Li ni u

Tp su tm ni v khoa hc v s ti sinh ny gm nhiu on. Mi on cp n mt s kha cnh ca nng lc tinh thn, xuyn qua th xc ang sng. Cch din t c trnh by di dng mt lin quan khoa hc. Tu trung tt c u hng v s sng v tim lc ti sinh sau khi cht, theo nh Pht. y l mt ti rt kh khn, lm tn bit bao nhiu tr lc, giy mc ca cc bc s thn hc, cc trit gia, cc t tng gia, v nhng nh thng thi, chuyn nghin cu v cc hin tng tm linh. N vn l mt vn va thc t va tru tng, huyn b, nn son phm ny cng ch c th lm sng t mt s vn trn mt vi phng din ch yu no m thi. V chm ngn thng c nhc n trong khi nghin cu Pht hc, l nn gi qun liV li l, vn t d gn gh, r rng, sc bn n u, cng ch l nhng phng tin vn chuyn ci hiu bit ca ngi ny, nhit thnh cng hin n ngi khc. Nu cn c vo vn t kt lun ci ng th khng bao gi nhn c s cm thng, nht l trong trng hp phi mn ch ngha ch nh (prajnatti) kh d hiu thu ch tng quan siu vit (paramartha)trong nh Pht. Li na, khun kh sinh sng khng cho php ngi vit dnh trn th gi cho s nghin cu ln thu thp ti liu, nn thiu st l mt iu kh c th trnh c. Son gi vn t bit rng mt tp su tm ngn chc chn khng th no hon ho, ngng mong ch c gi nim tnh v b tc cho. Thnh tht cm t.

PHN I TIM LC CA TINH THN TRONG CON NGI

Thng thng th con

ngi l cu hp sinh l nhn th ca

nhiu th h cha m lu

truyn. Cu hp sinh l nhn th ny cng c nui dng bi mt mi trng yu t thch hp cho s sng, nh phi c nc, c thc phm, c dng kh, c nh sng, c nhit , v c t trng v.v Nhng i vi Pht gio, tt c nhng th y ch l vt cht, tc ch thuc v phn th xc hu hnh, hay Sc

php (Rpadhamma) ni con ngi m thi. Ni mt cch khc c v Pht hc hn, vt cht m ch t i (Cattro Mahbhtni), gm c bn th (bin nng) nng ct sau y:
1-Th a, hoc t a m ra, nh cc khong cht, bi trn, cy ci, ng vt v.v

a v tnh cng mm ca t (Phn ng l Phathav), cng ca tt c nhng g thuc v

2-Th

thy v tnh trt ln nhau, ri kt hp v tan r ca nc (Phn ng l po), cng ha v tnh co gin, teo li hay bnh trng ca la (Phn ng l Tejo), cng ca cc phong v tnh x dch cng lm cho nhng ci khc lu ng ca gi, hay ca
php (Nmadhamma), mt tng hp lin quan, tng ng vi

ca tt c bin dng ca thy, ha ln trong lng t hay trong bu kh quyn. 3- Th

nng lc nng lnh do la, hi t trong lng t hay tn mn ngoi qu t. 4- Th

khng kh (Phn ng l Vyo), thng di chuyn ngoi mt t v thng thu trong a cht. Cn phn v hnh nh Pht gi l Danh

phn hu hnh hay Sc php (vt cht). i vi nh Pht, danh php l nguyn l ca mi diu hot, nn phi c c bit ch v phn tch t m, nh mt mn hc tin ha v lun hi xuyn qua nhng phn ng ha nng v siu nng trong s sng. Bn th v tnh nu trn lun lun hin hu trong mi sc php. Sc php y ch chung cho tt c cc vt

cht n thun hay cc vt cht bin dng.

Nh vy i vi Pht gio, bt c sc php no bn trong cng cha trn, tc l cha t i (a,

Thy, Ha, Phong). Duy mt diu l t l ca bn th v tnh y khi qu chnh lch, th ngi ta ch nhn thy ci th v tnh cc ln, m khng nhn thy ci th v

bn th v tnh ni

tnh cc nh n tng trong . N cc nh n tng chng nh khng c.

V d: Lc quan st mt khi st hay mt tng , ngi ta ch c th thy ci th v tnh cng (a) cc ln ca khi st hay ca tng m thi. Nhng k thc bn trong n vn cha ba th v tnh kia vi t l cc nh. V nu khng cha ba th v tnh y, khi st hay tng khng hin hu. V nu n cha v ang hin hu m c mt quyn lc no tch thu mt ba th v tnh y, th khi st hay tng s lp tc r tan thnh tro bi, ri long vo khng kh. (Nh nhng vt b bom nguyn t thiu t). Trong s su sc ny, r rng l nh Pht ni n bn th v tnh ca ngun gc vt cht do t i hp thnh, mt cch rt vi t, khoa hc. Tuy nhin, i vi vt tit l: T

cht l

mt con ngi, m chng ta mun kho cu y, th Pht gio

i (ton b vt cht) y ch l mt yu t trong nm yu t to thnh mt nhn vt. t kia l g? Bn yu t kia c nh Pht lit k, l th, tng, hnh, thc. Chng cn c

Vy bn yu

mt ci tn chung khc l Danh php. Ni tm li theo nh Pht, con ngi sinh hot ch l mt kt cu ca danh php v sc php, hay gi tt con ngi l tng hp ca danh v sc.

Trong Vi Diu Php thng k (Abhidhammapitaka), tng hp danh v sc y cn c gi l ng un. Ch Phn dch ra ng un l Panca khandh, tng ng vi ting Php l cinq agrgats, tc l s phi hp ca nm kt tp, c th ln tru tng (vt cht v tinh thn).

un (Rpa-khandh), Th un (Vedan),Tng un (Sann-khandh), Hnh un (Sankhra-khandh) v Thc un(Vinnna-khandh).

Ng un (hay nm

kt tp) gm Sc

Sc un m ch xc thn, c hnh thc khi lng, bin i theo thi gian, v s thy c, nn n c th. Cn th un, tng un, hnh un, v thc un th bin hin, tru tng, v hnh, nh in t.
Bn un ny phi nng vo sc un (xc thn cn sinh hot) mi hin lng ra c. V ngi ta cng cn c vo nhng hin lng y m hiu bit, xc nhn s hin hu ca chng. Khi hot ng, bn un (hay danh php) y li hin lng ra hai mt, l mt

ni v mt chm:

Mt ni gm th un, tng un, v hnh un. Chng hin lng xuyn qua nm ca hng ngoi v mt ca qui ni ca con ngi, l mt, tai, mi, li, thn, v t . Nm ca hng ngoi v mt ca qui ni y, nh Pht cn gi bng mt ci tn khc l lc cn, gm nhn cn (th
gic), nh cn (thnh gic), t cn (khu gic), thit cn (v gic), thn cn (xc gic), v cn (tm t). Tc l su ci c s tinh thn (hay thc un) hot ng. Su c s ny trong con ngi c th v nh mt ngi nh th nghim khoa hc (laboratoire), m nhn cn l ci my chp hnh, nh cn l ba ng k thu thanh, t cn l dng c tip mi, thit cn l b phn ghi li cc v, thn cn l h thng o lng s c xt hay sc p, v cn l ch tch t v phn chiu ca nm hot ng kia. Tp hp ca su sinh hot chnh y chnh l phn hnh chung ca b ba th un (cm th), tng un (ghi tng), v hnh un (chuyn vn hnh) trong ng un ca con ngi.

Mt chm tuy ch c mt mnh thc

v hng hu. Xa nay nhng nh nghin cu tm linh thng gi nm nathc

un (hay tinh thn) hot ng, nhng n li rt a din, tc hnh,

un l tinh thn hay linh hn.

Nhng theo Duy thc hc trong Pht gio, th v thc un hng hu nh vy nn n t thit lp n ba

vng n hot, huyn b v cng, l vng ngoi, vng gia, v vng trong. V nh chiu su ca i dng
gm y bin, trung tng, v thng tng. Vng ngoi ca thc un tng ng vi thng tng ca i dng (k c mt nc), ni hng chu mi vt, v p lc ca gi bo. Cn vng ngoi ca thc un th hng qua nm gic quan, chu tt c nh hng ca ngoi trn. Vng ngoi y c gi mt cch tng qut l nhn thc.

Vng gia ca thc un tng ng vi trung tng ca i dng, c tc dng phn bit trc mt i
tng, phn ng ra ngoi hay nhn vo bn trong, cng nh trung tng ca i dng c tc dng y bt c mt vt th g ln mt nc, hay nhn chm vt y xung y bin. Vng gia ny c mt ci tn khc l tri

thc.

Vng trong cng ca thc un tng ng vi y bin, c c tnh t nhin l yn lng thng k mi vt,
v v t kt ton co no mnh (nhiu), ci no yu (t). Cng nh y bin l kho cha tt c nhng g chm xung v gi nguyn v, khng di ch. Vng trong cng, hay trung tm ca thc un ny, c gi l linh

thc.

V ch ch ca tp su tm ny l ni v linh thc y, trong thn th sinh hot ca con ngi, bng mt s ngn ng t gio theo khoa hc. Qua nhn quan khoa hc, ngi Pht t c th pht biu rng: Thn th con ngi khi cn sng l mt ci my nng ng. N c th pht sinh mt h thng in t(courant lectro-magntique). H thng in t ny biu hin cho sc mnh tinh thn, rt n lng v v hnh, m nhiu nh nghin cu Duy Thc trong Pht hc gi l Mt-Na A-Li-Da thc (Mna-laya), hay linh hn thc, tc tng hp ca thc th by v thc th tm, c kh nng ti to s sinh tn di dng ny hay di dng khc. N l mt thanh kh (crature thre) bao trm, thu nhim no b, v to n ton thn, khng khc g vng thanh kh (zone thre) xung quanh mt tinh t. Lung in nh cung

cng c hai cc m v Dng nh trong dng in c kh. Cc m catnh

t pht sinh ni thn th con ngi cn gi l nhn in, mt loi tnh in (lectrostatique),

T (ng lc 0 gi), v cc Dng nm thin nh cung Ng (lc mt tri ng bng) trn v tr tuyn. Hai cc ny lin lc vi nhau bng lung t in c ci tn l T Ng tuyn, tng ng vi tn khoa hc l Kinh tuyn (Mridien). T Ng tuyn ny lm thnh mt (thy

in thn ngi, nm h

trc) (Axe cosmique). Thy c ngha l t trn xuyn n di

theo mt ng v hnh chy t nh u n lng bn chn trong thn th con ngi. ng ny phi hp v thng gc (perpendiculaire) vi cc ng ngang di ng, lm thnh ton b trc gic trong sinh lc. Kinh tuyn thin nhin, hay thy trc ca qu t, cng l mt trc v hnh (do tr bit ch khng c sc th), khi t cc Bc xuyn qu t n cc Nam, lm trung tm cho qu t t xoay trn, v chy quanh mt Tri, khong 2 triu 400 ngn cy s mi ngy, gia khng gian v tn. V trong thn th con ngi th thy trc ny xuyn t nh u n lng bn chn, ni lin hai im T Ng. Con ngi khi cn sng, nm hn trong mt khung v hnh (trn gian), l khong tng giao (hay vng giao tuyn), thuc honh sinh ng, dung thng vi trc tri t v v tr tuyn. Thy trc khi t nh u xuyn n lng bn chn con ngi, cng ging nh thy trc ca tri t, chy t Bc cc n Nam cc.

V tnh lu luyn ca lung t in nm trong thy trc con ngi, m to thnh v sinh ra t s
cm ng (induction) ca nhn in kh. cng l t lc ca thn th con ngi, tng ng vi trng lc ca tri t, theo nh l Faraday.

(ng Michael Faraday l ngi Anh, sinh nm 1791 ti Newington Survey v mt nm 1867 ti Hempton Court. ng l mt nh vt l ho hc thin ti, khm ph ra hin tng cm ng ca lung t in qu t, lm kim ch nam trong a bn).
Ngha l nu so snh, thn th con ngi th cng ging nh qu t. N c ng kinh tuyn lm trc cho s xoay trn, hot ng. Kinh tuyn l qu hnh ca ng dc, chy sut t Bc cc n Nam cc, t khai thin lp a tp trung mt cch s ng hai sc nng v lnh (nguyn nhit, nguyn hn) ca mi vt hin hu. Ri t ch hi t ban s n ch tch lng pht huy, to ra s cm ng ca in t kh (lectricit magntique).

Kt lun: S cm ng (induction) ca in t kh chnh l hin tng cu kt ca in v t lc sinh ra, c nh bc hc vt l Faraday th nghim m tm thy, khin cng trnh khm ph ca ng tr thnh mt ng gp v i cho nn khoa hc nhn loi mi n ngy nay. Tc l xc nhn rng tt c nhng dng in u c pht sinh ra vng t lc, v vng t lc phi c s cm ng ca in t kh. Tng t nh th, thn th con ngi khi hot ng cng sinh ra dng ng, ni lin vi linh lc ca con ngi.

t in, to thnhmt lc cm

Linh lc ny gm c hai phn: Phn ng (hin lng) gi l Mt-Na (Mna), quen gi l hn, v phn tnh (an nhin) gi l A-Li-Da, thng gi l phch. l hai thc lctim lng nm va trong va ngoi tr no con ngi. Hai loi siu trong thn th.

nng

ny biu l c l do ng lc cm ng ca dng nhn in lu chuyn

Hn lc Mt-Na (cn gi l thc th by) bao gm tt c tm s (Phn ng l Cetasik) thuc v dng

tnh (positive), ch tr cc s hiu ng v hnh vi con ngi. N tng trng cho tiu ng, hay thng gi l t ng (tc l ci ta), nm gi ton din c th nhn sinh. Ci ta ny i vi b ngoi (mt ni), th pht ra l tr v t vng. Nhng n li c tnh thay i khng ngng, v phn bit ci ny vi ci kia, lun lun chy theo cc quy lun song i, nh bin (dualit), nh mt s t ng tng trng sau y: c khng, sng ti, p xu, trng en, phi tri, khn di, trn di, nam n, thun nghch, thng ght, ngon d, xa gn, ln b, a thiu, c trng, kn h, trc sau, ng ty, nam bc v.v tng cng thnh v s t ng, khng th k ra ht c. N hm cha ton th nim, t duy, tnh nt, t ti tin cho n cao thng ca mi c nhn. Hn lc Mt-Na c tt m p lu di ton b nhng cm xc v hiu bit t lc thc (nm gic quan cng vi tm t) phn chiu vo. Ri sau khi t nhim hon ton nhng cm xc v cc hiu bit y, n li chuyn chng vo trong phch lc A-Li-Da (hay tng thc), th kt . V phch lc A-Li-Da (hay tng thc) n su trong tm khm (sub-conscience), nn rt tim tng. Bn tnh n thuc v m (ngative) vn tnh lng, lun lun cht cha mi php hnh (nhn qu) trong bt ng. Ci kho A-Li-Da ct gi khng nhng tt c hiu bit v kinh nghim ca hin ti, m n cn tn tr ton th php hnh t v thy qu kh, n mi mi mun kip lun hi trong tng lai. N l ci thc lc v kh duy l, thun tu v t, khuyn tnh phn bit, khng b hn ch gia hai tnh trng nh bin, nn trong ci kho ca n c tt c di sn, khng thiu bt c mt hnh nghip no ca mi sinh vt. Ni cch khc, n v nh mt b

m m , khng bit phn bit, ch lun lun gi k, v nui dng tt c

nhng a con, bt k p xu, mnh yu, ln nh. Tuy nhin, vi bn cht th ng nh th trong tim thc mt con ngi, n vn c schuyn

ho phi thng: khi n b cht cha nhiu qu bi mt nghip qu no , th n li lm cho hin thn cch sng ca k y phi l ra, y nh u th ca ci lng nghip qu ang dn ct trong n. V vy m trn ci i mi c hng t c nhn, tuy nhn b ngoi l con ngi, nhng bn trong bn tnh mang nhiu t cch khc nhau, khng ai ging ai, t thc th hay hung bo nh th vt, n thng minh hin lnh hay khn ngoan xo quyt nh nhng i danh nhn, hay i gian hng.

Phch lc hay tng thc A-Li-Da tng trng cho i ng, lm tiu biu cho bn th v tr. N l gch
ni gia tim thc vi ci v cng, v l php thn ca mi sinh linh khi cha chuyn ng. N cng l chn ng hay tnh ng, tc ci ta tht ca mi chng sinh lc chiu su. N ging nh mt mnh t, m kinh gi l a

Tng, nhn cc loi ht ging lm mc mm, nui

dng cho ln ln nhng th nghip qu gieo vo . Nu gieo ging B th c cy B mc v ln ln, nu gieo ging c c th c c c mc. V hin nay khoa hc cha c cch chng minh phch lc A-Li-Da, cho ta thy bit tng tn, nn c nhiu ngi khng tin l mnh sn c mt bo vt, mt di sn ni ti v i, mt sc mnh phi thng, l phch lc A-Li-Da.

PHN II TIM LC TI SINH QUA S NGHIN CU NO B

Ti sinh l mt vn v cng hc ba trong khoa hc tm linh. N m ch kh nng ca ci m ngi ta gi l tinh thn, hay linh hn ca mt ngi sau khi cht. Cc nh chuyn nghin cu v no b nhn th, xa nay vn ch cng b nhng g h tng nhiu th h kho st qua. Nhng h khng bao gi khng nh l kt lun cui cng. Ngha l h cha dm xc nhn rng: Chng cn g tm hiu thm v tinh thn con ngi na. V quyt on nh vy l ng khung, l dng li, l phn tin b, v phn khoa hc. Bc s Hyppocrate, ngi Hy lp, sinh nm 377 trc k nguyn, khi khm nghim vt thng u ni: Do

no b v ch c no b m thi, mi cho chng ta nhng lc th (nh n ci, nt hi hc), v cho chng ta s phin mun (nh bun ru, s hi hay au n).
Mt khoa hc gia khc, ng Richard Restak chuyn v thn kinh, cng pht biu: No b l ni sinh ra thn tr (esprit) v lng tri (conscience) ca con ngi. Ngy nay, nu c mt s nh vt l thn kinh hc (Physico-Neurologur) ng vi my cu ni nu trn, th cng c nhng v khc chng ng cc quan im y. V h tuyn b thng ra rng: Tht s chng ti

vn cha hiu c thn tr v lng tri ca con ngi nm trong no b nh th no. Hy vng mt ngy kia khoa hc s ri c nh sng vo .
Bn xa hn, mt nh thn kinh hc n, ng David H.Hubel li phn trn: Hai

ch tinh thn ca con ngi chng c gii hn r rng, chng ta hy tm gc n ra ngoi khoa nghin cu c th. V n mang c tnh b him, kh hiu nh -te(ther), mt th tnh kh nm trong v tr, m khng ai bit ngun gc. Phi chng ng mun ni: V tr ca tinh thn i vi no b, c th xem
nh v tr ca tm thn hc i vi khoa hc nhn th thc nghim?

tnh khoa hc, trong o Pht, s tng thng gia tinh thn v no b, c th hiu nh s phn ng ca lung in khi gp ho cht sinh ra. tuy l mt phi hp c nguyn l. Nhng ngi ta khng th thc nghim, tch ri c ci nguyn l y ra khi
phi hp, bng nhng chng minh c th. Cc nh bc hc v sinh hot c nng, khi nu ln thuyt No

Nhng theo ci nhn thanh

b hot ng sinh ra tinh thn, h

ch xem no b nh mt ci my phi tr (ordinateur). Nhng kt mt ci l my phi tr lc chy, phi tun theo mt chng trnh hng dn sn (Logiciel). Khng c chng trnh n nh trc, v khng c ngn tay khi ng n vo nt ra lnh, th my phi tr tr thnh v dng, khng lm sao t kch thch ly , lm ht nhng vic cn li. Ngha l my phi tr d tinh vi n u, cng ch thi hnh sau khi nhn lnh, v lun lun lm vic theo th t, ci ny trc ci kia sau, ch n chng bao gi bit nhn xt, cn nhc, uyn chuyn, thm nh, t chn vo pht cht ci no quan trng nht, m lm trc. Nhng no b ca con ngi th khc. Hin nhin n k l hn ci my phi tr bi phn. (Danh t ordinateur hin nay c nhiu ngi Vit dch l my vi tnh, nhng trong khun kh bi ny, chng ti xin php gi l my

phi tr cho tin, mong qu v thng cm).

V phng din cu to, no b c hng triu ng gn li ti, kt ni vi nhau chng cht trong mt xng s ch ln khong bng qu da, n t gii quyt cng mt lc kh nhiu vn phc tp khc nhau, m trn kh nng vn chuyn, mt my phi tr d ti tn n u cng khng th no lm c. Tuy nhin, my phi tr v no b li c mt im tng ng: C

dng in

t. in t dng cho no b do bin ha thn nhit con ngi cung cp, cn in t chy my

hai mun hot ng phi nh

phi tr (ordinateur) th do c kh dn n. Nh trn ni, im c sc m my phi tr mun ngn ln khng th no b kp no b, l no b t n thit lp v thay i c chng trnh. Cn my phi tr th phi nh vo s sng to ca con ngi. Tc l nh chuyn vin tin hc (informaticien) cho n chng trnh, ri bo g th n lm ny. Hn na, cha c mt my phi tr no c th lm c nhng chuyn nh m mng, ti tnh, mm ci nh, hay nng ny hm hc, hoc hn gin lm l mt cch su sc nham him, m ngi bng quan kh on trc c phn ng ra hnh ng ca ngi mang nt mt y ra sao, tip theo sau . Ni chung l s biu l nhng tht tnh lc dc, thuc v tinh thn (esprit) v lng tri (conciense) ca con ngi, th my phi tr hon ton bt lc. V thiu tinh thn v lng tri, nn my phi tr khng th phn bit c ci hay, ci d, iu thin, l c, nh kh nng ca tinh thn v lng tri, kinh qua no b ca con ngi. Khi lun v gi tr ca tinh thn, t tng ng cn cao lng tri (conciense), v cho rng nu khng c lng tri th nhn loi khng c s tip tc tin ha. Nhng ngi c mt tm t chnh trc, t tin, cao thng v mt lng tri trong sng, th h c mt vng ho quang v hnh bao quanh thn th, nht l quanh u. V ch c nhng bc sng i sng o c, c tm thc an tr, v c nhn thc thanh tnh, tc l c con mt thn diu (oeil mystique), th h mi thy c nh ho quang ny.

Nhiu nh vt l hc tn tin cng nghin cu nh ho quang , ri gii thch nh sau: Ho quang (hay thn quang) l s xut hin ca nhng lung sng lng t (ondes quantiques), pht ra t no b con ngi, c s lin quan n khng gian v thi gian (Espace-temps). Cc nh chuyn mn kho cu v lng t, th cho rng lng t l phn l ca nhng s hiu bit thng thng. Phn l v lng t khng c nh tng, v khng da vo l l, trong khi s hiu bit thng thng ca con ngi lun lun c t cn bn trn nhng nh c lin quan n sc th v h lun, hay suy din quy np thuc v duy l (logique). Ngi ta quan st v ghi nhn: khi hai b phn cch nhau bi mt khong cch rt hp (micro-espace), v trong khong thi gian u chp nhong (flash temps), th nh sng pht ra gia hai b phn y. nh sng chng minh rng: Hai b phn kia khi va n gn t lin lc vi nhau di dnh phng ra sng lng

t (Ondes quantiques).

l nguyn nhn ca nh ho quang. V chung chung th mi ngi u c ho quang, mnh hay yu ty theo tn lc khc nhau ca mi c nhn. Nhng vn c thy c n hay khng, li l mt chuyn khc. Khng phi ai cng c th thy n d dng. Nht l i a s phm nhn, tm tr lun lun b tham sn si lm cho lon ng, h cng khng th tin vo s hin hu ca n, khoan ni n chuyn thy n. Theo pht trin thn th, th nhng tr em t 9 n 10 tui hot ng nhiu vi khi no bn mt. Ngi ta chn chng gio nghim v tm linh, th c 12 tr em trn 100 a, cho bit l chng thnh thong thy s chuyn ng c mu sc m o xung quanh u con ngi, trong mt thi gian rt ngn. Cc la tui ln hn, t tin hn, nhng tr c bt u bn rn vi ngoi cnh, mt i tnh v t (hn nhin), th t l thy kh thp, nn chng thng ly lm ngc nhin khi c hi v chuyn ny, v chng cho rng ai cng phi thy nh chng. S chuyn ng c mu sc m o xung quanh u ngi ni trn l nh ho quang. Nhng ngi trng thnh, thn th quen sng vi khi no bn tri, th khng th thy c nh ho quang . S gio dc nng v thc t, trong gia nh ngy nay, cng khng cho php ci kh nngthy

nh ho

quang ca cc tm hn cn ngy th c ch .
Nh cu cuyn in hnh sau y: B Tm c khun mt p v hao hao ging b ngoi (transmission hrditaire), nn c cu t rt thng. Mi ln n thm, cu thng nhn b Tm mt cch chm ch, tru mn, khng chn, lm b Tm thch lm. C mt cu trong nh, tinh thn b Tm hn hoan, sung sng, nh mun bin mnh li cn cht xu, chui vo trong hai con mt ca cu, hu gi ring cu cho mnh, khng cu thuc v k khc.(Tm l tr con). Hm nay m b Tm mi cu li nh n cm. Khi cu n, cht b Tm ngy th ku m hi: m i, c ci bng g mu mi chy xung quang u ca cu t kia ka? Thay v u ym hi con xem n thy g, v vui v ging gii cho con bit, m b Tm li gt ln Khng c hn ho, hy mau khoanh tay cho cu i. Th l b Tm ct hng, chng dm ni g thm, lin ngoan ngon ci u cho cu, ri b i ch khc. B inh ninh l mnh b hoa mt nhn lm, hay t tng tng m thy nh th. T v sau, mi ln thy nh vy, b Tm vi xem thng ri b qua, v dn dn b Tm mt i ci kh nng

thy y. Ngha l hon cnh gio dc bt b khng tin tng vo mt s hin tng m i mt b t nhin thy na. nh ho quang l sng

lng t (ondes quantques) trong u cu n hng v n, pht ra

(transmetteur). V sc mnh ca tm trng v t, ngy th ca n, lm cho n tip nhn c sng lng t y qua th gic (rcepteur). Theo vt l hc, th lng t c dch t ting Php l quant (sc nng). l thuyt do mt bc hc gia ngi c, ng Planck (1854-1947) lp ra gii thch cc hin tng v hiu nng v lung quang in. Nh s hiu bit v lng t y m nh bc hc lng danh Einstein mi c l do, a ra thuyt tng i (relativisme). Thuyt ny nhc li chng nghim c, l Khi hai phn t (v khong trng gia) khng chm vo nhau, khng t pht c xc nng, th tuyt i khng c cm ng. Nhng khi hai phn t y biu l qua thng trng c nng lng t th khc hn, khong trng gia khng cn cch ngi na, v s lin lc ca lng t nm gia hai phn t, li hin ra di dng sng quang in. Sng quang in y, yu mnh ty trng hp. N chnh l nh snh (hay ho quang) rt kh thy, bao xung quanh mt vt c in t. Trng hp cc tinh t th nh sng cc k mnh, ho quang con ngi bnh thng nhn ln c hng h sao s t t ln cng khng sao b kp. Tr li s tng ng ca tinh thn trong no b, chng ta c th cn c vo mt pht minh khoa hc gn y: No b ca con ngi thng phng nhng lung m ba(ondes), loang ra n 40 chu k (vng) trong mt giy ng h, m con ngi khng h hay bit. Chnh do nhng lung m ba ny m khi chng ta li mt chic xe trn con ng quen

thuc, chng ta khng phi chm ch nhiu, nhng chic xe vn chy tt. l lc cclung m ba t ng thay chng ta ch cho s an ton.
Hin tng ny c ct ngha da theo khoa hc v tng quan tm thc trong Pht gio nh sau: Nhng lung m ba y i vi no b (tng trng cho tm thc hay tinh thn) trong mt con ngi, cng ging nh nhng nhp tim p i vi hi th. Khng phi v ngi sng c mun cho tim p th n p, cng khng phi v h khng mun th n ngng, m mt cch song song linh ng, h hi th tip tc th tim p. Cng nh khi ton th t bo trong mt no b ca h cn hot ng trng thi bnh thng, th nhng lung m ba (sng nhn in) cn c tng ng pht ra m khng cn c ch . Nhng lung m ba ny, trong hu ht trng hp, khi loang i, chm vo ngoi cnh, ri ly lm mc tiu, th thot u chng tuy phi duyn theo tm thc (Mna=conscience), xuyn qua thc (tc thc th su), ng s mt sinh hot no . Nhng khi chng tip gip (va chm) ht cc d kin ngoi cnh ri, khng cn g mi so snh, kt t vo i tng, cho thc phn chiu na, th chng tch ri thc, t vn hnh mt cch kh chnh xc nhng nng lc chuyn ng rt th t theo chu k. V li, xut x ca nhng lung m ba y vn l linh nng ca mt ngoi A-Li-Da thc, hay tim thc (sub-conscience) phn nh trn tm thc. Nn sau n t nhin phi hin lng ci k diu c lp, bt hp l, ca tim thc, khin cho trn suy lun bnh thng, chng ta thy vn thiu cn c, l: Li xe trn con ng quen thuc, tuy t ch m vn an ton. Hin tng ny Pht gio gi l thc qu trong hin ti. Cn khoa hc gi l phn ng theo thi quen.

Ngha l khi ngi ta li chic xe ln th nht i vo mt con ng xa l, th tm thc khi u c tng cng qua nhn thc (th gic chm ch), nhn din nhng hnh nh mi. Nhng khi tt c bit ri, khng cn g i chiu vi nhng ci c na, v ng tc tip din ch l s lp li, th thc lin bung th, cho nhng lung m

ba nhim ng k diu y t pht tc theo chu k nhn v qu, hay phn dng v tip th, tc l n iu ng chn tay lm vic khng cn ch ,
v ch l s xoay vn ngm ngm qua ba un (tch t) th, tng v hnh.

Ni cch khc, khi nhng m ba y pht ra theo chu trnh th-tng-hnh, iu khin ng tc u n ri, th s dn nng lc ca thc qua thnh gic, xc gic, v nht l th gic (nhn cn) trong nhn vt li xe ni trn khng cn cn c vn dng ng mc nh lc u na. Thm mt v d v thc

qu trong hin ti, l khi chng ta b chn xung ging, chng ta t ch n vic tm kim i dp nhng nh m ba trng,ca no b, loang ra t xc gic i bn
chn, m chng lin c th mang c i dp ng cch d dng. Quay li chuyn no b: Chng ta khng phi ch c mt khi no, m chng ta c n hai khi no, mt bn tri, v mt bn mt. Hai khi no ny tuy cch nhau bi mt mng gn li ti, c din nhit lng (corpus callosum) ging nh mt lp da mng. B phn ny ng y lun lun. N chn la nhng thng tin, chuyn t khi no ny sang khi no kia, qua

li hai chiu, chng lc no c ngi ngh.

S nghin cu cn cho bit thm: Ngi thun tay tri th b phn lp

da mng ny n rng hn ngi

thun tay mt 11%. Ngi thun tay tri thng c nhiu tham vng. V ngi thun tay mt thng t b kch thch b phn lp da mng ny lin lc nhiu vi khi no bn tri. Mi khi no c phn hnh ring: Khi no bn tri l khi

no hng ngoi, ch v tm kim, phn tch.

N thin v s so snh, chn la hp l, v bc pht ra li. N l b phn ca ng c ting ni, ca ng tc tay chn, ca s nhanh nhn v.vNu khi no bn tri b thng, th ging ni, c ch con ngi trong i sng hng ngy b nh hng ri lon. Nhng s hiu bit vn bnh thng, v s hiu bit thuc v khi no bn mt. Cn khi no bn mt l khi no hng ni, l trung tm ca sng kin, ca pht minh. Khi no bn tri tng ng vi Mt-Na thc (conscience), v khi no bn mt tng ng vi A-Li-Da thc. Nh Tam T Kinh ni: tnh tng cn, tp tng vin. Con ngi v quen hng ngoi, v thch m m phn tch, l lun nhng vic i xa gn, nn tm thc lm vic a s vi khi no bn tri, thnh ra n chu nh hng su m ngoi gii, hay i i khch quan trn ln vi ch quan, bo rng ta ni ta lm. (Sinh ra tnh v tt). Tuy nhin, khi no bn mt cng nh hng khng t n nhng sinh hot. Nu khi no bn mt b thng, th thn lc trong ging ni mt ht linh ng, pht biu kin ln xn khng ra hn, v trt t v v mch lc, dn n tht bi. v khng hng ngoi, khng b ng, nn khi no bn mt lun lun trong trng thi yn lng, suy t, tng hnh (idogramme). Nh n mi pht minh ra nhiu sng kin cn thit cho i sng loi ngi. Nu khi no bn tri l ni tm thc phng tng lung tung, ht hin ti n qu kh, ht qu kh n tng lai, so o mi chuyn, sn ui kinh nghim, th khi no bn mt thng c dng vo s suy

tng, nh tnh, khm ph ra (hay giao cm vi) nhng ci cao xa cha bit. Kh nng ca n v vy m c tm su rng hn. Nh hin trit Marilyn Ferguson cn gii thch vic nh sau: Bn

cu bn mt b c lin h vi mt linh lc Huyn H (Force sotrique), l khi no ch vic tri cm su sc, c t th xa xa, vi s cu to y huyn b v h o, thuc v k c ca con ngi. N c kh nng t kch thch, v t qun chiu sinh ra nhiu trng thi c sc.
Hn na, trong sinh hot hng ngy, hai khi c bn mt v bn tri thng tranh th, tm th qun bnh ln nhau. l l do lm ngi ta mt nhiu th gi v s ging co, gia nhng vn mu thun. V mu thun ngha l c c ci ng ln ci sai. Chng hn nh thng ngi th phi hy sinh, khng hy sinh th chng thng ngi m hy sinh v khng hy sinh u t ra hp l c. Tu hnh gii thot v hng n gic ng cng tng t nh vy: Khng th va ch k v mnh va i v ngi cng mt lc c. Trong trng hp ny, kh nng ca khi no bn mt lm kinh ngc nhiu nh nghin cu tm thc khng t. V n t biu th s thanh cao ca tm hn, cho chng ta thc, v tin tng vo thin nghip, o c. Mt khc, nhng tn hiu ca khi no bn mt truyn sang bn tri, khng do mt ng gn, m do nhiu lung t in song hnh vi nhau. V v chng n n t khi no bn mt, nn t ng bin thnh nhng kh nng phi thng ca tr nh (Capacit extraoordinaire numrique). Khong hn mi nm gn y, cc nh khoa hc cn khm ph ra nhiu kh nng khc ca no b. l vic khi n b kch thch th t tit ra nhng cht chng au, nh Endrophine, Bta-Endropine, Enkephaline. Nhng cht ny ho tnh ging nh Morphine (thuc phin), nhng nh hn nhiu, v khng lm cho ngi ta l thuc hay ghin. Cn php l no kch thch no b lm nh th, th khng ai bit. V nhng nh khoa hc y cng cho rng: Khi no bn mt l ni t hp ca nhng ho ca linh lc tinh thn (?) Ngi ta lin t cu hi: Nu

nng c bit, nh vy rt c th n l tr

tm thc (tinh thn) nm trong no b, th khi mt ngi cht, no b ngng hot ng, xc thn b t lit, bn trong c mt s c quan h hng, ti sao tinh thn khng chu nh hng m vn cn nguyn, i ti sinh?
y l mt cu hi da trn cu to ca vt hu hnh c gii hn nh v vt v hnh khng gii hn. Tng t nh ni: n tt ri th in lc i u? Nu da vo hnh thc, ch ci compteur th ngi ta bo l mt b phn ghi con s, cha cu ch. Nu ch qua hai dy in, th ngi ta cng ch l cc si ng bao nha. Tc l th gic v xc gic ca con ngi rt b hn ch, thnh th qua n con ngi khng th no thy hay r c nhng ci ch c tr thc mi xc nh ni. Theo nghin cu tm linh trong nh Pht, phi hp vi khm ph khoa hc, th tinh thn con ngi va nm trong no b, va bao quanh thn th, nht l quanh u, v giao thoa vi khng trng cc tiu ln cc i ca v tr. V nh bu kh quyn va trong qu t, va bao ph a cu, va tip gip vi v bin chn

khng. Nh n bao trm thn th, xuyn trong ngoi nh th, m ng quan xc gic con ngi mi chiu cm, dung thng bit c ngoi cnh xa gn v ghi nhn, suy ngh. Ri t lc (force magntique) ca tinh thn li lun lun gn lin vi cc hu qu dy chuyn trong ton th sinh hot ca mt con ngi. S gn lin ny l nhng thng s (Paramtres) ca nhn-nghip v qu (hay ca b ba nhn-duyn-qu hp li). Khi dng lectro Encphalographie o in t u, th ngi ta nhn thy no b thng xuyn hot ng qua bn giai on, v pht ra nhng lung m ba (ondes tm dch l sng nhn in) rt u n, mang nhng tn s (frequences) t 1 n 40 chu k trong mt giy, c t tn v chia ra nh sau: Nu b c bn rn (nhiu sng tm) vi nhng vn phc tp trong i sng hng ngy, th n pht ra lung m ba lon ng cao nht gi l Bta, t 12 n 40 chu k trong mt giy,. Nhng khi con s y thp xung th chng t tm tr c yn tnh. K n l lung m ba Alpha, nm gia 7 n 12 chu k mt giy. tnh trng yn tnh (t phng tm suy ngh) ny, con ngi c th d dng i vo gic ng, hay nu khng ng th l trng thi trm t mc tng, ngh ngi. Tip theo, lung m ba Thta nm thp hn, trong khong 4 n 7 chu k mt giy, tng trng cho trng thi tinh thn an n. Nu con ngi cha ng yn, th y l lc h tnh tm dng tnh. Thin hc trong Pht gio cho l trng thi tng ng vi tm thc gn an tr vo mc (s nh). An n nht l lung m ba Delta, tnh trong khong t 1 n 4 chu k mt giy. N chng t tinh thn lc y nm yn, tch ri khi ng quan xc gic (ngoi cnh), trong mt v tr c lp. y ging nh trng thi ca mt ngi c chp thuc m hon ton (Anesthsie gnerale), chun b gii phu. Ngoi trng hp phu thut, cng c ngi ng m n ni gin on cm gic, ting ng ln xy ra bn tai m vn khng nghe, th tinh thn ngi y lc chm su trong tim thc (Sub-Conscience). nu so snh vi trnh tu thin, th y l giai on tng

ng vi nht nh.

