Nhng l Th t Nh t v cc Tiu lun khc

Adam Michnik

University of California Press, 1987

Ngi dch: Nguyn Quang A

MC LC
LI GII THIU.................................................................................................................................................. v LI NI U....................................................................................................................................................viii DN NHP .......................................................................................................................................................xvi TH T NH T ............................................................................................................................................... 1 V sao anh khng K . . . : Mt Bc Th t Tri Giam Bialoleka 1982 ...................................................... 3 V sao bn khng Di c . . . : Th t Bialoleka 1982................................................................................. 16 V Khng c: Th t Bialoleka 1982 ......................................................................................................... 41 Mt bc Th gi Tng Kiszczak 1983 .................................................................................................... 64 V cc cuc Bu c 1984 ........................................................................................................................... 71 L th t Nh t Gdansk 1985 .................................................................................................................. 76 ON KT...................................................................................................................................................... 101 Mt thi Hy vng 1980 ............................................................................................................................ 103 Hy vng v s Nguy him 1980 ............................................................................................................... 111 Mt Nm Tri qua 1981...................................................................................................................... 124 I LP DN CH......................................................................................................................................... 133 Mt Ch ngha Tin ha Mi 1976 ......................................................................................................... 135 Vi Nhn xt v phe i lp v Tnh hnh Chung Ba Lan 1979 .......................................................... 149 Ma Xun Prague Mi Nm Nhn li 1978........................................................................................... 155 Nhng con Gii v nhng Thin thn 1979............................................................................................ 169 NHNG TIU LUN LCH S ........................................................................................................................ 199 Nhng ci Bng ca T tin b Qun 1973 ............................................................................................. 201 Tranh ci v Cng vic Hu c ................................................................................................................ 223 1863: Ba Lan di Con mt Nga .............................................................................................................. 250 Cuc Ni chuyn trong Thnh ................................................................................................................. 275 INDEX ............................................................................................................................................................. 335

iv

LI GII THIU
Bn c cm trn tay cun th hai mi su* ca t sch SOS2, cun Nhng l Th t Nh t v cc Tiu lun khc ca Adam Michnik, mt nhn vt quen bit trong cun th 24 v 25. Tuy vy y l mt cun sch c lp, c th c m khng nht thit phi c 2 cun kia (nhng ti khuyn bn c nn c c hai cun na sau khi c cun ny). Adam Michnik sinh ngy 17-10-1946 v l Tng bin tp ca nht bo ln nht Ba Lan, t Gazeta Wyborcza , t bo hp php t nhn u tin ca phong tro Cng on on kt, cho n ma thu 2004. ng l mt nhn vt quan trng, nh t tng chnh ca phong tro ny. Hai bi,
* Cc quyn trc gm:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. J. Kornai: Con ng dn ti nn kinh t th trng, Hi Tin hc Vit Nam 2001, Nh Xut bn Vn ho Thng tin (NXB VHTT) 2002; Con ng dn ti nn kinh t t do (NXB Tri thc. 2007) J. Kornai: H thng X hi ch ngha, NXB Vn ho Thng tin 2002 J. Kornai- K. Eggleston: Chm sc sc kho cng ng, NXB VHTT 2002 G. Soros: Gi kim thut ti chnh H. de Soto: S b n ca t bn, NXB Chnh tr Quc gia, 2006 [S b n ca Vn] J. E. Stiglitz: Ch ngha x hi i v u? F.A. Hayek: Con ng dn ti ch nng n G. Soros: X hi M K. Popper: S Khn cng ca Ch ngha lch s K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, I, Plato K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, II, Hegel v Marx Thomas S. Kuhn: Cu trc ca cc cuc Cch mng Khoa hc Thomas L. Friedman: Th gii phng, Nh xut bn Tr, 2006 Mt nm Hi ngh Din Hng Hungary do Nguyn Quang A tuyn, dch, bin son Kornai Jnos: Bng Sc mnh T duy, tiu s t thut c bit , NXB Thanh Ha, 2008 Kornai Jnos: Lch s v nhng bi hc, NXB Tri thc, 2007 Peter Drucker: X hi tri thc, Qun l, Kinh doanh, X hi v Nh nc, tp tiu lun Murray Rothabrd: Lun l ca t do Amartya Sen: T tng v cng bng, sp xut bn Kornai Jnos: Ch ngha x hi, ch ngha t bn, dn ch v thay i h thng, sp xut bn Kornai Jnos: Cc tng v ch ngha t bn, NXB Thi i, 2012. Robert Kagan: Th gii m M to ra, 2012 Daron Acemoglu, James A. Robinson: V sao cc Quc gia Tht bi, 2012 (NXB Tr c bn dch khc c xut bn nm 2013) K yu hi tho i hc Michigan: Bn trn Ba Lan-Nhng bi hc, 2013 Thng lng nhng thay i c bn: Hiu v m rng cc bi hc ca cc cuc m phn Trn Ba Lan, 2013

Li ni u ca nh th Czeslaw Milosz v Dn nhp ca Jonathan Schell gii thiu k v Michnik v ni dung cun sch nn y ti ch mun lu bn c Vit Nam n nhng bi hc m chng ta c th hc c t nhng bi vit ca ng cho Vit Nam. Ba Lan v Vit Nam c nhiu khc bit nhng cng c khng t nt tng ng. V nu bn c mun rt ra nhng bi hc cho mnh, cho t chc ca mnh hay cho Vit Nam ni chung, th phi lun n nhng s khc bit chnh cng nh nhng s tng ng quan trng . Nhng s khc bit chc khng cn phi nhc n v vn ha, a l, chng tc, lch s, thm ch c trong s tng ng. Tuy vy, y ch mun nu ra vi im tng ng chnh. (1) Ba Lan b kp gia 2 cng quc lun c tham vng bnh trng trong lch s l nc Nga t pha ng v nc c t pha Ty. Quan h ca Ba Lan vi Nga cng c nhng nt hao hao nh gia Vit Nam v Trung Quc (nhng c mt s khc bit quan trng l nhiu s on qun Lin X c mt ti Ba Lan sut t 1945 n ht cc nm 1980). (2) Ba Lan v Vit Nam chu nhiu au kh ca ch ngoi xm. (3) V c l quan trng nht, hai nc u tng l thnh vin ca phe x hi ch ngha. Nhng s tng ng ln y buc ngi ta lin tng n tnh hnh Vit Nam hin nay hay trong nhng nm va qua khi c bt k tiu lun no ca cun sch v s lin tng nh vy l tt, n gip ta rt ra nhng bi hc. Nhng phi cn trng vi nhng lin tng nh vy nu mun c nhng bi hc hu ch v ngay trong s tng ng cng cha nhng d bit khng nh. Khi c nhng bi vit ca Michnik nu chng ta lu n nhng s khc bit v tng ng gia Ba Lan v Vit Nam chng ta c th hc c rt nhiu bi hc hu ch trong qu trnh chuyn i ch ton tr sang ch dn ch thc s. l nhng bi hc v chin lc bt bo ng; l s nhn nhn mt cch khch quan, khng thin v v khoan dung v lch s, v ng gp (tch cc v tiu cc nhn t quan im hin nay) ca cc nhn vt khc nhau, cc phe phi khc nhau thm ch th ch

vi

nhau trong lch s; l bi hc v nhng kinh nghim u tranh dn ch; v ch ngha tin ha mi, v i lp dn ch; v phng php phn tch c o; v vn vn. l nhng bi hc c tnh ph qut, nhng mun rt ra nhng bi hc c th hn th cn rt cn trng. Hy vng cun sch c c nhng ngi cng sn, nhng ngi chng cng, cc nh hot ng dn s theo nhng mc tiu khc nhau, nhng ngi ng quyn v nhng ngi phn u cho dn ch, nhng ngi trong nc v nc ngoi c v suy ngm hiu nhau hn v tm ra cch i thoi pht trin t nc. Cc ch thch nh du sao (*) nu khng ghi r thm ca ai, th l ch thch ca ngi dch v cc ch thch khc l ca bn ting Anh. Tuy c gng ht sc nhng chc chn bn dch cn nhiu thiu st mong c bn c ch bo v gp . Bc Ninh, 2-4-2014 Nguyn Quang A

vii

LI NI U
Czeslaw Milosz*

Hy ti bt u bng trch dn nhng li ca Mahatma Gandhi: Nu mt chnh ph gy ra mt s bt cng nghim trng, dn phi rt li s hp tc hon ton hay mt phn, lm cho k thng tr b tnh c c. Trong mi trng hp c ti hnh dung, c mt yu t au kh d tinh thn hay th xc. Khng c s au kh nh vy khng th t c t do." Ngy nay, hng v cui ca th k m thy chin thng ln ca hnh ng ca Gandhi trong nc ng, l hp l hi liu nhng li ny ca nh xng bt bo ng c l hi qu duy tm hay khng. Chng ta thng nghe l l rng bi v ch Anh tn trng php lut, s phn khng th ng c mt c hi thnh cng, trong khi nh nc ton tr hin i hay nh nc cnh st khng tha nhn bt k gii hn no i vi vic s dng quyn lc ca n. ng u vi mt nh nc nh vy, bt bo ng, vi t cch mt trit l, v mt chin thut ca c nhn, l c th hay khng? ng, bn thn Gandhi nhn ra nhng kh khn ca n. ng ni rng s thc hnh bt bo ng i hi s khng s hi v s dng cm bc cao nht. Ti nhn thc thy mt cch au n nhng s tht bi ca ti. Tuy vy i th ca Gandhi khng phi l mt nh nc m iu cc xe tng ca n chng li cc cng on. Khuynh hng rt t nhin ca chng ta t ci c th vo qu kh thng dn chng ta n vic b qua cc hnh ng ca nhng ngi ng thi ca chng ta nhng ngi thch thc trt t c cho l c nh ca cc th, v t ti ci thot nhn c v l khng th hoc
*

Czeslaw Milosz (1911-2004) nh th ni ting Ba Lan, gii Nobel Vn hc nm 1980. y l bi Thinker on the Barricades ca ng ng trn The New Republic, ngy 1111-1985.

viii

khng chc c kh nng. Tuy nhin nu mt ngi xut hin hm nay ngi i din cho trit l bt bo ng, ngi ng c bit n v c knh trng. Ti c th c y tn ca Lech Walesa v ca cc nh lnh o Ba Lan khc ca on kt. Ln ny, tuy vy, ti mun tp trung vo mt ngi m truyn b s bt bo ng trong cc tc phm ca mnh, v khi lm nh vy cung cp nn tng l thuyt cho hot ng ca chnh ng. Ti ngh n Adam Michnik, ngi m ti c c n tnh trong s nhng ngi bn ca ti, v ngi b ta n Ba Lan kt n trong thng Su 1985 ba nm t. Ti s th gii thiu ng u tin nh tc gi ca nhng cun sch m ng vit trong nhng thi gian ngn t do ca ng, nhng hu ht trong cc nh t ca ng. Adam Michnik, sinh nm 1946 Warsaw, con trai ca mt chin s cng sn tin chin, v bn thn ng mt nh Marxist nhit huyt lc mi thanh nin, tri qua mt s tin ha, m s m t n trong cc tiu lun ca ng tr thnh vic c hp dn. ng ni v nh hng ca nhng cun sch, mt s c tm thy nh, mt s c mn khng hon ton hp php t cc th vin cng cng ni chng c t cc phng sch cm. ng pht hin ra mt s sai lch gia lch s thc ca th k hai mi v lch s c gii thiu trong cc sch gio khoa v s hc chnh thc. V s sai lch l trung tm ca t duy ca ng, ng bt u ch trch vai tr ca cc tr thc vi t cch nhng ti t trung thnh ca ng, nh nhng ngi to ra mn khi che giu s tht. Sau khi quyt nh tr thnh mt tr thc, tuy l mt loi tr thc khc, ng hc lch s i hc v ng thi tin hnh cc hot ng i lp. T 1965 ng thng b bt gi. B ui khi i hc v b kt n ba nm t vo nm 1968, ng tr thnh mt cng nhn nh my trong khi tip tc hc lch s. ng vch ra lnh vc hot ng ca mnh: (1) hiu r rng, ku gi cc tr thc vt qua ni s hi, v khng bao gi ni di; (2) xc nh li cc mi quan h gia cc tr thc v hai lc lng chnh c kh nng lm thay i Ban Lan l cc cng nhn v Gio hi. Cun sch The Church, The Left, A Dialogue (Gio hi, cnh T,

ix

mt i thoi) ca Michnik c gi mt cch b mt sang Paris v c xut bn nm 1977, nh du mt bc ngot quyt nh trong khng kh chnh tr ca nc ng. Cc mi quan h gia a s tr thc Ba Lan v Gio hi Cng gio khng thn mt trong na u ca th k 20; hai th gii ny c v thm ch th ch vi nhau. Tuy vy, Gio hi tri qua nhng s thay i su sc t khi kt thc chin tranh. N thi l Gio hi ca cc nng dn, v thu ht ngy cng nhiu ngi tr c tm c tr tu cao vo hng ng ca mnh nh tng l v cc thnh vin gio x. Nh vic n bo v cc c nhn i li quyn lc nh nc, v s dng cm ca n di thi k Stalinist, Gio hi tr thnh mt ng minh t nhin ca tt c nhng ngi mun a quyn t do vo i sng cng. S tin ha ca cc tr thc dn h theo cng hng. S i thoi do Michnik xut chng lin quan g n cc cuc i thoi gia nhng ngi Marxist v nhng ngi thin cha gio, m lun lun kt thc vi vic bt nhng ngi sau phc v cch mng. ng hn mc tiu l lin kt hai lc lng c ku gi hot ng theo cch bt bo ng hng ti bin i x hi. S bin i ny bt u, theo Michnik, ti thi im khi x hi hc xem mnh l ch th, hn l mt i tng b thao tng bi nhng ngi cai tr. Sau cc cuc biu tnh t pht ca cng nhn Radom trong nm 1976, b cnh st bp mt cch tn bo, Michnik tr thnh mt trong cc nh sng lp ca KOR, y ban Bo v Cng nhn, v bt u cn c thc hin nh ca mnh: mt lin minh gia cc tr thc v cc cng nhn. B quy ri lin min bi cnh st, nhng ngi bt gi v th hm da cc thnh vin ca n, y ban vn trung thnh vi nguyn tc hnh ng hp php, cng khai, v bt bo ng. Cuc nh cng Gdansk nm 1980, m dn n vic thnh lp on kt, thc hin trong thc tin ci Michnik hnh dung trong l thuyt: mt lin minh ca cc tr thc, cc cng nhn, v Gio hi, cc nguyn tc hp php v bt bo ng. V nu on kt duy tr mt th him trong cc trng hp tng t, c tnh bt bo ng ca n, cng trng cho vic ny l nh nhng nn tng c t bi Michnik v cc bn ca ng. Bn thn ng chng minh s gn b ca mnh vi cc nguyn tc vo thi gian ca mt

cuc ni lon qun chng gn Warsaw; khi mt m ng bao vy mt n cnh st, Michnik can thip bo v nhng cnh st b him nguy v lm cho m ng trm tnh li. B giam gi cng vi hng ngn ngi khc sau tuyn b thit qun lut vo ngy 13 thng Mi Hai, 1981, Michnik gn ba nm trong t. Khi c ngh ri khi Ba Lan i ly t do, ng t chi. K lut c bit ca ng cho php ng vit hai cun sch gm cc tiu lun trong x lim ca ng (mc d ng khng c s c n ). Nhng cun sch ny tit l ng nh mt nh ph bnh vn hc hng u, v nh mt s gia c ph cho mt phong cch sinh ng hn phong cch ca cc hc gi i hc rt nhiu. c mt lc trong s nghip ca mnh khi Michnik l mt nh cng sn xt li. ng vn l mt ngi xt li, nhng theo mt ngha khc. Ci tt no cho mt tc gi t cnh t (v ng khng t b l tng x hi ch ngha) cho cun sch ca ng c xut bn Paris nm 1985: T Lch s Danh d Ban Lan ! V y nhng nim b qun hay b b ri v ng v sai, v tt v xu, ginh c tm quan trng v cng, v lch s ca Ba Lan hn bn mi nm qua c din gii theo ng x ng knh hay nhc nh ca cc c nhn i vi cc nh chc trch. V ci c l ng ngc nhin trong mt ngi lo u n cc ngha v cng dn, Michnik l mt bn c chm ch ca thi ca ng i Ba Lan, tm thy trong ting ni din t nht v t do. Trong vic ny ng l mt ngi con xng ng ca mt nc m, ch t v mt trong nhng kha cnh ca n, ng b cc nh vn phng Ty ghen t: thi ca c mi ngi y coi l mt vic nghim tc. Tnh u vit ca Michnik trn nhng ngi thc hnh ph bnh vn hc chuyn nghip, ht sc thnh tho nhng kiu cch tr thc mi nht, chnh xc ct vic ng s dng cc tiu chun n gin v danh d v lng tm. Th nhng thi ca Michnik khng phi l thi ca mt nh o c hc b xc phm. i mt vi s hng hi o c mi kim c gia cc nh hot ng t do ch ngha (libertarian), ng gi li cnh bo sau y, m ti trch t tiu lun nm 1979 ca ng, cho tnh ngay thng

xi

o c thin thn ca h:
Bt c th g xy ra ngy mai, ngay ngy hm nay ti cm thy ri ti phi ch ra rng mt thin thn, ngi i hi ch ngha anh hng khng ch t bn thn mnh m c t nhng ngi khc na, ngi t chi hon ton tha nhn gi tr ca nhng tha hip v nhn thc th gii vi mt s n gin Manichaean (Mani gio, Minh gio), ngi trt s khinh b ln nhng ngi m nhn thc cc ngha v ca h mt cch khc i hng v cc cng dn ng bo ca h nh mt thin thn nh vy, cho d ng ta ngng m thin ng, th ng ta bc vo con ng dn ti a ngc ri. Khng quan trng d ng ta bin minh cho cc hnh ng ca mnh bng mt cch din t v c lp dn tc hoc bng mt s khng tng x hi ch ngha-ch ngha ph qut ng ta gieo nhng ht ca s hn th tng lai ri.

Michnik i din cho truyn thng tt nht ca tr thc Ba Lan, truyn thng ca ch ngha khai phng (liberalism) v khoan dung. ng lun lun lm vic chuyn cn chng li nhng cm d th hn trong bn thn v ng bo ng. Chng trnh anh em quc t ca ng gm khng ch cc lng ging trc tip ca Ba Lan nhng ngi Czech, Slovak, Lithuania, Ukrain, v c, m c dn tc Nga. i vi li phn nn, thng c nhng ngi Ba Lan nhc i nhc li, v b phng Ty b ri, ng phn i nhng li bit n i vi phng Ty v mi quan tm ca n n s nghip c i din u tin bi y ban Bo v Cng nhn v sau bi on kt. V s quan tm tch cc , trc ht, c nhn dn v chnh quyn Php ln ting, ng ni v mn n cc chin s Ba Lan hm n nc ca cc Quyn con Ngi v Cng dn. Nh mt s gia, Michnik by t trong cc bi vit ca mnh cuc u tranh v c lp ca nc ng, m lp kn ton b th k th mi chn v dn n vic to ra mt Ba Lan t do c d nh, tuy vy, li ln na b nhn chm trong Chin tranh Th gii II v tr thnh mt t nhn trong hu qu ca n. Song c li xut hin, s la chn gia cng tc hay khng c. Cn xa mi l mt ngi dn tc ch ngha, Michnik bm ly tng ca ng v nhn dn nh mt ch th ca lch s ca h v khng ch l mt i tng, mt iu khng th ni nhng k cai tr ca mt nc khng c bu chn mt cch dn ch m, ngc li, c p t t nc ngoi. ng trch dn Engels, ngi tng ni rng mt phong

xii

tro v sn quc t l c th ch gia cc dn tc c lp. ngha ca cc nim nh vy l g chu u, m gi b tn ti trong khi khng nhiu hn mt ci bng ca chnh mnh, b chia ct nh mt h qu ca Yalta? Chn mt s khng c bt bo ng, Michnik khng hy vng lm thay i bn chu u. ng t hy vng ca mnh vo mt p lc lin tc ca cc cng dn thc c cc quyn ca h ln cc nh cai tr. Cc nh cai tr chng bao gi c chiu hng tha nhn cc i hi ca dn c tr phi h b buc phi. ng l Ba Lan thuc v khi Soviet. Th nhng Cng ha Nhn dn Ba Lan k hip c Helsinki, v Hip c cc Quyn Dn s v Chnh tr, cng nh Hip nh s 87 ca T chc Lao ng Quc t v quyn t do lp hi v Hip nh s 98 v cc quyn ca cng nhn t chc v thng lng. S thc ny xc nh tt c cc hnh ng c Michnik hnh dung v xng nh hon ton hp php, trong khi cc cng c c cnh st v b my t php s dng Ba Lan l s vi phm trng trn cc hip nh quc t. V ng nt chung, chng trnh ca Michnik ging chng trnh ca Lech Walesa. V chnh bi v mt hi ngh do Walesa triu tp m Michnik b ba nm t. Ti ca ng l ch tho lun vi cc bn cng b t ca ng, Bogdan Lis v Wladyslaw Fransyniuk, v kh nng tuyn b mt cuc tng nh cng mi lm pht. Cuc nh cng chng bao gi xy ra, nhng chnh hnh ng cn nhc n l cho chnh quyn quy cho h l cc ti phm. Michnik l mt ng vt chnh tr. Tt c mi th trong ng u hng hnh ng. C th rng chng ta c c cc tc phm vn hc ca ng nh cc thng v nm ng trong t, v ng khng th hnh ng khc vi vic cm bt ca mnh. Ti th nhn rng i vi ti, v ti thiu tnh kh chnh tr, ng l mt hin tng l, chnh xc bi v s kt hp ca sinh lc trong chuyn ng, ca s tinh khit o c v cc phm cht tr tu cao, mt s kt hp hu nh chng li bn cht ca nhng cam kt cng. Chng ti gn kt vi nhau, v ng dnh ring cho vic nghin cu su sc th ca ti. Th nhng trc ch bt khut ca ng, m y ng tr gi bng chnh con ngi ng mi khi ng bt gp s

xiii

bt cng, ti cm thy ci c l c cm thy bi mt ngi Hindu trung bnh i din vi s hin dng ca Gandhi: s khm phc pha ln vi s hoi nghi v hy vng. Th tnh hiu qu ca bt bo ng c nng ln mc nguyn tc v c p dng vo hon cnh ca i sng ng i ca chng ta l g? Ch ngha khng b c v tng ng vi mt tm nhn h v m trong ch mt th duy nht c tnh n l v lc trn tri. Ch ngha khng b ca cc nh cch mng v ch ngha khng b ca nh nc c v l hai mt ca cng ng xu. Cc phong tro thun ty ha bnh, Ma xun Prague nm 1968 v on kt nm 1980-81 b p tan, v kh nng ca mt cuc i thoi gia dn c v chnh ph, lun lun c Lech Walesa v Adam Michnik ch trng, vp phi s t chi v lim s t pha nhng ngi m tm thy quyn lc ca h trn v lc. Th th, vic s dng bt bo ng l g, v Mahatma Gandhi s phi ni g v ch nu gi nh ng vn cn sng? C v i vi ti rng nhng khi nim quen thuc v cc mi lin kt gia cc nguyn nhn v cc kt qu bao vy chng ta trong cc song n gin thi qu, c hc, v tuyt vng. Lch s ca th k cung cp cho chng ta mt s bng chng chng minh vai tr ca nhng hnh ng m c v khng quan trng v d c kh nng tht bi, th nhng mu m v mt tim nng. i khi chng ta c c hi kinh ngc trc cnh tng ca mt cy khng l m s sinh trng ca n, t dng mt chic ht nh ban u ca n, chng ta chng bao gi ngh n. Cc bi vit ca Michnik l quan trng cho lch s tr thc ca Ba Lan, v nh du mt s thay i mang tnh quyt nh v tm tnh. Chng cng c tm quan trng ln cho thi ca Ba Lan thm mt l do na v sao ti phi nhn mnh gi tr ca chng. Tt nhin hon ton c th ni rng nhng thay i v nh hng gia cc tr thc l khng c ngha, rng vn hc khng c trng lng my khi i mt vi cc xe bc thp. y chnh xc l ci chnh ph Warsaw lm. V cng c th, nh ngi pht ngn ca chnh ph lm, bc b li ku gi c gi n Tng Jaruzelski bi ba mi ngi c gii Nobel, nhng ngi yu

xiv

cu phng thch Michnik v cc ng nghip ca ng. Th nhng s khinh b ngi ta th hin i vi d lun quc t i khi t ra l kh tai hi, nh lch s ca th k chng minh. N m ra vc thm ti li m e da nut chng nhng ngi c thc y bi s xc xc. Bng cc hnh ng, lun lun bt bo ng, ca mnh, Michnik thit lp s thng nht ca cc tin v cc kt lun ca ng. Ti mun thu ht s ch ca bn n mt gi thuyt: c nng lc nhn thy s v i trong qu kh trong nhng ngi nh Gandhi, chng ta c th khng nhn thy ci xy ra trong hin ti. Nu gi thuyt ny ng, Michnik l mt trong nhng ngi m mang li danh d cho hai thp nin va qua ca th k th hai mi, cho d mt b phim v cuc i ng s khng c sn xut sm.

xv

DN NHP
Jonathan Schell*

Him hn tnh c o trong khoa hc hay ngh thut rt nhiu l tnh c o trong hot ng chnh tr. V cn him hn l hot ng chnh tr sng to c o m m rng, hn l lm tn li hoc hy hoi nhng kh nng con ngi. Phong tro i lp Ba Lan, m vn tch cc bn nm sau khi chnh ph qun s ca Tng Wojciech Jaruzelski tuyn b tnh trng chin tranh v cm lin on cng on c lp on kt, c v i vi ti, to ra mt s ng gp nh vy cho th gii. Cho n nay, c l sng ch c o nht ca th k chng ta trong lnh vc chnh tr, ng tic, l sng ch thm ha v ch ngha ton tr, m m rng ht sc nng lc con ngi cho ci c c t chc. By gi, ch t, sau nhiu thp nin v hng chc triu sinh mng, t tinh thn con ngi sinh ra ci m c mi v l s p li u tin hon ton thch hp. S p li ny, ng l c th mt phn bi v h thng ton tr c ni n, h thng cng sn Soviet trong phin bn Ba Lan ca n, n ha nhiu k t khi n t im cao nht ca n v tnh tn bo, trong nhng ngy ca Joseph Stalin. Cng ng, tt nhin, rng cc chnh ph ton tr b phn i c hiu qu t bn ngoi vo, bi cc chnh ph khc ni bt nht bi cc ng Minh trong Chin tranh Th gii II, nhng ngi nh bi ch Nazi v mt qun s v sau gii tn n. Nhng by gi mt chnh ph ton tr tm n mt ch th hng mnh t bn trong on th chnh tr ca chnh n. Cuc cch mng Ba Lan t hn ch, nh n c gi l t-hn ch bi v, mc d n nhn c s ng h t hn ca cng chng Ba Lan, n c ngn mu toan lt chnh ph, c nhiu c tnh mi. C s tham gia ct yu, c quy m y v c gi vng ca giai cp cng nhn. C mt lin minh ca phe i lp th tc
*

Jonathan Schell, bi Reflections ng trn The New Yorker Magazine, ngy 3-2-1986

xvi

vi Gio hi Cng gio. C s hin dng cho t do, v s dn ch ni b ca phong tro. Nhng, c l, quan trng hn bt k c tnh no ca nhng c tnh ny l s khm ph ra mt kiu hnh ng mi, kiu m ng gp to ln lm cho tt c chng l c th. Mc d c rn luyn trong s i lp vi quyn lc ton tr, phong tro Ba Lan khng ln ln ging i th ca n; cu tr li ca n cho bo lc ton tr v s la gt khng l bo lc v s la gt vi s xuyn tc mi no , mu sc chnh tr mi no . Thay vo , trong mt s on tuyt trit , n nhng cc dng c hon ton cho k th chnh ph ca n, v tm sc mnh ca n trong cc ngun hon ton khc, k c, trc ht, v s hot ng n ha ca i sng cng dn bnh thng. Khi lm nh vy, n ri khi khng ch nhng thi quen ton tr m khi cc thi quen bo lc ca hu ht cc cuc cch mng khc. Mt s ngi nghi ng liu phong tro i lp Ba Lan c thc s c ngha l mt cuc cch mng. V n khng lt , hay thm ch tm cch lt , nh nc, c th ni n khng l. Th nhng, dng nh b cho thiu st , n hon ton trit hn trong cc lnh vc khc ca i sng nh x hi, vn ha, v thm ch tinh thn. Trong khng lnh vc no, tuy vy, n trit hn trong lnh vc v cc tp qun ca chnh n, m to thnh mt chng mi trong lch s cch mng. Trong kha cnh , n khng ch l mt cuc cch mng; n l mt cuc cch mng v cch mng. Cch mng bt u, t ngt v ngon mc, trong thng Tm 1980; ri, trong thng Mi Hai 1981, on kt, lc lng c t chc ca n, b t ra ngoi vng php lut v b y vo b mt; k t , cch mng ni ln trong nhiu hnh thc, i khi mnh lit hn bao gi, mc d li khng t c s by t c t chc gy n tng mnh m mc quc gia. Thnh tu cui cng ca cch mng cho Ba Lan vn phi cn bc l,* nhng i vi th gii ni chung chng ca lch s chnh tr m c vit ri l h s ca cc pht minh v khm ph phong ph trong i sng chnh tr v o c m khng s kin tip sau no c th xa i. Ba Lan vn bc tng bc ln v xung trong nh giam a chnh tr ca n,
*

Nn nh Dn nhp ny c vit vo nm 1986 v cch mng Ba Lan thc s thnh cng nm 1989!

xvii

nhng xuyn qua cc chn song (nh giam) n chuyn ri nhng qu tng v gi ny cho chng ta. Trong nhng ting ni m ni vi chng ta t Ba Lan hm nay, quan trng nht c th l ting ni ca Adam Michnik. ng a ra mt tin on v li khuyn no :
Ti . . . tin rng ch c ti ton tr phi b dit vong. By gi, khng ai tin vo nhng li ha lo ca h. H vn cn sc mnh b t v git, nhng hu nh khng c sc mnh no khc. Ti ni hu nh bi v (chao i) h vn cn kh nng tim nhim chng ta vi s th hn v khinh mit ring ca h. S ly nhim nh vy phi b khng c vi ton b sc mnh ca chng ta, v trong tt c cc cuc u tranh chng ta i mt y l cuc kh khn nht.

Michnik by gi ang trong mt nh t ca ch ton tr, th nhng mi quan tm u tin ca ng v nm y l mt trong nhng cha kha ca t duy ca ng, v, ta phi ni thm, ca tnh cch ca ng vi phm cht u t ca cch c x ring ca ng, m, cng vi cch c x ca cc nn nhn khc ca tnh hnh hin ti, ng chc chn, mt ngy s nh ging cho bt c h thng chnh tr no tip theo s sp ton tr. Cc tiu lun ca ng l ch dn c gi tr nht chng ta c v nhng ngun gc ca cch mng, v, c bit hn, v nhng thc hnh i mi sng to ca n. Michnik sinh nm 1946, Warsaw. B m ng c ng miu t nh Nhng ngi Cng sn Ba Lan c gc Do Thi. Ti Ba Lan trc chin tranh, cha ng trong t v nhng hot ng chnh tr. T ban u ca thi thanh nin, Adam t ra l mt nh hot ng chnh tr khng th kim ch c tuy thuc mt khuynh hng khc ni bt vi xu hng ca b m ng. (Vo nm 1977, ngi cha tr thnh mt ngi ng h cc hot ng chng cng ca con trai tham gia mt cuc tuyt thc trong mt nh th ng h mt li ku gi th Adam v nhng ngi khc khi nh t.) Vo tui mi lm, ng lp ra mt cu lc b chnh tr c gi l Nhng ngi Tm kim nhng s Tri ngc nhng c nhiu ngi Ba Lan bit n mt cch thn mt nh Nhng a tr Xt li Mi bit i. (Mun hn, ch , tm cch cho Nhng a tr Mi bit i mt v ng s hn, bt u nhc n cu lc b nh cc Commando, cc Bit kch.) Vo tui mi tm, ng b bt ln u tin, v dnh lu

xviii

n vic vit v pht tn mt bc th c gi l Th Ng gi ng, m ph phn ch v c k bi Jacek Kuron v Karol Modzelewski cc n ng cui tui hai mi ca h nhng ngi ni bt trong vic lm ny n phong tro i lp. Kuron b n ba nm t v Modzelewski b ba nm ri; Michnik b giam trong t hai thng. Sau , i ng tr thnh mt lot cc hot ng chnh tr xen k vi nhng k hn t. Nm 1964, ng ng k vo hc B mn Lch s ca i hc Warsaw, v nm 1966 ng b nh ch v tham gia vo mt cuc tho lun trong nh trit hc Leszek Kolakowski ch trch ch . Nm 1968, ng gip t chc mt cuc biu tnh phn i vic cm din v kch T tin Dziady ca Adam Mickiewicz, nh th Ba Lan th k th mi chn c sng knh, v b ui khi i hc theo lnh ca b trng B i hc. Cc cuc biu tnh chng li vic ui ng bc ln ti i hc; cng th l chin dch chnh thng, m v chng Do Thi, chng li nhng ngi biu tnh. Thng Hai nm 1969, ng b kt n ba nm t giam v thuc v mt t chc ngm m th lt nh nc, mc d thc ra khng tn ti t chc no nh vy. Sau khi ngi t mt nm ri, ng c th, v kim vic lm ti nh my sn xut bng n Rosa Luxemburg, Warsaw. Nm 1971, ng b vic lm, v cui cng gia nhp i hc Poznan nh mt sinh vin m rng (hm th), v cho n 1975, khi ng nhn c bng Thc s v lch s. Thng Nm 1977, ng li b bt, nhng ln ny ng c th, cng vi nhng ngi khc, ch sau hai thng sau , theo sau cc cuc phn i rng ri trong cng ng tr thc chng li cc v bt gi. Vo cui cc nm 1970, ng gip thnh lp Nh Xut bn c lp, v ng cng gip thnh lp ci gi l i hc Bay, m cung cp cc bi ging khng b kim duyt ti cc cn h ca ngi dn, gia nhng ni khc. Vo thng Tm 1980, ng v nhiu ngi khc li b bt, v ln ny cc cng nhn ti cc xng ng tu Gdansk bin vic th cc t nhn ny thnh iu kin cui cng ca mt tha thun lch s vi chnh ph, tha thun m di n on kt c hp php ha. Sau khi qun lut c p t, ng b b t mt ln na (ln ny khng c x n), v ng b gi hn hai nm ri. Su thng sau khi ng c th, ng b bt li, b x n, b kt n, v b mt bn n ba nm t, m by gi ng ang th n.

xix

Michnik khng phi l mt trit gia chnh tr v chc chn khng phi l mt nh khoa hc chnh tr ng cng chng l mt ngi xng bt c thc h hay h thng t tng chnh tr no. Cc bi vit ca ng, ging cc bi bo Lin bang ca Madison v Hamilton, hoc cc bi bo v bc th ca Gandhi, khng ch l nhng s suy ngm v hnh ng m bn thn chng l mt hnh thc hnh ng. Vi cng l bnh ng, ngi ta c th ni rng cc hnh ng ca ng cng vi hnh ng ca v s ngi khc Ba Lan l mt loi bi vit, cho hnh ng, khi n l sng to, c mt sc mnh m ra nhng kh nng mi m to ln nh sc mnh ca bt c cun sch no. Cc tc phm ca Michnik, vy th, c phn nh ln gip nh hnh nhng kh nng mi m c v ang c nhn dn Ba Lan a vo cuc sng. Mt kh nng vit v cc s kin v ng thi tham gia vo chng l him. Vic vit, do bn cht ca n, cn n ni tnh mch, trong khi hot ng chnh tr, do bn cht ca n, cn n s s kt giao lin tc vi nhng ngi khc. Song ny c cc nh chc trch gii quyt r rng cho Michnik khi h lp i lp li tng ng vo t. Trong tiu lun Th t nh t Gdansk, c vit vo ma xun 1985, ng nhn thy rng trong su thng t do va qua ca mnh ng khng c kh nng vit, nhng khi ng thy mnh li trong t vic vit vn phc hi ngay lp tc v, vi s ma mai c trng v s hi hc hm hnh, ng gi cho v tng ngi nht ng lng bit n v s theo di k lng cc bc i ca ti v v s ch hng thch hp cho nhng suy t ca ti. (Mt trong nhng iu th v ca cc tiu lun ca Michnik l, chng kt hp tnh nghim tc ca nh vi s nh nhng ca phong cch.) Ni chung, Michnik khuy ng nhiu rc ri n vy cho ch n ni n thy phi nht ng li; nhng mt khi ng b nht ng bt u vit, v cc bc th ca ng, c ln a ra ngoi, c c trn khp Ba Lan, v nc ngoi, v gy ra, c l, thm ch nhiu rc ri hn cho ch . Thm mt trong nhng tnh trng sa ly ca n v khng phi l s sa ly cui cng, hoc l ch lng tng lm cho r rng. Nh vn Czech, Milan Kundera, nhn xt rng cc tiu thuyt hay nht khng ch xc nhn ci chng ta bit ri m khm ph ra nhng

xx

kha cnh mi ca s tn ti. C th ni cng th v s vit lch chnh tr ca Michnik. ng chng bao gi ch lm tng thm cng cho mt ny hoc mt kia ca mt l l hin c, chng bao gi ch n sng t ng t mt v tr c nh. C l nh mt kt qu ca iu ny, cc tiu lun ca ng, tuy c vit gia cuc u tranh chnh tr, l nhng mu mc v s cn xng v tnh ngay thng. ng quan tm n vic lm su sc s hiu bit ca ring mnh v ca nhng ngi khc, v v th ng khng th chu c s xa hoa vn vo v cc l do ng phi. Xu hng vn hc ca ng cng chin u chng li nhng s din t c dng . V mt nh vn m s miu t ca ng ta v cnh tng ng thi ng thy b chnh tr ha qu hp hi, ng khng nh rng ngi y thiu ton b kha cnh y kch tnh ca thc t x hi v chnh tr . . . ton cnh quyn r ca s tht bi trn ln vi hy vng, l tr vi s ngy th, ni s hi vi s lm ra v can m. Mt ln, khi on kt hot ng ti cao tro ca n, mt m ng in tit thnh ph Otwock bao vy mt cnh st ngi m h tin nh p nghim trng hai k say ru. Michnik, gia nhng ngi khc, c mi n hin trng, v, gii thiu bn thn mnh nh mt phn t chng x hi ch ngha, ng gip lm trm tnh m ng v cu ngi cnh st khi b lm hi. Cng tinh thn v s khng mun nhn thy s bt cng, ngay c i vi nhng ngi i x bt cng vi ng, thm vo cc tiu lun ca ng. Khng mun cong lng trc bt c ch no, ngang th ng khng mun tnh c lp v tm tr hay lng tm ca ng b bt c b phi hay tnh chnh thng knh ch no chi phi. Trong hnh ng v trong li ni nh nhau, ng nhc nh chng ta rng mc d t do c th v c l phi c bo m bi cc nh ch, quyn t do rt cuc lun lun l mt thnh tu ca tinh thn c nhn. Nm 1976, bn nm trc khi on kt ra i, Michnik vit mt tiu lun tin tri c gi l Ch ngha Tin ha Mi, trong ng ngh mt hng mi cho phe i lp chnh tr, m lc nh v tng i yu. Tiu lun c vit i din vi hu cnh ngha v i vi cc bn ca Ba Lan mt trong nhiu li ni tri c dng lin quan n s thc quan trng nht ca i sng chnh tr Ba Lan, m l sc mnh p o ca Qun i Soviet v quyt tm thng c chng t ca Lin

xxi

X s dng nhm gi cc nc ch hu X hi ch ngha di s thng tr chnh tr ca n. (Khng trong phn no ca th gii cch ni cc bn ca chng ta li c ting ngn bo im g hn cc quc gia ng u.) Nu gi nh mi e da ny bng cch no bin mt, c v chc chn ni, Chnh ph Cng sn Ba Lan s sp ngay tc khc. (Trong thc t, tt nhin, s bin mt ca mi e da cng khng chc xy ra nh bt c s kin no c th trong th gii ca chng ta.) Thc ra m ni, s thng tr bi mt cng quc nc ngoi, v c bit bi lng ging Nga, hu nh khng l kinh nghim mi i vi Ba Lan: n b phn chia trong hn mt th k t 1795 n 1918 gia o, Ph, v nc Nga sa hong, v chng li cc nc ny i lp qun s gn nh v vng nh chng li Lin X by gi. Trong thi chng ta, mt nhn t mi sit cht thiu st m trong Ba Lan thy mnh hin din trong th gii ca v kh ht nhn. Ba Lan chnh gia ca ci lng cho ca th gii m b ng cng trong s bt ng, v mt qun s v ngoi giao, bi s b tc ht nhn. Trong qu kh, cho d s ni lon l v tc dng, Ba Lan c th m v s cu nguy bi qun i nc ngoi, hay bi s sp xp li quyt lit no ca trt t quc t nh mt kt qu ca chin tranh; v, thc ra, trong th k ca chng ta Ba Lan hai ln c gii phng khi nhng k p bc ca n bi chin tranh ln u tin khi n t c c lp, trong hu qu ca Chin tranh Th gii ln th Nht, v sau khi bn Nazi b ui khi Ba Lan, ch chun b, ng tic, cho s cai tr Soviet nc ny. Tuy vy, ngy nay Ba Lan phi chp nhn ci tt c chu u chp nhn: rng trong thi i ht nhn bn ca chu u khng chc c bao gi c v li bi cc qun i hnh qun. Cc la chn thay th c kh nng c thi i chng ta em li l s b tc ht nhn v s hy dit ht nhn, v trong c hai trng hp khng c hy vng no cho s cu Ba Lan. Ni tm li, nhng ngi Ba Lan b gi trong s n dch bi sc nng ba phn: mc a phng, ch ton tr Warsaw; mc quc gia, s e da v s xm ln Soviet trc tip; v, mc quc t, nh hng gy t lit qun s ca v kh ht nhn, m gi nguyn ti ch ton b s dn xp bt hnh mt cch vng chc. i vi hu ht nhng ngi quan st sau chin tranh, s kt hp ny

xxii

ca hon cnh c ngha l s v vng, v h khng do d tuyn b bt c s ci thin t ngt no v tnh hnh ca Ba Lan l khng th c. Bi v Ba Lan khng c c hi no nh bi cc lc lng qun s v cnh st t hn c by binh b trn chng li n, l l tun ra (khi bt c ai thm ch lo lng gii thch ci g hin nhin n vy), bt k s khng c no u chu s phn tht bi. Chnh s thin ti ca Michnik l tch ri hai na ca li xc nhn, v chp nhn na u tin (tnh khng th ca s nh bi cc qun i v cc lc lng cnh st) v bc b na th hai (tnh v vng ca tt c s khng c). Nu c mt li th c c t s ng u vi tai ng t hn, l ci cht ca nhng o tng: tm tr v thn th c cu t vic lng ph bn thn trong theo ui ci khng th. V mt lch s, nhng ngi Ba Lan l nhng ngi lng mn nht, phn nhiu c thi quen theo ui c hi di v gic m xa, nhng ngay c cc gic m nng hi nht v s phn khng qun s khng c th sng qua s lm nn lng ca v kh ht nhn c cht ng trn hai trm s on qun i Soviet c cht ng trn s cai tr ton tr. S chp nhn cui cng ca nhn nh dn ng cho nhng s iu tra nghin cu mi, v mt loi t duy mi. T b, trong lc ny, mi hy vng ca mt cuc vt ngc, cc thnh vin ca phe i lp Ba Lan bt u xem xt k lng hn ci x lim m trong , c v, l s phn ca t nc sng trong mt thi k khng xc nh; tc l, tha nhn rng khng c s cu no cho Ba Lan thi ny bng nhng vic chuyn qun, h bt u xem xt k lng nhng chi tit vn vt ca mi trng a phng ca h. Cc i qun Soviet, d hiu, khng th b y ra khi Ba Lan; nhng nu mi ngi t tp trong cn h ca ai v nghe mt bi ging khng b kim duyt v lch s Ba Lan th sao? ng Cng sn c l khng th b nh bt khi vai tr lnh o ca n trong cng vic ca nh nc; nhng nu mt nhm cng nhn bt u xut bn mt bn tin m trong hon cnh nh my c m t mt cch chn tht th sao? V nu hng triu ngi, qung i s s hi, bt u tin hnh hot ng ti ch thuc loi ny trn khp nc th sao? Cht men mi, dng nhng t ca Irena Grudzinska-Gross trong cun The Art of Solidarity (Ngh thut ca on kt), l mt n lc i qu cc gii hn ca chn tri chnh tr trong khi

xxiii

vn bn trong cng cc ng bin gii a l. C l tr c sc so nht iu chnh cc thu knh ca chic knh hin vi chnh tr v nhng vn ny l tr c ca Michnik. Trong Ch ngha Tin ha Mi ng xem xt quang cnh chnh tr v kin ngh mt con ng hnh ng mi. ng lm vic t gi thit rng tin vo vic lt ch c ti ca ng bng cch mng . . . l c khng thc tin ln nguy him. ng khao kht s c lp hon ton cho Ba Lan nhng chp nhn s thc rng bt c d n no t iu trong tng lai c th on trc c l v vng. Tuy nhin, ng thy r cc c hi hot ng thuc loi m ng tin c th ht sc thnh cng. Gia tng ca sc mnh Soviet v nn cng ca i sng Ba Lan ng thi, ng pht hin ra mt khong trng. Theo quan im quy c, cc li ch ca Lin X v cc li ch ca x hi Ba Lan i lp nhau mt cch khng th sa i c trn mi lnh vc. Michnik i n mt kt lun khc gy sng st. Cc li ch ca ban lnh o chnh tr Soviet, ca ban lnh o chnh tr Ba Lan, v ca phe i lp dn ch Ba Lan, ng vit, v c bn l trng nhau. Chng nht tr bi v i vi c ba bn s can thip qun s Soviet s l mt thm ha: i vi ban lnh o Soviet bi v n s phi chu nhng s tn tht khng l v lu di v uy th chnh tr ton cu ca n; i vi ban lnh o Ba Lan bi v n s mt ch quyn hn ch m n ang hng by gi v, hn na, c th b trut ngi; v i vi phe i lp Ba Lan bi v s mu v nhng s khc nhit gia tng ca s cai tr Soviet trc tip. Mt cuc xm ln nh vy s thc gic mt cuc chin tranh m Ba Lan . . . khng th thng trn chin trng nhng Lin X khng th thng v mt chnh tr. Nhng li ch trng nhau ca ba bn, ng kt lun, xc nh mt khu vc ca s vn ng chnh tr chp nhn c . . . lnh vc ca tha hip c th. Tip cn cu hi v c th lm g, Michnik tho lun t m cc n lc qu kh, v hon ton c trng cho tinh thn ca bi vit ca ng rng ngay c khi nh gi cui cng ca ng v n lc ny hay n lc n l tiu cc ng cng nhn mt cch ho phng cng trng ca chng v bt c iu tt no t c. Michnik l bt c g tr mt nh bin chng

xxiv

Hegelian, bt c g tr mt ngi tin m qung vo cc lc lng lch s tc ng ng sau lng con ngi, m ng lun lun mt n cu chuyn lch s ln hn m bt c sng kin c bit no u l mt phn ca n, v ng bit tinh tng rng mt cht (mt ly, mt inch) tin b c to ra trong mt thp nin, mc d bn thn n khng xng ng, v c l da trn nhng tin sai, c th lm cho inch tip theo trong thp nin ti l c th. Trong qu kh gn ca Ba Lan ng nhn din ra hai trng phi ci cch: nhng ngi xt li, m tm cch lm mm v t do ha s cai tr cng sn bng vin n cc kha cnh nhn vn ca l thuyt Marxist v l thuyt x hi ch ngha khc; v ci gi l cc nh thc chng mi, mt nhm Cng gio m bc b ch ngha cng sn trn nguyn tc th nhng tm cch nh vn ca chnh sch thc dng lm n ha n bng cch hp tc vi n, thm ch n mc tham gia vo quc hi Ba Lan. Ch ngha xt li, Michnik vit, trung thnh vi Kinh thnh [tc l, vi Ch ngha Marx], mc d din gii n theo cch ring ca mnh, cn ch ngha thc chng mi gia nhp Gio hi [tc l, thc t ca chnh ph cng sn], hi vng rng n s sm hay mun bin mt. C hai l nhng k thut hot ng bn trong h thng cu khn t duy hp l ca Hong t Cng sn v trong mt lt c hai mang li nhng kt qu tch cc hn ch, thng di dng ca cc cun sch v cc bi bo v mt bu khng kh tr tu hi t do hn mt cht. Th nhng c hai trng phi phi tr gi m lun lun phi tr bi nhng ngi chn lm vic bn trong h thng: nhm duy tr nh hng ca mnh, h cn phi t b cc quan h vi nhng ngi tn tm vi vic thay i h thng t bn ngoi. Khng hong ch t ca mi trng phi, v th, n khi s phn i t bn ngoi si tro ra: i vi nhng ngi xt li l nm 1968, khi phong tro sinh vin ng h s t do ha i sng tr tu ni ln, v b bp bi vic ng ca mt s b mn i hc, vic ui mt s sinh vin, v nhng s tr a cc ph huynh ca h; v i vi nhng ngi thc chng ch ngha mi l nm 1976, khi nhng cng nhn biu tnh chng li s tng gi thc phm c cng b, v chnh ph tr th cc k tn nhn. Ti nhng thi im , bt c phe i lp no m hy vng gi c th ng ca n trong x hi ni chung phi tuyn b n ng h pha no pha nhng

xxv

ngi nh hay pha nhng ngi b nh v bi v c hai phong tro ci cch u khng c kh nng lm vic ny nn c hai mt lng tin ca cng chng. Phn tch ca Michnik v s tht bi ca cc n lc thay i h thng t bn trong dn ng a ra mt kin ngh then cht: ti tin rng ci lm cho phe i lp ca ngy hm nay khc vi nhng ngi ch trng cc tng ci cch trong qu kh l nim tin rng mt chng trnh cho s tin ha phi c ni vi cng lun c lp, ch khng phi vi chnh quyn ton tr. Mt chng trnh nh vy s cung cp li khuyn cho nhn dn lin quan n phi ng x th no, ch khng phi cho chnh ph lin quan n phi ci cch bn thn n ra sao. Gi n gin, nhng h ly ca n cn bn. S thay i v a im hot ng a n s thay i v thc cht. Nhng ngi i con ng lm vic vi Hong t l thuc vo cc quyt nh v tnh tht thng ng bng ca Hong t t c bt k kt qu no. Nhng nhng ngi i con ng lm vic trong v vi x hi c th hnh ng mt cch trc tip. Sau ty chnh ph phn ng li. Phng php u tin, da trn lng tin rng chnh ph, do nm c quyn v cc cng c v lc, cng c quyn quyn lc chnh tr, coi hp tc vi chnh ph nh cch duy nht chia s quyn lc. Phng php th hai, da trn lng tin rng c cc ngun quyn lc ni khc, trong cng lun, tm cch pht trin cc ngun . Th nhng, khng ging nhiu ngi trong nhng thi k v a im khc nhng ngi b chnh ph ang nm quyn v quay v vi cng chng cho s chnh sa, Michnik khng tm cch lt chnh ph. ng hn, ng mun x hi tip thu ngay lp tc v trc tip s phn ca chnh n trong cc lnh vc no ca i sng, v ch sau mi quay sang chnh ph m phn. Kt qu cui cng, ng hy vng, s l mt kt qu lai, a trn mt s tha hip m trong chnh ph, trong khi gi cht quyn lc nh nc, s tha nhn v chp nhn cc nh ch khc, c lp trong x hi. Michnik lit k cc nhm trong x hi m ng hy vng s thc y mt ch ngha tin ha mi. u tin, v quan trng nht, l cc cng nhn, m s tham gia ca h l mt iu kin cn cho s tin ha ca i sng cng hng ti nn

