ti cao c th trao m khng th t mnh thi hnh. Ti khng thay i trong s suy ngh ca ti, nhng ti khng th trnh by tt c cng mt lc. Chng ta c th nhn nh thm rng s trng pht thng xuyn lun lun l du hiu ca nhc im hay s sut ca chnh quyn. Khng c mt k lm by no m ta khng th gip h tr thnh mt phn t tt. Quc gia khng th kt n t hnh mt k no, ngay c trong trng hp lm gng, nu chng ta c th cho h sng m khng gy nguy him cho ta. Ch c Hi ng Ti cao mi c quyn n x hay gim n sau khi quan ta tuyn b kt n ti phm. Phi nhn mnh rng quyn hn ny khng c r rt v cng c s dng trong nhng trng hp rt him. Trong mt quc gia m gung my cai tr c hon ho th s c rt t s trng pht - khng phi v s khoan hng tng m v t ti phm, chnh nhng lc quc gia suy tn l nhng lc m ti c gia
53
tng v quc gia khng bo m s trng tr c tt c nhng ti phm. Di thi Cng Ha La M, c Thng vin ln cc quan chp chnh ti cao u khng mun p dng s n x, ngay c dn chng cng vy, tuy rng i khi h cng c thu hi bn n ca h. n x thng xuyn s khin cho nhng k ti phm ln mt v ai cng bit l vic ny s a n kt qu nh th no. Nhng ti cm thy lng ti bo nh rng mnh nn ngng bt ni y: hy nhng vn ny cho nhng bc lng thin khng bao gi phm li v khng bao gi cn n s khoan hng.
54
Kh c x hi
6
Lut php
Vi kh c x hi, chng ta to nn v em li s sng cho c cu chnh tr: by gi ta phi em li sinh hot v ch cho n qua lut php. Bi v hnh ng nguyn thy cu to v kt hp c cu ny cha xc nh n phi lm g t bo tn. Ci g tt v ng vi trt t ca thin nhin l do bn cht ca s vt ch khng do quy c ca con ngi. Mi cng l n t c Cha Tri, v Ngi l ngun gc duy nht ca Cng L; nhng nu chng ta m bit cch tip nhn ngun cng l cao siu nh vy, th chng ta s chng cn n chnh ph v c n lut php. Hin nhin l phi c mt loi cng l c tnh ph cp n tt c mi ngi, v t l tr m ra; nhng mun c chng ta chp nhn, th cng l ny phi c tnh tng hon gia ngi vi ngi. C theo bn tnh ca con ngi m ni th lut php ca cng l thin nhin khng c hiu qu vi con ngi, v thiu tnh ch ti; chng ch lm li cho k xu, v lm hi ngi cng bng, v ngi cng bng tn trng lut php vi tt c mi ngi, trong khi k xu th li bt tun lut l. Vy th phi c nhng quy c v nhng lut php kt hp quyn li vi bn phn v em cng l v vi i tng ca n. Trong trng thi thin nhin khi m mi s l ca chung, ti khng n ai iu g khi ti khng ha g vi h c; ti cng nhn rng ch nhng ci g khng ch li cho ti mi thuc v ngi khc. S vic khng phi nh vy trong x hi vn minh, m quyn ca mi ngi c n nh bi lut php.
55
Vy th rt cuc lut php l g? Nu chng ta ch c gng nh ngha t ny bng nhng nim siu hnh, th ta s tip tc tranh lun m khng i n s ng thun vi nhau, v ngay c khi ta nh ngha c lut ca thin nhin l g, th khng chc lc y ta thu hiu lut ca quc gia l g. Ti ni rng khng c mt ch tp th dnh cho mt i tng ring r. Mt i tng nh vy phi nm trong hay nm ngoi quc gia. Nu n ngoi quc gia, th i vi n, ch tp th l mt ch khc bit; nu i tng ny nm trong quc gia th n l mt phn t ca cng ng, v nh vy to ra mt quan h gia hai phn t tch bit, gm c phn t ny l mt c cu, v tng th tr phn t ny ra l mt c cu khc. Nhng mt tng th m ly mt phn t ra th khng cn l mt tng th na, v khi m s tng quan ny cn tn ti th khng c tng th na m ch c hai phn khng bng nhau; t ta c th ni rng ch ca mt phn khng cn l tng th i vi phn kia. Nhng khi ton th dn chng ra sc lut cho ton th dn chng, ch l ngh n chnh mnh; v nu c mt quan h no xy ra th l vic gia hai kha cnh ca mt tng th ton din ch khng phi mt s vic phn chia tng th. Trong trng hp ny, khi mt o lut c to thnh v phn nh c c tp th dn chng cng nh ch tp th, th o lut ny c ti gi l lut php. Khi ti ni rng i tng ca cc iu lut lun lun l tng qut, ti mun ni rng lut php c p dng cho ton th cc thnh vin ca tp th v cc hnh ng c hiu mt cch tru tng, ch lut khng p dng cho ring mt c nhn no hay v mt hnh ng c th no. V vy, lut php c th n nh rng s c nhng c quyn, nhng khng th ban c quyn y cho mt c nhn no vi tn tui r rng; lut php c th to nhiu giai cp cng dn, ngay c n nh nhng tiu chun xp loi nhng giai cp , nhng lut php khng th ch nh ngi ny hay ngi kia thuc vo mt giai cp ny hay giai cp khc; lut php c th thit lp mt nn qun ch vi
56
Kh c x hi
vic cha truyn con ni nhng khng th chn mt v vua hay ch nh mt hong tc. Tm li, tt c mi chc v lin h n mt i tng ring r u khng thuc thm quyn ca lp php. V vn ny, ta thy ngay rng khng cn phi hi ai l ngi lm lut bi v l hnh ng ca ch tp th; cng khng cn phi hi ngi cm quyn c ng trn lut php hay khng v ngi y l thnh vin ca quc gia; cng khng cn phi hi liu lut php c cng bng hay khng, v chng c ai m li i bt cng vi chnh mnh; cng khng hi v sao m ta va c t do va phi tun theo lut php, bi v lut php ch l nhng g th hin ch ca chng ta. Nhn xa hn ta cn thy rng, v lut php kt hp tnh cht chung ca ch vi tnh cht chung ca i tng, cho nn, iu g m mt ngi - bt k l ai - dng quyn ca mnh ra lnh th khng phi l lut; iu g m Hi ng Ti cao a ra v mt i tng ring r cng khng phi l iu lut, nhng ch l mt sc lnh, khng phi l mt o lut ca quyn ti thng m l mt hnh vi ca chnh quyn. Vy theo ti, t "Cng Ha" l dnh cho bt c quc gia no c cai tr bng lut php, d di bt c hnh thc hnh chnh no: v ch chnh trong mi trng mi c s cai tr ca quyn li cng, v ci gi l "cng v" [c] mi tr thnh mt hin thc. Tt c mi chnh quyn hp php l cng ha 5: ti s gii thch chnh quyn l g trong cc phn sau.
[c]
"Res publica" l mt thut ng ting La-tinh, c s dng t thi C Hy Lp v La M, ngha cn bn l tt c nhng g thuc v "ca cng;" ngha bng ch mt h thng cc c quan ca nh nc, hay vn tt hn, ch nh nc. Cicero trong tc phm De re publica (th k th nht trc cng nguyn) dng res publica ch cc "vic cng" v chnh tr. 5 Ti khng dng ch ny ch mt ch qu tc hay dn ch, m tng qut mi chnh ph c hng dn bi ch tp th, tc l lut php. c hp php, chnh ph khng phi l Hi ng Ti cao, nhng l ngi 57
Ni r hn, lut php ch l nhng quy c ca s kt hp dn s. Dn chng chu quyn ca lut php nn cng phi l nhng ngi lm ra lut; quyn ny ch thuc nhng ngi kt hp li thnh lp x hi: nhng h iu ha bng cch no? C phi bng mt s tha thun chung, hay bng mt cm hng t khi? C cu chnh tr c mt c quan a ra cc ch chung khng? Ai cho c cu ny s vin kin cn thit lm ra nhng o lut v tuyn co trc [cho dn bit]. Hay lm sao thng bo lut l n dn chng khi cn? Lm sao m mt m ng m la thng khng bit mnh mun g v t khi bit ci g tt cho mnh li c th m nhn mt cng vic ln lao v kh khn nh l h thng lp php? Dn chng lun lun mun ci tt cho chnh mnh, nhng t khi h thy c nhng ci tt l g. ch tp th lun lun ng, nhng s phn on a n cc hnh ng thng khng phi lc no cng sng sut . N phi thy cc s vt di thc cht hin ti ca chng, v i khi cng phi nhn din c l tnh trng hin ti ca chng cha t n iu cn c; n phi c hng dn n con ng tuyt ho m n ang i tm v bo m rng n s khng b nhng nh hng ca cc c mun c nhn quyn r; n phi c hng dn nhn thy khng gian v thi gian nh l mt chui di ni tip nhau; v n phi bit cn nhc nhng quyn r trc mt v li ch hin ti vi nhng nguy him v nhng tai ha ang rnh rp trong tng lai. Cc c nhn nhn thy ci tt m ri li t b i; qun chng mun ci tt nhng m li khng thy. C hai bn u cn s hng dn. C nhn phi buc c mun tun theo l phi; v qun chng phi c dy bo bit mnh mun g. Nu vic c thc hin, s sng sut ca qun chng s dn n s kt hp gia s thng cm v ch ca c cu x hi: t cc phe phi s lm vic cht ch vi nhau v tng th s c nng ln mc mnh nht. S kin ny cho thy cn phi c nh lm lut.
tha hnh; nh vy, ngay c mt nn qun ch cng l mt Cng Ha. S kin ny s c ni r hn trong cun sau. 58
Kh c x hi
7
Nh lm lut
Hu tm c nhng lut l ca x hi thch ng nht cho cc quc gia, cn phi c mt ngi c s thng minh siu tuyt c th thu hiu nhng nhit tnh ca con ngi m vn khng b nh hng ca tht tnh, lc dc, mt con ngi m hnh phc c lp vi con ngi nhng li quan tm n hnh phc ca con ngi, mt con ngi m sn sng lm vic i ny cho kt qu i sau.6 Ch c thn thnh mi l mt "ngi" nh vy. Trong khi Caligula l lun da trn s kin th Plato trong tc phm "Politicus" da trn lut nh ngha quyn cn bn ca mt con ngi bnh thng hay cc v vua cha. Nhng nu nhng v cai tr danh ting him, th cc nh lm lut danh ting cn him hn bao nhiu ln? Nh cai tr ch vn hnh theo cc ng hng m nh lm lut t ra. Nh lm lut l ngi k s pht minh ra ci my, ngi cai tr ch l ngi rp my v lm cho n chy. Montesquieu ni: "Lc ban u khi cc x hi c hnh thnh, cc nh cm quyn ca nn Cng Ha t ra cc nh ch, v sau cc nh ch li nh hnh cc nh cm quyn."7 K no dm ng ra to th ch ca mt dn tc phi cm thy rng mnh c th lm thay i bn tnh ca con ngi; c th bin i mi c nhn t mt tng th hon b v c n ra thnh phn t ca
6
Mt dn tc ch ni ting khi nn lut php ca h bt u thoi ho. Chng ta khng bit h thng ca Lycurgus gip dn thnh Sparta c hnh phc trong bao nhiu th k trc khi phn cn li ca Hy Lp bit c chuyn ny. 7 Montesquieu 'The Greatness and Decadence of the Romans'' ch.i 59
mt tng th ln hn m t anh ta nhn c i sng v s tn ti ca mnh; c th sa i th trng ca con ngi cho n tt hn; c th thay th i sng vt cht v s c lp m tt c chng ta nhn c t thin nhin bng mt i sng chung [vi cng ng] v o c. Tm li, ngi phi ly ra khi con ngi cc sc mnh m thin nhin cho n, v thay vo l nhng sc mnh ngoi ti m n ch c th s dng cc sc mnh mi ny khi c s gip ca ngi khc. Cc sc mnh t thin nhin cng b hy dit hon ton th cc sc mnh mi nhn c cng ln v lu di v th ch cng chc chn v hon ho hn; th nn, v mi c nhn cng dn khng l g c v khng th lm g c nu khng c nhng ngi khc tr gip, v khi sc mnh mi nhn c bi tng th bng hay ln hn tng s sc mnh thin nhin ca tt c mi ngi, th ta c th ni rng nn lp php t n mc hon m nht m n c th t c. Xt trn mi phng din, nh lm lut chim mt v tr phi thng trong quc gia. Phi thng khng nhng v ng ta l mt thin ti, m cn v chc v; nhng chc v ny li khng thuc nh nc cng khng thuc Hi ng Ti cao. Chc v ny to nn nn cng ha nhng khng trong hin php. l mt chc v c bit khng c im g chung vi th gii con ngi; bi v k no lm ch con ngi th khng th lm ch lut php, v k no lm ch lut php th cng khng th lm ch con ngi; nu khng cc iu lut ca anh ta s ch l k tha hnh ca xc cm v s duy tr cc ni bt cng: cc mc ch ring t ca anh ta chc chn s lm h hng tnh cch thing ling ca cng trnh ca mnh. Khi Lycurgus lm lut cho x s ca ng ta, vic ng lm trc nht l t b ngai vng. Phn ln cc thnh ph Hy Lp c tc l giao cho ngi ngoi quc lm lut cho mnh. Cc Cng Ha thi nay thng bt chc lm nh vy; Cng Ha Genve cng theo gng nh th v thy c kt qu tt.8 La M, trong thi k thnh vng
8
Nhng ngi ch bit Calvin nh l mt nh thn hc nh gi qu thp thin ti ca ng ta. ng d mt phn ln trong vic son tho cc sc 60
Kh c x hi
nht, phi kh s, v lm lc gn nh b sp v ti c ca cc bo cha li xy ra, khi quyn lp php v quyn ti thng nm trong tay mt ngi. Tuy nhin ngay c cc thnh vin trong Hi ng 10 ngi (decemvirs) khng bao gi i quyn t a ra lut php. H tuyn b vi dn chng: "Nhng g m chng ti ngh khng bao gi tr thnh lut nu ng bo khng ng . Hi dn La M, hy t mnh l nhng nh lm lut em li hnh phc cho chnh mnh." Vy nn k lm lut khng c hay khng c c thm quyn lp php no, v ngay c dn chng, khi mun cng khng c t b ci quyn khng th chuyn nhng ny, bi v theo kh c cn bn ch c ch tp th mi rng buc c cc c nhn; v khng c g bo m rng ch ca mt c nhn s ng thun vi ch tp th cho n khi n c a ra dn chng u phiu t do. Ti ni n vic ny ri nhng n vn ng c lp li. V vy trong vic lm lut chng ta thy c hai vic m dng nh khng tng hp vi nhau: th nht l mt cng tc qu kh khn cho sc ngi, v th hai l mt chnh quyn khng c thm quyn lm lut. Cn c mt kh khn khc ng cho chng ta lu . Cc nh thng thi, nu dng ngn ng ca mnh ni vi ngi dn thng, thay v dng ngn ng bnh dn, s kh lm cho ngi dn hiu ht nhng t tng ca mnh, v c c hng ngn t tng khng th chuyn ti c bng ngn ng bnh dn. Nhng khi nim qu tng qut v nhng s vt qu xa vi cng ngoi tm hiu bit ca h: mi c nhn- thng khng quan tm n bt c k hoch no ca chnh ph
lnh, v cng vic ny em li cho Calvin nhiu danh d nh cun 'Institute'' khng bit thi gian c em li thay i g cho tn gio ca chng ta khng, nhng chng no m tinh thn i quc v t do cn sng trong chng ta th ng ta vn cn c tng nim v tn trng. 61
ngoi nhng g thch hp cho quyn li ring t ca mnh -kh nhn thc c cc li ch m anh ta c th rt ta c t nhng lut l tt c ban hnh. cho mt dn tc mi c thnh lp c th hng ng mt cch nhit tnh nhng nguyn tc khn ngoan ca chnh tr v tun theo cc lut l cn bn ca quc gia th hiu qu phi tr thnh nguyn nhn; tinh thn x hi phi l iu kin tin quyt to ra cc th ch, v con ngi, phi l nhng con ngi c tinh thn x hi trc khi lut php c to thnh, v li phi chu s chi phi ca php lut. Vy th nh lm lut, v khng th s dng c sc mnh hay l lun, phi cn c mt quyn lc t mt c ch khc p buc m khng dng v lc v lm cho ngi ta tin m khng cn phi chng minh. cng l l do ti sao m, t trc n nay cc nh lp quc phi nh n cc ng Thing Ling v tn vinh cc thn thnh cho h c s khn ngoan [khi lm lut], cho dn chng quy phc lut l ca quc gia cng nh lut ca thin nhin; v chp nhn quyn lc ny trong s hnh thnh ca con ngi v ca th quc (City), [c nh vy] th ngi dn mi t tun phc lut l v ngoan ngon khoc ln mnh ci ch ca hnh phc cng cng. Cch lp lun cao siu ny vt qua khi s hiu bit ca con ngi thng, v cng l cch m nh lm lut ni rng cc quyt nh ca h l do thn thnh truyn dy; h dng thn quyn km ch nhng k m s khn ngoan ca con ngi vn khng thuyt phc c.9 Nhng khng phi ai cng c th ni rng cc thn thnh pht biu nh vy, hay c th t cho mnh l ngi thng dch ca thn linh. Chnh tm hn cao c ca nh lm lut mi tht s l php l chng minh cho s mnh ca mnh. [V thc ra], ai cng c th khc
9
Machiavelli ni: 'Tht ra, bt c x no, khng bao gi c mt nh lm lut phi thng no m li khng cn n Cha; nu khng lm nh vy, lut ca ng ta khng bao gi c chp nhn: tht ra, c nhng s tht ch li m nh lm lut hiu c tm quan trng; v cc s tht mang trong chng nhng bng chng hin nhin c th thuyt phc k khc." (Discourses on Livy, Bk.v, ch.xi) 62
Kh c x hi
nhng tm bia , hay mua mt li tin tri, hay ru rao l c giao dch b mt vi mt v thn no , hay hun luyn mt con chim ni th thm vo tai anh ta, hoc by ra nhng tr hoa he hoa si gy n tng vi ngi khc. Nhng k no ch bit lm nhng vic nh vy c th t tp quanh hn ta mt m ng kh di, v s khng bao gi lp c mt quc gia, v cc tr ngng cung ca hn s mau chng tn li. Nhng tr gian tr mu m v v b ch to nn mt mi quan h ph phim, ch c s khn ngoan mi lm cho mi quan h tr nn lu di. Lut Do Thi, m hin nay vn cn tn ti qua hu du ca Ishmael, thng tr trn mt na th gii t 10 th k nay v vn cn tuyn xng cc v nhn lm ra cc lut ; v mc d s kiu ngo ca trit hc hay s m qung ca b phi ch xem nhng v nhn ny l nhng k gi danh may mn, th cc nh chnh tr chn chnh, qua cc nh ch c kin to, ngng m thin ti v i ca nhng bc kin to nn cc cng trnh bn vng vi thi gian. D sao, ta cng khng nn kt lun nh Warburton, rng chnh tr v tn gio c chung mt mc ch, nhng trong nhng thi im khi u khi lp quc, yu t ny c s dng nh l mt phng tin cho yu t kia.
63
8
Dn chng
Nh trc khi xy ct mt ta nh ln, kin trc s quan st v thm d t xem ming t c th chu ng c sc nng ca ta nh hay khng, nh lm lut khn ngoan khng bt u bng vic son ngay cc lut l tt, m trc ng quan st xem dn tc m ng ta son lut php xem h c kh nng chu ng cc lut y khng? Chnh v l m Plato t chi khng lm lut cho dn Arcadian v dn Cyranaeans bi v ng bit rng hai dn tc giu c v khng th chp nhn c s bnh ng; v vy m ta thy o Crete c nhng lut tt v con ngi xu v Minos p t k lut trn mt dn tc c y thi h tt xu. C ngn quc gia trn tri t tin n mc tuyt ho nhng cha bao gi c c lut php anh minh v ngay c c c lut php anh minh i chng na th cng ch c c trong mt thi gian ngn trong qu trnh lch s ca h. Quc gia cng nh con ngi, ch d bo khi cn tr, nhng khi n tui gi th kh m thay i c h na. Mt khi cc thi quen v nh kin n su vo tm tr h, th vic ci to l mt vic nguy him v v ch; dn chng, ging nh nhng con bnh ngu xun v hn nht, run s khi thy bc s, khng th no chu ngi khc gip mnh dit i cc tt xu. Ging nh nhng chng bnh lm xo trn tinh thn ca bnh nhn v lm cho h qun c qu kh th trong lch s, cc quc gia sau khi phi tri qua nhng cuc xo trn bo lc v cch mng, cng s gy nh hng mnh m cho dn tc h: nhng cn c mng rng rn s c thay th bng nhng qun lng. Nhng ri cc quc gi a ny sau nhng trn khi la ca ni chin, s tri sng dy t m tro tn
64
Kh c x hi
v ly li sc mnh ca tui tr sau khi thot khi bn tay ca t thn. l cc trng hp ca Sparta vo thi Lycurge, ca La M sau thi Tarquins v ca cc x Ha Lan v Thy S sau khi trc xut c cc nh c ti ra khi nc. Nhng nhng bin c nh th rt him; ch l nhng trng hp ngoi l nh vo th ch c bit ca quc gia . Nhng bin c ny khng th xy ra hai ln cho cng mt dn tc, bi v mt dn tc c th ginh c t do khi cn man r, nhng [khi tr thnh mt dn tc vn minh] v nu ch v nng lc cng dn mt i, th mt khi mt t do s khng ly li c na. Cc cuc bin ng s tiu dit x hi dn s m khng mt cuc cch mng no c th khi phc li. Ngi dn lc cn mt ch nhn ng ch khng cn mt ngi gii phng h. Hi cc dn tc t do, hy nh ly chn l ny: "Ta c th ginh c t do, nhng nu mt i, s khng bao gi khi phc li c na." Tui thanh nin khng phi l tui th u. i vi cc quc gia cng nh vi con ngi, phi c mt khong thi gian thanh nin, hay ni ng hn, khong thi gian trng thnh trc khi b c cai tr bi lut php, nhng cng khng d bit c khi no mt dn tc trng thnh, v nu chng ta cho n hng qu sm th cng vic s b h hng. Dn tc ny c th p vo k lut t khi mi ra i, dn tc kia phi sau mi th k mi c. Dn Nga khng bao gi tht s tr thnh vn minh, bi v h c vn minh qu sm. Nga Hong Peter l mt thin ti v vic bt chc; nhng ng ta khng c thin ti thc s, ngha l c c sng to v to ra mi vic t s khng. ng lm c vi vic tt, nhng phn ng nhng vic y li khng hp lc. ng bit rng dn ca ng cha c khai ha nhng khng thy rng h cha trng thnh tin ti vn minh: ng ta mun vn minh ha dn chng m khng bit rng h cn c hun luyn trc. c mun u tin ca ng l bin dn Nga thnh nhng ngi c hay Anh, trong khi vic phi lm l gip h tr thnh ngi dn Nga tht s; ng ngn chn dn ca ng tr thnh nhng ngi Nga thc s thay vo li thuyt phc h bt chc
65
tr thnh nhng ngi khc. Lm theo cch ny th mt gio s Php cng c th lm cho hc tr ca mnh tr thnh thn ng, nhng ri sau trong sut cuc i n s khng l g c. quc Nga s mu xm chim u Chu, v n cng s b xm chim. Bn Tartars, thn dn hay lng ging ca n s tr thnh ch nhn ca Nga v c ca chng ta na, qua mt cuc ni dy m ti thy s khng th trnh c. Th m cc v vua chu u li ang cng nhau hp sc cho vic ny n sm hn.
66
Kh c x hi
9
Dn chng (tip theo)
Thin nhin t ra nhng kch thc cho tm vc mt con ngi vin mn, ngoi cc kch thc th con ngi hoc l to ln nh nhng k khng l hoc nh th nh nhng ch ln, cng nh vy, cho th ch mt quc gia c tt nht th phi t nhng gii hn sao cho cho th ch khng qu ln cho vic cai tr gp kh khn, v khng qu nh khng th t bo tn. Trong mi c cu chnh tr c mt sc mnh ti a khng th vt qua c, v nu n c tng trng th n s mt sc mnh i. Mi lin h x hi cng lan rng th n cng lng lo i, v mt cch tng qut, mt quc gia nh th, [tnh theo t l gia kch thc v sc mnh,] mnh hn mt quc gia ln. C c ngn l do hu thun cho iu ni trn. Trc ht, khong cch cng xa th s cai tr cng kh, ging nh mt vt s cn nng hn u mt n by di. Vic cai qun nhng ni cng xa th cng nhiu tn km; v mi thnh ph c mt nn hnh chnh ring ca mnh, v ngi dn ng gp mi chi ph; mi a ht li c mt nn hnh chnh ring v dn chng li phi ng gp vo; ri th n tnh bang, n cp chnh quyn ln hn, cc thng c, cc ph vng; cng ln cao th ngi dn li cng phi ng gp nhiu; sau ht nn hnh chnh ti cao bp tt c. Mi s ng gp lin tc ny lm ngi dn kit qu, h s c hng nhiu quyn li hn nu h ch b cai tr bi mt cp trn thay v nhiu cp. Ngoi ra, u cn ti nguyn s dng khi khn cp; v khi cn n n th quc gia lun lun bn b b tiu dit.
67
cha phi l ht: khng nhng chnh ph s km mnh i v km nhanh nhy khi p dng lut php, hay ngn nga cc phin h v hnh chnh, chnh n cc v lm quyn, v ngn chn cc mu toan dy lon ny mm cc ch xa xi; m cn lm cho dn chng t c thin cm vi nh cm quyn hn v h c bao gi gp ngi lnh o u; v cng t yu mn quc gia hn, v t nc trong mt h cng mnh mng nh th gii [xa l]; h cng t thng mn ng bo hn v phn ln i vi h l ngi xa l. Cng cng mt lut l nhng li khng th p dng ng b cho nhng tnh c phong tc khc nhau, c kh hu v a l khc nhau, v nh th khng th c c mt chnh quyn ng nht; [cn nu lm ra] lut l khc nhau th li ch lm cho ngi dn ni chung thm bi ri, v cng sng di s cai tr ca mt chnh quyn sao lut ch ny li khc ch kia. Cng cng l b con qua lin h gia nh (ci hi), nhng v lut l khc nhau, ngi dn khng hiu u mi tht s l di sn ca mnh. Cn nh tp trung m ngi ng c khng h quen bit nhau li, ti trung tm hnh chnh th ti nng b chn vi, c hnh khng c bit n v t nn khng b trng pht. Cc nh lnh o, b trn ngp bi cng vic, khng t mnh xt on c chuyn g, h quc gia cho cc vin chc cai qun. Sau ht, cc bin php cn p t duy tr quyn lc cho chnh ph-mt quyn m cc vin chc nhng ni xa xm mun trnh khng thi hnh hay ch lm th li ring- lm tiu hao tt c ngh lc ca dn chng, cho nn khng cn li g to hnh phc cho dn chng; v may ra ch cn cht nh bo v h khi cn. V vy mt c cu qu ln cho th ch ca n s t sp v b bp bi chnh sc nng ca mnh. Cn na, quc gia phi c mt nn mng vng chc c s n nh, chng vi cc xo trn m n khng th trnh c, v t c th pht huy cc n lc cn thit duy tr s sng cn; bi v tt c cc dn tc u chu mt loi lc ly tm lm cho chng lun lun chng i nhau v c khuynh hng bnh trng qua t ca
68
Kh c x hi
nc lng ging, y nh cc cn lc xoy ca Descartes.[d] Vy nn nc yu c th b nc ln nut trn; v gn nh l khng nc no c th sng cn tr trng hp t t mnh vo mt v th cn bng vi tt c, cho p lc t mi pha c cn bng. Vy th cc nh lm chnh tr phi v cng kho lo la chn, gia cc l do bnh trng v l do thu nh li, ci trung dung thch hp nht quc gia c sng cn. Ni mt cch tng qut, cc l do bnh trng, hng ra ngoi v tng i, phi ty thuc vo cc l do thu nh, hng vo trong v tuyt i; vic u tin l phi thnh lp ra mt th ch lnh mnh da trn sc mnh ca mt chnh ph tt hn l da trn ti nguyn ca mt vng t rng ln. Ta c th thm rng c nhiu quc gia m s cn thit i xm chim nm trong th ch ca h, v sng cn, h b bt buc phi bnh trng khng ngng. C th rng h t mn nguyn v s cn thit may mn ny; nhng nu ngm ngh li th i km vi s bnh trng c gii hn ny l mt s sp khng trnh khi.