Trn y, son gi c vit m v gch chn hai ch tng ng lu qu v rng: Khi quan st b ngoi th thy ngi ng m v thin gi nhp nh c v tng ng, v ng quan cm xc ca h lc y tm thi tch ri i tng, ngng hot ng. Nhng khi nghin cu vo chiu su ni thc, th ngi ng say, nu thn th bnh hon, mu huyt chy khng u, tinh thn h c th tri qua nhiu o cnh, mng m, kinh hong. Trong khi , ngi tu thin, d sc kho nm trong tnh trng no, nu t c nht

nh, th tm thc ca h vn lun lun trng

thi rt nh nhng, thanh thot, tinh khit, trong sng v an n. iu khc bit rt qu bu, ng cao nm ch . Tuy nhin, nu mt ngi nh phc c kip trc v nghip lnh hin ti, c thn th kho mnh, m ng yn c mt gic Delta nh th, th h s cm thy sng khoi v cng. Cc nh khoa hc cn tit l rng: Trong vng 24 gi ng h, ngi ta ch cn ng1 gi Delta l thu hi sc kho. Xem nh th thy rng s thanh tnh tinh thn rt b dng cho ton c thn th.

PHN III TIM LC TINH THN QUA T TRNG VT L

Nm 1970, mt nh phn tm hc ngi u, ng Pierre Wiel a ra mt bn k khai 5 kh nng ca tinh thn con ngi nh sau: 1- Kh nng thc tnh (hay gic ng): D sng trong mi trng no, con ngi khng sm th mun, cng t phn bit c thin c. 2- Kh nng siu vit: Mi c nhn u ngh rng mnh c tim lc vt ln khi tnh phm, tr thnh siu nhn hay thnh nhn. 345Kh nng vnh cu: s thnh thin trong mt con ngi l mt tnh linh bt dit. Kh nng thing ling: Con ngi t cho mnh l trung tm giao cm gia ton th v tr. Kh nng khng s cht: Mi con ngi c mt l tng ring. L tng y qu hn sinh mng, v h c

th hy sinh mng sng bo v l tng . Lin quan n kh nng th nm ny, mt trit gia tn tui ngi c Hy Lp (Grec Antique) c l rt ng nhc n lm tiu biu. l ng Sorcrate (470-399 avant J.C). L tng ca ng l Mnh cn bit r mnh

sn sng vt ln mi khip s (tr ngi), th hin ci m chnh mnh tin tng, v cho l cao p. Th y do bt ng t duy m ng b thm quyn tr thc thnh ph Nh in (Athne)
kt ti cht, v ng dm truyn b t tng lm

lung lay truyn thng ng thi.

Nhng ngi c cm tnh v knh trng ng t to iu kin cho ng trn thot lnh nn. Nhng ng t chi v cho l mt hnh ng v trch nhim. Sau ng thn nhin bng chn thuc c (cigue) ung cn, biu l tnh can m, thng thn ca mt cng dn Nh in (Citoyen d Athne) bit tn trng lut (m ch chp nhn phn quyt t hnh ca thm phn on), ng thi cng chng minh tnh trung thnh vi l tng ca chnh mnh. Nm kh nng nu trn phi chng l chung lun ca trit hc Ty phng ni v tim lc tinh thn ca con ngi. Chung lun chuyn ch ngha tng ng vi mt nhm t ting Php l La volont dtre en puissance, tm dch nh sau: mun tr thnh ton nng (?) Dng nh hin nay vn ha Ty phng cha thot khi nh hng ca cu danh ngn Descartes l Ti

t tng, vy c ti (Je pense donc je suis)?

R rng l Descartes khng

ch n khoa hc tm linh n thun, m ch u i phn biu l hnh thc c mt ca ti (tc hnh ng penser), v coi nh citim lc bin ha k diu, vt khi kh nng suy ngh (penser) ca con ngi,(Privile1gier la notion davoir aux depens de celle
dtre).

V vy ngy nay ngi ta t qu nhiu quan trng ln phn thn xc hiu ng, m dn dn coi

nhng gi tr tnh lng, diu hot ca tm linh. Ngha l vi cu chm ngn ca Decartes trn y, chng ta c th hiu rng tinh thn chnh l chng ta ang sng, bit suy ngh. Cn
khi chng ta khng suy ngh (nh lc ng chng hn), hoc nhng tr con cha ra khi bng m, cha bit suy ngh, th khng c tinh thn chng? V nu c th n u? Mt khc, cng v mt s ng (cng may l khng phi tt c) cc trit gia Ty phng, m khoa hc (nht l vt l) t trc n gi, chia s cch thy ca mnh ra nhiu mnh vn, hu qu lm khi mu thun. Cho nn, qua mt kha cnh no , ci thy ca nhng ngi sng trong thi i khoa hc b mo m v my mc, mt i s chnh xc. V vy, khoa hc tm linh ngy nay phi lnh trch nhim iu chnh ci thy , em n tr li vi quan nim cn bn ca thng s bin ha, thuc thn v tm con ngi. Hn na, thuyt lun hi ti sinh trong nh Pht khng phi ch p dng cho hai s sng v cht ca con ngi, m n cn c th nghim ng qua mi bin ha ca vn vt, v ca v tr. Nu khng c s trnh by sng t, nhn loi tip tc ln ln gia thuyt y theo nh Pht vi nhng thuyt khc, th tht l ng tic. Cui th k XIX, nh s khm ph, pht minh ra t

nh

tnh (Magntisme) ca hai ng Faraday v Maxwell m c th gii vt l (my mc) ca Newton b tng i ha. T tnh c th xem l yu t quyt nh
chng minh s lin h gia ci thy c v ci khng thy c, gia hu hnh v v hnh, hay gia th xc v tinh thn. S khm ph ny nh hng su m trong nn tng t tng cc khoa hc gia th k XX v sau ny. Ra i trc Faraday 50 nm, ng Darwin (1731-1802), mt nh bc hc khc, cng tng a ra thuyt tin ho (volution). Thuyt ny lp lun rng Do s cnh tranh ton din m mi sinh vt mi ny n c nhng yu t thay hnh i dng. Tuy ng Darwin cha ni r nng lc no hng dn s cnh tranh

ton din, nhng khm ph ca ng hin nhin gii thiu mt

ni ca s ti sinh. Cn mt chm th

c l i vi ng, khoa hc ni ra lc qu sm? V nng lc (mt chm) y phi chng l thc ham sng? Vo nm 1905, nh bc hc Einstein ng ti nhiu bi bo rt quan trng, lm thay i ton b cc nh hng ca nn vt l hc. ng pht biu v c tnh ca lng t (quantique) nm trong quang t (photons). Photons tm dch nm na l nh sng ca v tr. Einstein gi l nhng chm nng lc, v xc nhn y l hnh dng cn bn ca to ho. i vi Einstein, quang nhng linh

t (photons) m sinh ra dng in, in t, in quang, t trng, v lng t. Quang t m ch

cy s mi giy.

t l

ngun gc ca tt c hin tng (hu hnh ln v hnh). T quang

quang cc nh, n khng cn vi th na, v di chuyn vi tc siu nh sng: 297.300

Tht ra, kh m quan nim mt cch chnh xc, danh t photons hay quang t, v n va l ngun gc ca nhng hin tng, nh pht hay phn), pht bin v tr.

lng (nng hay nh), n va l nhng linh t cc vi, c th tan bin (mt tch) trong v

in (nng hay lnh), pht quang(sng hay ti), pht t (hng

Hiu c ci kh xc nh ca quang

t, th mi c th hiu c phn no tinh thn ca con ngi, v

n nm ngoi minh chng vt l. Tuy nhin ci tin trnh hot ng ca n (l s ti sinh) li tng ng vi tin trnh vt l, thnh th ngi ta c th dng khoa hc tm linh theo nguyn tc vt l m suy nghim ra tinh thn c. Tc l Hiu

tinh thn, ch khng phi C c linh hn th mi hiu c ti sinh. V phi da trn quan
im khoa hc l ho hiu s ti sinh. V li, khoa hc l ho l g nu khng phi l hin

lut ti sinh mt cch khoa hc th mi hiu c

l tng ng vi sc php (Rpa dhmm), php (Nama dhamm) trong Pht gio. Vt l khng phi m ch duy nht nhng ci th kch, hu dng, c
th thy, s, ngi, nm, nghe c, m n cn m ch tt c s cht cc vi, chng hn nh nh sng, nguyyn t, in t, phn t v.v Li na, nh phn tch khoa hc c th, m ngi ta c bit mt hn Ngha l tuy ct

tng ca vt l v ho nng? Vt v ho nng tng ng vi danh

hp (nhiu nguyn cht),

khi tan r cc n cht vn cn di di, v chng bin ho nh th no, ch khng hon ton tiu mt.

bi tr v vi ct bi nhng vn vn gm nhiu chuyn lm,

ch khng phi tuyt dit. V cng nh khoa hc, nht l khoa hc tm linh, m tr tu con ngi mi c dp o su trong Pht gio, tm hiu xa hn v ho nng ca mt siu

sc(Nma-Rpa) mnh danh l con ngi, khi n cn sng, v sau khi n cht, chuyn kip ra lm sao.
Hn hp tng i ph du, v thng, nhng n l biu tng ca tt c php hnh trong v tr.

hn hp danh

Nu xem c Pht l mt nh khoa hc, th chng ta khng phi i n nm 1905 v nm 1915, khi ng Einstein a ra hai thuyt vt l mi, l tng

i gii hn(Relativisme limit), v tng i tng qut (Relativisme gnral), c cn c m thc c rng im cng cng l im bt u ca khng gian v thi gian bin dch v hn. Qua hai thuyt ny, ng Eisntein cho bit l tc lm gim thi gian v tc cng s lm mt lun (chm dt) thi gian, lc n
tn mc.
Cn c Pht th trc y hn 2500 nm Ngi cho bit V

khng nh sng (hay v minh=u m m ci nhn u tin ca vng sinh t lun hi pht sinh). Li pht biu ny ca c Pht
tm thy trong kinh Thp Nh Nhn Duyn (Paticcasamuppdassutta). V kinh y nu ra mt ci vng nhn duyn, lun hi ti sinh gm 12 khoen, l: 1/ V

minh (Avijj) sinh ra hnh. 2/ Hnh (Sankhr)sinh ra thc. 3/ Thc (Vinnna) sinh ra danh sc. 4/ Danh sc (Nmarpa) sinh ra lc nhp. 5/ Lc nhp (Slayatana) sinh ra xc. 6/Xc (Phassa) sinh ra th. 7/ Th (Vedan) sinh ra i. 8/ i (Tanh) sinh ra th. 9/ Th (Updna) sinh ra hu. 10/ Hu (Bhava) sinh ra sanh. 11/Sanh (Jti) sinh ra lot. 12/ Lo-t (Jarmarana) sinh ra v minh.
Xin ni r: i vi Pht gio, v-minh m ch s khng thy, khng bit, ln ln, v phn bit, thiu tr tu, hay khng nh sng, ch khng phi l hon ton chng c nh sng.

Quay li nh bc hc Eisntein, hai lut tng i nu trn lm t r thc khng gian v thi gian (espace et temps). Cc s chuyn ng (vi tc ca vt th trong khng v thi gian y s tr thnh tng i v v ngha. V qua thng s v tr: im xa nht cng l im gn nht. Vi thng s y, ngi ta c th ngh ra rng: Trong khonh khc mnh c th chu du khp v tr, n ch tn cng ca n. V ci thy v tt c hin tng vt l, nm trong c th gii khng gian v thi gian m chng ta ang sng, vn t n ngay t u b thin lch, ly trnh, cng tin ti cng un cong mnh trong mt vng lun hi nh hay ln. u li hon . ng

c. Nhng khi cha n, n c tng l n vnh vin tin ti ch mi.

t no cng ang i trn con ng tr li hng

Thnh tch c sc nht ca nh bc hc Eisntein l tm ra cng thc E=MC bnh phng, quy nh Nng

lc ca mt khi th cht tng ng vi trng lng ca khi y nhn vi s bnh phng (Le carr) ca tc nh sng. Th ra, trong mi vn u phi c c tnh (hay du tch lin quan) n nh sng d phn vo . Bom nguyn t (hay sc thiu t cc vi) cng t trong cng
thc y m ra, nhng n dng hy hoi v cng c tham vng cho con ngi, nn khng ng bn vo y. Tuy nhin, ng thi vi Einstein cn c nhng nh bc hc khc. Chng hn nh nh thin vn hc ngi Ho Lan (tn Sitter), lc cho l cng thc ca Einstein ch ng vi mt th gii ang

bnh trng. Nh thin vn hc khc ngi Hoa K (ng Hubble) tip theo thm rng Tc vt l
ca mi hin tng khi dn ra cng xa th cng nhiu. y phi chng c th xem nh tng ng vi tc ca lng

trn

tham v y?

Nm 1913, nh vt l hc ngi an Mch, ng Niels Bohr (1885-1962) khm ph mt hnh dng nguyn t trong h thng mt tri, v qua dng y, ng ni v Khi

nim ca lung sng xc sut,

(Conceptions des ondes de probabilit). Nhng c bit hn na l vo nm 1928, nh vt l hc Paul Dirac (ngi Anh) tm ra cht i nghchvi vt th (Anti-matire), t m ra con ng nghin cu nhng ci linh ng v hnh. V phng din tn gio, cht i ngi? V ngy nay, nhiu nh thin-vn vt-l-hc (Astro-physiciens) cn ni rng: Hin

nghch vi vt th y phi chng l tinh thn (hay linh hn) con

c mt ci h en xut hin trong v tr ca chng ta. N ang co rt li v khi n dn ra (Big bang=N tung?) th s xut hin mt v tr mi, hon ton c lp v phc tp, y nh ci chng ta ang bit.
Ni v mt

ci h

en, cu cht ca bi tn Pht, trong nghi thc tng kinh Th Lng Nghim cng ghi:

T sanh cu hu, ng ng hoa tng huyn mn, bt nn tam , cng nhp t l tnh hi. Tm dch l Bn loi sinh ra, chn vt c hnh, u i vo trung tm ca ci ca en. Tm nn ba ng u i vo trong bin tnh t-l. V ci ca

en hay bin tnh t l y l g nu khng phi l h en?Khng bit v tnh hay

c m kinh Pht ni trc s khm ph ca khoa hc ngy nay.

Nu vn ny c ng gy cho chng ta s ngc nhin chng? Hay ch l chuyn nhc li ci nguyn tc C

v th phi c ra, hay Ra v xoay vn, nh sng vi cht. Ci ny khng th lm mt ci kia. V ci ny v ci kia l nguyn nhn hu qu ca nhau, h
ci ny lm mt ci kia th ci ny cng mt lun, v tuyt i khng c g hin hu na, k c chng ta. Cng nh nu

cht?

cht l ht th ci sng trn mt t khng c, lm sao c

V li, vt th vn do nng lng sinh ra, m nng lng th khng th cht. Chng ta cng l vt th do nng lng tinh thn sinh ra, d xc thn ca chng ta v mt l do no tiu hoi, th nng lng tm thc cng khng th no mt c. y l mt t tng hon ton khoa hc, ch khng phi duy tm hay hoang ng chi c. Cha k nng lng tinh thn l mt nng lng va siu nhin, va linh hot, m ton th chng ta (duy linh hay duy vt) u c th dng chnh bn thn mnh, t nghim chng. Cn nng lng ca vn vt trong v tr, th ch c mt s nh bc hc mi iu kin kin thc v dng c th nghim, hiu thu m thi. Tri qua nhng vng bin hin, t v thy n gi, vn vt dn dn tin ho. s tin ho y phn nh ngun gc tinh vi ca nng lng, tc l tnh thanh thot ca tinh

thn.Chng ta c th t hi Khng bit nm, by chc ngn nm na, tinh thn ca con ngi s tin b, siu ng (thng thi) n u? Hay chnh lng tham khng y trong con ngi, s l ng c khin h hy dit ton b vn minh ca n (tinh thn), nhn loi li bt u t con s khng?
Son gi nu ra cu hi ny, v nh li kinh Pht ni rng o

c (tng ng vi s soi sng) ca bc gic ng (=Pht) s bin mt vo 5000 nm, sau khi Pht Thch Ca nhp Nit Bn.
Nhn li Pht lch, chng ta thy ng Ton Gic ra i cch nay hn 2500 nm ri. Non phn na tui th ca Pht gio cn li phi chng tiu biu cho giai on o c ca s gic ng bt u xung dc, tin dn n cnh suy tn (phn tin ho) theo chu k, mc d cn n nhng non 2500 nm na. D nhin cng theo kinh Pht, sau gio l ca c Thch Ca th s n gio l ca c Di Lc. Nhng Pht tng lai th cha n, chng ta ch nn tin ho vi nhng php gic ng no trong hin ti, nht l vi nn vn minh m chng ta ang sng. V trn tinh thn thc tin, chng ta khng th no kh d tng tng c bt c ci g, s xy ra hn 24 th k sau, trc khi c Di Lc xut hin. Nhng i vi hin ti, ngay c cc khoa hc gia, nhng ngi kh c th tin c nhng g m h khng th chng nghim, cng c nhng v sn sng dng vt l thuyt phc con ngi tin tng vo s lnh mnh ca o c, tin tng vo khoa hc hp l trong tm linh, v tin tng vo s siu nhin ca tinh thn, hu bo v nhng gia sn v gi ca nn vn minh nhn loi. Chng hn nh ng Arthur Edington, nh vt l khong cht ngi T Cch Lan, st sng ni rng: D

khoa hc vt l c tm ra nhng ci mi l, nhng vn khng bc b nhng nim tin xng ng ca tn gio.

V ng cn ni Ti

sao chng ta khng th thu hp cc quyn nng hoang ng ca thng , em h thng cc phng trnh vi phn ra ng dng, hiu ci ta linh ng trong v tr, thay vo s hiu ci ta cng ngc, c tin l do thng to ra?
V thi k no cng vy, nu c nhng bc hc, c i x thn trc tip hay gin tip, nghin cu v nhng lin h gia no b, v tm linh hay lng tri, tho g si ch tinh thn v hnh kia, gip cho kh nng hiu bit v khoa hc tru tng ca loi ngi, c nhng bc tin ng k, sng sut, thun hnh vi vt l, th cng c nhng c nhn, nhng bo cha, nhng lnh t cung tn, say mng, gy ra khng bit bao nhiu tai hi, nh kt ti cc bc hc trc y. V ngy nay trong t tng ca nhng con ngi loi y vn cn dy y tham lam, ch k, c on, m mui, cung tn, tin vo thn quyn vn nng, h sn sng tiu dit nhng ai khng cng chung tn ngng vi h. Cng may hin ti, cc nh sinh l hc, sinh ho hc, vt l hc, ton hcu ch c bit kho st v lng t v tinh thn (cng nh lng tri con ngi), dng nh h s kin thc ca mnh khng theo kp nhng bin chuyn cc

vn hng c trong v tr. V tnh h lm mt cuc i khai sng, vt mnh nhng en ti c hu, trong cc tn ngng li thi ngy xa, hu mang li cho khoa hc c th ln khoa hc tru tng (tm linh) mt gi tr tng ng v thch hp.
y l l do khin cho hai

nng lng tng n trong mt con ngi, thng gi l lng tri (Conscience),

v tim thc (sub-Conscience) c khoa hc khm ph v nhn nhn, nh mt vn trng yu trong s sng nhn loi. Hai nng lc ny khng g khc hn l Mt-Na thc (Mna) v A-Li-Da thc (laya) trong Pht gio. Khi khoa

hc vt cht v khoa hc tinh thn ang c

s song hnh, nhiu hc gi t

nhiu tn gio khc nhau, phi ln lt xut hin, gii thch quan nim ca h v vn tm linh, th o Pht cng khng ra ngoi thng l . Cu hi chung thng t ra cho tt c nhn loi, ch khng ring g cho nhng ngi tin thuyt ti sinh trong nh pht, l

c ri mt i sng trc khi sanh? hay S c chng mt i sng khc sau khi cht?
i vi o Pht, y khng phi l cu hi ring ngy hm qua, hay ch ca ngy hm nay, m l mt thc mc nm mi trong tm t nhn loi, ngy no con ngi cha t n mt trnh tin ho tinh thn ton gic, th h kh c th hiu thu c n. Ngi Pht t thc c ci kh hiu thu , nn h khng

b chn ng bi quan nim: Siu hnh nm ngoi tm t phm trn, ri mc k cho linh tnh hng dn. H cng khng chy theo s ng tin ha nhng nghi l, pht ngun t cc

huyn thoi thing ling, cn nh hng trong dn gian, t a mnh vo tnh trng tin tng qua thnh tng, v ri hn trong tn ngng sa m. M tri li, ngi Pht t, vi tinh thn lnh mnh, thng trc tnh thc, v da vo nh lc thanh tnh (kt qu ca tu thin), h c th ng nhin c soi sng tr tu. Ri nh cng phu hnh o , ngi Pht t s tun t t n kin thc vi diu, hiu thu mi lin quan trc tip hay gin tip gia h v ngoi cnh, v tr.

V li, hng dn gin d v khch quan hn na, trong kinh c Pht dy, i : Trc khi bn su vo mt vn g, chng ta nn c mt thi tht v t, nghim chnh v thanh tnh. Ngha l chng ta khng b mt thin kin, cm tnh, hay tn iu no chi phi c, th chng ta mi c th sng sut qun xt c. Ri khi nghe phn tch v nhng iu thuc loi siu hnh ny, d li l ca din gi c hin nhin n u, hay kh hiu c no, chng ta cng ch vi tin hay vi b, m suy ngh tht k, tht nhiu ln, sau cng nn tm thm nhng d kin chng tht, trc khi tm kt lun. Xin ni r l ch tm kt lun thi, v nhng g chng ta kt lun ngy hm nay, rt c th ngy mai vn cn thiu st.

PHN IV QUAY LI PHT HC

Pht hc biu l rng: c mt chui bin ha, mt s sinh dit c lp li. Chui bin ha sinh dit y l hnh Da=tng thc). Hnh trnh trong kinh nguyn thy ca o Pht gi l Samsra, tm dch l hng l t sinh, thng c Pht t Ty Tng biu th bng mt hnh v, c th gi l ti sinh , hay bn ca s ti sinh. y xin

trnhmang trn ni dung nghip qu ca thc ti sinh (A-Lich hiu lm l

mt l thuyt v s linh

trong mt ci xc khc sau khi cht.

Pht l ti ng ti

hn c s sng li nguyn vn

sinh, hay ti tr thnh (ting Phn l Punabbhava) c khm ph do nh sng ton

gic ca mt v Pht, ch khng do rt ta t quan nim c truyn no ca nn vn minh c n . Thut

sinh (renaissance) l mt thut ng tng qut, tm ngha, so vi hai thut ng khc l u

thai (r-incarnation) v chuyn kip (transmigration), m nhiu nh vit sch Pht gio thng dng. N
ch l mt t ng gn ng, v t b ch trch thi, ch n khng din t ng hn quan nim ca Pht gio. Tng cng nn ghi vo y rng: u thai (r-incarnation) l mt danh t i vi ngi u chu, hay nhng cng ng theo nht thn gio, c v quen thuc hn. i vi h, danh t y (u thai) c ngha l tr li i sng khc bng xng bng tht, vi mt tinh thn duy nht (ng th bt bin). Ni cch khc, ngi u chu (hay tn nht thn gio) cho rng linh hn bt bin c th i t xc thn ny qua xc thn khc, nh vin ti x thay xe hi vy. Nhng o Pht th khng tin nh th. Hai ch ti sinh m nhng nh son sch Pht gio thng dng khng bao gi mang ngha C mt ci g bt bin, trng tn nguyn vn, sau khi cht,

c ra to nhn phn quyt ca thng , ri vng lnh bn n, i u thai vo mt khi xng tht mi, sng li n ti hay hng phc..

T ng gc Pli, dng trong kinh thi c Pht, l ting Punabbhava, c ngha l ti tr thnh hay bin hin ra ci mi, v ch c ci nhn ca s tr thnh y l c lin quan n ci c m thi. Ri ci mi cng khng phi l bn sao (copie) ca ci c, nn ng nhin n bt ng dng vi ci c. Ni cch khc, ci c v ci mi khng phi l mt, m cng chng phi l hai. (Na ca so na ca anno).

Hn na, mt s quy lut hay nguyn tc phi c kho st, thu o thuyt ti sinh trong nh Pht. Trc tin phi k l lut bin dch, hay thay i (Anicca=impermanece). Ni cch khc, l s v

thng. Ba t ng y (bin

dch=thay i=v thng) hin nhin c ngha l khng c bt

c mt ci g trn th gian (hay trong tam gii l tri, ngi, v o cnh) ny l trng cu c. Mi vt vn nm hn trong nh lut bin tnh i dng khng ngng. Khi nhn mt dng sng, mt ngi c th ngh dng sng y vi dng sng m h thy trong chc lt, ti cng mt a im, phi chng l mt(?). Pht gio ch r rng:ng ni chi n vic hai ln nhn thy

dng sng kia, m ngay c con ngi ng dng sng y, trc mt ci nhy mt v sau mt ci nhy mt, cng bin ha khc i (cc vi) ch khng th coi tuyt i l mt c.
Chng ta hin sng trong mt th gii khng ngng bin dch, v ngay c chnh bn thn chng ta cng ang trong mt trng thi thay i lin tc. c Pht dy: Sabbe Tt

c php hnh (c kt hp theo mt s iu kin, d t hot ng c, hay khng t hot ng c), u phi bin dch.
c im nng ct ca lut bin dch ny l: D

sankhr anicc. Ging dch l

i thay lin tc, khng c mt ci g c coi l b tiu mt, hay tuyt dit. Ch c hnh th ca n t i dng. Chng hn
nh cht c c th bin thnh cht lng, cht lng bin thnh hi, ri hi long vo khng kh. Khi ngi ta khng nhn thy hnh th c, ngi ta c tng rng vt y b tiu dit, nhng trn chu k ha hp n

vn cn . N ch trong mt trng thi khc m thi.

Chnh khoa hc chng minh nh th, v gi l lut di energy). Nh vy, iu

chnh yu l phi tu, di tn nhin lcnh th no cho c tr thnh thanh cao, tin ha hn, ch khng cn chp cng, m cht ci hnh thc (thn xc) chng bn
chc, ngm ngm h hoi, ph du kia. V nht l khng nn dnh trn th gi, quay cung cung phng cho ci thn xc (gi ng), vi nhng lc th vn khng trc tip th gin tip, c phng hi n k khc. Cng khng nn cung qut lo s khi xc thn hin r mi ngy mt tn t, ri bn khon t hi khng bit ngy mai, sau khi nhm mt, ci ta ca mnh s cn hay mt?. Mt c im quan trng khc ca lut bin dch, l khng

tn nhin lc (The law of conservation of

c ranh gii tch ri gia mt iu

kin (hay trng thi) ny, vi mt iu kin (hay trng thi) khc. Qua tng nhy mt, ci trc bao gi cng long vo trong ci sau. Chng ta hy quan st nhng ln sng trn b c, theo nhp nh ln ri trm xung. Mi ln nh ln th chnh l iu kin trm xung v sc trm xung y li y nc cho nh ln, to ra mt ln sng khc. Ht ln n xung, ht xung li ln, hin hu thnh mun ngn t sng. Mici ny c bin ha vo trong ci kia, ci

ny c th ci kia c, ci ny khng th

ci kia khng, k tip mi mi, khng c s tch ri gia mt ln sng ny vi mt ln

sng khc, gia trc v sau, gia c v khng.
Tng t nh th, mi hp th trn i ny u chu lut bin dch lm cho ha hin ni tip nhau. Do , lut bin dch khng g khc hn l chui di tn nhin lc, kch ng lin tc, ging nh lc li cun ca dng nc. y qu l mt quan nim Pht gio hon ton ph hp vi t tng khoa hc hin i.

Hai nh lut (hay hai nguyn tc) cn bn khc, quan h trc tip vi lut bin dch, cng cn c kho st thu

lut bin dch ni rng khng c g vnh vin, m ch c thay i khng ngng, th lut tr thnh li nu ln tt

hiu s ti sinh, l lut tr thnh (devenir) v lut tip tc (continuit). Trong khi qu t nhin ca lut bin i. Khng c mt thi im no m lc y khng c thnh mt ci g . Lut tr thnh v

c mi vt bt c thi im no cng ang tr

vy c coi l kt

mt vt (hay mt sinh vt) g ang dn dn ha ra ci khc. Ri duyn theo lut tr thnh l lut

tip tc, m mt hnh thc ngn hn che khut lut tip tc l s hin hu. Do chng ta c th ni rng tr thnh dn n hin hu. Hin hu bin i.
Nhng v ngi i qu say m, mc dnh, ch quan, c chp, m cng ci hin hu thng bin mt chiu, nn khng th no nhn ra s lin cht v sng (lun hi). Sau cng l lut

tc v hnh, ngm ngm ni lin gia sng v cht, ri gia

ca nghip. Thuyt nh Pht ni v nghip cng cn c phn bit vi thuyt nghip ng ca cc tn gio khc, do nhng t tng gia ngoi o Pht, c trc Pht gio, ng
thi vi Pht gio, hay sau thi c Pht thuyt ra. Theo nh Pht, nghip (Karma=Kamma) m ch hnh lp k t khi khi tc . Lut

ca nghip thot dch ra ting Php l Lois de Rtribution. l

ng c tc . Lut ca nghip c thnh

mt chui di v nhn v qu, thm nhim trn vn tinh thn ca con ngi, hng dn n n s ti sinh. Sc mnh vn nng ca nghip, gi l nghip thn, qua ba thi gi

danh lun phin l qu kh, hin ti, v v lai.

lc, chi phi tt c s sng th xc cng nh tinh

S d gi l ba thi gi danh lun phin v chng t trong vng lun hnh nghip bo m ra, v cc tn gi thi gian tiu biu cho chng vn khng nht nh: Ngy hm qua l hin ti ca chnh n, nhng cng l qu kh ca ngy hm nay, v l tng lai ca ngy hm kia. Tng t nh th, ngy hm nay tuy nht thi l hin ti, nhng n s l qu kh ca ngy mai, v l tng lai ca ngy hm qua. Ri ngy mai cng cng mt cch y, n va l hin ti ca chnh n, va l qu kh ca ngy mt, va l tng lai ca ngy hm nay. C th m chng lun phin mang c ba tn gi cng mt lc. i vi Pht gio, tc trong tm thc hin ti, khi b mc dnh tr qu, chnh l nguyn nhn sinh ra ba thi gi danh y. Cho nn, c Pht trong nhiu bi php ni v nhip

tm, Ngi lun lun khuyn cc hng t ch tnh thc, qun xt thn tm trong giy pht hin ti, v dng tm thc hin ti l s tht ca tt c.V l thin php gii thot, nng lc khng cho ba thi gi danh kia li ko, gy chiu cm, ri ng khung, cm t tm
thc. Quay li vn nghip lc, th n l mt sc

phn ng v chuyn ha

v cng diu

hot. Ch mt nim (kt qu ca chiu cm) lo ln trong tm thc thi, l nghip lc vi t vn hnh ri. giai on s khi ny, tuy n cn yu nhng c kh nng khuch i, hay lm ny n t mt nim ra hng vn nim, tip theo kt t tt c, thnh nhng chui tc hng v to tc.

Hai ch nghip lc mi nghe qua ai cng c cm tng l d hiu, i khi n c ngha :

mnh ca hu qu nhng hnh ng. Nhng trn thc t, d cc nh nghin cu Pht hc c vit hng ngn cun sch cng khng th no din t chnh xc ci lc ca nghip n nh th no. Duy mt iu nu mun bit nghip (khi chuyn ra hnh ng) n biu l u, th trong kinh, nhiu on c Pht ni rt r rng: hnh nghip c ba ni duyn theo, pht sinh v lng hnh, l thn, khu,v. I-Thn nghip (Kyakamm) gm ba cp tng phn nhau: 1/ St sinh, hay phng sinh, 2/ Trm cp,
hay b th, 3/ T dm, hay chnh hnh.

sc

II- Khu nghip (Vackamm)1/ Ni di, hay ni tht, 2/ Ni m thc, hay ni on kt, 3/ Ni i
mch th phi, hay bn vic hu ch, 4/ Ni tng tng, v cn c, hay da trn thc t.

III- nghip (Manokamm) gm ba cp tng phn nhau: 1/ Tham lam, hay x b nhng ring t, ch
k, 2/ Nng gin, hay t bi, mt m, 3/ Si m cung tn, hay tnh tr trong sng. Nu phn bit v lm ra hai bi ton cng, tt c hnh nghip qua ba ni thn, khu, v , th s thnh s l 10 nghip lnh (thin), v 10 nghip d (c).

Mi nghip lnh y l 1/ Khng st sinh (hay phng sinh), 2/ Khng trm cp (hay b th), 3/
Khng t dm (hay cao chnh hnh), 4/ Khng ni di (hay knh trng s tht), 5/ Khng m thc (hay ni li on kt), 6/ Khng bn chuyn th phi (hay pht ngn hu ch), 7/ Khng ni chuyn hoang ng (hay li l lun lun thc t), 8/ Khng tham lam (hay dp b ch k), 9/ Khng sn hn (hay t bi, mt m), 10/ Khng si m cung tn (hay tm tr sng sut).