xxvi

dn ch. S kin then cht, ng tin on vi s chnh xc k l, s l s thnh lp cc nh ch c lp i din cho cc li ch ca cc cng nhn. Th hai l Gio hi Cng gio, m lun lun vn c lp nhng gn y chng t mt s quan tm ngy cng tng n vic bo v tnh c lp v cc quyn ca nhng ngi khc, k c cc cng nhn. Trong Gio hi, Michnik nhn thy, Nhng Jeremiad (li than vn ca nh tin tri Jeremiah) chng li nhng k v Thn c thay bng nhng ti liu trch dn cc nguyn tc ca Tuyn ngn v cc Quyn Con Ngi. Th ba l gii tr thc, m ngha v ca n l ngh thu o cc chng trnh thay th kh d trong khi bo v cc nguyn tc o c v chnh tr c bn. Michnik hnh ng theo li khuyn ca chnh mnh, v mau chng bn rn t chc v tham gia vo mt lot cc nhm c lp. Mt nhm ng c s ch c bit: y ban Bo v Cng nhn thng c bit n nh KOR vit tt ca tn Ba Lan ca n. KOR khng kch ng chnh tr, hay mt khc ni chuyn vi chnh ph. Thay vo , n bt u a ra s tr gip c th v ti chnh, php l, v y t cho nhng cng nhn v gia nh h nhng ngi chu s n p ca chnh ph theo cch ny hay cch khc. Qu thc, y ban tuyn b mt cch dt khot cc mc ch ca n khng l chnh tr m l x hi, v n hn ch hot ng ca mnh vic m Jan Jsef Lipski, mt trong cc nh sng lp, ngi vit mt lch s tuyt vi v t chc, nhc ti nh cng tc x hi. Nhng ci trong con mt ca KOR c th c coi l x hi th c chnh ph coi dt khot l chnh tr, v trong mt h thng ton tr mi kha cnh ca s tn ti tp th c cho l bt ngun t chnh ph v di s qun l ca n. Trong tm vi su ny ca chnh ph ton tr vo i sng hng ngy, m thng c xem nh mt ngun ca sc mnh ca n, KOR khm ph ra mt im yu: chnh xc bi v cc chnh ph ton tr chnh tr ha cuc sng hng ngy, i sng hng ngy tr thnh mt a th mnh mng m ch ngha ton tr c th b phn i. Chnh y m KOR ngm a mnh ra i chi chng li ch . Do h qu, cc thnh vin ca KOR mau chng phi chu s n p m chng n h tm cch bo v cc cng nhn mt

xxvii

vic lm, b bt giam, b t y, b nh, v trong vi trng hp, b mt mng sng ca h. Mt trong nhng phm cht phi thng ca t chc ny l, cc thnh vin ca n sn sng chu s tr th ca chnh ph khng phi nhn danh ca cng lnh chnh tr bao qut no hay mc ch nhn xa trng rng m nhm c c s tin no vo tay ca gia nh mt cha hay dn xp mt s lm chng c li trong mt phin x mt cng nhn. Ch c nhng mc ch v i mi c th c v bo m nhng hy sinh ln, nhng cc thnh vin KOR sn sng chu hy sinh ln lao cho cc mc tiu va phi. Trong mt s gii bt ng chnh kin . . . cc thnh vin KOR b ch nho nh nhng ngi lm cng tc x hi, Lipski vit, nhng bn trong KOR mt s gi tn nh vy bi cc ng nghip c coi l mt vinh d. Vic chp nhn v thc hin mt chnh sch tng th v hnh ng trc tip trong x hi ko theo vic chp nhn v thc hin mt s chnh sch khc m l mi trong x hi ng ca Ba Lan. Mt chnh sch l chnh sch m. Khi KOR c thnh lp, vo thng Chn nm 1976, cc thnh vin ca n vit mt tuyn b v nh theo h khng ch k tn ca h m, cng l mt hnh ng cha tng c tin l i vi mt nhm i lp Ba Lan, cn gn c a ch v s in thoi ca h. V sau, y ban theo cng nhiu cng tt mt chnh sch m, hnh ng cng khai. Lin quan mt thit n chnh sch m l chnh sch v tnh chn tht. Trong tt c cc tuyn b v xut bn phm ca n, KOR c gng mt cch t m cho s chnh xc thc s. Mt cch c trng, c c mt l do l tng ha ln l do thc dng cho chnh sch ny. Cc thnh vin tin vo vic ni s tht v li ch ca chnh n, v h cng tnh rng trong mt x hi y ry nhng s di tr th mt t chc m tn trng nghim ngt s tht s nhn c s ng h v c c sc mnh. Mt chnh sch mi l s t tr ca hnh ng. T tr l ci phe i lp mun cho Ba Lan nh mt tng th v cho mi ngi Ba Lan. Cc thnh vin ca KOR m u bng bin n thnh mt nguyn tc ca cc hot ng ring ca h. khng c vn v ra lnh cho ai bng mnh lnh ca t chc lm ci g m ngi y khng mun lm, Lipski vit, v ng ni thm, c mt nguyn tc

xxviii

rng nu ci h mun lm khng ngc li vi cc nguyn tc ca KOR h phi c php theo ui cc tng ring ca h. V y l v sao mi th c lm c lm bi nhng ngi c thc y bi sng kin v s nhit tnh ring ca h, v nh th to ra nhng kt qu tt nht. Tht ng ngc nhin rng cc nh hot ng i lp Ba Lan ni nhiu v s t tr, m l nng lc ca mi ngi hnh ng mt cch t do, nh h ni v quyn t do, m l quyn ca mt ngi lm vy. ( phng Ty, bn c th ni, chng ta vi t cch cc c nhn c quyn t do ln nhng t s t tr. Chng ta c quyn xc nh hnh th ca tng li ca chnh chng ta, nhng chng ta khng lo lng tn dng n rt nhiu.) Vn cn mt chnh sch khc l chnh sch v s tin cy. Thng thng, chng ta ngh v s tin cy chng ta t vo ai t nhiu nh mt sn phm ph, c to ra mt cch v tnh trong chng ta bi cc hnh ng ng tin cy ca nhng ngi khc, v khng ngh v n nh kt qu ca mt chnh sch, hay thm ch ca bt c nh no v pha chng ta. Nhng i vi KOR s tin cy qu thc l mt chnh sch. Mt l do cho vic ny l mi nguy him v s xm nhp ca cnh st mt: mt quyt nh phi c a ra i vi cc bc no, nu c, phi c tin hnh phng iu ny. Quyt nh ca KOR l bc b s ng vc v mi phng tin v th tc m i cng vi n, v tin cy tt v mi ngi bn trong gii hn ca l thng. Cc chnh sch v tnh m, tnh chn thc, s t tr ca hnh ng, v s tin cy, m cng nhau c th c m t n gin nh chnh sch v tnh ng n chin u, khng l cc phn t ca bt c k hoch tng th no, nhng chng l cng mt loi. Chng trang b cho KOR khng phi l u tranh vi chnh ph m ng hn l trnh n n. Mc d KOR khng c bt c nh no v quyn lc nh nc, n hy vng rng hot ng c lp vi chnh ph s m rng bi s ly lan m s xut hin mt loi dch t do trong x hi ng. Lipski quan st, Mc tiu di hn ca KOR l kch thch cc trung tm mi ca hot ng t tr trong cc lnh vc a dng khc nhau v gia cc nhm x hi a dng khc nhau c lp vi KOR. Khng ch KOR ng vi s c lp ca chng m n cng mun chng l c lp. Hy vng ca n

xxix

c thc hin nhiu trong cc nm ngay pha trc. Khng g lm sng t tinh thn bn trong ca KOR, m ti cho l mt t chc mu mc cho thi i chng ta, r rng hn hnh ng cui cng ca n. Vo thng Chn nm 1981, cc thnh vin quyt nh rng vai tr ca n c on kt thc hin, v b phiu gii tn KOR. Hon ton khng thy t KOR, hin nhin, hn hp ca li ch c nhn, s ganh ua b phi, v quan liu m, hot ng c lp vi mi l do v nguyn nhn bn ngoi, thng th ch cc mc ch m v chng mt t chc c thnh lp, v bin n thnh gnh nng ln th gii. Khi l do tn ti ca KOR bin i, n gii tn. din gii bnh lun ca George Orwell v Gandhi, tm c cch li mt mi trong sch n th no! Vo thng Tm 1980, dng sui KOR chy vo con sng ln on kt, nhng lm nhiu ri xc nh dng chy ca sng. Cc chnh sch v s m, tnh chn thc, s t tr ca hnh ng, v s tin cy c duy tr. Tinh cht ca phong tro, nh Michnik sau ny vit t nh t, vn dnh n lc xy dng li x hi, khi phc cc mi quan h bn ngoi cc nh ch chnh thc. Ci xy ra sau l mt s phun tro khp x hi ca hot ng cng dn vi s a dng v cng, tri t bn thn cc nghip on n cc hi c hnh thnh dng s nhim v bo v ngi tiu dng (nhng lnh vc m b ch ht sc sao lng). Ngi ta nh n m t ca Tocqueville v M: Nhng ngi M thuc mi la tui, mi hon cnh, v mi khuynh hng khng ngt lp ra cc hi. Chng khng ch l cc cng ty thng mi v ch tc, m trong mi ngi u tham gia, m l cc hi thuc hng ngn loi khc, tn gio, o c, nghim tc, ph phim, tng qut hay hn ch, khng l hay b t. Nhng ngi M lp ra cc hi gii tr vui chi, xy dng cc trng dng, xy dng cc qun tr, xy dng cc nh th, truyn b sch, c cc hi truyn gio n vng t i chn. (S khc bit ng ch , tt nhin, l trong khi cc nhm a phng M ca Tocqueville lm vic t nhiu hi ha vi chnh ph quc gia, cn nhng ngi Ba Lan lm vic i lp vi

xxx

chnh ph.) Trong s bng ln ny ca hot ng, chnh cc phn hp thnh ny ca i sng chnh tr, sau khi b nghin ri bi bn mi nm ca s cai tr ton tr, by gi li n vi nhau theo cc hnh thc mi v y sc sng. Cng thc c in ca cch mng l u tin nm ly quyn lc nh nc v sau s dng quyn lc y lm cc vic tt m bn tin vo. Trong cch mng Ba Lan, th t o ngc. N bt u lm nhng vic tt ngay lp tc, v ch sau s ch ca n mi quay sang nh nc. Theo mt loi phin bn chnh tr v o c ca cng lnh ca ngi theo ch ngha khoi lc Carpe diem Tn hng lc th trc mt, th phe i lp tin hnh trc tip, v khng tr hon, hng ti cc mc tiu ca n. Nguyn tc ch o n gin nhng cp tin ca n l bt u lm nhng th bn ngh phi lm, v bt u l ci bn ngh x hi phi tr thnh. Bn tin vo t do ngn lun? Th hy ni mt cch t do. Bn yu s tht? Th hy ni s tht. Bn tin vo mt x hi m? Th hy hnh ng cng khai. Bn tin vo mt x hi t t v nhn vn? Th hy ng x mt cch t t v nhn vn. Theo li ca Michnik trong Ch ngha Tin ha Mi, mi hnh ng bt chp (act of defiance) cho php chng ta xy dng ngay by gi khung kh ca ch ngha x hi dn ch, m phi khng ch l mt cu trc php lut v th ch m, ci thm ch cn quan trng hn, l mt cng ng thc, hng ngy ca nhng ngi t do. V, nh ng din t trong cng tiu lun, trong cuc u tranh ca h v chn l, hoc trch dn Leszek Kolakowski bng cch sng trong s tn trng nhn phm, cc tr thc i lp ang phn u khng ch v ngy mai tt p hn tr thnh tc ng m cng v mt ngy hn nay tt p hn. Timothy Garton Ash, tc gi ca cun The Ba Lan Revolution: Solidarity - Cch mng Ba Lan: on kt, lu mt cch thch ng rng phong cch ca phe i lp l hnh ng c nh, gi nh Ba Lan l mt nc t do ri. V mt khi nhng ngi i lp bt u hnh ng theo cch th ci g khng ng xy ra. Ngay khi h bt u hnh ng c nh, th ci c nh bt u tan bin i. Sau h thc s bo v cng nhn (v thng thnh cng), hay ging bi, hoc xut bn sch. N khng gi nh l mt cun sch, m l mt

xxxi

cun sch, v chng bao lu ngi dn thc s c n. Tt nhin, trong nc ni chung ci gi nh y khng tan bin i. iu tr nn r rng khi sch b tch thu, hay bi ging b t qung bi mt ton cn c chnh ph thu, hoc cng nhn v ti b tng vo t bt chp nhng c gng ht sc ca phe i lp bo v anh ta. Tuy nhin, trong vng ln cn trc tip ca hnh ng v vng ln cn m rng u n khi phong tro gia tng v ci gi nh khng cn l s gi b na. Ti mt vng quc nh ca t do c to ra. V t do, khi nhng ngi n ng hnh ng trong cc on, Burke vit, l quyn lc. Nh th mt khm ph th hai gy ngc nhin c phe i lp to ra l khm ph rng n gin bng vic tin hnh mt cch khng s hi cng vic ca i sng hng ngy n tr nn hng mnh. Nhng quyn lc c c khng phi l quyn lc m c s dng bi nhng ngi khc v by gi c ginh git t h; n l quyn lc mi, m c to ra ni cha tng c trc . Cng lnh, khi , khng phi chim ly quyn lc chnh tr t nh nc m xy dng x hi. Nm 1970, cc cng nhn biu tnh b cng an hnh hung, ngay lc mt vi trong s h diu hnh n cc ta nh y ban ng c bit n Ba Lan n gin nh y ban v thiu tri chng. Mun hn, Jacek Kuron cho mt li khuyn m c c ting tm v bo trc din tin tng lai ca cc s kin: ng thiu tri cc y ban; hy lp ra [y ban] ca ring bn. S phn bit gia x hi, m c lm mi bi phong tro, v quyn lc, m li cho nh nc, tr nn ph bin chung bn trong phe i lp, v l ch ca nhiu tho lun. Trong khi chng ai thc s k vng chnh ph tiu tan, nh trong c m Leninist c l, mt s th coi thng no c bc l gia cc thnh vin ca phe i lp. S th ny t chng t mt cch sng ngi v lng dng cm c nhn c bit c by t bi ngi dn mi mc ca x hi, nhng ngi i khi hnh ng c nh khng c chnh ph p bc no Ba Lan, v n cng t cho thy, t may mn hn, v s tht bi hon ton ca phong tro on trc s p t qun lut: vic lm ban lnh o on kt bt ng gn nh cch on kt lm cho chnh ph

xxxii

bt ng mi su thng trc. Ht nh x hi tp trung hng triu ngi cho hnh ng m khng b chnh ph , cng vy chnh ph by gi tp trung lnh v cnh st ca n cho hnh ng m khng b x hi . C th l hai bn nh gi thp sc mnh ca nhau mt cch trm trng n vy bi v h c nhng loi sc mnh khc nhau, v mi bn nh gi bn kia trn c s loi ca chnh mnh: i vi chnh ph phe i lp c v yu bi v n thiu sc mnh qun s v cnh st, trong khi i vi phe i lp chnh ph trng c v yu bi v n thiu s ng h ca cng chng. Theo cc quy lut thc t ca s tn ti ca chnh ph, phong tro on kt l mt s khng th c, nhng, ngang th, theo cc quy lut duy tm hn ca s tn ti ca on kt, qun lut l khng th. Michnik m t s khc bit mt cch ng ghi nh:
Phong tro x hi hng mnh v t pht, thiu cc tm gng, thay i t mt ngy sang ngy tip gia nhng xung t lin min vi cc nh chc trch, khng c c mt tm nhn r rng v cc mc tiu tng phn mt hoc mt quan nim r rng v s cng tn ti vi ch cng sn. N cho mnh b khiu khch vo cc cuc chin u v cc vn nh, vo nhng xung t khng cn thit; y ry s ln xn, s bt ti, s khng quen vi cc k th ca n v cc phng php ca cc k th. on kt bit lm th no nh cng nhng khng bit lm sao kin nhn; n bit lm th no tn cng i u nhng khng bit rt lui th no; n c nhng tng tng qut nhng khng c mt chng trnh cho cc hnh ng ngn hn. N l mt ngi khng l vi chn bng thp v tay bng t st; n hng mnh gia cc nhn vin nh my nhng bt lc ti bn thng lng. bn kia bn l i tc ca n, m khng th tht th, vn hnh mt nn kinh t, hay gi li ca n, m ch c th lm mt vic: p nt s on kt x hi. i tc ny nm vng ngh thut ny trong ba mi by nm cai tr ca n. i tc ny, lite quyn lc, l mt ngi ph sn v o c v ti chnh v khng c kh nng, do nhc im chnh tr ca n, thc hnh bt k loi chnh tr no H thng cng sn Ba Lan l mt g khng l vi chn t st v bn tay thp.

Ci c l gy ngc nhin nht v vic p t qun lut l bn thn s ngc nhin. Trong cha y mt nm ri, on kt lm cho cc l tng ca n c thc t n mc c mt nc qun hon ton tnh hiu qu ca cc tr gian tr c thi gian th thch ca s cai tr p bc nh qun lut. on kt sng bng s tin cy v cht bi s tin

xxxiii

cy. Chc chn s khng ch tai hi ny n mu ny ca chnh ph l mt tht bi ca phong tro, th nhng n l mt tht bi m c mt v hng v r rng no . Trong Mt Nht k Warsaw, Ryszard Kapuscinski vit, y tt c mi th da trn mt nguyn tc no v s xc minh bt i xng: h thng ha chng minh mnh mun hn (tuyn b mt s hnh phc chung m tn ti ch trong tng lai), nhng n i hi rng bn chng minh mnh by gi, hm nay, bng vic chng t s trung thnh, s tn thnh v s cn c ca bn. Bn cam kt mnh i vi mi th; h thng i vi chng g c. Phe i lp hot ng theo cch chnh xc ngc li. N chng minh mnh hm nay, v lo cho mnh mun hn. Khi lm nh vy, n cung cp mt cch tip cn mi n mt trong nhng vn hc ba nht ca mi i sng chnh tr: s khng nht qun c th gia cc phng tin xu v cc mc ch tt trong chnh tr, gia cc phng php tn bo v xuyn tc thng c chp nhn nh mt s cn thit trong chnh tr v cc mc ch cao qu hay nhn xa trng rng m hng v chng cc phng tin ny c dng. Trong hot ng trc tip trong x hi c thc hnh bi phong tro i lp Ba Lan, cc phng tin v cc mc ch cun vo thnh mt. Mi phng tin l mt mc ch, v ngc li. Th d, mi trong cc phng tin ca KOR nh tnh m, tnh chn tht, s t tr, v s tin cy cng l mt mc ch. Mt hnh ng dng cm hay mt li chn tht l mt mc ch tt t thn, n lm giu cuc sng, lm cho cuc sng tt hn v mt li than phin c n b hay mt s ci thin trong sn xut ca nh my l mt phng tin tt cho s thc hin thm na. sa i i th c th cn mt s thi gian, nhng trong lnh vc ca cc hot ng ring ca mt ngi, th x hi cng bng c th c thit lp ngay tc th. Suy ra rng cc phng tin xu khng cn c th p dng c na t cc mc ch tt. Nu chuyn du hnh v ch n l nh nhau, th khng c ngha lm h xe c m trong ngi ta i. y, ti tin, l ngun ca tnh bt bo ng ca phong tro, m c bit gy ngc nhin v c thc hnh thm ch cn nghim ngt hn n c rao ging, mt s khng nht qun hp dn hn nhiu v c sc hn s khng nht

xxxiv

qun ngc li. Vic s dng bo lc, lm h hng cc phng tin v cc mc ch cng mt lc, c th lm u ngun ca c c hnh ln sc mnh ca phong tro. Cc yu t ca phong cch hot ng ca phong tro, cch tip cn trc tip ca n n x hi v cc vn x hi, s nhn mnh a phng ca n, vic n bc b bo lc v s di tr, v cc phng tin c bn ca s phn u cho cc mc ch cao c to thnh mt tng th nht qun. Nu bn mun hot ng cc b, th ci g c th mang tnh a phng hn bn thn bn? V nu bn mun to ra kt qu hn nay, th lnh vc no ca cuc sng d vi ti hn, d hiu thu o hn chnh cc hnh ng ca bn? V, do , nu bn bin mnh v cc hnh ng ca chnh mnh lm im xut pht ca bn cho vic ci cch x hi, th lm th no bn c th cho php cc hot ng b thoi ha bi tnh tn bo, s di tr, hay bt k s lm mo m no khc? Trong khi phong cch hot ng ny l bt bo ng, bt bo ng c v l mt thut ng c qu hn ch ln qu tiu cc m t n: qu hn ch bi v, cng vi vic l khng bo ng, phong tro l khng di tr, khng giu gim, v khng nhiu th ng ght khc na; v qu tiu cc bi v ngun su nht ca sc mnh ca n khng l bt c hnh thc no ca s king khem m, ng hn, l s theo ui tch cc, nng ng, cng khai ca mt x hi t do v cng bng thng qua hot ng cng khng ngt thuc loi c Michnik ch trng. Thin ti ca phong tro nm trong vic n chp ly mt phng php hot ng m khng ph thuc vo bo lc v sc mnh ca n s b ct xn bi vic s dng bo lc. Mt cht bo lc c l c hi cho on kt nh mt cht ch ngha ha bnh c hi cho mt on qun ga mt cuc chin tranh. Tnh bt bo ng ca phong tro i lp hu nh chc chn l mt iu kin trc ht cho s ng h mnh m m phong tro nhn c t Gio hi Cng gio m, theo nh gi chung, l khng th thiu c i vi n. Hu ht cc nh quan st ng rng tinh thn dn tc m gy ra on kt c sinh ra hn mt nm trc , trong thng Su 1979, khi Gio hong John Paul II, gio hong ngi Ba Lan u tin, quay v Ba Lan ln u tin. Khng lu sau cuc ving thm, Michnik m t s thay i ni ti ct yu trong tm trng cng chng

xxxv

m n gy ra:
Cch ni ca nh vn Julian Stryjkowski l ra ti th hai ca Ba Lan c xy ra trong u. Qu thc, c ci g k quc xy ra. Chnh cng nhng ngi m thng thng nn ch v hung hng trong cc hng xp di trc cc ca hiu bng bin thnh mt tp th ti ci v hnh phc, mt nhn dn y phm gi. Cnh st bin mt khi cc ph chnh ca Warsaw v trt t mu mc ng tr mi ni. Nhng ngi m b tc mt quyn lc thc ca h lu n vy bng nhin ly li c kh nng ca mnh quyt nh s phn ca h. y l cch m cc h qu x hi ca cuc ving thm hnh hng ca John Paul II c th c phc ha.

Mt phong tro c sinh ra trong mt l ra ti th hai phi vn trung thnh vi ngun gc tinh thn ca n hoc mt sc mnh ca n, v kh nng ca phong tro ny vn trung thnh c lm cho c th bi phong cch hot ng mi m n chp nhn v lm theo. Trong thi hin i, vic a cc mc ch tinh thn, hoc thm ch o c thun ty, vo i sng chnh tr b coi mt cch chnh ng vi s ng vc su sc. Thnh ph ca Cha v Thnh ph ca Ngi, l l tun tro, v c bn c da trn cc nguyn tc ht sc khc nhau m i vi mi bn chp nhn cc nguyn tc ca bn kia s t ra l gy tai hi. Mi nguy him cho Thnh ph ca Cha l, bng cch kt hp mnh vi cc phng tin xu m c cho l bn cht v cn thit i vi i sng chnh tr n s b bin thnh tn bo v mt s thun khit tinh thn. Mi nguy him cho Thnh ph ca Ngi l, bng chp nhn cc nguyn tc ca ch ngha ha bnh, hoc thm ch ca s n ha, m c biu hin trong cc li rn dy nh Bi thuyt gio trn Ni, n s b lm yu i, v sp , hoc nu khng trong n lc kt hp cc phng tin xu ca i sng chnh tr vi cc mc ch tinh khit ca i sng tinh thn, th cc phng tin xu s c cp giy php thm ch ln hn bnh thng, v s cung tn v bo lc s tng ln. (Din tin ca cc s kin ti Iran hin nay, ni s trong sch ca th gii kia c theo ui vi s tn bo ca th gii-ny, chng t rng mi nguy him l thc t trong thi i chng ta nh tng l trong bt k thi i khc no.) V nhng him ha ny, nhiu nh quan st thng minh gi rng hai Thnh ph c xa ra; th nhng s tch ra cng c mt chi ph. Nhng li gio hun

xxxvi

o c ca tn gio mt mt na trng hot ng ca chng nu n phi tha nhn rng ngay chnh tm ca chuyn con ngi c mt lnh vc, chnh tr, m i vi n chng khng c ng dng no. ng thi, i sng chnh tr b th tri lnh bnh v mt o c nu cc tiu chun o c m p dng cho cuc sng ring t b tng khi n. Lun lun c th th nh khung cc tiu chun o c m p dng cho ring th gii chnh tr, nhng mi ln ai tin hnh mt s c gng thc s trit , cc tc phm ca Machiavelli c l l th d ni bt nht chng ta thy rng cc tiu chun ring t ca chng ta b vi phm, v chng ta b c tuyt. S i lp c xa ny gia cc vng quc tinh thn v chnh tr, t nht, c bt i nu trong lnh vc chnh tr mt phng php hnh ng c chp nhn v thc hin m khng vin dn cc mc ch cao c nh s bin minh cho cc phng tin xu xa, hoc thm ch khng phn bit gia cc phng tin v cc mc ch. Th nng lng tinh thn v o c c th chy vo th gii chnh tr m khng nht thit b i bi. Hai Thnh ph khi da trn cng nn tng; c th l, s tn trng phm gi v gi tr ca c nhn, m s tha ha ca ngi hm nay v mc ch cao qu no trong tng lai b bc b. iu ny khng ni rng i sng chnh tr t nay v sau c th tip tc n hon ho, rng s hon chnh c ha bi cc nh cch mng khng tng c th c thc hin ngay tc th, m ch ni rng cc tc nhn trong lnh vc chnh tr mi s nh gi v cc hot ng ca h bng cng cc tiu chun m tt c mi ngi u chp nhn trong i sng ring t. i sng chnh tr, khi , s khng gn vi hon ho nh i sng ring t khng l, nhng n s khng cn b chn ra nh mt lnh vc m trong nhng ci xu no v nguyn tc l cn thit v v th c bin minh na. Sut t khi Gandhi dn n n c lp qua hot ng bt bo ng, tr nn hi rp khun ni rng bt bo ng c th thnh cng ch chng li mt nn dn ch ngh vin nh nc Anh, rng n s tht bi chng li mt cng quc ton tr, nh Lin X ca Stalin hc nc c ca Hitler. Bi v Ba Lan cha t c s c lp ca n hoc, hn na, thm ch nhm ti n, th gi thit ny vn gi vng. V n c v ch c cng c khi ngi ta phn nh rng ch Ba Lan

xxxvii

ngy nay, mc d tn bo, n ha hn rt nhiu so vi c ch ca Stalin hay Hitler. Tuy nhin, by gi l s thc rng n nay phong tro phn khng hiu qu nht tng c pht ng chng li mt ch ton tr l hon ton bt bo ng. Hot ng bt bo ng, cn xa mi l v vng khi i mt vi ch ngha ton tr, ha ra l c bit thch hp chin u vi n. V th s l vic lm cho lc li gi rng nhng ngi Ba Lan a ra mt s la chn t do v bt bo ng i li bo ng, c nh h c cho mt c hi lt ch bng bo lc nhng bc b n vi l do v nguyn tc o c ng h s bt bo ng. ng hn, ngay t u bo lc c hu nh tt c mi ngi tha nhn l v dng i vi phong tro. cp vn v sao phong tro chp nhn cc phng tin bt bo ng, Michnik vit, Khng ai Ba Lan c kh nng chng minh ngy nay rng bo lc s gip chng ta ui cc i qun Soviet khi Lan v ui nhng ngi cng sn khi quyn lc. Lin X c sc mnh qun s khng l m vic i u n gin l khng th ngh ti c. Ni cch khc: chng ta khng c sng. Quyt nh chng li bo lc, khi , c a ra khng phi bi bn thn nhng ngi Ba Lan m bi tnh hnh lch s ca h. Tnh v i ca phong tro Ba Lan nm khng quyt nh t b bo lc, mc d k lut t gic i hi duy tr hon ho chnh sch bt bo ng trong s nng ny v gin d ca cuc u tranh xng ng c cng trng ln, m s khm ph ca n v cc phng tin n ha vn c hy vng. V mt lch s, bo lc thng c coi nh ultima ratio, trng ti cui cng, m ngi ta quay sang trong gi pht tuyt vng, cui cng, khi tt c cc phng tin ha bnh c th v tht bi. Linh thing l v kh ni khng hy vng no tn ti tr trong chng, Livy vit. Nhng khi nhng v kh linh thing tht bi, ngi ta tin, tt c ci cn li l s yn lng hoc ca s quy phc hay ca ci cht. Ba Lan, trnh t c v c o ngc: S v ch ca bo lc l mt s v ch hin nhin i vi tt c mi ngi n mc cc phng tin nh vy khng cn c kim tra, v l ci dn n vic nh vo cc phng tin bt bo ng. Dng nh vt xa hn phng tin truyn thng ca phng sch cui cng, cc phng tin mi, n ha c khm ph ra.

xxxviii

Chnh ph tuyn b tnh trng chin tranh, v, p dng c quyn ca n v cc phng tin bo lc chng li mt x hi tay khng, n thng cuc chin. (Theo tng thut nho bng ca Michnik, Tng Jaruzelski vinh danh cc lc lng v trang Ba Lan bng vic iu ng qun bc sn nh chim cc ta nh ca i pht thanh v TV Ba Lan, khng nhc n tng i in thoi.) Trong s truyn thng v cc th, s l s kt thc ca cu chuyn; phng sch cui cng cn kit, con bi cui cng c chi, v dn c s nh cam chu thua. Nhng iu ny khng xy ra. C v, Michnik vit, rng dn tc Ba Lan khng ngh n b thua. Khng ngh b thua, khng hnh ng gi nh b thua, v khng hnh ng nh k b thua, n khng b thua. Ci ti thy sau vic th ti vo ngy 4 thng Tm nm 1984 vt qu khng ch nhng k vng ca ti m ngay c cc c m ca ti, Michnik tng thut. Ti thy rng nhng ngi ca on kt khn ngoan, kin quyt, sn sng cho mt cuc chin u lu di. S n p khng nng tay ca chnh ph tiu dit mt phn ln, nhng tinh thn ca phe i lp vn cn. S n p v ch ngha tch cc tip tc cnh nhau. Nhng cuc bt b c tin hnh, nhng ngi dn khng s. H sng by gi trong ci c th l hon cnh k l nht hnh thnh Ba Lan t trc n gi: s t tr m khng c t do, quyn t do cng vi nh t. Cuc th nghim cha xong ca Ba Lan v hot ng bt bo ng l c bit ng quan tm trong mt th gii m trong bo lc di dng v kh hy dit hng lot e da s t chuc ly tht bi cui cng ca con ngi. Trong khi cch mng Ba Lan c th c v khng lin quan n vn ht nhn, dng nh i vi ti c mt s tng t l th rt ra gia cnh tuyt vng ca Ba Lan di s cai tr Soviet v cnh tuyt vng ca th gii trong thi i ht nhn. V c Ba Lan ln th gii, suy ngh lnh mnh phi bt u vi s tha nhn rng vic s dng bo lc l v ch, l t chuc ly tht bi, v nh th khng th ngh ti c. (Vic s dng t ny ca Michnik c v y ngha.) C Ba Lan ln th gii v th c thc y tm cc gii php bt bo ng cho cc song ca h. V im ny, ch ngha hin thc v ch ngha duy tm trng

xxxix

nhau, v bt bo ng, thng xuyn c coi nh mt s la chn ch dnh ring cho cc nh duy tm ch ngha, l v cng hin thc. V c Ba Lan ln th gii c khuyn bi kin chuyn gia rng cnh tuyt vng ca h l khng th trnh c, v h nn chp nhn hin trng; bt c th g khc, c hai c bo, s lm mt n nh tnh hnh hin tn. Th m Ba Lan, ch t, tm ra mt con ng theo, v trong vic ny cng c hy vng cho th gii na. Chng ta c dn ti t hi liu trong lnh vc cng vic quc t v ngoi giao c th khng c mt gii php t c kh nng trong con mt ca cc chuyn gia nh on kt l ultima ratio - nh trng ti cui cng - no vt xa hn bo lc m th gii c thc y p dng hay khng, v cc l do c thc dng ln duy tm, chnh xc bi v bo lc, nh trng ti c, by gi l v dng v ph sn. Nu mt gii php nh vy c tm thy, v nu n s c p dng ti thng nht mt chu u b chia ct, th n s khng ch l mt bn i chiu ca phong tro Ba Lan m l mt phn b sung cho n. Khi Ba Lan v th gii s thot khi cnh tuyt vng ca h theo cng con ng. L cm d tm tt bng cch ni rng cch mng Ba Lan thc hnh mt hot ng chnh tr da trn i sng, m trong sc mnh chnh tr, mang hnh thc ca s tn thnh v ng h ca cng chng, l s m rng t nhin v t pht ca kh nng con ngi hot ng cng nhau xy dng v sng to, cn chnh ph thc hnh mt hot ng chnh tr ca ci cht, m trong sc mnh chnh tr, mang hnh thc ca s s hi, l mt s m rng ca kh nng con ngi git v ph hy, cui cng git ln nhau. Nhng Michnik, dng nh i vi ti, c th kim ch vi mt m t nh vy, tm thy trong n cc ht ging ca ci, m trong tiu lun Nhng con Gii v cc Thin thn ca ng, ng gi l ti li chnh tr ca Mani gio (Minh gio), trong ngi ta gn tt c s xu xa cho k th ca mnh v tt c s tt lnh cho chnh mnh. Michnik bc b Mani gio chnh tr bt k u ng thy n, nhng ng thy n c bit khng thch hp cho Ba Lan. Tha nhn, nh ng tha nhn, rng quyn lc Soviet l khng th chuyn i khi khung cnh Ba Lan trong tng lai c th d on trc, ng nhn ra rng mi ngi,

xl

ngay c ngi dng cm nht, phi thch nghi vi thc t ny theo cch ny hay cch khc. Nh th, l khng th chia Ba Lan d dng thnh hai phe th ch, mt phe xu v phe kia tt. Thay vo , xu v tt c phn b rng v tinh t. Chng s c thy trong mt s cn bng trong quan chc chnh ph ngi phi quyt nh liu l mt cht tn nhn v thc h hn trong cc quyt nh ca ng ta hoc l mt cht nhn vn v thc dng hn, trong mt s cn bng khc trong mt gio s ngi phi quyt nh l tht th th no trong mt sch chuyn kho no ; v trong s cn bng khc na trong nh hot ng b b t ngi phi quyt nh c k li th trung thnh m chnh ph t trc mt anh ta nh ci gi cho vic c th hay khng. Ngi u tin c th l mt ngi phn ln tham lam v t li; ngi th hai c th l ngi c bn t t nhng hong s; ngi th ba c th dng cm nhng nao nng. Nhng trong tt c h ci tt v ci xu u hin din, v trong mi trng hp Michnik mun thy ci tt thng th hoc, t nht, tin b mt cht. Trong cch nhn ny v s ci thin ca x hi, khng ai c th c th hon ton b b i nh mt con gii v khng ai c cho min thn phn con ngi nh mt thin thn. Bit danh gii khng phi l ca ring Michnik m c dng bi nh vn ng thi Piotr Wierzbicki, trong mt tiu lun chm bim c gi l Mt Chuyn lun v cc con Gii, trong ng lit k nhng s hp l ha khc nhau m nhng ngi ch k hay o c gi hay ch yu s dng trnh ngha v ca h chng i ch . Michnik phn ng li bng vic lm mt bi tp mi. ng phn loi qua lch s Ba Lan, hi nhng ngi no, theo cc tiu chun ca Wierzbicki, c th c gi l nhng con gii, v kt lun rng nhiu trong s cc nhn vt c knh trng nht ti im no ca s nghip ca h tiu chun . Mc ch ca Michnik khng phi l lm mt uy tn ca cc anh hng ca lch s Ba Lan m, ng hn, khuyn khch mt s hiu khoan dung hn v cc tha hip ca ngy nay. Lch s thng c tham vn bi nhng ngi tm cch tp hp mt danh mc nhng li phn nn hay phc tho mt bn co trng. nh ca Michnik l hon ton ngc li: ng s dng lch s tha th cho hin ti. Trung tm ca l l

xli

ca ng l mt s nhn ra rng nhu cu i vi tha hip c ngun gc ca n trong cc tnh hung chnh tr ni s thng tr nc ngoi vi dn tc Ba Lan lp i lp li, trong khi mi hy vng cho vic bo v cc gi tr dn tc bng v trang l hon ton vin vng; ni s tha hip vi mt cng quc phn chia tr nn khng th trnh khi cho vic cu chnh s tn ti ca dn tc. Trong hon cnh nh vy m, tt nhin, cng l hon cnh hin thi ca Ba Lan, cc l l cho s tha hip vi ch , hoc thm ch tham gia vo n, c th chng bao gi c gt b ngay lp tc. Trong khi ng rng s chp nhn hon ton cng thc tha hip s dn n tha hip o c v s u hng tinh thn, cng ng rng s gt b hon ton cng thc ny s dn t nhiu n s c lp anh hng. Dng cc tm gng lch s, Michnik chng t rng cc lp trng khc v thm ch c v ngc li c th u c gi tr ca ring chng. Nhng ngi bn trong thy cc nh ch nh mt ng st, mt i hc c tm quan trng thc t v lu di cho t nc; nhng ngi ni lon chng li ch bn ngoi c th bo v danh d ca t nc v bo v n chng li s chim ng vo thi gian tng lai no . Cc nhn vt xut chng nhng ngi a ra nhng la chn ny tranh lun mnh lit, v thng gay gt (Michnik cung cp nhng tng thut quyn r v cc cuc tranh lun trong cc tiu lun lch s ca ng), nhng by gi Michnik tm ci ng gi, trch dn nh vn Antoni Slonimski, l s khn ngoan khng gin d, m trong nhng ng gp c a ra bi nhng nhn vt m nhng s la chn bt ng ca h c tha nhn, v c th gy ra s khoan dung v hp tc nhiu hn gia nhng ngi m i mt vi cng cc la chn ngy nay. Trong tm nhn ny, s hiu bit, s khoan dung, v s tha th l cc khu hiu cho vic mi ngi i x vi nhng ngi khc, th nhng vn c mt lnh vc m trong s nh gi kht khe c i hi cho vic ngi ta ng x vi chnh mnh. Michnik ng cng nhiu trong mt on vn hng hn m im trc tip ca n l, khng ai c th a ra mt s la chn o c cho ngi khc.
Aleksander Wat vit u rng c ch mt cu tr li cho cu hi v cc tr thc nhng ngi sng trong cc nc do Stalin cai tr phi ng x th no. y l cu tr li Shakespearean: h phi cht.

xlii

C l l cu tr li ng. Nhng ti tin rng y l mt cu tr li m ngi ta c th cho ch chnh mnh, mt thc o m ngi ta c th p dng ch cho chnh mnh, mt s hy sinh m ngi ta c th yu cu ch chnh mnh. Bt k ai ngi i hi mt cu tr li cho cu hi ny t nhng ngi khc l c on cho mnh quyn quyt nh v cuc sng ca nhng ngi khc. V vic ny thng kt thc mt cch ti t.

Michnik khng ni rng ng sn sng cht, nhng khi ng khng cm thy cn ni iu , v ng khng c li khuyn no cho bt k ai khc v ch ny. Trong mi trng hp, khi ni n s hy sinh, cc hnh ng ni nhiu hn cc li ni. Michnik khuyn chng ta hy kim ch i hi s t hy sinh t nhng ngi khc, nhng thng xuyn ng a ra li khuyn t nh t. Mt dng sui khng dt ca mu ngi chy sut lch s chnh tr. i khi n dng ln thnh mt dng l, cun tt c cc th trc n, v i khi n chm li thnh mt dng nh, nhng n chng bao gi kh hon ton. Trong thi i chng ta, n e da trn b mt ln cho mi mi v cun bn thn lch s i. Mt s ngi c th min cng chp nhn s mu nh mt tt yu ca i sng chnh tr, mt s ngi c th ly lm tic v n, v mt s ngi c th m ly n, nhng tt c nhng ngi bc vo th gii chnh tr phi bt u chp nhn v i ph vi n theo cch ny hay cch khc. Phong tro i lp Ba Lan, m Michnik vit cho n v v n, khng cho thm mt git mu no vo con sui ny, tr nhng git m chy t tnh mch ca chnh cc thnh vin ca n. V, trong khi phong tro cho n nay cha c kh nng kim ch bo lc v s p bc ca cc ch th ca n, cc lp trng n c cm mc trong cuc u tranh khng s hi sn sng hnh ng ng h nhng s tin chc ca mnh; khng sn sng h thp cc tiu chun ca mnh, nhn danh tnh hiu qu, xung mc ca cc ch th ca mnh; sn sng hy sinh v hn trong vic theo ui cc mc tiu hn ch; tn trng, trong thc tin cng nh trong l thuyt, phm gi ca mi ngi; sn sng cht nhng khng sn sng git; quyt tm khng nao nng thc hin cc nim tin ca mnh by gi, sao cho ngay c trong s c cho l tht bi vn li ci g ti p v c gi tr trn th gii, l nhng th

xliii

ng knh trng nht, c o nht, v mu m nht m th gii c h s. T bn trong x lim nh t ca ng, coi thng nhng k bt ng, Adam Michnik vit, bng nhng li m s ngn vang hng thp k:
i vi nhng ngi ny, vi nhng con mt v hn nhng lic ngang lic dc, vi u c n n nhng lnh ngh tra tn ca h, vi tm hn b u ca h m khao kht s chp thun x hi, bn ch l nguyn liu th m vi n lm bt c th g h thch. H c tm l ring c bit: h tin rng c th bt bt c ai ni bt c th g (ni cch khc, bt c ai c th hoc b mua hoc b hm da). i vi h, ch l vn gi c vi hay s au n ging xung. Mc d cc hnh ng ca h l l thng, mi lm l ca bn, mi s sa st ca bn u c ngha i vi cuc sng ca h. S u hng ca bn khng ch l thnh tch chuyn nghip i vi h, n l raison d'tre (l do tn ti) ca h. V nh th bn thy mnh tin hnh mt cuc tranh lun trit l vi h v ngha ca i bn, v ly mt ngha khi i h, v trao ngha cho mi s tn ti con ngi. Bn tin hnh tranh lun v Giordano Bruno vi Quan ta n D gio, v nhng ngi khi ngha thng Mi hai (Decembrist) vi s quan cnh st sa hong, v Walerian Lukasinski vi thin thn sa hong hy dit, v Carl von Ossietzky vi s quan Gestapo tc vng, v Osip Mandelstam vi mt ng vin ca ng Bolshevik mc ng phc vi di vin cun xanh ca N.K.V.D (B Dn y Ni V).; bn tin hnh cuc tranh lun chng bao gi chm dt v iu m Henryk Elzberg mt ln ni rng gi tr ca thnh tch ca bn khng th c o bng cc c hi chin thng ca tng ca bn, m ng hn bng gi tr ca bn thn tng. Ni cch khc, bn ghi im mt chin thng khng phi khi bn thng sc mnh m l khi bn vn trung thnh vi chnh mnh.

xliv

TH T NH T

Sau vic p t qun lut, vo ngy 13-12-1981, khong mi ngn lnh o ca on Kt b bt gi, v Adam Michnik l mt trong s . ng b gi trong nh t hai nm ri, v sau c th trong mt t n x ri li b bt su thng sau v b kt n thm ba nm t. Tt c, tr Th cui cng c vit trong t t hin nay, cc bc th trong phn ny ca cun sch c vit trong hai nm ri giam gi iu tra t 13-12-1981 n 21-7-1984.
LU CA BIN TP VIN.

