Professional Documents
Culture Documents
234
T = f ( xk , yk )sk .
k =1
Nu nh tng T c gii hn khi T 0 v khng ph thuc vo vic chn cc im ck th gii hn gi l tch phn ng ca hm f (hay cn gi l tch phn ng loi I ca f ) theo C v k hiu f ( x, y)ds = lim T .
C T 0
Nu tn ti Nu tn ti
f ( x, y ) ds th
f1 ( x, y )ds v
f ( x, y)ds =
C C
f ( x, y )ds vi mi R.
f 2 ( x, y )ds th tn ti
( f1 + f 2 )ds
C
( f1 ( x, y) + f 2 ( x, y))ds =
C C
f1 ( x, y )ds + f 2 ( x, y )ds .
C
Khi C l hp ca C1 v C2 v f1 ( x, y )ds ,
C1
C2
f1 ( x, y )ds tn ti, th
f ( x, y ) ds =
C1
f ( x, y ) ds + f ( x, y )ds .
C2
AB
f ( x, y )ds = f ( x, y )ds .
BA
Nu f ( x, y ) 0 trn C th
f ( x, y )ds 0 .
f ( x, y )ds f ( x, y ) ds .
C
( x , y )C
Tn ti [ inf
f ( x, y )ds = l (C ) ,
trong l (C ) l di ca C. tnh tch phn ng loi I chng ta xt phng trnh tham s ca C theo tham s t nhin
x = x( s ) ,
y = y ( s ) , 0 s l (C ) .
235
Phn hoch T ca C bi A0 = A, A1 ,..., An = B sinh ra phn hoch tng ng ca [0, l (C )] bi 0 = s0 < s1... < sn = l (C ) . im ck Ak 1 Ak ng vi k [ sk 1sk ] . Khi y
T = f ( x( k ), y (k ))sk .
k =1
f ( x, y ) ds = f ( x( s ), y ( s ))ds .
C
f ( x, y )ds =
Nhn xt. Hon ton tng t nh trn, nu C l ng cong khng gian cho bi phng trnh tham s x = x(t ) , y = y (t ) , z = z (t ) , a t b , th tch phn ng ca hm f trn C c tnh theo cng thc
b
f ( x, y , z )ds =
Th d
xyds = t 3 1 + 4t 2 dt = 1 . 2
0
2) Cho C l ng cong trong khng gian x = sin 2t , y = sin t cos t , z = cos t 0 t / 2 . Tnh
zds .
C
zds
= 1 + u 2 du = 1 2 1 ln( 2 1). 2 2
0
236
Gi s C l ng cong phng trong mt phng ta Oxy, f l hm s bin x v y, nhn gi tr khng m. Khi y, ta suy ra ngay t nh ngha l tch phn ng ca f theo C l din tch min thng ng gii hn bi C v ng cong khng gian xc nh nh sau {( x, y, f ( x, y )) : ( x, y ) C} .
ngha c hc
y
f ( x, y)
x C
Hnh 7.1
Gi s C l ng cong vt cht vi khi lng ring ti mi im l m( x, y ) . Vi mi phn hoch T ca C = AB , trn cung Ak 1 Ak ta c th xem nh khi lng ring khng i v bng m( xk , yk ) . Khi y tng
m( xk , yk )sk
k =1
l xp x ca khi lng ca ton b C. Qua gii hn tng trn khi T 0 , ta s thu c cng thc tnh khi lng ca ng cong vt cht C l
M = m( x, y )ds .
C
M x = lim
T 0
T 0
J 0 = J x + J y = ( y 2 + x 2 ) m( x, y )ds .
C
237
f ( x, y ) dx = lim f ( x, y ) dy = lim
T
T 0
f (uk , vk )xk ,
k =1 n k =1
f (uk , vk )yk . 0
Nhng tch phn ny cn c gi l tch phn ng loi II. Khc vi sk lun dng, trong tch phn ny gi tr xk v yk c th m, dng, hay bng 0, v ph thuc vo vic chn im u, im cui ca ng cong. Cho nn ngi ta cn vit r
B B
f ( x, y ) dx v
f ( x, y ) dy .
