Hi Ton Hc Vit Nam

THNG TIN TON HC

Thng 3 Nm 2011 Tp 15 S 1

Thng Tin Ton Hc

(Lu hnh ni b)
Tng bin tp
Phng H Hi

khoa hc ca cc c s cng nh cc bi gii thiu cc nh ton hc. Bi vit xin gi v ta son. Nu bi c nh my tnh, xin gi km theo file (ch yu theo phng ch unicode hoc .VnTime).

Ban bin tp:

Phm Tr n on Trung Cng Trn Nam Dng Nguyn Hu D on Th Hiu L Cng Li c Thi Nguyn Chu Gia Vng

Mi lin h vi bn tin xin gi v:

Bn tin: Thng Tin Ton Hc Vin Ton Hc 18 Hong Quc Vit, 10307 H Ni

e-mail: Bn tin Thng Tin Ton Hc nhm mc ch phn nh cc sinh hot chuyn mn trong cng ng ton hc Vit Nam v quc t. Bn tin ra thng k 4-6 s trong mt nm. Th l gi bi: Bi vit bng ting Vit. Tt c cc bi, thng tin v sinh hot ton hc cc khoa (b mn) ton, v hng nghin cu hoc trao i v phng php nghin cu v ging dy u c hoan nghnh. Bn tin cng nhn ng cc bi gii thiu tim nng ttth@vms.org.vn

Hi Ton Hc Vit Nam

Website ca Hi Ton hc:

www.vms.org.vn
nh ba 1: John Willard Milnor, gii thng Abel 2011 (ngun: Internet).

Phng vn Terence Tao

Li dn: Sinh ra ti Adelaide, c nm 1975, Terence Tao ang l gio s i hc California ti Los Angeles (M). Cc lnh vc nghin cu ca anh bao gm gii tch iu ha, phng trnh o hm ring, t hp hnh hc, t hp s hc, l thuyt s gii tch v t hp i s. Tao nhn c rt nhiu gii thng, trong c gii thng Salem (2000), gii thng Bochner (2002), huy chng Fields v gii thng SASTRA Ramanujan (2006), gii thng ti nng MacArthur v gii thng Ostrowski (2007), gii thng Waterman (2008), gii thng Polya (2009) v gii thng quc t King Faisal (2010). Bi phng vn ny c ng trong tp 36, s 5 nm 2009 ca "Gazette of the Australian Mathematical Society". c, ti i hc Quc gia Australia (ANU) v UNSW. Gazette: Khi anh b qua cc lp, anh c b qua tt c cc mn hc hay ch mn ton? Terence Tao: Khi 8 tui ti hc nh cc bn cng trang la nhng mn nh ting Anh, Vt l,. . . Nhng i vi ton ti hc vi cc anh ch 11, 12 tui. Gazette: Cha m c khuyn khch anh tr thnh mt nh ton hc? Gazette: Anh hy gii thiu vi nt v bn thn? Terence Tao: Ti sinh ra ti Adelaide c nm 1975 v 16 nm. Ti khng phi hc tiu hc, iu ny c ngha l ti bt u hc trung hc nm ln 8. trng trung hc ti hc mt s mn ton bc i hc. Cha m ti phi sp xp vic ny vi hiu trng v trng khoa d iu ny rt phc tp. Ti tt nghip c nhn ti i hc Flinders, gio s hng dn Garth Gaudry gii thiu ti i du hc, v vy ti n Princeton v hon thnh lun n tin s ti y. Gio s hng dn ca ti Princeton ngh ti li M v ti trng California, Los Angeles k t . Ngoi ra ti c dnh mt vi ma h Terence Tao: Ti ngh rng ban u cha m ti bi ri v h khng bit nh ton hc lm g. Nhng khi cha m nhn ra rng ti thch ton hn vt l, h khuyn khch ti lm nhng g ti thch v ti rt bit n v iu . H khng thc p ti lm iu g. Trong nn vn ha chu , lun c mt p lc ln theo ui nhng ngnh ngh cao qu nh Y hc hay Lut, nhng i vi mt s ngi khng phi l ngh nghip tt nht vi h. Ti rt vui v cha m ti khng ngn ngi khi ti yu ton. Gazette: H vn Adelaide ch? Terence Tao: Vng. Ti vi cha m khi tr li Adelaide. Adelaide khng thay i nhiu v cha m ca ti cng khng thay i nhiu.

Gazette: Anh c anh ch em khng? Terence Tao: Ti c hai em trai. Mt Adelaide, lm vic cho B Khoa hc v Cng ngh Quc phng; mt Sydney v lm vic cho Google. l cng vic m c ca em trai ti. Em trai ti lm mt trang web gii thch l do cu y nn c Google thu, c km l lch trch ngang ca mnh, . . . iu ny c l gip cu ta nhn c cng vic. Google thch cch lm . Gazette: Anh bao gi cn nhc lm vic cho Google? Terence Tao: Khng thc s. Ti thch ton hc, cn Google lp trnh gii quyt vn . Ti c th lp trnh, nhng khng c tt nh lm ton. Gazette: iu g lm anh thch mi trng hc thut nht? Terence Tao: Ti thch t do hc thut. Bn c th lm cng vic nghin cu ca bn, n khng b ngi khc ch dn. khng phi l nhng g ng ch ca bn ni cho bn phi lm. N rt linh hot. V ti yu thch vic ging dy, khi bn cm nhn thy cc sinh vin ca mnh hiu nhng th m trc h khng hiu. Mt h sng ln: "A, ti hiu ri" v iu ny lm cho bn cm thy nh va lm mt ci g rt hu ch. Ti thch vn ha trong cch ni chuyn ca cc nh ton hc. Mi ngi lm ton v h thch ton. H khng lm iu v tin. Gazette: Cng vic ging dy ca anh c nhiu khng? Terence Tao: Hin ti, ti ch yu l ging dy sau i hc v hng dn 6 nghin cu sinh. Ti i cng tc c thng tri v h c lp nghin cu. H ch cn trao i vi ti qua email v nhng g h lm c. Trong s cc sinh vin, ti kim tm nhng c nhn c lp, trng thnh v chm ch.

Gazette: Anh c lun thch ton hc? Terence Tao: C. Cha m ti k rng khi 2 tui ti c gng dy cho nhng tr em khc cch m s. Khi cn b ti c suy ngh v ton khc vi by gi. Ton hc vi ti lun l cu v tr chi. Ti khng thc s hiu ti sao chng ta li lm ton nhiu n th. Nhng ti thch t duy tru tng. Ti cng rt thch lm s hc. Gazette: iu g khin anh chn ton hc? Terence Tao: l iu ti am m. Nh ti ni, ti thc s thch gii nhng cu . Ti thc s thch n v trong ton mi th u rt r rng: nhng g l ng v nhng g l sai. C l bi vy ti thng gp rc ri vi ting Anh, ti thng khng nhn c im tt. Write whatever you feel like? iu c ngha g? Gazette: Anh c bao gi cn nhc lm mt cng vic khc? Terence Tao: Ti tng t vn cho cc c quan chnh ph. iu ny th v, nhng ti thch mi trng hc thut hn. Gazette: Ti sao anh lm ton? Terence Tao: N b ch. Khi bn pht hin ra mt iu g c ngha, bn c th gii thch cho ngi khc. Bn c cm gic sung sng nh khi bn gii quyt mt cu ch. Trc y, bn khng hiu n, nhng by gi bn lm c. Bn cm thy thng minh hn, t tin hn, tin b hn. Ti cho rng bn lun c th dng xy tip trn nhng g bn lm trc y v tip bc nhng nh ton hc khc lm trc . N khng ging nh thi trang ni m mi nm bn lm iu g rt khc vi cc nm trc. Gazette: Anh c nhiu ng gp cho ton hc? Terence Tao: Khng ch ti, cn rt nhiu nh ton hc gii. Tht tuyt vi khi c

nghe v cc t ph trong ton hc. Ti mun nhc n bi ging ca Perelman v gi thuyt Poincar. l mt cng trnh thc s tuyt vi! Gazette: Anh c gp kh khn g trong vic kt hp cuc sng ca mt ngi ginh huy chng Fields vi cuc sng gia nh, vi v v con trai? Terence Tao: Huy chng Fields khng gy n tng vi h. y l mt gii thng ln ca ton hc, vic nhn huy chng Fields thu ht s ch ca cc phng tin truyn thng. Tuy nhin 99% th gii khng nghe ni v cc huy chng Fields. V ngay ti Los Angeles c rt nhiu ngi ni ting khc nn ti cho rng vic nhn huy chng Fields cng l iu bnh d. y l mt trong nhng l do ti sao ti thch cuc sng Los Angeles, ti c th n danh, ti khng mun l mt ngi ni ting. Ti c mt bi ging, 500 ngi n nghe, v i khi ti t hi: liu bao nhiu trong s h n nghe v h mun lm ton. Mt cht thi th cng tt, nhng l mt ngi ni ting th khng phi l ch hng n ca ti. Bn nn tp trung vo nhng g lm c. Gazette: Huy chng Fields c lm thay i cuc sng ca anh? Anh c thy mnh bn rn hn? Terence Tao: Ti lun rt bn rn, nhng hi khc trc mt cht. C ngha rng ti c mi tham d cc s kin nhiu hn. V ti cm thy mnh phi c trch nhim nhiu hn khi trnh by cc vn ton hc. Nu ti ni iu g ti khng suy ngh tht k lng th hu qu rt nghim trng. Gazette: Li khuyn tt nht v nh hng ngh nghip m anh tng nhn c? Terence Tao: Ch yu mi ngi dn ra cc v d hn a ra li khuyn r rng,

trc tip. Ti nh gio s hng dn ca ti ni vi ti mt ln, iu thc s rt su sc v ngha. Ti vit bi bo u tin ca mnh v ti t mt cu chuyn ci trong . Ti ngh mnh thng minh. ng nhn ti v ni: "Khi anh vit mt bi bo, s l ci c lu gi li theo thi gian. Ba mi nm sau mi ngi vn c n. Nhng g anh ngh l vui by gi, c th s l khng vui sau ba mi nm na". ng khuyn ti rng khng nn cho chuyn ci trong bi bo. Gazette: Anh nghin cu nhiu lnh vc, chuyn ngnh no anh thch nht? Terence Tao: Ti nghin cu cc vn khc nhau qua cc nm. Nu ti tm thy mt iu g th v v ti c th lm, ti s tp trung vo . Ty tng thi im, c nhng lc ti khng lm c iu g. N ph thuc rt nhiu vo nhm cng tc. Hu ht cc cng vic ca ti l kt hp vi nhng ngi khc, t cc lnh vc khc nhau v thng qua chng ti tm hiu iu g l th v v bn cht. V d, hin ti ti ang tp trung nhiu hn vo l thuyt s, t hp v ma trn ngu nhin, nhng nm nm ti ti mun c lm iu g khc. Nu vn lm c v ti bit n c ch, ti thc s cn mt chuyn gia v lnh vc ni chuyn. Gazette: Cng tc vin chnh ca anh l ai? Terence Tao: Lin tc thay i. Hin nay ti cng tc nhiu vi ba ngi: Ben Green lm v l thuyt s Cambridge; Tamar Ziegler lm l thuyt ergodic Israel; v V H Vn l mt nh xc sut ti Rutgers. Khi c, ti lm vic UNSW v ANU. Gazette: Thnh tch no khin anh thy t ho nht? Terence Tao: Ti khng nhn li. Ti lun c nhiu iu cn lm. Bn c th gii quyt mt vn v cm thy tuyt vi,

