Ardic Arap Barini Anlamak Yillik2011

TRK DI POLTKASI YILLII 2011
SETA Yaynlar XVIII I. Bask : Kasm 2012 ISBN : 978-605-4023-18-9 Tasarm Uygulama Bask let m : Merd ven Sanat : mare Yazar : Pel n Ofset, Ankara : SETA S yaset, Ekonom ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Caddesi No: 66 GOP ankaya 06700 Ankara Tel: (312) 551 21 00 | Faks: (312) 551 21 90 www.setav.org | nfo@setav.org

BURHANETTN DURAN | stanbul eh r n vers tes KEMAL NAT | Sakarya n vers tes AL RESUL USUL | stanbul T caret n vers tes
NDEKLER
NSZ | 7 TRK DI POLTKASI ZERNE BAIMSIZ MAKALELER ORTADOUDA MODELLERN REKABET: ARAP BAHARINDAN SONRA YEN G DENGELER| 15
Burhanett n Duran, Nuh Ylmaz
ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET | 87

Nurullah Ard
TRKYE VE ORTADOUDA YEN DZEN ARAYII | 137

Hasan Ksebalaban Mensur Akgn
SRAL-TRKYE LKLER VE ARAP DNYASINDA DEM | 155 ARAP BAHARININ ULUSLARARASI EKONOM POLT | 171
Sadk nay, Ahmet N. Helvac
TRK DI POLTKASININ 2011 YILI GELMELER TRKYENN RAN, SURYE, SRAL VE LBNAN POLTKASI 2011 | 205
Kemal nat, sma l Numan Telc Mesut zcan
TRKYENN IRAK POLTKASI 2011 | 265
TRKYENN KRFEZ LKELER VE RDN POLTKASI 2011 | 283

Muh tt n Ataman, Glah Nesl han Dem r Ahmet Uysal
TRKYENN MISIR, CEZAYR VE FAS POLTKASI 2011 | 311 TRKYENN TUNUS VE LBYA POLTKASI 2011 | 343
Cenap akmak Al Resul Usul S bel Akgn
TRKYENN AVRUPA BRL POLTKASI 2011 | 371 TRKYENN KIBRIS POLTKASI 2011 | 393 TRKYENN ABD POLTKASI 2011: EGDM VE RESTORASYON SREC | 421
Ramazan Gzen Vgar manov
TRKYENN RUSYA POLTKASI 2011 | 457 TRKYENN ALMANYA POLTKASI 2011 | 497
Sava Gen, Osman N. zalp Al Balc
TRKYENN YUNANSTAN POLTKASI 2011 | 515 TRKYENN BALKANLAR POLTKASI 2011 | 535
Fatma Sel Turhan Kamer Kasm
TRKYENN KAFKASYA POLTKASI 2011 | 557 TRKYENN ORTA ASYA POLTKASI 2011 | 577
Hasan Al Karasar ada ngr Kad r Tem z
TRKYENN DOU ASYA POLTKASI 2011 | 601 TRKYENN GNEYDOU ASYA POLTKASI 2011 | 617 TRKYENN LATN AMERKA POLTKASI 2011 | 637
Mustafa Yet m
TRKYENN SAHRAALTI AFRKASI POLTKASI 2011 | 655

