1. Mi trng l g?

2. Mi trng c nhng chc nng c bn no?

3. V sao ni Mi trng tri dt l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi?
4. Bo v mi trng l vic ca ai?
5. Phi lm g d bo v mi trng?
6. Khoa hoc mi trng l g?
7. Khoa hoc mi trng nghin cu nhng g?
8. Mi trng v pht trin kinh t x hi c quan h nh th no?
9. V sao ni Mi trng l ngun ti nguyn ca con ngi?
10. Khng hong mi trng l g?
11. Cng ngh mi trng l g ?
12. Cng ngh sach l g?
13. Sn xut sach hn l g?
14. Su c mi trng l g?
15. nhim mi trng l g?
16. Suy thoi mi trng l g?
17. Tiu chun mi trng l g?
18. SO 14000 l g?
19. nh gi tc dng mi trng l g?
20. Kinh t mi trng l g?
21. An ninh mi trng l g?
22. Tai bin mi trng l g?
23. Quan trc mi trng l g?
24. Sc p mi trng l g?
25. V sao ni con ngi cng l mt ngun nhim?
26. Th no l su pht trin bn vng?
27. Du ljch tc dng tch cuc dn mi trng nh th no?
28. Du ljch tc dng tiu cuc dn mi trng nh th no?
29. Du ljch sinh thi l g?
30. Du ljch bn vng l g?
31. Kh quyn tri dt hnh thnh nh th no?
32. Kh quyn c my lp?
33. Thnh phn kh quyn gm nhng g ?
34. Hiu ng nh knh l g?
35. Bin di kh hu l g?
36. nhim khng kh l g? V sao khng kh bj nhim?
37. Cc tc nhn no gy nhim khng kh?
38. Mc d nhim khng kh doc biu thj nh th no?
39. Cc kh nhn tao no gy nhim khng kh nguy him nht di vi con ngi v kh
quyn tri dt?
40. Tng Ozon l g?
41. Nguyn nhn no dn dn thng tng Ozon?
42. Ma axit l g?
43. V sao bui sm, khng kh trong thnh ph lai bj nhim rt nng?
44. V sao khng kh trong nh cng bj nhim?
45. Khng kh trong thnh ph v lng qu khc nhau nh th no?
46. t l g? t hnh thnh nh th no?
47. Cc nguyn t ho hoc v sinh vt trong dt doc phn chia nh th no?
48. Ti nguyn dt l g?
1
49. ph nhiu ca dt l g?
50. Th no l nhim mi trng dt?
51. Cc h thng sn xut tc dng dn mi trng dt nh th no?
52. t cc khu vuc cng nghip v d thj bj nhim nh th no?
53. Hoang mac ho l g?
54. t ngp nc l g?
55. Cc vng dt ngp nc Vit Nam dng vai tr quan trong nh th no?
56. Tai bin dja cht l g?
57. Nc trn tri dt c hnh thi nh th no?
58. Nc dng vai tr quan trong nh th no?
59. Cc vn d mi trng lin quan ti ti nguyn nc gm nhng g?
60. Ti nguyn nc ca Vit Nam c phong ph khng?
61. Cc vn d mi trng lin quan vi ti nguyn nc ca Vit Nam gm nhng ni dung
g?
62. nhim nc l g ?
63. cng, d dn din ca nc l g?
64. pH l g?
65. DO, BOD, COD l g?
66. Su ph dng l g?
67. Nc bj nhim kim loai nng nh th no?
68. Nc bj nhim vi sinh vt nh th no?
69. Nc bj nhim bi thuc bo v thuc vt v phn bn ho hoc nh th no?
70. Nc ngm l g?
71. Nc ngm nhim nh th no?
72. Nc ung th no l sach ?
73. Nc ma c sach khng?
74. Nc d v cc loai nc gii kht c dm bo v sinh khng?
75. Bin dem lai cho ta nhng g?
76. Bin nhim nh th no?
77. V sao khng nn bin bin thnh thng rc?
78. Bin Vit Nam dng trc nguy c bj nhim nh th no?
79. V sao nc bin bin thnh mu d?
80. V sao bin so nng?
81. El-Nino l g?
82. V sao khng kh b bin rt trong lnh?
83. Bng l g ?
84. Sinh khi l g?
85. Chu trnh dinh dng l g?
86. H sinh thi l g?
87. Th no l cn bng sinh thi?
88. a dang sinh hoc l g?
89. Trn tri dt c bao nhiu loi sinh vt?
90. Nhng loi th mi no doc pht hin Vit Nam ?
91. Con ngi c gy ra su tuyt chng ca cc loi trn tri dt khng?
92. V sao trong tu nhin c nhiu loi sinh vt m vn phi quan tm dn cc loi sp bj
tuyt chng?
93. Cn trng c ch hay c hai?
94. Bo tn cc qun x sinh vt l g?
95. Cc khu bo tn doc phn loai nh th no?
96. Vit Nam hin c bao nhiu Vn quc gia?
2
97. V sao cn xy dung nhng khu bo v tu nhin?
98. Gia cc qun th sinh vt c bao nhiu mi quan h?
99. Con ngi tc dng dn cc h sinh thi tu nhin nh th no?
100. Sinh hoc bo tn l g?
101. V sao phi trng cy gy rng? Phi bo v rng?
102. V sao rng bj tn ph?
103. Tai sao ni rng l v s ca loi ngi?
104. V sao ni rng l v s ca loi ngi?
105. Ti nguyn l g? C nhng loai ti nguyn no?
106. Ti nguyn rng gm nhng g?
107. Phi lm g d bo v v pht trin ti nguyn rng Vit Nam?
108. Ti nguyn khong sn l g?
109. C nhng vn d mi trng g lin quan dn khai thc khong sn?
110. Ti nguyn nng long l g?
111. Mt s vn d mi trng lin quan dn khai thc v s dung ti nguyn nng long?
112. Ti nguyn kh hu, cnh quan l g?
113. Qun l mi trng l g?
114. Cc nguyn tc ch yu ca cng tc qun l mi trng gm nhng nguyn tc no?
115. C s trit hoc ca qun l mi trng l g?
116. C s khoa hoc - k thut - cng ngh ca qun l mi trng l g?
117. C s kinh t ca qun l mi trng l g?
118. C s lut php ca qun l mi trng l g?
119. Ni dung cng tc qun l nh nc v mi trng ca Vit Nam gm nhng dim g?
120. Cng cu qun l mi trng gm nhng g?
121. Th no l kim ton mi trng ?
122. Cc cng cu kinh t trong qun l mi trng gm nhng loai no?
123. Thu v ph mi trng doc quy djnh nh th no?
124. Ph djch vu mi trng l g?
125. Cota gy nhim l g?
126. Hiu th no v k qu mi trng?
127. Tro cp mi trng l g?
128. Nhn sinh thi l g?
129. Lng nh th no doc coi l Lng sinh thi?
130. Su di c l g?
131. thj ho l g?
132. Siu d thj l g?
133. S u gia tng dn s th gii tc dng dn mi trng nh th no?
134. Tj nan mi trng l g?
135. Ngho di v mi trng c quan h nh th no?
136. Nhng lng thuc v thuc phm ch yu ca con ngi gm nhng g?
137. V sao vn d lng thuc trn th gii lai dang trong tnh trang bo dng?
138. Cch mang Xanh l g?
139. V sao cn khng ch tng dn s?
140. V sao mi gia dnh chi nn c 2 con?
141. V sao thng xuyn tip xc vi aming lai c hai?
142. V sao ma phn mt cht th c loi cho sc kho?
143. Ngi mi thm ca cc sn phm ho cht c hai cho sc kho khng?
144. Thuc bo v thuc vt gy tc hai dn sc kho nh th no?
145. V sao DDT bj cm s dung?
3
146. V sao chi dua vo thuc tr su ho hoc khng khng ch doc su hai cy trng?
147. V sao cn sn xut rau xanh v hai?
148. V sao c Ngy Th gii khng ht thuc l?
149. My thu hnh c nh hng ti sc kho khng?
150. T lanh c hai cho sc kho con ngi khng?
151. V sao trong thnh ph cn c nhiu cy c, hoa l?
152. Th no l nhim thuc phm?
153. Cht dc mu da cam hu dit mi trng Vit Nam nh th no?
154. Rc c phi l th b di, v gi trj khng?
155. Cc nc pht trin thu gom rc nh th no?
156. Mi trng c phi l mt thng rc ln khng?
157. Rc thi d thj doc thu gom nh th no?
158. Phng chng nhim cht do ph thi nh th no?
159. Cht thi dc hai l g?
160. Cht thi dc hai d doc quan tm nh th no?
161. Cc cht thi dc hai gy nhim mi trng theo nhng con dng no?
162. C th dng nc thi ca thnh ph truc tip ti rung doc khng?
163. Gio duc mi trng l g?
164. Truyn thng mi trng l g?
165. C th thuc hin truyn thng mi trng qua cc hnh thc no?
166. Gii thng Global 500 l g?
167. V sao c ngy Mi trng Th gii?
168. V sao c chin djch Lm sach Th gii?
169. Phu n dng vai tr g trong vic bo v mi trng?
170. Nng dn gi vai tr g trong vic bo v mi trng?
171. Cc phng tin giao thng cng cng dng vai tr g trong bo v mi trng?
172. Phi lm g d bo v mi trng mi gia dnh, khu dn c v ni cng cng?
173. Cc yu cu ca mt thnh ph sinh thi gm nhng g?
174. Xanh ho nh trng l g?
175. Cng c quc t l g? Vit Nam d tham gia nhng cng c no v bo v mi
trng?
176. Vit Nam dang xem xt d tham gia cc Cng c Quc t no?
177. Nhng vn d mi trng bc bch ca Vit Nam cn doc u tin gii quyt l nhng
vn d no?
178. Vit Nam d c nhng su kin v hoat dng bo v mi trng no?
179. Lut Bo v Mi trng hin hnh ca Vit Nam c nhng nhim vu g, doc Quc hi
thng qua ngy, thng, nm no?
180. Chnh sch mi trng l g?
181. U ban nhn dn phng, x, thj trn c nhim vu, quyn han g trong lnh vuc bo v
mi trng?
182. Trong cng tc bo v mi trng, cc c nhn, don th c nhim vu, quyn han g?
183Cc t chc, c nhn sn xut, vn chuyn, tng tr, s dung cht phng xa doc quy
djnh nh th no?
184. Quy djnh chung ca Nh nc v khen thng, x phat trong vic bo v mi trng
nh th no?
185. Nhng hnh vi no doc coi l hnh vi vi pham hnh chnh v bo v mi trng?
186. Ch tjch UBND tinh, thnh ph truc thuc Trung ng c thm quyn x phat vi pham
hnh chnh v Bo v mi trng dn du?
187. Ch tjch UBND cp huyn v tng dng c thm quyn x phat vi pham hnh chnh
v Bo v mi trng dn du?
4
188. Ch tjch UBND phng, x, thj trn c thm quyn x phat vi pham hnh chnh v Bo
v mi trng dn du?
189. Quyn khiu nai, t co v x l vi pham ca t chc v c nhn v Bo v mi trng
doc quy djnh nh th no?
190. B Lut hnh su nm 1999 ca Nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam c my
chng, my diu v cc ti pham v mi trng c hiu luc t bao gi?
191. Ti gy nhim khng kh bj x phat nh th no?
192. Ti gy nhim ngun nc bj x phat nh th no?
193. Ti gy nhim dt bj x phat nh th no?
194. Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit bj, ph thi hoc cc cht khng dm bo tiu
chun bo v mi trng bj x phat nh th no?
195. Ti lm ly lan djch bnh nguy him cho ngi bj x phat nh th no?
196. Ti lm ly lan djch bnh nguy him cho dng vt, thuc vt bj x phat nh th no?
197. Ti hu hoai ngun loi thu sn bj x phat nh th no?
198. Ti hu hoai rng bj x phat nh th no?
199. Ti vi pham cc quy djnh v bo v dng vt hoang d qu him bj x phat nh th no?
200. Ti vi pham ch d bo v dc bit di vi khu bo tn thin nhin bj x phat nh th
no?

Mi trng l gi?
"Mi trng bao gm cc yu t t nhin v yu t vt cht nhn to quan h
mt thit vi nhau, bao quanh con ngi, c nh hng ti di sng, sn xut,
s tn ti, pht trin ca con ngi v thin nhin." (Theo iu 1, Lut Bo v Mi
trng ca Vit Nam).
Mi trng sng ca con ngi theo chc nng doc chia thnh cc loai:
Mi trng tu nhin bao gm cc nhn t thin nhin nh vt l, ho hoc, sinh hoc, tn
tai ngoi mun ca con ngi, nhng cng t nhiu chju tc dng ca con ngi.
l nh sng mt tri, ni sng, bin c, khng kh, dng, thuc vt, dt, nc... Mi
trng tu nhin cho ta khng kh d th, dt d xy dung nh ca, trng cy, chn
nui, cung cp cho con ngi cc loai ti nguyn khong sn cn cho sn xut, tiu
thu v l ni cha dung, dng ho cc cht thi, cung cp cho ta cnh dep d gii tr,
lm cho cuc sng con ngi thm phong ph.
Mi trng x hi l tng th cc quan h gia ngi vi ngi. l nhng lut l,
th ch, cam kt, quy djnh, c djnh... cc cp khc nhau nh: Lin Hop Quc, Hip
hi cc nc, quc gia, tinh, huyn, c quan, lng x, ho tc, gia dnh, t nhm, cc t
chc tn gio, t chc don th,... Mi trng x hi djnh hng hoat dng ca con
ngi theo mt khun kh nht djnh, tao nn sc manh tp th thun loi cho su pht
trin, lm cho cuc sng ca con ngi khc vi cc sinh vt khc.
Ngoi ra, ngi ta cn phn bit khi nim mi trng nhn tao, bao gm tt c cc
nhn t do con ngi tao nn, lm thnh nhng tin nghi trong cuc sng, nh t,
my bay, nh , cng s, cc khu vuc d thj, cng vin nhn tao...
Mi trng theo ngha rng l tt c cc nhn t tu nhin v x hi cn thit cho su sinh sng,
sn xut ca con ngi, nh ti nguyn thin nhin, khng kh, dt, nc, nh sng, cnh
quan, quan h x hi...
5
Mi trng theo ngha hep khng xt ti ti nguyn thin nhin, m chi bao gm cc nhn t tu
nhin v x hi truc tip lin quan ti cht long cuc sng con ngi. V du: mi trng ca
hoc sinh gm nh trng vi thy gio, ban b, ni quy ca trng, lp hoc, sn chi, phng
th nghim, vn trng, t chc x hi nh on, i vi cc diu l hay gia dnh, ho tc,
lng xm vi nhng quy djnh khng thnh vn, chi truyn ming nhng vn doc cng nhn,
thi hnh v cc c quan hnh chnh cc cp vi lut php, nghj djnh, thng t, quy djnh.
Tm lai, mi trng l tt c nhng g c xung quanh ta, cho ta c s d sng v pht trin.
Mi trng c nhng chc nng c bn no?
Mi trng c cc chc nng c bn sau:
Mi trng l khng gian sng ca con ngi v cc loi sinh vt.
Mi trng l ni cung cp ti nguyn cn thit cho cuc sng v hoat dng sn xut
ca con ngi.
Mi trng l ni cha dung cc cht ph thi do con ngi tao ra trong cuc sng v
hoat dng sn xut ca mnh.
Mi trng l ni gim nhe cc tc dng c hai ca thin nhin ti con ngi v sinh
vt trn tri dt.
Mi trng l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi.
Con ngi lun cn mt khong khng gian dnh cho nh , sn xut lng thuc v ti tao
mi trng. Con ngi c th gia tng khng gian sng cn thit cho mnh bng vic khai thc
v chuyn di chc nng s dung ca cc loai khng gian khc nh khai hoang, ph rng, ci
tao cc vng dt v nc mi. Vic khai thc qu mc khng gian v cc dang ti nguyn
thin nhin c th lm cho cht long khng gian sng mt di kh nng tu phuc hi.
Vi sao ni Mi trng tri t l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi?
Mi trng tri dt doc coi l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi bi v chnh
mi trng tri dt l ni:
Cung cp su ghi chp v lu tr ljch s dja cht, ljch s tin ho ca vt cht v sinh
vt, ljch s xut hin v pht trin vn ho ca loi ngi.
Cung cp cc chi thj khng gian v tam thi mang tnh cht bo dng sm cc nguy
him di vi con ngi v sinh vt sng trn tri dt nh cc phn ng sinh l ca c
th sng trc khi xy ra cc tai bin thin nhin v hin tong thin nhin dc bit
nh bo, dng dt, v.v.
Lu tr v cung cp cho con ngi su da dang cc ngun gien, cc loi dng thuc vt,
cc h sinh thi tu nhin v nhn tao, cc v dep v cnh quan c gi trj thm m, tn
gio v vn ho khc.
Bo v mi trng l vic ca ai?
Bo v mi trng l nhng hoat dng gi cho mi trng trong lnh, sach dep, ci thin mi
trng, dm bo cn bng sinh thi, ngn chn, khc phuc cc hu qu xu do con ngi v
thin nhin gy ra cho mi trng, khai thc, s dung hop l v tit kim ti nguyn thin
nhin.
Nh nc bo v loi ch quc gia v ti nguyn v mi trng, thng nht qun l bo v mi
6
trng trong c nc, c chnh sch du t, bo v mi trng, c trch nhim t chc thuc
hin vic gio duc, do tao, nghin cu khoa hoc v cng ngh, ph bin kin thc khoa hoc
v php lut v bo v mi trng. Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam ghi r trong iu 6:
"Bo v mi trng l s nghip ca ton dn. T chc, c nhn phi c trch nhim bo v
mi trng, thi hnh php lut v bo v mi trng, c quyn v c trch nhim pht hin, t
co hnh vi vi phm php lut v bo v mi trng".
Phi lm gi bo v mi trng?
bo v mi trng, Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam nghim cm cc hnh vi sau dy:
t ph rng, khai thc khong sn mt cch ba bi, gy hu hoai mi trng, lm
mt cn bng sinh thi
Thi khi, bui, kh dc, mi hi thi gy hai vo khng kh pht phng xa, bc xa qu
gii han cho php vo mi trng xung quanh
Thi du, m, ho cht dc hai, cht phng xa qu gii han cho php, cc cht thi,
xc dng vt, thuc vt, vi khun, siu vi khun dc hai v gy djch bnh vo ngun
nc
Chn vi, thi vo dt cc cht dc hai qu gii han cho php
Khai thc, kinh doanh cc loai thuc vt, dng vt qu him trong danh muc quy djnh
ca Chnh ph
Nhp khu cng ngh, thit bj khng dp ng tiu chun mi trng, nhp khu, xut
khu cht thi
S dung cc phng php, phng tin, cng cu hu dit hng loat trong khai thc,
dnh bt cc ngun dng vt, thuc vt.
Khoa hc mi trng l gi?
"Khoa hoc mi trng l ngnh khoa hoc nghin cu mi quan h v tong tc qua li gia
con ngi v mi trng xung quanh nhm muc dch bo v mi trng sng ca con ngi
trn tri dt".
Mi trng l di tong nghin cu ca nhiu ngnh khoa hoc nh sinh hoc, dja hoc, ho hoc,
v.v... Tuy nhin, cc ngnh khoa hoc d chi quan tm dn mt phn hoc mt thnh phn ca
mi trng theo ngha hep m khng c mt ngnh khoa hoc no dang c hin nay d diu
kin nghin cu v gii quyt moi nhim vu ca cng tc bo v mi trng l qun l v bo
v cht long cc thnh phn mi trng sng ca con ngi v sinh vt trn tri dt.
Nh vy, c th xem khoa hoc mi trng l mt ngnh khoa hoc dc lp, doc xy dung trn
c s tch hop cc kin thc ca cc ngnh khoa hoc d c cho mt di tong chung l mi
trng sng bao quanh con ngi vi phng php v ni dung nghin cu cu th.
Khoa hc mi trng nghin cu nhng gi?
Cc nghin cu mi trng rt da dang doc phn chia theo nhiu cch khc nhau, c th
chia ra lm 4 loai ch yu:
Nghin cu dc dim ca cc thnh phn mi trng (tu nhin hoc nhn tao) c nh
hng hoc chju nh hng con ngi, nc, khng kh, dt, sinh vt, h sinh thi,
khu cng NGHP, TH, NNG THN V.V... dy, khoa hoc mi trng tp
trung nghin mi quan h v tc dng qua lai gia con ngi vi cc
7
thnh phn ca mi trng sng.
Nghin cu cng ngh, k thut x l nhim bo v cht long mi
trng sng ca con ngi.
Nghin cu tng hop cc bin php qun l v khoa hoc kinh t, lut
php, x hi nhm bo v mi trng v pht trin bn vng tri dt,
quc gia, vng lnh th, ngnh cng nghip.
Nghin cu v phng php nh m hnh ho, phn tch ho hoc, vt
l, sinh vt phuc vu cho ba ni dung trn.
Mi trng v pht trin kinh t x hi c quan h nh th no?
Pht trin kinh t x hi l qu trnh nng cao diu kin sng v vt cht v tinh thn ca con
ngi qua vic sn xut ra ca ci vt cht, ci tin quan h x hi, nng cao cht long vn
ho. Pht trin l xu th chung ca tng c nhn v c loi ngi trong qu trnh sng. Gia
mi trng v su pht trin c mi quan h ht sc cht ch: mi trng l dja bn v di
tong ca su pht trin, cn pht trin l nguyn nhn tao nn cc bin di ca mi trng.
Trong h thng kinh t x hi, hng ho doc di chuyn t sn xut, lu thng, phn phi v
tiu dng cng vi dng lun chuyn ca nguyn liu, nng long, sn phm, ph thi. Cc
thnh phn d lun trang thi tng tc vi cc thnh phn tu nhin v x hi ca h thng
mi trng dang tn tai trong dja bn d. Khu vuc giao nhau gia hai h thng trn l mi
trng nhn tao.
Tc dng ca hoat dng pht trin dn mi trng th hin kha canh c loi l ci tao mi
trng tu nhin hoc tao ra kinh ph cn thit cho su ci tao d, nhng c th gy ra nhim
mi trng tu nhin hoc nhn tao. Mt khc, mi trng tu nhin dng thi cng tc dng
dn su pht trin kinh t x hi thng qua vic lm suy thoi ngun ti nguyn dang l di
tong ca hoat dng pht trin hoc gy ra thm hoa, thin tai di vi cc hoat dng kinh t x
hi trong khu vuc.
cc quc gia c trnh d pht trin kinh t khc nhau c cc xu hng gy nhim mi
trng khc nhau. V du:
nhim do d tha: 20 dn s th gii cc nc giu hin s dung 80 ti
nguyn v nng long ca loi ngi.
nhim do ngho di: nhng ngi ngho kh cc nc ngho chi c con dng
pht trin duy nht l khai thc ti nguyn thin nhin (rng, khong sn, nng
nghip,...). Do d, ngoi 20 s ngi giu, 80 s dn cn lai chi s dung 20 phn
ti nguyn v nng long ca loi ngi.
Mu thun gia mi trng v pht trin trn dn dn su xut hin cc quan nim hoc cc l
thuyt khc nhau v pht trin:
L thuyt dnh chi pht trin l lm cho su tng trng kinh t bng (0) hoc mang gi
trj (-) d bo v ti nguyn thin nhin ca tri dt.
Mt s nh khoa hoc khc lai d xut ly bo v d ngn chn su nghin cu, khai
thc ti nguyn thin nhin.
Nm 1992 cc nh mi trng d da ra quan nim pht trin bn vng, d l pht
trin trong mc d duy tr cht long mi trng, gi cn bng gia mi trng v
pht trin.
8
Vi sao ni "Mi trng l ngun ti nguyn ca con ngi"?
Mi trng l ni con ngi khai thc ngun vt liu v nng long cn thit cho hoat dng
sn xut v cuc sng nh dt, nc, khng kh, khong sn v cc dang nng long nh g,
ci, nng, gi,... Cc sn phm cng, nng, lm, ng nghip v vn ho, du ljch ca con ngi
du bt ngun t cc dang vt cht tn tai trn tri dt v khng gian bao quanh tri dt.
Cc ngun nng long, vt liu, thng tin sau mi ln s dung doc tun hon quay tr lai
dang ban du doc goi l ti nguyn ti tao. V du nh nc ngot, dt, sinh vt, v.v... l loai ti
nguyn m sau mt chu trnh s dung s tr lai dang ban du.
Tri lai, cc ngun nng long, vt liu, thng tin bj mt mt, bin di hoc suy thoi khng tr
lai dang ban du th doc goi l ti nguyn khng ti tao. V du nh ti nguyn khong sn,
gien di truyn. Ti nguyn khong sn sau khi khai thc t m, s doc ch bin thnh cc vt
liu ca con ngi, do d s can kit theo thi gian. Ti nguyn gen di truyn ca cc loi sinh
vt qu him, c th mt di cng vi su khai thc qu mc v cc thay di v mi trng sng.
Vi su pht trin ca khoa hoc k thut, con ngi ngy cng tng cng khai thc cc dang
ti nguyn mi v gia tng s long khai thc, tao ra cc dang sn phm mi c tc dng
manh m ti cht long mi trng sng.
Khng hong mi trng l gi ?
Hin nay, th gii dang dng trc 5 cuc khng hong ln l: dn s, lng thuc, nng
long, ti nguyn v sinh thi. Nm cuc khng hong ny du lin quan cht ch vi mi
trng v lm cho cht long cuc sng ca con ngi c nguy c suy gim. Nguyn nhn
gy nn cc cuc khng hong l do su bng n dn s v cc yu t pht sinh t su gia tng
dn s. Do d, xut hin mt khi nim mi l khng hong mi trng.
"Khng hong mi trng l cc suy thoi v cht long mi trng sng trn quy m ton
cu, de do cuc sng ca loi ngi trn tri dt".
Sau dy l nhng biu hin ca khng hong mi trng:
nhim khng kh (bui, SO2, CO2 v.v...) vot tiu chun cho php tai cc d thj, khu
cng nghip.
Hiu ng nh knh dang gia tng lm bin di kh hu ton cu.
Tng ozon bj ph hu.
Sa mac ho dt dai do nhiu nguyn nhn nh bac mu, mn ho, phn ho, kh han.
Ngun nc bj nhim.
nhim bin xy ra vi mc d ngy cng tng.
Rng dang suy gim v s long v suy thoi v cht long
S chng loi dng thuc vt bj tiu dit dang gia tng.
Rc thi, cht thi dang gia tng v s long v mc d dc hai.
Cng ngh mi trng l gi ?
"Cng ngh mi trng l tng hop cc bin php vt l, ho hoc, sinh hoc nhm ngn nga
v x l cc cht dc hi pht sinh t qu trnh sn xut v hot dng ca con ngi. Cng
ngh mi trng bao gm cc tri thc di dng nguyn l, quy trnh v cc thit bj k thut
9
thc hin nguyn l v quy trnh d".
Trong qu trnh pht trin kinh t x hi, con ngi tc dng vo ti nguyn, bin chng thnh
cc sn phm cn thit s dung trong hoat dng sng. Vic ny khng trnh khi phi thi b
cc cht dc hai vo mi trng, lm cho mi trng ngy cng nhim. CC CC NC
PHT TRN, vn du t cho cng ngh x l cht thi chim t 10 - 40 tng vn du t sn
xut. Vic du t cc cng ngh ny tuy cao nhng vn nh hn kinh ph cn thit khi cn
phuc hi mi trng d bj nhim.
Cng ngh sach l gi?
"Cng ngh sch l quy trnh cng ngh hoc gii php k thut khng gy nhim mi
trng, thi hoc pht ra mc thp nht cht gy nhim mi trng".
C th p dung cng ngh sach di vi cc quy trnh sn xut trong bt k ngnh cng nghip
no v bt k sn phm cng nghip no. i vi cc qu trnh sn xut, cng ngh sach
nhm gim thiu cc tc dng mi trng v an ton ca cc sn phm trong sut chu trnh
sng ca sn phm, bo ton nguyn liu, nc, nng long, loai b cc nguyn liu dc hai,
nguy him, gim dc tnh ca cc kh thi, cht thi ngay t khu du ca quy trnh sn xut.
Sn xut sach hn l gi?
"Sn xut sch hon l ci tin lin tuc qu trnh sn xut cng nghip, sn phm v djch vu d
gim s dung ti nguyn thin nhin, d phng nga ti ngun nhim khng kh, nc v
dt, v gim pht sinh cht thi ti ngun, gim thiu ri ro cho con ngi v mi trng"
i vi qu trnh sn xut: Sn xut sach hn bao gm tit kim nguyn vt liu, nng
long, loai tr cc nguyn liu dc, gim long v d dc ca cc dng thi trc khi
di ra khi qu trnh sn xut.
i vi sn phm: Sn xut sach hn lm gim nh hng trong ton b vng di ca
sn phm t khu ch bin nguyn liu dn khu thi b cui cng.
S c mi trng l gi?
Theo Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam:
"S c mi trng l cc tai bin hoc ri ro xy ra trong qu trnh hot dng ca con ngi
hoc bin di bt thng ca thin nhin, gy suy thoi mi trng nghim trong".
Su c mi trng c th xy ra do:
a. Bo, l lut, han hn, nt dt, dng dt, trot dt, sut l dt, ni la phun, ma axit,
ma d, bin dng kh hu v thin tai khc
b. Ho hoan, chy rng, su c k thut gy nguy hai v mi trng ca c s sn xut,
kinh doanh, cng trnh kinh t, khoa hoc, k thut, vn ho, x hi, an ninh, quc
phng
c. Su c trong tm kim, thm d, khai thc v vn chuyn khong sn, du kh, sp hm
l, phut du, trn du, v dng ng dn du, dn kh, dm tu, su c tai c s loc
ho du v cc c s cng nghip khc
d. Su c trong l phn ng hat nhn, nh my din nguyn t, nh my sn xut, ti ch
nhin liu hat nhn, kho cha cht phng xa.
10
nhim mi trng l gi?
Theo Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam:
" nhim mi trng l s lm thay di tnh cht ca mi trng, vi phm Tiu chun mi
trng".
Trn th gii, nhim mi trng doc hiu l vic chuyn cc cht thi hoc nng long vo
mi trng dn mc c kh nng gy hai dn sc kho con ngi, dn su pht trin sinh vt
hoc lm suy gim cht long mi trng. Cc tc nhn nhim bao gm cc cht thi
dang kh (kh thi), lng (nc thi), rn (cht thi rn) cha ho cht hoc tc nhn vt l, sinh
hoc v cc dang nng long nh nhit d, bc xa.
Tuy nhin, mi trng chi doc coi l bj nhim nu trong d hm long, nng d hoc
cng d cc tc nhn trn dat dn mc c kh nng tc dng xu dn con ngi, sinh vt v
vt liu.
Suy thoi mi trng l gi?
"Suy thoi mi trng l s lm thay di cht long v s long ca thnh phn mi trng,
gy nh hng xu cho di sng ca con ngi v thin nhin".
Trong d, thnh phn mi trng doc hiu l cc yu t tao thnh mi trng: khng kh,
nc, dt, m thanh, nh sng, lng dt, ni, rng, sng, h bin, sinh vt, cc h sinh thi,
cc khu dn c, khu sn xut, khu bo tn thin nhin, cnh quan thin nhin, danh lam thng
cnh, di tch ljch s v cc hnh thi vt cht khc.
Tiu chun mi trng l gi?
Theo Lut Bo v Mi trng ca Vit Nam:
"Tiu chun mi trng l nhng chun mc, gii hn cho php, doc quy djnh dng lm cn
c d qun l mi trng".
V vy, tiu chun mi trng c quan h mt thit vi su pht trin bn vng ca mi quc
gia. H thng tiu chun mi trng l mt cng trnh khoa hoc lin ngnh, n phn nh trnh
d khoa hoc, cng ngh, t chc qun l v tim luc kinh t - x hi c tnh dn du bo pht
trin. C cu ca h thng tiu chun mi trng bao gm cc nhm chnh sau:
1. Nhng quy djnh chung.
2. Tiu chun nc, bao gm nc mt ni dja, nc ngm, nc bin v ven bin,
nc thi v.v...
3. Tiu chun khng kh, bao gm khi bui, kh thi (cc cht thi) v.v...
4. Tiu chun lin quan dn bo v dt canh tc, s dung phn bn trong sn xut nng
nghip.
5. Tiu chun v bo v thuc vt, s dung thuc tr su, dit c.
6. Tiu chun lin quan dn bo v cc ngun gen, dng thuc vt, da dang sinh hoc.
7. Tiu chun lin quan dn bo v cnh quan thin nhin, cc di tch ljch s, vn ho.
8. Tiu chun lin quan dn mi trng do cc hoat dng khai thc khong sn trong
lng dt, ngoi bin v.v...
11
ISO 14000 l gi?
Nm 1993, T chc Tiu chun quc t (SO) bt du xy dung mt b cc tiu chun quc t
v Qun l mi trng goi l SO 14000. B tiu chun ny gm 3 nhm chnh:
Nhm kim ton v dnh gi mi trng.
Nhm h tro hng v sn phm.
Nhm h thng qun l mi trng.
Pham vi p dung SO 14000:
Tt c cc doanh nghip.
Cc khu vuc nh djch vu, ngn hng, bo him, khch san, xut nhp khu, bun bn,
phn phi, lu kho, vn ti hng ho, khai thc.
Cc c quan nh trng hoc, cc c quan chnh ph v cc t hop qun su.
Cho dn nay, rt nhiu nc trn th gii d p dung cc tiu chun trong b SO 14000.
nh gi tc ng mi trng l gi?
"nh gi tc dng mi trng l qu trnh phn tch, dnh gi, d bo nh hng dn mi
trng ca cc d n quy hoch, pht trin kinh t - x hi, ca cc co s sn xut, kinh
doanh, cng trnh kinh t, khoa hoc k thut, y t, vn ho, x hi, an ninh, quc phng v cc
cng trnh khc, d xut cc gii php thch hop v bo v mi trng".
Hoat dng pht trin kinh t - x hi dy c loai mang tnh kinh t - x hi ca quc gia, ca
mt dja phng ln, hoc mt ngnh kinh t vn ha quan trong (lut l, chnh sch quc gia,
nhng chng trnh quc gia v pht trin kinh t - x hi, k hoach quc gia di han), c loai
mang tnh kinh t - x hi vi m nh d n xy dung cng trnh xy dung c bn, quy hoach
pht trin, s d s dung mt dang hoc nhiu dang ti nguyn thin nhin tai mt dja phng
nh. Tuy nhin, mt hoat dng c ngha vi m di vi cp quc gia, nhng c th c ngha
v m di vi x nghip. Hoat dng vi m nhng doc t chc mt cch ph bin trn dja bn
rng c khi lai mang ngha v m.
Tc dng dn mi trng c th tt hoc xu, c loi hoc c hai nhng vic dnh gi tc dng
mi trng s gip nhng nh ra quyt djnh ch dng lua chon nhng phng n kh thi v
ti u v kinh t v k thut trong bt c mt k hoach pht trin kinh t - x hi no.
Kinh t mi trng l gi?
"Kinh t mi trng l cng cu kinh t doc s dung d nghin cu mi trng v diu d cng
c ngha l trong tnh ton kinh t phi xt dn cc vn d mi trng".
Cc vn d ny nm gia kinh t v cc h t nhin nn rt phc tap, do d c th coi kinh t
mi trng l mt ngnh phu trung gian gia cc ngnh khoa hoc tu nhin v khoa hoc x hi.
Nhng dim cn ghi nh khi xem xt kinh t mi trng:
Ti nguyn khng ti tao nh du m, than d, kh dt c th bj can kit. Do d, con
ngi phi tm ti nguyn thay th hoc tm cng ngh s dung cc loai nng long
doc coi l vnh cu (nng long gi, nng long mt tri, nng long thu triu,
v.v...).
12
Con ngi c th kim sot doc kh nng phuc hi ti nguyn ti tao v kh nng
hp thu ca mi trng.
Nng cao trch nhim di vi thin nhin (vai tr qun l mi trng).
Tm cch kim sot dn s.
An ninh mi trng l gi?
"An ninh mi trng l trng thi m mt h thng mi trng c kh nng dm bo diu kin
sng an ton cho con ngi trong h thng d".
Mt h thng mi trng bj mt an ninh c th do cc nguyn nhn tu nhin (thin tai) hoc do
cc hoat dng ca con ngi (khai thc can kit ti nguyn thin nhin, thi cht dc vo mi
trng gy nhim, suy thoi mi trng, suy gim da dang sinh hoc,...) hoc phi hop tc
dng ca c hai nguyn nhn trn. Trang thi an ninh ca ring phn h sinh thi tu nhin
doc goi l an ninh sinh thi, do d an ninh sinh thi l mt kha canh ca an ninh mi trng.
Tai bin mi trng l gi?
"Tai bin mi trng l qu trnh gy mt n djnh trong h thng mi trng".
l mt qu trnh gy hai vn hnh trong h thng mi trng gm 3 giai doan:
Giai doan nguy c (hay him hoa): Cc yu t gy hai tn tai trong h thng, nhng
cha pht trin gy mt n djnh.
Giai doan pht trin: Cc yu t tai bin tp trung lai, gia tng, tao trang thi mt n
djnh nhng cha vot qua ngng an ton ca h thng mi trng.
Giai doan su c mi trng: Qu trnh vot qua ngng an ton, gy thit hai cho con
ngi v sc kho, tnh mang, ti sn,... Nhng su c gy thit hai ln doc goi l tai
hoa, ln hn na doc goi l thm hoa mi trng.
Quan trc mi trng l gi?
"Quan trc mi trng l vic theo di thng xuyn cht long mi trng vi cc trong tm,
trong dim hop l nhm phuc vu cc hot dng bo v mi trng v pht trin bn vng".
Cc muc tiu cu th ca quan trc mi trng gm:
Cung cp cc dnh gi v din bin cht long mi trng trn quy m quc gia, phuc
vu vic xy dung bo co hin trang mi trng.
Cung cp cc dnh gi v din bin cht long mi trng ca tng vng trong dim
doc quan trc d phuc vu cc yu cu tc thi ca cc cp qun l nh nc v bo
v mi trng.
Cnh bo kjp thi cc din bin bt thng hay cc nguy c nhim, suy thoi mi
trng.
Xy dung c s d liu v cht long mi trng phuc vu vic lu tr, cung cp v
trao di thng tin trong pham vi quc gia v quc t.
Sc p mi trng l gi?
Trc khi thuc hin mt du n pht trin, ngi ta thng phi ch dn sc p mi trng.
"Sc p mi trng l nhng kh khn, tr ngi do mi trng (t nhin, kinh t, x hi) tc
13
dng ln d n pht trin".
Sc p mi trng l yu t nm ngoi ca du n v hon ton khng doc mong doi xy ra
khi trin khai du n. C th phn loai sc p mi trng thnh hai loai nh sau:
Sc p mi trng "nm trong" kh nng khc phuc ca du n. V du: Thiu nc,
thiu mt bng xy dung, c ch hnh chnh ca dja phng cha ph hop, ha tng
c s cha pht trin, nhim mi trng dim du ljch... Nu tng cng du t v
hop tc vi dja phng s gip cho vic khc phuc cc sc p ny.
Sc p mi trng "nm ngoi" kh nng khc phuc ca du n. V du: Ch d kh hu
thi tit, tai bin mi trng, diu kin sinh thi dc hai, c cu diu hnh ca dja
phng khng hiu qu... Vi loai sc p ny, tu thn kh nng ca du n khng th
khc phuc doc, cn c mt chng trnh rng ln hn h tro. Do d, du n cn phi
thch nghi, chju dung hoc phi thay di.
Nh vy, c th nhn thy su phn loai sc p mi trng phu thuc hon ton vo nng luc,
quy m ca du n. Mt yu t mi trng c th l sc p mi trng "nm ngoi" kh nng
khc phuc ca du n ny nhng lai "nm trong" trong kh nng khc phuc ca du n khc c
nng luc v quy m ln hn. Phn loai nh vy s thun loi hn trong vic dnh gi nhanh
tnh kh thi ca du n v gip cho vic tm kim cc gii php han ch, khc phuc cc sc p
mi trng mt cch hiu qu nht.
Vi sao ni con ngi cng l mt ngun nhim?
Con ngi sng trn Tri dt ch yu s dung khng kh, nc v thuc phm d nui dng
c th. Mi ngi ln mt ngy ht vo 100 lt khng kh v th ra long kh cacbonic cng
nhiu nh vy. Kh cacbonic l kh thi, tu lai nhiu mt ch s lm vn duc khng kh trong
phng, gy kh chju. Nu bui ti di ng dng kn ca phng, kh cacbonic s vn duc khp
phng. Bi vy bui sng ng dy phi m ca d khng kh lu thng, phng mi sach.
Khi ngi ta n cc thc c d b sung dinh dng, s thi ra cn b. Cht cn b (phn v
nc tiu) xut hin mi trng sinh hoat nu khng doc x l tt s gy nhim mi
trng, gy hai cho sc kho con ngi (nh gy bnh giun sn).
Trong qu trnh thay di t bo trong c th con ngi thng to ra nhit long v mi vj. Mi
vj ca c th mi ngi khc nhau, trong d c mt mi rt nng kch thch h thn kinh khu
gic, d l mi hi nch. y cng l mt ngun nhim ca c th con ngi.
Trong sinh hoat hng ngy, c th con ngi lun lun to nhit d diu tit cn bng nhit d
c th. Nhit long ny to ra mi trng xung quanh nn chng ta khng thy nh hng
xu ca hin tong ny. V du trong mt toa xe dng kn ca cht nch ngi, nhit d s cao
dn v nhng ngi bn trong s cm thy kh chju, v nhit long to ra t c th ngi d
lm tng nhit d trong xe.
C th chng ta l mt ngun nhim. Nu vn d ny ra c th c mt s ngi cha nhn
thc doc. Nhng chng ta s pht hin ra diu ny khi tp trung mt s dng ngi trong mt
mi trng nh hep. Bi vy, chng ta khng nhng cn phng nga nhim cng nghip m
cn cn phng nga c th gy nhim, nh hng truc tip ti sc kho chng ta.
Th no l s pht trin bn vng?
C th ni rng moi vn d v mi trng du bt ngun t pht trin. Nhng con ngi cng
14
nh tt c moi sinh vt khc khng th dnh chi tin ho v ngng su pht trin ca mnh. Con
dng d gii quyt mu thun gia mi trng v pht trin l phi chp nhn pht trin,
nhng gi sao cho pht trin khng tc dng mt cch tiu cuc ti mi trng. Do d, nm
1987 U ban Mi trng v Pht trin ca Lin Hop Quc d da ra khi nim Pht trin bn
vng:
"Pht trin bn vng l s pht trin nhm tho mn cc nhu cu hin ti ca con ngi nhng
khng tn hi ti s tho mn cc nhu cu ca th h tong lai".
xy dung mt x hi pht trin bn vng, Chng trnh Mi trng Lin Hop Quc d d ra
9 nguyn tc:
1. Tn trong v quan tm dn cuc sng cng dng.
2. Ci thin cht long cuc sng ca con ngi.
3. Bo v sc sng v tnh da dang ca Tri dt.
4. Qun l nhng ngun ti nguyn khng ti tao doc.
5. Tn trong kh nng chju dung doc ca Tri dt.
6. Thay di tp tuc v thi quen c nhn.
7. cho cc cng dng tu qun l mi trng ca mnh.
8. Tao ra mt khun mu quc gia thng nht, thun loi cho vic pht trin v bo v.
9. Xy dung mt khi lin minh ton cu.
Du ljch tc ng tch cc n mi trng nh th no?
Tc dng mi trng l nhng nh hng (xu hay tt) do hoat dng pht trin du ljch gy ra
cho mi trng, bao gm cc yu t mi trng tu nhin cng nh cc yu t mi trng x
hi - nhn vn. Tc dng ca du ljch ln cc yu t sinh thi tu nhin c th l tc dng tch
cuc hoc tiu cuc. Cc tc dng tch cuc c th gm:
Bo tn thin nhin: Du ljch gp phn khng djnh gi trj v gp phn vo vic bo tn
cc din tch tu nhin quan trong, pht trin cc Khu Bo tn v Vn Quc gia.
Tng cng cht Ing mi trng: Du ljch c th cung cp nhng sng kin cho
vic lm sach mi trng thng qua kim sot cht long khng kh, nc, dt,
nhim ting n, thi rc v cc vn d mi trng khc thng qua cc chng trnh
quy hoach cnh quan, thit k xy dung v duy tu bo dng cc cng trnh kin trc.
cao mi trng: Vic pht trin cc c s du ljch doc thit k tt c th d cao
gi trj cc cnh quan.
Ci thin h tng c s: Cc c s ha tng ca dja phng nh sn bay, dng s,
h thng cp thot nc, x l cht thi, thng tin lin lac c th doc ci thin thng
qua hoat dng du ljch.
Tng cng hiu bit v mi trng ca cng dng dja phng thng qua vic trao
di v hoc tp vi du khch.
Du ljch tc ng tiu cc n mi trng nh th no?
nh hng ti nhu cu v cht Ing nc: Du ljch l ngnh cng nghip tiu thu
nc nhiu, thm ch tiu hao ngun nc sinh hoat hn c nhu cu nc sinh hoat
ca dja phng.
Nc thi: Nu nh khng c h thng thu gom nc thi cho khch san, nh hng
th nc thi s ngm xung bn nc ngm hoc cc thu vuc ln cn (sng, h,
bin), lm lan truyn nhiu loai djch bnh nh giun sn, dng rut, bnh ngoi da,
bnh mt hoc lm nhim cc thu vuc gy hai cho cnh quan v nui trng thy
15
sn.
Rc thi: Vt rc thi ba bi l vn d chung ca moi khu du ljch. y l nguyn
nhn gy mt cnh quan, mt v sinh, nh hng dn sc kho cng dng v ny
sinh xung dt x hi.
nhim khng kh: Tuy doc coi l ngnh "cng nghip khng khi", nhng du ljch
c th gy nhim kh thng qua pht x kh thi dng c xe my v tu thuyn, dc
bit l cc trong dim v truc giao thng chnh, gy hai cho cy ci, dng vt hoang
dai v cc cng trnh xy dung bng d vi v b tng.
Nng Ing: Tiu thu nng long trong khu du ljch thng khng hiu qu v lng
ph.
nhim ting n: Ting n t cc phng tin giao thng v du khch c th gy
phin h cho c dn dja phng v cc du khch khc k c dng vt hoang dai.
nhim phong cnh: nhim phong cnh c th doc gy ra do khch san nh
hng c kin trc xu x th kch, vt liu p lt khng ph hop, b tr cc djch vu thiu
khoa hoc, s dung qu nhiu phng tin qung co nht l cc phng tin xu x,
dy din, ct din trn lan, bo dng km di vi cc cng trnh xy dung v cnh
quan. Pht trin du ljch hn dn, pha tap, ln xn l mt trong nhng hoat dng gy
suy thoi mi trng t hai nht.
Lm nhiu Ion sinh thi: Vic pht trin hoat dng du ljch thiu kim sot c th tc
dng ln dt (xi mn, trot l), lm bin dng cc ni c tr, de doa cc loi dng
thuc vt hoang dai (ting n, sn bt, cung ng thjt th rng, th nhi bng, cn
trng...). Xy dung dng giao thng v khu cm trai gy cn tr dng vt hoang dai
di chuyn tm mi, kt di hoc sinh sn, ph hoai ran san h do khai thc mu vt, c
cnh hoc neo du tu thuyn...
Du ljch sinh thi l gi?
Nm 1991, d xut hin khi nim v Du ljch sinh thi. "Du ljch sinh thi l loai hnh du ljch din
ra trong cc vng c h sinh thi tu nhin cn bo tn kh tt nhm muc tiu nghin cu,
chim ngng, thng thc phong cnh, dng thuc vt cng nh cc gi trj vn ho hin hu"
(Boo, 1991).
Nhng gn dy, ngi ta cho rng ni dung cn bn ca Du ljch sinh thi l tp trung vo mc
trch nhim ca con ngi di vi mi trng. Quan dim thu dng cho rng Du ljch sinh
thi l du ljch han ch ti da cc suy thoi mi trng do du ljch tao ra, l su ngn nga cc
tc dng tiu cuc ln sinh thi, vn ho v thm m. Quan dim ch dng cho rng Du ljch sinh
thi cn phi dng gp vo qun l bn vng mi trng lnh th du ljch v phi quan tm dn
quyn loi ca nhn dn dja phng. Do d, ngi ta d da ra mt khi nim mi tng di
dy d hn:
"Du ljch sinh thi l du ljch c trch nhim vi cc khu thin nhin l noi bo tn mi trng v
ci thin phc loi cho nhn dn dja phong".
Du ljch bn vng l gi?
"Du ljch bn vng l vic dp ng cc nhu cu hin ti ca du khch v vng dng du ljch m
vn bo dm nhng kh nng dp ng nhu cu cho cc th h tong lai".
Du ljch bn vng di hi phi qun l tt c cc dang ti nguyn theo cch no d d chng ta
c th dp ng cc nhu cu kinh t, x hi v thm m trong khi vn duy tr doc bn sc vn
ho, cc qu trnh sinh thi c bn, da dang sinh hoc v cc h dm bo su sng.
16
Muc tiu ca Du ljch bn vng l:
Pht trin, gia tng su dng gp ca du ljch vo kinh t v mi trng.
Ci thin tnh cng bng x hi trong pht trin.
Ci thin cht long cuc sng ca cng dng bn dja.
p ng cao d nhu cu ca du khch.
Duy tr cht long mi trng.
Kh quyn tri t hinh thnh nh th no?
Kh quyn l lp v ngoi ca tri dt vi ranh gii di l b mt thu quyn, thach quyn v
ranh gii trn l khong khng gia cc hnh tinh. Kh quyn tri dt doc hnh thnh do su
thot hi nc, cc cht kh t thu quyn v thach quyn.
Thi k du, kh quyn ch yu gm hi nc, amoniac, metan, cc loai kh tr v hydro. Di
tc dung phn hu ca tia sng mt tri hi nc bj phn hu thnh oxy v hydro. Oxy tao ra
tc dng vi amoniac v metan tao ra kh nit v ccbonc. Qu trnh tip din, mt long
hidro nhe mt vo khong khng v tru, kh quyn cn lai ch yu l hi nc, nit, ccbonc,
mt t oxy. Thuc vt xut hin trn tri dt cng vi qu trnh quang hop d tao nn mt long
ln oxy v lm gim dng k nng d CO2 trong kh quyn. Su pht trin manh m ca dng
thuc vt trn tri dt cng vi su gia tng bi tit, phn hu xc cht dng thuc vt, phn hu
ym kh ca vi sinh vt d lm cho nng d kh N2 trong kh quyn tng ln nhanh chng, d
dat ti thnh phn kh quyn hin nay.
Kh quyn c my lp?
Kh quyn tri dt c cu trc phn lp vi cc tng dc trng t di ln trn nh sau: Tng
di lu, tng bnh lu, tng trung gian, tng din ly.
Tng di lu l tng thp nht ca kh quyn, d lun c chuyn dng di lu ca
khi khng kh bj nung t mt dt, thnh phn kh kh dng nht. Ranh gii trn ca
tng di lu trong khong 7 - 8 km hai cuc v 16 - 18 km vng xch dao. Tng di
lu l ni tp trung nhiu nht hi nc, bui v cc hin tong thi tit chnh nh
my, ma, tuyt, ma d, bo v.v...
Tng bnh lu nm trn tng di lu vi ranh gii trn dao dng trong khong d cao
50 km. Khng kh tng bnh lu long hn, t cha bui v cc hin tong thi tit.
CAO KHONG 25 KM TRONG TNG BNH lu tn tai mt lp khng kh giu kh
Ozon (O3) thng doc goi l tng Ozon.
Bn trn tng bnh lu cho dn d cao 80 km doc goi l tng trung gian. Nhit d
tng ny gim dn theo d cao.
T d cao 80 km dn 500 km goi l tng nhit, dy nhit d ban ngy thng rt
cao, nhng ban dm xung thp.
T d cao 500 km tr ln doc goi l tng din ly. Do tc dng ca tia t ngoai, cc
phn t khng kh long trong tng bj phn hu thnh cc ion nhe nh He

