k thut to dng 1.Restriction endonuclease 2.Cac en:vme bin doi DNA Nuclease. ExonucleaseIII,DNaseI,nucleaseS1 DNA polvmerase. DNA pol.I,Rtase,RNA pol. En:vmes bin doi dau cuoi DNA. Polvnucleotide kinase,terminal trasferase 3.DNA ligase I. Cc enzyme ct gii han (RE) 1. Ngun gc 2. Phn Ioai II. K thut di truyn 1. Vector tao dng 2. T bo ch 3. K thut tao dng A. Chin Iuc tao dng B. PCR 4. Thu vin gen A. Thu vin b gen B. Thu vin cDNA Restriction Enzyme (RE) uc tm thy trong cc Ioi vi khun khc nhau I cc endonucIease c kh nng thy gii DNA mach di nhng v[ tr xc d[nh Vi khun s dng restriction enzyme d bo v chng khi cc DNA ngoai Iai Vi khun c mt co ch d bo v DNA ca chng khi hoat dng ca cc restriction enzyme ca bn thn. Cc RE hp thnh h thng bo v prokaryote, chua c h thng tuong t no duc pht hin eukaryote. Chng duc phn Ip v s dng cho cc phng th nghim Vai tr sinh hoc ca RE H thng bin di gii han-restriction enzyme duc hoat dng cng vi h thng methyIase. MethyIases I enzyme thm nhm methyI vo nucIeotide chuyn bit (vo A hay C) trong trnh t nhn bit (recognition sequence). S methyI ha ngn chn s nhn bit ca restriction enzyme. Do d, restriction enzyme trong mt t bo khng phn ct DNA ca chnh n. Tuy nhin restriction enzyme c th phn ct DNA ngoai Iai xm nhp vo trong t bo nhu ca bacteriophage. Restriction Endonucleases Loai I- c nhiu tiu don v[,c hoat tnh endonucIease v methyIase, ct mt cch ngu nhin tai v[ tr cch v[ tr nhn bit (recognition sequence) 1000 bp Loai II- ct DNA ngay v[ tr nhn bit, khng cn ATP, hu ht dang don phn Loai III- c nhiu tiu don v[, c hoat tnh endonucIease v methyIase ct cch 25 bp t recognition sequence 2 Restriction Enzyme Restriction enzyme (endonuIease) ct DNA tai trnh t dc hiu Nhng Ioai cu ni no b[ RE ct? Cu ni dng ha tr[ (trong mt chui) Cu ni hydrogen (gia hai chui) Cu ni hydrogen Cu ni dng ha tr[ RE hoat dng nhu th no? Vj tr nhn bit ca enzyme Mi enzyme ct DNA tai mt trnh tu dc bit restriction site Enzyme nhn bit 4-, 6- hoc 8- cp base, trnh tu lp do (palindromic sequence) Hoat dng ca RE
Trnh tu dc hiu
Ct
5' AGCT 3'
3' TCGA 5' Arthrobacter luteus Alu 5' GGATCC 3' 3' CCTAGG 5' Bacillus amyloliquefaciens BamH 5'AAGCTT 3' 3'TTCGAA 5' Haemophilus influenzae Hind 5' TCGA 3' 3' AGCT 5' Thermus aquaticus Taq 5' GAATTC 3' 3' CTTAAG 5' Escherichia coli EcoR Trnh t nhn bit Ngun t vi sinh Enzyme Cc RE ph bin EcoRI Escherichia coli 5' nh ra HindIII Haemophilus influenzae 5' nh ra PstI Providencia stuartii 3' nh ra 5' CTGCAG 3' 3' CACGTC 5' 5' GAATTC 3' 3' CTTAAG 5' 5' AAGCTT 3' 3' TTCGAA 5' 3 u dnh v du bng Khi cc enzyme ct, chng c th tao ra u dnh: mt s RE, v[ tr ct Ich nhau trn hai mach. Trong trung hp ny cc du dnh c th bt cp tr Iai u bng: mt s RE ct hai mach DNA tai cng mt dim, sau khi ct hai du bng khng c kh nng t kt hp Iai. ni chng Iai phi dng enzyme T4 Iigase. Trnh tu lp do Enzyme ct 5' GAATTC 3' 3' CTTAAG 5' 5' G 3' 3' CTTAA 5' 5' AATTC 3' 3' G 5' Tao ra du 5' nh ra (theo hung 5') u bng: qu trnh ni sau ny khng dc hiu 5' GAA TTC 3' 3' CTT AAG 5' HaeIII Hae l mt restriction enzyme d trn phn t DNA cho dn khi tm thy mt trnh tu ca 4 base