Mehmet zkan
TRKYENN AFGANSTAN VE PAKSTAN POLTKASI 2011 | 681

Sev n Alkan zcan
ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET*

Nurullah Ard**
Yazar, makalenin ariv aratrmasndaki yardmlarndan dolay Aye Meryem Grpnara teekkr eder. Bu yaz, Understanding the Arab Spring: Justice, Dignity, Religion, and International Politics (Afro-Eurasian Studies, vol. 1, no. 1, 2012) balkl makalenin Trkeletirilmi halidir. ** Yrd. Do. Dr., stanbul ehir niversitesi, Sosyoloji Blm.
Gr Ortadou y ne zor zamanlardan gemekte ve bu tr kaot k durumlarda kk gruplar ve onlarn nems z g b grnen eylemler beklenmed k etk lere yol aab lmekted r. Ayrca, Ortadoudak Arap Uyanndan Atlant k-tes Wall Street gal hareket ne kadar dom no talar g b gel p yaylan kresel lekl syan ve gster dalgalarnn da gsterd g b , nde bulunduumuz kreselleme anda s yas kelebek etk s geree dneb lmekted r. Yabanc mdahales veya deste n ma ett n olayn aktrler n n pek holanmad b r s mlend rmeyle1 Arap Bahar ad ver len olgu, b r yandan blgen n nden get zor zamanlarn rn ken d er taraftan da Arap dnyasndak makro-toplumsal l k ler n -kaot k b r b mde de olsa- gen lekl b r dnmn ve yen den nasn fade etmekted r. Z ra 17 Aralk 2010 tar h nde kend beden n atee veren, n vers te mezunu ve s z b r genc n tututurduu (ve bu olay tak ben W k leaks n Tunus rej m ne da r g zl Amer kan belgeler n yaynlamasyla yaylan) kvlcm g derek byd ve n hayet byk b r yangna (ve b r nev bahar tem zl ne) dnmtr. Bu muazzam olay b r yandan gen apl gster ler , b nlerce nsann ldrlmes , on b nlerces n n yaralanmas ve yer nden ed lmes n , d er yandan da Tunus, Msr, L bya ve Yemende (ve belk yakn gelecekte Sur yede) otuz yldan fazla b r sred r hkm sren d ktatrler n sradan nsanlarca devr lmes g b devr msel ge-
89
l meler ht va etm t r. Dahas, bu ate n scakl sra lden ne ve ABDye kadar dnyann b rok blges nde de h ssed lm t r. Her ne kadar sz konusu olay halen devam etmekte (ve dolaysyla her ynyle anlalmas ok zor) se de blgede yaanan (ve yaanacak) dnmler anlamak n Arap Baharnn anlalmas elzem grnmekted r. Bu makale de Arap Baharnn ortaya kp gel mes nde rol oynayan balca makro-sosyoloj k faktrler aklamaya alacaktr. Hem akadem de hem de popler medyada bu karmak olay sol grl yorumcular tarafndan ya kap tal zm n (veya sermayen n) kresel apta gen lemes n n b r fonks yonu ya da emperyal zm n b r baka komplosu olarak anlalmaktadr. D er taraftan l beral yorumcular se bu gel meler , demokras ye doru, adeta b r tr grnmez el tarafndan ynlend r len kresel b r yryn son dalgas olarak resmetmekted r. Bu yaz se tek-yanl, nd rgemec ve Bat-merkezc n tel ktek sz konusu yaklamlar elet rerek karmak nsan olaylar anlamada daha z yade ok-faktrl anal zler yeleyen Weberc b r metodoloj k yaklam ben mseyecekt r. Bylel kle burada sunulan anal z Arap Baharn meydana get ren faktrler her ey kapsayan ve bel rley c n tel ktek (snf atmas, uluslararas b r komplo ya da d n mot vasyon g b ) tek b r unsura nd rgemekten kanacaktr. Z ra Tunustan Sur ye ve Yemene kadar ok farkl lkelerden Arap Baharna katlan gerek aktrler n toplumsal arka planlar ve deoloj k ynel mler le talep ve kyetler farkllk gstermekted r. Dolaysyla bu karmak olaylar d z s n anlamak n, aktrler n de gr ve eylemler n d kkate alan ve makro-sosyoloj k b r perspekt fle desteklenm ok-sebepl l e dayal b r yaklam daha faydal olacaktr. Bu erevede, Arap Baharnn Arap dnyasna k n sosyo-ekonom k b rtakm unsurlarla kresel de mler n etk le m n n b r rn olduunu savunan bu yazda bu olay ek llend ren faktrler farkl dzlemde ele alnacaktr. lk olarak, m kro-sosyal dzlemde btn bu srec n meydana gelmes nde etk n rol oynayan aktrler ve unsurlar yer almaktadr k bunlar eh rler n ve eh rl genl n nem , bu aktrler n protestolarn rgtlemek ve mesajlarn yaymak zere etk l b r b mde kulland b lg ve let m teknoloj ler (BTler) le bu lkelerdek asker yaplarn roln ermekte-
90
ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET
d r. k nc dzlemde se Arap Uyannn en temel sebepler n tek l eden unsurlar: Blgen n tamamnda yanklanan yaygn b r slogana (Ekmek, zgrlk ve sosyal adalet) da yansd g b , b r yandan halklarn (zell kle de genler n) artk akut hale gelm yoksullua kar tepk ler le kt sad adalet talepler , d er taraftan se daha genel (ve uzun sred r bastrlan) sosyal ve s yas zgrlk ve adalet aray yer almaktadr. Bu k temel unsuru tamamlayan ve uygulamaya aktarlmasna yardmc olan nc b r faktr se ps koloj k n tel ktek nsanlarn uzun sred r uygulanan sosyal ve ekonom k pol t kalardan duyduu rahatszln verd ylgnla dayal olarak gel en b r onur ve sayg araydr. nc ve son (makro) dzlemde slamn bu lkelerde mevcut olan s yas kltr zer ndek etk s ve uluslararas s yas -asker dzende son dnemlerde yaanan kkl de mler olmak zere k ana faktr yer almaktadr. Arap Baharna katlan gruplar ynlend ren tek deoloj k sa k elbette d n de ld r; ancak bu sre boyunca slamn -aada da gstermeye alacamz g b - b rlet r c deoloj k arka plan faktrler arasnda en etk l rol oynad grlmekted r. D er taraftan kresel s yas -asker dzende yaanan de mlerden kastmz, ncel kle Souk Savan ve bununla beraber sper gler n kutuplamasnn sona ermes le 11 Eyll sonras ABDn n balatt kresel terrle sava pol t kasnn blgedek etk ler d r. Blgedek baskc rej mler n s yas , kt sad ve asker d destekten mahrum kalmasna sebep olan bu k neml gel me ayrca bu rej mler n hem meru yetler n hem de egemenl kler n zedelem t r. Bylel kle sz konusu rej mler dh l basklar karsnda krlgan hale gelm , bu da d ktatrlkler n zayflayp devr lmeler n kolaylatrmtr. Buna laveten, sre er s nde yaanan dorudan ve dolayl d mdahaleler de Arap Baharn ek llend rm t r. Uluslararas s yaset ayrca bu lkelerdek baat aktrler n (Mslman Kardeler ve asker kurumlar g b ) eylem ve tepk ler n bel rlemede bel rl b r rol oynamtr. Bu noktada Arap Baharn olduka gen b r blgey kapsayan tek b r olay/sre olarak ele almann ne kadar faydal olduu sorusunu sormak faydal olab l r. Z ra 2010 sonlarndan ber meydana gelen olaylarn ereves n bel rleyen toplumsal artlar ve tek tek lkelere a t m ll s yas ve ekonom k balamlar farkllk arz etmekted r. Bu so-
91
ruya ver leb lecek en makul cevap kanaat m zce k sebepten dolay temk nl b r evett r. Z ra aktr k Arap dnyas, b rtakm kt sad ve s yas ortak ynlere ek olarak, ayn d l ve tar he, daha az lde de ayn etn k ve d n arka plana sah pt r. k nc olarak da uzun tar hselmukayesel sosyoloj gelene n n de ortaya koyduu zere, tek l vakalar hakknda ar kapsayc genellemelerden kanld mddete makro-sosyoloj k b r perspekt ften farkl olay d z ler n b r btn olarak ncelemek ve bunlar oluturan tek l vakalarn zgl ynler n gzden karma r sk nden kanmak mmkndr. Bu erevede mukayesel almalarda ska kullanlan ve b l msel deney n mantnn b r unsuru olarak uygulanan, John Stuart M ll n nl benzerl k metodu b lhassa faydal olab l r. Mukayesel ncelemeler n zell kle lk aamasnda uygulanan bu yntemle zaman ve/veya mekn (corafya) asndan farkl balamlarda gerekleen benzer olaylar (rne n devr mler) arasndak kr t k benzerl kler bulunmakta ve tek l olaylarn zgl ynler hakknda ar genellemelerden kanarak bu benzerl kle zer ne odaklanlmaktadr. Bu tr b r yaklamn en mehur rnekler nden b r Theda Skocpolun b rb r nden ok farkl tar hsel balamlarda gereklem olan devr m (Fransa 1789, Rusya 1917-21 ve n 1911-49) nceled mukayesel almasdr.2 Bu almada nl devr mler yaplmaz, gel rler mottosunu savunan Skocpola gre her devr m de devr mc hareketler n planlanmam b rer sonucudur. Ayn zamanda d er devletlerle youn (ve s lahl) rekabete g rmen n net ces nde devlet yaplarnn kt ve bylece hanedanlar n b r meru yet kayb ve kt dar boluunun olutuu durumlarda devr m gereklet ren gruplarn verd tepk ler n, rej mler (ve ardndan btn b r toplumsal yapy) de t rmes yle meydana gelm b rer toplumsal devr md r. Arap Baharn ele alrken de -yukarda z kred lenler g b - kr t k nemdek benzerl kler tesp t ederek farkl lkelere uygulamak mmkndr. Ayrca bunu yaparken bu karmak olay Marx stler n ounlukla yapt g b tek b r temel faktrle (snf atmas) aklamaktan z yade farkl dzlemde gerekleen daha fazla sayda (toplam dokuz adet) etmen d kkate almann daha faydal olduu kanaat n tamaktayz. N tek m Skocpolun yan sra Charles T lly3 ve M chael Mann4 g b tar hsel sosyoloj gelene n n gl s mler n n terc h ett metodoloj k yaklam da bu ek lded r. B r olayn nedenler n
92
fazlasyla oaltmak b r aklamann anal t k gcn azaltacandan hareketle aklayc faktrler makul sayda tutmak esastr. N tek m bu makalede de Arap Baharnn spes f k sebepler -yukarda da bel rt ld g b - drt le snrlandrlmtr. Bu alma sz konusu makro faktrlerle Arap Baharn anlamay hedefleyerek anal z n tar hsel b r perspekt fle de desteklemeye alacaktr. Bu erevede gnmzde meydana gelen patlamalarn arka planndak tar hsel sreler de d kkate alnacaktr. Anal z ayrca Arap Baharnn ayrc vasflar saylab lecek b rtakm faktrler n nem n de vurgulayacaktr. Bu faktrler syanlarn yaand lkelerde ordularn farkl roller oynamas, syanlarn ba aktr olarak eh rler n ve eh rl genler, aktrler n rgtlenmede ve mesajlarn yaymada BTler etk n b mde kullanmalardr. Bu faktrler ayrntlaryla ncelemeden nce Arap Baharn oluturan dnm ve zaman zaman ddet eren atmalarn b r devr m m yoksa syan m olduu sorusunu ele almak yer nde olacaktr. Arap Bahar: Devr m m syan m? S yas devr mler zer ne alan aratrmaclar devr m n tam olarak ne olduu ya da b r syann hang aamada devr me dnece konusunda ht laf etm lerd r. Goodw n devr m gen b r tar fle b r devlet veya s yas rej m n, b r halk hareket tarafndan dzens z, kanun d ve/veya ddet eren b r b mde dntrld ve bylel kle ortadan kaldrld her trl durum olarak tanmlamtr.5 Ayrca, devr mc syanlarn sebepler n aklamak n de farkl yaklamlar ortaya konmutur. Devr mler l teratrndek lk nes l almalar6 devr mler aklamak n k tle ps koloj s n vurgulamlarken k nc nes l aratrmaclar ya ayrmclk, ylgnlk ve saldrganlk g b ps koloj k durumlara7 ya da levselc b r bak asyla toplumsal s stem er s ndek denges zl e8 odaklanmlardr. Y ne bu nesl n sonrak tems lc ler se farkl sosyo-ekonom k gruplar arasndak kt dar kavgas ve kaynak seferberl n (mob l zat on) ne karmlardr.9 Ayrca her k kuak da daha z yade Avrupa ve Amer kada vuku bulan devr mler ncelem lerd r. nc nes l aratrmaclar10 se hem Bat-d rnekler de nceleyerek bu
93
l teratrn alann gen letm ler, hem de devr mler anlamada sel etmenler (snf atmas ve el tler n mcadeles g b ) kadar dsal faktrlere (devletleraras rekabet g b ) de nem atfetm lerd r. Son olarak, 1980ler n ortalarndan bu yana gel en drdnc nes l almalar11 se hem ncek l teratr elet rm hem de deoloj ler n ve nsan eyleml l n n (agency) oynad rol ve uluslararas dzen n nem n vurgulamlardr. Ayrca toplumsal hareketler zer ne yaplan almalar devr m l teratrne entegre etm , bu l teratrn alann zell kle Bat-d alanlara doru gen letm ler ve bylel kle bu l teratr raf ne etm lerd r.12 Devr m almalarnda genelde b r hareket n devr mc kabul ed lmes (ya da b r syann devr me dnmes ) n temel art ne srlmekted r: (a) syanc hareket n k tlesellemes ; (b) devr m srec rad kal ve s stem k ya da yapsal de m ve reformlara (rej m de kl g b ) yol amas; (c) devr mc hareket bu srete ddet kullanmas ya da ddet tehd d nde bulunmas k bu son art ht lafldr.13 Her artn mah yet ve dereces n n evrensel ve objekt f kr terlerden z yade balamsal ve znel ltler olduunu sylemek mmkndr. Z ra b r protesto hareket n n tam olarak hang aamada ya da noktada k tlesel b r harekete dntn, syan net ces nde meydana gelen (veya geleb lecek olan) de mler n ne lde yapsal olduunu ve n hayet devr mc gruplarn kulland (potans yel) ddet n dozunun tam olarak ne olduunu nesnel olarak bel rlemek mknsza yakndr. Dolaysyla btn bunlar temel olarak znel deerlend rmelerle bel rleneb l r. Bu noktada aratrmacnn metodoloj k, s yas ve deoloj k olarak ek llend r lm bak as bel rley c rol oynamaktadr. Buna laveten, yukarda zetlenen artlarn daha z yade 20. yzyln ddet-youn devr mler model alnarak bel rlend n dolaysyla zell kle son artn 21. yzyldak gel melere uygulanamayab lece n sylemek mmkndr. Hadd zatnda barl ya da ddet ermeyen devr m kavram l teratrde zaten tannmtr.14 D er taraftan Jack Goldstone daha objekt f ve nansl ltler ne srmekted r:
B r devr m n baarl olmas n b rtakm faktrler n b r araya gelmes gerek r. Devlet yles ne gayr- ad l veya gsz grnmel d r
94
k ounluk tarafndan lken n gelece n b r tehd t olarak alglanmaldr; el tler (zell kle asker el tler) devlete yabanclam ve rej m savunmaya steks z olmaldr; farkl etn k ve d n gruplar le sosyo-ekonom k snflardan mteekk l gen e b r halk kes m seferber ed lmel d r ve uluslararas gler ya rej m savunma amal mdahaleden kanmal ya da rej m n kend n savunmas n tam kapas te g kullanmasna engel olmaldr.15
Yukarda zah ett m z kr terler nda Arap Baharndan etk lenm (ve etk leneb lecek) olan lkelerdek genel manzaraya baktmzda kabaca u gzlemlerde bulunmak mmkndr. Goldstoneun bahsett drt artn tamam Tunus, L bya ve Msrda mevcut ken Sur ye, Krfez lkeler ve monar lerde (Fas, rdn, Bahreyn, Kuveyt, Umman ve Suud Arab stan) mevcut de ld (r). D er taraftan, devr mc ddet n yeter nce youn olduu L byada (NATOnun da kr t k mdahales yle) rej me bal gler ve rej m yanllarndan b rou ldrlm, Kaddaf n n kend s de l n ed lm t r. Y ne ordunun b r ksmnn saf de t rerek muhal f glere katld Sur ye ve ksmen de Msrda ddet n yeter nce youn olduu syleneb l r. Buna karn Yemen, Bahreyn ve Tunusta devr mc ddet n younluu n speten az olmutur. Yemen ve Bahreynde bu durumun sebeb , rej mler n L bya ve Sur yede olduu g b syanclara kar ar ddet kullanmas, protestocularn se benzer ek lde cevap vereb lecek aralardan mahrum olmalar olmutur. Tunus ve Msrda se devr mc ler ddet kullanmaktan zenle kanmlardr k bunun baarl b r stratej olduu ortaya kmtr. Bu k lke ddet n devr m n gerekl b r art olmadnn gsterges saylmaktadr. D er taraftan, b r nc art asndan bakldnda, btn bu lkelerdek muhal f hareketler n k tlesel hareketlere dnerek rej mlere kar byk lde b rlem b rer syanc aktrler grubu oluturab ld kler n sylemek mmkndr. k nc art asndan bakldnda se syanlarn yapsal de kl klere yol amas konusunda grece en ak res m yalnzca Tunus ve L byada mevcuttur. lk nde serbest se mler yaplm ve slam kkene sah p en-Nahda hareket n n baarsyla sonulanmtr. Esk rej m n slamn kamusal alandak herhang b r fades ne kar olan mahut alerj s ve buna kar alm olduu sert tedb rler d kkate
95
alndnda bu durumun rad kal b r dnm olduunu sylemek mmkndr. L byada se Kaddaf n n kurup dame ett rd rej m tpk kend s g b ortadan kaldrlmtr. Elbette bu sonuta petrol zeng n bu lkeye zel b r nem atfeden NATO gler n n mdahales n n kr t k olduunu vurgulamak gerekmekted r. Ancak ekonom ve gndel k hayatn dzen ve st krarnn nndek problemler n yan sra kab lec l n s yaset zer ndek der n etk s n n devam ett bu lkede s stem k de mler henz gereklemem t r. Msrda ordu ve esk rej m kalntlarnn s yaset ve ekonom de etk s n n devam etmes ne, bu lkede henz yapsal de kl kler gereklememes ne ramen byles b r dnmn emareler (ylbanda Mslman Kardeler n zafer yle b ten genel se mler g b ) ve bu ynde b r umut mevcuttur. Bu sebeple Msr devr mc srec n henz devam ett b r lke olarak grmek mmkndr. D er taraftan Yemen, Bahreyn ve Sur yede se ksa vadede rad kal b r de m ht mal ok zayftr.Yemen ve Bahreynde rej mler (Yemende Al Abdullah Sal h n st fasn da ht va edecek b mde) ABD ve Krfez lkeler yle anlam grnmekte, Sur yede de Rusya ve n hala Bear Esed n baskc rej m n desteklemeye devam etmekted r. Dolaysyla bu lkede devr mden z yade ( md l k?) b r syandan sz etmek mmkndr. Burada bel rley c faktr uluslararas s yasettek g denges n n de m ve zell kle uluslararas cam ann basklar olacaktr. Ancak y ne de k m s lahl k m barl olan btn bu syanlar net ces nde Arap dnyasnda devr msel b r dnm ht mal (ve umudu) kamuoyunda gl b mde srmekted r. Devr m ve syan: Neden Ortadou, Neden md ? Devr m n klas k rnekler saylan Amer kan (1776) ve Fransz (1789) devr mler nden ber , 1917 Bolev k ht lal de dh l olmak zere btn devr mler, Marxn ngrdnn aks ne ekonom k olarak gel m Batl-kap tal st lkelerde de l, gel mekte olan lkelerde meydana gelm t r. Bu da tar hsel olarak bakldnda grnen durum, devr mler n genelde daha az gel m lkelerde ve modern ten n honutsuzluklarnn en youn h ssed ld ge dnemler nde meydana geld n gstermekted r. B r d er fadeyle,
96