, H

, O

.
Tng din ly l ni xut hin cuc quang v phn xa cc sng ngn v tuyn. Gii han
bn ngoi ca kh quyn rt kh xc djnh, thng thng ngi ta c djnh vo khong
t 1000 - 2000 kilmt.
Cu trc tng ca kh quyn doc hnh thnh do kt qu ca luc hp dn v ngun pht sinh
kh t b mt tri dt, c tc dng to ln trong vic bo v v duy tr su sng tri dt.
17
Thnh phn kh quyn gm nhng gi ?
Thnh phn kh quyn tri dt kh n djnh theo phng nm ngang v phn dj theo phng
thng dng. Phn ln khi long 5.10
15
tn ca ton b kh quyn tp trung tng di lu v
bnh lu. Thnh phn kh quyn tri dt gm ch yu l Nit, Oxy, hi nc, CO2, H2, O3, NH4,
cc kh tr.
Trong tng di lu, thnh phn cc cht kh ch yu tng di n djnh, nhng nng d CO2 v
hi nc dao dng manh. Long hi nc thay di theo thi tit kh hu, t 4 th tch vo
ma nng m ti 0,4 khi ma kh lanh. Trong khng kh tng di lu thng c mt long
nht djnh kh SO2 v bui.
Trong tng bnh lu lun tn tai mt qu trnh hnh thnh v ph hu kh ozon, dn ti vic xut
hin mt lp ozon mng vi chiu dy trong diu kin mt d khng kh bnh thng khong
vi chuc xngtimet. Lp kh ny c tc dung ngn cc tia t ngoai chiu xung b mt tri dt.
Hin nay, do hoat dng ca con ngi, lp kh ozon c xu hng mng dn, c th de doa ti
su sng ca con ngi v sinh vt trn tri dt.
Hiu ng nh knh l gi?
Nhit d b mt tri dt doc tao nn do su cn bng gia nng long mt tri dn b mt tri
dt v nng long bc xa ca tri dt vo khong khng gian gia cc hnh tinh. Nng long
mt tri ch yu l cc tia sng ngn d dng xuyn qua ca s kh quyn. Trong khi d, bc
xa ca tri dt vi nhit d b mt trung bnh 16
o
C l sng di c nng long thp, d dng bj
kh quyn gi lai. Cc tc nhn gy ra su hp thu bc xa sng di trong kh quyn l kh CO2,
bui, hi nc, kh mtan, kh CC v.v...
"Kt qu ca s ca s trao di khng cn bng v nng long gia tri dt vi khng gian
xung quanh, dn dn s gia tng nhit d ca kh quyn tri dt. Hin tong ny din ra theo
co ch tong t nh nh knh trng cy v doc goi l Hiu ng nh knh".
Su gia tng tiu thu nhin liu ho thach ca loi ngi dang lm cho nng d kh CO2 ca kh
quyn tng ln. Su gia tng kh CO2 v cc kh nh knh khc trong kh quyn tri dt lm nhit
d tri dt tng ln. Theo tnh ton ca cc nh khoa hoc, khi nng d CO2 trong kh quyn
tng gp di, th nhit d b mt tri dt tng ln khong 3
o
C. Cc s liu nghin cu cho thy
nhit d tri dt d tng 0,5
o
C trong khong thi gian t 1885 dn 1940 do thay di ca nng
d CO2 trong kh quyn t 0,027 dn 0,035. Du bo, nu khng c bin php khc phuc
hiu ng nh knh, nhit d tri dt s tng ln 1,5 - 4,5
o
C vo nm 2050.
Vai tr gy nn hiu ng nh knh ca cc cht kh doc xp theo th tu sau: CO2 CC
CH4 O3 NO2. Su gia tng nhit d tri dt do hiu ng nh knh c tc dng manh m ti
nhiu mt ca mi trng tri dt.
Nhit d tri dt tng s lm tan bng v dng cao muc nc bin. Nh vy, nhiu
vng sn xut lng thuc tr ph, cc khu dng dn c, cc dng bng ln, nhiu do
thp s bj chm di nc bin.
Su nng ln ca tri dt lm thay di diu kin sng bnh thng ca cc sinh vt trn
tri dt. Mt s loi sinh vt thch nghi vi diu kin mi s thun loi pht trin. Trong
khi d nhiu loi bj thu hep v din tch hoc bj tiu dit.
Kh hu tri dt s bj bin di su sc, cc di kh hu c xu hng thay di. Ton b
diu kin sng ca tt c cc quc gia bj xo dng. Hoat dng sn xut nng nghip,
lm nghip, thu hi sn bj nh hng nghim trong.
18
Nhiu loai bnh tt mi di vi con ngi xut hin, cc loai djch bnh lan trn, sc
kho ca con ngi bj suy gim.
Bin i kh hu l gi?
"Bin di kh hu tri dt l s thay di ca h thng kh hu gm kh quyn, thu quyn, sinh
quyn, thch quyn hin ti v trong tong lai bi cc nguyn nhn t nhin v nhn to".
Nguyn nhn chnh lm bin di kh hu tri dt l do su gia tng cc hoat dng tao ra cc
cht thi kh nh knh, cc hoat dng khai thc qu mc cc b hp thu v b cha kh nh
knh nh sinh khi, rng, cc h sinh thi bin, ven b v dt lin khc.
Cc biu hin ca su bin di kh hu tri dt gm:
Su nng ln ca kh quyn v tri dt ni chung.
Su thay di thnh phn v cht long kh quyn c hai cho mi trng sng ca con
ngi v cc sinh vt trn tri dt.
Su dng cao muc nc bin do tan bng dn ti su ngp ng ca cc vng dt thp,
cc do nh trn bin.
Su di chuyn ca cc di kh hu tn tai hng nghn nm trn cc vng khc nhau ca
tri dt dn ti nguy c de doa su sng ca cc loi sinh vt, cc h sinh thi v hoat
dng ca con ngi.
Su thay di cng d hoat dng ca qu trnh hon lu kh quyn, chu trnh tun hon
nc trong tu nhin v cc chu trnh sinh dja ho khc.
Su thay di nng sut sinh hoc ca cc h sinh thi, cht long v thnh phn ca
thu quyn, sinh quyn, cc dja quyn.
Cc quc gia trn th gii d hop tai Ne ork ngy 951992 v d thng qua Cng c
Khung v Bin di kh hu ca Lin Hop Quc. Cng c ny dt ra muc tiu n djnh cc nng
d kh quyn mc c th ngn nga doc su can thip ca con ngi di vi h thng kh
hu. Mc phi dat nm trong mt khung thi gian d d cc h sinh thi thch nghi mt cch tu
nhin vi su thay di kh hu, bo dm vic sn xut lng thuc khng bj de doa v tao kh
nng cho su pht trin kinh t tin trin mt cch bn vng.
nhim khng kh l gi? Vi sao khng kh bj nhim?
" nhim khng kh l s c mt mt cht l hoc mt s bin di quan trong trong thnh phn
khng kh, lm cho khng kh khng sch hoc gy ra s to mi, c mi kh chju, gim tm
nhn xa (do bui)".
C rt nhiu ngun gy nhim khng kh. C th chia ra thnh ngun tu nhin v ngun nhn
tao.
a. Ngun t nhin:
Ni la: Ni la phun ra nhng nham thach nng v nhiu khi bui giu sunua, mtan
v nhng loai kh khc. Khng kh cha bui lan to di rt xa v n doc phun ln rt
cao.
Chy rng: Cc dm chy rng v dng c bi cc qu trnh tu nhin xy ra do sm
chp, co st gia thm thuc vt kh nh tre, c. Cc dm chy ny thng lan truyn
rng, pht thi nhiu bui v kh.
Bo bui gy nn do gi manh v bo, ma bo mn dt sa mac, dt trng v gi thi
19
tung ln thnh bui. Nc bin bc hi v cng vi sng bin tung bot mang theo bui
mui lan truyn vo khng kh.
Cc qu trnh phn hu, thi ra xc dng, thuc vt tu nhin cng pht thi nhiu cht
kh, cc phn ng ho hoc gia nhng kh tu nhin hnh thnh cc kh sunua, nitrit,
cc loai mui v.v... Cc loai bui, kh ny du gy nhim khng kh.
b. Ngun nhn to:
Ngun gy nhim nhn tao rt da dang, nhng ch yu l do hoat dng cng nghip, dt
chy nhin liu ho thach v hoat dng ca cc phng tin giao thng. Ngun nhim cng
nghip do hai qu trnh sn xut gy ra:
Qu trnh dt nhin liu thi ra rt nhiu kh dc di qua cc ng khi ca cc nh my
vo khng kh.
Do bc hi, r ri, tht thot trn dy chuyn sn xut sn phm v trn cc dng ng
dn ti. Ngun thi ca qu trnh sn xut ny cng c th doc ht v thi ra ngoi
bng h thng thng gi.
Cc ngnh cng nghip ch yu gy nhim khng kh bao gm: nhit din vt liu xy dung
ho cht v phn bn dt v giy luyn kim thuc phm Cc x nghip c kh Cc nh my
thuc ngnh cng nghip nhe Giao thng vn ti bn canh d phi k dn sinh hoat ca con
ngi.
Cc tc nhn no gy nhim khng kh?
Cc cht v tc nhn gy nhim khng kh gm:
Cc loai oxit nh: nit oxit (NO, NO2), nit dioxit (NO2), SO2, CO, H2S v cc loai kh
halogen (clo, brom, it).
Cc hop cht lo.
Cc cht tng hop (te, benzen).
Cc cht l lng (bui rn, bui lng, bui vi sinh vt), nitrat, sunat, cc phn t cacbon,
sol kh, mui, khi, sng m, phn hoa.
Cc loai bui nng, bui dt, d, bui kim loai nh dng, ch, st, km, niken, thic,
cadimi...
Kh quang ho nh ozn, AN, B2N, NOX, andehyt, etylen...
Cht thi phng xa.
Nhit d.
Ting n.
Su tc nhn nhim du sinh ra ch yu do qu trnh dt chy nhin liu v sn xut cng
nghip. Cc tc nhn nhim khng kh c th phn thnh hai dang: dang hi kh v dang
phn t nh. Tuy nhin, phn ln cc tc nhn nhim du gy tc hai di vi sc khe con
ngi.
Tc nhn nhim doc chia lm hai loai: s cp v th cp. Sunua dioxit sinh ra do dt chy
than d l tc nhn nhim s cp. N tc dng truc tip ti b phn tip nhn. Sau d, kh
ny lai lin kt vi xy v nc ca khng kh sach d tao thnh axit sunuric (H2SO4) ri
xung dt cng vi nc ma, lm thay di pH ca dt v ca thu vuc, tc dng xu ti nhiu
thuc vt, dng vt v vi sinh vt. Nh vy, ma axit l tc nhn nhim th cp doc tao
thnh do su kt hop SO2 vi nc. Cng c nhng trng hop, cc tc nhn khng gy
nhim, lin kt quang ho vi nhau d tao thnh tc nhn nhim th cp mi, gy tc dng
20
xu. C th sinh vt phn ng di vi cc tc nhn nhim phu thuc vo nng d nhim v
thi gian tc dng.
Mc nhim khng kh c biu thj nh th no?
C quan Bo v mi trng ca M biu thj nhim khng kh bng chi s chun nhim
(PS), theo ngng an ton v nguy him di vi sc kho ca ngi. PS l mt chi s thu
doc khi tnh ti nhiu chi s nhim, v du tng cc hat l lng, SO2,CO, O3, NO2 doc tnh
theo gm
3
gi hoc trong 1 ngy.
Nu PS t 0-49 l khng kh c cht long tt.
Nu PS t 50-100 l trung bnh, khng nh hng ti sc kho ca ngi.
Nu PS t 100-199 l khng tt.
Nu PS t 200-299 l rt khng tt.
Nu PS t 300-399 l nguy him, lm pht sinh mt s bnh.
Nu PS trn 400 l rt nguy him, c th gy cht ngi.
Dua vo chi s PS, m nhng ngi c d tui v sc kho khc nhau s doc thng bo
trc v gim cc hoat dng ngoi tri.
Cc kh nhn tao no gy nhim khng kh nguy him nht i vi con ngi v kh
quyn tri t?
Cc kh nhn tao nguy him nht di vi sc kho con ngi v kh quyn tri dt d doc
bit dn gm: Cacbon dioxit (CO2) Dioxit Sunua (SO2). Cacbon monoxit (CO) Nit oxit (N2O)
Cloroluorocacbon (cn goi l CC) v Mtan (CH4).
1. Ccbon dioxit (CO2): CO2 vi hm long 0,03 trong kh quyn l nguyn liu cho qu
trnh quang hop d sn xut nng sut sinh hoc s cp cy xanh. Thng thng, long CO2
sn sinh mt cch tu nhin cn bng vi long CO2 doc s dung cho quang hop. Hai loai
hoat dng ca con ngi l dt nhin liu ho thach v ph rng d lm cho qu trnh trn mt
cn bng, c tc dng xu ti kh hu ton cu.
2. ioxit Sunfua (SO2): ioxit sunua (SO2) l cht gy nhim khng kh c nng d thp
trong kh quyn, tp trung ch yu tng di lu. Dioxit sunua sinh ra do ni la phun, do dt
nhin liu than, du, kh dt, sinh khi thuc vt, qung sunua,.v.v... SO2 rt dc hai di vi sc
kho ca ngi v sinh vt, gy ra cc bnh v phi kh ph qun. SO2 trong khng kh khi gp
oxy v nc tao thnh axit, tp trung trong nc ma gy ra hin tong ma axit.
3. Cacbon monoxit (CO): CO doc hnh thnh do vic dt chy khng ht nhin liu ho
thach nh than, du v mt s cht hu c khc. Kh thi t cc dng c xe my l ngun gy
nhim CO ch yu cc thnh ph. Hng nm trn ton cu sn sinh khong 600 triu tn
CO. CO khng dc vi thuc vt v cy xanh c th chuyn ho CO CO2 v s dung n trong
qu trnh quang hop. V vy, thm thuc vt doc xem l tc nhn tu nhin c tc dung lm
gim nhim CO. Khi con ngi trong khng kh c nng d CO khong 250 ppm s bj t
vong.
4. Nit oxit (N2O): N2O l loai kh gy hiu ng nh knh, doc sinh ra trong qu trnh dt cc
nhin liu ho thach. Hm long ca n dang tng dn trn pham vi ton cu, hng nm
khong t 0,2 -,3. Mt long nh N2O khc xm nhp vo kh quyn do kt qu ca qu trnh
nitrat ho cc loai phn bn hu c v v c. N2O xm nhp vo khng kh s khng thay di
dang trong thi gian di, chi khi dat ti nhng tng trn ca kh quyn n mi tc dng mt
21
cch chm chap vi nguyn t oxy.
5. CIorofIuorocacbon (vit tt l CFC): CC l nhng ho cht do con ngi tng hop d s
dung trong nhiu ngnh cng nghip v t d xm nhp vo kh quyn. CC 11 hoc CCl3
hoc CCl2 hoc C2Cl2 (cn goi l reon 12 hoc 12) l nhng cht thng dung ca CC.
Mt long nh CC khc l CHC12 (hoc 22), CCl4 v C4 cng xm nhp vo kh quyn.
C hai hop cht CC 11 v CC 12 hoc reon du l nhng hop cht c ngha kinh t cao,
vic sn xut v s dung chng d tng ln rt nhanh trong hai thp k va qua. Chng tn tai
c dang sol kh v khng sol kh. Dang sol kh thng lm tn hai tng zn, do d l su bo
dng v mi trng, nhng dang khng sol kh th vn tip tuc sn xut v ngy cng tng v
s long. CC c tnh n djnh cao v khng bj phn hu. Khi CC dat ti thong tng kh
quyn chng s doc cc tia cuc tm phn hu. Tc d phn hu CC s rt nhanh nu tng
zn bj tn thng v cc bc xa cuc tm ti doc nhng tng kh quyn thp hn.
6. Mtan (CH4): Mtan l mt loai kh gy hiu ng nh knh. N doc sinh ra t cc qu trnh
sinh hoc, nh su men ho dng rut ca dng vt c guc, cu v nhng dng vt khc, su
phn gii k kh dt ngp nc, rung la, chy rng v dt nhin liu ho thach. CH4 thc
dy su xy ho hi nc tng bnh lu. Su gia tng hi nc gy hiu ng nh knh manh
hn nhiu so vi hiu ng truc tip ca CH4. Hin nay hng nm kh quyn thu nhn khong
t 400 dn 765x10
12
g CH4.
Tng Ozon l gi?
Kh Ozon gm 3 nguyn t oxy (03). Tng bnh lu nm trn tng di lu vi ranh gii trn dao
dng trong khong d cao 50 km. CAO KHONG 25 KM TRONG TNG bnh lu tn tai
mt lp khng kh giu kh Ozon (O3) thng doc goi l tng Ozon. Hm long kh Ozon
trong khng kh rt thp, chim mt phn triu, chi d cao 25 - 30 km, kh Ozon mi dm dc
hn (chim ti l 1100.000 trong kh quyn). Ngi ta goi tng kh quyn d cao ny l tng
Ozon.
Nu tng Ozon bj thng, mt long ln tia t ngoai s chiu thng xung Tri dt. Con ngi
sng trn Tri dt s mc bnh ung th da, thuc vt khng chju ni nhiu tia t ngoai chiu
vo s bj mt dn kh nng min djch, cc sinh vt di bin bj tn thng v cht dn. Bi
vy cc nc trn th gii du rt lo so trc hin tong thng tng Ozon.
Nguyn nhn no dn n thng tng Ozon?
Thng 10 nm 1985, cc nh khoa hoc Anh pht hin thy tng kh ozon trn khng trung Nam
cuc xut hin mt "l thng" rt ln, bng din tch nc M. Nm 1987, cc nh khoa hoc
c lai pht hin tng kh ozon vng tri Bc cuc c hin tong mng dn, c ngha l
chng bao lu na tng ozon Bc cuc cng s bj thng. Tin ny nhanh chng doc truyn
khp th gii v lm chn dng d lun.
Cc nh khoa hoc du cho rng, nguyn nhn ny c lin quan ti vic sn xut v s dung t
lanh trn th gii. S d t lanh c th lm lanh v bo qun thuc phm doc lu l v trong h
thng ng dn khp kn pha sau t lanh c cha loai dung djch reon th lng (thng goi l
"gas"). Nh c dung djch ho hoc ny t lanh mi lm lanh doc. Dung djch reon c th bay
hi thnh th kh. Khi chuyn sang th kh, reon bc thng ln tng ozon trong kh quyn Tri
dt v ph v kt cu tng ny, lm gim nng d kh ozon.
Khng nhng t lanh, my lanh cn dng dn reon m trong dung djch git ty, bnh cu ho
cng s dung reon v cc cht thuc dang reon. Trong qu trnh sn xut v s dung cc ho
cht d khng trnh khi tht thot mt long ln hot cht dang reon bc hi bay ln ph
22
hu tng ozon. Qua d chng ta thy rng, tng zon bj thng chnh l do cc cht kh thuc
dang reon gy ra, cc ho cht d khng tu c trong thin nhin m do con ngi tao ra. R
rng, con ngi l th pham lm thng tng ozon, de doa sc kho ca chnh mnh,
Sm ngng sn xut v s dung cc ho cht dang reon l bin php hu hiu nht d cu
tng ozon. Nhiu hi tho quc t d bn tnh cc bin php khc phuc nguy c thng rng
tng ozon. 112 nc thuc khi Cng dng Chu u (EEC) d nht tr dn cui th k ny s
chm dt sn xut v s dung cc ho cht thuc dang reon. V vy cc nh khoa hoc dang
nghin cu sn xut loai ho cht khc thay th cc ho cht dang reon, dng thi s
chuyn giao cng ngh sn xut cho cc nc dang pht trin. C nh vy, vic ngng sn
xut reon mi tr thnh hin thuc. Mun dat doc yu cu thit thuc ny, khng chi ring mt
vi nc m c th gii du phi c gng th mi c th bo v doc tng ozon ca Tri dt.
Ma axit l gi?
Ma axit doc pht hin ra du tin nm 1948 tai Thu in. Nguyn nhn l v con ngi dt
nhiu than d, du m. Trong than d v du m thng cha mt long lu hunh, cn trong
khng kh lai rt nhiu kh nit. Trong qu trnh dt c th sinh ra cc kh Sunua dioxit (SO2),
Nit dioxit (NO2). Cc kh ny ho tan vi hi nc trong khng kh tao thnh cc hat axit
sunuaric (H2SO4), axit nitric (HNO3). Khi tri ma, cc hat axit ny tan ln vo nc ma,
lm d pH ca nc ma gim. Nu nc ma c d pH di 5,6 doc goi l ma axit. Do c
d chua kh ln, nc ma c th ho tan doc mt s bui kim loai v xit kim loai c trong
khng kh nh xit ch,... lm cho nc ma tr nn dc hn di vi cy ci, vt nui v con
ngi.
Ma axit nh hng xu ti cc thu vuc (ao, h). Cc dng chy do ma axit d vo h, ao
s lm d pH ca h, ao gim di nhanh chng, cc sinh vt trong h, ao suy yu hoc cht
hon ton. H, ao tr thnh cc thu vuc cht.
Ma axit nh hng xu ti dt do nc ma ngm xung dt lm tng d chua ca dt, ho
tan cc nguyn t trong dt cn thit cho cy nh canxi (Ca), Magi (Mg),... lm suy thoi dt,
cy ci km pht trin. L cy gp ma axit s bj "chy" lm chm, mm s cht kh, lm cho
kh nng quang hop ca cy gim, cho nng sut thp.
Ma axit cn ph hu cc vt liu lm bng kim loai nh st, dng, km,... lm gim tui tho
cc cng trnh xy dung.
Vi sao bui sm, khng kh trong thnh ph lai bj nhim rt nng?
Xa nay chng ta thng nghe ni "khng kh bui sm trong lnh nht" v moi ngi dn
thnh ph thng tp luyn, chay nhy, hoat dng th duc th thao vo sng sm hng ngy.
Nhng gn dy, cc nh khoa hoc lai cnh tinh rng nhng thnh ph c ngnh cng nghip
v giao thng vn ti pht trin, khng kh bui sm khng nhng trong lnh m cn bj nhim
rt nng.
V sao cc nh khoa hoc lai da ra kt lun tri ngoc vi nhn djnh lu nay ca nhiu ngi ?
Mc d trong lnh ca khng kh doc quyt djnh bi thnh phn cc cht trong khng kh,
nht l nhng cht dc hai di vi c th con ngi. Ban ngy, nh nng mt tri lm nhit d
khng kh tng cao, khi thi ca cc nh my, xe c v bui dt ct do cc loai xe cun ln bay
lng l trong khng kh. n khi mt tri ln, nhit d khng kh gim dn. Qua mt dm, mt
dt mt dn, nhit long to vo khng trung cch mt dt my trm mt hnh thnh tng
23
khng kh trn nng di lanh, ging nh chic ni p xung mt dt. Lc ny khi thi ca
cc nh my khng th bc ln cao d to vo tng my m chi lun qun gn mt dt vi
nng d mi lc mt dm dc. Nu lc ny trn mt dt lng gi, d nhim khng kh s cng
tng.
V th, cc nh khoa hoc khuyn dn c cc thnh ph cng nghip nn chuyn thi gian tp
th duc v rn luyn c th t sng sm sang khong 10 gi sng v 3 gi chiu l thch hop
nht.
Vi sao khng kh trong nh cng bj nhim?
Hin nay nhiu gia dnh nc ta vn dng than lm cht dt. Bp than thi ra mt long kh
cacbonic kh ln, nhng d dng bp ga hoc bp du trong nh cng khng trnh doc vic
thi ra kh cacbonic. Ngoi ra, trong qu trnh xo nu thc n s bc ra cc hat cht du m
lm nhim khng kh trong bp. Mt khc, diu kin sng hin nay cc thnh ph cn cht
chi, c th con ngi lun to ra kh cacbonic v m hi, cha k nhng ngi ht thuc l
thi ra mt long ln khi thuc lm nhim khng kh trong nh . Nhng ni n o hoc gi
rt, ngi ta lai thng dng kn ca s (d chng n v chng rt) khin cc loai kh dc hai
khng thot ra ngoi doc.
Nhng d dng mi s dung trong cc gia dnh nh thm nilon, giy dn tng, d nhua,
v.v...cng dem theo vo phng cc cht nhim nh toluen, metylbenzen, ormaldehyt,...
Nhng ho cht ny du rt c hai di vi sc khe con ngi.
Nu trong nh c nui ch, mo v trng nhiu hoa, cy cnh s lm tng thm long kh
cacbonic v mi hi trong phng . Bui v cc tap cht kh k trn lun bay l lng trong khng
kh km theo cc loai vi trng, d nhin s nh hng khng tt ti sc khe con ngi.
Mun gii quyt vn d nhim khng kh trong nh , cn m nhiu ca s thng kh,
thng xuyn qut don lau chi nh ca, lm v sinh c nhn du dn v khng nn nui dng
vt trong phng .
Khng kh trong thnh ph v lng qu khc nhau nh th no?
Vo ma h, khi di t thnh ph v lng qu, ta cm thy khng kh hai vng khc nhau rt
r rt. Nhng ngi thng sng thn qu cng rt tu ho v khng kh trong lnh ni mnh
c tr. Cc nh khoa hoc d nghin cu v chi ra nhng khc nhau c bn trong khng kh hai
vng l:
Th nht: Khng kh thnh ph thng c nhiu vi khun, vi trng gy bnh hn nng thn,
bi v trong thnh ph mt d dn cao, trao di hng ho nhiu, sn xut v xy dung pht
trin, tao ra long rc ln, phn tn, kh thu gom kjp thi, gy nhim mi trng. Ngi t
cc vng khc nhau qua lai nhiu, mang mm bnh t nhiu ni dn. Khng kh lu thng km
v vng nh cao tng, cng tao c hi cho vi trng gy bnh tp trung v tn tai lu hn.
nng thn, mt d dn, lu long ngi v hng ho qua lai du thp, nn cht thi t, ch
yu l cht hu c, mt loai rc thi c th dng lm phn bn rung. Nng thn ngi tha,
nhiu cy xanh tao cm gic ti mt, d chju, lai c kh nng tit ra doc nhng cht khng
khun thuc vt, nn long vi trng gy bnh trong khng kh cng t hn.
Th hai: Nhit d khng kh thnh ph cao hn nng thn, cn d m lai thp hn. Vo ma
h, nhit d khng kh thnh ph c th cao hn cc vng nng thn t 2 dn 6
0
C, nhit d tai
24
nhng b mt ph gach, b tng cao hn nhit d khng kh t 5 dn 8
0
C. l do thnh
ph khng kh lu thng km, lm gim su phn tn nhit. Nhiu xe my, t di lai, nhiu nh
my, x nghip sn xut dng l dt, thi nhiu nhit vo khng kh. Gach, b tng, dng
nhua hp thu bc xa mt tri rt tt, nng ln v to nhit vo khng kh. Mt nc ao h lai t,
dt bj ph gach, nhua, b tng khng cho nc trong dt bc hi, va khng tiu hao doc
nhit, va lm khng kh kh hn.
nng thn, ngoc lai, khng kh khng bj che chn nn lu thng tt hn. Cc ngun thi
nhit nhn tao nh thnh ph t hn nhiu. Cy ci lai nhiu, tao mt lp ph tt chn khng
cho nh sng mt tri truc tip dt nng dt v cn tiu thu mt phn nng long mt tri cho
quang hop. Mt dt v mt nc du bc hi tt, tiu thu bt nng long t nh nng mt tri.
Th ba: Khng kh thnh ph nhiu bui bn hn khng kh nng thn do trong thnh ph tp
trung nhiu nh my x nghip, thi nhiu khi, bui, kh dc. Vic xy dung, do dt, chuyn
ch vt liu din ra thng xuyn, rc thi khng don kjp, l ngun tao ra bui bn dng k.
Trn dng ph xe my, t thng xuyn di lai, nghin vun dt ct v cun bui bay ln.
Khng kh kh nng, lm cho bui l lng nhiu v lu hn. B mt thnh ph khng bng
phng, nhiu nh cao thp khc nhau, cng d tao cc vng gi xoy, cun bui bay ln.
Th t: Trong thnh ph, dng c t, xe my, cc hoat dng sn xut, bun bn, gii tr tao
ra nhiu ting n. Thnh ph lai khng c nhiu cc di cy xanh cn ting n, m chi c nhiu
nh xy, b tng, lm cho sng m di di, di lai, hn dn v kh chju hn.
Th nm: Khng kh thnh ph, nht l nhng vng cng nghip v giao thng pht trin,
thng c cha rt nhiu kh dc hai nh xit ca lu hunh, nit, cacbon, ch... Cc cht ny
c tc dng xu ti sc kho con ngi v mi trng gy nn cc bnh pht sinh t nhim
khng kh.
Tm lai, khng kh thnh ph thng bj nhim nng n hn nhiu so vi khng kh nng
thn, do d khng c loi cho tm l v sc kho con ngi. Nhiu quc gia trn th gii d v
dang du t nhiu cng sc v tin ca cho vic nghin cu tm ra nhng gii php khc phuc
hin trang nhim mi trng nng n tai cc thnh ph ln. Tuy nhin vn d vn cha th
gii quyt ngay doc. Nhng ngi dang sng trong cc thnh ph, d thj dng dn cn hiu
r nhng nhoc dim ca mi trng ni dy, d tu c bin php bo v v tham gia vo su
nghip bo v mi trng chung ca c cng dng.
t l gi? t hinh thnh nh th no?
"t hay th nhng l lp ngoi cng ca thch quyn bj bin di t nhin di tc dng tng
hop ca nc, khng kh, sinh vt".
Cc thnh phn chnh ca dt l cht khong, nc, khng kh, mn v cc loai sinh vt t vi
sinh vt cho dn cn trng, chn dt v.v... Thnh phn chnh ca dt doc trnh by trong hnh
sau:
25
t c cu trc hnh thi rt dc trng, xem xt mt phu din dt c th thy su phn tng
cu trc t trn xung di nh sau:
Tng thm muc v r c doc phn hu mc d khc nhau.
Tng mn thng c mu thm hn, tp trung cc cht hu c v dinh dng ca
dt.
Tng ra tri do mt phn vt cht bj ra tri xung tng di.
Tng tch tu cha cc cht ho tan v hat st bj ra tri t tng trn.
Tng d me bj bin di t nhiu nhng vn gi doc cu tao ca d.
Tng d gc cha bj phong ho hoc bin di.
Mi mt loai dt pht sinh trn mi loai d, trong diu kin thi tit v kh hu tng tu nhau
du c cng mt kiu cu trc phu din v d dy.
Thnh phn khong ca dt bao gm ba loai chnh l khong v c, khong hu c v cht
hu c. Khong v c l cc mnh khong vt hoc d v vun d v dang bj phn hu thnh
cc khong vt th sinh. Cht hu c l xc cht ca dng thuc vt d v dang bj phn hu
bi qun th vi sinh vt trong dt. Khong hu c ch yu l mui humat do cht hu c sau
khi phn hu tao thnh. Ngoi cc loai trn, nc, khng kh, cc sinh vt v keo st tc dng
tng h vi nhau tao thnh mt h thng tng tc cc vng tun hon ca cc nguyn t
dinh dng nit, phtpho, v.v...
Cc nguyn t ho hoc trong dt tn tai di dang hop cht v c, hu c c hm long bin
dng v phu thuc vo qu trnh hnh thnh dt. Thnh phn ho hoc ca dt v d me giai
doan du ca qu trnh hnh thnh dt c quan h cht ch vi nhau. V sau, thnh phn ho
hoc ca dt phu thuc nhiu vo su pht trin ca dt, cc qu trnh ho, l, sinh hoc trong dt
v tc dng ca con ngi.
Su hnh thnh dt l mt qu trnh lu di v phc tap, c th chia cc qu trnh hnh thnh dt
thnh ba nhm: Qu trnh phong ho, qu trnh tch lu v bin di cht hu c trong dt, qu
trnh di chuyn khong cht v vt liu hu c trong dt. Tham gia vo su hnh thnh dt c
cc yu t: gc, sinh vt, ch d kh hu, dja hnh, thi gian. Cc yu t trn tng tc
phc tap vi nhau tao nn su da dang ca cc loai dt trn b mt thach quyn. Bn canh qu
trnh hnh thnh dt, dja hnh b mt tri dt cn chju su tc dng phc tap ca nhiu hin
tong tu nhin khc nh dng dt, ni la, nng cao v sut ln b mt, tc dng ca nc
ma, dng chy, sng bin, gi, bng h v hoat dng ca con ngi.
Cc nguyn t ho hc v sinh vt trong t c phn chia nh th no?
Theo hm long v nhu cu dinh dng di vi cy trng, cc nguyn t ho hoc ca dt
26
doc chia thnh ba nhm:
Nguyn t da long: O, Si, Al, e, Ca, Mg, K, P, S, N, C, H.
Nguyn t vi long: Mn, n, Cu, B, Mo, Co.v.v...
Nguyn t phng xa: U, Th, Ra v.v...
Hm long cc nguyn t trn dao dng trong pham vi rng, phu thuc vo loai dt v cc qu
trnh s dung dt.
Sinh vt trong dt doc chia lm ba nhm ch yu: thuc vt, vi sinh vt v dng vt dt.
Thuc vt ch yu l cc loai thuc vt bc cao c kh nng quang hop d tng hop ra
cc cht hu c nhm C6H12O6.
Vi sinh vt gm vi khun, nm, to chim khong 0,2 - 0,3 long cht hu c ca
dt.
Vi khun trong dt c nhiu nhm nh nhm phn hu hydrat cacbon, nhm chuyn
ho nit, nhm vi khun lu hunh, st, mangan, phtpho v.v...
Vi sinh vt dt c nhim vu phn gii xc dng, thuc vt, tch lu cht dinh dng t mi
trng xung quanh. ng vt dt gm giun dt, tiu tc, nhuyn th v dng vt c xng
tham gia tch cuc vo qu trnh phn hu xc dng thuc vt, do xi dt, tao diu kin cho
khng kh, nc v vi sinh vt thuc hin qu trnh phn hu cht hu c, gip cho thuc vt bc
cao d dng ly doc cht dinh dng t dt.
Ti nguyn t l gi?
t l mt dang ti nguyn vt liu ca con ngi. t c hai ngha: dt dai l ni , xy dung
c s ha tng ca con ngi v th nhng l mt bng d sn xut nng lm nghip.
t theo ngha th nhng l vt th thin nhin c cu tao dc lp lu di, hnh thnh
do kt qu ca nhiu yu t: d gc, dng thuc vt, kh hu, dja hnh v thi gian.
Thnh phn cu tao ca dt gm cc hat khong chim 40, hop cht humic 5,
khng kh 20 v nc 35.
Gi trj ti nguyn dt doc do bng s long din tch (ha, km
2
) v d ph (d mu m
thch hop cho trng cy cng nghip v lng thuc).
Ti nguyn dt ca th gii theo thng k nh sau:
Tng din tch 14.777 triu ha, vi 1.527 triu ha dt dng bng v 13.251 triu ha dt khng
ph bng. Trong d, 12 tng din tch l dt canh tc, 24 l dng c, 32 l dt rng v
32 l dt c tr, dm ly. Din tch dt c kh nng canh tc l 3.200 triu ha, hin mi khai
thc hn 1.500 triu ha. T trong dt dang canh tc trn dt c kh nng canh tc cc nc
pht trin l 70 cc nc dang pht trin l 36.
Ti nguyn dt ca th gii hin dang bj suy thoi nghim trong do xi mn, ra tri, bac mu,
nhim mn, nhim phn v nhim dt, bin di kh hu. Hin nay 10 dt c tim nng nng
nghip bj sa mac ho.
t l mt h sinh thi hon chinh nn thng bj nhim bi cc hoat dng cu con ngi.
nhim dt c th phn loai theo ngun gc pht sinh thnh nhim do cht thi cng nghip,
cht thi sinh hoat, cht thi ca cc hoat dng nng nghip, nhim nc v khng kh t
27
cc khu dn c tp trung. Cc tc nhn gy nhim c th phn loai thnh tc nhn ho hoc,
sinh hoc v vt l.
phi nhiu ca t l gi?
" ph nhiu ca dt hay cn goi l kh nng sn xut ca dt l tng hop cc diu kin, cc
yu t d dm bo cho cy trng sinh trng v pht trin tt".
Nhng diu kin d l:
y d cc cht dinh dng cn thit dang d tiu di vi cy trng.
m thch hop.
Nhit d thch hop.
Ch d khng kh thch hop cho h hp ca thuc vt v hoat dng ca vi sinh vt.
Khng c dc cht.
Khng c c dai, dt ti xp dm bo cho h r pht trin.
Do d, mun tng d ph nhiu ca dt v thu doc nng sut cao, n djnh, cn phi tc dng
dng thi cc yu t di vi di sng cy trng. C th dng cc bin php nh thu loi, k
thut lm dt, phn bn, ch d canh tc,... d ci tao dt.
Th no l nhim mi trng t?
" nhim mi trng dt doc xem l tt c cc hin tong lm nhim bn mi trng dt bi
cc cht nhim".
Ngi ta c th phn loai dt bj nhim theo cc ngun gc pht sinh hoc theo cc tc nhn
gy nhim. Nu theo ngun gc pht sinh c:
nhim dt do cc cht thi sinh hoat.
nhim dt do cht thi cng nghip.
nhim dt do hoat dng nng nghip.
Tuy nhin, mi trng dt c nhng dc th v mt s tc nhn gy nhim c th cng mt
ngun gc nhng lai gy tc dng bt loi rt khc bit. Do d, ngi ta cn phn loai nhim
dt theo cc tc nhn gy nhim:
nhim dt do tc nhn ho hoc: Bao gm phn bn N, P (d long phn bn trong
dt), thuc tr su (clo hu c, DDT, lindan, aldrin, photpho hu c v.v.), cht thi
cng nghip v sinh hoat (kim loai nng, d kim, d axit v.v...).
nhim dt do tc nhn sinh hoc: Truc khun l, thng hn, cc loai k sinh trng
(giun, sn v.v...).
nhim dt do tc nhn vt l: Nhit d (nh hng dn tc d phn hu cht thi ca
sinh vt), cht phng xa (U ran, Thori, Sr
90
,
131
, Cs
137
).
Cht nhim dn vi dt qua nhiu du vo, nhng du ra th rt t. u vo c nhiu v cht
nhim c th t trn tri ri xung, t nc chy vo, do con ngi truc tip "tng" cho dt,
m cng c th khng mi m dn.
u ra rt t v nhiu cht nhim sau khi thm vo dt s lu lai trong d. Hin tong ny
28
khc xa vi hin tong nhim nc sng, dy chi cn cht nhim ngng xm nhp th
kh nng tu vn dng ca khng kh v nc s nhanh chng tng kh cht nhim ra khi
chng. t khng c kh nng ny, nu thnh phn cht nhim qu nhiu, con ngi mun
kh nhim cho dt s gp rt nhiu kh khn v tn nhiu cng sc.
Cc h thng sn xut tc ng n mi trng t nh th no?
Dn s trn tri dt tng ln, di hi long lng thuc, thuc phm ngy cng nhiu v con
ngi phi p dung nhng phng php d tng mc sn xut v cng d khai thc d ph
ca dt. Nhng bin php ph bin nht l:
Tng cng s dung cc cht ho hoc trong nng, lm nghip nh phn bn, thuc
tr su, thuc dit c.
S dung cc cht tng cng sinh trng d c loi cho vic thu hoach.
S dung cng cu v k thut hin dai.
M rng mang li ti tiu.
Tt c cc bin php ny du tc dng manh dn h sinh thi v mi trng dt:
Lm do ln cn bng sinh thi do s dung thuc tr su.
Lm nhim mi trng dt do s dung thuc tr su.
Lm mt cn bng dinh dng.
Lm xi mn v thoi ho dt.
Ph hu cu trc ca dt v cc t chc sinh hoc ca chng do s dung cc thit bj,
my mc nng.
Lm mn ho hay chua phn do ch d ti tiu khng hop l.
t cc khu vc cng nghip v thj bj nhim nh th no?
Qu trnh pht trin cng nghip v d thj cng nh hng dn cc tnh cht vt l v ho hoc
ca dt. Nhng tc dng v vt l nh xi mn, nn cht dt v ph hu cu trc dt do cc
hoat dng xy dung, sn xut v khai thc m. Cc cht thi rn, lng v kh du c tc dng
dn dt. Cc cht thi c th doc tch lu trong dt trong thi gian di gy ra nguy c tim
tng di vi mi trng.
Ngi ta phn chia cc cht thi gy nhim dt lm 4 nhm: Cht thi xy dung, cht thi
kim loai, cht thi kh, cht thi ho hoc v hu c.
Cht thi xy dung nh gach, ngi, thu tinh, ng nhua, dy cp, b tng,... trong dt
rt kh bj phn hu.
Cht thi kim loai, dc bit l cc kim loai nng nh Ch, Km, ng, Ni ken, Cadimi...
thng c nhiu cc khu khai thc m, cc khu cng nghip. Cc kim loai ny tch
lu trong dt v thm nhp vo c th theo chui thc n v nc ung, nh hng
nghim trong ti sc kho.
Cc cht thi kh v phng xa pht ra ch yu t cc nh my nhit din, cc khu vuc
khai thc than, cc khu vuc nh my din nguyn t, c kh nng tch lu cao trong
cc loai dt giu khong st v cht mn.
Cc cht thi gy nhim dt mc d ln l cc cht ty ra, phn bn, thuc bo
v thuc vt, thuc nhum, mu v, cng nghip sn xut pin, thuc da, cng nghip
sn xut ho cht. Nhiu loai cht hu c dn t nc cng, rnh thnh ph, nc
thi cng nghip doc s dung lm ngun nc ti trong sn xut cng l tc nhn
29
gy nhim dt.
Hoang mac ho l gi?
"Hoang mc ho l qu trnh suy thoi dt do nhng thay di v kh hu v do tc dng ca
con ngi".
Hoang mac ho dc bit tc dng manh di vi cc vng dt kh han m v mt sinh thi d bj
suy yu. Hoang mac ho gy ra su suy gim v sn xut lng thuc, su ngho di. Hin nay
c ti 70 tng s cc vng dt kh han ca th gii (3,6 t hecta) bj nh hng do suy thoi.
ngn chn nan hoang mac ho, vic s dung dt, bao gm c vn d trng trot v chn
th, phi doc tin hnh mt cch dng dn v mt mi trng, c th chp nhn doc v mt
x hi v c tnh kh thi. Mt trong nhng cng cu chng hoang mac ho l vic trng cy ci
v cc loi thuc vt khc d c th gi nc v duy tr doc cht long dt. u tranh vi
hoang mac ho, cc Chnh ph phi:
Thuc hin cc k hoach quc gia s dung dt bn vng v qun l lu bn ti nguyn
nc.
y nhanh cc chng trnh trng cy theo hng trng nhng loi cy pht trin
nhanh, cc cy dja phng c sc chju han tt v cc loi thuc vt khc.
Tao diu kin d gip lm gim nhu cu ci dt thng qua cc chng trnh s dung
cc loai nng long c hiu qu v nng long thay th.
Nhng ngi sng nng thn cn doc hun luyn v vic bo v dt v nc, khai
thc nc, nng lm kt hop v ti tiu thu loi quy m nh. Cn phi c chng
trnh quc gia chng hoang mac ho nhm nng cao nhn thc cho cng chng v cc
bin php gii quyt vn d ny.
Ngho di l mt nhn t chnh dy manh tc d ca su suy thoi v hoang mac ho.
Cn phi ci tao lai cc vng dt d bj suy thoi v hng dn cho dn v cc li sinh
sng thay th, h tro cho nhn dn xy dung cc doanh nghip nh s dung cc
ngun luc dja phng.
Ngoi ra, cn thit lp mt h thng quc t ng ph khn cp cc han hn vi trang bj
dy d v lng thuc thuc phm, y t, giao thng vn ti, ti chnh...
t ngp nc l gi?
Theo Cng c RAMSAR th "t ngp nc bao gm: nhng vng dm ly, dm ly than
bn, nhng vc nc bt k l t nhin hay nhn to, nhng vng ngp nc tm thi hay
thng xuyn, nhng vc nc dng hay chy, l nc ngot, nc lo hay nc mn, k c
nhng vc nc bin c d su khng qu 6m khi triu thp".
D rng hay hep, vai tr ca cc vng dt ngp nc hu nh du ging nhau, d l cung cp
cho con ngi nhin liu, thc n, l ni gii tr, l ni lu tr cc ngun gen qu him. t
ngp nc l nhng h sinh thi c nng sut cao, cung cp cho con ngi gn 23 sn long
dnh bt c, l ni cung cp la gao nui sng gn 3 t ngi. t ngp nc cng dng mt
vai tr quan trong trong su sng cn ca cc loi chim.
bo tn cc vng dt ngp nc, nm 1971, Cng c RAMSAR d ra di (ran). y l
cng c quc t v bo tn sm nht th gii, nhiu thnh qu quan trong v vic bo tn
cc vng dt ngp nc d doc ghi nhn. RAMSAR bt buc 92 nc thnh vin ca mnh
phn khu v bo v cc vng dt ngp nc c tm quan trong quc t v thc dy vic "s
dung hop l" cc vng ny. Mi dy, gn 800 khu d doc da vo danh sch bo tn.
30
Cc vng t ngp nc Vit Nam ng vai tr quan trng nh th no?
Vng dt ngp nc ln nht ca Vit Nam l chu th sng Cu Long bao gm h thng
sng, ngi, knh, rach chng chjt, nhng cnh dng la bt ngt, rng ngp mn, rng trm,
cc bi triu, ao nui tm, c. MN TRUNG, CC VNG T ngp nc l cc dm ph
ven bin, cc h cha nc nhn tao. min Bc, dt ngp nc l cc h trong h
thng lu vuc sng Hng, nhng bi triu rng ln, nhng cnh rng ngp
mn ca chu th. Tng din tch dt ngp nc ca Vit Nam c tnh
khong 7 triu dn 10 triu hcta.
Phn ln thc, gao, c, tm v cc loai lng thuc, thuc phm khc du doc
sn xut t nhng vng dt ngp nc, dc bit v t chu th sng Hng
pha Bc v chu th sng Cu Long pha Nam. Ngoi vai tr sn xut nng
nghip v thu sn, dt ngp nc cn dng vai tr quan trong trong thin
nhin v mi trng nh loc nc thi, diu ho dng chy (gim l lut v han
hn), diu ho kh hu dja phng, chng xi l b bin, n djnh mc nc
ngm cho nhng vng sn xut nng nghip, tch lu nc ngm, l ni tr
chn ca nhiu loi chim di c qu him, l ni gii tr, du ljch rt gi trj cho
ngi dn Vit Nam cng nh khch nc ngoi. V lu di, cc vng dt
ngp nc ca Vit Nam d v dang dng vai tr quan trong trong cng cuc
pht trin kinh t v x hi.
Tai bin ja cht l gi?
"Tai bin dja cht l cc hin tong t nhin tham gia tch cc vo qu trnh bin di dja hnh
b mt thch quyn".
Tai bin dja cht l mt dang tai bin mi trng pht sinh trong thach quyn. Cc dang tai
bin dja cht ch yu gm ni la phun, dng dt, nt dt, ln dt, trot l dt. Chng lin
quan ti cc qu trnh dja cht xy ra bn trong lng tri dt.
Nguyn nhn chnh l do lp v tri dt hon ton khng dng nht v thnh phn v chiu
dy, c nhng khu vuc v tri dt mng manh hoc cc h thng dt gy chia ct v tri dt
thnh nhng khi, mng nh. Do vy, lp v tri dt trong thuc t lun chuyn dng theo chiu
dng cng nh chiu ngang.
Tai cc khu vuc v tri dt c kt cu yu, dng nhit xut pht t mantia di dang dt d
nng chy (dung nham) hoc khi, hi nc: chy theo d dc dja hnh ko theo cc tc dng
hu dit di vi con ngi v mi trng sng. Nhng dim xut hin su phun tro dt d
nng chy hoc bui, hi nc doc goi l ni la. Cc vng nh vy phn b c quy lut trn
tri dt tao thnh dai ni la. Hai dai ni la ni ting doc bit trn tri dt l dai ni la ja
Trung Hi v dai ni la Thi Bnh Dng. Su phun tro dung nham hoc su djch chuyn ca
cc khi dt d trong v tri dt thng thng xy ra mt cch t t nhng di khi cng xy ra
mt cch dt ngt, tao nn hin tong dng dt c mc d ph hoai manh. Cc hoat dng ca
con ngi nh khai thc khong sn trong lng dt, xy dung cc h cha nc ln di khi
cng gy ra dng dt kch thch v cc khe nt nhn tao.
Trn b mt tri dt, hoat dng ca nc v gi gy ra su xi mn. Xi mn do nc ma l
dang xi mn ph bin nht. Vit Nam, hng nm long dt xi mn do ma trn
31
mt hecta dt vng ni v trung du c ti vi trm tn. Xi mn do gi thng
gp nhng ni gi c tc d thng xuyn ln, trong cc vng lp ph thuc
vt km pht trin.
Trot l dt l mt dang bin di b mt tri dt khc. Tai dy, mt khi long
dt d khc theo cc b mt dc bit bj trong luc ko trot xung cc dja hnh
thp. B mt trot c th l cc b mt khe nt hoc cc lp dt d c tnh
cht c l yu nh dt st thm nc. Hin tong trot l dt thng xut
hin mt cch tu nhin trong cc vng ni vo thi k ma nhiu hng nm.
Cc hoat dng nh m dng, khai thc khong sn dang lm xut hin tc
nhn trot l dt nhn tao. Mt s hin tong tu nhin khc nh sng bin,
thay di dng chy ca cc dng sng cng tao nn su trot l dt.
Nc trn tri t c hinh thi nh th no?
Thu quyn l lp v lng khng lin tuc bao quanh tri dt gm nc ngot, nc mn c ba
trang thi cng, lng v hi. Thu quyn bao gm dai dng, bin, ao h, sng ngi, nc
ngm v bng tuyt.
Khi long ca thu quyn khong 1,4.10
18
tn. Trong d dai dng c khi long chim
97,4 ton b thu quyn. Phn cn lai l bng trn ni cao v hai cuc tri dt chim 1,98,
nc ngm chim 0,6 ao, h, sng, sui, hi nc chi chim 0,02. Ranh gii trn ca thu
quyn l mt nc ca cc dai dng, ao, h. Ranh gii di ca thu quyn kh phc tap, t
cc dy dai dng c d su hng chuc km, vi chuc mt cc thu knh nc ngm cho dn
vi chuc cm cc vng dt ngp nc. Theo din tch che ph, thu quyn chim 70,8 hay
361 triu km
2
b mt tri dt vi d su trung bnh 3.800m. Thu quyn phn b khng du
trn b mt tri dt, nam bn cu l 80,9, bc bn cu l 60,7.
ai dng chim phn quan trong ca tri dt, gm c Thi BNH DNG, ? T DNG,
n Dng v Bc Bng Dng. Trong cc dai dng, ngi ta lai chia ra
cc vng bin c din tch nh hn nh bin Ban Tch, bin Bc, bin ng,
bin Nam Trung Hoa v.v... Tuy nhin, c mt s bin khng c lin h vi dai
dng nh bin Caxpi, bin Aran doc goi l bin h. Mt s phn dai dng
hoc bin n su vo dt lin doc goi l vjnh nh vjnh Thi Lan hoc vjnh
Bc B.
Nc ng vai tr quan trng nh th no?
Nc l ti nguyn vt liu quan trong nht ca loi ngi v sinh vt trn tri dt. Con ngi
mi ngy cn 250 lt nc cho sinh hoat, 1.500 lt nc cho hoat dng cng nghip v 2.000 lt
cho hoat dng nng nghip. Nc chim 99 trong long sinh vt sng trong mi trng
nc v 44 trong long c th con ngi. sn xut 1 tn giy cn 250 tn nc, 1 tn
dam cn 600 tn nc v 1 tn cht bt cn 1.000 tn nc.
Ngoi chc nng tham gia vo chu trnh sng trn, nc cn l cht mang nng long (hi
triu, thu nng), cht mang vt liu v tc nhn diu ho kh hu, thuc hin cc chu trnh tun
hon vt cht trong tu nhin. C th ni su sng ca con ngi v moi sinh vt trn tri dt
phu thuc vo nc.
32
Ti nguyn nc trn th gii theo tnh ton hin nay l 1,39 t km
3
, tp trung trong thu
quyn 97,2 (1,35 t km
3
), cn lai trong kh quyn v thach quyn. 94 long nc l nc
mn, 2 l nc ngot tp trung trong bng hai cuc, 0,6 l nc ngm, cn lai l nc
sng v h. Long nc trong kh quyn khong 0,001, trong sinh quyn 0,002, trong
sng sui 0,00007 tng long nc trn tri dt. Long nc ngot con ngi s dung xut
pht t nc ma (long ma trn tri dt 105.000km
3
nm. Long nc con ngi s dung
trong mt nm khong 35.000 km
3
, trong d 8 cho sinh hoat, 23 cho cng nghip v 63
cho hoat dng nng nghip).
Cc vn mi trng lin quan ti ti nguyn nc gm nhng gi?
Nc phn b khng du trn b mt tri dt. Long ma sa mac di 100mmnm, trong
khi nhiu vng nhit di (N ?) C TH T 5000MMNM. Do vy, c ni thiu nc,
han hn, trong khi nhiu vng ma lut thng xuyn. Nhiu nc Trung ng phi xy dung
nh my d ct nc ngot hoc mua nc ngot t quc gia khc. Cc bin di kh hu do con
ngi gy ra dang lm trm trong thm su phn b khng du ti nguyn nc trn tri dt.
Con ngi ngy cng khai thc v s dung nhiu hn ti nguyn nc. Long nc
ngm khai thc trn th gii nm 1990 gp 30 ln nm 1960 dn dn nguy c suy
gim tr long nc sach, gy ra cc thay di ln v cn bng nc.
Ngun nc dang bj nhim bi cc hoat dng ca con ngi. nhim nc
mt, nc ngm, nc bin bi cc tc nhn nh NO3, P, thuc tr su
v ho cht, kim loai nng, cc cht hu c, cc vi sinh vt gy bnh
v.v. Do vy, vn d dm bo ngun nc sach cho dn c cc vng
trn th gii dang l nhim vu hng du ca cc t chc mi trng th
gii. Trong khong t nm 1980 - 1990, th gii d chi cho chng trnh
cung cp nc sach khong 300 t USD, dm bo cung cp cho 79
dn c d thj, 41 dn c nng thn.
Cc tc nhn gy nhim nc c th chia ra lm nhiu loai: Kim loai nng
(As, Pb, Cr, Sb, cd, Hg, Mo, Al, Cu, n, e, Al, Mn...), anion (CN
-
,
-
, NO3, Cl
-
,
SO4), mt s ho cht dc (thuc tr su, thuc dit c, Dioxin), cc sinh vt
gy bnh (vi khun, k sinh trng).
Kim loai nng tch lu theo chui thc n trong c th con ngi khi dat
liu long nht djnh s gy bnh. Mt s kim loai c kh nng gy ung
th nh Cr, Cd, Pb, Ni.
Mt s anion c dc tnh cao din hnh l xyanua (CN
-
). Ng dc sn l
do sn cha nhiu ion gc xyanua. on (
-
) khi c nng d cao gy dc,
nhng nng d thp lm hng men rng. Nitrat (NO
-
3) c th chuyn
thnh (NO
-
2) kch dng bnh methoglobin v hnh thnh hop cht
nitrozamen c kh nng tao thnh bnh ung th. Cc ion (Cl
-
) v (SO
2-
4)
khng dc nhng nng d cao gy bnh ung th. Cc nhm hop cht
phenon hoc ancaloit dc vi ngi v gia sc.
Cc thuc tr su c kh nng tch lu chui thc n gy dc. Mt s
loai clo hu c nh 2,4D gy ung th.
33
Ti nguyn nc ca Vit Nam c phong ph khng?
Ti nguyn nc ca Vit Nam nhn chung kh phong ph. Vit Nam l nc c long ma
trung bnh vo loai cao, khong 2000 mmnm, gp 2,6 long ma trung bnh ca vng luc dja
trn Th gii. Tng long ma trn ton b lnh th l 650 km
3
nm, tao ra dng chy mt
trong vng ni dja l 324km
3
nm. Vng c long ma cao l Bc Quang 4.000-5.000mmnm,
tip d l vng ni cao Hong Lin Sn, Tin n, Mng Ci, Honh Sn, o C, Bo Lc,
Ph Quc 3.000-4.000 mmnm. Vng ma t nht l Ninh Thun v Bnh Thun, vo khong
600-700 mmnm.
Ngoi dng chy pht sinh trong vng ni dja, hng nm lnh th Vit Nam nhn thm lu
long t Nam Trung Quc v Lo, vi s long khong 550 km
3
. Do vy, ti nguyn nc mt
v nc ngm c th khai thc v s dung Vit Nam rt phong ph, khong 150 km
3
nc
mt mt nm v 10 triu m
3
nc ngm mt ngy. Tuy nhin, do mt d dn s vo loai cao,
nn bnh qun long nc sinh trong lnh th trn du ngi l 4200m
3
ngi, vo loai trung
bnh thp trn Th gii.
Cc vn mi trng lin quan vi ti nguyn nc ca Vit Nam gm nhng ni
dung gi?
Cc vn d mi trng lin quan vi ti nguyn nc ca Vit Nam gm cc ni dung sau dy:
Tnh trang thiu nc ma kh v l lut ma ma dang xy ra nhiu dja phng vi
mc d ngy cng nghim trong. V du, gim tr long nc cc h thu din ln
(Thc B, Trj An, Ho Bnh) hoc l qut cc tinh Sn La, Tuyn Quang, Ngh An
v.v... Nguyn nhn ch yu l nan cht ph rng.
Tnh trang can kit ngun nc ngm, nhim nc ngm, mn ho cc thu knh
nc ngm dang xy ra cc d thj ln v cc tinh dng bng. Nc ngm cc khu
dn c tp trung dang bj nhim bi nc thi khng x l. Cc thu knh nc ngm
dng bng Nam b dang bj mn ho do khai thc qu mc.
nhim nc mt (sng, h, dt ngp nc) do cc ngun thi cng nghip v ho
cht nng nghip. Mc d ph dng cc h ni dja gia tng. Mt s vng ca sng
dang bj nhim du, kim loai nng, thuc tr su.
gii quyt cc vn d mi trng trn cn phi c k hoach nghin cu tng th v quy
hoach s dung ti nguyn nc mt cch hop l. Trong d, cn quan tm dng mc cc vn
d x l nc thi, quy hoach cc cng trnh thu din, thu nng mt cch hop l, bo v v
pht trin ti nguyn rng.
nhim nc l gi ?
Hin chng chu u v nc d djnh ngha:
" nhim nc l s bin di ni chung do con ngi di vi cht long nc, lm nhim bn
nc v gy nguy him cho con ngi, cho cng nghip, nng nghip, nui c, nghi ngoi, gii
tr, cho dng vt nui v cc loi hoang d".
nhim nc c ngun gc tu nhin: Do ma, tuyt tan, gi bo, l lut
da vo mi trng nc cht thi bn, cc sinh vt v vi sinh vt c
hai k c xc cht ca chng.
nhim nc c ngun gc nhn tao: Qu trnh thi cc cht dc hai
34
ch yu di dang lng nh cc cht thi sinh hoat, cng nghip, nng
nghip, giao thng vo mi trng nc.
Theo bn cht cc tc nhn gy nhim, ngi ta phn ra cc loai nhim
nc: nhim v c, hu c, nhim ho cht, nhim sinh hoc, nhim bi
cc tc nhn vt l.
cng, dn in ca nc l gi?
cng ca nc gy ra bi su c mt ca cc mui Ca v Mg trong nc. cng
ca nc doc goi l tam thi khi c mt mui cacbonat hoc bicacbonat Ca, Mg. Loai
nc ny khi dun si s tao ra cc kt ta CaCO3 hoc MgCO3. cng vnh cu ca
nc do cc loai mui sunat hoc clorua Ca, Mg tao ra. cng vnh cu ca nc
thng rt kh x l v tao ra nhiu hu qu kinh t cho vic s dung chng.
cng ca nc doc xc djnh bng phng php chun d hoc tnh ton theo hm long
Ca, Mg trong nc:
cng (mg CaCO3/Iit) = 2,497 Ca (mg/I) + 4,118 Mg (mg/I)
dn din ca nc lin quan dn su c mt ca cc ion trong nc. Cc ion ny
thng l mui ca kim loai nh NaCl, KCl, SO
2-
4, NO
-
3, PO
-
4 v.v... Tc dng nhim
ca nc c d dn din cao thng lin quan dn tnh dc hai ca cc ion tan trong
nc. xc djnh d dn din, ngi ta thng dng cc my do din tr hoc
cng d dng din.
pH l gi?
Nc tinh khit diu kin bnh thng s bj phn ly theo phng trnh phn ng:
H2O H
+
+ OH
-
Gi trj pH ca nc doc xc djnh bng logarit c s 10 nng d ion H