Nu nh ng cong C c cho bi phng trnh tham s x = x(t ) , y = y (t ) , a t b , tha mn gi thit x(t ), y (t ) lin tc trn [a,b] v hm f lin tc trn C, th do
tk
xk = xk xk 1 = x(tk ) x(tk 1 ) =
yk = yk yk 1 = y (tk ) y (tk 1 ) =
tk 1
x '(t )dt ,
tk 1
tk
y '(t ) dt ,
nn sau khi qua gii hn trong cc tng tch phn ta c cng thc
b
f ( x, y ) dy = f ( x(t ), y (t )) y '(t ) dt .
a
Trong cc ng dng, tch phn ng loi II thng xut hin di dng tch phn ng ca hm vect ( f , g ) nh sau
f ( x, y )dx + g ( x, y )dy .
Nu C l ng cong khng gian th tch phn ng ca hm ba bin theo C i vi x, y, z cng nh ngha tng t, v ta cng c cc cng thc tnh tng ng khi C c cho bi phng trnh tham s.
238
Th d
1) Tnh
xydx + x dy
2 C
x = 3t 1 ,
xydx + x 2 dy =
2) Tnh
y = x2 ,
Do
2
Ch . Khi C l ng cong ng kn, tc l im u trng vi im cui, th tch phn ng loi I khng ph thuc A vo vic la chn cc im ny. Tuy nhin i vi tch phn ng loi II th ta phi xc nh hng i (thng thng, trong mt phng, ngi ta quy nh hng dng l hng i theo phn mt phng gii hn bi ng cong lun nm pha bn tri, hng ngc li l hng m).
B A
B
Hnh 7.2
f ( x, y ) dx =
f ( x, y ) dx +
f ( x, y ) dx ,
v nh vy tch phn khng ph thuc vo vic chn A hay B l im u. Tch phn ny cn c vit l f ( x, y)dx ,
C
nu tri li .
239
Th d. Tnh
C ydx xdy
(1,0)
C
ydx xdy =
(0,0)
( ydx xdy ) +
(1,0)
( ydx xdy ) +
(0,1)
( ydx xdy ) = 1 .
x = x( s ) ,
y = y( s) , 0 s 1 ,
f ( x, y ) dx =
f ( x( s ), y ( s )) x '( s )ds .
y chnh l cng thc cho mi lin h gia cc tch phn ng loi I v loi II.
Wk 0
k =1
i vi trng hp lc trong khng gian vic tnh ton hon ton tng t.
240
y Th d. Cho trng lc F ( x, y, z ) = ( x , 3 , z3 ) vi r = x 2 + y 2 + z 2 . Tnh 3 r r r cng sinh ra dc theo on [(1,0,0), (2,0,0)]. Gii. Bng cch tnh trc tip ta c
(2,0,0)
W=
y x z 1 1 ( r 3 dx + r 3 dy + r 3 dz ) = x2 dx = 2 . (1,0,0) 1
7.1.5. nh l Green
Trong nhn xt Mc 7.1.3 chng ta c cng thc lin h tch phn ng cc loi. nh l Green di y s cho cng thc lin h gia tch phn kp v f f tch phn ng. ngn gn, i lc ta vit f , , thay v vit r gi tr x y tng ng ti (x,y). Nhc li rng ng cong C gi l trn tng khc nu nh x xc nh n trn tng khc.