[d]
Descartes (1596-1650) l mt bc hc thi Phc hng, ng va l mt trit gia, nh ton hc, vt l v thin vn hc, cng l ngi ni cu bt h: "ti t duy nn ti hin hu." ng cng l cha ra h ta trc chun cho mn hnh hc gii tch. V thin vn hc, Descartes a ra thuyt "Lc xoy," theo thuyt ny th v tr cha y nhng vt th di nhiu dng khc nhau v quay cung theo nhng cn lc xung quanh mt tri. (HVCD). 69
10
Dn chng (tip theo)
Ngi ta c th o lng [sc mnh] ca mt c cu chnh tr bng hai cch: hoc bng s rng ln ca t ai, hoc bng dn s, v gia hai yu t , mt s tng quan ng n s to nn mt quc gia hng mnh tht s. Con ngi to ra quc gia, v t ai nui con ngi; vy s tng quan ny l c t ai nui sng ngi dn v c va s dn c ng trn lnh th. Chnh trong ci t l ny ta c th tm thy sc mnh ti a nm trong dn s; bi v lnh th qu rng ln, s mang li kh khn trong vic bo v n cng nh trong s trng trt, v c th sn xut nhiu hn nhu cu; v l nguyn nhn ca chin tranh t v. Nu khng t ai, quc gia s ty thuc vo cc nc lng ging v [phi nhp cng lng thc] thiu thn [t nc ngoi], v trong tng lai s xy ra chin tranh xm lc. Bt c dn tc no, m a th ca mnh bt buc phi la chn gia thng mi v chin tranh, l mt dn tc yu km: n ty thuc vo cc nc lng ging, v vo cc hon cnh [khng kim sot c]; s sng cn ca mt dn tc nh vy lun lun bt trc v ngn ngi. Hoc l n phi xm chim cc nc khc thay i hon cnh kh khn ca mnh, hoc l b xm chim v b tiu dit. Mt dn tc nh va ni, ch c th gi c t do bng cch bnh trng thnh mt nc mnh hoc co rt li thnh mt khng nc ng k. Ta khng th tnh c chnh xc mc tng quan gia s rng ln ca t ai v dn s xem u l s cn bng, v [nhiu l do khc nhau nh] s khc bit gia phm cht, mu m ca t, cc loi sn phm, nh hng ca thi tit, v tnh tnh khc nhau ca dn ; dn trn t mu m c th n t trong khi dn trn t cn ci li n nhiu. Ta cn phi k n mc sinh sn nhiu hay t, n cc
70
Kh c x hi
iu kin thun li hay kh khn cho mc tng trng dn s, n tm mc nh hng ca cc lut l m nh lm lut mong p dng. Vy nh lm lut khng nn da trn nhng g mnh thy m trn nhng g mnh d on; cng khng nn da vo tnh trng ca dn s hin ti m phi tin on mc tng trng ca dn s mt cch t nhin. Cui cng c v s tnh hung trong cc hon cnh a phng c bit bt buc hoc cho php mt s bnh trng lnh th ln hn l cn thit, nh l s bnh trng cc vng ni m cc ti nguyn thin nhin - rng, ng c - i hi t sc lao ng, kinh nghim cho thy t l sinh sn cao hn l min ng bng, v mt vng i ni ch cho php mt khong t nh hp dnh cho s trng trt. Ngc li, t ai c th thu hp li dc theo ven bin, ngay c cc vng t v ct, bi v ngh nh c c th thay th phn ln cho sn phm ca t ai v con ngi phi t hp ng o chng li bn cp bin; v hn na h c th d dng i chinh phc cc thuc a gim bt gnh nng dn s. Ngoi nhng iu kin k trn, ta phi cn thm mt yu t khc na; tuy rng yu t ny khng thay th c cc iu ni trn, nhng nu khng c n th tt c cc iu y u v dng: l s sung tc v ha bnh trn lnh th; v trong thi gian m mt quc gia ang trong tnh trng xy dng - ging nh thi gian mt tiu on ang c thnh lp - l lc n v ny t c sc khng nht v l lc d b tiu dit nht. Mt quc gia c th t v mt cch hu hiu trong lc lon lc nht, hn l trong thi k xy dng nh nc, l lc m mi ngi ch bn tm vi t th ca mnh hn l i u vi nguy c. Nu chin tranh, i km hay ni lon xy ra vo thi k nguy him ny th nh nc khng trnh khi b lt . Khng phi l khng c nhiu chnh quyn c dng ln trong nhng lc bo t nh vy, nhng trong trng hp y th chnh cc chnh quyn li l nhng k ph hy quc gia. Cc k tim quyn gy nn hoc li dng cc thi k xo trn nhn s khip s ca qun chng m cho thng qua cc lut l nguy hi, nhng lut l m dn chng khng bao gi chp nhn khi tnh tr. Cch chc chn nht
71
phn bit vic lm ca nh lp php v ca bo cha l nhn xem thi im lut php c ban hnh. Vy th dn tc no l dn tc thch ng cho php lut? l mt dn tc c kt hp bng si dy lin h hoc v ngun gc, v li ch, hay trn mt quy c [ng thun vi nhau], v cha bao gi tht s mang ci ch lut php; mt dn tc khng b nh hng su m ca tc l, d oan; mt dn tc khng s b p o bi mt cuc xm chim bt thn; mt dn tc khng dnh lu vi cc s bt ha ca cc nc lng ging v c th mt mnh chng c vi mi nc hay lin kt vi nc ny y lui nc kia; mt dn tc trong mi ngi dn c th c tt c mi ngi bit n v khng mt ai b bt buc phi mang mt gnh nng ln hn sc chu ng ca mnh; mt dn tc c th khng cn n cc dn tc khc, v cc dn tc khc cng khng cn n h;10 mt dn tc khng qu giu v cng khng qu ngho v c th t tc c; sau rt mt dn tc c kh nng kt hp tnh nht qun [trong c tnh] ca mt dn tc xa vi tnh uyn chuyn ca mt dn tc mi [sng trong php lut]. iu kh khn cho vic lm lut php khng phi l vic thit lp m l vic hy b; v iu ny him khi thnh cng l v khng th tm ra c tnh cht n gin ca thin nhin cng vi cc nhu cu [phc tp] ca x hi. Kt hp c cc iu kin ny vi nhau l iu kh, v l do t quc gia no c c mt th ch tt.
10
Trong hai dn tc lng ging m mt dn tc ny phi nh cy n dn tc kia th s l mt tnh hung rt kh khn cho dn tc th nht, v rt nguy him cho dn tc th hai. Trong trng hp ny mt quc gia khn kho nn c gng gip nc kia thot khi s ty thuc ny. Nc Cng Ha Thlascala, nm trong quc M Ty C chng th khng cn n mui cn hn l phi mua mui t dn M, v t chi khng nhn ngay c khi c M tng khng. Dn Thlascala khn ngoan thy ci by che du di s ho phng ny. H gn gi s t do ca h, v quc gia nh b ny, nm chm gia quc M to ln, li l ngun gc cho s sp ca quc ny. 72
Kh c x hi
u chu cn c mt quc gia c th thch hp vi php lut c: l o Corse. Dn o ny ot li v bo v s t do ca mnh mt cch dng cm v kin tr, v h ng c mt nh hin trit ch cho h cch gi gn n. Ti c cm tng rng mt ngy no hn o b nh ny s lm cho c u Chu kinh ngc.
73
11
Cc h thng php lut
Nu ta hi iu g l iu tt nht cho tt c mi ngi, v ci iu tt nht phi l mc tiu ca mi h thng lut php, th ta s thy rng n c gm trong hai i tng chnh: t do v bnh ng. T do, bi v tt c mi l thuc ca c nhn [vo quc gia] u lm gim sc mnh ca quc gia, v bnh ng, bi v khng c n th s t do khng th tn ti. Ti nh ngha th no l t do dn s; cn ni v bnh ng, ta khng nn hiu bnh ng ngha l ai cng c quyn th v giu c bng nhau mt cch tuyt i; nhng phi hiu l [k c] quyn lc khng c dng gy ra bo lc v ch c s dng trong khun kh lut php v thm quyn; cn v s giu c th khng cng dn no c th giu c n mc c th mua k khc v khng ai ngho n ni phi t bn mnh:11 iu ny c ngha l ngi giu phi s dng tin bc v a v mt cch c chng mc, v ngi ngho phi bit gii hn s tham lam v ham mun ca mnh. Ngi ta ni rng mt s bnh ng nh vy l mt iu hoang tng khng th c c trong thc t. Nhng nu khng trnh c s lm dng n khng l chng ta khng th lm ra lut l iu hnh n sao? Chnh bi v sc mnh ca hon cnh lun lun c
11
Nu mc ch l lm cho quc gia c vng chc th hy em hai thi cc ny n cng gn nhau cng tt, khng cho c ngi qu giu v ngi qu ngho; hai thi cc ny theo bn cht th khng th tch ri nhau c, nhng cng gy tai hi cho ch li chung; mt pha s l ng bn ca s chuyn ch, cn pha kia l nhng k bo ngc. C hai lun lun em t do ca dn chng ra u gi: k ny mua, k kia bn. 74
Kh c x hi
khuynh hng ph hy s bnh ng, [cho nn] sc mnh ca lut php nn lun lun thin v s bo tn n. Nhng cc mc tiu chung y ca mi h thng php lut cn c thay i ty theo hon cnh a phng v tnh tnh ca ngi dn, v ty tng trng hp m nh ot mt h thng lut php c th cho n, mt h thng khng nhng ch l mt h thng t n tt, nhng m cn tt cho quc gia. Th d nh, nu t ai cn ci, hay l c mc dn s qu cao th dn chng nn quay sang k ngh v th cng ngh, v i sn phm ca h sn xut ly cc hng ha m h thiu. Nu t ai mu m v dn s thp th nn ch n canh nng, mt nn kinh t lm tng dn s, v nn b th cng ngh, v [cc ngnh ngh ny] lm gim dn s vng qu, l do l dn th thuyn thng dn v cc ph phng.12 Nu quc gia chim mt di ven bin di v thun li th hy ng nhiu thuyn b, tp trung vo thng mi v hng hi. Quc gia s c mt qung i ngn ngi v huy hong. Nu ven bin ch l vng cheo leo th hy n trong tnh trng s khai v dn chng sng bng cch bt c; h s sng yn lnh hn, c th tt hn v chc chn hnh phc hn. Tm li, ngoi nhng nguyn tc chung cho tt c, mi dn tc u c mt nt c th, v theo m t ra mt nn lut php ring cho chnh mnh. V th, thi xa dn Do Thi v nay dn Rp ly tn gio lm chnh; dn Athens th l vn chng; vi dn Carthage v Tyre l thng mi; dn Rhodes chuyn v hng hi; dn Sparta v chin tranh, v dn La M v c hnh. Tc gi cun sch "Tinh thn ca lut php" (The Spirit of the Laws) qua nhiu v d cho ta thy s ti tnh m nh lm lut dng hng th ch v mi i tng nu trn. Hin php ca mt nc ch c vng bn v trng cu khi
12
Hu tc d'Argenson ni: "Mt cch tng qut, bt c ngnh ngoi thng no cng to ra mt thun li gi to cho quc gia; n c th lm giu cho vi c nhn, hay ngay c vi thnh ph nhng quc gia khng c li lc g v dn chng cng khng v m giu c thm." 75
tun th cc nguyn tc ng n cho cc quan h t nhin vi lut php lun lun c hi ha trn mi im, v lut php ch c dng bo m, h tr v iu chnh cc lin h cho hp vi t nhin. Nhng nu nh lm lut nhn thc sai lm i tng ca mnh, v [lp php] trn mt nguyn tc khc hn vi nguyn tc t nhin ca s vt; nu nh lp php da trn nguyn tc thin v s quy phc thay v nguyn tc t nhin l t do, hoc thin v ca ci thay v dn s, hoc thin v chin tranh thay v ha bnh, th lut php s ln ln b yu km i, hin php s b thay i, v quc gia s khng ngng b xo trn cho n khi n b hy hoi hay b thay i, v ri quy lut t nhin khng ai chng ni s thng tr tr li.
76
Kh c x hi
12
S phn chia lut l
cho c trt t trong mi vic, hay cho tnh trng ca ton th cng ng c tt p nht, ta phi xt n vi s tng quan. Trc ht l tc ng ca ton c cu i vi chnh n, ngha l ca ton th i vi ton th, hay l ca Hi ng Ti cao i vi quc gia, v s tng quan ny l tng quan gia nhiu c quan trung gian nh ta s thy sau ny. Nhng lut l dng iu hnh mi quan h ny c tn l Lut Chnh tr, v cng cn gi l Lut Cn bn-gi nh vy cng khng phi l v l, nu l nhng lut tt. V nu trong mi mt nc, ch c mt h thng lut php tt th dn chng phi gi ly n; nhng nu h thng y xu, th nhng lut l khin cho h thng y xu khng th c coi l cn bn? Ngoi ra, trong mi trng hp, dn chng lun lun c th thay i lut l, ngay c nhng lut l tt p ca mnh; v gi nh dn chng t chn lm hi chnh mnh, th ai c quyn ngn cn h? Tng quan th hai l gia cc thnh vin vi nhau, hay gia thnh vin vi ton th c cu; cc quan h gia cc thnh vin nn cng nh cng tt, v s tng quan gia thnh vin v c cu cng ln cng tt. Mi cng dn nn c hon ton c lp vi cc cng dn khc, v cng mt lc rt l thuc vo cng ng; vic ny lun lun c thc hin bng cng mt phng tin, [ l quyn lc ca quc gia], v ch c sc mnh ca quc gia mi bo m c t do ca cc thnh vin. Cc lut l dn s pht sinh t tng quan th hai ny.
77
Ta c th xt mt tng quan th ba gia con ngi v lut l, l mi quan h gia s bt tun lut php v cc bin php ch ti; tng quan ny dn n vic lm ra Lut hnh s m, trong cn bn, khng phi l mt loi lut l c th m ch l [n nh] cc bin php ch ti nhm ngn chn s vi phm cc lut l khc. Cng vi ba loi lut l y c mt loi th t, quan trng nht, d khng c khc trn bia hay bng ng nhng trong tim ca tt c mi cng dn. Lut ny mi thc s l hin php tht s ca quc gia m mi ngy li cng thm sc mnh; khi tt c cc lut l khc suy sp v tn li th lut ny phc hi hay thay th chng; lut ny duy tr dn chng i ng con ng m h phi i, v ln ln thay th sc mnh ca quyn lc bng sc mnh ca tp qun. Ti mun ni n cc nguyn tc o c, tc l v nht l cng lun. y l mt sc mnh m cc l thuyt gia v chnh tr khng bit n, nhng li l yu t quyt nh ln lao n s thnh cng ca tt c mi chuyn. l phn m nh lm lut khn ngoan [phi] quan tm n trong kn nhim, [d rng] dng nh ng ch ch tm n nhng iu lut ring r; [bi ng bit rng] cc iu lut ny ch l ci vng cung ca mi vm, v d cc nguyn tc o c ny sinh ra c chm chp hn, nhng rt cuc mi chnh l vin nh vm bt di bt dch.[e] Trong cc loi lut l ny, ch c Lut Chnh tr, tc l lut thnh lp cc m hnh chnh quyn, mi lin quan n ti ca chng ta.
[e]
Trong tt c mi kin trc hnh vng cung hay vm u c mt vin nh vm chnh gia. Th xy ct thi Trung c tin rng vin ny l mu cht gi cho kin trc hnh vng cung hay hnh vm ng vng. (HVCD). 78
QUYN III
Trc khi cp n cc loi chnh quyn, chng ta hy nh ngha mt cch ng n ch ny, v n cha c gii thch r rng.
80
Kh c x hi
1
Tng qut v chnh quyn
Ti lu cc c gi rng phn ny phi c c mt cch k lng, v ti khng th gii thch r rng vi nhng ai khng mun ch . Mi hnh vi t do u c pht sinh t s kt hp ca hai nguyn nhn; mt l nguyn nhn tinh thn, hay l mun to ra hnh ng; hai l nguyn nhn vt cht hay l sc mnh thc hin hnh ng . Khi ta mun i n mt vt g th trc ht ta cn phi c mun i n , v sau l i chn a ta n ch y. Nu mt ngi b t lit mun chy v mt ngi khe mnh khng mun chy th c hai u ng nguyn ti ch. C cu chnh tr cng c nhng ng c ; y cng vy, ch v sc mnh c phn bit: ch di tn l quyn lp php v sc mnh di tn quyn hnh php. Khng c s kt hp ca hai quyn lc th khng lm c g hay cng khng nn lm g. Chng ta thy rng quyn lp php thuc v dn chng, v ch thuc v h m thi. Ngc li, ta thy qua cc nguyn tc ni trn rng quyn hnh php khng th thuc v mt tp th nh c quan lp php hay Hi ng Ti Cao, bi v n bao gm nhng hnh ng c bit nm ngoi phm vi ca lut php cng nh ca Hi ng Ti Cao m tt c cc vic lm ca hai c quan ny li phi lin h n lut php. Vy quyn lc cng cng cn c mt c quan ring ca mnh kt hp v thi hnh cc ch th ca ch tp th, lm si dy lin lc gia Quc gia v Hi ng Ti Cao, ging nh s kt hp gia
81
linh hn v thn th ca con ngi. C quan ny trong mt quc gia c gi l mt c cu cn bn gi l Chnh Quyn; c quan ny thng b lm ln vi Hi ng Ti Cao m n ch l k tha hnh. Vy th Chnh Quyn l g? l mt c cu trung gian t gia ngi dn ca mt quc gia v Hi ng Ti Cao, bo m s lin lc hai chiu, c nhim v thi hnh lut php v gn gi t do, trong c hai lnh vc dn s ln chnh tr. Cc thnh vin ca c cu ny c gi l quan chc ( magistrate) hay l Vua, ngha l ngi cai tr, v ton th c cu mang tn l Hong T.1 Vy nn khi c nhng ngi cho rng ci vic m dn chng t t mnh di quyn cai tr ca mt ng hong khng phi l mt kh c, th qu l ng nh vy. V gin d ch l mt nhim v, mt vic lm trong nhng ngi cai tr ch l vin chc ca Hi ng Ti Cao, nhn danh c cu ny s dng quyn lc m h c giao ph. Hi ng Ti cao c th gii hn, thay i, hoc thu hi quyn lc ny ty theo s thch; [khng th c vic chuyn nhng quyn lc t Hi ng Ti cao cho chnh quyn,] v s chuyn nhng quyn lc nh vy khng thch hp vi bn cht ca mt c cu x hi, v ngc vi mc ch ca s kt hp. Vy th ti gi chnh quyn, hay c quan hnh chnh ti cao l s s dng hp php ca quyn hnh php, v hong t hay quan chc l c cu hay ngi iu hnh c cu hnh chnh ny. Trong gung my chnh quyn c nhng sc mnh trung gian m do mi lin h ca chng to nn mt tng quan gia tng th vi tng th, ngha l gia Hi ng Ti Cao vi Quc Gia. Mi tng quan gia hai tng th ny cng ging nh mi quan h gia hai s hng u v cui ca mt cp s nhn, v chnh quyn chnh l s
1
V vy m Venice () ngi ta gi Hi ng (College) l Hong T Ti Cao (Most Serence Prince), ngay c khi v Ch Tch (Doge) khng c mt. (y l nhng thut ng Rousseau s dng v kh l vi chng ta ngy nay). 82
Kh c x hi
trung bnh nhn ca cp s ny. Chnh quyn nhn t Hi ng Ti Cao nhng mnh lnh truyn xung cho dn chng; v cho quc gia c c mt s thng bng tt th phi c s cn bng gia tch s ca cc quyn lc ca chnh quyn vi tch s ca cc quyn lc ca cng dn, nhng ngi va l thnh vin ca Hi ng Ti Cao li va l ngi dn. Hn na ta khng th thay i mt s hng no trong ba s hng ny m khng ph hy ngay tc khc s qun bnh. Nu Hi ng Ti Cao mun cai tr hay Quan Chc mun lm lut, hay l nu ngi dn t chi khng mun tun hnh th hn lon s thay ch cho n nh, sc mnh v ch khng hot ng mt cch ha hp na, v quc gia s tan r v ri vo ch chuyn quyn hay hn lon. Sau ht, v ch c mt trung bnh nhn cho mi s tng quan, nn cng ch c mt chnh quyn tt cho mt quc gia. Nhng v nhiu bin c c th xy ra cho mi quan h gia mt dn tc, nn khng nhng nhiu chnh quyn khc nhau c th mang n nhng thnh qu tt p cho nhiu dn tc khc nhau, m h cn c th thc hin nhng vic tt cho mt dn tc nhiu thi im khc nhau. c c mt nim r rng hn v cc quan h gia hai bin s , ti ly th d mt s dn chng lm tiu biu. Gi s quc gia c 10,000 cng dn. Hi ng Ti Cao ch c xem nh l mt tp th, nhng mi ngi ring r vi t cch l mt cng dn th c xem nh l mt c nhn; nh vy t l gia Hi ng Ti Cao i vi mt cng dn l mi ngn trn mt; ngha l mi phn t ca Hi ng Ti Cao ch c mt phn mi ngn ca quyn lc ca quc gia tuy rng ngi ny hon ton di quyn kim sot ca Hi ng. Nu dn s l mt trm ngn th tnh trng ca mi cng dn khng thay i g c v mi ngi cng bnh ng trc lut php[mi cng dn vn c cng mt t l quyn lc i vi Hi ng Ti cao]; trong khi quyn u phiu ca anh ta b h xung [t mt phn mi ngn xung] mt phn trm ngn ln, v nh vy km hn mi ln so vi trng hp th nht. Nh vy th
83
ngi cng dn lun lun l mt phn t, trong khi t l quyn lc gia Hi ng Ti Cao v cng dn li tng ln theo vi s lng gia tng ca cng dn. Kt qu l quc gia cng ln th s t do cng gim i. Khi ti ni rng mi quan h gia tng, ti mun ni rng n cng tr nn khng bnh ng. Vy s quan h cng ln theo ngha ton hc th s quan h cng t trong ngha thng thng ca n. Trong ngha th nht, s tng quan c so vi s lng theo mt phn s; trong ngha th hai, s tng quan c so vi c tnh da trn cc im tng t. Khi mi quan h gia ch c nhn v ch tp th, ngha l gia o c v lut php, cng t chng no, th sc mnh n p ca chnh quyn li cng tng ln chng y. Do , chnh quyn lm tt nhim v ca mnh th quyn lc cn phi c gia tng khi dn s cng tng. Mt khc, v s ln mnh ca quc gia lm cho cc ngi cm quyn c nhiu c hi d b cm d v c phng tin lm dng quyn th, [cho nn nu] chnh quyn cn c nhiu sc mnh kim sot dn chng bao nhiu, th Hi ng Ti Cao cn c quyn lc ln hn kim sot chnh quyn by nhiu. Ti khng mun ni n sc mnh tuyt i, nhng l sc mnh tng xng ca cc thnh phn khc nhau trong quc gia. Ta c th suy ra t mi quan h kp ny, mi quan h c tnh bng t l gia Hi ng Ti Cao, chnh quyn, v dn chng khng phi l mt tng ty tin m l mt h qu cn thit cho bn cht ca mt c cu chnh tr. Thm na, nu mt trong hai bin s, v d nh l dn chng--c xem nh l thn dn--khng bin i v c tng trng bng mt n v thng nht, th mi ln t l kp gia tng hay gim th t l n cng tng hay gim v thay i theo. T vic ny, ta thy rng khng th c mt chnh quyn duy nht v tuyt i,
84
Kh c x hi
nhng c nhiu th ch chnh quyn khc nhau ty theo s rng ln ca quc gia. giu ct li phn tch ny, ai cng c th ni rng, theo l lun ca ti, mun tm ra s trung bnh nhn t xy dng chnh quyn, th c vic ly cn s ca tng s dn l xong. [Nhng ngi y phi bit l] ti ch mn cc con s lm th d tm thi m thi, v nhng mi quan h ti ang ni y khng ch thun ty o lng c bng dn s, nhng mt cch tng qut hn, bng s lng ca hnh ng, tc l s kt hp ca v s nguyn do; cho ngn gn, ti mn ngn ng ca ton hc, nhng ti cng d bit l ton hc khng th dng o lng o c Chnh quyn l hnh nh thu hp ca c cu chnh tr v nm trong c cu ny. Chnh quyn l mt nhn vt nhn to c trang b mt s nng lc, mang tnh nng ng nh Hi ng Ti Cao v th ng nh Quc Gia, v c th c phn ra thnh nhiu quan h tng t. Vic ny ng nhin to ra mt t l mi, v trong t l mi li c mt t l khc na, c th m tin hnh theo s sp xp ca cc c quan chnh quyn cho n khi ta t n mt s trung bnh khng cn c th chia c na, ngha l n mt th lnh duy nht hay mt quan chc ti cao; v cng nh trong dy s ca cp s nhn, ngi ny c th c xem nh l s n v nm gia cc s l v s nguyn.. Chng ta khng nn t lm cho mnh bi ri vi cc thut ng ny, ta ch nn xem chnh quyn nh l mt c cu mi nm trong quc gia, khc bit vi dn chng v Hi ng Ti Cao, v l mt c quan trung gian. Gia hai c cu ny [quc gia v chnh quyn] c mt s khc bit quan trng, quc gia t mnh hin hu, trong khi chnh quyn do Hi ng Ti Cao to nn. Vy nn ch thng tr ca v qun vng [ngi ng u chnh quyn] phi nn l ch tp th hay l lut php ch khng c hn hay km; sc mnh ca ng ta ch l sc
85
mnh ca cng chng c tp trung trong tay mnh, v ngay khi nh vua mun a ra mt hnh ng c on v c lp g th nt dy buc tt c tng th s bt u lng i. Sau na, nu xy ra vic hong triu mun c mt ch ring t, nng ng hn ch ca Hi ng Ti Cao, v s dng sc mnh cng cng nm trong tay mnh p t ch y th s sinh ra hai Hi ng Ti Cao, mt ci hp theo lut php (de jure) v mt theo thc t [nhng khng hp php] (de facto). Nh vy, s lin kt x hi s bin mt ngay tc khc, v c cu chnh tr s b tan r. Tuy nhin, cho c cu chnh quyn c hin hu, c mt i sng thc s, khc bit vi c cu quc gia, v cho cc thnh vin chnh quyn c th hot ng phi hp vi nhau v thc hin c mc ch ca mnh, th c cu chnh quyn phi c mt c tnh ring bit, mt thc chung cho cc thnh vin, v mt sc mnh, cng vi mt ch ring bit nhm bo tn s hin hu ca chnh mnh. S hin hu ring bit ny bao gm quc hi, hi ng, quyn lc, quyn suy tnh v quyt nh, quyn hn, chc v v ngoi nhng c n ch thuc ring cho hong triu, cn c nhng iu lm cho chc v quan vin c tn knh, tng ng vi trch nhim nng n ca h. iu kh khn nm ch lm th no sp xp c cu ph ny trong c cu chung m khng lm hng cu trc chung khi n t xc nh t th ca mnh, v [ cho n] lun lun phn bit c u l quyn lc ring t bo v v u l quyn lc cng dng bo v quc gia. Ni ngn gn l [chnh quyn phi] lun lun sn sng hy sinh chnh mnh cho nhn dn v khng bao gi hy sinh nhn dn cho chnh quyn. Ngoi ra, tuy c cu nhn to ca chnh quyn l thnh qu ca mt c cu nhn to khc, v tuy n c mt cuc sng vay mn v ph thuc, nhng vic khng ngn cn n hnh ng vi t nhiu sc mnh v kp thi, v c mt tnh trng sc khe mnh hay yu. Sau cng, tuy khng trc tip xa ri mc ch m theo n c to ra, n c th i chch xa mc ch t hay nhiu, ty theo th ch to ra n.
86
Kh c x hi
Chnh t tt c cc khc bit ny sinh ra cc quan h khc nhau v cn thit gia chnh quyn v quc gia, [v cng ng thi]tng ng vi cc quan h c th hoc ngu nhin m v lm cho quc gia b thay i. Nhiu khi mt chnh quyn tt nht li tr thnh mt chnh quyn xu xa nht nu cc quan h gia chnh quyn v nh nc khng c iu chnh p ng vi cc khim khuyt ca c cu chnh tr t n sinh ra.
87
2
Nguyn tc cu to cc loi chnh quyn
ni ln nguyn nhn tng qut ca cc khc bit trn y ta phi phn bit gia chnh quyn v nguyn tc ca n, nh chng ta lm gia Quc gia v Hi ng Ti cao. C cu cc quan chc c th gm nhiu hay t thnh vin. Ta thy rng quan h ca Hi ng Ti cao vi thn dn t l thun vi dn s, tng t nh vy, cng c mi quan h nh th gia chnh quyn v cc quan chc chnh quyn. Nhng ton th sc mnh ca chnh quyn, cng l sc mnh ca quc gia th li khng thay i; cho nn khi chnh quyn cng s dng sc mnh ny ln cc thnh vin ca mnh nhiu bao nhiu, th chnh quyn s cn cng t sc mnh p t ln ton th dn chng. Vy th cng nhiu quan chc chng no th chnh quyn cng yu chng . V y l mt nguyn tc cn bn, nn chng ta phi c gng gii thch r rng. Trong con ngi ca mt quan chc ta c th phn bit ba ch khc nhau: Th nht, ch ring t ca mi c nhn thin v li ch ring. Th hai, ch chung ca tt c cc quan chc, hng v li ch ca hi ng hong gia (prince) v c th gi l ch on th; ch ny c tnh cch tng qut i vi chnh quyn, v ring r i vi quc gia m chnh quyn l mt thnh phn. Th ba, ch ca dn chng hay l ch ti thng; ch ny c tnh cch tng qut, i vi quc gia c xem nh l mt tng th, v i vi chnh quyn, c xem nh l mt phn ca tng th.