nhng c hng chc vn khc m bn vn khng th gii quyt chng. Gazette: Huy chng Fields c ngha g vi anh? Terence Tao: Phn ng u tin ca ti l "Wow!". C tin n rng ti s nhn Fields Medal, nhng ti khng thc s ngh rng nhn c n vo nm 2006. Ti ni chuyn vi mt ngi nhn huy chng Fields, v ng ni rng ng c thng bo t thng T. Cng b chnh thc din ra vo thng By. Thng T i qua, ti khng nhn c cuc gi no. Thng nm, Ch tch ca IMU gi v hi: "Anh c phi Terence Tao khng?". Ti ni, "Vng". ng ni, "Chc mng anh ginh c huy chng Fields". Ti khng nh nhng g ti ni, nhng ti rt chong vng. Ti khng mong i n. Sau ti cm thy ti phi sng theo cc tiu chun nh nhng ngi nhn huy chng Fields khc. Bn tr thnh mt i din ca ton hc. Gazette: Anh c nhn thy mnh nn tham gia su trong cng ng ton hc c? Terence Tao: Ti lun n lc trong nhng iu m ti c th lm. Ti sng Los Angeles. Nhng g ti bit nc c l gin tip. Ti c nhiu bn b c. Ch khi tr li y ti mi c c hi nhn nhn trc tip nc c. Ti trong ban c vn khoa hc ca vin nghin cu Australia AMSI. Ti cng gp g v ni chuyn vi i Olympic Australia ti Bremen nm va ri. Gazette: Anh c li khuyn no cho nhng ngi mi bt u lm ton? Terence Tao: Lm ton l trng k. Ti c mt nghin cu sinh, anh ta ni "Ti ang hon thnh lun n ca mnh, ti hc mi th ti cn phi bit, v ti s l ngi ng u trong lnh vc - y khng phi cch lm vic! Bn phi lm vic t ph thng, ln i hc, cao hc, nghin cu sinh, v sau khi hon thnh

lun n, vn cn rt nhiu iu phi hc. Ton hc rt rng ln, bn phi khng ngng trau di, lm a lnh vc, khng hn ch bn thn trong mt lnh vc hp no, nu bn mun thc s tin b. iu ging nh chy marathon, bn khng th ch chy nc rt. Bn phi lin tc hc tp, v cm nhn v p ca ton hc. Nu bn khng thch, bn s khng th theo ui ton hc. Gazette: C s khc nhau no gia nn ton hc M v c? Terence Tao: C nhiu s khc bit. Ti ngh rng h thng ph thng ca c tt hn M. Trong mt thi gian di, cc trng ph thng ca M thiu gio vin ton c trnh cao. c, tnh trng ny mi ch bt u. Ti ging dy c c v Hoa K, ti nhn thy sinh vin c c chun b tt hn. Ti c, cc trng i hc ch yu nhn ti tr t Chnh ph v h phi tun theo ch th ca Chnh ph. Tnh u tin o to b chi phi bi cc chnh sch ca Chnh ph. Ti M, c h thng cc trng i hc cng lp v t nhn, cc trng cng lp cng nhn kinh ph t Chnh ph, nhng quyn iu hnh thuc v tng trng. Cc nh qun l l nhng ngi lm khoa hc, do h thc s hiu gi tr ca nghin cu khoa hc. H cnh tranh cho uy tn ni chung, h mun danh ting tt thu ht hc vin. V l do ny m h quan tm n thc cht nghin cu nhiu hn, ng thi vn ch trng pht trin hnh nh trong cng ng. H khng ch tp trung vo s liu bo co, trong khi iu ny li ph bin ti c. Gazette: Anh c nhn xt g v Hi ton hc c? Terence Tao: H lm tt cng vic da trn cc ngun lc m h c. Ti rt n tng cc cuc hp v chng c t chc tt. Ti mun hng nhiu hn n

cc gio vin ph thng v h khng hiu ton hc thc s l g; tt nhin s c mt b phn chuyn trch lm iu ny. Gazette: S thch ca anh l g? Terence Tao: Ti c nhiu. Nhng k t khi ti c gia nh, c con nh, ti khng cn thi gian rnh. Gazette: Anh c th chia s v blog ca anh? Terence Tao: Ti bt u vit c hai nm nay. Trc , ti ch s dng mt

trang web cp nht bi bo ca mnh. Nhng sau ti quyt nh lm blog. Ti nhn c nhiu phn hi qua blog. V d, cc bi ging ca ti c, ti a ln blog vi tun trc, v lin tc nhn c phn hi v chnh sa. Gazette: Anh xut bn mt cun sch v blog ca mnh? Terence Tao: Thc ra l hai cun. tng l ly ni dung ton hc ca blog http://terryTerence Tao.wordpress.com/

Trch dch t Gazette - Hi Ton hc c, thng 9/2010 c Thi & Trnh Duy Tin (HSP H Ni) dch

Phng vn Srinivasa Varadhan (tip)

Martin Raussen v Christian Skau R & S: Gio s l ngi th hai ca vin Ton Courant, New York c nhn gii thng Abel, sau Peter Lax. Nh vy, vin Courant c mt vai tr c bit, t nht l trong lnh vc ton ng dng. Gio s c th gii thch v sao li c hin tng ny? iu g lm cho vin Courant c mt v tr nh vy? Varadhan: Chng ta hy tr v nhng nm 1930, khi vin Courant c thnh lp. Lc cha c ngnh ton hc ng dng nc M. Richard Courant n nc M v thnh lp vin Ton vi trng tm l ton ng dng. Tm nhn ca ng y rng nhn thy s cn thit ca ton l thuyt. ti mun ni l, ng y khng thy s khc bit gia ton l thuyt v ton ng dng. ng y mun ng dng ton hc, do ng y cn xy dng nhng cng c ton hc mnh. Da trn quan im , ti ngh Gii tch ton hc ng mt vai tr rt quan trng. Vin Courant lun rt mnh v ton ng dng v Gii tch. Trong nhng nm 1960, qu Sloan ti tr cho chng trnh nghin cu Xc sut v Thng k ti vin. H bt u nghin cu v t c thnh cng vi L thuyt Xc sut. Thng k khng c thnh cng nh vy, cho nn ngay c n by gi vin cng khng mnh lm v Thng k. Chng ti rt mnh v L thuyt Xc sut, Gii tch v Ton ng dng, v nhng nm gn y th c thm Hnh hc Vi phn. Vin Courant lun thu ht c nhng ngi xut sc n lm vic. Trng tm ca vin tp trung vo Gii tch v ton ng dng. C l l l do gii thch v sao vin chng ti nhn c hai gii thng Abel

trong s nm gii u tin c trao cho n nay.

lun n. ng y n mang lun n v Maxcva c ri mi vit nhn xt. iu c ngha l khi ti gp ng y th ng y cha nhn xt v lun n ca ti. ng y li n mt thng, ti v mt s nghin cu sinh khc i cng ng y khp t nc ti. l mt thi k m ngy no chng ti cng gp ng y. Ngy nay, mt s tp ch ca n c cp n chuyn , nhng khng thc s chnh xc. C mt s kin m ti nh rt r. Lc ti chun b c mt bui bo co v lun n ca mnh m Kolmogorov cng s n d. Thi gian bo co d nh l mt ting ng h nhng do hng hi qu nn ti ni lin tc trong mt ting ri. Mc d Kolmogorov khng phn ng g nhng mt s ngi khc li t ra st rut. Sau khi ti bo co xong, ng y ng ln bnh lun mt s iu nhng mi ngi li lc tc b ra ngoi. iu khin ng y rt tc gin. ng y nm vin phn trn tay rt mnh xung t v ri khi phng vi v ht sc gin d. Suy ngh ca ti ngay lc l: thi, th l i i ci lun n ca mnh. Ti v mt nhm sinh vin a theo ng y v phng ring, ti xin li ng v ni qu thi gian quy nh. ng ni: "Khng, khng phi l do . Nga, cc bui x-mi-na ca chng ti ko di ba ting ng h. Ti tc gin khng phi v anh m v nhng ngi ngi nghe bn di. Khi Kolmogorov ng dy v pht biu, mi ngi nn ch i v lng nghe". R & S: Tht l mt cu chuyn th v! Trong s rt nhiu ng gp ca ng cho L thuyt Xc sut, nh l lch ln hn l chim mt vai tr quan trng hng u. Xin gio s ni mt cch ngn gn v nh l , v sao vic nghin cu v lch ln li quan trng nh vy, v n c nhng ng dng g? Varadhan: Ch v lch ln c khi xng vo nhng nm 1930. Thc t, n bt ngun t bn o Scandinave

R & S: Gio s c nhng ng gp su sc i vi L thuyt Xc sut. iu g khin gio s b hp dn bi ngnh ny? Varadhan: Khi ti hc chng trnh thng k bc i hc, L thuyt Xc sut l mt phn ca Thng k, do ti phi hc mt cht t v n. Ti nhn ra rng mnh c trc gic nhy cm c bit vi L thuyt Xc sut n mc ti c th nhn ra nhng g ngi lm L thuyt Xc sut ang c gng t c, ch khng ch l vic tnh ton vi con s. Ti khng th gii thch c, ti ch c th cm nhn c n m thi. Trc gic gip ti rt nhiu, v n thc y ti i su vo lnh vc ny. R & S: L thuyt Xc sut hin i, nh li gio s cp trn, c Kolmogorov khi xng vo nhng nm 1930. Gio s c mt chuyn th v vi Kolmogorov: T Maxcva ng y vit nhn xt v lun n tin s ca gio s bo v ti vin Thng k n nm gio s hai mi hai tui nh sau: "Ti ngh lun n ny khng phi l ca mt sinh vin bnh thng, m l ca mt nh ton hc trng thnh". Vy lc gio s tng trc tip gp g ng y ln no cha? V sau gio s c trao i vi ng y mt vn ton hc no khng? Varadhan: C, ti tng gp Kolmogorov trong ln ng y n n nm 1962. Lc ti np lun n v ng y l mt trong nhng ngi phn bin cho

khi ngi ta nghin cu ri ro ca ngnh cng nghip bo him. Ngi i tin phong trong lnh vc ny l Esscher. ng y nghin cu tnh hung mt cng ty bo him phi i mt vi qu nhiu v n b, lc tng s tin phi n b ln hn qu bo him c lp ra. Nhim v t ra l tnh xc sut xy ra tnh hung . Ngy ngi ta thng s dng m hnh coi s tin ca mt v n b ring l l mt bin ngu nhin c phn phi xc sut xc nh, do tng s tin n b s l tng ca mt s ln cc bin ngu nhin c lp, cng phn phi. Ngi ta cn tnh xc sut cho bin c tng cc bin ngu nhin ln hn mt s cho trc. iu c ngha l bn cn c lng xc sut ui ca tng cc bin ngu nhin c lp cng phn phi. Lc ngi ta bit nh l Gii hn trung tm. nh l ny ni rng tng s lng ln cc bin ngu nhin c lp cng phn phi c phn phi xp x chun. Nu s dng xp x chun tnh xc sut ui th kt qu thu c s khng chnh xc. l v, mc d xp x chun vn c hiu lc, nhng sai s li c o bng hiu s. C hai s u rt nh, nn hiu s cng rt nh, do , nh l gii hn trung vn c hiu lc. Tuy nhin, chng ta quan tm sai s nh n mc no; lc ny chng ta quan tm ti t s gia hai i lng , ch khng phi n gin l hiu ca cc s nh ny. tng chnh l: lm sao th no nh gi c t s thay v nh gi hiu s ? Esscher pht trin mt k thut nh c tn l nghing Esscher. N l mt cch thay i php o m bn dng trong nhng trng hp rt c bit. Vi cch nhn mi ny, bin c ui tr thnh bin c trung tm. Do bn c th c lng n chnh xc hn nhiu. Phng php c lng ny c bit hu hiu khi tnh ton xc sut tim cn ca xc sut ui. l

ngun gc ca lch ln. Thc t, iu ng quan tm nht l c lng xc sut ca mt bin c cho trc. l cc bin c c xc sut rt nh. Chng ta khng quan tm xem bin c xut hin theo cch no m ch quan tm chng nh n mc no? Hy chuyn i lng v dng m m ca c s t nhin (e), s m m cng ln th ly tha cng nh. l ngha c dng v pht biu v nh l lch ln hin nay. R & S: nh l lch ln c ng dng rt rng ri, khng ch trong ngnh ti chnh, c phi khng tha gio s? Varadhan: Ti ngh l trong ngnh ti chnh hay bt c ngnh no khc, l thuyt lch ln khng nhng cho bn bit xc sut ca bin c him bng bao nhiu, m cn cho bn bit nu bin c c xc sut nh xy ra th n s xy ra nh th no? Bn c th ln tm li qu kh ca s kin xy ra v gii thch n xy ra nh th no v c th xy ra s kin no khc na hay khng? V vy, bn cn phn tch hon cnh tng th. Trong phng php do Esscher xut, c mt nguyn nhn gy ra bin c, nguyn nhn cng c th gy ra bin c khc; nu s kin ny xy ra th dn ti s kin ny xy ra hoc s kin khc xy ra. Do nh l lch ln cho bn nhiu thng tin hn l con s xc sut rt nh ca bin c him. iu ny rt c ch trong ngnh ti chnh ton hc, v bn vit la chn th iu ny c ngha l: nu s kin no xy ra trong mt khong thi gian xc nh th bn phi tr cho ai mt khon tin tng ng. Nhng s tin bn phi tr ph thuc khng ch vo thi im m s kin xy ra m cn ph thuc vo nhng s kin ca nhng thi im trc na. V vy bn mun bit, nu nh s kin xy ra ri th lch s trc c th din ra nh th no? nh l lch ln cho ta kh nng on nh iu ny.

