Con Trung Nong Nghiep - Nguyen Duc Khiem 1

B GIO DC V O TO
TRNG I HC NNG NGHIP I
PGS.TS. NGUYN C KHIM (Ch bin)
Gio trnh
CN TRNG NNG NGHIP
(DNG CHO I HC, CAO NG
CHUYN NGNH CY TRNG)
H NI 2005
Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------1
PHN M U
Cn trng nng nghip l mn hc v Bo v thc vt nm trong chng trnh
o to k s nng nghip v cao ng chuyn ngnh cy trng. Mn hc ny cung
cp cho sinh vin nhng kin thc c bn v lp cn trng, v nhng loi cn trng
thng gy hi cho sn xut nng nghip, v cc bin php phng chng su hi cy
trng nhng khng nh hng xu n mi trng sng v nhng sinh vt c ch
ngoi t nhin, khng nh hng xu n sc kho ca con ngi.
Cu trc cun gio trnh chia lm 2 phn tng ng vi 2 hc phn l: phn i
cng v phn chuyn khoa. Phn i cng trnh by nhng kin thc c bn nht v
cn trng lin quan vi hnh thi, gii phu - sinh l, sinh vt, sinh thi v phn loi.
Phn chuyn khoa trnh by nhng kin thc v nguyn l v cc bin php phng
chng su hi, v su hi ca cc cy trng chnh v bin php phng chng tng loi
c th.
im mi ca gio trnh ny so vi cc gio trnh xut bn trc y l trong
mt quyn gio trnh bao gm c i cng v chuyn khoa, ph hp ging dy vi
thi lng ngn (3-4 n v hc trnh). Gio trnh c vit xc tch nhng vn m
bo c tnh khoa hc, cp nht cc kin thc mi, ph hp cho sinh vin s dng
trong khi hc trng i hc v cng l cm nang gn nh dng sau khi ra trng.
Gio trnh c phn cng bin son nh sau:
Ch bin: PGS.TS. Nguyn c Khim
Phn i cng:
- PGS.TS. Nguyn c Khim: cc chng I,II,III,IV,V,VI
Phn chuyn khoa:
- PGS.TS. Nguyn c Khim: cc chng VII, XI v ph lc
- PGS.TS. Nguyn Vn nh: chng VIII
- PGS.TS. Nguyn Th Kim Oanh: chng IX
- GVC.TS. Trn nh Chin: chng X
- GS.TS. Nguyn Vit Tng: chng XI
- KS. Nguyn c Tng: phn hnh nh
Mt s hnh nh minh ho ca gio trnh c trch t gio trnh cn trng nng
nghip (Ch bin H Khc Tn, NXBNN 1981).
Do iu kin bin son v trnh nn khng trnh khi nhng thiu st. Chng ti
mong nhn c kin ng gp ca cc ng nghip ln xut bn sau s hon
chnh hn.
Cc tc gi
Phn A
I CNG
Chng I
KHI NIM V CN TRNG HC
1. nh ngha mn Cn trng nng nghip
Cn trng nng nghip l mn hc cung cp cho sinh vin nhng kin thc c bn
v lp cn trng, v nhng loi cn trng c hi cho sn xut nng nghip, v nhng
cn trng c ch cn bo v, nhng bin php nhm gim thiu s mt mt do su hi
gy ra nhng bo v c a dng sinh vt trong h sinh thi, khng gy nhim nng
sn v mi trng sng.
2. V tr phn loi v c im ca lp cn trng
Cn trng l ng vt khng xng sng. Lp Cn trng c tn khoa hc l Insecta
hay Hexapoda, thuc ngnh Tit tc Arthropoda.
Hnh 1.1. Cu to c th chu chu

1. u; 2. Ngc; 3. Bng; 4. Ru u; 5. Mt kp; 6. Mt n; 7. Ming; 8. Ngc
trc; 9. Ngc gia; 10. Ngc sau; 11. Chn trc; 12. Chn gia; 13. Cnh trc; 14.
Cnh sau; 15. Chn sau; 16. L thnh gic; 17. L th; 18. Lng ui; 19. B phn
sinh dc ngoi
(theo Frost)
Cn trng c nhng c im chung sau y:
- C th chia ra 3 phn r rt l u, ngc v bng (Hnh 1.1).
- u c 1 i ru u, ming, 1 i mt kp v 2-3 mt n (mt s loi khng c mt
n).
- Ngc c 3 t, mi t c 1 i chn ngc v thi k trng thnh c th c 2 i
cnh.
- L sinh dc v l hu mn nm cui bng.
- Da lm chc nng ca b xng ngoi (Hnh 1.2).
- H hp bng h thng kh qun.
- Trong qu trnh sinh trng pht dc c bin thi bn trong v bn ngoi.
Hnh 1.2. So snh b xng trong v b xng ngoi

1. B xng trong ca ng vt c xng sng
2. B xng ngoi ca cn trng
(theo Chu Nghiu)
3. Ngun gc tin ho ca lp cn trng
V ngun gc ca lp cn trng c nhiu kin khc nhau. Handlirsch cho rng cn
trng c xa tin ho t lp tam dip (Trilobita). Cc hc gi Hancea, Carpenter,
Crampton cho rng cn trng tin ho t lp gip xc (Crustacea). Cc hc gi Brauer,
Packard, Tyllygard v Imms li cho rng cn trng tin ho t lp a tc (Myriapoda).
Nh vy, cn trng tin ho t 1 lp no trong ngnh tit tc (Arthropoda), c th
l ng vt sng trn cn (Myriapoda), c th sng di nc (Trilobita, Crustacea),
t tin ca cn trng u c ming nhai, kiu ming nhai cn trng l nguyn thu
nht, t mi bin i thnh cc kiu ming khc, b my tiu ho kiu tiu ho thc
n rn l nguyn thu nht, cnh mi xut hin lp cn trng v khng phi t chi
ph ca t c th phn ngc bin i thnh.
Cn trng c s loi v s c th tng loi nhiu, phn b rng bi v chng c
nhng u th hn cc ng vt khc: (1) C th cn trng c bao bc mt lp da c
cu to c bit, gip cho chng c th thch nghi vi nhng iu kin khc nghit ca
ngoi cnh. (2) Chng c cnh nn c th bay tm kim thc n, tm i giao phi,
chn la ni trng v tm ni sinh sng tt nht, c th di c v m rng vng phn
b d dng. Do c cnh nn cn trng tin b vt xa t tin ca chng, lm cho
chng chim u th trong cnh tranh sinh tn v hnh thnh cc loi mi, khin cho s
loi nhiu, chim u th trong sinh qun. (3) C th cn trng b nh, khin cho chng
c th n nu mi ni, vi mt lng thc n t i cng hon thnh mt th h
v sinh ra th h sau. Nhng nghin cu ho thch cho thy cn trng xut hin trn
mt t cch y hn 300 triu nm, tri qua thi k bng h, nhng ng vt c kch
thc ln nh khng long b tit chng, cn cn trng li tn ti v pht trin. (4) Cn
trng c sc sinh sn ln v vng i ngn, c loi nh rp mui (h Aphididae) vng
i ch 5-7 ngy. V vy sc tng mt cao. (5) Cn trng c sc sng v kh nng
thch nghi cao vi nhng bin i ca iu kin ngoi cnh, khin cho chng vt xa
cc loi khc trong gii ng vt v tnh a dng.
4. Vai tr ca cn trng i vi t nhin v con ngi
4.1. Vi t nhin
Cn trng l lp ng vt c s loi nhiu nht. n nay bit khong trn 1,5
triu loi cn trng, chim n 3/4 s loi c ghi nhn ca 60 lp thuc gii ng
vt. S lng c th mi loi cng rt ln. Th d, 1 t kin c tnh 50 vn con, 1 t

ong ln khong 8 vn con. V l cn trng c vai tr quan trng s mt trong a
dng sinh hc v trong cn bng sinh hc ca mi h sinh thi.
Cn trng th phn cho khong 85% s loi thc vt hin hoa kho t (thc vt c
hoa v bu nh l ra ngoi). V vy, ngi ta cho rng s pht sinh lp cn trng
trn mt t lm xut hin sau nhng thc vt hin hoa kho t. Cn trng l
nguyn nhn lm a dng mu sc v hng thm ca cc loi hoa trn tri t.
Cn trng n nhng thc n khc nhau c ngun gc thc vt, ng vt, xc cht
ng vt, phn ng vt, tn d thc vt, nn mi loi tham gia mt khu trong tun
hon vt cht trong t nhin. Chng c coi l i qun v sinh thin nhin mi ni,
to mu m cho t, tng tnh bn vng ca h sinh thi.
4.2.Vi con ngi
Mt s loi cn trng n thc vt gy hi cho cy trng, nh hng n nng sut,
phm cht nng sn, gy tn tht kinh t ng k cho nng dn. Nhng loi ny gi l
su hi cy trng. Su hi thng lm gim 5-10% nng sut, sn lng cy trng. Khi
chng pht sinh vi s lng ln c th gy thit hi nghim trng, buc ngi nng
dn phi phng chng, nn khng nhng lm tn km tin ca m cc thuc tr su
cn lm nhim mi trng sng, li d lng cht c trong nng sn v lm mt
cn bng sinh hc trong t nhin.
nc ta xy ra nhiu dch su hi trong 50 nm qua. Thi k 1961-1970, dch
bnh vius la vng li do b ry xanh ui en (Nephotettix spp.) l mi gii truyn
bnh xy ra khp cc tnh min bc (nh Lng Sn, Sn Ty, Thi Nguyn, Bc
Ninh, Bc Giang, H Giang, Hng Yn, Hi Phng, Thi Bnh, Nam nh, H Nam,
Thanh Ho...). Bnh gy hi nghim trng hng chc vn ha. Thi k 1971-1975,
dch su nn (Pachydiplosis oryzae) xy ra khp cc tnh ng bng sng Hng (Nam
nh, Thi Bnh, Hng Yn, Hi Phng...). Nhng nm 1977-1979, ry nu
(Nilaparvata lugens) v ry lng trng (Sogata furcifera) pht sinh cc tnh ng
bng sng Cu Long (Long An, Tin Giang, Bn Tre, Cu Long, Hu Giang, ng
Thp...) vi mt hng vn con/m2 trn din tch n 200 ngn ha. Nhng nm
1979-1981, su nn (Pachydiplosis oryzae) gy hi n 11 ngn ha cc tnh min
trung (Qung Bnh, Qung Tr, Tha Thin, Ph Khnh) vi t l dnh hi 30-50%.
Nhng nm 1986-1987, b xt en (Scotinophara lurida) gy hi hng ngn ha la v
xun v v ma cc tnh Thanh Ho, Ngh An, H Tnh. Ch tnh trong v xun nm
1986, nng dn cc tnh ny bt bng dng c th s c 200 tn b xt. Dch su
cun l nh hi la (Cnaphalocrocis medinalis) xy ra trn phm vi c nc, v nm
2001 pht sinh gy hi 885 ngn ha cc tnh ng bng bc b v min ni pha bc,
c v ng xun v v ma, mt hng trm con/m2. Nm 2001 hn 120 ngn ha
ng v ma cc tnh ng Nai, B Ra, Vng Tu, Ty Ninh b co co pht sinh
thnh dch gy hi nghim trng (Theo bo co ca Cc BVTV, nm 2002). Trn cc
cy trng khc cng xy ra cc dch su, khin cho con ngi lun lun phi phng
chng.
iu, nh ca, g, sch th vin, nng sn sau thu hoch b mi v su mt
gy hi. Thit hi do chng gy ra rt ln. Chng c th l nguyn nhn gy v , lm
sp nh ca v nhng thm ho khc.
Nhiu loi cn trng l k sinh trn ngi v ng vt nui. Chy, rn, b cht, mui,
rp ging, rui vng khng nhng ht mu, m cn truyn cc bnh truyn nhim
cho ngi v ng vt.
S loi c th gy hi hay gy phin toi cho con ngi ch chim khng qu 1%,
cn li l v hi hoc l c li cho con ngi. C nhng loi nh tm nh (Bombyx
mori), ong mt (Apis spp.), cnh kin (Laccifer spp.) l vt nui to ra sn phm c
gi tr kinh t cao. Sn phm to ra ca hng chc loi cn trng l nguyn liu lm
thuc cha bnh. Hng vn loi l k th t nhin ca su hi cy trng, chng gp
phn hn ch s lng ca su hi trn ng rung, v chng chnh l bn ca nh
nng". Cn trng th phn cho cy trng, gp phn lm cho cy c hoa thm qu ngt.
Chng lm v sinh thin nhin, lm sch mi trng sng ca con ngi v lm tng
mu m cho t canh tc. Nh vy, cn phi nhn bit loi no gy hi c bin
php phng chng, loi no l v hi hoc l c ch bo v v to iu kin cho
chng pht trin trn ng rung, lm thay i sinh qun ng rung theo hng c li
cho con ngi.
5. Mt s mc lch s nghin cu v cn trng
5.1. Trn th gii
Ba ngn nm trc cng nguyn Trung Quc bt u nui tm. Gn 400 nm
trc cng nguyn Aristote (ngi Hy Lp) vit v 60 loi cn trng trong tc
phm ca mnh. u th k 18 Reaumer (nh t nhin Php) vit 6 tp Hi k v lch
s cn trng. Cui th k 18 Pallas (Vin s ngi Nga) nghin cu v vit v
thnh phn loi ca cn trng. Vo th k 19, cng vi s pht trin ca cc ngnh
khoa hc khc, cn trng hc thc s tr thnh mt khoa hc. C rt nhiu ngi
chuyn su v cn trng hc v hng lot cc Hi cn trng c thnh lp cc
nc, nh Php nm 1832, Anh nm 1833, Nga nm 1859. Cc hi cn trng gi
vai tr ch o pht trin cn trng hc mi nc. T th k 20 cc lnh vc cn
trng thc nghim ra i, trong c cn trng nng nghip, cn trng lm nghip.
5.2. Vit Nam
-
Vo nm 1905 on nghin cu ngi Php cng b 1020 loi cn trng thu thp
c ng Dng, trong c Vit Nam.
T u th k 20 n 1945 c nhiu kt qu nghin cu c cng b lin quan
n cn trng Vit Nam ca cc tc gi: Dupasquier (Cn trng hi ch),
Fleutiaux (Mi, xn tc v cn trng hi ma, u ), Joannis (Lepidopteres
heteroceres du Tonkin), Trn Th Tng (Les Chrysomelinae du Sud de la Chine
et du Nord Tonkin), Salvaza (Faune entomogique de lIndochine), Paulian R.
(Scarabaeidae), Lemee A. (Lepidoptera).
Sau 1945: Nm 1953 thnh lp Phng cn trng thuc Vin trng trt. Nm
1961 thnh lp Cc bo v thc vt. Nm 1966 thnh lp Hi cn trng hc Vit
Nam.
CU HI N TP CHNG I
1. V tr phn loi v c im chnh ca lp cn trng l g?
2. Ngun gc tin ho ca lp cn trng v nhng g l u th ca cn trng so
vi t tin ca chng?
3. Vai tr ca cn trng i vi t nhin v vi con ngi nh th no?
4. T nhn thc v vai tr ca cn trng i vi t nhin v vi con ngi, suy
ngh g v vic phun thuc tr su trn ng rung ca nng dn trong nhng
nm qua?
5. Nu mt s mc lch s chnh ca vic nghin cu cn trng trn th gii v
trong nc.
Chng II
HNH THI HC CN TRNG
1. nh ngha
Hnh thi hc cn trng nghin cu cu to bn ngoi c th cn trng. Mi
cu to ca c th cn trng u c chc nng nht nh, l kt qu ca s bin i rt
phc tp v lu di qua chn lc t nhin thch ng vi hon cnh sng v vi c
tnh sinh vt hc ca mi loi, ng thi cu to ca cc b phn trong c th c tng
quan vi nhau. Nghin cu hnh thi cho ta bit c nguyn nhn hnh thnh nn
tng cu to v quan h gia cu to vi phng thc sng. Qua nghin cu hnh thi
c th nhn bit nhng c im chung ca tng nhm loi v c im ring ca mi
loi gip cho cng tc phn loi. l c s quan trng phn bit cc b, h, ging,
loi ca cn trng. V l , khi tm hiu v mt loi cn trng no , bao gi cng
bt u t vic nghin cu cc c im hnh thi hc.
2. Cu to khi qut c th cn trng
C th cn trng c bao bc bn ngoi bng mt lp da tng i cng. Lp
da ny gip cho c th cn trng c hnh th nht nh v l ch bm cho cc h c,
nn ngi ta gi da cn trng l b xng ngoi phn bit vi cc ng vt c
xng bn trong. C th cn trng c cc vng hp bng cht mng phn ct thnh
cc vng rng hn, to nn cc t c th. Nhng vng hp bng cht mng gi l
mng gia t. Nh c th c chia t nh vy nn c th c ng d dng.
C th cn trng do 18-20 t thi k pht dc phi thai to nn. Mi t
thi k phi thai (cn gi l t nguyn thu) c 2 mu li 2 bn gi l mm chi ph.
Chng tp hp thnh 3 phn l u, ngc v bng. Cc t phn u kt li vi nhau
rt kht, c th thy c vt tch chia t thi k phi thai, cn thi k sau phi
thai ch nhn bit qua cc chi ph l 2 ru u, 2 hm trn, 2 hm di, 2 na mi di.
V vy, c ngi cho rng u l do 4 t phi thai to nn (Holmgren, Hanstrom,
Snodgrass), do 5 t (Schwanvitch), do 6 t (Heymons, Viallanes). Phn ngc ca tt
c cc loi u c 3 t. Chng gn kt rt cht vi nhau lm im ta cho cc c quan
vn ng l 3 i chn v 1-2 i cnh. Phn bng do 11 t to nn ( giai on
trng thnh thng ch thy 6-10 t). Cui bng ca cn trng trng thnh c b
phn sinh dc bn ngoi, mt s loi c lng ui, cn cc chi ph khc khng cn
na..
3. Cu to chi tit c th cn trng
3.1.Phn u
3.1.1. Cu to c bn ca u
u cn trng c bao bc bng mt v cng, c 4 i chi ph l mt i ru
u v ba i chi ph ming, c mt i mt kp v phn ln c 3 mt n. Ru u,
mt kp, mt n l c quan cm gic. Ming l c quan thu nhn thc n. V vy, u
l trung tm cm gic v thu nhn thc n.
Trn b mt v u c cc ngn. Ngn l ng lm xung ca da to nn,
phn lm vo trong c gi l sng ni trong. Cc sng ni ny c bm v tng
thm cng ca v u. Cc ngn phn chia v u thnh cc khu v cc mnh, nh
khu trn- chn mi, khu cnh-nh u, khu t, khu t sau, khu di m, v c bit
mi trn v li cng l mt mnh ca v u to thnh. Trn nh u giai on u
trng thy rt r ngn lt xc hnh ch Y ngc. Mi khi u trng lt xc th ngn ny
tch ra c th cn trng chui ra khi lp da c. giai on trng thnh khng

nhn thy ngn ny.
Hnh 2.1. Cu to c bn u cn trng

A. u nhn mt trc; B. u nhn mt bn; C. u nhn mt sau
1. Ru u; 2. Mt kp; 3. Mt n; 4. Trn; 5. Chn mi; 6. nh u; 7. Sau u; 8.
M; 9. Ngn t; 10. t; 11. Khu di m; 12. t sau; 13. Mi trn; 14. Hm trn; 15.
Hm di; 16. Mi di; 17. L s (l chm);
(theo Chu Nghiu)
Cn c vo v tr ca ming trn u, chia ra 3 kiu u:
Hnh 2.2. Cc kiu u cn trng

A. Kiu u ming di; B. Kiu u ming trc; C. Kiu u ming sau
(theo Trng i hc Nng nghip Hoa Nam)
- u ming trc: c ming hng v pha trc u, trc dc ca u song song
vi trc dc c th. Kiu u ny thun li cho nhng loi lao v pha trc tn
cng con mi (nh b chn chy Carabidae, b h trng Cicindellidae) v c
khot thc vt (nh b u di Curculionidae).
- u ming di: c ming pha di u, trc dc ca u gn thng gc vi
trc dc c th. Kiu u ny gp ph bin cc loi n thc vt, theo kiu va b
va gm n (nh chu chu, d mn, d di b cnh thng Orthoptera).
- u ming sau: c ming ko di ra pha sau u hng v mt bng, trc dc u
cng trc dc thn to thnh gc nhn. Kiu u ny gp cn trng c kiu
ming chch ht (nh ve su, b ry, rp mui b cnh u Homoptera v b xt b
cnh na Hemiptera).
3.1.2. Cc phn ph ca u
a) Ru u
Hu ht cc loi cn trng c mt i ru u mc trn chn ru nm v tr gia 2
mt kp. Chc nng chnh ca ru u l c quan khu gic v xc gic. C mt s
loi cn trng ru u cn c cc chc nng khc, nh mui c l c quan thnh
gic, ning ning Hydrophilus dng ru u bt mi, ban miu c Mylabris dng
ru u gi con ci khi giao phi, b bi nga Notonecta dng ru u gi thng

bng khi bi v.v...
Cu to chung ca ru u gm 3 phn:
chn ru (1 t), cung ru (1 t) v roi
ru (chia lm nhiu t, rt a dng).
Hnh dng v kch thc ru u ca cc
loi, ca con c v ca con ci cng mt
loi khng ging nhau. Thng ru u con
c pht trin hn, c tng din tch b mt
tip xc vi khng kh nhiu hn so vi con
ci cng loi. V vy, c th da vo c
im cu to ru u phn bit cc loi,
Hnh 2.3. Cu to ru cn trng
phn bit con c vi con ci cng mt loi.
1. Chn ru; 2. Cung ru; 3. Roi ru
c im hnh thi ru u c s dng
(theo Chu Nghiu)
trong phn loi, nn cn phn bit mt s
kiu ru u thng gp sau y (Hnh 2.4):
Hnh 2.4. Cc dng ru u

1. Ru hnh si ch (Chu chu Locusta migratoria Linn.); 2. Ru hnh chui ht (Mi
th Calotermes sp.); 3. Ru hnh lng cng (Chun chun Anax parthenope Selys); 4.
Ru hnh rng ca (Xn tc Prionus insularis Motsch.); 5. Ru hnh li kim (Co
co Acrida lata Motsch.); 6. Ru mui ci (Culex fatigas Wied. ); 7. Ru mui c
(Culex fatigas Wied. ); 8. Ru hnh lng chim (Su rm ch Semia cynthia Drury); 9.
Ru hnh rng lc (Ptilineurus marmoratus Reitt.); 10. Ru hnh r qut mm
(Halictophagus sp. ); 11. Ru hnh di c (Bm phn trng Pieris rapae Linn.); 12.
Ru hnh di trng (Loi Ascalaphus sp.)13. Ru hnh l lp (B hung Holotrichia
sauteri Moser); 14. Ru hnh u gi (Ong mt Apis mellifica Linn.)15. Ru hnh chu
(Ve su bm Lycorma delicatula White); 16. Ru rui (Rui xanh Luccia sp.); 17.
Ru hnh lng cng (Su non bm Sericenus telamon Donovan); 18. Ru dng si
cong cun (Chrysomphalus dictyospermi Morg.)
(theo Chu Nghiu)
-
Ru si ch: di, mnh, cc t roi ru hnh ng di gn bng nhau v cng v cui

ru cng nh dn. V d, ru u con gin.
Ru chui ht: cc t roi ru c hnh ht trn ni tip nhau nh chui ht. V d,
ru u ca mi th, ca b chn dt.
Ru rng ca: cc t roi ru hnh tam gic nh v mt pha trng nh rng ca. V
d, ru ca con ban miu c, ca om m.
Ru hnh lng chim (hay rng lc kp): hai bn cc t roi ru ko di trng nh
lng chim. V d, ru con ngi c su rm hi ch.
Ru cu lng: tr 1-2 t gn chn ru, xung quanh cc t khc c nhiu lng
di mn, cng v pha cui ru lng cng tha v ngn dn. V d, ru u mui
c.
Ru u gi: t chn ru di cng vi cc t roi ru to thnh hnh cong gp ta
u gi. V d, ru u ca ong vng, ca ong mt.
Ru di c: cc t roi ru pha chn ru hnh ng di, cc t cui phnh to dn
ri li tht dn li 3-4 t cui cng. V d, ru u ca bm.
Ru di trng: cc t cui phnh to r rt nh hnh cu, t cui cng to nht. V
d, ru chun chun ru di.
Ru hnh l lp: mt s t cui phn roi ru pht trin thnh nhng mnh c th
xp chng ln nhau v xo ra c. V d, ru u con cnh cam.
Ru hnh chu: t chn ru v cung ru phnh to nh qu chu. V d, ru u
ca ry nu.
Ru lng cng: ngn, 1-2 t pha chn ru ln hn cc t sau, cc t sau rt nh
ta nh mt si lng cng. V d, ru u ca ry xanh, ca ve su, ca chun
chun.
Ru rui: ging nh ru lng cng, nhng trn lng cng c nhng lng mn nh.
V d, ru rui nh.
b) Ming
Hnh 2.5. Cu to ming gm nhai

A. Mi trn; B. Hm trn; C. Hm di (1. L trong hm; 2. L ngoi hm; 3. Thn
hm; 4. Chn hm; 5. Ru hm di); D. Mi di (1. L gia mi; 2. L ngoi mi; 3.
Ru mi di; 4. Cm trc; 5. Cm sau)
(theo Bocanp. Katxcp)

Ming cn trng l c quan thu nhn thc n. Thc n ca cc loi rt khc
nhau. V vy, cu to ca ming trong lp cn trng rt a dng ph thuc vo thc n
ca mi loi. Ming gm nhai l kiu ming nguyn thu nht (Hnh 2.5). Cu to
ming gm nhai gm c 5 phn: mi trn, hm trn, hm di, mi di v li. Mi
trn c cu to nh mt mnh da che pha trn ming. Hm trn l mt i xng cng
nm pha di mi trn. Mi mt hm trn c nh ln mp di cnh v u bng
2 mu. Mt trong ca hm trn c nhng kha nhn dng rng, nhng kha pha
ngoi gi l rng cn, nhng kha pha gc hm gi l rng nhai. Hm di l mt i
xng nm di hm trn. Mi hm di chia lm 5 phn: t chn hm, t thn hm,
l trong hm, l ngoi hm v ru hm di. L trong hm c nhng kha rng nhn c
th ct v nghin thc n, l ngoi hm hnh tha khng cng lm v c th c ng
c. on gia thn hm c ru hm di. Ru hm di chia 5 t, dng xc
nh mi v thc n. Mi di gm cm sau, cm trc, 2 l gia mi, 2 l cnh mi
v 2 ru mi di. Mi di che pha di ming, ru mi di cng xc nh mi v
thc n. Li l mt mnh xng cng gn vi pha di v u, lm nhim v nho
trn thc n. Kiu ming gm nhai gip cn trng gm, cn nhng thc n rn, gy
nhng tn thng nhn thy rt r trn cc b phn cy trng nh l b cn thng hoc
mt tng mng, thn cy hay hoa qu b c rng hoc b gm nham nh.
Cc kiu ming ht l t kiu ming nhai bin i thnh, c c im chung l cc
chi ph u ko di thch nghi cho vic ly thc n dng lng nh mu ng vt,
dch cy, mt hoa v.v... Loi hnh ming ht chia lm nhiu kiu nh sau: ming gm
ht, ming chch ht, ming ht, ming gia ht, ming lim ht v ming ca lim.
- Ming gm ht: thng gp cn trng b cnh mng Hymenoptera nh ong mt.
c im c bn ca kiu ming ny l hm trn v mi trn cn gi theo kiu
ming nhai; hm di v mi di ko di ra; ru hm di ngn nh. L ngoi
hm di ko di thnh hnh li kim c tc dng tch lt cnh hoa khi ht mt.
L gia mi ko di thnh vi, pha cui phnh to hnh cu gi l a vi. Khi ly
thc n, hm trn, hm di v ru mi di hp li thnh thc qun rng, a vi
ly mt hoa, nh s co gin ln xung ca l gia mi m mt hoa c ht vo.
Hm trn c tc dng xy dng t.
- Ming chch ht: thng gp rp, b ry, b xt, mui. Loi ming ny c th
chch vo m cy ht dch hay chch vo c th ng vt ht mu. c im
c bn ca kiu ming ny l cc phn ca ming u ko di, mi di thnh vi
c tc dng bo v ming. Xoang ming v cung hng hp li thnh b phn bm
ht. Ming chch ht ca b xt, b ry c 4 ngi chm do 2 hm trn v 2 hm
di ko di hnh thnh. Mt pha trong mi ngi chm hm di c 2 rnh dc,
nn khi hai ngi chm hm di hp li s to ra 1 ng dn thc n v 1 ng dn
nc bt. Khi b xt v b ry ht dch cy th trc ht dng 2 ngi chm hm
trn thay nhau chc vo ni c thc n, khi thnh l ri mi cm 2 ngi chm hm
di cng vo, cn vi th b cp ra sau v nm ngoi. Trc khi ht dch th b
xt v b ry tit nc bt bm vo m cy phn gii mt phn thc n, nn lm
bin dng m cy ch c vt chch ht. Ming mui c 6 ngi chm do 2 hm
trn, 2 hm di, mi trn v li to thnh. Ngi chm t mi trn v li ca
mui hp li thnh 1 mng dn nc bt v 1 ng dn thc n.
- Ming ht: thng gp cc loi bm hay ngi b cnh vy. c im c bn
ca kiu ming ny l 2 hm di ko di v khi hp li thnh mt vi di, gia
to thnh 1 ng dn thc n. Ru mi di pht trin. Cc phn khc u thoi ho
ch cn du vt.
Ming gia ht: thng gp b cnh t Thysanoptera. c im c bn ca kiu

ming ny l mi trn, mt phn hm di v mi di to thnh vi, gia vi c
li v 3 ngi nhn, trong s 2 ngi do 2 hm di, 1 ngi do hm trn bn tri
ko di hnh thnh. Hm trn bn phi thoi ho. ng dn thc n do 2 hm di
hnh thnh. Li v l gia mi di hp thnh ng dn nc bt. Khi n, hm
trn gia rch biu b cy, 3 ngi co gin ln xung ht dch qua vi.
Ming lim ht: thng gp rui nh. c im c bn ca kiu ming ny l
hm trn v hm di thoi ho. Mi di ko di thnh vi ngn, u mt mi
di phnh to thnh 2 a mi (cn gi l a vi) hnh qu thn c tnh n hi, c
th dng a vi lim v ht thc n dng lng, nho hoc cc ht rn nh b
trn b mt thc n. Mi trn v li hp li to thnh ng dn thc n, trong li
c ng tit nc bt.
Ming ca lim: thng gp rui tru. c im c bn ca kiu ming ny l 2
hm trn v 2 hm di pht trin hot ng theo chiu ngang, ca rch da ng
vt cho chy mu a vi lim v ht. on cui mi di phnh to to thnh
a vi lim v ht cht lng. Mi trn v li to thnh ng dn thc n, trong
li c ng dn nc bt.
Ming u trng nhng loi cn trng bin thi khng hon ton th ging nh
ming ca trng thnh (v d, b cnh thng Orthoptera, b cnh na
Hemiptera, b cnh u Homoptera). Ming ca u trng nhng loi bin thi
hon ton thng khc vi ca trng thnh khi hai pha ny khai thc ngun thc
n khc nhau (v d, ming con bm, ming con rui v u trng ca chng hon
ton khc nhau). Trong s nhng kiu ming c trng ca u trng nh vy c
kiu ming ca u trng b cnh vy (nh ming con tm), v ca u trng b hai
cnh (nh ming con gii). Ming u trng b cnh vy thuc kiu ming nhai.
i hm trn pht trin dng cn thc n rn, cn hm di, li v mi di
hp li thnh mnh tng hp, cui mnh tng hp c mt nm nhn li ln l ng
nh t. Ming gii ch cn mt i mc ming do hm trn bin ho thnh
khuy v ht thc n, cn cc phn khc u khng cn na.
3.2.Phn ngc
3.2.1. Cu to c bn phn ngc
Cn trng c ba t ngc c gi l t ngc trc, t ngc gia v t ngc sau,
gn cht vi nhau. Mi t ngc do 4 mnh l mnh lng, mnh bng v 2 mnh bn
gn cht vi nhau to nn. Mi t ngc c mt i chn c tn tng ng l chn
trc, chn gia v chn sau. Giai on trng thnh nu c 2 i cnh: i cnh trc
t ngc gia, i cnh sau t ngc sau. Nu ch c mt i cnh nh rui, mui
th i cnh sau thoi ho v bin i thnh mt cu to hnh chu lm nhim v gi
thng bng khi bay. V vy, ngc l trung tm vn ng ca c th cn trng.
3.2.2. Cc phn ph ca ngc
a) Chn ngc
Hnh 2.6. Cu to chn cn trng

1. t chu; 2. t chuyn; 3. t i; 4. t chy; 5. Bn chn; 6. Mng chn
Ba i chn ngc c ngun gc t mm chi ph ca 3 t nguyn thu. Mi chn
ngc cu to t 5 phn: chu, chuyn, i, chy, bn chn (Hnh 2.6). Chn kiu ca
con gin gi l chn b, l kiu chn nguyn thu nht. Bn chn chia ra 3-5 t,
cui bn chn thng c 2 mng, gia 2 mng c m bn chn. m bn chn c cc
gic ht gip cho cn trng bm c vo cc b mt nhn. Mp ngoi t chy
thng c nhiu gai, cui t chy c th c ca (l cu to dng gai nhng c ng
c). S t bn chn ca 3 i chn ngc c th khng bng nhau nn ngi ta
thng dng khi nim cng thc bn chn phn bit cc loi, v d 3-3-3, 3-4-4,
4-5-5, 5-5-5 v.v..., trong con s u ch s t bn chn ca i chn trc, con s
th 2 ch s t bn chn ca i chn th 2, con s th 3 ch s t bn chn ca i
chn th 3.
thch nghi vi iu kin sng v hon thnh nhng chc nng khc nhau, cc loi
cn trng c chn rt a dng, nh kiu chn b (chn con gin), chn nhy (chn sau
ca chu chu), chn bt mi (chn trc ca b nga), chn ly phn (chn sau ca
ong mt), chn o bi (chn trc ca d di), chn bi li (chn ning ning), chn
kp leo (chn con chy, con rn)...(Hnh 2.7).
Hnh 2.7. Cc kiu chn cn trng

1. Chn b (Chn Hnh trng); 2. Chn nhy (Chn sau Chu chu); 3. Chn bt mi
(Chn trc B nga; 4. Chn o bi (Chn trc D di); 5. Chn bi (Chn sau
Ning ning); 6. Chn bm ht (Chn trc Ning ning); 7. Chn ly phn (Chn sau
Ong mt).
(theo Chu Nghiu)
b) Cnh
Cn trng l ng vt khng xng sng duy nht c cnh. Cnh ca cn trng

c hnh thnh do da hai bn mnh lng ca t ngc gia v ca t ngc sau
pht trin ko di ra, nn c 2 lp mng t 2 tng biu b. Gia 2 lp mng c cc
ng rng gi l gn cnh hay mch cnh. Cc mch cnh c tc dng lm cho cnh
c cng cn thit bay, l ni c thn kinh phn b, ng thi mu v khng
kh lu thng bn trong. Cnh thng c
Hnh 2.8. S cu to cnh cn trng

1. Mp trc cnh; 2. Mp ngoi cnh; 3. Mp sau cnh; 4. Gc vai; 5. Gc nh; 6.
Gc mng; 7. Np gp mng; 8. Np gp ui; 9. Np gp gc; 10. Np gp nch; 11.
Khu chnh cnh; 12. Khu mng; 13. Khu ui; 14. Khu nch
(theo Snodgrass)
hnh dng tam gic, c 3 cnh v 3 gc. Cnh pha trc gi l mp trc, cnh pha
ngoi gi l mp ngoi, cnh v pha sau gi l mp sau. Gc to thnh bi mp trc
v mp sau gi l gc vai, gc to thnh gia mp trc v mp ngoi gi l gc nh,
gc to thnh gia mp ngoi v mp sau gi l gc mng. thch nghi cho vic bay
ln v gp cnh, trn cnh c mt s ng np gp chia mt cnh thnh 4 khu (khu
nch, khu chnh, khu mng, khu ui) (Hnh 2.8). Cc mch cnh dc v ngang trn
cnh cn trng u c t tn, nh: mch dc mp (C), mch dc mp ph (Sc),
mch dc chy (R), mch dc gia (M), mch dc khuu (Cu), mch dc mng (A),
mch dc ui (J); mch ngang mp (h), mch ngang chy (r), mch ngang chy chung
(s), mch ngang chy gia (r-m), mch ngang gia (m), mch ngang gia khuu (m-cu)
(Hnh 2.9). Trn cnh cn trng c th quan st thy cc bung cnh. Bung cnh l
cc do cc mch dc, mch ngang v mp cnh to nn. H thng mch cnh rt
khc nhau gia cc loi, nn l mt ch tiu c s dng trong phn loi cn trng.
hai i cnh hot ng nhp nhng, mt s loi cn c cu to c bit l cc dy
gai mc cnh v gai ci.
Hnh 2.9. S mch cnh gi thit theo Comstock-Needham

(theo Ross)
thch nghi vi iu kin sng khc nhau, mc pht trin v cht cnh ca
cn trng c rt nhiu thay i. C nhiu cn trng thuc lp ph c cnh (Pterygota)
nhng cnh hon ton tiu bin, v d, cn trng thuc b n lng (Mallophaga), b
rn (Anoplura), b b cht (Siphonaptera), v mt s loi cc b khc, trong c
b cnh thng (Orthoptera), b cnh t (Thysanoptera), b cnh cng (Coleoptera),
b cnh vy (Lepidoptera), b hai cnh (Diptera) l cc b c nhiu loi su hi cy
trng. C nhng loi con c c cnh cn con ci khng c cnh (nh mt s loi rp
sp b cnh u Homoptera). Loi hnh khng sinh sn ca cc loi kin khng c
cnh. Mt s khc c cnh ngn nh thng gp b cnh thng, b cnh da, b gin,
b cnh cng, b cnh u.
Phn ln cnh ca cn trng l cht mng mng, trong sut nh cnh con ong,
nn gi l cnh mng. Nhng cnh ca nhiu loi thay i v cht. Cnh trc ca
cn trng thuc b cnh cng bng cht sng, khng c mch cnh, c tc dng bo
v cnh sau v gi thng bng khi bay, c gi l cnh cng. Cnh ca cc loi b xt
b cnh na c mt na pha gc vai ho cng, na pha ngoi mm, mch cnh n
gin, c gi l cnh na. Cnh trc ca con chu chu v ca con gin gn ging
cht da nn c gi l cnh da. Cnh ca con bm, con ngi bng cht mng c
ph y vy nn c gi l cnh vy (Hnh 2.10).
Hnh 2.10. Cc loi cnh ca cn trng

1. Cnh da; 2. Cnh mng; 3. Cnh na cng; 4. Cnh cng
(theo Chu Nghiu)
3.3.Phn bng
3.3.1. Cu to c bn phn bng
Hnh 2.11. Cu to phn bng cn trng

I-X. t bng t 1-10; XI. Phin trn hu mn; XI. Phin bn hu mn (tc mnh
lng v mnh bng ca t 11); 1. Lng ui; 2. Hu mn; 3. L qup m c; 4. Phin
di sinh dc; 5. Dng c; 6. Bao v gc dng c; 7. L bn dng c; 8-9. Mng
trng;
10-12. Phin trng trn, gia v di; 13. L sinh dc.
(theo Chu Nghiu)
Phn bng do 11 t to nn, nhng giai on trng thnh thng ch thy
6-10 t. Mi t c th phn bng ch c mt mnh lng, mt mnh bng v 2 bn l
phn mng n hi. Do mnh lng pht trin thnh vng cung ko di xung pha di
cho nn phn mng hai bn c th thng b che khut. Cc t bng ni vi nhau
nh mt mng gia t tng i rng v n hi, mp trc ca mi t lng vo
mp sau ca t trc . Nh c phn mng hai bn bng v mng gia cc t nn
bng c th phng ln, xp xung, ko di ra, thu ngn li v dao ng v mi pha d
dng, ph hp vi s hot ng ca cc b my bn trong c th. Cui bng ca cn
trng trng thnh c b phn sinh dc bn ngoi, mt s loi c lng ui, cn cc
chi ph khc u khng cn na.
3.3.2. Cc phn ph ca bng cn trng trng thnh
+ Lng ui: l chi ph ca t bng cui cng. Hnh dng khc nhau gia cc loi.
V d, dng si di chia t ( ph du, nhy sch), dng phin chia t ( gin), dng
mu ( chu chu), dng km ( b Cnh da Dermaptera).
+ Phn ph sinh dc: l b phn sinh dc ngoi.
B phn sinh dc ngoi ca con c gm c dng c v qup m c. Dng c
dng a tinh trng vo c th con ci, cn qup m c dng gi cht b phn sinh
dc ngoi ca con ci (m c) giao phi. Dng c l vt ko di ra ngoi ca da t
mng gia t pha sau ca t bng th 9, cn qup m c phn ln l do gai li ca
t bng th 9 to thnh. Cng c loi qup m c do lng ui bin ho thnh (nh
chun chun).
B phn sinh dc ngoi ca con ci l b phn trng. B phn trng thng do
chi ph ca t bng th 8 v th 9 to thnh, c dng mng hoc ng, nn c gi l
ng trng (hay mng trng). Khng phi tt c cc loi u c ng trng nh
vy. Cn trng b cnh cng, b cnh vy, b hai cnh c b phn trng do mt
s t bng cui cng cu to nn. Nhng t cui bng ny thng tng i cng,
lng vo nhau v c th co dui rt mnh phng trng ra ngoi.
3.3.3. Cc phn ph bng u trng
-
Chn bng: u trng b cnh vy c 5 i chn cc t bng th 3,4,5,6 v 10.

u trng ca ong n l (Tenthredinidae) c th c n 11 i chn phn bng.
Chn bng ca u trng b cnh vy ch c 3 t: t chu ph, t chu v t
bn. Trn t bn c nhng dy mc cu gi l mc mng.
Cc cu to khc (mang kh qun, mu li..): u trng b ph du (Ephemerida), b
cnh rng (Megaloptera) c mang kh qun hai bn cc t bng 1-7 hoc 1-8. u
trng tm du (Bombycidae) v ngi tri (Sphingidae) c mu li dng gai hay sng
t bng th 8.
3.4. Da ca cn trng
3.4.1. Chc nng
Da cn trng l b xng ngoi gi cho c th c hnh dng nht nh, l ch cho
c bm vo, ngn nga s bc hi nc trong c th cn trng, bo v cho cc c
quan bn trong trnh c nhng tn thng c gii, s xm nhp ca vi sinh vt v
cc cht c hi. Trn da c nhiu c quan cm gic nn cng l ni thu nhn cc kch
thch bn ngoi vo c th cn trng.
3.4.2. Cu to
Da cn trng do tng phi ngoi hnh thnh. Mt phn da lm vo bn trong to
nn rut trc, rut sau, kh qun, b phn sinh dc ngoi v nhiu th tuyn khc
nhau. Da cn trng chia ra 3 lp: lp biu b, lp t bo ni b v lp mng y (Hnh
2.12).
Hnh 2.12. Cu to da cn trng

a. Biu b trong vi nhiu lp mng; b. Biu b ngoi; c. Biu b trn; d. Lng cng; e.
ng ng trong da; f. ng ng dn ca tuyn ni b; g. Mng y; h. T bo ni b;
i. T bo lng; k. T bo mng nguyn thy; l. T bo mu; m. T bo mu bm
mng y; n. T bo tuyn trong lp ni b
(Theo Wigglesworth)
a) Biu b:
Biu b l lp ngoi cng ca c th cn trng, c hnh thnh bi cc cht tit
ra ca ni b, khng c cu to t bo. dy ca biu b khc nhau tu thuc vo loi.
Tui u trng cng ln da cng dy, nhng da ca trng thnh c khi mng hn da u
trng. Mt s loi cn trng khi sng iu kin sinh thi khc nhau cu to biu b
ca chng c thay i. V d, su non b cnh vy khi qua ng khc khi khng qua
ng. dy bin ng t di 1 n 0,3mm. Biu b chia ra 3 lp l: biu b trn
(Epicuticula), biu b ngoi (Exocuticula) v biu b trong (Endocuticula). Biu b trn
cu to ch yu t lipit, protein bin tnh v khng c cht kitin. Biu b trn ch chim
1-7% dy ca biu b, nhng c cu to phc tp v thng chia lm 4 tng c chc
nng khc nhau: tng ngoi cng l tng men, tip n l tng sp, tng polifenon v
tng cuticulin. Tng cuticulin c cu to bi lipo-protit, chng chu c axit v
dung mi hu c; tng polifenon c tc dng dnh ni tng cuticulin vi tng sp; tng
sp dy 0,1-0,3, c tc dng lm cho nc v cc cht ho tan trong nc khng
thm qua, ng thi gi nc cho c th cn trng. Biu b ngoi cu to t kitin,
sclerotin v vi. Biu b trong cu to t kitin v actropodin. Kitin l mt polyxacarit
c nit do vi trm n v (-1,4N-acetyl-gluosamine) kt thnh, vi cng thc
(C8H13NO5)n. Kitin th rn, khng mu, khng tan trong nc, cn, te, axt long,
kim long v mt s dung mi hu c khc. nhit di 1600C kitin khng b
NaOH v KOH phn gii, nhng c th ho tan trong axt v c m c v thu phn
thnh glucosamin, axt axetic v polyxacarit. Kitin khng b men tiu ho ca ng vt

c v phn gii, nhng b men tiu ho ca mt s cn trng, ca c sn v vi khun
Bacillus chitinivorus phn gii. Hm lng kitin trong da cn trng khong 33%.
Actropodin l mt protein tan trong nc, cn sclerotin l mt protein khng tan trong
nc. Hm lng ca hai loi prptein ny chim trn 50% trng lng biu b. Qu
trnh hnh thnh sclerotin bt u t tiroxin qua cc bc nh sau: tiroxin dopa
polyfenon octoquinon; octoquinon + actropodin sclerotin. Da cn trng khi mi
lt xc thng mm v tng biu b ngoi cha hnh thnh. Qu trnh hnh thnh biu
b ngoi ch yu l qu trnh actropodin chuyn ho thnh sclerotin. Tng biu b
ngoi ca cn trng mnh mm tng i mng. Ch mng ni gia khp ca cn
trng c biu b ngoi khng pht trin hoc thiu nn c th hot ng gp khc v co
dui. Quyt nh tnh co gin v un khc ca da cn trng ch yu do cht kitin v
actropodin. Da cn trng cng do sclerotin v cc phn t kitin kt hp to thnh mt
mng li vng chc. Biu b khng thm nh c lp sp. Lp men cng c chc
nng bo v lp sp v ch c hnh thnh sau khi cn trng lt xc.
b) Lp t bo ni b:
Ni b l mt lp t bo n, gia cc t bo c xen k mt s t bo c chc
nng c bit nh t bo hnh thnh lng, t bo hnh thnh cc tuyn trn da. T bo
ni b l mt t chc sng rt quan trng. Chng tit ra cc cht to thnh lp biu
b mi, tit ra dch tiu ho lp biu b c v hp th tr li cc cht tiu ho to
ra lp biu b mi, c kh nng hn gn cc vt thng. Mt khc, mt s t bo ni b
c th phn ho to thnh c quan cm gic v cc tuyn trn da.
c) Lp mng y:
Mng y l mt mng mng dnh st di y lp t bo ni b. Mng y khng
c cu to t bo. Pha di mng y phn b cc ngn dy thn kinh.
3.4.3. Cc vt ph ca da v cc tuyn
-
Vt ph ngoi da: c th c to thnh t biu b nn khng c cu to t bo

(nh cc sng ni, mu li, lng nh trn cnh), c th c to thnh bi mt
hoc nhiu t bo ni b (nh gai, ca, lng cng, lng c, lng cm gic).
Tuyn trn da: Cc tuyn phn b ri rc trn da v tit ra nhng cht c tc dng
khc nhau. Mt s loi thng gp nh tuyn sp, tuyn c, tuyn hi, tuyn lt
xc, tuyn nc bt, tuyn t ( su non b cnh vy v b cnh lng).
3.4.4. Mu sc da cn trng
Da cn trng c mu sc rt a dng, to nn do 3 loi mu sc c bn l: mu
sc ho hc, mu sc vt l v mu sc hn hp ca hai loi ny.
+ Mu sc ho hc do cc sc t to nn. Cc sc t c th ly t bn ngoi qua thc
n (nh clorofin, caroten, antoxin, flavones, v cht chuyn ho t clorofin nh
hemoglobin). Mt s mu sc thy cn trng nhng khng c trong thc n ca
chng, nh mu trng v mu en, li l t cc cht chuyn ho trong c th cn trng.
Th d, mu trng l sc t c cht purinin c sn sinh t axit uric tch t li, mu
en c sc t en melanin to nn bi tc ng ca men tiroxinaza ln tiroxin.
+ Mu sc vt l to nn do b mt da c cc cu to c bit (nh c tng sp mng,
cc ngn li lm, cc lng, vy ), khi nh sng mt tri chiu vo th c hin tng
khc x, ri phn x to nn mu sc khc nhau. Mu sc vt l rt bn vng, khng b
mt mu khi x l bng cc cht ho hc, un si hoc sau khi cht.
Mu sc c th cn trng c th b thay i di nh hng ca cc yu t ngoi
cnh, nh thc n, nhit , m, nh sng. Cng mt loi su nhng n cc cy
khc nhau c th c mu sc khc nhau, nui cn trng nhit cng cao hoc m
cng thp th mu cng nht, nui trong iu kin nh sng c bc sng khc nhau
th mu sc c th khc nhau do nh sng tc ng ln c th kch thch tuyn bn
cung hng (tuyn hu) tit ra cht lm thay i mu sc.
CU HI N TP CHNG II
1.
2.
3.
4.
5.
V sao phi nghin cu hnh thi hc cn trng?

Trnh by cu to khi qut c th cn trng.
Cu to c bn ca u v cc kiu u lp cn trng nh th no?
Trnh by cu to chung ca ru u v cc kiu ru u thng gp.
Trnh by cu to kiu ming gm nhai v nhng bin i nhng kiu ming
ht.
6. Ming ca u trng c g khc vi ming ca cn trng trng thnh khng?
V sao?
7. Cu to phn ngc ca cn trng nh th no lm trung tm vn ng?
8. Trnh by cu to chung ca chn ngc v cc kiu chn thng gp.
9. Trnh by cu to ca cnh cn trng v cc loi cnh thng gp.
10. Cu to phn bng ca cn trng nh th no lm trung tm trao i cht v
thu nhn thc n?
11. Cc phn ph ca bng giai on trng thnh v giai on u trng khc
nhau g khng?
12. Trnh by v chc nng ca da cn trng, v cu to ca da v ca cc phn
ph da cn trng.
13. Trnh by cc loi mu sc ca da cn trng v ngha ca n i vi kh nng
t v ca cn trng.
Chng III
GII PHU SINH L CN TRNG
1. nh ngha
Gii phu- Sinh l nghin cu v cu to v hot ng ca cc b my bn
trong c th cn trng. nghin cu c thun li, ngi ta nghin cu ring tng
b my, tng c quan, mc d hot ng ca c th mang tnh thng nht hon chnh.
Cc t bo chuyn ho cng loi tp hp li thnh t chc m. Mt s m tp hp
thnh c quan (th d: mt, hch thn kinh, thc qun, kh qun). Mt s c quan c
cng mt chc nng tp hp li thnh b my (th d: cc c quan th cm, no, cc
hch thn kinh, cc dy thn kinh tp hp thnh b my thn kinh). Ton b cc b
my hp nht thnh c th.
Ngi ta phn bit 8 b my c chc nng ring bit l: nng , chuyn vn, tiu
ho, h hp, bi tit, tun hon, thn kinh v sinh dc. Da ca cn trng lm nhim v
ca b my nng , tng ng vi b xng ca ng vt c xng sng, nn ngi
ta gi da l b xng ngoi ca cn trng. H c lm nhim v ca b my chuyn
vn. Chc nng ca cc b my cn li nh ca cc ng vt khc. Da ca cn trng
c cp khi nghin cu cu to bn ngoi ca c th trong chng Hnh thi
hc. Cc b my cn li c nghin cu chi tit trong chng Gii phu Sinh l
cn trng.
2. Xoang c th v v tr cc c quan bn trong
Hnh 3.1. V tr cc b my bn trong c th cn trng

1. Li; 2. Ming; 3. No; 4. u; 5. ng tiu ha (rut); 6. Mch mu lng (tun
hon); 7. B my sinh dc (non so); 8. Hu mn; 9. L sinh dc; 10. ng Malpighi
(bi tit); 11. Chui thn kinh bng; 12. Tuyn nc bt; 13. Mi di.
(theo Qun Ch Ha v.v.)
Xoang c th l khoang do v c th to thnh (Hnh 3.1). V c th bao gm da v
cc c bm vo da (gi l c v). Xoang c th cha mu, th m v cc b my bn
trong. C hai vch mng dc c th (gi l mng ngn lng v mng ngn bng) chia
xoang c th thnh 3 xoang nh, gi l xoang mu lng, xoang mu quanh rut v
xoang mu bng. Mt s cn trng ch c mng ngn bng (b cnh vy, cnh mng,
chun chun). H thng kh qun ca b my h hp bao gm cc ng dn kh xuyn
qua cc mng ngn chui vo cc ni quan nn khp cc xoang. Mch mu nm
xoang mu lng. Chui hch thn kinh ln nm xoang mu bng. B my tiu ho,
bi tit, sinh dc nm xoang quanh ru
3. Cu to v hot ng ca cc b my bn trong c th cn trng
3.1. H c
C ca cn trng thuc loi c vn, l loi chuyn ho cao, m bo cho
tnh cht nhanh v phc tp ca cc c ng. S lng c thay i tu theo loi v tu
theo giai on pht dc. su non b cnh vy c khong 2000 c. Cc c ca cn
trng phn thnh 2 nhm: nhm c v v nhm c ni quan. Vi c v, thng mt
u bm vo mt mu c nh trn da, u kia gn vo c quan vn ng bng mt si
rt nh gi l tonofibrin.
C ca cn trng co v gin nhanh. Th d, ong v rui c th p cnh 250300 ln trong mt giy. Vi mt xung ng kch thch th c c th p ng li bng
nhiu ln co c. l hin tng p ng kp. Lc tuyt i ca c cn trng rt ln.
V vy cn trng c th mang c nhng vt c trng lng hn c th chng hng
chc ln (15-25 ln), c nhiu loi c th nhy cao v di gp hng trm ln chiu di
c th chng.
3.2. B my tiu ho
B my tiu ho ca cn trng lm nhim v tiu ho thc n ly t bn ngoi
vo. Qu trnh tiu ho bao gm cc khu: thu nhn thc n ngoi vo, phn gii
thc n nh cc men tiu ho, hp th cc cht dinh dng v thi phn ra ngoi.
Nhng vic ny do ng tiu ho v cc tuyn tiu ho thc hin.
a) Cu to
B my tiu ho ca cn trng, cn gi l ng tiu ho, bt u t ming v kt
thc hu mn. ng tiu ho chia lm 3 phn: rut trc, rut gia v rut sau. Ranh
gii rut trc v rut gia l van Cacdia. Ranh gii rut gia v rut sau l van Pilo.
Cc van Cacdia v Pilo ngn khng cho thc n i ngc chiu v iu ho s vn
chuyn thc n trong rut (Hnh 3.2).
Hnh 3.2. Cu to b my tiu ha

A. Mt bn; B. Mt lng
1. Hu; 2. Ming; 3. Thc qun; 4. Ti cha thc n (Diu); 5. Tuyn nc bt; 6. D

dy c; 7. Manh trng; 8. Rut gia; 9. ng Malpighi; 10. Rut thng; 11. Rut non;
12. Rut gi; 13. Hu mn.
(Theo Lu Ngc T)
+ Rut trc: Rut trc gm hu, thc qun, diu v d dy c. Hu v thc qun
dn thc n vo diu. Diu l phn phnh to ca thc qun cha thc n cha tiu
ho. D dy c l mt ti c vch c dy v c nhiu g kitin cng lm nhim v
nghin nt thc n.
+ Rut gia: Rut gia c dng ti phnh to hoc dng ng ngon ngoo. Pha u
rut gia c khi thng vi mt s ti nh gi l manh trng tng b mt lm vic
ca rut gia v trong manh trng c th c tr cc vi sinh vt cng sinh. Nhim v
ca rut gia l tiu ho thc n nh cc men tiu ho, hp th cc cht cn thit v
y cc cht khng hp th c vo rut sau thi ra ngoi. Xen ln trong cc t
bo vch rut c cc t bo tit cc dch tiu ho. Cc t bo tit lun lun c sn
sinh trong vch rut thay th nhng t bo tit b tiu hao. cc loi cn trng n
thc n rn c mng kitin mng dng li bo v cho vch rut khng b cc mnh
cng ca thc n lm thng tn.
+ Rut sau: Rut sau c bao ph kitin pha trong v chia ra: rut non, rut gi, rut
thng. u rut sau (gip van Pilo) c cc ng Malpighi ca b my bi tit vo.
Rut sau khng lm nhim v tiu ho m ch thu hi nc trong phn trc khi thi
ra ngoi.
b) Hot ng tiu ho
Thc n qua ming c cc hm nghin nh. mt s loi thc n tip tc
c nghin nt trong d dy c. rut gia cc cht protein, gluxit v lipit c thu
phn nh nhm men tiu ho cacbohydraza, proteaza v lipaza. Sn phm thu phn t
gluxit l cc ng n, t protein l cc axit min, t lipit l glyxerin v cc axit bo.
Qu trnh hp th theo sau qu trnh tiu ho. Nh hin tng thu phn ca qu trnh
tiu ho m trong rut gia bao gi cng to nn mt mi trng c cc axt amin, cc
ng n, cc axt bo x phng ho v glyxerin nng cao, lm chng thm thu
qua vch rut vo c th, do cc thc n thu phn c hp th.
Nc, mui, cc nguyn t vi lng, cc vitamin trong thc n rt cn thit cho
c th cn trng. Nhu cu v hm lng nc trong thc n ca cc loi rt khc nhau.
Phn ln yu cu hm lng nc trn 12%, nhng cng c loi chu c hm lng
nc thp, th d, mt Tribolium l 6%, bm Ephestia l 1%.
c) Nhng bin i ca b my tiu ho
Mt cu to c bit l bung lc ca cn trng b cnh u Homoptera.
Bung lc l bin i ca ng tiu ho do hai phn bnh thng xa nhau li dnh vo
nhau. Rut gia ca cc loi ny chia lm ba on. on 1 v 2 dng ti ni tip ngay
sau thc qun (v diu v d dy c thoi ho), on 3 dng ng mnh vng tr li v
dnh vo on 1, thng gn cht vo nh c m lin kt to thnh bung lc
(filter chamber). Thc n vt qua bung lc i vo on u rut sau dng ng mnh,
ri vo rut thng. Cc ng malpighi hin ra hoc bung lc, hoc qu mt cht.
Cn trng b cnh u Homoptera sng trn cy v ht mt lng ln nha cy.
Bung lc cho nc ca dch cy thm trc tip t on trc ca rut gia vo rut
sau, lm c c dch cy, thun li cho vic tiu ho dch cy on sau rut gia.
Cht lng tha i qua hu mn l sng mt (honeydew). V sng mt thng
cha mt lng ln cacbohydrat v axit amin, nn c cht nghi ng v chc nng
chnh xc ca bung lc.
i vi cc loi n thc n qu kh (nh cc loi mt) th c cu to m rut

thng hp thu ti a nc trong phn trc khi thi ra ngoi.
pH trong rut ca cc loi cn trng rt khc nhau. Th d, ca ong mt l
5,6- 6,3; ca u trng b hung l 7,4 -7,5; ca su rm l trn 8. pH trong rut nh
hng rt nhiu n mc hp th cc thuc tr su c tnh axit hay tnh kim, ch
phm BT t bo t Bacillus thuringiensis ch pht huy tc dng khi pH rut ln hn 7.
Thc n ca cc loi v ca cc pha pht dc cng loi c th khc nhau. V
vy h men trong rut cn trng cng khng ging nhau v thnh phn v hm lng.
3.3. B my h hp
B my h hp c chc nng cung cp oxy cho c th v thi kh CO2 sn sinh
ra trong qu trnh trao i cht ca c th ra ngoi.
a) Cu to
B my h hp ca cn trng l mt h thng ng kh qun bt u t cc l
th hai bn c th, c ni vi nhau bng cc kh qun dc v ngang, phn nhnh
n cc vi kh qun cc t bo ca c th (Hnh 3.3).
Hnh 3.3. S n gin h thng kh qun cn trng

1. Ru u; 2. No; 3. Chui thn kinh bng; 4, 7. L th; 5. Kh qun dc bn; 6. Kh
qun l th; 8. Kh qun bng
(theo Kolbe)
Kh qun c ngun gc t tng phi ngoi. Mt trong ca kh qun l mng
kitin c nhng g xon m bo cho kh qun khng b bp trong qu trnh cn trng
vn ng. Hai l th mi t c ni vi 2 kh qun dc hai bn c th gi l kh
qun dc bn, t v tr kh qun chia 3 nhnh: mt nhnh i v pha lng phn b
vo mch mu lng v cc c lng; mt nhnh i v pha bng phn b vo thn kinh
v cc c bng; mt nhnh i vo gia phn b quanh ng tiu ho, b my sinh dc
v th m. Ngoi ra cn c kh qun dc lng, dc bng v dc rut. Cc kh qun ny
thng vi kh qun dc bn bng nhng nhnh ngang. Kh qun phn nhnh nh n

tn t bo, gi l vi kh qun. Vi kh qun khng c g kitin xon c nh kh qun.
Cc l th phn b hai bn sn dc thn v phn b theo t. Thng thng
cn trng c 10 i l th ( t ngc gia, t ngc sau v 8 t bng u tin). Tuy
vy s l th c th t hn nhiu, c loi ch c 1 i t bng sau cng, hoc t
ngc trc. Cng c loi hon ton khng c l th. L th ca cn trng bc thp
(Apterygota) hnh trn v khng c b phn ng m, cn cn trng c cnh
(Pterygota) l th c b phn ng m theo yu cu ca c th.
b) Hot ng h hp
kh qun h hp theo 2 c ch: khuch tn v thng kh qua l th. Khuch
tn c thc hin do chnh lch nng kh CO2 v oxi gia bn trong c th v bn
ngoi. Thng kh c thc hin do cn trng ch ng c ng lm thay i th tch
ca bng bm ht khng kh qua l th. vi kh qun h hp theo c ch thay i
lng dch trong vi kh qun (Wiggleswort W.B.,1953). Trong qu trnh trao i
cht, trong c th cn trng sn sinh ra CO2, axit hu c v cc sn phm trao i khc,
do lm tng p sut thm thu ca m v mu, to nn mt mi trng u trng.
Dch t vi kh qun khuch tn vo t bo m v v tr ca n c thay th bng
khng kh kh qun a n. Khng kh giu oxi lm gim p sut thm thu ca t
bo nn dch t m li vo trong vi kh qun v dn khng kh ra ngoi. Sau chu
trnh c lp li.
Thnh phn khng kh, nhit , trng thi sinh l ca c th nh hng n h
hp. Nng kh CO2 trong khng kh cng cao, nng oxi cng thp, hay nhit
cng cao th l th cng phi m nhiu v nhanh. Th nhng, nu hm lng CO2 vt
qu 25% hay nhit ln trn 540C th cn trng b hn m v ngng h hp.
a s cn trng h hp bng kh qun, nhng mt s cn trng c kch thc
nh (Apterygota), mt s u trng ca cn trng ni k sinh v cc loi khng c l th
li h hp qua da. Mt s u trng ong ni k sinh c th mc h thng kh qun ca
mnh vo h thng kh qun ca k ch h hp nh, hoc c thng da k ch th
l th ra ngoi. Mt s loi khng c l th sng trong nc h hp theo kiu khng
kh lt qua cc phn li ca c th c mang cc nhnh kh qun bt u gi l mang kh
qun.
3.4. B my tun hon
B my tun hon c chc nng lm cho mu lu thng trong c th. Chc
nng ca cn trng c thc hin nh mch mu lng.
a) Cu to
Mu ca cn trng trn ngp khp xoang c th khong gia cc c quan.
Ch c mt phn mu c lu thng trong mch mu lng (mt mch c nht nm
xoang mu lng v c treo bi nhng si c vo vch lng). V vy, l mt h tun
hon h. Mch mu lng chia lm 2 phn: phn trc l mt ng di gi l ng mch,
phn sau gm nhiu phng co bp c nn gi l cc phng tim. Cc phng tim ni
tip nhau, c van ngn cch v hng v pha trc. Mi phng tim c 2 l tim (Osti)
2 bn v c van hng vo trong. Di cc phng tim c nhng b c hnh tam gic
gi l c cnh (Hnh 3.4).
b) Hot ng ca b my tun hon
Khi mt phng tim n ra (tm trng) mu qua cc l tim chui vo trong

phng. Khi mt phng tim co li (tm thu) p sut mu lm m van pha trc v ng
cc van sau mu dn v pha trc. Cc phng tim hot ng cng tn sut nhng
lch pha, lm mu trong chui phng tim chuyn dn t sau v trc, dn vo ng
mch, ri vo xoang u. Do p sut mu phn u cao nn mu chy v pha sau
trong xoang mu bng v xoang quanh rut.
S ln co bp ca phng tim ph thuc vo loi, vo trng thi sinh l ca cn
trng v vo iu kin mi trng, t 15-150 ln/pht.
Mu n c tng c quan ring bit nh ru u, mt nh c s h tr ca
bu co bp tng ni, n chn l nh hot ng ca cc mng ngn chn.
Hnh 3.4. S tun hon mu cn trng

A. Cc b phn ca b my tun hon; B. Mt ct ngang phn ngc; C. Mt ct ngang phn
bng
1. L tim; 2. Bung tim; 3. C co bp tim; 4. C quan h tr p nhp cnh trc v
cnh sau; 5. ng mch ch; 6. C quan h tr p nhp ru u; 7. Vch ngn chi
ph; 8. Chui thn kinh bng; 9. Mng ngn bng; 10. Xoang mu bng; 11. Xoang
quanh rut; 12. Xoang mu lng
(theo Wigglesworth)
Mu cn trng c chc nng vn chuyn cc cht dinh dng i khp c th,
a cc cht b trong c th n cc c quan bi tit thi ra ngoi. Mu cha cc
hoc mn c vai tr quan trng trong s iu chnh cc qu trnh sinh l. Mu cn
trng c chc nng bo v v min dch. Ngoi ra mu cn trng c chc nng to nn
p sut cn thit c th u trng tuy mm nhng vn gi c hnh dng nht nh,
cnh v vi c th dui ra, cn trng c th lt xc.
Do c th cn trng nh b, nn nhit sinh ra do hot ng ca cc c quan,
ca cc phn ng oxi ho lun b tiu hao rt ln bi s to nhit v truyn nhit.
Tng quan gia sn nhit v tiu nhit lun thay i, nn thn nhit ca cn trng
khng n nh. Nhit c th cn trng ph thuc vo nhit mi trng. Khi cn
trng hot ng mnh, nh vy cnh khi bay, th nhit c th c th c nng ln
cao hn nhit mi trng 30-400C, nhng khi dng bay nhit c th li h

xung ngang nhit mi trng.
3.5. B my bi tit
B my bi tit ca cn trng c chc nng thi ra ngoi hoc vo trong c th
nhng cht sn sinh ra trong qu trnh trao i cht. Nhng cht bi tit ra ngoi ch
yu l cc hp cht c cha nit sn sinh ra do oxy ha protein, ng thi thi ra ngoi
nhng cht tha trong c th nh axit oxalic, axit photphoric, cc ion Ca++ v Na+.
a) Cu to
B my bi tit ca cn trng ch yu l cc ng malpighi, th m v cc t
bo a nhn gi l t bo thn nm xung quanh mch mu lng. ng malpighi l ng
c mt u gn vo on chuyn tip gia rut gia v rut sau, mt u kn l lng
trong xoang mu quanh rut. S lng ng malpighi thay i tu loi, th d, b xt c
4 ng, cnh cng c 4-6 ng, cnh vy c 6 ng, chun chun c 30-200 ng. Rp v
mt s cn trng Apterygota khng c ng malpighi.
b) C ch hot ng bi tit
Trong mu ca cn trng lun c qu trnh kt hp gia mui KHCO3 v
NaHCO3 vi axit uric to ra cc mui urat- kali, urat- natri v H2O. Nhng sn
phm ny c u ng malpighi hp th v chuyn dn v pha cui ng ni gn vo
rut. Trong qu trnh , cc mui urat- kali, urat- natri v H2O kt hp vi CO2 trong
ng to ra axit uric, mui KHCO3 v NaHCO3. Nhng mui ny d tan trong nc,
c cc t bo cui ng hp th ri chuyn vo xoang mu thc hin li chu trnh
c. Axit uric rt kh ho tan, tch ng li, ri c chuyn vo rut sau v thi ra
ngoi theo phn. Nh vy, cc mui KHCO3, NaHCO3 v nc khng mt i, m ch
ng vai tr trung gian vn chuyn axit uric t xoang mu vo ng malpighi.
Th m ngoi chc nng d tr cht dinh dng cn tch lu cc cht b di
dng tinh th, sau chuyn cho ng malpighi hoc loi b khi lt xc ho nhng.
Cc t bo thn c kh nng hp th cc cht NH3, Protein v dip lc.
3.6. B my thn kinh
B my thn kinh ca cn trng c chc nng iu ho hot ng ca mi c
quan trong c th cc hot ng hng theo mt mc ch thng nht, lm cho
c th l mt khi thng nht hon chnh, phn ng hp l mi tn hiu ca mi
trng bn ngoi, m bo cho s tn ti ca c th. Nh vy, vai tr ca b my thn
kinh l vai tr ch huy mi hot ng sng trong c th cn trng.
a) Cu to
B my thn kinh ca cn trng c cu to phc tp v chia thnh: thn kinh
trung ng (TKTW), thn kinh ngoi vi (TKNV) v thn kinh giao cm (TKGC)
(Hnh 3.5).
n v c s ca h thn kinh l t bo thn kinh, c gi l thn kinh nguyn
(neuron). Thn kinh nguyn (TKN) c hai loi phn li: mt loi ngn v phn nhiu
nhnh nh r cy, mt loi di v ch phn nhnh cui. Loi ngn gi l nhnh ph,
loi di gi l nhnh chnh. Mi TKN c nhiu nhnh ph v ch c mt nhnh chnh.
Cc nhnh ny dn truyn cc kch thch v hnh thnh cc dy thn kinh.
C 3 loi thn kinh nguyn: cm gic, vn ng v lin h. TKN cm gic nm
ngoi TKTW v l thnh phn ca c quan nhn cm. Cc kch thch t bn ngoi
c TKN cm gic tip nhn ri truyn ti TKTW. TKN vn ng nm TKTW

nhng nhnh chnh ca n ko di v tn cng cc c quan p ng. C quan p
ng l c quan c c (th d chn, cnh) hoc c kh nng p ng li kch thch bng
mt hnh thc khc (th d bi tit). TKN lin h nm trong cc trung tm v c chc
nng truyn cc kch thch t TKN ny n TKN khc. S dn truyn xung ng t
TKN ny n TKN kia thc hin cc Sinapse.
Cc TKN tp trung li to thnh cc hch thn kinh hoc cc dy thn kinh.
Hnh 3.5. H thn kinh cn trng

1. Nhn pha mt bng; 2. Nhn pha mt lng (phn u)
ant. Ru u; Ao. ng mch; Call. Tuyn th (allata) cnh hu; Ccar. Tuyn th
(Cacdiaca) cnh tim; Ccen. Th trung ng; Cpel. Th t bo thn kinh; Deut. Trung
khu ru u; Gocc. Hch thn kinh chm; Grr. Hch thn kinh trn; Gn. Hch thn
kinh bng; Gs. Hch thn kinh di hu; Gven. Hch thn kinh ti cha thc n (diu);
Nant. Dy thn kinh ru u; Nar. Dy thn kinh cnh; Npc. Dy thn kinh chn; Nr.
Dy thn kinh ngc chiu; Nsim. Dy thn kinh giao cm; Oc. Mt kp; Oes. Cung
hng (hu); Ocer. No trc; Prot. No gia; Trit. No sau
(theo Weber)
Cc h thn kinh:
+ Thn kinh trung ng: TKTW c tnh phn t. l mt chui hch kp ni vi
nhau bng nhng nhnh ngang. V nguyn l th mi t c 2 hch lin h vi cc dy
thn kinh ngoi bin. TKTW chia lm 2 phn (phn u v phn bng). (1) Phn u
gm mt hch trn hu rt ln (chia ra no trc, no gia, no sau) v mt hch di
hu. Hai hch ny c dy ni vi nhau to thnh mt vng quanh hu. (2) Phn bng
gm chui hch thn kinh bng. nhng cn trng nguyn thu c 3 i hch ngc
v 8 i hch bng. Trong qu trnh tin ho, cc hch ca cc t bng sau c khuynh
hng dn v kt hp vi hch cc t trc, v vy cn trng tin ho cao nh rui,
b hung c s lng hch thn kinh bng t hn.
+Thn kinh ngoi vi: TKNV bao gm cc TKN cm gic (xc gic, v gic, khu gic,
thnh gic, th gic) c cc u mt nm ri rc khp c th. TKNV cn bao gm cc
dy thn kinh xut pht t cc hch TKTW v TKGC. Nh c TKNV m TKTW v
TKGC mi lin h c vi cc c quan.
+Thn kinh giao cm: TKGC cn gi l thn kinh thc vt, iu ho hot ng ca
ni quan v h c. TKGC c 3 phn (phn ming-d dy, phn bng v phn ui). (1)
Phn ming-d dy gm hch trn, hch d dy v dy thn kinh phn hi ni 2 hch
vi nhau. (2) Phn bng l mt dy thn kinh dng si mnh nm gia cc dy dc ca
chui hch thn kinh bng, mi t mc ra 2 nhnh. (3) Phn ui lin h vi hch
cui ca chui thn kinh bng.
b) Hot ng thn kinh
Cung phn x l ng dn truyn ca kch thch t c quan nhn cm n
trung tm, ri t trung tm n c quan p ng. Xung ng thn kinh c dn
truyn theo dy thn kinh vi tc 5m/giy. Hng phn c bn cht in-ho hc v
thc hin qua s bin i in th thn kinh nguyn v dy thn kinh. Thn kinh
nguyn hng phn tit ra cht axetincolin. Cht ny truyn qua synapse ti TKN bn
cnh, nh thng tin c truyn t TKN ny n TKN khc. hng phn c
truyn i bnh thng cn kh nhanh lng axetincolin ti synapse. Cht Colinesterasa c TKN nhn thng tin tit ra s thu phn axetincolin thnh colin v axit
axetic m bo vic km hm sau khi hng phn.
Hot ng thn kinh cn trng c th hin hnh vi. Mi hot ng sng
ca cn trng c gi l hnh vi. Hnh vi khng ch quyt nh bi kch thch bn
ngoi m cn ph thuc vo trng thi sinh l ca c th cn trng. Hnh vi bao gm
cc phn x khng iu kin v cc phn x c iu kin, trong phn x khng iu
kin l ch yu. Phn x khng iu kin c tnh cht bm sinh, c truyn t i
ny sang i khc. Phn x c iu kin c hnh thnh trong qu trnh sng ca tng
c th, khng di truyn v d mt. Xu tnh v bn nng l hnh vi c quan tm nhiu
cn trng.
Xu tnh ca cn trng l chuyn ng hng ti ngun kch thch (xu tnh
dng), hoc trnh xa ngun kch thch (xu tnh m) mt cch khng kim ch c
cho d b cht. Th d, con thiu thn(trng thnh su c thn la) bay vo ng
la. y l phn x khng iu kin, kch thch t bn ngoi v thc hin c tnh
cng bc. Ngi ta li dng xu tnh ca cn trng vi nh sng, mu sc, mi v
bng cch to ra cc by thu bt hoc xua ui cn trng nhm hn ch thit hi
chng gy ra cho ma mng.
Bn nng l hnh vi phc tp c ngha rt ln trong i sng ca c th v
ca loi. V d, bn nng lm t ca ong, bn nng lm kn trc khi ho nhng ca
su non b cnh vy, bn nng lm cc t su, bn nng tm k ch trng k sinh
v.v l mt chui nhng phn x khng iu kin xy ra theo mt trnh t nht
nh, phn x trc l tin cho phn x sau, nhng phn x u tin l do nhng
kch thch bn trong (nh trng thi sinh l i, thun thc v sinh dc, thiu mt s
cht cn thit ).
c) Cc c quan th cm cn trng
C quan th cm (cn gi l c quan cm gic) gip cho cn trng nhn bit

cc kch thch t mi trng bn ngoi phn ng li cho ph hp. Tu theo tnh
cht ca cc kch thch , ngi ta phn bit cc loi sau y: (1) C quan th cm c
hc (=xc gic); (2) C quan th cm m thanh (=thnh gic); (3) C quan th cm
ho hc (khu gic v v gic); (4) C quan th cm m v nhit ; (5) C quan
th cm nh sng (=th gic). Cu to v phn b ca cc c quan ny trn c th ca
cn trng rt khc nhau tu thuc vo loi.
+ C quan th cm c hc: bao gm rt nhiu lng cm gic nm ri rc khp b mt
c th. Mi lng cm gic gn vi mt t bo thn kinh cm gic (gi l Sensil). Khi
lng cm gic tip xc vi vt rn hoc tc ng ca dng nc, cm gic c truyn
n t bo cm gic, gy nn hng phn truyn v trung ng thn kinh.
+ C quan th cm m thanh (=c quan thnh gic): nhiu cn trng c c quan thnh
gic thu nhn cc m thanh do cc c th cng loi pht ra (ting ve su ku, ting
chu chu c mp cnh, v.v... l cc tn hiu gii tnh) v thu nhn cc m thanh khc
bo hiu c k th hay c con vt mi. V tr phn b ca c quan thnh gic khc nhau
cc loi. Th d, ca mui (h Culicidae) nm ru u, ca chu chu (h
Acrididae) nm hai bn t bng th nht, ca st snh (h Tettigonidae) v d mn
(h Gryllidae) t chy chn trc, ca gin lng ui, ca u trng b cnh vy
trn mt c th, ca trng thnh b cnh vy v b xt nhng ch khc nhau (hoc
ngc, hoc bng, hoc gc cnh). Tn s m thanh cn trng thu nhn c tu
thuc vo loi, c th t 8 rung ng/giy n 40.000 rung ng /giy.
+ C quan th cm ho hc: bao gm c quan th cm mi (thu nhn kch thch di
dng kh =khu gic) v c quan nhn cm v (thu nhn kch thch di dng th dch
=v gic). (1)C quan th cm mi l cc t bo thn kinh cm gic ho hc thng
phn b ru u. con c nhiu hn con ci. Cn trng c kh nng nhn bit
cc cht ho hc vi nng rt thp trong khng kh, nn chng pht hin c mi
cy k ch t xa bay n n v trng, con c pht hin c feromon do con
ci tit ra vi nng cc thp v bay n giao phi (vi mt s loi bm xa hng
km).V vy, thu bt cn trng ngi ta dng cc by mi thc n hay by feromon
gii tnh rt c hiu qu. (2) C quan th cm v ca cn trng thng nhn cm c
cc v ch yu l ngt, chua, ng, mn. C quan v gic ca cn trng thng nm
xung quanh ming, ca ong v bm cn bn chn.
+ C quan th cm m v nhit : thng phn b ri rc ru u, ru hm di,
cc t bn chn.
+ C quan th cm nh sng (=th gic): Cn trng c 2 loi mt l mt kp v mt
n. (1) Hai mt kp chim mt phn ln u. Mt kp cu to t hng trm n hng
ngn mt nh (ommatidium). Mi mt nh c cu to ring bit (gm gic mc, thu
tinh th, tr th gic, t bo vng mc, t bo sc t vng mc, si thn kinh lin h vi
dy thn kinh i t mt n thu th gic v no). Mi mt nh nhn thy mt im
nh sng. Hnh nh mt kp thu c l ghp tt c cc im nh sng ca cc mt nh,
v vy l kiu "ghp hnh". Cc mt nh phn b trn mt b mt li cu, nn quang
trng ca mt kp rng. Tr th gic ca 2 mt nh cnh nhau vn to mt gc , nn
mt vt gn c th ri vo th trng ca nhiu mt nh, nhng khi xa c th ch
ri vo th trng ca 1-2 mt nh, nn cn trng thng "cn th". Loi nhn thy xa
nht l rui tru, cng ch nhn thy n tru chy cch chng 50m. Mt kp ca loi
hot ng ban m khc ca loi hot ng ban ngy ch phn nhn cm khng
lin vi thu tinh th nn ngoi tia sng i thng vo tr th gic cn nhn c cc tia
sng xin t cc mt nh bn cnh, to nn mt nh r trong iu kin nh sng yu
ban m. Nh mt kp cn trng phn bit c hnh dng, mu sc, chuyn ng,
khong cch v nh sng phn cc. (2) Mt n khc mt kp l thn kinh ca n
khng xut pht t thu th gic ca no, m t phn gia ca no trc. Mi mt n

ch c mt thu tinh th bng cutin. V tr mt n thng gia 2 mt kp, trn
hoc nh u. C loi khng c mt n (nh h b xt m Miridae, h b xt li
Tingidae, h b xt Pyrrhocoridae). Chc nng ca mt n gip cn trng iu
ho chuyn ng bay ng hng v kch thch mt kp tng cng phn ng
quang ng. u trng thng c mt 2 bn u, gi l mt bn (Stem). Cu to ca
Stem gn ging mt n. Khi ho trng thnh Stem thoi ho v thay vo l mt
kp.
3.7. B ny sinh dc
B my sinh dc ca cn trng c chc nng to ra trng v tinh trng sn
sinh ra th h sau. Tuyt i a s cn trng n tnh, ngha l mi c th ch mang
tnh ci (sn sinh ra trng) hoc tnh c (sn sinh ra tinh trng). Mt s rt t loi
trong mt c th c c tnh c v tnh ci. V vy, cn phn bit b my sinh dc c
v b my sinh dc ci.
+ B my sinh dc c (Hnh 3.6) gm: 2 tinh hon, 2 ng dn tinh, 1 ng phng tinh,
cc tuyn ph sinh dc c, dng c v l sinh dc. Mi tinh hon c nhiu ng tinh.
Cui mi ng dn tinh c ch phnh to ra to thnh ti cha tinh tch tr tinh trng
khi cha giao phi vi con ci.
Hnh 3.6. S cu to b my sinh dc trong ca con c

1. Tinh hon; 2. ng dn tinh; 3. Ti cha tinh; 4. Tuyn ph sinh dc; 5. ng phng
tinh; 6. Thn dng c
(theo Snodgrass)
+ B my sinh dc ci (Hnh 3.7) gm: 2 bung trng, 2 ng dn trng, 1 ng phng
trng, m o (hay xoang sinh dc), ti ct tinh (d tr tinh trng sau khi nhn t con
c lc giao phi), cc tuyn ph sinh dc ci (tit cc cht nui tinh trng trong ti
ct tinh, bao bc qu trng v bc trng, dnh trng vo gi th) v l sinh dc
ci. Phn ph sinh dc ngoi ca con ci l ng trng (cn gi l mng trng).
Mi bung trng c nhiu ng trng (th d rp c 2, mi cha c n 2500). C 3
loi ng trng: (1) ng trng chia lm nhiu ngn, mi ngn pht trin thnh 1 qu v
khng nui trng (th d b cnh thng, b dn); (2) ng trng bn trong c 2 loi t
bo xen k nhau l t bo trng v t bo nui trng (th d b cnh vy, b 2 cnh,
b cnh mng); (3) ng trng c t bo trng cui ng, cn t bo nui trng ngn
ng. T bo nui trng chuyn dinh dng n t bo trng nh cc si nguyn sinh
(th d b cnh cng, b cnh na).
Nh vy, v cu to b my sinh dc ca con c v ca con ci c mt s
khc bit l: Con c c 2 ti cha tinh cui 2 ng dn tinh v 2 tuyn ph sinh dc
ngay vo cui ng dn tinh. con ci ch c 1 ti ct tinh cng cc tuyn ph sinh
dc vo xoang sinh dc (hay m o) l phn tng ng vi on cui ng phng
tinh ca con c.
Hnh 3.7.S cu to b my sinh dc ca con ci

1. Dy treo; 2. Bung trng; 3- 4. ng dn trng; 5. ng phng trng; 6. Xoang sinh
dc; 7. Ti ct tinh ; 8. Tuyn ti ct tinh; 9. Tuyn ph sinh dc
(theo Snodgrass)
CU HI N TP CHNG III
1.
2.
3.
4.
Gii phu Sinh l cn trng nghin cu nhng g? lm g?