V sao anh khng K . . . : Mt Bc Th t Tri Giam Bialoleka 1982

Bn thn mn, Tng Jaruzelski thng bo rng nhng ngi b giam m ngng cc hot ng tri lut php th s c th. V nh th t do l bn trong tm tay. Vi nt bt trn tuyn b trung thnh s l . . . . Bn b v b con h hng hi, Th ci g ngn bn khng lm vi c ch vt ny? Qu thc rt d i ca s nh t c chn song, vi hnh bng r rng ca n v mt hng ro dy thp gai ng sau, ly t do. Cc cnh cng st ca Bialoleka s m ra trc bn, v thay cho sn nh t bn s thy ng ph qu bn, y cc i tun tra lu ng v cc xe tank ln bnh. Bn s thy ngi dn b xt th cn cc, xe b chn li khm xt thng cha , c v an ninh, vi con mt tinh, li t m ng ra nhng c nhn b nghi vi phm tnh trng qun lut. Bn s nghe cc thut ng Chin tranh Th gii II m cho n nay bn ch bit t cc sch lch s: cc t vy bt, Volksliste* ty lp g ng tn v trang nhim ca thi gian v c nhp p vi s e da mi. Bn s nghe v nhng cuc bt b mi, v nhng ngi b cnh st truy lng hay phi n np, v cc n h khc. V nu bn c kh nng a ra nhng quyt nh ch k, th l do u tin khng k l: khng b. y, chng ai c th tm giam bn; y, bn khng cn phi s bt c g. Tht nghch l, ti bit, nhng nu mt bui sng bn thc dy bi ting p ca ln bn s khng s cc v khch mc qun phc; ch l tay cai ngc vui tnh mang c ph sng n. y, bn khng hong s khi nhn thy k v lim s
*

Danh sch nhn dn, chnh quyn Nazi c sau khi xm chim Ba Lan a ra nh ch ny bt ngi dn k khai lai lch gc gc c ca h v mc ch phn bit, sau Ba Lan chnh sch ny cng c p dng cc nc b chim ng khc.

vi con mt phi tiu, mt c mi khng l mt mi e da. Bialoleka l mt s xa hoa o c v mt c o ca phm gi. N cng l mt biu tng l l v s bt ng kin ca bn v tm quan trng ca bn. V bn l mt ngi b giam gi, chnh quyn coi bn mt cch nghim tc. i khi h s th lm bn s. Mt ngi bn ca ti, mt cng nhn nh my t Warsaw, b da mi lm nm t; mt ngi bn khc b da x v ti gin ip; ngi th ba b hi cung bng ting Nga; mt ngi th t b a ra khi x lim v bo rng anh ta s phi i n ch tn cng ca nc Nga (khi thc ra anh ta c mang i chp X-quang). Nhng tt c th ny l c th chu ng c. Ti thc s tin rng l d i ph hn tnh trng phc tp v o c v chnh tr bn kia ca hng ro dy thp. (C l trong t l d hn trong tnh trng t do, mt bn thn vit cho ti. ngoi, nc chy dn ra v bin thnh bt, v mt lp cn c l lng bn trn.) Gio trng ca Ba Lan ln n vic p ngi dn k nhng tuyn b trung thnh. Gio hong cng khai gi s vi phm lng tm con ngi ny l mt ti c. Ngi ta khng th khng ng vi s xc nh ny. Tt c s ln n phi hng ti nhng ngi moi cc bn tuyn b c vit ny, ti nhng ngi p dng bin php tn c ny ca s h thp nhn phm con ngi. Mt ph n tr, v ca mt nh hot ng on kt, b tng giam sau khi b li khi a con m yu ca c a, ngi ta bo c, s c chuyn vo mt tri m ci. C k tuyn b. Mi ngi bn ti b li khi m anh, b sng mt mnh v ang cht dn v ung th, v c bo rng khng ngi no s thm ch pha mt tch tr cho m gy yu ca anh. Anh y k tuyn b. Chng cn lit k bt c trng hp no thm v s tn nhn ca mt s ngi, s bt lc ca nhng ngi khc, nhng tnh trng kh x bi thm v s hm da tng tin tin. Mi ngi u quen vi nhng phn ng khc nhau ca nhng ngi chu nhng p lc ny. Gio trng ca Ba Lan ng vn liu c k hay khng, c bit i vi cc gio vin. Theo ngi, i vi h gi nhn phm ca h v c kh nng tip tc dy hc l u quan trng. S la chn l ty vo c nhn, vo ting ni lng tm v l tr ca ngi : khng ai c th ln n s la chn ca bt c ai khc. S khai tr s lm li cho nhng ngi nm quyn, v y chnh xc l ci h mun ph v s khng c ca x hi v s on kt ca ngi dn bng vic to ra nhng s chia r. tha th v thng cm, tuy vy, l khng quyt nh rng hnh ng k tuyn b bn thn n l bnh thng v mt o c. Khng. Mi tuyn b trung thnh

l mt ci xu; v mt tuyn b m c p t ln bn l mt ci xu m bn buc phi phm, mc d, i khi, l mt ci xu nh hn. Cho nn hnh ng ny i khi ng c thng cm, lun lun l lng thng, nhng khng bao gi ca ngi. C ch t vi l do cho vic ny. Trc ht, nhn phm khng cho php n. S bt lc i din vi ci c v lc c l l s lm nhc con ngi ti t nht. Khi su k to ln ghm cht bn xung t, bn bt lc. Nhng bn khng mun t b quyn t nhin ca mnh i vi nhn phm: bn s khng i n tha thun no vi nhng k cn , bn s khng a ra cam kt no. Khi h li bn khi nh mnh, nh bn vi ton b sc mnh ca h, lm bng mt bn vi hi cay, p v ca chnh nh bn vi mt gy st v ph g ca bn ngay trc mt gia nh bn, khi na m h cng tay ch bn n n cnh st v lnh cho bn k cc tuyn b, th bn nng t bo ton bnh thng ca bn v thc c bn ca bn v nhn phm con ngi s khin bn ni KHNG. Bi v cho d nhng ngi ny lm vic tt c u nhn danh s nghip tt p nht v cao qu nht, h s hy hoi s nghip bng nhng hnh ng xu ca h. Ti thi im ny bn vn cn bit t. Ch khi, vi gi sau, h ch bn theo hng Bialoleka (bn s nhn xung quanh vi s t m, v trc y bn bit ng ny ch k mc nh nh t Mokotw c) bn s nghe trn radio ca xe ch t, khi rng bn va vo nhau lp cp v lnh (nhng hon cnh ny mun hn s c gi l thn phn con ngi), rng chin tranh c tuyn b chng li dn tc bn. N c cng b bi nhng ngi m nhn danh dn tc ny cai tr, tuyn b, k kt cc tha c quc t, cng nhng ngi m cng khai cha bn tay ha gii trong khi b mt ban cc lnh sn chng ti vo m . V khi bn thc s bit chc rng bn s khng trao mt qu tng, l tuyn b trung thnh ca bn, cho nhng ngi ny, v h khng t cch v bt c s trung thnh no. V bn vn cha bit cuc chin tranh ny c ngha l g; bn vn cha bit h tn cng cc nh my v cc xng luyn thp, cc xng ng tu v cc hm m bng cc phng php no; bn vn khng bit v ngy th T m mu m Wujek;1 nhng bn c bit mt vic
1

Vo ngy 16-12-1981, trong khi p tan cuc nh cng m Wujek (vng Silesia), cc n v cnh st v trang (ZOMO) git chn th m. l tnh tit bo lc nht ca cuc o chnh.

ri: k bn tuyn b ny s l t ph nhn mnh, l xa sch ngha ca i bn; l phn bi nhng ngi tin vo bn; l phn bi bn b bn nhng ngi bin mt trong cc nh t khc nhau nhng ngi b kt n v b giam gi; l phn bi cc bn b nhng ngi b cnh st sn ui v nhng ngi ang n np; l phn bi tt c nhng ngi m s ng ln ng h bn vi mt t ri Cracow hay Gdansk, mt cuc meeting ln Paris hay New York. Nhng gng mt ca Zbyszek ang ln trn, ca Edek b kt n, ca Sewek ang vi v xung mt i l Paris vn cha bt u le ln trc con mt bn. Cha c g c nh c, cng vn ng trc bn, bn vn c mt s la chn. Nhng bn bit ri, bn nng ca bn bo bn rng t b nhn phm ca bn khng phi l ci gi ng tr cho ca nh t m ra cho bn. V nh th y l l do th hai: i hi ca l thng, ca lng tri. Vic i n nhng tha thun bt c loi no vi nhng ngi coi chnh khi nim tha thun mt cch ty tin, nhng ngi thng xuyn tht ha, v nhng ngi m s di tr l bnh m hng ngy ca h, l ngc vi l thng. Rt cuc, bn cha bao gi bit bt c ngi no c bt c s giao thip no vi lc lng an ninh m khng cm thy b la. i vi nhng ngi ny, vi nhng con mt v hn nhng lic ngang lic dc, vi u c n n nhng lnh ngh tra tn ca h, vi tm hn b u ca h m khao kht s chp thun x hi, bn ch l nguyn liu th m vi n lm bt c th g h thch. H c tm l ring c bit: h tin rng c th bt bt c ai ni bt c th g (ni cch khc, bt c ai c th hoc b mua hoc b hm da). i vi h, ch l vn gi c vi hay s au n ging xung. Mc d cc hnh ng ca h l l thng, mi lm l ca bn, mi s sa st ca bn u c ngha i vi cuc sng ca h. S u hng ca bn khng ch l thnh tch chuyn nghip i vi h, n l raison d'tre (l do tn ti) ca h. V nh th bn thy mnh tin hnh mt cuc tranh lun trit l vi h v ngha ca i bn, v ly mt ngha khi i h, v trao ngha cho mi s tn ti con ngi. Bn tin hnh tranh lun v Giordano Bruno vi Quan ta n D gio, v nhng ngi khi ngha thng Mi hai (Decembrist) vi s quan cnh st sa hong, v Walerian Lukasinski vi thin thn sa hong hy dit, v Carl von Ossietzky vi s quan Gestapo tc vng, v Osip Mandelstam vi mt ng vin ca

ng Bolshevik mc ng phc vi di vin cun xanh ca N.K.V.D (B Dn y Ni V).; bn tin hnh cuc tranh lun chng bao gi chm dt v iu m Henryk Elzberg2 mt ln ni rng gi tr ca thnh tch ca bn khng th c o bng cc c hi chin thng ca tng ca bn, m ng hn bng gi tr ca bn thn tng. Ni cch khc, bn ghi im mt chin thng khng phi khi bn thng sc mnh m l khi bn vn trung thnh vi chnh mnh. Lng tri bn cng bo bn rng vi vic k tuyn b trung thnh bn t mt chic roi da vo tay nhng cnh st. H s vung n v e da bn nhm buc bn k vo tuyn b tip theo, s tha thun ca bn cng tc vi h. Vi vic ny, tuyn b trung thnh ca bn s bin chnh bn thnh hip c vi ma qu. y l v sao bn khng c a cho nhng cnh st thm tra ny ngay c u ngn tay ca bn: bi v h s ngay lp tc chp ly ton b cnh tay ca bn. Chc chn bn phi bit ai m cuc sng b tan v bi mt thi khc ca s l nh o c hay s yu tinh thn, ai m b eo ui bi cc c gi in thoi, m nh v ch lm vic thng xuyn b cnh st xm nhp, v b hm da tng tin mi khi i ra nc ngoi. Nhng ngi nh vy phi tr gi cho mt thi khc thiu sng sut bng hng nm ca s mt danh gi v s s hi. Nu bn khng mun b s, nu bn mun tn trng chnh mnh, li ni bn trong mch bo bn, ng i vo bt c tha thun no vi nhng cnh st. Bn khng nui dng s hn th i vi cnh st, ch lng trc n. Bn bit t l mc bnh tm thn cao gia h; bn bit rng mi trong s h u h thn trc mt con ci mnh. Bn bit rng bn n qun lng quc gia s c thng qua chng li h (ai c th cn nh na nhng ao ph v nhng k ch im ca nhng ngy qua?), rng h ch c th ginh c ting tm ca Herostrates, k t n, ging nh chnh y Kajdan trong Trc ma Xun ca Stefan Zeromski hoc i t Rozanski t Cc An Ninh Ba Lan Stalinist. V y l l do th ba l l ca k c. Lch s ca dn tc bn c c nh trong k c ca bn. Bn bit rng trong lch s ca n mt tuyn b trung thnh c k trong nh t lun lun l mt iu nhc, s trung thnh vi chnh mnh v vi truyn thng dn tc l mt c hnh. Bn c th nh nhng ngi b tra tn v b t nhiu nm di nhng khng k tuyn b no. V bn bit rng bn cng s khng k chng, bi v bn khng c kh nng v
2

Henryk Elzberg (1887-1967), trit gia v s gia Ba Lan.

khng mun t b k c ca nhng ngi khc, c bit v c nhng ngi no m c tip tc xut hin trong k c ca bn: nhng ngi bi trn v nhn phm trong nh t. Vi con mt tm linh bn c th thy Andrzej M., nh ph bnh vn hc xut sc, bn ca bn, ngi trong lc t vit mt tiu lun li lc phn i kch lit bng chng ca nhn dn v ci cht o c ca ng ta; Heniek Sz., mt ngi tham vng v thng minh, ngi mnh b thao tng vo vai ca k ch im chnh v cc bn ca ng ta; Zygmunt D., mt ngi bn quyn r v mt thanh nin nhanh tr ngi mt ln nhng b v sau t co cc bn ng trong nhiu nm. Nh th vi s kinh hi v khip s bn nh nhng mnh xc ngi ny, nhng ngi ny m b b my cnh st hnh h, v bn s thy rng tng lai ca chnh bn cng l mt vn b ng. S la chn l ca bn, nhng k c ca bn lp i lp li lin min trong tai bn: c bn na cng c th ging h. Khng ai c sinh ra lm k ch im; bn rn s phn ca bn hng ngy, vi ci gi ca sinh mnh bn. Vo lc ny bn vn cha nghe v cc tuyn b trung thnh; cc cuc phng vn tai ting, nhng cng b ng h thn c c trn radio. Bn vn cha bit Marian K. t Nowa Huta, mt nh hot ng on kt nhanh tr v dng cm, b la th no khi trong tuyn b ca mnh anh mun tr li cho Caesar nhng g l ca Caesar v tr li cho Cha nhng g l ca Cha, nhng rt cuc a mi th cho cnh st, bi v anh khng hnh dung rng c nhng tnh hung khi s m h li ha ra r rng v na s tht tr thnh s di tr y . Bn vn cha nghe phng vn vi Stanislaw Z., mt cng nhn v mt nh hot ng ti Nowa Huta, mt k lu c xo quyt m mi ngi lun lun ng vc v by gi ang sng ng theo s nghi ng ca h bng vic lp li s tuyn truyn ca chnh ph. Bn vn cha c tuyn b ca Marek B., ngi pht ngn ca y ban Quc gia [on kt], ngi l mt nh vt l t Gdansk v ngi c che ch ca Lech, vu co nhng ngi on kt. Bn cng cha c tuyn b ca Zygmunt L. t Szczecin, c vn ca Marian J., ngi c chnh t cho Marian tt c nhng li di dt v nhng ngi Do Thi ang nm quyn v v vic dng ln cc gi treo c cho cc lnh o ng, v ngi hm nay ang ln n nhng k cc oan. Ni cch khc, bn vn cha bit rng thi ny, nh lun lun, ngi dn s li b la di, b la (ngh v Zdzislaw R. t Poznan, ngi m bn ni chuyn vi vo lc tit l v Poznan), b da nt na. Bn vn cha bit rng c thi ny na l chut s l l u tin chy khi con tu ang chm. Nhng bn

c bit ri rng tt c nhng th ny chng c g mi, rng bn s khng cm thy ging nh ang gii thch cho nhng cnh st ny, nhng ngi ang vy tay n vic th bn ngay trc mi bn, trong n cnh st cht nch ny, rng chnh h l nhng n l v rng khng vic th no s gii thot h khi cnh n l ca h. Bn khng cm thy ging nh ang gii thch rng nhng ngi chen chc trong nhng hnh lang y khi thuc ny, v va b git khi nh ca h, cc nh hot ng cng nhn, cc gio s v cc nh vn, cc sinh vin v ngh s, nhng bn b v nhng ngi l rng h chnh l s sng v ni dung ca t do v rng y l v sao chin tranh c tuyn b chng li h. Bn khng cm thy ging nh ang gii thch cho g cnh st nh vo mt bn vi s thch th tn c (anh ta c php lm vic , t nht anh ta phi tn mi su thng kim ch mnh) ngha ca tiu lun ca Vassili Rozanov3, m cho rng cuc tranh lun c bn nht ca vn ha u chu l s i lp gia ngi cm roi da v ngi b n qut. V bn khng cm thy ging nh ang gii thch cho anh ta rng cuc sc ca bn l hin thn gn y nht ca s i lp ny. Bn s khng ni g vi anh ta c. Bn s mm ci mt cch ma mai, bn s chn khng k bt c th g (khng ngay c lnh bt bn), bn s xin li, v bn s b i khi cn phng. H s ch bn n Bialoleka cng vi nhng ngi t ho v mi gia nh Ba Lan. Bn s c ch cng mt trit gia ni ting v mt s gia xut sc, mt gim c nh ht v mt gio s kinh t, mt nh lnh o on kt t Ursus v mt t i hc Warsaw, nhng sinh vin v cng nhn. Ti chnh Bialoleka h s khng nh bn. Ngc li! Bn c dng nh bng chng ca ch ngha t do v ch ngha nhn vn ca h; v chng bao lu h s khoe khoang bn cho on i biu Ch Thp Quc t v cho cc dn biu ca Sejm4, v thm ch cho gio trng ca Ba Lan. Cho nn h s kh nh nhn, kh gip ch, kh nh nhng. Nhng thnh thong h s a bn i gia hai hng ngi i m st, c trang b di cui v khin, nhm lm cho bn s v nhc nh bn v quyn lc ca h. iu duy nht m nhng th gi trang ny s nhc nh bn v, l ch ny ging nh con ch hn hc thch cn cho d rng ca n rng ht. c tnh ca Pavel Korchagin bin

3 4

Trit gia Nga (1856-1919). Quc hi Ba lan.

mt;5 ngy nay khi ai qut tho mt cnh st, mt ni s hin ln trong con ngi ca anh ta. Bn c th pht hin ra s s hi v bt trc ny di m st ca anh ta, qua b ng phc ca anh ta, ng sau chic khin (mt mn nhp khu Nht Bn) ca anh ta. V bn s nhn ra ngay rng ni s ca cnh st c ngha l vn cn hy vng cho bn. Hy vng l quan trng. C l quan trng hn bt c th g khc. Rt cuc, y chnh xc l ni dung u tranh: cnh st mun p chng ta k mt tuyn b rng chng ta t b hy vng. H bit rng ngi cam kt s trung thnh ca mnh vi h thng p bc v di tr ny ang t b hy vng v mt Ba Lan m trong s di tr v p bc s b bc b. Cc tuyn b ny c cho l bin chng ta thnh nhng k hn mn v n l, nhng ngi s khng ng ln chin u v t do v nhn phm. Nh th bng vic t chi ni chuyn vi cnh st, t chi cng tc, bc b a v ch im, v bng vic chn lm mt t nhn chnh tr bn ang bo v hy vng. Khng ch hy vng bn trong bn thn bn v v bn thn bn m cng trong nhng ngi khc v v nhng ngi khc. Bn qung tuyn b v hy vng ca bn t x lim nh t ca bn vo th gii, ging nh qung mt ci chai c nt cht vo i dng. Cho d ch mt ngi c nht tm thy n, bn s c tnh mt im chin thng. Ti bit bn ang ngh g [v ti]: hn ang k l nhng li v v v nhng chuyn tm thng, ang i hi ch ngha anh hng; hn m mng mt cch v vng. Nhng iu ny khng hon ton ng. Ti ng vi im u tin. Nhng chn l tm thng, nu chng vn l tm thng, phi c nghi nh, c bit trong thi khi ng x tm thng i hi s dng cm no , cn thuyt tng i m tnh c c p ng mt mc ch trong hot ng tr tu c th dn ngi dn n pha long cc tiu chun o c v nghi ng ci g phi l hin nhin v mt o c. Nhng ti khng tin rng s trung thnh vi cc chn l ny l cng nh c cc gi tr xa thc t. Bn bit rng bn khng l anh hng v rng bn chng bao gi mun l mt anh hng. Bn chng bao gi mun cht v dn tc bn, hay v t do, hay v bt c th g khc, ngoi ra: s phn ca Winkelried v Ordon [cc anh hng huyn thoi nhng ngi cht v t nc h m b nhng k th mnh hn p o] chng bao gi cm d bn.
5

Pavel Korchagin, nhn vt trong tiu thuyt Thp ti th y (1934) ca Nikolai Ostrovsky l mt biu tng ca s hin dng ton b cho s nghip cng sn.

10

Bn lun lun mun cn sng, sng ging mt ngi bnh thng, c s tn trng chnh mnh v cc bn mnh. Bn lun lun tn hng s thoi mi o c m cho php bn thch th vi s t do bn trong ca bn, vi cc ph n xinh p, v vi ru. Cuc chin tranh lm bn ngc nhin khi i cng vi mt ph n p, ch khng phi trong khi bn by mu mt cuc tn cng chng li cc tr s y ban Trung ng. Tuy nhin, h tuyn b cuc chin ny chng li bn v hn ba mi triu ngi khc, v nh th bn buc phi nhn ra rng gia cc cuc b rp ng ph, cc bn n nhc, cc chng trnh radio ng khinh, v vic phn pht cc t ri bi on kt ngm, bn s khng ly li c s bnh thng da trn s tn trng chnh bn. By gi bn phi la chn gia s n nh o c v s n vt cht, bi v bn bit rng s bnh thng ca hm nay s c v cay ng ca s t tht bi. V, v s thch th ca cuc sng, bn s khng nhng b nhng li mi cho t do cm d ca cnh st, ngi tm cch la di bn vi nhng li ha hnh phc nhng thay vo thc ra mang li s au kh v a ngc ni tm. Khng, y khng phi l ch ngha anh hng. N ch l l thng. Bertold Brecht ni, Khn kh cho cc dn tc phi c nhng anh hng ca mnh. Lm sao ngi ta c th khng ng vi iu ny? Ch ngha anh hng gi nh trc tnh khc thng. Ngy nay, nhng ngi Ba Lan cn s bnh thng v tnh thng thng nu h chng li s cai tr qun s v cnh st. Hy hiu ti chnh xc: y khng phi l mt cng lnh v s cng quyt lng mn m ng hn l mt chin lc cho s khng c x hi. N khng p ng mc ch ngy nay gi li xung t c in trong t tng chnh tr Ba Lan gia ch ngha khi ngha lng mn v thuyt hu c thc tin, nh Daniel P. gi li trong tun bo Polityka.6 Hy xem xt k hn cc l l ca ng. P. thy tnh hp l ca c hai bn ca cuc tranh lun, nhng ng dng l l bin h cho quan im ca nhng ngi theo thuyt hu
6

Nh bo Daniel Passent l ph tng bin tp ca tun bo Polityka. c lp ra trong nm 1956, Polityka phc v cnh phng khong ca ng. Nh sng lp v tng bin tp u tin ca n l Mieczyslaw Rakowski, ph th tng ca chnh ph Jaruzelski, l mt trong nhng kin trc s chnh ca cuc o chnh 13 thng Mi Hai, 1981.

11

c, nhng ngi quyt nh vn li trong ban bin tp ca Polityka , v chu ri ro b cht vn bi con ci h B lm g khi thay cho cc l l l nhng ngi lnh n? nhng ngi la chn mt thi c trch nhim thay cho s rt lui t nguyn khi i sng cng [m] c gi l s i y trong nc. Chng c li g theo ui s trong trng mt, P. vit. Chng c li g thay t y phc ca mt ngi thc t sang y phc ca mt ngi theo tro lu chnh thng. inh thc nga v dp l phng ng khng i vi nhau, ng vit v cc bin tp vin Polityka nhng ngi ni lon. Theo ng, Khng phc v cho li ch cng nu cc bo ngng xut bn Ba Lan, hoc nu s a dng ca chng b hn ch thm. Chng ta phi hnh ng sao cho qun i quay v tri lnh. . . . Ai khc s lm vic nu chng ta nhn vic lm nh thoi mi nh ngi pht ngn ca cc doanh nghip thng mi t nhn Ba Lan M hay nh cc bin tp vin ca nhng xut bn phm phi chnh tr? Daniel P. dng tt c l l m bn bit rt k t, chng hn, cc cuc tho lun ni ln sau Tiu lun v nhng con Gii ca Piotr Wierzbicki7 c cng b. P. khng rao ging bng ting Newspeak*, ng khng ni iu v ngha; ng dng nhng l l nghim tc v din t r rng cc song cp bch ca nhng ngi Ba Lan hin nay. Lp lun ca ng phi c tranh lun hai mc, mc c th v ph qut. Nu c nhng ngi theo thuyt khi ngha v nhng ngi theo thuyt hu c u l cn thit, th chng ta cn nhng ngi theo thuyt hu c trong hnh thc v theo thuyt khi ngha trong thc cht. Chng ta cn nhng ngi khng ni di cng khai, nhng ngi chng ta c th tin cy, nhng ngi bc b s tha hip vi h thng chnh quyn c p t ln dn tc ny, nhng l nhng ngi khng i hi cc hnh ng vi v, s ku gi khng b, hay vic t chc du kch th hay nng thn. Ni cch khc, song c in c th c m t nh hot ng c s (grass-roots activity) versus (i li) s cng tc, khng ch nh hot ng c s versus khi ngha. S tha hip l cn thit cho mt i sng cng cng lnh mnh, min n l s tha hip thc s, c trong thc cht ln trong con mt
7 *

Xem cun ny, trang 169. Newspeak l ngn ng tng tng trong tiu thuyt 1984 ca George Orwell (tc gi ca Tri sc vt), mt ngn ng c kim sot do nh nc ton tr to ra nhm ngn chn t do t duy.

12

cng chng. Khi mt s tha hip c cng chng nhn thy nh s t b nim tin chc hoc nh s phn bi trng trn, n khng cn l mt tha hip na. N tr thnh mt s la di hay mt s hiu nhm. ng h WRONa8 ngy nay l ly mt lp trng chng li dn tc m c hai chng ta bit iu ny qu k. Tuyn b trung thnh m cnh st i hi bn v ci hi khc mt cht m cc ng nghip ca Daniel P. trong vn phng bin tp ca ng yu cu k khng phi l mt s tha hip; chng l cc hnh ng cng tc, v c din t mt cch ring bit l nh vy. Bt c ai th cu s i mi thng Tm (ti khng thch t c ng s dng ny; ti thch thnh ng mt cng thc cho dn ch hn) vi hnh ng ny dn n s ph hy ca n mt cch khng th thay i c. Ngn y v vn chung. By gi sang nhng th d c th. Daniel P. c v tin rng Polityka s tr thnh, nh n l mt s nm trc, mt c o ca nhng na s tht trong i dng ca nhng li di tr, mt t bo vi mt cht t t. Ti c kin khc. Ti tin rng thi ca tng ny qua khng phi vo 1312-1981, v thm ch khng vo 1-9-1980, vi vic k kt cc hip c Gdansk m vo gia thp nin ca Gierek, khi Polityka bin i t mt t bo tng i phng khong v ph phn h thng mt cch hn ch thnh ngi bin h linh li ca n. Trong thng Su 1976, vo lc cc cuc nh cng ca cng nhn Radom v Ursus, Polityka tr thnh mt sn phm in hnh ca s suy i ca nhm Gierek v thnh ngi pht ngn ca chin lc lm tan r ca Gierek. Trong thi on kt, n khng cn l mt t bo ng tin i vi chnh quyn v khng i vi nhn dn. N thm ch khng l mt t bo l th, ch l mt t li thi. S thng tin chnh tr ca tng bin tp ca n trng vi ci cht chnh tr ca Polityka . Ngy nay n ch l mt tranh bim ha v chnh n. Ton b lch s ca Polityka l cu chuyn v mt o nh m mt phn kh ln ca gii tr thc Ba Lan i n tin mt o tng rng h thng c th c ci cch t trn xung nu cc tr thc gia nhp vo cung in vn ng ngm, nu h i thng tho trong cc hnh lang ca y ban Trung ng, v nu h dnh thi gian trong cc phng ch ca cc b trng. tng ny b git, v chng g s lm
8

WRON l vit tt ca Hi ng Qun s Cu Nc (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego), mt chnh ph qun s tm thi m cai tr Ba Lan trong Chin tranh (13-12-1981 n 22-7-1983). WRON ch thiu mt ch a trong wrona, tc l con qu. Phn ln tuyn truyn chng chnh ph da trn s trng hp .

13

n sng li. Xung t x hi v, thng qua n, s tha hip x hi tim nng c th xy ra ch trn sn nh my v trong ging ng ca trng i hc v khng phi trong mt phin hp ca Sejm hay hi ngh ton th ca y ban Trung ng. Du lch s cc mi quan h gia nhng ngi cai tr cng sn v x hi Ba Lan bn vo nhau v phc tp n th no, vi cuc chin tranh cui ny ng t tc ot s y thc ca n cai tr, v chng ai c th lm bt c th g lm thay i iu ny, khng ngay c bng vic ko ci m qun s bn gc truyn thng bng v lc ln m st cnh st. Nu chng ta c bt c nh hng no n tng lai ca Ba Lan, th n phi c rn bi mt x hi c t chc a ra p lc khng ngng ln cc nh chc trch. i da vo tt ca cc sp WRONa l ging nh ch lc thnh ri t trn tri xung. Th nhng c l da vo s yu ca h: c l tin rng c th p nhng ngi cm quyn n s tha hip. Lng tin ny c bin minh bi s thc rng c mt khong chn khng thc h v cng lnh hin nhin bn trong ng. B my bnh vc quyn lc v c n, ch khng phi cc t tng hay gi tr. S biu th hin nhin nht ca iu ny l s tin cy quen thuc ca ch vo l l ca sc mnh bo lc nh ci thay th cho sc mnh ca l l. Hy chng ta nhi Hegel: C.R.O.W. [CON QU] ca Minerva bay ra vo lc ti*. Bn bit cm gic c n c th su thm n th no. Bn ngh rng bn bt lc i li b my qun i cnh st m c huy ng vo m thng Mi hai . Bn vn cha bit ci g s xy ra. Bn vn cn cha bit rng ngi dn s phc hi t c sc, rng cc t bo b mt s xut hin, rng Zbyszek B. s lnh o khu vc on kt ca ng t di lng t, rng Wroclaw h s khng tm c Wladek F.; rng Gdansk, Swidnik, v Poznan s li lm ton b Ba Lan thc tnh; rng cc cu trc nghip on bt hp php s c hnh thnh. Bn vn cn cha bit rng xe ca cc tng b mc kt trong ct, cc bnh xe ca n quay tt ti ch, rng trn l tuyt n p v li vu khng khng t mc ch ca n.
*

Con c biu tng gn vi n thn tr tu Minerva theo thn thoi Hy Lp v La M. Hegel dng nh mt n d trit hc con c ca Minerva tri cnh ca n ch khi mn m bung xung vi n trit hc ch hiu iu kin lch s khi n qua i. Con c cng c khi c hiu l con qu crow v C.R.O.W. con qu l cch ni tri ca Hi ng Qun s Cu nc

14

Nhng bn c bit, khi bn ng mt mnh, tay b cng, vi cc con mt ca bn y hi cay, trc mt nhng cnh st cha sng ca h vo bn, bn c th thy n r rng trong m ti khng c nh sao, nh nh th a thch ca bn rng din tin ca trn l tuyt ph thuc vo nhng hn m trn n ln. [Czeslaw Milosz] V bn mun l hn m s o ngc din bin ca cc s kin. Ngy 25 thng Ba nm 1982.

15

V sao bn khng Di c . . . : Th t Bialoleka 1982

Bn thn mn, Bn hi ti ti ngh g v li cho mi di c ca Tng Jaruzelski. Hnh ng thn thin ny p dng ch cho nhng ngi b giam gi; nhng ngi b kt n ri, nhng ngi hin ang trong t, v cc cng dn thng nhng ngi khng tnh c b giam gi khng th np n xin visa xut cnh. Cu tr li cho cu hi ca bn thc s hon ton n gin: ti khng d tnh di c. Nhng bn thn vn di c chng n gin, cng khng mi, cng chng phi khng lin quan n tnh th hin ti. Ch cn bn c th nh, thi Ba Lan i vi di c l nc i, kt hp s ghen t vi s thiu tin cy, mt cm gic v v tr thp km vi tnh v cung. C l t thi nin thiu ca mnh bn cn nh nhng nhn xt gy nhc nhi v Tng Anders,1 ngi mun tr v Ba Lan ci mt con nga trng; nhng bnh lun xu xa v cc nh vn m chn t do [ quyt nh li phng Ty]; nhng chuyn a ma mai v cc b trng trong chnh ph lu vong London, nhng ngi nh c mt cch d chu trn t Anh trong khi duy tr mt cch k cc cc nh ch ca nh nc trc chin tranh ca h v a ra li khuyn ngo mn cho ng bo h qu nh. Hy thnh tht th nhn ngn ny: bng cch khuyn khch nhng kin nh vy, b my tuyn truyn chnh thng t c thng li ln. Trong thi tr ca chng ta, trong cc nm 1950 v 1960, cng ng nhng ngi lu vong khng c ting tt. H b coi l ci g xa l. tn ti mt khun mu nh kin v ngi lu vong nh ai ngi quay lng li vi t nc mnh, t mnh ra khi dn tc, khng chia s thi thnh v suy ca n, khao kht mt cch v vng s tr li ca thi xa v cc c n cho chnh mnh, ngi lu vong chn tin lng sung tc, s an ton, v s thnh vng v ngi, v tin M, ni lo v Ba Lan trn i Chu u T do.
+

Th ny c k di tn Andrzej Zagozda mt trong nhng bt danh ca Adam Michnik. 1 Tng qun i Wladyslaw Anders (1892-1970) ch huy cc i qun Ba Lan trong Chin tranh Th gii II. Mun hn ng tr thnh mt lnh t biu tng ca cng ng Ba Lan lu vong London.

16

Quan im p o l, ni v cc vn quan trng nht ca Ba Lan ngi ta phi y, bn b sng Vistula, ni cuc sng l kh khn v khng tin nghi, ch khng phi trn sng Seine hay sng Thames, ni cuc sng thoi mi v c th tin on c. t ngi c nhng xut bn phm lu vong khi , v hu nh khng ai tm cm hng cho hot ng chnh tr trong chng. S n nh ha nh ca cc nm su mi n hoa rc r. Ngi dn mun hng th s thanh bnh no sau nhiu nm khng b Stalinist. V sau nhng nm ngho kh sau chin tranh, h n nh cuc sng v tm kim s tha mn trong i sng chuyn nghip v gia nh. Tnh trng ny l khng th chp nhn c i vi cch t duy lu vong. i vi nhng ngi lu vong, s n nh ha nh khng . H ngh ch v c lp v dn ch. Nh th, d ni dung thc ca thng ip chnh tr ca nhng ngi lu vong c th l g i na v ti khng mun l tng ha n, ngi dn Ba Lan s khng chp nhn chng trnh no dnh lu n bt k thay i ln no trong i sng ca h; nhng ngi lu vong nhiu nht c th lm ri lon s n nh tinh thn ca h, v em li cho h mt lng tm ti li v khng th m rng cc quyn dn tc v con ngi ca h. Nhng ngi Ba Lan ri rc khp th gii c coi nh nhng b con giu c t nc ngoi v khng nh mt b phn ca lch s th k hai mi ca Ba Lan. Khng th tin c n th no! ngh rng nhng kin nh vy l c th trong mt nc m vn ha ca n gn kt mt cch khng th hy b c vi nhng ngi lu vong; mt nc m trong rt nhiu nm s tn ti tinh thn ca n da vo cng ng lu vong ca n v cc tc phm lng mn, nhc ca Chopin, cc hot ng chnh tr ca i Di c th k mi chn; mt nc m nhn dn ca n mt cch cng bng phi hiu cc l do v tm quan trng ca s lu vong k hn bt k ai khc! Trong khi i Di c c c s coi trng v c dy trong cc trng hc, s ca tng n c k li ti cc l k nim, th s lu vong ng thi b b qua v coi thng. Vic ny tip tc ch cho n mt thi im nht nh. Khi s tuyn truyn chnh thng tr nn ngy cng gy kh chu, khi tm li kim duyt tm ly nhng m ch khng trung thnh trong cc bo v cc sch vi tn sut ngy cng tng, v khi ch phn i v t bo v tng ln, th ngi dn quay sang di sn lu vong thng xuyn hn v hn hoan hn. Cc quan chc hi quan tch thu cc n bn Paris

17

Kultura2 khi va li ca khch du lch; cc i cnh st, khi khm xt cc cn h, ly i nhng cun sch ca cc tc gi lu vong Milosz v Gombrowicz, Herling-Grudzinski v Mieroszewski, Wierzynski v Hlasko. S ng ngi dn nghe i Chu u T do, tm kim khng ch thng tin v cc phn khc ca th gii khng c bo ch Ba Lan theo di m c tin tc trung thc v t nc ca chnh h, v nhng s kim duyt nc ci v v nhng s phn i ca tr thc. Gii tr thc chng i tm cch lin lc vi x hi Ba Lan qua London v Paris v h thnh cng. Nh th, c nhng ngi lu vong na tm thy mt ngn ng h c th chia s vi ng bo h; h cng bt u lin lc vi Ba Lan, li tr nn hu ch, li tr thnh mt phn ca dn tc h. y khng phi nh bn s nh mt qu trnh m khng c nhng ph tn ca n. l ri ro hp tc vi nhng ngi lu vong, v iu ny c chng t bi cc bn n khc nghit c a ra ti mt lot v x. Nhng cy cu c ti dng li hot ng, cc xut bn phm lu vong ng ngy cng nhiu ni dung t Ba Lan, v ni dung ny ngy cng tr nn l th. S n nh ha nh chm dt; s hn lon ln ca 1968 n. Trong bi ni chuyn ni ting ca B th Th nht Wladyslaw Gomulka ngy 19 thng Ba nm 1968, trong ng tn cng nhng k th v nhng k ph ri, ng trch dn d d cc bi vit ca Juliusz Mieroszewski trong Paris Kultura, tm trong chng nhng nguyn nhn ca cc vn chnh tr Ba Lan. a s sinh vin (bn l mt ngoi l) khng quen bit vi cc bi bo ny, nhng Gomulka, hay ngi vit din vn ca ng, cho thy mt trc gic sc so. V nhn li c th d thy rng qu thc Mieroszewski l ngi tm c cch xy mt cy cu tr tu gia ch ngha cc i khng thc t ca nhng ngi lu vong v ch ngha bi quan thc t thi qu ca ngi dn Ba Lan. ng to ra mt tm nhn cho s thay i tin ha trong h thng, mt tm nhn m mun hn truyn cho thc tin ca phe i lp dn ch Ba Lan. Gomulka cng nhn bit ci g m cha r rng i vi nhiu ngi: cc tc ng ca gii lu vong c cm thy Ba Lan.
2

Kultura, xut bn phm lu vong c nh hng nht, l mt tp ch chnh tr v vn hc ra hng thng. c thnh lp nm 1949 v c c s Paris, n c xut bn bi Institut Littraire ca Jerzy Giedroyc cng vi tp ch lch s Zeszyty istoryczne ra hng qu. Gn bn trm sch bng ting Ba Lan c Institut Littraire xut bn, vi cc tc gi nh Arthur Koestler, Alexander Weissberg, Alexandr Solzenitsyn, Czeslaw Milosz, Witold Gombrowicz, v Boris Pasternak.

18

Sch c a lu v dc bin gii Ba Lan vi s lng ln, c chuyn t ngi ny sang ngi khc, c du khi con mt cnh gic ca cnh st. Nhng ngi lu vong chuyn li thng tin v th gii v s tht v lch s ca dn tc chng ta, v h gi v nc cc tuyt tc vn hc ng i, v nhng suy ngm khng b kim duyt v hy vng v s tuyt vng trong i sng Ba Lan. V bn thn cuc sng lu vong c giu thm bi nhng ngi mi v tri qua mt s bin i ni b, nhng ngi lu vong khng cn l nhng ngi cng thi v danh ca b m v ng b chng ta: h l nhng ngi bn ca anh v ca ti. Mt hu qu ca cc s kin thng Ba 1968 l mt s nh gi li ca gii tr thc Ba Lan v vn di c lu vong. Chnh quyn nh nc cho php di c. Nh th gio s b sa thi khi trng i hc ca ng v sinh vin b ui hc buc phi hi mnh: lm g by gi? Cu hi Ba Lan mun i: y hay , s di c tht hay s di c trong nc, s tha hip v cng tc c s hay mt lp trng vng chc v s im lng, lm vic bn trong cc cu trc chnh thng hay xy dng cc t chc c lp? Ti chc chn bn c th nh s im ca nhng tho lun v ch ny, cc cu tr li thay i ra sao, nhng l do ng h v phn i c by t mt cch khc nhau. Nhng chng phi by gi l r rng tt c mi ngi gp phn vo s t ph thng Tm 1980: nhng ngi thnh lp cc t chc c lp, nhng ngi gip nhng ngi b ngc i, nhng ngi lp ra cc nghip on lao ng t do, nhng ngi lp ra cc nh xut bn c lp; nhng ngi trong cc cu trc chnh thng m ni vi t s v t, nhng ting ni ca h c th nghe thy r hn, v bng cch to ra vng trung gian c gi tr gia bt hp php v chnh thng; v, cui cng, nhng ngi lu vong v vit nhng sch uyn bc (Leszek Kolakowski, Maria Hirszowicz, vn vn), bin tp Aneks mt t liu chnh tr hng qu tuyt vi gip cho nhng ngi Ba Lan, v thng bo cho th gii v nhng g xy ra Ba Lan? Tt c vic ny, tuy vy, l r ch ngy nay. Trong nm 1968 cc xung t c phc ha sc nt hn, v nhng s la chn thng c xem nh loi tr ln nhau. Ti chc chn rng bn c th nh cc l l nng bng v nhng s buc ti, s cay ng ca bn b v s tha mn ca k th. Bn cng c th nh lm th no chng ta c th qun s tc gin ca chng ta i vi nhng ngi chn lu vong . . . Hm nay, chng ta ly lm tic s gin d ca chng ta nhng khng phi s la chn ca chng ta. Chng ta li Ba Lan khi , cho d chng phi l mt quyt nh d cng khng phi mt quyt nh an ton.

19

Cc c v an ninh nhc nh chng ta v n thng xuyn vi s ngc i khng b kim ch ca h. Hy ti nhc li: tt c mi ngi ng khi . Nhng nu bn c th nh vn c bn ca cuc tranh lun ca chng ta, n l lm sao khng c tt nht cc chnh sch ca chnh quyn cng sn, nhng ngi chia r chng ta thnh nhng ngi Do thi v nhng ngi Aryan, v sau mi cho nhng ngi Do thi c hi chn mt nc m cho chnh h. S gin d hng ti b trng ni v ca Gomulka l Moczar, v cc cng s ca ng ta, nhng ngi a ra s phn bit chng tc vo nc chng ta, nhng mt phn ca s gin d khi i hng vo bn b ca chng ta nhng ngi nhng b mt cch th ng s phn bit ny. V sao h b i? V nhiu l do: bi v s t ho dn tc b tn thng v nhn phm c nhn b ch p, kim sng v c ha bnh v s yn tnh, s n nh v s an ton, tip tc cng vic tr tu ca h trong hon cnh t do, v cng phc v s nghip Ba Lan. Cui cng, bi v h mun b i. V mt con ngi phi c quyn lm ci anh ta mun. Ngy nay, khng ngi c t duy no c th ni rng nhng ngi ny, bng vic b i, t mnh ra ngoi dn tc. Nhng ta cng phi tnh n nhng phn ng ca nhng ngi khng suy ngh k na. Rt cuc, i vi h v c i vi nhng ngi tr, khng thng tho thng tin, nhng ngi b la, tt c iu ny khng hin nhin nh vy. H nhn vic di c lu vong nh s chy trn. V ngi tr v ngi di dt thy rng khng phi mi ngi u b i. Nhng hot ng v nh ca nhng ngi b i c lm cho ng tin bi nhng ngi li: cc hc gi, cc nh vn, cc nh hot ng sinh vin. y, ti Warsaw, Cracow, hay Gdansk, gi lp trng ca bn, bn thm s ng tin v ngha cho nhng hot ng ca nhng ngi New York, Paris, London, v Stockholm; bn chng nhn tnh chn tht ca nhng hnh ng v sng kin ca h, ca nhng cun sch v tuyn b ca h. Ni cch khc, bng t chi i lu vong, bn trao ngha cho nhng ngi chn lu vong. Khi cu hi s gn b ca nhng ngi lu vong ngy nay vi Ba Lan c chm dt khi h bt u b ngc i? c hi mt cch cng khai, bn, bng cch hin din v hnh ng nh bn lm, lm mt uy tn k hay ba hoa nh vy. Nhng cu hi nh vy khng ch c hi bi nhng ngi c cc c v hun luyn. l v sao khng c b qua nhng l l ny. Phi nhc nh ngi tr v ngi kh di v gi tr ca s di c lu vong, nhng chng ta cng phi tnh n nhng xc cm tht vng v s gy hn do s di c lu vong gy ra. Trong cc x hi b giam cm v b nguyn t

20

ha, nhng xc cm nh vy thng c sc li cun ln vi ngi dn. Chng l sn phm ca nhng s tht vng tch t nhiu nm. Mt cuc sng khng thnh cng, mt s nghip tht bi, mt liu qu mc ca s tha hip o c, tt c u gy ra tht vng. Vic ny c th gy ra kt qu di dng s gy hn vi nhng ngi thnh cng, nhng ngi tm thy ch ca h di mt tri, nhng ngi khng cng chia s s khn kh ca chng ta v khng b lm nhc nh chng ta. Khi chnh quyn bit lm th no thao tng nhng xc cm ny, bn c th quan st thy hin tng ca s gy hn b i hng: s th ght ging xung khng phi nhng ngi nm quyn m xung nhng ngi c hi, v c bit nhng ngi lu vong. y khng phi l nhng quan st mi hay lc quan hoc lm phn khi, nhng bn s ng vi ti chng c m t mt cch thc t nhng c ch gin d con ngi trong th gii tt nht ny ca tt c nhng th gii kh d. Tt c iu ny l ng ngh ngy nay khi li ln na nh n hu ca chnh quyn cng sn bn i mt vi vn di c lu vong. Vn ny c tho lun si ni bi nhng ngi b giam gi v ngi ta hu nh khng ngc nhin bi chuyn . Mt lc, mt i hnh hnh hay mt thi hn t di cho vic lm gin ip i nhng ngi ging chng ta. Ngy nay, chng ta c bo rng chng ta c mt s la chn: hoc b i hoc li trong t v hn nh. Cho nn bn c mt s la chn: t y hay lu vong. Jaruzelski l mt ng ch nhn t. Nhng v sao, trong mt nc m bnh thng l khng d i ra nc ngoi, chnh quyn li trao s la chn ny cho nhng ngi h coi l k th ca h? Tnh ton ca chnh ph, c v, l n gin. Vic di c lu vong c cho l chia r on kt t bn trong v lm cho cng chng gh tm nghip on; n c cho l chng minh tnh hn h o c ca nhng ngi mt thi to mm i hi, hy Ba Lan l Ba Lan, v nhng ngi, sau vi thng trong t, i Ba Lan ly Canada. S l d i snh nhng ngi ny vi c s lnh mnh nhng ngi lp ra nghip on c chnh ph ti tr m s thot c ngi lm chnh tr, thot c on kt cc oan. Chnh ph mun theo gng Lin X, m, nhm lm xi mn phong tro dn ch, trong mi nm va qua, cho mt s nh bt ng chnh kin c hi di c. y l lp lun ca chnh ph: mt nh hot ng cng nhn hay mt tr thc i lp di c; th sau khi c c nh sng n [qung co] cho mt thi k ngn ngi, anh ta tr thnh mt ngi quen

21

ry r, mt ngi gy kh chu thng xuyn trong cc phng ch ca cc nh ch khc nhau m ch mun thot khi anh ta. Anh ta khng cn l mt uy quyn trong nc na, v th chng ai cn lng nghe anh ta, v anh ta mt tm quan trng ca mnh phng Ty. Bn quen bit phng Ty, cho nn bn bit rng lp lun nh vy khng ng ngn, nhng ngi lu vong ci c nhau, h b ch trch ph thuc vo nhau; h b qun bi phn cn li ca th gii. Thng xuyn, s di c t nh t sang lu vong l mt con ng t a ngc n h v. Nhng y khng phi l ci ti mun ni v ngay by gi. V mt chnh tr, mi quyt nh lu vong l mt mn qu cho Jaruzelski m vi n chng ta t b uy quyn ca chng ta, cung cp cho ng ta mt l l thng hng chng li on kt, v to thun li cho s bnh nh x hi. Andrzej Z. vit mt bc th cho cc bn b giam gi, . . . i vi x hi chng ta l mt biu tng ca s phn khng. Khng bi v chng ta cao qu n vy m bi v, bng cch tc ot s t do ca chng ta, chnh quyn phn chng ta ng vai ny trong v kch ca h mang tn Tnh trng Chin tranh, v chng ta ng vai trong bt chp mun ca chng ta. Cho nn hy ti thm vo ngha v qu phi. Chng ta c trao cho, Andrzej Z. vit, s la chn di c khng phi bi v mi cng dn ca nc chng ta c quyn m bi v chng ta c coi (ng hay sai) l nhng ngi c x hi tin cy, v chnh quyn mun chng minh chng ta khng xng ng vi s tin cy ny. Mt chuyn l c s la chn t do v nc m ta mun c tr v l chuyn khc c c s t do bng cch gip bn cp m tc mt quyn t do ca chng ta v bng cch lm hi nhng ngi s khng c cho mi giao dch ny. Bn hiu, ti hy vng, v sao ti chia s quan im ca Andrzej Z.. S cho mi di c l mt thch thc i vi phong tro on kt, mt thch thc m c mang tnh chnh tr v o c. Cc nh hot ng on kt b giam gi m chn lu vong l ang phm vo vic, c l mt s u hng v mt s o ng. Ti din t bng t ng nng n, ti bit. Ti c th va nghe bn ni rng khng phi l tnh cch ca ti, rng ti ang b nguyn tc khoan dung ca ti, rng quyt nh di c l mt quyt nh ht sc c nhn. Tt c iu ny u ng. Nhng quyt nh l tch cc trong on kt, tm kim s tin cy ca x hi, cng l quyt nh c nhn, v n c nh hng c n nhng ngi khc na. Quan trng nghi

22

nh s tn ti ca nhng ngi khc . Nhiu loi ngi khc nhau: nhng ngi b kt n v cc cuc nh cng thng Mi Hai m c t chc bo v bn, nhng ngi b b t v trng nhng thng bo bo v bn, nhng ngi b cnh st sn ui v t chc cc hnh ng bo v bn. ng dng li suy ngh v tt c nhng ngi ny v phn ng ca h i vi tin m s n vi h ni h n nu v trong cc x lim nh t rng bn ang ri Ba Lan. V ti khng ni v chiu kch chnh tr ca tnh trng ny, s phn ca phong tro on kt. C l bn khng cn mun dnh lu n n? C l bn mun ngng p u mnh vo tng v th thc hin iu khng th? Ti nh n tnh t t con ngi bnh thng v s trung thnh s ng. Khng ch i vi nhng ngi chin u m c i vi nhng ngi m bn t ngn la quyn mnh, chn l, v nhn phm trong i sng cng: nhng ngi mang thc n cho bn khi bn b giam, nhng ngi cu nguyn cho bn trong cc nh th, ngh v bn vi nim tin, hy vng, v tnh thng yu, v i vi nhng ngi m bn cng nh ton b on kt l mt biu tng v mt Ba Lan tt p hn, Ba Lan ca ngy mai. Khi bn nh h, bn s hiu d dng rng chnh tr y gn mt cch khng th tch ri vi o c v rng mt s la chn chnh tr gn mt cch khng th tch ri vi mt s la chn o. Bn phi nh iu ny. Qu thc, bn khng tin vo mt thng li mau chng, vo s ti xy dng ngay lp tc on kt ca trc thng Mi hai. Bn bit rng mt hnh trnh gian kh ang pha trc bn, rng n c nh du vi s tht bi au n v v ng ca tnh nhu nhc con ngi. Nhng khi bn khng l tng ha on kt trc thng Mi Hai. Bn c th nh rt k s lin quan ca chnh bn vi din bin cc s kin xy ra vi s thng tin ca nhng ngi to mm v nhng ngi lng chng, vi s say sa v s sng st gy ra bi nhng s ct nhc t ngt, vi s lp ra mt phin ta v nhng mu ta n. Bn theo di n t gn, cho nn bn phi thy cc triu chng ca mt cuc cch mng b phn bi v cc ht ging ca s sa a c gieo. Nhng trong nhng thng , m bn s khng i ly nhng th khc trong i bn, v v n bn lun lun sn sng tr gi vi hng nm trong t, bn cng thy nhng ngi qu gi ng dy, nhng ngi khao kht t do v nhng li tht th, nhng ngi nut nhng li c nh chng l bnh thnh, nhng ngi vi b mt sng ngi v nhng con mt tin cy v bn bit rng khng ai

23

c kh nng tiu dit tt c iu ny bng cc xe tank. V bn bit rng bn s khng nhn thy cc gng mt ging th trn mt i l Paris. Ti hy vng ti by t quan im ca mnh mt cch r rng. T nhng g ti vit phi l r rng ti khng c ni m nh s lu vong no. Khng phi l ni m nh s sai khin nhng nhn xt ny. V khng phi l s yu nc m qung. V khng phi l s dng cm khin ti chn nh t thay cho s i y. C th, ti a ra la chn ny v s hi. V s hi rng bng cch cu ci c ca mnh ti c th mt danh d ca mnh. Thng Ba 1982

24

Chin tranh Ba Lan: Th t Bialoleka 1982

y l mt cuc chin tranh khng c tuyn b. Vo m th By trong thng Mi Hai [1981], cc c v ca Cc An Ninh p ca ca chng ta; sau khi ph chng bng nhng ci x beng, nh chng ta mt cch tn nhn, v tn cng chng ta bng hi cay, h la chng ta n cc nh t v gi chng ta l nhng ngi b giam gi. Chng ta l cc t nhn chin tranh u tin trong cuc chin tranh ny m nh cm quyn cng sn tuyn b chng li chnh nhn dn ca n. Trn nh ban m ny l cuc chin u thng li u tin cho Tng Jaruzelski, ngi thc hin mt cch khc thng nht ngh quyt ca i hi th Chn ca ng Cng nhn Thng nht Ba Lan [PUWP] ku gi mt s tch bit quyn lc: ng ta ng thi tr thnh b trng b quc phng, th tng, v b th th nht ca ng. V by gi ng l ngi ng u ca chnh ph qun s tm thi, ca WRONa [C.O.N Q.U.]*, ng s vnh vin c nhng ngi Ba Lan lin tng n con chim ngu v xu bim ha con i bng tng trng cho nh nc Ba Lan. Chin tranh c tuyn b chng li nhng ngi Ba Lan m chng h c bo trc. Trong tng lai, cc s gia s nh gi cao tnh chnh xc ca cuc tn cng, s nh gi xut sc, tnh hiu qu ca trn nh. S gia s nh gi cao tnh kin nh m vi n s khng c ca k th b dp, v thi s chc chn s ngi ca nhng chin thng qun s li lc xy ra trn ng ph Gdansk v trong sn ca cc nh my Warsaw, trong cc xng luyn thp, cc hm m, v cc xng ng tu. Tng Jaruzelski vinh danh cc lc lng v trang Ba Lan bng vic iu ng qun bc sn nh chim cc ta nh ca i pht thanh v TV Ba Lan, khng nhc n tng i in thoi. Qu thc, k t khi Jan Sobieski bao vy Vienna n nay khng c bt k lnh o qun s no ca chng ta c th c c thnh cng nh vy. By gi cc nhc s s son nhng bn giao hng, cc ngh s s thit k nhng vng nguyt qu, v cc o din phim s lm nhng phim yu nc, tt c vinh danh cc tng ca m thng Mi Hai . Hi ng Nh nc chc chn s b phiu thng qua mt hun chng mi cho s tham gia vo chin dch thng Mi Hai 1981. . . .

Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego = WRON = Hi ng Qun s Cu Quc; dn Ba Lan thm ch a thnh WRONa c ngha l con qu.

