A N A IS

N IN

YEN DUYARLILIK
KADINA VE ERKEE DAR

Anais Nin 1903de spanyol bir babann ocuu olarak Pariste dnyaya geldi. 1940 ylna kadar Avrupann eitli lkelerini gezdi. O yl Amerikaya yerleti. Modellik, resim ve dansn yansra kaleme ald romanlar ve saysz makaleyle yazn alannda da kendini gsterdi. 1931'don bv yana arkada olduu Henry Miller zerinde kmsenemeyecek etkisi oldu. Esas nn 15000 sayfalk gnlkleriyle kazanan Anais Nin, 1977 ylnda Kaliforniyada ld.

AFA-Kadn: 10 A F A - Yaynlar: 96

ISBN 9 7 5 -4 1 4 -0 3 7 -5

Birinci Bask: Aralk, 1989 kinci Bask: Mart 1990

In Favor o f the Sensitive Man and Other Essays

adl bu kitabn Almancadan yaplan Trke evirisi AFA Yaynclk A..ye aittir.

Dizgi: AFA Yaynclk A.. Bask: Glen Matbaas Kapak: Reyo Basmevi

AFA ' aymclk A.., Shhiye Apt. 19/8 Caalolu-STANBUL 0 5 2 6 39 80

ANAIS NIN

Yeni Duyarllk
Kadna ve Erkee Dair
ve Denemeler Konumalar Makaleler
eviren:

Sdka G. Orhon

AfA
YAYINLARI

indekiler

Kadna ve Erkee D a ir

Kadnda Erotizm Yeni Kadn Kadn Olmak Feminizm Hakknda Dnceler Kzkardeim Karn Yaamla Kendim Arasnda Japonyann Kadnlar ve ocuklar Duyarl Erkek in Savunma
Yazarlk, M zik ve F ilm le r

7 9 19 27 35 42 46 51 56
67

Mutlu Olma stei Bask Makinemin Hikayesi Roman Yazar Sahnede Labirentin Dnda Edgar Varese Bir Gnlk Atelyesinde Bir Ak arks Ingmar Bergman
Byleyici Yerler

69 79 84 88 97 102 110 112

119

Fas Port Vila - Yeni Hebridler Krlanglar N um eay Asla Terketmez Benim Trk Bykannem

121 128 138 149

K a d n a ve Erkee D a i r

K ad n da E rotizm

Kendi d eneyim lerim den syleyebileceim kadary la kadm, erk ein ak ve ehvet arasnda yapt ay rm tanmaz. G en ellik le kadnda bu ikisi btnle mitir; kadnn, kendini verd ii erkei ya sevmesi ya da onun tarafndan sevilm esi gereklidir. K adn lar birlem enin ardndan yaptklarnn ak, seksel sahip olm a eylem inin ise ak tarafndan b elirlen mi deitokuun bir paras olduunun garantisi ne gereksin im duyar gibidirler. E rk ek ler kadnla rn onay ve sevgi gsterisi taleplerinden ikayeti dirler. Japonlar bu gereksin im i farketm i ve ok es ki zamanlarda, bir ak gecesinden sonra erkein, sevgilisi daha uyanmadan, ona bir iir yazp okuma s kuraln getirm ilerdi. Bu, sevim eyle sevginin btnselletir ilm esinden baka ne olabilirdi? Sanrm kadnlar, ani bir gidii, belli m erasim le rin y eterin c e uygulanm am asn hl kabullenem i yorlar. eh vet eylem in i sradan ya da salt cinsel e y lem olm aktan karp zel bir ilik iye dntren k elim elere, telefon la aranmalara, m ektuplara, je s t lere hl gereksin im duyuyorlar. B elki de, (b e lk i) btn nceki "ben"lerini inkara kalkan m odern kadnda bu gereksinim kaybolabi lir; o, cinsellikle ak arasndaki ayrm a b elki de e ri ecektir. Am a kanmca bu, zevki azaltmak, sevim e nin artan kalitesini drmek dem ektir. nk se vim e, duygusal bir ierik le zenginleir, byr, y o unlar. Aradaki fark, llem eyecek kadar geni bir ses hacm ine sahip bir orkestra ile bir solist ara sndaki farka b enzetebiliriz.

10

Yeni D uyarllk

Biz, hepim iz, "berelerim izden, ailem iz, kltr mz, dinim iz tarafndan program lanm yanl "b en zerim izden kurtulm aya almaktayz. Bu zor bir grev, nk kadnln tarihi, tpk Siyahlarn tarihi gibi doru drst aktarlm am tr. G erek ler rtbas edilm itir. Baz kltrler, rnein H in tliler, Kam boyallar, in liler ya da Japonlar, sanatlar sayesinde, duygusal yaantlarn tabu olm aktan karp tamamen eri ilir hale getirm ilerdir. Fakat, kadnlar duygusallklarn aklamak isted ik lerin de ounlukla bastrlm lardr. E serleri yaklan D .H .Law rencea veya afaroz edilen H en ry M ille r a veya James Joycea yapld gibi aka deil; daha ok. eletirm en lerin uzun, ypratc kara almalar biiminde. B irok kadn bu nyarglardan k u rtu l mak iin erkek isim leri kullanarak eserlerin i yayn lamtr. Okuyucusuna Sim one de Beauvoir tarafn dan takdim edilen V io le tte Leduc, ancak birka y l nce kadnlar arasndaki sevginin en ak ve e tk ile yici tasvirini yapabilm itir. Am a hakknda okudu um her eletiri, onun bu aklnn ahlaken m ah kum edilm esinden baka bir ey deildi. Oysa H enry M ille r m karakterlerinin davranlar afaroz edilmem i, sadece eserlerin in dili birtakm itira z lar yol amtr. V io le tte Leduca ise kii olarak saldrlm tr. V io lette Leduc P te olaanst serbesttir:
Isabelle geriye ekti bedenimi, yorgann zerine ya trd, sonra kaldrd, kollarm dan tuttu: Beni yaa madm b ir dnyadan karp daha yaamaya bala m adm b ir dnyaya atyordu. D ud aklar d ud ak lar m aralad, d i le rim i slatt. E tli dili, beni rktt: o garip organ ie ri girm eyi zorlam ad. Kendimden uzak, kabuuma ekilm i, bekliyordum. D udaklar dudaklarm da gezindi. Yreim delicesine arpyor du. Bu tatl yumuak damgay, bu yeni srn te

Kadna vc Erkee D tir

11

nim de tutm ak istiyordum. Isabelle beni pyor, d i yordum iim d in . A zm n evresinde b ir yuvarlak i ziyor, iim deki ) allak bullak oluu em ber iine a l yor, her keye b ir taze p konduruyor, ik i keskin nota vuruyor, dnp g e ri geliyor, b ir an k uykusu na g m l y o rd u ... Yine kucaklayor, tekrar s a r l yor, k a r lk l yutulm ak istiyorduk ... Y reim in a lm az zerinde s k tm Isa b ellein yreim e g irm e s in i istiyordum (...) B ir iek g ib i alm ay by le re tti bana... D ili, uzayan b ir kk alevdi , kasla rm , e tim i sarho ediyordu (...) D e rim in her gzene ind e b ir iek ald....*

ek in gen liim izi zerim izden atm am z gerek. K a dnlar artk H en ry M ille r tak lit etm ek ten vazge m elidirler. eh veti espriyle, karikatrize ederek ya da hayaszca ele almak iyi, l, ama o zaman da bu duygular baka bir alana, tesadfi, nem siz d e neyim lerin alanna indirgenm i oluyor. K adnlarn duygusal tabiatlarn ortaya karabilm e cesaretleri krlm tr. 954de Ak E vin d e B ir Casusu yazdm da ciddiye alnmas gerek en ele tirm en ler bile Sabinay nem fom anyak olarak n ite lem ilerdi. Sabinann hikayesi, on y llk e v lilik ha yat boyunca iki sevgili ve platonik bir arkadalk kurduu bir hom osekselle yaadklarn anlatr. Bu. erk ek lerin yap t gibi sevgiyle ehveti b irb irin den ayr tutmaya alan ve duygular zg rletir m eyi amalayan bir kadnn ilk incelem esiydi. K i tap, zam annda pornografik olarak n itelen d irilip bir kenara atld. te "pornografik" blm lerden bir tanesi: . D nyann g zleri nnden, arkcnn peygamberce,
merhametsiz, kuru prologund an katlar. P a sla n m d em ir merdivenden aaya, gecenin karanlk* V iolelle Lr.duc, P i . E Y ay n lar, Is la n nil, 1078.

Yr.ni D uyarllk

rina, dnyann balangcndaki kadnla erkee yle sine yakn olan gecenin d erin liklerin e ind iler; bura da b irb irlerin e sahip olm ak iin ne kelim elere ih ti ya vard ne de seranadlara; batan karm ak iin hediyelere, etkilem ek ve teslim olm ak iin turn uvala ra, gz boyamak iin v r z v r eyaya, taklara, k o l yelere, talara da ihtiya yoktu, yalnz ve yalnz tek b ir ayindi her ey o n la r iin, erkein o ehvet sereni ne kadnn neeyle, byk b ir neeyle otu rtu ld u u te k b ir ayin."

\ kitaptan, eletirm en lerin pornografik damgavurduklan baka bir blm:

E rkein okay yum uackt, adeta b ir akalama, kaamak b ir k krtm a gibi. Kadn uup g id er endie siyle tepki gsterm eye bile cesaret edemiyordu. P a r maklar, k k rttk la rn fa rk e ttik leri anda kaveriyor, dudaklar onu b ir an tahrik edip sonra uzaklaveriyordu. Yz ve vcut iyice yaklap btn uzuvla r uyaryor, hemen o an kara nlklarn iine kayverip g e ri ekiliyorla rd . Scak ve narin beden abanaca tm keleri ve k v rm la r yoklarken birdenbire hareketsizleiyor ve kadn gergin vaziyette bekleti yordu. K a d n n az teslim alndnda elle ri bota kalyordu, bacaklar baskya boyun ese bask h a fif liyordu. Adam h i b ir noktada uzun sreli birlemeye izin verm iyordu; sanki onun bedeninin her b ir ke sinin, her pcn tadn ka rtp kayordu, sanki tek istei tah rik etmekti, sanki son kaynamadan kamak istiyordu. D uygu la rn muzip, scak, titrek, kaypak b ir ksa devresi - tpk erkein gn boyunca olduu g ib i hareketli ve huzursuz. Ve im di bu gece iinde, kadnn p la k l n aa vuran ama erke in g z le rin i asla aydnlatmayan sokak lam basnn altnda neredeyse dayanlmaz b ir zevk bekleyii iine atlyord u kadn. Erkek onun vcudunu iekle ri, h e r-b iri zevke alm tm p o le n le rin i aa v-

Kadna c<: E r D a i r

13

ran b ir eytan keneviri als haline dntrm t ayr ayr her b ir p o le n i zevke alm ... A lm a olay o kadar ertelendi ve tah rik o kadar de rin d i ki, sonunda nihayet geldiinde, bekleyi, d erin lere ileyen uzun b ir ekstasla d lle n d irild i."

tiraflarnda kadnlar sregelen basklarn kantla rn sunuyorlar. G eorge Sadn gnlnde yle bir olayla karlarz: Zola ona kur yapm aktadr Sand da sonunda ona bir ak gecesi baheder. eh vetin e hi gem vurm aya kalkmad iin Zola g i derken kom odinin stne para brakr, nk onun gznde ih tirasl bir kadn olsa olsa bir oros pudur. Ama kadnn ehvet duygularn daha yakndan inceleyecek olursak gen elletirm e yapam ayacam z. kadn says kadar kadn tipi olduu eklindeki eski grn doru olduunu bir k ere daha kabul etm ek zorunda kalrz. Bir tek ey apak m eydan da: E rk ek lerin yazd erotik yazlar kadnlan tat min etm iyor. A rtk kendi yazlarm z yazm ann za man geldi, nk bizim erotik gereksin im lerim iz, fan tazilerin iz ve tavrlarm z onlarnkinden farkl. Askeri kla dobracl ya da ar saygl dil kadn lar etkilem iyor. H en ry M ille r n ilk kitaplar yayn lanmaya balandnda kadnlarn bunlardan ok holanaca kehanetinde bulunmutum. Priten kltrm zden silinip gitm e teh lik esiyle kar kar ya olan ihtiraslardan drste szedilm esi. ben ce. kadnlarn houna gidecekti. Am a kadnlar sal drgan ve vahi dile kar duyarsz kaldlar. E rotik retilerin H in t derlem esi olan K am asutra kadna sezilerle ve rom antik yaklalm asnn, g z kapal fizik sel sahip olmay amalamadan onu rom antik yollarla elde etm enin gere k lili in i vurgu luyor. Bu adetler, alkanlklar ve gelen ek ler kl trden kltre, lkeden lkeye deiiyor. Bir kad

14

Yeni D uyarllk

nn yazd ilk gnlk olan (900 yln da yazlm ) Prens G enji'den H ik a y elerde erotizm , Japon saray ls ikibu Murasaki iin yum uacktr, iirseldir: ve bedenin B atl erk ein pek seyrek dikkat ettii noktalarna yn elik tir. Siyah salarla kimononun arasnda grnen ensedeki plak deri parasna r nein. Herkesin ayn grte olduu tek bir gerek var: Kadnn duyarl b lgeleri btn vcuduna da lm tr, okanmaya daha aktr ve ehvet duygu lar ok ender durumlarda erk ein k i kadar doru dan ve dolayszdr. Onu tahrik edecek ve sonunda zirveye ulatracak titreim lerin uyanabilmesi iin belli bir atm osfere gereksin im i vardr. Fem inist K ate M ille tt Law rencea hakszlk ed i yor. deolojik iddialar ne olursa olsun Law ren cein gerek "ben"ini aa karan eserlerin d e kadnn tepkisine ok nem verm i olduunu farketm e in celiini gsterem iyor M illett. Lady Chatterley den en sevdiim blm:
Sonra, (erkek) eyleme geince kadnn iinde ga rip b ir rperti dalgaland. D algaland, dalgaland, ty g ib i yumuak alevlerin atal atal ykselii g ib i dal galand, btn gvd esini sard eritti. S anki b ir sr an, en yksek sese varncaya dek alyor, alyordu. Connie, k a rd kk, kesik lk seslerinin bile bilincinde olmadan yatyordu. (...) Tutkuyla kendin den gemi b ir durum da adama kenetlendi, ga rip r it m ik bir eylemin g itgid e byyerek btn yarlm bi lin cin i doldurduunu duydu, sonra gene, gerekte ey lem olmayan o sze smaz k m lt balad. Bu, daha ok, btn d o k u la rn n d erinliklerine, b ilin c in in de rinlerine dne dne inen, kendisini en sonunda y o un bir duygu seli olarak brakan, anlam sz kk lklara srkleyen hzl b ir burgat. E n youn ge-

Kadna ve Erktse D a ir

15

ceden, yaamdan kopan, lk la rd bun la r!*

Gnmzde b irb irleriyle iliki kuran kadnlarn ih tiras krklem ek iin daha duygusal, daha ince yn tem ler gelitirecek lerin e, aksine erk ek lere e saldrganlkta ve dolayszlkta ataa getik lerin i kefetm ek zorunda kalmak baya hayal krcyd. B enim kiisel inancm u: P a r is te Son T a n go 'da bir M arlon B randonun acmasz dili kadnlan h eye canlandrmak, uyarmak bir yana itiyor. Bu dil eh v e ti aalyor, bayalatryor ve bir P riten in ba k asn yanstyor. eh vet alaltcdr, kt ve kirlidir. Bu dil P ritanizm in bir yansm asdr. stek uyandrmaz. C insellii hayvansallatrr. Kadnla rn g en e llik le bunu erotizm in yokedilm esi olarak red d ettik lerin i gzlem liyorum . K en d im iz adna biz, porn ografiyle erotizm arasnda ayrm yaparz. Pornografi cin sellii en garip ek illeriyle ele alarak hayvansallatrr. E rotizm ise ehvet duygularn uyandrr, hayvanca drtlere gm lm ek zorunda olmadan yapar bunu. V e konutuum kadnlarn o unluu erkeinkinden tamamen farkl bir erotik edebiyat gelitirm ek te hem fikir. E rkek yazarlarn avc, rz dman, cinsellii sadece bir drt olarak gren tavrlar kadnlara hitap etm iyor. E rotizm in duyguyla, sevgiyle, belli bir insann seim iyle, badatrlmas, kiiletirm e ve bireysel letirm e - bu, kadnlarn eseri olacaktr. Kendi duygularn ve deneyim lerin i kalem e alan kadn ya zar says giderek artacaktr. K adnlar erk ek lerle ilgili ikayetlerini sayp dk m ekten vazgetik leri an dii erotizm in in zellik le ri ve ifade tarz ortaya kacaktr. Avlanm ak ve ta kip holarna gitm iyorsa holandklar eylerden bahsetm ek ve erkeklere -D o u masallarnda ol*D.H. L aw re n c e, L a d y C h a ttc rle y n in S e v g ilis i. C an Y a y n la n , 1981.

16

Yeni D uyarllk

duu g ib i- ak oyunlarnn farkl biim lerin in haz zn tattrm ak onlarn elinde. H alihazrda kadnla rn y azlan ok olumsuz. Sadece holanm adklar eyleri duyabiliyoruz. Batan karma, ekicilik g i bi erotik atm osferi oluturan btn aralar redde den bir rol iindeler. Erkek, kendi hem cinslerine ylesine benzeyen ve ieri szabilm ek iin tek bir akl olan, Jeanler iine tklm bir kadnn b tn vcudunu kaplayan ehveti nasl fak edeb ilsin ki! E er kadn erotizm inin btn vcuduna y ayld doruysa bugnk giyini tarz bunun tamamen inkarndan baka bir ey deildir. Tabii ki, onlar iin dnlm olan edilgen ro l den honut olmayan kadnlar da var. E rkein y a p t gibi almak, basmak, sahip olmak hayalini kuran kadnlar da var. B izim bugnk bilincim izin kurta rc kuvveti her eye yeniden balayp her kadna kendi, bireysel -g e n e lle tir ilm e m i davran zellik lerin i verm e isteim izde yatar. H e r kadna bilinaltm daki isteklerinden oluacak bir taslak su nan duyarl bir bilgisayarm olsun isterdim . K en d i m izi adadm z m aceralarn en heyecanls: T a ri hin btn grntlerini, istatistikleri, itiraflar, otobiyografileri ve b iyografileri tartm aya ap kendim ize ait bireysel taslaklar yaratmak. Bu y z den, kltrm zn ne zam andr bizden saknd o eyi grm ek zorundayz: B ireysel bir z sorgulama yapma zorunluluu. Yalnzca bu yolla kadnlar (ve biz de nce kadnz), reflek slerim iz, eilim lerim iz, holanm adklarm z gn na kacaktr; ancak bundan sonra sululuk duymadan ve teredd t e t meden k iiliim izin gereklem esi yolunda ile rle yebileceiz. Sevim eye bizim gibi bakan erkekler de var - en azndan her birim ize birer tane de cek kadar. Am a nce bizim, kendim izin kim olduu nu. vcudumuzun alkanlklarn ve hayallerini,

Kadna ve Erkee D a ir

17

fantazim izi yasalarn anlamamz gerekli. Y a ln z ca bizi h arekete geirenin, duygulandrann, h eye canlandrann ne olduunu anlamakla kalmayp ona nasl ulaacamzn, nasl elde edeceim izin de ayrdnda olm am z gerekli. O zamana kadar, sa nrm. kadn kendi hakknda ok az ey biliyor ola rak kalacak. N e de olsa kendi erotik davran m ode lini ve gerekletirilm esin i yarm yamalak bilgi y n ve tam am lanm am ifaatlar arasndan toparla mak zorunda. P ritan izm , Am erikan edebiyatna damgasn vurmutur. Erkek yazarlarn cinsellii aalk, ba ya, hayvans bir ille t olarak tanm lam alarnn al tnda bu olgu yatar. Baz kadn yazarlar da erk ek le ri taklit ettiler, nk nlerinde zen ebilecek leri baka rnek yoktu. Bununla elde ed eb ild ik leri tek ey, rollerin ters yz edilm esi oldu: E rkeke davra nan kadnlar, seviip, ertesi sabah tatl bir la f e t m eksizin veya ilikinin devam konusunda bir sz verm eksizin ekip giden kadnlar. Kadn byle sal drgan oldu. N eticed e de deien bir ey olmad. B i zim, daha hl kadnlarn duygular hakknda b ilg i ye ihtiyacm z var ve kadnlar eserlerin de bunu di le getirm ek zorundalar. Gen kadnlar bugn artk ehvet duygularn aratrmak ve ekin gen liklerinden kurtulm ak iin biraraya geliyorlar. .C .L.A .m n gen edebiyat do entlerinden T ris tin e Rainer birok kz rencisi ni, erotik edebiyat zerine tartm aya ve duygular n ta rif etm ede neden bu derece ekingen oldukla rn ortaya kartm aya davet etmi. Bata, tabu duy gular ok kuvvetliym i. Ama birb irlerin e fantazilerini, arzularn, gerek deneyim lerin i anlatmaya balayabildikleri andan itibaren ie r eylerini ka da da daha rahat dkebilm iler. Bu gen kadnlar yeni davran kalplarnn aray iindeler, nk erk ek leri tak lit etm enin hibir zaman gerek z

18

Yeni Duyarllk

grle gtrem iyeceinin farkndalar. Franszlar erotik edebiyat alannda ok gzel rnekler ortaya kardlar, nk onlarda P riten tabular yoktu; 6u yzden en iyi yazarlar cinsel arzunun utanla cak veya aalanacak bir ey olduu duygusuna ka plmadan erotik konulara eilebildiler. Ulamak zorunda olduum uz hedef, kadnn duygusal doasn kabul etm ek, ihtiyalarn onay lamak, yaradlndaki fark lln bilincinde olmak ve doasnn bir paras olarak duygusallna kar esen bir tavr taknm aktr: Kadn bir bitkinin y e ti mesi kadar, m e t - c e z ir kadar, gezegen lerin dnm e si kadar doaldr. Ya da Ze diliyle: Kadnn iinde satori olana yatar. Biz, hl P ritanizm in baskc hakim iyeti altnda yayoruz. Kadnlarn cinsellik zerine yaz yazyor olm alar olgusu, henz kurtulmuluk anlamna gelm iyor. Kadnlar yazarken, h l erkeklere zg o baya ve aalayc tavr iin deler. Gururla ve sevinle yazm yorlar henz. E rotizm in gerek kurtuluu onun m ilyonlarca ehreye, m ilyonlarca kalba, m ilyonlarca nesneye, duruma, ortama ve eitlem eye sahip olduu g ere ini kabul etm ekle balayacaktr. Am a her eyden nce onu yaygnlatrm ak konusunda sululuk duy maktan vazgeip onun srprizlerine, sonsuz ifade tarzlarna kar ak olm am z ve -ta d n a en m kem m el bir biimde varm am zla ilg ili bir deyim im le ifade edecek olu rsak - tek ve zel bir insana duy duumuz bireysel ak ve tutku ile kaynatrarak, dlerim iz, isteklerim iz ve duygularm zla kart rarak onu en yksek m erteb elere kartm am z g e reklidir. Bir zamanlar duygularn en yksek dzey lerde boald toplu ayinler yaplm olabilir, ama biz artk toplu ayinlere katlm yoru z ve belli bir in sana duyduumuz ihtiras ne kadar iddetliyse, ik ili bir ayin de o derece youn, derin ve kendinden geirtici olabilir.

Yeni Kadn

N eden y a zlr sorusunu kolaylkla cevaplayabili rim, nk bu soruyu kendim e ok sordum. Galiba insan, iinde yaayabilecei bir dnya yaratm ak zo runda olduu iin yazar. Ben, bana sunulan hibir dnyada yaamadm - n e ailem in, ne savan, ne de politikann dnyasnda. K endim e, kendi dnya m yaratm alydm - hayat beni yok etm eye balad nda nefes alabileceim bir iklim e, hkm srebi leceim bir yurda, kendim i yen ileyeb ilece im bir ortama gereksin im im vard, ite, sanrm, her tr l sanat eserini douran neden de budur. Yalnzca bir sanat, dnyann s b jek tif bir yara t olduunu, elem en tler arasndan bir seim, bir ay rm yaplm as g erek tiin i bilir. Eseri, i dnyasnn cisim letirilm esi, enkarnasyonudur. V e bakalarn da bu dnyaya ekm ektir amac. Kendi zel gr n bakalarna dayatm ay ve paylamay umar. k in ci aama gereklem ese de cesur sanat ylmaz. Dnya ile beraberliin ksa anlar btn tu abala ra deer, nk son tahlilde bu dnya bakalar iindir, bakalar iin bir mirastr, hediyedir. Biz, hayat hakknda b ilgim izi gen iletm ek iin de yazarz. Bakalarn ekmek, bylem ek ve avut mak iin yazarz. Sevdiim ize bir serenad sunmak iin yazarz. Yaamdan ifte tat almak iin yazarz: lki yaadm z anda, kincisi geriye dnp bakar ken. Biz, P ro u stun deyim iyle, nce eyleri eb ed i letirip sonra onlarn ebedi olduuna inanmak iin yazarz. Yaantm zn snrlarn ap onun da tesi ne geebilm ek iin yazarz. K endim ize, bakalary la konumasn, labiren tler iindeki g e z ilerim izi an latm asn retm ek iin yazarz. K en d im izi boulu

20

Yeni Duycuilk

yor, daralyor ya da yapayalnz hissettiim izde dn yam z gen ileteb ilm ek iin yazarz. Biz, kularn tmesi gibi, ilk el kavim lerin dans etm esi gibi yaza rz. Sizin iin yazm ak nefes almak, bir haykr v e ya ark deilse - o zaman yazmayn, nk bizim kltrm z onu deerlen d irem iyecektr! Y azm ad m zamanlar dnyam n daraldn hissederim . K endim i hapishanede gibi hissederim . A teim i ve rengim i k aybettiim i hissederim. Yaratmak bir g e reksinim olm al, hani deniz nasl ykselip alalr, yle. Buna benim verd iim ad: N efes almak. Yzyllardr kadnlarn amac ilham perisi o l makt. V e biliyorum , bir sanatnn kars, onun il ham perisi olm ak istediim dnem leri G n liik /erim den izlediniz. A m a aslnda ben o sralarda kendi gerek grevim den kamaktaydm: K en d i ii mi kendim yapmak! R ankm yaratcnn sululuk duygusu diye adlandrd eyin ifadesini o sralar kadnlardan aldm m ektuplarda yakaladm. Bu ok garip bir hastalk: E rk ek ler yakalanm yor - nk bizim kltrm z erkekten y eten ek lerin i en sonuna kadar gelitirm esini ister. Kltrm z onu en byk doktor, filozof, profesr, yazar olm a s iin cesaretlendirir. H e r ey, onu bu yne itm ek iin elb irlii yapm gibidir. Am a kadndan byle bir ey hibir zaman beklenm edi. V e benim ailem de -h e rh a ld e sizinkinde d e - benden beklen en sa dece evlenm em , e olm am ve ocuk yetitirm em di. Am a her kadn bu ie yatkn deildir ve zaman za man -D .H .L a w re n c e m isabetle syledii gibi "bu dnyada daha fazla ocua deil, umuda g e re k sinim im iz var". Ben de bunu yapm aya karar verdim : U m utlarn hepsini nfusuma geirecektim . nk Baudelaire bana uzun zaman nce her birim izin iinde bir e r kein, bir kadnn ve de bir ocuun yattn syle m iti - v e ocuk srekli zorlukla karlar. a irle

Kadna uc Erkee D a ir

21

rin uzun zam anlar nce sylediklerini imdi artk psikologlar da onaylyorlar. Bakn, bizim o yerden yere alman, zavall F reu d umuz bile bir gn ne de mi: "N erey e gidersem gideyim , bir airin benden nce oraya gitm i olduunu-gryorum." N e d iyor duk, air, kiiliim izden bahsediyordu, bunlar dan biri de erikinde hl kalabilm i olan ve sanat y b elli lde sanat yapan ocuksu fantazilerimizdir. Bu kadar ok sanat laf ederken, sadece bize m zii, rengi, m im ariyi, felsefeyi hediye eden, bize dnyalar hed iye ederek yaantm z zen gin leti ren k iileri kastetm iyorum . Btn gr n t leri iin de yaratc gc kastediyorum . A nnem ile babam -b ab am piyanist, annem a rk cy d - kavga etm i olsalar bile m zik yapm a zaman geld iin d e her e yin ne denli huzurlu ve zel olduunu ocuk ha lim le bile farkederdim . Ve biz ocuklar, m ziin, ailenin dengesini dzene sokup yaam dayanlr hale g etiren sihirli bir gce sahip olduu kansndaydk. Fransadaki bir kadnn hikayesini anlatm ak is ti yorum, nk bu rnek bize nasl d eieb ileceim i zi ve yaratc olabilm ek iin nasl her eyden fayda lanabileceim izi ok iyi gsteriyor. Bu kadn, U trillo nun annesidir. ok fakir olduundan amarc ve gndeliki olm aya mahkum edilm iti. B elki de gelm i gem i en byk ressamlar grubunun birarada olduu bir dnem de M on tm a rtreda oturuyor du. Onlara m odellik yapt. Onlara m odellik yapar ken seyrettii iin resim yapmasn rendi. V e n l bir ressam oldu: Suzanne Valadon. A yn ey onalt yanda bir m esleim olm ad ve hayatm nasl kazanacam bilm ediim iin m odellik yaparken benim de bama geldi. Ressamlardan ren k lere kar duyarll ve hayatm boyunca faydalandm gzlem cilii rendim.