devr mler tar h n n son yz yl gstermekted r k rad kal dnm ya da nklaplar kt sad gel men n son de l lk aamalarnda gereklemekted r.16 Bu balamda, hem kt sad olarak grece gel mem hem de s yas ve kltrel modernlemen n b rok olumsuz sonucunu tecrbe etmekte olan Arap dnyasnda syan ve devr mler n meydana gelm (ve muhtemelen daha da gelecek) olmas byk b r srpr z olarak grnmemekted r. B r d er fadeyle, Arap Bahar gstermekted r k kresel kap tal st s stem tarafndan marj nallet r lm ve bu sebeple, uluslararas dzen tarafndan uzun sred r desteklenmekte olan otor ter rej mler n ynet m altnda c dd e ts zl kler ve toplumsal-s yas sorunlar yaayan halklar Bat dnda da olsa- kend kaderler n de t recek devr mc b r d nam k (ve b l n) gel t reb lmekted r. Z ra Arap Bahar Batnn gdmnde de l, -uluslararas dzendek de m n kolaylatrc etk s olsa da- yerl d nam kler ve aktrler tarafndan desteklenm t r. Kargaann Altnda: Adalet, E tl k, Onur Makalen n banda da ne srld g b , Arap Baharnn drt temel makro-sosyal sebeb vardr: yaygn yoksulluk (ve bunun dourduu snf atmas), nsanlarn (zell kle genler n) sosyal ve ekonom k adalet aray, toplumsal ve s yas zgrlk talepler ve blgen n baskc rej mler ne kar duyduklar fkeye bal gel en onur ve sayg arzular. Tunuslu Muhammed Buaz z n n gster ler n kvlcm n tel ndek kend beden n atee verme eylem adeta btn b r srec n ve bu srec n tayclarnn sem ot k rne saylmaktadr.: 26 yandak n vers te mezunu b r gen, normal artlarda e t ml ve eh rl b r yet k n olarak ya b r devlet memuru ya da profesyonel olmas beklen rken kend hayatna son vermey gze alab lmekte; z ra resm b r bulamamas b r yana, ekonom k zgrlkler n olmay sebeb yle seyyar satc olarak enformel sektrde b le almasna z n ver lmemekte ve stel k -zal m rej m n b r tems lc s olan- kadn b r pol s memuru tarafndan kamusal mekanda aalamaya maruz kalmakta nnde se yoksulluktan daha kes n b r gelecek mevcut bulunmamaktadr.
97
Ortadou ve Kuzey Afr kann uzunca b r sred r kend halkn dem r yumrukla yneten d ktatrlkler barndrd herkese b l nmekted r. Bu otokrat k ve baskc ynet mler b rer gvenl k devlet kurarak zell kle asker, pol s ve g zl serv s (muhaberat) kurumlarnn youn ddet el nde dame ett rd kler hk m yetler n ayakta tutab lmek n uluslararas destee de ht ya duymu ve bu deste zell kle k sper gten srekl almlar, bunun karlnda bu gler n blgedek ekonom k, s yas ve deoloj k menfaatler n koruma lev n grmlerd r. Bu durumun en ak rnekler , uzun sre ABDn n destekled Suud Arab stan ve Mbarek dnem Msr le SSCBn n (ve daha sonra Rusyann) destekled Sur ye ve Saddam dnem Irakdr. B l nd g b muhaberat rej mler gvenl k ve st krar adna kend vatandalarn en temel b rtakm nsan haklarndan, s yas katlm, fade, toplanma ve seyahat hrr yet g b temel zgrlklerden mahrum brakmlardr. Buna laveten, Ortadoudak d ktatr rej mler n dares nde olan nsanlarn byk ounluu bu rej mler n kuruluundan bu yana yaygn fak rl k ve ekonom k e ts zl kler altnda yaamaktadr. Her ne kadar son k yldr yaanan sosyal patlamalarn tek sebeb de lse de ekonom k faktrler n etk s n yadsmak mmkn de ld r. Perry Andersonn (2011: 9) da bel rtt g b :
u anda Arap dnyasn kasp kavuran alkantnn altnda volkan k toplumsal basklar yer alyor: gel r dalmnn bozukluu, ykselen y yecek f yatlar, barnma sorunlar, e t ml ve e t ms z- genl n yaad youn s zl k ve bunlarn arkasnda yer alan ve dnyada e grlmeyen b r nfus p ram d . Dnyann baka b r yer nde olmad kadar bu blgede toplumsal kr z bu kadar der nd r; yen nes ller entegre edeb lecek b r kalknma model eks kl de ancak buradak kadar ak olab l r.17
Bu rej mler kt sad kaynak ve faal yetler kk b r el t aznln el nde toplayan korporat st b r dzen kurmulardr. Bu kt sad dzen otokrat k ynet c ler ve onlarn a leler le yakn evreler n olduka karl ken gen halk ynlar n servet, hayat tarz ve kt sad zgrlkler asndan son derece ykc olmu ve kt sad durgunlua ve yaygn yoksullua sebep olmutur. Dahas kend halklarn fak rl n penes ne atan bu rej mler n el tler , bu durumun sebep olab lece k tlesel syanlardan korunma karlnda uzun sre boyunca
98
lkeler n n kaynaklarn (zell kle de petrol ve doal gaz) Batl kap tal stler ve Sovyet blokuyla paylaarak lkeler ndek fak rl n daha der nlemes ne yol amlardr. Neo-l beral ekonom pol t kalarnn baarszl sonu olarak Arap dnyasnn hemen tamamnda yksek enflasyon (zell kle de hzla ykselen y yecek f yatlar), yaygn s zl k ve el tlerle ynlar arasnda devasa b r gel r farkllamasn dourmutur. Bu sebeple b rok lkede orta snf olduka clz kalm, hatta -zell kle Msrda- orta snf yoksulluu olgusu akut hale gelm t r.18 Benzer b r durum lkeler aras farkllklar n de sz konusu olmu petrol zeng n kk b r grup Arap lkes yle fak r olanlar arasnda ok byk gel r farkllklar olumutur. rne n 2009 ylnda Suud Arab stann k bana den yllk gel r komusu Yemen n on katndan daha fazla olmutur: $24.020 vs. $2.330.19 Dk cret problem ne laveten blge halk 2010 ylnda y yecek f yatlarnda % 32l k b r art ve y ne blge apnda genler arasnda % 23lk b r s zl k oranyla kar karya kalmtr k 2009da kayded len bu oran dnya ortalamasnn k katna tekabl etmekted r.20 Son yllarda zell kle Msr ve Tunusta kayded len grece yksek byme oranlar se e ts zl n azaltlmasna yaramam el tler n el nde toplanm muazzam servete karn sradan nsanlar hala yaygn ve der n fak rl kle kar karya kalmaya devam etm t r.21 Dahas, bu tr kt sad e ts zl klere b r de yolsuzluklar ve toplumun kk b r blmn kayran patr monyal mekan zmalar eklenm ve Arap lkeler ndek sosyal ve kt sad adalet daha da zedelenm t r.22 Bu kt sad sorunlar, yukarda zetlenm olan toplumsal ve s yas zgrlk eks kl yle b rlet nde neml b r syan potans yel ortaya kmtr. Ayrca uzun yllardr sregelen devlet ddet ve aalamalarn yannda yaygn olarak grlen yolsuzluk ve lt mas le patr monyal l k ler, ekonom k zorluklar ve e ts zl n etk s n daha da ktlet rm t r. ht mald r k btn bunlarn toplam Muhammed Buaz z tarafndan balatlan syan ate n n zell kle genler arasnda yaylmasna sebeb yet verm t r. Btn bu faktrler n ps koloj k zem n n tek l eden durumun onur duygusu ve sayg aray olduunu syleneb l r. Z ra uzun sred r bask altnda yaayan nsanlar, Arap dnyasnda artk gndel k hale gelm olan ayrmclk ve ddet prat sebeb yle mevcut rej mlere fke beslem lerd r. Bu fkeye dayal
99
hn ve onur arzusu, syana kalkma g b b reysel adan son derece r skl b r e g r mek n gerekl olan b r sa k olarak ok kr t k b r ps koloj k engel (korku e ) amaya yardmc olmutur.23 Her ne kadar syanlar ve devr mler n muhtemelen ounda bu tr b r onur ve fke duygusu tesp t ed leb l r se de bu duygunun younluu ve etk s -F l st n nt fadasnda olduu g b - Arap Uyannn zel b r vasf g b grnmekted r. Ayrca sz konusu ps koloj k sa k, hem blgedek ynet c lere hem de anal zc lere onur ve zzet- nefs g b ele gelmeyen, kaygan b r duygu b m nde tezahr eden gayr- madd b r faktrn de byk apl b r syan ve devr mler dalgasnn ortaya kmasnda neml b r rol oynayab lece n gsterm t r. Arap Baharnn baka b rtakm zgl ynler de mevcuttur. rne n bu de m dalgas monar lere nazaran tek part yle ynet len bakanla dayal Cumhur yet rej mler nde daha etk l olmutur. Z ra ekonom k yaplar da genelde farkllam (yalnzca petrole dayanmayan) bu rej mlerde, bakanlar dorudan hkmett kler nden halklarn ounluu tarafndan d ktatr olarak alglanmlardr. Merut monar lerde se (Fas Kral VI. Muhammed ve rdn Kral Abdullah rnekler nde olduu g b ) krallar, kend konumlarn s yaset n zer nde ve temel roller n atma hal ndek farkl karlar uzlatran gven l r araclar olarak gstermede baarl olmulardr.24 Ayrca monar ler yapsal olarak daha esnekt r. K tlesel b r meydan okumayla karlaan krallar, yetk ler n bell lde se lm mecl slere devrederek hem meru yetler n byk oranda korumaya hem de rej m kart enerj n n b r ksmn sndrmeye ve bylece b r devr m veya s stem k de mden kanmaya muvaffak olab lmekted rler:
Skntl zamanlarda halk ynlar hanedann kovulmasndan z yade yasama de kl kler n protestolara katlr. Bu da krallara nsanlar yattrmak n daha gen b r manevra alan tanr. rne n 1848dek ayaklanmalarda Alman ve talyan hanedanlar devr mden kanab lmen n bedel olarak anayasalar gen let p kraln mutlak gcn azalttlar ve se lm pol t kaclarn varln kabul ett ler.25
syankar eh r Arap Baharnn en lg n ynler nden b r de syankr Arap ehr n n oynad bel rley c rol olmutur. Kavga ve d ren n temel
100
f z ksel ve sosyal mekn olarak lev grm olan eh r b r yandan protestolar rgtley p k tleler harekete ge rmen n ana sahnes grev grrken te yandan da protesto eden k tleler n (k daha z yade eh rl genlerden olumaktayd) rej mler tarafndan bastrlma alan olmutur. Dolaysyla Arap sokandak syanlar rne n krsal alanda organ ze ed l p b rer ger lla savana dnmem (L bya burada ksm b r st snadr), aks ne d ren ve mcadele cadde ve meydanlarda (en nller Kah ren n Tahr r le Trablusun Ye l ya da hedasdr), konferans salonlarnda ve okul kampsler nde gereklem t r. syanlar ayrca eh r hayatnn artk ayrlmaz b r paras olan ve aada daha detayl ele alnacak olan sanal lemde srdrlmtr. syanlarn eh rl karakter n n neml b r yansmas ddet younluuyla lg l d r. L bya ve Sur ye st sna tutularak, ounlukla meydan ve caddeler gal ederek orada kamp yapma stratej s n uygulayan protestocularn uygulad ddet dzey genelde ok dk sev yede kalmtr. Buna karn akt v stler n meydan okuduu rej mlerse zell kle ordu ve pol s vastasyla gster c lere youn ddet uygulamtr. Ancak bu tr b r ddet genelde ters teperek syanlar bastrmaktan z yade kend meru yetler n n zedelenmes ne yol am, syanclarn se ulusal ve uluslararas cam ada meru yet ve tannrlk kazanmalarna yardmc olmutur. Bunun yan sra Arap Uyannda eh r ve meydanlar yen tomurcuklanan b r beraber d renme ve yaama kltr le belk de mstakbel b r kozmopol t kltrn meknsal boyutunu tek l ed c b r rol oynamtr. zell kle Msr devr m n n gerek ve sembol k mekn olan Tahr r Meydan n farkl somut ve soyut anlamlandrmalar yaplmtr. Devr m n lk safhasnda meydan f z ksel olarak gal etmek akt v stler n temel stratej s olmu yzb nlerce nsan meydana akn ederek hafta boyunca gecel -gndzl Tahr rde kalmlardr. Zamanla gvenl k gler n n ger ek lmes yle protestocularn says daha da artm ve b lhassa Cuma gnler b r m lyona kadar ulamtr. Bu akt v stler n paradoksal b r duruma dnm, artk meydann sah b olan devr mc ler kend g ve kararllklarn gster rken ayn zamanda gvenl k, ae, tem zl k ve salk h zmetler n de kend ler karlamak zorunda kalmlardr. Bylece farkl deoloj k arka planlara sah p e tl gruplar Tahr rde ortak ey-
101
lemler n n hem sorumluluunu, hem de hazzn paylam, devr m destekleyen farkl gruplar hem baskc rej mlere meydan okumu hem de kend nde leyen b r cemaat olmay renm lerd r. Bu balamda Tahr r kolekt f eylem n k vehes n n, s yaset ve cemaat, gerekleme mekn olmu, hem Tahr r ve hem de d er meydan ve eh rler ge c olarak da olsa devr mc gal n demokrat k mekn olarak lev grmtr.26 B r d er dey le, devr m n lk haftalarnda bu meydanlar b r yandan kolekt f b r benl n takd m n toplumsal b r sahne, d er yandan da yen ve kozmopol t b r k ml n haberc s olab lecek b r ortak eylem n vcut bulduu alan olarak anlaml b r rol oynamtr. Bu k l lev ve onun ortaya kmasna sebep olan temel devr mc stratej (f z ksel ve toplumsal mekn gal) ABDdek Wall Street gal hareket g b ok farkl coraf ve sosyal balamlar n de lham kayna olmutur. Ayrca toplumsal hareketler ve devr mler zer ne alan sosyal b l mc ler n de lg n almlar salayab lecek b r duruma aret etmekted r. B rer K tle let m S lah Olarak BTler Her ne kadar eh r mekann gal etmek devr mc ler n temel stratej s olsa da kolekt f eylem n neml b r blm de sanal lemde organ ze ed lm t r. Dolaysyla Arap Baharnn d er b r eh rl karakter de b lg ve let m teknoloj ler n n oynad kr t k rolden anlalmaktadr. Byk apl protesto ve gster ler neml lde daha ncek devr mlerde mevcut olmayan sosyal medya, cep telefonu ve uydu yayn yapan TV kanallar g b BTler vastasyla rgtlenm t r. Bu durumun alt z l rken teknoloj k determ n zmle malul b r metodoloj k hataya da dlmemes gerekmekted r. Bu balamda teknoloj rnler n n aktrler n sted kler g b kullandklar bas t b rer alet olmadklar ve toplumsal-tar hsel balama da bal olarak sosyal l k ler her sev yede (gndel k hayattan makro s yasete ve savalara kadar) etk leme gcne sah p olduklar27 b l nse de kend balarna rade ve fa l yet (agency) sah b olmadklar da unutulmamaldr.28 Modern teknoloj ye kend bana bamsz b r k ml k, hatta Tanrsal b r g atfetmek neml b r gere gzden karmaya yol amaktadr. Bu gerek h b r teknoloj rnnn toplumsal b r
102
bolukta var olmazd aks ne kt sad menfaatler, asker ve s yas g l k ler , normat f anlam s stemler ve hatta deoloj k drtler g b farkl toplumsal l k b mler nde ve onlar vastasyla ret lmes ve kullanlmadr. Dolaysyla Arap Baharnda aktrler n yen teknoloj ler baaryla kullanmas da ancak bu olaylar ereveleyen toplumsal artlar d kkate alnarak anlalab lmekted r. rne n, facebook ve tw tter rgtlenme ve toplumsal-s yas destek amacyla en etk l kullananlar genelde yal l derler tarafndan ynet len rej mler de l, onlara muhalefet eden genler olmutur. Zaten facebook ve tw tter zer nden rgtlenme ht yac olmayan yal rej mler meru yetler ne ynel k tehl ke potans yel barndrmas asndan sosyal medyann nem n -kend ler n ok ge oluncaya kadar- pek drak edemem lerd r.29 Teknoloj n n toplumsal boyutunu ve snrlarn gzden karmakszn den leb l r k Arap Baharnda kreselleme ve teknoloj devr m n n bu yen rnler , muhal fler n b rer k tle let m s lah30 lev grmlerd r.31 Bu srete BTler n zell kle uydu haber kanallar, cep telefonu ve nternet ve W k leaks olmak zere tr neml rol oynamtr. 32 Her ne kadar k m yorumcular sosyal medyann bu sretek etk s konusuna pheyle yaklayor33 olsa da yakn zamanda yaplm b r aratrma bu pheler n yers zl n gsterm t r. m lyon tweet ve g gabytelk YouTube er le b nlerce blog metn zer ne yaplan nceleme,34 bu medya trler n n gerekten de m ll snrlar aacak b mde demokrat k f k rler ve lham ver c protesto h kayeler g b mesajlar yaymak suret yle Arap Baharndak s yas tartmalar ek llend rme asndan merkez b r rol oynam olduu sonucuna varmtr. Ayrca bu srete farkl BT trler n n farkl ek l ve younlukta kullanld grlmekted r. rne n her ne kadar protestolar rgtleme asndan neml b r rol oynam35 olsa da cep telefonunun SMS fonks yonu coraf kstlardan dolay muhtemelen daha snrl b mde kullanlmtr. Bunun yan sra protestolara katlan b rok genl k grubu Arap Baharnn lk haftalarndan t baren facebookta ok sayda sayfa amtr. Ayrca hem kend lkeler ndek hem de farkl blgelerdek d er akt v stlerle let m kurma ve elbette mesaj ve talepler n yayma amacyla bu medya organlarn
103
kullanmlardr.36 rne n nternet sansrnn her zaman mevcut olduu Tunusa Freedom Houseun 2009 yl sralamalarnda nternet serbest s asndan n ve rann dah altnda yer alm ve B n Al rej m n n e-ma l er kler n kontrol ederek ve baz mesaj ekler n engelleyerek, Da lymot on, YouTube ve facebooku tamamen yasaklad bel rt lm t r. Buna ramen lkedek facebook kullanclarnn saysnn 2009 Ek m nde 800 b n c varndayken, B n Al n n lkey terk etmek zorunda kald Ocak 2011de 1,97 m lyona ulaarak lke nfusunun yaklak bete b r ne, toplam nternet kullancs saysnn se yarsna tekabl etm t r.37 D er taraftan, BTler n kullanm akt v stlere yalnzca etk l let m ve rgtlenme konusunda yardmc olmakla kalmam, ayrca dnya apnda tannrlk ve meru yet kazanmalarn ve blgedek nsanlarla dayanma salamalarn da kolaylatrmtr. Ayrca bu tr b r tannrlk ve meru yet alan muhtemelen hem d ktatrlk rej mler n n hem de blge-d devletler n Arap Baharndak muhal f gruplara kar takndklar tavr ve planlar da etk lem t r.38 Benzer b mde, bu elektron k alar (ve Arap dnyasndak devlet-d medya) blgedek baskc rej mler n meru yetler n zedeleme anlamnda da etk l olmu ve belk de bazlarnn kn hzlandrmtr. Bunlarn yan sra blge kaynakl sosyal medya olaylarn dnya basnna daha oulcu b mde yansmasn salam, bu suretle zell kle Batl medya dev rketler n tekeller n (ve muhtemel man plasyonlarn) ksmen de olsa krmtr.39 Bu srete sosyal medyann yan sra ve genelde onunla ayn dorultuda etk l olan b r baka medya tr se uydu yayn yapan blgesel telev zyon kanallardr. Bu kanallar da blgede Batl medyann tekel n krmakla kalmam, ayrca muhal fler n mesajlarn yaymak ve baskc rej mler n gven l rl kler n baltalamak suret yle b zzat syan ve devr mlere katk salamtr. Arapa yayn yapan telev zyon kanal says 700 olarak tahm n ed lmekted r.40 Rej mler kend telev zyon kanallarn haber akn kontrol etme amal b rer propaganda arac olarak kullanrken blgede Arapa ve d er d llerde yayn yapan yzlerce zel TV kanal,zell kle de El-Cez re, ElArab yye ve TRT Et-Trk ye g b 24 saat yayn yapan haber kanallar, ounlukla muhal fler n tarafn tutmu ve farkl bak alarndan