25

Nhng hy ngng a bn. Cho d s tuyn truyn chnh ph l mt tr a, chng ta hy hi mnh, du chong vng nh chng ta vn c th b, cc s kin Ba Lan c ngha g. Vo m 12 thng Mi Hai, mt elite cng sn tuyt vng bt u bo v a v ca n vi t cch giai cp lnh o, duy tr quyn lc ca n v cc c n gn vi n. a v ca elite cm quyn, v ti s khng i chi tit vo im ny, qu thc b lm nguy. Khng ch Ba Lan m trong ton b khi cng sn. Cuc o chnh qun s xy ra trong thng Mi Hai khng c nh to ra mt s khng tng cng sn; ng hn, n l mt cuc phn cch mng c in chng li giai cp lao ng c thc hin bo v li ch bo th ca ch c. Bt chp nhng lun iu ca b my tuyn truyn chnh thng, cuc o chnh khng phi l mt phn ng i vi cc mu toan chim quyn lc chnh tr. on kt khng c mt ni cc bng ti cng chng c mt k hoch o chnh no. Nhng ngun gc ca cuc o chnh thng Mi Hai phi c tm trong cuc xung t v c bn khng th gii quyt c gia phong tro x hi mnh gm nhiu triu ngi m c t chc trong on kt v cc cu trc ton tr ca nh nc cng sn. Nguyn nhn bt ha l chnh s tn ti ca mt nh ch c lp v t qun c nhn dn ng h. Nh th n khng phi l quyn lc b e da, m l di quyn lc (ni cch khc, cc hn ch ca b my cn b, nomenklatura, ca ng), l phong cch ca quyn lc (ca lut v trt t), bn cht ca s tha hip phi t c bi chnh ph v ngi b tr (mc a nguyn c cho php trong i sng cng), v hnh thc ca cc nh ch ca cng nhn v s t qun a phng. Vic thc hin mt chng trnh ci cch bao gm tt c cc lnh vc ny ca i sng cng ph v nguyn tc c bn ca s cai tr cng sn. kh r rng b my chnh ph s khng vui lng t b d ch mt mnh nh quyn lc ca n; nh th cc xung t l khng th trnh khi. Nhng chng ta ngh rng nhng s i u s tin ha khc i, rng chnh ph s khng i xa n mc gii quyt mt xung t x hi bng sc mnh qun s, thay th l l ca sc mnh cho sc mnh ca l l. y khng phi l khng hong u tin trong lch s ca cc nh nc cng sn. Nhng bt c ai so snh cc s kin 1956 vi Ma Xun Prague v vi mi lm thng Ba Lan cch nhau mi hai nm s nhn ra nhng s khc bit gia cc phong tro ny cng nh nhng s ging nhau. Chng c chung mc ch v m rng cc quyn dn tc v dn s; chng khc nhau v ng hc thay i x hi ca chng. Trong nm 1956 xung lc cho ci cch n t Moscow, t phng hp ca i hi

26

th Hai mi ca ng Cng sn Lin X, ni b my quan liu ng th xa b ci bng vn hin hu ca Stalin v d b ci ru t trn u n bi cc lc lng an ninh. Cm hng n t cho hnh ng bn trong cc ng m lm Ba Lan v Hungary thc tnh. Ba Lan, uy quyn ca Gomulka, ngi va mi c th khi nh t, to ra s m bo cho c Kremlin ln nhn dn Ba Lan. i vi Kremlin, Gomulka l mt nh cng sn ni lon nhng d sao h vn c th ni chuyn vi; i vi nhng ngi Ba Lan, ng l mt ngi pht ngn cho nhng kht vng dn tc v dn ch ca h. Hungary, s khng c ca cnh Stalinist ca ng i vi ci cch sng kin cho nhng ngi ni lon trn ng ph, nhng ngi nh ot nhp thay i. B my ng sp ging nh mt ta nh c xp bng nhng qun bi. S can thip Soviet l h qu n gin ca s sp ny. Tip Khc, xung lc cho thay i n t bn trong ng, t cc gii nhn ra rng khng c ci cch su rng th h thng cng sn s tr nn ngy cng t hiu qu hn v mt kinh t, rng n s to ra lng ph v lc hu. Ti tm im ca cuc xung t Tip Khc l nhng n lc ca phe t do v chin thng ca Dubcek m nhn c s ng h ca ton b dn c thc hin nhng ci cch dn ch t trn xung. Vic ny i cng vi s bt ph thuc vo chnh quyn trung ng Soviet. Ch ngha x hi vi khun mt ngi ca Tip Khc thc ra c nhiu khun mt, tri t mong mun ca cc apparatchik cho ci cch n ha n tm nhn ca cc nh bo khng theo l thi v mt x hi a nguyn. Nhng nhn t quyt nh l s t chi ca ban lnh o Tip Khc i vi s p t Soviet cng khai, v vic h thnh cu chnh nhn dn ca h ch khng phi Kremlin c s y thc cm quyn. Ba Lan khc. Ngi ta hu nh khng th ni v ch ngha x hi vi khun mt ngi; ng hn, ngi ta phi ni v ch ngha cng sn m nhng ci rng ca n b gy, ch ngha cng sn m khng cn c th cn c na v khng cn bit lm sao t bo v mnh khi s tn cng t x hi c t chc. Nhng s tn cng ny khng s dng v lc. Bt chp nhng lun iu rng c phn cch mng hon ton v s khng b pht xt trong cc nh my, khng ai b git, v khng c git mu no trong cch mng Ba Lan. Nhiu nh quan st hi: lm sao vic ny li c th? Ngun gc ca phong tro ci cch Ba Lan, c bit khc i nh cch mng Ba Lan t hn ch, phi c tm bn ngoi cc nh ch chnh thc. Trong nhiu nm, cc nhm i lp dn ch, c cc tng lp dn c ng k ng h v c Gio hi Cng gio bo v, tn ti v hot ng c kt qu. Tn dng cc

27

chnh sch tng i khoan dung ca nhm Gierek, cc chnh sch khoan dung m l kt qu t cc mi quan h ca n vi phng Ty v im yu chnh tr ca n hn l t ch ngha t do ca cc nhm ny thc y s t-tr gip x hi v s t-v, cc hot ng tr tu c lp c t chc, v hot ng ngoi s kim duyt to thnh cc chng trnh cho cuc chin u v t do. Bn cht ca cc chng trnh ny do cc nhm i lp xng (nhm c bit n rng ri nht l y ban Bo v Cng nhn [KOR] c thnh lp sau cc cuc nh cng thng Su 1976) l s c gng xy dng li x hi, khi phc cc mi quan h x hi bn ngoi cc nh ch chnh thc. Vn quan trong nht khng phi l h thng chnh quyn phi thay i th no? m l chng ta phi bo v mnh th no chng li h thng ny? Cch t duy ny li du n ca n trong cc cuc nh cng thng Tm, trong nhng i hi ca nhng ngi nh cng, v trong cng lnh, chin lc, v cc hnh ng ca on kt. Cuc u tranh mnh m ci cch nhng kt cu ton tr ko di mi lm thng. Kt qu ca cuc xung t cng khng in hnh nh din tin ca n. S tuyn chin chnh thc chng li nhn dn cho nhng xung t trc n mt ngha mi. Chin tranh, Clausewitz vit, l s tip tc ca chnh tr bng cc phng tin khc. Ln ny, n l mt cuc chin tranh vi mt x hi c t chc, c khi ng bi mt nh nc m l cng c ca cc lc lng chnh tr c t chc thnh Hip c Warsaw. Nhng ngi Ba Lan s tranh lun v phn tch nhng sai lm ca on kt trong thi gian di sp ti. Mt quc gia, ging nh mt ngi n b, chng ta hy nh li li ni thch hp ca Karl Marx, khng th c tha th v mt khonh khc lng qun khi c ta cho php mt k cn chim hu mnh. Nghip on lao ng ny, m thc s l mt mt trn on kt dn tc, c trong n tt c cc c hnh v thi xu ca x hi m sinh ra n: ca mt x hi m, trong bn mi nm, sng khng c cc nh ch dn ch, bn ngoi lnh vc chnh tr vn minh; mt x hi m lin tc b la o, b lm cho ngu n, v b lm nhc; mt x hi m c l bt tun ln sng sut; mt x hi m nh gi cao danh d, t do v s on kt trn tt c cc th khc nhng cng qu thng xuyn lin kt tha hip vi s u hng v phn bi. on kt l mt phong tro dn ch ca nhn dn lao ng, hot ng trong mt mi trng phi dn ch, gia cc cu trc ton tr ca mt h thng m trong con mt ca ngi dn ngun duy nht ca n v tnh

28

chnh ng nm trong cc hip nh Yalta. Khng ai cn nhc nh nhng ngi Ba Lan v ngha ca cc hip nh ny, nh gn y c Henri Nannen [bin tp vin ca tp ch Stern] a ra, ngi c v tin rng dn tc duy nht sng pha ty sng Elbe ng c cc quyn con ngi, trong khi s d man pha ng c quyn ring bit i vi roi da v dy thp gai nh cc cng c hon ton thch hp iu tit i sng cng ca h. Nhng ngi Ba Lan nh n Yalta. . . . Vn , tuy vy, l vic dch thc t ca Yalta thnh t vng ca ngy hm nay. Vic ny khng d. Phong tro x hi hng mnh v t pht ny thiu cc tm gng, thay i t mt ngy sang ngy tip theo gia nhng xung t lin min vi chnh quyn, khng c mt tm nhn r rng v cc mc tiu c th hay v mt quan nim r rng v s cng tn ti vi ch cng sn. N mnh b kch ng vo nhng cuc u tranh v cc vn nh nht, vo cc cuc xung t khng cn thit; n thng ln xn v bt ti; N thiu s hiu bit v k th ca n v cc phng php ca k th. on kt bit nh cng th no nhng khng bit phi kin nhn ra sao; n bit tn cng i u th no nhng khng bit rt lui ra sao; n c nhng tng chung nhng khng c mt chng trnh cho nhng hnh ng ngn hn. N l mt ngi khng l vi cc chn bng thp v tay bng t st: n hng mnh gia cc m nh my nhng bt lc ti bn m phn. bn kia bn l i tc ca n, m khng th tht th, vn hnh mt nn kinh t, hay gi li ca n, m ch c th lm mt vic: p nt s on kt x hi. i tc y nm vng ngh thut ny trong ba mi by nm cai tr ca n. i tc ny, lite quyn lc, l mt ngi ph sn v o c v ti chnh v khng c kh nng, do nhc im chnh tr ca n, thc hnh bt k loi chnh tr no. on kt coi im yu chnh tr ny l s yu km ton b, qun rng b my p bc khng b nh hng bi s lm xi mn dn ch v c th l mt cng c hu hiu trong tay ca chnh quyn c ti, c bit trong tay ca mt ch c ti ang b sn ui. H thng cng sn Ba Lan l mt g khng l vi chn t st v bn tay thp. Trong i hi cc cuc bu c dn ch i vi Quc hi v cc hi ng nhn dn, cc nh hot ng on kt c v qun rng nhng li ku gi nh vy s rung nhng hi chung cnh bo cho nhng k cai tr, mt im bo cho h rng s kt thc gn k. Chng ta hy nhc li: on kt chng bao gi i hi s loi b nhng ngi cng sn khi quyn lc hay s kim sot ca nghip on i vi con tu nh nc. Nhng im ct yu l, cc apparatchik nm

29

quyn (khng quan trng h ng hay sai) din gii cc tuyn b ca on kt theo cch ny. H cm nhn nghip on mt phong tro c s tng kh cc y ban ng khi cc nh my; h b sn ui bi bng ma ca cc cuc bu c hi ng nhn dn; h c nhng cn c mng v mt cuc trng cu dn ton quc v hnh thc ca chnh quyn t qun. V li, pha trc h l s tng gi c t ngt. Cuc o chnh thng Mi Hai l phng sch cui cng ca h. on kt khng ch i mt cuc o chnh qun s v b bt ng. Khng phi cc cng nhn phi chu trch nhim v s tht bi ny m l tt c nhng ngi (tc gi ca bc th ny, chng hn) c triu n to ra mt tm nhn chnh tr cho nghip on thng qua cng vic tr c ca h. Nhng suy ngm l lun v thay i h thng v phi lu vic ny tt hu sau cc s kin. Thc ra, ngoi vi khu hiu chnh tr c c s a thch ca qun chng, hu nh khng c suy ngm chnh tr. Thc tin i trc l lun. Khng phi ln u tin trong lch s Ba Lan. . . . Cuc tranh lun chnh bn trong on kt (mc d n chng bao gi c xc nh mt cch r rng) tp trung vo tc v quy m thay i. u tin, nhng ngi ch trng tha hip p o cc cuc tho lun. Tuy vy, theo din tin ca thi gian, tr nn r, rng cc nh chc trch cm nhn s sn sng ca nghip on tha hip nh mt im yu. Tt c s nhng b phi do cc cuc nh cng hay s e da ca cc cuc nh cng to ra. Cc cuc nh cng khng ngng, c cc nh chc trch kch ng mt cch ti tnh lm cho ngi dn mt mi, nhng ngi b kit sc ri bi nhng kh khn ca i sng hng ngy. S thiu nhng ci thin r rng trong cht lng cuc sng dn n s phn ha x hi v khin nhn dn nghi ng ngha ca chin thut ny. Mt s ngi ni: vi nh cng ri, chng chng p ng mc ch no; nhng ngi khc tr li: vi nhng cuc nh cng chng dn n u, ci chng ta cn l mt cuc tng nh cng buc chnh ph phi a ra nhng s nhng b thc s. Kh bit nhm no ng hn, nhng chc chn rng nhm cp tin hn c th c nghe thy ln ting hn. Chnh cc cng nhn tr t cc nh my ln l nhng ngi nh cuc cc gii php cp tin ln ban lnh o on kt, v ngy cng kh chn nhng ngi ny (cho d c Walesa ln Kuron1
1

Lech Walesa l ch tch ca nghip on lao ng, cn Jacek Kuron, mt c vn cho c quan qun tr ca on kt, y ban Quc gia, l mt lnh t i lp t lu v mt thnh vin sng lp ca y ban Bo v Cng nhn (KOR) (1976-1981).

30

th lm vy). Chnh ph ngy cng b coi thng v mt th din. Hu nh chng ai tin rng nhng ngi lnh Ba Lan c th c dng chng li cng nhn Ba Lan; hu nh khng ai tin vo kh nng ca mt cuc o chnh qun s. Tt c iu ny l kt qu ca s u tr v s m tng. Nhng l kh hnh dung rng c th c bt c mu toan no bt nt nhn dn Ba Lan vi s gip ca cc lc lng v trang bi v iu ny chng bao gi xy ra trc y trong lch s Ba Lan. Cc thng trc cuc o chnh thit lp trong thc ca x hi mt quan im v s xung t gia nh nc v x hi m khng cho php kh nng s dng v lc. Gi treo c v cc danh sch en tn ti ch trong s tng tng ri lon ca nhng nhn s ng. Nghip on ch c mt cu tr li cho mt cuc tn cng ca chnh quyn: nh cng ngi. S tn cng ca qun i vo cc nh my lm cho chin thut ny khng c hiu qu. S nhn bit rng phe i lp n ha s khng c kt qu c th c nhng hu qu tai hi. Mu chy m Wujek phi cung cp mt bi hc v vic cn s dng ngn ng no trong cc cuc m phn vi chnh quyn. Nhng ngi cng sn ngh g v on kt? Khng hong thng Tm khng gy ngc nhin cho h, nhng h b ngc nhin bi cch cc cuc nh cng c pht trin bi tnh chn mui ca nhng i hi, v tnh k lut v s on kt ca m ng. Nhm Gierek, m ln nm quyn trong thng Mi Hai 1970 da vo ln sng ca s ni lon mu ca cc cng nhn ng tu, chp nhn nhu cu trnh s i u v trang vi giai cp lao ng nh gio l trung tm ca n. S ng ca chnh ph vi cc nghip on lao ng c lp l mt hnh ng tuyt vng, c lm nh i bi lng tin rng phong tro c th c hn ch vng duyn hi v mun hn c thao tng v ph v t bn trong. Nhng sau trong thng Chn, khi ln sng nh cng ton quc buc chnh quyn cho php mt nghip on duy nht hot ng khp c nc, h ch c th hy vng lm kit sc nghip on bng nhng s khch ng v to ra s chia r ni b. on kt tng trng cho mt mi e da ch t i vi chnh ph, v n thch thc nguyn l chnh ca thc h cng sn rng ng i din cho giai cp lao ng.

31

K hoch ph hoi nghip on bng cc cng c chnh tr tht bi. Nhng xung t lin tc v cc t nhn chnh tr, v nhng ngy th By khng lm vic, v ng k nghip on nng dn lm yu on kt, cng nh nhng s bt ng ni b c kch ng t bn ngoi. Nhng s yu i ny khng ci thin v tr ca ng. i vi chnh ph, b chia r v chi phi bi cc cuc u quyn lc nh trong qu kh, ng tr thnh vn chnh. ng, tc l ton th cc ng vin, hon ton vng bng trong thi gian cc cuc nh cng thng Tm. Cng c ph v x hi ny, ht sc hiu qu trong qu kh, ln ny tht bi. Trong n lc ca n ku gi ng ln na, b my m bnh Pandora (gy ra tai ha). Mt mt, trong vic tm kim k gi u chu bng n bt u tit l bng chng ngy cng gy sc v s tham nhng trong ban lnh o ca Gierek; mt khc, cc ng vin thng bt u vt b th ng hoc v vic ny cn ti hn t chc cc cu trc ngang, m i hi s ci cch dn ch ca bn thn ng v s bc b m hnh Stalinist, m da vo quyn ti cao ca b my ng. S khc bit c bn gia cc s kin Ba Lan trong nm 1980 v cc cuc khng hong 1956 v 1968 nm y. Trc y, cc nh lnh o cng sn Nagy, Gomulka, v Dubcek ginh c s tin cy ca x hi ca h, v nhng ngi ch trng ci cch t trn xung c c s ng h ca x hi. Nhng Ba Lan trong nm 1980, ton b ng tt hu sau nhng s thay i. ng khng khi xng s thay i x hi; ng hn mt phong tro x hi bn ngoi ng gy ra s thay i trong hng ng ca bn thn ng. Chng trnh ci cch ca ng, so snh vi ca on kt, l mt vic li thi rnh rnh. Nhng ngi ci cch bn trong ng Ba Lan khng l mt nhm thng nht. Gia nhng ngi c trao ci tn l cc nhn vt khc nhau nh Andrzej Werblan, mt trong nhng k c ti t tng ca cc thi k Gomulka v Gierek; Stefan Bratkowski, mt nh bo ni ting, mt trong cc nh sng lp ca nhm Kinh nghim v Tng lai,2 v ch tch ca Hi Nh bo; Wojciech Lamentowicz, mt cng tc vin ba mi su tui ti trng ng; v Zbigniew Iwanow, mt trong nhng nh lnh o ca cuc nh cng thng Tm mt nh my ti Torun. Tt c h, bt chp nhng s khc bit to ln ca h, c chung mt s lng
2

Kinh nghim v Tng lai (DiP), mt nhm ca cc tr thc Cng gio v ng, gp nhau trong nm 1976 tho ra nhng kin ngh ci cch h thng. Trong bn nm tip theo, a ra hai phn tch su rng v cc cuc khng hong Ba Lan.

32

tng kh x m thc ra tt c cc nh ci cch cng sn phi i mt, mi ni trn th gii. Trong c gng ca h chuyn ng ton tr theo hng quyn t do con ngi v cng l x hi v khi s kim sot quan liu bp nght t do t tng v tnh sng to v ng h s xong xnh v tham nhng, nhng ngi ci cch c kh nng tn cng b my mt cch hu hiu ch chng no h l mt nhm v c th to thnh mt b phi u tranh v quyn lc. Ngay khi h hnh thnh mt phi, tuy vy, cc nh ci cch khng ch t mnh ra ngoi ng ngay lp tc m cn buc phi s dng cng cc phng php trong cuc u tranh chnh tr hng ngy m h ln n kch lit v cc i th ca h. Cc cu trc ngang, gn vi cc chi b c ng qu yu chin thng a phng, v c chp nhn bi b my, l mt c gng lm vung hnh trn ny. Chng khng sng st c cuc tn cng hng lot ca cc cu trc bo th bn trong ng. Cc nh ci cch ng Ba Lan ca nm 1980 l mt bc tranh bim ha v nhng ngi cha t tng ca h v nhng ngi bc ca thng Mi Ba Lan v Ma xun Prague ca h. Thot nhn, nhng ci cch ca h t tru tng hn v c c s tt hn trong thc t ca i sng x hi: nhng tho lun v chng tp trung khng vo nhng tranh lun d di v t tng trit hc ca Marx thi tr m thay vo l v ci cch kinh t. Nhng ch l thot u s vic c v theo cch ny. Phong tro ny thc ra khng c quan h no vi vn thc ca i sng tr c. Hon ton ngc li, n l giai on cui trong s ph hy t tng ca ch ngha cng sn thc t. Cc nh ci cch ng ni theo mt ngn ng bnh thng, nhng cc tng ca h vn b sit cht trong ci km ca ngn ng newspeak* Marxist-Leninist. i vi cc nh ci cch ng vn v ng phi lm th no tr nn dn ch hn l trung tm, bi v iu ny c nh dn ti dn ch ha x hi; nhng i vi x hi vn tiu im l lm th no tch cc lnh vc cng ln cng tt ca i sng x hi khi s p t ca nomenklatura3 ng. B my ng ln n on kt v vic tr thnh mt ng chnh tr thay cho mt nghip on lao ng; on kt gi ng phi tr thnh mt ng chnh tr tm kim s tn nhim x hi thay cho l mt nghip on lao ng cho chnh ph v cho b my quan liu
*

Ngn ng nhn to c nhc n trong tiu thuyt 1984 ca George Orwell Nomenklatura, mt nt c trng ca h thng chnh tr cng sn, l thi quen ring rt nhiu chc v cng quan trng cho cc ng vin do ng Cng sn la chn. Danh sch ca cc cc chc v ln cc ng vin l b mt.
3

33

ng. Nh ngi dn nhn ra, tht l nh ngha chnh xc nht v vai tr x hi ca ng Cng sn cai tr. V n t ra l ng. i hi ln th chn c bit tng i dn ch ca ng Cng nhn Thng nht Ba Lan (PUWP) thay i t v kha cnh ny; cc thnh vin c bu mt cch dn ch ca c quan cao nht l cc c nhn hon ton mt tn nhim. H bao gm Albin Siwak, c nhn ra l mt chin s thi ua cng nhn Stakhanov Ba Lan vi th chng minh ca nhn vin an ninh trong ti. Vi Siwak trong B Chnh tr, PUWP khng th hy vng c tn nhim x hi. Ban lnh o mi v cng lnh ca i hi l ci thai cht lu. Ti thi im ny, b my ch c th hy vng vo mt s chia r ni b ca on kt v vai tr ha gii ca Gio hi. V h hy vng iu . tng cho Mt trn Ha gii Dn tc c cho l da vo chnh ph, Gio hi, v on kt, nh c tng trng bi cuc gp gia Jaruzelski, Tng gim mc Glemp, v Walesa, l c gng cui cng iu ng nghip on mt cch khng mu. Gio hi Cng gio, uy quyn o c cao nht ca Ba Lan, c ng h bi uy tn ca gio hong Ba Lan, khng nghi ng g ng theo cc gii php tha hip. N th xy nhng chic cu hiu bit x hi, lm du nhng cng thng, lm n ha c chnh ph ln on kt. Mt trn l mt tha hip, khng phi on kt t b cc nguyn tc v mc tiu ca n. S gi ca b my v mt danh sch chung ca cc ng vin cho cc cuc bu c vo cc hi ng nhn dn chnh xc l mt mu toan buc on kt t b cc mc tiu ca n. Gio hi khng th v khng mun ng h cc gii php nh vy. y l im ngot. tr nn r i vi nghip on rng cuc xung t l khng th trnh khi; chnh quyn thy r rng cc gii hn ca s tha hip c vt cn. Ri n cc cuc tranh lun Radom,4 n phin hp ca y ban Quc gia ca on kt,5 v cuc o chnh v trang. Nghip on ch i mt s xung t. N c cho l mt cuc xung t khng phi v ai nm quyn m v cc phng php s dng quyn lc. Nghip on tin rng b my s thua cuc duy tr nomenklatura, mt s kin l mt iu kin tin quyt cho bt c chng trnh ci cch dn ch no. Phi
4

Vo ngy 3 thng Mi Hai, 1981, Hi ng ch tch ca on kt hp Radom. Nhng phn c bin tp ca cun bng ca cuc hp c pht trn radio v c dng nh s bin minh cho cuc o chnh qun s. 5 Phin cui ca y Ban Quc gia ca on kt c t chc ti Gdansk vo cui tun, cc ngy 12-13, thng Mi Hai, 1981. Hu ht ban lnh o quc gia b bt ngay sau khi cuc hp kt thc, v nhng ngi tham gia lui v khch sn.

34

tha nhn rng trn nh ban m trong thng Mi Hai c tin hnh mt cch hiu qu, mt phn nh vo s hon ton thiu nhng s n o gia nhng ngi thi hnh n. on kt c bnh nh bng xe tank v li l; h chin thng s khng c ca cng nhn nh my. Nhng thng li ny i vi chnh ph c th c nhng h qu khng lng trc, c th t ra l mt trng hp thin cn chnh tr. Li l c th c dng gy s hi, khng b, git, v chin thng cc trn nh chng li dn c khng c v trang; nhng khng phi l ci Stefan Bratkowski thng hay trch dn cu ni ny ca Talleyrand v c th ngi trn li l.* V, hy ti ni thm, khng ai c th dng li l xa sch mi lm thng t do khi k c con ngi. Ti th ri tr li cu hi v sao d cho chnh ph chin thng s khng c ca nhn dn. Cng vi c sc do s bt ng ca cuc o chnh gy ra, v lng tin Ba Lan rng s mu l mt ro cn khng c vt qua, thm mt nhn t na c tnh quyt nh: ci bng ca nc Nga. Kh nng v s can thip Soviet thng c tho lun. Nhng nh ca Kremlin, c xc nhn hng ngy bi nhng tuyn b trn bo ch, l r. on kt khng c a thch Kremlin. Nhng tho lun Ba Lan v chiu hng cc chnh sch ca Lin X, v s vng mc ca n trong xung t Afghan, cc vn ni b ca n, v v tnh hnh quc t phc tp. Nhng kt lun ca chng ti khng r rng. Mt s trong chng ti m thm hy vng rng s c th tho ra mt m hnh cho cc mi quan h Ba Lan-Soviet m trong c d a cho s t tr Ba Lan. Chng ti cng tin rng cc nh lnh o Soviet s s dng can thip v trang nh phng sch cui cng, trong p li cuc ni chin hay mt s chim chnh quyn. Chng ti ngh cc nh chc trch rt vui lng s dng yu qui Soviet nhm t c nhng tc ng tm l ca mt s can thip m khng c mt s can thip tht s no. Cc s kin tip sau chng minh rng lp lun ny ng: Lin X lm mi th ngy trang s tham gia ca n vo cuc o chnh thng Mi Hai. Kch bn c thc hin l thun li nht i vi h. Chnh nhng ngi Ba Lan l nhng ngi gii quyt cc vn ring ca h.

iu duy nht m bn khng th lm vi li l l ngi ln n l cu ni ni ting ca Charles Maurice de Talleyrand-Prigord (1754-1838), th tng v B trng b ngoi giao Php.

35

Tuyn b tnh trng chin tranh phi gi li trong k c ngi dn v Targowica, biu tng m o v s h thn quc gia. Bng ma v vic Nga xm chim nu Jaruzelski tht bi l mu cht trong vic quyt nh thi ca nhn dn Ba Lan. Ti tin rng s thc ny cn l mt minh chng khc na v ngha ca l thng v t tng duy l trong dn tc lng mn ny. Nhng ngi Ba Lan c th lm nhiu hn cuc chin u h c th ngh. Nhng ngi Ba Lan khng tnh n s gip t phng Ty, m bin cc phn ng mnh m ca cc x hi v chnh ph phng Ty thnh mt s ngc nhin d chu. Vic ny khng ch trao cho nhn dn tm lng m cng gip lm gim mc n p. Nhng s by t d lun l mt chiu kch o c quan trng, v chng c dng nh li nhc nh rng cc gi tr dn ch l khng th phn chia, rng chng c nhng ngi ng h trn khp th gii, v rng chng sng st du b giy xo bi giy inh ca lnh. i vi tt c nhng ngi trong t hay chy trn, nhng phn ng nh vy l mt s thi hy vng vo, l mt nh sng cui ng hm tm ti, tc l Ba Lan di qun lut. Cc hnh ng ca cc chnh ph c xc nh bi cc chin lc quc t rng ln, m trong Ba Lan ch l mt tnh tit. Chng ta khng c c o tng no v iu ny. Nhng chng ta hy ngng li v ng ti mt vn bn trong cc chin lc ny: nhng s trng pht kinh t. Ti s khng th din gii cc chnh sch ca M; ti khng c tng no v ci g thc y Tng thng Reagan. Nhng ti nghi ng rng vic Hoa K p t nhng trng pht c gy cm hng bi s tc gin rng on kt khng tm c cch phc hi ch ngha t bn Ba Lan nh b my tuyn truyn chnh thng mun. Nu gi nh iu ny ng, Reagan mt bnh tnh, v ti khng hoi nghi iu ny v Tng thng Hoa K. ng hn ti ngh rng nhng s trng pht l mt phn ng c th tin on c mt cch tng i ca phng Ty i vi o chnh v trang, cho nn nhng ngi t chc o chnh phi chu hon ton trch nhim v cc hu qu ca n. Chnh Jaruzelski v WRONa, ch khng phi Reagan v Lu Nm gc, l nhng ngi phi chu trch nhim v cc hu qu tai hi ca nhng s trng pht i vi mi gia nh Ba Lan. Nhng phi nhn mnh rng nhn dn phng Ty tip tc gi thc phm n Ba Lan thng qua cc knh khc vi cc knh chnh ph, m khng c g ngc nhin v chnh ph mt tn nhim phng Ty. Khng kh dng li suy ngh ca cc nh lnh o phng Ty. Cc nn kinh t cng sn khng c kh nng pht trin m khng c cng

36

ngh v nguyn liu phng Ty. Cc khon tn dng ho phng khng nht thit l mt nhn t lm tng tc ci cch; th d ca chnh ph Gierek chng minh iu ny. Tng t, l khng th ci cch mt nn kinh t vi li l, s t gic, v cnh st. Cho nn cc khon tn dng b qung xung rnh. Ngi ta c th ngc nhin rng vic ny hu nh khng khuyn khch phng Ty? Ngi ta c th ngc nhin rng phng Ty mun lm vic vi mt chnh ph m ch t c c mt s tn nhim ti thiu ca chnh nhn dn mnh? Rng cc khon tn dng thm ch c vi iu kin phc hi cc quyn t do dn s Ba Lan? B my tuyn truyn chnh thng th v bc tranh v nhng trng pht ny nh mt s tn cng chng li chnh s tn ti ca nhn dn Ba Lan, nh mt s cn tr nhng ci cch dn ch, nh mt s vi phm ch quyn ca Ba Lan. Ti khng ng h nhng trng pht, nhng tht l hn nht i vi nhng ngi chu trch nhim v chng, WRONa, t chi trch nhim ca ring h. Khng phi Reagan l ngi tn ph nn kinh t Ba Lan m ng hn l nhng ngi t s phn tinh thn v vt cht ca nhn dn Ba Lan di li ch hp hi v ch k ca ring h. Cn thm bao nhiu th xy ra na trc khi nhng ngi ny hiu rng bng cch loi b cc nh ch c lp vi cc phng php ca mt ch c ti qun i-cnh st h nht thit cch ly bn thn h khi chnh dn tc h v ton b th gii vn minh? Lm g by gi? Cc cu tr li cho cu hi ny ang c tm trong mi tho lun m Ba Lan, nhiu trong s tip tc bt chp lnh gii nghim. Vo m 12-13 thng Mi Hai nhng ngi cng sn cai tr quay li lp trng m h gi trong nm 1945, khi h l mt phi thiu s m quyn lc ca n da trn vic s dng li l. Sau l phi Jacobin thn-Soviet; ngy nay l phi quan li thn-Soviet. Khi h bo v cng lnh ca h; ngy nay h ang chin u v cc c n ca h. Kinh nghim lch s lm nh li hai m hnh cho vic tho ngi n ca cc cuc khng hong nh vy. Hy gi chng l m hnh Kdr v m hnh Husak. Kdr Jnos m u s cai tr ca ng [ Hungary] trong nm 1956 nh mt ph nhip chnh Soviet c a v trn mt chic xe tank. Vi nm u ca s cai tr ca ng c nh du bi s n p tn bo nhng tip theo bi mt s ni lng inh vt t bn trn. Ngay t u, Gustav Husk [ Tip Khc nm 1968] tuyn b quyt tm ca ng duy tr cc thnh tu ca Ma Xun Prague. Sau s can thip Soviet, tt c cc nh ch cng c hnh thnh trong thi gian Ma Xun Prague tip tc hot ng. Nhng dn dn, tng bc mt,

37

chng c thanh l. Ngi dn b buc tham gia vo cc cuc t ph bnh lm nhc nh, vo vic t gic cc ng nghip ca mnh. Cc phn t cc oan b loi b, cc nh ch c lp b thanh l, tt c vic ny di ngn c cu nguy nhng mu cui cng ca ci cch. Theo cch ny Ma Xun Prague b git bi bn tay ca nhng ngi to ra n. M hnh Kdr i din cho mt con ng t s n p tn ph x hi sang ch ngha t do gia trng. M hnh Husk l con ng t mt s bo tn gi cc cu trc dn ch sang s lm cn ci hon ton i sng cng. i vi nhng ngi cng sn Ba Lan, Kdr l mt anh hng, v h mun i theo bc chn ca ng: y l v sao cc bn n ca ta i cng vi nhng tuyn b v i mi v ci cch. L d hnh dung nhng nh ca chnh ph: tiu dit on kt, phc hi hot ng ca cc nh ch ton tr, v xa hy vng v mt cuc sng c phm cch khi tri tim ca nhn dn. Mc tiu l ph hy on kt vi bn tay ca cc nh hot ng ca n s dng nhng ngi k tuyn b trung thnh, hay khc i b lm nhc v tht bi. Cc i din ca WRONa th thuyt phc Walesa chp nhn k hoch ny. Vic ny t ra khng c kt qu. Mt on kt m khng c Walesa, Bujak, hay Slowik ch c th l mt b nhn che du cc chnh sch chng ngi lao ng. Nhng c gng lan rng nhm n p ch b kim ch bi cc cuc phn i Ba Lan v nc ngoi bao gm vic bnh nh cc nh my, b t cc nh hot ng nghip on, v mt chin dch ni xu. Sut t u n cui, chnh ph ni rng mi th u n, rng Ba Lan ang tr nn bnh thng. Nhng t cc bc ging nh th, nhng ch duy nht ni ngn ng khng b vn c, nhng li ng n c ni ln v tnh trng ca quc gia. , s n p c tho lun cng khai, cng nh s gip cc nn nhn. Ngi ta bit t nhng ngun khc rng s khng c tn ti. Cc bo bt hp php vn tip tc xut hin, v cc nh ch c lp ang c khi phc li. Khng, phong tro ny s khng b khut phc. Ch t mu v mnh tin tc t Ba Lan v phn cn li ca th gii n c nhng ni tm tr mi ca ti, m c bo v bi nhng ngi c v trang mc ng phc v b vy quanh bi cc chn song st v dy thp gai. Nhng y chng ti ch t c d d thi gian ngm ngh tnh hnh. Mi lm thng ny l mt bi hc v t do. on kt c th b xa khi cc bc tng nhng khng khi k c con ngi. c tnh nu gng ca th nghim Ba Lan c by t lp i lp li: v s thiu

38

vng bo lc, v chin thut ca n khi phc cc mi quan h x hi bn ngoi cc cu trc chnh thng. M hnh ny s tip tc hot ng di hon cnh mi; n c th chng t hu ch khng ch cho nhng ngi Ba Lan m cho cc x hi khc trong mi trng a chnh tr ny. Chng ta cng phi nh rng c ch ca cuc o chnh Ba Lan cng c th c dng nh mt tm gng. Elite qun s chng bao gi nm quyn trong mt h thng cng sn. B my ng thng thc hin vai tr v trong cc thi k khng b tng cao chnh b my an ninh l b my s dng quyn lc. Qun i ch l mt cng c; v khi n vi ti quyn lc n b thanh trng: s phn ca cc nguyn soi Soviet Tukhachevsky v Zhukov minh ha lun ny. Cuc o chnh Ba Lan c th cung cp mt tin l. ng xem xt lun rng bng cch tn cng on kt Jaruzelski du mun hay khng cng lm cho quyn lc ca b my ng thnh gi. Cho n by gi, chnh l b my ng nm quyn, vi qun i ng h n; c l by gi chnh b my qun s cai tr, cn b my ng to ra m b ngoi. Mt cuc o chnh v trang l mt k thut thay i x hi, nhng hnh thc khng nht thit quyt nh ni dung ca n. Mt cuc o chnh v trang thit lp mt ch c ti Chile, trong khi cuc o chnh khc m ng cho dn ch B o Nha. Qun i l c quan duy nht trong mt h thng cng sn m tng i c lp vi ng v ngnh an ninh c th ng nhiu vai tr. Th d, qun i mc vo mt cuc chin tranh khng c qun chng a thch vi nhn dn Afghan, nhng ngi m Marx gi l nhng ngi Ba Lan chu , trong kch bn ca Solzhenitsyn qun i c kh nng ng mt vai tr hon ton khc vai tr n ng Ba Lan, cho d, mt cch nghch l, tm gng Ba Lan c th t ra hu ch. y, ng sau cc song st, mi c ch on kt ging nh mt ln gi ti mt. Ti by t li cm n mi ngi vi ton b tri tim mnh, nhn danh c nhn ti v cc bn ti. Mi mu tin vui gip chng ti sng. Nhng cng c nhng giy lt xu na. Khi mt nh dn ch x hi c tuyn b trch dn ph th tng Cng ha Nhn dn Ba Lan rng iu kin ca nhng ngi b giam gi l y , ti cay ng nh li s phn ca cc nh Dn ch X hi c bn mi lm nm trc v nhng s m bo ca cc chnh khch khc nhau rng tt c OK c, rng nhng k th ca quy tc th tc (rule of order) c gi trong hon cnh nhn o. Ph th tng chnh ph Ba Lan, ngi i din cho chnh mnh nh mt chuyn gia v cc i th chnh tr b t ca ng ta, l mt nhn

39

vt l bch v ng thng hi, v ngi i thoi c ca ng ta hoc l v lim s hay u tr. Vi li v nhng ngi b giam gi. Chng ti b b t m khng c lnh ca cng t vin, v mi ngi chng ti c th c t do bng k tn vo mt tuyn b trung thnh v ng tr thnh mt k ch im cho cnh st. Mt ngi au kh tuyt vng, lnh gc tri giam ca chng ti suy lun, s khng th coi thng. Chng ti cc cng nhn, nng dn, tr thc l nhng con tin. S phn ca chng ti l cnh co nhng ngi khc, iu kin ca chng ti l t by hng cho th gii ngoi Ba Lan, bn thn chng ti l hng ha trao i. Nhng ngi b kt n v nh cng cn ti hn. Mi ngi (k c chng ti) b chin tranh Ba Lan-Jaruzelski ( s dng thut ng c to ra trn cc ng ph Warsaw) t vo mt tnh hung mi. L kh tm ra mt cng thc ph qut. Mi ngi phi tr li trong lng tm ca ring mnh cu hi v lm th no chng li ci xu, lm th no bo v nhn phm, lm th no ng x trong cuc chin tranh k l ny m l mt s biu hin mi ca cuc u tranh lu i ca s tht v s ni di, ca t do v s p buc, ca phm gi v s thoi ha. Hy lp li theo mt nh trit hc: trong cuc chin u ny khng c nhng chin thng cui cng, nhng cng chng c mt l do mong manh cho s lc quan v bt k tht bi cui cng no. Nim tin rng khng c tht bi cui cng no dn ti vit nhng nhn xt ny. y l ng gp ca ti cho cuc chin tranh. C th cn mt thi gian trc khi ti li c th by t kin ca mnh. V v th ti chc cc bn tt ca ti, c bit nhng ngi b truy n v nhng ngi ang chin u, nhiu sc mnh cho php h vt s ti tm trng rng tri ra gia s tht vng v hy vng. V nhiu s kin nhn cho php h hc ngh thut kh khn ca s tha th. Thng Hai, 1982

40

V Khng c: Th t Bialoleka 1982

Bn thn mn ca ti, Bn hi ti tnh hnh nhn th no t v tr thun li t nh t Biololeka, ti nh gi tnh hiu qu ca s phn khng th no, nhng d on ca ti l g. Tnh hnh c v khc nhn t y; l d hn trnh b lc trong nhng chi tit, thy khung kh ca tnh cnh. Nhng tin tc b hn ch. S thiu chi tit tc ot bn khi hng v ca cuc sng hng ngy. Sau hng thng cch ly, bn mt cm gic ca mnh i vi giai iu ca ng ph Warsaw v tm trng ca ngi dn ca n, nhng ngi m bn bit trong bao nhiu nm tri. Cho nn bn phi chiu c n iu ny. Bn hi ti liu ti c tin rng l ng n duy tr mt phong tro chnh tr ngm (b mt) hay khng. Trc khi tr li cu hi ny, hy ti hi bn mt cu hi: Bn c tin rng on kt l mt s kin c tm quan trng lch s, hay ch l mt tnh tit khng quan trng trong lch s Ba Lan? N l mt s trng hp ngu nhin ca cc s kin, mt s bin dng n nht ca qu trnh lch s, hay l s hin thn t nhin, lu bn v mt th ch ca nhng kht vng ca nhn dn Ba Lan? Nu n ch l mt tnh tit, th chng ta c th ch i nhng ngi cng sn cai tr qut sch du vt ca n v khng ch khi cc bc tng ca cc thnh ph ca chng ta. Nhng nu n l mt phong tro phc sinh dn tc ch thc, th khng ai tm c cch thay th n bng nhng th nhn to, nh cc y ban Phc sinh Dn tc c lp ra trn khp nc theo lnh ca cc chnh y qun i. Nu n l ch thc, th s ca nhng ngi cng sn l khng chn tht mt cch thm bi, v ngay c hot ng nng n nht v pha nhng ngi ca WRONa, nhng ngi c v trang bng sng cng nh bng cc dng c nghe ln, s tht bi tiu dit on kt. H ang Chin u v Ci g? H i ti u? Nhng k hoch ca chnh ph l r rng. Mc tiu ca h l buc dn c Ba Lan vo s km kp ca ch c ti ton tr. Ln na, chng ta li b

41

tc ot cc quyn ca mnh vi t cch nhng c nhn, vi t cch mt x hi, mt dn tc. V ci g khc xy ra vo m 12/13 thng Mi Hai? Cc nh my b chim bng bo lc. Cc t chc ca cng nhn b gii tn v b tiu hao nhiu bng s gip ca cnh st. Giai cp lao ng bin thnh mt m ng v nh hnh, th , khng c thc chnh tr. T tr i, chnh ph phi x l cc c nhn v khng phi cc t chc. Napoleon ng: l l mnh hn ti mt thi im c bit. y khng phi l nh gi ca ti v tnh hnh chnh tr tip sau ngy 13 thng Mi Hai. y l nhng li c Bertold Brecht s dng m t vic Hitler tip qun nc c. V nu WRONa t c cc mc tiu ca n, y l cch cc s gia s vit v Ba Lan trong thi k sau ngy 13 thng Mi Hai, 1981. Ti khng gi cc mc tiu ca WRONa l mt cng lnh, v cc qu ng khng c cng lnh chnh tr no ni v. Cc hot ng ca h, m h gi l raison d'tat [li ch quc gia] Ba Lan, c thc y bi s hong lon s hi; thc h ca h, m h gi l s ha hp dn tc, bao gm vic xa b mi loi i lp; cc phng php ca h, m h gi l nhng nhu cu cp bch ca qun lut, l s khng b tn bo; qun o ca h l ng phc qun i, m h tc mt nhng ming cui cng ca s tn trng ca nhn dn. H th l nhng khng hiu qu, tn nhn nhng l bch; h thm ch tm c cch bin m qun i truyn thng c bn gc thnh m qu ma ca tay sai Soviet. H khng c cng lnh no; h khng c nguyn tc no; h khng c s tn trng no; h ch c sng v xe tank. H s bm cht ly chng lu hn bao nhiu na? Khi no s lan truyn ca dn ch s thm vo u ca nhng ngi mc ng phc xanh? Bt chp nhng g c th c vit trn bo ch ca h, h bit rng h khng chin thng cuc chin tranh ny m ch thng mt trn duy nht, trong mt qun i vi ngn ngi chin u chng li cc cng nhn khng c g t v. Nhng h mt ci g m mi chnh ph mun nht; h mt s tn nhim ca h v mi hy vng v s tn nhim. Khng ai tin h by gi, v khng ai s tin h trong tng lai. Hy vng cui cng cho ch ngha cng sn bn r trong x hi Ba Lan b chn vi vi thn xc ca cc th m Wujek. H khng tm c cch chia r on kt, v ti nghi ng vic h c th hy vng lm vy trong tng lai. S khng c ca x hi i vi WRONa khng phi l cng vic ca mt nhm ngi cc oan khng khoan nhng m l s by t ca nhu cu x hi. V nhng nhu cu ny khng c tha mn bi cc nh ch chnh thng, nhn dn i ni

42

khc. Khng ngc nhin rng on kt b mt tn ti; s ng kinh ngc nu n khng tn ti. Chng ta trong tnh hnh hon ton mi, khc bt c th g chng ta bit trong qu kh. Trc y b my ng chng bao gi ph thuc vo qun i, qun i chng bao gi s dng sc mnh trc tip i vi dn c trong mt nh nc cng sn. L kh d on cc h qu ca tnh trng ny; s cnh tranh bn trong elite quyn lc gia dn thng v lnh c th l hon ton bt ng. Nhn li Cc t chc b mt chng bao gi hot ng hiu qu trong cc quc gia cng sn. Nhng ngi cng sn khng my thnh cng ngoi vic b gy s khng c, c bit s khng c m mu. H nm vng k nng ny mt cch hon ho. iu ny c th c thy trong nhng s khc bit gia hot ng b mt 1939-41 trong Tng Trn* v hot ng b mt trong cng thi k di s chim ng Soviet tnh Lvov; hot ng b mt pht trin mnh cng vi Gestapo v bin mt di quyn hn ca NKVD (B Dn y Ni V). V sao? C v rng bn Nazi n gin mun c s yn n v yn tnh trong nc h, di s chim ng ca h, cho nn h lm cho chc chn rng ngi dn tun th cc quy nh ca h v bnh tnh. H c th khng b quy ry bi vic to ra cc t chc chnh tr cho nhn dn b xm chim, nhng ngi m h mun bin thnh mt chng tc n l. H lm iu ny hon ton r rng cho nhng ngi Ba Lan. H khng ha hn g: cc i hnh quyt ca h khng i cng cc gic m v mt ngy mai tt p hn cng chng i cng nhng tuyn b tin t nhng ngi Ba Lan hm m Hitler. Nhng k xm chim Soviet khc. H ph hy mt cch c h thng tt c cc mi quan h x hi, cc t chc chnh tr v vn ha, cc hip hi th thao, v cc hi chuyn ngnh, v hy b cc quyn dn s v tch thu ti sn t. H bin nhn dn khng ch thnh thn dn ca h m bin nhn dn thnh ti sn ca h. Ngc vi bn Nazi, nhng ngi Soviet p t cc cu trc t chc ring ca h ln nhng ngi Ba Lan; h cho php ngi ngho tc ot ngi giu c, h a ra cng khai nhng tuyn b tin, v h che y cc cuc hnh quyt
*

Generalgouvernement (ting c) Generalne Gubernatorstwo (ting Ba Lan) l mt vng lnh th Ba LanUcraina do c chim ng trong thi k 1939-1945.

43

v trc xut. Bt chc tinh thn ca cc cuc Thp t Chinh, h truyn b Nim tin Mi. H ng ca bng cch cho php v nguyn tc tt c mi ngi la chn ci o vo tn gio ca H thng Tin b (nhng ngi tuyn b mt cch t ho rng Ba Lan cha bao gi c Quisling [k phn bi] ca mnh phi c nhc nh v vai tr ca Wanda Wasilewska.1 Nhng ngi Ba Lan c c s cho lng t ho dn tc rng h khng cn phi ni di v qu kh ca h). Trong nhn xt ca mnh v s chim ng Soviet, Jzef Mackiewicz, mt tc gi gy tranh ci v khng chnh xc l tc gi a thch ca ti, vit rng trong khi s chim ng Nazi to ra cc anh hng t chng ta, th s chim ng Soviet b gy xng sng o c ca chng ta. c th, bi v s trn ln cht ngi ca s khng b v s ha hn x hi, bi v chnh sch m dn cch mng rng, vi ci gi ca s t gic, bin s n cp th tc thnh cao qu bng cch ph cho n ngha thc h, v nh th ph hy cc cu trc truyn thng ca t chc x hi v m rng ca cho H thng Tin b. Nhng ca ny c m ra cho tt c mi ngi m hiu rng, v cc quy lut khng th trnh khi ca lch s, Th gii C b tiu dit. Ch ngha cng sn thng li cng ha s tin b x hi, v, mc no , n thc hin li ha ny. Ch rng lng! N cho php ngi dn cp bc ti sn ca nhng k bc lt v k th ca h. Nhng thi p ca gii qu tc b tn ph bi li ru nng dn, cc th vin ca h b t chy, v gia sc ca ngi ch b li khi chung. Cc ca hng v ca hiu b cp, cng nh cc hiu thuc v nh t nhn. Cc trm t bn ca ngy hm qua, nhng ngi tr thnh nhng k th ca ngy hn nay b buc vo cnh ngho kh v nhc nh. Theo cch ny, h thng c xy dng trn s bc lt v ti sn t b xa b; bng cch ny nhng ngi cng sn thc hin cc nguyn tc ca cng bng x hi. S lm gim n mu s chung thp nht ny lm ni bt trong tm tr ca nhn dn cc bn nng v phn ng ti t nht v thp hn nht. Nhng n c kt qu.
1

Wanda Wasilewska (1905-1964), nh vn v nhn vt chnh tr, l con gi ca mt cp v chng Ba Lan xut chng, theo x hi ch ngha v bn thn b l mt ng vin ca ng X hi ch ngha Ba Lan (PPS) trc chin tranh. B tham gia cng nhng ngi cng sn vo u Chin tranh Th gii II v ng mt vai tr tch cc trong vic to ra chnh ph cng sn Ba Lan. Sau chin tranh b li Lin X.