22

Yeni Duyarllk

K elim en in tam anlam yla yoktan var eden sanat dan ok ey rendim . rnein, Varda, bana ku ma artklarndan kolaj yapmasn retti. Hatta be ni, paltomun astarndan bir para kesm eye bile ik na etti; rengini beenm iti ve bir kolajn iinde kul lanmak istiyordu. ok gzel cennet baleleri ve fantastik dnyalar yaratyordu paavralar ve zam k la. Y eterin ce uzun sre kumsalda braklan bir san dalyenin, hibir boyayla elde edilem eyecek kadar gzel bir solgunlua eriebileceini de reten V ar da oldu. Hurda yfn lar arasnda dolap her tr m akine paras toplayan T in gu ely bana, teknolojinin kari katrlerini outuran harika m akineler yapmasn retti. ntih ar eden bir m akine bile yapm t; C ol lagen adl kitabm da bu m akineyi ta r if ettim . B tn bunlarla tek bir ey sylem ek istiyorum : Sanat bir sihirbazdr; ondan, hangi durumda olunursa olunsun, her zaman bir k yolunun bulunacan rendim. Bir gn kendim i sizin belki de ok ilgin olduu nu dneceiniz bir yerd e buldum; P arisin bir banliysnde. P arisin bir banliys de N ew Y ork un veya Los A n gelesin veya San Fratcisconun bir banliys kadar kasvetli olabiliyor. O sra larda y irm i yalarndaydm ve kim seyi tan m yor dum; eh, ben de yazarlara olan akma sndm. Bir kitap yazdm ve kendim i birdenbire boh em le rin, sanatlarn ve yazarlarn iinde buluverdim. Ve bu benim iin bir kpr oldu. Bazen insanlar ba na "bu iyi ho da senin yazmaya zaten yeten ein vard." derler. Ben de derim ki, her zaman bu ka dar belirgin bir y eten ee hi gerek yoktur. Sfrdan balayan ve benim iin byk bir kahra man dian bir kadn tanyorum. Ailesi ok fakir ve ok ocuklu olduu iin yksek okula gidem em iti. Saratogada bir iftlik te oturuyorlard, ama kz

Kadna ve Erkee D a ir

23

N ew Y o rk a yerlem eye karar verdi. B rentanoda almaya balamasndan bir m ddet sonra kendi bana bir kitap dkkan aacan" aklad. H e r kes onunla dalga geip tamamen deli olduunu, ya zn sonunu getirem iyecein i syledi. 150 dolar bi riktirm iti; N ew Y o rk un tiyatro evresinde ufak bir yer kiralad - ve gece gsterilerinden sonra h e r kes ona gelm eye balad. Bugn Gotham Book M art, N ew Y o rk un en tannm kitabevi olmakla kalm yor, herkes kitabevi partilerin i orada yapmak iin birbiriyle adeta yaryor., Tm dnyadan ko nuklar var; N ew Y ork a geldiinde Edith Sitwell, Jean Cocteau ve daha niceleri. N ew Y ork ta baka hibir kitap, sahibinin insancllndan ve seve cenliinden yansyan o byleyicilie sahip deil; stelik, orada durup kimse "tarafndan rahatsz e d il m eden bir kitab okuyup bitirebiliyorsunuz da. K a dnn ad Frances S t e lo ff dur; snrl, fakir bir ha yattan kurtulm ak iin ok byk bir yeten ek g ere k tiinin iddia ed ildii h er yerd e ben onu anyorum. Frances u anda seksenalt yanda -b e y a z sal, yalla isyan etm i harika ten li gzel bir ihtiyar kadn. Y aratc iradenin ilk elerin i, ala gs gerip bestelerinden elde etti i paray P arisin banliysn deki ufak odasnda duran piyanosunu rutubetten k o ru m a k iin harcayan E ric Satie gibi m zisyen ler den renip benim sedim . N ew to n un kuramn sor gulayan E instein bile bugn artk ispat edilm i olan eye y rek ten inanarak ld. Bunu inanmaya bir rnek olarak anlatyorum ; imdi de bu konu hakknda konumak istiyorum. Beni yazm aya iten - y ir m i yl boyunca mutlak bir suskunlukla kar lanm olmama ra m e n - ite bu inan, ne olursa olsun, kim se dinlem ese bile bir sanat olma g ere k liliin e olan inant. Zelda F itzg era ld dan bahsetm em e gerek yok. Sa

24

Yeni D uyarllk

nrm , hepiniz Zelda hakknda, gnlklerini yayn lamay yasaklayan F itzgerald olmasayd asla d e lir m eyecek olan Zelda hakknda kafa yordunuz, d ndnz. Kocas F itzg era ld n bu gnlklerin ya ynlanm asna kar ktn, nk onlar kendi ya zlarnda kullanmak istediin i hepim iz biliyoruz. Bence, Z eld ann akln yitirm esin e neden de bu. K endini bir sanat olarak ispat edem ediinden F itzg era ld m hreti altnda ezildi. Am a kitabn okuyacak olursanz, onun kocasnn asla baarama d kadar orijinal bir roman yazdn, zellik le di li orijinal bir biim de kullanma abas iinde ok daha m odern olduunu farkedeceksiniz. Tarih - tpk bir p rojektr g ib i- grm ek isted ii ni grm tr ve ounlukla da kadn gzden kar m tr. H epim iz Dylan Thom as tanrz. k az m z Caitlin Thom as tanrz; kocasnn lmnden sonra aslnda tek bir iir olan bir kitap yazd ve g c, zdeki g zellik ve sam imi duygular asndan D ylanm iirselliin i y e r y er olduka at. Am a D y lan Thom asn y eten e i onu ylesine ezm iti ki, o lene kadar yaz yazm ay aklna bile getirm em iti. B izim burada toplanm am zn nedeni inancm zn ve kendim ize gvenin kaynaklarn kutlamak iindir. P irin ci altna, n e freti sevgiye, yk cl ya ratcla eviren simyann srlarn verm ek istiyo rum size, kaba gncel haberleri yen i ilhamlara, a resizlii sevince dntrm ek iin srekli yapm a m z gereken eyin srrn. Sakn dnyann durumu na ya da kokumu sistem in tahrip etm e lgn l na dur diyecek eylem lere kar kaytsz kalma ek linde anlalmasn bu. nsanlarn ruhlarn zinde tu tup bu dnyada eylem yapabilm eleri iin gdaya g e reksin im leri olduunda hepim iz hem fikiriz; ama bununla, ona srt evirm em iz gerek tiin i sylem ek istem iyorum . Benim dem ek istediim , gcmz v e d eerlerim izi kendi gelim em izden ve bym e

Kadna ve Erkee. D a ir

25

m izden alm am z gerek tii. Btn diren ilere, b tn en ellere, tarih dediim iz korku t n elin e inat, insan, hayal kurm ay ve gerekliin tek i yzn ta r if etm eyi elden brakm am tr. te yapm am z gereken de budur. Biz. felsefeye, psikolojiye, sana ta snm yoruz, oraya krlm "ben"im izi onar mak, yen id en b irletirm ek iin gidiyoruz. Bugn doan gelecein kadn, yaratm a sreci ve kendi kiisel gelim esi karsndaki sululuk duygularndan arnm olacaktr. K endi gcyle ba rk yaayacaktr: bunun iin de illa erkeksi, egzantrik ya da gayr tabii olmas gerek m eyecek tir. Kendi gcnden ve skunetinden em in olacan sanyorum: Kendisinden zaman zaman korkacak o cuklarla ve erk ek lerle konumasn bilen bir kadn. Erkek, kadnn kendini gerekletirm esinden hu zursuz, ama buna hi gerek yok, nk artk kar snda bam l biri deil, bir ortak olacak. Kadn ona yle bir duygu verecek tir ki. erkek artk her gn ocuk ve kar - ya da ocuksu bir k a d n - besle mek adna tm dnyaya sava amak g ere k tii d ncesini zerinden atacaktr. G elecein kadn er keini hibir zaman kendisinin tem silcisi olarak grm eyecek, aslnda kendisinin yapmas gereken eyleri erkein gerekletirm esi iin onu ldrtana dek srarlarda bulunmayacaktr. Onun hakknda izdiim ilk m odel yani yle: Saldrgan deil so ukkanl, gvenilir, gvenli, kendi y eten ek lerin i gelitirebilen , kendine yer aabilen bir kadn. Kadnlarn insana duyguyla yaklamak, dolaysz ilik iler kurmak gibi y eten ek lerin i k aybetm em ele rini isterdim ; bunu ktlk olsun diye deil, aksi ne en tellek t el yeten ek leri sezgiler ve kiisel ola na duyarllkla birletirerek tamamen baka bir dnya yaratabilm em iz iin yapmallar. G n l k le r i ve rom anlarm yazarken baz insanlar hakknda en az ayrn tl bilgi kadar i dnyalarna da gereksi

26

Ye.ni D uyarllk

nim im iz olduunu gsterm eye altm. B izim efsa nelere ve iire de gerek sin im im iz vardr, yaln z on lar biraz uzakta, sanat ise her zaman kadnn tam anlamyla kiisel dnyasnn ok daha uzandadr. Size C o le tte ten szetm ek istiyorum . Academ i Franaise e aday gsterildiinde - bir yazarn e rie b ilecei en yksek on u rlan d rm a- kzlca kyam et koptu: C olette sava veya herhangi nem li bir olay konu almam, yalnzca ak zerine yazm t. Ona yazar olarak hayranlk duyuluyordu, biem ustasy d - iim izde biem asndan en iyilerim izd en bi riydi - a m a her nedense C o le tte in kiisel dnyas,nm pek de yle n em li olm adna inanlyordu. Ama kanmca ok n em li} 1 un> yeryznde d ah a 'az dolaarak kstlad iin gelitirebild ii o isel dnyay, insanlarras sezgilerd ek i o duyarll biz yitirdik. Onun iin ise, aile ok nem liydi, konu komu, arkada, hepsi nemliydi. E rk ek lerin de bu gelim eye ayak uydurm alar ne kadar iyi olurdu. V e Jungun terim iyle, kendi i lerin deki kadm k e fe ttik le ri anda tam da bunu yaacaklardr. Bir keresinde bana, alayan erk ek ler akkmdaki dncelerim sorulmu, ben de onlar sevdiim i sylem itim . nk, alam alar onlarn da duygular olduunu kantlyordu. Kadnn e rk e k si, erkein de kadns yanlarn onaylad gn, bi zim iki cinsliliim iz, ok ynl kiiliim iz, yaatm a m z gerek en birok yanm z kabul edilm i olacak tr. Kadn cesur, m aceraperest olabilir - bunlarn hepsi olabilir. Ve tarihin sahnesine kmakta olan yeni kadn olaanst, byleyici. Onu seviyorum .

Kadn Olmak
B ir rportaj
G enlik tarafndan yeniden kefedilm eniz ve onlara desteinizle verdiiniz g sizi artyor mu?

kinci Dnya Savann balamasyla A vrupa dan dndmde bana ilk yaklaanlar genlerdi. Bu genler, bende k endilerin inkine ok benzeyen bir tavr k efettiler: S ezgilerle, duygularla, byyle, psiik anlar kullanmakla, yen i d eer yarglarnn bilinciyle dolu bir yaam. Bendeki. hayata, sam im i yete, b irb irim izi tanmaya kknden bal olmay k efettiler. n iversitelerd ek i derslerim de fu rra vn dan bahsederim. G venilirlik reten konu ma anlamna gelen, Valis yresinden bir kelim edir. Onlarla yaantlar hakknda, zel konular hakkn da konuuruz, sonra bana alrlar. n celeri beni konferanslara neden bylesine ok ardklarn sorardm kendi kendim e, sonra sadece benim ger ekten varolup olm adm bilm ek isted ik lerin i farkettim .
T a rtm a l kitab Seks ve ktidarrfa Kate M ille t, ar kadanz H enry M ille r - b ir erkek y a z a r- bizim seks anlaym z o denli etkiledii iin eletirir. M ille r'la ok sam im i olup onu desteklemekle kadnlara ihanet e tti in iz i dnyor m usunuz?

H i de deil. O benim zddmd. G n l k le r 'im de de yazdm gibi sekse kar tutumundan holanm yor dum. Am a Freud b ile Lou A n d r e a s - Salom eye kar tam am en farkl davranmtr! Bakn her ey kad na baldr. M ille r bana baka trl davranyordu. Onun anti - P ritan izm in i komik buluyordum. h ti rasn dile getirm ek le erk ek leri olduu kadar ka

2S

Yeni D uyarllk

dnlar da deitiriyordu. M ille r ] ok iyi k avrad m sanyorum, ama ona hcum etm em veya savun mam gerek tiin e inanm yorum . M iller, e rk e k le rd e ki P riten n yarglar ykm ak iin ok eyler yap mtr. O zamanlar kadnlar henz eriilem ez m ah luklard. O, onlar daha yakm a getirdi. Onlar g e r ek yapt.
B ir seferinde, "erkekleri taklit etm ed iin izi" yazm tnz. E serlerinizde erkeklerin ro l nedir?

Hayr, ben erk e k le ri tak lit etm edim . E rk ek ler be nim iin psikiyatrist. doktor, astronom veya astro logdular. O nlarn bilgisine ihtiyacm vard. Onlar btn yaratclklarnda yakndan takip ettim , ama her zaman kadnn varolu taslam k u vvetlen d ir mek v e aklamak iin uratm. Kadnlar bana y a amak iin rnek oldular, erk ek ler dnmek iin. Ondrt onbe. yalarndayken kahramanm Jeanne dA rc t. K endi iin d eil de bir adam yznden sa vaa gidiyordu neticede. Gerek zgrl salt k en d ileri iin arayan ylesine az kadn var ki! Aklm a onvedinci yzyldan N inon de Lenclos ve ondokuzuncu yzyldan Lou A n d rea s-S a lo m e geliyor. Sem bolik fig rler ve onlarn zgrlkleri y en i b i linlenm e iin ok nem lidir. Kadnlar artk olana kar durmaktan vazgem elidirler. Y en i kadn ba riz bir ekilde gzlerim izin nne serm elidirler.
Sizin iin "yeni kadn" ne demek?

E serlerim de zgr kadnlardan, zgr aklardan bahsettim, ama bunu ylesine sessiz sedasz yap tm ki, "yeni kadn" kimse farkedem edi. Y en i kad nn elinde uygulayaca tek bir kalp yoktur. K en d i yolunu yin e kendisi bulmak zorundadr. Yaplm as gereken i budur, ama bireysel zm ler bulunma s arttr. K adnlar gen elgeer bir kalp istiyorlar, ama herkes iin geerli byle bir kalp yoktur.

Kadna ve Erkee D air

29

Kadn hareketi Fred 'u n n y a rgla rn ykmada o l duka baarl oldu. Bu nya rglarn sizin kendi zm lem eniz zerinde herhangi b ir etkisi old u mu?

Bu soruya gerekten cevap verem eyeceim . Freurlu okumayal ok oldu, ama beni P aris te analiz eden Dr O tto Rank iy i hatrlyorum , aslnda kad nn psikolojisini anlayam adm z sylerdi; kadn lar deneyim lerin i henz aklam yorlard nk. E rk ek ler ruhu, felsefeyi, dini icadettiler. Kadnlar zor ta rif ed ilebilen - en azndan en tellek t el boyut la rd a - anlaylara sahipler. Bunlara annda ve do rudan sezgiler yn veriyor ve kadnlar sezgilerine gvenirler. Kadn hareketinde F reu d a fke duyul masna yol aan ey, beni fkelendirm iyor. Psikolo j i bana yardm c oldu. Ben, iim deki byme arzu sunu ok youn hissettim . deolojiler, Rankn da dedii gibi, erk ek ler tarafndan ortaya konmu ola bilir, ama ben onlardan, sadece ihtiyacm kadarn aldm.
E rotizm e a k tif ilg i gsterm ek kad nlar iin neden

bunca yl yasakt? Bu yasa erk ek ler icadetm i olmal. u anda Fellin iy i dnyorum. 8 1/2 film in de kendi bilinalt dnyasn dram atik olarak canlandrm t; ama J u lia ve R u h la r film in de karsnn bilinalt dnyas n dile getird iin d e ona hibir macera hakk tan mad. K ars pasif bir seyirciydi, o kadar. F ellin iye gre kadn ancak sadk ve iffe tli olduu zaman te mizdir. D.H. Lawrence, kadnn kendine zg bir hayata ve cinsellie sahip olabileceini ve sevim e yi onun da balatabileceini kabul eden ilk kiidir. E rotizm , kendini tanma yollarn n en nem lilerindedir, iir kadar kanlm azdr. Am a bir kadn g e reksinim lerin i ak ak dile getird i i an - V io lette Leduc veya Dylan Thom asn dul ei Caitlin Tho-

30

Yeni Duyurllk

mas g ib i- yarglanr. Ben, cinsel istek leri her zaman kabul ettim ve onlara eserlerim d e nem li bir yer verdim . K itap la rmdan birisi u A lk ' tr. H en ry M ille r kadnn kutsanmasn ykm ak iin ok ter dkt. Birok ka dn - h a tta baz erk ek ler d e - kutsanmaktansa b i rer cinsel nesne olarak kullanlm ay tercih eder. Kadnlar rom antize veya idealize edilm eyi, aa lanmak veya azarlanmak kadar istem iyorlar. Erkeklik ve kadnlk arasndaki ayrm izgisi nere dedir? Ben farkllk lar kltm eye altm. Btn ilik i leri gsterm eye, akarcasna seksin tesine geen btn balantlar kantlamaya altm.' E d eb iyat ta ilikiden ok engel tasvirleri buldum. T ek am a cm gen el akm saptamakt, dier her eyi brak tm kendi y erin i bulsun diye. Snrlar, tabular, k stlam alar ortadan kaldrmak, bir kenara itm ek is tiyordum. Eski rom anlarda snf, rk ve din ayrm la r vard. Btn bunlar atlayp igdsel ve s e zgi sel yaplara erim ek istiyordum. Sizce kadnla erkein duygusal dnyas arasndaki fark nedir? B irer ucu birbirine deer. Kadnla erkein duygu sal dnyas b irb irlerin e benzer, zt deildir. Erkek duygularn kavramaya balad an, h er ikisi iie geer. E rk ek ler duyarl yanlarn onaylarlarsa, bu yanlar da canlanr. B iz zm lem eyi .hep bir erkek ii olarak ele aldk: Buras, benim erk ek lerle konu abileceim bir aland. Am a artk btn bu ayrm lar yokolm aya yz tuttu. Biz erk ek siliklerd en ve kadm slklardan bahsediyoruz ama bunlar yanl etik etler. Z tlk daha ziyade iirsellik ve en tellek talizm arasnda. Yirmidokuzyamzdayken iinizdeki iki kadnn var

Kadma ve Erkee D a ir

31

lnd a n bahsetmitiniz, t ik i "kendini bouluyor g i bi hisseden aresiz, darm adank b ir kadn; k in ci si zayflk, aresizlik ve m itsizlik y a n sttk la r iin gerek d uygularn saklayp btn dnyaya sadece b ir tebessm, gayret, merak, coku, ilg i sergileyerek boy gsterm eye - sahneye karcasna - hazrlanan teki k a d n ." K en dinizi yenmeyi nasl baardnz?

nsan olum suzluklar hep atlar. Hl, h er gn ce sur olm ay baarabildiim aamaya gelem edim . Bu ik ili m cadeleyi benim gnlm ayakta tutuyor. br yandan uyum ve btnlem e duygusu bende ok gelim itir. k i kadn hl iim de ama artk bir birlerini paralamyorlar. Bar iinde birarada ya yorlar.
Bu btnlem eyi nasl baardnz?

Balangta hayallere, ruhlara, ryalara fena halde dalmtm. B en dokuz yandayken babamn bizi terketm esi bende byk bir ok yaratm t. H er za man kitaplarn ve hayal dnyasnn iinde yaam tm, bu y zden "ben"im e yolculuum farklyd. Dnyay bulm am gerekiyordu. Babamn bizi terkedii dnyaya olan kprm ykm ve bende yeni bir kpr kurmak istein i yaratm t. Bende her ey edebiyattan alnmadr: Yalanlar, masallar, ha yaller. Am a sonra H enry M iller ve kars hayatma girdiler. O tuzum a geldiim de d en eyim ler zerinde alyordum ve ilk kitabm D.H. Law rence hakkn da yazdm . ki d n yay- dnyay ve fa n ta ziy - den geleyeb ild iim anda yaratc gcm adeta fkrd. N ered eyse h er yl bir kitap yazyordum . H ayatm n bu dnem inde G n l k le r ve rom anlarm , iir ve dnya, uyum lu bir beraberlik iinde. alyor, g e ziyor, ilik iler kuruyorum ve hibir problem km yor.
Bize ksaca nl G nlklerinizn hikayesini anlata

32

Yeni D uyarllk

b ilir m is in iz ?

Onbir yanda g em iyle A m erik a ya giderken, y an m zda olmayan babama bu yabanc lkeyi anlatp onun da o tarafa gem esini salamak iin baladm Gnlkle7'im e. Y aantm z yakndan izley eb ilm esi ni salayacaktm. Balangta, birini geri getirm eyi am alyorlard. A n nem onlar yollam am a izin v e r medi, bylece zel bir ey oldular, ruhun yuvas, bir laboratuar. Bir smak, kutsal bir mabet. B elki ikiy z tane d efterim var. Ylda aa yukar oniki tane yazarm . O nlar B rooklynin bir bankasnn ka sasnda saklarm ve bana ylda ikiyz dolara mlolurlar.
ok n em li b ir anlamda siz b ir d evrim cisiniz. Tek bana g s terd i in iz cesaretinizin y a ln zl iinde kendi hakknzda, kadnlar hakknda ne g ib i dene y im le r elde ettiniz. ?

nancn byk nem ini kavradm, dardan gelen basklara kar koyabilm ek iin yn bulma y e te n e i nin ve i dnyann ne byk nem i olduunu kav radm. Am a bilin gelim esinin kendini kabul e tti recein i ve d evreyi deitirm eyi salayacan da rendim . Sonra isel inancn nemini. Ben a lm alarm seviyordum ve beni ondan kim se ayra mazd.
B ir o k eletirm en eserlerinizdeki a r ykl hava dan huzursuzluk duydu. Neden kadn kah ram an la r nz g iz lili i, kandrmayac ve entrikay silah olarak bu denli sk k u lla n y o rla r ?

B elki duygular, grntler dnyas ve m itos yard m yla iletiim kurmaya olan inancmdan. Sanrm, benim btn kadnlarm bilinaltnn ivm eleri ile yaamaya alrlar. Btn rom anlarm iinde yal-, nzca kadn dolaysz hareket eder ve o bile sonun da i dnyaya gezinin g erek liliin i farkeder. Eyle-

Kadna ve Erkee D a ir

33

m e hibir zaman inanmadm; hayatn iir dzlem in de gerek letirilm esid ir benim tek inandm.
S izin iin ak, G nlklerm/zcfe de rom anlarnzda da merkez, ama ok ender olarak bundan sade b ir e kilde szediyorsunuz. Sevgiyi neden bylesine arap sana dnm b ir ili k ile r yum a olarak g r y o r sunuz?

Sevgi karmaktr. lik i zor bir yaratclktr. En geller, roller, m askeler yznden. nsanlar labi ren tler ina ediyorlar. H ep im iz kendi "ben"lerinizi doya doya yaayabilseydik ortaya ok karmak bir rnek kard. Am a biz srekli denge tutturm ak zo rundayz: B enim ta r if etm eye altm ite bu s regelen titreim ler.
Sezgi, sizin yazarlk yntem inizin byk lde p a r as. K en diliind en bilinlenm eye duyduunuz hay ra n l btn k noktalaryla b irlik te tanm layabi l i r m isiniz?

ocukken, insanlarn ne h issettik lerin i ok iyi an lardm. Sonra sezgilerim i psikoloji e itim iy le geli tirm eye altm. Rom antizm e olan eilim im hisset tik lerim i tartm aya zorlard beni. A rtk sezgilerim e ve onun gcne inanyorum. Japonyadayken, ko num adm bir dilde konuan insanlarla iliki kur duum duygusu iindeydim . Bu, sezgilerim e daya nan bir kavrayt, onu rom anlarm da ve zel yaan tm da ok daha younlatrdm . O tuzlu yllarda Louveciennesde eri atl bir A ttik a stdyosunda oturuyordum. P e n c e re le r arasna btn dostlarm zn burlarn izm itik v e her gn takip ediyor duk. H e r l i r burcun saat gibi bir gstergesi vard ve h er gn iin ize lge le r hazrlayp rnein "Artaudnun falna gre..." diyebiliyorduk. Bugn artk astrolojinin falclk dalm a ilgi duymuyorum, beni eken, insanlarn k arakterleri hakknda syleyebil

34

Yeni D uyarllk

dikleri. Gnlk fala b aktm z dnem lerde astrolo jik haritadan yararlanarak arkadalarm ve e h irle rini astrolojik rnee gre yerletird iim bir ize l ge hazrlam tm . li k ile ri bir falda ve haritada r e sim letirm ek dncesini ok ho bulmutm.

Fe m inizm H a k k n d a D n ce le r

Benim kadn h arek etin e katkm politik deil, psiko lojik yapdadr. G n l k le r im i okuduktan sonra kendi kurtulularn gerekletirebilm i binlerce kadndan srekli m ektup alrm. Bu m ektuplar, bir kadnn gelim esini ve iek amasn engelleyen psikolojik etk ilerin uzun bir listesini olutururlar. Dinin, rkln ve kltrn olumsuz etk ilerin i in celedim ; bu etk i politik sloganlarla deil, sadece ve sadece a k tif eylem le ortadan kaldrlabilir. G n liik le r im de kadnn elin i kolunu balayan bir srii k stlamadan szediyorum . G n l k le r zaten yarglan maya kar bir smak, kadnn gerek durumunu tahlil edebileceim bir yerdi. zgrln anlam, sanrm bu noktada balar. Balamak diyorum, kal mak deil. K adnn duygusal gr leriyle yaklam larndaki d eiik lik ler onun daha etk ili h arek et e t m esini salayacaktr. Bununla pratik, ekonom ik ve sosyolojik p rob lem leri kastetm iyorum , nk ou nun zeka ve saduyuyla z lebilecei inancnda ym. Ben daha ziyade gcn kaynan oluturan kendi ken d im izle yzlem eyi vurgulamak istiyo rum. Yapm akta olduum, sorum luluun arlk noktasn deitirm ek, azarlamak deil! Ben kadn azarlam yorum. B enim sylem ek isted iim sadece ve sadece u: Toplum a veya erk ek lere serzenite bulunacam za durumumuzun sorumluluunu kendim iz yklen ecek olursak kendim izi ok daha az zavall hissederiz. V erim siz isyanlarla deerli en erjim izi araya verm ekteyiz. O laylarn daha bir bi lincine varmak, bize kendi kaderim izin efendisi ol

36

Yeni D uyarllk

ma duygusunu verecek tir. V e kendi ansm z e li m izde tutabilm ek her zaman iin bakasnn b izim kaderim izi yn len dirm esin i b eklem ekten daha mutluluk vericid ir. E rk ek lerd en fikir, psikoloji, ta rih veya sanat alannda birok ey rendiysem de benim gelim em e h izm et etm eleri iin onlar k en di kim liim in ve inanlarm n bir onaylanmasna dntrmesini de rendim . te yandan kadn se viyor, problem lerin i tm yle anlyor v e k iiliin i gelitirm e abasn dikkatle izliyordum . Ortak y a antm z etk ileyen srekli devrim in iim izdeki d e rin deiikliklerden kaynaklandna inanyorum. Kadnn nceleri stlendii evilerinin ounlu u trensel n itelik teyd i; onlarla sevgi, ihtim am ve koruyuculuk ifade edilebiliyordu. A rtk vericiliim ize baka k ya fe tle r giyd irm eliyiz. E skiden evilerini neden yap tm z ve yapm adm z zam anlar da neden sululuk duyduumuzu kavramadan on lardan tm yle kurtulm a problem ini zem eyiz. S evdiklerim izin yaantlarn zen gin letirebilm eni daha baka y n tem le ri de olduunu onlara kavratm alyz. Bu m egalelerin bir ksm baka e yle rin yerin i dolduruyordu. Yuvam zda kendi saltana tm z srdrebiliyorduk ve bu, bir sr k e y ifli e yi de b irlik te getiriyordu. Sevgi, g zellik ve b elli bir doyum duygusu bir tazm inatt. E n erjim izi ve glerim izi baka yollara kanalize etm ek istiyorsak sonunda zel dnyam z kaybetm ek pahasna bir zm bulm am z gerekiyor. Ama, ta iim ize sin mi, kklem i olan sululuk duygularm zla baetm ek zorunda olduum uza inanyorum. Bunun anla m da, sevm em iz, ortak almamz, ocuklarm z eitm em iz, evim ize bakm am z ile ilg ili yaratc ola naklar bulup sevd ik lerim izi baka yollarn da v a rl na ikna etm ektir. Tabii ki dnyasnn zel hayat la kstlanm olmas kadna, yarm aya ynelik

Kadna ve Erkee D a ir

37

dnyasnda erkein b elli bir lde kaybetm i oldu u baz z ellik le r kazandrm tr. K adnlarn evre lerin deki insanlarla daha insancl ili k ile r srdre bildiklerine, iktidar hrsnn k iilik sizliiyle bozul mam olduklarna inanyorum. Kadn adliyede, po litikada ve eitim d e gzledim . K iisel ili k ile r kura bilm e y e ten e iy le ok daha etk ili bir ekild e hak szla, savaa ve nyargya kar m cadele v e re b ili yor. Btn m eslek lere yen i bir kalite getire n yen i bir kadn tipini ^dlyorum. Ben baka b ir dnya istiyorum , erkein iktidar ihtiyacnn -s a v a ve hakszlklarn k a y n a - ekillen dirdii b ir dnyay istem iyorum . B izim yen i bir kadn yaratm am z art! G ettolara yoksullua ne dem eli? nce: Y en i in san bunlara iziri verm ezdi. nk insann kendisi ni dzelm i grm ek istiyorum. H ep im iz biliyoruz, sistem in d eitirilm esiyle uyuturucu, su, sava ve hakszlklar ortadan kaldrlam yor. L id e rle r i m izde eksik olan insanlk. Kadnn ayn rnein pe inde gitm esini istem iyorum . K iisel n ite lik le ri ve dnceleri ortaya koymak eskilerde P ritan izm tarafndan tabulatrlm t, imdi ise o bayra m i litan fanatikler kapt. P sikolojik zgrlk belki pra tik tek i problem lerin de zlm esini salayabilecek tir. Fantazi, yeten ek ve zeka, zm ler bu labilm ele ri iin zgr braklacaklar. Kadn h areketi iinde bir sr kadn gryorum, fasit daire iinde d eliler gibi belli problem lere kafa yoruyorlar, oysa duygu sal tutuculuklarn bir tarafa atarak sakin dnp hareket ed ebilseler zm bulm alar kolaylaacak. Ynlendirilm em i, kr fke ve kin etk ili silahlar de illerd ir. Saduyu ile yaplan eylem lere dntrl m elid irler. H er kadn nce kendi problem lerin e ka fa yorup sonra evresinde etk ili olmaya alm al dr, yoksa kendi problem lerinin ykn zaten prob

38

Yeni D uyarllk

lem lerle dolup taan ounlua tar. Oysa, b irey sel zm ve cesaret bir hcre gelim esinin, orga nik bir gelim enin zellik lerin i tar. G en el sen tez le kaynar. Sloganlar bize g verm ez, zira g e n e l letirm eler gerekddr. Aslnda birlikte alm ak tan yana olan birok zeki kadn ve erkek, g en e lle tirm elerle rktlyorlar. Bazlarna hi de uygun olmayan bir davaya btn kadnlar katmaya al mann hibir yarar yoktur. Grup her zaman iin g verm eyebilir, nk yalnzca asgari m tereke gre hareket eder. Grup, bireysel iradeyi zayflatp kiisel katky tahrip eder. Kadnn bireysel bilin gelitirm esine kar olm ak demek, tek tek b ire y le rin aratrm alar ve b ilgilen m eleri ile kalitesi y k selecek olan k o lle k tif yarara kar olmak dem ektir. H er kadn kendini, problem lerin i ve en gellerin i b iz zat tanm aldr. Kadndan rica ediyorum ; kendi ka derinin efendisi olabileceini kabul etsin! Bu, m ut luluk verici bir dncedir. Bakalarn paylama nn tek bir nedeni vardr, o da kendini aresiz h is setm ektir. Psikolojin in en houma giden yan, ka derim izin kendi iim izde, kendi elim izde olduunu sylem esidir. Bakalarnn bizi kurtarm asn b ek le dike bunu kendim ize yaptracak gc g elitiren le yiz. Bir kadn kendi gizli, kiisel y en ilgilerin i, zel dm anlklarn ve baarszlklarn halledem em ise bunlarn tortusunu grubun iine de tayarak onun olumsuz tep k ilerin i arttrr. Bu da kurtuluu ok dar bir tem ele sktrm ak anlamna gelir. K u r tulu: E n gellerin stesinden geleb ilm e gc. E n geller ise varolan eitsel, dinsel. rk ve kltrel balardr. Bunlara kar gelm ek gerek iyor ve h e rk e se yetecek hibir politik zm de yoktu r stne stelik. G erek d ik tatrler sululuk duygularm z, tabular ve eitim m irasm zdr. Dm anlarm z bunlardr ve biz bunlar ortadan kaldrabiliriz. B i

Kadna ve Erkee D a ir

39

zim gerek dmanlarmz bize retilen lerd ir - er k ek ler tarafndan deil, ounlukla anne ve by kann elerim iz tarafndan retilen ler. fken in tatsz yn, abartmalara yol amas ve doru bilin len m em izi engellem esidir. ounlukla kendi davam za zarar veririz fkeyle. Bu, tpk sava a snm aya benzer. Yoksulluun, hakszln ve nyargnn problem lerini, erk ein oluturmu olduu hibir sistem zm leyem ez. Ben bu problem lerin kendi insan ya amn deerlen dirm e yasalar uyarnca bylesine eitsizlik lere gz yummayacak, yumamayan, stn n ite lik le rle donanm bir insan tarafndan zm len m elerin i istiyorum . Bu anlamda, bizim bu stn n itelik le rin gelim esine yapacam z her katk, top lumun tm ne yansyacaktr. Btn ham lm z, h azrszlk lm z ve d en eyim sizliim izle k itle hare k etlerin e dahil edileb ileceim iz dncesi kadnn kendini gelitirm esini engellem itir. Bu dnce nin altnda, bizim yapabileceim iz yegane iyiliin - k e n d i d m zd a - bakalarn kurtarmak olduu nu syleyen, modas gem i dnce yatar. Bakala rn kurtarm aya balarsak ktln bireysel y e te r sizliklerden, gelim em i insanlardan kaynakland n gzard etm i oluruz. B izim id ollere gerek sin i m im iz var. Kahram anlara ve n derlere gerek sin im i m iz var. H arvard niversitesinden gelen bir yn avukattan bir tek Ralph N ader kt. Am a bir Nad erin hesaplanamayacak bir etkisi vardr. Y eten e k lerin i en st dzeyde gelitirm eleri sayesinde zel, ayrcalkl, olaanst saylan insanlar politik ne d en lerle baaa etm eye altm z srece kendi baarlarn elde etm ek isteyen hibir kim seye yar dmc olamayz. T p k m im arlarn plana gerek si nim duymalar gibi bizim de insan yaratmada plana gerek sin im im iz vardr.

40

Yeni Duyarllk

B ireysel gelim eye saldr, sosyalizm in karanlk zamanlarndan kalm adr. Ben bugn kadnlara il ham vereb iliyo r ve onlara yardm edebiliyorsam , sa dece ve sadece kendi gelim em e tkezlem eden y a ptm iindir. Baka sorum luluklar sk sk dikka tim i datm tr, ama hibir zaman bilincim i acm a szca, byk bir disiplin iinde eitm ek ten vazge medim, nk insann kaderini d zeltm eye y n e lik sistem lerin her birinin iflasnn altnda m kem m el olmayan, bozulm aya her an hazr bir insann yattn farkettim . alarnn davran biim lerin e v e tabularna kar gelm i kadnlarla ilg ili yazlar okumak insan y reklendiriyor: O nyedinci yzylda N in on de Lenclos; Freud, N ietzsch e ve R ilk e zamannda yaa m Lou A n d re a s - Salom6 ve gnmzde H an Suyin. Ya da L esley B lanchn Y ld z la rn z liy o rla rrfsndaki o drt kadn kahraman. Kadn h areketinde bir sr olum suzluklar k e fe diyorum. Kadn yazarlar kefedip okumaktansa e r kek yazarlara saldrmak, kadnlarn evird ii film ler yapmaktansa erk ek lerin hakim olduu film lere saldrmak daha nem senm ekte. Kadnn pasiflii bir gn bir volkan gibi patlarsa g etirecei tek ey felaket olacaktr. Bu pasiflik yaratc iradeye dn trlebilir. Fakat, kendini bir sava olarak ifade ederse erkeksi yn tem lerin taklidinden baka bir ey olmaz. K endi kiisel ilik ilerin i tarih tek i ik ti dar kavgalarnn nnde tutmu kadn yazarlarn eserlerini aratrm ak iyi olurdu. B enim gnlm de insancl bir avukat, insancl bir eitici, insancl bir politikac yatyor. B ir erkek veya erkek gibi olmak, bir zm deildir. Kadn hareketinde hl g e re in den ok erk ee yknm e var. Bu yalnzca g den gelerinin kaymasna yol aar. Kadnn gce baka bir tanm getirm esi gerek. Bu tanm insanlarla

Kadna ve Erkee D a ir

41

olan ilik iierin e dayanmal. Basm akalp bir deyile, ken dilerin i ezen lerle zdeletiren kadnlar, erk e i deitirm ek, dzeltm ektense, onlar gibi davra nan, k en d ilerin i erk ek letiren kadnlardr. B ir grup baka bir grup pahasna k en d in i kurtaramaz. Kurtulu ancak toplu halde ve anlama iinde g er ekleebilir. Grup olarak dnmek k u v v e t verm ez. radeyi zayflatr. ounluun dncesi diktatrcedir, bi reysel gelim eyi nler ve h erk ese ortak bir zm arar. B ireysel gelim e toplumsal yaantnn n ite li i mi arttrr. G elim i bir kadm btn toplumsal g revlerin in stesinden gelip a k tif harek et etm esini bilecektir.