Trnh by v xoang c th v v tr cc c quan bn trong c th cn trng.
Trnh by v h c ca cn trng.
Trnh by v cu to, hot ng v nhng bin i thch nghi ca b my tiu
ho cn trng.
5. Trnh by v cu to, hot ng v nhng bin i thch nghi ca b my h
hp cn trng.
6. Trnh by v cu to v hot ng ca b my tun hon cn trng, v chc
nng ca mu cn trng.
7. Trnh by v cu to v hot ng ca b my bi tit cn trng.
8. Trnh by v cu to v hot ng ca b my thn kinh cn trng.
9. Trnh by v cc c quan th cm (=c quan cm gic) ca cn trng.
10. Trnh by v b my sinh dc ca cn trng.
Chng IV
SINH VT HC CN TRNG
1. nh ngha
Sinh vt hc nghin cu v sinh sn, sinh trng pht dc v cc tp tnh sinh
sng ca cn trng. Nghin cu v sinh sn ca cn trng cho ta bit c phng
thc mt loi cn trng to ra cc th h k tip nhau. Nghin cu v sinh trng pht
dc bit c ch v c im ca cc qu trnh din ra t giai on trng n khi
cht ca tng c th cn trng. Nghin cu v tp tnh sinh sng bit cn trng tn
ti nh th no trong t nhin. Vic nghin cu ny v cng quan trng, v mun
phng chng mt loi c hi, hay s dng mt loi c ch th khng th khng hiu
bit cn k i sng ca n
2. Phng thc sinh sn ca cn trng
Khng mt lp ng vt no c nhiu phng thc sinh sn nh lp cn trng.
Cc phng thc sinh sn a dng cho php cn trng tn ti, pht trin, tr thnh mt
lp ng vt v cng phong ph v loi v c s lng c th ln. Tt c cc phng
thc sinh sn u hng ti vic to ra hu th nhiu v an ton cnh tranh sinh tn
trong t nhin. Nguy c con chu ca mt loi cn trng b cht do k th t nhin hay
do cc iu kin sinh thi khc cng ln, th loi phi c phng thc to ra con
chu cng nhiu by nhiu. mn t th phi c phng thc sinh sn an ton.
Mt loi c th c hai ba phng thc sinh sn tranh th tng s lng trong nhng
iu kin sinh thi c th. Nghin cu phng thc sinh sn ca mt loi su hi
bit kh nng tng s lng ca n, t ra bin php phng nga, nhm hn ch
ti a thit hi do chng gy ra cho ma mng v sn phm sau thu hoch.
Phng thc sinh sn ph bin nht ca cn trng l phng thc sinh sn hu
tnh. l phng thc trng c kt hp vi tinh trng (sau khi c th c v c th
ci giao phi) hnh thnh qu trng c th tinh, ri ra ngoi tip tc pht
trin thnh mt c th mi. Phng thc ny c u im c bn l c th con c
mang ngun gen ca c b v m nn c sc sng cao, c kh nng thch nghi vi iu
kin sng tt nht. Mt trng hp rt him lp cn trng l trong mt c th c th
to ra ng thi c tinh trng v trng, c th nh vy gi l c th lng tnh (99% s
c th loi rp sp Icerya purchasi M. l lng tnh, ch 1% l c th tnh c). Trng
v tinh trng ca mi c th lng tnh c th th tinh hnh thnh hp t, do c
kh nng tng s lng nhanh, ng thi c th tnh c c th giao phi vi c th
lng tnh trng th tinh hnh thnh hp t, con c mang ngun gen ca 2 c th
b m nn c sc sng cao. y cng vn l sinh sn hu tnh.
Mt s loi cn trng c phng thc sinh sn n tnh, l trng hp trng
khng th tinh vn tip tc pht trin to ra mt c th bnh thng. u th ca
phng thc sinh sn n tnh l tng s lng rt nhanh, mt c th ci ri vo ni
ring bit vn sinh sn bnh thng. Nhc im ca phng thc sinh sn ny l con
ch mang ngun gen ca m. Chnh v vy, cn trng thy c hin tng sinh sn
n tnh theo chu k (xen k sinh sn n tnh vi sinh sn hu tnh nh rp mui
vng n i), hoc sinh sn n tnh ch do ngu nhin. Ong cha, kin cha sau khi
giao phi vn ra mt s trng khng c th tinh do thiu tinh trng, hoc ngay c
chu chu bay, tm v nhiu loi cnh vy khc l nhng loi thng thng c giao
phi c ci, nhng khng qua giao phi hoc trng khng th tinh c ra ngu
nhin vn pht dc cho mt c th mi.
cn trng c phng thc sinh sn thi k u trng. Trng thi k u

trng chn v khng cn qua th tinh n ra u trng con, ri u trng con pht dc
trong c th u trng m, c nui dng bng cht dinh dng trong c th m, khi
hon thnh giai on pht dc th c thng c th m chui ra ngoi v tip tc
phng thc sinh sn ca m. C ngi gi y l phng thc sinh sn gi man.
Thc cht y l phng thc sinh sn n tnh c thc hin giai on u trng.
Sau mt s th h li tr li sinh sn hu tnh bng cch u trng ho nhng, nhng
ho trng thnh c v trng thnh ci, ri giao phi, th tinh hnh thnh c th
mi. Vic xen k phng thc sinh sn thi k u trng vi phng thc sinh sn hu
tnh l cng c sc sng ca loi sau mt s th h sinh sn n tnh.
Hin tng sinh sn nhiu phi thng gp cn trng k sinh bn trong thuc
b cnh mng Hymenoptera (nh cc h Braconidae, Ichneumonidae, Proctotrupidae,
Chalcidae). l hin tng t mt qu trng phn chia to thnh nhiu c th mi
(c th t 2 n 2000 c th).
Hin tng thai sinh c mt s loi cn trng, nh rui Melophagus ovinus.
y l hin tng trng n thnh u trng trong c th m v c nui dng bng
cc cht dinh dng tuyn ph sinh dc ca m. u trng khi ra th y sc v
nhanh chng ha nhng.
Cn trng thng trng, nhng cng nhiu loi ra con, nh cc h
Aphididae, Tachinidae, mt s loi h Muscidae v mt s loi cc b
Thysanoptera, Coleoptera. Sinh sn kiu trng c kh nng to c nhiu con,
nhng t an ton v nhiu loi k th t nhin ca cn trng n trng hoc k sinh
trng. Phng thc ra con tuy c s lng con t, nhng an ton hn cho th h sau.
3. Trng v pht dc phi thai:
3.1. Cu to trng
Trng l mt t bo ln. Ngoi cng l v trng cng v khng thm nc bo v.
Mt trong v trng l mng lng . Mng lng bao bc cht t bo v nhn trng.
Cht t bo chia lm 2 phn: phn xung quanh l cht quanh trng (tng ng lng
trng trng chim), phn gia l lng . Nhn trng chnh gia lng . Trn v
trng c mt vi l trng tinh trng chui vo th tinh cho trng. Kch thc mi
qu trng khc nhau tu loi cn trng, thng nh di 0,1mm, nhng mt s loi c
trng di hn 10mm, nh trng st snh Saga di 11mm, trng ong Sylo copavalga di
15mm. Hnh dng qu trng ca cc loi cn trng rt khc nhau. Trng c ri
rc tng qu hoc thnh tng c hnh dng v c vt che ph khc nhau (Hnh 4.1).
3.2. Pht dc phi thai

Trng ca cn trng thuc loi c nhiu lng , nn pht dc phi thai tin
hnh theo phng thc phn chia b mt. Nhn trng chia thnh nhiu hch t bo.
Cc hch t bo di chuyn t gia trng ra xung quanh nhp vo t bo cht thnh mt
lp t bo lin tc kn ht mng trng to thnh nhau phi. T nhau phi, pht dc
phi thai tip tc c thc hin qua cc bc: (1) hnh thnh di phi, (2) di phi
phn chia ra cc tng phi (ngoi, trong, gia) v hnh thnh ng tiu ho, (3) di phi
chia t v hnh thnh cc chi ph, (4) hnh thnh v mt i mng phi, (5) tr phi, (6)
hnh thnh cc c quan, b my.
Pht dc phi thai l qu trnh phc tp, thi gian di hay ngn ph thuc vo
iu kin nhit mi trng. Vo ma ng, khi nhit thp di ngng pht dc
ca mi loi th trng trng thi ngng pht dc (Diapause). Qu trng c th tinh
c kh nng chu nhit thp tt hn qu trng khng c th tinh, nn vng n

i rp mui (h Aphididae) vo cui ma thu giao phi trng c th tinh
v qu trng qua ng n ra rp ci vo ma xun tip theo, sau chng lin
tc sinh sn n tnh v ra con, n cui ma thu li giao phi trng qua ng.
Hnh 4.1. Mt s dng trng ca cn trng

1. Trng mui vng nhit i (Aedes albopictus Sk.); 2.Trng mui (Culex fatigans
Wied.); 3.Trng mui (Anopheles sinensis Wied.); 4.Trng rui hi la mch
(Sitodiplosis mosellana Ghm.); 5.Trng rui k sinh rut nga (Gastrophilus
intestinalis De Geer); 6.Trng b xt m (Lygus pratensis Linn.); 7.Trng rp ging
(Cimex lectularius L.); 8.Trng b xt mp vng (Pierodorus lituratus Fabr.); 9.Trng
b xt (Rhaphigaster nubulosa Poda); 10.Trng ve su ln (Cicadella viridis L.);
11.Trng ve (Graptopsaltria colorata Stal); 12.Trng Lycorma delicatula White;
13.Trng ry ma (Perkinsiella saccharicida Kark.); 14.Trng chun chun bng
(Chrysomphalus dictyospermi Morg.); 15.Trng st snh (Tettigometra sp.); 16.Trng
ry bt phn (Aleurodes sp.); 17.Trng su o xanh (Naranga aenescens Moore);
18.Trng su xanh (Heliothes obsoleta Hubner); 19.Trng Rondotia menciana Moore;
20.Trng bm phn trng (Pieris rapae L.); 21.Trng ngi mch (Sitotroga
cerealella Oliver); 22. Trng su loang (Earias cupreoviridis Walker); 23. Trng b
ra (Rhaphidopalpia chinensis Weise); 24.Trng b ra 28 chm (Epilachna 28-
maculata Motsck.); 25.Trng chun chun c (Chrysopa sp.); 26.Trng b que

(Bacillus sp.); 27.Trng chu chu Phyllum ciccifolium Linn.
4. c im sinh vt hc giai on u trng
4.1. Trng n
Sau khi hon thnh giai on pht dc phi thai, u trng ph v v qu trng
chui ra ngoi. Hin tng gi l trng n.
4.2. u trng lt xc, sinh trng v pht dc
u trng ca cn trng n ln ln, tng v kch thc v khi lng c th.
Hin tng gi l sinh trng. Trong qu trnh sinh trng b my sinh sn chn
mi dn v tin n vic chuyn sang giai on lm chc nng sinh sn. Hin tng
gi l pht dc. c im ni bt ca giai on u trng l s lt xc. Sau mt thi
gian u trng n v ln ln n mt mc nht nh th lt b lp biu b da c
qu nh tip tc ln ln. Lt xc nh vy gi l lt xc sinh trng. Sau mi ln lt
xc sinh trng u trng thm mt tui. Nu u trng lt xc sinh trng n ln, th s
tui ca n l n+1. S ln lt xc sinh trng ca u trng cc loi cn trng rt khc
nhau, th d b cnh na (Hemiptera) 5 ln, b cnh vy (Lepidoptera) 2-9 ln,
b ph du (Ephemerida) trn 20 ln. Khi nhit mi trng tng cao gn gii hn ti
a, c loi tng, c loi gim s ln lt xc sinh trng. Khi thc n khng cng
thng lm tng s ln lt xc sinh trng. Ln u trng lt xc chuyn t giai on
u trng sang giai on nhng nhm bin thi hon ton (Holometabola) v sang
giai on trng thnh nhm bin thi khng hon ton (Hemimetabola) gi l lt
xc bin thi.
Lt xc l mt qu trnh rt phc tp, c iu tit bi hoc mn Juvenile v
hoc mn Ecdysone. Hoc mn Juvenile gi l hoc mn sinh trng, c tit ra bi
th tuyn cnh hu (Corpora allata) nm di no thu. Hoc mn Ecdysone gi l
hoc mn bin thi (c cng thc ho hc C27H44O6), c tit ra bi tuyn ngc trc
(Prothoracic glands) nm mt bng t ngc trc. Hai hoc mn ny lun tn ti
trong mu, nhng hm lng Juvenin u trng tui nh chim u th, xc tin sinh
trng v lt xc sinh trng. Ngc li, hm lng Ecdysone u trng tui cng
ln cng nhiu v chim u th cui giai on u trng, lm cho u trng dng sinh
trng v lt xc bin thi.
4.3. Bin thi cn trng
T giai on trng cho n lc trng thnh, c th cn trng tri qua nhng
thay i rt phc tp v hnh thi bn ngoi v cc c quan bn trong. Hin tng thay
i gi l bin thi (Metamorphose). C 2 kiu bin thi chnh l bin thi hon
ton (Holometamorphose) v bin thi khng hon ton (Hemimetamorphose). Qu
trnh pht dc nhng loi bin thi hon ton tri qua 4 giai on: trng u trng
nhng trng thnh (Hnh 4.2). nhng loi bin thi khng hon ton ch c 3 giai
on: trng u trng trng thnh (Hnh 4.3). nhng loi bin thi hon ton,
cu to c th u trng hon ton khc c th trng thnh, nn giai on nhng chnh
l giai on trung gian trong qu trnh bin ho t u trng n trng thnh. Trong s
cc b c nhiu su hi cy trng, cc b: cnh vy (Lepidoptera), cnh cng
(Coleoptera), hai cnh (Diptera) thuc nhm bin thi hon ton; cc b: cnh thng
(Orthoptera), cnh na (Hemiptera), cnh u (Homoptera) thuc nhm bin thi
khng hon ton.
Hnh 4.2. Bin thi hon ton cn trng

Bm phng Papilio xuthus Linn.
1. Trng; 2. Su non tui nh; 3. Su non tui ln; 4. Nhng; 5. Trng thnh
Hnh 4.3. Bin thi khng hon ton cn trng

A. Trng; B-G. Chu chu non tui 1-6; H. Chu chu trng thnh
4.4. Cc dng u trng

Mt trong nhng c im ca nhm bin thi hon ton l u trng c nhiu
dng (Hnh 4.4). Ngi ta chia ra cc dng chnh sau y:
- Dng c chn nguyn thu: chn cha pht trin hon chnh, mi ch l cc u li.
Th d, h ong Platygasteridae b cnh mng.
- Dng c nhiu chn: ngoi 3 i chn ngc cn c chn mt s t bng. Th
d, b cnh vy (Lepidoptera) v h ong n l (Tenthredinidae) b cnh mng.
- Dng c t chn: ch c 3 i chn ngc. Th d, h chn chy (Carabidae) b
cnh cng.
- Dng khng c chn: hon ton khng c chn. Trong chia ra 3 loi l:
o Dng c u r: c u cng v khng tht vo ngc. Th d, h xn
tc (Cerambycidae) v h vi voi (Curculionidae) b cnh cng.
o Dng c u r va: u ch ho cng pha trc v tht vo trong
ngc Th d, h mui ln (Tipulidae) b hai cnh.
o Dng c u khng r: u thoi ho ch cn du vt v hon ton tht
vo trong ngc. Th d, cc loi rui b hai cnh (Diptera).
4.5. Hot ng sng ca u trng

Giai on u trng l giai on n ln ln, pht dc v tin n ho trng
thnh. V vy u trng ca nhiu loi cn trng gy hi nghim trng cho cy trng.
Phng thc gy hi ca chng khc nhau tu thuc vo cu to ming. Cn trng
kiu ming nhai c th cn t, c khot tt c cc b phn thn, l, hoa, qu, r, thn
ngm, c trn cy. Cn trng kiu ming chch ht gy hi lm cy kh ho, vng
a, bin mu, ci cc. Cc c t v nc bt ca cn trng chch ht cn lm cy
pht trin d hnh, hnh thnh bu su. Ngi ta c th nhn bit c loi gy hi
cho cy trng da vo du vt gy hi ca chng trn ng rung, t quyt nh
bin php phng chng chng.
u trng nhiu loi c tp tnh nh t cun l, dt l lm t bo v c th, nh
loi su cun l la (Cnaphalocrocis medinalis). Hu ht chng c tp tnh gi cht, t
ri ln trnh k th khi gp nguy him. u trng cc loi c trong thn cy thng
c sn l trng thnh chui ra ngay trc khi ho nhng. u trng nhiu loi c
tp tnh sng tp th nh su chm hi ch (Andraca bipunctata), di chuyn theo n
nh su cn gi la (Mythimna separata). Rt nhiu loi c u trng tui nh nh t
treo l lng nh gi pht tn, nh su c thn la hai chm (Tryporyza incertulas) v
su c thn ng (Ostrinia furnacalis). C loi ban ngy chui xung t v ban m
mi ln mt t gy hi cho cy trng, nh su xm (Agrotis ypsilon). Nhiu loi
c trong l hay trong qu n, nhng li xung t ho nhng, nh rui c qu
(Bactrocera dorsalis) v rui c l (Liriomyza sativae). u trng thng tm ni kn
o, tm nhng v tr c tc dng bo v t nhin, nh t dt kn ho nhng bn trong.
Hot ng sng ca u trng cc loi cn trng rt a dng. phng chng chng c
hiu qu cn phi nghin cu t m tp tnh sng ca tng loi v c cp cc
chng sau.
Hnh 4.4. Cc kiu su non ca cn trng

1.Su non c thn ng (Pyrausta nubilalis Hubner); 2.Su non tm nh (Bombyx mori
L.); 3.Su non bm phng (Papilio machaon L.); 4.Su non ong hi la mch
(Dolerus tritici Chu); 5. Su non rui hi la mch (Sitodiplosis mosellana Gehin); 6.
Su non mui (Culex sp.); 7.Su non rui k sinh rut nga (Gastrophilus intestinalis
De Geer); 8.Su non rui nh (Musca sp.); 9.Su non b h khoai lang (Cylas
formicarius Fabr.); 10.Su non b hung (Holotrichia sauteri Moser); 11.Su non h
trng (Pleonomus canaliculatus Faiderm.); 12.Su non mt u (Bruchus pisorum L.)
5. c im sinh vt hc giai on nhng
C 3 loi hnh nhng l: nhng trn, nhng mng v nhng bc (Hnh 4.5).
- Nhng trn c cc chi ph v cnh khng dnh st vo c th. Th d, nhng b
cnh mng (Hymenoptera) v b cnh cng (Coleoptera).
- Nhng mng c cc chi ph v cnh dnh st vo c th v c bao bc bng mt
lp mng c th nhn thy cc chi ph bn trong. Th d, nhng b cnh vy
(Lepidoptera).
Nhng bc c v cng bc bn ngoi nhng. V cng ny l do lp biu b ca u

trng tui cui cng khi ho nhng khng lt b i m hnh thnh. Th d, nhng
cc loi rui b hai cnh (Diptera).
Hnh 4.5. Cc kiu nhng cn trng

A. Nhng trn (Nhng xn tc); B. Nhng bc (Nhng rui); C. Nhng mng (Nhng
ngi)
(theo Tuyt Triu Lng)
Giai on nhng l giai on din ra s ph v cc t chc ca c th u trng
v xy dng li cc t chc cho ph hp vi giai on trng thnh. Qu trnh ny
din ra theo tng bc sau y: u tin cc t chc mt sc sng, tip n cc t chc
hon chnh b phn gii thnh tng on phin, cui cng phn gii ton b. Mm ca
cc t chc c quan (l nhng nhm t bo c sn trong c th u trng) dn dn
pht trin thnh c quan tng ng ca giai on trng thnh.
S bin ho xy ra c bn ngoi v bn trong. Mc bin ho tu thuc
vo loi cn trng. b cnh cng (Coleoptera), t bo ni b ca v c th u trng
chuyn ho thnh t bo ni b da ca trng thnh, nh vy t bo ni b da ca
Coleoptera c bn khng c s bin ho. Nhng b cnh mng (Hymenoptera) v
b hai cnh (Diptera), trong qu trnh bin thi t bo ni b da dn dn b ph v,
ng thi mt s mm c quan cha phn ho khng ngng tng trng v phn ho
hnh thnh c quan tng ng ca cn trng trng thnh. Th d, con gii khng
c chn ngc, nhng mm chn ca rui c n su trong c th gii cho n lc
ho nhng mi lt ra ngoi.
Mc bin ho ca cc c quan, b my bn trong mc khc nhau. Lp
t bo ni b, b my tiu ho, cc tuyn v mt s h c hon ton xy dng li. Cc
ng malpighi, th m v mt phn h c khc b phn gii rt t. H thn kinh, mch
mu lng v i b phn h thng kh qun khng b phn gii. nhng cn trng
bin thi hon ton cp thp, cc c quan ca u trng ch cn bin ho rt t thnh
c quan tng ng ca trng thnh.
6. c im sinh vt hc giai on trng thnh
6.1. Ho trng thnh
Hin tng cn trng t u trng tui cui cng (ca loi bin thi khng hon
ton) hoc t nhng (ca loi bin thi hon ton) lt b lp xc bin thnh trng
thnh gi l ho trng thnh. Lc ho trng thnh, cn trng c ng c th v chn
lm ngn dc gia lng nt ra, chn v mt s b phn khc cng c ng nt. T
nhng ch nt cn trng chui ra khi v nhng. Sau , cn trng ht nhiu khng

kh, nc v co gin h c mu chy vo cnh, vo cc chi ph, ri da cng dn,
cnh v cc chi ph dui ra hon chnh. T cn trng mi b hoc bay c. i
vi nhng loi ho nhng trong thn cy, di t hay trong kn t th u trng
chun b sn li thot ra ngoi cho trng thnh. i vi nhng loi nhng nm trong
kn bng t hoc bng cht cng th con nhng c cch thc khc nhau ph v
v kn chui ra ngoi trc khi ho trng thnh. Thi im ho trng thnh trong
ngy cng tu thuc tng loi, loi trnh c nhiu ri ro nht lc mi ho
trng thnh, v khi c th cn mm yu nn khng ln trnh c k th.
6.2. Tnh n thm v trng thnh v sinh dc
Sau khi ho trng thnh, ch mt s loi cn trng c b my sinh dc chn
mi nn trng thnh khng cn n thm cng tin hnh ngay c cc hot ng sinh
sn, nh tm i giao phi, tm ni trng v trng. Th d, trng thnh su c
thn 2 chm (Tryporyza incertulas), ngi tm du (Bombyx mori), ngi su rm (h
Lymantridae), ph du (b Ephemerida) giao phi v trng ngay sau khi ho trng
thnh. i vi phn ln cc loi cn trng khc, sau khi ho trng thnh b my sinh
dc cn cha chn mi hoc ch mi mt phn rt t trng v tinh trng chn nn
trng thnh ca chng phi tip tc n tch lu cht dinh dng cho n khi hon
ton trng thnh v sinh dc. S tip tc n ca trng thnh nh vy gi l tnh n
thm. Trng thnh nhiu loi n thm xen k vi hot ng sinh sn nn lng trng
nhiu v thi gian trng ko di. Th d, trng thnh b h khoai lang (Cylas
formicarius) n thm xen k vi hot ng sinh sn ko di 3-4 thng. Nhng loi su
nh vy gy hi cho cy trng c giai on u trng v giai on trng thnh.
6.3. Giao phi, th tinh, trng
Giao phi l qu trnh con ci tip nhn tinh trng ca con c phng vo
xoang sinh dc hoc vo ti ct tinh ca con ci. S ln giao phi tu thuc vo loi
cn trng. C loi c i ch giao phi mt ln nh ong mt (Apis spp.) v mt s loi
thuc b cnh vy (Lepidoptera), c loi giao phi nhiu ln, c loi sinh sn n tnh
nn khng giao phi.
Th tinh l qu trnh tinh trng chui vo trng qua l trng kt hp vi
trng to ra hp t. V sau khi giao phi, tinh trng c con ci d tr trong ti ct
tinh s dng dn nn s th tinh xy ra khng ng thi vi s giao phi, ong mt
c th sau hng thng n hng nm.
Cn trng trng ngay sau khi trng c th tinh, nhng cng c loi trng
pht dc n lc sp n hoc n ra con ri mi ra ngoi. Cn trng c tp tnh chn
ni trng thch hp v c cch trng khc nhau tu loi. V tr trng ca cc
loi su hi l iu rt c ch trong khi iu tra cn trng trn ng rung.
7. Cc c im sinh vt hc khc ca cn trng
7.1. Cc bin php t v
Cn trng l thc n ca nhiu loi ng vt, trong c cc loi cn trng bt
mi. Trong qu trnh thch nghi sinh tn trong t nhin hnh thnh chng cc
bin php v kh nng t v. Cn trng c th chin u vi k th bng rng sc,
bng chn c gai nhn, bng ngi chm c nc c v.v Chng c th lm k th
khng gim tip cn v cc lng c, v tuyn hi v cc hnh thc do nt khc nhau.
Th d, nc c ca ong v kin, tuyn hi ca b xt, ting n hu mn do tit ra
cht lng bc hi nhanh ca ging Brachinus (h Carabidae b cnh cng) u c tc
dng chin u v do nt k th. Mt s loi trong c th c cht c cao c th lm
cht loi no s dng n lm thc n th li c mu sc c bit d pht hin t xa

k sn mi nhn bit m trnh xa chng.
Cn trng cn c kh nng gi dng l cy hay cnh kh k th khng pht
hin c. Mt s loi cn c hnh dng v mu sc rt ging mt loi cn trng c
kh nng t v tch cc k th khng dm tn cng. Th d, rui n rp rt ging
ong mt. l hin tng gi dng ngu trang rt c hiu qu trong vic bo v trc
k th t nhin.
Cn trng cn c tp tnh gi cht. Khi gp nguy him, nhiu loi cn trng co
chn hoc cun trn gi cht v ri xung t nm yn trong thi gian lu, k
sn mi b i ni khc.
Bin php t v tch cc v gi dng ngu trang gip cho cn trng tn ti
trong u tranh sinh tn khc lit ca th gii ng vt.
7.2. c tnh sng tp th
Mt s loi nh ong, kin, mi sng tp th hng vn con trong mt t, c s
phn cng nhim v ca cc thnh vin trong t cht ch v chng khng th sng tch
ri nhau c.
Mt s loi khc nh su cn gi, chun chun, bm c tp qun tp trung v
bay xa thnh n. Su non su keo (Spodoptera mauritia), su cn gi (Mythimna
separata), su khoang (Spodoptera litura), su sa (Agrius convolvuli) khi pht sinh vi
s lng ln thng di chuyn thnh n t rung ny sang rung khc ph hi. Su
chm hi ch (Andraca bipunctata) tui nh thng xon xt vi nhau hng chc con
bm trn mt cnh ch, n lc sp ho nhng mi phn tn.
Chu chu n (Locusta migratoria, Schistocera gregaria, Dociostraurus
maroccanus) khi mt thp sng n c (gi l pha Solitaria), khi mt cao th
chuyn sang pha sng n (gi l pha Gregaria) v bay thnh tng n c chiu rng
100-800m v di 15-20km. Cc n chu chu bay nh vy thng thy Chu Phi.
Hnh vi ca i sng tp th c hnh thnh trong qu trnh cc c th cng loi gn
gi nhau, cc c quan nhn cm (th gic, xc gic, khu gic) b kch thch to nn
cc phn x c iu kin v cc c th thy cn thit phi da vo nhau, dn n c
nhng bin i v sinh l nht nh, ri tr thnh mt tp th sng theo n.
7.3. Hin tng ngng pht dc (Diapause)
Hng nm vo lc nhit thp di nhit khi im pht dc hoc qu cao,
kh hn th cn trng c hin tng ngng pht dc (Diapause). trng thi ngng
pht dc, cn trng nm bt ng ti v tr c chun b trc, khng n, qu trnh
trao i cht trong c th ngng li hoc ch mc rt thp. Hin tng ny nu xy
ra trong ma ng c gi l qua ng, nu xy ra trong ma h c gi l qua h.
Giai on ngng pht dc c th l trng, u trng, nhng v trng thnh tu
tng loi. Cng mt loi nhng cc khu vc a l khc nhau c th ngng pht dc
cc giai on khc nhau. l mt biu hin ca s thch nghi ca cn trng vi
mi trng sng.
Cn phn bit ngng pht dc (Diapause) vi hn m (Coma) *
Hn m (Coma) l trng thi (tat) mt chc nng quan h ( thc, linh ng,
nhn cm) vi s bo tn cuc sng thc vt (h hp, tun hon). Hn m xy ra khi
b tc ng t ngt do iu kin bt li nh nhit cao, nhit thp, thiu oxy, b
ng c ho cht. l trng thi m c th cha kp chun b nhng iu kin sinh l
i ph vi hon cnh xu. Nu tc ng ca yu t xu qu mnh v ko di th
cn trng c th cht.
Ngng pht dc (Diapause) l giai on (priode) ngng hot ng hay pht
trin khng c bin thi. Trc thi k ngng pht dc c th chun b y v
sinh l (nh tch ly lipit v gluxit, lng nc t do gim v t l nc kt hp trong

dch t bo tng, cng h hp gim). n thi k ngng pht dc th mi s sinh
trng pht dc ngng li, mc trao i cht gim thp. Cn trng khi ngng pht
dc c th chu ng c iu kin ngoi cnh bt li trong thi gian rt di (t nhiu
thng n nhiu nm).
C 2 kiu ngng pht dc: ngng pht dc t do (Diapause facultative) v
ngng pht dc bt buc (Diapause obligatoire).
+ Ngng pht dc t do xy ra c tnh cht chu k do s bin i chu k ca thi tit.
Khi nhit thp th cn trng chuyn dn vo trng thi ngng pht dc, n lc
nhit tr li bnh thng th c th li khi phc nhng hot ng sng bnh thng.
Nh vy, ngng pht dc t do din ra t do theo hon cnh.
+ Ngng pht dc bt buc l mt c tnh ni ti ca cn trng mang tnh di truyn
v tng i bn vng. Khi vo ngng pht dc bt buc th d hon cnh t
nhin tr li thch hp cho hot ng sng, trng thi ngng pht dc vn tip tc mt
thi gian nht nh mi chm dt. Nh vy, thi im bt u v thi im kt thc
ngng pht dc bt buc khng t do theo bin i ca iu kin bn ngoi, m bt
buc theo yu t ni ti trong c th cn trng.
C ch sinh l ca ngng pht dc lin quan vi hot ng ca h ni tit. Khi
u trng v nhng chun b ngng pht dc th tuyn ngc trc (Prothoracic glands)
hot ng di tc ng kch thch ca cht c no tit ra ngng tit hormon
Ecdysone. Hm lng hormon Juvenile (do tuyn cnh hu Corpora allata tit ra) cng
thp nht giai on ngng pht dc. S ngng pht dc ca trng thnh lin quan
trc tip vi vic ngng tit cht kch thch sinh dc ca tuyn bn hu. S ngng pht
dc ca trng (phi thai ngng pht dc) li lin quan vi cht kch thch c hch
thn kinh di hu tit ra c th cn trng m. Hot ng ca hch ny cng chu s
chi phi ca no.
Cc yu t nh hng n ngng pht dc bao gm: nh sng, nhit , m,
thc n v.v, trong nh sng v nhit tc ng r nht. Thi gian chiu sng
ngn (tng ng vi ma ng) dn n ngng pht dc. Ngc li, thi gian chiu
sng di (tng ng vi ma h) c ch ngng pht dc. Tc ng ca nh sng n
ngng pht dc ch th hin trong phm vi nhit nht nh. Nhit cao c th c
ch ngng pht dc, nhit thp dn n ngng pht dc. Quan h thc n vi ngng
pht dc khng r. Tuy vy, c mt s loi khi cht lng thc n km cng i vo
ngng pht dc. Th d, su non su hi ng Diatraea lineolata khi n thn cy ng
kh thng xy ra ngng pht dc.
Ngng pht dc chi phi chu k sng ca cn trng trong nm. V vy, nghin
cu hin tng ngng pht dc ca cc loi su hi cy trng l rt cn thit nm
c din bin ca cc la su trn ng rung.
7.4. Hin tng nhiu hnh ca cn trng
Hnh thi bn ngoi ca con c v con ci ca cng mt loi c s khc nhau
th hin qua cu to phn ph sinh dc bn ngoi, qua ru u v mu sc. Kch thc
c th con ci thng ln hn ca con c. Nhiu loi con c c cnh, cn con ci
khng c cnh, th d, mt s rp sp h Coccidae, su kn h Psychidae, om m
h Lampiridae.
(*) Coma (gr. Kma: sommeil profond): tat caractris par la perte des fonctions de relation
(conscience, mobilit, sensibilit) avec conservation de la vie vgtative (respiration, circulation).
Diapause: Priode d arrt dans l activit ou dveloppement sans metamorphose. [Larousse,1981]
Trong mt loi c th c nhiu loi hnh c mu sc v kch thc khc nhau,

chng thng pht sinh vo cc ma khc nhau trong nm, hoc phn b cc vng
a l khc nhau. Th d, bm phng (h Papilionidae b cnh vy) c nhiu loi
hnh c mu sc khc nhau. iu ny d gy s nhm ln khi nhn dng loi cn trng
thu bt ngoi t nhin. Hin tng nhiu hnh th hin r rt nhng cn trng sng
c tnh x hi nh ong, kin, mi. Trong t mi c mi cha, mi th, mi lnh, mi
c. Trong t kin c kin cha, kin th, kin lnh, kin c. Trong t ong c ong
cha, ong th v ong c. Mi loi hnh ny c nhim v ring trong i sng chung
ca c t.
7.5. Chu k sng
Trong qu trnh sinh trng pht dc v sinh sn cn trng hnh thnh nn
nhng chu k ca cc giai on pht trin. Nhng khi nim cn quan tm l i, vng
i v la su.
i l khong thi gian tnh t lc mt qu trng hoc mt c th cn trng
c m sinh ra cho n lc c th cn trng cht gi sinh l.
Vng i l khong thi gian tnh t lc mt qu trng hoc mt c th cn
trng c m sinh ra cho n lc c th bt u sinh sn. Thi gian ca mt vng
i bng tng s thi gian sinh trng pht dc ca cc giai on: trng (nu cn
trng m trng), u trng, nhng (nu c) v trng thnh bt u . Nh vy, i
vi loi ra con th khng tnh giai on trng, i vi loi bin thi khng hon ton
th khng c giai on nhng.
i v vng i l khi nim ca tng c th. Trong t nhin, mi loi cn
trng thng pht sinh c tnh chu k ca mt tp th. nm c quy lut pht sinh
trong nm ca mt loi su hi ngi ta dng khi nim la.
La l khong thi gian tnh cho mt tp th su trn ng rung, k t lc c
th u tin c sinh ra cho n lc c th cui cng ca tp th cht. Nh vy,
thi gian hon thnh mt la di hn i ca tng c th; i ca mi c th di hn
vng i ca chnh n. S la trong mt nm tu thuc vo loi su v tu vng a l.
Th d, su c thn la 2 chm (Tryporyza incertulas) min bc Vit Nam c 6-7
la, pha bc Trung Quc ch c 3 la.
Trn ng rung, la ny cha kt thc th la sau bt u, nn c hin
tng gi la. Nhng loi su c trng thnh sng di v trng lai rai thng c
nhiu la gi nhau. Nhng loi c vng i ngn, ch 1-2 tun nh rp mui (h
Aphididae), mi nm c 20-30 vng i th khng th xc nh c la trn ng
rung v cc la gi nhau lin tc.
d thng tin cho nng dn, ngi ta dng khi nim t pht sinh. Th d,
su c thn 2 chm cc tnh pha bc Vit Nam c 6-7 la mi nm, nhng trng
thnh c 2 t pht sinh quan trng vo khong mng 1 thng 5 v mng 2 thng 9,
trng to ra su gy bng bc cho la v xun v v ma.
CU HI N TP CHNG IV
1. Ni dung v ngha vic nghin cu sinh vt hc cn trng l g?
2. Trnh by cc phng thc sinh sn lp cn trng v ngha sinh hc ca tng
phng thc sinh sn . ngha vic nghin cu cc phng thc sinh sn
trong BVTV l g?
3. Cu to trng v pht dc phi thai cn trng nh th no?
4. Cn trng sinh trng, pht dc v lt xc nh th no? Phn bit lt xc sinh
trng v lt xc bin thi. Vai tr ca cc Hormon i vi lt xc cn trng
nh th no?
5. Phn bit bin thi hon ton v bin thi khng hon ton.
6. Trnh by cc dng u trng v hot ng sng ca u trng cn trng.
7. Cn trng c my loi hnh nhng? S bin ho xy ra giai on nhng cn
trng nh th no?
8. Hin tng ho trng thnh xy ra nh th no?
9. Cn trng trng thnh n v trng thnh v sinh dc nh th no? Ti sao li
gi l "n thm"?
10. Hin tng giao phi, th tinh v trng cn trng xy ra nh th no?
11. Trnh by v cc bin php t v, c tnh sng tp th, hin tng ngng pht
dc theo ma ca cn trng. ngha sinh hc ca cc hin tng l g?
12. Phn bit cc khi nim lin quan n chu k sng ca cn trng: i, vng i,
la. ngha thc tin vic xc nh cc khi nim ny l g?
Chng V
SINH THI HC CN TRNG
1. nh ngha
Sinh thi hc cn trng nghin cu s hnh thnh cc c im hnh thi, cc
c im sinh l, cc c tnh ca phng thc sng ca cn trng trong mi quan h
vi iu kin mi trng, nghin cu nh hng ca mi trng n s lng c th
tng loi, n tnh cht phn b v s hnh thnh cc qun x sinh vt trong cc lnh
th khc nhau. Trong phm vi mn cn trng nng nghip, sinh thi hc nghin cu
nh hng ca cc yu t ngoi cnh (v sinh v hu sinh) n quy lut phn b, quy
lut pht sinh pht trin ca cc loi su hi v thin ch ca chng, lm c s cho
vic xut cc bin php bo v cy trng c hiu qu nht.
Vic tm hiu cc hin tng sinh thi thng c tin hnh ngoi t nhin
(gi l sinh thi t nhin) v tin hnh trong phng th nghim (gi l sinh thi thc
nghim).
Sinh thi hc c th (Autecology) nghin cu mi quan h tng h ca tng
loi vi mi trng bn ngoi. Sinh thi hc qun th (Sinecology) nghin cu mi
quan h tng h gia phc hp loi vi nhau v vi cc yu t ngoi cnh.
2. Khi nim c bn v sinh thi hc c th
-
Cc yu t mi trng: Mi trng sng ca cn trng gm c cc yu t hu sinh

v v sinh. Phc hp ng vt v thc vt l mi trng hu sinh. Cc yu t kh
tng, t ai l mi trng v sinh. Hot ng ca con ngi l yu t nhn
chng. Tt c cc yu t tc ng ln cn trng di hnh thc t hp yu t,
trong c nhn t ch yu tc ng n vic tng hoc gim s lng tng loi.
Chng qun: Phc hp cc c th ca tng loi phn b trong mt khu vc lnh
th nht nh c gi l chng qun (Population). Nh vy, mi loi c nhiu
chng qun. Ngi ta chia ra chng qun a l v chng qun sinh thi. Chng
qun a l c hnh thnh do s cch tr v a l (th d: cch ni, cch sng,
cch bin). Chng qun sinh thi c hnh thnh do s khc nhau v hon cnh
sinh thi (th d: pha bc v pha nam mt cy c th, pha bc v pha
nam mt qu i).
Tiu chun sinh thi v tnh do sinh thi: Mi loi cn trng c nhu cu nht nh
i vi tng yu t mi trng c th tn ti trong thin nhin. Nhu cu gi
l tiu chun sinh thi. Mc thch nghi ca loi cn trng vi s dao ng ca
tng yu t mi trng c gi l tnh do sinh thi. Tnh do sinh thi c th
rng (Eurys) hoc hp (Stenos) i vi mi yu t, th d: rng nhit (eurystherman), hp nhit (stenos-therman), rng m (eurys-hygrobios), hp m (stenoshygrobios). Tnh do sinh thi vi tng yu t mi trng bin ng theo loi, theo
kiu chng qun v giai on pht dc (trng, u trng, nhng, trng thnh) mi
loi.
3. Khi nim c bn v sinh thi hc qun th

-
Sinh cnh: Ngi ta gi nhng lnh th c iu kin kh hu, t ai tng i

ng nht, c qun x ng vt, thc vt tng i n nh l sinh cnh (Biotopos).
Nhng sinh cnh cn tn ti trng thi t nhin c gi l sinh cnh nguyn
sinh. Nhng sinh cnh c hnh thnh nn do hot ng trng trt ca con ngi
c gi l sinh cnh th sinh hay sinh cnh trng trt.
Qun x: Qun x sinh vt (Senusia) l nhm tng i c nh gm cc loi sinh

vt cng sng ti mt a im, m bo cc mt xch ca chu trnh tun hon vt
cht sinh vt. Nhng loi khng bao gi ri b sinh cnh ca mnh c gi l loi
ng qun x (Homosenus). Nhng loi di c nh k t sinh cnh ny n sinh
cnh khc c gi l loi d qun x (Heterosenus). Nhng loi phn b rng,
khng thuc vo mt sinh cnh no nht nh c gi l loi ph bin (Ubique).
Qun lc sinh vt hay sinh qun: Phc hp cc loi sinh vt (gm ng vt v thc
vt) c hnh thnh trong qu trnh lch s, c trng cho sinh cnh ny hay sinh
cnh khc c gi l qun lc sinh vt hay sinh qun (Biosenose).
Quan h gia cc loi trong sinh qun: Cc quan h cnh tranh, i khng, h tr,
cng sinh l ph bin trong sinh qun. Tt c cc loi u tham gia vo chu trnh
tun hon vt cht. Chng c th thuc vo mt trong 3 khu sau y: sinh vt sn
xut, sinh vt tiu th, sinh vt ti sn xut. Quan h ny thc cht l quan h dinh
dng. Mt s loi to thnh mt chui thc n. Trong nng nghip, chui thc n
bt u bng thc vt, mt xch th 2 l mt loi su n thc vt, mt xch th 3 l
loi sinh vt c ch (k sinh hoc n tht loi su k trn), mt xch th 4 l k th
ca loi c ch ny, c nh vy ko di thm. V sinh vt lng qua mi mt xch
gim dn (theo quy lut hnh thp s lng do Elton xy dng vo nm 1927), nn
mi chui thc n ch c s lng mt xch hn ch. Mt loi c th l mt xch
chung ca nhiu chui thc n, nn tp hp nhiu chui c lin h vi nhau bi cc
mt xch chung c gi l li thc n.
Cn bng sinh hc: Cn bng sinh hc l tng quan s lng in hnh ph hp
vi nhu cu ca tng loi, cc loi cng c c hi tn ti trong t nhin. Tng
quan s lng l kt qu ca qu trnh chn lc t nhin. Cn bng sinh hc c
tnh cht c trng l lun lun bin ng, dn n cu trc li cc chui v li
thc n trong sinh qun (do thay i tnh n ca tng pha pht trin, do di c theo
ma, do bin thi, do chu nh hng ca iu kin ngoi cnh v hot ng ca
con ngi). Trong trng thi cn bng sinh vt, cc loi kim sot ln nhau nn
thng khng c loi su no c th bng pht s lng gy hi cho cy trng.
4. Vai tr ca mt s yu t sinh thi

Cc yu t v sinh nh nhit , m khng kh, ma, nh sng, gi, t
ai tc ng ln cn trng khng ph thuc vo mt ca loi cn trng , nn
c gi l nhng yu t khng ph thuc mt . Nhng yu t hu sinh nh thc n
(thc vt, con mi) v cc loi k th t nhin ca cn trng khi tc ng ln cn trng
li ph thuc vo mt ca chnh loi cn trng , nn c gi l nhng yu t
ph thuc mt .
4.1. Nhit
Cn trng l ng vt c thn nhit bin i theo nhit mi trng. Kh
nng thch ng vi nhit mi trng ca cn trng thay i tu loi, nhng ni
chung thng gii hn trong khong t 5 n 45oC. Cn trng ch c th bt u pht
dc nhit nht nh c gi l ngng sinh hc hay khi im pht dc (to) v
dng li mt im nhit cao c gi l gii hn trn hay im nhit cao cn
trng khng hot ng (T). Vng nhit gii hn bi hai im to v T c gi l
khong nhit cn trng hot ng.
Khi nhit mi trng h thp di ngng sinh hc ca mt loi cn trng
no , th qu trnh trao i cht trong c th chng s b nh tr, cn trng ri vo
trng thi ngt lm (anabios). Nu nhit mi trng h thp di 0oC, nc t do
trong m ca c th s ng bng lm tn thng c gii cho t bo v gy nn nhng
bin i sinh l hon ton khng th khi phc, cn trng s cht. S bin ng ca
nhit mi trng xy ra theo quy lut kh hu thi tit tng vng lnh th, nn cn
trng c kh nng thch ng v vt qua nhit thp nh c ch ngng pht dc bt
buc (Diapause obligatoire) hoc ngng pht dc t do (Diapause facultative). Trong
cc th nghim trong phng th nghim, su c thn ng Otrinia nubilalis c th tn
ti trng thi diapause hng thng nhit 80oC v hi phc khi nhit tr li
thch hp vi chng.
Khi nhit mi trng vt qu gii hn trn T, thn kinh cn trng b hng
phn qu mc ri nhanh chng ri vo trng thi ngt lm v h thng men b ri lon.
Nu nhit tip tc tng cao ln trn 54oC, protein trong t bo b kt ta, ri cn
trng b cht. chng li hin tng ny cn trng cng c c ch ngng pht dc
(Diapause) vo ma h. Th nhng, kh nng chu nhit cao ca cn trng ch
gii hn v thi gian nht nh.
Trong khong nhit t to n T, hot ng sng ca cn trng c nhng biu
hin khc nhau. Ti y ngi ta pht hin thy c ngng mn O (oovium) v
im cc thun Op (optimum). Nh vy, cc ngng to, O, Op v T chia khong nhit
cn trng hot ng thnh 3 vng: vng hi lnh (to-O), vng cc thun (O-Op) v
vng hi nng (Op-T).
vng hi lnh (to- O) cn trng c kh nng sinh trng nhng bt dc.
vng cc thun (O-Op) tc pht dc v mn tng dn theo chiu tng nhit
v t ti a im Op, sau gim dn vng hi nng cho n T. V kch thc
c th th t ti a vng to-O, khng thay i vng O-Op, gim dn vng Op-T.
hon thnh mt giai on pht dc, mi loi cn trng i hi phi c mt
tng nhit lng hu hiu nht nh. Tng nhit lng ny l mt hng s cho tng
loi v c gi l tng tch n hu hiu. Cc tc gi Sanderson, Pears (1917) v
Blunk (1923) xng cng thc tnh ton sau y: K=Xn(tn- to), trong : K l tng
tch n hu hiu, Xn l thi gian pht dc (tnh bng ngy hoc gi), tn l nhit
trung bnh ca mi trng trong thi gian pht dc, to l khi im pht dc v tn- to l
nhit hu hiu. V K v to l hng s, nn khi nhit mi trng (tn) cng cao th thi
gian pht dc (Xn) cng ngn, ngha l tc pht dc cng ln. T , tc pht
dc (V) c tnh theo cng thc: V=(tn- to): K.
Nhit mi trng nh hng n sinh trng pht dc, n sc sinh sn,
n phn b a l, n hnh vi v cc hot ng sng khc ca cn trng. V vy,
nhit l yu t quan trng nht trong s cc yu t v sinh i vi cn trng.
4.2. m khng kh
Cn trng c kch thc c th nh b, nn b mt tip xc vi khng kh
tng ng vi mt n v khi lng c th rt ln so vi cc ng vt khc c kch
thc c th to hn. Chnh v vy m khng kh c nh hng rt ln n vic gi
nc trong c th cn trng. Mi loi cn trng c mt gii hn m thch hp.
Ngi ta chia lm 3 nhm chnh sau y:
- Nhm a m, a thch m khng kh 85-100%.
- Nhm a m trung bnh, a thch m khng kh 55-75%.
- Nhm a kh, a thch m khng kh di 45%.
Phn ln su hi trn ng rung thuc nhm a m, cc loi ong v mt g
thuc nhm a m trung bnh, cc loi cn trng sng vng sa mc thuc nhm a
kh. Trn cy trng cn trng cng phn b v tr thch hp, th d rung la, cc
loi a m cao nh ry nu, ry lng trng thuc h Delphacidae phn b gn mt
rung l ni c m khng kh cao, ry xanh v cc ry khc thuc h Jassidae li
phn b phn trn ca cy l ni c m t hn. m khng kh nh hng n
phn b a l, n tc sinh trng pht dc, n sc sinh sn, n hnh vi v cc

hot ng sng khc ca cn trng.
Yu t m khng kh v yu t nhit thng cng tc ng ln c th
cn trng, c tnh cht tng hp v b tr cho nhau. Trong iu kin kh hu min Bc
Vit Nam, ma h nng m, ma ng kh lnh, th nhng loi nh su cn gi la
Mythimna separata (a m v mt) ch pht sinh thun li vo cui ma xun (thng
3-4) v cui ma thu (thng 9-10) l do c s b tr gia nhu cu v nhit v v
m khng kh.
biu th tc ng tng hp ca nhit v m khng kh n hot ng
sng ca cn trng nh mn , thi k pht sinh thnh dch trong nm v.v... ngi
ta v sinh kh hu (bio-climo-gramme). Trong Bio-climo-gramme, trc honh biu
th m khng kh (RH%), trc tung biu th nhit khng kh (toC), 12 im to
ca nhit -m tng ng vi 12 thng trong nm (c k hiu bng ch s la m: I,
II, III, IV, VXI, XII), ng ni cc to theo chiu t I II III IV
V XI XII I. hnh ch nht trn bio-climo-gramme gii hn vng c
nhit t ti a n ti thiu v c m t ti a n ti thiu ph hp cho mt ch
tiu nh mn , pht sinh thnh dch v.v ca loi cn trng theo di. To thng
no ri vo ny th vo thng ph hp loi cn trng th hin ch tiu trn.
Sinh kh hu c s dng nhiu trong cng tc d bo su hi trong nm.
4.3. Ma
Ma nh hng n cn trng gin tip qua vic lm tng m khng kh v
qua vic lm cho thc vt l thc n ca su hi sinh trng pht trin thun li. Ma
cn nh hng trc tip n cn trng ngoi t nhin bng tc ng ra tri khi cng
ma ln.
Lng ma hng nm ti mi vng cng vi nhit to cho cn trng iu kin tn
ti, c nh hng nht nh n cc hot ng sng nh sc sinh sn, kh nng pht
sinh thnh dch v.v Ngi ta dng h s thu nhit nh gi tc ng tng hp
gia lng ma hng nm v nhit khng kh, vi cng thc sau y:
An= P: (tn-to)
Trong : An l h s thu nhit, P l lng ma trung bnh hng nm (mm),
(tn-to) l tng tch n hu hiu c nm i vi mt loi cn trng no . Trn bn
a l, khi ni cc a danh c h s thu nhit bng nhau th ta c ng ng thu
nhit c trng cho s pht sinh pht trin ca loi cn trng . ng ng thu
nhit cho php phn vng cn trng theo mt ch tiu sinh hc c th.
4.4. nh sng
nh sng nh hng n cn trng khng c gii hn, nn cn trng c th
sng trong bng ti v ngoi nh sng, khng c hin tng cn trng b cht v qu
sng hay qu ti. nh sng nh hng n cn trng gin tip qua cc yu t nh nhit
v thc vt l thc n ca su hi. nh sng nh hng n hnh vi ca cn trng
thng qua th gic. Cn trng c kh nng cm th c cc tia sng c bc sng
ngn t 6500 n 2700 Ao (vng, lc, lam, chm v t ngoi). V cng nh sng,
c nhm loi ch nhn c nh sng ban ngy (nh cc h bm b cnh vy), c
nhm loi ch nhn c nh sng ban m (nh cc h ngi b cnh vy). C loi
thch hp sinh sng trong iu kin c nh sng chiu trc tip ca mt tri (nh xn
tc c thn c ph). Ngc li, c rt nhiu loi sng thun li trong iu kin bng
rm (nh mt c cnh c ph). Tu theo nhu cu v nh sng, mi loi cn trng tm
ni c tr v v tr trn cy thch hp. Ngi ta pht hin c s thay i hot tnh
ca cc men trong c th (nh catalaza, cytocromoxydaza, v.v) ph thuc vo

cng nh sng, vo nhp iu chiu sng v vo cht lng nh sng. Xu tnh nh
sng ca cn trng l mt biu hin phn ng ca cn trng i vi nh sng. Phn
ng quang chu k cn trng c th hin rt r qua hin tng ngng pht dc bt
buc (Diapause obligatoire). Tn hiu cho cn trng bt u v kt thc diapause
obligatoire ch yu l quang chu k. Phn ng quang chu k khng ph thuc vo
cng chiu sng, m ch ph thuc vo chu k chiu sng (s bin i c tnh chu
k ca thi khong chiu sng trong ngy). V vy, phn ng quang chu k xy ra c
nhm cn trng c trong thn cy, c trong qu, d cng nh sng y rt yu
(ch 1-3 lux). Phn ng quang chu k ch mt vi pha no ca mi loi v ch xy
ra mt ngng nhit nht nh, ph thuc vo lng thc n v vo iu kin
m ca mi trng. C nhng ti liu cho rng s thay i di ngy (t ngy di
vo ma h chuyn dn sang ngy ngn vo ma ng) lm xut hin phng thc
sinh sn hu tnh v loi hnh d c ma thu ca mt s loi rp mui.
4.5. Gi
Gi c tc ng ln n i sng cn trng, nh hng ti s trao i nc ca
cn trng vi mi trng. Gi lm thay i nhit v m khng kh, nh hng
gin tip n cn trng. Tc ng ln nht ca gi l gip cho cn trng pht tn.
Nhiu cn trng c gi thi mang i xa hng chc mt, c trng hp n hng
trm km. Trn cnh ng, u trng tui 1 ca cc loi su thuc b cnh vy nh su
c thn ng, su c thn 2 chm thng nh t u mnh ri nh gi thi phn tn
trong phm vi bn knh vi mt. Nhiu loi c tp tnh bay ngc hoc bay ngang
chiu gi khi cng gi yu, bay xui chiu gi khi cng gi mnh. C nhiu
loi cn trng kch thc c th nh c tp tnh bc bay ln cao 2-3 m vo chp ti, ri
nh gi thi tt i rt xa. Vic nghin cu kh nng v hng pht tn theo gi ca
cn trng c ngha quan trng trong vic d tnh d bo s hnh thnh dch ca su
hi cy trng.
4.6. t
Thnh phn cn trng sng trong t rt phong ph. C khong 95% s loi
cn trng c quan h vi t. Mt s loi sut i sng trong t. Th d, hu ht cn
trng lp ph Apterygota ch ri khi t khi t b ngp nc. Trong lp ph
Pterygota cng nhiu loi sut i sng trong t nh mi, d di v.v cn phn ln
cc loi khc c mt vi giai on pht dc trong t (thng l trng, u trng v
nhng), giai on trng thnh thng ln mt t n thm, tm i giao phi v
trng. Th d, cc loi thuc h b hung Scarabaeidae, h ban miu Meloidae, h b
ci Elateridae v.v S khc nh cc loi rui c qu v rui c l h Agromyzidae
th khi u trng y sc chng ri khi ni gy hi xung t ho nhng. Cng
nhiu loi ch trng vo trong t, khi u trng n th chui ln sinh sng trn mt
t. Nhiu loi qua ng, qua h trong t. C loi ban ngy xung t n nu v ban
m mi ln mt t kim n, nh u trng su xm (Agrotis ypsilon) v nhiu cn
trng sn mi thuc h chn chy Carabidae, h h trng Cicindelidae. Nhng nghin
cu v cn trng t (soil insects) cho thy cc loi cn trng lin quan vi t u c
nhng yu cu kh cht ch i vi cc tnh cht l ho ca t (nh thnh phn c
gii, thnh phn ho hc, pH, nhit trong t, m, vi sinh vt t v.v).
Nhng iu kin quyt nh s phn b v c tng quan s lng ca cc loi cn
trng trong cc loi t khc nhau. Chnh v vy, trong khoa hc chn on t (Soil-
diagnostic) ngi ta c th da vo thnh phn v mt cc loi cn trng sng trong

mi loi t m chn on cc tnh cht c bn ca loi t y.
Khi t qu kh cn trng chui su vo lng t. Khi t b ngp nc cn
trng cng thng chui su xung tng di n ni c m thch hp v cn c
khng kh gia cc ht t h hp. Trong trng hp ny, nu khng di chuyn kp
chng s b cht hng lot. V vy, ngi ta thng s dng bin php ti ngp nc
hay cho nc vo ngm rung dit nhiu loi su hi.
Nhit ca cc lp t bin thin c tnh quy lut theo ngy m v cc ma
trong nm. Ban ngy mt t hp ph nhiu nhit lng nn nhit cao hn lp di.
Ngc li, ban m mt t to nhit nhanh nn nhit li thp hn lp di.
thch ng vi bin thin nhit ca t, cn trng phi di chuyn ln xung
(migration) theo chiu thng ng, theo ngy m v theo ma.
Vic bn phn vo t ngoi tc dng cung cp cc cht dinh dng cn thit
cho cy trng cn c ngha lm tng nng mui ca dung dch t, t lm tng
p sut thm thu ca dung dch t, dn n c th cn trng sng trong t b mt
nc. Ngi ta bn phn ho hc liu lng cao theo ch nh phng chng u
trng ca h b ci Elateridae c hiu qu. Vic bn vi vo t gim chua
(tng pH ca t) cng c tc dng hn ch s lng mt s loi su hi sng trong
t. Bn nhiu phn hu c s to iu kin thun li cho h vi sinh vt gy bnh cho
cn trng pht trin, t gin tip nh hng n cn trng sng trong t.
4.7. Yu t thc n
Thnh phn thc n ca cn trng gm thc vt, ng vt v cc cht hu c
ang phn gii. Cn c vo ngun gc thc n, ngi ta chia cn trng thnh 5 nhm
sau y: (1) n thc vt (phytophaga), (2) n tht (Zoophaga), (3) n phn
(Corprophaga), (4) n xc cht (Necrophaga) v (5) n cht mc nt (Detritophaga).
Cc loi su hi cy trng thuc nhm n thc vt. Cc loi k th t nhin ca
su hi thuc nhm n tht. Cc loi n phn, n xc cht v n cht mc nt c vai tr
quan trng trong v sinh thin nhin v tham gia mt on trong chu trnh tun hon
vt cht trong t nhin. Thnh phn su hi v mt mi loi su hi ph thuc vo
cy trng l k ch (c v cht lng v s lng). Ngi ta ni cy no su y
ni rng c cy mi c su, cy quyt nh s phn b ca cn trng n thc vt, thnh
phn dinh dng trong cy nh hng n mi ch tiu sinh hc ca cn trng s dng
n lm thc n. Tip , thnh phn v s lng c th cc k th t nhin li ph
thuc vo k ch ca chng, bt u t cc loi n thc vt.
Cn trng c th c tnh n nhiu loi (c ph k ch rng) hay n t loi (c
ph k ch hp). Cn c vo tnh n ngi ta chia cn trng lm 4 nhm sau y: (1)
tnh n rt hp (nh su c thn la 2 chm ch n cy la, hay b ra Rodolia
cardinalis ch n tht rp sp Icerya purchasi hi cam qut); (2) tnh n hp (ch n cy
thuc 1 h thc vt, nh su bm trng Pieris canidia ch n nhng cy thuc h hoa
ch thp); (3) tnh n rng (n nhiu loi cy, nhiu loi vt mi, nh su xm Agrotis
ypsilon v su khoang Prodenia litura n rt nhiu loi cy trng, nh b nga v
chun chun n tht rt nhiu loi cn trng khc) v (4) tnh n tp (n rt nhiu loi
thc n c ngun gc khc nhau, nh nhiu loi gin).
Nhng loi c ph thc n rng thng phn b rng theo k ch ca n. Vi
nhng loi c ph k ch hp, bin php lun canh cy trng ct ngun thc n l
bin php phng chng kh thi v c ngha hn ch tc hi ca chng.
Vic tm hiu nh hng ca s lng v cht lng thc n n i sng cn
trng c ngha quan trng trong cng tc d tnh s lng v tnh hnh phn b ca
cc loi su hi.
4.8. Yu t k th t nhin
K th t nhin ca cn trng cn gi l thin ch. Chng cng tn ti vi k
ch, nhng l tc nhn khng ch s lng ch yu ca cn trng k ch. Nhng thin
ch ny c th thuc cc nhm sinh vt sau y:
+ Vi sinh vt gy bnh cho cn trng: bao gm nhiu loi nm, vi khun, virus, ng
vt nguyn sinh, tuyn trng v.v Nhiu loi c con ngi s dng v sn xut
thnh ch phm sinh hc s dng trong bo v thc vt. Th d, nm trng
Beauveria bassiana, nm xanh Metarhizium anisopliae, vi khun Bacillus
thuringiensis (BT), virus nhn a din NPV (Nuclear polyhedrosis virus) c s
dng rng ri c hiu qu.
+ Cn trng thin ch: bao gm cc loi cn trng k sinh v cn trng bt mi.
Cn trng k sinh c u trng sng bn trong c th k ch c gi l ni k
sinh, c u trng sng bm bn ngoi k ch c gi l ngoi k sinh. Thnh phn
cn trng k sinh rt phong ph, nhiu nht thuc b cnh mng Hymenoptera (ph
bin cc h Braconidae, Encyrtidae, Ichneumonidae, Trichogrammatidae) v thuc
h Tachinidae b hai cnh Diptera. Trong s cc loi cn trng k sinh con ngi
nhn nui theo quy trnh cng nghip v s dng thnh cng nhiu nc trn th
gii l cc loi ong mt Trichogramma spp.
Cn trng bt mi c thnh phn rt phong ph, thuc nhiu b, h khc nhau. Th
d, b chun chun Odonata, b b nga Mantodea, chun chun c Chrysopa b
cnh mch Neuroptera, nhiu loi trong h kin Formicidae b cnh mng
Hymenoptera, rui n rp h Syrphidae b hai cnh Diptera, nhiu h thuc b cnh
cng Coleoptera (nh h chn chy Carabidae, h h trng Cicindellidae, h cnh
cc Staphyllidae, h b ra Coccinellidae), v h b xt bt mi Reduviidae thuc b
cnh na Hemiptera. Phn ln chng l nhng loi c tnh n rng.
+ ng vt c xng sng n cn trng: Quan trng nht trong nhm ny l mt s
loi chim, di, ch, nhi, cc, chut chi, c, g, vt. Trong cc bin php phng chng
ry nu hi la mt s ni nc ta thc hin m hnh la-c v la-vt c hiu
qu.
4.9. nh hng cc hot ng cu con ngi
Hot ng kinh t ca con ngi trong h sinh thi nng nghip to nn nhng
bin i su sc, nh hng trc tip n cn trng, bao gm c su hi cy trng v
cc loi k th t nhin ca su hi. Cc hot ng ca con ngi c nhng mt tch
cc nh thc hin cc bin php iu khin sinh qun theo hng c li cho con
ngi v ci bin iu kin ngoi cnh thun li cho cc loi c ch. Th nhng,
cng c nhiu hu qu tiu cc, nh vic s dng thuc tr su ho hc khng hp l
lm nh hng n mi trng, n cn bng sinh hc trong t nhin, lm xut hin
nhiu loi su chng thuc, trong hot ng thng mi lm nhiu loi cn trng
hi nguy him lan trn t nc ny sang nc khc, mt s trng hp cn s dng
cn trng nh v kh trong chin tranh. Tt c cc hot ng c hi cn c khc
phc. Cng tc bo v cy trng i hi phi cn trng v khoa hc an ton cho mi
trng, cho con ngi v c hiu qu bn vng.
CU HI N TP CHNG V
1. Sinh thi hc cn trng nghin cu nhng vn g? Phn bit Sinh thi hc c
th (Autecology) v Sinh thi hc qun th (Sinecology).
2. Trnh by s lc v: cc yu t mi trng, chng qun, tiu chun sinh thi
v tnh do sinh thi ca cn trng.
3. Trnh by s lc v: sinh cnh, qun x, sinh qun, quan h gia cc loi
trong sinh qun, cn bng sinh hc.
4. Vai tr ca yu t nhit i vi cn trng nh th no? Cng thc tnh "tng
tch n hu hiu" v ngha vic x dng cng thc ny trong cng tc d tnh
d bo su hi nh th no?
5. Vai tr ca yu t m khng kh i vi cn trng nh th no? Sinh kh
hu (Bio-climo-gramme) l g? X dng n trong BVTV nh th no?
6. Vai tr ca yu t ma i vi cn trng th no?
7. Cng thc tnh H s thu nhit v ngha vic x dng n trong BVTV l g?
8. Vai tr ca yu t nh sng i vi cn trng th no?
9. Vai tr ca yu t t i vi cn trng th no?
10. Vai tr ca yu t thc n i vi cn trng th no?
11. Vai tr ca yu t k th t nhin (=thin ch) i vi cn trng th no?
12. nh hng cc hot ng ca con ngi i vi cn trng th no?
Chng VI
PHN LOI CN TRNG
1. nh ngha
Hin nay ngi ta bit hn 1,5 triu loi cn trng, mi loi c mt tn la
tinh gi l tn khoa hc c thng nht trn ton th gii. Gia cc loi c mi quan
h dng di nht nh. Gia cc loi cng c nhiu c im ging nhau th chng
cng c h hng gn nhau hn. V vy, ngi ta cn c vo s lng cc c im
chung nhiu hay t m quy np thnh cc qun loi ring bit, dn dn xy dng thnh
mt h thng phn loi t nhin phn nh c mi quan h dng di trong qu trnh
tin ho tng quan gia cc loi. Vic t mt loi no vo nhm ny hay nhm
khc, tc l xc nh v tr ca 1 loi trong c triu loi cn trng l phn loi
(Classification). Khi bt c 1 con cn trng, ta da vo cc bng nh danh cn gi
l kho phn loi c xy dng sn (Key) xc nh tn loi l g. Cng vic
c gi l nh danh (Identification). phng chng mt loi c hi no hay s
dng mt loi c ch no, th vic u tin l phi xc nh tn loi l g, sau mi
xem ta bit g, vit g v n. T mi tm c bin php thch hp thc hin
cc cng vic tip theo. V vy, phn loi cn trng l c s cho cng tc nghin cu
cn trng.
2. Khi nim c bn v phn loi cn trng
+ Cc cp trong phn loi: Ton b sinh vt chia ra 2 gii (kingdom) l gii ng vt
v gii thc vt. Gii chia ra nhiu ngnh (subkingdom). Cc cp tip theo nh dn
cho n loi l:
Lp (Class)
Lp ph (Subclass)
Tng b (Superorder)
B (Order)
B ph (Suborder)
Nhm (Section)
Tng h (Superfamily)
H (Family)
H ph (Subfamily)
Tc (Tribe)
Ging (Genus)
Ging ph (Subgenus)
Loi (Species)
Loi ph (Subspecies)
Trong s cc cp trn y, c 6 cp quan trng l: ngnh, lp, b, h, ging v
loi. Loi l n v phn loi c s, bao gm cc c th c ci c th giao phi vi
nhau sinh ra hu th bnh thng v kh nng sinh sn v di truyn.
+ Cch gi v vit tn loi: cng nh vi cc ng vt khc, tn gi cho mi loi theo
cch gi tn kp bng ting la tinh. T u l tn ging (genus), ch ci u vit hoa.
T th 2 l tn loi (species), ch ci u khng vit hoa. Th d, su xm c tn khoa
hc l Agrotis ypsilon. Tn ca tc gi nh loi cn trng vit sau tn loi v c
vit hoa, cho nn su xm l Agrotis ypsilon Hufnagel. Theo quy nh quc t, mi
loi ly tn c cng b u tin lm chun, nhng tn c cng b sau th gi l
tn khc (Synonym).
3. H thng phn loi n b ca lp cn trng

Vic phn chia lp cn trng ra cc b c nhiu kin khc nhau, nn s lng cc
b ca lp cn trng khc nhau tu theo h thng phn loi ca tng tc gi. Th d:
Carl von Linne (1758) chia thnh 7 b;
J.C.Fabricius (1775) - 13 b;
Brauer (1885) 17 b;
Sharp (1895) 21 b;
Shipley v Borner (1904) 22 b;
Tillyard (1926) v Imms (1944) 24 b;
Comstock (1925) v Svanvich (1949) 25 b;
Crampton (1935) v Ross (1948) 28 b;
Plavonsikop (1950) 29 b;
Weber (1949) v Chu Nghiu (1950) 31 b;
Handlirsch (1925) v Essig (1947) 33 b;
Brues & Melander (1932) v Thi Bang Hoa (1955) 34 b;
Wardle (1936) v Mactnop (1949) 40 b.
H thng phn loi chng ta thng dng chia lp cn trng lm 31 b nh sau;
A. Lp ph khng c cnh (Apterygota)
1) B ui nguyn thu (Protura)
2) B ui bt (Collembola)
3) B 2 ui (Diplura)
4) B 3 ui (Thysanura)
B. Lp ph c cnh (Pterygota)
5) B ph du (Ephemerida)
6) B chun chun (Odonata)
7) B gin (Blattaria)
8) B b nga (Mantodea)
9) B cnh bng (Isoptera)
10) B chn dt (Embioptera)
11) B cnh p (Plecoptera)
12) B b que (Phasmida)
13) B cnh thng (Orthoptera)
14) B cnh da (Dermaptera)
15) B c rng (Corrodentia)
16) B n lng (Mallophaga)
17) B rn (Anoplura)
18) B cnh t (Thysanoptera)
19) B cnh na (Hemiptera)
20) B cnh u (Homoptera)
21) B cnh cng (Coleoptera)
22) B cnh qun (Strepsiptera)
23) B cnh rng (Megaloptera)
24) B b lc (Rhaphidiodea)
25) B cnh mch (Neuroptera)
26) B cnh di (Mecoptera)
27) B cnh lng (Trichoptera)
28) B cnh vy (Lepidoptera)
29) B cnh mng (Hymenoptera)
30) B 2 cnh (Diptera)
31) B b cht (Siphonaptera)
4. Mt s b, h cn trng quan trng trong nng nghip

C nhiu loi cn trng gy hi cho cy trng nng nghip cc b sau y:
b cnh thng, b cnh t, b cnh u, b cnh na, b cnh cng, b cnh vy v b
2 cnh. Nhiu loi ong k sinh rt quan trng thuc b cnh u. y l nhng b
c quan tm nht trong cn trng nng nghip.
4.1. B cnh thng (Orthoptera)
bit khong 20.000 loi. Gi l cnh thng v chng c c trng rt d nhn bit,
l cnh trc hp di, cht da tng i dy; cnh sau cht mng, khi khng bay
xp nh qut di cnh trc (tr mt s loi khng c cnh). t i chn sau to
thch nghi cho vic nhy hoc chn trc thch nghi cho vic o bi.
Tt c cc loi trong b cnh thng u bin thi khng hon ton.
B cnh thng chia lm nhiu h, trong s c 4 h quan trng sau y:
4.1.1. H chu chu (Acridiidae = Locustidae): Ru u ngn di chiu di c th.
C chu chu u nhn vi ru u hnh li kim v chu chu u bng vi ru u
hnh si ch. C quan thnh gic hai bn t bng th nht. Bn chn c 3 t.
trng trong t. Hu ht n thc vt. Cc loi su hi ph bin: chu chu la (Oxya
velox Fabr.), chu chu voi (Chondracris rosea rosea De Geer), chu chu n
(Locusta migratoria Fabr.).
4.1.2. H st snh (Tettigoniidae): Ru u hnh si ch di hn chiu di c th. Bn
chn c 4 t. B phn sinh dc ngoi thng hnh li kim di. C quan thnh gic
t chy chn trc. Phn ln n tht ng vt v l nhng loi c ch. Loi khng
c cnh thng sng trong hang hay hc cy. Mt s trng di t, mt s
trng vo m cy. Mt s ging thng gp: Euconocephalus, Conocephalus,
Holochlora, Pseudorhynchus.
4.1.3. H d mn (Gryllidae): Ru u hnh si ch di hn chiu di c th. Bn chn
c 3 t. Lc khng bay th cnh trc bn phi che ln trn cnh trc bn tri. Cnh
sau xp dc di cnh trc v ko di nh mt ci ui. Lng ui khng chia t.
C quan thnh gic t chy chn trc. trng trong t. Mt s loi thng gp:
Gryllus chinensis Weber, G. testaceus Walker.
4.1.4. H d di (Gryllotalpidae): Ru u ngn hnh si ch. Cnh trc rt ngn,
cnh sau cun dc thnh hnh ng ko di ra pha sau. Chn trc kiu o bi. Khng
c c quan thnh gic. trng trong t. Phn ln sng trong t. Mt s loi thng
gp: Gryllotalpa africana Pal de Beauvois, G. orientalis Burmeister.
4.2. B cnh t (Thysanoptera)
bit khong 2500 loi. C th nh. Cnh hp di mc y lng di nh lng
chim, mch cnh thoi ho. Lc ng yn, 2 cnh xp bng 2 bn lng. Khi b bng
un cong v pha lng. Thng trng vo m cy hoc khe nt di v cy. Bin
thi kiu qu (thuc nhm bin thi khng hon ton) v t u trng sang trng
thnh tri qua giai on nhng gi khng n, khng hot ng. y l kiu trung
gian t bin thi khng hon ton sang bin thi hon ton. Phn ln n thc vt nn
c th gy hi cho cy trng, nhng cng c nhiu loi c tnh bt mi l thin ch
ca cc loi cn trng nh b khc hoc trng ca cc loi su c kch thc ln.
Nhng h thng gp l: h b tr vn, h b tr v h b tr ng.
4.2.1. H b tr vn (Aeolothripidae): ru u 9 t, cnh trc c nhiu vt vn, ng

trng hnh li ca cong ln. Phn ln l loi c ch (ht mu nhn , rp mui v
cc b tr khc). Loi thng gp: Aeolothrips fasciatus L.
4.2.2. H b tr (Thripidae): Thn dp, ru u 6-8 t, cnh hp nhn. ng trng
dng li ca cong xung. Thng gy hi cy trng. Loi ph bin: Thrips oryzae
Williams, Thrips tabaci Lindeman, Thrips palmi Karni.
4.2.3. H b tr ng (Phloeothripidae): Phn ln mu nu ti hoc en, cnh c hoc
khng. Nu c cnh th mch cnh trc rt thoi ho. Cui bng c con c v con
ci u dng ng. Phn ln l cc loi n cn trng nh khc v bo t nm. Ch mt
s t loi n thc vt v hi cy, nh Phloeothrips oryzae Matsumura.
4.3. B cnh u (Homoptera)
bit khong 16.000 loi. Ming kiu chch ht. Nu c cnh th c 2 i
cnh bng cht mng hoc cht da trong m. Bng c 11 t, nhng 1-3 t pha trc
thoi ho hoc nhp vi nhau nn ch thy r 8-9 t. Khng c lng ui. C ng
trng r rt. Bin thi khng hon ton theo kiu dn dn thay i, nhng c s it loi
bin thi qu (c nhng gi, nh cc h rp sp). Hnh thi v cc c im sinh
vt hc ca cc h khc nhau rt nhiu. Sau y l mt s h c nhng loi gy hi cy
trng phi quan tm phng chng:
4.3.1. H b ry (Jassidae=Cicadellidae): su hi thng gp l ry xanh ch
(Chlorita flavescens Fabr.), ry xanh ui en hi la (Nephotettix bipunctatus Fabr.),
ry in quang (Deltocephalus dorsalis Motsch.), ry cnh trng la (Empoasca
subrufa Melichar).
4.3.2. H ve su u di (Fulgoridae): su thng gp l ve su u di hi nhn vi
(Fulgora candelaria L.).
4.3.3. H ve su bm (Flatidae): su thng gp l ve su bm (Lawana imitata
Melichar, Salurnis marginellus Guer) trn bi, cam, chanh.
4.3.4. H mui bay (Delphacidae): su thng gp l ry nu hi la (Nilaparvata
lugens Stal), ry lng trng (Sogata furcifera Horvath), ry xm (Delphacodes
striatella Fall.).
4.3.5. H ry g (Psylidae = Chermidae): su hi thng gp l ry chng cnh
(Diaphorina citri Kuw.), ry g hi du (Anomoneura mori Schwars).
4.3.6. H ry bt phn (Aleyrodidae=Aleurodidae): su hi thng gp l b phn gai
en (Aleurocanthus spiniferus Quaintance), b phn (Bemisia tabaci (Gennarius),
Bemisia myricae Kuwayana).
4.3.7. H rp mui (Aphididae): su thng gp l rp mui bng (Aphis gossypii
Glover), rp mui cam (Aphis citricidus Kirkaldy), rp thuc l = rp o (Myzus
persicae Sulzer), rp ci (Brevicorine brassicae L.), rp ng (Rhopalosiphum maidis
Fitch).
4.3.8. H rp mui x (Eriosomatidae=Pemphigidae): loi su thng gp l rp x
trng hi ma (Ceratovacuna lanigera Zehntner).
4.3.9. H rp sp bng x (Margarodidae): loi su thng gp l rp sp bng x hi
cam qut (Icerya purchasi Mask).
4.3.10. H rp sp phn (Pseudococcidae): loi su thng gp l rp phn tua ngn
(Pseudococcus citri Risso), rp sp phn hi ma (Trionymus sacchari Cockerelli), rp
sp phn hi da (Pseudococcus brevipes Cockerelli).
4.3.11. H rp sp n mng (Coccidae): Su thng gp l rp sp n mng (Coccus
hesperidum Linn., Coccus viridis Green, Coccus celatus De Lotto, Saissetia oleae
(Bern.), Ceroplates rubens Maskerell).
4.3.12. H rp sp vy (Diaspidae): Su thng gp l rp sp vy nu trn