44

y l s tr th cho ci cch nng nghip c ha nhng chng bao gi c thc hin. y l s tr th cho s thiu quan tm n ngi b thit hi v b lm nhc. Ch trn bo ch v cc bi pht biu tuyn truyn th cng nhn mi c y ln gi vai tr ca giai cp thng tr, nhng ngi ta hu nh khng th ph nhn rng con ng thng tin ch c dn sch cho mt s trong s h. Cc nh hot ng ng ca th i gia n t cc tng lp x hi thp nht, t cc vng ngho v kh (nhng th i cao nht ca ng c dnh cho t ngi c chn lc) v tr thnh cc b th chi b ng, thnh vin ca hi ng nhn dn, gim c cc nh my, nhn vin ca ngnh an ninh. Nhng ngi ny to thnh c s x hi ca H thng Lnh o. Nhng khng phi h l nhng ngi quyt nh sc mnh ca n. Trong thi k u tin khoa trng tin phong v ho hng ca vic xy dng ch ngha x hi, sc mnh ca chnh ph da ch yu vo s bt lc ca x hi, m b chin tranh lm cho t lit. Ch ngha Cng sn v s Khng c ca X hi T nhng ngy , thay i nhiu. Nhng ngi k tc s nghip ca Wanda Wasilewska trong cc m bn gc ca h khng cn c th a ra cho cc tng lp x hi thp nht cc ca hng cp bc hay cng n vic lm. H khng cn c th li cho giai cp t sn v cc a ch ln, cho chnh ph lu vong London, v cho hot ng b mt phn ng v tt c nhng ci xu ny. Tuy nhin, khi gii nhng cu ca ngy hm nay l quan trng nh li nhng nm tri qua . Di s cai tr ca cc nh c ti cng sn, nhn dn lin tc tm kim cc hnh thc i lp mi v c o, cc hnh thc hiu qu chng li v lc ton tr. Nhn dn tm kim l hng nh nht trong bc tng ton tr, vt nt nh nht, mi cch kh d cu quc gia khi bin thnh mt ng ct. Khi hot ng b mt t 1945 n 1947, cui cng b trit ph v s i lp hp php ca ng Nng dn Ba Lan (PSL) b xa b, mt phn ng k ca gii tr thc chn cch rt lui khi i sng cng, i vo s lu vong trong nc. Trong bi cnh ca nhng tuyn b xun xoe v cc khu hiu c h ht ti cc cuc mt ting ln, th s im lng bng s phn khng. Trong cc nm , nhiu ngi dn khng chu khut phc chng minh bng t liu s phn khng ca h thng qua s im lng. Nhng ngi khc tm kim nhng hnh thc th ch ca s cng tn ti vi chnh ph, tn dng d bo v, thot u rng ri, nhng sau lin tc

45

co hp ca Gio hi Cng gio. Mi trng ca Tygodnik Powszechny [Tun bo Cng gio Cracow] chn hin din trong i sng cng trong cc lnh vc vn ha v kin thc, v n c t b hot ng chnh tr. Trong nhng nm , tuy vy, mi bi v St. Stanislaw hay chin dch thng Chn 1939, v du lch hay kho c hc, u c mt chiu kch chnh tr. Nhng s b st cho tun bo mu sc chnh tr ca n. Cc cuc tn cng ca chnh ph chng li Gio hi cng tr nn tn bo, th cng nhiu nhm ch m c th chuyn sang t bo Cng gio thng qua ci sng kim duyt b co li. Tygodnik Powszechny, c bin tp bi Jerzy Turowicz v c lm giu bng nhng bi vit ca Stomma, Zawieyski, Kisielewski, Wozniakowski, v nhng ngi khc to ra mt li thot cho bn c, mt c hi sng st, mt dp bo tn nhng gi tr c bn, lng tri, v s cn bng tm l trong mt th gii b tip qun bi s khng b cnh st v s in r t tng. Gio hi cung cp mt ro cn tht s chng li quyn lc ton tr. N l mt nh ch m bo v bn sc dn tc, cc quyn v gi tr ca n. N trao sc mnh cho ngi yu ui v s yu qu cho ngi b ngc i. Chnh nh Gio hi m s khng c b mt ca quc gia vn cn, mc d phi tha nhn rng s khng b hng lot cng vi s ty no quy m ln v s tha ha lng tm cng hu hiu. L khng lng thin ph nhn iu ny. Trong thi i Stalinist, cc t chc m mu bt chc hot ng b mt ca Chin tranh Th gii II cng c tm thy. Chng tt c u cht yu v b n p mt cch tn bo, v tin tc v s tn ti ca chng ch yu n t cc t nhn v cc h s ta n. Hi ng gim mc, chng ta hy nh li, cnh bo nhn dn chng li s khng c b mt. Cc ch c ti hoc tan r hoc tin ha. Khi chng tan r nh kt qu ca s bin ng t ngt bn trong hay bn ngoi, ln sng ni lon x hi a ln nh nhng ngi xng s thay i hon ton, nhng ngi c hi ch ngha kin nh v cc ch th b cm t. Khi cc ch c ti tin ha, b my quyn lc tr nn khng vng trn chn ca n v sinh ra mt phong tro phn i v nhng ngi i lp t bn trong. H thng cng sn kim ch s phn i trong bn cht t tng ca n. N khng th khng b trng pht v tuyn truyn cc khu hiu qun bnh ch ngha trong khi li thc y mng li cc ca hng ring cho gii elite; n khng th khng b trng pht v vic tuyn b cc t tng v sc mnh cng nhn trong khi s dng cnh st trn p tn nhn cc cuc nh cng ca cng nhn; n khng th khng b trng pht v vic t gi mnh l ngi k tc truyn thng t do trong khi dp tt

46

bng v lc mi du hiu ca t do. Chng no m ch ngha cng sn cn l mt h t tng sng m i hi lng trung thnh ca nhng ngi lng thin, mt cch t nhin n nht thit mang bn trong mnh cc ht ging d gio v s ph nh ca chnh n gi l ch ngha xt li. Ch ngha xt li, m chng bao gi c nh ngha mt cch chnh xc bi hoc cc k th ca n hoc bi nhng ngi xng n, l mt phong tro tr thc i cng vi s xi mn ca h t tng st ca b my ng. Trong c gng ca n v nguyn tc l mt phong tro nhm ti vic sa cha H thng Lnh o, ch ngha xt li th tit ch v hn ch c tnh ton tr ca h thng, vi phm, ch t mt cch v tnh, chnh bn cht ca s cai tr cng sn. Khng c ci th nh mt ch ngha cng sn cai tr khng ton tr. N hoc tr nn ton tr hoc thi khng cn l ch ngha cng sn na. Vai tr ca ch ngha xt li l hun luyn ng Cng sn cho s i u ca n vi nhng s bng n ca s gin d x hi tip sau ci cht ca Stalin v cho nhng c gng ca n a cc yu t ca thc t hng ngy v cc du vt ca ngn ng o c vo cc cuc tho lun ni b ca ng. Nhng ngi theo ch ngha xt li i cc cuc ci cch chnh tr t do, du cho ch ngha xt li chng bao gi tr thnh mt cng lnh chnh tr. Trong s i u ca n vi b my ng bo th, ch ngha xt li phi b tht bi. Ti im , n c mt s la chn chn: tha nhn quan im ca b my v trt t x hi v ng nht vi cc nh chc trch v chng li nhng kht vng ca x hi, hoc tip tc ku gi ci cch chnh tr v cui cng ri b ng Cng sn. Trong c hai trng hp, phong tro thi khng cn l ch ngha xt li c sinh ra trong thi k ln men v bin hoc thnh mt k ng la vi quyn lc, hoc n gin thnh mt nhm i lp. Ci c trng cho giai on ny l s phn khng x hi c c sc mnh trong khi h thng mt tnh cht n p ca n. Khi s khng b gim i, ngi dn tr nn can m hn. Cc cuc phn i ca x hi t 1953 n 1956 khng c lnh o bi nhng ngi xt li, nhng cng chng c lnh o bi nhng ngi duy tr s khng c khng nao nng t 1945. Nhng ngi khng c t 1945 phi tr gi cho n vi s c lp trong nh t hay trong s lu vong trong nc. Nhng cuc phn i trong giai on 1953 n 1956 ni ln t vc thm ca x hi v t chc v b nguyn t ha, v x hi khng c cng lnh chnh tr no v c th b ph v hay b li ko mt cch d dng. Chng khng l phong tro x hi, cng chng l phong tro chnh tr (theo nh ngha c in ca cc thut ng ny), m l mt s biu l s bc tc ca cc nhm m s ngho

47

kh ca h khng gim bt v nhng ngi c can m phn i cng khai. Cu chuyn v thng Mi Ba Lan 1956 c th c k trn hai bnh din: trn mt bnh din, n l mt s ni dy x hi ca cc cng nhn; trn bnh din khc, n l s i lp t tng t nhng ngi theo ch ngha xt li ca ng. S n p v s bnh nh c hai nhm khng th b qun. Cc phng php c Wladyslaw Gomulka s dng lm du cuc ni dy phi c phn tch mt cch tch bit. Mt iu l chc chn: Thng Mi Ba Lan khng b n p bng v lc (cho d cc hnh ng ca cnh st chng li biu tnh ng ph trong ma thu nm 1957, tip sau s gii tn Po prostu,2 bin Warsaw thnh mt thnh ph di s bao vy). Cuc ni dy thng Mi b cun tri. Hnh thc ca s tht bi ngn nga s to ra bt c phong tro i lp c th ch ha no. Phong tro thng Mi v i mi c bin thnh s n nh nh ca chng ta, m i cng vi s khng c bt khut v kin nh ca Gio hi, vi s ph phn no c by t trong cc gii tr thc, v vi nhng biu l lc c ca s bt mn ca cng nhn. Nhng khng c m mu b mt no. Cc m mu b mt khng xut hin trn quy m ln ngay c tip sau cuc ni lon sinh vin thng Ba nm 1968 hay cc cuc phn i ca cng nhn thng Mi Hai nm 1970. y nhng ch bn l ca x hi cc k hoch to ra mt hot ng b mt v bt u cc t chc m mu xut hin, nhng chng khng ng vai tr quan trng no. Nhng c gng bt hp php t chc c bit n ch khi nhng ngi ng sau chng b a ra xt x. Nhng ngi mun hnh ng i lp vi cc nh chc trch tm thy cc phng php khc, c hp php v bt hp php, nhng cc phng php bt hp php khng l cc t chc b mt; ng hn, chng gm c s phn pht b mt cc xut bn phm lu vong v s chuyn b mt cc ti liu ra nc ngoi c s dng trong cc xut bn phm ny, cc cuc tho lun cng khai trong cc Cu lc b Tr thc Cng gio hp php c b sung bng cc seminar ti cc nh ring, v bng cc tc phm b cc kim duyt tch thu m c sao ra v c truyn t tay ny sang tay khc. Tt c iu ny miu t mt s ln men, mt s phn khng, v mt s hi sinh ca cc tng c lp.
2

Po prostu (n gin) l mt tp ch m cc ng vin tr t do lp ra trong thi k ci cch 1956. Vic ng ca n mt nm sau nh du s kt thc ca Thng Mi Ba Lan.

48

Nhng mt i sng chnh tr Ba Lan c lp khng tn ti. iu ny ch bt u thay i trong nm 1976. Khi cc chng trnh u tin ca s phn khng x hi c t chc. Ch chnh ca nhng tng ny v cc hot ng ny l s cng khai vi bt c gi no. Mt s ngi i xa n mc t nguyn i n mt nh ni mt bi ging cng khai nhng bt hp php ca i hc Bay3 din ra v cnh st mt n ri. Cng khai nhng bt hp php trong thnh ng hi nghch l ny l bn cht ca chin thut ca thi i . Cc sch v tp ch c in b mt, nhng tn ca cc tc gi v cc bin tp vin ca chng c l ra cng khai. Tnh cng khai l mt cch cng c lng dng cm tp th, m rng khu vc xm gia nhng chic ko kim duyt v lut hnh s, ph ro cn ca tnh tr tr v s s hi. Cc c hi thnh cng nm tnh cng khai, ch khng tnh m mu. Tnh c, c s can thip Soviet Hungary ln s gip anh em v trang cho Tip Khc khng kch ng s khng c m mu trn bt c quy m no. Ch ngha cng sn hu-Stalinist cng khng quen vi m mu nh mt hin tng quy m ln. Cc l do cho vic ny l ng suy ngm. H thng hu-Stalinist khng l h thng khng b hon ton i vi ton b cng ng cng chng l h thng ca nhng li ha tru tng cho nhng ngi thit thi v quyn li. N l mt h thng m c kh nng xy dng mt mi quan h n nh gia nhng ngi nm quyn lc v x hi. Nh tr thc Czech, Antonin Liehm, m t s n nh ny nh mt ha c x hi mi gia elite quyn lc v nhn dn. Ha c ny da trn gi thit rng cc nh chc trch s khng lm cho cuc sng kh khn i vi nhn dn nu nhn dn khng lm cho vic cai tr kh khn i vi cc nh chc trch. Cho nn chnh ph khng can thip qu tn bo vo cuc sng t v chuyn nghip ca cc cng dn, v cc cng dn khng xen vo cc lnh vc dnh cho nomenklatura ng. Ba Lan ca Gierek v Hungary ca Kdr l cc th d c in v ha c x hi mi ny, nhng nhng kha cnh no ca n cng c th thy cc nc khc, k c Lin X. Phi nh rng Hungary trc ng li Kdr l mt s n p cc k tn bo, m ph hy s tin tng vo s khng c trc tip, cn Ba Lan ca Gierek ch ngha t do l h qu trc tip ca vic chnh
3

i hc Bay, Flying University (TKN) l mt trong cc nh ch ca phe i lp dn ch m dn n vic thnh lp on kt. c thnh lp trong nm 1978, n bao gm cc seminar v cc lp hc c t chc ti cc cn h t nhn v dnh cho cc ti khng th dy mt cch chnh thng.

49

ph s giai cp lao ng, m s ni dy ca h a Gierek ln nm quyn. Ch ngha t do Ba Lan cng l kt qu ca cuc xung t vi phng Ty, m trong Gierek mun duy tr mt ting tt. l c trng ca Tip Khc ca Husk rng cc nh lnh o ca i mi khi xng s bnh thng ha. Bn thn Dubcek ku gi chm dt s phn khng x hi, v hng ngn nh hot ng ca Ma Xun Prague i lu vong. Hot ng b mt Tip Khc sau-1968 bao gm, v vn bao gm, cc nhm nh ca nhng ngi c hi ch ngha b ging hng m bu khng kh tinh thn ca h ging vi cc cng ng thin cha gio u tin n nu trong cc hm m hn l ging vi mt phong tro i lp chnh tr bt hp php. S Kt thc ca Tm l Giam cm H thng cng sn Ba Lan khng va chm i u vi phn khng ngm tch cc thng trc. Lc u, s thiu vng ca mt s phn khng ngm nh vy l kt qu ca s khng b m mu v mt chnh sch x hi tinh xo; sau n l kt qu ca mt ha c x hi mi, m tn ti ch v s ging nhau c tip tc vi khng b Stalinist. Nhng ch c ti cng sn lun lun tm cch ph v cc mi quan h x hi. B my quyn lc v cc nh ch ca n, m c dng ph hy s on kt gia nhn dn v gi x hi c k lut cao, l cc hnh thc duy nht ca s t chc x hi. Kt qu l, h thng to ra mt tm l c trng ca cc cng ng b cng sn khut phc. Cc giai on di ca s th v phi chnh tr ha b gin on bi cc trn ng t chnh tr t ngt. Nhng vic ny, tuy vy, khng c tip theo bi cc chng trnh ci cch hay bi nhng k hoch chnh tr thay th. Chng ch l cc cuc phn i, ch khng phi cc phong tro ci cch. Cc chng trnh c cho l ci cch c tho ra trong cc vn phng ca chnh ph, nhng chng chng bao gi n cc sn nh my. T tng chnh tr c lp khng tn ti trong cc nh nc cng sn; thay vo , cc la chn duy nht ng cho mt nh hot ng i lp hoc l th on v ch hay l bo lc m qung. Vo u th k (th 20) ny, cc nh t tng v cc chnh tr gia Ba Lan gi bu khng kh ny l tm l giam cm. Jzef Pilsudski, Roman Dmowski, v Edward Abramowski, nhng ngi i din cho cc ng v cc thc h chnh tr xung t nhau, ng v mt th: mt cuc ni lon n l c t ci chung vi mt phong tro cho s thay i x hi hay chnh tr. Ngi n l ni lon c gii phng chnh

50

mnh trong mt thi khc; nhng mong mun chnh ca anh ta l tr th, m him khi mang tnh xy dng. Nhiu nht, ngi n l ni lon s tm mt sa hong tt hn, nhng anh ta khng c kh nng khm ph ra tnh ch quan ca chnh mnh, v anh ta b tc ot mt cng ng ca anh ta, cc l tng ca anh ta, v ngn ng ca anh ta. Anh ta b b mt mnh vi s hn th ca anh ta, m c ngha l s bt lc. Ngi ta cn hiu tm l giam cm ny nhm lm sng t c ch ca s th x hi di ch cng sn. Ch cc s kin b mt c th nhn thy t bn ngoi: cc l k nim, cc cuc duyt binh, diu hnh, s tham d 100 phn trm trong cc cuc bu c gi mo, t l ng vin cao trong cc nh my v vn phng. Cc cuc khi ngha, vic t cc tr s ng, cc th ng ca nhng ngi bt ng chnh kin, v tnh trng c n ca cc nh bt ng chnh kin l cng thy c. Nhng c gia cc hng ch, l d tm ra mu s chung trong tt c cc s kin ny, tm l n l. Ti tin rng cuc ni lon ca cng nhn thng Tm 1980 v cc hot ng ca on kt chm dt tm l ny. Trong mi lm thng , nhn dn c nm mi t do; h rn s on kt ca h v khm ph ra sc mnh ca mnh; h li cm thy bn thn h l mt cng ng dn s v dn tc. Ti khng mun l tng ha on kt, cc hot ng ca n, hay cc nh hot ng ca n. Ti bit v s m dn v tnh tin nhng tc ng tn d ca tm l giam cm m hin din trong n. Nhng y l nhng kha cnh khng th trnh khi ca mi phong tro qun chng v di sn khng th trnh c ca nhng nm n l. on kt l phong tro qun chng u tin trong lch s ca chng ta m ko di nhiu thng, m bn r su trong nhng tri tim v khi c Ba Lan, ni lm vic v trong nhng nh ring. iu ny cho php ngi ta tin rng phong tro phn khng chng li WRONa c mt c s thc t, rng s chng i ngm c mt c hi vt qua nhng hnh ng tng lai ca cnh st. C hi ny xut pht t truyn thng on kt v t nhng li ch m phe i lp dn ch trc thng Tm ginh c. Ngoi ra, ton b khi kinh nghim ca hot ng b mt th k th mi chn v th k th hai mi c dng ngy nay nh mt cun sch cha tri thc v cc gi tr v cc phng php ca s phn khng bt hp php. Cun sch ny phi c c li, sao cho chng ta c th thch nghi cc tm gng c cho tnh hnh mi. Nhiu s buc ti khc nhau c a ra chng li nhng ngi Ba Lan trong lch s bo tp ca h, nhng khng ai bao gi c th ni rng h khng bit g v m mu.

51

Cc Hnh thc Chng i Ngm Nhng ngi Ba Lan bit mt hay hai th v m mu, v chnh quyn r rng bit v n. V th trong cc chng trnh radio v TV v cc bi bo tuyn truyn, mt ch lp i lp li: s s chng i ngm. Nhng ting ni ny l mt du hiu v mt s phc hng k qui ca t tng v nh nc v ca s lo ngi v m mu m xng ng vi nhng ngi bo th Cracow th k th mi chn. Nhng ting ni ny tuyn b rng gi tr cao nht i vi dn tc l nh nc, rng cc hnh ng chng nh nc s dn n tai ha dn tc, rng tt c nhn dn phi lin kt nhng c gng ca h ng h nh nc, vn vn v vn vn. y l nhng l l c dng thao tng cng lun; i vi bn thn mnh ng ni cng khai v chin u chng phn cch mng. Nhng ngi tht khi hi! Thc s l qu hng hi th thuyt phc nhng ngi Ba Lan (thuc mi dn tc) nhng ngi chin u cho nh nc ca chnh h trong bao nhiu thp k, xng ng c mt nh nc. Th nhng h tip tc ni v nh nc ca chnh nhn dn, mt nh nc c ch quyn, mt nh nc thuc v nhn dn, mt nh nc c cai tr bi nhn dn v li ch ca nhn dn. V v mt nh nc m dn xut gi tr ca n t vic da vo lut. Tuy vy, khi quyn lc ca mt nh nc b tch thu bi mt bn gangster nhng k p t thm quyn ca chng ln nhn dn, th thi trung thnh vi nh nc n gin l ti ng la vi ti c. S khng c chng li mt nh nc nh vy l t nhin, v s bt tun dn s l thi duy nht ng trng. Lp trng ca chnh quyn i vi cc quyn con ngi l c bit quan trng trong bi cnh ny. Tocqueville vit:
Nh khi nim v cc quyn con ngi nhn dn c kh nng nh ngha tnh trng khng c php lut v ch chuyn ch. Bi v iu ny, mi cng dn c th vn c lp m khng l c on v c th lm cho mnh ph thuc m khng h mnh. Khi mt ngi lm cho mnh l thuc vo s p buc, ngi un gi v lm mnh mt nhn cch, nhng khi ngi buc mnh ph thuc vo quy tc php lut m bn thn ngi ng vi lng ging ca mnh, theo mt ngha ngi y ng trn nhng ngi cai tr mnh. Khng c nhng ngi v i no m khng c c hnh, khng c quc gia v i no v thm ch khng c x hi no m khng c s tn trng cc quyn con ngi. V ci g l gi tr ca mt cng ng cc c nhn c t duy v thng minh nhng ngi lin hip li ch bng v lc?

52

Khng dn tc no tng c trao nhng quyn con ngi nh mt qu tng. Nhng quyn ny phi ginh c qua u tranh. Cu hi l: Cuc u tranh ny phi c tin hnh th no? Ti l mt trong nhng ngi trong mi nm qua hay khong th ph phn tng v hot ng m mu. Ngy nay ti cng h vic t chc s chng i ngm. Chng ta khng c la chn no. Jaruzelski la chn cho chng ta. y l ci danh d Ba Lan v t duy Ba Lan i hi chng ta hm nay. Danh d: bi v mt dn tc m khm nm quy phc nhng k tc ot t do ca n, khng xng ng s t do ny. T duy: bi v mt dn tc khng thy c hi no cho vic khi phc t do ca n v khng sn sng tn dng mt c hi nh vy khi n n, s chng bao gi t c quyn t do. L kh lc quan hm nay. Nhng mi nm trc ai c th on trc s tn ti ca mt phe i lp dn ch, mt nn bo ch c lp, v cui cng thng Tm 1980 v on kt? L hin nhin rng ci xy ra ch mt ln khng th bin thnh mt m hnh, nhng cc s kin l mt di sn c gi tr. Chng l bng chng v c th t c bao nhiu bi nhn dn nhng ngi mun lm ci g ng n cho nc h. Ngy nay, s chng i ngm l mt chuyn ri. Cc hnh thc n cn ly vn cn l vn b ng. Chng ta hy bt u bng vic m t n khng nn l ci g. N khng c l mt nh nc ngm vi mt chnh ph quc gia, mt quc hi, v cc lc lng v trang. N khng th l mt nh nc ngm bi v n khng c s y thc quc gia no. Nc chng ta cn nhiu th nhng n khng cn mt s cai tr quc gia t ch nh. N cn s i din dn ch ch khng phi mt quc hi-gi, m l th duy nht c th xy ra trong hon cnh m mu. Mt nh nc ngm c th hot ng di s chim ng Nazi bi v khng c tin trnh gia v bi v c mt cuc chin tranh. Ch ngi m qung mi c th vch ra nhng s tng t gia Tng Trn v WRONa, c bit khi i n m mu v trang v nhng mu toan hot ng khng b. iu ny phi c ni r rng: nhng hot ng v trang ch c th c tin hnh bi nhng ngi b lm lc hay bi nhng k khiu khch, v s chng i ngm c trch nhim bo v x hi khi nhng hnh ng nh vy. Ch ngha khng b khng dn n u c, tr s bo th v mt vng xoy khng b dn n mt s tng cng s hn th v s tn c v n s xa ri ca a s nhn dn khi s chng i ngm. Khng phi ch ngha khng b l ci Ba Lan cn ngy nay. (M) L s chng i ngm rng ri xy dng li x hi, tri khp cc thnh ph

53

v lng xm, cc nh my v cc vin nghin cu, cc i hc v cc trng trung hc. on kt ngm phi bao gm tt c nhng vic ny. Hnh thc th ch ca phong tro ny nn b ng. N hin nhin phi bao gm cc c ch cho vic thu gom tin bc, gip nhng ngi b e da bi s n p hnh s hay bi s mt vic lm. N hin nhin phi bao gm mt phong tro tr thc m s a ra cho x hi mt tm nhn v mt Ba Lan dn ch. N phi bao gm cc t chc xut bn, sao cho cc t tng v Ba Lan v th gii, cuc sng tr thc ni chung, v s t bit x hi c th hng thnh. Cng cn n mt nh ch d cu thnh t cc nh hot ng on kt m c th gii quyt cc vn c bn ca s tn ti quc gia. Vai tr ca mt trung tm nh vy l quan trng, cho nn khng ngc nhin rng vn ny gy ra nhiu ci c. Ti ngh rng s tn ti ca mt trung tm nh vy l mt iu kin khng th thiu c cho hot ng hiu qu, nhng n cng ko theo ri ro ng k. Ch p lc c phi hp, m c th i ti mc mt cuc tng nh cng, c th buc WRONa a ra nhng nhng b; y l mt mt ca ng xu. Mt khc, tuy vy, l s thc rng mt t chc tp trung v c th bc, bt chc m hnh mt ng Leninist, m s li ton b phe i lp ton quc, l khng thc t. Cuc sng lun lun phong ph hn nhng cu trc t chc, v sc mnh ca mt t chc nhip on ngm phi nm gc r ca n ti cc nh my v khng ch trong b my c cu thnh bi cc nh m mu chuyn nghip. Ngoi ra, do chnh bn cht ca n, t chc phi c kt ni vo mt mng li vt qu nh my, v iu ny l khng th thiu c duy tr cc mi lin kt gia cc nhm khc nhau, trong xut bn mt cch c lp, trong t chc cc cu trc ni b nghip on, v trong t chc phn pht t ri. Nhng nu mt t chc nh vy b tch khi nhng ngi sng cuc sng thng ngy ca qun lut, n c th d dng mt s tip xc vi thc t v tr thnh mt qun i ca cc ng tng m khng c nhng ngi lnh. Mt vn thng xuyn l s xung t gia s c gng duy tr mt c s qun chng cho mt phong tro v s cn thit cho cu trc cn b ca mt nghip on ngm vn hnh mt cch hu hiu. Xung t ny l khng th trnh khi trong mt phong tro thuc loi ny v c th c gii quyt mt cch khn ngoan mt khi n c hiu mt cch r rng. S t nhn bit ca cc nh hot ng c th ng vai tr quan trng y. V cc nh hot ng phi hiu rng mt phong tro chng i ngm c ngha ch khi n c kh nng to ra cc hnh thc hot ng c th tip cn c ti mi ngi Ba Lan n nht, khi n vn cn l mt phong tro m v khoan dung, v n lun lun nh rng nhiu con ng dn ti nn dn

54

ch, rng quc ca Ba Lan c th c chi trn nhiu nhc c khc nhau. S chp nhn v lm theo chin lc rng v bao gm (inclusive) ny khng c ngha rng mi hot ng c ngh ra nh mt cch gy bt li cho WRONa u hp l. Th d, tng v ra tc l, s ku gi lm vic chm m xut hin y khng c v l khn ngoan. Trong thi gian chin tranh, khu hiu ny c ngha bi v nhng ngi Ba Lan khi lm vic cho cc i qun ca Hitler. Ngy nay, s l v l cho rng tt c vic sn xut u c dng lm hi cc li ch quc gia. Khu hiu Leninist cng xu, cng tt l v ngha trong tnh hnh hin nay, v nhng ngi Ba Lan c th phi tr mt ci gi cao mt ngy trong tng lai nu h hy hoi o c lm vic hm nay. Chng ta phi tm nhng cch pht trin x hi dn s v khng ch m nhim cc hot ng n gin nhm gy phin toi cho nhm o chnh. Nhng, trn ht, chng ta phi to ra mt chin lc hi vng cho nhn dn, v ch cho h thy rng nhng n lc v ri ro ca h c mt tng lai. S chng i ngm s khng thnh cng trong xy dng mt s i lp quc gia rng ri m khng c mt chin lc nh vy, m khng c nim tin vo mc ch ca hnh ng. Nu khc i, th s phn khng s rt cuc chng l g hn mt li chng o c hay mt phn ng gin d. V phong tro s thi l mt phong tro bit v cc mc tiu chnh tr ca n, c v trang bng s kin nhn v tnh kin nh, v l kh nng chin thng. Thay i Ngay lp tc v Trng Chinh Nhng mc tiu c bn ca on kt ngm l r rng: to ra mt x hi tht, mt Ba Lan t do, v quyn t do c nhn Ba Lan. Khng php mu chnh tr no s gip nhng ngi Ba Lan nu h khng t gip mnh. Mt nh nc Ba Lan dn ch s chng bao gi sinh ra nu nhng kt cu dn ch khng tn ti trc trong x hi Ba Lan. V c lp vi thnh cng th ch ca s chng i ngm, mt c s cho nn dn ch Ba Lan ang c to ra ngy hm nay. N nm trong lnh vc o c. Tm quan trng ca lnh vc ny l r. din gii [nh vn] Tadeusz Konwicki, c nhiu hn logic ng n trong s tn ti ca s chng i ngm. Cng c mt nhu cu. Nu khc i, th chng ta s tr thnh nhng ngi ln v bin mt, nh mt bn sc dn tc ca chng ta. Ti bit rng khng gi tr o c c khi qut ha no c th thay th cc trin vng chnh tr c th.

55

Hai chin lc ng c xem xt: chin lc thay i ngay lp tc v chin lc trng chinh. Chin lc u gi s c mt s bng n d di v t pht ca s bt mn x hi. Mt s bng n nh vy, cho d b trn p mt cch m mu, c th dn n mt s phn ha bn trong chnh ph v khi phc li kh nng v tha hip vi on kt. S chng i ngm phi sn sng cho c bn thn chn ng v cc cuc m phn tip sau . N phi hnh dung ra nhng cch ngn chn s mu v ng h nhng i hi chnh ng; n phi vch ra mt cch chi tit mt tha thun x hi tim tng m bao gm vic hy b qun lut, mt tng n x cho cc nn nhn ca n (nhng ngi b b t, b sa thi khi cng vic, vn vn), v s thc thi cc ha c x hi. C v rng ch mt s tht bi ngon mc ca nhng k hoch bnh nh ca WRONa c th khi phc chng trnh ngh s, kh nng v mt tha hip thc gia chnh quyn v nhn dn. Nu khc i, th chnh quyn s khng nhc nhch mt ly. Nhng iu ny khng c ngha rng chng ta phi da vo mt s ng i u gia phong tro chng i ngm v chnh ph cho thnh cng ca nhng n lc ca chng ta. Ngy nay, bt c s i u no chc hn dn n tai ha, v WRONa y quyt tm v s khng li cho d mu c chy thnh sng. Mt s tha hip phi tnh n nhng thc t sc mnh. Nu n l mt s tha hip thc, n phi din t mt cch r rng ngha ca vai tr lnh o ca ng trong nh nc v ca s tun th cc hip c quc t. Khng c bc qua ng ranh gii trong mt s tha hip, l s t b tnh t tr ca nghip on. Nghip on Lao ng c lp v t qun on kt c th chn t chc li kt cu ca n v xem xt li cng lnh ca n, nhng ch theo quyt nh c ch quyn ca i hi ca n. Cho php chnh ph can thip vo cng vic ni b ca on kt, tc l chp nhn vai tr lnh o ca PUWP trong mt nghip on lao ng c lp v t qun khng dn n s tha hip m n s n p nghip on. Vn v hip c quc t cng quan trng. S phn u ca chng ta cho s tht v lch s ca cc mi quan h Ba Lan-Nga phi c phn bit mt ln cho mi mi vi s tuyn truyn chnh tr chng-Soviet. Mi quc gia c quyn bit s tht v lch s ca chnh n. Mt s nh gi v tnh hnh quc t hin ti cn mt s nh gi im tnh v nhng kht vng v nhng nng lc ca chng ta, v nhng thit hi tim tng v nhng li lc c th c. Mt s nh gi r rng cc vn ny l quan trng, c lp vi vic chng ta lm g v cc cuc m phn vi PUWP hay WRONa; n to thnh vn trung tm cho tt c cc

56

chin lc Ba Lan, k c chin lc trng chinh. Chin lc ny da trn gi thit rng elite thng tr hu nh bt lc mt cch kinh nin hc t nhng kinh nghim sau chin tranh ca n, rng cuc chin tranh dng gia mt x hi dn s c t chc v b my quyn lc s ko di. Gia chng, nhng thay i ng k c th xy ra Lin X, nhng thay i kh d on nhng cng kh tnh n. Bt chp nhng thay i nh vy, Ba Lan s vn l tiu im chnh tr ca mi nh nc Nga. V nhng ngi Ba Lan s phi tm hiu c nhng quan h g vi bt c nh nc no nh vy. Ni cch khc, ti ng vi kin ca Stefan Kisielewski [nh vn chnh tr] rng bn thn nhn dn chng ta phi tip cn vn v cc mi quan h Ba Lan-Nga. Ti ng rng ngy nay iu ny nhn ging mt ngh k quc. Nhng nu tr thnh c th, th s thiu vng mt k hoch s chng t l s thin cn mt cch khng th tha th c. Khng c ch y tho lun nhiu kha cnh ca vn ny. Chng ta hy ch nh rng nh mt xut pht im cho mt phn tch cc quan h Ba Lan-Nga chng ta c th c ci nhn khc vo mi dung ca cc hip nh Yalta, m, trong khi t Ba Lan trong phm vi nh hng chnh trqun s Soviet, cho nhng ngi Ba Lan s la chn h thng chnh ph ca h. Hip nh Yalta khng quy nh s cai tr ca PUWP, s cai tr ch l hu qu ca khng b, cc cuc bu c gian ln, v vic Stalin vi phm hip nh. tng trng chinh phi gi s s c lp ca WRONa v PUWP hay s mt tn nhim ca h thng chnh ph hin tn c trong con mt ca Lin X. iu khng th tng tng c v cn tr mt s xem xt li c bn bn chnh tr ca th gii l, Lin X s n gin b ri Ba Lan; iu c th, tuy vy, l PUWP s tr nn hon ton khng ng tin cy, qun i ca n khng tin cy c v d ng theo binh bin, v mt s can thip v trang vo Ba Lan l qu t v mt chnh tr. Nhn dn Ba Lan phi chun b cho mt tnh hung c th xy ra nh vy. Nhng tip tc kch ng mnh s gin d chng-Soviet, bt li cho t duy r rng v cc mi quan h Ba Lan-Nga, l mt sai lm v ngha m c th dn thng n tai ha. Chin lc trng chinh i hi s kin nh, ch ngha hin thc, v s kin nhn. y khng phi l nhng s tm thng. Chng xc nh mt cng lnh ca hnh ng gian kh, ri ro, v thng khng hiu qu, i mt vi s n p v chu mt o tng ca cng vic v ci cch kinh t, hnh chnh, php l, v gio dc v v truyn b cho cng chng mt quan nim v mt Ba Lan theo ci cch. Mc nhn thc chung s quyt nh tnh hiu qu ca nhng hot ng ny. Hn bao gi ht, nguyn l v gio dc quc gia c bn phi to thnh mt phn ca

57

chin lc khng c ny. trch mt bi ca yu nc, Mi h gia nh s l mt pho i cho chng ta. y l v sao hon ton thit yu rng chng ta trnh by r rng mt cng lnh ging nh cng lnh do PPN4 a ra vi nm trc, ku gi vic gio dc x hi cho mi tr em. Din t n mt cch rng hn: l thit yu rng mt loi sch gio l vn p dn s c son tho m s xc nh cc ngha v c bn Ba Lan thi qun lut. Ch c mt nh ch m nhng kin ngh ca n v nhng vn ny s c nhn dn chp nhn: Gio hi Cng gio. Gio hi di Qun Lut Nhiu c vit v Gio hi Cng gio Ba Lan. Nn nh rng vai tr ca Gio hi tng rt nhiu. Gio hi c l mt bn ca xung t hin tn gia chnh quyn v x hi, ln l mt nh ha gii trong xung t . Gio hi l mt bn ca xung t bi v n by t nhng kht vng c bn ca x hi v n l pho i hot ng chnh thc duy nht ca s phn khng ca x hi. Nhng Gio hi cng l mt nh ha gii, ngi xy cc nhp cu hiu bit gia cc nh cai tr v nhng ngi b tr. Ngay c trc 13 thng Mi Hai, 1981, trit gia v nh thn hc Cha Jzef Tischner xc nh vai tr ca Gio hi trn v i chnh tr nh vai tr ca mt nhn chng, khng phi vai tr ca mt nh ch chnh tr. Nu ti hiu ng tng ca ng, s lm chng ny m bo tnh chn thc ca cc tha thun v ca vic thc thi chng di nh sng ca cc gi tr Kit gio c bn: s tht, nhn phm, v s ha gii. Ti a thm vo danh sch ny vai tr ging dy. Ti ngh rng l mt nhn thc sai lm k vng t Gio hi mt cng lnh chnh tr. Tuy vy, mt loi sch gio l vn p dn s cho thi gian qun lut hp hon ton vi lnh vc quan tm ca thy tu cho tnh trng o c ca quc gia. S l t nhin nu cc d n cho mt sch gio l vn p nh vy c a ra cho tho lun cng ht nh cc lun ca Hi ng Gio trng v mt s hiu bit quc gia tng c lm. Ti tin rng s phn bit ny gia hot ng chnh tr v gio dc l quan trng, v c mi nguy him v trao cho Gio hi nhng hy vng m n khng th hon thnh. T cc ti liu ca Gio hi nhn dn c th
4

PPN, tc l, Lin minh Ba Lan v c lp, l mt nhm tr thc nhng ngi vo cui cc nm 1970 a ra nhng phn tch v mt s vn chnh tr quan trng v phc tp nht. N l nhm i lp duy nht khng l tn ca cc thnh vin ca mnh.

58

chn ra nhng th m c v a ra nhng n thuc chnh tr c th, h c th tng tng rng h nhn thy s lnh o tim tng cho phe i lp chnh tr bn trong hi ng gim mc, v cui cng khi h c th min trch cho chnh h v trch nhim trong nim tin rng cc hot ng ca Gio hi s p ng nh mt s thay th cho nhng hot ng ca ring h. Chng ta hy ni thm rng ngy nay Gio hi phng s nh mt thy gio cho ton b x hi, v rng v th s l tai hi cho vi nh hot ng th chim ot uy quyn ca Gio hi. Cng l ng tic nu cc chng trnh v cc chin thut b che giu ng sau mt tin ca nim tin v ch ngha tng trng Cng gio. V cn c thm mt th: Gio hi l khng th sai lm v cc vn gio l tn gio, nhng n c th phm nhng sai lm nh n phm trong qu kh v nh gi tnh trng ca x hi. Vic ny c th xy ra ngy cng thng xuyn hn vi c nhn cc thy tu. V th, v vn ny, phi duy tr tinh thn ph phn thng thng c th p dng c cho bt k kin con ngi no v cuc sng ca x hi. Ti thy ci g sai lm trong tuyn b c a ra bi mt thy tu ni ting Gdansk rng thanh nin ng thi khng cn ngi cm thch hay ngi st.5 Ti tin rng chng ta cn nhng b phim nh hai tc phm gy n tng su sc ca Andrzej Wajda v cng cn cc c tnh cng rn v khng khoan nhng m Wajda trao cho cc nhn vt chnh ca ng. Khng phi nhng ngi ging h l nhng ngi chng ta phi s hm nay m ng hn [chng ta phi s] cc c nhn c u g v xng sng cao su. Ti mun a ra bnh lun ny bi v nhng mu toan tch on kt khi cc gi tr v truyn thng c phn nh trong cc phim ca Wajda c th c dng chia r phong tro phn khng, e da bn cht a nguyn ca n. Cc hot ng c th ca Gio hi bo v nhng ngi b hi v b lm nhc, gip nhng ngi b ngc i v gia nh h, bo v cng khai s tht v mi quan tm cho s bnh yn x hi l nhng thnh tu ln trong i sng quc gia. Nh chng, nhng sng kin li c thc hin, v nhng hn o mi ca s t tr hnh thnh gia nhn dn. Bng cch ny, quc gia ang trn tnh li sau c sc thng Mi Hai. Phong tro phn khng, vi tt c thi v hnh thc

Ngi Cm thch (1978) l cu chuyn v mt cng nhn ngi tr thnh anh hng lao ng x hi ch ngha Ba Lan Stalinist. Ngi St (1981) gii thiu con trai ca ngi cng nhn ang tr thnh lnh o ca phong tro i lp Ba Lan ca cc nm 1970. C hai phim u do Andrzej Wajda lm.

59

khc nhau ca n, ang c ti sinh. V Gio hi ang li m rng chic bo v ca n trn phong tro ny. Bng ma ca Ngi b m nh S chng i ngm s khng bao gi tha mn tt c nhu cu ca x hi cho mt phong tro phn khng. N ch c th l mt phn ca phong tro ny, v li ch quc gia i hi chng ta tm kim mt mu s chung cho cc loi hot ng khc nhau, nhng tnh kh khc nhau, v cc m hnh lin quan khc nhau cho t quc chng ta. Phong tro phn khng phi dy quyn t do v dn ch. c tnh ca phong tro s xc nh c tnh ca Ba Lan khi n ni ln t trng thi chin tranh. Nhng ci bng ca ngi b m nh ca tiu thuyt ca Dostoyevski hin ra l l trn mi phong tro phn khng ngm. Mi m mu u ph hoi o c. Tinh thn ca mt gio phi s dng mt ngn ng ca ring n, da trn cc nghi l kt np, trn cc chin thut m mi th l thuc vo, trn mt thi cng c i vi s tht, v trn s bt chp bt k gi tr no m khng phi l chnh tr, hng thnh trong y lng ca n. C mt kiu nh hot ng-m mu n nht, m cc c tnh ca ngi bin anh ta thnh hu ch trong s chng i ngm nh chng l nguy him v sau. Mt nh hot ng nh vy phi a ra cc quyt nh c on, phi khng tin nhng ngi mi n v nhng ngi l. Mt tinh thn dn ch khng phi l mt trong nhng c hnh i hi bi mt s m mu; ch ngha a nguyn khng phi l kiu c n a thch. S chng i ngm c lp ngi dn khi mi v ca i sng hng ngy, bp mo cc trin vng, sinh ra ch ngha tuyt i v s bt khoan dung nguy him. m mu i hi s bt tun i vi k th v s tun lnh i vi mnh lnh trung tm b mt. N tuyn b s bnh ng nhng bn trong bn thn n i s l thuc theo th bc. m mu pht trin mnh trn tinh thn ca Mani gio (Minh gio): Ai khng vi chng ta l chng li chng ta. N c to ra u tranh chng s p bc cnh st, nhng i vi cnh st n tr thnh trn a l tng hot ng. Lc lng cnh st n r trong mt ng vi s chng i ngm: n thm nhp vo, by ra cc cuc khiu khch. Khng c s chng i ngm, cnh st chnh tr sng mt cuc sng tht vng, nhng khi m mu tn ti cnh st tr thnh mt quyn lc, mt nh nc bn trong nh nc. i khi cnh st tr thnh mt nh nc c ch quyn bn trong mt nh nc khng c ch quyn. Cc hot ng cnh st tp trung vo s khiu khch to ra mt loi hysteria (chng cung lon) chng-khiu khch trong th gii ngm. i

60

khi tnh c rng s iu tra c tin hnh bi phn gin ngm thay th cho s phn tch cc qu trnh x hi. Mt ch ton tr thy bn tay ca k th ngm ca n trong mi cuc khng hong; s chng i ngm chng ton tr bt u thy r s dnh lu ca cc c v cnh st n np trong mi trng hp ca cc tht bi ca n. y l nhng mi nguy him i cng s chng i ngm. y l ci nhng k th chnh tr v t tng ca m mu vit v n. y c l l v sao nhng nhn xt nh vy him khi c chp nhn mt cch vui lng. Ngi m mu l tng ha s chng i ngm, iu khng ngc nhin, nhng y chnh xc l v sao anh ta phi lin tc c nhc nh rng khng phi s khng b cnh st l ci s gy ra s tht bi tht, m l s th khng thn thin ca x hi. Mt s chng i ngm m b tch ri khi c s tt phi tr nn thoi ha v yu. Nhng c ch ny, m k th nhn bit d dng v vui v khai thc, l d thy hn t bn ngoi. Nhng khi ti li trong phong tro chng i ngm, khi ti li tr nn bn rn vi vic trnh con mt ca c v, vi vic t chc mt cuc hp , vi vic vit t ri c bit , ti cng s qun tt c iu ny, ti s tr nn m qung i vi nhng him ha ny. Ti s khng c nng lc, thi gian, v s can m bit v chng, phn tch v m t chng. y l v sao ti vit v chng hm nay, khi ti ngi an ton ng sau cc song st Bialoleka. Mt Cht Phm gi Phong tro chng i ngm phi bit lm th no din gii cc nhu cu ca x hi v tm ra cc cng c linh hot tha mn chng. N phi hp dn i vi nhn dn v n phi l thit yu i vi h. Nhng iu ny l nhng li ni nhm; gi vng chng, tuy nhin, chng ta phi lm r cho bn thn chng ta v cho nhng ngi khc rng, l khng thc t tnh n mt s quay tr li tnh trng trc ngy 13 thng Mi Hai 1981, tnh n mt chin thng ngon mc, vi c hnh c tng thng v thi xu b trng pht. on kt ngm phi khng tm cch tr th, m ng hn tm mt s la chn dn ch thay th. Dn ch l mt gii php khng d, cng chng khng rc ri. N sinh ra trong au n, c cng c trong xung t; n ch cho thy cc c hnh ca n sau thi gian di. y l v sao chng ta khng c ha bu tri cho chnh chng ta v cho nhng ngi khc, v n khng phi l mt gii php ngay lp tc v dt khot cho nhng rc ri ca Ba Lan ang ch i chng ta, m

61

ch l ri ro, cng vic cc nhc, v s tht vng. y thng l gi ca t do. C v i vi ti rng phong tro chng i ngm ngy nay khng cn cc nguyn tc o c v cc cu trc t chc ca mt qun i hay ca mt ng loi Leninist. Ci n cn l mi lin kt ca nhng mc ch chung v s on kt trong hnh ng. V s tn trng c nhn. V s tn thnh a nguyn. C v i vi ti rng phong tro chng i ngm khng c ha hn mt th gii khng c xung t. Ti ngh rng n phi gi mt cng lnh hnh ng thc tin cho ci cch, mt cng lnh cho s t v x hi, nhng s tip xc vi vn ha thc v cc gi tr vn ha, s tham gia vo i sng dn s v tr thc ch thc. Cng thm mt cht phm gi, mt cht tnh anh em. V mt hi th hng ngy ca s tht. Ca s tht m mi s tha hip u l tm thi, m mi gii php chnh tr u l ho huyn. Bi v, nh mt trit gia vit, tr i vi ngi cht, tt c cc gii php u l ho huyn. y l ci ti ngh. Hy ti kt thc vi mt suy ngm c nhn. S dnh lu vo chnh tr trong mt ch c ti ton tr lun lun giao ng gia hai ng c thc y ca con ngi: nhng nhu cu v bng chng o c v v tnh ton chnh tr. Nu s dnh lu mt mt trong nhng ng c thc y ny, n tr thnh hoc s rn dy khng hiu qu hay s li ko v o c. C hai l nguy him, nhng c hai, trong mt chng mc, l khng th trnh khi. i vo hot ng ngm ngi ta phi t b tnh n nh ngh nghip v cuc sng gia nh. Ngi ta phi tnh n kh nng b t v c n. Ngi ta phi bc ra bn ngoi tnh hp php, bng cch y t b nhng quan tm chin thut v chnh tr ng h mt s la chn o c c bn. Nhng c hiu qu trong s chng i ngm, ngi ta phi lp i lp li t b nhng quan tm o c cho nhng quan tm chnh tr. La politique d'abord (Chnh tr trc tin)! Kh tranh lun vi iu ny. y l v sao ti tin rng s chng i ngm cng cn nhng ngi m i vi h bng chng o c l c gi tr hn tnh hiu qu chnh tr, nhng ngi m khng coi s chng i ngm nh mt trng hc cho nhng ngi i l elite quyn lc tng lai, nhng ngi m hiu rng s dnh lu chnh tr ca h s kt thc trong thi k bnh thng khi mt s chng i ngm s khng cn cn thit, nhng ngi m tuyn b rng thi k bnh thng s i hi cc phm cht khc, cc c tnh khc, nhng ti nng khc vi ca chnh h. y l nhng suy ngh ca ti Bialoleka sau hai mi tun u ca cuc chin tranh k l nht ny trong tt c cc cuc chin tranh Ba Lan.

62

P.S. Mt s ting ni trong tho lun xy ra trong bo ch nghip on ngm n vi ti sau khi ti vit vn bn ny. Bn c s d dng nhn ra s ging nhau ca nhiu nhn xt ca ti vi cc lun im ca cc bi bo . Nhng t tng m c v gn nht vi ca ti, tuy chng khc mt cht gia bn thn chng, trong khi vn ging v cc dng t tng chnh, l nhng t tng ca Zbigniew Bujak, Wiktor Kulerski, v Zbigniew Romaszewski [cc lnh o ca phong tro chng i ngm]. Thng Nm, 1982

63

Mt bc Th gi Tng Kiszczak 1983

Adam Michnik
T: Adam Michnik, con trai ca Ozjasz 37 ng Rakowiecka, Warsaw; ang b giam gi iu tra. 10 thng Mi Hai 1983. Gi: B Ni V Tng Czeslaw Kiszczak, Warsaw.
Ti nhn c th ca ng; ng Rzewuski, v ti tho lun k lng v ngha ca n trong thi gian di, t hi liu ti c nn tr li n hay khng. Mt ngi t t, tuy vy, khng che giu nhng ngh ca anh ta, coi khinh s tin l nguyn tc ca anh ta, v y l cch ti s i x vi ng by gi, tha Ngi. Vi t cch mt cng dn, ti khng c kh nng theo li khuyn ca ng, m lm ra v c tnh yu t do gy cm hng nhng b lm mo m bi nhiu s di tr v da vo lc lng nc ngoi. Nhng ngi v tnh kiu cng v t li ca chnh mnh dm bn mu ca ng bo h l mt iu nhc i vi dn tc h v l nhng k phn bi t quc h. y l cch ti ngh v ng, tha Ngi. (T mt bc th ca Hong t Jsef Poniatowski gi cho Hetman Seweryn Rzewuski, mt thnh vin ca Targowica.) 1

Vo u thng Mi Mt, ti y phn n vi ng x ca cc nhn vin ca b ng, ti gi khiu ni cho ng. Trong th khiu ni ti lu ng n s bn tin ca cc hnh ng ca h, m gm vic tch thu cc s nh ca ti m ti mang theo mnh vi s cho php ca cng t vin, tc ot vic i b thm hng ngy ca ti c cc bc s ca ti khuyn, v e da ti bi v thng tin no c radio phng Ty truyn i. Khng phi l b mt i vi bt k t nhn no trong Snh iu tra th Ba ti nh t Mokotw rng cc hnh ng n p c thc hin theo lnh t ngnh an ninh. Tn ngi cng khng b mt, th d, th
1

Theo s xi gic ca N hong Nga Catherine i , mt s qu tc Ba Lan lp ra Lin minh Targowica trong nm 1792. Tip sau n l S chia ct th Hai ca Ba Lan vi cc phn ca t nc c hp nht vo Nga v Ph. Nh th tn a l Targowica tr thnh ng ngha vi s phn bi dn tc.