K z ka r d e i m K a r m

Lou Anderas Salom ey i H.F. P ete rs sayesinde tan dm ve kitabnn bu yen i basks iin yazdm n sz ona borlu olduum teekkrn bir ifadesidir. Hakknda her ey ortaya karlamamsa da P e ters onun olduka m kem m el bir portresini izm i tir. M ektuplarnn ounu imha etm i olm as Pe-. tersin almalarna olduka sekte vurmutur. Am a P e te rs in sezileri, m ant ve tanma y eten ei sayesinde kadnn gelim e tarihinin bu en nem li kadnn yakndan tanma olanana kavutuk. P e ters onun ok sevecen bir portresini izmi, y e te n e ini ve cesaretini vurgulam tr. L ou nun yaam hakknda her eyi b ilem iyor ol mamz, onu, kadnn bam szlk m cadelesinin altnda grm em izi olduka zorlatryorsa da, ha yal gcmz hem en yardm a kouyor. Onun srla r n, elikilerin i ve ik ilem lerin i anlayabiliyoruz, n k kadnlar hakkndaki bugnk b ilgilerim izle a kyor. Kadnlarn i m otivasyonlar, tep k ileri ve bilinalt drtleri hakknda hl birok aratrma yapmam z gerekiyor. Tarih in ve biyografilerin y e n i den yazlm alar gerek. K adn deerlendirm e konu sunda hl kadmsal bir bak am z yok, nk y l lar boyu itiraflar bir tabuydu. Bir kadn herhangi bir aklama yapmaya kalktnda, ounlukla top lum ve eletirm en ler tarafndan yargland. Kadn biyografileri ahlaki d eerlerle doludur; P e te rs by le yarglara hi yer verm em i. O bize L o u yu yen i deerlendirm enin altnda yorum layabilm em iz iin gerekli btn v e rile ri sunuyor. Lou Anderas - Salom e dncede ve yaamda g e

Kultna ve Erkee D a ir

43

leneklerin ve alkanlklarn stesinden gelm e kav gasnn sim gesidir. Zeki, yaratc, orijinal bir kadn, dahi erk ek lerle, onlar tarafndan ezilm ed en nasl bir iliki srdrebilir? Sevdiiyle btnlem ek, ama kendi bam szln da kaybetm em ek - ite m odern kadnn kavgasn verd ii atma. Lou sev ginin btn aamalarndan geti: V erd i veya esirge di, ald veya kendi iine kapand. Evlendi, ama ev li olmayan bir kadnn yaamn da srdrd, yal erk ek leri sevdi, gen erk ek leri sevdi. Y eten e in ca zibesine kapld ama ne yalnzca bir m rit oldu ne de yalnzca bir ilham perisi. N ietzsch e Za ra th u stra y yazarken ona Lou nun esin verdiini ve eseri ni onun kadar kim senin anlayamam olduunu ka bul etti. Y llar boyu Lou, olaanst erk ek lerle ilik ileri olan olaanst kadnlarn kaderini paylat. Nietzschenin, R ilk e nin ve F reu d un yalnzca arkada olarak tannrd ama, zellik le F reu d la olan m ek tuplamalarndan da aka anlalaca gibi Freud, ona son derece eitliki davranm ve fik irlerin e sayg duymutur. Ibsendeki kadn kahram anlarla ilgili ilk fem in ist aratrm ay, N ietzsc h e nin e serle ri ile ilg ili bir denem eyi yazm tr. Lkin kitaplar artk yaynlanm yor. R ilk e y e esin verm itir, ama onun bam llna ve depresyonlarna kar isyan etm itir. Yaama sevgisi bu yzden ar yaralar alm ve nihayet alt yln sonunda R ilk e yle ilikisini koparm tr; ken di deyim iyle "kendinden baka kim seye sadk ola mayaca" iin. K endi eserini kendisi yaratm al; y al nzca kendi da dnk karakterine, kendi yaam tutkusuna ve kendi eserlerin e sadk kalm alyd. Bakalarnn yeten ek lerin i harekete geirdi, ama her zaman k endinin kilere yer ayrm asn bildi. E r kek o ld u k la r takdirde rom antik ilik ilerin e h epi

44

Yeni D uyarllk

m izin hayranlkla bakt, ann btn kuvvetli k iilik leri gibi davrand. Dostluk ve aka zel bir y e ten ei vard, ama lm eyi ak kaybetm eye y e le yen rom antiklerin ihtiraslar onu asla yutamad. G ene de bakalarnda rom antik tutkular uyandrr d. Gr, dn ve almasyla zam annn ok ilersindeydi. P ete rs btn bunlara deiniyor, bunlar vurguluyor, kantlyor. L ou nun beni cezbetm esi, peim i brakmam o l mas ok doal.- Am a Lou nun gen bir kadn iin ne anlama g eleb ilecei m erakm ekti -y a ra tc , modern, bir gen kadn iin. Bunun zerine onun hakknda bir aratrma yazan Barbara K ra ft ile k o numaya karar verdim :
"Yaam sresince (1861 - 1937) Salom e rom antizm geleneinin kne tank oldu ve y irm in ci yzyl tayan m odern dnce tarzn n b ir paras oldu. Salom e ilk 'm odern kadn'dr. Nietzsche ve R ilk e yle olan konum alar varoluuluun felsefi alt yaps n oluturm utur. Ve Freu d la a lm a la rp sik a n a litik te orin in gelim esi ve eyleme gemesinde tayin edi ci b ir ro l oynam tr. Ben onu b ir kahraman olarak grm eye baladm; kelim enin tam anlamyla m itletirilebilecek b ir kiilik. Bugnk kadnlarn en b yk s k n ts ken d ilerin i zdeletirebilecekleri ka dn kahraman e k s ik li id ir."

Barbara, kadn kahraman eksikliinin nedenlerini sezmitir: B iyografiler hep erk ek ler tarafndan ya zlyordu. Kadn olarak bize g verecek, bizi cotu racak ve cesaretlendirecek kadnlar aryorduk. P e ters, L ou nun portresini izerek bize bunu salad. Neden bir ilikiden brne kotuunu tart tk. Daha ok gen bir kadnken, kendine eserleri ni devam ettirecek bir m rit aramakta olan N ietzschenin hakim iyetinden ekindiini saptayabil

Kadna ue Erkee D a ir

45

dik. R il k e y e yazd m ektuplar okuduumuzda, neden alt y l sonra onunla olan ilikisin in sonuna geld ii duygusuna kaplp yoluna devam etm esi g e rek tiin i anlayabildik. Lou k im liin i dikkate deer bir titiz lik le korudu. F reu d la yap t tartm alarda kadnca gr lerin i sevim li ve zek ice ortaya koya bildii iin onun saygsn kazanm t. evresi, ona olan ilg ile ri hayranlkla ihtiras arasnda - o ok da gzel bir k a d n d - gidip gelen gl, hatta stn erk ek lerle sarldnda bile zerk liin i koruyabildi. Tutkulara bir tepki gsterm ediin de, onu frijit ola rak dam galamaktan bile ekin m ed iler oysa. zg r l, ok derin lerde, bilinaltnda yatan gerek si n im lerin e gre davranmaktan ibaretti. B am szl , h arek etli olabilm enin yegane art olarak gr yordu. H arek etin anlam ise durmadan serpilip b ym ekti. Yaam n e rk ek leri rnek alarak dzenlem iti geri ama asla erkeksi bir kadn deildi. Deim ek, gelim ek ve serpilm ek iin her trl zgrl kendine tanyordu. kiyzl sadakat ve grev ta nm laryla gz pnarlarn h arekete geiren her t r l sahte duygusalla kar drstln koruyor du. ann tarihinde bir baka ei yoktur. H ibir zaman bir fem in ist deildi, ama b irey olarak d rstln koruyabilm ek iin iindeki kadns ya na kar savat. L o u yu ok iyi kavram olan H.F. P ete rs onun azndan grlerini yle zetliyor: "nsanca ya am - e v e t , her ya a m - bir iirdir. Gn be gn, para para farkna varmadan onu yaarz. Ama, o b izi kendi dokunulm az btnl iinde yaar."

Y a am la Kendim A r a s n d a

Bu stn y e te n e k li ama az tannm sanatnn bi yografisinde M ery le Secrest, berrak psikolojik g r duyarllkla b irletirerek karakterle ili k ile rin esasl bir incelem esine giriiyor. Sanat ta rih i nin unutulmu bir parasn gn na karyor. T a rih i en parlak ren k leriyle yeniden izm ek y e t e neini ve cesaretini gsteriyor. Bir karakter in c e le m esinde insann iine bylesine derin lem esine inip evresindeki havay, zamannn yaama b iim i ni bylesine yakalayabilm i olmak gerekten hi de allm deil. Kitap, eitli alardan byleyici. 1970de 96 ya nda len A m erik al Rom aine Goddard Brooks, baka herkesi gelim esinde en gelleyecek ve ruhen sakat brakacak kabus gibi bir genlik yaamt. indeki sanat gen e de geliti. H e r ne kadar bu o cukluk kendi d eyim iyle -g r n m e z bir sis gibi ak ateini soutup, dehasnn en yksek y e rle re k masn en gelleyip yaama gdsn k stek leye r e k - "yaamla kendim arasna" girm ise de gene de birok m odern sanatnn krelm i yaamna k yasla zam annn nem li k iilik leriyle gird ii dost luk ve ak ilik ileri asndan renkli ve zengin r n ek lerle ilenm itir. Secrest bu sanatlar ve yazarlar hibir zaman sadece isim olarak anmaz. H er birini tek tek tan m layp aratrr. H e r ne kadar onlar - Rom aine B ro oks ile ilikide olduklar sraya g r e - p ro jek trle rin parlak klaryla aydnlatyorsa da, nem li k ii lik lerin pertavszla in celen m eleriyle hayal ed ilm e leri arasndaki o ok gzel dengeyi koruyabiliyor.

Kudma

vk Erkee

D a ir

47

Y zyl balangcndaki P aris orijin allik lere, bi reysel yaam rneklerine, d elim en lik lere ve zel lik le de akn her biim ine ve davurumuna kar hogrlyd. O a, nem li olan tek eyin y e te nek olduu bir ad. Rom aine B rooksla sevici ilik ilere girm i olan A m erik al m ilyoner torunu N atalie B arn eyyin ha yat hikayesi de ilham verm e asndan zengindir. N atalie B arn eyyin hayat hikayesi tek bana y e te r li aklkta; ayrca Rom aine B rooksla onu b irb irle rine balayan lezbiyen ak gibi tem el konunun yansra, dier tem alaryla da ok etk ileyici. H e r ikisi de yeten ek li, bam sz kadnlard, h er ikisi de ya am ve davran biim lerini k en d ileri belirleyebilm ilerdi. lik ilerin in zen gin lii ve ok boyutlulu u en yksek gerilim i yaratyordu. Rom aine Brooksun hikayesine duyduumuz ilg iy i arttran ey. onun allm adk arkadalar hakknda b ize verilen yakn, zel bilgi: O a yaayp onlarn baarlarn ve m itsizlik lerin i paylam olma hayali.
R om a in e B ro o k s un St. Iv e s te g e ird i i a lt y ln so nunda nl D urand -R uel Galerisinde sergiled ii 13 tablo b ir btn olarak o lg u n yeteneini kantlam ve sanat olm a konusunda g s terd ii k a ra rll n baarl b ir savunusunu g e tirm i tir. Ben sanat olarak dodum, doutan sanatym. Bu k ararnn bedelini, ailesiyle ili k ile rin in tm yle kopmas, uzun y lla r yoksulluk ekmesi ve harcad onca a bayla d e m i tir."

P rou stun Baron de Charlus tipine ilham kayna olan egzantrik yazar, sanat eletirm en i ve kazanova R obert de M ontesquieu. Rom aine B rooksa hay rand. aralarnda salam bir dostluk vard; ona "ruh hrsz" lakabn takm t, nk onun tablolarnda, oynanan rollerin ardnda sakl srr, o zavall beni

48

Yeni Duyarllk

yakalayp ortaya kardn farketm iti; A p ollin a ire onun eserlerin d e ar b ir cid d iyet ve hzn ke fetm iti. Secrest, Rom aine B rooksuri byk bir olaslkla kendi trajik d eneyim ini bakalarna yanstt ya da trajik yaantsnn ona bakalarnn dikkatle g iz led ik leri yara izle rin i k olaylkla farketm esini re t tii fikrinde. Ona m od ellik yapanlar aracnda Jean Cocteau, Paul Morand, Ida Rubinstein ve D Annunzio da var. Btn bir m rn n em li k iilik ler arasnda geirdi: S om erset M augham , A x e l M unthe, G ertru de Stein, Ezra Pound, A n d re Gide, C olette, C om p ton M ackenzie. Arkada kalp herkesin kendi ze v k i nin peinde gid eb ilecei dncesinden yola ka rak hom oseksel b iriyle e v lili i denedi. E v lilik bir yldan ksa srd. Sevgi aray ve sanat olarak doyum, kitabn ana konular. A vru pann en stn b eyin leri onu byle tanyp byle saydlar. Secrest, Rom aine B o oksun btn sevgi a ra ylarn n altnda hayatta hi sahip olm ad o bir eyi a'aym y a tt n ile ri sryor: O h er eyi onaylayan ana sevgisini. Sec rest, D r C harlotte W o l f f ten u aln ty yapyor: "An neyle duygusal ensest, gel'ekte lezb iyen liin tem elin i oluturur." Kanm ca bu, olduka dar bir gr. Btn sevgi araylar eninde sonunda, haya tn balangcnda sahip olunamayan sevgilerin ara y olarak yorum lanabilir. Secrest bize, D an tenin cehennem inde ocuklarna sevgi verm eyen ana - ba balara zel bir ke ayrdn hatrlatr. Rom aine B rooks un durumunda, annesinin oluna duyduu hastalkl sevgiydi onu derinden yaralayp kadn ya nn inkara iten. Toplum sal ilik ileri, airlii, aforizm alar ve skandal dolu, gayr ortodoks yaam biim iyle b

Kadna ve Erkee D a ir

49

tn P a risi avcunun iine alan "C incinnatinin vah i kz" N atalie Barney ile olan derin ak ilikisi, b y leyici bir aratrm a konusudur - karmak ve de rin. D Annunzio ile olan uzun sreli ilikisi de ha vas ve titreim leriy le ayn ekilde ok zengindir. Rom aine B rooksun tablolar A m e rik a da ilk de fa - N iz z a da unutulmu olarak lmnden bir y l s on ra - 1971 de sergilendi. Secrest yle yazar: "Bir sanatnn yaam anlatlrken eserleri ya kendi balarna b irer fenom en olarak -yaam d an bam sz o la ra k - grlr ya da kaynaklan sanatnn zel psikolojik doasnn altnda aranr. Rom a ine Brooksun eserleri hayatndan asla soyutlanamazlar." O. son zamanlarda unutulm uluktan kurtarlan olaanst kadnlardan biridir. Bu m uhtem elen, kadnlarn kadn tarihin i yen iden yazm a konusun da son zamanlarda artan ihtiyalarndan kaynakla nyor; ya da bir sanatnn g en ellik le o ldkten sonra anlalmas m eselesinden; hani bir sanat nn eserini, ta ki gnn birinde bizim zevkim iz, de er yarglarm z ve ilik im iz aradaki m esafeyi kapa tana dek karanla gm en o esrarengiz yapdan; ve de kararma dnem lerini, ama ayn zamanda da ok tan unutulmu bir sanatnn bizim m odern bilincinlj.in kanlm az bir paras haline gelm esi dne m ini aklayan 9 esrarengiz yapdan. Biz bugn ar tk Rom aine Brooks un rh h a ta s annesiyle olan strap dolu ilikisini ok daha iyi a n ra b iliy o r u z . Biz bugn artk bir sanatnn gelim esinde, y e lle m esinde ona elik eden eitli en gelleri ve zorlukla r, sevgi gsterilerin in renkli ekillerin i ok daha iyi anlyoruz. Lord A lfred Douglas, Rom aine B rooksa iir kita bn u ithafla gnderm iti: "Biz birbirim ize sk sk, asla solmayacak eyler sylem ekten vazgem edik."

50

Yeni D uyarllk

Bu biyografi iin .de sylenebilir bu. Bu eserde resim, ablak, mekan, insan tarihi son derece d en ge li bir biim de iie rlm tr ve bir yaamn kop maz ban yeterin ce izled iim izd e, bize baka pek ok yaam ve insan deneyim inin bitm ez d erin lik le rini kefetm ede k tutabilecektir.

J a p o n y a nn K a d n la r ve o cu k la r

Japonyann kadnlar her zaman her yerd e h a zr lar ama en ortada gz k m eyen leri de onlar. Ben im diye kadar hibir m em lek ette, kavramas bu ka dar zor baka bir toplulukla karlamadm. H er y erd e ler -lok a n ta la rd a ve dkkanlarda, m zeler de, m etrolarda, tren lerd e, otellerd e ve pansiyonlar da, sokaklarda ve ta rla la rd a - ama dikkati ze rle ri ne ekm em ede gsterd ik leri baar yabanclar b ylyor. O tellerd e ve lokantalarda efkatli, dikkat li ve yardm severler, hem de, insann - erk ek ler ha r i - hayal bile edem eyecei lde; ama kadn m i safirlerin e de ayn nezaketi ve yum uakl gsteri yorlar. Sanki bizim ebedi dikkatli ve koruyucu an ne ryam z k o lle k tif bir tem eld e gereklem i g i bi... T e k bir farkla; Bu anie her zaman gen ve k giyim li. alkan ama sessizler, hamaratlar, her ta n altndan kyorlar ama gene de skc ve srarc deiller. Yayncm Tom ohisa Kavade tarafndan Japon yaya davet edildiim de yazar olduum iin norm al olarak yalnzca erk ek lerin gireb ild ii bir geya lo kantasna girm em e izin verildi. H er m terinin ar kasnda bir geya duruyor veya diz km b e k li yordu. H er saki bardam boaldnda benim g e y am ayn h zl ve h a fif hareketle eilip yeniden dol duruyordu. Balm ubuklarla yiyem ed iim i farkettiin d e de onu inanlm az bir beceriyle parala d. nce ubuklarla bal ezerek yumuatp hzl, tek bir h areketle btn kl ekip karverdi. Ve btn bunlar, Batl kadnlar hareketsiz hale getireb ilecek kadar bol kollu son derece k bir elbi-

52

Yeni D uyarllk

eyle yapt. B ir baka geya bana im zalam am iin bir earp getirdi. "Ben Hem ingw ay okudum," dedi "o earbm onbeim deyken im zalamt". M terilerinin nnde gereinden tek bir sani ye bile fazla eilm iyorlar; aralarndan tek bir tan e si bile "bana bakn, ben buradaym," dem ek ister g i bi davranmyor. T e p s ile ri taylar, yem ei da tlar ve sylenenlere kulak kabartlaryla sanki beceriksizlik, ter ve tem bellik karsnda kazanl m m uhteem bir zafer bu. Y er ekim ini yen m i ler. Tem iz, ilem eli kim onolar, parlatlm klasik bi im li salar, beyaz tabileri ve yepyeni sandaletle riyle yam ur altnda bizi sokaa kadar geirip biz gidene kadar eilm i b eklem eleri iim e ok dokun du. Tokyo dnda, Geya M ahallesinde ilerin e ko arken grdm onlar: Kusursuz giyim li, salar bi rer sanat eseri, kar beyaz tabileri ve tahta sanda le tleriy le, kim onolarnn kumalar h er zaman ha f i f kolal, geni kollar b irer kelebek misali uua rak. K adnlar fabrikada ilerinin banda grdm. Hepsi mavi keten kim onolar iindeydiler, eskim i ama tem iz. D izlerin in stnde oturmu, en az da ha cazibeli arkadalar kadar titiz h a rek etlerle al yorlard. Salar ne briyan tinliydi ne de topuz; bir rgde toplanmt. M odern, eitliki Japon kadnlar T o k y o da kal mlard. Yolculuum un dier ksmnda grdm btn kadnlar sanki sadece hoa gitm ek ve iki ih tiyacm z en m kem m el yollarla giderm ek iin var dlar. K ostm leri sk balar iindeydi, ama obilerinin btn darlna ram en harek etleri hep yumuak ve havalyd. Tahta sandaletlerine ramen bir bale

Kadna vc Erkee D a ir

53

rin kadar h a fif yrylydler. Tarladaki kadnlar ie ayn keten elb iseleri g iy i yorlard, tek tip ve eskim i de olsalar tem iz. Hasr apkalar v e sep e tle ri de tek tipti; ve kadnlar yle bir dzen iinde alyorlard ki. sanrdnz uzun uzadya tasarlanm bir dansla kar karyasm z. A yrk otlar ayklaylarn seyrettim - tek sra ha linde, diz km, sepetleri yan larn d a- ve bunu yle ritm ik h a re k e tle rle yapyorlard ki, tek bir sap ma veya b ecerik siz bir hareket yoktu. E rk ek ler aalarla ilg ilen ip gletlerd ek i fazla n il fe rle ri te m izlerk en kadnlar bahe apalyorlard. B ylesine b ir yumuaklk, bylesine her eyi kapsayan bir dikkat: E lim de olmadan Japon film le rine g itti aklm ; tahrik edildiinde bu yum uakl n vahilie dnebildii, kadnlarn bakla hat ta klla dehet sat film lere. D erin lerd e, mas keli, gzlerden uzak yaanm bir gem iten nasl bir modern kadn doacak acaba? Btn sr. asla ya n gsterm eyen - tabiatn izler brakt kyl ka dnlar h a ri - o dz y zlerin in ardnda sakl. Y zn przszl ocukluktan yalla kadar sr yor. Sonunda bu h izm et aknn bir maske olam aya cana karar verdim ; insanlara duyulan gerek ilgi kadar doal. K ayran, zdelem e ve bakalarnn duygularn anlama yeten ein den alyor. Yayn clarm ok gen olmalarna ram en - 2 8 ve 29 yalarn d ayd lar- beni eleriyle tan trm ad lar. E leri hibir akam yem eim ize, N o oyunu ve Kabuki ziy a retlerim ize davet edilm ediler. K endim i teselli iin bir sr roman tedarik ettim . B ylece Japon kadnnn duygu ve dnce tarzn daha ya kndan tanm ay umuyordum. 900 ylnda ilk gnl yazan ikibu M urasaki rnein, ince ve sanatkrane detaylaryla P ro u stu hatrlatan eserinde im-

Yeni Duyrlhh

paratorluk saraynda yaayan jinsanlarm dncele rini ve duygularn konu aly<orsa !a A a j1 burada da sadece bir resim olarak kal1 ^ ^ - v ada kadn y a zarlarn eserleri evrilm em i. / 1 e 1o la n la r a g e lin ce bana kadn hakknda nerecdey se h l?br ' m ediler. A yn kendini dninem e ron} ? . a' ra da szm. A rl n k o y m u ^ ve^a diilik g e li tir mi ok az kadn fig r var. jD avan biim lerine, gelen ek lere, dini ve kltrel O'asajara uyma konu sunda akl almaz bir titizlik g*ske y ^ a':..-^.?'llektf bir ideal iin yaamak. K irii ]<<ran> kotulugun tim sali olarak damgalanyor. Kiuuya giden otobste bi^. mayi nifom as, ufak beyaz apkas ve beyaz ^ ld v e n le y le bir ka dn reh b erlik ediyordu. Gzel , en P ?^j.ama..yuz ifadesi ylesine hayat dolu, a1 ^ ve ^gh yd ve y le sine bir scaklk ve sevecenlik- yayyordu k, butun yolcular o uzun ve yorucu yolcu lu k ta e e iinde tutm ay baard. Otobsn dAr 4u*?u \ . m pla v e rd her kyde, o yren in halk tfku^nu okudu. Sesi bir ocuunki kadar tatl ve b e r. ge_ne d e .n ar n yaln zlk ta alman hznl1 br Autun ses takip ediyordu. Btn scaa, y rg unl uea> yolcu la rn srnaklna ram en her ^Ip a.n taptaze, nee li, ayana abuktu ve m odern y k lerin i yelpazelenirm icesine tayordu. ocuklar da kendi bana b?^ muamma. D isiplin ve sevgi arasnda tam dozunda1bl1 dengenin bulun mas muammas. Bana dnyar1 1 1 1 .1 1 s p on tan, ayn zamanda en iyi yetitirilm i tfc , a. n g ^ geldiler. Canl, neeli, sevim li, ak, ^ n*aP ^ Ye zgrler. Ama, zgrlkleri asla ve as?a b ireycilik te ya da anaride noktalanm yor. M zeA e ?1 ru,P pon ocuunun kendi yalarn A m erik al o cukla karlamalarna ahit H em en ocu un evresini sarp tasasz c v i;a m a y a baladlar.

Kadna ve Erkee Detir

55

B ild ik leri az buuk n gilizceyle konutular. A m e ri kal ocuk ise homurdanarak, gvensizlik iinde ve m esafeli s e y re tti etrafn. M zelerd e ve bahelerde girgin ve m erakllar. N eeleri srekli ama irade altnda. Birka saat s ren K y o to daki G ion F estivalinde h er tan altnda onlar vard. Am a. tren i hi bozmadlar. Scak onla r yorm ad, kalabalk onlar kirletm edi, giysileri k rmad. Pasaklla ve karamsarla kar gelm eyi, en yorucu gn bile taptaze ve vakur b itirm eyi bu gen yata gerek ten renm iler m iydi? Japon bahelerini anmsadm; dzen, stilizasyon. doa zerindeki h akim iyet bu baheleri estetik mkenm elliyete ulatrr. Japonlar estetik nkem m elliy e t m ucizesini en doal h a lleriyle m i baardlar? N e bir ayrk otu, ne l yapraklar, ne dzensizlik, ne kargaa, ne solmu iekler, ne pislik dolmu yollar; m ucizenin srr bu mu? Japon kadnlar ve ocuklar ile ilg ili anlarm i te bunlar.

D u y a r l E rk e k in S avu n m a

Son bir-yl boyunca, zam anmn byk bir ksm n gen kadnlarla niversitelerde geirdim , benim eserlerim hakknda doktora te zi hazrlayan gen kadnlarla. G n l k le r zerine tartm alarm z bizi her zaman onlarn zel hayatlarn konumaya s rkledi. Btn bu kadnlarn idealleri, fan tazileri ve hayalleri bir gei dnem i iindeydi bunu farketm ekte gecikm edim . Zeki, yeten ek li, an yaam n yeniden ekillen dirm ede a k tif bu kadnlar iin e r kein allm tarifi artk cazibesini kaybetm ie benziyor. K atksz mao tipinin yald zn syrm asn renm iler, sahte erkekliin in, adale gcnn, oyun daki becerisinin, kibrinin ve - hepsinden te h lik e li s i - duygu yetersizliin in maskesini drmler. P a r is te Son Ta n go film in in kahraman onlar tik sindirmi: B ir sadist, kadn aalayan bir erkek, g gsterisi sadece yaldz; szde kahraman (e d e b i yatta bir H em in gw ayin ya da M a ilerin pozu), sah te kuvvet. Btn bunlar bu yen i kadnlar tarafn dan aa karlp reddedilm iti; nk aldatlamayacak kadar zekiydiler. Onlar korumak bir yana (eski kadnlarn inandklarnn aksine) birey ola rak varolularn teh lik eye atan bir erkein h akim i y etin i kabul etm eyecek kadar ak ll ve gururluydu lar. H ayranlklar airin zerine kayd, m zisyenin, arkcnn, ayn niversitede okuduu duygulu e r kein zerine kayd; doal, pozsuz ve gsterisiz, drst erkein, talep etm eyen, sava ve hrs k mseyen, t k eticilik ve politik faydaclktan i re

Kadna ue Erkee D a ir

57

nen erk ein zerine. Y en i katlna erieb ilecek ol gunluktaki yen i bir erkein zerine. kisi b irb irleri ne derslerin de yardm c oldular, iirlerin i aklad lar. tir a f ve zeletiri dolu m ektuplar yazdlar, ara larndaki ilik iyi nem sediler, itina gsterdiler, za man ayrdlar, korudular. K iisel olmayan duygusal l red d ettiler. kisi de holarna giden bir eyin stnde almak istediler. Bu tarife uyan birok iftle karlatm. H ibiri d ierinin stnde hakim iyet kurm am t. H erkes en iyi bildii eyi yapyordu; ileri paylayorlard. Byk bir doallk iinde, rol dalm ve snrlar saptama gerek sin im i duymadan. En karakteristik zellik le ri yum uakballklaryd. E vin efendisi yoktu. E ve geim parasn kim in g etirecein i sapta mak gerekm iyordu. nsana zg ok ince bir titre im sanat gelitirm ilerdi. N e gllk ne de g szlk deim ez zellik lerd ir. Bizim h ep im izin g l v e gsz g n lerim iz vardr. Onlar ritm i, yum u akl, orantlam ay renm ilerdi. H e r biri ilik i ye bilgi ve zel anlay aktarm t. Bu iftlerd e cinsleraras sava yok. E vlilik kurallaryla ilg ili antla malar yapmak gerek li deil. Birou evlen m e g e reksinim ini duymuyor. B azlar ocuk istiyor, baz lar ocuk istem iyor. Ryann anlam n kavram drmdalar -n e v r o z la r n sem ptom u olarak deil, bizim g izli kalm varlm za rehber olarak n em i ni. H erkesin hem erk ee hem de kadna zg zel lik lerle donatldn biliyorlar. Am a bu gen kadnlarn bazlarnda yen i bir kor ku ortaya km. Uzun yllar boyunca dolayl ya da dolaysz (yaantlarnn biim lerini, kalplarn, so rum luluklarn b elirleyen ) erkek hakim iyeti altn da yaadktan sonra sanki buna almlar. V e im di, bu hakim iyet kalknca - karar verm ekte, hare k et edebilm ekte, arzularn dile getirm ek te, kendi

58

Y'ini Duyarllk

z yaamlarn srdrm ekte zgr olu n ca- kendi lerini kreksiz b irer sandal gibi hissetm eye bala mlar. G zlerinde sorular okuyordum. Yoksa duy gusallk. ar yum uaklk, hogr zaaf olarak m deerlendiriliyordu? O toriten in eksikliini hissedi yorlard, yani yok etm eye, ortadan kaldrm aya al tklar eyin ta kendisini. Eski alkanlk etkisini o kadar uzun bir zaman srdrmt ki! Bam l kii ler olarak kadnlar. Birka bamsz kadn, ama ba m llara kyasla saylar ne kadar da az. Snrszca sunulan sevgiye hi de alk deiller. B enm erkezci olmayan, talep ler ile ri srmeyen, ahlaki eletiriler getirm eyen bir sevgi. Kadna grevlerin i dikte e t m eyen bir sevgi (senin unu ya da bunu yapman g e rekli, senin bana ilerim d e yardm c olman gerekli, senin benim k ariyerim i desteklem en gerekli, senin beni itelem en gerek li)... Yeni sevgi neredeyse ik iz karde ilikisine b en zi yordu. H ak im iyet yok, diktatrlk yok. Garip.. Y en i bir ey. Sanki yen i bir kta kefedilm i gibi. nsan ayn anda hem bam lla hem de bam szla sa hip olamaz. Kh birine kh brne arlk v e re b i liriz, bylece her ikisi de geliebilir; rahata ve en gellenm eden. D uyarl erkek kadnn gerek sin im le rinin farkndadr. K adnn yaamas onun ereidir. Ama kadnlar bazen asl eksikliini duyduklar e yin, kadnn serpilm esini, y eten ek lerin i ortaya karma denem esini, h arek et zgrln k stla m olan ey olduunun farknda deiller. Onlar du yarll. zaafla kartryorlar; belki de duyarl e r kekte, mao erk ek te olan saldrganln (hani m ao erkei ailesi ve kiisel ilik ilerin i ayaklar altna almak pahasna i hayatna ve politikaya iten o sal drganlk) eksik olmasndan. Gen bir erkek tandm ; firm ay babasndan d ev ralmasna karn karsnn kendini firm aya adama-

Kadna ve Erkee D a ir

59

sim. i ili k ile rin e zen gsterm ek adna sevm edii insanlar eve davet etm esini beklem iyordu. Kars ilg i alan olan psikoloji ve sosyal h izm et eitim in e istedii zaman ayrm akta zgrd. Am a kars, bu iki deiik arkada evresinin - erkein i arkada lar ve kadnn psikolog d o s tla r- onlar tamamen deiik iki ayr yaama srkleyeceinden ve bir b irlerin e yabanclaacaklarndan korkuyordu. K e n di psikolojik deneyim lerin in kocasn bambaka bir ynden etk ile m e k te olduunu farketm esi iin epey zaman gem esi gerek ti. Kocas em rinde alanlara ok daha insancl yaklamasn renm iti. B ir gn m em urlardan birinin firm ann benzinini darya satt ortaya knca memuru yanna arp ona hayat hikyesini anlattrm t. Sahtekrln n ede ni bylece anlalm t (b ir ocuk iin ar yksek hastahane m asraflar). M em uru kovacana yardm etti ve bylece kendisine ok sadk bir elem an ka zanm oldu. lg i alanlar onlar birbirinden uzak latryor gibi grnen bu ift sonunda gid erek bir birlerin e daha ok kenetlendiler. Bir baka ift tanyorum. H er ikisi de yazard. B ir gn karar verdiler. H er y l deiim li olarak biri ders v e re re k d ierin e yazma olana tanyacakt. E rkek olduka tannm bir yazard. Kadn ise o za mana kadar yalnzca dergilerde iirlerin i yayn la m t ama edebiyat tarihi ile ilg ili bir eser hazrla maktayd. O y l ders verm e sras ondayd. re t men arkadalar kocaya bir arkadalarnn ei mu am elesi ekiyorlard ve partilerde sk sk "yaz da m yazyorsunuz?" sorusunu soruyorlard. Bu du rum g e rg in lik le re yol aabilirdi. Kadn bu problem i tek bir h a rek etle zd: Okul gazetesinde kocas nn son rom annn tartmasn yaynlatt. Kocaya sayg geri gelm iti. P o litik ak tivitelerd e gen erk ek lerin hsranla