R & S: Cng vi Donsker, gio s quy nh l lch ln tng qut thnh nguyn l bin phn rt hiu qu. c bit l, gio s a ra hm tc Donsker-Varadhan v nghin cu dng iu ca n. Xin gio s ni mt vi chi tit v qu trnh nghin cu v loi hm tc no ta c th iu hnh v phn tch? Varadhan: nh l lch ln cho tng cc bin ngu nhin do Esscher xng i hi tnh ton hm sinh m men. V cc bin ngu nhin c lp, nn hm sinh m men ca tng l tch ca n hm sinh m men thnh phn. Nu cc bin ngu nhin cng phn phi th hm sinh m men ca tng s tr thnh ly tha bc n ca mt hm sinh m men thnh phn. Ci thc s iu khin lch ln chnh l loga t nhin ca hm sinh m men tng, lc ny n gin l bi ca loga t nhin hm sinh m men xut pht. Nu cc bin ngu nhin khng c lp trong tng th, nhng ph thuc theo kiu xch Markov hoc mt kiu no ging th, th lc ny khng cn n gin l mt hm sinh m men. iu quan trng l phi bit c hm sinh m men tng tng trng nh th no, tng trng ny khng ging nh s tng trng ca mt tch, nhng m tng trng theo mt cch no . Theo cng thc Feynman-Kac, iu ny c lin quan vi gi tr ring chnh ca ton t cc vi sinh ra qu trnh Markov. C mi lin h gia hm tc vi gi tr ring chnh. l im m l thuyt ca chng ti rt hay dng ti. Hm tc c xy dng nh l php bin i Legendre hoc hm li lin hp ca hm loga gi tr ring chnh. R & S: Trc khi kt thc ch v lch ln, xin gio s bnh lun i li v B Varadhan dng tch phn. V sao b ny li c p dng rng ri nh vy? Varadhan: Ti khng ngh B Varadhan c dng nhiu, m c l l thuyt

v lch ln c p dng nhiu hn. Ti gi l b n gin v ti khng mun gi n l nh l. Ni dung ca b rt n gin, n ni rng nu xc sut c mt tnh cht no th tch phn cng c mt tnh cht no . Php chng minh ch dng cng thc tnh xp x tch phn bi tng v nhng c lng s cp. Vn ct yu y ng l tng ch khng phi l cc c lng trong cng trnh, v iu ny th rt him. R & S: Nhng r rng l b ny xut hin trong nhiu lnh vc y ch, tha gio s? Varadhan: tng c bn y rt n gin: Bn ly hai s dng a v b, ly tha chng ln vi s m rt ln ri ly tng. Khi , tng ch ph thuc vo ly tha ca c s ln hn, ly tha vi s m nh khng ng k, do loga t nhin ca tng c xp x bi loga t nhin ca ly tha vi c s ln hn. V th, loga t nhin ca tng cc ly tha c tng trng ging nh loga t nhin ca ly tha vi c s ln nht. iu ng vi tng hu hn, do theo mt ngha no , tch phn cng c tnh cht nh vy nu chng ta s dng xp x thch hp. l cch lm ca ti v n vn ng trong nhiu trng hp khc na. Ti cho rng bn cht tng khng qu phc tp, ngi ta cng s dng phng php nh gi ca ti trong nhng lnh vc khc. R & S: Nhng kt qu quan trng ca ton hc thng nh vy, n gin nhng c nhiu ng dng. tng th n gin, nhng iu ct yu l tm ra c tng ! Gio s nhn thy rng cng thc Mark Kac c in v gi tr ring th nht ca ton t Schr odinger c th c gii thch theo ngn t lch ln ca chuyn ng Brown. Xin gio s cho bit v sao ng li nhn ra iu ny?

Varadhan: l vo nm 1973, khi ti mi tr v sau k ngh n v ang vn phng ca Donsker. Hi chng ti thng xuyn trao i v nhiu vn khc nhau. ng y mun xem xt gi tr ring ln nht quyt nh s bin thin tim cn ca tch phn Kac: ti ngh rng ngy ngi ta bit rng nu ly loga gi tr k vng ca hm m loi Kac, tc tng trng tim cn ca n s bng gi tr ring th nht. Gi tr ring th nht c tnh qua cng thc bin phn; l mt kt qu c in. Chng ti bit rng nu tnh c lch ln v tnh ton tch phn tim cn th cng thu c mt cng thc bin phn khc. Do , ng y mun bit liu c mi lin h no gia hai cng thc bin phn hay khng: C hay khng mt cch gii thch lch ln cho cng thc bin phn ny? Ti nh l lc ti ang thm trng i hc Duke, vo qung thi gian cui thu v ang ngi trong th vin trong khi ch bi thuyt trnh ca ti s bt u sau vo khong na gi ng h. Bng nhin trong u ti ny ra li gii cho vn ni trn. Li gii rt n gin. Trong cng thc bin phn ca Rayleigh-Ritx, c hai bin c i lp. Mt l tch phn ca hm th v nhn vi bnh phng ca mt hm s no . Cn ci kia l dng Dirichlet ca hm s . Nu bn thay th bnh phng ca hm s ny v gi n l mt hm mi th dng Dirichlet tr thnh dng Dirichlet ca cn bc hai ca hm y. Tht l n gin phi khng? Vy hm tc ca lch ln chnh l dng Dirichlet ca cn bc hai hm mt . Mt khi din gii theo cch th cng thc tr nn rt r

rng, v vic chng minh cng khng kh khn. R & S: Nhng gii thch ca gio s lm chng ti ny ra cu hi: Nu mt lc no gio s bt cht le ln ngh trong u, ni m gio s ngay lp tc nhn thy li gii cho bi ton nung nu by lu, cng ging nh trng hp gio s nu trn: C phi l s vt sng ca suy ngh ph thuc vo s suy ngh bn b cho n khi gii quyt c vn ? Varadhan: ng nh vy. Nhng g din ra l: mt khi bn c mt vn cn gii quyt, bn c tng no v phng hng i ti li gii. Bn c gng tm ra li gii . Nu bn c th gii quyt c vn theo ng nhng suy ngh ban u th iu khng c g th v. Bn gii quyt xong vn , nhng bn khng cm thy sung sng. Ngc li, c th xy ra l hu ht mi th c gii quyt tr mt im mu cht cha vt qua c, ging nh bn mun hon thnh mt ngi nh nhng cn thiu mt im nn mng m nu gii quyt c n th bn s xy xong ton b ngi nh. Bn phi n lc tp trung g nt tht , c th trong nhiu thng, trong nhiu nm, thm ch c i! V cui cng, bng mt ngy kia bn le ln tng g ri nt tht . Th l ton b vn c gii quyt. l mt cm gic sung sng, tha mn m bn khng th din t c. R & S: Cm gic ngy ngt ko di bao lu, tha gio s? Varadhan: N ko di cho n khi bn vit xong cng trnh v gi i xut bn. Sau bn tip tc theo ui mt vn mi!

(cn na) Ngi dch: Nguyn Duy Tin & Vn Cng

10

Thng k trch dn
(tip theo k trc)

ngha ca trch dn.

Nhng ngi c ng cho vic coi trch dn nh l thc o chnh cho vic nh gi cht lng nghin cu khng tr li cu hi trng yu sau: ngha ca trch dn l g? H thu thp mt s lng ln d liu v s trch dn, gia cng cc d liu rt ra nhng thng k, ri khng nh rng qu trnh nh gi l "khch quan". Nhng cc nh gi c rt ra t cch ta din gii nhng thng k, v vic din gii da trn ngha ca trch dn, mt khi nim kh ch quan. Trong nhng ti liu c ng cho cch tip cn ny, vic tm nhng khng nh r rng v ngha ca trch dn kh mt cch ng ngc nhin. "Nguyn tc ca vic im cc trch dn rt n gin. Vi vic cng nhn rng gi tr ca thng tin c xc nh bi nhng ngi s dng chng, c cch no tt hn nh gi cht lng bng vic nh gi tc ng ca n ti cng ng trn din rng. S lng ln nht c th trong cng ng khoa hc (ngha l tt c nhng ngi s dng hoc trch dn ti liu ngun) xc nh nh hng ca tng v ca ngi a ra tng trong trong kho tng tri thc ca chng ta." [Thompson Science] "Mc d lng ha cht lng ca mt c nhn rt kh, quan im chung l cng b cng nhiu cng tt v s trch dn ca mt bi bo (so snh mt cch tng i theo tng ngnh) l mt thc o c ch nh gi cht lng." "Tn s trch dn phn nh gi tr ca mt tp ch v hiu dng ca n..."

"Cc trch dn l s cng nhn vic mang n v tri thc". Nhng t lin quan l "s lng", "gi tr", "tc ng", v "mang n v tri thc". Thut ng "nh hng" (impact) tr thnh t chung gn cho ngha ca trch dn - mt khi nim xut hin ln u tin trn mt bi bo ngn ca Garfield nm 1955 c v cho tng to ra ch s trch dn. ng ta vit: "Nh vy, trong trng hp ca mt bi bo xut sc, ch s trch dn c mt gi tr nh lng, v n c th gip cc nh lch s o s nh hng ca bi bo - ngha l, ch s nh hng ca n." Kh r rng, y, cng nh nhng ch khc, thut ng "ch s nh hng" mun ni rng bi bo trch c "xy dng ln" t cng trnh ca nhng bi bo c trch - trch dn l c ch m khoa hc tin ln pha trc. Nhng rt nhiu ti liu v ngha thc s ca trch dn cho rng trch dn phc tp hn nhiu so vi nhng khng nh m h khin ngi ta d tin trn. Chng hn, trong mt bi bo nm 1983 v nh gi nghin cu, Martin v Irvine vit: "Pha sau tt c nhng vn lin quan ti vic s dng trch dn nh l thc o ca cht lng l vic chng ta b qua l do ti sao cc tc gi li trch cc cng trnh ny m khng phi l nhng cng trnh khc. Nhng vn ni n y... Vic phn tch trch dn n gin da trn mt m hnh n gin ca qu trnh trch dn, trong trch dn ch phn nh s cng nhn i vi nhng cng trnh i trc v cht lng v tm quan trng, v nhng

11

ngi c nh trch u c cng mt c hi trch mt cng trnh c th..." Trong bi bo v ngha ca trch dn nm 1989, Cozzens khng inh rng trch dn l kt qu ca hai h thng trong qu trnh to ra cng b khoa hc, mt l h thng "tr n" v hai l h thng "cng iu". ngha ca loi th nht l ngha thng thng ca mt trch dn - s cng nhn rng bi bo trch "mang n v tri thc" bi bo c trch. Loi th hai c ngha hon ton khc - nhc n mt cng trnh trc m kt qu ca n c th hon ton khng phi ca tc gi c trch. Mt trch dn "cng iu" nh vy chng qua l mt cch to ra i thoi khoa hc, khng lin quan g ti s mang n v tri thc. Tt nhin trong mt s trng hp mt trch dn c th mang c hai ngha. Cozzens nhn xt rng hu ht cc trch dn u l "cng iu". iu ny c khng nh bi hu ht cc nh ton hc thc hin vic trch dn. (Trong c s d liu ca Math Review, gn 30% ca hn 3 triu trch dn l ti cc quyn sch ch khng phi ti cc bi nghin cu). Ti sao iu li quan trng? V khng ging nh "tr n", vic chn bi bo a ra mt trch dn "cng iu" ph thuc vo nhiu yu t - uy tn ca tc gi c trch (hiu ng "cho hi"), quan h ca tc gi trch v tc gi c trch, tnh kh dng ca tp ch (Cc tp ch m c c trch thng xuyn hn khng?), s thun li trong vic trch nhiu kt qu t cng mt cng trnh, vn vn. Rt t trong s cc yu t ny lin quan trc tip ti cht lng ca bi bo c trch. Thm ch khi trch dn l "tr n", chng cng c th phn nh nhiu ng c, bao gm c "s lu hnh, ch bai, cung cp thng tin, thuyt phc, khen ngi, cnh bo ngi c, v kin cng ng". Trong a s trng hp, trch dn c lm bi

nhiu hn mt ng c. Mt s kt qu quan trng c th phi chu hiu ng "ty xa", ngay lp tc b gp chung vo kt qu ca ngi khc, m sau tr thnh c s cho vic trch dn tip. Mt s trch dn khc khng phi l s tr n ti nhng nghin cu xut sc, m l s cnh bo v nhng kt qu hoc tng sai. Bo co ny s a ra nhiu v d ca nhng trch dn "cnh bo" nh vy. Tnh x hi ca trch dn l mt i tng phc tp - n nm ngoi mc tiu ca bo co ny. Nhng ngay mt tho lun ngn y cng chng t rng ngha ca trch dn khng n gin v rng thng k da trn trch dn khng tht "khch quan" nh nhng ngi ng h khng nh. Mt s ngi c th l lun rng ngha ca trch dn l khng cn bn v thng k trch dn rt tng quan vi mt s s thc o cht lng khc (chng hn phn bin kn). V d tp ch Evidence nhc ti trn l lun rng thng k trch dn c th (v phi) thay th cc cch nh gi khc v s tng thch ny: "Evidence l lun rng k thut o bng th mc c th to ra ch s cht lng nghin cu tng ng vi nhn thc ca cc nh nghin cu." Kt lun dng nh l, thng k da trn trch dn, bt k ngha chnh xc ca n l g, phi thay th cc phng php nh gi khc, v n thng thng nht vi cc nh gi ny. Ngoi s "vng quanh" ca l lun ny, ta d thy tnh "ngy bin" ca cch lp lun.