Mi nghip c y l 1/ St sinh (hay hiu st), 2/ Trm cp (hay ng lo o tc), 3/ T dm

(hay lng lon trc nt), 4/ Ni di (hay thch la gt ngi), 5/ m thc (hay dng tm chia r), 6/ Ngi l i mch (hay m chuyn th phi), 7/ Ni chuyn tng tng (hay ham thch chuyn hoang ng), 8/ Tham lam (hay cho rng lng tham l sc mnh), 9/ Nng gin (hay sn sng gy g), 10/ Si m (hay cao chuyn m tn d oan). Tuy nhin, ton th hnh nghip ca mt con ngi khng phi ch c thin v hnh ngip v

thin v c na. Chng hn nh khi chng ta thc chn (thuc v thn) xung ging khu, v vy, nhng nhng

c,

m cn c nhng

mang i dp, hay chng ta nga c (khu) ho khe kh, hay chng ta v t () ngh n mt con s no v.v th chng ta cng hon tt mt s hnh nghip qua ba ni thn, hnh nghip y l nhng hnh nghip v thin v c (Avakatdhamm). Ngoi ra, nghip cn c hai loi l bit

nghip v cng nghip. Bit nghip tc ng trn mt c

nhn thi, nhng cng nghip tc ng trn c cng ng (x hi, dn tc). Bi th, xi cho mt ngi tin lm th hi t, nhng gy cho nhiu ngi m tn th tai hi v cng. V li, bn cht ca o Pht l chng li mi hnh thc ngu mui, v minh, tm ti, tin khng cn suy ngh, ri giao ph sinh mng cho thn linh. c Pht Thch Ca l bc tri qua v lng kip lun hi, lm B-

tt tu hnh tr tu (Pannadhika

(Sammsambuddha), nn gio php cu kh ca Ngi lun lun t nn tng trn nng lc tr

Bodhisatta), trc khi c qu Chnh ng Chnh Gic

Trong kinh Bt Nh (Din ging v lc ca tr tu thanh tnh, trong sut, t ti a n gii thot, ch Phn ca kinh y l Prajna Sutra=Panna Sutta), c Pht ly tinh thn thanh tnh khoa hc m lun gii v nhng php trng yu ca kinh Dng tr tu qun chiu ch, l v l do y. Ngy nay, c mt s hnh thc hot ng m tn d oan di mi cha, th y l s ba t thu li ca thiu s lm dng. Nhng ngi cha hiu r o Pht, khng nn coi l php tu trong nh Pht. Tr li lut ca nghip, nu trong qu kh con ngi to nhn lnh, th hin ti h t nhin c qu lnh, m khng cn cu khn ai c. Ngc li, nu by gi h hng hnh phc m v si m, t kin, tham lam to nghip c, th qu kh chc chn s n cho h trong tng lai, khng sao trnh khi, v cng khng ai c th x ti cho c. Nghip i vi ngi to c nh bng vi hnh. on th hai trong kinh php C (Dhammapdasutta) chng c cu: Cakkam v vahato padam ti. Tm dch l: Qu

bo theo tm thc (to nghip) nh bnh xe ln theo chn con b.

Trong vn chng Vit Nam, c Nguyn Du cng ni:

mang ly nghip vo thn.

Cng ng trch ln tri gn, tri xa. Thin cn ti lng ta.

V lng

ta chnh l tinh thn con ngi! s chng tht qua gic lc Chnh

y khng phi da theo c duy nghim, nh trng phi trit hc thc tin (Empiriste) ca Ty phng (Anh quc) a ra trc y, m l mt cn c trn trn

Bin Tri ca c Pht, ghi nhn cch nay hn 2500 nm. Trng phi trit hc thc nghim ni trn ra
i vo khong hu bn th k 17 v tin bn th k 18, sn xut ra nhiu trit gia c nh hng mt thi. C th nhng ngi cha am hiu Pht gio, vn nghi ng tnh Pht. H s t cu hi Ci

c s hu con ngi?

hiu ca nhn v qu (hay ca nghip lc)

g m bo trong thm tm

gii quyt vn ny, chng ta c th nhc li mt php Pht rt khoa hc, ghi r trong kinh tng Pl (Nam Phn). l hai cu Cetasik

kammadhamm hetupaccayabhavam, tm dch Tc khi xng l nghip lc dy chuyn ng v phn ng.

Php ny hon ton ph hp vi lut xut ng/phn ng (action/r-action) trong vt l hc.

y cng l mt nh lut, hay mt nguyn tc cn bn, cn c nm vng tm hiu vn ti sinh. nh lut ny xc nhn rng bt c mt khi ng no cng gy ra phn ng, hay hu qu. Ngha l phn ng v xut ng, hay ngc li khng phn ng nu khng xut ng, (v qu tc l v nhn). Ni cch khc, l nhc li: Ci

ny c th ci kia c, hoc Ci ny khng th ci kia khng. Hai chn l c/c, khng/khng, hay xt qua kha cnh khc hp bin ha, gi
l tng sinh v tng dit, rt ra t Pht gio ny, c l rt thch ng v cn thit, cho vic lp nguyn tc, bnh an ln pht trin x hi con ngi ngy hm nay, qua Pht l tng sinh tng dit.

Tng sinh tin b, th nng cao vn ha (sinh c ci tt th nht s c ci tt th hai). Tng dit o thi t nn x hi, th ngn chn phm ti, xung t, au kh (dp c ci xu ny tc lm mt ging cho ci xu kia).
Tm thc con ngi t khi sinh ra cho n lc cht, lun lun b tam c (tham, sn, si) dn qua ba ni thn, khy, v to nghip. Pht nhm mt, ngha l lc thn v khu b t lit, cn nhng nghip

to, ch khng cn linh hot c na, th b ba tam c li tng cng ci mng v minh, cho tm thc cng chm su trong b th ng ti tm, lm nn tng cho nghip lc phn
ng tr qu, ri y tm thc i ti tm thc i ti sinh y, Pht gio gi l dn Dn nghip ti sinh theo bit sinh theo cng

ch

bit

sinh, theo nh lut phn ng v ng. Phn ng tr qu y

nghip.

qu (n mt x hi, hay x s no ) th gi lnghip

qu (vo mt gia nh no ) th gi l nghip

cm.

bo.Dn nghip ti

Khng phi do ngu nhin ngy nay, nhng vn khoa hc, c bit l cc vn vt l v nguyn t, c th soi sng cc t tng ng, mt minh trit ch ni v tun hon nghip qu, m Pht gio t lu ni n mt cch khoa hc, nhng iu khng th chng minh hu hnh c trong chu k s sng. V khoa hc Ty phng trc y ch v s

l (logique), ly l c th gii thch nhng vn hin hu.

Cn t tng ng ch v tm linh (Spiritualit) tru tng, ly vng nim tm thc lm ng c dn n mi php hnh, nn hai bn tng nh khng th no gp nhau c. Nhng dn dn, nhng sc thi khoa hc trong o Pht lm thnh ci cu, ni lin hai nn vn ho . Nh Pht hc, m Ty phng k thut duy nghim ln duy l, cn c th hiu c c Lo gio v Khng gio ng na. Nhng sc

thi khoa hc hng c ny ca o Pht, i vi Ty phng trc y, b coi thng,

chn vi, v tin b Ty phng lc y cha hng nhiu v tm linh. Ton b cc hc thuyt v k thut ca h lc ch c s dng cho vic tho mn tham vng xm lng, bnh trng quc, nn cha c nhit tnh giao lu vi cc t tng ng. Chung qui Ty phng ln ng cng ch i tm mt ci duy nht: S

tht v kip sng.

V theo Pht gio, s

tc, cho d khoa hc t n mc tinh vi siu ng no. V s

tht khng th khm ph trong i sng vn minh vt cht, gi l ti tn, sung

thtkhm ph trong tin b vt cht y,

vn v nh, cha y iu kin, chng bn vng, khng nh chng ta suy tng, mong c. V cng thanh tnh, cng o su vo lnh vc tm linh, vn vt s khng l ra nh chng ta nghim thy bng tm hn khao kht. ng ni n ngoi cnh (nh tin ti, danh vng, thn quyn), ngay c bn thn mi ngi chng ta (tm vt), qua tui i chng cht, chng ta cng khng

ni ti, ging nh nhng g chng ta bit, ngh. M ci gi, ci bnh, v ci cht l ba ha nng
kho(?) Tri li, chng ta khng ngng dn p thc
(hay nh

cm thy c cng mt mch sng

tuyt i. Ba trng thi suy tn y l liu ln ngm ngm, c chc chn tun t n gn. Chng chng yn cho chng ta c th ng lm ng, bung xui, kiu ni rng: Thy k, cht l ht, cht cho

hng duy tr nhin lc ), trong s nghip vn chng ta to, tc l chng ta nhn din ra s tht no soi sng tin ha, v s tht no a tm thc vo ti tm sa o, nht l s tht lun hi no phi trnh trc, sau khi chng ta xui tay, nhm mt.
V phng din nghip

ham sng ca chng ta tm gii php kh hp

bo, khoa hc v o Pht tri hnh (tu tht mi bit), chng hn m cng

khng ngng p dng chn php nghim chng, tc l quan st v quy np, sau cng lm sng t mt s vn trng yu trong nng lc linh ng ca tinh thn, trn c hai mt ni v chm, hay biu l v tng n. Kt qu soi sng y c th c trnh by tin trnh nghip lc dn dt tm thc ti sinh nh sau: Nghip lc c tr

qu, bin ra nguyn nghip bo (khi nghip bo), ri nguyn nghip bo lt xc, ha

thnh nhn dn nghip (ht ging nghip). Nhn dn nghip chnh l to ha a tm thc ngi cht vo ti hp vi mt xc thn non mi, cha cc thnhn duyn qu bo tng ng vi n. Cha k nghip lu li trong v t qu kh vn cu kt vi ton th hin nghip, tr ra ba th qu, l hin bo, sanh bo, v hu bo. Hin bo l ngay trong i ny, c thun duyn tng ng, lm lnh c lnh, lm d b d. Sanh bo l tt c nghip qu, tch t trong qu kh ln hin ti, s n trong kip ti sinh. Hu thot. (i vi Thnh nhn). Do , khng nn thy nhng ngi trong hin ti n hin lnh m gp nhiu vic d, ri cho l lut nhn qu khng cng bng, minh bch. Ni cch d hiu hn l lm vic tt hin ti th qu lnh rt him

bo l s kt on ca ton th nghip qu ba thi, phi tiu tr ht trc khi c gii

khi tr trong hin ti, m chc chn s n trong kip sau, cn ci bt hnh phi gp by gi l do mnh to nghip xu trong kip trc.

Nghip cm

l khi nhn dn nghip (ht ging nghip) ca mt tm thc trong mt phi thai cng ng

tnh vi nhn dn nghip ca nhiu tm thc ca nhiu phi thai khc, thuc mt th h s to ra mt x hi no . y l biu l ca s nhn lm, m nhiu ngi chu kh chung. Nh cu ngi ta vn ni Mt chuc on. T khi thi gian bt u, v tr thnh hnh, th tt c sinh vt b nhiu thng nghim ng trong i sng nhn loi. Vnghip

cng nghip.V vy nhiu khi chng ta thy ch v qu c ca mt c

ngi gy th, c h

s(Paramtres) nh hng

v bao vy. ng u ton th sinh vt l loi ngi v bit suy ngh, phn bit, nn nhng thng s cng

cm

chnh l mt trong nhng thng s .

Theo nh ngha, thng

s l mt con s tham kho, hay da theo m tm ra din tin (thc hin) mt vn g. Thng s chung ca x hi loi ngi l dch s, hay hm
s bin i, gm bn giai on sinh, tr, d, bit. C ngha l hin ra, trng thnh, thay i (hay tn t), v bin mt. Quan st v ghi nhn th ngi ta thy rng: Khng mt vt g trn th gian ny m c nm ngoi ci chu k cha bn thng s . c Pht cng xc nhn c bn thng s y, v gi chng l sinh, ph ra chng khng nm trn mt ng thng, m l nm

nhng vng trn khng u, sai bit im khi u v im chm dt, c ni tip
nhau. V s sai bit ny m im chm dt ca vng trc li chuyn hng (thng hay o), lm thnh im khi u ca vng sau, ht vng ny n vng khc, cho tm thc kt hp trong s sng ha

lo, bnh, t. Ngi cn khm trn ng cong, bin thnh hp

vt cht, ln mi trn nhng vng lun hi ln nh bt tn.

Vng nh tng trng cho kip sa o thoi ha (i sng ngn), v vng ln tng trng cho kip thng hoa tin ha (mng sng di). Cng i vo kip thoi ha th tm linh cng tr nn ch k, cht hp, quay cung, xung t, ham sng, si m, khao kht, v hung bo. Cng bc ln kip tin ho th tm linh cng ung dung, rng ri, v tha, trong sng, v thnh thin. Nhng chu k tin ha v thoi ha y c th biu th nh ci l-xo khng l di v tn, co gin chng cht ln nhau, vi hng t nhng vng trn (tng trng cho v s kip sng) ln nh khng u. V c s trng hp ng ch , l cc nh khoa hc vt l, sau khi quan st mt cch cc vi nhng nguyn t (Antome), cng tng trng nhng vng quay ca ton b in t (Electrons) xung quanh mt hch nhn (Noyau) tng t nh th. Nu chng ta t mnh trn l-xo y, t pha mt vng trn ln hn, nhn v nhng vng trn nh dn, th chng ta s thy l mt vng

xoy en ngm,

m ch nh nht l ni tm thc phi quay

cung, t hm (tng ng vi a ngc). Ngc li, nu chng ta xem mnh ang ng trn mt vng trn no , ri hng ra tm kim ci vng ln nht, th chng ta s khng bao gi thy n, m ch thy mt s vng ln hn, nm pha ngoi ci vng chng ta ang c mt, ri t chng loang ra n v cc. L do khng thy l v ci

vng ln nht y nm rt xa v khng c trong th trng (tm mt) ca

chng ta. Nhng vng ln tng trng cho s m rng, thoi mi, yn n, v thanh tnh tin ha hng n cc i. y l mt hnh nh vt l c ng dng trong khoa hc tm linh ca o Pht. V nh vy c Pht khm ph, v nu ra tht php nhn minh, v xc nhn cimi

qu nhn duyn (Loi de causalit et dinterdpendance dans

lensemble des volutions de vie. Phn-ng l Kamma-vipkassa paticcasamuppdena hammam), chng

khc. Mi lin h y tc l s ti sinh ca mt sinh vt u t, c gi l con ngi vy.

lin h gia mt vng sng ny vi mt vng sng

V li, trong tin trnh ti sinh, nghip

s c tnh cch x hi. Nu n c hiu bit y , n s tr thnh mt thc lin i x hi, c nhn trch nhim, v tng sinh i ng, trong i sng chung, vn t bn cht cha y xung t (au kh) trn th gian ny. V xuyn qua v s vng lun hi, tt c mi ng

cm (hay cng nghip, c giao duyn vi k khc) l mt thng

t (sinh vt) u c th l cha m, quyn thuc, bn b,

hay l ngi n ca nhau. Hiu r chiu su y thy rng, ton th c nhn chng ta, trong s sng y va chm hin ti, ang v s vay tr khng vi ai khc, m ch tr vay vi nhng thn nhn trong i gia nh nhn loi (hay chng sinh), chng cht cng nghip qua ba i m thi. thc c nghip cm v nghip bo y s lm cho con ngi tnh ng, nhn ra s

phn chung, ri sng

sut, ci m, to nhiu

nghip lnh, trnh to nghip c, v sau t kh v nhn qu tt. Ni cch khc, khi ch k, ng khung thnh kin, m ring quyn li, th bn thn rt c th bin thnh k th, v k th th mun i kh tr thnh bn thn. Trng hp nu v li chung m th thnh bn, th mi lin lc y lun lun c iu kin. Cn khi mi tm thc c soi sng, tt c u hng v ci thin s ng s bin thnh tr duyn ca nhau, tt c cng tin ho.

cng nghip, cn s thnh vng, bnh an chung cho ton th, th kip sng ca c nhn v ca cng PHN V TI SINH QUA BIT NGHIP (c nhn) V CNG NGHIP (x hi)

phn

Theo nh hin trit Hobbes (1586-1678) th: Con ngi khn ngoan, c khiu ch huy thi xa (chm tin, phong kin) ch sng vi mc ch duy nht l bt k khc phi phc tng, tho mn quyn lc ca mnh, v ha bnh x hi ch c th c, khi no mi k khc cam phn tc b tt c quyn li chnh ng ca h, phc v v dng trn quyn hnh cho mnh. Ri ng kt lun: Mi con ngi, nu khn ngoan s l mt con si d i vi ng loi. Nhng theo o Pht, y l in hnh ca nguyn nhn va

nghip. Khi mt phn t v

tham vng c nhn, hp hi, t cho mnh cao hn ngi khc, t

a n bit nghip, va a n cng

c lp mnh, t t mnh n c vo mt v tr c, th tt nhin h y tt c nhng ngi khc vo mt v tr c khc. l v tr cng nhau on hn c quyn. Kt qu: Ton dn c mt cng nghip l cng on ght c ti, bo cha. Khi c quyn b h b th c m dn en nho ti ch p, x xc, cho d ch l ci xc khng hn. Nhng y vn l l do a n mt hnh thc d man cng ng. Ngc li, khi m dn en lt tht bi, th bo cha li thng tay tn st tt c. Ni cho cng, th bit nghip v cng nghip kh tch ri nhau. H i vi bn ny n l bit nghip, th i vi bn kia n l cng nghip. Mt nn vn minh c thnh hnh l nh trnh hiu bit ca a s (cng nghip), c soi sng trong mt dn tc. V nn vn minh no cng phi tri qua bn giai on thnh, tr, hoi, khng. D n sau c th

bin mt, nhng qu

bo ca n vn cn. Qu bo y chnh l nh hng ca n trong nn vn minh

tip theo, ko di n hin ti. Nu chng ta nhn

nhn c ci nh hng , tc l chng ta nhn nhn c nhn qu v c s ti

sinh, ch khc l n hin ra di mt hnh thc mi, cn mang mt t du tch c hay hon ton i dng. Nhng iu chc chn l n phi tin

b hn haylc hu hn!

Tha hng ci hay ca mt nn vn minh, ng thi cng phi gnh chu nhng hu nhng giao

qu xu ca nn

vn minh , l mt iu kin t nhin. c Pht khng khuyn con ngi n trnh ci qu. Nhng gia t sanh, nm trong cc thng s hot ng, vn l nhng ha quan trc tip n tinh thn con ngi. V tinh

ng theo chu k c lp li, gia c ri khng,gia khng ri c, gia sanh t, trnh khoa hc trong v tr, c lin

ca s sng.

thn con ngi l tinh hoa, l ng c

Theo Einstein th tc lc ca nh sng l nhanh nht, nhng sau nh ton hc Nam Phi tn Ved Suwjathan li ni rng Phi xt li thuyt tng i ca Einstein, v thuyt ny cho l khng c g qua

mt c tc ca nh sng. Nhng ngy nay, xuyn qua cc cuc th nghim o su v tinh vi hn na, ngi ta c bitc th i mau hn nh sng nhiu.
vt lun c nhng g xa nay chng ta gi l v hnh na. V tinh khi ci v hnh , v n c th l mt th siu

Thnh th cng v sau, khoa hc cng chng minh c nhng ci khng nhng vt khi hu hnh, m cn

nh sng, hay tinh anh ca nh sng?

thn phi chng l mt ci vt

T tng ng c l linh nghim c ci th siu

nh sng, hay nh sng ca nh sng y,

v gi n l linh hn, nn o gio ng thng xem trng nhng nghi l sau khi cht. y l l do ti sao phong tc cng kin hng hn ngi cht chu hnh thnh. Ai khng bit tn hnh nhng ngy gi chp, tng nh n linh hn nhng quyn thuc qu vng, hay n tin nhn, th b x hi xem l nhng k vong n bc ngha. T , ngi ng khng c thi quen ch trng n ngy sinh nht nh Ty phng, m h ch quan tm tng nim ngy la trn ca ng b cha m. Bi v nhng g s din ra sau khi sinh (nh trng thnh, gi nua, bnh tt, ri cht), con ngi khng kh cng tm hiu, cng c th thy bit c trong hin tin, v nu l thy bit sai, chng ta cn c th xem li c th thy bit ng. Nhng nhng g s xy ra sau ci cht, nu hin ti chng ta khng quan nim mt cch chn chnh, th nhm mt ri, hu qu chc chn s n, khng th no iu chnh c. V vy, cng

hiu bit ng v s cht l cng chun b tt cho nhng giai on ni tip trong mch sng, tc l
cng c cho mt tinh thn tch cc tin ha v lu v di, ch khng th no hiu lm cho l bi quan, tiu cc c. Ty Tng l nc Pht gio tiu biu nht trn th gii v vn ny. Sch Ty Tng ni v s cht (t th) hin nay ang c ph bin thnh hnh, nht l ti nhng nc c trnh vn minh v dn tr kh cao. V vy t nm 1970 n nay, ci cht a ra trc nh sng ca l phi, v ca khoa hc. c bit l trong vng 15 nm gn y, u M xut hin nhiu nh kho cu, chuyn v linh hn v s cht. Chng hn

nh bc s Elisabeth Kubbler Ross (gc Thy S nhp quc tch Hoa K), quan st hng ngn ngi sp cht, bit ci g ang n vi h, khi tr khn ca k hp hi lu m, t lit, bin i. Cng vic ca nhng nh khoa hc y nhm vo mt trong ba trng hp sau y: 1/ Phng vn nhng ngi sng li sau khi tim ht p v b no nhng hot ng. 2/ Kim chng nhng cu chuyn ca tr em ni v mt hay nhiu kip trc. 3/ Phn tch cc phn ng tinh thn ca nhng ngi ln u tin thy mt cnh tng no , m c cm tng chc chn rng h tng thy qua nhiu ln, trong qu kh (?) Khi gi li ci b n ca tinh thn, hay ni mt cch khoa hc, l bn n ci diu nng ca th siu nh sng nh tng cp trn y, khng ai c th kt lun tm linh c xc nh nh th ny, hay nh th khc, m h ch ni tinh thn t hin lng ra nh vy . V nhng g tm linh tit l c mt s nh khoa hc, bo ch kim chng xem tht hay gi. Cu chuyn nm 1979 ca mt cu b 7 tui, ngi Tch Lan, con nh ngho, cha bao gi c i hc. Sau mt gic ng di 5 ngy, n thc dy, ri t nhin bit c bit vit mt cch p , vn chng bng by. Ngi ta hi n l ai, th c n tr li n chnh l mt nh vn va l ha s ni ting, qua i cch 7 nm. Cuc kim chng tip tc: Cu b cn nh r, tit l a ch xng v v phng vn ca n, vi chi tit l nm no vit xong cun sch g, hay ha thnh bc tranh no, v ni dung ca tc phm y ra sao v.v Th hi: Nhng chuyn tht y nu khng tr li t tin kip, th u ra? Ch c iu l nhng ngi bng nh c tin kip y (nh cu b va nu), hay nhngthn

ng, ph

din li mt cch ti tnh ci iu luyn thng

thng lu li t kip trc (nh k

nhn Mozart trong lch s m nhc chng hn), hu ht cht yu. Cn nu c thn ng no sng lu hn, th cc kh nng c o kia sau li t nhin bin mt. i vi Pht gio, y l mt kt cuc phi n, v hin tng rt him y ch l s biu l ca d qu nghip qu kh. M gi l d qu (hoc phn qu cn li), th n vn khng th c hiu lc lu di. Cha k, nhiu ngi cht ri (y hc gi l mort clinique), nhng bng hi sinh trc v kinh ngc ca nhiu bc s. Sau h thut li nhng ci thy bit ca h trong cuc du lch n ch tn cng ca s sng v s cht. Nhng nhng thnh gi khng c mt chng kin, my ai tin? V vy m bc s Elisabeth Kubbler Ross nh ban nghin cu ca mnh thu thp khp cc nc Hoa K, Gia N i, c i Li, u, , Phi chu v.v tt c nhng nhn chng hp hi, t tr em 2 tui n c gi 97 tui, thuc cc trnh tr thc, tn ngng, tp qun, giu ngho khc nhau, i n kt lun tng qut rng: Nhng ngi gn cht a s u c trng thi tinh thn hng n mt ci g khc, v t ra phi t gi cuc i i n mt cnh gii no . Cht v ti sinh l mt vn con ngi rt mun bit, nhng khoa

phn tm hc x hi ln vt l,

trc nay lun lun ln trnh. Vin dn rng Ni v cht nhiu l mang t tng bi quan vin vng, v tr thnh tiu cc trong s sng. (?) Nhng trn thc t, em ton b hnh kim c i ngi no, bn n

s bin ha ca ngi y sau khi b xc thn ny, l mt iu hp l, nht l hp l v xy dng trn phng din t

nn tng cho mt o c sng chung.

Loi ngi s d cao hn sc vt l nh c lng tri v o c. Bn nng ca th vt l lun lun s cht, nhng con ngi nh trnh tin ha tinh thn cao hay thp, m bn nng ca con ngi li khc. Con ngi ch c th s cht trong mt s trng hp, v khng s cht trong mt s hon cnh khc. V th mi c nhng v anh hng, th cht ch khng chu nhc, nh Hai B Trng, Trn Bnh Trng v.v V gi pht lm chung, mi c nhn chng ta ai cng u tri qua mt hnh

ca , l mun sng tip. Nhng hon cnh th xc trc mt khng cho php (=nhn duyn tn), th li mun hin ra mt sinh thn khc.Thc hnh y trong Pht gio gi l cn t
nghip.

ng cui cng

Cn t c ngha l k cht, cn nghip m ch thc hnh ca . Mt ngi gn cht th khng th hnh ng g c bng thn, hay bng khu (ming), m ch cn bng , l mun hay thc hnh. Do ci nghip cui cng y l mun sng tng ng vi tt c nhng g mnh lm, ni, v ngh sut cuc i. N chnh l ci nghip cui cng ca mt tm thc, nh va ni trn y. V n cng
l ci nghip u tin ca tm thc cho kip sau. Chnh trong giy pht dt im kip ny, cc hnh nh ca vic thin ln vic c li hin ra trong thc ca ngi hp hi, vi y kt qu ca n (thng l kt qu hi lng t, kt qu hi tic n nn nhiu). y chnh l mt s chuyn tip trn ln gia ci d v ci lnh, gia ci sng sut v ci ti tm ca mt gic linh, trc tng hp qu bo. V vy m trong i sng con ngi, chng ta thy nim vui v ni kh bao gi cng i xen k nhau. Hin tng hnh phc tuy qua mau nhng c th lm cho con ngi tm qun i nhiu au kh,

v kh s tuy ko di, nhng con ngi vn kin nhn gnh chu, v hy vng ngy mai tri li sng, chnh l biu tng ca cilut xen k y. Ni cch khc, thnh cng v tht bi, sung
sng v bun ru, may mn v xui xo, sum hp v chia ly..v.vvn cng ch l nhng kt trong ci thng s v i, c tn l nghip s sng.

qu nh bin tng i trong th gian php ca

ton

nh

Vi tinh thn hng ngoi, t tng con ngi lun lun b vt cht lm cho quay cung in o, qun mt, nn tham sng s cht. H s n khng mun nghe ai nhc, hay bn lun n ci cht. Nhng h qun rng du s cht n u, mi ngi cng khng trnh khi n. V bt lun h s cht nh th no: Cht khi gi ht tui th, cht tui tr v bnh hon hy hoi thn th, hay cht v tai nn thnh lnh xy ra, th tinh thn ca con ngi vn vn l mt tim nng di tn nhin lc (Convervation dnergie). N ph bin bng bc c trong ln ngoi c th. Khi iu kin vt cht khng cn cho php n hin hin c na, th n cng phi thay i vt xc tc. S di chuyn ca tinh thn, t thn c cht qua thn mi bt u c ng, tuy tht v cng huyn diu, nhng cng l l t nhin. Tuy tc ti sinh ca nghip lc nhanh hn nh sng, nhng thc ham sng(mt tn khc ca tinh thn) vn c th mang , va tt c qu bo c ln thin lm, va kt ton hn hp to ra tnh v

tng, ca mt s sng mi th s, ri t ln dn ln, qu tht khng c khoa vt l c th no gii thch ni. i vi nhng cao tng Ty Tng ni ring, v nhng bc tu hnh c o ni chung, th s cht nh du va lm xong cc phn s th gian, tinh thn ca h vn sn sng tch ri vt th ct bi, tp trung linh lc vo nhng tim nng hng thng.Tim mi hnh thc tin ha cao siu. Cc Ngi cn dy su xa, khoa hc hn rng Cht

nng hng thng l s

gii

thot, dt b cc dnh mc hp hi vo o nh vt cht, cho nh sng tr tu c th xuyn thu, soi r

l mt php hnh bnh thng, khng nhng xuyn qua xc thn nng n ny, m n cn lun lun ngm ngm t lp li, xuyn qua mt chui di nhng im chuyn tip, ca v s t bo c b o thi, nhng ch cho nhng t bo mi hin ra. Ngha l t khi mt phi thai thnh hnh trong bng m cho n khi cho i, ln ln, gi nua, bnh hon, ri trt hi th cui cng, thn th con ngi tri qua nhiu t ln sinh v dit, ch khng phi ch n lc xui tay nhm mt, mi gi l cht. Nh vy, cht chnh l bin ha tip tc s sng, ch khng phi mt.
Theo tng hp cc nghin cu siu khoa hc v o Pht, th con ngi l s kin to ca bn yu t va tm thi va v nh, gm: 1/ Xc

thn, do cha m sinh ra, ngy nay cng c th do khoa hc chit ging (clonage) m thnh. V kh (ther), hay a trng (sc ht), nm bn trong v xung quanh qu t (bu kh quyn).
giao thoa hng bin ca chn nguyn quang t (photons), n t ngoi bu kh quyn, ri ph

li, khoa hc l g, nu khng phi l kt qu ca sng to thc nghim, qua tm thc hng ng, tin ha? 2/ a

3/ Thin l php

th (Astral), hay v bin huyn diu v tr tuyn (rayons cosmiques indfinis et mystiques), tc

nhp vi vt cht trn mt t. 4/ Hot

lc nghip qu (Jvitablam), tc l thc hnh ca sinh ng vt cht, nht l

ging c lng tri (c nh hng) nh loi ngi. (A-Li-Da thc). V vy, ci cht ng nhin c th hiu khng phi l mt hn cuc, m n l mt biu tng cho tnh chuyn tip ca nhng chui sng c chu k ko di.

c o v c qu c th bit trc c ngy gi cht. V nh linh lc thanh tnh ca tm trng to rng, h cng c th bit r s din tin
y l l do mt bc tu hnh trong pht lm chung ni thc ngi khc, khng nh a s phm nhn tinh thn bn lon trong giy pht hp hi, tt th. Xin lu y: c

o v c qu

l s thc

chng siu nngca

cc

bc thnh. Cc Ngi thng n nu nhng ni yn tnh, vng v, him khi ln ln trong cuc sng hng dc, nng n hnh thc v danh li. Cc Ngi cng t ni ra thnh qu ca mnh. Khi cn cc Ngi ch t bi, thanh tnh th hin, dng o qu ty duyn cu i, ch khng dnh mc bi danh v. Ngc li,

ngy nay c lm o s, khng ai tra hi cng tm cch gin tip (qua t trung thnh), hoc trc tip qung co v hnh hy sinh, v o qu ca mnh nh th ny, hay nh th khc, c bit l h bo rng thy bit trc tt c ngy gi lm chung ca ch t v.v, th ch l cch by chuyn ngi khc tn th mnh ca nhng tu s gi mo.

T th Ty Tng cn c on:
Khi thn tr ngi cht dt khot ra khi trng thi vt th (Trung m), th minh y cao thay thp, s ty theo nghip lc. Nu t l nh sng cc thp, huyn o u-minh, khng cho thn tr c mt hiu bit, khi nim no c, th ang bay l lng, a nghip lin ko n ri vo ch ti sinh tm ti, thoi ha, o y. Nu t l nh sng c thy y mnh hn mt cht, tr thnh m c, th thn tr ang bay l lng c cht khi nim v s v nh hng ca mnh, nn n s rt bn lon v hoang mang. V vy n sn sng i vo cnh no hin ra gn nht, nh sc sinh, ng qu. V nu t l nh snh y cao hn na, thy r xung quanh trng khng, lm cho ht hng chi vi, khin thn tr cm thy s st, khp ngp, khng dm nhn xa, th n c th ti sinh li lm ngi trong cnh ngho kh, hay sang giu ty theo qu phc. Nhng nu thn tr ri vo khong mt khng gian y nh sng trong sut, huy hong rc r, v bin v tn, m n vn nh tnh, an tr, t tin, c tip tc lng l, khinh thot, khng s st, tung nh ch trng khng (chn tnh) gia khng trung m c, bao la v hn, khng c ch cng. V t l nh sng

n thy n trng thi l lng c n thy ca bu v

l im ta

ca n, th n s i vo thin o, hay thnh o.

phm cao nht ny, khi thnh nhn cn sng, s cht i vi cc Ngi l tin n cu cnh, l s c nhp vo i gii thot. V lc hin tin, tnh linh ca cc Ngi khng cn lng chng, khi tin khi thoi, khi thin khi c, khi thng khi a, nh cc hng chng sinh trong tam gii na. Ngha l o qu cc Ngi chng c trc khi x bo thn (cht), nn khi linh c Thnh nhn la xc thn trung m, thnh o v thnh qu t nhin hin ra, quang minh, nh tnh, khng bin gii, ch Thnh o y khng bao gi bt u, sau khi mt ngi nhm mt. Kinh Pht ghi cc hng Thnh nhn c bn bc l: 1/Nhp lu Tu--Hn (Sotpatti), cn ti sinh ti a by kip na s ht sinh t lun hi. 2/ Nht lai T--Hm (Sakadgmi), ch cn ti sinh lm ngi mt ln, trc khi hon ton gii thot. 3/ Bt lai A-Na-Hm (Angmi), khng cn ti sinh lm ngi na. 4/ Nit Bn A-La-Hn (Arahatta), vin dung gii thot. n y tng cng nn bn s v cp t Gii thot v Nit Bn mt cht. Gii rt thng dng trong gii nghin cu o Pht. N chnh l

nghaca hai ch Nit Bn, mt danh t phin

thot l mt t ng

m Hn-Vit, t gc Phn ng Nibbna hay Nirvna (ting ni m c Pht dng ngy xa). Phn ng y c th phn tch nh sau: NI c ngha l khng, v BNA hay VVA c ngha l vng xing xch, (m ch vng sinh t lun hi). Khi hai phn n t ny c rp li (Sanghi), th lut vn phm Phn ng (Veyykarana) bt phi gp i ph m b trong Nibbna, hoc thm mt ph m r trc vna thnh ra Nirvna, tc l khng xing xch, hay thc

s t do(tc chn gii thot, v sinh t).

Khng xing xch (=Nit Bn) theo Pht gio, chnh l cu

cnh siu . Pht nhp Nit Bn tc

l Ngi x b bo thn ny, ri chng cn nm trong ci vng xing xch nhn duyn, ti sinh lun hi no na, d cho l ti sinh vo ci tri cao nht, v tuy tui th rt di, khng th m c, so vi tui th loi ngi, nhng vn cn tui th. Ngi thc vng mc bi mt ci g ng khung, c nhn duyn, bin gii sau . Nh th, hai ch Nit

s gii thot, thc s t do, chng cn

Bn khng m ch s t do tng i, nh mn kip lm ngi c thot sinh thottng i y (t do theo hon cnh, hay tm tr thot ra

ln ci tri, hoc mn n t c sng ngoi ngc tht, hay tm tr c thot khi mt vn b tc no trong i sng hng ngy. V s gii

khi mt mi lo u, tm gi l thnh thi), t n c iu kin v khng bn vng, nn phm nhn thng ch thot ra khi ci vng ny, lt vo trong ci vng kia. Cn s siu thng ln cc ci tri, tuy c hnh phc nhiu hn, v tui th lu hn ci ngi, nhng chnh s hng phc y li chnh l nguyn nhn che m linh thc, khin chng hnh ng lm lc, cho n khi ht tui th ri c th s b sa a. Theo o Pht, tam gii sinh t lun hi l ba mi trng cha y nhng vng xing xch. Mt chng sinh nu may mn lt khi vng ny th li ri vo vng khc (ln qun). l nhng vng danh li, gm tin ti, danh vng, thanh sc, i dc (ng chm va lng), lun lun b nung nu bi tham lam, sn hn, v si m, ri mc dnh, m phm nhn thng c (hay v tnh?) vng vo, hn l tm cch thot ra. Trc ci vng xing xch vt cht, nh tin bc, ca ci, v con, v cc vng xing xch tinh thn, nh danh d, a v, tnh yu, k, c chp trong s hiu bit ca mnh v.vtrn

i ny, c my ai sn sng ph v, t n Nit Bn nh c Pht?