60

Yeni D uyarllk

geri ek ild ik leri noktada gen kadnlar ileri a tl yorlar. Sonuta yen i kadn yen i alanlar ele g e iri yor. Belli kanunlarn deitirilm i olmas .olgusu, yen i erkee yen i bir gven kazandrd. K adnlar po litik alanda hl David ve Goliath aamasnda. H l tek bir tan yarataca etk iye inanyorlar. A n cak erk ek lerin i, kendi d eyim leriyle "ayn dalga uzunluunda" h issettik leri anda inanlar da kuv vetlenir. Eski tip erkek, iinin esiridir, yaam stresle k salr ve em ek lilik le biter. Bu durumu gen bir ka dn tersyz etti: kocasnn resm e olan zaafn des tek leyerek onu erk en em ekli olmas ve yaamn r e sim ve g ezilerle zenginletirm esi iin tevik etti. Bu durumlarda uzlamaz farkllklarn ocuka vurgulan y e rin e koordine edebilm e sanatnn ar bastn gryoruz. Olgunlatka btn aktiv itelerin b irb irlerin e bam l olduklarn ve b irb ir lerin i karlkl beslediklerin i reniyoruz. Y en i ka dnn kafasn kartran baka bir kaynak da b ir ok yen i erk ein o eski hrslarn terketm i olmas. Btn bir yaam servet peinde koarak geirm ek istem iyorlar. G en lik lerin d e seyahat etm ek istiyor lar, bulunduklar an yaamak istiyorlar. Ben onlar la Yunanistan da, Ispanyada, ta ly a da, Fransada otostop yaparken karlatm. Tam am en o an ya yorlard ve anlk m aceralarn zorluunu rahata ykleniyorlard. G en bir kadn fizik i zorluklar kaldram yaca inancyla tek para bavulunda bir sr vitam in tam aktayd. Bana dedi ki: " nceleri David benim le alay ediyordu, ama sonralar benim bu seyahati fizik i olarak kald am yacam da korktuum u anlad ve beni elinden geldiince koru maya balad. A llagelm i bir erk ek le evlenm i ol saydm, onun korum a anlay beni evde brakmak olurdu. Ve ben D avidle birlikte' k efettiim iz b

Kadna ve Erkee D a ir

61

tn bu m u cizeleri yaayamazdm. David benim g lerim i ortava kartmam a yardm ed erek bana kuv vet verdi." H e r ikisi de g en lik le ri sresince seya hati brakm ay akllarndan bile geirm iyordu. G en kadnlarn bana sk sk sorduklar sorular dan b iri de u: Yaam tarz kocasnn m eslei tara fndan b elirlen en bir kadn kendi hayatn, kendi ortam n nasl yaratabilir? K ocasnn doktor, avu kat, psikolog veya retm en oluu, oturduklar semt, kom ularnn b eklen tileri, her ey ama her ey kadnn yaam tarzn b elirler. T ann m bir ressam ve retm en olan Judy C hi cago, kadn ressam larla ilg ili bir aratrmasnda, b tn erk ek m eslektalarnn evlerin in dnda bir atelyeye sahip olm alarna karn kadnlarn ya m ut fakta ya da o sra kullanlmayan bir odada almak ta olduklarn saptam. Am a birok gen kadn V ir ginia W o o lf un K endine Ai't B ir O d a sm kelim esi kelim esine ald ve ailenin ok uzaklarnda bir atelye kiralad. T e k odal bir bungalovda oturan bir ift, evin terasna bir adr kurup kadna alma odas yapt. "e gidiyor" duygusu, ayrln fizik sel eylem i, te c rit etm ek le ie kazandrlan deer, b tn bunlar yardm c ivm eler oluyor. Baka bir ya am kurmak, iplerin i koparmak veya ayrlm ak anla mn tam yor. H e r bir kopm ann ya da ayrln kadn iin kaybetm enin buruk tadn tamas hay ret verici: sanki sembolik bir gbek ba onun b tn ruhsal yaamn etkisi altna alm ve sanki her e ylem btnlem eyi ve balanm ay teh d it edi yor. Bu korku sadece kadnlarda var, erk ek lerd e de il, ama e rk ek ler tarafndan retildi. htiraslar ta rafndan srklenen erkekler ailelerin d en uzakla yor, ocuklarla daha az ilgilen iyor, m eslekleriyle kaynayor ya da btnleiyorlard. Am a bunun e r k eklerin bana gelm i olmas kadnlarn da bana

62

Yeni Duyarllk

gelm esini gerek tirm ez. Paralanm am ballk, duygulardadr. ocuklarla ve kocayla geirilen saat m iktarnn nem i yoktur, nem li olan b irlik teliin kalitesi ve m kem m elliyetidir. E rkek ounlukla fiziksel olarak m evcutsa da kafaca bambaka y e r le r dedir. Kadn ise iini blp yorgun kocasna ya da parma kesilen ocuuna tm ilgisin i verm eye da ha yatkndr. Babalarnn ie "gitm esini" yaam btn kadn lar toplantya, konferansa, derse veya baka bir i grm esine giderlerk en kendi "terk etm e"lerin in tered d tlerin i her zaman iin ilerin de tayacak lardr. D eiik ilgi alanlarn badatrmak ve birbi rine kenetlem ek, y en i kadn iin de yen i erkek iin de zorlayc olacaktr. Bugn artk kadnlar k en d ile ri iin varolm ayan, B ig Business le evli kocalar is te m eyip dam arlarndaki kan byk irk etlere em d ir m eyen e rk ek leri tercih ediyorlarsa, daha sade bir yaam da kabul etm ek zorundalar. Birok yen i ka dnn bir sr lks nasl silkeleyip attklarn iz li yorum. Onu, sade giyim li, rahatlam, doal gr nl, rol oynamadan grm ek beni sevindiriyor. nk gei dnem i etin problem lerle yklyd: Bask altnda ve k im lik kayb iindeyken bir ilik i ye nasl gireb ilir, benlik kaybna uramadan btn lem eyi nasl renebilirdi? Y en i erkek, kendini de deitirerek ona yardm c oluyor: K atln yum u akla, kapalln akla, rahatsz rollerin i rolsz bir rahatla dntryor. Gen bir kadna geici olarak evinden uzak bir yerd e bir retm en lik te k lif edilm iti. iftin ocuk lar yoktu. Kocas, "yapmak istediin buysa hi dur ma git," dedi. retm en lik deneyim ine ok katks olacak bu plana kar ksayd, kadn onu asla a ffe t m eyecekti. Am a kalmas iin de srar etm ed iin den erk ein onu yeterin ce sevm edii duygusuna

Kadna ve Erkee D a ir

63

kapld. T erk ed ilm ilik duygular iinde gitti. E r kek de yar yolda braklm lk duygulan iindeydi. Bu duygular b ilinli rzann eiinin altlarnda dola nyordu. D rt aylk ayrlk, bir kopm ayla sonulana bilirdi. Am a onlar farklyd, b irb irleriyle bu duygu lar konumaya, ikilem ve elik ilere kahkahalarla glm eye hazrdlar. B ilinaltm zda hl kontrol ed em ed iim iz tep k iler varsa, hi olmazsa o ana za rar verm elerin i en gelleyeb iliriz. E er iftlerin her ikisi de bilinaltlarnda terk ed ilm eye kar ar duyarlysalar. bir yolunu bulup ocukluktan kalma bu davran biim ini stlerinden atm alydlar. Aksi takdirde, ocukluk korkularnn esiri olmann sonu cu olarak kim se evden dar kamazd. Am a onlar aka konumaya baladklar andan itibaren bir taraftan zgrlk isterken dier taraftan ei tara fndan sm sk tutulma arzusuyla yanp tututukla rn farkedip bu tutarszla b irlik te glebildiler. Y en i kadnn ortaya kmasyla vurgulanan fark llklar, ou kez. gr ayrlndan, fik ir b irliin den yoksunluk olarak alglanyor. B ence sorun, sa nat ve b ilim arasndaki, bilim ve psikoloji arasnda ki, din ve b ilim arasndaki doru ilik iyi bulma so runundan pek farkl deil. Uyum u etk ileyen ben ze rlik le r deil, yaam zen gin letiren deiik un surlar birbirine kaynatrma sanatdr. M eslek ya ants, nerede>-v gereinden fazla younlam a ta lep etm e eilimnul-dir. bu da her birim iz iin dara lan bir dnya dem ektir. Yeni fik irle rin akmas, ilgi alanlarnn genilem esi erkek iin de kadn iin de eit derecede faydaldr. Y en i kadnlardan ve erkeklerden bazlar m ace radan ve deiim den korkuyor olabilir. M argaret M ead in yaam bize ilgin bir rnektir: En az ken disi kadar antropolojiyi seven bir koca aryordu, so nuta da kabilelerin efsaneleri ve m itleriyle ilg ile

64

Yeni D uyarllk

nen sadece kocas oldu, ocuk dourmak ve ocuk bakma zerine aratrm alar da kendine kald. A n la yacanz ortak ilgi alan, ille de eitlii getirm iyor. H epim iz iim izde ocukluumuzdan gelen kor kularn filizle rin i tam aktayz. Am a bakalaryla i ten ve sevgi dolu bir denge iinde yaama k ararll btn en g e lleri ykm aya yardm c olur, Y e te r ki, farkllklar kabullenm eyi renm i olalm. Bugn k iftleri ve yen i grlerle ve yen i bilinlenm e ierik leriyle baetm e tarzlarn gzlediim de b yk olaslkla daha insancl bir aa yaklam akta o l duumuz duygusuna kaplyorum, hani fark llk la rn ve eitsizliklerin savaa bavurmadan zm len dii bir aa. Yoko Ono "toplum un d i ile tirilm e s in i nerm i ti: "Dnyay deitirm ede olumlu bir kuvvet olarak diil eilim leri kullanmak. B izler devrim den ziya de evrim e yatknz." Bu yen i erk ek lerin kadna kar gsterd ik leri y e ni duyarllk, kendi duygusal, sezisel, ehevi ve in sani iliki anlaylarn onaylamalar sonucu ortaya kt. A rtk alam ay kabul ediyor (e rk e k le r ala m azd), yaralanabileceklerini gsteriyor, fantazilerini aa vuruyor, en g izli srlarn paylayorlar. Baz kadnlar yen i ilik ileri hayretle karlyorlar. Onlar henz bir eyi farkedem em iler: Anlay an cak karndakinin n eler hissettiini bir m iktar ol sun hissedebilirsen olur. Y en i kadnn y a ra tcl n ve y eten ek lerin i ortaya karmas bekleniyorsa erkein de ayn k esin likle gem ite ondan b ek len i lenleri reddetm esi gerekiyor. Karlatm gen erk ek lerin yen i tipi, yen i ka dn iin son derece uygundur; ama yen i kadn h e nz bu yen i tip erk ein kendisine gsterdii efka ti, artan yaknln, farkllktansa ortakl g len dirm e tavrn yeterin ce deerlen direbilecek dzey

Kadna ve Erkee JDair

b5

de deil. Bir zamanlar bir diktatrlk altnda yaa m k iiler k en d i ken dilerin i yn etm ek te ounluk la zorlan rlar. Bu y eten ek sizlik leri geicidir. Tam a men yen i b ir yaam n ve zgrln balangc da olabilir. E rk e k var. Ede. E it haklara sahip. Sana eit davranyor. T ered d t anlarnda onunla prob lem lerin i konuabilirsin, hani 20 y l nce aklnn ucundan b ile gem eyen ekilde. L tfen diyorum, ben bugnk kadnlara, ltfen duygusall za y flk la kartrm ayn. Bu, bizim kltrm zn n eredey se mahvna n eden olacakt. iddet iktidarla, iktida r ktye kullanm ak gle kartrld. T e slim iy et sinemada, tiyatroda, k itle haberlem esinde hl g e erliliin i koruyor. P a is te Son T a n g o 'm m erkek kahram annn annda lm esini isterdim . Ancak fil m in sonunda yokedildi. Btn bir film boyu srd! Savata ve p olitik kokumulukta kendini bylesi ne aclarla gsteren d dnyann sadizm ini, k ib irli liin i ve gaddarln tanmak iin kadnlar da m bu kadar uzun zamana ihtiya duyacaklar? Kiisel ilik ilerim izd ek i, ters rollerin imha edildii, d rstln ve gvenin arln koyduu y en i bir ik tidara gem ek istiyoruz; gnn birinde bu iktidar hem dnya tarihin i hem de kadnlarn gelim esini etk ileyecektir.

Ya za rl k , Mzik ve Fi lml er

M utlu Olma stei

ok gen yata okuduumuz kitaplar vardr; hi iz brakmadan bilincim izin d erin liklerin d e kaybol mu gibidirler. Sonra gnn birinde, yaam m za ve dnya grmze yle bir gz attm zda, et k ilerin in bykln farkediverirz. B yle kitap lardan biri, otuzlarm dayken okuduum. O tto Rankn Gerek ve H a k ik a t i olmutur. Franszca is mi L a Volonte du B onheur (M u tlu Olm a stei). H e r kelim esini okudum ve galiba bilinaltm m de rin lik lerin e ylesine ilem i ki, bu kitabn varln bile unuttum. Benim iin en tellek t el bir deneyim deildi; etkilenen, daha ok duygularm d. Bylece kitabn anlam, ynlen dirici ilk e le ri bilinaltm m d erin liklerin e gmld kald. Ve kitab bir daha hi elim e almadm, ta ki gnn birinde V irgin ia R o binson ve A n ita Faatz sayesinde onu yen id en k efe dip tm sanat yaamm etkilem i olduunu, dola ysyla b ilgeliin in kantlandn farkedene dek. Onun ilk elerin d en destek alm olm alym . Dr Rank eitli h ed efleri vurguluyordu; erk ee kyas la bir kadn iin bu h ed eflere erim enin ne denli daha zor olduunu ilerde aklayacam. Yazar ese rinde srekli olarak "yaratc irade" terim in i kulla nyor. Ben stelik bu terim i unutup kendi terim i mi kullanyordum : D ikkafallk. Sk sk kendi ken dime, dier yazarlara kyasla daha dikkafal olduu mu sylyordum. T eslim olm uyordum, asla teslim olmadm, ama ben buna "yaratc irade" dem iyor dum. N e g zel terim ! Bazen bu yaratc irade, yaamn ok erken bir dnem inde kendini b elli eder. Dokuz yanda haya

70

Yeni Duyarllk

tm kaybetm e teh lik esiyle karlatm. Doktorun biri yanl tehiste bulunmu, benim kem ik v e re m i ne yakalanm olduum u ve bir daha hi yryem eyeceim i sylem iti. B en im ilk tepkim , derhal bir kat kalem isteyip btn ailem in karakter esk izle rini yapmak ve iirler yazm ak oldu. N otlarm n ba na "Fransz Akadem isi yesi" ibaresini eklem eyi de unutm amtm , nk benim iin bir yazara v e rilebilecek en yksek e re f buydu. Bu bir inat tav ryd; aslnda um utsuzlua dmeyi reddetm ekti, insann yazgsna, d ertlerin e, snrlarna boyun e m eyi reddetm ekti. Son dakikada yaplan bir am eli yat hayatm kurtard. Am a yazarlm n kkeni bu rada yatar: Bir sanatnn hayatn en gellerin i ama da kulland dram atik zm lerde. Btn haya tm boyunca sanatlarla ilg ili ok ey yazp syle dim. Bunu sk sk yanl anlayp bir klt olarak ele alarak sanat ve yaratc olmayan insanlar safd braktm sandlar, ama yle deildi. Ben sanat olmayanlar da severim ; sadece, sanat benim iin sanatnn gcyle sradan bir yaam gzel bir a le me eviren kiidir. A m a "alem yaratm a"y sadece sa natla kstlam yorum ; hayattaki btn yaratm alar kastediyordum: Bir ocuun yaratlm as, bir bahe nin, bir evin, bir elbisenin... Yaratc faaliyetin her trl tezahrn kastediyordum , yalnzca bir sa nat eserinin yaratlm asn deil, iyiletirebilm e, te selli etm e y eten ein i de. Dr R ankm. nevrozu bile iyiletirebild iin i iddia e tti i yaratc iradeden szediybrdum. Ona g ittiim d e (yirm isek izlerim d eydim ) iim sklyordu. Aslnda, insanla olan ilik ile rimin, insanca varolm ann esiriydim ; hani zel dn yasnda verm eye, h izm et etm eye ve sadk olmaya eitilm i btn kadnlarn iinde bulunduklar o esaretin iindeydim . Balangta, birok kiiyle pay latm sradan en g ellerle mcadele etm em g ere k

Yazarlk, M zik v F ilm le r

71

miti: Y k lm bir yuva, dilini bile bilm ediim yen i bir lkeye gidi. H er ey, beni yabanclatrlm bir ocuk yap mak iin szbirlii etm i gibiydi. H ayatn akna kendim i kaptrm ak bana ar zor geliyordu, Dr R ankm Gerek ve H a k ik a t kitabnda da aklad o bilinm eyen ik ili m cadeleden tr zor ve acl: Bir taraftan herkesten fark llm korumak isti yor, br taraftan da kendim i dier insanlara yakm hissetm ek istiyordum. Farkl olduumu hissediyor dum, ama dostlua ve sevgiye susamtm. K lt rel ztlklar, kkten kopmuluk ve dil sorunlar ba kalm korum a mcadelesini sadece daha da pe kitiriyordu. Bana retilm i olan d eerleri kaybet m eden semi olduum kltrn iine kabul ed il m eyi arzuluyordum . Sonunda dili rendim ve n g i lizceye adeta ak oldum. Am a o iki kltr - birbiri ne k esin likle zt olan o Avrupa ve Am erikan klt r - benim btnlk anlayma tam am en zt e tk i ler yapyordu. Yazar olarak varolm ann benim iin nem ini Dr Rank annda kavrad. lik ilerim d e zorluklar yara tan allm problem lerle, kltr farkllyla, ro man ve gnlk yazar olarak iinde bulunduum ztlkla, kadn ve yazar olarak iinde bulunduum ztlk la hi ilgilen m ed en paralanm kaotik v a rl m n en gl unsuruna arlk verdi sadece. Hangi zeltici etk i altnda kalrsam kalaym, yazm ak ba na her seferin d e btnlm geri kazandryor du. Rank yalnzca kendi felsefesin i uygulad; nor mal olarak terapiste tadm z olum suzluklar gznne alm ayp varlm daki en olum lu unsura tm dikkatini verdi: Yazm aya kar olan inat ilg i me. nsanca problem lerim le hi ilgilen m eyii beni ok artyordu. Ancak-ok sonralar bunun nasl dahiyane bir kat olduunu farkedebildim . Dr

7 2

Yeni Duyarllk

Rank nce benden, gnlm masaya koymam is tedi, baka bir deyim le, onu bir saklanma kesi, g i zem lerle dolu bir yer, zel bir varolu olmaktan karacaktm. B ylece h er eyi onunla paylamaya baladm. nsan yaantsnn btn problem lerin i yaratc iradenin p rob lem leri olarak grdn ve bu yaratc iradenin kendi zm lerini kendi ba na bulabileceine inandn ok sonralar farkedebildim. Benim yaratc iradem i kkrtt ve y e te r in ce kuvvetlendiinde zel hayatm deitirm eye baladm. Bu d eitirm e iim den geliyordu; bu yle bir gt ki. btn kargaay ve ik ilem leri zeb ili yordu. Onun iin sanaty ok nemsiyorum: n k o bu gce batan sahip. Toplum sal tarihin en ka ranlk dnem lerinde bile d olaylar d e i tirileb ilir di - eer bir i m erk ezim iz olsayd. irkinlii, deheti, savan korkunluunu, insa nn ktln ve zalim liin i yen i tr bir insana dntrecek olan sim yay ancak zel dnyam zda renebiliriz. S rt evirelim veya kaalm dem ek is tem iyorum . K en d im izi toplumsal tarihten sakna nlayz. nk, topluma kar sorum luluklarm z yerin e getirm em iz gerek li, ama dtan gelen hayal krklklarna ve baarszlklara kar direnm enin ve gcn m erk ezin i yaratm alyz. Bugn artk k en dimce nem li bulduum her davaya ba koyuyo rum, ama bu, eylem dnyasna ait; bizim irfa n m z, dnce b errak lm z, eylem e gem e gcm z, cesaretim izi ald m z dnya ise baka bir dn ya; smak deil, ruhun laboratuvar olan baka bir dnya. Bu i dnyam za itina gsterm em izi Dr. Rank ok nemsiyor. Bunun iin de nce b izleri b i reysel gelim eye kar duyduumuz,, iim ize ile mi sululuk duygusundan kurtarmas g ere k iyo r du. Gerek ve H a k ik a t kitabnda aka syledii g i bi. kltrmz, a k tif b ireylerin evrelerin deki in

Yazarlk, Miizik ; F ilm le r

73

sanlarn gelim elerin i en gelled ik leri duygusunu v e riyor. Bu problem i, bir sr niversite rencisi kz gibi ben de zamannda yaadm. B ireysel geli m eyi topluma bir katk olarak ele aldm zaman, dnyaya srt evirip kendim i bir sra kke kapat mak istediim i sandlar. Benim iinse oras en zor fikirsel almann stesinden geldiim , bu dnya da m itsizlie kaplmadan ve inanlarm kaybet m eden yaamak iin psikolojik en g ellere direnm e egzersizleri yap tm yerdi. O yerd e ben. d dnya nn ayrtrd eyleri tekrar biraraya g e tiriy o r dum. nk tarihin dnda yaamak, iinde yaa mak kadar nem lidir. Tarih, Dr kiisel dmanlk lar yn , kiisel nyarglar, kiisel k rl kler ve m antkszlklar y n olduundan zaman zaman ona kar olarak yaamamz gerekiyor. B izim A m e rikan kltrm z, yalnzca dadnk olarak yaa may bir m eziye t haline getirdi. Biz, ilerim izd ek i gezin tiyi, bir m erk ez arayn red d ettik v e bylece ortam m z kaybedip yeniden onu bulm a abalan iine dtk. G een lerd e birisi bana yle bir soru yneltti: "H i terapiye gereksin im duymayacamz bir zama n grebilecek m iyiz acaba?" Cevabm: "S rf bir m er kez yokluundan sorunlarla dolu .olmaktan vazge m ediim iz srece, hayr." Dr Rank bundan da bah setmi, sululuk duygusunun her trl istem e y le m iyle -b u , yaratc istem in eylem i de olabilirdi, kendi kiisel istem im izin dayatmas d a - yanyana yaadn sylem iti. Sululuk duygularm zn bo yutunun farkndayd. Sanat da bunun farknda dr. Birok sanatnn hayat hikayesi bunu dorula mtr. O nlar eserlerin i, yegane m egalelerini, hat ta tek tutkularn savunma ihtiyac iindeydiler. Kadnda bu problem ok daha d erin lere kk sal m tr, nk kadna eziy et eden sululuk duygusu

74

Yeni D uyarllk

erkeinkinden ok daha fazladr. E rkekten baarl olmas beklenir. Ondan en iyi doktor, en iyi avu kat, en iyi retm en vs olmas beklenir. Yapt her ey toplum un ondan bekled ik lerid ir ve bir so nuca eritii andan itibaren de her trl sululuk duygusundan arnm tr. Kadn ise kiisel b allk larna, yuvasna, ocuklarna, eine ya da ailesine ncelik tanma dorultusunda eitilm iti: btn enerjisini t k eten g rev le rle yklen m iti ve sevgi anlay bile - gerek fiziksel, gerekse sem bolik an lam d a- ihtim am ve bakm anlayyla akyordu. Kendini bakasna adad saatlerden ksp en erjisi ni baka ilgi alanlarna yn elttiin de ifte sululuk duygusu altnda eziliyordu . Bir taraftan ona aka kiisel grevlerin i ihm al ettii ima ediliyor, br ta raftan da b izim kltrm zn onun d ier ilgi alan larn iddetle km sediini farkediyordu. A n laya canz, sululuk duygusu kadnda ok daha d erin lerdedir ve birok olayda nevrozunun ve patolojik davranlarnn kken in i oluturur. Kadnlara zg baka bir sululuk duygusu daha vardr. K ltrm z hasm l, rekabeti geerli dr tler olarak grr. Am a kadnn her baars, kendi k noktas o olmasa dahi, bir yar olarak gr l mtr. Eskiden, gen bir kadnken, bir sanat ol maktansa bir sanat kars olm ay tercih e tti im i aklamtm. Bununla sadece elikilerden syrl may umuyordum. E rk ek tarafm dam tem sil ed il mek .ve bir sanatya gerek en her ey olm ak istiyor dum: lham perisi, asistan, koruyan ihtim am gste ren anne. Y irm ilerim d e bu rol bana ok rahatm gibi geliyordu. Ancak Dr R ankla karlatktan son ra kendi eserim i yaratm am gerek tiin i kavradm. kinci elden, tem sil ed ilerek yaadm zda eim iz den bizim eserim izi yaratm asn bekler, bizim is tek lerim ize uymayan kendi eserini yarattndaysa

Yazarlk, Mzik ve F ilm le r

75

hsrana urarz. Oysa Dr Rankla karlamadan nce gelim eyi byk bir aa olarak tasavvur e d er dim, dier aalar glgede brakan. klarn ald iin iek am alarn engelleyen byk bir aa. G eri ben de gelim ek istiyordum, ama b enim g eli mem, bakalarnnkini en gellem em eliydi. G elim e yi bir eit m am ut aac olarak gryor olm alym . u ana kadar kendi gelim esinin ailesi zerindeki etk ilerin e kafa yorm u tek bir erkek sanatyla kar lamadm. Y ara tt eserin, btn fedakarlklar dengelediini kabul ederiz. Am a bir kadn iin bu y e te rli grlm ez. K endi kiisel dnyam, gcmn ve psikolojik enerjim in kaynayd; kadn olarak bunun tam a m en bilincindeydim . Benim k eiflerim in kayna, kendim e tam am en kiisel bir dnya yaratm ol mamd. Kadn, bu yzden, deerini ok iy i bildii bu m erk ezi kaybetm em ek iin elinden g elen i yap maktadr. T p k oksijen tp kullanan bir dalg g i bi biz de baskya, d dnyada edindiim iz den eyim lerin ezici basksna direnebilm ek iin b ireysel g e lim em izin ekird ein i dnyann iine tam alyz. Am a ben bu den eyim lerin b irb irleriyle olan kar lk l b am llk larn hibir zaman gzard etm edim ve Dr Rank ta im di yle bir aklamayla karla yorum: "im izde eritiim iz her nokta b izim d gerek lerim izi deitirecektir." Hayatm n uzun yllarn Am erikan kltrnn norm larna gre benm erkezci, ie bak. sbjek tif, s rf kendine yarar dokunan almalar olarak nitelen d irilecek almalara ayrdm. Tuttu um gnlk, en d erin lerd e yatan benliim le iliki iin de kalm am salyordu, gelim em i ve bu g elim ed e ki k esin tileri yanstt gibi evrem deki kiilerin gelim elerin i de gzlerim in nne seriyordu. Uzun y lla r psikoterapiste bam l kaldm, nk o beni

76

Yeni D uyarllk

kltrel kkenli sululuk duygumdan kurtaryor ve beni yen i bir gelim e evresinin iine sokuyordu. T ek tek h er evre kendi bana bir dramd. B irinci evre olmayan babayla ilgiliydi. kincisi, kadns h iz m eti ruhunu aynen alm olduum annem le olan ilikilerim in evresiydi; ncs, kendi z yaratc iradem in ortaya k t evreydi. Bir kadn psikana listin uygulad son yapc terapi nihayet va rl mn btn paralarn dengeli bir btne dntr d. Am a ancak g nlklerim yaynlanp da bakala rna faydas ortaya knca sululuk duygularm dan tm yle arnm olduumu farkettim . Bu da gene Dr R ankm iddiasnn doruluunu ispatlyor; her baarmz nihai olarak topluma ve toplum yaants na katkda bulunur. Dr Rank - tp k benim gibi her trl grup almasnn iradem izi zayflatt iddiasnda. Bu tr almalar y a ln zl m z biraz tatlandrabilir belki, ama bireysel yaratc irad em i zi kesinlikle tevik etm ezler. Bu yzden, k en d im i zi bir grup ak tivitesin in iine atmadan nce y a ra t c iradem ize bir yn verm i olm am z gerekiyor. D r Rank bu yaratc iradeye, beynin her trl ykan masna direnm e salayabildii iin ok nem v e r i yor. Kadn gruplarnda tek tek baz kadnlar iz le me olanam ok oldu; gruba yalnzca kendi kiisel problem lerin i tayorlard, n evrotik kkenli prob lem lerd i ou ve y e r le ri grup toplantlar deil tera pi seanslaryd. Oturm am , bezgin, kaotik, orba olmu, hasta ya da yaral bir b e i topluluk iine sokmamamz ne kadar doru olurdu. Ve inidi sizle konumaya hazrlanyorum . Bana sormak isted iin iz bir ey var m acaba? Ya da Dr Rankn kadn psikolojisine yapt en byk katk olan yaratc irade konusunda sizin anlatmak isted i iniz bir ey var m?

Yazarlk, M zik vc F ilm ler

77

Sizce g ru p bize ne salayabilir?

E er problem iniz sizin iin aksa grup size zm lem ede yardm c olabilir, ama gen elde bizi huzur suz eden ey hakknda ak bir bilgim iz yoktur. Grup, birok kadnn kendini daha az yaln z hisset m esini, bakalarnn da benzer p rob lem leri olduu nu grm esini salar. Grubun kiiye verd ii kuvvet, salam bir dostluun vereb ilecei kuvvet kadardr. Am a grubun kalc bir kendine gven ve g sala yabileceini sanmyorum.
ok ksa olarak gnm z kadn yazarlar hakkndaki dr *iin ce le rin izi akla r m snz? u an aklm a iki isim ge liy o r: Joan D idion ve S ilvia Plath. Ben ah sen, haklarnda kan ele tirile ri okuduktan sonra k ita p la rn okumaya ekindim.

Anlalan siz de benim gibisiniz; bunalm, um utsuz luk ve yk lm lk tem alarn ileyen yazarlar sizi fazla ekm iyor. Edebi deerlerden szetm iyorum . Bu yzden de Sim one de B eauvoirin yallk zeri ne olan kitabna fazla yanamadm. K ron olojik ya lanmay da ierd ii duygusuna kapldm, oysa ben ce yalanm ann gen elletirilm esi yaplamaz. Yal lk da psikolojik bir eydir. Baz kiiler, kendi um utsuzluklarn onaylatmak iin okurlar. Bakala r ise k en d ilerin i ondan korumak iin.
u sra kkn hayat kurtaran kuvveti ve y en ile tir me kudreti hakknda biraz daha aklamada bulu n u r m usunuz?

Bu sorunun bir cevabn O tto Rank Gerek ve H a k i kat adl kitabnda veriyor. Bu, kendim izi yara tt m z sretir. D ier cevab terapide bulabiliriz. T e rapi yalnzca nevrozun iyiletirilm esi deildir. B i zim gelim em iz, gelim em ize kar kan en gelleri yen m em iz iin yol gstericidir. D eneyim lerin en byk zellik le ri bizi yabanclatrm alardr. Savun ma iin kendi iim ize ekiliriz. Acdan saknmak

78

Yeni D uyarllk

iin te p k ilerim izi kstlarz. Psikoloji, gelim em izi en gelleyen yara izlerin i, korkular, katlam alar or tadan kaldrr. O, bir yen iden hayata dndrme s recidir.