S dng hiu qu thng k.

Vic vi vng da qu nhiu vo nhng thc o (thng k) khch quan nh gi nghin cu khng phi l hin tng mi hay c bit.

12

N c miu t hng hn trong quyn sch ni ting Damned lies and statistics, ca nh x hi hc Joel Best: "Tn ti mt vn ha trong ngi ta tin rng mt s th c nng lc thn b; nhng nh nhn loi hc gi l vt thing. Trong x hi chng ta, thng k l mt loi vt thing. Chng ta c khuynh hng coi thng k nh mt php mu, mc d chng ch l nhng con s. Chng ta coi chng nh l i din mnh m ca s tht; chng ta hnh ng vi suy ngh rng chng cht lc c s phc tp v ln ln ca thc t thnh nhng iu n gin. Chng ta s dng thng k chuyn nhng vn x hi phc tp thnh nhng nh gi, phn trm v t l d hiu hn. Nhng ngi thng k nh hng mi quan tm ca chng ta; h ch cho chng ta phi lo lng v iu g v lo lng chng no. Theo mt ngha no , cc vn x hi tr thnh thng k v, v chng ta coi thng k nh l s tht khng chi ci c, chng tr thnh mt lc iu khin thing ling, thn b cch chng ta nhn cc vn x hi. Chng ta ngh rng thng k l nhng iu pht hin ra, khng phi nhng con s do chnh ta to ra". Nim tin b him vo s thn k ca thng k trch dn c th thy khp cc ti liu v thc hnh nh gi nghin cu, tm quc gia cng nh ti cc c quan. N cng c th tm thy ti cng trnh ca nhng ngi c ng cho chi s h v nhng bin th ca n. Quan im ny vn cn thy r quanh nhng c gng gn y nhm hon thin ch s trch dn bng cch s dng nhng thut ton phc tp hn, bao gm c thut ton xp hng trang (Page rank), nh gi trch dn. Nhng ngi xng thut ton mi ny khng nh hiu qu ca chng nhng nhng khng nh khng c kim chng bi cc phn tch v rt

kh tip cn. V da trn nhng tnh ton phc tp hn, nhng gi nh (thng khng tng minh) pha sau ca h thng kh hiu vi a s. Chng ta quen nhn cc con s v th hng vi mt ni khip s nh trc s tht thay v s sng to. Nghin cu khng phi l lnh vc u t cng u tin b soi xt, v t nhiu thp k qua ngi ta tm cch a ra nhng nh gi nh lng ca mi th, t h thng gio dc (trng hc) ti h thng chm sc sc khe (bnh vin v thm ch c nhng nh phu thut). Trong mt s trng hp, cc nh thng k tham gia gp nhng php o hp l v vic s dng ng n thng k. Nu ta hi kin bc s khi cha bnh, tt nhin ta phi hi (v lu ti) kin ca nhng nh thng k khi thc hin vic thng k. Hai v d in hnh l cc cng trnh ca Bird [2005] v Goldstein-Spiegelhalter [1996]. D i tng xt ti ca c hai cng trnh khng phi l vic nghin cu - bi th nht kho st hot ng ca lnh vc hnh chnh cng, bi th hai kho st vn y t/hc ng - mi bi cho ta mt nhn thc v vic s dng ng n thng k trong vic nh gi nghin cu. Bi bo ca Goldstein v Spiegelhalter c xt ti vic s dng bng th hng da trn cc con s (v d, thnh tch ca hc sinh, hoc kt qu y t), v chuyn ny c lin h c th ti vic nh gi nghin cu bng cch sp hng tp ch, bi bo, hoc tc gi s dng thng k trch dn. Trong cc bi bo trn, cc tc gi ra c ch ba thnh phn cho bt k qu trnh nh gi no: D liu "D cng tc thng k c c thc hin tt n my th cng khng th b p c thiu st t s thiu chnh xc cng nh thiu chn thc ca nhng d liu thu thp c." [Goldstein-Spiegelhalter 1996]

13

y l mt quan st quan trng vi vic nh gi da trn trch dn. Chng hn, ch s trch dn da trn mt tp con ca cc d liu, ch bao gm nhng tp ch c Thompson Scientific chn. (Ch rng ch s trch dn bn thn n l yu t chnh cho vic chn tp ch.) Mt s tc gi t cu hi v tnh chn thc ca nhng d liu ny [Rossner-VanEpps-Hill 2007]. Mt s tc gi khc ch ra rng mt s c s d liu khc c th y hn [MehoYang 2007]. Mt s nhm tc gi xut tng s dng Google Scholar hon thin cc ch s thng k kiu nh ch s h, nhng d liu ca Google Scholar thng khng chnh xc (v mt s d kin nh tn tc gi thng c lc ra ngay t cc trang mng). Thng k trch dn i vi mt nh khoa hc c th i khi rt kh nhn c v nhiu tc gi khng ghi tn mnh mt cch thng nht, v trong mt s tnh hung, mt s nc, y c th l mt tr ngi to ln cho vic thu thp mt cch chnh xc ch s trch dn. Phn tch thng k v Trnh by Nh chng ti vit, trong a s trng hp, khi m trch dn c dng xp hng bi bo, c nhn v chng trnh, khng c mt m hnh no c xc nh trc. Thay vo bn thn cc d liu xc nh m hnh, m nhiu khi mt cch m h. C v nh l mt qu trnh vng trn, nh gi cao mt i tng v n c xp hng cao hn (trong c s d liu). Tnh khng xc nh trong nhng kiu xp hng nh vy thng khng c quan tm ng mc, v nh hng ca s khng xc nh ny ti vic xp hng (chng hn, s thay i hng nm ca ch s trch dn) cng t c phn tch. Cui cng, yu t trng lp (v d, yu t c th ca mt lnh vc, kiu bi bo m mt tp ch thng ng, vic mt nh khoa hc c th lm l thuyt hay thc nghim) thng

b b qua trong nhng xp hng nh vy, c bit khi thc hin cc nh gi cp nh nc. Cch th hin v nh hng Vic nh gi nghin cu cng thu ht c nhiu s quan tm ca cng lun. i vi mt nh khoa hc c th, cc nh gi c th c nh hng ln v lu di i vi s nghip; i vi mt khoa, n c th thay i tin c trong tng lai xa; i vi mt lnh vc, mt h s nh gi c th to nn s khc bit gia thnh vng v suy tn. V mt quyt nh quan trng nh vy, chc chn ta cn phi hiu c tnh xc ng cng nh nhng hn ch ca nhng cng c tin hnh cng vic. Cc trch dn c th o c cht lng nghin cu ti mc no? S trch dn c v c lin quan ti cht lng, v ta thng ngh rng mt bi bo cht lng cao th c trch nhiu. Nhng, nh trnh by trn, mt s bi bo, c bit trong mt s lnh vc, c trch dn nhiu bi nhng l do khc hn l cht lng, v do bi bo c trch nhiu khng nht thit c cht lng cao hn. S th hin chnh xc ca vic xp hng da trn thng k trch dn cn phi c hiu r hn. Ngoi ra, nu thng k trch dn ng vai tr quan trong trong nh gi nghin cu, r rng l cc tc gi, bin tp vin v thm ch c cc nh xut bn s tm cch nho nn ra cc h thng c li cho h. H qu lu di ca chuyn ny khng r rng v cha c nghin cu. Bi bo ca Goldstein-Spiegelhalter rt ng c c by gi bi v n ch r rng vic da qu nhiu vo nhng thng k n gin trong nh gi nghin cu khng phi l mt chuyn n l. Cc chnh ph, c quan v c nhn phi ng u vi nhng vn tng t trong qu kh di nhng dng khc, v h tm ra cch hiu r hn nhng cng c thng k v

14

b sung thm nhng phng thc khc nh gi. Goldstein-Spiegelhalter kt thc bi bo ca h vi mt pht biu tch cc v hy vng: "Cui cng, mc d chng ti ch trch nhiu c gng hin nay nhm a ra nhng kt lun v cc c quan, chng ti khng mun to ra n tng rng chng ti tin mi so snh nh vy u khng hon thin. Chng ti cho rng vic so snh cc c quan v nhng c gng hiu ti sao cc c quan li khc nhau l mt hot ng quan trng n s c thc hin mt cch

tt nht trong mi trng cng tc ch khng phi i lp. C l l phng thc duy nht m bo thu c nhng thng tin khch quan, c th a ta ti hiu bit v cui cng to ra tin b. Vn thc t vi nhng qu trnh qu n gin m chng ti ph phn l chng nh lc hng c s ch ln phng sch ra khi mc tiu gi tr hn." C l rt kh tm c mt cch trnh by tt hn din t mc ch chung ca tt c mi ngi lin quan ti vic nh gi nghin cu.

Bn gc c th ly v t: www.mathunion.org/fileadmin/IMU/Report/CitationStatistics.pdf Phng H Hi (Vin Ton hc) dch

Gio s Hong Hu Nh (1932 - 2009)

Nguyn Duy Tin (i hc Khoa hc T nhin, HQG H Ni) L lch s lc. Gio s Hong Hu Nh sinh ngy 06/08/1932 ti thn ng Thi, x Tng nh, huyn c Th, H Tnh. Trc nm 1950 ng l hc sinh trng ph thng Hunh Thc Khng, t 1950 n 1956 ng tham gia b i chng Php v l sinh vin Khoa Ton trng i hc Tng hp H Ni thi gian 1956 1959. T nm 1959 n nm 1962, ng l sinh vin v t 1964 1967 l nghin cu sinh chuyn ngnh Xc sut & Thng k ti Khoa Ton-C i hc TH Lmnxp, Matxcva (Nga). T 1962 n 1997 ng v lm cn b ging dy ti Khoa Ton C i hc Tng hp H Ni, trong thi gian 1970 1980 ng l ph ch nhim Khoa v l ch nhim Khoa t 1981 n 1991. Gio s Hong Hu Nh bo v tin s nm 1966, c cng nhn ph gio s nm 1980 v gio s nm 1991. Hng nghin cu chnh ca gio s Hong Hu Nh l "S n nh ca cc nh l c trng cc phn phi Xc sut". ng cng b tm bi bo, vit v cng tc vit bn cun sch v Xc sut Thng k. ng cng dch mt b ba tp gii tch v cng tc dch bn quyn sch khc trong