nh l. Gi thit C l ng cong phng kn, n v trn tng khc, U l min bao gm c C v phn C bao bc. Khi y nu f v g l nhng hm kh vi lin tc trn min m cha U th g f ( fdx + gdy) = dxdy . B2 x y
C U
B1
A1
A2
0
f dy = y
b
a
Hnh 7.3
y dxdy
U
dx
b
2 ( x ) 1 ( x )
( f ( x, 2 ( x)) f ( x, 1 ( x)))dx
a
241
y
C
A2
B2
B1
A1
fdx
B1
= f ( x, 1 ( x))dx + f ( x, 2 ( x))dx .
a b
T y suy ra
C
fdx =
U
f dxdy . y
Hinh 7.4
Tm li nu min U c dng n gin nh nu th ta c cng thc Green nh trong nh l. c) i vi min U m c th chia thnh nhng min con c dng nh nu th cng thc Green vn ng v tch phn kp v B2 phi l hp ca tch phn kp trn tng min nh, cn tch phn ng v tri ch cha nhng ng l bin U (trn mi on ng ph bn trong nh B1B2 trn hnh v, tch phn c tnh hai ln, mt B1 ln t A n B v mt ln t B n A, nn chng Hnh 7.5 trit tiu nhau). d) i vi min U tng qut hn, ngi ta c nh im A bt k trn C v xt phn hoch T: A0 = A, A1 ,..., An = A (theo hng dng). K hiu CT l ng gp khc vi cc nh A0 ,..., An v UT l min bao bi ng gp khc ny. Min UT c dng xt trong phn trn, do ta c cng thc Green
CT
( fdx + gdy)
dn ti
dn ti
C2 C1 B1 B2
Green nh c nu trong nh l.
Hnh 7.6
242
Nhn xt. nh l Green cng c th p dng cho min c l hng vi lu l ly tch phn ng theo bin vi hng dng. Th d nh trong hnh v bn g f ( x y )dxdy = ( fdx + gdy) + ( fdx + gdy) .
U C1 C2
Mun chng minh cng thc trn ch cn tch U thnh min bao bi C1, C2 v on B1B2. Tch phn ng dc theo B1B2 tham gia hai ln, mt ln t B1 n B2 v mt ln t B2 n B1 , nn trit tiu nhau. i vi min c nhiu l hng, cch chng minh hon ton tng t.
Th d
x2
1) Tnh
(e
C
Gii. Vic tnh trc tip tch phn trn khng n gin. Nu ta p dng cng thc
Green th tch phn trn bng
4 5
(2 x 1) dxdy =
(2 x 1)dxdy = 40 .
2 1
2) Chng minh rng din tch min M bao bi ng cong C c tnh bng cng thc S ( M ) = xdy = ydx v p dng cho tnh din tch hnh ellip
C C
x = a cos t ,
y = b sin t , 0 t 2 .
xdy = dxdy = S (M )
C M
v ly f ( x, y ) = y, g ( x, y ) = 0 , ta c
ydx = dxdy = S (M ) .
C M
S (M ) = 1 ( xdy ydx) . 2
C
243
khc. ng t A ti B l ng cong trn tng khc nhn A l im u, B l im cui. nh l sau s cho ta iu kin khi no tch phn ng khng ph thuc vo ng ni A vi B.
hm kh vi F trn U F '( x, y ) = ( f ( x, y ), g ( x, y )) .
Chng minh. Gi s tch phn khng ph thuc ng, ta c nh ( x0 , y0 ) U v xy dng F theo cng thc
( x, y )
( x , y + y )
( x + x , y )
F ( x, y ) =
( x0 , y0 )
fdx + gdy .
( x0 , y0 )
( x, y )
Hin nhin F ch ph thuc vo ( x, y ) v khng ph thuc vo ng ly tch phn t ( x0 , y0 ) n ( x, y ) . tnh o hm ring ca F xt ng C1 C2 t (x0, y0) n (x+x,y). Ta c
( x+x , y )
Hnh 7.7
x+x
F ( x + x, y ) F ( x, y ) = Do
( x, y )
fdx + gdy =
f ( x, y )dx .