B as k Makinem in H ik a y e s i

Kitaplarm dan ikisi ( W inter o f A r tific e v e U n d er a Glass B e ll) 40l yllarda A m erik a l yayn clar tara fndan g eri evrilm iti . W inter o f A r tific e Fran sa da n gilizce olarak baslm v e R ebecca West, H en ry M iller, Law rence D urrell, K a y B oyle ve Stu art G ilb ert tarafndan vgyle karlanm t. Am a her iki kitaba da kr g etirm eyecek leri gz ile bak lyordu. Yazarlara bylesine kr am ac gden yayn clarn d eer yarglarna kar nasl bir tu tu m tak nacaklarn gsterm ek ve g e e rlili in i gnm zde de koruyan bn- zm sunmak istiyorum . Szn ettiim yazarlar, e tk ileri - tpk bilim adam lanm nki g ib i- hem en kazan getirm eyen lerd ir. H akkm da v erilen karara boyun em eyip kitapla r kendim basmaya karar verdim . 75 dolara ku llan l m bir bask m akinesi satn aldm. Eski diki m aki n eleri gibi ayak gcyle alyordu ve dililerin dnm esi iin insann olanca gcyle bu pedallara basmas gerekiyordu. N ew Y o rk taki Gotham Book M a rtm sahibesi Frances S te lo ff 100, Thurem a Sokol da 100 dolar bor verd iler. 100 dolara kurun h a rfler aldm, raf olarak portakal sandklar kullandm ve para kat topladm . Hani, elbise dikm ek iin para kuma alr gibi. K atlarn bir ksm lks bask artklar ol duu iin baya kaliteliydi. B ir arkadam, Gonzalo M ore da bana yardm etti. K itap mizanpajnda byk bir yeten ekti. Ben dizgi yapm asn ren dim, o da m akineyi altrmay. Basky ktpha neden ald m z el kitaplarndan rendiim izden

so

Yeni D uyarllk

bazen bamza kom ik eyler de gelm iyor deildi. K itabn birinde "silindiri yalayn" diyordu rn e in. Biz de silindiri btn lastik ksm laryla te k mil yalayp sonra btn bir hafta neden bask y a pam adm za arp durduk. P h oen ix dergisinden James Cooney teknik b ilg i siyle bize yardm c oldu. Y azl n gilizced ek i b ilgi sizliim iz W inter o f A r tific e da love kelim esini - sonradan mehur o lm u - lo-ve olarak ayrm ak g i bi hatalar yapm am za da neden oluyordu. Benim iin her eyden n em li deneyim udur: H er harfi kendi ellerim le tek tek yerletirm e zorunluluu ba na. biem de tutum lu olm ay retti. Btn bir g nn sonunda tek bir sayfack dizm i olmak m etin deki gereksiz k elim eleri kartm ay retti. H er sa trn sonunda kendim e ister istem ez u soruyu so ruyordum: "Bu kelim e, bu terim gerekten de g e rek li mi?" B ir dzyazy dizm ek, her sayfann kalbn kartmak, ar m atrisleri m akineye tamak, boya nn elle srld m akineyi altrm ak, resim ler iin gerek li olan bakr plakalar santim k aln ln daki tahta ayaklara m onte etm ek ve basmak olduk a ar ve ok sabr g erek tiren ilerdi. Bakr plaka larla bask dem ek her plakaya tek tek boya srmek ve her baskdan sonra onlar tem izleyip ilem e y e niden balamak dem ekti. U nder a Glass B ell ve W inter o f A r tific e yi dizm ek aylarm ald. Sonra ba slm 'sayfalarn kurutulup, kesilip, k vrlp ciltiye gtrlm ek zere toparlanmas gerekiyordu. Sonra harfler sklp dizgi kutusuna geri konulu yordu. Bask says olduka dk, stelik allm adk bir ekilde dzenlenm i kitaplar kabul edecek bir cilti bulmakta da baya zorlandk. D atm Frances S te lo ff zerine ald ve Gotham

Yazarlk, Mzik ve F ilm le r

81

Book M a rtta benim iin bir im za gn dzenledi. B itm i kitaplar ok g ze ld iler ve bugn artk m e rakllar iin gerek bir d eer haline geld iler. W in ter o f A r tific e niri. ilk basksnn tiraj 300d. P a rti de rastladm bir yayn c, "bu kadar az basarak bu kadar m ehur olm ay nasl baardnz, anlayam yo rum," d iyerek h a yretin i saklayamamt. Frances S te lo ff U n der a Glass B e lli Edmund W ilson a gn derdi. Onun New Y o rk e r daki vg dolu yazs ze rine birden btn yaynclar, kitab pazara uygun bir biim de basmaya h azr olduklarn bildirdiler. Biz o zam anlar u nderground szn kullanm az dk. Am a basndan ykselen bu ufack ses ve fslt gazetesi benim yazlarm n kefedilm esini salad. Tek engel, g a zetelerin ve d ergilerin ufak basmevlerin de km kitaplara pek nem verm em eleri, bu yzden de kitaplar hakknda yaz kma ihtim a linin za y f olm asyd. Edmund W ilson un eletirisi tek istisnayd. Beni o tantt, ona ok m teekki rim, sadece br eserim e de ayn ilg iy i gsterm e m esine yazklanyorum . H er ik i k itab da avukat Samuel G old b ergden al dm borla yen id en basmam gerekti. Birisi, bask m akinesinin hikayesini Reader's D igeste gnderm em i nerdi. R ead ers D ig e s te gre kitaplar - m adem kendim basmak zorunda kalm t m - kt olm alyd. Birok kii bugn hl ayn kanda. V e uzun ylla r boyunca birok kii, yayn c larla srtm elerim in bu kitaplarn kukulu k a lite sinden kaynaklandn dnd. G n l k le rin ya ynlanm asndan bir yl nce H ervard l bir renci H a rva rd A dvocate de yazd yazda, eletirm en le rin suskunluunun ve profesyonel yaynclarn ka ytszln n benim eserlerim deki eksikliin phe gtrm ez bir kant olduunu belirtti. W inter o f A r tific e in 300 nshalk bir basks

82

Yeni D uyarllk

tm bask, h a rf ve cilt m asraf dahil 400 dolar tu t mutu. Kitaplar, tanesi 3 dolardan, satld. Dost ve tandklara yazlar gnderm itim . ki kitap da ok ksa bir sre iinde tkendi. Fakat bedenen ylesi ne zorlanyordum ki, y a z yazam az hale gelm itim . S r f bu yzden profesyon el bir yayncnn basma te k lifin i kabul edip bask m akinem i terkettim . Y o k sa kendi kitaplarm basmay can y rek ten srd rr, kitaplarm n gerek ieriin i gerek eklini kon trolm altnda tutardm . K endi kitaplarm basmaktan vazgem i olm ak tan pimandm, nk profesyonel yaynclarla bir lik te zorluklar da balamt. Yaynclar bugn oldu u gibi dn de h zl ve byk cirolar peindeydiler. Bu abuk ciro yapma oyunu ile okuyucunun gerek talepleri arasnda hibir alaka olm ad gibi bir y a yncnn kitab basmay kabul etm esi de okuyucu zevkini tem sil etm ez. H e r ey, bir yayncnn bir k i taba inanmas ve seim ine kendini edebi bir karar m ercii olarak gsteren reklam da destek aramasyla balar. B ylece kitaplar da dier btn endstri m allar gibi okuyucuya zorla sokuturulur. Benim olaymda yaynclarn davranlar kelim enin tam anlamyla tutarszd. B en i bir prestij yazar olarak gryorlard, ama reklam dnyasnda bir prestij y a zarnn fazla bir nem i olm adndan, srm de ok m iitevazi oldu. T ica ri kanallardan piyasaya s rlen Ladders to F ir e in 5000lik tiraj y e te r li g e l medi. Yaynclarn, edebiyatta iyi kaliteden genelde ne anladklarn ta r if etm ek olanakszdr. ddiaya gre benim eserlerim de bu kalite dedikleri ey eksik ol duu halde kitaplarm h er trl insan tarafndan satn alnd ve okundu. Yaynclarn direniine burulacama, aksine bu gn artk bana kar km olm alarna seviniyo

Yazarlk, M zik vc F ilm le r

S3

rum, nk bask m akinem bana bam szlk ve kendim e gven getirdi. Okuyucumla dolaysz bir ilikide olduum duygusunu verd iin d en uzun y l lar bunun k u vvetiyle yaadm. P ro fesy on el yaync larla olan eski ili k ile rim bir fela k etle sonulanm t. B en im kitaplarm n anlk srmnden hibiri honut deildi ve gerek yaynclar gerek kitaplar uzun vad eli bir srme ilgi gsterm iyorlard. N e y se ki, garajnda bir bask m akinesiyle ie balam, kendi bana ykselm i, bam sz yaynclardan D en ve/ C olorad olu Alan Sw allowda yayncm bul dum. K en d i d eyim iyle "sahipsiz yazarlar"n him a yesi altna alrd. Benim btn kitaplarm bast ve geim parasn kazanm olmakla yetin d i; ortak kavgam z aram zda ku vvetli bir ba oluturdu. Da tm ve tan tm yazlar konusunda benim le ayn skntlar ekerdi, birbirim ize ok yardm ettik. Y a va yava m ehur oluumu {G n l k le r 'in baars) ve onun canlandrd kitaplarm n n iversitelerde okutulmaya baladn grebilecek kadar uzun ya ad. Onun hikayesini G n l k le r 'in altnc cildinde anlattm. Bu h ik ayeyle anlatmak istediim , byk, dall budakl irk etler olan ticari yayn evlerin in aratr mac ve deneyci yazarlar destek lem eleri g ere k ti i dir - tp k sanayi dalnda bilim adam larnn destek lenm esi gibi. V e onlardan byk, abuk g e lir bek lenm em elidir. nk onlar insanlara yen i tavrlar, yen i bilin ierik leri, zevk ve dncelerde yen i g e lim eler alarlar. Endstriyi ayakta tutan aratr m aclardr onlar. Benim eserlerim bugn genlerin yen i d eerleri, yen i araylar ve dnceleri ile uyum iindedir. Bu uyumu, y en ilen m elere ve nc h arek etlere ak olmayan bir kim se asla nceden grem ezdi.

Roman Yazar Sah ne de

D.H. Law ren cem 1909dan itibaren, edebi k a riyeri nin eitli dnem lerinde yazm olduu sekiz gece dolduran oyun ve ik i taslaktan oluan tiyatro eser leri nihayet tek bir kitap halinde yaynland. Garip bir nedenle herhangi bir sunu yazsna rastlanm a d gibi Law rencem aslnda tiyatro yazarlyla sivrilm em i olmasna karn (sadece birka eseri sahnelenm itir) bu kitap, Law rencem fik irle rin i baka bir alanda dile getirm e almalarn ortaya kartm as asndan ilgintir. N atralizm in y zeyin i yrtm aya alan, duygu, sezgi ve igdleri ortaya kartmak iin olanaklar, duygularn zel bir dilini arayan Law rencem cesur ve benzersiz deneyinden akllar karm olanlar bu oyunlardan holanacaklardr. nk lirik ifa d e yi dar snrlar iine sktran dramatik biim belli ki L aw ren cem amalarna fazla uygun deil. Durum kom edisinden gereki dramaya kadar uzanan oyunlarnda Law rence eylem in v e diyologun g erek lili in e nem verm ek zorunda, bu y z den de y zeyde grnene ve dolaysz ifade edilene sadk kalyor. Am a m otivasyonlarn ve duygusal de ik en lik lerin derine inen bir aratrmas eksik. Bu tiyatro eserleri - dz, sade, neredeyse klasik ve eklerden a rn m - Moskova Sanat Tiyatrosunun sahnede, gerein m kem m el bir kopyasn baary la sergilem esini hatrlatyor. Lawrence dramatik zm ler ve gerilim aray iinde deil, anlar, gn lk yaamdaki b iim leriyle verm ekle yetiniyor. R o m anlarnda yapt gibi tiyatro gelen ek lerin i de y k

Yazarlk, M zik ve F ilnter

85

maya almyor. Sevdii konular rom anlanndakilere benziyor, son derece yaln. Gnlk yaantnn diyaloglarna olan sadakati zaman zaman biraz abartl. rnein, The D a u g h te r - in - L a w da (G e lin ) konuulan le h eyi ylesine stenovari bir argoya dntrm ki, nereyedeyse hi okuyamadm. Yoksulluun atmos ferin e sk sk yapm. Duygu patlaylarnn gem altnda tutulduu gnlk yaantnn basit r neklerin e ilg i duyuyor. Bu rneklere ruh durumu nu ortaya karan tresel anlamlar katyor. Bir y e m ein sofraya getirilii, hatta yem ek lerin tek tek tarifi, ykam ann, tlem enin, araf katlamann, ekm ek yapmann, yatak yapmann, lamba veya mum yakm ann ta rifleri - btn bunlar duygu pat lam alarn nlem enin direngi noktalar ve kkleri. T iya tro eserlerin deki lirik m om en tler duyarl ve sssz. The W idow ing o f M rs H olroy d 'da (Bayan H olroyd un Dul Olm as) kocas m eyhanede iedursun, kendine "centilm en" diyen ("b izim iim iz bir centilm enin iidir") ve bir madende alan e le k triki Blackm ore Bayan H olroyd u ziyarete geliyor.
Kadn ik i avcunu da masaya dayayp arkasna yasla nyor. E rkek sandalyesini ona doru ekip kafasn eiyor.

BLACKMORE: Bak! E lin i on u n k ilerin yanna koy

m utur.

MRS. HOLROYD: Evet, biliyorum, gzel ellerin var - ama bununla bir ey elde edebileceini sanma. BLACKMORE: Yok -o n u kastetm iyorum - ama san ki - kadna kaamak b ir bak frla tr; kadn ban yana eer; erkek s in irli g iile r - birbirlerine ne kadar da yakyorlar: Yeniden gler. MRS.: HOLROYD: Evet, a sln d a -

86

Yeni D uyarllk

Buras (yunun canalc noktasdr, nk bu sessiz sahneni dram atize e tti i eilim nceden hazrlan m tr v; sonular da olacaktr. Bayan H olro y d un, kocasmn ik iciliin d en ok rahatsz olduunu, her iki aleni dn a ileye saldrdn, eve orospular getirerec kadn aaladn Blackm ore farkeder. Bayan lo lro y d rahatlam ak iin kocasnn lm esini bile istenitir. Buni B lackm orea itir a f eder. Am a kocas ocakta bir kazaya kurban gidince yk lr. l mne kadinin neden olduu kansndadr. aresiz lik iince "seni hibir zaman yeterin ce sevm em itim," de'. The Harried M a n ' de (E v li E rk ek ) Lawrence da ha az barl bir h a fif kom edi denem esine g iri i yor. Buada karmak hovardalk h ik ayelerin i ele alyor. Ana, sanat iin tipik olan baz ufak izgiler atmakta da geri kalm yor. "Bir sedir ile ilg ili bir i ir yazrmk dnyann en kolay eyi olmal. N e za man birsedir grsem kalbim iirle doluyor. D m e lerin e vrncaya kdar yanklarla doludur h erh al de." Law nnce'm oyunlar ylla r sora n g iltere ii snf ilf ilg ili ekilm i film lerin ncln yapr.nktadr: T on y Richardsonm Uzun Mesafe KouvuHunu Y a ln z l ' ndaki, K arel R eiszn C um arte si Gecesnden P a z a r Sabahna K a d a "' m daki atm os fer, dile g etirilm eyen bir efkat, bozguna urayan h ed efle1 :, daralmann ve hznn atm osferi. The d a u g h t e r -in - L a w ' da erkek sadakatsiz; ka rs on terkediyor. Sonra, geri dnp onun bir grevde paralanm olduunu gryor. Sevgilerin in derinliH erini yen iden kefediyorlar. T oc and G o da (B a k S r tn d a ) L a w r e n c e to p lu m sa l iir te m a y e le a ly o r v e u za k g r l l n o rta y a lo y a ra k d a h a 1 9 2 0 le r d e i ile r in s e r m a y e y e k a r m c a d e le sin in o b je k tif a r tla r d a n d e il (a r t

Yazarlk, Mzik ve F ilm le r

87

lan n hakl olup olm ad sorusunu bir yana braka cak olursak), tek tek insanlarn kiisel, mantkd, s b jektif direnleri sonucu yen ilgiye urayacan gsteriyor. A C o llie r s F rid a y N ig h t (B ir M adencinin Cuma G ecesi) - O u lla r ve S e v g ilile r 'in bir p a ra le li- b tn oyunlar arasnda en allak bullak edeni. Baba ikici ve zorba, anne kendini ondan stn gryor ve btn sevgisini oluna yneltiyor. Olunun bir kza, M a g gie ye ilgi duymasn kskanyor ve olu nun k z ziyarete g ittii gnlerden sa salim eve d nene kadar gz uyku tutmuyor. Olu ona, sevgi nin ok eitleri olduunu, M aggiey le konuabildi i baz eyleri annesiyle konuamayacan syledi inde anne kim seyi olundan daha fazla sevm ed ii ni syleyerek ona sitem ediyor. Eser, karlkl sev g ilerin in tmnn itira f edilm esiyle, m uhteem bir efkatle son buluyor. "Annenin ses tonunda te h lik eli bir yum uaklk var, ylesine bir yum uaklk ki, ruhlarnn gvenli ekim serlii paralanyor." E serlerin in ancak ok aznda krlan bu ekim serlik baka boyutlar aa karmay bir anlamda engelliyor. Halbuki romanlarnda Law rence bunu yaparak bilinalt d erin liklerinin kaifi olduunu is pat eder. Burada, korktuumuzdan kabulleem ediim iz alanlara girer. k ilem i ve ik ilii gsterdii g i bi igdsel ve sezisel durumlar da aa karr. K arak terlerin e anlk aresizlikler, kendine hakim i y e ti kaybedi, gzkr atlganlklar baheder. Bu keiflerden rahatsz olup dengeli gelen ek kalplar iinde m antkdm a kamay yaamak istem eyen ler, m esafeli ve dz kurgulu bu tiyatro eserlerin i tercih edeceklerdir.

L a b i r e n t i n Dnda
Bir rportaj
Yaam nzn hangi dneminde yazarln sizin mes leiniz old u un u fa rk e tin iz?

ok erken, dokuz yandayken, biv daha yryem eyeceim i syleyen yanl bir tehis nedeniyle. H e men yazmaya baladm ve sonra bildiin iz gibi onbir yanda gnl klere baladm.
ocukken o k u r muydunuz?

Evet, a kurtlar gibi. G nlklerircizcfe sk sk M a rcel P ro u s tdan szediyorsunuz. E s e rle ri sizi etkiledi m i?

Proust ok nem liydi; kronolojik sralamay (hibir zaman sevm em iim dir) bir kenara brakp dayatan, zorlayan, hisseden anlarn peinden nasl gid ilece ini bana ilk gsteren o dur. Proust ancak olay his setm eye balad zaman yazard, olay ne zaman gem i olursa olsun. Bu ge, tabii ki benim e s erle ri m e de arln koyar. Am a baka eler de var. i irsel bir roman yazm ak istem itim , bunun iin ken dime rnek olarak Giraudoux, P ie r r e - J e a n Jouve ve Gec B itk is i nin A m erik al yazar Djuna Barnes aldm. Sonraki rneim D.H. Lawrence oldu. Lawrence bana duygu iin, igd iin, eliki iin, sezi iin bir dil bulmann yolunu gsterm itir.
Kendinizi im di A m erik a l b ir yazar olarak m g r yorsunuz?

Geri ben A m erik a iin ve n gilizce yazyorum ama bunu amak istiyorum . K endim e A m erikal bir ya zar diyem em, her ne kadar beni yen i bilinle zde

Yazarlk, Mzik ve F ilm le r

89

letirm ek teyseler de. Beni daha gen el ya da e n te r nasyonal kavram larla d eerlen d irm elerin i tercih ediyorum , en azndan iki kltrl olduum iin. br taraftan, Am erika d doumlu pek ok ya zar bugn Am erikan edebiyatnn bir paras h ali ne gelm itir, ama Am erikallar hl "yurtdm da domu Nabakov" derler ya da benim durumumda "Paris doum lu Anais". Sizin hep anlatmak istediiniz o kiiltrii artalan eserlerinizdeki i btnln, i akn olas bir kay na m? sel n itelik lerim in beni srekli takip den bir trav madan; kklerim den koparlm olma, babay y itir m e travmasndan ve datmaya kar direnebilm ek iin bir i dnya yaratm am g ere k lili in i farketm i olmamdan kaynakland duygusu iindeyim dir hep. K k lerin d en koparlm ocuk, kendi iinde yarattklarn n yk c d eneyim lere direnm e gc ve recein i farkeder. Eserleriniz genelde bir senfoniyi andryor. Yaz tarznz mziin etkilediini dnyor musunuz? iddetle. H atta G nlkler ''im de bile yazdm , gnl mn bir yannda edebiyat yatyorsa, br yannda da m zik yatar. B ir dil olmal, beyni syrp gee rek dorudan duygulara hitap eden bir ifade tarz. H erkesin edebiyata, benim m zie gsterd iim tep kinin aynsn gsterm esini isterdim . Beni yaratma srecinin kendisi ok ilgilendiriyor, i vizyonunuzu edebiyata dntrme tarznz... B enim ilgim , m etaforun gizem in i tadklar srece d gerekleredir. anlamlarn aramadan asla bir ehri ya da bir paavra toplaycsn veya herhangi bir baka insan tasvir etm em . M eta fizik anlam

90

Yeni D uyarllk

aramaya baladnzda her ey saydamlar. Bir ehri, s rf o ehir adna asla tasvir etm edim , aksine hem en onun ruhsal zellik lerin i bulup ortaya kar mak zorundaym. Onu saydamlatran, hatta bazla rnn da dedii gibi dselletiren onun sembolik deeridir; ama o aslnda yle deildir.
E serlerinizde ryaya nasl b ir deer veriyorsunuz ve a k cln , s re k lili in bilin le b ilin a lt arasndaki iletiim in nem i nedir?

M aalesef her eyi birbirinden ayrm ak gibi bir e i lim iindeyiz hep. B eden ve ruh ayrm yapyoruz. Ryay gnlk yaantm zdan ayryoruz. P s ik o loji de e t k i- t e p k i olayn kefettim ve bir boyuttan brne geebilm ek iin bu geileri ak tutmak istedim; gerekten de "bir" olarak kalabilm eleri iin blm ek b ile istem edim . Bundan sonraki adm bu e t k i- t e p k iy i rom ana uyarlamaktan ibaretti; ro manlar her seferin d e bir ryayla ayor ve konuyu bu ynde gelitiriyordum . Ryann gelitirilm esi, anlalmas ve sonunda mmknse g er e k le tiril mesi gerek iyord u ki, bir sonraki tecrbeye geeb i leyim.
Neredeyse dnyann her kesinden o k u rla rn z ken d ile rin i sizin rom a nlarnzd aki kadnlarla zdele tiriy orla r. B unu na sl aklayabilirsiniz?

Galiba bizi dnya apnda birletiren, kendi d en e yim lerim ize kar duyduumuz k p rtlar ve duygu lardr; yani illa da d eneyim lerin ken d ileri deil. H a yat artlar ok deiiktir, ama btn babalar farkl da olsalar kadn okurlarm babalar iin ayn e yle ri hissediyorlar. Ira P r o g o ff un "kiisel kaynak" di ye adlandrd o yere, farkna bile varmadan g ir mi, tm kaynaklar birbirine balad dzlem de suya dokunmu olm alym .

Yazarlk, Mzik ve F ilm ler

91

Yazar olarak benzersiz olm an zn nedenlerinden b iri de zellikle kadnlarn konu m lar ve deneyimleriyle ilg ili b ir alana girm e cesaretini gsterm enizde m i ya tar?

G erek lere kendi s bjektif yaklam m - grp his se d e b ild ik lerim - gerekten btn bildiim di. ok okurdum ama erkek yazarlara hi yknmedim. Grdm anlatmak istedim. B ylece ortaya ka dn gzyle dnya kt, tamamen kiisel bir gr. Ben kadn erkee, erkei de kadna tercm e et mek istedim . E rkein d iliyle ilikim i koparmak is tem iyordum ama farkl dzeylerin varln b iliyor dum.
E se rle rin iz arasnda -s iz in a n zd a n - en iyi yazl m ola n var m ?

Ksa h ik yelerim i asla bir ikinci k ere yazamazdm. S ra F a nu s A ltn d a 'daki ksa h ik yelere tek bir kelim e bile ekleyem ezdim . C olla gen lerd e hibir ey deitirem ezdim . G nlkleri baka herhangi b ir sanatsal lyle dee rlen d ire b iliy or m usunuz?

G n l k le ri yazdm da yazm ann btn yn tem le rini unutmaya altm. K endim den hibir talepte bulunmak istem iyordum - iyi de yazm olsam, k t de. Tam anlam yla boalmak istiyordum ve ba ardm da, nk onlar kim senin okumayacan sanyordum.
Yani G nlkler/ balangta yaynlam ak am acnz yoktu?

Hayr.
P e k i na sl old u da yaynland?

Ara sra gnlklerin baz blm lerini b in le riy le paylamak gereksin im i duyardm ya da bana ok

92

Yeni D uyarllk

gurur veren bir ey yazm olurdum. Baz k iilere orasn burasn okuturdum, rnein H en ry Mille r a kendi portresin i okutmutum. Ksacas O nla ra ksmen ilg i duyuldu. Am a bir gnl yayn la mak gibi bir problem in stesinden geleb ileceim duygusu ancak ok sonralar, deneyim li bir yazar olduktan sonra, kitap karm a problem ini baarabi leceim i h issettikten sonra ortaya kt. A yrca k en dimi amak gibi psikolojik bir problem i, rlplak ortada kalma korkusunu da amam gerekiyordu. Korkulu bir rya grmtm: Sokak kapm ayor dum ve ldrc nlar bana isabet ediyordu. Am a tersi oldu. Korkum u ve yaynlam a problem lerim i zm ledim ve sonra tabii apak ortada kaldm. G nlkler/ ro m a n la rn z ve ksa hikayeleriniz iin b ir kaynak, olarak da k u lla n y or musunuz? Evet, onlar gerek te bir not d efterid irler. Bazen, beni ilgilen d iren bir kii hakknda durmadan n ot lar aldm da bir bakyorum, zamanla onun hakkn da btnlemi bir portre elde etmiim. G en ellik le arkadalarm za bu ekilde yaklamayz. Onlardan urda bir para, orda baka bir para yakalarz. B ir den karmda bir btn kiinin dikildiini gryo rum, sonra da hikayeyi yazyorum .
S izin allm ad k g ze lli in iz size y a ra rl nu oldu, zararl m ?

Bazen yararlyd, zellik le bir eletirm en i kendi ta rafm a ekebilm ek istediim de, ama bazen de g e r ekten bana ayakba oluyordu. Kadnlarda bile g zellerin iinin bo olduu duygusu baskndr. Ben kendi g zelliim e hi inanmadm, bu da birok e y i kolaylatrd. G nlklerm/zde Louveciennesdeki evinizden b
yk b ir sevgiyle bahsediyorsunuz. evreyi k iili in

Yuzarlk, Mzik ve F ilm ler

93

b ir t r uzants olarak m gryorsunuz - hani ro m anlarnzd a ki giysilerin sem bolik b ir karakter uzants olm as gib i?

Evet. evrem izi kendi gelim em iz dorultusunda d eitirm em iz g erek tiin e inanyorum. Louveciennesin tarih in in b elli bir anda sona erm i olduunu biliyorum . im di g eriy e baktmda, doru bir za manda bitm i olduunu da biliyorum , insana ac verse de ve b elli bir deneyim den gem i olduu nun bilincinde olmasak da, biliriz, bir ey bizi da rya srkler. Ben yuvam olan birok yerden byle dar srklendim . B elli bir dng sona erdiinde ev de k en d iliin d en lr. Bu bize, o anda gerekte nerede bulunduumuzu gsterir.
Yazlarnzda insann, nevrozun stesinden gelebile cek b ir gce sahip olduuna duyduunuz inanc be lirtiyorsun uz. B u iyim serliin izin kayna nedir?

Kk hakknda hi kafa yormadm . Bu drty iim de her zaman hissettim , hani bir bitkinin by m e drts gibi bir ey bu. Sanrm, tesadfi rahat; szlklar ve duraksamalar szkonusu. H ep im izd e bu drt vardr, ama bazen tahribata uruyor. o cuklarda da bu drt vardr, deil mi? Onlar gle rini, y eten e k le rin i kullanrlar ve her eyi, her olas l aratrrlar. Ben, yolum uzun bir yerin d e ou muzun grd bu zarar saptayabileceim ize ve onun stesinden geleb ileceim ize inanyorum. H e p im izin rahatszlklar, ylgn lk lar, bandan ge m i travm atik olaylar vardr. Ben. yazlarnn daha ilk geri evriliinde yazm ay brakan gen yazarlar tandm. D em ek ki szkonusu olan, bizim m cade leye ve e n g elleri amaya ne kadar hazr olduumuzdur.
E serlerin izd eki ana temalardan b irin in de kadnn , bam l ve seven b ir yaratk olm a ro l ile sanatnn

94

Yeni D uyarllk

ycelie ulam a drts arasndaki eliki old u u nu syleyebilir m isiniz?

Evet, bu ok byk bir elikidir. Yaratc irade b i zi bir yne ite le r, tabii ki sululuk duygularyla yanyana. nk bu uurda, aslnda zel hayatm za atfetm em iz gerek en en erjim izi ve zam anm z har cyor uzdur. E rk ek iin byle bir problem hibir za man varolm am tr, nk kltrm z onu ret m eye koullam tr; iinin ban dndrm esini is ter, o bu i iin seilendir. Kadna ise onun en b irin cil m eselesinin zel hayat olduu sylenm itir, ya ratc olm aya tevik edilm em itir. Onun gznde yaratc insanlar istisna varlklardr.
Gelime drts ya da sreci konusuna deinecek olursak, ocukluun tesinde gelitiim ize, ocu k lu u aarak, onu arkada braktm za m inanyorsu nuz yoksa gelim em iz srasnda daha ziyade travm a nn ncesindeki asl benim izle yeniden b ir btnle me iine m i g iriy o ru z? Gelime, ok dzgn b ir ekil de ile ri hareket m i yoksa daha ziyade asal b ir bene ge ri dnm enin dairesel b ir sreci m i?

Arayn bizi, ben im izin tek tek btn paralarn yeniden b irletireb ilecek duruma getirm esi g erek tii konusunda sizinle ayn fikirdeyim . W allace Fow lie, airi, ocuun kaytsz bak tarzn olgun adamda canl tutabilen kii olarak tanmlar. Sadece btn paralarn blnd travm a annn dnda ben de onunla hem fikirim , yani gerekten de b ir letirm en in bir eseridir.
S izin eserlerin izin en derinlerinde neredeyse ilkbiim denebilecek b ir bene g e ri dnm e dngs var.

M itolojik g e z im izi eninde sonunda gene dar k t m z bir labiren t iinde yaptm z bir yry ola rak gzm zn nne getirecek olursak, darya

Yazarlk, Mzik ve F ilm le r

95

btn b en im izle km am z gerek tii ak; kendi m izden paralar labirent iinde brakam ayz, deil mi? G nlklerzmzde balk burcunda domu olduuzdan bahsediyorsunuz. Y a zlarnzdaki a k clk ve ha rek etlilik ze llik le rin i balk olm anza m balyorsu nuz? Suyun iinde kendim i tam am iyle zm de hissedi yorum. D en izle sk balarm var; stnde gezm eyi dnm ekten ok holanrm, aslnda deniz stn deki btn seyahatlerden holanrm. Bunun, y a z larm n statik deil, akc olmas zlem im zerinde etkisi vardr. B ir tekne evi stnde daha iyi yazaca m duygusu iindeydim , nk ayaklarm n altn dan nehrin akn hissedecektim . Beni, g erek le rin dnyasndan ok hayal ile gerein balants olan yanlsam aya nem veren bir N ep t n kadm olarak ta r if etm ilerdi.
B itm ez tkenmez enerjin izin kayna nedir?

zerin d e hi dnmedim. M erak olm al, hl tu t kuyla hissedebilm em belki de. Dnyorum da. insan - iinde yaam hissettii s re c e - yen i dene y im lere, y en i arkadalklara srkleniyor ve bunla ra bir tep k i gsterdii srece de bu en erjiye sahip kalyor. B ir tep k i y eten ei olmas gerek, etrafnda olan b iteni alglayabilm e yeten ei. Bu duyguya sa hip olduunuz srece k efetm eye devam edersiniz. Ayrca buna, benim her zaman m erakl olduumu da ek lem ek gerek. Bir gn uakta bam za bir fela k et geldi; tek bir tek erleim iz alyordu, kanadn bir ksm alev alm t ve Los A n ge le s e varm am za daha alt dakika vard ve ben, henz grem ediim y e rle ri dnm ekten baka hibir ey yapmadm. H issettiim tek ey, her eyi grem em enin, her e

96

Yeni D uyarllk

vi duyamamanm, h er yerd e olamamann ne kadar utan verici olduuydu.

u anda neyin zerinde alyorsunuz?

G n l k le r in altnc cildini karyorum. Y ed in ci cil din yaynlanm as beni baka kadnlarla m ektup ve gnlk deitokuuna yneltecek. O zaman g eri d np ocukluum ve genliim zerinde alaca m, nk okuyucularm n iddiasna gre Gnltkle ri, hayatnm gen iled ii bir dnem de balatm m. Dar alandan genie nasl ilerlen d iin i grm ek istiyorlar.
n l b ir yazar olarak tannmak nasl b ir duygu?

H i tasavvur edem em itim . Harika bir duygu, in san eskisi gibi kendini tecrit olmu hissetm iyor ve evrensel bir hayat gerekletirebilm e olana dou yor. H erh ald e btn yazarlarn zlem i olan, btn dnyayla ilik i iinde olabiliyorsun. Btn dnyay la ilikim olduu duygusu iindeyim .