15

c mt t in Ton hc. C l gio s Hong Hu Nh l ngi Vit Nam u tin c bi ng trong Theory of Probability and its Applications (L thuyt Xc sut v ng dng), l tp ch uy tn nht ca Nga v chuyn ngnh Xc sut Thng k. ng c ng gp ng k trong vic pht trin l thuyt v s n nh cc nh l c trng phn phi Xc sut v cun sch "L thuyt Xc sut v cc kt lun Thng k" ca ng (Nguyn Duy Tin ch vit phn ph lc), c l l gio trnh i hc v Xc sut & Thng k u tin Vit Nam. Gio s Hong Hu Nh c nh nc trao tng hun chng Chin thng hng ba, hun chng Chng M cu nc hng nht, huy hiu V th h tr v danh hiu Nh gio u t (nm 2009). Gio s Hong Hu Nh bo co ti mt s hi ngh quc t nh bo co 15 pht ti hi ngh Ton hc Th gii thng 8/1966 Matxcva, c thng bo trong Information Bulletin No. 5, 6 v bo co 45 pht hi ngh Thng k Thi Bnh Dng ln th hai v Thng k ton Sydney, Australia thng 7-1990. ng i trao i ton hc v c bo co ti nhiu nc nh Ba Lan, Nga, Hungary, c, Php, H Lan, an Mch, Australia. ng cng tham d v c bo co ti nhiu hi ngh trong nc nh i hi Ton hc min Bc 1971, i hi Ton hc ton quc ln th hai t 15-19/8/1977, i hi Ton hc ton quc ln th ba t 22-25/7/1985. Con ngi v nng lc. Ti mnh dn vit phn ny, v c l ti v gio s Nh gn nhau, v hiu nhau trong nhiu nm cng tc ti b mn Xc sut v Thng k, Khoa Ton-C, i hc Tng hp (HTH) H Ni. Ti ra cng tc c hai nm th anh Nh tt nghip tin s (1967) Lin X c v Khoa Ton-C HTH. Anh Nh l ngi

cn rt nng (eo knh 14 i p). B ngoi, anh trng khc kh, lum thum v hi kh gn. Ti gp anh vo mt ngy cui thu chm lnh khu s tn, xm Cu Gng, x Vn Yn, huyn i T, Thi Nguyn. Khng hiu sao anh c cm tnh vi ti v ni chuyn rt chn tnh v mi chuyn: Khoa hc, i sng, vn hc, tiu lm. Th ri mt hm hp t Xc sut v Thng k (GS. Nguyn Bc Vn l t trng), anh Nh ngh "t ta cn dch cun sch ca Cramer: Phng php ton hc trong Thng k, t ting Anh ra ting Vit". GS. Vn ng h kin ny v phn cng "anh Nguyn Khc Phc, o Hu H, Nguyn Duy Tin dch, Hong Hu Nh v Nguyn Bc Vn hiu nh". Lc by gi, trnh ting Anh ca ti bng 0, may sao, c bn ting Nga v anh Phc gii ting Nga. Hai nm sau, cun sch c bn nht v Thng k c NXB i hc v Trung hc Chuyn nghip cho ra mt bn c Vit Nam. C th ni anh Nh l ngi rt quan tm n cng tc o to nhng cn b v sinh vin v Xc sut & Thng k. Vic u tin trong cng tc ny l bin son ti liu cn b v sinh vin c ti liu hc v tham kho. Mt hm anh Nh r ti vit gio trnh Xc sut & Thng k. Ti hi do d v dy mn hc ny bao gi u. Anh Nh ng vin ti v ni "mnh chun b ti liu ri, cu ch cn c k v vit thm phn ph lc ( o v Tch phn) l ". Ti nhn li v cng anh lm vic mit mi. Anh Nh c thi quen l, va lm vic va c th. Ti cn nh bi th Nh hi ln chn ln mi Chiu chiu hai a ra i hi sim Em ngi trao nn cho anh Hm rng tm (ngt) nt mi thanh em nhon ci. Xa nhau mi my nm ri i sim xa thnh i sn xanh Em ngi nng sn cho anh

16

Hm rng trng (tot) nt mi cong em mm ci. Anh n c sn em li Cn ngon gp my ci hi n sim. Anh c say sa vi ging H Tnh, ri ngi bnh vi ti tng cu, tng ch. Ti qun khng hi anh, tc gi bi th l ai. Trong cc nh th Vit Nam, anh Nh c bit trn trng Nguyn Cng Tr. Anh thuc kh nhiu th ca Nguyn Cng Tr, v ly lm tm c tng th ca c: Th ca c khng bun, sng khoi, yu t do pha cht ngang tng Kip sau xin ch lm ngi Lm cy thng ng gi tri m reo. Sau ny, anh cn cng tc vi nhiu cn b trong v ngoi Khoa bin son nhiu ti liu khc. Anh tin vo lp tr, mnh dn trao vic cho h, bit ng vin v khch l v bn thn anh l ngi lun hc hi, cu th. Ti trn trng anh nhng nt nh th, mc d anh cn nhiu nhc im: Kin thc ca anh cn hn ch m nh gii bi ton Fermat, trong nhiu trng hp anh cn bo th, cng nhc, thch lm cng vic qun l hn l lm chuyn mn. Mt s ngi cho rng anh l ngi th on, lm mu k, gy mt on kt, ko b cnh v chuyn mn khng vng. Ti cho rng anh Nh tuy bit khng nhiu nhng kin thc ca anh chc chn v su sc. Tht vy, anh Nguyn Hu Vit Hng rt tm c cu chuyn sau y. Nm 1973 1974, anh Hng hc nm th ba, mn Xc sut do thy Hong Hu Nh dy. Hm y, thy Nh xc nh mt i lng no , l tch phn trn na mt phng gii hn bi mt ng thng nm nghing trn mt phng to . Do c im ca qu trnh tnh ton, i lng ny c xc nh bi mt tch phn kp, ly theo x trc ri sau ly theo y . Tip , thy Nh i th t hai tch phn

hp nht n vi mt tch phn khc. nh l Fubini cn c p dng, cc hm biu th cn ca tch phn cn c xc nh. Thy Nh ging i ging li vic i th t tch phn n 2 ln, nhng mt s sinh vin l cn b, b i chuyn ngnh vn khng hiu. ng nheo nheo mt, tm cch din t, ri ng ni, ging H Tnh c st: "Ly tch phn cng th nh ngi ta qut nh, qut dc qut ngang, min sao qut cho sch". C lp ng ra, khng cn ai thc mc g na. Trong nhiu ln ni chuyn vui, anh Hng thng hay k li cho chng ti cu chuyn trn. Anh cho rng tt c hn va ca nh l Fubini c thy Nh din t tuyt vi trong sng bng mt cu tht dn d. Thnh thong anh cao hng bnh lun rng thy Hong Hu Nh l ngi ging nh l Fubini hay nht trong nhng ngi m anh tng nghe v nhng sch anh tng c. Anh cho bit, trong nhiu ln ging Calculus cho sinh vin mt s i hc M, anh dng cch din t ca thy Nh, trong anh thay qut nh bng vic ht bi vi mt Vacuum. Cch din t t hiu qu bt ng. Sinh vin M rt thch, h ch phn ng vui: "Chng ai ht bi tng hng thng bng nh cch m ng ni". Ti cn nh, khi vit sch, anh ngh ti chng minh mt bt ng thc v m men, ti khng chng minh c, anh my m tm ra cch chng minh v nhc nh ti phi lm vic nghim tc hn. C th ni, nhng ngi tng lm vic vi anh (o Hu H, Nguyn Vn Hu, Nguyn Bc Vn) u nhn thy anh l ngi c o to bi bn, c nhiu tng sng to, bit tch ly kin thc. V mt con ngi, anh Nh gn gi vi cp di hn l vi cp trn. Anh quan tm ti i sng ca cn b trong Khoa, thm hi gia nh h khi h gp kh khn. Anh ng vin v khch l nhng ngi

17

yu chuyn mn lm vic. Anh l ngi th lnh bit hy sinh nhng li ch vt cht trc mt, dm ngh dm lm. Ti cn nh nhng nm 80, anh chu kh xy dng "X nghip" lm sn, lm phch, ri n lm nc mm vt v v quyt tm nh th no. Cn lu l, anh Nh lm lnh o Khoa t 1970 1991 (ph Ch nhim Khoa 1970 1981, Ch nhim Khoa 1981 1991), thi k t nc ta c nhiu bin ng v kh khn nht, c bit l i sng vt cht. Vic phi lm nhng vic khng gn vi chuyn mn tn ti l iu tt yu. Trong hon cnh nh th, vic Khoa xut bn c ba tp cun sch "Mt s phng php chn lc gii Ton s cp" (sch c ti bn nhiu ln, v cho ti nay vn c xem l cm nang cho hc sinh v gio vin ph thng) em li mt s tin nht nh cho Khoa v cn b trong Khoa. Phi ni rng y l thnh tch tuyt vi. Nh nhng vic ny, anh chim c s tn nhim ca a s cn b trong Khoa. Mt khc, anh li khng c hai b trng tin dng. c bit, mt s lnh o cp trn cho rng, anh Nh l phn t gy mt on kt. Ti c ln tm s vi anh: mt ch nhim Khoa khng c lng mt th trng th kh lm vic lm ri, anh c ti hai b trng lin tip khng tin dng th theo ti anh nn chuyn cng tc. Anh yn lng khng ni g. Anh l ngi yu Khoa Ton theo cch ca anh. Anh rt t ho l trong thi k anh lm ch nhim Khoa t chc thnh cng bo v tin s (ln u tin) ri tin s Khoa hc (cng ln u tin) cho c gio s Hong Hu ng v gio s Nguyn Tha Hp. Ti cn nh hi gp nhiu kh khn khi gi anh ng Hng Thng li lm cn b Khoa, anh Nh suy ngh v tm ra mt gii php tuyt vi. l gi anh Thng li Khoa vi t cch cn b nghin cu (trng hp duy nht ca i hc Tng Hp). Nh th m ban Gim hiu i hc Tng Hp chp nhn, v anh Thng

c li Khoa. Anh quyt tm xy dng t i s-Hnh hc-Tp v l ngi gii thiu anh o Trng Thi vo ng. Anh cn xy dng t Ton Sinh, Ton trong Khoa hc X hi. c bit, khi H Lan v an Mch v anh rt say sa vi Tin hc. Nm 1991, anh l ngi gii thiu (mc d vi t cch c nhn) anh Trn Vn Nhung thay anh lm ch nhim Khoa. T , anh Nh ri khi Khoa v kim sng Ba Lan (dng nh khng can thip vo cng vic ni b ca Khoa na). Nm 1997 anh Nh v ngh hu (ng 65 tui). Tt c nhng iu trn chng t anh l mt ch nhim Khoa tm huyt, c nng lc, nhiu tng v lun lun i mi (mc d i khi anh hi qu t tin vo nhng bt thng). Trong sut thi gian lm ch nhim Khoa, anh sng trong sch, khng nhn mt vinh danh no. Tuy nhin, anh l ngi va bo th va cp tin v khng a nhng ai c kin phn i anh. i vi cp di anh khim nhng bao nhiu, th ngc li anh khng n phc cc cp lnh o by nhiu. Anh sn sng gip v nng mt s cn b nng lc hn ch, trong khi anh khng tranh th c mt s cn b c nng lc chuyn mn gii ca Khoa. c bit, anh v mt s Vit kiu, nh gio s L Dng Trng, gio s Frdric Phm, c quan h khng tt, iu ny lm cho h mt thin cm vi Khoa trong mt thi gian di. Trong thi gian anh ng nhim, quan h gia Khoa v Vin Ton khng gn b, v thiu s cng tc vn c li cho c hai. Mt khc, anh l ngi ch tr n VH 25 v to c iu kin cho nhiu cn b ca Khoa i hc tp v trao i khoa hc H Lan (mc d anh phi a i mt s thuc dng chnh sch). Anh Nguyu Hu Cng l kt qu tt nht trong cng tc ny (anh Cng bo v xut sc lun n tin s ti H Lan v sau bo v thnh cng lun n tin s Khoa hc Vit Nam).