F ( x, y ) = lim F ( x + x, y ) F ( x) = f ( x, y ) . x x x0
Tng t
F ( x, y ) = lim F ( x, y + y ) F ( x) = g ( x, y ) . y y y0
Do f v g lin tc, ta kt lun F kh vi v F '( x, y ) = ( f ( x, y ), g ( x, y )) . Ngc li, cho ( f , g ) = F ' . Ly hai im bt k A v B trong U v C l ng cong ni A vi B cho bi phng trnh tham s x = x(t ) , Gi thit C trn, ta c
b
y = y (t ) , a t b .
fdx + gdy =
244
Chng t tch phn khng ph thuc vo ng. Nu C trn tng khc, tch tch phn trn thnh tng khc v ta c ngay kt qu.
Ch
2) iu kin tch phn khng ph thuc ng chnh l iu kin tch phn theo mi ng cong kn bng 0. Xt v kha cnh vt l, nu trng ( f , g ) l bo ton c hm th nng F (tc l F ' = ( f , g ) ) th cng sinh ra khi di chuyn ht vt cht theo ng cong ng (khi khng c ma st) bng 0. y chnh l h qu ca nh lut bo ton nng lng. 3) nh l c th m rng cho tch phn ng trong khng gian mt cch d dng.
Th d
B
1) Chng minh
x
A
Gii. T Ch 1) ta c
y
C
245
T = f ( Bk ) Sk .
k =1
(*)
Nu nh tng T c gii hn khi T 0 v khng ph thuc vo vic chn Bk Sk , th gii hn gi l tch phn mt (loi I) ca f trn S v k hiu
f ( x, y, z )dS = lim
T
f ( Bk )Sk . 0
k =1
trong U l min ng gii ni. Gi thit f lin tc. Phn hoch T ca S tng ng vi phn hoch T ca U thnh cc min con M 1 ,..., M n . Theo cng thc tnh din tch mt bit Sk = EG F dudv ,
Mk
trong
E = X u
2
, F = X . X , G = X v u v
(**)
Tch phn mt loi I c nhng tnh cht tng t nh tch phn ng loi I v c suy trc tip t nh ngha.
Th d. Tnh
zdS
S
khi S l na mt cu x 2 + y 2 + z 2 = 1, z 0 .
246
x=u , y=v,
z = 1 (u 2 + v 2 ) , u 2 + v 2 1 .
2
E = (1,0,
u 1 (u 2 + v 2 )
v 1 (u 2 + v 2 )
) =
2
1 v2 , 1 (u 2 + v 2 )
1 u 2 , 1 (u 2 + v 2 )
G = (0,1, F=
) =
EG F 2 = 1 . z dS = .
zdS =
2
u +v 1
Nu xem S l mt mt vt cht vi khi lng ring ti mi im (x,y,z) l ( x, y , z ) , th i lng ( Bk ) S k l khi lng ca mnh S k khi xem nh khi lng ring l khng i v bng ( Bk ) trn S k . Gii hn ca tng
( Bk )Sk
k =1
khi T 0 gi l khi lng ca mt S. Cc khi nim moment, moment qun tnh, trng tm ... c nh ngha tng t nh trng hp ng cong.