Khi trnh t xc d[nh duc tm ra HaeIII s ct DNA
Nhng sn phm ny duc gi vi tn "du bng" = "blunt ends
4 Tn ca restriction enzyme dn t: Loai vi khun m enzyme duc tm thy Th t m restriction enzyme duc xc d[nh v phn Ip. la mL vl du Chng ca vl khun la resLrlcLlon enzyme du Lln ca L.coll duoc khm ph. ng dng RE Vic s dung RE c ngha quyt djnh trong su pht trin ca sinh hoc phn t eukaryote. Chng cho php ct nh b nhim sc th khng l eukaryote Cc RE ch yu duoc s dung trong vic tao dng vi muc dch tao ra mt s luong ln cc bn sao ca mt trnh tu DNA xc djnh. Chng cng duoc ng dung d lp bn d ct gii han (restriction map) vo vic phn tch so snh b gen cc loi khc nhau thng qua k thut RFLP (Restriction Fragments Length Polymorphism Tnh da hnh kch thuc ca cc trnh tu gii han) Bn d enzyme ct gii han 5 Cc enzyme thng dng khc DNA poI xc tc s tng hp DNA theo chiu 5' 3' nhu: DNA poI I (KIenow poI): poIyIerase 5' 3' , exonucIease 3' 5' T4 DNA poI: ging KIenow poI nhung exonucIease 3' 5' manh hon Taq poI: phn Ip t Thermus aquaticus Pfu poI : phn Ip t Pyroccus furiosus Reverse transcriptase:do cc Retrovirus sn sinh DNA terminaI transferase: Ii trch t tuyn c b RNA poI tham gia vo vic tng hp RNA theo chiu 5' 3', thng dng nht I: SP6 RNA poIymerase: c ngun t phage xm nhim SaImoneIIa typhimurium T3 v T7 RNA poIymerase: c ngun gc t phage xm nhim E.coIi Polymerase Cc ligase y I enzyme xc tc cho phn ng ni gia hai doan DNA (DNA Iigase) hay RNA (RNA Iigase). C cc Iigase sau: T4 DNA (RNA) Iigase: Ii trch t phage T4 xm nhim E. coli T4 poIynucIeotide kinase: Ii trch t phage T4 xm nhim E. coli AIkaIine phosphastase: Ii trch t E. coIi hay t rut b Cc nucIease y I nhm phn ct DNA hay RNA. Gm cc enzyme chnh sau: DNAase I: c ngun gc t ty tang b NucIease S1: Iy trch t Aspergillus oryzae ExonucIease III: tch chit t E. coli RNAase A: hin din khp mi noi RNAase H: dng trong tng hp cDNA Tao dng phn t (moIecuIar cIoning) - Tao dng phn t dng k thut di truyn phn Ip v Im thun mt gen: + Tch v phn doan DNA ngun + Gn cc doan DNA b[ ct vo vector dng ha + Bin nap v gi DNA ti t hp trong t bo ch: ngn hng DNA (DNA Iibrary, DNA bank) + Pht hin v Im thun dng mc tiu + Nui cy dng mc tiu d Iy trch v nghin cu DNA ti t hp 6 Ti t hp DNA Ti t hp DNA s dng restriction enzyme Quan trng: ni hai mnh DNA Iai vi nhau chng phi duc ct bng mt Ioai enzyme ct gii han Tai sao? Cu hi. Loai cu ni no do DNA Ligase tao ra? Cu ni dng ha tr[ (gia nucIeotide trong mt chui DNA) Restriction enzyme v DNA Iigase c th duoc s dung d tao DNA ti t hp, DNA c th duoc ct ni lai vi nhau t cc ngun khc nhau Tao dng (CIoning) c ngha l gn mt doan DNA (mt gen vo mt vector tao dng (cIoning vector) sau