Bản giao hưởng của vũ trụ

CIaI dIu dy va ban gIao huong vu fru 1
hffp://obooks.vdcmodIa.com
M!C I!C
CH!ONC 5 M! TH!N CI!A TH!YT T!ONC OI RONC VA CO HOC I!ONC T!:
TIN TOI MOT IY TH!YT MOI |TIP) .................................................................................. 2
CH!ONC 6: KHONC CO C KHAC NCOAI M NHAC: NH!NC CO SO C!A IY TH!YT
SI! Y..................................................................................................................................... 12
CH!ONC 7: CAI "SI!" TRONC SI! Y........................................................................... 44
CH!ONC 8 - CAC CHI! N CI!......................................................................................... 64
CH!ONC 9 NC CH!NC CH TH!C: NH!NC C TR!NC KHNC INH NC
TH!C NCHIM........................................................................................................................... 87

rIan Croono 2
CH!ONC 5
M! TH!N CI!A TH!YT T!ONC OI RONC VA CO HOC
I!ONC T!: TIN TOI MOT IY TH!YT MOI
|TIp)
Nhung haf fruyn fuong fac
Thoo m hnh chun, cac fruong Iuc manh va yu cung duoc
fao fhanh fu nhung goI nho nhf, gIng nhu fruong dIn fu duoc
fao boI cac phofon. Nhu da duoc fhao Iun so qua frong Chuong 1,
nhung goI nho nhf cua Iuc manh duoc bIf Ia cac gIuon va cua Iuc
yu Ia cac boson yu |noI mf cach chinh xac hon do Ia cac boson W
va Z). M hnh chun khang dnh rang nhung haf Iuc do khng co
cu fruc nI faI va do do chung cung Ia nhung haf so cp nhu cac
haf fhuc ba ho haf cu a vf chf.
Phofon, gIuon va cac boson yu fao ra mf co ch vI m cua
su fruyn cac haf. Vi du, khI mf haf fich dIn dy mf haf khac
fich dIn cung du, fh dIu nay co fh gIaI fhich mf cach kha fh
fhIn nhu sau: mI haf du sInh ra xung quanh no mf dIn
fruong fua nhu mf dam my hay mf dam suong mu cua
mf chf - dIn va Iuc dy ma cac dIn fich cam nhn duoc do Ia
su dy cua haI fruong fuong ung cua chung. Tuy nhIn, su m fa
vI m chinh xac hon v su dy nhau cua cac phofon va su fuong
fac gIua haI haf fich dIn Ia do su ban qua IaI cac phofon gIua
haI haf fich dIn do. Tuong fu nhu haI nguoI fruof bang nom qua
nom IaI cho nhau nhung qua bovIIng qua mf bo rao va dIu do
Iam anh huong foI chuyn dng cua ca haI nguoI, haI haf fich dIn
fac dng In nhau bang cach frao dI cac phofon.
Co mf khIm khuyf can ban frong su fuong fu cua haI
nguoI fruof bang, do Ia su frao dI nhung qua bovIIng Iun co fac
dung dy, no Iun Iam cho haI nguoI Iang ra xa nhau. TraI IaI,
haI haf fich dIn fraI du cung fuong fac fhng qua frao dI cac
phofon, fuy nhIn Iuc dIn fu gIua chung IaI Ia Iu c huf. Iu nay
cho fa cam gIac nhu phofon fhuc chf khng phaI Ia haf fruyn Iuc
ma Ia haf fruyn fhng dIp cho haf nhn bIf phaI dap ung nhu
fh nao dI voI Iuc hIn co. I voI cac haf fich dIn cung du,
phofon mang foI fhng dIp bao chung dI ra xa nhau, frong khI
do dI voI cac haf fich dIn fraI du, no mang foI fhng dIp xich
IaI gn nhau. V Iy do do dI khI phofon con duoc goI Ia haf fruyn
fIn hay haf frung gIan mI gIoI dI voI Iuc dIn fu. Tuong fu, cac
gIuon va cac boson yu Ia cac haf fruyn fIn dI voI cac Iuc haf
nhn manh va yu. Iuc manh fuc Iuc gIu cac haf quark o bn
frong cac phofon va nofron, duoc fhuc hIn bang cach frao dI cac
gIuon. Nhu vy co fh noI, cac gIuon da cung cp mf chf koo
|fIng Anh Ia gIuo) gIu cho cac haf duoI nguyn fu dinh kf voI
nhau. Con Iuc yu, chinh Ia Iuc da gy ra mf s phn ra phong
xa, IaI duoc fhuc hIn fhng qua haf frung gIan Ia cac boson yu.
I xung chun
Chac co Io ban da fhy mf nhn vf con chua duoc d cp
foI frong fhao Iun cua chung fa v Iy fhuyf Iuong fu cua cac Iuc
frong fu nhIn, do Ia Iuc hp dn. Can cu vao cach fIp cn fhanh
cng ma cac nha vf Iy da su dung cho ba Iuc khac, ban chac cho
rang cac nha vf Iy so fm kIm mf Iy fhuyf fruong Iuong fu cho
Iuc hp dn, mf Iy fhuyf frong do bo nho nhf cua fruong Iuc
hp dn, fuc gravIfon, so Ia haf fruyn fIn cua no. Thoaf nhn, nhu
ban by gIo so fhy, goI y do cua ban duong nhu hoan foan fhich
hop, boI Io Iy fhuyf fruong Iuong fu cua ba Iuc phI hp dn ho mo
cho fhy rang co mf su fuong fu hoan foan gIua chung va mf
khia canh cua Iuc hp dn ma chung fa da gap frong Chuong 3.
XIn nhac IaI rang Iuc hp dn da cho phop chung fa fuyn b
rang moI nguoI quan saf, bf k ho chuyn dng nhu fh nao, du
hoan foan bnh dang voI nhau. Ngay ca nhung nguoI ma chung fa
fhuo ng nghI ho chuyn dng co gIa fc cung co quyn noI rang ho
dung yn, v ho co fh gan Iuc ma ho cam fhy cho mf fruong hp
dn ma ho duoc daf vao. Thoo nghIa do, Iuc hp dn da hu fhun
cho mf dI xung: no dam bao rang moI quan dIm, moI h quy
chIu du fhuc su fuong duong voI nhau. Su fuong fu cua hp dn
voI cac Iuc manh, yu va dIn fu Ia o ch, ff ca ba du hu fhun
cho nhung II dI xung, chI co dIu nhung dI xung nay fruu fuong
hon nhIu.
rIan Croono 4
co mf y nIm so b v nhung nguyn Iy dI xung fInh f
hon do, fa hay xof mf vi du quan frong. Nhu da bIf o Chuong 1,
mI quark du co ba mau |fhuong goI Ia do, Iuc va Iam, mac du
dy don gIan chI Ia cac nhan chu khng co quan h g voI cac mau
frong fh gIac chung fa). Cac mau nay quyf dnh quark phaI phan
ung nhu fh nao dI voI Iuc manh, cung hf nhu dIn fich cua
quark quyf dnh no phaI phan ung nhu fh nao dI voI Iuc dIn
fu. Tf ca nhung du IIu fhu fhp duoc cho fhy rang co mf dI
xung gIua cac quark fhoo nghIa fuong fac gIua haI quark cung
mau |do voI do, Iuc voI Iuc va Iam voI Iam) Ia hoan foan nhu nhau
va fuong fu, fuong fac gIua cac quark khac mau |do voI Iuc, Iuc voI
Iam va Iam voI do) cung hoan foan nhu nhau. Thuc f, cac du IIu
con cho fhy dIu g do con dang ngac nhIn hon. Nu ba mau ba
fich khac nhau cua fuong fac manh ma quark mang ff ca du
duoc dch chuyn fhoo mf cach dac bIf nao do |noI mf cach nm
na bang ngn ngu mau sac fuong fuong cua chung fa, nu do , Iuc
va Iam du b dch chuyn fhanh vang, cham va fim, chang han)
va fhm chi nhung chI fIf cua su dch chuyn do fhay dI fu fhoI
dIm nay sang fhoI dIm khac, fu noI nay sang noI khac, fh fuong
fac gIua cac quark vn hoan foan khng fhay dI. V Iy do do,
chung fa noI rang Vu fru co dI xung fuong fac manh: nghIa Ia
fuong fac manh khng fhay dI bf k cac fich mau cua no dch
chuyn nhu fh nao, cung hf nhu chung fa noI hnh cu co dI
xung cu v no nhn nhu nhau bf k fa quay no ra sao va nhn no
duoI goc d nao. V Iy do Ich su, cac nha vf Iy con goI dI xung
nay cua fuong fac manh Ia dI xung chun |gaugo).
Va dy moI Ia dIu can ban. Cung nhu su dI xung cua moI
dIm quan saf khac nhau frong fhuyf fuong dI rng doI hoI phaI
co Iuc hp dn, nhung cng frnh cua Hormann WoyI vao nhung
nam 20 va cua uong Chn NInh va Roborf MIIIs nhung nam 50
da chung fo rang cac dI xung chun cung doI hoI su fn faI cua
cac Iuc khac nua. Tua nhu mf h fhng kIm soaf mI fruong rf
nhay gIu cho nhIf d, ap suf khng khi va d m Iun Iun
khng fhay dI bang cach bu fru chinh xac nhung anh huong fu
bn ngoaI, mf s IoaI fruong Iuc, fhoo uong va MIIIs, cung so fao
su bu fru chinh xac cho nhung dch chuyn frong cac fich cua
fuong fac, bang cach do gIu cho nhung fuong fac vf Iy gIua cac
haf hoan foan khng fhay dI. I voI fruong hop dI xung chun
gan IIn voI su dch chuyn frong cac fich mau cua quark, Iuc doI
hoI khng g khac chinh Ia Iuc manh. Iu nay co nghIa Ia, nu
khng co Iuc manh, so khng co dI xung chun va vf Iy cung so
khac sau khI dch chuyn cac mau.
Iuc hp dn va Iuc haf nhn manh co nhung finh chf hoan
foan khac nhau |chang han, Iuc hp dn yu hon Iuc manh rf
nhIu va fac dung frn khoang cach rf xa). Tuy nhIn, chung co
mf dI san chung boI v ca haI du cn phaI fhuc hIn mf s dI
xung cua Vu fru. Tuong fu nhu vy, Iuc haf nhn yu va Iuc dIn
fu cu ng gan IIn voI nhung dI xung chun dIn fu. Nhu vy, ca
bn fuong fac du IIn h fruc fIp voI cac nguyn Iy dI xung.
ac dIm chung nay cua bn Iuc duong nhu Ia mf dIm ff
cho su d xuf duoc nu ra o du chuong nay. Cu fh Ia frong
fuong dI rng, chung fa cn phaI fm kIm mf Iy fhuyf fruong
Iuong fu cua Iuc hp dn, nhu cac nha vf Iy da phaf mInh ra cac
Iy fhuyf fruong Iuong fu cua ba Iuc khac. Trong nhIu nam, Ip
Iun nay da c vu nhIu nha vf Iy xuf sac dI fhoo con duong do,
nhung fhuc f cho fhy co qua nhIu chng gaI va khng co aI
fhanh cng dI duoc dn cung. uoI dy chung fa so hIu faI sao IaI
nhu vy.
Thuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu
IInh vuc ap dung fhng fhuong cua fhuyf fuong dI rng Ia
o nhung fhang khoang cach fhIn van. O nhung khoang cach Ion
nhu fh, fhoo Iy fhuyf cua InsfoIn, khI khng co khI Iuong fh
khng gIan Ia phang, nhu duoc mInh hoa frn Hnh 3.3. Trong
cng cuc fm kIm d hop nhf fhuyf fuong dI voI co hoc Iuong
fu, gIo dy chung fa cn fp frung gaf gao va xom xof ky Iuong
nhung finh chf vI m cua khng gIan. Chung fa mInh hoa dIu do
frn Hnh 5.1 bang cach fhu IaI gn va phong daI IIn fIp nhung
vung ngay cang nho cua cu fruc khng gIan. Thoaf du, khI fhu
IaI gn, chua fhy co g xay ra; nhu chung fa fhy frong ba muc
phong daI du fIn frn Hnh 5.1, cu fruc khng gIan vn con co
dang v co ban Ia nhu nhau. Nu Iy Iun fhoo quan dIm fhun
fuy c dIn, fh chung fa han so nghI rang hnh anh phang va yn
fInh vn con gIu maI nhu fh cho foI fn nhung fhang chIu daI
nho nhf. Nhung co hoc Iuong fu da Iam fhay dI kf Iun do mf
cach co ban. MoI fhu, k ca fruong hp dn, du phaI chu nhung
fhang gIang Iuong fu c huu do nguyn Iy bf dnh. Mac du nhung
Iy Iun c dIn suy ra rang khng gIan frng rng co fruong hp
dn bang khng, nhung co hoc Iuong fu IaI chung fo rang v frung
rIan Croono 6
bnh fh dung Ia no bang khng, nhung gIa fr fhuc cua no dao
dng In xung do cac fhang gIang Iuong fu. Hon fh nua, nguyn
Iy bf dnh cho chung fa bIf rang kich co nhung fhang gIang nay
cua fruong hp dn so cang Ion khI chung fa fp frung chu y foI
vung khng gIan cang nho. Co hoc Iuong fu con chung fo rang
khng co g fhich b dn vao mf goc ca: su fp frung khng gIan
cang hop so dn foI nhung fhang gIang cang Ion.
Hnb 6.1 Bng cacb pb6ng Jai /icn ticp m6t cung nb6 cua
kb6ng gian, ta c6 tbc tbm J6 Juoc nbung tinb cbt sicu ci m6 cua n6.
Nbung y Jtnb bop nbt tbuyct tuong J6i r6ng coi co b6c /uong tu Jcu
cp pbai nbung b6t /uong tu s6i suc xut bicn o tng pb6ng Jai ca6
nbt.
V fruong hp dn duoc phan anh boI d
cong cua khng-fhoI gIan, nn chinh nhung fhang
gIang Iuong fu nay duoc fh hIn boI nhung bIn
dang cang manh cua khng gIan bao quanh.
Chung fa da Io mo nhn fhy nhung bIn dang
nhu vy da xuf hIn o muc phong daI fhu fu frn Hnh 5.1. ang
cach fham do foI nhung fhang khoang cach con nho hon nua, nhu
da Iam o muc phong daI fhu nam frn Hnh 5.1, chung fa fhy
rang nhung fhang gIang Iuong fu ngu nhIn cua fruong hp dn
fuong ung voI nhung un cong gh go m dn nI khng gIan khng
con gIng mf chuf nao voI mf dI fuong hnh hoc voI d cong
mm maI nhu Ia mang cao su ma fa da xof o Chuong 3 nua. Ma
by gIo no co dang suI bof, rI ron va van xoan ky d nhu duoc
mInh hoa o fng frn cung cua Hnh 5.1. John WhooIor da daf ra
fhuf ngu bof Iuong fu d m fa su nao nhIf duoc phaf I boI su
fham do o muc sIu vI m do cua khng gIan |va ca fhoI gIan nua),
frong do nhung khaI nIm fhng fhuong nhu fraI phaI, fruoc sau,
frn duoI |va fhm chi ca qua khu va fuong IaI nua) du mf h f y
nghIa. Chinh o nhung fhang khoang cach cuc ngan nhu vy da xay
ra su khng fuong fhich gIua fhuyf fuong dI rng va co hoc
Iuong fu. KhaI nIm hnh hoc fron fru - nguyn Iy frung fm cua
fhuyf fuong dI rng - da b nhung fhang gIang du dI cua fh
gIoI Iuong fu o nhung fhang khoang cach cuc ngan pha huy. Nhu
vy, o nhung fhang khoang cach cuc ngan, dac finh frung fm cua
co hoc Iuong fu, fuc Ia nguyn Iy bf dnh, da fruc fIp xung df
voI dac finh frung fm cua fhuyf fuong dI rng, do Ia m hnh
hnh ho c fron fru cua khng gIan |va cua ca fhoI gIan nua).
Thuc f, su xung df nay duoc fh hIn mf cach hf suc cu
fh. Nhung finh foan nham hop nhf cac phuong frnh cua fhuyf
fuong dI rng va cua co hoc Iuong fu fhuong cho mf dap s nhu
nhau va hoan foan v nghIa: do Ia gIa fr v han. CIng nhu cu
quf roI vao fay hoc fro cua cac fhy d fhoI xua, mf dap s v
han Ia cach fhuc cua fu nhIn d noI voI chung fa rang co mf dIu
g do da saI Im 1|. Nhung phuong frnh cua fhuyf fuong dI
rng khng fh chu nI su sI cua cac bof Iuong fu.
Tuy nhIn, cn fh y rang khI chung fa quay fro IaI voI
nhung fhang khoang cach fhng fhuong |fuc Ia dI fhoo day cac
fng fu frn xung duoI cua Hnh 5.1), fh nhung fhang gIang
ngu nhIn, du dI o cac fhang nho so frIf fIu nhau khI Iy frung
bnh, fhoo cach gIng hf nhu faI khoan cua anh ban mac no kInh
nIn cua chung fa khng h cho fhy Ia anh mac no kInh nIn va
khaI nIm hnh hoc fron cua cu fruc Vu fru IaI fro nn chinh xac.
Iu nay cung fua nhu khI xom mf buc franh fhuc fruong phaI
hoa quyn vao nhau gy cho fa n fuong v mf hnh anh fron fru,
voI d sa ng fI cua no bIn fhIn IIn fuc va mm maI fu mang nay
dn mang khac. Nhung khI fIn dn gn hon, fuc Ia o nhung fhang
khoang cach nho hon, ban so fhy rang do chI Ia n fuong b
ngoaI: buc franh by gIo chI con Ia mf fp hop cua cac dIm roI
rac, mI dIm fach roI khoI cac dIm khac. Cung xIn Iuu y rang,
ban y fhuc duoc ban chf gIan doan cua buc franh chI khI xom no
o nhung fhang khoang cach nho, con khI nhn fu xa fh no vn
fron fru nhu fhuong. Tuong fu nhu vy, cu fruc cua khng-fhoI
gIan so duong nhu Ia fron, chI fru khI fa fham do no voI d chinh
xac sIu vI m. Iu nay gIaI fhich faI sao fhuyf fuong dI rng
cho kf qua rf ff o nhung fhang khoang cach |va fhoI gIan) rf
Ion, fuc Ia nhung fhang IIn quan foI nhIu ung dung fhIn van
fhuong gap, o do gIa fhuyf frung fm v mf hnh hoc voI d cong
fron Ia hop Iy. Nhung o nhung khoang cach |va fhoI gIan) nho, gIa
fhuyf nay b sup d va fhuyf fuong dI rng khng con phu hop
nua do vp phaI nhung fhang gIang Iuong fu.
Nhung nguyn Iy cua co hoc Iuo ng fu va fhuyf fuong dI
rng cho phop chung fa finh duoc gn dung nhung fhang khoang
cach ma duoI do hIn fuong suI bof Iuong fu faI haI baf du fh
hIn ro nof |va phong canh gIng nhu fng frn cung cua Hnh
5.1). CIa fr rf nho cua hang s PIanck, hang s chI phI cuong d
cua cac hIu ung Iuong fu, va cuong d yu c huu cua Iuc hp dn
rIan Croono S
gp IaI da cho fa kf qua goI Ia chIu daI PIanck, co gIa fr nho
ngoaI suc fuong fuong: mf phn frIu fy fy xonfImof |10-33cm)
2|. Nhu vy, fng fhu nam frn Hnh 5.1 Ia hnh anh khaI Iuoc
cua phong canh sIu vI m cua Vu fru o fhang duoI chIu daI
PIanck. co mf y nIm v fhang nay, hay hnh dung mf
nguyn fu duoc phong daI foI kich fhuoc cua Vu fru ma fa bIf
hIn nay, khI do chIu daI PIanck chI co d cao cua mf cy bnh
fhuong.
Nhu vy, chung fa fhy rang su khng fuong fhich gIua
fhuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu chI fro nn ro rang frong
mf pham vI kha huyn bi cua Vu fru. V vy ban co fh so fu hoI,
IIu no co dang k chung fa phaI bn fm hay khng7 Thuc f,
cng dng cac nha vf Iy nhn fhuc duoc vn d do, nhung ho IaI
fhich fhu fro v voI nhung nghIn cuu cua ho frong do nhung
fhang chIu daI Ion hon nhIu so voI chIu daI PIack va vIc su
dung co hoc Iuong fu va /hoac fhuyf fuong dI rng so khng h
gap mf ruI ro nao. Tuy nhIn, co nhung nha vf Iy khac, ho fran
fro su sac fruoc mf fhuc f Ia, haI cf fru co ban cua vf Iy hoc,
nhu chung fa da bIf, IaI khng fuong fhich voI nhau o ngay frong
cf IoI cua chung, bf chp co cn phaI fham do foI nhung fhang vI
m d Iam nI ro vn d do hay khng. Ho Ip Iun: su fuong fhich
nay chI ra mf fhIu sof can ban frong hIu bIf cua chung fa v
vu fru vf Iy. Y kIn nay dua frn mf quan dIm khng fh chung
mInh nhung su sac cho rang, Vu fru - nu chung fa hIu no o muc
su nhf va co ban nhf - phaI duoc m fa boI mf Iy fhuyf nhf
quan va IgIc frong do cac phn cua no phaI duoc fhng nhf mf
cach haI hoa. Va chac chan, bf chp su khng fuong fhich do
quan frong foI muc nao dI voI nhung nghIn cuu rIng cua mnh,
da s cac nha vf Iy du nhn fhy kho co fh fIn duoc rang, o caI
muc su nhf do, hIu bIf Iy fhuyf su xa nhf cua chung fa v
Vu fru IaI quy v su chap va khng phu hop voI nhau v maf foan
hoc cua haI Iy fhuyf rf co suc manh nhung IaI xung df voI
nhau.
Cac nha vf Iy cung da rf n Iuc d sua dI fhuyf fuong dI
rng cung nhu co Iuong fu d franh su xung df do, song nhung n
Iuc y, mac du rf fao bao va fhng mInh, du gap hf fhf baI nay
dn fhf baI khac.
Iu do fhuc su da dIn ra cho foI khI ra doI Iy fhuyf sIu
dy 3|.
1| Trong su phaf frIn cua cac Iy fhuyf Iuong fu cua ba Iuc phI hp
dn, cac nha vf Iy cung vp phaI nhung finh foan cho cac kf qua v han.
Tuy nhIn, voI fhoI gIan, ho dn dn nhn fhy rang nhung gIa fr v han do
co fh khu duoc nho mf cng cu co fn Ia su faI chun hoa. Nhung gIa fr v
han xuf hIn frong n Iuc sap nhp fhuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu
con nghIm frong hon rf nhIu va khng fh chua chay duoc bang IIu
phap faI chun hoa. Thm chi moI dy fhI, cac nha vf Iy moI nhn ra ra ng
nhung dap s v han do chinh Ia fin hIu canh bao rang Iy fhuyf dang duoc
su dung d phn fich fhuc faI da vuof ra ngoaI pham vI ap dung cua no. V
muc dich cua nhung nghIn cuu hIn nay Ia fm kIm mf Iy fhuyf co pham
vI ung dung, v nguyn fac, Ia khng co gIoI han, fuc Ia mf Iy fhuyf fI
hu hay Iy fhuyf cuI cung, nn cac nha vf Iy mun fm mf Iy fhuyf
frong do cac dap s v han khng duoc xuf hIn, bf k h vf Iy duoc xom
xof o nhung dIu kIn cuc han foI muc nao.
2| Co cua chIu daI PIanck co fh hIu duoc bang cach dua frn
phuong phap Iun ma frong vf Iy duoc goI Ia phuong phap phn fich fhu
nguyn. Y fuong cua phuong phap nay nhu sau. Thuong fhuong mf Iy fhuyf
duoc xy dung nhu mf fp hop cac phuong frnh, nhung, nu Iy fhuyf cn
phaI m fa cac hIn fuong fu nhIn fh nhung ky hIu fruu fuong co maf
frong cac phuong frnh do phaI IIn h chaf cho voI nhung dac frung vf Iy.
ac bIf, mf dIu quan frong Ia chung fa cn phaI dnh nghIa mf h don v.
Vi du, mf ky hIu bIu dIn mf d daI nao do . Nu cac phuong frnh chI
rang ky hIu do Iy gIa fr 5, fh con cn phaI bIf chIu daI do Ia 5cm, 5km
hay 5 nam anh sang v.v Trong mf Iy fhuyf co IIn quan foI fhuyf fuong
dI rng va co hoc Iuong fu, vIc chon h don v xuf hIn mf cach fu nhIn
fhoo cach sau. Thuyf fuong dI rng dua frn haI hang s fu nhIn Ia vn fc
anh sang c va hang s hp dn C cua Novfon, con co hoc Iuong fu phu fhuc
vao mf hang s fu nhIn Ia h. ang cach xom xof fhu nguyn cua cac hang s
do |vi du c Ia vn fc nn bang chIu daI chIa cho fhoI gIan, v.v) fa co fh
fh y rang f hop h fhuc su co fhu nguyn chIu daI. Thay gIa fr cua cac hang
s vao, fa nhn duoc gIa fr 1,616, 10-33cm. y chinh Ia chIu daI PIanck.
y chinh Ia fhang do hay don v fu nhIn cua chIu daI frong bf ky Iy
fhuyf nao co y dnh sap nhp fhuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu.
Trong phn nI dung chinh cua cun sach chung fI chI Iy gIa fr gn dung
cua gIa fr vua finh duoc o frn.
3| HIn nay ngoaI Iy fhuyf dy, con co haI cach fIp cn nham sap
nhp fhuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu dang duoc fhoo duI rf rao
rIf. Mf cach fIp cn duoc dn da f boI Rogor Ponroso o aI hoc Oford va
duoc bIf foI voI fn goI Ia Iy fhuyf fvIsfor. Cach fIp cn fhu haI - duoc goI
rIan Croono 10
y mf phn boI cac cng frnh cua Ponroso - duoc dn daf boI Abhay Ashfokar
fhuc aI hoc quc gIa PonnsyIvanIa va duoc bIf foI duoI caI fn phuong
phap cac bIn moI. Mac du haI cach fIp cn do khng duoc ban dn frong
cun sach nay, nhung ngay cang co nhung du hIu khIn nguoI fa ngo rang
haI cach fIp cn nay co mI IIn h su xa voI Iy fhuyf dy va cung co fh Ia,
cung voI Iy fhuyf dy, ba cach fIp cn do cuI cung so dn foI mf gIaI phap
d sap nhp fhuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu.
Phn III
an gIao huong vu fru
rIan Croono 12
CH!ONC 6:
KHONC CO C KHAC NCOAI M NHAC:
NH!NC CO SO C!A IY TH!YT SI! Y
Tu rf Iu, m nhac da Ia ngun v fn cua nhung n du cho
nhung aI fhuong fu daf ra nhung cu hoI v vu fru. Tu m nhac
cua nhung hnh cu cua fruong phaI Pyfhagoro foI nhung hoa
m cua fu nhIn, qua nhIu fh ky, da dn daf chung fa cung
nhau fm kIm baI ca cua fu nhIn frong nhung hanh frnh Iang
fhang m du cua cac fhIn fh va su nI Ioan quyf IIf cua cac
haf duoI nguyn fu. VoI su phaf mInh ra Iy fhuyf sIu dy, nhung
n du m nhac da co mf fhuc fIn bf ngo, v Iy fhuyf nay cho
rang phong canh vI m fran ngp nhung soI dy dan nho xiu ma
cac modo rung dng cua chung da fu In su fIn hoa cua vu fru.
Trong m hnh chun, cac fhanh phn so cp cua vu fru duoc
xom Ia cac haf dIm, khng co cu fruc nI faI. Mac du suc manh
fo Ion cua m hnh nay |nhu chung fa da noI o frn, v can ban ff
ca nhung fIn doan cua no v fh gIoI vI m du duoc fhuc nghIm
xac nhn foI fn fhang chIu daI co 1 phn fy fy mof - gIoI han cua
cng ngh hIn nay), nhung no chua fh Ia mf Iy fhuyf hoan
chInh hay cuI cung, boI v no bao ham duoc Iuc hp dn. Hon fh
nua, nhung y d gp Iuc hp dn vao khun kh Iuong fu cua no
du fhf baI do nhung fhang gIang manh vao cu fruc khng gIan
xuf hIn o nhung khoang cach sIu vI m, fuc Ia nhung khoang
cach nho hon chIu daI PIanck. Cuc xung df chua duoc gIaI
quyf nay da buc chung fa phaI fm kIm su hIu bIf su sac hon
nua v fu nhIn. Nam 1984, haI nha vf Iy MIchoaI Croon, hI do
Iam vIc o fruong Quoon Mary CoIIogo, Iun n va John
Schvarz fhuc Hoc vIn Cng ngh CaIIfornIa |fhuong vIf faf Ia
CaIfoch - N) da dua ra nhung mu bang chung co suc fhuyf
phuc du fIn chung fo Iy fhuyf sIu dy |hay goI faf Ia Iy fhuyf
dy cho gon) rf co fh so cung cp cho chung fa su hIu bIf do.
Iy fhuyf dy da d xuf fhay dI mf cach moI mo va su
sac su m fa Iy fhuyf cac finh chf sIu vI m cua vu fru, ma dn
dn cac nha vf Iy moI hIu ra rang, su fhay dI do da sua IaI
fhuyf fuong dI rng cua InsfoIn dung fhoo cach d cho no hoan
foan fuong fhich voI cac dnh Iuf cua co hoc Iuong fu. Thoo Iy
fhuyf dy, cac fhanh phn so cp cua vu fru khng phaI Ia haf
dIm. Ma chung Ia nhung soI dy rf nho 1 chIu, na na nhu mf
soI dy cao su v cung manh dao dng IIn hI. Nhung cho nn d
cho caI fn do Iua phInh ban; khng gIng nhu soI dy fhng
fhuong duoc cu fao boI cac nguyn fu va phn fu, cac dy cua Iy
fhuyf dy duoc coI nhu Ia na m su frong fn fraI fIm cua vf
chf. Iy fhuyf nay cho rang chung Ia nhung fhanh phn sIu vI
m fao nn cac haf cu fhanh cua nguyn fu. Cac dy cua Iy
fhuyf dy Ia nho |xof frung bnh chung co chIu daI PIanck), foI
muc chung fua nhu Ia mf dIm ngay ca khI chung duoc khao saf
boI nhung fhIf b manh nhf cua chung fa.
Su fhay fh don gIan cac haf dIm bang cac mu dy nhu Ia
nhung fhanh phn co ban cua van vf cung da dua IaI nhung h
qua co fm kha xa. u fIn va fruoc hf, Iy fhuyf dy fo ra co
kha nang gIaI quyf duoc su xung df gIua fhuyf fuong dI rng
va co hoc Iuong fu. Nhu chung fa so fhy, ban chf co quang finh
khng gIan cua dy Ia mf yu f moI rf quan frong d co duoc
mf khun kh haI hoa va duy nhf bao ham ca haI Iy fhuyf. HaI
nua, Iy fhuyf dy cho fa mf Iy fhuyf fhng nhf dich fhuc, v
foan b vf chf va ff ca cac Iuc du duoc coI Ia nay sInh fu mf
fhanh phn co ban, do Ia cac dy dao dng. CuI cung, nhu so duoc
fhao Iun frong cac chuong sau, ngoaI nhung fhanh fuu fuyf voI
do, Iy fhuyf dy IaI mf In nua Iam fhay dI mf cach can ban su
hIu bIf cua chung fa so v khng - fhoI gIan.
Iuoc su Iy fhuyf dy
Nam 1968, mf nha vf Iy Iy fhuyf fro fn Ia CabrIoIo
VonozIano da fran fro rf nhIu nham gIaI fhich nhung finh chf
khac nhau cua Iuc haf nhn manh ma nguoI fa da quan saf duoc
bang fhuc nghIm. HI do, VonozIano dang Iam vIc o CRN,
frung fm haf nhn cua chu u, daf faI Conova, Thuy SI. Trong
nhIu nam rong, ng da nghIn cuu vn d nay, va cho foI mf
hm, frong du ng chof Ioo In mf phaf hIn Ia Iung. Ong v
cung kInh ngac nhn fhy rang, mf cng fhuc vn da duoc nha
foan hoc Thuy SI nI fIng Ioona uIor xy dung khoang hon haI
fram nam fruoc do cho nhung muc dich fhun fuy foan hoc va
rIan Croono 14
fhuong duoc goI Ia ham bfa uIor, duong nhu IaI m fa duoc
nhIu finh chf cua cac haf fuong fac manh. Phaf hIn cua
VonozIano da cho fa su fhu fom rf co hIu qua bang foan hoc
nhIu dac frung cua fuong fac manh mo nham su dung ham bfa
va cac dang fng quaf hoa cua no d m fa mf chuI nhung du
IIu fhuc nghIm ma cac nha vf Iy chuyn "hoan fan" cac nguyn
fu frn khap fh gIoI da fhu Iuom duoc. Tuy nhIn, fhoo mf y
nghIa nao do fh phaf mInh cua VonozIano con chua dy du. Tua
nhu mf cng fhuc ma mf sInh vIn hoc fhuc Io ng nhung IaI
khng hIu y nghIa cung nhu ngun gc cua no, ham bfa uIor
dung Ia rf co hIu qua nhung IaI khng mf aI bIf faI sao IaI nhu
vy. o Ia mf cng fhuc con cn phaI gIaI fhich. MaI cho foI fn
nam 1970, nhung cng frnh cua YoIchIro Nambu o aI hoc
ChIcago, HoIgor NIoIson o VIn NIoIs ohr va Ioonard SusskIn o
aI hoc Sfanford moI phaf I duoc nI dung vf Iy nam n khuf
phia sau cng fhuc uIor. a nha vf Iy nay da chung fo duoc rang
nu mf haf so cp duoc m hnh hoa nhu cac dy nho bo mf
chIu dao dng, fh fuong fac manh cua chung co fh duoc m fa
chinh xac boI ham uIor. Thoo Ip Iun cua ho, nu nhu cac dy
nay du nho fh chung vn con duoc xom nhu cac haf dIm va do do
phu hop voI nhung quan saf fhuc nghIm.
Mac du dIu nay cho fa mf Iy fhuyf fhu v va don gIan v
maf fruc gIac, nhung khng Iu fruoc do, su m fa fuong fac manh
fhoo Iy fhuyf dy da fo ra fhf baI. Vao du nhung nam 1970,
nhung fhi nghIm nang Iuong cao co kha nang fham do su hon
fh gIoI duoI nguyn fu da chung fo rang m hnh dy dua ra
nhIu fIn doan mu fhun voI fhuc nghIm. Trong khI do, sac
dng Iuc hoc Iuong fu dua frn cac haf dIm da duoc phaf frIn va
nhung fhanh cng vang dI cua no frong vIc m fa fuong fac
manh da dn foI su fhf sung cua Iy fhuyf dy.
Phn Ion cac nha vf Iy haf du nghI rang fh Ia fhuyf dy
da b nom vao sof rac cua khoa hoc, nhung mf s if cac nha vf Iy
chuyn mn vn kIn fr doo bam no. Chang han, Schvarz vn
cam fhy rang "cu fruc foan hoc cua Iy fhuyf dy dop va co
nhIu finh chf fuyf dIu foI muc no buc phaI huong dn foI mf
caI g do hf suc co ban"1|. Mf frong s cac fhIu sof cua cua Iy
fhuyf dy ma cac nha vf Iy fm fhy, do Ia duong nhu no co suc
bao quaf fhuc su fo Ion. o Iy fhuyf dy chua dung nhung cu
hnh cua dy dao dng co nhung finh chf IIn quan chaf cho voI
cac gIuon nn no da fuyn b qua som mnh Ia Iy fhuyf cua fuong
fac manh. Nhung ngoaI dIu do ra, Iy fhuyf nay con chua dung ca
nhung haf fruyn fuong fac khac nua, nhung haf khng co IIn
quan g voI nhung quan saf fhuc nghIm cua fuong fac manh.
Nam 1974, Schvarz va JooI Schork o fruong Cao dang su pham
ParIs da fhuc hIn mf buoc nhay fao bao bIn caI nhuoc dIm b
ngoaI do fhanh uu dIm. Ho da nghIn cuu nhung dac frung cua
cac modo dao dng moI nay va nhn fhy rang nhung finh chf do
phu hop fuyf voI voI haf fruyn fuong fa c gIa dnh cua fruong
hp dn, fuc Ia gravIfon. Mac du nhung goI nho bo nhf do cua
fruong hp dn con chua bao gIo quan saf duoc, nhung cac nha Iy
fhuyf da fIn doan mf cach vung fIn mf s dac finh co ban ma
no cn phaI co. ng fhoI, Schork va Schvarz cung da fm ra rang
nhung dac finh do cn phaI duoc fhuc hIn chinh xac boI mf s
modo dao dng. ua frn kf qua do, haI nguoI da cho rang Iy
fhuyf dy so dI fhf baI o gIaI doan ban du cua no Ia boI v cac
nha vf Iy da han ch qua dang pham vI cua no. Iy fhuyf dy
khng chI Ia fhuyf cua fuong fac manh ma no con Ia Iy fhuyf
Iuong fu bao ham duoc ca Iuc hp dn nua.
Cng dng cac nha vf Iy kIn quyf khng chp nhn y kIn
do. Thuc f, Schvarz da phaI fhu nhn rang "cng frnh cua chung
fI hoan foan khng duoc dm xIa dn" 2|. Con duong fIn b chf
ngn ngang nhung y d fhf baI frong vIc fhng nhf hp dn voI
co hoc Iuong fu. Iy fhuyf dy da fhf baI frong n Iuc ban du
cua no nham m fa fuong fac manh va dI voI nhIu nguoI duong
nhu so Ia v nghIa nu co y dnh dung no d daf foI muc fIu Ion
hon. Thm chi nhung nghIn cuu sau do con gy sung sf hon nua,
vao cuI nhung nam 1970 du nhung nam 1980 Iy fhuyf dy va
co hoc Iuong fu co nhung xung df fInh f rIng voI nhau. Hoa ra,
IaI mf In nua, Iuc hp dn vn uong nganh chng IaI su hop
nhf frong mf Iy fhuyf Iuong fu m fa vu fru.
Tnh hnh khng co g sang sua hon cho foI fn nam 1984.
Trong mf baI bao cao co finh ch f cf mc fich fu cua hon 12 nam
nghIn cuu cang fhang, phn Ion khng duoc aI ngo ngang foI va
fhuong b da s cac nha vf Iy bac bo, Croon va Schvarz da xac Ip
duoc rang su xung df Iuong fu fInh f anh huong xu dn Iy
fhuyf dy da duoc gIaI quyf. Hon fh nua, ho con chung mInh
duoc rang Iy fhuyf ma ho xy dung duoc co du fm voc d bao
ham duoc ff ca bn Iuc va ca vf chf nua. KhI fIn dn v kf qua
rIan Croono 16
nay dn faI cng dng vf Iy frn khap fh gIoI, hang fram nha vf
Iy haf da bo Iun cng vIc nghIn cuu dang Iam cua ho d Iao vao
mf cuc fn cng frn quy m Ion ma ho nghI rang dy Ia frn
chIn cuI cung frong cuc chInh phuc nhung bi mf cua vu fru da
duoc khoI phaf fu fhoI c daI.
TI baf du Iam nghIn cuu sInh faI aI hoc Oxford vao
fhang 10 nam 1984. Mac du Iuc do fI rf ham ho mun Iao vao
hoc cac fhu nhu Iy fhuyf fruong Iuong fu, Iy fhuyf fruong chun
va fhuyf fuong dI r ng, nhung ban bo ff nghIp fruoc fI phn
Ion IaI nghI rang vf Iy haf so rf if hoac hoan foan chang co fuong
IaI g. M hnh chun da xy dung xong va nhung fhanh cng
fuyf voI cua no frong vIc fIn doan kf cuc cua cac fhuc nghIm
chI ra rang vIc kIm chung no don gIan chI con Ia vn d fhoI gIan
va chI fIf. Vuof qua nhung gIoI han cua m hnh chun d bao
ham ca hp dn va fhm chi gIaI fhich duoc ca nhung du IIu fhuc
nghIm Ia co so cua m hnh do, ma cu fh Ia 19 fham s gm khI
Iuong va dIn fich cua cac haf so cp cung nhu cuong d fuong dI
cua cac fuong fac da duoc xac dnh bang fhuc nghIm nhung con
chua hIu duoc v maf Iy fhuyf, do Ia mf nhIm vu khng I
khIn cho ff ca cac nha vf Iy, fru nhung nguoI dung cam nhf,
du chu bo fay. Nhung sau fhang sau, fm frang nay da hoan
foan khac han. Thanh cng cua Croon va Schvarz cuI cung da Iof
foI faI fhm chi cua nhung nghIn cuu sInh nam fhu nhf va ff
ca chung fI du cam fhy ph n khich v duoc sng gIua fhoI dIm
buoc ngoaf su sac cua Ich su vf Iy. Rf nhIu nguoI frong s
chung fI Iam vIc fhu dm voI khaf vong Iam chu duoc nhung
IInh vuc rng Ion cua vf Iy Iy fhuyf va foan hoc fruu fuong cn
phaI co d hIu duoc Iy fhuyf dy.
ThoI gIan fu 1984 dn 1986 duoc bIf foI nhu "cuc cach
mang sIu dy In fhu nhf". Trong ba nam do, hon mf ngan baI
bao nghIn cuu v Iy fhuyf dy da duoc vIf boI cac nha vf Iy
frn khap fh gIoI. Nhung cng frnh na y da chung fo mf cach
duf khoaf rang rf nhIu phuong dIn cua m hnh chun phaI
mf hang chuc nam nghIn cuu cn mn moI phaf hIn ra, fh by
gIo xuf hIn mf cach hoan foan fu nhIn va don gIan fu Iy
fhuyf dy. Nhu MIchoaI Croon da noI: "ChI cn Iam quon voI Iy
fhuyf dy va fhy rang hu nhu ff ca nhung fhanh fuu vI daI
nhf cua vf Iy frong mf fram nam qua du xuf hIn, ma IaI
xuf hIn voI mf vo dop fhanh nha dn nhu fh, IaI fu mf dIm
xuf phaf kha don gIan, ban moI hIu duoc rang Iy fhuyf nay
phaI co mf ch dung rIng bIf xung dang" 3|. Hon fh nua, dI
voI nhIu phuong dIn do, nhu chung fa so fhy duoI dy, Iy
fhuyf dy da gIaI fhich mf cach dy du hon va fhoa dang hon so
voI m hnh chun. Nhung fIn b do da fhuyf phuc duoc nhIu
nha vf Iy fIn rang Iy fhuyf dy da dI dung huong d fhuc hIn IoI
hua cua no Ia fro fhanh mf Iy fhuyf fhng nhf fI hu.
Tuy nhIn, Iy fhuyf dy IaI vp phaI mf fro ngaI fo Ion.
Trong nghIn cuu vf Iy Iy fhuyf nguoI fa fhuong gap nhung
phuong frnh rf kho hIu va kho phn fich. Thuong fh cac nha
vf Iy khng chu bo fay, ho fm cach gIaI chung mf cach gn
dung. Nhung fnh hnh frong Iy fhuyf dy con cam go hon rf
nhIu. Ngay ca vIc xac dnh chinh ban fhn cac phuong frnh da
Ia rf kho khan dn nI, cho foI nay, moI chI dn duoc ra nhung
phuong frnh gn dung. o vy, cac nha Iy fhuyf dy danh phaI
fm nhung nghIm gn dung cho nhung phuong frnh gn dung.
Sau mf if nam fIn nhu vu bao frong cuc ca ch mang sIu dy In
fhu nhf, cac nha vf Iy nhn fhy rang nu chI han ch frong
nhung phop gn dung do fh khng du d fra IoI cho rf nhIu vn
d can ban cn cho su phaf frIn fIp fhoo. o khng co nhung d
xuf cu fh vuof qua cac phuong phap gn dung, nhIu nha vf Iy
dang nghIn cuu Iy fhuyf dy cam fhy fhf vong va danh quay
v nhung phuong huong nghIn cuu fruoc kIa cua ho. I voI
nhung nguoI con o IaI fh cuI nhung nam 1980 va du nhung nam
1990 qua Ia mf fhoI ky kho khan. Cung gIng nhu mf kho bau
duoc khoa chaf frong kof saf va chI nhn fhy qua mf I khoa bo
xiu va Iun Iun moI chao, vo dop va su hua hon cua Iy fhuyf sIu
dy Ip Ianh vy goI, nhung khng mf aI co cha khoa d gIaI
phong hf suc manh cua no. Nhung fhoI ky kh han koo daI vn
du dan co nhung phaf mInh quan frong, nhung moI nguoI nghIn
cuu Iy fhuyf dy du bIf rang da dn Iuc buc xuc cn phaI fm ra
nhung phuong phap moI, co kha nang vuof ra ngoaI nhung phop
g n dung da co.
Sau do, frong baI gIang Iam nuc Iong nguoI faI hI ngh SIu
dy 1995, duoc f chuc faI aI hoc Nam CaIIfornIa, mf baI gIang
khIn cho cu foa if oI gm nhung chuyn gIa hang du fh gIoI v
Iy fhuyf dy phaI kInh ngac, dvard WIffrn da chm ngoI cho
cuc cach mang sIu dy In fhu haI. Tu ngay do, cac nha Iy
fhuyf dy da Iam vIc hf suc mnh d maI sac nhung phuong
rIan Croono 1S
phap moI hua hon vuof qua duoc nhung fro ngaI da gap fruoc dy.
Nhung kho khan con o phia fruoc so fhu fhach nghIm khac suc
manh ky fhuf cua cac nha Iy fhuyf dy frn khap fh gIoI,
nhung anh sang o cuI duong hm, mac du con Io mo phia xa,
nhung co Io rI cuI cung cung so fhy duoc.
Trong chuong nay va nhIu chuong fIp sau, chung fI so m
fa nhung hIu bIf v Iy fhuyf sIu dy xuf hIn fu cuc cach
mang In fhu nhf va nhung cng frnh sau do fruoc khI co cuc
cach mang In fhu haI. Mac du dI khI chung fI cung so chI ra
mf s khia canh moI nay sInh fu cuc cach mang In fhu haI,
nhung chung fI so chI fhuc su noI v nhung fIn b moI nhf do o
cac chuong 12 va 13.
1| Phong vn John Schvarz, ngay 23 fhang 12 nam 1997.
2| Phong vn John Schvarz, ngay 23 fhang 12 nam 1997.
3| Phong vn MIchoaI Croon, ngay 20 fhang 12 nam 1997.
IaI noI v cac nguyn fu... cua nguoI HI Iap
Nhu chung fI da nhac foI o du chuong nay va duoc xom
mInh hoa frn hnh 1.1, Iy fhuyf dy da khang dnh rang nu
nhu cac haf dIm gIa dnh cua m hnh chun duoc xom xof voI d
chinh xac vuof ra ngoaI kha nang cua chung fa hIn nay, fh mI
haf do so duoc coI nhu fao boI mf vong dy dao dng bo xiu.
V nhung Iy do duoc sang fo duoI dy, chIu daI dIn hnh
cua vong dy nay vao co chIu daI PIanck, fuc Ia khoang mf fram
fy fy |1020) In nho hon kich fhuoc haf nhn nguyn fu. V vy,
khng co g Ia Ia faI sao nhung fhi nghIm hIn nay cua chung fa
khng co kha nang phn gIaI duoc ban chf dy vI m cua vf
chf: cac dy Ia qua nho bo, fhm chi ngay dI voI ca cac fhang
duoI nguyn fu. co fh quan saf duoc cac dy, chung fa phaI
cn foI mf may gIa fc ban pha vf chf vao vf chf voI nang
Iuong co vaI frIu fy In Ion hon bf cu mf may gIa fc nao da
fung duoc xy dung fruoc dy.
Chung fa so m fa ngan gon nhung h qua Ia Iung duoc suy
ra fu vIc fhay fh cac haf dIm bang cac dy, nhung fruoc hf
chung fa hay d cp foI mf cu hoI co ban hon: dy duoc cu fao
fu caI g7
Co haI cu fra IoI kha dI cho cu hoI nay. Truoc hf, cac dy
fhuc su Ia co ban, fuc chung Ia cac "nguyn fu", nhung fhanh phn
khng fh phn chIa duoc nua fhoo nghIa dung dan nhf cua
nhung nguoI HI Iap c daI. V Ia nhung fhanh phn nho nhf mf
cach fuyf dI cua moI vf, chung Ia dIm fn cung cua mf day
nhIu Iop cu fruc con frong fh gIoI vI m, gIng nhu con bup b
cuI cung frong day nhung con bup b MafrIoshka cua nuoc Nga.
Trn quan dIm do, fhm chi mac du cac dy co quang finh khng
gIan, nhung cu hoI v fhanh phn cua chung Ia hoan foan v
nghIa. Nu nhu cac dy IaI duoc cu fao fu mf caI g do nho hon
fh chung du co con Ia co ban nua. Thay v, bf cu caI g fao nn
cac dy so ngay Ip fuc ha b chung va duong hoang fuyn b
mnh moI chinh Ia fhanh phn co ban hon cua vu fru. Tuong fu
nhu ngn ngu cua chung fa, cac doan duoc fao boI cac cu, cac cu
IaI duoc fao boI cac fu va cac fu duoc fao boI cac chu caI. Vy caI g
fao nn cac chu caI7 Trn quan dIm ngn ngu hoc fh do Ia nc
fn cung rI. Cac chu caI chI Ia chu caI ma fhI, chung chinh Ia
nhung vIn gach co ban cua ngn ngu vIf va khng con cu fruc
duoI chung nua. V vy hoI v cu fruc cua no Ia v nghIa. Tuong
fu nhu vy, cac dy chI Ia dy ma fhI. Va v khng co g co ban
hon, nn no khng fh duoc m fa nhu Ia fao boI mf chf g khac.
o Ia cu fra IoI fhu nhf. Cu fra IoI fhu haI dua frn mf
fhuc f don gIan Ia, hIn chung fa con chua bIf Iy fhuyf dy co Ia
Iy fhuyf dung dan hay cuI cung cua fu nhIn hay khng. Nu Iy
fhuyf dy fhuc su Ia saI, fh chung fa co fh qun chung dI va
qun Iun ca nhung cu hoI cua chung fa v cu fruc cua chung
nua. Mac du dy cung Ia mf kha nang, nhung fu gIua nhung nam
1980, nhIu nghIn cuu da chI ra mf cach fhuyf phuc rang kha
nang do Ia cuc ky nho bo. Nhung Ich su da fhuc su day chung fa
rang mI khI su hIu bIf cua chung fa v fu nhIn su sac hon, Ia
mf In chung fa IaI fm ra nhung fhanh vI m con nho hon nua
fao nn mf cp d fInh vI hon cua vf chf. Va dy Ia mf kha
nang khac: nu nhu Iy fhuyf dy chua phaI Ia Iy fhuyf cuI
cung, fh cac dy con mf Iop duoI nua frong cu hanh vu fru, mf
Iop so fro fhanh fhy duoc o chIu daI PIanck, mac du co fh do
vn chua phaI Ia Iop cuI cung. Trong fruong hop do, cac dy co
fh so duoc fao boI nhung cu fruc con nho hon nua. Cac nha Iy
fhuyf dy cung da nu ra va fIp fuc fhoo duI kha nang do. HIn
nay, mf s nghIn cuu Iy fhuyf da phaf hIn fhy nhung du
hIu rf hp dn mach bao rang cac dy co fh co cu fruc duoI
rIan Croono 20
nua, nhung vn con chua co nhung bang chung quyf dnh. ChI co
fhoI gIan va nhung nghIn cuu su sac hon moI co fh daf du
chm hf cho vn d nay.
NgoaI fru mf s suy xof frong cac chuong 12 va 13, con fh o
dy chung fa so chI xom xof cac dy fhoo cach da duoc d xuf
frong cu fra IoI fhu nhf, fuc Ia xom cac dy Ia nhung fhanh
phn co ban nhf cua fu nhIn.
Thng nhf qua Iy fhuyf dy
NgoaI su khng co kha nang bao ham duoc Iuc hp dn, m
hnh chun con co mf dIm yu nua, do Ia no khng gIaI fhich
duoc nhung chI fIf frong cu fruc cua no. Chang han nhu, faI sao
fu nhIn IaI chon chinh cac haf va cac Iuc ma chung fa da gIoI
fhIu o cac chuong fruoc va duoc IIf k frong cac bang 1.1 va 1.27
TaI sao 19 fham s m fa dnh Iuong cac haf va cac Iuc do IaI co
dung nhung gIa fr nhu chung dang co7 an khng fh khng cam
fhy rang s Iuong va cac finh chf cua chung co vo hoI fuy fIn.
IIu co mf y nghIa su xa hon In khuf phia sau nhung cu
fhanh co ban do hay Ia nhung finh chf vf Iy chI fIf cua vu fru
da duoc Iua chon mf cach fnh co7
an fhn m hnh chun khng fh dua ra mf cach gIaI
fhich nao boI v ban fhn no da Iy danh sach cac haf va nhung
finh chf cua chung duoc do bang fhuc nghIm Iam nhung du IIu
du vao. CIng nhu khng fh su dung fnh frang frn fh fruong
chung khoan d xac dnh gIa fr chung khoan du fu cua ban nu
nhu khng co nhung du II u du vao v du fu ban du cua ban,
m hnh chun cung khng fh duoc dung d dua ra bf cu fIn
doan nao nu nhu khng co nhung du IIu du vao Ia nhung finh
chf co ban cua cac haf 1|. Sau khI cac nha vf Iy fhuc nghIm da
do nhung du IIu do mf cach hf suc fhn frong, cac nha Iy fhuyf
moI dung m hnh chun d dua ra nhung fIn doan co fh kIm
chung duoc, chang han, dIu g so xay ra khI cac haf cu fh nao do
va dp vao nhau frong may gIa fc. Nhung m hnh chun khng
co kha nang gIaI fhich duo c nhung finh chf co ban cua cac haf
duoc IIf k frong cac bang 1.1 va 1.2, gIng nhu chI s ov Jonos
ngay hm nay khng fh bIf g v du fu chung khoan cua ban 10
nam fruoc.
Thuc f, nu fhuc nghIm phaf hIn duoc mf fh gIoI vI m
chua mf danh sach cac haf hoI khac voI nhung fuong fac hoI
khac, fh m hnh chun cung d dang fhich nghI voI nhung fhay
dI do mIn Ia phaI cung cp cho no nhung fham s du vao khac.
Thoo nghIa do, cu fruc cua m hnh chun qua u mm doo khIn
cho no khng fh gIaI fhich duoc finh chf cua cac haf so cp v no
co fh fhich nghI voI mf pham vI rng Ion cac kha nang.
Nhung Iy fhuyf dy fh khac han. No Ia mf cu fruc duy
nhf va khng mm doo. No khng doI hoI du IIu du vao, fru
mf con s duy nhf so duoc m fa duoI dy. o Ia con s fhIf daf
fhang quI chIu cho cac phop do. Toan b cac finh chf cua fh gIoI
vI m du nam frong fm gIaI fhich cua no. hIu dIu nay,
fruoc hf fa hay xof cac dy quon fhuc hon, do Ia cac dy dan
vIoIng. MI dy dan co fh chua mf s Ion |fhuc f Ia v han) cac
modo dao dng khac nhau duoc goI Ia cac cng huong, nhu nhung
dao dng duoc mInh hoa frn hnh 6.1.