E d g a r Varese

G enelde insanlar, bir adamn, bir sanatnn esiz deerini anlayabilm ek iin zamansal ve mekansal bir m esafeye gereksinim duyarlar. Am a Edgar Varesein, bu insanla yapt m ziin b irb irlerin i ne denli tam am ladn bilen arkadalar onun m zik tarihindeki esiz y erin i ve gerek bykln an layabilm ek iin nem li bir dayanak noktasna sa hiptiler. Varese, llm esi olanaksz bir dnyada yayordu ve yksek antenleri sayesinde gem ii, im diki zam an ve gelecei kavrayabiliyordu. K ap sn aldm ve onun kapy at her seferinde bu nu hissederdim ; beni btn dostlarna ayrd o i ten liiyle karlard karlamasna, ama evresinde ki h er d elik ten darya taan m zik seli, tek bir ki iye, tek b ir odaya, bir eve, bir sokaa, bir ehire ya da bir lkeye yetem ezd i; tm kainat iin yaratlm t. Byk, canl, ela gzlerinde sadece beni tekrar grm olm ann sevinci parlamazd, kendisinin za ten tam am en iine gmlm olduu yen i dalgalan malar, yen i sesler, yen i efek tler, y e n i alanlar dn yasna beni buyur etm eye hazr olduunu sylerdi gzleriyle bana. Beni alma odasna gtrrd. K uyruklu piyanosu odann byk bir ksm n kap lar ve nota sehpasnda her zaman iin bir para ak dururdu. zerin d ek i alma henz bitm i, bir kolaja dntrlm eye hazr: M uhteem bir yap haline gelen e kadar stnde habire alp d eitir dii birok taslak. alma masasnn stndeki pa noya ve duvarlara tutturulmu olan bu taslaklar her zaman iin zevk le seyretm iim dir, nk eseri nin ve karakterinin en nem li unsuruydu bunlar:

98

Yeni Duyarllk

Ak, hareket, esn eklik iindeydiler, y en i bir m eta m orfoza dnm eye her an hazr; zgrdler, onunki dnda hibir dzene, hibir m onoton dze ne kulak asm yorlard. T eyp sonuna kadar ak olurdu. Okyanustaki dalgalarn ve o ritm in esiri olup iinde eriyip gitm en izi isterdi. Edgar Varese yen i bir tonalite, yen i bir ses tonu ortaya koyabile cek gte yen i obje, yeni bir an gsterirdi. K endi m alzem esine bkm az usanmaz bir m erakla akt. alma odasnda b izler de bir enstrmana, bir va zoya dnp sesin uzay gezisin e onunla beraber srklenirdik. D ier arkadalarla buluup sevim li ve vakur ka rs Louise ile selamlamak zere dar m erd iven ler den oturm a odasna ktm zda m zisyen Varese terifat V aresee dnrd. Toplum un iinde parlard, konukand; dalgac ve akac. E seri ile sohbetleri arasnda uyum vard. M zik te ve dn cede basm akalplktan n efret ederdi. Bu n efreti hi bir zaman dinm edi. Canl, keskin bir dil kullanrd. Geri gen liin in devrim ci cesaretini hl tayor du. ama ona yn veren esas olarak zekas ve ayrdedebilm e yeten eiyd i, asla krcesine ya da sahte bir cesarete kaplmazd. Sradanlk, riya ve sahte de erlerden baka hibir eyi yoketm ezdi. Yalnzca saldrlm as gerek en eylere saldrrd ve bunu da, bugnk baz sanatlarda ok sk rastladm z g i bi asla kiisel, kk ve kr bir fk eyle yapmazd. .Bir gn, rezil bir politik kiilikten bahsederken u k elim eleri kullanm t: "p tenekesini bile kus turur." Savalar hep st seviyede yrtrd ve her za man, orijinal p rojeleri anlamadklar gibi kontrol de ed em ed ikleri iin onlara engel olmaya alan in sanlara ynelikti. A ra m zd a k i s o n s o h b e t, n iv e r s it e le r in v e v a k f-

Yazarlk, Mzik vc F ilm le r

99

lann ona alabilecei tam tehizatl bir ele k tro nik atelye verm eyilerin d ek i ironi zerineydi. G e rek li tehizat bulamadndan gerekletirem ed ii bir yn projesi vard. Henz olgunlamam gen m zisyenlerin ellerin e kolaylkla teslim edilen a let lere gereksin im i vard. Y en i seslerin kefi iin bir laboratuvara gereksinim i vard. Birok gen bu ma k in eleri yalnzca kullanp program layam azken Va rese onlardan sonsuz volkanik zen gin lik ler kara cak durumdayd. Birok m zik uzman Varsein b esteleri hakkn da yazacaktr. Benim kendi amdan vurgulamak is tediim , onun yapmak istedii ama k sm et olm a yan eyler, nk her sanat lm eden nce btn zen gin lik lerin d en kurtulmak ister. E er bizi terkettiin d e kullanlmam hzineleri de beraberin de unutulm ulua gtryorsa, bunun bizde sulu luk duygusu uyandrmas gerekir. V a ris e birok in sann yaratc devlerin evresine gelin ce dt krl tanrd. Ona, bir gn, yen i k e ifle ri ortaya kartmak iin kurulmu, tannm bir topluluun yelerin e verd i i bir akam yem ein d e bulunduu mu anlatm tm . Bu topluluk, yelerin i derecelen dirdikten ve disipline edip ekin gen letirm eyi be cerdikten sonra imdi de onlardan spontan, yarat c fik irle r istem eye balamt. nsanlar - b ir e r oto mat halinde b zlm - konferans masasnn etra fnda oturm ulard: b irileri de kulaklarnn dibinde baryordu: "Dnmeyin, aklnza gelen i geldii gibi syleyin, herhangi bir ey." Bu garip abaya b i lim sel bir ad bile takmlard. Tabii ki bu insanlar dan hibir ey kmad, yaratc glerini oktan kaybetm ilerdi zira. Tandm , fik ir ve plan asn dan tkabasa dolu sanatlar davet etm elerin i ner m itim onlara. Bir an bir sessizlik oldu. "Ah, biz bu dersi grdk," dediler sonra. "u lgn dahileri sy

100

Yeni D uyarllk

lyorsunuz, hani tem iz gm lek giyip kravat takm a y reddeden, asla dakik olmayan ve k on tro lleri ola naksz olanlar." - "K on trol etm ek", bu h er eyi su yzne kartan kelim eydi. M zikte de herkes kontrol edebilecei k iilere yneliyordu - ren ci lere, taklitilere, sonradan kmalara. Btn b yk doa fen om en lerin i ortaya karan - e n y k sek elaleleri, en yksek dalar, en derin uurum lar, dipsiz d en izleri - yaratcln ve keiflerin asl kaynana g itm ey e asla cesaret edem iyorlard. Btn sanatlar, dahilerin, sanki te h lik e li yara tklarm gibi nasl te c rit ed ildik lerin i bilirler. Za rarsz biriyle daha rahat ve problem siz iliki kuru labilir ve gerek bir ressama kyasla bir dknt baskcs daha rahat el altnda tutulabilir. K endi alannda bir diktatr olan - yaratcln doal hak k olarak - sanatya eriebilm ek iin ayn seviyede bir eletirm en e, bir dinleyiciye, bir orkestra efine ya da bir v a k f bakanma gerek vardr. Tam hz g i den devrim ci bir gten ne kadar da ok korkm ak tayz Tanrm ! V aresein ekin gen lere, geveklere ve gszle re kar acmas yoktu. "Onlar h er eyi m ekanikilere terketm iler. Y en i m akinelerin onlar b esleye cek bestecilere ihtiyalar var," derdi. Bunlar, bi zim son konum am zn konularyd. O gn ilk defa seksenbir yayla iki bklm yrdn farkettim, ama bu hastalndan kaynaklanyordu. nsan cl korkular tayabilecek kadar olgundu. Yaratt ses bileim lerin in yanklanan karmaasna kaplp gitm e teh lik esi ortadan kalknca ona gelecek lerin i biliyordu. A rtk o, potansiyeli dnya tarafndan so nuna kadar sm rlm em i bir arketip; ama geride braktklar, bilim in bugn kefetm eye alt kozm olojinin bir paras. H er yen i keif, yen i bir ses gerek tirir; Varese bu sesleri daha henz kefe

Yazarlk, M zik ve F ilm ler

101

dilm eden nce duyuyordu. Bir keresinde yle de miti: "Avantgarde yoktur. G eriden g elen insanlar vardr. Ik sesten hzldr, ama V aresein durumunda h zl olan sestir.

B i r G n l k A telyesin de

Ira P r o g o ff psikoloji zerine d eerli birok kitap yazdktan ve D rew n iversitesin de derin lik psiko lojisi dersleri verd ik ten sonra gnlk tutm ayla ilgi li nem li bir y n tem ortaya koydu. Bu yn tem le y o un bir ekilde tutulan gnlk, kiiliin btnle m esine ve bir tr b ireysel psikoterapi yapm aya ya rayabiliyor. P rogoff, gnln yaznsal bi* rn olduu d ncesini bir kenara atm akla ie balyor. B ylece her tabakadan v e her eitim dzeyinden insan, kendi yaam nn v e karakterinin bir "ayna"sm orta ya karabilecek, d en eyim leriyle dlerinin b ir sen tezin e varabilecek ve o zamana kadar benliin geli mesinin. i dnyalara yolculuun (h e r ikisi de narsizmin ya da n evrotik subjektivizm in tezahratlar addedilir) karsna karlan sama, P riten ce bir tabuyla en gellen en bir kendini yaatma srecine g i rebilecek. Bu kitap -a n la m n b ilerek gnlk tu t mayla geen y lla rn deneyim inin bir r n - i dnyaya, benlik labiren tine giden yolculuun bir o l gunluk iareti, bir kavray, balantl bir rapor, bir aratrma, bir incelem e, kendi z deneyim lerin in bir karlatrm as olabilecein i ispatlyor. Da d nk yaantnn, benliin aratrlm asndan - dolay syla y a ra d lta n - daha nem li olduu sama d ncesi, kltrm ze damgasn vuran kiilik zlmesi. terapi bam ll, karmaa ve kaos tarafn dan rtld. P r o g o f f un yntem i konsepti iinde son derece zek ice dnlm. K endi b en lik leri hakknda yazm aktan feragat etm ek le topluma den geli bir benlik zerinde almann getirecein den

Yazarlk, Mzik ue F ilm ler

103

daha fazla katklar olacana inananlarn sanatsal nesnelliine kyasla P ro g o ffu n yntem inin etkisi ok daha az bencil. A t a J o u rn a l W orkshopta batan itibaren i dn yaya yolculuun gerek eleri saptanyor; ilk bl mn bal: "Yaama Arac Olarak Youn Gnlk". Ardndan, insann deneyim lerini, anlarn, ryala rn kendi yaamn anlamada nasl kullanabilecei ile ilg ili bir dizi neri sralyor P rogoff; rnein "K endi Yaantm zn Beslendii Topra Srp G ev etm ek", "Basamaklar Sralamak", "Hayat H ik aye m izin K ronolojisi", "Kavaklar: G idilen ve G id ilm e yen Yollar", "K endi O tobiyografim izin Y en iden Can landrlmas". K itap terapik bir etki salyor, ama bunu "psikoterapiyi h e d e f alarak deil, tek tek bi rey lere kendi ilerin deki k iilik lerin i b t n letire cek potansiyeli bulup karm ay salayacak etkin tek n ik ler reterek" yapyor. Kim se zam anm zn kaosu ve dalm l iinde btnleebilm i bir ki iliin toplum yaants iindeki deerinin g ere k lili ini tartm ayacaktr. "Birok kim se hayatn tem elinde yatan bir g ere i farketm itir ve o gerei kendi bireysel anlam v e g kayna olarak benim sem itir." "Youn gnlk tutm a zellik le k iilerin kendi i lerinde daha nceleri sahip olduklarnn farkna varm adklar gleri ve olanaklar bulup kartm ak larnda yararl olacak teknikler ve yn tem ler bula b ilm eleri iin dnlmtr." P r o g o ffu n bize sk sk h a trla tt gibi "en nem li ey, yaanan olaylar, insann bana g elen ler deil, i dnyasyla o eyler arasnda kurduu ilikidir." H afta sonu sem inerlerinde yaratm aya alt atm osfer, zam ann konumakla geirm eyip gnlk tutan, m editasyon yapan bir grubun atm osferi. A r kadalk ilik ileri m evcut, fakat g ev e ze lik le tketil-

104

Yeni D uyarllk

enemekte. Youn gnlk tutm ann ardnda, normal artlar da uzun sreli bir psikoterapi sonucu elde e d ile b ile cek zekice bir kendini k efetm e yatm aktadr. Bu da "btn dikkati o anda yaamakta olunan artla ra konsantre etm ek le elde edilen deneyim "den ba ka bir ey deildir. Ustaca yaplan bu ie yolculuun n eleri tevik edebilecein i grnce insan hayret etm ekten k en dini alamyor: Y alnzca aire, sanatya yak trd m z btn z ellik le r toplum un her katm anndaki insana erieb ilir hale geliyor. P ro g o ff her bir yaantnn dzeyini ve kalitesini su stne karyor. Ryalar soruturmak, y it ir il mi anababalarla ya da kszlerle tartmak, m editasyon yapmak ve "yar karanln resim li dnyas" diye adlandrd o gzel k eiflerde bulunmak btn bunlar tek tek h er bir yaama iirsellik, g zellik, ruhsal anlam, yani bizim kltrm zde subjek tiv izm e kaplm a korkusundan tamamen eksik olan d eerleri katm aktadr. Bu yolla yaamn nasl kurulduu, nasl balantl gzel bir hikayeye d nt aka grlebilir. Yaamn anlam n ke fetm ek yaanan olaylar yceltir. K endine gven ya da sayg ek sik lii yokolu r gider. Gnlk tutm a atelyesi bir ka noktas olur, "nk, dnyann basksndan uzak, herkesin sku netle hayat ile olan ilik ilerin i tartabilecei korun m al bir ortam yaratr." Bunca i zen gin lie sahip olduklarn hi b ilm e yen insanlarn bu ortamda karlatklar bu ze n gin m ateryali, bu resim leri, bu ryalar yaamak bu, kr bir da dnkl ve a k tif yaanty her za man iin i yaantnn nnde tutmu k iileri utan drm ak anlamna gelir; bu kiiler, k itle iletiim aralarnca gerek letirilen en kalitesiz beyin y k a

Yazarlk, Mzik ve F ilm ler

105

masnn kurban olduklar bir kltr yaratm lar ve kendi bana dnmesini, yargya varm asn b il m eyen ve kokumu glere krcesine bal bir k it le yaratm lardr. "G elim enin T a o su" ben, bir m eyve, bir bitki m i sali ortaya kmaya balar, ama kii - d i e r le r in den fark l o la ra k - kendi gelim esini kstekleyen en gelleri, travm atik olaylar yaar. Youn gnlk tutma, sonunda tabii bir ak haline gelecek olan bir ritm , bir sreklilik sergiler. Yaantlar sapta m olm akla kii harekete gem e iin drtklenir, ile ri atlm yapar. "Fiziksel gelim eyi saptamak ko laydr ama k iiliin gelim esi iseldir ve ancak zor lukla farkedilir." Ira P r o g o ffu n yntem inin en e tk ili sonularn dan biri h er yaantnn d eerlerin in ve zen g in lik le rinin oald gereidir. "Yar karanln resim li dnyas" fantaziye, bilincin tesindeki resim li can landrm aya cesaret verir. Kltrm zn en nem li eksiklii hayatn anlam konusundaki bilgisizliim izdir, bu da insanlar m itsizlie, kaytszla ve sua iter. Anlam a m ucizesi ve z benin m erk ez ol duu balant kurabilm e -b u , benliin kazand gururdur, insanlk onurunun ve baar yeten ein in yen iden ortaya kartlm asdr. "nsann i glerin den kaynaklanan bir aktivite, ite bu yaratc varo luun zdr." "Ryann k ro n olojisin d en , "yar karanln re sim li dnyasnn k ron olojisin d en , "hayali genilem eler"e ve en sonunda da "i b ilgeliin - diyologu"na benlik, uzun zamandr gm l v e kullanlm a yan beklenm edik bir hzinenin ortaya kmas m i sali kendini gelitirir. P r o g o ffu n en dikkati eken sim gelerin den biri kaynaktr. K endi bireysel kaynaklarm za girebildiim izce g ire riz ve kendim izi dnyadan kopmu his

100

Yeni Duyarllk

sedeceim ize btn kaynaklar besleyen dnya su larnn iinde buluruz. D ier bir m ucize de, kendi z yaratclm z glendirip k en dim izi anlamamz kolaylatnda bakalarn ok daha iyi anlayp onlarla ili k ile ri m izde ok daha duyarl ve zekice davranmaya bala mamzdr. "Aram zdaki herkes kendi z varlnn iinde kar kar dolamal; yeterin ce derin lerin e in ebildiim izde kendi z yaantm z k atettiim izi ve atm z fa rk ed eriz. Balantl bir benlii bi im lendirm i olm akla yk c ve trajik deneyim lerin ve kayplarn alted ileb ilecei bir g kayna orta ya karm oluruz. "Y an karanln resim li dnya snn anahtar onun, uyanklkla uyku arasndaki ya n m ahm ur durumda olutuu gereinde yatar. Bilincin bu ara aamasnda a k tif bir ekilde alt m zda baka trl asla eriem iyeceim iz bir ek il de kendi d erin lik lerim ize eriebildiim izi farked e riz." Bu yntem in en byleyici taraf da, bizim ii m izde yaadnn daha nce farkna varam ad mz bir benliin ortaya kmasn salamasdr. K e fedilm em i y e rle re gidilen maceral bir yolculuk tur bu. G, cesaret v e onur'kayna olur. "Yazdk larm z mmkn olduu kadar ok kendi den eyim lerim izin zne inm eli." im ize gezin tin in en nem li en gellerin d en bir tanesi insanlarn kendi yazma glerine olan g vensizlikleridir. Am a P r o g o ff bu sorunu sezerek bize, "gnlk gnce tutm a nn edebi bir altrm a olm ayp bir yaam altrm a s olduunu" hatrlatr. im diye kadar hi kim se roman edebiyatnn b ysn aratrm am tr; ve de hi kimse - P r o g o f f un yn tem in i gelitirm esinden n c e - bizim yaantm zn da byk bir ilg iy le okuduumuz h e r hangi bir biyografi ya da roman kadar ilgin olabile

Yazarlk, Mzik ue F ilm ler

107

ceini farketm em itir. H er ey yaantm z bir denklem , bir hikaye, iddetli bir dramn tarihi ola rak ele alm am za baldr. Bu ele al tarzm z dik katle inceleyip kaydedilen her bir yaamn n em li liin e balam alyz. Baka bir yararl bak as da toparlayc etkinin "kendi yaantm z o anda orta ya kan olaylarda karar verebilecek tem ele sahip olabilm em iz iin keskin bir zaviyeye otu rtabilm ek tedir." K itabn en kam layc blm lerinden bir tanesi de hayatm zn basamaklarndan, k ilom etre tala rndan bahseden blmdr. "Bu basamaklar insan yaam nn kysndaki hareketin en nem li k ilo m et re talandr." P ro g o ff her trl sansrn ve n yargnn orta dan kaldrlm asnn nem ini de belirtiyor. Sansr v e nyargy banaz bir kltrn bedelini ar de ten ve spontan kendini yaratma srecini e n g e lley i ci etm en ler olarak gryor. Bunu kitabnda srekli olarak tekrarlyor. Yarg ve deerlen dirm e arasn da bir fark vardr; deerlen dirm e yaratcdr, yarg ise deil. K am layc dier bir blm de, "kavaklar: G id i len ve gidilm eyen yollar"dr; bunlar m editasyon iin zengin kaynaklar salar. "Yaantm zn yo lla rndan kullanlm am olanaklar aratrmak iin g e ri dneriz." Bu haraketlerin aratrlm asnn deeri tasavvurlarn stndedir, nk P r o g o ffu n d ed ii ne gre; "hayatm zdaki kavaklar farketm ek her zaman kolay deildir, nk ou zaman onlarn bi rer kavak olduunu anlamayz bile." almay evreleyen bedensel ambianz da ayn ekilde nem lidir. P ro g o ff zellik le gevem eyi, son ra da gzlerin kapanmasn ve nihayet suskunluu ve sessizlii ie gezin ti iin gerek li buluyor. Onun m odelini takip etm ek demek, h afzam

108

Yeni D uyarllk

zn, bilincim izin gzard ettik le rin i yeniden ortaya karp bir hazine sand dolusu rya, dnce, ha tra ve deneyim ortaya kartm aktr. Da dnk kltrm z, k en d im izle ba baa kalm a g erek sin i m im izi inkar etm ek le bakalaryla ba baa kalma olanan yok ediyor. nsan yeniden yaratan bu de erli aratrma ister istem ez insana bakalarnn yaantsn daha ok paylama olana salyor. Psikoterapin in ar derecede kullanlm as b i zim, kendi yaantm za dzen ve balantlar g e tir me yeten ein den , kendi kendim izi tanmaktan y o k sun oluumuzdan, kendi plak b en lik lerim ize ra hata konuabileceim iz bir yerin eksik oluundan kaynaklanr. Bu gven iindeki konumann hayati bir nem i var. P r o g o ff bize bu beyin jim nastiinin yolunu gsteriyor. K endi ken d im izle samimi bir grm e yapmay rendikten sonra diyalogun baka bir boyutuna g e iyoruz: Baz diyaloglar belki bir lmle, bir kavga ya da herhangi baka bir eyle kesin tiye uram di yaloglar tam am larlar; bir d eerleri belki de bizim setiim iz bir kiiyle gerekleiyor. "Biz iim izde gereklem em i olanaklarn izlerin i tam aktayz." Sonsuz sayda diyalogun izlerin i tam aktayz: lm le kaybetm i olduum uz insanlarla olan diya loglar, yabanclam akla kaybetm i olduum uz in sanlar, h ayatm z etk ilem i olar erm i insanlarla olan diyaloglar. K endi ken d im izle ve sonuta bakalaryla kala bilm e bozukluu dnyada en ok yabanclam ve en yalnz insanlar ortaya karr. P r o g o ff un g e tir dii son kanta gre de; "insann gelim e sreci, k i inin gelitii sre, esas olarak isel bir sretir." Bu kitap sayesinde herkes kendi yaamndan bir anlam kartabilm eyi renebilir. "imdi sessizce oturalm. G zler kapal. N efe s im iz giderek yaval

Yazarlk, M zik ve F ilm le r

109

yor, bu skunet sonunda dikkatim iz iim ize doru kayyor." V e bu n ereye gtryor? V arlm zn kiilikst anlamna. "D eneyim lerim izin saf kiisel dzeyin den daha d erin lerd eki dzeyine ineriz." B izim kua n "d erin lik lerim izde yatan bilgi potansiyeline na sl gireb ileceim iz, dolaysz sezileri nasl g eli tire b ileceim iz ve bilincim izi nasl g elitireb ilecei m iz" konularyla ok.megul olduunu biliyoruz. B enim gnlklerim yaynlandktan sonra davet edildiim konferanslarda asla c e va p la n d rm a d m soruyu bu kitap aydnlatyor. Nasl? Bir gn lk tutmaya nasl balamal, nasl gelitirm eli ve geniletm eli?

B ir Ak arks

Jean G en etnin film i U n Chant d A m o u r (B ir Ak arks) gerek ahlakn deneyim lerin doasnda de il, estetik te yattn kantlar. B ir homoseksel a kn dile getiren bu film in g zellii ve ifade gc, sevginin gerek cismini kavrayabiliyor, nk d rst ve her trl kabalktan uzak. G enet, erotiin airi ve aka dzd vg ylesine gururlu, ylesi ne biem dolu ki. her ihtirasn g zelliin i ifade ed e biliyor. Varolan tek ahlak, ehvet duygularm zdan gurur duym am z salayan byk sanatnn ahlak dr. Baka film lerin itici zayflklar ya da insan aalayan irk in lik leriyle yapt gibi duygular g cendirm iyor. G en etnin film i erk ek liin bir film i. Bu onun en nem li konusu. M ahkum lar herhangi bir mahkum olabilirlerdi ve hapishane hcreleri, sevgilerin i ldrm ek iin toplum un erk ek ler aras na diktii hcreler olabilirdi. Hapishanedeki erk ek ler canl, sevgiyle dopdolu. F ilm d ek i yegane sapk figrn gardiyan olmas ok anlaml: Sevm esini de arzulam asn da bilm eyen bir voyeur o - kskan, haset dolu, iktidarsz. Yalnzca, sahip olamad eyleri cezalandrm asn biliyor. Bu film , im diye kadar grdm film lerin en hayasz, ama Gen e tnin-hayatiyeti, doall ve g zelik duygusu f il m e tresel, klasik bir zerafet veriyor. D eneyim leri sem bolik bir eylem e dntryor. zellik leri k ali te, canllk ve younluk olan erk ek leri sem ekle G enet, bizim canl olan hapsettiim izi, nk onla rn canl olmayanlar iin bir teh lik e oluturduklar n sylem ek istiyor. iir ve duyarllk, sem bolik eylem lerin srasn

Yazarlk, M zik ve F ilm ler

belirliyor: B ir saman pn hapishane duvar ara sndan geirm ek, bir sigarann dumann istein ta ycs olarak iine ekmek, arkasndan birok elin bouna uzand iekleri bir pencereden brne sallamak. Baka film lerd e irkin g lg ele r yaratan ey o sinem acnn zgn davrannn ve gr nn dolaysz bir sonucudur. Pritanizm , irkin ren k lerle boyar. Burada ise zencinin hcresinde yapt - ve herhangi bir aldatmacaya bavurmaks zn g s te rile n - Priap (eski Yunan ve Rom allarn z rriyet ilah ) dans putperest bir ritu ele dn yor. G ardiyann ykc, sadist d rt leriyle hkm llerin ilkel, iirsel patlam alar arasndaki ztlk ik tidarszlk ile erkekliin, yaam ile hastaln ince nanslarn aa karyor. Btn arzular yaa mn bir b e lirtisi olarak gren bir air tarafndan gsterild iin d e arzu doa kadar plaklar - ve en az onun kadar da masumdur. B tn d en eyim ler sa natn sansrnden geirilseydi kendini, yasalarn dahi baaramad kadar etk ili bir biim de kabul eLtirirdi. G zellie olan gereksin im i geerli klard. T ek aybn irkinlik olduunu retir ve kendini erotik diye satan cinselliin her trl karikatrn den bizi kurtarrd. Duygusal ifadenin kalitesinde ve inceliin de, blnm ez btnn inceliinde ken dini gsteren asaleti ihtirasa geri verirdi. H creler, erk ei yaamdan, sevinten ayran tra jik bir it haline dnyor. Film in sadist sekansn da mahkumlardan biri gardiyan tarafndan krbala nrken orm anlar, gne nlarn ve putperest do yumu hayal ediyor. Gardiyann yapacak bir tek e yi kalyor; silahn erkekliin sembol y erin e koya rak sallamak, ykc olmak, nk o, arzu edebilm e yeten ein den yoksundur.

I n g m a r B er gm a n

ou kii hayatna m antn yn verm esi g e re k ti i ni ileri srer. Sanatlar ise her zaman akld dr t lere gre davrandm z sylerler. Senator F ulbright gibi bir adam bu laf ederse inanmaya daha yatknz. "Sava nasl sona erd ire b i leceim izi biliyorum . Am a insann akld d rt le re gre davrandn da biliyorum ." B izim en byk gereksinim im iz, davranlarm zn bu akld kay nan kefetm ek olm al - bu akld drtleri ce surca gslem ekle onlar anlayacak ve akllca kontrol altnda tutacak durumda olacam z m i diyle. Am a onlara nem verm eyip onlar b astrd m z srece onlar da b izim hayatm z m ahvedecek lerdir. Bergman, akld alem ine ve ihtirasl d en e y im lerin en u noktalarna girm eye cesaret eden en korkusuz m aceraclardan biridir. B izim kltrm z, trajediye ve ar duygusall a kar zel bir antipati gelitirm itir; bilinaltn kefetm eyi ve aklla zm lenem eyen her davran reddetm ektedir. Ama, D.H. Law rencem da d edi i gibi: nce ihtiras, sonra zm lem e gelm eli. Bergm an tutkulu deneyim lerin en ilerin e ka dar ulamann kaplarn ayor. E letirm en ler g ize m lili e kzyorlar. Anlam e lle rinden kanca k en d ilerin i gsz hissediyorlar, ama gizem insann ruhsal varoluunun kant, sim gesellik ise onu yakalam ann yegane olanadr. Dil, renilm ek ister. A m a nce bilinaltnn karan lklarna dalmaya hazr olmak gerek. H issettiin iz srece zm lem e yapamazsnz. B ergm an en iyi

Yazarlk, Mzik ve F ilm le r

113

anlam k iilerd en John Simon, In g m a r B ergm an directs (In gm ar Bergm an Y n etiyor) adl kitabnda yle der: " B ergm an hakknda en y zeysel ve en yaygnlam kan (b elk i o sorumsuz eletirm en ler tarafndan yaygn latrlan ) yaratcnn puslu, sim ge ykl talepkr kefedilm ezliidir..." Bu bizim g ezi labirentinin iine girm eden nce cevap bulma isteim izd en kaynaklanyor; tabelalar ve trafik iaretleri istiyoruz. B ergm ann film le ri nin - S im o n un da dedii g ib i- sonlar aktr; ce vaplandrlm am sorulara arparlar. im diye ka dar kim yle sorular cevaplandrabildi ki: Tanr var m? lm den sonra hayat var m? Soru nlarm zn zm sevgi ise bu hangi tr sevgidir ve buna nasl ulaabiliriz? E er iim izde, sanat yaratlar mzda, doaya yaknlm zda, dostlar ya da ailem iz arasnda huzur bulabiliyorsak, ona kavumann y o lu nedir? Bergm an sunduu d en eyim leri srdrecek ka dar akll olduum uza b izleri inandryor. A c ek m em izi talep ediyor, duygularla deil, akl yoluyla yaplan d en eyim lerin insan d eitirm eyecein i bi liyor nk. Dorudan bizim bilinaltm za sesleni yor. zm leyici bir aklktan yana olanlar, turist kalmaya, seyirci kalm aya mahkumdurlar. Bergm anm yanl anlalmasn, oumuzun kendini bir turist olarak daha rahat hissetm esine ve v a rl n kendim ize b ile itir a f etm ek ten ekin diim iz o karanlk b en lik lerim izi sarsmamay, uyandrmamay, rahatsz etm em eyi tercih etm em ize balyorum. K itleci toplum um uzda bize yabanc olan bir ba-, ka ey de S im on un deyim iyle, B ergm anm "oda film i"ne olan ilgisidir. "Oda film i oda m ziinden g e l m edir: bunun anlam, bir, iki ya da drt kiinin n plana karlp eylem in zaman ve yer asndan k stl ve hikayenin kendisinin de tam am iyle zel ol

114

Yeni Duyarllk

masdr." M ziin Bergm an iin olaanst anlam n anla yabildiim iz takdirde neden film lerin i birer m zik eseri olarak grm ek istediin i de anlayabiliriz. T p k m zikteki gibi film le r de bizi dolaysz e tk ile m e li, duygunun m erk ezlerin e dokunmal ve akln zm leyici paralanmasndan kanmal. T e k boyutlu film lerin aksine, Bergm ann film le rini farkl bir yaklam la ele alm am z gerekir. B ize m zik gibi dokunduundan, Bergm an bizi tip leriyle yaln bir ilikiye sokabiliyor. lk la r ve F s ltla r da im diye kadar olmadk bir biim de l m ek sreciyle yaknlarz. H izm etin in acma duy gusunun nem ini ayrn tlaryla reniriz. Din bile bu duyguyu bylesine insancl bir gle aklayam a mtr. H ibir aziz bu hizm etinin kine benzer de rin lik te bir insanlk sevgisine sahip deildir. B erg man bizi kendisiyle beraber hissetm eye ve hayal kurmaya aryor. Bize, hayalin ne zaman balayp ne zaman b ittiin i sylem iyor. Onun iin hayat, ha yal ve sanat ayn eyler. B ilinli ya da bilinsiz: Y a ammzda onlar birbirine kartryoruz. Gerekstcler buna "stste bindirm e" diyorlar. Bergm an snr ekm eyi reddediyor. Hayal ile e y lem in, fantazi ile lgn ln , yaratma ile ykm ann b irb irleriyle akraba olduklarn seziyor. G revi bi linalt yaam m z grnr klmak (en az bilinli yaamm z kadar grnr) olduundan onu bir c gibi gsterm iyor. D rt kzkardei krm z bir fon nnde beyaz g iysilerle kartmakla sadece o dne me ait kyafetin ve fonun geree uygun bir tan m n yapmakla kalmaz, ayn zamanda onlarn - gr nrdeki akrabalklarna ra m e n - b irb irlerin e ta mamen yabanc olduklarn da gsterm i olur. A ile nin btnl bir yanlsamadr. lm ekte olan kzkarde, drdnn karde olarak btnlem elerini.