104
alternat f haber ve kanaat kayna olarak grmtr. Blgede olduka popler olan bu ebekeler, ayrca tw tter, facebook ve Skype g b farkl sosyal medya aralarn ve kend web s teler n telev zyon yaynlaryla entegre b mde kullanmlardr. CNN ve BBC g b Arapa vers yonlar da olan Batl medya rketler Arap Baharnda genelde daha dengel b r yayn pol t kas gderken blge medyas akt v stler n mesajlarn daha fazla aktarm, canl yaynlar zer nden ve sk sk dramat k grntler gstermek suret yle rej m kart duygular daha da canlandrmlardr. Bu balamda El-Cez re kanal ayr b r neme sah pt r. Katar hanedanna a t olmasna ramen bu haber kanal uzun sred r blge halk n en neml haber kaynaklarndan b r olmu ve Arap sokann kend m ll basn kurulularna gvenler n oktan y t rm nsanlarnn gznde b r profesyonell k ve s yas g merkezler nden bamszlk algs gel t reb lm t r. Hemen her lkede ounlukla Enformasyon Bakanlnn kontrolnde olan m ll medyalar se sradan nsanlar n daha z yade sansr ve propaganda aralarndan baret grlmekted r.41 Buna karlk El-Cez re son on yldr zell kle Irak ve Afgan stan savalarndak yaynlar, ng l zce ve Arapa kanallar le web s tes zer nden btn dnyada zley c saysn artrm, ayrca baz muhab rler n n Amer kan ordusu tarafndan tutuklanmas ve ldrlmes de poplar tes n glend rm t r. Bunlara ramen El-Cez ren n etk ve zlen l rl n n Arap Baharnda z rve yaptn sylemek mmkndr:
El-Cez re her zaman kamuoyunu etk leme gcne sah pt . B rok Arap ynet c s bu kanal protesto ve syanlar kkrtmakla sulamt. phes z El-Cez ren n Arap Baharnda, zell kle de Tunus ve Msr syanlarnda oynad rol st sna nemded r. B rok Tunuslu bu kanaln B n Al n n dn hzlandrdna nanyor. Genel olarak Arap halklar El-Cez rey ok sever, Arap d ktatrler se ondan nefret eder... El-Cez ren n L bya ve Yemendek protestolarn balamasndak lham ver c rol de nkr ed lemez (Soua a a 2011).42
El-Cez re ve d er BTler n yan sra gster m etk s (demonstrat on effect) den len olgu da muhtemelen srec n zell kle lk safhalarnda etk l olmutur. Tunus ve Msrdak muhal fler blgen n d ktatrler n n halk hareket yle yklmasnn mmkn olduunu gsterm lerd r. Bu akt v stler ayrca baarl eylemler n ne tr tak-
105
t k ve aralar kullanlab lece noktasnda d erler ne de rnek tek l etm lerd r.43 Genler n etk l kulland yen medya teknoloj ler de bu gster m etk s n n younlamasn salamtr. Baat Aktr Olarak Genl k Szn ett m z yen teknoloj ler ancak Arap Baharnn baat aktrler olan eh rl genler tarafndan etk n b r b mde kullanlab ld kler lde etk l olmulardr. Blge nfusunun yardan fazlasn oluturan genler,44 daha az akt f b r ek lde de olsa otor ter rej mler n ynet m altnda da gndel k hayat s yaset nde rol almaktaydlar.45 Bu defa se Tunustan Yemene kadar btn blgede genler protestocu gruplarn en akt f unsurlar olarak syanlar balatp srdrmede en kr t k rol oynamlardr. N tek m Msrda Tahr r lk gal eden renc ler ve s z genler olmutur. Protestolara en akt f b mde katlp syana temel enerj s n verenler 6 N san Hareket yeler le Mahalle Kbrann gen ler ve hvan- Msl m n n genl k rgtdr. De k medya teknoloj ler ve know-how le donanm olan bu genler yal rej mler n bu gel m teknoloj n n potans yel etk s n anlamadak zaafn y deerlend rm t r. Z ra bu rej mler n el tler daha z yade farkl b r teknoloj yle, tank, sava uaklar, s lah ve mh mmat g b sert teknoloj rnler yle lg lenm lerd r. Bu nes l farkllna ek olarak, eh rl ve e t ml genl n Arap Baharnn baat aktr olarak ortaya kmasnda k nc b r faktr de b r yanda toplumsal adalet, ekonom k frsatlar ve zgrlkler alanndak beklent ler le d er tarafta yaanlan hayatn gerekler arasnda g derek artan mesafey en gl b mde h ssedenler n bu grup olmasdr. Gvenl k gler n n srekl hale gelm kt muameleler yle b rlet nde bu farkndalk, genler arasnda b r devr mc b l n olumasn kolaylatran muhtemelen en neml e k roln oynamtr. Ayrca blgen n gen nsanlar nternet, TV d z ler ve tur zm sayes nde yalnzca Batdak de l, kend blgeler ndek Trk ye g b grece refah ve zgrlk ortamnn olduu baka lkelerde grdkler hayat tarzndan da etk lenm lerd r.46 Y ne aktr k Arap dnyasnda der nleen zgrlk ve fak rl k sorunlar yer alt kaynaklarn son derece bol olduu bu lkeler n ekonom k potans yeller yle dorudan tezat tek l etmekted r. Bunun yan sra, b r
106
baka nes l farkll daha bu noktada nem arz etmekted r: Kend ebeveynler ne kyasla bu eh rl ve e t ml genler baskc rej mlerce ynet len fak rlet r lm ve kapal toplumlarda yaamaya fazla tahammll de ld r; z ra g derek b rb r ne yaklaan ve balanan dnyada farkl lkelerdek genlerle balant kurmalar esk ye nazaran ok daha kolay olmaktadr. Bu sebeple baka yerlerdek yatlar g b kreselleme ve kt sad bymen n meyveler nden kend ler n n de faydalanab lece n gren genler n bu yndek beklent ler le kend toplumlarnn gerekler arasndak byk mesafen n farkna varmalar zor olmamtr. D er taraftan, genler n Arap Bahar sres nce yaptklar b rl , eh r meydanlar ve okul kampsler yle snrl kalmam, genler plan ve b lg b r k mler n de b rb rler yle paylamlardr. Dahas bu b rl k m zaman ulusal snrlarn da tes ne gem t r. rne n, Msr syannda Mslman Kardeler n genl k koluna alternat f olarak km sekler genl k hareket 47 olan 6 N san Hareket kend yeler n e tmek n De m Akadem s s ml , s v l taats zl savunan b r onl ne Arap grubu le ortak hareket etm t r.
[Akadem n n lham kayna] Srp devr mc Ivan Marov c tarafndan kurulan ve 2000 ylnda Slobodan M loev c ynet m n n yklmasna yardm eden Optor s ml b r genl k hareket yd . Yugoslav rej m n de t ren Buldozer Devr m aslnda son derece sak nd : yalnzca k k lmt. Marov c n daha sonra kurduu Uygulamal ddet-ermeyen Eylem ve Stratej ler Merkez (Canvas) adl kurulu o zamandan ber 50 farkl lkeden akt v stler e tm t . 2009 yaznda 6 N san Hareket Muhammed Ad l adl b r akt v st Canvasta e t m grmek zere Srb stana gnderd . Ad l dnnde eylemlerde kullanlacak barl takt klere da r b r k tap ve A Force More Powerful s ml , rej m de t rme senaryolarndan oluan b r b lg sayar oyunu get rd . Bu oyunun Creat ve Commons l sansndan da yararlanarak 6 N san yeler oyunun Msra zel b r vers yonunu da rett ler.48
Btn bu ver ler nda den leb l r k 2011 ylndak syan ve devr mler n merkez nde yer alan eh rl ve e t ml nfusla syankr Arap ehr hem d er blgelerdek mukab ller nden faydalanm, hem de dnyann farkl corafyalarndak b rok kente ve onlarn gen sak nler ne lham kayna olmutur. Bylece b r anlamda kresel s yas zne olarak kend ler n kresellemen n sradan b -
107
rer nesnes olmaktan kararak, bu srec n akt f b rer yapcs hal ne gelm lerd r. S d Bouz dl Mohammad Buaz z den Kah rel Va l Gon me ve d er b roklarna kadar bu genler Tel Av vden Londraya, At nadan Madr d ve New Yorka kadar dnyann b rok ehr nde toplumsal adalet ve ekonom k sorunlara duyarl protestolara katlacak olan akranlarna lham verm lerd r. Kap tal zm n kend s ne muhal f hareketler snmlend rme kab l yet ok yksek olduundan bu hareketler n b rou da kap tal zm n merkez eh rler nde ksa srede ortadan kalkmaya yz tutmutur. rne n Wall Street gal hareket n n, Amer kada rad kal b r reform hareket n balatarak Amer kan kap tal zm n zorlama ht mal yoktur. Arap Bahar ad ver len bu tar h olayn toplumsal de men n (ve bu de m takl t ed p yen den retmen n) bugnn aks ne Doudan Batya doru b r st kamet tak p ett modern te-nces dnem s mgeled n sylemek mmkndr. D er taraftan bu olay ada youn kreselleme dnem nde bell eh rlerde yaanan de m ve dnmler n, kend yerell kler n aarak farkl blgeler arasnda kresel balantlar kurulmasna yol aab lece n de gstermekte, bu kresel balantlar kurma olgusunun yalnzca New York ve Londra g b kresel eh rlere zg b r durum olmadn da ortaya koymaktadr. N tek m New York ve Londradak protesto hareketler n de etk lem olan Tahr r Meydanndak muhalefet hareket n n de gsterd g b , Arap Uyannda ortaya km olan akt v zm ve bu hareket n kulland stratej , takt k ve lkeler le teknoloj k aralar Arap sokandan ok farkl s yas balamlara da thal ed lm t r. Bu yolla sz konusu lke ve yntemler dnya apnda b r dolama g rm t r. Dolaysyla bu ayn zamanda, Arap Uyannn dnyaya lham ver c karakter n n, genelde toplumsal hareketler ve devr mc sreler yerel faktrlere referansla aklamaya alan sosyal b l mler n de kavramsal b r meydana okuma olduu anlamna gelmekted r. B rer Makas Olarak Ordular Arap Baharnn gel m n etk leyen b r d er neml unsur da asker yaplarn davran olmutur. Ordu kurumlar farkl lkelerde
108
farkl tavrlar taknmlar, baz lkelerde protestocu ve rej mler karsnda aldklar poz syonlar da zaman er s nde de m gsterm t r. 9 Mart 2011de Yemen n gvenl k gler b r n vers te kampsnde rej m protesto eden renc ler n zer ne ate am ve 90 renc y yaralamtr.49 Yemen ordusu ayrca 2012 ubatnn sonunda yaplan se mlere kadar gster ler genelde youn ddet kullanarak bastrmaya alm, ancak buna ramen Al Abdullah Sal h gcn devretmek zorunda kalmtr. D ktatryal ol gar n n hala ayakta olduu Sur yede de asker ddet hemen hemen ayn zamanda balamtr. 23 Mart 2011de gvenl k gler 15 gster c y ldrm, akab ndek yaklak b r yl nde se BM stat st kler ne gre l says 7.500 amtr.50 Sur ye ordusundan f rar eden veya saf de t ren gler n kurduu muhal f zgr Sur ye Ordusu halen rej me kar s lahl d ren srdrmekted r. L byada se daha byk apl b r saf de t rme yaanm, bu sayede Kaddaf ksa b r srede lken n neml b r ksm zer nde kontroln kaybetm t r. Zamanla kend hayat ve kurduu rej m n de sonunu get ren bu atma sonunda L bya, hem Kaddaf n n konumunu korumada gsterd kararllk ve acmasz ddet , hem de NATOnun hava saldrlar sebeb yle, u ana kadark en kanl syan/ devr me sahne olmutur. Ordu ve pol s n geleneksel olarak grece gsz olduu51 Tunusta se devr m srec de grece ksa srm ve d ktatr n speten kolay b mde ksa b r zaman sonunda devr lm t r. B n Al n n kend s de esk ordu mensubu olmasna ramen orduyu zayf brakmas ve s yasetten bell b r uzaklkta tutmu olmas haseb yle devr mc glere kar savunmasz kalm olmas lg n b r durumdur. D ktatr ve a les n n ayyuka km olan yolsuzluk ve servet n n de ordu er s nde olumsuz tepk lere yol am olab lece n sylemek mmkndr.52 Asker yapnn tavrnn en mulak olduu yerlerden b r se Msrdr. Geleneksel olarak rej m n uygulad ddet n temel tayclar pol s ve Muhaberat olduu n ordunun halk nezd nde bell b r t bar vardr. Devr m n zell kle lk haftalarnda ordunun k tlesel gster lere genelde fazla mdahale etmemes n n b r sebeb de budur. k nc sebep se asker el t n, rej m n vel ahd Cemal Mbareke kt -
109
darnn orduya de l de mt yazl kred ler sayes nde ykl m ktarda servet b r kt ren dnyas ve s yasettek yanda ve yardmclarna dayanmasndan dolay duyduu tepk d r. Dolaysyla Tunusta olduu g b Msrda da g derek younlaan yolsuzluklar ve servet n bell ellerde toplanmas asker el tler ynet c a leye yabanclatrmtr.53 Ancak buna ramen Msr asker ynet m h b r zaman gl konumunu terk etmeye yanamam ve hala demokras ye hzl ve sorunsuz ge srec n engellemeye devam etm t r.54 rne n devr m n lk gnler nde (13 ubat 2011) protestoculara kar ddet kullanmamay sem lerse de demokras ye ge talepler ne olumsuz cevap verm ler,55 daha yakn b r zamanda se Yksek Asker Konsey ylbanda yaplan genel se mlere ramen 2013e kadar kt darda kalma n yet n aklamtr.56 D er taraftan Msr ordusu gerekl grdnde ddet kullanmaktan da ek nmem t r. 1 Austos 2011de protestocular Tahr r Meydann yen den gal ett nde gvenl k gler kanl b r ek lde meydan ger alm,57 19 Kasm 2011 gn se Tahr rdek gster c ler n zer ne ate aarak k k n n lmne ve alt yzden fazla nsann yaralanmasna sebep olmulardr.58 Ksacas, den leb l r k asker kurumlarn tavr ve davranlar (akt f ve pas f olmalar, uyguladklar ddet n dereces ve zamanlamas), Weber n f k rler n tar h ek llend rmedek rol hakknda kulland nl mecz fadeyle, b rer makas lev n grmtr. Ordular farkl balamlarda farkl ek llerde gerekleen olaylarn er n olmasa da aldklar yn etk lem lerd r. Buraya kadar yaplan anal zler, bazlar devr m ekl n alm olan Arap dnyasndak syanlarn ortaya kp yaylmasna katkda bulunan b rtakm asker , sosyo-ekonom k, s yas , teknoloj k ve ps koloj k faktrler nceleme amacn tamtr. Sz konusu yakn ve sel faktrlere laveten Arap Baharnn sebepler n n arka plann tek l eden, bu olaylar z nc r n n ortaya kmas n toplumsal zem n n hazrlaycs olan k neml faktr daha ele almak mmkndr. Bu makro-sosyal faktrler, yukarda da bel rt ld g b , uluslararas s yas -asker dzendek kkl de m le d n n (slam) blgedek s yas kltr zer ndek etk s n ht va etmekted r. Aada lk olarak kresel s yaset n etk s ncelenecekt r.
110
Uluslararas S yaset: Souk Savan Sonu, 11 Eyll, D Mdahaleler ve Devr m Sonras Ortam Arap Baharnn ortaya kp gel mes n n altnda Ortadounun sel d nam kler yle d faktrler n b r karmn grmek daha yer nde olacaktr. Fred Hall day n (1999) de aret ett g b , devr mler genelde ge dnemler nde olan toplumlarda ve bu lkeler n sel el k ve ger l mler n n yan sra k m uluslararas gel meler n basks net ces nde meydana gelmekted r.59 Burada da uluslararas asker -s yas gel meler n etk s yadsnmayacak nemded r. Bu adan bakldnda sz konusu d gel meler n Arap Bahar zer ndek etk s n en az noktada tesp t etmek mmkndr: atma ve gerg nl kler n yaand lkelere uluslararas cam a tarafndan yaplan asker ve s yas mdahaleler; Souk Savan sona ermes ve daha sonra 11 Eyll (2001) saldrlarnn blge n sonular; ve Arap Baharnn ana aktrler n n atma sonras dzen kurulma aamasnda alacaklar poz syonlar. D Mdahaleler Bu boyutun lk ve ok somut olduundan en kolay tesp t ed leb l r olan uluslararas mdahalelerd r ve dorudan ve dolayl olmak zere k ek lde tezahr etm t r. Dorudan asker mdahalen n en bar z (ve u ana kadark tek) rne elbette L byadr. Kaddaf n n asker ve param l ter gler le muhal fler arasndak s lahl atmasnn b r savaa dnmes nden ksa b r sre sonra Fransa ve ng lteren n ban ekt NATO lkeler devr mc lere nsan ve asker yardmda bulunmaya karar verm t r. Kaddaf n n karargh ve askerler bombalanmaya balanp byk kayplar vermes yle b rl kte muhal f gler, merkez orduya kar normal artlarda kazanmas mknsza yakn olan b r sava n speten ksa srede kazanmlardr. D er taraftan Trk ye g b baz NATO lkeler asker saldrlarda yer almayp yalnzca nsan yardm (para, la, y yecek, salk h zmetler ve barnma) salamtr. Ayrca Rusya, n ve Brez lya le beraber Trk ye ve Almanya da balangta asker mdahaleye kar km ancak ABDn n de deste n alan Fransa ve ng ltere d ktatr dev rme kararll gsterm t r. Bu kararllkta yaanan sre
111
sonunda kend ler n L byann muhal f ynet m M ll Ge Konsey le yapacaklar Kaddaf sonras dneme l k n petrol anlamalarnn nem ne d kkat ekmek gerekmekted r.60 Net cede dorudan d (asker ) mdahale L byadak devr m n baars vazge lmez b r nem arz etm t r. Dolayl mdahaleye gel nce, uluslararas glerle blge lkeler n n farkl lkelerdek g d at kend karlar dorultusunda etk lemeye ynel k abalarnn rnekler oka yaanmtr. P5 ve Krfez b rl Konsey lkeler n n Yemende bar empoze etme abalar,61 Suud Arab stan le rann Bahreyn zer ndek halen devam eden rekabet , b r yanda Rusya ve ran, d er yanda se Trk ye, ABD ve Arap B rl n n bulunduu ve sk b r rekabet n yaand Sur ye zer ndek mcadele ve mdahaleler bu erevede dolayl mdahelen n neml rnekler saylmaktadr. Souk Savan Sonu, Meru yet n Tken Arap Baharn etk leyen d gel melerden k nc s Souk Savan sona ermes yle b rl kte sper-gler n Arap dnyasnda d ktatrlere fazla ht ya duymad b r ortam yaratmas olmutur. Bu da sonuta blgedek baskc rej mler n b r meru yet sorununa yol am, daha dorusu bu rej mler n kend vatandalarnn gznde meru yetler n n olmadn aa karmtr. Ayrca, Sayy d n de bel rtt g b , 11 Eyll sonras ABD ynet m tarafndan balatlan terre kar sava kampanyas Arap rej mler n n de aralarnda bulunduu b rok Mslman devlet n m ll egemenl n temelden sarsm (Irak ve Afgan stan rnekler nde grld g b ) veya tehd t etm t r.62 Daha nceler egemenl kler n korumak n sper-gler n deste ne dayanan bu rej mler, er de de ordu, pol s ve st hbarat serv sler nden oluan gen b r gvenl k tek latna dayanmlardr. Bu muhaberat rej mler n n d deste n n kalmamas halk nezd ndek meru yet eks kl yle de b rle nce varolusal b r egemenl k ve meru yet kr z ortaya karm, bu da Arap dnyasnda k tlesel syanlarn balamasna ve sonrasnda baz rej mler n yklmasna zem n hazrlamtr. Bu sebeple Arap Bahar b r anlamda uluslararas dzendek neml b r de m n sonularndan b r s olduunu sylemek mm-
112