Hnb 6.1. Cac Jy Jan ci6/6ng c6 tbc Ja6 J6ng tbc6 cac m6Jc c6ng buong tr6ng J6
m6t s6 nguycn cac Jtnb ca b6m s6ng Juoc Jt cua kbit giua bai Ju Jy.
o Ia nhung dang song frong do cac dInh va cac hom song
cach nhau du dan va duoc sap xp vua khif gIua haI du c dnh
cua dy dan. TaI chung fa cam nhn duoc nhung modo dao dng
cng huong khac nhau nay Ia nhung nf nhac khac nhau. Cac dy
frong Iy fhuyf dy cung co nhung finh chf fuong fu. Chung cung
co nhung modo dao dng cng huong frong do cac dInh va hom
cach nhau du dan va sap xp vua khif doc fhoo chIu daI cua
chung. Mf s vi du duoc mInh hoa frn hnh 6.2.

rIan Croono 22

Hnb 6.2. Cac c6ng Jy tr6ng /y tbuyct Jy cung c6 tbc Ja6 J6ng tbc6 cac m6Jc c6ng
buong, tuong tu nbu cac Jy Jan ci6/6ng, tr6ng J6 m6t s6 nguycn cac Jtnb ca b6m s6ng Juoc
Jt cua kbit J6c tbc6 cbicu Jai cua cbung.

Nhung dy moI Ia dIu quan frong nhf: gIng nhu cac dy
dan vIoIng sInh ra cac nf nhac khac nhau, nhung modo dao dng
khac nhau cua mf dy co ban cung sInh ra cac khI Iuong khac
nhau va cac fich cua Iuc. V dy Ia dIm fhon chf, nn fa noI IaI
mf In nua. Thoo Iy fhuyf dy, nhung finh chf cua mf "haf" so
cp, fuc khI Iuong va cac fich Iuc khac nhau cua no, duoc xac dnh
boI modo dao dng cng huong chinh xac ma dy nI faI cua no
fhuc hIn.
I voI khI Iuong cua haf, mI IIn h do kha d hIu. Ta
bIf rang, nang Iuong cua mf modo dao dng cu fh nao do phu
fhuc vao bIn d |fuc Ia d cao hay d su cuc daI cua dao dng)
va buoc song |fuc khoang cach gIua haI dInh song k fIp) cua no.
In d cang Ion va buoc song cang ngan, fh nang Iuong cang Ion.
Iu nay phan anh mf fhuc f ma fa co fh cam nhn duoc bang
fruc gIac: modo dao dng cang manh IIf fh cang co nang Iuong
Ion, con cac modo dao dng cang fhu fha cang co nang Iuong nho.

Hnb 6.J. M6Jc Ja6 J6ng manb /ict sc c6 nng
/uong /on bon m6Jc Ja6 J6ng /o Jo.

Hnh 6.3 Ia haI vi du mInh hoa. Iu nay qua quon fhuc voI
chung fa v cung fua nhu dy dan vIoIng, nu fa gay cang manh

fh no dao dng cang dIn cung, con nu fa gay nho fh no chI dao
dng m du ma fhI. Thoo fhuyf fuong dI hop fa IaI bIf rang,
nang Iuong va khI Iuong Ia haI maf cua mf dng xu: nang Iuong
cang Ion co nghIa Ia khI Iuong cang Ion va nguoc IaI. Nhu vy,
fhoo Iy fhuyf dy, khI Iuong cua mf haf so cp duoc xac dnh
boI nang Iuong cua modo dao dng cua dy nI faI cua no. Haf
nang hon fh dy nI faI cua no dao dng manh hon, frong khI cac
haf nho hon co dy nI faI dao dng yu hon.
V khI Iuong cua haf IaI xac dnh nhung finh chf hp dn
cua no, nn chung fa fhy rang co mf su IIn quan fruc fIp gIua
modo dao dng cua dy va phan ung cua haf dI voI Iuc hp dn.
Mac du nhung Ip Iun ngho co vo hoI fruu fuong nhung cac nha
vf Iy da phaf hIn ra rang, co mf su fuong ung fuong fu gIua cac
dac finh khac cua cac modo dao dng cua dy va nhung finh chf
cua cac haf IIn quan voI cac Iuc khac. Chang han, dIn fich, fich
yu va fich manh cua mf dy da cho so duoc xac dnh boI cach
dao dng cu fh cua no. Hon fh nua, y fuong nay cung hoan foan
dung voI ca nhung haf fruyn fuong fac. Nhung haf nhu phofon,
cac boson yu va gIuon chang qua cung chI Ia nhung modo dao
dng khac cua dy. Va mf dIu dac bIf quan frong, do Ia frong s
cac modo dao dng co mf modo hoan foan phu hop voI cac finh
chf cua gravIfon va dIu do dam bao rang Iuc hp dn Ia mf b
phn cu fhanh cua Iy fhuyf dy.
Nhu vy, chung fa fhy rang, fhoo Iy fhuyf dy, nhung finh
chf quan saf duoc cua mf haf so cp xuf hIn Ia boI v dy nI
faI cua no fhuc hIn mf modo dao dng cng huong cu fh nao do.
Quan dIm bay khac han voI quan dIm cua cac nha vf Iy fruoc
khI phaf mInh ra Iy fhuyf dy; vao fhoI do, su khac nhau gIua cac
haf so cp, fhuc f, duoc gIaI fhich bang cach noI rang mI IoaI haf
duoc "caf fu mf IoaI vaI khac nhau". Mac du mI haf du duoc
xom Ia so cp, nhung IoaI "vf IIu" fao ra chung IaI duoc xom Ia
khac nhau. Chang han, vf IIu oIocfron co dIn fich m, frong khI
do vf IIu nofrIn IaI khng mang dIn. Iy fhuy f dy Iam fhay
dI buc franh do mf cach frIf d bang cach fuyn b rang "vf
IIu" cua moI haf vf chf va cua ff ca cac Iuc du nhu nhau. MI
mf haf so cp duoc fao boI mf dy, fuc Ia mI haf Ia mf dy va
ff ca cac dy du hoan foan nhu nhau. Su khac nhau gIua cac haf
xuf hIn Ia boI v cac dy fuong ung cua chung fhuc hIn cac
modo dao dng khac nhau. Cac haf co ban khac nhau fhuc su Ia
rIan Croono 24
cac "nf" khac nhau frn mf dy co ban. Con vu fru, duoc cu fao
boI mf s kha Ion cac dy dao dng do, fh fua nhu mf ban gIao
huong vy.
CaI nhn khaI quaf do da cho fhy Iy fhuyf dy mang dn
cho chung fa mf khun kh fhng nhf fuyf voI dn muc nao.
Mf haf vf chf va ff ca cac haf fruyn fuong fac du gm mf
dy ma modo dao dng cua no chinh Ia "du vn fay" nhn dang
cua chung. V bf cu mf su kIn hay mf qua frnh vf Iy nao, o
muc co ban nhf cu a no, du co fh duoc m fa fhng qua nhung
Iuc fac dung gIua cac fhanh phn vf chf so cp do, nn Iy fhuyf
dy hua hon Ia mf Iy fhuyf co kha nang m fa mf cach fhng
nhf, foan von va duy nhf vu fru vf Iy, fuc Ia mf Iy fhuyf v
ff ca |fIng Anh fhuong vIf faf Ia T.O. - fhoory of ovoryfhIng).
1| M hnh chun dua ra mf co ch fhoo do cac haf co duoc
khI Iuong - do Ia co ch HIgg mang fn nha vf Iy XcfIon Pofor
HIgg. Nhung fhoo quan dIm gIaI fhich khI Iuong cua cac haf, fh
dIu do don fhun chI Ia chuyn ganh na ng sang gIaI fhich finh
chf cua haf gIa fhuyf "cho khI Iuong" - caI duoc goI Ia haf boson
HIgg. Su fm kIm haf nay bang fhuc nghIm dang duoc rao rIf
fIn hanh, nhung fI xIn nhac IaI mf In nua rang, nu no duoc
fm fhy va nguoI fa do duoc cac finh chf cua no, fh do chang
qua cung moI chI Ia du IIu vao cho m hnh chun, chu Iy fhuyf
chua h co su gIaI fhich nao cho no hf.
m nhac cua Iy fhuyf dy
Thm chi mac du Iy fhuyf dy da fu bo quan nIm fruoc kIa
v cac haf so cp khng co cu fruc, nhung ngn ngu cu fh vn
con daI dang, nhf Ia khI no cho mf m fa chinh xac cua fhuc fIn
foI fn nhung fhang khoang cach nho bo nhf. o do, fhoo fhuc
fIn chung cua IInh vuc nghIn cuu nay, chung fa cung vn so fIp
fuc noI v cac "haf so cp", nhung cn nho rang "nhung caI duong
nhu Ia cac haf so cp do, fhuc su chI Ia nhung mu dy nho xiu
dao dng". Trong muc fruoc chung fa da gIaI fhich rang, khI
Iuong va fich Iuc cua cac haf so cp du Ia kf qua cua cach ma cac
dy fuong ung cua chung dao dng. Iu nay dn chung fa foI
nhn dnh sau: nu chung fa co fh fao ra duoc mf cach chinh xac
nhung modo dao dng cng huong cho phop cac dy co ban, fuc Ia
cac "nf", nu co fh noI nhu vy, do chung phaf ra, fh chung fa co
fh gIaI fhich duoc nhung finh chf quan saf duoc cua cac haf so
cp. Nhu vy In du fIn, Iy fhuyf dy da xac Ip duoc mf
khun kh d gIaI fhich ff ca nhung finh chf cua cac haf quan
saf duoc frong fu nhIn.
O gIaI doan nay, nhIm vu cua chung fa Ia "fom" Iy mf dy
va "gay" no fhoo du moI cach d xac dnh ff ca nhung modo dao
dng cng huong kha dI cua no. Nu Iy fhuyf dy Ia dung fh fa
so fm fhy rang cac modo dao dng kha dI do so cho chinh xac
nhung finh chf quan saf duoc cua ff ca cac haf vf chf va cac
haf Iuc frong bang 1.1 va 1.2. Tf nhIn, cac dy Ia qua nho nn
khng fh fhuc hIn duoc fhi nghIm dung nhu vua m fa. Tuy
nhIn, nho foan hoc, chung fa vn co fh gay chung bang Iy
fhuyf. Vao gIua nhung nam 1980, nhIu nguoI ung h Iy fhuyf
dy da fIn rang, cng cu foan hoc cn fhIf d Iam vIc do da daf
foI muc co fh gIaI fhich duoc moI finh chf chI fIf cua vu fru o
cp d vI m nhf cua no. Mf s nha vf Iy nhIf fhanh con dam
fuyn b rang, cuI cung cung da xy dung duoc Iy fhuyf v ff ca
|T.O.). Tuy nhIn, sau hon muoI nam nhn IaI, nguoI fa moI nhn
ra rang su qua Iac quan phaf sInh fu nIm fIn do Ia hoI vI vang.
Iy fhuyf dy da co nhung yu f cua T.O. nhung vn con nhIu
fro ngaI ngan fro chung fa ruf ra ph cac dao dng cua dy voI d
chinh xac cn fhIf d so sanh duoc voI fhuc nghIm. o do, hIn
nay chung fa vn con chua bIf IIu Iy fhuyf dy co gIaI fhich
duoc ff ca nhung nof dac frung co ban cua vu fru chung fa duoc
fng kf frong cac bang 1.1 va 1.2 hay khng. Nhu chung fa so
fhao Iun frong chuong 9, frong nhung gIa fhIf ma chung fa so
noI ro sau, Iy fhuyf dy co fh Iam phaf sInh mf vu fru voI
nhung finh chf phu hop mf cach dnh finh voI nhung du IIu v
cac haf va cac Iuc, nhung d ruf ra nhung fIn doan chI fIf bang
s fh hIn con nam ngoaI kha nang cua chung fa. Va mac du
khng gIng nhu m hnh chun voI nhung haf dIm, khun kh
cua Iy fhuyf dy co kha nang cho mf gIaI fhich Ia faI sao cac haf
va cac Iuc co nhung finh chf nhu chung vn co, nhung chung fa
vn con chua chIm duoc no. Nhung co dIu dang noI Ia, Iy fhuyf
dy hf suc phong phu va co fm bao quaf rng Ion foI muc, mac
du chung fa con chua xac dnh duoc nhung finh chf chI fIf cua
no, nhung nhu so fhy o cac chuong sau, chung fa da co fh hIu
duoc rf nhIu hIn fuong vf Iy suy ra fu Iy fhuyf do.
Trong cac chuong sau, chung fa cung so fhao Iun v nhung
fro ngaI do mf cach chI fIf hon, nhung cung so huu ich, nu
rIan Croono 26
chung fa hIu duoc chung mf cach daI fh. Cac dy frong fh gIoI
xung quanh chung fa xuf hIn voI nhIu d cang khac nhau.
Chang han cac dy gIy fhuong khng cang bang nhung dy dan
duoc cang fu du nay foI du kIa cua cy dan vIoIng. Nhung d
cang cua ca haI IoaI dy nay IaI chang fhm g so voI nhung dy
fhop cua cy dan pIan. Mf con s ma Iy fhuyf dy doI hoI d
fhIf daf fhang fng fh cua no, do Ia d cang fuong ung frn cac
vong dy. Th nhung d cang nay duoc xac dnh boI caI g7 Thf
ra, nu nhu chung fa co fh gay duoc mf soI dy co ban, fh chung
fa han da bIf duoc d cung cua no hf nhu fa da Iam d do d
cang cua cac dy quon fhuc frong cuc sng hang ngay. Nhung v
nhung dy co ban nay IaI qua nho bo, nn cach Iam do khng fh
fhuc hIn duoc va phaI cn foI mf phuong phap gIan fIp.
Nam 1974, khI Schork va Schvarz cho rang co mf modo dao
dng dac bIf cua dy Ia haf gravIfon, ho da fm duoc ra mf
phuong phap gIan fIp nhu vy va bang cach do ho da fIn doan
duoc suc cang cua cac dy frong Iy fhuyf dy. Nhung finh foan
cua ho cho fhy rang cuong d cua Iuc duoc fruyn boI modo dao
dng gravIfon gIa fhuyf do fy I nghch voI suc cang cua dy. Va
v gravIfon duoc xom Ia haf fruyn Iuc hp dn - mf Iuc vn rf
yu - fu do ho suy ra rang d cang cua dy co gIa fr khng I, co ca
ngan fy fy fy fy |1039) fn va duoc goI Ia d cang PIanck. Cac dy
co ban do do Ia cuc ky cang so voI cac dy fhng fhuong xung
quanh chung fa. Iu nay dn foI ba h qua quan frong.
a h qua cua cac dy co d cang cuc Ion.
Thu nhf, frong khI haI du cua cac dy dan vIoIng hay
pIano du duoc xIf chaf d dam bao cho chung co mf chIu daI c
dnh, fh IaI khng co mf khung han ch nao d c dnh kich
fhuoc cua mf dy co ban ca. Thay v, d cang cuc Ion cua dy Iam
cho cac vong cua Iy fhuyf dy b co IaI foI kich fhuoc cuc ky nho.
Nhung finh foan chI fIf cho fhy rang, o d cang PIack, cac dy
fhuong co d daI PIanck, fuc Ia co 10-33 cm, nhu chung fa da noI o
frn 1|.
Thu haI, do co d cang Ion, nang Iuong dIn hnh cua mf
vong dy dao dng frong Iy fhuyf dy cung cuc ky cao. hIu
dIu nay, chung fa Iuu y rang, d cang cua dy cang Ion fh cang
kho Iam cho no dao dng. Vi du, gay mf dy dan vIoIng d Iam
cho no dao dng d dang hon nhIu so voI gay dy dan pIan. o
do, haI dy co d cang khac nhau, nhung dao dng fhoo cach hoan
foan nhu nhau, fh so khng co cung mf nang Iuong. y co d
cang Ion so co nang Iuong cao hon dy co d cang nho hon, v d
Iam cho no chuyn dng cn phaI fn nhIu nang Iuong hon.
Iu nay chung fo rang nang Iuong cua dy dao dng duoc
xac dnh boI haI yu f: cach dao dng chinh xac cua no |dy cang
dao dng manh fh co nang Iuong cang Ion) va d cang cua dy |d
cang cang Ion fuong ung voI nang Iuong cang cao). Thoaf du, su
m fa do co fh dn ban foI y nghI rang, bang cach Iam cho dy
dao dng m du hon, fu c Ia co bIn d nho hon dng fhoI co if dInh
va hom hon, fh dy so co nang Iuong cang nho hon. Nhung, nhu
chung fa da fhy frong chuong 4, co hoc Iuong fu cho chung fa bIf
rang Iy Iun do khng dung. CIng nhu ff ca cac dao dng hay
nhung nhIu dng co dang song, co hoc Iuong fu quy dnh rang
chung chI fn faI duoI dang nhung goI gIan doan. NoI mf cach
nm na, cung nhu fIn ma nhung nguoI khach fro o nha kho duoc
gIao gIu du Ia bI s nguyn cua mf IoaI fIn co mnh gIa nhf
dnh, nang Iuong cua mf modo dao dng nao do cua dy cung Ia
bI s nguyn cua mf mnh gIa nang Iuong fI fhIu. ac bIf,
mnh gIa nang Iuong fI fhIu nay fy I voI d cang cua dy |va no
cung phu fhuc vao s dInh va hom frong mf modo dao dng cu
fh), frong khI do bI s nguyn duoc xac dnh boI bIn d cua
modo dao dng.
Va dy moI Ia dIm fhon chf frong fhao Iun by gIo cua
chung fa: v nhung mnh gIa nang Iuong fI fhIu fy I voI d cang
cua dy va cung v d cang nay rf Ion, nn nhung nang Iuong fI
fhIu co ban, xof o nhung fhang fhng fhuong cu a vf Iy cac haf so
cp, Ia rf Ion. Chung Ia bI s cua caI duoc goI Ia nang Iuong
PIanck. co mf y nIm v fhang, nu chung fa chuyn nang
Iuong PIanck fhanh khI Iuong fhoo cng fhuc nI fIng cua
oInsfoIn = mc2, fh no fuong ung voI khI Iuong Ion gp muoI fy
fy |1019) In khI Iuong cua profon. KhI Iuong Ion khung khIp
do |so voI nhung fIu chun cua cac haf so cp) cung duoc goI Ia
khI Iuong PIack, no co gIa fr co khI Iuong cua mf haf buI hoac
cua mf fp hop hang frIu con vI khun. Va nhu vy, duong
Iuong khI Iuong dIn hnh cua nang Iuong dao dng cua mf vong
frong Iy fhuyf dy noI chung so Ia mf s nguyn |1, 2, 3...) In
khI Iuong PIack. Cac nha vf Iy fhuong dIn daf dIu nay bang
rIan Croono 2S
cach noI rang fhang nang Iuong fu nhIn hay dIn hnh |va do
do ca fhang khI Iuong nua) cua Iy fhuyf dy Ia fhang PIanck.
Iu nay Iam nay sInh mf cu hoI quan frong co IIn quan
fruc fIp voI muc fIu faI fao IaI nhung finh chf cua cac haf duoc
IIf k frong cac bang 1.1 va 1.2: Nu nhu fhang nang Iuong fu
nhIn cua Iy fhuyf dy vao co muoI fy fy In fhang nang Iuong
cua profon, fh Iam fh nao co fh gIaI fhich duoc khI Iuong cua
cac haf con nho hon rf nhIu, fhuc s nhung fhanh phn fao nn
fh gIoI xung quanh chung fa, nhu cac oIocfron, quark, phofon,
chang han7
Cu fra IoI, IaI mf In nua, foI fu co hoc Iuong fu. Nguyn Iy
bf dnh dam bao rang khng co g Ia hoan foan dung yn ca. MoI
vf du chu nhung fhang gIang Iuong fu, boI v nu khng, chung
fa so bIf hoan foan chinh xac chung o du va chuyn dng nhanh
chm ra sao, ma nhu vy fh IaI vI pham nguyn Iy cua
HoIsonborg. Iu nay cung dung dI voI cac vong dy frong Iy
fhuyf dy; bf k vong dy phang Iang fh nao dI nua, no vn
Iun Iun cam fhy mf dao dng Iuong fu nao do. Mf dIu dang
Iuu y da duoc phaf mInh fu nhung nam 1970, do Ia co fh co
nhung frIf fIu nang Iuong gIua nhung fhang gIang Iuong fu va
cac dao dng cua dy ma fa da fhao Iun o frn va duoc mInh hoa
frn cac hnh 6.2 va 6.3. Thuc f, fhng qua nhung dac dIm ky Ia
cua co hoc Iuong fu, nang Iuong gan voI nhung fhang gIang Iuong
fu cua dy Ia m va do do no Iam gIam fhIu nang Iuong foan
phn cua dy dao dng mf Iuong xp xI bang nang Iuong PIanck.
Iu nay co nghIa Ia cac modo dao dng co nang Iuong fhp nhf
cua dy voI nang Iuong ma fa fru IIu rang co gIa fr bang 1 nang
Iuong PIanck so b frIf fIu phn Ion, va do do co nang Iuong fhuc
su fuong dI fhp. Nhung nang Iuong nay ung voI khI Iuong xp
xI khI Iuong cua cac haf duoc IIf k frong cac bang 1.1 va 1.2. o
Ia cac modo dao dng co nang Iuong fhp nhf, do do co kha nang
fao ra mf cu nI gIua m fa Iy fhuyf cua cac dy va fh gIoI vf
ky cua cac haf co fh fIp cn duoc bang fhuc nghIm.
Va dy Ia mf vi du quan frong: Schork va Achvarz da phaf
hIn ra ra ng dI voI modo dao dng fuong ung voI haf gravIfon gIa
dnh, su frIf fIu nay Ia hoan hao, kf qua Ia fa fhu duoc haf
fruyn fuong fac hp dn, fuc gravIfon, co khI Iuong bang khng.
o cung chinh Ia dIu fa da cho doI dI voI gravIfon, boI v Iuc hp
dn duoc fruyn voI vn fc anh sang, ma chI nhung haf co khI
Iuong bang khng moI co fh chuyn dng voI fc d cuc daI do.
Nhung nhung modo dao dng voI nang Iuong fhp IaI fhuong Ia
ngoaI I chu khng phaI Ia quy fac. y co ban dao dng fhuong
gap hon fuong ung voI haf co khI Iuong Ion gp ca fy fy In khI
Iuong cua profon.
Iu nay noI voI chung fa rang, nhung haf co ban fuong dI
nho frong cac bang 1.1 va 1.2, fhoo mf nghIa nao do, xuf hIn fu
man suong mu mong frn b maf daI duong bao Ia sI suc cua cac
dy dao dng manh IIf hon. Ngay ca haf nang nhu quark f, voI
khI Iuong Ion gp 189 In khI Iuong cua profon, cung xuf hIn
fu mf dy dao dng chI nu nhu fhang nang Iuong dac frung rf
Ion cua cac dy, fuc nang Iuong PIanck, b frIf fIu boI nhung
fhang gIang Iuong fu sao cho phn con IaI chI bang co mf phn
fram frIu fy. Cung gIng nhu khI ban choI fro dung gIa, nguoI
dn chuong frnh frao cho ban 10 fy fy d Ia va fhach fhuc ban
mua hang sao cho ban phaI fIu hf hay co fh Ia b frIf fIu hf
nhung phaI con IaI dung 189 d Ia khng hon khng kom. VIc
fIu mf s fIn khng I nhu vy nhung IaI hoan foan khng bIf
gIa chinh xac cua fu ng maf hang Ia mf baI foan naf oc dI voI
ngay ca nhung nguoI sanh soI sam d nhf fh gIoI. Trong Iy
fhuyf dy, noI ma fIn f Ia nang Iuong, nhung finh foan gn
dung da chung fo mf cach co suc fhuyf phuc rang nhung frIf
fIu nang Iuong fuong fu chac chan co fh xay ra, nhung v nhung
nguyn nhn so duoc fhy ro hon o cac chuong sau, vIc kIm fra
nhung frIf fIu do foI mf d chinh xac cao, noI chung, hIn nay
vn con nam ngoaI kha nang Iy fhuyf cua chung fa. Ngay du nhu
fh dI nua, nhu da chI ra o frn, nguoI fa vn co fh ruf ra va hIu
duoc mf cach chac chan nhIu finh chf cua Iy fhuyf dy if nhay
cam voI nhung chI fIf fInh f nhf do.
Iu nay dn chung fa foI h qua fhu ba cua gIa fr cuc Ion
cua suc cang cac dy. Cac dy co fh fhuc hIn mf s v han cac
modo dao dng khac nhau. Vi du, frong hnh 6.2 chung fa da mInh
hoa nhung modo du fIn cua mf day v fn cac kha nang voI s
dInh va hom fang dn. Vy phaI chang dIu do cung co nghIa Ia so
cn phaI co mf day v fn fuong ung cac haf so cp, ma dIu nay
fh IaI mu fhun voI fnh hnh fhuc nghIm duoc fng kf frong
cac bang 1.1 va 1.27
Cu fra IoI o dy Ia co. Nu nhu Iy fhuyf dy Ia dung, fh
mI mu modo dao dng cng huong cua dy so fuong ung voI mf
rIan Croono J0
haf so cp. Tuy nhIn, dIm quan frong cn Iuu y Ia, do d cang
Ion cua dy nn chI fru mf s if modo dao dng do, con fh ff ca
du fuong ung voI cac haf cuc ky nang |mf if modo vua noI Ia
nhung dao dng co nang Iuong fhp nhf do b frIf fIu gn nhu
hoan foan boI cac fhang gIang Iuong fu). Va IaI mf In nua, chu
"nang" dung o dy Ia fhoo nghIa so voI khI Iuong PIanck. V cac
may gIa fc haf manh nhf hIn nay cua chung fa moI chI daf foI
nang Iuong Ion gp khoang mf ngan In khI Iuong cua profon,
fuc Ia nho hon mf phn frIu fy nang Iuong PIanck, nn chung fa
con xa moI co fh fm fhy frong phong fhi nghIm nhung haf moI
do do Iy fhuyf dy fIn doan.
Tuy nhIn, vn co nhung phuong phap gIan fIp d fm kIm
cac haf do. Chang han, nhung nang Iuong faI Iuc khoI du cua vu
fru co Io Ia du cao d fao ra mf cach dI dao cac haf y. NoI
chung, nguoI fa khng cho doI chung so con sng sof cho foI fn
hm nay, v nhung haf sIu nang nhu fh fhuong Ia khng bn,
chung phung phi khI Iuong cua mnh bang cach phn ra IIn fIp
fhanh cac haf ngay cang nho hon va chm duf qua frnh o nhung
haf fuong dI nho vn quon fhuc frong fh gIoI xung quanh chung
fa. Tuy nhIn, vn co kha nang mf frong nhung frang fhaI dao
dng sIu nang nhu fh cua dy - fan du fu Ig ang - vn co fh
con sng sof foI ngay nay. VIc fm ra nhung haf do |so fhao Iun
dy du hon frong chuong 9), so Ia mf phaf mInh vang dI, if nhf
cung co fh noI nhu vy.
1| ua frn nhung phaf frIn fhu Iuom duoc fu cuc cach mang sIu
dy In fhu haI |da duoc fhao Iun o chuong 12) WIffon va chu yu Ia Joa
Iykkon o ormIIab da phaf hIn ra mf I hng fInh f cua kf Iun nay. Tu
do Iykkon da dua ra gIa fhuyf rang cac dy co fh co suc cang nho hon
nhIu va do do co fh co kich fhuoc Ion hon nhIu so voI ban du nguoI fa
fuong. Thuc f, Ion foI muc co fh quan saf duoc frong cac may gIa fc haf
fhuc cac fh h fIp sau. Nu kha nang do Ia dung, fh co mf frIn vong rf
hp dn Ia: nhIu h qua cua Iy fhuyf dy duoc fhao Iun frong chuong nay
va cac chuong sau so co fh kIm chung duoc bang fhuc nghIm frong vong
fhp ky foI. Nhung ngay ca frong mf kch ban fhng fhuong hon duoc chp
nhn boI nhIu nha Iy fhuyf dy, frong do cac dy fhuong co chIu daI co 10-
33cm, fh cung so co nhung cach gIan fIp d phaf hIn ra chung bang fhuc
nghIm nhu so duoc fhao Iun frong chuong 9.
Hp dn va co hoc Iuong fu frong Iy fhuyf dy
Khun kh fhng nhf ma Iy fhuyf dy dom IaI qua fhuc Ia
rf hp dn. Nhung su hp dn dac bIf cua no IaI Ia kha nang caI
fhIn duoc su xung df gIua Iuc hp dn va co hoc Iuong fu. XIn
nho IaI rang, vn d nI In frong vIc hoa nhp fhuyf fuong dI
rng va co hoc Iuong fu Ia do nn fang cua caI fruoc, fuc khng
gIan va fhoI gIan fao nn mf cu fruc hnh hoc cong fron xung df
voI nn fang cua caI sau, fuc moI fhu frong vu fru, k ca cu fruc
cua khng gIan va fhoI gIan du chu nhung fhang gIang Iuong fu,
dng fhoI nhung fhang gIang nay ngay cang du dI hon khI fa
fham do foI nhung fhang khoang cach ngay cang nho hon. O
nhung khoang cach duoI chIu daI PIanck, nhung fhang gIang
Iuong fu manh foI muc chung pha huy khaI nIm su cong fron cua
khng gIan hnh hoc; dIu nay co nghIa Ia fhuyf fuong dI rng
khng con dung duoc nua.
Iy fhuyf dy da Iam cho nhung fhang gIang Iuong fu fro
nn mm maI hon bang cach Iam cho cac finh chf cua khng gIan
o nhung khoang cach ngan fro nn "nhoo" dI. Co mf fra IoI fh va
mf fra IoI chinh xac hon cho cu hoI: dIu nay fhuc su nghIa Ia g
va Iam fh nao no gIaI quyf duoc xung df do. Chung fa so In
Iuof xof nhung cu fra IoI y.
Cu fra IoI fh
Mac du ngho co vo hoI fh fhIn, nhung cach ma chung fa
fhuong dung d fm hIu cu fruc cua vf nao do Ia dung cac vf
khac ban pha vao no rI quan saf mf cach chinh xac d Ich khI
bay ra cua cac vf do. Chang han, chung fa co fh fhy cac vf Ia
boI v maf chung fa fhu fhp con nao chung fa gIaI ma fhng fIn
duoc mang foI boI cac phofon phan xa fu vf. Cac may gIa fc haf
cung dua frn nhung nguyn fac fuong fu. Chung ban cac mu vf
chf nhu cac oIocfron va profon vao nhau va vao ca c bIa khac, con
cac dofocfor fInh xao fh phn fich con mua nhung manh vo fao
fhanh, fu do xac dnh cu fruc cua cac vf duoc nghIn cuu.
Thoo quy fac chung, fh kich fhuoc cua haf fhu xac dnh gIoI
han duoI cua fhang chIu daI ma chung fa mun fham do. co
mf y nIm v y nghIa cua phaf bIu quan frong do, hay fuong
fuong SIIm va JIm do mun co mf chuf van hoa da dang ky vao
hoc mf Iop day vo. Sau mf hoc ky, JIm ngay cang hm huc v
rIan Croono J2
SIIm fIn b rf nhanh va cu fa da fhach fhuc SIIm fhI faI cao
fhp. Cu fa d ngh mI nguoI Iy nhn cua mf qua dao, cho kop
chaf IaI va vo no mf cach "fa chn" nhf. Mf yu cu oaI oam
frong IoI fhach fhuc cua JIm Ia ca haI nguoI du khng duoc nhn
vao nhn qua dao. Thay v, mI nguoI duoc phop bIf v kich
fhuoc, hnh dang va nhung dac dIm cua no chI bang cach ban pha
no bang cac haf dan |fru phofon) rI quan saf d Ich cua cac haf
do, nhu duoc mInh hoa frn hnh 6.4. SIIm hoan foan khng bIf Ia
JIm da nhI va o sung cua mnh nhung vIn dan bang da |nhu
frong hnh 6.4a) con cu fa IaI nhI vao sung cua mnh nhung vIn
dan nhua, kich fhuoc 5mm, nho hon nhIu |nhu hnh 6.4b). Ca haI
du dung sau khu sung cua mnh va cuc du sung baf du.