88
Kh c x hi
Trong mt nn lut php hon m, ch ring r hay c th phi l con s khng; ch on th ca chnh quyn nn chim mt v tr thp; v v vy ch tng th hay ti thng lun lun chim u th v phi l ci ch duy nht cho cc ch khc. Th nhng, theo lut t nhin, cc ch ny khi cng tp trung [vo bn ng ca n], th cng hot ng tch cc hn. Cho nn ch tp th lun lun yu nht; ch on th ng hng nh, v ch c nhn ng u: thnh th trong chnh quyn, mi thnh vin trc nht l chnh mnh, ri mi n l quan chc, v sau ht mi l cng dn; trt t ny i ngc li vi trt t x hi i hi. L d nhin, nu ton th chnh quyn nm trong tay mt ngi, ch ring r v ch on th s c hon ton kt hp, v nh vy ch on th t n mc cao nht . Nhng khi mc s dng sc mnh ty thuc vo mc ca ch, v v sc mnh tuyt i ca chnh quyn khng thay i, th ta thy rng chnh quyn nng ng nht l chnh quyn do mt ngi cm quyn. Ngoi ra, v d chng ta kt hp chnh quyn vi quyn lp php, v cng cho Hi ng Ti cao m nhn thm vai tr hnh php, cng tt c cng dn tr thnh nhng quan chc, th ch ca on th, ln ln vi ch tp th, s khng hot ng tch cc hn ch tp th, v [th l] nhng li cho ch ring r [ca c nhn] mt sc mnh cha tng c. Nh vy, chnh quyn, vi quyn lc tuyt i, s thy quyn lc ny ch cn l tng i v mc thp nht. Ta khng th ph nhn cc s tng quan y, v nhiu nhn xt khc cng xc nhn cc mi tng quan ny. V d ta thy rng mi quan chc nng ng trong c cu chnh quyn ca h hn mi cng dn, v nh vy ch c bit s c nhiu nh hng trong cc hnh ng ca chnh quyn hn l trong cc hnh ng ca Hi ng Ti cao; bi v mi quan chc gn nh lun lun m nhn mt chc v no trong Chnh quyn, trong khi cng dn khng m nhn mt chc v no ht trong Hi ng Ti cao. Ngoi ra, quc gia cng
89
ln rng th sc mnh thc t ca n cng gia tng, tuy rng khng theo t l thun vi kch thc ca n. Tuy nhin, nu quc gia khng thay i, s lng quan chc vn c th gia tng, d chnh quyn cng khng t n mt sc mnh thc s ln hn bi v sc mnh ca chnh quyn l sc mnh khng bao gi thay i ca quc gia. Do , quyn lc hay hot ng tng i ca chnh quyn c th gim i, trong khi quyn lc hay hot ng tuyt i ca n khng gia tng. Chc chn hn na l mc gii quyt cc cng vic s chm chp hn nu cng c nhiu quan chc nhng tay vo: khi ngi ta qu thn trng th ngi ta thng b qua vn may v c hi tt qua i, [thm vo ] bn lun qu lu s lm mt lun nhng ch li ca s bn lun. Ti va chng minh rng chnh quyn tr nn chnh mng khi m s quan chc gia tng, v trc y ti cng chng minh rng dn s cng gia tng th sc mnh n p cng ln. Kt qu l mi lin h gia quan chc v chnh quyn phi l t l nghch vi mi lin h gia cng dn v Hi ng Ti cao: ngha l quc gia cng ln th chnh quyn cng phi thu hp; rng s ngi lnh o phi gim xung trong khi dn s gia tng. Phi ni thm rng y ti cp n sc mnh tng i ca chnh quyn ch khng ni n phm cht ca cc hnh vi ca n: bi v s quan chc cng ng th ch ca c cu cng gn ch tp th [nhng li khng hot ng hu hiu]; trong khi, vi mt quan chc duy nht, ch c cu ch l, nh ti ni, mt ch ring r [nhng chnh quyn li hot ng nhanh l]. V th ci li thu thp c bn ny s b mt i bn kia; v ngh thut ca nh lm lut l phi bit lm cch no n nh ci im sc mnh v ch ca chnh quyn-lun lun t l nghch vi nhau-gp nhau mt t l c li nht cho quc gia.
90
Kh c x hi
3
Phn chia cc loi chnh quyn
Trong phn trc ta thy ti sao ta phn bit cc loi hay hnh thc ca chnh ph theo s lng cc thnh vin; trong phn ny ta s thy cch phn loi ny c thc hin nh th no. Trc ht, Hi ng Ti cao c th giao nhim v iu hnh chnh quyn cho ton th dn chng, hay l cho a s dn chng cho s dn chng lm quan chc nhiu hn s dn chng lm thng dn. Loi chnh quyn ny gi l dn ch. Hay l ta c th gii hn con s vin chc chnh quyn trong mt s t ngi s thng dn nhiu hn s quan chc: hnh thc ny c gi l chnh quyn qu tc.[a] Sau ht, tt c chnh ph c tp trung trong tay ch mt qu an chc c tt c mi ngi giao quyn cho ng ta. Loi ny thng thng nht v c gi l qun ch hay chnh quyn hong gia. Ta nn nhn thy rng tt c cc loi chnh quyn ni trn, hay t nht l hai loi u tin, c th c thnh lp ton phn hay bn phn, v chnh quyn dn ch c th bao gm ton th dn chng, hay c th b hn ch ch cho mt na dn s. Chnh quyn qu tc cng c th b hn ch t mt na dn chng n mt s lng nh nht.
[a]
Chng ta thng dng "aristocracy" ch thnh phn qu tc trong x hi, nhng t ny cn c ngha l thnh phn u t trong x hi. C l theo thi gian, thnh phn u t chia nhau nm quyn lnh o x hi v tr thnh giai cp qu tc. Giai cp qu tc cng mang tnh cht cha truyn con ni, v c s cng nhn ca hong gia (HVCD). 91
Ngay c nn qun ch cng c th b phn chia. Sparta lun lun c hai v vua ng nh hin php quy nh; v quc La M c tm v vua trong mt lc m ta khng th ni rng quc y b chia r. Cho nn c mt im r rng l cc dng chnh quyn c nhng khong trng lp vi nhau theo ba hnh thc k trn, [v d chnh quyn ch c ba loi], nhng cng c th c rt nhiu dng khc nhau, nhiu bng s cng dn ca h. Hn vy na, ngay mt loi chnh quyn cng c th c phn chia ra lm nhiu thnh phn, thnh phn ny cai tr theo mt cc h ny, thnh phn kia theo mt cch khc S phi hp ca ba loi chnh quyn c th a n kt qu l c rt nhiu loi hn hp, m mi loi c nhn ln t ba loi chnh quyn cn bn. T xa n nay, lun lun c nhng tranh lun xem loi chnh quyn no l tt nht, m qun rng loi chnh quyn c th tt trong trng hp ny nhng li t hi trong trng hp khc. Trong nhng quc gia khc nhau, nu mt chnh quyn m s quan chc ti cao t l nghch vi s cng dn, th chnh quyn s thch hp vi loi chnh quyn dn ch, nh vy chnh quyn dn ch thng thng thch hp vi cc nc nh; chnh quyn qu tc thch hp vi cc nc trung bnh; v chnh quyn qun ch vi cc nc ln. Lut l ny c suy ra t nguyn l ni trn. Nhng ta khng th no m ht c cc trng hp ngoi l.
92
Kh c x hi
4
Chnh quyn dn ch
Ngi lm lut bit r hn ai ht rng lut phi c thi hnh v gii thch nh th no. C l khng th c mt hin php no tt hn hin php cho php kt hp hai quyn lp php v hnh php vo lm mt;[b] nhng chnh s kin li lm cho chnh quyn khng hu hiu trong nhiu trng hp khc, ch v c nhng vic phi c tch bit th li b ln ln vi nhau, v v Nh vua v Hi ng Ti cao nhp li thnh mt nhn vt, nn s lp ra mt chnh quyn m khng c chnh quyn. Nu k lm lut li l k thi hnh lut, l mt iu khng tt; cng khng tt nu dn chng khng ch n vic chung m ch quan tm n vic ring. Khng c g nguy him hn nh hng ca cc li ch ring t trong vic cng, v s lm dng lut php bi chnh quyn t tai hi hn l s thi nt ca ngi lm lut, s thi nt ny l mt hu qu khng th trnh c khi ngi lm vic cng li theo ui t li. Khi vic ny xy ra, quc gia b bin i t trong bn cht nn khng th no sa i g c na. Mt dn chng m khng bao gi lm dng quyn lc ca chnh quyn s khng bao gi lm dng s c lp; mt dn tc m t cai tr tt chnh mnh, th s khng bao gi cn c ngi cai tr. Nu ta hiu t "dn ch" theo ng ngha ca n, th cha bao gi c mt nn dn ch tht s; v cng s khng bao gi c. Bi v iu ny tri vi lut t nhin khi mt s ng cai tr v mt s t b cai tr. Tht l khng th tng tng c rng dn chng lun lun tp hp
[b]
Rousseau mun ni l mt chnh quyn nh vy s hu hiu v nhm l khi cai tr. 93
li dnh th gi ca h cho vic cng, v tht r rng h khng th to ra nhng y ban thc hin mc ch y m c cu hnh chnh khng b thay i. Tht ra, ti tin rng ta c th a ra mt nguyn tc nh sau: khi cc chc v ca chnh quyn c chia s gia nhiu c quan th nhng c quan gm t ngi, trc sau g cng s chim nhng quyn lc cao nht, ch v h trong mt v tr c th gii quyt cng vic nhanh chng, v nh th, quyn lc t nhin ri vo tay h. Ngoi ra, mt chnh quyn nh vy phi bao hm bit bao nhiu iu kin kh khn! Trc ht phi l mt quc gia nh, trong dn chng c th tp hp li mt cch d dng v mi ngi dn c c hi lm quen vi nhau; th hai, nhng phong tc tp qun rt gin d trnh qu nhiu cng vic v gy nn nhng vn nan gii; sau cn c s bnh ng rng ri trong giai cp x hi v ti sn, nu khng th s bnh ng trong quyn li v quyn th s khng tn ti; sau ht, mt x hi c rt t hay khng c s xa x-v xa x hoc l kt qu ca s giu c, hoc n lm cho s giu c tr nn cn thit; s xa x lm h hng ngay lp tc c ngi giu ln ngi ngho: ngi giu h v lo tch ly ti sn, ngi ngho h v ham mun s giu sang; xa x lm cho quc gia va tr thnh yu nhc, li va tr nn kiu cng, ng thi lm mt ht cc cng dn ca quc gia, v mt s tr thnh n bc ca mt s [ngi giu c] khc, v lm cho tt c cng dn chy theo d lun. l l do ti sao mt tc gi ni ting[c] ly c hnh lm yu t cn bn ca nn Cng Ha; v tt c cc iu kin nu trn y khng th c c nu khng c c hnh. Nhng v khng t ra c nhng s khc bit r rng, nh t tng v i ny thng thiu chnh xc, v i khi kh hiu, v khng thy rng, quyn ti thng u cng ging nhau, v y cng l mt yu t cn bn mi quc
[c]
Montesquieu, Tinh Thn Php Lut, Quyn 3, Chng 3. 94
Kh c x hi
gia c c cu vng chc; tht ra, yu t cn bn ny, cng thay i t nhiu ty theo hnh thc m chnh quyn c thit lp. Thm vo , khng c chnh quyn no li d b ni chin v xo trn ni b nh chnh quyn dn ch hay chnh quyn do i chng lp nn. Ch v trong chnh quyn dn ch lun lun c mt khuynh hng mnh m i sang th ch khc, v nu mun duy tr th ch dn ch th ngi dn phi lun cnh gic v can m duy tr [th ch chnh tr ny]. Khc hn mi th ch chnh tr, trong th ch dn ch, ngi dn phi t v trang bng sc mnh v lng trung thnh vi ch , v t trong thm tm, xc tn mi ngy bng li ni ca B tc x Posen2 khi ni vi Quc hi Ba-Lan: "Ti chn t do trong nguy him hn l ha bnh trong n l." Nu c mt quc gia ca cc v thn, th quc gia s c cai tr trong th ch dn ch. Mt th ch tuyt ho nh vy khng thch hp cho con ngi.[d]
B tc x Posen, ng l thn ph ca Vua Ba-Lan v Qun cng x Lorraine. [d] Ch dn ch Rousseau phn tch trong chng ny da trn m hnh dn ch trc tip ca C Hy-Lp ti Athen. D nhin dn ch trc tip ch kh thi trong mt nc nh, v trong thi i ngy nay ch Thy S l nc duy nht trn th gii theo th ch ny. Cc vn chnh tr, lut php ca Thy S c thc hin qua cc cuc trng cu dn (referendum). Rousseau t ra rt bi quan v s kh thi ca ch dn ch, nh ng vit trong on cui l ch c thn thnh mi thch hp vi dn ch; tuy nhin, nan ca dn ch khi p dng tic cc nc ng dn c cc nh lp quc Hoa K gii quyt bng hnh thc dn ch i biu (representative democracy) v m hnh ny tn ti v pht trin hu nh trn ton th gii. 95
5
Chnh quyn qu tc
y ta c hai con ngi nhn to rt khc bit, Chnh quyn v Hi ng Ti Cao v nh vy l c hai ch tp th: mt bn lin h vi tt c cng dn; bn kia ch lin h vi cc thnh vin ca chnh quyn. Vy nn, tuy rng chnh quyn c quyn iu hnh chnh sch ni b theo ca mnh, nhng n bao gi cng phi nhn danh Hi ng Ti Cao ni vi dn chng, ngha l nhn danh chnh dn chng: mt vic m n khng bao gi c qun. Cc x hi u tin c cai tr theo gia tc. Cc ch gia nh tho lun vi nhau v cc vic cng. Nhng ngi tr tui chp nhn d dng quyn lc ca kinh nghim. T to ra nhng chc v nh l tu s, tin bi, lo bi, lo thng (senate). Th dn da min Bc M ngy nay vn cn t cai tr theo cch ny v chnh quyn ca h tht ng c khen. Nhng khi m s bt bnh ng nhn to do th ch gy nn cng lc cng ln t s bt bnh ng do thin nhin to ra, th ngi ta li chung s giu sang hay quyn lc3 trn tui tc, v [t ] giai cp qu tc c bu ra. Sau ht, vic giao truyn quyn lc cng ca ci t cha xung con to ra nhng gia nh qu tc, v khin cho chnh quyn tr nn cha truyn con ni, v ngi ta thy c nhng chng [thng] ngh vin mi hai mi tui. Nh vy c ba loi ch qu tc: do t nhin, do bu c v do gia truyn. Loi th nht ch thch hp vi cc dn tc s khai; loi
3
R rng rng i vi cc ngi xa ch "Optimates" khng c ngha l nhng ngi tt nht m l nhng ngi c quyn th nht. 96
Kh c x hi
th ba l loi t nht trong cc chnh quyn. Loi th hai l loi tt nht: l ch qu tc theo ng ngha ca n. Ngoi ci li ca s phn bit hai quyn [Hi ng Ti cao v chnh quyn], ch qu tc c ci li na l c s la chn cc thnh vin; v trong chnh quyn dn ch, tt c dn chng l quan chc t khi mi ra i, nhng ch qu tc hn ch s quan chc trong mt s nh c bu ra.4 Bu c l mt phng thc la chn nhng ngi c c , hiu bit, kinh nghim v cc c tnh khc hu bo m cho vic iu hnh chnh quyn mt cch khn ngoan. Hn na, cc hi ng c t chc d dng hn, cng vic c tho lun tt hn v c gii quyt theo th t v mau chng hn, v ngoi quc uy tn ca quc gia c duy tr nh nhng thng ngh vin ng knh hn l c i din bi mt s ng ngi v danh vo hng tiu tt. Ni mt cch khc, khi nhng ngi khn ngoan nht cai tr m ng, iu l tt nht v thun theo t nhin nht, nht l khi bo m c rng h cai tr v ch li ca m ng ch khng phi v ch li ca chnh h. Khng cn phi gia tng cc cng c, hay t hai chc ngn ngi lm mt vic m mt trm ngi chn lc c th lm tt hn. Nhng ta ng qun rng li ch ca on th t y bt u lo li sc mnh cng cng ngy cng xa dn ch tp th, v s c khuynh hng tch dn mt phn quyn hnh php ra khi s kim sot ca lut php.
iu rt quan trng l cch bu c cc quan chc phi c quy nh bi lut l; bi v nu cho ngi cai tr nh ot th khng th trnh c vic ri vo nn qu tc cha truyn con ni, nh l ti Cng Ha Venice v Berne hin nay. V vy nn Cng Ha Venice t lu bin mt nh mt quc gia; nn Cng Ha Berne ch c duy tr nh s khn ngoan tt bc ca thng vin; tuy nhin, y l mt ngoi l tuy rt ng knh n nhng cng rt nguy him. 97
Cn v cc trng hp cho mt nc thch hp vi ch qu tc, th mt quc gia khng cn phi qu nh, hay l ngi dn qu gin d v ngay thng cho lut php phi c thi hnh tc khc theo ch qun chng, nh trong mt nn dn ch tt. Cng khng nn c mt quc gia ln n mc cc nh cm quyn phi i t tn va cai tr li va ng vai Hi ng Ti Cao trong vng ca mnh, v t bt u tr thnh nhng ch nhn ng c lp hng c mt phng. Nhng nu ch qu tc khng i hi tt c nhng c tnh cn c trong chnh quyn dn ch th n vn i hi nhng c tnh khc ring cho n; v d nh s tit ch bn pha ngi giu c v s mn nguyn bn pha ngi ngho; i hi mt s bnh ng tuyt i y l i hi khng ng ch, v ngay c Sparta cng khng c c iu ny. Ngoi ra, nu loi chnh quyn ny b xem l bt bnh ng v ca ci, iu cng c th c bin minh, nh mt nguyn l, rng vic iu hnh cng v nn c trao ph cho nhng ngi c th dnh ton th gi ca mnh cho cng v [v h c ca ci v khng phi lo v sinh k]. Ni ln iu ny khng phi l cho ngi giu lun lun c u tin, nh Aristotle ni, m ngc li, thnh thong cng nn chn mt th dn [khng giu c] dy cho dn chng mt bi hc l trong vic la chn ngi lnh o, ti tr mi l l do chnh ng hn ca ci.
98
Kh c x hi
6
Chnh quyn qun ch
Cho n nay chng ta xem qun ch nh l mt c cu nhn to v tp th, c hp nht bi sc mnh ca lut php v quyn hnh php c [ton dn] y thc trong nh nc. By gi chng ta phi xem xt quyn lc ny khi n c tp trung vo tay ca mt con ngi t nhin, mt con ngi tht s [bng xng bng tht], l ngi mt mnh c quyn s dng quyn lc y da theo lut php. Con ngi y c gi l Quc Vng hay Vua. Ngc li vi tt c cc th ch khc m y mt c cu tp th thay cho mt c nhn, trong th ch ny mt c nhn i din cho tp th; y nh vua l s hi t thng nht gia tinh thn v th cht ca c quan lnh o, v [do ] tt c cc ti nng c kt hp mt cch t nhin, trong khi cc th ch khc th cc ti nng ny ch c kt hp li mt cch kh khn bng lut php. Vy ch ca dn chng, ch ca nh vua, sc mnh cng cng ca quc gia, v sc mnh ring bit ca chnh quyn, tt c u ph thuc vo mt ng c quyn hnh duy nht; tt c cc c cu ca ci my u do mt tay [iu khin], ton th u hng v mt mc ch; khng c nhng c ng tri ngc lm mt tc dng ca nhau; v ngi ta khng th tng tng c mt hin php no [tt hn] m trong ch cn mt ng lc nh c th to nn cc vn ng khc. Trong tr ca ti, hnh nh Archimedes ngi yn lng trn b v d dng ko mt chic tu ln tng trng cho mt v vua kho lo cai tr mt vng quc rng ln t vn phng ca mnh, v lm chuyn ng mi th trong khi dng nh l ngi bt ng ti mt ch.
99
Nhng nu khng c chnh quyn no mnh hn chnh quyn ny th cng khng c chnh quyn no m trong ch ring bit li thng tr v p o cc ch mt cch d dng hn. Tt c mi vic tht s hng v mt mc ch, nhng mc ch ny khng hn phi l hnh phc cng chng, v ngay sc mnh ca chnh quyn cng lun lun c hi cho nh nc. Cc vua cha mun l nhng ngi [nm quyn] tuyt i, v t nhng chn xa xi ngi dn lun lun cho h bit rng cch tt nht t c iu ny l lm cho dn yu mn h. iu ny tht l tt p, v ngay c rt ng trong vi kha cnh, nhng ng bun thay, trong triu nh, vic ny lun lun b ch nho. Sc mnh n t lng yu mn ca dn chng chc chn l sc mnh ln nht; nhng n c tnh cch nht thi v c iu kin, cho nn, cc v vua khng bao gi tha mn vi n. Cc v vua anh minh nht cng mun c khi c lm vic xu m khng mt quyn cai tr; cc nh thuyt php chnh tr c th ni bao nhiu cng c rng sc mnh ca dn chng [chnh l] l sc mnh ca vua v quyn li ca vua l lm cho dn chng tr nn sung tc, ng o v mnh m; [nhng] cc v vua bit r rng vic ny khng ng. Mi quan tm u tin ca vua l mun cho dn chng yu hn, kh s v khng th chng li vua. Ti cng nhn rng, nu thn dn lun lun thn phc vua, th li ch ca vua s l lm cho dn chng c mnh, cho sc mnh ny tr nn sc mnh ca chnh mnh, v lm cho cc nc lng ging khip s; nhng v li ch ch l th yu v ph thuc, v sc mnh khng ng ngha vi s thn phc, cc nh vua ng nhin lun lun chn la nguyn tc no c li cho h nht. chnh l iu m Samuel mnh dn ni cho dn Do Thi, v Machiavelli chng minh r rng. Ly ting l ging dy cho vua, nhng chnh Machiavelli ang ging dy cho dn chng [v bn cht ca vua cha]. Cun sch mang nhan Qun Vng l cun sch dy nhng ngi Cng Ha.5
Machiavelli l mt con ngi ng n v mt cng dn tt, nhng v dnh dng vi triu nh Medici nn ng ta bt buc che du lng yu t do trong 100
Kh c x hi
Trn tng qut chng ta thy rng nn qun ch ch thch ng cho cc quc gia ln, v vic ny ng khi chng ta xem xt [bn cht ca] chnh n. Nn hnh chnh cng cng cng ln th s lin h gia nh vua v dn chng cng nh, v i gn n s bnh ng, n mc t l cn l mt trn mt, hay tuyt i bnh ng nh trong ch dn ch; t l ny gia tng khi chnh quyn thu hp li, v n t n mc ti a khi chnh quyn nm trong tay ca ch mt ngi. Lc y th khong cch gia nh vua v dn chng qu ln, v quc gia s thiu s hp nht. to mt s hp nht nh vy phi c nhng cp trung gian, phi c cc ng hong, cc i thn v cc nh qu tc. Nhng tt c cc s vic ny khng thch hp vi mt quc gia nh, v qu nhiu th bc x hi s dn n tnh trng suy sp. Tuy vy, nu cai tr tt mt quc gia ln l kh, th n li cng kh hn khi c cai tr ch bi mt ngi; v ai cng bit chuyn g s xy ra khi cc v vua dng nhng quan li cai tr thay cho mnh. Mt nhc im ct yu v khng th trnh c v khin cho chnh quyn qun ch khng snh c vi chnh quyn cng ha, l trong nn cng ha, s la chn ca qun chng khng bao gi a nhng ngi khng sng sut v khng c nng lc vo nhng a v cao nht; trong khi nhng k chim a v tt bc trong nn qun ch thng thng l k kh di, nhng tn la o tm thng, nhng k mu nh nht. Nhng ti mn vn vt y gip cho chng t n nhng a v cao c trong triu nh, nhng mt khi chng ngi vo cc ch , cc ti mn y ch lm cho dn chng thy rng chng khng xng ng. V s la chn ny th dn chng t lm ln hn vua; v mt ngi tht xng ng trong chnh quyn qun ch
khi x s ca ng b n p. S la chn nhn vt chnh ng ght, Cesare Borgia ch r mc ch ngm ca ng; v s tri ngc gia cc li khuyn dy trong cun "Prince" v trong cun "Discourses on Livy" v "History of Florence" cho ta thy rng nh chnh tr su sc ny cho n nay ch c nghin cu bi nhng c gi phin din v thi nt. Triu nh Rome nghim cm sch ca ng, ti tin vo chuyn ny; v chnh triu nh ny c Machiavelli t trong sch y. 101
cng him c nh l mt tn ngu n cm u mt chnh quyn cng ha. Vy nn, khi m nh mt s may mn no , c mt ngi xng ng c sinh ra lo li quc gia trong mt nn qun ch b lm h hng bi cc k v ti ni trn, th mi ngi u phi tht l ngc nhin trc nhng th on v phng sch m nh vua p dng, v triu i ny ng c xem l mt k nguyn ln trong lch s x s. cho mt quc gia qun ch c th c cai tr tt, dn s v din tch phi cn xng vi cc kh nng ca ngi cm quyn. Xm chim d hn l cai tr. Vi mt n by di, ngi ta c th di chuyn qu t vi mt ngn tay; nhng chng n th phi cn n hai vai ca thn Hercules. D quc gia c nh bao nhiu, v vua hu nh khng bao gi c sc cai tr. Mt khc, khi quc gia qu nh cho k cai tr - mt trng hp him c - t nc cng khng c cai tr tt, v ngi cai tr, lun lun mun t c cc mu ca mnh, qun i cc li ch ca dn chng. Mt nh vua c qu nhiu ti nng m dng khng ng ch cng lm kh dn nh mt ng vua km ci, bt ti. Tht ra mt vng quc nn bnh trng hay co cm li theo mi triu i, ty theo kh nng ca v qun vng; nhng, trong mt ch cng ha, vi kh nng tng i n nh ca thng vin, quc gia lc c th c nhng bin gii c nh m s cai tr vn tt nh thng. S bt li c nhn thy nhiu nht trong nn qun ch [so vi hai loi chnh quyn ni trn] l s thiu lin tc trong cai tr. Khi mt v vua bng h, ngi ta cn mt v vua khc; s tm kim ngi k v to ra nhng qung thi gian nguy him v y ging bo; v tr khi cc cng dn c c s v t v ngay thng, iu khng th no c c trong chnh quyn qun ch, th cc mu v tham nhng s lan trn. Tht kh khn cho k no mua c quc gia m [khi cn li] khng bn n i, v li khng bc lt k yu hn ly li s tin cc k cng quyn i hi. Di mt nn cai tr nh vy, chng hay chy, thi mua chuc s lan trn khp ni, v lc y nn ha bnh
102
Kh c x hi
m ngi dn c hng cn t hn s ri lon xy ra gia cc triu i. Ngi ta lm g trnh cc iu tai hi ? Chc v vua tr nn cha truyn con ni trong vi hong gia; v mt th t k v c t nn ngn nga cc vic tranh chp khi vua bng h. Ngi ta chn cc bt li ca s nhip chnh thay th cho cc ri lon ca vic chn la vua, ngha l chn la mt s yn n biu kin thay cho s cai tr khn ngoan. V ngi ta liu lnh chn con tr, cc qui thai, cc k n n lm vua hn l la chn nhng v vua tt. Ngi ta khng ch n vic rng, khi ta liu lnh chp nhn ch k v c th t , ta nh mt canh bc ln vi qu nhiu ri ro. Dionysius[d] ni mt cu rt hp l khi b cha trch mng v mt vic lm ng xu h: "Ta lm gng cho con nh vy hay sao?" Dionysius tr li: "D khng, nhng l v cha ca cha khng phi l vua." Khi mt ngi c hun luyn ch huy nhng k khc, ngi ta c tnh khng dy l phi v cng l, v tn rt nhiu cng sc dy cho cc ng hong tr ngh thut cai tr; nhng s dy d ny dng nh khng em li ch li g. Tt hn ht l nn dy cho h ngh thut bit vng li. Cc v vua c lch s tn sng khng c gio dc cai tr, v cai tr l mt khoa hc m cng thc tp t chng no th li cng gii chng ; mt khoa hc m qua s tun lnh ta li hc c nhiu hn l ra lnh. "Cch tt nht v cng l ngn nht phn bit ci g tt v ci g xu l xem ci iu m ta
[d]
Antiochus VI Dionysus l vua ca x Seleucid thuc Hy-lp. Thn ph ca Dionysus l Alexander Balas, mt ngi bnh dn c vua Antiochus IV nhn lm con v sau c ni ngi. Sau khi ph hong Balas qua i, Dionysus c tng Diodotus Tryphon a ln ngi nhng ch lm v; quyn lc nm c trong tay Diodotus. (HVCD) 103
mong c c xy ra hay khng nu k khc ch khng phi ta lm vua." 6 Mt kt qu ca s thiu lin tc ny l s bt n ca chnh quyn qun ch. Chnh quyn, khi th theo k hoch ny, khi th theo k hoch khc ty theo c tnh ca v vua tr v, hay ca cc quan li tr v thay vua, nn v lu v di khng th c mt i tng hay mt chnh sch c nh, v s thay i ny, m ngi ta khng tm thy cc loi chnh quyn khc lun lun do mt ngi cai tr, gy cho Quc Gia lun lun chuyn t nguyn tc ny n nguyn tc khc, t k hoch ny n k hoch kia. Cho nn, ni mt cch tng qut, nu c nhiu mu m hn trong mt triu nh, th li c nhiu khn ngoan hn trong thng vin, v ch cng ha t c cc mc tiu ca mnh bng nhng chnh sch n nh hn v theo st cc chng trnh c hoch nh; trong khi mi s thay i trong mt b ca chnh quyn qun ch gy nn mt s thay i trong quc gia, v mt nguyn tc chung cho tt c cc b trng, v gn nh cho tt c cc v vua, l lm ngc li nhng g m ngi tin nhim lm. Thm na, s hay thay i [chnh sch] ny phn bc mt li ngy bin rt quen thuc ca cc l thuyt gia bo hong, khng nhng khi h so snh vic iu hnh chnh quyn vi s iu hnh mt gia nh, v so snh v vua vi ngi cha-s lm ln ny b phn bc-m cn rng lng gn cho vua tt c cc c hnh m ng ta ng l phi c, v v lun gi nh nh th, bt k nh vua no cng c y mi c hnh phi c.[e] Trn gi thuyt ny, chnh quyn qun ch r rng hn hn cc chnh quyn khc, v khng th chi ci c n l chnh quyn mnh nht, m ch cn thiu mt ch on th ph hp hn vi ch tp th tr thnh mt m hnh chnh quyn tt nht.