(Chrysomphalus ficus Ashm.), rp sp vy trn (Aonidiella aurantii Maskerell), rp
sp vy im en (Parlatoria zizyphus Lucas), rp sp vy di (Lepidosaphes gloverii
Pack.).
4.4. B cnh na (Hemiptera)
bit khong 20.000 loi. Kch thc c th nh hoc trung bnh. Ming
chch ht. Ru u 3-5 t. Mnh lng ngc trc rng. Phin mai (Scutellum) nm
gia 2 chn cnh trc, phin ny c loi pht trin che khut hoc ton b phn
bng. Mt na cnh trc v pha gc cnh bng cht sng hoc cht da tng i
cng, na pha ngoi bng cht mng, nn gi l cnh na. Phn ln c tuyn hi
mt bng ca ngc gn t chu chn sau. Bin thi khng hon ton. Phn ln sng
trn cn, mt s sng di nc hoc trn mt nc (nh c cung, b xt nc). Tnh
n a dng, c loi n thc vt (l su hi cy trng), c loi k sinh ng vt bc cao
nh chim, ng vt c v v bt n nhng cn trng khc.
Mt s h c nhiu su hi hoc c nhng loi bt mi quan trng sau y:
4.4.1. H b xt ru 5 t (Pentatomidae), su thng gp l: b xit vi (Tessaratoma
papillosa Drury), b xt xanh (Nezara viridula Fabr.), b xt xanh vi di
(Rhynchocoris humeralis Thunberg), b xt mp (Aspongopus fuscus Westwood), b
xt (Menida histro Fabr.).
4.4.2. H b xt trn (Platispididae=Coptosomatidae), loi gy hi trn u l
Coptosoma sp.
4.4.3. H b xt mai (Scutelleridae), loi gy hi thng gp l: b xt hoa
(Poecilocoris latus Dall.), b xt mai vng m en (Chrysocoris grandis Thunberg)
hi ch.
4.4.4. H b xt mp (Coreidae), loi gy hi cy trng thng gp l: b xt di hi
la (Leptocorisa varicornis Fabr. v Leptocorisa acuta Thunberg), b xt gai b
(Cletus trigonus Thunberg), b xt gai ln (Cletus punctiger Dallas).
4.4.5. H b xt (Pyrrhocoridae), loi hi thng gp l: b xt hi bng
(Dysdercus cingulatus Fabr.).
4.4.6. H b xt li (Tingidae), loi hi thng gp l: b xt li hi chui
(Stephanitis typicus Dist.).
4.4.7. H b xt m (Miridae=Capsidae), loi gy hi thng gp l: b xt mui hi
ch (Helopeltis theivora W.).
4.4.8. H b xt bt mi (Reduviidae), mt s ging thng gp l: Pirates, Sycanus,
Scipinia, Velinus, Coranus, Oncocephalus.
4.5. B cnh cng (Coleoptera)
bit khong 250.000 loi. Kch thc c th c loi ch 0,5 mm (h
Corylophidae), c loi di 16-17cm (nh mt s loi xn tc, b hung). Cnh trc
ho cng bng cht sng hoc cht da, cnh sau l cht mng. Ming gm nhai. Bin
thi hon ton. u trng c nhiu dng (dng chn chy, dng b hung, dng khng
chn). Tnh n da dng, trong c nhiu loi n thc vt, hi cy trng, ng thi
nhiu loi bt mi c ch. Phn b rng, c mi ni, trn cn v di nc.
Mt s h c nhiu su hi cy trng hoc c nhiu loi bt mi c ch sau y:
4.5.1. H chn chy (Carabidae), phn ln l cc loi c ch, c u trng v trng
thnh u bt mi. Ch c s t loi gy hi. Hot ng tch cc vo ban m. Cc
ging c ch thng gp l: Bembidion, Chlaenius, Dripta, Ophionea, Pheropsophus,
Eucolliurs, Stenolophorus, Adacantha, Callistomimus. Loi gy hi thng gp l
Agonoderus lecontei Chaudoir, Clivina impressifrons LeConte hi ht ging ng khi
gieo ( Chu u, nhng loi ny hi ht ng rt nng trong ma xun gi lnh khi ny

mm chm).
4.5.2. H h trng (Cicindelidae), hu ht l cn trng bt mi c ch, hot ng tch
cc di nng, b nhanh trn mt t v bay tng qung ngn. Cc ging thng gp
l Cicindella v Collyris. Loi ph bin l Cicindella sexpunctata Fabr., C. kaleea
Bates, C. striolata Illiger, C. specularis Chaudoir.
4.5.3. H cnh cc (Staphilinidae), phn ln l c ch, n cc cn trng nh b hoc n
cc cht mc nt. C loi k sinh trong nhng rui. Cc ging thng gp l: Paederus,
Staphyllinus, Stenus, Philonthus. Loi ph bin l Paederus fuscipes Cutr., P. tamulus
Erichson.
4.5.4. H b ci (Elateridae), n thc vt. u trng sng trong t n ht ging, r, c,
cy con; Trng thnh n cnh non, mm non v hoa. Cc ging thng gp l:
Agriotes, Aeoloderma, Melanotus.
4.5.5. H b ci gi (Buprestidae), n thc vt. u trng thng sng di v cy
hoc trong r cy, l su hi cy n qu v cy rng quan trng. Trng thnh gn
ging trng thnh h b ci nhng rc r hn v khng c tnh bt ny nh b ci.
Cc ging thng gp l: Agrillus, Chrysochoa.
4.5.6. H mt u di (Bostrychidae), thng gy hi vt liu g, tre, na v ht
ng cc. Loi thng gp l: mt ng cc (Rhizopertha dominica Fabr.).
4.5.7. H mt m ngn (Ipidae=Scotylidae), thng sng di v cy, trong thn v
cnh cy lu nm, c khot thnh ng l. Mt s loi c ph ht ging v qu ct
trong kho. Loi thng gp l: mt c cnh c ph (Xyleborus morstatti Haged,
Xyleborus morigenus Bandf.
4.5.8. H mt u (Bruchidae=Lariidae), u trng v trng thnh u hi ht ging
u . Loi thng gp l: mt u xanh (Bruchus chinensis L.).
4.5.9. H vi voi (Curculionidae), n thc vt. a s u trng sng trong m cy,
trong ht ng cc, c mt s loi c th to thnh bu su. Trng thnh c th cc
b phn ca cy (r, thn, l, qu, ht) v trong t. Cc loi thng gp l: b h
khoai lang (Cylas formicarius Fabr.), mt go (Sitophilus oryzae Lin.), vi voi hi la
(Echinocnemus squameus Bilberg).
4.5.10. H bng ti (Tenebrionidae), phn ln n cht mn, sng trong t hoc trong
g mc, n cc cht mc ca cy. Cng c nhiu loi c hi, c khot ht ng cc v
nng sn trong kho tng, gm ph ht ging sau khi gieo v cy con. Trng thnh
hot ng ban m nn gi l su bng ti. Loi thng gp l: mt thc
(Tribolium ferrugineum Fabr.).
4.5.11. H ban miu (Meloidae), u trng n trng chu chu, bin thi hon ton
phc tp (hypermetamorphose). Trng thnh n thc vt, hi l v hoa, nht l cy h
bu b v cy h u. Cc loi thng gp l: ban miu sc trng (Epicauta gorhami
Marseul), ban miu vng (Mylabris cichorii Linnaeus).
4.5.12. H xn tc (Cerambycidae), n thc vt. Giai on u trng c thn v cnh
cy thn g, cn ph chi non mc trn cnh. Giai on trng thnh cn ph v cy,
v cnh. Su hi thng gp l: xn tc xanh lc hi cam bi (Chelidonium
argentatum Dalman), xn tc en m trng hi cam (Anoplophora chinensis Forster),
bo re hi c ph (Xylotrechus quadripes Chevrolat).
4.5.13. H nh kim (Chrysomelidae), n hi cy. u trng cn l, c l, c r, c
qu. Trng thnh thng cn khuyt hoc cn thng l. Mu sc trng thnh thng
lp lnh nh kim loi, nn gi l h nh kim. Mt s loi thng gp l: B nhy hi
rau (Phyllotreta vittata Fabr.), b nhy hi cam (Clitea metallica Chen), b bu vng
(Aulacophora sp.), ba ba xanh hi khoai lang (Cassida circumdata Herbst).
4.5.14. H b hung (Scarabaeidae), mt nhm n phn ng vt, mt nhm n thc

vt. Trng thnh loi n thc vt cn ph cc phn trn mt t (l, hoa), u trng
sng di t cn r v gc cy con. Cc loi su hi thng gp l: b hung hi ma
(Alissonotum pauper Burm. v Alissonotum impressicolle Arrow), cnh cam (ging
Anomala) nh Anomala cupripes Hope, Anomala dorsalis Fabr., Anomala daimiara
Hardd., b da (ging Holotrochia) nh H. aequabilis Bat., v nhiu ging khc nh:
Apogonia, Popillia, Melolontha, Autocerica, Serica.
4.5.15. H b ra (Coccinellidae), phn ln n tht, u trng v trng thnh sn bt
cc cn trng nh nh rp mui, rp sp, nhn nh v u trng tui nh ca cc loi
cn trng khc. Mt s n thc vt v l su hi cy trng. Loi su hi thng gp l:
B ra 28 chm (Epilachna vigintioctopunctata (Fabr.)). Cc loi c ch ph bin l:
Coccinella transversalis Fabr., C. explanata Miyatake, Menochilus sexmaculatus Fabr.,
Lemnia biplagiata Swartz, Harmonia octomaculata Fabr., Scymnus hoffmani Weis.,
Cryptogonus orbitus (Gyllenhal), Propylea japonica Thunberg, Formicornus sp., Ileis
axyridis Pallas.
4.6. B cnh vy (Lepidoptera)
bit khong 140.000 loi ngi v bm. Trng thnh hot ng ban m
gi l ngi, trng thnh hot ng ban ngy gi l bm. C th, 2 i cnh v chn
mang y nhng vy nh. Ming kiu vi ht. Mt s loi ming thoi ho ht, ch
cn ru mi di. Ru u c nhiu dng (si ch, hnh lc, hnh di trng, hnh
chu). H thng mch cnh khc nhau rt nhiu cc h, nn l c im c s
dng trong phn loi. u trng dng nhiu chn, ming gm nhai. Lng cng trn c
th u trng l c im quan trng dng phn loi. Trng thnh khng gy hi v
n mt hoa, nc, hoc khng n. u trng hi cy (cn l, cn mm, c thn, uc l,
c hoa, c ht, c qu v c r cy), gy thit hi ln. Nhng h sau y c nhiu
su hi cy trng:
4.6.1. H ngi c g (Cossidae), a s u trng c khot thn hoc cnh cy n qu
v cy rng. Mt s ging v loi thng gp l: su c thn mnh hi c ph
(Zeuzera coffeae Nietner), c thn nhn vi (Arbela tetraonis Moore).
4.6.2. H ngi cc (Tineidae), u trng n thc vt, nhng c mt s loi n cc cht
nng sn phm ng thc vt trong khi ct gi trong kho. Nhng loi thng gp l:
ngi cc hi lng thc ng cc (Tinea granella Linn.), ngi cc hi t,lng (Tinea
pellionella L.).
4.6.3. H ngi rau (Plutellidae=Yponomeutidae), u trng cn l, c l, c thn.
Loi thng gp l: su t hi rau (Plutella xylostella Curtis).
4.6.4. H ngi mch (Gelechidae), u trng c tp qun cun l, c l, c qu, c
ht. Nhng loi thng gp l: ngi mch (Sitotroga cerallela Oliv.), su hng hi
bng (Pectinophora gossypiella Saunders), su gp l khoai lang (Brachmia trianuella
Herrich-Schaffer).
4.6.5. H ngi cun l (Tortricidae), u trng c tp qun cun l, dt l hoc c vo
mm non, thn non, qu ph hi. Nhng loi thng gp l: su cun l ch
(Homona coffearia Nietner), su cun l cam (Adoxophyes cyrtosema Meyrick), su
cun l cam (Cacoecia eucroca Diakonoff).
4.6.6. H ngi cun l b (Eucosmidae=Olethreutidae), u trng c qu, ht v thn
cy gy hi. Nhng loi thng gp l: su c qu nhn vi (Cryptophlebia
ombrodella Lower), su c thn ma mnh vng (Argyroploce schistaceana Snellen).
4.6.7. H ngi lng v (Pterophoridae), u trng cn l, cn hoa. Mt s loi c thn
cy, c ht. Nhng loi thng gp l: ngi lng v nu (Steganodactyla concursa
Walk.) v ngi lng v trng (Alucita niveodactyla Pagenstecher) hi ngn khoai lang.
4.6.8. H ngi sng (Pyralidae), u trng c thn cy hoc cun l (nht l h ho

tho). Nhng loi thng gp l: su c thn la 2 chm (Trypoyza incertulas
(Walker)), su c thn la 5 vch u nu (Chilo suppressalis Walker), su c thn
la 5 vch u en (Chilotraea auricilia Dudgeon), su cun l nh hi la
(Cnaphalocrocis medinalis Guenee), su c thn ma 4 vch (Proceras venosatus
Walker), su c thn ng (Ostrinia furnacalis Hubner v Ostrinia nubilalis Hubner),
su c qu tng (Etiella zinckenella Treitschke), su cun l u (Lamprosema
indicata Fabr.), su c dy khoai lang (Omphisa illisalis Walker).
4.6.9. H su kn (Psychidae), u trng n l, hoa, v cnh cy non. u trng sng
trong ti lm bng l, bng cung l, bng cnh vn dt thnh bao, khi di chuyn hay
n th th u ra ngoi. Nhng loi thng gp l: su kn hi ch (Clania minuscula
Butler, Clania crameri Westwood, Clania variegata Snellen), v cc ging: Amatissa,
Pagodia, Metisa, Mahasema.
4.6.10. H b nt (Eucleidae), u trng hi cy n qu, cy rng v cy cng nghip
lu nm. Cc ging thng gp l: Thosea, Cania, Altha, Chalcocelis. Orthocraspeda,
Parasa, Setora. Loi thng gp l: b nt la (Parasa bicolor Walker), b nt ch
(Cania bilinea Walker), b nt xoi mn (Parasa pseudorapanda Hering), b nt
chui (Thosea chinensis Walker).
4.6.11. H su o (Geometridae), u trng n l cy. Nhng loi thng gp l: su o
u (Acidalia bipunctata Butler), su o ch & du (Biston suppressalis Guenee),
su o ay gai (Ectropis crepuscularis Hubner), su o vng (Disphania militaris
Linnaeus).
4.6.12. H ngi nhng vi (= h ngi tri) (Sphingidae), u trng n l cy. Nhng
loi thng gp l: su sa hi khoai lang (Agrius convolvuli Linn.), su sa hi khoai s
(Theretra oldenlandia Fabr.).
4.6.13. H ngi n (Arctiidae), u trng n l cy. Nhng loi thng gp l: su
rm en (Amsacta lactinea Cramer.), su ngi n bng (Spilosoma subcarnea
Walker) v cc ging thng gp l Nyctemera, Creatonotus.
4.6.14. H ngi c (Lymantriidae = Liparidaea = Orgidae), u trng thng n l cy.
Mt s ging v loi thng gp l: Orgyia, Lymantria, su rm ch (Euproctis
pseudoconspersa Strand).
4.6.15. H ngi m (Noctuidae), phn ln u trng n thc vt. L h c nhiu su
hi cy trng. Mt s loi su hi l: su c thn la bm c mo (Sesamia inferens
Walker), su keo (Spodoptera mauritia Boisd.), su cn gi (Mythimna separata
Walker), su xm (Agrotis ypsilon Rott.), sau xanh (Helicoverpa armigera Hubner),
su xanh thuc l (Helicoverpa assulta Guene), su khoang (Spodoptera litura Fabr.),
su loang hi bng (Earias fabia Stoll.), su o xanh (Anomis flava Fabr.).
4.6.16. H tm du (Bombycidae), u trng n l cy. Cc loi thng gp l: tm
du (Bombyx mori Linn.), su chm hi ch (Andraca bipunctata Walker).
4.6.17. H ngi c l (Phyllocnistidae), u trng thng c di biu b l cy.
Loi thng gp l: su v ba hi cam (Phyllocnistis citrella Stainton).
4.6.18. H bm phng (Papilionidae), u trng n l cy. Cc ging v loi thng
gp l: bm phng en (Papilio polytes L.), bm phng vng (Papilio demoleus
L.), cc ging Graphium, Lamproptera.
4.6.19. H bm phn (Pieridae), u trng n l cy. Mt s loi thng gp l:
bm trng 2 chm (Pieris rapae L.), bm trng vt rng ca (P. canidia Sparmann).
4.6.20. H bm ban (Danaidae), u trng n l cy. Mt s loi thng gp l:
Danaus chrysippus L., Danaus aglea Cramer, Danaus melissa Cramer, Euplocea
mulciber Cramer.
4.6.21. H bm mt rn (Satyridae), u trng n l cy. Loi thng gp l: su mt

rn hi la (Melanitis leda Linn.).
4.6.22. H bm su mnh gai (Nymphalidae), u trng n l cy. Mt s loi thng
gp l: su hi l gai (Pareba vesta Fabr., Pyrameis indica Herbst.).
4.6.23. H bm tro c ui (Lycaenidae), u trng n l cy hoc c qu. Mt s
loi thng gp l: bm tro hi u (Lycaena boetica L.), bm tro hi nhn vi
(Deudorix epijarbas Moore), cc ging Aphnaeus, Calochrysops, Zieeria.
4.6.24. H bm nhy (Hesperidae), u trng n l cy. Loi thng gp l: su cun
l la (Parnara guttata Br. Et Grey v Pelopidas mathias Fabr.), su cun l chui
(Erionota thorax L.).
4.7. B hai cnh (Diptera)
bit khong 85.000 loi, bao gm cc loi mui, rui, mng v.v Kch
thc c th nh b hoc trung bnh. c im ch yu l ch c 2 cnh trc pht
trin bng cht mng, h thng mch cnh n gin. Cnh sau thoi ho thnh dng
chu thng bng. Mt s t loi khng c cnh. Khng c lng ui. C th phn thnh
2 nhm chnh l rui v mui. nhm rui trng thnh c ming lim ht hoc ca
lim, u trng dng di, nhng bc. nhm mui trng thnh c ming chch ht, u
trng dng b gy, nhng dng cung qung. Tnh n v tp qun sinh sng ca cn
trng b 2 cnh rt khc nhau. C khong s loi c u trng sng trong nc. Tnh
n ca u trng c 4 loi: (1) n thc vt, (2) n cht mn mc, (3) n phn, (4) n tht
(bt mi hoc k sinh). Trng thnh nhiu loi ht mu ngi v ng vt tr thnh
mi gii truyn bnh nguy him. Mt s l su hi cy trng. C nhiu loi bt mi
hoc k sinh cc loi cn trng khc nn l KTTN c ch.
Mt s h quan trng cn quan tm sau y:
4.7.1. H mui ln (Tipulidae), kch thc c th ln hn cc loi mui khc (thn
di mnh n 2-3 cm, chn rt di). u trng n r cy, n nm hoc cc cht mc nt.
Loi thng gp: mui ln hi mm la mi mc (Tipula ains Alexander).
4.7.2. H mui ch hng (Chironomidae), ming trng thnh khng pht trin nn
khng th ht mu. u trng sng di nc h, ao v cc ni nc chy chm. Mt
s su hi thng gp l: mui ch hng hi la (Chironomus oryzae) cn mm non
hoc r la, mui b ch hng hi bo hoa du (Chironomus sp.).
4.7.3. H mui (Culicidae), l mui ht mu ngi v ng vt. u trng l b gy v
nhng l cung qung hot ng nhanh nhn trong nc. Mt s ging thng gp v
u l mi gii truyn bnh nguy him l: Anopheles, Culex, Aedes.
4.7.4. H mui nn (Cecidomiidae), u trng mt s loi n thc vt sng trn cy,
trong g, trong cc u bu l v cnh. u trng mt s loi khc c tnh n tht, k
sinh, n cht mn mc, n phn ng vt. Loi thng gp l: su nn hi la
(Pachydiplosis oryzae Wood-Mason).
4.7.5. H rui tru (Tabanidae), cn gi l mng tru, trng thnh ci ht mu tru,
trng thnh c ht mt hoa. u trng n tht, phn ln sng di nc, mt s trong
t, di si cnh dng nc chy hoc sng trong nc bn. Vit Nam pht
hin hn 80 loi. Ging thng gp l: Tabanus, Chrysops. Loi ph bin nht k sinh
vt nui l Tabanus rubidus.
4.7.6. H mng n su (cn gi l rui n su) (Asilidae), kch thc c th ln v
trung bnh. Trng thnh v u trng u bt mi n tht. Trng thnh c th bt con
mi ln bng c th chng (nh chun chun, chu chu, cc loi rui khc). u trng
sng trong t, trong g mc v bt n tht u trng ca cc loi cn trng khc. Vit
Nam pht hin c hn 20 loi thuc cc ging Clephydroneura, Damalis,
Eutolmus, Laphria. Loi thng gp l Eutolmus brevistylus Coquillet.
4.7.7. H rui n rp mui (Syrphidae), rui c kch thc trung bnh n ln (chiu
di thn 4-23mm), rui n mt v phn hoa. u trng phn ln n rp mui, mt s n
thc vt, n cht hu c mc nt (mn mc) v n phn ng vt. Vit Nam pht
hin c trn 20 loi. Cc ging ph bin l: Syrphus, Epistrophe, Megaspis,
Melanostoma.
4.7.8. H rui c qu (Trypetidae = Tephritidae), rui c kch thc nh hoc trung
bnh, t chy chn gia c ca, ng trng ca con ci r rt v chia 3 t. u
trng sng trong qu, trong thn cy, trong cnh, trong l v trong m to thnh bu.
Cc loi thng gp l: rui c qu cam (Bactrocera dorsalis (Hendel) =
Chaetodacus ferruginea Fabr.), rui c qu phng ng (Dacus dorsalis (Hendel)),
rui c qu mp (Chaetodacus cucurbitae Coq.).
4.7.9. H rui dm (Drosophilidae), rui rt nh, 3-4mm. u trng sng trong qu
mm nt hoc cc cht ln men chua. Loi thng gp l: Drosophila sp..
4.7.10. H rui vng c thn (Chloropidae), rui nh, mu vng nht. u trng c
trong thn, l, n m cy. Loi thng gp l: rui vng hi la Chlorops oryzae
Matsumura).
4.7.11. H rui c l (Agromyzidae), rui c kch thc 1,5-4mm. u trng c n
nhu m l. Loi thng gp l: rui c l ci (Phytomiza atricornis Meigen), gii c
gc tng (Agromyza sp.).
4.7.12. H rui hoa (Anthomyiidae), rui nh. u trng n phn ng vt, cc cht
hu c mc nt, mt s hi cy. Loi hi cy thng gp l: rui hoa Hylemia sp.
4.7.13. H rui nh (Muscidae), rui c kch thc 3-8mm. u trng n phn ng
vt v cc cht hu c thi ra, mc nt. Loi thng gp l: rui nh (Musca
domestica vicina Macquart).
4.7.14. H rui k sinh (Tachinidae = Larvaevoridae), rui trng ln c th k ch
th u trng chui vo c th k ch qua l hu mn hoc l sinh dc. u trng sng k
sinh trn u trng, nhng ca b cnh vy, b cnh cng, b 2 cnh v mt s b khc.
Ging thng gp l: Tachina.
4.7.15. H rui xanh (cn gi l nhng xanh)(Calliphoridae), gm nhng loi c mu
xanh lam hoc lc. u trng sng trn xc cht ng vt hoc trong phn. Cc ging
thng gp l: Calliphora, Chrysomgia.
4.8. B cnh mng (Hymenoptera)

bit hn 100.000 loi, bao gm cc loi kin, ong, t v. c trng ch yu l c
ming gm nhai hoc gm ht, c 2 i cnh bng cht mng, cng c loi khng c
cnh. c im hnh thi v sinh vt hc ca b ny rt a dng. Hu ht sng trn cn.
C loi n thc vt, c loi n tht (bt mi v k sinh). Nhiu loi sng qun t hoc
x hi. Nhiu loi c ch (cho mt, cho sp, v l KTTN ca su hi cy). Bin thi
hon ton, nhng trn.
Mt s b quan trng sau y:
4.8.1. H kin (Formicidae), phn ln khng c cnh, ru u hnh u gi, on
trc ca bng c 1-2 mu li v pha lng, sng c tnh tp th thnh x hi (tr mt
s t sng k sinh) nn c hin tng a hnh r rt. Loi kin cp thp c tnh n tht
hoc a thc, loi cp cao c tnh n thc vt. Mt s loi c s dng tr su hi
cy trng, nh: kin Oecophylla smaragdina Fabr., tiu dit nhiu loi su hi cam;
kin Formica rufa L. v F. fusca L. tr su hi thng (Panolis flammen Schiff).
4.8.2. H ong mt (Apidae), th phn cho cy v cho mt ong. Cc loi ong mt c
nui l Apis mellifera L. v A. cerana Fabr..
4.8.3. H t v (Sphecidae), lm t bng t tren tng, trn cy hoc trong t. Bt

u trng b cnh vy, rui, b ry, d, nhn lm thc n cho t v non. Mt s
ging v loi thng gp l: Liris nigripennis Cameron, cc ging Notogonia,
Sceliphron, Sphex.
4.8.4. H ong vng (Vespidae), mt s sng thnh x hi, mt s sng n c.
Thng bt u trng b cnh vy gy t trong t nui ong non. Thng gp: loi
Vespa cincta Fabr., ging Polistes, Icaria.
4.8.5. H ong t (Scoliidae), ong ci tm u trng b hung di t trng k
sinh ln thn k ch (ngoi k sinh). Thng gp cc ging: Elis, Scolia, Mizine.
4.8.6. H ong c (Ichneumonidae), ong k sinh bn trong c th u trng v nhng
cn trng b cnh cng v b cnh vy. Thng gp cc ging: Cremastus, Metopius,
Pimpla, Campolex, Xanthopimpla.
4.8.7. H ong kn nh (Braconidae), phn ln k sinh trn u trng b cnh vy v b
cnh cng, mt s k sinh trn b cnh u v b hai cnh. C c ni k sinh v ngoi
k sinh, nhng khi y sc u lm kn ho nhng bn ngoi c th k ch.Thng gp
cc ging: Apanteles, Opius, Bracon.
4.8.8. H ong ba t bn (Trichogrammatidae), bn chn c 3 t l c im ch
yu nhn bit h ong ny. Tt c l k sinh trng cn trng khc, nht l b cnh
vy v b cnh u. c nghin cu v s dng nhiu nht l cc loi thuc ging
ong mt Trichogramma.
4.8.9. H ong nh ru ngn (Eulophidae), cc loi thng gp l: ong nh gm trng
su c thn la 2 chm (Tetrastichus schoenobii Ferriere), ging Aphelinus k sinh
rp mui, cc ging Coccophagus v Aneristus k sinh rp sp.
4.8.10. H ong nh nhy (Encyrtidae), thng k sinh trn cn trng thuc b cnh
na, b cnh u v b cnh vy. Mt s loi c s dng tr rp sp c hiu
qu nh: Pseudaphycus utilis utilis Timb., Blastothrix sericea Dalm.
4.8.11. H ong xanh nh (Pteromatidae), bao gm cc loi k sinh trn u trng,
nhng ca nhiu b khc nhau nh cnh vy, cnh cng, cnh mng, hai cnh, cnh
u, cnh mch. C khi n trng hoc k sinh trng ca cn trng khc. Thng gp:
ong Pteromalus puparum Linn. k sinh trn su xanh bm trng, ong Lariophagus
distingendus Forster k sinh trn su non mt go, ong Dibrachys cavus Walker k sinh
trn su hng hi bng.
4.8.12. H ong nh (Chalcidae), thng k sinh nhng. Thng gp: ong i to
(Brachymeria latus Walker) k sinh nhng nhiu loi thuc b cnh vy.
4.8.13. H ong trng bng c vn (Scelionidae), k sinh trng, u trng, nhng cc
cn trng khc. Thng gp cc ging: Telenomus, Scelio. Cc loi thng gp l: T.
rowani Gahan, T. dignus Gahan, T. beneficiens Zehnter.
4.8.14. H ong nhn (Pompilidae), lm t di t, khe hoc trong g mc, bt
nhn nui ong non. Thng gp ging Pompilus.
4.8.15. H ong n l (Tenthredinidae), trng thnh sng trn hoa l, mt s t loi n
tht cc cn trng nh khc. u trng n l cy; mt s loi c qu, cnh, thn cy.
Cc ging thng gp: Athalia, Selandria, Arge, Brachythops, Cladardis, Dolerus,
Entomostethus, Fenusa, Stethomostus, Tenthredo, Tomostethopsis.
4.8.16. H ong xanh (Chrysidae), thng k sinh trn u trng y sc v nhng ca
cc loi ong sng ring l khc hoc trong t kin. Thng gp: Chrysis cotesi
Buysson, Chrysis principalis Smith, Chrysis schioedtis Dah.
CU HI N TP CHNG VI
1. ngha vic nghin cu v phn loi cn trng l g? Phn bit 2 khi nim:
phn loi (Classification) v nh danh (Identification).
2. Trnh by thang phn loi v cch gi tn mt loi cn trng.
3. Trnh by h thng phn loi n b ca lp cn trng.
4. Trnh by khi qut v b Cnh thng (Orthoptera). K tn mt s h c nhiu
su h hoc loi c ch.
5. Trnh by khi qut v b Cnh t (Thysanoptera). K tn mt s h c nhiu
su hi hoc loi c ch.
6. Trnh by khi qut v b Cnh u (Homoptera). K tn mt s h c nhiu
su hi.
7. Trnh by khi qut v b Cnh na (Hemiptera). K tn mt s h c nhiu
su hi hoc loi c ch.
8. Trnh by khi qut v b Cnh cng (Coleoptera). K tn mt s h c nhiu
su hi hoc loi c ch.
9. Trnh by khi qut v b Cnh vy (Lepidoptera). K tn mt s h c nhiu
su hi hoc loi c ch.
10. Trnh by khi qut v b Hai cnh (Diptera). K tn mt s h c nhiu su
hi cy trng hoc loi c hi cho ngi v ng vt nui (k sinh, ht mu,
truyn bnh).
11. Trnh by khi qut v b Cnh mng (Hymenoptera). K tn mt s h c
nhiu loi c ch.
Phn B
CHUYN KHOA
Chng VII
NGUYN L V CC PHNG PHP
PHNG CHNG SU HI
1.
Su hi v thuc tnh ca su hi
1.1. nh ngha: Su hi l cn trng ly cy trng lm thc n, lm gim nng sut

cy trng, gim phm cht nng sn, nh hng n quyn li ca ngi sn xut. Su
hi c ngha kinh t l loi lm gim nng sut t l xc nh, thng thng 5-10%.
1.2. Thuc tnh ca su hi cy trng
* Su hi l trng thi t nhin ca mi h sinh thi nng nghip (cc loi trong h
sinh thi va l iu kin tn ti ca nhau, va l yu t hn ch ca mi chui dinh
dng). S c mt ca chng trn ng rung l tt nhin.
* Trn mi rung, mi cy trng c mt phc hp cc loi dch hi, trong c nhiu
loi su hi. Trong tng trng hp c th c loi l su ch yu, c loi l su th yu.
V vy phi xc nh c i tng phng chng tng ni, tng lc th mi phng
chng chng c hiu qu.
* Su hi c mi quan h cht ch vi cy trng v vi cc yu t mi trng. Mi s
thay i ca cy trng nh s din bin cc giai on sinh trng, chuyn i c cu
cy trng trn ng rung v nhng tc ng ca con ngi lm thay i cc iu kin
mi trng nh ti nc, xi xo, bn phn ho hc, bn vi v.v... u nh hng
n cn trng.
* Su hi chu s tc ng rt ln bi cc hot ng sn xut ca con ngi trong h
sinh thi nng nghip. H sinh thi nng nghip c cc tnh cht: (1) Cy trng l sinh
vt sn xut phc v trc tip cho con ngi, sinh khi trong tng thi k b ly i
phc v con ngi, do chu trnh vt cht y khng khp kn. (2) C nng sut
sinh vt cao, nhng nng sut khng n nh, d b tc ng ca cc yu t thin tai
hay dch hi. (3) S tc ng ca con ngi y rt ln, lm cho s cn bng ca
sinh vt bp bnh. (4) tng tnh n nh ca h sinh thi nng nghip con ngi
phi u t thm ngun nng lng ban u qua phn bn pht trin h sinh thi.
* Cc loi su hi trn mi cy trng rt a dng v: ph k ch, phng thc gy hi,
phm vi phn b, tnh chng chu thuc, c tnh sinh hc - sinh thi hc v quy lut
pht sinh. Do cn phi tin hnh bin php phng chng ph hp vi tng loi c
th mi c hiu qu mong mun.
2. Phng hng phng chng su hi
2.1. iu khin sinh qun nng nghip theo hng c li cho con ngi
y l phng hng c bn nht v quan trng nht. Trn c s hiu bit v
quan h gia cc loi trong sinh qun, tm cc bin php tc ng nng cao tnh bn
vng ca cu trc sinh qun duy tr cn bng sinh hc trong t nhin. Trong iu
kin ny, s bng pht s lng ca cc loi su hi rt kh xy ra.
* C s khoa hc:
- C th nng cao tnh bn vng ca cu trc sinh qun duy tr cn bng sinh hc
trong t nhin. Cu trc sinh qun gm 3 khu: Sinh vt sn xut - Sinh vt tiu th Sinh vt ti sn xut.
- Quan h gia cc loi thng qua chui thc n v li thc n. Sinh vt lng gim
dn trong chui (theo quy lut hnh thp s lng ca Elton, 1927), nn mi chui
thc n thng ch c 5-6 mt xch.
- Cn bng sinh hc lun lun c thit lp li. Nu sinh qun ngho s khng c loi
thay th mt mt xch no ca chui thc n, dn n nguy c mt i 1 s chui
thc n, ri 1 loi no bng pht s lng l tt yu.
- Vai tr ca k th t nhin (KTTN) tu thuc vo mt ca chnh cc loi su hi
(theo quy lut Vng tc ng ca KTTN Victorp). Khi mt loi su hi thp th
vai tr ch yu thuc v KTTN c ph thc n rng. Khi mt loi su hi ln
th vai tr khng ch li thuc v KTTN chuyn tnh. Khi mt loi su cao hn
na th cc yu t gy bnh pht huy tc dng. Khi mt qu cao n thnh dch th
thm vai tr ca cnh tranh cng loi.
- Mt chng qun t l nghch vi giu ca sinh qun (Quy lut Uolex). V vy,
sinh qun cng giu th mt chng qun mi loi cng thp, khi kh c loi su
hi no c s lng qu ln gy hi n mc con ngi phi lo ngi. Mun sinh
qun phong ph th mt xch u tin trong cc chui thc n l thc vt (sinh vt sn
xut) phi a dng. Cho nn, thm thc vt trong sinh qun cng phong ph v a
dng th sinh qun cng giu. Cy no, su y, cng nhiu loi cy th cng nhiu
loi su, cng nhiu loi su th cng nhiu loi KTTN. Xen canh, gi v, tng a dng
cy trng trong mi vng lnh th l vic lm quan trng s mt lm giu ton b
sinh qun, l khu u tin v tt yu ca vic iu khin sinh qun. V vy quan h
KTTN-Su hi-Cy trng l yu t ch o ca iu khin sinh qun. iu ny th
hin vai tr quan trng ca ngi nng dn v tnh kh thi ca vic iu khin sinh
qun theo hng c li cho con ngi.
* Bin php:
- Tng a dng thm thc vt.
- Hn ch dng thuc tr su.
- Khng dit 1 loi n cng, m ch lm gim mt di ngng gy hi kinh t.
- To thun li cho thin ch (v thc n, ni c tr, cc iu kin khc).
- B sung thm vo ng rung KTTN (du nhp loi mi, b sung s lng cho loi
c ti ch)
* u, nhc im:
- u im: L phng hng quan trng s 1, tc ng n ton b sinh qun, ch
ng v bn.
- Nhc im: Ngi nng dn cn phi hiu bit v mi trng, v quan h KTTN
su hi cy trng. Do , phi nng cao dn tr v BVTV. Trong tng ma v vn
c loi cn phng chng bng cc bin php cc phng hng khc.
2.2. Ci bin iu kin sinh sng ca su hi
Ngi ta c th tin hnh cc bin php khc nhau trong qu trnh canh tc trn
ng rung hay bo qun nng sn sau thu hoch lm cho iu kin sng ca cc
loi su hi khng thun li, dn n chng khng th sinh sn v pht trin s lng
nhiu n mc c th gy thit hi kinh t ng k cho con ngi. Bng cch con
ngi khng nht thit phi tin hnh cc bin php dit tr m vn bo v c cy
trng cho nng sut v sn lng mong mun.
* C s khoa hc:
- Mi loi ch c th pht sinh pht trin thun li v gy hi ng k trong iu kin
nht nh ph thuc vo tiu chun sinh thi (= ho tr sinh thi) v tnh do sinh thi
ca loi su hi i vi cc yu t mi trng.
- iu kin sng ca su hi gm nhiu yu t quan trng nh: thc n, ni c tr,
nhit , m, nh sng, thnh phn ho hc, pH t, v.v... Khi tc ng lm thay
i cc yu t trn y ra ngoi kh nng thch ng ca su hi th s hn ch s lng

ca chng.
- Trn ng rung c 1 phc hp gm nhiu loi su hi c ho tr sinh thi khc nhau
vi tng yu mi trng, nn vic ci bin iu kin sng phi mang tnh tnh hung
v mm do. Th d, khi mt bore c thn c ph cao th trng cy to bng rm
trn rung c ph. Khi mt c cnh c ph pht trin qu nhiu trong iu kin c cy
che bng v mt bore gim th li phi cht cy che bng. Lc trng, lc cht
cy che bng trong cc trng hp th hin tnh cht tnh hung v mm do ca
phng hng ny.
* Cc bin php:
- Lun canh ( ct ngun thc n ca su hp thc).
- Dng ging chng chu (to thc n khng ph hp hoc c cht c ch loi su c
th).
- Lm t (cy lt t, phi kh, lm dm), xi xo lm kh khn cho su sng trong t.
- Lm lung to, vun lung, lp cc khe nt n trn mt lung ngn cn su di
chuyn ln xung t (nh vi b h hi khoai lang).
- Bn phn hu c lm gim s nt n b mt t hn ch su t di t ln hoc
chui xung t.
- Ngm nc, ti ngm lm kh khn cho cc loi su sng trong t.
- Ta cnh, to hnh cy n qu, lm lung trng theo hng gi gim m khng
kh trong tn cy v trong rung, lm khng thun li cho cc loi a m.
- Trng cy che bng, hn ch cng nh sng chng cc loi a nh sng trc
x (nh bore hi c ph).
- Phi kh sn phm sau thu hoch (gim m phn trong nng sn khng thun li
cho su mt).
- V sinh ng rung, tr cy di hn ni c tr v ni qua ng, qua h.
- v.v...
* u nhc im:
+ u im: lng ghp c vo cng vic tt yu ca nh nng, nn t tn km v an
ton cho mi sinh.
+ Nhc im: phi linh hot theo tnh hung, v iu khin iu kin sng lm bt
li cho loi ny th c th lm thun li cho loi khc pht trin. Trong trng hp
thng phi kt hp cc bin php dit tr mt s loi su hi.
2.3. Gim nh kh nng b hi cho cy trng bng chn to ging chng chu v n
trnh su hi.
Ngi ta vn thu c nng sut v sn lng cy trng cao m khng cn
phi tin hnh cc bin php dit tr su hi nu bn thn cy trng c kh nng chng
li su hi (do c cu to hnh thi hay gii phu khng thch hp vi su, do c cht
ho hc lm su n s khng sinh sn hay pht trin c, do c mi v xua ui su
v.v) hay chu su (khi su n th cy c kh nng pht trin b vo phn b gy
hi). V vy ngi ta gieo trng cc ging c tnh chng chu vi loi su l i tng
cn phng chng.
Su hi pht sinh pht trin c quy lut theo cc thng trong nm, ph thuc
vo quy lut din bin ca thi tit tng vng. Mi loi su gy hi mt giai on
pht trin nht nh ca mt cy trng, nn nu giai on pht trin y khng trng vi
lc loi su pht sinh nhiu theo quy lut vn c ca n th cy t b hi. V vy
ngi ta iu chnh thi v gieo trng hay s dng cc bin php khc nhau thc
y hoc km hm s sinh trng ca cy trng lch vi lc nhiu su.
* C s khoa hc:
- Bn thn cy trng l i tng cn bo v. Nu cy trng c kh nng chng chu,

th khng cn tr su cy vn cho ta nng sut tt. Tnh chng chu ny c quy nh
do Gen di truyn, nn ta c th chn to ging theo mong mun. Khi do 1-2 Gen quyt
nh, th tnh khng cao, nhng hp v khng bn (Gi l tnh chng chu dc). Khi do
nhiu Gen (= a Gen) quyt nh, th c tnh khng va v biu hin tnh chu, nhng
rng v n nh mt thi gian di (Gi l tnh chng chu ngang). Tnh chng chu dc
mang tnh cht nh tnh v phn ly theo cc quy lut Mendel, cn tnh chng chu
ngang mang tnh cht nh lng v khng phn ly theo cc quy lut Mendel (FAORme, 1986).
- Khi giai on xung yu ca cy trng khng trng vi lc 1 loi su hi no pht
sinh nhiu th nng sut cy trng t b nh hng. Giai on xung yu ta c th
iu chnh sm hn hoc mun hn bnh thng bng thay i thi v, iu chnh vic
bn phn, ti nc hay phun thuc iu ho sinh trng.
* Bin php:
- Thu thp, bo tn ngun Gen chng chu su.
- Chn lc cc ging c kh nng chng chu i vi tng loi su c th.
- Lai to ging chng chu, chuyn np Gen khng.
- iu chnh thi v v dng cc bin php khc nhau (nh bn phn, ti nc, dng
cht iu ho sinh trng v.v) lm cho giai on xung yu ca cy trng khng
ri vo lc loi su ch yu pht sinh r.
* u nhc im:
+ u: ch ng, c hiu qu mang tnh tch lu, gim chi ph tr su, khng gy
nhim mi trng.
+ Nhc im:
- 1 ging khng chng c tt c cc loi su hi.
- Su thch nghi dn vi ging.
- Thay i thi v khng chng c mi loi su, v cng lm cho cy trng sinh
trng pht trin kh khn hn thi v thng thng. Trong trng hp ny phi quan
tm chm sc cy hn v phn bn, ti nc v cc bin php canh tc cn thit khc.
2.4. Trc tip tiu dit su hi
Khi mt mt loi su hi no cao n mc gy thit hi kinh t cho con
ngi th phi tin hnh cc bin php dit tr gim mt ca chng. y l
phng hng quan trng trong cc trng hp c cc dch su hi trn ng rung v
kho tng. N l tt yu khng phi ch cc nc chm pht trin, m n l mt
phng hng khng b qua c c cc nc pht trin v trong tng lai.
* C s khoa hc:
- V su hi l trng thi t nhin ca mi h sinh thi, s tc ng ca con ngi
hn ch loi ny c th li lm thun li cho loi khc. Khi con ngi phi trc tip
tiu dit gim mt mt loi su no l tt yu.
- C s khoa hc thc hin c hiu qu phng hng ny l nu tin hnh bin
php dit tr khng hng ti tiu dit ht mi c th, m ch nhm gim mt
chng xung di ngng gy hi kinh t, ng thi nu p dng cc bin php mt
cch hp l v khoa hc th khng hoc t nh hng xu n mi trng.
- Khi mt loi su no pht trin nhiu n thnh dch, th lc n ln t cc loi
khc trong sinh qun, lc KTTN khng sc khng ch s lng ca chng. Vic
con ngi trc tip tham gia tiu dit mt phn s lng c th ca chng bng cc
bin php cn thit c th coi nh tham gia iu chnh mt cc loi trong sinh qun,
tc l iu khin sinh qun. V vy, ngay c bin php dng thuc tr su ho hc c

lc cng l mt bin php trong iu khin sinh qun.
* Bin php:
- Bin php quyt lit nht l dng thuc tr su ho hc v cc ch phm sinh hc
(nh BT, Boverin, NPV...). i v thuc ho hc phi tun th nguyn tc 4 ng
(dng ng thuc, ng lc, ng nng & liu lng, ng cch).
- Bt tay v dng cc dng c th s.
- Dng by, b c.
- Cy lt t, ngm nc v mt s bin php trong canh tc.
- Chiu x liu cao.
* u nhc im:
- u: dp dch kp thi, d thc hin.
- Nhc im: Phi thn trng khi s dng cc bin php c th lm nh hng ti
mi trng v KTTN. Th d, i vi bin php ho hc nu khng thn trng c th
gy ra hu qu 3R (Su quen thuc = Rsistance, su bng pht tr li =Rsurgence,
li d lng thuc trong nng sn v mi trng = Rsidus), i vi by b c th
git cht mt s ln cc loi c ch cng c c xu tnh vi nh sng hay mi v thc n
ging nh loi su hi l i tng mun dit tr.
3. Nguyn tc phng chng su hi
3.1.
C hiu qu kinh t
C s khoa hc v thc tin ca nguyn tc ny l:

- Sn xut nng nghip l hot ng kinh t, nn phng chng su hi cn phi c hiu
qu kinh t.
- Hiu qu kinh t ch c nu: A-B>C+D
(trong : A l gi tr sn phm thu c khi c tr su ; B l gi tr sn phm thu
c khi khng tr su; C l chi ph cho bin php phng tr, D l li nhun mong
mun). A & B ph thuc vo gi bn ca sn phm, C ph thuc vo tng cc chi ph
vt t v cng lao ng. Hiu qu kinh t ch c c nu tin hnh bin php phng
tr khi tht cn thit, ng i tng, ng lc, ng bin php, ng cch, chn vt
t gi hp l, nng sut lao ng cao t tn cng lao ng v c u c t chc tt.
3.2.
Phng l chnh

- Phng l khng ch su t khi mt su cn thp dng dch, l dit su tn d
cy trng sau khi thu hoch sn phm v ni su tr ng tr h.
- Nhiu trng hp khng phng th sn phm khng cn gi tr thng phm cho d
tr ht su.
- Phng s c hiu qu kinh t, v nu phng tt s khng c dch su xy ra, nn
khng phi tn nhiu cng sc v tin ca dp dch.
- Trc y c nhiu ngi phng bng cch phun thuc nh k, th d mi v phun
thuc 3-4 ln vo giai on sinh trng no , mc d khng c nhiu su. l sai
lm rt ln cn trnh.
3.3.
Phng chng theo quy trnh tng hp

- Mi bin php ring r c nhng nhc im. Vic phi hp hi ho nhiu bin php
vi nhau s cng mt lc pht huy c u im v hn ch nhc im ca tng bin
php a vo p dng.
- Mc ch ca ngi sn xut l cy trng cho nng sut cao, cht lng nng sn tt.
Cy trng b tn cng cng mt lc ca nhiu dch hi. Vic p dng phng tr theo
quy trnh tng hp s m bo an ton cao hn cho cy trng, cng lc chng c
nhiu loi su hi, cy trng cho nng sut v li nhun cao nht.
- IPM (iu khin dch hi tng hp) l chin lc phng chng da trn nguyn tc
ny: cho php su hi tn ti trn cy trng nhng di ngng gy hi kinh t, cho
KTTN pht huy vai tr ti a, tc ng cc bin php canh tc cy trng pht trin
tt v tng kh nng chng chu su, ch phun thuc ho hc khi su hi vt ngng
gy hi kinh t theo nguyn tc 4 ng, ngi nng dn bit ch ng phi hp cc
bin php mt cch hp l.
3.4.
Phi mang tnh qun chng

- Do kh nng ly lan ca su hi trn ng rung rt ln, vic phng chng khng th
ch tin hnh trn din tch hp ca tng h. V vy phi ng vin mi ngi cng
lm mi c hiu qu.
- Do ngi sn xut ch p dng c bin php ph hp vi trnh , vi iu kin
kinh t- x hi v tp qun ca h, nn tnh qun chng quyt nh tnh kh thi ca
bin php.
- Do ngi nng dn thng lm theo nhau, nn tnh qun chng c pht huy trong
quan h cng ng. Cc in hnh tt c nhn ln t im sang din rng nhanh
chng.
4.
Cc bin php phng chng su hi
thc hin cc phng hng v cc nguyn tc trong phng chng su hi

ngi ta s dng nhiu bin php khc nhau. C th phn ra cc nhm bin php sau
y:
- Bin php canh tc k thut
- Bin php s dng ging chng chu
- Bin php c gii vt l
- Bin php ho hc
- Bin php sinh hc
- Bin php kim dch thc vt
- Bin php iu khin dch hi tng hp (IPM)
4.1.
Bin php canh tc k thut
Trong qu trnh gieo trng v chm sc cy ci, ngi ta phi tin hnh nhng
cng vic bt buc nh cy ba, bn phn, ti nc, vun xi, ta cy, ct cnh to
hnh cy lu nm, lun canh cy trng, xen canh cy ci, nh thi v gieo trng v
thi im thu hoch, trng cy che bng cho cc cy lu nm v.v C th lng ghp
thm vo nhng cng vic trn y ni dung bo v thc vt thc hin phng
hng 2 v ci bin iu kin sinh sng ca su hi, thc hin mt phn phng
hng 1 v ci bin sinh qun theo hng c li cho con ngi qua vic a dng ho
cy trng lm giu sinh qun v cng c th qua cc cng vic trc tip lm cht
mt phn su hi thc hin mt phn phng hng 4. Trong thc t, bin php
canh tc k thut l bin php c tm quan trng hng u, v thc hin tt bin php
ny thc hin c mt phn cc ni dung ca bin php iu khin dch hi tng
hp (IPM). Cc bin php canh tc k thut lm cho cy pht trin tt, cy kho, tng
sc chng chu su hi. l vic lm thng xuyn v tt yu ca nng dn, nn t
tn km khi lng ghp cc ni dung BVTV. Tnh kh thi cao.
Mt s cng vic c th:

Lm t: cy, ba c th lm thay i mi trng sng ca su trong t, c th
trc tip git cht su nhng trong t, lm mt ngun thc n ca su sau thu
hoch, lm thay i iu kin ni qua ng, qua h v c tr ca su gia cc v
gieo trng. V vy, tu theo yu cu cn phng chng nhng loi su no m quyt
nh thi gian, cch thc, su, s ln lm t cho ph hp.
iu chnh thi v gieo trng v thu hoch: Tu thuc mong mun n trnh loi
su no m quyt nh thi im gieo trng nhm trnh cho cy trng khi b su
ph hi nghim trng vo thi k xung yu. Thi v gn th d thc hin cc
bin php phng chng. Thu hoch ng lc c th hn ch ngun su tn ti trong
hoa qu ri rng v trong phn thn cy cn li trn rung sau thu hoch.
Bn phn: Bn phn cn i hp l th cy pht trin tt, c sc chng chu su
cao. Bn phn cn c th thc y hay km hm giai on xung yu ca cy trng
n trnh lc cao im loi su no . Mt s trng hp bn phn c th lm
cht hoc hn ch mt s su hi, th d, bn NH4NO3 hn ch su thuc h b
ci (Elateridae), bn vi gim chua ca t hn ch su thuc h b hung
(Scarabaeidae).
Ti nc: Ti nc ngoi tc dng cung cp nc cho cy trng, y l bin
php quan trng hn ch hay git mt s su sng trong t vo thi im cn
phng chng chng. Th d, cho nc ngp lung ma b hung trng thnh
chui ln khi mt t ri thu bt, ti ngm cho rau hn ch su non b nhy hi
rau, ngm nc sau khi cy lt gc r v ma dit su c thn la cn trong
gc r, v.v
Lun canh v xen canh: Lun canh ngoi vic gi cho t mu m lu di, lm cy
kho c sc chng chu su cao hn, cn c tc dng ct ngun thc n ca cc
loi su c ph thc n hp. Xen canh lm tng a dng thc vt trn ng rung,
t lm phong ph thm sinh qun ng rung, to iu kin thun li cho
KTTN pht trin v tng tnh n nh ca cn bng sinh hc.
Cc bin php chm sc khc: ta cnh to hnh cy n qu, bc l ma, ta cy
c mt hp l u c tc dng lm thay i iu kin tiu kh hu trong tn cy
v trn rung theo hng khng thun li cho cc loi a m v a sng ni um
tm rm rp. Qua cng vic cng thu nht v dit mt lng su nht nh.
Trng khu cch ly, vnh ai bo v v khu dn d: (1) Trn cnh ng rng ln
trng mt cy trng (th d, cnh ng bng hng chc ha), ngi ta trng mt cy
trng khc c chiu cao cy cao hn thnh bng (th d, cc lung ma) chia thnh
tng khu c din tch nh d qun l su hi. Nhng khu gi l khu cch ly.
Tng t nh vy, ngi ta trng ng thnh bng to cc khu cch ly trn cnh
ng u . (2) khng cho cc loi cn trng c kh nng bay thp v thng
l mi gii truyn cc bnh virus xm nhp vo mt khu cn c bo v, ngi ta
trng cy lu nm (thng l cy ly g) thnh di vy chung quanh (chiu ngang
15-20m). Di rng ny c gi l vnh ai bo v. Trong khu vc c bo v
ny c th nhn ging sch bnh sau khi nui cy m v trng cy an ton. (3)
Ngi ta trng mt loi cy c sc hp dn mt loi su hi no cn phng tr
lm gim mt ca chng trn cy trng chnh. Khu nh vy gi l khu dn
d. Th d, khu trng cy vng vang thu ht su loang hi bng, hoc gieo cy
sm mt s rung la gn ni tr ng ca b xt di hi la la tr sm
hn c cnh ng v dn d b xt n dit tr.
* u, nhc im ca bin php canh tc k thut:
+ u im: Lng ghp c vo cng vic tt yu ca nh nng nn d vn ng qun
chng thc hin, khng tn km, an ton cho mi trng v nng sn.
+ Nhc im: Bin php canh tc k thut mang tnh ngn nga v phng l
chnh.Tng bin php canh tc k thut khng th khng ch tt c cc loi su hi,
nn trong tng v vn phi s dng cc bin php khc i ph vi nhng loi su
hi pht sinh gy hi cy trng.
4.2.
Bin php s dng ging chng chu
Ni dung ca bin php ny l s dng cc ging c kh nng chng chu mt

s loi su hi c quan tm. Th d, gieo cy ging la CR203 chng ry nu.
* u, nhc im ca bin php ging chng chu:
+ u im:
- Ch ng phng chng su hi ngay t giai on ht ging.
- Khng gy nhim mi trng.
- Hiu qu kinh t mang tnh tch lu.
+ Nhc im:
- Thi gian to ra mt ging chng chu di (3-5 nm), nhng d mt tnh khng v
su nhanh chng thch ng.
- Ging c c tnh chng su cao thng c cht lng trung bnh hoc khng tho
mn th hiu ngi s dng.
- Mi ging ch chng chu c vi loi su hi nht nh, nn khi gieo trng ging
phi c cc bin php i ph vi cc loi su hi khc.
Trong khi thc hin bin php ny cn ch mt s im sau y:
S dng cc ging chng chu ngang bn hn cc ging chng chu dc.
Khng s dng mt ging khng vi din tch qu ln (thng khng qu 70%
din tch gieo trng cy mi ni, mi v) hn ch vic hnh thnh cc dng
sinh hc mi (nh cc biotyp ry nu), lm mt kh nng khng su ca ging.
4.3. Bin php c gii, vt l
T xa n nay, ngi nng dn vn dng cc dng c th s thu bt v tr
su (nh dng kp, dng vt bng vi bt, dng dao hay ko ct cy ch cnh bt
su, rung cy nht su ri xung t, dng ch ro ko trn rung la ph t su
v dng lc chi su thu bt v.v). l cc bin php c gii bt su v
tiu dit. Cc bin php ny nhiu trng hp rt c hiu qu v ngi nng dn thc
hin d dng.
Ngi ta c th thu bt v tiu dit mt lng su nht nh vo nhng thi
im cn thit bng cc loi by nh sng hoc mu sc (nh by n, by mu vng),
cc loi by hp dn bng thc n (nh by chua ngt) hoc by pheromon. Thit k
by nh sng c th rt hin di, nhng c th rt n gin (th d, mt ngn n t
trn mt chu nc c vng du ma dt). By n thng dng thu bt trng
thnh h ngi sng (Pyralidae) v h ngi n (Arctiidae) thuc b cnh vy. By chua
ngt thng c ch to t 4 phn dm + 4 phn mt ma + 1 phn ru + 1 phn
nc c 1% thuc c (nh Dipterex, Padan). By chua ngt (cn gi l by dm mt)
dng thu bt trng thnh h ngi m (Noctuidae) thuc b cnh vy. By mu
vng thng dng thu bt trng thnh rp mui thuc b cnh u. By pheromon c
th dng thu bt trng thnh c ca rt nhiu loi nh b h khoai lang, su t
hi rau, rui c qu, rui c l v nhiu loi bm.
Ngi ta c th phi kh hoc sy gim m phn ht ng cc, u , vng,

lc, c th dng nhit cao dit su. Bin php ny rt thng dng bo qun
nng sn dng ht.
Ngi ta dng tia X cng ln dit su mt (thng trn 5000 rngen),
dng tia gama (thng t 60Co) x l, lm bt dc cn trng c. Nhng bin php
ny thng c s dng kh trng trong kim dch thc vt.
* u, nhc im ca bin php c gii, vt l:
+ u im: Nhiu bin php d lm v khng tn km nhiu tin nh phi kh, qut
sch thc la, u, lc sau thu hoch, bt git su hi bng vt v cc dng c th s,
dng cc by v b c va c tc dng tiu dit mt phn su trng thnh hn
ch tng mt su la sau, va l phng tin d tnh d bo su hi.
+ Nhc im:
- Khi c dch su th bin php th cng, bt bng dng c th s thng chm v t
hiu qu hn bin php dng thuc tr su.
- Cc by thu bt cn trng nh by nh sng, by thc n c thuc c thng tiu
dit rt nhiu cn trng c ch (l k th t nhin ca cc loi su hi) cng c xu tnh
mnh vi nh sng hay mi v thc n c s dng lm by, b. V vy ch nn s
dng trong mt s ngy v phi ch o c th. By nh sng ch pht huy tc dng
vo nhng ngy khng c trng sng (vo cui thng v u thng theo m lch) v ch
nhng ni khng c n chiu sng ban m.
4.4. Bin php sinh hc

Nm 1971 t chc u tranh sinh hc th gii (IOBC) nh ngha nh sau:
Bin php sinh hc l bin php s dng nhng sinh vt hay sn phm hot ng
sng ca chng nhm ngn nga hoc lm gim tc hi do cc sinh vt hi gy ra.
Nh vy, bin php sinh hc l bin php s dng cc loi thin ch ca mt loi su
hi no lm gim bt mt chng qun loi su , hoc to iu kin thun
li cho hot ng hu ch ca cc loi thin ch.
C s sinh thi hc ca bin php sinh hc l s iu ho t nhin. iu ho t
nhin duy tr mt trung bnh c trng ca mt qun th sinh vt. Qun th lun
hng ti s cn bng, mt mi loi khng gim n mc bin mt, cng khng
tng n v tn. S lng trung bnh mi loi l s cn bng ca 2 xu hng: xu
hng 1 l s mun bnh trng bng cch sinh sn tht nhiu con chu, gp nhiu ln
s c kh nng sng st. Xu hng 2 l s kim ch ca mi trng xung quanh, trong
c yu t gy cht ca thin ch. S lng c th mt loi ch tng n lc gia tng
t l cht. S gim mt b chn li khi gia tng sc sinh sn.
Thin ch ca su hi chia lm cc nhm su y: (1) Nhm vi sinh vt gy
bnh cho cn trng, bao gm virus, vi khun, nm, tuyn trng, rickettsia, ng vt
nguyn sinh. (2) Nhm bt mi (n tht), bao gm cn trng bt mi, nhn ln bt mi,
cc ng vt khc nh b st, lng th, c, chim, di, chut chi v.v (3) nhm k
sinh, bao gm cn trng k sinh (ch yu b cnh mng v b 2 cnh).
S dng thin ch trong bin php sinh hc theo 2 hng: (1) bo v, duy tr
v pht trin qun th thin ch trong t nhin.(2) B sung thin ch vo sinh qun
ng rung bng cch (a) nhp ni v thun ho, ri th vo t nhin; (b) di chuyn
thin ch trong phm vi phn b ca loi thin ch, v bn thn thin ch di chuyn
chm hn su hi t pht sinh vng ln cn; (c) nhn th thin ch b sung vo
u v v th s lng ln p o khi su hi pht sinh nhiu; (d) i vi vi sinh vt,
ngoi vic nui cy to ra cc ch phm dng bo t, cn s dng cc cht c t
ca chng ch to ra sn phm s dng nh thuc tr su. Th d, Ch phm BT t

c t ca vi khun Bacillus thuringiensis, c t Abamertin t dch chit ln men
ca nm Streptomyces avertimilis v.v
* u, nhc im ca bin php sinh hc:
+ u im:
- Khng gy nhim mi trng.
- C hiu qu lu di v thin ch c b sung s tn ti v pht trin trong t
nhin.
+ Nhc im:
- D b tc ng ca thuc ho hc.
- Dp dch chm, nhn nui kh, bo qun v s dng i hi nhng yu cu cao v
thit b, v iu kin thi tit v trnh hiu bit.
- Gi thnh ca bin php cao hn dng thuc tr su ho hc rt nhiu nn cha
hp dn ngi s dng.
4.5. Bin php ho hc
Bin php ho hc l bin php s dng cc thuc tr su ch to t cc hp
cht ho hc lm cht cn trng dit tr hoc ngn nga tc hi ca cn trng n
cy trng v nng sn.
Hin nay c rt nhiu loi thuc tr su c bn trn th trng. Cc thuc tr
su c th c tc ng tip xc, v c, xng hi, xua ui, gy ngn, ni hp, thm
su, lu dn, trit sn.
Cc th h thuc tr su mi lun ra i. Thot u l cc hp cht v c rt
c cho ngi v ng vt mu nng. Sau ln lt ra i cc hp cht hu c nh
clo hu c, ln hu c, Carbamat, Pyrethroid v.v Cc thuc c ngun gc tho mc
cng c sn xut v s dng rng ri. Nhng hp cht pheromon dng lm ri
lon hot tnh giao phi ca cn trng v nhng hp cht lm ri lon sinh trng pht
dc ca cn trng l nhng thuc tr su th h mi, m ra hng mi trong cng tc
phng tr su hi.
s dng d dng, ngi ta ch to ra nhiu dng thuc, nh dng bt, dng
ht, dng lng, dng huyn ph, dng bt thm nc v.v V vy khi s dng phi
tun th nhng ch dn ca nh sn xut (Xem bng A phn ph lc).
* u, nhc im ca bin php ho hc:
+ u im: C hiu qu kinh t cao, dp dch nhanh, cc ch phm thuc d bo qun
v d s dng.
+ Nhc im:
- S dng thuc dn n hnh thnh cc ni su chng thuc.
- Lm mt s loi su th yu tr thnh loi su nguy him hn.
- Lm cht nhiu loi cn trng c ch, c cho ngi v ng vt nui.
- D lng thuc trong nng sn lm c cho ngi v ng vt s dng lm thc
n.
- Nhim bn mi trng sng ca ton b hnh tinh.
hn ch nhc im ca bin php ho hc cn ch :
Thc hin nguyn tc 4 ng trong s dng thuc (dng ng thuc, ng
lc, ng nng & liu lng, ng cch).
Ch can thip bng bin php ho hc khi tht cn thit v vi liu lng ti
thiu gim mt su hi, ch khng hng ti vic dit tr 100% s su
trn ng rung.
Ch s dng bin php ho hc khi khng th s dng cc bin php khc an

ton hn.
Tuyt i tun th quy nh ca Nh nc v cc thuc cm v thuc hn ch
s dng c ban hnh hng nm (Xem bng B & C phn ph lc).
4.6. Bin php kim dch thc vt

Kim dch thc vt (KDTV) l bin php mang tnh Nh nc, da vo php
lnh, iu l ngn chn su hi ly lan t vng ny sang vng khc, t nc ny
sang nc khc bo v cy trng v nng sn.
i tng su hi phi ngn chn c gi l i tng Kim dch thc vt.
Nh nc quy nh danh lc cc loi l i tng kim dch i ngoi, cc a phng
c th b sung thm nhng i tng cho kim dch i ni. Xut khu hng ho l
nng sn vo nc no th phi tun th quy nh v i tng KDTV ca nc .
Danh lc i tng kim dch thc vt (TKDTV) ca Vit Nam:
(a) Vic cng b danh lc TKDTV: Trong tng thi k, B trng B NN v PTNT
xc nh v cng b danh lc TKDTV cn phi ngn chn khng xm nhp
vo Vit Nam hoc ly lan gia cc vng trong nc.
(b) Nhng loi sinh vt khng c lt ra nc ngoi c xc nh trong vn bn
tho thun gia Vit Nam v cc nc, cc t chc quc t, hoc theo iu c
quc t m VN tham gia k kt.
(c) Khi pht hin TKDTV thuc danh lc cng b, c quan BVTV phi quyt
nh cc bin php bao vy, tiu dit i tng v yu cu ch vt th mang i
tng phi thc hin ngay bin php . Nu i tng ly lan thnh dch, c quan
bo v v KDTV phi bo ngay vi c quan c thm quyn cng b dch v dp
tt dch.
(d) Phn loi TKDTV:
TKDTV nhp khu: l cc loi dch hi (su, bnh, c di ) khng c php
nhp khu.
TKDTV trong nc: l nhng loi dch hi nguy him cn x l khi di chuyn
thc vt v sn phm thc vt trong nc.
TKDTV cp nh nc: l TKDTV ca nh nc quy nh.
TKDTV cp tnh, thnh ph: l TKTV quy nh b sung ca tng a phng.
1. Ni dung danh lc TKDTV ca Vit Nam
Theo Q s 190 NN-BVTV/Q ngy 31/3/1994 BT B NN v Cng nghip thc
phm: danh lc TKDTV c 63 loi, chia lm 3 nhm, trong nhm 1 c 43 loi,
nhm 2 c 21 loi, nhm 3 c 9 loi.
Nhm 1 l nhng sinh vt gy hi ti nguyn thc vt v c nguy c gy hi nghim
trng, cha c trn lnh th nc CHXHCNVN; Nhm 2 l nhng sinh vt gy hi ti
nguyn thc vt v c nguy c gy hi nghim trng, c trn lnh th VN nhng
phn b hp; Nhm 3 l nhng sinh vt gy hi ti nguyn thc vt v c nguy c gy
hi nghim trng, c trn lnh th VN nhng c kh nng lan rng hoc nhng
sinh vt gy hi l khc.
Theo Q s 75/1998/ Q/ BNN-BVTV ngy 21/5/1998 ca BT B NN v PTNT,
danh lc TKDTV c 56 loi, trong nhm 1 c 38 loi, nhm 2 c 10 loi,
nhm 3 c 8 loi.
Theo Q s 117/2000/Q/BNN-BVTV ngy 20/11/2000 ca BT B NN v PTNT,

danh lc TKDTV c 61 loi, bao gm nhm 1 c 46 loi, nhm 2 c 15 loi, b
nhm 3.
2) Tnh hnh din bin ca TKDTV Vit Nam
Nm ra Q
1994
1998
2000
Tng s loi
63
56
61
Nhm 1
43
38
46
Nhm 2
21
10
15
Nhm 3
9
8
0
S lng cc loi TKDTV trong tng nhm v tng s thay i trong tng
thi k.
Din bin v tr tng loi c th thay i theo thi gian, V d:
- Rui c qu TQ (Bactrocera tsuneonis (Miyake)) nm 1994 nhm 2, cc nm
1998, 2000 nhm 1.
- Rui c qu Chu c (Bactrocera tryoni (Froggatt)) nm 1994 nhm 3, cc nm
1998, 2000 nhm 1.
- c bu vng (Pomacea sp.) nm 1994 nhm 2, nm 1998 nhm 3, nm 2000 b.
- Mt thc tp (Tribolium confusum Duval) nm 1994 nhm 1, nm 1998 nhm 2,
nm 2000 b.
Nhng v d tng t cn thy i vi mt s i tng l cn trng, bnh hi,
tuyn trng, c di khc. L do ca s thay i l do kt qu dit tr cc loi
trc y c xut hin Vit Nam, nay khng cho xm nhp vo nn nhm 1,
mt s khc do dn dn tr thnh ph bin Vit Nam nn chuyn sang cc nhm
2, 3, hoc b khi danh sch TKDTV ca Vit Nam.
Nh vy, tu tnh hnh c th, c th b sung, loi b loi dch hi trong danh
sch TKDTV, hoc thay i v tr ca chng trong cc nhm.
C s xc nh l:
L i tng nguy him nc khc, c th xm nhp vo Vit Nam qua con
ng trao i hng ho.
Cha c hoc ch mi c phm vi hp trn lnh th Vit Nam.
tr thnh loi ph bin Vit Nam.
Bin php x l trong KDTV c nhng c th ring:
Ch xc nh c hay khng c, ch khng k mt nhiu hay t.
Khi pht hin thy i tng KDTV trong hng ho, tu theo mc , c th
tr hng v ni xut x, kh trng ti ch, thay i mc ch s dng, tiu hu
hng ho ti ch.
* u, nhc im ca bin php KDTV:
+ u im:
- Ngn chn c s ly lan ca nhng loi su hi nguy him.
- C php lnh v iu l mang tnh nh nc, buc ch hng phi tun theo.
+ Nhc im:
- Nhn vin KDTV phi c chuyn mn nghip v tt v KDTV.
- D pht sinh tiu cc trong khi tin hnh KDTV. V vy phi qun l nghim ngt
cng tc KDTV.
4.7. iu khin dch hi tng hp (IPM)

IPM l vit tt ca 3 t ting Anh: integrated (tng hp), pests (dch hi),
management (iu khin).
IPM l s phi hp hi ho cc bin php ring bit trn c s sinh thi hp l
gi cho mt loi su hi di ngng gy hi kinh t.
Cy trng su hi KTTN ca su hi l mt khi ph thuc vo nhau v
chu nh hng ca iu kin mi trng. Con ngi iu khin c h thng ny bng
vic tc ng vo h sinh thi nng nghip, KTTN pht huy ti a vai tr khng ch
mt su hi, su hi tn ti nhng mt thp mc cy trng vn kho mnh
v cho nng sut tho mn yu cu ca ngi sn xut, sn phm nng nghip lnh
v ngi sn xut thu c li nhun cao nht.
C 4 nguyn l c bn ca IPM l:
iu khin pht huy ti a vai tr khng ch su hi ca KTTN trong h sinh
thi nng nghip.
Thm ng thng xuyn v iu tra bng cc phng php ly mu n gin
nhng chnh xc v c bc tranh sinh thi (v mi quan h gia cy trng,
su hi, cc yu t ngoi cnh, yu t k thut).
Chm sc cy trng kho (bng cc bin php canh tc k thut cn thit).
Ngi nng dn tr thnh chuyn gia ( t mnh bit cch iu tra trn ng
rung, hiu bit v su hi v v KTTN ca su hi, bit cch tc ng cy
trng kho, bit dy nhau trong cng ng mi ngi cng lm trn din
rng,).
Nh vy, IPM thc cht l mt chin lc ton din cho vic phng chng su hi,
cy trng cho nng sut sn lng cao v an ton cho mi trng sng. thc
hin chin lc phng chng ny c 3 nguyn tc phi tun th l:
(1) Cho php su hi tn ti trn cy trng mt di ngng gy hi kinh t.
(2) Bo v v khch l cc KTTN sn c trn ng rung iu ho s lng su hi
trn cy trng.
(3) Phi hp hi ho cc bin php chm sc cho cy trng kho v ngn chn
khng cho su hi pht trin qu ngng gy hi kinh t.
* u, nhc im ca IPM:
+ u im:
- Gim chi ph BVTV n 50%, tng nng sut cy trng khong 10%, to sn phm
nng nghip an ton.
- Bo v c KTTN trong h sinh thi nng nghip.
- Mi trng sng c bo v.
- Bin php pht trin mang tnh cng ng.
+ Nhc im:
- Phi tuyn truyn v c bin php t chc mi ngi cng lm.
- Phi m cc lp dy cho nng dn v thc hnh trn rung ca h.
CU HI N TP CHNG VII
1.
2.
Thuc tnh quan trng ca su hi cy trng l g?

Trnh by v cc phng hng phng chng su hi cy trng (nh ngha, c
s khoa hc, cc bin php thc hin, u v nhc im).
3. Trnh by v c s khoa hc v thc tin ca cc nguyn tc phng chng su
hi cy trng.
4. Trnh by ni dung v nhng cng vic c th ca bin php canh tc k thut
trong phng chng su hi cy trng. u v nhc im ca bin php ny l
g?
5. Trnh by ni dung ca bin php s dng ging chng chu su trong phng
chng su hi cy trng. u v nhc im ca bin php ny l g?
6. Trnh by ni dung v nhng cng vic c th ca bin php c gii, vt l
trong phng chng su hi cy trng. u v nhc im ca bin php ny l
g?
7. Trnh by ni dung v nhng cng vic c th ca bin php sinh hc trong
phng chng su hi cy trng. u v nhc im ca bin php ny l g?
8. Trnh by bin php ho hc trong phng chng su hi cy trng. u, nhc
im ca bin php ho hc l g? hn ch nhc im ca bin php ho
hc cn ch nhng g?
9. Trnh by ni dung ca bin php kim dch thc vt trong phng chng su
hi cy trng. u v nhc im ca bin php ny l g?
10. Trnh by v bin php iu khin dch hi tng hp (IPM) trong phng chng
su hi cy trng. Cc nguyn l v cc nguyn tc thc hin IPM l g? u
v nhc im ca bin php ny l g?
Chng VIII
SU HI CY LNG THC
1. SU HI LA
1.1. Khi qut tnh hnh su hi la
Trong hn 10 nm qua, sn xut lng thc nc ta, nht l sn xut la, i
vo th n nh cung cp cho nhu cu ni tiu v xut khu. n thng 12/2003, theo
thng k din tch la c nm l 7.443.600 ha, nng sut t loi kh vo 46,6 t/ha,
tng sn lng lng thc c ht t 37,5 triu tn, tng hn 1,5% so vi nm 2002 v
xut khu c 3,8 triu tn la. Ngoi nhng thnh tu v s dng ging mi, thm
canh cao, nhng thnh tu v bo v cy la cng ng vai tr quan trng trong vic
nng cao sn lng la.
Tuy nhin vn su bnh hi la ni chung, su hi la ni ring ngy cng tr
nn phc tp, mc gy hi ngy mt ln hn. Kh khn chung l tp on su hi
la nhiu. Kt qu iu tra c bn nm 1967-1968 min Bc cho thy c 88 loi.
Tng s loi cn trng c mt trn la l 461 loi.
Cn c tnh cht tc hi v mc ph bin ca cc loi su hi la, c th chia thnh 2
nhm:
Nhm I: l nhng su hi ch yu trn cy la v gy tc hi kh quan trng
nhiu ni hoc trong tng vng. Chng bao gm ry nu, su cun l nh, su c
thn 2 chm, b xt di, su nn v su phao. Trong 6 loi trn, tr su phao cn 5 loi
u l nhng loi su hi quan trng min Bc.
Nhm II: l su hi th yu. Chng gm nhng su hi ph bin nhiu vng
v thng gp trn rung la nhng t khi gy ra thit hi ng k. Th d, nh ry
lng trng, ry xm, ry xanh ui en, b tr, rui c nn, b xt en, b xt xanh,
su keo, su gai, su c thn c mo, su c thn 5 vch, su cn gi, su o xanh,
su cun l ln, chu chu la (Nguyn Cng Thut, 1996).
Su hi la phn ln thuc nhm n rng hoc n hp, ch mt s rt t loi c
tnh n thc (su c thn 2 chm).
c tnh ph hi ca cc loi su hi la rt khc nhau. C loi ch ph hi l
la (su non cun l la nh v cun l la ln, su o xanh). C loi ch c thn la
(cc loi su c thn la). C loi ph hi l, gi bng la (su cn gi, chu chu
la). C loi ch ph hi im sinh trng hoc l nn (su nn, rui hi la).
Do s bin i iu kin canh tc, s dng trn din rng cc ging c nng
sut cao, cc ging la lai, nn c s thay i v mc quan trong ca mt s loi.
Th t din tch gy hi v gy hi nng ca cc loi su hi trn cy la trong 3 nm
1998-2000 l su cun l nh, ry nu, su c thn v b xt di. Cc loi su hi ph
bin trc y nh su cn gi, su gai xut hin mc thp. Mt s loi cn trng
nh nh b tr v loi nhn nh hi la Steneotarsonems spinki trc y cha c
coi l loi gy hi, th ngy nay tc hi ngy mt gia tng ti mt s ni.
1.2. Mt s loi su hi la ch yu v ph bin

RY NU (MUI NU)
Nilaparvata lugens Stal.
Tn khc: N. oryzae Mats.
H mui bay (Delphacidae)
B cnh u (Homoptera)
1) Phn b
Phn b rt rng, trn th gii, chng c mt Trung quc, ng Nam , n
, Triu Tin, c.
Trong nc, ry nu c mt khp cc vng trng la nht l cc vng la
thm canh. Chng c mt vng ng bng, ven bin, trung du cho n cc vng ni
cao nh in Bin, M Cng Chi (Nguyn Cng Thut, 1996). Vit Nam, do cch
bit v a l m im ranh gii cch bit l o Hi Vn, ni hng gi ty nam i
hng ra bin ng, ngn chn s ly lan ca cc qun th ry nu gia 2 min hnh
thnh nn 2 qun th ry nu min Nam v min Bc.
2) K ch
Ngoi cy la, ry nu c th ph hi trn cc cy ng, la m, mch, k, c gu, c
lng vc.
3) Triu chng v mc gy hi
Trong vng 30 nm qua, ry nu lun lun l 1 trong cc loi su hi quan
trng nht trn cy la. Trong cc nm cui ca thp k 70, 80 din tch b nhim ry
nu dao ng quang 1,0 triu ha. Din tch b nhim nng thng t mt vi trm ha
n hng nghn ha. Trong cc nm 1999, 2000 din tch b nhim ry nu v mt phn
l ry lng trng c nc l 570 000 ha, trong c 34.000 b nhim nng v c 420
ha b chy ry. Mt ry ph bin l 1000-4000 con/m2, ni cao l 5000-10 000
con/m2. Nm 2000, min Bc c 208 000 ha b nhim, trong c 66 000 ha b
nhim nng (Trung tm BVTV pha Bc, 2000). min Nam trong 2 nm 1999, 2000
din tch nhim ry tng ng l 340 000 ha v 190 000 ha ((H Vn Chin v CTV,
2000). Xu th gy hi ca ry nu vn c chiu hng tng cao bi v ging la nhim
ry ngy cng c dng rng ri trn 70% din tch. Chng hn nm 1999, Nam B
t l ging nhim ry l 70% vo v ng xun v 100% vo v ma, trong khi
min Bc cc ging nhim ry nh C 70, VN10, la lai, la thun Trung Quc chim
t 70-90% din tch (Cc BVTV, 2000).
Ry trng thnh v ry non dng ming chch vo thn cy la ht dch
cy. B hi nh cc l di c th b ho. B hi nng chng gy nn hin tng chy
ry, c rung b kh ho, mu trng ti hoc trng, nng sut c th gim ti 50%
hoc mt trng. Thng thng khi b hi chng to nn cc vt hi mu nu m. Nu
b ry hi nng th phn di thn cy la c mu nu en. Do t chc dn nha cy b
ph hi nghim trng lm cho cy la b kh ho v cht. La thi k lm ng v
tr nu b ry hi nng th tc hi cng nghim trng hn. Ry c th ht nha cung
ng non, ng thi ry ci chch rch m thn cy trng. Cc vt thng c
gii to iu iu kin cho nm bnh xm nhp lm cho cy la thi ln, rp,
gy nn hin tng bng la b lp mt na hoc ton b. Hin tng chy ry u tin
mang tnh cc b mt vi m2, nhng nu gp iu kin thun li vt chy ry lan to rt
nhanh ln ti 1 vi ha hoc c cnh ng trong vng 1-2 tun.
Ry nu l mi gii truyn bnh La ln xon l lm cho cy la tuy vn gi mu
xanh nhng b thp ln, c nhng l b xon nhiu vng, tr bng mun nhng khng
thot, t ht v ht b lp.
4) Hnh thi
Ry trng thnh c hai dng cnh di v cnh ngn

Dng cnh di: con ci di (k c cnh) 4,5 - 5 mm. Mt bng mu nu vng, nh
u nh ra pha trc. Mt kp mu nu non, mt n hai mu nu , phn gc ru c
2 t phnh to, t roi ru di nh, nhiu m. Trn mnh lng ngc trc v phin
mai u c bng rng, pha cui dng rnh. Con c di (k c cnh) 3,6 - 4 mm. a
s mu nu ti, b, gy hn con ci, cui bng dng loa kn.
Dng cnh ngn: Con ci di 3, 5 - 4 mm, th, ln. Cnh trc ko di ti gia t
bng th 6 bng 1/2 chiu di cnh trc ca dng cnh di. Con c di 2 - 2,5 mm,
gy, a s mu nu en, cnh trc do di ti 2/3 chiu di ca bng.
- Ry non: lng mu nu m. Phn ngc c m dng my khng quy c. t
Hnh 8.1. Ry nu
1. Ry trng thnh cnh di; 2. Ry non tui 5; 3. Ry ci ; 4. Ry
c cnh ngn; 5. Ry ci cnh ngn
th 4 - 5 phn bng c vn ngang mu h phch, bng mu trng sa, mm cnh ko
di ti t th 4 ca bng.
- Trng hnh bu dc di hi cong, cui qu trng hi thon, np qu trng ta hnh thang.
(theo Hc vin Nng nghip Ty Bc, Trung Quc)
5) Tp tnh sinh sng v qui lut pht sinh gy hi
Ry trng thnh thng tp trung thnh m trn thn cy la pha di
khm ht nha. Khi b khua ng th ln trn bng cch b ngang hoc nhy sang
cy khc, hoc xung nc, hoc bay xa n ch khc. Ban ngy trng thnh t hot
ng trn l la. Chiu ti b ln pha trn thn la hoc l la. Khi la thi k
chn, phn di ca thn la cng kh th ban ngy chng tp trung pha trn cy
la hoc gn ch non mm ca cung bng ht nha. Ry trng thnh c xu tnh
nh sng mnh (tr ry trng thnh dng cnh ngn) do m ti tri, lng gi,
tri bc, chng bay vo n nhiu nht l khong 20-23 gi.
T l ry ci v c bin ng v ph thuc vo iu kin nhit , m v

trng thi ca cy la. Thi k la nhnh - ngm sa, lc dnh la cn non mm th
t l ry ci 70-80 %, cn khi thn la cng (lc la chn) th t l ry ci v ry
c tng ng.
S xut hin ry dng cnh di v cnh ngn ph thuc vo iu kin nhit , m
v dinh dng. nhit thp, m cao, thc n phong ph th xut hin dng
cnh ngn nhiu. nhit cao, m thp, thc n khng thch hp th xut hin dng
cnh di nhiu. Ry dng cnh ngn c thi gian sng di, t l ci/c cao, s lng
trng cao hn loi cnh di. Hn na, ry cnh ngn trng sm hn (vng i ngn
hn) ry cnh di. V th, khi ry cnh ngn xut hin nhiu th hin tng chy ry
d xy ra. Qu trnh pht sinh ca ry nh sau: u v dng cnh di di c t la cht,
c di, m vo rung la, i a s chng l dng cnh di. Gp la nhnh chng
sinh ra ry non m a s sau ny hnh thnh ry cnh ngn. S thay i t l 2 loi
hnh trong qu trnh pht trin ca cy la nh sau: u v 90-100% cnh di; Bt u
r 15-20% cnh ngn; Ngm sa 70-80% cnh ngn v ti khi la chn t l ry
cnh ngn ch cn 20-25%. Tuy nhin khi mt ry qu cao mc d la cn ang
trong giai on r n chn sa, t l ry cnh di c xu th tng mnh, chng cn
phi bay i tm ni c thc n thch hp hn.
Ry trng thnh sau khi v ho 3 - 5 ngy th bt u trng, thi gian trng
di. Mi con ci c kh nng t 50-600 qu trng. Chng thng trng vo bui
chiu. Trng thnh trng vo b l thnh tng pha di ca cy la hoc
trong m thn non, to nn nhng m nh mu trng c, sau chuyn thnh mu hi
nu. Trng hnh qu chui, trc khi n 3-5 ngy pha u c im mt mu nu .
Pha trn, trng xp thnh hng n, phn di trng cc qu trng xp thnh hng
kp. Mi c t 3 - 48 trng. Thng thng 15 - 30 trng. Ngoi la, ry cng thch
trng trn c lng vc, c khi s lng ry trn c lng vc nhiu hn trn m.
Trng mi c mu trng sa, sau bin thnh mu vng xm. Trng n ri rc trong
mt ngy. T l trng n cao trn 90%.
Ry non c 5 tui, t di ng, thng tp trung ht dch cy phn di khm
la. Nu khua ng c th nhy hoc b trn.
Thi gian pht dc cc giai on ca ry nu bin ng ph thuc vo cc yu
t ngoi cnh. Ry nu c vng i ngn trung bnh t 20-30 ngy. Trong v xun
vng i l 25-30 ngy, trong v ma vng i l 20-25 ngy. Ry trng thnh c th
sng t 3 - 50 ngy. Trung bnh thi gian pht dc cc giai on ca ry nu bin ng
nh sau: Trng 6-8 ngy. Ry non 12 - 14 ngy (mi tui 2-3 ngy).
Ry nu pht sinh gy hi, u tin thnh tng vt gia rung, sau lan dn
ra quanh rung. Nhng rung trng, t tt ry thng pht sinh mnh. Khi mt ry
cao, trong rung thng xut hin vng ry l vng mng lan to trong rung. Do
ry tit ra cht ng mt nn nm mui en pht trin bm vo thn cy la. Qui lut
pht sinh v mc gy hi lin quan nhiu yu t sinh cnh. Thng thng khi
nhit khng kh cao, m cao, lng ma nhiu trong mt thi gian, sau tri
hng nng th ry nu d pht sinh thnh dch. Thng thng nhit 20 - 300C v m
t 80 - 85% l iu kin thch hp cho ry nu sinh sng v pht trin.
Hng nm min Bc, ry nu c th hnh thnh 7-8 la. Trong c 4 la
cn c ch theo di l la ry 2-3 ph hi vo thng 4 - 5 (i vi v chim xun
c bit vng chim trng) v la 5-6 pht sinh vo thng 7-9.
Qun th ry nu ng bng sng Hng ang c s thay i v c tnh. Mt s
ging trc y (1990-1993) xc nh l khng ry nh ASD7 (gen bph2) nay
nhim cp 9. Ging CR 203 tnh khng ry vn n nh. nh gi ti vin BVTV
nm 1997, 1999 thy rng c 46 ging/dng lai c sc khng ry tt (cp 1-3/9), trong
c 6 dng c trin vng, 2 dng c c tnh nng hc tt (Nguyn Cng Thut v