Hnb 6.4. Nbn qua Ja6 Juoc kcp cbt ca Juoc cc
bng cacb quan sat nbung bat tbu bn ca6 n6 bt /ccb nbu
tbc na6. Bng cacb Jung nbung bat tbu bc Jn. (a Jan Ja,
(b. Jan nbua 6 mm, (c Jan nbua 0,6mm, c6 tbc cc Juoc
bnb anb cbi tict bon.
Sau mf Iaf, buc franh ff nhf ma
SIIm co fh vo duoc Ia buc franh o bn
phaI hnh 6.4a. ang cach quan saf quy
dao cac vIn dan da sau khI dp vao nhn
qua dao, SIIm bIf rang no co khI Iuong
nho va b maf cung. Nhung anh fa chI bIf duoc co vy fhI. oI Io
cac vIn bI da co kich fhuoc qua Ion nn khng fh "cam nhn"
duoc cu fruc nhan nhoo cua no. KhI IIc nhn buc vo cua JIm
|hnh 6.4b), SIIm ngac nhIn fhy rang JIm vo gIoI hon mnh. Tuy
nhIn, nhn fhoang qua khu sung cua JIm, SIIm nhn ra ngay
moo vaf cua cu fa: nhung haf dan nhua ma JIm su dung du nho
khIn cho cac np nhan Ion nhf frn maf nhn qua dao cung co
fh anh huong dn goc Ich cua chung. o do, khI ban nhIu vIn
dan nhua 5mm do In nhn qua dao va quan saf cac quy dao b
Ich cua chung, JIm da vo duoc hnh anh chI fIf hon cua no.
Khng chu fhf baI, SIIm quay v khu sung cua mnh va nap cho
no nhung vIn dan nho hon nua, voI kich fhuoc chI bang nua
mIIImof. VoI kich fhuoc nho nhu fh, nhung vf nhan nho nhf
frn maf nhn qua dao cung co fh anh huong dn goc Ich cu a

chung. Va bang cach quan saf quy dao b Ich cua nhung vIn dan
do, anh da vo duoc buc franh frn hnh 6.4c va da chIn fhang.
aI hoc ruf ra fu cuc fhI nay da ro rang: Haf fhu fIn ich
khng fh Ion hon nhIu so voI nhung dac dIm vf Iy cn xom xof,
nu khng, chung so khng "cam nhn" duoc nhung cu fruc ma
fa cn quan fm.
Tf nhIn, Iy Iun nay vn con dung nu fa mun fham do
nhn qua dao su hon, d xac dnh cu fruc nguyn fu va duoI
nguyn fu cua no. Nhung vIn dan nhua 0,5mm by gIo khng con
cho chung fa nhung fhng fIn huu ich nua, v chung qua Ion d co
fh nhay cam duoc voI cu fruc o fhang nguyn fu. Iu nay gIaI
fhich faI sao cac may gIa fc haf IaI dung cac haf fhu Ia oIocfron
hoac profon. O fhang duoI nguyn fu, noI ma nhung khaI nIm
Iuong fu fhay fh cho nhung khaI nIm c dIn, fhuoc do fhich hop
nhf cho d nhay cua haf fhu Ia buoc song Iuong fu cua no - daI
Iuong cho bIf d bf dnh v v fri cua haf do. Iu nay phan anh
nhung fhao Iun cua chung fa v nguyn Iy bf dnh HoIsonborg o
chuong 4, frong do fa da fhy rang pham vI saI s khng cach nao
franh khoI khI dung mf haf Iam haf fhu |o do fa chI fp frung xof
cac haf fhu Ia phofon, nhung fhuc ra co fh ap dung cho ff ca cac
haf khac) Ia co buoc song Iuong fu cua no. NoI mf cach khng
chinh xac Iam fh d nhay fhu cua mf haf dIm da b nhung
fhang gIang Iuong fu Iam cho nhoo dI, fua nhu su run fay Iam fn
haI dn d chinh xac duong dao cua nha phu fhuf. Chac ban con
nho frong chuong 4 chung fa cung da Iuu y foI mf fhuc f quan
frong Ia, buoc song Iuong fu cua haf fy I nghch voI dng Iuong
cua no, nghIa Ia v daI fh, fy I nghch voI nang Iuong cua no. Va
nhu vy, khI fang nang Iuong cua mf haf dIm, buoc song Iuong
fu cua no so fro nn ngan hon, fuc Ia su nhoo Iuong fu gIam, do do
fa co fh dung no d fham do nhung cu fruc vf Iy fInh vI hon. V
maf fruc gIac fa cung fhy rang haf co nang Iuong cang cao so co
kha nang dm xuyn cang Ion va do do co fh fham do duoc nhung
dac finh con nho bo hon nua.
V phuong dIn nay, su khac bIf gIua cac haf dIm va cac
dy fro nn ro nof. Cung nhu fruong hop cac vIn dan nhua fham
do b maf cua nhn qua dao, quang finh khng gIan c huu cua
dy khng cho phop no fham do cu fruc cua bf cu vf g nho hon
kich fhuoc cua dy mf cach dang k va frong fruong hop nay, fh
do Ia nhung cu fruc o nhung fhang chIu daI nho hon chIu daI
rIan Croono J4
PIanck. NoI mf cach chinh xac hon mf chuf, vao nam 1988,
avId Cross, khI do Iam vIc o daI hoc PrIncofon, va mf sInh vIn
cua ng fn Ia PauI Mondo da chung mInh duoc rang khI finh dn
co hoc Iuong fu, fh su fang IIn fuc nang Iuong cua dy khng Iam
fang IIn fuc kha nang fham do cac cu fruc fInh f hon cua no,
dIu nay hoan foan fraI nguoc han voI cac haf dIm. Ho da phaf
hIn ra rang, khI nang Iuong cua dy fang, fh ban du no co kha
nang fham do nhung cu fruc o fhang ngan hon, gIng nhu cac haf
co nang Iuong cao. Nhung khI nang Iuong cua no vuof qua gIa fr
doI hoI pha I co d fham do o fhang chIu daI PIanck, fh co fang
fhm nang Iuong nua cung khng Iam fang kha nang fham do cua
dy. KhI do nang Iuong chI Iam fang kich fhuoc cua dy va do do
Iam gIam d nhay fham do o khoang cach ngan cua no. Thuc f,
mac du kich fhuoc dIn hnh cua cac dy Ia chIu daI PIanck,
nhung nu chung fa bom du nang Iuong cho dy - mf nang Iuong
vuof qua moI fuong fuong dIn r nhf cua chung fa, nhung co fh
da fung co o Ig ang - fh chung fa co fh Iam cho no fo In foI
kich fhuoc vI m, mf haf fhu qua Ia fh vung dI voI fh gIoI vI
m! Nhu vy, khng gIng nhu cac haf dIm, cac dy duong nhu co
haI ngun Iam nhoo: fhu nhf Ia nhung fhang gIang Iuong fu va
fhu haI Ia quang finh khng gIan c huu cua no. Su fang nang
Iuong cua dy so Iam gIam d nhoo do ngun fhu nhf gy ra
nhung rf cuc IaI Iam fang d nhoo gy boI ngun fhu haI. Tom
IaI, du ban co n Iuc fh nao dI nua, fh ban chf co quang finh
khng gIan cua dy so ngan fro ban dung no d fham do cac hIn
fuong o nhung khoang cach duoI chIu daI PIanck.
Nhung foan b su xung df gIua fhuyf fuong dI rng va co
hoc Iuong fu IaI xuf hIn fu nhung finh chf cua cu fruc khng
gIan o duoI chIu daI PIanck. Va nu fhanh phn co ban cua vu fru
khng fh fham do duoc nhung khoang cach o duoI chIu daI
PIanck, fh ca no In nhung fhu fao boI no so khng h b anh
huong boI nhung fhang gIang Iuong fu co fac dung pha phach gh
gom o nhung khoang cach cuc bo do. Iu nay cung fuong fu nhu
khI fay fa so In mf b maf da hoa cuong co d nhan cao. Mac du
xof frn cp d vI m fh b maf do Ia gIan doan, Iom chom nhung
haf rIng ro, nhung nhung ngon fay cua chung fa khng co kha
nang phaf hIn nhung bIn fhIn o cac khoang cach bo nhu vy,
nn fa cam fhy no hoan foan fron nhan. Iu nay co nghIa Ia
nhung ngon fay fh vung cua chung fa Iam nhoo dI finh gIan doan
vI m. Tuong fu, v dy co quang finh khng gIan, nn no cung co
nhung gIoI han v d nhay o nhung khoang cach ngan. No khng
fh phaf hIn duoc nhung bIn fhIn o cac fhang khoang cach duoI
chIu daI PIanck. CIng nhu cac ngon fay chung fa so In b maf
da hoa cuong, dy cung Iam nhoo nhung fhang gIang Iuong fu sI
dng o nhung fhang sIu vI m cua fruong hp dn. Mac du nhung
fhang gIang kf cuc vn con dang k, nhung su Iam nhoo nay da
Iam fron chung du d cuu van su khng fuong fhich gIua fhuyf
fuong dI rng va co hoc Iuong fu. Va dac bIf, nhung v han faI
haI |da duoc fhao Iun o chuong fruoc) xuf hIn frong Iy fhuyf
Iuong fu cua hp dn, xy dung frn co so cac haf dIm da b IoaI
bo frong Iy fhuyf dy.
Mf dIm khac bIf co ban gIua hnh anh fuong fu cua maf
da hoa cuong va cu fruc fhuc cua khng gIan, do Ia Iun Iun co
nhung cach d phaf hIn finh gIan doan cua maf da, chang han,
dung cac haf fhu nho hon, chinh xac hon cac ngon fay cua chung
fa. Mf kinh hIn vI dIn fu co kha nang phn gIaI nhung dac finh
b maf foI nho hon mf ph n frIu xonfImof, dIu nay du d phaf
hIn nhIu khuyf ff o b maf. TraI IaI, frong Iy fhuyf dy,
khng co mf phuong cach nao d phaf hIn nhung khuyf ff cua
cu fruc khng gIan o duoI fhang chIu daI PIanck. Trong vu fru b
chI phI boI nhung dnh Iuf cua Iy fhuyf dy, quan nIm fhng
fhuong cho rang chung fa Iun Iun co fh m xo fu nhIn foI
nhung khoang cach nho bao nhIu cung duoc, khng co mf gIoI
han nao Ia khng con dung nua. Thuc f, co mf gIoI han ma khI
vuof qua gIoI han do chung fa so gap nhung bof Iuong fu fan pha
gh gom ma fa da fhy frn hnh 5.1. o do, fhoo mf y nghIa ma
chung fa so noI chinh xac hon o cac chuong sau, fhm chi fa co fh
noI rang nhung fhang gIang du dI o duoI fhang PIanck khng fn
faI. Mf nha fhuc chung Iun noI rang co mf caI g do goI Ia fn
faI chI nu, if nhf Ia v nguyn fac, no co fh fham do va do dac
duoc. V cac dy duoc coI Ia nhung dI fuong co ban nhf cua vu
fru va v no qua Ion d b anh huong boI nhung fhang gIang du dI
o nhung khoang cach duoI fhang PIanck cua cu fruc khng gIan,
nn nhung fhang gIang nay khng fh do duoc va do do fhoo Iy
fhuyf dy fh chung khng xuf hIn.
Mf fro ao fhuf
Cuc fhao Iun o frn co fh khIn ban khng haI Iong. Thay
v cho fhy Iy fhuyf dy ch ngu duoc nhung fhang gIang Iuong
rIan Croono J6
fu cua khng gIan o duoI fhang PIanck, chung fa IaI dung kich
fhuoc huu han cua cac dy d cho dy hoan foan vn d. Vy co
fhuc Ia chung fa da gIaI quyf duoc mf dIu g do hay khng7 XIn
fra IoI Ia co. HaI dIm nu ra duoI dy chac Ia so fhuyf phuc duoc
ban.
Thu nhf, fu nhung Ip Iun frnh bay o muc fruoc chung fa
ruf ra rang nhung fhang gIang Iuong fu gy rac rI o duoI fhang
PIanck fhuc ra Ia fhu nhn fao, no xuf hIn Ia do chung fa xy
du ng fhuyf fuong dI rng va co Iuong fu frong khun kh cac haf
dIm. o do, fhoo mf nghIa nao dy, xung df chu yu cua vf Iy
Iy fhuyf hIn daI chinh Ia vn d do chung fa fu fao ra. oI v
fruoc kIa chung fa xom ff ca cac haf vf chf va ff ca cac haf Iuc
du Ia nhung haf dIm hoan foan khng co quang finh khng gIan,
cho nn chung fa buc phaI xom xof vu fru o nhung fhang bo fuy
y. Va chinh o nhung khoang cach bo nho nhf chung fa da vp
phaI nhung vn d khng sao vuo f qua nI. Tuy nhIn, Iy fhuyf
dy noI voI chung fa rang, so dI vp phaI nhung vn d do Ia do
chung fa chua fhuc su hIu ro Iuf choI; nhung Iuf moI noI voI
chung fa rang, co mf gIoI han cho phop chung fa chI duoc fham do
vu fru su foI muc nao va fhoo y nghIa fhuc, fuc Ia co mf gIoI han
cho bIf khaI nIm fhng fhuong v khoang cach con dung duoc
cho cac cu fruc sIu vI m cua vu fru foI du. Nhung fhang gIang
khng gIan gy fac haI gIa dnh gIo dy duoc fhy xuf hIn frong
Iy fhuyf cua chung fa Ia boI v chung fa chua y fhuc duoc nhung
gIoI han do va da b quan dIm haf dIm dn daf nhay mf buoc
qua Ion, vuof ca ra ngoaI fhuc faI vf Iy.
Can cu vao vo don gIan b ngoaI cua gIaI phap noI frn dI
voI vIc khac phuc su xung df gIua fhuyf fuong dI rng va co
hoc Iuong fu, ban co fh ban khoan fu hoI faI sao IaI phaI mf mf
fhoI gIan Iu nhu fh moI co nguoI cho rang su m fa dua frn cac
haf dIm don gIan chI Ia su Iy fuong hoa, con frong fh gIoI fhuc
cac haf so cp phaI co mf quang finh khng gIan. Iu nay dn
chung fa foI dIm fhu haI. Rf Iu v fruoc, cac b oc vI daI frong
vf Iy Iy fhuyf nhu PauII, HoIsonborg, Irac va oynman cung da
cho rang cac fhanh phn cua fu nhIn khng fh fhuc su Ia cac
dIm duoc ma Ia nhung gIof nho hay cac cuc nho dao dng. Tuy
nhIn, ho va nhung nguoI khac du fhy rang, rf kho xy dung
mf Iy fhuyf ma nhung fhanh phn cua no khng phaI Ia nhung
haf dIm, nhung IaI phaI phu hop voI nhung nguyn Iy co ban
nhf cua vf Iy nhu dnh Iuf bao foan xac suf cua co hoc Iuong
fu |sao cho cac dI fuong vf Iy khng bIn mf mf cach bf ngo
ma khng d IaI du vf) va nguyn Iy khng fh fruyn fhng fIn
voI vn fc nhanh hon anh sang. Nhung nghIn cuu cua ho da
chung fo rang mf hoac ca haI nguyn Iy do du so b vI pham nu
nhu khng vuf bo khun mu v cac haf dIm. o do, frong mf
fhoI gIan kha Iu, duong nhu khng fh fm duoc mf co hoc Iuong
fu co y nghIa dua frn mf caI g do khng phaI Ia cac haf dIm.
Mf dac dIm fhuc su co n fuong cua Iy fhuyf dy, do Ia hon haI
muoI nam nghIn cuu khng ngung nghI da chung fo duoc rang,
mac du co nhung khia canh xa Ia voI fruc gIac chung fa, nhung Iy
fhuyf dy da fn frong moI finh chf fhIf yu va c huu cua mf
Iy fhuyf vf Iy. Va hon fh nua, fhng qua modo dao dng
gravIfon, Iy fhuyf dy chinh Ia Iy fhuyf Iuong fu chua dung duoc
ca Iuc hp dn.
Cu fra IoI chinh xac hon
Cu fra IoI fh da fhu fom duoc caI cf yu cua cu hoI faI
sao Iy fhuyf dy IaI fhang fh ngay faI ch cac Iy fhuyf dua frn
cac haf dIm fhf baI. Va nhu vy, nu mun, ban co fh doc fhang
sang muc fIp fhoo ma khng h anh huong dn mach Igic cua
cu chuyn. Nhung mf khI da phaf frIn duoc nhung y fuong can
ban frong chuong 2, chung fa da co du nhung cng cu cn fhIf d
m fa chinh xac hon cach fhuc ma Iy fhuyf dy da Iam du dI
nhung fhang gIang Iuong fu manh IIf.
Trong cu fra IoI chinh xac hon nay, chung fa dua frn cung
mf y fuong cf IoI nhu frong cu fra IoI fh, nhung chung fa so
dIn daf no fruc fIp o cp d cac dy bang cach so sanh kha chI
fIf nhung haf fhu Ia cac haf dIm va Ia cac dy. Chung fa so fhy
rang ban chf co quang finh cua cac dy da Iam nhoo fhng fIn ma
fa co fh nhn duoc bang haf fhu Ia nhung haf dIm va do do IaI
mf In nua no xoa bo duoc vn d o nhung khoang cach ngan, fhu
pham cua su xung df chu yu frong vf Iy hIn daI.
Truoc hf chung fa hay xof su fuong fac cua cac haf dIm,
nu nhu chung fhuc su fn faI, va fu do chung fa co fh dung no
nhu nhung haf fhu nhu fh nao. Tuong fac co ban nhf Ia fuong
fac cua haI haf dIm chuyn dng foI va cham voI nhau sao cho
quy dao cua chung caf nhau nhu duoc mInh hoa frn hnh 6.5.
Nu nhu nhung haf nay Ia cac vIn bI a, chung so va cham va mI
rIan Croono JS
haf so b Ich dI fhoo nhung quy dao moI. Iy fhuyf fruong Iuong
fu dua frn nhung haf dIm chung fo rang v co ban nhung dIu
noI frn cung xay ra khI cac haf so cp va cham - chung fan xa ra
nhau va fIp fuc dI fhoo cac quy dao b Ich, nhung v chI fIf fh
co hoI khac.

Hnb 6.6. Hai bat tuong tac - cbung Jp ca6 nbau - ca /am cb6 quy Ja6 cua cbung
bt /ccb Ji
cho cu fh va don gIan, hay hnh dung mf frong haI haf
Ia oIocfron va haf kIa Ia phan haf cua no, fuc Ia haf posIfron. KhI
vf chf va phan vf chf va cham voI nhau, chung so huy nhau
fao fhanh mf chop sang cua nang Iuong fhun fuy, fuc Ia fao ra
mf phofon, chang han. phn bIf quy dao dI ra cua phofon nay
voI nhung quy dao fruoc do cua oIocfron va posIfron, fa so fhoo quy
uoc fruyn fhng frong vf Iy va bIu dIn no bang mf duong Iuon
song. Phofon fhuong so dI chuyn mf chuf rI gIaI phong nang
Iuong vn co fu cap oIocfron - posIfron fruoc do, bang cach fao ra
mf cap oIocfron - posIfron khac voI nhung quy dao nhu duoc chI
ra o phn bn phaI cua hnh 6.6. Tom IaI, haI haf duoc ban vao
nhau, chung fuong fac voI nhau fhng qua Iuc dIn fu rI Io ra
fhoo nhung quy dao b Ich, mf day nhung su kIn kha gIng voI
m fa o frn v su va cham cua cac vIn bI-a.

Hnb 6.6. Tr6ng /y tbuyct truong /uong tu, m6t bat ca pban bat cua n6 c6 tbc tuc tboi
buy nbau ca ta6 ra m6t pb6t6n. 8au J6, pb6t6n nay c6 tbc sinb ra m6t bat kbac ca m6t pban
bat Ji tbc6 nbung quy Ja6 kbac.
o Ia nhung chI fIf cua fuong fac ma chung fa quan fm,
dac bIf Ia dIm faI do oIofron va posIfron ban du huy nhau va
fao ra phofon. Mf su kIn fhon chf, nhu fa so fhy, do Ia dIu
nay xay ra faI mf fhoI dIm va mf v fri hoan foan xac dnh, nhu
da duoc chI ra frn hnh 6.6. Nhung m fa nay so fhay dI nhu fh
nao, nu fa fhay nhung dI fuong ma fa xom Ia nhung dIm khng
co kich fhuoc bang cac dy mf chIu7 Qua frnh co ban cua fuong
fac fh vn fh, nhung by gIo haI dI fuong va cham Ia cac vong
dy dao dng, nhu mInh hoa frn hnh 6.7. Nu nhu cac vong dy
dao dng fhoo cac modo cng huong dung, fh chung so fuong ung
voI mf oIocfron va mf posIfron va cham, nhu mInh hoa frn hnh
6.6. ChI khI xom xof o nhung fhang khoang cach nho nhf, nho
hon nhIu so voI kha nang cua cng ngh hIn nay, fh dac finh
gIng nhu dy cua chung moI fh hIn ro nof. Cung nhu frong
fruong hop cac haf dIm, haI dy huy nhau fhanh mf chop sang.
Chop sang nay, fuc phofon, cung chinh Ia mf dy frong mf modo
dao dng cu fh nao do. Nhu vy, haI dy foI fuong fac voI nhau,
hoa nhp voI nhau fao ra dy fhu ba nhu duoc fhy frn hnh 6.7.
CIng nhu frong m fa dua frn cac haf dIm, dy fhu ba nay cung
dI chuyn mf chuf rI IaI gIaI phong nang Iuong da nhn duoc fu
haI dy ban du bang cach fach ra fhanh haI dy fIp fuc chuyn
dng. Va IaI mf In nua, fu bf cu quan dIm nao, fru quan dIm
sIu vI m, qua frnh nay nhn cung gIng voI fuong fac haf dIm
mInh hoa frn hnh 6.6.
Hnb 6.7 (a Hai Jy ca cbam c6 tbc b6a tbanb Jy
tbu ba, sau J6 Jy nay /ai tacb tbanb bai Jy Ji tbc6
nbung quy Ja6 Ja bt /ccb. (b Vn qua trnb Juoc minb
b6a trcn bnb 6.6, nbung c6 nbn manb cbuycn J6ng cua
Jy. (c Buc anb cbup cbm cua bai Jy tuong tac quct
tbanb m6t mt cu tru.
Tuy nhIn, co mf khac bIf quan frong gIua haI cach m fa.
Cn nhn manh rang, fuong fac haf dIm xay ra faI mf dIm xac
dnh frong khng gIan va fhoI gIan, mf dIm ma ff ca nhung
nguoI quan saf du nhf fri. Nhu chung fa so fhy ngay by gIo,
dIu nay khng con dung dI voI fuong fac gIua cac dy. Chung fa
so chung fo dIu nay bang cach so sanh quan saf cua Coorgo va
CracIo - haI nguoI quan saf chuyn dng dI voI nhau ma chung fa
da Iam quon frong chuong 2 - dI voI fuong fac do. Chung fa so
fhy rang ho khng nhf fri voI nhau v v fri va fhoI dIm faI do
haI dy va cham vao nhau In du fIn.
Iam dIu do, hay fuong fuong fa quan saf fuong fac cua
haI dy bang mf may anh voI cua chp duoc mo IIn fuc d cho
foan b "Ich su" cua fuong fac duoc ghI IaI frn cung mf doan
phIm 1|. Kf qua duoc mInh hoa frn hnh 6.7 c va fhuong duoc
goI Ia "maf vu fru" cua dy. ang cach "caf" maf vu fru cua dy
rIan Croono 40
fhanh cac Iaf song song, gIng nhu khI fa caf cac Iaf banh m, fa co
fh phuc hI IaI Ich su fuong fac cua cac dy. Mf vi du v su caf
do duoc mInh hoa frn hnh 6.8. ac bIf, frn hnh 6.8 a chung fa
cho fhy Coorgo, chu fm quan saf haI dy dI foI cung voI maf
phang gan voI chung bIu dIn Iaf caf dI qua ff ca cac su kIn
frong khng gIan xay ra o cung mf fhoI dIm, fhoo quan dIm cua
anh fa. Nhu fhuong Iam o cac chuong fruoc, o dy, frong so d,
chung fa cung bo dI mf chIu cua khng gIan d d hnh dung.
Tf nhIn, frn fhuc f, dI voI nguoI quan saf bf ky du co mf
mang ba chIu cac su kIn xay ra o cung mf fhoI dIm. Hnh 6.8 b
va 6.8. c cho fhy haI buc anh chup nhanh o haI fhoI dIm fIp
fhoo nhau, fuc Ia haI Iaf caf fIp fhoo nhau cua maf vu fru cho bIf
Coorgo nhn fhy haI dy fIn gn voI nhau nhu fh nao. Mf
dIm co fm quan frong fhon chf frn hnh 6.8 c, do Ia fhoI dIm
ma fhoo Coorgo haI dy In du fIn cham vao nhau va hoa nhp
voI nhau fao fhanh dy fhu ba.

Hnb 6.S Hai Jy cbuycn J6ng toi gp nbau o ba tboi
Jicm tbc6 quan Jicm cua Gc6rgc. Tr6ng (a ca (b cac Jy Jang
ticn /ai gn nbau ca o (c cbung /n Ju ticn cbam ca6 nbau,
tbc6 quan Jicm cua Gc6rgc.
y gIo chung fa so Iam hf nhu fh voI
CracIo. Nhu da fhao Iun o chuong 2, chuyn
dng fuong dI cua haI nguoI dn foI h qua Ia
ho khng nhf fri voI nhau v nhung su kIn
xay ra dng fhoI. Thoo quan dIm cua CracIo,
nhung su kIn frong khng gIan xay ra dng
fhoI nam frong mf maf phang khac nhu duoc bIu dIn frn hnh
6.9. Tuc Ia, fhoo CracIo, maf vu fru frn hnh 6.7 c duoc caf fhanh
cac Iaf duoI mf goc khac d fhy ro dIn fIn fung fhoI dIm mf
cua fuong fac.
Cac hnh 6.9 b va 6.9 c cho fhy nhung fhoI dIm fIp fhoo
nhau, fhoo CracIo, k ca fhoI dIm khI c fa fhy haI dy foI cham
vao nhau va fao ra dy fhu ba.
ang cach so sanh cac hnh 6.8 c va 6.9 c, nhu da Iam frong
hnh 6.10, chung fa fhy rang Coorgo va CracIo khng nhf fri voI
nhau v fhoI gIan va da dIm khI haI dy cham vao nhau. o dy
Ia mf dI fuong co quang finh khng gIan, nn no dam bao rang

khng co mf v fri chinh xac frong khng gIan hoac mf fhoI dIm
chinh xac frong fhoI gIan khI cac dy In du fIn fuong fac voI
nhau, v fhuc ra dIu do phu fhuc vao frang fhaI chuyn dng cua
nguoI quan saf.
Hnb 6.0. Hai Jy cbuycn J6ng toi gp nbau o ba tboi Jicm
tbc6 quan Jicm cua Gracic. Tr6ng (a ca (b cac Jy Jang ticn /ai
gn nbau ca o (c cbung /n Ju ticn cbam ca6 nbau.

Hnb 6.10. Gc6rgc ca Gracic kb6ng nbt tri coi nbau cc Jicm
tuong tac.
Nu ap dung chinh xac nhung Ip Iun frn
cho fuong fac cua cac haf dIm, nhu duoc fng kf
frong hnh 6.11 fh fa cung so dI dn kf Iun ma fa
da bIf fu fruoc, fuc Ia co mf dIm xac dnh frong khng gIan va
mf fhoI dIm xac dnh frong fhoI gIan khI cac haf dIm fuong fac
voI nhau. Cac haf dIm nhI nhof foan b fuong fac cua chung vao
mf dIm xac dnh. KhI Iuc fuong fac Ia Iuc hp dn, fuc Ia khI
fruyn fuong fac Ia gravIfon chu khng phaI phofon, fh vIc goI
hoan foan fac dung cua Iuc vao mf fhoI dIm duy nhf so dn dn
nhung kf qua faI haI, vi nhu nhung dap s v han ma fa da noI
foI o frn. TraI IaI, cac dy da Iam "nhoo" noI xay ra fuong fac. V
nhung nguoI quan saf khac nhau fIp nhn fuong fac xay ra o
nhung noI khac nhau doc fhoo phn bn fraI cua maf vu fru frn
hnh 6.10, nn fhuc f dIu nay co nghIa Ia nhung noI fuong fac do
da b nhoo vao nhau, dn foI Iam nhoo fac dung cua Iuc hp dn.
Su nhoo nay da Iam Ioang dI mf cach dang k nhung finh chf
sIu vI m cua Iuc do, khIn cho nhung finh foan dua IaI cac kf
qua huu han fhay v nhung kf qua v han fruoc kIa. y Ia cach
gIaI fhich chinh xac hon cua hIu ung Iam nhoo ma fa da gap
frong cu fra IoI fh o muc fruoc. Va IaI mf In nua, hIu ung

Hnh 6.10
rIan Croono 42
nhoo da Iam fron nhung fhang gIang Iuong fu manh IIf cua
khng gIan o nhung khoang cach duoI chIu daI PIanck.
Hnb 6.11. Nbung nguoi quan sat cbuycn J6ng J6i coi
nbau nbt tri cc noi ca tboi Jicm Jicn ra tuong tac cua bai
bat Jicm.
CIng nhu fa nhn fh gIoI qua cap
kinh qua yu hoac qua manh, nhung chI
fIf fInh f o duoI chIu daI PIanck da b
nhoo vao nhau frong Iy fhuyf dy, Iam cho
chung fro nn v haI. Nhung khng gIng nhu fruong hop maf
kom, nu Iy fhuyf dy Ia m fa fI hu cua vu fru, fh so khng co
mf kinh sua nao co fh Iam cho nhung fhang gIang o fhang duoI
chIu daI PIanck fro nn ro nof nua. Nhu vy, su khng fuong
fhich gIua fhuyf fuong dI rng va co hoc Iuong fu - vn chI fro
nn gay gaf o nhung fhang duoI PIanck - da fro nn franh duoc
frong mf vu fru co gIoI han duo I v khoang cach ma fa co fh fIp
cn foI, hay fhm chi co fh noI Ia co gIoI han cho nhung khoang
cach ma chung con fn faI fhoo nghIa fhng fhuong. Mf vu fru
nhu vy Ia vu fru duoc m fa boI Iy fhuyf dy, frong do cac dnh
Iuf v nhung caI v cung Ion va v cung bo co fh hI nhp haI
hoa voI nhau v caI faI hoa gIa dnh xuf hIn o nhung khoang
cach sIu vI m da b xoa bo hoan foan.
1| Tf nhIn, may anh hoaf dng bang cach fhu nhn cac phofon phan
xa fu vf ma fa quan fm va ghI chung frn phIm. VIc su dung may anh cua
chung fa frong vi du nay chI co finh chf fuong frung, v chung fa khng fh
hnh dung cac phofon phan xa fu cac dy va cham. O dy chung fa don gIan
chI mun ghI IaI frong hnh 6.7 |c) foan b Ich su cua fuong fac ma fhI. KhI
noI dIu do, chung fI chI ra mf dIm fInh f nua chua duoc d cp foI. Trong
chuong 4, chung fa da bIf rang co fh xy dung co hoc Iuong fu bang cach
dung phuong phap Iy fng fhoo cac quy dao cua oynman, frong do chung fa
phn fich chuyn dng cua cac vf bang cach f hop nhung dong gop cua ff
ca cac quy dao kha dI fu mf dIm xuf phaf da chon foI mf dIm cho fruoc.
Hnh 6.6. va 6.7 cho fhy mf frong s v s cac quy dao kha dI cua mf haf
dIm |hnh 6.6) hoac cua mf dy |6.7). Tuy nhIn, su fhao Iun frong muc
nay co fh ap dung cho bf ky quy dao nao khac va do do ap dung duoc cho
foan b qua frnh Iuong fu.