theo cng thc:

pH = - Ig (H
+
)
i vi nc ct pH 7, khi nc cha nhiu ion H

, pH < 7 v ngoc lai, khi nc nhiu OH

-

(kim), pH 7.
Nh vy, pH l d axit hay d chua ca nc. pH c nh hng ti diu kin sng bnh
thng ca cc sinh vt nc. C thng khng sng doc trong mi trng nc c d pH
< 4 hoc pH 10. Su thay di pH ca nc thng lin quan ti su c mt ca cc ho cht
axit hoc kim, su phn hu cht hu c, su ho tan ca mt s anion SO
-2
4, NO
-
3, v.v...
pH ca nc c th xc djnh bng phng php din ho, chun d hoc cc loai thuc
th khc nhau.
DO, BOD, COD l gi?
DO l long oxy ho tan trong nc cn thit cho su h hp ca cc sinh vt nc (c, lng
th, thu sinh, cn trng v.v...) thng doc tao ra do su ho tan t kh quyn hoc do quang
35
hop ca to. Nng d oxy tu do trong nc nm trong khong 8 - 10 ppm, v dao dng manh
phu thuc vo nhit d, su phn hu ho cht, su quang hop ca to v v.v... Khi nng d DO
thp, cc loi sinh vt nc gim hoat dng hoc bj cht. Do vy, DO l mt chi s quan trong
d dnh gi su nhim nc ca cc thu vuc.
BOD (Biochemical oxygen Demand - nhu cu oxy sinh ho) l long oxy cn thit d vi sinh
vt oxy ho cc cht hu c theo phn ng:
Vi khun
Cht hu c + O2 CO2 + H2O + t bo mi + sn phm trung gian
Trong mi trng nc, khi qu trnh oxy ho sinh hoc xy ra th cc vi sinh vt s dung oxy
ho tan, v vy xc djnh tng long oxy ho tan cn thit cho qu trnh phn hu sinh hoc l
php do quan trong dnh gi nh hng ca mt dng thi di vi ngun nc. BOD c
ngha biu thj long cc cht thi hu c trong nc c th bj phn hu bng cc vi sinh vt.
COD (Chemical Oxygen Demand - nhu cu oxy ha hoc) l long oxy cn thit d oxy ho cc
hop cht ho hoc trong nc bao gm c v c v hu c. Nh vy, COD l long oxy cn d
oxy ho ton b cc cht ho hoc trong nc, trong khi d BOD l long oxy cn thit d oxy
ho mt phn cc hop cht hu c d phn hu bi vi sinh vt.
Ton b long oxy s dung cho cc phn ng trn doc ly t oxy ho tan trong nc (DO).
Do vy nhu cu oxy ho hoc v oxy sinh hoc cao s lm gim nng d DO ca nc, c hai
cho sinh vt nc v h sinh thi nc ni chung. Nc thi hu c, nc thi sinh hoat v
nc thi ho cht l cc tc nhn tao ra cc gi trj BOD v COD cao ca mi trng nc.
S ph dng l gi?
Ph dng l hin tong thng gp trong cc h d thj, cc sng v knh dn nc thi.
Biu hin ph dng ca cc h d thj l nng d cht dinh dng N, P cao, t l PN cao do
su tch lu tng di P so vi N, su ym kh v mi trng kh ca lp nc dy thu vuc, su
pht trin manh m ca to v n hoa to, su km da dang ca cc sinh vt nc, dc bit l
c, nc c mu xanh den hoc den, c mi khai thi do thot kh H2S v.v...
Nguyn nhn gy ph dng l su thm nhp mt long ln N, P t nc thi sinh hoat ca
cc khu dn c, su dng kn v thiu du ra ca mi trng h. Su ph dng nc h d thj
v cc sng knh dn nc thi gn cc thnh ph ln d tr thnh hin tong ph bin
hu ht cc nc trn th gii. Hin tong ph dng h d thj v knh thot nc thi tc
dng tiu cuc ti hoat dng vn ho ca dn c d thj, lm bin di h sinh thi nc h, tng
thm mc d nhim khng kh ca d thj.
Nc bj nhim kim loai nng nh th no?
Kim loai nng c Hg, Cd, Pb, As, Sb, Cr, Cu, n, Mn, v.v... thng khng tham gia hoc t tham
gia vo qu trnh sinh ho ca cc th sinh vt v thng tch lu trong c th chng. V vy,
chng l cc nguyn t dc hai vi sinh vt. Hin tong nc bj nhim kim loai nng thng
gp trong cc lu vuc nc gn cc khu cng nghip, cc thnh ph ln v khu vuc khai thc
khong sn. nhim kim loai nng biu hin nng d cao ca cc kim loai
nng trong nc. Trong mt s trng hop, xut hin hin tong cht hng
36
loat c v thu sinh vt.
Nguyn nhn ch yu gy nhim kim loai nng l qu trnh d vo mi
trng nc nc thi cng nghip v nc thi dc hai khng x l hoc x
l khng dat yu cu. nhim nc bi kim loai nng c tc dng tiu cuc ti
mi trng sng ca sinh vt v con ngi. Kim loai nng tch lu theo chui
thc n thm nhp v c th ngi. Nc mt bj nhim s lan truyn cc
cht nhim vo nc ngm, vo dt v cc thnh phn mi trng lin quan
khc. han ch nhim nc, cn phi tng cng bin php x l nc
thi cng nghip, qun l tt vt nui trong mi trng c nguy c bj nhim
nh nui c, trng rau bng ngun nc thi.
Nc bj nhim vi sinh vt nh th no?
Sinh vt c mt trong mi trng nc nhiu dang khc nhau. Bn canh cc sinh vt c ch
c nhiu nhm sinh vt gy bnh hoc truyn bnh cho ngi v sinh vt. Trong s ny, dng
ch l cc loai vi khun, siu vi khun v k sinh trng gy bnh nh cc loai k sinh trng
bnh t, l, thng hn, st rt, siu vi khun vim gan B, siu vi khun vim no Nht bn,
giun d, trng giun v.v...
Ngun gy nhim sinh hoc cho mi trng nc ch yu l phn rc, nc thi sinh hoat,
xc cht sinh vt, nc thi cc bnh vin v.v... dnh gi cht long nc di gc d
nhim tc nhn sinh hoc, ngi ta thng dng chi s coliorm. y l chi s phn nh s
long trong nc vi khun coliorm, thng khng gy bnh cho ngi v sinh vt, nhng
biu hin su nhim nc bi cc tc nhn sinh hoc. xc djnh chi s coliorm ngi ta
nui cy mu trong cc dung djch dc bit v dm s long chng sau mt thi gian nht djnh.
nhim nc doc xc djnh theo cc gi trj tiu chun mi trng.
Hin tong trn thng gp cc nc dang pht trin v chm pht trin trn th gii. Theo
bo co ca Ngn hng th gii nm 1992, nc bj nhim gy ra bnh tiu chy lm cht 3
triu ngi v 900 triu ngi mc bnh mi nm. c nm s ngi bj mc bnh trn th
gii rt ln nh bnh giun da 900 triu ngi, bnh sn mng 600 triu ngi. han ch
tc dng tiu cuc ca nhim vi sinh vt ngun nc mt, cn nghin cu cc bin php x l
nc thi, ci thin tnh trang v sinh mi trng sng ca dn c, t chc tt hoat dng y t
v djch vu cng.
Nc bj nhim bi thuc bo v thc vt v phn bn ho hc nh th no?
nhim ngun nc bi thuc bo v thuc vt v phn bn ho hoc l hin tong ph bin
trong cc vng nng nghip thm canh trn th gii. Trong qu trnh s dung thuc bo v
thuc vt v phn bn ho hoc, mt long dng k thuc v phn khng doc cy trng tip
nhn. Chng s lan truyn v v tch ly trong dt, nc v cc sn phm nng nghip di
dang d long phn bn v thuc bo v thuc vt.
Tc dng tiu cuc khc ca su nhim thuc bo v thuc vt v phn bn l lm suy thoi
cht long mi trng khu vuc canh tc nng nghip nh ph dng dt, nc, nhim dt,
nc, gim tnh da dang sinh hoc ca khu vuc nng thn, suy gim cc loi thin djch, tng
kh nng chng chju ca su bnh di vi thuc bo v thuc vt.
37
Nc ngm l gi?
"Nc ngm l mt dng nc di dt, tch tr trong cc lp dt d trm tch b ri nh cn,
sn, ct bt kt, trong cc khe nt, hang caxto di b mt tri dt, c th khai thc cho cc
hot dng sng ca con ngi".
Theo d su phn b, c th chia nc ngm thnh nc ngm tng mt v nc ngm tng
su. c dim chung ca nc ngm l kh nng di chuyn nhanh trong cc lp dt xp, tao
thnh dng chy ngm theo dja hnh. Nc ngm tng mt thng khng c lp ngn cch
vi dja hnh b mt. Do vy, thnh phn v muc nc bin di nhiu, phu thuc vo trang thi
ca nc mt. Loai nc ngm tng mt rt d bj nhim. Nc ngm tng su thng nm
trong lp dt d xp doc ngn cch bn trn v pha di bi cc lp khng thm nc.
Theo khng gian phn b, mt lp nc ngm tng su thng c ba vng chc nng:
Vng thu nhn nc.
Vng chuyn ti nc.
Vng khai thc nc c p.
Khong cch gia vng thu nhn v vng khai thc nc thng kh xa, t vi chuc dn vi
trm km. Cc l khoan nc vng khai thc thng c p luc. y l loai nc ngm c
cht long tt v lu long n djnh. Trong cc khu vuc pht trin d cacbonat thng tn tai
loai nc ngm caxt di chuyn theo cc khe nt caxt. Trong cc di cn ct vng ven bin
thng c cc thu knh nc ngot nm trn muc nc bin.
Nc ngm nhim nh th no?
Nc ngm l ngun cung cp nc sinh hoat ch yu nhiu quc gia v vng dn c trn
th gii. Do vy, nhim nc ngm c nh hng rt ln dn cht long mi trng sng
ca con ngi. Cc tc nhn gy nhim v suy thoi nc ngm bao gm:
Cc tc nhn tu nhin nh nhim mn, nhim phn, hm long e, Mn v mt s kim
loai khc.
Cc tc nhn nhn tao nh nng d kim loai nng cao, hm long NO
-
3, NO
-
2, NH4