Yazarlk, Mzik vv F ilm le r

US

b irb irleriyle iliki iinde olm alarn ve bylece l mn yk c gcn yen m elerin i hayal etm iti. H a yali gerek leem iyor geri ama bize de u mesaj ile tiliyor: Yalnzca sevgi ve beraberlik lmn ykc gcn yen ebilir. K zkardelerin ikisi nceleri ara daki bu barikat ykm a benziyor; b irlik te konu up alabiliyor, birbirlerine yaknlam gibiler. Ancak kardelerden biri giderken bu yaknla a lan kapy sk skya kapayp alaylaryla her eyi y kyor. G izem elim izin altnda ve Bergm an bizden, g ize mi dnm em izi istiyor. stnde yeterin ce dn dmzde onu yaratc bir ekilde zm eye de balarz. G izem in bir ksm, B ergm am bize do um olayna - bir film in doumu kadar k arak terle rinin doumu d a - katlm a izni verm esinden kay naklanyor. P e rso n a da balangta bize bir dizi g i zem li grnt sralyor, tpk lm annda yaam m zn bir film eridi gibi gzlerim izin nnden akp gitm esi gibi. Bizi, hatrlayan, dnen bir y netm enin k iiliin e brndryor: B ize bir film in nasl olutuunu gsteriyor, nk film le ri yaam ve sanat dolu bir saate, fantazi ve gerekliin ara sndaki ztlk la rn aratrlm asna dnyor. Ben buraya B ergm anm tip lerin i tahlil etm eye ya da z m lem eye gelm edim . Ben buraya sizden rica etm eye geldim , ltfen onlar, B ergm anm siz den bekled ii ekilde kabul edin! Bergm an iin film leri, ryalarnn ifadesidir. Zekanza olan sayg sn, yorum u size brakmakla gsteriyor. H ayatn kitabn her eyden nce kadnlar arac lyla canlandrm ay ama edinm itir: H am ilelik, tecavz, histeri, nsezi, yabanclama, sevgisizlik, ihtiras, hayal k rk l. Kadnlar, B ergm ann kadn laryla kolay zdeleirler. O hepsinin portresini izmi. H aksz y ere aalanm olan F reu d un e r

116

Yeni D uyarllk

keklere kyasla kadnlarn bilinaltlaryla daha sk bir ilikide kaldklarn sylediinin bilincinde m iy di? K adnlar kendi sabit fik irlerin i, dlerini, cin sel tatm in sizliklerini, eliik duygularn, fedakr lklarn ve m azoizm lerin i kabul ediyorlar. Bergm an g lg elere sayg duyuyor. nsanlarn bir b irlerin e yaattklar aalamak, bask, blnm lk gibi bakalarnn el srm eye yanam ad y o un d en eyim leri o bize hediye ediyor. B ergm anm film lerin in en byk g zellii duy gunun en u noktasna kadar gitm eye la zr olmas. T em elin e kadar iniyor. H ibir eyi h a fife alm yor, duygusal aklabanlk lar bile. B ir Yaz Gecesi G l m sem eleri 'n i M ax Ophlsn H a lk a syla kyaslayn hele. H a lk a , ek icili i ve h a rek etlilii ile sanki atl karncayla yaplan bir yolculuk gibi. John Simon, B ergm anm P erson a m n ekim leri srasnda Jung okuduunu anlatr. M u h tem elen Bergman, insanlarn, bakalarn aldatmak ve ken di bilinli b en lik lerin in b eklen tilerin i tatm in e t m ek iin oynadklar rolleri incelerken F reu d dan yararland. Bergman, k iilik lerin baka bir k iilie akmas ve yokolup gitm esi srecinin, projeksiyonlarn ve zdelem elerin saysz incelikteki deitokuunu sk sk tanm lam tr. Person a da tm dikkatini bu tr bir ruh deitokuunda ve zdelik k arkln da younlatrr. G eri ekilm e ve deitokuun ba arszla uramas m otifinin d erin lik lerin e dalar. Kadnlarn, ru hlarn b irb irleriyle d eitirip dei tirm ed ik lerin i bize sylem ez, oyuncunun yrm e ve konuma y eten e in i yeniden kazanp kazanm a dm. hem irenin, bakalarnn sevgiyle kurtarlam yacan renip renm ediini sylem ez. B erg man nihai cevaplar peinde komuyor. Labiren tin

Yazarlk, M zik ve F ilm le r

117

iine dalyor, g izem li etk ileri ortaya karyor, fk e nin, elikinin, zlem lerin, korkularn ve gerek si nim lerin d erin lerd ek i katm anlarn ortaya kar yor. Zor anlalr ruhsal dram bize k iiletirerek gsteriyor. B ylece biz, ilk kez suskunluun, talepkr sevgi zorlam alarnn lmcl am alarnn b ilin cine varyoruz. Sim onun grn ve gerek, sanat ve yaam, ha yal ve gereklik, hastalk ve salk, yalan ve doru, saklamak ve kefetm ek, olmak veya olmamak, ya ratmak ve ykm ak, hayat ve lm arasndaki ztlk lar diye adlandrd eyle baka hangi film d e kar karya gelm iizd ir ki? Psikanalizin en nem li h ed eflerin d en biri de entellek t el olmayan bir sretir: B astrlm dene y im lerim izi yen id en uyandrp hissetm eyi kard m z eyleri yen id en tekrarlam am z talep eder. Bizi g izli dalanmalardan koruyan duygusal - zm leyici o lm a y a n - yolculuktur. B ergm anm film lerinin amac bu. H issetm eye, sylem eye, yapm a ya, hayatta el atmaya cesaret edem ediim iz her alanda, bu engin kefedilm em i diyara yaplacak duygusal yolculuu onaylam alyz. Bu, karanlklar iinde geen bir yolculuk. Am a varlm zn b ilin m eyen unsurlarn harekete geirm eli. ok azm z sevginin, ihtirasn, zorbaln, yabanclamann, ks kanln, kendini ykm ann u noktalarn yaam tr. Ortaya karlan ruhsal, grnm eyen dnya bi zi kanlm az olarak sarsacaktr; Jung ona bizim glgem iz adn verm itir. Bergman, kabul etm ek is tem ed iim iz benliim izin glgesini gzler nne serm ektedir. H i olmazsa onun film lerin d e yaama m za izin v e re lim ve film lerin in bizi ne kadar zen ginletirip deitirm i olduunu kabul edelim . nk kim ryalarm z grlr v e duyulur hale getirirse, o karanlklar aydnlatr ve bilinalt ya antm zn efendisi olm am z salar.

Byleyici Yerler

Fas

M oorea tlaki Club M ed iterran ee de gerekten Tahit ideydik. Am a Fasn A gad ir indeki kulpte kendi m izi daha ok Fransann bir pansiyonundaym g i bi hissediyoruz. Araplarn buraya g irm eleri yasak. De]>remin y erle bir etti i A gad ir tm yle yeniden in>; edilmi. T atil kynn yneticisi Fransann bir banliysnden geliyor. R ockn R oll belas sade ce yzm e havuzu ve yem ek salonunda kulak trm a lamakla kalm yor, nk her barakadan rahata du yulsun diye ky snrna kadar hoparlr y e rle tiril mi. na stili Fasa zg, ama hepsi o kadar. Y z m e havuzu P a risteki veya Lon g Island daki h er hangi bir yzm e havuzu olabilir. R ocknR oll insa na y em ein i kursanda braktryor. D eniz buz g i bi. T ek bir zm var: G ezilere katlm ak - o za man her ey harikalaveriyor. Sabah erken bir L a n d - R o v e r le yola kyoruz, bir Fransz renci bize reh b erlik yapyor. Fasn gneyindeki Atlas dalarna gidiyoruz; kerpiten e v leriy le ssz da e h irlerin e. Dalardan, dzlklerden, kum llerin den geiyoruz, ounlukla y o l b ile yok. Saatlerce toz yutm aktan, kuru hava ve dayanlmayacak bir s caktan m uazzam susuyoruz ve ancak o zaman bir vahann dayanlm az g zelliin i anlayabiliyoruz. Y e iliyle, m eyveleriyle, glgesiyle, suyuyla. Ufack n e h irlerd e ayaklarm z ykyoruz, em eden su iiyo ruz. B ir l getik ten sonra insana yeil yz defa daha yeil, su yz defa daha taze gibi geliyor. le yem ei servisi bir adrn iinde yaplyor. Y erler hal kapl. Masa yerin e bakr tep siler kullanlyor,

122

Yeni D uyarllk

sed ef kakma ayaklar zerine oturtulmu. T e k bir kuzu, evirm e iiyle beraber geliyor ve biz e lle ri m izle yiyoruz. Kuskusun ren gi altn sars. Y em ek ten sonra incir ve tatl ay sunuluyor. Bir baka se fer, lde uzun bir yolculuktan sonra gn batm m da Q uarzazateye varyoruz. Burada kulubn gzel bir oteli var: naat stili yresel, k rm z topraktan yaplm sade bir saray. Yksek ve geni bir fskiye sularn duvardan yzm e havuzuna dkyor. B ir antilop yavrusu bizi selamladktan sonra atein nndeki saman yatana dnyor. Y em ek salonu yzm e havuzunun altnda olduundan yem ek sra snda y zen leri akvaryumda balk seyreder gibi sey redebiliyoruz. Odalara, m adenlerin isim leri v e r il mi: Gkta, serpentin, kaymak ta, kuvars, oniks, kalsit. Buras bir m adenler lkesi. ocuklar onlar sokak kenarlarndaki masalar zerinde, ba zen - e e r ok u fak larsa- ieler iinde tehir e d il mi olarak seyrediyorlar. Yatak odasndan ba sonu belli olmayan bir l manzaras grlyor, sepya ve ebegm eci re n k le ri ne batrlm allklar kuruni p arltlar iinde. S nrszlk insana sonsuzluu hatrlatyor Yaam ve lm sonsuzlukta buluup yokolm ular sanki. San ki sonsuzluk her ikisinden de bir kurtulu. Hava sa kin ve berrak. Sessizlik insana ok iyi geliyor, ev reye de uyuyor. Karda, lim lerd e grdm z du varlarla evrili ehir var. Bir film irketi kapy res tore ettirm i. Burada kalmak istiyorum . Esrarengiz bir ek il de siyahlara brnm kadnlarn seviyorum ; tes tilerin i em eye tarkenki ritm ik yrylerini, gururlu durularn seviyorum . P eelerin arkasn daki zm rt gzlerini, ocuklarn gzalc g ze llik lerin i seviyorum . E rk ek lerin i seviyorum - kaba, kavgac gururlu. Akam lan kadnlar m etreler boyu

Byleyici Yerler

123

m at ren k li ifonlar iinde saysz tak taknm dans ediyorlar. E rk ek ler ata binip uzun, modas gem i silahlarn havaya skyorlar. nsanlarn ka pallklarn ve m erakllklarn seviyorum . E v le ri nin damlarndan bizi gzlyorlar. P en c e re le r scak gneten korunabilm ek iin k k - boyu yarm m etre kadar v e sadece otuz san tim geniliinde. Parm aklklar da var. T e p e le rd e ki tarih ncesi m aaralarn iine yaplm evlerden b irin i gezm em ize izin veriliyor. Zem ini toprak, bii mi tepenin hatlaryla akyor. Solda eee ayrl m bir ke, sada bir bebek salncanda uyuyor. T ep e yukar yatak odasna kyoruz. Y erd e bir ha l, bir iviye asl bir elbise ve bir kolye. Daha nce arda da grdm, K u randan alnma kutsal bir resim. K ede bir ocak, stnde bir tencere asl. Topran iine oyulan bu ev tm yle bir at, bir glgelik olarak dnlm; kaln duvarlar ve m in nack p en cereler sca ve gnei uzak tutuyorlar. Topran barnda, karanlkta bir yaam. Oray terkederken adamn sakat olduunu ve byk bir ih ti m alle ufak balar adna evine m isafir kabul e tti i ni farkediyoruz. E rk ek ler buday M eksikallar gibi eziyorlar: K endi ayaklaryla ve atlar zerlerin de gezdirerek. yaparken ark sylyorlar. Buday arklarnn tem posuna gre havaya savurarak eliyorlar. Bir sabah afakla beraber Sahara lnn yam a cndaki G oulim ine deve pazarna gidiyoruz. Mavi Araplar diye adlandrlanlar o civarda yayor. Bu adamlarn kaftanlar baka hibir kabile tarafndan kullanlm ayan bir mavi tonda. Boya zamanla d erile rini de boyuyor; mavi adam ism ini bu zellik le rin den almlar. D eveler eitli boy ve nitelik te. ok pazarlk ed iliyor ve sk sk d evelerin dileri ya kontrol iin inceleniyor.

124

Yeni D uyarllk

G enlerin ve yallarn gzleri hep alev alev. o cuklarn gzleri onikste yansyan gne klar g i bi parlyor. Sanki n cirin doduu zamanlar yaam aktayz. H ibir ey deim em i. Am a tu ristler ocuklarn ahlakn bozacaklar. Daha imdiden, a ile le ri onlar cezalandrd halde d ilenm eye balamlar. R ehberim iz gcr gcr bir mavi kaftan ve beyaz gm lekle aaca trm anp bir hindistancevizi kopar dktan sonra stn hi kirletm eden ya da buru turmadan aaya nasl inildiini gsteriyor. Yaktklar odunun kokusu h er zaman havada; ba na ttsy hatrlatyor. ln ortasnda bylesine ho, bylesine sessiz eh irler! nsanlar suskun. Ba zen ufak bir kaval tyor, bazen bir ev kapsnn anlar ya da dini bir m zik duyuluyor; sessizlik bo zuluyor. B izim eh irlerim izd ek i binlerce grlt yznden asla yaayam ayacam z bir sessizlik. n sanlar, hayvanlar ve binalar gkten ve l kum ulun dan keskin hatlarla ayrlyorlar. Onlar asla unuta mayacam: H ayat yavatan aldklar, en ufak bir eye gsterd ik leri m eraktan dolay; bizim e h irle ri m izdeki karmaa ve kaos yznden hanidir unuttu umuz o bozulm am dnya grlerinden dolay. Antiloplar, ocuklar, svarileri, iteki kuzuyu bir kalabaln iinden sevdiklerini seerm iesine gryorum. spanyol evleri gibi bir avlu etrafna ina edilm i Fastaki bir otelde geird iim geceyi hatrlyorum . M erd iven le atdaki terasa klyordu. Uyuyamadm iin terasa ktm . Camiden M slm anlarn o arks ykseliyordu. Sanki yldzlar daha kalaba lk. daha yakndlar -M e k s ik a daki gibi. eh ir b e yazlar iinde uyuyordu, ay na batm. Biz uyur ken birinin bizim iin dua ediyor olmas bana g i zem li bir gven verdi. Fas beni bir kere daha e tk is i

Byleyici Yerler

125

ne alyordu. D erin ve tarifi olanaksz bir bylen me bu. Eskiden labirentvari grnyle beni e tk i lediini sanrdm, ama imdi l seviyorum ben. M arakete Fasn pazarlarnda karlatm can lln aynsn kefettim . te orada m utfak kokan tezgahlarn stnde yem ekler; k en d ilerin i seyre den m isafirlere m a rifetlerin i gsteren akrobatlar; herkes burada: Ortaa sava iinde, bandaki canl apkasyla saka, havaya srayan danslar, o cuklar h ayret iinde brakan kl yutucular, hal satclar, dilenciler, peeli kadnlar, hatta dini m i safirp erverlik lerin e gvenerek Araplardan para di lenen pespaye hippiler. E rk ek lerin bt'ns1 larna sarnm kaplarn nnde uyum alarn seyretm ek houma gidiyor. Hava scak. B ir terasta oturup b tn bu aaal gsteriyi seyrediyoruz: Renk, koku ve grlt asndan ylesine zengin ki, bu ihtiras dolu younluktan tir tir titriyorum . B ir gece ge vak it bir lokantadan kp m eydan daki paytonum uza gidebilm ek iin dar sokaklardan geiyoruz. D ilen ciler stmze yor. A yaklan yok, kollar yok, bazlar tek e rle k li koltukta, k im i leri kr, k im ileri kambur. C eh ennem i bir manzara bu. G zlerim izin sadece birka santim etre uzan daki bu aba, bu rekabet, sakatlklarnn bu drt s D an tey i h atrlatyor bana ve d ehet veriyor. H a va karanlk. D ilen m elerin d ek i arlk neredeyse btn acma duygularn fel ediyor. Sanki verecek yeterin ce bir eylerin iz yokm u gibi hissediyorsu nuz kendinizi. Yardm edilem eyecek kadar oklar. B izi m eydana kadar takip ediyorlar Lokantadaki nee, e ffa f m uslinli altn boncuklu kadnn danssanki hepsi uup gitti. Fasn y era lt dnyas ok trajik ve vahi. ze llik le bir Arap ocuunu iyi hatrlyorum , kahveye sk sk gelip btn masalara otururdu. Y e

Yani D uyarllk

di sekiz yalarndayd. G zeldi ve bunu da biliyorda. K endisini reh ber olarak sunard. K zk ardelerini satmak isterd i ve nereden uyuturucu bulunabi leceini bilirdi. Birka cmle n gilizce bilirdi. B ece rikliydi, kibard, sevim liydi ve bozulmutu. Fransz reh b erim iz gen bir renci, G eorge Sandm slalesinden. E fem in e. hassas bir yz var. Fas seviyor ve turistlerin m em lek ete sayg duymalar iin elinden gelen i ardna koymuyor. Am a dier Fransz tu ristler beni kzdryor. Durup dinlenm eden konuuyorlar. Bu banal g evezelik ses sizlii harap ediyor. Anlam sz konumalar, grm e lerin i ve hissetm elerin i de engelliyor. D uyularm z alglayabildiklerin de sessizlik olur. lde duyular mn ne denli uyank olduklarn hissediyorum , ko kularn, hava akm larnn ve scaklk dalgalarnn, vahada ieklerin titrem elerin in ve ufak d erecik le rin serinliinin benim btn dikkatim i esir e ttik le rini hissediyorum . Yakalanmaktan kaan bir av hayvanna benzetiyoru m kendim i. G evezelii ve o cuka, grltl oyunlar anlayamyorum ; rnein birbirini slatm aktan ne zevk alnr ki? Y em in ed i yorum, bir daha buraya yalnz geleceim . K raln doum gnnde byk enlik var. Araplar at stnde havaya vahice te ederek etrafta dolayorlar. R enk cmb iinde ip n otize eden danslar. adrlar kurulmu, anlaml adrlar: D siy a h -b e y a z, ii krm z. H allar serilm i. Bakr tepsiler iinde incir ve tatl nane ay ikram e d ili yor herkese. Svariler kumsalda, biz ise iskelede oturuyoruz; sanki stmze doru uuyorlarm g i bi bir grnt bu, ge ve denize kar havalanyor lar. Beyaz atlar ve beyaz b u rn s 'lar denizin beyaz kpklerinin iinden douyor gibi. A teli gzleri, beyazla tam bir kontrast oluturuyor, beyaz ise g n inanlm az m aviliiyle.

Byleyici Yerler

127

Baka bir gn, baka bir adr. Sahilde harika bir akam yem ei. adrn yan duvarlar, serin rz gar ieri almak iin alabiliyor. E tle rin p itii ate in alevleri gecenin iinde parlyor. Fasn youn g zellii byleyici ve ekici. ir kin eh irlerim ize geri dndmzde Fas, g zel lik le ri zled iim izd e gidilen bir vaha gibi hatrlyol'U Z .

P o r t V ila - Yeni H e b r i d l e r

Bir adaya yaklaldnda insann ocuklukta ada ile badatrd b ek len tiler tekrar canlanyor. Ada lar hakknda okuduklarm za gre onlar kefedilm em ilik, gizem , sszlk, bilinm eyen dem ekti. E fate Adasndaki P o rt V ila nm, fan teziyi k kr tan bir tarihi var. nce Kaptan Cook, sonra da se dir aac avclar tarafndan kefedilm i. inliler, dini tren lerd e kullandklar bu kokulu aaca y k sek fiyatlar dyorlarm. Ada. btn aalarn kaybedene kadar "sedir" ahabn arama furyas, A m erik a daki altn ateine benziyormu. Sonra ba lina avclar, m isyonerler, sm rgeciler gelm iler. Yam yam lk, karlatklar en byk tehlikeym i, nk y erli M alin ezyallarm protein eksiklikleri varm. Uaktan bakldnda tropik bitki rts - a ltn sarsndan en koyu nansa k ad ar- sonsuz y eil ton lar sergiliyor ve adann aslnda denizin erozyonu nun etkisi altnda kalm bir kl ve mercan ktlesi olarak ta rif ed ild iin i hatrlam ak iin insann k en dini zorlam as gerek iyor. Bu dnce adaya geici bir g zellik verd iin d en sanki bu hali sevm ek g e rek tiin i dndryor. Havaalannda gm rn nndeki iki kuyruk olumu; kuyruun banda b izi bekleyen zifiri ka ra, dev yapl M alin ezyallar tropikal niform alar iinde: B ir sra Fransz niform al, d ier sra n g i liz niform al. O anda aklm a geliyor. Y en i H eb rid ler, n g ilizler ve Franszlar tarafndan "Kondim inium" eklinde yn etiliyorlar. Y e rlile r ise, bu y n e ti mi "Pandem onium ", bir cehennem olarak ta r if edi-

Byleyici Yerler

129

yoiar. Yam ur orm annn iinden otelim ize giderken ilk sarmak p erd eleriyle karlayoruz, saysz e relti otlaryla, spatula biim li yaprakl ekm ek aa laryla, insan yakalayacakm gibi duran k k lerin den dolay h er zaman masallarda y er alan H in t in cir aalaryla karlayoruz. K k ler, dev insan e l leri ya da uzun cad parm aklar gibi bkk, topraa yapm, kenetlenm i, adeta topran iine ilemi ve ryalarm za grkem li g lg eler atarak bizi sar maklar gibi bomaya alyor. T ah iti kadar ok iei, kuu ya da hayvan yok bu adann - bazlar fil kula kadar bym, iz gili yapraklardan bir okyanus daha ok. Adadan ta ansa. huzur ve tecrit olmuluk duygusu. B izler tecrit olmaya susamz. M egalelerim izle aramza byk m esafe koyabiliyoruz bu sayede. Bu ada d ert lerim izin anakarasyla koptuum uz etkisi yarat yor. te burada oturuyoruz, yen i bir dnyaya a tl m olarak. Sessizlik huzur verici: lagn, opalin b tn ren kleri iinde sessiz, orada yatyor. Y en i H ebridler, aslnda balangta ada olmak is tem ed ik leri mitosunun eitli t revlerin i b iliyor lar. Y e rlile rin iddiasna gre kahraman M aui bu aday oltayla yakaladnda A vustralyay da yakala m ve oltas kopm am olsaym bugn hl birarada olacaklarm. L e Lagon O teli adann en gzel blgesine yapl m: Yumuak kvrm l tep eler ve tropik yam ur or m anyla evrelenm i harika korunm al bir lagn arama. Y e rli kulbeleri stilinde yaplm seyrek bungalovlar kahverengi aa k t k leriyle tabiatn iinde kayboluyor. atlar palm iye yapraklarn dan, duvarlar yabani karg, destekler K ohu kkle rinden -b ild i im kadaryla yalnzca P o rt Vila'da bulunan bir aa tr.

130

Yeni D uyarllk

Kasuarina aalanm a glgesi altnda ince m er can kumulu boyunca yrrsem . N ikolai Mitutukin tarafndan kurulmu Okyanuslar M zesine ula abileceim syleniyor bana. Bu alas kolek siyo nun bir ksm n T a h iti deki Maeva Beach H o te lde ve N u m eadaki H o tel Chateau R oyal de tan m tm. Am a bu olaanst nesnelerin yeri, otel lo b ile ri deil. Burada h eyk eller kumsaldan yaklatm da aniden nmde b eliriyor -M it u tu k in in tro pik bahesine buuk m etre ykseklikten bakyor lar; ortadan ayrlm dev boyutlardaki aa g vd ele rinden oyulmu ve davul gibi kullanlabiliniyorlar, en tep elerin d e de tanrlarn m uhteem yzleri. A s la unutulamayacak olan gem iten kalma fig rler. Bu h eyk ellere bir bak benim gezim in ilk blm ne gem i kltrlerden bir nefes katt, tanrlarn aatan oyabilen bir halkn gem iine gtrd. Bir grup tanrnn yannda -a a ve allklarn arasnda- evrenin en m ehur ressamlar M itutukin ve P iliok o duruyorlar. H er ikisi de Mitutkinin bylesine byk bir sevgi ve itina ile toplad koleksiyon dnda kendi eserleri ile de tannm lar. P ilio k o nun stnde ren k li bir sa rog , bir gm lek ve kpekbal kem iklerin den yaplm b ile zik ler var. Uzun boylu v e zayf; kocaman, yumuack bakan koyu renk gzleri ve keskin yz hatlar var. zerin d e alt son i, duvar hallar; m otifleri, kendine zg; m itolojik ve soyut bir biim de topla d hayvanlar, insanlar, iekler ve aalar. M itu tukinin zerinde bir kabile reisi giysisi var; ksa sal, glckler saan canl gzleri, balayc bir tebessm ve bir Rustan beklenebilecek gl kuv v e tli bir vcudu var. Y e rlile r gibi gnein batyla yatp douuyla kalkyor. N e telefona. 1 1 e elektrik na, ne gazeteye ne de radyoya gereksinim du yuyor. Binann giri kanad sade, ama zevkli ya p l

Byleyici Yerler

131

m. E vlerd en bir tanesi P ilio k o ya ev ve atelye va zifesi gryo>r. atlar samanla rtlm ak bina larn gerisi, koleksiyonu, resim leri ve resim halla rn m uhafaza ediyor. K oleksiyonun oalmasyla ek yaplar v e yen i kulbeler de oalyor. Piliok o. V a lis Adasndan bir P olin ezyal; dier iki gen erk ek . Joel ve George, Salamon A dalarn dan geliyorlar- Freddy adl delikanl Y en i Iieb rid lerdeki M alekula Adasnn "Km Nam balar" kabi lesinden. O raya ulatm srada hepsi o srada ya kndaki bir kuyuda P olin ezyaya zg bir le y e m ei hazrlam akla m eguller; scak talardan du mann ykseliini gryorum. N ikolai v e P ilio k o ile konumak daha ilgin oldu u iin dikkatim i koleksiyona v erm ek te zorluk e kiyorum. P ilio k o canl, N ik o lai konukan. N ikolai hakknda b ir kitap yazm ak gerekirdi. Sorbonnedaki eitim in i bitirdik ten sonra - cebinde be kuru paras olm ad an - alt ay srmesini dnd bir g eziye k yor (otostopun mehur olmasndan ok daha n celerin in ilk otostopusu). G ezi yirm i y l s ryor. Dnyann h er yerinde bulunmu; her zaman severek seyahat etm i, asla turist olm am bir adam, her m em lek etin yaantsnn en ince yanlar n aratrp h er m em leketin dilini renm i; resim ler, esk izler yapan, zm seyen ve sergileyen bir adam. Okyanus sanatlarn toplam aya balam ve sonunda unutulmaya terkedilm i bir kltrden bebin obje, sanat ve zanaat objesi toparlam, top lam oniki ton arlnda. u anda bu koleksiyo'nun byk bir blm, alabildiince ok insana ta ntlm ak zere Gney Pasifik halklar arasnda, dnyann baka blm lerinde srekli geziyor. N ik o lai sanata kar ihtiras, dostlua kar deha sahibi. Franszcadaki form id able kelim esi onu tam ta rif ediyor. (B ir seferinde bir Fransz d estroyerinin per-

132

Yeni Duyarllk

sonelini kandrp uzak adalardan toplad objeleri binlerce m il uzaklktan P o rt V ila daki m zeye g e tirm eye ikna etm i.) Birok lisann yannda eitli kabilelerin leh elerin i de konuabiliyor. Gney P a sifik Adalarndaki gezilerin d e bu ok iine yaram. Y en i objeler toparlarken, topladklarn ufak adala rn m eydanlarnda v e kilise avlularnda sergiliyor. Y erlile rin te p k ileri h ayret verici: Ya sergilenen sa nat eserlerin i hem en tanyorlar ya da. - k o lle k tif bir rk hafzas sa yesin d e- gezgin Pasifik Adalar sakinleri atalarnn sem bolleri hakknda konuu yorlar. M itutukinin im diki iddias - eitli ada lardaki rk" ve sanat karm lar hakknda bilgisi v a r - btn bu koleksiyonun "Okyanusya Sanat" ad altnda toparlanabilir olmas. Koleksiyon, btn bir hayat ona adamaya de er. Ahabn, m idye kabuklarnn, tapa kumann, hindistan cevizi liflerin in ilenii m kem m el bir el becerisini ortaya koyuyor. Masklar, hayvanlar, ku lar ve tanrlar, ustaca ekillen dirilm iler; oltalar, zi raat m alzem eleri, sepetler, kumalar, taraklar, tak lar, balklar ve silahlar ok byk bir sanat duygu su iinde yaplm lar. H er kullanm maddesi ile m eli, g zelletirilm i, bir deer olmu. M itutukinin kendi tablolar ya y e rlile rin g l, serinkanl esk izleri ya da sk, karmak renkli grup fig rleriy le dolu. P iliok o ise hail olarak P asi fik Okyanusunun Picassosu olarak n itele n d irili yor,' nk stilin d ek i dekoratif, soyut m odernlii kendi m em lek eti P olin ezya artalanma borlu. Oturduu evin kendisi bambaka bir mze. P ili oko duvarlara, tavana ve m erdiven trabzanlarna gezilerin d en getird i i anlar asm: T ib e t ten na m azlklar, H indistandan allar, paralar, B erberi k i lim leri, P o rte k iz kpeleri, Y en i G in eden masklar, F ijiden tapa, balina dileri, talam yarasalar.

By leyid Yvter

133

m idye kabuklarndan taklar. N ikolai bir sandk a yor - yksek gerilim li, dramatik bir a n - gnlkle ri ortaya kyor; binbir gece masallar iin y e te rin ce konu bulunabilecek gerek bir hazine! Seyahat lerden. insanlardan ve sanattan konuuyoruz. Fran sann kuraca m zeden bahsediyor. Sahip olduu tm topraklar ve tm koleksiyonunu bir bina ina etm eleri karlnda Franszlara te k lif etmi. Bir tayfunun, u anda koleksiyonu muhafaza eden ak yapya zarar verecein den baya endieli. H azrlanm akta olan len yem ei allm adk ka dar ac kokuyor. Kuyu, scak talarla kapatlm ve stne serp tik leri su scaktan hem en buharlayor*. Y em ek m uz yapraklarna sarl ve saate yakn kaynad. im di artk talar kaldrlp yem ek dar kartlyor ve elle oyulmu birbuuk m etre uzunlu undaki ahap bir tepsiye konuyor. anaklar deniz m anzaral uzun masaya tam yor. Kaplum baa ve balk biimlerinde,, ahaba oyulmu kaplar bunlar. M uz yapraklan da soyulunca p o i, ta ro . ekm ek m ey vesi, yams, karides ve domuz e ti'o r ta y a kyor. H er eyin stne dklebilen hindistan cevizi sosu elden ele dolayor. arap davar. Y em ek ten nce li mon suyu ve P e ru dan gelm e pisco dolu gm bir srahi dolatrlyor; sonra iine ampanya dolduru luyor. Baka adalardan gelm e n eeli gen ler bize hizm et ediyorlar. Koleksiyonuna objeleri toplamak iin g itti i eitli kabilelerde her zaman onlarla y e mek yiyerek dostluunun itenliini kantladn anlatyor N ikolai bize. Y em ek lere kar en ufak bir tiksinti gsterm ek ya da kaytsz kalmak kabalk olarak alglanyorm u. Bir keresinde d erileri lim e lim e sarkm yal bir kadnn hazrlad bir akt may yem esi gerekm i. Onu dikkatle izliyorlarm . M idesinin bulandn kim seye belli etm em i: y e mei paylamann kardeliin bir b elirtisi olduu

134

Yeni Duyarllk

nu biliyormu. Y e rlile r N ik o la iye dem iler ki: "Bize gelen drt tr insan var - d evlet g r e v lile r i tacirler, m isyo n erler ve etnograflar. Am a senin gibi, bizim e v im i ze gelen, bizden biriym i gibi davranan hibir in sanla karlamadk im diye kadar. Sen bizim gibi davranabiliyorsun. Senin, bizden biri olman g ere k tiine inanyoruz." N ikolai beni bir ada turuna karttnda onlarn hakl olduklarn anlyorum . Y e rlile r ada iindeki kulbelerini yoldan olduka uzaa ina ediyorlar. N ered e olduklarn bilm esen rahatlkla nnden geip gidebilirsin. N ik o lai biliyor: birdenbire orm a nn iine dalveriyor ve benim de gelmem, iin el sallyor. Yaklatm da bir M alin ezyal ailenin tam kadro odun atei nnde oturup yem ek lerin i piir diklerini gryorum . Kulbenin iindeki dumann stnde durmu olan bir sepeti satn alp bana uza tyor. Sepet simsiyah ve binbir trl yem ek koku su iinde. Baka adalarn y e rlile riy le de karlayoruz, Toaradan ve T on ga rik iden. Bir P olin ezyal iftle ve ocuklaryla karlayoruz, bu ocuklar dnyann en gzel ocuklar. E rkek uzun boylu, marur; ka dn narin, Doulu izgilere sahip. E rkein elinde bir tara ve bir sepet var, sepet rlm muz yap raklarndan. M eyve topluyorlar ve de ta.ro. K rm z kabuklu hindistan c ev izi aalarn gr yoruz, srler halinde turuncu renkli k elebekleri, parlak turuncu tropik aalar, balk zeh irlen m ele rinde panzehir olarak kullanlan ttn aacn. Yol kenarnda, banda kimsenin beklem edii ufack tezgahlar: Ufak, saman atl odacklar, iin de kavun, muz, papta, ekm ek m eyvesi, taro, taze yumurta satlyor; her maln fiyat stne e tik e t lenmi. Paray bir kutuya atyorsunuz. Eski zaman

Byleyici Yerler

135

larda bir ihtar yazs da varm: "Aldatm a. Tanr se ni izliyor." N ik o la inin y e rlile rin kulbelerin e nasl rahat lkta girdiini, onlarla kendi d illerin d e nasl konu up akalatn ve gltn grdke en kut sal sanat eserlerin i bile neden ona em anet e ttik le ri ni anlayabiliyorum . B ir sabah N ik o lai beni saat altbuukta almaya geliyor; m utlaka grm em gerek en bir ey varm. alkan rm cekler mze bahesinin dndaki a llklara en ince alarndan rm ler, iy onlar e r ken gne nlarnda prl prl parlayan kuruni bir renge dntrm. Alar iie gem i, karm a k; bir daldan dierine uzanrken m cevh erlerle kapl saray odalar, lab iren tler oluturm ular, oya gibi ilenm i hcrevari dokumalar gelin duva gibi uuuyor; gnein scaklyla az sonra kaybolup g i decek hepsi. N ik o la i benin, P o rt V ila m u cizeleri nin hibirini karm am am arzuluyor. Bu byk d a v u l-h e y k e lle ri, bu tep elerin d e oy m al ve boyal tanr y zleri olan yksek aa ktk lerin i her grm de Jerom e Robbinsin "Korku a" adl balesini dnmeden edem iyorum ; bu ba lede anne baba, bu antik tanrlar misali, inanlm az uzunluktaki srklarn stnde rktm ek, ekin gen letirm ek amacyla sahnede dolanp duruyor lar. Buradakiler bana daha ziyade, bir hatra fo to raf ektirm ek amacyla gruplatrdm z srada, karga burunlar ve kocaman, dar frlam g zle riyle bize tepeden bakan bekileri hatrlatyor. R e sim hallaryla P ilio k o nun, cangl ilerin i canland ran tablosuyla da N ik o la inin fotoraflarn ekiyo ruz. Bu tabloda ahap oyma, inanlm az bir ku uu yor. bir baka ku daha var, insan kafal. N ikolai, bu sanat ve dnyay gezm i kii. P ort V ila y tm gazetecilerin, sanat eletirm en lerin in

136

Yeni Duyarllk

ve yazarlarn btn tasvirlerinden daha bulac bir efkatle tantm ak iin m tevazi bir biim de g e ri plana ekiliyor. Bana gsterdii eylerin h ib iri ne kar kaytsz deil. B ir sabah, gne fazla sn madan beni pazara gtryor. Y erli kadnlar m alla rn ana caddenin yanndaki aalarn altna ser mek iin gelm iler. En ilgin ve en gzel deniz ka buklar hasrlarn stne serilm i. Hindistan cevizi kabuklar bardak ekline getirilm i. M eyveler ve i ekler sanki resim boyalarym gibi dizilm iler; a r gelim i bir desen ve oran anlayyla dzenlen mi ve ylm lar. iekler bir M atissein ya da bir Japon iekisinin sanat anlayyla dem et yap l m. Pavuryalar b irb irlerin e balanm, fkeden ku duruyorlar. Kadnlarn stnde iek desenli ksa m um us lar var; ren k leri ieklerin, m eyvelerin ve sebzelerin ren k lerin e karyor. Kaslar, sahneye bi razdan hkim olacak bir danszn kaslar kadar gevek; iman bile olsalar h a rek etleri atik. Gne em siyelerinin altnda oturuyorlar. A m erik adaki K zld e rilile r gibi aln bantlar tayorlar. En yal kadnlar b ile dkn deil, ahap h eyk eller gibi yalanyorlar, krk lk ve damarlarla dolu yz hat larnda tek bir bozukluk yok, sanki asaletin ve gu rurun ahabna oyulmular. Birou kolye yapmak iin deniz kabuklarn diziyor, sonra onlar satyor; bu k olyeler - tp k T a h itide ve H avai de olduu g i b i - selam ve ho geldin iareti, dostluun iareti. N ikolai alveri yapyor. Gzel, ssl rlm pal m iye yapraklarndan yaplm a h a fif bir sepet ta yor; sap, daha salam olmas iin hindistan cevizi liflerinden. Son bir defa adann tadn karabilm em iin N i kolai beni evrenin en iyi balk restoran, Houstale t e gtryor. N efis deniz rnleri uzun bir ta bakta sunuluyor. Spesyalitelerden biri hindistan ce

Byleyici Yerler

137

v izli pavurya cieri: kaz cieri kadar lezzetli. Y e m ek M itutukinin icadetm i olduu zel bir ik iy le son buluyor: N an eli kalvados. Onun, Okyanusya Sanatlar M zesi ile ilgili planlarn dinliyorum . Vedalarken m zenin en k sa zamanda kurulmas ve P ort V ila nm tropikal ada lardan birin deki kitle turizm inden uzak, irin, m o dern bir ehir olarak ziyaret olanana sahip olun mas d ilein i dile getiriyorum - Okyanusyann ge m iine yaplabilecek bir seyahat. G ezilerd e en byk ans, gezilen y eri sevip onunla btnlem i ve y e rlile riy le sk ilik iler iin de yaayan bir kim seyle karlamak. N ikolai bana, yaln z bama olsaydm, bana glm sem eyecek r kek v e ekingen y erlile riy le esrarengiz E fate Adas n hediye etti. Y erlile rin dilinde kosurcta, g ez mek, dolamak demek. N ik o la inin yap t onca g e ziden sonra P o rt V ila da dinlenm ek ve orada kk salmak istem esi onu yceltm itir.