Hnh 6.11.
Th ngoaI cac dy cap ra7
Cac dy Ia dac bIf do haI nguyn nhn. Thu nhf, mac du co
quang finh khng gIan, nhung chung co fh duoc m fa mf cach
nhf quan frong khun kh cua co hoc Iuong fu. Thu haI, frong s
nhung modo dao dng cng huong, co mf modo co nhung finh
chf chinh xac cua gravIfon, va nhu vy dam bao rang Iuc hp dn
Ia mf b phn nI faI frong cu fruc cua no. Nhung, gIng nhu Iy
fhuyf dy da chung fo, khaI nIm haf dIm fhng fhuong chang
qua chI Ia su Iy fuong hoa foan hoc chu khng h co frong fh gIoI
fhuc, nguoI fa cung co fh hoI: nhung soI dy mf chIu cuc manh
IIu co phaI cung Ia su Iy fuong hoa hay khng7 IIu co fh cac
dy fhuc su con co mf b day nao do, gIng nhu b maf mf chIc
sam xo dap haI chIu, chang han, hay con fhuc f hon nua, nhu
mf chIc banh vong ba chIu7 Nhung kho khan duong nhu khng
fh vuof qua ma HoIsonborg, Irac va nhung nguoI khac da nhn
fhy khI dnh xy dung mf Iy fhuyf dua frn cac "cuc" haf ba
chIu, nhIu In da gy fro ngaI cho cac nha nghIn cu u dI fhoo
chuI Ip Iun fu nhIn do.
Tuy nhIn, hoan foan bf ngo vao nhung nam 1990, fhng
qua nhung suy Iun gIan fIp va kha sac sao, cac nha Iy fhuyf
dy da nhn fhy nhung dI fuong co ban co s chIu cao hon nhu
vy fhuc su da dong mf vaI fro quan frong va fInh f frong chinh
ban fhn cac Iy fhuyf dy. n da cac nha vf Iy cung da phaf
hIn ra rang Iy fhuyf dy khng phaI Ia mf Iy fhuyf chI chua
cac dy. Mf nhn xof quan frong dong vaI fro frung fm dI voI
cuc cach mang sIu dy In fhu haI duoc khoI xuong boI WIffon
va nhung nguoI khac vao nam 1995, do Ia Iy fhuyf dy bao ham
ca nhung fhanh phn co nhIu chIu khac nhau: nhung fhanh
phn haI chIu gIng nhu caI dIa, nhung fhanh phn ba chIu
gIng nhu gIof nuoc va fhm chi con co nhung kha nang quaI Ia
hon nua. Nhung d xuf moI nhf nay so duoc d cp foI o cac
chuong 12, 13. Con hIn fhoI, chung fa vn fIp fuc cu chuyn va
kham pha fIp nhung finh chf moI Ia cua vu fru duoc cu fhanh
boI nhung dy 1 chIu fhay cho nhung haf dIm khng chIu.
rIan Croono 44
CH!ONC 7: CAI "SI!" TRONC SI! Y
KhI bIf rang chuyn fham hIm cua ddIngfon vao nam
1919, nham kIm chung mf fIn doan cua InsfoIn noI rang anh
sang phaf ra fu nhung ngI sao khI dI qua canh maf froI so b no
Iam cho cong dI, da kf fhuc fhanh cng, Hondrk Ioronfz nha vf
Iy Ha Ian da guI cho InsfoIn mf buc dIn bao fIn vuI do. KhI fIn
nay duoc Ian ra, mf sInh vIn da hoI InsfoIn rang, ng nghI nhu
fh nao nu nhu cac phop do cua ddIngfon khng phaf hIn fhy
cac fIa sang b cong nhu duoc fIn doan, InsfoIn dap: "KhI do fI
so rf fIc cho Chua, boI v Iy fhuyf cua fI Ia dung". Tf nhIn,
nu nhu cac fhuc nghIm khng xa c nhn nhung fIn doan cua
InsfoIn fh Iy fhuyf cua ng khng dung va fhuyf fuong dI
rng han so khng fro fhanh mf frong nhung fru cf cua vf Iy
hIn daI. Nhung dIu ma InsfoIn mun noI, do Ia fhuyf fuong
dI rng da m fa fruong hp dn voI mf vo dop nI faI su sac,
voI nhung y fuong manh mo nhung don gIan nhu fh, ng nghI
kho ma hnh dung nI nu no khng dung. Thoo quan dIm cua
InsfoIn, fhuyf fuong dI rng hu nhu Ia qua dop nn khng fh
saI duoc.
Tuy nhIn, nhung suy xof v maf my hoc khng fh phan xu
su dung saI cua mf chn Iy khoa hoc duoc. Xof cho foI cung, cac Iy
fhuyf du phaI chu su phan xu dua frn suc chng fra cua chung
khI phaI dI maf voI nhung su kIn fhuc nghIm kh cung va Ianh
Iung. Nhung nhn xof nay cn phaI rf fhn frong. Trong khI mf
Iy fhuyf con dang duoc xy dung, hIn frang phaf frIn con dang
do dang cua no fhuong khng cho phop Iy fhuyf do dua ra duoc
nhung fIn doan co fh kIm chung bang fhuc nghIm. Tuy nhIn,
cac nha vf Iy vn pha I Iua chon va suy xof cac huong nghIn cuu
d fIp fuc phaf frIn Iy fhuyf con chua hoan ff cua ho. Mf s
frong nhung nhung quyf dnh nay duoc ap daf boI su nhf quan
Igic nI faI, boI Io chac chan chung fa phaI doI hoI mf Iy fhuyf
co y nghIa khng fh chua nhung dIu v Iy v maf Igic. Nhung
quyf dnh khac duoc dn daf boI IInh cam v nhung h qua fhuc
nghIm dnh finh cua mf cu fruc Iy fhuyf nay dI voI mf cu
fruc khac; noI chung, chung fa so khng quan fm foI mf Iy
fhuyf, nu nhu co khng co kha nang m fa fh gIoI xung quanh
chung fa. Nhung chac chan cung co fruong hop mf s quyf dnh
cua cac nha vf Iy Iy fhuyf IaI dua frn cam gIac fhm my, fhoo
do cac Iy fhuyf phaI co duoc su fhanh nha va vo dop v cu fruc
sanh duoc voI fh gIoI ma chung fa quan saf. Tf nhIn, khng co
g dam bao Ia dIu do so dn foI chn Iy. Co fh, o su hon, vu fru
co c u fruc khng duoc dop nhu chung fa fuong hoac cung co fh
chung fa so fhy rang nhung fIu chun fhm my cua chung fa
cn phaI duoc chaf Ioc dang k khI ap dung frong nhung bI canh
if quon fhuc hon. Tuy nhIn, dac bIf khI chung fa buoc vao ky
nguyn, frong do cac Iy fhuyf cua chung fa m fa nhung fhuc faI
cua vu fru ngay cang kho fham do bang fhuc nghIm hon, cac nha
vf Iy phaI dua vao cam gIac fhm my d franh xa nhung con
duong b fac ma ho co fh b Iac vao. Cho dn nay, phuong phap
nay da cho chung fa mf su dn daf sang suf va rf co hIu qua.
Trong vf Iy cung nhu frong ngh fhuf, dI xung Ia mf
phn fhon chf cua fhm my. Nhung khng gIng nhu frong ngh
fhuf, dI xung frong vf Iy co mf y nghIa cu fh va chinh xac
hon. Thuc vy, bang cach bam rIf khaI nIm cu fh nay cua dI
xung foI nhung kf Iun foan hoc cua no, frong my chuc nam gn
dy, cac nha vf Iy da fm ra nhung Iy fhuyf frong do cac haf v f
chf va cac haf fruyn fuong fac gan bo mf fhIf voI nhau foI muc
fruoc do chua fung co aI hnh dung nI. Nhung Iy fhuyf nhu fh,
khng chI fhng nhf cac Iuc cua fu nhIn ma con ca cac fhanh
phn cua vf chf nua, du co mf dI xung kha dI Ion nhf va v
Iy do do ma chung duoc goI Ia sIu dI xung. Iy fhuyf sIu dy,
nhu chung fa so fhy, Ia mf vi du vua Ia fhuy f vua Ia fuyf dInh
cua mf khun kh sIu dI xung.
an chf cua dnh Iuf vf Iy
Hay hnh dung mf vu fru, frong do cac dnh Iuf vf Iy cung
phu du nhu fhoI frang, nghIa Ia chung fhay dI fu nam nay sang
nam khac, fu fun nay sang fun khac hoac fhm chi fu fhoI dIm
nay sang fhoI dIm khac. CIa fhu rang, frong mf fh gIoI nhu
vy, nhung fhay dI do khng Iam pha vo nhung qua frnh co ban
cua su sng, fh if nhf cung co fh noI rang, khI do ban so khng
bao gIo cam fhy bun phIn, cho du chI Ia mf khoanh khac.
Nhung hanh dng don so nhf cua ban cung da co fh Ia ca mf
rIan Croono 46
cuc phIu Iuu, v nhung bIn dI ngu nhIn khng cho phop ban
hoac bf ky aI khac co fh dung kInh nghIm cua qua khu d du
doan bf cu dIu g v nhung kf cuc fuong IaI.
Mf vu fru nhu vy qua fhuc Ia mf con ac mng dI voI cac
nha vf Iy. Cung nhu hu hf moI nguoI, cac nha vf Iy chu yu
dua vao su n dnh cua vu fru: cac dnh Iuf dung ngay hm nay
da dung ngay hm qua va so vn con dung ngay maI |fhm chi
ngay ca khI chung fa con chua du fhng mInh d phaf mInh ra hf
ff ca nhung dnh Iuf do). Sau hf, fhuf ngu "dnh Iuf" phong
con co y nghIa g nua, nu nhu no co fh fhay dI mf cach df
ngf7 Tf nhIn, dIu nay khng co nghIa Ia vu fru Ia fInh ma no
chac chan so fhay dI bang v van cach fu fhoI dIm nay sang fhoI
dIm fIp sau. Thuc ra, dIu nay chI mun noI rang cac dnh Iuf
chI phI su fIn hoa nhu fh moI Ia c dnh va khng fhay dI. an
co fh hoI IIu chung fa co fhuc su bIf dIu do Ia dung khng7 Su
fhuc fh chung fa khng bIf. Nhung nhung fhanh cng cua chung
fa frong vIc m fa rf nhIu dac finh cua vu fru, fu nhung
khoanh khac ngan nguI sau Ig ang cho foI fn hIn nay bao
dam voI chung fa rang, nu cac dnh Iuf co fhay dI fh chung
fhay dI cuc ky chm chap. on gIan nhf ma IaI phu hop voI ff
ca nhung g chung fa da bIf Ia gIa fhIf rang cac dnh Iuf Ia c
dnh.
y gIo hay fuong fuong mf vu fru frong do cac dnh Iuf
IaI co finh da phuong gIng nhu cac nn van hoa, fuc Ia chung
fhay dI khng fh fIn doan duoc fu da phuong nay sang da
phuong khac va kIn quyf chng IaI moI anh huong bn ngoaI
nham dng hoa chung. Tua nhu nhung cuc phIu Iuu cua
CuIIIvor, nhung cuc du ngoan vao nhung xu so nhu vy hua hon
so mang IaI cho ban nhIu fraI nghIm phong phu va dy bf ngo.
Nhung frn quan dIm cua cac nha vf Iy fh do cung IaI Ia mf
con ac mng khac. Chang han, fhf kho ma sng voI mf fhuc f
Ia, nhung dnh Iuf dung voI mf nuoc nay, hoac fhm chi dung
voI mf bang nay, IaI khng con dung frong mf nuo c hoac mf
bang khac. Nhung hay fhu hnh dung fnh hnh so ra sao nu cac
dnh Iuf cua fu nhIn IaI fhay dI nhu vy. Trong mf fh gIoI
nhu fh, cac fhi nghIm fIn hanh o noI nay khng h co IIn quan
g voI nhung dnh Iuf vf Iy o bf cu noI nao khac. V fh, cac nha
vf Iy phaI Iam IaI nhIu In fhi nghIm do o nhung ch khac nhau
d kham pha nhung dnh Iuf vf Iy o mI noI. Thf may man, moI
fhu ma chung fa bIf du cho fhy rang cac dnh Iuf vf Iy Ia nhu
nhau o khap noI. Tf ca nhung fhi nghIm frn khap fh gIoI du
quy fu v cung mf fp hop nhung gIaI fhich Ia co so cua nhung
fhuc nghIm do. NgoaI ra, chung fa con co kha nang gIaI fhich
duoc rf nhIu nhung quan saf fhIn van o nhung vung rf xa cua
vu fru ma chI dung mf fp hop c dnh nhung nguyn Iy vf Iy.
Iu nay dn chung fa foI nIm fIn rang chinh nhung dnh Iuf
vf Iy do du ng o moI noI. o chua bao gIo foI duoc du bn kIa cua
vu fru, nn chung fa khng fh IoaI fru kha nang o du do co
nhung IoaI dnh Iuf vf Iy hoan foan moI, nhung moI fhu cho foI
nay du chung fo dIu nguoc IaI.
IaI mf In nua, dIu nay khng co nghIa Ia vu fru nhn
gIng hf nhau hay noI cach khac Ia co moI finh chf nhu nhau o
nhung noI khac nhau. Trn maf frang, mf nha du hanh dI ca
khoo co fh Iam duoc nhung fhu ma anh fa khng fh Iam duoc
frn maf df. Nhung chung fa phaI fhua nhn rang, so dI co su
khac bIf nay Ia boI v maf frang nho hon nhIu so voI fraI df,
nhung dIu do khng co nghIa Ia dnh Iuf van vf hp dn fhay
dI fu noI nay sang noI khac. nh Iuf hp dn cua Novfon, hay
chinh xac hon Ia cua InsfoIn, Ia nhu nhau, frn fraI df cung nhu
frn maf frang. Su khac bIf frong fraI nghIm cua nha du hanh
vu fru chang qua Ia do su fhay dI frong chI fIf cua mI fruong
chu khng phaI do su fhay dI cua dnh Iuf vf Iy.
Cac nha vf Iy noI rang haI finh chf noI o frn cua cac dnh
Iuf vf Iy, fuc Ia finh chf khng phu fhuc vao vIc fa dung
chung khI nao va o du, Ia nhu ng dI xung cua fu nhIn. Iu ma
ho mun noI o dy, do Ia fu nhIn xom moI fhoI dIm frong fhoI
gIan va moI noI frong khng gIan Ia dng nhf, hay dI xung, bang
cach dam bao rang cac dnh Iuf vf Iy co ban Ia khng fhay dI
faI cac fhoI dIm khac nhau frong fhoI gIan va faI nhung noI khac
nhau frong khng gIan. Cung gIng nhu frong hI hoa va m nhac,
dI xung fao ra su fhoa man su sac; chung Iam nI bf finh frf
fu va kf hop frong su vn hanh cua vu fru. Su fhanh nha cua
nhIu hIn fuong phuc fa p, phong phu va da dang xuf hIn fu
mf fp hop don gIan cac dnh Iuf cua vu fru if nhf Ia mf phn
cua caI ma cac nha vf Iy mun noI khI dung foI fu "dop".
Trong nhung fhao Iun v cac fhuyf fuong dI hop va rng,
chung fa cung da gap nhung dI xung khac cua fu nhIn. Hay nho
IaI rang, nguyn Iy fuong dI, nguyn Iy nam o frung fm cua
rIan Croono 4S
fhuyf fuong dI hop, noI voI chung fa rang moI dnh Iuf vf Iy
du phaI nhu nhau dI voI nhung nguoI quan saf chuyn dng
fhang du voI nhau. o Ia mf dI xung, boI v no mun noI rang
fu nhIn coI ff ca nhung nguoI quan saf nhu vy Ia dng nhf,
fuc Ia dI xung. MI nguoI quan saf do du co Iy khI fu xom mnh
Ia dung yn dIu do khng co nghIa Ia nhung nguoI quan saf
chuyn dng fhang du voI nhau so co nhung quan saf dng nhf
voI nhau. Nhu fa da fhy o cac chuong fruoc, khng fhIu nhung
khac bIf Ia Iung frong nhung quan saf cua ho. CIng nhu nhung
khac bIf ma nguoI dI ca khoo cam fhy khI dI frn maf df va
frn maf frang, nhung khac bIf frong cac quan saf chang qua chI
phan anh su fhay dI frong nhung chI fIf cua mI fruong, v haI
nguoI quan saf chuyn dng fhang du voI nhau, fhm chi mac du
nhung quan saf cua ho du duoc chI phI boI nhung dnh Iuf nhu
nhau.
Thng qua nguyn Iy fuong duong cua fhuyf fuong dI rng,
InsfoIn da mo rng dang k dI xung do bang cach chung fo rang
cac dnh Iuf cua v f Iy Ia fhuc su nhu nhau dI voI moI nguoI
quan saf, ngay ca khI ho fhuc hIn nhung chuyn dng co gIa fc
phuc fap. Nn nho rang InsfoIn da fhuc hIn dIu do nho hIu
rang mf nguoI quan saf co gIa fc cung hoan foan co Iy khI xom
mnh Ia dung yn va khI fuyn b Iuc ma nguoI do cam fhy Ia do
mf fruong hp dn. Mf khI Iuc hp dn da duoc finh dn, fh
moI dIm quan saf Ia hoan foan bnh dang voI nhau. NgoaI khia
canh fhm my nI faI cua vIc dI xu mf cach bnh dang dI vo I
moI chuyn dng, chung fa con fhy rang, nhung nguyn Iy dI
xung do da dong mf vaI fro quan frong frong nhung kf Iun Ia
Iung IIn quan voI hp dn ma InsfoIn da fm ra.
Vy, IIu co con nhung nguyn Iy dI xung khac co IIn quan
voI khng gIan, fhoI gIan va chuyn dng ma cac dnh Iuf vf Iy
phaI fn frong hay khng7 Nu suy nghI ky v dIu nay, ban so
con phaf hIn ra mf dI xung nua. Cac dnh Iuf vf Iy con phaI
nhu nhau bf k goc nhn cua ban frong quan saf Ia nhu fh nao.
Vi du, nu ban fhuc hIn mf fhi nghIm nao do rI sau do quyf
dnh xoay foan b cac fhIf b va fIn hanh IaI fhi nghIm mf In
nua, fh nhung dnh Iuf vf Iy ap dung cho haI In fhi nghIm do
Ia hoan foan nhu nhau. Iu do goI Ia dI xung ngay va no co y
nghIa Ia, cac dnh Iuf vf Iy xom moI dnh huong kha dI du bnh
dang voI nhau. y Ia nguyn Iy dI xung dung ngang hang voI
nhung dI xung ma fa vua fhao Iun o frn.
IIu co con nhung dI xung khac7 IIu chung fa co bo sof
mf dI xung nao khng7 an co fh goI y nhung dI xung chun
|gaugo) IIn quan voI cac Iuc phI hp dn ma fa da noI foI o chuong
5. Tf nhIn, chung Ia nhung dI xung cua fu nhIn, nhung do Ia
IoaI dI xung fruu fuong hon; nhung o dy chung fa chI fp frung
xom xof nhung dI xung co IIn quan fruc fIp dn khng gIan,
fhoI gIan hoac chuy n dng. Thuc f, vao nam 1967, haI nha vf Iy
SIdnoy CoIman va Joffroy ManduIa da chung mInh duoc rang,
fhoI gIan hay chuyn dng co fh kf hop voI nhung dI xung vua
fhao Iun o frn d fao ra mf Iy fhuyf phu hop voI fh gIoI ma
chung fa dang sng.
SpIn
Mf haf so cp nhu oIocfron co fh quay frn mf quy dao
xung quanh haf nhn fua nhu fraI df quay quanh maf froI.
Nhung, frong cach m fa fruyn fhng coI oIocfron nhu mf haf
dIm, fh IaI khng co hnh anh gIng nhu fraI df fu quay xung
quanh mnh no. KhI mf dI fuong quay quanh mnh no, ff ca cac
dIm frn fruc quay, gIng nhu fm dIm cua mf chIc dIa quay,
du khng chuyn dng. Tuy nhIn, nu mf vf nao do fhuc su co
dang dIm, fh no so khng co "nhung dIm khac" nam ngoaI bf
ky fruc quay nao. Va nhu vy, don gIan Ia khng co chuyn dng
fu quay cua mf haf dIm. NhIu nam fruoc, Iy Iun do da b nghI
vn boI mf bf ngo Iuong fu khac.
Nam 1925, haI nha vf Iy Ha Ian Ia Coorgo !hIonbock va
SamuoI CoudsmIf da nhn fhy rang, mf s Ion cac s IIu kho
hIu IIn quan voI nhung finh chf cua anh sang phaf xa va hp
fhu boI cac nguyn fu co fh gIaI fhich duoc nu nhu gIa fhIf rang
cac oIocfron co nhung finh chf fu rf dac bIf. Khoang vaI fram
nam fruoc, nha vf Iy nguoI Phap Ia Andro MarIo Amporo da
chung fo duoc rang cac dIn fich chuyn dng sInh ra fu finh.
!hIonbock va CoudsmIf dI fhoo duo ng huong do va da fm fhy
rang chI co mf IoaI chuyn dng dac bIf cua oIocfron moI fao ra
nhung finh chf fu phu hop voI cac s IIu: do Ia chuyn dng fu
quay |fIng Anh goI Ia spIn). TraI voI nhung du doan c dIn,
!hIonbock va CoudsmIf fuyn b rang, fua nhu fraI df, cac
oIocfron vua quay va vua fu quay.
rIan Croono 60
Nhung IIu !hIonbock va CoudsmIf co fhuc su mun noI
rang cac oIocfron fu quay khng7 Co hay khng. CaI ma cng frnh
cua ho fhuc su chung mInh duoc, do Ia co mf khaI nIm Iuong fu
v spIn, phn nao do na na nhu hnh anh fu quay fhng fhuong
nhung v ban chf do Ia mf khaI nIm Iuong fu c huu. No Ia mf
frong s nhung finh chf cua fh gIoI vI m doI hoI phaI xom xof
IaI nhung khaI nIm c dIn bang cach dua vao mf su fhay dI
Iuong fu da duoc kIm chung bang fhuc nghIm. Vi du, fa hnh
dung mf ngh sI fruof bang quay. KhI co fay IaI, c fa so quay
nhanh hon, con khI dang fay ra c fa so quay chm hon. Va rI
som hay mun, fuy fhuc c fa dn Iuc cho su quay if hay nhIu, c
fa so quay chm IaI va dung han. Nhung IoaI fu quay |hay spIn)
ma !hIonbock va CoudsmIf phaf hIn ra khng phaI nhu vy.
Thoo cng frnh cua ho va nhung nghIn cuu sau do, mI oIocfron
frong vu fru Iun Iun va maI maI quay voI mf fc d c dnh va
khng bao gIo fhay dI. SpIn cua oIocfron khng phaI Ia mf frang
fhaI chuyn dng nhf fhoI nhu dI voI cac vf quon fhuc ma v
mf nguyn nhn nao do khIn cho chung fu quay. Thay v fh,
spIn cua oIocfron Ia mf finh ch f nI faI gIng nhu khI Iuong va
dIn fich cua no. Nu mf oIocfron khng co spIn fh no khng con
Ia mf oIocfron nua.
Mac du nhung cng frnh ban du chI fp frung vao oIocfron,
nhung fhuc ra sau do cac nha vf Iy da chung fo duoc rang nhung
y fuong nay v spIn cung ap dung duoc cho ff ca cac haf vf chf
khac fhuc ba ho duoc IIf k frong bang 1.1. Va dIu nay dung
cho foI fn nhung chI fIf nho nhf: ff ca cac haf vf chf |cung
voI ff ca cac phan haf cua chung) du co spIn bang spIn cua
oIocfron. Thoo ngn ngu chuyn mn, fh cac nha vf Iy noI rang
ff ca cac haf vf chf du co "spIn 1/2". NoI mf cach nm na fh
gIa fr 1/2 Ia s do frong co hoc Iuong fu cho bIf haf do quay
nhanh foI muc nao 1|. NgoaI ra, cac nha vf Iy con chung mInh
duoc rang cac haf fruyn fuong fac phI hp dn, chang han nhu
phofon, cac haf boson yu va gIuon cung co dac frung nI faI do va
no co gIa fr gp haI In spIn cua cac haf vf chf. NghIa Ia ff ca
chung du co "spIn 1".
Con hp dn fh sao7 Thuc ra, con fruoc khI co Iy fhuy f dy,
cac nha vf Iy da xac dnh duoc spIn ma haf gravIfon gIa fhuyf
cn phaI co d Ia haf fruyn fuong fac hp dn. ap s: Ion gp dI
spIn cua phofon, cua cac boson yu va cua gIuon, fuc Ia "spIn 2".
Trong bI canh cua Iy fhuyf dy, spIn - cung gIng nhu khI
Iuong va cac fich Iuc - gan IIn voI modo dao dng cua dy. Cung
nhu voI cac haf dIm, so Ia saI Im nu fa coI spIn duoc mang boI
mf dy nhu Ia su quay fhuc su cua no frong khng gIan. Cn nho
rang do chI Ia mf hnh anh gn dung ma fhI. Nhn fIn dy, fa
cung Iam sang fo fhm mf vn d quan frong ma fa da gap fruoc
dy. Nam 1974, khI Schork va Schvarz fuyn b rang Iy fhuyf
dy cn duoc coI Ia mf Iy fhuyf Iuong fu chua dung duoc ca Iuc
hp dn, ho da Ia m nhu vy Ia boI v ho da fm fhy rang cac dy
nhf fhIf phaI co mf modo dao dng fuong ung voI mf haf
khng co khI Iuong va co spIn 2, do Ia nhung du hIu dac frung
cua gravIfon. Ma o du co gravIfon fh o do co hp dn.
VoI nhung hIu bIf do v khaI nIm spIn, by gIo chung fa
hay quay fro IaI vaI fro cua no frong vIc phaf hIn ra I hng
frong dnh Iy CoIoman - Mandura IIn quan foI nhung dI xung
kha dI cua fu nhIn ma fa da noI foI frong muc fruoc.
1| NoI mf cach chinh xac hon, spIn 1/2 co nghIa Ia mmon dng Iuong
ung voI chuyn dng "fu quay" cua oIocfron bang h.
SIu dI xung va cac sIu haf
Nhu chung fa da nhn manh o frn, khaI nIm spIn, mac du
v b ngoaI co vo gIng nhu su quay cua mf con quay, nhung khac
nhau can ban v ngun gc Iuong fu cua no. Su phaf mInh ra spIn
vao nam 1925 da cho fhy rang con co mf IoaI chuyn dng quay
khac chua h fn faI frong vu fru fhun fuy c dIn.
Iu nay daf ra cu hoI: v chuyn dng quay fhng fhuong
dn foI nguyn Iy dI xung bf bIn quay |fuc cac dnh Iuf vf Iy
coI moI dnh huong khng gIan Ia bnh dang voI nhau), vy fh
IIu IoaI chuyn dng quay fInh f hon gan IIn voI spIn co dn foI
mf dI xung nao do cua cac dnh Iuf vf Iy hay khng7 Vao
khoang 1971, cac nha vf Iy da chung mInh duoc rang, cu fra IoI
Ia co. Mac du foan b cu chuyn fh kha phuc fap, nhung y fuong
co ban cua no fh nhu fh nay: khI finh foI spIn, fh qua Ia co fhm
dung mf dI xung nua cua cac dnh Iuf cua fu nhIn kha dI v
maf foan hoc. No duoc goI Ia sIu dI xung.
SIu dI xung khng IIn quan voI su fhay dI dIm quan saf
mf cach don gIan va fruc gIac, v su chuyn dch frong fhoI gIan,
frong khng gIan, frong dnh huong go c va frong vn fc cua
rIan Croono 62
chuyn dng da vof hf cac kha nang do rI. Nhung v spIn gIng
nhu chuyn dng quay nhung voI su fh hIn Iuong fu, nn sIu
dI xung gan IIn voI su fhay dI dIm quan saf frong mf mo
rng Iuong fu cua khng gIan va fhoI gIan. Nhung cu frich dn
frn Ia dac bIf quan frong, v cu sau chI co mf muc dich duy
nhf Ia cho mf y nIm fh so v caI ch ma sIu dI xung duoc daf
vao frong mf khun kh rng Ion hon cua cac nguyn Iy dI xung.
Tuy nhIn, vIc hIu duoc ngun gc cua sIu dI xung Ia mf dIu
kha fInh f, v vy chung fa so chI fp frung vao mf frong nhung
h qua quan frong nhf nhung d nam baf hon ca cua no.
Vao du nhung nam 1970, cac nha vf Iy da nhn fhy rang,
nu nhu vu fru Ia sIu dI xung, fh cac haf frong fu nhIn phaI
xuf hIn fhoo fung cap voI spIn fuong ung cua chung saI khac
nhau 1/2. Nhung cap haf nhu vy, bf k Ia chung duoc coI Ia cac
haf dIm |nhu frong m hnh chun hay Ia cac vong dy nho xiu
dao dng, du duoc goI Ia cac sIu haf ban. V cac haf vf chf co
spIn 1/2 frong khI do mf s cac haf fruy n fuong fac co spIn 1,
nn ban du nguoI fa nghI rang sIu dI xung da fao ra su kf dI
hay kf ban gIua cac haf vf chf va cac haf Iuc. Va nu nhu vy
fh no Ia khaI nIm co kha nang fhng nhf fuyf voI. Nhung vn
d con nam frong cac chI fIf.
Vao gIua nhung nam 1970, khI cac nha vf Iy fm cach bao
gm sIu dI xung vao frong m hnh chun, ho moI phaf hIn ra
rang, khng co mf haf da bIf nao duoc IIf k frong cac bang 1.1
va 1.2 co fh Ia sIu haf ban cua mf haf khac. Thay v fh, cac
phn fich Iy fhuyf chI fIf chung mInh duoc rang, nu vu fru bao
gm sIu dI xung fh mI haf da bIf phaI co mf sIu haf ban con
chua duoc phaf hIn, co spIn nho hon spIn cua haf da bIf 1/2. Vi
du, oIocfron cn phaI co mf haf ban spIn 0 va haf gIa fhIf nay
duoc goI Ia soIocfron |goI faf cua suporsymmofrIc oIocfron). Iu
nay cung dung voI cac haf vf chf khac. Vi du, cac nofrIn va
squark cung co cac sIu haf ban spIn 0 va duoc goI Ia nofrIn va
squark. Tuong fu nhu vy, cac haf Iuc cung co cac sIu haf ban
1/2: dI voI phofon, do Ia phofInos, dI voI gIuon, do Ia gIuInos, dI
voI cac boson W va Z, do Ia vInos va zInos.
Sau do, khI xom xof mf cach ky Iuong hon, nguoI fa cho
rang sIu dI xung khng fInh f mf chuf nao: no doI hoI phaI co
fhm mf I cac haf moI, cu fh Ia nhn dI s cac haf co ban duoc
IIf k frong cac bang 1.1 va 1.2. V hIn chua co mf sIu haf ban
nao duoc phaf hIn, nn ban co quyn muon y kIn cua RabI frich
frong chuong 1 khI noI v su phaf mInh ra haf muon d fuyn b
rang khng co aI daf hang sIu dI xung ca va fom IaI Ia vuf bo
hoan foan sIu dI xung. Tuy nhIn, v ba nguyn nhn ma chung
fa so xof duoI dy, khIn cac nha vf Iy fIn fuong manh mo rang
mf su phuI sach sIu dI xung nhu vy Ia qua u vI vang.
Nhung bang chung ung h sIu dI xung fruoc Iy fhuyf
dy
Thu nhf, frn quan dIm fhm my, cac nha vf Iy fhy
rang, vIc fu nhIn fn frong hu hf nhung khng phaI ff ca cac
dI xung kha dI v maf foan hoc Ia mf dIu kho co fh fIn duoc.
Tf nhIn, cung da fung xay ra vIc su dung dI xung mf cach
khng dy du, nhung do Ia dIu hf suc dang fIc. Iu nay cung
fua nhu ach sau khI da cf cng phaf frIn rf nhIu bo hoa
quyn voI nhau frong mf so d dI xung m nhac rf faI fnh,
nhung IaI khng d y dn khun nhp Ia caI co y nghIa quyf dnh
cuI cung.
Thu haI, ngay bn frong m hnh chun, mf Iy fhuyf chua
d cp foI hp dn, nhIu vn d ky fhuf gaI goc gan IIn voI
nhung qua frnh Iuong fu da duoc gIaI quyf mf cach nhanh
chong nu nhu Iy fhuyf Ia sIu dI xung. Vn d co ban Ia o ch
cac IoaI haf khac nhau du co dong gop phn cua mnh vao nhung
fhang gIang Iuong fu manh IIf frong fh gIoI vI m. Cac nha vf
Iy da phaf hIn ra rang, frong cac b sI suc do, mf s cac qua
frnh IIn quan foI su fuong fac cua cac haf vn con hoa hop duoc
voI nhau, chI nu nhu nhung fham s frong m hnh chun duoc
fInh chInh voI mf d chinh xac cao hon mf phn frIu fy d frIf
fIu nhung hIu ung Iuong fu faI haI nhf. Mf su fInh chInh
chinh xac nhf dn nhu fh co fh sanh duoc voI vIc dIu chInh
goc ban cua mf khu sung cuc manh ban vao mf bIa daf frn
maf frang, voI khoang saI s cho phop khng Ion hon b day cua
con vI khun. Mac du su dIu chInh cac fham s voI d chinh xac
fuong fu Ia dIu co fh Iam duoc frong m hnh chun, nhung
nhIu nha vf Iy fo y khng my fIn fuong vao mf Iy fhuyf duoc
xy dung mf cach qua u mong manh, foI muc chI cn chu s fhu
muoI Iam sau du phay cua mf fham s fhay dI Ia no so sup d
hoan foan 1|.
rIan Croono 64
SIu dI xung da Iam cho dIu do fhay dI mf cach frIf d,
boI v cac boson - nhung haf co spIn Ia mf s nguyn |duoc goI
fhoo fn nha vf Iy n Safyondra oso) - va cac formIon -
nhung haf co spIn ban nguyn |goI fhoo fn nha vf Iy nguoI IfaIIa
onrIco ormI) - co xu huong frIf fIu nhung dong gop Iuong fu cua
nhau. CIng nhu haI du cua chIc bp bnh, khI nhung fhang
gIang Iuong fu cua boson Ia duong fh nhung fhang gIang cua
formIon IaI Ia m va nguoc IaI. V sIu dI xung dam bao rang cac
boson va formIno duoc fao ra fhoo fung cap, nn nhung frIf fIu
chu yu da dIn ra ngay fu d u va dIu nay da Iam du dI dang k
nhung hIu ung Iuong fu manh IIf nhf. Va nhu vy, su hoa hop
cua m hnh chun sIu dI xung, fuc Ia m hnh chun co fhm
ff ca cac haf sIu ban, khng con phaI dua frn nhung dIu chInh
qua u fInh vI va bf fIn cua m hnh chun fhng fhuong nua.
Mac du dy chu yu chI Ia vn d ky fhuf, nhung nhIu nha vf
Iy haf fhy rang dIu do Iam cho sIu dI xung fro nn rf hp
dn.
Nguyn nhn fhu ba ung h sIu dI xung dn fu khaI nIm
fhng nhf Ion. Mf frong nhung dac dIm bi n cua bn Iuc frong
fu nhIn, do Ia cuong d cua chung nam frong mf daI gIa fr cuc
rng. Iuc dIn fu nho hon mf phn fram Iuc manh, Iuc yu nho
hon Iuc dIn fu khoang mf ngan In va Iuc hp dn khoang mf
fram frIu fy fy fy |1035) In nho hon Iuc yu. I fhoo cng frnh
mo duong va cuI cung da duoc frao gIaI NoboI va CIashov, SaIam
va WoInborg - cng frnh da xac Ip mI quan h su sac gIua Iuc
dIn fu va Iuc yu |da duo c d cp foI o chuong 5), nam 1974
CIashov cung voI mf dng nghIp o aI hoc Harvard Ia Hovard
CoorgI da dua ra y kIn cho rang co fh fm kIm mf mI quan h
fuong fu voI fuong fac manh. Cng frnh cua ho, cng frnh d
xuf mf su fhng nhf Ion cua ba Iuc, khac voI Iy fhuyf dIn -
yu v mf phuong dIn co ban: frong khI Iuc dIn fu va Iuc yu
kf fInh fhanh mf hop nhf dI xung hon, khI nhIf d cua vu fru
gIam xung chI con khoang mf frIu fy |1015) d frn khng d
fuyf dI, fh CoorgI va CIashov chung fo duoc rang su hop nhf
voI Iuc manh chI duoc xuf hIn o nhIf d khoang 10 fy fy fy
|1028) d K. Trn quan dIm nang Iuong, fh nhIf d do fuong
ung voI nang Iuong vao khoang mf frIu fy In Ion hon khI Iuong
cua profon fuc Ia nho hon khI Iuong PIanck khoang bn bc d
Ion. Nhu vy, CoorgI va CIashov da dua vf Iy Iy fhuyf foI mf
da haf nang Iuong vuof xa nhIu bc v d Ion so voI nang Iuong
ma fruoc do nguoI fa da dam kham pha.
Cng frnh sau do duoc fhuc hIn faI aI hoc Harvard cua
Coorgo, HoIan QuInn va WoInborg vao nam 1974 da Iam cho su
fhng nhf fIm fang cua ba Iuc phI hp dn frong khun kh
fhng nhf Ion da fro nn ro rang hon. V nhung dong gop cua ho
con fIp fuc dong vaI fro quan frong frong vIc fhng nhf cac Iuc
va danh gIa su phu hop cua sIu dI xung voI fh gIoI fu nhIn,
nn chung fa so danh mf chuf fh gIo d noI ro hon.
Tf ca chung fa du bIf rang Iuc huf dIn gIua haI dIn fich
fraI du, hay Iuc huf hp dn gIua haI vf co khI Iuong so fro nn
manh hon khI khoang cach gIua chung gIam. o Ia mf finh chf
don gIan va qua quon fhuc frong vf Iy c dIn. Tuy nhIn, co
dIu bf ngo khI chung fa nghIn cuu anh huong cua co hoc Iuong
fu dn cuong d cua cac Iuc. Nhung faI sao co hoc Iuong fu do IaI co
anh huong do7 IaI mf In nua, cu fra IoI nam frong cac fhang
gIang Iuong fu. Vi du , khI chung fa khao saf no fhng qua dam
suong mu cua nhung haf va phan haf duoc sInh va huy fuc fhoI
dIn ra frong khap vung khng gIan xung quanh oIocfron. f Iu
sau do cac nha vf Iy da nhn fhy rang caI dam suong mu da cho
Ip mf phn Iung sang cua ngon haI dang. Nhung khI chung fa
foI gn oIocfron hon, nghIa Ia chung fa da fhm nhp su hon vao
dam suong mu cua cac haf va phan haf do, va v vy chung fa chI
chu fac dung cho khuf cua no if hon. Iu nay dn foI h qua Ia,
cuong d dIn fruong cua oIocfron so fang khI fa fIn IaI gn no
hon.
phn bIf su fang cua cuong d dIn fruong co ngun gc
co hoc Iuong fu khI fa foI gn oIocfron hon voI su fang ma fa da
bIf frong vf Iy c dIn, cac nha vf Iy noI rang cuong d nI faI
cua Iuc dIn fu fang o nhung fhang khoang canh ngan hon. Iu
nay phan anh mf fhuc f Ia, cuong d cua Iuc fang khng chI don
gIan Ia do fa fIn IaI gn oIocfron duoc nhn fhy nhIu hon.
Thuc f, mac du fa chI fp frung noI v oIocfron, nhung nhung Ip
Iun o frn cung a p dung duoc cho ff ca cac haf fich dIn va duoc
fng kf IaI bang phaf bIu noI rang nhung hIu ung dIn fu fro
nn Ion hon o nhung fhang khoang cach ngan hon.
Con dI voI nhung Iuc khac frong m hnh chun fh sao7
Cuong d cua chung fhay dI fhoo khoang cach nhu fh nao7 Nam
1973, Cross va rank WIIczok o daI hoc PrIncofon va dc Ip voI
rIan Croono 66
ho, avId PoIIfzor o daI hoc Harvard da nghIn cuu vn d nay va
fm ra cu fra IoI fhf bf ngo. am my Iuong fu cua cac haf va
phan haf sInh ra va huy dI co fac dung Iam khuch fan cuong d
cua cac Iuc yu va manh. Iu nay dn foI h qua Ia, khI chung fa
khao saf chung o cac khoang cach ngan hon, chung fa so fhm
nhp su hon vao dam my do va v fh chung fa if chu fac dung
khuch daI cua no hon. Va nhu vy co nghIa Ia cuong d cua Iuc do
fro nn y u hon khI fa khao saf chung o nhung khoang cach ngan
hon.
CoorgI, QuInn va WoInborg da nam Iy dIu do va ho da dI
foI mf kf qua rf fhu v. Ho da chung mInh duoc rang, khI finh
dn nhung fac dung do cua cac fhang gIang Iuong fu manh IIf
mf cach cn fhn, fh kf qua cuI cung cho fhy cuong d cua ba
Iuc phI hp dn so hI fu voI nhau. Mac du cuong d cua ba Iuc
nay IaI rf khac nhau o nhung fhang ma ky fhuf hIn nay co fh
vuon foI duoc, CoorgI, QuInn va WoInborg da chI ra rang su khac
nhau do fhuc su Ia do nhung anh huong khac nhau cua dam suong
mu Iuong fu fac dng dn mI Iuc. Nhung finh foan cua ho chung
fo rang nu fhm nhp su vao dam suong mu do bang cach khao
saf cac Iuc khng phaI o nhung fhang khoang cach hang ngay ma
foI fn nhung khoang cach co mf phn fram fy fy fy |10-29)
xonfImof |fuc Ia hon khoang cach PIanck 10 ngan In), fh cuong
d cua ba Iuc phI hp dn so fro nn bang nhau .
Ma c du qua xa voI so voI fhuc fIn cua kInh nghIm hang
ngay, nhung khoang cach cao cn fhIf d co fh fIp cn duoc
nhung khoang cach nho nhu vy IaI Ia dac frung cua vu fru
nguyn fhuy, nong va sI suc, khI no moI duoc mf phn ngan fy
fy fy fy |10-39) gIy fuI. KhI y, nhIf d cua Vu fru co 1028 K
nhu fa da co In noI foI o frn. Tua nhu fp hop cac fhanh phn roI
rac nhau, chang han nhu cac mu kIm IoaI, g, da, quang v.v, duoc
nu chay cung nhau va fro fhanh mf pIasma dng finh khI duoc
d f nong foI nhIf d du cao, cac cng frnh nay cung goI y rang cac
Iuc manh, yu va dIn fu so hoa nhp fhanh mf Iuc Ion o nhung
nhIf d cuc cao ma fa noI o frn. Iu nay duoc mInh hoa bang so
d frn Hnh 7.12|.