d dt vo mt t bo sng ("Bin nap") d khuch dai gen muc tiu. DNA CIoning Khuch dai cc doan DNA Ngun DNA d tao dng DNA nhim sc th (bao gm DNA "duoc dng v "khng duoc dng) mRNA duoc chuyn thnh cDNA PCR- khuch dai DNA muc tiu S dng cc DNA duc tao dng I cch du tin xy dng bn d ct gii han phn tch gii trnh t DNA duc tao dng S dng DNA tao dng Im probe xc d[nh r mc d phin m, kch thuc ca mRNA S dng DNA tao dng nhu mt probe d xc d[nh DNA tuong t trong cc Ioi khc nhau hoc tao thnh thu vin tao dng Sn xut tht nhiu gen duc tao dng (V d insuIin protein) S dng tao dng d tao antisense mRNA cho gene siIencing Tao mt reporter gene d xc d[nh s biu hin ca gen Tai sao phi tao dng DNA? Restriction endonucIease d ct DNA DNA Ligase d ni DNA Vector d gn DNA T bo ch d khuch dai DNA Cng c d chuyn DNA ti t hp vo t bo ch Cng c d gi DNA trong t bo ch Cng c d xc d[nh xem t bo no d duc tao dng thnh cng (tm sot) Cng c tao dng 7 Th mang gen: vector Mt vector cn c cc dc dim tiu chun sau: C kh nng t sao chp trong t bo ch, sao chp khng ph thuc vo t bo ch C dc tnh gip d xc d[nh t bo c chng Mang nhng v[ tr nhn bit duy nht ca cc enzyme ct gii han C kch thuc cng nh cng tt, d xm nhp, sao chp nhanhhiu qu. C s Iung bn sao trong t bo cao Cc vector cn biu hin th phi c promoter manh Th mang gen: vector Vector: phn t DNA kch thuc nh dng d mang gen, sao chp, thao tc trn gen Vector tao dng v vector biu hin Vector tao dng: chuyn v Iuu tr gen ti t hp trong t bo ch, nhn bn, thao tc, phn tch sau d trn DNA ti t hp s d dng hon Vector biu hin: tao sn phm ca gen ti t hp mc phin m, d[ch m, phn tch trnh t diu ha s biu hin ca gen S khc nhau ca cc vector tao dng Loai t bo m chng c th vo Cch thc m chng xm nhp (bng bin nap hay bng cch xm nhim ca virus/phage) In ca doan DNA ngoai Iai m chng c th mang V[ tr ct gii han chnh xc ca enzyme ct gii han S n d[nh ca DNA khi duc chn vo Nhng kha canh quan tm Hiu qu tao dng S luong bn sao (trn mt t bo ch) Kh nng tm sot (v du h thng Lac Z) PIasmid I cc vector tao dng Vj tr ct han ch duy nht d chn DNA muc tiu (vng poIyIinker), c th nm ct ngang gen lacZ m ha cho Beta-galactosidase, mt enzyme chuyn khun lac thnh mu xanh khi hin din X-gal (khun lac chuyn thnh mu trng khi c mt doan DNA ngoai lai chn thnh cng vo vng polylinker v lm bt hoat gen lacZ.) C promoter manh nm hai pha ca vng polylinker d biu hin DNA duoc tao dng. Mt oriC Marker chn Ic (V du. Gen khng khng sinh) nu khng c bin nap vi khun s cht (chc chn rng chi c nhng vi khun duoc bin nap thnh cng mi sng) 8 PIasmid I nhng doan DNA ngn (2-5kb) dang chui xon kp, dang vng, c th t nhn di dc Ip vi DNA b gen C s bn copy cao trong t bo E. coli (100) Gen khc khng sinh (marker chn Ic, VD. Amp R ; c ngha I E. coli c kh nng khng khi bin nap thnh cng nhn duc pIasmid) Tao dng tt vi doan DNA 5-10 kb (nh) Rt d s dng PIasmid Cc Ioai pIasmid PIasmid th h th nht: tm thy trong tu nhin ( ColE1, pSC101.) PIasmid th h th hai: plasmid nhn tao (pBR322: kch thuc 4364 bp, mang hai gen Ap R , Tet R v 20 vj tr nhn bit duy nht ca cc enzyme ct gii han) PIasmid th h th ba: dy l cc plasmid manh hin nay c hai dc tnh co bn Kch thuc nh C mang mt polylinker 9 Vector tao dng I phage + Bacteriophage vector uc thit k d di vo chu trnh tan Tao dng tt vi nhng doan DNA In (10-23 kb) Phage khng d thao tc nhu pIasmid Phage duc Ioai b 1/3 b gen chi gi Iai vng cha gen xm nhp, t sao v Ip ghp DNA ngoai Iai duc dua vo t bo ch qua phage ny, nhn bn v Iuu tr cng vi phage Vector phage cha t trnh t nhn bit ca enzyme ct gii han + Thc khun th M13 + B gen mach don c kch thuc 6,4 kb + Thung dng d gii trnh t DNA + Phagemid Kt hp gia bacteriophage v pIasmid Tao ra + dng gi ssDNA vi s tr gip ca phage Hoc c th bin nap vo E. coli khi n th hin ging mt pIasmid (kch thuc han ch ging mt pIasmid) V d. pBIuescript (pBS) C promoter phage T3 v T7 trn mi hung cho vic tng hp ssRNA in vitro 10 Cc vector tao dng khc + Cosmid Thit k nhn tao bi s kt hp duc uu dim pIasmid DNA v trnh t cos t phage Khi vo trong t bo ch, c kh nng sao chp nhu pIasmid. PIasmid ti t hp bn hon trong t bo ch Nhung trnh t cos cho php dng gi DNA vo phage d ti nap vo t bo khc Rt tt d tao dng nhng doan gen rt In DNA (32-47 kb). Hiu sut chuyn gen cao hon PIasmids cng In th cng kh thao tc BAC Nhim sc th nhn tao vi khun Dng d tao dng nhng doan DNA rt ln vo E. coli (tt v n djnh s dung trong tao dng HGP) C cha OR ca nhn t f; s dung ging plasmid Eukaryotic vector VD. Ti pIasmid ca Agrobacterium tumefaciens dng d tao dng thuc vt. VD. YAC (Nhim sc th nhn tao nm men) Kch thuc 10kb mang duoc DNA 150 1000kb. Sao chp nhu mt nhim sc th bnh thung ca nm men dng d tao bn d vt l b gen v du b gen ngui (nhung khng bn nhu BAC) 11 Uu dim ca Prokaryote 1. Pht trin nhanh 2. Thao tc d dng Nhuc dim ca Prokaryote 1. Khng th tch cc intron ra 2. ntron cn thit cho su biu hin ca gen 3. Kch thuc DNA dua vo vi khun bj han ch 4. Prokaryote khng c co ch glycosyl ha protein T bo ch - E. coli: + T bo ch ph bin nht, d nui, sinh sn nhanh + Vi sinh vt gy bnh co hi + Khng tit enzyme - Bacillus subtilis: + Khng gy bnh, khng tao ni dc t, tit protein + Pasmid khng n d[nh trong t bo ch - Saccharomyces cerevisiae: + T bo eukaryote duc nghin cu di truyn k nht + S dng d th hin gen eukaryote - Virt dng vt (SV40, retrovirus.): + Dng d dng ha gen vo t bo hu nh, co ch tim tan Ci tin t bo ch E. coIi Thng thung E. coIi dng d tao dng thung duc ci tin: Loai b cc h thng sa di han ch bng cch gy dt bin trong h thng sa di han ch ni sinh H thng ti t hp DNA duc sa di d ngn chn s ti t hp Thay di hoat tnh endonucIease nhm Im tng Iung pIasmid tch Iy trong t bo Cc buc ca k thut tao dng 1. C Ip gen mc tiu, c Ip pIasmid DNA 2. Thao tc trn DNA a,b. Ct - Restriction enzyme c. Ni - DNA Iigase 3. Bin nap vo vi khun 4. Chn Ic vi khun d bin