64

trng ti ch ca h l i t Tamborski t B Ni V. Trong th ca mnh ti vin dn n cc tiu chun danh d m buc tt c nhng ngi vn minh v cm s i x xu vi cc i th chnh tr b t v khng c phng th. Vi ngy sau ti hi mt trong nhng ngi n thm ti kim tra vi vn phng ca ng xem ng nhn c th ca ti cha. Ti ht sc ngc nhin v vic ng bo ngi ny rng vt qu nng lc ca ng kim ch cc hnh ng ca cc thuc cp ca ng. ng tuyn b bn thn ng bt lc tr li cc cun s ca ti cho ti. ng c quyn lc, tuy vy, ngn cn ti vi mt s la chn hi k l rng hoc ti ngh Noel ti Cte d'Azur hoc khc i ti s i mt vi vic x n v nhiu nm trong t. ng cng m bo vi ti rng sau phin x , mt khi cc nh chc trch cn rng cam chu iu , th s l qu mun i vi ti ri khi nc. Bng cch y ti c bit rng b trng b ni v Ba Lan thy kh hn kim ch tnh him c ca cc c v an ninh qu hng hi so vi vic tin on bn n m mt ta n qun s s a ra i vi ti, v rng, ngoi ra, ng thm ch c th a ra li mi cho ho phng v mt t ngh mt Cte d'Azur. Linh hn ng rng ri nh tho nguyn Ukraina, tha i tng. p li n hu ca ng, hy cho php ti theo ng Zagloba2 biu ng ngai vng H Lan. Vng quc H Lan, Vua Kiszczak Nht: ng khng thy cc chc danh ny p ? Khi vo u thng Mi Mt ti c trong bo ng, Trybuna Ludu, tuyn b ca Jerzy Urban rng ti c th c t do ch nu ti ri Ba Lan, ti phn ng c nh y l mt tr a khc ca nh bnh lun c ti ny, ngi lm hi ht sc trm trng khi c b nhim lm ngi pht ngn chnh ph ca Cng ha Nhn dn Ba Lan. C l ng ta khng lm hi nhiu cho chnh ph ca Tng Jaruzelski v s kh kh lm hi uy tn ca n thm na Ba Lan hay nc ngoi. Nhng ng ta gy ra nhiu thit hi cho bn thn ng ta bng vic trnh by nhng nhn xt d dm nh vy t Szpilki [tp ch tro phng ni Urban lm vic] nh nhng xut ng xem xt nghim tc. Cha y mt thng trc , trong thng Mi, Jerzy Urban trn an cng chng rng cc t nhn chnh tr c giam tch bit v khng cng vi nhng ngi phm ti thng thng. Hy hnh dung trong s ng nghch hon ton ca ti, ti coi tuyn b ny mt cch nghim tc v i rng ti c a vo mt x lim vi cc t nhn chnh tr khc, v ti b giam vi cc thng
2

ng Zagloba, tuy l mt nhn vt chm bim, l mt trong nhng nhn vt chnh ca tc phm ni ting Trilogy (B Ba) ca Henryk Sienkiewicz (1884-1888).

65

phm. Nhng ng trng nh t, Thiu t Andrzej Nowacki, v sau ng, trng ca Ta n Qun s Warsaw, i t Wladyslaw Monarcha, rt tt gii thch cho ti rng Urban khng bit nhng g ng ta ni v v khng bit cc quy nh. Nh th, sut t vic rc ri ti coi li pht biu ca ngi pht ngn ca Tng Jaruzelski nh nhng mu chm bim v vi t cch nh vy, ti thng thy chng kh tiu khin (ti s gii thiu, th d, kin ca ngi pht ngn v Lech Walesa nh l c bit khi hi). Cng theo tinh thn ny ti c nhng nhn xt ca ng ta v kh nng mua quyn t do bng cch ri khi nc. Li mi cho ca ng v mt dp ngh Noel Cte d'Azur, tuy vy, khin ti xem xt li tm quan trng ca nhng li ngh khc thng ny. Ti vit l th ny ch nhn danh ring c nhn ti, nhng ti c l do tin rng hng ngn ngi Ba Lan s ng vi ti. Ti rt ra kt lun rng xut ca ng cho ti c ngha rng: 1. ng tha nhn rng ti chng lm g m s cho quyn vn phng cng t vin tun th lut buc ti ti v vic chun b lt chnh ph bng v lc hay lm suy yu nng lc phng th ca nh nc hoc m s cho quyn ta n tun th lut tuyn b ti phm ti. Ti ng vi iu ny. 2. ng tha nhn rng bn n ca ti c quyt nh lu trc khi m phin x ti. Ti ng vi iu ny. 3. ng tha nhn rng bn co trng c vit bi mt cng t vin phc tng mnh lnh v bn n c tuyn b bi mt ban bi thm phc tng mnh lnh s l ht sc v ngha n mc chng ai s b nh la v rng chng s ch mang li vinh d cho k b kt n v s h thn cho nhng ngi kt n. Ti ng vi iu ny. 4. ng tha nhn rng mc ch ca cc th tc php l khng phi l thc thi cng l m gii thot chnh quyn khi cc i th chnh tr gy bi ri. Ti ng vi iu ny. T y tr i, tuy vy, ti bt u khng ng . V ti tin rng: 1. tha nhn s bt chp ca ngi ta i vi lut mt cch cng khai n vy, ngi ta phi l mt k ngu xun. 2. mi cho mt k, b giam trong t cho thi hn hai nm, i ngh Cte d'Azur i ly s t st o c ca hn ta, ngi ta phi l mt con ln.

66

3. tin rng ti c th chp nhn mt kin ngh nh vy l i tng tng rng mi ngi u l mt cng tc vin ca cnh st. Ti bit rt k, tha i tng, v sao cc ng cn s ra i ca chng ti: nh th cc ng c th bi nh chng ti trong cc bo ca cc ng vi sinh lc tng gp i nh nhng ngi cui cng cho thy b mt tht ca h, nhng ngi u tin thc hin cc lnh ca nc ngoi v sau c thng bng s xa hoa t bn ch ngha. Nh th cc ng c th cho c th gii thy rng cc ng l cc nh t do cao thng v chng ti l nhng k tin nhu nhc. Nh th cc ng c th ni vi nhn dn Ba Lan: hy xem, ngay c h t b, ngay c h mt nim tin vo mt Ba Lan dn ch v t do. cho, trn mi th khc, cc ng c th ci thin hnh nh ca cc ng trong con mt ca chnh cc ng; nh th cc ng c th tuyn b vi s nh nhm: rt cuc h khng tt hn chng ti. Bi v chnh tng rng c nhng ngi lin tng Ba Lan khng vi mt gh b trng m vi mt x lim nh t, nhng ngi a ngh Noel di s bt gi hn mt k ngh min nam nc Php, lm bi ri cc ng mt cch su sc. Cc ng khng th tin rng c nhng ngi nh vy. y l v sao, trong bi pht biu gn y nht ca ng ti Quc hi, ng, tha i tng, trong s nht nha ca nhng s buc ti ca ng, chm xung mc ca tc gi kinh in Ba Lan trong hnh thc ngh thut ny, Stanislaw Radkiewicz.3 y l v sao, ngay c gia cc ng vi nhau, ng gi chng ti l cc ngh s la bp ln (bi v chng ti c cho l nhn c cc ch th v tin t tnh bo Hoa K) hoc l nhng k ngu xun ln, nhng k cung tn (bi v chng ti th ngi trong t hn l i do trn cc i l Paris). Chc chn, khng mt ai trong cc ng n o mt giy nu i din vi mt la chn nh vy. ng khng th ngh v chng ti theo cch khc bi v, vic lm nh th, d ch trong mt phn ca giy ng s khng trnh khi buc phi tm hiu s tht v chnh ng. S thc rng ng l con ln nhc, thch th on; s tht rng cho d tng c mt tia t t trong tri tim cc ng, cc ng chn cm gic ny t lu trong cuc tranh ginh quyn lc tn bo v bn thu m cc ng tin hnh gia cc ng vi nhau. y l v sao, nhng k v li cc ng li mun ko chng ti xung mc ca chnh cc ng.
3

Stanislaw Radkiewicz, kht ting v tnh tn bo v nhn tm, l mt b trng cng an Ba Lan Stalinist.

67

Phi, ti s t chi cho ng khoi cm . Ti khng th on tng lai v ti khng c tng no liu ti vn cn sng thy s thng li ca s tht i vi s gi di v s thng li ca on kt i vi ch c ti chng cng nhn hin ti ny hay khng. im quan trng, tha i tng, i vi ti l, gi tr ca cuc chin u ca chng ti nm khng cc c hi chin thng ca n m ng hn gi tr ca s nghip. Hy c ch t chi nh ny ca ti l mt s ng gp nh cho ngha ca danh d v phm gi trong t nc ny m tr nn ngho nn hn mi ngy. i vi cc ng, cc nh bun quyn t do ca nhng ngi khc, hy n l mt ci v vo mt. i vi ti, tha i tng, nh t khng phi l mt s trng pht au n nh vy. Vo m thng Mi Hai , khng phi ti l ngi ln n m l quyn t do; khng phi ti l t nhn b giam gi hm nay m l Ba Lan. i vi ti, tha i tng, s trng pht tht s s l, nu theo lnh ca ng ti phi lm gin ip, pht mt di cui, bn cc cng nhn, thm vn cc t nhn, v a ra cc bn n nhc. Ti hnh phc thy mnh bn ng, gia cc nn nhn v khng phi gia nhng k i x tn nhn. Nhng tt nhin ng khng th hiu iu ny: nu khng th ng khng a ra nhng xut ngu xun v i bi nh vy. Trong i sng ca mi ngi ngay thng c thi khc kh khn, tha i tng, khi tuyn b n gin ci ny l en v ci kia l trng i hi s tr gi cao. C th mt mng trn sn c ca Thnh, ng sau hng ro dy thp gai ca Sachsenhausen, ng sau cc song st ca nh t Mokotw. Vo lc nh vy, tha i trng, mi lo ca mt ngi t t khng phi l ci gi anh ta s phi tr m l chc chn rng trng l trng v en l en. Ngi ta cn lng tm xc nh iu ny. Din gii li ni ca mt trong nhng nh vn ln ca lc a chng ta, ti mun gi rng vic u tin ng cn bit, tha i tng, ci g l vic c lng tm con ngi. C th l mi i vi ng rng c hai th trn th gii, ci xu v ci tt. C th ng khng bit rng ni di v lng m l khng tt, rng phn bi l xu, b t v git ngi cn xu hn. ng lo rng nhng th nh vy c th l thit thc, chng b cm. ng, tha i tng, b cm. Ai cm chng? i tng, ng c th l b trng ni v mnh, ng c th c s ng h ca cng quc tri t sng Elbe n Vladivostok v ca ton b lc lng cnh st ca nc ny, ng c th c hng triu k ch im v hng triu ng zloty mua sng, sng phun nc, cc dng c nghe ln, nhng cng tc vin, nhng k ch im, v nhng nh bo

68

tin; nhng ci g v hnh, [nh] khch qua ng trong bng ti, s xut hin trc ng v ni: vic ny ng khng c lm. l lng tm. Ti chc chn rng bc th ny i vi ng s c v l mt bng chng na v s ngu n ca ti. ng quen vi s cu xin hn h, vi nhng bo co cnh st v nhng t gic ca nhng k ch im. V y vn c mt ngi hon ton nm trong tay ng, ngi b cc cng t vin ca ng quy ry, ngi s b cc thm phn ca ng kt n, v ngi dm ging cho ng v lng tm. Lo xc n th no! Tuy vy, ng khng cn c th lm ti ngc nhin na. Ti bit rng ti s phi tr ci gi t cho bc th ny, rng cc thuc cp ca ng by gi s th lm sng t cho ti v di y ca nhng kh nng ca h thng nh t nc ny m ang xy dng ch ngha cng sn. Nhng ti cng bit rng ti chc chn ng. y l v sao ti khng xin ng n hu no. Tr mt n hu: Ti xin ng hy ngh li. Khng phi v s phn ca ti, bi v ti hy vng chu c bt c tng mi no m cc i t v cc thiu t ca ng c th ngh ra. Hy ngh v chnh bn thn ng. Khi ng ngi vo ba ti Noel, hy ngh mt lt rng ng s phi chu trch nhim v cc hnh ng ca ng. ng s phi gii trnh v vic vi phm lut. Nhng ngi phi au kh v b lm nhc s biu ng mt s thanh ton. N s l thi khc c nghit i vi ng. Ti hy vng rng vo thi khc ng s tm c cch gi phm gi c nhn ca ng; v ti chc ng s can m. ng th gii ti cho mnh, ging nh cc ng nghip ca ng t cc chnh ph tin nhim ca ng, vi lun iu rng ng chng bit g, bi v nhng li bo cha nh vy khng tranh th c s thng hi ng m l s khinh r ng. V phn mnh, ti hy vng khi sinh mnh ca ng b nguy him, ti s c kh nng xut hin kp thi gip ng nh ti lm Otwock khi ti gip sinh mnh ca vi thuc cp ca ng, rng ti s c kh nng t bn thn ti mt ln na bn ca cc nn nhn v khng phi bn ca nhng ngi gy ra nn nhn.4 D l, v sau, ng li ln na phi ngc
4

Vo ngy 8 thng Nm 1981, mt m ng th hnh hnh mt cnh st v t n cnh st Otwock gn Warsaw v c lm ngui i bi s can thip y kch tnh ca Michnik. Cu ni m u by gi tr nn ni ting ca ng l: Hy nghe ti, tn ti l Adam Michnik v ti l mt Lc lng Chng X hi ch ngha.

69

nhin v tnh ngu n khng th sa c ca ti v quyt nh nht ti vo nh t li ln na.

70

V cc cuc Bu c 1984
Adam Michnik, con trai ca Ozjasz Warsaw, ng Rakowiecka, Nh t iu tra Snh 3, Khu 2, x lim s 11 Tuyn b V sao nhng ngi cng sn cn cc cuc bu c hi ng Nhn dn thnh ph ny? chn cc y vin hi ng mi? Khng, cho vic ny h khng cn cc cuc bu c. thuyt phc ai rng h c c s y nhim ca x hi cho cc hnh ng ca h? Khng. Khng ai, ngay c cc b v ca h cng khng tin iu ny. lm ra v vi Moscow v phng Ty rng tnh hnh Ba Lan n nh? Khng. Cc cuc biu tnh thng Nm va qua ph hoi tt c cc k hoch nh vy. Moscow c nhng knh thng tin tt hn, v phng Ty cha tr nn hon ton ngu n n vy tin iu ny. Nh th c l h lm vic tm ra cho chnh h rng h xoay x hm da c bao nhiu ngi? Khng. Ngay c h khng th nhn c d liu thc. Kt qu ca s b phiu s lun lun b gian ln, chng lun lun mc ca cc y ban bu c. H c l do khc t chc cc cuc bu c ny. Chin dch bu c l giai on tip theo ca chu trnh c [ph th tng] M. F. Rakowski gi l ph xng sng o c. iu cng l ngha ca cuc chin tranh thnh gi.1 Mt cy thnh gi c treo trn tng khng h thp nng sut hay ph ri s cn bng quyn lc chu u. Nh th v sao m mt chnh ph khng c kh nng cung cp cho nhng ngi Ba Lan thuc men, bt tt, hay sn ln li thy c thi gian v ngun lc cho cuc chin tranh k cc ny vi x hi (bi v y l cuc chin tranh vi x hi v khng phi vi gii tng l) v biu tng ny v s au kh v s cu th? Chng lun lun c cng mc tiu. Bng cch tc ngi dn mt thnh gi, chng c nh b gy, lm nhc, v lm tha ha ngi dn. B t nhng ngi khng mun lm tay sai (lut s Maciej Bednarkiewicz v nh vn Marek
1

Trong thng Mi Hai 1983, chnh ph ra lnh h tt c cc thnh gi t cc bc tng ca cc trng hc, cc bnh vin, v cc nh ch cng khc. Gia cc cuc xung t xy ra sau , xung t nguy cp nht xy ra Mietne (gn Garwolin), ni mt trng trung hc b ng ca.

71

Nowakowski), lc sot cc nh tm cc sch xut bn ngm, gii tn cc hip hi sng to, tn cng cc lut s t t, vi phm tnh t tr ca i hc Warsaw, tt c nhng hnh ng phc v mc ch ny. V mt tr h bu c c dng rt ra mt c ch l nghi v s qu ly, m gm c s tham gia vo mt nghi l r rng l bch. Trong mt cun sch dnh cho nghin cu ng vt, Vitus Droescher m t cc tp qun ca kh u ch. ng m t l nghi by t s tn knh c th bc: kh by t s tn knh cp trn ca mnh n nghing khng phi u mnh m nghing phn pha sau ca n, m i khi n chuyn ln chnh mi n. Vic ny, tuy vy, khng c ngha: anh c th hn ca ti, m, ngc li, biu th s l thuc cui cng, mt s mi gi giao hp. Nh th chng ta c cho l ging nhng con kh u ch: bt c ai i n hm phiu thc hin mt c ch n l nh vy. Ngi s ni vi i tng: ng c th giao cu ti. Cho d y l l do duy nht cho vic khng b phiu, l . Mt s ty chay s khng p ng mc ch no. N s khng nh hng n cc hot ng ca nhng ngi cng sn. N s khng thng bo cho cng lun v quy m ca s i lp. Nhng ngi cng sn, mc d tt c hiu bit hn ch ca h, c c mt s kinh nghim trong vic gian ln cc kt qu bu c. Khng c l do no k vng h thay i cc thi quen ca h. H c mt c hi khm ph ra ci nhng ngi Ba Lan mun trong thi gian cuc ving thm ca Gio hong nm 1983. Mt s ty chay cc cuc bu c, nhn t quan im chnh tr ton cu, s l v ngha. Trong cuc sng ca mi ngi Ba Lan, tuy vy, y s l mt hnh ng quan trng. Mi ngi tham gia [ty chay] s cu phm gi ca mnh. Chng ta chu thua s s hi lu, khi chng ta vi v n cc quy b phiu v ng khm nm trong hng, p li nhng li ku gi ca Bierut v Gomulka, v ca Gierek v Jaroszewicz. Chng ta bin minh ch ngha c hi ny mt cch hn nht vi nhng li gii thch phc tp: rng v s an ton v phc li ca con ci chng ta. Ri ha ra rng con ci chng ta thch c cc cha m l nhng ngi bo h t hn v t t hn. Wojciech Jaruzelski ni gn y rng nhn dn Ba Lan ang sng vt xa hn kh nng ca h. C mt cht s tht trong y. Vic chu ng s cai tr ca nhm hin hnh ng l vt qu kh nng ca nhng ngi Ba Lan. Nhng ngi ny s c kh nng lm ph sn mt nc thnh vng hn nc chng ta rt nhiu v sau gi cc vic lm ca h

72

l mt php mu kinh t. Danh sch di v nhng s bp bm ca h hp vi mt hnh mu logic gy kinh hi. l mt danh sch cc hot ng m xc nhn quc gia nh mt t nhn v bn thn h nh cc cai ngc. Ti bit qu k cc c ch dnh lu n vai tr ca t nhn, v ti i x vi cc cai ngc trn c s hng ngy. Ngoi ra, ti c mt l do c bit, c nhn by t kin ca ti v vn ny. Nhng ngi cng sn chn vic li dng c ti na trong chin dch bu c ca h. H quyt nh tr t do cho nhm c gi l on kt Mi mt [mi mt nh lnh o on kt v i lp] nhng ngi b b t hai nm ri, do b vu co, nu chng ti k mt tuyn b ha kim ch cc hot ng chnh tr trong hai nm ri ti, hoc chng ti s i lu vong. Bt u vo ngy 19 thng T nm nay, thng qua cc nh trung gian c tm thy bi Cha Alojzy Orszulik, nhng ngi b t chng ti t chc mt lot cc cuc gp g vi mi mt ngi chng ti ti cc villa ngoi Warsaw. Ring vi ti h i xa n mc sp xp bn cuc gp trong x lim ca ti vi cc bn t ca ti. V ti khng y nhim cho bt c ai hot ng nh ngi trung gian trong nhng iu nh ca ti vi nhng ngi cai t ca ti, v vi t cch mt t nhn ti khng cm thy c quyn tham gia vo bt c cuc m phn no, v s t do ca ti khng th l i tng ca bt c s tha thun trao i no, v ti mun c a ra x nhm chng minh s v ti ca ti, ti t chi tham gia vo cc cuc m phn ny. Cc l do trn khng nghi ng g l cng l do m dn cc bn t ca ti t chi li cho mi mua quyn t do ca h vi ci gi ca mt tuyn b u hng. Vo lc , cc cai ngc cng t chc mt cuc gp cho chng ti vi [i din] Tng th k Lin Hp Quc; ngi tt bng ny cng a ra cho chng ti li ngh ri Ba Lan. Ti tin chc rng ng mun gip chng ti. Ti, ngi ni khng vi mt cuc gp vi ng, b i x bng s trng pht nht vo x lim ti hai tun: y l ci gi ti tr cho vic t chi mt cuc tr chuyn. Chnh ngi ng u nh t iu tra, cng dn Thiu t Dejnarek, ngi phn pht s trng pht ny cho vic ti khng mun ni chuyn vi i din ca tng th k Lin hip Quc. Xin lm n: hy ng ai khc th gip ti theo cch ny. Hy ng ai gip Tng Kiszczak trong mu toan ca ng ta tn ph sc khe ca ti trong cc x lim ti ca nh t Mokotw. Thn th ti c th khng chu ng ni mt sn phm khc nh vy ca s ngu n v tnh tin ca Thiu t Dejnarek: k hn nht ang chun b git cht ti c c li khen ca Kiszczak.

73

Nhng cai ngc ca ti khng ngng th. Mt n nhn vin trong B Ngoi gio vn c cm d mt s t nhn vi cc chuyn i nc ngoi; Kiszczak tip tc t chc cc cuc gp v nhiu cuc gp hn ti cc villa ngoi cho nhng ngi khc. V ti, ng ta ang th lm suy yu ti bng x lim ti. Hnh mu ca nhng hnh ng ny l r rng: y l cch nhng k khng b ca th gii ny quy nh nhng iu kin cho nhng con tin ca h. Ti tin su sc rng nhng tr gian tr k cp ny s kt thc trong mt s tht bi hon ton. Nhng nh ca nhng ngi ny l kinh tm mt cch khng bnh thng. Trong khi mt v x gi mo khc na c t chc cho [nh lnh o on kt] Wladyslaw Frasyniuk (bn n c trao cho ng v ti ca ng trong nh t ng c s ch cn thn, v n l mt du hiu rng cc m hnh Soviet v tin hnh u tranh giai cp trong nh t c sao chp), trong khi khin cho Piotr Bednarz [mt nh lnh o khc ca on kt t Wroclaw] th t t, v trong khi nhng ngi khc quay sang tuyt thc nhn c cc quyn ca cc t nhn chnh tr, mi mt ngi chng ti c dng nh bng chng v ch ngha nhn o ca Jaruzelski v nhng ngi cai t ca ng. Ti khng bit ai sng tc ra cc k hoch v chin lc ny, nhng ti c bit rng ng sau h che y tm nhn thc o c ca cc tc gi ca chng, nhng ngi cai ngc t b my an ninh v cc nh tuyn truyn ca h. Ti bit k o c hc ny t cc bi pht biu ca Jaruzelski v Rakowski, t cc bi phng vn ca Kiszczak v Olszowski, t cc bui hp bo ca Urban, t cc bi x lun ca bo ng Trybuna Ludu : o c hc ca s lm phn. ng, nhng ngi ny bit lm th no phn bi; h bit lm th no bn r bn b v cc nguyn tc. Nhng i vi h phn x chng ti bng cc tiu chun o c ring ca h thc ra, iu ny i qu xa. V nhng hnh ng ny, ti cu khn tt c nhng ngi t t b vai tr ca ngi trung gian ngi truyn li cho chng ti cc s mi nht ca cc gim th ca chng ti. Ch t, ti khng mun l i tng ca nhng cuc m phn nh vy. Ti cng s khng chp nhn s n x no bi v ti chng c ti g. Ti i v tip tc i mt phin x cng khai. Ti c s kin nhn i cho n khi mt li tuyn n c a ra tuyn b ti v ti, cho n khi nhng k ti phm mc ng phc qun i (nhng ngi nh ngi ng u ta n qun s Warsaw, i t Wladyslaw Monarcha) dng lm h thn h thng t php Ba Lan.

74

Nhng cc cai ngc ca ti khng c tnh n s im lng ca ti. Ti s lun lun ni ci lng tm v l tr ca ti bo ti phi ni. V th li ku gi ca ti: Vo thi au bun ny, mt thi ca s ni di v p bc, chng ta hy gi phm gi ca mnh. Chng ta nhn c kho bu qu gi nht ny t cha ng chng ta. Chng ta hy chuyn n cho con ci chng ta. V chng ta hy nhn quanh mnh. Chng ta hy nhn vo mt mi ngi. Chng ta hy ghi nh nhng ngi vo ngy 17 thng Su [ngy bu c] khm nm mt cch cng khai. Bi v nh mt nh th ni, nhng ngi ci xung vi trn ca h s cng nh vo mt bn. [Stanislaw Baranczak] V th, vi nhn thc y v trch nhim ti chu, ti tham gia li ku gi c cc nh lnh o on kt a ra ty chay cc cuc bu c. Thng Su 1984

75

L th t Nh t Gdansk 1985
[do Jerzy B. Warman dch] Jerzy Urban, ngi pht ngn bo ch ca chnh ph, cho rng ti rt mun b bt. Vic b t ti, ng ta ni, s c ch cho nhng ngi ch ca ti Lu Nm Gc, nhng ngi mun truyn b mt bc tranh gi di v Jaruzelski v nhm ca ng. Cc ng sp M ca ti tha thit mong mun th gii tin, mt cch sai, rng chnh ph ca Jaruzelski duy tr s yn n bn trong bng cch b t cc i th chnh tr ca n. Suy lun bin chng ca Urban dn ngi ta n kt lun khng th bc b c rng Ba Lan l mt ni m hon ton, rng chnh ph ca n c c uy quyn o c to ln, v s ng h ca tuyt i a s x hi. Ch vi nhm cc oan, c Ronald Reagan xi gic, xng vo cng nh t cu xin c bt. Phn tch sc so ny che y s bt lc vn c ca Urban hiu rng c nhng ngi khng b nht ch bi s e da b t khi lm nhng g h tin l ng. Tuy nhin, trong cc cuc m lun ca ti vi chnh mnh, trong cc m di nh t, ti thng t hi v sao Bogdan Lis, Wladyslaw Frasyniuk, v ti b bt. Ti thy trong vic ny mt bng chng rng chnh ph s nhng cng thng x hi gia tng do s xu i ca mc sng gy ra. Ti cng ngh rng vic bt gi chng ti c thc y bi mt mong mun lm du nhng s tht vng ca b my an ninh lin quan n phin x Torun.1 Vic bt gi chng ti, v phin x trnh din m ang c chun b, l mt s by t ca nim tin v hn vo mt trt t x hi c xy dng trn s di tr v s n p cnh st. Nhng chng cng chng minh rng s n p dn chnh ph vo mt ng ct, ch t Ba Lan ngy nay. Vng, c th cai tr theo cch ny. Chng no a chnh tr l thun li, h thng ny c th tn ti trong thi gian di. Nhng n khng th gii thot bn thn n khi vt nh ca mt n v n tr nc ngoi, b p t. S n p mt tnh hu hiu ca n. Vic b t chng ti khng lm hong s bt k ai, cng s chng ai b n bin thnh n l. y ng l s tnh trong nm nm va qua. Nhng khng lun lun ging th ny. Nhng ngi cp tin v nhng ngi lu vong thng la di mnh rng ch c ti da ch
1

V x bn cnh st b kt n trong vic git c cha Jerzy Popieluszko.

76

ring trn s p bc. iu ny khng ng. Cc ch c ti sng lu gy ra tiu vn ha c trng ring ca chng v trng thi bnh thng ring bit ca chng. Chng to ra mt loi ngi khng quen vi quyn t do v s tht, khng bit v phm gi v s t tr. Nhng ngi chng i l mt thiu s b t trong cc ch c ti nh vy; h c xem nh mt nhm ngi tht vng, nhng ngi sng ging mt ton nhng ngi theo d gio. i vi mi ch c ti, thi khc nguy kch n vi s ti xut hin ca s t tr con ngi v s ni ln ca nhng mi rng buc x hi m khng c c s tha nhn chnh thc. Theo l thng, nhng thi khc nh vy l nhng s chn ng ngn, nht thi, nh du mt s khng hong trong cu trc quyn lc c quyn. Trong H thng X hi Dn u, mt s mt cn bng nh vy chng bao gi ko di hn vi thng. Nhng Ba Lan nhng cu trc ca x hi dn s c lp hot ng trong nhiu nm, mt php mu thc s trn sng Vistula. Chng no cc cu trc ny tn ti cnh chnh quyn ton tr, m c gng ph hy tt c cc nh ch c lp, th dng ngi chy vo cc nh t s khng ngng. Nhng ngi Ba Lan s ngng i vo sau cc song st ch khi h thnh cng trong cuc u tranh ca h cho ci cch dn ch v i sng cng. Nhng nu h cc nh ch c lp ca h b ph hy, th ton b t nc s tr thnh mt nh t. Ba Lan, php mu trn sng Vistula m ch n mt s kin su mi lm nm trc, khi qun i Ba Lan non tr, c t chc vo nhng ngy u tin ly li c lp, bo v thnh cng Ba Lan, v vi n nn dn ch u chu, chng li s tn cng ca cch mng Bolshevik non tr. Hnh nh hin ti v trn nh c nho nn bi tuyn truyn Soviet, m cho rng Ba Lan phong kin t bn th bp c nh nc cng nng u tin. Ngi ta khng cn mt tr tng tng c bit mng tng cc h qu ca s tht bi ca Ba Lan trong trn nh . Nu gi nh Hng Qun ca Budenny c kh nng tm nhng con nga ca n trong sng Seine, th nn dn ch u chu chng cn my. . . . Ba Lan trong nhng ngy y c lnh o bi Jzef Pilsudski, mt trong nhng nhn vt v i nht v phc tp nht trong lch s hin i Ba Lan. Mt ln Pilsudski vit mt cu ng ghi nh: Ba Lan nh t l mt bn chung thy, hng ngy ca t tng con ngi. N l mt phn ca s hiu bit, vn ha chnh tr, v cuc sng thng ngy. Ngi ta phi nh nhng t tng ny t ngi xy dng nn c lp Ba Lan nhm hiu Ba Lan ng i, vi tt c hy vng, trin vng, v mi him ngho ca n. Cc nh quan st nc ngoi, ngay c nhng ngi thn thit, thng thiu s hiu bit v khung kh quan nim

77

hiu ton b tnh c o khng theo quy c ca s phn Ba Lan. Vi vi ngoi l, nh Timothy Garton Ash hay Martin Malia, Ba Lan t ra i vi h l mt nc ca nhng phn ng khng th hiu ni v nhng xung t kh hiu. iu ny khng gy ngc nhin; rt cuc, cc nh quan st Ba Lan hiu t v tnh trng kh khn ca Ireland hay Chile. Th nhng ti ngh rng s thiu hiu bit ny c th c nhng h qu tai hi, v khng ch i vi nhng ngi Ba Lan. V th c tiu lun ny. Trong con mt ca cc nh quan st phng Ty, php mu Ba Lan bt u trong thng Tm 1980 v kt thc vo ngy 13 thng Mi Hai 1981. Ti khng ng . Ti t s khi u ca n sm hn, v ti ngh rng kinh nghim Ba Lan c c mt chiu kch thc s ph qut ch sau 13 thng Mi Hai. Chng bao lu na s l mi nm k t khi nm mi chn tr thc k mt kin ngh i m rng phm vi quyn t do Ba Lan. Kin ngh cng ni v quyn ca cng nhn c cc nghip on c lp. Bc th ca nm mi chn ngi tr thnh mt li cnh bo. Cc ng khng cn c th cai tr nh th ny lu thm na, l thng ip ca n cho Gierek. Cu tr li duy nht t chnh quyn l tin hnh nhng s tr th chng li nhng ngi k kin ngh. Vi thng sau, Ba Lan b chn ng bi mt s biu th khc, bi thm hn mt cch khng th so snh c v s khng hong. Trong thng Su 1976 nhng cng nhn Radom v Ursus nh cng, biu tnh trn ng ph chng li s gia tng gi c kinh khng. Phn ng ca chnh ph l in hnh: nhng s tng gi c rt li v nhng ngi tham gia trong cc cuc phn i buc phi i qua hng chu nhp vung di cui cnh st (ci gi l nhng con ng sc khe). H b xt x, b vu co, v b bin thnh cc mc tiu ca s tuyn truyn th hn. Mt phong tro t pht gip nhng cng nhn ny ni ln trong gii tr thc, sinh ra y Ban Bo v Cng nhn (KOR) v phong tro i lp dn ch, cc mt xch u tin ca chui di ca php mu trn sng Vistula mi. Nhng s kin xy ra sau c th c m t nh mt trn u vt y kch tnh gia chnh quyn ton tr v x hi tm cch t s t tr. Giai on gia thng Tm 1980 v thng Mi Hai 1981 ch l mt pha trong cuc u tranh ny. N kt thc vi mt s thoi tro i vi x hi c lp v mt thm ha i vi nh nc ton tr. V thm ha l mt t thch hp cho mt tnh trng m trong cng nhn i mt vi nhng xe tank thay cho cc cuc tranh lun. y khng phi l ch cho vic nhc li chi tit cc cuc u tranh m xy ra k t khi . Nhng ngi khc s tip tc nhim v ny; mt s ngi, nh Jan Jzef Lipski,

78

trong cun sch ca ng v KOR, v Jerzy Holzer trong on kt, bt u ri. Ti ch mun nhn mnh hai nt chnh ca s i lp dn ch m mun hn c on kt chp nhn, c th l s t b bo lc v quan im chnh tr ca s tht. Sc mnh, quy m, s lng, s bn ch, v s kin tr ca phong tro ny n t u? Mt s ngi gii thch tt c iu ny bng gi rng lun lun c mt truyn thng u tranh v c lp dn tc; nhng ngi khc pht hin ra nh hng ca Gio hi Cng gio; cn nhng ngi khc na nh gi cao s chn mui ca chin lc t do Ba Lan c phc ha bi cc nh lnh o phong tro i lp ngm. H u ng. Nhng l do ch yu c th thy trong chnh bn cht ca h thng ton tr, m t lu tr thnh mt s cn tr i vi s pht trin ca cc lc sng to, s cn tr m y mnh s cn ci v ph hy tnh sng to v tinh thn ca x hi. H thng tn ti ch bo v cc li ch v quyn lc ca nomenklatura cai tr. V Lin X coi s thng tr ca nomenklatura nh mt m bo ca nguyn tc t tng v chnh tr ca n Ba Lan, s phn u ca Ba Lan cho s t tr e da khng ch quyn lc ca cc tng lnh m c cc li ch Soviet. Liu c th thay i nh ngha c bit v cc li ch Soviet Ba Lan? Tng lai ca nn c lp ca Ba Lan ph thuc vo vn ny. Cu tr li s cng xc nh bn cht ca s cng tn ti ha bnh, bi v n s chng minh liu cc nh lnh o Soviet c mun chp nhn mt thc t chnh tr mi hay khng. Thc t chnh tr Ba Lan l n mc, bn mi thng sau s p t qun lut vn tn ti mt phong tro i lp ln v mt mt trn thm ch cn lan rng hn ca s t chi hp tc vi cc tng lnh. ng thi, on kt khng dng n khng b, m st, hay bt cc. Cc phng php ny ch thuc ring vn tit mc ca chnh quyn. Lm sao chng ta c th gii thch s tri ngc l thng ny, m cc nh tuyn truyn chnh thc gi l s n nh ha? Chng ta c th gi tnh hnh khc thng ny l g, m trong s n p, nhng s khiu khch, v vic hon ton dng ht ng minh tt nht ca bt c ch c ti no cng khng tiu dit c on kt, t chc chnh ca phong tro bt tun dn s, hay y n vo ng ct ca ch ngha khng b? Lm th no m dn tc chng ta c kh nng vt qu th lng nan in hnh ca cc x hi b nh bi, s la chn v vng gia thn phn n l v ni tuyt vng? C v dn tc Ba Lan khng ngh n b nh bi. Cu tr li cho nhng cu hi m chng ti nu ra c th th thy trong chm ngn c ca Lenin, rt quen thuc i vi nhng ngi cng sn: ch khng th cai

79

tr lu thm na theo nhng cch c, nhng n khng bit lm th no thay i chng; cn nhn dn th khng mun sng theo nhng cch c, v h khng cn s na th nhng cch mi. H khng mun sng theo nhng cch c c ngha l g? Phi, n c ngha rng nhn dn khng mun sng ging nh cc vt, lng l chp nhn s n dch ha ca ring h. H t chi thn phn ca h nh cc thn dn; h mun lm ch s phn ca chnh h. V h khng s lm vy. Nhng cai tr theo nhng cch c ngha l g? N c ngha hy vng rng x hi tr nn hay s mau chng tr nn b khip s hon ton, v nh th b nh nc nho nn hon ton. Vic thay i nhng cch ny c ngha l chp nhn tnh t tr ca x hi khng nh mt s phin phc thong qua m nh mt phn khng th tch ri ca thc t x hi. y l con ng ti i thoi v tha hip. iu ny c thc t khng? Mt s tha hip gia cng t vin v nn nhn ca ng ta l c th hay khng? Phi chng nhng ngi theo tro lu chnh thc ca chng ta ng khi cho rng khng s tin ha dn ch no l c th m khng c s p tan trc v hon ton ca h thng cng sn, v rng cng lnh hnh ng duy nht ng n, v th, phi bc b nhng hy vng v mt s tha hip trong tng lai vi nhm cai tr v thay vo chn ton b tng v c lp, tc l, s c lp hon ton vi Lin X v mt s loi b hon ton nhng ngi cng sn khi quyn lc? y l th lng nan chnh ca phong tro i lp Ba Lan. Chng ta hy hon xem xt im ny mt lt, ch lu rng tng ca cc tng lnh v s bnh thng ha khc c bn vi nhng s bnh thng ha ca Kdr hay Husk m, v c bn, c ngha l s ph hy hon ton tt c cc nh ch c lp. Bn mi thng sau s xm ln Soviet, Hungary ging vi mt ngha a chnh tr; bn mi thng bnh thng ha Tip Khc bin n, theo cch ni ph hp ca Aragon, thnh Biafra vn ha ca chu u. Nhng Ba Lan, ngay c sau s thanh l chnh thc ca cc nh ch cng c lp (cc nghip on, cc hi ngh thut, cc t chc thanh nin, cc ban bin tp ca cc bo khc nhau, vn vn), sau bn mi thng n p v khiu khch, x hi dn s c lp, mc d b y ra ngoi v tr x hi chnh thc, khng b tiu dit. Di cc iu kin ca H thng Dn u, y l mt hin tng cha tng c. Thay cho s ging nh mt h thng cng sn sau s bnh nh thnh cng, tnh trng ny ging nh mt nn dn ch sau mt cuc o chnh qun s. Nhng ngi Ba Lan i mt qung ng di trn cuc hnh trnh ca h t ch ngha ton tr sang nn dn ch.

80

Ti ang vit khng lu sau v xt x nhng k git c cha Jerzy Popieluszko. i vi mt s nh quan st phng Ty, v x cung cp mt bng chng v xu hng t do ca cc tng lnh ca chng ta. V qu thc, v x l s kin cha tng c trong lch s ca H thng Dn u. Cha bao gi trc y nhng s khiu khch ca b my an ninh c pht gic n mc nh vy, d mt cch v ; cha bao gi trc y tnh cn ca nhng k l cha t i vi s sng v ci cht ca dn thng c ph by trn trung n vy. iu l khng c tin l. Nhng trong mi nm va qua, mi th Ba Lan l khng c tin l. Mng li thng tin c lp. on kt. Uy quyn v nh hng ca Gio hi. V x Torun cng l cha tng c trong s tn cng ca n chng li Gio hi. S vu co hn h thy tu b git; s buc ti cng tc vi Gestapo, c a ra chng li gim mc c knh trng rng ri ca gio khu Przemysl, Ignacy Tokarczuk; nhng s buc ti rng cc gim mc khc hy hoi cc cuc hn nhn v bin th tin, y l mt kia ca v x Torun. Yu t chnh ca n l s hm da tng tin: Lu , chng ti s tip tc lm vic ny tr phi cc anh ngng khng c! Cc tng lnh ca chng ta bit rt k rng h s khng ph v s khng c ca x hi tr phi h thnh cng y Gio hi li vo cc hm m, hay thnh cng nho nn li n thnh mt nh ch cng tc, theo hnh mu ca Gio hi Chnh thng Lin X. V git Popieluszko l mt phn khng tch ri ca kch bn ny bi v c cha Jerzy l hin thn ca mi quan h gia Gio hi v on kt. Thnh L ca ng cho T quc mang li nhng thi khc l thng, khch l nhn dn Warsaw. Cnh st chng bao gi c th tha th cho linh mc ca nh th Zolibrz v nhng khonh khc nh nhm ng trao cho thnh ph b au kh, b ngc i. Vic bt cc c cha Jerzy Popieluszko [vo ngy 18-10-1984] ch l mt trong mt chui di cc v bt cc. Cc th phm i t do trn cc ng ph ca cc thnh ph Ba Lan; h khng cn lo v bt c th tc hnh s no chng li h. Bt chp nhng i hi rng ri, khng c s tip tc li ca bt k th tc no chng li nhng k git Grzegorz Przemyk.2 Thay vo , i y cnh st Piotrowski, k git ngi, ngi t chc v bt cc Popieluszko v ngi mun hn c php
2

Sinh vin Warsaw mi chn tui Grzegorz Przemyk cht vo ngy 14 thng Nm 1983, v nhng vt thng anh phi chu trong thi gian anh b cnh st giam gi. Trong v x, cc nhn vin cu thng b kt n cn cc cnh st thot c tt c nhng li buc ti.

81

chuyn vai tr ca hn t b co thnh nguyn co, ngi kt ti Gio hi, tr thnh mt thn tng cho cc bn ca hn B Ni V. Ti nghe trong thi gian giam gi v hi cung ca ring ti. Mt lc sau khi ni li tm bit vi Lech Walesa, khi ti b a ln xe cnh st, ti nghe h ni: Chng ti vn cn c ch trng trong ngn hnh l cho ng Michnik. Ht nh cho Popieluszko. Mt chuyn a ngn k diu. . . . H khng thm ch gi v. Vi cc tng l chuyn khc. H c lo v th din. Bng chng ngc li, h khng mun chu trch nhim v s git ngi tn c ny. y l v sao v x Torun phi xy ra, v v sao cc b co th hn hn nhau trong tuyn b rng chng c ai a ra lnh t trn nh, rng vic bt cc v git ngi ch l hnh ng du kch c tin hnh hn ton theo sng kin ring ca h. im tranh ci duy nht lin quan n liu tng l ca i y Piotrowski hay ca i t Pietruszka, mi trong hai ngi h phi c cm hng bi cc yu tinh t CIA. V x Torun phi xy ra cho vt nh ca ti c c nhc khi cu vai ca cc tng lnh. V x c dng nh mt mn khi c ch, nhng n khng biu th bt c s thay i thi chnh tr no. Cc n lc ph hy s t tr ca x hi l yu t thit yu ca tin trnh chnh tr ca cc tng. V th h vi ly mt dng c c, b mang tai ting: s v php lut i lt lut. N c dng giam gi v kt n cc nh hot ng on kt da thm ch vo nhng s buc ti ng ngn nht. Ngay sau khi li buc ti mu phn chng li Bogdan Lis c rt li th Andrzej Gwiazda b buc ti du cn. Ti c bt ln lm thnh vin ca y ban iu phi Tm thi ca on kt (TKK)3, mt vinh d tht s, gi nh khng phi l s thc rng ti c b nhim bi cnh st mt Gdansk. Danh sch cc t nhn chnh tr tr nn di hn mt cch nhanh chng. Trn l nhng ngi nh Michal Luty, ngi t chc cc cua gio dc cho cc cng nhn vng Silesia, v Jzef Sreniowski, mt nh x hi hc t Lodz v mt bn c ca ti t KOR. Tuy vy, nu vic bt gi ti, cng vi vic bt gi Lis v Frasyniuk, ch t s lm en hnh nh t do

TKK (y ban iu phi Lm thi) l nhm lnh o ca on kt ngm. c thnh lp ma Xun 1982, n bao gm cc i din t cc trung tm khu vc ca phong tro khng c ngm [gm Zbigniew Bujak, Bogdan Lis, Wadysaw Frasyniuk, v Wadysaw Hardek].

82

m cc tng th nui dng, v nu n soi sng s phn ca cc t nhn chnh tr khc, th s trong t ca chng ti s khng phi v ngha. B my nh t c khi ng. N khng th khc i. Khi b e da bi s suy sp kinh t (ln na, mt ma ng khc nghit gy ngc nhin cho nhng ngi cai tr ca nc ti), vo lc ca mt tai ha na chng li mc sng v cc quyn ca ngi lao ng (tm gi mt ngy v Th by c ngh), vi nhng cng thng x hi gia tng bo trc s bng n tip theo, th s s hi l hy vng cn li duy nht ca nhng ngi cai tr ca chng ta. Mc d by gi cc v bt cc ngng (th loi ny ca cc cuc lun chin chnh tr l phin phc tm thi), s phn ca chng ta l i nh ca chng ta sang nh t. Nhng khng mt yu t c bn no trong phng trnh Ba Lan thay i theo cch y. Ba Lan tip tc l ci n l: mt nc m trong dn tc u tranh v t do v s t tr, cn chnh quyn th buc n quay li khun kh ton tr. L do trc tip ca vic bt chng ti nm trong s thc rng chnh quyn s cuc nh cng d nh vo ngy 28 thng Hai phn i s tng gi c cng b. Chng ti b bt vo ngy mi ba, trong mt cuc hp vi Lech Walesa. Vo ngy mi bn, cc thnh ph Ba Lan y truyn n ku gi nh cng. Vo ngy mi lm, chng ti c trao lnh bt ca cng t vin. Quyt nh nh cng c cc nh lnh o on kt a ra trong nim tin rng l ngha v ca nghip on ng ln chng li s gia tng ngho i, ni khng vi chnh sch thay cc ming n thm vo ngn sch gia nh cho mt cuc ci cch c cu ca nn kinh t. Ti khng bit r cc s kin tip sau vic bt gi chng ti, nhng cc s thc bin h cho chnh chng. Cc nghip on mi chnh thc c bo l bc b tt c cc phng n tng gi c kin ngh trong khi chnh ph tuyn b rng vic tng gi c hiu lc theo mt s b tr lch nhau. iu ny cung cp bng chng tt nht rng ban lnh o on kt c s nh gi tt, hiu ng tm trng ca x hi, v chn thi im tt nht cho s phn i. khng phi l mt quyt nh d, tuy vy. Nhng cuc tho lun m ti chng kin minh ha mi nguy him trc mt on kt. Mt mt, quyt nh b ph phn v khng i xa: mi lm pht l qu ngn; chnh quyn s thm ch khng cm thy mt chuyn vt kh chu. cn n mt c nh mnh hn, thm ch mt cuc tng nh cng. y l ci nhng ngi cp tin mun. Ti ngh rng lp trng ca h cha mt yu t quan trng ca iu m tng. i tm kim mt s i u trn quy m nh vy ng khng ch mt s sn sng lm cho s tn ti ca cc nh ch ngm b

83

ri ro m cng pht l thc t. V thc t l th ny: trong thng Ging, 1985, khi TKK a ra quyt nh ku gi nh cng, ngi dn cc nh my khng c sc mnh cng chng c ch thc hin s i u ny. T duy cp tin l c bit d b tn thng i vi nhng cng bng giy v i vi nhng xc cm m cn tm nhn thc t. N l mt kinh nghim quen thuc i vi cc th h ca nhng ngi m mu v nhng ngi lu vong. S phn i ca ti i vi cc tng ca nhng ngi cp tin khng xut pht t ch ngha bi quan; ngc li, cc bn ti kt ti ti v mt s nhit tnh thi qu. Tuy nhin, ti c kim ch s lc quan ca mnh, bit rng n c xu hng gy ra nhng hy vng m sau n t nui mnh bng nhng hy vng . Ti cng nhn thy rng quyt nh ca TKK gy ra s ch trch ng k t cc nh hot ng khu vc. H nhc li mt cch bng bnh: Vic ny khng th thnh cng, ngi dn khng mun nh cng bi v h s s tr a, h mt mi, h khng tin mt cuc nh cng s c bt c tc ng no. Ti hiu l do cho quan im ca h, v ng thi ti cng cm thy mt ni s gy t lit v mt s tr ngi, mt s e s rng cc nh my s khng theo li ku gi ca TKK. Ti khng chia s s s hi ny. Ti khng ngh rng mt cuc nh cng mi lm pht chng li s tng gi khng thnh cng s c ngha l mt tht bi c tnh sm truyn. Ti nht, n s chng t rng cng nhn hin nay l khng mnh bo v cc li ch ca h bng nh cng. Tuy vy, gi nh TKK khng ku gi nh cng th qu thc l mt s tht bi thc s bi v n s bo hiu rng on kt thi, khng cn l mt nghip on c lp, sn sng chin u v cc li ch ca cng nhn na. Mt s phn i ch bng li s khng khc my vi tuyn b ca cc nghip on mi chnh thc. S s hi tht bi, ti ngh, thng c th gy t lit mt cch hiu qu hn l bn thn s tht bi. Ti tin rng x hi i lp ngm, lin tc ng bin, to ra cc c ch ring ca n v lm cng cp nh ch, np c ring ca n, v s khng a thay i i cng. iu ny l c th hiu c v nguy him ngang nhau. T duy ca cc nh hot ng ngm v tt c cc thnh vin ca on kt phi c lm cho thch ng vi vic gii quyt nhng s bt ng; h phi c chun b cho cc tnh hung khi tm trng ca nhn dn t ngt thay i. iu ny xy ra, chng hn, ngay sau v bt cc c cha Popieluszko. S bo th no trong cc thi hay cc nh ch l c gi tr bi v n duy tr tnh lin tc. Nhng s bo th c th tr thnh mt s hn ch, mt b cc ming da che mt, nu n cn tr ngi ta tip xc vi thc t ang thay i. Khng i no ti li thi phng nhng mi nguy him ny,

84

nhng ngi ta phi bit k v chng. Nhng ngi ni rng cuc chin u v t do i hi mt ci gi, h qu thc l ng, nh nhng ngi khng nh v s tnh ton cn thn nhng chi ph nhm ti thiu ha thit hi. May mn rng on kt to d a cho c hai thin hng ny. Ti gn ba nm trong t. Cc quan chc trong B Ni V, nhng ngi cho mi ti mt s la chn gia i lu vong hay tuyn b s trung thnh ca ti vi ch , mt s cm d mua quyn t do vi mt ci gi gh tm, lun lun th thuyt phc ti rng on kt khng cn tn ti t lu, v rng ti, b c lp, tip tc sng vi nhng o tng. i khi ti thm ch hi mnh: C l rt cuc h ng? Nhng g ti thy sau khi ti c th4 vt qu khng ch nhng k vng ca ti m thm ch nhng m c ca ti. Ti thy rng nhng ngi ca on kt sng sut, kin quyt, sn sng cho mt cuc u tranh lu di. H c mt tm nhn r. on kt, cc t chc lin kt ca n, phm vi rng ca s t tr Ba Lan m tn ti bn ngoi lnh vc chnh thc, hng t cc nh bo xut sc v nhng cun sch tuyt vi, tnh nghim tc ca mc ch gn vi s sn sng chu ri ro, tt c nhng th ny to thnh php mu Ba Lan trn sng Vistula. Ti d cc seminar cho cng nhn v sinh vin, ti c nhng t bo cht lng cao c xut bn trong nhiu thnh ph v lu truyn trong cc gii khc nhau. Ti thy nhng cun sch khng b kim duyt c in bi cc nh xut bn ngm, nhng sch ca Popper, Kundera, Besanon, Aron, Orwell, Shestov, Solzhenitsyn, Havel, v khng nhc n cc nh vn Ba Lan. Ti thy nhng bc tranh v nh khng b kim duyt, cng nh cc phim mi c gii thiu trn nhng videocassette khng b kim duyt. Ti thy nhng nh th m c dng nh cc c o ca s t do tinh thn v cung cp a im cho cc trung tm tr gip cc nn nhn ca s n p. ng, khng phi mi th ti thy u l mt ngun an i. Ti cng thy ni bun, s kit sc, tnh khn li ng s, s ni lo kinh tm, nhng k xo tr i lm anh hng, v nhng tn Judase khoc o ca nhng ngi c u c chnh tr thc t. y l nhng chuyn bnh thng trong bt c phong tro hay x hi no. Ch on kt khng theo chun mc, tri vi nhng k vng thng thng. Ti mun trnh ti l tng ha bn b ca ti. H u c nhng thiu st v khuyt im, ging tt c nhng ngi bnh thng. Th m
4

Nh mt h qu ca Lut n x ngy 21 thng By 1984.