6
(Tacitus, Histories, Quyn I). Tam on lun ny nh sau: (1) Vua l ngi c mi c hnh, (2) A l vua, (3) Vy A c mi c hnh. Tin (1) khng phi l mt nh m ch l mt c mun, cho nn tam on lun ny khng c gi tr. (HVCD)
[e]
104
Kh c x hi
Nhng nu, theo Plato, mt ngi mang thin mnh lm vua l mt s him hoi, th bao ln thin nhin v s mnh cng hp nhau li lp ng ta ln ngi vua? V nu s gio dc hong gia lm h hng nhng ai hp th n, th ta hy vng g ngi c gio dc tr v? Cho nn ta t di ly mnh khi nh ng chnh quyn qun ch vi chnh quyn ca mt v minh qun. thy c thc cht ca chnh quyn qun ch, ta phi xem xt n di s tr v ca nhng v vua i bi hay bt ti: bi v hoc cc v vua y l nhng ngi bt ti hay i bi khi ln ngi, hay chnh l ngai vng lm cho h tr nn nh vy. Cc tc gi ca chng ta khng phi khng thy cc kh khn y nhng h khng bn khon, h cho rng liu thuc cha bnh l vng li, khng mt li phn i: Tri cho chng ta nhng v vua xu khi Ngi ang tc gin, vy chng ta phi chp nhn h nh l nhng s trng pht ca tri. L lun kiu ny tht l thng sng; nhng n ng mt bc ging [trong nh th] hn l trong mt cun sch v chnh tr. Chng ta ngh g v mt bc s khi ng ta ha hn nhng php l, trong khi ton b ti ngh ca ng ta li ch ku gi ngi bnh nn kin nhn? Chng ta t bit rng chng ta phi chu ng mt chnh quyn xu khi khng c s la chn no khc; cu hi l lm sao tm ra c mt chnh quyn tt.
105
7
Cc chnh quyn hn hp
Ni tht ra, th khng c mt [m hnh] chnh quyn no thun ty l chnh quyn n gin. Mt ngi cai tr n c phi c nhng quan chc ph t; mt chnh quyn dn ch phi c mt ngi cm u. Vy trong s chia s quyn hnh php, lun lun c mt th bc t s nhiu n s t hn, vi s khc bit rng c khi nhiu c quan ty thuc vo mt s t, v i khi mt s t c quan li ty thuc vo s ln hn. i khi c mt s phn chia ng u, khi th cc thnh phn cu to [nn chnh quyn] l thuc ln nhau nh trong chnh quyn Anh Quc, hay khi thm quyn ca mi thnh phn c lp vi nhau nhng t mnh li khng hon chnh nh Ba Lan. Loi th hai ny th khng c tt bi v khng c s thng nht trong chnh quyn v quc gia thiu s on kt. Chnh quyn n gin v chnh quyn hn hp, ci no tt hn? Cc nh vit v chnh tr lun lun tranh ci v vn ny; vn ny cn phi c gii quyt nh chng ta lm khi bn n cc loi chnh quyn. Chnh quyn n gin t n l tt, bi v n gin d, nhng khi quyn hnh php khng ph thuc ng mc vo quyn lp php, ngha l khi t s gia s lin quan ca ngi cai tr vi Hi ng Ti cao ln hn t s gia mi quan h ca dn chng vi ngi cai tr, th s thiu st ny cn phi c sa cha bng cch phn chia chnh quyn; lc tt c cc c quan ca chnh quyn khng b mt quyn
106
Kh c x hi
hnh i vi dn chng v s phn chia [ ch on th] ny lm cho h yu hn i vi Hi ng Ti cao.[f] Ta cng cn c th cng ngn nga cc s phin phc bng cch b nhim cc quan chc trung gian; nhng ngi ny, trong khi gn gi chnh quyn thnh mt khi, ch c dng cn bng v duy tr nhng quyn lc v thm quyn ca hai c quan. Lc chnh quyn khng cn l hn hp na m [l mt chnh quyn n gin] c iu chnh. Vi nhng phng cch tng t ta c th sa cha cc iu bt li ngc li [khi hnh php qu ph thuc vo lp php], v khi chnh quyn qu lng lo, ta c th dng ln nhng ta n tp trung chnh quyn li. Vic ny c thi hnh trong tt c cc nn dn ch. Trong trng hp th nht, chnh quyn b phn chia lm cho yu i; trong trng hp th hai l lm cho chnh quyn mnh hn. Chnh quyn n gin u hm cha sc mnh cc i cng nh nhc im cc i; ch c chnh quyn hn hp l c c sc mnh trung bnh.
[f]
Hi ng Ti cao l mt c quan nhn to gm tt c mi c nhn v i din cho ch tp th (general will); ch tp th c th hin qua c quan lp php. Nu quyn hnh php khng ph thuc ng mc vo lp php th c quan hnh php (ngi cai tr) coi nh i din cho hi ng ti cao, v nh vy to ra mt tnh trng mt cn bng trong quan h gia ngi dn v ngi cai tr, tc l gia hnh php v lp php. Rousseau phn bit ch on th ca mi c quan chnh quyn vi ch tp th ca quc gia. Nu hnh php qu mnh, tt nhin ch on th s ln t v khng cn thc thi ch tp th na (HVCD). 107
8
Khng phi m hnh chnh quyn no cng thch hp vi mi quc gia
T do [chnh tr], v khng phi l mt loi cy tri sinh si c mi kh hu, nn khng phi dn tc no cng vi ti c. Cng suy ngm v nguyn l ny ca Montesquieu,7 ta cng thy n ng; cng chng li n chng no th li cng to thm c hi c thm nhng bng chng mi xc nhn n. Trong tt c mi chnh quyn, c cu cng cng tiu th m khng sn xut g c. Vy th nhng sn phm ny t u n? T lao ng ca cc thnh vin ca n. Cc nhu cu ca c cu cng cng c cung cp t s thng d ca cc sn phm do mi c nhn to ra. T s vic ny ta thy rng mt nh nc dn s ch tn ti c khi m s lao ng ca con ngi sn xut ra nhiu hn nhu cu ca h. Nhng khng phi nc no s thng d cng ging nhau. mt s nc, s thng d ny rt ln; cc nc khc, mc trung bnh; ch khc na th l s khng; v vi nc khng nhng tha m li cn b thiu na. Mi tng quan gia sn phm v s sinh sng ty thuc vo s thun li ca kh hu, vo phng thc lao ng ph hp vi t ai, vo bn cht ca cc loi sn phm, vo sc mnh ca dn chng, vo mc tiu th t hay nhiu, v cn ph thuc vo nhiu yu t khc to nn mi tng quan ny. Mt khc, khng phi l tt c mi chnh quyn u c cng mt bn cht: c chnh quyn n nhiu ca cng hn cc chnh quyn
7
Montesquieu, The Spirit of Laws, XIV 108
Kh c x hi
khc, v s khc bit gia chng c cn c trn nguyn l th hai ny: cc ng gp cng cng cng xa ngun cung cp th chng cng nng n. Gnh nng ny khng nn c o lng bng s thu m, nhng bng con ng m chng phi i v n ni xut pht. Khi s lu thng ny nhanh chng v c t chc tt, vn tr t hay nhiu khng quan trng; dn chng lun lun giu c v, v phng din ti chnh, mi vic u tt p. Ngc li, d dn chng c ng thu t n u i na, nu s ng gp t i ny khng tr li cho dn chng, th v phi cho ra khng ngng nn dn chng s b kit qu: cho nn quc gia khng bao gi thnh vng v dn chng lun lun ch l nhng k n my. T c th ni rng, khi khong cch t dn chng n chnh quyn cng gia tng, th s ng gp cng nng n: v th, trong nn dn ch, dn chng mang mt gnh nh nht; vi chnh quyn qu tc gnh nng hn v trong nn qun ch gnh nng nht. Cho nn qun ch ch thch hp vi nc giu; qu tc cho cc nc trung bnh v din tch v ca ci; v nn dn ch cho cc nc nh v ngho. Tht ra, cng suy ngh, chng ta cng thy rng s khc bit gia cc quc gia t do v cc vng quc nh th ny: trong cc quc gia t do mi th u c s dng cho li ch cng cng; trong cc vng quc, quyn lc cng v quyn lc t lun tranh ginh ln nhau, v khi quyn lc bn ny tng ln th bn kia phi km i; rt cuc, thay v cai tr lm cho thn dn c hnh phc, cc nh c ti li lm cho dn chng khn cng cai tr h. Ri, ta thy, trong mi kh hu, c nhng yu t thin nhin m theo ta c th chn mt loi chnh quyn thch hp vi kh hu , v ngay c loi dn chng no s thch hp vi kh hu no. nhng ni t ai hoang vu v kh cn, ni m cc sn phm lm ra khng b vi cng sc lao ng b ra, th nn hoang, khng nn trng trt, hoc ch dnh cho dn mi r; nhng ni m sc lao ng ch sn xut va sng th nn dn man r -ni khng th xy dng c mt x hi chnh tr. cc ni m mc
109
thng d sn phm trn sc lao ng c kha kh th thch hp cho dn t do. Cn nhng ni c t ai rng ln v ph nhiu, lm t m t c nhiu sn phm, th ni thch hp vi chnh quyn qun ch, cho s d ca cc sn phm tha ca dn chng c th tha mn cho s xa hoa ca vua cha: bi v tt hn ht l cho s d tha ny c tiu th bi chnh quyn hn l cho c nhn phung ph. Ti bit rng c nhng ngoi l; nhng chnh ngoi l chng thc nh lut ny, chng hay chy, cc ngoi l ny s to ra cc cuc cch mng khi phc li trt t t nhin. Ta hy lun lun tch bit cc quy lut chung ra khi cc nguyn nhn c bit, v cc nguyn nhn ny c th nh hng n cc quy lut. Nu tt c cc nc thuc min Nam theo th ch cng ha, v min Bc vi quc gia chuyn ch, th quy lut ny cng vn ng, t nht l v phng din kh hu, l, s chuyn ch thch ng vi kh hu nng, s man r vi cc nc c kh hu lnh, v mt chnh quyn tt vi cc kh hu n ha. Ti cng thy rng, nu ta chp thun quy lut ny, c th c nhng s bt ng kin khi p dng n, v cng c th c cc x lnh rt ph nhiu, v c x nng khng th trng trt c. Nhng kh khn ny ch xy ra cho nhng ai khng xem xt vn di mi kha cnh. Nh ti ni, [khi bn n vic hnh thnh mt chnh th] chng ta phi tnh lun n cc yu t lao ng, sc mnh, mc tiu th, vn vn. Ta hy ly hai ming t rng bng nhau, mt ming em li li tc nm, ming kia mi. Nu dn chng ming t th nht tiu th bn v ming th hai tiu th chn, th mc d tha ca ming th nht l mt phn nm v ming th hai l mt phn mi. T l ca mc d tha vy l t l nghch vi mc sn xut, v ming t ch sn xut nm c mt mc d tha hai ln ln hn ming sn xut mi. Nhng khng c vn mt s sn xut gp i, v mt cc tng qut, ti khng ngh rng li c ai nh ng s ph nhiu ca cc nc c kh hu lnh vi cc nc c kh hu nng. Tuy nhin, gi s
110
Kh c x hi
rng c s ng u nh vy: th d, ta hy t nc Anh ngang hng vi Sicily, v Ba Lan ngang hng vi Ai Cp - xa hn v pha nam ta c Phi Chu v n ; xa hn v pha bc khng c g c. t c s cn bng v sn xut, c s khc bit no trong s trng trt? Sicily, ch cn co t; Anh con ngi phi cc nhc hn bit bao! u m cn phi c nhiu lao ng hn cng c mt mc sn xut, mc d tha phi t hn. Ngoi ra, ta nhn thy rng, cng cng mt s ngi, nhng cc x nng, ngi ta li tiu th t hn. Kh hu i hi ngi ta n ung va phi c mnh khe: ni , dn u Chu mun sng nh nc mnh th s b cht ht v kit l v n khng tiu. Chardin c ni rng: "Chng ta l nhng con th n tht, nhng con ch si khi so snh vi dn Chu. C ngi cho rng s iu ca dn Ba -T l do ni t nc khng c trng trt nhiu; nhng ti tin tng rng x y t thc phm hn v dn chng c nhu cu t hn. Nu s thanh m ca h l kt qu ca s tr tri ca t ai, th ch c dn ngho l n t, nhng tt c mi ngi u n t nh vy, li na, ty theo s ph nhiu ca t ai, dn chng n t hay nhiu ty theo cc vng; nhng ngi ta nhn thy s thanh m y c trong ton ci x s. Dn chng rt t ho v li sng ca mnh, cho rng ta ch cn nhn nc da ca h phi cng nhn rng li sng y tt hn hn li sng ca ngi dn cng gio. ng vy, dn Ba-T c mt nc da tt: da ca h p, mn mng, trong khi nc da ca dn Armenians, mt sc dn l thuc v sng theo kiu ngi u Chu, th b sn , v thn th ca h th th kch v nng n!!" Ta cng n gn ng xch o th dn chng cng sng m bc. Dn chng rt t ng n tht; h thng n go, bp, k v sn. n c hng triu ngi m thc n khng tn hn mt xu mt ngy. Ngay ti u Chu, ta c th nhn thy cc khc bit v n ung gia dn min Bc v min Nam. Mt ngi Ty Ban Nha c th sng mt tun bng ba n ti ca mt ngi c. cc nc m con ngi n nhiu, c s xa hoa v cc vt liu tiu dng. Anh, s xa
111
hoa l mt bn y thc n; , ta c th n tha thu ngt v c c hoa by bin trn bn. Cng c s khc bit trong xa hoa v qun o. cc x vi s thay i thi tit mau chng v d di, ngi dn mc o qun tt hn v gin d hn; nhng ch m o qun ch l trang tr v ngi ta chn s lm p hn l s tin dng, th o qun l nhng xa x phm. Ti Naples, mi ngy ta c th thy n ng i do ti ph Pausilippeum mc o thu ch vng v khng mang v. S khc bit cng nh vy trong nh ca; ngi ta ch ngh n v lng ly khi ngi ta khng s g v thi tit. Paris v London, ta thch trong nh m v tin nghi; Madrid ngi ta c nhng phng khch trng l nhng ca s lc no cng m toang v phng ng ging nh nhng chut. cc x nng, thc n c cht lng v ngon hn; y l s khc bit th ba v s khc bit ny nh hng ti s khc bit th hai ni trn. Ti sao ngi ta n qu nhiu rau ? Bi v chng c v ngon v b dng hn. Php, rau ch c ti nc, chng khng b dng v b xem thng trn bn n. Rau ci cng chim chng t v cng i hi chng cng sc lao ng. C mt s kin c minh chng rng la mch ca Barbary, trn nhiu kha cnh th thua la mch ca Php nhng li cho nhiu cht bt hn, v la mch ca Php li c nhiu cht bt hn la mch ca cc nc min bc; t ta c th suy mt cch tng qut rng c mt s xp bc th t nh vy t xch o ln n Bc Cc. Nhng y chng phi l mt s bt li hin nhin khi cng mt sn phm li cha t cht b hn hay sao? T cc nhn nh va nu, ta c th c thm mt nhn nh na, pht xut t cc im nu trn m ra v [ng thi] xc nhn cc im y. l cc x nng cn t dn s hn cc nc c kh hu lnh v c th nui sng mt s ng dn hn; vy nn c mt s d tha gp i lm li cho cc ch chuyn quyn. Mt vng t c dn s c nh, din tch cng rng chng no th vic ni lon cng kh chng
112
Kh c x hi
, v mt hnh ng nhanh chng v b mt khng xy ra c, v b chnh quyn d dng pht hin ra cc mu toan v ct cc ng lin lc; nhng nu mt s ng dn chng cng t hp gn nhau th chnh quyn cng t c c hi tim quyn ca Hi ng Ti cao. Cc th lnh ca dn chng c th tho lun vi nhau mt cch an ton cng nh Vua tho lun trong ni cc ca mnh, v ng o dn chng c th t hp ti cc cng trng cng mau chng nh qun lnh t hp ti cc tri ca h. Cho nn li th ca chnh quyn bo ngc l hnh ng trn nhng khong cch ln. Nh c cc im t hp c n nh t trc, sc mnh ca chnh quyn nh sc mnh ca mt n by, ln theo vi khong cch.8 V mt khc, sc mnh ca qun chng ch c hiu qu khi tp trung li; mt khi tri rng ra, n bin mt i nh thuc sng ri trn mt t, ch chy tng ht mt. Cc x cng t dn c cng thch hp cho ch chuyn ch: cc con th d nht ch ng tr trong cc min sa mc.
Vic ny khng tri ngc vi ci g ti ni (Quyn II, chng 9) v cc bt li ca cc nc ln; trong on trn, chng ta cp n quyn hnh ca chnh quyn i vi cc thnh vin ca mnh; trong khi ti y chng ta cp n sc mnh ca chnh quyn i vi ngi dn. Cc thnh vin c a chnh quyn c ri rng ra v l nhng im ta chnh quyn hnh ng t xa i vi dn chng; nhng chnh quyn khng c im ta hnh ng trc tip i vi chnh cc thnh vin ca mnh. Vy nn, trong trng hp ny, chiu di ca n by li l im yu ca chnh quyn, nhng li l sc mnh trong trng hp khc. 113
9
Cc du hiu ca mt chnh quyn tt
Khi ta hi mt cc xc quyt rng chnh quyn no l chnh quyn hon ho nht, ta t ra mt cu hi khng th tr li c, v hoc l cu hi ny qu m h, hoc l c qu nhiu cu tr li tha ng, cng nhiu bng tng s cc t hp ca cc quc gia trong nhng tnh trng tuyt i cng nh tng i.[g] Nhng nu hi rng c du hiu no cho ta thy mt dn tc c cai tr tt hay xu, th li l chuyn khc, v v cu hi by gi l mt s kin nn c th tr li c. Tuy nhin, khng c ai tr li v ai cng mun tr li theo cch ca mnh. Thn dn th ca tng an ninh cng cng, cng dn th li a chung t do c nhn; thn dn mun c bo m v ti sn, trong khi cng dn mun c bo m v nhn-thn; thn dn th cho rng chnh quyn tt nht l chnh quyn nghim khc nht, cn cng dn th li thch mt chnh quyn khoan dung. Thn dn mun ti c phi c trng tr, cng dn li mun ti c nn c ngn nga; thn dn mun quc gia phi c cc nc lng ging e s, trong khi cng dn ch mun khng c ai ch n mnh. Thn dn cm thy hi
[g]
C l Rousseau mun m ch n php m hon v (permutation) ch khng phi php m t hp (combination) trong cu ny. Gi s c mt tp hp gm 4 vt th {a, b, c, d}, th s c 6 cch la ra t hp gm 2 vt th, gm c {a, b}, {a, c}, {a, d}, {b, c}, {b, d}, v {c, d}. Trong cch ch n la ny th t vt c chn khng quan trng, th d {a, b} v {b, a} l 2 t hp ging nhau. Tuy nhin, nu th t c chn l iu quan trng th {a, b} v {b, a} s l 2 t hp khc nhau. Trong trng hp ny, t tp hp {a, b, c, d}, s c n 12 cp hon v khc nhau gm 2 vt th. 114
Kh c x hi
lng khi tin bc lun lu, cn cng dn th ch mun c cm n. D rng ta c ng trn nhng iu [khc nhau] v ngay c trn nhng im tng ng, ta c th tin gn li li gii cho vn nn ny hay khng? Ngay c khi ta cng chp nhn mt tiu chun, liu ta c cng ng v cch thc p dng tiu chun ny hay khng, khi m cc gi tr tinh thn khng th o lng c mt cch chnh xc? V phn ti, ti li lun lun ngc nhin khi thy c mt tiu chun n gin m hoc ngi ta khng nhn ra, hoc b c gt i. Mc ch ca mt s kt hp chnh tr l g? l s bo tn v thnh vng ca cc thnh vin. V du hiu chc chn nht ca cc iu y l g? l dn s v mc sinh sn. Vy ng tm kim u khc cc du hiu lun c bn ci. Nu mi yu t khc c coi nh bng nhau, th mt chnh quyn tt nht, mt cch chc chn v khng cn nghi ng g na, phi l mt chnh quyn c dn s gia tng v sinh si nhiu nht m khng cn n cc phng tin tr gip bn ngoi nh di dn hoc thuc a. Mt chnh quyn c dn s gim bt v cht dn mn l mt chnh quyn t hi nht. Hi cc nh thng k, by gi l cng tc ca qu v: hy m, o, v so snh.9
9
Ta phi nh gi cc th k trc trn cng mt nguyn tc xem thi no ng c mn m v lm cho nhn loi c thnh vng. Ngi ta qu ngng m cc th k c s pht trin ca vn hc v ngh thut, m khng thu hiu cc mc tiu b mt ca cc nn vn ha v khng nhn thy hu qa tai hi ca chng - "mt phn ca s n l c nhng k ngu xun gi l vn ha" (Tacitus, Agricola, 31). C bao gi chng ta thy c, ng sau cc li hay p ca nhng tc phm, ci t li sng sng khin cc tc gi ni ln nhng iu khng? Khng, d h ni g chng na, khi m mt nc b mt dn, d nc danh ting n u, th khng phi l mi vic u tt p; v d mt nh th c li tc mt trm ngn ng cng khng lm cho thi k ca ng ta tt p nht. Ta ng nn qu n s ung dung th thi v s yn tnh b ngoi ca cc nh cm quyn m quan tm hn n hnh phc ca ton th quc gia, nht l cc quc gia ng dn nht. Ma tn ph vi vng nhng t khi gy ra i km. Cc v ni lon, cc cuc ni chin lm cho cc nh cm quyn b hong lon, nhng chng khng phi l ngun gc au kh chnh ca nhn 115
dn. Cc v cn c th cho h thi gian th trong khi cc lnh t tranh nhau xem ai c th p ch dn chng. S thnh vng v cc tai ho tht s ca con ngi pht sinh t iu kin c hu ca h: chnh khi m ton th b bp di ch h m mi vic tr nn suy tn, v k cm quyn mc sc tha thu tiu dit, v "chng to ra s c n, v gi l ha bnh" (Tacitus, Agricola 31). Khi cc v tranh ci ca cc nh qu tc lm ri lon nc Php, v khi Ngi Tr L Gim Mc thnh ph Paris b dao gm trong ti i hp quc hi, cc vic khng cn tr dn Php sng c phm cch, thoi mi v t do; h tip tc lm n thnh vng v gia tng dn s. Xa kia, nc Hy Lp phn thnh trong khi chin tranh din ra hung bo; mu chy thnh sui m ton th t nc vn ng c dn c. Machiavelli ni rng dng nh gia cc v git ngi, cc s y i, cc cuc ni chin, nn cng ha ca chng ta li tr nn mnh hn: c hnh, o c v t do ca ngi dn gp sc lm cho quc gia mnh hn l tt c cc s chia r lm yu n. Mt no ng nh lm sc bt cho tm hn, t do lm cho con ngi thnh vng hn l ha bnh. 116
Kh c x hi
10
S lm dng quyn hnh v khuynh hng thoi ha ca chnh quyn
V ch ring t lun lun chng i vi ch tp th nn chnh quyn lun lun hnh ng chng i Hi ng Ti cao. S chng i ny cng tng th c cu chnh tr cng thay i; v v trong trng hp ny khng c mt ch on th no khc chng li vi ch ca nh cm quyn hu to ra mt th cn bng, sm hay mun nh cm quyn s i n tnh trng phi loi b Hi ng Ti Cao v ph v kh c x hi. y l mt nhc im c hu v khng th trnh c c t khi hnh thnh c cu chnh tr v khng ngng c khuynh hng ph hoi n, cng nh tui gi v t thn ph hoi thn th con ngi. C hai ng li theo chnh quyn thoi ho: khi chnh quyn thu hp li hay khi quc gia tan r. Chnh quyn thu hp li khi n t mt s ng qua mt s t, ngha l t ch dn ch qua ch qu tc, v t ch qu tc qua ch qun ch. l xu hng t nhin ca n;10 nu n i t s t n
10
S hnh thnh chm chp v s tin trin ca Cng Ha Venice trn cc vng nc mn l mt v d ng ch ca tin trnh ny; v tht l ng ngc nhin thy rng, sau hn 1200 nm, dn Venitians dng nh ang cn giai on th hai, m h t n vi s xit cht cc y ban (Serrar di Consiglio) nm 1198. Cn cc v Qun Cng th d "Bn nghin cu v t do ca Venice" (Scrutiny into the liberty of Venice) c ni g i na th bng c rnh rnh chng minh rng h khng phi l Hi ng Ti cao.
117
Mt trng hp c th c nu ra chng li kin ca ti. l vic Cng Ha La M theo mt tin trnh ngc li, i t qun ch qua qu tc, v t qu tc n dn ch. Ti th khng ngh nh vy. Chnh quyn u tin do Romulus t ra l mt chnh ph hn hp, v sau tr thnh mt ch chuyn quyn. Bi nhng l do c bit, quc gia b dit vong, y nh mt tr s sinh i khi cht i trc khi thnh nin. S trc xut bn Tarquins l thi gian tht s nh du s hnh thnh ca nn cng ha. Nhng ngay t u, n khng c bn vng v khng loi b gii qu tc (patriciate) nn mc ch khng c hon tt. V nh vy, nn qu tc cha truyn con ni, ci dng cai tr hp php t hi nht vn chng i vi nn dn ch. V nh Machiavelli chng minh chnh quyn ch c thnh lp vi s thit lp cc quan bo v dn (tribunate): ch lc mi c mt chnh quyn v nn dn ch tht s . Tht vy, dn chng khi khng nhng l Hi ng Ti Cao m cn l nhng quan chc v nhng quan to; nguyn lo thng vin ch l mt ta l thuc c bn phn km ch hay l tp trung cng vic ca chnh quyn; v ngay c cc quan chp chnh ti cao (consul), tuy rng l nhng nh qu tc La M, nhng quan chc ti cao, nhng v tng trong thi chin tranh, th ngay ti La M ch l nhng thng c ca dn chng. T im ny, chnh quyn i theo khuynh hng t nhin v thin mnh m v pha nn qu tc. Chng ta c th ni rng nn qu tc La M t o thi mnh, v nn qu tc khng cn uc tm thy trong c cu cc qu tc La M nh l Venice hay Genoa, nhng trong c cu ca nguyn lo thng vin. C cu ny gm c cc nh qu tc La M v cc ngi thng dn, v ngay c trong c cu ca cc quan bo v dn (tribunes), m ti h bt u chim mt vai tr tch cc. V tn gi khng nh hng n vic lm, v khi m dn chng c nhng ngi cm quyn lm vic cho mnh th d rng cc nh cm quyn y c mang tn g chng na chnh quyn y vn l chnh quyn qu tc. S lm dng ca nn qu tc (aristocracy) dn n ni chin, v cc v trong tam u ch: Sulla, Julius Caesar v Augustus tht s tr nn nhng v vua; v sau rt dI thi chuyn ch ca Tiberius quc gia b gii th. Vy lch s La M xc nhn thay v ph nh nhng g ti ni trc.
118
Kh c x hi
s nhiu, th c th ni rng c s ni lng; nhng tin trnh ngc khng th xy ra c. Tht vy, chnh quyn khng bao gi thay i hnh thc tr khi sinh lc ca mnh yu i v tr nn qu suy nhc gi li hnh thc c. Nu chnh quyn cng mt lc ni rng phm vi v cho lut l ca mnh tr nn lng lo, th sc mnh ca n s tr nn s khng, v s tn vong ca n li cn mng manh hn na. Vy th cn thit phi nng cao sinh lc ln v xit cht li nhng lut l b lng lo; nu khng quc gia s nt. Quc gia c th tan r theo mt trong hai trng hp: Th nht, khi ngi cm quyn khng cai tr quc gia theo lut php v cp quyn ca Hi ng Ti Cao. Lc mt s thay i ng k xy ra: quc gia ch khng phi chnh quyn thu hp li; ti mun ni l i quc gia b tan r, v mt quc gia khc c thnh lp trong n, ch gm c cc thnh vin ca chnh quyn. i vi dn chng, h ch l nhng ngi ch bo ngc. Thnh ra khi m chnh quyn cp ly Quyn Ti thng [ca Hi ng Ti cao], kh c x hi b tan v v mi cng dn ng nhin ly li s t do t nhin ca mnh; v lc h b bt buc ch khng c ngha v phi tun lnh. Trng hp ny cng xy ra khi cc thnh vin ca chnh quyn ring r cp chnh quyn m ng l h phi cng vi nhau phc v; y l mt s vi phm lut php ln lao, v kt qu l cng xo trn hn na. C th ni lc c bao nhiu quan chc l c by nhiu nh cm quyn, v quc gia b phn tn nh chnh quyn [ b manh mn], hoc b hy hoi, hoc thay i hnh thc. Khi quc gia b tan r, s lm quyn ca chnh ph, bt c di hnh thc no, cng c gi chung l tnh trng v chnh ph.
119
phn bit, dn ch bin cht thnh chnh quyn qun chng (ochlocracy), v nn qu tc bin thnh nn chnh tr tp on (oligarchy); v ti c th thm rng nn qun ch bin th thnh nn chuyn ch (tyranny); nhng danh t cui ny m h v cn phi c gii thch. Theo ngha thng thng, mt k chuyn ch l mt ng vua cai tr bng bo lc v khng m xa n cng l v lut php. Theo ng ngha, k chuyn ch l mt ngi t cho mnh quyn hnh ca mt v vua, m chnh ra ng ta khng c ci quyn . Xa kia ngi Hy Lp hiu ch "k chuyn ch" nh vy; h p dng danh t ln ln cho cc nh cai tr, c tt cng nh xu, khi nhng ngi ny s dng quyn hnh khng hp php.11 Vy th nh chuyn ch v k cp quyn l hai danh t ng ngha. gi nhng iu d bit ny bng nhng danh t khc nhau, ti gi k tim quyn ca nh vua l k chuyn ch (tyrant), v k cp quyn ca Hi ng Ti cao l k bo ngc (despot). K chuyn ch l ngi t phong mnh ln [cm quyn] mt cch tri lut php nhng vn cai tr theo lut php; k bo ngc l ngi t t mnh ln trn lut php. Nh th, k chuyn ch khng th l k bo ngc, nhng k bo ngc lun lun l ngi chuyn ch.