V nh mt t nhn, tng ra khi ngc tht l c t do gii thot, hay mt ngi tm ti, thiu can m, bt lc, bi quan, ym th, tng xut gia i tu l c an nhn t ti. Nhng no ng trong ci t do ngoi nh t, hay ngoi khun kh gia nh y, tm t v th xc ca ng s,

nghip v chnh kin soi sng, th n s lp tc t ri vo, hoc b bao vy chng cht, bi nhng rng buc nng n, phc tp, vi t khc. Ri nhng th rng buc nguy him y, cng c th l l do, s a cu t nhn tr vo nh giam sau , hay a k chy trn cuc i kia vo cnh tn
thi lng nan, cui cng tr thnh phn t lm hoen ca o, ph hoi vn ha. Con ngi khng phi ch b bao vy bi s sng hin ti, m h cn b iu kin ha cho s ti sinh trong tng lai. Cuc sng trc mt, ai cng bit l vui kh ln ln. V nu bnh tm kt ton, th a s

nu khng c thin

kh nhiu. N chc chn s dn n mt im chung l ci cht, b li tt c nhng g trn i mt

ngi, tng tn hao rt nhiu tm huyt mi to c, xuyn qua hai ni phin no lun phin

vui t

l thng v tng ?

ght (hi

lng v bt mn). Nhng kh ai bit c

chiu su ca

nhng hin

Nu khng hiu r o Pht, con ngi s tm thng ha ngha hai ch Nit Bn (khng cho l cu cnh tuyt tnh gii thot, m ch coi y l ci n b cc lc). H s quan nim nh biu tng ca m phm tc gi l l tng thing ling , hay gi tr thin phc, mt th li la cao thng v.v y l mt con dao tin

cnh t do c c m (mt loi thm kht tr hnh), hay xem nh hin thn ca ci

nhun ca cng c bao

tng hai li. N c v va siu hnh, cao qu ng tn th, va thc t trc

mt (v p ng c lng tham phc c vi t, a din khng y). Nhng ngi ta no bit rng trong chiu su, n ngm cha bao v minh, khao kht, d ri vo lm lc, dn n tai hi nhiu i nhiu kip cho tm thc. V v h qu tin tng ln tn sng, khng thanh tnh cnh gic, nn con dao hai li mnh danh l siu sinh cc lc, t do nit bn y, c th tr thnh nguy him, nhiu hn hu dng, cu ri. V trong s tin

tng y, tt c ch khao kht lm sao cho ci ta c hng phc vnh vin, hay c m thng kin, (ng s bt bin), m con ngi m qung, c quan trng ha v m cht ci xc thn thay i tng giy tng phtny, cho n l nn tng ci ta ca chnh mnh
v ca nhng k yu mn xung quanh mnh. Quan trng ha v m cht n ni, m khi cn kho mnh, h chng bao gi thch bc thanh tnh gic ng thn nhin bo n

v ngha, v ni n lc n phi

suy tn, tan r (cht), ha ra ci khc.

Nhng ngi gi l duy tm, nu khng c soi sng, v b lng tham phc c thc y, ri tin tng nh th th khng ni g. Ngc li nhng ngi t nhn mnh l duy vt, d a v x hi no (giu sang hay ngho hn, hc thc hay ngu dt), d khuynh hng trit hc no (hin nghim hay s quan), nhng lc n tui gi, hay lc lm trng bnh gn nhm mt, h cng u lun lun hng v ci cht, nh tin vo mt cnh gii m h s n.

lng tham thc t sung tc hin ti m khi chng ng ng (cn t), nhng ngi duy vt tng tng ra s sng trong tng lai nh th th vn khng n. Bi
Nu bo rng Do l lng tham duy vt c mt tri rt hng hu l tnh nghi ng nhng g khng nghe, thy, s, nm c, hay nhng g cha n. H lun lun chn thc t hn l xa vi. M nghi ng th khng

tin vo mt ci g chng c th.

Lng tham cuc sng hin ti, vn n

cho php h

khp vi t tng duy vt hn l thc duy tm. Nu lng tham l

ng c chnh ca s sng trc mt, th con ngi (nht l nhng b c tuyt i duy vt) phi rt thc t. Bui cui i hay khi gn cht, ng ra h phi yu cu thn nhn gip h c tho mn ti a nhng c mun vt cht, ph lng tham hng th, v cht l ht. ng ny, chnh nhng k lc y sc kho, c t tng duy vt mnh nht, li l nhng ngi v gi hay trc ngy lm chung li t ra y v duy tm. H lm ton nhng vic hng v siu hnh, nh cu nguyn, tnh tm (ngi thin), l bi, lm phc, gn gi cc nh tu hnh (theo tn ngng no thch hp vi h nht), dng nh chun b cho mt tr duyn no , cn thit i vi tm linh sau ny.

Nhm t Cn vo ?

thit i vi tm linh y phi chng c ngha l tinh thn h s nng nh

T th Ty Tng h chng c on hng dn: Khi

tinh thn ngi cht i vo trng thi Trung m (Bardo Thdol) (ko di ti a 49 ngy sau khi tt th). Thot tin thn thc ca h khng bit mnh cht, vn tng l cn sng, nn h ht sc ngc nhin, thy mi ngi u dng dng trc mt mnh.
on trn m ch rng: S cht ch lm mt kh nng nh bit chuyn c ca thn thc ngi cht sau 49 ngy. Nng lc nh bit ny ng nhin l v hnh. N c th hng dn thn thc di chuyn xuyn qua cc loi vt cht, m i mt tht phm tc bnh thng ca chng ta khng th no theo di c. V cng v sau khi cht, thn thc cn 49 ngy mc dnh vi cc ni quen thuc, c th lng vng u , khng b vt cht hay khong cch ngn ngi, nn T qua i, nn tng

kinh cu nguyn nhng ch lc cn sng h thng lui ti. V nhng ln sng m thanh ca cc li kinh siu c t lc truyn c s cm ng ca ngi sng hng v ngi

th Ty Tng khuyn chng ta khi c thn nhn

cht. Mc ch l kch thch tinh thn ngi cht, nh li cc thin nghip tng lm, v sng sut thu hiu nhng gio l gii thot trong li kinh. Ngha l trong vng 49 ngy sau khi cht, gia thn nhn ang sng v ngi cht cn c s cm ng qua mt mi trng duyn nghip v hnh, v khng bin gii. Nu thn nhn ang sng v hiu ngha, bit gi mnh (thn, khu, ) thanh tnh v nh tm giao cm, th h cn mi lin lc cui cng vi ngi qu vng. Ngc li nu v mt l do no (ch k, duy vt) h b mc, th mi dy giao cm kia s hon ton b ct t, m dng vnh vin i ng. Ri s i x v tnh vi ngi cht tr thnh thi quen, v sau n khi h t gi ci i, con chu h cng s b mc h nh th. ng tic thay, x hi vt cht ngy nay bin a s ngi, thnh nhng k d qun ngi cht. Vn ha hng th ang dnh ht th gi cho ci ti ang sng (c nhn ch ngha) v cho tinh thn thc t , nn ngi ta thng l lun: k sng thy trc mt cn khng th gi lo, hi u m bn tm vi linh hn vin vng, v hnh ca ngi cht? Vn ha c nhn ch ngha y cng khng cho php ngay c a s ngi hin sng trong mt gia tc, n phng tnh nguyn chia st vt cht cho nhau, m khng cn n b (thm ch bo hiu hin tin i vi cha m), khoan ni n s quan tm phn linh hn v hnh. Hung chi chuyn cu siu cho hng hn thn nhn sau khi nhm mt, i hi mt lng thnh, vi cng c tnh hnh ca ngi sng? y chnh l l do ti sao con ngi tn tin hin i cng ngy cng b mt dn s cm ng trong mi lin lc vi cc th gii tm linh. Thnh tht m ni, ngy nay gia cc th h trong gia nh tn tin, nh ng b, cha m, v con chu chng hn, v vn ha thin hn vt cht, hoc v phi chy theo nhng nhu cu hng th, i hi quay cung, m s i x gia cc th h ngi thn vi nhau, cng mt i phn cm thng ang sng, ni chi n chuyn trong tng lai khut bng, xa vi. V c thi ca s tn tin y l nng v hnh thc, coi nh cc gi tr tm linh, hay nu c th cng ch hnh ng theo tc l, cho c v trang tr, nhng thiu hiu bit, khng chiu su.

Kt qu, ngi gi th cng ngy cng gn t xa tri, ni n chuyn duy tm l ni n s sng sau, nhng s s b gii tr dng duy vt bt b. Cn tui tr th cho rng ng b, cha m theo xa, bo th truyn thng, hay phong tc m tn, nn mi ln trao i quan im v i sng tm linh l hai bn gp phi bt ng kin, bc bi, hn l chia s nim tin. Nu nht thi tt c phi sng chung, ch v cc th h trc sinh ra v nui dng cc th h sau, nhng khi ln ln, thm nhim vn minh vt cht hng th hin ti v c dp ra ring, c lp, th lp tr chc chn s khng tnh nguyn hp th v gn gi nhng g gi l di sn tinh thn do ng b, cha m truyn li. V mt trong nhng di sn m th h trc (theo o Pht) truyn li cho th h sau, lnim

bin thin ca tinh thn. S bin thin c Pht gi l lut ca kamma vibhanga, thuc b Majjhimanikya (s 135) Ngi dy nh sau, xin tm dch:
Nghip

tin vo s nghip. Trong kinh Cla

(kamma=karma) l tc ng. Cn s kt thnh t tc ng y l qu ca nghip (kamma vipka). Hu qu bao gi cng tng ng vi nhn v duyn. Tt c chng sinh u c nghip l ca mnh. Nghip l bn cht c hu, l truyn thng, l im khi u cc vng sinh t lun hi, l ni nng nh duy nht.
Tr chi bt tn ca nghip v qu, ca tc ng v phn ng, ca ht v tri, gy ra s ti sinh, c ni tip nhau qua nhng vng lun hi sai bit. Mc ch ca cc vng lun hi y, nh ni on trc, l bin hin, tr thnh, to ra mt chui nhng thay i mi, t ci thc ti hin hu gm tm l phi hp vi vt th ca mi chng sinh.

mun sng, mt sinh linh s to tc bng tt c nhng g n c. Ngi hin tin th to tc bng thn, khu, v . Cn k cht th ch bng (hay linh hn) m thi. V h c xut ng, th tt nhin phi c phn ng. Ri t xut ng n phn ng c sn mi trng nghip qu nhn duyn tch ly na, th vic ti sinh l mt vic chc chn phi n ch khng c g kh hiu c. Duy mt iu: S ti sinh y s hin ra di dng no (tin ha hay thoi ho)? mi l vn quan trng, ng nghin cu.
Tht l hin nhin thy r rng: mun hay tim lc hng n s sng chnh l mm ti sinh. Khi c

PHN VI TI SINH KHNG PHI CH L KT QU CA MT KIP SNG

Ly mt tin trnh d hiu ca tm thc lm th d: Kht vng sinh ra hnh vi. Hnh vi (hp vi thun duyn hay nghch duyn), em li kt qu tng xng hay sai bit. Ri kt qu tng xng hay sai bit y, n lt n dn n kht vng mi, mang y d v ca tt c kht vng c. Trong

trong qu c nhn. Tin trnh ca nguyn nhn v hu qu, ca tc ng v phn ng, ca hp ri

tan, ca tan ri hp, ca c ri khng, ca khng li c, l mt nh lut t nhin, khng do ai sp t c. Nhng nhng n s ca nhn duyn qu xoay vn bao gi cng c tng hp v nghim ng, v nghip

nhn c qu,

bo va l nh l va l h lun xc tht nht cho p s

ti sinh.

T , ti sinh khng phi l kt qu ca mt chu trnh sinh dit duy nht, m n l

hi ca v s chu trnh sinh dit ni mt c nhn cho chnh h, v gia h vi ton th nhng chu k sinh
dit ca rt nhiu chng sinh khc (tha nhn). Nhng chu k sinh dit tha nhn y, bn cnh nghip

gch ni lun

cm v nghip bo ny cn mang mt ci tn l c
y l mt tng hp

duyn.

tin duyn d qu, mt tr lc lu lai, v cng hng hu. N bao gm khng phi

nhiu mi dy thn thuc, lm gch ni t v t kip qu kh vo hin ti v tng lai ca mt sinh linh. Ngi duy vt thng ngh rng cht l ht. Nhng Pht gio thuyt minh ngc li:Cht

l ht, m l cn rt nhiu. Ci nhiu y khng phi ch cha nhng g ca mt kip va qua, m n cn cht cha tt c v s tin duyn lch qu trong v t qu kh na. V xuyn qua ci duyn h bt tn y, m tm thc mi c mi trng ch sn ti sinh lun hi vy.
Mi trng ch sn khng g khc hn l khng gian v thi gian, l ton b cc ci bin ha,

xoay vn s sng, nh hon cnh thin nhin, hon cnh x hi (nu c ti sinh lm ngi),*c hin tng linh ng, nh t lc ca nh sng, t lc ca thin th (nu c sinh vo cc ci tri), *c siu nng diu hu, nh v bin quang t, nh v tr tuyn, nh nguyn
hnh bt nh (nu chng c vo thnh lu gii thot).

*c

khng c mt chng sinh no cn lun hi, m mang mt linh hn nht nh, vnh vin, bt bin, nh hu ht cc
y chnh l l do m c Pht xc nhn tn gio khc trn th gian quan nim. Mc khc, theo Pht gio khng c ci g m khng c nguyn nhn (Ahetuka), hoc rt him nhng php ch cn mt nguyn nhn (Ekahetuka) sinh ra n, m hu ht phi cn c mt s nhng nguyn nhn iu kin (thun duyn ln nghch duyn) phi hp, mi lp thnh mt php hnh (Sankhra dhamma), hay kt t thnh mun a n hnh ng (ti sinh) ca mt sinh vt. Tm li l tt c tin trnh sinh hot lun lun cu kt c nguyn nhn, c iu kin, tc l c

nhn v c duyn (Paticca samuppda).

V con ngi, bng kin thc thanh tnh, trong sng (tr tu), thun vi l sng lnh mnh t nhin (c hnh), c th hiu bit, ch huy, v ci thin c vn mnh (nghip qu) tng lai ca chnh mnh, qua phng trnh ti sinh. Do , nhng phn nh ca nghip qu lu lai khng phi l sc mnh c nh, c kt ra s phn ca mt sinh linh sau ny, m nghip qu ch l mt trong nhng yu t rp thnh ci bt u sng sp n. Ngha l, khi c sinh lm ngi, vi tr tu gic ng, nghip qu xu t v t qu kh c th c ci bin bng nhng ch v hnh ng lnh mnh trong i sng hin ti, lm ny mm cho nghip bo tt trong tng lai. iu quan trng xin nhn mnh y, l

nh mnh cng ngc (fatalisme). Ngc li chnh o Pht l tn gio lun lun xy dng, chng li c ba quan nim ng khung l: 1/ Thin nhin (hay vt cht) nh s mnh (Svabhvavda=duyvt); 2/Thng ton nng (hay thn linh) nh s

ch xem nghip qu trong Pht gio nh mt thuyt

mnh (Issarakaranavda=duy linh hay duy tm); v 3/Nghip lc qu kh (hay nhn qu) nh s mnh (Pubbakammavda=duy nghip, hay duy l).
Hai trng hp nh s mnh u l thin nhin v thng o Pht khng bao gi nhn nhn, nhng trng hp nh s mnh th ba l nghip lc, Pht gio tuy thng thuyt minh khng mt chng sinh

ch tin ha trong mi con ngi c th ci thin c kt qu ca nghip lc.

no c th thot ni nghip bo, nhng Pht gio cng ng thi b tc
V bn trong nghip lc no cng c

bn ca tm thc tm kim mt ci g mi cho mnh, xuyn qua ti sinh. Khi ch to ng c soi sng (c tr tu), th sinh thc hng thin, ti sinh vo cnh gii tin ha hn. Ngc li nu khng c soi sng (b v minh che ng), th n hng c, t ti sinh vo vng sa a, thoi ha.

ch to ng (Attakra), m ch to ng chnh l ng c cn

Ni cch khc, ch to ng tuy l mt nng lc b nh hng su m bi nhn duyn, nghip qu, v iu kin vn ha (tn ngng), vo giai on cht ca mt i ngi, nhng n cng chnh l yu t quan trng trong s phi hp v tng kt tt c nhng ci c th lm ra tc phm ti sinh. Cn g phi nh kinh nghim khoa hc mi hiu ni ni

xut ng sinh phn ng, hu qu theo sau nguyn

nhn, hay ht tr ra tri, nhmt l t nhin? Nhng thu o tim lc ca nghip, cng nh sc mnh

ch to ng em li chung

qu trong kip k tip, sau khi tan r xc thn ny ra sao, th tht l

mt iu rt kh khn i vi t tng phm tc, tinh thn cha c thanh tnh, trong sng. Chng ta th bn v iu ny: Theo Pht gio, khng c s sng no sau khi cht, hay mt i sng no trc khi sinh, m c lp vi nh hng ca cp bi trng l

nghip bo v ch to ng. Cp bi trng ny v ti sinh tuy hai m

mt, tuy mt m hai, lun lun i st cnh vi nhau. Nu chng (cp bi trng) ng vai h lun hay kt qu tt nhin ca ti sinh, th ti sinh cng l h lun hay kt qu tt nhin ca chng (tc nghip bo v ch to ng).

Sinh i trc t, v t cng i trc sinh. Chng l mt i ln lt i trc v sau

nhau, trong s ni tip lm lc ti to. Bi khng bao gi c mt ci

ng tm thi (thay i khng ngng)

m li trng tn, c xem nh mt thc th nht nh, i t s sinh ny n s sinh khc. Hn na, trc vn ti sinh Pht hc thn trng ch r: Ci m cc tn gio khc gi l linh hn bt dit hay bn ng trng cu, th t ng c ngha tng ng c dng thi c Pht lAtta (Pl) hoc Atma (Sanskrit). Nhng ph nhn, c Pht gi ngc li l Anatta hay Anatma (tm dch l v

ng), ch nh tan s c chp cho rng Dng tm thc thay i khng ngng trong con ngi lci ta, hay Xc thn tm b ny l ca ta, ta c bn phn phi bo v n bng mi gi, m thi. V Pht gio cho rng quan nim v ci ta
nh th tht l thiu chnh xc v ng tic. Li dy ca c Pht trong kinh v v ng (=chng c ci ta) cng khng ng chi b s hin hu ca mt con ngi, hay mt s sng. Pht gio ch ni rng khng c ci c nhn phm tc, do vt cht tm cu kt m trng tn, cng khng c mt bn ng hay linh hn, sng bng iu kin m

bt bin. Nhn v hay c nhn, theo nh Pht, khng phi l mt thc th, m ch l mt gi tr c nh. Ni
ng hn, n l mt chui nhng ci pht sinh l ha ri dit i, hay mt chui nhng s nui dng, t chy v bm vu, ch khng c g gi c trng thi nguyn vn c. Ngoi ra, kinh Pht cn nhiu on xc nhn:

Khng mt hin tng no n t ch

khng c. Ngha l khng g v nguyn nhn. Mi sinh vt (c ng hay khng c ng c) u pht

ngun t nhng nguyn nhn, v b rng buc bi mt s iu kin. S d c Pht khng ni n ci hi tip Vy ch ci nguyn nhn ca nguyn nhn th nht l g? Khi nghin cu v nhng tu lc gii thot hay cc nhin s bit rng

nguyn nhn th nht, l v nu Ngi ch ra ci nguyn nhn th nht, ngi ta s khng hiu phm tnh siu vit ni c Pht, chng ta t

ngy no con ngi cha tn dit phin no c chp, cha chm dt c mc dnh vi tm b, th ngy y h khng th no hiu c ci nguyn nhn th nht y.V nh ngi ch ri khi cp knh mu th h khng bao gi thy c trng thi tht ca s vt, d cho c Pht c ni r ra nh th no. (Cp knh mu y l tham, sn, si,
kht vng, c chp). Cha k cp knh mu y cn b ph dy bi bao lp bi thi gian nhim, hun tp, m ngoi tr

tr tu kim cng (Kim Cng Bt-Nh) ca qu Pht ra, khng mt thc h trit hc,

hay cch mng no ca th gian c th da sch n c. Kinh Tp A hm (Samyutta Nikya), quyn s 3, cc trang t 149 n 151, c on xin tm dch nh sau:

Bnh xe ti sinh ny, (ln trn) ci vng sng cht ny, s khng bao gi n im chung (nu tham lam, sn hn, v v minh cha b tiu dit). V ch khi u ca tt c chng sinh (tc ci nguyn nhn th nht), ngy no chng sinh cha thot khi vng sinh t lun hi, th khng bao gi nhn ra n c.
V li, vng lun hi khng phi ch cn c trn nhng kip sng nhn sinh, m Pht hc cn m t n mt cch su xa, tinh vi hn, da theo nhng chu k st na, gi l dng quan va trc tip va gin tip n s ti sinh. Cn c theo Vi Diu Php Thng K (Abhidhamma-sangaha), th c mt (Cuti Citta), hay mt nhong

lun hi tm thc c lin chp tm thc cui cng

thc sau cht (Cuti Vinnna) thuc v chu k sng (di tn nhin lc)

i trc. Chnh chp nhong tm thc hay thc cui cng y, ngay khi chm dt dng hot ng, n t ha thnh iu kin ny mm cho mt chu k tm thc tip theo. Pht gio gi l tm thc gch ni (Patisandhi Vinnna Citta). Ni r hn, l chnh trong dng tm thc ca mt ngi ang sng, vn c va t va sinh, cng pht khi mt xut x, nh hai mt ca mt ng tin, khng th thiu c. Nu mt trc l t th mt sau phi l sinh, hay ngc li. C hai u mang c tnh h tng to tc. T to ra sinh, v sinh cng to ra t. Nh m thc tnh ngy th ca mt cu b mi cho i, mi c th ln dn qua thi gian, tr thnh mt tm hn tch cc, ca mt thanh nin nng ng, vi ba mi nm sau. C nh th m dng tm thc ny ra i, bin i, ri nhng ch cho mt dng tm thc khc, mi hin hot ng. V v phng din khoa hc, chui nhng dng lun hi tm thc y chnh l ng c kch thch

trung khu thn kinh, lm cho hng triu t bo trong mt thn th non tr tip ni nhau pht trin sinh tn, cho con ngi mi ngy mt tr nn trng thnh (gi dn hn). Mi tc bc ng ra phi ni l hnh

thc

mi ca mi tc c (bi n xut hin sau), nhng ngi ta trng cu

ch mun n l, m cng mu tc en c, chi b ci mi, nn vi vng xuyn tc, nhum n i bt mnh phi sng vi gi to. V du lm g i na, th ci bin i n vn bin i, cn lut

xoay vn n vn xoay vn trng cu.

So snh qua tim lc tinh thn trong con ngi, th tm

thc lun lun bin i, nhng dng lun hi tm thc th vnh vin, khng bao gi gin on, v n l hiu s ca di tn nhin lc (effet de conservation dnergie), l hiu s ca php hnh hng hu, hay hiu s ca
Phch lc A-Li-Da. (Ni theo nh Pht).

Php hnh y tuy chng c ai tn sng ln hng to ha ton nng, nhng tng nh khng c mt
sinh th no trong tam gii c th thot ra ngoi vng iu khin ca n c. Tuy nhin, s c qu Pht Chnh-ng Chnh-Gic (Sam Sambuddha), ca hong t B-Tt S-t-Ta (Siddhatta), di tng cy B- Trung n, trc y hn 25 th k, tit l rng Linh thc

khng cn mc dnh vi hai trng thi tm thi l c v khng, sinh v t trong ba ci, th Linh thc y vt ra khi tam gii, v khng b dng lun hi tm nh
no hng, li cun na. Linh thc chc chn l hin thn ca Nit Bn (Nirvna=gii thot), v Linh thc y chnh l Pht tnh, thy r ci nguyn

nhn th nht dn n nghip bo v ti sinh.

Pht tnh ny xa nay vn l mt thnh qu cao thng, cao siu nht, m nhiu nh nghin cu Pht gio cn ni l bt kh thuyt, bt kh t ngh (ngha l nhn th khng th ngh bn c). Nh vy, phi chng tr thc phm nhn cn ln hp trong sinh t lun hi nh chng ta chng th no hiu thu? Theo thin kin ca chng ti, iu y ch tuyt i ng khi x hi loi ngi cn sng trong thiu hc (ngu dn), lc hu, v minh c chp, d oan m tn (t kin), lun lun trng cy vo tha quyn tng tng cu ri. Nhng nu nhn loi tin dn n mt nn vn minh chn chnh, lnh mnh, nhn din c hai kha cnh ca tm thc l sng sut v si m, tch cc v tiu cc, ng thi vi sc y hu dng v nguy him, ca lng tham l hng thng v bung xui, ca tr tu l ph chp v s tri chng, v thng xuyn c khoa hc tm linh cng nh thc nghim soi sng, th linh tnh ngi, khi c pht trin ng mc, s c th gip h hiu c gi tr siu ca Pht qu, khi u t cng phu tnh hnh trong np sng phm nhn khim nhng ny.

tri hnh t lctrong mi con

PHN VII L NHN QU V NH HNG VN HA

L nhn qu trong nh Pht khng phi l mt tn iu (doctrine). N khng tng trng cho cn cn cng bng thng pht, ca mt linh quyn to ha ton nng no c. N cng khng phi l mt gio thuyt (enseignements religieux), do v gio ch l c Pht sng ch ra, lm cho nn tng cho nhng lp lun ging o, da trn lut vay tr, hng mong c ca con ngi. M l nhn qu trong nh Pht l mt

trnh t nhin ca phn ng l ha, ngha v tm v vt.

Qua ci nhn ny, ngi Pht t nhn thy l

tin

l mt nguyn hnh khoa hc thuc

nghim ng. N xc nh nguyn tc c qu th phi c nhn, hay ngc li khng nguyn nhn no m chng a n hu qu. Hu qu y, trong mt s trng hp, c th tng xng vi nguyn nhn, ngha l hp l. V trong mt s trng hp khc c th bt tng xng (i chiu vi nguyn nhn), hay bt hp l.
Trong khi hai thut ng nghch ngha Ty phng l Logique v Illogique, tng ng vi cp t Hn Vit, l hp chuyn nghin cu v Causalit Pht, v b coi thng (hay b

nhn qu theo Pht gio bao gi cng

l v bt hp l, ang t ra rt thng dng trong cc gii khoa hc, nht l gii

duyn hay vn ha, nn lm cho ngi ta khi nghe ni, cm thy n thun ty tn gio (nh thuc
v linh quyn thng pht), hay n ch nm trong lnh vc lun l x hi m thi. T in Le Petit Larousse Illustr nh ngha: Causalit (du phnomne) Rapport qui unit la cause produisent les mmes effets. Tm dch: Nhn

de la matire (1), th nhm ch l nhn qu trong nh qun) ci yu t ti quan trng, l thc t tr

de la matire est le leffet. Donc Les mmes causes dans les mmes conditions

h, kt t nguyn nhn n hu qu . V t suy ra: Nhng nguyn nhn ging nhau trong nhng iu kin ging nhau th cho ra nhng hu qu ging nhau.
y hn, son gi xin nu cu hi, b tc vn rng: Nhng

qu

(ca hin tng vt cht) l mi lin

nu nhng nguyn nhn ging nhau, li xy ra trong nhng iu kin (tr duyn=vn ha)khc nhau, th kt qu s ra sao? Mais si les mmes causes ne se droulent pas dans les mmes conditions, alors quels effets?
Chng ta khng cn phi ch t in Le Petit Larousse Illustr ng rng: Nu nhng nguyn nhn ging nhau, din ra trong nhng

i!

hon cnh khc nhau, th hu qu phi sai bit, khc

Ri lm trng hp xy ra gia i sng hng ngy: Ngi n hin lnh th gp nhiu bt hnh, v k gian manh him c, li thng c pht t, may mn, bnh an, cng lm cho t tng chung hp l ca con ngi phn vn hn na. Cha k mt s c nhn, chuyn lm dng thc t phn o c trc li, lin da vo , xuyn tc kt lun rng: Lut nhn qu ni chung, hay l nhn qu trong nh Pht ni ring, ch l s suy tng ha hn, an i ho huyn, nghe cng bng trn l thuyt, nhng khc xa thc t

Li bi bc y t ra kh hiu lc, i vi nhng ngi ch quan nim l nhn qu mt cch n gin, cng ngc, xem nh mt quy

lut bt bin. Kiu nhm mt ni rng: Lm vic lnh th lun lun s hng trn qu lnh, cn phm iu c th chc chn phi nhn qu xu (?). M h khng bit haykhng ch trng n cc yu t hon cnh, tng duyn, lin i, tc thc t x hi (vn ha).
Cc yu t ny rt quan trng, nhng hu ht ngi ta li coi thng. T nh tin rng h ng tt bt tt, th ci bnh nht nh s ngon, m khng cn ngh n cc yu t cn thit nh nhit , ngh thut lm vic, ln phng tin trn v nhi bt. Trn thc t, cc yu t y mi chnh l mi trng bin ha ra tt c din tin t ng bt n ci bnh hay t nhn n qu. Ngha l khi nghin cu cn k vo l nhn qu mt cch khoa hc, qua thc t i sng, vi nhng iu kin bin thin gia tm v vt, nm trong tin trnh

l xoay chiu (chu k), c hon cnh thc ti pha trn, t nhn n qu, ri t qu n nhn, th chng ta s nhn thy l nhn qu trong nh Pht l mt phng trnh bin dch ton din.
Phng trnh y c th vit ra mt cch r rng: nhn cng vi khng phi nhn duyn. V vy phng

tng duyn khng phi mt chiu, m

duyn thnh

ra

trng tng qut l nhn qu y, vn tt c cc n s t c v , hp l ln bt hp l, tng xng ln bt tng xng. Nhng n s lun lun b thay i ty theo cc iu kin tng duyn (tc l ty theo dn s b), cu kt gia nhn v qu, trn mt chui chu k.
Cc iu kin tng duyn y rt quan trng, v n bit p s di dng kt qu. Th nu vi v d: Anh A c lng ht ging tt. Ni chung th ht tt th phi sinh cy v tri tt (hiu theo kiu cng ngc nhn no qu ny). V tin nh vy (gi d th) nn anh A chng quan tm n tr duyn, em ht tt th gieo trn ch t tm thng hay c a si . Anh li t chm sc, c cho n t nhin pht trin. Kt qu n ma anh gt hi chng bao nhiu, v qu thu lm cng khng sung tt nh anh tin tng. Tri li, anh B ch c nhng ht ging khng xut sc, hay tng i xu. Trn nguyn tc th ht xu kh mc, v nu mc th cy s yu t, khng th cho tri tt c (li cng nhn no qu ny). Nhng anh B nh c tinh thn quan st, bit c gi tr ca hon cnh tr duyn. Anh cn thn tm ch t thch hp gieo ht. Anh cng theo di, chm sc cy t lc ny mm, thng xuyn bn phn ti nc. Nn n ma, anh thu hoch kh tt, v qu mi cn cha ht ging cho k sau, tt hn ht ging trc rt nhiu. ngha c th ca hai th d trn y, tuy tm thng, thuc v vt cht, nhng n rt quan trng, trong lnh vc x hi bin ha tm linh con ngi (tru tng).

no qu ny (a=a), nh mt s ngi thng tng. T nhn n qu phi xuyn qua

qu(a+b=c),

ch

d phn chnh vo vic nghim ng hay lm sai

m ch(ngha bng) ca

m ch y thng c c Pht nhc n, mt cch trc tip hay gin tip, qua nhiu bi php, nhm
din t tc- (nhn) pht ra hnh ng (qu) ni thn v tm thc ca mt con ngi, b nh hng bi hon cnh x hi ang sng, sinh ra thc qu ra sao. Nht l chng ta tm thy

phn nh ca cc m

ch y trong cc b kinh ph thng, thuc Tam Tng Phn ng (Tipitaka) lu li, nh Tc-SinhTruyn (Jtaka), cn gi l kinh Bn Sinh (thut li mi lin quan vi tin kip), kinh Sa-MnQu(Samannaphalasutta), ni v phc lc xng ng nhn tin, hay qu bo s n trong kip sau, ca cc
bc sa-mn tinh tn tu hnh, nghim gia sng i tnh hnh v.v

tr gii lut, hoc ca thin chng, hay ca thin nam tn n, c s ti

vai tr then cht ca nhng iu kin tr duyn trong l nhn qu, tc hon cnh thn cn tng quan, cha ng nhng va chm sng, ca con ngi. Ni cch khc, nim tin trong hon cnhvn ha x hi l iu kin tr duyn chnh, l yu t bin i mt cch su xa c hai cc nhn v qu.
Mc ch ca cc kinh Pht y, l nu ln Hiu lc bin i

hu, khng ngng chuyn ho tm v vt trong thc ca mi c nhn, qua cc tr lc thun hay nghch trong x hi. Thun (lnh mnh) th b khuyt, iu chnh, ci thin cho hnh
ng lm nghip nhn, tc l dn ra li sng (tng trng qu phc). V nghch (t kin) th bin thnh cht hp, km ch, ngn tr, che khut sng sut, y php hnh trong hin ti vo bng ti (lm gim, lm tr lch chiu, hay trit tiu qu phc). chnh l u

hng hu v a dng y

ca nhng sinh hot

tng duyn hin

mi ca nhng p s sai bit. Ngha l cng mt nhn, m trng hp ny th

chng cho qu (p s) tng xng, nhn no qu ny, hp l hay tt hn. Cn trng hp khc, th chng hin ra qu xu, p s bt tng xng, nhn mt ng qu mt no, nhn cao qu thp, hay bt hp l. Ni cch khc, nhn lnh m hp vi duyn lnh (thun=soi sng) th mi sinh c qu lnh, cn nhn lnh m gp phi duyn d (nghch=c tham, sn, t kin, v minh), th s sinh ra qu xu. Duyn lnh i vi con ngi, l c sinh ra trong mt gia nh c chnh kin, o c hoc c gn gi bn hu sng sut, lng thin, v nht l c hng dn bi thy ttrong c t nn tng trn gi tr o c.

sch, thanh tnh,

chn tu. Ngha l c sng trong mt khung cnh sinh hot, m nh hng hnh ng ca con ngi, duyn lnh y phi c coi trng vo hng u. Sau duyn lnh (tr duyn hin ti c soi sng), mi k n ci nhn nghip ca tin
V phng din xy dng x hi, mun duy tr vn minh tin b, th kip, cho qu tt kh d, gip mt ngi c ti sinh bnh thng, c y ng quan cm gic, khng b tn tt trong kip ny. Cui cng mi ni n s trng cy vo ngi to trong qu kh, hay ang lm trong hin ti.

kt qu, ca nhng thin nghip m con

Tm lnh, (nh thc th, thng ngi, t bi, tin tng), tuy l ci nhn tt, nhng nu khi hnh ng thiu tr tu v dng lc (tc thiu hiu bit sng sut, v thiucan m, s tr ngi, hay v
n ngi, khng mun b mch lngri lm), th hnh ng y chng khc no anh A trong th d gieo ht ni trn. Ht ging (nhn) d tt n u m chng gp t thch hp (bt thin th), th cha phi l yu t quyt nh s gt hi (qu) nh mun. Li na, khi bn n l nhn qu, cng c lm ngi gi l tu phc, thng n gin ni rng: Ti cng dng cho mt o s, v y sng trn i ni th phng, di hnh thc ca mt nh tu. Ri h bin lun

mt cch n phng rng: Phc bu nhiu hay t l do lng tin, ch khng cn bit i tng c c hnh hay khng. Mnh c ngh tt cho ngi ta th mnh chc chn s c qu phc trn y (?). H ln ln gia

c tin c khch quan hiu bit vn v tin tng, nghe ngi ta ni (hay thy b ngoi), ri

ch quan ngh tng l nh vy. Li suy ngh i lng ny rt ng khen trong mt s trng hp khc. Chng hn nh trc k xa lm lc, cung tn, hung c, nay tht tm mun quay v no thin, th ci qu kh xu xa ca h, chng ta khng nn quan tm, m ch ngh n l trng hp bt lnh mun m ch y. Tr li quan nim ch quan v tu phc nu trn: y l mt suy lun lch lc, kh tai hi, c th s l mt trong nhng nguyn nhn khuyn khch tnh coi thng hnh kim, v h ha tu s, lm suy i o Pht ni ring, v suy i vn ha hng thin ni chung sau ny. Trong kinh Sa Mn Qu (Samannaphalasutta), c Pht v cc hng t kheo t ca Ngi, nh nhng

hin ti hng thin ng qu m thi. Nhng khng phi

phc in (rung phc) ca nhn loi, cho k thin tm gieo trng nghip phc, tc l l gii c thanh tnh.