Hnb 7.1. Cuong J6 cua ba /uc pbi bp Jn o nbung
tbang kb6ang cacb ngn Jn, bay tuong Juong tbc, tr6ng
nbung qua trnb c6 nng /uong ca6 Jn.
Mac du chung fa chua co cng ngh
d fham do foI nhung khoang cach nho nhu
vy hoac fao duoc ra nhung nhIf d fhIu
df nhu fh, nhung fu nam 1974, cac nha
fhuc nghIm da hoan fhIn mf cach dang
k phop do cuong d cua ba Iuc phI hp dn frong dIu kIn hIn
co. Nhung s IIu nay - dIm xuf phaf cua ba duong cong frn
Hnh 7.1 - chinh Ia du IIu du vao cho su ngoaI suy dua frn co
hoc Iuong fu cua CoorgI, QuInn va WoInborg. Nam 1991, !go
AmaIdI o CRN |Trung fm nghIn cuu haf nhn chu u), WIm
do oor va Hormann ursfonau o aI hoc KarIsruho |uc) da finh
IaI su ngoaI suy cua CoorgI, QuInn va WoInborg bang cach dung
nhung s IIu da duoc hoan fhIn va da chung fo duoc haI dIu
quan frong. Thu nhf, cuong d cua ba Iuc phI hp dn, chI gn
nhu chu chua hoan foan hI fu vao nhau o nhung khoang cach nho
|hay o nang Iuong cao hoac nhIf d cao cung fh) nhu duoc mInh
hoa frn Hnh 7.2. Thu haI, su saI khac nho nhung khng fh phu
nhn nay frong cuong d cua cac Iuc so bIn mf khI finh dn sIu
dI xung. So dI nhu vy Ia v nhung sIu haf ban do sIu dI xung
doI hoI so dong gop fhm nhung fhang gIang Iuong fu va chinh
nhung fhang gIang fhm nay da Iam mf cu hich chinh xac d cho
cuong d cua cac Iuc fhuc su hI fu voI nhau.
Hnb 7.2. 8u b6an tbicn tinb t6an cac cuong J6 /uc cb6 tby,
ncu kb6ng sicu J6i xung, cbung cbt gn cbu kb6ng b6an t6an b6i tu
coi nbau.
I voI nhIu nha vf Iy, fhf kho co fh fIn
rang fu nhIn IaI chon d cho cac Iuc chI gn nhu
chu khng hoan foan co cuong d fro nn bang
nhau, fuc fhng nhf voI nhau o nhung khoang
cach vI m. Iu nay cung fua nhu khI fa xp cac
mu cua fro choI ghop hnh frong do mu cuI
cung IaI hoI b knh, khng fh xp khif vao v fri da dnh cua no.
SIu dI xung da chuf IaI hnh dang cua manh cuI cung nay
khIn cho ff ca cac manh du xp khif voI nhau.
Phaf hIn cuI cung nay con co mf IoI ich khac: no gIup fa
fra IoI duoc cu hoI: faI sao cho foI nay chung fa vn chua phaf
rIan Croono 6S
hIn duoc mf sIu haf nhn nao7 Nhung finh foan dn foI su hI
fu cua cuong d cac Iuc cung nhu cac khao saf khac duoc nghIn
cuu boI nhIu nha vf Iy da chI ra rang nhung sIu haf ban nang
hon rf nhIu so voI cac haf da bIf. Mac du chua dua ra duoc
nhung fIn doan co finh chf quyf dnh, nhung nhung nghIn cuu
chung fo rang cac sIu haf ban chac phaI co s Iuong Ion gp ca
ngan In khI Iuong cua profon, nu khng mun noI Ia nang hon.
V nhung may gIa fc manh nh f hIn nay cung khng fh daf foI
nhung nang Iuong nhu vy, nn chinh dIu nay gIaI fhich faI sao
cac cac haf do vn chua duoc phaf hIn. Trong Chuong 9 chung fa
so quay IaI vn d nay va fhao Iun v nhung frIn vong fhuc
nghIm frong fuong IaI nham xac dnh sIu dI xung co fhuc su Ia
mf finh chf cua Vu fru chung fa hay khng .
Tf nhIn, nhung Iy do ma chung fa vua dua ra o frn nham
bao v sIu dI xung hay if nhf cung khng vuf bo no, chua phaI
Ia hoan foan chaf cho. Mf frong nhung Iy do ma chung fa vua nu
ra Ia, sIu dI xung da nng nhung Iy fhuyf cua chung fa foI dang
dI xung nhf cua no, nhung ban co fh bac IaI rang Vu fru khng
h quan fm foI chuyn daf foI dang dI xung nhf kha dI v maf
foan hoc. Chung fa cung IaI dua ra mf chI fIf ky fhuf ma nho
sIu dI xung chung fa fhoaf duoc mf nhIm vu fI mn phaI fInh
chInh cac fham s cua m hnh chun d franh nhung baI foan
Iuong fu fInh vI. Nhung ban cung co fh caI IaI rang mf Iy fhuyf
dich fhuc m fa fu nhIn co fh dI mf cach vung vang frn caI
ranh gIoI mong manh gIua su fu hoa hop va su fu pha huy. RI
chung fa cung da fhao Iun v vIc sIu dI xung da Iam fhay dI
cuong d cua ba Iuc phI hp dn o nhung khoang cach nho mf
cach chinh xac d cho chung hoa nhp fhanh mf Iuc fhng nhf
Ion, nhung ban IaI co fh caI IaI rang khng co g frong fhIf k Vu
fru baf buc cuong d cac Iuc phaI frung khop mf cach chinh xac
o nhung khoang cach vI m. Va cuI cung, ban co fh cho rang
cach gIaI fhich don gIan nhf cho cu hoI faI sao cho foI nay cac
sIu haf ban vn chua duoc phaf hIn, do Ia Vu fru cua chung fa
khng phaI Ia sIu dI xung va do do cac sIu haf ban, ff nhIn, Ia
khng fn faI.
Khng aI co fh bac bo nhung IoI phan dI do. Nhung nhung
bang chung ung h sIu dI xung so duoc cung c fhm rf nhIu
khI chung fa xof vaI fro cua no frong Iy fhuyf dy.
1| I voI nhung dc gIa mun quan fm chI fIf hon foI vn d co finh
chf ky fhuf nay, chung fI xIn noI fhm nhu sau: Trong chu fhich 6 cua
chuong 6, chung fI co noI rang m hnh chun da vIn foI mf haf cho khI
Iuong - fuc haf boson hIgg - d cho cac haf frong bang 1.1 va 1.2 co khI
Iuong ma chung fa quan saf duoc. cho co ch do hoaf dng duoc, ban fhn
haf hIgg phaI co khI Iuong khng qua Ion; nhung nghIn cuu chung fo rang
khI Iuong cua no chac khng fh Ion hon 1000 In khI Iuong cua profon.
Nhung hoa ra nhung fhang gIang Iuong fu IaI co xu huong dong gop dang k
vao khI Iuong cua boson hIgg va co fh dua khI Iuong cua no foI fhang
PIanck. Tuy nhIn cac nha Iy fhuyf da phaf hIn ra rang kf cuc do mf
kf cuc so phaf I ra mf khuyf ff quan frong cua m hnh chun co fh
franh duoc nu mf s fham s cua m hnh chun |ma chu yu Ia caI goI Ia
khI Iuong frn fru cua haf hIgg) duoc fInh chInh voI d chinh xac vuof qua
1/1015 d frIf fIu fac dung cua nhung fhang gIang do dn khI Iuong cua
haf hIgg.
2| Mf dIm f nh cn phaI chu fhich cho Hnh 7.1 Ia, cuong d cua
Iuc yu duoc vo nam gIua cuong d cua Iuc manh va Iuc dIn fu, frong khI
fruoc do chung fa da noI rang no yu hon ca haI Iuc do . Nguyn nhn cua
dIu nay nam frong ang 1.2, frong do chung fa fhy rang cac haf fruyn Iuc
yu Ia kha nang , con cac haf fruyn cua Iuc manh va Iuc dIn fu fh du
khng co khI Iuong. V maf nf faI , cuong d cua Iuc yu |duoc do boI hang
s IIn kf cua no mf khaI nIm ma chung fa so d cp foI o Chuong 12) Ia
nhu duoc bIu dIn frn Hnh 7.1, nhung do cac haf fruyn cua no kha nang ,
nn da chuyn faI anh huong cua Iuc yu mf cach chm chap va Iam gIam
fac dung cua no .
SIu dI xung frong Iy fhuyf dy
Iy fhuyf dy khoI du xuf hIn fu cng frnh cua
VonozIano vao cuI nhung nam 1960, no chua dung ff ca nhung
dI xung ma fa vua fhao Iun o du chuong nay, nhung khng
ham sIu dI xung |don gIan v no con chua duoc phaf hIn ra). Iy
fhuyf du fIn dua frn Iy fhuyf dy Io ra phaI duoc goI Ia y
fhuyf dy boson. Tinh fu boson chI ra rang ff ca cac modo dao
dng cua dy nay du co spIn nguyn va khng co modo dao dng
co spIn ban nguyn, fuc Ia khng co cac modo dao dng formIon.
Iu nay daf ra haI vn d.
Thu nhf, nu Iy fhuyf dy co kha nang m fa ff ca cac Iuc
va ff ca cac haf vf chf fh no bang cach nao do phaI bao ham
duoc ff ca nhung modo dao dng formIon, v chung fa bIf rang
rIan Croono 60
ff ca cac haf vf chf du co spIn 1/2. Thu haI, va con rac rI hon,
do Ia nguoI fa nhn fhy rang, frong Iy fhuyf dy boson, fn faI
mf modo dao dng co bnh phuong khI Iuong Ia mf s m, duoc
goI Ia haf fachyon. Ngay ca fruoc khI co Iy fhuyf dy, cac nha vf
Iy da nghIn cuu foI kha nang vu fru cua chung fa co fh co haf
fachyon, ngoaI nhung haf quon fhuc co khI Iuong duong. Nhung
nhung n Iuc cua ho da cho fhy rang dIu do Ia rf kho, fhm chi
co fh noI Ia khng fh, nu mun gIu cho Iy fhuyf vn con nhf
quan v maf IgIc. Tuong fu, frong bI canh cua Iy fhuyf dy
boson, cac nha vf Iy da fhu du cac IoaI fhu fhuf cf d cho dIu
fIn doan bi n v modo dao dng fachyon co mf y nghIa nao do,
nhung ff ca du v ich. Nhung dac dIm nay Iam cho fa cang fhy
ro rang, mac du dy Ia mf Iy fhuyf rf hp dn, nhung dy
boson vn con fhIu mf caI g do rf co ban.
Nam 1971, PIorro Ramon fhuc fruong aI hoc IorIda da
chp nhn fhach fhuc caI fIn Iy fhuyf dy boson d no bao ham
duoc ff ca nhung modo dao dng formIon. Thng qua cng frnh
cua ng va nhung kf qua sau do cua Schvarz va Andro Novou,
mf phIn ban moI cua Iy fhuyf dy da baf du xuf hIn. Va
fhf Ia bf ngo voI moI nguoI, cac modo dao dng boson va formIon
IaI xuf hIn fhoo fung cap mf. I voI mI mf modo dao dng
boson IaI co mf modo dao dng formIon va nguoc IaI. Nam 1977,
nhung cng frnh cua ordInando CIIozzI o aI hoc TurIn, cua
Shork va avId OIIvo o aI hoc ImporfIaI CoIIogo da Iam sang fo
su fao fhanh cap do. Iy fhuyf moI nay cua cac dy co chua sIu
dI xung va su fao fhanh cap cua cac modo dao dng boson va
formIon chinh Ia su phan anh dac finh dI xung cao do. Vy Ia Iy
fhuyf sIu dI xung, fuc Ia Iy fhuyf sIu dy da ra doI. Hon fh
nua, cac cng frnh cua CIIozzI, Schork va OIIvo con fhu duoc mf
kf qua quan frong khac. Ho da chung mInh duoc rang, modo dao
dng fachyon gy bIf bao rac rI cua dy boson da khng Iam fn
haI dn sIu dy. Vy Ia dn da, cac mu cua fro ghop hnh da
duoc daf dung vao v fri cua chung.
Tuy nhIn, nhung fac dng quan frong du fIn cua cac cng
frnh cua Ramond cung nhu cu a Novou va Schvarz IaI fhuc su
khng IIn quan foI Iy fhuyf dy. Nam 1973, haI nha vf Iy JuIIus
Woss va runo ZumIno da nhn fhy rang sIu dI xung - dI
xung moI xuf hIn fu su xy dung IaI Iy fhuyf dy - IaI co fh ap
dung duoc ca cho nhung Iy fhuyf dua frn cac haf dIm. Ho da
nhanh chong daf duoc nhung buoc fIn quan frong nham bao ham
sIu dI xung vao khun kh cua cac Iy fhuyf fruong Iuong fu dua
frn cac haf dIm. Va mf fhoI gIan, Iy fhuyf fruong Iuong fu da
fro fhanh mI quan fm chu yu cua cac nha vf Iy haf, con Iy
fhuyf dy ngay cang b gaf ra ra. Thuc f, nhung cng frnh cua
Woss va ZumIno da khoI phaf mf s Iuong nghIn cuu Ion khng
fh fuong fuong nI v nhung caI ma sau nay nguoI fa goI Ia Iy
fhuyf fruong Iuong fu sIu dI xung. M hnh chun sIu d I
xung ma fa vua fhao Iun o muc fruoc, Ia mf frong s nhung
fhanh fuu Iy fhuyf fuyf dInh cua nhung nghIn cuu do. Va by
gIo chung fa fhy rang, do su fro fru cua Ich su, ngay ca Iy
fhuyf dua frn cac haf dIm nay cung phaI mang on Iy fhuyf dy
rf nhIu.
VoI su faI xuf gIang h cua Iy fhuyf dy vao gIua nhung
nam 1980, sIu dI xung moI xuf hIn fro IaI frong bI canh ma
no da duoc phaf hIn ra. Va frong khun kh do, nhung bang
chung ung h sIu dI xung da vuof xa ra ngoaI nhung dIu ma
chung fa da frnh bay o muc fruoc. Iy fhuyf dy Ia cach duy nhf
ma chung fa bIf co kha nang fhng nhf fhuyf fuong dI rng
voI co hoc Iuong fu. Nhung chI co Iy fhuyf dy sIu dI xung moI
franh duoc vn d fachyon dy faI haI va moI chua dung cac modo
dao dng formIon m fa cac haf vf chf frong fh gIoI xung quanh
chung fa. o do, sIu dI xung da cung voI nhung nguyn Iy cua Iy
fhuyf dy dI foI mf Iy fhuyf Iuong fu cua hp dn va fuyn b
v su fhng nhf ff ca cac Iuc va cac haf vf chf. Va nu nhu Iy
fhuyf dy Ia dung fh cac nha vf Iy cung fIn rang nu dI xung
cung phaI dung.
Tuy nhIn, cho dn fn gIua nhung nam 1990, mf khia canh
dac bIf phIn phuc da gy nhuc nhI cho Iy fhuyf dy sIu dI
xung.
SIu bI rI fruoc su Iua chon
Nu co aI do noI voI ban rang ho da fm ra bi mf v s phn
cua AmoIIa arharf `, fh ban du co fh hoaI nghI, nhung nu
nhu ho co fh gIaI fhich voI dy du fu IIu va da duoc suy nghI ky
cang fh ban chac so Iang ngho ho, va bIf du dy, fhm chi ban
co fh fIn IoI gIaI fhich do cung nn. Nhung dIu g so xay ra, nu
nhu frong In gap sau, ho IaI noI voI ban rang ho con co ca cach
gIaI fhich fhu haI nua. an so kIn nhn Iang ngho va ngac nhIn
rIan Croono 62
fhy rang cach gIaI fhich moI nay cung co dy du fu IIu va duoc
suy nghI ky cang cung nhu cach gIaI fhich du fIn. Va rI sau do
ban con duoc ngho fhm cach gIaI fhich fhu ba, fhu fu va fhm chi
fhu nam nua, ff ca du khac nhau, nhung du dang fIn nhu
nhau. Kf cuc, ban cam fhy cung chang bIf fhm g v s phn
fhuc su cua AmoIIa arharf so voI nhung hIu bIf ban du cua
ban. Trong ca mf canh rung nhung cach gIaI fhich co ban khac
nhau, bIf nhIu nhf cung fuc Ia bIf if nhf.
Vao nam 1985, Iy fhuy f dy- mac du nhung phn khich
cung rf d hIu do no fao ra- da baf du co vo gIng nhu v
chuyn gIa nhIf fhanh v s phn cua arharf. So dI nhu vy Ia
do vao nam 1985 cac nha vf Iy nhn fhy rang sIu dI xung- yu
f frung fm frong cu fruc cua Iy fhuyf dy- fhuc su co fh duoc
dua vao Iy fhuyf dy khng phaI fhoo mf ma Ia nam cach khac
nhau. MI mf cach du fao ra su fao cap cua cac modo dao dng
boson va formIon, nhung chI fIf cua su fao cap nay cung nhu
nhIu finh chf khac cua Iy fhuy f IaI rf khac nhau. Mac du fn
cua nhung Iy fhuyf nay khng quan frong, nhung cung dang d
fa nu ra o dy, do Ia: Iy fhuyf IoaI I, Iy fhuyf IoaI IIA, Iy fhuyf
IoaI II, Iy fhuyf hoforofIc IoaI O|32) va Iy fhuyf hoforofIc IoaI
8 x 8. Tf ca nhung dac finh cua Iy fhuyf dy ma chung fa da
fhao Iun cho foI dy du con dung dI voI mI Iy fhuyf do, chung
chI khac nhau o nhung chI fIf fInh f hon.
Co foI nam phIn ban khac nhau cua caI duoc xom Ia Iy
fhuyf v ff ca |T.O.), ma cung co fh Ia Iy fhuyf fhng nhf fI
hu, Ia mf dIu hf suc bI rI dI voI cac nha Iy fhuyf dy. Cung
nhu chI co mf cach gIaI fhich duy nhf dung v nhung dIu da
fhuc su xay ra dI voI AmoIIa arharf |bf k Ia chung fa co fm ra
no hay khng), chung fa cho doI rang, chinh dIu nay cung so Ia
dung dI voI su hIu bIf co ban va su sac nhf v su vn hanh
cua Vu fru. Chung fa sng frong mf Vu fru va chung fa cho doI
cung so chI co mf cach gIaI fhich.
gIa I quyf vn d nay, co mf kha nang sau: mac du co foI
nam Iy fhuyf dy khac nhau, nhung bn Iy fhuyf frong do co fh
don gIan so b fhuc nghIm IoaI bo chI con IaI mf Iy fhuyf duy
nhf. Nhung fhm chi co dung nhu vy dI chang nua. fh vn con
IaI mf cu hoI daI dang am anh chung fa, do Ia, faI sao nhung Iy
fhuyf khac du da fung fn faI o v fri hang du. Hay fhoo cach
noI haI huoc cua WIffon: Nu mf frong nam Iy fhuyf do m fa
Vu fru cua chung fa, fh aI so sng frong bn vu fru kIa7 1. Mf
uoc mo cua cac nha vf Iy, do Ia su fm kIm nhung cu fra IoI fI
hu so dn foI mf kf Iun duy nhf Ia Iy fhuyf cuI cung- du Ia
Iy fhuyf dy hay mf Iy fhuyf nao do - phaI Ia caI ma no Ia, don
gIan chI v khng con co mf kha nang nao khac. Nu nhu chung
fa phaf hIn ra rang, co mf Iy fhuyf duy nhf nhf quan v maf
IgIc co kha nang bao ham duoc ca nhung yu f co ban cu a fhuyf
fuong dI In co hoc Iuong fu, fh chung fa fIn chac rang chung fa
da daf foI su hIu bIf su sac v cac Iy do faI sao Vu fru IaI co
nhung finh chf nhu no vn co. NoI mf cach ngan gon, do chinh Ia
fhIn duong cua su fhng nhf.1|
Nhu chung fa so fhy frong Chuong 12, nhung nghIn cuu
gn dy da mang IaI cho Iy fhuyf dy nhung buoc fIn khng I
foI gn caI gIc mo fhng nhf bang cach chung fo duoc rang nam
Iy fhuyf khac nhau ma chung fa noI o frn chang qua chI Ia nam
cach m fa khac nhau cua cung mf Iy fhuyf bao quaf hon. Vy
Ia, Iy fhuyf dy da co mf gIa h duy nhf.
MoI vf xom ra da o dung v fri cua no, nhung nhu chung fa
so fhao Iun o chuong sau, su fhng nhf fhng qua Iy fhuyf dy
con doI hoI mf In nua phaI gIa fu su hIu bIf fhng fhuong cua
chung fa.
` AmoIIa arharf - Ia phI cng fIn phong nguoI my, da mf fich bi n
frong mf chuyn bay |N)
1| hIu su hon v y fuong nay va cac y fuong co IIn quan, hay
xom cun roams of InaI Thoory cua Sfovon WoInborg
rIan Croono 64
CH!ONC 8 - CAC CHI! N CI!
InsfoIn da gIaI quyf duoc haI cuc xung df khoa hoc chu
yu frong vong mf fram nam fro IaI dy, fhng qua fhuyf fuong
dI hop va sau do Ia fhuyf fuong dI rng. Mac du nhung vn d
ban du fhI fhuc ng xy dung haI Iy fhuyf do khng h bao
fruoc nhung kf cuc cua chung, nhung mI Iy fhuyf do du Iam
fhay dI hoan foan nhung hIu bIf cua chung fa v khng gIan va
fhoI gIan. Iy fhuyf dy gIaI quyf cuc xung df chu yu fhu ba
cua fh ky qua va fhoo cach ma ngay ca InsfoIn chac cung pha I
fhy Ia phI fhuong, no doI hoI chung fa mf In nua phaI xom xof
IaI mf cach frIf d nhung quan nIm cua chung fa v khng gIan
va fhoI gIan. V vy, Iy fhuyf dy da Iam rung chuyn nn fang
cua vf Iy hIn daI foI muc ngay ca s chIu frong vu fru chung fa,
vn da duoc moI nguoI chp nhn va duoc coI nhu nam ngoaI moI
nghI vn, cung IaI b ha b mf cach nhanh chong nhung co suc
fhuyf phuc.
Ao gIac cua fhoI quon
KInh nghIm ron nn fruc gIac. Va hon fh nua: kInh nghIm
con fhIf Ip mf khun kh ma moI cam nhn cua chung fa du
duoc phn fich va gIaI fhich frong khun kh do. Vi du, chac chan
ban so nghI rang mf "dua bo hoang da" duoc by soI nuI day so
nhn fh gIoI fhoo cach rf khac voI chung fa. Ngay ca su so sanh
if cuc doan hon, chang han nhu gIua nhung nguoI xuf fhn frong
cac fruyn fhng van hoa khac nhau, cung fhuong nhn manh
muc d quyf dnh cua kInh nghIm dI voI fu duy sang fao cua
mI nguoI chung fa.
Tuy nhIn, co nhung dIu ma moI nguoI chung fa du fraI
nghIm qua. Nhung fhuong fhuong, caI kho dng hoa va kho danh
baI nhf IaI Ia nhung duc fIn va hoaI vong duoc ruf ra fu nhung
kInh nghIm ph quaf do. XIn dua ra mf vi du don gIan nhung
su sac sau. Nu nhu dang ngI doc cun sach nay ma ban phaI
dung dy, ban co fh dI chuyn fhoo ba huong dc Ip nhau. u
ban co dI fhoo con duong nao, bf k phuc fap dn du chang nua,
fh kf cuc vn chI Ia mf f hop nao do cua chuyn dng fhoo
"chIu phaI - fraI", "chIu fruoc - sau" va "chIu frn - duoI". MI
In nhc chn Ia ban da ngm fhuc hIn ba Iua chon rIng bIf d
quyf dnh mnh so chuyn dng fhoo ba chIu do nhu fh nao.
Mf phaf bIu fuong duong ma chung fa da gap frong phn
fhao Iun v fhuyf fuong dI hop, do Ia mI dIm frong khng
gIan duoc xac dnh hoan foan bang cach cho ba con s chI v fri cua
dIm do fhoo ba chIu noI o frn. NoI fhoo ngn ngu quon fhuc
hon fh ban co fh cho mf da chI o fhanh ph Nov York bang
cach cho bIf duong ph |v fri fhoo chIu phaI - fraI), duong ph
hoac daI I caf ngang |v fri fhoo chIu fruoc - sau) va s fng |v
fri fhoo chIu frn - duoI). Va fhoo quan dIm hIn daI hon, chung
fa da fhy rang cng frnh cua InsfoIn khuyn khich chung fa coI
fhoI gIan nhu chIu fhu fu |chIu "qua khu - fuong IaI"), fuc Ia
chung fa co ca fhay bn chIu |ba chIu khng gIan va mf chIu
fhoI gIan). Thuc f, ban vn fhuong xac dnh cac su kIn frong vu
fru bang cach cho bIf no xay ra o dy va xay ra khI nao.
ac finh nay cua vu fru Ia co ban, nhf quan va Ian fran
rng khap foI muc no fhuc su nam ngoaI moI su nghI vn. Tuy
nhIn, nam 1919, mf nha foan hoc khng my fIng fam nguoI
a Ian fn Ia Thoodor KaIuza fhuc fruong aI hoc KonIgsborg
da dam fhach fhuc caI dIu fuong nhu da Ia hIn nhIn: ng cho
rang vu fru fhuc ra khng phaI chI co ba chIu khng gIan ma Ia
nhIu hon. I khI nhung y kIn ngho co vo ngo ngn nhung Ia
ngo ngn fhf. Song dI khI chung IaI Iam rung chuyn ca nn
fang cua vf Iy hoc. Mac du phaI mf mf fho I gIan daI moI duoc
ph bIn, nhung d xuf cua KaIuza da gy mf cuc cach mang
frong vIc xy dung cac dnh Iuf vf Iy cua chung fa. Va chung fa
hIn vn con cam fhy du chn cua y fuong vuof fruoc fhoI daI mf
cach dang kInh ngac cua ng.
Y fuong cua KaIuza va su hoan fhIn cua KIoIn
Y fuong cho rang vu fru chung fa co hon ba chIu khng gIan
ngho co vo vua ngo ngn, vua bi n fhm chi Ia huyn bi nua. Mac
du, frn fhuc f, no rf cu fh va hoan foan hop Iy. fhy dIu
do, cach d nhf Ia fa hay fam ngung xom xof foan b vu fru va
quay v quan saf mf vf quon fhuc hon, nhu duong ng dn
nuoc daI va manh frong vuon nha chung fa, chang han.
rIan Croono 66
Hay fuong fuong mf duong ng nhu vy duoc bac qua mf
kho nuI rng chung vaI fram mof va fa quan saf no fu khoang
cach chung bn fram mof, nhu duoc mInh hoa frn hnh 8.1 |a). Tu
khoang cach do, ban d dang cam nhn fhy chIu daI nam ngang
cua duong ng, nhung nu nhu ban khng co con maf fInh fuong
fh kho ma nhn fhy b day cua no. Tu dIm quan saf xa nhu
vy, ban so nghI rang, nu co mf con kIn buc phaI sng frn
duong ng do, fh no chI co fh dI IaI fhoo mf chIu: do Ia chIu
nam ngang doc fhoo chIu daI cua ng. Nu nhu co aI do hoI ban
v v fri cua con kIn o mf fhoI dIm da cho, fh ban chI cn mf
s IIu, do Ia khoang cach fu con kIn dn du bn fraI |hoac du
bn phaI) cua duong ng. Kf qua Ia, o cach xa bn fram mof,
duong ng dn nuoc nhn nhu Ia mf dI fuong mf chIu.
Hnb S.1. (a. uong 6ng Jn nuoc nbn tu xa gi6ng
nbu m6t J6i tuong m6t cbicu. (b. Kbi Juoc pb6ng Jai /cn,
cbicu tbu bai - c6 Jang m6t c6ng tr6n ca Juoc cu6n /ai c6ng
quanb 6ng - sc tro ncn nbn tby Juoc.
Thuc f, chung fa bIf rang, ng nuoc
co mf b day. an kho co fh nhn ra dIu
do o khoang cach bn fram mof, nhung bang cach dung mf ng
nhom, ban co fh fhu anh cua duong ng dn IaI va co fh quan
saf fruc fIp duoc chu vI cua no, nhu fa fhy frn hnh 8.1 |b). Tu
hnh phong daI do, ban fhy rang con kIn nho sng frn duong
ng fhuc su co fh dI IaI fhoo haI chIu dc Ip nhau: doc fhoo
chIu fraI - phaI cang fhoo chIu daI cua ng dy va doc fhoo
"chIu fhun hoac nguoc chIu kIm dng h " xung quanh chu vI
cua ng. y gIo fh ban fhy rang, d chI dnh v fri cua con kIn
o mf fhoI dIm da cho, ban fhuc su phaI cho haI s IIu: con kIn o
du doc fhoo chIu daI cua ng va no o du doc fhoo chu vI cua
ng. Iu nay phan anh mf fhuc f Ia, b maf cua duong ng dn
nuoc Ia haI chIu 1|.
Tuy nhIn, co mf su khac bIf ro rf gIua haI chIu do.
Huong doc fhoo duong ng Ia daI, fuc Ia co quang finh Ion va d
dang nhn fhy. Trong khI do huong vong quanh b day cua ng
fh ngan, "b cun IaI" va kho nhn fhy. nhn fhuc duoc chIu
cun fron do, fa phaI khao saf duong ng voI d chinh xac Ion hon
nhIu.
Vi du nay da nhn manh mf dac dIm fInh f va quan frong
cua cac chIu khng gIan: chung fhuc haI IoaI khac nhau. Chung
Ia Ion, co quang finh rng va do do fhy duoc fruc fIp hoac chung
Ia nho, b cun IaI va do do kho phaf hIn hon nhIu. Tf nhIn,
frong vi du nay, chung fa khng dn nI phaI mf nhIu cng suc
moI phaf hIn duoc chIu "b cun" vong quanh chu vI cua duong
ng. on gIan Ia ban chI cn mf chIc ng nhom. Tuy nhIn nu
nhu ban co mf duong ng cuc nho nhu soI foc hoac mf ng mao
dn, chang han, fh phaf hIn ra chIu b cun IaI chac so kho
khan hon.
Trong baI bao guI cho InsfoIn vao nam 1919, KaIuza da dua
ra mf y fuong Ia Iung. Ong cho rang cu fruc khng gIan cua vu
fru khng phaI chI co ba chIu quon fhuc ma co fh co s chIu
nhIu hon. So dI KaIuza dua ra Iun dIm co finh frIf d nhu vy,
nhu chung fa so fhao Iun mf cach ngan gon duoI dy, Ia do ng
da phaf hIn ra rang, y fuong nay da mang IaI mf khun kh
fhanh nha va dy quyn ru d fhng nhf fhuyf fuong dI rng
cua InsfoIn voI Iy fhuyf dIn fu cua MaxvoII fhanh mf Iy
fhuyf duy nhf. Nhung fruoc hf mf cu hoI duoc daf ra Ia, Iam
fh nao y fuong nay co fh fuong fhich voI mf fhuc f muoI muoI
Ia chung fa chI nhn fhy co ba chIu7
Cu fra IoI ngm chua frong cng frnh cua KaIuza, sau do
duoc Iam ro va hoan fhIn fhm boI nha foan hoc nguoI Thuy In
Ia Oskar KIoIn va nam 1926, do Ia cu fruc khng gIan cua vu fru
chung fa dng fhoI chua ca nhung chIu co quang finh rng In
nhung chIu b cun IaI. Tuc Ia, gIng nhu quy m fhoo phuong
ngang cua duong ng nuoc, vu fru chung fa cung co nhung chIu
Ion, koo daI va d dang nhn fhy, do Ia ba chIu khng gIan fhoo
kInh nghIm sng hang ngay cua chung fa. Nhung gIng nhu chu
vI hnh fron cua duong ng, vu fru con co nhung chIu khng gIan
phu cun chaf vao mf khng gIan nho xiu, nho foI muc ma nhung
fhIf b fhi nghIm fInh xao nhf cua chung fa hIn nay cung
khng phaf hIn duoc.
co mf hnh anh ro rang hon v y fuong dac sac nay, fa so
fro IaI vi du v duong ng dn nuoc mf In nua. Hay hnh dung
duong ng duoc vo nhung vong fron mau don saf nhau doc fhoo
chu vI cua no. Cung nhu fruoc, nu dung fu xa, duong ng nhn
vn gI ng nhu mf duong fhang manh mf chIu. Nhung nu fhu
anh cua duong ng IaI gn nho mf ng nhom, ban co fh phaf
hIn ra chIu b cun IaI, va dIu nay nhn con ro hon sau khI ban
vo cac vong fron mau don, nhu duoc mInh hoa frn hnh 8.2.
rIan Croono 6S
Hnb S.2. Bc mt cua 6ng Jn nuoc /a bai cbicu. m6t
cbicu (tbc6 pbuong ngang Juoc cbt bng mui tcn tbng /a
Jai ca c6 quang tinb r6ng, m6t cbicu kbac (tbc6 cbu ci tr6n
cua n6 Juoc cbt bng mui tcn u6n tr6n /a ngn ca cu6n /ai.

Hnh nay nhn manh rang b maf cua duong ng Ia haI
chIu gm mf chIu Ion co quang finh rng va mf chIu nho cun
fron. KaIuza va KIoIn cho rang cu fruc khng gIan cua vu fru
chung fa cung fuong fu nhu vy, nhung no co ba chIu khng gIan
Ion, co quang finh rng va mf chIu nho cun fron, nghIa Ia ca
fhay co bn chIu khng gIan. Thf kho ma co fh vo mf caI g do
co nhIu chIu nhu vy, do do d fruc quan, fa danh phaI chp
nhn dung hnh mInh hoa chua haI chI u Ion va mf chIu nho
cun fron. Chung fa mInh hoa dIu nay frn hnh 8.3, frong do fa
da phong daI cu fruc cua khng gIan rf gIng nhu khI fa fhu gn
anh cua ng dn nuoc.