18

Cc Ch nhim Khoa trong L K nim 45 nm ngy thnh lp (1956-2001) T phi sang tri: Phm K Anh; ng Huy Run; Phm Trng Qut; Trn Vn Nhung; Hong Hu Nh; Hong Ty; Phan Vn Hp; Nguyn Duy Tin Ti cn nh, ma ng 1983, cc anh H S m, Phm Trng Qut, Hong Ch Thnh v ti n anh Nh t H Lan sang Ba Lan. Theo sng kin ca anh m, chng ti nhng ngi ang hc tp Ba Lan s mua v my bay cho cn b ca Khoa sang Ba Lan d hi ngh hoc trao i Khoa hc (nhng ngi mun i phi hon li tin v chng ti mua v cho nhng ngi sau). Anh Nh hoan nghnh sng kin ny v to iu kin cn b trong Khoa i nc ngoi bng cch . Chng ti v mt s anh trong Khoa (nh anh Hunh Mi, anh Trn Vn Nhung) b tin V0 mua v, v chu trch nhim n tip nhng ngi ca Khoa t trong nc sang. Anh H S m phn khi lm v ni vui vi ti: Lch s Khoa s ghi nhn chuyn ny. Anh Hunh Mi l ngi u tin b tr c nhm Tp-i s (gm c GS. Nguyn nh Ngc, anh Nguyn Hu Vit Hng, anh Phm Vit Hng, anh Nguyn Vit Dng) sang Ba Lan trao i Khoa hc (thng 5/1984) rt thnh cng. Tip theo l nhm Phng trnh Vi phn ca c GS. Hong Hu ng v anh Trn Vn Nhung (gm anh Tn Quc Bnh, anh Nguyn Vn Minh). C nhng thng cn b t Khoa sang Ba Lan ng ti mc m c ngi ni rng "Khoa Ton ko nhau sang Ba Lan hp Khoa". C nhn ti th rt vui v anh Nh cp tin n nh th, anh thu xp lo chy cc th tc cn thit (thi kh khn v phc tp lm) ht sc tt p. Cui cng, ti rt thng anh, v l cui i anh sng c n. Lc anh lm bnh (h 2008) t ngi thn c bn anh. Trng anh nm trn ging bnh, ti v anh Phm K Anh ht sc xt xa. Hn mt nm sau (04/12/2009, tc 18/10 m lch) anh qua i, ng vo lc ti ang vit nhng iu tt lnh v anh. My hm nay tri tr lnh, ti bng dng cht thy c li vi anh, v bi vit v anh cn dang d. ng ri, anh Nh mt vo thng 12. Ti nh nm 1991, ti v anh Trn Vn Nhung vo Ngh An cng tc, c cc anh Khoa

19

Ton a hc Vinh cho i thm m Nguyn Du. Lc v, chng ti vo thm nh c Nguyn Cng Tr. Ti bi ngi, xt xa khi thy nh c Tr tiu iu n th. Thp hng ly c, nh th ti hoa v hi c cht bt cn i, m hu th t ngi ghi nhn (vo thi im , 1991). Ti vit bi ny thay nn nhang thp tng nh nhn ngy gi th nht ca anh. Cu mong hng hn anh siu thot thnh cy thng ng gia tri m reo. Thay cho li kt. Ti ngh ban ch nhim Khoa TonC-Tin hc, trng i hc Khoa hc T

nhin, i hc Quc gia H Ni lm nh chn dung ca gio s L Vn Thim (1918-1990) v gio s Hong Hu Nh (1932-2009) treo Vn phng Khoa. Cc t b mn cn c mt s vng lu gi nh ca nhng thy gio qua i ca mi t ti phng lm vic (chng hn, t Gii tch cn lu gi nh ca gio s Hong Hu ng, ph gio s V c Tn, tin s Mai Thc Ngi, c nhn Trn Thip). Ti chn thnh cm n tt c cc thy v cc c gp , ng vin v sa nhiu li chnh t bn tho ca ti c hon thin nh bn chnh thc ny. H Ni, thng 12/2010.

Dnh cho cc bn tr
LTS: "Dnh cho cc bn tr" l mc dnh cho Sinh vin, Hc sinh v tt c cc bn tr yu Ton. Ta son mong nhn c cc bi vit hoc bi dch c gi tr cho chuyn mc.

Cc s nguyn Gauss
Nguyn Chu Gia Vng (Vin Ton hc)
Aux sombres hros de lamer qui ont s u traverser les ocans du vide -Noir Dsir-

Trong s hc trnh ph thng trung hc, chng ta thnh thong bt gp cc bi ton v cc s nguyn m mt li gii (nu nh khng l duy nht) c th c trnh by ngn gn da vo cc s phc. minh ha cho nhn xt ny, bn c hy th sc vi bi ton sau y m gi s c a ra cui bi vit.

Bi tp 1. Cho p l mt s nguyn t. Hy p 1 xc nh phn d ca n=1 (n2 + 1) khi chia cho p. Chnh nhng bi ton nh vy thi thc chng ti vit ti liu ny cng nh em li mt nim tin rng nhng ni dung ny, ngoi vic em li nhng hiu bit ton hc mi cho cc em hc sinh ph

20

thng, c th gip ch tch cc trong vic gii quyt mt s bi ton s hc. Bi vit ny gii thiu mt s tnh cht s hc ca vnh cc s nguyn Gauss v mt s ng dng. Ni dung ca ti liu ny khng yu cu cc kin thc c s c bit no ngoi mt s khi nim c bn ca trng s phc. Bi vit v th hng ti c gi l cc em hc sinh ph thng trung hc cng nh cc bn sinh vin yu ton hc. Trong trnh by ny, chng ti c tham kho t nhiu ngun khc nhau, trong nh hng ln nht n t bi bo The arithmetic of Gaussian integers ca I. Goncharov trong Kvant Selecta, Algebra and Analysis, 1, Mathematical World, vol. 14. 1. nh ngha v cc khi nim c bn Ta nhc li nh ngha tp cc s nguyn Gauss [i ] = {a + bi ; a, b } , trong l trng cc s phc v i 2 = 1. Ch rng ta c th coi [i ] l mt vnh con cha ca . iu ny c ngha l, vi cc php ton cng v nhn quen thuc trn cc s phc, vi mi , [i ], + , [ i ]; [i ]. Vic kim tra cc tnh cht ny l n gin v c li nh bi tp.

im biu din n ti gc ta . Ngoi ra, php ly lin hp giao hon vi cc php +, : , zz = z +z z z+z =z cng nh hm m-un giao hon vi php nhn ||zz || = ||z ||||z ||. R rng, tp cc s nguyn Gauss l n nh di php ly lin hp: nu [i ] [i ]. By gi, nu nh m-un ca th mt s nguyn thng thng chnh l gi tr tuyt i ca n, ni ring l mt s nguyn khng m, th m-un ca mt s nguyn Gauss ni chung khng cn l mt s nguyn na, chng hn ||1 + i || = 2. Chnh v vy, ta a ra khi nim chun thay th cho khi nim m-un, thun tin hn khi lm vic vi s hc ca vnh cc s nguyn Gauss. Theo nh ngha, chun ca mt s nguyn Gauss l bnh phng ca m-un ca n, ni cch khc, nu = a + bi [i ] th = a2 + b2 . N() = Ngay lp tc, ta c N : [i ] , N() = 0 = 0 v do php ly lin hp giao hon vi php nhn, hm chun cng vy. Ta ni rng hm chun c tnh cht nhn: N( ) = N() N( ). Nhn xt 1.1. Vi = a + bi , = c + d i , cc ) = ng thc N( ) = N() N( ) v N( ) ln lt cho ta cc ng thc p N() N( quen thuc sau

Nu z = x + y i , ta nhc li rng lin (1) (ac bd )2 + (ad + bc )2 = (a2 + b2 )(c 2 + nh ngha bi hp ca z l s phc z d 2 ); = x y i, z (2) (ac + bd )2 + (ad bc )2 = (a2 + b2 )(c 2 + v m-un ca z l s thc khng m cho d 2 ). bi cng thc ||z || = = zz x 2 + y 2. 2. Quan h chia ht, phn t kh nghch v phn t bt kh quy

V mt hnh hc, nu ta biu din cc s phc bng cc im trn mt phng ta , mi s phc z = x + y i vi im c ta ( x , y ) th m-un ca z o khong cch t

Vi hai s nguyn Gauss v , ta ni rng l mt c ca hay l bi ca , k hiu l | [i ] , nu tn ti [i ]

21

sao cho = . Khi nim ny m rng khi nim chia ht quen thuc trn theo ngha sau: vi mi a, b , a | b (trong ) khi v ch khi a | [i ] b. Chnh v th, t by gi ta s vit | thay cho | [i ] . Mt s nguyn Gauss c gi l kh nghch nu l c ca 1, ni mt cch khc, nu = 0 v sao cho nghch o trong cng l mt s nguyn Gauss. Ch rng do 1 l c ca mi s nguyn Gauss, mt phn t l kh nghch nu v ch nu l c ca mi s nguyn Gauss. Tp [i ] cc phn t kh nghch ca [i ] c miu t nh sau. Mnh 2.1. Tp cc phn t kh nghch ca [i ] l [i ] = {1, i } = { [i ]; N() = 1}. Chng minh. Tht vy, gi s kh nghch v 1 [i ] l nghch o ca n. Ta c N() N(1 ) = N(1) = 1. Do N(), N(1 ) >0 nn ta phi c N() = N(1 ) = 1. Ngc li, nu N() = 1 th = 1 nn l nghch o ca . Cui cng, nhn xt rng N(a + bi ) = a2 + b2 = 1 ko theo (a, b) = (1, 0) hoc (a, b) = (0, 1), ni cch khc a + bi = 1 hoc i . Bi tp 2. T nh ngha [i ] = { [i ]; 1 [i ]} hy tm li kt qu trn (khng da vo hm chun). Ta ni hai s nguyn Gauss , l lin kt vi nhau, k hiu l , nu | v | . Hai s nguyn Gauss l lin kt vi nhau khi v ch khi sai khc vi nhau bng php nhn vi mt phn t kh nghch. Bi tp 3. Tm cc lin kt ca (1) 1 + i ; (2) 1 + 2i , 1 2i . Cui cng, c l khi nim quan trng nht trong quan h chia ht l v cc phn

t bt kh quy, khi nim ng vai tr tng t nh cc s nguyn t trong vnh s nguyn. Ta ni [i ] l bt kh quy nu = 0, khng kh nghch v nu = th hoc kh nghch (khi ) hoc kh nghch (khi ). Ni mt cch khc, mt s nguyn Gauss l bt kh quy nu = 0 v khng c cc c thc s no. Lu rng nu a l bt kh quy trong [i ] th |a| l mt s nguyn t thng thng (bn c t kim tra s kin n gin ny). Tuy nhin, iu ngc li l khng ng, chng hn 2 khng phi l mt phn t bt kh quy ca [i ] bi v 2 = i (1 + i )2 . Ta s nghin cu cc phn t bt kh quy mt cch chi tit hn.

3. Tnh Euclid v nh l c bn ca s hc ca vnh Gauss Ta c kt qu bn l sau. Mnh 3.1 (Php chia Euclid trn vnh cc s nguyn Gauss). Cho , [i ] vi = 0. Tn ti cc s nguyn Gauss , sao cho = + v N( ) < N( ). Chng minh. t

= x + y i vi x , y .

Trong mt phng phc vi trc tung i v trc honh , tp cc s nguyn Gauss chnh l tp cc im c ta nguyn. Ta chn [i ] l mt im ta nguyn gn x + y i nht. D thy khi khong cch gia v x + i y khng vt qu mt na ca di ng cho mt hnh vung n v, ngha l 22 , ni ring lun nh hn 1. iu ny li c ngha l N( ) < 1. Do N( ) = N
N( ) N(

) < N( ).

Nhn xt 3.2. Cp , nh trong Mnh trn ni chung l khng duy nht.