Hnh 7.8
Gi s S l mt cong hai pha v ti mi im vect php tuyn n+ (hoc n ) c chn. Khi y ta ni S c nh hng. Di y ta ch xt cc mt cong hai pha. Trn mt mt cong S nh hng, nu c mt ng cong kn C th hng ca mt cong sinh ra hng ca ng cong theo nguyn tc vn nt chai, hng dng trn ng cong C l hng m khi i theo n (thn ng theo hng ca
247
mt cong) ta s thy mt cong lun pha bn tay tri. Ngc li, nu C c nh hng th hng ca S cng c th c xc nh sao cho ph hp vi quy tc trn. i vi mt trn tng mnh, vic nh hng c th c tin hnh trn tng mnh ca mt cong sao cho hng trn nhng ng tip gip c chiu ngc nhau. i vi mt cong ng kn (nh mt cu) ngi ta s dng nh hng ra ngoi v nh hng vo trong. By gi gi s S l mt cong trn nh hng v F = ( f , g , h) l hm vect trn S. Chng ta gi nguyn nhng k hiu v phn hoch T ca S nh trc: S1 ,..., S n l nhng mnh con, T l ng knh phn hoch, Bk S k , k = 1,..., n . Thay v tng (*) ta xt tng
xy T = h( Bk )S kxy , k =1 n
(***)
trong Skxy c gi tr tuyt i l din tch hnh chiu ca S k xung mt phng ta Oxy vi du (+) nu hng ca ng cong bao quanh S k chiu xung Oxy c chiu quay dng mt Oxy (ngc kim ng h nh hnh v) v du () nu ngc li.
xy Nu nh tng T c gii hn khi T 0 v khng ph thuc vo vic chn Bk S k , th gii hn c gi l tch phn mt (loi II) ca h trn S theo ( x, y ) v k hiu l
T h( x, y, z )dxdy = lim 0
S
T
xy
i vi f v g ta cng c nhng tch phn Hnh 7.9 tng t (ch : Chiu quay dng ca mt Ozx l i t Oz n Ox, cn chiu quay dng ca mt Oyz l i t Oy n Oz). Tch phn mt ca hm vect F trn S (hay cn gi tch phn mt loi II) l i lng
tnh tch phn mt ca hm vect chng ta xt trng hp S c cho bi phng trnh tham s x = x(u , v) , y = y (u , v) , z = z (u , v) , (u , v) U , trong U l min ng gii ni trong R2. Nh li cng thc tnh din tch hnh chiu mnh cong S k xung mt phng Oxy
Skxy = cos dS ,
Sk
trong
248 cos = C
2
A + B2 + C 2 l thnh phn th 3 ca vect php tuyn n v trn S ( l gc to nn bi php tuyn ca mt S k vi trc Oz). Nu nh trn mnh S k i lng C dng
xy xy th cos > 0 , do S k ly du (+). Tri li S k ly du tr. Nh vy xy S k = cos dS . Sk
Bk Sk v trc Oz) sao cho Skxy = cos k S k . Thay cng thc ny vo tng (***) v lu rng gii hn ca tng khng ph thuc vo vic chn im Bk nn
h( x, y, z )dxdy = h( x, y, z ) cos dS
S S
Tng t i vi hm f v g, ta thu c
fdydz + gdzdz + hdxdy = ( f cos 1 + g cos 2 + h cos 3 )dS = < F , n+ > dS.
S S
Kt hp vi cng thc tnh tch phn mt ca hm s khi mt c cho bi phng trnh tham s ta c
< F , n+ > dS = < F ( x(u, v), y(u, v), z (u, v)), n+ (u, v) >.
S M
EG F 2 dudv
= ( f . A + g .B + h.C ) dudv .
M
Ch
1) Nu S c nh hng bng n th trong cng thc trn v phi ly du tr. 2) Nu S l mt trn tng mnh th phi xt tch phn trn tng mnh ri cng li.
Hnh 7.10
249
z = x2 + y2 , 0 z 1 .
< F , n+ > dS
S
= =
u 2 +v 2 1
u 2 +v 2 1
7.2.3. nh l Ostrogradski
nh l Green cho ta cng thc lin h tch phn kp v tch phn ng. nh l Ostrogradski di y cho cng thc lin h gia tch phn mt vi tch phn bi ba.
v y trn S2 cho bi z = ( x, y ) ; mt bn S3 c hnh chiu xung Oxy l ng cong C kn, trn tng khc bao min U. Ta c Hnh 7.11
h dxdydz = dxdy z
U
( x, y ) ( x , y )
h dz = [h( x, y, ( x, y) h( x, y, ( x, y)]dxdy z
U
= h( x, y , ( x, y ))dxdy + h( x, y, ( x, y ))dxdy .