kndr. Sovyetler B rl n n kyle ft-kutuplu kresel s yas asker dzen n sona ermes ve 11 Eyll sonras Amer kan mdahalec l ekl nde b llurlaan yen emperyal zm63 Arap dnyasndak d ktatrlkler n zaten kstl olan egemenl k ve meru yetler n de y ce zayflatarak bu rej mler basklara kar daha krlgan hale get rm t r. Hadd zatnda bu rej mler zaten ft-kutuplu uluslararas dzen n b rer rn olarak, Ortadou ve Kuzey Afr kann formel smrgec l kten kurtulmasndan sonra, 1950l ve 1960l yllar boyunca gerekleen b r d z m ll yet devr m n (yan asker darben n) b rer sonucu olarak ortaya kmlardr. Asker cuntalar olarak bu rej mler n ou (Msrda Nasr, Sur ye ve Irakta Baas part ler , Cezay rde FLN, L byada Kaddaf ve Yemende de benzer k ve gruplar) halk deste ve popler meru yete dayanmak yer ne Sovyetler B rl ve Souk Sava atmosfer nden beslenerek Sovyet devlet s stem le Arap sosyal zm deoloj s n ben msem lerd r64 Ancak Nasr rne nde olduu g b bazlarnn zell kle sra l ve Batl emperyal stler le olan ger l m zamanlarnda ge c olarak halk deste aldklarn da bel rtmek gerekmekted r. Blgedek d er rej mler (rne n Suud Arab stan ve 1979-nces ran) se kap tal st blok ve zell kle ABDn n deste ne dayanmlardr. Asker darbelerle kurulan bu rej mler mevcut parlamentolar kapatmak, s yas rekabet ortamn yok etmek, ekonom y devletlet rmek ve s v l toplumu bomak suret yle btn potans yel s yas ve ekonom k g merkezler n ortadan kaldrmlardr. Bu rej mler ayrca s yas organlarn (L byada Cemah r yye, Msrda Arap Sosyal st Part s le Sur ye ve Irakta Baas part ler ) s yasette b rer tahakkm ve kontrol arac olarak kullanm ve bylel kle muhalefet ve s v l n s yat flere herhang b r alan brakmamaya almtr.65 Ancak bunda tam baarl olamam, zell kle slam muhalefet n daha z yade llegal n tel ktek faal yetler n enformel ebekeler baaryla kullanmalarna engel olamamlardr. Btn bu rej mler se ayakta kalmak n Souk Sava boyunca dardan (ABD ve Sovyetler B rl nden s lah, para, st hbarat ve knowhow almak ve uluslararas arenada her da m bu gler n deste n bulmak suret yle) asker -s yas ve ekonom k destee, er den de youn ddete dayal gvenl k nlemler ve etk l b r esp yonaj s stem n n yan sra s yaset ve ekonom de patr monyal mekan zmalara
113
(ve bu sayede rett kler , rej me sadk, kk b r mt yazl el t gruba) ht ya duymulardr. Ancak b l nd g b btn bunlar son b r- k yldr kkl b r de m ge rm t r. Yukarda da de n ld g b , Sovyetler B rl n n ve bununla doru orantl olarak ft-kutuplu uluslararas dzen n kmes ve son on yldak hzl Amer kan yaylmacl le beraber bu rej mler d destek s stemler n byk oranda y t rm lerd r. Bunun sonucunda, Sayy d n de vurgulad g b , bu rej mlere ynel k tehd d n eksen er den darya kaym, dahas bu rej mler n bu gel mey engelleyecek gler de kalmamtr.66 Z ra yen ortaya kan s yas ortamda meru yet ve hk m yet sorunlar had safhada seyretm t r. Bunun net ces nde bu lkeler yneten el tler n s yas , ekonom k ve deoloj k mt yazlarnn zem n ortadan kalkm, eller nde yalnzca asker g kalmtr. Yukarda da tartld g b , ordularn davranlar, k bunlar da tamamen hr raden n b r sonucu olmaktan z yade generaller n meru yet ve kt darlar asndan yaptklar kar-zarar hesabnn b r fonks yonudur, Arap Bahar srec nde meydana gelen olaylarn yn konusunda bel rley c olmu, Msr ve Sur ye rnekler nde olduu g b farkl lkelerde farkl sonularn ortaya kmasna sebep olmutur. Bu noktada vurgulamak gerek r k kresel dzendek de m n etk s ne ramen Arap Bahar uluslararas gler n (ABD veya kap tal zm g b ) planlayp uyguladklar b r komplo de ld r. Ancak srec n bandan bu yana akadem de ve zell kle popler medyada kend ne hem sadan hem de soldan taraftar bulan, komplo teor s n tel ndek k ana anlat ortaya kmtr. lk anlatya gre Arap Baharnn arkasndak g kap tal st s stem n kend ne yen pazarlar bulma ht yacdr. Z ra Batdak neml s yas merkezler ve karar alma sreler n kontrol ett kler varsaylan ok-uluslu rketler, ya mevcut kresel f nans kr z nden kmak ya da tab atlar gere karlarn artrmak n, pazarlarn coraf olarak gen leterek daha fazla rn satmay arzu etmekted r. Ancak bu yaklam sah pler , h kyen n ana kahraman olan ulus-tes sermayey bazen kend bana ok gl b r aktr, bazen de stes nden gel nmes mknsz, varolusal b r kr z er s nde son demler n yaayan, zayf b r yaratk olarak resmetmekted r.67 D er taraftan, k nc ana anlatnn kend nde k farkl ver-
114
s yonu vardr: Bunlardan solcu olanna gre blgedek devr mler balangta demokrat k ve ant -emperyal st n tel kte seler de L byada olduu g b Bat emperyal zm onlar her an karab lme veya alab lme potans yel ne sah pt r. Bu yaklam ayrca devr mlere katlan ancak sosyal st ve ler c olmayan k ve gruplarn kolayca emperyal zm n av olab lece n , perde arkasndan olay dare eden, muhalefet er s ndek ger c glere para ve s lah-mh mmat yardm yapan Batl devletler n (elbette ncel kle ABDn n) emperyal st arzularnn oyunca olab lcekler n dd a etmekted r.68 Ayn anlatnn Arap Baharna ok daha sempat yle bakan l beral vers yonu se bu srec Bat-d dnyadak demokras ye doru uzun yryn b r paras ve Mslman Dnyada slamcln knn b r alamet olarak yorumlamaktadr. Bu gr, Sovyetler B rl n n knden sonra esk sosyal st lkelerde (srasyla Polonya, Romanya, ekoslovakya, Srb stan, Grc stan, Ukrayna ve Modova) meydana gelen kad fe devr mler le d er baz lkelerde grlen de mler n (Lbnandak baarsz Sed r Devr m [2005] le F l p nler [2001] ve Ekvadordak [2005] hkmet de kl kler ) Hunt ngtonn aret ett , 1974tek nc devr m dalgas le balayan tek l b r srec n b rer halkas olduunu varsayarak, Arap Baharnn bu devr m n muazzam dalgalarnn drdncs kabul etmekte ve b r asrlk Arap st snaclna son verd n dd a etmekted r.69 Arap Baharna sempat yle yaklasn ya da yaklamasn, btn bu argmanlar olaylara tek-yanl ve m yop bakla malul olmann yan sra Arap Uyanndak syan ve devr mler n aktrler n n her hang b r fa ll k (agency) ve radeler olmadn da varsaymaktadr. Buna gre Ortadounun Arap-Mslman halklar tar h n gerek b r aktr olmaya mukted r de ld r. Sayy d n fades yle tar h ve s yasal olan Batnn nh sarndadr, Bat-d kabul ed len toplumlar tar h thal edeb l rler, ama tar h yapamazlar.70 Bu komplocu yaklamlardan b r ksm da (her hang b r del l gstermeks z n) Arap Baharnn, k tleler demokrat k dnme doru ynlend ren Amer kan stratej s (veya komplosu) tarafndan yaratldn (ya da en azndan bundan es nlend n ) vurgulayarak bu ek lde ABDn n ve Batnn kend s ne dman ya da gereks z grd rej mler tasf ye ederek blgedek hegemonyasn per nled n ler srmekted r. Bu
115
komplocu yaklamlarn b r baka neml problem se bu grler n en ar ant -Amer kan ya da ant -emperyal st olanlarnn b le blgedek mevcut Amer kan hegemonyasn (yan asker , s yas ve ekonom k hk m yet n n yan sra deoloj k arln da) desteklemes d r k Amer kann ya da Batnn deste /kkrtmas olmakszn muhal f de olsa herhang b r g ve fa l yet n tasavvur ed lemeyece n varsaymaktadr. Bu anlamda, her ne kadar bu yazda kolaylk olmas asndan bunu yapyor olsak da bu srec Arap Bahar olarak s mlend rmek de doru de ld r. Dolaysyla Arap Baharn anlamak n ne Arap st snacl ne de demokrat k evrenselc l k temell bak alar geerl d r; z ra Arap dnyasnn karanlk b r otor ter gem e batm olduu varsaym ne kadar yanltc se buradan an den ykselerek kresel demokrat kleme yoluna g rm olduu dd as o kadar yanltr.71 D er taraftan, dnyann baz blgeler nde demokrat kleme ynnde gel meler olduu ve bu arada post-sosyal st lkelerdek renkl devr mler n bell lde balantl olduunu nkr etmek mmkn de ld r. Ayrca, uluslararas gler, zell kle de ABD, AB ve Rusya hem Dou Avrupada hem de Ortadouda yaanan dnmler etk lemek n e tl (oul ve de ken) stratej ler gel t rmeye almlardr. Ancak Arap Uyann (ve bu arada kad fe devr mler ) tek l eden e tl olaylar, kap tal st yen pazar ht yacnn veya demokras ye doru uzun soluklu ve (metaf z k n tel ktek ) b r g zl el tarafndan ynet len kresel b r yryn fonks yonu ya da dorudan b r Amer kan komplosu olarak aklayan yaklamlarn nd rgemec olduunu sylemek gerekmekted r. nk bu nd rgemec l k b r yandan gnmzde ok farkl balamlarda yaanan olaylar tek b r kapsayc faktrle aklamaya alarak bu srec n muazzam karmakln skalarken d er taraftan da Bat-d halklara, zell kle de Araplara ynel k esk oryantal st nyarglar per nlemekted r. Halbuk Arap Baharn salkl anlamak n gerekl yntemsel yaklam, hem herhang b r komploya bavurmakszn uluslararas gler hem de yerel d nam kler d kkate almak suret yle bu karmak olay farkl (asker , kt sad , s yas ve kltrel) kt dar l k ler n n oulluu ereves nde ncelemey gerekl klmaktadr. Bu balamda, bu makale de Arap Baharnn dsal ve sel faktrler n uluslararas s yas asker yapdak de mler le kt sad e t-
116
s zl kler ve fak rl k, adalet ve zgrlkten mahrum yet ve sradan nsanlarn onurlu b r hayat aray ekl nde tezahr eden yerel d nam kler n- etk le m net ces nde meydana geld n ne srmekted r. Burada sunulan anal z ayn zamanda aktrler n teknoloj y kullanm ve slam s yas kltrn bu sretek etk ler n de vurgulamaktadr. ve d faktrler n bu ek ldek etk le m n n, Arap Bahar sonrasnda bel recek olan g l k ler nde rol alacak olan aktr ve gruplarn terc h ve davranlarn da etk lemes kuvvetle muhtemel grnmekte ve uluslararas s yaset n burada tartlacak olan son boyutunu tek l etmekted r. Bahar-Sonras S yaset Tunus ve Msrda yaplan Bahar-sonras lk se mler s yasette muhal f gler arasndak blnmeler n b llurlamas ve slamcln yksel olmak zere k temel e l m ortaya karmtr.. Ge dnemler tab atlar gere zor zamanlardr ve daha nce ortak dmana kar omuz omuza verm gruplarn devr m sonrasnda ayrmalar da doal b r sonutur. D er taraftan, bu se mler blgey d kkatl tak p edenlerce zaten b l nen b r gere , slam gruplarn Arap s yaset ndek gcn de gn yzne karmtr. Uzun yllardr otokrat k rej mler n basks altnda faal yet gsteren slam s yas gruplar, zell kle Msrdak hvan le Tunustak en-Nahda, n hayet grece serbest b r s yas atmosfer bulmular ve devlet gcn ele ge rme mkanna kavumulardr. Bu k devr m n gelece n n, bu slam gruplarn d er muhal f sekler gruplar, ordu ve uluslararas cam a le kuraca l k ler n n tel ne bal olacan sylemek mmkndr. slam aktrler n yaayaca en temel zorluklardan b r , kend program ve tabanlaryla yukarda z kred len farkl grubun stek ve basklar arasnda anlaml b r denge kurmak olacaktr. Batl gler, zell kle de ABD, bu gere n farkndadr ve L byada yaptklar g b md den bu mstakbel ynet c el tlerle kend lehler ne anlamann yollarn aramaktadr.72 El-Ahram gazetes ne gre ABDn n Msr hvanna kar olan tutumu som zamanlarda olumlu ynde de mekted r:
Devr m n lk gnler nde Amer kallar, hvann baa gelmes durumunda yaplan yardmn kes leb lece n h ssett rm lerd . Son g-
117
rmelerde se Amer kal tems lc ler daha uyumlu b r tavr taknmaktalar. D ler n n Ortadou zel koord natr W ll am Taylor 4 Kasmda [2011] Atlant k Konsey ne yapt konumada serbest ve ad l se mler sonucunda kt dara geld kler mddete Msrl slam gruplar Wash ngtonn b r tehd t olarak grmeyece n syled .73
Buna karlk Mslman Kardeler de zell kle serbest p yasa ekonom s ve lkeye yabanc sermaye g r konularnda olumlu mesajlar verm lerd r.74 Y ne El-Ahrama gre, hvann nde gelen l derler nden Hayrat e-atrla grm olan yabanc yatrmclar hvann byk lde kap tal st olduunu...grmekten dolay son derece akn ve memnundular.75 D er taraftan L byadak M ll Ge Konsey , Kaddaf rej m n n yklmasna yardmc olan Trk ye ve Katar g b Mslman lkeler n yan sra b rok Batl devlet ve rketle md den anlamalar yapm durumdadr. Aktr k L byann zeng n petrol kaynaklar b rok kap tal st cezbetmekte, y ne yabanc lkeler n yardmyla yen dzene grece sak n b r ge yaanmaktadr. Blgede henz devr m n yaanmad veya tamamlanmad lkeler de atma sonras dzen kurma sorunuyla karlaacaklar, bu se zorunlu olarak yabanc glerle pazarlk ve mzakereler beraber nde get recekt r. Uluslararas s yaset n bahar-sonras etk ler n n k nc boyutunu se blgesel glerle olan l k ler tek l etmekted r. Yen dzende etk l olab lecek blgesel aktr vardr: Trk ye, ran ve Suud Arab stan. Bu lkeler hem sokaktak nsan hem de mstakbel ynet c el tler etk leme kapas tes ne sah pt rler k Arap dnyas n muhtemel model lke tartmalarnda s mler n n sk sk gemes de bu sebeptend r.76 Trk ye model olma konusunda slam ve demokras n n uyumlulatrlab lece n gstermes , b r zamanlar s yasette ok akt f olan ordusunu byk lde kontrol altna alm olmas, tam demokras ye ge yapmaya alan ve kresel f nans kr z dnem nde b le yksek b r kt sad byme trend n yakalamas g b e tl avantajlara sah p b r lked r. D plomat k alanda da blgesel ve g derek kresel b r aktr olarak ykselen prof l le yumuak gc (akt f, bamsz ve gven l r d plomas s , sra le ynel k lkel elet r ler , demokras s ve -Arap dnyasna zell kle popler telev zyon d z ler vastasyla sunulan- hayat tarz) muhtemel b r model lke olma konumunu glen-
118
d rmekted r. N tek m Trk yen n kar zmat k babakannn Arap sokandak poplar tes de bunun b r gsterges kabul ed lmekted r.77 Ancak hala zemed b rtakm sorunlar, zell kle de kron k Krt sorunu, Trk yen n maj ve konumunu zedelemekted r. D er taraftan ran se Arap dnyasndak halklar (daha dorusu, ou randa e t m grm olan d n el tler) zer nde etk gstermekted r. slamn bell b r yorumunu dh l ve har c s yaset n n merkez ne koyan ran en gl devlet olma statsn blgesel b r g olmaya tercme etmeye almaktadr. Eer nkleer g olmay baarrsa bu konumunun ok daha glenece de malumdur. Ancak Batyla zlmes zor atmalar ve uluslararas sorunlar le lke s yas ve ekonom k rahatszlklar rann zayf noktalar olarak grlmekted r. Otor ter model tems l eden Suud Arab stann da baz zayflklar bulunmaktadr. Tpk devr k Msr, Tunus ve L bya d ktatrlkler g b ynet c b r a le etrafnda rgtlenm patr monyal b r devlet olan Suud Arab standa sosyal ve ekonom k zgrlkler zer ndek snrlamalar lken n caz bes n azaltmaktadr. Ancak kend s n yabanc saldrlardan koruma amacyla Batyla kurduu yakn l k ler n (k buradak rej m n tek gerek tehl ke el-Ka ded r) ve etk n Vahhab l k deoloj s n n Suud Arab stann gl yanlar olduunu bel rtmek gerekmekted r. Vahhab l n deoloj ve hayat tarz olarak dnyann her yanna yaylmasn akt f b mde destekleyen Suud Arab stan md den baz Arap lkeler nde de etk l olmutur. Bu etk , zell kle Msrda selef e l ml en-Nur Part s n n % 20 c varnda oy oranyla en popler k nc part olmasyla aa kmtr. Bu blgesel gler n yukarda z kred len avantajlar ve Arap dnyasna ynel k faal yetler n n younluu Arap Bahar lkeler n n yen el tler n n terc hler n ek llend rmede etk l olacaktr. Trk yen n kt sad avantajlar ve yumuak ( deoloj k) gcnn bu balamda zell kle etk l olab lece syleneb l r. Henz bu aamada gl tahm nler yapmak mmkn de lse de Tunustak en-Nahda le Msrdak (ve belk gelecekte Sur yedek ) hvann Trk ye model ne sempat yle bakt gzlemleneb l r b r durumdur. Benzer ek lde, Irak g b Yemen ve Bahreynde rann etk ler ne daha ak grnmekted r; ancak Suud Arab stan ve Batnn bu lke ynet mler zer ndek geleneksel etk s n n ran engelleyeb lme ht mal bu-
119
lunmaktadr. D er Krfez krallklarnn Suud Arab stan ve Batnn yrnges nden yakn zamanda kma ht mal bulunmadn da blgesel dzendek de kl ker yorumlamak adna hatrlatmak gerekmekted r.78 Makalen n bu ksmna kadar uluslararas s yaset n Arap Bahar zer ndek e tl etk ler tartlm ve devamn da da d n n Arap Bahar zer ndek etk ler tartlacaktr. Uyann deoloj k Arkaplan Elbette l beral ve sosyal stlerden slamclara ve sradan d ndar nsanlara kadar b rok farkl grup Arap Uyanna katlarak kend talep, beklent , arzu ve deoloj ler n bu srece dh l etm lerd r.79 Bu gruplarn ou deoloj ler n rad kal b mde fade etmem olsalar da,sosyal stler bunun b r st snas kabul ed leb l r, btn gruplar kend nan ve deerler yle bu srece katlmtr. Baz durumlarda da bu farkl gruplar ortak dmana (rej me) kar b rl yapmlardr. slam ve sekler akt v stler n deoloj k farkllklarn koruyarak fakat ge c olarak b r kenara koymak suret yle oluturduklar Msrl K faye hareket bunun b r rne kabul ed lmekted r. Kanaat m zce bu farkl deoloj k ynel mler arasnda en etk l ve daha fazla sayda nsan etk lemes anlamnda en popler olan slamdr.80 Her ne kadar kresel medya rketler ve baz yabanc anal zc ler slamn etk s n tesl m etmekten kansa81 da Arap Baharn mmkn klan b r hazrlayc faktr olarak d n n Arap toplumlarndak s yas kltr ve nsanlarn ps koloj k mot vasyonlar zer ndek etk ler n yadsmak hata olacaktr. Bu durum syan ve devr mlere katlan akt v stler n slogan ve sylemler nden kolayca anlalab lmekted r. L byada Kaddaf ye kar savaan mcah dlerden Sur yedek syanclara, Tunus ve Msrdak devr mc lerden Bahreyn ve Yemendek protestoculara kadar akt v stler n ou Allah Ekber d ye haykrm, e tl Kuran ayetler ne ve slam dey mlere atfta bulunmu, devr mlerde lenlere eh t sfatn takm ve gster ler srasnda topluca namaz klp dua etm lerd r.82 D n (ve b r lde m ll yet ) deoloj ler n Arap Baharna olan etk ler n daha y anlamak n bu srec n yakn dneml tar hsel