Krlanglar N u m eay Asla Terketmez

Uaktan bakldnda ilk nce. Y en i Kaledonya sa hili boyunca yzyor duygusunu uyandran, belli belirsiz k ylaryla ufak adalar farkediyor. o hep z lem ini ektiin iz ssz aday hatrlyorsunuz. Bir s re sonra baz adalar yeil olmaktan kyor, mavi atollere dnyor. Lag n leri oluturup sualt dn yasndaki yaam koruyan sipervari kayallarn bir ksm bu atollerden m eydana gelm i. Bu mercan ka yalar da yalnzca su seviyesine ok yakn yerlerd e yaayabiliyorlar; bu yzden uan altnda yatan opallerden, laciverttalarndan, turkuazlardan olu mu o hal, ylesine g zel ki, sylendiine gre res samn biri, buralar grdkten sonra resim yapmay brakm. nce bir zevk le y ere salm boya kaplar n andryorlar: D enizin ve gn her renginde ve m cevherlerin p arltl saydamlnda. Issz ada zlem i, yalnzca sandalla ulalabilecek birok bo kumsal sayesinde giderilebiliyor; balk avlamaktan holananlar orada durup yakaladklar n k zartabilir ve bir Robinson Cruosenun zgrl iinde a fiy etle yiyeb ilirler. Havaalanndan kta y en i ve garip bir aa cin siyle karlayorsunuz: N iaouli allar (kabukla rndan yerlile rin kulbe yapm nda yararlandklar bir cins okalipts), grilem i,'kom ik devlere b en zi yorlar. Cook amlarna da rastlyorsunuz, bunlar Kaptan Cook ok severm i ve dim dik uzanan gvde lerinden (bazen 30 m etreye varyorlar) gem isine yedek d irek ler yapm. Y en i Kaledonya Kaptan Co ok tarafndan kefedildi. M em lek eti skoyaya ben

Byleyici Yerler

139

ze tti i iin adaya Y e n i-s k o y a adn takm; ama ben yalnzca yumuak hatl, dalan dalga dalga ya ylm bir manzara gryorum nmde ve baken te M alin ezyallarn verd ii ad ok daha uygun bu luyorum : Num ea. M odern Chateau Royal O telin e varldnda b- tn duyular keskin letiren Paradoxon etkisini gs term eye balyor. O tel lobisinde Okyanusya Sanat Sergisi var, N ik o lai M itutukinin koleksiyonun dan bir para. Karanlk, korku uyandran, m u h te em fig rler. Aa gvdelerinden ya da incir aac kklerinden oyulmu. m etre yksekliindeki i l k el tanrlar lobiye tm yle hkim: y erlile rin k lt r tm arlyla duruyor orda. Gne dolu, spor tif, nee saan bir tatil lkesi evreliyor btn her eyi; henz tk lm tk lm dolm am bir Riviera. Fransadan binlerce k ilom etre uzakta bir Fransz blgesin deyiz ama burada Fransa nn1 en k aliteli m utfan, parf m lerin i,'k elbiselerini, k itap lar n bulmak mmkn. Otelde, tanrlarn nazarlar a l tnda, deniz kenarnda bir R iviera yaants srdr m ek mmkn. Btn ada m ercan kayalaryla epeevre sarl m, bu yzden norkelli ya da norkelsiz bir dal srprizler ve hzin elerle dopdolu. Tabam camdan bir sandalla ksa gezin tiler, norkel macerasn su yun stnde yapmay tercih eden kiilere sunulu yor. Dnya tatls Fransz bir kaptanla yaplan bir tekne gezin tisi yzen adalarn (bana ocukluu mun bir tatlsn hatrlatyor: lie s flottantes, yzen adalar) arasndan geerek lim an azndaki m inicik bir adaya gtryor; programda kzarm balkl bir le y em ei var. Adada N apolyonun yollam oldu u e tk ileyici bir fen er de var (bazlarnn iddiasna gre dnya kresinin br ucunda bulunan M arti-

Yeni D uyarllk
n ik teki F ort ele France yerin e yanllkla N u m eadaki P ort de Fran cea gelm i). Num ea eskiyle yen inin bir bileim i. M odern b i nalar ve apartmanlar eski Fransz koloni m im arisi nin kalntlaryla yanyana; en tepesinde Fransz pa raton erlerle mihraklanan sivri, k rm z Satan at syla kum sars ahaptan yaplm a minnack ii e v leri klasik kolonyal kklerin hem en bitiiinde. M odern bir ehirden - havas tem iz, canlandr c bir tazelikte, te p e le ri nik el m adenlerinden kaza nlan paralarla yap trlm bakm l beyaz villalarla dolu, birok ufak lim an her cins ve byklkteki tek n elerle dolduran ise bu beyaz villa s a k in le ri- kp sualt yaamnn iine giriverm ek ne doyurucu bir duygu: Chateau R oyal O telinden akvaryuma y rm ek mmkn. Bu akvaryum bugn dnyada tek. Bundan onyedi y l nce iki deniz biyologu olan Dr atala ve k ar s Dr a ta la -S tu c k i tarafndan kendi olanaklaryla gerekletirilm i. Byk siper kayalar tarafndan korunan lagnlerin iinde yaayan tropik balkla rn ve m ercanlarn sayca ve eite zen gin liiyle Num ea onlar ok etkilem i. Balklar, m ercanlar ve dier deniz hayvanlar g eld ik leri ortam a uygun y e r lerde tutuluyorlar - tam am en doal bir ortam iin de (evrelerin d ek i hibir ey cansz deil); d en izd e ki beslenm e eklinin ayns burada da uygulanyor. D eniz hayvanlan bu ortam da daha uzun yayorlar (baz balklar bu akvaryumda onyedi y ld r ya yor), bu da Catalalara uzun sreli aratrmalar yap ma olana veriyor. Bu tr aratrmalarndan b irin de derin su m ercanlarnn fluoreszens ini kefedip o ana kadar tannm am bir dnyay gn na karmlar, btn m cevh ercileri utandrabilecek bir dnya. U ltraviyole nlar altnda, g en ellik le y i

Byleyici Yerler

141

yecek lerin i bulmak iin yalnzca g eceleri alan m ercanlarn o esrarengiz fluoreszensle r i iinde a lp an ten lerin i yiyecek aramak iin uzatm alar iz le m ek mmkn. Sualt yaantsn kendi doal orta m iinde izlem ek im diye kadar yalnzca dalgla ra bahedilm i bir ayrcalkt. im di artk bilim adam lar m ercanlar hakknda en geni aratrm ala r yapabiliyorlar, e vet hatta m ercanlarn ar oal dklarnda b irb irlerin i yutm alarna tank olabiliyor ya da bir yerd en baka bir yana geen m ercanlar iz leyebiliyorlar. M ercanlarn hareket etm eleri olgu su, b ilim adam lar tarafndan nce tered d tle kar land. ama D r atala onlar davet edip bunu kendi gzleriyle grm elerin i salam. H i kimse, m ercan larn denizin iinde, sngerimsi, hava dolu odack lar sayesinde daha h a fif olduklarn bilmiyormu. Baz m ercanlar, im diye kadar hi grem ed iin iz i eklere benziyor, tek farkla ki arpan bir kalpleri var. Bazlar m innack in cilerle ve prlantalarla be zenmi. B azlar karm beyaz t ylere benziyor ya da opallerle ve am atistlerle bezenm i kar beyaz iek yapraklarna: gene bakalar da bei kuruni, biri k rm z alt gze, dikenli, yuvarlak bir top gibi ler. D iken m ercan kire beyaz, ularysa siyah; mantar m ercan solgun mavi. H epsi de planktonlar la besleniyor, srekli, cretli dans h arek etleriyle - neredeyse grnm ez salmmlarla. Cesur atala iftinin bizim iin denizin d erin lik lerinden kard hazineler ite bunlar; Birok en gelin yen ilm esi gerekm i. Dalglar mercan ara mak iin denizin dibine indiklerinde su ylesine ka ranlk ve puslu oluyor ki num uneleri iine koyduk lar sepetleri geri bulmakta bile glk ekiyor ya da zeh irli p olip ler tarafndan sokuluyorlar. "Bu ka yalar," diyor Dr atala, "ok renkli, ok eitli bir

142

Yeni D uyarllk

hayvan ve bitki yaam m erkezi. Burada mercan bahesinin sihri ortaya kyor... M ercan dnyasn da her ey yaam ve hareket, k ve renktir". Y en iden p rl prl, sonsuz bahardayz - k r la n glar N um eay asla te r k e tm e z le r- salman tek n e le rle dolu (V e n e d ik in kanallar da salman gondollarla doludur) lagnleri v e lim anlaryla, koylar e peevre sarm, aalarla ssl bo caddeleriyle sonsuz baharda... Aalar sahile kadar uzanyor. Yal adamlar G ney Fransadaki gibi boul oynuyor lar. N ik e l fabrikasnn bacasndan tten turuncu renkli duman paracklarn rzgar nne katm srklyor. Uzun zaman nce tacirler buraya sedir aac ara mak iin gelm iler, sonra balina avclar, sonra da m isyonerler. En sonunda Fransa bu adaya politik tutuklularm yollam . B ir taksi ofr ocukluu nun bu adam larn h atrlyor; rtlere brnm adada dolamalarn, i ve - ok daha n e m lis i- bir aile araylarn; srgn olm alarndan dolay kay b ettik leri ailelerin in ve ocuklarnn scakln y e niden bulabilecekleri, onlara balanabilecekleri, on lar iin alp onlarla beraber yaayabilecekleri bir aile. Taksi ofr tutuklularn onu nasl m arttk larn ve ona nasl bir oyuncak ev yaptklarn h atr lyor. K atedrali ve baka resm i binalar da onlar in a etmi. N u m eada nasl ayr koku varsa -a k deniz kokusu, lagnlerin kokusu ve lim anlarn ko k u su - de ayr yaama biim i var: Yzm esi, san dal gezintisi ve baka sporlaryla gnee boulmu bir fizik sel yaam; sonsuz derecede doyurucu bir deniz yaam; ve m zedeki Okyanusya Kltr. Bu rada Yeni K aledonyanm henz g izem lerle dolu, h e nz doru drst kefedilm em i bir lke olduu farkediliyor. Ta yazs daha tam anlamyla zm-

Byleyici Yerler

143

lenem em i. Y e rlile rin sanat ilgim izi - Bat kltrnn aksi n e - g zellik duygusunu kaybetm em i bir halka e kiyor. Korunm ak iin d ik tiim iz paraton erler her zaman ok sade ve normal bir antenden farkszdr. M alinezyallarn elinde kulbelerinin stndeki tahtadan oyulmu, ince ubuklar paylama ve kut sama vaadeden ayrcalkl koruyucu fig rlere, yal b ilgelere dnm. Ahaptan ve tyden masklar ruhani efi b elirliyor; aletler, baltalar, para, tok mak, m zrak, piroglar. anahtarlar, kaklar, bak: bunlarn hepsinin sslenmi, boyanm, oym al ve bazen de secef kakmal olm alar gerekiyor. urada, ok anlam l b iim leri yznlen saklanm bir san dk dolusu sih irli ta var: eh vet iksiri falik talar, b erek etlilik iin rahim talar, gne ya da yam ur arma talar, gem i yolculuunda uur getiren talar: urdaki birka kt ruhlar barndryor ve teh lik eli: tayfun, hastalk ve lm getiriyor. Baz byk talar topuz ularna tutturulm u ve casse tete, kafatas paralama aleti vazifesi gryorlar. M alinezyallarn doal m alzem eyle giyin m ek konu sunda byk y e ten e k le ri var; j tten ya da H in t in cirinin kklerinden veya tapa aacnn kabuklarn dan elde edilen kumatan yaplan e tek ler gibi. M z rak ular insan kem iinden. Ahap tabaklar balk ya da kaplumbaa biim lerinde oyulmu: btn hepsi bizim tan dm z herhangi bir alet ku llan l madan yaplm. Yeim ta sivriltiyor ve balta ola rak kullanlyor. Y e rli sanat akna gnlk bir ada turu yap may istiyoruz. Taksi ofr J. B izien yirm i y l kam yon ofr olarak en cra kylere bile yiyecek ta d iin btn kabileleri ve eflerin i tanyor. O teld eki m eyve ve iek aranjm anlar bana Ja

144

Yeni Duyarllk

ponyay hatrlatyor. H e r odada A lo i P ilio k o nun i lenm i bir duvar hals asl. A lo i P iliok o Polinezyal bir sanat ve Okyanusyal bir Picassonun p rim i t i f biim indeki resim leri, tablolar ve el ileri imdi ok nl. M ehur Okyanusya Sanat koleksiyoncu su ve ressam M itutukinin duvar resim leri de var. ki kadn Y en i K aledonyamn saysz yzznn sembol olarak ortaya kyor. Bunlardan biri Dr a ta la -S tu c k i (kocas, k zlk soyadn da kendisininkiyle beraber kullanmasnda srar ediyor); Dr Catalann kuvvetli, dinamik, gzel kars; akvaryu mun kurulmasndaki ba yardm cs. Dr a ta la - Stucki oenograf, bilim adam ve derii su dalgc. En teh lik eli mercan ve balk toplama macerasnda y er alm. u anda altm nn stnde olduu hal de her gn dalp akvaryum balklar iin gerek li zel deniz besinlerini kendi elle riy le kartyor. K i isel zveri ve en erji ile ortaya kardklar m te rek eserlerin e byk bir tutkuyla bal. Bu all mam ift hakknda ok eyler yazlm tr, ama Dr a ta la -S tu c k inin eserinin en isabetli ve dikkate deer tanm n kocas C arnaval sous la m er (Suiistnde Karnaval) adl kitabnda getirm itir. nk Dr atala onu bilim adam olduu kadar sanat ve air de yapan bir b etim lem e yeten ein e, ayrca d e nizin d erin lik lerin d ek i yaam ele alnda olaa nst. bir m izaha sahiptir. D ier kadn ise Janine Tabuteau, Num ea turizm mdrnn kars. K endini kklerinden koparp oradan oraya gezeb ilecek ve birok kltrn zn ve zellik lerin i bir kiide toplayacak durumda olan, yarnn dnyasnn habercisi rk karm lar nn simgesi. Janine ayn anda hem bir Fransz, hem bir EndonezyalI, hem bir inli hem de bir

Byleyici Yerler

145

Rus. n celeri bu karm n ortaya kard egzotik g zelliin d en ve karakterine derin lik kazandran elikilerden hi honut deilm i. O nyedi yanda P ariste m uhteem uzun siyah salarn ("btn herkes gib i") kestirm ek istediinde berber kesm e y i reddetm i. H erk es karakteristik d grn n, yani ekin gen likle m odern dinam izm karm n bozmamas iin onu zorlam. Harika in y em ek leri yapmay, esiz g zelliin i onaylamay, bir ina at m alzem eleri firm asnn m enajeri olm ay ve m i m arlk ile i dekoratrl bu firm ann bir ek ii olarak grm eyi renmi. EndonezyalInn yum u ak ses tonu ve Franszm rgtlem e y eten eiy le onu mdr masasnda oturuyor grm ek garip bir duygu. Akam lar eve gidiyor, srtna bir E ndonez ya giysisi geiriyor ve dostlarna hayret .verici bir akam y em e i hazrlyor. E gzotik bir kadn olarak kalp (d i e rle ri gibi olm adan) gene de m odern i dnyasnda a k tif y er almann mmkn olduunu k antlyor sanki bylece. Pina Adas -d e n iz in iinden ykselm i bir v o l kan ad a s- m ercan kayalklarnn te tarafnda Num eadan yarm saatlik bir uzaklkta. k i adann ara sndaki deniz a tollerle dopdolu; daire ya da yarm daire eklindeki kayalklar lagnleri evreliyor. Relais de K anum era O teli - y e r li stilde yaplm , insa na hitap eden bir o t e l- bir lagnde ina edilmi. Bungalovlar ham etle ykselen em siye biim in de ki buni aalarnn arasna tek tek serpitirilm i. O telden bakldnda alt deniz tarafndan oyulm ak ta olan vahi bir bitki rtsne sahip, sepet bii m inde m inicik bir ada grlyor. Y e rli ocuklar orada dalyor. G eceleri ada bir gem iye benziyor; di er zamanlarda bitki rts onu bir sa frasna dntryor.

146

Yeni Duyarllk

O tel as ak bir evde yem ek piiriyor; oca kocaman bir ukur. P a risten bu kadar uzakta kla sik bir Fransz m utfa bulmak gerekten garip, ama ef a bunlara tropik spesyaliteler de e k li yor, yum urtal krem a ile doldurulmu k zartm a p a paias gibi. Pina Adasndaki bitki rts btn dnyada e siz. Bu ada da sedir aac tacirleri, balina avclar ve m isyonerler tarafndan igal edilmi. Fransa dan gelen K atolik m isyon erler bu adada kalmlar, bu yzden bu m inik adann btn ahalisi pazar gnleri kilisede. Burada kadnlar izlediim de ksa mumuslarn ne kadar ok eidi olduunu farkediyorum : Hepsi ana ren klerde ve iek, yaprak ve m eyvelerle dona tlm.. Bazlar A m erik al K zld e rilile r gibi sala rnda bir bant tayorlar. K ilisen in yannda, tek ba na dev gibi bir Cook aac duruyor. nanlm aya cak kadar dik ve yksek, bir katedral kadar e tk ile yici. P o litik tutuklular, Y en i K aledonya orm anlarn dan kaabilecekleri farkedilince m innack Pina Adasna srlmler. Hapishane imdi sokaktan neredeyse geit verm eyen akasya aalaryla artk dklm ekte olan yksek bir ta duvarla ayrlm . Hapishanenin kendisi, karanlk ve rktc bir ha rabeyi andryor. atlar umu ama duvarlarda as l ar zincirler, p en cerelerdeki sral dem ir par m aklklar hl yerlerin d e. K t cret ve ar iten ikayet eden kom ncler buraya gnderilm i. 1870 ylnda P a risi, gn ellerin de tutmular ve sonra ya vurulmular ya da zindana atlm lar. Ada turunda yal bir Fransz da bizim otobste yolculuk ediyor. Babasnn dedesi de kom nclerdenmi ama Brtanyaya kap orada yen i bir hayat

Byleyici Yerler

147

kurmu. Am a baka bir akrabas kaamam; tutuklularn. lm kardeleri adna d ik tik leri h eyk elin nnde durduumuzda yal Fransz tan stnde ki isim leri tek tek incelem eye balyor, sonunda kendi soyadn tan zerinde bulunca sarsyor. Adada len tutuklularn arasnda kadnlar ve o cuklar da var; ve de sandallarla kaarken mercan kayalklarna arpanlar. Daha sonra dnyann en beyaz kumuna sahip kumsalda, kumdan dar k m batk bir gem inin gvdesini grdm de ka maya alm tutuklular dnyorum. Hapishaneden uzaklatktan ok sonra dahi bu yerin acl etkisinden kurtulam yorum , m oral bozu yor; dem ir parm aklkl ufak pencerelerinden gr len gkyz o denli tropik, lagnn kokusu o denli yakn, un beyazlndaki kum ylesine yumuak ve iekler, e re lti otlan ve tropik allklar o denli g nee doymu ki! Sedir aac aranyoruz ama adada bir tanesine bi le rastlayam yoruz. in, dini amalarla kullanlan sedir aacna ok yksek paralar demi. lk tacir ler ya kartm ak amacyla aacn kalbini skp al mlar, yam alayp ekip gitm iler. n orkelli dalglar iin fantastik g zellik te tama m en deiik bir dnya alyor: K rm zl, siyahl ve m avili deniz yld zla r; mantar biim li mercanlar; k rm z ulu, iek benzeri ba m ercanlar; midye biiminde, ama ipekm iesine bir sapm ucunda y zen e ffa f s e d e f "iekleri," rubi krm zs bir balk; gvdesinden daha byk olan uzun, kvrk srt y z geci bir y elk en i ya da ku kanadn andran Maurilerin kutsal bal; zebra bal da denilen beyaz iz gili siyah balk; kuyruu kapkara, kahverengi ba parlak bir turuncuyla evrelenm i bir bakas; bir dier balk cinsinin turkuaz mavisi boyun balan

143

Yeni Duyarllk

var. R enkler fosforlu gibi, saydam ve m cevher g i bi l l. Balklar m ercanlarn ve denizin volkanik talarda oymu olduu ir ili ufakl maaralarn ile rinde saklanyorlar. Suyun stnde o gzel, alacal bulacal piroglar serenleri ve y elk e n le riy le kayp gidiyorlar: aa k tklerine oyulmular. M alin ezyal y erlile r gl v cutlara ve G auginin -T a h itideki Polin ezyah lar g i bi gl ayaklara sahipler. Ada maara ve in lerle dopdolu. Volkanik derin lik lerd eler ve tannm stalaktitleri ve stalagm itieri var. Kouaouate ininin en sonunda dini resim ler deki azizlerin balarndaki kutsal hareleri andran gne nlarnn g ird i i bir aklk var ve bu k elalesine m erdiven gibi aslm incir aalar iki m etre derine beyaz an ten lerin i uzatp maarann tabanndan on m etre yukarda su aryorlar. Eskiden y e rlile r l lerinin kafa taslarn, yukar dan h a fif bir n szd bir kaya yatann st ne koyarlarm. l lerin in yalnzca kafataslarnn muhafaza edilm esi gerek tiin e inanrlarm. E ski den tm maaralar m ezarlkm . zerinde g itti im iz yollar yapm olan tutuklular unutabilmek zor geliy o r insana. Am a affedilip de Fransaya geri dnm olanlar lagnleri, gz ka matran kumu, lgn akasyalar, k ilom etreler uzunluundaki e re lti otlarn, altn koyda yzen adalar, sedir aalarnn kokusunu ve hindistan ce vizi .tamacl yapan dilsiz piroglar hl h a trl yorlar m? Ve de ryalarm zdaki maaralar h a tr latan inleri?

B en im T r k B y k a n n e m

A ir Fran cela Paris zerinden N ew Y o r k a uarken uam z bir m art srsne arpt iin A tin a ya zorunlu ini yapm t. nce oturarak bekleip ara sra uamza bir gz atyorduk. eitli haberler gelip gidiyordu. Baz yolcular balantl uaklarn karm aktan korkuyorlard. A ir France bize arapl bir akam yem ei ikram etti. Ama sonra, yeterin ce oturacak yer olm ad iin, yolculukta arkada oldu um harika bir hippi iftle b irlik te bir ingene gibi y ere m eldim . E rk ei m zisyen, kadn ressamd. Srtlarnda antalar, otostopla btn A vru p ay gezm ilerdi. Kadn ok za y f ve krlgand, bu y z den erkein, btn antasnn vitam in lerle dolu ol duundan ikayet etm esine hi amadm. Orada oturup kitap, m zik ve film zerine sohbet e d er ken ok yal bir kadn yanm za yaklat. B enim Is panyol bykannem e benziyordu: Sim siyah g iyin mi, yal, ama iki bklm deil, tahtadan oyulmua benzeyen bir y ze sahip; krklar tahta damar lara benziyordu. Boynuna asl bir T rk kesesinden k artt bir m ektubu elim e sktrd. M kem m el bir Franszcayla yazlm t mektup. K z, annesine gereken her yardm n yaplmasn rica ediyordu. SorbonneMa tp doktorluu diplom asn alm akta ol duu iin annesini tren iin karlamaya gelem iyecekti, A ir France onunla ilgilensindi. M ektubu oku yup hippi dostlarm a evirdim. Kadnla hi anlaa m adm z halde drdmzn birbirine kan kayna mt. Yal kadn yanm za oturmak istedi. Ona yer atk, bana o yal, krk elini verdi, avcum

150

Yeni Duyarllk

iinde tuttum. Huzursuzdu. N e olup b ittiin i anla mamt. P aris teki randevusunu karacan anla mt. Ona evirm en lik yapp gecikm em izin n ed en i ni aklayacak bir T rk yolcu aramaya baladk. Yolcu bulamadk ama biraz Trke bilen bir A ir France hostesi bulduk. Kadnn, hostesin yannda kalacan sanmtk, ama durum ona aklandk tan sonra gene gelip yanm za oturdu. B izi evlat edindi. Saatler geti. Bize, uan tam ir ed ilem e mi olduunu, uak irketinin birka saat dinleneb ilm em iz iin yakndaki bir otelde yer ayrttn , sabah erkenden baka bir uakla yolculua devam edebilm em iz iin hazr olm am z sylediler. Drd mz bir taksiye oturtulduk, Trk bykannem bundan ylesine korktu ki, elim i artk hi brak maz oldu; ama gen ressam n za rif hatlar ve yum u ak baklaryla karlatka, m zisyenin neeli y zn grdke ve benim , hibir kelim esini anlama d Franszca teselli szlerim i dinledike korkusu geiyordu. O teld e tek bana bir odada kalmak iste medi. Aram zdaki kapy ak brakp gerek tiin d e hem en yanma geleceim i syledi. B eni birka kez snadktan sonra nihayet yatm aya raz oldu. Birka saat sonra uyandrlp uaa gtrldk. P a riste aktarm a yapmam gerek tii iin onu kznn evine brakamadm. Bunu benim y erim e yapacak baka birini bulmam gerekiyordu. Yolculara sor dum ve onu taksiyle m ektuptaki adrese gt recei ne sz veren bir kadn buldum. Yal kadn elim i son ana kadar brakmad. Sonra beni tren le pt, hippi dostlarm pt ve yoluna gitti. Onun balk kyn tandm iin geld ii ufak ta evi, balk kocasn gzm n nne getirebiliyordu m ve P a ris e yolladklar, kocaman doktor unvan kazana cak olan kzlarn. Acaba, ona tercm e etm eleri g e

Byleyici Yerler

151

rekecek tren e zamannda yetim i m idir ki. Sa salim y erin e ulatn biliyorum . T oru n lar tarafn dan, dnyann tm torunlar tarafndan korunan. T rk bykanneleri her zaman rahat bir yolcu luk yaparlar.

Kaynaka

Bu kitapta yer alan denemeler, makaleler ve konumalar ilk kez aada ad verilan yaynlarda yer almlardr:
E roticism in W om en (Kadnda E ro tiz m ;, P laygirl, N isan 107-1. T he New W om an (Yeni K adn), N isan 1974'de San F ranciscod a y ap lan ko n um adan; R am pcrts, H a zira n 1974. N olcs on F em in ism (F em inizm H akknda D nceler), T h e M assachusetts Review , K /lk b a h a r 1972. My S ister, My Spouse (K /.kardeim K arm ), N o rto n L ib rarv de kan H .F. P e te rs in M y Sister, M y Spouse: A B iography o f L o u A ndreas-Salom e a d l kitabna nsz. Betw een Me and Life (Y aam la K endim A rasnda), M eryle S e c rest'in ayn adl kitab zerine T he N ew Y ork T im es B ook Reuieu>a kan eletiri, 2-1 K asm 197-1. W om en and C hildren of J a p a n (Jap o n y a'n n K adnlar ve ocuklar). A nais N in in yaynlanm am g n l k lerin d en a lnm tr. In Favor of th e S ensitive M an (D uvarl E rk ek in S avunm a), P laygirl, E y ll 197-1. O n T ru th a n d R eality (M u tlu O lm a stei), 2S E kim 1972dc Doylesto w n /P en n sy lv an ia'd a O tto R an k A ssoriationda yaplan konum a; J o u r nal o f the Otto R a n k A ssociation, H a zira n 1973. T h e S tory o f M y P rin tin g P r e s s (Bask M akinem in H ikayesi), P ub l i s h - I t - Y o u r s e l f H andbook, P u s h c a rt 1973. N ovelist on Stage (R om an Y azar Sahnede), D.H. L aw rence'm yaynlanan tiyatro eserleri ile ilgili T h e N ew York T im es B ook R eview de kan e le ti ri, 10 N isan 1966. O u t o f the L ab y rin th (L ab iren tin D nda), Jody H o / l a rportaj. E a st West J o u rn a l, A ustos 197-1 E dgar V a rise, P erspectives o f N ew M usic, P rin e ito n U n iv ersity P re ss, lk bahar/Y az 1966. A t a Jo u rn a l W orkshop (B ir G n l k Atelyesinde), Ira ProgofT un A i a J o u r n al W orkshop: T he B asic T e x t a n d G uide fo r U sing the In ten sive J o u r n a ladl kitab iin yazlan yaz, L o s Angeles T im es. 19 E k im 1975. U n C h a n t dA m o u r (B ir A k arks), J e a n G en etnin ayn adl filmi iin y a zlan eletiri, L o s A ngeles Free P ress, 2-1 A ralk 1965. In g m a r B ergm an, UCLAda verilen konferanstan, Los A ngeles, 12 E kim 1973. Marocco (Fas), A nais N in n gnlklerinden. P o r t Vila, New H ebrides, T ravel & Leisure, K asim 1975. T he Swallows N ever Leave N o u m ea (K rlanglar N um ea'y A sia T e rk e tmez), W eslways, O cak 1976. My T u rk ish G ra n d m o th e r (Benim T rk B ykannem ), A nais N in in g n lklerinden.

Y azarnn bizzat derle d i i b u k itap , bu o la a n st k ad n n k en d in i b u lm a y o lu n d a zm eye alt s o r u la r yelp azesin i gzler n n e s e r m e k te d ir . ster e rk e k ve k a d n ilikisi, k a d n d a e r o tiz m ya da k a dn psikolojisi z e rin e , is te r sin em a, yazarlk, m zik ya d a g e z ile r z e r in e yazsn. A nais Nin h e r s e fe rin d e o k u y u cu y u k a lb in d e n v u rm asn biliyor, n k dile g e tird ik le ri yalnzca d n le n , yaanlan ve duy ulan lar... "Anais Nire gvenenler., k e n d ile r in e giden yolu b u lacaklardr."
F r a n k fu rter A llg e m e in o