pht trin nhng ht ging lnh tin ha. Phc in y c ci gi tr (mu m) tuyt vi ca n, c c Pht xc nhn,

T suy ra, s cng dng ch y qu phc cn hi hai yu t (th nht, ngi thin tn phi

lng thnh, c chnh kin, v th hai, i tng o s, nhn s cng dng, cng phi l phc in mu m trn vn gii hnh), th ht ging to phc mi ny mm mnh
m, v em li nhiu hoa tri tt ti. Tri li vi phm cch ni trn, nu phc

in ch l loi gi mo, th ngi cng dng (gieo trng)

v tnh ng lo vi nhng phn t la bp, bun thn bn thnh, m kinh Pht gi l i o tc (mahcoro). Vit nhng dng trn y, son gi ch mun lm cng vic bo v Pht gio, thanh cao vn ho, ch khng c nhm vo tu s no. Son gi vn nh cu nhn v thp ton. Chng ti ch thnh tm nu li, v

cao ci gii hnh ti thiu, ca mt nh m phm ng vai lnh o tinh thn. xng ng vi
lng tin ca tn , h t nht cng gi c nhng gii lut cn bn. Cn cc oai nghi, qui tc ph, phm tnh c th s st, kh trnh khi, l mt chuyn ng thng cm. (Ngha l son gi khng dm qu a c nm, v bn thn lc no cng tn knh, cng tri n cc bc chn tu, c i x thn cho x hi, chng sinh). Tuy nhin, s ci m, thng cm trc s st phm tnh ni trn, hon ton khng lin quan g n s chp nhn cho hnh ng la bp trc li, ca nhng k np bng tn ngng, c khot o Pht ni ring, hay ph hoi vn ha nhn loi ni chung. Xin trnh by minh bch, ko c s ln ln. Ngha l ngi thc th, d tin, ri cng bi bt k n nhng phn t t xng thy tu, i lt o s la gt, c th nh ngi em ht ging gieo trng ni ch t c, qu tt chc chn s khng c. Cn nu c th y ch l tri bt lnh, ai n vo phi nhim bnh. V ngi tn ngng m qung kia chng nhng khng c phc, m cn v tnh lm tr duyn cho t qu, li ko nhiu ng loi nh d khc, i vo m mui sau ny.

y chnh l l do, ngy nay nhiu nc tn tin, nh Anh, Php, c, , Nht, M, c v.v nh cm quyn ang cnh gic, bo ng v s xut hin ca nhng gio phi (sectes) y hin tng cc oan, hnh o cung tn, m cc nhn vt cm u l nhng phn t vi gc tch m m, t dng cho mnh t n trnh siu qun, hay t phong l nhng xc phm c Pht Tri tuyn chn, lm trung gian giao cm vi cc ng linh thing, hu biu din quyn nng, gii tr may ri v.v

nhn duyn qu trong Pht gio, chng ta c th mnh dn pht biu rng: Duyn lnh vn ha hay nim tin chn chnh, trong mt x hi, mi l iu ti quan trng, duy tr cc thnh tu, tin b sinh tn. Cn nhn v qu ch l hai yu t lm vt liu t nhin, cho nhng chu k sng chung cng nghip, qua nguyn tc xut ng v phn ng, ch nhn trc khng phi l yu t bo m s trn vn phm gi ca qu sau.
Tm li, nu nhn s sng qua lng knh l Ni cch khc, ci qu ca nhn qu kh, tuy chng ta khng th n trnh, hay chn la, nhng n nhn ci qu y hin ti bng thi vn ha no, v trong mi trng c tr duyn g, l quyn ca chng ta. Trit nhn ng phng tng tn ng quan im trn, khi gin tip ni tn lc tri thin mng. Hay tc ng Ty phng cng c cu tng ng: Aides toi, Dieu taidera (Tm dch l hy t gip mnh, ri Tri s gip cho). C hai chm ngn ng v Ty nu trn u ng rng: Qu kh tuy qua (khng ai c th ko thi gian li iu chnh nhng lm li c), nhng hnh ng hin ti v th nghip tng lai ca ngi no th hon ton nm trong tay k y, khng ai c quyn quyt nh c. Ngha l sng trong x hi, con ngi c th b nh hng bi x hi, nhng con ngi cng chnh l ng c sng to thay i nh hng ca x hi. Xem nh th thy rng mt nn

vn ha lnh mnh, soi sng, khng

m tn ngu dn,

chnh l ng c then cht, y tm thc mt x hi tin ha, v t n mi kh nng bo tn nhng nn vn minh, m nhn loi tri qua bao nhiu th k mi t c. y chnh l l do ti sao o Pht lun cao

tu (Bt Nh), v n ngun gc ca vn ha lnh mnh, thanh tnh, v khoa hc, soi sng cho tm thc trong hin ti.
Tm

bi-tr-dng, nht l tr

thc trong hin ti y khng m ch n gin s ang sng, bit suy ngh, c c ng qua hnh dng ca thn th, m tm thc trong hin tichnh l chn tri diu hot ca linh quang chnh trc, bt bin, vnh cu, c tim nng soi thu mt cch minh bch, mi chu
k sinh ng, xuyn qua thi gian v khng gian.

Tm thc trong hin ti siu vit bao gm v ng ha c trc v sau. Cn qu kh ln tng lai, m phm nhn chng ta hng tm dng phn bit, pht ngun t
tham vng, vn khng tht. Chng ch l hai chiu cm, sinh ra t tt li bing, chng ngi, th ng, va nui tic chuyn qua, va mong ch (m c) vic cha n, c nui dng bi v minh, c chp v mc dnh vo o nh vt cht, v thng, hu hn, trong

thc, gi to, ti tm, bc nhc.

ci ta ng khung, nng v hnh

Nu chng ta bit sng lnh mnh v trn vn trong hin ti, tc l qu kh v tng lai c iu chnh. Nhng c my ai bit sng nh th. Hay phn ng chi b hin ti. ng ni ny
Thc ra, qu kh v tng lai ch l hai gi tng, con ngi vn sng vi nhng hin ti ni tip nhau. trng ni n, bt mn v khinh thng nhng g mnh ang c, nu khng mun ni l ph hoi n. V

tm thc trong hin ti y cng ng ngha vi phm cch thy c li vo thnh lu Tu-

-Hn o (Sotpattimagga), hng n gic ng, gii thot Nit Bn, mt phm cch ca thng tr, thun thin, thanh tnh, sau cng chc chn t n qu Pht gii thot. Cng v lun c va nu m nhiu tr gi ho, rng: Ci

liu o ngy xa, trong lch s Pht gio, lu li cho hu

th, mt s son phm hng thin tuyt vi, trong cc Ngi dm mnh dn din t bng cch nhn cch

tui th (hay v lng quang, v lng th cng c). Ch mt vic ci Nit Bn khng c tui kip, ngha l khng sanh, khng gi, khng bnh, v khng cht thi, cng thy khng cn phc c
no qu hn, khoan ni n nhng g cao siu khc. Qun chng bnh dn Vit Nam, ni v tr duyn l nhn qu, h chng truyn khu cc cu tc ng rt Pht gio, gn mc th en, gn n th sng sao? Tc ng ny phi chng t lu xc nhn rng ci

Pht hon ton trong sng, phc c v lng, khng c

qu hin ti i vi s mnh con ngi hn khng c nh, n c th c ci thin, nu chng ta bit to duyn thn cn vi bn lnh? (Gn n th sng!)
Th nu thm hai trng hp c th xy ra sau y, chng ta cng suy gm: Mt ngi v kip trc ti tm, tham lam, keo kit, nn kip ny sinh vo cnh ngho kh, b v, dt nt. Nhng nu v thun tin no , ngi y gn k di do kin thc, l bc nhiu c hnh, nh sing nng, nhn ni, sng sut, v hin lnh. Ri ngi km phc c kia c nh hng gng tt (tr duyn vn ha), chm ch lm vic, m v cn chu kh hc hi vi hin nhnth ci qu kh bt u t th cho i, trong kip hin ti ca ngi y, khng nhiu th t, chc chn phi c ci thin, ha gii. V tng kt cuc i, thn phn ca ngi ny ra sao, c tng xng vi nhn xu kip trc, sinh qu thp hn kip ny, t khi lt lng m hay khng, son gi xin nhng s nhn xt cho qu v. Mt ngi khc nh tin kip c tinh thn thng ngi, tng b th, gip k ngho kh, nn kip ny c sinh ra trong gia nh giu sang, iu kin n hc thnh ti. Nhng bi l do d dui, li, khi ln ln ngi y li giao duyn, kt bn vi nhng k v loi, nn tr thnh h hng, hc hnh b tha, chuyn dng tin bc ca cha m n chi, phung ph, h thn, mt nt, sa o. Sau khi song thn qua i, th tt c ti sn ca ngi y tiu tn ht, thn xc bc nhc, thm ch khng ai thm mn y lm ti t. Nh vy ci qu lnh m u kip hin ti, c sinh ra trong nhung la, bi nhn tt t trong qu kh kia, kt ton cuc i ngi ny, c tng xng vi nhn lnh kip trc hay khng, son gi cng xin dnh li p cho qu v. Ngoi ra, nh ni on trc, lm hin tng bt cng trong i sng hng ngy, nu xt thong qua, da trn thuyt nhn qu cng ngc, ngi ta khng trnh khi hoang mang. V nh nghip c trong i ny ca mt tn trc ph, th tr qu xu qua kip sau, ch n khng biu l nhn tin. (Trng cy cn phi ch thi gian mi n tri, hung chi l nghip). Cn nghip thin no ca y trong qu kh, li tr qu tt, ng

vo lc y bc lt ng loi trong hin ti. Thnh th hin tng ngui lm chuyn gian c, li c may mn, bnh an c th tr thnh bin chng, cho nhng k phn o c c thm lun c ph hoi, gia mt x hi chng may nhim khng t vn ho m tn ngu dn. H no bit rng: Tn trc ph kia hng qu lnh trong hin ti, m y khng vun bi phc c, li hnh ng tn c, th ci qu tt s sm cn i. Thay v y c th hng trn i, th y s ch toi hng trong mt thi gian no . Nhc li quan nim nhn qu cng ngc: Nu nhn tt nht nh sinh ra qu tt vung trn, bt chp nh hng ca hon cnh sng (vn ha), v nhn xu tuyt i ra qu xu trn vn, qua ba thi chiu cm (qu kh, hin ti, v lai), th thc ti tng quan tm vt khng c g ng ni, v khoa hc thc nghim n thun, hay khoa hc thc nghim phi hp vi tm linh, cng khng th hin hu. Bi v khi ngh rng

hu qu ch l kt ng c nh ca nguyn nhn, khng c g bin thin, tin ha

hay thoi ha c, th chng c g ng phn tch, so snh, nghin cu na. Cha k mt s tn gio vn m cng nh kin: Mi vt phi tuyt i rp khun theo thin (nguyn nhn th nht), tc l h ch trng tuyt i tin theo thuyt nh mnh (Fatalisme). H thin cho ci nguyn nhn th nht thuc v thp hn, th tc phm chng sinh y mun kip chu sa a. Cn h thin cho ci nguyn nhn th nht thanh cao, th chng sinh y vnh vin siu thng (?) Nu ng nh th th tt c sinh vt khi thy trn qu a cu phi cn nguyn dng, y tnh cht, khng th no c mt s bin ha, mt hnh thc c. V con ngi cng phi mun i n lng l ch khng th no c tin ha, ci thin kh nhiu nh ngy nay. Hn na, khoa hc nghin cu s bin thin theo chu k vn vt, chng minh hon ton tri ngc (vi thuyt nh mnh) rng: Khi tm tr con ngi, c kinh nghim sng thc y, t n soi sng t cu hi: Vy ti sao thin li v l to ra nhng nguyn nhn th nht bt ng nh th?, th cu hi chng ai c th tr li, cho d c thng minh ca cc gio ch, hay ca nhng tn tin n, xut sc n u. T , tn iu y t n t ra v cn c. Nguyn nhn th nht ni y nm trong ci thuyt m h ca thng ton nng, dng nn v tr cng mun loi vn vt, nht l m ch Tri Phm Thin=Brhamadeva trong B-La-Mn gio,

gc tai hi ca tnh trng phn chia giai cp ti n xa v nay. (Xin ch lm ln n vi ci nguyn nhn th nht lv minh trong thp nh nhn duyn, khi s ca nhng vng
sinh t lun hi, theo nh Pht, cng xin ch ln ln n vi ci ng c th nht (Le Premier Moteur=LEidos) trong trit hc Aristote (384-322 trc CN), thuc c Hy Lp, m lun l t tng vn cn gi tr Ty phng tn tin ngy nay). Cc tu s o B-La-Mn c n (cng thi vi c Pht), tuyn truyn m hoc, xc quyt rng Linh hn con ngi thuc giai cp no, s vnh vin ti sinh trong giai cp (?) Cn c Pht th Ngi thng thn, thanh tnh vch r tnh hoang ng, v ch ch ngu dn ca gio iu y. Hiu lc ca n ch gip cho mt giai cp phong kin, cung tn, c ti, tn c, li dng tnh trng thc th, km hiu bit ca dn en, hu p t mt quan nim an phn, khut phc, qua hnh thc giai cp, cho h d b cai tr. Xin ni thm rng o B-La-Mn, Brhamanisme (hay n gio, Hindouisme) xa v nay, khng phi l tn ngng duy nht ch trng nh th, m hin ti vn cn nhng tn gio (c truyn), gi l ln khc,

ngun

c hin i ha (hay chnh tr ha), cng gio iu khng km, ch khc ch h ch trng ngu dn mt cch a dng, v tinh vi hn. Nhng tn gio hin i ny tha khn kho nhn danh thn linh hay thng , dng vt cht mua chuc, ng thi s dng phng tin ti tn li ko, min sao nm c nim tin ca ti a qun chng, nht l qun chng bt hnh nhng nc ngho kh, km m mang. Ci bao t xp lp khng cho php cc qun chng ngho kh, bt hnh y t chi bt c ci g, khng thch hp vi tinh thn tnh to, sng sut. Kt qu, trong x hi khng thiu chi hin tng ngi gian c m trung thnh vi gio ch, th c thing ling ban phc di do. S ban phc ny thng c th hin xuyn qua cc chc sc lnh o tinh thn. Nhng trn thc t, khi giai cp lnh o tinh thn y mun cng c quyn lc tn gio, th h ch cn b mt ra lnh, v ym tr phng tin (tin bc) cho nhng tn trung thnh v o, nhng phn t ny phc v tn ngng. T xut hin nhng th lc tn gio ti phit siu chnh tr, hng hu kinh khng, (v ngun ng gp ca b tnh dn cho tn ngng khng bao gi ngng), khin cho ngay c nh nc (chnh quyn) cng kh kim sot c gc gc. Khoan ni n chuyn m ng thng dn tht th, ngoi cuc bng quan, lm sao c th nhn thy s tht. Tri li khng kho h cn c th ngu nhin, hay v tr thnh hu thun qun chng cho mt s dch v x hi ca kinh ti tn gio l ng khc. V mt s dn chng lnh mnh, sng sut, hay khng t nhng ngi thn trng, trm lng s chng kin trc mt bao cnh: Lm c hay lm thin khng thnh vn , min tuyt i tin theo mt ng ton nng v hnh, v trung thnh vi gio s, th tn y chng nhng s c dp pht t, m cn c b trn hu thun cho na. Nhng gng sng ca c Pht ngy xa hon ton ngc li. Ngi vn l mt hong t, ang sng trong cung vng in ngc, c cc u th quyn lc, v hng th sc p th xc. V mun tm ra con ng cu kh cho nhn loi chng sinh, ln cho mnh, Ngi coi thng tt c (nu khng mun ni l vt b, vi ngha gii thot, mi danh li i),

th trong gio l nh Pht khng th c hin tng tu hnh trong a v, danh li. V sau khi thnh Pht, Ngi c nhiu
thin chng, vua cha, v i ph gia danh ting ngng m, tn th. H sn sng hin dng cho ring Ngi nhng tr s huy hong nht. Nhng trc khi h c th thc hin chuyn , c Pht t bi soi sng tinh thn h, h hiu thu nhn duyn qu dn n gii thot tam gii, khc vi nhn duyn

qu em li lun hi nh th no, h sm nhn ra con ng chn tht.

Ngha l o Pht xa v nay vn khng thch hp vi nhng o s dng tn gio nh mt phng php thu hoch phc li, hay tin thn, t danh vng, d di hnh thc no.

nhn-duyn-qu tam hp. on trc son gi mn php m t mt cch tng qut, v l nhn qu, hiu qua kha cnh ht v tri. Tm thi trong giai on u, n c biu th cho
Quay li ch lun gii mt chiu, gia hai im khi vecteur trong ton hc, i t A n B, trn mt ng ni di.

ng(nguyn nhn) v phn ng (hu qu), nh mt

bin thin l nhn qu mt cch khoa hc, qua phng din tm thc ng v phn ng, giao thoa vi tr duyn, trn c hai chiu vecteur t A n B, ri t B tr v A. Ngha l nhn qu phn hi dy chuyn nh
Nhng khi chng ta o su hn na, nghin cu chi tit v

mt chu k (lun chuyn): Trong nhn c qu, trong qu c nhn. Nu A l nhn ca B th B cng l nhn ca A (sai bit) sau , c th dy chuyn mi mi, th nh hng ca l nhn duyn qu trong tm thc s v cng v tn, v rt lin hon vi diu, ln a dng. N cn c coi l nguyn tc ca v t chu k lun hi tm thc trong mt i ngi, hay v t lun hi kip sng ca mi chng sinh trong v tr.
V t t

Lun hi kip sng th chng ta ai ai cng tng nghe qua, trong gio php nh Pht. l

vn tm hiu mun i ca nhn loi, v l ni dung tng qut ca chng sch ny. Tuy nhin, v

chu k lun hi tm thc li l ct li ca l nhn qu. Ni cch khc, chu k lun hi tm thc va l trng tm ca s sng, va l ng c bin ha ca chnh n. N qu tht rt k diu, v l u mi ca mi hot ng st-na. T m tt c cm gic, tt c hiu bit, tt c
thi quen, t vi t n th kch mi bt u xut hin. Chng ta th bn qua lnh vc ny. Theo kinh Abhidhmmasangaha (Vi diu thng k tm thc: Phn Tch Hc, Pht gio Nguyn Thy), th chu Minh Chu, cu vin trng vin i hc Vn Hnh, trc nm 1975, dch trong sch Thng

k lun hi tm thc c gi l Cittavthi. Tn ch Phn ny cn c Ho thng Thch

Yu Lun, l l

Php Tp

trnh tm l. l mt chu k gm 16 tm- st-na, chia lm 10 dng, khi ln ri

dit xung, theo mt l trnh lin tin phn hi nh sau: 1/ Tim thc yn lng (Bhavangacalana), gm 1 tm, 2/ Tim thc khch ng (Bhavangupaccheda) gm 1 tm, 3/ Kch cn (Pancadvrvajjana): 1 tm, 4/ ng cn thc (Pancindriya): 1 tm (trong 5 tm: nhn, nh, t, thit, thn) 5/ Tip th (Sampatichana): 1 tm, 6/ Suy t (Satrana): 1 tm, 7/ Xc nh (Votthapana): 1 tm, 8/ Tc hot (Javana): 6 tm (lc thc lin hon), 9/ ng s duyn (Tadlambana): 2 tm tng dng, v 10/ Hu phn nh tip (Bhavangapatisandhi): 1 tm (nm gia l trnh chu k i trc vi chu k i sau).

Ch gii:
*Dng 1:

Tim thc yn lng l tnh trng t nhin ca A-Li-Da (thc th tm).

*Dng 2:

Na (thc th by).
*Dng 3:Kch

Tim thc khch ng l

mt ngoi ca A-Li-Da b phn x bi hn lc Mt-

cn l hot tnh ca thc th su. (Tc thc va hng ngoi qua ng quan va

hng n, ni vo Mt-Na). *Dng 4:

ng cn thc l mt tm tng quan trong nm cn thc ng ph. (Nm cn thc l th, 6/ suy t, 7/xc nh
l ba tm s (Cetasik) cu hu vi thc.

nhn thc, nh thc, t thc, thit thc, v thn thc). *Cc dng 5/ Tip *Dng 8: *Dng 9: thc.

Tc hot gm su tm vng rt nhanh (Khippacitt) lm nghip nhn,thuc v lc thc. ng s duyn gm hai tm vng khc chm hn, lm nghip qu, cng thuc tm

Hu phn nh tip l 1 tm vng khc na, ni gia thc v Mt-Na thc (hay thc th su v thc th by), khi li mt chu k tm thc (hay l trnh tm ) mi.
*Dng 10: K khai th di dng nh vy, nhng trn thc t 16 tm st-na y ni tip xy ra 10 dng mt cch rt thn tc, nn mt

l trnh tm thc t khi ko di qu my giy ng h. Cha k hu ht l trnh lun hi

tm thc thng xy ra, v kt thc trong khonh khc. c qua mt l trnh tm thc, gm 16 st-na c nu tn chuyn mn v tm sp theo th t, di 10 dng, trn mt chu k nh th, i vi nhng c gi cha quen mn Vi Diu Php, hay Phn Tch Hc Tm Linh trong Pht gio Nguyn Thy, c l kh lnh hi. Vy chng ti xin mn php dng phng tin nhn cch ha c th, nu ra mt hnh nh tiu biu, qua mt ngi sng bng xng bng tht, tng i qu v d hiu hn:

tm vt trng thi khng hot ng, th l trnh tm thc dng 1, tm gi l tnh (gm 1 tm), tc l tim thc yn lng, tri chy u n, khng c ngoi cnh g nh hng c.
T nh mt ngi nm ng bn mt gc mt cy o, tng trng cho K c qu o ri nh bp mt ting bn cnh, lm cho ngi y (tm thc dng 2, chao ng (cng gm 1 tm), l tim thc gn sng. on ngi y (tm

vt) git mnh, th l trnh tm

vt) hng v ci g va xy ra, th n dng 3 (gm 1 tm), l kch thch cn, tc l t nhin biu l hot tnh hng ngoica thc. (Hay ni theo Duy Thc
Hc, th l mt kha cnh tng ng ti tt hiu ng ca Mt-Na thc)

(tm vt) bit l m ci g , qua mt trong nm cn thc (ng quan), th n dng 4, l ng cn thc (do 1 tm trong 5 tm qua ng cn).
Tip theo ngi y

T bit l m n bit r ngoi vt nh th no, cng trn l trnh tm thc, ngi y (tm qua 3 tm a din, v ng s trong thc, l

nh (dng 7).

tip th (dng

vt) phi xuyn 5), suy t (dng 6), xc

Khi xc nh mu sc, hnh dng ri, ngi y (tm l trnh tm dng 8

vt) ny tham, mun n, lin a tay tun t ly

qu o gn mi ngi, v b vo ming, cn, nm, nhai, nut v.v bit n cng, mm, mi v ra sao, th

tc hot (gm 1 tm c 6 mt, tc lc bng 6 ln mt st-na, ng lot cu hu vi lc thc, lm vic tng lin mt cch chp nhong nhanh v cng). V hnh ng n din ra tip theo vi tnh ng s ca tc hot tm gm su mt (xuyn qua lc cn), cho n khi
tri o bin mt ngoi gii. n xong, cng trn cng mt l trnh tm thc, ngi y (tm

vt) t nhin cn li trong thc ci d v (kt qu ca tiu th) va ri. V ci d v y cng l nn tng mi (haynhn mi) b tc v phn chiu ln nhng ln n tri tng t khc trc v sau ny, th l trnh tm khi y dng 9, ng s duyn hnh, mc dnh nghip qu tch ly.
Sau cng, v ngi y cn sng, nn tim nng trong nghip qu tch ly , li khi ln mt chu k tm thc mi, m

nm gia, nn chu k tm thc dng 10, l hu phn nh tip (gm 1 tm gch ni). Hu phn nh tipcng l u mi ca tt c chui l trnh tm thc ni n ng
nhin ui nhau, duy tr, cho n ht mt i ngi, ri ko di qua kip khc Chu k tm thc hot ng tch cc k t khi con ngi thnh hnh trong bng m, bt u cm gic, ri t phn chiu qua cm gic y, c nhng cm gic khc, hu c ng thnh ngh. Nh n m nhng t bo c t k u nhi, thanh xun, lo th. Ri

sinh nhng t bo mi, v nhng ch cho nhng t bo mi tin

s tnh ngy th ca s suy

trin, trc khi ng vai ph, hay t o thi. Bo thai nh vy dn dn ln ln thnh ngi, tri qua cc thi

chu k lun hi tm thc cui cng ca mt i ngi,

cn cng vi tm thc th 17, tn l cn t (Cuticitta Patisandhi), ng lun vai tr chuyn kip, khi cuc i ngi y chm dt, tt th. Tuy nhin, ton th nhng chu k lun hi tm thc, nm gia hai im sinh v t, l nhng chu k lun hi tm thc, to ra mch sng lin tc hin ti nm, ti s, ti ngh, v ti bit, duyn.

ti ca mt con ngi. Khng c nhng chu k lun hi tm thc

y, th tt c ng vt l g , v c ch,v hnh vi. iu m chng ta thng ni Ti nghe, ti thy, ti ngi,

thc ra, theo nh Pht, khng g khc hn l hiu lc ca nhng chu k lun hi tm thc, hay chu k nhn qu pht ra hnh ng c tr Nhn l kh nng thy (nh hiu lc ca chu k tm thc c tch ly, ny ra chuyn bt u chu k tm thc mi). Qu l s thy, hiu lc ca tng hp 3 yu t (cn thc, thc, v i tng). Duyn l nhn cn cch i tng (ngoi cnh) va phi, hay i tng nm chng
V d nh lin quan ti con mt: xa chng gn, ng trong tm mt, khng b che, v thun duyn nh sng v.v

Nh vy, khng ngoi chu

ai c th sng tng giy tng pht lt ra ngoi l nhn duyn qu, hay k lun hi tm thc, xuyn qua lc cn c. Anh A gp ch B, nghe ch ni chuyn mt ln.

Sau anh A tuy khng ng i din ch B, nhng nghe ging ni bn cnh, anh lin nh ra ch l ai. l nh tc dng ca

tm thc,qua nhn cn v nh cn lin kt cht ch vi tm .

Ngha l l

l nhn qu, hay nh hiu lc ca nhng lin hon chu k lun hi

nhn duyn qu vn l mch sng ca tt c mi ngi. T hiu bit nhng chuyn n

s, nh nht, n hc hnh phc tp, thng thu nhng vn su xa vi diu, hay tp tnh rn luyn thnh nhng thi quen k ti v.vTt c u nm trong l nhn duyn qu, u thuc v hiu lc ca chu k lun hi tm thc. T ng Hn Vit vn

ha, trn mt phng din no , cng m ch l nhn qu: Vn tc l hc hiu (nghe thy), bng ch ngha, l thuyt, v bng tp s, ri p dng. Ha l thun thc, lt xc, t ci c ha ra ci mi, tin b hn (hay c th t hn), khng cn tnh trng trc na. Nh vy vn ha l bn tay nn c ra ton b cuc sng hin ti ca mt con ngi, vi vt liu lnhn, qu, v nghip. tn gio s d c xem nh tng trng ca vn ho. V tn gio, xuyn qua nim tin v hnh o, c th bin con ngi tr thnhthanh cao hay thp hn, nhu m hay
V hung bo, ci m hay khp kn, bo th hay ci tin, gng xu hay gng tt v.v Tuy nhin, cng xin lu mt iu, v phng din sinh hot theo Pht gio, ba phphc, on y (hc, hnh, thnh) khng kho li c th lm cho ngi ta lm ln trong (hc,

hnh, v thnh, khi suy chiu vo l nhn qu nu chng phn tch mt cch tinh t, th ba giai ng, v chng t ng,
hnh, v thnh) t n ni ln kh r rng: l tin trnh nhn qu.

php thnh. Nhm t ny

hiu ng, hnh

(thnh cng m mn). Ngha l trong chiu su, v di mt dng

khc, tin trnh y vn cng l biu hin ca l Nhng v quan nim ch quan cu: Ai trnh gio l l

nm vng c trit l, k y l trit nhn (?), nn mt s

ngi c th hiu lm qua nhn thc sung rng: Nghin cu hay theo di y v chm ch, cc chng

hc. Ri tng gio l hng ngy cho nhp tm, xem nh l hnh. Kt qu nh gio l thuc lng, v c th ct ngha rnh mch n thnh gi, ph bin, hong php, l thnh (?)

T c mt s nh l lun Pht gio (hay cn gi l ging s), dng nh coi thng hiu lc tr gii tu thn, sng o khim nhng, hy sinh v ngi khc. Khi thuyt ging, h thng khng nhn mnh, hay ch

s nghim chnh trong gn gi gii lut, v nht l khng tn dng vai tr then cht ca s hnh thin (mt trong ba nn tng h tng ca Gii nh Tu). Phi
cao ly l chng i vi h, sng qua hnh thc o s v hiu bit mt cch su sc gio in nh Pht, ri em truyn b, l tm tnh ng nhin c o(?) N s t ng c trong sch, t ti trong Thnh Php , dn n thanh tnh gii thot.(?)

Nhng theo cc bi kinh ni v thnh lu: c hiu theo ngha thng thng, ch

o khc vi c qu rt nhiu. Nht l c o khng phi c thnh o Tu--Hn, bc duyn xu kip

thnh khi u. Ngi c o kiu hiu thu n l y cn lu mi c qu, v cn cch Thnh o gii thot rt xa. Sau khi cht h vn chu sinh t lun hi nh thng, khng kho h cn b mi (vn ha nui dng tham, sn, t kin, c chp), nh hng. a y h lc ng, vo v lng sa o l ng khc. Cc l thuyt gia ni trn ch trng bn ba thuyt php, nh mt c hnh v tha nhp th, ri b qua

cng phu tr gii v hnh thin, c l qun rng: Sng vng lng, gi ng gii

lut, song song vi s thanh tnh ni tm (i hi ngi khc nghe mnh t, m h t thy r mnh thc hnh nhiu), th y cng l mt cch nhp th i, hong php rt tch cc? Cch hong php (hay truyn b Pht gio), y tnh hnh o ny, tuy khng c bin thuyt hng hn, nhng li c

gng sng thc t. Gng sng chc chn s chinh phc c nhn tm, to bnh an

x hi, khin ngi i tnh nguyn xu hng theo, ri r nhau bt chc, lm lnh lnh d, nhiu hn l h ch nghe say sa nhng ging l ri sau qun lng. V nh hng (kt qu) ca c kh nng thuyt phc

hnh cng l gii php cm ho nhng k lm lc rt hiu lc.

chng

gng sng bao gi cng hi ho, tt p, v c hnh lun lun con ngi (k c cc nh cm quyn khc tn ngng). Sau cng gii

Nh vy, ngi hay ang hc, v hiu ng gio l nh Pht, m t thn cha cng phu tu

gii, nh, tu n ni n chn, cha on dit c ng chp, hoi nghi, v m

tn, v cha th nhp vng chc vo thnh lu, bt u t Tu--Hn (Sotpatti), m h t mn vi c

o qua kin thc y, th tht l ng tic. Ai nghe mt cu k, hay mt bi php, ri tm tr cht bng sng, chng ng c chn l, c th tm gi k y l c o (ch vi ngha hiu thu l su xa). Nhng h

qu, v hiu php v sng ng theo php (hnh o) mt cch thun thc, t nhin, t thnh tch vin mn, l hai vic hon ton khc nhau.
V nh ngi c sch dy bi li, v hiu c k thut vng vy di nc mt cch rnh mch, chng c on no trong sch lm cho nghi ng c, khng c ngha l ngi bit li. Ni cch khc, ngi y tuy thng sut ni dung cun sch dy bi li, nhng cha bao gi t thc tp thnh tho di nc, th khi ri xung sng, ngi y vn cht ui nh thng. Li na, theo hu ht kinh sch Pht gio, tin trnh hnh o v th ca ch B-Tt ln ca ch Pht, vn l

chc chn khng phi l c

t gic ri n gic tha, sau cng t ti gic hnh vin mn. Nu mt ngi cha

sc bi li, m v lng t bi nhy xung nc cu ngi chi vi, th trn l thuyt, l mt hnh nh qun mnh rt p, nhng trong thc t c hai s cht chm, v ch. Tng t nh th, mt ngi tu Pht, khi thn tm cha thc s thun thin, cha trong sch (tc cha chng c gii thot vng chc), m v ng t k m th, chy theo th hiu ca

ca ngi th

gian, ca suy lun l thuyt, ri bt chp trnh min nhim ca chnh mnh, b qua nhng cng
phu cn bn, nh nghim tr gii hnh, nh rn luyn thanh tnh, nhp th i, th chc chn ngi y s khng t c mc ch, m tm hn s b cc php th gian li ko, nhn chm trong ti lc, danh v.

hc hnh, v thnh vi l nhn-duyn-qu, th t gic l nhn, gic tha l duyn, v gic hnh vin mn l qu.
Ngha l nu i chiu, so snh ba php Bn su vo

phm cch gii thot

cng vy: Kt qu ca php hc ch cho con ngi mt kin

thc tng i y , v su sc v l thuyt gii thot m thi. V do , hiu lc ca pht chc bng sng (n ng) cng ch cho ngi ta s hiu ra chn l thm diu, m trc h cha hiu, ch khng l ci g c. Nhng chung kt ca s qua gii hnh tinh khit

thc hnh thnh tu php gii thot (tc l vin mn cng phu v qua thun thc trong chnh nh, ln minh st tu), th o qu, thnh

tch s tuyt vi, vt hn php hc l thuyt, hay bng tnh n ng rt nhiu.

V nh v tr ca ngi ng trn chic thuyn c nhn, cn lnh nh gia bin c, may mn thy c nh hi ng le li (tng ng vi hiu thu l o hay n ng), em so snh vi v tr ca ngi hon ton bc chn ln b gii thot. Hai bn khc nhau rt xa: Mt ng ch thong thy c im chun (nh hi ng), bo hiu l hng i ng, song cn mun vn chng ngi him nguy, trng vy t pha, cn ng kia n ni an ton, t ti (hay ni theo nh Pht, l vin trn o hnh ba-la-mt, o b ngn). Cha k ci thy

gii thot), cng khc hn vi ci thy bit n ng ca thc gi cn mang nhiu lp bi trn ni tm

bit (chng t) ca cc bc nhp vo thnh lu,

hng n Nit Bn (cp

thc. V ngn ng ch nh (hu hn) ca chng ta vn li khng th no phn nh trung thc c. (Nhn y, son gi xin thnh tm yu cu qu v hy tng i ha nhng din t no v thnh nhn ca chng ti, v nhit thnh, v tnh chng ti c th din t qu xc nh trong tp sch khim nhng ny). Tm li, l

nhn duyn qu l mt php ton din, chi phi mi vn hnh ca mun loi

vn vt ni chung, v bao gm tt c sinh ng ca nhn loi ni ring. N hin lng trn mi b mt, m cn tc dng cng khp chiu su, nht l tim tng trong thc ca con ngi, ni lin tm v vt. Xt li trong chng ta, ai m chng tng thm ngc nhin trc mt cnh tng. Tuy mi thy ln u, nhng chng ta c cm tng bit qua t hi no, m h nh trong qu kh, m khng nh r c. Hoc gi khi chng ta chim ngng mt khung cnh hu tnh, hay mt k quan no , th nhng hnh nh p , ng l v sau phi tr thnh tm thng, nh bao nhiu hnh nh c bit khc. Nhng chng c mi ci a v tuyt m, c o trong k c ca chng ta. Ri nhng cm gic rung cm y lm khi chng ta dng ch ngha hay li l, d chnh xc sc bn n u, chng ta cng khng th no din t ht c, th l g, nu khng phi l d m ca tc dng nhn duyn qu theo nh Pht? Rt cuc, tt c vn khng ngoichu

lun hi tm thc, hay hin thn ca l nhn qu.