U U
hdxdy = z dxdydz .
S V
Thay i vai tr cc bin v cc hm f, g ta s c cng thc tng t cho cc min dng xt. Tng ca chng chnh l cng thc Ostrogradski. i vi min tng qut nh nu trong nh l, k thut chng minh hon ton tng t nh cch chng minh nh l Green. Gi s V l min m trong R3. Ta ni V l n lin nu vng bao bi mt cong kn, n, trn tng mnh bt k trong V nm trn trong V.
Chng minh. iu kin suy ngay t nh l Ostrogradski. chng minh iu kin cn, gi s c im P0 m ti
f g h + + >0 x y z
Do tnh lin tc, c th gi thit bt ng thc trn ng vi mi im trong qu cu V0 tm P0, bn knh > 0 . Gi S0 l mt ca qu cu ny. Theo nh l gi tr trung bnh ta c bt ng thc f g h ( x + y + z )dxdydz > 0 .
V0
tch vol(V).
251
7.2.4. nh l Stokes
nh l Stokes l m rng ca nh l Green cho ng cong kn trong khng gian.
fdx =
S
f f dzdx dxdy . z y
rng, trong phng trnh tham s ca mt cong S, hai bin (u , v) U R2 trong U l min ng, gii ni, c bin CU trn tng khc (lu l chiu ca CU c xc nh bi chiu ca C ph hp vi hng ca S). Bng cch tham s ha CU v do C cng c tham s ha theo, ta suy ra ngay cng thc
fdx = f ( x du + x dv) . u v
CU
p dng cng thc Green cho tch phn theo ng cong phng CU v phi v cng thc i bin, ta thu c x x x x f ( u du + v dv) = [ u ( f v ) v ( f u )]dudv =
CU U
= {
U
Nh vy (1) ng. Tng t, ta chng minh cng thc cho g,h, sau ly tng v thu c cng thc Stokes.
Ch . i vi mt cong trn tng mnh nh l Stokes vn ng. chng minh ch cn p dng cng thc cho tng mnh ri ly tng ca chng. Th d. Hy kim tra cng thc Stokes cho hm vect
F ( x, y , z ) = ( z y , x + z , x y ) trn mt paraboloid z = 4 x 2 y 2 v mt z = 0 . Gii. Bin ca mt cong l ng trn x 2 + y 2 = 4 c phng trnh tham s l x = 2cos , y = 2sin , 0 2 .
252
Do
, v
v A = 2 x, B = 2 y, C = 1 . ng nh cng thc Stokes. rt ra h qu v s khng ph thuc ca tch phn ng trong khng gian vo ng ly tch phn ta gi min V R3 l min n lin mt nu vi mi ng cong kn, trn tng khc C V tm c mt cong trn tng mnh nhn C lm bin. Khi hnh xuyn l mt th d ca min khng n lin mt.
ng: (i) Vi mi ng cong kn, trn tng khc nm trn trong V, ng thc sau nghim ng
im A, B trong V; (iii) Biu thc fdx + gdy + hdz l vi phn ton phn ca mt hm no trong V;
(iv)
f g h g f = h . = , , = y x y z z x
Chng minh. S tng ng ca (iv) vi (i) hoc (ii) suy ngay t nh l Stokes. S tng ng ca (iv) v (iii) c chng minh tng t nh h qu ca nh l Green trong mt phng.