,
PO4 v.v... vot tiu chun cho php, nhim bi vi sinh vt.
Suy thoi tr long nc ngm biu hin bi gim cng sut khai thc, ha thp muc
nc ngm, ln dt.
Ngy nay, tnh trang nhim v suy thoi nc ngm dang ph bin cc khu vuc d thj v
cc thnh ph ln trn th gii. han ch tc dng nhim v suy thoi nc ngm cn phi
tin hnh dng b cc cng tc diu tra, thm d tr long v cht long ngun nc ngm,
x l nc thi v chng nhim cc ngun nc mt, quan trc thng xuyn tr long v
cht long nc ngm.
Nc ung th no l sach ?
Quan nim v mc d sach ca nc ung thay di theo tng thi k, tu thuc vo nhn
thc, phong tuc, tp qun v mc d pht trin kinh t, khoa hoc k thut ca cc cng dng.
Tuy vy, c th ni "Nc ung sch l nc khng c mu, mi vj khc thng gy kh chju
cho ngi ung, khng c cc cht tan v khng tan dc hi cho con ngi, khng c cc vi
khun gy bnh v khng gy tc dng xu cho sc kho ngi s dung trc mt cng nh
38
lu di".
Trong nc sng h thng c nhiu cht l lng, mt s cht khong ho tan v cc vi sinh
vt gy bnh cho con ngi. Nc ly t cc ging khi v ging khoan thng trong v t vi
khun gy bnh hn, nhng lai nhiu mui khong ho tan hn, dc bit l st. Do vy, trc
khi s dung cho sinh hoat, cc loai nc ny cn doc x l d loai b cht l lng v st.
Thng thng cc lng qu, nc ly t sng h v phi dnh phn, d lng hoc loc qua
mt lp si, ct dy trc khi dng. CC TH, KH c diu kin, ngi ta kh trng d
tiu dit vi trng gy bnh trong nc v cung cp nc d ti ngi dng qua h thng ng
dn kn. Tu thuc vo phng php x l v kh trng, nc c th dat d trong sach ti
mc ung doc. Tuy nhin mc d kh trng cng cao th chi ph sn xut cng ln, lm gi
thnh nc tng ln. Do d, khng phi du ngi ta cng kh trng nc my ti mc c
th ung ngay doc.
Ngi ta d ch tao doc nhng mng loc dc bit, c tc dung chi cho nc di qua v gi lai
ton b cc vi sinh vt gy bnh cng nh cc cht tan trong nc. Nc sau khi loc tinh khit,
trong sach nh nc ct. Tuy nhin, nc ny cng nh nc ct, khng hon ton c loi cho
sc kho con ngi, mc d chng khng cha cc vi trng gy bnh, nhng chng c th
khng c d cc loai mui khong ho tan cn thit cho c th con ngi. Ngoi ra, my loc
nc lai dt tin, r rng l dng my loc nc d ung va tn km, va khng c loi.
un si l bin php tiu dit vi sinh vt gy bnh dn gin v hiu qu nht. Tuy nhin, trong
khi dun cn phi d cho nc si mt lc, nht l khi dun nc trn cc vng ni cao. Bnh
dung nc dun si d ngui, chai hp nc ngot ung d phi doc dy kn d trnh cn
trng,
Nc ma c sach khng?
Nc ma, trong dn gian cn goi l nc khng r, doc nhiu ngi coi l nc sach. Mt
s ngi dn thch ung nc ma khng dun si v nhiu l: n cha t cc loai mui khong
ho tan, cha t st lm cho nc khng tanh... Ngi ta cn cho rng nc ma, nc tuyt
tan khng c thnh phn nc nng, nn rt c loi cho sc kho con ngi.
Tuy nhin nc ma hon ton khng sach nh ngi ta tng, nht l trong thi dai ngy
nay. Bi v khng kh nhiu vng dang bj nhim nghim trong. mi hat ma khi ri t trn
cao xung d ra sach mt vi kilmet khng kh. Do d trong nc ma cng c th c rt
nhiu vi trng gy bnh, nhiu cht ho tan dc hai, v du nh axit nitric, axit sunuaric... Hn
na nc ma thng doc hng t mi nh, l ni tch lu rt nhiu cht bn. V th khng
nn ung nc ma cha dun si.
Nc v cc loai nc gii kht c m bo v sinh khng?
ng lanh khng c tc dung st trng. Bnh thng cc nh my lm nc d du c bin
php kh trng, tiu dit vi trng gy bnh trong nc trc khi da nc vo my lm dng
lanh. Trong khi d, nhiu c s sn xut nc d t nhn thng chi ly nc my, nc
ging thng thng d lm d, do d d ca ho cha rt nhiu vi trng, d gy cc bnh
dng rut, khng nn ung.
Cc loai nc dng chai, nc gii kht cng khng hon ton dng tin tng, bi khng phi
tt c cc c s sn xut v bn cc loai nc d du dng nc dun si, nc d tit trng,
nht l cc h sn xut c th. Cc hng bn nc gii kht ngoi via h thng khng tun
th dy d cc quy djnh v v sinh thuc phm, hay dng cc loai nc dng chai khng dm
bo cht long, ch bn hng nhiu khi rt bn, ngay canh cng rnh, dng rc... hi thi v
39
nhiu rui, mui, cc chn khng sach, d gy bnh dng rut cho ngi ung.
c bit nguy him l cc loai nc gii kht ch bin tai ch, nh nc ma p, do my mc
v mi trng sn xut khng dm bo v sinh. Mt s loai nc khong c dc tnh cha
bnh v chi doc dng theo chi djnh ca bc s.
Bin em lai cho ta nhng gi?
Bin v dai dng chim 71 din tch hnh tinh vi d su trung bnh 3.710m v tng khi
nc 1,37 t km
3
.
Ti nguyn bin v dai dng rt da dang doc chia ra thnh cc loai: Ngun loi ho cht v
khong cht cha trong khi nc v dy bin ngun loi nhin liu ho thach, ch yu l du
v kh tu nhin, ngun nng long "sach" khai thc t gi, nhit d nc bin, cc dng hi
lu v thu triu. Mt bin v vng thm luc dja l dng giao thng thu, bin l ni cha
dung tim nng cho pht trin du ljch, tham quan, nghi ngi, gii tr, ngun loi sinh vt bin.
Sinh vt bin l ngun loi quan trong nht ca con ngi, gm hng loat nhm dng vt, thuc
vt v vi sinh vt. Hai nhm du c ti 200.000 loi. Sn long sinh hoc ca bin v dai dng
nh sau: Thuc vt ni 550 t tn, thuc vt dy 0,2 t tn, cc loi dng vt tu bi (muc, c,
th...) 0,2 t tn. Nng sut s cp ca bin khong 50 - 250gm
2
nm. Sn long khai thc
thu sn t bin v dai dng ton th gii gia tng, v du nm 1960: 22 triu tn 1970: 40
triu tn 1980: 65 triu tn 1990: 80 triu tn. Theo dnh gi ca AO, long thu sn dnh
bt ti da t bin l 100 triu tn.
Bin v dai dng l kho cha ho cht v tn. Tng long mui tan cha trong nc bin l
48 triu km
3
, trong d c mui n, it v 60 nguyn t ho hoc khc. Cc loai khong sn khai
thc ch yu t bin nh du kh, qung e, Mn, qung sa khong v cc loai mui. Nng
long sach t bin v dai dng hin dang doc khai thc phuc vu vn ti bin, chay my
pht din v nhiu loi ch khc ca con ngi.
Bin ng ca Vit nam c din tch 3.447.000 km
2
, vi d su trung bnh 1.140m, ni su
nht 5.416m. Vng c d su trn 2.000m chim 14 din tch thuc phn pha ng ca bin.
Thm luc dja c d su < 200m chim trn 50 din tch. Ti nguyn ca Bin ng rt da
dang, gm du kh, ti nguyn sinh vt (thu sn, rong bin). Ring tr long hi sn phn
Bin ng thuc Vit Nam cho php khai thc vi mc d trn 1 triu tnnm. Sn long du
kh khai thc vng bin Vit Nam dat 10 triu tn hin nay v 20 triu tn vo nm 2.000.
Bin nhim nh th no?
Bin l ni tip nhn phn ln cc cht thi t luc dja theo cc dng chy sng sui, cc cht
thi t cc hoat dng ca con ngi trn bin nh khai thc khong sn, giao thng vn ti
bin. Trong nhiu nm, bin su cn l ni d cc cht thi dc hai nh cht thi phng xa ca
nhiu quc gia trn th gii. Cc biu hin ca su nhim bin kh da dang, c th chia ra
thnh mt s dang nh sau:
Gia tng nng d ca cc cht nhim trong nc bin nh du, kim loai nng, cc
ho cht dc hai.
Gia tng nng d cc cht nhim tch tu trong trm tch bin vng ven b.
Suy thoi cc h sinh thi bin nh h sinh thi san h, h sinh thi rng ngp mn, c
bin v.v...
Suy gim tr long cc loi sinh vt bin v gim tnh da dang sinh hoc bin.
40
Xut hin cc hin tong nh thu triu d, tch tu cc cht nhim trong cc thuc
phm ly t bin.
Cng c Lut bin nm 1982 d chi ra 5 ngun gy nhim bin: Cc hoat dng trn dt
lin, thm d v khai thc ti nguyn trn thm luc dja v dy dai dng, thi cc cht dc hai
ra bin, vn chuyn hng ho trn bin v nhim khng kh.
Cc ngun nhim t luc dja theo sng ngi mang ra bin nh du v sn phm du,
nc thi, phn bn nng nghip, thuc tr su, cht thi cng nghip, cht thi phng
xa v nhiu cht nhim khc. Hng nm, cc cht thi rn d ra bin trn th gii
khong 50 triu tn, gm dt, ct, rc thi, ph liu xy dung, cht phng xa. Mt s
cht thi loai ny s lng tai vng bin ven b. Mt s cht khc bj phn hu v lan
truyn trong ton khi nc bin.
Trong tng lai, do khan him ngun trn luc dja, sn long khai thc khong sn dy
bin s gia tng dng k. Trong s d, vic khai thc du kh trn bin c tc dng
manh m nht dn mi trng bin. Hin tong r ri du t gin khoan, cc phng
tin vn chuyn v su c trn du c xu hng gia tng cng vi sn long khai thc
du kh trn bin. Vt du loang trn nc ngn cn qu trnh ho tan oxy t khng
kh. Cn du lng xung dy lm nhim trm tch dy bin. Nng d du cao trong
nc c tc dng xu ti hoat dng ca cc loi sinh vt bin.
Loi ngi d v dang thi ra bin rt nhiu cht thi dc hai mt cch c thc v
khng c thc. Loai ho cht bn vng nh DDT c mt khp cc dai dng.
Theo tnh ton, 23 long DDT (khong 1 triu tn) do con ngi sn xut, hin dang
cn tn tai trong nc bin. Mt long ln cc cht thi phng xa ca cc quc gia
trn th gii doc b mt d ra bin. Ring M nm 1961 c 4.087 v 1962 c 6.120
thng phng xa doc d chn xung bin. Vic nhn chm cc loai dan doc, bom
mn, nhin liu tn la ca M d doc tin hnh t hn 50 nm nay. Ring nm 1963
c 40.000 tn thuc n v dung cu chin tranh doc hi qun M d ra bin.
Hoat dng vn ti trn bin l mt trong cc nguyn nhn quan trong gy nhim bin.
R ri du, su c trn du ca cc tu thuyn trn bin thng chim 50 ngun
nhim du trn bin. Cc tai nan dm tu thuyn da vo bin nhiu hng ho,
phng tin v ho cht dc hai. Cc khu vuc bin gn vi dng giao thng trn bin
hoc cc cng l ni nc bin c nguy c d bj nhim.
nhim khng kh c tc dng manh m ti nhim bin. Nng d CO2
cao trong khng kh s lm cho long CO2 ho tan trong nc bin
tng. Nhiu cht dc hai v bui kim loai nng doc khng kh mang ra
bin. Su gia tng nhit d ca kh quyn tri dt do hiu ng nh knh
s ko theo su dng cao muc nc bin v thay di mi trng sinh
thi bin.
Bn canh cc ngun nhim nhn tao trn, bin c th bj nhim bi cc qu
trnh tu nhin nh ni la phun, tai bin bo lut, su c r ri du tu nhin v.v...
Bo v mi trng bin l mt trong nhng ni dung quan trong ca cc
chng trnh bo v mi trng ca Lin Hop Quc v cc quc gia trn th
gii. Cng c Lut bin nm 1982, Cng c Marpol 7378 chng nhim
bin, Cng c quc t 1990 v vic sn sng di ph v hop tc quc t
chng nhim du d th hin su quan tm ca quc t di vi vn d
nhim bin.
41
Vi sao khng nn bin bin thnh thng rc?
Hng nm loi ngi thi ra bin hn 10 triu tn du bn, trong d c khong 5 triu tn doc
thi ra qua cc dng sng v cc khu cng nghip ven bin, khong 1 triu tn do ra khoang
cha ca cc tu ch du v du bn ca cc tu thuyn khc thi ra. Hng ngy, con ngi
cn khng ngng d ra bin mt khi long ln cc cht thi cng nghip nh kim loai nng,
thuc tr su, nc thi cng nghip v sinh hoat, cht thi th rn v cc cht thi phng xa,
v.v... Bin tr thnh mt thng rc khng l khng dy. Bin rng mnh mng v su thm, c
th lm trong sach rt nhiu cht nhim do con ngi d vo. Nhng nu con ngi khng
ngng d vo bin cc loai cht thi vi khi long rt ln v lin tuc nh vy th bin d rng
ln dn my cng khng th chju ni.
Trong thp k 70, vng bin ai Ty Dng v bin Bc d c hng chuc van chim bin v
v s c bin cht v nhim du. Con ra bin ln nht th gii nng hn 900 kg tm thy
b bin x Gan bj tc rut cht v mt chic ti nilon kh 15x22cm. Cc kim loai nng d ra
bin s tch tu trong c th sinh vt bin. Khi con ngi n nhng con c c kim loai nng s bj
nhim dc. Cht thi phng xa d ra bin cn dng lo ngai hn. Cc cht phng xa ny truc
tip tham gia vo qu trnh hoat dng thay di su sng ca sinh vt hi dng, qua d xm
nhp vo c th con ngi, lm tng nguy c bj bnh ung th.
Tm lai, loi ngi coi bin c l thng rc th rt cuc nhng rc ri d s quay lai gy tai
hoa cho con ngi. Chng ta cn bit rng, kh nng tu lm sach cc cht nhim ca bin l
c han, bi vy con ngi cn phi x l trc khi d ra bin cc cht nc thi, kh thi, rc
ri... Khng nn v tit kim cng ca m d ba ra bin, hu qu s cn ln hn nhiu.
Bin Vit Nam ng trc nguy c bj nhim nh th no?
Bin Vit Nam nhn cc cht gy nhim t hai ngun chnh l luc dja v t bin. Cc cht
gy nhim ch yu l du, ho cht bo v thuc vt, cht thi sinh hoat, cht thi cng
nghip.
Vit Nam c khong 13 h sinh thi chnh bin v di b. Cc h sinh thi ny rt d bj tn
thng bi tc dng nhim, dc bit l nhim du. Theo thng k ca Cuc Mi trng (B
Khoa hoc, Cng ngh v Mi trng), k t nm 1989 dn nay c gn 20 vu trn du ln nh
doc ghi nhn. in hnh l:
Su c Quy Nhn ngy 1081989, hn 200 tn du O d trn ra Vjnh Quy Nhn.
Su c Bach H ngy 26111992, khong 300- 700 tn du th d trn ra bin do dt
dng ng mm.
Su c ngoi khi Vng Tu ngy 2091993, 2000 tn bt m v 200 tn du O v DO
d loang ra mt vng rng ln khong 640km
2
.
Thit hai kinh t c tnh ln dn hng trm t dng. Hn na, hng nm khong 200 triu tn
du th ca cc nc vn chuyn thng qua vng dc quyn kinh t ca Vit Nam dn Nht
Bn v Hn Quc, dang tao nguy c khng nh v su c trn du.
Vi sao nc bin bin thnh mu ?
Nm 1971, vo mt bui sng sm ng dn vng bin Kagosin (Nht Bn) bng chng kin
mt hin tong k la, chi trong mt dm nc bin dang t mu xanh chuyn sang mu d.
Tin tc truyn di rt nhanh, dn chng cc vng ko nhau dn b bin Kagosin ngm cnh
dep him c, ai cng tm tc khen. Ho du bit rng, d khng phi l mt cnh dep m l mt
42
tai hoa ln. Chng bao lu, gi t bin khi da vo mi tanh nng ri xut hin v s c cht
ni tri dat vo b bin. n lc d ng dn vng bin Kagosin mi hiu rng ngun sng ca
ho s bj can kit.
Chuyn g xy ra vy? l do nc thi sinh hoat, nc thi cng nghip v phn ho hoc
dng rung d ho ln vi nc ma chy ra bin Kagosin. L ra nc sng, nc rung
chy ra bin dem theo cc cht hu c v dinh dng nh cc hop cht ca nit, photpho,
cacbon vi t l thch hop s c ch cho bin. Nhng cc cht dinh dng d qu nhiu khin
nc bin bj bo ho, chng tiu ho ht kh oxy ho tan trong nc bin khin tm c khng
cn oxy d th, ngoc lai cc sinh vt ph du nh to sinh si rt nhanh. Mu d ca nc
bin chnh l mu ca mt loai to. Do cc loai to c mu khc nhau nn c khi nc bin
chuyn thnh mu vng hoc mu xanh l cy.
Nc bin d l k th ln ca ngh c. Bin du xut hin mu d, c d s bj cht v
ngat th, khng nhng th hin tong nc bin d xut hin khng ngn nh o nh bin
m tn tai kh lu, c ni ko di ti hn 1700 ngy nh vng bin Nht Bn.
Thng 81978, vng bin Bt Hi Trung Quc cng xut hin hin tong nc bin d trn
mt din tch 560 km
2
sut hn 20 ngy. Cc nh khoa hoc d kt lun d l do ngun nc
thi ra t thnh ph Thin Tn v Bc Kinh gy ra. Qua d c th thy rng, hin tong nc
bin d khng phi ly lan t nc khc sang m l "sn phm" ca chnh nhng nc khng
bit bo v mi trng bin.
Mun phng nga hin tong nc bin d, con ngi nht thit phi gim bt vic d cc
cht hu c v cc cht giu dinh dng ra bin.
Vi sao bin s nng?
Nm 1969 nc M xy dung mt nh my din nguyn t trn b vjnh Bistan. Trc khi xy
dung nh my, thu triu ln theo hng ty nam v xung theo hng dng bc. Nhng sau
khi nh my din nguyn t di vo hoat dng, mi pht c hn 2000m
3
nc lm mt x ra
bin khin thu triu b vjnh Bistan thay di theo hng ngoc lai. Khng nhng vy, nc
nng do nh my x ra d lm cho khp mt vng bin rng ln 60 ha vn c nhit d mt
nc 30 - 31
0
C tng ln ti 33 - 35
0
C, trong d c 10 - 12 ha mt bin nhit d ln ti 35 -
36
0
C. Xung quanh ng x nc nng nhit d ln cao ti 40
0
C. Ni chung c khong hn 900
ha mt bin bj nng ln do nc x ca nh my din nguyn t. Trong khu vuc 10 - 12 ha
nng nht hu nh khng tm thy bt k loai dng thuc vt no. Cc loai to thng thy nh
to xanh, to d, to tm du bj tuyt dit, chi cn st lai loai to xanh lam. CC VNG
NC NNG KHC, cc loi dng thuc vt bin cng gim di nhiu, nht l vo ma h
ngi ta thng thy xc tm v cua nh cht ni trn mt nc.
V sao lai nh vy ?
l v nhit d nc ln cao lm gim long kh oxy ho tan trong nc, nh hng ti qu
trnh thay di t bo ca dng thuc vt. Cc sinh vt quen sng nc bin c nhit d bnh
thng, khi nc bin nng ln, chng s cht hoc chay trn ti vng nc khc mt hn.
Mt s loai c do nhit d nc bin tng cao d khng tm doc ti ni d trng thch hop
hoc bj nhm ln thi gian v dja dim nn khng thuc hin doc vic d trng di truyn ni
ging. Nhit d nc bin ln cao khin cc sinh vt thch m p sinh si ny n nhanh chng,
trong khi d cc loai tm, c, trai, s,... c gi trj kinh t lai gim di nhanh, dn dn ph v mi
trng sng trong vng bin d. Nhng hin tong nh vy thng xy ra khi nhit d nc
bin tng ln trn 4
0
C so vi mc bnh thng v ngi ta goi l su nhim nng. Trong thuc
43
t c khi khng cn nc nng dn nh vy cng d gy ra hin tong nhim nng.
nhim nng ch yu l do cc ngun nc lm mt thit bj, my mc x ra, trong d ch yu
l ca ngnh cng nghip din luc. Cc ngnh cng nghip khc nh luyn kim, ho cht, du
m, c kh... cng gp phn dng k gy ra nhim nng, nhng hu qu ca ngnh cng
nghip din luc l dng lu nht. Hin nay sn long din ca ton th gii mi nm tng
7,2, khong 10 nm sau s tng gp di.
nhim nng bin di khi cng mang lai loi ch nht djnh. V du v ma dng nhit d nc
bin tng ln gip cho mt s loi c d bj rt cng. Nhng xt cho cng th loi t hai nhiu. V
vy ni chung vn nn tm cch ngn chn hin tong ny. c nhng d xut dng ng dn
di x nc lm ngui my ra vng bin xa b, hoc ht nc lanh dy bin d lm ngui
my. Nhng phng n ny c hiu qu hay khng cn ch thuc t tr li.
El-Nino l gi?
El-Nino ban du l tn ca dng hi lu chy theo hng nam ngoi khi b bin Pru v ?
cuado dn dn su nng ln ca b mt nc pha dng Thi Bnh Dng xch dao doc ngoi
khi b bin Pru v ?cuado vn thng l lanh. Hng nm, vo ma Ging sinh, dng hi lu
m chy v pha nam doc b bin ?cuado thay th cho nc lanh dy v ng dn dja
phng goi hin tong ny l El-Nino (Cha Hi dng).
Ngy nay, El-Nino doc dng d chi hin tong nng ln khc thng ca nc bin v vnh
dai xch dao rng ln di gn 10.000km, t b bin Nam M dn qun do Macsan, Marud
khu vuc gia Thi Bnh Dng. El-Nino thng gn vi mt qu trnh ln ca kh quyn - dai
dng l dao dng Nam bn cu v doc goi chung l ENSO. Hin tong El-Nino thng lp
lai vi chu k t 8 dn 11 nm, chu k ngn hn l 2 dn 3 nm. Gia cc thi k nng ln bt
thng ca nc bin khu vuc trn, di khi cn xy ra hin tong ngoc lai, nc bin lanh
di - Anti- El-Nino, hay cn goi l La-Nina.
Khi xut hin, El-Nino gy ra nhng thin tai nng n nh ma ln, bo, l vng ny, han
hn, chy rng vng khc, lm thit hai ln v ngi, thm hoa v kinh t - x hi v dc
bit l nhng thit hai khng th khc phuc v mi trng.
Trong khong 100 nm tr lai dy, nhng ln El-Nino xut hin gy thit hai ln l cc nm
1877-1878, 1888 di El-Nino (La-Nina) 1973-1975 v dc bit l "El-Nino th k 1982-1983"
gy tng thit hai cho ton th gii l 13 t d la.
Theo thng k ca Ngn hng Th gii, thit hai do El-Nino 1997-1998 gy cho ndnxia,
Malaysia, Singapo v do Thi Bnh Dng d ln ti 20 t d la.
Vi sao khng kh b bin rt trong lnh?
Khng kh vng b bin cha mt long kh ln anion. Cc anion ny doc goi l "vitamin
khng kh", chng theo dng h hp vo c th con ngi, ci thin hoat dng ca phi, tng
thm kh nng hp thu oxy v thi kh cacbonic. Thng thng nhng ni cng cng trong
thnh ph, mi xngtimet khi khng kh c t 10-20 anion, trong phng c t 40-50
anioncm
3
, bi c hoc cng vin c 100-200 anioncm
3
, trong khi d vng b bin c ti
10.000 anioncm
3
, nhiu gp my trm ln so vi trong phng .
Cc anion ny l cc ion mang din nn c tc dung han ch vi khun sinh si ny n. Mi
trng nhiu anion s lm tng cng nng thn kinh giao cm ca con ngi, khin con ngi
44
cm thy sng khoi vui v, tng thm hng cu trong mu.
V th, khng kh vng b bin rt c loi cho sc kho con ngi. Hu nh ai cng cm thy
khng kh b bin rt trong lnh, ht th tht sng khoi, dc bit c loi cho nhng ngi
mc bnh thiu mu, sng phi, cao huyt p, suy nhoc thn kinh, hen suyn,... cng
chnh l l do v sao cc trai diu dng ngy cng doc xy dung nhiu vng b bin.
Bng l gi ?
Bng l mt thnh phn quan trong ca thu quyn, tp trung ch yu hai cuc tri dt. Khi
long bng trn tri dt chim ti 75 tng long nc ngot v gn 2 khi long thu
quyn. Bng tp trung nhiu nht chu Nam cuc vi chiu dy hng km v tui dja cht hng
van nm. MT S VNG N CAO V CC do gn hai cuc, tn tai nhng khi bng c
quy m nh. Khi long bng trn tri dt thay di theo thi gian, phu thuc vo nhit d trung
bnh ca tri dt.
Vo thi k bng h, long bng cc cuc tng ln, ngoc lai vi thi k tan bng, khi nhit
d tri dt tng ln. Cc nghin cu khoa hoc cho bit, 16 - 18 nghn nm trc, tn tai mt
thi k bng h ln, muc nc bin thp hn hin nay 120m. Sau thi k trn l thi k m
dn, muc nc bin tng ln do tan bng hai cuc. Trong bn nghn nm gn dy, tc d
dng ln ca nc bin l 8 cm 100 nm. B mt bng hai cuc c tc dng phn xa nh
sng mt tri chiu xung tri dt.
Trong nhng nm gn dy, su gia tng ca nhit d kh quyn ton cu (khong 0,3 - 0,6
o
C
trong 100 nm qua) bi hiu ng nh knh dang lm cho tc d tan bng hai cuc v muc
nc bin tng ln. Vi tc d tng ny, vo cui th k 21, su tan bng vng cuc v ni cao
s lm cho muc nc bin dng cao t 65 - 100 cm. Muc nc bin dng cao do tan bng c
th gy ra cc hin tong:
Ngp ng cc min dt thp, dt trng, cc vng b v do thp. Hin nay, dy l cc
vng tp trung dng dn c v cc kho lng thuc ca loi ngi.
ng b bin ln su vo luc dja, hin tong xi mn b bin gia tng.
Nc bin vi d mn dc trng s xm nhp su vo cc lu vuc sng, cc tng
nc ngot ven b.
Ch d dng chy bin, ch d thu triu v nh hng ca bin, dai dng ti kh
hu v thi tit s thay di.
Sinh quyn l gi?
Sinh quyn chnh l lp v sng ca tri dt, mt h thng dng v cng phc tap vi s
long ln cc yu t ngu nhin v nhiu qu trnh mang dc dim xc sut. Trong thnh phn
ca sinh quyn c tng di lu ca kh quyn, ton b thu quyn, mt phn ca thach quyn
cho ti cc lp nhit d 100
o
C. Nh vy, sinh quyn l ton b th gii sinh vt cng vi cc
yu t ca mi trng bao quanh chng trn tri dt, bao gm c cc hoat dng ca sinh vt
d, dang v s tn tai trn v tri dt.
Trong su hnh thnh sinh quyn, c su tham gia tch cuc ca cc yu t bn ngoi nh nng
long mt tri, su nng ln v ha xung ca v tri dt, cc qu trnh tao ni, bng h v.v...
Cc c ch xc djnh tnh thng nht v su ton ven ca sinh quyn l su di truyn v tin ho
ca th gii sinh vt, vng tun hon sinh dja ho ca cc nguyn t ho hoc, vng tun hon
nc tu nhin. Sinh quyn tn tai trn tri dt trong mi cn bng dng vi cc h tu nhin
45
khc.
Sinh khi l gi?
"Sinh khi l tng trong long ca sinh vt sng trong sinh quyn hoc s long sinh vt sng
trn mt don vj din tch, th tch vng".
Khi long sinh khi trong sinh quyn c tnh l n.10
14
- 2.10
16
tn. Trong d, ring cc dai
dng hin c 1,1. 10
9
tn sinh khi thuc vt v 2,89. 10
10
tn sinh khi dng vt. Phn ch
yu ca sinh khi tp trung trn luc dja vi u th nghing v pha sinh khi thuc vt.
Sinh khi ca tri dt hin chim mt t l nh so vi trong long ca ton b tri dt v rt b
so vi thach quyn, thu quyn. Tuy nhin, trong thi gian dja cht lu di, t khi xut hin vo
khong 3 t nm trc dy, sinh khi tri dt d thuc hin mt chu trnh bin di manh m mt
khi long ln vt cht trn tri dt. Sinh khi c mt trn hu ht cc loai dt d trm tch,
bin cht v cc khong sn trm tch ca tri dt di dang vt cht hu c. Theo tnh ton
ca ca cc nh khoa hoc, tng khi long vt cht hu c trong ton b cc d trm tch l
3,8. 10
15
tn.
Chu trinh dinh dng l gi?
Thuc vt tng hop hydratcacbon truc tip t kh xitcacbon, nc, cc khong cht tan trong
dt v nc d tao ra cc t bo ca mnh. ng vt n c s dung cc cht hu c do thuc
vt tng hop. ng vt n thjt s dung dng vt n c lm thc n. Tt c thc n tha, xc
cht ca dng thuc vt doc vi khun v nm phn hy thnh cc hop cht dn gin lm cht
dinh dng cho thuc vt. Cc cht dinh dng theo chu trnh tun hon trn chuyn vn t
dt, nc, khng kh, dt d v cc c th sng nh ngun nng long doc cung cp t mt
tri. goi l Chu trnh dinh dng.
Trong thnh phn ca t bo sng c mt hu ht cc nguyn t ho hoc quan trong ca sinh
quyn. Hm long ca cc nguyn t ho hoc cha trong cc t bo sng sp xp theo trt tu
t cao xung thp nh sau: C - H - O - N - P - Ca - Cl- Cu- e- Mg- K- Na- S- Al- B- Br- Cr- Co-
- Ga- - Mn- Mo- Se- Si- Sn- Ti- V- n. Nng d ca cc nguyn t trn trong cc loi sinh vt
thay di, phu thuc vo tng loai v dc dim mi trng sng ca cc c th.
H sinh thi l gi?
"H sinh thi l h thng cc qun th sinh vt sng chung v pht trin trong mt mi trng
nht djnh, quan h tong tc vi nhau v vi mi trng d".
Theo d ln, h sinh thi c th chia thnh h sinh thi nh (b nui c), h sinh thi va (mt
thm rng, mt h cha nc), h sinh thi ln (dai dng). Tp hop tt c cc h sinh thi
trn b mt tri dt thnh mt h sinh thi khng l sinh thi quyn (sinh quyn). H sinh thi
bao gm hai thnh phn: V sinh (nc, khng kh,...) v sinh vt. Gia hai thnh phn trn
lun lun c su trao di cht, nng long v thng tin.
Sinh vt trong h sinh thi doc chia lm ba loai:
Sinh vt sn xut thng thng l to hoc thuc vt, c chc nng tng hop cht hu
c t vt cht v sinh di tc dng ca nh sng mt tri.
Sinh vt tiu thu gm cc loai dng vt nhiu bc khc nhau. Bc 1 l dng vt n
thuc vt. Bc 2 l dng vt n thjt,...
46
Sinh vt phn hu gm cc vi khun, nm phn b khp moi ni, c chc nng
chnh l phn hu xc cht sinh vt, chuyn chng thnh cc thnh phn dinh dng
cho thuc vt.
Trong h sinh thi lin tuc xy ra qu trnh tng hop v phn hu vt cht hu c v nng
long. Vng tun hon vt cht trong h sinh thi l vng kn, cn vng tun hon nng long
l vng h. Nh vy, nng long mt tri doc sinh vt sn xut tip nhn s di chuyn ti
sinh vt tiu thu cc bc cao hn. Trong qu trnh d, nng long bj pht tn v thu nh v
kch thc. Tri lai, cc nguyn t ho hoc tham gia vo qu trnh tng hop cht hu c sau
mt chu trnh tun hon s tr lai trang thi ban du trong mi trng.
Th no l cn bng sinh thi?
"Cn bng sinh thi l trng thi n djnh t nhin ca h sinh thi, hng ti s thch nghi cao
nht vi diu kin sng".
Trong mt h sinh thi, vt cht lun chuyn t thnh phn ny sang thnh phn khc. y l
mt chu trnh tng di khp kn. Trong diu kin bnh thng, tng quan gia cc thnh
phn ca h sinh thi tu nhin l cn bng.
V du: Trong mt h sinh thi rng, thuc vt ly dinh dng t dt tng hop thnh cht hu c.
Cht hu c ny d d mt phn nui dng pht trin cy, mt phn nui dng vt n thuc
vt trong rng, mt phn ri rung, tr lai mu cho dt. ng vt n thuc vt pht trin va d
d tiu thu ht phn thc n thin nhin dnh cho n. Phn, xc dng vt v l rung, cnh ri
trn mt dt doc vi sinh vt phn hu ht d tr lai cho dt cht dinh dng nui cy. Do vy
dt rng lun mu m, giu cht hu c, nhiu vi sinh vt v cn trng, cy rng da dang v
ti tt, dng vt phong ph. chnh l cn bng sinh thi.
Cn bng sinh thi khng phi l mt trang thi tnh ca h. Khi c mt tc nhn no d ca
mi trng bn ngoi, tc dng ti bt k mt thnh phn no d ca h, n s bin di. Su
bin di ca mt thnh phn trong h s ko theo su bin di ca cc thnh phn k tip, dn
dn su bin di c h. Sau mt thi gian, h s thit lp doc mt cn bng mi, khc vi tnh
trang cn bng trc khi bj tc dng. Bng cch d h bin di m vn cn bng. Trong qu
trnh ny dng vt n c v vi sinh vt dng vai tr ch dao di vi vic kim sot su pht trin
ca thuc vt.
Kh nng thit lp trang thi cn bng mi ca h l c han. Nu mt thnh phn no d ca
h bj tc dng qu manh, n s khng khi phuc lai doc, ko theo su suy thoi ca cc thnh
phn k tip, lm cho ton h mt cn bng, suy thoi. H sinh thi cng da dang, nhiu thnh
phn th trang thi cn bng ca h cng n djnh. V vy, cc h sinh thi tu nhin bn vng
c dc dim l c rt nhiu loi, mi loi l thc n cho nhiu loi khc nhau. V du nh: trn
cc cnh dng c, chut thng xuyn bj rn, ch si, co, chim ng, c mo... sn bt. Bnh
thng s long chim, trn, th, chut cn bng vi nhau. Khi con ngi tm bt rn v chim
th chut mt k th, th l chng doc djp sinh si ny n.
Cn bng sinh thi l trang thi n djnh tu nhin ca h sinh thi, hng ti su thch nghi cao
nht vi diu kin sng. Cn bng sinh thi doc tao ra bi chnh bn thn h v chi tn tai
doc khi cc diu kin tn tai v pht trin ca tng thnh phn trong h doc dm bo v
tng di n djnh. Con ngi cn phi hiu r cc h sinh thi v cn nhc k trc khi tc
dng ln mt thnh phn no d ca h, d khng gy suy thoi, mt cn bng cho h sinh
thi.
a dang sinh hc l gi?
47
"a dng sinh hoc l s phong ph v ngun gen, v ging, loi sinh vt v h sinh thi trong
t nhin".
a dang sinh hoc doc xem xt theo 3 mc d:
a dang sinh hoc cp loi bao gm ton b cc sinh vt sng trn tri dt, t vi
khun dn cc loi thuc, dng vt v cc loi nm.
cp qun th da dang sinh hoc bao gm su khc bit v gen gia cc loi, khc bit
v gen gia cc qun th sng cch ly nhau v dja l cng nh khc bit gia cc c
th cng chung sng trong mt qun th.
a dang sinh hoc cn bao gm c su khc bit gia cc qun x m trong d cc loi
sinh sng v cc h sinh thi, ni m cc loi cng nh cc qun x sinh vt tn tai v
c su khc bit ca cc mi tng tc gia chng vi nhau.
Trn tri t c bao nhiu loi sinh vt?
Cc nh khoa hoc d xc djnh v m t doc gn 1.413.000 loi, ch yu l cc loi cn trng
v thuc vt. Phn ln cc loi cn trng, vi khun v nm vn cha doc m t v thm ch s
long cc loi c th dat ti 5 triu hay hn. Nhng hiu bit v loi cn rt han ch v cc nh
phn loai hoc khng ch dn mt s loi nh giun, cn trng v cc loi nm sng trong dt,
nhng loi cn trng sng trong tn l rm rap trn tng l cy cao ca rng nhit di, chng
thng rt nh v rt kh nghin cu. Hng trm ngn nhm loi chi doc bit dn mt cch
ht sc s si.
Nhng nh vi sinh vt hoc chi bit doc khong 4.000 loi vi khun v rt kh nui cy v phn
loai nhng mu vt ny. Vic ly mu kh khn d cn tr vic nghin cu, tm hiu v su da
dang sinh hoc trong mi trng dai dng, ni rt giu c v da dang sinh hoc. C mt ngnh
dng vt mi, ngnh Loriciera, doc bit dn ln du tin nm 1983 nh nhng mu vt ly t
dy bin su v s khng sai lm khi ni rng hin cn nhiu loi sinh vt vn cha doc loi
ngi pht hin.
Nhng loi th mi no c pht hin Vit Nam?
Khu rng ma nhit di ho lnh bc Trng Sn nm bin gii gia Lo v Vit Nam
va mi doc cc nh sinh hoc d tm nghin cu trong thi gian gn dy.
Mt diu k diu d xy ra, tai dy ho d pht hin 6 loi th mi cho khoa hoc, d l loi Mang
ln, Sao la, Mang Trng Sn, Mang P hoat, B sng xon, Cy Ty Nguyn (Linden, 1994
ng Huy Hunh, 1997 Pham Bnh Quyn, Trng Quang Hoc, 1997, 1998 V Qu, 1996,
1997).
S tuyt chng l gi?
"Mt loi bj coi l tuyt chng khi khng cn mt c th no ca loi d cn sng st ti bt ky
noi no trn th gii".
Nu nh mt s c th ca loi cn st lai chi nh vo su kim sot, chm sc, nui dng
ca con ngi, th loi ny doc goi l d bj tuyt chng trong thin nhin hoang d. Nhiu loi
d bj tuyt chng trong thin nhin hoang d nhng vn sng bnh thng trong diu kin nui
nht. Do d hnh thnh hai khi nim: Tuyt chng trn phm vi ton cu v tuyt chng cuc
b. Mt s nh sinh hoc s dung thut ng loi bj tuyt chng v phong din sinh thi hoc,
diu d c ngha l s long loi cn lai t dn ni tc dng ca chng khng c cht ngha
48
no di vi cc loi khc trong qun x. V du, loi h hin nay bj tuyt chng v phng din
sinh thi hoc, c ngha l s h hin cn trong thin nhin rt t, tc dng ca chng dn qun
th dng vt mi l khng dng k.
Khi qun th ca loi c s long c th di mc bo dng, nhiu kh nng loi s bj tuyt
chng. i vi mt s qun th trong tu nhin, mt vi c th vn cn c th sng st dai dng
vi nm, vi chuc nm, c th vn sinh sn nhng s phn cui cng vn l su tuyt chng
(nu khng c su can thip ca cng ngh sinh hoc). bo tn mt loi no d trc ht
phi tm doc nguyn nhn ch yu dn dn su tuyt chng, phi xc djnh doc con ngi d
lm g nh hng dn su n djnh qun th ca loi v lm cho loi bj tuyt chng.
Con ngi c gy ra s tuyt chng ca cc loi trn tri t khng?
Hoat dng du tin ca con ngi gy nn su tuyt chng L VC TU DT CC LO
TH LN T CHU c, Bc v Nam M cch dy hng ngn nm khi bt du
ch d thuc dn tai nhng chu luc ny. Trong mt thi gian rt ngn, sau khi
con ngi khai ph nhng vng dt ny d c t 74 dn 86 cc loi dng
vt ln (c trong long c th trn 44 kg) dy bj tuyt chng m mt trong
nhng nguyn nhn truc tip l do vic sn bt v gin tip do vic dt, ph
rng.
Su tuyt chng ca cc loi chim, th doc nghin cu nhiu v d nhn bit.
99 su tuyt chng ca cc loi khc trn th gii hin nay chi l nhng du
bo s b. Mc d vy ngay c vi cc loi th v chim, nhng s liu v su
tuyt chng cng khng c nhng con s chnh xc, mt s loi d doc xem
l tuyt chng vn doc pht hin lai, v mt s loi tng nh vn cn tn tai
th rt c th d bj tuyt chng.
Theo thng k khong 85 loi th v 113 loi chim d bj tuyt chng t nm
1600, tng ng 2,1 cc loi th v 1,3 cc loi chim. Tc d tuyt chng
di vi cc loi th v chim l khong 1 loi trong 10 nm tai thi dim t
1600-1700, nhng tc d ny tng dn ln dn 1 loinm vo thi gian t
1850-1950. Rt nhiu loi v nguyn tc vn cha bj tuyt chng nhng dang
tip tuc l di tong sn bt ca con ngi v chi cn tn tai vi mt s long
rt t nh t gic, h... Vit Nam. Nhng loi ny c th coi nh d bj tuyt
chng v phng din sinh thi hoc v s long ca chng t dn ni khng
dng vai tr g trong c cu qun x. Nguy c di vi cc loi c nc ngot v
dng vt thn mm cng dng lo ngai. Cc loi thuc vt cng bj de doa, nhm
thuc vt hat trn v co l nhng nhm dc bit d bj tuyt chng. Su tuyt
chng dng ra chi l mt qu trnh tu nhin, nhng 99 s loi bj tuyt chng
ch yu do con ngi gy ra.
Trong ljch s cc thi k dja l trc dy da dang sinh hoc tng di n djnh
nh su cn bng gia su tin ha hnh thnh loi mi v su tuyt dit loi c.
Tuy vy, nhng hoat dng ca con ngi d lm cho tc d tuyt chng vot
xa nhiu ln tc d hnh thnh loi. Su mt mt cc loi xy ra nh trong thi
gian hin nay d khng theo bt k mt quy lut no v hu qu trong tng lai
49
l khn lng v khng th no cu vn ni.
Vi sao trong t nhin c nhiu loi sinh vt m vn phi quan tm n cc loi sp bj
tuyt chng?
Theo thng k t du th k XX, mi nm c mt loi sinh vt bj tuyt chng. Trong nhng
nm ca thp k 80, mi gi c mt loi sinh vt bj bin mt. Du don trong th k ti, s c
khong 50 van dn mt triu loi sinh vt khng cn c mt trn tri dt. R rng l su tuyt
chng ca cc loi sinh vt dang gia tng. Trn th gii, d c nhng Cng c quc t v bo
v da dang sinh hoc, bo v dng thuc vt qu him C TN TRONG SCH ?. Trung
Quc, cch dy khng lu c ngi d tng bj lnh n t hnh chi v git gu
mo.
Tai sao con ngi lai phi quan tm nhiu dn cc loi dng thuc vt sp bj
tuyt chng nh vy?
Mi loi dng thuc vt du l sn phm ca mt qu trnh tin ho rt lu di.
Trong qu trnh d, mi loi d tu tch lu cho ring mnh nhng gien chng
chju vi bnh tt, vi su thay di kh hu v cc diu kin sng khc. Do d
cc sinh vt hoang dai du kho manh, kh bj bnh tt tiu dit v c kh nng
thch nghi cao. l nhng ngn hng gien sng qu him. iu kin sng
thay di lin tuc, nu d mt di bt c loi no, th thin nhin s khng bao
gi c th ti tao lai doc kiu gen ring ca loi d.
Mi sinh vt c mt vai tr nht djnh trong h sinh thi, l mt mt xch khp
kn chu trnh tun hon vt cht ca h. H cng c nhiu loi, cng da dang
th cng bn vng. Mt di mt loi l gim tnh da dang sinh hoc ca c h.
Lm cho di sau khng cn doc chim ngng chng sng dng na. Mi
sinh vt n cha trong mnh rt nhiu b n m di nay cha th khm ph ra
ht doc. Lm mt di mt loi, l chng ta lm cho di sau mt di mt di
tong d nghin cu, mt di mt hnh mu l tng d m phng theo.
Tm lai, mi loi du c vj tr v vai tr nht djnh trong tu nhin m loi khc
khng th thay th doc. Chnh v th m con ngi cn dc bit quan tm ti
cc loi sp bj tuyt chng.
Cn trng c ch hay c hai?
Trn tri dt c khong 1 triu loi cn trng, trong s d, chi c 500 loi chuyn ph hoai la
mu v cy n qu. Tai M, mi nm su bo ph hu ti 33 tng gi trj sn phm nng
nghip (tng ng TRN 14 T LA). Trung Quc mi nm su bo gy tn tht 10 sn
long lng thuc, 33 sn long rau xanh v 40 sn long cc tri cy cc loai. Cn trng
cn l vt trung gian truyn bnh dng lo ngai. V du nh trn mnh con gin sng trong nh,
ngi ta d tm thy 14 loai vi khun gy cc bnh hen, vim mi, phi, vim kt mac mt,
vim da dy, rut non,...
Nhng cng c rt nhiu loi cn trng c ch cho con ngi. Chng tiu dit cc loai cn trng
c hai, bo v nng sn. Chng doc goi l cc loi thin djch c sn trong tu nhin. Nghi l
50
cc k th ca su hai, nh chng, cy trng doc bo v. Trung Quc d thng k doc 700
loi thin djch, trong d c 200 loi thng gp.
Cc loi cn trng c ch tiu dit su hai bng hai cch: bt mi v k sinh. Cn trng c tnh
bt mi nh bo ra, chun c, bo ngua... c th n trng, su non ca nhiu loi su c hai.
Mt con bo ra chm c th n trn 130 con rp mui mi ngy. Cc loi ong kn, ong mt
d... thuc loai ong k sinh. Ong mt d d trng vo trng su hai, ong kn d trng vo c
th su non v cc loai ngi, bm, ong non sau khi n ra s n lun trng v su hai.
Con ngi t lu d pht hin ra kh nng qu bu ca cc loi thin djch ny v tm cch gy
ging, nui dng, bo v chng. S dung cn trng d dit su hai c loi rt ln, bi v: Th
nht, n tiu dit c chon loc cc loi su hai. Th hai, n gp phn han ch s dung thuc tr
su ho hoc, do d gim doc nhim mi trng v khng nh hng xu ti cc loi cn
trng c loi. Tuy nhin, mi loi cn trng c ch chi tiu dit doc mt vi loi su hai nht
djnh. Do d cn phi c nhng hiu bit su sc v cc loi cn trng th vic s dung phng
php thin djch d dit tr su hai mi dat kt qu tt.
Mt s loi cn trng c kh nng lm sach mi trng, NH CON BO HUNG XU X
CHUN N PHN. NC c, khi nhp b v cu v nui d phi nhp km
nhng con bo hung nh vy t Trung Quc d don phn b, cu.
Mt s cn trng c tc dung ci tao dt nh giun, d... Giun dt n hn dn
nhiu th dt, ct, xc dng, thuc vt. Cc thc n ny doc nghin nt v
doc phn hu mt phn bi cc djch tiu ho trong rut giun. Mt phn cht
dinh dng doc giun hp thu. Phn cn lai s thi ra ngoi di dang cc
vin dt - vin phn. Cc con giun cn lin tuc do xi dt, do d chng gip
cho dt lun doc ti xp, va d dng cho cy pht trin, va gi doc nc
lm dt lun m.
Tm lai, trong s cc cn trng dang sng trn tri dt c rt nhiu loi c ch,
gip dit tr cn trng c hai, ci tao dt, bo v mi trng v tao cn bng
sinh thi. Con ngi phi bit bo v chng, tao diu kin cho chng pht trin
v pht huy doc tc dung tch cuc mc cao nht.
Bo tn cc qun x sinh vt l gi?
Bo tn cc qun x sinh vt nguyn ven l cch bo tn c hiu qu nht ton b tnh da
dang sinh hoc. C ba cch bo tn:
Xy dung cc khu bo tn
Thuc hin cc bin php bo tn bn ngoi cc khu bo tn
Phuc hi cc qun x sinh vt tai cc ni c tr bj suy thoi.
Cc qun x sinh vt bin di rt da dang, t mt vi qun x khng h chju tc dng bi cc
hoat dng ca con ngi, v du nh nhng qun x trn thm dy dai dng hay trong nhng
vng su, vng xa rt ho lnh ca rng nhit di Amazn ti nhng qun x bj bin di ln
nh vng khai m, cc vng dt canh tc nng nghip, khu cng nghip, cc thnh ph v cc
h nhn tao. Tuy nhin, c nhng ni xa xi ho lnh nht ca tri dt vn c nh hng
ca con ngi do gia tng nng d cacbonic v khai thc cc sn phm tu nhin c gi trj, v
ngoc lai, c nhng ni d bj ci bin ln vn cn st lai nhng qun x sinh vt nguyn
51
bn.
Tnh da dang sinh hoc c th cn hin hu trong mt s cnh rng nhit di doc cht chon,
nhng vng dai dng v bin bj dnh bt qu mc. Khi mt khu bo tn doc thnh lp cn
phi c su ha hop gia vic bo tn da dang sinh hoc v chc nng ca cc h sinh thi vi
vic tha mn cc nhu cu trc mt cng nh lu di ca cng dng dn c dja phng v
ca Chnh ph di vi cc ngun ti nguyn d.
Cc khu bo tn c phn loai nh th no?
Hip hi Bo tn thin nhin quc t (UCN) d xy dung mt h thng phn loai cc khu bo
tn, trong d djnh r cc mc d s dung ti nguyn nh sau:
I. Khu bo tn thin nhin l nhng khu doc bo v nghim ngt, chi dnh cho cc
hoat dng nghin cu khoa hoc, do tao v quan trc mi trng. Cc khu bo tn
thin nhin ny cho php gn gi cc qun th ca cc loi cng nh cc qu trnh ca
h sinh thi khng hoc t bj nhiu loan.
II. Vn quc gia l nhng khu vuc rng ln c v dep thin nhin ( bin hay dt
lin) doc gn gi d bo v mt hoc vi h sinh thi trong d, dng thi doc dng
cho cc muc dch gio duc, nghin cu khoa hoc, nghi ngi gii tr v tham quan du
ljch. Ti nguyn dy thng khng doc php khai thc cho muc dch thng mai.
III. Khu d tr thin nhin l nhng cng trnh quc gia, c din tch hep hn doc thit
lp nhm bo tn nhng dc trng v sinh hoc, dja l, dja cht hay vn ho ca mt
dja phng no d.
IV. Khu qun I ni c tr ca sinh vt hoang d c nhng dim tng tu vi cc khu
bo tn nghim ngt nhng cho php duy tr mt s hoat dng d dm bo nhu cu
dc th ca cng dng.
V. Khu bo tn cnh quan trn dt Iin v trn bin doc thnh lp nhm bo
tn cc cnh quan. CHO PHP KHA THC, S DUNG T nguyn theo
cch c truyn, khng c tnh ph hy, dc bit tai nhng ni m vic khai thc, s
dung ti nguyn d hnh thnh nn nhng dc tnh vn ha, thm m v sinh thi hoc
dc sc. Nhng ni ny tao nhiu c hi pht trin cho ngnh du ljch v nghi ngi gii
tr.
VI. Khu bo v ngun Ii doc thnh lp d bo V T NGUN THN NHN CHO
TNG LA. dy vic khai thc, s dung ti nguyn doc kim sot
ph hop vi cc chnh sch quc gia.
VII. Cc khu bo tn sinh quyn v cc khu d tr nhn chng hc doc thnh lp
d bo tn nhng vn cho php cc cng dng truyn thng doc
quyn duy tr cuc sng ca ho m khng c su can thip t bn ngoi.
Thng thng, cng dng trong mt chng muc nht djnh vn doc
php khai thc cc ti nguyn d dm bo cuc sng ca chnh ho. Cc
phng thc canh tc truyn thng thng vn doc p dung d sn
xut nng nghip.
V. Cc khu qun I da dng cho php s dung bn vng cc ngun ti nguyn thin
nhin, trong d c ti nguyn nc, dng vt hoang d, chn nui gia sc, g, du ljch
v dnh bt c. Hoat dng bo tn cc qun x sinh hoc thng doc thuc hin cng
vi cc hoat dng khai thc mt cch hop l.
Nm loai hnh du tin nu trn c th coi l nhng khu bo tn thuc su, trong d cc ni c
tr ch yu doc qun l v muc tiu bo tn da dang sinh hoc. Muc dch du tin cho cc khu
52
trong ba loai hnh cn lai khng phi l d qun l da dang sinh hoc, m l muc tiu th yu.
Cc khu qun l ny di khi c ngha v c tnh da dang sinh hoc kh phong ph, dc bit
quan trong v chng thng rng ln hn cc khu bo tn rt nhiu.
Vit Nam hin c bao nhiu Vn quc gia?
Hin nay, Chnh ph Vit Nam dang r sot, sp xp lai h thng cc khu bo tn gm 11
Vn Quc gia, 61 khu Bo tn thin nhin v 34 khu rng Vn ho - Ljch s - Mi trng.
Cc Vn quc gia ca Vit Nam c: Vn quc gia Ba B (Cao Bng) Vn quc gia Ba V
(H Ty) Vn quc gia Bach M (Tha Thin Hu) Vn quc gia Bn En (Thanh Ho)
Vn quc gia Ct B (Hi Phng) Vn quc gia Ct Tin (ng Nai) Vn quc gia Cn
o (B Rja - Vng Tu) Vn quc gia Cc Phng (Ninh Bnh, Ho Bnh, Thanh Ho)
Vn quc gia Tam o (Vnh Ph, Bc Thi, Tuyn Quang) Vn quc gia okDon
(DkLk) Vn quc gia Trm Chim (ng Thp).
Vi sao cn xy dng nhng khu bo v t nhin?
Hin nay trn th gii hu nh nc no cng quy hoach xy dung cc khu bo v tu nhin
bao gm cc phong cnh thin nhin dc do, cc h thng sinh thi din hnh, rng nguyn
thy, khu bo tn cc sinh vt qu him,... Cc khu vuc bo v tu nhin va l ni bo v h
thng sinh thi tu nhin va l th vin sng v cc loi sinh vt hoang d. Muc dch xy dung
cc khu bo v tu nhin l nhm bo v mt s h sinh thi tu nhin tiu biu, dng thuc vt
qu him, cnh quan tu nhin k th v cc di tch ljch s ni ting, trnh su ph hoai ca con
ngi, gip cc nh khoa hoc c diu kin nghin cu khoa hoc v l ni day hoc, thuc tp l
tng cho cc nh khoa hoc tr tui.
Cc khu bo v tu nhin cn l ni tham quan gii tr cho dn chng v khch du ljch, dng
thi trn c s khng nh hng ti muc dch bo v, con ngi c th khai thc tng phn
ngun ti nguyn qu bu ca thin nhin d pht trin sn xut. Qua d chng ta c th thy
vic xy dung cc khu bo v tu nhin c ngha rt quan trong di vi vic pht trin khoa
hoc, vn ho, bo v mi trng v thc dy sn xut.
Gia cc qun th sinh vt c bao nhiu mi quan h?
Tng tc gia cc qun th sinh vt trong h sinh thi v nguyn tc l t hop tng tc ca
cc cp qun th. C cc loai quan h sau dy:
Quan h trung Ip: Quan h ca cc loi sinh vt sng bn canh nhau
nhng loi ny khng lm loi hoc gy hai cho loi kia. V du: chim v
dng vt n c.
Quan h Ii mt bn: Hai loi sinh vt sng chung trn mt dja bn, mt
loi loi dung diu kin do loi kia dem lai nhng khng gy hai cho loi
th hai. V du: Vi khun c djnh dam, vi khun sng trong dng rut
dng vt loi dung thc n v mi trng sng ca c th dng vt
nhng khng gy hai hoc t gy hai cho vt ch.
Quan h k sinh: L quan h ca loi sinh vt sng dua vo c th sinh
vt ch vi vt ch c th gy hai v git cht vt ch: giun, sn trong
c th dng vt v con ngi.
Quan h th d - con mi: L quan h gia mt loi l th n thjt v loi kia l con
mi nh gia s t, h, bo v cc loi dng vt n c.
53
Quan h cng sinh: L quan h ca hai loi sinh vt sng dua vo nhau,
loi ny dem lai loi ch cho loi kia v ngoc lai. V du: To v dja y, to
cung cp thc n cho dja y, cn dja y tao ra mi trng c tr cho to.
Quan h cnh tranh: L quan h gia hai hay nhiu loi canh tranh vi
nhau v ngun thc n v khng gian sng c th dn ti vic loi ny
tiu dit loi kia. V du: quan h gia th v vt nui chu C TRONG
CUC CNH TRANH GNH CC NG c.
Quan h gia nhiu Ioi: Trong thuc t cc loi sinh vt c th thay di quan h theo
thi gian. V du: quan h gia chut v rn trong mt qun do Thi bnh dng trong
mt nm c th thay di: Ma dng - chut bt rn, chut l th n thjt Ma h - rn
bt chut, rn l th n thjt.
Trong cc quan h trn 2 loai quan h gi vai tr quan trong trong vic duy tr cn bng sinh
thi tu nhin l quan h th d - con mi v quan h k sinh. Quan h th d - con mi gip
cho qun th con mi duy tr tnh chng chju cao vi thin nhin, khng pht trin bng n v
s long c th. Quan h k sinh gip cho vic dit tr su bnh v cc loi c hai di vi con
ngi gi cho s long su bnh nm trong gii han nht djnh.
Con ngi tc ng n cc h sinh thi t nhin nh th no?
Con ngi l mt sinh vt ca h sinh thi c s long ln v kh nng hoat dng doc nng
cao nh khoa hoc k thut. Tc dng ca con ngi di vi h sinh thi rt ln, c th phn ra
cc loai tc dng chnh sau dy:
Tc dng vo c ch tu n djnh, tu cn bng ca h sinh thi.
Tc dng vo cc chu trnh sinh dja ho tu nhin.
Tc dng vo cc diu kin mi trng ca h sinh thi: Kh hu, thu din v.v...
Tc dng vo cn bng sinh thi.
Tc dng vo c ch t n d[nh, t cn bng ca h sinh thi
C ch ca h sinh thi tu nhin l tin ti t l PR 1 PB 0. C ch ny khng c loi cho
con ngi, v con ngi cn tao ra nng long cn thit cho mnh bng cch tao ra h sinh
thi c PR 1 v PB 0. Do vy, con ngi thng tao ra cc h sinh thi nhn tao (dng c
chn nui, dt trng lng thuc thuc phm). Cc h sinh thi ny thng km n djnh. duy
tr cc h sinh thi nhn tao, con ngi phi b sung thm nng long di dang sc lao
dng, xng du, phn bn.
Tc dng vo cc chu trnh sinh d[a ho t nhin
Con ngi s dung nng long ho thach, tao thm mt long ln kh CO2, SO2 v.v.... Mi
nm con ngi tao thm 550 t tn CO2 do dt cc loai nhin liu ho thach dang lm thay di
cn bng sinh thi tu nhin ca tri dt, dn ti vic thay di cht long v quan h ca cc
thnh phn mi trng tu nhin. ng thi, cc hoat dng ca con ngi trn tri dt ngn
cn chu trnh tun hon nc, v du dp dp, xy nh my thu din, ph rng du ngun v.v...
Vic ny c th gy ra ng ngp hoc kh han nhiu khu vuc, thay di diu kin sng bnh
thng ca cc sinh vt nc v.v...
Tc dng vo cc diu kin mi trng ca h sinh thi
Con ngi tc dng vo cc diu kin mi trng ca h sinh thi tu nhin bng cch thay di
54
hoc ci tao chng nh:
Chuyn dt rng thnh dt nng nghip lm mt di nhiu loai dng, thuc vt qu him,
tng xi mn dt, thay di kh nng diu ho nc v bin di kh hu v.v...
Ci tao dm ly thnh dt canh tc lm mt di cc vng dt ngp nc c tm quan
trong di vi mi trng sng ca nhiu loi sinh vt v con ngi.
Chuyn dt rng, dt nng nghip thnh cc khu cng nghip, khu d thj, tao nn su
mt cn bng sinh thi khu vuc v nhim cuc b.
Gy nhim mi trng nhiu dang hoat dng kinh t x hi khc nhau.
Tc dng vo cn bng sinh thi
Con ngi tc dng vo cn bng sinh thi thng qua vic:
Sn bn qu mc, dnh bt qu mc gy ra su suy gim mt s loi v lm gia tng
mt cn bng sinh thi.
Sn bt cc loi dng vt qu him nh h, t gic, voi... c th dn dn su tuyt
chng nhiu loai dng vt qu him.
Cht ph rng tu nhin ly g, lm mt ni c tr ca dng thuc vt.
Lai tao cc loi sinh vt mi lm thay di cn bng sinh thi tu nhin. Cc loi lai tao
thng km tnh chng bui, d bj suy thoi. Mt khc, cc loi lai tao c th tao ra nhu
cu thc n hoc tc dng khc c hai dn cc loi d c hoc di vi con ngi.
a vo cc h sinh thi tu nhin cc hop cht nhn tao m sinh vt khng c kh
nng phn hu nh cc loai cht tng hop, du m, thuc tr su, kim loai dc hai
v.v...
Sinh hc bo tn l gi?
"Sinh hoc bo tn l mt khoa hoc da ngnh doc xy dng nhm hn ch cc mi de doa di
vi da dng sinh hoc".
Sinh hoc bo tn nhm hai muc tiu:
Tm hiu nhng tc dng tiu cuc do cc hoat dng ca con ngi gy ra di vi cc
loi, qun x v cc h sinh thi.
Xy dung cc phng php tip cn d han ch su tuyt dit ca cc loi v cu cc
loi dang bj de doa bng cch da chng hi nhp tr lai cc h sinh thi dang cn
ph hop di vi chng.
Sinh hoc bo tn ra di v cc khoa hoc ng dung truyn thng khng cn d c s d gii
thch nhng mi de doa cp bch di vi da dang sinh hoc. Nng nghip, lm nghip, qun l
dng vt hoang d, sinh hoc thy sn,... ch yu quan tm dn vn d xy dung cc phng
php qun l mt s t cc loi c gi trj kinh t v lm cnh. Nhng khoa hoc ny thng
khng d cp dn vic bo v tt c cc loi c th c trong cc qun x sinh vt, hoc chi d
cp nh l vn d khng quan trong. Sinh hoc bo tn b sung cc nguyn tc ng dung bng
cch cung cp phng php tip cn c tnh cht l thuyt tng th cho vic bo tn da dang
sinh hoc. Sinh hoc bo tn khc vi cc khoa hoc khc ch l bo tn mt cch lu di ton
b cc qun x sinh vt l chnh, cc yu t kinh t thng l th yu. Cc khoa hoc kinh din
nh sinh hoc qun th, phn loai hoc, sinh thi hoc, v di truyn hoc... l ni dung c bn ca
sinh hoc bo tn.
55
Vi sao phi trng cy gy rng? Phi bo v rng?
Rng l l phi xanh ca tri dt. Cy xanh, trong qu trnh quang hop, hp thu kh cacbonic
v nh ra kh xy cn thit cho su sng.
Rng c tc dung lm trong sach khng kh. Tn l cn v gi bui. L cy tit ra nhiu loai cht
khng khun c tc dung tiu dit vi trng gy bnh trong khng kh.
Rng l ni sinh sng ca nhiu loi dng vt hoang d, trong d c nhiu loi qu him.
Trong rng c nhiu loai cy khc nhau. y l ngun thuc phm, ngun nguyn liu qu cho
cng nghip v doc phm, l ngun gen hoang dai c gi trj trong lai tao ging mi cho nng
nghip v chn nui.
Rng bo v v ci tao dt. Nh c tn l xo rng nh chic , nc ma khng xi thng
xung mt dt, nng khng dt chy mt dt, nn lp dt trn mt kh bj ra tri theo nc
ma. Rng nui dt, bi b cho dt.
t rng hu nh tu bn phn, v cnh l ri rung t cy s bj phn hu, tao thnh cc cht
dinh dng, lm tng d mu m ca dt. t ph nhiu, ti xp s thm tt, gi nc tt v
han ch xi mn. Vng bi triu ven bin c cc rng s, vet, dc, va chn sng, va gi
ph sa, lm cho b bin khng nhng khng bj xi, m cn doc bi dp v tin ra pha trc.
Rng c tc dung diu ho dng chy trong sng ngi v di dt. Nc ma ri xung vng
c rng bj gi lai nhiu hn trong tn cy v trong dt, do d long dng chy do ma trong
ma l gim di. Rng cn khng cho dng chy mt chy qu nhanh, lm cho l xut hin
chm hn, gim mc d dt ngt v c lit ca tng trn l. Nc thm xung dt rng va l
ngun du tr nui cy v cc sinh vt sng trong dt, va chy rt chm v nui cc sng
trong thi gian khng ma. Do d nhng vng c nhiu rng che ph s gim bt doc thin
tai han hn v l lut. Rng cng nm gn du ngun sng, tc dung diu ho dng chy cng
ln hn.
Rng c gi trj ln v du ljch. V rng c nhiu phong cnh dep, vi nhiu loai dng thuc vt
hoang d, li cun su ham hiu bit, tr t m ca moi ngi. Kh hu trong rng mt m, diu
ho, khng kh sach s cn c tc dung cha bnh rt tt.
Ni tm lai, rng c gi trj nhiu mt cho con ngi. V cc nhu cu ngy cng tng ca mnh,
con ngi khng th khng khai thc rng. Tuy nhin, nu bit khai thc mt cch hop l v c
k hoach trng rng thch hop, chng ta s vn va tho mn doc cc nhu cu ca mnh,
va khng lm tn hai dn rng.
Vi sao rng bj tn ph?
Tri dt ngy xa ph kn mt mu xanh ca cy ci. Hi du th k ny ngay H Ni ca
chng ta cng cn nm st rng. Vy m by gi rng d li xa khi cc dim tp trung dn
c. Chi tnh ring vng H Ni, trung bnh mi nm rng li xa khi chng ta khong 1 km. V
sao vy?
Rng bj cht ph trc tin l d ly dt lm nng nghip, trng cy cng nghip, nui thu
sn, xy dung... Nhng vng dt bng phng, mu m bj chuyn ho thnh dt nng nghip
cn c th trng trot doc lu di. Hin nay, nhng vng nh vy hu nh d bj khai thc ht.
Cn nhng vng dt dc, km ph nhiu, sau khi bj chuyn di thnh dt nng nghip, thng
cho nng sut thp, rt d v nhanh bj bac mu, hoc di hi phi c nhng du t tn km
56
cho ti tiu v ci tao dt. Rng ngp mn ven bin ca Vit Nam dang bj cht ph d lm ao
nui tm. Do nui tm kiu qung canh, khng dng k thut, nn nng sut khng cao v mi
ao cng chi cho thu hoach doc vi nm, sau d ngi ta lai di cht ph rng lm ao mi.
Rng Ty Nguyn dang bj ngi dn di c tu pht dt ph nham nh.
Nguyn nhn th hai dn dn mt rng l ly g lm ci dt. Cho dn th k XX, trc khi
khm ph ra kh nng dt bng than v du, cht dt ch yu ca con ngi l ci g. Nhiu
nc chu u, trong giai doan du ca cch mang khoa hoc k thut d dt gn ht rng ca
mnh. Hin nay, nhiu ni trn th gii, ci v than ci vn l cht dt chnh trong gia dnh v
cc bp dun dang dt khong 14 s din tch rng bj tn ph hng nm.
Nguyn nhn th ba gy mt rng l do khai thc g. G cn cho sn xut cc d gia dung,
sn xut giy... Khoa hoc k thut cng pht trin, ngi ta cng khm ph ra nhiu cng dung
mi ca g, lm cho long g tiu thu ngy cng nhiu. Trong khai thc g, nu chi chay theo
loi nhun, ch no d th khai thc trc, khng dn tia m cht ha trng, ngha l cht t ba
rng vo, va cht cy to d ly g, va ph hoai cy con, th nhng khu vuc rng d bj cht
ph s kh c hi tu phuc hi lai doc.
Nguyn nhn th t gy mt rng l do chy. Rng bj chy do dt rng lm nng, lm bi
sn bn, dng la thiu thn trong trong rng, thin tai, chin tranh... Trong ma kh, chi cn
mt mu tn thuc l chy d, mt bi nhi la dui ong ra khi t d ly mt cng d gy ra
mt dm chy rng ln trong nhiu ngy, nht l khi khng c d nc, nhn luc v phng
tin d dp tt la.
Chin tranh khng phi l hin tong ph bin, thng xuyn. Tuy nhin cc cuc chin tranh
thng c sc tn ph gh gm. VT NAM, T 1945 CHO N NA MT khong hn 2
triu hecta. Nhiu vng rng bj cht dc ho hoc tn ph dn nay vn cha moc lai doc.
Ni tm lai, c nm nguyn nhn chnh gy mt rng l ly dt, ly g, ly ci, chy rng v
chin tranh. Trong d mt rng do chy v chin tranh l su mt mt phi l nht, v n chng
dem lai diu g tt dep cho con ngi. Vic ph rng ly dt, ly g, ci ba bi thuc t chi
nhm phuc vu cho loi ch ca mt s c nhn no d. Ci loi m vic lm d dem lai nh hn
nhiu so vi ci hai m n gy ra. V mt rng l tri dt mt c my sn xut xy, dng vt
mt ni c tr, nhiu loai cy qu, lu nm bj tuyt ging, l lut v han hn tr nn trm trong
hn... Hy vong rng bng vic p dung thnh cng cc tin b khoa hoc k thut v s dung
tit kim, hop l ti nguyn dt, rng, tng cng trng v bo v rng, din tch rng trn tri
dt s khng bj gim c th tng ln.
Vi sao ni rng l v s ca loi ngi?
Theo tnh ton ca cc nh khoa hoc, cc hng cy vi khong cch ph hop s cn doc
30 tc d gi v c kh nng bo v pham vi T A GP HN 2 LN CHU CAO CA
C. nhng ni c gi ct v han hn nghim trong, vic trng nhng hng cy phi lao
ngn gi ct rt c tc dung ci thin mi trng sinh thi dt dai.
Rng l chic bo v mt dt. Khi tr ma, do tn l cy hng d nn nc ma khng
truc tip xi xung mt dt, diu ny c ngha rt ln di vi vic phng chng xi mn. Thuc
t cho thy, nu nc ma truc tip xi vo mt dt th mi nm mt hecta dt trng hoa bj xi
mn 20 tn, dt trng c bj xi mn 1 tn, trong khi d dt trng rng chi bj xi mn 0,1 tn.
Mt dt trong rng c nhiu cnh v l cy kh, nc ma ri xung mt dt khng th xi
thng vo dt, cng khng th chy nhanh m ngm chy t t. l vt cn quan trong khin
57
ma to khng gy ra l lut v rt c ch di vi vic bo v dng rung, nh ca.
Cy ci cng l nhng "anh hng" ht bui, chng nhim. L ca mt s loai cy c nhng
np nhn, c lng nhm, thm ch c loai l cn tit ra cht "nhua" dit vi khun. V vy cy ci
va c kh nng ht bui va c kh nng tiu dit vi khun. Ngay nh cy thng, tuy c din
tch b mt l rt nh, nhng kh nng ht bui v dit vi khun lai rt ln. Ta c th nhn bit
kh nng ht bui dit khun ca cy ci qua vic gim djnh khng kh trong cng vin v trong
ca hng bch ho hoc bn tu xe. Mi mt khi khng kh trong cng vin chi c 2.000-
3.000 vi khun, nhng mt mt khi khng kh trong ca hng, bn tu xe c ti 20.000-30.000
con.
Hin nay, trn th gii long kh cacbonic thi ra ngy mt tng. Bin php duy nht d gii
quyt vn d ny l trng nhiu cy xanh, v cy xanh c kh nng hp thu kh cacbonic. Trung
bnh 1 hecta cy tn l rng c th hp thu doc 1 tn kh cacbonicngy v nh ra 730kg kh
oxy. Long kh cacbonic do 1 ngi thi ra trong 1 ngy s doc 10m
2
cy xanh ht ht. Ngoi
ra cy xanh cn hp thu ting n, hp thu mt s cht nhim trong khng kh v mt s
nguyn t kim loai nng trong dt. Vic g c loi cho con ngi l cy xanh du c sc phung
su rt tn tuy, xng dng l v s trung thnh ca loi ngi.
Cy xanh c kh nng rt ln trong vic chng gi, gi nc, chng nhim, nhng kh nng
tu bo v ca chng lai c han. Chng cn su che ch bo v ca con ngi. Cy xanh cng
hin cho con ngi qu nhiu, chng ta cn yu mn v trn trong bo v chng.
Ti nguyn l gi? C nhng loai ti nguyn no?
"Ti nguyn l tt c cc dng vt cht, tri thc doc s dung d to ra ca ci vt cht, hoc
to ra gi trj s dung mi ca con ngi".
Ti nguyn l di tong sn xut ca con ngi. X hi loi ngi cng pht trin, s loai hnh
ti nguyn v s long mi loai ti nguyn doc con ngi khai thc ngy cng tng.
Ngi ta phn loai ti nguyn nh sau:
Theo quan h vi con ngi: Ti nguyn thin nhin, ti nguyn x hi.
Theo phng thc v kh nng ti tao: Ti nguyn ti tao, ti nguyn khng ti tao.
Theo bn cht tu nhin: Ti nguyn nc, ti nguyn dt, ti nguyn rng, ti nguyn
bin, ti nguyn khong sn, ti nguyn nng long, ti nguyn kh hu cnh quan, di
sn vn ho kin trc, tri thc khoa hoc v thng tin.
Ti nguyn thin nhin doc chia thnh hai loai: ti nguyn ti tao v ti nguyn khng ti tao.
Ti nguyn ti tao (nc ngot, dt, sinh vt v.v...) l ti nguyn c th tu duy tr hoc tu
b sung mt cch lin tuc khi doc qun l mt cch hop l. Tuy nhin, nu s dung
khng hop l, ti nguyn ti tao c th bj suy thoi khng th ti tao doc. V du: ti
nguyn nc c th bj nhim, ti nguyn dt c th bj mn ho, bac mu, xi mn
v.v...
Ti nguyn khng ti tao: l loai ti nguyn tn tai hu han, s mt di hoc bin di sau
qu trnh s dung. V du nh ti nguyn khong sn ca mt m c th can kit sau
khi khai thc. Ti nguyn gen di truyn c th mt di cng vi su tiu dit ca cc loi
sinh vt qu him.
Ti nguyn con ngi (ti nguyn x hi) l mt dang ti nguyn ti tao dc bit, th hin bi
58
sc lao dng chn tay v tr c, kh nng t chc v ch d x hi, tp qun, tn ngng ca
cc cng dng ngi.
Su pht trin manh m ca khoa hoc k thut dang lm thay di gi trj ca nhiu loai ti
nguyn. Nhiu ti nguyn can kit tr nn qu him nhiu loai ti nguyn gi trj cao trc dy
nay tr thnh ph bin, gi r do tm doc phng php ch bin hiu qu hn, hoc doc
thay th bng loai khc. Vai tr v gi trj ca ti nguyn thng tin, vn ho ljch s dang tng
ln.
Ti nguyn rng gm nhng gi?
Rng l thm thuc vt ca nhng cy thn g trn b mt tri dt, gi vai tr to ln di vi con
ngi:
Cung cp ngun g, ci.
iu ho kh hu, tao ra oxy.
iu ho nc.
Ni c tr dng ca dng, thuc vt v tng tr cc ngun gen qu him.
Mt hecta rng hng nm tao nn sinh khi khong 300 - 500 kg, 16 tn oxy (rng thng 30
tn, rng trng 3 - 10 tn). Mi ngi mt nm cn 4.000kg O2 tng ng vi long oxy do
1.000 - 3.000 m
2
cy xanh tao ra trong nm. Nhit d khng kh rng thng thp hn nhit d
dt trng khong 3 - 5
o
C. Rng bo v v ngn chn gi bo. H s dng chy mt trn dt c
d che ph 35 ln hn dt c d che ph 75 hai ln. Long dt xi mn ca rng bng
10 long dt xi mn t vng dt khng c rng. Rng l ngun gen v tn ca con ngi,
l ni c tr ca cc loi dng thuc vt qu him. V vy, t l dt c rng che ph ca mi
quc gia l mt chi tiu dnh gi cht long mi trng quan trong. Din tch dt c rng ca
mt quc gia ti u phi dat 45 tng din tch.
Ti nguyn rng trn tri dt ngy cng bj thu hep v din tch v tr long.
u th k 20 din tch rng th gii l 6 t ha
19584,4 t ha
19733,8 t ha
19952,3 t ha.
Tc d mt rng hng nm trn th gii l 20 triu ha, trong d rng nhit di bj mt l ln
nht, nm 1990 chu Phi v M La Tinh CN 75 DN TCH RNG NHT , CHU
cn 40. Theo du bo dn nm 2010 rng nhit di chi cn 20 - 25 mt
s nc chu Phi, chu M La Tinh v ng Nam . RNG N KHNG GM
V din tch nhng cht long v tr long g bj suy gim dng k do nhim khng kh.
Theo tnh ton gi trj kinh t rng chu u gim 30 t USDnm.
Phi lm gi bo v v pht trin ti nguyn rng Vit Nam?
Vit Nam nm 1943 c 13,3 triu ha rng, chim 43,8 din tch dt, hin nay cn 8,5 triu ha
chim 23,8, trong d 2,8 triu ha rng phng h, 5,2 triu ha rng sn xut, 0,7 triu ha rng
dc dung. Tc d mt rng Vit Nam l 200.000 hanm, trong d 60.000 ha do khai hoang,
50.000 ha do chy v 90.000 ha do khai thc g qu mc. Ring khu vuc Qung Ninh, tc d
mt rng l 2,8 nm. Mt khc, tr long g v cht long rng dang bj suy gim.
59
bo v v pht trin ti nguyn rng Vit Nam, Nh nc cn p dung cc chnh sch sau:
Trng rng, ph xanh dt trng di troc.
Bo v rng phng h, cc vn quc gia v khu du tr thin nhin
Khai thc hop l rng sn xut, han ch khai hoang chuyn rng thnh dt nng
nghip, han ch di dn tu do.
ng ca rng tu nhin.
Ti nguyn khong sn l gi?
"Ti nguyn khong sn l tch tu vt cht di dng hop cht hoc don cht trong v tri dt,
m diu kin hin ti con ngi c d kh nng ly ra cc nguyn t c ch hoc s dung
trc tip chng trong di sng hng ngy".
Ti nguyn khong sn thng tp trung trong mt khu vuc goi l m khong sn. Ti nguyn
khong sn c ngha rt quan trong trong su pht trin kinh t ca loi ngi v khai thc s
dung ti nguyn khong sn c tc dng manh m dn mi trng sng. Mt mt, ti nguyn
khong sn l ngun vt cht d tao nn cc dang vt cht c ch v ca ci ca con ngi.
Bn canh d, vic khai thc ti nguyn khong sn thng tao ra cc loai nhim nh bui, kim
loai nng, cc ho cht dc v hi kh dc (SO
2
, CO, CH4 v.v...).
Ti nguyn khong sn doc phn loai theo nhiu cch:
Theo dang tn tai: Rn, kh (kh dt, Acgon, He), lng (Hg, du, nc khong).
Theo ngun gc: Ni sinh (sinh ra trong lng tri dt), ngoai sinh (sinh ra trn b mt
tri dt).
Theo thnh phn ho hoc: Khong sn kim loai (kim loai den, kim loai mu, kim loai
qu him), khong sn phi kim (vt liu khong, d qu, vt liu xy dung), khong sn
chy (than, du, kh dt, d chy).
C nhng vn mi trng gi lin quan n khai thc khong sn?
Cc vn d mi trng pht sinh do khai thc v s dung khong sn th hin trong cc hoat
dng cu th sau:
Khai thc khong sn lm mt dt, mt rng, nhim nc, nhim bui, kh dc, lng
ph ti nguyn.
Vn chuyn, ch bin khong sn gy nhim bui, kh, nc v cht thi rn.
S dung khong sn gy ra nhim khng kh (SO2, bui, kh dc...), nhim nc,
cht thi rn.
Do d, hoat dng bo v ti nguyn v mi trng trong khai thc v s dung khong sn Vit
Nam di hi phi quan tm dn cc kha canh:
Han ch tn tht ti nguyn v tc dng tiu cuc dn mi trng trong qu trnh thm
d, khai thc, ch bin.
iu tra chi tit, quy hoach khai thc v ch bin khong sn, khng xut th cc loai
nguyn liu khong, tng cng tinh ch v tuyn luyn khong sn.
u t kinh ph x l cht nhim pht sinh trong qu trnh khai thc v s dung
khong sn nh x l chng bui, chng dc, x l nc thi, quy hoach xy dung cc
60
bi thi.
Ti nguyn khong sn th gii v khai thc khong sn th gii dang tao ra cc nguy c di
vi con ngi:
Tr long han ch, dang can kit trong tng lai.
Khai thc khong sn tn ph mi trng.
S dung khong sn gy nhim khng kh, nhim nc.
Ti nguyn nng lng l gi?
"Nng long l mt dng ti nguyn vt cht xut pht t hai ngun ch yu: Nng long mt
tri v nng long lng dt".
Nng long mt tri tao tn tai cc dang chnh: bc xa mt tri, nng long sinh hoc
(sinh khi dng thuc vt), nng long chuyn dng ca kh quyn v thu quyn (gi,
sng, cc dng hi lu, thu triu, dng chy sng...), nng long ho thach (than,
du, kh dt, d du).
Nng long lng dt gm nhit lng dt biu hin cc cc ngun dja nhit, ni la v
nng long phng xa tp trung cc nguyn t nh U, Th, Po,...
Mt s vn mi trng lin quan n khai thc v s dng ti nguyn nng lng?
Than d l ngun nng long ch yu ca loi ngi vi tng tr long trn 700 t tn, c
kh nng dp ng nhu cu con ngi khong 180 nm. Tuy nhin, cc vn d mi trng hin
nay dang tn tai:
Khai thc than d bng phng php l thin tao nn long dt d thi ln, nhim
bui, nhim nc, mt rng. Khai thc than bng phng php hm l hin nay lm
mt 50 tr long, gy ln dt, nhim nc, tiu hao g chng l v gy cc tai nan
hm l.
Ch bin v sng tuyn than tao ra bui v nc thi cha than, kim loai nng.
t than tao ra kh SO2, CO2. Theo tnh ton mt nh my nhit din chay than cng
sut 1.000 MW hng nm thi ra mi trng 5 triu tn CO2, 18.000 tn N0X, 11.000 -
680.000 tn ph thi rn. Trong thnh phn cht thi rn, bui, nc thi thng cha
kim loai nng v cht phng xa dc hai.
Du v kh dt trong tnh trang hin nay dang tao ra cc vn d mi trng:
Khai thc trn thm luc dja gy ln dt, nhim du di vi dt, khng kh, nc. Khai
thc trn bin gy nhim bin (50 long du nhim trn bin gy ra l do khai
thc trn bin).
Ch bin du gy nhim du v kim loai nng k c kim loai phng xa.
t du kh tao ra cc cht thi kh tng tu nh dt than.
Thu nng doc goi l nng long sach. Tng tr long th gii 2.214.000 MW, ring Vit
Nam 30.970 MW chim 1,4 tng tr long th gii. Tuy nhin, vic xy dung cc h cha
nc ln tao ra cc tc dng mi trng nh dng dt kch thch, thay di kh hu thi tit khu
vuc, mt dt canh tc, tao ra long CH4 do phn hu cht hu c lng h, tao ra cc bin di
thu vn ha lu, tng d mn nc sng, nh hng dn su pht trin ca cc qun th c
trn sng, tim n tai bin mi trng.
61
Nng Ing ht nhn l ngun nng long gii phng trong qu trnh phn hu hat nhn cc
nguyn t U, Th hoc tng hop nhit hach. Theo tnh ton nng long gii phng ra t 1g U
235