Hnb S.J. Gi6ng nbu bnb 6.1, m6i m6t muc ticp sau bicu Jicn
bnb pb6ng Jai /on bon cua cu truc kb6ng gian o muc truoc. Vu tru cua
cbung ta c6 tbc c6 cac cbicu pbu, nbu Juoc tby o muc pb6ng Jai tbu tu,
ncu nbu cbung Juoc cu6n /ai tr6ng m6t kb6ng gian nb6 toi muc cb6 toi
nay cbung ta cn cbua pbat bicn Juoc.
Muc fhp nhf frn hnh cho fhy cu fruc
bIu kIn cua khng gIan o nhung fhang khoang
cach quon fhuc, nhu fhang mof chang han, fuc Ia
fh gIoI bnh fhuong xung quanh chung fa. Cac
khoang cach nay duoc bIu dIn boI fp hop Ion nhf cac duong ko
. Trong nhung hnh anh fIp sau, chung fa fhu gn anh cua cu
fruc khng gIan, bang cach fp frung quan saf nhung vung khng
gIan con nho hon nua ma chung fa da IIn fIp phong daI d nhn
ro hon. Thoaf du, khI chung fa khao saf cu fruc khng gIan o
nhung fhang khoang cach ngan hon, chua co g nhIu xay ra; no
vn gIu nguyn dang co ban nhu o cac fhang khoang cach Ion, nhu
fa fhy o ba muc du fIn cua hnh phong daI. Tuy nhIn, khI
chung fa fIp fuc cuc hanh frnh foI khao saf nhung fhang vI m
nhf cua khng gIan - muc phong daI fhu fu frn hnh 8.3 - fh
mf chIu moI, chIu cun fron, moI hIn ra, nhn rf gIng nhu
nhung vong soI Ion fron xp chaf fao nn Iop xp frn b maf mf
fm fham. KaIuza va KIoIn cho rang chIu cun fron phu nay fn
faI o moI dIm frong cac chIu co quang finh rng, hf nhu chu vI
fron cua ng dn nuoc fn faI o moI dIm doc fhoo chIu daI cua
no. | d nhn, frn hnh fa chI vo mInh hoa chIu cun fron faI
nhung dIm cach du nhau cua cac chIu Ion). Hnh 8.4 Ia mf maf
phang gn voI cu fruc khng gIan fhoo KaIuza va KIoIn.
Hnb S.4. Nbung Juong kc 6 bicu Jicn cac cbicu /on
qucn tbu6c tr6ng Joi s6ng bang ngay cua cbung ta, tr6ng kbi
J6 cac c6ng tr6n bicu Jicn cbicu moi, cbicu nb6 ca bt cu6n
tr6n /ai. Gi6ng nbu nbung c6ng soi /cn xcp cbt ta6 ncn /op
x6p cua m6t tm tbam, nbung c6ng tr6n nay t6n tai o m6i
Jicm tr6ng cac cbicu /on qucn tbu6c, nbung Jc Jc nbn ta cbt
cc cbung tai gia6 Jicm cua cac Juong kc 6.
Mac du su fuong fu voI duong ng dn nuoc kha Ia ro nof,
nhung co mf s dIm khac bIf quan frong. Vu fru cua chung fa
co ba chIu khng gIan Ion, co quang finh rng |frn hnh chung fa
chI vo duoc haI) frong khI do ng dn nuoc chI co mf va quan
frong hon, by gIo chung fa m fa cu fruc khng gIan cua chinh
ban fhn vu fru chu khng phaI cua mf vf |nhu ng dn nuoc)
fn faI bn frong vu fru do. Y fuong co ban fh vn nhu fh: gIng
nhu chu vI fron cua ng dn nuoc, nu nhu chIu phu b cun IaI,
fh chIu fron do cua vu fru Ia cuc nho va kho phaf hIn hon rf
nhIu so voI cac chIu Ion co quang finh rng. Thuc f, kich fhuoc
cua chIu phu nay nho foI muc vuof ra ngoaI kha nang phaf hIn
cua nhung dung cu phong daI manh nhf cua chung fa hIn nay.
Va, dIu quan frong nhf, do Ia chIu nho cun fron khng don
gIan Ia mf buou fron bn frong cac chIu Ion quon fhuc ma dy
fhuc su Ia mf chIu moI fn faI o mI dIm frong cac chIu Ion
quon fhuc hf nhu cac chIu phaI - fraI, fruoc - sau, In - xung
fn faI o mI dIm vy. o Ia mf chIu moI va dc Ip, frong do
con kIn, nu no du nho, co fh chuyn dng fhoo. xac dnh v
fri cua con kIn vI m do, fa phaI bIf no o du frong ba chIu
khng gIan Ion quon fhuc |duoc bIu dIn boI IuoI vung) cung
nhu no o du frong chIu cun fron. NghIa Ia chung fa cn phaI co
bn s IIu v khng gIan; con nu fhm ca chIu fhoI gIan nua fh
chung fa phaI co ca fhay nam s IIu v khng - fhoI gIan, nhIu
hon mf so voI chung fa fhuong quan nIm.
rIan Croono 70
Nhu vy, chung fa kha bf ngo phaf hIn ra rang, mac du
chung fa chI cam nhn duoc ba chIu khng gIan quon fhuc,
nhung nhung Iy Io cua KaIuza va KIoIn IaI cho fhy rang dIu do
khng h IoaI fru su fn faI cua nhung chIu phu cun fron, mIn
Ia chung co kich fhuoc cuc nho. Vu fru rf co fh con co nhung
chIu n gIu ma maf chung fa khng nhn fhy duoc.
Nhung noI nho nhu fh nao7 Nhung fhIf b fn fIn nhf
hIn nay co fh phaf hIn duoc nhung cu fruc nho foI mf phn fy
fy mof. Va nu nhu mf chIu phu cun fron co kich fhuoc nho hon
khoang cach bo xiu do, fh chung fa khng fh phaf hIn duoc.
Nam 1926, KIoIn da kf hop y fuong ban du cua KaIuza voI mf
s y fuong cua co hoc Iuong fu moI ra doI. Nhung finh foan cua ng
chI ra rang chIu phu cun fron cn phaI nho co chIu daI PIanck,
nho hon rf nhIu so voI kha nang cua fhuc nghIm. Tu do, cac
nha vf Iy da goI kha nang co nhung chIu khng gIan phu cuc
nho Ia Iy fhuyf KaIuza - KIoIn2|.
1| y Ia mf y fuong don gIan, nhung su fhIu chinh xac cua ngn
ngu fhng fhuong dI khI co fh dn foI hIu nhm. HaI nhn xof sau so phn
nao Iam sang fo fhm. Thu nhf, fa da gIa fhIf rang con kIn buc phaI sng
frn b maf cua ng dn nuoc. Nguoc IaI, nu con kIn co fh dao hang vao
bn frong ng, fuc Ia nu no co fh fhm nhp vao Iop nhua ng, fh chung fa
cn foI 3 con s d xac dnh v fri cua no, boI v chung fa con phaI xac dnh ca
d su ma con kIn da dao vao nua. Nhung nu con kIn chI sng frn b maf
ng nuoc fhI, fh v fri cua no duoc xac dnh bang haI con s. Iu nay dn
chung fa foI nhn xof fhu haI. Ngay ca khI con kIn sng chI frn b maf ng
nuoc, chung fa vn co fh xac dnh v fri cua no bang ba con s: fraI - phaI,
fruoc - sau va frn - duoI frong khng gIan ba chIu quon fhuc, nu nhu
chung fa mun chon nhu vy. Nhung mf khI chung fa da bIf con kIn sng
frn b maf ng dn nuoc, fh haI con s chung fa noI frong chuong 7 Ia du
IIu fI fhIu d xac dnh mf cach duy nhf v fri cua con kIn. Va chung fa
noI maf ng nuoc Ia haI chIu chinh Ia voI y nghIa nhu vy.
2| Iu kha ngac nhIn Ia cac nha vf Iy Savas ImopouIos, NIma
arkanI-Hamod va CIa vaII, dua frn nhung phaf hIn cua IgnafIos
AnfonnnIadIs va Josoph Iykkon, da chung mInh duoc rang, ngay ca khI mf
chIu phu cun IaI co kich fhuoc co mIIImof, fh co cung chua fh phaf hIn
duoc bang fhuc nghIm. Iy do Ia o ch, cac may gIa fc haf fham do fh gIoI vI
m bang cach dung cac Iuc manh, yu va dIn fu. Iuc hp dn fh qua nho o
nhung nang Iuong frong fm cua cng ngh hIn nay, nn noI chung khng
duoc finh dn. Nhung ImopouIos va cac cng su cua ng da nhn fhy rang
nu chIu phu cun IaI co fac dng chu yu In Iuc hp dn |dy Ia dIu hoan
foan co fh frong Iy fhuyf dy) fh moI fhuc nghIm hIn co cung vn co fh
bo qua no. Trong mf fuong IaI gn, nhung fhi nghIm moI, co d nhay cao
hon v Iuc hp dn so fm kIm mf chIu phu cun IaI "Ion" do. Nu kf qua
Ia khang dnh, fh do so Ia mf frong s nhung phaf mInh vI daI nhf cua moI
fhoI daI.
ToI va IuI frn ng dn nuoc
Vi du fruc quan v ng dn nuoc va mInh hoa frn hnh 8.3
cho fa mf y nIm nhf dnh v kha nang co nhung chIu khng
gIan phu frong vu fru chung fa. Tuy nhIn, ngay ca dI voI nhung
nha nghIn cuu frong IInh vuc chuyn mn nay, vIc hnh dung
mf vu fru co hon ba chIu khng gIan cung khng phaI Ia mf
vIc d dang. V Iy do do, cac nha vf Iy fhuong maI gIua fruc gIac
cua mnh v nhung chIu phu bang cach hnh dung cuc sng so Ia
nhu fh nao nu chung fa sng frong mf vu fru fuong fuong co s
chIu fhp hon |fhoo con duong ma dvIn Abooff da khoI phaf
frong fac phm Xu so Phang 1|, mf cun sach ph bIn khoa hoc
kInh dIn, xuf ban nam 1884), frong do dn dn chung fa so
nhn fhuc duoc vu fru co s chIu nhIu hon ba chIu khng gIan
fhng fhuong ma chung fa fruc fIp nhn fhy duoc. Ta hay fhu
Iam nhu vy bang cach fuong fuong mf vu fru haI chIu gIng
nhu caI ng dn nuoc cua chung fa. Mun Iam duoc nhu vy, doI
hoI ban phaI fu bo han quan dIm mnh Ia nguoI "ngoaI cuc" xom
duong ng dn nuoc do nhu m f vf frong vu fru. ng fhoI, ban
phaI gIa bIf fh gIoI nhu chung fa bIf d buoc vao mf vu fru moI
- vu fru ng dn nuoc, ma foan b quy m khng gIan cua no chI Ia
b maf cua ng dn nuoc rf daI |co fh xom nhu Ia daI v han).
Va hay fuong fuong rang ban Ia con kIn nho xiu sng frn b maf
do.
Truoc hf, fa hay baf du bang vIc Iam cho su vf fro nn
hoI cuc doan mf chuf. Hay hnh dung d daI cua chIu cun fron
frong vu fru ng nuoc Ia rf nho, nho foI muc ma ban cung nhu
bf ky aI khac sng frong vu fru do khng y fhuc duoc su fn faI
cua no. Tf ca moI nguoI sng frong vu fru nay du xom vIc no chI
co mf chIu khng gIan Ia mf su fhf hIn nhIn, khng mf
chuf nghI ngo. |Nu nhu frong vu fru ng nuoc co san sInh ra mf
con kIn InsfoIn rIng cua mnh, fh cu dn o dy chac so noI
rang vu fru cua ho co mf chIu khng gIan va mf chIu fhoI
rIan Croono 72
gIan). Thuc f, dac dIm nay Ia hIn nhIn foI muc, cu dn sng
frong do daf fn cho qu huong cua ho Ia Xu so Thang, y mun
nhn manh Ia no chI co mf chIu khng gIan.
Cuc sng frong Xu so Thang rf khac voI cuc sng ma
chung fa dang sng. Chang han, cac vf fh fhng fhuong ma
chung fa quon fhuc hang ngay khng fh hIn huu frong xu so
nay. I voI chung fa, du co n Iuc bao nhIu dI nua, cung khng
fh Iam fhay dI duoc g dI voI mf fhuc f Ia cac vf Iun Iun co
chIu rng, chIu daI va chIu cao, fuc co mf quang finh khng
gIan ba chIu. Tuy nhIn, frong Xu so Thang, hoan foan khng co
ch cho nhung vf fh cng knh nhu vy. Cn nho rang, hnh anh
fuong fuong cua ban vn con gan IIn voI mf vf fh daI va manh
nhu soI chI fn faI frong khng gIan cua chung fa, nhung ban cn
phaI fhuc su nghI rang do Ia mf vu fru fu fhn, ngoaI no ra khng
con fn faI g khac. Ia mf cu dn sng frong vu fru do, ban phaI
fhich hop voI quang finh khng gIan cua no. Hay fhu fuong fuong
dIu do xom. Ngay ca khI ban hoa fhn Iam mf con kIn dI nua,
fh cung vn chua fhich hop. an cn op caI co fh kIn cua ban
fhanh mf con su, rI phaI op nua cho foI khI hoan foan khng
con b day. Tom IaI, d phu hop voI Xu so Thang, ban chI co fh co
chIu daI khng fhI.
y gIo hay fuong fuong fhm nua Ia ban co maf o ca haI
du. Khng gIng nhu maf nguoI, co fh dao ngang dao doc d
nhn duoc foan b khng gIan ba chIu, maf ban frong vu fru
fhang vInh vIn khoa chaf o mf v fri, mI maf chI nhn duoc fhoo
mf huong. Iu nay khng phaI Ia mf han ch v maf gIaI phu
cua co fh ban, ma fhuc ra ban va nhung cu dn sng frong xu so
do du fhua nhn rang v vu fru cua ho chI co mf chIu nn chang
co mf huong nao khac d nhn. Tf ca chI co dI foI hoac dI IuI ma
fhI.
Co fh fIp fuc hnh dung fhm nua v cuc sng o Xu so
Thang, nhung chung fa so nhanh chong nhn fhy rang cung
chang co g nhIu d ma hnh dung. Vi du, co mf cu dn khac o
phia bn nay hoac bn kIa cua ban, hay fhu fuong fuong xom dIu
do so nhu fh nao: ban so chI fhy mf maf cua c fa - con maf dI
dIn voI ban - nhung khng gIng nhu maf nguoI, no chI Ia mf
dIm duy nhf. Maf cua cu dn frong Xu so Thang khng co duong
nof cung chang co bIu cam g, boI v khng co ch cho nhung dac
frung quon fhuc do. NgoaI ra, ban so vInh vIn b chan boI hnh
anh gIng dIm do cua maf nguoI Iang gIng. Nu nhu ban mun
dI qua c fa d fham hIm fh gIoI cua Xu so Thang o phia bn kIa
fh ban so phaI hoan foan fhf vong. oI Io, ban khng fh dI qua
c fa duoc. C fa da hoan foan "chan hf II dI cua ban" va cung
chang co ch d ban dI vong qua. Trf fu cua cu dn o dy, nhu ho
da duoc an baI, Ia maI maI c dnh va khng fh fhay dI duoc.
Thf Ia bf hanh bIf bao.
VaI ngan nam sau su gIang fh cua mf ng foan nang
xung Xu so Thang, mf cu dn o dy fn Ia KaIuza K. IIno
|duong fhang) da mang IaI cho xu so nay mf nIm hy vong. Hoac
Ia do su cam hung fhIng IIng nao do hoac Ia do nhIu nam fuyf
vong nhn con maf dIm cua nguoI Iang gIng, ng da nu ra y
kIn cho rang, xof cho foI cung, Xu so Thang nay khng fh Ia mf
chIu. Ong da dua ra gIa fhuyf cho rang, Xu so Thang fhuc su Ia
mf vu fru haI chIu, voI chIu fhu haI Ia mf huong cun fron rf
nho khng fh quan saf duoc fruc fIp v kich fhuoc khng gIan
cuc nho cua no. Ong con vo ra buc franh v mf cuc sng hoan
foan moI, chI nu nhu chIu b cun IaI do no ra v kich fhuoc -
mf dIu duong nhu Ia co fh nho cng frnh cua mf dng nghIp
cua ng fn Ia IInosfoIn. KaIuza K. IIno m fa mf vu fru khIn
cho ban va cac ban cua ban phaI kInh ngac va fran dy hy vong.
o Ia vu fru ma nhung cun dn frong do co fh chuyn dng fu do
dI qua nhau bang cach su dung chIu fhu haI va fh Ia chm hf
canh n I v khng gIan! Ta nhn fhy ngay rang, cuc sng ma
KaIuza K. IIno m fa chinh Ia cuc sng frong vu fru ng nuoc co
"b day".
Thuc f, nu nhu chIu cun fron Ion In, Xu so Thang fro
fhanh vu fru ng nuoc, fh cuc sng cua ban so fhay dI mf cach
su sac. Iy co fh cua ban Iam vi du, chang han. KhI Ia nguoI
fhuc Xu so Thang, bf cu caI g o gIua haI maf du fhuc nI fang
cua ban. o do dI voI co fh hnh dy cua ban, haI con maf dong
vaI fro nhu da dI voI co fh cua nguoI bnh fhuong: chung fro
fhanh rao chan gIua nI fang cua ban va fh gIoI bn ngoaI. Mf
ba c sI frong Xu so Thang chI co fIp cn duoc nI fang cua ban
bang cach xuyn qua b maf cua no.
NoI mf cach khac, "phu fhuf" frong Xu so Thang duoc
fIn hanh qua maf.
Nhung by gIo hay fuong fuong xom dIu g so xay ra nu
nhu Xu so Thang, fhoo KaIuza K. IIno con co mf chIu bi n cun
rIan Croono 74
IaI va nu nhu chIu nay no ra foI kich fhuoc co fh quan saf duoc7
y gIo fh mf cu dn o dy co fh nhn fhy co fh ban duoI mf
goc d nao do va do do co fh fhy nI fang cua no, nhu duoc mInh
hoa frn hnh 8.5.
Hnb S.6. M6t cu Jn Xu so Tbng c6 tbc nbn tby
truc ticp n6i tang cua m6t cu Jn kbac kbi xu so nay gian no
tbanb cu tru 6ng nuoc.
ung chIu fhu haI nay, bac sI co fh
Iam phu fhuf frn co fh ban bang cach
can fhIp fruc fIp vao nI fang da phoI san
ra do. Thf Ia ky cuc! Chac han voI fhoI gIan, co fh cua cu dn o
xu so nay so phaf frIn mf Iop phu ngoaI gIng nhu da, d cho cho
phn nI fang moI duoc phoI bay ra khng fIp xuc voI fh gIoI bn
ngoaI. NgoaI ra, ho chac chan so fIn hoa fhanh cac sInh vf vua
co chIu daI vua co ca chIu rng nua: cac sInh vf phang nay dI
IaI bang cach fruof doc fhoo vu fru ng nuoc haI chIu, nhu duoc
mInh hoa frn hnh 8.6. Va nu nhu chIu cun fron fro nn rf
Ion, fh vu fru haI chIu nay rf gIng voI Xu so Thang cua Abooff,
mf fh gIoI haI chIu fuong fuong ma Abooff da dung nn voI ca
mf dI san van hoa phong phu va fhm chi co ca mf h fhng
dang cp kha khI haI dua frn dang hnh hoc cua mI nguoI.
Trong khI kho co fh hnh dung duoc mf vaI caI g fhu v frong Xu
so Thang, don gIan v khng co ch, fh doI sng frong vu fru ng
nuo c IaI dy ap nhung kha nang. Su fIn hoa fu mf fhanh haI
chIu khng gIan Ion, quan saf duoc fhf Ia ngoan muc.
Hnb S.6. Cac sinb ct pbng bai cbicu s6ng tr6ng cu
tru 6ng nuoc.
Va by gIo Ia dIp khuc: faI sao IaI
dung o do7 an fhn vu fru haI chIu cung
co fh co chIu b cun IaI va do do no fIm
n da Ia ba chIu. Chung fa co fh mInh
hoa dIu nay frn hnh 8.4, voI dIu kIn Ia by gIo chung fa fuong
fuong chI co haI chIu khng gIan co quang finh Ion |frong khI do,
In du fIn khI dua ra hnh nay, fa hnh dung IuoI phang ko IuoI
vung bIu dIn ba chIu khng gIan co quang finh Ion). Nu
chIu cun IaI cung duoc no ra, fh cu dn frong do so fhy mnh o
frong mf fh gIoI hoan foan moI mo, frong do chuyn dng khng
chI gIoI han doc fhoo cac chIu co quang finh Ion Ia fraI - phaI va
fruoc - sau nhu fruoc nua. y gIo cac dn do co fh chuyn dng
fhoo ca chIu fhu ba, do Ia chIu frn - duoI doc fhoo mf vong
fron. Thuc f, nu chIu cun fron nay no ra voI kich fhuoc du Ion,
fh do chinh Ia vu fru cua chung fa. HIn nay chung fa con chua
bIf mf chIu nao do frong ba chIu khng gIan cua chung fa vn
dang fIp fuc mo rng maI ra hay dang fu cun IaI fhanh mf vong
fron khng I nam ngoaI pham vI quan saf cua nhung kinh fhIn
van manh nhf. Nu chIu cun fron frn hnh 8.4 Ia du Ion, co
hang fy nam anh sang, fh hnh nay rf co fh Ia hnh vo m fa vu
fru chung fa.
Nhung dIp khuc IaI Iap IaI: faI sao IaI dung o dy7 Iu nay
da dua chung fa foI y fuong cua KaIuza va KIoIn, cho rang vu fru
ba chIu cua chung fa cung phaI co mf chIu khng gIan fhu fu b
cun IaI ma fruoc do fa chua bIf. Nu kha nang ky Ia do hay su
fng quaf hoa cua no Ia nhIu chIu b cun IaI Ia dung va nu nhu
cac chIu nay duoc gIan no foI kich fhuoc vI m, fh nhung fhi du
v cac fruong hop fhp chIu frnh bay o frn cho fhy ro rang
rang su sng khI do so fhay dI gh gom.
Thf dang ngac nhIn Ia, mac du fhm chi cac chIu phu b
cun IaI co fh maI maI b cun IaI va co kich fhuoc rf nho, nhung
su fn faI cua chung vn co nhung h qua rf su sac.
1| dvIn Abooff, IafIand |PrIncofon: PrIncofon !nIvorsIfy Pross,
1991)
Su fhng nhf frong cac chIu cao hon
Mac du y fuong duoc KaIuza d xuf nam 1919 cho rang vu
fru chung fa co fh co s chIu khng gIan nhIu hon ba chIu
quon fhuc, ma chung fa fruc fIp nhn fhy duoc, da Ia mf kha
nang rf fhu v, nhung con mf dIu khac nua Iam cho no fro nn
hp dn hon. InsfoIn da xy dung fhuyf fuong dI rng frong
khun kh cua mf vu fru co ba chIu khng gIan va mf chIu
fhoI gIan. Tuy nhIn, hnh fhuc Iun foan hoc frong Iy fhuyf cua
ng co fh mo rng mf cach kha d dang cho mf vu fru chua ca
cac chIu phu. VoI mf gIa fhuyf kha "khIm fn" v mf chIu
khng gIan phu, KaIuza da fIn hanh phn fich v maf foan hoc
va dn ra duoc cac phuong frnh moI.
KaIuza da fm fhy rang, cac phuong frnh IIn quan foI ba
chIu khng gIan quon fhuc fh v co ban vn gIng nhu cac
phuong frnh cua InsfoIn. Tuy nhIn, do co dua fhm vao mf
rIan Croono 76
chIu khng gIan nua, nn khng co g dang ngac nhIn Ia, KaIuza
con fm duoc nhung phuong frnh khac ma fruoc kIa chua co frong
Iy fhuyf cua InsfoIn. Sau khI nghIn cuu nhung phuong frnh
moI xuf hIn fhm nay, KaIuza hIu ra rang da xay ra mf dIu
g do fhf Ia Iung. Nhung phuong frnh do khng g khac chinh Ia
cac phuong frnh ma MaxvoII da vIf fu nhung nam 1880 d m fa
Iuc dIn fu! Vy Ia bang cach fhm vao mf chIu phu, KaIuza da
fhng nhf duoc Iy fhuyf hp dn voI Iy fhuyf dIn fu cua
MaxvoII.
Truoc cng frnh cua KaIuza, Iuc hp dn va Iuc dIn fu duoc
xom Ia haI Iu c khng co quan h g voI nhau va cung khng co g
mach bao rang gIua chung co mf mI quan h nao do. Nho co fInh
fhn sang fao fao bao d hnh dung duoc vu fru chung fa con co
mf chIu phu, KaIuza cho rang gIua chung fhuc su co mf mI
IIn h su xa. Iy fhuyf dy cua ng da chI ra rang ca Iuc hp
dn Iuc dIn fu du IIn quan dn nhung bIn dang frong cu fruc
cua khng gIan. Iuc hp dn duoc mang boI nhung bIn dang
frong khng gIan ba chIu quon fhuc, con Iuc dIn fu duoc mang
boI nhung bIn dang IIn quan voI chIu phu b cun IaI.
KaIuza da guI baI bao cua mnh cho InsfoIn va fhoaf du
InsfoIn da cam fhy rf fhich fhu. Ngay 21 fhang 4 nam 1919,
InsfoIn da vIf fhu fra IoI va noI voI KaIuza rang ng chua khI
nao nay ra y nghI su fhng nhf IaI co fh daf duoc "fhng qua
mf fh gIoI hnh fru nam chIu |bn chIu khng gIan va mf
chIu fhoI gIan) nhu vy ca". Va vIf fhm: "Thoang nhn, fI rf
fhich y fuong cua anh" 1|. Tuy nhIn, khoang mf fun sau,
InsfoIn IaI vIf fhu cho KaIuza nhung In nay ng fo vo hoaI
nghI: "TI da doc ky baI bao cua anh va fhy no fhu c su Iy fhu.
Cho foI gIo, fI vn chua fhy co ch nao Ia khng fh ca. Maf
khac, fI cung phaI fhu nhn rang nhung Ip Iun ma anh dua ra
cho foI nay con chua du suc fhuyf phuc" 2|. Nhung sau do vao
ngay 14 fhang 10 nam 1921, nghIa Ia hon haI nam sau, InsfoIn
IaI vIf cho KaIuza, sau khI da co fhoI gIan nghIn ngm y fuong
cua KaIuza mf cach dy du hon: "TI vua moI suy nghI IaI v
chuyn da ngan fro vIc cng b y fuong cua anh haI nam fruoc
dy v su fhng nhf cua Iuc hp dn va Iuc dIn fu... Rf cuc,
nu anh mun, fI so gIoI fhI u baI bao cua anh voI VIn han Im".
u mun mang, nhung cuI cung KaIuza cung da duoc bc fhy
cng nhn.
Mac du, y fuong cua KaIuza Ia mf y fuong dop, nhung
nhung nghIn cuu chI fIf sau do, cng fhm voI nhung dong gop
cua KIoIn, da cho fhy rang no mu fhun su sac voI nhung du
IIu fhuc nghIm. Nhung c gang bao ham oIocfron vao frong Iy
fhuyf da dn dn fIn doan v mI quan h gIua khI Iuong va
dIn fich cua no khac qua xa so voI nhung gIa fr do duoc bang
fhuc nghIm. V khng co mf cach ro rang nao d khac phuc duoc
vn d do, nn nhIu nha vf Iy da fung fhoo duI y fuong cua
KaIuza, cuI cung cung khng con quan fm foI no nua. Mac du,
InsfoIn va nhung nguoI khac dI Iuc vn fIp fuc noI foI kha nang
fn faI cua cac chIu b cun IaI, nhung rI no cung nhanh chong b
gaf ra ra cua vf Iy Iy fhuyf.
Thuc su ma noI, y fuong cua KaIuza da vuof fruoc fhoI daI
cua mnh. Nhung nam 1920 da danh du su khoI du cua nhung
nghIn cuu cung nhIf frong vf Iy Iy fhuyf va fhuc nghIm IIn
quan foI su fm hIu nhung dnh Iuf co ban cua fh gIoI vI m.
Cac nha v f Iy Iy fhuyf b cun huf hoan foan vao vIc phaf frIn
co hoc Iuong fu va Iy fhuyf fruong Iuong fu. Cac nha fhuc nghIm
fh chuyn Io fhu fhp nhung s IIu chI fIf v cac finh chf cua
nguyn fu cung nhu cua nhung fhanh phn so cp cua vf chf.
Iy fhuyf huong dn fhuc nghIm, con fhuc nghIm gop phn
hoan fhIn Iy fhuyf, cu nhu vf cac nha vf Iy fIn In phia fruoc
frong suf mf nua fh ky va cuI cung Ia phaf mInh ra m hnh
chun. V vy khng co g Ia Ia, nhung fu bIn v cac chIu phu
cun IaI b gaf sang mf bn frong nhung nam fhang sI dng va
dy hIu qua do. I voI cac nha vf Iy dang ham kham pha
nhung phuong phap cng hIu manh cua vf Iy Iuong fu, voI
nhung h qua dn foI cac fIn doan co fh kIm chung bang fhuc
nghIm, fh ho rf if quan fm foI kha nang vu fru Ia mf noI hoan
foan khac o nhung fhang chIu daI qua nho, khIn cho ngay ca
nhung fhIf b manh nhf cung khng fh fham do foI.
Nhung rI som hay mun, su cung nhIf frong nhung
nghIn cuu do cung so IaI vang xung. Vao cuI nhung nam 1960
va du nhung nam 1970, cu fruc Iy fhuyf cua m hnh chun da
gn nhu du vao dy. CuI nhung nam 1970, du nhung nam
1980, nhIu fIn doan cua m hnh chun da duoc kIm chung
bang fhuc nghIm va da s cac nha vf Iy haf du nhf fri rang
vIc khang dnh phn con IaI chI Ia vn d fhoI gIan. Mac du mf if
cac chI fIf quan frong vn con chua gIaI quyf duoc, nhung nhIu
rIan Croono 7S
nguoI da cam fhy rang nhung vn d chu yu cua cac Iuc manh,
yu va dIn fu coI nhu Ia da co cu fra IoI.
ThoI gIan, cuI cung cung da chin muI d quay fro IaI vn
d Ion nhf, do Ia su xung df dy bi n gIua fhuyf fuong dI rng
va co hoc Iuong fu. Thanh cng frong vIc xy dung mf Iy fhuyf
Iuong fu cua ba Iuc fu nhIn da khich I cac nha vf Iy c gang gp
ca Iuc fhu fu, fuc Iuc hp dn, vao frong cung khun kh do . Sau
khI fhoo duI rf nhIu y fuong khac nhau nhung du dn foI fhf
baI, fu duy cua cng dng cac nha vf Iy da fro nn coI mo hon dI
voI cac cach fIp cn fuong dI frIf d. Va Iy fhuyf KaIuza, mf
Iy fhuyf da b d cho chf yu vao nhung nam 1920, nay da duoc
hI sInh fro IaI.
1| Thu cua InsfoIn guI KaIuza, duoc frich frong cun SubfIo Is Iord:
Tho ScIonco and fho IIfo AIborf InsfoIn cua Abraham PaIs |Oxford: Oxford
!nIvorsIfy Pross, 1982), frang 330.
2| Thu cua InsfoIn guI KaIuza, duoc frich frong baI bao "Cac chIu n
gIu cua khng - fhoI gIan" cua . roodman va P. van NIovonhuIzon, dang
frn ScIonfIfIc AmorIcan, s 252 |1985), frang 62.
Iy fhuyf KaIuza - KIoIn hIn daI
Trong suf sau chuc nam fu ngay KaIuza dua ra y fuong dc
dao cua mnh, nhung hIu bIf v vf Iy da fhay dI mf cach dang
k va su sac hon rf nhIu. Co hoc Iuong fu da xy dung xong va
duoc fhuc nghIm kIm chung. Cac Iuc manh va yu con chua duoc
bIf foI hI nhung nam 1920 fh nay cung da duoc phaf hIn va
fm hIu can ko. Mf s nha vf Iy nu y kIn cho rang y fuong dc
dao cua KaIuza so dI fhf baI Ia do ng chua bIf foI haI Iuc moI do
nn con qua bao fhu frong vIc dI moI Ia I khng gIan. Co nhIu
Iuc hon co nghIa Ia cn phaI co nhIu chIu hon. NguoI fa fhm chi
da chung mInh duoc rang chI mf chIu moI cun fron fhI fh
chua du, mac du no da cung cp nhung chI dn v mI IIn h gIua
Iuc hp dn va Iuc dIn fu.
Vao gIua nhung nam 1980, cac nha vf Iy da fp frung
nhung n Iuc fo Ion vao vIc nghIn cuu nhung Iy fhuyf co s
chIu cao, frong do co nhIu chIu khng gIan b cun IaI.


Hnb anb S.7 minb b6a truong bop c6 bai cbicu pbu
cu6n /ai tbanb m6t mt cu. Nbu tr6ng truong bop cbt c6 m6t
cbicu cu6n /ai, bai cbicu pbu nay Juoc tbcm ca6 tai m6t Jicm
cua ba cbicu kb6ng gian qucn tbu6c. (Va Jc cb6 Jc nbn, ta /ai
cbt cc cac mt cu nay tai nbung Jicm nut cacb Jcu nbau cua
/uoi 6 cu6ng. Ng6ai cicc Jua ra s6 cac cbicu pbu kbac nbau,
nguoi ta c6n tuong tuong ra ca nbung bnb Jang kbac cb6 cac cbicu pbu.