120
balamna da bakmak gerekmekted r. Z ra mevcut uyann kkler 2000l yllarn bana, slam Dnyasnn her tarafnda m lyonlarca nsann nce k nc F l st n nt fadas (2000) ve daha sonra da Amer kann Irak gal n (2003) protesto etmek zere mob l ze olmasna kadar g tmekted r.
B rok yerde olduu g b Msrda da ykselen demokrat k akt v zm b r bolukta domamtr. Bu lkedek b rok akt v st n k nc nt fada o ana kadar zole olmu vaz yettek sesler n b rlet rmey salayan dnm noktasyd. Arapada (Amer kan gal n n lk gnne atfen) 20 Mart hareket olarak b l nen sava kart oluum bu akt v zm n olgunlamasn tems l ed yordu.83
Bu k neml gel meye tepk olarak domu olan akt v zm g derek daha rgtl hareketlere (ve zaman zaman da farkl deoloj k ynel mlere sah p gruplarn koal syonlarna) dnmtr. Bel rl hedeflere younlaan bu hareketlerden b r olan Msrl K faye, slam ve sekler akt v stler n b r araya gelerek Hsn Mbarek n yen den se lmes n engellemek maksadyla 2004-2005te kurduklar b r harekett r. Ancak grubun bu hedef n baaramamasnn b r sebeb sekler l derler n n dnem n hayl akt f b r rgt olan hvan- Msl m n le b rl ne g tmekten kanmasndan dolay k tlesel b r harekete dnememes olmutur.84 Bugnk srete de e tl slam gruplar bandan ber protesto ve syanlara katlmlardr. slam s yas muhalefet n uzun zamandr bastrlm ve dolaysyla n speten grnmez klnm olduu Msrda b le Mslman Kardeler lk b r ka gn dk prof l zmey terc h ett kten sonra hem gster ler rgtleme hem de akt v stlere s yas ve loj st k destek salama anlamnda ok neml b r rol oynamtr.85 B rok yorumcunun aks ne Batl pol t kaclar bu durumun farknda olmulardr. N tek m Msr devr m n n lk gnler nde Mbarek taraftarlarnn develer zer nde ve s lahl olarak Tahr r meydanndak gster c lere saldrd gn (2 ubat 2011) Tony Bla rn Mbarek tebr k etmes ve onu Mslman Kardeler kt dara get reb lecek b r se me g tmekte acele etmemes n uyarmas bunun gsterges saylmtr.86 2012 yl bandak se mler de Bla rn hakl olduunu gsterm hvann zgrlk ve Adalet Part s (AP) oylarn yaklak % 40n alarak mecl stek sandalyeler n % 49unu, selef en-Nur
121
Part s de oylarn % 20den fazlasn kazanmtr. D er taraftan, bugnk Sur ye syann ve Esed rej m ne kar protesto gster ler n n ounu rgtleyenler n de Sur ye hvan olduu b l nmekted r. Tunusta da byk lde en-Nahda tarafndan tems l ed len slam muhalefet hkmet kart gster ler rgtlem ve sonrasnda yaplan se mler ak b r ek lde kazanmtr. Bu part den daha rad kal ve daha az popler olan H zb-ut-Tahr r de Tunustak protestolarn en nnde yer almtr.87 Bunlarn yan sra, b r rej m n Arap Baharndan ne lde etk lenece n bel rlemede slam gruplarn tavr kr t k olmutur. Bu konuda Fas rne ret c olab l r: Kral VI. Muhammed n, 2011 Haz rannda hayata ge r len ve mecl s n yetk ler n gen leterek s yas katlm b raz daha kolaylatran anayasa de kl kler n destekled bu lkede Adalet ve Kalknma Part s n n nderl ndek slam muhalefet bar b r yntem tak p etm ve kral, yen yaplacak anayasada slamn m ll k ml n ve hukukun temel olarak gl konumunu korumaya devam edece ne da r sz vermes yle bu tav z kabul etm t r. Hem s yaset-st grlen Mm nler n Em r konumunu korumu kral n hem de daha fazla g ve meru yet/ tannma elde etm slam muhalefet n avantajl olan bu anlama Fasta devr me yol aab lecek b r syann kmaynn en temel sebeb kabul ed lmekted r. Herhang b r devr mc potans yel olmayan sekler gruplarla el tler artmsa da bu anlama hem rej m kurtarm, hem de reformlarla yet nen ve barl b r ge dnem ne raz olan slam muhalefet tatm n etm t r.88 Bunun yan sra Arap Baharna katlan akt v stler n b rounun kend kyet ve talepler n d le get rme yntem de slamn etk s n n b r gsterges d r. Protestocular slam kaynaklarn salad alet antasnda kolayca bulunan ve adalet vurgulayp zulm reddeden zeng n unsurlar bolca kullanmlardr (msl. bkz. Kuran, 2:193, 16:90, 42:39). Bu erevede, slam mesajlar yayma konusunda zaten neml b r rol oynayan Cuma namazlar ve hutbeler protestolarn younlat zamanlarda daha da pol t ze olmu, cam ler (zell kle hvann kontrolnde olanlar) de rej m kart kkrtma ve protesto gster ler ne hazrlk n loj st k merkezler olarak neml b r lev grmlerd r.89
122
Ayrca nde gelen d n l derler n yalnzca vaaz ve hutbelerle de l, ayn zamanda nternet ve El-Cez re vastasyla da yaptklar nsanlar zulme kar kmaya ve rej m kart protestolara katlmaya ynel k arlar da toplumlarn bell kes mler (sekler grup ve sa klerle harekete geme ht mal daha dk olanlar) zer nde etk l olmutur.90 Son olarak, zell kle Tunus ve Msrda akt v stler n bandan ber ve sk sk F l st nl ler n sra le kar d ren ler yle dayanma nde olduklarn vurgulamalar ve onlardan olumlu cevap almalar (n tek m Sur yey terkeden Hamas da Sur ye muhalefet ne olan tam deste n aklamtr) da l beral b r temenn y yanstan, Yasem n ve N l devr mler n n d n ve m ll yet l ger de brakarak zgrlk, demokras ve ekonom k adalet eren klas k s yas taleplere91 dayand ekl ndek argman zayflatmtr. Bu yaklam ayrca adalet le zulme d renmen n blgedek slam muhalefet n sylemler n n en temel unsurlarndan olduunu da skalamaktadr. Aslnda, Arap lkeler nde slamn tar hsel olarak en gl toplumsal glerden b r olduu ve s yas kltr zer nde der n etk ler bulunduu d kkate alndnda Arap Uyannn deoloj k zem n n n slam kavram ve mot fler tarafndan beslend gere artc de ld r.92 Ayrca slam muhal f hareketler hemen her zaman blgedek sekler rej mlere ynel k en neml tehd t olagelm t r.93 Yukarda da de n ld g b , bu rej mler Souk Sava atmosfer nde ortaya km ve sosyal st veya m ll yet (ou zaman bu k s n n karm olan) deoloj ve pol t kalar ben msem lerd r. B rok slam grup, zell kle de Sur ye ve Msrda ok akt f olan hvan- Msl m n, b r yandan Kuran ve Snnet n hayl s yas let r lm ve modern st b rer yorumuna dayanan b r d ren ruhuyla donanmken, d er taraftan da cam ler ve hayr kurumlar zer nden alma avantajna ve (zell kle devlet yardm ve h zmetler n g derek ger lemes nden sonra daha da neml hale gelen) sradan nsanlara mal, h zmet ve gtrme yetene ne sah p olmulardr.94 Devletten bamsz olarak alan slam hayr ve h zmet kurulular yoksullukla mcadele ve e ts zl kler azaltma noktasnda neml roller oynamlar, ayrca gnll ve akt v stler vastasyla orta-snf nsanlar (zell kle doktor, avukat g b profesyoneller) le alt snf k tleler b r b r ne yaklatran toplumsal alarn glend r lmes nde hayl etk l olmulardr. Daya-
123
nma ve gven duygular bu yatay hatlar zer nden beslenm , bu da dolayl olarak yen sosyal alarn ve potans yel olarak yen f k rler n yaylmasna yol amtr.95 1980lerden bu yana slam muhalefet ayrca kamu varlklarnn ynet c hanedanlarn etrafndak kk b r yanda gruba aktarlmasna ve hale, l sans ve yolsuzluklar vastasyla byk servetler n kazanlmasna yol aan96 neo-l beral pol t kalarn baarszln da kullanmtr. D er taraftan Arap dnyasndak otor ter rej mler b r tr koruma antaj yntem yle de almlar, farkl gruplara -etn k ve d n aznlklar, dnyas ve sekler akt v stler- ak demokrat k b r srec n get reb lece bel rs zl klere kar b r snak lev grmlerd r.97 Bu adan rej mler ya Irak ve Sur yedek Baas rej mler g b herhang b r s v l s yas faal yete z n vermeyen total otokras ya da b r m ktar ak, fakat da ma devlet n kontrolnde olan s yaset (se mler), s v l toplum ve medyaya z n veren l berallet r lm otokras (Fas, Cezay r, Msr, rdn ve Yemen) ekl nde b llurlamlardr.98 Bu s stem kend ler n devlete baml hale get rm olsa da sekler gruplar (ve byk sermaye) bundan memnun kalm ve d ktatrler n devlet kontrolndek basn, devlete a t dnce kurulular ve n vers teler vastasyla baaryla pazarlad slamc tehl ke tehd d ne nanmlardr.99 Ancak son zamanlarda k nc ve nc dzlemdek faktrler (artan ekonom k e ts zl k ve der nleen fak rl k, g derek ktleen bask ve yolsuzluklar, zgrlk sorunlar, uluslararas basklar vs.) sebeb yle bu koruma s stem lemez hale gelm t r. Sonuta Arap Uyan srec nde slam ve sekler gruplar arasnda b r yaknlama gzlenm t r. Ancak devr m/ syan sonras yaplan se mler de gstermekted r k esk s stem n bozulmas sekler kes mden z yade topluma daha der n nfuz etme yetene ne sah p olan slam gruplar n b r frsat penceres retm t r. Sonu: Arap Baharnn Anlam Modern dnyada devr msel dnmler, ge srec yaayan toplumlarn sel el k ve d nam kler le uluslararas yap ve kurumlarn bu de mlere d renen rej mler zer nde kurduu basklarn b r etk le m n n planlanmam b r sonucu olarak ortaya kmak-
124
tadr. Ayrca, hzlandrlm b r ekonom k gel me arzusu da bu tr dnmlerde rol oynamaktadr. Arap bahar srec nde bu faktrler n tamamnn L bya, Tunus ve Msrda mevcut olduunu ayrca Sur ye, Yemen, ran ve b rok esk Sovyet Cumhur yet g b (henz) devr m yaamam lkelerde de farkl derecelerde var olduunu sylemek mmkndr. Mal, h zmet, f k r ve majlarn kresellemes yle beraber g derek daha entegre hale gelen gnmz dnyasnda, s yas akln b r norm hal ne geld ve bell b r ekonom k byme dzey n n baarld (ya da baarlab l r grnd) b r ortamda, Arap Bahar ad ver len sre boyunca Ortadouda dom no ekl nde meydana gelen olaylar d z s , kend vatandalarnn (zell kle de e t ml , eh rl genl n) ht ya ve beklent ler n karlayamayan otor ter rej mler n adeta kanlmaz olan sonlarn tems l etmekted r. Ancak bu olaylar teleoloj k olarak kresel demokrat kleme srec n n son halkas veya dalgas olarak grlmemel d r z ra Batl dnce ve kurumlarn merkez l n varsayan bu gr Arap Uyannn aktrler n n rades n yok saymaktadr. Kanaat m zce bu olaylar, Ortadounun eh rlerde byyen ve e t ml yen nes ller tarafndan Bat destekl baskc rej mler n yklmasna yol aan adalet, onur, refah ve zgrlk beklent ve talepler dorultusunda yen den nasn haber vermekted r. D er b r fadeyle, kend bedenler n atee vererek rej mler n sarslmaz otor tes ne meydan okuyan Muhammed Buaz z ve d erler n n yaptklar nda Arap Baharnn anlam, her ne kadar son tahl lde neml olan rgtlenme gc olsa da, kanatlarnda ate olan sradan kelebekler n de kend bedenler n n snrlarn aarak, yklmaz grnen yaplar yerle b r etmey , kt darn parlak alevler etrafnda uuan pervaneler m sal yaayan ve devr lmez grnen d ktatrler dev rmey baarab l r olmasdr.
NOTLAR 1 Kah re n vers tes nde Uluslararas l k ler profesr ve Msr Devr m n n l derler nden olan Nad a Mostafa le yaplan k sel grme (Temmuz 2011). 2 Theda Skocpol, States and Soc al Revolut ons: A Comparat ve Analys s of France, Russ a, and Ch na. Cambr dge: Cambr dge Un vers ty Press, 1979. 3 Charles T lly, European Revolut ons, 1492-1992, Blackwell, 1995. 4 M chael Mann, The Sources of Soc al Power vol. I: A H story of Power from the Beg nn ng to 1760 A.D., New York: Cambr dge Un vers ty Press, 1986; The Sources of Soc al
125
5 6 7
8 9
10
11 12
13 14 15
16 17 18
Power vol. II: The R se of Classes and Nat on-States, 1760 -1914, New York: Cambr dge Un vers ty Press, 1993. Jeff Goodw n, No Other Way Out: States and Revolut onary Movements, 19451991.Cambr dge: Cambr dge Un vers ty Press, 2001, s. 9. Msl. bkz. Gustave Le Bon, The Psychology of Revolut on. New York: Dover Publ cat ons, [1913] 2004; P t r m Alexandrov ch Sorok n, The Soc ology of Revolut on. London and Ph ladelph a: J. B. L pp ncott Company, 1925. Msl. bkz. Dav d C. Schwartz, A Theory of Revolut onary Behav or nde James Chown ng Dav es, ed. When Men Revolt and Why. New Brunsw ck, NJ: Transact on Publ shers, [1971] 1997. Denton E. Morr son, Some Notes toward Theory on Relat ve Depr vat on, Soc al Movements, and Soc al Change nde Lou s E. Genev e, ed., Collect ve Behav or and Soc al Movements. Itasca, Ill.: Peacock, 1978, ss.202209. Chalmers Johnson, Revolut onary Change. L ttle Brown & Company, 1966; Ne l J. Smelser, Theory of Collect veBehav or. New York.1962. Samuel P. Hunt ngton, Pol t cal Order n Chang ng Soc et es: W th a New Forward by Franc s Fukuyama. New Haven: Yale Un vers ty Press, [1968] 2006; Charles T lly, From Mob l zat on to Revolut on. McGraw-H ll, 1978; European Revolut ons, 1492-1992. Blackwell, 1995; Arthur L. St nchcombe, Sugar Island Slavery n the Age of Enl ghtenment: The Pol t cal Economy of the Car bbean World. Pr nceton: Pr nceton Un vers ty Press, 1995. Msl. bkz. Jeffery M. Pa ge, Agrar an Revolut on: Soc al Movement and Export Agr culture n the Underdeveloped World. New York, 1975: The Free Press; Barr ngton Moore, Injust ce: The Soc al Bases of Obed ence and Revolt. Wh te Pla ns, NY: ME Sharpe, 1978; Skocpol, States and Soc al Revolut ons: A Comparat ve Analys s of France, Russ a, and Ch na. Msl. bkz. W ll am H. Sewell, Ideolog es and Soc al Revolut ons: Reflect ons on the French Case Journal of Modern H story, 1985, vol. 57, no. 1, ss. 56-85; Fred Hall day, Revolut on and World Pol t cs: The R se and Fall of the S xth Great Power. London: Macm llan, 1999. Ayrca bkz. Jack A. Goldstone, Theor es of Revolut ons: The Th rd Generat on World Pol t cs 1980, 32: 425-53; Towards a Fourth Generat on of Revolut onary Theory Annual Rev ew of Pol t cal Sc ence, 2001, no. 4, ss. 139-87; Comparat ve-H stor cal Analys s and Knowledge Accumulat on n the Study of Revolut ons nde James Mahoney and D etr ch Rueschemeyer. (eds). Comparat ve H stor cal Analys s n the Soc al Sc ences, Cambr dge: Cambr dge Un vers ty Press, 2003; John Foran, Theor es of Revolut on Rev s ted: Toward a Fourth Generat onSoc olog cal Theory, 1993,11: 1-20. Hunt ngton, Pol t cal Order n Chang ng Soc et es: W th a New Forward by Franc s Fukuyama. Gene Sharp, The Pol t cs of Nonv olent Act on. Boston, MA: Porter-Sargent, 1973; George Lakey, A Man festo For Nonv olent Revolut on. Ph ladelph a, PA:Movement for a New Soc ety, 1976. Jack A. Goldstone, Understand ng the Revolut ons of 2011: Weakness and Res l ence n M ddle Eastern Autocrac es Fore gn Affa rs, Mays-Haz ran 2011. http://www.foregnaffa rs.com/art cles/67694/jack-a-goldstone/understand ng-the-revolut ons-of-2011. Er m 11 Ocak 2012. Fred Hall day, Revolut on and World Pol t cs: The R se and Fall of the S xth Great Power. London: Macm llan, 1999. Perry Anderson, On the Concatenat on n the Arab World New Left Rev ew. no. 68, Mart-N san 2011. http://www.newleftrev ew.org/?v ew=2883. Er m 23 Ocak 2012. Bkz. Saad Edd n Ibrah m, Governance and Structural Adjustment: The Egypt an Case nde Idem. Egypt, Islam and Democracy: Twelve Cr t cal Essays. Ca ro: Amer can Un vers ty n Ca ro Press, 2002a; Sam Zuba da, The Arab spr ng n h stor cal perspect ve 21 Ek m 2011. http://www.opendemocracy.net/sam -zuba da/arab-spr ng- nh stor cal-perspect ve. Er m 5 Ocak 2012.
126