tng dng vi nng long do dt 1 tn than d. Ngun nng long hat nhn c u dim
khng tao nn cc loai kh nh knh nh CO2, bui. Tuy nhin, cc nh my din hat nhn hin
nay l ngun gy nguy him ln v mi trng do cht thi phng xa, kh, rn, lng v cc su
c nh my. Su c tai nh my din hat nhn Checnobn Lin X l mt v du din hnh.
Cc ngun nng Ing khc bao gm cc loai:
Gi, bc xa mt tri, thu nng doc xp vo loai nng long sach c cng sut b v
thch hop cho mt s khu vuc c tr long phong ph v xa cc ngun nng long
truyn thng khc nh cc hi do.
G, ci thch hop cho s dung quy m nh, v nn kinh t cng nghip km pht trin.
ja nhit thch hop vi cc vng c ni la v hoat dng dja cht manh nh talia,
Ailen, Kamchatka (Nga).
Ti nguyn kh hu, cnh quan l gi?
"Ti nguyn kh hu v cnh quan bao gm cc yu t v thi tit kh hu (kh p, nhit d, d
m, bc x mt tri, long ma...) dja hnh, khng gian trng..."
Cc yu t kh hu c vai tr to ln trong di sng v su pht trin ca sinh vt v con ngi.
Tc dng ca kh hu dn con ngi trc ht thng qua nhjp diu ca chu trnh sng: nhjp
diu ngy dm, nhjp diu ma trong nm, nhjp diu thng v tun trng. Cc nghin cu ca
cc nh khoa hoc cho thy tnh trang sc kho, tc d pht trin ca sinh vt phu thuc vo
thi dim ca cc chu trnh sng trn. Cng d v dc dim ca bc xa mt tri c tc dng
manh m ti su pht trin ca sinh vt v tng trng sinh khi.
Kh hu thi tit c nh hng manh m ti tnh trang sc kho con ngi, tao ra su tng d
t vong mt s bnh tim mach, cc loai bnh tt theo ma v.v... Trong giai doan pht trin
hin nay ca nn kinh t v giao lu x hi, kh hu, thi tit dang tr thnh mt dang ti
nguyn vt cht quan trong ca con ngi. Kh hu thi tit thch hop tao ra cc khu vuc du
ljch, nui trng mt s sn phm dng thuc vt c gi trj kinh t cao (hoa, cy thuc, cc ngun
gen qu him khc.)
ja hnh cnh quan l mt dang ti nguyn mi n tao ra khng gian ca mi trng bo v,
mi trng nghi ngi. ja hnh hin tai ca b mt tri dt l sn phm ca cc qu trnh dja
cht lu di (ni sinh, ngoai sinh). Cc loai hnh thi chnh ca dja hnh l di ni, dng bng,
dja hnh Karst, dja hnh ven b, cc kho nc ln (bin, sng, h). Mi loai hnh thi dja hnh
cha dung nhng tim nng pht trin kinh t dc th. Th du pht trin du ljch, pht trin
nng, lm, cng nghip v.v...
Qun l mi trng l gi?
"Qun l mi trng l tng hop cc bin php, lut php, chnh sch kinh t, k thut, x hi
thch hop nhm bo v cht long mi trng sng v pht trin bn vng kinh t x hi quc
gia".
Cc muc tiu ch yu ca cng tc qun l nh nc v mi trng bao gm:
Khc phuc v phng chng suy thoi, nhim mi trng pht sinh trong hoat dng
sng ca con ngi.
62
Pht trin bn vng kinh t v x hi quc gia theo 9 nguyn tc ca mt x hi bn
vng do hi nghj Rio-92 d xut. Cc kha canh ca pht trin bn vng bao gm:
Pht trin bn vng kinh t, bo v cc ngun ti nguyn thin nhin, khng tao ra
nhim v suy thoi cht luong mi trng sng, nng cao su vn minh v cng bng
x hi.
Xy dung cc cng cu c hiu luc qun l mi trng quc gia v cc vng lnh th.
Cc cng cu trn phi thch hop cho tng ngnh, tng dja phng v cng dng dn
c.
Cc nguyn tc ch yu ca cng tc qun l mi trng gm nhng nguyn tc no?
Cc nguyn tc ch yu ca cng tc qun l mi trng bao gm:
Hng cng tc qun l mi trng ti muc tiu pht trin bn vng kinh t x hi dt
nc, gi cn bng gia pht trin v bo v mi trng.
Kt hop cc muc tiu quc t - quc gia - vng lnh th v cng dng dn c trong
vic qun l mi trng.
Qun l mi trng cn doc thuc hin bng nhiu bin php v cng cu tng hop
thch hop.
Phng chng, ngn nga tai bin v suy thoi mi trng cn doc u tin hn vic
phi x l, hi phuc mi trng nu d gy ra nhim mi trng.
Ngi gy nhim phi tr tin cho cc tn tht do nhim mi trng gy ra v cc
chi ph x l, hi phuc mi trng bj nhim. Ngi s dung cc thnh phn mi
trng phi tr tin cho vic s dung gy ra nhim d.
C s trit hc ca qun l mi trng l gi?
Nguyn l v tnh thng nht vt cht th gii gn tu nhin, con ngi v x hi thnh mt h
thng rng ln "Tu nhin - Con ngi - X hi", trong d yu t con ngi gi vai tr rt quan
trong. Su thng nht ca h thng trn doc thuc hin trong cc chu trnh sinh dja ho ca 5
thnh phn c bn:
Sinh vt sn xut (to v cy xanh) c chc nng tng hop cht hu c t cc cht v
c di tc dng ca qu trnh quang hop.
Sinh vt tiu thu l ton b dng vt s dung cht hu c c sn, tao ra cc cht thi.
Sinh vt phn hu (vi khun, nm) c chc nng phn hu cc cht thi, chuyn chng
thnh cc cht v c dn gin.
Con ngi v x hi loi ngi.
Cc cht v c v hu c cn thit cho su sng ca sinh vt v con ngi vi s
long ngy mt tng.
Tnh thng nht ca h thng "Tu nhin - Con ngi - X hi" di hi vic gii quyt vn d
mi trng v thuc hin cng tc qun l mi trng phi ton din v h thng. Con ngi
nm bt ci ngun su thng nht d, phi da ra cc phng sch thch hop d gii quyt cc
mu thun ny sinh trong h thng d. V chnh con ngi d gp phn quan trong vo vic
ph v tt yu khch quan l su thng nht gia tu nhin - con ngi - x hi. Su hnh thnh
nhng chuyn ngnh khoa hoc nh qun l mi trng, sinh thi nhn vn l su tm kim ca
con ngi nhm nm bt v gii quyt cc mu thun, tnh thng nht ca h thng "Tu nhin
- Con ngi - X hi".
C s khoa hc - k thut - cng ngh ca qun l mi trng l gi?
63
Qun l mi trng l tng hop cc bin php, lut php, chnh sch kinh t, k thut, x hi
thch hop nhm bo v cht long mi trng sng v pht trin bn vng kinh t x hi quc
gia. Cc nguyn tc qun l mi trng, cc cng cu thuc hin vic gim st cht long mi
trng, cc phng php x l mi trng bj nhim doc xy dung trn c s su hnh
thnh v pht trin ngnh khoa hoc mi trng.
Nh su tp trung quan tm cao d ca cc nh khoa hoc th gii, trong thi gian t nm 1960
dn nay nhiu s liu, ti liu nghin cu v mi trng d doc tng kt v bin soan thnh
cc gio trnh, chuyn kho. Trong d, c nhiu ti liu c s, phng php lun nghin cu
mi trng, cc nguyn l v quy lut mi trng.
Nh k thut v cng ngh mi trng, cc vn d nhim do hoat dng sn xut ca con
ngi dang doc nghin cu, x l hoc phng trnh, ngn nga. Cc k thut phn tch, do
dac, gim st cht long mi trng nh k thut vin thm, tin hoc doc pht trin nhiu
nc pht trin trn th gii.
Tm lai, qun l mi trng cu ni gia khoa hoc mi trng vi h thng tu nhin - con
ngi - x hi d doc pht trin trn nn pht trin ca cc b mn chuyn ngnh.
C s kinh t ca qun l mi trng l gi?
Qun l mi trng doc hnh thnh trong bi cnh ca nn kinh t thj trng v thuc hin
diu tit x hi thng qua cc cng cu kinh t.
Trong nn kinh t thj trng, hoat dng pht trin v sn xut ca ci vt cht din ra di sc
p ca su trao di hng ho theo gi trj. Loai hng ho c cht long tt v gi thnh r s
doc tiu thu nhanh. Trong khi d, loai hng ho km cht long v dt s khng c ch
dng. V vy, chng ta c th dng cc phng php v cng cu kinh t d dnh gi v djnh
hng hoat dng pht trin sn xut c loi cho cng tc bo v mi trng.
Cc cng cu kinh t rt da dang gm cc loai thu, ph v l ph, cota nhim, quy ch dng
gp c bi hon, tro cp kinh t, nhn sinh thi, h thng cc tiu chun SO. Mt s v du v
phn tch kinh t trong qun l ti nguyn v mi trng nh lua chon sn long ti u cho
mt hoat dng sn xut c sinh ra nhim Q no d, hoc xc djnh mc khai thc hop l ti
nguyn ti tao v.v...
C s lut php ca qun l mi trng l gi?
C s lut php ca qun l mi trng l cc vn bn v lut quc t v lut quc gia v lnh
vuc mi trng.
Lut quc t v mi trng l tng th cc nguyn tc, quy pham quc t diu chinh mi quan
h gia cc quc gia, gia quc gia v t chc quc t trong vic ngn chn, loai tr thit hai
gy ra cho mi trng ca tng quc gia v mi trng ngoi pham vi tn ph quc gia. Cc
vn bn lut quc t v mi trng doc hnh thnh mt cch chnh thc t th k XX v du
th k XX, gia cc quc gia chu u, chu M, chu Phi. T hi nghj quc t v "Mi trng
con ngi" t chc nm 1972 tai Thu in v sau Hi nghj thong dinh Rio 92 c rt nhiu
vn bn v lut quc t doc soan tho v k kt. Cho dn nay d c hng nghn cc vn bn
lut quc t v mi trng, trong d nhiu vn bn d doc chnh ph Vit Nam tham gia k
kt.
Trong pham vi quc gia, vn d mi trng doc d cp trong nhiu b lut, trong d Lut Bo
64
v Mi trng doc quc hi nc Vit Nam thng qua ngy 27121993 l vn bn quan
trong nht. Chnh ph d ban hnh Nghj djnh 175CP ngy 18101994 v hng dn thi hnh
Lut Bo v Mi trng v Nghj djnh 26CP ngy 2641996 v X phat vi pham hnh chnh v
bo v mi trng. B Lut hnh su, hng loat cc thng t, quy djnh, quyt djnh ca cc
ngnh chc nng v thuc hin lut mi trng d doc ban hnh. Mt s tiu chun mi
trng ch yu doc soan tho v thng qua. Nhiu kha canh bo v mi trng doc d
cp trong cc vn bn khc nh Lut Khong sn, Lut Du kh, Lut Hng hi, Lut Lao
dng, Lut t dai, Lut Pht trin v Bo v rng, Lut Bo v sc kho ca nhn dn, Php
lnh v d diu, Php lnh v vic bo v ngun loi thu sn, Php lut bo v cc cng trnh
giao thng.
Cc vn bn trn cng vi cc vn bn v lut quc t doc nh nc Vit Nam ph duyt l
c s quan trong d thuc hin cng tc qun l nh nc v bo v mi trng.
Ni dung cng tc qun l nh nc v mi trng ca Vit Nam gm nhng im gi?
Ni dung cng tc qun l nh nc v mi trng ca Vit Nam doc th hin trong iu 37,
Lut Bo v Mi trng, gm cc dim:
Ban hnh v t chc vic thuc hin cc vn bn php quy v bo v mi trng, ban
hnh h thng tiu chun mi trng.
Xy dung, chi dao thuc hin chin loc, chnh sch bo v mi trng, k hoach
phng chng, khc phuc suy thoi mi trng, nhim mi trng, su c mi trng.
Xy dung, qun l cc cng trnh bo v mi trng, cc cng trnh c lin quan dn
bo v mi trng.
T chc, xy dung, qun l h thng quan trc, djnh k dnh gi hin trang mi
trng, du bo din bin mi trng.
Thm djnh cc bo co dnh gi tc dng mi trng ca cc du n v cc c s sn
xut kinh doanh.
Cp v thu hi giy chng nhn dat tiu chun mi trng.
Gim st, thanh tra, kim tra vic chp hnh php lut v bo v mi trng, gii quyt
cc khiu nai, t co, tranh chp v bo v mi trng, x l vi pham php lut v bo
v mi trng.
o tao cn b v khoa hoc v qun l mi trng.
T chc nghin cu, p dung tin b khoa hoc k thut trong lnh vuc bo v mi
trng.
Thit lp quan h quc t trong lnh vuc bo v mi trng.
Cng c qun l mi trng gm nhng gi?
Cng cu qun l mi trng l cc bin php hnh dng thuc hin cng tc qun l mi trng
ca nh nc, cc t chc khoa hoc v sn xut. Mi mt cng cu c mt chc nng v pham
vi tc dng nht djnh, lin kt v h tro ln nhau.
Cng cu qun l mi trng c th phn loai theo chc nng gm: Cng cu diu chinh v m,
cng cu hnh dng v cng cu h tro. Cng cu diu chinh v m l lut php v chnh sch.
Cng cu hnh dng l cc cng cu c tc dng truc tip ti hoat dng kinh t - x hi, nh cc
quy djnh hnh chnh, quy djnh x phat v.v... v cng cu kinh t. Cng cu hnh dng l v kh
quan trong nht ca cc t chc mi trng trong cng tc bo v mi trng. Thuc v loai
ny c cc cng cu k thut nh GS, m hnh ho, dnh gi mi trng, kim ton mi
trng, quan trc mi trng. Cng cu qun l mi trng c th phn loai theo bn cht
65
thnh cc loai c bn sau:
Cng cu lut php chnh sch bao gm cc vn bn v lut quc t, lut quc gia, cc
vn bn khc di lut, cc k hoach v chnh sch mi trng quc gia, cc ngnh
kinh t, cc dja phng.
Cc cng cu kinh t gm cc loai thu, ph dnh vo thu nhp bng tin ca hoat dng
sn xut kinh doanh. Cc cng cu ny chi p dung c hiu qu trong nn kinh t thj
trng.
Cc cng cu k thut qun l thuc hin vai tr kim sot v gim st nh nc v cht
long v thnh phn mi trng, v su hnh thnh v phn b cht nhim trong mi
trng. Cc cng cu k thut qun l c th gm cc dnh gi mi trng, minitoring
mi trng, x l cht thi, ti ch v ti s dung cht thi. Cc cng cu k thut qun
l c th doc thuc hin thnh cng trong bt k nn kinh t pht trin nh th no.
Th no l kim ton mi trng?
"Kim ton mi trng l cng cu qun l bao gm mt qu trnh dnh gi c tnh h thng,
djnh ky v khch quan doc vn bn ho v vic lm th no d thc hin t chc mi trng,
qun l mi trng v trang thit bj mi trng hot dng tt".
Kim ton mi trng phi tr li doc cc cu hi m cc nh qun l cng ty da ra:
Chng ti dang lm g ? Cu th, liu c phi tun th tt c cc lut, quy djnh ca
Chnh ph, hng dn hay khng?
Chng ti c th lm tt hn khng? Cu th nhng khu vuc khng doc quy djnh,
cc hoat dng c th doc tng cng d gim thiu tc dng mi trng ?
Chng ti c th lm diu d vi chi ph r hn khng ?
Chng ti phi lm g na ?
Muc dch ca Kim ton mi trng l gip vo vic bo v mi trng, sc kho, an ton
bng cc bin php:
Tao diu kin cho vic kim sot, qun l cc thuc t mi trng
nh gi su tun th cc chnh sch cng ty, k c vic dp ng cc yu cu v quy
ch.
Kim ton mi trng l mt cng cu qun l chi c gi trj khi doc hnh thnh trong mt h
thng qun l tng th. N khng th dng dn dc. N l mt cng cu gim st tro gip vic
ra quyt djnh v gim st qun l.
Cc cng c kinh t trong qun l mi trng gm nhng loai no?
Cc cng cu kinh t doc s dung nhm tc dng ti chi ph v loi ch trong hoat dng ca t
chc kinh t d tao ra cc tc dng ti hnh vi ng x ca nh sn xut c loi cho mi trng.
Cc cng cu kinh t trong qun l mi trng gm:
Thu v ph mi trng.
Giy php cht thi c th mua bn doc hay "cota nhim".
K qu mi trng.
Tro cp mi trng.
66
Nhn sinh thi.
Vic s dung cc cng cu kinh t trn cc nc cho thy mt s tc dng tch cuc nh cc
hnh vi mi trng doc thu diu chinh mt cch tu gic, cc chi ph ca x hi cho cng tc
bo v mi trng c hiu qu hn, khuyn khch vic nghin cu trin khai k thut cng
ngh c loi cho bo v mi trng, gia tng ngun thu nhp phuc vu cho cng tc bo v mi
trng v cho ngn sch nh nc, duy tr tt gi trj mi trng ca quc gia.
Thu v ph mi trng c quy jnh nh th no?
Thu v ph mi trng l cc ngun thu ngn sch do cc t chc v c nhn s dung mi
trng dng gp. Khc vi thu, phn thu v ph mi trng chi doc chi cho cc hoat dng
bo v mi trng.
Dua vo di tong dnh thu v ph c th phn ra cc loai sau:
Thu v ph cht thi.
Thu v ph rc thi.
Thu v ph nc thi.
Thu v ph nhim khng kh.
Thu v ph ting n.
Ph dnh vo ngi s dung.
Thu v ph dnh vo sn phm m qu trnh s dung v sau s dung gy ra nhim
(v du thu sunua, cacbon, phn bn...).
Thu v ph hnh chnh nhm dng gp ti chnh cho vic cp php, gim st v qun
l hnh chnh di vi mi trng.
Ph djch v mi trng l gi?
"Ph djch vu mi trng l mt dng ph phi tr khi s dung mt s djch vu mi trng. Mc
ph tong ng vi chi ph cho djch vu mi trng d. Bn cnh d, ph djch vu mi trng cn
c muc djch hn ch vic s dung qu mc cc djch vu mi trng".
C hai dang djch vu mi trng chnh v theo d 2 dang ph djch vu mi trng l djch vu cung
cp nc sach, x l nc thi v djch vu thu gom cht thi rn. i vi mt s nc nng
nghip, djch vu cung cp nc sach v v sinh mi trng nng thn cng l mt vn d cn
quan tm nghin cu d c chnh sch p dung ph hop.
a. Ph djch vu cung cp nc sch v x l nc thi
Vn d cn quan tm l mc ph djch vu cung cp nc sach phi doc dt ra nh th no d
s dung nc mt cch tit kim v c hiu qu nht. i tong ca loai hnh djch vu ny bao
gm cc h gia dnh, cc c s kinh doanh djch vu v mt s t cc nh my sn xut cng
nghip quy m nh. Ni dung ca djch vu bao gm cung cp nc sach, thu gom v x l
nc thi trc khi thi ra h thng thot nc ca thnh ph.
Tu theo mc d d thj ho khc nhau, ph djch vu cung cp nc sach c khc nhau, nhng
thng doc quy djnh trn mt nguyn tc tng di chung, d l: Tng cc ngun ph thu
doc phi d chi tr cho djch vu cung cp nc v x l nc thi (tr chi ph xy dung c
bn). Mc ph c th gm hai thnh phn: Mc c bn cng vi mt khon djch vu d diu tit
chi ph ca djch vu.
67
Mc ph c bn l khon chi ph c bn cho vic cung cp mt dn vj nc sach d d x l
long nc thi pht sinh khi cc h gia dnh s dung mt dn vj nc sach d.
Mc ph djch vu c th doc hiu l chi ph cho vic m rng mang li cung cp djch vu v
chi ph vn hnh cung cp nc sach v X L NC TH. dy, ngi ta cn c vo mc
d tiu thu nc sach d c th xy dung cc tram c djnh hoc chuyn tip x l nc thi
d chi ph x l nc thi l thp nht, trnh tc dng tiu cuc dn gi djch vu cung cp nc
sach v x l nc thi.
b. Ph djch vu thu gom cht thi rn v rc thi
Cht thi rn dy doc hiu l rc thi sinh hoat, rc thi djch vu thng mai, k c cht thi
d thj dc hai. Djch vu lin quan dn cht thi rn s c tc dung tch cuc khng chi ring cho
mi trng m cho c phat trin kinh t. Chnh v th vic xc djnh gi djch vu thu gom, vn
chuyn v x l cht thi rn phi doc nghin cu, xem xt k trn c s va dm bo b
dp doc chi ph thu gom, vn chuyn x l va gin tip khuyn khch cc h gia dnh gim
thiu rc thi.
Vic xc djnh mc ph ca djch vu mi trng c th thun loi khi cn nhc, phn tch cc chi
ph cn thit v dua trn trong long hoc th tch ca rc thi.
Nu tip cn theo khi long rc thi th cc h gia dnh phi c thng dung rc ring dt
mt vj tr c djnh v vic tr ph phi hon ton tu nguyn trn c s khi long rc thi sn
sinh ra hng ngy hoc hng tun.
Cn mt cch tip cn khc l theo s long ngi trong mt gia dnh, cn c vo s ngi, v
du 3 ngi mt sut ph djch vu mi trng v.v... d xc djnh mc ph djch vu mi trng phi
np. Theo cch ny c th khng doc cng bng nhng thun loi hn, tuy nhin khng
khuyn khch doc cc h gia dnh gim thiu rc thi.
Cota gy nhim l gi?
"Cta gy nhim l mt loi giy php x thi cht thi c th chuyn nhong m thng qua
d, nh nc cng nhn quyn cc nh my, x nghip, v.v... doc php thi cc cht gy
nhim vo mi trng".
Nh nc xc djnh tng long cht gy nhim ti da c th cho php thi vo mi trng,
sau d phn b cho cc ngun thi bng cch pht hnh nhng giy php thi goi l cta gy
nhemx v chnh thc cng nhn quyn doc thi mt long cht gy nhim nht djnh vo
mi trng trong mt giai doan xc djnh cho cc ngun thi.
Khi c mc phn b cta gy nhim ban du, ngi gy nhim c quyn mua v bn cta
gy nhim. Ho c th linh hoat chon lua gii php gim thiu mc pht thi cht gy nhim
vi chi ph thp nht: Mua cta gy nhim d doc php thi cht gy nhim vo mi
trng hoc du t x l nhim d dat tiu chun cho php. Ngha l nhng ngi gy
nhim m chi ph x l nhim thp hn so vi vic mua cta gy nhim th ho s bn lai
cta gy nhim cho nhng ngi gy nhim c mc chi ph cho x l nhim cao hn.
Nh vy, su khc nhau v chi ph du t x l nhim s thc dy qu trnh chuyn nhong
cta gy nhim. Thng qua chuyn nhong, c ngi bn v ngi mua cta gy nhim
du c th gim doc chi ph du t cho muc dch bo v mi trng, dm bo doc cht
68
long mi trng.
Hiu th no v k qu mi trng?
K qu mi trng l cng cu kinh t p dung cho cc ngnh kinh t d gy ra nhim mi
trng. Ni dung chnh ca k qu mi trng l yu cu cc doanh nghip trc khi du t
phi dt coc tai ngn hng mt khon tin no d d ln d dm bo cho vic thuc hin dy d
cc ngha vu v cng tc bo v mi trng. S tin k qu phi ln hn hoc xp xi vi kinh
ph cn d khc phuc mi trng nu doanh nghip gy ra nhim hoc suy thoi mi trng.
Trong qu trnh thuc hin du t v sn xut, nu c s c cc bin php ch dng khc phuc,
khng d xy ra nhim hoc suy thoi ra mi trng dng nh cam kt, th s tin k qu s
doc hon tr lai cho doanh nghip. Nu doanh nghip khng thuc hin dng cam kt hoc
ph sn, s tin trn s doc rt ra t ti khon ngn hng chi cho cng tc khc phuc su c
nhim dng thi vi vic dng ca doanh nghip.
K qu mi trng tao ra loi ch, di vi nh nc khng phi du t kinh ph khc phuc mi
trng t ngn sch, khuyn khch x nghip hoat dng bo v mi trng. X nghip s c loi
ch do ly lai vn khi khng xy ra nhim hoc suy thoi mi trng.
Tr cp mi trng l gi?
Tro cp mi trng l cng cu kinh t quan trong doc s dung rt nhiu nc chu u
thuc T chc Hop tc v pht trin kinh t (OECD). Tro cp mi trng gm cc dang sau:
Tro cp khng hon lai.
Cc khon cho vay u di.
Cho php khu hao nhanh.
u di thu.
Chc nng chnh ca tro cp l gip d cc ngnh cng nghip, nng nghip v cc ngnh
khc khc phuc nhim mi trng trong diu kin, khi tnh trang nhim mi trng qu
nng n hoc kh nng ti chnh ca doanh nghip khng chju dung doc di vi vic phi x
l nhim mi trng. Tro cp ny chi l bin php tam thi, nu vn dung khng thch hop
hoc ko di c th dn dn phi hiu qu kinh t, v tro cp di ngoc vi nguyn tc ngi gy
nhim phi tr tin.
Nhn sinh thi l gi?
"Nhn sinh thi l mt danh hiu ca nh nc cp cho cc sn phm khng gy ra nhim
mi trng trong qu trnh sn xut ra sn phm hoc qu trnh s dung cc sn phm d".
oc dn nhn sinh thi l mt su khng djnh uy tn ca sn phm v ca nh sn xut. V th
cc sn phm c nhn sinh thi thng c sc canh tranh cao v gi bn ra thj trng cng
thng cao hn cc sn phm cng loai. Nh vy, nhn sinh thi l cng cu kinh t tc dng
vo nh sn xut thng qua phn ng v tm l ca khch hng. Do d, rt nhiu nh sn xut
dang du t d sn phm ca mnh doc cng nhn l "sn phm xanh", doc dn "nhn sinh
thi" v diu kin d doc dn nhn sinh thi ngy cng kht khe hn. Nhn sinh thi thng
doc xem xt v dn cho cc sn phm ti ch t ph thi (nhua, cao su,...), cc sn phm
thay th cho cc sn phm tc dng xu dn mi trng, cc sn phm c tc dng tch cuc
dn mi trng hoc hoat dng sn xut, kinh doanh sn phm d nh hng tt dn mi
69
trng.
Lng nh th no c coi l Lng sinh thi?
"Lng sinh thi l kt qu thc t t mt s mong mun ca con ngi nhm tm ra mt li
sng bn vng da trn thi d v cch tip cn di vi vn d loi b cht thi".
Cc muc dch ca Lng sinh thi l quy hoach vt cht (nh s dung nng long thp vi mc
hiu sut cao v sn sinh cht thi thp) v quy hoach x hi (nh nng cp cc gi trj x hi
v vn ho lin quan ti gi trj vt cht,...).
Trong Lng sinh thi, nh thng l nh kiu nng long thp (khng qu 10.000KWhnm),
dm bo khng dng cc nhin liu ho thach, trnh s dung xe hi, hng ho doc tiu thu
trong cc ca hng bn l. Rau, cy n qu, hoa v c cy ly g doc trng trn cc l dt
tp th v t nhn d tu tho mn nhu cu. Cc ph thi sinh vt doc s dung lm phn bn
v gim long thi rn hu c, han ch doc su nhim ngun nc. Vic phn cuc b,
tch ngun hop l v dt giy loai c th gim mt khi long cht thi rn t cc h gia dnh
hng nm khong t 250kgngi xung 100kgngi, hoc thm ch thp hn,...
Lng sinh thi l mt m hnh minh hoa cho hng pht trin cn phi c trong c cc nc
pht trin cng nh dang pht trin d chuyn di doc cc xu hng c hai.
S di c l gi?
Su di c doc coi l dc trng ca loi ngi. T mt ngun gc lc du l Chu Phi, cc
nhm ngi d to di chim c tt c cc vng dt ca hnh tinh ny. Su di c thng ko
theo su ph bin cc t tng vn ho, tp qun k thut t vng ny sang vng khc. Su
truyn b canh tc nng nghip t nhm ngi mi dn ti nhm ngi bn dja cho php tng
nhanh sn long lng thuc.
Nguyn nhn di c ca cc nhm ln dn s thng l do tha dn s, sc p dn s qu
ln, thiu ti nguyn c bn. V du: su di C CA NG CHU ?U N CHU MY, c,
Ne eland. Su sai khc gia cc dn tc v mc d thun loi, v cng ngh
v kinh t cng dn ti di c, dng thi dn dn vic dn tc c nn cng ngh
cao dn xm loc dn tc c cng ngh thp, hay dn tc km pht trin bj thu
ht di c dn cc x hi pht trin. V du LUNG D C CA NG
RAP, ?NG NAM , Chu Phi... sang cc nc Ty u v Hoa K.
Hng nm, Hoa K cho php nhp c vi chuc van ngi t cc nc khc,
khng k ti s long nhp c bt hop php gp 2 ln. Su di c khng gy
nn su gia tng dn s chung ca th gii, nhng n nh hng dn cu trc
dn s ca cc nc lin quan v dn mt d dn s cc khu vuc.
thj ho l gi?
Mt trong cc khuynh hng djnh c lu di ca loi ngi l d thj ho. Qu trnh d thj ho
ra di vo lc nn canh tc nng nghip d trnh d kh cao nh d c thu loi, thnh lp
kho tng lu tr v phn b lng thuc... tc l vo khong 2.000 nm trc cng nguyn.
Cc khu vuc d thj lc du thng moc ln doc b sng thun tin giao thng, ngun nc.
Su hnh thnh cc d thj gia tng manh m nh cc tin b v cng nghip ca th k trc v
70
hin nay. Cc d thj l thj trng lao dng rng ln ca dn c c mc sng cao vi diu kin
giao thng v djch vu thun loi.
Su pht trin dn s d thj qu nhanh cc quc gia, nht l di vi cc nc chm pht trin
d gy ra v vn vn d kinh t x hi chnh trj v mi trng nh cung cp nh , cung cp
nc, v sinh mi trng, tao cng n vic lm, gii quyt giao thng d thj v.v... Nguyn nhn
dn ti su gia tng dn s d thj rt da dang gm su gia tng tu nhin ca c dn d thj, su di
c hop php v bt hop php t cc vng nng thn, vic m mang v kinh t, v cng
nghip, gio duc trong cc d thj v.v...
Hin nay, din tch cc thnh ph trn th gii chim 0,3 din tch tri dt v 40 dn s th
gii. Theo s liu du bo ca tiu ban dn s Hi dng X hi v Kinh t th gii, th dn s d
thj trn th gii t nm 1960 dn nm 2000 c th tng gp 3 ln dat 3200 triu hay 50 dn
s th gii.
Siu thj l gi?
Xu th d thj ho trn ton th gii s dn ti su hnh thnh cc Siu d thj vi dn s trung
bnh trn 4 triu ngi. Hin nay, trn th gii c 20 siu d thj vi dn s trn 10 triu ngi,
trong d C 11 CHU , 7 CHU MY V 2 CHU PH. KHU VUC CHU - Thi
Bnh Dng hin nay d c 18 thnh ph trn 4 triu dn, con s ny s tng
ln 52 vo nm 2050.
Trong 500 thnh ph v thj trn Vit Nam hin nay, chi c 2 thnh ph trn 1
triu dn l H Ni (khong 2,2 triu k c ngoai thnh) v Thnh ph H Ch
Minh (hn 4 triu k c ngoai thnh). Trong vng 10-15 nm ti, nu khng
quy hoach d thj hop l, c H Ni v Thnh ph H Ch Minh s tr thnh cc
siu d thj vi tt c nhng vn d mi trng phc tap v mt d dn c,
ngho di v thiu thn c s ha tng.
S gia tng dn s th gii tc ng n mi trng nh th no?
Tc dng mi trng ca su gia tng dn s th gii c th m t bng cng thc tng qut:
I= C.P.E
Trong d:
C: Su gia tng tiu thu ti nguyn trn dn vj du ngi.
P: Su gia tng tuyt di dn s th gii.
E: Su gia tng tc dng dn mi trng ca mt dn vj ti nguyn doc loi ngi khai thc.
: Tc dng mi trng ca su gia tng dn s v cc yu t lin quan dn dn s.
Cc tc dng tiu cuc ca tnh trang gia tng dn s hin nay trn th gii biu hin cc kha
canh:
71
Sc p ln ti ti nguyn thin nhin v mi trng tri dt do khai thc qu mc cc
ngun ti nguyn phuc vu cho cc nhu cu nh , sn xut lng thuc, thuc phm,
sn xut cng nghip v.v...
Tao ra cc ngun thi tp trung vot qu kh nng tu phn hu ca mi trng tu
nhin trong cc khu vuc d thj, khu sn xut nng nghip, cng nghip.
Su chnh lch v tc d pht trin dn s gia cc nc cng nghip ho v cc
nc dang pht trin gia tng, dn dn su ngho di cc nc dang pht trin v su
tiu ph d tha cc nc cng nghip ho. Su chnh lch ngy cng tng gia d
thj v nng thn, gia cc nc pht trin cng nghip v cc nc km pht trin dn
dn su di dn moi hnh thc.
Su gia tng dn s d thj v su hnh thnh cc thnh ph ln - siu d thj lm cho mi
trng khu vuc d thj c nguy c bj suy thoi nghim trong. Ngun cung cp nc
sach, nh , cy xanh khng dp ng kjp cho su pht trin dn c. nhim mi
trng khng kh, nc tng ln. Cc t nan x hi v vn d qun l x hi trong d
thj ngy cng kh khn.
Tj nan mi trng l gi?
"Tj nn mi trng l vic con ngi buc phi ri khi noi c tr truyn thng ca mnh tm
thi hay vnh vin do nhng nguyn nhn mi trng gy nguy him cho cuc sng ca ho".
Hin nay, trn th gii c 225 ngi th c mt ngi phi tj nan mi trng. Nguyn nhn ca
tj nan mi trng l su t hop ca mt s yu t sau:
Khng c dt canh tc, mt dt c tr.
Mt rng, hoang mac ho.
Xi mn dt.
Mn ho hoc ng ngp.
Han hn, thiu nc.
i ngho.
Suy gim da dang sinh hoc.
Bin dng kh hu v thi tit xu.
Suy dinh dng v djch bnh.
Qun l nh nc km hiu qu.
Tj nan mi trng chnh l chi thj ca su mt n djnh v l mt trong nhng nguyn nhn dn
dn xung dt.
Ngho i v mi trng c quan h nh th no?
Ngho di lm cho cc cng dng ngho phu thuc vo cc ngun ti nguyn mng
manh ca dja phng tr nn d bj tn thng do cc bin dng ca tu nhin v x
hi.
Ngho di dn dn thiu vn du t cho sn xut, cho c s ha tng v vn ho gio
duc v cho cc du n ci tao mi trng.
Ngho di lm gia tng tc d khai thc ti nguyn theo hng qu mc hay hu dit.
Ngho di l mnh dt l tng cho m hnh pht trin chi thj tp trung vo tng
trng kinh t v xy dung mt x hi tiu thu.
Ngho di gp phn bng n dn s.
72
Nhng lng thc v thc phm ch yu ca con ngi gm nhng gi?
Con ngi d thun ho chng 80 loi cy lng thuc, thuc phm ch yu v trn 20 loi
dng vt. V lng thuc, ch yu c ba loai ng cc: la gao, la m, ng vi qu na din tch
dt dai trng trot trn hnh tinh. Chi ring la gao v la m cung cp chng 40 nng long
v thc n ca loi ngi.
La go l cy lng thuc quan trong hn c do n thch ng vi nhiu diu kin kh hu v
sinh thi rt khc nhau: nhit di, n di, vng cao, kh, vng thp c nc. Din tch trng la
trn th gii khong 140 triu ha, tp trung ch yu chu (90 din tch), nng sut
trung bnh 25 taha mt vu vi sn long tng cng khong 344 triu tn.
La m dng hng th hai sau la gao v cy lng thuc ch yu. La m thch nghi vi kh
hu n di, ma dng lanh m, nng sut bnh qun khong 20 taha trn din tch 210 triu ha
v tng sn long th gii l 355 triu tn.
Ng l loai cc dng th ba, sn long ng trn th gii khong 322 triu tn vi 40 din
tch tp trung Bc v Trung M. Xt v gi trj dinh dng th la c nng long tng s - 234
Kcal100g v protein - 4,4, cn ng l 327 Kcal100g v 7,6. Tuy nhin, la gao c kh
dy d cc loai axit amin cn thit, trong khi d, ng thiu hn hai loai quan trong m c th
khng th tng hop doc l lizin v priptophan.
Cc thuc phm ch yu nh rau, qu, thjt, c. Nhng th ny nhm b sung cc yu t dinh
dng cn thit cho c th m cy cc khng c d. V rau c c khoai ty, khoai lang,
sn... l nhng cy va lm lng thuc va lm thuc phm. Khoai ty trng min kh hu n
di v nhit di khong 23 triu ha vi sn long chng 0,35 t tn. So vi khoai ty, khoai
lang c t l gluxit cao hn (26,0), nhng dam lai thp hn (1,40). Khoai lang, sn thch
nghi vi kh hu nng. Tng sn long th gii khong 90 triu tn cnm.
V rau hat quan trong nht l d tng (du nnh) v lac. Theo sn long th chng khng th
so vi cc loai cc, nhng thnh phn protein cao hn gp nhiu ln. Tng sn long cc loai
du d trn th gii khong 47 triu tnnm.
Thjt, c l loai thuc phm dng vai tr quan trong bo dm long protein cn thit cho con
ngi. Tr c ra, 9 loi dng vt l tru, b, lon, d, ngng, g, vjt, g ty cung cp phn ln
protein nui sng con ngi. B v lon cng lai c kh nng tho mn 90 tng long thjt do
gia sc dem lai. V sa th b dm bo 90, tru khong 5, cn lai l d v cu.
Vi sao vn lng thc trn th gii lai ang trong tinh trang bo ng?
Vn d lng thuc dang trong tnh trang bo dng trn th gii. Ngi ta thng k, c 10
ngi th c 1 ngi bj di. S ngi di ngy mt tng ln, t nm 1985 d tng thm 40
triu.
Ngoi s ngi di kinh nin, thng xuyn c 500 triu ngi thiu n, hu ht tp trung
cc nc dang pht trin. c th nui thm 1 t dn vo nm 2000 v duy tr mc sng
hin nay, phi tng thm 40 sn xut lng thuc, nng sut cy trng phi tng 26.
Th nhng, do vic ph rng, hng nm c chng 25 - 30 t ha dt bj xi mn. Sa mac chim
36 din tch dt dai th gii, ph hu 35 t ha. Chi tnh ring din tch dt trng trot, hng nm
mt di khong 5 - 7 triu ha. Ring chu Phi c 45 cc nc bj nan di v thiu n de doa.
73
Khi long xut khu lng thuc, thuc phm trn th gii ti 200 t d lanm.
dm bo cuc sng, mi ngi thng c nhu cu ring v lng thuc v thuc phm xc
djnh bng khu phn n hng ngy, phu thuc vo la tui, hoat dng ngh nghip, vo kch
thc c th v gii tnh. Nhn chung, lao dng cng nghip nng ngi chu u trong
khong 8 gi di hi khong 2.400 Kcalo di vi nam v 1.600 Kcalo di vi n.
i vi ngi Vit Nam, nhu cu c thp hn mt t: 2.100 kcal v 1.400 Kcal. Trong khu
phn thc n hng ngy khng chi tnh ring long calo, m cn phi tnh dn thnh phn
nhng cht dinh dng cn thit, dc bit l protein. Nhu cu ny thay di cng ging nh
calo, dng thi cng phi tnh dn cht long ca ngun protein. Nu thiu protein dng vt
trong khu phn thc n th phi b protein thuc vt. Nhng hm long protein trong thuc vt
thng rt thp. Su thiu protein trong khu phn thc n cc nc dang pht trin c khi
cn nghim trong hn c thiu calo, nht l di vi phu n c thai, phu n dang nui con v tr
em. Trong cun sch "Ci di trong tng lai" cho bit, trong s 60 triu ngi cht hng nm,
th cht do di n l 10 - 20 triu, s cn lai bj cht v thiu dinh dng v bnh tt.
Vit Nam, qua s liu diu tra ca Vin dinh dng trong 3 nm 1987, 1988, 1989 23 tinh,
thnh ph trn 1278 h cho thy, ba n ca nhn dn ta cn thiu v s long, mi dat 1950
Kcal1ngi1ngy, so vi yu cu l 2.300 Kcal cn thiu 15. S gia dnh di mc 1500
Kcal doc lit vo loai di chim 17, t 1500 - 1800 Kcal vo loai thiu ln dn 23, cng c
hai loai thiu trn dn 40, s ngi gy n chim 38, nam gii chim 62 v khong
40 tr em suy dinh dng. T l thiu vitamin A - mt chi s tng hop v su di ngho
nc ta cao gp 8 ln mc quy djnh ca T chc t th gii.
Cch mang Xanh l gi?
Cch mang Xanh c hai ni dung quan trong h tro v b sung cho nhau l tao ra nhng ging
mi v nng sut cao ch yu l cy lng thuc v s dung t hop cc bin php k thut d
pht huy kh nng ca cc ging mi.
Cuc Cch mang Xanh doc bt du Mhico cng vi vic hnh thnh mt t chc nghin
cu quc t l: "Trung tm quc t ci thin ging ng v m CMMT v Vin nghin cu quc
t v la Philippin - RR V N ? - AR".
n , t mt nc lun c nan di kinh nin, khng sao vot qua ngng 20 triu tn lng
thuc, thnh mt dt nc d n v cn d d xut khu vi tng sn long k luc l 60 triu
tnnm. Nm 1963, do vic nhp ni mt s chng la m mi ca Mhico v x l chng
Sonora 64 bng phng xa d tao ra Sharbati Sonora, hm long protein v cht long ni
chung tt hn c chng Mhico tuyn chon. y l mt chng la m ln, thi gian sinh trng
ngn. Sn long k luc ca la m n l 17 triu tn vo nhng nm 1967 - 1968. Ngoi
ra, nhng loai cc khc, nh tao ging mi cng d da dn nng sut k luc. Bajra, mt
chng k c nng sut n djnh 2500 kgha, ng cao sn nng sut 5000 - 7300 kgha. La
min (Sorga) nng sut 6000 - 7000 kgha vi nhng tnh u vit nh chn sm hn, chng
chju su bnh tt hn hn so vi cc chng dja phng. c bit la gao, trng trn din tch
rng N ? - TRN 35 TRU HA, NHNG NNG sut trung bnh chi dat 1,1 tnha. Vi
Cch mang Xanh, ging R8 d tao ra nng sut 8 - 10 tnha.
Mt diu dng lu l Cch mang Xanh N ? KHNG NHNG EM N CHO NG
dn nhng chng cy lng thuc c nng sut cao, m cn ci thin cht long dinh dng
ca chng gp nhiu ln. V du chng Sharbati hat va to, va chc, cha 16 protein, trong
74
d 3 l lizin. Do tip tuc ci tin v tuyn lua ging nn c ni chng ny d cho 21 protein.
Nh vy, Cch mang Xanh d tao ra nhng thnh tuu ln trong sn xut lng thuc ca th
gii. Bn canh d, Cch mang Xanh vn tim n nhng han ch nh yu cu vn ln d du
t cho sn xut, s dung nhiu loai phn bn c th lm tng mc d nhim khu vuc canh
tc nng nghip, s dung dai tr ging mi lm gim du tr cc ngun gen v cy lng thuc.
Vi sao cn khng ch tng dn s?
Trung Quc l nc dng dn nht th gii, hn 1,2 ti ngi. Dn s th gii hin nay d hn
6 ti ngi. Con s d khin bt c ai quan tm ti nhn loai cng phi git mnh lo lng, nhng
diu dng so hn l tc d tng dn s th gii dang din ra rt nhanh. Hin nay trn th gii
bnh qun mi giy c 3 tr em ra di, mi ngy nhn loai sn sinh ra 30 van tr em. Vi tc d
sinh d ny th dn nm 2120 dn s th gii s vot qu 15 ti ngi, lc d moi ni trn th
gii du lm vo cnh dt cht ngi dng.
Dn s cng nhiu, sc p v thuc phm, lng thuc, nng long, mi trng, ti nguyn
cng ngy cng ln. Ly mt vi sn phm thng dng ca con ngi lm v du: Nm 1976
bnh qun mi ngi dn trn th gii n ht 342 kg lng thuc, nm 1977 gim xung cn
318 kg nm 1976 long thjt b v thjt cu tiu thu bnh qun mi ngi l 11,8 kg v 1,9 kg,
nm 1991 gim xung cn 10,9 kg v 1,8 kg nm 1970 th gii tiu thu c nhiu nht, bnh
qun mi ngi 19,5 kg, nm 1991 gim xung cn 16,5 kg.
V ngun ti nguyn khong sn v thu din, vi trnh d k thut hin nay loi ngi dang
dng trc kh khn rt ln, vic cung cp nng long ngy cng cng thng, din sn xut
ra khng d dng, trong khi d cht thi cng nghip ngy cng gy nhim nghim trong mi
trng tu nhin.
Mun gim bt nhng sc p d, nht thit phi khng ch ti l tng dn s, dng thi phi
hop vi cc mt khc. Hin nay, trc tnh hnh dn s th gii dang tng manh, d c ngi
dt cu hi: "Tri dt c th nui doc bao nhiu ngi?". Nu bnh qun mt ngy mi ngi
tiu thu s nhit long tng ng vi 9200 jun th mt nm s tiu thu 35,5 x 10
5
jun. Mi nm
thuc vt trn Tri dt hp thu doc t nh Mt tri 165 x 10
15
gam cht hu c, tng ng vi
2761 x 10
15
jun nhit long. S long nhit long d c th d dng cho 800 ti ngi, nhng
d l diu khng thuc t v cho dn nay loi ngi mi chi khai thc doc 0,5 tng nhit
long t ngun thuc vt. Vi khoa hoc k thut tin tin, d c loi dung doc 1 tng nhit
long t ngun thuc vt th Tri dt cng chi c th nui sng doc 8 ti ngi. Thuc t liu
Tri dt c th nui doc s ngi dng nh vy khng, diu ny rt kh ni v tnh ton trn
l thuyt cha th dng hon ton vi thuc t. Bi vy nhn loai cha nn vi vng chay ngay
ti gii han nguy him: 8 ti ngi.
Vi sao mi gia inh ch nn c 2 con?
Trong x hi c tng tn tai quan nim "Tri sinh voi, tri sinh c", "Thm con, thm ca".
Quan nim d d khin gia dnh d rt nhiu con, lm cho dn s tri dt tng manh, hin nay
d dat ti 6 ti ngi. Ngi sinh nhng dt khng sinh thm. Khng nhng th dt mu m d
trng cy nng nghip cn gim di nhanh chng. V con ngi khng chi cn c ci n. X hi
pht trin, con ngi cn c d ch d , nhu cu v ch vui chi gii tr, dng di, trng
hoc, bnh vin cng tng ln, do d cn dn dt cho xy dung. X hi tin ln con ngi cn
c nhiu hng ho vi cht long cao hn. Tiu thu trn du ngi tng manh, trong khi d
nhiu loai ti nguyn khong sn khng sinh mi doc, nn can kit dn. Dn s tng, sn
xut pht trin lm tng long cht thi ra mi trng, lm suy thoi v nhim mi trng
75
nghim trong.
Trong mi gia dnh, kh nng lao dng l c han. Nu mi cp vo chng chi c hai con v
khng d qu sm hoc qu mun, th di mi mi nh thng chi c th c dn ba th h:
ng b, b me v hai con. Sn phm lao dng doc chia s cho 6 ngi. Cuc sng s dy
d, sung tc, c phn d dt d xy nh, mua tivi, t lanh..., di du ljch, nghi mt... Thi gian b
me dnh cho vic hoc hnh, vui chi ca con ci cng nhiu ln. Nhng ngi con nh th c
dy d diu kin d kho manh, hoc tt, ln ln thnh ngi ti gii. Chi cn gia dnh c thm
mt em b l kinh t s kh khn hn. Thi gian v nhng su u ym, n cn ca b me dnh
cho cc con ln gim di. Su vt v thiu thn lm cho ngi ln chng gi yu hn, tr em
chju nhiu thit thi hn, mi trng xung quanh t doc quan tm hn. Nu gia dnh lai c ti
5 - 7 ngi con, th mi da con khng chi doc hng thu t hn, m cn phi lao dng nhiu
hn may ra mi d n d mc, hoc hnh.
Trong x hi cng nh vy. Ngi tng nhng dt khng tng, kh nng sn xut ca tri dt
l c han, kh nng ca mi trng chju dung nhng tc dng ca con ngi cng l c han.
Nu ngy hm nay chng ta khai thc dn can kit ti nguyn thin nhin v gy nhim mi
trng, th khng chi chng ta, m c cc th h con chu chng ta trong tng lai s khng
cn g d sng v pht trin.
Theo cc nh khoa hoc th chin tranh, di km, djch bnh, suy thoi mi trng, xt cho cng,
du bt ngun t tng dn s. Tht vy, dn s tng d dn dn khai thc ti nguyn can kit.
V khi ti nguyn khng d chi dng, ngi ta bt du tm kim chng ngoi pham vi s hu
ca mnh, dn ti tranh ginh, dnh nhau. Dn s dng, kh pht trin dn tr v kinh t, di
sng di ngho, lac hu, ngi ta rt d v ci n m ph hu mi trng, v mt cy m cht
ph c rng. Ngho di thng di lin vi mt v sinh, thiu phng bnh, nn d m dau. Djch
bnh pht ra m khng c tin v bin php hu hiu d ngn chn th s ly lan nhanh chng.
Ngho kh cng dn dn han ch trong vic lua chon cc cng ngh mang tnh bo v mi
trng cao, lm cho mi trng d bj nhim hn.
Nu c theo d pht trin hin nay, dn s th gii s nhanh chng dat ti 10 t v hn na.
Mt tri dt nui 6 t ngi hin nay cn kh khn, mi trng cn bj suy thoi, th lm sao n
c th chju dung doc trn 10 t ngi vi mc tiu thu chc chn l cao hn hin tai.
Vi sao thng xuyn tip xc vi aming lai c hai?
Aming c dc dim cch din, cch nhit, cch m, chju doc nhit d cao, chju doc axit,
kim v lu hng. V vy aming doc s dung rng ri vi khi long rt ln. V du, cc ng
dn nc nng thng doc boc mt lp soi bng aming, bn ngoi trt ximng d gi nhit.
Cng nhn lm vic ni c nhit d cao thng doc trang bj tap d che nguc, di, chn v
gng tay lm bng soi bng aming d chng bng.
Aming l nhng hop cht mui axit silic doc khai thc m qung silic v gia cng thnh
soi bng aming d dt thnh cc vt liu bo h lao dng k trn. Trong qu trnh sn xut
cng nghip, c mt tn soi aming s c 10 gam soi bng tht thot ra mi trng. Cc nh
khoa hoc d chng minh rng, cc soi bui aming l lng trong khng kh, nu ht phi mt
long nht djnh vo phi s gy ra cc bnh ung th phi, khi u vng nguc, ung th da
dy, rut, v.v...
Nm 1955, cc nh khoa hoc Anh d phn tch v thy rng, ti l cht v ung th phi nhng
cng nhn sn xut nguyn liu aming cch din cao gp 14 ln so vi nhng cng nhn
khng tip xc vi aming. T nm 1967 dn nm 1977, cc nh khoa hoc Anh d theo di
sc kho ca 17800 cng nhn M v Canada sn xut nguyn liu soi aming v thy rng, ti
76
l mc bnh ung th phi v u di da du rt cao. Cc cng nhn sn xut aming lai thng
mc qun o bo h v nh khin khng kh trong nh bj nhim bui aming v l tt nhin
ngi nh ca ho cng d bj ung th phi. Rt nhiu ti liu quc t khng djnh mt s thnh
ph ln trn th gii d bj nhim bui aming. V du, hm long bui aming trong khng kh
tai cc thnh ph ln M l 0,1 - 100 mgm
3
Anh 0 - 1 mgm
3
Php 0,2 - 1,5 mgm
3