22

V d 3.3. Ta minh ha Mnh 3.1 vi = 5 8i , = 7 + 3i . Ta c 5 8i 7 + 3i = (5 8i )(7 3i ) (7 + 3i )(7 3i ) = 11 58

11 58

71 58

i. l

S nguyn Gauss gn nht ti

71 i 58

(, ) l cc php chia Euclid nh sau. Trc ht, ta thc hin mt php chia Euclid 8 5i cho 7 + 3i . Nh gii thch trn, ta c th ly 8 5i = (7 + 3i )(i ) + (2 i ). By gi thc hin mt php chia Euclid 7 + 3i cho 2 i . Tng t, ta c th chn 7 + 3i = (2 + 3i )(2 i ) + (i ). V cui cng php chia Euclid 2 i cho (i ) tt nhin l mt php chia vi phn d = 0 v i l mt phn t kh nghch. C th, 2 i = (1 + 2i )(i ) + 0. Nh vy, phn d cui cng = 0 trong thut ton Euclid l i v do i l mt c chung ln nht ca 8 5i v 7 + 3i . (Suy ra 8 5i v 7 + 3i l nguyn t cng nhau.) tm cp s nguyn Gauss tha mn ng thc Bzout ta da vo cc php chia trong thut ton Euclid trn. Ta c i = 1(7 + 3i ) + (2 3i )(2 i ) = (7 + 3i ) + (2 3i ). (1(8 5i ) + i (7 + 3i )) = (7 + 3i )(1 + (2 3i )i ) +(8 5i )(2 3i ) = (7 + 3i )(4 2i ) + (8 5i )(2 3i ). Bi tp 5. Cho hai s nguyn thng thng a = 0, b = 0. Chng minh rng a, b nguyn t cng nhau nh hai s nguyn khi v ch khi nguyn t cng nhau trong vnh cc s nguyn Gauss. Tnh Euclid ca vnh [i ] cho ta mt trng hp c bit ca b Gauss. B 3.5. Cho , , l cc s nguyn Gauss vi bt kh quy. Nu | th | hoc | . Chng minh. Gi s . Ta bit rng thut ton Euclid cho b , (iu kin bt kh quy m bo = 0) cho ta c chung ln nht ca , cng vi cc s nguyn Gauss , sao cho = + . Do | v bt kh quy theo gi thit,

i . Ta c th ly thng ca php chia Euclid l = i , khi ta nhn c phn d = = 2 i . ng thc 8 5i = (7 + 3i )(i ) + (2 i ), l mt php chia Euclid 8 5i cho 7 + 3i . Bi tp 4. Tm tt c cc php chia Euclid cho vi (1) = 5, = 2; (2) = 4 + 3i , = 2 + i . Kt qu trn cho thy s tn ti ca thut ton Euclid trn vnh Gauss. Nhc li rng thut ton ny p dng cho mt cp , [i ], = 0 cho php ta tm c c chung ln nht ca , theo ngha sau (1) | , | ; (2) Vi mi sao cho | , | th hoc lin kt vi hoc N( ) < N(). c chung ln nht ca hai s nguyn Gauss (m s tn ti c nu ra trn) l khng duy nht. Nu l mt c chung ln nht ca , th mi cng l mt c chung ln nht v tp { ; } l tp cc c chung ln nht ca , . Hn th na, thut ton Euclid cng em li hai phn t , [i ] sao cho + = ng thc ny c bit n di tn gi ng thc Bzout. Ta ni rng hai s nguyn Gauss = 0 l nguyn t cng nhau nu 1 l mt c chung ln nht ca chng. V d 3.4. Ta ly li = 8 5i , = 7 + 3i nh v d trn. Thut ton Euclid cho cp

23

hoc l mt phn t kh nghch hoc l mt lin kt ca . Nhng khng th l mt lin kt ca v khi ta c | | . Nh vy l mt phn t kh nghch. Ta suy ra = 1 + 1 . V | nn ng thc ny ko theo | . Nh mt h qu ca s tn ti ca php chia Euclid trn vnh cc s nguyn Gauss, ta c nh l c bn ca s hc cho vnh [i ] nh sau. nh l 3.6 (nh l c bn ca s hc cho vnh Gauss). Mi s nguyn Gauss = 0 u c th c vit di dng = 1 n trong l mt phn t kh nghch, 1 , . . . , n l cc phn t bt kh quy (khng nht thit phn bit, thm ch khng nht thit i mt khng lin kt). Cch phn tch ny l duy nht theo ngha sau: nu = 1 m l mt phn tch tng t ca th m = n v tn ti mt hon v trn tp {1, 2, . . . , n} sao cho vi mi i , ta c i (i ) . Chng minh. S tn ti. Ta tin hnh quy np theo N(). Trng hp N() = 1 l tm thng v khi l mt phn t kh nghch. Gi s phn tch nh vy tn ti vi mi [i ] sao cho N( ) < k vi k > 1 l mt s nguyn dng no v l mt s nguyn Gauss vi N() = k. Nu l mt phn t bt kh quy th bi ton khng c g phi chng minh. Gi s l kh quy, vit = vi , l cc phn t khng kh nghch. Do N() = N() N( ) nn 1 < N(), N( ) < k. p dng gi thit quy np cho v ta nhn c mt phn tch tha mn cc yu cu ca nh l. Tnh duy nht. y l mt h qu quen thuc ca tnh Euclid. Nu l mt phn t kh nghch th bi ton l tm thng. Gi s khng kh nghch. Khng mt tng qut, ta c th vit mt phn tch ra

tch cc phn t bt kh quy di dng = 1 2 n , vi i l cc phn t bt kh quy, khng nht thit i mt khng lin kt. Ch rng phn t kh nghch ca phn tch nguyn gc c hp th vo mt trong cc phn t bt kh quy. Gi s ta c mt phn tch khc = 1 m . p dng B 3.5 trn, t ng thc 1 n = 1 m ta suy ra 1 lin kt vi mt trong cc phn t i no . Tht vy, do 1 | 1 m , tn ti i sao cho 1 | i . Th nhng i cng l mt phn t bt kh quy nn ta phi c 1 i . By gi, chia c hai v ca ng thc 1 n = 1 m cho 1 ta nhn c mt ng thc tng t vi di ca phn tch mi v gim i 1. Tin hnh lin tip nh vy ta d dng nhn c iu cn chng minh. Nhn xt 3.7. nh l c bn ca s hc trn [i ] d dng cho ta mt cng thc tnh c chung ln nht v bi chung nh nht (m nh ngha hon ton ging nh i vi cc s nguyn thng thng). Tuy nhin, trong thc t, y thng khng phi l cch tt nht tm cc i lng ny. Bi tp 6. Bi tp sau m rng B 3.5. Cho , , l cc s nguyn Gauss sao cho | . Chng minh rng nu , nguyn t cng nhau th | . 4. Cc phn t bt kh quy ca vnh Gauss nh l c bn ca s hc cho vnh [i ] m ta thit lp trn cho thy s cn thit ca vic nghin cu cc phn t kh nghch v cc phn t bt kh quy ca vnh ny. Nhc li rng cc phn t kh nghch c miu t ti Mnh 2.1. i vi cc phn t bt kh quy, trc ht ta c kt qu sau.

24

Mnh 4.1. Cho [i ] l mt phn t bt kh quy ca [i ]. Tn ti duy nht mt s nguyn t p sao cho | p. = N(). Nh vy, Chng minh. Ta c | theo B 3.5 l c ca mt c nguyn t p no ca N( x ). S nguyn t p nh vy l duy nht. Tht vy, nu tn ti mt s nguyn t q = p sao cho | q. Theo nh l Bezout cho cc s nguyn, ta bit rng tn ti cc s nguyn a, b sao cho ap + bq = 1. Do | 1, mu thun vi gi thit bt kh quy. Nhn xt 4.2. Mnh trn, n gin nhng rt su sc, ni rng mi phn t bt kh quy ca [i ] u nm trn mt s nguyn t no . y l mt miu t ban u cc phn t bt kh quy ca [i ]. Theo Mnh 4.1 v nh l 3.6, vic miu t cc phn t bt kh quy ca [i ] tng ng vi vic miu t cc nhn t bt kh quy ca cc s nguyn t thng thng p trong vnh [i ]. Ta bt u vi p = 2.

Bi tp 7. minh ha cho s tin ch ca kt qu trn (v s thun tin ca hm chun), bn c ch da vo nh ngha, hy chng minh 1+ i , 2+ i l cc s nguyn Gauss bt kh quy. Vi cc s nguyn t p l, ta chia ra lm hai trng hp p 1 (mod 4) v 3 (mod 4). Mnh 4.5. Nu p l mt s nguyn t 3 (mod 4) th p l mt phn t bt kh quy ca [i ]. Chng minh. Gi s p l kh quy. Vit p = vi , l cc phn t khng kh nghch, nh vy N(), N( ) > 1. T tnh nhn ca chun N() N( ) = N( p) = p2 v do N(), N( ) > 1 ta suy ra N() = N( ) = p. Vit = a + bi , a, b th th a2 + b2 = p 3 (mod 4), nhng ng d ny r rng khng th xy ra. Nh vy p l mt phn t bt kh quy ca [i ].

Mnh 4.6. Gi s p l mt s nguyn t Mnh 4.3. Cc c bt kh quy ca 2 v p 1 (mod 4). trong [i ] l 1 + i v cc phn t lin kt vi n, ngha l {1 i }. (1) Tn ti duy nht mt b nguyn dng (a, b), chnh xc ti th t, sao cho a2 + Chng minh. Ta c 2 = (1 + i )(1 i ) nn b2 = p; 1 + i | 2 cng nh cc phn t lin kt vi (2) Cc c bt kh quy ca p trong [i ] gm 1 + i , ngha l 1 i . Mt khc 1 + i l a + bi , a bi (vi a, b nh trn) v cc bt kh quy v N(1 + i ) = 2 l nguyn t. phn t lin kt vi chng. iu ny c suy ra t nhn xt n gin nhng hu hiu sau. minh ha, s nguyn t p = 5 c th B 4.4. Cho [i ] sao cho N() l mt s nguyn t. Th th l mt phn t bt kh quy. Chng minh. Tht vy, nu = th N( ) N() = N() l mt s nguyn t, ta suy ra N( ) = 1 hoc N() = 1, ngha l mt trong hai phn t , l kh nghch. vit duy nht di dng tng ca hai s chnh phng 5 = 12 + 22 . S nguyn t 5 khng l bt kh quy trong [i ] m c hai c bt kh quy 1 + 2i , 1 2i . C ngha l 5 c 8 c bt kh quy gm cc phn t lin kt vi 1 + 2i , ngha l {1 + 2i , 1 2i , 2 + i , 2 i }, v cc phn t lin kt vi 1 2i , ngha l {1 2i , 1 + 2i , 2 + i , 2 i }. Ta nhc li kt qu sau.

25

B 4.7 (Lagrange). Cho p l mt s nguyn t 1 (mod 4). Tn ti mt s nguyn n sao cho p | n2 + 1. Chng minh. Tht vy, t p = 4k + 1. Theo nh l Wilson ta c (4k)! 1 (mod p). Mt khc ta c (4k!) = (1 2 2k)((2k + 1) (2k + 2) (4k)) (1 2 2k)((2k)(2k + 1) (1)) (1)2k (1 2 2k)2 (2k!)2 (mod p). Chng minh Mnh 4.6. Theo B Lagrange, tn ti mt s nguyn n sao cho p | n2 + 1. Nh vy, nu xt trong vnh Gauss, p | (n + i )(n i ). Tuy nhin p n + i, p n i (v
n p

Kt hp cc Mnh 4.3, 4.5 v 4.6 ta thu c kt qu sau. nh l 4.9. Cc phn t bt kh quy ca [i ] gm (1) 1 + i v cc phn t lin kt ca n, ngha l {1 i }; (2) Cc s nguyn t p 3 (mod 4) v cc phn t lin kt ca n, ngha l { p, pi }; (3) Hai nhn t bt kh quy a + bi , a bi trong phn tch ra tch cc nhn t bt kh quy ca mt s nguyn t p 1 (mod 4) v cc phn t lin kt ca n. Cc s (a, b) c th c c trng nh l b s nguyn duy nht, chnh xc ti du v ti th t tha mn a2 + b2 = p. Bi tp 8. Hy tm tt c cc biu din di dng = 1 2 s vi l mt phn t kh nghch, i l cc phn t bt kh quy vi l cc s nguyn Gauss sau y

1 i p

[i ]). T suy ra p khng

phi l mt phn t bt kh quy. Gi a + bi [i ] l mt c bt kh quy ca p. R rng lin hp a bi cng l mt c ca p (1) 1, i , 2, 3, 4; (ch cn ly lin hp hai v ca mt phn (2) 1 + i , 3 + 2i . tch ca p ra tch cc phn t bt kh quy Bi tp 9. Tm c chung ln nht v bi trong [i ]). chung ln nht (sai khc mt phn t kh Ta s ch ra a + bi , a bi l cc c bt nghch) ca 5 36i v 22 20i bng kh quy duy nht (sai khc php lin kt) (1) Thut ton Euclid; ca p. Tht vy gi s c + d i (v do c d i ) l (2) Phn tch ra tch cc nhn t bt kh quy. mt c bt kh quy ca p khng lin kt vi a + bi , a bi . Ta suy ra (a + bi )(a bi )(c + d i )(c d i ) | p (trong [i ]). iu ny dn n (a2 + b2 )(c 2 + d 2 ) | p (trong [i ], hay mt cch tng ng, trong ), nhng y l mt iu v l. Nhn xt 4.8. Khng nh u tin ca Mnh 4.6 c bit n di tn gi nh l Fermat. Bi tp 10. Cho mt s nguyn dng n. Chng minh rng n c th biu din di dng tng ca hai s chnh phng khi v ch khi trong phn tch ra tha s nguyn t ca n, cc c nguyn t 3 u c ly tha chn. Bi tp 11. Cho a, b l hai s nguyn nguyn t cng nhau. Chng minh rng mi c (nguyn dng) ca a2 + b2 u c dng c 2 + d 2 vi c , d l cc s nguyn nguyn t cng nhau. (cn na)