253
1) Trong mt vng khng gian V, k hiu T ( p, t ) l nhit v W ( p, t ) l vect tc gi o c ti im p V v ti thi im t. Khi y, vi mi t c nh, trng nhit T ( p, t ) l mt trng v hng, cn trng gi W ( p, t ) l mt trng vect trong V. 2) Gi s ht vt cht khi lng m0 t gc ta . Khi y theo nh lut Newton, lc ht tc ng ln ht vt cht khi lng m t ti p( x, y, z ) c cho bi cng thc gm m r, F ( x, y , z ) = 0 3 r trong g l hng s hp dn, r l vect nh v ca p vi cc ta x,y,z. y l mt trng vect v c gi l trng lc hp dn. 3) Gi s in tch q t gc ta . Khi y xung quanh n c trng in th
f ( x, y , z ) =
y l mt trng v hng.
2. Cc khi nim lin quan
q . r
254
xc nh mt cong gi l mt mc hay mt ng tr (v gi tr ca f trn mt ny khng i). Hin nhin l cc mt mc khc nhau khng giao nhau v chng ph kn min U.
Th d. Trong trng in th ( phn th 3 trong th d trn), vi mi hng s c, mt ng tr f ( x, y, z ) = c l mt cu x 2 + y 2 + z 2 = (q / c) 2 v c gi l mt ng th.
Trong nhng phn tip theo, ta s k hiu i, j, k l nhng vect n v ca cc trc ta Ox, Oy, Oz. Trng vect F cn c vit di dng
F = F xi + F y j + F zk ,
trong F x , F y , F z l cc ta ca F. Cho F l trng vect trong U. ng cong C c gi l ng dng ca F nu tip tuyn ca ng cong ti mi im p C c hng trng vi hng ca F ( p) . Mt cong S c gi l mt dng nu S bao gm cc ng dng v ti mi im p S , vect F ( p ) nm trong mt phng tip tuyn vi S ti p. Nu nh ng cong C c cho bi phng trnh tham s
x = x(t ) ,
y = y (t ) ,
z = z (t ) ,
th hng ca tip tuyn ca C l ( x '(t ), y '(t ), z '(t )) , cho nn phng trnh ca ng dng C l dx = dy = dz . Fx Fy Fz Nhn xt. Nu trng vect F khc 0 th mi im p U ch c mt ng dng duy nht i qua. Hn na, cc ng dng khng ct nhau. Ngoi ra, nu C0 l mt ng cong trn v qua mi im ca C0 c mt ng dng i qua, khi y tp tt c cc ng dng ny to thnh mt dng. Nu C0 l ng kn, mt dng tr thnh mt ng dng.
Th d. Trong trng hp dn (phn th 2 ca th d u tin), ta c phng trnh cc ng dng l
dx 0 x r
3 1
dy 0 y r
3 1
dz 0 z r 3
1
trong 0 l hng s bng gm0 m . Phng trnh ny tng ng vi dx = dy = dz hay l x = t , y = t , z = t. 1 2 3 x y z y chnh l ng thng i qua im t ht vt cht.
255
f f f f = x , y , z
v l mt trng vect trong U.
Mt s tnh cht ca trng vect ny c bit trong Chng 2. 1) o hm theo hng v ca f c tnh theo cng thc
3) Gradient ca f ti p c cng hng vi vect php tuyn n+ ca mt mc i qua p (ti im p). Tht vy, phng trnh mt mc qua p l f ( x, y, z ) = c , vi c = f ( p) . Vect php tuyn ti p l (xem th d trong mc ng cong v mt cong) f ( p) f ( p ) f ( p) , , n+ = y z x trng vi gradf.
Th d. Bit rng trng nhit ti thi im t c nh c cho bi cng thc T = 2 100 . x + y2 + z2
Hy tm gi tr trng vect tc thay i nhit ti p = (1,3, 2) v T thay i nhanh nht theo hng no?
256
200 y 200 x 200 z . grad T = , , 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 (x + y + z ) (x + y + z ) (x + y + z ) y l trng vect tc thay i nhit. Ti p = (1,3, 2) ta c grad T ( p ) = 200 ( i + 3 j 2k ) . 196 Theo 2), T thay i nhanh nht theo hng ca gradient tc l hng (i 3 j + 2k ) .