nap thnh cng. 5. Xc d[nh dng vi khun mang gen cn tao dng 12 Qu trnh tao dng mt gen ngui trong mt vector tao dng I pIasmid vi khun c th duc chia thnh 5 buc Copyright 2002 Pearson Education, Inc., publishing as Benjamin Cummings Vector tao dng din hnh Antibiotic resistance important to help select for organisms that are transformed with the plasmid olyclonlng slLe Cen khng khng slnh Cen khng khng slnh. nu chen vao mL gen s dung sL l resLrlcLlon enzyme, kL qu L bao khng LeLracycllne nhung khng khng amplclllln reslsLanL. 1al sao? Phuong php khuch dai v thu nhn gene t vi khun vi pIasmid Cen dlch S dung cung mL loal resLrlcLlon endonuclease d cuL" clonlng vecLor va Lhe hosL chromosome. 1al sao?? Phuong php khuch dai v thu nhn gene t vi khun vi pIasmid Chn DNA ngoai lai Bin nap Phuong php khuch dai v thu nhn gene t vi khun vi pIasmid Hin din cloning vector cho php chon loc trn agar c cha khng sinh . Cc t bo khng cha cloning vector th khng c tnh khng khng sinh 13 PIasmid ti t hp Tao plasmid ti t hop Bin nap plasmid vo E. coli Ti tao dng (subcIoning) Ti tao dng l kiu don gin nht ca th nghim tao dng, l qu trnh chuyn DNA d duoc tao dng t vector ny sang vector khc d biu hin n trong mt chng ch nht djnh. Cc buc co bn ca ti tao dng cng tuong tu nhu tao dng Thu vin DNA Da vo bn cht ca DNA cn tao dng ngui ta phn bit hai Ioai thu vin gen: thu vin b gen v thu vin cDNA 14 Thu vin b gen (Genomic) Thu vin b gen ca mt sinh vt I tp hp tt c cc trnh t DNA cu thnh b gen d duc gn vo vector. Cc vector ti t hp sau d duc dua vo t bo ch. Cc t bo ch sau d duc nui cy trn mi trung v tao thnh cc dng. Thu vin b gen thung duc Ip cho prokaryote B suu tp cc dng vi t nht mt bn sao cho mi doan DNA duc tao dng trong YAC hay BAC Thu vin cDNA Thu vin cDNA I tp hp cc bn sao cDNA t tt c cc mRNA ca mt t bo. Nhu vy khng ging vi thu vin b gen , thu vin cDNA duc thit Ip t mt t bo xc d[nh trong d gen cn nghin cu phi biu hin thnh mRNA Thung duc Ip cho eukaryote cDNA duc tng hp t mRNA trung thnh (eukaryote) (Khng c cc doan intron) s dung enzyme Reverse transcriptase, RNase H , DNA PoIymerase I, v nucIease S1. Thu vin b gen 15 Thu vin cDNA Tuyn chn dng mc tiu C th s dng mt khng th duc dnh du d xc d[nh protein duc chn t mt vi khun Iac vo mng Iai; ph v t bo Mu d trn mng Iai vi mt khng th dc hiu cho protein chn Hoc s dng mt mu d DNA (probe) b sung d tm trc tip DNA 16 Tuyn chn dng mc tiu c th phn Ip dng t bo ch ti t hp cha gen mc tiu trong mt thu vin DNA hay mt thu vin cDNA, ngui ta phi s dng cc phuong php sng Ic. Thng thung cc phuong php sng Ic duc xy dng da trn vic s dng mu d DNA. Mu d DNA (probe) I mt doan oIigonucIeotide duc dnh du v n b sung hoc b sung mt phn vi gen mc tiu. Tuyn chn dng mc tiu - Gen duc biu hin trong t bo ch I vi khun: + Lai min d[ch (Western bIotting, ImmunobIotting) + Hoat tnh enzyme + B tr dt bin (gen ngoai Iai dng dang vi gen