CTV, 2000). Nghin cu mi y ca Trng i hc nng nghip I ch ra rng c
tnh ca 2 qun th ry nu H Ni v Tin Giang thay i mnh m. Trong cc
ging mang 5 gien khng ry, biotype1 n biotype 5, ch cn ging mang gien bph 3
gi c tnh khng i vi c ry Tin Giang v ry H Ni v ging mang gien bph
4gi c tnh khng i vi ry H Ni (Nguyn vn nh vCTV, 2004).
Thin ch ry nu v ry lng trng gm 84 loi trong c 65 loi bt mi, 14
loi k sinh v 5 vi sinh vt v tuyn trng (Phm Vn Lm, 2001). Trong s ny theo
Phm vn Lm (2002) c 16 loi thin ch chnh. Nhm k sinh trng gm 6 loi
trong c 4 loi thng xuyn xut hin trn rung la. ng ch nht l 2 loi
Anagrus flaveolus v A. optabilis. S liu thu thp t nm 1980 n 1992 cho thy t
l trng b k sinh khc nhau theo vng, thp nht l Hng Yn (1,4-16,8%) v cao
nht l Cn Th (20,3-67,8%). Nhm bt mi c vai tr quan trng c bit l 2 loi
b xt m xanh Cyrtorhinus lividipennis v nhn si vn inh ba
Pardosa.pseudoannulata. y l cc loi chim v tr s lng kh cao v c sc n
ry nu cao. Sc n ry trong 1 ngy ca trng thnh b xt m xanh v nhn si vn
inh ba tng ng l 15,8 20,5 trng v 17,3 34,1 ry non tui 5.
Mc d p dng bin php IPM kh rng, nhng tc hi ca ry nu trong mt s
nm gn y khng gim m c xu th tng. Theo Trung tm Bo v thc vt pha Bc
(2000) th nguyn nhn ca hin tng ny bao gm:
Cc ging la lai, la thun Trung Quc l nhng ging nhim ry c a
vo c cu rt cao, ni t l 50 % cn ni nhiu chim 87-97%. l cc ging i
32, Bc thm., Tp giao, Khang dn, Q4, Q5. Trong khi gim mnh cc ging
khng ry nh CR 203, IR 17494.
T l trng n cao, t 88-90%
T l k sinh, bt mi thp
iu kin nhit 24-25 0C, m 90%, nng ma xen k, thun li cho s
pht trin ca ry.
Mt s nghin cu ch ra rng Ngng kinh t ca ry nu l 10-20 con/khm
i vi ng bng sng Cu Long (Lng Minh Chu, 1987). Cn ng bng Sng
Hng l 6-9 ry/khm giai on la lm ng, 17-25 ry/khm giai on la tr
(Nguyn Trng Thnh,1999). Giai on xung yu ca cy la i vi ry ny l khi
la tr-chn.
6) Bin php phng chng
p dng chng trnh IPM mt cch trit l bin php tt nht hin nay m bo
ngn nga c ry nu mt cch lu bn. Cc bin php c th bao gm:
- S dng ging khng ry, k c cc ging khng cao v cac ging khng va
- Mt cy hp l, bn phn cn i, trnh bn qu nhiu m.
- Nu c iu kin nn p dng kiu canh tc la c
- Khi la nhnh c th a vt nh vo rung va c tc dng lm sc bn, vt
con cn c th n ry nu, lm gim kh nng tch lu mt ca ry.
- Trn nhng tung la c nc, c th s dng bin php rc ct c tm du km
theo khua ng lm cho ry gi cht ri xung nc, khi b ln du vt l th
ca chng lm cho chng b cht.
- To mi trng thun li cho tp on thin ch phong ph ca ry nu c tr v
pht trin bng cch nhng ni c th lun canh vi cy trng khc hoc trng
xen cy trng khc vi la
- Thng xuyn thm ng, cn c bit ch ti nhng im thng c cc ry
nhng v trc.
Khi ry vt qua ngng phng tr c th s dng cc loi thuc c tc ng chn

lc v p dng chin lc thay thuc. Cc loi thuc c th s dng gm: Regent
800 WG, Admire 50EC, Trebon 10 EC, Applaud 10WP, Oncol 5 G, Actara.
SU C THN LA
Trn th gii c 24 loi su c thn la (Pathak, 1975). nc ta cng nh cc

vng trng la chu c 4 loi su c thn sau y:
Su c thn 2 chm, Scirpophaga incertulas Walker
Su c thn 5 vch u nu, Chilo suppressalis Walker,
Su c thn 5 vch u en, Chilo auricillus
Su c thn c mo, Sesamia inferens Walke
1) Phn b
Trong nc chng c khp cc vng trng la, trn th gii c Trung quc, Nht
bn, Triu tin, n , Philippin, Malaixia, Min in, Srilanca, Indonexia...
2) K ch
Ch yu trn cy la (su c thn bm 2 chm). Ngoi la, c th hi trn ng,
cao lng, k, la m, ma. i vi su c thn la 5 vch u nu cn hi c lng
vc, lau, sy.
Trong 4 loi su ni trn, t l gia cc loi c s chnh lch nht nh theo tng
v, tng nm hoc vng a l. Tuy vy, min Bc, nhn chung c nm trong v ma
su c thn bm 2 chm chim t l hi cao nht.
Thng thng trong thi gian u - gia v chim xun (thng 1 - 4) su c thn
la 5 vch u nu xut hin vi mt kh cao, gy t l dnh ho, bng bc cao.
K t nm 1961 tr v trc, tc hi ca su c thn la ni chung v su c
thn 2 chm ni ring c th gy thit hi bin ng t 3 - 20%, thm ch c ni, c v
thit hi cn cao hn. V ma nm 1988, t l hi trn la np v mc tuyn vng
Hi Phng v Hi Hng l 40-60%. Nm 1999, din tch b nhim su c thn nm
trong v ma vn cn mc trn 12 000 ha.
Triu chng b hi ca su c thn la gy nn c th bin i tu theo giai on
sinh trng ca cy la v tui pht dc ca su. Cy la t thi k m n lc tr
bng u c th b hi.
Cy m khi cn nh b hi c th b cht kh, nu cy m ln b hi th d b
t gc khi nh m.
Cy la thi k nhnh b hi c biu hin r: su c vo phn di ca thn,
ct t t chc bn trong ph hi chc nng dn nha lm cho l non trc tin b
cun dc, c mu xanh ti xm, dn dn chuyn thnh mu vng v ho kh (nn ho).
Trng hp cy la b su c thn 5 vch u en gy hi th c vt cn nh dao bo
ct, thn la d b cong gy, mu sc thn c mu vng, l c trn thn kh nhiu, l
c c dng hnh vung v pha ngoi c phn n ra. Nu la thi k nhnh hu
hiu b hi, tuy c th hnh thnh dnh mi v thnh bng nhng trng lng ht u
km so vi cy kho. Khi la ngng nhnh hu hiu m b hi th dnh mi c th
c hnh thnh nhng v hiu.
Thi k la ng ci v ng non, su tp trung ph hi pha trong b v c vo
ng, c khi ph nt ng non (su c thn la 5 vch u nu). Cui thi k lm ng
v bt u tr, su c vo phn cung ng, ct t s vn chuyn dinh dng ca
bng la hoc nu su non tui nh tp trung cn nt ng th bng la khng tr (su
c thn la 5 vch u nu) hoc nu bng tr th cc ht la b lp trng (bng bc).
Khi mt su cn thp th bng bc c th phn b trong rung thnh tng chm

tng i tp trung, nhng khi mt su cao th bng bc c th phn b rng khp
rung.
i vi su c thn c mo, mc thit hi do su ny thp hn so vi su c
thn 2 chm v su 5 vch u nu ( ng bng Bc B). Tuy vy, mt s ni
(Trung du, Min ni Bc b) th su ny cn c th gy hi trn cc cy trng khc
nh ng, ma.
SU C THN 2 CHM
Scirpophaga incertulas Walker
Tn khc: Schoenobius incertellus Walker
Tryporyza incertulas (Walker)
H ngi sng: Pyralidae
B cnh vy: Lepidoptera
1) Phn b: Ti cc nc trng la Chu
.
2) K ch: L loi n thc kh in hnh
trn cy la. Tuy nhin nghin cu mi
y cho thy chng cn ph hi trn 4 loi
la di v loi c Leptochloa panicoides
3) Hnh thi
- Ngi c: thn di 8 - 9 mm, si
cnh rng 18 - 22mm. u, ngc v cnh
trc mu vng nht. Mt kp to en.
Cnh trc hnh tam gic, gia cnh c
mt chm en r. T nh cnh n mp
sau c mt vt xin mu nu en, mp
cnh ngoi c 9 chm en nh. Ngi ci,
thn di 10-13mm, si cnh rng 23-28mm.
Ton thn mu trng vng hoc vng nht,
pha cui bng c chm lng mu vng, gia
cnh trc c mt chm en rt r.
-Su non y sc di 21mm, u
mu nu vng, c th mu trng sa. Chn
bng t pht trin. Mc bn chn bng 28
ci, xp thnh hnh elp.
- Nhng di 10 - 15,5 mm, mm
chn sau di ti ht t bng th 5 (nhng
Hnh 8.2. Su c thn la 2 chm
ci), ti t bng th 8 (nhng c).
1. Trng thnh ci; 2. Cnh trc v sau
- Trng hnh bu dc, di 0,8 - 0,9
trng thnh c; 3. Trng thnh ci
mm. Trng thnh c hnh bu dc, ang u trn l la; 4-5. trng; 6. Su
gia hi nh ln. Trn mt trng c non; 7. Nhng c; 8. Nhng ci; 9. Su
ph lng mu vng nht.
non qua ng trong gc la; 11. Nhng
4) Tp tnh sinh sng v qui lut trong gc la; 12. Nn ho; 13. Bng bc
pht sinh gy hi
Ngi thng v ho v m. Ban ngy ngi np trong khm la rm rp gn
mt nc. Lc b khua ng c th bay 1 - 2 m sang cy khc. Ngi bt u hot ng
khi tri chp ti, thi gian hot ng mnh t 19 - 20 gi (i vi ngi ci) v 23 - 1
gi (i vi ngi c). Ni chung, ban m chng hot ng t na m v trc

nhiu hn so vi na m v sng. Ngi c xu tnh bt nh sng mnh. Ni chung n
c tia sng ngn nh tia t ngoi s lng ngi vo n nhiu hn cc loi n khc.
Cng nh sng n cng cao s lng ngi vo n cng nhiu, n 300W c s
lng ngi vo n nhiu hn so vi n 200, 100 W. Thng m khng c trng,
lng gi, tri bc, ngi vo n nhiu hn so vi cc m c thi tit khc.
Sau khi v ho th ngay trong m ngi c th giao phi. Hot ng giao
phi mnh nht thng sau 9 gi m. Sau khi giao phi th m th 2 c th bt u
trng. trong 2 - 6 m lin, nhiu nht l m th 2 v th 3. Mi ngi ci c th
1 - 5 . S lng trng ca mi thay i tu theo cc la
Ngi thch trng nhng rung la xanh non, rm rp. Ban m mp l
la tit ra dch c cha cht (NH4) cht ny c kh nng dn d ngi ti trng,
lng dch tit ra nhiu hay t c lin quan vi lng N ht vo ca cy la. trng
thng c mt ngn l trong thi k m v khong gn gia mt trn hay di
l la.
Su non khi n gm ph cht keo v lng ph trn trng hoc y trng ri
chui ra. Su non mi n c hai phng thc phn tn i gy hi l chng b ln l nh
t ri nh gi ung a m b sang cy khc, hoc b trc tip xung di l c vo
thn la. Nu la ang thi k m hoc nhnh, su c qua b vo n nn gia
ph hi lm cho dnh la b ho, c khi su c n b pha ngoi sau c vo nn.
Nu la sp tr hoc mi tr, su c qua l bao ca ng chui vo gia ri b xung
c n im sinh trng, ct t cc mch dn dinh dng lm cho bng lp trng.
n tui 2 hoc 3 su mi c thng lng t xung cc t pha di. Thi k m,
su c th sng trong thn m n tui 3, nhng t tui 3 tr i su thng chui ra
khi cy m, cn t thn m mt on ngn nh hoc cn t mt mu l ri cun li
thnh ng v . Khi di chuyn, su mang theo mnh on thn m hoc l cun
i xm nhp thn la ln hn. Su non qua ng v nhit thp. Nu thc n c cht
lng km su non c s ln lt xc nhiu hn su non bnh thng 1 - 2 ln. Nhit
thp di 130C v cao hn 450C c th lm su non cht. Nhit t 400C tr xung
khng nh hng ln n hot ng ca su non. Su non trong thi gian sinh trng
pht dc, nu b ngm nc, thiu xi u c th b cht. Nhng i vi su non qua
ng do pht dc chm hoc tm ngng pht dc th c iu kin bo v nht nh cho
nn phi ngm nc trn di mt thng mi cht hon ton.
T l sng ca su non, tc pht dc v sc sinh sn ca ngi chu nh
hng ca cc giai on sinh trng ca cy la.
Thi k m, su non pht trin khng thun li. Su sng rung m cng lu, t
l cht cng nhiu, hn na trong qu trnh nh m i cy lm tng t l cht ca su
non. Nhng su xm nhp vo cy, sau khi em cy hnh thnh la su tip theo th t
l sng thng thp hn so vi nhng su xm nhp v pht dc trn la cy. Mt
khc, thi gian sinh trng ca su non, t l ci/c v s lng trng trong bng mi
con ci sinh sng trn m c chiu hng km hn so vi su sng trn la cy.
T l su c vo cy mc cao thp tu theo tui m. M cn nh, cc b mch cng,
st nhau. Su non mi n phi cn thng cc lp mi c vo c, do thi gian
pht dc phi ho di. Th d, m 20 ngy, t l b hi 19%, nu m trn 40 ngy su
ch cn 15 pht c th c vo v t l hi l 59%. Khi la nhnh t chc b l rt
mm, su c vo d dng. La ng ci cc tng bao l dy cng v nhiu, su c
vo kh khn, i b phn su b cht. Giai on la lm ng, ch c 1 l bao ng
su c vo d dng. Lc la tr, t chc thn la cng, nn kh xm nhp. Tuy
vy c trng hp ht la ngm sa su vn c th c vo bng la gy tnh trng
ht lng. Th nghim th su non mi n vo cc giai on la pht dc khc nhau cho
thy; thi k la nhnh, thi k la lm ng, t l su c vo nhiu nht, t l su

cht t.
Hng nm, khi la ma gt xong, t thng 11 tr i nhit thp dn, phn ln
su non trong thn la chui dn xung gc la cch mt t t 1 - 3 cm qua ng.
Mt su qua ng trong gc r nhiu hay t tu theo thi gian gt la sm hay mun.
Nu gt la mun, su c thi gian chui xung gc, su s qua ng trong gc r nhiu
hn trong r. S lng su non qua ng thng b cht cao tp trung nhiu vo cui
thi gian qua ng ngha l khi su bt u pht dc ho nhng, lc ny sc chng
chu ca su vi ngoi cnh suy yu, ngoi ra nu rung cy ba sm, su theo gc
r b vi xung bn s b cht ton b.
Su non c tp qun ho nhng trong gc thn la di mt t 1 - 2 cm.
Trc khi ho nhng su c sn 1 l thn la, cha li mt lp biu b mng khi
v ho c chui ra. m ti thiu su non qua ng ho nhng c l trn 90%,
nu di 90%, su non khng lt xc c, t l cht cao. m cng cao s lng
su ho nhng cng nhiu, t l cht cng thp. nhit di 150C nhng khng th
v ho thnh ngi, nhng dn dn bin thnh mu en, kh li. nhit 170C t l v
ho tng nhanh.
- Thi gian sinh trng pht dc cc giai on ca su c thn 2 chm c lin
quan mt thit vi iu kin nhit , m .
iu kin nhit t 26 - 300C thi gian pht dc ca cc giai on nh sau:
Trng 7 ngy. Su non 25 - 33 ngy. Nhng 8 - 10 ngy. Bm v ho - trng 3
ngy. Vng i trung bnh ca su c thn 2 chm t 43 - 66 ngy.
Kh nng gy dnh ho v bng bc ca su non t 1 trng: 12 dnh hi hoc
4,2 dnh ho (khi la nhnh); 9,2 bng b hi hay 3,1 bng bc/m2(khi mt
trng thp hn 5 /m2). Cy la c kh nng phc hi khi b hi 15,9-17,6 % trong giai
on nhnh.
- Quy lut pht sinh gy hi ca su c thn 2 chm trn ng rung ph
thuc kh cht ch vi vng a l kh hu v iu kin k thut trng trt tng ni
v c s sai khc v thi gian pht sinh gy hi, mc thit hi. Kt qu nghin cu
iu tra nhiu nm cho php c mt s nhn xt chung nh sau:
+ Trong cc v la chim, xun, h, thu, ma, su c thn 2 chm ph hi
nng trn la h thu, la ma hn la chim xun. Trong mi v, t l su b hi gia
cc thi v sm, i tr, mun c s khc nhau. Th d, v chim, v xun gieo cy
mun thi v, la b su hi nng. V ma, trn cc chn rung gieo cy sm la b
su hi nng hn cc chn rung gieo cy i tr. i vi m chim gieo sm c t l
su hi cao hn cc tr khc.
+ Cc ging la hin nay ang c trng trong sn xut cha c mt ging
la no khng b su c thn 2 chm ph hi. Mc b hi cc ging ph thuc vo
thi v, giai on sinh trng ca cy la, k thut chm sc, tng vng c s sai
khc. Ni chung ging la np, la thm thng b hi nng hn cc ging khc.
Nhng ging to bng, chu phn, bn l rng, xanh m v giu dinh dng, t l hi
cao hn.
+ Cng mt ging la, cc giai on khc nhau mc b hi khc nhau. Ni
chung la thi k nhnh r, lm ng - tr gp la su ra r th mc b hi c
kh nng ln hn so vi cc giai on sinh trng khc. Thng mt su v t l hi cao
khi la tr. Trng thnh la chn trng nhiu nht trn la c ng gi sp tr, la
nhnh, sau n la tr 10%, ng non, la tr 50%.
+ La bn nhiu phn (nht l bn phn m khng cn i) l v thn la mm lt,
mu xanh m, rm rp l iu kin thun li cho s pht sinh ph hi nng ca su c thn.
+ Nhit cc thng trong nm c nh hng ln n qui lut pht sinh gy

hi ca su c thn 2 chm. T thng 11 - 3, nhit trung bnh min Bc nc ta
thp (t 24 -130C) khng thch hp cho s sinh trng pht dc ca su, su pht sinh
t, gy hi khng ng k cho la. Sang thng 4 - 5 - 10 nhit trung bnh cao dn (t 23 300C) thch hp cho su pht sinh pht trin nn su thng gy hi nng cho la (cui
v chim xun v v ma).
+ Mc v qui lut gy hi ca su c thn 2 chm cn chu nh hng ca
yu t thin ch. thu thp c 28 loi thin ch trong c 5 loi bt mi v 23
loi k sinh. Cc loi ong k sinh pht hin trn trng su c thn 2 chm c ong
Trichogramma japonicum Ashmead; Tri. dendrolimi Mats; Tri. chilonis Tschii;
Telenomus rowani Gahan; T. dignus Gahan; Tetrastichus schoenobii Ferriere. 2 loi k
sinh c vai tr ln l Trichogramma japonicum v Tetrastichus schoenobii. Cc
trng su c thn 2 chm b k sinh trong v ng xun (thng 11 - 12) trung bnh
83%, v cui chim xun u ma (thng 4 - 5) trung bnh 55%. S qu trng b k
sinh ca 2 thi im k trn trung bnh 68% v 35%.
Trong cc loi ong k trn, loi Tetrastichus thng xut hin v k sinh vi t
l cao vo nhng thng nhit thp, i vi cc loi ong khc th vo nhng thng
m v nng. Ngoi giai on trng b k sinh, su non cng c th b nhiu loi ong k
sinh khc. Nm 2000, Ngh An pht hin 14 loi thin ch su c thn 2 chm
(Trn Ngc Ln, 2000).
S la v thi gian pht sinh hng nm xut hin trn ng rung ca su c thn 2
chm min Bc nc ta c s sai khc nht nh gia cc vng a l kh hu. Nhn
chung su c thn la c 5 la chnh. V xun trong 3 nm va qua su c thn gy
hi nh trn din rng, thit hi khng ng k. T l bng bc di 5%, c bit c ni
bng bc ti 20%. Trong khi v mu c xu th tng. Mt s ni min ni c ni
t l bng bc trn 70%. Nm 2000 phn b su c thn rng hn cc nm trc. Ti
cc tnh Hi Phng, H Ni, Qung Ninh, Ninh Bnh, Vnh Ph tr la tr sau 20/9 t
l bng bc ph bin t 6,1%, cao 30% v c bt c ni khng phng tr ti 80%.
Tng din tch nhim 73 435 ha, nhim nng 12 727 ha
vng ng bng v khu 4 c la 1 c th ra sm hm so vi cc vng ni Trung du (khong t 15 - 20 ngy). La th 6 hoc 7, ngc li vng Trung du Min ni c th kt thc sm hn.
Trong 7 la su ni trn, la 2, 3, 5, 6 c ngha ln i vi sn xut. La 2 l
la cui trong v chim xun v cng l la su quan trng nht v mt s lng, mc
gy hi v l ngun su chuyn t v chim xun sang v ma. La 3 l la u
tin trong v v ma, thng tp trung ph trn v ma nht l m ma sm. y l
la su bc cu t la chim xun, qua la ma. La 5 l la gy hi quan trng i
vi la ma cy sm ang lm ng tr bng. La 6 l la gy hi nng cho la ma
i tr ang tr nht l trn la np, tm.
Qui lut pht sinh gy hi ca su c thn 2 chm trn ng rung l mt qu
trnh chu chuyn ni tip nhau gia cc la. Su ca la sau l t ngun ca la trc
chuyn n. Tuy vy i vi su c thn 2 chm cn ch ngun su ca la 1 hng
nm. Su ca la ny do 2 ngun chuyn n: ngun th 1 l do nhng su ca la
cui nm (la 5 hoc 6, 7) qua ng trong gc ra hoc r ti thng 3 nm sau ho
nhng, v ho to nn.
Ngun th 2 l do mt b phn su ca la cui nm (la 5 hoc 6, 7) vn tip
tc sinh trng pht trin (tc pht trin chm v nhit thp v thc n hn ch)
ri cng vi ngun th 1 to ra la su th 1 trong nm.
Nguyn nhn s gy hi thp ca Su c thn trong v chim xun 3 nm va
qua l do: Ngun su trong gc r, m thp
T l trng b k sinh cc la cao 25-30%. Do phng tr su cun l nn

gim s lng su c thn
Trong khi mc gy hi ti v ma nm 2000 li cao l do la xun thu
hoch mun, m ma gieo k tip, l ngun thc n thun li cho su. Hn na, iu
kin thi tit nhit m ph hp, ma ri u, t bo v thi gian ngi ra r trng vi
la tr trong din hp nn t l bng bc cao.
Bin php phng chng cc loi su c thn la
Su c thn la gm nhiu loi u l nhng su hi kh phng tr c bit
giai on su non xm nhp vo thn la. Cc loi su ny u c nhiu la trong nm.
hn ch tc hi ca cc loi su c thn la, cn ch mt s vn chung sau
y:
Tng c s sn xut cn xc nh c mt cch chc chn quy lut bin ng
thnh phn, s lng, mc tc hi v quy lut pht sinh (ch yu l thi gian
xut hin ca ngi hoc trng n) trn cc tr la hoc m ca cc v trong nm,
xy dng c qui trnh phng tr tng hp trong qu trnh tin hnh cc khu k
thut ca ngh trng la.
Khi p dng bin php phng tr (c bit l thuc ho hc cng nh mt s bin
php khc) cn cn c iu kin pht sinh ca tng la su, tr la, v la ging
tin hnh c trng im tp trung bc sau.
Cn d tr mt lng phn bn (phn chung v phn ho hc) nht nh dnh cho
cng tc BVTV ni chung v phng tr cc loi su c thn ni ring.
Bin php phng tr su c thn la c p dng trong sn xut c th nh
sau:
1. Bin php k thut canh tc.
- Cy lt gc r km theo ngm nc, lm dm kp thi (c bit i vi la v ma
sau khi gt).
- Khi thu hoch la cn ct st gc r, nhng vng cha c tp qun gt la ct st gc,
cn ct r kp thi sau khi gt. Rm r trn rung sau khi gt cn c thu dn gn.
- Dn sch c, pht quang b trc khi gieo cy c tc dng i vi su c thn c
mo, su c thn 5 vch v mt s su hi la khc.
- Rm r sau khi thu dn v nh ng (c bit l r) nu c iu kin cn phn
bit ngun r t nhng tha rung nhiu su hoc t su trc lc gt c bin
php x l thch ng. Ni chung, r nhng rung c nhiu su mang v cn
c un hoc n chung trc v hn ch s dng cc r ny lp nh, lp
chung tri.
- Cc khu vc rung m cn b tr gieo cy tp trung theo tng khonh, tng ging.
Rung m nn gieo thnh tng bng tin chm sc, qun l v phng tr su
bnh ni chung v su c thn la ni ring. iu chnh thi v la tr lch
thi gian trng thnh ra r
- Bn phn cn i gia cc loi phn theo qui trnh k thut bn c qui nh cho
tng v, tng chn t, tng ging la. Hn ch s dng phn m qu liu lng
v bn khng ng cch to nn tnh trng la lp hoc lai dai, su c th ph
hi mnh. Nu iu kin thu li ti tiu ch ng c th iu chnh mc nc
rung dit su.
- Pht huy tc dng ca nhm thin ch nht l ong k sinh trng.
2. Bin php dng thuc ho hc:
pht huy hiu qu dng thuc ho hc phng tr su c thn la, cn ch
mt s vn sau:
Thng xuyn theo di mt su trn ng rung. Ch phun thuc khi qu

ngng kinh t: nhnh: 1-1,5 trng/m2; Bt u tr: 0,5-0,7 trng/m2; ng
gi: 0,3-0,4 trng/m2 (Nguyn Trng Thnh, 1999).
- i vi la xun mun, khi ngi la 2 ra r, cn tp trung phng tr trit hn
ch bng bc v ngun su qua v ma.
- V ma, cn tp trung phng tr su trn m ma nht l m ma sm. La ma
sm, nhng vng c trng la thu phi ch tr su trn m v la thu.
- i vi m chim, hng nm trng su b k sinh kh cao do cn hn ch hoc
khng cn phun thuc bo v ong k sinh.
- Phun thuc nn tin hnh khi la tr 3-5 % hoc phun 2 ln vo lc la h ng v
sau 5 ngy cho hiu qu cao nht. B thuc hin nay cho hiu qu tt l Padan
95 SP, Regent 800WG, Regent 0,3G, Oncol 0,5G
3. Cc bin php khc
Theo di cc t trng thnh ra quanh nm, t chc t n by trng thnh
trn din tch rng ng lot, cng mt thi gian.
T chc ngt cc trng (nht l
trng su c thn 2 chm) v lu gi li
mt thi gian bo v ong v xc nh
thi gian su n r.
B XT EN HI LA
Scotinophora lurida Burm.
H b xt 5 cnh: Pentatomidae
B cnh na: Hemiptera
1) Phn b
Trn th gii c 3 loi b xt en
hi la. Theo Heinrichs (1994), Vit
nam c 2 loi l Scotinophora coarctata
Fabricus v S. lurida Burmeister. 2 loi
ny c phn b rng, ti cc nc trng
la Chu nh Bngladesh, Trung Quc,
Nht Bn, Cmpuchia, Malysia, Thi Lan,
Philipin. Loi th 3, S. latiuscula Breddin
phn b Indonesia v Philipin. Theo
cc ti liu trong nc, Vit Nam
thng gp loi S. lurida.
Hnh 8.3. B xt en hi la
2) K ch
1. B xt trng thnh; 2. trng trn cy;
Ngoi cy la, c th ph hi cc
3. B xt non tui 5; 4. V tr b xt gy hi
cy m mch, ng, k, ma, u .
(theo H Khc Tn)
Trong mt vi nm gn y, t
mt loi dch hi th yu, b xt en tr thnh loi gy hi quan trng v dch b xt
en c ghi nhn Philipin vo nm 1982, Malaysia v Indonesia vo cc nm 1978,
1979 (Heinrichs (1994). B xt en phn b rng nc ta. C nm c nhiu tnh b
b xt en pht sinh thnh dch gy hi nghim trng. Thng 8/1964, ti cc x
Khnh Hi, Khnh Li, Khnh Vn (huyn Yn Khnh - Ninh Bnh) c hng chc
mu la ma b b xt ph hi nng, mt b xt t trn 80 con/m2. V ma 1967,
hp tc x Trng An (huyn Thanh Oai - H Ty) c 5 mu la chn ui b b xt

hi nng, lm cho cy la b kh ho. Mt b xt 9 - 13 con/khm.
B xt trng thnh v b xt non chch ht nha l, thn, ng cy la li
im m mu vng. Cy la b b xt hi nh, cy sinh trng pht trin km, nu b
nng ton cy kh ho v cht tng khm. Cy la thi k tr b b xt ph hi th
bng la b lp hoc bc trng nh hng ln n nng sut. Ht b hi c m nu.
khi b hi nng la b chy nh chy ry. Nghin cu ca Heinrichs v CTV (1987)
ch ra rng vi mt 10 b xt/khm, nng sut la c th b gim 14,7% (ging
khng) n 23% (ging nhim).
4) Hnh thi
B xt trng thnh con ci thn di 9 - 9,5 mm, con c thn di 8,5 mm.
Thn hnh bu dc, lng v bng nh ra nh nhau. Phin mai di ti cui bng nhng
b ngang khng che ht bng. Phin gia v phin cnh ca u di bng nhau. Gc
trc mnh lng ngc trc mc ngang ra mt gai khng di, khng nhn. Gc cnh
mnh lng ngc trc c mt mu li ngn, khng nhn. Mt n mu nht. Bn
chn v ru mu nu tro. Ton thn nhn chung mu en.
B xt en mi n hnh hi trn, di 1 mm. Mt kp mu , thn mu
nu, khi y sc mu nu tro.
Trng hnh cc. Trng mi mu xanh nht, sau thnh mu nu hoc nu
xm.
B xt trng thnh c xu tnh nh sng. Ban ngy s nh nng, do thng
n nu pha di ca khm la. Sau bui chiu ti hoc nhng ngy tri rm mt c
th b ln pha trn ph hi. Trng thnh c th bay kh xa nu gp gi. Bc l xu
tnh mnh vi nh sng.
B xt giao phi phn nhiu t 6 gi -7 gi chiu. Mi con ci c th giao phi
4 - 5 ln, sau khi giao phi 7 ngy th trng. Mi con ci c th t 10 - 600 trng,
trung bnh trn di 200 trng. B xt trng thnh trn b l cch mt nc 5-7
cm, c lc chng chp l hay trn c di. Trng xp thnh 2 hng, nu trng b
ngm nc 24 ting ng h th trng b ung khng n.
B xt non va n sng tp trung bn trng, hot ng chm chp. Sau ln lt
xc th 1 th bt u phn tn, np pha di khm la ht nha cy. Lt xc 4-5
ln. T sau tui 3 tr i, su c tp qun sinh sng tng t trng thnh.
Trng thnh qua ng chui xung cc vt nt n hoc trong bi c, rm rc,
i khi ti su 20-30cm.
Thi gian sinh trng pht dc cc giai on ca b xt en nh sau:
Trng 4 - 8 ngy, trung bnh 5 ngy.
B xt non 35 - 53 ngy, trung bnh 40 ngy.
B xt trng thnh sng n 10 - 10 thng ri.
B xt thng pht sinh gy hi nhiu nhng rung la cy sm xanh lp, c
nhiu c di. Hng nm b xt c th hnh thnh 2 la. La t thng 3 - 5 v la t
thng 8 - 9 ph hi la con gi, ng ci v lm ng.
pht hin c 18 loi thin ch trong c 7 loi bt mi, 10 loi k sinh
v 1 loi vt gy bnh (Phm Vn Lm, 2002)
S dng cc bin php phng tr nh i vi ry xanh ui en. Ngoi ra
nhng cnh ng c iu kin ti tiu thun tin th vo thi k b xt trng r c
th h mc nc trong rung b xt trng v tr thp hn, sau c cch 4

ngy mt ln cho nc vo cao hn v tr ban u, ngm 24 gi. Lm 2 - 3 ln nh vy
c th tiu dit c nhiu trng b xt.
B XT DI HI LA
Leptocorisa varicornis Fabr. v L. acuta ThunbH b xt mp: Coreidae
B cnh na: Hemiptera
1) Phn b
B xt di c mt gy
hi ph bin cc tnh
Min ni ng Bc,
Vit Bc. Trn th gii,
c cc nc nh:
Trung quc, Malaixia,
Philippin, Java, n ,
chu i dng.
2) K ch
Ngoi cy la, cn c
th ph hi ng, ma,
khoai lang, du, cam, lc,
in thanh, u .
3) Triu chng v mc
gy hi
Hnh 8.4. B xt di
Nm 1976, Vin
1.
Trng
thnh;
2.
Trng;
3. B xt non v triu chng gy hi
BVTV cng b Vit
(Hnh 1 theo CABI; 2-3 theo i hc Nng nghip Hoa Nam)
nam c 5 loi thuc
Ging b xt di
Leptocorisa l: L. acuta, L. varicornis, L. lepida, L. costalis v L. chinensis. Trong 5
loi k trn th loi L. acuta l loi thng gp nht. Trn Huy Th (1992) khi iu tra
thnh phn b xt hi la ti cc dch Ngh Tnh Thanh Ho v H Ni ch thy 1
loi l loi L. acuta. Ti liu di y m t v loi L. acuta. Tuy vy, nhiu cng
trnh nghin cu trong vng ng Nam A ch ra rng loi ph bin l loi L. aratoria
(Heinrichs, 1994).
B xt di hay thng gi l b xt hi gy hi nhiu nht l cc tnh min ni.
Hng nm tnh Bc Thi, b xt ph hi mnh nht vo thng 5, 6, 7 v 9, 10 trn cc
chn la xun, thu v la ma, mt trung bnh t 10 - 200 con/m2. HTX Tin Tin
(huyn nh Ho) c 54 mu chim trng b b xt ph lm gim t 4 - 50% nng sut.
Nm 1964, i ng, Thm, Quc Khnh (huyn Trng nh) mt b xt c t 7
- 10 con/bng lm cho ht b lp v thm en. Trong 3 nm 1998, 1999 v 2000 din
tch la ma b b xt hi min Bc tng ng l 5950, 80 000v 16 460 ha v din
tch b nhim nng tng ng l 160, 180 v 550 ha.
B xt non v trng thnh chch ht cc ht la non lm cho ht la b lp
trng v lm gim phm cht ht go, go d gy, n cm c v ng.
4) Hnh thi
B xt trng thnh c mu xanh vng hi pha mu nu. Con ci thn di 15 16mm, con c thn di 14,5 - 15,5mm. u di, 2 phin cnh ca u nh ra trc
nh dng ngn tay. Mt kp hnh bn cu, mu nu m. Ru u c 4 t. Cui t
ru th nht v mt ngoi ca ru mu en. t ru th nht di so vi t th hai theo
t s 3 : 2, t ru th 4 di hn di u + mnh lng ngc trc. Mnh lng ngc
trc pha trc hp hn pha sau. Phn da cnh pha mp trc mu lc, cn cc phn
khc mu nu ht ch, phn mng ca cnh mu nu m. Mt bng mu xanh bc.
Vut nhn v gc t chy chn sau mu en. Cch phn bit con c v ci rt d
dng. Con ci cui t bng th 8 (thy thc t t th 7) ch i thnh hai phin, gia
c mt ng tuyn dc. Con c cui t bng trn t.
- B xt non c mu vng lc. Thn di 13 - 14,6 mm. Mm cnh r rt ko di
ti 2/3 t bng th 3.
- Trng nhn pha trn xung c hnh bu dc, di 1,2 mm, mu vng
nu hoc nu ht ch.
5) Tp tnh sinh sng v quy lut pht sinh gy hi
B xt trng thnh thng hot ng v giao phi vo ban ngy nht l lc
sng sm v chiu mt, bui tra th nm im. Sau khi ma, tri hng nng hot ng
mnh. Cui v ma, tri mt chng hot ng c tra v chiu. B xt trng thnh
khi ht dch bng la non b khua ng ri ngay xung v lp tc ln trn. B xt c
xu tnh yu i vi nh sng, thng bay vo n nhng m c ma gi, con c vo
by b nhiu hn con ci. B xt trng thnh a mi hi ca b l xoan + nc gii.
Trng ca b xt thng c thnh 2 hng dc (80%) trn c hai mt l la, a
s mt trn (70 - 80%) v ngoi mp l, c khi trn b. Trng mi c mu
trng c. Khi sp n c mu vng nu hoc nu m hn, c vt nhn v lm gia.
Trng n vo bui sng 5 - 8 gi (ma h) v 7 - 10 gi (ma ng).
B xt non sau khi n ra tp trung quanh trng, sau 2 - 3 ting ng h th
phn tn ln bng la hoc l la chch ht nha, sau 2 - 5 ngy lt xc ln
th 1. B xt non c 5 tui.
Thi gian sinh trng v pht dc ca cc giai on ca b xt nh sau:
- nhit trung bnh t 19,5 - 24,50C, m 81 - 87,2%, trng pht dc di
nht 7 ngy, ngn nht 6 ngy, trung bnh 6,5 ngy. B xt non pht dc di nht 22 ngy,
ngn nht 17 ngy, trung bnh 19,5 ngy. Trng thnh sng di nht 14 ngy, ngn nht
6 ngy, trung bnh 11 ngy.
- nhit trung bnh t 24,2 30,80C, m 82,9 88,8%, trng pht dc
di nht 6,8 ngy, ngn nht 5,3 ngy, trung bnh 6 ngy. B xt non pht dc di nht
19 ngy, ngn nht 16 ngy, trung bnh 17,5 ngy. Trng thnh sng di nht 8 ngy,
ngn nht 7,5 ngy, trung bnh 7,5 ngy.
Vng i ca b xt hi trung bnh t 31, 5 - 37 ngy. Thi gian trng thnh
c th ko di t 20-130 ngy.
Trung bnh 1 con ci c th c 100 200 trng, cao nht t 475 qu.
Thi gian trng thnh di nht l thuc 2 la (la th 2 v ng v la th 2 v ma,
mt con ci c th sng ti 200 ngy. Trong phng th nghim b xt c 6 th h, trn
ng rung c th thy 4 th h (Trn Huy Th, 1992).
B xt hi pht sinh gy hi c lin quan vi nhiu yu t sinh thi. Mt b
xt hi nhng khu ng gn rng nhiu hn nhng ng gn i g v xa rng. B
xt ph hi nhiu trn ging la np hn cc ging la t, thi k la chc xanh b hi
nng hn thi k la ngm sa v cc thi k khc.
B xt di c tp tnh qua ng v qua h r rt. Vo thng 11, khi tri lnh,
chng di tr trn cc lu tre, vn cy, i ch thnh tng nh t ong cao 0,23,0 m. Tri rt chng khng hot ng. Trng thi ny ko di cho ti cui thng 2,
khi thi tit m dn ln th chng tn ra, pht tn sang k ch khc. Vo cui thng 5
u thng 6, ti Ngh An, H Tnh, b xt bt u di chuyn vo ni dm mt qua
h. Chng tp trung vi mt cao, nhng thng khng thnh nh ma ng (Trn
Huy Th, 1992). Hng nm min Bc, sau khi gt la chim xun, b xt c th
chuyn sang c tr cc cy c nh c lng, lau sy, bui tre, cy rng. Sang thng 8
c th c tr trn c lng vc trong rung la ri chuyn sang ph la ma sm la
ma i tr t giai on la tr v sau. Ti ma ng (t thng 12 - thng 1,2) b xt
hi qua ng dng trng thnh (t l % b xt trng thnh ci cao hn trng
thnh c). Ni qua ng c th trn c ven rng, trong vn, rung mu c nhiu
c, trn thm mc, ng tre na trong rng.
Theo ti liu tng kt ca Trm BVTV Vit Bc 1961 - 1971, b xt hi c th c 5
la/nm:
La 1: T gia thng 3 hoc u thng 4 n cui thng 4 - u thng 5. B xt
ph la chim xun tr (t ny ko di).
La 2: T gia - cui thng 5 n gia thng 6. Mt b xt tng i cao,
ph la i tr, din rng. La ny quan trng nht i vi la chim xun.
La 3: T cui thng 6 n u thng 7. Mt b xt kh cao, ph hi la
ma i tr, din rng. La ny quan trng nht i vi v ma.
La 4: T u, gia thng 8 n gia, cui thng 9, ph hi la ma, din hp.
La 5: T u thng 10 n gia thng 11. Mt thp v phn ln b cht,
cn mt s sng qua ng.
pht hin thy 15 loi thin ch ca ging Leptocorisa trong c 11 loi
bt mi, 3 loi k sinh v 1 loi vt gy bnh (Phm Vn Lm 2002).
-Tiu dit b xt di qua ng v qua h, khi chng co cm bng cc bin php
th cng va c hiu qu cao li khng nhim mi trng
-V sinh ng rung, dit tr c di v k ch ph, nht l c lng vc lm
mt ngun thc n b xung.
- Tp trung cy gn, cng thi v trn tng vng rng ln c k hoch theo
di, ch ng t chc phng tr. C th gieo cy sm mt s din tch la tr sm,
nh b xt ri tiu dit. Phun thuc trn rung theo kiu t ngoi vo trong gia rung.
- C th t chc t uc by dit b xt trng thnh ra r.
- S dng cc b l xoan ngm nc gii mt ngy, cm ln cc cc cao 0,60,8m b tr quanh rung tp trung tiu dit b xt (vt bt hoc phun thuc).
-Trong giai on chn sa, nu mt 5-8 trng thnh/m2 cn tin hnh phun
thuc ho hc.
SU CUN L NH HI LA
Cnaphalocrocis medinalis Guenee
C 3 loi su cun l nh hi la: Cnaphalocrocis medinalis Guenee, Marasmia
exigua Butler v M. patnalis. Vit
Nam cc loi th 2, th 3 l nhng
loi t ph bin. Ti liu di y
cp ti loi th nht.
1) Phn b
Phn b rng trn th gii, c mt
ti Triu Tin, Trung Quc, Nht
Bn, Thi Lan, Min in, n ,
Srilanca, Malaixia, Indonexia, Ha
Oai, chu i dng.
2) K ch
Ngoi la, c th ph hi trn cy
ng, ma, la m, k, lau, c lng vc,
c l tre.
Su cun l nh(CLN) gy
hi ph bin trn ng rung. Trong
nhng nm gn y su CLN gy
nn nhng thit hI ng k cho
ngh trng la (Trn vn Giao, 1978;
Trn Huy Th, 1983; Nguyn Vn
Hnh, 1988). Trc , nm 1968,
nhiu tnh trn min Bc b su
Hnh 8.5. Su cun l nh
cun l ph hi rt nng. Bc Thi
1.
Trng
thnh ci; 2. Cnh trc trng
c 6832 ha la b hi, Ngh An c
80% din tch la b hi, Qung thnh c; 3. Cnh trc loi Marasmia exigua
Ninh t l l b hi 30 - 40. V mu (Butler); 4. Trng; 5. Su non; 6. u v ngc
1981, hng vn ha la min Bc su non; 7. Mc bn chn bng; 8. Nhng; 9.
Cui bng ngi ci; 10. Triu chng gy hi
b su CLN hi nghim trng (Cc
BVTV 1982). Mt s nm gn y, tc hI ca su CLN c chiu hng gia tng.
Ring ng bng Bc B trong cc nm 1998, 1999 v 2000 din tch b hi tng ng
l 260 000, 398 000 v 477 000 ha (TT BVTV pha Bc, 2000).
Triu chng gy hi l su non nh t cun dc l la thnh mt bao thng
ng hoc bao trn gp li. Su nm trong bao gm n biu b mt trn v dip lc ca
l (khng n biu b mt di l) theo dc gn l to thnh nhng vt trng di, cc vt
ny c th ni lin nhau thnh tng mng. Ch b hi c mu trng. Nu b ma hoc
ngp nc th l b hi s thi nhn. Lm gim din tch quang hp v c bit nu hi
trn l ng hoc cc l cn l ng c th lm gim nng sut r rt.
4) Hnh thi
Ngi c thn di 10 mm, si cnh rng 19mm, mu vng nu, mp trc ca cnh
trc mu nu en, khong 2/3 k t gc cnh ngi c c chm lm mu en ng nh,
trn chm c chm lng mu nu sm. Mp ngoi cnh rng. Vn mp ngoi rng mu
nu en. Vn ngang trong v vn ngang ngoi mu nu en. Gia hai vn ngang c mt
vn ngn ct.
Trng hnh bu dc di 0,5 mm. Mt trng c vn mng li rt nh.
Su non y sc di 19 mm, mu xanh l m. Mnh lng ngc trc mu nu.
Lng ngc gia v ngc sau c 8 phin lng. Lng cc t bng cng c nhng phin
lng ni r. Thn mnh gy, chn bng pht trin.
Nhng di 7 - 10 mm, mu nu. Mm cnh, ru u v chn vt qu mp sau t
bng th 4. L th li ln. Cc t bng th 6, 8, tht li. Cui bng c 6 si lng ngn un
cong.
Ngi thng v ho vo ban ngy (Nguyn Vn Hnh, 1988). Ban ngy ngi
n nu trong khm la hoc c di, m th bay ra hot ng. Ngi giao phi ko di 8
- 12 ting. Ngi trng v m. Trng ri rc trn l la, phn ln c 1 trng, trn
1 l cng c khi 2 - 3 trng cng 1 ch xp thnh vung hay hng dc. Mi con
ci trung bnh 100 qu trng. S lng trng ph thuc vo thc n ca thi k
su non, thi tit, s n thm v gim dn theo cc la trong nm (Nguyn Vn Hnh,
1988). Theo di trong 2 nm 1984, 1984 s lng trng trung bnh d cc la 1 n
la 8 ra tng ng l 266,8; 115,9; 107,3; 75,1; 77,3; 69,0; 63,9; 50,4 (Nguyn Vn
Hnh, 1988)
Ngi c xu tnh nh sng mnh, ngi ci bay vo n nhiu hn ngi c.
Ngoi ra, ngi ci thng bay n cc rung gn b mng, ng i, vn, nh .
Thi gian sng ca ngi (k c c v ci) t 2 - 6 ngy.
Su non mi n rt linh hot, b khp trn l, thn, c th chui vo l nn, mt
trong b l hoc trn mt l bao n tht l. T cui tui 2, su non bt u nh t ko
hai mp khong gia l la hoc m dt thnh bao v nm trong gy hi. Su non
c 5 6 tui (Nguyn Vn Hnh, 1988). Su tui 4 - 5 c kh nng nh t dt gp l
theo chiu ngang, c khi gp 2 - 5 l dt thnh mt bao. Su nm trong bao c th ph
hi sut ngy m. su cn c kh nng di chuyn ra khi bao c ph hi l mi,
mi con su non c th ph hi 5 - 9 l. Tng s din tch l b hi trung bnh do 1 su
non l 13,8 cm 2 (trong khi tng din tch b hi 1 l trung bnh l 3,8 cm2. Thi gian di
chuyn thng vo bui chiu (6 gi cho ti 9 gi ti ).
Su non y sc chuyn t mu xanh thnh mu vng hng chui ra khi bao c
tm v tr ho nhng. V tr ho nhng phn nhiu gn gc khm la, cch mt nc
rung khong1,5cm. Ngoi ra cng c khi su ho nhng ngay trong bao c.
Nhit v m thch hp l 24-30,5 0C, 85-88%
Thi gian pht dc cc giai on ca su thay i tu theo la trong nm. Ni
chung thi gian pht dc ca trng l 6 - 7 ngy, ca su non l 14 - 16 ngy, thi gian
pht dc ca nhng l 6 - 7 ngy, thi gian ngi sng l 2 - 6 ngy, trung bnh thi
gian ca mt vng i l 28 - 36 ngy.
Quy lut pht sinh gy hi ca su cun l nh c lin quan cht ch vi cc
yu t ngoi cnh.
Yu t thi tit c nh hng n thi gian xut hin, trng ca trng
thnh v mt su non gy hi trn ng rung. Ni chung nhit t 25 - 290C v
m trn 80% l iu kin thun li cho su ny pht sinh gy hi, c bit trong
iu kin c ma nng xen k.
Mc b hi ca cy la nng nh tu thuc vo tng ging la khc nhau,

giai on sinh trng, thi v gieo cy v ch bn phn.
Ni chung ging la np, la lai thng b hi nng hn cc ging la khc.
Th nghim ch ra rng sn lng gim theo s l b hi, nu b hi 1 l nng
sut c th gim 3,7 %, b hi 2 l nng sut c th gim 6 %, b hi 3 l nng sut
gim 15 % v trong trng hp ch c l ng b hi (cc l khc cn nguyn) th nng
sut c th b gim ti 20-33% (Nguyn Vn Hnh, 1988). Tuy nhin cy la c kh
nng b tr thit hi rt cao. Nguyn Trng Thnh (1999), chng minh rng b hi
ti 31,4% s l song nng sut la vn cha gim mt cch ng k. L ng v l sat
l ng c vai tr quan trng nht cho vic hnh thnh nng sut v thng b hi nht.
Th nghim ct l ca cc lp nng dn IPM chng minh mt cch r rng, i
vi su n l t lc cy n 40 ngy khng cn tin hnh bin php phng tr bng
thuc ho hc v cy la c th b tr nhng thit hi ny. Ti 2 thi im nhnh v
lm ng ngng kinh t (ET) i vi su CLN l 17-25 con/m2 v 5-8 con/m2. Giai
on lm ng-tr l giai on xung yu ca cy la i vi su CLN (Nguyn
Trng Thnh, 1999).
+ Su cun l nh ti Ngh An c tp on thin ch phong ph gm 35 loi.
Gia mt su CLN vi t l k sinh c tng quan cht (r =-0,86) trong v la xun
1997, cn quan h gia mt su CLN vi BMAT l khng cht trong cc v la
nm 1997 v v la xun nm 1999 (Trn Ngc Ln, 2000). Nguyn Vn Hnh (1988)
ghi nhn 20 loi thin ch trong c 2 loi k sinh trng, 7 loI k sinh su non, 3
loi k sinh nhng, v 7 loi bt mi n tht. Trung bnh t l k sinh vo khong 10 %,
cao nht t 40%. Trn ng rung thng thy 3 loi k sinh su non l Apanteles sp.,
ong en to, Braconidse v Telelucha sp. (ho ong c Ichneumonidae). Phm Vn Lm
(2002) tng kt c 75 loi thin ch trong c 24 loi bt mi v 51 loi k sinh.
Loi Trichogramma japonicum k sinh trng c vai tr to ln.
+ Hng nm, min Bc Vit nam su cun l nh c th pht sinh 8 la, 7
la trn rung la v 1 la trn c di vo ma ng, trong la th 2 v la th
6 c mt su non cao nht, cn la 3 v la 7 ri vo giai on lm ng v tr.
Hin tng gi la thng xuyn xut hin, nht l t la 6 tr i.
6) Bin php phng chng chung i vi hai loi su cun l la
Cn thc hin tt IPM, trong ch trng thch ng n:
1) Bin php k thut canh tc:
- i vi su cun l ln cn ch thc hin lun canh la v mu mt cch hp l.
Mc ch l hn ch ngun b sung dinh dng cho bm.
- i vi su cun l nh cn ch dit tr c di quanh b rung, lau sy cc
mng mng, ao h l ni su c tr cui v ma sang u xun. Dit tr c di c th
bng nhn lc hoc thuc ho hc.
2) Bin php dng thuc ho hc:
Thng thng tr su non tui 1 v tui 2 ra r sau khi trng thnh v ho t 8-14
ngy.
3) Bin php sinh vt hc;
Theo kt qu nghin cu ca on nghin cu phng tr su hi la bng sinh vt
ca tnh Qung ng - Trung Quc (thng bo 8/1974): 1973 s dng ong mt
Trichogramma japonicum Aslimead dit trng su cun l nh trn din tch 13.
200 ha t hiu qu l gim t l l la b su hi l 92,8% so vi i chng. Lng
ong th theo kinh nghim thc t cho thy: c mi khm la c di 5 trng su th
th 15 vn ong/ha. Khi mi khm la c 10 trng, th th 45 vn - 75 vn ong/ha. C
th th lin tc 3 - 4 ln, mi ln cch nhau 1 - 2 ngy.
4) Bin php vt l c gii:
i vi c hai loi su cun l khi pht sinh r c th s dng cnh tre chi
tung t l (kt hp vi phun thuc) dit su non.
SU NN
Pachydiplosis oryzae Wood Mason
Tn khc: Orseolia oryzae Wood Mason
H mui nn: Cecidomyiidae
B hai cnh: Diptera
1) Phn b
Phn b rng Chu , Chu
Phi, trong khong 10 v Nam n
24 v Bc nh n , Min
in, Indonexia, Thi Lan, Trung
quc, Xu ng, Camerun, Nigieria,
Bangladet, Chu Phi. Trong nc
chng c mt khp cc vng trng
la, ch yu min ni pha Bc v
cc tnh ven bin min Trung. Nm
2000, 2001 su nn xut hin gy
hi ngay c ti mt s tnh ng
bng Bc b.
2) K ch
Ngoi la, m su nn cn
ph hi c di nh c mi (Leersia
hexandra), c lng vc, c m vt.
3) Triu chng v mc gy
hi
Su nn khi pht sinh mnh
c th gy thnh dch nghim trng.
Chng gy thnh dch cc nc
nh n (1880), vng Nam
Trung Quc (1941-1951), Xu ng
(1954), Thi lan (1933), Xrilanca
(1934). min Bc nc ta, nm
1921, 1968 c dch su nn.
Nm 1968, 22 tnh thnh min
Hnh 8.6. Su nn hi la
Bc b su nn ph hi nng trn
1. Trng thnh ci; 2. Ru u con ci; 3. Ru u con
m ma lm thit hi hng ngn tn
thc ging. Nm 1978-1982 su c; 4. Cui bng con ci; 5. Cui bng con c; 6. Trng;
nn lin tip gy thnh dch nghim 7. Su non; 8. Mu xng nh vi mnh bng ngc trc
trng cc tnh t Qung Bnh n su non; 9. Nhng ci nhn mt bng; 10. Nhng ci nhn
mt lng; 11. Nhng c; 12. Cy la b hi.
Khnh Ho. Ring tnh Tha
Thin-Hu, Theo thng k ca chi (Hnh 1, 7~11 theo i hc Nng nghip Trit Giang;
cc BVTV tnh, trong cc nm 4,5,12. Vin khoa hc Nng nghip Trung Quc; 2,3,6.
1987-1995 hng nm c ti 1800i hc Nng nghip Hoa Nam)
2500 ha b hi (chim khong 10-
20% din tch la ng xun). Trong nhng nm 1993, 1991 v 1987 c t 20002400 ha b thit hi t 51-100%.
Sn nn ph hi nghim trng cy la giai on nhnh. thi k m, cy
m b hi thng c biu hin triu chng l: l b, gn m hi cng, chiu ngang g
ln, c o v l t khng vn di, hi cng, mu sc l bnh thng. Ch i thn
m, im sinh trng b thm en. Khi su ln, thn cy cng, chiu ngang phnh ra,
sc l m l t cng dng ng v ngn. Khi su non y sc, cy m trn mnh c
mu xanh thm. T lc ny cho n khi su vo nhng ng hnh bt u lp l hay
vn di, c mu trng ng v pha ngn c mu xanh. Sau khi nhng v ho ng
hnh vng ho dn ngn thm kh v ct i. Cy la b hi c mu xanh thm, c o
st li, cng, l ngn v dng ng. L t tuy b ng hnh song cy la vn c th tip
tc nhnh. V bn cht, ng hnh l do cht cecidogen, mt cht kch thch hnh
thnh t tuyn nc bt ca su nn tng tc vi m cy trong qu trnh gy hi m
thnh.
4) Hnh thi
Trng thnh cn gi l mui: Con ci thn di 3,5 - 4,5 mm, si cnh rng
8,5- 9 mm. Con c thn di 3mm, si cnh rng 6 - 7mm. u b nh hu nh b mt
kp mu en chon ht. Ru u mu vng, dng chui ht. Ru mui ci c15 t,
trn mi t c 3 hng lng mc vng quanh. Ru mui c c 27 t. Tr 2 t gc cn
li, mi t c t 1 - 2 dy lng xp vng quanh. Ngc gia n nang, mt lng g ln,
gia lng c ngn dng ch x. Cnh trong phn b y lng mn v c 4 mch cnh.
Chn di, bn chn c 5 t, t th 2 di nht. Bng c 10 t, mu da cam.
Trng: Di 0, 4 - 0,54mm, hnh bu dc di. B mt trn bng. Trng mi ,
mu trng sa sau chuyn thnh mu tm.
Su non: y sc di 4 - 5mm, mu trng sa. Dch c th mu hng nht. Mt
bng ngc trc c mt mu cng ch i.
Nhng: Di 4 mm, mu da cam, nh u nhng c mt i gai. Chn
nhng ci ngn ko di ti gc t th 5 ca bng, chn nhng c ko di n ti
cui bng.
Mui nn trng thnh v ho vo chiu ti v hot ng giao phi vo ban
m hot ng mnh t chp ti ti na m. Ban ngy thng u trong khm la
gn mt nc hoc cy c bi b rung. Mui a nh sng n c cng mnh.
Sc bay ca mui tng qung ngn 1m. Mui trng v m. Mi con ci c th
c 65-215 trng, trung bnh 138 qu trng; trng ri rc thi k m, mui nhiu
trn cc phin l. Thi k la, mui trn b l cch mt nc 3 cm. i sng ca mui
ngn, con c sng 1 - 2 ngy, con ci sng 1-3 ngy. Trn ng rung, t l c v ci l
1:4.
Trng n t 4 - 10 gi sng. Tri mt, m, t l trng n trn 90%, tri
kh, t l n 60 - 70%.
Su non n ra i hi phi c nc sng hoc nc ma ng trn l, b, mi
di chuyn c vo cy. Su non c th sng trn mt nc bn 4 - 6 ngy. iu kin
kh hn khng c nc, sau 48 gi su non c th cht ht.
Khi su di chuyn, su c th lch qua mp b l hay chui trc tip t ngn vo
ti im sinh trng ca cy. Su c n im sinh trng v ln dn ln, im sinh
trng bin d hnh thnh ng hnh. Thi k la nhnh, cy la b hi thng ko
di s nhnh, nhnh b ph khng lm ng. Su non lt xc 3 ln trong vng 12 - 15
ngy.
Khi ng hnh vn ra ngoi cng l lc su non ho nhng. Nhng c
th di chuyn ln xung trong ng hnh. Nhng ngy tri nng, t 12 - 15 gi, nhng
chuyn xung pha di. Khi nhng sp ho mui th chuyn ln ngn chui 1/2 mnh
ra ri lt v nhng li trn u ng hnh.
Thi gian sinh trng pht dc ca su nn nh sau: trng 3 - 5 ngy; su non 9-15
ngy; nhng 3 - 5 ngy; Vng i 18-25 ngy, trung bnh 22,4 ngy (Trn Huy Th,
1996)
Quy lut pht sinh gy hi ca su nn trn ng rung c lin quan cht ch vi
cc yu t ngoi cnh. Su pht sinh gy hi mnh nhng ni c s ngy nng t,
sng m nhiu, v nhit cao va phi.
nhit thch hp cho s pht sinh pht trin ca su nn t 22,58 - 30,230C,
m thch hp t 83 - 89%.
iu kin a th c lin quan n s ph hi nng nh ca su. Rung thung
lng hoc bc thang thuc vng Trung du Min ni c iu kin nhit khng kh
cng nh nc rung khng cao lm, m cao thch hp, ng thi c Leersia nhiu
th su nn ph hi nng. Nhng rung m trng gn cc b ao, mng, mng, cng b
hi nng. Rung m nc b hi nng hn rung m kh.
Thi k sinh trng ca la c lin quan vi s ph hi ca su. La sau khi
cy, lc hi xanh b hi ti 86,6%, thi k b hi 64,5% thi k tr b 4,36%.
Thi v gieo cy c lin quan vi mc gy hi ca su. min Bc m ma
gieo sm 25/5 - 5/6 b su ph hi nng hn m gieo i tr t 6/6 - 25/6. M gieo i
tr b hi nng hn m gieo mun t 20/6 - 15/7.
Mt s nm gn y vic kho nghim cc ging khng su nn c Vin
BVTV tin hnh. Kt qu ch ra rng nhng ging v dng lai c ngun gc t n ,
Srilanca, Banglagesh, Philippin, i Loan v Thi lan phn ln l nhim, it ging c
tnh khng cao. Mt s ging nh RD 4, RD9, BKNBR1031, BKNBR1030, IR 13429105-2 phn ng khng cao v khng va vi qun th su nn min Bc. Mt s
ging ch th khng su nn n v Thi Lan nhng li nhim su nn Vit Nam.
S pht sinh vi mt cao hay thp ca su nn cn b chi phi bi mt s
thin ch, c bit l ong k sinh.
Theo Barion A.T. v CT (1998) trong Hi tho v qun l su nn lo 10/1996,
thnh phn k th t nhin ca su nn Lo v 5 tnh Camphuchia c 26 loi thin
ch gm c 6 loi k sinh (thuc 2 h Eupelmidae v Platygasteridae mi h 2 loi, v
2 h Pteromalidae v Eurytomidae mi h 1 loi) v 20 loi BMAT.
Theo kt qu nghin cu ca Trung quc cho thy: c 6 loi ong k sinh thuc
4 h Platygasteridae (2 loi), h Eupelmidae (1 loi), h Pteromalidae (2 loi), h
Eurolomydae (1 loi). Trong , ph bin l ong Eupelmus sp.; Nenastatus cincticeps
Giv, k sinh trn nhng, Polygnodus sp., k sinh trn su non v Platygaster sp., k
sinh trn trng. Ngoi ra c loi Perilampus sp. (h Perilampidae) k sinh chng lm
hi ong k sinh c ch.
Phm Vn Lm (2002) cho thy c 9 loi thin ch su nn Vit Nam.
T l ong k sinh trn nhng c khi ti trn 90%. T l % ong k sinh thng
tng trong v ma, t h tun thng 6 - 8 sau khi su nn ph hi mnh trn m v
vo nhng.
Hng nm min Bc c th xut hin 7 - 8 la, min Trung c th c 5-6 la.
+ Tiu dit c di v x l kp thi la cht loi b ni c tr quan trng ca
su trong nhng thi gian thi v chuyn tip. Thi gian x l c di hoc la cht cn
lm sau khi thu hoch la v trc khi gieo cy.
+ iu chnh thi v gieo trng trnh la nhnh khi c t su non r.
+ S dng ging chng chu: Tu theo tnh hnh thc t tng vng c th
chn nhng ging chn sm, sc nhnh kho v ng u, gieo cy vo cc thi
gian thch hp
+ Bn phn hp l thc y la sm, u cn c bit lu bn phn ln,
kali kt hp lm c sc bn kp thi to iu kin cho cy la mnh, tr sm
cng gim nh c tc hi ca su.
+ Loi b cy m b hi c dng cng hnh. i vi nhng rung m b su
nn hi xut hin cng hnh, khi nh m i cy cn nm pha ngn cc b m r
sch cc cy la dng cng hnh.
+ Tho nc phi rung m.
+ Dng by n, uc vo 19-22 gi dit trng thnh
+ S dng cc loi thuc ho hc: C th s dng Regent 5 SC x l ht ging,
trc khi ngm 80 cc cho 10 kg hoc Regent 0,3 G vi lng 10 kg/ha rc trn rung
la hoc m trc khi mui ra r 1 tun.
2. SU HI NG
2.1. Khi qut tnh hnh su hi ng
Sn lng ng ca nc ta ngy mt tng, ch tnh t nm 1995 n nm 2001
sn lng tng gn 2 ln v t 2123 ngn tn (Tng cc thng k, 2002).
Vic iu tra thnh phn su hi ng nc ta c tin hnh trong na
cui th k XX, ng k l t iu tra trong 2 nm 1967 - 1968 min Bc do Ban iu
tra c bn cn trng B Nng nghip t chc v vo nm 1977-1978 min Nam do
Vin Bo v thc vt. y l nhng dn liu quan trng v thnh phn, phn b v
mc tc hi ca cc loi cn trng gy hi trn cy ng.
Cho ti nay c khong hn 100 loi cn trng ph hi trn cy ng. Cn c
tnh cht v mc ph bin c th chia su hi ng thnh 3 nhm nh sau:
- Nhm I: gm nhng su hi ch yu trn gy tc hi quan trng nhiu ni
hoc trong tng vng, chng bao gm su xm, su cn l nn ng, su cn gi la,
su c thn ng, rp ng.
- Nhm II: gm nhng loi su hi ph bin nhiu vng v thng gp trn
rung ng nhng khng gy thit hi ng k: chu chu la, d mn, d di, b xt
xanh, b xt vn hoa , su rm, su xanh, su khoang.
- Nhm III: gm nhng su hi c thy trn cy ng nhng mt thp v cha
bao gi gy ra tc hi ng k i vi ng. Thuc v nhm ny c th k mt s loi
nh b ba ba (Cassida circumdata Hebst), b nhy, b hung c sng, b xt nh.
V tnh chuyn thc th hu ht cc loi su hi ng pht hin nc ta u
l nhng cn trng n rng, ch mt s t loi c th coi l nhng loi n hp chuyn
ph hi trn cc cy ho tho.
c tnh ph hi ca cc loi su hi nh rt khc nhau. C loi ph hi trn
nhiu b phn ca cy nh su c thn ng c th ph hi nn, c vo thn, n hoa
c, n ht, c vo bp, su cn nn c th n l ng, hoa c, ht non, ru ng. C
loi chuyn ph hi trn cc b phn sinh sn ca cy nh su xanh ch n hoa c, ru
ng v ht ng. Mt s loi khc ch n hi trn mt b phn ca cy nh su rm ch
n l ng, mt thc ch ph trn ht ng.
Do c tnh ph hi khc nhau nn c nhng loi ch thy xut hin vo nhng
giai on sinh trng nht nh ca cy ng nh su xm, d di, ch thy trong thi
k cy con, mt thc ch thy thi k sp thu hoch. Ngc li c loi c th ph hi
gn sut c thi k sinh trng ca cy nh su c thn ng ph hi t khi ng 7 - 8

l cho ti lc thu hoch, su cn nn ng ph hi t thi k cy con cho ti khi ng
chn sp. Rp ng ph hi t cy con cho ti khi gn thu hoch.
2.3. Mt s loi su hi ng ch yu
SU XM
Agrotis ypsilon Rott.
H ngi m: Noctuidae
1) Phn b
Loi ny phn b rng ri cc
vng n i, cn nhit i tr vng
sa mc Chu Phi, Trung .
Trong nc c khp cc
vng trng ng t bin gii pha Bc
n cc tnh pha Nam khu 4 c, t
cc tnh Min ni cao (Mc Chu,
Sapa, ng Vn) n cc min ng
bng ven bin.
2) K ch
Su xm l loi su a thc, c th
ph hi hng trm loi cy trng v
cy di khc nhau: ng, u , khoai
ty, c chua, cc loi rau ma ng,
thuc l, ay, lc, bng, k, cao lng,
thu du, bu b, t, khoai lang, ch,
cam qut, cy lm nghip (trong vn
m), cc loi c lm thc n gia sc,
cy hoa v cy cnh.
Hnh 8.7. Su xm
1.
Ngi;
2.
Trng;
3. Su non; 4. t bng th 4 ca su
Su xm l loi su hi nguy him
non; 5. Mnh lng t cui bng su non; 6. Nhng (bn
i vi ng v hoa mu gieo trng
cnh c t th 7 phng to); 7. Su xm trong t.
trong v ng xun min Bc nc
(Hnh 1~6 theo H Quang Hng, H Khc Tn; 7.
ta. Hng nm, su pht sinh trn din
theo i hc Nng nghip Hoa Nam)
tch rng ln v gy thit hi rt
quan trng. Ghi nhn ch ra rng v ng xun 1953-1954 su xm pht sinh v ph
hi trn din tch hng vn mu ng v u Vit Bc v ng bng Bc B. Lin
tip trong nhng nm t 1956 - 1960, theo bo co ca cc a phng, hu ht cc
tnh ng bng Trung du Bc b v Khu 4 c, hng nm su xm u c pht sinh v
ph hi nng. Nhiu vng c t l cy khuyt ln ti 20 - 30%, nhiu cnh ng b su
cn phi gieo trng li hoc l thi v phi b ho.
Triu chng tc hi ca su xm r rt nht l su ln tui (tui 5, tui 6)
thng gm t gc cy non (di 5 - 6 l) v ko thn cy b hi xung ni tr n.
Khi thn cy ng ln, su c th cn ph di thn.
4) Hnh thi
Ngi c thn di 16 - 23mm, si cnh rng 42 - 54mm. Thn c mu nu ti. Ru
u ca ngi c dng si ch, ru ca ngi c c dng rng lc kp. Mp trc ca
cnh trc mu nu en, c 6 chm nh mu trng tro. Vin xung quanh ca vn hnh
qu thn, vn hnh trn v vn hnh gy u mu en. Ch lm pha trong cnh. Cnh
sau mu trng tro, mch gn cnh v gn mp ngoi cnh c mu nu.
Trng hnh bn cu, ng knh 0,5 - 0,6mm, b dy 0,3mm. nh qu trng
c mt nm li ln, chung quanh c nhng ng sng ni to xung pha di bng
mu nht. u mu nu sm. Vch lng r rt trn da phn b y nt en. Mnh
mng cui bng c 2 ng ai dc mu nu m.
Nhng di 18 - 24mm mu cnh gin. Chnh gia mp trc ca mt lng t
bng th 4 - 7 c mu nu m ng thi c chm lm th xp ln xn theo hng
ngang. Cui bng c mt t gai ngn.
Ngi su xm v ho vo lc chp ti, hot ng v ban m, mnh nht l vo
lc 19 - 23 gi. Ban ngy, n np trong cc khe t hoc cc l ko mt, ni nu ru.
Sau khi v ho 3 - 5 ngy, ngi bt u trng kiu phn tn hoc thnh tng (mi
1 - 3 trng) trn mt l gn mt t hoc trong k nt ca t, hoc trn c di. u
v ng xun, ngi trng trn cc loi rau sm v rau chnh v. Sc sinh sn ca
ngi ph thuc vo thc n thm. Ngi nui bng nc l, mt ngi ci trung bnh
257 trng, bng mt ong trung bnh 1646 trng, bng gluco trung bnh 2403 trng,
bng ng trng trung bnh 3048 trng. Trung bnh mt ngi ci c th khong
1000 trng.
i vi nh sng n, thng thng ngi t c phn ng. Ngi su xm c sc
chng rt tng i kho. Trng su xm cng vy, nhit 5 - 60C trong 48 gi,
t t l n 92%.
Su non c 5 tui, mt s t c th c 7 - 8 tui. Su non va n, u tin n v
trng. Su tui 1 sng ngay trn cy hoc quanh thn cy non hoc cn ngang phin
l. Ti tui 4 tr i su bt u ph mnh cn t ngang thn cy ng non ko tht
xung t. Su tui 6 ph hi mnh nht, mi m c th cn t 3 - 4 cy ng non.
Khi thiu thc n su c th di chuyn t rung ny sang rung khc ph hi. Su xm
ph hi ng giai on t mc mm ti 4 - 5 l. Khi cy ng c 7 - 8 l, thn cy
cng su t ph hi, lc ny su thng c ch thn gn st gc. Khot vo bn trong,
n phn non mm gia c th lm ho nn v cht cy.
Su non c tnh gi cht, khi bt ln th cun trn mnh li, mt lt sau mi b
i. Su cn c tnh n tht ln nhau (c bit t tui 4 tr i) khi nui chung v thiu
thc n. Su non c sc chu i tng i kho (tui 1 c th chu i 3 ngy, tui 5
c th chu i 6 - 10 ngy). Su non km chu nc (tui 4 - 5 ngm trong nc 32 gi
c th cht ht).
Su non y sc chui xung t su 2 - 5cm ho nhng. Trc khi ho
nhng su to mt kn t ri lt nhng. Thi gian chun b khng ko di 2 - 3 ngy.
Thi gian pht dc cc giai on ca su xm thay i tu theo iu kin ngoi
cnh bn ngoi.
Ngi su xm cho n nc l sng trung bnh 6,3 ngy, n mt ong sng 16,5
ngy, n gluco sng 18,8 ngy, n ng trng sng 21,7 ngy. Ni chung, ngi su
xm thng sng trung bnh t 9 - 15 ngy. Trng: 5-11 ngy; su non 22-63 ngy v
nhng 7-25 ngy.
+ nhit v m khng kh: nhit thch hp i vi ngi v nhng l 21 260C. Khi nhit trn 290C v di 210C th kh nng sinh sn ca ngi gim i (N. D.
Tulatsvili, 1952). nhit trn 300C th nhng b cht, 400C th nhng cht hng
lot. nhit thp 2 - 30C kt qu cng nh vy.. nhit 300C 1 v m

100% khng li cho su non tui 1 - 3 v c th cht hng lot
+ m t: ni t qu m t hoc qu kh u khng c li cho su sinh
trng. t kh qu lm cho trng khng n c, su non tui nh d b cht, nhng
khng v ho c hoc ho thnh nhng ngi c tt chn v cnh, khng bay c.
t ngp nc, sau 48 gi, su non cht ton b. Sau nhng trn ma ln cui thng
3 - u thng 4, trn ng rung b ng nc, mt su xm gim i nhiu.
+ Tnh cht t: chn t thch hp l t tht nh hoc ct pha ti xp, thong,
d thm nc v thot nc. t nhiu st v nhiu ct khng thch hp i vi su.
+ Thi v gieo trng v giai on sinh trng ca cy:
min Bc, ng h thu hu nh khng b su xm ph hi. i vi v ng
ng xun th mc b hi nng nh cn ph thuc vo thi gian gieo trng. Ng
ng xun gieo sm (u thng 10 - gia thng 10) ni chung b hi nh hn so vi
ng gieo mun vo cui thng 12 hoc trong thng 1.
+ Thin ch: Su xm thng b mt s loi ong v rui k sinh v mt s
nm gy bnh. vng ng bng v Trung du Bc b thng c ong en kn trng
(Bracon sp.) v rui h Tachinidae thng gp rt ph bin. T l su non v nhng b
k sinh c trng hp ln ti 50%. Nm bnh thuc B Entomophthorales thng gp
trong cc thng ma xun m t. Su b bnh cht trn cy, quanh mnh c mt lp
nm trng.
1) Lm sch c trong rung v xung quanh b l bin php rt quan trng
phng su hi ngay t u v. Sau khi gt la ma, khi t va kh l cy ba ngay
gi m v chng c mc. Trc khi gieo ng cn nht sch c trong rung.
2) Gieo ng ng thi v thch hp. Ng gieo sm trong thng 10 v u
thng 11 trnh c la su th hai, ph hi mnh. Ng i tr nn gieo tp trung
trong vng 1 tun, khng nn gieo ri rc, to iu kin thc n thch hp cho su ph
hi lin tc t ng sm n ng mun. Thi v thch hp i vi ng i tr ng bng
v Trung du Bc b trong khong 20/11 - 20/12.
3) By dit ngi bng mi chua ngt. u v ng ng xun, khong cui
thng 10 - u thng 11 nn t by chua ngt theo di ngi xut hin. Khi ngi vo
by lin tip 3 m lin, mi m t 3 con tr ln th bt u t by rng ri trn c
cnh ng, mi ha t t 2 - 3 by. Khi ng cao ti 20-30 cm th khng cn t by.
Mi chua ngt lm bng mt trn vi cc cht theo cng thc pha ch sau:
Mt xu hoc ng en 4 phn + dm 4 phn + ru 1 phn + nc 1 phn +
1% thuc su. Nu khng c dm, c th thay th bng nc go chua, nc u chua
hoc khoai lang nu chnh cho ln men chua. Nu thiu ru c th thay bng bng
ru.
Mi pha xong cho vo chu snh, mi chu cho lng mi bng 1/4 lt. By t
rung, ni thong gi. By t cao cch mt t khong 1m. Ban ngy y np chu
cho mi khi bay hi, chiu ti m np ngi vo by. Cch 5 - 7 ngy thm mi
hoc thay mi mi.
4) Dng thuc ho hc nh khuyn co
SU C THN NG
Ostrinia furnacalis Guenee
1) Phn b
Loi ny phn b rng trn th gii, c mt nhiu nc trng ng nh: n
, Trung Quc, Nht Bn c bit l cc nc vng ng Nam .
Trong nc su c thn cy ng phn b rng khp cc vng trng ng, t
pha Bc (Lo Cai, H Giang, Cao Bng,...) n cc tnh pha nam Khu 4 (c) v Ty
Nguyn.
2) K ch
Su c thn ng l loi n rng. Nga, su ph hi hn 50 loi cy trng v
500 loi cy di. M, su ph hi trn 230 loi cy thuc 40 h thc vt khc nhau.
nc ta, su ph hi ch yu trn ng, ngoi ra cn thy trn bng, k, cao lng ay,
c, mt s loi cy thc n gia sc h ho tho.
Su c thn ng l loi su hi ng quan trng. Hng nm, su gy thit hi
rt nng i vi ng trng trong v h v v thu. Trn ng ng xun, su gy hi t
hn. T l cy b su hi trong v ng h v ng thu thng ti 60 - 100%, nng
sut ng b gim ti 20 - 30%
hoc nhiu hn. Trn ng ng
xun t l cy b su hi, t 10 40%, nng sut gim khong 5 10%.
Triu chng tc hi i
vi cy ng c thay i tu theo
tui su v thi k sinh trng
ca cy ng. Ni chung su t
tui 1 - 3 thng gm n tht l
nn hoc cn xuyn thng l nn
cho nn sau khi l nn pht trin
vn xo ra ngoi s kh ho,
khng tung phn c. Su t
tui 3 tr ln mi c ph vo
thn, bp non cy ng b su c
lc nh c th b gy non; khng
ra c bp hoc cy ngng
pht trin. Cy ng ln, su
c trong thn li nhng
ng c c phn (phn c lc
n ra ngoi cc l c). Thn
ng b c t khi b cht, nu gp
gi to c th b gy ngang. Bp
Hnh 8.8. Su c thn ng
ng non c th b su c t
1. Trng thnh c; 2. Trng thnh ci; 3.
cung bp vo thn bp. Nu bp trng; 4. trng phng to; 5. Su non; 6. t bng
cng th su c th c t u
th 2 ca su non; 7. Nhng
bp xung gia bp. Nu gp (theo Hc vin Nng nghip Ty Bc, Trung Quc)
ma bp b hi c th b thi.
4) Hnh thi
Ngi ci thn di 13 - 15mm, si cnh rng 28 - 34mm. Cnh trc mu vng
ti n vng nht, c 2 ng vn mu thm chy ngang trn cnh thnh hnh gp
khc. Mp trc v mp ngoi mu m hn khong gia cnh tr v mp sau. Cnh
sau mu sng hn v cc ng vn m hn cnh trc. Bng trng r c 6 t.
Ngi c c th nh hn ngi ci, thn di 12,5 - 14mm, si cnh rng 22 28mm. Mu sc thm hn, t mu nu n nu vng. Vn cnh cng ging nh ngi
ci nhng c mu m hn. Bng thon di trng r t.
Trng thnh (30-100 qu) xp lin vi nhau nh vy c, t khi ri rc
thnh tng qu ring l. Trng tng qu c hnh bu dc dt. Khi mi c mu trng
sa trn mt trn bng. Sau chuyn sang mu nu, sp n c mu nu t.
Su non c 5 tui, y sc thn di 22 - 28mm, u rng 3 - 3,5mm mu nu
vng c nhng vch nu m chy dc trn lng t u n cui mnh su. Trn mnh
lng ca mi t c 4 nt gai li mu nu thm nm pha trc v 2 nt nh nm
phi sau.
Nhng ci di 18 - 19mm, rng 3,5 - 4,5mm. Nhng c nh hn v thun di,
chiu di 15 - 16mm, rng 2,5 - 3,3mm.
Ngi hot ng nhiu t chp ti n na m. Ban ngy, ngi n np trong b
l hoc trong nn ng. Ban m c tnh hng nh sng n kh mnh v phn no
thch mi v chua ngt bayqu 3 km k t ni v ho. Sau khi v ho mt ngy th
giao phi v sau 1 - 2 ngy th trng. Thi gian trng ko di 2 - 7 ngy hoc
lu hn. Ngi c tnh chn lc ni trng. Ngi thng tm n nhng rung ng
xanh tt v cy ng vo giai on sinh trng thch hp. Ngi thch trng c
nhng rung ng vo giai on sp tr c. Mi ngi ci trung bnh t 300 - 500
trng, c khi ln ti hn 1000 trng.
Nhng thng lt trong thn cy ( gia cc ng hang c, u nhng
lun hng v pha l c) hoc trong b l, li bp l bao, i khi lt nhng ngay
bn ngoi gn ch b phn b hi khi ma nhiu
- Nhit v m l 2 yu t kh hu quan trng nht nh hng n sinh
trng v pht dc ca su c thn ng.
+ Thi gian pht dc ca trng, su non, nhng v vng i iu kin nhit
24 250C tng ng l 3-5 ngy, 17-22 ngy, 7-10 ngy v 29-40 ngy (ng th
Dung, 2003).
So snh vi yu cu v nhit ca loi O. nubinalis cho thy yu cu ca O.
furnacalis khng khc nhiu. min Bc nc ta, nhit trong cc thng ma h v
ma thu t 23 - 28,50C, rt thch hp cho su c thn ng pht trin. Nhng trong cc
thng ma ng, nhit thng xung thp di 17,50C, khng thun li cho trng
n v su non pht dc, t l su cht tng ln.
Nhit cn nh hng rt r n kh nng trng ca ngi.
nhit 18,80C (thng tun thng 12) ngi ci trung bnh 137 trng.
nhit 200C (thng - trung tun thng 2) ngi ci trung bnh 516 trng.
nhit 24,20C (thng - trung tun thng 4) ngi ci trung bnh 673
trng.
+ m: Su c thn ng a m.
+ Thc n: Su c thn ng c th sng trn nhiu b phn khc nhau ca cy
ng; tuy nhin nh hng ca tng b phn y n s sinh trng pht dc ca su
khng ging nhau.
Kt qu nghin cu ca nhiu tc gi cho thy nh sau: Su n l v thn
non th pht dc chm hn v trng lng nhng thp hn so vi su nui bng hoa
c v bp non. Su mi n, th ln cy ng giai on va nh c th t l su sng

sau 50 ngy l 58,3% cn th ln cy ng giai on 7 - 8 l th t l sng l 8,3%.
(Trng HNNI, 1964). Giai on ng thch hp nht i vi su non tui nh l lc
cy bt u tr c. T l su sng cao duy tr trong sut thi gian pht trin bp, nhng
sau khi phun ru 2 tun th bt u gim i (Dick, 1957). Su non sng trong cc lng
pha trn th pht dc chm hn nhng t l sng cao hn nhng su sng trong cc
lng pha trn th pht dc chm hn nhng t l sng cao hn nhng su sng trong
cc lng pha di.
S liu ca ng Th Dung (2003) cho thy trong 4 loi thc n l nc l, mt
ong 5%, nc ng 50 % v mt ong 100% thi gian sng trung bnh ca trng
thnh tng dn t 8,4 n 13,7 ngy v lng trng cng tng dn, tng ng l
245,0; 328,2; 413,6 v 486,4 qu.
+ Ging ng: Cc ging ng khc nhau mt v t l hi do c thn ng gy
nn khng ging nhau. Trong 3 ging theo doi trong v xun nm 2003 ti H Ni th
ging ng np c mt su v t l b hi cao nht, tng ng l (32,4 con/10 cy;
96%) sau n ging Bioseed 9861 (6,2 con/10 cy v 38%), cui cng l trn ging
LVN 10 (4,8 con/10 cy v 28%) (ng Th Dung 2003).
Khi nghin cu bn cht ho hc ca tnh chng chu ca cy ng i vi su
c thn, ngi ta phn lp c t cc b phn trn cy ng 3 cht RFA, RFB,
RFC. Nhng cht ny c c tnh nh cht hot ng sinh hc c ch s pht trin ca
su non. Trong RFA tinh khit c cha 6-metoxi benzoxazolinon. Cht ny c tc
dng c ch i vi cc vi sinh vt gy bnh cho la m v ng.
+ Thin ch ca su c thn ng: Trong thin nhin, su c thn ng b
nhiu loi thin ch khng ch nh ong, rui k sinh, cn trng v nhn n tht, cc vi
sinh vt gy bnh v cc loi chim n su. Trong s , ong v rui k sinh l thin ch
c vai tr quan trng hn c.
Theo di trn mt s vng trng ng ng bng v Trung du Bc b; c mt
s loi k sinh nh ong mt , ong bng vng, (Xanthopimpla sp.) k sinh trn su
non v nhng, ong i ta (Brachymeris sp.) k sinh trn su non v nhng v mt s
loi rui k sinh su non v nhng.
nhiu nc trn th gii, ngi ta pht hin hng chc loi ong v rui k
sinh su c thn ng, mt s loi c nghin cu s dng trong vic phng tr
bng bin php sinh hc i vi su c thn ng nh ong mt , nm Beauveria sp.
v vi khun Bacillus thuringiensis.
Ni chung, su c thn ng c trn ng rung trong tt c 12 thng trong
nm, nhng su pht sinh nhiu nht vo cc thng trong ma h v ma thu.
S la su hng nm tng vng ph thuc nhiu vo thi gian gieo trng cc
v ng a phng. Trong v ng ng xun thng c 3 la.
nhng vng gieo trng lin tip nhiu v trong nm, su c thn c 7 - 8
la/nm. T la th 4, su ph hi trn ng h v ng thu nng nht.
1) Gieo trng ng tp trung thnh nhng vng sn xut ln, ng thi v thch
hp. mi vng nn cn c vo iu kin t ai v kh hu m xc nh mt hoc hai
v ng chnh, khng nn cn c vo iu kin t ai v kh hu m xc nh mt hoc
hi v ng chnh, khng nn gieo trng ng lin tip, ri rc quanh nm, to iu kin
cho su tn ti, ph hi lin tc t v ny sang v khc.
Ni chung min Bc nn ly v ng ng xun v v ng ng sm lm v sn
xut chnh.
Thi v gieo ng ng xun c th chia lm 2 t.
Ng sm: gieo t trung run thng 10 n u thng 11.
Ng i tr: gieo t 20/11 - 20/12. Ng gieo mun vo thng 1 thng b su

c thn ph hi nng giai on.
Ng ng sm gieo t thng 8 n u- cui thng 9.
2) X l thn cy ng thu ng trc thng 2.
3) Chn v trng nhng ging ng chng chu su c thn.
4) Phng tr bng thuc ho hc
5) Bo v v li dng ong k sinh. nhng ni c iu kin c th tin hnh
thu thp ong nui v nhn ong ri th trn ng rung khi ngi pht sinh v trng r.
6) B tr c cu cy trng hpl. Khng nn gieo trng nhiu v ng lin tip
trong nm hoc b tr xen k, gi tip cy ng v cy bng, k, cao lng trong cng
mt vng l iu kin thun li cho su c thn ng pht trin lin tc v ph hi
nng.
SU CN L NN NG
Su cn l nn Mythimna (Leucania) loreyi Dup.
v su cn gi Mythimna (Leucania) separata Walker.
H ngi m: Noctuidae
B cnh vy: Lepidopte
Ti liu di y trnh by v su Mythimna (Leucania) loreyi Dup.
1) Phn b
Loi ny phn b rt rng trn th gii, c nhiu nc nh Anh, Php, Italia,
Ty Ban Nha, B o Nha, Thu S, Th Nh K, Nam Lin X, Paletxtin, Xiri, Bc
Phi, n , Nht Bn, Trung quc, ng Dng, Indonexia.
2) K ch
Ngoi ph hi ng, su c th ph hi trn la, la m v mt s cy ho tho khc.
Su cn l nn ng hng nm gy tc hi quan trng i vi v ng ng xun
ng bng v Trung du Bc b v Khu 4 c. Su thng ph hi nng nht cc
vng bi ven sng. Nhiu nm su pht sinh thnh dch ph hi lm mt trng nhng
cnh ng hng trm hcta (Nm 1953 Ph Th, su ph hi rt nng trn 100 Ha,
nm 1959 - 1960 su ph hi vng bi sng Hng trn hng ngn mu thuc cc
huyn Gia Lm, Vn Giang, Khoi Chu, Tin L, Ph Xuyn, Thng Tn (H Khc
Tn 1982).
Su non tui nh cn ph cc phn non nh l nn, hoa c (lc ng cha tr).
Su tui ln hn thng gm khuyt phin l, ch cn tr gn chh ca l,thm ch n
tri c phn thn non ti tn nh sinh trng. Khi ng tr c, chng c th chui vo
bp n ht non, ru ng lm t l kt ht bp b gim i.
4) Hnh thi
Ngi thn di 14 - 18mm, si cnh rng 25 - 30mm. u, ngc mu nu tro, cnh
trc mu nu nht hoc nu vng, mp sau bung gia cnh mu tng i m,
ng vn xin trn cnh en v mn, vn hnh qu thn, v pha gc di ca bung
gia cnh c mt chm trng r rt, ng vch ngoi mp cnh l mt hng chm en.
Mp ngoi cnh mu hi ti. Cnh sau mu trng, mch cnh v mp ngoi mu nu.
Trng hnh cu, c ng knh 235,5. Trn trng c nhng ng sng ni
hnh mng li. Trng mi mu trng sa, sau chuyn sang mu nu.
Su non y sc di 22 - 30mm, mu nu nht. u mu nu vng, c vn