11
"V tt c cc k c gi l v c xem l nhng ngi chuyn ch, nhng k cm quyn vnh vin trong mt quc gia c bit n t do" (Cornelius Nepos, Life of Miltiades). Tht vy Aristotle (trong cun Ethics, Book VIII, chapter X) phn bi t k chuyn ch v v qun vng nh sau: k chuyn ch cm quyn v li ch ring t ca mnh, v v qun vng tr v ch v li ch ca thn dn; nhng ni chung, ngoi vic tt c cc nh vn Hy Lp hiu danh t k chuyn ch theo mt ngha khc (nh l trong cun Hiero ca Xenophon), nhng cng theo tiu chun ca Aristotle, ngay t th khai sinh lp a ta thy khng c mt v vua no c. 120
Kh c x hi
11
S tiu dit ca mt c cu chnh tr
Ci cht ca mt c cu chnh tr l khuynh hng t nhin v khng th trnh c ca mi chnh quyn k c nhng chnh quyn c t chc tt nht. Nu Sparta v La M b tiu dit th liu c quc gia no c hy vng tn ti mi? V nu ta mun thit lp mt chnh quyn tn ti c lu di, th ta cng khng nn m c l n s tn ti vnh vin. Nu mun thnh cng, th ng nn toan tnh lm nhng g khng th lm c, hay l t ho rng to nn mt c cu nhn to c th tn ti vnh vin, mt c tnh m con ngi khng c. C cu chnh tr cng nh c th con ngi, bt u cht ngay t khi chng sinh ra, v t mang trong chng cc nguyn nhn ca s hy hoi. Nhng c hai u c mt th cht khe hn hay yu hn gip cho chng tn ti c lu di hn hay ngn ngi hn. Th cht ca con ngi l do thin nhin to ra; th cht ca quc gia l do ti kho ca con ngi to nn. Con ngi khng c kh nng ko di i sng ca mnh; nhng h c th ko di i sng ca quc gia, bng cch [to] cho n mt t chc hon ho nht m kh nng con ngi c th lm c. Mt quc gia c t chc hon ho nht s chm dt;nhng n s chm dt sau cc quc gia khc, tr khi c mt tai nn bt ng tiu dit n trc k hn. Nguyn l ca i sng ca mt c cu chnh tr nm trong quyn hnh ca Hi ng Ti cao. Quyn lp php l tri tim ca quc gia; quyn hnh php l tr c lm cho cc c phn hot ng. Tr c c
121
th b t lit m con ngi c th vn cn sng. Con ngi y c th tr nn kh kho nhng vn sng c, ch n khi con tim ngng p th c th cht ngay. Quc gia khng tn ti v lut php nhng v quyn lp php. Lut php c ban hnh trc kia khng cn b buc chng ta; nhng s yn lng c hiu ngm l s ng thun, v [do ,] Hi ng Ti Cao c xem nh l lin tc cng nhn cc lut l cn ang c duy tr, v nu khng th chng b hy b ri. Tt c nhng g m Hi ng Ti Cao mt ln tuyn b mun nh vy th Hi ng cng vn mun nh trc, nu khng chnh thc thu hi n li. Nh vy ti sao li qu tn trng cc lut l c xa? Chnh l v chng c xa. Ta phi ngh rng v cc lut xa hon ho nn mi tn ti c lu nh vy; bi v nu Hi ng Ti Cao khng cn cng nhn rng chng c li ch th phi hy b chng lu ri. l l do ti sao lut php khng nhng khng suy yu i m tip tc cng ngy cng ln mnh trong mt quc gia c t chc kho lo; tin l ca thi c lm cho chng cng ngy cng c tn trng; cho nn, ch no m lut php suy yu theo vi thi gian, th s kin cho thy khng cn c quyn lp php na, v quc gia b tiu dit.
122
Kh c x hi
12
Hi ng Ti Cao t duy tr bng cch no?
Hi ng Ti Cao khng c sc mnh no khc tr quyn lp php nn ch hnh ng bng cc lut l; v v lut l l nhng hnh ng xc thc ca ch tp th th nn Hi ng Ti cao khng hnh ng c tr khi dn chng tp hp li. Dn chng tp hp li ? Tht l mt iu o tng! By gi ta cho vic tp hp dn chng li l iu hoang tng, nhng hai ngn nm trc th khng phi nh vy. Chng l bn cht ca con ngi thay i qu nhiu hay sao? Nhng gii hn trong cc vn tinh thn khng cht hp nh chng ta tng u; chnh v cc s yu hn, cc thi xu, cc thnh kin ca chng ta gii hn chng li thi. Nhng tm hn thp km khng tin tng cc v nhn; nhng tn n l thp hn ci ch nho khi nghe ni n t do. Cn c trn nhng g xy ra, chng ta hy xem c th lm c g; ti s khng cp n cc nn Cng Ha ca thi Hy Lp c; nhng i vi ti, Cng Ha La M l mt quc gia v i, v Rome l mt thnh ph ln. Cuc iu tra dn s ln cui ti Rome cho thy c bn trm ngn cng dn c th sung vo qun ng, v cuc kim tra dn s cui cng ca quc [La M] m c trn bn triu cng dn, khng k cc thn dn, ngoi kiu, n b, tr em v n l. Ta hy tng tng xem cc ni kh khn khi ta thng xuyn tp hp mt s ng dn c nh vy trong kinh v trong vng ln cn. Nhng khng c dm ba tun l no qua i m dn chng La M khng t hp, v li cn t hp nhiu hn th na. Dn chng khng nhng x dng quyn ca Hi ng Ti cao ca mnh, m c n mt
123
phn quyn ca chnh ph. H gii quyt mt s vn , xt x vi trng hp, v tt c dn chng t hp ti cng trng vi t cch va l quan chc, va l cng dn. Nu chng ta nhn tr li thi k nguyn thy ca cc quc gia, chng ta s thy rng phn ln cc chnh ph thi c, ngay c di ch qun ch nh ca ngi Macedonia v Frank,[h] cng c nhng hi ng nh vy. D sao chng na, s kin khng chi ci c m ti a ra l cu tr li cho mi kh khn; iu ny hp vi lun l v ta suy lun t nhng d kin c th ra nhng iu c th.
[h]
Ngi Frank l mt dn tc thuc gc c, lnh th gm phn t t gia thung lng sng Rhine n vng thp hn. Vng quc Frank c thnh lp v tn ti t th k th 4 n th k th 10. n gia th k th 9, vng quc Frank tch ra thnh nc Php (France) v nc c ngy nay (HVCD). 124
Kh c x hi
13
Hi ng Ti cao t duy tr bng cch no? (tip theo)
Dn chng t hp li n nh s t chc quc gia bng cch trao s ph chun ca mnh cho mt c cu php l cng cha ; dn chng thit lp mt chnh quyn vnh vin, hay l t chc bu c, ch mt ln mt, bu ra cc quan chc cng cha . Ngoi cc bui t hp c bit do cc trng hp khng th on trc c i hi, cn phi c nhng bui t hp thng xuyn, nh k m khng ai c th hy b hay gin on c, cho n ngy n nh dn chng c th t n t hp ng theo lut php quy nh m khng cn phi c chnh thc triu tp na. Nhng ngoi nhng bui hi hp hp php theo ngy c n nh t trc, bt k cuc t hp no m khng c triu tp bi cc quan chc c thm quyn v khng theo ng cc th tc n nh th phi c xem l bt hp php, v tt c cc hnh ng ca chng l v gi tr v khng c hiu lc, bi v lnh gi dn chng hi hp phi xut php t lut php. Cc bui hi hp theo lut nh xy ra thng xuyn nh th no ty vo qu nhiu yu t m khng lut l no c on trc c. C th ni mt cch tng qut rng chnh ph cng mnh th Hi ng Ti cao cng phi ra mt thng hn. Gii php ny, c ngi s bo vi ti rng, c th p dng cho mt thnh ph nh; nhng phi lm sao khi quc gia gm nhiu thnh ph? Quyn ti thng c b chia s ra khng? Hay l quyn y b tp trung ni mt thnh ph ln m s thnh ph cn li phi thn phc? Ti cho rng c hai trng hp u khng c. Trc ht, quyn ti
125
cao l mt n v nht th, khng th chia ra m khng b hy hoi. Th hai, mt thnh ph, cng nh mt quc gia, khng th thn phc thnh ph khc mt cch hp php bi v bn cht ca mt t chc chnh tr l s ha hp ca vic tun lnh v s t do, v cc danh t "thn dn" v "Hi ng Ti Cao'' l nhng t tng lin. ngha ca hai t ny nm trong mt t duy nht "cng dn." Ti cng nn tr li thm rng s kt hp ca nhiu thnh ph nh thnh mt thnh ph ln lun lun l mt chuyn xu, v rng, nu ta mong mun lm nh vy, chng ta khng th trnh c cc iu bt li do s kt hp mang li. Nu ngi dn ch mun sng trong mt nc nh, th ta cng chng cn phi ni cho h bit cc nc ln c nhng s lm dng [quyn hnh] ln lao nh th no. Nhng lm sao m nhng nc nh c sc chng chi vi cc nc ln; nh l trc y cc thnh ph Hy Lp chng c vi v i Vng, v nh l gn y cc nc Ha Lan v Thy S chng c vi o quc ? Tuy nhin, nu mt quc gia khng th thu gn c trong nhng gii hn thch hp, th cn c mt gii php: l khng thit lp mt kinh v di chuyn tr s chnh ph t thnh ph ny qua thnh ph khc, v ln lt triu tp cc ni cc Hi ng Tnh Bang ca quc gia. Tri u dn s trong khp nc, cho khp ni c hng ng u cc quyn li, em n tt c mi ni s sung tc v s sng: l cch lm cho quc gia tr nn cng thnh v s cai tr cng tr nn tt hn. Hy nh rng thnh vch ca cc thnh ph c xy ct t tn tch nh ca t cc vng nng thn. H thy mt lu i c dng ln kinh l ti thy, trong tr ti, c mt vng ng qu b tn ph v b hoang.
126
Kh c x hi
14
Hi ng Ti cao t duy tr bng cch no? (tip theo)
Ngay khi dn chng c triu tp mt cch hp php thnh mt t chc ti cao, mi quyn lc php l ca chnh quyn hon ton chm dt, quyn hnh php b nh ch, v bn thn ca ngi cng dn thp km nht cng thing ling v bt kh xm phm nh bn thn ca v quan chc cao cp nht; v u c ngi c i din th i biu khng cn cn na. Phn ln cc v ln xn xy ra trong cc ngh hi [c] La M l do [dn chng] khng bit hay coi thng nguyn tc ny. Cc chp chnh quan trong cc ngh hi ch l nhng ch tch ca dn chng; cc bo dn quan[i] ch l nhng ch tch vin;12 nguyn lo thng vin khng l g c. Trong nhng thi k gin on quyn lc m ngi cai tr nhn nhn, hay phi nhn nhn c mt cp cao hn, giai on ny bao gi cng khin cho h lo u; cc bui ngh hi ca dn chng--va l tm khin bo v c cu chnh tr va l ci thng km ch chnh quyn-- bao gi cng lm cho cc nh cm quyn s hi; cho nn h khng bao gi h tin cng sc, to ra chng i, gy nn kh khn v ngay c ha hn ngn cn dn chng hi hp. Khi cc cng dn tr nn tham lam, hn nht, khip nhc v ch thch nhng iu d dng hn l t do, h s khng th chng lu di c trc nhng n
[i]
Bo dn quan (tribune) l mt quan chc c bu ra trong thi C La M i din cho dn chng ca cc b tc (tribe) v lm i trng vi giai cp qu tc. 12 Ngha y cng gn ging nh ngha gn cho danh t ny trong ngh vin Anh Quc. S ging nhau ca cc chc v ny c th lm cho cc chp chnh quan v cc bo dn quan chng i nhau ngay c khi mi quyn lc php l b ngng. 127
lc c gia tng ca chnh quyn. Cui cng li, khi sc mnh chng i cng gia tng khng ngng, th quyn ti cao sau rt bin mt, v phn ln cc quc gia b tan r, hy hoi trc thi im ca chng. Nhng gia quyn ti thng v mt chnh quyn c ti thng c s xen vo ca mt quyn lc trung gian m ta phi cp n y.
128
Kh c x hi
15
Ngh Vin hay i Din
Ngay khi m ngha v cng khng cn l cng vic chnh ca cc cng dn, v khi h thch phc v bng tin hn l bng bn thn ca mnh, th quc gia tin gn n ch iu tn. Khi cn phi ra trn, h tr tin thu lnh v h nh. Khi cn i hp hi ng, h ch nh nhng v ngh vin v h nh. V li bing v c tin, cui cng h c lnh p ch t quc v c cc v i din bn t nc. Chnh s chy ua lm tin ca thng mi v ngh thut, s tham lam kim li, tnh nhu nhc v s yu chung cc tin nghi bin i s phc v ca c nhn thnh tin. Ngi ta t b mt phn li nhun ca mnh hu c th gi lm gia tng cc li nhun mt cch tha thch. em tin ra lm qu tng th chng hay chy bn s b xing xch. T ng ti chnh l mt t ng dnh lin vi n l; t ng khng c trong Th Quc. Trong mt quc gia tht s t do, cng dn lm tt c mi vic bng tay ca mnh ch khng phi bng tin. Thay v tr tin c min lm bn phn ca mnh, h li tr tin c lm cc bn phn y. Ti khng theo kin chung: ti tin rng cc thu m tng phn vi s t do hn l cng bch lao dch. Quc gia cng c t chc tt th tng lm vic cng mnh hn tng lm vic t trong tr c cng dn. C th ni rng s lng cng vic t t hn nhiu, v tng s hnh phc chung chim mt t l ln hn s lng hnh phc t ca mi c nhn, cho nn chng cn bao nhiu cho c nhn tm kim hnh phc ring t. Trong mt Th Quc, mi ngi st sng i hp; vi mt chnh ph ti t, khng ai nhc nhch mt bc i hp v khng thm
129
n vic g xy ra , v ngi ta thy trc rng ch tp th s khng thng, v cui cng bi v cng vic nh chim ht th gi. Lut l tt gip lm nn nhng lut l tt hn; lut l xu em n nhng lut l ti hn. Ngay khi cp n cng vic quc gia m c ngi ni rng "n thua g n ti," th ta phi thy rng quc gia b tiu tan. Tnh yu nc lnh nht, s hot ng ca t li, din tch mnh mng ca quc gia, cc cuc chinh phc, s h lm ca chnh ph, tt c dn n s s dng cc ngh vin hay cc v i din trong quc hi. Trong vi nc, ngi ta cn dm c danh t Giai cp Th ba. [j] Nh vy quyn li ring t ca hai gii [tng l v qu tc] c xp vo hng th nht v th nh; li ch cng ch chim cp th ba. Quyn ti thng, v l do khng th di nhng c, nn khng th ai i din; n ct yu nm trong ch tp th, v s khng cho ngi khc i din c: hoc l y nh vy hoc l khc hn; khng th c ch gia c, cho nn cc v ngh vin khng l v khng th l i din cho dn chng c: h ch l nhng ngi phc v dn chng v khng th quyt nh ti hu vn g. Bt c iu lut no m dn chng khng trc tip ph chun th khng c hiu lc, v trn thc t khng phi l mt iu lut. Dn Anh t cho mnh l t do, nhng h nhm ln ln; h ch t do trong khi bu c nhng ngh vin quc hi. Ngay khi cc ngh vin c bu ln, dn chng tr thnh n l v khng cn l g na. Trong nhng thi gian ngn ngi c t do, cch s dng quyn t do y ng lm cho h mt quyn t do . nim v vic i din cho dn l mt nim cn i; n n vi chng ta t thi phong kin, t mt h thng bt cng v v l lm
[j]
Ti Anh quc v Php, x hi c chia lm 3 giai cp. Giai cp th nht l giai cp tng l; giai cp th nh l giai cp qu tc, v giai cp th ba l giai cp t sn gm nhng thng gia giu c. Thnh phn nng dn v lao ng khng c ting ni trong h thng chnh tr. 130
Kh c x hi
mt gi tr ca con ngi v lm cho t "con ngi'' b danh. Trong cc nn cng ha c xa v ngay c trong cc nn qun ch, dn chng khng bao gi c i din; ngay t ng ny cng khng c bit n. C mt s kin c bit rng ngay c Rome, ni m cc bo dn quan c mt v tr gn nh thn thnh, ngi ta khng bao gi tng tng c rng h c th cp quyn hnh ca dn chng, v gia mt m ng ln nh th, h khng bao gi t th t chc mt cuc trng cu dn . Tuy nhin chng ta c th c mt nim v cc kh khn gy nn bi s qun chng qu ng o, t nhng g xy ra vo thi k dng h Gracchi, khi m mt s cng dn phi b phiu t nc nh ca h. Khi m quyn li v t do l tt c, th ngi ta khng qun g n cc kh khn. i vi cc dn tc khn ngoan , mi vic u c thi hnh ng chng mc: h cho php cc quan cnh li (lictors) lm nhng g m cc bo dn quan khng bao gi dm th; bi v h khng s cc quan cnh li s i din h. Tuy nhin, gii thch bng cch no m cc bo dn quan i khi i din dn chng, ta nn bit qua cch no m chnh ph i din cho Hi ng Ti cao. V lut php l biu th ca ch tp th, ta thy r rng dn chng khng th c i din khi s dng quyn lp php; nhng khi s dng quyn hnh php, khi m sc mnh c p dng hu thun cho lut php th dn chng phi v nn c i din. S kin ny cho thy rng, nu ta quan st k lng, rt t quc gia c lut php. Tuy nhin, chc chn rng cc bo dn quan, v khng c mt quyn hnh php no, nn khng bao gi c th i din dn La M c qua ci quyn ca chc v ca mnh, m phi chim quyn ca Nguyn Lo Thng Ngh Vin. Hy Lp, dn chng t lm ly tt c nhng g m h phi lm: h lun lun t hp qung trng. Dn Hy Lp sng mt ni c kh hu n ha; h khng tham lam, c n l lm cng vic nng nhc cho h; mi quan tm ln ca h l t do. Khng c nhng iu kin thun li y lm sao ta bo tn cc quyn li y? Kh hu gay gt to
131
thm nhng nhu cu;13 cng trng khng th x dng c 6 thng mt nm; ngoi tri, ngi ta khng th nghe r ting ni v bng trong m thanh; ngi ta sn sng hy sinh cho li nhun nhiu hn cho t do, v s ngho kh hn l s b n l. Ti sao li ni nh th? C phi t do c duy tr vi s gip ca n l chng? C th l nh vy. Hai cc oan gp nhau. Tt c nhng g khng t nhin u c nhng bt li ca n v [do ,] x hi dn s cng c nhiu bt li hn na. C nhng trng hp au kh trong ta ch c th bo tn t do ca ta bng cch hi n t do ca k khc, v ngi cng dn ch c th hon ton t do khi k n l hon ton b n l. l trng hp ca Sparta. i vi cc bn nhng dn tc thi cn i, cc bn khng c n l, nhng cc bn chnh l nhng k n l; cc bn dng t do ca mnh tr gi cho t do ca cc n l. Tht l v b nu cc bn khoe khoang v s la chn ; trong s vic ny, ti nhn thy l s hn nht hn l tnh nhn o. Khng phi v th m ti cho rng phi c n l, hay rng c quyn bt ngi khc lm n l l chnh ng: ti ch mun nu l do ti sao cc dn tc cn i t cho mnh l t do m li c i biu, trong khi dn chng thi c xa li khng c. Bt c trong trng hp no khi m dn chng chp nhn cho ngi khc i din mnh, th h khng cn t do na; [ngay c] khng cn hin hu na. Suy xt k cng, ti thy rng Hi ng Ti cao kh c th gn gi c vic s dng quyn hnh ca mnh tr khi th quc rt nh b. Nhng nu n qu nh b th n c th b xm chim khng? Khng. Sau ny ti s chng minh lm th no m sc mnh bn ngoi ca
13
Ti cc x lnh nu ta chp nhn s xa hoa v s nhu nhc ca cc dn ng phng, th ta t t mnh vo vng n l; l ta t tri mnh vo hai th cng nhiu hn na. 132
Kh c x hi
mt dn tc ln14 c th c kt hp vi mt x hi c t chc chnh tr thun li v c trt t vng vng ca mt quc gia nh b.
14
y l vic m ti d nh lm phn tip theo ca sch ny, khi ti cp n vn i ngoi trong mc cc lin bang. y l mt ti mi m, v cc nguyn tc ca n cn phi c t ra. 133
16
S thnh lp chnh ph khng phi l mt kh c
Mt khi quyn lp php c thit lp, vic lm tip theo l phi thit lp quyn hnh php; v quyn ny hot ng bng nhng iu lut ring bit, li khng thuc v bn cht ca quyn lp php, nn t nhin l ring bit i vi n. Nu Hi ng Ti cao vi t cch , [kim lun] quyn hnh php, th hai quyn ny ln ln vi nhau n ni khng th no phn bit c iu no l lut v iu no khng l lut; v c cu chnh tr b bin dng v sm hay mun s l con mi cho bo lc m c cu ny c thnh lp ngn nga. Qua kh c x hi, tt c mi cng dn u bnh ng; tt c u c th i hi nhng vic m tt c cng phi lm, nhng khng ai c quyn bt buc ngi khc lm mt vic m chnh mnh khng mun lm. Chnh ci quyn ny, ci quyn cn thit lm sng v iu ng c cu chnh tr, c Hi ng Ti cao trao cho ngi cai tr khi thnh lp chnh ph. Nhiu ngi cho rng hnh vi l mt kh c gia dn chng v cc nh cai tr m h chn; mt kh c trong c n nh cc iu kin bt buc mt bn c bn phn ch huy v bn kia c bn phn tun theo. Ti oan chc rng, v ngi khc cng ngh vy, y l mt kh c k l. Nhng ta hy xem l l y c vng khng. Trc ht, quyn lc ti cao khng th thay i c cng nh khng th chuyn nhng c; gii hn quyn l hy hoi n. Tht l v l v mu thun khi Hi ng Ti cao t p t cho mnh mt thng cp; t tri buc mnh tun lnh mt ng ch l t tr li tnh trng t do nguyn thy.
134
Kh c x hi
Ni mt cch r rng hn, kh c gia dn chng v nhng ngi ny hay ngi n l mt hnh ng c th; v l do nn kh c khng th c xem l mt iu lut hay l mt hnh vi ca Hi ng Ti cao, v nh th n khng hp php. Nhn xt mt cch n gin ta thy hai pha ch k kt kh c theo lut t nhin v khng c g bo m l hai bn s gi li cam kt, mt im hon ton khng thch hp trong tnh trng x hi dn s. K no c sc mnh trong tay bao gi cng trong t th kim sot vic thi hnh; c khc chi danh t "kh c" c gn cho hnh ng ca mt ngi ni vi k khc: "Ti cho anh tt c ca ci ca ti vi iu kin anh cho li ti nhiu chng no ty ." Ch c mt kh c trong quc gia, l kh c kt hp, v kh c ny loi b mi kh c khc. Khng th no tng tng c mt kh c cng cng m n li khng vi phm n kh c u tin.
135
17
Thnh lp chnh quyn
Vy th ta phi quan nim vic thnh lp chnh quyn nh th no? Ti tuyn b ngay rng y l mt hnh vi phc tp v n bao gm hai vic lm khc nhau: vic thnh lp lut php v vic thi hnh lut php. Qua vic lm th nht, Hi ng Ti cao ra sc lnh rng s c mt c cu cm quyn di hnh thc ny hay hnh thc n; vic lm ny r rng l mt o lut. Qua vic lm th hai, dn chng b nhim cc vin chc c trch nhim iu hnh chnh quyn va c thnh lp. S b nhim ny, v r rng l mt hnh ng c th, cho nn khng th c xem l o lut th hai, m ch l kt qu ca o lut th nht v l mt nhim v ca chnh quyn. iu kh hiu l lm th no li c mt hnh vi xut pht t chnh quyn trc khi c chnh quyn, v ti sao dn chng, hoc ch l Hi ng Ti cao hoc ch l thn dn m trong mt s trng hp nht nh, c th tr thnh nh cm quyn hay quan chc. Chnh im ny ta c th thy mt trong nhng c tnh ca c cu chnh tr: c tnh ny c th ha gii nhng hnh ng b ngoi c v mu thun nhau; s kin ny c hon thnh bng s chuyn ha t ngt t Quyn Ti Thng thnh ra dn ch; cho nn, khng cn c mt s thay i r rt v ch bng mt s quan h mi gia tt c mi ngi vi nhau, cc cng dn tr thnh nhng quan chc, v
136
Kh c x hi
chuyn t cc hnh ng tng qut n cc hnh ng c th, t vic lm lut qua vic thi hnh lut. S thay i mi quan h ny khng phi l mt [kt qu ca] suy lun c tnh cch l thuyt, v cha tng c thc hin. iu ny l vic thng xy ra trong Quc hi nc Anh: H Vin, trong mt s trng hp nht nh, tr thnh y Ban tho lun cng vic cho c hiu qu; v nh vy, [H Vin] c khi l c cu c quyn ti thng, khi khc li tr thnh mt y ban bnh thng; thnh ra y ban ny li phc trnh cho chnh mnh, lc ny l H Vin, kt qu ca s tho lun trong y Ban, v mt ln na cc vn c quyt nh di danh ngha ny (y ban) li c a ra tho lun di danh ngha khc (H Vin). Tht vy y l mt li ch c bit ca chnh quyn dn ch v chnh quyn ny c th c thnh lp ch bng mt hnh vi n gin ca ch tp th. Sau , chnh ph tm thi ny tip tc cm quyn nu hnh thc c chp thun, hay l nhn danh Hi ng Ti cao thnh lp mt [m hnh] chnh quyn khc theo nh lut nh; v nh vy ton th s vic tin hnh trong trt t. Ta khng th thnh lp mt chnh quyn hp php no m li khng theo cc th thc va k v khng ph hp vi cc nguyn tc nu trn.
137
18
Lm sao ngn chn cc s ln quyn ca chnh quyn
Nhng g m ta va ni trn y xc nhn Chng 16, v r rng cho thy rng vic thnh lp chnh quyn khng phi l mt kh c, nhng l mt iu lut; v nhng ngi c giao ph quyn hnh php khng phi l nhng ch nhn ng ca dn chng m ch l nhng k tha hnh; dn chng c th a h ln v cch chc h ty theo mun; i vi h, khng c chuyn kh c m l tun th, v rng khi lnh trch nhim trong nhng chc v m quc gia giao cho h, h khng lm g khc hn l lm trn bn phn cng dn m khng c quyn bn ci g ht v cc iu kin [m h phi tun theo]. Khi m dn chng thnh lp mt chnh quyn cha truyn con ni, d l qun ch v hn ch trong mt dng h, hay l qu tc v hn ch trong mt giai cp, khng phi l mt li giao c m ch l mt hnh thc tm thi c giao cho chnh quyn cho n khi dn chng c mt s la chn khc. ng l nhng s thay i [th ch] y lun lun nguy him, v ta khng nn ng n chnh quyn c thnh lp tr khi chnh quyn y khng cn thch hp cho phc li cng na; nhng s thn trng l mt phng chm chnh tr ch khng phi mt quy tc lut php, v quc gia khng b b buc phi giao quyn hnh dn s cho nhng vin chc, hay giao quyn hnh qun s cho cc tng lnh. Cng ng rng, trong cc trng hp tng t, ta khng th qu thn trng lm theo ng quy cch hu phn bit u l mt hnh vi ng n v hp php vi nhng hnh vi gy ri ca mt v ni
138
Kh c x hi
lon, v phn bit u l ch ca mt dn tc v u l ting n o ca mt phe phi. Nhng trn ht, ta phi trnh khng nhng b thm nhng i hi mang li bt li cho x hi ngoi nhng g m vic p dng lut php mt cch nghim cn cho php. T s b buc ny k cm quyn c c mt li th ln duy tr quyn lc ca mnh bt chp dn chng m khng ai c th ni l h cng chim quyn y; bi v trong khi c v nh ch l s dng quyn hn ca mnh, k cm quyn ni rng cc quyn y ra mt cch d dng, v vi l do bo m trt t cng cng, h ngn nga cc m ng t hp ti lp trt t. Vi s im lng va c p t ln qun chng, nh cm quyn dng iu ny, nh mt bng chng, tuyn b l c s ng h ca qun chng (nhng ngi khng dm ln ting v s st,) v dng nhng ri ren do chnh h gy ra lm ci c trng tr nhng ngi dm ln ting phn i. cng l nhng g m nhm Thp Ngh Vin (Decemvirs) lm: c bu ln trong thi hn mt nm, v t lu nhim thm mt nm na. H mun cm quyn v hn nh bng cch cm cc y ban nhm hp. Bng phng php n gin ny mi chnh quyn trn th gii, mt khi nm quyn hnh, sm hay mun s tim quyn ti thng [ca Hi ng Ti cao]. Nhng bui ngh hi [ca ton dn] theo nh k m ti nu trc y c mc ch ngn chn t hi ny, nht l khi dn chng khng cn phi c triu tp theo th tc. Nh vy, k cm quyn khng th ngn chn cc bui ngh hi y m khng khi t cng khai nhn mnh l k vi lut v l mt k th ca quc gia. Trong phn khai mc ca cc bui ngh hi - m mc tiu duy nht l duy tr kh c x hi - c hai ngh m khng ai c th bc b c v phi c b phiu hai ln ring bit. ngh th nht: "Hi ng Ti Cao c vui lng gi li hnh thc hin c ca chnh quyn khng?"
139
ngh th hai: "Dn chng c vui lng giao quyn cai tr cho nhng k hin ang nm gi n khng?" y, ti cho rng ti chng minh c iu l trong mt quc gia khng c iu lut cn bn no m li khng th thu hi c , ngay c kh c x hi. Nu tt c cc cng dn t hp li v ng lng x b kh c , th khng cn nghi ng g na, kh c b hy b mt cch hp php. Grotius cn cho rng mi cng dn cn c th t b quc gia ca mnh v ly li s t do thin nhin v ca ci ca mnh khi i ra khi nc.15 Tht l v l nu tt c cc cng dn t hp li m khng th lm c iu m mt cng dn n c c th ring r lm c.