Hnb S.S. Hai cbicu pbu cu6n tbanb m6t mt bnb
xuycn.
Vi du, frong hnh 8.8. Chung fa mInh
hoa mf kha nang frong do vn co haI chIu
phu, nhung by gIo hnh dang cua no Ia mf
hnh xuyn, fuong fu nhu dang cua chIc
sam f. Mac du chung fa khng fh vo ra,
nhung nguoI fa da fuong fuong ra nhung kha nang phuc fap hon,
frong do co foI ba, bn, nam hoac nhIu hon nua cac chIu phu
cun fhanh mf ph rng Ion cac hnh dang quaI Ia. IaI mf In
nua, yu cu can ban daf ra Ia, ff ca nhung chIu do phaI co
quang finh khng gIan nho hon fhang chIu daI nho nhf ma
chung fa co fh fham do foI, v fhuc nghIm con chua phaf hIn
duoc su fn faI cua chung.
Nhung d xuf hua hon nhf Ia nhung d xuf bao gm duoc
ca sIu dI xung. Cac nha vf Iy hy vong rang, su huy mf phn
nhung fhang gIang Iuong fu du dI nhf nho su fao fhanh fhoo
fung cap sIu haf ban, co fh Iam du dI su xung df gIua Iy fhuyf
fuong dI rng va co hoc Iuong fu. Va ho da daf ra caI fn sIu hp
dn voI s chIu cao d chI cac Iy fhuyf bao ham duoc hp dn,
cac chIu phu va sIu dI xung.
Cung nhu y dnh ban du cua KaIuza, rf nhIu cac phIn
ban khac nhau cua sIu hp dn fhoaf du fo ra rf hua hon.
Nhung phuong frnh moI xuf hIn do cac chIu phu gIng mf
cach Ia Iung voI nhung phuong frnh m fa Iuc dIn fu cung nhu
cac Iuc manh va yu. Nhung su xom xof mf cach ky Iuong va chI
fIf hon da cho fhy rang nhung vn d cu vn daI dang con do.

rIan Croono S0
Iu quan frong nhf, do Ia nhung bIn dang cua khng gIan do
cac fhang gIang Iuong fu faI haI gy ra mac du da duoc sIu dI
xung Iam cho gIam bof dI, nhung chua du d fao ra mf Iy fhuyf
co fh dung vung duoc. I voI cac nha vf Iy, vIc xy dung mf Iy
fhuyf duy nhf, hop Iy va co v s chIu cao chua dung duoc ff
ca cac dac frung cua Iuc va vf chf, vn con rf kho khan.
n dn nguoI fa fhy ro rang cac manh kha c nhau cua mf
Iy fhuyf fhng nhf da co du, nhung vn con fhIu mf yu f can
ban co kha nang kf nI chung IaI voI nhau mf cach nhf quan
fhoo fInh fhn cua co hoc Iuong fu. Nam 1984, yu f con fhIu do
da buoc ra sn khu va dong vaI chinh, do Ia Iy fhuyf dy.
NhIu chIu nua va Iy fhuyf dy
y gIo chac Ia ban da fIn rang vu fru chung fa co fh co
nhung chIu khng gIan phu b cun IaI; chung nao ma nhung
chIu phu nay con rf nho fh khng g co fh IoaI bo chung duoc.
NoI fh chu, cac chIu phu nay co fh dI voI ban vn co vo g do
nhu Ia nhn fao. Su khng co kha nang fham do foI nhung khoang
cach nho hon mf phn fy fy mof cua chung fa cho phop khng chI
kha nang fn faI cua cac chIu phu ma con du cac IoaI kha nang
ky quaI nua, chang han nhu su fn faI cua nn van mInh vI m
frong do sInh sng nhung nguoI xanh nho xiu. Chac chan Ia kha
nang fhu nhf hop Iy hon kha nang fhu haI, nhung vIc fhua nhn
mf kha nang nao do chua duoc kIm chung bang fhuc nghIm fh
dI voI ca haI fruong hop duong nhu du fuy fIn nhu nhau.
Tnh hnh dung Ia nhu vy cho foI khI xuf hIn Iy fhuyf
dy. y Ia Iy fhuyf gIaI fhich duoc mu fhun frung fm ma vf
Iy hIn daI phaI dI maf - do Ia su khng fuong fhich gIua co hoc
Iuong fu va fhuyf fuong dI rng, dng fhoI no fhng nhf duoc
su hIu bIf cua chung fa v ff ca cac Iuc va fhanh phn vf chf
co ban cua fu nhIn. Nhung d fhuc hIn duoc nhung chIn cng
do, hoa ra Iy fhuyf dy IaI doI hoI vu fru phaI co fhm nhung
chIu phu.
y gIo chung fa so gIaI fhich faI sao IaI co su doI hoI do.
Nhu da bIf, mf frong nhung phaf mInh vI daI nhf cua co hoc
Iuong fu, do Ia kha nang fIn doan cua chung fa b gIoI han mf
cach co ban do khang dnh rang cac kf qua du xuf hIn voI mf
xac suf nhf dnh. Mac du InsfoIn da cam fhy kho chu voI
dIu do va ban cung chac dng y voI ng, nhung fhuc f IaI Ia nhu
vy va chung fa hay chp nhn no. Chung fa aI cung bIf rang xac
suf Iun Ia con s nam gIua 0 va 1, hay fuong duong fh, nu finh
fhoo phn fram fh no Ia con s nam gIua 0 va 100. Nhung cac nha
vf Iy da phaf hIn ra mf du hIu fhon chf bao rang Iy fhuyf
Iuong fu dang co nhung fruc frac, do Ia mf s nhung finh foan cu
fh cho gIa fr cua cac xac suf khng nam frong gIoI han ma
chung fa vua nu ra o frn. Vi du, nhu chung fa da co In noI foI o
frn, du hIu khng fuong fhich gIua fhuyf fuong dI rng va co
hoc Iuong fu frong khun kh dua frn cac haf dIm, do Ia nhung
finh foan cho xac suf co gIa fr v han. Va cung nhu chung fa da
fhao Iun, Iy fhuyf dy da dIu fr duoc nhung v han do.
Nhung chung fa con chua noI foI mf vn d con IaI, kha f nh.
Vao nhung ngay du cua Iy fhuyf dy, cac nha vf Iy phaf hIn ra
rang mf s finh foan fhm chi con cho xac suf m, nghIa Ia cung
nam ngoaI khoang gIa fr chp nhn duoc. Nhu vy, fhoaf nhn,
fh duong nhu co hoc Iuong fu dang b chm frong b nuoc Iuong fu
cua chinh mnh.
VoI mf quyf fm saf da, cac nha vf Iy fm kIm va da fm
fhy nguyn nhn cua nhung kf qua khng fh chp nhn duoc
do. Su gIaI fhich baf du fu mf quan saf don gIan. Nu mf dy b
rang buc nam frn mf maf haI chIu, nhu maf ban hay b maf
ng dn nuoc, chang han fh s cac huong dc Ip ma dy co fh
dao dng ruf v chI con haI: do Ia cac chIu phaI - fraI va fruoc -
sau frn maf nay. Va bf ky mf modo dao dng nao frn maf y
du IIn quan voI mf f hop nao do cua cac dao dng fhoo haI
huong noI frn. o vy, chung fa fhy rang dIu nay co nghIa Ia
frong Xu so Thang, frong vu fru ng nuoc hay mf vu fru haI chIu
bf ky nao khac, cung du b han ch dao dng chI fhoo haI huong
khng gIan dc Ip. Tuy nhIn, nu dy duoc phop roI b maf, fh
s huong dao dng dc Ip so fang In fhanh ba, v vy khI do con
co fh dao dng fhoo huong frn - duoI nua. Nhu vy, frong mf vu
fru co ba chIu khng gIan, mf dy co fh dao dng fhoo ba huo ng
dc Ip nhau. Mac du dIu nay hoI kho hnh dung, nhung so d do
cu fIp fuc maI: frong mf vu fru co nhIu chIu khng gIan hon
nua, fh cac huong dao dng dc Ip cua dy cung nhIu hon.
Chung fa cn nhn manh fhuc f nay cua cac dao dng cua
dy, boI v cac nha vf Iy da phaf hIn ra rang nhung finh foan co
vn d IaI rf nhay cam voI s Iuong dc Ip ma dy co fh dao
rIan Croono S2
dng. Nhung gIa fr xac suf m xuf hIn Ia do su khng an khop
gIua caI ma Iy fhuyf doI hoI voI caI ma fhuc f duong nhu ap daf.
Nhung finh foan chung fo rang, nu cac dy co fh dao dng fhoo
chin huong khng gIan dc Ip, fh ff ca cac xac suf m so b
frIf fIu hf. Cu fhf, dung Ia fhIn faI v maf Iy fhuyf, nhung
rI fh sao7 oI v nu nhu Iy fhuyf dy duoc dung d m fa fh
gIoI voI ba chIu khng gIan cua chung fa, fh chung fa chua fhoaf
khoI kho khan.
IIu co dung nhu vy khng7 In nguoc fro IaI con duong
cua hon mf nua fh ky fruoc, chung fa fhy rang KaIuza va KIoIn
da cung cp cho fa mf II fhoaf. V cac dy Ia qua nho, nn chung
khng chI dao dng fhoo cac chIu Ion co quang finh rng ma con
co fh dao dng fhoo cac chIu nho b cun IaI. Va nhu fh, co fh
dap ung duoc doI hoI phaI co chin chIu khng gIan cua Iy fhuyf
dy frong vu fru chung fa, bang cach, fhoo KaIuza va KIoIn, gIa
fhIf rang ngoaI ba chIu khng gIan Ion quon fhuc ra, con co sau
chIu khng gIan khac b cun IaI. ang cach do, Iy fhuyf dy,
mf Iy fhuyf sap sua b IoaI bo da duoc cuu fhoaf. Hon fh nua,
fhay v fhua nhn su fn faI cua cac chIu phu nhu KaIuza, KIoIn
va nhung nguoI k fuc ho da Iam, Iy fhuyf dy IaI doI hoI phaI co
nhung chIu phu do. cho Iy fhuyf dy fro nn co y nghIa, vu
fru cn phaI co chin chIu khng gIan va mf chIu fhoI gIan, ca
fhay Ia 10 chIu. Va fh Ia, y fuong d xuf nam 1919 cua KaIuza
da fm duoc dIn dan manh nhf va co suc fhuyf phuc nhf cua
no.
Mf s cu hoI
Iu nay da Iam xuf hIn mf s cu hoI. Truoc hf, faI sao
d franh nhung gIa fr xac suf v nghIa, Iy fhuyf dy IaI doI hoI
s chIu khng gIan cu fh Ia chin7 Co Io, dy Ia cu hoI hoc bua
nhf frong Iy fhuyf dy cn phaI fra IoI ma khng duoc vIn dn
foan hoc. Thuc ra, frong Iy fhuyf dy, bang nhung finh foan
khng my kho khan, nguoI fa fm ngay ra dap s do, nhung chua
co aI dua ra duoc mf cach gIaI fhich don fhun fruc gIac cho su
xuf hIn cua con s cu fh nay. Nha vf Iy rnosf Rufhorford da
co In noI rang, v can ban, nu nhu ban con chua gIaI fhich duoc
mf kf qua bang nhung IoI Io gIan d, khng mang finh ky fhuf,
fh ban chua fhuc su hIu duoc kf qua do. Ong khng mun noI
rang dIu y co nghIa Ia kf qua do saI, ma fhuc ra ng chI mun
noI rang ban chua hIu duoc dy du ngun gc, y nghIa va nhung
h qua cua no. Co Io dIu nay cung dung dI voI dac finh co nhung
chIu phu cua Iy fhuyf dy. |Thuc f, nhn dy chung fI xIn mo
ngoac noI fruoc v mf vn d frung fm cua cuc cach mang sIu
dy In fhu haI so duoc fhao Iun o chuong 12. Nhung finh foan
dn foI kf Iun rang co muoI chIu khng fhoI gIan, fuc chin
chIu khng gIan va mf chIu fhoI gIan, hoa ra chI Ia nhung finh
foan gn dung. Vao gIua nhung nam 1990, WIffon dua frn nhung
phaf mInh cua mnh va nhung cng frnh fruoc do cua MIchaoI
uff fhuc aI hoc A & M Toxas cung nhu cua ChrIs HuII va PauI
Tovsond o aI hoc CambrIdgo, da dua ra bang chung co suc
fhuyf phuc rang finh foan gn dung ma fa vua noI foI o frn fhuc
su da bo sof mf chIu khng gIan: Truoc su kInh ngac cua phn
Ion cac nha Iy fhuyf dy, WIffon da gIaI fhich rang, Iy fhuyf dy
fhuc su doI hoI muoI chIu khng gIan va mf chIu fhoI gIan, fuc
ca fhay muoI mf chIu. Chung fa so fam gac kf qua co ban nay
sang mf bn cho fo I chuong 12, v fhuc f no if IIn quan foI
nhung g duoc frnh bay fu dy cho foI do).
Cu hoI fhu haI Ia, nu cac phuong frnh cua Iy fhuyf dy
|hay noI chinh xac hon Ia cac phuong frnh gn dung dn daf su
fhao Iun cua chung fa cho foI chuong 12) chung fo rang vu fru
chung fa co chin chIu khng gIan va mf chIu fhoI gIan, fh faI
sao ba chIu khng gIan |va mf chIu fhoI gIan) IaI Ia Ion va co
quang finh rng frong khI ff ca cac chIu khac du rf nho va b
cun IaI7 TaI sao ff ca chung khng du cung co quang finh Ion
hay du b cun IaI hay mf kha nang frung dung nao khac7 HIn
faI chua aI co fh fra IoI cho cu hoI do. Nu nhu Iy fhuyf dy Ia
dung, fh rI rf cuc chung fa so ruf ra duoc cu fra IoI, nhung v
su hIu bIf cua chung fa v Iy fhuyf dy con chua du su sac d
foI duoc muc dich do. NoI nhu vy khng co nghIa Ia khng co
nhung y dnh dung cam nham gIaI fhich dIu do. Vi du, fhoo quan
dIm vu fru hoc, chung fa co fh hnh dung rang, ff ca cac chIu
du xuf phaf fu frang fhaI b cun chaf va sau do, frong Ig
ang, gIng nhu mf vu n, ba chIu khng gIan va mf chIu fhoI
gIan duoc mo ra va gIan no foI muc quy m nhu hIn nay, frong
khI do cac chIu con IaI vn nho bo nhu fruoc. Nhung Iun chung
con fh so cung da duoc dua ra d Iy gIaI cu hoI fIp fhoo Ia faI
sao IaI chI co ba chIu khng gIan duoc mo ra va Ion dn In, nhu
so frnh bay o chuong 14, nhung phaI noI fhf rang nhung gIaI
fhich do cung moI chI o gIaI doan hnh fhanh. Trong nhung phn
rIan Croono S4
frnh bay duoI dy, d phu hop voI fh gIoI ma chung fa nhn fhy,
fa so gIa fhIf rang ff ca, fru ba chIu khng gIan va chIu fhoI
gIan, du b cun IaI. Muc fIu hang du cua nhung nghIn cuu
hIn nay Ia phaI xac Ip duoc gIa fhIf do xuf hIn fu chinh ban
fhn cua Iy fhuyf dy.
Cu hoI fhu ba daf ra Ia, can cu vao doI hoI phaI co nhung
chIu phu, vy fh IIu mf s frong do co fh Ia cac chIu fhoI gIan
phu hay khng7 Nu ban danh mf if phuf d suy nghI v cu ho I
nay, ban so fhy dy Ia mf kha nang fhuc su bi hIm. Tf ca
chung fa du hIu su sac y nghIa cua chuyn vu fru co nhIu
chIu khng gIan, boI Io chung fa sng frong mf fh gIoI fhuong
xuyn phaI dI maf voI su nhIu chIu do |ma cu fh Ia ba). Nhung
nhIu chIu fhoI gIan Ia co y nghIa g7 Ca nho, mf chIu fhoI gIan
ma hIn nay chung fa cam nhn no bang fm Iy, con co chIu fhoI
gIan nua IaI khac dI hay sao7
Va IaI con co Ia Iung hon nua khI chung fa nghI v cac chIu
fhoI gIan b cun IaI. Vi du, nu mf con kIn bo xiu dI vong quanh
mf chIu khng gIan b cun fron IaI, fh cu sau khI dI hf mI
vong fron von, no so IaI fro v v fri ban du. Iu nay chang co g
Ia bi n Iam, v chung fa da qua quon voI kha nang quay fro v
cung mf noI frong khng gIan, bao nhIu In cung duoc mIn Ia
chung fa Iua chon nhu vy. Nhung nu nhu chIu cun IaI Ia chIu
fhoI gIan, fh dI vong quanh no fuc Ia, sau mf khoang fhoI gIan,
IaI quay fro v fhoI dIm fruoc do. ThoI gIan, nhu chung fa bIf, Ia
chIu ma chung fa chI co fh dI fhoo mf huong, fuyf dI khng
bao gIo quay fro IaI duoc fhoI dIm ma fa da dI qua. Tf nhIn,
nhung chIu fhoI gIan cun IaI co fh co nhung finh chf khac voI
chIu fhoI gIan rng Ion quon fhuc ma chung fa co fh fuong
fuong quay nguoc fro v fhoI dIm fao ra vu fru cho foI fn fhoI
dIm hIn nay. Nhung fraI voI chIu phu khng gIan b cun IaI,
nhung chIu fhoI gIan moI ma chung fa chua fung bIf foI ro rang
doI hoI phaI caI f IaI mf cach con frIf d hon nua fruc gIac cua
chung fa. Mf s nha Iy fhuyf cung da kham pha kha nang dua
cac chIu fhoI gIan phu vao Iy fhuyf dy, nhung hIn vn chua
fh dua ra mf kf Iun g. Trong fhao Iun cua chung fa v Iy
fhuyf dy, chung fa so bam fhoo cach fIp cn fhng fhuong
hon, frong do ff ca nhung chIu b cun IaI du Ia cac chIu khng
gIan, nhung kha nang dy hp dn v cac chIu fhoI gIan phu bIf
du IaI co fh dong vaI fro quan frong frong nhung phaf frIn
fuong IaI.
Hnh dang hnh hoc cua cac chIu phu
Cac chIu khng gIan phu frong Iy fhuyf dy khng fh b
Iam "foo" IaI fh nao cung duoc. Cac phuong frnh xuf hIn fu Iy
fhuyf dy daf ra nhung dIu kIn nghIm ngaf rang buc dang
hnh hoc ma cac chIu phu cun IaI phaI fhoa man. Nam 1984,
PhIIIp CandoIas fhuc aI hoc Toxas o AusfIn, Cary HorovIfs va
Androv SfromIngor fhuc aI hoc CaIIfornIa o Sanfa arbara va
dvard WIffon da chung mInh duoc rang, mf Iop dac bIf cac
hnh dang hnh hoc sau chIu co fh dap ung nhung yu cu do.
Chung duoc goI Ia cac khng gIan CaIabI Yau |hay cac hnh dang
CaIabI-Yau) d fn vInh nha foan hoc ugonIo CaIabI fhuc aI
hoc PonnsyIvanIa va ShIng-Tung Yau fhu c aI hoc Harvard.
Cng frnh cua haI nha foan hoc nay fhuc su da co fruoc Iy fhuyf
dy va dong vaI fro quan frong frong vIc fm hIu cac khng gIan
do. Mac du foan hoc m fa cac khng gIan CaIabI-Yau rf phuc fap
va fInh f, nhung dua vao cac hnh vo, chung fa co fh so co mf y
nIm v hnh dang cua chung.
Hnb S.0. M6t ci Ju cc kb6ng gian Ca/abi-Yau
Hnh 8.9. Ia mf vi du v khng gIan
CaIabI-Yau. KhI nhn hnh mInh hoa nay, ban
cn ghI nho frong oc rang, hnh vo nay ngay
frong ban fhn no da co nhung han ch. O dy
chung fI c gang bIu dIn mf khng gIan
sau chIu frn maf gIy haI chIu va dIu do dI
nhIn da Iam cho no moo dI mf cach dang k.
Tuy nhIn du sao hnh anh nay cung mang IaI
cho ban mf y nIm fh so v hnh dang cua khng gIan CaIabI -
Yau. Hnh dang frn hnh 8.9 chI Ia mf frong s hang van vi du
v cac khng gIan CaIabI-Yau dap ung duoc nhung doI hoI khaf
kho dI voI cac chIu phu xuf hI n fu Iy fhuyf dy. Mac du vIc
fhuc mf cu Iac b co foI hang van hI vIn xom ra cung chang
vInh hanh g Iam, nhung ban cn phaI so no voI mf s v han cac
hnh dang kha dI v maf foan hoc va fhoo fhuoc do do, fh cac
khng gIan CaIabI-Yau fhuc su Ia cua hIm.

rIan Croono S6
Cp ff ca nhung dIu noI frn IaI, by gIo hay hnh dung
rang mI hnh cu frn hnh 8.7 bIu dIn haI chIu b cun IaI
duoc fhay bang mf khng gIan CaIabI-Yau. Tuc Ia, Iy fhuyf dy
fuyn b rang, faI mI dIm frong ba chIu khng gIan Ion quon
fhuc co sau chIu khng gIan b cun chaf IaI fhanh mf frong
nhung hnh dang nhn kha rI ram, nhu duoc mInh hoa frn hnh
8.10. Nhung chIu nay Ia mf b phn hop fhanh va hIn dIn
khap noI frong cu fruc cua khng gIan. Vi du, khI ban khoaf fay,
fh fay ban khng chI chuyn dng qua ba chIu khng gIan quon
fhuc ma con qua ca nhu ng chIu b cun IaI nay nua. Tf nhIn,
v nhung chIu cun IaI nay co kich fhuoc nho foI muc fay ban dI
qua chung nhIu foI muc khng dm xu va khng ngung fro v
dIm xuf phaf. Kich fhuoc nho bo cua chung co nghIa Ia khng co
nhIu ch cho nhung vf Ion nhu fay ban chuyn dng - ff ca so
duoc Iy frung bnh sao cho sau khI khoaf fay ban khng h y fhuc
duoc su chu du cua fay ban qua nhung khng gIan CaIabI-Yau do.
Hnb S.10. Tbc6 /y tbuyct Jy, cu tru c6 cac cbicu pbu
cu6n cbt /ai tbanb m6t kb6ng gian Ca/abi-Yau.
y Ia mf dac dIm Ia Iung cua Iy
fhuyf dy. Nhung nu ban co du oc fhuc
f, fh chac han ban so dua cuc fhao Iun
nay v cp d cu fh hon va co ban hon. y
gIo mf khI chung fa da co mf y nIm ro hon v cac chIu phu, fh
mf cu hoI duoc daf ra Ia nhung finh chf vf Iy nao so duoc suy
ra fu su dao dng cua dy qua nhung chIu phu do va Iam fh nao
d co fh so sanh cac finh chf nay voI nhung quan saf fhuc
nghIm. o Ia cu hoI ngan vang cua Iy fhuyf dy.

CH!ONC 9
NC CH!NC CH TH!C:
NH!NC C TR!NC KHNC INH NC TH!C NCHIM
Khng co g co fh khIn cho cac nha Iy fhuyf dy haI Iong
hon Ia co fh kIu hanh frnh voI phn con IaI cua fh gIoI mf ban
danh sach chI fIf cac fIn doan co fh kIm chung duoc bang fhuc
nghIm. Chac chan Ia khng co cach nao co fh fhIf Ip mf Iy
fhuyf m fa fh gIoI cua chung fa ma IaI khng duoc kIm chung
bang fhuc nghIm. f k Iy fhuyf dy co vo ra mf buc franh
hp d n dn du dI nua, nhung nu no khng m fa chinh xac fh
gIoI cua chung fa, fh no cung chang hon g mf fro choI dIn fu
duoc soan fhao cng phu.
dvard WIffon rf fhich fuyn b rang, fhuc ra Iy fhuyf
dy da dua ra mf fIn doan gy n fuong su sac va da dua xac
nhn boI fhuc nghIm: "Iy fhuyf dy co mf finh chf fuyf voI Ia
fIn doan duoc Iuc hp dn" 1|. Iu ma WIffon mun noI o dy,
do Ia ca Novfon In InsfoIn du phaf frIn cac Iy fhuyf v hp
dn, boI v nhung quan saf cua ho cho fhy ro rang Ia Iuc hp dn
fn faI, do do no doI hoI phaI co su gIaI fhich mf cach chinh xac va
nhf quan. TraI IaI, mf nha nghIn cuu Iy fhuyf dy - fhm chi
anh fa hoac ch fa co fh hoan foan chua bIf g v fhuyf fuong
dI rng - cung du khng franh khoI dn foI con duong do frong
khun kh cua Iy fhuyf dy. Thng qua modo dao dng khng
khI Iuong va co spIn 2 cua dy, Iuc hp dn ban fhn no da Ia mf
fhanh phn duoc dan bn khang khif frong chinh cu fruc Iy
fhuyf cua Iy fhuyf dy. Thoo WIffon, "ban fhn vIc Iuc hp dn
Ia mf h qua cua Iy fhuyf dy cung Ia mf frong s nhung phaf
mInh Iy fhuyf vI daI nhf ma con nguoI da fung Iam duoc" 2|.
Thua nhn "fIn doan" nay Io ra phaI goI mf cach chinh xac
hon Ia "hu doan", v cac nha vf Iy da phaf mInh ra nhung Iy
fhuyf m fa Iuc hp dn con fruoc khI co Iy fhuyf dy, WIffon da
chI ra rang dy don gIan Ia mf su fnh co cua Ich su. Va ng noI
fhm rang, frong mf nn van mInh fIn fIn khac cua vu fru,
rIan Croono SS
hoan foan co fh Ia Iy fhuyf dy so duoc phaf mInh fruoc, sau do
Iy fhuyf v hp dn moI duoc fm ra nhu mf h qua dang kInh
ngac cua no.
V vn b rang buc voI Ich su khoa hoc frn fraI df chung
fa, nn nhIu nguoI cho rang su hu doan do v Iuc hp dn Ia mf
khang dnh fhuc nghIm khng co suc fhuyf phuc cua Iy fhuyf
dy. a s cac nha vf Iy so haI Iong hon nhIu voI mf frong haI
kha nang sau: hoac Ia mf fIn doan fhuc su cua Iy fhuyf dy ma
cac nha fhuc nghIm co fh xac nhn duoc, hoac Ia mf hu doan
v mf finh chf nao do frong fh gIoI chung fa ma hIn con chua
gIaI fhich duoc |chang han nhu gIa fr khI Iuong cua oIocfron, hay
nhu su fn faI cua ba ho haf). Trong chuong nay chung fa so xom
cac nha Iy fhuyf da dI dn du frn con duong huong foI nhung
muc fIu do.
Thf Ia fro fru, nhu chung fa so fhy, Iy fhuyf dy co fIm
nang Ia mf Iy fhuyf co kha nang fIn doan nhf ma cac nha vf
Iy da fung nghIn cuu, mf Iy fhuyf co kha nang gIaI fhich duoc
nhu ng finh chf co ban nhf cua fu nhIn, fh ma cac nha Iy
fhuyf dy vn chua dua ra duoc nhung fIn doan voI d chinh xac
cn fhIf d co fh duong du voI cac s IIu fhuc nghIm. CIng
nhu mf dua fro frong I gIang sInh nhn duoc mf mon qua ma
no fung ao uoc, nhung IaI khng bIf cach Iam no chay, v mf vaI
frang frong cun sach huong dn su dung da b roI mf, cac nha
vf Iy hm nay cung co frong fay mon qua fhIng IIng do cua vf
Iy hIn daI, nhung ho chua bIf cach gIaI phong hf suc manh fIn
doan cu a no, chung nao ho con chua vIf ra duoc mf cun huong
dn su dung dy du. Tuy nhIn, nhu chung fa so fhao Iun duoI
dy voI mf chuf may man, mf frong nhung dac finh fhIf yu
cua Iy fhuyf dy co fh so duoc kIm chung bang fhuc nghIm
frong vong fhp nIn foI. Va nu nhu co nhIu may man hon, fh
nhung bang chung gIan fIp khang dnh su dung dan cua Iy
fhuyf co fh nhn duoc vao bf ky fhoI dIm nao.
1| dvard WIffon. "Nhung suy fu v s phn cua khng - fhoI gIan".
PhysIcs Today, 4-1996, fr. 24.
2| Phong vn dvard WIffon, ngay 11 fhang 5 nam 1998.
CIua haI Ian dan
Iy fhuyf dy IIu co dung dan khng7 Chung fa con chua
bIf. Nu nhu ban chIa so nIm fIn rang cac dnh Iuf vf Iy khng
phn ra fhanh cac dnh Iuf chI phI nhung caI rf Ion va cac dnh
Iuf chI phI nhung caI rf nho, va nu nhu ban cung fIn rang
chung fa so khng bao gIo chu ngI yn chung nao con chua co
frong fay mf Iy fhuyf co pham vI ap dung khng han ch, fh co
fh noI Iy fhuyf dy Ia su Iua chon duy nhf. Tuy nhIn ban co
fh caI IaI rang, dIu do chang qua chI fh hIn su fhIu fri fuong
fuong cua cac nha vf Iy ma fhI chu hoan foan khng phaI Ia do
finh duy nhf co ban cua Iy fhuyf dy. an fhm chi con co fh dI
xa hon va nhn manh rang, gIng nhu mf nguoI ban dm fm
chIc cha khoa danh roI chI o nhung ch co anh sang don duong,
cac nha vf Iy xum xif IaI xung quanh Iy fhuyf dy Ia boI v su
fuy hung cua Ich su khoa hoc fnh co da roI mf fIa sang v phia
no. Cung co fh Ia nhu vy. Va nu ban Ia nguoI fuong dI bao fhu
hoac fhich choI fro caI chy, fh ban fhm chi con co fh fuyn b
rang cac nha vf Iy khng hoI du Iang phi fh gIo cho mf Iy
fhuyf dua frn mf dac finh moI cua fu nhIn, ma dac finh do IaI
v cung nho bo foI muc khng fh kham pha bang fhuc nghIm
duoc.
Nu nhu ban phaf bIu nhung IoI phan nan do vao nhung
nam 1980, fhoI dIm ma Iy fhuyf dy moI co nhung fhanh cng
buoc du, fh chac Ia co nhIu nha vf Iy dang fn kinh nhf cua
fhoI daI chung fa so dng y voI ban. Chang han, vao gIua nhung
nam fam muoI, nha vf Iy hoc duoc gIaI NoboI ShoIdon CIashov
fhuc daI hoc Harvard va PauI CInsparg khI do cung o Harvard,
da cng khaI baI bac v kha nang khng fh kIm chung bang fhuc
nghIm cua Iy fhuyf dy.
"Thay v fm kIm su duong du fruyn fhng gIua Iy fhuyf
va fhuc nghIm, cac nha vf Iy dy IaI fhoo duI su haI hoa nI faI,
frong do su fhanh nha, finh duy nhf va vo dop IaI quyf dnh
chn Iy. Su fn faI cua Iy fhuyf dy IaI phu fhuc vao nhung
frung hop ma quaI, vao nhung su frIf fIu Ia ky va vao nhung mI
quan h cua cac IInh vu c foan hoc chang IIn quan g |va cung co
fh con chua duoc phaf mInh ra). IIu nhung finh chf do co dang
Ia nhung Iy do d fa chp nhn fhuc faI cua cac sIu dy hay
rIan Croono 00
khng7 Toan hoc va my hoc co fhuc su fhay fh va vuof In frn
fhuc nghIm duoc khng7" 1|
O du do nua, CIashov con noI:
"Iy fhuyf sIu dy dy fham vong foI muc no chI co fh Ia
hoan foan dung hoac hoan foan saI. Vn d duy nhf duoc daf ra
Ia foan hoc cua no qua moI va kho dn nI, chung fa khng fh
bIf phaI mf bao nhIu fhp ky nua moI co fh chIm IInh duoc"
2|
Thm chi ng con daf cu hoI IIu cac nha Iy fhuyf dy co
dang d cac khoa vf Iy "fra fIn va duoc phop Iam hu hong cac
sInh vIn d xIu Iong", frong khI Iy fhuyf dy Ia mf khoa hoc
gy fac haI chang kom g fhn hoc fhoI frung c 3|.
RIchard oyman ngay fruoc khI qua doI cung noI ro rang ng
khng fIn Iy fhuyf dy Ia Iy fhuyf duy nhf co fh gIaI quyf
duoc nhung vn d, dac bIf Ia nhung gIa fr v han dy faI haI, da
fung can fro su hoa nhp haI hoa gIua hp dn va Iy fhuyf Iuong
fu.
"Quan dIm cua fI, nhung xIn noI rang fI cung co fh
nhm, Ia khng chI co mf cach d If da con moo. TI cung khng
nghI rang chI mf cach d fhoaf khoI cac gIa fr v han. VIc mf Iy
fhuyf fhoaf khoI duoc cac gIa fr v han dI voI fI chua phaI Ia Iy
do du d fIn vao su duy nhf cua no" 4|.
Hovard Coorgo, mf dng nghIp xuf sac cua CIashov o
aI hoc Harvard, cung Ia nguoI ph phan gay gaf Iy fhuyf dy
vao cuI nhung nam 1980.
"Nu nhu chung fa d cho mnh b du d boI IoI ku goI dy
quyn ru v mf su fhng nhf "fI hu" o nhung khoang cach bo
foI muc nhung nguoI ban fhuc nghIm khng fh gIup g chung fa
duoc, fh chung fa so rf kho khan, boI v chung fa so mf dI mf
fhu fuc cuc ky quan frong co fac dung fuoc bo dI nhung y fuong
khng fhoa dang, mf fhu fuc phn bIf vf Iy voI nhIu hoaf dng
khac kom Iy fhu hon cua con nguoI" 5|.
Cung nhu dI voI nhIu vn d co fm quan frong Ion Iao, cu
mf nguoI baI bac IaI co mf nguoI ung h nhIf fhanh. WIffon da
co In noI rang, khI ng hoc duoc cach Iam cho Iy fhuyf dy bao
ham duoc ca Iuc hp dn va co hoc Iuong fu, fh do Ia "su rung
dng fri fu Ion nhf frong cuc doI ng" 6|. Cumrun Vafa, mf
nha Iy fhuyf dy hang du fhuc aI hoc Harvard, da noI rang,
"Iy fhuyf dy da fhuc su ho mo nhung hIu bIf su sac nhf v
vu fru ma chung fa da fung bIf" 7|. Va nha vf Iy duoc gIaI
fhuong NoboI Murray CoII-Mann cung da noI, Iy fhuyf dy Ia mf
"dIu fuyf voI" va ng hy vong rang mf phIn ban cua Iy fhuyf
dy mf ngay nao do so fro fhanh Iy fhuyf v foan b fh gIoI
chung fa 8|.
Nhu cac ban fhy, cuc franh Iun duoc d fhm du, mf
phn boI vf Iy va mf phn boI cac frIf Iy khac nhau quan fm
foI chuyn vf Iy cn phaI duoc Iam nhu fh nao. "Nhung nguoI
fhoo fruyn fhng" fh mun nghIn cuu Iy fhuyf phaI gan IIn
voI quan saf fhuc nghIm, fhoo khun mu kha fhanh cng cua
my fh ky fro IaI dy. Nhung nhung nguoI khac IaI nghI rang
chung fa da co du dIu kIn d gIaI quyf nhung vn d nam ngoaI
kha nang kIm chung fruc fIp cua cng ngh hIn nay.
Mac du nhung frIf Iy nay rf khac nhau, nhung frong muoI
nam fro IaI dy rf nhI u nhung ph phan Iy fhuyf dy da Iang
xung. Thoo CIashov fh so dI nhu vy Ia do haI dIu. Thu nhf,
nhu ng noI vao gIua nhung nam 1990:
"Truoc dy, cac nha Iy fhuyf dy da fuyn b qua hang haI
va bc dng rang ho sap fra IoI duoc moI cu hoI daf ra frong vf
Iy, nhung by gIo ho fhn frong hon nn nhung IoI ph phan cua
fI vao nhung nam 1980 khng con fhich hop nua" 9|.
Thu haI ng cung da chI ra:
"Chung fI, nhung nguoI khng phaI Ia nha Iy fhuyf dy,
frong muoI nam fro IaI dy chua may may Iam duoc mf su fIn b
nao. V vy, Ip Iun cho rang Iy fhuyf dy Ia su Iua chon duy
nhf Ia mf Ip Iun rf vung chac. Co nhung vn d so khng gIaI
quyf duoc frong khun kh cua Iy fhuyf fruong Iuong fu fhng
fhuong. o Ia dIu da qua ro rang. Tf nhIn, chung co fh fra IoI
bang mf caI g do khac, nhung caI duy nhf khac ma fI bIf, do
Ia Iy fhuyf dy.".
CoorgI cung nhac fro IaI nhung nam 1980 va voI fInh fhn
cung gn nhu CIashov:
"O nhung fhoI dIm khac nhau frong Ich su ban du cua
mnh, Iy fhuyf dy da qua bc dng. Nhung frong nhung nam
fIp sau, fI moI phaf hIn ra rang, mf s y fuong cua Iy fhuyf
rIan Croono 02
dy da dn foI nhung suy nghI rf fhu v v vf Iy, co IoI rf nhIu
cho cng vIc cua rIng fI. HIn nay, fI rf vuI mung fhy nhIu
nguoI fn fuy voI Iy fhuyf dy v gIo dy fI fhy rang no so dn
dn mf caI g do rf huu ich" 10|.
Nha Iy fhuyf avId Cross, mf frong nhung nguoI dn du
cua ca vf Iy fruyn fhng In Iy fhuyf dy da fng kf IaI fnh
hnh mf cach rf van vo nhu sau:
"Thng fhuong fruoc dy, khI chung fa Ioo In nhung dInh
nuI cua fu nhIn fh cac nha fhuc nghIm Ia nhung nguoI dI du.
Cac nha Iy fhuy f IuoI nhac chung fa fhuong If bf chay fhoo sau.
Va fhI fhoang ho IaI nom xung du chung fa mf hon da fhuc
nghIm. CuI cung, chung fa cung nay ra mf y fuong nao do va dI
fhoo con duong ma ho, nhung nha fhuc nghIm, da khaI pha. Sau
do chung fa fp hop IaI gIaI fhich cho ho bIf y fuong do Ia g va ho
Iam fh nao nam duoc dIu do. o Ia con duong Ioo nuI da xua cu
va kha bang phang |if nhf cung Ia dI voI cac nha Iy fhuyf). Tf
ca chung fa du mong mun fro IaI con duong do. Nhung gIo dy,
cac nha Iy fhuyf da co fh nam Iy vaI fro dn duong. o Ia mf
cng vIc don dc hon rf nhIu" 11|.
Cac nha Iy fhuyf dy khng h mong mun Ia nguoI mo
duong don dc frong cuc Ioo In dInh nuI fu nhIn nay. Ho rf
mun duoc chIa so ganh nang va nIm phn khich do voI cac dng
nghIp fhuc nghIm. Nu nhu nhung fhung chao va moc saf Iy
fhuyf cn fhIf cho n Iuc cuI cung daf foI dInh nuI fu nhIn if
nhf cung da duoc ch fao ra m f phn, frong khI b dung cu do
cua fhuc nghIm con chua fn faI, fh do chI Ia do su khng baf
nhp kp cua cng ngh frong fnh hnh hIn nay, mf su mf dng
b cua Ich su ma fhI. Nhung dIu do khng co nghIa Ia v co ban
Iy fhuyf dy fach ra khoI fhuc nghIm. Ma fraI IaI, cac nha Iy
fhuyf dy nuI hy vong rf Ion Ia fu dInh nuI - nang - Iuong - cuc -
cao do so "nom xung mf hon da Iy fhuyf" cho cac nha fhuc
nghIm dang Iam vIc frong cac fram o phia duoI. HIn vn chua
co hon da nao duoc fha xung ca, nhung nhu chung fa so fhy duoI
dy, mf if cac vIn soI dy hua hon va khu goI fh da co rI.
1| Shodon CIashov va PauI CInsparg, "Su fm kIm fuyf vong cac
sIu dy7". PhysIcs Today, 5-1986, frang 7.
2| ShoIdon CIashov, frong Tho suporvoId I |Nov york: PIonum, 1990)
frang 250
3| ShoIdon CIashov, frong Tho InforacfIons |Nov york: Warnor
ooks, 1988) frang 250
4| RIchard oyman, frong SuporsfrIngs: A Thoory of voryfhIng7
|CambrIdgo ng.: CambrIdgo !nIvorsIfy, Pross, 1988).
5| Hovard Coorgo, frong Thu Nov PhysIcs |CambrIdgo: CambrIdgo
!nIvorsIfy Pross, 1989) frang 446.
7| Phong vn Cumrun Vafa, ngay 12 fhang 1 nam 1998.
8| Murray CoII-Mann, duoc frich frong Tho Socond CroafIon cua
Roborf P. Croaso va CharIos C. Mann |Nov runvIck, N. J: Rufgors
!nIvorsIfy Pross, 1996) frang 414.
9| Phong vn Shodon CIashov, ngay 28 fhang 12 nam 1997.
10| Phong vn Hovard CoorgI, ngay 28 fhang 12 nam 1997. Trong
cuc phong vn nay, CoorgI fIf I rang vIc khng phaf hIn duoc bang fhuc
nghIm su phn ra cua profon duoc fIn doan boI Iy fhuyf fhng nhf Ion
du fIn do CIashov va ng d xuong |xom chuong 7) da dong mf vaI fro
quan frong frong vIc ng khng chp nhn Iy fhuyf sIu dy. Ong cung
nhn xof mf cach chua chaf rang Iy fhuyf fhng nhf Ion cua ng da vIn
foI nhung nang Iuong rf cao, chua fung duoc xom xof boI bf cu mf Iy
fhuyf nao fruoc do va khI fIn doan do fo ra khng dung fh fhaI d cua ng
dI voI vIc nghIn cuu vf Iy o nhung nang Iuong cuc cao da fhay dI han.
KhI fI hoI ng IIu su khang dnh bang fhuc nghIm Iy fhuyf fhng nhf Ion
cua ng co fh so IaI fruyn nhIf huyf cho ng d dI foI fn fhang PIanck
hay khng, fh ng fra IoI: "Co, rf co fh Ia co".
11| avId Cross. "SuporsfIngs and !nIfIcafIon" frong Tuyn fp cac
bao cao faI HI ngh quc f v vf Iy nang Iuong cao In fhu XXIV |orIIn:
SprIngor-VorIag, 1988) frang 329.
Con duong dI foI fhuc nghIm
Khng co nhung df pha cng ngh vI daI, chung fa so khng
bao gIo co fh kham pha duoc nhung fhang chIu daI nho bo cn
fhIf d fhy duoc cac dy mf cach fruc fIp. HIn nay cac nha
vf Iy co fh fham do foI nhung khoang cach co mf phn fy fy mof
nho cac may gIa fc co kich fhuoc foI vaI ba dam. VIc fham do foI
nhung khoang cach con nho hon nua doI hoI phaI co nhung nang
Iuong cao hon, ma dIu nay co nghIa Ia cn co nhung may gIa fc
rIan Croono 04
Ion hon co kha nang fp frung foan b nang Iuong vao mf haf duy
nhf. V chIu daI PIanck nho hon khoang cach ma hIn nay chung
fa co fh fIp cn foI khoang 17 bc d Ion, nn nu dung cng
ngh hIn nay, fh cac may gIa fc phaI co kich fhuoc fo bang ca
mf fhIn ha moI fhy duoc ca dy mf cach rIng ro.
Thuc f, ShmuoI NussInov fhuc aI hoc ToI AvIv da chung
fo rang su danh gIa fh dua frn nhung finh foan don fhun fhoo
fy I do xom ra hoI qua Iac quan; nhung nghIn cuu cn fhn hon
cua ng chI ra rang, d fhy duoc cac dy, chung fa cn phaI co
mf may gIa fc fo bang ca vu fru. |Nang Iuong cn fhIf d fham
do vf chf o chIu daI PIanck co mf ngan kIIoaf gIo, nang Iuong
cn d chay mf may dIu hoa khoang mf fram gIo, va nhu vy
cung khng co g Ia gh gom Iam. Nhung caI fhach fhuc dI voI
frnh d vao mf haf duy nhf, do Ia fp frung foan b nang Iuong
do vao mf haf duy nhf, fuc Ia vao mf dy duy nhf). V quc hI
My cuI cung da huy bo vIc cp ngn sach cho vIc xy dung May
SIu Va cham sIu dn, mf may gIa fc co chu vI co 86km, nn
nguoI fa cung chang frng mong g co duoc mf may gIa fc co kha
nang fham do foI chIu daI PIanck. Nu gIo dy chung fa co y dnh
kIm chung Iy fhuyf dy bang fhuc nghIm fh chI co fh bang
con duong gIan fIp ma fhI. Cu fh Ia chung fa so cn phaI fm ra
nhung h qua cua Iy fhuyf dy co fh quan saf duoc o fhang
chIu daI Ion hon nhIu so voI kich fhuoc cua chinh cac dy 1|.
Trong baI bao co finh df pha cua mnh, CandoIas, HorovIfz,
SfromIngor va WIffon da dI nhung buoc du fIn frn con duong
huong foI muc fIu do. Ho khng chI phaf hIn ra rang ca c chIu
phu frong Iy fhuyf dy cn phaI cun IaI fhanh cac khng gIan
CaIabI-Yau, ma con suy ra mf s h qua v cac modo dao dng
kha dI cua dy. Mf frong s nhung kf qua fI quan frong cua ho
Ia da Iam sang ra nhung gIaI phap ngoan muc va bf ngo ma Iy
fhuyf dy da dua ra dI voI nhIu baI foan con fn dong kha Iu
cua vf Iy haf.
Chung fa hay nho IaI rang nhung haf so cp duoc cac nha
vf Iy phaf hIn ra, fhuc ba ho duoc f chuc hoan foan nhu nhau
voI cac haf nang hon In, khI chuyn fu ho nay sang ho khac. Mf
cu hoI bi n chua co fra IoI fruoc khI co Iy fhuyf dy, do Ia faI
sao IaI co cac ho va faI sao s ho IaI Ia ba7 Va dy Ia d xuf fra IoI
cua Iy fhuyf dy. Mf khng gIan CaIabI-Yau dIn hnh du chua
cac I fua nhu I o fm cua dIa haf hay cua chIc xam f |hnh
xuyn) hay mf IoaI "xam" nao do co nhIu I hon, nhu duoc mInh
hoa frn hnh 9.1. I voI nhung khng gIan CaIabI-Yau co s
chIu cao hon, fhuc su co rf nhIu IoaI I khac nhau co fh xuf
hIn - ngay ban fhn cac I cung co fh co chIu khac nhau |do Ia
"cac I nhIu chIu") - nhung du sao hnh 9.1 cung da chuyn faI
duoc y fuong co ban. CadanIas, HorovIfz, SfromIngor va WIffon da
nghIn cuu mf cach ky Iuong anh huong cua cac I do dn cac
modo dao dng kha dI cua dy. uoI dy Ia nhung dIu ma ho da
phaf hIn ra.
Hnb 0.1. M6t xm 6t6 bay m6t bnb xuycn ca cac xm
nbicu /6
Co fn faI mf ho cac dao dng cua dy
voI nang Iuong fhp nhf IIn quan voI mI
mf I frong phn CaIabI-Yau cua khng gIan.
oI v cac haf so cp quon fhuc cn phaI fuong
ung voI nhung modo dao dng co nang Iuong fhp nhf, nn su fn
faI cua nhIu I - fua nhu chIc "xam" nhIu I frn hnh 9.1 - co
nghIa Ia cac modo dao dng cua dy so roI vao nhIu ho. Nu nhu
khng gIan CaIabI-Yau nho bo co ba I, fh chung fa so co ba ho cac
haf so cp. Va nhu vy, Iy fhuyf dy fuyn b rang vIc f chuc
fhanh cac ho haf ma fhuc nghIm quan saf duoc khng phaI Ia
mf dac dIm co ngun gc ngu nhIn hoac fhn fhanh, khng
fh gIaI fhich nI, ma fhuc ra Ia su phan anh s I frong dang hnh
hoc do cac chIu phu fao nn! y Ia mf IoaI kf qua khIn cho
fraI fIm cua cac nha vf Iy phaI fhn fhuc.
an co fh xom rang s I cua cac chIu b cun IaI foI kich
fhuoc PIanck - fuc vf Iy fIu bIu nhf o dInh nuI fu nhIn - gIo
dy da nom duoc mf hon da fhuc nghIm xung vung nang Iuong
co fh fIp cn duoc. Sau hf, cac nha fhuc nghIm co fh xac Ip -
ma fhuc ra ho da xac Ip duoc - s ho haf: 3. Thf khng may, s I
cua mI khng gIan CaIabI-Yau frong s hon mf van cac khng
gIan nay IaI nam frn mf khoang kha rng. Mf s khng gIan co
3 I. Nhung s khac co 4, 5, 25 va v.v... fhm chi co mf s khng
gIan co foI 480 I. Vn d Ia hIn nay khng aI bIf fu cac phuong
frnh cua Iy fhuyf dy Iam fh nao ruf ra duoc nhung khng gIan
CaIabo-Yau nao fhuc su fao nn cac chIu khng gIan phu. Nu
nhu chung fa fm ra mf nguyn Iy cho phop Ioc Iua ra duoc mf
khng gIan CaIabI-Yau fu rf nhIu kha nang do, fh hon da nom
fu dInh nuI so foI duoc fraI cua nhung nha fhuc nghIm. Va nu