mng li khng qui c. Trn lng dc theo c th c 4 vch mu nu thm. Vch l
th rng.
Nhng di 18 - 19mm, mu cnh gin nht hoc sm. Mt lng cc t bng
th 4, 5, 6, 7 pha mp trc c hng chm nu sm.
Ngi hot ng v ban m, ban ngy n np trong b l ng hoc b c. Ngi
thch mi chua ngt, sau khi v ho thng tm ht mt hoa; Xu tnh nh sng yu.
Ngi trng thnh tng xp lin vi nhau. Mi ngi ci c th trung bnh t 200
- 300 trng, c khi trn 1000 trng. trng thng gp trn cc l nn, trn b l, trn
c hoc ru ng. Thi gian pht dc ca trng thay i t 3 - 10 ngy.
Su non t khi n cho ti lc ho nhng thng sng trn cy ng, nhng khi
su pht sinh thnh dch, su c th b t rung ny sang ph hi rung khc. Su non
hot ng nhiu vo ban m, ban ngy thng n kn trong nn ng, trong b l hoc
chui xung t gn gc. Su c 6 tui. Tui nh, su thng tp trung ph hi trn
cc b phn non mm. Nhng thng di t hoc trn cy ng. Khi ng cn nh
(di 10 l). Su thng ho nhng trong t su 2 - 5cm. Khi ng tr c, su
thng ho nhng trn cy trong cc b l, l bi hoc trong bp. Thi gian pht dc ca
nhng thay i t 6 - 13 ngy tu theo nhit .
- Quy lut pht sinh gy hi ca su cn l nn clin quan cht ch vi cc
yu t ngoi cnh.
Nhng nm c ma ng ma m, su thng pht sinh nhiu, ph hi mnh.
Thi tit kh hanh khng thch hp cho su sinh trng v pht dc.
Cht t v m t c nh hng trc tip n su non v nhng sng trong
t. Su sinh trng thch hp trn loi t ct pha hoc tht nh, thch hp nht l loi
t ph sa ven sng. t kh khng thch hp cho su sinh trng v ho nhng. t
t v b cng khng thch hp i vi su.
Thin ch ca su cn l nn ng thng gp l ong kn trng (Apatelles sp.)
k sinh trn su non; ong i to h Chalcidae k sinh nhng; rui h Tachinidae k
sinh su non v nhng. Ong kn trng thng gp trong khong thng 10 ti thng 4.
Hai loi kia thng gp trong thng 2 - 3. Su cn l nn cn b mt loi nm trng
(Entomophtorales) gy bnh, thng gp trong thi k ma, m thng 2 - 4. Su b
bnh cht bm trn cy mnh mc trng.
- Hng nm su cn lnn c th pht sinh 7 - 8 la. Thng gy hi nng i
vi cc tr ng ng xun gieo mun trong thng 12 (lc ny khong 5 - 8 l). Ma h
v ma thu, su thng ch tn ti l t trn cy k ch hoc cc k ch hai tc hi
khng ng k.
1) V sinh ng rung. Lm sch c trong rung v xung quanh b.
2) By dit ngi bng mi chua ngt nh i vi su xm.
RP NG
Rhopalosiphum maydis Fitch
H rp mui: Aphididae
B cnh u: Homoptera
1) Phn b
Rp ng phn b rng cc nc nhit i v nhit i. Vit Nam, rp c
khp cc vng trng ng trn min Bc, t ng bng, n Trung du cho ti c cc
vng ni cao.
2) K ch
Rp ng l loi n rng, sng trn nhiu
loi cy trng v cy di thuc h ho tho:
ng, i mch, la m, la nc, ma, k,
cao lng, cy hoa v cy cnh.
Rp ng l mt trong nhng loi
su hi ng quan trng. Rp ht nha
nn ng, b l, bng c, l bi, lm cho cy
ng gy yu, bp b i, cht lng ht xu
km. Ng b hi lc cn non c th khng
ra c bp. Rp ph hi lm nng sut v
phm cht ng gim i r rt.
Rp ng cn c coi l mt loi
Hnh 8.9. Rp ng
mi gii truyn virus gy bnh khm l Rp ci c cnh: 1. Trng thnh; 4.
ma v bnh m l ng Califonia.
t th 3 ru u.
Rp ci khng cnh: 2. Trng
4) Hnh thi
thnh; 3. Ru u; 5. ui; 6. ng
C 2 loi hnh: c cnh v khng
bng
c cnh. Kch thc vo loi trung bnh. Loi khng c canh c chiu di x chiu rng
l 1,98 mm x 1,02 mm. C th c mu xanh nht. Mp trc trn phng, ru c 6 t,
phn ngn t ru cui di gp 2,5 ln phn gc, ng bng hnh, vi di gp 1,5 ln
phin ui.
Rp ng sinh sn ch yu theo li n tnh v con. Trong qun th rp,
thng thy nhiu loi hnh: rp ci khng cnh, rp ci c cnh, rp con,
Rp ng sng thnh qun th trn cc b phn non nh b l, nn ng, hoa c,
l bao, c ch l t 5 - 7 con, c ch pht trin thnh tng m dy c.
u v ng ng xun, rp ci c cnh t cc k ch di bay ti rung ng.
y, rp ci c cnh ra rp con. Nhng rp con ny v sau tr thnh rp ci khng
cnh v tip tc sinh sn theo kiu n tnh. Khi qun th rp mt b phn no trn
cy pht trin tng i dy c th xut hin rp c cnh. Nhng rp c cnh ny
li bay ti nhng cy ng khc, con v hnh thnh qun th rp . n cui v
ng, khi cy gi, iu kin thc n khng cn thch hp vi rp na th trong qun
th rp xut hin nhiu loi hnh c cnh.
Nghin cu bng sng ca rp ng ca Nguyn Th Kim Oanh (1996) ti 2
ngng nhit 25 v 300C cho thy, rp non c 4 tui., vng i v tui th ca rp
300C ngn hn 250C. Ti 2 nhit 250C v 300C vng i l 7,53 ngy, t l tng
t nhin l 0,283 v 0,297.
Rp ng thng xut hin trn ng rung vo khong thng 10 - 11, pht trin
nhiu trong thng 1, thng 2 lc m ng khng kh cao. T thng 4 tr i s lng
rp gim dn. Trong ma h ch thy rp xut hin l t.
Rp thng ph hi ng t giai on 8 - 9 l cho ti khi ng chn sp. Nhng
rung gieo dy, rp thng pht trin mnh. Thin ch ca rp ng thng thy trn
ng rung c mt s loi nh b ra ch nhn Coccinella repanda Thunb, b ra 4
vch Menochilus quadriplagiata Swarlz, b ra 6 vch Menochilus sexmacmlatus
Fabr., b ra hai mng Lemnia biplagiata Swartz, b ra 8 vn Harmonia
octomaculuta Fabr. v u trng rui Sirphus sp. Nhng thin ch ny c vai tr quan
trng trong vic hn ch rp ng pht sinh trong t nhin.
1) V sinh ng rung: Trc khi gieo trng ng cn lm sch c trong rung
v xung quanh b trnh rp t cc k ch da lan sang ph hi ng.
6) Trng ng dy va phi v ta cy sm. Khi ng cao 30cm cn ta cy sm
loi b nhng cy gy yu cho rung c thong c tc dng hn ch rp
pht trin.
3. SU HI KHOAI LANG
3.1. Khi qut tnh hnh su hi khoai lang
Khoai lang l mt trong loi cy lng thc quan trng c trng trt lu
i nc ta (la, ng, khoai). So vi mt s loi cy lng thc khc, thnh phn su
hi khoai lang tuy khng nhiu nhng c nh hng rt ln n nng sut v phm
cht khoai. Mt s loi su hi khoai lang ch yu l b h Cylas formicarius, su c
dy Omphisia anastomasalis, cc loi su hi th yu gm b xt Physomerus
grossipes, ba ba Aspidomorpha spp, su sa Agrius convolvuli, su khoang Spodoptera
litura, su cun l Brachmia convolvuli v Herpetogramma hipponalis, mt s loi rp
v nhn hi
Le t trong mt s nm su sa, su khoang pht sinh mnh cn tri khoai lang
ti mt s vng nh vi ba chc ha.
3.2. Mt s loi su hi khoai lang ch yu
B H KHOAI LANG
Cylas formicarius Fabr.
H vi voi: Curculionidae
B cnh cng: Coleoptera
1) Phn b
Loi ny phn b rng, c pht hin ti Chu , chu i Dng v mt s
vng Carib, chu M. Vit Nam, b h khoai lang Cylas formicarius l loi su hi
quan trng nht tt c cc vng trng khoai lang kh hn nh cc tnh trung du min
ni pha Bc, Ty nguyn, min ng Nam B,. Trn th gii, c th Chu Phi cn
c 2 loi b h na l C. puncticollis v C. brunneus
2) K ch
Ngoi khoai lang, loi su ny cn ph hi trn mt s loi cy trng v cy hi
thuc h bm bm.
Su non v su trng thnh u gy hi, song ch yu l su non. Trng
thnh n biu b thn v l, b mt c to nn l thng hnh trn nh. Su non c ph
trong dy v c khng nhng cn tr s phnh to ca c, nh hng n sn lng, m
nguy hi hn l cht bi tit trong ng c, to iu kin cho mt loi nm gy bnh
thi en tht c khoai b thi kh. chng li s gy hi, c sinh ra cht terpenes c
mi kh chu. S ph hi ca b h khng nhng ch xy ra trn ng rung m cn
tip tc din ra trong sut qu trnh ct gi c. Do c im ny, thit hi do b h gy
nn thng rt ln. Trung quc, thit hi hng nm ln ti 20%, trong iu kin kh
hu nc ta, nu thu hoch mun t l c b hi c th ln ti 100% v nu khng x
l ngay ton b c b loi b hon ton. Hin tng c b loi b hon ton thng gp
nht l sau khi thu hoch c b su non xm nhp ri trong kho trong thi gian
di khng ngn nga s xm nhp ca
b h trng thnh.
4) Hnh thi
Trng thnh l mt loi b
cnh cng nh, di 4,8 - 7,9mm, mnh
thon, chn di nn trng ta kin. Tr
i cnh c mu xanh lc bng, u,
ngc v 3 i chn b h u c mu
nu . u ko di nh vi, mt kp
hnh bn cu hi li ra hai bn u.
Ru u c 10 t, kh pht trin,
ring t th 10 ln hn. con c,
t ru ny c hnh ng di, con ci
li c hnh bu dc.
Trng c hnh bu dc, di
khong 0,65mm. Lc mi , trng c
mu trng sa, trc lc n trng c
mu vng. Trn b mt c nhiu chm
lm nh.
Su non y sc di 5 - 8,5mm,
c th c hnh ng di, hai u thon
nh, mu trng sa, u mu nu nht.
Nhng trn, di 4,7 - 5,8mm,
Hnh 8. 10. B h khoai lang C.
c th cng c mu trng sa. Vi ci
formicarius
gp v pha mt bng. mt bng c
1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Su non; 4.
mt i gai li, hi cong.
Nhng; 5. Ru u con ci; 6. Ru u con c;
5) Tp tnh sinh sng v quy lut
pht sinh gy hi
Thi gian cc giai on pht trin ca b h iu kin nhit 250C v 300C
l 46 v 31 ngy. Nhng ho trng thnh ri tc trong ngy. Lc mi ho trng
thnh, c th vn c mu trng sa v rt mm yu, chng nm yn trong ng c.
Sau 3 - 5 ngy, c th cng dn v c mu sc c trng, lc ny b h chui khi c
hot ng. Kh nng hot ng ca b h c lin quan cht ch vi tnh hnh kh hu
thi tit. Nu nhit thp khong 10 - 150C, b h vn nm yn trong ng c. nhit
cao (khong trn di 300C), b h hot ng mnh nht. Trong nhng ngy ma,
su thng ngng hot ng. B h di chuyn ch yu bng hnh thc b, nhit
cng cao, b h b cng nhanh v mnh. Khi thi tit nng nc cng c th bay mt
qung ngn. Ban m b h c xu tnh yu i vi nh sng, ban ngy su ln trn cc
tia nng trc x. Loi su ny cng c phn ng gi cht nh nhiu loi cnh cng
khc. B h sau khi v ho c 6 - 8 ngy, bc vo thi k giao phi v sau 2 - 3
ngy mi trng. B h trng trn c, mt t c th vo on thn st gc. Khi
trng, b h dng ming c mt l nh trn mt c ri trng vo y, thng
thng mt l ch mt trng. Sau dng keo lp kn mt c. Thi k trng
ca b h c th ko di t 15 - 115 ngy, s trng dao ng 30 - 200 qu, trung bnh 80
qu. B h trng thnh c thi gian sng tng i di, ngn nht khong 16 - 35
ngy, di nht l 115 -133 ngy, chng c kh nng nhn i rt lu.
Su non b h va n ra c ngay vo phn tht c ph hi. ngc ca
su trong c ngon ngoo, khng theo hng nht nh, su c n n u, bi tit
phn n y. Nu sng trong thn khoai, ng c ca su thng hng v pha
gc. Nhng thn khoai b nhiu su non c ph, thng ni hn trn b mt v. Trong
mt c khoai c khi ch c 1 vi su non, c lc c 170 con. Thi k khoai ct gi
trong kho l iu kin ht sc thun li cho loi su ny sinh si ny n, s lng c
th ca chng tng rt nhanh v mnh, c th lm cho khoai phi hu b hon ton.
Su non b h c 5 tui, thi gian pht dc khong 15 - 35 ngy, nu sng trong thn
c th ko di n 37 - 50 ngy. Khi y sc, su non ho nhng ngay trong c hoc
thn khoai, thi gian pht dc ca nhng trung bnh t 7 - 17 ngy. Trong cc b phn
ca cy chng trng trn c, trn thn chnh, trn thn gi, nhng khng trng
trn ngn non (Nguyn Vn nh v CTV 1995)
Kt qu nghin cu nc ta v mt s nc ng Nam cho thy tnh hnh
pht sinh pht trin ca loi su hi ny quan h cht ch vi iu kin kh hu thi tit,
t ai v ch canh tc. Kt qu theo di cho thy thi tit kh v nng l iu kin
thch hp cho loi su ny pht sinh pht trin mnh. min Bc, so vi khoai ma,
khoai chim lm c vo thi k nhit cao (ma h) nn b b h ph hi nng hn.
B h l loi su hi di t, iu kin kh hn rt thun li cho s hot ng ca
chng. Kh hn cn lm t nt n, trng thnh c th tm n cc c khoai
trng mt cch d dng. Cng chnh do hin tng ny nn cc rung khoai chn t
ct pha hoc tht nh, c bn nhiu phn hu c, c chm sc gi m tt, t khng
b nt n, t b b h ph hi so vi chn t tht nng, ngho mn, v chua (d b nt
n khi kh hn).
Sau khi thu hoch khoai lang, b h vn c th tip tc sinh sng trn tn d
ca cy khoai (c, thn) v tr thnh ngun su cho v sau. Chnh v vy, nhng rung
trng khoai lin tc nhiu nm, thng b b h hi rt nng. Ni chung trn cc chn
t l, mi trng khoai v u thng t b loi su ny ph hi.
6) Bin php phng chng:
- S dng dy ging khng nhim b h nht l hom ngn.
- Nhng hom ging trong dung dch nm Beauveria bassiana hoc thuc tr su
(dipterex 0,2%, trebon 0,1%) trong vng 30 pht trc khi em trng
- Cc chn t trng khoai lang nn thc hin lun canh, tt nht l vi la.
- vng trng khoai lang cn tiu dit k ch ph ca b h, cc cy di h
Bm bm.
- Nhng rung khoai b b h ph hi, khi thu hoch, cn thu nht trit cc
tn d trn rung bng cch o h lp su 20-30cm. Khoai b hi nn s dng ngay,
khng ct gi chung vi khoai tt.
- Rung trng khoai lang cn ti nc gi m v vun lung ng lc, trnh
cho rung b kh hn, nt n.
- Vo thi k b h trng thnh bt u xut hin, dng cc lt khoai ti t
ri rc trong rung v xung quanh b, trn c ph c kh dn d chng n n ri
bt git (gt vo thng cha nc thuc). Cng c th dng b c bng cch ngm
cc lt khoai ti vo dung dch thuc Dipterex nng 0,2% trong khong 12 - 24

gi, sau khi vt ra hong kh ri em t trn rung.
- S dng cht dn d sinh hc thu ht trng thnh c dit lm cho con
ci khng c th tinh, trng khng n c
SU C DY KHOAI LANG
Omphisia anastomasalis
H ngi sng Pyralidae
1) Phn b
L mt loi su nguy him nht trn khoai lang vng nhit i v cn nhit i
Chu v Thi Bnh Dng. Phn b rng ri Philipin, Indonesia, n , Srilanka,
Malayxia, Ha Oai, Trung Quc, Nht bn, Thi Lan v Vit Nam. Trong nc su c
dy c mt gy hi trn tt c cc vng trng khoai lang nhng mt cao thng gp
l ti cc tnh min Trung v Ty Nguyn.
2) K ch
K ch chnh l khoai lang.
Su non c vo thn chnh, gm ch cn cha phn v thn. Xu hng l c
xung pha gc, c th c vo c cung c. Gc b hi thng c 1 ng phn su
mu nu en xung quanh gc. Khi tn cng lm cho thn phnh to, to thnh cc
khoang rng lp y phn. Thn b gin cng. Phn b hi pha trn c th b ho v
cht. Nu b hi trong giai on u, s hnh thnh c b hn ch, nng sut gim. Khi
b su c dy tn cng s lng c c th b gim qung 10% v nng sut gim t
40-56,2%, tu theo thi im gy hi. Gy hi mnh nht l vo thi gian 60-90 ngy
sau trng (Trn ng Ho, s liu cha cng b)
4) Hnh thi
Trng c mu xanh lc, hnh cu hi dt, ng knh 0,7-1,0mm. Su non y sc
di 30 mm mu trng sa hi nu. Trn lng phn b cc m mu nu hi ti, r nht
l 4 dy.
Nhng c u nhn mu vng rm
Trng thnh l ngy trung bnh, di 15 mm, u v thn mu nu hi , cnh mu
nu vng, trn cnh c cc m trng v vn gn sng mu nu nht
Trng mt di l, dc theo mp l hoc trn dy. Su non c 6 tui, sng
trong thn cy. Khi y sc c ra pha ngoi thn v to 1 l thot. Ho nhng .
Thi gian cc pha pht dc ca su c dy 25-300c l: trng 5-6 ngy, su non
21-28 ngy, nhng 10-14 ngy, ho trng thnh n 5-8 ngy.
Ton b thi gian trng, su non v nhng c th ko di 35-65 ngy. Mi con ci
c th trung bnh 230-300 trng.
Thin ch ch yu l b ui km, ong k sinh trng
- Khng dng hom ging nhim trng su c dy v khng nn trng cnh
rung b nhim su c dy.
- Lun canh vi cy trng khc.
- Vun lung c th hn ch trng thnh v ho.
- Trung tm Rau Chu xc nh c ngun gien khng su c dy.
CU HI N TP CHNG VIII
1. Trnh by khi qut tnh hnh su hi la.
2. Trnh by v: phn b, phm vi cy k ch, mc v triu chng tc hi, tp
tnh sng v quy lut pht sinh gy hi, bin php phng chng i vi cc
loi su hi la: ry nu, c thn la, b xt en hi la, b xt di hi la, su
cun l nh hi la, su nn.
3. Trnh by khi qut tnh hnh su hi ng.
loi su hi ng: su xm, su c thn ng, su cn l nn ng, rp ng.
5. Trnh by khi qut tnh hnh su hi khoai lang.
loi su hi khoai lang: b h khoai lang, su c dy khoai lang.
Chng IX
SU HI CY THC PHM
1. SU HI KHOAI TY
1.1. Khi qut tnh hnh su hi khoai ty
Vit Nam trong mt s nm gn y Khoai ty thng c a vo c cu
cy trng v ng v mt din tch nh c trng v xun. Su hi l mt tr ngi
tng i ln trong sn xut khoai ty. Cho ti nay ghi nhn c trn 50 loi su
hi khoai ty Vit nam. Tuy nhin trong tng giai on sinh trng ca cy khoai ty
thng b mt vi loi su hi ch yu cn quan tm phng tr l:
Rp sp (Pseudococcus citri Risso) hi ch yu trong thi gian bo qun khoai
ty ging iu kin t nhin v ri rc hi thi k cy con hoc trc khi thu hoch
Su xm (Agrotis ypssilon R.) cn ct chi, ngon non, thng gy hi thi k
cy con t khi cy khoai ty bt u mc mm n sau trng 2-4 tun
Su khoang (Spodoptera litura Fabr.), b ra 28 chm (Epilachna 28- maculata
Motsch), cu cu xanh (Hypomeces squamosus Fabr), b bu vng (Aulocophora
femorralis chiinensis), rp o (Myzus persicae) thng hi nng trn l v ngon non
vo thi k cy pht trin thn l mnh
Rp r khoai ty (Rhopalosiphum rufiabdominalis) hi vng r c, hi nng cc
b vo thi k cy khoai ty 50 ngy tui ti khi thu hoch
Trong mt vi nm gn y trn nhiu vng trng khoai ty b tr (Thrip palmi
Karmy) v nhn trng (Polyphagotarsonemus latus Blank.) l 2 i tng gy hi
nng trong thi k cy khoai ty c c lm nh hng kh nng ti nng sut c.
1.2. Mt s su hi khoai ty ch yu
RP SP HI KHOAI TY
Pseudococcus citri Risso
H Rp sp gi (Pseudococcidae)
B Cnh u (Homoptera)
1) Phn b
Rp sp l loi phn b rng nhiu nc trn th gii, c nhit i v n i.
2) K ch
Ph k ch rng, chng ch yu gy hi cc cy trng ngoi ng thuc nhiu
Ging thc vt khc nhau nh: cam, chanh, dm bt, sanh si, v nhiu loi cy n qu
v cy cnh khc nh: cy cam, qut, bi, dm bt, sanh si, bng, khoai ty, nho,
thuc l, c ph, o v tn ti trn nhiu cy di trong t nhin. Ngoi ra chng cng
c th tn ti trn cc nng sn trong thi gian bo qun nh trn c khoai ty.
Rp sp gy hi ch yu trong thi k ct gi khoai ty ging. Rp ht dinh
dng mm khoai, khi rp pht sinh s lng ln th chng bm dy c trn cc v
tr ca mm, ht dch mnh lm c khoai ho qut, mm thui hng, cht lng ging
gim st mnh. T l c ging h hng bnh thng l 10-15%, khi nng n 60-70%.
Ngoi ra khi rp sng trn mm c cn tit ra cht tit to iu kin cho nm mui
en pht trin
4) Hnh thi
+ Rp trng thnh: con
ci hnh bu dc nhng khng
u, pha u thon nh, nhng
bng li n rng ra, chiu di
c th 2,5- 4mm, rng 2-3mm.
Trn c th ph mt lp bt sp
trng, bn di lp sp ny l
lp da mu vng hng. Xung
quanh c th c 18 i tua sp
trng, chiu di cc tua sp gn
bng nhau, ring i th 17 di
gp 1,5 ln cc i khc; i
1
th 18 th ngn v nh, thng
b che khut di i th 17
nn khng nhn thy r. Ru c
8 t. Chn di v linh hot, t
i di bng 1/2 t chy.
Con c nh hn con ci,
thn mu ht d, c cnh. Ru
mu xm nht, c 10 t. Mt
kp v mt n mu en. Chn
mu xm nht. mu xm hi
pht xanh, di hn c th. Cui
bng c mt i tua sp trng
2
3
di qu nh cnh trc.
4
+ Trng: hnh bu dc,
Hnh 9.1. Rp sp hi khoai ty
mu vng nht, di 0,35mm,
1. Rp ci; 2. Ru u; 3. Phn cui c th; 4. Chn gia
rng 0,2mm. Bc trng gm
(theo Trn c H)
nhiu trng xp chng ln nhau.
Bn ngoi c mt lp bng sp ph kn.
+ Rp non: mi n di 0,4mm, mu vng hng, hnh bu dc. Mt mu en.
Chn pht trin v linh hot. Ru c 6 t, cui tui 1 trn c th xut hin lp bt
sp mng v c mt i tua sp sau ui.
Rp tui 2 di 0,5mm, mu vng nu, t linh hot hn rp tui 1, trn mnh ph
1 lp sp trng, phn cui c th c 6 i tua sp. Cui tui 2 bt u phn bit c
rp non c v rp non ci; rp non c nh hn, mu nu xm hn, c th cong v
hp, quanh mnh c nhiu si lng sp t c th tit ra lm thnh kn chun b ho
nhng.
Rp non tui 3 hnh bu dc, di 0,8-1,5mm. Chn ngn, km linh hot. Ru c

7 t. Trn mnh c lp sp dy, nhn r cc ngn t c th. Quanh mnh c 8 i
tua sp.
+ Nhng c: bn ngoi c kn bng bng sp, c th hnh ng hi di, mu nu
vng hoc nu nht. Chn pht trin v linh hot. Mm cnh pht trin, nhnh thy rt
r
Rp c th bm trn c khoai ngoi ng v theo vo kho trong thi k bt u
ct gi c hoc cng c th ly nhim sau khi c khoai c bo qun trong kho
nh kin cng vo. Rp u tin thng bm trn phn lm ca mt c khi c cha
ny mm, sau khi c ny mm rp b ln trn mm c khoai ty ging ht cht dinh
dng, rp thng nm ch mm cn non. Khi rp sinh sn nhiu th chng bm
dy c trn mi ch ca mm, c khi che ph kn c mm, to thnh mt lp dy
c trng nh bng.
Trn cy khoai ty ngoi ng rung rp thng xut hin nhng rung c
m cao, chng xut hin u tin mt di ca nhng l gn gc, phn cung l
tip gip vi thn, rt t khi pht trin thnh m dy c nh trn c ging. i khi
thy rp trn cc b phn di t ca cy nhng ni t khng qu m. Tc hi
ca rp sp trn ng rung thng khng ln.
Rp c v rp ci bin thi khc nhau. Qu trnh pht trin ca rp ci tri qua
3 giai on; trng - rp non (3 tui) - rp trng thnh. l kiu bin thi khng
hon ton. Giai on trng v rp c non tui 1-2 pht trin tng t nh rp ci,
xong sang tui 3 l giai on tin nhng. Khi rp non c pht trin n cui tui 2
th cc tua sp quanh mnh mt i, thay vo xut hin nhng si lng sp quanh c
th to thnh mt kn bng bng sp; rp non c tui 2 lt xc bn trong kn sp
ny thnh tin nhng, tip theo l giai on nhng.
Rp trng thnh trng. Mc d c c rp c v rp ci trong chng qun,
nhng rp sinh sn theo kiu n tnh, v cha thy chng giao phi vi nhau. T l
rp ci trong qun th thng cao hn rp c (82 c/106 rp ci). Rp trng
khng qua giao phi v trng n ra rp non, trong s rp non ny c c c v ci.
Thi gian rp m trng ko di 9-10 ngy trong ma h v ti 1-2 thng trong ma
ng. Trong sut thi gian trng rp m nm yn mt ch, v ch di chuyn khi c
tc ng bn ngoi. Trng xp chng ln nhau to thnh bc, thng cc bc
trng xp di bng chiu di c th rp ci, trung bnh mi bc khong 150-300 qu.
Thi gian t lc trng trong 1 bc bt u n n lc n ht ko di 15-33 ngy. Mi
rp ci nhiu bc trng.
Nhit thch hp nht cho rp sinh trng pht trin l 25-300C, vng i
trung bnh nhit ny l 32-38 ngy. Trong cc thng ma ng do nhit thp
nn vng i ko di ti 55-70 ngy, c khi min ni ko di n 3 thng. trong
iu kin thc sn thun li rp sp c th c 6- 10 th h trong 1 nm (Entwistle,
1972). Bigger (1977)
Cng vi c khoai ty ging rp sp t trong nh ra ng, sau sinh trng
pht trin v sinh sn ngoi ng. Sau khi thu hoch rp li theo c khoai ty vo
trong nh (kho). l con ng chu chuyn ca rp sp lin tc t nm ny qua nm
khc.
-
Phng tr rp ngoi ng rung: nn c s kt hp gia bin php sinh hc,

ho hc v bin php canh tc s mang li hiu qu phng tr cao
+Bin php sinh hc: Nam M ngi ta s dng thnh cng loi
Leptomastix dactylopii k sinh rp sp v loi bt mi Cryptolaemus montrouzieri,
Exochomus flavipes, Anagyrus pseudococci c tc dng khng ch s lng ng k
rp sp gy hi (Panis and Brun, 1971; Panis, 1977).
+ S dng cc loi nc chit ca cy phng tr rp sp nh tinh du cam
chanh hn hp vi chlorobenzilate, methidathion hoc s dng tinh du cam chanh
hn hp vi chlorobenzilate, azinphos methyl vi t l 97 v 96% (Meyerdirk et al.,
1981).
+ Nu pht hin thy rp hi ng k th c th phun mt s loi thuc sau
Phosalone, phosphamidon, trichlormetafos-3, Malathion and Dimethoate phun vo lc
rp sp ang giai on rp non tui 3 r
+ Khng vn chuyn khoai ty ging c rp t vng ny sang vng khc
hn ch s ly lan ca rp n nhng vng mi.
-Phng tr rp cho khoai ty ging
Ch bo qun khoai ty t nhng rung khng b nhim rp sp t v trc v
trn ng rung
- Thu hoch khi thn cy khoai cn xanh. Thu vo ngy nng ro, loi b nhng
c thi
- Bo qun khoai ty trn gin t trong phng thong mt, phng phi c ca s
ng kn khi ma
- V sinh gin trc khi bo qun (lm sch gin km theo phi nng hoc ngm
ngp trong nc 2-3 ngy ), qut sch khu bo qun k c trn trn nh, tng
nh.Trong qu trnh bo qun nn t gin cch tng v chn gin c t
trong cc bt nc trnh kin tha rp ln gin
- Ct b ton b cnh cy, dy leo r trn mi hoc ca s nh, tng nh v y
l ngun ly nhim rp.
- Nu c ngun rp c th ly lan t ngoi ng vo trong kho (trn rung c rp
sp gy hi ) nn nhng c vo trong dung dch Dipterex o,5%, hong kh ri
mi a ln gin.
- Nn phun phng s pht sinh v ly lan rp trc khi khoai bt u ny mm
bng Dipterex 1%.
- Mi tun mt ln kim tra kin v rp xut hin trn dn (ch kim tra
nhng tng di ca dn, khi pht hin nhng ca khoai nhim rp cn phi
nht a ra khi dn v loi b.
- Nu c iu kin nn bo qun khoai trong kho lnh
Khi dn khoai nhim rp sp cn thc hin cc thao tc sau
1. i vi nhng c b rp hi nng dng bn chi nh nhng chi sch rp nht l
cc mt c
2. Nhng ton b c khoai trong dung dch Dipterex 0,5%, Supracide 0,2%,
Regent 0,1% trong thi gian t 1 n 2 pht
3. Hong kh c di nh sng tn x
4. V sinh dn v ni bo qun, qut sch dn, phi nng 3-5 ngy, nu khng c
nng to nn gii nc si ln gin ri phi kh.
5. Sau khi nhng khoai vo thuc 2 tun li tip tc cho khoai ln gin (tt nht
xa ni bo qun c )
B RA 28 CHM
Epilachna vigintioctomaculata Motsch.
H B ra (Coccinellidae)
B Cnh cng (Coleoptera)
1) Phn b C nhiu nc trng khoai ty, cy h c v bu b, c ci ng,
hng dng trn th gii. nc ta b ra 28 chm xut hin khp ni.
2) K ch
L loi c ph k ch rng. Chng ph hi trn nhng cy trng nh: khoai ty,
c ci ng, hng dng, c chua, c pho, c bt, t, bu, b, mp, da chut v
rt nhiu cy di thuc h c (Solanaceae), h bu b (Cucurbitaccae).
Trng thnh v u trng n tht l li gn l v biu b trn ta thnh cc
vn lm, cc vt hi ring r c hnh khng xc nh. Phn l b khi kh chuyn mu
nu xm, lm gim din tch quang hp ca l. Nu hi nng cy sinh trng km.
4) Hnh thi
- B ra trng thnh mu nu vng.
C th hnh bn cu, con ci di 5,5-6,5
mm, rng 5-5,5,mm, mt bng phng, lng
cong vng ln. Lng ngc trc c 6 chm
en nhng s tch bit khng r. Mi cnh
cng c 14 chm en nh hn v hi trn.
Phin thun mu en. Mt di c th cng
c mu en nhng khng u mu.
- Trng hnh vin n di 1,3 mm lc
u mu vng ti sau chuyn sang mu
nu vng. Trng c thnh tng 2030 qu,
- Su non y sc di 7 -8 mm, hnh
thoi, mu trng ng vng, trn lng c
nhiu gai chia nhnh mu en, Vn vng
trn gc cc gai chia nhnh mu vng
nht, trn ngc trc v cc t bng th
8,9 mi ni c 4 gai chia nhnh
- Nhng mu vng, chiu di 5,0- 5,5
mm, c ph lng mn v tha, mt lng
cong vng ln v c cc m vn en nht,
pha cui c th hi tht li,
Hnh 9.2. B ra 28 chm

1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Su non;
4. Nhng; 5. Triu chng gy hi
(theo i hc Nng nghip Hoa Nam)
B ra ph hi khoai ty c giai on su non v trng thnh. B ra thng
n mt di l, chng n ch cha li biu b trn v cc gn l, l b hi kh ho
chuyn thnh mu nu.
Sau khi ho trng thnh t 5-10 ngy, b trng thnh bt u trng. Thi
gian pht dc ca trng 3-7 ngy, ca su non 10-22 ngy, nhng 7-10 ngy. Vng
i trung bnh ng bng Sng Hng 30-45 ngy. Trng thng c mt

di ca l. Su non tui nh thng sng tp trung 3-5 con mt ch.
B ra pht trin mnh trong cc thng c nhit cao. B ra xut hin trong
sut c v khoai ty, nhng hi nhiu nht vo thng 9-10 trn khoai ty v ng,
hoc thng 3-4 trn khoai ty v Xun. Trong cc thng ma ng mt b ra thp,
gy hi khng ng k. Phn ln b ra qua ng (Diapause) vo cc thng 11 cho
n thng 2 nm sau.
- Chn thi v trng thch hp. ng bng v Trung du Bc b, khoai ty
trng trong v ng mun (khong 15/10-15/11) thng b b ra gy hi nh.
- Nn trng khoai ty trn t trng la hoc cc cy trng khng thuc h
bu b v h c.
- Nu t v trc trng cy thuc h c hoc bu b nn dn sch tn d, c
di trc v gieo trng sau cy ba k, b trng rung t nht 1 tun hn ch
ngun su ly sang hi khoai ty.
- Khi mt b ra cao th phun cc thuc tr su liu khuyn co. Cc thuc
c th s dng tr b ra 28 chm l: Cyperkill, Sherpa, Tp k, Delfin, Xentary,
Pegasus, Trebon, Baythroid, Fastac, Confidor.
2. SU HI RAU H HOA THP T

2.1. Khi qut tnh hnh su hi rau
Thnh phn rau thuc h hoa thp t kh
phong ph v c trng ph bin ti cc
vng rau trong c nc, rau c trng
ph bin trong v ng, xun min Bc
Vit nam, y l thi gian c iu kin kh
hu thch hp cho rau h thp t pht trin.
Ngy nay do trnh thm canh ngy cng
cao v c nhiu ging rau mi chu nhit
nn rau h thp t cn c th trng c
trong c v h v v h thu (nh rau ci
ng d, ci canh...) mang li thu nhp kh
cao cho ngi nng dn. Tuy nhin do cy
rau thng xuyn c mt trn ng rung
nn vic su tch ly t v ny sang v
khc v gy hai ngy cng mnh hn cc
vng trng rau, khin ngi nng dn
phi s dng nhiu thuc su hn vi s
ln phun trong v ngy cng tng. iu
ny gy nhim mi trng, tng chi
ph sn xut, gim cht lng sn phm.
Cho ti nay ghi nhn c trn 30 loi
su hi rau h thp t trong c nc, trong
mt vi loi su sau y gy hi thng
xuyn cc vng trng rau: Su t
(Plutella xylostella L.), b nhy
(Phyllotreta striolata Fabr.), rp mui
Hnh 9.3. Su t
Nhng; 5. Kn; 6. Triu chng gy hi
(theo Vin khoa hc Nng nghip Trung
Quc)
(Brevicoryne barassicae L.), ngoi ra cn c mt s loi gy hi nng mang tnh cc

b nh: su xanh bm trng (Pieris rapae L.), su khoang (Spodoptera litura Fabr.)
2.2. Mt s su hi rau h thp t ch yu
SU T
Plutella xylostella (L.)
H Yponomeutidae
B Lepidoptera
1) Phn b:
L loi phn b rt rng, t cc nc n i Chu u, chu M, n cc nc
nhit i. nc ta su t hi tt c c vng trng rau h hoa thp t.
2) K ch:
Su t l loi c phm vi k ch hp, ch ph hi cc loi rau v cc loi cy di
thuc h hoa thp t. Trong s gn 40 loi rau thp t gieo trng th hi nng trn ci
bp, su ho, supl, ci xanh, ci ng d, ci ngt...
3) Triu chng v mc gy hi.
Su non tui 1 n nhu m di biu b l, sang tui 2 gm n mt di l, li
lp biu b mt trn l, to thnh nhng m trong m. Cui tui 2 tr i su gm l
thnh nhng l thng. Chng gy hi nhng thng li cc gn l. Nhng tr ci
bp, su ho trng mun th vo cui thng 3 u thng 4 thng b su ph hi rt
nghim trng (mt c th ln 100-300 con trn 1 cy bp ci) lm cho bp ci
khng cun, c su ho khng ln ln c. Cy con b hi chm ln v c th b cht.
4) Hnh thi
- Trng thnh thn di 6-7mm, si cnh rng 12-15mm, mu xm en. Cnh
trc mu nu xm, trn c nhiu chm nh mu nu. T chn cnh n gc sau cnh
trc c mt di mu trng ngi c v nu vng ngi ci; di ny hnh nhp nh
nn c cm gic nh chia lm 3 on. Khi u, cnh xp xin hnh mi nh, cui
cnh hi cao ln, mp ngoi c lng di.
- Trng rt nh hnh bu dc, mu vng nht, ng knh 0.44 x 0.26 mm
- Su non c 4 tui, tui 1 c mu tng t nh mu ca l cy k ch, sau
chuyn dn sang mu xanh l cy nht, y sc di 10-12 mm. Mi t u c lng
nh. Pha trc mp ngoi ca phn gc chn bng c mt u lng hnh trn, trn
c 3 lng nh. Trn mnh cng ca lng ngc trc c nhng chm xp thnh hnh
ch U.
- Nhng mu vng nht, di 5-6mm, mt rt r. Kn rt mng, hnh thoi.
Ban ngy, ngi su t thng n nu di l v nhng ni kn o trong rung
rau, khi b khua ng mi bay tng qung ngn. Chiu ti ngi bay ra giao phi v
trng. Ngi hot ng nhiu nht t chp ti n na m. Sau khi v ho ngi c th
giao phi ngay, v sau 1-2 ngy th trng, thng phn tn tng qu hoc thnh
cm t 3-5 qu mt di l, hai bn gn l hoc ch lm trn l. S trng

mt trn l rt t, thng ch t 10-15%. Nui su t trong iu kin ti H ni th
ngi ci trung bnh 140 trng, cao nht trn 400 trng, 87% s trng trong 3
ngy u. Ngi c tnh chn lc ni trng (theo Gupta v Thorsteison, 1960). Ngi
c kh nng qua ng nhit di 00C t 2-3 thng. Thi gian pht trin trung
bnh ca trng l 3 ngy, t l n ca trng ph thuc nhiu vo nhit (Yamada
and Kawasaki, 1983).
Su non c 4 tui. Su non su t thng sng mt di l (khong gn 87 %),
thch n l non v l bnh t. Khi b khua ng su non nhanh nhn ln trn hoc
dong t t mng trn cc l ngn cy rau. Khi y sc, su non nh t dt kn ngay
trn l ho nhng bn trong.
Su t l loi chu c s giao ng tng i ln ca nhit . Su c th sinh
trng pht dc v sinh sn trong khong nhit t 10-400C. Tuy vy nhit thch
hp nht cho pha trng v trng thnh l 20-300C. V vy nhit 100C, thi gian
pht dc ca trng l 14 ngy v t l trng cht 75%; 350C thi gian pht dc ca
trng ch 2 ngy v t l trng cht 95%. Nhit 32,5 -17,5 C Thi gian pht trin
ca su non 7.8-19.5 ngy nhit 20-300C vng i su t 21-30 ngy. nhit
15-200C vng i trn 40 ngy. Thi gian pht trin ca nhng l 4 ngy> t l c ci
l 1:1 Thi gian sng ca trng thnh ci khong 16 ngy cn trng thnh c
khong 12 ngy, 95% trng thnh ci trng ngay sau khi giao phi, thi gian
trng ko di khong 10 ngy, s lng trng trung bnh trn di 159 288 qu
(Ooi and Kelderman, 1979).
m nh hng r rt n kh nng trng ca trng thnh. m di
70% km theo nhit thp di 100C th ngi khng trng.
m khng kh cao hoc ma dm t nng th su non b bnh nhiu do nm
Beauveria basiana v vi khun Bacillus thuringiensis. C nhiu loi ong v rui k
sinh, trong ong k sinh Cotesia plutellae k sinh lc cao im t 22-24% su non
su t trn ng rung. Cc loi cn trng bt mi n tht nh b ra (Micraspis
discalor Fabr.), b ra 8 chm (Harmonia octomaculata Fabr.), b ra 6 chm
(Menochilus sexmaculatus Fabr.), b ra ch nhn (Coccinella transversalis Fabr.),
b cnh cc (Paederus guscipes Curt.) v mt s loi nhn ln bt mi c vai tr nht
nh trong vic n tht su tui nh. min Bc nc ta.
Su t a kh hu n ha, ty theo iu kin nhit ca tng vng m thi
gian pht trin la su c th thay i t 16 ngy ti 6 tun, trung bnh l 3 tun, pht
sinh nhiu la trong nm trung bnh khong 14 la vng trng rau h thp t quanh
nm c th c ti 19 la trong mt nm. T thng 9 n thng 3 nm sau mt tng
dn, sau gim dn n thng 9; khong cnh gia 2 nh cao mt t 10-36 ngy.
6) Bin php phng chng.
y l loi su c kh nng quen thuc v khng thuc rt cao. Nhng nghin
cu trong 40 nm qua ti H ni cng nh trn th gii cho thy rng nu dng
thuc ho hc tr su t khng hp l nh dng thng xuyn mt loi thuc,
tng s ln s dng v tng liu lng thuc u dn n su quen thuc. Khi
quen v khng mt loi thuc th thi gian quen v khng mt loi thuc khc
cng rt ngn. v vy cn s dng bin php qun l dch hi tng hp mi c kh
nng mang li hiu qu phng tr cao H thng qun l dch hi tng hp c s
dng hin nay l
+ Trng xen rau h thp t vi hnh, ti, c chua, hoc trng xen k 1 hng cy
m tc vi 15-20 hng cy ci bp cng c tc dng lm s gy hi ca su t
(Srinivasan and Krishna Moorthy, 1992).
+ Lun canh cy h hoa thp t vi cy la nc, cy khc h.

+ S dng bin php ti ma nng ht lm gim mt su (Talekar et al.,
1986; Nakahara et al., 1986).
+ Gieo trng cy ging trn t sch trong nh li trnh su t trng
+S dng thuc tr su c ngun gc sinh hc Nh Tp k, Neeem Bond,
Cng hp 32 BTN, Delfin, cc ch phm vi khun Bacillus thuringiensis
+ Dng pheromone gii tnh tiu dit bt trng thnh c trong qun th
nhm hn ch s sinh sn (Chisholm et al., 1983, Chow et al., 1978, Lee et al., 1995)
+ S dng by dnh mu vng by trng thnh su t lm gim s sinh sn
v s gy hi(Rushtapakornchai et al., 1992).
+ New Zealand, Uc Malaysia, Philippines s dng 2 loi ong Diadegma
semiclausum & Diadromus collaris nhp t nc Anh k sinh su t (Hardy, 1938,
Thomas and Ferguson, 1989). i Loan(1972) s dng ong Cotesia plutellae tr
su t (Talekar and Yang, 1991).
+ S dng ch phm B. thuringiensis, nc chit t xoan.... tr su t (Sun,
1992; Hama, 1992; Syed, 1992; Leibee & Savage, 1992; Magaro & Edelson, 1990;
Plapp et al., 1992; Andrews et al., 1992)
+ C th phun cc thuc ho hc liu khuyn co nh: Abamectin, Nockout,
Cyperkill, Regent, Sherpa.
SU KHOANG
Spodoptera litura Fabr.
H Ngi m (Noctuidae)
B Cnh vy (Lepidoptera)
1) Phn b
Su khoang l loi phn b rng khp th gii, cc nc Chu u, chu M,
Chu , Bc Phi. nc ta c khp ni.
2) K ch
y l loi a thc. c tnh ph hi 290
loi cy trng thuc 99 h thc vt. nc ta
su khoang l loi su hi quan trng trn rau
h hoa thp t, c chua, c bt, u a, u
vng, bu b, rau mung, khoai ty, khoai lang,
khoai s, thuc l, bng, thu du, in
thanh,....
Su non su khoang tui nh tp trung
thnh m gm n l, cha li biu b trn v
gn l. Khi su ln th phn tn, n thng l
ch li gn l, c th cn tri ht l, cn tri
cnh hoa, chui v c khot trong qu, n hoa.
Khi su khoang pht sinh thnh dch, chng
gy thit hi ng k cho cy trng. Rau n l
th b gim sn lng v gi tr thng phm,
vi cy ly qu nh c chua th hoa n b hi
Hnh 9.4. Su khoang

1. Trng thnh c; 2. Trng thnh
ci; 3. Trng; 4. Su non; 5. Nhng
s rng, qu b hi cng s rng sm, hoc thi khi tri ma.
4) Hnh thi
- Ngi thn di 16-21mm, si cnh 37-42mm. Cnh trc mu nu vng. Phn
gia t mp trc cnh ti mp sau cnh c mt vn ngang rng mu trng. Trong
ng vn ny c 2 ng vn mu nu ( con c khng r), cnh sau mu trng
long phn quang mu tm.
- Trng hnh bnh cu, ng knh 0,5mm. B mt trng c nhng ng kha
dc t nh trng xung y trng (36-39 ng) ct ngang bi nhng ng kha
ngang to nn nhng nh. Trng mi c mu trng vng, sau chuyn thnh mu
vng xm, khi sp n c mu xm. Trng xp vi nhau thnh c lng mu nu vng
ph bn ngoi.
- Su non y sc di 38-51mm, phn ln c mu nu en, hoc nu ti, mt s
t c mu xanh lc. Vch lng v vch ph lng mu vng. trn mi t dc theo
vch ph lng c mt vt en hnh bn nguyt, trong vt t bng th 1 v t
bng th 8 l ln nht.
- Nhng di 18-20mm, mu nu ti hoc nu ti, hnh ng trn. Mp trc t
bng th 4 v vng quanh cc t bng th 5,6,7 c nhiu chm lm. Cui bng c
mt i gai ngn.
Ngi su khoang thng v ho vo bui chiu v lc chp chong ti bay ra
hot ng. Ban ngy ngi u mt di l v nhng ni kn trong bi cy lm c.
Thi gian ngi hot ng t chp ti n na m. Sc bay kho, Trng thnh c kh
nng bay xa ti 1,5 km (Salama & Shoukry, 1972). B khua ng bay vi chc mt v
c th bay cao ti 6-7m. Ngi c xu tnh mnh vi mi v chua ngt v vi nh sng
n, c bit l n c bc sng ngn (3650A0). Trng thnh trng vo m th
2 sau khi v ha. Mt i con ci giao phi khong 3-4 ln, trong khi con c c
th giao phi 10 ln.
Ngi ci c tnh chn lc k ch trng, Ngi trng thnh tng
khong vi trm qu, thng nm mt di l, thi gian trng ko di 6-8 ngy.
s lng trng trung bnh trn 1 trng thnh ci 2000-2600 trng. S lng trng
trn cc cy k ch khc nhau kh r rt. nu trong khu vc c trng thu du v in
thanh th su khoang trn nhng cy ny nhiu hn cc cy khc.
Thi gian sng ca ngi su khoang nhit cao (h-thu) ngn hn nhit
thp (ng-xun), ngi c n thm sng lu hn l khng n.
Giai on trng ko di trong khong 2-3 ngy,
Su khoang ha nhng trong t, giai on nhng khong 7-10 ngy
Su non tui 1 sng qun t vi nhau quanh trng. Lc ny nu b khua ng
su c th b phn tn hoc nh t dong mnh ri xung. Tui nh khng ln trnh
nh sng, nhng tui ln (tui 4) c hin tng trn nh sng nn ban ngy thng
chui vo ch kn hoc chui xung khe n mt t, ban m mi chui ra hot
ng. Su c th di chuyn t cnh ng ny sang cnh ng khc, t ct pha hoc
t tht nh su non cn c th n c b phn di mt t ca cy trong thi gian n
np ban ngy. Su non c 6 tui, su non tui cui c th nng ti 800 mg, trung bnh
giai on su non c th n ht 4 g l, trong 80% b tiu th bi su non tui cui.
Su non y sc th chui xung t lm mt kn bng t hnh bu dc ho nhng
bn trong. t c hm lng nc 20% l thch hp nht cho su ho nhng. t qu

kh hoc qu m u khng thun li.
Su khoang l loi a iu kin nng m. Nhit thch hp nht cho su sinh
trng pht dc l 29-300C v m khng kh thch hp l trn 90%.
Vit Nam iu kin thi tit kh hu, cy trng thun li cho su khoang pht
sinh pht trin v thng gy thit hi nng cho cy trng vo cc thng nng m
ma h v ma thu (t thng 4-10). Dch su thng pht sinh vo thng 5-6, cn cc
thng khc c th gy hi nng hay nh l tu thuc vo a im v cy trng.
Nhng nghin cu Vin BVTV t 1997-2000 cho thy vng i su khoang
ng bng Sng Hng t 20-60 ngy ph thuc vo nhit .
Ngng nhit khi im pht dc ca su khoang thay i ty theo giai oan
pht trin ca su: Nhit trn 8 0C th vng i su khoang l 64 ngy, nhit
trn 10 0C th tng tch n hu hiu ca giai on su non l 303 0C v giai on
nhng l 155 0C. Khi nhit ln ti 37C- 40C su b cht (Ranga Rao et al., 1989).
Su khoang pht sinh quanh nm trn rau. Mi nm c 7 nh cao mt su
trn ng rung, thi gian gia 2 nh cao l 20-26 ngy. Nhit khng kh thp
ng bng Sng Hng v s pht trin ca nm Beauveria sp. l yu t lm gim s
lng su khoang t thng 12 n thng 4 nm sau; Trong thi gian t thng 5 n
thng 11 th cc t ma ln, kt hp vi s pht sinh bnh thi nhn NPV l nguyn
nhn ch yu lm gim mt su khoang trn ng rung ng bng Sng Hng.
Trong mt s nm gn y phng tr su khoang trn th gii cng nh
nc ta v ang s dng bin php qun l dch hi tng hp (JA Wightman,
ICRISAT, Andhra Pradesh, India, 1996) bao gm cc bin php sau:
+ Dng by n (c bit l n tia tm) v by chua ngt bt v tiu dit.
Va c ngha trong d tnh d bo, va c ngha trong vic lm gim s lng
trng thnh trc khi trng.
+ Bt su tui nh lc cha phn tn v ngt trng l bin pht rt c hiu qu.
Khi d tnh c thi gian trng thnh ra r th nh k 2-3 ngy 1 ln i thu bt su
tui nh v ngt trng cha n.
+ Cy ba, phi i k trc khi trng rau. Trong qu trnh sinh trng pht
trin ca rau cn xi xo, lm c kt hp git su, nhng.
+ Trng cy hng dng, thu du xung quanh cnh ng hoc trng thnh
hng gia cnh ng dn d su khoang n, sau thu nht trng v su non
trn cy by tiu dit
+ S dng by pheromone.
+ Bo v v khch l cc loi ong k sinh su non: Apanteles ruficrus, C.
marginiventris, A. kazak, Campoletes chloridae, Peribaea orbata, Hyposoter
didymator & Telenomus remus (Michael &CTV 1984).
+ S dng loi bt mi n tht Conocephalus sp. hn ch s lng su
khoang (Deng and Jim (1985)
+ S dng Bacillus thuringiensis (Krishnaiah et al. (1985) hoc s dng
Nuclear polyhedrosis virus tiu dit su khoang (s dng 500 su non nhim Vius/
ha), s dng dch chit ca cy xoan phun dit su non (Zaz & Kushwaha.1983)
+ S dng nm xanh Nomuraea rileyi v ong k sinh trng hn ch s lng
su khoang (Asayama and Ohoishi (1980)
+ Khi cn th phun thuc theo liu khuyn co. Nhng loi thuc c th s
dng l Padan, Trebon, Regent, Sherpa, Pegasus, Oncol, Lebaycid, Supracid, Sevin,
Danitol, Zolone, Confidor, Cymbush.
B NHY HI RAU
Phyllotreta spp.
H nh kim (Chrysomelidae)
B cnh cng (Coleoptera)
Trn rau thp t thng gp 2 loi b nhy l b nhy sc thng Phyllotreta
rectilineata Chen. v b nhy sc cong P. striolata Fabr. (P. vittata Fabr.). Mt
loi b nhy sc cong l chim u th, nn di y trnh by su v loi b nhy
ny.
1) Phn b
B nhy hi rau l loi rt ph bin cc nc trn th gii. nc ta, loi ny
hi rau h Hoa thp t tt c mi ni.
2) K ch
Chng gy hi trn 19 loi cy trng thuc 8 h cy trng(h hoa thp t, h c,
h u, h bu b..), trong h m chung a thch nht l h hoa thp t. Khi khng
c rau h hoa thp t, b nhy n cc loi cy di ca h ny.
Trng thnh b nhy n l to thnh nhng l nh li ti hnh bu dc, vi nhng
l dy th trng thnh ch n tht l v li biu b. i vi cy ging th ngoi
cn l cn cn b mt qu, nm qu, b trng thnh thch n lc non ca cy.Thi
k cy con mi chui khi mt t nu b hi s khng sinh trng c. Trng
thnh cng c th n c b phn di mt t.
Su non sng trong t, chuyn gy hi v r v to thnh ng ngon ngo
trn r chnh,gy kh ho, nh cy c ci khi b hi th b mt c c nhiu vt en v
thi, i vi cy ci trng b nhy hi cn c th truyn bnh thi ra. Tuy kch
thc nh nhng thng pht sinh vi s lng rt ln nn gy thit hi rt nghim
trng ti cc vng trng rau nc ta
hin nay.
4) Hnh thi
Trng thnh c kch thc c
th di 1,8-2,4mm, hnh bu dc, ton
thn mu en v lp lnh nh kim. Ru
u t 1 di v to, t 5 di nht v
thng gp 2 ln t 4, t 6 ngn nh
nht. Mt lng t ngc trc v trn
cnh cng c cc chm xp thnh hng
dc. Mi cnh gia c vn thng mu
vng, pha cnh ngoi ca vn lm vo,
pha trong ca vn thng hay ni cch
khc l 2 du cong pha trong hnh c
lc. Chn sau t i phnh to. Phn
bit gia con c v ci ch yu da
vo ru.
Trng hnh trng, di 0,3 mm
mu vng nht
Hnh 9.5. B nhy sc cong v lc

Nhng; 5. Triu chng gy hi do su non
(a) v trng thnh (b)
Su non dng t chn, y sc di 4mm, hnh ng trn phn cui nh, u mu

nu nht, lng v bng mu vng nht, mnh lng t ngc trc mu nu nht v
cc t ngc, bng thng c lng cng mu en. t cui bng hnh bu dc, mt
bng c 1 mu li
Nhng hnh bu dc, di khong 2mm, mu sa. Phn u n di t ngc
trc, mm cnh v mm chn sau di t bng 5. Phn lng bng & ngc c mt
vi lng cng mu nu. t cui cng c 2 gai li mu nu.
B trng thnh hot ng nhanh nhen,nhy xa v bay kho, nhit cao c
tnh hng sng, thng hot ng lc sng sm v chiu mt. Khi nng thng n
np vo ni rm mt, di mt l st t. Tri ma to cng t hot ng. Trng
thnh mn cm vi n c bc sng ngn, chu lnh tt ( -50C ko di trong 20
ngy t l cht l 10%). Ngy ma ng 110C th n ngng hot ng, gia tra l
lc n hot ng mnh nht. B trng thnh n l v giao phi trn cy. trng
ch yu trong t, cch r chnh khong 3cm, khi t t th li ngay trn thn cy
ch st mt t.
Thi gian t lc ho trng thnh n lc trng thnh n trng bin ng
rt ln, ph thuc tng c th v iu kin sng, t 15-79 ngy. Thi gian trng
ko di 30-40 ngy. nhiu vo sau bui tra, bui sng v m t. Mt con ci
25-200 trng, la1,2 trung bnh 25 qu, la qua ng nhiu nht t ti 621
qu. Thi gian sng ca b trng thnh rt di, trung bnh l 50 ngy, di nht c c
th sng c mt nm. Trng rc rc xung quanh gc cy, cch gc khong 3cm
su khong 1cm ni c nhiu r ph
Nui trong iu kin nhit trung bnh 260C v m khng kh trn 80%
thi gian pht dc ca trng l 3-9 ngy, di nht 15 ngy. Trng n thun li nht
nhit 26 0C v m 100%
Su non c 3 tui, sng trong t, n r cy, lm cho cy b ci cc, ho hoc b
thi. y sc ho nhng ngay trong t su 3-7cm. Giai on su non 11-16
ngy, di nht ti 20 ngy. Con non mi n n t r ph tin dn v ph r chnh, n
v r. su ca lp t su non sng ty thuc vo cy k ch: C ci thng sng
su 4-5 cm, su nht 12 cm; ci b sng lp t 3-4 cm.
Su non ha nhng lp t 3-7 cm, thi gian tin nhng 2-12 ngy. thi k
nhng 3-17 ngy
Khi nhit khng kh t 100C su bt u n v gy hi, mc tng dn n
340C. Trn 340C su t hot ng v tm ni n nu. Nhit ph hp nht cho su l
24-280C. Khi im pht dc ca giai on trng l 120C, ca su non & nhng l
110C. b nhy bt u n khi nhit khong 10 0C, n nhiu nht 32-34 0C nu
nhit cao hn th sc n gim mnh, nng qu th chui vo t nm im.
L loi a m, m khng kh >80% l thch hp. Nu m khng kh thp
<80% ko di nh hng r rt n sc ca trng thnh v t l cht ca su non,
t l n ca trng. Khi tri ma nhiu, t t b nhy trng thnh cng t v t
l trng n thp.
V b trng thnh sng lu v thi gian trng ko di nn khng to thnh
la r rt. Hng nm chng ph hi trn rau v ng v ng xun, gu thit hi nng
vo thng 3- u thng 4 v gia thng 8 n cui thng 10. T cui thng 4 n u
thng 8 b nhy thng sng trn cc cy di h hoa thp t v cc cy trng khc.
- Chn ni quang thong lm vn m, lm sch c, pht quang cy di ven
rung, thu dn sch tn d rau h thp t trn rung trng rau mi.
- Nu cy ging nhim su hoc trng nn nhng r cy vo thuc trc khi

trng, v sau trng 1 tun nn ti 1 ln thuc vo vng r, trc khi gieo ht bn
phn lt cy con pht trin tt.
- Lun canh rau thuc h hoa thp t vi la nc v cc cy trng khng phi
l k ch a thch ca b nhy. Nu khng c iu kin lun canh vi la nc (iu
kin nh li v mt s vng t cao khng c nc) th sau v trng nn rc30 kg
vi bt/ 1so sau cy lt t phi kh hoc cho nc vo ngm (thi gian cho t
ngh khong 1 tthng)
- Dit cy di h thp t v h cng gp phn hn ch ngun su cho v ng
v ng xun.
Dng 0,5 kg bt thuc l+ 1,5 kg tro bp hoc 5 phn bt thuc l+ 4 phn vi
bt trn u v phun ln l vo sng sm khi sng vn cn trn l th hiu qu cao.
- Khi mt b nhy cao c th phun thuc ho hc theo liu lng khuyn co
vo lc trng thnh bt u hot ng m cha bt u , hoc thi k cy non
mi chui ra khi t nu pht hin thy b nhy phi phun thuc. Khi phun thuc
phi phun vng trn t xung quanh ngoi vo gia. Cc loi thuc thng dng l
Endosal, Cyclodan, Tigrodan, Thiodan, Thasodan. Khi phun nn kt hp toi ngp
2/3 rnh di chui ln lp t mt sau phun thuc t l cht s cao hn.
RP MUI HI RAU
H Aphididae
B Homoptera
Cc loi rau thuc h hoa thp t (rau ci, bp ci, su ho, supl,...) b nhiu loi
rp mui ph hi. Nhng loi rp mui thng gp trn rau thp t c ghi nhn l:
Rp xm (Brevicoryne brassicae Linnaeus), Rp ci (Rhopalosiphum pseudobrasicae
Davis) v Rp o (Myzus persicae Sulzer). Loi rp o thng gy hi t hn hai
loi trn.
Trong cc lun n Tin s gn y nht nghin cu v thnh phn su hi trn
cy trng vng ng bng sng Hng (Nguyn Kim Oanh, 1996; L Vn Trnh, 1999;
Quch Th Ng, 2000) li ch ghi nhn 2 loi trn rau h thp t ng bng sng
Hng l Myzus persicae v Brevicoryne brassicae. V loi Myzus persicae c
cp k phn su hi cy thuc l, nn di y ch cp n hai loi Brevicoryne
brassicae v Rhopalosiphum pseudobrassicae.
1) Phn b
C hai loi phn b rng, c th gp Chu Phi, chu M, Chu . nc ta
chng gy hi nhiu ni trn nhiu loi cy trng.
2) K ch
Rp xm (B. brassicae) ph hi trn 50 loi cy trng; rp ci (R.
pseudobrassicae) ph hi khong 30 loi cy. Tuy vy, thit hi kinh t gy nn ch
yu cho rau thuc h hoa thp t.
Rp trng thnh v rp non bm vo tt c cc b phn trn mt t ca cy
trng (thn, l, hoa, qu) chch ht dch. Mc thit hi do chng gy nn ph thuc
vo s lng v thi gian gy hi ca chng. Khi b hi nh th triu chng khng r,

nhng khi b nng l
Hnh 9.7. Rp ci
Hnh 9.6. Rp xm
1-4. Rp ci c cnh: 2. t ru th 3; 3. ng 1-5. Rp ci c cnh: 2. Ru u; 3. ng
bng; 4. ui; 5. Rp ci khng cnh
bng; 4. ui; 5. Rp ci khng cnh
pht trin khng bnh thng, qun queo, a vng, cy pht trin ci cc, c th b
cht v b ho vng. Nu l giai on ci ra hoa th cy khng cho ht ging. Nu l
bp ci th khng cun c, rau n nht. Ngoi gy hi trc tip rp l mi gii
truyn nhiu bnh virus cho cy rau. Mc gy hi kinh t ln, lm gim nng sut v
gi tr thng phm.
4) Hnh thi
a) RP XM (Brevicoryne brassicae)
- Rp ci c cnh c th di 1,4-1,5mm (c th ln c th ti 2,2mm). Ngc v
u mu xm en, bng mu xanh lc hoc vng lc m. Hai bn thn c 5 im
en. Ton thn ph mt lp bt mu trng mng. Bu trn khng r. t ru th 3
c 37-49 l cm gic xp khng theo trt t nht nh. ng bng rt ngn, ngn hn
nhiu so vi t ru th 5, on gia ng bng hi phnh ra.
- Rp ci khng cnh c th di 1,7-2,2mm (c th n 2,5mm). Ton thn mu
xanh lc nu, c bt phn trng r rt. Mt kp en; ru u khng c l cm gic.
Khng c bu trn; ng bng tng t ng bng ca rp c cnh.
b) RP CI (Rhopalosiphum pseudobrassicae)
- Rp ci c cnh c th di 1,6-1,8mm. u v ngc mu en, phn bng xanh
vng hay xanh lc. Mt lng 2 bn c 5 chm en nh, mt kp c mu nu . T
t ru th 3 n th 5 u c l cm gic (t th 3 c 19-25 l). Cc l khng xp
thnh hng. Bu trn khng r. Khong gia ng bng hi phnh to, cui ng hi
tht li.
- Rp ci khng cnh c th di 1,8 mm. Ton thn mu xanh vng, trn lng c
c vn ngang m t qung. Ru u khng c l cm gic. Bu trn v ng bng
ging rp c cnh.
nc ta rp ci ra con, khng trng. C hai loi hnh; rp c cnh v rp
khng c cnh. Rp rt t di chuyn, ngay c lc rp vn chch ht dch cy. Rp
con khi c ra th phn cui bng ra khi c th m trc, u ra sau. Khi rp
con ra khi c th m l chch ht dch cy ngay. Khi b khua ng rp chm chp b
i ch khc. Lc mt rp cn thp th rp thng mt di ca l. Khi iu kin
cht lng thc n km, nhit thp hoc tri kh hn th rp non khng c cnh
cng c th chuyn thnh dng trng thnh c cn. Khi iu kin dinh dng thun
li th rp khng c cnh l ch yu; rp khng cnh kho v to ra mt chng
qun cao.
Mt rp ci c th c 50-100 rp con. mn t chnh lch gia 2 loi.
Rp trng thnh c cnh c xu tnh mnh vi mu vng ca cc l rau. V vy,
ngi ta dng khay sn mu vng lm by thu bt rso trng thnh c cnh d
tnh d bo v nghin cu s chu chuyn ca rp trong t nhin.
Thi gian pht dc ca hai loi t chnh lch, nhit 20-250C vng i ch 67 ngy. Rp mui l nhng loi a nhit mt m. Nhit nh hng n
phng thc sinh sn ca rp. C hai loi vng n i c lc trng, nhng
nhit i ch ra con. Chng a m khng kh 50-80%. m qu cao hay qu
thp u khng thun li cho chng pht trin s lng.
Ma to ko di lm mt rp tim r rt. Mt rp trn cc loi rau c s
khc nhau, thng rau ci canh, ci ng d b hi nng hn su ho, bp ci, giai
on vn m b hi nng hn giai on sau.
K th t nhin ca rp rt phong ph, chng c vai tr quan trng trong iu
ho s lng rp, trong s k th t nhin c bit quan trng l cc loi b ra, b
cnh cc, b ba khoang, rui n rp, ong k sinh, nm trng (Beauveria sp.) nm
hng (h Enthomophthoraceae).
Hng nm rp hi rau pht sinh trn ng rung c qui lut chung l u ma
xun mt thp, tng dn t nh cao vo cui xun. Bc vo ma h do nhit
tng cao dn, km theo c ma to lm mt rp gim. Sang thu mt m mt li
tng ln t nh cao vo cui thu. Sang ng nhit gim lm mt gim dn cho
n u ma xun. Nh vy, chng a thch nhit n ho, m, nhng khng c
ma to.
- Bo m ch phn bn cho rau cn i, mt trng khng qu dy lm
rung rau thng thong
- Thu dn cc cy ci di, cc cy rau v trc cn li trc khi trng mi.
- Khi cn th phun cc thuc tr su theo liu khuyn co. Cc thuc ang c hiu
qu v c php s dng hin nay l Nictin sulfat, Tribon, Pirimor, Nuvacron, Bi58,
Pegasus, Cidi, Dimecron, Oncol, Applaud, Danitol, Lebaycid, Sumicidin, Confidor,
Supracid, Ambush, Elsan, Zolone.
3. SU HI CY C CHUA
3.1.
Khi qut tnh hnh su hi cy c chua
C chua nc ta ngoi vic trng phc v n ti th hin nay cn hnh thnh

mt s vng trng c chua chuyn canh phc v cho ch bin hp xut khu. Cy
c chua trng chnh v thng b su bnh hi khng nng nhng gi bn li r, ngc
li trong thi gian tri v nh v xun h hoc c trng trong v h thu thng bn
c gi gp nhiu ln so vi chnh v nhng sn xut trong thi gian ny cy c chua
thng b mt s loi su hi gy hi nng nh nhm su c qu: Su xanh
(Helicoverpa armigera & H. assulta), su khoang (S. litura; di c l (Liriomyza
sativae) v c bit l b phn (Bemisia tabasi) loi ny ngoi gy hi trc tip th n
cn l mi gii truyn bnh virus cho cy c chua
3.2. Mt s su hi cy c chua ch yu
B PHN
Bemisia tabaci Gennadlus
H Aleyrodidae
B Cnh u (Homoptera)
1) Phn b
B phn l loi su hi cy trng
nhiu nc n i v nhit i.
2) K ch
nc ta b phn c trn nhiu
loi cy trng v cy di. Trn cy trng
chng gy hi trn nhiu h khc nhau
nh: H c (c chua, thuc l, c bt,
khoai ty, t...); H u (u c ve, u
vng, u tng, lac..); H bu b (da
chut, b xanh, da gang, b ); H bm
bm (khoai lang..); H bng(bng); cy
m lng,....
Hnh 9.8. B phn

1. Trng thnh; 2. Trng thnh khi u;
3. Trng; 4. Su non; 5. Nhng; 6. V
nhng
B phn chch ht dch l, ngn v phn thn non. Triu chng tc hi trc
tip kh nhn bit. nhng ch c b phn gy hi thng ph mt lp bi mu
trng, trn l v thn cy c th c mu en, dnh
Tc hi ln ca b phn l lm mi gii truyn virus gy bnh cho cy nh bnh
xon l c chua. Cy nhim bnh l b qun queo, gn l dy ln mu vng, l bin
vng, vng xm hoc vng loang l. Cy c chua b xon l giai on sm thng
khng cho thu qu hoc nu c qu th qu nh, qu khi chn thng cng
T l cy nhim bnh xon l c chua trn ng rung tng khi mt b phn
tng ln. C chua xun h hoc v ng sm, nhng rung c chua trng gn lng
thng b xon l nghim trng hn.
4) Hnh thi
B trng thnh: con c thng nh hn con ci, con c thn di 0,75-1 mm,
si cnh 1,1-1,5mm. Con ci c th di 1,1-1,4mm, si cnh 1,75-2mm. i cnh
trc v sau di gn bng nhau. Ton thn v cnh ph mt lp phn mu trng nn
gi l b phn. Di lp phn trng, thn c mu vng nht. Mt kp c mt rnh
ngang chia thnh 2 phn trng hi ging hnh s 8. Ru u c 6 t, 2 t u ngn,
nhng t cn li di v mnh, t cui cng c mt lng dng gai. Chn di v
mnh. Bn chn c 2 t, c 2 vut bn chn, gia 2 vut c mt vt li. Bng c 9
t, t th nht hi tht li lm c th c dng hnh ong. Mnh lng t bng cui
cng con c c 2 vt li. ng trng con ci to nn t 3 i vt li hp li
nh mt mi khoan.
Su non c c th mu vng nht. Khi mi n c chn v b di mt l, sau
su non c nh mt ch di mt l, sau su non c nh mt ch di mt l,
lt xc sang tui 2 v khng cn chn, tuy vy trong sut giai on su non u c
mt kp v ru u. Kch thc su non y sc di 0,7- 0,9mm, rng 0,5-0,6mm.
Su non c 3 tui.
Nhng gi hnh bu dc, mu sng, c mt s lng tha sp xp 2 bn sn,
pha sau l hu mn c rnh mng. Ming thoi ho, ru v chn ngn hi cong.
Trng hnh bu dc c cung. Trng di 0,18-0,2mm (tr phn cung). Mi mu
trong sut, sau chuyn sang mu sp ong,ri mu nu xm.
B trng thnh ban ngy di mt l hot ng rt linh hot. Khi b khua
ng lp tc bay vt ln cao khong 0,5 mt v xa 1-2 mt, sau x xung ngn cy.
Khi tri nng to hoc tri ma th b trng thnh thng np di nhng l gn mt
t v nhng ni rm rp. Hng ngy b trng thnh hot ng giao phi nhiu nht
lc 5-6 gi sng v 4-5 gi chiu. Khng thch nh sng trc x. Trng thnh 4-6
qu, mt di ca l cng c khi ri rc trong m l, thng tp trung l
bnh t. trng lc u c mu hi trng sau chuyn sang mu nu. Mt con ci
khong 50-160 qu trng. Trong iu kin nhit 30C giai on trngko di trong
khong 5-9 ngy
Su non tui 1 c th dt, hnh val v hi ging vi rp sp non, b chm
chp trn l, cui tui 1 chng mt di l, ti lt xc sang tui 2, t sng c
nh cho n lc ho trng thnh. Su non tui 1,2,3 ko di trong khong 2- 4 ngy
ty theo iu kin nhit . su non tui 4 l giai on tin nhng, c th di 0,7mm.
Giai on nhng ko di trong khong 6 ngy. Sau khi ha trng thnh t 12-20 gi
th chng bt u giao phi, chng giao phi mt s ln trong thi gian ny, con
trng thnh ci c th sng ti 60 ngy, cn con c ch sng t 9-17 ngy. Trng
thnh khng c kh nng bay xa nhng nh gi to n th pht tn i rt xa
Trong iu kin nhit 18-190C v m khng kh 90%, vng i b phn
35-54 ngy. Quy lut pht sinh ca b phn ph thuc vo nhiu yu t ngoi cnh.
Nhit thch hp cho b phn l 18-330C. 250C vng i 22-23 ngy. Ma h
nhit trung bnh t 340C tr ln s lm cho su non b phn b cht rt nhiu v
khng thun li cho hot ng sng ca b trng thnh.
m khng kh ph hp t 80% tr ln, ph hp nht l 90-95%.
B phn pht trin quanh nm trn ng rung, thng c hin tng gi la nn kh
xc nh s la. Trong mt nm c 2 t pht sinh r l u thng 3 v u thng 5.
nhng vng c kh hu v thc n y , b phn c th c ti 11-15 th h trong mt
nm

C th s dng by dnh mu vng dit tr b phn khi mt cn thp,
dng ging chng b phn.
Lun canh cy c chua vi nhng cy khng phi l k ch ca b phn
Dit sch c di xung quanh rung (nhng loi c l k ch ph ca b phn),
ngoi ra c cn l ni trung gian gi ngun vius c chua t v trc sang v sau
(Bedford et al., 1998)
Bo v v s dng mt s loi k th t nhin ca b phn nh ti M ngi
ta s dng mt s loi k sinh b phn nh loi k sinh Encarsia luteola, Encarsia
formosa v loi Verticillium lecanii(Rivany and Gerling, 1987; Rosen et al., 1994).
- Phn vng trng c chua, khoai ty d t chc phng chng.
- Trit ngun cy mang bnh virus bng con ng chn lc ging v loi cy
b bnh trn rung trng c chua, khoai ty, gim kh nng tip xc ca b phn
trng thnh vi cy b bnh
Khi cy c chua b b phn gy hi mnh c th s dng mt s loi thuc theo
nng khuyn co. Nn quan tm phun phng nhng rung trng c chua ven lng,
mt s loi thuc s dng cho hiu lc tr b phn cao nh: Bifenthrin, Buprofezin,
Imidacloprid, Fenpropathrin, Endosulphan, Cyfluthrin, Amitraz, Fenoxycarb,
Deltamethrin and Azidirachtin.
SU C QU C CHUA
Su khoang - Spodoptera litura Fab.
Su xanh - Helicoverpa armigera Hiibner
Su xanh - Helicoverpa assulta Guenee
C 3 loi trn u thuc h Ngi m (Noctuidae) B Cnh vy (Lepidoptera).
Ba loi su ny c ph k ch rt rng, phn b khp ni. Loi su khoang
c gii thiu phn su hi rau h thp t; su xanh Helicoverpa armigera c
gii thiu k phn su hi bng; su xanh Helicoverpa assulta c gii thiu k
ny
1) Tc hi
- Cc v c chua trng Vit Nam b su c qu gy hi tuy nhin mc gy
hi nng, nh ph thuc vo iu kin kh hu ca tng v. Su c qu thng gy hi
v c chua Xun H nng hn v ng.
- Trong v Thu ng su khoang l loi c qu ch yu, cn trong v Xun H loi gy hi ch
yu l loi su xanh H. assulta.
2) Triu chng gy hi
Triu chng gy hi ca ba loi trn c chua c nhng im khc nhau, khi i
iu tra ngoi rung c th phn bit c r rng.
+ Su khoang (S. litura): Su khoang hi l l chnh. Lc nh chng sng tp
trung gn trng, gm n cht xanh li biu b. Khi ln dn th cng dn dn phn
tn, tui 3 phn tn gn ht, lc ny su cn thng hoc khuyt thnh mng. Khi c
chua c qu th su c qu n. Su thngc t cung qu vo bn trong n phn
tht qu.
+ Su xanh (H. armigera): Trn cy c chua su xanh H. armigera ph hi bp

non, n, hoa, qu; cn t cung qu lm qu rng. Su cn c vo thn cy, cn
im sinh trng, lm rng thn cy.
Khi su hi trn qu c chua xanh th thng c t gia qu vo, vt l c gn
khng nham nh. Su thng chui 1/2 pha ui vn bn ngoi, phn su bm bn
ngoi qu. Khi qu gi v chn th su thng c t cung qu v chui vo nm
gn bn trong. Khi phn khng n ra bn ngoi. Nhng qu c chua b hi c th
b rng hoc gp tri ma th b thi nhanh chng. Cht lng qu gim st, n c
mi hi kh chu.
+ Su xanh (H. assulta): Triu chng gy hi trn cy c chua rt ging vi su
H. armigera, ch khc l vt l c ca su khng gn m nham nh, c nhng vt
bn khi su chui vo bn
trong qu. Khi tri ma qu d b
thi hn. Mt khc, khi su n l
li cc l thng trn l, khi
c trn qu th theo hnh xoy
trn c. Tui 4,5,6 ch yu ph
hi n qu.
3) Quy lut pht sinh gy hi
C 3 loi ph hi quanh
nm, tt c cc v trng c
chua. V xun h b hi nng, t
l cy b hi c khi n 100% v
qu b hi nghim trng. v
ny trn cc tr c chua trng
sm thng b hi nng hn
trng chnh v.
Trong v ng sm t
giai on sau trng n khi cy
bt u ra n s gy hi ca cc
loi su xanh v khoang u thp,
su bt u xut hin vi mt
cao khi cy bt u c hoa v gy
hi mnh nht khi cy thu qu r.
Cn trong v Xun H cc loi
su c qu xut hin sm ngay
sau trng. u v su khoang hi
mnh hn, xong ti gia v s
gy hi ca su khoang khng
nng bng 2 loi su xanh
Nht bn su xanh H.
Hnh 9.9. Su xanh H. armigera
assulta c 2-3 th h/1nm.
Nhng qua ng trong t 1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Trng phng to; 4.
nhng vng c 3 th h trong 1 Hnh hoa trn u trng; 5. Su non; 6. Mt chnh
nm th trng thnh xut hin din u su non; 7. Mnh bn ngc trc su non;
vo cc thng: 5-6, 7-8 v 9-10. 8. Nhng nhn mt bng; 9. Nhng nhn mt bn.
Trng thnh trng trn l non, (Hnh 2,3 theo i hc Nng nghip H Nam; cc
hnh khc theo Chu Hong Phc)
ngon, v trn n hoa. Giai on
trng ko di 3-5 ngy, su non pht trin trong 19-28 ngy v giai on nhng 10-15
ngy
Mt su la thng 5-6 thng c mt thp hn 2 la sau. S pht sinh
s lng ca 2 la sau ph thuc nhiu vo iu kin kh hu ca thng 7,8. Nhit
cao v t ma l iu kin thch hp nht cho su non pht trin. Nu nm no vo thi
gian ny nhieet thp v m cao th su pht trin t.
- Trc v trng c chua c th trng cy dn d thu ht ba loi su hi ny n
tiu dit chng nhm gim bt su hi trn c chua. Cy dn d l nhng cy m
nhng loi su ny a thch.
- Lm b c thu ht tiu dit trng thnh trc trng. Vi su xanh th c
th s dng axit oxalic hoc oxalat amonium trn nc ng v 1% thuc tr su
Dipterex hoc Padan. Vi su khoang th lm by chua ngt gm: 4 phn mt ma
(hoc nc ng 50%) + 4 phn dm + 1 phn ru + 1 phn nc cha 1% thuc
tr su Dipterex hoc Padan.
- Thng xuyn thu nht v hi nhng qu c chua b su c gim bt s ly
lan v s tch lu s lng su trn ng rung.
- S dng ong k sinh Trichogramma dendrolimi (Hirai et al.,)
- S dng mt s loi thuc sinh hc phng tr su c qu c chua c hiu lc tt
nh Delfin, Xentary, Tp k, cc ch phm Bacillus thuringiensis (Bt). Ngoi ra cc
ch phm NPV cng rt hiu qu. Vi su khoang hiu lc tr su ca Bt km hn
(ngoi ng dit c 30-50% s lng su), nhng khi phun phi hp vi thuc tr
su khc th hiu qu tt. Ngi ta cng th nghim dng NPV-P tr su khoang
c kt qu tt.
- Khi mt su cao th s dng mt s loi thuc ho hc cho hiu lc tr su
c qu caao cao nhng t c v c thi gian phn gii nhanh Decis, Trebon, Sherpa,
Pegasus, Ethylthiometon, Fenvalerate vo khong 45 ngy trc thu hoch
4. SU HI BU, B, DA CHUT
4.1.
Khi qut tnh hnh su hi bu, b, da chut
Bu b v da chut l nhng cy thng c trng quanh nm nc ta v

mang li thu nhp tng i cao cho ngi nng dn, c bit l cy b vi u im d
bo qun, d tiu th nn n ang c a vo thay th mt phn din tch la
mt s x thuc ngoi thnh H ni. Tuy nhin qua thc t sn xut cho thy cy b,
da chut.. trong qu trnh trng trt thng b hi bi mt s loi su, nhn hi sau:
B tr (Thrips palmi Karny), Thrips flavus Schrrank, nhn Tetranychus
cinnabarinus (Boisduval), Rp bng (Aphis gossypii Glover), B phn (Trialeurodes
vaporaorum Westwood), b bu vng (Aulacophora fermoralis chinensis Weisse), b
n l Epilachna beetles, su o (Plusia peponis Fabrricius), rui c qu (Dacus
cucurbitae Coquilett), b xt di lng ... Chnh nhng loi dch hi ny lm cho
ngi nng dn phi phun nhiu loi thuc v phun nhiu ln trong mt v, iu ny
gy nhim mi trng v tng chi ph sn xut.
4.2. Mt s su hi bu b ch yu
B XT MP
Aspongopus fuscus Wesstwood
H B xt 5 t ru Pentatomidae
B Cnh na Hemiptera
1) Phn b
L loi phn b nhiu vng trng cy thuc h bu b, cam qut.
2) K ch
Mp, bu b, cam, qut..
B xt chch ht nha thn, l cy. B hi nng, ngon, l b ho r
4) Hnh thi
Trng thnh: con ci thn di 17-18mm; con c di 15-17,5mm. t ru th hai
thng ngn hn hoc di bng t th 3, t ru u th 5 mu vng. Ton thn
mu tm, c nhiu chm lm. Mnh lng ngc trc, phin mai, u c mu nh xanh
ng. Vin mp u hi cun ln. Bng nh hn lng, mt lng nhiu np nhn mn,
mp cnh bng c cc m vng r rt.
B XT NU
Tropidothorax elegans (Distant)
H B xt mp (B xt di) Coreidae
B Cnh na Hemiptera.
1) Phn b
Phn b rng nhiu nc ng nam .
2) K ch
B xt gy hi trn cc cy thuc h bu b v cc loi rau thuc cc h khc.
B xt non v trng thnh u chch ht thn non, l non, qu non. Vng b
chch ht thng c mu nu, hi nng c th lm cho l kh ho.
4) Hnh thi
B xt trng thnh di 8-11 mm, hnh bu dc di. u, ru v chn mu en,
c th mu vng cam. Phn gia mp sau tm lng ngc trc hi lm vo. Hai bn
sng lng c vn gn ging hnh vung mu en, phin mai hnh tam gic mu en,
Khu nch cnh trc tr phn gc trc v gc sau c mu vng cam cn li l mu
en, phn gia ca mp ngoi cnh v khu chnh cnh c vn mu en, phn mng
cnh trc c mu en.
Trng di khong 0,9 mm, hnh trng di, khi mi c mu vng sa, sau m
dn ln, trn v trng c nhiu vn dc, mnh
B xt non tui 1 c th di khong 1 mm, trn c th c 1 lp lng mu trng
hoc nu. u, ngc v ru mu nu tm, chn mu nu vng, chnh gia mnh lng
ngc trc c mt vn dc mu cam, bng mu hng. Lng bng c mt vn mu

hng m, cui bng mu en.
B xt non tui 2 di khong 2mm, trn c cc lng cng mu nu en, c th
mu nu en nhng sng dc tm lng ngc gia, ngc sau, 2 mnh bn bng v t
1,2 bng c mu cam. mnh bng ca bng c mu cam, chnh gia c mt vn
mu en ln.
B xt non tui 3 c th di 3,7-3,8 mm. Ru u mu en tm, gia cc t mu
hng nht. cnh trc di ti gia t bng 1.
B xt non tui 4 c th di 5 mm, cnh trc di ti mp trc t bng 2. B
xt non tui 5 c th di 6,1-8,5 mm, chnh gia phn sau mnh lng ngc trc hi g
ln v hai bn c mu en nht, mm cnh mu en nht di ti gia t bng 4. Mnh
bng ca nm t cui bngc mu en vng, gia c cc vn ngang vng en xen k.
Mt nm c 2 la, b xt trng thnh t tp thnh tng cm di cc phin
, khe t hoc trong v cy qua ng. n gia thng t nm sau th chui ra hot
ng, u thng 5 bt u giao phi, b xt non la th nht n vo cui thng 5 n
gia thng 6, thng 7-8 ha trng thnh v trng. B xt non la 2 n vo u
thng 8 n gia thng 9. T gia thng 9 n thng 11 th ha trng thnh, u n
gia thng 11 th bt u qua ng. B xt trng thnh s nh sng mnh, thng n
mnh vo trc 10 gi sng v sau 5 gi chiu. Trng thng c vo cc khe
t, di cc phin hoc lp t mt xung quanh gc cy. mt thng hn 30 qu
trng, nhiu nht c th ti 200- 300 qu.
- Sau v thu hoch phi lm v sinh ng rung, cy ba k gim lng b
xt qua ng.
- Thu gom v tiu dit cc trng b xt.
- Bin php ha hc; s dng cc loi thuc trong nhm thuc Deltamethrin nh
Decis, Wofacis, Delta v thuc Malvate 21 EC s dng theo nng khuyn co
RUI C QU
Dacus cucurbitae Coquillett
Tn khc: Chaetodacus cucurbitae Coquillett
H rui c qu, B Diptera
1) Phn b
L loi phn b rng nhiu nc Chu .
2) K ch
Gm cc cy thuc h bu b nh mp ng, bu, b, mp...
Rui trng thnh dng ng trng chm vo v qu , di sau khi n n
phn tht qu. Vng b hi u tin chuyn mu vng sau lm c qu b thi, lm
lng ln qu b rng. Nu qu khng b thi th t vng b rui chm s chy nha v
gy ra d hnh qu, lm cng qu, khi n c v ng, lm gim phm cht qu.
4) Hnh thi
Rui trng thnh di 8 mm, si cnh rng 16mm, hnh c th ging ong. c
mu nu vng, bn phi v bn tri ngc trc, ngc gia, ngc sau c vn sc mu
vng. Cnh mng trong sut, trn c cc vn mu nu thm. Trn phn lng bng t
t th t tr v sau c cc vn sc mu en.
Trng: Mnh, di khong 0,8 mm mt u hi nhn mu trng sa.
Di tui cui: c th di khong 10mm mu trng sa.
Nhng di khong 5 mm hnh tr trn mu nu vng.
5) Tp tnh sinh sng v quy lut pht sing gy hi
Rui pht sinh mt nm 8 la, cc la thng gi nhau. Trng thnh qua ng
trn c di, chui. n thng t nm sau hot ng tr li, thng 5- 6 gy hi nng
nht. Trng thnh hot ng vo ban ngy, ma h khi nhit bui tra cao rui
thng u di mt l. c xu tnh vi mi chua ngt. con ci thng trng vo
trong qu non, mi ln t 2 n hn 10 qu. mi con ci c th t 10 n hn
100 qu trng. Di sau khi n ra c n tht qu lm cho qu thi v rng. Di tui
cui chui ra khi qu, ri xung t v chui vo lp t mt ha nhng. Giai on
trng ko di t 5-8 ngy. Giai on di 4-15 ngy, giai on nhng 7-10 ngy, giai
on trng thnh ko di 25 ngy
Dng b c git trng thnh (cch lm b c: Dng v chui hoc v da
(cng c th dng b hoc khoai lang luc chn, sau ln men 40 phn v 0,5
phn thuc Sunchlofon 90 SP (hoc cc loi thuc dit su khc) v exng thm 1
phn, sau cho thm nc to thnh b c) v dng b c bi trc tip ln dn
hoc cho vo ng ri treo ln trn dn, treo 20 b trn 1 mu, mi b l 20 g.
Ngt qu b hi, sau thu gom qu thi v cc qu b rng, phun thuc sau
chn xung t.
Bo v qu non: ti cc vng b hi nghim trng dng cc bao giy bao cc qu
non ngn rui chm vo qu trng
Phng tr bng thuc tr su: vo thi k rui trng thnh nhiu chn thi
im gia tra hoc chiu ti phun cc loi thuc trong nhm Deltamethrin nh:
Decis, Wofacis, Delta. Do thi k trng thnh xut hin di nn 3-5 ngy phun thuc
1 ln v phun lin tc 2-3 ln.
CU HI N TP CHNG IX
1.
Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy khoai ty.
2.
Trnh by v: phn b, phm vi cy k ch, mc v triu chng tc hi,

tp tnh sng v quy lut pht sinh gy hi, bin php phng chng i vi
cc loi su hi cy khoai ty: rp sp hi khoai ty, b ra 28 chm.
Trnh by khi qut tnh hnh su hi rau h hoa thp t.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

cc loi su hi rau h hoa thp t: su t, su khoang, b nhy hi rau, rp
mui hi rau.
Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy c chua.
cc loi su hi c chua: b phn, su c qu c chua.
Trnh by khi qut tnh hnh su hi bu, b, da chut.
cc loi su hi bu, b, da chut: b xt mp, b xt nu, rui c qu
Chng X
SU HI CY CNG NGHIP
1. SU HI U TNG
1.1. Khi qut tnh hnh su hi u tng
Cy u tng Glycine max (L.) Merril l cy cng nghip, cy thc phm c
lch s lu i, ngun gc Phng ng (ng ). Hin nay u tng c trng
nhiu nc trn th gii, c bit cc nc ang pht trin.
min Bc Vit Nam, cy u tng c th trng 3 v: v ng (thng 9-12);
v xun (thng 2-5); v h (thng 5- 8). Tuy nhin, mt trong nhng nguyn nhn
chnh cn tr s pht trin sn xut u tng nc ta l s tn cng gy hi ca cc
loi dch hi, ch yu l su hi, bnh hi.
Theo kt qu iu tra c bn cn trng min Bc Vit Nam (1967- 1968) ca
B nng nghip, trn cy u tng c 59 loi su hi. Trong c 10 loi l su hi
chnh. Theo kt qu iu tra cn trng v bnh cy cc tnh min Nam Vit Nam
(1977-1978), trn cy u tng c ti 87 loi su hi.
Nhng loi su hi trn u tng c th chia lm 2 nhm:
- Nhm su hi thn l: gm cc loi nh gii c thn, gii c l, su khoang,
su xanh, su cun l, b xt xanh, b xt xanh vai bc, b xt hng vin trng, rp
mui
- Nhm su hi qu: gm cc loi su c qu v b xt.
1.2. Mt s loi su hi u tng