15
ng nhin l khng k trng hp ngi cng dn ra i trnh bn phn ca mnh, hay l trnh phc v t quc khi cn thit. Vic ra i trong nhng trng hp l phm ti v ng b trng pht. khng phi l rt lui m l o ng. 140
QUYN IV
142
Kh c x hi
1
ch tp th khng th b tiu dit
Bt c khi no mt nhm ngi hp li v t xem mnh l mt on th duy nht th h ch c mt ch duy nht hng v s bo tn v hnh phc chung. Trong trng hp , tt c mi ng lc ca quc gia u mnh m v gin d, v cc lut l r rng v sng sa; khng c nhng rc ri hay xung t v t li; li ch chung hin nhin khp mi ni, v ch cn c lng tri l nhn thy ngay. Ha bnh, on kt, bnh ng l k th ca nhng xo quyt chnh tr. Chnh nh tnh tnh hn nhin m nhng ngi thng thn v n gin kh th b la; nhng mi by, nhng lun thuyt kho lo khng nh la h c, v tht ra h khng sc xo b nhng xo ngn la bp. Khi, trong s cc quc gia hnh phc nht trn th gii, ta thy nhng nhm nng dn [t hp li ] gii quyt cng vic quc gia di gc cy si, v bao gi h cng hnh ng mt cch khn ngoan, th lm sao m ta khng khinh mit cc bin php tinh xo ca cc quc gia khc, nhng bin php lm cho h tr nn ni ting v [cng] khn kh v xo thut v cc iu thn b? Mt quc gia c cai tr nh vy cn rt t lut l; v khi no ai cng thy cn phi c lut l mi th lc y lut l mi s c ban hnh. Ngi u tin ngh ban hnh cc lut l y ch cn ni ra nhng g m tt c u nhn thy, khi ngi chc chn rng mi ngi u s hnh ng nh mnh, th [lc ] khng cn n m mu, ti hng bin thng qua nhng iu m mi ngi quyt lm. Cc nh l lun b nhm ln v ch thy cc quc gia b t chc sai lm ngay t u, nn khng th p dng mt chnh sch tng t nh
143
th c. H ci khi tng tng n tt c nhng iu r di m mt k ranh mnh khn ngoan hay mt tay n ni kho lo c th lm cho dn chng cc thnh ph Ba L hay Lun n tin tng. Nhng h khng bit rng Cromwell l ra b dn thnh ph Berne "buc chung vo c"[a] v qun cng de Beaufort b dn thnh ph Geneve "buc vo ci ci xay".[b] Nhng, khi s on kt x hi bt u lng lo v quc gia bt u suy yu, khi nhng quyn li ring t bt u xut hin v nhng phe nhm trong x hi nh hng n x hi chung, th li ch chung thay i v gp phi nhng chng i: khng cn c s ng chung na; ch tp th khng cn l ch ca tt c mi ngi; mu thun v tranh lun xy ra, v kin hay nht cng khng c chp thun m khng b tranh ci. Cui cng, khi quc gia, trc ngng ca ca s suy vong, ch cn l mt hnh thc, ho huyn v v ch, khi trong tm tr mi ngi mi dy lin h x hi b t, khi quyn li tin nht tr tro mang tn ci danh thing ling: "li ch cng cng," th ch tp th im ting: mi ngi u b hng dn bi nhng l do thm kn, khng cn pht biu kin ca mnh vi t cch l cng dn na, lm nh l quc gia khng bao gi hin hu; v nhng sc lnh bt cng ch phc v cho quyn li ring t c thng qua nh l nhng lut l. T ta c th cho rng ch tp th b tiu dit hay b lm h hng khng? Tuyt i khng: n lun lun bn vng, khng thay i v trong sch; nhng n b l thuc vo nhng ch khc mnh hn n. Mi c nhn, khi tch quyn li ring ca mnh ra khi quyn li chung nhn thy mnh khng th hon ton tch ra c, nhng phn
[a]
Thnh ph Berne c l buc chung vo c nhng t nhn c i lm lao dch ngoi nh t (theo ghi ch ca Maurice Cranston). [b] Thnh ng ca Genve, c ngha l k lut dnh cho nhng tn lu c ang b nht trong t (theo ghi ch ca Maurice Cranston). 144
Kh c x hi
[li] ca mnh trong ci xu chung dng nh khng ng k, so vi ci tt m anh ta mun chim lm c quyn. Ngoi ci tt ring r ny, ch mun chim ci tt chung lm ca ring ca ngi ny cng mnh m nh ch ca cc ngi khc. Ngay c khi bn l phiu ca mnh ly tin, anh ta khng dp tt ni mnh ci ch tp th m ch trn trnh n. Ci li anh ta vi phm l thay i bn cht ca cu hi v tr li khc i cu hi c t cho anh ta. Khi b phiu, thay v ni: "l phiu ny lm li cho quc gia," th anh ta ni: "l phiu ny lm li cho ngi ny hay ng ny cho vic ny c thng qua." Vy th lut v trt t cng cng trong cc bui hp khng phi chnh l gn gi ch tp th m bo m rng lun lun c cu hi c t ra v lun lun c cu tr li theo chiu hng c vch sn. y, ti c th a ra nhiu tng v quyn b phiu trong mi hnh ng ca Quyn Ti Thng - mt quyn ca cng dn m khng ai c th tc b c - v cc quyn pht biu kin, a ngh, phn tch v tranh lun, nhng quyn m chnh quyn lun lun cn thn ch dnh cho thnh vin ca mnh. Nhng cn c mt cun sch dnh ring cho mc quan trng ny, v ti khng th ni ht c trong cun sch ny.
145
2
S u phiu
Qua phn trc, ta c th thy rng phng cch iu hnh vic cng ni ln mt cch kh r rng tnh trng thc s ca tinh thn v sc mnh ca c cu chnh tr. Cng c s ng lng trong cc bui hp th kin cng tin gn n s thng nht v ch tp th cng mnh. Ngc li, nhng s tranh ci ko di, nhng s bt ng kin v nhng xo trn l du hiu ca cc quyn li ring t v s suy tn ca quc gia. S vic ny t r rng hn khi c hai hay nhiu giai cp trong c cu chnh tr, v d nh giai cp qu tc v thng dn La M; ngay trong nhng ngy huy hong nht ca nn Cng ha cc cuc tranh ci gia hai giai cp thng xuyn xy ra v lm ri lon cc bui hi ngh. Nhng ngoi l c tnh cht hnh thc hn l s thc; bi v do cc khuyt im c hu thuc c cu chnh tr, c th ni l L a M c hai quc gia trong mt quc gia, iu g khng ng cho c hai th li ng cho mi quc gia ring bit. Tht vy, trong nhng thi k sng gi nht, khi Nguyn Lo Thng Vin khng can thip, cuc trng cu dn lun lun din ra mt cch m thm v vi mt a s ln. Cc cng dn ch c mt quyn li; dn chng cng chung mt ch. mt thi cc khc, s thng nht c lp li; y l trng hp xy ra khi cc cng dn b ri vo vng n l v mt c t do ln ch. Lc , s s hi v s nnh b bin cc cuc u phiu thnh nhng cuc hoan h; khng cn c s ngh lun na m ch cn c s tn sng hay nguyn ra. Nguyn Lo Thng Vin pht biu kin ca mnh mt cch hn nht nh vy di thi cc Hong .
146
Kh c x hi
i khi vic xy ra vi nhiu s thn trng l bch. Tacitus[c] nhn xt rng, di thi Otho, cc lo thng ngh vin, trong khi va nguyn ra Vitellius th va lm m ln; mc ch l nu Vitellius tr nn ngi cm u th ng ta khng bit ai ni g. T nhng nhn xt trn ny ra nhng phng chm m theo ngi ta quy nh cc th thc m phiu v so snh cc kin ty theo vic nhn nhn ch tp th mt cch d hay kh, v ty theo quc gia suy km n mc no. Ch c mt iu lut, t bn cht ca n, i hi mi ngi phi nht tr ng . l kh c x hi; bi v s hp c dn s l mt hnh ng c tnh cch t nguyn nht trong mi hnh ng. Mi ngi c sinh ra t do v t lm ch ly mnh; khng ai, di bt c mt l do no, c th bt mt k khc phi thn phc mnh m khng c s ng ca ngi . Quyt nh rng con ca mt k n l c sinh ra lm n l l quyt nh rng k khng phi c sinh ra lm ngi. Nu c nhng k chng i khi kh c x hi c to nn, s chng i khng lm cho kh c tr nn v hiu, m ch ngn chn khng cho nhng k tr thnh nhng phn t ca kh c. H l nhng ngi ngoi quc sng gia cc cng dn. Khi quc gia c hnh thnh, s c tr ng ngha vi s ng : sng trong lnh th l chu phc tng Quyn Ti Thng.1
[c]
Publius Cornelius Tacitus (56-117) l mt s gia ni ting v cng l Nguyn lo Ngh Vin ca C La M. Tc phm v lch s cn lu li n ngy nay l Bin nin S v S K ghi chp lch s triu i ca 3 v Hong La M: Tiberius, Claudius, v Nero; cng nh thi k hn lon T ca La M sau khi Nero b buc phi t st. Ch trong vng 1 nm ri t thng 6 nm 68 n thng 12 nm 69, La M tri qua 4 i vua: Galba, Otho, Vitellius v Vespasian. 1 iu ny ch ng trong cc nc t do, v trong cc nc khng c t do, cc yu t nh hon cnh gia nh, ti sn, bo lc ca chnh quyn, hay 147
Ngoi kh c nguyn thy , l phiu ca a s lun lun bt buc tt c nhng ngi cn li phi tun theo. S kin ny l kt qu ca chnh kh c. Nhng ta c th hi lm sao m mt ngi va c t do va phi thun theo nhng ch khng phi ca chnh mnh? Lm sao m phe [thiu s] i lp va t do va phi tun theo nhng lut l m h khng chp thun? Ti tr li rng cu hi c t sai. Ngi cng dn chp thun mi lut l gm c cc lut l c thng qua d anh ta khng ng , v ngay c cc lut l trng pht anh ta nu anh ta vi phm cc lut l . ch bt bin ca tt c cc thnh vin ca quc gia l ch tp th; qua ch , h l nhng cng dn t do.2 Khi mt o lut c ngh trong mt bui hp ca dn chng, iu m ngi ta hi khng phi l s chp thun hay bc b ngh , m c phi l ngh thch hp vi ch tp th hay khng, tc l ch ca dn chng. Mi ngi khi b phiu l cho kin ca mnh trn vn ; v ch chung c th hin bng s phiu m c. Do , khi m kin tri vi kin ca ti c thng qua, s vic khng ni g khc hn l ti lm, v ci m ti ngh l ch tp th thc s khng phi nh vy. [Trong trng hp ti lm, v] nu kin ca ti thng, [th iu c ngha l] ti t c nhng g tri vi nguyn ca ti; v nh vy l ti khng c t do. V vic ny, ta phi gi nh trc rng tt c cc c tnh ca ch tp th vn trong a s: khi khng cn nh th na, d ngi ta ng pha no chng na th vn khng cn t do.
khng c ni no khc di c c th khin mt c dn phi li trong nc tri vi nguyn ca mnh; trong trng hp ny s c ng ca mt ngi trong t nc khng cn ng ngha vi s chp nhn hay vi phm kh c x hi na. 2 Ti Genoa, ch Libertas (t do) c ng trn ca cc nh t v trn nhng ci gng ca ti nhn. Vic dng khu hiu ny theo cch ni trn tht l tuyt ho v ng n, v chnh nhng k bt lng khin cho nhng cng dn khc khng c t do. Trong mt nc m tt c nhng k bt lng u b ng gng ht, th mi ngi mi c hng hon ton t do. 148
Kh c x hi
Trc kia, trong phn cp n vic lm sao m ch ring t thay th cho ch tp th trong cc cuc ngh lun cng cng, ti nu ln y th thc trnh s lm dng , v ti s c dp cp n vn y sau ny. Ti cng nu ra cc nguyn tc xc nh t l phiu chp thun ch . S khc bit ca mt phiu lm mt s cn bng;[d] mt ting ni phn i ph hy s ng thun; nhng gia s cn bng v s ng thun, c nhiu th bc phn chia khng ng u; mi th bc ngi ta c th n nh mt con s ty theo tnh trng v nhu cu ca c cu chnh tr. Ta c th dng hai iu lut tng qut n nh cc t l ny. Trc ht, vn c tranh lun cng quan trng th kin em n thng li phi gn s ng nht. Th hai, vn tranh lun cng cn c gii quyt mau chng th s khc bit trong tng s phiu phi cng nh cng tt; trong nhng cuc tranh lun m ta cn phi c quyt nh ngay tc khc; a s hn mt phiu l . iu th nht nu trn thch hp cho lut php; iu th hai cho cng vic thng ngy. Trong mi trng hp, chnh l s ha hp ca c hai iu trn cho ta t l tt nht n nh a s cn thit.
[d]
Trng hp hai phe ngang phiu nhau th ch cn mt phiu cng thay i tnh trng b tc ny. 149
3
Bu c
Vic bu c ngi cm quyn v cc quan chc l mt vic phc tp nh ti ni; c hai cch thc lm: l s la chn v s rt thm. C hai phng php u c s dng nhiu nn cng ha, v mt s pha trn hn hp qu rc ri ca c hai phng php ny ang cn c s dng bu quan tng trn (doge) thnh ph Venice. Montesquieu ni: "Bu c bng rt thm l bn cht ca nn dn ch" (The spirit of laws, II: 2). Ti ng , nhng nh th l th no? ng ta ni tip: "Rt thm l mt cch la chn khng lm bun phin ai c; mi cng dn u c mt hy vng hp l phc v quc gia." khng phi l l do chnh ng. Nu ta cho rng s bu c cc ngi cai tr l mt cng vic ca chnh ph ch khng phi ca Hi ng Ti cao, ta s thy rng ti sao s rt thm l mt phng php t nhin hn cho nn dn ch, trong s cai tr cng tt nu s o lut cng t. Trong mi nn dn ch thc s, chc v khng phi l mt li lc m l mt gnh nng m ngi ta khng th p t mt cch h p l trn mt ngi ny thay v mt ngi khc. Ch c lut php mi c quyn p t chc v trn ngi rt thm trng. Bi v hon cnh mi ngi u nh nhau, v s la chn khng ty thuc vo ch ca mt ngi no c, cho nn khng c mt s ngh ring bit no sa i tnh cch ph thng ca lut ny. Trong nn qu tc, v hong chn hong ; chnh ph t tn ti v y l ch m cc l phiu c s dng mt cch thch ng.
150
Kh c x hi
Cuc bu c ca tng trn thnh ph Venice l mt v d xc nhn thay v ph nhn s khc bit ni trn: phng php hn hp ny thch ng cho mt chnh ph hn hp. Nu ta cho rng chnh quyn ca thnh ph Venice l chnh quyn qu tc th ta lm. Nu dn chng khng tham d phn no trong chnh ph, gii qu tc chnh l dn chng. Nhng ngi Barnabotes - thnh phn qu tc ngho vng ph Saint Barnabe - khng bao gi c gi cc chc v, v tht ra ch mang ci danh trng rng l "in h" v c quyn tham d vo i Hi ng. Ngi tham d i Hi ng ny cng ng o nh trong Tng Hi ng ca chng ta Geneve, cc thnh vin danh ting y cng khng c quyn hnh g hn cc thng dn Geneve. Tht ra th, ngoi s khc bit gia hai nn cng ha, giai cp t sn ca Geneve tht s tng ng vi gii qu tc ca Venice; th dn v c dn ca chng ta tng ng vi dn ph v dn chng ca Venice; cc dn qu ca ta l cc thn dn ca Venice. Tr din tch ra, nu ta xt n cng ha Venice di kha cnh no chng na, chnh ph ca thnh ph cng khng c g l qu tc hn Geneve. Ton th s khc bit l ch chng ta khng c ngi cai tr vnh vin nn chng ta khng cn n s bt thm. Trong mt nn dn ch tht s, cuc bu c bng bt thm c vi s bt li; v ni m ai cng ng u vi nhau v tinh thn v ti nng cng nh v nguyn tc v ti sn, th ngi ta gn nh h hng vi s la chn. Nhng nh ti c ni mt nn dn ch tht s ch l mt nim l tng. Khi c s bu c bng phiu v s bu c bng bt thm kt hp vi nhau, cc chc v i hi nhng ti nng c bit, nh l cc cp ch huy qun i, phi c bu ra. S bt thm c th dng cho cc chc v v t php trong cn n cc c tnh nh s khn ngoan, s cng bng v tnh lim khit, v khi mt quc gia c thnh lp mt cch hon ho th tt c cc cng dn thng c cc c tnh y. Trong mt chnh ph qun ch khng th c s bt thm hoc s u phiu. Da trn quyn hnh ca mnh, v vua l ngi cai tr v
151
quan chc c nht; vua l ngi duy nht chn la cc ph t ca mnh. Khi Abb de Saint Pierre[e] ngh tng s lng cc Hi ng ca vua Php v cc thnh vin nn c bu c, ng ta khng ng rng ng ang ngh thay i hnh thc ca chnh quyn. By gi ti cp n th thc b phiu v m phiu trong cc bui ngh hi ca dn chng; nhng c l mt t lch s chnh tr La M v vn ny s gii thch r rt hn nhng g m ti mun ni. c gi sng sut s thy rng th gi mnh b ra l xng ng tm hiu thm v cch gii quyt cc cng vic cng cng nh t trong mt Hi ng gm hai trm ngn thnh vin.
[e]
Charles Irne Castel de Saint Pierre, cn c gi l Abb de Saint Pierre, l mt trit gia c nh hng nhiu n t tng ca Rousseau. C l ng l ngi u tin ngh thnh lp mt t chc gn gi ha bnh th gii. D tn gi c ch Abb (cha gim tnh mt nh dng), nhng ng khng phi l linh mc hay tu s. 152
Kh c x hi
4
Nhng Dn Hi La M
Chng ta khng c nhng ti liu kh tn v lch s u tin ca La M v dng nh phn ln cc chuyn c k li l nhng huyn thoi; tht vy, nhng phn ch li nht cho s hiu bit lch s lp quc ca cc dn tc li l nhng phn m ta thiu nhiu nht. Kinh nghim hng ngy dy ta nhng nguyn nhn dn n nhng cuc cch mng ti cc quc; nhng v hin nay khng c nhng dn tc mi no c hnh thnh na, nn chng ta ch da vo nhng phng on gii thch s hnh thnh cc nc ny . Nhng tc l c thit lp cho ta thy rng t nht cc tc l c mt ngun gc. Cc truyn thng xut pht t cc ngun gc , nhng truyn thng c cc v c uy tn nht ng h, v c khng nh bng cc chng c thit thc, phi c xem l ng tin cy nht. y l nhng phng chm m ti c gng tun theo khi tm hiu th thc m mt dn tc t do nht v hng cng nht trn th gii s dng quyn hnh ti cao ca mnh. Sau khi t nn mng cho La M, nn cng ha mi lp-bao gm qun i ca k thnh lp gm c cc ngi gc Albans, Sabines v ngi ngoi kiu-c chia ra lm ba giai cp; t s phn chia mi giai cp c tn l b tc (tribes). Mi b tc c chia ra lm mi tc on (curiae) v mi tc on li c chia ra lm nhiu thp on (decuriae) vi nhng ngi ch huy l tc on trng (curiones) v thp on trng (decuriones). Thm vo , t mi b tc li tuyn ra mt trm k s, cn gi l hip s thnh mt bch k i. Tt c cc s phn chia ny lc u c
153
tnh cch qun s nhng sau ny khng cn thit cho mt thnh ph na. Nhng hnh nh h c mt linh tnh l thnh ph La M nh b ny s c mt tng lai huy hong nn h t trang b sm cho thnh ph ny c mt h thng chnh tr xng ng l mt kinh ca th gii. T s phn chia khi u ny mt tnh hung rc ri xy ra. Cc b tc Albans (Ramnenses) v b tc Sabines (Tatienses) lun lun gi nguyn tnh trng ca mnh, trong khi cc b tc ngoi kiu (Luceres) tip tc ln dn v cng ngy cng c ng ngoi kiu n La M c ng, v lm lc c phn ln t hai b tc kia. Servius[f] sa cha khuyt im nguy him ny bng cch thay i s phn chia theo chng tc, v thay vo , bng mt s phn chia mi da theo cc ch c ng ca mi b tc. Thay v ba b tc ng to ra bn. Mi b tc chim c mt ngn i ca thnh ph La M v mang tn ngn i . Lm nh th, Servius sa cha s bt bnh ng ang c, v d phng cho tng lai. V cho s phn chia ny khng nhng p dng cho ni c ng m c vi ngi dn ca b tc , dn chng b cm khng c di chuyn t ch ny qua ch kia, v nh vy khng cho cc chng tc trn ln vi nhau. Servius tng gp i s bch k s v to thm mi hai i khc na m vn gi cc tn c; bng phng cch gin d v thn trng , ng thnh cng trong s phn bit cc i k s vi dn chng m dn chng khng c mt phn ng no.
[f]
Servius Tulius l v vua lng danh ca C La M, tr v t 578-535 BC. C cu chnh tr ca C La M gm c nh vua, c quan c vn gi l Senatus, v cc loi y ban khc gi l comitia. Nguyn l chnh tr cn bn ca C La M l php tr, tt c mi ngi, k c nh vua u phi tun theo lut php. Khi Servius ln tr v, La M tri qua nhiu thay i nht l v mt dn s. Mt phn l cng dn gc La M, phn ln khc l cc di dn n t cc vng hay nc ln cn. Cc bin php ci t ca Servius m Rousseau nu ra trong bi ny l i ph vi vn nn dn s bng n v giao lu dn s ang xy ra. 154
Kh c x hi
Thm vo s bn b tc sng thnh th, Servius to thm mi lm b tc na, gi l b tc thn qu v nhng b tc ny gm nhng ngi dn sng vng qu v c chia lm nhiu tng, mi b tc mt tng. Ri sau , thm nhiu b tc na c thnh lp, v dn La M sau rt c ra chia lm ba mi lm b tc v gi nh vy cho n cui nn Cng Ha. S phn bit gia b tc thnh ph v b tc thn qu c mt mt h qu ng c nu ln bi v khng c mt s kin no ging nh vy, v v nh m La M bo tn c nn o c v s bnh trng quc ca mnh. Ta c th ngh rng cc b tc thnh ph sm c quyn chim ly quyn th v danh vng, v s lm cho cc b tc thn qu chng bao lu s mt i ting tt ca mnh; nhng s tht ngc li. Ai cng bit l dn La m thu lp quc a thch np sng thn d nh th no. S a chung ny do cc nh lp quc khn ngoan by ra, h kt hp vic ng ng v qun s vi s t do, [nhng th] cn li nh ngh thut, th cng ngh, nhng mu m, nhng tr may ri v n l c dnh cho thnh th. V tt c nhng cng dn La M ni ting nht sng ni in d v canh tc t ai, t , dn La M c thi quen i tm nhng ngi rng ct ca nn cng ha thn qu. Cng v cc nh qu tc danh ting nht v c mi ngi tn trng chn np sng in d; i sng gin d v cn c ca dn lng c mn chung hn l i sng li bing v nhn ri ca dn tiu t sn thnh th; v k no m thnh th ch l mt k v sn khn kh th khi tr v ng qu lm lng, s tr thnh mt cng dn c knh n. Khng phi l v l khi Varro[g] ni rng "t tin cao c ca chng ta thit lp lng xm tr thnh ci ni o to nn nhng con ngi cng trng v can m bo v h khi c chin tranh v nui dng h trong thi bnh." Cn
[g]
Marcus Terentius Varro l mt hc gi v vn s ni ting ca C La M (116 - 27 BC), c Cicero mnh danh l "nh thng thi bc nht ca La M." Varro trc tc hn 400 tc phm, nay ch cn tn ti hai tc phm cn nguyn vn. 155
Plinius[h] qu quyt rng cc b tc vng qu c trng vng v chnh phm cht ca ngi dn ; cn nhng k hn nht m ngi ta mun lng m trc cng chng th b ui v cc b tc thnh ph. Khi Appius Claudius thuc b tc Sabine n c ng ti La M, Claudius c ban thng nhiu danh d v c kt np vo mt b tc thn qu m sau ny mang tn ng. Cui cng, tt c cc n l sau khi c t do u v sng vi cc b tc thnh th v khng bao gi v sng min qu; v trong sut nn cng ha khng c mt k n l c t do no c gi mt chc v g d rng tr thnh mt cng dn. l mt nguyn tc tt nhng n c p dng mt cch qu ng, n ni cui cng mang n mt s thay i, v chc chn l n mt s lm dng trong h thng chnh tr. Trc ht cc nh kim tra dn s, sau mt thi gian di t cho mnh quyn ty tin di chuyn cng dn t b tc ny qua b tc khc v cho php mt s ng dn chng t ghi tn mnh vo b tc m h thch. Vic cho php ny chc chn khng mang li iu g tt m cn lm cho vic kim tra dn s mt i li th cao nht ca mnh. Ngoi ra, tt c cc cng dn danh ting v quyn th u ghi tn vo cc b tc thn qu, trong khi cc n l c gii phng v tr thnh cng dn th phi li vi m tin dn ngho kh trong cc b tc thnh th; kt qu ca s vic ny l cc b tc khng cn c gi ng theo ni mnh c ng na; tt c mi ngi u phn vn v s dn ca mt b tc ny khng phn bit c vi s dn ca b tc kia ngoi cch kim k s sch; vy cho nn t ng b tc tr thnh mt tn ring [ ch mt b tc] thay v mt a danh, hay ni mt cch khc l t ng ny chng cn mang ngha g [ca lc ban u] na.
[h]
Gaius Plinius Secundus, cn c bit n di tn Pliny (23 - 79 AD), va l vn gia, trit gia va l s quan ch huy hi qun v qun i ca La M. Plinius l tc gi ca cun bch khoa Naturalis Historia (Lch s Thin Nhin). 156
Kh c x hi
Hn na, cc b tc thnh ph, v ngay trung tm, thng thng l phn t mnh nht trong dn hi nh vo s ng v d tham gia cc cuc ngh hi hn cc b tc thn qu, nn h d dng bn quc gia cho nhng k h mnh mua l phiu ca dn en l nhng phn t c bn to thnh cc b tc y. V nh sng lp n nh mi tc on trong mi b tc, nn ton th dn La M lc sng trong vng thnh quch gm c ba chc tc on; mi tc on c n th, cc v thn thnh, cc quan chc, cc thy t v cc ngy hi ring ca mnh; cc ngy hi c gi l "compitalia," ging nh cc ngy hi "paganalia" xut hin sau ny trong cc b tc thn qu. Khi Servius thc hin cuc phn chia mi, v khng th phn phi ng u ba chc tc on ra bn b tc, v v Servius khng mun thay i con s ny, cho nn cc tc on c lp tr nn mt phn khc ca dn La M, khng lin h vi cc b tc v tr thnh mt thnh phn mi ca c dn La M. Nhng trong trng hp cc b tc vng qu v cc thnh vin ca h th khng c vic phn chia ra lm tc on v cc b tc y tr thnh mt t chc dn s, v v c mt th thc mi tuyn qun lnh nn s phn chia qun s ca Romulus khng cn cn thit na. Vy nn, tuy rng mi cng dn l thnh vin ca mt b tc nhng cng c nhiu cng dn khng phi l thnh vin ca mt tc on no c. Servius cn phn chia dn La M theo cch th ba, khng lin quan g n hai s phn chia ni trn, nhng v nhng h qu ca n nn li rt quan trng. Servius chia ton b dn La M ra lm su giai cp, khng phn bit bng ni tr ng hay bng nhn cch con ngi m bng ti sn; giai cp th nht gm c cc nh giu; giai cp cht ht gm cc dn ngho, v gia l dn c ti sn trung bnh. Su giai cp ny c phn chia ra lm mt trm chn mi ba nhm khc gi l Bch Nhm (Century); s nhm ny qu nhiu n ni giai cp th nht gm hn na s nhm, trong khi giai cp cht ch c mt nhm. Vy giai cp c s thnh vin t nht li c s bch nhm
157
nhiu nht v ton th giai cp hng cht ch c mt, mc d giai cp bao gm hn phn na dn s thnh La M. cho dn chng khng thy kt qu ca s phn chia ny, Servius to cho n mt l do qun s bng cch t hai bch nhm th ch to v kh vo giai cp th hai, v hai bch nhm th ch to qun c vo giai cp th t; ngoi ra, trong mi giai cp, tr ra giai cp cht, Servius phn bit ngi gi v ngi tr vi mc ch phn loi ai c th b gi nhp ng v ai c th c min dch mt cch hp php v tui tc. Chnh s phn bit ny, ch khng phi l do giu ngho, a n s cn thit lin tc vic kim tra dn s. Sau cng, Servius ra lnh rng bui ngh hi s c t chc ti Tri Martius, v mi cng dn trong tui qun dch khi i hp phi mang theo v kh. L do ti sao Servius khng phn chia tr v gi trong giai cp cht l v m tin dn ngho kh trong giai cp khng c quyn i qun dch: [l do n gin l v] ch nhng ngi dn no c mt mi nh mi c quyn bo v n m thi; v trong tt c cc m n my m ngy hm nay ang l nhng vt trang tr cho cc qun i ca cc v vua thi nay, c th ni l khng c k no m khng b khinh b v b ui ra khi mt i qun La M, trong thi k m qun i l [t chc ca] nhng ngi bo v cho t do. Tuy nhin trong giai cp cht ny, ngi ta c th phn bit cc dn v sn (proletarians) v nhng ngi dn c kim tra (capite censi). Loi th nht, khng th ni l khng ra g c, v t nht h cng l nhng cng dn m khi c nhu cu cp bch, cng c th i lnh. Loi sau, khng c g c v ch c th kim tra c bng cch m u ngi; bn ngi ny b xem nh l s khng v Marius l ngi th nht dm h mnh tuyn m h. y, ti khng bn xem s phn chia th ba t n l tt hay xu; ti ch c th ni rng s phn chia y ch thc hin c nh cc c tnh ca dn tc C La M nh phong tc gin d, s v t, s a chung cng vic ng ng v s khinh mit nn thng mi cng
158
Kh c x hi
lng yu li lc. Mt dn tc thi nay vi s tham lam cng cc, vi s bt n trong tm hn, vi cc mu xo tr, li hay di chuyn lin tc v nhng s thay i ti sn khng ngng c th no gi cho mt h thng nh vy ko di hai chc nm m khng lm cho quc gia b o ngc c khng? Chng ta phi cng nhn rng sc mnh ca nn lun l v c quan kim tra dn s c kh nng sa cha c nhng sai lm ca chnh quyn La M, v mt ngi giu s t thy mnh b h gi xung hng ngho kh v ph trng s giu sang ca mnh mt cch qu ng. Qua tt c cc s vic ny, ta d dng hiu rng ch c nm giai cp c cp n, tuy rng trong thc t c tt c su giai cp. Giai cp cht ny, v khng cung cp qun lnh cho qun i v cng khng i b phiu Tri Martius v gn nh khng c chc v trong quc gia, nn t khi c n. y l cc th thc phn chia dn La M. By gi ta hy xem tc ng ca s phn chia trong cc bui hp. Khi c triu tp theo ng lut php, cc bui hp c gi l cc dn hi (comitia): chng thng xy ra ti cc cng trng La M hay trong Tri Martius. Nhng bui hp ny c phn chia ra lm dn hi tc on (Comitia Curiata), dn hi bch on (Comitia Centuriata) v dn hi b tc (Comitia Tributa) ty theo th thc theo chng c triu tp. Cc dn hi tc on c thnh lp di thi Romulus; cc dn hi bch on di thi Servius v cc dn hi b tc bi cc bo dn quan. Mi lut l phi c thng qua v mi chc v phi c bu ln bi cc dn hi. Khng c mt cng dn no m li khng ghi tn trong mt dn hi tc on, mt dn hi bch on hay mt dn hi b tc, v nh vy, tt c mi cng dn u c quyn u phiu, v lc by gi dn La M tht s l Hi ng Ti cao theo lut php v trong thc t. C ba iu cn thit cho dn hi c triu tp mt cch hp php v cho cc quyt nh h a ra c hiu lc ca mt iu lut. Th nht, c cu hoc quan chc triu tp bui hp phi c thm
159
quyn; th hai, bui hp phi c triu tp trong mt ngy c lut php chp thun; v th ba, phi c nhng du hiu thun li qua mt cuc bi ton. L do ca iu kin th nht khng cn phi gii thch; iu kin th hai ch l mt vn chnh sch. Vy bui dn hi s khng c triu tp vo cc ngy l hay cc ngy phin ch, khi m dn chng vng qu i vo La M v cng vic h khng c th gi cho cc ngy dn hi. Bng iu kin th ba, nguyn lo thng ngh vin km hm mt dn tc kiu hnh v nng ng, v kim ch nhu kh ca cc bo dn quan thch ni lon; nhng cc v ny kim c nhiu cch vt qua chng ngi . Lut php v vic bu c cc lnh t khng phi ch l nhng vn c cc dn hi xt n: dn chng La M t dnh cho mnh nhng chc v quan trng nht trong chnh ph; ta c th ni rng vn mnh ca u Chu c gii quyt trong cc bui hp y. Nhiu mc nh vy i hi nhiu hnh thc dn hi, ty theo vn phi c xem xt. Mun xt on cc hnh thc y ta ch cn so snh chng. Romulus, khi thnh lp cc tc on c mc ch dn chng kim sot nguyn lo thng ngh vin v nguyn lo thng ngh vin kim sot dn chng, v mnh ch ng c hai bn. Cho nn, qua dn hi, Romulus cho dn chng quyn hnh bng s ng cn bng quyn th v s giu sang ca gii qu tc. Nhng, theo tinh thn ca ch qun ch, Romulus dnh cho gii qu tc mt li th ln hn trong vic nh hng cc tc vin ca mnh chim a s trong cc cuc u phiu bng cch cho php gii qu tc quyn mua s ng h ca cc tc vin. nh ch xut sc v qu tc v tc vin l mt kit tc v ti lnh o chnh tr v bn cht con ngi; khng c nh ch ny, gii qu tc khng th no tn ti c v i ngc li vi tinh thn ca nn cng ha. Ring thnh ph La M c ci vinh d cho th gii mt tm gng tt trong khng c s lm quyn, nhng khng h c ai noi theo gng c.