Cn ni theo khoa hc l

k di tn nhin lc (cycle de conservation dnergie) di dng tm linh (siu vt cht). Chu k y khng l g ht, v ll l ca tt c. N va ha,

th l chu

l nguyn tc ca duy vt, va l siu l ca duy tm, va l bin chng ca khoa hc vt cht (vi t ln hu hnh), va l bin ha ca khoa hc tm linh (v hnh). Li na, Pht gio khng xem chu k y xung t, con ngi tuy cn c

nhn duyn qu nh mt l thuyt lun l tng i (ch

rn i), sinh ra t sng kin lp tiu chun bnh an cho x hi. Ngha l trong s sng chung, vn a dng v

quy lut thng pht cng minh, hay oan tri bo ng, qua

dng mt trng ti l ng thing ling iu ng, ngn chn (hoc hn ch) nhng c nhn c khuynh hng hnh ng xu. Lut thng pht y d nhin c ci gi tr xy dng, nhp th ca n, nhng i vi Pht gio, ngoi gi tr nhp th y ra,

l nhn duyn qu cn l mt chn khoa hc. Loi ngi nu bit duy tr, pht trin thc , tc l gic tnh khoa hc t nhin trong t tng khng b che m. M gi l gic tnh khoa hc (hay chn ), th n khng nm trong t duy m
qung, khng c vn Ai lc.

tin l nhn qu th mi nghim ng. Cn ai khng tin th n v hiu

Hay nh Dch L ng, mt khm ph xa xa tuyt vi khc, nn vn minh nhn loi, chng ta cng c cu ni y sm ngha: Cng

tc bin, bin tc thng.Cng y tng ng vi nhn, bin tng ng vi duyn, v thng tng ng vi qu, tc l gin tip m ch: Khi nhng ci bt toi nguyn, trc hai cnh kh ln vui, chng cht n cc im, th gic linh con ngi s t ng phn ng, tm gii php vt qua bng mi cch, hu c li thot. l nhn duyn qu hng chi phi tt c, N bao gm mi tnh trng t tng tin hay khng tin, v lun lun nghim ng.
V chung quy, theo nh Pht,

PHN VIII QU LNH C NM GIC QUAN K DIU (Panca Dvr)

Cng l cu to vt cht, hin hu t lu trn mt t ny, nhng khng mt cu to vt cht no, d hin nay cho l ti tn n u, c th xem tinh vi hn nm c quan cm gic ca con ngi. Phi chng l nhng phn thng (qu lnh) ca mt sinh vt bit tin ha nh nhn loi, gip tr c loi ngi va t hng thng, va tng lin pht trin cng vn vt?

Bn trong nm c quan cm gic y nm xung quanh no b (di dng mt, tai, mi, li), v ch c c quan cm gic th nm (ln da bao quanh thn) l c din tch ln hn, trng rng bao xung n lng bn chn. N (ln da) cng l mng che ch cho bn c quan cm gic kia. C nm c quan ny hot ng mt cch k diu, m khng mt bc hc chuyn pht minh no c th sng ch c mt tc phm hon ho hn. Nhiu kinh in nh Pht vn thng nhc kh m tin ha nn thn ngi ny, hay nhiu thin duyn lm mi tr li kip lm ngi, v ci ngi l ci hi nhng yu t mt B-Tt thc hin vin trn Ba-La-Mt, thnh Pht. Nh vy, nm c quan cm gic kia, trn mt phng din no , chnh l nm li kh, hay nm phc lc ca nhn loi, va vui sng, va tin ha. Tin ho sao cho thin duyn cn mi (hay nhiu hn na), nu khng t c qu v thnh hin trong hin ti, th sau khi cht, t nht cng ti sinh dc lm ngi trong tng lai, c ton vn ng quan xc gic, thay v b tn tt hay sa a. Chng ta th bn qua nhng li kh (hay qu lnh) ny, v y va l mt hiu bit thc tin trong i sng nhn th hng ngy, va l mt kin thc cn thit, nhc nh chng ta ci hiu nng c o ca nm gic quan, hu chng ta s khng coi thng qu phc m mnh ang c.

Hy bt u bng c quan xc gic.

Nh Pht gi ln da l cm quan ca thn

cn (Kya Dvra). Thn cn y m ch ton th din

tch mt ngoi ca nhn th. Nu mt cn trng hay su b no , xut hin, i ng trn mnh chng ta, th chng ta lp tc bit ngay v tr ca n, m chng khng cn phi nhn. l nh h thng xc gic bn nhy v thn tc ca ln da, xuyn qua h thng thn kinh, giao cm vi no b. V a s diu dng ca xc gic li nm ln da i bn tay. Khi chng ta cm mt cun sch, tuy chng ta chng tnh ton cm sao cho ng, cun sch nm trc tm mt. ng thi ci ch ca chng ta cng t ng xp va , cho bn tay cun sch, khng qu mnh lm n lch, v khng qu nh n phi rt. Ri lc cn c qua trang khc, th cc ngn tay t lt nh mun. Th hi nu xc gic i bn tay khng tinh t, a dng nh th, th con ngi c th lm nhng g? Mt ng tc khc: Chng ta nng mt qu trng. Nu xc gic ca cc ngn tay khng bn nhy, vn dng va sc gi qu trng, th n s rt. Nhng nu chng ta dng sc qu mnh th qu trng v toang. Chng ta cng no bit trc qu trng nng bao nhiu liu sc cho va trn cc ngn tay? Th m qua xc gic, my ngn tay ca chng ta vn nghim ra c trng lng qu trng, dng sc nng qu trng mt cch an ton. Ngi m cng dng ln da bn tay c sch. H r ln da cc u ngn tay ln trang giy c in ni nhng chm k hiu m nhn ra mt ch. Phng php hng dn ngi b tn tt i mt bit c bit vit, ch c khoa hc pht minh gn y. Nhng t xa xa ngi m vn dng ln da bn tay, phn bit s khc nhau ca cc mu sc trn vi, trn mt giy, hay trn bt c vt g h cm nm. Trong trng hp tai nn, ngi b thng mu chy dm d, ngu nhin c mt mt y s. Tuy khng dng c chuyn mn, nhng vi tnh linh ng, cng thm s hiu bit v phng php cu cp, v nht l nh xc gic ca i bn tay, v y s c th dng ngn ci v ngn tr kp mnh vt thng cho mu chy t li, ng

thi ng x o ly mnh vi lm si dy ct cht pha trn ng mch. Th l nn nhn tm c cm mu, v sc nm ch xe cu thng n a vo bnh vin. Ngoi kh nng xc gic, i bn tay cn nh nhng th tht c nhiu ng gn gi l gn tri chanh, nm gia ngn ci v ngn tr. Cng dng ca chng l iu khin cc lt lo ca hai ngn tay , cng nhng ngn tay khc. S iu hp cc lt lo y n t

khp xng ton ng (nm b vai). Chng khng cn s ko

ca nhng th tht, m ch xuyn qua xc gic, trn ln da tay ni lin vi thn kinh, chng vn c th c ng d dng. Nh vy m ngn tay ci mi chu ton c nhiu ng tc kh phc tp, khi n c p vo u nhng ngn kia trn bn tay. Ngn ci lun lun ng vai tr chnh trong s cm nm, v l phng tin a nng cho vic s dng bn tay ca con ngi. Khng c bn tay th con ngi khng th th nghim c g c. V kt qu ca v s th nghim xa nay mang li cho nhn loi nhng phng tin tinh xo. T ngh thut x si ch qua l kim nh xu, n sng ch cc dng c ti tn, nh my chp hnh, my quay phim, my xe hi, tu ngm, phi c, my vi tnh, ho tin, phi thuyn v.v i bn tay ngy cng ph din nhiu bit ti mi l, gy ngng m cho loi ngi khng t. Trong lnh vc y khoa, nh xc gic ca i bn tay m cc bc s c th hon thnh m mn nhiu phu thut cha bnh tim c rt tinh vi. Mt nh vn n vit:

Bn tay i! Chnh ngi tu ln nhng bn nhc tuyt vi. Chnh ngi v thnh nhng bc trang mun i bt h. Chnh ngi lm m nhng k c ngi vut ve nng niu, v cng lm mt mng nhng v s gan d trong u trng. Ngi tng ng lo vi nhng ngi cm bt to ra nhiu ng vn lch s, tn dng cc bc anh hng qun t, hay nguyn ra nhng hng tiu nhn. Ngi ng gp rt nhiu vo cc cng trnh hu ch cho nhn loi. V khng kho ngi cng s d phn vo vic hy dit loi ngi (nh bm vo nt n bom nguyn t chng hn). Ngi tht ng yu, ng qu, v cng tht ng kinh s!
R rng l li kh no cng c th l con dao hai li. i bn tay ca con ngi cng khng ra ngoi php th gian ! Ging kh cng c hai bn tay, nhng bn tay ca kh th ngn ci qu ct, cn cc ngn khc li qu di. V vy m loi kh khng th thc hnh nhiu vic nh loi ngi. Trong thn th con ngi, mt phn t cc t bo c thu xc tnh ca b thn kinh, u n thng vi cc th gn ca hai bn tay. o m b cht ni hai bn tay con ngi khc vi b cht (piderme=lp da ngoi) ca cc th vt. Lp da ngoi ni hai bn tay con ngi cng c cu to mt cch c bit, cho hai bn tay c th c ng mt cch mm mi, linh ng. Nht l n co gin lm sao cho cc ngn tay ng phi hp

k diu, thnh tu c nhiu th cng rt tinh xo. Hy xem ti biu din ca cc nh iu khc, ca nhng nh th thao v ch th vn hi, hay ca cc o thut gia thng hng th bit. Gn y, cc nh gii phu h thng thn kinh tm ra mt vng mi trong no b, ni pht sinh nhng th thut ca con ngi. H t tn vng ny l vng hoa tay, v chnh n gip cho con ngi c s kho lo v th cng. Hoa tay xut hin l nh cng th cm tp trung im cht cc mm gn thn kinh trong hai bn tay. V im tp trung nhiu nht nm u ngn ci. S th cm (hay xc gic) ca con ngi tui thanh xun rt bn nhy, lm cho cc ngn tay pht ra mt th t in hp dn nhng vt mun cm nm. Ngy xa, my m bc cha c sng ch, cc nhn vin tr lm vic trong nhiu ngn kh nh bng, c mt tc lc m bc rt nhanh v chnh xc. Nhng t giy bc dng nh b mt sc v hnh iu ng, tch ra bn ny, nhp vo bn kia, theo nhp m u n, gia cc ngn tay, xp bc no c tng s bao nhiu th ng nh th. Nhng khi tui gi th s nhy cm y cn i, khin cho cc ngn tay ngi cao tui khng cn linh hot nh trc. Tiu biu r rng nht l ngi gi, du mang king cng t c ngi x si ch qua l kim c d dng. Xc gic l mt cm quan v cng cn thit trong s sng ca con ngi. Nhng nh thn kinh hc khng ngng nghin cu khm ph nhng kh nng mi l ca n, v h phi thnh thong ly lm ngc nhin. Nh bc hc Sir Isaac Newton, trc xc gic bn nhy ca bn tay, ni: Cn

g phi th nghim phc tp ton thn th, ch quan st kh nng ca ngn tay ci thi, ngi ta s sng mt ra v nhng k diu trong s sng ca con ngi.
Gio s Napier cng nhn nh: Tuy khoa hc c th a con ngi ln mt trng, hay a my mc i khm ph xa hn ngoi khng gian, (thm ch n gn c mt tri), nh sc y ca c kh v in t, nhng khoa hc vn khng th ch ra c mt ngn tay tr, c kh nng v xc gic nh ngn tay tht. Sch Tn Bch Khoa ca nc Anh cng vit: B phn c nhiu kho lo v tuyt ho nht trong c th con ngi l bn tay. Nh n m khi c nhn loi ch ng c c thin nhin, chinh phc cc loi ng vt khc trn mt t. T thi thng c cho n ngy nay, v mi mi v sau, bn tay , ang, v s gp phn trong vic con ngi to duyn to nghip, s chu nhn qu bo ng. Nn p Pht vn ch trng rng: Con ngi nn s dng i bn tay vo nhng hnh ng lnh mnh, phc thin, hp vi o c, hu mang li li ch cho chnh mnh v cho mi ngi, khng nn lm dng i bn tay thc hin nhng vic ti li, c c, v lng, v gy ti hi cho nhiu sinh vt xung quanh. o Pht cng ni r: Xc gic ni da bn tay con ngi thuc v vi ngoi vt lm tc dng, chuyn thng vo () no mt cm quan rt trng yu cho s sng ng vt.

thn cn (ca thn), ly s ng chm b c ci bit, gi l thn thc

(Kya Vinnna). Ci bit y ng thi cng c phn nh, v ghi m vo tm linh. Xc gic l

Ngoi thn

cn (ln da), bn cn thc cn li l: 1/Nhn cn, biu l qua i mt (th gic). 2/Nh cn, biu l qua l tai (thnh gic). 3/T cn, biu l qua l mi (khu gic). V 4/Thit cn, biu
l qua ci li (v gic). Khi hot ng, bn cn thc ny va biu l c lp, va biu l vi s hp tc ca thn cn (ca thn), nht l xc gic ni bn tay, hoc thnh thong ca i bn chn. (Nhng ngi tn tt i cnh tay t khi lt lng m, do nhu cu sinh tn, h cng c th tp luyn v s dng i bn chn, nht l cc ngn chn, lm mt s vic ca cc ngn tay, nh kp ngi bt vit ch chng hn).

By gi ni qua c quan th gic (con mt).

Nh Pht ni con mt l

gic l nhn thc (Cakkhu vinnna=bit qua con mt). Hai thut ng (nhn cn v nhn thc) tuy hai
m l mt. Chng ch chung mt kh nng, l cho ngi ci thy, phn bit cc mu sc, cc hnh dng, cc khong cch, v cc c ng. Ci thy y qu tht em li cho con ngi nhiu ngha trong cuc i. Cc nh nghin cu ng vt khm ph ra trc y rng: Nhn thc (bit qua con mt) c kh nng thng ng trn cc cn thc khc, nh t thc (bit qua l mi), thit thc (bit qua ci li), v thn thc (bit qua ln da). N ch thua nh thc (bit qua l tai) m thi. H phn tch: S d nhn thc c c ci thng quyn y l v n tin ha (volution) khng ngng. Khi u t cc loi linh hu (Primates), c coi l t tin xa xa ca loi ngi. Loi linh hu ny thot tin c cp mt nm hai bn u. Chng dn dn di n trc trn qua cc nghip, i ph (confrontation) vi i sng thin nhin. T chng pht trin nhng vng chiu x cng ngy cng mnh vo th gic ca no b. Nhn thc l mt ha c rt tinh vi. Hot trng ca n gm trong v ngoi con mt, a vo no b nhng hnh nh hp sc c s phn x ca cc lung sng quang, chuyn t tia hng ngoi (Infra-rouge) qua nh sng trng (Lumere blanche), thnh t ngoi tuyn (Ultra-violet), ri tng hp ra cc hnh nh quen thuc. Cng theo cc nh khoa hc, th nhn thc ca ng vt tuy c kh chnh xc trong vic n nh hnh nh ca nhng th sc, nhng vic c on khong cch th nhn thc phi thua nh thc. V gia cc ng vt, ch c loi di v c nt l th gic mang lun b phn thm m, nn i mt ca chng cn c kh nng ra-a ca l tai. Trong con mt c ng t hay con ngi (Rtine). y l mt tm mng bao trm pha sau trng mt. Tm mng ny tuy rt mng, nhng n cha c c trm triu dy thn kinh cc nh, nm sp lp ln nhau. Nh th ng t mi c th lm ni hi t tt c nhng hnh nh chng ta ang ng. N nh mt knh ca my chp nh, thu vo mt phim ton th nhng g chng ta mun chp. Bc s Muller cn bo rng: Phim chp nh b sao ni vi ng t trong con ngi. V sau ng t c mt vng nhy cm rt rng, gip chng ta thy c tt c nhng hnh nh di nh trng. Ngha l trong mt quang km hn nh sng mt tri n 30.000 ln. Kh nng y phim chp nh khng th no c c .

nhn cn (Cakkhudvra=ca

mt), v gi

ci bit do th

Hn th na, i mt bnh thng ca con ngi, c th phn bit mt cch d dng, cc chi tit nh nht ca vt mnh ang quan st, d vt ny nm mt na di nh sng, mt na trong bng rm. V vy m gio s Guytton mi pht biu: My nh u bng con mt. V my nh c th ghi vo phim nhng hnh dng trong khung cnh khng c s khc bit nhiu v nh sng. V nu c s sai bit ti sng qu chnh lch, th my nh phi cn n cha (flash) mi lm r hnh c. Ngoi ra, ng t (hay con ngi) nh c 125 triu tiu trng gic cm (Btonnets sensibles) nm trong n, m n c mt vng th gic rng ln. Nhng t bo th gic li c tnh d thch ng, nn khi chng ta t ngoi sng bc vo phng ti, thot u chng ta c cm tng nh khng thy g c, nhng sau mt thi gian, i mt t nhin thch ng, chng ta bt u thy dn dn. Mc d khng r nh di nh snh thanh thin bch nht, nhng chng ta vn c th di chuyn trong bng ti c. Ch khng phi nh my chp hnh bm trong bng ti, l ra ra hnh en thui. Trong ng t con ngi li c 5 triu ri t bo hnh nn (cnes) c s phn ng rt mnh i vi nh sng, c nng lc gip chng ta phn bit c mu sc. Nhng t bo hnh nn ny c loi nhy cm vi my , c loi nhy cm vi mu xanh lc, v c loi nhy cm vi mu xanh bic. Ring mu trng th n c s kch thch ng u ln cc t bo trong th gic loi ngi. Cn cc sc vt th s phn bit mu sc rt km. C loi ch thy mu trng v mu en m thi. Thy mu sc l mt u i, mt qu lnh cho con ngi. Nh con ngi mi thu nhn c nhiu khoi lc trong ci thy. Tt c nhng nt p thin nhin, hay nhn to, thng c din ra hnh nh (nh hi ha, iu khc, ng kch, v thut, khiu v, o thut v.v), nu i mt b tn tt, th con ngi khng th no chim ngng c. Nh gii phu Rendle Short ni rng: Trong

cc c quan cn thit cho con ngi, th cp mt l c quan cn thit nht, v cng l c quan phi thng nht.
Phi thng ch nhng hnh nh p vo mt, khi hi t trong ng tcon ngi th chng o ngc (nh trn mt phim chp nh), nhng qua nhn thc th chng ta li thy cc hnh nh y mt cch bnh thng, khng b o ngc, ti sao vy? ng Rendle Short gii thch rng: B no ca chng ta c bn nng phn chiu li cho ng thc t nhng hnh nh p vo ng t trong con ngi. Ci qu lnh to ra s chuyn ha iu chnh ny tht l k diu. C l ngi ta bt chc n ch ra ci my chp hnh v sau? Cn mt s phi thng khc l phn ng ca th gic chuyn ra m mt nhanh khng th tng tng c. Mi khi c mt vt g thong qua trc mt, ngay c tr c ca chng ta cng cha bit l g, th nhn thc t ng kch thch lm cho mi mt nhanh chng khp li, bo ton trng mt. V phng din hiu bit, d nhin khng cn phi nhc th chng ta ai cng bit rng con mt ch cho chng ta thy r cc nt ch, cc mu sc (nhn din). Nhng ngha ca nhng ch v mu sc , th do thc trong b c gip cho chng ta hiu. B phn no c phn hnh ny, nhng v chng phi hp nhanh qu, cho chng ta c cm tng l ci thy ln ci hiu xy ra mt lt, v u nm trong con mt.

Phn tch theo khoa hc, th nhn cn gm c i mt, ng bn tri v bn phi ca na pha trn khun mt. Trong mi con mt c ba lp mng mng trng cht thy dch trn nhn lm thnh gic mc (Cornet de loeil). Lp mng mng th nht tn bch mc (Sclrotique) l lp mng gip vi no b, bao trm v che ch ton th gic mc ca mt. Lp mng mng th nh tn mch lc mc (Choroide) c sc t v t dng. Lp mng ny li pha trc, to hnh cho mm mt (Iris). Trong mm mt c ng t (con ngi=Pupille) nh ni trn, c kh nng n ra hay thu nh li, ty theo cng nh sng v kch thc hnh nh ngoi chiu vo. Lp mng mng th ba tn l vng mc (Rtine) c nhng dy thn kinh rt nhy cm nh sng, ni lin vi no b (Les Encphales), v cng c nhng ng gn lin kt chng li, gi l thn kinh th gic (Nerfotiques). Mng ny c th xem nh mt lp knh thu hnh t ngoi gii. Ton th lp vng mc c ngm trong cht thy m trp (Humeur aqueuse) rt trn lng hot ng. Cn b phn mch lc mc th trong cht thy tinh dch (Cristallin), c c tnh bo v s trong lng, gi cho th pha l (Humeur vitre) ca nhn cu c thng xuyn. Hai con mt cng c ci yu ci mnh nh hai cnh tay. Ngi thun tay mt th n mnh hn tay tri, hay ngc li. i mt cng vy. S chnh xc (r rng) ca n trong a s nhn loi khng ng u. V vy khi nhn ng nhm, chng ta phi iu chnh hai ng knh, v thy iu chnh khng ging nhau. Mun bit con mt no mnh hn hy xem s iu chnh bn no thp. Cc nh tinh thn hc gi i mt l ca

s ca linh hn. Nu xem tinh thn l ci my quay

phim th hai con mt l hai ng knh k diu. Chng tinh vi hn ng knh quay phim n c trm ln. V phng din sc kho th gic th cht ng c lin quan n i mt, qua cng nng ca mt hch tuyn (glande) nm trong l lch (Pancras). Hch tuyn ny sinh ra mt loi kch thch t gi l Insuline, c nhim v ly ng trong mu (do thc phm cung cp), ri phn phi cho cc t bo. Nu hch tuyn y trong l lch b suy yu, tit cht Insuline khng mnh lm vic bnh thng (ngha l khng ly ht ng trong mu), th kt qu sinh ra bnh tiu ng. Bnh ny s lm ri lon s iu ha trong hai con mt. Do cc bc s thng cnh bo rng: Ngi mang chng bnh tiu ng phi tuyt i king n cht ngt, v n rt c hi, nht l hi cho th gic. V t c ch kim, t ng sang Ty, nh hin trit no cng nhc nh: Hy coi chng cc sc p, nht l sc p m nhn, mt trong nhng i tng a thch ca nhn thc (i mt). Sc p t n khng nguy him. Nhng dng tm dng sc p, v tt say m sc p c th lm cho con ngi d khc d ci, khn kh v cng. Lch s nhn loi h chng ghi li gng xu ca nhng bo cha, nhng lnh t gian hng kht ting, chng ai c th n gn hm hi c. Th m v m sc p, nn sau cng h vn b thm bi di bn tay ca thch khch m nhn, s dng nhan sc, trong nhng trng hp rt ti tn, tm thng.

Ngoi ra, cn nhiu sc p khc, nh sc p vng bc, sc p kim cng, bch chu, ngc thch, m no, sc p xe hi, nh lu, sc p ca bng cp, bc gi, sc p ca nhng hnh nh khiu dm v.v cng lm cho con ngi ti tm tm tr khng t. Lm khi ch v m nhng sc p y, m ngi ta vo t, hay ri vo nhng cm by khng th thot ra c. Nh loi mui ph du, h thy mu sc ca ngn la th in lon lao mnh ti thiu thn, tm ci cht, m hin nhn c kim ly lm biu tng, khuyn nh ngi i.

Tip theo l c quan thnh gic (L tai).

Pht gio gi c quan ny l ny l nh

thc (Sota vinnna).

nh

cn (Sota dvra=ca nhn m thanh), v gi ci bit qua c quan

Nh cn (hay nh quan) ca mt con ngi l ca nhng ting ng ln nh, xa gn, ca ngoi

gii p vo tr c. Tt c nhng ting ng y (gm cc loi, t nhc iu du dng m du, cho n nhng n o no nhit, chi tai nhc c) c nh Pht gi chung bng ci tn kh Pht hc l

trn.

thanh

Tinh t hn,

nh thc i vi nh Pht khng phi l kh nng ch hiu bit, phn bit nhng thanh trn

t bn ngoi, m n cn c th nghe c nhng ba ng tinh thn t bn trong na. c Pht khm ph ra diu nng ny ca nh thc phi hp vi thn thc, qua cng phu hnh thin tc qun (nim hi th cm nhn c s sinh dit ni chnh nt thn mnh, trong tng st-na). Nh mn Nh lai Thin y m sau 49 ngy tnh ta, o s S-t-Ta tr thnh Pht T Thch Ca Mu Ni, di tng cy B , bn dng sng Ni-Lin, cch nay hn 25 th k. D nhin khng c nh cn th nh thc thiu yu t biu l. V vy, tm hiu nh cn theo phn tch khoa hc, cng l mt vic rt b ch, v n soi sng cho kin thc, v phng din cu to nhn th (Biologie). Nh cn (hay c quan thnh gic) gm ba phn: 1/

Phn ngoi: Vnh tai,

b phn d nhn thy nht (cng gi l loa tai=Le Pavillon). N dng

hng v khuch i nhng ting ng ngoi. Bn di loa tai c mt mnh tht nh bng t ngn tay, gi l hoa tai (Globe). Hoa tai l mt dng c nhy ting ng, v bn trong tp trung nhiu tiu trng cm gic (Batonnets de sensibilit). gia vnh tai c l tai hnh xoy, trn mt mc nhiu lng thng, xp thnh hnh mt ci phu (Filtre), gi hi m, v ngn bi, khng cho xm nhp v trong. Nhng lng thng ny cng c tc dng v hiu ha cc lung c kh, khng nhim c vo u no con ngi. Tuy nhin, vnh tai khng phi l thnh phn ti cn thit. V mt ngi b tai nn chng cn vnh tai, th trn phng din thm m h ch km v p thi, nhng h vn nghe c. S nghe khng v vy m bin mt. 2/ Phn

gia gi l vng lng mi (Partiecilie). y l mt thng quan hnh xon, c mc y lng nh

(cils), m r lng cm vo lp t bo cm gic (Cellules sensorieelles). Thng quan hnh xon ny nm tip gip vi b phn chnh ca nh cn. N ging nh hnh mt c sn (Appareil cochlaire). Vai tr ca thng quan l thng trc lm vt dn ng cho nhng ln sng m thanh loang ti, v di vo trung ng

ca nh cn, trung ng nh cn c ng thnh mt Pht gi l

nh thc. (Th un l mt trong nm un to thnh s sng linh ng ca con ngi).

th un (Formation dagglomration) m nh

Nh trn ni: Nh

thc khng phi ch phn bit, hiu bit nhng thanh trn t bn ngoi, m n cn c kh nng nghe c nhng ba ng t to t trong thn na. y l mt qun
xuyn k diu ca nh thc con ngi qua b c. V cn c vo nh Pht ch ra mt php tu, gi l qun th nim x qua nh thc (Vedanvinnnam satipatthna) (Tm dch l

mnh qua nghe bit).

thanh tnh t bit v

Tng cng nn ni r y: Qun Th Nim X l mt chi trong T

nim X (Catu Satipatthna),

gm nim thn, nim th, nim tm, v nim php. Bn qun nim ny thuc v Minh St (Vipassan) hay Thin Tu. Trong khi th Nh Lai Thin (theo di hi th=Tc Qun=Anpnasati) ni trn l tng hp ca c hai mn Thin nh (Samdhi) ln Thin Tu. Tr li s quan st khoa hc qua nh cn: Khi bn ngoi khng ting ng m chng ta vn nghe c m thanh ni thnh gic. l do ha ng ca b phn c sn kch thch (Oto-mission). Nhng t bo ngoi my (Cellules cilees externes) ca b phn ny c tnh t co gin, ty theo nhp tri thc ca h thng thn kinh, khin cho cc vi mao ca n rung chuyn, lm ra nhng m ba (ha ng) trong l tai. Nhng m ba ny ng nhin cng c th k vo no b. 3/

Phn trong cng gi l trung ng ca thnh gic. Trung ng thnh gic nm pha sau b phn

c sn. Nhng cng trnh nghin cu bit r trung ng thnh gic ny hin nay mang li nhiu kt qu soi sng kh quan. l vic xc nghim c h t bo thn kinh nm trong tin trnh ha tin ca b phn c sn (Neurochimie Cochlaire) hot ng nh th no. Mc ch l xc nh cch chuyn cc tn hiu m thanh vo no b. Nh kt qu s soi sng ny m cc nh nghin cu bnh l hc (Pathologie) mi tm ra c nguyn nhn ca bnh ic. V phng din tc dng, tuy phn ngoi (vnh tai) ch l phn thun ty th xc (vt cht) km quan trng, nhng phn gia (c sn) v phn trong cng (trung ng thnh gic) li chnh l hai b phn rt quyn bin. Hai b phn y khi phi hp th c c c bnh hot ng ca thnh quan. Cn linh nng ch v em li s giao cm hiu bit trong ci nghe. Nh ni qua trn, phn gia (c sn) li c mt ci ng gi l thng qun (La trompe dEuthache) ni lin vi c hng, cho khng kh c lu thng bn trong. Nh m c s qun bnh sc p (c

nng lnlinh nng. C nng ch v iu chnh v qun

nng) ca hai mng tang (hay hai bn thi dng), khi nh cn hot ng. Cn phn trong cng (trung
ng) ch ln bng ht d, m n li cha c v s tuyn truyn tin, nhiu bng s dy trong mt trung tm in thoi ca mt thnh ph c ln. Phn trong cng ny tht v cng k diu. N ch v s iu chnh ci nghe v chuyn ra s hiu bit (Linh

nng ca nh thc).

Cc thnh nhn trong o Pht xa nay thng v nh cn phm nhn nh con dao hai li, bn no cng sc bn c. Nu dng n bn pha cng c nghe ca tham sn si, th tm thc s b n chm cho bm dp, tn tt. Nhng nu dng n bn pha hng v nhng php m chn tht, lnh mnh, hng ni, th tm thc li c thng xuyn an lc, sng sut, vung trn.

V trong php m chn tht, lnh mnh, hng ni y khng c kin chp, nn tnh nghe, tnh bit vn tinh anh thng tr. Thng tr c ngha l thng qua tt c, v ngn ngi, khng v c m thanh mi c tnh nghe, tnh bit hoc chng v khng c m thanh m tnh nghe, tnh bit bin mt. Bc i t i bi, chnh ng chnh gic hng nghe bit tt c, nhng khng cu chp, nn cc Ngi chng b php c lm tn thng. Nh vy cc Ngi mi ung dung trong cc ci ta b kh au, cu mun loi m tm thc hon ton khng cha ng phin no. Trong kinh Th Lng Nghim, c B Tt Qun Th m c on ni: Phi

bit t nghe (trong bn linh thng tr v ngi vt qua mnh) th mi nghe ni ting ku ca chng sinh (bt hnh), dung thng thu hiu c tm thnh ca h (m t bi cu
) Th nu mt chuyn l thng: khi ly mt v c ln p vo l tai, th ngi ta nghe c m thanh t i dng, nh ting sng v m- ca bin c. Nhng ngi khng hiu th cho rng y l hin tng b mt ca v tr. Nhng k tht khng phi l ting ng ca bin c, m l ting di ca phn gia nh cn, khi cc vi mao trong b phn c sn hot ng. Con ngi lc v gi th ci nghe t nhin gim i, v ci mng c mc (cn gi l mt trng hay l nh) nm gia b phn c sn v trung ng thnh gic b dn li. Ngi b bnh t lit bn thn hay ton thn cng b gim ci nghe. Xin ni s v n v o m thanh. Khoa hc gi n v ny l Dcibele, tng ng vi mt phn mi ting g ln bng ng. V m giai thng thng cho tai nghe l 10 dcibeles. Cn sc mnh cao thp gia cc bc m giai th li gp nhau 10 ln nhiu hn hay t hn. V d mt vt c m giai 30 dcibeles th mnh hn mt vt c m giai 20 dcibeles n 10 ln, hay mt vt c m giai 40 dcibeles th mnh hn mt vt c m giai 30 dcibeles n 10 ln v.v V ci mng c mc trong trung ng l tai ch chu ni mt m giai cao nht l 80 dcibeles trong mt thi gian ngn. Nu ko di bc m giai 80 dcibeles ny bn l tai mt ngi hi lu, th h s b ic. y chnh l l do nhng nn nhn chin tranh b kt trong vng di bom, v sau mang bnh ic. Lp lng mi trong b c sn rt ght ting ng ln.

C quan khu gic.