85

mi khi ti ngh v h ti y ngng m. Ti khng bit lm th no chuyn cm gic ny cho h v by gi ti ly lm tic tnh trm lng ca mnh. Cho nn, ch t trong l th ny, ti mun by t s knh trng ca ti v gi li cho n Janek, Konrad, Zbyszek, Bogdan, Tadeusz, Wiktor, v Patryk. V sao on kt t b bo lc? Cu hi ny quay i quay li trong nhng cuc tr chuyn ca ti vi nhng nh quan st nc ngoi. Ti mun tr li n by gi. Nhng ngi, cho rng vic s dng bo lc trong cuc chin u v t do l cn thit, phi chng minh u tin rng, trong mt hon cnh cho trc, n s hu hiu, v rng bo lc, khi c dng, s khng bin t tng t do thnh ci ngc li ca n. Khng ai Ba Lan c kh nng chng minh ngy nay rng bo lc s gip chng ta ui nhng i qun Soviet khi Ba Lan v loi b nhng ngi cng sn khi quyn lc. Lin X c sc mnh qun s khng l, nh th vic i u l n gin khng th tng tng c. Ni cch khc: chng ta khng c sng. Napoleon, lc nghe mt cu tr li tng t, thi hi cc cu hi thm. Tuy vy, Napoleon trn tt c quan tm ch n chin thng qun s, v khng n vic xy dng cc x hi dn ch, a nguyn. Chng ta, ngc li, khng th mc th. Trong lp lun ca chng ta, ch ngha thc dng an xen mt cch khng th tch ri vi ch ngha l tng. c lch s dy, chng ta ng rng bng cch dng v lc tn cng v bo cc nh t Bastille hin tn chng ta s bt c d xy nhng nh t mi. ng l s thay i x hi hu nh lun lun i cng vi bo lc. Nhng khng ng rng s thay i x hi ch l kt qu ca s ng bng bo lc ca cc lc lng khc nhau. Trn ht, nhng thay i x hi tt yu xy ra t mt s i u ca nhng gi tr o c v nhng tm nhn khc nhau v trt t x hi. Trc khi bo lc ca nhng ngi thng tr ng vi bo lc ca cc thn dn ca h, cc gi tr v cc h thng o c ng nhau bn trong nhng ci u con ngi. Ch khi cc t tng c ca nhng ngi cai tr thua trong cuc kim o c tay i ny th i khi cc thn dn mi vi ti v lc. y l iu xy ra trong Cch mng Php v Cch mng Nga, hai th d c trch dn trong mi cuc tranh lun nh s chng minh rng mt s sp o c ca ch c i trc bo lc cch mng. Nhng c hai th d mt ngha ca chng khi chng c quy gin v cc khi nim c ng nh vy, m trong cc nh Bch khoa c ghp i vi s ph hy nh t Bastille, v s thnh cng ca cc t tng cp tin Nga c ghp i vi cuc tn cng Cung in Ma ng. Mt s kin thc c quy gin v mt s cn ci.

86

 hiu c tm quan trng ca cc cuc cch mng ny, ngi ta phi nh li s khng b Jacobin v Bolshevik, cc my chm ca m sans-culotte (khng-qun cc: nhng ngi cch mng qu khch), v sng ca cc chnh y. Khng c s phn tnh v cc c ch trong cc cuc cch mng thng li m sinh ra khng b, l khng th thm ch t ra th lng nan c bn i mt vi cc phong tro t do ng i. Nhn thc lch s v nhng hu qu c th ca bo lc cch mng phi c khc vo bt c cng lnh no ca cuc u tranh cho t do. Kinh nghim v tr nn thi nt bi khng b phi c hn su trong thc ca tt c nhng ngi thuc v mt phong tro t do. Nu khc i, th nh Simone Weil vit, t do s li tr thnh mt k t nn t phe ca nhng ngi chin thng. ng ng vo cc phong tro t do trong H thng Dn u t quan im ny. Trong Hn o Gulag, Solzhenitsyn m t mt cuc ni lon ca cc t nhn trong mt tri tp trung Soviet v v ln mt bc tranh sinh ng v c ch n p c p t bi cc nh lnh o mi i vi cc ng ch ngy xa ca h. Cu chuyn ca Solzhenitsyn c sc mnh phng d to ln; n l mt li cnh co i vi tt c chng ta, nhng t nhn to phn ca H thng Dn u. Tt c nhng tng thut v cch mng Hungary nhc n s tn c ca cc m ng ni lon hnh hnh cc vin chc an ninh ng ght. Tm l m ng c th hiu c trong nhng tnh hung nh vy, nhng n cng bt chng ta ngng li suy ngm v con ng ph quanh co ny dc con ng dn ti t do. Trong thng Mi 1956, tnh hnh Ba Lan hu nh ngc li vi tnh hnh Hungary. Nhng bi hc ca tnh tit trong lch s ca chng ta tit l, r hn bt c th g khc tit l, k thut c nhng ngi cng sn dng tho ngi ca mt khng hong x hi. N l bi hc ca s tht bi, khng phi ca mt chin lc thnh cng t dn ch v t do. Tip Khc cung cp mt bi hc khc: n trnh c s khng b cch mng v mt s thanh lc thuc loi xy ra sau thng Mi Ba Lan. Nhng ma Xun Prague vn l huyn thoi ln v s ha hp dn tc b ph hy bi s xm ln Soviet. Qu trnh cch mng Tip Khc chng bao gi t mc ca s phn cc ni b m ti chnh vn quyn lc ca ng cng sn tr thnh mt im tranh ci. Ch Ba Lan ca ngy hm nay c mt cuc u tranh cn nhc k nh cc gii hn ln quyn lc ca nomenklatura cng sn v to ra s a nguyn de facto (thc t) di cc iu kin c hc thuyt Brezhnev p t. Vic chp nhn cc mc tiu ny l mt nhn t quyt

87

nh trong vic lm cho khng b cch mng l mt khi nim xa l i vi on kt. Chin lc ca on kt c kt qu trn vn sau 13 thng Mi Hai, khi mt cuc tn cng rt ln ca qun i v cnh st gp phi mt hnh thc khng c khng theo quy c, c Maciej Poleski dn nhn thch hp nh mt s yn lng ca bin. Khng ch n ti thiu ha nhng thit hi v cu c cu trc ca x hi c lp, n cng m bo mt thng li trong tht bi k l. V cho d tnh hnh quc t khng thun li c duy tr s n dch ha chnh tr ca Ba Lan, khng ai s c kh nng x sch khi thc ca chng ta tt c nhng cun sch v cc bo m chng ta c, nhng cuc tho lun m chng ta t chc. Nh chin lc ny, th h hin ti ca nhng ngi Ba Lan s chng bao gi li ngng chng li thuc c ca s t n dch ha. Cng lnh v gi tr o c ca on kt gn b cht ch vi chin lc ny. Khng b cch mng lun lun c bin minh bi mt tm nhn v mt x hi l tng. Nhn danh tm nhn ny, nhng my chm Jacobin v cc i hnh hnh Bolshevik thc hin cng vic khng ngng, kinh tm ca h. Con ng n Thin ng trn Tri t dn qua nhng dng sng mu. on kt chng bao gi c mt tm nhn v mt x hi l tng. N mun sng v hy sng. Cc l tng ca n gn vi Cch mng M hn l Cch mng Php. T duy ca n v cc mc tiu l ging nh t duy ca phong tro khng chin chng Franco Ty ban nha, hay chng li cc i t en Hy Lp; n khng ging t duy ca nhng ngi phn u t cc mc tiu hc thuyt. o c hc ca on kt, vi s kin nh bc b vic s dng v lc ca n, c nhiu im chung vi t tng bt bo ng nh c Gandhi v Martin Luther King, Jr. tn thnh. Nhng n khng l mt o c hc tiu biu ca cc phong tro theo ch ngha ha bnh. Ch ngha ha bnh nh mt phong tro qun chng hng ti vic trnh au kh; nhng ngi theo ch ngha ha bnh thng ni rng khng c s nghip no ng chu au kh hay cht cho s nghip . o c hc ca on kt da trn tin ngc li: rng c nhng s nghip ng chu au kh v hy sinh v chng. Gandhi v King cht v cng s nghip nh nhng th m Wujek nhng ngi bc b nim tin rng tt hn vn l mt n l t nguyn so vi tr thnh mt nn nhn ca v git ngi. Trong nim tin ny cc nh hot ng on kt bc b mt cch c thc tng bm cht vo s nht qun hc thuyt bng mi gi. i theo nhng gio hun ca gio hong Ba Lan v cm ght

88

chin tranh theo cch ngi lm, tuy nhin h s chp nhn kh nng ca s bo v t do bng v lc chng li nn chuyn ch xm lc. khng ngu nhin rng mt trong nhng nh sng to xut chng ca nn vn ha Ba Lan ng i [Leszek Kolakowski] vit mt tiu lun c ta Ca ngi s Khng Nht qun. Sau khi ni iu ny, ti phi ni thm rng on kt khng hon ton min dch vi nhng cm d ton tr. c t chc nh mt phong tro x hi u tranh chng li nh nc ton tr, bao gm nhng ngi ln ln trong H thng Dn u v c nho nn bi cc cu trc ton tr ca n, on kt lun lun b ging x gia vic th nh hng n nhng quyt nh hnh chnh v s c th hn ch quyn tuyt i ca nh nc. Qu thc, xung t ny l mm mng ca mt th lng nan y kch tnh m i mt vi phong tro: liu n phi tm cch tr thnh mt la chn thay th kh d i vi cc nh chc trch hay thay vo t b nhng kht vng nh vy v tp trung vo mt cuc u tranh hn ch phm vi quyn lc ca cc nh chc trch. on kt, v mi phong tro t do khc trong h thng cng sn, s phi i mt vi th lng nan ny trong nhng ngy ti. Tng lai ca cc x hi hucng sn s ph thuc vo n c gii quyt th no. Cuc u tranh v quyn lc nh nc phi dn n vic s dng bo lc; th nhng trong cuc u tranh v mt nn Cng Ha T Qun, theo ngh quyt c thng qua ti i hi on kt ng ghi nh Gdansk [Thng Chn 1981], th vic s dng bo lc phi b bc b. i vi ti, on kt chng bao gi l mt cng c trong cuc u tranh v quyn lc. Nhng iu ny chng h l mt lp trng khng gy tranh ci. Nhng cng thng gay gt sinh ra nhng cm d mnh. S lm nhc su c th ra nhng xut cho nhng gii php cc k cp tin. S thiu cc cu tr li d v cc trin vng r rng dn n nhng tranh ci ra gi m dn. S chnh tr ha t ngt ca hng trm ngn ngi, nhng ngi quen th ng, v nh th khng quen vi i sng chnh tr, to ra mt s pha trn ca ch ngha dn ty v ch ngha dn tc c trang tr mt cch di do bng nhng biu tng tn gio. Tt c chng ti u thy hn hp bng n ny pht trin trong ba thng cui ca nm 1981. Cho d n l mt s pht trin nh bn l, s xut hin ca n khng kh hiu v gy ra mt s quan nim

89

ng bun. Trong Konspira, Bogdan Borusewicz5 tho lun vn ny mt cch khn kho v thng thn. Vic v chnh ph ha cuc sng hng ngy, c chnh quyn theo ui mt cch c thc khi h chun b cho mt cuc o chnh qun s, khin ngi dn d b tc ng bi ngay c li ni v ngha ti nht. l nhng thi c vng cho nhng nhn vt ng ng no lm mt s nghip. Ti khng c kh khn g hnh dung nhng Dzierzynski6 tng lai gia nhng ngi ny. V th, ti tin rng t tng ch o ca on kt l t c mt nn Cng ha T Qun (Self-Governing Republic) v khng phi chim chnh quyn; chnh t tng ny l ci cho chng ta, dc ng, c hi trnh nhng my chm hay nhng i hnh hnh loi b nhng k th ca nhn dn tng lai. Khi ti nh li nhng tun , m mi th hng n s ti t nht, khi ti th dng li bu khng kh o tng v xung t bn trong on kt, c v i vi ti rng vn ct yu khng lin quan n s chia r gia nhng ngi cp tin v nhng ngi n ha, hay s tranh ci gia Walesa v Gwiazda,7 hay nhng lun chin v s nh gi thch hp vai tr m KOR ng. Trong cuc xung t quan trng nht, t tng gc ca on kt c t chng li xu hng dn ty-ton tr, m ting tht ln ca n lm t i mi sng kin chin lc c xut. N xut pht t s ngho kh, s qu kch ng, v chnh sch m dn; nhng ngi theo n tun ra nhng khu hiu v nhng ngi Ba Lan chn chnh. S phn chia ny c tng ng vi s phn chia truyn thng gia (cnh) hu v (cnh) t? Ti ngh vy lc . Ngy nay, ti ngh khc i. Nhng s phn chia truyn thng hin nhin to ra s nhy cm d bin i v nhng cch theo khun ca t duy chnh tr. Cc cuc tranh lun c m c xut x trong nhng thi qu kh quay tr li. Chng
5

Mt cun sch (Konspira m mu) v cc phng vn vi cc nh lnh o ca phong tro i lp ngm. Borusewicz l mt thnh vin ca KOR v mt trong cc nh t chc cc nghip on t do vng duyn hi Baltic. 6 Feliks Dzierzynski (1877-1926), lnh t cch mng Ba Lan v Bolshevik, l mt nh sng lp v ch tch ca y Ban c bit Ton Nga (Cheka), t chc cnh st mt Soviet u tin. Chu trch nhim v Khng b , ng cht nh mt ngi ng h mnh ca Stalin. 7 Khi tnh hnh tr nn ngy cng cng thng, nhng xung t bn trong on kt tng ln. Ba tun trc cuc o chnh qun s, Andrzej Gwiazda v mi bn thnh vin khc ca y ban on kt Gdansk t chc phn i chng li ci h tin l lp trng ha gii qu mc ca Walesa i vi chnh quyn.

90

lin quan n cc vn nh a v ca Gio hi, mc thch hp ca s th tc ha, v vn vn. Tuy nhin, ti ngh rng Ba Lan xung t gia phi hu v phi t thuc v qu kh. N c dng chia mt x hi b x bi nhng cuc u tranh ca giai cp t sn v cc quyn t do, cc quyn b phiu ph qut, ci cch rung t, th tc ha, ngy lm vic tm gi, phc li, gio dc nh trng ph qut, hay dn ch ha vn ha. Mt s phn bit khc tr nn quan trng trong thi i ca ch c ti ton tr: s phn bit gia nhng ngi ch trng mt x hi m v nhng ngi ch trng mt x hi ng. Trong trng hp u, trt t x hi da trn ch t qun v cc tha thun tp th; trong x hi sau, trt t t c thng qua s trn p v k lut. Trong tm nhn ca mt x hi m, nh nc hnh ng nh ngi bo v s an ton cho cc cng dn; trong tm nhn ca mt x hi ng, nh nc l mt ng ch v c cng, ngi quyt nh tt c cc phng thc tn ti ca x hi. Tnh khng tha ng ca nhng php phn loi truyn thng c Vladimir Bukovsky8 ch ra ri vi nm trc. Khng lu sau cuc trao i ni ting chuc Corvalan, Bukovsky c hi liu ng thuc v phe cnh t hay phe cnh hu. Cu tr li ca ng: Chng ti chng t tri [camp c ngha l phe hay tri] t cng chng t tri (phe) hu, chng ti t tri tp trung. V iu ng. Ti c gi li Bukovsky. Cun sch ca ng c in bi nhiu nh xut bn ngm v gt hi thnh cng ln Ba Lan. iu ny cho thy rng quan im o c ca Bukovsky, c by t rt hay trong hi k ca ng, tng ng gn gi vi cch nhn tinh thn ca phong tro phn khng Ba Lan. N cng cho thy rng nhng ngi ca on kt nhn tng lai khng nh mt chui nhng s bng n ca s th hn b lc m nh mt h thng mi ca cc mi quan h gia cc dn tc, m s da trn nhng nguyn l ca t do v bnh ng. Tro lu bn trong on kt m hot ng v tm nhn ny l mnh v dt khot. Nh bng chng, ngi ta c th trch dn nhiu xut bn phm trong nhng sch lu thng c lp bi nhng ngi Czech (c bit bi Vaclav Havel cc k ni ting), nhng ngi Hungary, Lithuania, v Ukrainia. Vn ca cc mi quan h tng lai vi cc lng ging ca chng ta tr thnh mt ch cho suy ngm bi nhng nh vn chnh tr nh Poleski, Podlaski, v Jan
8

Vladimir Bukovsky, nh khoa hc v tc gi ngi nhiu nm trong nhng nh t v bnh vin tm thn Soviet, c trao i trong nm 1976 cho Luis Corvalan lnh t ng cng sn Chile b t.

91

Jzef Lipski. Tt nhin, cng c nhng quan im khc, nhng tro lu ny, c y v trong cc tc phm lu vong, l khng th b qua. Nhng o c hc khng th thay th cho mt cng lnh chnh tr. V th chng ta phi ngh v cc mi quan h Ba Lan-Nga tng lai. T duy ca chng ta v vn then cht ny phi l ng; n phi xem xt nhiu kh nng khc nhau. Nh th chng ta khng c loi tr kh nng v mt s thay i trong chnh sch i ngoi Soviet m c th mang li s tha hip bn trong lnh vc c th t c. Chng ta hy nh rng s tha hip gia Lin X v Phn Lan n sau mt cuc chin tranh gia hai nc ny. Nh nc Soviet c mt lnh o mi; ng l biu tng ca s chuyn i t mt th h sang th h tip theo bn trong elite Soviet. S thay i ny c th to ra mt c hi, v Mikhail Gorbachev vn cha tr thnh mt t nhn ca cc quyt nh ca chnh ng. Khng ai c th loi tr kh nng rng mt xung lc ci cch s xut pht t nh ca h thng th bc quyn lc. y chnh xc l nhng g xy ra trong thi ca Alexander II v, mt trm nm sau, di thi Khrushchev. Ci cch l lun lun c th, ngay c trc mt ca s phn khng ca b my c. Cc nh lnh o ca Kremlin c th mun chp nhn thch thc ca s hin i; h c th bt u tm kim m hnh mi ca cc mi quan h vi cc ch hu. T tng chnh tr Ba Lan phi c chun b cho s bt ng ny. Ni m nh s v nhng mi xc cm chng-Nga khng cung cp [gii php] thay th no. Tnh i chng ca sch ca Bukovsky chng t rng nhng ni m nh s nh vy l khng phi khng th trnh khi, trong phe dn ch Nga c ng o bn b Ba Lan v phong tro dn ch Nga l mt ng minh t nhin ca phong tro t do Ba Lan, nh cc phong tro gii phng dn tc khc bn trong ch Soviet, c bit Ukraine lng ging, m l dn tc bi thm nht chu u. Nhng y l nhng nhn xt chung, ngay c mt phc ha th v tng lai ca phn ca chng ta trn th gii l vn cha r. Trong khi nhng cng thng tn ti, khng bit chc chng c th c gii quyt th no. Vic ny i hi s thn trng, s trnh nhng ri ro vn c trong gio iu cng nhc, v s kin nhn. S hn ch c th nhn thy nh th trong phong tro Ba Lan l do nhng cn nhc ny, v khng phi, nh mt s nh ph bnh cho rng, l do s m qung dn tc ch ngha. Cng chng ng buc ti on kt v thuyt gio quyn. S tn trng i vi Gio hi chng bao gi ko theo s l thuc chnh tr ca nghip on. Nhng kin ngh xy dng mt phong tro nghip on

92

da trn Gio hi Cng gio, m xut hin trong vi nm qua, ni chung c c tnh bn l. Chng b TKK v c Lech Walesa na bc b. Vai tr to ln ca Gio hi Cng gio Ba Lan, c biu l ht sc ngon mc trong thi gian ving thm ca gio hong hai nm trc, gy ra nhiu bnh lun, thng khng thun li, t cc nh quan st nc ngoi. Cc qu ng ny phi nghe quan im ca mt c nhn (bn thn ti) ngi cha bao gi b kt ti theo cc li ch dn ca Gio hi trong cc bi vit ca mnh: Gio hi khng l, v khng nn l mt nh ch chnh tr. Cc gim mc khng l, v khng nn l cc i din ca nhng kht vng chnh tr ca nhng ngi Ba Lan. Nhng Gio hi Cng gio l nh ch duy nht Ba Lan m cng mt lc hp php v ng tin, c lp vi cu trc quyn lc ton tr v c nhn dn chp nhn hon ton. Gio hong i vi nhng ngi Ba Lan l ngi thy v i nht v cc gi tr v ngha v con ngi. Thc t ny c cc h ly hin nhin, gia chng l ngha v ca gii tng l ni thng v cc vn c tm quan trng ln nht i vi i sng o c ca nhn dn. Vn vi phm nhng quyn con ngi khng th b loi tr khi ngha v ny. Nh th, khi cc gim mc ph phn cc chin dch th hn, ln n nhng v git ngi, hay cu xin s i thoi thay cho n p, h ang by t nhng kht vng, k c nhng kht vng chnh tr, ca tuyt i a s nhng ngi Ba Lan. Mt s ngi, c hnh dung mt cch rng ri rng c nhng mi quan h mt thit vi Hi ng Gim mc, i khi by t quan im rng on kt thc s khng cn tn ti na. iu ny gy ra nhng s phn i c th hiu c t nhng nh hot ng on kt. Chng ta hy b qua vn v s ng n hay vng v ca nhng tuyn b nh vy, mc d i vi ti chng thng c v khng hp thi v khng ng ch. Chng ta hy lu , tuy vy, rng t quan im ca mt gim mc Cng gio l hon ton duy l khng gn cc li ch di hn ca Gio hi vo s phn ca ngay c nghip on hay phong tro x hi cao qu nht. Gio hi Cng gio tn ti trong cc nn qun ch phong kin v cc nn cng ha t sn, di s chim ng nc ngoi v ch c ti ton tr. Trong mi tnh hung, n tm kim mt modus vivendi (cch sng) ph hp vi thc t xung quanh. C v rng hin ti chng ta cng ang chng kin mt s tm kim nh vy. Nu gi thuyt trn l ng v dng nh c xc nhn bi nhng cuc tn cng tp trung ca b my tuyn truyn chnh thc chng li Gio hi, th ngi ta c th phng on rng kiu mu vai tr ca Gio hi c Hng Y Wyszynski to ra vn phi cung

93

cp mt khung kh tham chiu cho cc gim mc. N l mt kiu mu m a Cng gio Ba Lan n mt thnh cng ln ngon mc. Chng ta hy lu rng cc yu t ct yu trong kiu mu ny c xy dng trn php bin chng m cc cc ca n l ngoi giao v lm nhn chng, s tha hip v s phn khng l s ng nht hon ton ca Ch chn vi cc con chin ca ngi. Nhng ngi sau thng c hnh dung nh nhn dn ca Cha c trong tham chiu n cc mi quan h bn trong Gio hi v n cc mi quan h gia nhn dn v cc nh chc trch cng sn. y l mt tin ng trong thi k Stalinist, bi v s ng tr ca khng b khng khe h no cho hot ng c lp. Ngy nay, trong thi i on kt, tin ny tr thnh hon ton sai. C l ngun gc ca mt s bnh lun u v on kt, nhng bnh lun gn cc thi na-cng sn cho mt s nh hot ng ca n, phi c tm trong s khng chnh xc ca nhng chun on ca cc tc gi ca chng v tnh hnh hin ti. Nhng khng g c th thay i s thc rng Gio hi Cng gio l mt ti sn to ln cho nhng ngi Ba Lan. V khng ch bi v cc nh th c dng nh cc tr s cho cc y ban gip cc nn nhn ca s n p, hay bi v cc gio s ni thng nhn danh nhng ngi b hi v b ngc i; khng ch bi v cc ta nh th ngn vang nhng li ca mt nn vn hc Ba Lan t do v m thanh ca nhc Ba Lan, hay bi v cc bc tng ca chng c trang tr bng cc tc phm ca cc ha s Ba Lan; v khng ch bi v Gio hi tr thnh mt ni nng nu cho mt nn vn ha Ba Lan c lp. Gio hi l nh ch quan trng nht Ba Lan bi v n dy tt c chng ta rng chng ta c th ci u ch trc Cha. Nhng g s xy ra tip sau? Mc d n l mt cu hi cn thit, ti c th cung cp ch mt phn cu tr li. Ti xc nhn rng nhng ngi Ba Lan khng k vng bt k s gip no t bn ngoi. H khng t s phn ca h vo Reagan, hay vo cc tn la Pershing, h khng c hy vng da vo kt qu ca cc cuc m phn Geneva. Mc d h vui sng nhn mi c ch on kt ca th gii bn ngoi, h hon ton bit (v sn sng ni iu ny cho nhng ngi khc) rng h phi, v s, t nim tin ca h ch vo bn thn h. H bit rng khng ai khc c th gip h qua s th thch hin ti ca h. Khng ai c th l mt nh tin tri trong chnh nh mnh. Hp l, c th ch ni rng khng ngun no ca nhng cng thng c loi b, v rng khng vn ct yu no c gii quyt. S bnh thng

94

ha, theo ngha t c mt s hiu nhau, ha ra l mt o tng. S bnh thng ha vi t cch s bnh nh ha tr thnh mt thm ha khng du bt. Nh th by gi nhng g c th xy ra? Nhng ngi theo tro lu chnh thng ni: khng tha hip. Ni v s tha hip, i thoi, hay s hiu nhau l gii ng cng lun, la cng chng, truyn b o tng. Nhng tuyn b ca Walesa v s sn sng i thoi thng b ph phn nghim khc t quan im ny. Ti khng chia s quan im chnh thng. ng rng mt s tha hip khng th t c bng s cu xin v rng l v ch i gii thch cho nhng ngi cng sn v sao mt s tha hip s c th l mt gii php hp l. y l v sao nhng li ku gi bi cc nh tn thc t (neorealist) l ng thng hi v sung n vy; cc tc gi ca chng phi cn thn v vic vt qua ng ranh mng manh chia tch s suy on chnh tr khi s cng tc. Khi Walesa tuyn b s cn thit cho tha hip ng lt mt n nhng nh ca chnh quyn; khi cng th c ni bi mt nh tn thc t, ngi trnh nhc n t on kt nh trnh dch hch, anh ta gi li nhn n chnh quyn v s sn sng ca chnh anh ta tham gia vo vic git nghip on ca chng ta. Logic ca tro lu chnh thng loi tr bt c c gng no tm s tha hip, ngay c trong tng lai. N nui dng khng ch lng tin rng nhng ngi cng sn l khng th gio dc c m c mt s tin chc rng h khng c kh nng c x mt cch duy l, ngay c trong cc tnh hung nguy kch, ni cch khc, rng h b kt ti ngoan c t t. iu ny khng hin nhin n th i vi ti. Kinh nghim lch s cho thy rng nhng ngi cng sn i khi b hon cnh buc phi c x mt cch duy l v ng vi nhng tha hip. Nh th chin lc v hiu nhau phi khng b qung sang mt bn. Chng ta khng c gi thit rng mt s i u m mu l khng th trnh khi v, do , loi tr kh nng ca s thay i tin ha, khng mu. iu ny cng phi b bc b thm ch nhiu hn bi v nn dn ch him khi c sinh ra t nhng chn ng m mu. Chng ta phi r rng trong u mnh v iu ny: xung t tip tc c th t bin thnh hoc mt s i thoi hoc mt s bng n. TKK v Walesa ang lm mi th trong quyn hn ca h lm cho i thoi l c th. C hi thnh cng ca h s ln hn nu mc t-t chc ca x hi Ba Lan c lp tng ln. Cho vic hnh hnh ngoi ng ph, cc m ng gin d l ; s tha hip i hi mt x hi c t chc. Trong cc hot ng ca mnh chng ta cng phi cn trng n bn chnh tr th gii. S phn ca Ba Lan, ng tic, b qun

95

vo xung t siu cng; chng ta b n khut phc vi ln trong qu kh. Tng thng Roosevelt mt ln gi Ba Lan l lng tm v s truyn cm hng ca th gii, th nhng tuyn b ny khng c tc ng no ln nhng quyt nh ca M ti Yalta. Ngy nay, khng tm quan trng c bit no nn c gn cho nhng li tuyn b ch bng li ni. Nhng tuy nhin nu chng ta thy tm quan trng no trong nhng tuyn b nh vy th l bi v chng c v bo trc mt s thay i quan trng v hng ca cc chnh sch ca Hoa K. Tuyn truyn cng sn kt ti Tng thng Reagan v t tng ha chnh sch i ngoi. Thc vy. C v c nh Hoa K, bt u vi Tng thng Carter, bt u s thch thc t tng ny. S p li ny l mt s biu l ca mt lng tin rng kt qu ca cuc xung t s c quyt nh khng ch bi nguyn tc ca sc mnh m cng bi sc mnh ca cc nguyn tc. y l l do cho vic M bc b s din gii Soviet v dtente (s ha hon), m c th c quy gin v mt trit l n gin: Khi anh cm quyn, ti i quyn t do cho bn thn ti trn c s ca cc nguyn tc ca chnh anh; khi ti cm quyn, ti ly i quyn t do ca anh bi v cc nguyn tc ca ti l nh vy. Nhng g xy ra Ba Lan cung cp mt minh ha c in v trit l cng sn v s cng tn ti ha bnh. Trong chng mc no y, sut t Yalta, Ba Lan l bi th, mt mu giy qu chnh xc ca nhng nh Soviet v chnh sch i ngoi. Bn mun bit cc mc tiu ca Kremlin l nhng g? Bn c mun gii m ngha ca nhng li ku gi ha bnh ca n? Hy nhn vo Ba Lan. Cc tng lnh ca chng ti ni thng xuyn v s ha hp dn tc v i thoi vi x hi nh cc ng ch Soviet ca h thng xuyn ni v dtente v cc cuc m phn hn ch v kh. Ngn ng ca nhng ngi cng sn c mt tnh khc thng no y, cc t ca n c vit theo mt cch v c hiu theo cch hon ton khc. Trong ngn ng ny ngi ta vit tha thun v c hiu l o chnh qun s. Nhng s tht ny, tm thng i vi nhng ngi Ba Lan, dn dn tr nn r rng i vi c cc nh Soviet hc phng Ty na. Trong bt c trng hp no, c v rng lp lun ny c chp nhn bi Tng thng Reagan v v ban tham mu ca ng. Nu iu ny ng, th phn tch ca chng ta, v c bn, khng da trn nim tin vo lng tm ca cc chnh tr gia phng Ty m vo s khn ngoan v kh nng ca h phn tch cc s thc mt cch im tnh v ng n. Nu h b qua nhng kht vng Ba Lan cho s t tr, h s phm khng ch

96

mt sai lm o c m c mt sai lm chnh tr na. y l s hiu ca ti v chnh sch M i vi Ba Lan. N l mt chnh sch khng khng i s lin kt cc mi quan h kinh t vi s tn trng cc quyn con ngi. y l ci a cc nh tuyn truyn cng sn n cn gin in cung. H lin tc lp i lp li rng khng nc i no ca M c th c bt c tc ng no ln chnh sch ca h v b t cc nh i lp chnh tr. H ni di. Ngay c Joseph Stalin mt ln b buc phi m cc cng ca phe ng v th cc t nhn Ba Lan. y l ci g ng nhc nh Jaruzelski, ngi mun c c s chp thun chnh sch n p ca ng nhm b gy s khng c bn trong mt cch d dng hn. ng mun lm tan bng cc mi quan h vi phng Ty, nhng theo cc iu kin ring ca ng ta. Nu ng ta thnh cng n s to ra s c v cho ton b khi cng sn, v n s gi i thng ip ny: n p quyn t do s chng tn ca bn mt xu. Vae victis! [khn kh cho k b nh bi!]. Jaruzelski chin u by gi p t phin bn bnh thng ha ca ng ta ln nhng ngi Ba Lan, v khin cho n c chp nhn bi cc chnh ph phng Ty. i vi nhng ngi Ba Lan ng ta ni: Cc v khng c c hi no, chng ti s b gy cc v bng n p. Tt hn hy chp nhn s din di ca ti v ha gii. N c ngha rng mi ngi trong cc v, ngay c Lech Walesa, s c t do knh yu v ca ngi ti. i vi phng Ty ng ta ni: Nu qu v chp nhn ti nh ti l, c th ti s li tuyn b n x. Tuy vy, ngi ta khng c cho b ngoi lm lc li. S yn n bn trong ph thuc vo cc nc i chnh tr, khng vo s n p ca cnh st. Nhng cuc bt b v x n nh k cc nh hot ng on kt v cc thy tu Cng gio, tip theo bi cc t n x, khng bo trc s yn n v i thoi ni b. Chng l cc du hiu rng cc cng dn c i x nh cc con tin trong cuc ni chin lnh ko di. Tuy nhin, cuc u tranh cho n x c th c gii thch d dng v, mc nhn o, l c th hiu c. V th n phi tip tc. Thng By nm ngoi, cc tng lnh ca chng ta thua trn n x. V h cng thua cuc ni chin lnh na. iu ny khng c ngha rng h s ngng gy chin chng li chng ta, rng h s khng cn bt cc, nh, v git chng ta na, rng h s khng a chng ta vo nh t v kt n chng ta nh nhng k du cn hay nhng k lt . Ti khng h loi tr cht no kh nng rng Tng Jaruzelski, vi s khim tn qun s cm ng ca ng ta, v Tng Kiszczak, trong s n gin quyn r ca ng ta, li s khng cp ca chng ta vi nm na ca cuc i. H

97

 t c mt s thnh tho no trong vic bun bn ny, v ti khng ngh rng hnh nh ngi dn ng sau chn song st li gi h thc vo ban m (phi, c l vi ngoi l ca i t Pietruszka v i y Piotrowski). Ngc li: mi lnh bt k tip xc nhn thc ca h v ngha v c thc hin tt. Mi bn b tch thu ca mt cun sch ca Milosz, Herbert, Kolakowski, Gombrowicz, Brandys, v Konwicki ci thin s ham mun ca h. Mi ngi b nh t nh gc l mt chic l trong vng nguyt qu ca h. V h ngh rng vic ny c th tip tc mi mi. Ti mun m bo vi h rng h sai. H qu t tin. H qun s khng th trnh khi ca s bt ng trong chnh bn cht ca H thng Dn u. y, vo mt bui sng ma xun, ngi ta c th thc dy trong mt nc hon ton thay i. y hn mt ln cc ta tr s ng chy trong khi cc chnh y trn ch mc lt. Edward Gierek, c Brezhnev v Helmut Schmidt yu mn n vy, c Giscard d'Estaing v Carter khnh trng n vy, ch trong vng mt tun l i t nh cao quyn lc vo s qun lng. Sic transit gloria mundi (v huy hong ca th gii tri qua nh th). . . . Ngi trong cc vn phng tin nghi ca h, i xung cc hnh lang quan liu, nghe nhng s t gic ca phe i lp c mang vo bi nhng tay sai ca h, cc tng lnh khng bit nhng ngi dn thng ngh g. Nhng chng ti, mc d l cc t nhn, bit rt k. l v sao, t gc nhn ca ti, ti c mong v li ch ca h rng xung t Ba Lan cui cng ha thnh i thoi. Nu n ha thnh mt s bng n h s quy gin v vic tm kim Lis hay Frasyniuk bo v h khi tm vi ca la. Ti s khng vit v trng hp ca ring ti. Ti phin x ti hy vng bc trn ton b cu trc ca s khiu khch ca cnh st m c chun b, mt cch cu th, bi cc bn thn ca i y Piotrowski Gdansk. Ti mun, tuy vy, kt thc vi vi nhn xt c nhn. Trong su thng, ti khng th vit mt t duy nht. Cc bn ti ni a rng ti phi c a li vo nh t. Mt cch a bn, ti kt lun rng h ng. V by gi n xy ra: ti b nht, v ti vit mt tiu lun chnh tr. S l nh mn t pha ti nu ti khng cng nhn ngi gy cm hng cho ti, i tng ra lnh bt ti. Ti cng bn b tt nh Wladyslaw Frasyniuk v Bogdan Lis. V th, i tng knh mn, ti hm n ng v s theo di k lng ca ng i vi tng bc chn ca ti v v s cung cp cho ti nh hng ng cho

98

nhng suy ngm ca ti. Ti khng bit ti s lm g m khng c nhng gi ca ng v s ng h nhn t nh cha. Cm n ng rt nhiu. Ti c th ni g hn? Chng ta sng trong thi k tht l th. Chng ta chng kin s tranh sng tranh ti cn ci ca th gii c ca ch c ti ton tr. Chng ta, nhng ngi ca on kt, b t vo mt th thch kh khn. Nhng cho d n tr thnh mt s th la, la ty sch v lm sch ci n khng th t chy. Ti khng s la ca cc tng lnh. Khng c s cao c v h: s ni di v v lc l v kh ca h; sc mnh ca h xut pht t kh nng ca h th bn nng en ti nht v tin nht trong chnh chng ta. Ti chc chn rng chng ta s thng. Sm hay mun, nhng ti ngh sm hn, chng ta s b cc nh t v ra khi hot ng ngm ln qung trng t do sng sa. Nhng chng ta s ging g khi ? Ti s khng phi nhng g h s lm vi chng ta, m s nhng g h c th bin chng ta thnh. V nhn dn, nhng ngi khng c lut php che ch trong mt thi gian di, c th da vo nhng chn thng v xc cm ca ring h m, n lt, chng bp nght l tr ca h v kh nng ca h nhn thy thc t. Ngay c nhng ngi ti gii nht c th b lm cho sa ng bi nhng nm b ngc i v c sc ca vic ly li tm vc mt ca h. Ti cu nguyn rng chng ta khng tr v ging nhng con ma cm ght th gii, khng th hiu n, v khng c kh nng sng trong n. Ti cu nguyn rng chng ta khng thay i t cc t nhn thnh cc cai t. Chng ta bit rng ngy nay chng ta cn nhng s c gng thuc nhiu loi. Chng ta cn cc cu trc phn khng ngm v chng ta phi phn u cho hot ng cng khai. Chng ta phi hnh ng vi s nht qun v, trn ht, vi s kin nhn. Ngi ta khng th lp li t khim tn ny qu thng xuyn, n l mt tuyn b ca mt dn tc c tham vng v kin gan, mt tuyn b ca hy vng bt khut. Chng ta sng trong mt trng thi treo k l. Cha c g c nh ot c. S phn ln ca quc gia v nhng s phn nh ca ngi dn vn do d cha ng ng. Chng ta b mc by bi cm gic b v v bt lc gy nhc nh. iu ny c ng khng? Trong nm 1942 Czeslaw Milosz vit: trong mt thi khc lch s khi chng c g ph thuc vo con ngi, th mi th ph thuc vo anh ta, s tht nghch l ny c bc l ngy nay vi sc mnh c bit. V hm nay cng th . . .

99

100

ON KT

101

CH THCH CA BIN TP VIN.

Cc vn bn trong phn ny c vit trong thi gian tn ti hp php ca cng on a kt [thng Tm 1980 thng Mi Hai 1981]. Ch chnh l s tm kim tha hip gia cc nh chc trch v x hi.

102

Mt thi Hy vng 1980

Tt c mi ngi u bit v nhng ngy thng Tm c bit ny. Thi gian ny cc phng tin thng tin i chng buc phi theo di a tin cc s kin mt cch t m, v tuy tin tc cn xa mi khch quan, nhn dn c kh nng hnh thnh nhng kin v tnh hnh Ba Lan. Vic k cc tha thun c tip theo bi mt cn l ca nhng phng s v bnh lun. Cc bo ni thng, s dng ngn ng cho n lc ch xut hin trong bo ch khng b kim duyt. Mi ngi ha ra l mt ngi ln mt dy i, mt ngi i lp, hay mt ngi khng theo l thi. Cc i biu Quc hi bt u ni theo ngn ng ca i Chu u T do, trong khi cc y vin Trung ng din t nhng bi pht biu ca h c nh h l cc bin tp vin ca tp ch Paris Kultura. Tt c nhng ngi quan st nhn mnh quyt tm lng l ca nhng ngi nh cng, k lut t pht ng tr trong cc doanh nghip nh cng, tnh chn chn ca nhng i hi ca cng nhn. Lm sao ngi ta c th gii thch s khn ngoan v tnh chn chn ny? Theo ti n cho thy s bin i ca nhng s chu ng hng ngy thnh nhng i hi x hi v chnh tr, v biu l mt s nh gi chnh xc v im tnh v nhng kh nng thc t. Danh mc cc vn c trnh by bi MKS [y ban nh cng Lin-Nh my] Gdansk xut mt s thay i thc s trong h thng chnh ph nhng kim ch mnh ng vin c xc nh bi s hin din chnh tr v qun s Soviet trong phn ca chng ta chu u. Cng nhn u tranh v cc quyn v li ch ca ton b x hi. H chin u v cc quyn x hi v mt s gia tng mc sng, cc quyn dn s v quyn t do ngn lun, quyn i vi s t tr ca c nhn v cc nghip on c lp, cc quyn o c v s phng thch cc t nhn chnh tr. S tin ha ca nhng hnh thc phn khng ca cng nhn ng c ch . Nhng cng nhn nhng ngi m trong thng Mi Hai nm 1970 ginh c cho chnh mnh cc quyn ph quyt thc s v nhng ngi tn dng chng trong thng Su nm 1976 ln ny buc cc nh chc trch phi tha nhn nguyn tc ca cc ha c x hi. Vic t chc rt tt nh cng lm cho s thay i l c th m khng c mu. S tn ti ca cc i din cng nhn tha cho cc tr s ng y trn khp Ba Lan khi b t chy. Nhng ngi nm quyn phi nhn ra rng phong tro i lp cng c t chc tt hn, n cng l mt phong

103

tro hn v t l mt cn bc ng hn, v v th nhng c hi ca mt s tha hip thc t gia chnh quyn v ngi b tr cng ln hn. Cc cuc nh cng thng By-thng Tm m lm tt c mi ngi ngc nhin vi quy m v trnh t chc ca chng khng l s ngc nhin i vi phe i lp dn ch. Bo ch c lp thu ht s ch n hng thm ha m cc chnh sch ca chnh ph gy ra, trong khi tuyn b ca y Ban Bo v Cng nhn (KSS, KOR) cnh co thng xuyn v cc hu qu tai hi ca chng. c nhiu cnh co nh vy, n t cc tr thc v cc nh vn cng nh t nhng ng vin ca ng. Khng ai trong b my quyn lc c quyn min th cho mnh bi s cho rng tnh hnh lm anh ta bt ng. c bit khng i vi nhng ngi m trong vi nm qua chu trch nhim t chc b my tuyn truyn v cc chin dch cnh st chng li cc nh ch c lp v cc nh hot ng i lp dn ch. L c cc xut bn phm v cc bn tho b tch thu trong nhng cuc lc sot nh bit ci g ang xy ra Ba Lan. H cng c th tm hiu v nhng hot ng ca nhm xung quanh Nghip on Lao ng T do vng Duyn hi (WZZ)1 v cc bin tp vin ca t Robotnik, vi Hin chng v Cc quyn ca Cng nhn,2 v vn vn. y chng ta phi t lng knh trng i vi cc nh t chc Nghip on Lao ng T do vng Duyn hi v cc bin tp vin ca Robotnik. Chnh h l nhng ngi vch ra v truyn b tng v s t t chc v cc i hi ca cng nhn, v chnh nh h, mc ln, m chng ta c c vic thc hin nhng i hi ca cng nhn v s tin b ha bnh ca cc cuc nh cng. Chng ta phi ni cng th v vai tr ca Jacek Kuron, ngi c kh nng t chc mt ngn hng d liu
1

Nghip on Lao ng T do vng Duyn hi c t chc trong thng T 1978 Gdansk bi Andrzej Gwiazda, Joanna Duda-Gwiazda, v Bogdan Borusewicz, nhng thnh vin ca KOR v nh hot ng sinh vin nm 1968 trc y. Nhm nh bao gm, gia nhng ngi khc, Lech Walesa, Anna Walentynowicz, Anna Pienkowska, v Bogdan Lis. 2 Robotnik (Cng nhn), mt trong nhng xut bn phm ca KOR, xut hin ln u tin vo thng Chn 1977. c vit cho cc bn c giai cp lao ng, Robotnik pht trin ng k v vo gia nm 1978 s bn in ln n 20,000 bn bn nguyt san c xut bn. Nghip on Lao ng T do vng Duyn hi c mt n bn khu ca n c gi l Cng nhn Duyn hi. Hin chng v cc Quyn ca Cng nhn c in trong s thng Tm 1979 ca Robotnik, mt nm trc khi on kt ni ln. N l mt cng lnh cho vic lp ra nghip on dc lp c k bi hn mt trm nh hot ng nhn quyn.

104

m bt u t u thng By thng bo cho cng chng v phong tro nh cng khp Ba Lan. iu ny nghe hi nghch l, nhng ti tin rng cng nh i vi phe i lp, nhng ngi b ngc i v b ph bng, nh do cc nh chc trch, m chnh quyn c c tnh ha bnh ca cc cuc m phn. Cng phi c nhc li by gi, khi nhng k c v nhng ngy cui y kch tnh ca thng Tm vn cn ti mi, rng mi mu toan vi phm cc tho thun thng Tm, mi c gng khi phc cc phng php truyn thng ca chnh ph, p dng phong cch da trn s gian ln, s kim duyt, v s p bc, s dn n nhng bng n x hi m s lm cho cc s kin thng Tm c v nh mt thi i ca ha bnh v n nh. Tt c cc chnh tr gia u chu phi bit v iu ny. Chnh ph phi nhn ra rng vic th ch ha xung t v tha hip l cch duy nht t i sng cng trn nguyn tc ha c x hi. Nu khng, chng ta hy lp li, th nh sng duy nht ri ln nhng ng nt ca tnh trng x hi s n t m chy thiu tri cc tr s ng. cho cc ha c x hi hot ng, tuy vy, lng tm x hi phi c khc su trong n, nhng ranh gii chnh tr khng c vt qua m l mt phn khng th tch ri ca cc ha c Gdansk v m phi c bt c ai ghi nh ngay khi h nh li Budapest bc chy v nhng xe tank Soviet trn cc ng ph Prague. Ti khng c nh no th lm bt c ai hong s vi nhng xe tank Soviet. Ti ch mun nhc n ba s thc tm thng m phi l hin nhin. Th nht, cc s kin mi y cung cp bng chng c th rng nhn dn Ba Lan khng th v khng mun tip tc sng di cc iu kin ca o c gi, ca tnh trng b giam cm v s bn cng ha. Chng ta phi t ho, vi t cch mt quc gia, rng chng ta c kh nng i li cc quyn ca mnh mt cch khn ngoan nht trong tt c nhng cch kh d. Th hai, cch sng ca nhng ngi Ba Lan ph thuc khng ch vo cc mc tiu v hnh ng ca ring h m c vo s k gi ca h, ti hi ngh Yalta, vo khu vc nh hng Soviet, vi s ng thun ca cc nc Lin Minh i Ty Dng. Ngi ta c th cng phn v thc t ny, nhng ngi ta khng th qun n. Mt nhn xt hin nhin th ba bt ngun t hai nhn xt u. Nhng kht vng ca nhng ngi Ba Lan i vi t do v quyn t quyt phi c thc hin theo cch sao cho khin vic xm ln Ba Lan l c hi hn vic khng xm ln i vi nhng ngi Soviet.