GII C THN U TNG
Melanagromyza sojae Zehntner
H gii c l: Agromyzidae
B hai cnh: Diptera
1) Phn b
Gii c thn M. sojae phn b rng khp cc vng trng u tng trn th
gii nh Trung Quc, i Loan, n , Nht Bn, Thi Lan, Indonesia, cc nc cn
nhit i Chu Phi v chu i Dng. nc ta, gii c thn cng phn b khp
cc vng trng u tng.
2) K ch
Gy hi ch yu trn cy u tng.
Su non (gii) c theo cung l xung ngn lm ho cht ngn u tng.
Nu cy u tng cn nh (2 l n n 2 - 3 l kp) do thn ngn nn gii c
xung gc lm cht cy, khuyt mt cy. Mt gii cao giai on cy cn nh
gy cht cy hng lot s lm nh hng n nng sut. Nhiu nm gii c thn
gy thnh dch. Nm 1986, gii pht trin mnh, t l cy b hi cao, v xun ti

44,6%, v ng ln ti 100%. Nm 1988, mt gii cng mc cao v xun 145
con/100 cy, v ng 236 con/100 cy.
4) Hnh thi
Trng thnh (rui): di 1,9 2,2mm, si cnh 5,3 - 6,9mm. Hai cnh
thng bng (cnh sau), c mu en.
Su non (gii): y sc di 3 4,2mm, rng 0,8 - 1mm, c th hnh ng,
u nh, cui bng ln hn. Ton c th
mu trng sa. u su non c 2 gai tht
nh ra 2 bn. Cui bng c ng th di,
u mi ng th g ln hi trn, trn c
phn b nhng l th nh.
Nhng: di 1,4-2,5mm, rng 0,5 1,2mm mu vng nu, hnh bu dc hi
cong v pha lng. u nhng nh ln hai
gai tht, cui bng c 2 ng th di nh
su non. Trn mnh nhng cn l r cc
ngn phn t ca pha su non.
5) Tp tnh sinh sng v quy lut pht
sinh gy hi
Trng thnh hot ng ban ngy,
ban m n np trong tn l cy u tng
hoc cy bi quanh b rung. Ma h nng
nhiu, trng thnh hot ng mnh t 6-9
gi sng v 4 - 6 gi chiu.
Hnh 10.1. Gii c thn u tng

L th pha sau ca su non; 5. L th
pha trc ca su non; 6. Nhng
(theo Tin nh Ngc v.v..)
Khi tm kim thc n, trng thnh thng bay nhanh. Thc n ca chng l
mt hoa, nc v dch m cy tit ra do trng thnh ci dng ng trng hoc gai
giao phi chc vo m l to nhng l nh trn l.
Trng thnh giao phi vo bui sng. Thi gian giao phi ko di 20 - 30
pht. Trong khi giao phi, con ci cng con c trn lng b hoc bay trn l u
tng. Sau giao phi 1 - 2 ngy th con ci bt u trng.
Chun b trng, rui ci thng tm n cc l u tng non ri dng ng
trng chc thng l trng vo . Trng c trong m l di lp biu b
mt sau l, gn gn chnh. Rui ci c c tnh chn v tr trng, trn 1 ngn non
chng thng 1 trng. Mt rui ci c th t 20 - 30 qu trng. Thi gian
trng ko di 3 - 4 ngy. Sau , rui ci sng thm 1 - 2 ngy ri cht.
Trng c ra, sau 2 - 3 ngy n thnh su non (gii). Su non tui nh c
di lp biu b l ti gn l ri xung cung l. Su tip tc c vo thn cy u
tng theo ng xon c. Su non tui ln c dn vo li thn cy v sng .
Trong 1 cy thng c 1 gii (80 - 90%), i khi c 2 - 3 gii.
Trc khi ha nhng, su non c 1 l qua li cy chun b cho hin tng
v ha trng thnh sau ny. Thi gian pht dc ca su non ko di 7-15 ngy.
Nhng c th nm nhng v tr khc nhau ty thuc vo giai on pht trin

ca cy u tng. Mt s trng hp nm gn ngn, i khi ngay cung l. Thi
gian pht dc ca nhng ko di 10 - 25 ngy.
Quy lut pht sinh pht trin: gii c thn u tng xut hin quanh nm.
Mt nm chng pht sinh 5 la (2 la v ng v 3 la v xun).
La 1: gia thng 10 - cui thng 11
La 2: cui thng 11 - u thng 1
La 3: gia thng 2 - cui thng 3
La 5: cui thng 4 - cui thng 5
Nhit thch hp i vi rui c thn l 22 - 23 0C, m 85 - 90%. Vng
i ca rui t 20 - 28 ngy.
Gieo ht u, ng thi v, chm sc tt giai on cy con cy u tng
sinh trng khe, tng tnh chng chu vi su hi.
Nh b nhng cy b cht ngn, em hy dit tr su.
Lun canh cy u tng vi cy trng nc hoc vi cy trng khc nh ng, rau.
Pht hin kp thi s xut hin, din bin ca gii c thn tin hnh phng
tr bng thuc ha hc khi cn thit.
C th s dng thuc Ethofenprox 50EC, Deltamethrin 10EC vi nng 0,10,2%, lng dng 500 lt thuc pha trn 1 ha. Thi gian phun nn bt u khi cy
u tng c hai l n, kt thc khi cy c 3 l kp. Khi gii c thn ph hi mnh
c th phun kp 2 - 3 ln.
GII C L U TNG
Japanagromyza tristella Thomson
H gii c l: Agromyzidae
B hai cnh: Diptera
1) Phn b
Gii c l phn b rng ri nhiu nc ng nam .
2) K ch
Gii gy hi ch yu trn cy u tng.
Gii c l ph nhu m l, lc u to thnh nhng vt nh hoc on ngn
mu trng hi xanh sau to thnh vt c hnh trn ln ln nhanh chng lm biu b l
phng rp, c mu trng ng kh r. Theo thi gian cc vt phng bin thnh mu nu,
rch nt v ton b l b kh nhanh chng, hoc b mt l pht trin khng ng u,
co rm li.
Gii n cht xanh ca l lm gim din tch v kh nng quang hp ca l gim
r rt. Cy b hi tr nn ci cc, t l u qu gim dn n nng sut gim st nng.
4) Hnh thi
- Trng thnh (rui) c th di 2,1-2,6mm, si cnh rng 5,6-7,1mm. Ton
thn mu en. B ngang ca u rng hn ngc. Mt kp mu , c 3 mt n. Trn
c 6 i lng cng, 5 i xp thnh 2 hng t nh u n ngn trn, 1 i nm sau
mt kp. Ngc gia tng i pht trin. Trn ngc gia c 5 i lng cng xp thnh
2 hng. Tm lng ngc sau c hnh tam gic v c hai i lng cng.
Cnh trc trong sut, mch cnh n gin, mch R v Sc tch ri nhau on
gc, cn cui nhp li vi nhau. i cnh sau bin thnh cnh thng bng nh v c
mu trng.
- Su non (gii) y sc di 3,2-4,6mm, rng 0,5-1mm, c hnh ng, u thon
nh, cui bng phnh to hn. C th mu trng sa.
- Nhng: di 1-2,2mm, rng 0,8-1,4mm, mu vng nu. C th hnh bu dc,
hi cong v pha lng.
Rui hot ng ban ngy, mnh vo nhng ngy nng m t 8-9 gi sng v 46 gi chiu. Nhng ngy nng gt v ma nng ht, rui n np trong tn l. Rui n
dch l cy bng cch dng kim cui bng chch vo m l cho nha chy ra.
Rui giao phi vo bui sng (8-9 gi). Thi gian giao phi khong 30 pht - 1
gi. Sau giao phi mt ngy rui trng vo l non hoc l bp cha n, ch yu
trong m chp l (50%), c khi mp l hay gia l. Sau khi n, gii c ngay vo
nhu m l v bt u hnh thnh vt phng. Kch thc vt phng tng nhanh theo c
tui ca gii. Gii y sc dng n, mu sc c th vng nht ng u. Sau gii
c mng chui ra ngoi mp mng c ri ri xung t ho nhng. Gii sp ho
nhng c th un cong c th ri bt xa 15 - 20 cm. Gii ho nhng trong t ti xp,
k nt ca t su 3 cm.
Nhit v m c nh hng n s hot ng v thi gian pht dc ca
rui c l. Gii c th hot ng phm vi nhit t 13 - 25C nhng thch hp t
15 - 25C. Nhit trn 25C khng thy gii xut hin. Thi gian pht dc ca trng
nhit 17 - 23,4C, m 85 - 88% l hai ngy. Gii 5 - 15 ngy nhit t 14,6
- 24,1C, m 82 - 88%. Nhng 18 - 32 ngy nhit 15,8 - 24,1C, m 82 90%. Vng i ca rui c l dao ng 28 - 47 ngy nhit 17,0 - 26,4C, m
85 - 88%.
m cng c nh hng n s pht sinh gy hi ca rui, c bit l m
ca t. t qu kh hay qu m s nh hng n s v ho ca nhng. Khi rui
ang cao im, nu gp nhit gim thp t ngt s lm gim hot ng ca rui
v s v ho ca nhng.
Ma ro u ma, gi to lm mng trn l u tng b rch, dn n gii b
cht nhiu. Nhng l bnh t b gii ph hi nng hn cc l gi. Rui thng ph hi
mnh khi cy u tng c 5 - 6 l kp n khi ra hoa.
u tng trng xen ng b rui hi nng hn u tng trng thun.
u tng trng ngoi bi, ven sng b gii hi nh hn so vi u tng trng
trong ng.
Quy lut pht sinh, pht trin: hng nm gii c l xut hin 5 la.
La 3: gia thng 2 - u thng 4

Trong nm la k trn (hai la v ng v ba la v xun) th ba la t thng 1
- 3, gii gy hi r rt, c bit la hai (v ng) v la ba (v xun). Cc la khc gy
hi khng cao. u tng v ng b hi nng hn v xun
Gii c l thng b ong k sinh. Gii y sc b ong xanh h Eulophidae k
sinh t t l t 5 - 50%.
Lun canh u tng vi cy trng nc.
Pht hin sm s xut hin ca rui v tnh hnh gy hi ca rui c l. Khi
mt rui ln cao c th s dng thuc ho hc nh Ethofenprox 50EC,
Deltamethrin 10EC vi nng 0,1%.
Bo v cc loi cn trng k sinh su non v k sinh nhng ca rui c l.
SU CUN L U TNG
Hedylepta indicata (Fabr.)
Tn khc: Lamprosema indicata Fabr.
H Ngi sng: Pyralidae
1) Phn b
Su cun l u tng phn b hu ht cc nc trng u tng ca Chu
nh Trung Quc, n , Malaysia, Indonesia, Thi Lan...
nc ta su cun l (Hedylepta indicata) c mt hu khp cc vng trng u tng.
2) K ch
Ngoi hi u tng, su cun l cn hi trn u en, u xanh, u a, u
cve, u c b, lc.
Su non nh t ko hai mp l hoc dnh xp hai l gip nhau li to thnh t ri
nm trong gy hi. Su non n phn tht l li gn l.
Su cun l gy hi nng vo giai on cy 2 - 4 l kp s lm gim nng sut
ng k. T l cy b hi thng cao, c lc ln ti 80%, thm ch 100%, mi cy c
t 3 - 4 l b hi, nng sut gim 30%. Nhiu v su cun l gy thnh dch (1983 1988).
4) Hnh thi
- Trng thnh:
Ngi ci di 10,9 0,68mm, si cnh 22,25 0,95mm, c th mu vng da
cam. Cnh trc mu vng xm. Trn cnh trc c 3 ng vn ngang ln sng
mu nu m. Cnh sau mu vng nht. u hi trn, ru u di, hnh si ch. Trn
lng ngc trc c lp lng dy mu vng. Trong 3 i chn th i chn gia pht
trin nht. Bng c chn t.
Ngi c di 10,8 0,59 mm, si cnh rng 21,85 0,79 mm. Hnh thi tng
t nh con ci, mu sc m hn con ci. Bng di hn bng con ci.
- Su non: c 5 tui, mu sc v kch thc thay i tu theo tui.
+ Tui 1: di 1,43 0,29 mm, rng 0,23 0,07 mm, c th c mu vng xanh,
trn lng c nhiu u lng nh.
+ Tui 2: di 4,25 0,42 mm, rng 0,34 0,06 mm c mu xanh vng nht,
mnh lng ngc trc mu lu nht.
+ Tui 3: di 6,75 0,34 mm, rng 0,57 0,09 mm lng mu xanh m, bng
mu vng nht.
+ Tui 4: di 9,6 0,62 mm, rng 0,88 0,02 mm mu xanh nht.
+ Tui 5: di 13,5 0,62 mm, rng 2,1 0,07 mm mu xanh vng, u mu
nu. Trn lng ngc trc c hai chm mu en r.
- Nhng: di 11,05 0,64 mm, rng 2,86 0,08 mm mu nu, mm chn, mm
cnh mu nu nht. Mt kp mu nu en, mm cnh ko di ti t bng th t, mm
vi ko di ti t bng th nm. Cui bng c bn gai mu nu en.
- Trng: di 0,78 0,06mm, rng 0,5 0,02mm. Lc mi , trng c mu
trng c, sau chuyn sang mu vng.
Trng thnh hot ng ban m, mnh t 19 - 21 gi m. Ban ngy n np
di tn l hoc cy c quanh b rung. Khi b khua ng, trng thnh bay tng on
ngn (khong hn 1m) ri li n np. Chng thng tm n nhng chm hoa n
ht mt. Cc loi thc n khc nhau b xung c nh hng n thi gian sng v kh
nng trng ca trng thnh. Nu n thm mt ong 10%, chng c th sng ti 12
ngy v s lng trng t 77,3 qu/1 con ci, n thm nc ng 10% s lng
trng t 70 qu/1con ci. Thi gian trng ko di 4 - 5 ngy, nhng tp trung
vo ngy th 2 v th 3. Trng c mt di l u tng, mi trng mu
trng ng sau chuyn thnh mu nu vng. T l trng n ph thuc vo yu t m
v nhit iu kin nhit 26,30C, m 84,8% t l n l 91,37%, iu kin
30,40C m 80,5% t l n 58,3%.
Su non sau khi hon thnh pht dc phi thai trong trng dng i hm cn v
trng chui ra ngoi. Su non mi n c mu xanh hi vng, t di chuyn sau nh t
cun mp l gp li thnh t hoc dnh mp l st nhau thnh t nm trong ph hi.
Su non n phn tht l li gn chnh. Ban ngy su nm trong t chp ti mi chui
ra khi t chuyn sang v tr khc ri nh t gp l lm thnh t mi.
Su non c 5 tui. Mc gy hi ca su cun l tu thuc vo tui ca
su. Su non tui nh sc n yu, kh nng di chuyn chm nn s gy hi ca chng
cha ng k, tui ln sc n tng nhanh ng thi kh nng di chuyn mnh t l ny
sang l khc, t cy ny sang cy khc cho nn s gy hi ca chng rt ln.
Su non y sc ngng n nh t gp l thnh t ho nhng, xung quanh c
kn bo v.
Nhng thng nm trong kn mng, lc u kn nhng c mu trng c, sau
chuyn sang vng nht, nu vng n nu m. Trong iu kin nhit 25,80C, m
83,6% t l nhng v ho t 92,8%. Ngoi ng rung t l nhng v ho ph

thuc vo nhit , m , dinh dng ca su non tui ln c bit l t l nhng k
sinh.
iu kin nhit trung bnh 26,30C, m 84,2% thi gian pht dc ca
pha trng t 4 - 5 ngy. iu kin nhit 24,5 - 29,10C, m 78,2 - 81,7% thi
gian pht dc ca su non t 10 - 17 ngy, nhng 6 - 7 ngy, trng thnh n
trng 2 - 4 ngy.
Vng i trung bnh 25,73 1,62 ngy.
u tng trng xen lc mt su cun l v t l hi cao hn u tng
trng thun v xen ng. u tng v xun c mt v t l b su cun l hi cao
hn v h.
Su cun l u tng thng b 4 loi cn trng k sinh, 12 loi cn trng v
nhn ln bt mi n tht.
S dng cc ging chng su cun l.
Bo v cc loi thin ch ca su cun l.
C th dng thuc Fipronil 800WG, nng 0,1% v Cypermethrin 25EC,
nng 0,15%.
SU C QU U TNG
Maruca testulalis Geyer
1) Phn b
Phn b rng ng nam .
2) K ch
Su c qu l loi su hi u tng chnh cc vng trng u tng trong
c nc.
Ngoi ra su non hi trn u a, u xanh, u c ve, u trch.
Khi cy u c hoa, su non c th chui vo trong hoa theo mp cnh hoa, cn
ph cc b phn ca hoa lm nh hng ti qu trnh th phn hoc lm rng hoa. Su
non c th nh t kt cc chm hoa li ri chui vo trong ph hi, ng thi c th nh
t cun cc l ngn thnh t. Su n phn tht l li gn l tui ln c th c
vo cnh, thn cy u.
Khi cy u c qu non, su c vo qu. Ban ngy su nm trong qu gy
hi, chp ti c th b ra ngoi ri di chuyn sang qu khc. Tip tc hi ht trong qu
lm nh hng n nng sut, phm cht u tng.
4) Hnh thi
Con ci chiu di
c th 11,2 0,46mm. Si
cnh rng 24,4 0,68mm.
Con c c chiu
di c th 11,5 0,34mm.
Si cnh rng 24,5
0,51mm. u ngi hi
trn,
rng
khong
1,75mm. Mt kp mu
Hnh 10.2. Su c qu u tng M. testulalis Geyer
nu. Ru u hnh si ch,
1. Trng thnh; 2. Trng; 3. u n ngc gia su
gc ru phnh to c mu
non; 4. t bng
en, roi ru mu nu. Ru
u con c to v di hn
(theo Hc vin Nng nghip Ty Bc, Trung Quc)
con ci.
Cnh trc hp, di mu xm ging nh mu thn, gn gia cnh c 1 ai
ngang trong sut khng ph vy. Cnh sau trong sut, mp ngoi ca cnh c 1 m
ngang rng ph vy mu vng xm.
Bng c 9 t, bng con c thng di hn con ci, cui bng c 3 tm lng
mu en.
Trng hnh bu dc di 0,74 0,07mm, rng 0,48 0,07mm. Lc mi trng
c mu trng xanh sau chuyn sang mu vng.
Su non c dng hnh ng, hai u thon nh, mu sc thay i tu thuc vo
iu kin dinh dng. Trn mnh su non c nhiu u lng nh mu sc thay i, su
non c 13 t, su non c 5 tui.
Su tui 1: di 2,34 0,22mm mu trng c, u en.
Su tui 2: di 4,68 0,45mm u en, c th trng c.
Su tui 3: di 8,63 0,32mm c th mu vng nht.
Su tui 4: di 12,04 0,46mm c th mu xanh vng.
Su tui 5: di 15,16 0,77mm c th mu xanh vng.
Nhng di 11,4 0,44mm, rng 2,25 0,16mm.
C th nhng mu nu nht, gai cui bng mu nu en, u nhng hnh thoi.
Trng thnh hot ng t 20 - 21 gi. Ban ngy t hot ng, n np di tn
cy u, khi b khua ng chng bay ra v di chuyn on ngn khong 1m ri li n
np. Trng thnh c xu tnh nh sng. Vo chp ti trng thnh bay tm hoa n
ht mt.Tu thuc iu kin dinh dng, thi gian sng ca trng thnh khc nhau
khong 5 - 7 ngy. Sau khi n thm 1-2 ngy trng thnh bt u giao phi, thi gian
giao phi 3-5 pht ri trng thnh tip tc n thm.
Trng thnh trng ri rc trn hoa hay i hoa, l non, chi, cui hoa.
Lng trng con ci khong 37,6 qu/con ci.
Trng lc mi c mu vng trong, sau chuyn nu sm. T l trng n
thng t 80%.
Su non mi n c mu trng c sau di chuyn tm thc n. Su non di
chuyn ti cnh hoa ri chui vo trong hoa ph hi. Su non y sc c th c ph
vo cnh, thn cy u, qu u. Ban ngy su nm im trong hoa, qu gy hi. Bui
chiu b ra v di chuyn sang hoa, qu mi, c hi trong cc qu u lm nh hng

nghim trng n nng sut, phm cht u tng.
Su non tri qua 4 ln lt xc. Thi gian pht dc ca su non t 7-9 ngy tu
iu kin nhit , m . Su non y sc thng chui xung t ho nhng. T v
tr ho nhng c 1 l thng hi ln mt t lm cho trng thnh sau v ho chui ln.
Mu sc ca nhng thay i t mu vng nht n nu sm.
Vng i : 20,5 1,44 ngy ( nhit 29,20C, m 78%).
Lun canh vi cy trng nc dit nhng.
Chm sc rung u phi hp vic dit su non trn hoa, qu bng tay.
Khi mt su tng cao c th s dng thuc Cypermethrin 25EC hoc
Fenvalerate 20EC pha nng 0,1% lng thuc phun 500-600 lt/ha.
Bo v thin ch ca su c qu trn rung u tng.
2. SU HI LC
2.1. Khi qut v su hi lc
Lc l cy cng nghip ngn ngy c trng t lu nhiu nc trn th
gii. Theo kt qu iu tra c bn cn trng 1967 - 1968 ca Vin BVTV th trn cy
lc pht hin c trn 50 loi cn trng gy hi. Tuy nhin mi thi k sinh
trng pht trin ca cy lc c nhng loi su hi khc nhau.
Thi k gieo ht, cy lc cn nh: c cc loi nh kin vng (Gecophylla sp.),
kin nu nht (Pheidole sp.), d mn ln (Brachytrupes portentosus), b hung nu m
(Holotrichia sp.), b cnh cam (Alomala sp.), b ci (Agriotes sp.), su xm (Agrotis
ypsilon) v mi (Caprioterrmes sp).
Thi k sinh trng ca cy lc: c cc loi nh rp mui (Aphis medicaginis),
co co (Pattanga succineta), su khoang,
su xanh, b go nu, ban miu en, ban
miu en sc trng, ban miu khoang vng
nh, su cun l
2.2. Mt s loi su hi lc quan trng
D MN LN
Brachytrupes portentosus Licht
H d mn: Gryllidae
B cnh thng: Orthoptera
1) Phn b
D mn ln phn b nhiu nc
trn th gii nh Trung Quc, n , Nht
Bn, MaLaysia, Indonesia. nc ta, d
mn ln c mt hu khp cc vng trng
lc.
Hnh 10.3. D mn ln
1. Trng thnh; 2. Trng; 3-5. Phn
2) K ch:
cui bng u trng tui 3, 5, 7
Ngoi hi lc, d mn ln cn hi
trn u tng, u xanh, ng, khoai lang, cao lng, bng, ch
C trng thnh v d non u cn ph cc b phn ca cy lc nh thn, l, r.
thi k cy non, chng thng cn mm non lm cy cht kh hoc cn t cy con
thnh tng khc ri ko v hang. T l cy b hi c th ti 10%, nng c th ln ti
30%.
4) Hnh thi
Trng thnh: di 30mm, rng 13mm, ton c th c mu nu hng hay nu
en. u to, mt kp mu en, gia c rnh hnh ch Y, 3 mt n xp thnh mt
hng. t chy chn sau th c 2 dy gai, mi dy 4 - 5 gai. Con ci c ng trng
di khong 5mm. Cnh trc ca con ci c nhiu gn dc, khng c gn ngang. Con
c c cnh c th pht ra ting ku.
Su non (d non) tng t nh trng thnh ch khc l cnh cha pht trin
y , c th mu vng hay en xm.
Trng mu vng nht, hnh ng hi cong.
Su non c s tui khc nhau ty theo iu kin sinh thi, thng c 9 - 10 tui.
Theo ti liu Hoa Nam - Trung Quc cho thy tui 1: 17 ngy, tui 2: 7 ngy, tui 3: 9
ngy, tui 4: 31 ngy, tui 5: 34 ngy, tui 6: 33 ngy, tui 7: 32 ngy, tui 8: 27 ngy,
tui 9: 20 ngy. Tng thi gian pht trin ca giai on su non khong 200 ngy.
Tui nh, d thng sng tp trung trong hang nh thc n do con m chun b
trc. Ln ln, d bt u phn tn, mi con mt hang. Su non ph hi t thng 3 n
thng 5 th xut hin dng trng thnh. Trng thnh tip tc ph hi v tin hnh
giao phi trng. Thi gian trng ko di ti cui thng 9. Mt con ci c th
t 20 - 40 qu trng trong 1 hang. Sau khi trng xong, chng b ra khi hang i
tm thc n. Chng cn cc thn non, l non hoc nhng ht lc v ko v ct gi trong
hang. Thi gian trng ko di khong 20 - 25 ngy, nn cui thng 9 thy xut hin
su non nhiu v n thng 11 bt u qua ng cho n thng 3 nm sau.
Su non v trng thnh u o hang trong t sinh sng. Ban ngy chng
thng nm trong hang, ban m chui ln mt t hot ng ph hi. Nhng ngy tri
quang, nhit trn 200C d thng hot ng mnh hn.
D c c c tnh thch nh nhau nn khng bao gi thy chng sng chung
1 hang. Vo ma giao phi, bui ti d c thng gy dn d con ci n giao
phi.
Quy lut pht sinh, pht trin: 1 nm d mn ln pht trin 1 la, ph hi t
thng 3 - 9, hi nng t thng 4 - 8 (v h thu). Thng 5 - 6, trng thnh xut hin
nhiu v thng 9 th su non xut hin nhiu. Thng nhng vng t b kh hn, d
non ph hi lc nng hn.
Dng b c: Fipronil 800WG vi cm rang thm, t l 1/50, c pha thm t
nc, vo thnh vin to bng ht u tng. Bui ti t gn l hang, d n phi s b
trng c.
Rc Fipronil 0,36 vi lng 10 - 15 kg/ha. Khi rc c th trn thuc vi t bt,
t l 1/10 rc cho u.
Phun hoc thuc Diazinon 10H hoc nc x phng vo hang, bui ti d

chui ra hot ng, chn dnh thuc sau 6 - 12 gi s b ng c cht. Lng dng
thuc 1g/20 hang.
Sau khi thu hoch lc thu, cy lt 1 - 2 ln tiu dit su hi.
Sau khi gieo ht, pht hin hang d c th nc ngp hang, d s b cht
hoc b ra khi ming hang dng tay bt.
RP MUI HI LC
Aphis medicaginis Koch
Tn khc: Aphis craccivora Koch
H rp mui: Aphididae
B cnh u: Homoptera
1) Phn b
Rp hi lc phn b nhiu nc nhit i v nhit i. nc ta, rp c
hu khp cc vng trng lc.
2) K ch
Ngoi hi lc, rp cn ph hi trn u v mt s cy c di.
Rp tp trung trn l non, ngn, hoa, ht dch cy lm cho thn l c mu en.
S d l, thn c mu en l do mt loi nm sng v dinh dng (nh sn phm do
rp thi ra). L lc b ht dch thng cun li, co hp. khng bnh thng, hoa nh
nh hng ti s n hoa, th tinh v kt qu sn lng lc b gim ti 30% hoc cao
hn.
4) Hnh thi
Trng thnh c 2 loi hnh:
rp ci c cnh v rp ci khng c
cnh
Rp ci c cnh: c th mu
en xanh hay vng, kch thc di
khong 1,6 -1,8mm. Ru u c 6 t,
cui t 5,6 c mu nu m, phn cn
li mu nu hay vng nht. t ru th
3 di c 4 - 7 l cm gic xp thnh
hng. Bng to, mt lng ca bng c
nhng m vn, t bng th 7 c 1
i ng bng, cui bng c phin ui
nh di.
Rp ci khng cnh: c th
mu tm xm hay en, kch thc di
khong 1,8 - 2mm. Ru u c 6 t,
cc t 1, 2, 5, 6 ca ru u c mu
nu m, phn cn li mu vng nht.
t ru th 3 khng c l cm gic.
Na phn trc ngc c vn mu xm.
Hnh 10.4. Rp mui hi lc

Rp ci c cnh: 1. Trng thnh
Rp ci khng cnh: 2. Trng thnh; 3. Phin
ui; 4. ng bng; 5. Ru u
(theo Trng Qung Hc)
Cc c im khc ging rp ci c cnh.

Trng hnh bu dc di, mi c mu vng nht, sau chuyn sang xanh m,
en.
C rp trng thnh v rp non u tp trung trn cc b phn non ca cy lc
ht dch. Thi gian gy hi lc t thng 3 ri chuyn sang ph hi rau v h, ri lc
thu. Cui thng 9 li hnh thnh dng rp hu tnh chun b qua ng.
Rp hu tnh v mt s trng qua ng trn c di, hoc trn mt s cy h
thp t khc. Nu gp iu kin m p trong giai on ny th vn c th pht trin v
hon thnh dng rp c cnh bay ti rung lc hoc cc loi u gy hi.
Quy lut pht sinh, pht trin: 1 nm rp c th pht sinh 20 - 30 la ty thuc
vo iu kin thi tit. S pht sinh ca rp c quan h kh r rt vi iu kn nhit
v m . Theo ti liu Trung Quc th nhit thch hp cho rp pht sinh l 10 240 C (thch hp nht l 16 - 220 C). nhit di 15 - 250 C u c nh hng r
rt n tc pht sinh, pht trin ca rp. iu kin m 50 - 80% c li cho rp
sinh sn. m di 40% hoc trn 85% u nh hng n s pht trin ca rp.
Lng ma v thi gian ma c nh hng n mt rp. Nu ma to ko di 7 - 8
ngy th s lng rp gim xung nhanh chng.
Trong qu trnh pht sinh, pht trin, rp thng b mt s loi nm, ong k
sinh v b ra tn cng, c bit l b ra n tht. Cc loi thin ch k trn c kh
nng km hm s pht trin ca rp.
C th trn thuc ha hc vi t bt hoc tro bp rc bn cho cy.
Trn 40g Fipronil 800 WG vi 40 - 50kg t bt hoc 3kg Diazinon10H vi
7,5kg t bt hoc 0,5kg Rgo 1,5% vi 15kg t bt. Mi ha dng 750kg hn hp
trn.
Dng Diazinon 10H, lng 30kg trn
vi tro rc bn. Khi bn hn hp nn bn
tp trung quanh gc cy dit su.
Phun thuc Rgo 40% vi nng
0,1 - 0,15%.
BAN MIU EN SC TRNG
Epicauta gorhami Marseul
H ban miu: Meloidae
B cnh cng: Coleoptera
Trn cy lc v mt s cy h u
khc thng gp nhiu loi ban miu gy hi
nh ban miu en (Epicauta impressiconnis
Pic), ban miu en sc trng (Epicauta
gorhami Marseul), ban miu khoang vng
nh (Mylabris cichorri L.), ban miu khoang
vng ln (Mylabris phalerata Pallas). Trong
s cc loi ban miu k trn th ban miu
en sc trng pht sinh v gy hi nghim
trng hn c.
Hnh 10.5. Ban miu en sc trng

1. Trng thnh; 2. Trng; 3-8. Su non
tui 1~6; 9. Nhng; 10. Triu chng gy
hi
1) Phn b
Ban miu en sc trng phn b nhiu nc nhit i v ng Nam . Vit
Nam, ban miu c hu khp cc vng trng lc.
2) K ch
Ngoi hi lc, ban miu cn ph hi trn cc cy u , khoai lang, c chua,
bng v cc cy phn xanh
Trng thnh thng tp trung n cc l non, t non. Nu thiu thc n,
chng c th n cc l gi v hoa.
4) Hnh thi
Trng thnh di 11 - 19mm, u mu nu , ton thn mu en. Dc gia
mi cnh cng c mt ng sc mu trng tro. Ru u con ci hnh si ch, con c
t t th 3 - 7 hnh rng ca.
- Su non ban miu thuc v bin thi phc tp nn mi tui c hnh thi khc
nhau.
+ Su non tui 1: di 4 - 5mm, mu nu sm, ru u c 4 t, trn u c 2
mt n. Hm trn pht trin nh li dao, bn trong c hai rng nh. Mnh lng ngc
trc rng, ngc sau rt nh. Chn ngc rt pht trin, bn chn c 3 mng. Bng c 9
t, t bng cui cng c 1 i lng ui di.
+ Su non tui 2: di 3,8 - 5mm, u mu nu nht, bng v ngc mu vng
sa. C th dng b hung (dng sng). Ru u c 4 t. Chn ngc ngn hn so vi
chn su non tui 1. Bng cong, t t 1 - 8 c rnh ngang rt su
+ Su non tui 3: di 6 - 8,7mm, dng b hung. t chy v bn chn ngc nh,
mng thoi ha.
+ Su non tui 4: di 10 - 10,8mm, dng b hung. Chn trc ngn v nh.
+ Su non tui 5: cn gi l nhng gi, di 8,6 - 10,4mm. C th hi cong,
ton c th c mt mng rt mng bao bc. u mu vng sa, ngc v bng mu
trng sa. Ru u thoi ha, chn ngc km pht trin, dng v sa.
+ Su non tui 6: di 12,4 - 14,4mm, dng b hung. u mu nu, ngc v
bng mu trng sa, chn ngc rt nh.
- Nhng: di 15,4mm, dng nhng trn mu vng tro, mt kp en, pha sau
tm lng ngc trc 2 bn c 9 gai di. Mp sau cc t bng t 1 - 6 c 6 gai, cc t
7 - 8 c 5 gai. Mm cnh ko di ti t bng th 3, t bng th 9 rt nh.
- Trng: Di 2,5 - 3mm, hnh ng trn ng knh 0,9 - 1,2mm mu vng xp
thnh cm nh trng hoa
Trng thnh hot ng ban ngy, sng c tnh qun t trn cy, chng cn
ph nhng phn non ca cy, nu thiu thc n c th ph c l gi. Trng thnh gy
hi nhiu hn su non. Khi b khua ng, trng thnh ngng hot ng, chn tit ra
cht dch vng chng li k th.
Trc lc trng, trng thnh dng chn v gai o t thnh hang ri
trng vo . xong, chng dng t lp li. Trng c thnh tng , mi c
t 70 - 150 qu. Su non n ra thng sng trong hang n trng chu chu (do con ci
tch tr sau khi trng). Do vy m Trung Quc xp ban miu en sc trng
vo nhm thin ch.
Quy lut pht sinh pht trin: 1 nm, ban miu thng pht sinh 1 la, tp
trung ph hi t thng 5 - 9. Ngi ta thng thy ban miu qua ng giai on su
non tui 5 di t t thng10 n thng 3 - 4 nm sau chuyn thnh tui 6 ri ha
nhng. Cui thng 6 n thng 8, nhng ha trng thnh.
Bt trng thnh bng vt (khng bt bng tay, trnh nhim c)
Thc hin cy i c th tiu dit ngun su non qua ng.
Dng thuc ha hc phun nh thuc Cypermerthrin 25EC pha t l 0,15%
hoc Trichloyon pha t l 0,1%. Ch phun thuc khi trng thnh ph hi nhiu trn
cy.
3. SU HI MA
3.1. Khi qut v su hi ma
Trn th gii pht hin c 125
loi su hi ma, trong c khong 22 loi
gy hi ch yu. nc ta thnh phn su
hi ma kh phong ph, min Bc c 29 loi,
min Nam c 61 loi.
Su hi ma c th phn ra thnh 4
nhm sau:
Nhm su c thn
Nhm n l
Nhm su chch ht
Nhm su hi trong t
min Bc Vit Nam c mt s loi
su hi ma gy hi nhiu v quan trng nh
sau:
Rp x trng, rp b ma, su c
thn 5 vch, su c thn 4 vch, su c
thn mnh vng, su c thn bm trng,
b hung c gc ma.
3.2. Mt s loi su hi ma ch yu
RP X TRNG HI MA
Ceratovacuna lanigera Zehntner
H rp x bng trng: Eriosomatidae
B cnh u: Homoptera
1) Phn b
Vit Nam, cc vng trng ma u
c loi rp ny. Trn th gii, rp phn b
Nht Bn, Philippin, Srilanca, Trung Quc.
Hnh 10.6. Rp x trng

1-3. Rp ci trng thnh c cnh: 1.
Trng thnh; 2. Ru u; 3. Rp non.
4-7. Rp ci trng thnh khng cnh: 4.
Rp ci trng thnh khng cnh; 5.
Trng thnh; 6. u trng thnh; 7. Rp
non.
8. Rp s trng gy hi trn l ma.
2) K ch
Hi ch yu trn ma.
Rp non v rp trng thnh sng tp trung hai bn gn gn chnh, mt sau l
ma ht dch cy. L b hi d b a vng, cy sinh trng cn ci, cc lng ma c
th b ngn li, mt khc hm lng ng trong cy gim i r rt, cht lng ng
km hn.
Rp cn tit ra git mt tha trn cc mt l to thnh mi trng sinh sng
cho cc mm bnh mui en pht trin. Bnh ny pht trin mnh che ph b mt l
lm nh hng ln ti quang hp ca cy ma.
4) Hnh thi
Rp trng thnh:
Rp ci con khng c cnh, c th di 2mm, mt lng ph y lp sp dng
si bng trng. Thn mu vng hay vng xanh. Ru u ngn c 5 t. Chnh gia t
th 8 mt lng ca bng c 1 i l sp. Khng c ng bng. Mnh mng chia thnh 2
phin.
Rp ci con c cnh, c th di 2mm. Cnh di 3,5mm. u mu en, ngc
mu nu ti, bng mu en hay xanh m. Ru u ngn nh c 5 t. C nhiu l
cm gic trn cc t (t th 3 c 13 - 20 l, t th 4 c 9 l, t th 5 c 4 - 8 l).
Khng c ng bng. Mt kp to. Chn mu en. Cnh trong sut che ht phn bng,
mch cnh thoi ho.
Rp non y sc di 0,7mm, c 2 loi hnh:
Loi hnh c cnh: rp mi n mu xanh m, ti tui 4 lng ngc gia di ra.
Ngc sau v lng bng c cht sp si di, ngc gia v ngc sau c mm cnh. Ru
u c 5 t.
Loi hnh khng cnh: rp c mu vng nht, sau chuyn thnh mu xanh lc
nht. n tui 4 trn lng c nhiu lp sp trng. Ru u c 4 t.
Rp x trng sau khi ho trng thnh 2 - 3 ngy th sinh sn. Rp trc tip
ra con. Mi con ci loi hnh khng cnh c th 33 - 63 con, loi hnh c cnh c
th 14 - 20 con. Sau khi 20 - 30 pht rp m c th cht. Cng c con ti 7 - 10
ngy mi cht (rp khng cnh).
Rp non sau khi ri khi c th m c th b i tm ni sinh sng. Rp non lt
xc 3 ln. Rp non sinh trng pht dc thnh rp trng thnh l 30 - 40 ngy i vi
loi hnh c cnh, t 15 - 30 ngy i vi loi hnh khng c cnh.
Rp non v rp trng thnh bnh thng sng tp trung thnh tng m mt
sau l ma. Chng rt s nh sng mt tri chiu trc tip. Rp non hot ng nhanh
nhn hn rp trng thnh. Rp x trng c sc sinh sn nhanh v mnh. Mt nm c
th c t 20 - 30 la (trong iu kin thun li 1 la t 14 - 16 ngy).
S xut hin cc loi hnh rp (rp c cnh v rp khng c cnh) c quan h
mt thit vi iu kin nc, thc n, thi tit. Thng thng ma kh, ma b kh
hn, dch t bo l ma c nng cao, rp c cnh xut hin vi t l c th cao hn
loi hnh rp khng cnh.
Quy lut pht sinh gy hi ca rp x trng hi ma c lin quan khng kht vi
cc yu t sinh thi.
+ nhit: rp x trng sinh trng, pht dc v pht sinh thch hp nht trong
iu kin nhit t 20 - 230C. Nu nhit trn 280C hoc di 150C th rp km
hot ng v pht trin.
+ Ma: ma to nng ht rp c th b ra tri, cht nhiu, ma dm, m cao,

rp pht trin chm hoc b nm bnh.
Ma nh hng ti nng trong dch t bo l ma, gin tip nh hng n
sinh trng, pht trin bnh thng ca rp. Tri kh hanh, rp thng pht sinh nhiu.
+ Ging ma: quan h ca rp vi ging ma th hin r trong mi quan h
nng dch t bo l v cu trc hnh thi sinh trng ca cy. Nhng ging ma c
nng Brisme thp th b rp ph hi nh.
Theo Yamasaki, ma c nng Brisme di 4,5 th c sc chng chu kh i
vi rp. Nhng ging ma c bn l dy, gc l nh t b hi hn cc ging ma c
bn l mng, rng, gc l ln. Trong cc ging ma, ging POJ 3016, POJ 2878 b
rp hi nng hn so vi cc ging CP 49 - 50, Co Ph Th. Ring ging POJ 2725 c
sc chng chu tt vi rp.
+ Thin ch: qu trnh sinh trng, pht sinh ca rp thng b nhiu loi
thin ch hi. Khi thin ch k sinh trn 10% th mt rp b gim r rt. Cc loi
thin ch thng gp l: b ra 13 chm (Synonycha grandis Thunberg), b ra 2
chm (Lemnia biplagiata), b vn xanh (Thialella sp.), Syrphus sp, nm Aspergillus
sp.
Hng nm rp pht sinh gy hi nng t na giai on cui ca thi k sinh
trng ma. Ni chung t thng 8 n thng 11 rp gy hi nhiu i vi ma.
phng tr rp x trng hi ma, c hiu qu tt cn p dng nhng bin
php phng tr tng hp.
a. Phng tr bng k thut canh tc
Hn ch trng hai v ma (xun v thu) trong cng mt khu vc sn xut.
Tin hnh chn lc ging ma c kh nng chng chu rp thch hp cho tng
vng.
Tng cng vic ti nc gi m cho ma b hn lu ngy.
Bn phn y , c cht lng, ng thi tin hnh bn thc cho ma.
Cn tin hnh bn cho l ma kp thi to iu kin thng thong cho rung
ma.
Sau khi thu hoch, cn kp thi x l cc tn d ca cy ma trn rung.
b. Phng tr bng thuc ho hc
C th s dng mt trong nhng loi thuc dit tr rp l:
Applaud 10WP nng 0,25% liu lng 1 lt/ha.
Suprathion 40EC nng 0,30% liu lng 1 lt/ha.
pht huy hiu qu cc loi thuc k trn, cn c phun thuc ngay sau khi
rp mi pht sinh, c th rp cha ph dy lp sp.
NHM SU C THN MA
Su c thn ma nc ta thng gp 5 loi thuc b cnh vy Lepidoptera:
- Su c thn mnh vng (Argroploce schistaceana= Eucosma schistaceana Snellen ),
H Eucosmidae
- Su c thn 5 vch (Chilo infuscatellus Snellen), H ngi sng: Pyarlidae
- Su c thn 4 vch (Proceras venosatus Walker= Chilo sacchariphagus), H ngi
sng: Pyarlidae
- Su c thn mnh trng (Scirpophaga nivella Fabr.), H Ngi sng: Pyralidae
- Su c thn c mo (loi nh Sesamia inferens Walker v loi to Sesamia sp.), H
ngi m: Noctuidae
1) Phn b
Cc loi su c thn ma phn b
hu khp cc tnh min Bc nc ta v mt
s nc trn th gii (Trung Quc, n .
Indonesia).
2) K ch
Ngoi hi ma su c th ph hi
cao lng, ng, k.
Mc du triu chng v mc
gy hi ca tng loi su c thn c s
sai khc song chng c nhng c trng
in hnh chung nh sau:
i vi ma thi k cy con: su c
vo cy gy hin tng nn ho nh hng
n mt cy.
i vi ma thi k c lng: Su
non xm nhp vo thn cy, t ma b su,
ma d b gy khi c gi, ng thi
bnh thi d pht trin trong cc t
Hnh 10.7. Su c thn ma mnh
ma su.
vng
Su c thn gy hi cho ma lm 1. Trng thnh; 2. Trng trn l; 3.
cho nng sut, sn lng v cht lng
Trng; 4. Su non; 5. Nhng nhn mt
ma b nh hng kh r rt.
bng; 6. Nhng nhn mt bn; 7. Kh
Kt qu theo di ca Lng Minh
nn; 8. Thn ma b hi.
Khi (1969) cho thy:
i vi ma trng 1964, thu hoch
1965: Cy bt u c lng t l cy b hi 15,3 - 21,0%. Cy gi sp thu hoch t l
cy b hi 18,5 - 63,8%.
i vi ma gc (n gc nm 1964): T l mm b su hi 23,1 - 33%. Cy
bt u c lng t l su b hi l 11,9 - 14,6%. Cy gi sp thu hoch: t l b su hi
50,6 - 54,3%.
4) Hnh thi
+ Su c thn ma mnh vng.
Argroploce (Eucosma) schistaceana Snellen
Ngi c c th di 5 - 9mm, si cnh rng 16 - 19mm, ton thn mu tro sm.
u mu nu tro. Mt kp ln mu xanh ng. Ru u hnh si ch hi dt, gc to, ru
mi di ngn nh ra pha trc. Mt lng ngc ph y lng vy mu vng tro. Chn
di mu vng nht. Bn chn trc c vt mu nu m hnh ch Y (con c r hn
con ci). Cnh sau mu vng nht, cnh trc mu vng tro.
Trng hnh bu dc kch thc 1,3 x 0,7mm, b mt v trng c cc kha vn.
Trng mi c mu trng, sp n c mu nu nht v c chm .
Su non mi n di 1,2 - 1,5mm mu nu hi m. cc t bng 3, 4, 5, 6 c
mc gai dng hnh trn. Pha lng t bng th 9 c mt u tht mang nhiu lng.
Su y sc di t 17 - 19 mm. Thn mu vng nht, c th trng thy cc cht
trong mu nu m. Mnh lng ngc trc mu vng. Trn lng mi t c nt li
nh mang lng xp, hnh thang. C hai hng lng chy song song vi tuyn l th. L
th hnh bu dc mu nu ti.
Nhng di 7 - 12 mm, rng 1,8 - 3,1 mm, dng nh v thon di, mu nu vng.
u nh ra pha trc, trn hi lm,
mt kp to. Cnh v chn ngc di
n t bng th 4. Mp sau t bng
th 2 v mp trc mp sau t bng
th 3, 7 - 8, t ui c dy t li
dng rng ca. Rng ca mp trc
ln hn rng ca mp sau. Cui v
c vi si lng cng.
+ Su c thn ma 4 vch
Proceras venosatus Walker
Ngi c th di 10 - 16 mm,
si cnh rng 30 - 34mm. Mt kp
mu nu en. u v ngc mu vng
xm, bng mu trng vng. Cnh
trc mu vng xm.
Gn mp ngoi c nhiu vt
nh song song mu nu ti. Gn mp
ngoi bung gia cnh c mt chm
en nh (ngi c c chm r hn).
Mp ngoi cnh trc c 7 im en
nh. Cnh sau mu trng bc.
Trng hnh bu dc di.
Trng mi c mu trng sa hoc
mu vng nht, kch thc 1,3 - 0,7
mm. Trn trng c nhng vn kha.
Trng xp thnh hai hng xin cho
Hnh 10.8. Su c thn ma 4 vch
nhau ta bng la m.
1. Trng thnh; 2. Trng trn l; 3.
Su non: c th di 20 - 30
Trng;
4. Su non; 5. Nhng nhn mt bng;
mm mu vng nht. u mu nu .
Mnh cng ngc trc v trn lng 6. Nhng nhn mt bn; 7. Thn ma b hi; 8.
Nn ho.
t bng cui cng mu nu vng.
(theo
i
hc
Nng
nghip Hoa Nam)
Lng c 4 vch mu tm nht chy
dc c th. Mi t thn c 6 m ni mu en (trn ng vch lng c 4 m - 2

m trc ln hn - v trn ng vch bn lng mi bn c mt m en nh ngang
hng vi m ln pha trc) trn cc m c lng mc.
Nhng di 12 - 15 mm mu nu hay nu ti. u bng, mt to. Mp trc
mt lng cc t bng 5, 6, 7 c cc vt hnh li khng u mu nu thm. t cui
bng (9, 10) mu en. Cui bng c 4 gai li nh.
+ Su c thn 5 vch
Chilo infscatells Snellen
Ngi: c th di 10 - 14 mm, si
cnh di 26 - 32 mm. Mt lng ca u
mu vng tro. Ru mi di rt di nh
ra. Pha trc gp 3 ln b di ca u.
Mt kp mu nu, mt n mu nu. Ru
u dng si ch mang y lng vy mu
vng nht. Phn gia cnh trc mu tro
ti. Pha trc mu tro ti. Pha di
mch gia ca phn ngn bung gia
cnh trc c 1 chm tro than. Mp
ngoi c 7 im en nh. Lng mp cnh
mu vng nht, mt lng v mt bng
mu trng.
Trng hnh bu dc mu trng
sa. Trn v trng c vn kha dng
mng li. Trng thnh , sp xp 2 4 hng nh vy c.
Su non y sc di 25 - 30mm,
c th mu vng trng. Trn lng c 5
vch, mu tm nht. mi t c mt s
i m nu, trn c mc lng. u mu
nu m. Mnh lng ngc trc mu nu
Hnh 10.9. Su c thn ma 5 vch
vng nht. L th hnh bu dc. Mc
1. Trng thnh; 2. Trng trn l; 3. Su
chn bng xp thnh hnh vng khuyt.
non; 4. Nhng nhn mt bng; 5. Nhng
Nhng di 12 - 15 mm, mu vng
nhn mt bn; 6. Kh nn; 7. Thn ma b
nu. Mt lng ca bng c 5 vch tm
hi.
chy dc. Mp trc ca t bng th 5 6 c nhng chm ni xp thnh dng gn sng, mu nu en (r nht t th 7).
+Su c thn mnh trng
Scirpophaga nivella Fabr.
Ngi: con ci c c th di 13 - 15mm, si cnh rng 15 - 17mm. Con c c
c th di 11 - 33mm, si cnh rng 12 - 18mm. Ton thn mu trng bc. Cnh hnh
di v nh cnh nhn. Mt kp mu en. u ru mu nu en. Ru mi di di gp
2 ln u v nh v pha trc. Bng con ci c chm lng mu vng da cam pha
cui.
Trng hnh cu, ng knh 1,1 - 1,3mm, lc mi c mu vng nht, sau
chuyn thnh mu da cam. Trng thnh trn c ph lng mu da cam.
Su non y sc di 20 - 30mm, mu trng sa, khng c vt vn, c lng ngn.
u nh, mu nu vng. Chn ngc km pht trin, chn bng thoi ho, mc mng
chn bng xp thnh hnh bu dc mt hng n.
Nhng: nhng ci di 10 - 18mm, nhng c di 13 - 14mm, mu vng trng

sa. Cui bng rng ra, hnh trn. nh mm cnh nhng ci di n t bng th 4,
mm chn sau di n t bng th 7: l th hnh bu dc hi li, mu nu nht.
+ Su c thn ma mnh vng
Ngi sau khi v ho 5 - 6 pht th bt u hot ng bay nhanh v mnh, sau
v ho 2 - 5 ngy th giao phi v trng vo ban m. ngi c sng c 8 - 13
ngy, ngi ci sng c 3 - 12 ngy, ngi c phn ng vi nh sng yu. Trng c
tng qu mt, i khi thy 2 - 3 qu mt ch. Giai on ma cn nh ngi trng
l v b l, khi ma c lng th trng trn thn. Mt con ci c th 200 - 500
qu trng. Thi gian trng ko di t 3 - 6 ngy.
Su non sau khi n ra b nhanh v phn tn ngay. Chng b dc xung pha
di np vo nch l ri tm ch non ca cy xm nhp (phn nhiu ch mm ai
r ca t ma) vt c thng b nh, ng c trong thn ngn (bng 1/3 chiu di
ca lng). Ma giai on cy non (4 - 5 l), su c vo im sinh trng lm cho
nn b ho kh. Su non khi y sc th c ra gn ngoi v hay gia thn v b l lm
thnh mt l trn c mng mng che. Su c xong l thng ra ngoi th chui vo bn
trong nh t dt kn ho nhng. Nhng v ho vo bui tra cho n chiu.
Thi gian pht dc ca su c thn ma mnh vng theo di nui trong phng
nh sau:
Trng pht dc 5 - 6 ngy nhit 23,5 - 28,20C.
Su non pht dc 12 - 21 ngy nhit 26,1 - 29,30C.
Nhng pht dc 7 - 16 ngy nhit 24,5 - 28,60C.
Vng i t 38 - 41 ngy nhit 26,9 - 29,20C.
+Su c thn ma 4 vch
Ngi hot ng ban m, ban ngy n np di l hay di thn cy, c xu tnh
i vi nh sng n. Sau khi v ho 2-3 ngy trng thnh c th giao phi v
trng, ch yu l trng trn mt l gn gn l pha cui. Trng c thnh tng
, mi t 20 - 30 qu, cc qu trng xp thnh hng nh vy c, cng c khi ngi
trng mt di l nhng rt t. Mi ngi ci c th t 153 - 355 qu trng.
Trng thng n vo bui sng, r nht lc gn tra. Su non tui 1, tui 2 tp
trung n l non li lp biu b mng n tui 3 su phn tn chuyn xung b l
c vo nn mm gn t trn thn ma ln v c lng. Su thng c vo khong
gia 2 mt lng, l c hnh trn v c nhiu l xp thnh hnh ngang. Xung quanh l
c c qung vng. ng c trong thn ngon ngoo v c nhiu ng ngang.
ng c c th xuyn qua t mt lng bn ny sang mt lng bn kia. Trn mt cy
ma thng c nhiu su c v c phn n ra bn ngoi. Su non c 6 tui.
Khi y sc su non chui ra nh t lm nhng gia 2 b l hay gia b v
thn (t c trng hp ho nhng trong thn). Nhng thng v ho vo ban m t 21
- 22 gi m.
Thi gian pht dc ca trng t 5 - 7 ngy iu kin nhit 28,3 - 30,60C.
Su non 20 - 26 ngy. Thi gian pht dc ca nhng t 7 - 12 ngy. Ngi c th sng
t 4 - 7 ngy. Vng i 38 - 48 ngy.
+Su c thn ma 5 vch
Ngi hot ng ban m, ban ngy n np b l hoc c di. Ngi trng
thnh , cc qu trng xp thnh 3 hng dng vy c. Mi c t 14 - 22 qu. Ngi
trng trn mt l, di mt l hoc trong b l. Mi ngi ci c t 250 - 300 qu
trng. Trng thng n vo bui tra.
Su non luc mi n thng nh t v di chuyn nh gi hoc b xung thn
gn mt t ri t n ln im sinh trng gy hin tng nn ho, khng c qung
vng (khc su c thn 4 vch). ng su c trong thn thng thng, t ng

c ngang v c xuyn qua cc mt lng.
Su non y sc trc khi ho nhng c 1 khoang nhng trong thn v nh t
lt nhng ti .
Thi gian sinh trng pht dc cc giai on ca su nh sau: trng 4 - 7 ngy,
su non khong 17 ngy, nhng 5 - 7 ngy, ngi 6 ngy.
+Su c thn mnh trng
Ngi hot ng vo ban m, c xu tnh i vi nh sng n. Ngi trng
thnh hai pha mt trong ca l ngn, trng c ph mt lp lng mu vng.
Mi trng c t 2 - 26 qu (trung bnh 14 - 15 qu). Mi ngi ci 200 - 300 qu
trng.
Su non mi n rt linh hot, b kho, c th dong t u mnh, nh gi phn
tn i cc cy. Su c t nn vo cy. Trc tin su gm thng l ngn, dn dn
n xung im sinh trng gy hin tng nn ho (nu l nn b hi nh, lc xo ra
c nhng l c xung quanh mu hi nu xp thnh hng ngang). Khi ma ang ln
nu b hi th cc mm ng pc kch thch, pht trin mc thnh nhng bi chi.
ng c trong thn thng v thng trong thnch thy 1 con.
Su non y sc chui ra phn gn v c l ho nhng.
Thi gian pht dc cc giai on nh sau: trng 7,2 - 15,2 ngy, su non 36,7 61,1 ngy, nhng 12,6 - 18,1 ngy, ngi 2 - 6 ngy.
Quy lut pht sinh gy hi ca su c thn ma ni chung c lin quan cht
ch vi mt s yu t sinh thi sau y:
+ Thi v ma: min Bc n ma gc, ma trng v thu b su c thn
hi nng hn so vi ma trng v ng xun (cao im su pht sinh mnh trng hp
vo lc ma thu ang thi k nhnh).
+ Cch bc l v khng bc l ma
Bc l l mt trong nhng bin php gip cho cy ma pht trin tt, ng thi
lm tng hm lng ng v c nh hng ti su c thn ma.
Th d:
Ging ma POJ 2878 c bc l t l cy b hi l 75%, t l lng b su hi l
16,5%. Khng bc l t l cy b hi l 89,9%, t l lng b su hi l 17%.
Ging ma POJ 3016 c bc l t l cy b hi l 88%, t l lng b su hi l
11,5%. Khng bc l t l cy b hi l 90%, t l lng b su hi l 21,7%.
Ging ma F. 134 c bc l t l cy b hi l 78%, t l lng b su hi l
13,76%. Khng bc l t l cy b hi l 86,5%, t l lng b su hi l 18,82%.
+ Ging ma:
Mc pht sinh gy hi ca su c thn ma c lin quan vi cu to hnh
thi, sinh l ca tng ging ma. Nhng ging ma c l rp, un cong, cy c v mm,
t s thng d b su hi nng hn nhng ging ma l ng, cy cng.
Cc ging POJ (3016, 2878, 2883) thng b hi nng hn ging F (134, 234,
108) v cc ging Co (419, 281, 285, 290, 421, 331, Ph Th).
+ Trng xen:
Nu rung ma c trng xen cc cy phn xanh h u s to iu kin thun
li cho s pht trin ong k sinh v gim ddc s gy hi ca su c thn.
+ Phn bn:
Ma bn qu nhiu lng phn m s lm tng thm hm lng nc trong
cy. Cy mm d b su gy hi nng (Borden, 1955 - Hawai).
+ Thin ch:
Trng cc loi su c thn ma (mnh vng 4 vch, 5 vch) thng b ong k
sinh Trichogramma evanescens k sinh. i vi ma ng xun t l trng c th b k
sinh khong 21%. Ring trn trng su c thn 4 vch, 5 vch cn c th b ong trng
en Phanurus sp. k sinh. Trn su non v nhng su c thn ma mnh vngcn c
th c Stenaravides octocinetus k sinh.
Hng nm, thi gian pht sinh, gy hi ca su c thn ma trn ng rung
c th t thng 4 - 12. i vi mi loi su c thn c s sai khc t nhiu.
Su c thn ma mnh vng c th ph hi mnh vo thng 4 - 6 v 9 - 10 (ma
ng xun) v thng tun thng 8 - 9 (mm ma thu).
Su c thn ma 4 vch c th ph hi mnh vo thng 5 - 6 (ma ng xun)
v h tun thng 8 - h tun thng 9 (ma thu).
Su c thn ma 5 vch c thi gian ph hi tng t su c thn mnh vng.
Su c thn bm trng thng ph hi mnh t thng 5 - 12 khi ma c lng
tr i.
- Thu hoch ma cn cht st gc va tng thm c sn lng ng, va tiu dit
c ngun su qua ng tch lu trn ng rung (thng su non loi 4 vch qua
ng b l, su 5 vch su non v nhng qua ng trn thn st t).
- V sinh ng rung. Kp thi thu dn, x l cc l gi, kh, ngn gy, thn gy
dit tr su nm trong .
- Cn tin hnh kim tra chn lc k cc hom ma em trng. Khng s dng hom
b su trng v x l hom ging bng nc vi trc khi trng.
- Bc l ma kp thi trc thi gian ngi ra r.
- Cn bo m lng phn bn lt y cho ma, to iu kin cho ma nhnh
sm c tc dng gim s thit hi do su gy ra.
- C iu kin, nn trng xen cy phn xanh h u vo cc rung ma to iu kin
tt \cho ong k sinh pht trin.
- C th nghin cu s dng bin php dng ong k sinh (Trichogramma
evanescens) hoc dng kin (Tetramorium guineense) phng tr su c
thn ma.
- C th dng nhn lc ct nn ho kt hp ti hoc phun nc vi thuc ho
hc pha.
- Phng tr su c thn ma c th dng cc loi thuc:
+ Cartap 95 sp nng 0,1% lng 0,8kg ai/ha.
+ Diazinon 40ND nng 0,1% lng 0,8 kg ai/ha.
+ Lannate 40 sp nng 0,1% lng 0,8kg ai/ha.
+ Trichlorofon 80%, nng 0,1 - 0,2%.
Cc loi thuc trn nn phun vo lc ma ang thi k th c hiu lc hn.
C th kt hp lm c, vun gc cho ma v bn thuc Regent 800WG nng 0,01%.
B HUNG EN HI MA
Allissonotum impressicola Arrow
H b hung : Scarabaeidae
B cnh cng : Coleoptera
1) Phn b
B hung Allissonotum impressicola phn b cc vng trng ma nc ta nht
l cc min t i, t bi thng pht sinh nhiu. Trn th gii phn b cc nc
nh Min in, Trung Quc, n , Philippin, Nam Phi.
2)
K ch
K ch chnh l ma.
B hung trng thnh v b non (ch yu t tui 3) thng gm n nhng r
non v phn thn ngm st hoc di mt t. Cy b hi c hin tng ho nn hoc
ho kh ton cy (nht l lc tri kh hn), dn n tnh trng khuyt cy nghim
trng, ng thi nh hng ln ti t l nhnh ca cy (c bit l ma gc).
4) Hnh thi
+ Su trng thnh: lc mi
ho trng thnh b hung c mu vng
nht, sau chuyn dn thnh mu nu
, cui cng thnh mu en lp lnh.
Mt bng v chn c mu nu en. C
th di 15 - 17mm. u nh hnh tam
gic u mt pha trc c hai cc li,
hai cc li ny to vi hai u li trn
nh u thnh hnh thang ngc. Gn
mp trc mnh lng ngc trc
khng c u li r rt. Mp ngoi t
chy chn trc c nhiu rng, rng
th 3 k t nh nh hn cc rng th
4.
+ t i chn gia v chn
sau c 3 tm lng nh. Trn cnh cng
c 8 tuyn r rt. Tuyn th nht v
tuyn th 7 c nhiu im en khng
Hnh 10.10. B hung en c gc ma
theo quy lut. Ring tuyn th 3 v 5
c nhng im xp trt t c quy lut
Nhng; 5. Phn thn di t b hi; 6. Mm
hn.
ma b hi
Trng hnh bu dc, mu trng
sa. Kch thc 2,3 x 1,5mm. Mt trng c nhng vn hnh mng li. My ngy sau
khi , trng bin thnh hnh trn, trc khi n trng c mu tro xm.
Su non c mu trng sa u v chn c mu vng nht. Bng c mu vng
nht, pha cui c mu en v nhiu lng gai. Cc lng hnh mc cu, mt bng t
v cui cng xp khng thnh hng nht nh. L th xp x bng nhau v c mu
vng nu. Su non c 3 tui. Tui 1 di 5,5-8mm; tui 2 di 12 - 21mm; tui 3 di 19 23mm.
Nhng c mu nu vng, di 16-25, hnh bu dc. u mt chn trc v chn

sau gip nhau, nhng chn gia xa nhau hn. t i v t chy ngn v th, hai
mnh bng t cui ko di.
B hung en trng thnh c xu tnh i vi nh sng yu, b nhiu t bay. B
trng thnh trng vng quanh gc ma. Trng qua 15 ngy c th n ra su non.
Su non lt xc hai ln. Tui 1 khong 45 ngy, tui 2 khong 45 ngy, tui 3 trn
di 150 ngy. Sut i su non hot ng di t gm r v thn ngm (nht l tui
3 ph hi mnh). Su non y sc ho nhng trong t v qua 20 ngy th ho trng
thnh. B trng thnh gm pha gc thn ma kh mnh.
Ban ngy c th bt gp trng thnh nm ngay trong cc hc lm gc thn
ma. Ma v thu trng vo thng 7 - 9 cng c th b b hung gy nn ho nhng nh
hn so vi v xun.
Thng 8 - 9 b hung trng, thng 6 - 10 xut hin su non tui 1, thng 10 11 xut hin su non tui 2, thng 11- 3 nm sau xut hin su non tui 3, thng 3 - 5
xut hin nhng. Trong 1 nm, b hung en hi ma hon thnh mt vng i.
Mc pht sinh gy hi ca b hung en gc ma c lin quan ti mt s yu
t ngoi cnh.
Thi tit: nm no nhit trong thng 3 - 4, c ma sm th b trng thnh
xut hin sm v c th gy hi nng.
Thi v trong cc v ma, ma t v xun thng b hi nng hn so vi ma v
thu.
Ma gc l ni tch lu nhiu su hi ma ni chung v b hung ma ni
ring. Thi gian t thng 11- 3 nm sau, su non tui 3 thng c tr v gy hi nng
nhng rung ma ny.
Thin ch:
B hung trng thnh c th b loi nm Metarrhizium anisopliae k sinh, hn
ch mt phn s pht sinh ca b hung.
Bin php canh tc:
Ma v ng xun cn trng ng thi v, khng nn ko di thi gian trng.
C th thc hin ch lun canh ma vi mt s cy trng nh ay, u , kinh
nghim ca Trung Quc cho thy: nu lun canh ma vi nc, t l nn ho ca ma l
1,5%, lun canh vi ay t l nn ho l 2,3%, lun canh vi khoai lang t l nn ho
l 3,1%, trong khi , rung khng lun canh t l nn ho l 50%.
Lm t: i vi ma t, cn tin hnh cy t su, vun lung, lm c kt hp
bt su non di gc, trong hom ma.
Ti nc: c iu kin ch ng ti tiu, c th tho nc vo rung cho
trng thnh ngoi ln v vt bt. Thng ch nn tho nc vo rung khong 10 pht.
Hoc i vi nhng rung ma sau khi thu hoch xong c th ngm nc 5 - 6 ngy
dit su non.
B trng thnh thng xut hin r vo thng 4, 5, 6 ban m c th t chc
nhn lc i bt.
Bin php ho hc:
S dng Basudin (Diazinon) 10H vi lng 30 - 40 kg/ha rc mt lt trn mt
lung, sau ph lp t mng ln trn trc khi t hom. Nu tri nng th lp t
ph trn thuc dy hn v c th ti thm nc nu t kh qu. Cng c th bn
thuc 2 bn hng ma, sau cy vun lung, hoc tin hnh phun hay ti Regent
0,3G lng 10kg/ha xung quanh gc ma c tc dng gim c su hi nn gy ho.
4. SU HI BNG
4.1. Khi qut tnh hnh su hi bng
Bng l loi cy trng c ngha rt ln trong nn kinh t quc dn. Bng
trng ch yu ly si, ht p du v trong nhiu ngnh cng nghip khc. Din
tch trng bng trn th gii khong 35 triu ha, ch yu cc nc nh Lin X,
Trung Quc, n , M, Braxin, Pakixtan, Arp, Uganda v mt s nc Chu Phi.
Lin X c vng trng bng ch yu Trung v vng Zakavka nh cc nc cng
ha Udbckixtan, Azeckbaizng, Acmeni...
Vit Nam vng trng bng ln nht l trung tm bng Nha H, trc y l nh
Tng, Thanh Ha, Gia Lm, H Ni (Trng HNNI ngy nay). Ngoi ra cn mt
s vng nh khu Ty Bc, Vit Bc, Sn la, Lai chu, Cao Bng, Lng Sn, H Giang,
Tuyn Quang, Ngha L. Su hi bng c rt nhiu loi. Theo Hargreaves trn th gii
c ti 1326 loi su hi. Theo s liu ca Uxpenxki th Lin x c trn cy bng c
hn 200 loi su hi. nc ta c khong 94 loi su hi.
Su hi bng c th chia ra thnh 2 nhm chnh:
+ Su hi l v cy con
Su xm hi cy mi mc, cn ct cy con.
Su o cn l non, cn khuyt l, n tri l.
Su khoang n tri l, mi n tp trung thnh cm hng trm con.
Su cun l, cun thnh tng t n l.
Rp, ry, nhn , b tr chch ht nha l lm cho l b xon li.
+ Su hi n v qu
Su xanh ph hi n, qu.
Su loang c ngn thn mm, ch yu c n hoa qu.
Su hng hi qu, ht.
4.2. Mt s loi su hi bng ch yu
SU LOANG VCH XANH
Earias fabia Stal
H Ngi m: Noctuidae
B Cnh vy: Lepidoptera
1) Phn b
Su loang phn b khp cc vng trng bng trn th gii nh Lin X, Trung
Quc, n , Ai Cp, M... Vit Nam c mt hu khp cc vng trng bng.
2) K ch
Su loang l loi a thc ph hi nhiu loi cy trng thuc h bng nh cy
vng vang, cy ai vang, cy ci xay, cy dm dt...
Su loang ph hi t thi k cy sinh trng dinh dng n sinh thc, khi cy
c 4, 5 l tht n thu hoch. Su non c nn, n, qu lm rng i, rng n v qu
hoc thi qu to iu kin cho nm bnh pht trin. Khi nn bng b ho cy pht
trin nhiu cnh c su ph hi mnh c th lm gim sn lng t 20-80%.
4) Hnh thi
nc ta pht hin c 3 loi su
khoang hi bng (su loang vch xanh, su
loang 1 chm, su loang 3 chm) nhng ch
yu l su loang vch xanh.
- Trng thnh di 9-13 mm, si cnh rng
20-26 mm. Gia mt lng ngc trc c mt
vt mu trng. T gc cnh n mp ngoi
cnh trc c mt vt mu xanh l cy hnh
tam gic. Cnh sau mu trng bc.
- Trng hnh cu, ng knh 0,5 mm, cao
0,38 mm mu xanh nht.
- Su non c 5 tui, y sc di 12-15mm,
mu nu. Trn lng c cc m mu nu v
mu trng. Ngc gia, ngc sau v t bng
1-8 c 4 gai.
- Nhng c th ngn th mu nu vng di
7,5-9,5 mm. Nhng c bc bng mt kn
dy mu xm tro c gc nhn.
5) Tp tnh sinh sng v quy lut pht sinh
gy hi
Hnh 10.11. Su loang vch xanh

1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Trng
phng to; 4. Su non; 5. t bng th
8 ca su non; 6. Nhng; 7. Qu bng
b hi.
(theo i hc Nng nghip H Nam)
Nhng v ha vo ban m 8-12 gi, sau 5-6 gi mi tin hnh giao phi. Khi giao
phi tng cp nm im trn ngn bng, giao phi xong th ngi n np mt di l,
sau vi ngy bt u trng. Trng c ri rc hay thnh cm 2-5 qu, mi con
ci c th t 67-457 qu trng. Ngi thng vo cc phn non nh phn ngn,
bp u cnh, tai n, qu non... c bit l thch trng vo cc b phn cy c nhiu
lng. V vy nhng ging bng Chu (lc a) c nhiu lng b hi nng hn ging
bng hi o c t lng.
Nhng cy bng xanh tt, rm rp thng hp dn ngi n trng nn b hi
nng. Bng lui so vi bng c xanh rm hn nn b hi nng hn.
Trng thnh c xu tnh nh sng yu.
Su non khi mi n c phn mm nht ca l bp th nht n biu b l lm
ngn ho, cnh ho, khi cy bng c n th lm n ho, rng n, rng i.
Su non t tui 1-3 hot ng mnh di chuyn nhiu nht gy tc hi nghim
trng. T tui 3 tr i su c qu non n x v ht lm cho qu bng chn sm, km
phm cht. Su n ht qu ny chuyn sang n qu khc. Su c th hi 1-2 qu.
Khi y sc su b ra khi b phn b hi ko kn ha nhng. Nhng c th
lm ti bao l, n, c khi l kh, v qu, i khi ha nhng ngay trn mt t.
Vng i ca su loang t 25 - 60 ngy.
Nhit thch hp cho su pht trin 180C - 260C.
Trong nm c 11-12 la su, 6 la hi bng v ng xun.
- Tiu dit k ch di, lm phn xanh, dit trng v su non.
- Tin hnh bt su, ngt b cnh l bp non b su ph hi.
- V sinh ng rung, nht qu rng, cy ba k dit nhng.
- Trng cy dn d v su c th sng trn nhiu cy khc nhau.
- Phun thuc ha hc.
SU O XANH
Anomis flava Fabr
H Ngi m: Noctuidae
1) Phn b
Su o xanh phn b hu ht trn cc vng trng bng ca th gii nh Chu ,
Chu Phi, Chu c...
2) K ch
Ngoi hi bng su o cn hi trn
cy ay, thuc l, u tng...
Su non cn ph tht l lm cho l
b thng l ch, hi nng to thnh cc vt
khuyt rng ca. Su n ch cha li phn
biu b v gn l. Ngoi ra su cn n n v
qu non to ra cc vt khuyt rng ca.
4) Hnh thi
- Ngi c c th di 13-14 mm, si cnh
26-32 mm. Ru u ca ngi ci hnh si
ch, ngi c hnh rng lc. Cnh trc
mu vng nu, na cnh v pha gc cnh
mu vng, na pha ngoi mu nu, vn
gn mp ngoi mu tro tm hnh rng ca.
Gia cnh c 1 im trng.
- Trng c hnh bnh bao, ng knh 0,6
mm mu xanh trong.- Su non y sc di
35 mm, mu xanh tro hoc xanh vng, trn
lng c nhiu im en nh, tuyn di l
th mu trng. Khng c i chn bng th
nht, i chn bng th hai km pht trin.
Hnh 10.12. Su o bng

1. Trng thnh ci; 2. Trng; 3. Trng
phng to; 4. Su non; 5. Nhng ci; 6. Phn
cui bng nhng ci; 7. L bng b hi.
(theo i hc Nng nghip H Nam)
5) Tp tnh sinh sng v quy lut pht

sinh gy hi
Nhng v ha v ban m, sau v
ha vi ngy th ngi tin hnh giao phi v sau giao phi vi ngy th trng. Ngi
giao phi v ban m t 8-12 gi m. Ngi trng phn tn trn mt l. Mi ngi
ci c th 80-450 qu trng. Ngi c xu tnh mnh vi nh sng n, thch dch cam
ngt chua ngt, nho, hot ng v ban m, ban ngy n np di l cy hoc bi c.
Su non n ra nh t nh gi phn tn i cc ni. Su non tui nh gm tht l
ch li biu b, tui ln n c l ch cha li gn l, c khi n c n v qu non. Chng
n nhiu v ban m, thi gian pht dc ca su non 16-20 ngy.
Sau non y sc ha nhng di t hay trn tng l rng, c khi ha nhng
ngay trn cy, thi gian pht dc ca nhng 6-7 ngy.
Su o c kh nng pht sinh thnh dch trong thng 7, 8, 9. Qua ng giai
on nhng.
Vng i ca su o 24-32 ngy.

Thin ch: Su o b mt s loi ong k sinh su non v nhng nh ong
Apanteles rufierus Haleday, ong Yanthopinipla punctata Fabr.
- V sinh ng rung sau khi thu hoch bng, t chc nht l rng di gc cy
dit nhng.
- Dit su non trn cc cy ch khc.
- Dng by n v by b chua ngt bt trng thnh.
- Khua ng cho su ri xung t ri la vt vo cho n.
- Phun thuc ha hc khi su pht trin nhiu.
SU HNG BNG
Pectinophora gossypiella Saunders
H Ngi mch: Gelechinidae
1) Phn b
Su hng phn b rng
khp cc vng trng bng trn th
gii; n l i tng kim dch
quc t.
Su hng c pht hin
u tin n , sau do quan h
bun bn gia cc nc lan
truyn khp th gii nh Trung
Quc, Nht Bn, Ai Cp, Iran,
Pakistan v mt s nc Chu u...
Hin nay su hng c mt gn
100 nc trng bng trn th gii.
Vit Nam, su hng c
mt hu khp cc vng trng bng.
2) K ch
Su hng hi trn nhiu loi
cy trng, c khong 50 loi cy
trng thuc 24 h b su hng gy
hi, nhng ch yu l cy thuc h
bng.
Hnh 10.13. Su hng

1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Su non; 4. t
bng th 3 su non; 5. Nhng ci nhn mt
bng; 6. Phn cui bng ca nhng c nhn
mt bng; 7. Phn cui bng ca nhng ci
nhn mt bn; 8-12. Cc b phn ca cy bng
b hi.
(theo i hc Nng nghip Trit Giang)
hi
Su hng hi n, hoa, qu
v ht bng lm rng n, rng i,
rng qu dn n qu b thi to
iu kin cho nhiu nm bnh pht
trin.
Su hi nng c th lm gim sn lng t 20-80%. Mt su cao c khi ln
ti 200 con/kg bng ht.
4) Hnh thi
- Ngi c c th di 6,5 mm, si cnh 12 mm. C th mu nu, ru u hnh roi, ngc
mu than en, cnh trc nhn mu en, trn cnh c 4 ai ngang mu nu m. Cnh
sau hnh li dao, lng mp cnh di mu trng tro.
- Trng hnh ht go mu hng, ng knh di 0,4-0,6 mm, rng 0,2-0,3 mm.
- Su non y sc di 11-14 mm. Su non c 4 tui, tui 1, 2, 3 mu trng sa, tui 4
mu hng.
- Nhng hnh bu dc di 6-9 mm mu vng nht, sau chuyn sang mu vng nu, sp
v ha mu den nu. Gai my cui bng rt r.
Nhng v ha ban ngy t 7-12 gi tra, r nht t 9-10 gi. Ngi giao phi v
ban m t na m n sng. Sau giao phi vi ngy th trng. Mi ngi ci c th
t 10-120 qu trng nhiu ln ti 800 qu. Trng c phn tn hay thnh cm
4-5 qu.
Ngi trng nhiu v tr ca cy. Thi k bng ra n ngi trng tp trung
u nn, bao l ca n non. Khi bng c qu, ngi gia l bao v v qu, nhiu
nht l v qu. Ngi c kh nng bay ban m v bay xa, c th cch rung bng
3000m. Ngi c xu tnh vi nh sng n.
Su non mi n rt linh hot, b i tm n hoa ph hi, mi n c 1 su. Thng
thng su c thnh mt l nh xung quanh ming l c phn thi ra mu xanh. Su
non khot n nh hoa, nu n hoa nh b hi khng sinh trng c, cnh hoa b t
cun cht khng n c. Su c th c xung bu hoa lm rng hoa. Su non thch
n qu xanh. Nu qu non su c thng vo trong n hi, nu qu gi su c qua v
ri ph hi khong gia vch bung qu v v qu to thnh ng ngon ngoo mu
nu, sau c vo trong ht.
Qu xanh cn nh b hi th rng, qu ln b hi gp tri ma th thi nhn
khng n c. Mi su c th hi 2-3 ngn qu. Khi bng chn su c trong ht
bng.
Su non c 4 tui, thi gian pht dc 16-20 ngy. Khi y sc su ho nhng
trong n qu, thng c l ri ho nhng k t. Thi gian pht dc ca nhng t
8-12 ngy.
- Nhit thch hp i vi su hng l 25-300C, m 70-80%.
Vng i 29-48 ngy.
Bng gieo sm, bn nhiu m, l rm rp t l thit hi thng cao hn.
Ging bng Chu b hi nh hn ging bng lc a v c thi k qu di
hn, v mm hn, su d c hn. Bng c b hi nh hn nhiu so vi bng hi o
v bng lui.
- Thin ch:
Theo ti liu trn th gii su hng c khong 90 loi thin ch (k sinh v bt
mi). Mt s loi ph bin nh ong, rui, nm k sinh, trong c 6 loi cn trng v
1 loi nhn c nghin cu.
Ong Microbracon isomera Cushman, ong M. nigisufunr Cushman, ong
Pristomerus sinensis Ashneead, ong P. vulnerator Panzer, ong Chellonella
pectinophoorere Cushman, ong Dibrachip cavus Walker, nhn bt mi Pediculoides
ventrosatus Newport.