Nh Pht gi c quan ny l t

cn (Ghna dvra) v gi s hiu bit qua t cn l t thc (Ghna

vinnna). Khu gic cng l c quan nh dng, m trch hai vic chnh cng mt lc. S cu to ca n kh tinh vi, ln phc tp, n va giao cm vi khi c (lm ra khu gic), va tng thng vi bung phi, d phn vo vic h hp. H hp l yu t ng u, trong hai yu t dinh dng chnh, khng th thiu c ca s sng con ngi. Hai yu t l khng cht, nhng nu ngi ta ch b ngt th vi mi pht hay na gi, l toi mng.

ht th v n ung. Ngi ta c th nhn ung i ba ngy, nhn n bn nm ba

Theo khoa hc, th mi ngy mi c th ha lc c 14 thc khi khng kh qua ng tc ht th. Mi bn thc khi y tng ng vi th tch mt cn phng. Mt trong mi c lp t bo mc lng

cn bi

v tit ra cht nhn (khng dch) lm t lit mt s vi khun (virus) bay theo lung hi th. N cn chuyn sc m t thn nhit vo tng phn t, trong lng khng kh c h hp, khi tip xc vi bung phi, chng khng cn hoang lnh nh lc ngoi na. Nh n m bung phi mi c vt liu phn ha tm dng kh (Oxygne), sung vo huyt mch, lm cho mu ti nhun. Mi cn chu ton mt phn hnh khc rt c bit, m t ai . l n gip ging ni ca con ngi c m hng. Nu khng c mi th tt c nhng ting ni s rt kh phn bit, v chu tnh trng hn lon gia m ny vi m kia. Nhng cng tc tinh vi nht ca mi, phi ni l

hp lc vi b c lp thnh t cn. N

l ci my bt mi v xp loi, cho b c phn nh ra s hiu bit gi l t thc (Ghna vinnna). Vy tin trnh hot ng ca n i khi nh th no? Theo cc khoa hc gia, th khi con ngi

mun bit mi mt vt g, h thng ht mnh mt lng

khng kh bao quanh vt y. Ngha l h to mt lung gi chui vo l mi, cun qua ch c lp t bo th cm v mi, nm ba ngn trong hc mi. ti y lp tc c nc nhn (nim dch=Opithlium-Olfactif) tit ra, tip xc vi lung gi, ri ha hp vi nhng phn t (Molcules) trong lung gi y, to thnh cht xc tc, p vo hng triu nhng lng my cc nh (Micro Villosits) cng nm trong ba ngn hc mi, khin cho cc lng my ny c kch thch, phn ng ra nhng k hiu khc nhau v mi, ri truyn cc k hiu y v hai chm dy thn kinh, nm di chn chng. Hai chm dy thn kinh chuyn ch k hiu mi y lin thng tin vo b c, cho con ngi c s bit mi tc khc. S thng tin xy ra cng lc vi cc hot ng kia, nh vo mt mng ty vi t (Lobes Temporaux), nm trong phn xng no b hng v thn kinh mi. Hin tng thn kinh mi tip nhn cc mi nhanh chng nh vy, nn khi cha tr mt s c quan nhim c, c lin h n khu gic, nhiu bc s chn cch cho bnh nhn ht thuc vo mi, m khng cho h ung. V qua ng y, thuc thm vo ch phi n nhanh hn h thng tiu ha. Cc nh khoa hc cng khm ph ra rng: Bi khng c c thng minh, nn cc cn trng, th vt v sinh tn, t tin halm khi mang khu gic mnh hn loi ngi rt nhiu. Mt con tm c nh hi bit c c con tm ci, cch n trn ba cy s. Nhng con ngi th khng th nh hi bit c b x ca mnh trong khong nm mi thc, nu khng c s ln ting. V loi ngi chc chn cng khng th nh khu gic m tm ra vt thc nm u, trong khi th heo rng c th ngi mi nm c (Truffes) mc su trong lng t n c thc. Qua nhiu kho nghim, ngi ta cn c nh c ci bit ca khu gic

nhy (haymnh) hn ci

bit ca v gic n 1000 ln. Nhng hai kh nng ny li lun lun tng quan gn lin vi nhau rt cht ch, khng cho php chng ta nhn ra s chnh lch cng y. Nn thng thng trc hai a n, lc gp rt ngi ta vi ngi bit l ci g, ch khng thi gi nm bit.

 chng minh iu ny chng ta hy quan st trng hp b cm cm. Khi b bnh cm, khu gic ca chng ta ch km i i cht, m v gic li yu mt n tm chn phn mi. Ngha l d b cm nng, chng ta vn ngi thy mi, nhng ci g b v ming, th r rng chng ta cm thy gn nh v v. Ngoi ra, i vi mt s ng vt, khu gic cng gp phn trong vic t bo v na. V nh khu gic m chng nh hi bit c k th t xa, hay nh hi bo ng nhng g c hi, nguy him sp n, trnh trc hu bo ton mng sng. Cng theo thng k cc nh khoa hc, th khu gic ca tt c ng vt (gm loi ngi) c th phn bit n 10.000 mi khc nhau. V hnh thc, mi loi ngi c kin trc theo dng khi tam gic. Cht mi c vch trung trc, chia phn ngoi ca khu qun ra thnh hai l thng c lng che bi. Sng mi nh ln do hai mnh xng vn, bn trong cha thy thn kinh. Pha di l ba ngn hc mi c ph bi mt lp dim mc, gm nhiu gn mu li ti, an tro ln nhau, khi b kch thch th tit ra khng dch, tc nc nhn chng vi trng, v c ha tnh ha tan vi khng kh nhn mi. Nu ct i l mi theo chiu ng, th thy phn di sng mi c ba khong xoy ging hnh ba ci t-v t hon, nm th t t ngoi vo trong. Ba khong xoy ny c ci tn chung l ba ngn hc mi nh ni trn. y l ba vng thu mi lun lun lm vic ng lot v b sung cho nhau. Chng l cng trng ca cc h thng thm mi, do nhng vi mao mc ra t lp t bo nim dch c nhng c tnh ring bit. Di chn lp t bo nim dch ny c mt b phn gi l L ma (orange Vomo-Nasal). Nhiu khoa hc gia cng cho rng: Chnh L ma mi l ngun gc ca c quan bt mi. N gi vai tr iu chnh v ti kch Ni tit thn kinh (Neuro-Endocrinienne). Theo bc s Masara, cng bn bo co ca hai nh vt l hc Hoa K, tn W.L.Silver v J.R.Mason (cng b nm 1985), th tin trnh

bit c mi ca khu gic con ngi, phi tri qua nm giai on: 1/n

hi (ht vo), 2/ha hp (vi nim dch), 3/pht k hiu ( chn lng truyn cm), 4/nh mi (phn bit do mng ty thn kinh), v 5/ghi nhn. Tuy nhin v c nm giai on ny din ra qu nhanh, ngi ta c cm tng ngi l bit mi lin. Ring giai on th nm,

ghi nhn (ca khu gic), cng theo cc nh khoa hc ni trn, vn xy ra ti

mt vng c bit trong trung ng no b, gi l Hippocame (tm dch l Tr H M). Vng ny ni lin vi mt huyt b mt, gi l im huyn h, nm gia no b. im huyn h chnh l ni tng tr tt c hiu bit cng nh cm gic ca con ngi. N vn l nguyn y ca mi xc ng. Khoa hc cn cho n mt ci tn khc l vng tim thc (Zone de Sub-Conscience). Cc gic quan khc phi dng con ng di hn n c vng

thc ca tr no, khng nh khu gic i thng vo vng ny. Do m khi n bt c khng kh (mi)
quen thuc no, chng ta lin cm thy sung sng, sng li vi nhng g lng mnh hng mong i, hay tm hn chng ta bng lng lng nui tic v hon cnh trc mt b i thay.

xc ng v tim

Tuy nim dch nh mi trong thn kinh khu gic ca con ngi ch tri ra mt din tch bng ba phn vung, (thua nim dch ca loi ch: 100 phn vung), nhng cng gip cho tr s sinh tm c nm v ca ngi m, k ming vo , m khng cn m mt tm kim. i vi ngi m th khu gic hp tc trc tip vi vng

xc ng v tim thc, gip h bit

c i tng trc mt mnh tnh tnh hin hay d, h tm cch lnh xa hay n gn. Ni tm li, khu gic ng mt vai tr rt quan trng trong i sng con ngi. Nh n m chng ta c th thng thc c nhiu hng thm, v nhn ra mt s c kh, tm cch tr kh hu bo v sc kho. Theo Pht gio, hng trn cng l mt con dao hai li. i vi tm thc, nu mi thm phm tc (nh mi thc n, mi thuc phin, mi du thm v.v...) c th lm cho con ngi m say, m nhim, th mi hng nh cha, nh khi nhang trm loang ra trong khng kh thanh tnh, cng c th lm cho ngi ta lng ng tm t,

tm qun i mt s phin mun i.

Tuy nhin, kinh Th Lng Nghim (Pht gio Bc Tng) c on cn dn gii r nh sau:

Bn tnh ca hng cng nh bn tnh ca vn vt, u do duyn hp m c. M ci g do duyn

Khi Ngi Hng Nghim ng t bt c mi hng th pht hin ra rng: hp l h o, khng chc thit. V vy m Ngi khng bung lung tm thc mc dnh vi hng, dung thng c t cn v t ti ni t thc. Ngha l kinh Pht khuyn ngi hng thin khng nn chp tn trong hng trm m tu tp, v hng trm vn cng khi c khi khng, bn tnh chng thng tr (Anicc). Nu c tng nh vo n, th tm t con ngi s b chi phi, mc dnh, lu m. Lin quan n vic thp nhang v n ni bn th trong cha, th sch v Pht hc xa nay vn gii

Hng trm ch tng trng cho ci tm thanh tnh, tc l Tm hng. Cn n tng trng cho nh sng ca tr tu. Nu chng ta
thch: dng nhang n dng cng m tm b c chp (cm t), tr b lu m (m tn), th qu tht chng ta lm ngc li vi ngha nhng li Pht dy. Tm hng y c nm l: 1/Gii 2/nh 3/Hu

hng, hng ca gii c tinh khit. hng, hng ca s thanh tnh thc.

hng, hng ca tr tu trong sng, lun qun chiu qua chn l. phin no hng, hng ca gic ng s tht, tm xa la, khng b nung nu bi tham

4/on dc.

5/Gii

thot tri kin hng, hng ca tnh khng t ti, chng b chnh ci tri kin ca mnh

hn ch, che m na. Nm loi tm hng ny c th ta rng ra mi phng tm hng, khng b ngn ngi bi thi gian, khng gian, hay chiu gi, vt cht. Chng ch c tng trng bng nhang trm cho khu gic tip nhn, i vi nhng ngi mi tm hiu o Pht. Nhng i vi nhng ai thm nhun gio l Pht , th nm loi tm hng ni trn cng c th c thy v c nghe bi i mt (th gic) v l tai (thnh gic) tnh thc na.

Sau cng l c quan v gic (li).

Li l a im cc thc n v vt ung c tip xc vi c quan v gic. Pht gio gi a im ny l Vinnna). N l c quan dn vo no b su loi cht, cay v ng. Theo

Thit cn (Jvh

dvra), cn gi ci n cho con ngi bit v khu v l Thit

khu v khc nhau t ngoi trn. l mn, ngt, chua,

thc (Jvh

vo cung hng, do mt mng

nhn th hc th li l mt ming tht hi ging hnh thang (trapze), m chiu y kt dnh

nim dch gi l Hm Thit. N c dng mt th tht thn (nh ln), v tri

di trong ming t c ging ra ti rng ca. Mt di, chnh gia, n dc ni lin vi nn ming, bi mt lp vng m c nhiu hch nc ming, ch cha u li v xung quanh mt khong nh, n c c ng d dng. Li ng hai vai tr quan trng trong s sng. l pht m v m thc. Vai tr th nht: Khi to ra ting ni ni ming, th li rt mm do a ln, h xung, cong vo, dui ra, lc qua, ht li phi hp vi nhng dy m thanh v hc mi, cng sc p t di bng y ln. ng thi mt ngoi li nh i vnh mi v hai xng hm h tr. Nhng din vin ni trong bng (Ventrilogue) tuy khng cn n i mi v c ng xng hm, nhng nhng b phn pht m khc, tip cn vi li bn trong, cng sc gip li pht ra ting ni. Ngh thut ny khng phi ai cng lm c, m ch rt t ngi thc hin ni thi. Ngi cm mang khuyt tt trong li v khu m, tuy khng ni c, nhng h vn n ung bnh thng. Vai tr th hai v cng l vai tr ti cn thit, l li tip xc vi thc n hay ung, thng bo cho b c bit cc thc phm y thch hp vi s sng hay khng, trong s duy tr sinh mng. Nh Pht ch trng vai tr ny, nn gi n l

Thit cn, v n mang li ci bit gi l Thit thc.

Theo quan st khoa hc, trn mt li c mt lp nim

mc (Musqueuse) ph ton din. Nh lp nim mc ny m li tp trung c na triu t bo Mm v gic (Bourgeon du gout), trnh by di dng mt rng gai li, v c nhng ng gn (nerfs) n thng vi mi v tai, chy vo no b. Li
c kh nng phn ng (bo ng) cp tc khi chm vi nhng vt khng thch hp trong ming, nh nng lnh, ung thi, hay bn nhn v.v Trng hp ng phi cc vt nh th th n lp tc nhn ra.

Do s cu to kh my mc, m khi tip thu nhng vt thc dy cm, li cha cm xc c tinh v ca chng, cng nh khng th a chng vo thc qun, th li mt mt tit ra nim

dch lm trn long,

mt mt trn tro rt kho lo, sao cho nhng vt thc dy cm kia tun t x dch, nm ng gia hai hm rng, rng nghin nh tt c, trc khi chng c li vo trn, a vo c hng. C ba loi gai li, l gai ch (hnh si), v gai nm (hnh nm) nm u v gia li. Cn loi th ba l gai vng (hnh nh np vi xp un cong), nm pha tn cng ca li, tip gip vi thc qun, y thc n vo v che y mi bn trong, khng cho thot ra ngoi.

V gic ca b my phc tp y (thit cn) bt u t khi thc phm c ngm trong nc ming. V
vy nu li b kh th chng ta khng th nm bit g c. Ngoi ra, pha nc trn ming v vng bao quanh li cn c nhng tm gai v gic (Papilles gustatives).

vi-mao truyn cm rt mn (Microvillasits), giao thng vi no b bng mt h thng ng gn v thn kinh, chy thng vo trung ng v gic.
Ton th cc tm gai thu v y u cha nhng No b sau khi phi tr nhng phc bo ri, th xc nhn chng li, lm thnh v gic thng trc. Trong su khu v ph thng ni trn, c bn khu v cn bn l mn, ngt, chua, v ng. Mi vng gai cm gic trong ming c mt phn hnh ring bit. Chng hn nh vng gai nm u li chuyn bit hai v mn v ngt. Vng gai ngang hng li th bit c v chua. Cn vng gai nm gn c hng th bit c v ng. Ring vng gai gia li th nhy cm thua xa nhng vng gai kia. V chua cao (thng l ca cht c) c bit mau hn ht, lm thnh s bo v cho sinh mng. Cho nn cc cht cng toan (Acides) khi v vo ming th c li phn ng phun ra lin, trnh b ng c nng. V gic cng c tnh cch c nhn: Ngi a v ny, k thch v kia, phn nh

nghip thc khc nhau

ca hng triu chng sinh, ng loi c, khc loi c. N l mt kha cnh ca i dc (hay lng tham) trong s sng ca con ngi. Theo cc nh khoa hc, th xc vi ngoi trn,

qua tin trnh ha hp. Trong khi th th gic v thnh gic thuc v vt l. Ngha l

v gic v khu gic l hai gic quan thin v ha cht, tc l tip

chng rt nhy cm vi cc lung sng ca nh sng v ting ng. Ring xc gic th lm mi gii cho bn gic quan kia. Khi tm hiu t m nm c quan cm gic ni mt con ngi, chng ta mi xc nhn c vic Pht

gio cho rng tm thc va nm trong ng cn, va nm ngoi ng cn l ng.

Tng cng nn bit thm: Nhng

tinh cht ca cc mn n, thc ung,

ch pht hin ng khu v t nhin, khi

chng va c vo ming, v gic mi nhp cuc. Nhng sau th nhng tinh cht y li c thng thc di mt hn

hp mi v khc. Giai on ny thuc v tp v hay c v, tc l c s xen vo ca khu gic v xc gic ca mi c nhn, bin nhng tinh cht y ra mt th v mi,

khng cn gic v u tin na. y cng l l do cng mt mn n, m hai ngi sau khi
n, c th khen ch khc nhau. V khi cc thc phm qua khi c hng, di chuyn trong thc qun ri, th chng khng cn mi v na. C th ni l lc y ngon hay d, lnh hay c tt c u nh nhau. Mt s ngi cho v gic khng c hnh nh tinh thn (?), l h ng v mt vt cht m ni. Nhng theo o Pht, li lm ca cho s hiu bit thuc khu v, th n cng lm gc cho s ham n, hu ung, v o l mi trng ca cc cc vng tng, mong cu, kht khao hng v khoi khu. Khi thc c nhng mn n no l qu trng, hay ngon b, th lng tham cu cung dng, qua hng th pht sinh, dn n quan nim sng l n, ung, hay phn chnh ca hnh phc trong i, n t hai vic n ung, ch khng phi n t mt chn l cao thng no khc. Nhng cc i hin trit xa nay vn khuyn rng: Trong khi m thc, chng ta cn qun tng n ung l ch

mnh hu tu luyn thn tm m thi.

sng lnh

V v tham cu cung dng m con ngi tr nn hn h, hung d, sn sng thc hin mi hnh ng c c, v phng din th xc, tho mn cho s khoi khu, v v phng din tinh thn, t bin tm tnh mnh thnh th vt. Kt qu l khi ht tui th lm ngi, sng mi trong kip sa a th vt. Trong kinh Di Gio Tm Tt (Buddhassana Sankhepa Sutta), c Pht dy: ng ham n m ung, hy bit thanh tnh bng s tri tc. Ngha l n sng, v ch n mn no trong sch, lnh mnh, khng n t ngun gc ti li m thi. C ch n ung tuy l nhng ng tc bnh thng, nhng n biu l kh nhiu tnh tnh ca con ngi. V vy, mt trit gia ni ting thi c Hy Lp, ng Platon (427-347 avant JC), vit mt cun sch, ta l Ba tic (Le Banquet), din t ci t cch (tm tnh) trm tnh, cao qu ca nh hin trit Socrate (470399 avant JC) m ng rt ngng m, tn lm thy. Le Banquet hin nay l mt trong nhng ti liu u ging ca cc sinh vin trit hc trng phi Ty phng. Ngoi ra, li cng l c quan d phn trong vic gy ra khu nghip, gm c hai loi thin v c. Khu nghip thin th mang li bnh an, cao thng, cho mnh v cho ngi. Cn khu nghip c th to ra xung t, hn th, tai ng, v bnh tt tinh thn. Danh ngn ngi xa cng truyn tng nhng cu y ngha su sc, v thc dng nh sau:

v d tn nhin lc, k y s hin ra s

Bnh tng khu nhp Ho tng khu xut

hay: Bnh do ming li a vo Ho do cn li by li v ra

Ni tm li, li l c quan d b say sa, lc ng (qua v gic), v rt thng phm ti (qua ngn ng). Chm ngn Ty phng cng c cu: Trc khi pht biu chuyn g, ngi ni nn un li by ln hn khng ngoi mc ch khuyn chng ta phi thn trng, n o nhng iu cn ni. V li ni mt khi ra khi ming ri, th nh hng ca n tht v chng, rt kh bt li cha c. Kh bt n m ngi phng ng v n nhanh hn bn nga: Nht ngn k xut, t m nan truy (?!) V theo nh Pht, mun ch huy tnh ham n, hu ung, v mun ci thin li l giao dch gia mnh vi

chnh nim (tc nh tr tnh thc), qun chiu ni thn tm mnh, tng giy tng pht chng ta phi t bit ni ni , sp sa
ngi, phng php hu hiu nht l phi lun lun cnh gic,

pht ra hnh vi xu hoc tt g, v t tng mnh ang trong trng thi no, hu hnh ng sao cho thin nghip c gia tng, v trnh trc khi phm vo c nghip.

chnh nim trong nh Pht vn l php v sinh ti cn thit, thanh lc tinh thn v gn gi s dinh dng ca n l nim tin c y lnh mnh. Khi nim tin lnh mnh th l chnh tn. V nu chnh tn thng xuyn c chnh nim ym tr, th tinh thn s minh mn, sng sut. Cng nh nu thc n hay vt cht dnh cho th xc, m ti tt v sch s, hp v sinh, th th xc mi trng kin, nh nhng, linh hot.
Cnh gic hay

Chnh tn (Samma Saddh) trong nh Pht, chng ti xin mn php rt t kinh in Pli, ghi ra bn ch php cn bn, lp thnh chnh tn, nh sau:
Nhc n

1/Tn nghip: Tin rng mi khi nim trong tm t con ngi, nu sau bin thnh hnh vi qua ba ni
thn, khu,v , th chnh l nghip thn, nghip khu, hay nghip , v n s mang mt trong ba c tnh l

thin, c

hay

v thin, v c.

2/Tn qu: Tin rng tt c hnh vi u em li hu qu. Hu qu y lun lun vn hnh bng hai php, l ngoi tng (thn th) v ngm ngm (t duy) trong chnh tc nhn v trong tha nhn (cng nghip). 3/ Tin rng tt c chng sinh ch c nghip l duyn mnh duy nht (hay to ha) ca chnh mnh: Nghip ca chng sinh no l ngun gc lun hi o in
(thng hay a) ca chng sinh .

4/Tin Pht l ng gic ng hon ton chn l gii thot. Ngi tm ra ci nguyn nhn th nht l v minh, trong v s vng sinh t lun hi. V gio php soi sng, hay Thnh
o cu kh y, c c Pht thanh tnh ph bin, lu li trn th gian. Ngha l nu chng ta tin tng, ri

hnh ng theo chnh o, th chc chn chng ta s nhp vo Thnh gii v thnh Pht.

Nu nim

tin ca chng ta, thiu mt hay tt c bn yu t trn y, th n s tr thnh bt tnh hay t tn, ch khng phi l chnh tn, d cho chng ta c i cha v cng bi rt nhiu. Nh vy, mun c chnh tn th mi ngi cn c gng, lm sao cho nim tin ni tm t mnh phi hi bn cn bn va nu.

THAY LI KT

Khoa hc (theo mt ngha rng) , ang, v s khng ngng i ti (cng gi l tin b). S i ti
y c th xem nh mt tin trnh t nhin trong hin tng sinh tn c chu k ca vn vt. Ni l t

cng khng phi do khng bit, ri

nhin v khi thy khng phi do sinh vt c tr khn, bit ri i tin b, th n mi i ti,

khng i tin b, m n ng li mt ch, m n i ti ch v n c s

lun chuyn lt xc, sng tip trong bin ha. V n mt giai on no , s i ti theo lut bin ha ngu nhin (Pad hasard), chng nh hng (v ch ), nh khoa hc thng xc nhn y, cng khng nht thit l n phi tr thnh tt hn, m rt c th n s tr thnh xu hn, quay li tnh trng c, v coi l hnh thc mi. Nhng d i ti bin ha ra tnh trng no i na, iu chc chn l khoa hc ngy nay kim chng v xc nhn rng: Nguyn dnergie), hin hin di dng bin ho vt cht theo chu k, l mt hng l nghim ng. Nh vy, nm trong tinh lun h ny, hay nm trong tinh lun h khc, ngha l chng no qu t cn xoay quanh mt tri, hay xa hn na, chng no cn mt hoc nhiu hnh tinh, quay quanh nhng ngi sao, tc l lc cn chu k lp li, cn nng ri lnh, cn ngy ri m, cn m ri ngy, v nhng g cun theo chiu xoay y, cn phi c khi u, c chm dt, c hp, c tan, c sinh v c t, th s lun hi, ti din bin ha (di hnh thc sng) vn cn tip din. T suy ra, khng c tim sng y. Nh Pht gi chui di

nhn ca s i ti y l di tn nhin lc (Conservation

nng vt cht no s hon ton bin mt, cng khng c thm quyn no chm dt chui di tn nhin lc (Conservation dnergie), xuyn qua v s bin i hnh thc tn nhin lc l hng l t sinh (Samsra). Ch khc ch hng l t

sinh trong nh Pht, cp n vt cht ln tinh thn, i su vo lnh vc tm linh, nhc thn hay mt in t, khng th no nhn thy c. Nh Pht xem th xc ch l mt

trong nn un (Panca Khandh) hp thnh mng sng con ngi.

Trong khi th khoa hc c bit ch n s phn tch nhng bin i l ha ca vt cht hu th, hay cng lm l ca vt cht cc vi, m khng nghin cu v cc nng lc v hnh, hay siu hnh (phn vt cht=Immattiel). V cho ti nay, v hnh hay siu hnh vn khng th no chng minh mt cch c th, xc nh c. l l do trong phn Thay li kt ny, son gi xin mo mui lm ni bt hai cng hin: Cng hin th nht l qua trung gian tp sch, chng ti c gng thc hin ci thin nh xa nay thng cho rng ni

v tm linh l bn chuyn hoang ng, v cng hy vng dng

tan quan nim

i tr

c hin tng c mt s c nhn v tnh hay c m tn ha Pht gio, di cc dng t

l cng bi, trn ln kinh Pht vi ba ch cu phc, tr t, tng lm cho quan nim sai lm nu trn c cn c hn na. Trn thc t, s hiu bit v tm linh trong nh Pht khng bin con ngi tr thnh ti tm, lo s, m tn d oan, m tri li n cn gip nhn loi sng sut, hiu

bit ng v mnh, t tin trong vic tu

tm dng tnh, tin ha mt cch tch cc, thc tin v lnh mnh, tc l nhm ti s t lc, thc hin cng phu hng thng. Cng hin th hai: Son phm dnh cho nhng ai mi bt u tm hiu lnh vc tm linh trong Pht gio (nh so snh mn Duy Thc, nghin cu Php Tng Tng, hay su tm hc hi v phn tch cn hp v lc gii, gia hai lnh vc khoa hc v tm linh. Chng ti gi l ti liu gch ni v phi hp, lc gii, v ng rng gch ni l nu ln nhng tng quan gia Pht gio v khoa hc, cn phi hp, lc gii l rt gn ch Tm

Php=Abhidhammasangaha)[1], th y l mt ti liu gch ni, c son gi su tm ri mo mui phi

bn Vi Diu

vt trong mt con ngi di dng Ng un (gm sc, th, tng, hnh, v thc), hay Tm vt trong mt con ngi di dngLc cn (gm nhn, nh, t, thit, thn, v ), c
trnh by ri rc qua nhng trang trc. Ni cch khc, theo Pht gio v theo nghin cu khoa hc, th nhng nguyn y bin ha a n

hnh thc sng ca vn hu, v nht l ca con ngi(sinh vt hon ho nht), vn l nhng vng nhn duyn (hp tan) ca bn nhn t tng quan sau y:
1/ Vt

mi

cht th kch (Matire), nh Pht gi l cc sc php v hnh (v thng, tm thi), nh xc

thn, cy ci, sng ni, khong vt, ni chung l cc th tng ca t, nc, v la bng (th ng ca tam i). Chng c khi lng, hnh nh, thng nhn thy c. (Tng trng bng thn th con ngi khi cn sng). 2/

Vt cht vi t (Sub-matire) gm cc sc php n tch, duyn thng, phiu bt theo mi trng, theo

ba ng, (cng v thng, tm thi) nh khng kh, gi bi (phong i), phn t, in t, nh sng, m thanh v.v c bn tnh thng xuyn bin dng, kh nhn thy. (Tng trng cho tham, sn, si, tht tnh lc dc, cm quan, cn thc, v thc trong nh Pht). 3/ Huyn

cht). Theo nh Pht, gm cc

nng sinh ng, (cn gi l m dng diu hot, tng dung v tng phn vi vt

v sc php tinh anh, hon ton v hnh (tng bin), nh thn thc, tm

hn, linh trng, v tr hn v.v c nguyn y v bin, va trong va ngoi vn vt, cu hu vi s sng th kch ln vi t. (Tng ng vi Mt-Na thc v mt ngoi ca A-Li-Da thc, trong Duy Thc hc). 4/ Chn

php uyn nguyn (Paramattha-Abhidhamm), tc l Hng khng m cng l nguyn

y ca hng c, (v tng hp, v tng khc, khng phn vt cht, cng khng phi khng phn vt cht, khng hiu ng, cng khng phi khng linh ng), chng gm bt c g, ng thi bao trm vn php, k c nhng ci m khoa hc tin b nht, c th ngh bn v khng th ngh bn. Chn php uyn nguyn va l

thy va l chung ca khng gian v thi gian. Do cc i v cc tiu ch l mt (tng ng nh A-Li-Da thc, c xo b mt ngoi ln mt trong). N vn chn nh, v khi vng, v thc nghip, cn gi l Nit Bn ni tnh Pht). Ri trong s i ti m Pht hc cho l khng th khng c nh hng (v nu chng sinh cha tin ho, t bit nh hng, th nghip lc cng nh hng thay n), ngha l bin ho (i ti) theo chiu bt buc (vecteur). Chiu bt buc y chng minh rng: khi cc chu k vt l (sinh dit) ni rng, th tim nng di tn nhin lc trong mt vt th (hay ng t) c n nh, hng hu, khuch i. Ngc li, nu chng thu hp, th tim nng di tn nhin lc b yu t, mt nh hng, v ri lon. i vi tm linh cng tng t nh th: Trong cc vng lun hi bin ha, nu kip sng ca mt ng vt (tiu biu nht bng con ngi) m lnh mnh, th chu k tm thc ca ng vt y cng ngy cng m rng, thoi mi, t ti, khng xung t (v nguyn nhn lo s), v dn dn tm thc y s c tin gn n phm tnh

Chn Php Uyn Nguyn. Cn ngc li th tm thc tr thnh cht hp, xung t,

v ri vo tnh trng bc nhc, m mt, thiu tn lc. Ni cch khc, nu xuyn qua kip ti sinh lm ngi, m tm thc mt nhn vt bit tu hnh m rng, th linh hn ca nhn vt y s trm tnh, t ti, hnh phc, hng hu, hng thng, v lun lun mang trong A-Li-Da thc mt chng t nhm n kip sau tin ha hn, trng th hn, thanh khit hn, v siu nhin hn. Quay li phng din phi hp lc gii, nhm ngay vo ch gn nh sau: (I)-

ngi di dng ng un (I), hay di dng tng th lc cn(II), son gi xin trnh by ngn Ng un gm sc, th, tng, hnh, v thc, c th chia lm ba nhm:
Sc l nhng vt cht th kch (hu th ln hu tng), nh xc thn, t nc, cy ci, tng, hnh l nhng vt cht vi t (v th, hu tnh v hu tng), nh tham,

tm vt ca mt con

- Nhm th nht:

ni chung l mi vt c khi lng, nm trong hay nm ngoi c th con ngi, c th nhn thy c. - Nhm th hai: Th,

sn, si, hay tht tnh lc dc v.v v nhng vt cht cc vi, nh nh sng, bi trn, khng kh, t trng v.v khng c trng lng v hnh th nht nh, nm bng bc c trong ln ngoi thn xc sinh hot. Ngi ta ch thy c lc chng hin l ra, v khng thy khi chng trng thi v phn ng. - Nhm th ba: Thc l nng lc i nghch gin tip vi vt cht th kch. N ch cu hu vi vt cht vi t. V v n v hnh, tru tng, nn n v ngi trc mi th vt cht. Thc ni nm na l tinh thn con ngi. V trong tinh thn (hay tm thc) con ngi li c nhiu tim nng phc tp. V vy tip theo, chng ti xin chuyn qua phng din tm (II)-Lc

vt ca mt con ngi di dng Lc Cn.

cn, theo nh Pht, l su ca ng sinh hot ca ng un, nh m su ci bit (lc thc) c thnh lp. Cn su i tng ca su ci bit y c gi l lc trn. Vy d nh hn, chng ti
xin k khai th t nh sau:

- Lc cn hay su ca trn thn th con ngi gm: 1/Nhn cn (ca mt), 2/Nh cn (ca tai), 3/T
cn (ca mi), 4/Thit cn (ca li), 5/Thn cn (ca da), 6/ cn (ca ). - Lc

thc hay su ci bit: 1/Nhn thc (bit qua con mt), 2/Nh thc (bit qua l tai), 3/T thc (bit

qua l mi), 4/Thit thc (bit qua ci li), 5/Thn thc (bit qua ln da), 6/ thc (bit qua t tng). -

Lc trn hay su trn cnh: 1/Sc trn (hnh dng, mu sc), 2/Thinh trn (m thanh), 3/Hng trn

(cc th mi), 4/V trn (kt qu ca cc cm gic qua li), 5/Xc trn (mi vt ng chm), 6/Php trn (hiu bit, kin thc do mnh, hay do ngi khc phn chiu).

ci bit no c thnh lp, n cng phi l kt qu ca s hi c ba yu t l i tng (ngoi trn), cn thc (hay c quan cm gic), vtm thc.
Nh vy, bt c mt V d qua i mt: Khi chng ta hiu bit v mt ngi no, th trc tin phi c hnh nh ca ngi y (sc trn=i tng). V d nhin chng ta cng phi c i mt tt, khng b vt g che ng (c quan cm gic=nhn cn). ng thi chng ta cng phi c mt tm thc bnh thngth sau ci bit v hnh dng ngi y qua i mt mi c lp thnh. Vi th d va nu trn v i mt, chng ta c th hiu cc trng hp khc, nh qua l tai, qua ci li, qua ln da v.vcng mt cch tng t. Tuy nhin, ci bit trong con ngi, sau khi lp thnh ri, th n khng dng , m n cn tip tc t duy, so snh, a ght, da trn nhng ci bit c Pht hc gi giai on ny l php hnh ca Mt-Na thc, hay php hnh ca thc th by, tc ci thc nm sau thc.

Mt-Na thc v thc (tc thc th by v thc th su) c th v nh hai tm gng phn chiu ln
nhau. Ch khc ch l thc (hay thc th su) c lp thnh t nhng yu t bn ngoi (ngoi trn), trc khi n phn chiu vo Mt-Na thc v t phn chiu ni chnh n. Trong khi th Mt-Na thc ch phn chiu nhng hiu bit g do thc th su (hay thc) cung cp, lu li. Hai tm thc ny lm cho tm tnh ca mt ngi lun lun thay i, v ngoi trn v xc thn ng s vn khng ngng bin ha. Nhng tt c c ng, trong Mt-Na thc, cui cng cng c

hn, l thc th tm (A-Li-Da hay tng thc), trc khi n quay li cng thc th su ( thc), tip tc
chi tr tng quan phn nh nhng s hiu bit khc na.

d qu, t hiu bit qua thc, ri chuyn thnh t duy Mt-Na thc di vo trong mt n thc nm su

D qu cui cng ca ci bit ny, khc vi ci bit n thun vi ci bit lc u, ch n km theo d v ca

c hai phn ng thng v ght. H thng nhiu th ght t, v thng t th ght nhiu, v

tnh trng hon ton thng, hay hon ton ght, hoc chng thng chng ght, khng th c trong tm thc ca mt phm nhn. Thng th sinh ra chng t vui, ri m gi, tham lam, mc dnh. Cn ght th sinh ra chng t bun (hay gin), ri k, cng mc dnh trong tm thc. C hai s mc dnh y hp thnh mt tim lc tng cng cho ba th c, l tham sn si, vn c trong tm tnh mi con ngi t khi mi ra i.

Khoan ni n chuyn i vo mn Thng k tm thc hc (Abhidhammasangaha) trong nh Pht su rng mnh mng, m ch ngh n vic mt ci bit bnh thng c hai phn ng i nghch l thng v ght ri. Mt con ngi t khi sinh ra cho n lc nhm mt phi tri qua bao nhiu ci bit, n gin ln phc tp, do mnh thu thp (ch quan), hoc do ngi khc mang n (khch quan), th tng cng nhng ci bit y, em nhn i thnh hng triu phn ng, sinh ra v s vui bun, mc dnh trong tm thc. V li, mc ch ca ngi hc Pht, khng phi l bit trn l thuyt, m l bit thc hnh. V trong Tam Tng kinh in rt nhiu ch, c Pht cng trc tip hay gin tip khuyn nh, i ni rng:

Mun dt kh hy dit nhng nguyn nhn gy kh. Hay mun tin ha hy lm sao tiu tr nhng ht ging thoi ha. Hoc la phin no c th bt chy u, th chng ta phi canh chng dp tt . y qu tht l nhng li dy
thc tin. o , cng hin cho qu v mt tng kt cui cng nhng dng cht ny, chng ti xin nhc li tm tt:

nhm vo vic thc hnh, xuyn qua

Thin php hay c php trn th gian, nh Pht thng din t di cc dng nh 1/hnh nh (sc p), 2/m thanh (nhc iu du dng, li khen, ting ch), 3/mi hng (du thm, thuc phin), 4/v ngon (cao lng, m m), 5/tip xc hi lng (cm khoi ni xc tht), v 6/ kin thc cuc i. Tt c ngoi trn y vn thng xuyn ch v ra su ca (lc cn), l mt, tai, mi, li, ln da, v , m lm cho tm thc (Mt-Na) tr nn tt hay tr nn xu.
Nh vy, mun cho tm thc khng b nh hng xu v c php th gian, chng ta phi cnh gic ni su ca ng (mt, tai, mi, li, ln da, v ) y, ngha l ch cho nhngthin xm nhp vo lm lnh mnh tm thc m thi, cnc nga, nh canh chng khng cho la bt chy vy. V d nh mt hy nhn nhng hnh nh lnh mnh, m khng ng nhng vt try lc, tai nn nghe nhng g hin lnh m khng ch n cc li ng mt, nnh b, dm pha, hung d th l,ri mi, ri li, ri ln da, ri thc v.v Tuy nhin, cc c

php duyn theo chng,

php th chng ta phi tuyt i cnh gic, ngn

tt c lun lun ch hng v thin php, v trnh xa c php.

php vi t c th xm nhp vo ca , ph hoi tm thc, m chng ta d cnh

gic vn khng hay. T t duy ca chng ta ngm ngm b nhim c ri chng ta c th hnh ng bt thin. Trng hp ny c Pht ch cho chng ta ba a im m nhng hnh ng c chc chn s xut u l din, l thn,khu, v .

Kt qu ngi tu Pht nh bit r ba ni pht sinh ti li (l

thn, ming v ), m tinh tn p dng

gii lut canh chng, khng cho n bung lung, hnh ng sai hoc ngh c. T nh chng ta thng xuyn kim sot nhng hnh ng do thn, do khu, v do : Vic no tt th nn lm, cn iu xu th nht nh trnh, li no lnh th ni, nhng li c th phi t king, hoc ngh no thp hn, thin cn th dp b v.v...