H Lan 0,1 - 100 mgm
3
Trung Quc 0,04 - 1,06 mgm
3
.
Nhng ngi thng xuyn tip xc vi soi aming d bj vim da do da lun bj soi aming
kch thch. Bui aming xm nhp vo c th s gy ra bnh bui phi. Khi mi mc bnh, bnh
nhn c triu chng th gp, ho khan, khac ra dm v kh th. Ngi bnh nng thy dau
nguc, tim dp nhanh, st cn, cng nng ca phi gim st r rt.
Thi gian bnh ung th do bui aming gy ra rt di. V du, thi gian bnh ung th phi t
15 - 20 nm nn rt kh pht hin. Bi vy cn sm phng nga bnh ung th do bui aming
gy ra. Hin nay cc nh khoa hoc dang nghin cu vt liu thay th aming, dng thi han
ch ti da VC TP XC V AMNG. CC thnh ph ln, ngi ta cm xy dung nh
my sn xut soi aming dng thi c gng khp kn dy chuyn tu dng ho sn xut
aming. Ngoi ra cn tng cng bo v lao dng cho cng nhn sn xut aming, nghim
cm vt rc v cc ph thi aming ra ni cng cng.
Vi sao ma phn mt cht thi c li cho sc kho?
Vo nhng ngy c ma phn m t, ta thng cm thy sng khoi v tinh to hn cc
ngy khc, nht l nhng vng kh hanh t ma.
V sao ma phn lai khin con ngi cm thy d chju?
Bi v trong khng kh kh hanh c rt nhiu bui bm, khin con ngi ht th s cm thy ngt
ngat kh chju. Ma phn ri ko theo hu nh tt c cc bui bm trong khng kh xung mt
dt. Cc nh khoa hoc cho bit, mt s cht bui trong kh quyn c tnh phng xa. Khi ma to
nhng hat bui c tnh phng xa ny khng doc ra sach, nhng ma phn cc hat bui phng
xa ha thp dn v mt di tnh phng xa m khng lm nhim mi trng trn mt dt.
Nhng hat ma phn lt pht s gt ra sach cc hat bui trong khng trung, lm khng kh
trong sach, dng thi lm tng thm cc hat ion m trong khng kh. Chnh v vy khi tri ma
phn con ngi cm thy tm hn sng khoi, sc khe nh doc tng thm.
Ngi mi thm ca cc sn phm ho cht c hai cho sc kho khng?
Bn gh, ging t by trong cn phng, cc d dng mi cng to ra mi thm nhe rt d
chju, nhng v sao khng nn ngi mi thm ca cc d dng d?
Trong cc ho cht c mt loai cht hu c goi l cht thm. Cht thm ny c mi thm nhe,
d chju v tn tai trong rt nhiu loai vt cht. Thnh phn ch yu ca cht thm ny l
benzen (C6H6). Khi c mt phn van cht thm benzen trong khng kh v con ngi ht th
khng kh ny lin tuc trong vi gi s bj nhc du, mt mi. Nu con ngi sng v lm vic
lu di trong mi trng khng kh d th kh nng tao ra huyt cu ca tu xng s bj tn
hai, dn dn bnh thiu mu, thm ch dn dn bnh mu trng.
Ti liu diu tra ca B Lao dng M cho bit, ti l t vong v bnh mu trng ca nhng ngi
tip xc vi benzen cao gp 5 ln ngi bnh thng. T chc t Th gii d xp cht
benzen vo danh sch nhng ho cht gy bnh ung th. Mt s nc trn th gii quy djnh
77
phu n khng doc lm cng vic tip xc vi benzen, cc cng nhn tip xc vi benzen phi
thng xuyn thay di cng vic, han ch ti da thi gian tip xc vi benzen.
Benzen v cc hop cht ca benzen du c dc tnh d ho tan nn doc ng dung rt rng
ri. Trong thi dai sn phm ho hoc, benzen v cc hop cht ca benzen ngy cng doc tn
dung trit d. Vecni, sn, keo dn, cht tao bot,v.v...du cn dng ti benzen. Bi vy cc d
dng gia dnh, giy dn tng du to mi benzen thm nhe. Gp phi trng hop d, chng
ta cn tm cch thng gi trong phng d gim ti thiu hm long benzen trong khng kh.
Sau mt thi gian benzen bay hi ht, sc khe ca chng ta s khng bj de doa na.
Thuc bo v thc vt gy tc hai n sc kho nh th no?
Thuc bo v thuc vt l cc loai ho cht do con ngi sn xut ra d tr su bnh v c dai
c hai cho cy trng. Thuc bo v thuc vt doc phn thnh hai loai chnh l thuc tr su v
thuc dit c. Cc loai thuc ny c u dim l dit su bnh, c dai nhanh, s dng lai dn
gin, nn doc nng dn a thch. Nhng thuc bo v thuc vt cng c rt nhiu tc hai, d
l:
Trong tu nhin c rt nhiu loai su hai khc nhau, c loai su n np di l, c loai duc vo
thn cy, c loai lai chui vo dt, nn phi dng nhiu loai thuc khc nhau d tiu dit chng.
Vic ny gy kh khn cho ngi s dung, nht l nhng ngi nng dn c trnh d vn ho
thp. Nhiu ngi chi thch mua thuc r d phun, khng cn bit pham vi tc dung ca chng
ra sao. C ngi hay phun qu liu chi dn d cho "chc n", lm tng long thuc tha tch
dong trong dt v nc.
Cc loai thuc tr su thng c tnh nng rng, ngha l c th dit doc nhiu loai cn trng.
Khi dng thuc dit su hai mt s cn trng c ch cng bj dit lun, dng thi nh hng ti
cc loai chim n su, v chim n phi su d trng dc. Ni cch khc, sau khi phun thuc tr
su, s long thin djch ca nhiu loai su cng gim. iu d c loi cho su pht trin ca su
hai.
Cc loai thuc tr su du c tnh dc cao. Trong qu trnh dng thuc, mt long thuc no
d c th di vo trong thn cy, qu, hoc dnh bm cht trn l, qu. Ngi v dng vt n
phi cc loai nng sn ny c th bj ng dc tc thi dn cht, hoc nhim dc nhe, t t gy
nh hng nghim trong dn sc kho. Do trnh d han ch, mt s nng dn khng tun th
dy d cc quy djnh v s dung, bo qun thuc tr su, c ngi ct thuc vo chan, vo t
qun o, nn d gy nn nhng trng hop ng dc, thm ch cht thm thng do n nhm
phi thuc.
Mt s loai thuc tr su c kh nng bay hi manh nn gy kh chju, mt mi, thm ch
chong ngt cho ngi truc tip phun thuc su trn dng rung, nht l trong trng hop
khng c cc bin php phng trnh tt.
Vic dng thuc tr su lin tuc s sinh chng nhn thuc. V th mi loai thuc tr su chi c
tc dung manh mt s nm du s dung. han ch bnh nhn thuc, tng kh nng dit tr
su ngi ta thng tng dn nng d thuc, tng s ln dng thuc. Tuy nhin bin php ny
khng lu di do khng th tng mi nng d doc. Mt khc, n lm nhim mi trng
manh hn, do long tn d trong mi trng nhiu ln.
Mt s loai thuc tr su c tnh nng ho hoc n djnh, kh phn hu, nn s tch lu trong mi
trng. Sau nhiu ln s dung long tch lu ny c th cao dn mc gy dc cho mi trng
dt, nc, khng kh v con ngi. Do thuc tn dong lu khng phn hu, nn c th theo
nc v gi pht tn ti cc vng khc, theo cc loi sinh vt di khp moi ni. Thuc dit c
78
doc dng mc t hn. Tuy nhin do c tnh dc, chng cng gy nn nhng tc hai ti mi
trng ging nh thuc tr su.
Ni tm lai, thuc tr su, dit c khng chi c tc dung tch cuc bo v ma mng, m cn
gy nn nhiu h qu mi trng nghim trong, nh hng ti h sinh thi v con ngi. Do
vy cn phi thn trong khi dng thuc v phi dng dng liu, dng loai, dng lc theo chi dn
ca cn b k thut.
Vi sao DDT bj cm s dng?
DDT l loai thuc tr su d doc s dung trong nhiu nm qua. Cng thc ho hoc ca loai
thuc ny l C14H9Cl5' tn khoa hoc l dichloro-diphenyl-trichloroethane v goi tt l DDT, do
nh sinh ho hoc Thu s, Paul Muller pht minh nm 1938. Thuc DDT va ra di d t r tc
dung tuyt vi trong vic tiu dit cc loai cn trng c hai trong nng nghip. Hu nh tt c
cc loai su bo c hai du bj cht khi gp phi DDT. Trong chin tranh th gii ln th hai,
ngi ra d dng DDT d tiu dit rt hiu nghim loai bo cht, gip cho cc binh s chin du
Bc Phi thoi khi nan djch thng hn do bo cht ly truyn. Tip d, T chc t th gii
d dng DDT d dit mui v thu doc thnh cng ln trong vic ngn chn bnh st rt ly
lan. Vi nhng thnh tch d DDT d tr thnh vua ca cc loai thuc tr su v nm 1948,
ng Muller - ngi pht minh ra DDT d vinh du nhn gii thng Nobel v ho hoc.
Nhng 30 nm sau, DDT bj tuyn n "t hnh" (bj cm sn xut v s dung). Khi DDT mi ra
di, dng l n c sc manh v djch. Nhng chi mi my nm sau d c mt s loai cn
trng c hai khng so DDT na. Chng d nhn vi DDT. n nm 1960 d c 137 loai cn
trng c hai nhn thuc DDT. Cha ht, DDT d km hiu qu trong vic tiu dit cn trng c
hai, lai cn git cht kh nhiu chim chuyn n cn trng c hai. Do DDT c thnh phn tng
di n djnh nn kh bj phn gii trong mi trng tu nhin v thm nhp vo c th cc loai
chim theo h thng nc, thuc vt ph du, dng vt ph du, tm c nh... DDT khi trong
nc c nng d khng dng k, nhng khi xm nhp vo c th chim, nng d ca DDT s
tng ln hng triu ln khin chim nu khng bj cht cng mt kh nng sinh sn. y l diu
m con ngi khng ng ti.
Cng do doc s dung khp th gii, DDT qua nc v thuc phm xm nhp vo c th con
ngi, ph hy ni tit t gii tnh ca con ngi, gy ra cc bnh v thn kinh, nh hng ti
cng nng ca gan. Hu qu ny xy ra cng ngoi du kin ca con ngi.
Thuc tr su DDT cn c dc dim ngoai l, d l k t nm 1974 ton th gii hon ton
ngng sn xut DDT, nhng hu qu ca DDT trong mi trng cn lu mi ht. Thuc DDT
trong khng kh phi sau 10 nm mi gim nng d xung ti l ban du l 110 DDT tan trong
bin cn phi mt thi gian lu hn na mi phn hy ht. Theo du don ca cc nh khoa
hoc, phi dn sau nm 1993 DDT trong nc bin mi phn hy v c bn.
Vi sao ch da vo thuc tr su ho hc khng khng ch c su hai cy trng?
Trn tri dt c khong 1 triu loi cn trng, trong d c khong 5 van loai n thuc vt v chi
c khong 1 (khong 500 loi cn trng) chuyn n hoa mu, cy n qu. Tuy s long
chng loai khng nhiu nhng chng rt phm n v n rt kho, gy tc hai rt ln di vi cy
lng thuc, rau xanh, cy n qu. Theo thng k, Trung Quc mi nm su bo gy tn tht
10 sn long lng thuc, 20 sn long du thuc vt, 30 sn long rau xanh v 40 sn
long tri cy cc loai.
Ngnh ho hoc v cng nghip ho cht khng ngng pht trin v sn xut ra ht loai thuc
su ny dn loai thuc su kia d di ph vi cn trng c hai. Nhng chi mt thi gian sau
79
cc cn trng c hai khng so thuc na. Con ngi buc phi tng liu long phun thuc v
thu doc kt qu nht djnh, nhng cng chi ko di doc mt thi gian.
Con ngi lai tm cch ch ra cc loai thuc su tng hop mi. Tnh dn thp k 70, ton th
gii d s dung hn 12.000 loai thuc tr su d di ph vi cn trng c hai. Nhng trong
thuc t, con ngi khng nhng khng tiu dit ht doc cn trng c hai m cng ngy
chng cng pht trin hn. n nay, loi ngi mi tinh ng rng, nu chi dua vo thuc tr
su th khng th tiu dit ht doc cn trng c hai. Bi l trong qu trnh s dung thuc su
trn lan, di tong bj hai nhiu nht khng phi l cn trng c hai m l k th ca chng - d
l cc loi chim c ch. Thuc t cho thy rt nhiu loai chim c ch d bj cht v thuc tr su,
trng ca nhiu loai chim bj nhim thuc tr su khng th n thanh chim non doc. Trong khi
d cc loai su bo c hai sinh si ny n rt nhanh v mau chng nhn thuc. D phun vi liu
long ln, chng vn khng cht m vn sinh si ny n nh thng. Thuc su cng phun
nhiu cng lm nhim khng kh, nc, dt v cy trng. C th ni hin nay trn tri dt
khng c ni no khng c thuc tr su xm nhp vo mi trng sng.
ng nhin con ngi vn phi s dung thuc tr su trong pham vi cho php, nhng khng
th chi dua vo thuc tr su d tiu dit cn trng c hai. Ngy nay, ngi ta p dung cc
bin php tng hop di ph vi cn trng c hai, trong d c bin php dng cn trng dit cn
trng, dng vi trng dit cn trng v dc bit ch bo v cc loai chim chuyn n cn trng
c hai. Ngoi ra ngi ta cn gy, nhn ging v nhp khu cc loai cn trng c ch d tiu
dit cn trng c hai. Chi c nh vy mi c th ngn chn duoc nhim mi trng v khng
ch mt cch hiu qu cc loai cn trng c hai.
Vi sao cn sn xut rau xanh v hai?
Gn dy, M v c xut hin mt s ca hiu chuyn bn "lng thuc sinh thi", "tri cy
sinh thi" v "rau xanh sinh thi". Chng cn phi gii thiu nhiu cng d bit ca hiu d rt
dng khch, bi l tm l ngi tiu dng du thch mua loai lng thuc, tri cy v rau xanh
v hai.
My chuc nm gn dy, cng vi nan nhim mi trng ngy cng nghim trong, ngi ta
d pht hin ra cc loai cht gy nhim khng kh, nc v dt. Khng t cht nhim d
xm nhp vo lng thuc, tri cy v cc loai rau xanh. l diu de doa rt ln di vi loi
ngi v cc th h con chu. V du n lng thuc c cha nhiu cadimi s tch tu trong c
th ngi khin xng bj gin d gy, nghim trong hn cn gy bnh dau xng hoc n
rau xanh c cha mui nitrat qu mc cho php s gy ng dc, tr em bj bnh kh th, thm
ch bj ung th. Mt s loai thuc tr su bm dnh rt lu vo rau xanh, tri cy khin ngi n
phi bj phn ng ng dc nh hng xu ti sc kho. trnh tnh trang ny, ngi ra d s
dung bin php ti u l trong qu trnh trng cy lng thuc, cy n qu, rau xanh,... tuyt di
khng dng thuc tr su, cc cht nhim c hai cho cy trng nh cadimi, nitrat,... Nhng
sn phm nng nghip d doc goi l "Nng sn khng nhim ", "Rau xanh v hai", "Lng
thuc sinh thi", "Tri cy sinh thi".
Vic sn xut ra nhng sn phm nng nghip "hon ton v hai" nh trn di hi rt nhiu
cng sc. Chi ring vic trng "rau xanh v hai", cc giai doan gieo trng, chm sc,...di hi
khng doc bn phn dam hoc bn rt t phn dam d trnh nhim mui nitrat, m thay vo
d phi bn phn v c nh phn chung, phn bc,... Mun trnh nhim thuc su, phi
chon loai ging cy kho chng doc su bnh v chi doc phun thuc su sinh hoc, ch
khng phun thuc su ho hoc, dc bit l trc khi thu hoach rau tuyt di khng doc dng
thuc tr su. Nu vn rau xut hin su bnh phi dng cn trng c ch dit su hoc con
ngi phi truc tip bt su. Ngoi ra khng ti rau bng nc thi ca thnh ph v nc
thi cng nghip v nc thi sinh hoat ca thnh ph c cha nhiu ho cht nhim v vi
80
trng gy bnh. at doc nhng yu cu trn, rau xanh sn xut ra v c bn c th goi l
"rau xanh v hai".
Vi sao c Ngy Th gii khng ht thuc l?
Ban d bit ht thuc l c hai cho sc kho nh th no cha?
Mt diu thuc l sn sinh ra 500 mililit khi, trong khi thuc l cha hn 3000 cht ho hoc
trong d c 20 cht d doc xc nhn l gy bnh ung th.
Nm 1825, nh ho hoc Thuy s Picoto ln du tin tm ra cht nicotin trong khi thuc l. Cht
ny lm cho ngi ht thuc l nghin v cng lm cho ngi ht bj nhim dc mn tnh
chuyn sang nhim dc cp tnh. Cc nh khoa hoc d chng minh doc rng cht nicotin
trong mt diu thuc l d lm cht mt con chut, trong 20 diu d lm cht mt con b.
Trong mt cuc thi ht thuc l Php, mt ngi du thi d ht lin 60 diu thuc l v bj
nhim dc cht ngay tai ch.
Nm 1954, cc nh khoa hoc d tm ra cht benzen trong khi thuc l v chng minh doc
cht ny gy ra bnh ung th. Nm 1974, cc nh khoa hoc lai tm ra cht crizen v hop cht
ca metyl vi hm long kh cao trong khi thuc l, gp 5 ln cht benzen. Nhng cht ny
khin dng vt nhim phi du mc bnh ung th vi t l 100. Nm 1977 cc nh khoa hoc
lai tm ra cht metyl hidrazin gy bnh ung th, mi diu thuc l cha 0,15 miligam ho cht
ny. Trong thuc l c cha nhiu cht gy bnh ung th, v vy nhng ngi ht nhiu thuc
l d bj ung th phi, ung th gan, v.v.
Nam n thanh nin ht thuc l s nh hng xu ti th h sau, nht l phu n ht thuc l
trong thi gian c thai d bj d non, thai nhi nhe cn, th cht gim st d sinh bnh tt. Khi
thuc l khng chi nh hng xu dn ngi ht m cn lm nhim mi trng xung quanh,
khin nhng ngi xung quanh tuy khng ht thuc cng thnh "ht" khi thuc l v d bj ung
th. V vy, hin nay nhiu nc trn th gii d cm ht thuc l nhng ni cng cng.
B thuc l d tr thnh mt phong tro rng ri trn th gii, d l nc pht trin hay nc
dang pht trin cng du quan tm ti vn d ny. thc dy phong tro b thuc l, th gii
d chon ngy 31 thng 5 hng nm lm "Ngy th gii khng ht thuc l".
My thu hinh c nh hng ti sc kho khng?
Khi hoat dng, my thu hnh lun pht ra mt long ln tia bc xa c hai cho c th con
ngi. Cc nh khoa hoc d phn tch tia bc xa pht ra t my thu hnh v kt lun rng tuy
nng long pht ra rt nh, nhng nu ngi qu gn tivi trong mt thi gian di s bj nh
hng xu ti sc kho.
Xem tivi, nht l tivi mu m ngi qu gn mn hnh, cc hnh nh mu s lm ngi xem hoa
mt. Nu xem lin tuc trong mt thi gian di, nhn cu s bj sng quang kch thch, dn dn
hin tong thj luc tam thi gim st, nhn moi vt khng r. V vy, cc nh khoa hoc lun
cnh bo moi ngi, khi xem tivi tt nht l ngi cch xa mn hnh 2 mt. Tr em nh tui ni
chung khng nn xem tivi cc em thiu nhi khng nn xem qu na gi thanh thiu nhin
khng nn xem lin tuc 3-4 gi lin phu n c thai tt nht khng nn xem tivi d bo v sc
kho cho thai nhi.
Tia bc xa pht ra t mn hnh tivi lm cho da ngi d bj nhim bui, sc t ca da ln vo
81
trong. Bi vy xem tivi xong nht thit phi ra sach bui bm trn mt.
bo v sc kho, loai tr v gim bt nh hng ca tia bc xa do tivi pht ra di vi con
ngi, cc nh khoa hoc d pht minh ra "mn bo v" trong sut lp trc mn hnh. Xem tivi
qua "mn bo v" ny, nh hng ca tia bc xa s bj han ch ti da.
T lanh c hai cho sc kho con ngi khng?
Ngy nay, t lanh d c mt trong hu ht cc gia dnh trn th gii. T lanh dem lai nhiu tin
loi v nim vui cho moi gia dnh. Nhng t lanh dt trong nh c nh hng th no dn sc
kho con ngi?
Mun gii dp vn d ny, trc tin chng ra cn tm hiu s b nguyn l ca t lanh. Phn
dy t lanh c lp mt my nn, khi my nn lm vic, kh reon nng ln di p sut cao, kh
reon bj nn nng doc da vo b phn lm lanh (tc l nhng ng mu den pha sau t
lanh). Do nhit d lanh bn ngoi tc dng, kh reon bin thnh th lng, cht lng ny chy
xung qua mt h thng nhiu dn ng nh (gim p xut v gim nhit), sau d chy vo hp
bc hi (nm trong t lanh). CHT LNG REON TP THU nhit long ca khng
kh v thuc phm trong t lanh v chuyn sang th kh. Kh reon lai doc my nn v tun
hon theo chu k k trn. Vng tun hon kh reon chnh l qu trnh lm lanh ca t lanh. V
vy khi t lanh lm vic, ta thng nghe thy dng c my nn pht ra m thanh r r, ting
cht lng chy rc rch, nu s vo gin ng mu den pha sau t lanh s thy rt nng.
gin ng ny nhanh to nhit, ta cn d t lanh cch xa tng.
T lanh hoat dng v lm lanh doc l nh qu trnh tun hon cht lm lanh. Trn th gii
hin c khong gn 100 cht lm lanh, nhng thng doc dng nht l cht reon 12 (vit tt
l 12).
reon l tn thng phm ca hop cht hydrocabon halogen cha lo v clo. Kh reon 12
khng mu, khng mi. Khi nng d cht kh ny trong khng kh l 20, con ngi s khng
cm nhn thy, nu tng ln 80, con ngi s ngat th v cht. Kh reon 12 khng chy,
khng n, tnh cht ho hoc n djnh, v vy n doc chon lm cht lm lanh cho t lanh.
Nhng reon 12 c kh nng thm thu rt manh, d lot ra ngoi qua nhng khe h cuc nh.
Do khng mu, khng mi nn khi reon 12 lot ra ngoi khng th pht hin doc. Khi gp la
c nhit d trn 400
o
C, reon 12 s phn gii thnh cht kh phosgen (COCl2). Kh phosgen rt
dc hai di vi c th con ngi.
Tc hai ln hn ca reon 12 l khi lot ra kh quyn, n s ph v kt cu tng ozon trn kh
quyn, khin tng ozon bj long, thm ch bj thng, cc tia t ngoai, tia v tru s chiu thng
xung Tri dt ph hoat diu kin mi trng sinh tn ca loi ngi. V l d, cc nh khoa
hoc dang nghin cu sn xut cht lm lanh thay cho reon 12, hoc nghin cu ch tao loai t
lanh khng dng reon 12 nh t lanh bn dn, t lanh hp thu, t lanh din t, v.v. bo v
tng ozon - mi nh ca Tri dt khi bj ph hoai, cht lm lanh ca t lanh s doc thay th,
nhng t lanh vn mi l ngi ban tuyt vi ca chng ta.
Vi sao trong thnh ph cn c nhiu cy c, hoa l?
Cy c, hoa l l mt thnh phn khng th thiu doc ca tu nhin. Cy c, hp thu kh
ccbonc, nh ra kh xy, l loai kh rt cn cho con ngi v mun loi ht th.
Trong thnh ph dng ngi, nhiu t, xe my, thng dt nhiu than du, thi ra nhiu kh
cacbonic v nhiu loai kh dc hai vo khng kh. V th trong thnh ph cn c nhiu cy xanh
82
d long kh cacbonic v cc kh dc hai khc khng tng ln qu cao, nh d khng kh d
ngt ngat, kh th.
Cy c, hoa l tao cho quang cnh su ti mt, d chju, vi nhiu mu sc tu nhin. Cy c,
hoa l l ni sinh sng, l dim thu ht nhiu loi dng vt tu nhin nh chim, bm, cn
trng... Trong mt thnh ph c qu nhiu nh ca, nh my, cng trnh bng gach, ngi, b
tng, st thp, nhng khong cy c, hoa l xanh ti, vi chim bay, bm lon s lm dju
mt moi ngi, lm gim bt cng thng thn kinh. ng thi nhng khng gian nh vy cng
gip cho nhiu tr em, chi sng trong cc nh cao tng thnh ph, c doc khi nim v mi
trng tu nhin, c doc nhng hnh tong sng dng cho cc t mi hoc, c doc cm
hng trong sng tc vn hoc. Tht vy, nu khng c cy c, th lm sao c ting ve rm ran
sut tra h, lm sao c nhng cuc choi d, ly du ra mu phong v chi chang v bn
ma ca cc em s chng cn my th vj na.
Cy c hoa l gi cho dt doc m v khng bj mt tri nung nng. Trong khi d nhng con
dng nhua, nhng khi nh b tng bj mt tri hun nng, lai to nhit ra lm nng khng kh
xung quanh, cc xe c dng c, my diu ho nhit d cng lm khng kh dng ph nng
thm. Do d nu c nhiu khong cy xanh trn dng ph, xen k vi cc khu xy dung, th
khng kh thnh ph s doc diu ho, bt nng hn. Cc con dng c nhiu cy xanh,
bng mt, gip cho ngi qua dng trnh doc ci nng nng ma h, tao cm gic d chju,
thoi mi khi di lai.
Tn cy nh mt tm li, n gi lai mt phn bui trn l v cn khng cho bui bay di xa.
Trong thnh ph thng c nhiu bui, do khng kh nng hn, xe c v ngi di lai thng
xuyn, cc cng trnh xy dung do dt, d vt liu khp ni, cc nh my nh khi bui lin
tuc... Nhng khong cy xanh trong thnh ph s nh nhng ci my ht bui, lm sach mi
trng. Cy c tit ra mt s cht khng sinh thuc vt c kh NNG TU DT V TRNG
G BNH. du c cy xanh d khng kh sach s hn. Cy xanh cng gp
mt phn nh cung cp ci g v hoa qu ti cho ngi dn d thj.
Cy xanh c nhng tc dung to ln nh vy di vi mi trng v con ngi,
nn trong cc thnh ph, ni mi trng dang bj nhim, rt cn c nhiu cy
xanh, c v hoa.
Th no l nhim thc phm?
Cc loai thuc phm chng ra n hng ngy ni chung du sach, khng c cht nhim.
Nhng hu nh khng c thuc phm no tut di tinh khit m t nhiu du c mang theo
cht nhim. C cht nhim tu sn sinh trong thuc phm, c cht nhim do con ngi da
dn. V du nh trong nhng hat lac d lu ngy bj mc c cha cht dc alatoxin trong dm
bng, c hun khi, thjt lap (thjt sy, thjt kh),... du c cha mui nitrat hoc mui nitric l
nhng cht dc hai. Nu hm long nhng cht d trong thuc phm khng nhiu hoc chng
ta n t th khng c vn d g. Nhng nu hm long vot qu ti l cho php hoc chng ta
n nhiu nhng thuc phm d s nh hng xu ti sc kho, thm ch de hoa tnh mang. Lc
d chng ta s ni rng, nhng thuc phm d d bj nhim v khng nn n.
i vi lac hoc cc thuc phm d lu bj mc, tuyt di khng nn n v mc lac cha alatoxin
gy bnh ung th. Nm 1960, mt s x nghip nui g ca Anh do dng nhn lac mc ca
Brasil lm thc n nui g, d lm 10 van con g bj cht trong mt thi gian ngn.
Mt s loi thuc phm bj nhim l do mi trng bj nhim, s dung thuc tr sau sai quy
djnh hoc do dng gi, vn chuyn sai quy cch. V du cht thi cng nghip lm nhim
83
ngun nc, nu dng ngun nc bj nhim d d nu rou, pha ch nc ngot th nht
djnh khng thu doc rou ngon v nc ngot ngon.
S dung thuc tr su cng khin nhiu loai thuc phm bj nhim. Mt s nc thng xy
ra hin tong nhim dc thic do n d hp. l do nc trong hp hoa qu c cha gc
axit nitric kt hop vi thic trong st ty khng x l tt khi dng hp khin ngi n d hp bj
nn ma v ia chy.
Ngoi ra cn mt s cht nhim do con ngi da vo thuc phm. V du khi lm mn thjt, lap
xng,... ngi ra trn dim sinh (mui nitrat) vo thjt d thuc phm c mu dep v n ngon
ming, dng thi chng vi khun xm nhp d bo qun doc lu ngy. Nhng nu trn nhiu
mui nitrat s gy ng dc cho ngi n hoc nhng k nhn tm cn pha phn dam hoc
thuc DDT vo rou trng d lm tng nng d rou. Ngoi ra c mt s thuc phm bj
nhim l do su c khch quan gy ra.
Nhng su kin trn nhc nh loi ngi ch tc trch trong vic sn xut thuc phm v cn
ht sc thn trong khi sn xut cc loai thuc phm c s dung ho cht dc hai.
Cht c mu da cam hu dit mi trng Vit Nam nh th no?
Trong chin tranh xm loc Vit Nam, dc bit l giai doan t 1965 - 1971, d quc M d
dng nhiu loai cht dit c, lm trui l cy nhm ph hoai ta v qun su v kinh t. Ba loai
cht dc ho hoc ch yu d doc qun di M dng Vit Nam l: Cht dc mu da cam,
cht trng dng d ph hu rng, cht xanh dng d ph hoai ma mng.
Cht dc mu da cam c cha dioxin, l mt cht dc cuc manh, rt bn vng, kh phn hu.
Do d chng tn tai rt lu trong mi trng, tch lu sau nhiu ln s dung, lm cho dt v
nc bj nhim nng, cy rng bj hu dit.
Tng cng d quc M d ri 72 triu lt cht dit c (bao gm 44 triu lt cht dc mu da cam,
20 triu lt cht trng, 8 triu lt cht xanh) ln 1,7 triu ha dt trng v rng min Nam Vit
Nam, t nht c 12 din tch rng, 5 din tch dt trng trot bj ri cht dc mu da cam mt
hay nhiu ln.
Cc cht dit c, lm trui l ln du tin trong ljch s loi ngi, doc dng vi quy m ln
min Nam Vit Nam d gy ra hu qu nghim trong cho mi trng sinh thi v con ngi.
Hng triu ha rng ni dja v rng ngp mn ven b bj ri cht dc mu da cam nhiu ln.
Ngay sau khi bj ri cht dit c vi nng d cao ln th nht, d c 10 - 20 s cy thuc tng
cao nht (chim 40 - 60 sinh khi ca rng) bj cht. Hu qu l kh hu tng thp bj thay
di, v d m gim, cng d chiu sng tng, nn cc cy non d c sng st cng kh pht
trin. n ma kh, la rng do bom dan lan dn dit lun c cy con. Tip theo ma ma dt
bj xi mn, thoi ho dn, chi c mt s loi thuc vt a sng nh chp, ch v, lau, tre, na, l
nhng loi cy c b r pht trin manh, thn ngm kho, chju doc kh cn c th moc doc.
Nhiu vng rng bj nhim cht dc qu nng, cho dn nay, vn cha c cy g moc lai.
Cy rng bj trui l v nc bj nhim cng nh hng dn dng vt. ng vt cht v thiu
thc n, v khng c ni tr n, v ung nc bj nhim dc. Nhng con sng st phi di chuyn
ti nhng ni khc, cho d diu kin sng nhng ni mi d khng hon ton thun loi cho
chng. C th ni rng h sinh thi rng ma phong ph d hon hon bin mt, thay vo d
l h sinh thi ngho kit x xc. Nhng ni rng moc lai, bui lau, tre, na l ni n np tt
cho ho hng nh chut. Thin djch ca chut l cy, co cn lai rt t, hn na sc sinh sn
84
ca chng khng th so snh doc vi sc sinh sn ca chut. Kt qu nhng ni d chut
chim u th. Tm lai, cht dit c lm mt cn bng sinh thi mi trng.
H thng rng ngp mn min Nam, dc bit l rng St ( pha ng Bc thnh ph H
Ch Minh) v rng huyn Nm Cn (Minh Hi) bj ph hu nng n. Ngun cung cp g cho
ngi khng cn, dng vt khng c ni sinh sng, vai tr to ln ca rng ngp mn trong gi
dt, ln bin bj gim st.
Cht dit c cn tc dng rt xu dn con ngi. Nhn dn sng trong vng bj ri cht dit c
thiu n v ma mng, cy ci bj ph hu. Nhiu dn thng, b di sng trong vng bj ri cht
dc ho hoc d bj mc cc bnh him ngho, dc bit l ung th. Nhiu phu n bj sy thai, d
non. Nguy him hn c l cht dc mu da cam d d lai di chng cho di sau, con ci ca
nhng ngi bj nhim cht dc ho hoc, mc d sinh ra sau chin tranh, thm ch rt xa ni
c chin su, cng mc cc bnh him ngho nh cm, m, dic, tm thn... hoc c hnh hi
dj dang. Su tn tai ca hng loat cc tr em dj tt trong cc vng bj nhim cht dc v trong
cc gia dnh cuu chin binh c b hoc me tng cng tc, chin du trong vng bj nhim cht
dc mu da cam, dang tr thnh ni dau v gnh nng to ln khng chi ring cho cc em v
gia dnh, m cn cho c x hi. Ngay nay, Nh nc, nhn dn Vit Nam cng nhiu t chc
tin b trn th gii d c nhng dng cm, quan tm gip d nht djnh di vi cc em b bj dj
tt bt hanh ny. Tuy nhin, c th ni l d qu mun.
Ni tm lai, hu qu ca vic s dung cht dc mu da cam trong chin tranh ho hoc ca M
Vit Nam l to ln, lu di, phc tap, cha doc nghin cu dy d v cha c cch no
khc phuc doc hon ton nhanh chng.
Rc c phi l th b i, v gi trj khng?
Rc l sn phm tt yu ca cuc sng. Cng ngy con ngi cng tao ra nhiu rc hn, vi
nhng thnh phn phc tap hn.
Rc thi sinh hoat th rn thng gm giy, thu tinh, kim loai, nhua, vi, thc n cnh cy,
xc dng vt,... Trong d, cc cht hu c tu nhin nh l, cnh cy, thc n tha, xc cht
dng vt,... l nhng th rt chng phn hu, gy nhim mi trng. Khi bj phn hu, chng
bc mi kh chju, pht sinh nhiu vi trng gy bnh thu ht cng trng, rui, nhng, chut, bo,
tao diu kin cho chng pht trin gy nhim khng kh, nhim nc v truyn bnh sang
ngi v gia sc. Tuy nhin, nu s dung hop l, long cht hu c ny c th tr thnh
nguyn liu rt tt d sn xut phn hu c, kh sinh hoc.
Rc thi l giy, ba, nhua, thu tinh, kim loai vun l nhng th c th ti ch hoc ti s dung
doc. Ti ch tc l dng n lm nguyn liu d sn xut ra sn phm mi. Ti s dung tc l
thu hi, ra sach v s dung lai. Vic ti ch, ti s dung dem lai nhiu loi ch:
Lm gim long rc thi ra mi trng.
Tai thm hng ho s dung.
Tao cng n vic lm cho nhng ngi lm cng tc thu nht, phn loai rc.
Thay th mt phn nguyn liu du vo, do d tit kim doc ti nguyn, khong sn
v cng khai thc chng.
Gp phn thay di thi quen ca con ngi trong tiu thu v thi loai.
Cc cht thi chy doc nh cht hu c, giy, vi, nhua,... c th dng lm cht dt, ly nhit
cung cp cho si m, sy hng ho. Tuy nhin, phng php ny c th sinh ra nhiu loai
kh dc c hai cho sc kho. Nhng phn khng th ti ch, ti s dung, lm phn bn doc
85
ca rc thi c th dng lm vt liu san lp trong xy dung.
Nh vy, rc thi khng hon ton l th b di, v gi trj m vn d l con ngi di x vi
chng nh th no.
Cc nc pht trin thu gom rc nh th no?
Rc l mt vn d mi trng, nht l cc thnh ph ln, cng vi mc sng ca nhn dn
ngy cng doc nng cao, rc thi cng ngy cng nhiu. X l rc thi d tr thnh vn d
nng bng ca CC THNH PH TRN TH G. Nht Bn, rc doc phn thnh
hai loai: rc chy doc v khng chy doc d ring trong nhng ti c mu
khc nhau. Hng ngy, khong 9 gi sng ho dem cc ti dung rc d ra dt
canh cng. Cng ty v sinh thnh ph s cho t dn tng nh dem cc ti rc
d di. Nu gia dnh no khng phn loai rc, d ln ln vo mt ti th ngay
hm sau s bj cng ty v sinh gi giy bo dn phat tin. Vi cc loai rc cng
knh nh tivi, t lanh, my git,... th quy djnh vo ngy 15 hng thng dem dt
trc cng doi t dn ch di, khng doc tu tin b nhng th d h ph.
Sau khi thu gom rc vo ni quy djnh, cng ty v sinh da loai rc chy doc
vo l dt d tn dung ngun nng long cho my pht din. Rc khng chy
doc cho vo my p nh ri dem chn su trong lng dt. Cch x l rc thi
nh vy va tn dung doc rc va chng doc nhim mi trng.
Phn loai v thu gom rc d tr thnh mt vic lm bnh thng cc nc
pht trin, ti dung rc l do cc gia dnh b tin MUA CA HNG. nhng
nc ny, dn chng coi rc thi sinh hoat khng phi d b di m c gng tn dung nhng
th cn c ch nh giy c, ti nilon, mnh thy tinh, sm lp c, thm ch c nhng d din
hng nhm dem lai loi ch cho nh nc, dng thi lm trong sach mi trng sng ca ho.
Mi trng c phi l mt thng rc ln khng?
"Tip nhn, cha dng cc cht ph thi do con ngi to ra trong cc hot dng l mt chc
nng quan trong ca mi trng".
Ph thi do con ngi tao ra trong qu trnh sn xut v tiu dng doc da tr lai mi trng.
Tai dy, hoat dng ca vi sinh vt v cc thnh phn mi trng s chuyn ph thi tr thnh
cc dang ban du trong mt chu trnh sinh dja ho phc tap. Kh nng tip nhn v phn hu
cht thi ca mi trng l c gii han. Khi long ph thi vot qu gii han tip nhn v
phn hu cht thi, th cht long mi trng s bj suy gim, mi trng c th bj nhim.
C th phn loai chc nng ny thnh:
Chc nng bin di l ho: pha long, phn hu ho hoc nh nh sng mt tri, su
tch chit cc vt thi v dc t ca cc thnh phn mi trng.
Chc nng bin di sinh ho: su hp thu cc cht d tha, su tun hon ca chu trnh
ccbon, chu trnh nit, phn hu cht thi nh vi khun, vi sinh vt.
Chc nng bin di sinh hoc: khong ho cc cht thi hu c, mn ho, v.v...
Chc nng gim nhe cc tc dng c hai ca thin nhin ti con ngi v sinh vt trn
86
tri dt.
Tri dt tr thnh ni sinh sng ca con ngi v cc sinh vt nh mt s diu kin mi
trng dc bit: nhit d khng kh khng qu cao, nng d xy v cc kh khc tng di n
djnh, cn bng nc cc dai dng v trong dt lin. Tt c cc diu kin d cho dn nay
cha tm thy trn mt hnh tinh no khc trong v ngoi h mt tri. Nhng diu d xy ra
trn tri dt nh hoat dng ca h thng cc thnh phn ca mi trng tri dt nh kh
quyn, thu quyn, sinh quyn v thach quyn.
Rc thi thj c thu gom nh th no?
Cng doan gom rc thi doc thuc hin bt du t dim pht sinh, gm nhng phn vic sau:
Cha rc tam thi tai ngun (h dn c, c quan, trng hoc, cho, ca hng...). Dung
cu d cha thng l bao nhua, thng nhua hoc st, container... Kch thc v dc
dim tng loai phu thuc vo mc d pht sinh v tn s thu gom.
Vic thu gom doc tin hnh th cng hay c gii tu vo kh nng kinh t v mc d
pht trin m thut. Thu gom th cng l chuyn bng tay cc bao rc, thng rc d ln
xe ti hoc xe tay. Thu gom c gii p dung doc khi cc loai thng cha phi doc
tiu chun ho.
Tn s thu gom phu thuc vo diu kin kh hu v thnh phn rc. i vi dja
phng c dc dim nhit d cao, rc c thnh phn hu c ln th mc d phn hu
rc do vi sinh s nhanh hn, gy mi kh chju tai dim cha rc v do vy vic gom
rc phi doc lm thng xuyn hn.
Rc c th doc chuyn truc tip t ni cha tam thi dn dim x l nu diu kin v giao
thng cho php (khong cch dn bi rc gn). Khi ni x l cch xa khu d thj th c th thnh
lp cc dim trung chuyn gom rc trong thi gian ngn nht v dy, sau d dng cc phng
tin c cng sut ln chuyn rc dn ni x l. Nhng phng php x l chnh l ti ch, dt,
chn lp, lm phn rc. Tu diu kin cu th v thnh phn rc m ngi ta lua chon phng
php ph hop t cc phng php c bn trn.
Phng chng nhim cht do ph thi nh th no?
Trong cuc sng hng ngy ca chng ta, cht do tng hop c mt khp moi ni nh ti
xch tay, dp nhua, thm tri sn, bng dnh, bao ti gi hng, dung cu vn phng, v.v... Ni
cch khc, trong cuc sng ca chng ta, t vic n, , di lai du gn lin vi cc dung cu,
phng tin t cht do tng hop. Trong sn xut cng, nng nghip cng khng tch ri cht
do tng hop nh bao b trong sn xut cng nghip, mng mng trong sut bo v cy
trng,...
Sau khi s dung, cht do tr thnh ph liu. Trong cc dng rc thnh ph c d cc loai ti
gi ln, nh, trn cc cnh dng c nhiu mnh vun ti nhua, nilon nhua dng d lop vn gi
nhit. Cc sn phm cht do tng hop k trn phn ln doc sn xut t polyetylen hoc
polyvinyl. Bn thn hai cht ny khng dc hai nhng cc cht phu gia pha trn trong qu trnh
sn xut th rt dc hai. nhua, ti gi hng ngy bng cht do tng hop sau khi thm nhp
vo mi trng rt kh phn hy, phi sau rt nhiu nm mi c th bj phn hy, mt s loai
nu c phn hy lai tan ra nhiu cht dc hai lm nhim dt dai. C ni d xy ra hin tong
tru b n phi cc mnh ti cht do v bj ng dc.
Lm th no d gii quyt vn d nhim cht do ph thi? Bin php doc p dung du tin
l dt chy. Nhng khi chy, cc kh dc hai sn sinh ra nh clo, hydroclorit,... bay vo khng
87
kh lm nhim mi trng kh quyn.
Do dt chy ph liu cht do khng phi l phng php ti u, ngi ra d chuyn sang
bin php chn su chng trong lng dt. Nhng cc ph liu d d bj chn su nhng nu c
nhng trn ma ln, dng dt th n lai bj da ln mt dt gy nhim mi trng. Do vy,
vic chn su cc ph liu t cht do tng hop vn cha phi l bin php tho dng. Mt s
nc trn th gii d x l ngun cht do ph thi bng cch thu gom v ti sinh. Ho cho thu
nht ph thi cht do ri ti sinh thnh sn phm mi. Bin php ny tn dung doc nguyn
liu, nhng vn khng th khc phuc doc nhim trong qu trnh ti sinh ph thi cht do,
dng thi cht long ca sn phm ti sinh khng tt, chi s dung trong pham vi hep.
Bin php tt nht l nghin cu sn xut loai cht do d phn hy trong qu trnh phn hy
khng lm nhim mi trng. Nhng bin php ny rt kh thuc hin. Gn dy cc nh khoa
hoc M d nghin cu v sn xut ra loai cht do t tinh bt v nc. Tinh bt doc ly t
la m, khoai ty, gao,.. v dat doc yu cu trong nguyn liu khng c bt k cht dc hai
no. Khi loai cht do ny chn xung dt, cc loai vi sinh vt rt thch n v phn gii nhanh
thnh kh cacbonic v nc khng gy nhim mi trng, v d gia sc c n phi cc mnh
vun cht do cng v hai. Thnh qu ny dang c v cc nh sn xut tao ra cc loai cht do
d phn gii nhm dat yu cu cn bn l khng gy nhim mi trng.
Cht thi c hai l gi?
Cht thi dc hai l cc cht thi c th doc sinh ra do cc hoat cht cng nghip, thng
nghip v nng nghip. Cc cht thi dc hai c th l cc cht rn, cht lng, cht kh hoc
cht st. Trong djnh ngha cht thi dc hai khng ni dn cc cht thi rn sinh hoat, nhng
tht ra rt kh phn bit mt cch ton din cht thi cng nghip vi cht thi sinh hoat. Cht
thi dc hai khng bao gm cht thi phng xa v loai cht thi ny d doc hu ht cc nc
phn cch v t chc qun l ring.
dc hai ca cc cht thi dc hai rt khc nhau, c cht gy nguy him cho con ngi nh
cc cht chy c dim chy thp, cc cht dit cn trng, cc vt liu clo ho phn hu chm,
c cht gy tc dng nh hn nhng khi long ca n lai l vn d ln nh cc cht thi hm
m, xi, thach cao pht pht c hoc cc st hydroxyt khc. Nhng cht thi c cha nhng
ho cht khng tng hop c th gy n, bt chy. Tip xc vi axt hoc kim manh gy
bng da. Da hp thu mt s thuc tr su c th gy ng dc cp tnh. Nhng thng, hm
cha cht thi ho cht nu khng doc x l, d ba bi vo ni khng doc bo v tt c
th gy cc tai nan ng dc nghim trong.
C th xc djnh 3 nhm cht thi dc hai chnh:
Nhm 1 bao gm cc cht thi c hm long dc t cao, d thay di, bn vng hoc tch tu
sinh hoc. V du:
Cc cht thi dung mi Clo.
Cht thi thu ngn.
Cc cht thi PDB.
Nhm 2 l cc cht thi thng thng khc nh cc st Hydroxyt kim loai.
Nhm 3 l cc cht thi c khi long ln, c th hm long dc t khng cao nhng c kh
nng gy hai trn quy m ln.
88
Cht thi c hai c quan tm nh th no?
Cc cht thi dc hai mi chi doc quan tm ti t 10 dn 15 nm tr lai dy. Vic kim tra
cht thi dc hai thng chi doc quan tm sau khi xy ra mt thm hoa hoc sau mt de doa
thm hoa mi trng.
Sau su kin nhng ngi dn cht do n phi c bj nhim thu ngn trong nc bin
Minamata, Nht l nc du tin da ra vic kim tra dy d cc cht thi dc hai (1960).
Nc Anh, sau su bt bnh ca cng chng khi pht hin nhng thng rng c cha mui
xyanua trn dt hoang m tr em d chi trn d th mt U ban cao cp kim tra cht thi dc
hai doc thnh lp v sau d d doc php lut thng qua.
Nc M, nm 1976, h thng kim tra cht thi dc hai doc thnh lp do su phn di ca
cng chng v su nhim gy nn bi cc dng rc khng doc kim sot.
Vic kim tra cht thi dc hai cng gy tn km, nhng kinh nghim nhiu nc pht trin
cho thy vic don sach "cc li lm ca qu kh" cn tn tin ca v thi gian hn nhiu, c
khi gp t 10 dn100 ln.
Cc cht thi c hai gy nhim mi trng theo nhng con ng no?
Cc cht thi dc hai c th gy nhim mi trng truc tip nh bay hi ho cht trong kh
quyn hoc c th gy nhim gin tip qua vn chuyn ca gi hoc b mt nc. Vn d
quan trong khng phi chi phu thuc vo ni d thi v tnh trang dt bn di.
t v nc bj nhim:
Su c mt ca vng cha bo ho bn di mt dt ca ni d thi rt quan trong. l
vng cao hn mt nc, ni ny nc thm xung di dn khi gp mt nc chy ngang.
Nu bn di ch rc thi l vng cha bo ho th hoat dng dt nc nh trn s l mt qu
trnh loc bi cc hoat dng ho v ho sinh.
nhim nc b mt:
B mt ngoi ca nc gn ch cht thi c th nhn nhng cht thi dc hai t b mt
chy. Hn na, dng chy dt - nc ca cc ho cht cng da nhim vo mt nc.
Trong diu kin tip xc khng kh s thc dy qu trnh phn hu ho, ho sinh cc hop cht
hu c. Qu trnh bay hi mt nc cng d hn dt.
Cc dng nhim khc:
Cc hop cht hu c c th bay hi trong khng kh, gi c th da cht thi dc hai vo mi
trng, rau qu trng gn ni cht thi c th hp thu nhng dc t ca cht thi.
C th dng nc thi ca thnh ph trc tip ti rung c khng?
Hng ngy, cc thnh ph, thj x ln nh du x ra ngoai thnh mt long ln nc thi, bao
gm nc thi cng nghip v nc thi sinh hoat. Trong ngun nc thi d c cha nhiu
nguyn t dinh dng nh nit, phtpho,... rt cn cho cy trng. Lu nay mt s nc trn
th gii d dng ngun nc thi t thnh ph truc tip ti cho dng rung v dat doc kt
89
qa rt khc nhau, c ni sn long lng thuc, hoa mu tng hn ln, nhng c ni bj tht
thu nghim trong,...
Cc nh khoa hoc t lu d cnh bo khng doc dng nc thi ca thnh ph truc tip ti
rung. Bi v trong ngun nc thi d c cha rt nhiu nguyn t kim loai nng c hai cho
c th con ngi nh cadimi, km, ch, thu ngn,...v c cc cht hu c dc hai kh phn
hy, cc loai vi trng gy bnh, v.v... Nhng cht dc hai trn du truc tip gy nhim cho
cy lng thuc, rau qu v s d lai hu qu nghim trong cho con ngi nu n phi.
Tt nhin khng v vy m chng ta b ph ngun nc thi ca thnh ph. Ngi ra d tn