- Kim dch v su hng l i tng kim dch quc t. y mnh mng li
kim dch i vi su hng ch yu l ht ging t a phng ny n a phng
khc.
- X l: Phi bng trn gin cao cch mt t 50cm tr ln. Khi su b ra ngoi
ht bng ri xung t cho g vt vo bt n.
- Ht bng trc khi gieo c th xng hi bng HCN.
SU XANH
Helicoverpa armigera Hiibner
Tn khc: Heliothis armigera Hiibner
H Ngi m: Noctuidae
1) Phn b
Su xanh phn b khp cc vng trng bng trn th gii nh Lin X, Trung
Quc, n , Pakistan, Malaysia
nc ta su xanh c mt khp cc vng trng bng.
2) K ch
Su xanh ph hi nhiu loi cy trng khc nhau nh bng, ay, thuc l, ng,
hng dng, u tng, c chua, rau vv c th hi trn 200 cy ch khc nhau.
Su non n nn, n, hia, l non thi k bnga hoa lm cho cy bng sm rng
i, rng n v s qa b gim. thi k cy bng c qu, nu qu nh th b su n
tri, qu ln su n x, n ht. Nhng qu bng b hi thng b thi hoc nm bnh
pht sinh.
4) Hnh thi (Hnh 9.9)
- Trng thnh thn di 15-17mm, si cnh 27-38mm mu vng nu. Cnh trc mu
vng sm, cc vn khng r, vn ngai cng hnh gn sng. Con c cnh trc c 2
vn ngang hnh ln sng, gia 2 vn ngang c 1 vn hnh trn v 1 vn hnh qu thn.
Cnh sau dy mu vng tro nht, t mp ngai vo gn na cnh c mt khu rng mu
nu m.
- Trng hnh bn cu, ng knh 0,5mm mu trng vngc 20-30 gn dc ni ln
chy tp trung vo nh qu trng.
- Su non di 40-45mm, c 4 loi hnh: nht, trng vng, xanh lc v xanh lc nht.
Trn lng c cc tuyn mu nu nht v xanh nht. Tuyn l th mu trng v vng
nht.
- Nhng di 17-20mm mu nu nht, mp trc cc t bng 5, 6, 7 c nhiu chm
nh, cui bng c 2 gai di v nhn.
Ngi thng hot ng vo ban m, ban ngy n np trong bi c, l cy.
Ngi giao phi t chp ti n sng hom sau. Sau khi giao phi vi ba ngy th
trng. Trng c ri rc trn cy. Khi cha c n, ngi trng ln mt l non,
khi c n ngi trng ln l bao ca n. Mt ngi ci c th t 300-3000 trng.
Ngi c tnh n thm v xu tnh vi nh sng yu. Su non mi n ra, tui nh n cc
l bp, tui ln n n, nh v qu. Su thng chui mt na mnh vo trong qu, mt

na ngoi. Su non c 6 tui, y sc su chui xung t ho nhng su 3-5mm.
Theo cc ti liu ca Trung Quc v Lin X th su xanh qua ng giai on
nhng, cn nc ta cha r.
Su xanh c th pht sinh 4 la trong nm:
La 1: t thng 11 - cui thng 1
La 2: T cui thng 1 - cui thng 3
La 3: T cui thng 3 - cui thng 5
La 4: t gia thng 5 - cui thng 6
- Nhit thch hp i vi su xanh t 23-280C, m 70-80%. Su xanh rt mn
cm vi m khng kh, m 70% su c th pht sinh thnh dch. Vng i ca
su xanh t 36-70 ngy.
- Thin ch:
C khong 50 loi thin ch ca su xanh. Mt s loi c vai tr ln nh ong
mt Trichogramma k sinh trng su xanh, ong kn trng Apanteles k sinh su
non, b xt nh bt mi Orius niger Wolf n trng v su non tui 1 ca su xanh, b
mt vng n trng
- V sinh ng rung
Thng xuyn nht n, qu rng trong rung, sau khi thu hoch bng cn cy
ba k kp thi dit tr nhng.
- Trng cy dn d v su c th sng trn nhiu cy ch khc nhau nhng lu cy
dn d lun phi xanh non.
- Bm ngn dit trng.
- Phun thuc ho hc
Khi su non nhiu tui 1, tui 2 c th phun thuc Nereistoxin 95WP lng
dng 0,7kg/ha, Cypermethrin 10EC lng dng 0,6-0,8l/ha.
Ch ngi r ri mi phun (c tc dng dit su mi n v i b phn
trng b ung).
5. SU HI CY C PH
5.1. Khi qut tnh hnh su hi cy c ph
C ph l cy cng nghip lu nm. Su hi trn
cy c ph c thnh phn phong ph, trong s c
nhng loi tch ly t nm ny sang nm khc trn cy
nn gy hi nng dn theo tui cy c ph. Theo thng
k, trn th gii c khong 400 loi gy hi trn cy c
ph, trong s hng chc loi gy hi c ngha kinh
t, buc phi phng chng chng. Ti nc ta, iu tra
cc tnh pha Nam vo1977-1978 ca Vin BVTV v
cc nghin cu nhng nm gn y v su hi c ph
pht hin gn 20 loi gy hi, trong s cc loi gy
hi thng xuyn ng quan tm l: Rp sp xanh
Coccus viridis, B xt mui mnh en Helopeltis antonii,
Mt c ht Stephanoderes hampei, B nt Thosea
chinensis, Mt c cnh Xyleborus morstatti, Su c
thn Xylotrechus quadripes, Su mnh Zeuzera
coffea, Rp sp hi r Planococcus citri, Rp sp u
Saissetia coffeae.
Hnh 10.14. Trng thnh

su c thn mnh trng
(theo CABI)
5.2. Mt s su hi ch yu
SU C THN MNH TRNG (BORE C PH)
Xylotrechus quadripes Chevrolat
H Xn tc Cerambicidae
B Cnh cng Coleoptera
1) Phn b
Loi su ny phn b nhng vng trng c ph Chu v Chu Phi. Ti
nc ta gy hi trn c ph tt c cc tnh pha Bc v pha Nam, nh Ngh An,
Thanh Ho, Ho Bnh, Ninh Bnh, Vnh Ph, Bun M Thut,...
2) K ch
Ngoi cy c ph, cn trn rt nhiu cy thn g khc nh: cy gng (Randia
dumetorum), cy rnh rnh (Gardennia sp.), cy tch (Tectoma granris), cy liu
(Olea dioica), cy nc nc (Oroxylon indicus), cy sn (Russe mialata)v.v...
Trn cy c ph b hi vo ma h l thng a vng, l cha b vng th c mu
xanh xm, xanh nu v r xung. Vo ma ng l cy b hi thng mu tm xanh v
t b xon ti.
Trn thn cy b hi c cc vt nt ngang thnh vt ln, c khi vt ln xon vng
quanh thn, chi mc chi cht nhiu hn trn cc cy kho. Khi b hi l rng ch cn
li t xanh vng, hoa n non, qu xanh rng nhiu, qu chn khng tp trung, ht lp
lm nng sut gim, khi gp gi to cy b gy, cy b cht.
4) Hnh thi
- Trng thnh l loi xn tc nh. Trn cnh cng v mt di c th ph 1 lp
lng mn mu vng. Trn mnh lng ngc trc c 3 chm en xp thnh hng
ngang, chm gia ln hn 2 chm bn. Trn cnh cng c cc vt mu vng. Khi
2 cnh cng ghp li cc vt vng pha trc dnh vi nhau to thnh ch V ngc.
Mt cnh c chm vng hnh trng khuyt. Con ci di 10-14mm, con c di 912mm. Cnh con c che kn bng, cnh con ci khng che kn phn cui bng.
- Trng hnh bu dc, mt u hi nhn, di 1,2-1,5mm, rng 0,4-0,5mm. Khi mi
mu trng sa, vi ngy sau c mu vng xanh, trc lc n c mu hng nht.
- Su non mu trng vng, di 10-18mm (c con di ti 27mm).Thn hi dt, cc
t ngc rng, cc t bng cng v pha cui cng nh dn. Mi t bng (t t
th 4-8) c 2 u tht li. Hu mn hnh ch Y.
- Nhng trn, di 10-15mm, mu vng nu.
Sau khi v ho, nu nhit 20-300C th chui ra ngoi hot ng, nu nhit
di 200C hoc cao hn 300C th nm li trong thn cy ch nhit thch hp mi
chui ra ngoi. Trng thnh a hot ng ni quang ng, nhiu nh sng. Thng
giao phi vo bui sng, giao phi nhiu ln trong ngy, trng t tra n 4 gi
chiu. Trng c ri rc t 1-9 qu vo cc vt nt trn thn v cc ch nch cnh.
S lng trng 80-110 qu/con ci (ti a gn 400 qu/con ci).
Su non tui 1-2 c phn v cy, tui 3 mi c vo phn g. Khi ng knh
thn cy nh hn 35 mm ng c trong cy thng thng. Khi ng knh thn cy
trn 35 mm ng c ngon ngoo, c nhiu nhnh ngang. Khi y sc su chun b
ni lm nhng, c hng ra pha ngoi, khi st v th c mt khoang rng nh ci
ti, quay u ra pha ngoi, nm ho nhng. Vng i vo ma h 126-176 ngy,

vo ma ng 200-211 ngy.
Trong cc yu t ngoi cnh, nh hng r rt n s pht sinh gy hi ca loi su
ny l ging c ph, tui cy, nh sng, k thut canh tc v thin ch:
- C ph ch Cofea arabica b nng hn c ph mt C.canaphora, t nht trn c ph
mt C. excelsa.
- Tui cy c ph cng gi cng b hi nng.
- L c ph cng nhiu nh sng, di nng, cng b hi nng.
- Chm sc cho cy sinh trng tt, to cho tn giao nhau, che nng cho thn cy, lm
gim su hi. Trng cy che bng c tc dng hn ch su r rt.
- Ti Vit Nam pht hin khong 10 loi ong k sinh trn su non, thuc cc h
Braconidae, Bethylidae, Chalcididae, Evaniidae. Cc loi ong Doryctes strioliger v
Scleroderinus domesticus c th k sinh 5-10% su non.
Trong thn cy su non ph hi quanh nm, trng thnh ra r vo thng 5-7 v thng
9-11. Trong nhng cy g kh tng i lu su vn sng, trng thnh vn bay ra t
nhng cy g cht 3-4 thng.
- Ca n nhng cy b hi nng hn ch ngun su.
- Trng cy bng rm hn ch nh sng trc x trn cy c ph. Nhng cy
thng trng l tru, chm l nhn, Catsia v.v...
- Chm sc cho c ph nhanh giao tn, kn hng hn ch nh sng ri vo
thn cy.
- Qut ln thn cy hn hp thuc tr su vi cht dnh vo thng 4-5 v thng
9-10. Thng dng theo t l nh sau: 1 phn thuc (Padan, Diazinon)+ 5 phn
phn tru b ti+ 10 phn t st+ 15 phn nc.
- Phun thuc c tnh tip xc v v c ln thn cy tr su non mi n.
MT C CNH C PH
Xyleborus morstatti Hazet
H Mt m ngn Ipidae
B Cnh cng Coleoptera.
1) Phn b
Phn b rng ng Nam , Trung v Nam Phi. Ph bin cc vng trng c
ph nc ta.
2) K ch
Hi ch yu trn c ph vi, ngoi ra hi trn cc cy khc nh ch, cacao, xoan,
du, cy vng v.v...
Mt trng thnh c trong cnh nhng ng c rng 0,5-1 mm, di trn 6
mm, lm cnh mang qu ho vng, kh v gy, nh hng n nng sut v cht lng
ht. Ti Ph sn Ph Th, c nm mt 30% sn lng.
4) Hnh thi
- Mt c 0,5x1mm, mt ci 0,8x1,7mm. Ton thn mu en hay nu thm. u hnh
cu, mt kp hnh qu thn, ru u hnh u gi c t roi ru pht trin. Mnh lng
ngc trc nhn t pha trn che lp u, c chiu rng ln hn chiu di, mp trn
nhn. Trn mnh lng ngc trc c nhng u li rt nh hnh thnh vng ng tm rt
dy, cng ra xa cc u li cng nh dn v to thnh cc vt nhn. Cnh trc che kn
bng. Cnh sau ca con ci pht trin, nhng mch cnh n gin. Con c khng c
cnh sau. t chy chn trc c 4 rng v 1 mu li ln mt bn. t chy chn
gia c 7 gai, chn sau c 8-9 gai. Bn chn 5 t nhng t th 4 khng thy r.
- Su non v nhng mu trng nh vng.
Mt trng thnh qua ng t thng 12. Thng 3 mt bt u hot ng giao phi v
trng. Thng giao phi ngay trong hang, ni qua ng. Mt ci giao phi chui
ra khi hang tm cc cnh c ph thch hp c v trng. Mt c rt nhiu hang,
nhng ch trng vo hang thch hp, cho d thi gian c1 hang t 3-8 ngy. Kch
thc hang c khi 0,5x 1-2 mm, c khi 1,5-3x 20-70mm. Trng c trong hang
thnh cm 8-15 qu. Mi con ci 20-30 qu (ti a 50 qu). Khi xong, mt ci
ly bng bt kn ming hang v cht .
Mt non sau khi n ra t trng ch n bo t nm Monilia mc xung quanh vch hang.
Nm Monilia ny do con ci mang vo hang do bo t nm dnh vo c th, vo bn
chn ca n t hang c, hoc qua ng tiu ho. Mt non c 3 tui.
Thi gian pht dc 230C: trng 5-8 ngy, su non 6-9 ngy, nhng 10-15 ngy. Do
thi gian trng ko di, thi gian pht dc ngn, nn trong mi hang u thy tt c
cc pha pht dc (trng, su non, nhng, trngthnh).
Quy lut pht sinh gy hi ph thuc nhiu yu t ngoi cnh:
- C ph vi b hi nng hn cc ging c ph khc.
- Cnh bnh t, c nhiu nha b hi nng nht. L c ph tr b hi nng hn l c ph
gi.
- Ma h nhit cao v ma nhiu th c ph b hi nng hn.
Ct b kp thi cc cnh b su hn ch ly nhim.
Phun thuc tr su c tnh tip xc, v c, xng hi nh Etofenprox, Fenobucarb,
Diazinon, Cypermethrin, Methidathion...
SU C THN MNH
Zeuzera cofeae Nietler
H Ngi c thn g Cossidae
B Cnh vy Lepidoptera
1) Phn b
L loi hi c ph ph bin vng nhit i v nhit i, nh Trung Quc,
Nht, n , Indonsia, Malaixia, Braxin... Ti nc ta c Bun M Thut, Ph Th,
Thanh Ho, Ngh An...
2) K ch
Ngoi cy c ph cn hi trn ch, vi, nhn, cam, qut, o, du gia, rau ngt,
phi lao, mung l nhn...
Su c ph trong cnh tm, cnh cp 1, cp 2. Khi cnh b hi l r xung v
kh i, cnh thng b gy ngang ch b su ph. Ming l c dnh nhiu mt g.
Qu trn cnh b hi thng chn p, lp, hay b ho. Su tui ln c th c vo thn
cy, lm nh hng n sinh trng ca ton cy.
4) Hnh thi
- Trng thnh ci c thn di 2030mm, si cnh 40-45mm., cnh
hp v nhn. Trn thn v cnh
ph mt lp vy thng. Ru hnh
si ch. Trn lng ca 3 t ngc
c 3 i vn mu xanh lam hay
xanh thm. Gia lng cc t bng
c 1 vn v 2 bn sn bng c
mt i vn mu xanh lam. Trn
mt cnh trc c nhiu vn mu
xanh xp thnh hng. ng trng
di v r.
Trng thnh c nh hn con ci,
thn di 20-25mm, si cnh 35Hnh 10.15. Su c thn mnh
40mm. Ru u 1/2 phn gc
1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Su non; 4. Nhng.
hnh lng chim, 1/2 phn cui hnh
(theo Cn trng lm nghip Trung Quc)
si ch. Cc vn mu nht hn
con ci.
- Trng hnh bu dc, mu vng, kch thc 0,5-0,6x 0,9-1,1mm.
- Su y sc di 30-50mm, mu hng. Mnh lng ngc trc v mnh mng ho
cng r rt v c mu nu xm. Trn cc t c th c nhiu u lng, mi u c 1 lng
di v mnh.
- Nhng mu vng hoc hng, kch thc 4-6x 20-30mm. u nhng ko di ta nh
sng. mt lng cc t bng th 2-7 mi t c 2 hng gai nh to nn 2 ai dng
si, t th 8 ch c 1 hng gai pha cui. Cui bng nhng c 10 mc gai nh.
- Ngi v ho vo bui chiu nng ro, giao phi sau 1 ngy. Ngi chn cy xanh
tt trng. Trng c thnh trn n hoa v chi non, mi ngi 400-2000
qu.
- Su non sau khi n v trng th pht tn, tm ni c vo cnh. Mi ln lt xc l 1
ln di chuyn ch , nn 1 su hi nhiu cnh. Su thng c t gia cnh hng ln
pha ngn. Vi su tui nh thng ch c 1 l va lm ng vo, va lm ng ra
sang cnh khc gy hi. Khi y sc su chun b ni ho nhng: c mt khoang
rng hn ng c bnh thng v c mt l v ho st biu b ca v cy trn cnh
hoc trn thn, dng phn bt kn ng vo, ri nh t ho nhng trong . Khi sp
v ho, nhng di chuyn, chc thng lp v mng l v ho, chui 1/3 thn ra ngoi,
ri ngi chui ra khi v nhng.
Thi gian pht dc ca trng 10-16 ngy, su non 40-60 ngy, nhng 30-50 ngy.
S pht sinh gy hi ph thuc nhiu yu t:
- Nhit thch hp l 20-280C. Di 180C su non sinh trng pht dc km.
- a m cao trn 85%.
- L c ph c cy che bng v rm rp b hi nng hn cc l khng trng cy che
nng (ngc vi Bore).
- Su thng xut hin trn nhiu k ch khc nh cy mung sm hn trn cy c
ph. V vy nhng l c ph c cy bng rm l mung thng b hi nng hn cc l
khc.
Mi nm Ph Th, Ngh An, Thanh Ho c 2 la r rt:
- La 1: trng thnh xut hin thng 2-3, su non ph hi thng 4-9.
- La 2: trng thnh xut hin thng 8-9, su non ph hi mnh vo thng 1-3.

- Ct hay b cnh b hi, ta cnh tm b ho v tiu hu.
- Phun thuc tr su khi trng thnh mi xut hin. Cc thuc c th s dng
nh Etofenprox, Fenobucarb, Diazinon v cc thuc c tc ng tip xc, v
c, xng hi khc theo liu lng khuyn co.
6. SU HI CY CH
6.1. Khi qut tnh hnh su hi cy ch
Ch l cy cng nghip lu nm, c gi tr kinh t cao, c trng vi din tch
ln, c bit trung du v min ni cc tnh pha Bc nc ta. Trn cy ch c mt tp
on su hi rt phong ph. Trn th gii pht hin hng trm loi, nh Trung
QSuc trn 200 loi, Lin X c gn 700 loi, cc nc Chu Phi trn 150 loi
v.v... Ti nc ta, theo kt qu iu tra ca Vin BVTV nm 1967-1968 c 34 loi gy
hi trn cy ch cc tnh pha Bc, trong s 16 loi xut hin thng xuyn, gy
hi c ngha kinh t, cn quan tm trong phng chng. Theo kt qu iu tra ca
Vin BVTV nm 1977-1978 ghi nhn 41 loi hi ch cc tnh pha Nam. Nhng
nm gn y cc nghin cu v su hi ch b sung thm nhiu loi, v vy thnh
phn su hi trn cy ch nc ta c thng k khong trn 50 loi. Nhng loi
c quan tm nht l: Su chm Andraca bipunctata, Cc loi su cun l Cacoecia
micaceana, Archips micaceana v Homona coffearia, Su xp l Brachmia sp. v
Agiophora rhombata, Rp sp xanh Coccus viridis, Ry xanh Empoasca flavescens v
E. onukii, B xt mui Helopeltis theivora v H. antonii, B nt Parasa bicolor, P.
pseudorapanda v Thosea sinensis, Su rm ch Euproctis pseudoconspersa v
Dasychira sp., Su Zeuzera coffea, Su tin v Arbela dea, B xt hoa Poeciloris
latus, B tr Anaphothrips theivorus, Mi ch Termes sp. v Odontotermes sp., Cc
loi nhn hi: Nhn ng Calacarus carinatus, Nhn to Polyphagotarsomenus latus,
nhn ch Oligonychus coffeae v Nhn Tetranychus urticae.
6.2. Mt s su hi ch yu
RY XANH
Chlorita flavescens Fabricius
H Ve su nhy Cicadellidae (= Jassidae)
B Cnh u Homoptera
1) Phn b
y l loi ph bin cc vng trng ch trn th gii, nh Trung Quc, n
, Nht,... Ti nc ta gp khp cc tnh ng bng, trung du v min ni.
2) K ch
Ngoi cy ch, loi ry ny gp trn hu ht cc cy trng nh la, ng, khoai
lang, u tng, bng, c, thuc l...
Ry non v ry trng thnh gy hi nh nhau, chng dng ngi chm ht nha cy.
Ry bm vo cung bp, l non, dng ngi chm ht dch t bo cung, gn chnh,
gn ph trn l non. Cc vt chm to thnh nhng l nh li ti, thng cch nhau rt
u, nha chy ra b xy ho nn vt chm c mu nu xm. L b hi kh dn t chp
l, lan dn theo hai mp l n 1/2 l, phn cn li cong dng tha hoc cong queo. L
non b hi c th b rng, cn tr cung bp. Nng ch b hi mc trung bnh nhn xa
pht hin c, v l v bp ch c mu vng hi , cn ci, trng nh b thiu
dinh dng. Cc vt chm ca ry lm l b tn thng, vic vn chuyn nc v dinh

dng n l kh khn, mt nc qua vt chm, nn nh hng nghim trng n
nng sut v cht lng ch. Kt qu nghin cu Ph Th (2001) cho thy cc thng
3-5 v 9-11 ry xanh lm gim sn lng ch trung bnh 14,27%.
4) Hnh thi
- Ry trng thnh c thn di 2,5-4 mm, thn mu xanh l m, u hnh tam gic,
gia nh u c mt ng vn trng v 2 bn c chm en nh. Cnh trong m,
mu xanh lc.
- Trng hnh qu chui tiu, di 0,8mm, mi c mu trng sa, sp n c mu xanh
l cy hay nu nht.
- Ry non mi n mu xanh nht di 1 mm, sau c mu xanh vng, di 2-2,2mm.
Ry trng thnh s nh sng chiu trc tip nn thng mt di l. Ry c th
nhy hay b ngang ln trnh khi b khua ng. trng vo m ca cng bp hay
gn chnh l ch. Trn mi bp c th 2-8 qu. Ry non c 4 tui. Thi gian pht
dc ca trng 5-8 ngy, ca ry non bin ng theo ma: ma xun 9-11 ngy, mu h
v thu 7-8 ngy, ma ng 14-16 ngy. Ry trng thnh sng 2-21 ngy. Vng i
14-21 ngy.
Ry ph hi quanh nm, nhng c 2 cao im v s lng trong nm vo thng 3-5 v
9-11, trong cao im thng 3-5 nguy him nht v mt cao v v cy ch mi hi
phc sau khi n cui nm trc, nn b thit hi nng. Mt ry ph thuc nhiu
yu t, nh i ch non b hi nng hn i ch gi, ch n pht b hi nng hn ch
n au, ch gn rng b hi nng hn xa rng, ch n sm vo thng 12 th v
xun nm sau b hi t hn n mun, hi ch san trt (5-7 ngy/ln khi mi khong
30% s bp t tiu chun hi) b hi t hn hi theo la (30-35 ngy/ln khi 80-90%
s bp t tiu chun hi), hi k cng l gim lng trng v ry, nng ch c trng
cy che bng s bp b hi t hn i chng khng c cy che bng 27-46%
- Chm sc cho cy ch pht trin tt, dn sch c.
- Hi k v rt ngn thi gian gia 2 ln hi.
- Khng n ch qu mun, tt nht t cui thng 12 n gia thng 1.
- Tr ry khi cn thit bng cc thuc ho hc theo ch dn:
Hot cht Buprofezin (Applaud 10WP, Encofezin 10 WP, Butyl 10WP) 1-1,5kg/ha
Hot cht Cartap (Padan 50SP 1-1,5kg/ha, Padan 4G ri vo gc 10-20kg/ha)
Hot cht Acephate (Monster 40EC 1,5-2,5kg/ha)
Hot cht Acetamipid (Mospilan 3 EC 0,5-0,75 l/ha
Hot cht Etofenprox (Trebon 10EC 0,7 l/ha).
B XT MUI HI CH
Helopelthis theivora Wterh
H B xt m Miridae
B Cnh na Hemiptera
1) Phn b
B xt mui phn b khp cc vng trng ch nc ta v nhiu nc
Chu nh Indonesia, Lo.
2) K ch
Ngoi cy ch, b xt mui cn sng trn cc cy k ch khc nh i, sim, mua,
si.
B xt mui dng ngi chm chch ht nha l, bp ch gy nn nhng vt
chm lc u trong nh git du su nhanh chng chuyn thnh mu nu m. Vt
chm lm cho cc t bo b cht nn to nn cc vt c kch ng knh n 1-2 cm.
S lng v kch thc vt chm ph thuc vo tui b xt, vo thi tit v vo cy
ch. B xt non to ra vt chm nh, nhng nhiu hn b xt trng thnh. Vt chm
bp non ln hn bp gi. B xt non c th gy ra 150-160 vt chm/ ngy m, b
xt trng thnh khong 115 vt chm/ ngy m. Bp ch c nhiu vt chm b cong
queo, thui en, khng t tiu chun thu hoch v nh hng ti la bp sau. Vo ma
h, ma thu ch b hi nng hn vo ma ng. Ti Ph Th ch b hi nng nht vo
thng 7. B xt mui lm cho nhiu nm khng c bp ch
hi vo thng 7 v 8 trung du Bc b. S ph hi ca
b xt mui cn lm cho bnh si cnh ch pht sinh lm
cho cy ch suy yu, cht kh. Ch trng trong vn v c
bng rm b hi nng hn ch di nng. Ch cha n b
hi nh hn ch n nhiu ln. Ch thm canh cao cng
b hi nng hn. Ch trung du b hi nng hn cc ging
ch khc.
4. Hnh thi
- Trng thnh ci c thn di trung bnh 4,74mm, ti a
c th n 6,5-7mm. Trng thnh c nh hn, c thn
di trung bnh 4,36mm, ti a c th n 5,5-6,0mm. Ton
c th mu xanh l cy. Hai mt kp mu en. Ru u
mu nu di n 10-12mm. t ngc th 2 mu vng,
gia lng c 1 ci chu mu en hnh i sen, nhn
nghing nm chu nh ci phu mu en. Ba i chn
mu vng nu xm, t chy c 2 hng gai. Bng con ci
to hn bng con c.
- Trng hi ging hnh qu chui tiu, hi phnh to Hnh 10.16. B xt mui hi
ch
gia, trn u c 2 si lng di khng bng nhau. Trng
(theo
CABI)
nm trong cung ch, nhng 2 si ny nh ra ngoi m
cy. Lc mi trng c mu trng trong, khi sp n c mu vng da cam.
- B xt non c chu trn lng. Tui 1 c th mu vng, tui ln chuyn dn sang
mu xanh nh vng. Kch thc trung bnh t tui 1 n tui 5 ln lt l
1,72x0,48mm; 2,34x0,82mm; 3,72x0,95mm; 4,0x1,0mm; 4,3-5,0x1,0-1,2mm.
+ Vo ma h, b xt mui trng thnh hot ng nhiu vo lc sng sm v chiu
ti khi mt m. Vo ma ng chng hot ng nhiu lc m p l bui tra v chiu.
Vo ngy nng th bui tra chng n np trong tn ch, cn vo ngy rm mt hot
ng sut ngy. Sau khi v ho 2-6 ngy bt u giao phi, sau 1-3 ngy trng.
trng vo m phn non ngn ch v vo gn chnh l ch non. Mt b xt ci
12-74 qu trng. B xt c tp tnh t ri. Thi gian pht dc trung bnh nhit 21270C v m 79-86%: trng 5-10 ngy, b xt non qua 5 tui 9-19 ngy, trng
thnh trc trng 3-9 ngy. B xt trng thnh sng 8-13 ngy. Vng i 17- 38
ngy.
+ Quy lut pht sinh gy hi ca b xt mui ph thuc nhiu yu t sinh thi:
- Thch hp nht cho b xt mui l nhit 20-290C v m trn 90%.
- iu kin c bng rm, ch c trng cy che nng thch hp hn ch di nng.
- Ch cha n khng thun li cho b xt mui bng ch n.
- Ch thm canh cao thun li cho b xt c ngun thc n tt.
- Ging ch trung du b hi nngngj hn cc ging ch khc (Manipua, Atxam).

Trong mt nm c nhiu la b xt mui, nhng hi nhiu vo 3 thi k:
Thng 4-5: pht sinh t, hi t.
Thng 7-8: pht sinh nhiu, hi rt nng.
Thng 10-11: pht sinh nhiu, hi nng.
- Chm sc nng ch bng cch xi xo, lm c, pht quang lau lch, bi rm
quanh nng ch v cc k ch khc ca b xt mui.
- n au, n lng cc l ch b b xt mui hi nng va tr b xtmui, va
gim bnh si cnh ch.
- Phun thuc khi mt cao bng cc thuc khuyn co dng trn ch, trong
c hp cht Buprofezin (Applaud 10WP, Encofezin 10WP, Butyl 10WP), hp
cht Entofenprox (Trebon 10EC).
SU CHM
Andraca bipunctata Walker
H Tm du Bombycidae
B Cnh vy Lepidoptera
1) Phn b
Su chm phn b cc vng ch nc ta v nhiu nc trn th gii nh:
Trung Quc, n , Java, Nht Bn,...
2) K ch
Hi ch yu trn ch.
Su non t tp thnh m trn cnh n l non, l gi, mm non. Khi pht sinh nhiu,
chng n tri ht l v cc mm non, lm nh hng nghim trng n sinh trng ca
cy ch, lm gim rt ln n sn lng ch, c bit l ch u v xun.
4) Hnh thi
Trng thnh c thn di 14-20mm, si cnh 40-60mm, mu c ph. nh cnh
trc nh ra ngoi dng mc cu. Cnh trc v cnh sau u c cc vn ngang
dng ln sng mu nu ti.
Trng hnh bu dc hi trn, u tin mu vng nht, sau chuyn mu vng nu.
Trng xp thnh , c 3-5 hng mt di l.
Su non tui nh c u mu en, mnh mu vng. y sc di 55mm mu nu
hng. Hai bn ng vch lng mi t c mt m en hnh vung. Trn thn
c 11 ng vch dc mu trng v mi t thn c 3 ng vch trng ngang an
cho nhau to nn cc vung. Gn vch l th c m en, sau m ny c m
mu da cam
Nhng di 17-22mm, mu c ph. Kn mu xm tro dnh l vn hoc t vn.
Ngi thng v ho lc sng sm trc lc mt tri mc. Ngi ci c c th th,
bay km. Ngi c c th nh hn v bay nhanh. Ban ngy thng n nu di l
ch. Khi u 4 cnh xo ngang. Khi b cnh p p nh. Sau khi v ho 2-3 gi bt
u giao phi. Thi gian giao phi ko di 10-20 gi. Thng ch giao phi mt ln.
Sau khi giao phi 4-8 gi th trng. Mi ngi ci 8-278 qu trng. Trng xp
thnh mt di l ch. Trng n vo bui sng. Su non mi n sng qun t
thnh m mt di l. Su tui 3-5 t tp trn cnh v thn cy. Su c tnh gi cht,
ming tit dch mu xanh. Su n sut ngy m, nhng ban m cn ph nhiu hn.
Su non y sc xung t lm kn bng t v ho nhng trong kn t. Thi gian

pht dc ca trng 11-13 ngy, ca su non 26-40 ngy, ca nhng 20-25 ngy, ngi
sng 5-9 ngy. Vng i ma h 60-80 ngy, ma ng 80-100 ngy.
Quy lut pht sinh ca su chm ph thuc mt s yu t sinh thi:
Thi tit kh hn khng thun li cho su pht sinh.
Nng ch ni khut nng hay c trng cy che nng b su gy hi nng hn.
Su chm b mt s loi b xt v ong k sinh nh Tachina lavarum Linne,
Crossocosomia sp. thuc h Ichneumonidae. Ngoi ra cn b mt s nm v vi
khun gy bnh.
Hng nm su chm thng xut hin vo thng 3-4 v thng 10-11.
- Bt dit su non.
- V sinh, chm sc i ch, lm c xi xo nng ch dit nhng trong ma
ng.
- Phun thuc tr su khi cn thit. Thuc c th dng nh hp cht Etofenprox
(Trebon 10EC), hp cht Cartap (Padan 50SP, Padan 4G, Alfatap 50SP,
Cardan 50SP, Marpan 50SP, Tigidan 50BHN, Vicarp 50BHN), hp cht
Alpha-cypermethrin (Alfathrin 5EC, Alpha 5EC, Fastac 5EC, Tiper-Alpha 5Ec,
Visca 5EC,...).
CU HI N TP CHNG X
1. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy u tng.
tnh sng v quy lut pht sinh gy hi, bin php phng chng i vi cc loi
su hi cy u tng: gii c thn u tng, gii c l u tng, su cun
l u tng, su c qu u tng.
3. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy lc.
su hi cy lc: d mn ln, rp mui hi lc, ban miu en sc trng.
5. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy ma.
su hi cy ma: rp x trng hi ma, su c thn ma, b hung en hi ma.
7. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy bng.
su hi cy bng: su loang vch xanh, su o xanh, su hng bng, su xanh.
9. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy c ph.
su hi cy c ph: bore c ph, mt c cnh c ph, su c thn mnh .
11. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy ch.
su hi cy ch: ry xanh, b xt mui hi ch, su chm.
Chng XI
SU HI CY N QU
1. SU HI CY C MI
1.1. Khi qut v su hi cy c mi
Trong s cc cy c mi th cam, qut, chanh, bi l nhng cy n qu c trng
nhiu v c gi tr kinh t cao. Thnh phn su hi nhng cy trng ny rt phong ph.
Theo kt qu iu tra c bn cn trng nm 1967-1968 (NXBHN,1976) v nm 19771978 (NXBNN,1999), trn cy cam, chanh, qut (Citrus spp.) nc ta pht hin
c hn 100 loi su hi, trong s c nhng loi gy hi nghim trng v ph bin
nhiu vng sau y:
Aleurocanthus spinidens Quaintance - b phn gai en
Anoplophora chinensis vitalisi Pic.- xn tc en khoang trng
Aonidiella aurantii Maskell - rp sp
Aspongopus sp. - b xt mp
Bactrocara correcta Bezzi - rui c qu
Bactrocera (Dacus) dorsalis H. - rui c qu
Cocaecia micaceana Walker Su cun l
Ceroplastes rubens Maskell - rp sp
Chelidonium argentatum Dalmann xn tc xanh
Chondracris rosea rosea (De Geer) chu chu voi
Chrysomphalus ficus Ahmead - rp sp vy nu
Clitea metallica Chen su nht
Coccus hesperidum Linnaeus - rp sp nu mm
Coccus viridis Green - rp sp xanh
Diaphorina citri Kuwayama - ry chng cnh
Hypomeces squamosus Fabricius cu cu xanh ln
Nadezhdiella cantori (Hope) xn tc c cnh
Nezara viridula Linnaeus - b xt xanh
Othreis fullonia Clerk (=Ophideres fullonica L.) - bm ht qu
Panonychus citri (Mc.Gregor) - nhn
Papilio (Princeps) demoleus Linnaeus - bn phng vng = b.p. cnh chm
Papilio polytes Linnaeus - bm phng en=bm phng ngc
Phyllocnistis citrella (Stainton) su v ba
Phyllocoptruta oleivora Ashmead - nhn r st
Planococcus citri Risso - rp sp mm cam
Platymycterus sieversi Reitter cu cu xanh nh
Pulvinaria aurantii Cockerell - rp sp hnh ra
Rhynchocoris humeralis Thunberg - b xt xanh cam= b xt xanh vi di
Toxoptera aurantii B de F - rp mui en
Unaspis citri (Comstock) - rp sp vy di
1.2. Mt s su hi cam qut ch yu:
SU V BA
Phyllocnistis citrella Sainton
H Ngi c l (Phyllocnistidae)
B cnh vy (Lepidoptera)
1) Phn b
Phn b ti Trung Quc, n , Npan, Nht Bn v Chu i dng. Vit
Nam, tt c cc vng trng cy cam qut u c loi su ny ph hi.
2) K ch
Ngoi tt c cc ging cam, chanh, qut, bi, pht th, su v ba cn ph hi
mt s loi cy di thuc h cam nh cy cam tri. Theo ti liu Trung Quc, su v
ba c th ph hi c cy liu (Salicales).
Trong cc loi su hi l cam qut,
su v ba l loi nguy him nht. Su
c di biu b l thnh nhng ng
di ngon ngo (nh ng v trn cc l
ba) v gm n lp t bo nhu m l
mang dip lc. Lp biu b khi mi b
tch khi nhu m l, thng trong bng,
d c th nhm ln vi vt cht nhy ca
c sn li trn mt l. Su c n ti
u, ng thi bi tit phn ti y, nn
vt phn sau l ng lin tc nh mt
si ch chy di theo ng c ca su
pha chnh gia. Phn su lc u c
mu xanh vng, v sau chuyn sang mu
nu sm. Su v ba c th ph hi trn
c hai mt l v c trn b mt cc chi
non. S ph hi ca su lm cho l cam
qut co rm, qun queo, hn ch rt ln
s quang hp, cc chi non ngng sinh
Hnh 11.1. Su v ba hi cam
trng. Nguy hi hn, nhng vt thng
1.
Trng
thnh; 2. Trng; 3. Su non; 4.
c gii do su to nn trn b mt l, chi
Nhng
(nhn
mt lng); 5. Nhng (nhn mt
to iu kin cho bnh lot cam
bng); 6. Triu chng gy hi
(Xanthomonas citri) pht trin mnh,
(theo
i hc Nng nghip Trit Giang)
cui cng lm cho cc chi cam b hu
dit. Cc l cam qut co rm, qun queo do su v ba to nn cn l ni n np qua
ng ca nhiu loi su hi cam qut khc nh chu chu, rp bt tua ngn, nhn ...
Do tnh cht tc hi ny, nn s ph hi ca su v ba gy hi nhiu i vi t lc
ma xun (t lc ra hoa) v cc chi ghp vn m. i vi cy lm gc ghp
(bi con), s ph hi ca su v ba lm cho cn ci, khng t tiu chun lm gc
ghp.
4) Hnh thi
- Trng thnh l mt loi ngi nh, thn di khong 2mm, si cnh rng 5mm. Ton
thn ngi c mu vng nht pht, nh trng bc. Cnh trc c hnh l liu, phn gc
mu xm nht, phn cn li c mu bc trng, hi vng. T gc cnh c 2 vn dc
mu en ko di n gia cnh. Khong 1/3 v pha mt cnh c mt vn xin ta
hnh ch Y. nh mt cnh c mt chm en ln. Pha u mt cnh, lng mp cnh
kh di, mu en mt lng, to nn 3 vch vn xin. Cnh sau di hp ta hnh kim,
mu xm en, lng mp cnh rt di, mu xm nht.
- Trng hnh bu dc, dp, rt b, kch thc khong 0,29 0,35mm. Trng mi
trong sut, khi sp n c mu trng c.
- Su non mi n di khong 0,5mm; mu xanh nht, gn nh trong sut. Su y
dc di ti 4mm, c mu vng xanh, trong m. Mnh su c 13 t, dt, hai u thon
nh, chn ngc v bng u thoi ho. u nh, nhn, kiu ming trc. Mt sau c
th ko di nh ui, chia lm 2 nhnh. giai on chun b nhng, mnh su chuyn
sang dng hnh ng mu trng vng, c.
- Nhng di khong 2,1mm, hai u thon nh, lc u c mu vng nht, v sau
chuyn sang mu nu vng, cnh bn mi t thn c mt u li, trn c mt si
lng.
Ban ngy, ngi n np kn trong tn cy, sm ti ngi bay ra hot ng trng,
nhng mnh nht vo khong 18 gi 30 n 21 gi, c xu tnh yu i vi nh sng.
Ngi ch trng trn nhng l non (c di t 2-4cm), trng c th c c trn
hai mt l, phn ln nm 2 bn gn chnh.
Su non mi n c ngay vo di biu l, ng c ko di v ln dn theo
tui. Ni chung ng c ngon ngo khp mt l, nhng khng bao gi ct ngang
hoc nhp chung vo nhng ng c ca nhng su v ba khc sng trn cng mt
l. Su non v ba ch c th sng c trong iu kin m khng kh bo ho, nn
khi ma to, gi ln lm rch lp biu b trn ng c, su s cht sau mt thi gian
ngn. Khi y sc, su thng c ra pha mp phin l, nh t, dt kn ki gp phin
l li che kn t kn. T kn su v ba c mu g st, sau khi v ho, v nhng thng
nh mt phn ra ngoi t kn.
Cho n nay, vic tm hiu cc tui ca su v ba vn cha c nghin cu
y . Trong iu kin nhit Ngh An 25,3 22,50C (ma thu), theo di ngoi
ng rung, vng i ca su v ba khong 22 26 ngy. Theo kt qu nghin cu
ca Vin Nng hc Hoa Nam (Trung Quc), su v ba nui trong phng mi nm c
ti 10 la. Kt qu theo di nc ta cho thy loi su ny c th pht sinh ph hi
quanh nm. Tuy nhin, mc tc hi cn ph thuc vo iu kin thc n v thi tit.
Nhn chung cc ging bi chua trng lm gc c l mng non mm, mt ti tinh
du cao nh chanh Mayer thng t b hi hn. Khi cam qut ln, su v ba
thng gy hi theo cc t lc ca tng ma. Ngh An, t lc xun v u h b
hi nng nht, trong lc vng ng bng v trung du Bc B, su v ba li gy
thit hi cao nht cho t lc h thu.
Trong iu kin nng v kh nh ma h Ngh An, cc chi non cam qut b
nung nng v mt nc nhiu (b ho tm thi), t l su non b cht c th ln ti
50%. Chnh v vy, nim nam khu 4 c, loi su ny gy hi nng nht trong cc
thng 3,4,5 (khi nhit cha cao lm v nh hng ca gi Lo cn nh). V ma
ng, do nh hng ca nhit thp, t l cht ca su non v nhng su v ba tng
cao (nhng cht ti 18 21%, su non cht ti 63%), mt su trn cc chi non
gim xung r rt. nhng vn m, gc ghp c chm sc tt, chi non c tc
tng trng ln c th ln t c mt phn tc hi ca su v ba. Vi nhng
vn cam ln, nu c chm sc ng k thut, cc t lc ra tp trung v chng
thnh thc cng hn ch c tc hi ca su v ba.
nc ta, su v ba b mt s loi ong thuc cc h Encyrtidae v
Eulophidae k sinh giai on su non v nhng vi t l kh cao, c khi ln ti 70%.
Nhng lc lng ny cn c nghin cu bo v.
Su v ba hi di biu b l nn cn s dng cc loi thuc c tnh thm su hoc
ni hp nh:
- Bitox 40EC, nng 0,1 0,15%
- Ofatox 400 EC, nng 0,1 0,2%
- Trebon 10 EC, nng 0,05 0,1%
Do su ch gy hi trn cc l non nn vic phun thuc ch tin hnh theo cc t lc
hoc trn cc vn m ghp. Cn phun thuc khi chi mi nh khong 1cm, sau
phun nh k mi tun mt ln cho n khi chi ht l non. Vic chm bn cho cy
sinh trng tt, cc t lc ra tp trung, chng thnh thc cng c tc dng hn ch tc
hi ca su v ba.
SU NHT
Clitea metallica Chen
1) Phn b
Su nht phn b rng cc
nc ng Nam .
2) K ch
Hi cam.
nc ta, loi su hi ny c
nhiu cc nng trng cam vng
Ngha n (Ngh An) v gy hi
nng trong nhng nm thp k 70,
80. Nm 1971, ti nng trng C
, su nht lm mt trng 25 ha
cam (nm trc c sn lng ti 400
tn). Loi su hi ny c th cn ph
tt c cc b phn: lc, n, hoa v
qu non. Khi qu ln, su vn c
th gm v qu, gy nn nhng vt
so lm gim gi tr thng phm,
cam khng th xut khu c.
Hnh 11.2. Su nht

1. Trng thnh; 2. Trng trn bp cam; 3.
Trng; 4. Su non; 5. Nhng; 6. Triu chng gy
hi
(theo i hc Nng nghip Trit Giang)
4) Hnh thi
- Trng thnh l mt b cnh cng nh, con ci di 3 3,8mm; rng 1,7 2mm.
Con c di 2,6 3mm; rng 1,5 1,8mm. C th hnh bu dc, mt lng c mu nu.
u hng v phi trc, mt kp en, li ra ngoi vi hnh bn cu. Ru u c 11
t, t 1-5 mu vng nu, t 6 11 mu nu sm hn. B phn ming c mu vng
nu. Trn mnh lng ngc trc v trn cnh cng c nhiu chm en nh mt lng
cnh. Cc chm nh ny xp thnh 10 rnh dc nh, gc mi cnh cng c mt
phin tam gic mu xanh en. Ba i chn mu vng nu, i chn sau tng i di
hn.
- Trng hnh bu dc c kch thc 0,6 0,68mm. Trng mi c mu trng ng,
su chuyn sang mu xm, khi gn n c mu nu nht. V trng c vn hnh mng
li.
- Su non y sc di ti 6mm. u mu en, ngc v bng c mu vng xanh. Ring
mnh lng ngc trc c mu nu, chia lm 2 mnh bi mt sc chnh gia. Hai bn
t ngc gia v sau c 2 bu li nh mu en.
- Nhng hnh bu dc, di 2,7mm mu trng vng; u ci v mt bng, mt lng c
th c nhiu lng cng.
Trng thnh thng hi l non, cn khuyn mp l hoc lm thng l ch, su cn
gm n trn b mt chi non v c qu non, to nn nhng vt so mu nu. Khi b
khua ng, su c tnh gi cht ri xung t. B trng thnh trng trn chi non
cam qut, trng c thnh tng cp mt trn cc l non gn pha mp l hoc
chp l. Su non sng tp trung trn l non, c th ti 10 con trn mt l, gm n nhu
m l. c bit cht dnh do c th su tit ra trn b mt l, lm l b thm en,
khong 3-4 ngy sau, l b kh cong v rng. Khi y sc, su non b xung t ho
nhng. Cc kn bng t ca nhng thng tp trung lp t mt ( su t 1
1,5cm) xung quanh gc cy vi bn knh khong 15cm. Cng c lc su ho nhng
trong khe nt ca thn cy, trong cht mn hu c ng nch thn cnh hoc ngay
trong cc t l do su cun l, su v ba to nn.
Ti Ngha n (Ngh An), hng nm su pht sinh 6 la, trong la u tin gy
hi nng nht (t lc xun, cy ra n, hoa v qu non). Vo khong trong tun thng
2, trng thnh xut hin r v trng tp trung vo cui thng. Su non xut hin
nhiu vo cui thng 2 v u thng 3, lc t lc xun di khong 3 4cm. n gia
thng 3, su non ca la 1 vo nhng.
- Hng nm, cn ta cnh to hnh cho cy, loi b cc cnh kh, kt hp vic qut vi
hoc dung dch booc ln thn cy, hn ch ru v a y l ni su n np qua
ng.
- Dng thuc bt Padan 95SP bn mt lng nh vo lp t mt xung quanh gc cy
tiu dit su non ho nhng y.
- iu tra theo di thi k pht sinh ca su vo ma xun t chc phng tr ng
lot v kp thi.
Theo kinh nghim ca nc ngoi, lc iu tra thy trng n c 40 50%, c th
dng thuc Ofatox 400EC nng 0,1 0,2%; Trebon 10EC nng 0,1 0,15%
hoc Polytrin P 440EC nng 0,1% cho hiu qu rt tt. nc ta, hn ch r rt
tc hi ca su nht, cn phun thuc nh k vo 3 thi im: lc xun mi nh bng

ht go, lc di khong 3 4cm v khi qu non mi hnh thnh.
SU BM PHNG HI CAM QUT

1. Phn b
Cc loi bm phng hi cam qut rt ph bin cc nc ng Nam .
nc ta, tt c cc vng trng cam qut u pht hin thy cc loi su ny. Qua iu
tra s b, xc nh c 3 loi bm phng thuc h Bm phng
(Papilionidae), B Cnh vy (Lepidoptera):
- Bm phng vng Papilio demoleus L.
- Bm phng en (=bm phng ngc) Papilio polytes L.
- Bm phng ln Papilio memnon Seilz
Trong 3 loi ny, ch c 2 loi u l ph bin v gy tc hih r rt.
2) K ch
Ngoi cc loi cam, chanh, qut, bi, pht th, cc loi bm phng cn
ph hi trn mt s cy di thuc h cam tri, cy bi bung.
Su non bmn phng lc cn nh gm khuyt cc phin l non ngn chi,
song tui y sc, thch n cc l bnh t. Khi thiu thc n, su cn tri c l gi, l
non v c phn non ca thn chi, lc ny trn cc chi ch cn li gai v thn chnh
ca l. cc vn cam ln, tc hi ca su bm phng khng r lm, nhng
vn m, do sc n ca su ln, su c th cn tri l ca cy lm gc ghp v cc
chi ghp, gy thit hi ln.
4)
Hnh thi
a. Bm phng vng.
- Trng thnh l mt loi bm kh ln, thn di khong 2,8 3,2cm, si cnh rng
9 10cm. Nn cnh mu nu hoc en, trn phn b y cc m mu vng ti,
kch thc khng u nhau. cnh sau gn gc mng c mt chm ln hnh bu dc
mu nu. Cng c lc chm ny c thm qung xanh sm v xanh l. Tuy h
bm phng, nhng loi ny ui cnh khng r. Nhn chung, c th bm ci ln
hn bm c, nht l b phn bng, mu sc km sc s hn.
- Trng hnh cu, ng knh khong 1mm. Trng mi c mu trng sa, sau
chuyn sang mu vng sp ri vng xm, trc lc n chuyn sang mu xm.
- Su non va mi n c mu nu sm, do c nhiu gai tht trong x x nh su rm.
V sau, trn b mt c th xut hin thm nhng vt trng. Cho n sau ln lt xc th
3, su chuyn sang mu xanh vng hoc xanh l cy. Mt lng v mt bn c th c
nhiu vt, chm mu en. Khi y sc, mnh su c th di n 5,5cm. Cng nh su
non h bm phng ni chung, ti mt lng t ngc th nht ca su non bm
phng vng c mt i tuyn hi, c th phng ra ngoi di dng mt i ru tht

mu hnh ch V, tuyn tit ra mi ngt hc.
- Nhng c hnh rt c bit, mt u phn lm 2 nhnh nh sng, phn bng cong
vng ra pha trc, ng thi nh rng sang hai bn thnh 2 gc. Mnh nhng bm
chc vo cnh cy nh tm t mt bng v si t treo vng ngang lng. Mnh nhng
c nhiu mu sc, phn ln mu xanh nht, c lc mu nu xm hoc nu vng.
b. Bm phng en.
Hnh 11.3. Bm phng en

1. Trng thnh c; 2. Trng thnh ci (loi hnh Polytes); 3. Trng; 4. Su
non; 5. Nhng
Trng thnh l mt loi bm ln nh bm phng vng, ui cnh kp di r rt.

Bm c c mu en nh nhung, mp ngoi cnh trc c 9 chm mu trng vng v
gia cnh sau c 7 chm mu trng vng xp gn nh hnh vng cung. loi bm
ny ging ci c hai loi hnh:
+ Loi hnh Cyrus: mu sc tng t nh bm c, song km rc r hn v mp
ngoi cnh sau c thm vi vt nu hnh bn nguyn, hoc trn gc mng cnh sau
c thm mt vt nu hnh bu dc.
+ Loi hnh Polytes: nn cnh c mu xm nu, mp ngoi cnh sau c vt nht
hnh bn nguyt, gia cnh c 5 m ln mu hng nht, xp hnh vt chn mo.
- Trng tng t nh trng bm phng vng
- Su non mi n mu trng vng, su tui 2 mu nu vng, su tui 3 mu nu cng.
Nhn chung t x x hn su non bm phng vng. T tui 4 su non c mu xanh l
cy, cc vt trn mt lng v mt bn c th t hn v thng c mu xm nu. So vi
su non bm phng vng, su non bm phng en c b phn ngc ln hn.
- Nhng hnh dng v mu sc tng t nh nhng bm phng vng, tuy nhin c
th phn bit c qua cc c im sau: nhng bm phng en 2 nhnh u
ko di hn, phn bng cong hn v nh rng sang 2 bn nhiu hn.
Tp qun sinh sng ca 2 loi bm phng trn rt ging nhau, y c th ni
chung cho c 2 loi. Nhng bm phng ho trng thnh r vo sng sm. Khi
cng cp, bm lin bay i tm phi giao phi. Cc hot ng giao phi v trng
mnh nht vo khong 8 10 gi sng, mt phn vo lc chiu mt. Trong nhng

ngy h tri nng to, hoc ban tra, bm thng u yn trong cc tn cy rm mt.
Khi trng, bm ci thng bay ln trn cc chi non v ri rc tng qu trn
cc l non ngn. Lc cn nh, su non ch n cc l non, thng gm khuyt mp l.
Khi ln, su thch n l bnh t, nu thiu thc n c th n c l gi, thn chi. T
tui 4 su khng nm trn mt l m thng n np vo trong cc cnh l, lc n mi
b ln cc chi l. Ni chung su hot ng rt chm chp. Su c c tnh nh t trn
b mt l d bm. Khi y sc, su nh t treo mnh ho nhng trn cnh cy,
thng pha di ch su d sinh sng.
nc ta, c th thy su bm phng pht sinh ph hi quanh nm, song nhiu
nht vo cc thng 5,6,7 v 8. V ma ng vn c th tm thy mt s su non v
nhng bm phng trn cam qut. Tuy nhin vi mt rt thp khng n k. Su
non bm phng y sc thng b mt loi ong en di khong 2mm k sinh. Ong
rt nhiu trng vo c th su non, su vn c kh nng ho nhng nh thng,
nhng nhng khng v ho c, v sau mt thi gian ong v ho, c thng v nhng
chui ra ngoi vi s lng c ti hng trm con.
Theo mt s ti liu Trung Quc, su non bm phng thng b hai loi ong
Pteromalus puparum L., Brachymeria obseurata Wek. K sinh.
- Thng xuyn tm bt trng, su non v nhng trn cc chi cam qut, v chng rt
d pht hin. Cn ch bt dit la su ma ng gim ngun su nm sau.
- Cn t chc phng tr ng lot v kp thi khi su non ca la u tin trong nm
xut hin. C th dng cc loi thuc nh phng tr cc loi su n l.
RP VY C (= Rp sp vy nu)
Chrysomphalus ficus Ashm
H rp vy (Diaspididae)
B cnh u (Homoptera)
1) Phn b
Loi rp ny phn b kh
rng, pht hin thy M,
Chu Phi, Trung Quc, n ,
Nht Bn... Vit Nam, l loi
ph bin cc vng trng cam.
2) K ch
Ngoi cc cy trng h cam,
rp vy c cn ph hi trn ch,
tng vi, nho, sn tr v u .
hi
Loi su ny c th ph hi
trn nhiu b phn ca cy nh
thn, cnh, l v qu. L mt loi
su chch ht v thng tch lu
trn cy vi mt rt ln, nn s
ph hi ca rp vy c thng
lm cho cam qut sinh trng ci
cc, cnh l a vng, cy b hi
Hnh 11.4. Rp vy c Chrysomphalus

ficus Ashm
(theo Trn c H)
nng c th cht kh. V l mt i tng kim dch, nn s tn ti ca rp trn v qu

cn tr kh nng xut khu cam, chanh, qut, bi ca nc ta ra nhiu nc trn
th gii.
4) Hnh thi
V sp trn c th c hnh nn dt, trn ng knh khong 2mm vi nhiu ng
ng tm r rng. Lp v sp ny kh cng chc c mu nu ti, nht dn v pha mp.
Ra ca v sp rt mng, dnh st vo b mt ca gi th. C th rp ci c hnh trng,
di khong 1,1mm c mu vng mng. Phn cui c th c 3 i thu. i th nht
khng ln lm, chiu di tng ng vi chiu rng. Ra ngoi ca thu c vt lm
khong ln nhng r rng, nh thu l mt on cong. i thu th 2 3 tng t nh
i th nht, nhng nh hn. Gia i thu th nht v gia thu 1 v 2 c 2 vt hnh
lc ln. Gia thu th 2 v th 3 c 3 vt hnh rang lc. Sau thu th 3 cn 3 4
vt hnh rng lc na. Do cu to ny, mp cui c th rp c hnh rng ca v ho
cng.
Rp c cng c v sp tng t nh rp ci nhng nh hn, c th rp mu da cam,
ring ru u, chn v mt ngc c mu nu. Rp c mt i cnh trong, di 0,7mm.
- Trng c hnh bu dc di, mu vng da cam.
- Rp non c th c hnh trng, ch rng nht i chn th 2. Ru u di, 3 t gc
chia t r, t th 1 rt ln, t th 3 rt ngn, nhng t th 4 rt di v khng c
vn vng. Vi kh di, vt qu mt cui c th.
Rp ci trng ngay sau lp v sp, sau 2 3 ngy trng n. Rp non mi n
rt hot dng, chui khi v sp v b ra
xung quanh. Lc ny kh nng pht tn
ca rp ph thuc nhiu vo gi. Sau vi
gi, rp non bt u cm vi vo m cy
ht thc n v cng t y, chng bc
vo thi k sng c nh. C th rp bt
u tit ra v sp, v sau khi lt xc, chn,
ru u u tiu bin. rp c, rp non
sau ln lt xc th nht bin thnh dng
trc nhng, sau ln lt xc th 2
chuyn thnh nhng, v sau ln lt xc th
3 mi ho trng thnh. rp ci, rp non
sau 2 ln lt xc th ho trng thnh,
sng c nh di lp v sp cho n cht.
Rp ci cn qua giao phi mi trng,
trng ri rc t 1 n 8 tun. S lng
trng rp ph thuc vo loi thc n.
Chng hn rp sng trn v qu trung bnh
140 trng, trong lc rp sng trn l
Hnh 11.5. Rp sp nu mm
ch c 80 trng. Do thi gian
(theo Trn c H)
trng ca rp ci ko di, nn thi gian xut
hin ca cc la rp rt kh phn bit.
Trong iu kin kh hu nc ta, c th thy
loi rp ny pht sinh ph hi quanh nm, tuy nhin mt cao nht thng thy vo
ma thu. Do kh nng pht tn ca rp b hn ch, nn trong t nhin thng thy s
tch lu s lng rp vi mc khng khip ti mt s nht nh.
min Bc nc ta, s pht sinh pht trin ca loi rp ny b khng ch mnh
m bi s hot ng ca mt s loi thin dch, trong ch yu l ong Aphitis sp.
(Aphelinidae) v mt s loi b ra thuc ging Cholocorus.
RP SP NU MM (= Rp sp hnh ra)
Pulvinaria aurantii Ckll.
H rp sp (Coccidae)
B cnh u (Homoptera)
1) Phn b
Loi rp ny phn b kh rng, c pht hin nhiu vng trng cam qut
trn th gii. nc ta ph bin cc vng trng cam qut,
2) K ch
Hi cam, chanh, qut, bi, i v mt s cy n qu khc.
Khc vi loi rp vy c, rp non v rp trng thnh ca loi ny ch ph hi
trn cc chi cam qut, ch yu l cc chi bnh t. Do rp sinh snr mnh nn s
lng c th trn cnh l rt ln, thng ph kn b mt thn chi bnh t, c khi
chng lp ln nhau. S ph hi ca rp lm cho cc chi cam qut co rm, qun queo,
cy sinh trng ci cc ri cht dn mn. c bit loi rp ny bi tit rt nhiu sng
mt, thng lm cho cc cnh l pha di b t m, to iu kin thun li cho
bnh mui en pht trin mnh. Hin tng ny c nh hng xu n hot ng
quang hp ca cy, cng lm cho cy thm suy yu.
4) Hnh thi
Khc vi loi rp n mng nu, rp ci trng thnh ca loi ny c th c hnh bu
dc tng i u n (gn nh i xng hai bn) v c mu nu sm, hi nh xanh
ti. Mt lng rp vng ln, nht l khi rp mang trng, c th rp cng mng, mt lng
lng bng. mt cui c th rp c mt k nt nh, song mnh che hu mn khng r
nh loi rp n mng nu. loi rp ny trng c trong mt bc t sp mu
trng gn lin vi phn sau c th rp ci. trng rp rt xp v mn, c 3 4 rnh
dc thng v nhiu mp g ngang ln sng. trng rp ln dn theo s lng trng
c ra, kch thc thng ln gp 1,5 ln v chiu ngang; 2 2,5 ln v chiu dc
so vi c th rp m. Khi ht trng, rp m cht, xc kho tp v che ly ming
trng. Lc ny vin quanh c th rp m cng c mt lp tua sp mu trng.
Rp non mi n rt nh, di khong 0,1mm; c mu xanh nht, lc ny c th thy
r mt i ru u v 3 i chn, cha phn bit c c, ci. Sau 2 ln lt xc, rp
c bc vo giai on nhng. V sp ph trn mnh nhng c hnh bu dc, trong m,
trn c mt ng vng ng tm v mt s ng ngang mu trng c. C khi
nhn thy phn mt 2 si sp cui bng nhng th ra ngoi v sp. Rp c c mt
i cnh v mt i ui sp di, hot ng rt chm chp.

Khc vi loi rp vy c, rp sp nu mm c kh nng di chuyn khng nhng
thi k rp non mi n, m c giai on chun b trng. Song cn thy rng,
giai on ny rp ch pht tn vi mt khong cch ngn, n cc cnh l, qu gn ni
rp sinh sng. Do thi giai trng ca rp ko di, nn trn cy c th thy cc
pha pht trin ca rp. iu c bit l rp c tui nh sng mt di l v chng
thng tp trung mt s l nht nh, trn cc l khc rt t.
6) Bin php phng chng chung i vi cc loi rp cam qut
Trong cc vn cam qut, cc loi rp hi thng phn b ti mt s nht nh,
cn iu tra pht hin kiph thi loi tr ngun rp ngay t u bng cch ct b
nhng cnh l nhiu rp. Vic tiu dit rp trn cnh, l, tt nht l dng cc loi thuc
ln hu c ni hp nh Bitox 40EC vi nng 0,1% hoc tm vo cnh nng d
1%. C th phun Ofatox 400EC nng 0,1 0,2%.
- Dng dung dch vi lu hunh vi nng 0,5 1 bm v ma ng v 0,3
0,5 bm v ma h.
- Dng hn hp du thng v NaOH theo t l 3 : 2, mu h pha long 20 25 ln
nc, ma ng 8 12 ln nc.
bo v tt tp on thin ch ca rp hi cam qut, cn iu tra theo di nm
chc quy lut pht sinh pht trin ca chng, ch nn p dng cc bin php ho hc
khi lc lng thin ch khng sc khng ch su hi. Vic s dng thuc nn tin
hnh vo lc thin ch t hot ng.
XN TC HI CAM
H xn tc (Cerambycidae)
B Cnh cng (Coleoptera)
1. Phn b
Theo mt s ti liu nc ngoi, xn tc
hi cam qut c rt nhiu loi. nc ta
xc nh c 3 loi ch yu sau y:
- Xn tc xanh lc Chelidonium argentatum
(Dalman)
- Xn tc nu sm Nadezhdiella cantori
Hope
- Xn tc sao Anoplophora chinensis Forster
Trong 3 loi trn th xn tc xanh lc
Chelidonium argentatum (Dalman) l loi
ph bin v gy tc hi nng nht
1) Phn b
Phn b rng Chu .
2) K ch
Cc cy c mi v nhiu cy thn g.
Cc loi xn tc tuy khng pht sinh
vi s lng nhiu nh cc loi su hi khc,
Hnh 11.6. Xn tc xanh lc

1. Trng thnh; 2. Su non; 3. u su non.
(theo Hc vin Nng nghip Qung Ty)
nhng gy tc hi nghim trng, nht l cc vng trng cam lu nm v cc vn

cam nhiu tui. Su non xn tc c rung thn, cnh, cy cam qut b ci cc v suy
yu rt nhanh, sn lng gii rt nhiu (cy ra t qu, qu b v rt d rng hoc chn
p). Nu b hi nng, thn, cnh cam qut rt d b gy khi c ma gi, hoc b cht
kh sau mt vi nm.
4) Hnh thi ca Chelidonium argentatum (Dalman)
- Trng thnh l mt loi xn tc trung bnh, c th gy, di khong 28 35mm. Mt
lng c mu xanh lc ng nh nh mu lng ui g sng, mt bng ph mt lp lng
mn trng bc, hi xanh. Gia khu trn v nh du c mt ngn lm rt r. t chn
ru phnh to, trn c nhiu chm nh. Ba i chn kh di, nht l i chn sau. t
i chn trc v chn gia phnh to, c hnh ng trn, chn sau di v dt nh hnh
bi cho. Nhn chung xn tc ci ln hn xn tc c, nhn pha mt bng coi ci c
th m c 6 t, con c thy c 5 t.
- Trng mu vng xanh trong m, trn b mt c v vn hnh t ong. Trng hnh bu
dc, dt, nhng khi bm vo cnh cy thng un cong hnh yn nga.
- Su non c hnh dng chung ca su no xn tc. C th c mu vng nht, u nh,
nhn, mi trn mu nu, hm trn mu en. Gn mp trc mnh lng ngc trc c 2
vt mu nu. Bng c 10 t, l hu mn c hnh ch Y.
- Nhng mu vng, u di v ci gp xun mt bng. Mt ru u cun trn v pha
mt bng c th. Mm i cnh trn ko n t bng th 3. Mt lng c th c nhiu
lng cng mu nu.
5) Tp tnh sinh sng v quy lut pht sinh gy hi ca Chelidonium argentatum
(Dalman)
Loi su ny mi nm pht sinh mt la. Trng thnh bt u xut hin vo u
thng 4, r nht trong khong cui thng 5, u thng 6 v c th ko di n thng 7.
Vo lc sng sm, rt d bt gp loi su ny nm yn trn mt l ngang tm tay, lc
ang ghp i giao phi. Trng thnh c tnh n thm, chng gm n l bi v nht
l l bng. Cc hot ng n thm ca chng thng tin hnh vo cc bui sng, vo
lc ny c th thy nhiu xn tc loi ny bay trn ngn bng. Xn tc ci trng
mnh nht vo nhng ngy h nng to v nng, chng thch trng vo bui tra v
u bui chiu. Trng thng c vo nch cc cnh nh c ng knh 0,5
1cm. Khong 8 ngy trng n ra su non. Su non mi n c ngay vo pha trong
gm n phn tht v, khong 15 ngy sau mi c n phn g. Chng tin lp g di
v thnh mt ng xon c i ln, khi ng tin mt vng th su mi c su
vo cnh. ng c ca su bao gi cng ln pha trn khong 4 7 cm ri quay tr
li c xung pha di, c chuyn sang cc cnh ln. Ch su non mi c vo bao
gi cng chy gm ln vi mn g trng, nn rt d pht hin. Khi su non tin
quanh lp g di v, cnh b ho kh, rng l. y l lc thc hin bin php phng
tr c hiu qu nht bng cch ct ht cc cnh ho mang i t. Tui su cng ln,
su cng c xung pha di v ng c ln dn, tit din ng c thng c
hnh bu dc. Trn ng c su xung pha di, cch mt qung su li tr mt l
trn b mt v (thng mt di cnh) n phn ra ngoi, phn su nhiu nh
mn ca. Khi y sc, su c mt ng ra st v cy, song vn tr li mt lp v
mng, l l v ho sau ny. Sau su c ln pha trn xy kn ni v ho nhng
trong . Phn ln l v ho ca su tm thy cnh cp 2, mt t cnh cp 1, rt t
khi thy thn. Trong cc loi cam qut, xt tc xanh lc rt thch ph hi trn bi v
chanh.

hn ch mt cch c hiu qu s ph hi ca loi xn tc xanh lc (v cng
chung cho cc loi xn tc), iu cn bn l phi phng chng trc khi su c vo
thn.
- Hng nm, vo cui ma xun u mu h, nn t chc bt dit xn tc trng thnh
vo sng sm.
- Vo ma xn tc trng, tng xuyn kim tra vn cy, ct b kp thi nhng
cnh mi ho do su non xn tc tui nh gy nn.
- i vi su tui ln ( c vo cnh) dng thuc Padan 95SP nho k vi t st
do theo t l 1/20 mit su v k vo tt c cc l c ca su vo trn b mt v cy.
- Vi nhng cy b su hi qu nng khng th hi phc c, nn ca tn gc, nu
dng lm ci phi un ht trc mu xun. Nu s dng vo vic khc, nht thit phi
ngm nc mt thi gian dit ht su non v nhng trong , v trong cc cy
cht, su non v nhng ca loi su ny vn c th tip tc pht trin, ho trng thnh
v bay ra ngoi trng.
B XT XANH VI DI HI QU
Rhynchocoris humeralis Thunb
H B xt 5 t ru (Pentatomidae)
B cnh na (Hemiptera)
1) Phn b
Phn b n , Srilanca, Min in, Trung Quc, Indonesia v Chu i
dng. nc ta, cc vng trng cam qut u pht hin thy loi su ny, nhiu nht
l cc vng trng cam trung du v min ni.
2) K ch
Cc cy cv mi (cam, bi...).
B xt non v trng thnh dng ngi chm chch su vo rut qu cam, chanh,
qut, bi ht dch qu, li nhng vt chm trn v qu, l nhng u nh mu
vng nu. Qu b hi rt d rng, nu khng rng th v b sn cng, kh bc, mi rt t
nc, ht b lp, nu, ni chung phm cht qu rt km. Theo E. Laville (1973), b xt
khi chc vo qu mang theo nm Nematospora, loi nm ny ph hi trong qu, gy
nn cc hin tng k trn.
Hng nm thit hi do loi su ny ti cc nng trng trng cam nc ta rt
ln. Nm 1970, i L Li (nng trng Ty Hiu Ngh An) mt khong 200 tn
qu. Nm 1970, i Tn Xun (nng trng Sng Con Ngh An) t l cam b u sn
do b xt gy nn, khng xut khu c ti 68,4%. Nm 1973, Nng trng C
(Ngh An) d phi thu nhiu nhn cng bt b xt. Theo tnh ton ca nng trng,
mt con b xt ci trong mt v cam, c th lm hi t 50 70 qu cam.
4) Hnh thi
- B xt trng thnh c mu xanh l cy, bng. Hai gc vai ca mnh lng ngc trc
nh di sang hai bn v cong v pha sau trng ta nh sng. Loi b xt ny thuc c
ln, con ci di 23mm, con c b hn, di khong 21mm. Mp bn ca bng c hnh

rng ca. Vi di ti mt bng, chnh gia mt bng c mt sng dc ni ln r rt.
- B xt non c 5 tui. Su tui 1 di 2,5 3mm, c th hnh bu dc, mu vng nht,
hai bn bng mi bn c 8 im en, vi di cun li di ngc. Su tui 2 di khong
6mm, phn bit c ngc v bng, trn mt lng b phn bng c 3 im en. Su
tui 3 di khong 8mm, mu vng ti, mt kp li ra hai bn. Su tui 4 di khong
18mm mu vng xanh. Su tui 5 xanh l m, u v ngc mu xanh m hn, 2 mm
cnh xut hin r.
- Trng c thanh gm 13 14 trng xp thnh 2 3 hng ngay ngn, lc mi
trng c mu trng trong, sau chuyn thnh trng c. Khi sp n c mu sm
hn.
B xt trng thnh rt t hot ng, nht l vo lc sng sm cha tan sng, su
thng u yn trn cy, c ng chm chp. Ni chung khi c cnh nng, sng tan,
su mi bt u cc hot ng giao phi, trng. Chng thng giao phi bui sng
hay chiu, 1 2 ngy sau mi trng. Khi n, su thng u yn trn qu, tuy nhin,
nu b khua ng, chng bay i rt xa. Loi b xt ny thch sng nhng vn cam
um tm, rp rp, nht k nhng l gn rng. Trong nhng ngy nng to, nhit cao
qu 300C, su t hot ng, thng n np trong cc cnh l rm rp, hoc np phn
qu khng b chiu nng. Su non mi n sng tp trung mt thi gian, n tui 2 mi
bt u phn tn n cc qu ht dch. Khi lt xc, su phi cm vi vo qu, v vy,
trn v qu c th thy xc lt ca su non cc tui. Thi gian pht dc ca su non
ko di trong khong 29 37 ngy.
nc ta, mi nm b xt xanh hi qu pht sinh 2 la, la 1 t thng 5 7, la 2 t
thng 8 10.
Theo kt qu nghin cu ca Trm Xun Mai, thi gian xut hin ca su trng
thnh la 1 sm hay mun tu htuc vo nhit ca cc thng u h. Nu nhit
trung bnh ca thng 4 khong 24 250C, th b xt trng thnh s xut hin vo u
thng 5. Nu nhit trung bnh thp hn, khong 22 0C, chng s xut hin vo gia
hoc cui thng 5. Nh vy, trong mi nm su ph hi lin tc t thng 5 n thng
10. T thng 10 tr i, khi cam bt u chn r th mt su gim dn. Lc ny b xt
trng thnh bc vo thi k qua ng.
Kt qu iu tra nc ta cho thy, trng ca loi su hi ny b ong Anastatus sp. vi
t l kh cao. y l mt loi thin dch c tc dng ln, cn c nghin cu bo
v v s dng.
- Tm dit b xt trng thnh ti v tr qua ng.
- Vo ma b xt hot ng, dng vt bt b xt vo sng sm, kt hp vi vic ngt
b cc trng.
- Phun Ofatox 400EC nng 0,1 0,2%, Trebon nng 0,1 0,15% hoc Dipterex
nng 0,2% lc trng thnh ca la 1 xut hin r.
- Nn nghin cu bin php bo v v s dng ong k sinh Anastatus.
- Theo kinh nghim ca nng dn Qung ng, c th cy cc kin vng Oecophylla
smaragdina ln cy chng b xt, rt c hiu qu.
RUI C QU
Bactrocera dorsalis Hendel
Tn khc: Dacus dorsalis Hendel
H rui c qu (Trypetidae)
B hai cnh (Diptera)
1) Phn b
Loi rui ny phn b ch yu ti cc vng ng Nam . nc ta, hu ht cc
vng trng cam u pht hin thy loi su hi ny.
2) K ch
Ngoi cam, chanh, qut, bi, loi rui ny cn ph hi th, mt, i, nhn, vi,
hng b... 3) Triu chng v mc gy hi
Rui ci trng vo qu, gii n ra c ph lm cho qu b thi, rng, sn
lng qu hng nm gim t 10 15%. L mt i tng kim dch quc t, s ph
hi ca loi rui ny gy tr ngi cho vic xut khu cam qut ca nc ta.
4) Hnh thi
C th rui khong 7mm, si cnh rng khong 13mm. u ta hnh bn cu,
mt trc c mu nu vi
nhiu vt en nh, pha sau u
c nhiu lng nh. B phn
ngc c mu nu hoc mu
nu ti, mt lng c mt vn
vng hnh ch U. 3 i chn,
t i cng c mu nu ,
song t chy v bn chn c
mu vng. Ni chung rui ci
ln hn rui c, phn bit d
dng bi ng trng ko di.
- Trng rui c hnh qu duqa
chut, di khong 1mm, lc mi
c mu trng sa, khi sp n
c mu vng nht. Khi gii n,
v trng tch theo mt ng
dc.
- Gii non mi n di khong
Hnh 11.7. Rui c qu
1,5mm; lc y sc di ti 8mm,
1.
Trng
thnh; 2. Trng; 3. Su non; 4. L
mu vng nht.
th
trc;
5. L th sau; 6. Nhng.
- V nhng (kn gi) c hnh
(theo
i
hc
Nng nghip Vn Nam)
trng di, lc u c mu vng
nu, lc rui sp v ho chuyn sang mu nu .
Rui ci dng ng trng chc thng v cam v trng vo ch tip gip gia
trng v tht qu. Gii non n ra c n tht qu, tui cng ln, su c vo trong lm
qu thi rung. Ngay sau khi gii n, ti ming l chc v qu bt u a nc.
Triu chng ny cng v sau cng r rt. Lc ny mp l chc hi nh cao, tip n l
qung v b thi. Khi gii y sc, chng ri khi qu v chui vo lp t mt di

tn cy ho nhng.
Kt qu nghin cu nc ta cho thy sc trng ca rui ci khng cao lm,
khong 10 60 qu v t l trng n khong 50%. Tu theo nhit , thi giai php
dc ca mt i su bin ng trong khong 40 80 ngy; trong , trng: 1,5 3,5
ngy; gii 8 18 ngy; nhng 9 19 ngy; rui 20 40 ngy. nc ta loi rui ny
mi nm c th pht sinh 6 7 la. Hng nm vo thng 5 thy rui xut hin trn
cc vn cam, nhng n thng 8 9, khi cam bt u chn, mt rui mi tng ln
r rt. Thi k ny, rui sinh si ny n mnh v t n nh cao vo cui thng 10
u thng 11. Sau khi cam thu hoch, rui chuyn sang cc k ch khc. iu cn
ch l ngay trong ma ng, vo nhng ngy m p, nhit cao hn 150C), c th
gp loi rui ny hot ng nhng vi mt rt thp. Nhn chung loi rui ny thch
sinh sng nhng vn cam um tm, rm rp, nht l nhng vn cam ven rng.
- Dng Metil-eugenol, mt cht hp dn sinh dc dn d rui c rt c hiu qu.
Metil-eugenol c pha vi 1 3% Dipterx hay Naled tm vo b qu ct hoc tm
vo cc mnh vi dy. Nhng b ny em treo vo cnh cam vi s lng 2 3 b cho
mi ha, mi tun nn tm li b mt ln.
- Nu khng c Metil-eugenol, c th dng cc b thc n nh sau:
+ Nc mt pha long 5% + 0,3% Dipterex.
+ Dng qu rng, ct b 4 lt xung quanh ri tm Dipterex, em treo ln cnh cy.
Do sc dn d km nn s lng b dng phi ln, cn t cch cy v cch hng. Mi
tun nn thay b 2 ln.
- Thng xuyn hi nhng qu mi b hi v thu nht cc qu mi b rng do gii ri
ngm trong h nc dit gii.
- C th dng thuc bt Padan 95SP hoc Kayazinon 10G, rc vo lp t mt di
tn cy cam (khong 50g cho mt cy ln) dit nhng.
2. SU HI CY CHUI
2.1. Khi qut v su hi chui
Theo kt qu iu tra c bn cn trng hi cy n qu ca Vin BVTV 1997-1998
(NXBNN,1999), trn cy chui pht hin thy cc loi su hi chui ph bin sau y:
Basilepta subscotatum Jacoby - b gip (Chrysomelidae)
Chrysomphalus sp. - rp trn (Diaspididae)
Cosmopolites sordidus Germ su c gc chui (Curculionidae)
Erionota thorax Linnaeus su cun l chui (Hesperidae)
Heliothrips haemorroidalis Bouche - b tr (Thripidae)
Odoiporus longicollis Olivier su c thn chui (Curculionidae)
Pentalonia nigrovernosa Coquerell - rp mui chui (Aphididae)
Pseudococcus comstocki Kuw - rp sp (Pseudococcidae)
Scopelodes anthela Swinhoe - b nt (Eucleidae)
Stephanitis typicus Distant - b xt li (Tingidae)
2.2. Mt s su hi chui ch yu
SU C THN CHUI
Cosmopolites sordidus Germ
Cosmopolites sp.
Oidoiporus sp.
H vi voi (Curculionidae)
1) Phn b
Su c thn chui phn b trn tt c cc vng trng chui th gii. Ngi ta
cho rng su c thn chui c ngun gc ng Nam (theo N.W. Simends). Cho
n nm 1920, ngi ta thy ch cn 3 ni l Ai Cp, Haoai v Clmbia l cha c.
Vit Nam, su c thn chui c t lu v nhiu ni vi mc khc nhau. vng
chui i, su ph hi mnh v lin tc.
2) K ch
Su c th gy hi trn tt c cc loi chui, nhng chui tiu b hi nng hn
c.
Nhng l chui b su c thn ph
hi nng, cy pht trin khng u, cn ci,
l b gy, ho kh. Bung chui b gy gc
hng lot, cung bung chui b c nham
nh, c khi c khm chui b thi. nhng
l b sau c thn hi nh, cy chui vn
pht trin c. T cc l c, n ra mt
loi keo nhy trong sut, sau chuyn
thnh mu vng.
Su c thn ph hi ch yu giai
on su non tui 2 2 th cy chui hu
nh b ph hu ton b, thn b c rung
nh x mp. Khi b hi nng, cy chui
d b gy ngang thn, c khi su non c
ln c cung l hoc c xung c chui
nu phn thn gi b rung. Trong trng
hp b hi nh, l chui thng a vng v
ho r.
Theo kt qu nghin cu v su c
Hnh 11.8. Su c thn chui
thn chui Cuba (tp ch ph bin khoa
hc k thut nng nghip, LaHabana thng
Nhng.
4.1970), nhng l b su c thn ph,
(theo Hc vin Nng nghip Phc Kin)
chui sinh trng km, chm ra hoa, nng
xut thp. Mc hi phc thuc vo tui cy chui. Chui tui nh hu nh t b ph,
nhng cy b hi u nm trong khm chui c cy m b su nng, hoc cy m
thu hoch bung nhng khng c nh b, hoc nhng cy nm trong khm chui
lu nm, rm rp, khng c ta tha, chm sc thng xuyn.
tui bnh t, cy chui pht trin y v thng ch b hi cp 1,2
nn c th chu ng c. Nhng n khi tr bung, chui thng b hi rt nng, c
khi 100% s cy u b c. Phn ln saua trng thnh rt thch sng nhng b
nhiu nc, b ang thi ra. V vy, nhng cy chui c bung l ni trng thnh
n np v trng, v tr thnh ni tch lu ngun su c thn. C th giai on
pht trin ny ca cy chui, cc cht d tiu c chuyn ho nui qu, do mi
v ca thn chui c sc dn d i vi su trng thnh. V l , cy chui giai
on ny b hi nng nht, c khi ngay c bung chui cng c rt nhiu su c
thn ph hi, lm cho bung chui gy gc. i vi chui trng trn i, su c thn
l i tng nguy him, lm gim sn lng nghim trng.
4) Hnh thi
Trong cy chui, cng mt lc c th c 3 loi su c thn gy hi.
- Trng thnh: Loi Cosmopolites sp. hnh thon di, mu en tuyn. Loi
Cosmopolites sordidus hnh dng tng t, nhng mu nu sm. Hai loi ny kch
thc nh nhau. Chiu di thn trung bnh 16mm (ring vi di 4 mm), u nh hnh
bn nguyt, vi di v c dng c bit hi cong xung pha ui. Ru u hnh chu
c 7 t gp khc. t th nht di, t 2,3 to dn xp st nhau, t th 7 phnh to v
trn. Mnh lng trc hnh qu l trn bng, rng 3,5mm. Trn mnh ngc trc c 2
rnh hnh vng cung. chnh gi mnh lng ngc trc c 2 hng chm chy dc theo
mnh lng ngc trc, lm cho phn nhm ca ngc trng nh hnh ch V ngc.
Trng thnh c cnh cng khng che ht phn bng, pha mt cnh cng u ty.
Trn mi cnh c 9 ng rnh chy dc t u n cui. Nhng rnh ny do cc
chm xp lin tip vi nhau thnh ng thng. ng vn cnh ni ln thng nhn
bng v sng. i vi trng thnh mu nu, mnh ngc gia thng nhn bng v
en sng. Cnh sau l cnh mng, mu xm xp di cnh cng thnh 3 on, di t
2,5 3mm. Bng c 5 t cui ko di cong cung di. Con ci c t bng cui ty.
Bn chn gm 5 t, c mng sc, t th 5 c vut nhn, t i rt pht trin.
Loi su c thn th ba (Oidoiporus sp.) c c im khc vi 2 loi trn: mu
en mc, vi to hn, on gc ru phnh ra so vi 2 loi trn. Mnh lng ngc trc
c nhiu chm nh. t ngc th 2 pha bng c phn lm xung chnh gia ta
thnh ch V ngc. Loi c thn ny c thn th cng, c tnh gi cht lu hn 2 loi
trn (t 5 10 pht). Lng hi vng ln khc vi loi nu v en. Cnh cng pha
cui hi nhn hn, cc vt chm trn lng th hn.
- Trng mu trng sa hnh bu dc di 2,1mm; rn 1mm. Khi sp n chuyn sang
mu trng ng, sau gia qu c mt chm trng c, hai u mu trang trong sut.
- Su non mi n mu trng vng, di 2,5mm; rng 1,5mm. Khi n, su non n lun
v trng khng li vt tch. Ming kiu ming nhai, v vy, mi n cn thng cc
vch m b chui. Khi y sc, su non chuyn sang mu trng ng, kch thc di
16mm, rng 4,5mm. C th gm 10 t, chn khng r. Thi k ny su non n rt
mnh v gy hi nhiu.
- Nhng khi su non y sc, chng ngng n, bi tip ht phn cn b trong c th
lm kn ri co mnh ho nhng. Kn lm bng cc si t chui, c hnh bu dc, mt
u trn, di 28 30mm. Kn thng gp cc cy c bung hoc cht bung. Ban
u nhng c mu trng ng vi di qup xung di, chn p vo ngc, t bng
cui c 2 gai.