19 Farzaneh Roud , Youth Populat on & Employment n the M ddle East & North Afr ca: Opportun ty or Challenge UN/POP/EGM-AYD. Haz ran 2011. s. 3 http://www.un.org/ esa/populat on/meet ngs/egm-adolescents/p06_roud .pdf. Er m 16 ubat 2012. 20 Goldstone, Understand ng the Revolut ons of 2011: Weakness and Res l ence n M ddle Eastern Autocrac es. 21 3 Mays 2011de sv re hkmet Kaddaf , Mbarek ve B n Al ye a t toplam 1 m lyar dolar deer ndek varlklar dondurduunu aklad (BBC, Sw ss freeze $1bn n Gaddaf , Mubarek, Ben Al assets 3 Mays 2011. http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-13264931 Er m 3 ubat 2012.) Bunlardan Mbarek a les n n 40 le 70 m lyar dolar arasnda olduu tahm n ed len b r servet n n olduu, ayrca Cemal Mbareke yakn 39 brokrat ve adamndan her b r n n 1 m lyar dolar aan servete sah p olduu bel rt lmekted r (Goldstone, Understand ng the Revolut ons of 2011: Weakness and Res l ence n M ddle Eastern Autocrac es). D er taraftan, 2005 ylnda Msr hkmet nce yaptrlan b r aratrmaya gre s zler n %92s 30 yan altndak genlerden olumaktayd. Ayrca 1995-2005 yllar arasnda s zl k sorunu yaayanlarn yars 20-25 ya grubuna a tken bu ya grubu arasndak s zl k oran se %30-40 c varndayd. Y ne Msrda s zl k oran yksek e t ml ler arasnda ok daha yaygn ken kadnlar arasndak s zl k erkeklere oranla kat daha fazlayd. Y ne bu oran eh rlerde krsal alanlara n spetle daha yksekt (Mohammed Hassan and Cyrus Sassanpour, Labor Market Pressures n Egypt: Why s the Unemployment Rate Stubbornly H gh? Internat onal Conference on the Unemployment Cr s s n the Arab Countr es, Ca ro Egypt, 17-18 Mart 2008. http://www.arab-ap .org/conf_0308/ p7.pdf. Er m 16 Ocak 2012.) Bunun yan sra Msrda tarm d sektrlerde kend ne sah p haneler n %25 n n de resmen fak r kategor s nde olduu tesp t ed lm t r (Heba El-La thy, M chael Loksh n, and Arup Banerje., Poverty and Econom c Growth n Egypt, 1995-2000 Pol cy Research Work ng Paper 3068. The World Bank, 2003.) Son olarak, Msr Enformasyon ve Karar Destek Merkez n n (IDSC) 2007de yaptrd resm b r aratrmaya gre b r e g renler n %70 kayrmaclk (torp l) yoluyla bulmulardr (Hassan ve Sassanpour, Labor Market Pressures n Egypt: Why s the Unemployment Rate Stubbornly H gh? s.11). 22 Bkz. Sam r Radwan, Employment and Unemployment n Egypt: Convent onal Problems, Unconvent onal Remed es The Egypt an Center for Econom c Stud es, 2002, Work ng Paper No. 70; El-La thy, Loksh n, and Banerje, Poverty and Econom c Growth n Egypt, 1995-2000; Mohamed Ayad , AbdelRahmen El Lahga and Naouel Cht ou , Pauvret et ngal ts en Tun s e: une approche non monta re Cah ers de recherche PMMA 200705, PEP-PMMA; Ragu Assaad, (ed) The Egypt an Labor Market Rev s ted. Ca ro: Amer can Un vers ty n Ca ro Press, 2009; Sam B b and AbdelRahmen El-Lahga, Decompos ng Income Inequal ty n the Arab Reg onWork ng Papers557, Econom c Research Forum, 2010; Anne Alexander, The Egypt an Workers Movement and the 25 January Revolut on Internat onal Soc al sm, 2012, no. 133. http://www. sj.org.uk/ ndex.php4? d =778& ssue=133#133alexander_42. Er m 21 Ocak 2012. 23 Hadd zatnda Arap Baharndan nce F l st nl ler b r sper g tarafndan s yas , asker ve mal olarak cmerte desteklenen neml b r asker gcn gal ne ve zaman zaman vahet dereces ne varan zulmne kar grece baarl ve gl b r d ren n temel n n onur olab lece n gsterm lerd r. 24 Dan el Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es Fore gn Pol cy, 19 Aralk 2011. http://m deast.fore gnpol cy.com/posts/2011/12/19/susta n ng_mechan cs_of_ arab_autocrac es. Er m 15 ubat 2012. 25 Goldstone, Understand ng the Revolut ons of 2011: Weakness and Res l ence n M ddle Eastern Autocrac es. 26 Mehmet Demec , Democracy n revolut on: the Med terranean moment 18 Ek m 2011. http://www.opendemocracy.net/mehmet-dosemec /democracy- n-revolut onmed terranean-moment. Er m 22 Ocak 2012. 27 Teknoloj n n toplumsal l k ler zer ndek etk ler geen yzyln k nc yarsnda daha da grnr hale gelm t r; bu erevede toplumsal hayatn her dzlem n der nden etk lem
127
28 29
30 31
32 33
34
35 36
olan b lg sayar teknoloj s , nkleer s lahlar, telev zyon, nternet ve cep telefonu (ve bunlarn farkl komb nasyonlar) rnek olarak gster leb l r. Bkz. Donald MacKenz e and Judy Wajcman, Introductory Essay: The Soc al Shap ng of Technology nde Donald MacKenz e and Judy Wajcman (eds.) The Soc al Shap ng of Technology, Buck ngham: Open Un vers ty Press, 1999, ss. 3-28. Halen d renmeye devam eden Sur yedek Baas rej m bu durumun b r st snasdr: Facebook zer nde rej m yanls b rok s te bulunmasnn yan sra kend ler ne Sur ye Elektron k Ordusu adn veren b r grup nternet akt v st de Batl ve yerl muhal flere kar b r sanal sava srdrmekted r (bkz. Syr an Electron c Army, 2012. https://www.facebook.com/ Syr a.Electron c.Army. Er m 11 ubat 2012; Deborah Amos, Pro-Assad Army Wages Cyberwar In Syr a NPR webs te, 2011. http://www.npr.org/2011/09/25/140746510/ pro-assad-army-wages-cyberwar- n-syr a. Er m 11 ubat 2012; Helm Noman, The Emergence of Open and Organ zed Pro-Government Cyber Attacks n the M ddle East: The Case of the Syr an Electron c Army 2012. http://opennet.net/emergence-open-andorgan zed-pro-government-cyber-attacks-m ddle-east-case-syr an-electron c-army. Er m 11 ubat 2012). Mann, The Incoherent Emp re: A Cr t que of the New Imper al sm, London: Verso, 2003. Aslnda Orta Douda let m teknoloj ler n n muhalefet gruplarnca s yas kullanm ok da yen b r olgu de ld r. N tek m Charles H rschk nd (The Eth cal Soundscape: Cassette-Sermons and Islam c Counterpubl cs. New York: Columb a Un vers ty Press, 2006.) blgede olduka popler olan b r slam medya trnn (vaaz kasetler ) b r e t ahlak ses dzen (eth cal soundscape) ve farkl slam kar kamusallklar retmek suret yle blgen n s yas corafyasn nasl dntrdn ncelem t r. Dolaysyla yen BTler n Arap Baharndan etk lenm lkelerdek protestocular tarafndan hzla adapte ed lmes de blgedek d n -s yas mcadele tar h nden zaten a na olunan b r stratej n n yen den ret m olarak okunab l r. (Ancak elbette bu srete BTler etk l kullananlar yalnzca slam muhalefet de ld .) Bkz. W k leaks, CRS: Tun s a: Current Issues, March 11, 2008, 2 ubat 2009. http://w k leaks.org/w k /CRS:_Tun s a:_Current_Issues,_March_11,_2008. Er m 15 ubat 2012. Msl. bkz. Malcolm Gladwell, Does Egypt Need Tw tter The New Yorker. 2 ubat 2011. http://www.newyorker.com/onl ne/blogs/newsdesk/2011/02/does-egypt-need-tw tter. html# xzz1CqneJJOu. Er m 25 Ocak 2012; W ll Heaven, Mubarak steps down. But lets be clear Tw tter had noth ng to do w th t The Telegraph. 11 ubat 2011; http:// blogs.telegraph.co.uk/news/w llheaven/100075775/mubarak-steps-down-but-lets-beclear-tw tter-had-noth ng-to-do-w th- t/. Er m 25 Ocak 2012; Dav d Kravets, Whats Fuel ng M deast Protests? Its More Than Tw tter 2011, http://www.w red.com/dangerroom/2011/01/soc al-med a-oppress on/. Er m 25 Ocak 2012; Laur e Penny, Revolts Dont Have to be Tweeted New Statesman. 15 ubat 2011; http://www.newstatesman. com/blogs/laur e-penny/2011/02/upr s ngs-med a- nternet. Er m 25 Ocak 2012. Ph l p N. Howard, A den Duffy, Deen Freelon, Muzamm l Hussa n, W ll Mar and Marwa Maza d, Open ng Closed Reg mes What Was the Role of Soc al Med a Dur ng the Arab Spr ng? PITPI Work ng Paper, 2011, 1, s. 2. http://dl.dropbox.com/u/12947477/publ cat ons/2011_Howard-Duffy-Freelon-Hussa n-Mar -Maza d_pITPI.pdf. Er m 25 Ocak 2012. Bkz. Kravets, Whats Fuel ng M deast Protests? Its More Than Tw tter Spencer Ackerman, Egypts Internet Shutdown Cant Stop Mass Protests January 28, 2011. http://www.w red.com/dangerroom/2011/01/egypts- nternet-shutdown-cantstop-mass-protests/. Er m 25 Ocak 2012; Charl e Beckett, After Tun s a and Egypt: towards a new typology of med a and networked pol t cal change 2011, http://blogs.lse. ac.uk/pol s/2011/02/11/after-tun s a-and-egypt-towards-a-new-typology-of-med a-andnetworked-pol t cal-change/. Er m 25 Ocak 2012; Jay Rosen, The Tw tter Cant Topple D ctators Art cle 2011, http://pressth nk.org/2011/02/the-tw tter-cant-topple-d ctatorsart cle/. Er m 25 Ocak 2012; Rebecca J. Rosen, So, Was Facebook Respons ble for the Arab Spr ng After All? 2011, http://www.theatlant c.com/technology/arch ve/2011/09/
128
37
38
39 40 41
42
43
44
so-was-facebook-respons ble-for-the-arab-spr ng-after-all/244314/. Er m 25 Ocak 2012; Jose Anton o Vargas, The Me In Med a 2011, http://www.huff ngtonpost.com/ jose-anton o-vargas/egypt-age-of-d srupt on-me- n-med a_b_819481.html. Er m 25 Ocak 2012. John Pollock, Streetbook: How Egypt an and Tun s an youth hacked the Arab Spr ng 2011, http://www.technologyrev ew.com/web/38379/. Er m 25 Ocak 2012. Ayrca Tunusta rej me kar k tlesel gster ler kkrtp organ ze eden Takr z s ml b r nternet akt v st grubunun aslnda llegal (onl ne) faal yetler ne y ne rej m n uygulad ar nternet sansrne kar 1998 ylnda baladn gsterm t r. Msrda Mbarek rej m n n 28 Ocak 2011de btn nternet faal yet n durdurma kararnn sebeb de budur. syanclar arasndak let m sonlandrmay amalayan ve Msrl serv s salayclarn 3.500den fazla BGP (Border Gateway Protocol) rotasn kapatmalarna yol aan bu yasak o gn Msrdak nternet er m n n %88 n ortadan kaldrmtr (Chr stopher W ll ams, How Egypt shut down the nternet The Telegraph. 28 Ocak 2011. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/afr caand nd anocean/ egypt/8288163/How-Egypt-shut-down-the- nternet.html. Er m 13 Ocak 2012). Benzer b mde, Kaddaf de 18 ubat 2011den t baren L byadak btn nternet er m n n durdurulmasn emretm t (Reuters. 2011. L bya cuts off Internet serv ce: network mon tor 19 ubat 2011. http://www.reuters.com/art cle/2011/02/20/us-l bya-protests- nternetdUSTRE71I3XJ20110220. Er m 9 Ocak 2012.). Raymond Sch ll nger, Soc al Med a and the Arab Spr ng: What Have We Learned? The Huff ngton Post. 20 Eyll 2011. http://www.huff ngtonpost.com/raymond-sch ll nger/ arab-spr ng-soc al-med a_b_970165.html. Er m 25 Ocak 2012. Foran, Theor es of Revolut on Rev s ted: Toward a Fourth Generat on ss. 1-20. M chael Allen, Al-Jazeeras deolog cal warfare reflects Arab Spr ngs tens ons? 2011, http://www.demd gest.net/blog/2011/09/al-jazeera%E2%80%99s%E2%80%98 deolog cal-warfare%E2%80%99-reflects-arab-spr ng%E2%80%99stens ons/. Er m 25 Ocak 2012; Mehd Hasan, Vo ce of the Arab spr ng New Statesman. 07 Aralk 2011. http://www.newstatesman.com/broadcast/2011/12/arab-channel-jazeeraqatar. Er m 25 Ocak 2012; Ahmend E. Soua a a, Qatar, Al Jazeera, and the Arab Spr ng Monthly Rev ew. 17 Kasm 2011. http://mrz ne.monthlyrev ew.org/2011/soua a a171111. html. Er m 23 Ocak 2012. Yakn zamanda nl slam l m Yusuf el-Karadav de Katarda verd b r Cuma hutbes nde El-Cez rey vm, kanaln Sur yedek mazlum k tleler n safnda byk ler yaptn sylem t r (The Pen nsula, T me runn ng out for Assads reg me: Qaradaw 11 ubat 2012, http://www.thepen nsulaqatar.com/qatar/183010-t me-runn ng-out-forassads-reg me-qaradaw .html. Er m 23 ubat 2012.). Ancak Soua a a (Qatar, Al Jazeera, and the Arab Spr ng) da protesto dalgalar Krfez lkeler ne ulatnda El-Cez ren n an den uysallaarak yaynlarnda fte standartlarla hareket ett ne ve hemen sonrasnda kanaln genel mdr Wadah Hanfer n st fa ett ne d kkat eker. N tek m gazetec W ll am Dobsonn aktardna gre Kah rede grt genl k l derler nden Muhammed Ad l, 2011 yl balarnda kend ler n n devr mc hareket balatmasnda Tunuslu protestocularn etk s olduunu sylem t r (W ll am Dobson, Is th s the Fourth Wave of democracy? PostOp n ons. 22 Mart 2011. http://www.wash ngtonpost. com/blogs/post-part san/post/ s-th s-the-fourth-wave-of-democracy/2011/03/22/ABKBatDB_blog.html. Er m 25 Ocak 2012.). Benzer b mde, Carl Gershman da Kamboyal b r srgn olan Sam Ra nsy n kend s ne yle ded n aktarr: Onlar [Orta Doulu devr mc ler] bu n yaplab lece n gsterd ler. md [kend lkemde de] nsanlar de m n mmkn olduuna nanyor. Ve bu her eyden daha neml (Carl Gershman, The Fourth Wave The New Republ c. Mart 2011. http://www.tnr.com/art cle/world/85143/ m ddle-east-revolt-democrat zat on?page=0,3. Er m 25 Ocak 2012.). BM stat st kler ne gre, Orta Dou ve Kuzey Afr ka blges ndek nfusun yars 25 yan altnda olup 15-24 aras yalardak genler n says son 30 ylda k kat artarak 44.6
129
45 46 47 48 49 50
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
m lyondan (1980) 88.1 m lyona (2010) ykselm t r. Ayrca Katar, BAE ve Bahreyn har blge lkeler n n tamamnda medyan ya 2010 ylnda dnya ortalamasnn (29) altndayd: Msrda 24, Sur ye ve rdnde 21, Yemende 17. D er taraftan, g derek ktleen ekonom k artlardan en fazla etk lenen ya grubu y ne genl k olmutur: 2006da Msrdak s zler n %80 nden fazlas 30 yan altndayd; s z nfusun %82s de daha nce h b r te almamt. Benzer ek lde 2007 ylnda rdndek s zler n %75 30 yan altndayd (bkz. Roud , Youth Populat on&Employment n the M ddle East & North Afr ca: Opportun ty or Challenge ss. 2-5, kr. Ragu Assaad and Ghada Barsoum, Youth Exclus on n Egypt: In Search of Second Chances M ddle East Youth In t at ve, 2007, no. 2, ss. 1-44. http://www.shabab nclus on.org/content/document/deta l/540/. Er m 12 ubat 2012.). Asef Bayat, L fe as Pol t cs: How Ord nary People Change the M ddle East. Stanford, CA: Stanford Un vers ty Press, 2009. Paul Salem, Turkeys mage n the Arab world TESEV Fore gn Pol cy Programme Report, 2011. Pollock. Streetbook: How Egypt an and Tun s an youth hacked the Arab Spr ng. A.g.m. BBC, Sw ss freeze $1bn n Gaddaf , Mubarek, Ben Al assets 3 Mays 2011, http://www. bbc.co.uk/news/world-europe-13264931 Er m 3 ubat 2012. CNN, 15 k lled n clashes between protesters, secur ty forces n Syr a 23 Mart 2011. http://art cles.cnn.com/2011-03-23/world/syr a.protests_1_secur ty-forces- nt m dat onand-arb trary-arrests-protesters?_s=PM:WORLD Er m 11 Ocak 2012; CNN, U.N.: Syr a death toll well over 7,500 28. 2. 2012. http://art cles.cnn.com/2012-02-28/m ddleeast/world_meast_syr a-unrest_1_syr an-pres dent-bashar-al-assad-local-coord nat oncomm ttees-syr an-observatory?_s=PM:MIDDLEEAST. Er m 28 ubat 2012. Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es. Goldstone, Understand ng the Revolut ons of 2011: Weakness and Res l ence n M ddle Eastern Autocrac es. A.g.m. Jeff Mart n and Jul e Taylor, Command ng Democracy n Egypt Fore gn Affa rs. 1 Ek m 2011. http://www.fore gnaffa rs.com/art cles/68218/jeff-mart n -and-jul e-taylor/ command ng-democracy- n-egypt. Er m 29 Ocak 2012. Sarah El Deeb, Egypts M l tary Rulers D ssolve Parl ament 13 ubat 2011. http://readersupportednews.org/news-sect on2/330-131/4933-egypts-m l tary-rulers-d ssolveparl ament. Er m 2 ubat 2012. Jack Shenker, Egypts rul ng generals accused of buy ng t me to stay n power, 10 Ek m 2011. http://www.guard an.co.uk/world/2011/oct/06/egypt-m l tary-accused-buy ngt me. Er m 2 ubat 2012. Shenker, Egypt an army retakes Tahr r Square 1 Austos 2011. http://www.guard an. co.uk/world/2011/aug/01/egypt-army-tahr r-square. Er m 2 ubat 2012. Shenker, Egypt: v olent clashes n Ca ro leave two dead and hundreds njured 19 Kasm 2011. http://www.guard an.co.uk/world/2011/nov/19/egypt-v olent-clashes-ca ronjured. Er m 2 ubat 2012. Hall day. Revolut on and World Pol t cs: The R se and Fall of the S xth Great Power. Hugh Roberts, Who sa d Gaddaf had to go? London Rev ew of Books, 2011. vol. 33 no. 22, ss. 8-18. Bu srete 2011 sonlarnda b zzat H llary Cl nton da muhal f glerle g zl ce b r araya gelm t r. (Grmen n gereklet tar hte Yemende bulunan b r Trk gazetec yle k sel grme; stanbul, Ocak 2012.) Salman Sayy d, Mukhabarat W nter MnM Commentary No. 11, 18 Ocak 2012. http:// w3.un sa.edu.au/musl m-understand ng/documents/sayy d-mukhabarat-w nter.pdf. Er m 31 Ocak 2012. s. 3. Mann, The Incoherent Emp re: A Cr t que of the New Imper al sm, London: Verso, 2003. Zuba da. The Arab spr ng n h stor cal perspect ve.
130
65 Ibrah m, C v l Soc ety and Prospects of Democrat zat on n the Arab World nde Idem. Egypt, Islam and Democracy: Twelve Cr t cal Essays. Ca ro: Amer can Un vers ty n Ca ro Press, 2002b; Amr Hamzawy, C v l Soc ety n the M ddle East. Berl n: Verlag Hans Sch ler, 2003, ss. 10-46. N cola Pratt (Democracy and Author tar an sm n the Arab World. Boulder, CO: Lynne Re enner Publ shers, 2007, 2. Blm) ayrca Arap dnyasndak baz s v l toplum kurulularnn faal yetler n n otor ter rej mler zayflatmak ok onlar glend rd n bel rtmekted r: m ll yet ve ant -emperyal st retor kler le modernleme sylem ne dayanarak s v l toplumu man ple eden bu rej mler bylece s v l topluma zel b r ek l verm ve Irak, Sur ye, Msr, Tunus ve Cezay r g b lkelerde kend otor ter ynet mler n merulatrmtr. Bu gre katlan Ellen Lust-Okar ve Saloua Zerhoun (Pol t cal Part c pat on n the M ddle East. Boulder, CO:Lynne Re enner Publ shers, 2008, 1. Blm), ancak sz konusu man plasyonun s v l toplum ve s yas katlm tamamen ortadan kaldrmay baaramadn vurgulamaktadr. 66 Sayy d, Mukhabarat W nter 67 Msl. bkz. W ll am Rob nson, Global rebell on: The com ng chaos? 2011. http://www. aljazeera.com/ ndepth/op n on/2011/11/20111130121556567265.html. Er m 16 Ocak 2012; E. M chael Jones, Arab Spr ng Culture Wars. Haz ran 2011. http://www.culturewars.com/2011/Arab%20Spr ng.htm Er m 16 Ocak 2012. Sam r Am n (The Law of Worldw de Value. New York: Monthly Rev ew Press, 2010.) g b baz akadem syenler se Arap Baharnn kap tal zm n 2008de balayan son byk kr z n n b r paras olduunu ve bu kr z net ces nde kap tal zm n mutlaka kece n , yer ne btn dnyada sosyal zm n ykselece n dd a eder. Arap Baharnn sosyal st katlmclar da kend eylemler n , d ktatrlklerden z yade kresel, ulus-ar kap tal( zm)e kar b r kavga olarak tavs f eder (Msl. bkz. Comrades from Ca ro, Sol dar ty Statement From Ca ro 2011, http:// occupywallst.org/art cle/sol dar ty-statement-ca ro. Er m 16 Ocak 2012). Batl (zell kle Amer kan) rketler n n blgeye (mesela Kaddaf sonras L byaya) yatrm yapma konusundak abukluklar ve a gzl tavrlar n bkz. Scott Shane, Western Compan es See Prospects for Bus ness n L bya The New York T mes. 28 Ek m 2011. http://www. nyt mes.com/2011/10/29/world/afr ca/western-compan es-see-l bya-as-r pe-at-last-forbus ness.html?pagewanted=all#. Er m 16 Ocak 2012.) da bu maj beslemekted r. 68 Bkz. Jeff Mackler, Imper al st V ctory Is No Ga n For L byan People Internat onal V ewpo nt, September 2011. http://www. nternat onalv ewpo nt.org/sp p.php?art cle2274. Er m 16 Ocak 2012; Ala n Bad o, Le Rve l de lh sto re. Par s: Nouvelles Ed t ons L gnes, 2011; G lbert Achcar, Theses on the Arab Spr ng Internat onal V ewpo nt. ubat 2012. http://www. nternat onalv ewpo nt.org/sp p.php?art cle2469. Er m 16 ubat 2012. Bu anlatnn b r baka vers yonu se bas te Arap Baharnn emperyal st b r komplo olduunu ne srer; z ra blgen n tamamnda yen kuklalara sah p olmak n Amer kallar ya dorudan olaylarn arkasndadr veya alkantya sebep olan [muhal f] gruplara yardm etmekted r (H nd stan Komun st Part s , Throttl ng the Arab Spr ng New Age Weekly: Central Organ of the Commun st Party of Ind a. 3 ubat 2012. http://www. newageweekly.com/2012/02/throttl ng-arab-spr ng.html. Er m 14 ubat 2012). Kap tal st-emperyal st komplolara dayanan bu anlatlar bazen mezc ed lmekted r; bunun gzel b r rne (Zoran Boz cev c s ml b r fotorafnn Arap Baharna a t fotoraflar yaynlad web s tes ne WolfyW takma sm yle braklm olan) ksa b r yorumdur: Arap Bahar d ye b r ey yoktur. Yalnzca d ktatrler ykp yerler ne yabanc unsurlar get rmek n alan ve Sorosun besled kar gruplar vardr (Zoran Boz cev c, 25 best Arab Spr ng photos 23 Aralk 2011. http://news.nat onalpost.com/2011/12/23/25-best-arabspr ng-photos/. Er m 16 ubat 2012.). 69 Bkz. Hunt ngton, The Th rd Wave: Democrat zat on n the Late Twent eth Century. Norman and London: Un vers ty of Oklahoma Press, 1991; Dobson, Is th s the Fourth Wave of democracy?; Dou Erg l, The fourth wave of democrat zat on Todays Zaman. 23 ubat 2011. http://www.todayszaman.com/column st-236365-the-fourth-waveof-democrat zat on.html. Er m 25 Ocak 2012; Carl Gershman, The Fourth Wave