dung ngun nc thi v tn ca thnh ph bng cch kh cc nguyn t kim loai nng, cc
cht hu c dc hai v cc loai vi trng gy bnh, sau d mi ti cho dng rung. Nc thi
thnh ph d doc x l ti cho cy trng khng nhng khng lm nhim lng thuc, rau
qu m cn lm tng sn long cc loai cy trng, dng thi loc sach thm ngun nc thi,
gim bt nhim sng h. y l phng php s dung nc thi khoa hoc nht v dang
doc nhiu nc thuc hin.
Gio dc mi trng l gi?
"Gio duc mi trng l mt qu trnh thng qua cc hot dng gio duc chnh quy v khng
chnh quy nhm gip con ngi c doc s hiu bit, k nng v gi trj to diu kin cho ho
tham gia vo pht trin mt x hi bn vng v sinh thi".
Muc dch ca Gio duc mi trng nhm vn dung nhng kin thc v k nng vo gn gi,
bo tn, s dung mi trng theo cch thc bn vng cho c th h hin tai v tng lai. N
cng bao hm c vic hoc tp cch s dung nhng cng ngh mi nhm tng sn long v
trnh nhng thm hoa mi trng, xo ngho di, tn dung cc c hi v da ra nhng quyt
djnh khn kho trong s dung ti nguyn. Hn na, n bao hm c vic dat doc nhng k
nng, c nhng dng luc v cam kt hnh dng, d vi t cch c nhn hay tp th, d gii
quyt nhng vn d mi trng hin tai v phng nga nhng vn d mi ny sinh.
Truyn thng mi trng l gi?
Truyn thng doc hiu l mt qu trnh trao di thng tin, tng, tnh cm, suy ngh, thi d
gia hai hoc mt nhm ngi vi nhau.
"Truyn thng mi trng l mt qu trnh tong tc x hi hai chiu nhm gip cho nhng
ngi c lin quan hiu doc cc yu t mi trng then cht, mi quan h phu thuc ln nhau
ca chng v cch tc dng vo cc vn d c lin quan mt cch thch hop d gii quyt cc
vn d v mi trng".
Truyn thng mi trng khng nhm qu nhiu vo vic ph bin thng tin m nhm vo vic
chia s nhn thc v mt phng thc sng bn vng v nhm kh nng gii quyt cc vn
d mi trng cho cc nhm ngi trong cng dng x hi.
Muc tiu ca truyn thng mi trng nhm:
Thng tin cho ngi bj tc dng bi cc vn d mi trng bit tnh trang ca ho, t
d ho quan tm dn vic tm kim cc gii php khc phuc.
Huy dng cc kinh nghim, k nng, b quyt dja phng tham gia vo cc chng
trnh bo v mi trng.
Thng long ho gii cc xung dt, khiu nai, tranh chp v mi trng gia cc c
90
quan, trong nhn dn.
Tao c hi cho moi thnh phn trong x hi tham gia vo vic bo v mi trng, x
hi ho cng tc bo v mi trng.
Kh nng thay di cc hnh vi s doc hu hiu hn thng qua di thoai thng
xuyn trong x hi.
C th thc hin truyn thng mi trng qua cc hinh thc no?
Truyn thng mi trng doc thuc hin ch yu qua cc phng thc sau:
Chuyn thng tin ti tng c nhn qua vic tip xc tai nh, tai c quan, goi din thoai,
gi th.
Chuyn thng tin ti tng nhm qua hi tho, tp hun, hun luyn, hop nhm, tham
quan, kho st...
Chuyn thng tin qua cc phng tin truyn thng dai chng: bo ch, tivi, radio,
pano, p phch, t ri, phim nh,....
Tip cn truyn thng qua nhng bui biu din lu dng, tham gia hi din, cc chin
djch, tham gia cc l hi, cc ngy k nim...
Gii thng Global 500 l gi?
khuyn khch nhng hoat dng ca cng dng v cc c nhn trong n luc bo v mi
trng, nm 1987 Chng trnh Mi trng ca Lin Hop Quc d d xng Bng vng danh
du Gii thng Global 500.
Gii thng doc trao hng nm cho cc t chc v c nhn c nhng thnh tch dc bit
trong vic ci thin v bo v mi trng. l su cng nhn cho nhng thnh cng c trn
tuyn du ca mt trn bo v mi trng cng nh cp d nhng ngi dn thng. iu
ny dc bit c ngha tai cp dja phng v trong cng dng, v chnh tai ni dy, cc hoat
dng bo v mi trng v nng cao cht long mi trng l c hiu qu v c ngha thit
thuc nht. Su tham gia ca cng dng l diu kin tin quyt d thc dy chng trnh cng
dn mi trng ton cu. Trong nhiu nm qua, Global 500 d thu ht doc su ch v h tro
ca dng do cc gii v qun chng trn ton th gii. iu ny cng c v cc t chc v c
nhn quan tm dn mi trng tham gia hnh dng.
Cho dn nm 1999, d c 647 t chc v c nhn doc nhn Gii thng Global 500.
Vi sao c Ngy Mi trng Th gii?
ai Hi dng Lin Hop Quc sng lp Ngy Mi trng Th gii nm 1972, dnh du ngy
khai mac Hi nghj Stockholm v Mi trng con ngi (561972), dy cng l ngy Chng
trnh Mi trng ca Lin Hop Quc (UNEP) ra di.
Ngy Mi trng th gii doc k nim vo ngy 5 thng 6 hng nm, l djp quan trong d
tuyn truyn nng cao nhn thc ton cu v mi trng. Hng nm, ai hi dng Lin Hop
Quc chon mt thnh ph d t chc l k nim quc t chnh thc. y l su kin trong dai
ca nhn dn vi cc hoat dng phong ph nh diu hnh trn dng ph, dua xe dap, thi vit
vn trong nh trng ph thng, trng cy xanh v cc cuc vn dng lm v sinh mi trng.
Mt dim ni bt ca Ngy Mi trng Th gii l tai bui l trong th, cc nh mi trng t
khp moi ni trn th gii cng d v ni dng cai d nhn Gii thng Global 500 ca
91
Chng trnh Mi trng Lin Hop Quc (UNEP).
Vi sao c Chin djch Lm sach Th gii?
"Lm sach Th gii" l mt trong nhng chng trnh quc t v mi trng gy doc n
tong v c hiu qu nht. Mi nm c ti hn 40 triu ngi t 120 nc trn th gii tham
gia Chin djch vi n luc tao nn mt su chuyn bin thuc su di vi mi trng Tri t.
Chin djch ny do an Kiernan (ngi xtrylia) khi xng bi nm 1989, m du bng
chng trnh Lm sach xtrylia.
Ngy nay, Chin djch Lm sach Th gii tr thnh mt hoat dng mang tnh cng dng quc t
nhm lin kt moi ngi trn khp th gii trong cng tc lm sach mi trng. Chin djch
doc t chc vo thng 9 hng nm v doc diu hnh bi U ban Lm sach Th gii phi
hop vi Chng trnh Mi trng ca Lin Hop Quc (UNEP).
Ph n ng vai tr gi trong vic bo v mi trng?
Trong x hi, phu n l nhng ngi tao nn cc mi lin h vi mi trng:
Truc tip gn b vi thin nhin, mi trng trong sinh hoat hng ngy.
L di tong nhay cm chju nh hng truc tip ca cc cht nhim trong sinh hoat,
sn xut.
L di tong nhay cm chju nh hng truc tip ca vic nhim v suy thoi ti
nguyn: nc, khng kh, rng,...
L ngi vt v nht khi gia dnh chju tc dng tiu cuc ca mi trng.
Ngi me bj m do nhim s nh hng ln dn di sng gia dnh v thai nhi.
L ngi c trch nhim v su hnh thnh thc v tnh cch ca tr em trong quan
h vi mi trng.
L ngi ni tro chnh ca gia dnh, va chm lo v cht long ca tng ba n, va
dm bo v sinh thuc phm v n np sinh hoat hop v sinh ca gia dnh.
L mt trong nhng tc nhn gy nhim v suy thoi mi trng.
Phu n ngy cng dng vai tr quan trong gia dnh v x hi.
Do d, phu n va l di tong va l ch th quan trong ca cng tc bo v mi trng.
Nng dn gi vai tr gi trong vic bo v mi trng?
Nng nghip chim ti 13 mt dt ca tri dt v l hoat dng trung tm ca nhiu ngi dn
trn th gii. Nhng ngi nng dn l ngi qun l nhiu ngun ti nguyn ca Tri t.
Tuy nhin, ngh nng c th d bj tn thng trc su khai thc qu mc v qun l khng
dng dn cc vng dt d bj ph v v kh trng trot. Nng dn cn bj nh hng bi no
nn quc t v gi hng bj gim. Ho cn bj han ch v ti nguyn v phng tin sn xut.
Ngy nay, ngi ta cng quan tm dn tnh bn vng ca cc h thng sn xut nng nghip.
xy dung v trin khai doc cc chin loc nng nghip bn vng, cc Chnh ph phi:
Trin khai cc cch v cc cng ngh nng nghip dng dn v mi trng d nng
cao sn long cy trng, duy tr doc cht long dt, ti quay vng cc cht dinh
dng, bo tn ngun nc v nng long, kim sot doc cc loai cn trng v c
dai.
92
Gip d nng dn chia s kin thc kinh nghim trong bo v cc ngun ti nguyn,
dt, nc v rng, s dung hiu qu ho cht v gim hoc ti s dung cc cht thi
nng nghip.
Khuyn khch cc cng ngh tu cung tu cp t tiu hao nguyn liu du vo v t nng
long, bao gm c canh tc bn dja.
Tro gip nghin cu v cc thit bj nhm s dung ti u sc lao dng ca con ngi
v dng vt.
thc dy nng dn qun l ti nguyn thin nhin mt cch bn vng, cc chnh ph cn
tao diu kin cho nhn dn chm lo mnh dt ca mnh bng vic tha nhn quyn s hu dt
dai, cho vay tn dung, cung cp cng ngh, doc do tao v nng nghip. Cc nh nghin cu
cng cn phi pht trin cc k thut canh tc thn thin v mt mi trng v cc trng cao
hoc phi da b mn sinh thi vo chng trnh do tao nng nghip.
Cc phng tin giao thng cng cng ng vai tr gi trong bo v mi trng?
Cc phng tin giao thng cng cng c th gip ci thin doc c bn c cu d thj bng
cch gii phng doc khng gian l ra doc s dung d lm dng v ni d xe, tao diu kin
cho cc vic khc nh cc khu vuc cho ngi di b v cc khong khng thong c sc hp
dn v mi trng. Giao thng cng cng cng t gy hai cho mi trng trn mi ki-l-
mthnh khch so vi cc xe t nhn v yu cu khng gian, tiu thu nhin liu, nhim kh,
nhim ting n v mc d an ton. Sc ko bng din khng gy nhim khi s dung v
nng long cn thit c th doc sn xut t cc nh my nhit din, ni c th kim sot
nhim mt cch cht ch.
Tuy nhin, cc phng tin giao thng cng cng cn khng djnh vai tr ca mnh trong cch
tip cn tng th di vi mi trng v ci thin d thj. Ngi vn hnh phi c trch nhim
trong vic cung cp djch vu thng xuyn, dng tin cy v an ton d dp ng doc cc yu
cu ca hnh khch. Nu phi canh tranh, cc phng tin cn phi hin dai, thi d phuc vu
nhit tnh, trch nhim v h thng tng th phi th hin doc cht long cao.
Phi lm gi bo v mi trng mi gia inh, khu dn c v ni cng cng?
Khng vt rc ba bi. Phi thu gom, d rc dng ni quy djnh.
Khng d nc thi ra dng, ph, cc ni cng cng. Mi gia dnh phi thu gom
nc thi vo h thng b tu hoai, hm cha hoc cho nc thi vo h thng thot
nc cng cng.
S dung h x hop v sinh. Khng phng u ba bi.
Trng cy xanh gm phn gim nhim mi trng v tao cnh quan.
Khng ht thuc l ni cng cng.
Tu gic chp hnh cc quy djnh ca cc cp chnh quyn dja phng v gi gn v
sinh, xy dung gia dnh vn ho.
ng gp dy d l ph thu don v sinh.
Vn dng moi ngi cng tham gia cc cng vic trn.
Cc yu cu ca mt thnh ph sinh thi gm nhng gi?
Mt thnh ph sinh thi cn phi c cc diu kin sau:
1. C mt d cy xanh cao. C h thng rng phng h mi trng bao quanh thnh ph
hoc t nht vo cc hng gi chnh.
2. C gng tao v bo tn da dang sinh hoc d gi cn bng sinh thi.
93
3. m bo d nc cung cp cho sinh hoat v sn xut.
4. Nc thi chi doc thi vo h thng cng rnh chung hoc sng rach khi d doc x
l dm bo mc an ton, khng bj ngp lut trong thnh ph.
5. H thng giao thng dm bo tiu chun dng v mt d dng trn dn s. Cc
phng tin giao thng khng gy ting n v x kh thi qu mc cho php.
6. Bo v mi trng dt khng bj nhim v thoi ho. S dung qu dt thnh ph mt
cch hop l d va c dt dnh cho khu dn c, cng vin, va c dt cho rng phng
h mi trng.
7. Bo dm tiu kh hu v kh hu vng hi ho, t bin dng.
8. m bo mt d dn s hop l, ph hop vi nng luc ti ca d thj d.
9. Mi trng khng kh khng vot qu mc nhim cho php.
10. Din tch mt nc (ao, h,...) cn di v d vi din tch dn s thnh ph d tao
cnh quan mi trng v kh hu mt m.
11. C bi rc hop v sinh, cng ngh x l rc khoa hoc.
12. C h thng nh v sinh cng cng dm bo v sinh mi trng, m quan, tin loi.
Xanh ho nh trng l gi?
Xanh ho nh trng l mt trong nhng ni dung quan trong ca cng tc gio duc mi
trng trong h thng gio duc Vit Nam. Vic lm ny nu dat kt qu tt n s gp phn
dng k trong cng tc bo v mi trng chung ca nhn loai.
Trong chng trnh V su thay di (Chng trnh 21) ca Hi nghj Thong dinh Tri dt RiO
nm 1992, phn ni v tr em v thanh nin trong su nghip pht trin bn vng d nu:
"Tr em chim ti gn mt na dn s nhiu nc ANG PHT TRIN. C CC nc
pht trin v cc nc cng nghip ho, tr em rt d bj tn thong do nh hng ca suy
thoi mi trng.
Thanh nin chim ti mt phn ba dn s th gii v ho cn phi c ting ni trong vic xc
djnh tong lai ca mnh. Vai tr tch cc ca ho trong vic bo v mi trng v tham gia trong
cc quyt djnh v mi trng v pht trin l ht sc quan trong di vi s thnh cng lu di
ca Chong trnh Hnh dng 21".
Thuc vy, chng trnh gio duc mi trng quc t bt du t nm 1975 v ngay sau d
khong 60 quc gia d da gio duc mi trng vo cc k hoach ging day v chng trnh
ny d b sung thm sau Hi nghj quc t v gio duc v do tao Mtxcva nm 1987.
Chng trnh gio duc mi trng d doc cc c quan UNEP, UNCE v UNESCO bo tro
cho Thp k th gii v gio duc mi trng 1990 - 1999.
Xanh ho nh trng phi doc hiu dy d, d l Xanh - Sach - ep trong nh trng. N
phong ph, da dang nhng rt cu th.
Cng c quc t l gi? Vit Nam tham gia nhng cng c no v bo v mi
trng?
Cng c quc t l vn bn ghi r nhng vic cn tun theo v nhng diu bj cm thi hnh,
lin quan dn mt lnh vuc no d, do mt nhm nc tho thun v cng cam kt thuc hin,
nhm tao ra ting ni chung, su thng nht v hnh dng v su hop tc trong cc nc thnh
vin.
Cng c quc t c hiu luc tron ven vi cc nc thnh vin, nhng cng c tc dng rt
94
ln di vi cc nc trong khu vuc cha tham gia cng c.
Hin nay, c khong 300 cng c quc t v bo v mi trng. Vit Nam d tham gia cc
Cng c quc t v mi trng sau dy (ngy tham gia trong ngoc):
1. Cng c Chicago v hng khng dn dung quc t, 1944.
2. THO THUAN V THT LAP UY BAN NGH CC n dng - Thi bnh
dng, 1948.
3. Hip c v Khong khng ngoi v tru, 1967.
4. Cng c v cc vng dt ngp nc c tm quan trong quc t, dc
bit nh l ni c tr ca cc loi chim nc (RAMSAR), 1971
(2091988).
Nghj djnh th b sung cng c v cc vng ngp nc c tm quan
trong, dc bit nh l ni c tr ca cc loi chim nc, Paris, 1982.
1. Cng c lin quan dn Bo v cc di sn vn ho v tu nhin
(19101982).
2. Cng c v cm pht trin, sn xut v tng tr v kh ho hoc, vi
trng v cng vic tiu hu chng.
3. Cng c v bun bn quc t v cc ging loi dng thuc vt c nguy
c bj de doa, 1973 (2011994).
4. Cng c v ngn nga nhim do tu bin MARPOL (2981991).
5. Cng c ca Lin Hop Quc v su bin di mi trng (2681980).
6. Nghj djnh th ch thp d lin quan dn bo v nan nhn ca cc cuc
xung dt v trang.
7. Cng c ca Lin Hop Quc v Lut bin (2571994).
8. Cam kt quc t v ph bin v s dung thuc dit cn trng, AO,
1985.
9. Cng c Vin v bo v tng -zn, 1985 (2641994).
10. Cng c v thng bo sm su c hat nhn, AEA, 1985 (2991987).
11. Cng c v tro gip trong trng hop su c hat nhn hoc cp cu
phng xa, 1986, AEA (2991987).
12. Nghj djnh th Montreal v cc cht lm suy gim tng -zn, 1987
(2611984).
Bn b sung Lun dn cho cng c, Lun dn, 1990.
Bn b sung Copenhagen, 1992.
1. Tho thun v mang li cc trung tm thu sn Chu - TH BNH
DNG, 1988 (221989).
2. Cng c Basel v kim sot vic vn chuyn qua bin gii cht thi dc hai v vic
loai b chng (1351995).
3. Cng c khung ca Lin Hop Quc v bin di kh hu, 1992 (16111994).
4. Cng c v a dang sinh hoc, 1992 (16111994).
95
Vit Nam ang xem xt tham gia cc Cng c Quc t no?
Cc Cng c Quc t m Vit Nam dang xem xt d tham gia bao gm:
Cng c Quc t v trch nhim hnh su di vi thit hai do nhim du, 1969.
Cng c Quc t lin quan ti can thip vo cc biu v d cao trong trng hop thit
hai do nhim du, 1969.
Cng c v phng nga nhim bin do d cht thi v cc cht khc, 1971.
Cng c v phng nga nhim bin do d cht thi v cc cht khc, 1972.
Cng c Quc t v bo tn cc loi dng vt hoang d di c, 1979.
Hip djnh ASEAN v bo tn thin nhin v cc ti nguyn thin nhin, 1985.
Cng c Quc t v su sn sng, ng ph v hop tc di vi nhim du.
Nhng vn mi trng bc bch ca Vit Nam cn c u tin gii quyt l nhng
vn no?
Chnh ph Vit Nam doc su gip d ca cc t chc Quc t d xc djnh 8 vn d mi
trng bc bch nht cn doc u tin gii quyt l:
Nguy c mt rng v ti nguyn rng dang de doa c nc, v trong thuc t tai hoa
mt rng v can kit ti nguyn rng d xy ra nhiu vng, mt rng l mt thm
hoa quc gia.
Su suy thoi nhanh ca cht long dt v din tch dt canh tc theo du ngi, vic
s dung lng ph ti nguyn dt dang tip din.
Ti nguyn bin, dc bit l ti nguyn sinh vt bin ven b d bj suy gim dng k,
mi trng bin bt du bj nhim, trc ht do du m.
Ti nguyn khong sn, ti nguyn nc, ti nguyn sinh vt, cc h sinh thi v.v...
dang doc s dung khng hop l, dn dn su can kit v lm ngho ti nguyn thin
nhin.
nhim mi trng, trc ht l mi trng nc, khng kh v dt d xut hin
nhiu ni, nhiu lc dn mc trm trong, nhiu vn d v v sinh mi trng phc tap
d pht sinh cc khu vuc thnh thj, nng thn.
Tc hai ca chin tranh, dc bit l cc ho cht dc hai d v dang gy ra nhng hu
qu cuc k nghim trong di vi mi trng thin nhin v con ngi Vit Nam.
Vic gia tng qu nhanh dn s c nc, su phn b khng dng du v khng hop l
luc long lao dng gia cc vng v cc ngnh khai thc ti nguyn l nhng vn d
phc tap nht trong quan h dn s v mi trng.
Thiu nhiu c s vt cht - k thut, cn b, lut php d gii quyt cc vn d mi
trng, trong khi nhu cu s dung hop l ti nguyn khng ngng tng ln, yu cu v
ci thin mi trng v chng nhim mi trng ngy mt ln v phc tap.
Vit Nam c nhng s kin v hoat ng bo v mi trng no?
Nm 1982: Hi tho khoa hoc v mi trng ln th nht vi ch d "Cc vn d mi trng
ca Vit Nam". Hi tho d cp dn cc vn d mi trng v ti nguyn dt, khong sn, ti
nguyn rng, nc, khng kh, dn s.
Nm 1983: Hi tho quc t v bo v mi trng v s dung hop l ti nguyn thin nhin do
U ban Khoa hoc v K thut Nh nc (nay l B Khoa hoc, Cng ngh v Mi trng) t
chc.
96
Nm 1984: Tng kt cng tc diu tra c bn v ti nguyn v mi trng trn quy m ton
quc do U ban Khoa hoc v K thut Nh nc ch tr.
Nm 1985: Hi dng B trng (nay l Chnh ph) ban hnh Nghj djnh 246HBT v vic "y
manh cng tc diu tra c bn, s dung hop l ti nguyn thin nhin v bo v mi trng".
Nm 1987: Hi tho khoa hoc "Bo v mi trng bng php lut" do U ban Khoa hoc v K
thut Nh nc phi hop vi B T php t chc.
Nm 1988: Thnh lp Hi ja l Vit Nam, Hi Bo v Thin nhin v Mi trng Vit Nam.
Nm 1990: Hi nghj quc t v "Mi trng v pht trin bn vng" do U ban Khoa hoc v K
thut Nh nc phi hop vi Chng trnh Mi trng ca Lin Hop Quc (UNEP) t chc tai
H Ni.
Nm 1991: Chnh ph thng qua "K hoach quc gia v mi trng v pht trin bn vng
1991-2000".
Nm 1992: "Hi tho quc t v ngho kh v bo v mi trng" do Hi Bo v thin nhin
v mi trng phi hop cng UNEP t chc tai Thnh ph H Ch Minh.
Nm 1993: "Hi tho Ho hoc v Bo v mi trng" do Hi Bo v thin nhin v mi trng
Vit Nam v Hi Ho hoc Vit Nam phi hop t chc.
Nm 1994: Lut Bo v Mi trng c hiu luc.
Nm 1995: Chnh ph thng qua K hoach quc gia v bo tn da dang sinh hoc.
Nm 1996: Chnh ph ban hnh Nghj djnh 26CP ngy 2641996 Quy djnh X phat vi pham
hnh chnh v bo v mi trng.
Nm 1997: Quc hi thng qua Nghj quyt v tiu chun cc chng trnh trong dim quc
gia.
Hi tho 3 nm thuc hin Lut Bo v mi trng.
Cuc Thanh tra din rng chuyn d v mi trng.
Trin lm Mi trng Vit Nam.
Nm 1998: B Chnh trj BCHTW ng ban hnh Chi thj 36 CTTW, ngy 2561998 v "Tng
cng cng tc bo v mi trng trong thi k cng nghip ho, hin dai ho dt nc".
Hi nghj Mi trng ton quc 1998 tai H Ni.
Nm 1999: Vit Nam c cc su kin quan trong sau:
Quc hi nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam Kho X thng qua B Lut hnh
su trong d c chng XV - Cc ti pham v mi trng.
Din dn Mi trng ASEAN ln th nht.
B Khoa hoc, Cng ngh v Mi trng xy dung Chin loc bo v mi trng quc
gia 2001-2010 v K hoach hnh dng 2001-2005.
97
Hon thin xy dung 4 d n thuc hin Chi thj 36-CTTW ca B Chnh trj Ban chp
hnh Trung ng ng v "Tng cng cng tc bo v mi trng trong thi k
cng nghip ho, hin dai ho dt nc".
Th tng Chnh ph ban hnh Chin loc Qun l cht thi rn d thj v Khu cng
nghip Vit Nam v Quy ch Qun l cht thi nguy hai.
Vit Nam k Tuyn ngn quc t v Sn xut sach hn.
Hi nghj khng chnh thc cp B trng Mi trng ASEAN ln th 5 v Pht dng
Nm Mi trng ASEAN.
Lut Bo v Mi trng hin hnh ca Vit Nam c nhng nhim v gi, c Quc hi
thng qua ngy, thng, nm no?
Hin php 1992 ca nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam quy djnh: "Co quan Nh nc,
don vj v trang, t chc kinh t, t chc x hi, moi c nhn phi thc hin cc quy djnh ca
Nh nc v s dung ti nguyn thin nhin v bo v mi trng. Nghim cm moi hnh
dng lm suy kit ti nguyn v lm hu hoi mi trng".
Cn c quy djnh ny, Quc hi kho X ca nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam tai k
hop th V ngy 17121993 d thng qua Lut Bo v Mi trng gm 7 chng vi 55 iu.
y l mt trong nhng lut quan trong ca nc ta quy djnh v su thng nht qun l bo v
mi trng trong pham vi c nc, d ra nhng bin php phng, chng, khc phuc suy thoi
mi trng, nhim mi trng. Nhng ni dung qun l Nh nc v bo v mi trng, lp
quy hoach bo v mi trng cng nh xy dung tim luc cho hoat dng djch vu mi trng
Trung ng v dja phng.
Lut xc djnh nhim vu bo v mi trng l su nghip ca ton dn, cc t chc, c nhn
phi chp hnh nghim chinh php lut v bo v mi trng, nhm bo v sc kho moi
ngi, dm bo quyn con ngi doc sng trong mi trng trong lnh ca dt nc cng
nh gp phn bo v mi trng khu vuc v trn th gii.
Chnh sch mi trng l gi?
"Chnh sch mi trng l nhng ch trong, bin php mang tnh chin loc, thi don, nhm
gii quyt mt nhim vu bo v mi trng cu th no d, trong mt giai don nht djnh".
Chnh sch mi trng cu th ho Lut Bo v Mi trng (trong nc) v cc Cng c quc
t v mi trng. Mi cp qun l hnh chnh du c nhng chnh sch mi trng ring. N
va cu th ho lut php v nhng chnh sch ca cc cp cao hn, va tnh ti dc th dja
phng. Su dng dn v thnh cng ca chnh sch cp dja phng c vai tr quan trong
trong dm bo su thnh cng ca chnh sch cp trung ng.
U ban nhn dn phng, x, thj trn c nhim v, quyn han gi trong lnh vc bo v
mi trng?
Trong lnh vuc bo v mi trng, UBND phng, x, thj trn c nhim vu v quyn han nh
sau:
1 T chc thuc hin cc vn bn quy pham php lut v bo v mi trng. H tro cho cc c
quan Nh nc thuc hin cc chng trnh, k hoach nghin cu, ng dung cc tin b khoa
hoc v cng ngh trong lnh vuc bo v mi trng dja phng.
2 T chc bo v ti nguyn thin nhin, ci thin mi trng, phng chng, khc phuc hu
98
qu thin tai, bo lut, suy thoi mi trng, su c mi trng dja phng.
3 Tuyn truyn, ph bin gio duc kin thc php lut v bo v mi trng. jnh k 6 thng
hoc dt xut cung cp thng tin v din bin mi trng tai dja phng vi u ban nhn dn
cp trn truc tip.
4 Tham gia cc don thanh tra, kim tra vic chp hnh php lut v bo v mi trng ca
cc c quan, t chc, c nhn dja phng.
Trong cng tc bo v mi trng, cc c nhn, on th c nhim v, quyn han gi?
Trong cng tc bo v mi trng, cc c nhn, don th c quyn v ngha vu sau:
Khiu nai v t co v cc hnh vi vi pham php lut v bo v mi trng.
Kin nghj vic xy dung cc bin php bo v mi trng dja phng.
C quyn doc bi thng thit hai theo quy djnh ca B Lut dn su v cc Nghj
djnh ca Chnh ph do cc t chc, c nhn gy nhim mi trng, suy thoi mi
trng, su c mi trng.
C ngha vu tun th php lut v bo v mi trng, h tro cc c quan nh nc
trong vic phng chng, khc phuc suy thoi mi trng, nhim mi trng, phng
chng khc phuc hu qu thin tai, l lut.
Tao diu kin thun loi cho cc don thanh tra hoc thanh tra vin bo v mi trng
thi hnh nhim vu. C nhim vu chp hnh quyt djnh ca c quan Nh nc c thm
quyn kt lun nhng vn d v mi trng.
C ngha vu bi thng thit hai do hnh vi gy tc hai dn mi trng lm thit hai
cho ngi khc.
ng thi cc dn vj, c nhn, h gia dnh sng trong thnh ph, thj x khng doc:
Hoat dng sn xut, djch vu gy n, rung, mi kh chju, bui, nng v cc hnh thc
nhim khc nh hng ti cc h gia dnh xung quanh.
Gy n, rung vot qu tiu chun quy djnh.
rc sinh hoat, cc cht ph thi, xc dng vt ra via h, dng ph, sng, h, khu
vuc cng cng.
Nui lon trong khu vuc ni thnh, ni thj.
Chn, dt, nui sc vt ni cng cng.
Dng phn ti, hi thi ti rau.
Cc t chc, c nhn sn xut, vn chuyn, tng tr, s dng cht phng xa c quy
jnh nh th no?
Moi t chc, c nhn sn xut, vn chuyn, tng tr, s dung cht phng xa phi dng k tai
c quan chc nng ca Nh nc v phi doc php ca c quan ny. Ngi v dja dim
cha v s dung cht phng xa phi doc trang bj phng tin bo v dng quy pham an ton
bc xa ca Nh nc v phi thng xuyn do dac mc d phng xa, thng bo vi c quan
qun l mi trng ca tinh v chju su thanh tra ca c quan ny.
Nu mc phng xa trong mi trng xung quanh vot qu gii han cho php trong khng kh
hoc trong nc nh quy djnh trong Tiu chun Vit Nam th phi ngng hoat dng, bo co
cho c quan chc nng v x l hu qu. Vic qun l tc nhn bc xa phi thuc hin theo
99
Php lnh ngy 2561996 ca Nh nc v an ton v kim sot bc xa.
Quy jnh chung ca Nh nc v khen thng, x phat trong vic bo v mi trng
nh th no?
T chc, c nhn c thnh tch trong hoat dng bo v mi trng, pht hin sm v bo co
kjp thi cc du hiu su c mi trng, khc phuc su c mi trng, suy thoi mi trng,
ngn chn cc hnh vi hu hoai mi trng th doc khen thng.
Nhng ngi tham gia bo v mi trng, khc phuc su c mi trng, nhim mi trng,
suy thoi mi trng v du tranh chng cc hnh vi vi pham php lut v bo v mi trng
m bj thit hai ti sn, sc kho hoc tnh mang th doc bi thng theo quy djnh ca php
lut.
Ngi no c hnh vi ph hoai, gy tn thng dn mi trng, khng tun theo su huy dng
ca c quan Nh nc c thm quyn khi c su c mi trng, trong thuc hin dnh gi tc
dng mi trng, vi pham cc quy djnh khc ca php lut v bo v mi trng th tu theo
tnh cht, mc d vi pham v hu qu xy ra m bj x phat hnh chnh, hoc truy cu trch
nhim hnh su.
Ngi no loi dung chc quyn vi pham quy djnh ca php lut v bo v mi trng, bao che
cho ngi vi pham php lut v bo v mi trng, thiu tinh thn trch nhim d xy ra su c
mi trng th tu theo tnh cht, mc d vi pham v hu qu xy ra m bj x l k lut hoc bj
truy cu trch nhim hnh su.
Nhng hnh vi no c coi l hnh vi vi pham hnh chnh v bo v mi trng
Theo Quy djnh X phat hnh chnh v bo v mi trng doc quy djnh tai Nghj djnh 26CP,
ngy 2641996 ca Chnh ph, cc hnh vi doc coi l vi pham hnh chnh v bo v mi
trng gm:
Vi pham v phng nga nhim v suy thoi mi trng.
Vi pham v bo v da dang sinh hoc v bo tn thin nhin.
Vi pham v khai thc, kinh doanh dng, thuc vt qu, him thuc danh muc do B
Nng nghip v Pht trin nng thn, B Thu sn cng b.
Vi pham v bo v mi trng trong sn xut, kinh doanh, bnh vin, khch san, nh
hng.
Vi pham v giy php xut khu, nhp khu cng ngh, thit bj ton b, thit bj l quan
trong, ho cht dc hai, ch phm vi sinh vt c llin quan dn bo v mi trng.
Vi pham v nhp khu, xut khu cht thi.
Vi pham v phng trnh su c mi trng trong tm kim, thm d, khai thc vn
chuyn du kh.
Vi pham quy djnh ca c quan qun l Nh nc v bo v mi trng di vi cht
phng xa.
Vi pham quy djnh ca c quan qun l Nh nc v bo v mi trng khi s dung
ngun pht bc xa.
Vi pham v vn chuyn v x l nc thi, rc thi.
Vi pham quy djnh v nhim dt.
Vi pham v ting n, d rung qu gii han cho php lm tn hai sc kho v nh
hng dn sinh hoat ca nhn dn.
Vi pham trong vic sn xut, vn chuyn, bun bn, nhp khu, tng tr v dt pho
100
hoa.
Vi pham trong vic khc phuc su c mi trng. Tu theo tnh cht vi pham m c th
bj x phat cnh co hoc phat tin t 50.000 dng dn 50.000.000 dng v p dung
cc bin php khc nh tc quyn s dung giy php, buc chm dt vi pham, tjch
thu phng tin, tang vt,...
Ch tjch UBND tnh, thnh ph tr thuc Trung ng c thm quyn x phat vi pham
hnh chnh v Bo v mi trng n u?
Ch tjch UBND tinh, thnh ph truc thuc Trung ng c quyn x phat:
Phat cnh co.
Phat tin dn 100.000.000 dng.
Quyt djnh cc bin php x phat b sung, cc bin php tc quyn s dung giy
php, tjch thu tang vt, phng tin, buc khi phuc lai tnh trang ban du d bj thay
di, buc thuc hin cc bin php khc phuc tnh trang nhim mi trng, buc bi
thng thit hai dn 1.000.000 dng, buc tiu hu vt gy hai (nu giy php do c
quan Nh nc cp th Ch tjch UBND tinh ra quyt djnh dnh chi v d nghj c quan
c thm quyn thu hi).
Ch tjch UBND cp huyn v tng ng c thm quyn x phat vi pham hnh chnh
v Bo v mi trng n u?
Ch tjch UBND cp huyn v tng dng c quyn:
Phat cnh co.
Phat tin dn 10.000.000 dng.
Quyt djnh vic p dung cc bin php x phat b sung (nh trn v tr trng hop
tc quyn s dung giy php do c quan Nh nc cp trn cp th Ch tjch UBND
cp huyn ra quyt djnh dnh chi d nghj c quan Nh nc thu hi).
Ch tjch UBND phng, x, thj trn c thm quyn x phat vi pham hnh chnh v Bo
v mi trng n u?
Ch tjch UBND phng, x, thj trn c quyn:
Phat cnh co.
Phat tin dn 200.000 dng.
Tjch thu tang vt, phng tin c gi trj dn 500.000 dng.
Buc bi thng thit hai dn 500.000 dng.
Buc khi phuc tnh trang ban du d bj thay di.
nh chi hoat dng gy nhim mi trng sng, ly lan djch bnh, gy no dng lm
mt su yn tnh chung.
Tiu hu nhng vt phm dc hai gy nh hng dn sc kho ca con ngi.
Quyt djnh vic gio duc tai x, phng, thj trn.
Quyn khiu nai, t co v x l vi pham ca t chc v c nhn v Bo v mi trng
c quy jnh nh th no?
T chc, c nhn bj x phat vi pham hnh chnh v Bo v mi trng hoc ngi dai
din hop php ca ho c quyn khiu nai di vi Quy djnh x phat ca ngi c thm
101
quyn trong thi han 10 ngy k t ngy nhn doc quyt djnh.
Trong thi han 15 ngy k t khi nhn doc khiu nai, ngi c trch nhim phi tr
li bng vn bn cho ngi khiu nai bit. Nu khng dng th ngi khiu nai c
quyn khiu nai tip ln cp trn truc tip trong thi han 3 ngy k t khi nhn doc
gii quyt khiu nai.
Trong thi han 20 ngy k t khi nhn doc khiu nai, th trng c quan cp trn c
trch nhim gii quyt v tr li bng vn bn cho ngi khiu naj bit v quyt djnh
gii quyt d l quyt djnh cui cng.
Moi cng dn c quyn t co di vi c quan Nh nc c thm quyn nhng vi
pham hnh chnh v bo v mi trng ca cc t chc, c nhn khc.
Ngi c thm quyn x phat vi pham hnh chnh v bo v mi trng m vi pham
cc quy djnh v x phat hnh chnh, sch nhiu, dung tng, bao che cho ngi vi
pham, khng x phat hoc x phat khng dng thm quyn th tu theo tnh cht, mc
d vi pham s bj x l k lut hnh chnh hoc truy cu trch nhim hnh su.
Trng hop gy thit hai cho Nh nc, t chc, cng dn th phi bi thng theo
quy djnh ca php lut.
B Lut hinh s nm 1999 ca Nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam c my
chng, my iu v cc ti pham v mi trng, c hiu lc t bao gi?
B Lut hnh su nm 1999 ca Nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam (BLHS) chng
XV, c 10 iu v cc ti pham v mi trng t iu 182 dn iu 191, gm:
iu 182. Ti gy nhim khng kh.
iu 183. Ti gy nhim ngun nc.
iu 184. Ti gy nhim dt.
iu 185. Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit bj, ph thi hoc cc cht khng
dm bo tiu chun mi trng.
iu 186. Ti lm ly lan djch bnh nguy him cho ngi.
iu 187. Ti lm ly lan djch bnh nguy him cho dng vt, thuc vt.
iu 188. Ti hu hoai ngun loi thu sn.
iu 189. Ti hu hoai rng.
iu 190. Ti vi pham cc quy djnh v bo v dng vt hoang d qu him.
iu 191. Ti vi pham ch d bo v dc bit di vi khu bo tn thin nhin
B lut ny c hiu luc t ngy 01 thng 07 nm 2000.
Ti gy nhim khng kh bj x phat nh th no?
iu 182 (BLHS). Ti gy nhim khng kh
1. Ngi no thi vo khng kh cc loai khi, bui, cht dc hoc cc yu t dc hai khc
pht bc xa, phng xa qu tiu chun cho php, d bj x phat hnh chnh m c tnh
khng thuc hin cc bin php khc phuc theo quyt djnh ca c quan c thm quyn
gy hu qu nghim trong, th bj phat tin t mi triu dng dn mt trm triu dng,
ci tao khng giam gi dn ba nm hoc phat t t su thng dn ba nm.
2. Pham ti gy hu qu rt nghim trong th bj phat t t hai nm dn by nm.
3. Pham ti gy hu qu dc bit nghim trong th bj phat t t nm nm dn mi nm.
4. Ngi pham ti c th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng, cm
dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm dn
nm nm.
102
Ti gy nhim ngun nc bj x phat nh th no?
iu183 (BLHS). Ti gy nhim ngun nc
1. Ngi no thi vo ngun nc du m, ho cht dc hai, cht phng xa qu tiu
chun cho php, cc cht thi, xc dng vt, thuc vt, vi khun, siu vi khun, k sinh
trng dc hai v gy djch bnh hoc cc yu t dc hai khc, d bj x phat hnh chnh
m c tnh khng thuc hin cc bin php khc phuc theo quyt djnh ca c quan c
thm quyn gy hu qu nghim trong, th bj phat tin t mi triu dng dn mt trm
triu dng, ci tao khng giam gi dn ba nm hoc phat t t su thng dn ba nm.
2. Pham ti gy hu qu rt nghim trong th bj phat t t hai nm dn by nm.
3. Pham ti gy hu qu dc bit nghim trong th bj phat t t nm nm dn mi nm.
4. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng,
cm dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm
dn nm nm.
Ti gy nhim t bj x phat nh th no?
iu 184 (BLHS). Ti gy nhim dt
1. Ngi no chn vi hoc thi vo dt cc cht dc hai qu tiu chun cho php, d bj
x phat hnh chnh m c tnh khng thuc hin cc bin php khc phuc theo quyt
djnh ca c quan c thm quyn gy hu qu nghim trong, th bj phat tin t mi
triu dng dn mt trm triu dng, ci tao khng giam gi dn ba nm hoc phat t t
su thng dn ba nm.
2. Pham ti gy hu qu rt nghim trong th bj phat t t hai nm dn by nm.
3. Pham ti gy hu qu dc bit nghim trong th bj phat t t nm nm dn mi nm.
4. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng,
cm dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm
dn nm nm.
Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit bj, ph thi hoc cc cht khng m bo tiu
chun bo v mi trng bj x phat nh th no?
iu 185 (BLHS). Ti nhp khu cng ngh, my mc, thit b[, ph thi hoc cc cht
khng dm bo tiu chun bo v mi trng
1. Ngi no nhp khu hoc cho php nhp khu cng ngh, my mc, thit bj, cc ch
phm sinh hoc, ch phm ho hoc khc, cc cht dc hai, cht phng xa hoc ph thi
khng dm bo tiu chun bo v mi trng, d bj x phat hnh chnh v hnh vi ny
m cn vi pham gy hu qu nghim trong, th bj phat tin t mi triu dng dn mt
trm triu dng, ci tao khng giam gi dn ba nm hoc phat t t su thng dn ba
nm.
2. Pham ti gy hu qu rt nghim trong th bj phat t t hai nm dn by nm.
3. Pham ti gy hu qu dc bit nghim trong th bj phat t t nm nm dn mi nm.
4. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng,
cm dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm
dn nm nm.
Ti lm ly lan djch bnh nguy him cho ngi bj x phat nh th no?
103
iu 186 (BLHS). Ti Im Iy Ian d[ch bnh nguy him cho ngi
1. Ngi no c mt trong cc hnh vi sau dy lm ly lan djch bnh nguy
him cho ngi, th bj phat t t mt nm dn nm nm:
a. a ra khi vng c djch bnh dng vt, thuc vt, sn phm dng vt,
thuc vt hoc vt phm khc c kh nng truyn djch bnh nguy him
cho ngi
b. a vo hoc cho php da vo Vit Nam dng vt, thuc vt hoc sn
phm dng vt, thuc vt bj nhim bnh hoc mang mm bnh nguy
him c kh nng truyn cho ngi
c. Hnh vi khc lm ly lan djch bnh nguy him cho ngi.
1. Pham ti gy hu qu rt nghim trong hoc dc bit nghim trong, th
bj phat t t nm nm dn mi hai nm.
2. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t mi triu dng dn mt trm
triu dng, cm dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic
nht djnh t mt nm dn nm nm.
Ti lm ly lan djch bnh nguy him cho ng vt, thc vt bj x phat nh th no?
iu 187 (BLHS). Ti Im Iy Ian d[ch bnh nguy him cho dng vt, thc vt
1. Ngi no c mt trong cc hnh vi sau dy lm ly lan djch bnh nguy him cho dng
vt, thuc vt gy hu qu nghim trong hoc d bj x phat hnh chnh v hnh vi ny
m cn vi pham, th bj phat tin t mi triu dng dn mt trm triu dng, ci tao
khng giam gi dn ba nm hoc phat t t su thng dn ba nm:
a. a vo hoc mang ra khi khu vuc han ch lu thng dng vt, thuc vt, sn phm
dng vt, thuc vt hoc vt phm khc bj nhim bnh hoc mang mm bnh
b. a vo hoc cho php da vo Vit Nam dng vt, thuc vt, sn phm dng vt,
thuc vt thuc di tong kim djch m khng thuc hin cc quy djnh ca php lut v
kim djch
c. Hnh vi khc lm ly lan djch bnh nguy him cho dng vt, thuc vt.
1. Pham ti gy hu qu rt nghim trong hoc dc bit nghim trong, th bj phat t t hai
nm dn by nm.
2. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng,
cm dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm
dn nm nm.
Ti hu hoai ngun li thu sn bj x phat nh th no?
iu 188 (BLHS). Ti hu hoi ngun Ii thu sn
1. Ngi no vi pham cc quy djnh v bo v ngun loi thu sn thuc mt trong cc
trng hop sau dy gy hu qu nghim trong hoc d bj x phat hnh chnh v hnh
vi ny hoc d bj kt n v ti ny, cha doc xo n tch m cn vi pham, th bj phat
tin t mi triu dng dn mt trm triu dng, ci tao khng giam gi dn ba nm
104
hoc phat t t su thng dn ba nm:
a. S dung cht dc, cht n, cc ho cht khc, dng din hoc cc phng tin, ng
cu khc bj cm d khai thc thu sn hoc lm hu hoai ngun loi thu sn
b. Khai thc thu sn tai khu vuc bj cm, trong ma sinh sn ca mt s loi hoc vo
thi gian khc m php lut cm
c. Khai thc cc loi thu sn qu him bj cm theo quy djnh ca Chnh ph
d. Ph hoai cc ni c ngu ca cc loi thu sn qu him doc bo v theo quy djnh
ca Chnh ph
d) Vi pham cc quy djnh khc v bo v ngun loi thu sn.
1. Pham ti gy hu qu rt nghim trong hoc dc bit nghim trong, th bj phat tin t
nm mi triu dng dn hai trm triu dng hoc phat t t hai nm dn nm nm.
2. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t hai triu dng dn hai mi triu dng, cm
dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm dn
nm nm.
Ti hu hoai rng bj x phat nh th no?
iu 189 (BLHS). Ti hu hoi rng
1. Ngi no dt, ph rng tri php hoc c hnh vi khc hu hoai rng gy hu qu
nghim trong hoc d bj x phat hnh chnh v hnh vi ny m cn vi pham, th bj phat
tin t mi triu dng dn mt trm triu dng, ci tao khng giam gi dn ba nm
hoc bj phat t t su thng dn nm nm.
2. Pham ti thuc mt trong cc trng hop sau dy, th bj phat t t ba nm dn mi
nm:
a. C t chc
b. Loi dung chc vu, quyn han hoc loi dung danh ngha c quan, t chc
c. Hu hoai din tch rng rt ln
d. Cht ph cc loai thuc vt qu him thuc danh muc quy djnh ca Chnh ph
d) Gy hu qu rt nghim trong.
1. Pham ti thuc mt trong cc trng hop sau dy, th bj x phat t by nm dn mi
lm nm:
a. Hu hoai din tch rng dc bit ln
b. Hu hoai rng phng h, rng dc dung
c. Gy hu qu dc bit nghim trong.
1. Ngi pham ti c th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng, cm
dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm dn
nm nm.
Ti vi pham cc quy jnh v bo v ng vt hoang d qu him bj x phat nh th
no?
iu 190 (BLHS). Ti vi phm cc quy d[nh v bo v dng vt hoang d qu him
1. Ngi no sn bt, git, vn chuyn bun bn tri php dng vt hoang d qu him bj
105
cm theo quy djnh ca Chnh ph hoc vn chuyn, bun bn tri php sn phm ca
loai dng vt d, th bj phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng, ci tao
khng giam gi dn hai nm hoc bj phat t t su thng dn ba nm.
2. Pham ti thuc mt trong cc trng hop sau dy, th bj phat t hai nm dn by nm:
a. C t chc
b. Loi dung chc vu, quyn han
c. S dung cng cu hoc phng tin sn bt bj cm
d. Sn bt trong khu vuc bj cm hoc trong thi gian bj cm
d) Gy hu qu rt nghim trong hoc dc bit nghim trong.
1. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t hai triu dng dn hai mi triu dng, cm
dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm dn
nm nm.
Ti vi pham ch bo v c bit i vi khu bo tn thin nhin bj x phat nh th
no?
iu 191. Ti vi phm ch d bo v dc bit di vi khu bo tn thin nhin
1. Ngi no vi pham ch d s dung, khai thc khu bo tn thin nhin, vn quc gia,
di tch thin nhin hoc cc khu nhin nhin khc doc Nh nc bo v dc bit, d
bj x phat hnh chnh v hnh vi ny m cn vi pham gy hu qu nghim trong, th bj
phat tin t nm triu dng dn nm mi triu dng, ci tao khng giam gi dn ba
nm hoc bj phat t t su thng dn ba nm.
2. Pham ti gy hu qu rt nghim trong hoc dc bit nghim trong, th bj phat t t hai
nm dn nm nm.
3. Ngi pham ti cn c th bj phat tin t hai triu dng dn hai mi triu dng, cm
dm nhim chc vu, cm hnh ngh hoc lm cng vic nht djnh t mt nm dn
nm nm.