160
Kh c x hi
Hnh thc cc dn hi tc on ny ko di di triu cc v vua cho n i Servius, v v thi i ca Tarquin khng c xem nh l chnh thng, nn cc lut php ca nh vua thng c gi l lut ca dn hi. Di thi Cng Ha, dn hi vn cn b thu hp vo bn b tc thnh th v ch gm c dn s ca thnh ph La M, hnh thc ny khng thch hp c vi Nguyn Lo Thng Ngh Vin-c dn u bi cc nh qu tc-ln vi cc bo dn quan; nhng bo dn quan ny tuy l thng dn nhng ng u gii giu sang. Cc dn hi ny v vy b mang tai ting, v b gim gi tr n ni ba chc quan cnh li phi thng xuyn hp v m nhn cng vic ca cc dn hi tc on. S phn chia thnh dn hi bch on thun li cho gii qu tc n ni lc u ta khng th hiu ti sao Nguyn Lo Thng Ngh Vin li khng thng th trong cc dn hi mang danh ca mnh, trong din ra cc cuc bu c cc chp chnh quan, cc kim tra vin v cc quan chc cao cp khc trong b tc. Tht vy, trong s mt trm chn mi ba dn hi bch on hp thnh su giai cp ca ton th dn chng La M, giai cp th nht gm chn mi tm on; v v s phiu c m theo bch on, giai cp th nht lun chim a s phiu hn cc giai cp khc. Khi m tt c chn mi tm bch on ng vi nhau th khng cn tip tc bu c na; quyt nh ca thiu s c nhn lm quyt nh ca a s, v ta c th ni rng trong cc dn hi bch on cc quyt nh c gii quyt ty theo ti tin hn l theo s phiu bu. Nhng quyn hnh cc oan ny c thay i qua hai cch. Trc ht, cc bo dn quan thng gm mt s ng o thng dn thuc giai cp giu c nn c th lm cn bng nh hng ca gii qu tc trong giai cp th nht. Cch th hai l, thay v cho cc dn hi bch on bu theo th t, ngha l lun lun bt u bng on th nht, dn La M lun
161
lun chn mt bch on bng cch rt thm v ch c bch on b phiu m thi; sau tt c cc bch on khc c triu n mt ngy khc ty theo th bc ca mnh v cuc bu c c nh th din ra v c xc nhn. Nh vy, ngi ta loi b i nh hng ca th bc v giao cho s may ri theo ng nguyn tc dn ch. Tp qun ny cho ta mt li ch khc. Gia hai k bu c cc cng dn c th gi tm hiu v gi tr ca ng vin tm thi c ch nh, v khng phi i b phiu m khng bit g v ng vin . Nhng ly c l cho mau chng, tp qun ny b hy b, v c hai cuc bu c din ra cng mt ngy. Nhng dn hi b tc mi chnh l hi ng ca dn La M. Nhng dn hi ny ch c cc bo dn quan triu tp; cc bo dn quan c bu ra v c thng qua cuc trng cu dn . Nguyn Lo Thng Ngh Vin khng c a v g trong cng khng c quyn tham d; v cc ngh vin v b bt buc tun theo nhng lut l m h khng c biu quyt, xt v phng din ny h khng hng c s t do nh cc cng dn hn km nht. S bt cng ny khng c nhn thc ng ch, v c kh nng v hiu ha cc sc lnh ca mt c cu trong tt c cc thnh vin khng c tham d. [Tuy nhin,] nu tt c cc nh qu tc c tham d dn hi bi quyn cng dn ca mnh, th vi t cch nh l mt cng dn thng, h cng khng c mt nh hng ln no trong mt cuc u phiu m u ngi, m bt c mt dn v sn no cng c quyn ngang vi v ch tch Nguyn Lo Thng Ngh Vin. Vy ta thy rng, ngoi ci trt t do cc h thng khc nhau c thit lp thu nhn cc phiu bu t mt dn tc ng o nh th, nhng cch thc khc nhau ny khng v s khc bit m tr nn v ngha m l kt qu c la chn ra ty theo tng mc ch. Khng cn phi i su vo chi tit, qua nhng g c cp n, ta c th thy rng cc dn hi b tc [l m hnh] thch hp nht cho
162
Kh c x hi
cc chnh quyn dn ch, v cc dn hi bch on cho cc chnh quyn qu tc. Cc dn hi tc on, trong m tin dn ngho kh La M l a s, ch thch hp cho nn chuyn ch v cc mu tai hi, nn t nhin b khinh mit v ngay c nhng k m mu ni lon cng trnh khng dng bn y hu trnh cho cc mu m sm b tit l. Ta khng th chi ci rng ton th v oai nghim ca dn La M ch nm trong cc dn hi bch on; cc dn hi ny bao gm ton th dn chng La M, bi v trong cc dn hi tc on khng c cc b tc thn qu, v cc dn hi b tc khng gm cc thnh vin ca Nguyn Lo Thng Ngh Vin v gii qu tc. Cn v phng php m phiu bu c vo thi C La M, phng php ny cng gin d nh phong tc ca h, tuy rng khng gin d nh Sparta. Mi c tri xng to ln s la chn ca mnh v mt th k ghi vo s; a s phiu trong mi b tc nh ot kt qu ca b tc mnh; a s phiu ca ton th cc b tc l kt qu ca dn chng, v vi cc dn hi tc on v dn hi bch on cng nh th. Th thc ny tt chng no m cc cng dn cn tht th v bit cm thy h thn khi cng khai b phiu cho mt kin bt cng hay mt ng vin bt xng; nhng khi m dn chng tr nn thi nt v l phiu b mua chuc, th thc b phiu kn thch hp hn cho cc k mua phiu c th b hn ch bi s nghi ng [khng bit k bn phiu c gi li hay khng], v ngi bn l phiu lu manh cng c c hi khng tr thnh nhng k phn bi. Ti bit rng Cicero[i] ln n s thay i , v cho l mt phn l do ca s suy tn ca nn Cng Ha. Nhng im ny d uy tn ca Cicero c ln n u chng na, ti cng khng ng vi nhn nh ; ngc li ti cho rng v thiu nhng s thay i nh vy m
[i]
Marcus Tullius Cicero (106-43 BC) l chnh tr gia, lut gia, trit gia, v hc gi v l thuyt chnh tr ca c La M. Cicero li du n trong lch s La M nh mt chnh tr gia li lc, mt nh hng bin v rt nhiu tc phm v lut php v nn chnh tr cng ha. Trong s sch cn st li ch c 6 cun v Tu t hc, v trong s hn 80 lun thuyt c ghi li, nay ch cn 58 bn. 163
quc gia mau chng sp . Cng nh cch n ung ca ngi khe mnh khng thch hp cho mt bnh nhn, chng ta khng th no cai tr mt dn tc b thi nt bng nhng lut l dnh cho mt dn tc tt. Khng c g chng minh r rng hn cho s kin ny bng s lu di ca nn Cng Ha Venice, m nay ch cn l mt ci bng ca qu kh, n gin ch v lut l ca thnh ph ny ch thch hp cho nhng k xu xa. Vy ngi ta cung cp cho cc cng dn nhng tm th h c th b phiu m khng ai bit c h b phiu nh th no: th thc mi c thit lp thu hi cc tm th, kim tra s phiu, so snh cc con s, v.v...; nhng tt c nhng bin php thn trng cng khng ngn cn c lng nghi ng i vi cc vin chc iu hnh cuc bu phiu. Cui cng ngn chn cc mu v s bun bn l phiu, ngi ta ban hnh cc sc lnh, nhng [c nhn] s lng cc sc lnh cng thy chng v hiu n chng no. V cui thi Cng Ha, ngi ta thng phi cn n nhng phng cch khc thng b vo nhng thiu st ca lut l. i khi ngi ta phi vin n php l; nhng cch ny, trong khi c th nh la dn chng, li khng nh la c cc ngi cai tr. Nhiu lc, mt bui hp c triu tp mt cch bt ng trc khi cc ng c vin c th gi mua phiu; i khi ngi ta dnh c mt bui hp ch ni chuyn phim [ch khng cho biu quyt], v nhn ra rn g dn chng b mua chuc v sn sng chp thun mt quyt nh sai lm. Nhng cui cng, tham vng [cng c cch] vt qua tt c mi c gng kim sot n; v iu kh tin nht l, gia tt c cc s lm dng , i a s dn chng, da vo cc o lut c xa, khng bao gi ngng bu c cc vin chc, thng qua cc o lut, xt x cc v kin v tip tc gii quyt cc vic cng v t mt cch cng d dng nh chnh Nguyn Lo Thng Ngh Vin iu hnh.
164
Kh c x hi
5
Php Ch Ngh Vin
Khi mt t l chnh xc khng th thit lp c gia cc b phn cu to nn quc gia, v khi nhng nguyn nhn khng th trnh c lun lun lm thay i mi tng quan gia cc b phn , ngi ta t ra mt c cu php ch ring bit, c lp vi cc c cu khc. Vic ny mang li cho mi quan h s tng quan thch hp vi cc quan h khc, v l mt mi lin lc hay l trung gian gia ngi cai tr v dn chng, hay gia ngi cai tr v Hi ng Ti cao, hay nu cn thit, gia c hai bn cng mt lc. C ch ny, m ti gi l Php Ch Ngh Vin, l c quan bo v lut php v quyn lp php. C lc, c ch ny che ch Hi ng Ti cao i vi [sc p ca] chnh quyn ging nh cc bo dn quan ca dn chng La M; c lc n ng h chnh quyn chng li [sc p ca] dn chng nh l Hi ng Thp Vin hin nay Venice; v i khi gi mc cn bng gia i bn nh l cc Php Quan Ephore Sparta. Php Ch Ngh Vin khng phi l thnh phn cu to nn quc gia, v khng nn tham d vo quyn lp php hay hnh php; nhng chnh v khng dnh dng g n hai ngnh m quyn hnh ca n li to ln hn; ch v d n khng c quyn lp php hay thi hnh lut php, n c th ngn cn mi vic c thc hin. V l bo v lut php, c cu thing ling hn v c trng vng hn ngi thi hnh lut php hay hn Hi ng Ti Cao, c quan lm ra lut php. y l iu ta thy r La M khi gii qu tc kiu hnh v lun lun coi r dn chng li b bt buc phi ci u trc mt vin chc ca
165
dn, tuy rng vin chc ny khng c mt s bo h hay quyn php l no. Php Ch Ngh Vin, nu c s dng mt cch kho lo, l mt im ta mnh m nht m mt hin php tt c th t c; nhng nu sc mnh hi qu mt cht, n c th lt c quc gia. Mt khc, v bn cht, Php ch Ngh vin khng c mt yu km no c; v khi c thnh lp th n cng c kh nng hot ng. C ch ny thoi ha thnh chuyn ch khi thay v iu ha th n li chim quyn hnh php m l ra n phi tit ch. Chng no m Sparta cn gi gn nn o c ca mnh th quyn lc bao la ca cc Php Quan Ephore khng c hi g c [n quc gia]; nhng quyn lc li khin cho s thi nt cng xy ra nhanh hn khi quc gia b h ha. Ngi k v Agis tr th cho ng ta khi ng b nhng k bo ngc git cht; ti c v s trng pht cc Php Quan Ephore khin cho nn cng ha b ph hy nhanh chng hn, v sau thi Cleomenes, Sparta khng cn ng k na. La M cng b tiu dit nh vy; quyn lc qu mc m cc bo dn quan ln ln chim ht cui cng c s dng vi s tr gip ca lut php, l ra c bo v t do, li c dng bo v cc ng vua l nhng ngi tiu dit t do. Hi ng Thp Vin ca Venice l mt ta n nhum mu, mt c cu gh tm i vi cc nh qu tc cng nh dn chng; v Hi ng ny thay v lm nhim v cao c l bo v lut php, d by gi chng cn gi tr g na, th li m thm lm nhng vic xu xa m chng ai dm nhc ti. Php Ch Ngh Vin, cng ging nh chnh ph, tr nn suy yu khi s thnh vin gia tng. S Bo Dn Quan La M bt u bng hai thnh vin, ri gia tng ln nm; v khi h c mun tng ln gp i th Nguyn Lo Thng Ngh Vin c cho h lm, tin tng rng mnh c th dng k ny kim sot k kia, nhng ri cng khng xong.
166
Kh c x hi
Mt phng cch ngn chn mt s chim quyn ng s nh th - mt phng cch m cha chnh ph no dng n - l khng cho c cu y tr nn vnh cu, m ch hot ng theo nhim k v gia hai nhim k th c cu ny phi b gii tn. Cc nhim k ny khng nn ko di qu lu hu trnh cho s nhng lm c thi gi bt r. Cc nhim k y c th c lut php n nh r khi cn thit, c th rt ngn li do nhng y ban c bit. Theo ti phng cch ny khng c g l bt li ht, bi v nh ti ni, Php Ch Ngh Vin khng phi l mt thnh phn ca hin php, nn c th c b i m khng thit hi n hin php. Theo ti, dng nh n cn l mt phng php hu hiu, bi v mt vin chc mi c b nhim khng bt u bng quyn hnh ca ngi tin nhim, m ch vi quyn hnh do lut php ban cho.
167
6
S c ti
Tnh bt di bt dch ca lut php khng cho n thch ng vi cc hon cnh khc nhau; s kin ny trong vi trng hp c th lm cho lut php tr nn tai hi, v trong cn khng hong, c th lm cho quc gia suy tn. Th t v tnh chm chp ca cc th tc php l i hi mt khong thi gian m nhiu khi hon cnh khng cho php. C v s tnh hung m cc nh lm lut khng tin liu ni, v bit rng ta khng th tin liu c mi vic cng l mt phn khng th thiu c khi tin liu. Vy nn tht l sai lm nu ta mun lm cho cc nh ch chnh tr mnh m n ta khng th nh ch c hot ng ca chng. Ngay c Sparta i khi cng ngng thi hnh lut php. Tuy nhin, ch c nhng nguy him ln lao nht mi cn bng c mi nguy him lm thay i nn trt t cng cng, v ci quyn thing ling ca lut php khng bao gi c ngng thi hnh, tr trng hp quc gia ang b nguy vong. Trong trng hp him c v hin nhin y, nn an ninh cng cng s, qua mt o lut c bit, c y thc cho ngi xng ng nht. S y thc ny c th c thi hnh bng hai cch ty theo loi nguy him no. Nu gia tng hot ng ca chnh quyn l mt bin php va i ph vi tnh trng , quyn hnh c tp trung vo tay ca mt hay hai thnh vin: trong trng hp ny, khng phi l quyn lc ca lut php b thay i m ch l [thay i] th thc p dng lut. Mt khc, nu s nguy him n m chnh c ch lut php li l mt chng ngi cho s bo tn lut php, th phi b nhim mt v
168
Kh c x hi
lnh t ti cao: ng ta s ngng p dng ton b h thng lut php v nh ch hnh ng ca Hi ng Ti cao trong mt thi gian. Trong trng hp nh vy, ch tp th tht l r rng, v hin nhin rng mun u tin ca dn chng l mong mun quc gia khng b tiu dit. Vy, vic ngng quyn lp php khng phi l hy b quyn ny; [trong vai tr ny,] ngi lnh o ti cao ny ch c th lm cho lut php lng ting ch khng th no ln ting thay cho lut php c; nh lnh o ti cao trn p lut php nhng khng [c quyn] thay mt cho lut php. Nh lnh o ti cao c th lm bt c iu g ngoi tr quyn lm lut. Phng php th nht c Nguyn Lo Thng Ngh Vin La M s dng khi, bng mt th thc c thnh ha, trao cho cc bo dn quan quyn gn gi an ninh ca nn Cng Ha. Phng php th hai c s dng khi mt trong hai bo dn quan b nhim mt nh c ti,3 mt tc l m La M du nhp t Alba. Trong thi k th nht ca nn Cng Ha, ngi ta rt nhiu ln cn n s chuyn ch, ti v quc gia cha c mt nn mng vng chc c th t bo tn bng sc mnh ca hin php ca mnh. V vo thi con ngi cn rt trng o l nn cc s phng nga mt nh c ti c th lm dng quyn ca mnh hay l mun ko di thi gian cai tr ca mnh tr nn khng cn thit. Ngc li, dng nh quyn hnh to ln li tr thnh mt gnh nng trn ngi c giao ph quyn ny, v nh c ti [c ch nh] tm cch t b quyn y cng chng cng tt, nh th vic i din cho lut php l mt chc v va qu rc ri, va qu nguy him. Vy th iu lm ti chng i vic s dng thiu thn trng ci chc v ti cao ny khng phi l s nguy him ca vic n b lm dng m l s vic lm h gi tr ca n. Bi v chng no m ngi ta s dng n mt cch v ti v trong cc cuc bu c, cc bui
3
S b nhim ny c thc hin mt cch b mt vo ban m th nh l ngi ta xu h khi t mt con ngi ln trn php lut. 169
khnh thnh, trong cc nghi l, th ta c th s rng n khng cn ng c n s na khi cn thit, v s quen xem n nh l mt danh hiu trng rng ch c dng trong nhng l nghi v ngha. Vo cui thi Cng Ha, dn La M tr nn thn trng hn, v thay v s dng nn chuyn ch mt cch qu rng ri, th by gi h li kim ch s s dng n mt cch qu mc. Ta d dng thy rng s lo s ca h l v cn c, rng s yu km ca kinh La M che ch n chng li cc quan chc ang sng trong ; rng mt nh c ti, trong vi trng hp, c th bo v t do cng cng nhng khng bao gi c th lm hi n n; v rng cc xing xch tri buc La M khng phi pht xut ngay ti Roma m t trong qun i. S chng c yu t ca Marius vi Sulla, v ca Pompey chng Caesar cho ta thy r rng ta c th ch i c g cc chc quyn ti ch chng vi quyn lc n t bn ngoi. S nhn thc sai lm ny dn dn La M n vic phm nhiu li lm ln; v d nh l s tht bi trong vic b nhim mt nh c ti trong v m mu Catalina. Bi v s vic ny ch nh hng n La M v mt thnh ph no , nh c ti, vi quyn lc v hn c lut php y thc cho, c th dp tan d dng v m mu ; nhng v m mu ny ch c dp tan bi mt s phi hp ca may mn m s thn trng ca con ngi khng th ng n. Thay v b nhim mt nh c ti, Nguyn Lo Thng Ngh Vin trao trn quyn hnh cho cc bo dn quan; Cicero (mt trong nhng bo dn quan) v mun hnh ng cho c hiu qu, b bt buc vt qu quyn hn ca mnh trn mt iu quan trng no ; v nu, trong nim vui u tin, vic lm ca ng ta c hoan h, th sau ng ta b trch c v mu ca dn chng trong v vi phm lut php ny.[j] [Nu Cicero c b nhim lm mt nh c ti,] ta khng th trch c mt nh c ti v vic xy ra nh vy. Nhng ti hng bin ca cc bo dn quan thng; tuy rng l dn
[j]
Hnh quyt phm nhn m khng a ra xt x theo lut php. 170
Kh c x hi
La M, ng ta thch vinh quang c nhn hn l yu t quc, v thay v tm kim mt cch hp php nht v an ton nht cu quc gia, ng ta li mun ot ht vinh quang trong vic ny.4 V vy Cicero c tn vinh mt cch chnh ng nh l ngi gii phng La M nhng cng li b trng pht mt cch chnh ng v vi phm lut php. S triu hi ng ta c rc r n u chng na th chc chn y ch l mt hnh vi tha ti. D s tin cy quan trng ny c giao ph bng cch no chng na vic quan trng l thi gian n nh phi rt ngn v khng th gia hn. Trong cc cuc khng hong dn n s chp nhn mt nh c ti, quc gia hoc l b tiu dit hoc l c cu; v qua giai on khn cp, nh c ti tr nn hoc chuyn ch hoc khng cn cn thit na. Ti La M, cc nh c ti ch c php cm quyn trong thi gian 6 thng, mt s ng t chc trc khi ht hn. Nu thi gian di hn, h c th b cm d ko di n hn na nh l cc Thp Quan Vin lm khi c giao quyn trong mt nm. Nh c ti ch c th gi lm cng vic m ng ta c giao ph, v khng c th gi ngh n cc cng vic lu di hn.
y l vic m ng ta khng chc chn c nu ng ta ngh b phiu cho mt nh c ti, ng ta khng dm t ngh mnh, v cng khng chc chn cc ng nghip ca ng s b phiu cho ng. 171
7
Ta Kim duyt
Cng ging nh ch tp th c cng b qua lut php, s phn xt ca cng chng c cng b qua ta kim duyt: cng lun l mt hnh thc lut php c ngi ph trch kim duyt thi hnh; v cng nh ngi cai tr, ngi ph trch kim duyt ch p dng lu t php vo nhng trng hp c th m thi. Ta kim duyt khng phi l trng ti ca cng lun; n ch l ngi ni ln ting ni ca cng lun m thi, v khi n ri xa vai tr ny, th cc quyt nh ca n u v gi tr v khng c hiu qu. Tht l v ch khi mun phn bit o c ca mt quc gia vi o c ca dn chng nc ; [v] c hai u bt ngun t mt nguyn tc chung, v trn ln vo vi nhau. Trong tt c mi dn tc trn tri t, khng phi l thin nhin nhng chnh l d lun khin h chn ly nhng g c xem l th vui. Hy chnh sa d lun ca con ngi, v o c ca h s t thanh lc ly. Con ngi lun lun thch nhng iu tt p hay ci g m h ngh l tt p; nhng ngi ta phm sai lm khi phn on iu g l tt p. Cho nn phi chnh sa li s phn on . Xt on v o c chnh l xt on xem iu g c tn trng; v xt on xem iu g c tn trng th hy xem cng lun no c coi nh l lut php. Cng lun ca mt dn tc xut pht t hin php ca dn tc ; tuy rng lut php khng quy nh o c, nhng chnh s lp php sanh ra o c. Khi s lp php yu km th o c thoi ha; v trong nhng trng hp nh vy, s phn xt ca cc ngi ph trch
172
Kh c x hi
kim duyt cng khng lm c g hn nhng g m lut php tht bi. T vic , ta c th suy ra rng s kim duyt c th c ch li cho s gn gi o c, nhng khng bao gi c th phc hi c n. Hy b nhim nhng ngi ph trch kim duyt khi lut php cn mnh; khi lut php mt hiu lc, mi hy vng u bin mt; khng mt quyn lc hp php no c th gi li sc mnh ca mnh khi m lut php mt i quyn lc ca chnh n. S kim duyt duy tr o c bng cch ngn nga cng lun khng tr nn i bi, bng cch gn gi s ngay thng ca n qua nhng p dng [lut php mt cch] khn ngoan, v i khi ngay c bng cch chn chnh cng lun khi n cha thnh hnh. [Nh] s s dng cc ngi ph t trong cc cuc u gm - mt hnh thc u tranh c thnh hnh qu mc nc Php - b loi b v cc ch sau y trong mt sc ch ca nh vua: "Cn v phn nhng k hn nht gi n ngi ph t." Li phn on ny i trc s phn on ca dn chng v tc khc tr thnh cng lun [rng nhng k khi u gm m nh n ph t l nhng k hn nht]. Nhng khi cc sc lnh xut pht t cng mt ngun gc cho rng u gm l mt hnh vi hn nht - iu ny rt ng - nhng v d lun qun chng quen vi cch thc u gm gii quyt mu thun, th cng chng khng thm n sc lnh ny na. Ti ni mt ch khc rng v d lun cng cng khng chu mt s b buc no,5 nn khng cn c s hin din ca d lun trong ta n c thit lp i din n. Ta khng th no khng knh phc s kho lo ca dn La M v ca dn Lacedaemonians trong vic s dng phng cch y, mt phng cch m chng ta, cc dn tc hin i, lm mt hon ton.
Trong phn ny ti ch lu n mt mc m ti cp n mt cch di dng trong bc th ca ti gi cho ng D'Alambert. 173
Xa kia c mt ngi xu trnh by mt kin tt cho Hi ng thnh ph Sparta. Cc Bo dn quan (Ephores) khng m xa g n ngi ny v cho mt cng dn c hnh khc a ra kin . Bit bao vinh hnh cho ngi ny v bit bao nhc nh cho ngi kia, v khng c mt li khen hay mt li ch bai cho bt c ai! Vi ngi say ru t Samos6 lm u ta n ca cc Bo dn quan: ngy hm sau, mt sc lnh cho php dn Samians c lm nh th. Mt s trng pht tht s c th l khng qu nghim khc hn l mt s b qua nh th.[k] Khi m Sparta quyt nh rng ci g ng hay sai th Hy Lp khng chng li cc phn quyt .