ca t bo ch) - Gen ngoai Iai khng biu hin trong t bo ch: + Lai insitu: + Lai khun Iac (coIony hybridization): vector I pIasmid + Lai pIaque (pIaque coIonization): vector I phage Vector biu hin (expression vector) - biu hin gen ngoai Iai: + Thu protein ti t hp + Nghin cu cc yu t diu ha th hin ca gen - Gen ngoai Iai duc kim sot bng promoter duc nhn din bi RNA poIymerase ca t bo ch: + Promoter manh + Khung d[ch m dng + Promoter thung dng: lac, trp (co ch tt m) 17 ng dng thc tin ca k thut di truyn - Sn xut nhng sn phm trao di cht ca vi sinh vt - Sn xut vcxin phng chng virus - Sn xut protein ca dng vt hu nh - Tao ra cc thc vt, dng vt chuyn gen - Phn Ip v ng dng ngun gen vi sinh trong x I mi trung - Tao cc thuc diu ha s th hin ca gen - Liu php gen cha tr[ cc bnh di truyn ng dng ca Sinh hc phn t Cng ngh tao cc sinh vt mi c ch. Nhng nghin cu ch yu tp trung vo vic: Nng cao nng sut nui trng Tao ra cc th h dng vt mi C thm mt s tnh trang mi Nhiu trng hon T I nac cao hon San pham cong nghiep Trong nng nghip Cng ngh sn xut ging cy trng, vt nui vut gii han ca tin ha d chng ch[u bnh, thch nghi vi cc diu kin sinh thi v cho nng sut cao. Cng ngh sn xut cc Ioai thc phm mi c gi tr[ dinh dung cao, c gi tr[ thuc - dinh dung, cc cht b sung (cc vitamin..) cc protein don bo. 18 T nhng nm 1970, cc nh khoa hc d c th chuyn mt gen Ia vo vi khun v bt n biu hin gen Tuy nhin, nhng protein phc v cho nhu cu ca con ngui ngy cng di hi phc tap v co th vi khun khng biu hin duc v cn dn dng vt chuyn gen Sn phm thnh cng du tin ca con ngui v sn xut sn phm sinh hc thng qua chuyn gen I InsuIin v hormon sinh trung vo vi khun (1982 v 1987) Nm 1998 c khong dui 1% duc phm I protein duc tng hp ti t hp nhung tr[ gi ti 12 t USD Ngui ta d tnh chi cn 600 con b chuyn gen I c th cung cp d nhu cu ca c th gii v mt duc phm I mot protein no d (v d human Serum aIbumin diu tr[ bng) Trong Y hoc Tao ra cc Ioai protein, hormon, yu t sinh trung dng trong tr[ Iiu (ch yu trong sa v trong huyt thanh) Thay di cu trc gii phu, sinh I co quan, ni tang (dua mt s gen mi, Ioai b mt s gen) nhm phc v mc dch cy ghp ni tang. Tm hiu cc gen gy bnh nhu gen gy Ioan dung co tim, ung thu, min d[ch, hng cu Iui Iim. Dng phuong php chuyn gen d tao dng vt th nghim m b[ Ioai b hoc kho cc gen no d d xc d[nh chc nng ca gen. Liu php gen v Iiu php thay th t bo v m. 19 Phuong php chun don bnh mi K thut tao dng(cIoning) v dc bit I k thut PCR dua dn k thut chun don mi bng Iai DNA v RNA. Phuong php ny hin dang duc ng dng rng ri trong chun don cc bnh di truyn, quan h dng h, ti pham hnh s.. Mt s thnh tu Vit Nam 1997, hon thin quy trnh cng ngh chuyn gen hormon sinh trung ngui vo c vng (Carassius auratus) Nm 2003, Vin Sinh hc nhit di d chuyn gen Bt khng su vo cy thuc I (Nicotiana tabacum) v cy ng (Zea mays) Nm 2005, Vin Sinh hc nhit di d chuyn gen hormon sinh trung ngui vo c chp (Cyprinus carpio)