2. Lut bo ton
Cho F l mt trng vect trn min U R3. Nu tn ti hm f kh vi trn U sao cho F = grad f th ngi ta gi F l trng bo ton v gi -f l hm th nng. Trong Vt l hc, mt trng vect thng c xem nh mt trng lc. Nu mt cht im vi khi lng m chuyn ng trong min U vi qu o l mt ng cong kh vi x(t) th theo nh lut Newton ta c F ( x (t )) = m x (t ) , hay l F ( x ) = mx . iu ny c ngha l mx = grad f ( x ) , v bng cch nhn v hng ta suy ra c 2 v vi x
d 1 m( x ) 2 f ( x ) = const . ) 2 f ( x ) = 0 , hay 1 m( x 2 dt 2 Nu ta gi s hng u v tri l ng nng th cng thc trn c ngha l trong khi vt chuyn ng th tng ca ng nng v th nng lun l mt hng s. Chnh iu ny l gii ti sao khi mt trng l gradient ca mt hm kh vi th li c tn l trng bo ton. Khng phi trng no cng l trng bo ton.
trong S l mt trn tng mnh, kn v bao quanh min V trong R3. Theo ngn ng vt l, cng thc trn ni rng lu thng F qua mt S bng tch phn bi ba ca phn tn ca F trn min V gii hn bi S.
257
ngha vt l ca khi nim phn tn Theo nh l gi tr trung bnh ta tm c im p0 = ( x0 , y0 , z0 ) bn trong V sao cho
Nh vy vi im p c nh bn trong V, k hiu S l mt cu tm p bn knh v v l th tch qu cu ny, ta s tm c im p bn trong S sao cho div F ( p ) = 1 v Cho 0 ta thu c div F ( p) = lim 1 0 v
< F , n > ds .
S
< F , n > ds .
S
Cng thc ny c ngha phn tn ca trng vect F ti im p l gii hn ca lu thng trn n v th tch qua mt cu tm p khi bn knh tin dn ti 0. Nh vy, nu F l tc di chuyn ca cht lng th div F ( p ) l t l mt i hoc thu v ca lng cht lng trn mt n v th tch ti ln cn im p. Nu div F ( p) > 0 , th p l im ngun, lu thng vo mt S t hn lu thng ra. Nu div F ( p) < 0 , th p l im r, lu thng vo mt S nhiu hn lu thng ra. Trng vect F m trong khng c im ngun, khng c im r th div F = 0 v y chnh l phng trnh lin tc i vi cht lng khng nn c.
trng vect
z x y x Fy curl F = ( F ) i + ( F Fz ) j + ( F F )k . y z z x x y
258
dx i + dy j + dz k , ds ds ds x y z v do < F , T > ds = F dx + F dy + F dz ; S l mt cong trn, n c bao bi ng cong C kn, n v c nh hng. Lu rng i khi ngi ta gi < curl F , n > l xoy ca F quanh n. Cng thc trn c th pht biu nh sau: tch phn ng ca thnh phn tip tuyn ca F dc theo C theo chiu dng bng tch phn mt cu thnh phn php tuyn ca xoy curlF trn mt S.
ngha vt l ca khi nim xoy
p
p C
Xt im p bt k trong M v a trn S tm p, bn knh > 0 vi bin l ng trn C . T nh l Stokes v nh l gi tr trung bnh, tn ti p S sao cho
Hnh 7.12
2
. Do
< F , T >ds .
C
< F , T > ds
C C
(*) c
< F ,T > ds
gi l lu lng quanh C . N biu th xu th trung bnh ca cht lng chuyn ng quanh ng cong C . Cng thc (*) cho bit v chuyn ng ca cht lng quanh bin a trn vung gc vi vect n khi bn knh ca a dn ti 0. Nu trong min U m c curl F = 0 , th lu lu lng mi ng cong kn bng 0. Trong trng hp ny, ngi ta ni l trng vect vng xoy.