Ti liu tham kho
MichaeI AIIaby
Basics o environmental science.
Publisher .Routledge, London-NewYork 1995.
S.E.Jorgensen & I.Johnsen
Principles o Enviromental Science & Technology
Publisher. Elsevier, London-Amst-NewYork 1989.
Bernard J. NebeI; Richard T. Wright
Environmental Sciences.
106
London, 1996.
L Thc Cn
C s khoa hoc mi trng.
Nh xut bn Vin i Hoc M H ni. H.1995.
Phm Ngc ng
Mi trng khng kh.
Nh xut bn Khoa hoc k thut, H Ni, 1997.
Lu c Hi
C s khoa hoc mi trng.
Trng i hoc Khoa hoc T nhin, HQG H Ni, 1998.
Lu c Hi, Nguyn Ngc Sinh
Qun l mi trng cho su pht trin bn vng.
Nh xut bn i hoc Quc gia H Ni, 2.
Nguyn nh Ho v n.n.k
Tp bi ging v mi trng (tp , )
Trng i hoc Khoa hoc T nhin, HQG H Ni, 1998.
Phm Ngc H, Hong Xun C
C s kh tong hoc.
Nh xut bn Khoa hoc k thut, 1992.
Phm Ngc H
Tp bi ging C s mi trng kh v nc.
Trng i hoc Khoa hoc T nhin, H Ni, 1996.
Phm Minh Hun
C s hi dng hoc.
107
Nh xut bn Khoa hoc k thut, 1992.
L Vn Khoa
Mi trng v nhim.
Nh xut bn Gio duc, H Ni, 1995.
Mai nh Yn v n.n.k
Con ngi v mi trng.
Nh xut bn Gio duc, H Ni, 199.
B sch 10 van cu hi tai sao.
Nh xut bn Khoa hoc v K thut, 199.
B Lut Hnh su ca nc Cng ho, x hi ch ngha Vit Nam,1999.
B T php, 1999.
Cc quy djnh php lut v mi trng (tp , , )
Nh xut bn Chnh trj quc gia, 1995, 1997,1999.
Lut Bo v Mi trng
Nh xut bn Khoa hoc v K thut, 199.
Nghj djnh 175CP ngy 18101994 ca Chnh ph v hng dn thi hnh Lut Bo v mi
trng.
Cuc Mi trng, 199.
Nghj djnh 26CP ngy 2641996 ca Chnh ph Quy djnh X phat vi pham hnh chnh v bo
v mi trng.
Cuc Mi trng, 1996.
Ti liu tham kho 21
108