131
70 71 72
73 74 75 76
77 78
79
80
The New Republ c. Mart 2011. http://www.tnr.com/art cle/world/85143/m ddle-eastrevolt-democrat zat on?page=0,3. Er m 25 Ocak 2012; Stephen R. Grand, Start ng n Egypt: The Fourth Wave of Democrat zat on? 2011. http://www.brook ngs.edu/ op n ons/2011/0210_egypt_democracy_grand.aspx. Er m 25 Ocak 2012; Paul Mason, Twenty reasons why ts k ck ng off everywhere 2011. http://www.bbc.co.uk/blogs/ newsn ght/paulmason/2011/02/twenty_reasons_why_ ts_k ck ng.html. Er m 25 Ocak 2012; mer Tapnar, The end of Arab except onal sm Zaman Amer ka. 14 ubat 2011. http://www.zamanusa.com/us-tr/column stDeta l_getNewsById.act on?newsId=45952& column stId=100. Er m 11 ubat 2012; WMD (World Movement for Democracy), New Year Message from the World Movement Secretar at 2012. http://www.wmd.org/pr nt/ news/2012/january-2012#NYM. Er m 25 Ocak 2012.). Sayy d, Mukhabarat W nter. Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es. Bu erevede grleb lecek b r gel me, ABD Senatosunun etk l yeler nden John Kerryn n se mlerden nce Msra yapt z yarette yalnzca kurumla grm olmasdr: Yksek Asker Konsey, Babakanlk ve hvann zgrlk ve Adalet Part s (AP) (bkz. Ikhwanweb, Senator John Kerry and U.S. Ambassador V s t FJP, D scuss Egypts Democrat c Trans t on 2011 http://www. khwanweb.com/art cle.php? d=29395. Er m 21 Ocak 2012; Yksel Takn, Ortadou: slamc Popl zm kt dara Yrrken B r k m. Ocak 2012 no. 273.). Sher ne Abdel-Razek, Gung ho for cap tal Al-Ahram Weekly, 24 - 30 November 2011, no. 1073. http://weekly.ahram.org.eg/2011/1073/fo131.htm. Er m 21 Ocak 2012. Takn, Ortadou: slamc Popl zm kt dara Yrrken s. 86. Abdel-Razek. Gung ho for cap tal. Bkz. Turkey: A Model For the Arab World? Euronews. 25 Mart 2011. http://www.euronews.net/2011/03/25/turkey-a-model-for-the-arab-world/. Er m 12 ubat 2012; Jamsheed K. Choksy, Iran Frustrated Attempt ng to Take Charge of Arab R s ng Yale Global Onl ne, 13 Aralk 2011. http://yaleglobal.yale.edu/content/ ran-frustrated-attempt-takecharge-arab-r s ng. Er m 14 ubat 2012; Stephen K nzer, Iran, the Saud s and the New Great Game The New York T mes. 20 Ek m 2011. http://www.nyt mes.com/2011/10/21/ op n on/21 ht-edk nzer21.html. Er m 14 ubat 2012; M chael Slackman, Arab Unrest Propels Iran as Saud Influence Decl nes The New York T mes. 23 ubat 2011. http:// www.nyt mes.com/2011/02/24/world/m ddleeast/24saud s.html. Er m 14 ubat 2012; NPR, Can Turkey Be A Model For The Arab World? Nat onal Publ c Rad o. 14 Ocak 2012. http://www.npr.org/2012/01/24/145732723/can-turkeys-government-be-a-modelfor-arab-world. Er m 12 ubat 2012; pek Yezdan , Turkey model for Arab world up for debate Hrr yet Da ly News. 12 Ocak 2012. http://www.hurr yetda lynews.com/Pr ntNews.aspx?PageID=383&NID=11294. Er m 12 ubat 2012. Bkz. Burhanett n Duran and Nuh Ylmaz, Whose Model, Wh ch Turkey? Fore gn Pol cy. 8 ubat 2011. http://m deast.fore gnpol cy.com/posts/2011/02/08/whose_model_ wh ch_turkey. Er m 26 ubat 2012; kar. Paul Salem, Turkeys mage n the Arab world. Bkz. Burhanett n Duran, Arap Bahar Balamnda D Pol t kadak Dnm Anlamak Panel: 2011 Trk D Pol t kas Deerlend rmes , B l m ve Sanat Vakf. 21 Aralk 2011. http://www.b sav.org.tr/merkez.aspx?module=panelayr nt &menuID=6_6&merkez d=6&panel d=44& cer k d=12. Er m 26 ubat 2012. Burada deoloj ter m n gen anlamda, bell b r nsan grubu tarafndan paylalan, az ya da ok tutarl b r nanlar, majlar, f k rler ve dealler btn manasnda kullanyoruz. Elbette slam b r deoloj den daha fazlasdr, z ra b r d z ahlak prens plerle prat kler ve bell b r hayat tarznn temel lkesel unsurlarn ht va eder. Ancak ayn zamanda mntes pler ne bel rg n b r s yas f k r ve dealler manzumes de sunar; bu ynyle -gen anlamyla- deoloj k b r boyutu da mevcuttur. slamn s yas deerler zer ndek etk s yalnzca ler dzeyde s yas lem , gerek anlamyla slamc olanlarla snrl de ld r. S yas kltr ter m n gen anlamda, bell deoloj k doktr nler n ve part s yaset n n tes ne geen, (y ne gen anlamda) s yas
132
81
82
83
84
85
ynler bulunan b r d z deerler ve semboller fade etmek zere kullanyoruz. Ancak kanaat m zce slam Arap Baharn hem dar (slam s yas gruplar ereves nde) hem de gen anlamda etk lem t r. rne n, L byadak Ulusal Ge Konsey n n (UGK) l derler Kaddaf n n lmn b r basn toplantsyla duyurduklarnda sekler Mslman gazetec ler b le Allah Ekber d ye barmaya baladlar. UGK ayrca yen L byada hukukun temel kayna olarak er atn kullanlacan lan ett ler (Abu Toameh, From an Arab Spr ng to an Islam st W nter: Demonstrators D spatched by Mosques). Msl. bkz. Mohammed Bamyeh, Anarch st, L beral, and Author tar an Enl ghtenments: Notes From the Arab Spr ng Jadal yya. 30 Temuuz 2011. http://www.jadal yya.com/ pages/ ndex/2268/anarch st-l beral-and-author tar an-enl ghtenments. Er m 30 Ocak 2012; Grand, Start ng n Egypt: The Fourth Wave of Democrat zat on?; Aaron Rock, Qaradaw s Return and Islam c Leadersh p n Egypt Euras a Rev ew. 20 Mart 2011. http://www.euras arev ew.com/20032011-qaradaw s-return-and- slam c-leadersh p- negypt-analys s/. Er m 23 ubat 2012; Zuba da, The Arab spr ng n h stor cal perspect ve; Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es. L byadak devr m n dnm noktas olaylarndan b r Trablusta bulunan, Kaddaf dnem ndek Ye l Meydann sm n n ehr 22 Austos 2011de ele ge ren syanclar tarafndan heda Meydan olarak de t r lmes yd . 5 N san 2011de France 24 n alan gazetec Sarra Gr ra daha sekler olan Tunus toplumunda da slamclarn hkmet kart gster ler n en n saflarnda yer aldn b ld rm t r. YouTubea konulmu b r v deoda da y ne Tunustak gen katlml 1 Mart protestolarnda b rok nsann Allah Ekber ve Allahtan baka lah yoktur! sloganlarn atarak slam dv z ve bandajlar tadklar grlmekted r (http://www.youtube.com/watch?v=HxN-ZgzvXl8). B r ay sonra yen den balayan gster lerde bu defa b r de kl k gze arpyordu: gl ve organ ze b r slamc hareket n varl. 1 N san Cuma gnk bu son protestoda daha nce rne grlmem b r ek lde sokakta b nlerce k n n katld toplu b r namaz klnd. Muhammed Am ne Celass s ml (17, renc ) b r protestocu [Tunusta] barts kullanan kadnlarn kullanmayanlardan daha az haklara sah p [olduunu syled ]: rne n, barts hala okullarda ve n vers telerde yasak. Bu tr adalets zl kler redded yoruz ve rtl kadnlara zgrlk st yoruz. Bad aa Boul la s ml (24) sekler b r renc se yle ded : 31 Marttak eylemlerde gster c ler n att d n sloganlar 1 N sandak toplu namazn yolunu at. Baz nsanlar eh t olarak lmeye hazr olduklarn sylyordu, ayrca pol se d renmeye de kararlydlar. Onlar zaten arclar (Sarra Gr ra, In Tun s, Islam sts are at the forefront of ant -government protests France 24.4 Mays 2011. http://observers.france24. com/content/20110405-tun s- slam sts-are-forefront-ant -government-protests. Er m 22 Ocak 2012). Daha yakn b r zamanda se Msrda tannm b r k olan eyh Mazhar ah n Tahr r Meydanndak b r konumasnda Allah devr m korusun! d ye haykrnca b nlerce protestocu da Allah Ekber! d ye cevap verd (Egypt Independent, Update: 40,000 protest aga nst m l tary rule n Tahr r Square 27 Ocak 2012. Negar Az m , N. 2005. Egypts youth have had enough OpenDemocracy, 31 August 2005. http://www.opendemocracy.net/democracy-protest/enough_2794.jsp. Er m 15 February 2012; kr. Nez Nez., Majumder vs. Jones: The Iraq War and the Arab Spr ng 27 Haz ran 2011. http://globalbr ef.ca/blog/nez-a-nez/the- raq-war-as-cause-of-the-arabspr ng/3815. Er m 2 ubat 2012. Az m Egypts youth have had enough; kr. Carr e Rosefsky-W ckham, The Musl m Brotherhood After Mubarak; Fore gn Affa rs. 3 ubat 2011. http://www.fore gnaffa rs.com/art cles/67348/carr e-rosefsky-w ckham/the-musl m-brotherhood-aftermubarak?page=show#. Er m 11 Ocak 2012; H rschk nd, C., Beyond Secular and Rel g ous: An Intellectual Genealogy of Tahr r Square Amer can Ethnolog st, 2012, vol. 39,no. 1, ss. 4953. Carr e Rosefsky-W ckham, The Musl m Brotherhood After Mubarak; Peter Hessler, The Mosque n the Square The New Yorker. 19 Aralk 2011. http://www.newyorker. com/report ng/2011/12/19/111219fa_fact_hessler. Er m 2 ubat 2012; Khaled Abu To-
133
86 87 88 89
90
ameh, From an Arab Spr ng to an Islam st W nter: Demonstrators D spatched by Mosques 28. 10. 2011. http://www.stonegate nst tute.org/2541/arab-spr ng- slam st-w nter. Er m 2 ubat 2012. Brook ngs Inst tuteden Stephen Granda (Start ng n Egypt: The Fourth Wave of Democrat zat on?) gre Tunus ve Msrdak protestolarn en lg n yn deoloj k-olmayan karakterler d . Ayrca deoloj k ynler varsa b le slam de l, yalnzca daha fazla zgrlk ve demokras y arzuladklar lded r... Grand ayrca Msrdak hvann enl e ok ge katldn, k tleler hal nde gster lere ancak be nc gn katldklarn bel rterek etk s z olduklarn dd a etmekted r. T p k b r uzun mesafel Batl anal z olan bu yorum yaanan gerekten z yade anal zc n n nyarg ve temenn ler n yanstmaktadr. Z ra yorumcu en bas t nden Tahr r Meydan ve d er yerlerde slam sloganlar atan ve cemaat hal nde badet eden yzb nlerce nsan grmezden gelmekted r. Elbette her k lkede de akt v stler arasnda sekler (l beral ve sosyal st) gruplar var d yse (k bu gruplar Batl medyann oka lg s ne mazhar olmulardr) de yorumcu bu gruplarn ounluu tek l ett ne da r herhang b r del l gsterme gere duymamaktadr. D er taraftan, Msrda rej m ddet ne maruz kalmam sekler gruplarn aks ne hvann yaad uzun b r bask, tak bat ve cezalandrma tecrbes d kkate alndnda be gnlk b r gec kme neml added lemez (bkz. Ibrah m, 2002a. Governance and Structural Adjustment: The Egypt an Case n Idem. Egypt, Islam and Democracy: Twelve Cr t cal Essays. Ca ro: Amer can Un vers ty n Ca ro Press; Rosefsky-W ckham, 2002. Mob l z ng Islam: Rel g on, Act v sm and Pol t cal Change n Egypt. New York: Columb a Un vers ty Press; Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es. The Guard an, Tony Bla r: Mubarak s mmensely courageous and a force for good The Guard an. 2 ubat 2011. http://www.guard an.co.uk/world/2011/feb/02/tony-bla rmubarak-courageous-force-for-good-egypt. Er m 28 Ocak 2012. Gr ra, In Tun s, Islam sts are at the forefront of ant -government protests Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es. The Telegraph, Protests and prayers sweep the Arab world 25 Kasm 2011. http://www. telegraph.co.uk/news/worldnews/afr caand nd anocean/egypt/8916521/Protests-andprayers-sweep-the-Arab-world.html. Er m 2 ubat 2012; Hessler, The Mosque n the Square slamclara ynel k ant pat s n g zlemeyen b r gazetec olan Khal d Ebu Toameh y ne de unu tesl m etmekted r: b rok Batl gzlemc n n gzden kard ey, son on aydr Arap dnyasn kasp kavuran rej m kart gster ler n Cuma namazlar sonras cam lerden balatlddr. Bu durum zell kle Msr, Yemen, Sur ye ve rdnde geerl d r (Abu Toameh, From an Arab Spr ng to an Islam st W nter: Demonstrators D spatched by Mosques). rne n dnyann en tannm ve en etk l slam al mler nden olan Yusuf el-Karadav Mslmanlar defalarca syanlar desteklemeye armakla kalmam, ayrca bugne kadar syana maruz kalan btn baskc rej mler n l derler n tel n etm t r. L byadak syann balamasndan b r ka gn sonra, 21 ubat 2011de, Tahr r Meydannda kldrd Cuma namaznda verd hutbede Msrl devr mc ler tebr k eden el-Karadav , L bya halkna da syana katlma ars yapt. Daha sonra El-Cez reye verd b r mlakatta da Kaddaf n n protestoculara yapt kanl mdahaley knayarak syanclarn Kaddaf ye su kast yapmalarna da r b r fetva yaynlad (Yahya M chot, Qaradaw s Ant -Gaddaf Fatwa: Scholarly Analys s 2011. http://www.on slam.net/engl sh/shar ah/shar ah-andhuman ty/m scellaneous/451624-the-fatwa-of-she kh-al-qaradaw -aga nst-gaddaf .html. Er m 12 ubat 2012). Mslman lkelere de L byadak UGKy tanma ars yapan el-Karadav ayrca L byal muhal flere s lah ve mh mmat gndermeler n sted (Gulf T mes Recogn se L byan Rebels: Qaradaw Gulf T mes. 11 Mart 2011. http://www.gulft mes.com/s te/top cs/art cle.asp?cu_no=2& tem_no=421411&vers on=1&template_ d=36&parent_ d=16. Er m 23 ubat 2012.). Daha yakn zamanlarda se Sur ye halkn Esed rej m ne kar savamaya davet eden eyh, Baas rej m n knayan e tl fetvalar da yaynlad (msl. bkz. Yusuf el-Karadav . 2012. http://www.qaradaw .net/component/content/art cle/5609.html. Er m 23 ubat 2012.). ok etk l b r s ma olan el-Karadav n n
134
91 92
93 94 95 96 97 98 99
fetva ve konumalar ok popler olup slam Dnyasn her tarafnda dolama g rmekted r; ayrca El-Cez rede yaynlanan er at ve Hayat s ml popler program btn dnyada on m lyonlarca nsan tarafndan tak p ed lmekted r (Dav d D. K rkpatr ck, After Long Ex le, Sunn Cler c Takes Role n Egypt The New York T mes. 18 ubat 2011. http:// www.nyt mes.com/2011/02/19/world/m ddleeast/19egypt.html?pagewanted=all. Er m 23 ubat 2012. Ayrca bkz. Rock, Qaradaw s Return and Islam c Leadersh p n Egypt.) Zuba da, The Arab spr ng n h stor cal perspect ve. slamn Orta Doudak s yas kltr (hem slamclar hem de seklar stler asndan) ek llend rmedek etk s n n tar hsel kkenler ne da r b r nceleme n bkz. Nurullah Ard, Islam and the Pol t cs of Secular sm: The Cal phate and M ddle Eastern Modern zat on n the Early 20th Century. London and New York: Routledge, 2012. Ibrah m Governance and Structural Adjustment: The Egypt an Case; Rosefsky W ckham Mob l z ng Islam: Rel g on, Act v sm and Pol t cal Change n Egypt; H rschk nd The Eth cal Soundscape: Cassette-Sermons and Islam c Counterpubl cs). Zuba da, The Arab spr ng n h stor cal perspect ve. Jan ne A. Clark, Islam, Char ty, and Act v sm:M ddle-class Networks and Soc al Welfare n Egypt, Jordan, and Yemen. Bloom ngton: Ind ana Un vers ty Press, 2004, s. 4. Zuba da, The Arab spr ng n h stor cal perspect ve. Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es; kr. D na Shehata, Islam sts and Non-Islam sts n the Egypt an Oppos t on n Dan el Brumberg and D na Shehata (eds). Confl ct, Ident ty, and Reform n the Musl m World, USIP Press, 2009. Brumberg, The Trap of L beral zed Autocracy Journal of Democracy, 2002, vol. 13, no. 4: 5668. Brumberg, Susta n ng mechan cs of Arab autocrac es.
135

Ardic Arap Barini Anlamak Yillik2011

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ardic Arap Barini Anlamak Yillik2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET | 87

TRKYE VE ORTADOUDA YEN DZEN ARAYII | 137

TRKYENN IRAK POLTKASI 2011 | 265

TRKYENN KRFEZ LKELER VE RDN POLTKASI 2011 | 283

TRKYENN SAHRAALTI AFRKASI POLTKASI 2011 | 655

TRKYENN AFGANSTAN VE PAKSTAN POLTKASI 2011 | 681

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET*

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

TRK DI POLTKASI YILLII 2011

ARAP BAHARINI ANLAMAK: ADALET, ONUR, DN VE KRESEL SYASET

You might also like