H l ngi ca mt hn o khc. Nhng s t nh ca ting Php cm khng cho php ti ni tn tht ca o y trong trng hp ny. [k] iu ny to nn mt cng lun l dn chng thuc o Samos l nhng k km vn minh, phng u ni cng cng. 174
Kh c x hi
8
Tn gio dn s
Thot tin, con ngi ch c thn thnh ch khng c vua cha, v ch c thn quyn thay v chnh quyn. Dn chng l lun nh Caligula,[l] v vo thi k h l lun ng. Phi mt mt thi gian di cho t tng thay i con ngi i n quyt nh chp nhn cho ngi ng loi ca mnh lm ngi cai tr, v hy vng rng h s c li khi lm nh vy. Bt u t s kin mi x hi [ c t chc chnh tr] tn sng mt bc thn thnh, cho nn c bao nhiu dn tc th c by nhiu thn thnh. Hai dn tc xa l nhau v lun lun th nghch nhau khng th no cng cng nhn mt cha t: hai qun i ang giao chin vi nhau khng th cng tun lnh mt v ch huy. V vy, t s phn chia ra nhiu quc gia ny ra thuyt nhiu thn thnh, v s bt khoan dung v thn quyn v v dn s d nhin ch l mt, nh s c trnh by sau y. Ngi Hy Lp ngh l h khm ph ra cc dn tc man r cng th phng cc thn linh ca h. iu hoang tng ny bt ngun t tp qun t xem mnh l ch t t nhin ca cc dn tc ny. Nhng trong thi i ny tht l l bch khi cc hc gi [mt cng] phn bit chn tng ca cc v thn linh ca nhng nc khc nhau, c nh th
[l]
Caligula l bit danh ca v hong lng danh ca c La M, Gaius Julius Caesar Germanicus. Caligula l ngi a tn gio vo chnh tr v khi xut hin trc cng chng thng n mc nh nhng v thn chng hn nh Hercules, Mercury hay Aopllo. Caligula cng lp n th chnh mnh dn chng n th phng nh mt v thn. Ph tch ca n th ny hin cn La M. 175
thn Moloch, Saturn v Chronos c th cng l mt v, hay thn Baal ca dn Phoenician, thn Zeus ca dn Hy Lp v thn Jupiter ca dn La M cng l mt v, hay l cc thn thnh trong huyn thoi c th c mt im chung no , ch c tn l khc nhau! Nu ta hi rng ti sao trong thi k a thn gio, khi mi quc gia c tn gio v thn thnh ring m li khng c chin tranh tn gio, th ti xin tr li rng chnh v mi quc gia c s th phng cng nh c chnh quyn ring r cho nn khng c s phn bit gia cc thn thnh v lut php. Chin tranh v chnh tr cng l chin tranh tn gio; c th ni rng cc lnh a ca cc thn thnh cng c n nh bi cc bin gii quc gia. Thn linh ca mt dn tc khng c quyn hnh g i vi mt dn tc khc. Cc v thn thnh ca cc dn d gio khng c lng ganh ght; cc v thn ny t phn chia nhau th gii cai qun ngay c Moses v dn Do Thi i khi cng chp nhn s kin khi ni v c Cha ca Israel. Tht vy, [d] dn Do Thi khng chp nhn quyn uy ca cc v thn ca dn Canaan, mt dn tc b y i v sp b tiu dit, h chim ly t ai y; nhng ta hy nh cch h ni n cc v thn thnh ca nhng dn tc lng ging m h khng c quyn xm chim. Jephthah ni vi dn Ammonites rng: "Nhng t ai ca thn Chamos cho cc ngi, cc ngi khng c quyn chnh ng gi ly hay sao? Chng ti c nhng quyn nh vy i vi cc t ai m thn thnh ca chng t i chin thng v ginh c".7 y ti ngh c s cng nhn rng cc quyn ca thn Chamos v ca c Cha ca dn Do Thi u cng mt bn cht. Nhng khi dn Do Thi tr thnh thn dn ca cc v vua Babylon, v v th cng l thn dn ca Syria, h cng quyt t chi khng
7
"Cc ngi khng xem mnh nh l c quyn i vi nhng g m thn thnh ca cc ngi c ?" (Gudges, 11:24). Ti khng bit sc mnh ca bn ting Do Thi, nhng ti nhn thy rng trong bn dch ca Cha De Carrieres trong cun "Vulgate," Jephthah thc s nhn nhn quyn ca v thn Chamos, v ngi dch ting Php lm cho nh bt s xc nhn ny bng cch thm cc ch "theo cc ngi" m bn ting La Tinh khng c. 176
Kh c x hi
nhn nhn v thn thnh no khc ngoi c Cha ca h, th s t chi c xem nh l mt v ni lon chng nhng k chinh phc h, v h b khng b, ngc i nh ta tng thy trong lch s ca h, mt s kin cha tng xy ra trc khi C -c Gio ra i.8 Nh vy, mi tn gio b rng buc cht ch vo lut php ca quc gia nn khng c cch no lm cho mt dn tc thay i tn ngng, ngoi cch n l ha dn tc , v khng th c nh truyn gio m ch c k i chinh phc. V v lut php ca k chin thng bt buc k bi trn phi i tn gio, nn cn phi c chin thng trc khi a ra s thay i . Thay v con ngi nh nhau cho thn thnh, th nh trong chuyn ca Homer cc thn thnh nh nhau cho con ngi; mi ngi cu xin thn thnh cho mnh chin thng, v tr n thn thnh bng cch thit lp nhng bn th mi. Trc khi chim mt thnh ph, dn La M ku gi cc thn thnh t b thnh ph : v khi dn La M cho php dn Tarentines gi li cc thn thnh b lng nhc ca h, th dn La M xem cc thn thnh nh l nhng thn dn ca cc thn thnh La M v b buc phi thn phc h. K bi trn c gi li thn thnh ca mnh cng nh c gi li lut php vy. Mt vng hoa chin thng tng cho thn Jupiter in Capitol thng l vt cng duy nht m dn La M bt k bi trn phi np. Sau ht, ngi La M ph bin tn ngng v cc thn thnh ca mnh trn quc rng ln. Nhiu khi, ngi La M li cng thu nhn cc dn tc chin bi ln cc thn thnh ca h. V ri tt c cc dn tc sng trong quc mnh mng ny, ti bt c ch no, thy mnh c cng v s thn thnh v tn ngng ging nhau; v l l do ti sao d gio tr thnh mt tn gio duy nht trn ton th gii.
8
Cc bng chng mi nht cho thy rng trn chin tranh Phocian m c gi l thnh chin khng phi l mt cuc chin tranh tn gio. Mc tiu ca n l trng pht nhng hnh ng xc phm thn thnh ch khng phi chinh phc nhng k ngoi o. 177
Chnh trong cc hon cnh m Cha Jesus thit t trn tri t mt vng quc tinh thn; s kin ny, v tch ri h thng thn hc ra khi h thng chnh tr, lm cho quc gia khng cn thun nht na v em n nhng s chia r ni b khng bao gi ngng lm xo trn cc dn tc theo C-c gio. V nim mi m ny v mt vng quc bn kia th gii khng bao gi c cc dn v o [khng theo C-c gio] chp nhn, cc dn tc ny lun lun xem cc gio dn C-c gio nh l nhng k ni lon tht s, nhng k ch gi v phc tng v ch ch c hi tr nn c lp v t ch; v cui cng, nh la o, h cp quyn hnh m h gi v tn trng khi cn yu km. l nguyn nhn ca nhng cuc n p tn gio. Nhng g m dn d gio lo s xy ra. V tt c mi vic thay i: cc gio dn C-c gio trc khim tn nay thay i cch ni, v khng lu sau , di quyn ca mt v lnh t bng xng bng tht, ngi ta thy ci gi l vng quc bn kia th gii tr thnh mt nn chuyn ch hung bo nht trn th gii ny. Tuy nhin, v lun lun c mt ngi cai tr v c lut php dn s, s hin din ca hai quyn hnh v s xung t v quyn lc php l lm cho cc quc gia theo C-c gio khng th no c mt chnh th tt c; v con ngi khng bao gi tm ra c l do chnh ng l mnh phi tun theo v cm quyn hay v gio s. Hn na nhiu dn tc ngay c u Chu hay cc nc lng ging khng thnh cng trong vic gn gi hay ti lp h thng c: nhng tinh thn ca C-c gio thng th khp mi ni. C mt tn gio gi c hoc khi phc li c tnh cch c lp vi Hi ng Ti cao, v khng cn c mt s lin h no gia tn gio v nh nc. Mahomet c mt ci nhn rt sng sut, v lin kt h thng chnh tr ca ng ta mt cch rt cht ch; chng no m chnh quyn do ng thit lp cn tip tc tn ti di quyn ca cc vua Hi l nhng ngi k nhim ng, th chnh quyn l mt khi duy nht v, trn chiu hng ny, l mt chnh quyn tt. Nhng dn Rp
178
Kh c x hi
tr nn thnh vng, c hc thc, vn minh, bung th v nhu nhc, v b dn man r chinh phc: s chia r gia hai quyn lc li bt u din ra; tuy rng i vi dn theo Hi gio s chia r ny t r rng hn i vi dn theo C-c gio nhng s chia r tht s c, nht l trong mn phi Ali v trong vi quc gia, v d Ba-t, s chia r ny vn cn tip tc xy ra. Trong thi i chng ta ang sng, cc v vua Anh Quc t phong cho mnh l nhng ngi ng u Gio Hi v cc Nga Hong cng vy: nhng vi chc v ny h tr thnh nhng ngi lnh o hn l nhng gio s; h khng c c ci quyn thay i Gio Hi hn l quyn duy tr n: h khng phi l nhng ngi lm lut m ch l nhng ngi cai tr. bt c x no m gii tu s to thnh mt c cu,9 th h va l ngi cai tr va l ngi lm lut. V vy [dn nhng x ] c hai quyn lc, hai v vua, Anh Quc, Nga, cng nh cc ch khc. Trong tt c cc tc gi C-c gio, trit gia Hobbes l ngi duy nht thy iu tai hi v phng cch sa cha, v dm ngh phi hp hai u ca con chim i bng li,[m] cng nh s khi
9
Ta nn lu rng gii gio s tm thy s lin kt khng phi trong cc bui hp chnh thc m trong l ban thnh th ca cc gio hi. L ban thnh th v s rt php thng cng l kh c x hi ca gii gio s, mt kh c lun lun lm cho h thnh nhng ng ch ca dn chng v vua cha. T t c cc gio s thng cng vi nhau u cng l nhng cng dn thn hu (fellow-citizens), d h n t hai u tri t. S pht minh ny l mt kit tc ca ti lnh o chnh tr: khng c mt s vic nh vy gia cc gio s d gio; h cha bao gi hp thnh mt t chc on th tn gio. [m] Chim i bng hai u l biu tng ca quc La M phng ng, cn gi l quc Byzantine, bao gm cc vng lnh th ni ting Hy Lp, c trung tm l th ph Constantinople (th Istanbul ca Th nh k ngy nay). Hai u ca con i bng i din cho th quyn v gio quyn ca v i La M. Mt ngha khc na ca i bng hai u l s thng tr ca i La M trn c ng v ty phng. Ngy nay mt s nc ng u v Nga cn dng biu tng ny trong quc huy ca h. Chim i bng hai u l biu tng ca quc La M phng ng, cn gi l quc 179
phc xuyn qua s on kt chnh tr; khng c s on kt th khng c mt quc gia hay mt chnh quyn no c th c thit lp mt cch hon ho c. Nhng Hobbes phi thy rng ci tinh thn khng ch ca C-c gio khng th no thch ng vi h thng do ng ngh, v rng quyn li ca gii gio s lun lun ln hn quyn li ca quc gia. Chnh ra khng phi s sai lm v s gh gm trong thuyt chnh tr ca ng ta lm cho thuyt y b ght b, m chnh l ci ng v s tht ca n.10 Ti tin rng nu s nghin cu lch s c pht sinh t quan im ny, ngi ta s d dng chi b cc kin tri ngc ca Bayle v ca Warburton. Mt ngi cho rng tn gio khng mang li ch g cho c cu chnh tr, trong khi ngi kia cho rng C-c gio l ngun ng h mnh m nht cho n. Chng ta phi chng minh cho ngi th nht thy rng khng c mt quc gia no c th c thnh lp m li khng c mt nn mng tn gio; vi ngi th hai, rng lut ca C-c gio, nu b suy gim, s lm hi nhiu hn l lm li cho s vng mnh ca c cu quc gia. cho r rng hn, ti ch cn ni chnh xc hn n nhng nim qu m h v tn gio lin h n vn ny. Tn gio, i vi x hi, mt cch tng qut cho c loi ngi hay mt cch ring r cho mi x hi, c th c chia ra lm hai loi: tn gio ca con ngi v tn gio ca [cng] dn. Tn gio th nht
Byzantine, bao gm cc vng lnh th ni ting Hy Lp, c trung tm l th ph Constantinople (th Istanbul ca Th nh k ngy nay). Hai u ca con i bng i din cho th quyn v gio quyn ca v i La M. Mt ngha khc na ca i bng hai u l s thng tr ca i La M trn c ng v ty phng. Ngy nay mt s nc ng u v Nga cn dng biu tng ny trong quc huy ca h. 10 V d nh hy c th ca Grothius gi cho ngi anh ca mnh (April 11, 1643) v nhng g m ng ta cng nhn hay trch c trong cun sch (De Cive). Tht ra, th vi lng lng th dng nh ng ta tha th cho tc gi qua ci tt nhn danh ci xu; nhng khng phi mi ngi u c lng v tha nh vy. 180
Kh c x hi
khng c n th, khng c bn th, khng c nghi l v ch c hn ch trong s th phng mt v thn ti cao trong tm tr v trong nhng bn phn vnh cu ca o l: y l tn gio thun ty v gin d ca sch Phc m; l mt thuyt hu thn thc s, ci c th gi l lut thing ling ca thin nhin. Tn gio th hai c h thng ha ch trong mt quc gia v lm cho x ny c nhng thn thnh v nhng thn thnh hong; tn gio ny c nhng gio l, nghi l v s th cng bn ngoi do lut php quy nh; ngoi quc gia theo tn gio , tt c th gii c xem nh l ngoi o, xa l v man r; cc bn phn v cc quyn ca con ngi ch c ni rng n cc bn th ca tn gio m thi. Tn gio ny l tn gio ca cc dn tc thi nguyn thy m ta c th coi nh mt hnh thc lut php dn s hoc lut php c quy nh thnh vn bn. C mt tn gio th ba l lng hn, ban b cho con ngi hai nn lut php, hai nh lnh t v hai quc gia; tn gio ny bt con ngi tun theo nhng bn phn tri ngc nhau, v lm cho h khng th no trung thnh vi tn gio v bn phn cng dn ca mnh. l tn gio ca cc v Lt Ma, ca dn Nht Bn v ca Thin Cha gio La M m ta c th gi tn gio ny l tn gio ca cc gio s. N a n mt th thn quyn hn hp, chng x hi, khng c tn gi. V kha cnh chnh tr, tt c ba tn gio u c nhng nhc im ca chng. Tn gio th ba r rng l t hi n ni ta khng nn ph th gi chng minh iu . Tt c nhng iu g ph hoi s on kt x hi u khng c gi tr; tt c nhng nh ch lm cho con ngi t mu thun vi mnh u khng c gi tr. Tn gio th hai c iu tt l n hp nht s th cng thn linh vi lng yu chung lut php v khi bin quc gia tr thnh i tng ca s sng bi ca cc cng dn; tn gio ny dy cho h rng phc v quc gia l phc v ng thn linh bo h quc gia. l mt loi cai tr bng thn quyn trong c th khng c v gio ch m ch c ngi cai tr, v khng c gio s ngoi tr cc quan chc. Cht v t quc tr nn t v o; xm phm vo lut php l bt knh
181
i vi thn linh; v a mt ti nhn ra chu s nguyn ra ca cng chng l a k ra hng chu s gin d ca thn thnh: sacer estod. V mt khc, tn gio c hi v n c xy dng trn di tr v sai lm, v n la di ngi ta, lm cho ngi ta thnh nh d, m tn v lm chm m s th phng thn linh trong nhng nghi l rng tuch. Tn gio ny li cn tai hi khi n tr thnh chuyn ch v c quyn, v lm cho dn chng tr nn kht mu v c chp; v vy n kch thch v dn n s git chc, v xem s chm git bt c ai khng tin ni thn thnh ca mnh l mt hnh vi thing ling. Kt qu l t mt dn tc nh vy trong mt tnh hung chin tranh t nhin vi tt c nhng dn tc khc, mt vic rt nguy hi cho s an ninh ca chnh mnh. Vy nn ch cn li tn gio ca con ngi hay l C-c giokhng phi l C-c gio ca ngy nay m l C-c gio ca sch Phc m. Bng tn gio thnh thin, cao thng v chn tht y, tt c mi ngi l con ca mt Cha Tri duy nht, xem nhau nh l anh em, v x hi kt hp h li cho n khi cht cng khng tan r. Nhng tn gio khng c mt s lin h c th no vi c cu chnh tr, nn khng lm cho lut php mnh thm cht no ngoi sc mnh sn c ca lut php; v v th, m mt trong nhng si dy quan trng rng buc mt x hi khng cn hiu lc na. Thm vo , thay v kt cht tnh thng ca cc cng dn vi t quc, hu qu l tn gio lm cho cc cng dn xa lnh t quc cng nh xa lnh mi iu trn tc khc. Ti khng thy iu g tri ngc vi tinh thn x hi hn iu ny. Ngi ta ni rng mt dn tc gm ton ngi theo C-c gio chn chnh s kt thnh mt x hi hon ho m ngi ta c th tng tng c. Ti ch thy c mt kh khn ln trong gi thuyt y:
182
Kh c x hi
l mt x hi ca nhng C-c nhn chn chnh ch khng phi l x hi ca loi ngi. Ti ni thm rng mt x hi nh th vi tt c s hon ho ca n s khng phi l mt x hi mnh nht hay bn vng nht: s kin hin nhin l v qu hon ho nn n hy hoi mi dy lin kt; ci nhc im lm tan v x hi chnh l s hon ho ca n. Tt c mi ngi u phi lm bn phn ca mnh; dn chng phi tun theo php lut, ngi cai tr phi cng bng v trung chnh; cc quan ta ngay thng v lim khit; cc binh s phi khng s cht; trong x hi khng c s kiu cng v xa hoa. Tt c nhng iu y u tt, nhng ta hy nhn xa hn na. C-c gio l mt tn gio hon ton thuc v tinh thn, ch bn tm n cc iu trn thin ng; t quc ca C-c nhn khng trn tri t ny. H c lm bn phn ca h y, nhng h lm mt cch rt th , khng lu n kt qu tt hay xu ca vic lm ca h. Min rng h khng c iu g t trch mnh, h th khng cn bit xem mi vic trn i ny tr nn tt hay xu. Nu quc gia thnh vng, h hu nh khng mun chia s hnh phc chung, v rng h khng dm t ho v vinh quang ca t quc; nu quc gia suy vong, h cng c ngi khen bn tay ca Cha trng pht trn dn tc h. Mun gi cho quc gia c thi bnh v mun duy tr s ha hp, tt c cng dn khng tr mt ai phi l nhng C -c nhn tt; nu chng may c mt ngi no kim t li hay c mt k o c gi, mt k nh Catalina hay l mt Cromwell chng hn, chc chn k s li dng c tin ca cc ng bo ngoan o ca mnh. Lng bc i ca C-c gio khng cho php ngh xu v ngi khc. Khi no m k bng mu mo tm thy c cch ti tnh nh la h v ot c mt phn quyn lc cng cng th k s thit lp mt chc v ngay. Cha mun chng ta knh trng k : chng bao lu k bin thnh ngi nm quyn lc, v l Cha m chng ta phi
183
vng li hn. K cm quyn c lm dng quyn th chng? l ci roi m Cha dng pht con ci mnh. Ngi ta n o ngi ngng nu phi nh ui k cp quyn v s yn tnh cng cng s b xo trn, bo lc s c s dng v mu s ; tt c cc vic khng thch hp vi s hin ha ca C-c gio; v chung quy trong ci i kh i ny, lm con ngi t do hay lm n l th c sao u? Vic ct yu l c ln Thin ng, v s nhn nhc li l mt phng tin khc na t n mc ch y. Nu chin tranh xy ra vi mt quc gia khc, cc cng dn sn sng ra trn; khng mt ai ngh n chy trn; h lm bn phn ca h nhng khng say m chin thng; h bit cch cht hn l bit cch chin thng. i vi h s thng hay bi, c ngha g u? Cha h chng bit r hn h nhng g m h cn n hay sao? Chng ta hy th ngh xem mt k th kiu hnh, dng mnh v hng say s li dng s nhn nhc ca h nh th no? Ta hy cho h i din vi nhng dn tc ho phng, y lng khao kht chin thng v lng i quc; ta hy tng tng cc cng ha theo C-c gio i u vi Sparta hay La M; cc dn ngoan o C-c gio s bi trn, b bp v b tiu dit trc khi h c th gi hi tnh, hay l h s c sng st ch v k th khinh r h. Ti cho rng li th ca cc binh s ca Fabius l mt li th y ngha: h khng th chin thng hay cht, m th s tr v trong chin thng v h gi li. C -c nhn s khng bao gi th nh vy, v nh vy h cho l thch thc Thin Cha. Nhng ti lm khi ni n mt nn Cng ha C-c gio; c hai t ny hon ton tch bit nhau v khng th gom li thnh mt. C-c gio ch ging dy v s quy phc v s l thuc. Tinh thn ca tn gio ny thun li cho s chuyn ch n mc lun lun b th ch ny li dng. Nhng C-c nhn chn chnh sinh ra lm n l; h bit vy nhng chng h lu n vic : i sng ngn ngi ny khng ng k di mt ca h.
184
Kh c x hi
Ngi ta s ni vi ti rng binh s theo C -c gio rt gii. Ti ph nhn iu ny. Hy cho ti mt v d. V phn ti, ti khng bit mt binh s C-c gio no c. Ngi ta s ni vi ti v cc cuc vin chinh ca cc Thp T Qun. Ti khng tranh lun v gi tr ca cc Thp T Qun. Ti ch tr li rng chnh ra h khng phi l nhng binh s theo C-c gio m l nhng binh s ca cc gio s, l nhng cng dn ca gio hi. H chin u cho t quc tinh thn m gio hi bin thnh th tc, bng cch ny hay cch khc. Nu ta hiu cho n ngn ngun, s kin ny bt ngun t d gio: v sch Phc m khng to ra mt tn gio ring r cho mt quc gia, nn i vi C-c nhn khng th c ci gi l thnh chin. Di thi cc v vua theo d gio, cc binh s C -c gio rt can m; tc gi C-c gio no cng xc nhn iu ny v ti tin l s tht; l mt cch kch thch binh s chng li qun d gio. Khi m cc v vua theo C-c gio th s ganh ua ny khng cn cn na v, khi thp t gi thay ch cho con i bng th s dng cm ca binh s La M cng hon ton bin mt. Nhng ngoi nhng nhn xt v chnh tr, chng ta hy kim li xem "quyn" l g t t ra nhng nguyn tc cho iu quan trng ny. Ci quyn m kh c x hi trao cho Hi ng Ti cao i vi thn dn khng th vt qua gii hn ca cng ch.11 Nh vy, cc thn dn ch phi chu trch nhim vi Hi ng Ti Cao v kin ca h, khi kin lin h n cng ng. iu quan trng i vi cng ng l mi cng dn phi theo mt tn gio buc h phi yu mn cc ngha v ca mnh; nhng cc gio iu ca tn gio ch c quc gia v dn chng quan tm n khi n c lin h n
11
Hu tc d'Argenson ni: "Trong nn cng ha mi ngi hon ton t do lm ci g m khng hi n ngi khc." y l mt s hn ch khng th thay i; ngi ta khng th no ni ng hn th c. Ti khng th t t chi nim vui thch khi trch dn t bn vit tay t c bit n ny vinh danh mt ngi danh ting v ng knh. ng ta gi, ngay c khi lm b trng, mt con tim ca mt cng dn chn chnh, nhng quan im ng n v lnh mnh v s cai tr quc gia ca ng. 185
lun l v cc bn phn m k theo tn gio cam kt thc hin y i vi ngi khc. Ngoi ra, mi ngi c th c nhng kin ring t m Hi ng Ti cao khng cn bit n bi v Hi ng Ti cao khng c quyn hnh g i vi th gii bn kia; s phn ca cc thn dn trong i sau ra sao cng khng phi l mi lo ca Hi ng Ti Cao, min h h l nhng cng dn tt trong ci i hin ti . Cho nn cn phi c mt s tuyn xng vo cc nim tin dn s do Hi ng Ti Cao quy nh cc iu l, khng hn nh cc gio iu tn gio nhng l mt th lng tm x hi m mt cng dn tt hay mt thn dn trung thnh phi c.12 Tuy khng bt buc ai cng phi tin vo tn gio dn s , nhng ai khng tin c th b trc xut ra khi quc gia, khng phi v v thn m v chng x hi, v khng tht lng yu chung lut php v cng l, v v khi cn thit khng hy sinh mng sng cho bn phn. Nu ngi no, sau khi cng khai chp nhn cc gio iu y m c thi khng tin tng vo cc iu y th ta hy buc ti t hnh k : k phm mt ti t hi nht, ti ni di trc php lut. Cc gio iu ca tn gio dn s cn phi t, gin d v vit thnh vn mt cch chnh xc, khng cn c gii thch hoc bnh lun thm. Nhng gio iu tch cc cn c l s hin hu ca mt ng To Ha ton nng, ton tr v nhn lnh, ban nim hnh phc cho k xng ng, trng pht k phm ti, cng nhn s thing ling ca kh c x hi v ca lut php. V cc gio iu tiu cc, ti ch hn ch vo mt iu: l khng chp nhn tnh khng khoan dung, mt c im ca cc tn gio m ta loi b.
12
Khi bo cha cho Catiline, Caesar c gng thit t mt gio iu v ci cht ca linh hn: bc b iu ny Cato v Cicero khng mng n lun bn. H ch cn cho thy rng Caesar n ni nh mt cng dn xu v a ra mt ch ngha c th gy ra mt hu qu tai hi cho quc gia. Tht ra, y khng phi l mt vn v thn hc m l mt vn m Nguyn Lo Thng Ngh Vin La M phi xt x. 186
Kh c x hi
Theo ti nhng ai phn bit s khng khoan dung gia dn s v tn gio l sai lm. Hai iu khng th tch ri nhau. Ta khng th sng yn n vi nhng k m ta cho l b phm ti phi sa a ngc; yu thng nhng k , nhng k b Cha trng pht, l ght b Cha: ta nht nh phi cu ri h, hoc phi lm cho h au kh. Bt c ni no m c s khng khoan dung tn gio hin din th ni chc chn s c nhng hu qu v dn s;13 v khi m nhng hu qu xy ra th Hi ng Ti cao khng cn l Hi ng Ti cao na, ngay c trong th tc. T cc gio s mi l nhng ngi cai tr tht s, cc v vua cha ch l nhng quan chc ca h. Hin nay, khng cn hay khng th c mt tn gio quc gia c quyn na; ta phi khoan dung i vi tt c cc tn gio no c lng bao dung cc tn gio khc, min l cc gio iu ca h khng mu thun vi nhng bn phn ca cng dn. Nhng nu k no dm ni
13
V d nh hn nhn, mt kh c dn s c nhng hu qu dn s; khng c cc hu qu x hi khng th tn ti c. Hy gi s rng trong mt nc kia, hng gio s t n mc c c quyn cho php kt hn, mt quyn m bt k loi tn gio c chp no cng t t tm cch chim ly; r rng rng bng cch thit t quyn ca Gio Hi tr thnh ti thng trong vn ny, n s trit tiu quyn ca ngi cai tr, v ng ta khng cn c nhng thn dn no khc ngoi tr nhng ngi m hng gio s cho php. Khi c quyn kt hp hay khng kt hp ngi ny vi ngi khc ty theo h chp nhn ch thuyt ny hay ch thuyt khc, ty theo h cng nhn hay chi b cng thc ny hay cng thc khc, ty theo h m o nhiu hay t, th gio hi, vi s thn trng hay s kin quyt s quyt nh v tt c mi s tha k, mi chc v v mi cng dn v ngay c v quc gia; lc quc gia c cn tn ti c khng, v ch cn c nhng a con ngoi hn th? Nhng ngi ta s ni rng s c nhng v chng n v c s lm dng, c nhng trt ta v nhng sc lnh; rng cc ti sn th tc c th b tch thu. Tht l ng bun! Gii gio s, nu c cht t khn ngoan - ti khng ni l s can m - s khng n v cho mi s din ra; h s yn lng cho php c nhng v chng n, nhng trt ta, nhng sc lnh, nhng v tch thu, v cui cng h vn l nhng ng ch. Ti ngh rng t b mt phn khng phi l mt s hy sinh ln lao khi ngi ta chc chn chim c tt c. 187
rng "ngoi gio hi th khng c s cu vt linh hn," th ta phi ui k ra khi nc, tr phi Nh nc l Nh th, v ngi cai tr l c gio hong. Mt gio iu nh vy ch tt cho mt nh nc gio quyn, trong bt c mt loi chnh quyn no khc iu l mt tai ha. L do bin minh cho s ci o sang Cng gio La M ca vua Henri T, cng chnh l l do m tt c nhng ngi lng thin phi t b, nht l nhng ngi lnh o bit suy xt.[n]
[n]
Vua Henri T ca Php vn theo o Tin Lnh, nhng trn ng tranh th ngai vng, Henri da vo th lc Cng gio La M nn ci sang o ny. Henri l gii l lm nh vy phc v quc gia tt hn, nhng thc ra l tranh th nhn tm ca a s dn chng Php vn theo Cng gio La M. 188
Kh c x hi
9
Kt lun
Sau khi t xong cc nguyn tc tht s ca mt nn chnh tr ng n thit lp nn tng cho mt nh nc, l ra ti phi hon tt lun vn ny bng nhng nghin cu v ngoi giao, bao gm cng php quc t v mu dch, quyn tuyn chin v chinh phc, lut php cng quyn, th thc kt c thnh cc lin minh, thng tho v hip c gia cc quc gia, vn vn. Nhng tt c nhng iu ny li l mt ti mi qu ln so vi nhn quan hn hp ca mnh, thnh th ti nn gii hn trong nhng ti gn hn vi tm nhn ca ti. J.J. Rousseau
189
190
KH C X HI
JEAN-JACQUES ROUSSEAU (HC VIN CNG DN dch) Trnh by bn in: kaufmannh2
Hc vin cng dn 2006-2007

Khế ước xã hội - Jean Jacques Rousseau

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Khế ước xã hội - Jean Jacques Rousseau

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kh c x hi

Hc Vin Cng Dn 2006-2007

ngi cng c ca ci, v khng ai c qu nhiu ca ci hn nhng ngi khc. 38

Rousseau mun ni l mt chnh quyn nh vy s hu hiu v nhm l khi cai tr. 93

Montesquieu, Tinh Thn Php Lut, Quyn 3, Chng 3. 94

Montesquieu, The Spirit of Laws, XIV 108

mt dn tc ln14 c th c kt hp vi mt x hi c t chc chnh tr thun li v c trt t vng vng ca mt quc gia nh b.

Hnh quyt phm nhn m khng a ra xt x theo lut php. 170

Trong phn ny ti ch lu n mt mc m ti cp n mt cch di dng trong bc th ca ti gi cho ng D'Alambert. 173

Hc vin cng dn 2006-2007

You might also like