26

Quy ch t chc v hot ng ca Vin Nghin cu cao cp v Ton

LTS: Nh chng ti a tin trong TTTH tp 14 s 4, Vin Nghin cu cao cp v Ton, tn vit tt ting Anh l VIASM, c Th tng chnh ph k quyt nh thnh lp ngy 23/12/2010. Sau y ta son trch ng mt s mc trong Quy ch T chc v Hot ng ca VIASM ban hnh km theo quyt nh trn. Ton vn ca Quy ch T chc v Hot ng ca VIASM c th xem ti trang web ca Hi Ton hc Vit Nam: http://www.vms.org.vn/ V tr php l. Vin l t chc khoa hc v cng ngh cng lp c th hot ng trong lnh vc nghin cu ton hc, trc thuc B Gio dc v o to, c t cch php nhn, con du, ti khon ring v tr s ti thnh ph H Ni. Vin c tn giao dch ting Anh l: Vietnam Institute for Advanced Study in Mathematics (VIASM). tng, ti nghin cu ton hc xut sc, c ngha quan trng, ng dng cao v h tr cng tc o to nhn ti. 2. Nhim v: - T chc thc hin cc chng trnh, nhim v, ti, d n nghin cu khoa hc v cng ngh do cc c quan nh nc giao v t hng; ch ng xut cc chng trnh, nhim v, ti, d n nghin cu khoa hc v cng ngh vi Nh nc theo kh nng v ph hp vi lnh vc chuyn mn ca Vin v t chu trch nhim t chc thc hin nhim v; - To iu kin lm vic thun li nng cao trnh cc nh ton hc tr ca cc trng i hc, vin nghin cu v cc c s ng dng Ton hc trong c nc; - To iu kin lm vic thun li cc nh ton hc Vit Nam c nng lc tr thnh cc chuyn gia quc t; PTT. Nguyn Thin Nhn & GS. Ng Bo Chu trong bui cng b Q thnh lp VIASM Chc nng, nhim v. 1. Chc nng Vin c chc nng to mi trng hc thut c bit cho cc nh khoa hc, cc ging vin i hc thc hin nhng - H tr thit lp v tng cng hp tc nghin cu v o to ca cc nh ton hc trong nc; h tr cng tc o to, bi dng nhn ti; - H tr v thc y hp tc gia Ton hc v cc ngnh khoa hc c lin quan nh: Vt l, Khoa hc my tnh, Khoa hc tri t, Khoa hc s sng, Kinh t . . . ;

27

- Thu ht cc nh ton hc Vit Nam nc ngoi v cc nh ton hc quc t ti tham gia nghin cu, o to ti Vit Nam; - Thc y hp tc quc t trong lnh vc Ton hc; - Thc hin cc nhim v khc do B trng B Gio dc v o to giao. C cu t chc b my. Vin c Ban Gim c, Vn phng v mt s phng chc nng khc. Ngoi ra, Vin c Hi ng Khoa hc v cc nhm nghin cu. Bin ch ca Vin t 15 - 20 ngi, bao gm cng chc, vin chc c hu, lm vic thng xuyn, m bo cc hot ng thng nht ti Vin, khng bao gm cc cn b hp ng nghin cu, khch mi, cng tc vin ca Vin. S bin ch ny gm: Cc thnh vin ca Ban Gim c, Chnh Vn phng, K ton trng, Th qu v mt s nhn vin b phn hnh chnh tng hp thuc Vn phng. Cn b hp ng nghin cu . 1. Cn b hp ng nghin cu ca Vin c lm vic trn c s hp ng c thi hn. Thi hn hp ng ti thiu l 02 thng v thi hn ti a l 01 nm. Sau khi ht hn hp ng c th c gia hn, nhng khng qu 03 ln lin tip. 2. Cn b hp ng nghin cu ca Vin c tuyn chn cng khai, nghim ngt trn c s thnh tch nghin cu Ton hc. Trong trng hp cn b c tuyn chn ang cng tc ti cc c quan, n v s nghip, doanh nghip nh nc th phi c Quyt nh bit phi i cng tc ca c quan, n v ch qun v vn c hng nguyn lng ti c quan, n v ch qun. 3. Cn b hp ng nghin cu c cc ngha v v quyn li sau c ghi r trong hp ng:

- Thc hin nghin cu theo ti ca nhm chuyn mn c duyt; - Tch cc tham gia cc hot ng khoa hc chung ca Vin; - Khi cng b kt qu nghin cu c thc hin ton b hay mt phn trong thi gian ti Vin, phi ghi r s ti tr; - c hng kinh ph ti tr nghin cu; - Sau khi kt thc hp ng ti Vin, nu c iu kin, c Vin tip tc cung cp thng tin v to iu kin s dng cc phng tin ca Vin vo mc ch nghin cu, ging dy v ng dng Ton hc ca mnh; - c Vin bo h quyn s hu tr tu v quyn tc gi i vi cc kt qu nghin cu c cng b ti Vin. Khch mi. 1. L nhng nh khoa hc c trnh cao (trong v ngoi nc), c Ban Gim c trc tip mi n trao i hoc cng tc vi mt nhm nghin cu trong mt thi gian nht nh, n ging bi hoc c bo co khoa hc. 2. Khch mi c th c tr chi ph i li, tin n v mt phn th lao theo tha thun gia hai bn. Mc chi tr cn c vo quy ch chi tiu ni b v kh nng ti chnh ca Vin. Cng tc vin. Cng tc vin l nhng nh khoa hc Vit Nam c thnh tch nghin cu xut sc v c hng nghin cu trng vi cc hng c tin hnh ti Vin. Cng tc vin c to iu kin s dng cc c s vt cht ca Vin, v c th c nhn mt khon th lao theo hp ng tha thun gia hai bn cn c theo khi lng v hiu qu cng vic. Mc chi tr cn c vo quy ch chi tiu ni b v kh nng ti chnh ca Vin.

28

Tin tc hi vin v hot ng ton hc

LTS: tng cng s hiu bit ln nhau trong cng ng cc nh ton hc Vit Nam, Ta son mong nhn c nhiu thng tin t cc hi vin HTHVN v chnh bn thn mnh, c quan mnh hoc ng nghip ca mnh. Hi ngh Khoa hc quc t v Ton ng dng din ra ngy 14/03/2011 ti trng i hc Si Gn. Tham d Hi ngh c cc nh ton hc n t c, Php, M, Vit Nam. Cc bo co mi ca hi ngh cp n nhng vn mi nht trong Gii tch, C hc, Ton kinh t, Ton ti chnh v ng dng. Hi ngh do trng i hc Si gn vi s kt hp ca Hi ton hc Tp. H Ch Minh t chc nhn dp k nim sinh nht ln th 85 ca NGND. GS. ng nh ng. Trc , vo chiu 13/3, ti Ging ng I trng i hc Khoa hc t nhin Tp. H Ch Minh l mng thng th GS. ng nh ng cng c t chc trang trng v m m vi s tham gia ca bn b, ng nghip v cc th h hc tr. Trong khun kh d n World Bank "Xy dng ton hc tnh ton Tp. HCM", trong dp cui thng 2 u thng 3, cc gio s Vladimir Savchenko (H Tokyo, Nht) v John Borkowsky (H Montana, M) c bi ging v Nhp mn x l hnh hc v Thng k i s v thit k th nghim ti trng H Bch khoa Tp. H Ch Minh dnh cho cc hc vin cao hc v sinh vin nm cui ca cc trng thuc H QG Tp. H Ch Minh. Trong thng 4, GS. John Borkowsky s tip tc cc bi ging ca mnh. Seminar "Ton v cc vn ng dng" c thnh lp bi nhm cc ging vin Ton ti cc trng nhm ngnh k thut (H Kinh t lut, H Ngn hng, H CNTT, i hc Cng ngh,...). Seminar c t chc mt thng mt ln ti trng i hc Kinh t lut thuc HQG Tp. H Ch Minh. Bui sinh hot u tin din ra vo ngy 28/1 vi bo co ca TS. Dng Tng m (H CNTT, HQG Tp. HCM) V bi ton nh gi ti sn ri ro trn th trng chng khon. Ti bui sinh hot th hai, vi s tham d ca 50 sinh vin n t trng i hc Cn Th, TS. Dng Tng m, TS. L S ng (H Ngn hng Tp. HCM), TS. Trn Nam Dng (H KHTN, HQG Tp. HCM) gii thiu nhng ng dng ca ton hc trong c hc, trong kinh t v trong th thao. Bui sinh hot tip theo ca seminar d kin vo ngy 28/04/2011 vi ch Thng k trong kinh t. K nim 35 nm thnh lp trng CSP Nha Trang, trng CSP Nha Trang t chc Hi tho Khoa hc t nhin ln II, ngy 31/3/2011. Cc bo co c trnh by ti cc phin ton th v cc tiu ban Ton-Tin hc, Vt l-Ha hc-Sinh hc v tiu ban Khoa hc Gio dc v ng dng.

Trch nhim mi:

GS. Ng Bo Chu c B trng B Gio dc v o to b nhim l Gim c khoa hc ca Vin Nghin cu cao cp v Ton t ngy 09/03/2011. GS. N. B. Chu s gi chc v ny trong thi gian 3 nm v lm vic kim nhim ti Vin song song vi cng vic hin nay ti H Chicago (M).

Tin bun.
GS. TS. Nguyn Th Hon, nguyn ging vin cao cp b mn Gii tch, khoa TonC-Tin hc, i hc Khoa hc T nhin, HQG H Ni, sau mt thi gian ngn lm bnh nng, mc d c gia nh v cc bc s tn tnh cu cha, qua i vo 01h30 ngy 17/03/2011, hng th 73 tui.

GEOMETRY CONFERENCE

Geometrical methods in Dynamics and Topology

Hanoi National University of Education, Hanoi, 18 22/04/2011 This is an international mathematical conference on the occasion of the 60th anniversary of Hanoi National University of Education. Main speakers: Marc Chaperon (Paris VII) Alain Chenciner (Observatoire de Paris-IMCCE) Jesus Gonzalo (Madrid) Basak Gurel (Vanderbilt) Mark Hamilton* ( Mount Allison) Boris Khesin* (Toronto) Janko Latschev (Hamburg University) Eva Miranda (Barcelona) Nguyen Tien Zung (Toulouse) Ricardo Perez Marco (Paris XIII) Dietmar Salamon (ETH-Z urich) Sheila Sandon (Nantes) Michael Usher (University of Georgia) Le Hong Van (Praha) Alberto Verjovsky (Cuernavaca) Dmitri Zaitsev (Dublin) (to be completed) Organizers: Viktor V . Ginzburg (Santa Cruz, USA) Eva Miranda (UPC, Barcelona, Spain) Nguyen Tien Zung (Toulouse, France) Do Duc Thai (HNUE, Hanoi; main local organizer) Preliminary program: 18 one-hour talks; 2 mini-courses (designed for students): - Symmetries in n-body problems (by Alain Chenciner) - Entropy in physics and mathematics (by Nguyen Tien Zung) Financial support: Hanoi National University of Education Hanoi Institute of Mathematics Vietnam Science Foundation (NAFOSTED) European Commission Research Conferences Program Universit Paul Sabatier, Toulouse

Phiu ng k tham d Hi ngh Ton hc quc t Cc phng php hnh hc trong h ng lc v tp i hc S phm H Ni, 18 22/04/2011
H v tn: Nam/N: Hc hm, hc v: C quan: a ch: in thoi: Email: Phiu ng k trn c gi qua e-mail theo a ch sau: ducthoan.pham@gmail.com

THNG TIN TON HC, Tp 15 s 1 (2011) Mc lc

Phng vn Terence Tao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phng vn Srinivasa Varadhan (tip) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thng k trch dn (phn cui) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nguyn Duy Tin: Gio s Hong Hu Nh (1932 2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nguyn Chu Gia Vng: Cc s nguyn Gauss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quy ch t chc v hot ng ca Vin Nghin cu cao cp v Ton . . . . . . . . . . . . . . . . Tin tc hi vin v hot ng ton hc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thng bo Geometry conference: Geometrical methods in Dynamics and Topology . . . . . . . . . 29 1 5 10 14 19 26 28