Trong mt on trc, chng ti k khai

mi iu thin

v mi

iuc c th pht sinh

qua ba ni thn, khu , v , nu thy cn b tc on ny, mi qu v hy c li. Ngoi ra lnh mnh t duy, php

mn nim Pht

hay tu thin trong nh Pht, cng v cng hu

hiu. N va c kh nng tiu tr phng tm (ngha xng), va thanh tnh ha tinh thn mt cch rt hu hiu. Thin hc ang c kh nhiu gii ti cc nc tn tin ch , v n ang tr thnh Nhng l mt ti khc, khng thuc ni dung son phm ny.

xoa du tm hn cho mi ngi, sau khi tinh thn h b nhng quay cung trong i sng vt cht.
Hin nay, ni th mc Pht hc, sch ni v tu thin cng kh nhiu. Qu v c th tm thy trong hu ht cc ngi cha, quc ni cng nh hi ngoi, nhng cun sch ph thng, hng dn cch nim Pht, tu thin, tng i d hiu. Tuy nhin, nu qu v mun bit son gi ca quyn sch nh b ny, pht biu nh th no v thin hc, th knh mi qu v hy tm c cun Ni bn gn y. V trc khi kt thc tp sch, ni v Khoa

phng thuc

Chuyn Thin, c chng ti trnh by di dng nhng

cuc m thoi, v ph bin cch nay kh lu. Tc phm ny c son gi xem li b tc, v ti

hc v s ti sinh theo nh Pht, son gi

xin nhc li hai cu Pht ngn u tin trong Php C Kinh (Dhammapda-Sutta), thuc phm Song i (Yamaka vagga), tm dch nh sau: 1-Vn

php do tm dn u.

Tm lm ch, tm iu khin tt c. Nu ngi hnh ng v ni nng bng thin tm, Th qu lnh s theo tm nh bng vi hnh.
2- Vn

php do tm dn u.

Tm lm ch, tm iu khin tt c. Nu ngi hnh ng v ni nng bng c tm, Th qu d cng s theo tm, nh bnh xe ln theo chn con b.
Qu lnh hay qu d theo tm.. trong hai cu Pht ngn ni trn m ch n chnh l b mt ca thc ti sinh vy!

NN TNG GIO L PHT : T DIU

Kho tng vn hc Pht gio gm 84.000 php mn, chia lm ba tng, l tng Kinh (Suttapitaka) (21.000 php mn), tng Lut (Vinayapitaka) (21.000 php mn), v tng Lun (Abhidhammapitaka) (42.000 php mn). Nhng nu em ba tng (Tipitaka) Kinh-Lut-Lun y, trnh by mt cch c ng yu lc, th tt c s khng ngoi tng T

Diu .

bn chn l hay bn s tht (Catu-Ariyasaccni), phi khng gian ln phi thi gian. l bn hng php vt ra ngoi cc quan nim hu bin, tng
Vy T Diu l g? T Diu l i, tng dung, tng phn.
Hai t ng chn

l, v hng php, c dng y tuy rt kh din ngha, nhng qua chng ti ch mun nhn mnh s khc bit ng trong tu t hc gia danh t T Diu vi ton th nhng danh t khc, m ngha en ln ngha bng xa nay vn nm trong nh kin nh bin, hay
m ch tng i, tng dung, tng phn. V nh nhng t ng thng nghe sau y: Chn-gi, phi-tri, thun-nghch, c-khng, cao-thp, ln-nh, trn-di, ti-sng, en-trng, u-ui v.v.hin c qu nhiu, khng th k xit. Thc ra, ngn ng ngay t u vn do loi ngi c nh theo nhu cu s sng. Chng hn nh th nguyn s, con ngi n ung ch n gin bng i bn tay, v thc n c trn mt t hay trn chic l. Nhng n mt lc no , v tin nghi sinh tn, m b c t vn dng, con ngi tm ra mt vt c b mt lm su, v t tn l ci a, th nhng vt tng t v sau u c gi l a. Ri mt lc khc, con ngi tm ra nhng vt c th kt li, trm ln thn th chng lnh, t tn l chn, th v sau trong ngn ng loi ngi c ting chn (hay mn) v.v Gi s ngay t u con ngi gi vt

lm su kia l ci chn, v tri li t tn cho nhng vt trm ln

thn th m l tm a, th ngy nay chng ta phi ni: n cm ung nc bng ci chn, v ra ngoi, mun khi lnh, phi mang tm a. Tng t nh th, nu ch Hng lc mi sinh ra, c cha m chn cho tn T (thay v Hng), th by gi l ch T. V anh T, nu c cha m t tn lc cho i l Hng, th by gi ngi ta phi gi l anh Hng. Nh vy Hng hay T ch l ci tn tm duyn hp thnh mt thi gian no . T cc ting chn, a, Hng, T in hnh trn y, chng ta c th li thi gian quay li lc con ngi

c l tng t, ngha l khng c ting no l c ngha gc tuyt i c. Khi cn th ngi ta phi dng, nhng n khng c chn nghanht nh.
mi bt u pht c ting ni, suy ra hng triu m thanh khc nhau, cng mt cch Ni tng qut: Tung tng mt con ngi hay mt dng, ri pht m thnh l nhng chiu

ting,mnh danh cho

nh bin tng i, Pht

nhn vt hay dng y (tc thnh lp ngn ng) khi cn trong ngh, hay c thc hin ra vt, vn ch gio gi y l php

cm theo nhu cu hon cnh,nn n nm

ch nh ca tm v vt.

hn trong

V li, mi vt v t ng ch nh y trc kia khng c, v tuy hin ti n c, nhng trong tng lai n s bin mt. Chu

k t chiu cm n thc hin, t thc hin n tn ti (ch nh), ri t tn ti (ch nh) n bin mt, li trong tm thc con ngi mt chui nhim tt v hon cnh gi l thi quen, hiu bit tch t xoay chiu ty iu kin, hay nh kin song i.
Th nu vi trng hp hiu bit xoay chiu, hay thi quen nh kin song i, trong ngn ng v quan nim, ca con ngi, nh ngi quen cm bt tay mt, th ngh tng v t l tay mt thun hn tay tri. Hay ngi thch cm bt tay tri th in tr ngc li, tay tri thun hn tay mt. Anh quc th u tin lu thng xe c bn tri, nhng Php th bt buc phi chy pha bn phi. Hoc trong i sng hng ngy: Ngi duy vt th cho s dng sc mnh phc v xc thn l mt iu t nhin v cn thit, nn bin lun rng tri t sinh ra, mnh c yu thua, u th lm ch yu th, hay c ln n c b, sinh vt xut hin trn i l nui dng ln nhau v.v (?) ri h t do hip p ng loi km sc hn mnh, hay st hi mun loi tiu th, xem th l hnh ng hp l, qun bnh dn s sinh vt trn mt t, ch khng c g l tn c. Cn ngi duy tm, li tin tng rng cc vt ny c tnh linh, cc vt khc th khng, v nghi l ba ch c th linh thing ha cc tn vt, ri h lun lun cng kin, sng bi, bo v nhng tn vt , sn sng tiu dit bt c ai dm vi phm n tn vt, tn ngng ca h. i vi h, mun c o c l phi lun lun trung thnh vi thn linh, x thn vi tn vt, dc ng siu hnh kia phong cho, ch o c chng phi do con ngi to ra, nn h tuyt i hnh ng theo phn quyt khng cn gii thch, ca ng siu hnh, v cho l iu t nhin. Li cng c ngi khc hn vi hai thnh phn nu trn. Hng th ba ny tnh tnh n ha, thc thanh tnh, ngh rng: ng hip t, mnh hip yu, l mt iu thp hn hay Tc ot s sng

ca bt c sinh vt no, v bt c l do g, cng u lm cho bn tm hung bo, thoi ha, mt dn c hiu sinh, t lm cho tm thc suy vi. Bit mi ng vt u mun sng, s cht nh mnh, m mnh vn ch k, tham li, ri kt thc mt hay nhiu mng sng l mt hnh ng phn tin ha. H l hng ngi ly s lnh mnh ni tm lm i tng, ch khng
i chiu vi k khc (ngoi cnh), nn kin chp ca h c th trnh c s xung t vi x hi (nh bin). Ngoi tr hng ngi th ba ra, xa nay li t duy nh bin song i (Dualisme), hay suy lun hai chiu tng phn nhau, da trn hin tng t nhin (i bn nghe qua u c l c), nh hai loi ngi duy vt v duy tm , lc no cng thnh hnh. Nn ci m ngi ta thng gi l s tht, o c hay l phi, thng cng ch tng i. Ngha l mt iu c th ng hay hp o l theo li t duy ny, th li rt c th sai hay tri o l da trn li t duy khc! y chnh l l do m chng ti c bit lu qu v khi tm hiu v T Diu , cn nh rng: T

Diu trong nh Pht khng phi l ci l l xoay chiu, va ng va sai, ty lc, ty ni, hay ty iu kin,nh th. Ni r hn, l T Diu trong
nh Pht tht khng nm trong nh bin thnh kin ca ngn ng con ngi.

Bi nh bin thnh kin m con ngi lm

lc, mc dnh trong i chiu, bin bc, nn t cm thy mnh

cao hn ngi, hay ngi cao hn mnh, hoc ci ny bng ci kia, hay ci kia km ci ny, loay hoay mi vi nhng l l ch nh va chnh lch, va hai chiu, ng v sai v.v Ngay c trong lnh vc tn gio, ngi tu vn xem tiu chun

hng u ca s i i, m khng kho vn cn vng phi, hung chi ngoi th tc. Ri c hai i
tng y khng ngng l lun, vin dn, hng hi cao mnh, bi bc ngi, nn x hi cng lc cng xung t, chia r, o in, v nhn tm cng ngy cng au kh.

khim nhng lo c

Mc ch ca o Pht l gii kh, v

l

sau cng

nh Pht khng th no lin quan n ci c tt chp nht, ng khung . Ch Phn trong

kinh Pht gi cc php ch nh, nh bin tng i thuc th gian y l Pannatti

dit kh, ng nhin gio l sacca, tm dch

tc . V (ch Phn) gi T Diu m Paramattha Sacca, tc chn .

chng ti mo mui trnh by y, l

Tc th mang ngha l ch nh xoay chiu, c iu kin, v xuyn qua hon cnh mu thun vi chnh
n. Thm ch chng ti s rng, qua ngn ng tc , ngi ta cng ni cng xa s tht. Cn chn th li l d thn trng, cn nhc chnh xc n u, cng ch va tm hiu, ch n khng th l tiu chun ca chn . Ngn ng cng chng phi l phn nh ca chn . Nhng khi cn, ngi ta b bt buc phi dng ngn ng thng tri, chia st ci tm hiu cho nhau, v ngoi n khng cn phng tin ph thng no khc. Hay nh son gi tha trong vi li ni u, l hy

gi qun li. Nhng g chng ti trnh by y nu qu v cm thy hu dng, th dng

n b tc cho s suy ngh, ngc li hy qun n i. Nh vy tt hn l ly n lm xung t vi nh kin ca qu v. By gi xin thnh tm th t vo : *Th

cm gic bt

nht Pht gio ni v Kh (Dukkha Ariya-Sacca), tc l ni v ton b nhng

thun tin, nh l mt thc trng kh. Thc trng kh ny lun lun c mt trong i sng

mi sinh vt, v r rng nht l trong i sng nhiu nhng, a dng ca con ngi.

S tht (kh ) y khng ty thi gian, khng ty khng gian (hon cnh), cng khng ty hnh thc
ln nh, thp cao, hay ty trnh tin b no ht. Thi cn n lng l th con ngi c nhng cm gic bt thun tin ca thi n lng l. Ri ngy nay vn minh tn tin th nhn loi vn c nhng cm gic bt thun tin ca thi i khoa hc, nhiu khi cn nhiu hn, phc tp hn, tinh vi hn l ng khc. Thc trng cm gic bt thun tin, hng hin hu ni thn xc, v trong tinh thn ca mi con ngi. Khng mt x hi hay c nhn no trn ci i, m li cho ci

y (d nh hay ln) l hnh phc c. L do ch v tht. S bt toi nguyn y vt khi tnh lc quan hay bi quan ca nhn loi. N nm sn trong mi tc
(tt ln xu) ca mi c nhn.

kh s v cm gic bt thun tin n l mt hng l, hay mt kh , mt s

cm gic bt thun tin tiu biu thng thng (i vi con ngi cn gi l bt toi nguyn) trong i sng hng ngy, nh mun kho mnh m vn m au, mun tr mi
Th nu mt t m vn gi nua, xu i, mun giu sang m vn ngho cc (ngay c ngi c tht nhiu tin ri m vn cm thy mnh t hn k khc, ngha l thua km), mun hc gii m tm tr c ti tm, mun c ma tri li nng, mun on t vi ngi thng th b chia ly, mun khng thy mt k ght th li gp hoi, mun c khen th b ch, mun y quyn hnh trong tay, th vn c ngi uy lc cao hn mnh v.v Trc

nht kh y,

nu ai

bit cnh gic gim

thiu, ng cho cm gic bt toi

nguyn hng ngy nh hng nhiu n mnh, l h tm thi bt kh ri, khoan ni n chuyn hc hnh Pht gio su xa. Hung chi o Pht ngy nay tng i c nhiu kinh sch, ging gii kh r rng, lun c cc php mn thc dng, ch khng phi nh th trc, thiu phng tin nghin cu, trnh c tnh trng xng mnh con nh Pht, m khng hiu g ht. Theo Pht gio, ai thng xuyn thc c (kh

) ca kip ngi, ri an tnh, thn nhin i din, v tu thn gim thiu, hay dp tt mi cm gic bt toi nguyn, th k y l bc tnh thc. H nht nh khng phi l k bi quan, chy trn thc t (hay tha x hi) nh mt s ngi lm tng. Hay ng hn, h mi chnh l sinh vt c bn lnh lm ngi, sng sut, can m v xng ng vi t ng lc quan. Ri phm
cch t ti, lc quan cng khng lm cho h m qung mc dnh vi ngay c ci kh nng gii tr nhng bt toi nguyn ca h. *Th

s tht bt toi nguyn y nh l mt thc trng phi c

hai Pht gio ni v Tp (Samudaya-Ariya-Sacca), nguyn nhn ca kh . Nguyn nhn ny chnh l lng tham. N l ng c ca tt c c mun, dn n khng t th
nhiu cm gic bt toi nguyn, hay nguyn nhn ca vn th kh au chng cht. T lng tham ri mc dnh, ng u l mc dnh bn ng (hay ng s), tc m cht ci ta gi hp, m nhn loi ni ring, mun loi chng sinh ni chung, phi vt v, xung t, o in lun hi, ri khng ngng thm kht mt i sng thin ng trng cu, c nh trong mt bn cht thng bin. Lng tham vn biu hin di mun hnh vn trng, l liu ln vi t. Nhng c mt s ngoi tng c th nhn thy c, nh tham tin bc ti sn, tham danh vng, tham nhng g ca mnh vn qu trng hn nhng ci tng t ca ngi (con mnh th gii hn con ngi, t tng ca mnh th ng hn, hay quan trng hn t tng ca ngi), tham quyn lc, tham php thut, tham sc p, tham m thanh, tham v ngon, tham xc cm, ng chm va lng v.v. V ngay c khi lng tham ang nung nu m khng c toi nguyn, th lng tham lin o ngc b mt, thnh ra

khng thm g ht. N lp tc khoc ln ci b ngoi gi hiu, l tham v cha tu, tham

cu an trc ngi khc, tham c yn thn, tham ng ai ng n mnh, tham t bi h x b qua mi chuyn, tham n trnh, tham chy trn vo t tng bi quan ym th, tham t an i mnh bng nhng nghi l m tn cng bi, tham xui tay mc k, tham chp nhn ra sao cng c, tham ti u th ti, d cho tn dit v.v (?) Ni tm li, lng tham cha mt lc c hai xung

lc nguy him l tch cc ln tiu cc. Hai xung lc ny hng ct tri tm thc mt cch dai dng v cng ngc vo hai tnh trng c v khng (chp hu v

chp v). y chnh l l do m a s phm nhn thng ngh rng: Cc bc gic ng trong o Pht dit c lng tham, tc l tr thnh chn i, khng thit g ht (?)! - S tht cc thnh nhn trong nh Pht, khi chng c thnh qu (gii thot), chnh l cc Ngi

hon ton c lp (mt cch t ti) trc

lng tham, khng cn b lng tham chi phi (d cho vi t), ch cc Ngi khng phi git cht lng tham, nh ngi ta tng tng. V Pht gio vn phn tch mt cch n d rng: Xc thn cn sng (tng trng cho lng tham), v nh con nga, v tinh thn trong xc thn y, v nh ngi ci nga. C hai (ngi v nga) l mt tng hp, phi hnh trnh lm sao cho t b sa o nht, xuyn qua mt kip lun hi. Nh vy

sut (gic ng) l k tnh thc, c bn lnh c lp, bit ch huy con nga, gi cho n thng xuyn lnh
mnh, thun thc, v i x cng rn, lc b n lm kh d, ch k y khng phi l ngi ch trng git nga, v git nga l hiu st, chy trn, thiu can m, t ct ct con ng hnh thin, tin ha ca mnh. V nh tinh thn c

ngi k m sng

lp, t ti, m ngi k m s thanh tnh, thn nhin t gi, khi con nga gi

nua kit qu, khng cn sc ng hnh, ri trt hi th cui cng.

c lp vi lng tham cng khng c ngha l li bing, nhu nhc trc c php (hay kh khn), chng lm g ht. V li bing, nhu nhc,
Theo o Pht,

chng lm g ht l mt b mt khc ca lng tham.N git cht duyn tin ho trong l nhn qu,

chn vi tnh sng to, v lm bi lit tr tu. Nhng rt tic c mt s ngi hiu lm o Pht, cho rng dp lng tham l khng nn lm g ht, hay ch sinh hot n, ri khng, dnh th gi cho vic tnh tm, hay suy ngh vn v n nhng trit l cao siu ca tn gio. Nghim trng hn na l h cho nh vy l tu thin. S tht,

thin tuy khng phi l chm ngn gc o Pht, nhng trong kinhPhp
chuyn cn tuyt vi ca mt sau, cng hin qu v:

sng theo Pht gio hon ton tri ngc

vi chuyn . Cu ni Nhn

c vi bt

C (Dhammapada), nh Pht

c k ngn th 43, chng nhng gin tip mang ngha tng t, m n cn ni ln tnh nng ng,

Pht t xng ng. Son gi mn php thot dch thnh vn nh

Chng cn ai cu . Bt thi lm vic lnh. m ngy xy b ng. No ngn b trng xanh.

Chnh c Pht khi cn ti tin khng ngng khin trch nhng nh s li bing.

phi sinh hot sing nng, lm lnh khng thi chuyn, cho ngi ln cho mnh, trn tt c phng din tiu trti li, tt xu, c php qua ba ni thn, khu, v , ca c nhn ln ca cng ng, trong c tiu tr li bing, v tng tng vin vng, c t ln hng u. V li, tu thin trong o Pht l mt cng phu,
ng ra, k nhn mnh con nh Pht, l k i hi s tinh tn vt bc, ch khng phi ch l ci mt b ngoi trang tr, lm cho xung quanh ch mnh l ngi tu hnh.

hnh thin theo Pht gio, l p dng mt ngh thut sng hng ni, trit v lnh mnh, cho tm thc ln cho th xc, bao gm c 4 oai nghi
Mt khc, (i, ng, nm, v ngi) trong sinh hot hng ngy, v ti mt k lut khoa hc, nghim tc, hp l, do hnh gi hiu r, ri t nguyn gn gi, ch khng v ho danh bt buc. Ngh thut sng thanh tnh y cng chng phi n gin l ngi im, nhm mt, mt nim mt danh hiu no , ng thi vi nhng nghi l, c ng tc bt n v.v Ni cch khc, l i vi ngi Pht t,

ni, nh trong cha, nh, ti s lm, hay gia nhng cuc hp mt, gia nh ln cng ng. Ngoi tng
ca thin o l v trm tnh, chnh trc, t tin, sng sut, hin ha, ti tnh, u ra y, v khng km phn linh ng. Phn li vi s trnh trng, chm chp (v li bing), do d, ca nhng ngi tu nng v hnh thc, m trong tm vn cha y d dm, dng , lo lng V phng din tch cc, t gia nh cho n x hi, nhng ngi vai tr ch huy (hay chu trch nhim) mt n v sinh hot, hoc mt c cu quc gia, m bit sng vi thin o, l nhng ngi c kh nng thc hin nhiu k hoch ra mt cch tt p. Ri khi gp sng gi h cng sc lo li t chc vt qua cn ngt ngho, m khng phi i hi nhiu hy sinh, ca nhiu cng s vin. Quay li

thin o c th thc dng tt c mi

Tp : Lng tham ca nhng con ngi li bing, ch k, nhu nhc, tuy nm

di lp sn ngy trang tiu cc, mang ci mt n chn i nh th, nhng ch l khi cc iu kin cha hi , cho lng tham c tho mn (hay chnh n bt lc), th n t ra khng thm g ht, hu nh la nhng ngi xung quanh. Gi s nu khi y hon cnh thnh lnh thay i, thun tin cho lng tham, th n li bc l mnh bo nh thng. y cng chnh l l do m nhng cu phm nhn, sau khi ra khi nh t, t ra thnh cng dn tt mt thi gian kh di, ri bt thn phm ti tr li, trc s ngc nhin v tic r ca nhng ngi xung quanh. V phng din t duy, bn cht ca lng tham da trn t li, c th ct cht t tng mt ngi theo nh kin hu hnh ca th gian. Nn duy tm i vi h l mt li lc thing ling, m mt siu

quyn

phi ban thng cho nim tin. Nu h ht lng tin tng vo mt thnh linh no , ri mong
cu c pht t hin ti, v hnh phc vnh vin trn thin ng trong tng lai (thng kin), m khng c, th lng tham lin quay qua phn ng i nghch, khin h bt
mn, t duy ngc li, ri khng tic li ph nhn, hay ph bng nhng gi tr tm linh, vin l l khng c tht, v t h tr thnh cc oan duy vt (on

kin).

Ngi cc oan duy vt tin rng cht l ht, gi tr ca cuc i chnh l hng th ti a, bng mi gi, tt c nhng lc th trong cuc sng. Ti hay phc vn l cc vn t ra cho lm chuyn m thi. Ch c lut mnh

c yu thua, khn nh di chu l mt thc t vnh vin, ch khng c phi tri g c (?) Hay phi tri, ch l nguyn nhn ca mi xung t. (?)
Ti

tham khng y vn l mt ti v tn, hng triu t tng gia sut lch s nhn loi vit

ra rt nhiu pho sch khc nhau, cp n v s cnh i ngang tri, au kh, qua bao nhiu vng chuyn bin thnh suy, i thay, thng trm, kh hi theo chu k thnh-tr-hoi-khng, chin tranh, ha bnh, vinh

quang, nhc nh, tin b, d man v.vTt c ch l nhng hu qu tng ng khc nhau, ca ngun gc tham vng. Tuy nhin, v phng din c nhn v x hi, lng tham vn va l

ng c va li tng (tt

cng nh xu). Nu xa kia v c m mt i sng tin ha, con ngi hc hi, nghin cu, thc nghim, tm ti ra cc nn vn minh, th ngy nay v s say m hng th, v tranh ginh lm ch nhng sung tc vt cht tn tin y, con ngi khng kho cng c th v tham lam, nng gin, ti tm lm ln, hnh ng tn c, cho tm thc nhim li tnh d man thi thng c. Ti tham ca con ngi theo Tm L Hc trong Pht gio (Ahidhammasangaha) chnh l nguyn nhn ca v s vng tng, chiu cm, bin i cuc i ra thin hnh vn trng, va hi t va phn tn, va xung t va tng duyn, cu kt giao thoa ln ln, to thnh mt hn th, ch quan tr hnh vi khch quan, m tr thng minh cao nht ca con ngi, nu cha chng c thnh lu, hng n Pht qu, vn khng th no phn bit c! Nh trn ni, theo Pht gio ti tham cng c th v nh mt con nga chng, nu chng ta bit thun thc, ch huy, hng n v no thin (tham lm lnh, tham phc c, vi s sng sut), th n c th thun thc, a chng ta n gn ba rng sinh t lun hi. Ngc li, nu chng ta bung lung, cho n t do, li ko chng i u cng c, th chng ta chc chn b n ko su vo vng v minh, s lm vo cnh kh! *Th

ba Pht gio ni v Dit (Nirodha Ariya-Sacca). y l phm vin mn, dt kh, tht siu vit (Ariya-Sacca), v n hon ton nm ngoi ti tham, tch ri khi kin

mt cu cnh tuyt tnh, khng cn b vng sinh t lun hi, y nhn-duyn-qu chi phi. Vin mn dt kh y l mt s chp vng tng, xa la hn sn-hn-si-m, v nht l khng cn mc dnh vi phm v, hay bt c phc lc, qu lnh no na, d l hnh qu cao nht trn thin gii.

Bc gii thot trnh ny d nhin khng cn c tnh. V khi cha ht tui th, ang sng thanh tnh trn ci i, tt c hnh vi ca cc Ngi u thuc v ng tc v k, ngha l cc Ngi c x hin lnh, ti tnh nh mt thi quen (nh Pht gi l thin thc=Kuasala kamma), ch cc Ngi khng cn t lu, phn kin, chp rng: i sng c hnh l tt, cn thc hnh cho c phc, hay v sau hng lc. T , trong tm t cc Ngi, khng c vn mnh hin lnh, cao thng hn ngi. Ch hng thnh nhn, nh Tu--Hn o, Tu--Hn qu, Tu--Hm o, Tu--Hm qu, A-Na-Hm o, v A-Na-Hm qu, l su biu tng cao siu ca Dit tng i. Cn ba bc thnh nhn sau cng l A-La-Hn o, A-La-Hn qu, v Ton-Gic-Pht l ba biu tng ca Dit V Thng. t ti Dit

gii thot l hnh phc cao nht, trong tam gii khng u b kp... hay cnh Pht phc lc hng hoi khng ht v.v kiu khao kht, mc dnh vi
V Thng tc l khng cn tm

thc hu bin, cn so snh, phn bit bo rng: Ci

hnh phc trng cu m phm nhn thng m c, tng tng ra. Cha k nhiu o trng cn m tng di do hn na, ri t chuyn hoang ng, no l h xut hn ln thin ng, ln ci Pht, gp c tin, thnh v.v v thy cc ci y tinh anh, p v cng.(?) Ni cch khc l nhng g nm trong phm vi ca ti tham u da trn vt cht, v thuc v chiu

cm,

bin hin hu hn, m mng, v tng tng vn n t lng trong thc nhn gii (ch cha chc

ng theo thin gii), nn phi c bt u, v phi c chm dt, tc l c tui th v cn rt nhiu bt toi nguyn. Cn phm tch tnh ca ch thnh A-La-Hn v ch Pht, th nh nhin, nm ngoi tam gii, khng c bt u v khng c chm dt, nn chng c ci g trong tam gii (tri, ngi, v a cnh), c th tng ng, so snh lm bng chng c. *Th

con ng tht dn n dt gii, v a gii.

t Pht gio ni v o (Nirodhagmin-Patipad-Ariya-Sacca). -Tc l

o (Atthangikamagga), gm tm nc thang a hnh gi qua khi

kh, thot khi sinh t lun hi. Con ng ny cn gi l Bt Chnh

ba h lun hi: thin gii, nhn

thc dng ca Pht gio. Trong o Pht khng c vn thuc rnh kinh k v ch trng cng bi ng nghi l trc bn Pht l s c gii thot, m
Bt chnh o chnh l biu tng ch yu l phi

thc hnh mt cch khng thi chuyn li Pht dy. S thc hnh y chnh l sng o, sng ng theo thin hnh hng ngy hng gi, v to nn thun thc ni thn khu , mi l m u con ng gii thot.
c Pht khi cn ti th lun lun t chi vic dng gio l tha mn khao kht kin thc con ngi. Ngi ch dng o

thn, dit kh. Nhng k nh phc c lu li t tin kip, m hin ti thng minh, nh nhiu v hiu
c gio l su sc d dng, ri b ng kin che ng, tng mnh ngy bin bo rng: Pht ti tm v.v. Kinh Pht gi nhng hng ngi ny l nn nhn ca bnh s tri chng, v kin thc ca h ang khin h cng ngy cng i xa mc ch dit kh m h khng bit. Bt Chnh o hay con ng trong sng, tin ha y c 8 nc thang lm nn tng cho nhau l: 1/

Pht soi sng chng sinh, gip nhn loi gic ng, tu

hiu ngha kinh Pht v chuyn cn tng tn, l t nhin c siu sinh, gii thot, khng cn thc hnh (?). C ai hi th

Chnh kin (Sam Ditthi), thy hiu ng s tht. Thy hiu ng s tht y m ch nhn chnh

thc thanh tnh, chn chnh, hp l, v v ngi. S hiu bit ng y c c, chng nhng nh ng quan cm gic lnh mnh, m n cn l kt t ca thn khu trong sch, sng sut, xuyn qua tr tu thanh tnh, khng b mt tin kin, thin lch, hay chp trc no chi phi,. Theo kinh in ch Phn, th

kin gm 4 chi, l:1/tin nhn (bt c ci g cng c nguyn nhn), 2/tin qu (hnh ng hay nhn no cng c hu qu), 3/tin bit v cng nghip, tc nhn hp vi qu, pht xut t mt hay nhiu chng sinh no, l nghip ti to hu hiu ca mt hay nhiu chng sinh , v 4/tin Pht l bc
gic ng, gii thot khi vng lun hi sinh t.

2/

Chnh t duy(Samm Sankappo), suy tng ng n. y l thnh qu, phn nh ca

nc thang chnh kin. V khng c chnh kin, th khng th c chnh t duy c. V nh ngi ng khng thng, v khng c nh sng, th ci bng ca h trong gng, chng th no ngay thng v thy r. Chnh t duy l nn tng ca thng thi, ca soi sng nim tin, v ca nhng tin trnh hng thin. Chnh t duy l m ra cc nn lun l, vn minh vt cht ln tinh thn. Nu mt chnh t duy, loi ngi s mt i kh nng trit hc, khoa hc, v x hi hc, quay li tnh trng thin cn, ngu si, d man, sng trong thoi ha, v t ng tiu dit ln nhau.

3/ Chnh

ng (Sam Vc), ni li ngay tht, hn nhin, chng dng , v c tm. y l mt

hnh ng pht ra t ca ming ca con ngi. Chnh ng phn nh trung thc hai nc thang i trc, l chnh kin v chnh t duy. Ngha l mt ngi khng thy hiu ng n, v khng suy ngh chn chnh, th khng th ni li ngay tht c. Li ni chnh l mi dy lin lc, trao i vi nhau mi tin tc, nhu cu trong i sng con ngi. Nh s trao i y m tt c nhng hiu bit, v nh hng lin i ca nhn loi, mi cng ngy cng xc thc, n khp, v hu dng. Nu khng c chnh ng trong li ni, th s trao i tin tc, kin thc qua ca ming kia, ch l nhng m thanh i p theo bn nng ng vt. Tc dng ca n s tr thnh t hu dng v nhiu nguy him.

4/

Chnh nghip (Samm Kammanto), l khng c c qu trong hnh ng thng xuyn

(cng gi l ngh nghip), tc l v hi i vi mun loi. Theo nh Pht, chnh nghip y, ngoi vic m ch hnh ng ngh nghip chn chnh, n cn m ch tt c nhng ng tc thin (kusala-kamm), t thn v tm ca mt ngi. Nhng nhng hnh ng trong ngh nghip, vn c xem l quan trng hn ht, nn khi ni n chnh nghip, ngi ta ngh ngay n cc thi quen minh bch thuc v sinh k. Tm li, chnh nghip bao gm tt c hnh ng tt t thn, t khu, v t ca mt c nhn. Cng ging nh chnh ng, ngi khng c chnh kin, v khng c chnh t duy, th khng th c chnh nghip c.

5/

c lin

Chnh mng (Samm-jvo) l

nui mng theo ng thin php. y l mt nc thang

quan v hnh thc ln ni dung, n bn nc thang i trc (l chnh kin, chnh t duy, chnh

ng, v chnh nghip). Chnh mng hay

nui mng chn chnh y m ch tt c nhng g

cn thit (cho s sng th xc ca mt ngi), cn c hp php v v hi, i vi mi sinh vt khc. Nhng vt cht tiu biu, nh cm o, nh ca, thuc men, phng tin di chuyn v.v phi lun lun minh bch, ngha l do ngh nghip hp php to ra, ch khng phi do st sinh, trm cp, mi dm, bun lu, hay khu nghip nnh b, di tr m c. V vy, nhng ti vt thu c, nh ming li quyn r, la gt, ph php, hm da, hay dua nnh v.v nu em nui mng, nh Pht gi l

sng theo t mng.

6/

Chnh tinh tn (Samm Vymo) l chuyn cn hnh thin, tu thn l dp b tham

vng, gii thot, ch khng v mc ch no khc, nht l khng v c ngi khen, hay mun cho xung quanh knh trng mnh c nhiu o hnh. Nh Pht xemphm cch chnh tinh tn ny l ci cng lc trng k, hnh gi chc chn s t n cu cnh. V nu hnh gi tinh tn, m c ngi khen, hay t li no , th khi ngi ht khen, hay khng thu t li, h s ht tinh tn. Cha k li khen v li lc, vn lm cho con ngi say m, mc dnh, i ngc chiu vi s t do gii thot.

Chnh nim (Samm Sati) l ch nim tng n thin php, nht l cc php c kh nng dp b tham lam, sn hn, v si m. y l mt bc mng thanh lc, khng cho trn cu bm vo tnh
7/
linh. i vi o Pht,

chnh nim cn c th v nh chic o gip to nh sng cc mnh. o gip th

ngn chn khng cho c php lm tn thng tm thc. Cn nh sng cc mnh th soi r nhng t duy m m, o tng, bt minhn tng ni tim thc. Trong i sng hng ngy, ngi khng c chnh nim l ngi chng bao gi bit chnh mnh l ai, nh th no, v kh nng ca mnh ti u, th lm sao h c th ng c vai tr g, hu hiu cho chnh h, hay cho x hi? Ni cch khc, chnh nim l s an tnh khi nc tm, tch ri n khi s nh hng ca su loi gi trn (l sc, thinh, hng, v, xc php), v lm cho n tr thnh cam l thy, dp tt ba th la tham lam, sn hn, v si m (phin no).

Chnh nh (Samm Samdhi), l tm thng an tr trong mc gii thot, khng chp trc ngoi vt, khng hng v ci ta, khng cho lng tham c l do li ko. y chnh l cng phu nh lc c tn dng, ty schtham-sn-si trong bn tm, m khng mong cu chng
8/
t mt thn thng, hay quyn lc siu nhin no ht. Nhng kinh Pht cng tit l: Trong chiu su v t thuc phm thnh, s tn dit tham sn si, phin no, li l ci thn thng v thng, tuyt vi. Thn thng , phm nhn cha bc vo thnh lu, khng th no ngh bn c. Chnh nim v chnh nh l hai nc thang vin dung ca con ng a n gii thot. Hai nc thang ny khng th c c, nu ngi Pht t khng nghim tr gii lut, v thc hnh thnh tu php mn tu thin. Nht l phi tu thin vi tinh thn v y, v xem php thin nh cch sng thit thc, t nhin hng ngy. Bt Chnh o tuy l phn php t t trong T Diu nh Pht, nhng m l phn phpquan trng nht. V hu ht nhng ch thc tin tu thn, sng o, xuyn qua 84.000 php mn trong Pht Gio, u c phi hp gin tip, hay trc tip, xung quanh T

Diu - Bt Chnh o ny.

[1] Mi qu v hy tm c 2 quyn: 1/Thng Php Tp Yu Lun bn dch ca HT. Thch Minh Chu, vin
i hc Vn Hnh xut bn trc nm 1975, v 2/ Cun sch gio khoa chng trnh cao hc Pht gio, tn The Abhidhamma Philosophy ca Dr. J Kashyap, C Vin Trng vin i hc Nalanda n .

[2]Tam gii: Ci tri, ci ngi v o cnh [3]Su ng (cn gi l lc o: Nhn, thin, A tu la, Ng qu, a ngc, v sc sanh)