Ban ngy trng thnh t hot ng, chng thng np trong cc b, thng l cc
b pha ngoi mng nc v trng . Rt t khi gp trng thnh c nh mt
s ti liu nc ngoi cho bit. Trng thnh c cnh, nhng t khi bay, ch bay ban
m. S lng trng thnh v trng thng c nhiu trn cc b thi nhn. Rt t
trng hp pht hin c trng trn thn gi phn cn non. Trng thnh t trng
trn chui non. nhng cy chui ln hoc c bung th hu ht trng ri rc cc
b ngoi. Khi trng, trng thnh hay di chuyn, c mi l nh vo mt vung
ca m b v vo mt qu trng. Thng mi m, trng thnh t 2 4 qu
trng, nhng b chui c trng thnh trng, bn ngoi c nhng l c thm en,
d pht hin. Trng thng ri rc, t tp trung, trng c nhiu nht cy c
bung hoc ra bung.
Theo li liu nc ngoi th trng thnh trng quanh nm. Queensland, vo ma
thu v ma xun, Ghin vo ma ma v u ma kh (N. W. Simondo-rananao). S
lng trng thay i tu c th, mi con c th t mt vi chc n 200 qu
trng, trung bnh l 100 trng. Trng thnh ri rc cho n khi n khi ht trng.
Theo N. W. Simondo-rananao, th trng thnh trng c trn c chui, nhng
min Bc nc ta cha pht hin trng hp no. Cng theo N.W Simondo nghin
cu Queensland th thi gian pht dc ca trng t 1 tun n 3 tun tu theo ma.
Vit Nam, thi gian pht dc ca trng, su v nhng c khc bit. Trong nhng thng
trng thnh mnh nht, vng i t 64 - 72 ngy (ti liu ca Trng i hc
Nng nghip I - 1970).
Thi gian trng n ph thuc vo nhit rt cht ch, khi nhit tng trn 270C,
thi gian trng khng qu 3 ngy. Trong thng 2 - 3, thi gian trng ko di hn 1
tun. Nhn chung ton b vng i, nhit cng tng, th vng i cng rt ngn. V
d khi tng nhit t 18 n 270C, th vng i gim t 61 xung 35 ngy. T thng
2 n thng 4, m tng dn, s ngy t v ha n trng tng t 11 n 29 ngy.
Theo ti liu nghin cu ca Vin bo v thc vt th trng thnh r nht t thng 11
n thng 3 v ph hi mnh nht vo cui thng 3 n ht thng 4.
Khi nui su, ngi ta nhn thy, su non lc mi n hot ng rt t v chm chp.
Chng c mt ng chui vo thn gi, gy tc hi bn mt trong. ng c ca
su ngy cng di, cng rng. Tu theo s pht trin ca su ng c l nhng
ng ngon ngoo ngang dc trong thn, c khi c vo cung l ra tn ngn. Khi di
chuyn, su li (pha sau) dc trn ng c mt vt phn nh mn ca. Cy b
ph hi mnh c nhiu ng rung nh x mp. Su t hi c. Su non sng t 15 30 ngy th ho nhng. Nhng trn nm trong kn tt bng x chui. Nhng thng
pha b ngoi thi nhn. Thi gian hnh thnh nhng 5 - 10 ngy. Thi gian t
nhng n v ho 2 - 4 tun. Lc ho trng thnh chng c qua kn chui ra ngoi.
Trng thnh n np trong cy chui qua ma ma, nng chun b cho giai on
sinh sn t thng 10 n thng 3 nm sau.
T nhng nhn xt trn, chng ta cn tin hnh phng tr bng bin php nh b
cc cy n bung trnh vic ly lan. Tt c cc ging chui (tr chui ngp v
chui ht) u b su c thn ph hi, nhng mc c khc nhau. Theo th t mc
tc hi, c th xp th t ging chui t hi nh n nng nh sau: Chui l, chui
ng, chui ly, chui mn, chui tiu. Ring ging chui Michel ln ch b hi t 20 30%. Do , vn chn ging chui tiu ln lm ging sn xut xut khu, pht
trin trn din tch ln l vn cn nghin cu.
B GIP
Basilepta subcostatum Jacoby
B cnh cng (Coleoplera)
1) Phn b
ng nam .
2) K ch
Hi cy chui, cy roi, cy bm bm.
Hi l v qu chui, nhng qu l ch yu. Trng thnh gm l chui nham nh
thnh nhng vt trn mt l. L b hi su n ht phn dip lc cn tr li biu b di.
Thc t b gip ch ph l non t khi loa kn h m cho n khi m hon ton. Vt n
ca b gip thng to nh khng u, mi vt trung bnh di l 2,5 - 5mm; rng 0,8 2mm. B gip khng hi l bnh t v l gi. trn hoa, b gip ch hi khi hoa mi
tr, nhng vt hi tr thnh so thm li. Nhng qu b hi nng c ti 35 - 40 vt so.
4) Hnh thi
Trng thnh c 3 dng khc nhau: Nu bng hoc nu hung, en ng nh, phn
bng mu en ng nh, phn u v ngc mu hung nu.
C th hnh ng, dp, di 2,7 - 3mm; rng 2mm. Con ci to hn con c.
Ru u hnh chui ht gm 10 t, t gc to, t 2, 3, 4 mnh v di, cc t cn li
pht trin to hn. Mt kp li ln rt r. Ming kiu ming nhai; trn cnh cng c
nhiu chm nh xp st nhau thnh nhng ng dc chy t gc cnh n nh cnh.
Trn mi cnh cng c 10 ng nh vy. Cnh cng che ht phn bng, cnh sau
mng, mu en xm.
Bng c 6 t. Chn kiu chn chy, bn c 4 t, t th 4 chia 2 thu c mng sc.
Trng di 0,9 - 1 mm. Theo di b gip nui trong phng thy b gip trng ri rc
trn thnh chu nui.
Su non khi mi n di 1 mm, mu trng ng, u en.
Nhng trn trong kn.
5) Tp qun sinh sng v quy lut pht sinh gy hi
B gip ph hi ch yu giai on trng thnh. Trng thnh hot ng vo lc tri
rm mt, bui sng, chiu ti, nhng nht l ban m. Chng thng chui vo nn
chui mi h n (loa kn). Trong t nhin, thng gp b gip kt i trn phin l.
B gip trng vo ban m (t 21 gi). B gip c tnh gi cht, khi gp nguy him,
chng co rm chn, tt xung gc cy hay cung l hoc loa kn ri b hoc bay i
ni khc. Thng b gip xut hin vo trung tun thng 3 tr i. Trong thi gian su
pht trin mnh nht, c nhng bp chui c 10 - 15 con hoc 30 - 35 con. Trong 3
loi hnh b gip, loi hnh nu hung rt t, loi khoang v en chim s. B gip
thng sng tp trung nhng l chui ven sui, ven rng, khi nhit n nh vo
khong 18 - 200C. B gip pht sinh r nht vo trung tun thng 4 cho n trung tun
thng 5, sau gim dn s lng...
B gip hi chui c tnh thi v, chng ch sng trn chui trong khong thi gian t
thng 3 n thng 9. Theo ti liu ca Nguyn Quang Th, su non v nhng ca b
gip sng trong t gn gc chui v khng lm hi. B gip n phn dip lc, lm
gim kh nng quang hp ca l, nhng hi ch yu cho qu gy nn cc vt thm trn
qu chui, lm gim gi tr thng phm ca chui xut khu. Do , trong cng tc
kim dch, b gip c lit k vo danh sch i tng kim dch. Trong mt nm,
b gip xut hin trn chui hai nh cao chnh l hai t pht sinh:
t 1: T cui thng 3, r nht t cui thng 4 n cui thng 5.
t 2: T u thng 7 n trung tun thng 8 v tip tc ko di n cui thng 9 th
b gip bc vo giai on ngng pht dc bo tn ni ging.
B NT
Parasa sp.
H Limacodidae
1) Phn b
B nt c khp cc vng trng chui nc ta v trn th gii.
2) K ch
Cy chui.
Su non n l chui, khi mt cao trn cy ch cn tr cng l.
4) Hnh thi
- Trng thnh: thn di 23 - 25mm, si cnh rng 50 - 52mm, c th th bng mu
vng c nhiu lng, trn phn lng cc t bng c 5 khoang en. Chn ph nhiu
lng mu xm tro. Khi u, 2 chn trc thng qup li, 4 chn gia v sau bm l,
v vy b nt khi u c t th ngc u ln cao. Ru u si ch, mt kp hnh cu,
mu en xm. Vi c bo v bi 2 chm lng. Cnh trc mu vng lng lnh bi
lp vy bn ngoi. Cnh sau mu vng c lp phn ph trn.
Trng thnh mt di l, mi c t 15 - 30 qu. Trng dt mng c dng vy c
mu vng xp ln nhau hnh mi ngi, di 21mm, rng 2mm. Pha trn mt trng,
ph mt lp keo mng nh parafin.
- Sn non mu xanh l chui non. Su non y sc, c th di 35 - 36mm; rng 15 16mm. Mm tht vo v ch th ra khi n. Hai bn sn k t t bng cui ng vi
mi t c mt chm mu xanh (6 chm tng ng). Trn lng cng c 9 vt xanh
nh vy. C th chia 11 t rt r, cc t cui bng nh v ngn dn. Trn lng, ng
vi mi t c 2 chm lng. C th c 4 hng lng bo v chy dc theo chiu di ca
thn; ring hng th 1 v hng th 4 c 10 chm lng. Chm th 9 k t u xung c
2 chm en hnh tam gic bao ly phn trn ca chm lng. Chm lng ny rt ngn.
Cc lng ca b nt nh nh kim, c tc dng tit cht c bo v b nt khi gp k
th. Su non di chuyn ht sc chm chp. Su non c chn, nhng khng pht trin.
Phn bng b nt mm, lun lun tit ra cht dnh, gip cho b nt bm vng trn cy.
Nhng c bao bc trong mt ci kn trn trng nh ht cau kh, ng knh 10 - 11

mm. Kn mi hnh thnh mu trng c rt mm, sau chuyn dn sang mu en
sm v v kn kh cng, c tc dng bo v nhng qua ng.
B nt qua ng giai on nhng. Nhng di t, xung quanh gc chui trn
cc tn d. Cng c khi ngi ta gp nhng trn l chui kh. Khi sang xun, b nt
ho trng thnh (cui thng 3). Sau khi n, su non hot ng, ln rt nhanh, sc n
mnh dn theo tui. Su non c 4 ln lt xc. Mi ln lt xc su non ngng n b
ra ngoi l tin hnh lt xc. Mi ln lt xc su non bin t mu xanh sm tr thnh
xanh nht. Sau khi lt xc xong, su non nm yn 3 - 4 gi mi tip tc n bnh thng
v c th ln ln r rt. Cng tui ln, thi gian lt xc ca su cng ngn i. T khi
trng n n ln lt xc th nht: 11 ngy, ln lt xc th 2 sau 9 ngy, ln lt xc th
3 sau 8 ngy, ln th 4 sau 7 ngy. Sau ln lt xc th 4, su phn tn. Thi k ny su
ph chui mnh nht, c khi c khm chui ch cn tr li cng chnh. B nt n l
chui sut ngy m, nhng trong phm vi thi gian hp, khong 2 thng/nm.
Khi su non y sc, b nt bt u ngng n, sau tit mt phn cn b trong c
th ri tm ch lm kn. Khi lm kn, b nt c nhng chuyn ng trn nh t, nh
sp to ra mt ci kn dy. u tin, v kn mm, trng c, sau chuyn sang mu nu
en ri cng li thnh mt ci v vng chc bo v cho nhng qua ng. Khi v ho,
v kn nt ra nh mt ci np, trng thnh chui ra ngoi.
SU CUN L CHUI
Erionota thorax Linnaeus
H Bm nhy (Hesperidae)
1) Phn b
Su cun l chui l mt
loi su hi chui ph bin cc
vng trng chui nhit i
2) K ch
Cy chui.
hi
Hnh 11.8. Su cun l chui
Su non n l chui, cn l 1. Trng thnh; 2. Trng; 3. Su non; 4. Nhng
cun thnh t n np trong . (theo Vin khoa hc Nng nghip Qung Ty)
Cc l chui b ct vt tng mng
v cun thnh t.
4) Hnh thi
- Trng thnh thn di 30 - 35mm, st cnh rng 72 - 80mm. Ton thn mu nu sm,
u v ngc ph mt lp vy mu xm ht ch. Mt kp ln hnh bn cu. Cnh trc
mu nu en. Pha gc cnh trc gn mp trn c m lng mu vng tro; gia cnh
c 2 m vng ln. Mp ngoi c mt m vng nh nhng m ny c hnh ch nht.
Ming l vi rt di, cong hnh l xo. Ru hnh di trng c mc cu u ru.
- Trng ri tng qu hoc xp thnh hng, trn mi hng 2 - 8 qu. Trng mu

trng hnh bn cu, trn nh thon li v hi lm. Khi sp n nh trng c mu en.
Trng c nhng ng vn xin ni ln nh cc cnh, ng knh pha di 2mm,
ng knh pha trn nh qu - 1,5mm
- Su non khi mi n rt nh, mu trng sa, u en. Khi mi n ra n ht v trng.
Khi y sc su di 65mm. t ngc th nht v th 2 nh ngn tht li nh c chai.
t th 3 n t th 5 to dn, t th 6 tr li bnh thng, mi t c 5 - 6 ng
ngn ngang. Ba i chn ngc khng pht trin, 4 i chn bng rt r.
- Nhng mu xm xanh ph mt lp phn trng, di 35 - 40mm, gai ui dng mc
cu cng.
Trng thnh ban ngy hot ng mnh, trng mt di l. Su non mi n cn
phin l, nh t cun thnh ng ri n trong . Su non cng ln t cng to, phin l
cun cng rng thng sut giai on su non, s ph hi ch tp trung mt l. Su
non y sc ho nhng lun trong t, t su c cha nhiu phn. Su cun l thng
xut hin vo thng 4. Lc ny trn vn chui trng thnh hot ng mnh. Theo
bo co ca Giang Hng (1972) v Phan Vn Ngc (1974), mi nm su cun l chui
pht sinh 2 t:
t 1 : T trung tun thng 4 n cui thng 4, tc hi nh.
t 2: T cui thng 6 n ht thng 7, s lng ln, tc hi ng k.
6) Bin php phng chng cc loi su hi chui
Trong cc bin php phng tr su hi chui, bin php canh tc l quan trng. V
sinh ng rung c th gim mc tc hi ca su c thn v khu ny ph hu ch
n np ca trng thnh v su non. Nhng cy chui n bung phi nh b kp
thi, c th bm nh phi kh nhm mc ch tiu dit cc su non, trng thnh cng
vi trng su trong . Phi tr c vn chui, nht l xung quanh gc chui khi trng,
ch loi tr cc cy c su. Khi o cy con i trng, trnh tp trung thnh ng,
nu cn thit c th gt b i phn ngoi ca cc c chui b su loi tr su non.
C kin cho l cn phi ngm ton b cy ging vo trong nc su non cht ngt.
Thi gian ngm lu 1 - 2 ngy.
Bin php dng by thng c nhiu ni p dng nh sau: thn chui, sau
khi thu hoch bung, c cht thnh tng on ngn 20 - 30cm, b dc v p
xung t. Trng thnh di chuyn n np nhng vt ch, ngi ta kim tra by
vo mi bui sng v bt trng thnh. By c tc dng hng tun l. By cng mi
cng tt. Queensland, ngi ta lm by bng cch ct tng khoanh c chui, ri t
xung t. Theo Hord v Plipin, th by ny thu ht nhiu hn by lm bng thn cy.
Ngi ta c th tm mt s thuc v c nh Diplerex Naled dit su, gim c
mt s nhn lc i bt.
i vi b nt, b gip, su cun l, s dng cc thuc tr su nh ofatox
400EC, nng 0,1 - 0,2% hoc Trebon nng 0,1 - 0,15%.
3. SU HI CY NHN, VI
3.1. Khi qut v su hi nhn vi
Theo kt qu iu tra c bn cn trng hi cy n qu ca Vin BVTV nm
1997-1998 (NXBNN,1999), trn cy nhn vi nc ta pht hin c 38 loi su hi,
trong s c nhng loi rt ph bin nhiu ni nh sau:
Acrocercops cramerella Snellen su c gn l (Phyllocnistidae)
Aphis gossipii Glover - rp mui (Aphididae)
Bactrocera dorsalis H. - rui c qu (Trypetidae)
Conopomorpha sinensis Bradley su c qu (Phyllocnistidae)
Dichocrocis (Conogethes) punctiferalis Guenee su c qu (Pyralidae)
Eriophyes litchii Keifer - nhn lng nhung (Eriophyidae)
Ophiusa coronata Fabricius - bm ht qu (Noctuidae)
Ophiusa tirhaca Cramer - bm ht qu (Noctuidae)
Othreis fullonia Clerck (= Ophideres fullonica Linnaeus)- bm ht qu (Noctuidae)
Parasa pseudorapanda Hering - b nt (Eucleidae)
Platymycterus sieversi Reitter cu cu xanh nh (Curculionidae)
Tessaratoma papillosa Drury - b xt nhn vi (Pentatomidae)
3.2. Su hi nhn vi ch yu
B XT NHN VI
Tessaratoma papillosa Drury
H b xt nm t ru: Pentatomidae
B cnh na: Hemiptera
1) Phn b
B xt nhn phn b ti min nam Trung Quc, n , Bangladesh v cc
nc vng ng Nam . Vit Nam, tt c cc vng trng nhn vi u b loi su
ny gy hi.
2) K ch
Ngoi sinh sng ch yu trn nhn, vi, trng thnh ca loi b xt ny i lc
cn c mt, thm ch trng
trn mt s loi cy n qu
hoc cy thn g khc, tuy
nhin cha c mt ti liu no
xc nhn chng l su hi thc
s ca nhng loi thc vt ny.
3) Triu chng v mc
gy hi
Trong cc loi su hi
nhn, vi, B xt nhn c
xem l loi nguy him nht do
chng gy hi trc tip trn
Hnh 11.9. B xt nhn vi
1. Trng thnh ci; 2. Trng; 3. B xt non
(theo tp ch su bnh hi cy n qu Trung Quc)
hoa v qu non, gy hin tng thui hoa v rng qu non, khin nng sut qu gim
st nghim trng. Tu theo mt b xt, nht l b xt non, cc chm hoa nhn vi c
th b cht thui tng phn hay ton b. Hin tng cht thui c th xy ra t giai on
n hoa v c khi hoa n. Cc chm n v hoa b hi u kh ho, sau chuyn sang
mu nu en. Cc chm qu khng khiu, tr tri, ch cn st li mt t qu nh l biu
hin in hnh ca cc vn nhn, vi b loi b xt ny gy hi nng.
4) Hnh thi
Trng thnh l mt loi b xt kh ln vi chiu di, chiu rng c th khong
24,5 v 14,3 mm. Con ci c kch thc ln hn khong 28,6 v 16,4 mm. Lc mi
ho trng thnh, b xt c mu nu t, mt bng c th c bao ph bi mt lp
bt sp dy mu trng nh vi. Theo thi gian, b xt chuyn dn sang mu nu vng
nht, trn c th xut hin mt s vt m mu sm. Lc ny lp bt sp mt
bng cng mng dn, bong l nhiu ch l lp v c th mu nu. Ngoi kch
thc c th ln cng vi phn bng y n hn, mt c im quan trng nhn
bit b xt ci l l sinh c trn c quan sinh dc ngoi ca n nm pha mt bng.
Trong lc , b xt c l sinh dc li nm pha mt lng ngoi ra, cnh c quan
sinh dc ngoi ca b xt c c hai l bn dng c.
Trng b xt nhn c dng hnh cu, nhn, kch thc kh ln vi ng knh
khong 2,3 mm lc mi , trng c mu xanh nn chui hoc xanh ngc trong, bng.
Theo thi gian trng chuyn sang mn xanh c. Trc khi n, trng c mu hng ti,
qua v trng c th thy mt s chm en m ca c th b xt non. Trn cc gi th
rng, bng phng nh mt l, trng b xt nhn c thnh gm mt s hng xp
cnh nhau, vi tng s 14 qun. Nhng vi v tr trng khng thun li, hp, di,
nh nhnh hoa, qu, s trng mi c th t hn v chng phi vi ni khc nhau
v ng nhin khng to thnh nh ni trn.
- B xt non c 5 tui lc mi n c chiu di, chiu rng c th khong 6,3 v
4,5 mm, c th mu ti, nhng ch sau vi gi chng bin sang mu tm xm. T
tui 2 tr i, b xt non c mu nu vi ng vin c th mu en. Sang tui 5
(y sc) ngoi i mm cnh hin r, lp bt sp bao ph c th dy hn khin c th
c mu xm mc.
min Bc Vit Nam, b xt nhn c xem l loi cn trng ch c mt th
h trong mt nm (n h). Hng nm vo qung cui thng 2, u thng 3, b xt
trng thnh ri ch qua ng trong cc cnh l rm rp di chuyn ln cc chi non,
mang n hoa kim n, b sung dinh ng sau khong 5 thng qua ng khi thi
tit m dn ln, nhit khong 250C, hoa nhn bt u n cng l lc b xt bt u
ghp i giao phi. Thi k ny thng bt gp hin tng b xt bay t cy ny qua
cy khc tm kim thc n v nht l tm kim i tng ghp i. C lc nhiu
b xt c cng chen ln ginh dt mt con ci ghp i. Loi b xt ny c tp tnh
giao phi nhiu ln trong sut thi k minh sn, mi ln giao phi ko di hng gi.
Trong lc giao phi b xt vn chch ht thc n bnh thng do v tr ghp i ca
chng thng thy trn cc chi non, chm hoa, qu non v con ci thng u v tr
cao hn con c. Hot ng giao phi ca b xt c th xy ra mi lc vo ban ngy,
song phn ln vo bui sng v chiu mt. L loi cn trng c thi gian sinh sn ko
di nn b xt trng thnh c cc hot ng n thm, giao phi, trng xen k vi
nhau. Mi b xt ci c th t 3 n 7 trng, trung bnh 5, 6 vi tng s trng
khong 10 qu. Phn ln s trng ny c trong thng 3 (chim ti 89%) s t cn
li c trong thng 4 v mt phn khng ng k c trong thng 5 do nhit

cc thng ma xun bin ng nhiu, i lc vn cn rt m nn thi gian pht
dc ca trng cng dao ng t 9 n 16 ngy. Do nhng c im ny, b xt non
khng n r thnh mt t m ri rc trong mt thi gian di. Tuy vy c th thy b
xt non tui nh nhiu nht trong thng 4.
B xt non mi n thng sng qun t quanh trng, np mt sau l, nhng
2-3 ngy sau chng bt u i chuyn ln cc chi non, chm hoa, qu non t chch
ht thc n. Trong thng 4, mt b xt non tui nh c khi ln n 40 - 50 con/cnh.
Sang tui ln hn, do nhu cu thc n tng, chng c xu hng phn tn rng dn ra
xung quanh. Hu ht thi gian b xt non sng l trn cc chi non, cnh hoa qu, song
khi lt xc chng di chuyn xung pha di v n kn mt sau l. B xt non c tp
tnh gi cht, khi b khua ng, chng tit mi hi v bung mnh ri xung pha di.
B xt non c 5 tui, mi tui ko di chng 11 - 12 ngy, nn tng thi gian pht trin
ca pha b xt non chim ti 55-60 ngy. Vi tin pht dc ny, b xt trng thnh
ca la mi s xut hin r trong qung trung tun thng 5 n trung tun thng 6. T
y, xy ra hin tng gi la gia nhm b xt trng thnh qua ng t nm trc
(th h b m hay la c) v nhm b xt trng thnh mi v ho (th h con hay la
mi). Do c im ny, mt b xt trng thnh ni chung trn cy vo thi k
ny l cao nht trong nm. Kt qu theo di mt s nm vng Gia Lm cho thy vo
lc ny trong ni b nhm b xt trng thnh la mi khng xy ra hin tng ghp
i giao phi, nhng gia trng thnh c la mi vi trng thnh ci la c v
gia trng thnh c la c vi trng thnh ci la mi c xy ra hin. tng ghp
di, trng tuy vi sc sinh sn rt thp. Nh vy khi xy ra trng hp th 2 ni
trn th loi b xt ny c th sn sinh ra la b xt th 2, song ch c xem l la ph
trong nm.
B xt nhn trng thnh sng kh di, ti 11 - 13 thng, trong con ci sng di
hn. Vi thi gian sng nh vy, b xt trng thnh la c s cht ri rc t u
thng 5 n gia thng 7. Nh vy trong thc t, thi gian gi gia 2 nhm trng
thnh la c v la mi ko di khong 1 thng ri. n cui thng 7, ma qu thu
hoch xong, cnh l nhn, vi gi ci x xc, trn cy khng cn lc non. T thi im
ny, trn cy cn ch yu l b xt trng thnh la mi. Chng hot ng tha tht
dn, t di chuyn, chu yu u yn chch ht thc n trn cc cnh bnh t. n cui
thng 9 u thng 10, nhit bt du gim v ngy ngn li l lc b xt trng thnh
bc vo thi k hot ng bt buc. Chng thng n kn mt sau l trong nhng
cnh um tm rm rp v nm yn y n tn ma xun nm sau.
B xt nhn thch n trn cc chm hoa, qu non nn chng phn b ch yu
cc vn nhn, vi ln, lu nm. Hng trm ging vi chua n hoa sm vo lc b
xt cn qua ng nn khng b loi su ny gy hi. Tip n ma hoa vi thiu ri
mi n ma hoa nhn, do c th thy b xt xut hin trn vn vi thiu sm hn
so vi cc vn nhn.
Trong s k th t nhin ca b xt nhn, mt s loi chim nh cho mo, vnh
khuyn c xem l tc nhn quan trng v chng bt n mt s lng ng k trng
b xt nhn u v. Tip c th thy mt s loi ong k sinh trng b xt nhn.
Loi Anastatus affjaponicus (Eulophidae) xut hin kh sm vo cui thng 3 song
nhiu nht vo cui thng 4, u thng 5. Loi ong Ooencyrtus fongi (Encyrtidae) xut
hin mun hn, t cui thng 4 tr i v t cao im vo cui thng 6. Nhn chung
trong thng 5 v u thng 6, t l trng b xt nhn b k sinh bi 2 loi ong ny ln
kh cao gn 50%, khin mt b xt non tui nh cui v gim st r rt. Vo cui
ma sinh sn ca b xt, c th bt gp mt t l ng k b xt trng thnh (phn ln
thuc la c) v c b xt non y sc b mt loi bnh nm mu hng xm k sinh,
lm chng cht kh trn cy. Mt s tc gi trc y cho rng y l loi nm

Penicillium lilacium, song mt s nghin cu gn y cho thy loi bnh nm rt ph
bin l Metarhizium anisopliae cng gy bnh cho b xt nhn vi triu chng tng
t. 6) Bin php phng chng
T c im sinh hc v quy lut pht sinh pht trin ca b xt nhn, c th
thy thi im tt nht tr dit loi su ny bng sc ngi v dng c th s l lc
chng qua ng. Chn nhng ngy kh ro, rt m, dng so c mc rung mnh cc
cnh cy lm b xt ri xung bt git. Bin php ny tuy tn cng nhng rt hiu
qu v an ton vi mi trng. dit c nhiu b xt hn, c th dng mt s loi
thuc tr su phun trm ln tn cy. Mt s loi thuc thuc nhm Carbamt nh
Sevin, Mipein, c bit mt s thuc thuc nhm Pyrethroid nh Decis, Sherpa c
hiu lc rt cao vi loi su hi ny. Thi im dng thuc c hiu qu nht l vo sau
tt m lch, lc b xt chun b kt thc giai on qua ng. Khng nn phun thuc khi
hoa nhn n v c th nh hng xu n s th phn v ong mt. Hn na lc ny
b xt trng thnh bc vo thi k hot ng, chng thng bc bay khi vn
khi ngi thy mi thuc nn hiu qu tip tc ca thuc s thp. Vic bo v v khch
l cc loi k th t nhin ca b xt nhn thng qua vic ci thin mi trng sinh
sng, tng cng ngun thc n, k ch ph cho loi chim n trng v ong k sinh
trng b xt nhn l mt bin php t c ngha trong h thng qun l tng hp i
vi loi b xt nhn.
CU HI N TP CHNG XI
1. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy c mi?
su hi cy cam qut: su v ba, su nht, su bm phng hi cam qut, rp
vy c (=rp sp vy nu), rp sp nu mm (=rp sp hnh ra), xn tc cam,
b xt xanh vi di hi qu, rui c qu.
3. Trnh by khi qut tnh hnh su hi cy chui.
su hi cy chui: su c thn chui, b gip, b nt, su cun l chui.
5. Trnh by khi qut v su hi nhn vi.
tnh sng v quy lut pht sinh gy hi, bin php phng chng i vi loi su
hi cy nhn vi: b xt nhn vi
PH LC
BNG A
DANH MC MT S THUC C S DNG TR SU, NHN
HI CY TRNG VIT NAM
TT
Tn hot cht
Tn thng phm
n
l
+
+
1
2
Abamectin
Acephate
Tp k
Monster
Alpha-Cypermethrin
Fastac, Pertox
Bacillus thuringiensis
(var.Kurstaki)
(var..aizawai
(var.Kurstaki) +
Granulosis Virus
108PIB
Beauveria bassiana
Vuill
Delfin WG(32BIU),
Thuricide HP,
Bacterin, Batik,
Biocin
Xentari 35WDG,
15FC
Bitadin WP
Boverit 5x108
bot/g,
Beauverin
Oncol 20EC, 25WP,
5G
Applaud 10WP,
25SC
Applaud-Bas
27BHN
Applaud-Mipc
25BHN
Padan 95sp,
50SP,4g,
Patox 95SP, 50SP,
4G, Alfatap, Cardan,
Ledan, Mapan,
Tigidan
Vipami 6,5H
7
8
Benfuracarb
Buprofezin
10
Buprofezin 7%+
Fenobucarb 20%
Buprofezin 5%+
Isoprocarb 20%
Cartap
11
12
13
Cartap 4%+ Izoprocarb

2,5%
S dng tr su
c c Chc
thn
l
h ht
+
+
+
+
Nhn
14
Cypermethrin
Cymbush 5EC,
10EC.
Sherpa 10EC, 25EC.
Tiper 25EC,
Shertox 25EC,10EC,
5EC.
Decis 2,5EC.
15
16
Deltamethrin
(Decamethrin)
Diafenthiuron
Pegasus 500SC
17
Diazinon
Basudin 40EC
18
Vibaba 50ND, 10H
19
Diazinon 30%(6%)+
Fenobucarb 20%(4%)
Dimethoate
20
Etofenprox
Bi-58 40EC,
Bitox 40EC,50EC
Trebon10EC, 20WP
21
Difentox 20EC
Danitol-S 50EC
+
+
25
Fenpropathrin
Ofatox 400EC,
400WP
Bassa 50EC, Bascide
50EC, Hopkill
50ND,
Super Kill 50EC
Danitol 10EC
24
Etofenprox 5%+
Dimethoate 15%
Fenitrothion 45%+
Fenpropathrin 5%
Fenitrothion 200g/kg+
Trichlorfon 200g/kg
Fenobucarb
26
Fenpiroximate
Ortus 5 SC
27
Fenvalerate
28
Nereistoxin
29
Permethrin
Sumicidin 10EC,
20EC.
Vifenva 20ND
Neretox 90WP,
18SL
St trng n
95BTN
Ambush 50EC
30
Trichlorfon
31
Virus 104virus/mg+
(var.Kurstatki) 1600032000 IU/mg
22
23
ch bch trng
90SP
Dip 80SP; Diptecide
90WP; Tirex 90SP;
Sunchlorfon 90SP
V-BT
+
+
+
+
+
+
+
BNG B
THUC BO V THC VT HN CH S DNG VIT NAM
TT
Tn hot cht
Tn thng phm
Thuc tr su
Feradan 3G, Vifuran 3G, Yaltox 3G
Carbofuran (min 98%)
St Trng linh 15EC
Deltamethrin 2%+
Dichlorvos 13%
Dichlorvos (DDVP)
Dicofol (min 95%)
Kelthane 18,5 EC
Dicrotophos (min 85%)
Bidin 50EC
Endosulfan (min 93%)
Methomyl (min 98,5%)
Cyclodan 35EC, Endosol 35EC, Tigiodan 35ND,

Thiodan 35EC, Thasodant 35EC, Thiodol 35ND
Lannate 40SP
MAFA
1
2
2
3
4
5
Zin Phosphide
80%)
Na2SiF6 50%+
HBO3 10%+
30%
Na2SiF6 80%+
ZnCl2 20%
Demon 50EC
Thuc tr bnh hi cy trng

Dinasin 6,5 SC
Thuc tr chut
(min Fokeba 20%, QT-92 18%, Zinphos 20%
Thuc tr mi
PMC 90 bt
CuSO4
PMs 100 bt
Thuc bo qun lm sn
Celbrite MT 30EC
Methylen bis
Thiocyanate 5%+
Quaternary ammonium
Compounds 25%
Sodium
Tetraboratedecahydrate
54%+ Boric acid 36%
CuSO4 50%+
K2Cr2O7 50%
ZnSO4. 7H2O 60%+
NaF 30%+ ph gia 10%
SO4(NH4)2 92%+
NaF 8%
Celbor 90SP
XM5 100bt
LN5 90bt
PCC 100bt
Thuc kh trng kho

Celphos 56% tablet, Gastoxin 56,8 GE, Fumitoxin
55% tablet, Phostoxin 56% vin trn vin dt,
Quickphos 56 vin
Magnesium phosphide
Magtoxin 66 tablet, pellet
Methyl Bromide
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
1
2
3
Aluminium phosphide
Bromine Gas 98%, Dowfome 98%, Meth-O-gas

98%
BNG C
THUC BO V THC VT CM S DNG VIT NAM
Tn dc phm v thng phm

Thuc tr su, thuc bo qun nng sn
Aldrrin (Aldrex, Aldrite...)
BHC, Lindane (Gamma-BHC, Gamma-HCH, Gamatox 15EC,20EC,
Lindafor, Carbadan 4/4 G,
Sevidol 4/4G...)
Cadmium compound (Cd)
Chlordane (Chlorotox, Octachlor, Pentichlor...)
DDT (Neocid, Pentachlorin, Chlorophenothane...)
Dieldrin (Dieldrex, Dieldrite, Octalox...)
Eldrin (Hexadrin...)
Heptachlor (Drimex, Heptamul, Heptox...)
Isobenzen
Isodrin
Lead compound (Pb)
Methamidophos (Dynamite 50SC, Filitox 70SC, Master 50EC &70EC,
Monitor 50EC & 60EC, Isometha 50DD & 60DD, Isosuper 70DD, Tamaron
50EC...)
Methyl Parathion (Danacap M25 & M40, Folidol-M50EC, Isomethyl 50ND,
Metaphos 40EC & 50EC, Methyl Parathion 20EC, 40EC & 50EC, Milion
50EC, Proteon 50EC,
Romethyl 50ND, Wofatox 50EC...)
Monocrotophos (Apadrin 50SL, Magic 50SL, Nuvacron 40 SCW/DD & 50
SCW/DD,
Thunder 515 DD...)
Parathion Ethyl (Alkerxon, Orthophos, Thiophos...)
Sodium Pentachlorophenate monohydrate (Copas NAP 90G, PMD4 bt, PNaF 90 bt,
PBB 100 bt)
Pentachlorophenol (CMM7 du lng, Du tr mi M-4 1.2 lng)
Phosphamidon (Dimecron 50 SCW/DD...)
Polychlorocamphene (Toxaphene, Camphechlor...)
Strobane (Polychlorinate of camphene)
Thuc tr bnh hi cy trng
Arsenic compound (As) except Dinasin
Captan (Captane 75WP, Merpan 75WP...)
C
aptafol (Difolatal 80WP, Folcid 80WP...)
4
5
6
1
1
Hexachlorobenzene (Anticaric, HCB...)

Mercury compound (Hg)
Selenium compound (Se)
Thuc tr chut
Talium compound (Tl)
Thuc tr c
2.4.5 T (Brochtox, Decamine, Veon...)
TI LIU THAM KHO
TING VIT
1. Nguyn Hu Bnh, 1995. Phng tr su chch ht hi bng giai on cy con
bng phng php x l ht ging trc khi gieo. T/c BVTV, 5/1995.
2. B Nng nghip v pht trin nng thn, 2003. Danh mc thuc bo v thc vt
c php, hn ch v cm s dng Vit Nam. NXBNN 100 trang.
3. Nguyn Vn Cm, 1983. Mt s kt qu iu tra cn trng hi cy trng nng
nghip min Nam Vit Nam. Lun n PTS.
4. Nguyn Xun Cng, 1996. Nhn xt bc u v thnh phn su hi cy n
qu c mi H Ty. T/c BVTV, 3/1996.
5. Lng Minh Chu, 1987. Nghin cu mt s bin php trong qui trnh tng hp
phng tr ry nu (Nilaparvata lugens Stal.) hi la ti ng bng sng Cu
Long. Tm tt lun n ph tin s khoa hc nng nghip.
6. Nguyn nh Chi, 2003. Nghin cu tnh hnh pht sinh, bin ng s lng ca
mt s su chnh hi la v bin php phng chng chng ti huyn Yn Thnh
Ngh An. Lun n TS NN. Vin khoa hc KTNN VN.
7. Trn nh Chin, 2002. Nghin cu cn trng, nhn ln bt mi su hi u
tng vng H Ni v ph cn; c tnh sinh hc ca b chn chy Chlaenius
bioculatus Chaudoir v b ra Menochilus sexmaculatus Fabr. Lun n tin s
nng nghip.
8. Cc Bo v thc vt, 1982. Ry nu v bin php phng tr cc tnh pha Bc.
NXBNN 35 trang.
9. Cc Bo v thc vt, 2000. V la ng xun 1999-2000, Tnh hnh su bnh v
bin php ch o phng tr. Tp ch BVTV 4/2000: 21-28.
10. Cc Bo v thc vt v Vin Bo v thc vt, 1980. T liu v ry nu tp 1.
NXBNN 143 trang.
11. Cc BVTV, 1997. Dch hi KDTV Vit Nam. NXBNN.
12. ng Hng Dt, 1987. S tay bnh hi cy trng tp 1,2. NXBNN, H Ni.
13. Nguyn Vn nh, Hong L Khang, Nguyn Vn Th, H Hng, Nguyn Kim
Oanh, Trng Vn H v A. Braun, 1995. Kt qu bc u p dng IPM khoai
lang ti Thanh Bnh, H Ty. Kt qu nghin cu khoa hc Khoa Trng trt
1994-1995. NXBNN trang 83-89.
14. Nguyn Vn nh, Trnh Vn M, Nguyn Vn Ton, Nguyn Vn Th v
Trng Vn H 1995. Mt s kt qu nghin cu c im sinh hc v kh nng
phng chng su h khoai lang. Trong Kt qu nghin cu khoa hc cy c c.
Vin khoa hc k thut nng nghip Vit Nam trang 79-83.
15. iu l v KDTV. Ban hnh km theo ngh nh s 92/CP ngy 27/11/1993 ca
Chnh ph
16. ng Th Dung, 2003. Mt s dn liu v su c thn ng Ostrinia furnacalis
v xun ti Gia Lm H Ni. Tp ch BVTV s 6/2003 trang 7-11.
17. Nguyn Vn Hnh, 1988. Su cun l nh Cnaphalocrosis medinalis Guene hi

la mt s tnh min Bc v bin php phng tr. Tm tt lun n ph tin s
khoa hc nng nghip.
18. H Quang Hng, 1995. Thnh phn su hi bng v ong k sinh su hi chnh
nng trng T Hiu-Sn La.T/c BVTV, 2/1995.
19. H Quang Hng, 1998. Gio trnh phng tr tng hp dch hi cy trng (IPM).
NXB NN.
20. Bi Cng Hin, 1995. Cn trng hi kho. NXBNN.
21. Nguyn c Khim, 1996. Kt qu nghin cu mt s c tnh sinh vt, sinh
thi rp x trng hi ma. T/c BVTV, 3/1996.
22. Nguyn c Khim, 1996. Thnh phn v c im hnh thi ca loi b hung
hi ma. T/c BVTV, 6/1996.
23. Nguyn c Khim, 1995. Mt s kt qu nghin cu ry lng trng v ry xm
hi la ti HNNI. T/c BVTV, 5/1995.
24. Nguyn c Khim, 1995. Mt s kt qu nghin cu v ry nu hi la ti
HNN I. T/c BVTV, 2/1995.
25. Nguyn c Khim, 1996. Cn trng sng trong t hi khoai lang. T/c BVTV,
6/1996.
26. Nguyn c Khim, 1996. Kt qu nghin cu B hung nu hi ma (Serica
orientalis Motschulsky). T/c BVTV, 2/1996
27. Nguyn c Khim, 1996. Kt qu nghin cu su xp l ch Brachmia sp. T/c
BVTV, 3/1996.
28. Nguyn c Khim, 1995. Tnh hnh su hi cc ging ng lai ti H Ni. T/c
BVTV, 5/1995.
29. Trn Ngc Ln, 2000. Thnh phn loi thin ch v hng li dng chng trong
vic hn ch mt qun th mt s loi su hi la vng ng bng tnh Ngh
An. Tm tt lun n tin s khoa hc nng nghip.
30. Phm Vn Lm, 1999. Bin php canh tc phng chng su bnh v c di trong
nng nghip. NXBNN 80 trang.
31. Phm Vn Lm, 2002. Nghin cu bin php sinh hc tr su hi la. Trong: Cy
la Vit Nam th k 20, tp 2, (Ch bin GS Nguyn Vn Lut), trang 321-375.
32. Phm Vn Lm, 2002. Ti nguyn thin ch ca su hi: Nghin cu v ng
dng. NXBNN 141 trang.
33. Phm Vn Lm, 1997. Danh lc cc loi su hi la v thin ch ca chng
Vit Nam. NXB NN, 1997.
34. Quch Th Ng, 2000. Nghin cu rp mui (Homoptera: Aphididae) trn mt s
cy trng chnh ng bng sng Hng v bin php phng tr. Lun n TS.
35. Phm Th Nht, 2000. Su bnh chnh hi mt s cy thc phm v bin php
qun l. NXB NN.
36. V Khc Nhng, H Minh Trung, 1983. Nhng phng php nghin cu bnh
cy. NXBNN.
37. Nguyn Th Kim Oanh, 1996. Nghin cu thnh phn, c tnh sinh hc, sinh thi
ca mt s loi rp mui (Aphididae Homoptera) hi cy trng vng H Ni.
Lun n PTS nng nghip trng i hc NN1 H Ni.
38. Nguyn Trn Onh,1997, Gio trnh Ha bo v thc vt. NXB Nng nghip H
Ni.
39. Php lnh Bo v v KDTV ca UBTV Quc hi. 2/1993
40. Quyt nh ca B trng B NN&PTNT v Danh mc i tng KDTV ca
nc CHXHCN Vit Nam. 5/1998
41. Quyt nh ca B trng B NN&PTNT v Danh mc i tng KDTV ca

nc CHXHCN Vit Nam. 11/2000
42. Nguyn Trng Thnh, 1999. Nghin cu s dng hp l thuc ho hc phng
tr mt s su chnh hi la vng ng bng sng Hng trn c s xc nh mc
gy hi v ngng kinh t. Tm tt lun n tin s khoa hc nng nghip.
43. Nguyn Thi Thng, 2000. Nghin cu s dng hp l thuc ho hc phng
tr ry xanh v nhn hi ch vng Trung du Bc b. Lun n TS.
44. Trn Huy Th, 1996. Mt s kt qu nghin cu v su nn hi la. Tp ch
BVTV 5/1996: 66-72
45. H Khc Tn (ch bin), 1981. Gio trnh Cn trng nng nghip. NXBNN.
46. Trn Huy Th, 1992, Mt s kt qu nghin cu b xt di hi la (Leptocorisa
acuta). T/c Nng nghip 1992: 393-397
47. Nguyn Vn Thip, 2000. Nghin cu c s khoa hc phng tr ry xanh
Empoasca flavescems Fabr. v b tr Physothrips setiventris Bagn. hi ch vng
Ph Th. Lun n TS.
48. Nguyn Cng Thut, 1996. Phng tr tng hp su bnh hi cy trng,Nghin
cu v ng dng. NXB NN, 299 trang.
49. Nguyn Cng Thut, Hong Ph Thnh, V Th Chi v CTV, 2000. Kt qu
nghin cu s chuyn bin biotype ry nu vng ng bng sng Hng, nh
gi v chn to ging la khng ry (1996-1999). Tuyn tp cng trnh nghin
cu bo v thc vt 1996-2000: 9-16
50. L Vn Trnh, 1998. Nghin cu c im sinh hc, sinh thi ca mt s su hi
rau h hoa thp t vng ng bng Sng Hng v bin php phng tr. Lun n
TS.
51. Trung tm Bo v thc vt pha Bc, 2000. Tnh hnh pht sinh v gy hi ca
su bnh trn mt s cy trng chnh nm 1998-2000. Ti liu Bo co tng kt
cng tc Bo v thc vt nm 2000 v k hoch cng tc nm 2001 ca cc tnh
pha Bc.
52. Trung tm phn tch gim nh th nghim KDTV, 1996. Bo co thnh phn cn
trng kho Vit Nam.
53. Nguyn Vn Tut, 1994. K thut chn on v gim nh bnh hi. Tp ch
BVTV.
54. H Khc Tn (ch bin), 1981. Gio trnh cn trng nng nghip tp 2. NXBNN
225 trang.
55. Vin BVTV, 1999. Kt qu iu tra min Bc Vit Nam 1967-1968. NXB NN.
56. Vin BVTV, 1996. Tuyn tp cng trnh nghin cu BVTV 1990-1995. NXB
NN.
57. Vin BVTV, 1999. Kt qu iu tra cn trng v bnh cy cc tnh min nam
1977-1978. NXB NN.
TING NC NGOI
1. APPPC. 1992. Final dwarf - APPPC manual of Plant quarantine treatment
schedules and inspection procedures.
2. Citrus Pests and their natural enemies. Intergrated pest management in Australia.
HRDC - Australia, 1997.
3. Corbert A. S. and Tams. W. H. T. 1943. Keys for the identification of Lepidoptera
infesting stored food product. Proc. Zoo. Soc.
4. Dale D., 1994. Insect pests of the rice plant-their biology and ecology. In: Biology
and management of rice insects (Edt: Heineichs): pp 363-485.
5. Dobe. P. Haines, C. P. Hodges, R. J. and Prevett P.E. 1985. Insect and Arachnids
of tropical stored the Biology and identification. Tropical Development and
Research Institute, U.K.
6. Froklich D. F., Rodewald.W.,1979. Pests and diseases of Tropical crops and their
control Perganon Press London.
7. Highley E., E. J. Wright, H. J. Bank and B. R., 1985. Champ - Stored product
Protection Proceeding of the 6th Int. workshop on Stored product protection.
8. Hill D. S.,1975. Agricultural Insect Pests of the Tropics Cambridge University
Press.
9. Hill Dennis S., 1983. Agricultural insect pests of the tropics and their control.
Cambridge University Press. 746 pp
10. Hilton. H. E. and Corbert A. S.,1990. Common insects' pest of stored food
products. A guide to their identification. Economic seris.
11. La dfence des cultures en Afrique du Nord en considrant le cas de la Tunisie.
(GTZ) Gmbh, Eschborn, 1994.
12. Lagnaoni A., R. E. Bedewy, 1997. An Integrated Pest Management Strategy for
controlling potato tuber Moth in Egypt CIP. Circular Vol 22 1997.
13. Nishida T., T. Torii, 1970. A handbook of field methods for research on Rice Stem
borers and their natural enemies. Great Britain 1970.
14. Perry A.S., I. Yamoto, K. Y. Perry,2001. Insecticides in Agriculture and
Enviroment, Applied Agriculture, Tokyo, Japa.
15. Waterhouse D.F., 1993. The major Arthropod Pests and weeds of Agriculture in
Southeast Asia. Canberra - Australia.
Danh mc tn la tinh
A
Acidalia bipunctata Butler............................................. 56
Acrida lata Motsch.......................................................... 9
Adoxophyes cyrtosema Meyrick .................................... 56
Aedes albopictus Sk....................................................... 32
Aeolothrips fasciatus L.................................................. 51
Agrius convolvuli................................................... 39, 104
Agromyza sp. ................................................................. 59
Agrotis ypsilon..........................37, 46, 47, 49, 57, 96, 138
Agrotis ypsilon Rott................................................. 57, 96
Aleurocanthus spiniferus Quaintance ............................ 52
Aleurodes sp. ................................................................. 32
Alissonotum impressicolle Arrow.................................. 55
Alissonotum pauper Burm. ............................................ 55
Alucita niveodactyla Pagenstecher ................................ 56
Amsacta lactinea Cramer............................................... 57
Anax parthenope Selys .................................................... 8
Andraca bipunctata ........................... 37, 39, 57, 163, 166
Andraca bipunctata Walker................................... 57, 166
Anomala cupripes Hope ................................................ 55
Anomala daimiara Hardd. ............................................. 55
Anomala dorsalis Fabr. ................................................. 55
Anomis flava Fabr.......................................................... 57
Anomoneura mori Schwars ........................................... 52
Anopheles sinensis Wied. .............................................. 32
Anoplophora chinensis Forster .............................. 55, 177
Aonidiella aurantii Maskerell........................................ 53
Aphis citricidus Kirkaldy............................................... 52
Aphis gossypii Glover............................................ 52, 127
Arbela tetraonis Moore ................................................. 55
Argyroploce schistaceana Snellen................................. 56
Aspongopus fuscus Westwood....................................... 53
Aulacophora sp.............................................................. 55
B
Bacillus sp. .................................................................... 33
Bacillus thuringiensis 22, 47, 69, 101, 114, 115, 118, 127,
192, 193
Bactrocera dorsalis ................................. 37, 58, 180, 189
Beauveria bassiana........................................ 47, 106, 192

Bemisia myricae Kuwayana...........................................52
Bemisia tabaci (Gennarius)............................................52
Biston suppressalis Guenee ...........................................56
Bombycidae......................................................16, 57, 166
Bombyx mori.................................................. 4, 36, 38, 57
Bombyx mori L. .............................................................36

Bombyx mori Linn. ........................................................57
Brachmia trianuella Herrich-Schaffer ...........................56
Brachymeria latus..........................................................60
Brevicorine brassicae L.................................................52
Bruchus chinensis L.......................................................54
Bruchus pisorum L.........................................................36
C
C. explanata Miyatake...................................................55
Cacoecia eucroca Diakonoff .........................................56
Calotermes sp. .................................................................8
Cania bilinea Walker.....................................................56
Carabidae........................................... 7, 35, 39, 46, 48, 54
Cassida circumdata Herbst............................................55
Ceratovacuna lanigera Zehntner ...........................52, 143
Ceroplates rubens Maskerell .........................................53
Chaetodacus cucurbitae.........................................59, 129
Chaetodacus ferruginea.................................................58
Chelidonium argentatum Dalman..........................54, 168
Chilo suppressalis Walker .......................................56, 77
Chilotraea auricilia Dudgeon........................................56
Chironomus oryzae ........................................................58
Chironomus sp. ..............................................................58
Chlorita flavescens Fabr. ...............................................52
Chlorops oryzae.............................................................59
Chondracris rosea rosea De Geer .................................51
Chrysis cotesi.................................................................60
Chrysis principalis.........................................................60
Chrysis schioedtis ..........................................................60
Chrysocoris grandis Thunberg ......................................53
Chrysomphalus dictyospermi Morg. ..........................9, 32
Chrysomphalus ficus Ashm. ..........................................53
Chrysopa sp................................................................... 33
Cicadella viridis L......................................................... 32
Cicindella sexpunctata Fabr. ......................................... 54
Cicindellidae.............................................................. 7, 48
Cimex lectularius L. ...................................................... 32
Clania crameri Westwood............................................. 56
Clania minuscula Butler................................................ 56
Clania variegata Snellen................................................ 56
Cletus punctiger Dallas ................................................. 53
Cletus trigonus Thunberg .............................................. 53
Clitea metallica Chen .................................... 55, 168, 171
Cnaphalocrocis medinalis ............................. 4, 37, 56, 89
Cnaphalocrocis medinalis Guenee .......................... 56, 89
Coccinella transversalis Fabr. ............................... 55, 114
Coccus celatus De Lotto................................................ 52
Coccus hesperidum Linn. .............................................. 52
Coccus viridis Green ............................................. 52, 168
Coleoptera ...14, 31, 34, 37, 38, 48, 50, 53, 104, 111, 118,
141, 151, 159, 161, 171, 177, 182
Coptosoma sp. ............................................................... 53
Cryptogonus orbitus (Gyllenhal)................................... 55
Cryptophlebia ombrodella Lower ................................. 56
Culex fatigans Wied. ..................................................... 32
Culex fatigas Wied .......................................................... 9
Culex sp......................................................................... 36
Curculionidae .............................. 7, 35, 54, 104, 182, 189
Cylas formicarius Fabr. ................................... 36, 54, 104
G
G. orientalis Burmeister.................................................51
G. testaceus Walker .......................................................51
Gastrophilus intestinalis De Geer.................................36
Gastrophilus intestinalis De Geer..................................32
Graptopsaltria colorata Stal..........................................32
Gryllotalpa africana Pal de Beauvois............................51
Gryllus chinensis Weber ................................................51
H
Halictophagus sp. ............................................................9
Harmonia octomaculata Fabr. ...............................55, 114
Helicoverpa armigera Hubner ...............................57, 158
Helicoverpa assulta Guene ..........................................57
Heliothes obsoleta Hubner.............................................33
Helopeltis theivora W....................................................53
Hemiptera 7, 11, 33, 34, 48, 50, 53, 84, 86, 127, 128, 165,
179, 189
Herse convolvuli Linn....................................................56
Holotrichia sauteri Moser..........................................9, 36
Homona coffearia Nietner .............................................56
Homoptera .....7, 11, 14, 21, 34, 50, 52, 73, 103, 108, 121,
123, 140, 143, 164, 175, 176, 198
Hylemia sp. ....................................................................59
Hymenoptera.............................. 10, 31, 37, 38, 48, 50, 59
Dacus dorsalis....................................................... 59, 180

Danaus aglea Cramer.................................................... 57
Danaus chrysippus L..................................................... 57
Danaus melissa Cramer................................................. 57
Deltocephalus dorsalis Motsch. .................................... 52
Deudorix epijarbas Moore ............................................ 57
Diaphorina citri Kuw. ................................................... 52
Dibrachys cavus ............................................................ 60
Disphania militaris Linnaeus ........................................ 56
Dociostraurus maroccanus............................................ 40
Dolerus tritici Chu......................................................... 36
Drosophila sp. ............................................................... 59
Dysdercus cingulatus Fabr. ........................................... 53
Icerya purchasi ..................................................30, 47, 52

Icerya purchasi Mask ....................................................52
Ileis axyridis Pallas. .......................................................55
E
Earias cupreoviridis Walker ......................................... 33
Earias fabia Stoll........................................................... 57
Echinocnemus squameus Bilberg .................................. 54
Ectropis crepuscularis Hubner ...................................... 56
Empoasca subrufa Melichar.......................................... 52
Epicauta gorhami Marseul .................................... 54, 141
Epilachna 28-maculata Motsck..................................... 33
Epilachna vigintioctopunctata (Fabr.)........................... 55
Erionota thorax L.......................................................... 57
Etiella zinckenella Treitschke........................................ 56
Euplocea mulciber Cramer............................................ 57
Euproctis pseudoconspersa Strand................................ 57
Eutolmus brevistylus Coquillet ...................................... 58
F
Formica rufa ................................................................. 59
Formicornus sp.............................................................. 55
Fulgora candelaria L. ................................................... 52
L
Lamprosema indicata Fabr. ...................................56, 134
Lariophagus distingendus..............................................60
Lawana imitata Melichar...............................................52
Lemnia biplagiata Swartz ..............................................55
Lepidosaphes gloverii Pack. ..........................................53
Leptocorisa acuta Thunberg ..........................................53
Leptocorisa varicornis Fabr.....................................53, 86
Leucania separata................................ 37, 39, 45, 57, 101
Leucania separata Walker.....................................57, 101
Liriomyza sativae...................................................37, 123
Liris nigripennis.............................................................59
Locusta migratoria ..............................................8, 40, 51
Locusta migratoria Fabr. ...............................................51
Locusta migratoria Linn..................................................8
Luccia sp..........................................................................9
Lycaena boetica L..........................................................57
Lycorma delicatula White..........................................9, 32
Lygus pratensis Linn......................................................32
Lymantridae...................................................................38
M
Megaloptera ..............................................................16, 50
Melanitis leda Linn........................................................57
Melophagus ovinus ........................................................31
Menida histro Fabr.........................................................53
Menochilus sexmaculatus Fabr. .............................55, 114
Metarhizium anisopliae .........................................47, 191
Musca domestica vicina.................................................59
Mythimna xem Leucania
Musca sp. .......................................................................36
Mylabris cichorii Linnaeus............................................ 54

Myzus persicae Sulzer ........................................... 52, 121
N
Naranga aenescens Moore ............................................ 32
Nephotettix bipunctatus Fabr......................................... 52
Nezara viridula Fabr...................................................... 53
Nilaparvata lugens Stal ................................... 52, 73, 197
Nuclear polyhedrosis virus.................................... 48, 118
O
Omphisa illisalis Walker ............................................... 56
Orthoptera...................................7, 11, 14, 34, 50, 51, 138
Ostrinia furnacalis .................................... 37, 56, 98, 197
Ostrinia furnacalis Hubner............................................ 56
Ostrinia nubilalis Hubner.............................................. 56
Oxya velox Fabr............................................................. 51
P
Pachydiplosis oryzae ........................................... 4, 58, 92
Paederus fuscipes Cutr. ................................................. 54
Panolis flammen ............................................................ 59
Papilio demoleus L................................................ 57, 172
Papilio machaon L. ....................................................... 36
Papilio polytes L. .................................................. 57, 172
Papilio xuthus Linn. ...................................................... 34
Parasa bicolor Walker .................................................. 56
Parasa pseudorapanda Hering.............................. 56, 189
Pareba vesta Fabr.......................................................... 57
Parlatoria zizyphus Lucas ............................................. 53
Parnara guttata Br. Et Grey.......................................... 57
Pectinophora gossypiella Saunders ....................... 56, 156
Pelopidas mathias Fabr. ................................................ 57
Perkinsiella saccharicida Kark. .................................... 32
Phloeothrips oryzae Matsumura.................................... 52
Phyllocnistis citrella Stainton........................................ 57
Phyllotreta vittata Fabr.................................................. 55
Phyllum ciccifolium Linn............................................... 33
Phytomiza atricornis ..................................................... 59
Pieris canidia ................................................................ 47
Pieris rapae L.................................................. 33, 57, 113
Pieris rapae Linn............................................................. 9
Pierodorus lituratus Fabr. ............................................. 32
Pleonomus canaliculatus Faiderm................................. 36
Plutella xylostella Curtis ............................................... 55
Poecilocoris latus Dall. ................................................. 53
Prionus insularis Motsch ................................................ 8
Proceras venosatus Walker ........................... 56, 145, 147
Propylea japonica Thunberg ......................................... 55
Pseudaphycus utilis utilis .............................................. 60
Pseudococcus brevipes Cockerelli ................................ 52
Pseudococcus citri Risso....................................... 52, 108
Ptilineurus marmoratus Reitt. ......................................... 9
Pyrameis indica Herbst. ................................................ 57
Pyrausta nubilalis Hubner............................................. 36
R
Rhaphidopalpia chinensis Weise................................... 33
Rhaphigaster nubulosa Poda ......................................... 32
Rhizopertha dominica Fabr. .......................................... 54
Rhopalosiphum maidis Fitch ......................................... 52
Rhynchocoris humeralis Thunberg ........................53, 168

Rodolia cardinalis .........................................................47
Rondotia menciana Moore.............................................33
S
Saissetia oleae (Bern.) ...................................................53
Salurnis marginellus Guer .............................................52
Schistocera gregaria......................................................40
Scymnus hoffmani Weis. ................................................55
Semia cynthia Drury ........................................................9
Sericenus telamon Donovan ............................................9
Sesamia inferens Walker........................................57, 145
Sitodiplosis mosellana Gehin.........................................36
Sitodiplosis mosellana Ghm. .........................................32
Sitophilus oryzae Lin. ....................................................54
Sitotroga cerallela Oliv. ................................................56
Sitotroga cerealella Oliver ............................................33
Sogata furcifera Horvath ...............................................52
Sphingidae ................................................................16, 56
Spilosoma subcarnea Walker.........................................57
Spodoptera litura ............. 39, 57, 104, 108, 113, 116, 125
Spodoptera litura Fabr........................... 57, 108, 113, 116
Spodoptera mauritia ................................................39, 57
Spodoptera mauritia Boisd. ...........................................57
Steganodactyla concursa Walk......................................56
Stephanitis typicus Dist..................................................53
Sylo copavalga...............................................................31
T
Tabanus rubidus ............................................................58
Tenthredinidae ...................................................16, 35, 60
Tessaratoma papillosa Drury.................................53, 189
Tetrastichus schoenobii ...........................................60, 81
Tettigometra sp. .............................................................32
Theretra oldenlandia Fabr. ............................................57
Thosea chinensis Walker ...............................................56
Thrips oryzae Williams..................................................51
Thrips palmi Karni.........................................................52
Thrips tabaci Lindeman.................................................52
Thysanoptera.......................................... 11, 14, 31, 50, 51
Tinea granella Linn. ......................................................55
Tinea pellionella L.........................................................55
Tipula ains Alexander....................................................58
Tribolium ferrugineum Fabr. .........................................54
Trichogramma spp.........................................................48
Trionymus sacchari Cockerelli ......................................52
Tryporyza incertulas ....................................37, 38, 41, 78
Trypoyza incertulas (Walker) ........................................56
V
Vespa cincta...................................................................59
X
Xyleborus morigenus Bandf...........................................54
Xyleborus morstatti Haged ............................................54
Xylotrechus quadripes Chevrolat...........................55, 159
Z
Zeuzera coffeae Nietner .................................................55
Mc lc
PHN M U ................................................................................................1
Phn A ................................................................................................................3
I CNG......................................................................................................3
Chng I.............................................................................................................4
KHI NIM V CN TRNG HC ................................................................4
1. nh ngha mn Cn trng nng nghip......................................................4
2. V tr phn loi v c im ca lp cn trng ............................................4
3. Ngun gc tin ho ca lp cn trng .........................................................5
4. Vai tr ca cn trng i vi t nhin v con ngi....................................5
4.1. Vi t nhin..........................................................................................5
4.2.Vi con ngi........................................................................................6
5. Mt s mc lch s nghin cu v cn trng ...............................................7
5.1. Trn th gii.........................................................................................7
5.2. Vit Nam...........................................................................................7
Chng II............................................................................................................8
HNH THI HC CN TRNG .......................................................................8
1. nh ngha...................................................................................................8
2. Cu to khi qut c th cn trng ..............................................................8
3. Cu to chi tit c th cn trng ..................................................................8
3.1.Phn u ...............................................................................................8
3.1.1. Cu to c bn ca u..........................................................................8
3.1.2. Cc phn ph ca u............................................................................9
3.2.Phn ngc ...........................................................................................13
3.2.1. Cu to c bn phn ngc ...................................................................13
3.2.2. Cc phn ph ca ngc.......................................................................13
3.3.Phn bng ...........................................................................................16
3.3.1. Cu to c bn phn bng ...................................................................16
3.3.2. Cc phn ph ca bng cn trng trng thnh...................................17
3.3.3. Cc phn ph bng u trng ..........................................................17
3.4. Da ca cn trng................................................................................17
3.4.1. Chc nng ...........................................................................................17
3.4.2. Cu to ................................................................................................18
3.4.3. Cc vt ph ca da v cc tuyn ..........................................................19
3.4.4. Mu sc da cn trng...........................................................................19
Chng III. GII PHU SINH L CN TRNG........................................21
1. nh ngha.................................................................................................21
2. Xoang c th v v tr cc c quan bn trong.............................................21
3. Cu to v hot ng ca cc b my bn trong c th cn trng..............22
3.1. H c..................................................................................................22
3.2. B my tiu ho..................................................................................22
3.3. B my h hp....................................................................................24
3.4. B my tun hon...............................................................................25
3.5. B my bi tit ...................................................................................27

3.6. B my thn kinh................................................................................27
3.7. B ny sinh dc ..................................................................................31
Chng IV. SINH VT HC CN TRNG ...................................................34
1. nh ngha.................................................................................................34
2. Phng thc sinh sn ca cn trng ..........................................................34
3. Trng v pht dc phi thai:......................................................................35
3.1. Cu to trng .....................................................................................35
3.2. Pht dc phi thai ..............................................................................35
4. c im sinh vt hc giai on u trng ..................................................37
4.1. Trng n ............................................................................................37
4.3. Bin thi cn trng ..........................................................................37
4.4. Cc dng u trng..............................................................................39
4.5. Hot ng sng ca u trng .............................................................39
5. c im sinh vt hc giai on nhng .....................................................40
6. c im sinh vt hc giai on trng thnh...........................................41
6.1. Ho trng thnh ...............................................................................41
6.2. Tnh n thm v trng thnh v sinh dc ..........................................42
6.3. Giao phi, th tinh, trng ..............................................................42
7. Cc c im sinh vt hc khc ca cn trng ..........................................42
7.1. Cc bin php t v............................................................................42
7.2. c tnh sng tp th..........................................................................43
7.3. Hin tng ngng pht dc (Diapause)..............................................43
7.4. Hin tng nhiu hnh ca cn trng .................................................44
7.5. Chu k sng........................................................................................45
SINH THI HC CN TRNG......................................................................47
1. nh ngha.................................................................................................47
2. Khi nim c bn v sinh thi hc c th...................................................47
3. Khi nim c bn v sinh thi hc qun th ..............................................47
4. Vai tr ca mt s yu t sinh thi ............................................................48
4.1. Nhit ..............................................................................................48
4.2. m khng kh ................................................................................49
4.3. Ma....................................................................................................50
4.4. nh sng.............................................................................................50
4.5. Gi .....................................................................................................51
4.6. t .....................................................................................................51
4.7. Yu t thc n.....................................................................................52
4.8. Yu t k th t nhin .........................................................................53
4.9. nh hng cc hot ng cu con ngi............................................53
Chng VI. PHN LOI CN TRNG..........................................................55
1. nh ngha.................................................................................................55
2. Khi nim c bn v phn loi cn trng ..................................................55
3. H thng phn loi n b ca lp cn trng.............................................56
4. Mt s b, h cn trng quan trng trong nng nghip .............................57

4.1. B cnh thng (Orthoptera) ................................................................57
4.1.1. H chu chu (Acridiidae = Locustidae) .............................................57
4.1.2. H st snh (Tettigoniidae)..................................................................57
4.1.3. H d mn (Gryllidae).........................................................................57
4.1.4. H d di (Gryllotalpidae)...................................................................57
4.2. B cnh t (Thysanoptera) .................................................................57
4.2.1. H b tr vn (Aeolothripidae).............................................................58
4.2.2. H b tr (Thripidae):. .........................................................................58
4.2.3. H b tr ng (Phloeothripidae):. .........................................................58
4.3. B cnh u (Homoptera)...................................................................58
4.3.1. H b ry (Jassidae=Cicadellidae):......................................................58
4.3.2. H ve su u di (Fulgoridae):...........................................................58
4.3.3. H ve su bm (Flatidae):. ................................................................58
4.3.4. H mui bay (Delphacidae):................................................................58
4.3.5. H ry g (Psylidae = Chermidae).......................................................58
4.3.6. H ry bt phn (Aleyrodidae=Aleurodidae).......................................58
4.3.7. H rp mui (Aphididae).....................................................................58
4.3.8. H rp mui x (Eriosomatidae=Pemphigidae) ..................................58
4.3.9. H rp sp bng x (Margarodidae) ....................................................58
4.3.11. H rp sp n mng (Coccidae).........................................................58
4.3.12. H rp sp vy (Diaspidae)................................................................59
4.4. B cnh na (Hemiptera) ...................................................................59
4.4.1. H b xt ru 5 t (Pentatomidae)......................................................59
4.4.2. H b xt trn (Platispididae=Coptosomatidae) ...................................59
4.4.3. H b xt mai (Scutelleridae)...............................................................59
4.4.4. H b xt mp (Coreidae) ....................................................................59
4.4.5. H b xt (Pyrrhocoridae)...............................................................59
4.4.6. H b xt li (Tingidae).....................................................................59
4.4.7. H b xt m (Miridae=Capsidae) .......................................................59
4.4.8. H b xt bt mi (Reduviidae). ..........................................................59
4.5. B cnh cng (Coleoptera).................................................................59
4.5.1. H chn chy (Carabidae) ...................................................................59
4.5.2. H h trng (Cicindelidae). .................................................................60
4.5.3. H cnh cc (Staphilinidae).................................................................60
4.5.4. H b ci (Elateridae) .........................................................................60
4.5.5. H b ci gi (Buprestidae).................................................................60
4.5.6. H mt u di (Bostrychidae). ...........................................................60
4.5.7. H mt m ngn (Ipidae=Scotylidae)..................................................60
4.5.8. H mt u (Bruchidae=Lariidae). ......................................................60
4.5.9. H vi voi (Curculionidae)..................................................................60
4.5.10. H bng ti (Tenebrionidae)..............................................................60
4.5.11. H ban miu (Meloidae)....................................................................60
4.5.12. H xn tc (Cerambycidae) ...............................................................60

4.5.13. H nh kim (Chrysomelidae).............................................................60
4.5.14. H b hung (Scarabaeidae)................................................................61
4.5.15. H b ra (Coccinellidae)..................................................................61
4.6. B cnh vy (Lepidoptera) .................................................................61
4.6.1. H ngi c g (Cossidae)...................................................................61
4.6.2. H ngi cc (Tineidae) ........................................................................61
4.6.3. H ngi rau (Plutellidae=Yponomeutidae). .........................................61
4.6.4. H ngi mch (Gelechidae). ................................................................61
4.6.5. H ngi cun l (Tortricidae) ..............................................................61
4.6.6. H ngi cun l b (Eucosmidae=Olethreutidae).................................61
4.6.7. H ngi lng v (Pterophoridae)..........................................................61
4.6.8. H ngi sng (Pyralidae) .....................................................................62
4.6.9. H su kn (Psychidae). ......................................................................62
4.6.10. H b nt (Eucleidae)........................................................................62
4.6.11. H su o (Geometridae)...................................................................62
4.6.12. H ngi nhng vi (= h ngi tri) (Sphingidae) ...............................62
4.6.13. H ngi n (Arctiidae). ....................................................................62
4.6.14. H ngi c (Lymantriidae = Liparidaea = Orgidae) .........................62
4.6.15. H ngi m (Noctuidae). .................................................................62
4.6.16. H tm du (Bombycidae).................................................................62
4.6.17. H ngi c l (Phyllocnistidae)........................................................62
4.6.18. H bm phng (Papilionidae). ......................................................62
4.6.19. H bm phn (Pieridae) ..................................................................62
4.6.20. H bm ban (Danaidae) ..................................................................62
4.6.21. H bm mt rn (Satyridae) ............................................................63
4.6.22. H bm su mnh gai (Nymphalidae)..............................................63
4.6.23. H bm tro c ui (Lycaenidae) ....................................................63
4.6.24. H bm nhy (Hesperidae)..............................................................63
4.7. B hai cnh (Diptera) .........................................................................63
4.7.1. H mui ln (Tipulidae)......................................................................63
4.7.2. H mui ch hng (Chironomidae) ......................................................63
4.7.3. H mui (Culicidae)............................................................................63
4.7.4. H mui nn (Cecidomiidae)...............................................................63
4.7.5. H rui tru (Tabanidae) .....................................................................63
4.7.6. H mng n su (cn gi l rui n su) (Asilidae). ............................63
4.7.7. H rui n rp mui (Syrphidae). ........................................................64
4.7.8. H rui c qu (Trypetidae = Tephritidae). .......................................64
4.7.9. H rui dm (Drosophilidae) Drosophila sp........................................64
4.7.10. H rui vng c thn (Chloropidae).................................................64
4.7.11. H rui c l (Agromyzidae). ..........................................................64
4.7.12. H rui hoa (Anthomyiidae)..............................................................64
4.7.13. H rui nh (Muscidae).....................................................................64
4.7.14. H rui k sinh (Tachinidae = Larvaevoridae) ..................................64

4.7.15. H rui xanh (cn gi l nhng xanh)(Calliphoridae). .......................64
4.8. B cnh mng (Hymenoptera)............................................................64
4.8.1. H kin (Formicidae). ........................................................................64
4.8.2. H ong mt (Apidae).. ........................................................................64
4.8.3. H t v (Sphecidae). .........................................................................65
4.8.4. H ong vng (Vespidae). ....................................................................65
4.8.5. H ong t (Scoliidae)........................................................................65
4.8.6. H ong c (Ichneumonidae). ..............................................................65
4.8.7. H ong kn nh (Braconidae).............................................................65
4.8.8. H ong ba t bn (Trichogrammatidae) ............................................65
4.8.9. H ong nh ru ngn (Eulophidae) .....................................................65
4.8.10. H ong nh nhy (Encyrtidae)..........................................................65
4.8.11. H ong xanh nh (Pteromatidae) .......................................................65
4.8.12. H ong nh (Chalcidae).....................................................................65
4.8.13. H ong trng bng c vn (Scelionidae)............................................65
4.8.14. H ong nhn (Pompilidae).................................................................65
4.8.15. H ong n l (Tenthredinidae) ...........................................................65
4.8.16. H ong xanh (Chrysidae)...................................................................65
Chng VII NGUYN L V CC PHNG PHP PHNG CHNG SU
HI...................................................................................................................68
1. Su hi v thuc tnh ca su hi ...........................................................68
1.1. nh ngha:. ......................................................................................68
1.2. Thuc tnh ca su hi cy trng........................................................68
2. Phng hng phng chng su hi.........................................................68
2.1.
iu khin sinh qun nng nghip theo hng c li cho con
ngi... 68
2.2.
Ci bin iu kin sinh sng ca su hi.......................................69
2.3. Gim nh kh nng b hi cho cy trng bng chn to ging chng
chu v n trnh su hi. ...........................................................................70
2.4.
Trc tip tiu dit su hi .............................................................71
3. Nguyn tc phng chng su hi ..............................................................72
3.1.
C hiu qu kinh t .......................................................................72
3.2.
Phng l chnh..............................................................................72
3.3.
Phng chng theo quy trnh tng hp ...........................................72
3.4.
Phi mang tnh qun chng ..........................................................73
4. Cc bin php phng chng su hi.......................................................73
4.1.
Bin php canh tc k thut...........................................................73
4.2.
Bin php s dng ging chng chu ............................................75
4.3. Bin php c gii, vt l.....................................................................75
4.4. Bin php sinh hc .............................................................................76
4.5. Bin php ho hc ..............................................................................77
4.6. Bin php kim dch thc vt..............................................................78
Danh lc i tng kim dch thc vt (TKDTV) ca Vit Nam: ..................78

2) Tnh hnh din bin ca TKDTV Vit Nam.........................................79
4.7. iu khin dch hi tng hp (IPM) ...................................................80
Chng VIII. SU HI CY LNG THC ................................................82
1. SU HI LA ........................................................................................82
1.1. Khi qut tnh hnh su hi la ..........................................................82
1.2. Mt s loi su hi la ch yu v ph bin.......................................83
RY NU (MUI NU).............................................................................83
SU C THN LA ................................................................................87
SU C THN 2 CHM .........................................................................88
B XT EN HI LA ...............................................................................93
B XT DI HI LA ................................................................................95
SU CUN L NH HI LA..................................................................98
SU NN...................................................................................................101
2. SU HI NG.....................................................................................104
2.1. Khi qut tnh hnh su hi ng .......................................................104
2.3.
Mt s loi su hi ng ch yu ..................................................105
SU XM ..................................................................................................105
SU C THN NG..............................................................................108
SU CN L NN NG..........................................................................111
RP NG ...................................................................................................113
3. SU HI KHOAI LANG ......................................................................114
3.1. Khi qut tnh hnh su hi khoai lang.............................................114
3.2. Mt s loi su hi khoai lang ch yu ............................................114
B H KHOAI LANG...............................................................................114
SU C DY KHOAI LANG ................................................................117
Chng IX. SU HI CY THC PHM ...................................................119
1. SU HI KHOAI TY.........................................................................119
1.1. Khi qut tnh hnh su hi khoai ty...............................................119
1.2. Mt s su hi khoai ty ch yu.....................................................119
RP SP HI KHOAI TY ......................................................................119
B RA 28 CHM....................................................................................123
2. SU HI RAU H HOA THP T.....................................................124
2.1. Khi qut tnh hnh su hi rau ........................................................124
2.2. Mt s su hi rau h thp t ch yu.............................................125
SU T......................................................................................................125
SU KHOANG ..........................................................................................127
B NHY HI RAU .................................................................................130
RP MUI HI RAU ................................................................................132
3. SU HI CY C CHUA....................................................................135
3.1.
Khi qut tnh hnh su hi cy c chua.......................................135
3.2. Mt s su hi cy c chua ch yu .................................................135
B PHN...................................................................................................135
SU C QU C CHUA .......................................................................137
4. SU HI BU, B, DA CHUT .......................................................139
4.1.
Khi qut tnh hnh su hi bu, b, da chut.............................139
4.2. Mt s su hi bu b ch yu..........................................................139
B XT MP...........................................................................................140
B XT NU..............................................................................................140
RUI C QU........................................................................................141
Chng X SU HI CY CNG NGHIP ..................................................144
1. SU HI U TNG ......................................................................144
1.1. Khi qut tnh hnh su hi u tng ..............................................144
1.2. Mt s loi su hi u tng.........................................................144
GII C THN U TNG ..............................................................144
GII C L U TNG ....................................................................146
SU CUN L U TNG..................................................................148
SU C QU U TNG .................................................................150
2. SU HI LC.......................................................................................152
2.1. Khi qut v su hi lc...................................................................152
2.2. Mt s loi su hi lc quan trng ..................................................152
D MN LN ............................................................................................152
RP MUI HI LC.................................................................................154
BAN MIU EN SC TRNG.................................................................155
3. SU HI MA.......................................................................................157
3.1. Khi qut v su hi ma..................................................................157
3.2. Mt s loi su hi ma ch yu.......................................................157
RP X TRNG HI MA .......................................................................157
NHM SU C THN MA..................................................................160
- Su c thn 5 vch (Chilo infuscatellus Snellen)................................160
- Su c thn 4 vch (Proceras venosatus Walker)...............................160
- Su c thn mnh trng (Scirpophaga nivella Fabr.)...........................160
+ Su c thn ma mnh vng ....................................................................163
B HUNG EN HI MA.........................................................................166
4. SU HI BNG ...................................................................................168
4.1. Khi qut tnh hnh su hi bng .....................................................168
4.2. Mt s loi su hi bng ch yu.....................................................168
SU LOANG VCH XANH .....................................................................168
SU O XANH .........................................................................................170
SU HNG BNG....................................................................................171
SU XANH................................................................................................173
5. SU HI CY C PH .......................................................................174
5.1. Khi qut tnh hnh su hi cy c ph.............................................174
5.2. Mt s su hi ch yu ....................................................................175
SU C THN MNH TRNG (BORE C PH).................................175
MT C CNH C PH .......................................................................176
SU C THN MNH .....................................................................177

6. SU HI CY CH .............................................................................179
6.1. Khi qut tnh hnh su hi cy ch .................................................179
6.2. Mt s su hi ch yu ...................................................................179
RY XANH ...............................................................................................179
B XT MUI HI CH ...........................................................................180
SU CHM ...............................................................................................182
Chng XI SU HI CY N QU ............................................................185
1. SU HI CY C MI ....................................................................185
1.1. Khi qut v su hi cy c mi .......................................................185
1.2. Mt s su hi cam qut ch yu:.....................................................185
SU V BA.............................................................................................186
SU NHT ................................................................................................188
SU BM PHNG HI CAM QUT ................................................190
RP VY C (= Rp sp vy nu).............................................................192
RP SP NU MM (= Rp sp hnh ra) ................................................194
XN TC HI CAM .................................................................................195
B XT XANH VI DI HI QU..........................................................197
RUI C QU........................................................................................199
2. SU HI CY CHUI..........................................................................200
2.1. Khi qut v su hi chui................................................................200
2.2. Mt s su hi chui ch yu............................................................201
SU C THN CHUI..........................................................................201
B GIP ....................................................................................................204
B NT......................................................................................................205
SU CUN L CHUI.............................................................................206
3. SU HI CY NHN, VI .................................................................208
3.1. Khi qut v su hi nhn vi ...........................................................208
3.2. Su hi nhn vi ch yu ..................................................................208
B XT NHN VI...................................................................................208
PH LC .......................................................................................................213
BNG A DANH MC MT S THUC C S DNG TR SU,
NHN HI CY TRNG VIT NAM..................................................213
BNG B THUC BO V THC VT HN CH S DNG VIT
NAM...........................................................................................................215
BNG C THUC BO V THC VT CM S DNG VIT NAM
....................................................................................................................216
TI LIU THAM KHO...............................................................................217
TING VIT ..............................................................................................217
TING NC NGOI ..............................................................................219

Con Trung Nong Nghiep - Nguyen Duc Khiem 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Con Trung Nong Nghiep - Nguyen Duc Khiem 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B GIO DC V O TO

TRNG I HC NNG NGHIP I

PGS.TS. NGUYN C KHIM (Ch bin)

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------1

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------2

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------3

Hnh 1.1. Cu to c th chu chu

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------4

Hnh 1.2. So snh b xng trong v b xng ngoi

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------5

vt. S lng c th mi loi cng rt ln. Th d, 1 t kin c tnh 50 vn con, 1 t

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------6

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------7

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------8

tch ra c th cn trng chui ra khi lp da c. giai on trng thnh khng

Hnh 2.1. Cu to c bn u cn trng

Hnh 2.2. Cc kiu u cn trng

ru u gi con ci khi giao phi, b bi nga Notonecta dng ru u gi thng

Hnh 2.4. Cc dng ru u

Ru si ch: di, mnh, cc t roi ru hnh ng di gn bng nhau v cng v cui

Hnh 2.5. Cu to ming gm nhai

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------11

(theo Bocanp. Katxcp)

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------12

Ming gia ht: thng gp b cnh t Thysanoptera. c im c bn ca kiu

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------13

Hnh 2.6. Cu to chn cn trng

Hnh 2.7. Cc kiu chn cn trng

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------14

Cn trng l ng vt khng xng sng duy nht c cnh. Cnh ca cn trng

Hnh 2.8. S cu to cnh cn trng

Hnh 2.9. S mch cnh gi thit theo Comstock-Needham

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------15

Hnh 2.10. Cc loi cnh ca cn trng

Hnh 2.11. Cu to phn bng cn trng

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------16

Chn bng: u trng b cnh vy c 5 i chn cc t bng th 3,4,5,6 v 10.

Hnh 2.12. Cu to da cn trng

thnh glucosamin, axt axetic v polyxacarit. Kitin khng b men tiu ho ca ng vt

Vt ph ngoi da: c th c to thnh t biu b nn khng c cu to t bo

V sao phi nghin cu hnh thi hc cn trng?

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------20

Hnh 3.1. V tr cc b my bn trong c th cn trng

Hnh 3.2. Cu to b my tiu ha

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------22

1. Hu; 2. Ming; 3. Thc qun; 4. Ti cha thc n (Diu); 5. Tuyn nc bt; 6. D

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------23

i vi cc loi n thc n qu kh (nh cc loi mt) th c cu to m rut

Hnh 3.3. S n gin h thng kh qun cn trng

thng vi kh qun dc bn bng nhng nhnh ngang. Kh qun phn nhnh nh n

b) Hot ng ca b my tun hon

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------25

Khi mt phng tim n ra (tm trng) mu qua cc l tim chui vo trong

Hnh 3.4. S tun hon mu cn trng

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------26

cao hn nhit mi trng 30-400C, nhng khi dng bay nhit c th li h

c TKN cm gic tip nhn ri truyn ti TKTW. TKN vn ng nm TKTW

Hnh 3.5. H thn kinh cn trng

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------29

C quan th cm (cn gi l c quan cm gic) gip cho cn trng nhn bit

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------30

khng xut pht t thu th gic ca no, m t phn gia ca no trc. Mi mt n

Hnh 3.6. S cu to b my sinh dc trong ca con c

Trng i hc Nng nghip H Ni -Gio trnh Cn trng nng nghip ---------------31