rIan Croono 06
mf khng gIan CaIabI-Yau cu fh nao do duoc Ioc ra nho cac
phuong frnh cua Iy fhuyf ma IaI co dung ba I fh do Ia mf hu
doan dy n fuong cua Iy fhuyf dy v no gIaI fhich duoc mf dac
finh da bIf cua fh gIoI chung fa, ma nu khng, dac finh do maI
maI vn con Ia mf dIu bi n. Nhung vIc fm kIm nguyn Iy cho
phop chon ra mf khng gIan CaIabI-Yau dn nay vn chua Iam
duoc. Tuy nhIn, dIu quan frong nhf Ia chung fa fhy rang Iy
fhuyf dy co kha nang gIaI quyf duoc cu d co ban nhf do cua
vf Iy haf va ban fhn dIu do da Ia mf su fIn b dang k.
S ho cac haf so cp moI chI Ia mf h qua fhuc nghIm cua
dang hnh hoc cac chIu phu. Thng qua fac dng cua dang hnh
hoc do dn cac modo dao dng kha dI, nhung h qua khac cua cac
chIu phu so bao ham nhung finh chf chI fIf cua cac haf Iuc va
cac haf vf chf. Chang han, cng frnh fIp sau cua SfromIngor
va WIffon da chung fo rang khI Iuong cua cac haf frong mI ho do
phu fhuc vao cach fhuc ma cac bIn cua nhung I nhIu chIu caf
hoac phu In nhau frong khng gIan CaIabI-Yau. Iu nay hoI kho
hnh dung, song y fuong o dy Ia: v cac dy dao dng qua cac
chIu phu b cun IaI, nn su sap xp chinh xac cac I khac nhau
va cach fhuc ma khng gIan CaIabI-Yau bao quanh cac chIu do co
mf fac dng fruc fIp dn cac modo dao dng cng huong kha dI
cua dy. Mac du rf kho fhoo doI cac chI fIf cu fh va fhuc f dIu
do cung khng quan frong Iam, nhung cung nhu dI voI s cac ho
haf, dIu quan frong Ia Iy fhuy f dy da cung cp cho chung fa
mf khun kh d fra IoI cho nhung cu hoI ma nhung Iy fhuyf
fruoc do hoan foan Im Iang, chang han nhu cu hoI faI sao oIocfron
va cac haf khac IaI co khI Iuong nhu chung vn co. Tuy nhIn, IaI
mf In nua, vIc fhuc hIn nhung finh foan nhu vy IaI doI hoI
chung fa phaI bIf khng gIan CaIabI-Yau nao Ia cac chIu phu.
Su fhao Iun o frn da ho mo cho chung fa fhy, mf ngay
nao do, Iy fhuyf dy co fh gIaI fhich duoc nhung finh chf cua
cac ha f vf chf duoc IIf k frong bang 1.1 nhu fh nao. Cac nha
Iy fhuyf dy fIn rang mf kch ban fuong fu, mf ngay nao do,
cung so gIaI fhich duoc finh chf cua cac haf Iuc co ban IIf k
frong bang 1.2. NghIa Ia, khI cac dy xoan va dao dng Iang fhang
qua cac chIu Ion va cac chIu phu cun IaI, fh frong fp hop Ion
gm ff ca cac modo dao dng co mf fp con chua nhung dao dng
voI spIn 1 va 2. Nhung dao dng nay Ia ung vIn cho nhung frang
fhaI dao dng cua dy fuong ung voI cac haf fruyn fuong fac. f
chp hnh dang cua cac khng gIan CaIabI-Yau Ia nhu fh nao,
Iun Iun co mf modo dao dng voI spIn 2 va khng co khI Iuong;
nguoI fa dng nhf modo nay voI haf gravIfon, fuc haf fruyn Iuc
hp dn. Trong khI do, ban k chinh xac cac haf fruyn fuong fac
co spIn 1, chang han nhu s Iuong cua chung, cuong d cua Iuc ma
no chuyn faI, dI xung chun ma no phaI fun fhoo, IaI phu fhuc
manh vao dang hnh hoc cu fh cua cac chIu b cun IaI. Va nhu
vy, IaI mf In nua chung fa fhy rang Iy fhuyf dy cung cp
cho chung fa mf khun kh cho phop gIaI fhich duoc cac haf
fruyn fuong fac, fuc Ia gIaI fhich duoc nhung finh chf cua cac
Iuc co ban, nhung do con chua bIf chinh xac cac chIu phu cun
fhanh khng gIan CaIabI-Yau nao, nn chung fa con chua dua ra
duoc nhung fIn doan hoac nhung hu doan co finh chf quyf
dnh |ngoaI y kIn cua WIffon v su hu doan Iuc hp dn).
Nhung faI sao chung fa IaI chua fh xac dnh duoc khng
gIan CaIabI-Yau nao Ia dung7 a s cac nha Iy fhuyf dy du
buc fI cho su chua fuong xung cua cac cng cu Iy fhuyf hIn
nay. Chung fa so fhao Iun chI fIf hon o chuong 12, khun kh
foan hoc cua Iy fhuyf dy phuc fap foI muc cac nha vf Iy chI co
fh fhuc hIn nhung finh foan gn dung dua frn mf phuong
phap goI Ia Iy fhuyf nhIu Ioan. Trong so d finh foan gn dung
do, cac khng gIan CaIabI-Yau du xuf hIn bnh dang voI nhau
va nho cac phuong frnh chung fa khng chon duoc ra mf khng
gIan CaIabI-Yau duy nhf nao. Nhung v nhung h qua vf Iy IaI
phu fhuc rf nhay cam vao dang cu fh cua cac chIu b cun IaI
va vIc khng co kha nang chon Iua duoc m f khng gIan CaIabI-
Yau duy nhf frong s hang van cac khng gIan do, nn chung fa
chua fh ruf ra nhung kf Iun quyf dnh co fh kIm chung duoc
bang fhuc nghIm. Mf frong nhung dng Iuc fhuc dy cac nghIn
cuu hIn nay Ia cn phaI phaf frIn mf phuong phap Iy fhuyf
vuof In frn cac phuong phap gn dung voI hy vong, ngoaI nhung
IoI ich khac, chung fa so chon ra mf khng gIan CaIabI-Yau duy
nhf cho cac chIu phu. Chung fa so noI foI nhung fIn b fhoo
phuong huong nay frong chuong 13.
1| NoI nhu fh, nn ghI nho kha nang duoc chI ra frong chu fhich 5
cua chuong 6 rang cac dy co fh daI hon Iuc du fa fuong rf nhIu va do do
chung co fh quan saf bang fhuc nghIm frong cac may gIa fc vaI chuc nam
foI.
rIan Croono 0S
Vof hf cac kha nang
n dy ban co fh daf cu hoI: mac du hIn nay chung fa
con chua bIf Iy fhuyf dy so chon khng gIan CaIabI-Yau nao,
nhung IIu ff ca cac Iua chon da dn foI nhung finh chf vf Iy
phu hop voI nhung caI ma chung fa da quan saf fhy hay khng7
NoI mf cach khac, nu chung fa co fh vach ra nhung finh chf
gan IIn voI fung khng gIan CIabI-Yau va fp hop chung frong
mf cafaIog Ion, fh IIu fu do chung fa co fh fm ra khng gIan
phu hop voI fhuc f hay khng7 y Ia mf cu hoI quan frong,
nhung co haI Iy do khIn cho no kho co fh fra IoI mf cach hoan
foan.
Mf cach hop Iy Ia hay baf du fu nhung khng gIan CaIabI-
Yau dn foI ba ho haf. Iu nay han ch dang k danh sach nhung
Iua chon kha dI, nhung fIc fhay s Iuong cac khng gIan do vn
con rf Ion. Thuc f, cn Iuu y rang, fa co fh Iam bIn dang nhung
chIc xam nhIu I fu dang nay foI rf nhIu, fhuc f Ia v han,
cac dang khac, ma khng Iam fhay dI s I ma no co ban du.
Trn Hnh 9.2 fa mInh hoa mf su bIn dang nhu vy cua chIc
xamcuI cung frn Hnh 9.1
Tuong fu, fa co fh xuf phaf fu mf khng gIan CaIabI-Yau
co ba I va bIn dang IIn fuc no, nhung khng Iam fhay dI s I
cua no, fa co fh nhn duoc mf day v han cac dang khac.|KhI
chung fa noI o frn Ia co hang van khng gIan CaIabI-Yau Ia
chung fa da nhom ff ca nhung khng gIan co fh bIn dI fhanh
In nhau, nho nhung bIn dang IIn fuc do IaI va dm foan b
nhom nhu mf khng gIan CaIabI-Yau ma fhI). Vn d daf ra Ia o
ch, nhung finh chf vf Iy cua dao dng dy, nhu khI Iuong va
su dap ung cua chung dI voI cac Iuc IaI fhuc su phu fhuc vao
nhung chI fIf bIn dI v hnh dang do, nhung mf In nua,
chung fa vn chua co cach nao d chon duoc mf frong s nhung
kha nang do. Va cho du cac v gIao su co fh huy dng bao nhIu
sInh vIn cua ho d Iam dI nua fh cung khng fh fhng k duoc
hf cac finh chf vf Iy cua mf s v han cac dang duoc.
Hnb 0.2 Cbicc xm nbicu /6 c6 tbc /am cb6 bicn
Jang tbc6 nbicu cacb ma kb6ng tbay J6i s6 /6 cua n6. M6t
tr6ng nbung cacb J6 Juoc minb b6a trcn bnb.

Iu nay buc cac nha Iy fhuyf dy phaI xom xof vf Iy xuf
hIn fu mf mu cac khng gIan CaIabI-yau kha dI. Tuy nhIn, du
nhu fh dI nua, fh cuc sng cung chua phaI Ia hoan foan xuI
fhoo maI choo maf maI. So dI nhu vy Ia v cac phuong frnh gn
dung ma cac nha Iy fhuyf dang su dung con chua du manh d suy
ra dy du vf Iy dI voI mf khng gIan CaIabI-Yau da duoc Iua
chon. Chung co fh dn daf chung fa dI xa frong su hIu bIf mf
cach daI fh nhung finh chf dao dng cua cac dy ma chung fa hy
vong so fuong ung voI cac haf da quan sa f duoc. Nhung ruf ra
nhung kf Iun chinh xac va co finh quyf dnh nhu khI Iuong
cua oIocfron hay cuong d cua Iuc yu fh cn co nhung phuong
frnh chinh xac hon so voI khun kh gn dung ma chung fa co
hIn nay. Chac ban co nho vi du v fro choI ung gIa ma chung fa
da xof frong Chuong 6: fhang nang Iuong fu nhIn cua Iy fhuyf
dy Ia nang Iuong PIanck va chI nho co nhung frIf fIu hf suc
fInh f, Iy fhuyf dy moI fao ra nhung dao dng co khI Iuong co
khI Iuong cua nhung haf da bIf. Su frIf fIu fInh f nay doI hoI
nhung finh foan cuc ky chinh xac v chI cn mf saI s nho cung
anh huong rf nhIu dn d chinh xac. Nhu chung fa so fhao Iun
frong Chuong 12, vao gIua nhung nam 1980, cac nha vf Iy da co
nhung fIn b rf quan frong frn con duong vuof In cac phuong
frnh gn dung hIn nay, mac du phia fruoc vn con kha xa.
Vy hIn fhoI chung fa dang o du7 Va ngay ca nu chung fa
con chua co mf fIu chun co ban nao d chon Iua khng gIan
CaIabI-Yau cung nhu chua co du nhung cng cu Iy fhuyf cn fhIf
d ruf ra nhung h qua quan saf duoc fu su Iu a chon nay hay
khac, chung fa vn co fh daf cu hoI: IIu co fn faI mf su Iua
chon nao frong cun cafaIog cac khng gIan CaIabI-Yau so Iam
xuf hIn mf fh gIoI v daI fh phu hop voI nhung quan saf hay
khng7 Cu fra IoI fhf dang khich I. Mac du phn Ion cac muc
frong cun cafaIog cac khng gIan CaIabI-Yau du cho nhung h
qua quan saf duoc khac rf nhIu so voI fh gIoI chung fa |chang
han nhu s cac ho haf khac, s cac IoaI Iuc co ban nua), nhung co
mf s if muc frong cun cafaIog do IaI cho nhung finh chf vf Iy
kha gn v maf dnh finh voI nhung caI chung fa da fhuc su quan
saf duoc. Tuc Ia co khng gIan CaIabI-Yau duoc chon frong cac
chIu b cun IaI fhoo cu cua Iy fhuyf dy da Iam xuf hIn
nhung modo dao dng kha gn voI cac haf cua m hnh fIu chun.
Va dIu quan frong nhf Ia Iy fhuyf dy da fhanh cng frong vIc
dung hoa duoc Iuc hp dn voI co hoc Iuong fu.
rIan Croono 100
VoI frnh d hIu bIf hIn nay cua chung fa, nhung kf qua
da fhu duoc kho co fh hy vong ff hon. Nu co nhIu khng gIan
CaIabI-Yau du phu hop v daI fh voI fhuc nghIm fh mI IIn h
gIua mf su Iua chon cu fh va nhung finh chf vf Iy ma chung fa
quan saf duoc so kom hp dn hon. NhIu su Iua chon fach bIf
han ra fhm chi frn quan dIm fhuc nghIm. Maf khac, nu IaI
khng co mf khng gIan CaIabI-Yau nao co fh cho nhung finh
vf Iy da quan saf duoc, fh dIu nay co nghIa Ia khun kh dop
fuyf voI cua Iy fhuyf dy chang co IIn quan g dn fh gIoI cua
chung fa. VoI kha nang con qua khIm fn cua chung fa hIn nay,
vIc fm duoc mf s nho cac khng gIan CaIabI-Yau d xac dnh
cac h qua vf Iy chI fIf v daI fh co fh chp nhn duoc da Ia ca
mf kf qua rf dang khich I.
VIc gIaI fhich duoc nhung finh chf cua cac haf vf chf va
cac haf Iuc co fh noI Ia mf frong s nhung fhanh fuu khoa hoc vI
daI nhf, nu khng mun noI Ia mf fhanh fuu vI daI nhf. u
sao, ban vn co fh ho I, IIu co nhung fIn doan nao, chu khng
phaI Ia hu doan, cua Iy fhuyf dy ma cac nha fhuc nghIm co
fh xac nhn duoc ngay by gIo hoac frong fuong IaI gn hay
khng. Cu fra IoI Ia co.
Cac sIu haf
Nhung kho khan cua Iy fhuyf hIn dang ngan fro chung fa
ruf ra nhung fIn doan chI fIf da buc chung fa phaI nghIn cuu
nhung khia canh chung chu khng phaI dac fhu cua mf vu fru
fao boI cac dy. Trong bI canh do, nhung khia canh chung o dy
Ia mun noI v nhung dac frung co ban dI voI Iy fhuyf dy foI
muc chung if nhay cam, nu khng mun noI Ia hoan foan dc Ip,
voI nhung finh chf chI fIf cua Iy fhuyf hIn nam ngoaI fm cua
chung fa. Chung fa co fh fu fIn fhao Iun v nhung dac frung do
ngay ca khI chua co hIu bIf dy du v mf Iy fhuyf hoan chInh.
frong cac chuong chung fa so d cp foI nhung vi du khac, nhung o
dy chung fa so fp frung vao mf vi du, do Ia sIu dI xung.
Nhu chung fa da gIaI fhich, mf finh chf co ban cua Iy
fhuyf dy, do Ia co finh dI xung cao, bao gm khng chI nhung
nguyn Iy dI xung co finh fruc gIac ma ca su mo rng foan hoc fI
da cua cac dI xung do, fuc Ia sIu dI xung. Nhu da fhoa Iun
frong Chuong 7, dIu nay co nghIa Ia frong cac modo dao dng so
xuf hIn fhoo fung cap - cac cap sIu haf ban - co spIn khac nhau
1/2. Nu Iy fhuyf dy Ia dung, fh mf s dao dng cua dy so
fuong ung voI cac haf so cp da bIf. Nhung do su fao fhanh cap
frong sIu dI xung, nn Iy fhuyf dy dua ra fIn doan rang mI
mf haf da bIf so co mf sIu haf ban. Chung fa co fh xac dnh
duoc cac finh Iuc cua mI sIu haf do, nhung hIn chua co kha
nang fIn doan duoc khI Iuong cua chung. Ngay ca dI vy dI nua,
fIn doan rang cac sIu haf ban fn faI da Ia mf dac dIm chung
cua Iy fhuyf dy. ac dIm nay dc Ip voI nhung khia canh cua
Iy fhuyf ma chung fa con chua hIu duoc.
HIn nguoI fa chua quan saf duoc mf sIu haf ban nao.
Iu nay co fh co nghIa Ia chung khng fn faI va Iy fhuyf dy
Ia saI. Nhung nhIu nha vf Iy haf cho rang, dIu do co nghIa Ia
cac sIu haf ban rf nang va do do chung nam ngoaI kha nang
phaf hIn bang fhuc nghIm cua chung fa. HIn gIo cac nha vf Iy
dang xy dung mf may gIa fc khng I o Conova, Thuy SI co fn
Ia May Va Cham Hadron Ion |fhuong bIf faf Ia IHC). NguoI fa
rf hI vong rang may nay so du manh d fm ra cac sIu haf ban.
May gIa fc nay du kIn so dua vao hoaf dng vao nam 2010 va chI
rf ngan sau do sIu dI xung so duoc xac nhn bang fhuc nghIm.
Nhu Schvaz da noI: Chac chan Ia khng Iu nua nguoI fa so phaf
hIn ra sIu dI xung. Va mf khI dIu do xay ra so fhf fuyf
voI.1|
Tuy nhIn, ban phaI ghI nho ky haI dIu. Ngay ca khI cac
sIu haf ban duoc phaf hIn fh chI dIu do fhI chua du d khang
dnh duoc Iy fhuyf dy Ia dung. Nhu chung fa da fhy, mac du
sIu dI xung duoc pha f hIn ra khI nghIn cuu Iy fhuyf dy,
nhung no cung duoc dua vao rf fhanh cng frong cac Iy fhuyf
dua frn cac haf dIm va do do khng phaI Ia dac quyn cua Iy
fhuyf dy. TraI IaI, ngay ca khI cac sIu haf ban khng duoc phaf
hIn ra frong IHC fh chI rIng dIu do fhI chua du d xoa bo Iy
fhuyf dy, v do co fh Ia do cac sIu haf ban qua nang foI muc
vn nam ngoaI kha nang cua may do.
Nu cac sIu haf ban duoc phaf hIn ra fh do chac chan so Ia
mf bang chung rf phn khich va co suc fhuyf phuc khang dnh
Iy fhuyf dy.
1| Phong vn John Schvaz , ngay 23 fhang 12 nam 1997.
rIan Croono 102
Cac haf co dIn fich phn s
Mf dac frung khang dnh bang fhuc nghIm khac cua Iy
fhuyf dy co IIn quan dn cac dIn fich. No Ia mf dac finh if
chung hon so voI cac sIu haf ban nhung cung kha hp dn. Cac
haf so cp cua m hnh chun co mf fp hop cac dIn fich kha
han ch: cac quark va phan quark co d Ion dIn fich Ia 1/3 va 2/3
|k ca haI du), con ff ca cac haf khac du co dIn fich bang 0,1
hoac -1. Toan b cac vf chf da bIf cua foan Vu fru du duoc fao
boI nhung f hop cac haf nay fuy nhIn, frong Iy fhuyf dy, co fh
co nhung modo dao dng cng huong fuong ung voI cac haf dIn
fich noI o frn. Vi du, dIn fich cua cac haf co fh Iy gIa fr phn
s rf quaI d 1/5, 1/11, 1/13 hay 1/53 va con nhIu kha nang khac
nua. Cac dIn fich khac fhuong nay co fh xuf hIn nu nhu cac
chIu b cun IaI co mf finh chf hnh hoc nhf dnh, cu fh Ia:
cac I co finh chf sao cho cac dy vong quanh chung co fh fu go
rI bang cach qun quanh chung mf s vong nhf dnh nao do.
Nhung chI fIf o dy khng co g dac bIf quan frong, nhung hoa
ra s vong cun cn fhIf d go rI IaI fu fh hIn bang mf modo
dao dng duoc phop va xac dnh mu s cua dIn fich phn s.
ChI co mf s khng gIan CaIabI-Yau Ia co finh chf hnh hoc
do va v fh kha nang co dIn fich phn s khac fhuong khng
phaI Ia mf dac dIm chung nhu su fn faI cua cua cac sIu haf
ban. Maf khac, frong khI fIn doan v su fn faI cua cac sIu haf
ban khng phaI Ia finh chf duy nhf cua Iy fhuyf, fh hang chuc
nam fhi nghIm da chung fo rang khng co mf nguyn nhn baf
buc nao d cho nhung dIn fich phn s quaI Ia do phaI fn faI
frong ff ca cac Iy fhuyf dua frn cac haf dIm. Tf nhIn, nguoI
fa co fh cuong op dua no vao mf Iy fhuyf haf dIm, nhung dIu
do cung khIn cuong nhu nhf con voI vao cua hIu d su vy. Su
xuf hIn cua chung fu nhung finh chf hnh hoc don gIan cua cac
chIu phu Iam cho cac dIn fich khac fhuong nay, cung Ia mf dac
frung khang dnh bang fhuc nghIm, kha Ia fu nhIn dI voI Iy
fhuyf dy.
Cung nhu fnh hung dI voI cac sIu haf ban, hIn chua co
haf mang dIn fich phn s quaI Ia nao duoc phaf hIn ca va
nhung hIu bIf cua chung fa v Iy fhuyf dy cung chua cho phop
chung fa fIn doan duoc khI Iuong cua chung, ngay ca khI nhung
chIu phu nay co du finh chf doI hoI phaI co d sInh ra chung.
Mf cach gIaI fhich cho su khng phaf hIn ra cac haf nay IaI co
fh Ia do chung khng fn faI hoac Ia do khI Iuong cua chung
nam ngoaI kha nang cua cac phuong fIn cng ngh hIn nay -
fhm chi rf co fh khI Iuong cua chung co khI Iuong PIanck.
Nhung nu mf fhi nghIm nao do frong fuong IaI baf gap nhung
haf dIn fich quaI Ia do, fh no so Ia mf bang chung manh mo
khang dnh Iy fhuyf dy.
Mf s kha nang if chac chan hon
Con co mf cach khac d fm bang chung khang dnh Iy
fhuyf dy. Vi du, WIffon da chI ra kha nang mf ngay nao do cac
nha fhIn van hoc co fh so fhy bang chung nhn dang fruc fIp
cua Iy fhuyf dy frong cac s IIu fhIn van ma ho fhu fhp duoc.
Nhu fa da bIf frong Chuong 6, kich fhuoc cua dy fhuong vao co
chIu daI PIanck, nhung cac dy co nang Iuong rf cao co fh co
kich fhuoc Ion hon nhIu. Thuc f, nang Iuong o Ig ang chac Ia
du cao d fao ra mf if dy co kich fhuoc vI m va fhng qua su
gIan no cua Vu fru, chung co fh daf foI kich fhuoc fhIn van.
Chung fa co fh hnh dung by gIo hoac faI mf fhoI dIm nao do
frong fuong IaI, mf dy IoaI nhu vy co fh quof qua bu froI
dm, d IaI du n chac chan va co fh do dac duoc frong nhung s
IIu ma cac nha fhIn van fhu fhp duoc |vi du nhu mf d Ich
nho frong nhIf d cua buc xa nn, xom Chuong 14). Nhu WIffon
noI: Mac du co vo g do hoI vIn fuong, nhung do Ia mf kch ban
yu fhich cua fI d khang dnh Iy fhuyf dy v khng co g gIaI
quyf vn d nay mf cach nhanh chong va co n fuong manh nhu
Ia nhn mf dy frong kinh fhIn van1|
Cn guI voI maf df hon, nguoI fa cung dua ra nhung dac
dIm nhn dang bang fhuc nghIm kha dI khac cua Iy fhuyf dy.
Thu nhf, frong ang 1.1 chung fa fhy rang chung fa vn
chua bIf chac chan nofrIn chI Ia mf haf rf nho hay no fhuc su
khng co khI Iuong. Thoo m hnh chun, chung khng co khI
Iuong, nhung khng phaI Ia do mf nguyn nhn su sac nao. Mf
fhach fhuc dI voI Iy fhuyf dy Ia cung cp mf gIaI fhich co suc
fhuyf phuc nhung du IIu hIn nay va frong fuong IaI v nofrIn,
dac bIf nu nhu cuI cung fhuc nghIm chung fo duoc rang
nofrIn co khI Iuong cuc nho nhung khng phaI bang khng.
rIan Croono 104
Thu haI, co mf qua frnh gIa fhuyf b cm boI m hnh
chun nhung IaI duoc phop dI voI Iy fhuyf dy. Trong s do co su
phn hoa kha dI cua profon |ban dung qua Io, su phn ra nay nu
co fh cung dIn ra cuc ky chm) va con nhung bIn dI va phn ra
kha dI cua mf s f hop khac nhau cua haf quark, nhung qua
frnh nay vI pham mf s finh chf da duoc xac Ip fu Iu boI Iy
fhuyf fruong Iuong fu dua frn cac haf dIm. y Ia nhung qua
frnh dac bIf Iy fhu boI v su vang maf Iy fhu cua chung frong Iy
fhuyf fhng fhuong Iam cho chung fro fhanh nhung fin hIu
nhay cam cua vf Iy ma fa khng fh gIaI fhich duoc, nu nhu
khng vIn dn nhung nguyn Iy Iy fhuyf moI. Nu fa quan saf
duoc chI mf frong s nhung qua frnh y, fh do so Ia mf manh
df mau mo d Iy fhuyf dy dua ra cac gIaI fhich.
Thu ba, dI voI mf s khng gIan CaIabI-Yau duoc Iua chon,
co cac modo dao dng dac bIf, fuong ung voI cac fruong Iuc moI, co
cuong d nho va fm fac dung xa. Nu fac dung cua cac fruong Iuc
nay duoc phaf hIn fh chung co fh phan anh mf vf Iy moI cua
Iy fhuyf dy.
Thu fu, nhu chung fa so fhy o chuong sau, cac nha fhIn
van da fhu fhp duoc bang chung noI rang fhIn ha cua chung fa
va co fh foan b Vu fru b nhung frong mf b vf chf fI, ma
ban chf cua chung hIn con chua xac dnh duoc. Thng qua
nhung modo dao dng cng huong cua cac dy, Iy fhuyf dy co
fh d xuf nhIu ung vIn cho vf chf fI; IoI pha n quyf con
phu fhuc vao nhung kf qua fhuc nghIm sap foI nham xac Ip
nhung finh chf chI fIf cua vf chf fI.
Va cuI cung, mf phuong dIn kha dI fhu nam IIn h Iy
fhuyf dy voI nhung quan saf, do Ia hang s vu fru. Nhu frong
Chuong 3, fa fhy rang dy Ia s hang ma InsfoIn da nhf fhoI
fhm vao cac phuong frnh cua fhuyf fuong dI rng d dam bao
cho vu fru Ia fInh. Phaf mInh sau do v su gIan no cua Vu fru da
dn InsfoIn foI ch ruf IaI sua dI do, nhung frong khI do, cac
nha vf Iy IaI nhn fhy rang khng co mf Iy do dac bIf nao d
hang s vu fru bang khng ca. Thuc f, no co fh duoc gIaI fhich
nhu Ia mf IoaI nang Iuong cua khng gIan va do do gIa fr cua no
co fh finh duoc bang Iy fhuyf va do duoc bang fhuc nghIm.
Nhung cho foI nay nhung finh foan va do dac nhu vy IaI hoan
foan khng phu hop voI nhau: nhung quan saf cho fhy hang s vu
fru hoac Ia bang khng |nhu InsfoIn cuI cung da chp fhun)
hoac Ia rf nho; con nhung finh foan IaI chI ra rang nhung fhang
gIang Iuong fu frong chn khng cua khng gIan frng rng IaI co
xu huong sInh ra mf hang s vu fru co fr gIa Ion hon fr gIa cho
phop boI fhuc nghIm foI 120 bc d Ion |fuc Ia Ion hon 10120 In)!
y Ia mf fhach fhuc va co hI fuyf voI cho cac nha Iy fhuyf
dy: IIu nhung finh foan frong Iy fhuyf dy co caI fhIn duoc su
khng phu hop do va gIaI fhich duoc faI sao hang s vu fru IaI
bang khng hay khng7 Hoac nu nhu fhuc nghIm cuI cung xac
Ip duoc rang gIa fr cua no rf nho nhung khac khng fh IIu Iy
fhuyf dy co fh gIaI fhich duoc dIu do hay khng7 Nu nhu cac
nha Iy fhuyf dy co fh vuof qua fhach fhuc y fh do so Ia mf
bang chung co suc fhuyf phuc khang dnh Iy fhuyf dy.
Mf su danh gIa
Ich su vf Iy chua dy nhung y fuong ban du fuong nhu
hoan foan khng fh kIm chung duoc, nhung rI fhng qua nhung
phaf hIn bf ngo, cuI cung chung IaI fro nn kIm chung duoc
bang fhuc nghIm. Quan nIm cho rang vf chf duoc cu fao boI
cac nguyn fu, gIa fhuyf cua PauII v su fn faI cua haf nofrIn,
kha nang fn faI cua cac sao nofron va cac I don Ia ba y fuong nI
bf nhf fhuc IoaI do; ngay hm nay nhung y fuong y da duoc
moI nguoI chp nhn hoa n foan nhung Iuc ban du chung duoc coI
nhu Ia cu chuyn khoa hoc vIn fuong hon Ia mf su kIn khoa
hoc.
ng co d dua ra Iy fhuyf dy, if nhf fh cung hp dn
nhu ba y fuong noI frn, nhung fhuc f, Iy fhuyf dy da duoc xom
nhu Ia su phaf frIn quan frong va sI dng nhf k fu khI phaf
mInh ra co hoc Iuong fu. Su so sanh nay Ia dac bIf fhich hop boI
v Ich su co hoc Iuong fu day chung fa rang, nhung cuc cach
mang frong vf Iy fhuong phaI mf hang chuc nam moI co fh daf
foI d chin. Va nu so sanh cac nha Iy fhuyf dy ngay hm nay,
fh cac nha vf Iy xy dung nn khoa hoc Iuong fu co IoI fh hon
rf nhIu: co hoc Iuong fu ngay ca khI moI xy dung duoc mf
phn da co fh fIp xuc fruc fIp voI cac kf qua fhuc nghIm.
Nhung cung phaI mf foI hon 30 nam cu fruc IgIc cua no moI
duoc hoan ff va phaI mf hon 20 nam nua no moI bao ham duoc
ca fhuyf fuong dI hop mf cach fron von. CIo dy no phaI bao
ham ca fhuyf fuong dI rng, mf nhIm vu kho khan hon rf
rIan Croono 106
nhIu, nhf Ia vIc fIp xuc voI fhuc nghIm con kho khan hon
nua. Khac voI nhung nguoI sang Ip ra co hoc Iuong fu, cac nha Iy
fhuyf dy ngay hm nay khng duoc soI duong bang anh sang
cua fu nhIn, fhng qua nhung kf qua fhuc nghIm chI fIf, d
duoc dn daf fu buoc nay foI buoc fIp sau.
Iu do co nghIa Ia phaI chp nhn rang mf hoac nhIu fh
h cac nha Iy fhuyf dy so phaI hIn dng ca cuc doI mnh cho
vIc nghIn cuu va phaf frIn Iy fhuyf dy ma khng nhn duo c
mf hI m nao cua fhuc nghIm. Mf s kha Ion cac nha vf Iy
frn khap fh gIoI Iam vIc hang say cho Iy fhuyf dy du bIf
rang ho so phaI chp nhn ruI ro: co fh nhung n Iuc cua ca mf
doI nguoI khng foI duoc dich cuI cung. Chac chan Ia fIn b Iy
fhuyf quan frong cung vn so fIp fuc duoc fao ra, nhung IIu
chung co du d vuof qua nhung fro ngaI hIn nay va dua ra nhung
fIn doan co finh chf quyf dnh co fh kIm chung duo c bang
fhuc nghIm hay khng7 IIu nhung kIm chung gIan fIp ma
chung fa vua fhao Iun o frn co fao ra mf bang chung dich fhuc
khang dnh Iy fhuyf dy7 Nhung vn d do Ia mI quan fm hang
du cua ff ca cac nha Iy fhuyf dy nhung chung cung Ia nhung
cu hoI con dang d mo. ChI co fhoI gIan moI cho phop chung fa
bIf duoc cu fra IoI. Su gIan d fuyf dop cua Iy fhuyf dy, cach
fhuc ma no gIaI quyf su xung df gIua fhuyf fuong dI rng va
co hoc Iuong fu, kha nang fh ng nhf duoc cac Iuc frong fu nhIn
cung voI fIm nang fIn doan v bIn cua no Ia su khich I xung
dang d chp nhn moI ruI ro.
Nhung danh gIa cao qui nay con duoc ung h boI fhuc f Ia,
Iy fhuyf dy con co kha nang phaf hIn ra nhIu dac finh vf Iy
moI cua vu fru duoc fao nn fu cac dy, nhung dac finh Iam phaf
I su hoa hop fInh f va su sac frong su vn hanh cua fu nhIn.
NoI fhoo ngn ngu ma fa dua vao o frn, fh rf nhIu dac frung
nay Ia nhung dac finh chung va bf k nhung chI fIf ma hIn
chung fa con chua bIf, nhung dac frung do so Ia nhung finh chf
co ban cua mf vu fru fao nn fu cac dy. Trong s nhung finh
chf do, nhung finh chf Ia Iung nhf so co anh huong su sac dn
su hIu bIf Iun Iun fIn hoa cua chung fa v khng gIan va fhoI
gIan.
Khng co quang finh du Ion d quan saf duoc; mf chIu
khng gIan b cun IaI fhanh kich fhuoc cuc nho, do do kho phaf
hIn duoc mf cach fruc fIp.

Bản giao hưởng của vũ trụ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bản giao hưởng của vũ trụ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CIaI dIu dy va ban gIao huong vu fru 1

You might also like