105

Khng ai c mt li gii cho nhng th lng nan ny. Chc chn, khng c gii php no ni ln t nhng li ku gi s iu v ch ngha hin thc t cc nh hot ng v cc nh bo m, ging nh Ryszard Wojna, mt tn nhim bi v lch s lu di ca h v s lng m cng lun vi thn phn n l lim giy, thn Nga ca h, v th hm da tng tin t nc vi bng ma ca mt s chia ct Ba Lan ln na ti thi im nguy kch. Chnh nhng ngi ny a ra s e da ca cc xe tank v ku gi l tr sau bt c du hiu no ca s phn i, bt c phn x t do no, bt c sng kin t pht no n t nhn dn b giam cm v b lm nhc. Nghe tt c iu hm nay, ti ngh: V sao nhng ngi ny khng ku gi s iu v ch ngha hin thc t Gierek v Jaroszewicz, khi nhng cng nhn b tra tn Radom v Ursus [trong nm 1976], b kt n v nhng li buc ti ba t vu co, khi mi ting ni ph phn b gn cho l mt s by t t th phn dn tc? Ti khng c nh no thanh ton vi bt k ai v nhng vic qu kh, nhng ti mun ku gi cc nh hot ng v cc nh vn, nhng ngi ang m tham gia phe ca nhng ngi ng h s phn i ca cng nhn v nhng ngi thc y s thay i Ba Lan: cc v c th a ra mt hoc hai li gii thch v s ni di v vu oan gio ha ca cc v trong qu kh? Chnh ph ng c cng nhn v s la chn m phn ca n hn l p bc. Nhng iu ny khng c ngha rng cc nh chc trch nn hi lng qu mc vi mnh. y ch l mt bc u tin trn con ng xy dng mt tha thun x hi. Nhn dn ang ch i mt s gii thch v cc hnh ng ca chnh ph trong thp k qua, m bt u vi nhng cuc phn i ca cng nhn t cc thnh ph duyn hi v kt thc vi mt s phn i khc trong cc thnh ph duyn hi. Nhn dn mun mt s thanh ton (gii trnh), khng phi mt s truy qut ph thy. ng ai b la phnh rng c th lm sao lng s ch ca cng chng vi vi phin x gi b hay vi nhng chuyn v cc villa v cc du thuyn (yacht) s hu bi Maciej Szczepanski [ch tch TV]. Nhn dn c quyn i vi ton b s tht v h v v hon cnh ca h. Ch sau chng ta c th ni v ch ngha hin thc v s iu . Khng c ch ngha hin thc no m khng c s tht v thc t. V s tht l, nc ny khng th c cai tr m khng c mt tha thun vi nhn dn. V bt chp nhng li pht biu c a ra trong nhng l k nim, nc ny khng c lp. V ngoi ra nhng ngi Ba Lan phi tnh n s hn ch ch quyn ca h bi nhng li ch quc gia v thc h ca Lin X. V cui cng, nhng ngi cng sn l cc nh

106

cai tr duy nht Ba Lan m cc nh lnh o Soviet s ng , v khng c du hiu no rng iu ny s sm thay i. Chng ta c th rt ra nhng kt lun g t iu ny? Rng bt c c gng no cai tr ngc li ch ca nhn dn nht thit dn n tai ha; rng bt c s c gng no lt s cai tr cng sn Ba Lan l mt s c gng chng li nhng li ch ca Lin X. Thc t l nh vy. Chng ta c th khng thch n, nhng phi hiu n. Bt chp nhng g nhng k vu khng ang trc ti [cc bo] Trybuna Ludu v Zycie Warszawy c th xc nhn, ti khng th c c s qung co r tin v s ni ting vi nhng nhn xt ny. Ngc li, ti bit rng mt s bn ti s ln n ti v t b cc mc tiu c lp v dn ch. i vi h ti tr li hon ton chn tht: trong hon cnh a chnh tr hin thi ti ngh rng vic chn c lp v ch i ngh l khng thc t. Ti tin, tuy vy, rng chng ta c kh nng t chc s c lp ca chng ta t bn trong, rng bng cch tr thnh x hi c t chc tt hn, hiu qu hn, thnh vng hn m lm giu chu u v phn cn li ca th gii vi nhng gi tr mi v nui dng s khoan dung v ch ngha nhn o, chng ta s i ti c lp v dn ch. Nhng ti t chi tham gia vo mt cuc ua xem mong mun ca ai cho nn c lp l ln hn, hay vo vic to ra o tng rng iu khng th tr nn c th. Nh th ci g l c th hm nay? Ch ngha a nguyn trong mi lnh vc ca i sng cng l c th, vic th tiu kim duyt phng nga l c th, mt cuc ci cch hp l v kinh t v cc chnh sch x hi cng bng l c th, bo ch v TV da trn nguyn tc cnh tranh v s tht l c th, quyn t do hc tp v s t tr cho cc i hc l c th, s kim sot gi c ca cng chng v mt phong tro bo v ngi tiu dng l c th, cc ta n c lp v cc n cnh st ni ngi dn khng b nh cng l c th. C th rng chng ta s c c tt c nhng th ny, ht nh chng ta c c t do cho nhng cng nhn t Radom v Ursus, mt nn bo ch khng kim duyt, nhng xut bn phm ca ring chng ta, kh nng vch mt tnh trng v lut php, v s cng bng nh chng ta c c nh s sng sut v s on kt ca cc cng nhn ca cc nghip on lao ng c lp duyn hi. Chng ta phi ginh git tt c nhng iu ny t cc nh chc trch bi v khng dn tc no tng nhn cc quyn ca mnh nh mt mn qu. Nhng khi chng ta git ly n, chng ta hy lm cho chc chn rng chng ta khng x nh nc Ba Lan thnh mnh vn, mt nh nc khng

107

c ch quyn, nhng vn l mt nh nc d sao i na: mt nh nc m khng c n th s phn ca chng ta cn nng n hn mt cch khng th so snh ni. Nhng ngi i lp dn ch s tranh lun v nh gi ny. Mt s s coi chng trnh ny qu n ha, nhng ngi khc s coi n l qu cp tin. Nhm sau s phi a ra mt s la chn: H chp nhn nhng nhng b phng khong ca chnh quyn bn trong cc cu trc chnh thc hin hnh, hay h nhm ti vic cng nhn cc nh ch c lp nh mt thnh phn thng xuyn ca i sng dn s Ba Lan? chn s la chn th nht v tn thnh s loi b thm khi i sng cng, chng hn, cc thnh vin ca KSS KOR, TKN, hay cc bin tp vin ca Zapis3 s tng ng vi i x vi chnh quyn nh bn trong khi quay lng li vi cc ng minh trc kia. N cng s gy ra mi nguy him ca mt s lp li ca s rt lui m xy ra tip sau thng Mi nm 1956, v s ri ro mt nhng th t c ca thng Mi hai nm 1970. S khiu khch chnh ph trong thc tin lun lun dn n s u hng trc chnh ph. Theo cch ny, chnh quyn ph v s thng nht ca x hi vi ln, buc nhn dn t b nhng bin php bo v an ton vn c trong ch ngha a nguyn. L kh tin on chnh quyn s phn ng th no. Chnh ph s chc chn th sit cht thng lng mt ln na, vic ny c th thy ri trong nhng chng ngi c t trn con ng ca cc nghip on c lp mi, s phong ta thng tin ca c quan kim duyt, nhng cuc n p, nhng c gng da nt nhn dn, cc cuc tn cng chng li ci gi l cc lc lng phn x hi ch ngha, tc l, cc trung tm sng kin x hi m gy phin phc cho chnh ph. Cc nh chc trch phi hc nhiu trc khi h hiu rng mt cuc i thoi vi x hi khng bao gm vic khua di cui cng chng bao gm mt s c thoi trn mn hnh TV. Cch duy nht c th c dy cho chnh ph v s i thoi thc s l thng qua s on kt x hi, mt loi on kt m c cc cng nhn vng duyn hi by t. Mieczyslaw F. Rakowski, tng bin tp ca t Polityka, vit rng nhim v chnh i vi chnh quyn ngay lc ny l c c s ng tin. Ti ng vi ng ta. Nhng im quan trng l s tn nhim ny s khng c c vi nhng li ku gi lm vic v l tr m vi mt s th
3

Zapis (1977-1982) l tp ch khng b kim duyt u tin c lin h lng lo vi KOR v c xut bn hng qu bi cc nh vn Warsaw.

108

hin s tn trng tht i vi nhng kht vng ca cng chng. Nhng kht vng ny l c bn, thc t, v c bin minh. Ngi ta c th gi l g khc i hi tit l ton b s tht v cuc tn st thng Mi Hai nm 1970 v ton b s i x ti t i vi nhn dn tip sau thng Su nm 1976? Khng c s tha mn cc i hi ny, th nhng li ku gi ch ngha hin thc v cc tuyn b v mt cuc i thoi s vn ch l li ni lo ct c khen. Tnh hnh s khng tr nn tt hn cht no bng vic lun chuyn ngi trn nh, hay bng vic a cc b th mi ca Ban Chp hnh Trung ng vo, hay bng b nhim cc y vin B Chnh tr mi v chn ra nhng k gi u chu bng mi. Chng cn ai tin vo cc lnh o l cc nh cu tinh, khng cn ai b kch ng na bi tin n nhm v nhng xung t bn trong ban lnh o ng. Chng cn ai tin vo nhng s thay i tt p hn m khng c ci cch th ch m bo s a nguyn. Ngoi ra, khng cn ai s tin vo li ni sung, mi ngi u ch hnh ng. Cu hi vn cn: mt h thng nh vy c kh thi cht no? N chng phi l mt giai on trong vic d b h thng cng sn v trong s tin ha ca n n mt h thng a ng? Cu tr li l, nhng th lc cng sn Ba Lan hc cng tn ti vi nhng t chc c lp, chng hn, vi Gio hi Cng gio c lp v hng mnh. Quan trng hn, h hc rng s cng tn ti ny c th mang li nhng ch li. C v rng i vi cc x hi m tri qua nhng th thch lch s gay go, cc gii php kh thi c sai khin bi mt logic khc vi logic ca cc sch gio khoa. Trong thng Tm, 1980, nhng ngi Ba Lan chng minh cho tt c mi ngi rng h bit sc mnh cng nh nhng hn ch ca h. H cho mt bng chng r rng v nhng kht vng ca h, v v s nhn thc ca h v nhng hn ch vi nhng kht vng ny. H khng i ci khng th, nhng h thc y nhng i hi thc t vi tnh kin nh v tnh on kt n mc h lm ton b th gii ngc nhin. Tt c nhng iu ny cho php ti tin vo tnh kh thi ca mt h thng lai, m trong t chc ton tr ca nh nc c th c kt hp vi cc nh ch dn ch trong x hi. Gii php ny, do chnh bn cht ca n, s l tm thi, nhng chng ci g vnh cu cng nh tm thi. S cn bng gia x hi v nh nc s tt nhin l khng vng v d thay i, ging nh bt c s cn bng x hi no trong ci tt nht ca tt c cc th gii kh d. y l s tr li ca ti lin quan n tnh kh thi ca mt h thng nh vy. Nh kinh nghim dy chng ta, d nht l mt ngi bi quan.

109

V Ba Lan l mt nc k l, c bit nh [nh vn] Antoni Slonimski ni. Ba Lan, bt c vic g u c th. Thm ch s thay i tt ln. Warsaw, thng Tm-thng Chn, 1980

110

Hy vng v s Nguy him 1980

By gi trong thi gian bn thng, Ba Lan l trung tm ca s ch ca th gii. Ngy nay, gia thng Mi Hai [1980], ti th a ra mt nh gi ban u v tnh hnh. Cc ha c Gdansk c k vo ngy 31 thng Tm. Chng l Hin chng V i v cc Quyn ca Dn tc Ba Lan. Chng to thnh c s cho cc mi quan h mi gia chnh quyn v x hi, c hi duy nht vt qua cuc khng hong chnh tr su sc m ang lm tiu ty t nc v e da s tn ti tng lai ca quc gia chng ta. Ci Ba Lan cn l s yn tnh v s n nh, mi ngi u ng v im ny. Th duy nht m v n ngi dn khng thng nht l phng php t c trng thi yn bnh . i vi chnh ph li gii l n gin: nhn dn phi ngng tm cch tr th, ngng a ra nhng i hi, v bt u lm vic. Tt c mi ngi phi tp hp xung quanh ng v ban lnh o mi ca n. Mt trung tm chnh tr phi c to ra, mt mt trn l tr, bao gm nhng ngi cng sn, nhng ngi Cng gio, nhng nh hot ng nghip on, v tt c nhng ngi c thin ch. V ti tin rng chun on ca chnh ph l sai, khng tng, v v th nguy him, ti s t cho php hnh thnh kin ring ca mnh. Ti tin rng tng cho mt trung tm v mt mt trn ha gii dn tc l cc sn phm in hnh ca t duy ao c. Ti khng tin vo s thng nht chnh tr o c ca nhng ngi Ba Lan. Ti tin vo mt s tha hip da trn cc ha c Gdansk. Ch nhng ha c ny mi c th c dng nh mt ngun ch thc ca tnh chnh ng cho cc nh chc trch v, ng thi, cho h c hi cui cng. V h phi nhn ra iu ny. Ngoi ra, cc nh lnh o Soviet phi hiu rng nhng ngi Ba Lan bit mt cch hon ho v nhng h ly ca v tr a chnh tr ca h v v nhng iu kin v nhng hn ch ca nhng h ly ny. Rt cuc, nhng la chn thay th cho mt chnh sch m phn v tha hip l xung t v i u. Nhng ngi Ba Lan chng minh nhiu ln cho bn thn h v cho th gii ni chung rng h s sn sng tr mi gi cho vic bo v cc kht

111

vng dn tc v con ngi ca h. Nh th c v rng thm mt cuc biu din v trang na v mong mun ca nhng ngi Ba Lan cho s thng nht chng phi li li ch ca bt k ai. Tt c mi ngi u sng st trc s ha bnh v quyt tm ca nhn dn Ba Lan. Khng ngi nghim tc no xut nhng mc tiu phi thc t, khng ngi c t duy nghim tc no nghi ng cc lin minh quc t. Quan trng hn, khng ai xut vic lt chnh quyn cng sn. Mc tiu l ct bt quyn lc ny v xc nh li cc quy tc s dng n. Th nhng khng ai, km hn c l b my ng, sn sng chp nhn v thc hin cc quy tc ny. Vo ngy 31 thng Tm, khi Th tng Jagielski ng ln t chic bn xng ng tu Gdansk sau khi k cc ha c, nhng ngh m nh bt u day dt trong c ca cc apparatchik ng v lm th no trnh vic thc hin cc ha c ny, lm th no bin chng thnh mt s gi v hay mt tranh bim ha, lm th no khi phc tnh hnh khi khng cn thit b kim ch bi nhng s c gng ca cc i din tht ca nhng ngi lao ng. Ngay t u, ng x ca chnh ph i vi cc nghip on mi l k quc. Chnh ph khng thy c hi nm trc n trong on Kt, thay vo li cm thy nghip on nh mt mi e da i vi quyn tuyt i ca mnh. Chnh ph th a tin nh lc hng cng chng, theo ui iu tng tng v cc nghip on c. Cui cng n tm c cch gy ra mt cuc khng hong ng k, v vic ny dn Ba Lan n b vc ca mt cuc tng nh cng v chn vi mt cch dt khot nhng tn tch ca s tin cy x hi trong vic thi hnh cng l.1 Vic bt Jan Narozniak2 nguyn nhn ca
1

Vo ngy 24-10-1980, iu l ca on kt c ng k bi mt thm phn Warsaw ngi t tin thm vo mt iu v vai tr lnh o ca ng. Cuc xung t xy ra sau c gii quyt vo ngy 10 thng Mi Mt khi, di s e da ca tng nh cng, thm phn b iu .

Mt thng sau cuc khng hong ng k hai nhn vin t nguyn ca vn phng on kt Warsaw b bt. Vi nh my Warsaw tin hnh nh cng i hn ch hot ng ca ngnh an ninh, v nh mt kt qu, hai nh hot ng c th.

112

mt xung t khc vi nhng hu qu khng th lng trc li ln na chng t ban lnh o ng v nh nc hon ton khng bit tm trng cng chng. S ngu dt ny cng c th c thy trong cc cuc tn cng chng li cc phn t phn x hi ch ngha c cho l tp trung trong y ban Bo v Cng nhn (KOR). Vic ny mt cch khng ch tm to ra mt hnh nh ca KOR trong tm tr cng chng nh mt uy quyn o c v chnh tr ln hn nhng nng lc ca n thc s cho quyn . Nhng c gng ca chnh ph can thip vo cc chnh sch nhn s ca on kt l mt th d v s bt lc hon ton ca n ngh mt cch thc t. Trong thc t, ch ngha hin thc chnh tr i hi c mt s hiu bit v cc li ch ca Lin X v mt s nhn thc v tm trng v kht vng ca nhn dn Ba Lan. Ngi ta chng bao gi c th nhn mnh iu ny cho cc nh cm quyn. C v i vi ti rng s bt lc nhn din tm trng v kht vng ca t nc mt cch thc t l cn tr ln nht trong nhng s cn tr i vi s n nh Ba Lan. Ngoi ra, s bt lc ny cng gip cho s tan r bn trong bn thn ng, mt qu trnh m cc hu qu ca n c th l c quan trng ln nguy him. Cc lc lng phn x hi ch ngha, m v chng c bo ch ca ng vit nhiu n vy v c lnh o ng ni nhiu n vy, c thc s tn ti Ba Lan? Hy chng ta tr li bng mt cu hi khc: Ba Lan c c cai tr bi mt ch x hi ch ngha? Khng i vo mt cuc tho lun v thc h v hc thuyt, l kh khng nhn thy rng khng ai Ba Lan nghi ng nhu cu cho nhng ci cch x hi c bn, khng ai ch trng t cc m, cc xng luyn thp, hay cc xng ng tu ln l bn u gi. Nhng c tn ti nhng lc lng x hi m cht vn cc chnh sch ca ng v chnh nguyn tc v vai tr ca ng trong x hi. S cht vn ny dn n thng Tm Ba Lan v n cc ha c Gdansk. Cc lc lng ny, m tm thy cm hng ca h t cc truyn thng khc nhau v ni theo nhng cch khc nhau, tip tc tn ti v ng mt vai tr thit yu trong i sng cng ca Ba Lan. Chnh quyn hoc khng nhn thy h hoc th ph hoi h thng qua tham nhng v n p. y l mt c gng v vng v c nhng hu qu khng ng: s i thoi v s tha hip nhng ng

113

cho s chc tc lin min, cng thng x hi gia tng, v xung t thng xuyn. Con ng ny chng dn n u c. Trong mt tnh th m trong chnh ph khng c kh nng sng vi x hi v x hi khng c kh nng sng vi chnh ph, phe i lp khng c la chn no tr vic tin hnh m phn v i thoi cn c v nhn ni. Gio Hi lun lun ng mt vai tr quan trng trong vic ny. Lch s ca n cung cp mt bi hc v chin lc cng tn ti ca cc nh ch Cng gio vi kt cu nh nc. Gio Hi khng ch i din cc li ch ch nh ring ca n m cng bnh vc nhng nguyn vng ca ton b nhn dn. S tn ti ca on kt nht nh mang li mt s thay i v im ny, nhng Gio Hi s tip tc ng vai tr quan trng ca n. Bo ch phng Ty thng ph phn s kim ch c thc hnh bi h thng th bc ca Gio Hi. Khng c nghi ng g rng s kim ch ny l mt s p li tnh phc tp ca hon cnh. Nhng cc nh bo phng Ty ang phm phi mt sai lm khi h ng nht ha nhng tuyn b khng tiu chun c a ra bi mt vi i din c nhn ca Gio Hi (th d, tuyn b khng thn thin ca Cha Orszulik v KOR) vi lp trng ca ton b hi ng gim mc. Khng phi l s trng hp ngu nhin rng tuyn b, c Hi ngh Hi ng Gim mc a ra, khng c loi nhn xt chnh tr ny. Nhng iu ti hn l, chnh quyn c th tin ly tin v tip tc chi tr chi b ngoi ca h, xut nh nhng k tha hip theo kiu Jerzy Ozdowski, khng c uy quyn g.3 Th d ny v thay th mt chnh sch bt nhng tay sai cho mt chnh sch tht v tha hip. Khng chnh sch no trong nhng chnh sch ny nng cao s ng tin ca ban lnh o mi. S ng tin ca n cn b tn hi thm bi nhng bi bo vu co c vit bi [nh bo] Ignacy Krasicki v bi tr lun chuyn ngi cho cc v tr chp bu trong b my quyn lc. Nhn dn c th cn nh qu k qu kh ca cc nh i mi c rch nhng ngi c ti sinh by gi: Mieczyslaw Moczar

Trong thng mi Mt 1980, Jerzy Ozdowski, mt thnh vin ca mt nhm Cng gio phn lp tun th neo-Znak, tr thnh mt ph th tng chiu l.

114

v vai tr nham him ca ng ta trong nm 1968,4 Stanislaw Kociolek v cc hnh ng ca ng ta trong cc s kin thng Mi Hai nm 1970,5 Walery Namiotkiewicz v nhiu nm ca ng ta vi t cch th k ring cho Wladyslaw Gomulka. Nhng ngi ny chng h c s tn nhim x hi no. Hy hiu ti: ti khng ku gi tn cng c nhn hay s sn ui ph thy. Bt c ai u c th thay i, ngay c Moczar. Nhng mt s thay i thuc loi ny, nu n khng l mt s thay i gian ln hn, phi da trn mt s t vn chn tht. Lch s c nhn ca ngi m chu trch nhim v ngnh an ninh trong sut ton b thi k Gomulka v v Vin Kim sot Ti cao (NIK) trong thi Gierek, khi tham nhng tng trn quy m cha tng thy, khng cung cp m bo no cho s i mi m ng ta c th xut hm nay. Ngc li, n to ra s nghi ng rng chnh ph ang th ph v cc tha thun x hi vi nhng tr xic. Mt tnh th, m trong ch mt cuc nh cng hay mt s e da nh cng mi c th khin cho chnh ph hnh ng mt cch bit iu, l nguy him v mt x hi, v n buc cc nh hot ng on kt s dng nh cng nh mt v kh. Khi p lc tng ln tip sau nhng i hi tng lng hay p li nhng vn khc c th bin minh c, vic s dng thng xuyn v kh nh cng c th dn n tnh trng v chnh ph v s tan r ca b my nh nc v sau n mt cuc xung t m khng ai s c th kim sot ni. Lm sao c th trnh c iu ny? Ti khng thy cch no tr cch th ch ha cc ha c x hi, to ra mt mng li chnh thc cho m phn v tha hip, v cho s tn ti ca cng lun c lp. Chnh ph phi ginh c s tn nhim khng trong vai tr c ca nh c ti m trong vai tr ca i tc. Hy chng ta ni cng khai: Chnh ph s khng bao gi c nhn dn tin cy nu
4

Cc cuc thanh trng chng Do Thi nm 1968 c cho l s thao tng b mt ca Tng Mieczyslaw Moczar, b trng ni v khi .
5

bi v nhng m bo ca b th ng khu vc (voivodship) Gdansk, Stanislaw Kociolek, m cc cng nhn lm gin on nh cng nm 1970. Trn ng i lm h b tn st bi n sng my.

115

n khng c on kt tin cy. N s chng bao gi c on kt tin cy tr phi n tit l ton b s tht v cc cuc khng hong chnh tr va qua, thng Mi Hai nm 1970 vng duyn hi v, thng Su nm 1976 Radom v Ursus. Ngy nay, k th ln nht ca cc nh chc trch khng phi l phe i lp dn ch m l bn thn cc nh chc trch, s khng hiu qu ca h, s li bing ca h, v s ngu n ca h. V lm sao khc chng ta c th hiu vic cm phim Cng nhn 1980 [k s nin i v cc cuc m phn nh cng]? Cn s m qung b st s tai hi m nhng quyt nh thuc loi ny gy ra. Khng mt xut bn phm n nht no ca KOR c kh nng lm hi chnh ph nhiu nh mt s lng m khinh sut nh vy i vi nhu cu ca nhn dn v s tht v tnh chn tht. C l ti c th b ph phn v ch ngha ti thiu. Qu thc, ti khng ch trng mt cuc u tranh v c lp cng khng v nn dn ch i ngh, mc d ti lun lun lm r ti yu mn nhng th ny n th no, v ti khng t b chng ngy nay. Nhng ti tin rng nim tin vo tnh kh thi ca nhng i hi nh vy chng khc g l mt s t b l thng v trch nhim i vi quc gia. Ti ch trng mt s tha hip vi chnh ph, vi mt chnh ph m ti khng h thch, mt chnh ph m cc nguyn tc ca n khng hp dn ti m i vi chng ta nh l mt s bng bt thch cao i vi mt ngi gy xng: kh chu nhng rt cn thit. Tnh hnh mi i hi tt c chng ta, nhng ngi nm quyn v phn cn li ca chng ta xt li suy ngh ca chng ta mt cch quyt lit. l chp nhn c ngh theo mt cch khi ch c quyn t do ca bn thn chng ta b ri ro. By gi, khi s tn ti hay khng tn ti ca dn tc chng ta b lm nguy, chng ta phi ngh theo cch khc. Ngi ta c th khng thch nhng ngi cm quyn, nhng h phi c chp nhn nh cc i tc trong m phn. Khng d i vi ti vit iu ny. Chng c g ti bit v h gy s lc quan trong ti. Nhng v bt mi v nhng s bp bm hng ngy lm cho mt cuc i thoi thng thn l khng th. S yu km ca cc nh chc trch c che y bi s ngo mn ca b my

116

tuyn truyn ca n, v cc khu hiu bng ting Newspeak thay th cho mt s phn tch khch quan v tnh hnh. B th th nht ca ng Stanislaw Kania nhc nh ti v thuyn trng ca mt con tu b m, ngi ang ngi trn mt b g nhng tin chc rng ng vn ch huy mt con tu vt i dng to ln. Cc cuc tn cng ca ng ta chng li Jacek Kuron l bng chng rng hoc ng ta khng hiu bi vit chnh tr kh r rng ca Kuron hoc ng ta b m mui dng nh l s c chung gia cc b th th nht. Ti khng bit ci no l ti hn. Tuy nhin, ti ng h s tha hip bi v tt c chng ta u bng bnh trn cng b g. V tt c chng ta c th chm vi n. Nhng ti tin rng chng ta s khng chm. Ti tin rng vi s khn ngoan v lng dng cm chng ta s xy dng mt trt t da trn s tha hip. Mt th l chc chn: khng c chuyn quay li hin trng trc 31 thng Tm. Trn b g ca chng ta cc lnh ca thuyn trng l khng . Trn b g ca chng ta s on kt ca nhn dn l sng cn. Warsaw, thng Mi Hai, 1980

117

Bng ti ang Ko n 1981

i hi bt thng th Chn ca ng Cng nhn Thng nht Ba Lan (CNTNBL) khng nghi ng g l mt s kin chnh tr c tm quan trng quc t. Ging mi th xy ra Ba Lan trong vi nm qua, i hi l cha tng c, mc d cc nh hng c trong nc ln quc t ca n vn kh nh gi. Chc chn n l i hi dn ch nht trong lch s ca phong tro cng sn. c tnh dn ch ca n nm khng ch trong vic cc i biu c hng t do ngn lun v trong s ci m cha tng nghe thy ca nhng tho lun m c trong c tnh i din ca cc i biu ca n. Qu thc, c l tt c cc phi chnh tr trong CNTNBL c i din. S nh gi ny khng cn phi thay i di nh sng ca bc th ca y ban Trung ng ng Cng sn Lin X gi y ban Trung ng ng Ba Lan,1 m c nh hng mnh ln nhng cuc bn ci ca a s cc hi ngh bu c cp khu. Bc th l mt li nhc nh v s thc rng Ba Lan khng nm trn cung trng. Vic b phiu kn cho chc B th Th nht ca ng l mt s tit l tht. N hn phi khin cho ngay c cc lnh o ca cc ng cng sn u chu phng Ty b sc. Nhng cuc tn cng trc din chng li i ng cp cao ca b my ng l s kin ng ch nht trong cc cuc bu c vo y nan Trung ng. Trong cuc bu c ny hu ht cc thnh vin ca ban lnh o c b trut khi chc v, c nhng ngi thuc phi cng rn (nh Grabski, Zabinski, Kurowski, v Kociolek) ln cc nh i mi (nh Fiszbach v Dabrowa). Tuy vy, khong mt t thnh vin ca ban lnh o ng-nh nc c c bu li, m bo tnh lin tc v c l cung cp mt s m bo ti thiu cho cc lnh o ca cc ng Cng sn ca Hip c Warsaw. Cc i biu ny l nhng thnh vin ca cc lc lng v trang, v cc B Ni v, Ngoi giao, v Nng ghip. Ngi ta c th gi i hi ny l mt cuc ni lon ch thc ca cc i ng thp nht ca ng. Cc nh chc trch ng trung ng thm ch bit v mi nguy him ny trong vi thng, nh c th thy trong thi phc tp ca h i vi ci gi l cc cu trc ngang.2 Cuc tn
1

Bc th, cnh co v e da ban lnh o ng Ba Lan, r r ra bo ch trong thng Chn 1981, ngay sau i hi Th nht ca on kt. 2 Trong cc ng cng sn tt c cc s tip xc gia cc chi b ng phi i thng qua trung tm. Cc Cu trc Ngang, tc l s cng tc trc tip gia cc t chc ng n l, i ngc li gio iu ny.

118

cng t ngt chng li cc cu trc ny cho thy ni s v mt cuc ni lon ca c s ng. T tng ca c s ni lon b gn cho ci nhn xt li v dn ch-x hi, ch yu trn c s ca nhng tuyn b c a ra bi lnh o ca cu trc ngang Torun, Zbigniew Iwanow. S chn on l ng mc c s ni lon, nhng sai trong nh gi t tng ca n. Vic c cn trng cc ti liu lin quan n cc ng vin thng tit l s a dng t tng ca nhm. Bn cnh nhng s by t cc l tng dn ch, l cc ti liu by t mt s c ao cho mt s khng tng thi d vng thuc kiu bnh qun-Stalinist, v xu hng ph phn quyn lc ca c ch bn trong ng v cc villa ca cc nhn s ng vi s nghim khc ngang nhau. Vi ci nn ny trong u, iu b n ca s thnh cng, gy ngc nhin n vy i vi gii tr thc phng khong, ca Albin Siwak*, ngi m nh mi k lc v chnh sch m dn v tnh th l, c th c g mi hon ton. V sao Siwak, ngi a ra nhng tuyn b tha hip ti hi ngh y ban Trung ng, trong cc chng trnh TV ca ng ta, trong cc cuc phng vn cho bo ch Tip Khc, v trong nhng cuc tn cng ca ng ta chng li Lech Walesa v Stefan Bratkowski,3 ni ln c thng ti i hi ng? Bi v ng ta c ba phm cht c s hp dn ln i vi cc i biu cp tnh. Th nht, ng ta khng b lm mt tn nhim bi bt c nhim v no bn trong b my trung ng ca nhm cm quyn trc, v nh th khng b nghi ng thuc v b l nhng k n cp Ba Lan tng t mt. Th hai, ng ta tn cng s tham nhng, s yu km, v s khng nht qun trong ban lnh o ng, k c b th th nht, s dng t vng c th hiu d dng bi cc ng vin n gin nht. Th ba, ng ta to ra o tng rng ng ta l mt nh hot ng cng nhn thin ti, mt i th ng tin cy so vi cc lnh o giai cp cng nhn ca on kt. Mt nhn t khc m c th ng vai tr trong thnh cng ca ng ta l s quan tm ca ng c mt b nhn ging ng ta s dng chng li on kt. Nhng v thc cht Siwak i din cho nhng c gng ca ng to khong cch tch qun chng lao ng khi on kt v ko h v bn ca ng. Cc nh hot ng ng nh Jagielski hay Kania, Barcikowski hay Rakowski, c th
*

Lu ng ny l mt cng nhn tin tin, chin s thi ua vi chng minh th an ninh trong ti. 3 Stefan Bratkowski, mt nh ci cch ng v mt trong nhng lnh o ca nhm Kinh nghim v Tng lai (DiP), cng l ch tch mi c bu ca Hi Nh Bo Ba Lan.

119

i din cc nh chc trch trong cc cuc m phn vi nhng cng nhn nh cng. Siwak cho ng hy vng rng n s c kh nng c c linh hn ca cc i cng nhn nh my hoc ch t thnh cng trong chia r cc i ny chng li nhau. i vi cc y vin Trung ng mi, ng ta cng i din cho hy vng c c s tn nhim. Khng ch gia cc cng nhn m c gia cc ng minh. Siwak i din cho loi i lp bng ming m cc ng minh nhn vi s ng cm ln nht, nhn trong n v ng l mt cng c cho vic chin u vi phe dn ch Ba Lan. Vic bu Siwak l dng nh mt du hiu cho cc ng minh rng tnh hnh ang tr nn bnh thng trong ng Ba Lan, rng y ban Trung ng mi c bu ch t l ng tin cy i vi cc ng minh nh y ban tin nhim. Vic bu Albin Siwak, mt ngi c ti nng xong xnh, [vo y Ban Trung ng v B Chnh tr] v th phi c coi nh s tuyn b tht nht v cc nh ca din n cao nht ca ng. Vic ny khng bo trc im hay cho tng lai. Vic bu Siwak khng th c dng nh mt s thay th cho mt cng lnh ci cch chnh tr v kinh t. N khng bo hiu s bnh thng ha cc iu kin bn trong ng, cng chng bo hiu cc chnh sch hp l i vi on kt. V khng ai nn b la gt rng vic bu Siwak s an i cc ng minh. T quan im ca h, chnh c tnh ca i hi l khng th chp nhn c. S tho lun a nguyn, vic la chn tng i t do cc i biu v cc y vin Trung ng, tt c u lm o ln m hnh c in ca mt ng cng sn cm quyn v l tng ng vi mt thch thc i vi b my ng. S ph phn, bi cng chng v t bn trong ng, v cc nh hot ng ng nhng ngi xy cc villa ring ca mnh l mt s vi phm mt trong nhng c quyn thit yu ca ng cp cai tr. Trc y, s ph phn nh vy ch c a ra khi ban lnh o ng ra lnh lm vy. Vic loi b Gierek, Jaroszewicz, v vi thnh vin cao nht khc ca ng-nh nc l mt li nhc nh tn bo i vi cc thn ho ng minh rng c h na cng l ngi chnh tr [ch khng phi thnh]. Tt c nhng th ny nht thit gy ra s th ch gia cc elite cng sn ca ng u i vi th nghim Ba Lan. Chnh s tn ti ca on kt ng mt vai tr quyt nh trong cng vic ca Ba Lan, khng ch bi v mt hoc hai hot ng m bi v n l mt t chc hng mnh v c lp ca nhn dn lao ng. S hin din lin tc ca on kt vi t cch mt x hi c t chc trn v i chnh tr , ang, v s tip tc l mt ngun khng ngt ca cng thng, v khng ai Ba Lan nn nghi ng iu ny d trong mt pht.

120

Nh trc y, hy vng duy nht ca Ba Lan ngy nay nm vic lm cho cc ng minh bit rng mt s quay li tnh trng trc thng Tm l c th ch thng qua mt gii php bo lc, ni cch khc, vi mt s bng n trn quy m chu u. S n nh ha c th t c ch vi mt h thng tha hip x hi. Nhng y li ln na ng ai nn t la di mnh. S n nh ha miu t nhng th hon ton khc nhau i vi b my v i vi x hi c t chc. Ngay c nhng nh hot ng ng, m c coi nh c khai sng nht, xc nh mt cng lnh cho s n nh di dng kh phi thc t. Th d, [b th] Tadeusz Fiszbach, trong tuyn b ca ng ti i hi Chn ca CNTNBL, ni rng cc nghip on nn tin chc v quyn tham gia vo vic ra quyt nh chin lc xc nh cc mc tiu x hi, trong khi tha nhn rng chc nng c bn ca chng gm c vic bo v li ch ca nhn dn lao ng. Vic kim sot nhng quyt nh chin lc bi cc nghip on phi l trung gian, thng qua cc i din ca h trong cc c quan c bu ca nh nc, trong cc doanh nghip, v trong cc n v t qun khu vc, cng nh thng qua nhng hot ng c gnh vc bn trong khung kh ca cc th tc chnh thc ca vic ra quyt nh. Vic ny phi i cng vi vic cc nghip on lao ng t b s can thip trc tip vo cc chc nng cai tr ca nh nc trong thi gian thc thi cc quyt nh c a ra ri. on trch dn ny c th c dng nh mt im xut pht cho s tho lun chnh tr thc t nu ta c th xc nh c ch b nhim v cc nguyn tc hot ng ca cc nh ch i din v t qun, mc ca tnh c lp ca chng, v vn vn. Vic tho lun s bao gm cc nguyn tc c bn ca ci cch chnh tr v vic thc hin cc ha c x hi Gdansk. on kt phi chun b k lng cho vic ny. S khng d. Tnh hnh hin thi ca Nghip on Lao ng c lp v T qun on kt khng bo trc mt tng lai d dng. Vn s mt l tnh hnh thc phm. Ba Lan s mau chng i mt khng ch vi vn cung ng m vi nhng cuc tuyt thc. Chnh ph l ngi duy nht chu trch nhim v tnh trng ny. Nhng tin n lan truyn rng l s thao tng c ch s cung ng thc phm v c buc nhn dn ri khi ni n np bng chn tip t thc phm. iu ny c ng khng? Khng ai bit, nhng khng ai tin vo nhng s m bo ca chnh ph. H lun lun ni di, nh th v sao h li ni s tht ln ny? nhn dn hi. Mt s tng t xut gi thc phm ch yu l khng th trnh khi, nhng on kt a ra s ng ca n vi iu kin v mt chng trnh ci cch phc tp. Chnh ph hon gii quyt vn ny mt nm,

121

v by gi s ng thun ph bin l, ci cch l c th ch nh kt qu ca mt phong tro c s gia tng cho s t qun ca cng nhn. Cc nh chc trch din gii phong tro ny khng phi khng c s bin minh nh mt cuc nh cng nhm vo nomenklatura ca ng (vic b nhim cc nh qun l doanh nghip) v mt cch v l nh mt mu toan ginh quyn lc nh nc. C quan tuyn truyn chnh thc khng nh lp i lp li rng nhng ngi lm chnh tr c khuynh hng cp tin xm nhp vo on kt, trong khi nhn dn k vng nhng hnh ng qu quyt hn v hiu qu hn t ban lnh o cng on. Quan trng rng tt c nhng sng kin phn khng gn y ca cng on c xut x t bn ngoi y ban iu phi Quc gia (KKP). Bng cch chia r cc nh hot ng nghip on thnh nhng ngi cc oan v nhng ngi n ha, cc nh chc trch ang s dng chin thut c in ri trong lch s ca ch ngha cng sn cai tr th chia r phong tro x hi c lp. Mc d ngi ta kh c th ph nhn nhng thnh cng ca chnh ph (th d, vic loi b Anna Walentynowicz khi ban lnh o ca on kt Gdansk),4 trong di hn chin thut ny l v ch nh l nguy him. N l v ch bi v phong tro ln ln t c s trong vic p li nhng nhu cu thc t, cho nn nhng vic ci t nhn s s t c t. N l nguy him bi v vic chng i cc phn t cp tin bn ngoi cng on c th d dng dn n s ph hy k lut ca x hi, m lm c th gii sng st. Cho n by gi chng ta hy nh k lut ny da trn mt s sn sng chu ng nhng s hy sinh. B my quyn lc khng cng mt kiu, v chng c l do no tin rng n s sm tr nn thng nht bt c lc no. i hi ng khng loi b nhng khc bit bn trong ng v khng thanh lc cc b phi ca n. Cc khu y vn c lnh o bi nhng ngi (nh Kociolek, Zabinski) m cng khai chng i on kt, v iu ny lm cho cc cuc xung t a phng l c th. ng vn s b chia r gia, mt mt, nhng ngi ng h Din n Katowice v Hi Yu nc Grunwald5
4

Vic sa thi Anna Walentynowicz, ngi iu kin cn cu ti xng ng tu Gdansk, khi ng cuc nh cng dn n vic to ra on kt. Mun hn b tr thnh ngi ph phn cc chnh sch ca Lech Walesa.
5

Din n Katowice, mt nhm nhng ngi theo ng li cng rn tr ca ng, tn cng cc chnh sch ca ng v m phn vi on kt. Hi Yu nc Grunwald ni ln thng Ba 1981, vi mt l k nim cc nn nhn ca s ngc i Zionist (phc quc Do thi) Ba Lan.

122

v, bn kia, nhng ngi ch trng cc cu trc ngang. Ban lnh o ng s tip tc b ging x bi cc xung t c nhn. Chng ci no trong nhng th ny lm cho bc tranh n gin. Chnh sch ca chnh ph c cho l gii quyt cc xung t bng cc phng tin ha bnh cho n nay chung quy ch l tm kim mt tha thun vi Walesa v nhm ca ng ta. Chnh ph khng th da vo uy quyn khng b tranh chp ca Walesa mi mi. Khng ch bi v nhng tha thun c th vi Walesa v cc c vn ca ng ta khng th thay th cho cc nh ch lu bn da trn cc ha c x hi, m bi v nhng g cn l mt tm nhn rng v ci cch cc nh ch ca cng nhn v s t qun khu vc, ci cch cc hi ng nhn dn v Quc hi, ci cch kim duyt v truyn thng i chng. Mt cuc ci cch nh vy l cn ty thuc vo ch ngha hin thc chnh tr ca on kt trong vic nh gi nhng c hi v nhng nng lc ca n. Vic nh gi ny phi tnh n v tr quc t ca Ba Lan v phi cn nhc cc li ch ca Lin X trong phn ca chng ta trn th gii. l ABC ca hot ng chnh tr ca Ba Lan ngy nay. Nhng s nh gi ny cng phi tnh n rng mi tha hip l kt qu ca hot ng ca cc lc lng khc nhau, v khng nh cm quyn no tng t b cc c quyn ca n m khng c mt cuc u tranh. Ch cc chnh sch da trn tnh nht qun v sc mnh ca on kt mi c th to thnh mt c s vng chc cho mt s tha thun. Nghip on s nhn c tha hip thun li ch khi bn thn b my quyn lc v cc ng minh nhn ra rng s tha hip ny cng gip cho h na. Cc hip c m khng c gm [s dng sc mnh] ch l nhng li ha [sung] v khng h c sc mnh bo v mt ngi cht no, Hobbes vit trong cun Leviathan ca ng. V ng y ng. Thng Tm 1981

123

Mt Nm Tri qua 1981

Ha hn ca mt X hi Dn s Vo ngy cui cng ca thng Tm nm 1980 ph th tng chnh ph Cng ha nhn dn Ba Lan, Mieczyslaw Jagielski, v ch tch ca y ban nh cng Lin-Nh my, Lech Walesa, k mt tha thun trn khu t ca xng ng tu Lnin Gdansk; l r cho tt c mi ngi rng mt chng mi trong lch s Ba Lan c m ra. Lc c ni nhiu v y l mt tha thun x hi, mc d n ch l mt tha thun m u, ch l mt s tha hip m c th tm thi tha mn c chnh ph v nhn dn. Ln u tin nh cm quyn c t chc k mt ha c vi mt x hi c t chc. Tha thun nh du s to ra cc nghip on c lp vi nh nc m th khng th chim quyn lc chnh tr. Thc cht ca Nghip on Lao ng c lp v T qun on kt ln ln mt cch t pht nm trong vic khi phc li cc mi rng buc x hi, s t t chc hng ti s bo m bo v cc quyn lao ng, dn s v dn tc. Ln u tin trong lch s ca s cai tr cng sn Ba Lan x hi dn s c khi phc, v n t mt s tha hip vi nh nc. S Tha hip hay mt cuc Hn nhn v Li i vi c hai bn s tha hip ny l mt cuc hn nhn v tin, khng phi v tnh yu. Nh chc trch chng pht no t b nhng c gng ca h ti thiu ha tm quan trng ca nghip on, v x hi khng mt s khng tin c chng minh l ng vo chnh ph. Ngay t u nhng n lc c a ra cn tr thng tin, to ra s hn lon thng tin, da nt cc nh hot ng nghip on tnh. Mun hn, nh chc trch th a cc iu mi vo iu l ca nghip on. Chnh sch ca h c hng dn bi mong mun duy tr hin trng. Th nhng p lc ca cng chng rt mnh, p lc ca qun chng lao ng ln n mc trong vng hai thng mt nghip on nhiu triu ngi, c lp vi nh nc c ng k. Nhng ngun gc ca cc s kin ny hin nhin: chng nm trong s phn khng lu di ca x hi, m c nh du bi nhng ngy thng bi thm ca nhng t bng pht ni lon tm quc gia. Nhng ngy thng ny 1956,

124

1968, 1970, 1976, m ngy nay c khc su trn nhng i k nim ca k c quc gia, l nhng ngy thng ca cc trm ca ng Via Dolorosa* Ba Lan. S phn i ca Gio hi i vi cc chnh sch v thn, s khng c ca cc lng i vi tp th ha, vic gii tr thc bt tun kim duyt tt c to thnh hi chng Ba Lan m mang li kt qu di dng cc cuc nh cng thng Tm v on kt. Nhng hot ng ca cc nhm tr thc m t chc s tr gip cho nhng ngi tham gia cc cuc nh cng thng Su 1976 ng mt vai tr c bit. Chnh khi m mt mu s chung cho nhng hot ng ca cc nhm x hi khc nhau, c bit gii tr thc v cng nhn, c to ra mt cch thnh cng. Tnh c o ca thng Tm Ba Lan Trong i snh cc s kin Ba Lan vi Khi ngha Budapest hay ma Xun Prague, cn nhn mnh n hai s khc bit ct yu, m xc nh tnh c o ca th nghim Ba Lan. S khc bit th nht lin quan n hng ca nhng thay i; s khc bit th hai, tm ca chng. Trng hp Hungary c c trng bi s tan r thc s ca b my ng v vic nhng ngi ni lon trn ng ph nm ly sng kin chnh tr. Ba Lan xung t xy ra bn trong cc nh my m c kim sot bi i gc nh cng ca cc cng nhn. Ma Xun Prague xy ra bi v mt xung lc cho thay i n t bn trn, t gia cc nh hot ng ca b my ng. Tip Khc mt phn ca elite quyn lc cng sn tin hnh gii phng mnh khi s gim h Soviet. Ba Lan cc trung tm khi xng phong tro dn ch nm bn ngoi ng v bn ngoi b my quyn lc. Nhng lun iu hin thi bi cc thn ho ng rng mt tro lu ch o bn trong ng tn ti trc thng Tm c th ch c coi l s khoc lc ca b my tuyn truyn. Kt qu l, ng Cng sn t ng b dn vo th tr thnh ngi th cu bo v cc nh ch quyn lc hin tn. V tr ny cho n s tn nhim no trong con mt ca cc nh lnh o Kremlin, mc d hu nh khng h trong con mt ca nhn dn Ba Lan.

Via Dolorosa, con ng au kh, l con ng nh Jerusalem ni Jesus vc thnh gi n ni b ng inh v trn ng ngi ng nhiu ln v cc ni ng y c nh du bng cc trm (station).

125

Xung t v s Cng Tn ti Nm va qua ny chng kin mt cuc xung t khng ngng gia chnh ph v x hi c t chc, vi Gio hi phc v nh ngi ha gii. Cng c th xem trong xung t ny s kim th cc chin lc khc nhau cho s cng tn m c trnh by hoc bi nh chc trch hay on kt. H c ci g chung: nh chc trch khng tranh ci s tn ti ca on kt. Tuy vy, h tranh ci rng on kt ang tin hnh nhng hot ng nm ngoi iu l ca n bng cch can thip vo hot ng chnh tr, ln n cc quan chc cp cao no y, i hi rng cc chnh tr gia b mt tn nhim no phi b bi nhim khi chc v, i lut v trt t, v tm cch tip cn n truyn thng i chng. Nh chc trch tn cng bo ch nghip on khng b kim duyt, nhng v chim cc ta nh hnh chnh, cc cuc biu tnh ng ph, v chin thut ca on kt moi ra nhng nhng b. on kt t co chnh ph v vic khng thc hin cc tha thun, v vic bm cht nhng thc t ca ngy hm qua thot cht, v vic to ra mt tr ko qun nhn s, v v l hon ton ic i vi tt c cc i hi ca cng chng m khng c ng h bi s e da ca nhng cuc nh cng. l cuc xung t ca hai th gii, m trong ancien rgime (ch c) thy mnh di p lc lin tc ca mt x hi thc tnh. p lc ht sc t pht, nh chc trch rt km thch nghi vi tnh hnh mi, n mc phn ng duy nht ca h l th ph v nghip on t bn trong. H bt u tn cng ci gi l cc lc lng phn x hi ch ngha, chia r cc nh hot ng nghip on thnh nhng ngi cp tin v nhng ngi n ha. Mc ch ca chin thut ny l r rng, s lin kt ca n vi thc t l kh lng lo, v nhng cng nhn tr cc nh my ln l nhng ngi cp tin nht. p lc ln nht cho nhng i hi v s thay i n t h. Cc thnh vin ca MKZ [y Ban Sng lp Lin Nh my]1 do chnh bn cht ca n n ha hn, d b xc cm hn vi cc l l ca cc i tc m phn ca h t chnh ph v iu cn quan trng hn i vi ting ni ca Gio hi, m lm cho tnh hnh bt gay gt i. Phn ng ca Gio hi
1

y ban m trong thng Tm 1980 m phn vi nh chc trch v s tn ti hp php ca on kt. Lech Walesa l ch tch y ban.

126

Gio trng ca Ba Lan, Hng y Stefan Wyszynski, ngay t u tuyn b ngi ng h vic tm kim cc gii php tha hip. y l ngha ca bi thuyt php ca ngi v Jasna Gra trong thng Tm, v mun hn ca vic ngi lm cho du i cc cuc xung t nghim trng nht Bielsko Biala, Bydgoszcz, v trong trng hp ca on kt nng thn. Chin thut ca ngi khng lun lun c cng chng hiu k, v n biu l nhng cch tip cn c trng m khc nhau ca c nhn cc i din ca b my th bc ca Gio hi. Trong tnh hnh x hi thay i nhng rn nt bt u xut hin trong s thng nht trc kia ca gii tng l. Cc ti liu ca hi ng gim mc cung cp mt b kp gi n li vi nhau, nhng c nhn cc gim mc nhn mnh mt cch khc nhau nhng s cn thit cho hnh ng quyt nh v cho s kim ch. Nhng Thay i v B my Quyn lc v s Bin ng trong ng S phn r ca b my quyn lc v s bin ng bn trong ng l gia cc hin tng x hi hc l th nht. , t ban u, chin dch d t thn c tin hnh, sa thi ngy cng nhiu thnh vin ca gii tinh hoa lm khuy cng lun. Cc thnh vin ca ban lnh o ng v nh nc tr thnh mc tiu ca cc cuc tn cng th bo, v b buc ti v s bt ti, thiu gio dc, kha ming dn, v n trm; h b ngc i cng khai, cc villa ca h v nhng bng cp i hc nhn c mt cch khng tht thch ng ca h b bu riu vi s khoi tr. Khi ton b s trnh din nhc nh tai ting ny khng mang li kt qu d kin, s ci c v cc phng php tho ngi khng hong bt u. Mt s ngi (Kania, Jaruzelski, Barcikowski, Rakowski) nhn mnh s cn thit chi tr ko di thi gian v tin hnh chin tranh dng da trn vic chu ng on kt; nhng ngi khc (Olszowski, Grabski, Kociolek, Zabinski) xc nh nhng hot ng ca on kt nh phn cch mng v i hnh ng quyt nh, y n i u bng cch t chc lp i lp li s quy nhiu m c th bng ln thnh xung t. Nhng chng ai trnh by mt chng trnh cho vic thot khi cuc khng hong. Ri th i thp nht ca ng tr nn tch cc, i mt i hi ng bt thng ngay lp tc. Vic ny dn b my ng n hong s v tung ra mt cuc tn cng bt ng chng li cc cu trc ngang, tc l, s thc hnh thit lp cc mi quan h gia cc t chc ng bn ngoi cc knh hin c ca ng. Nhng sng kin ny c xut x trong cc t chc ng Torun, v c bit t b th ng y nh my

127

 Towimor, Zbigniew Iwanow. S tht bi ca cc cu trc ngang, c tng trng ha bng vic ui Iwanow ra khi ng, nh trc i hi bt thng , v tt c s dn ch gy u m n n ca n (b phiu kn cho cc i biu d i hi v cc y vin y ban Trung ng, v thm ch b th th nht), s chng mang li cho ng s ng tin no gia nhng ngi dn. i vi tt c nhng tuyn b v s theo ui cc chnh sch hiu bit nhau, th vic bu Albin Siwak vo B Chnh tr tiu biu cho s tn knh ca din n cao nht ca ng i vi t tng ca ch ngha dn ty hu-Stalinist, m nh bi cc khi nim v dn ch ha. Cc ha c x hi c hiu nh mt vt cng cho tnh trng khn cp lc , trong khi vic bu Siwak xc nhn chiu hng t tng ca ng. Tt nhin, nhng ngi tham gia Din n ng Katowice v Hi Grunwald nhng ngi ng h Siwak bao gm mt s phiu tri hn b xu, nhng trong ng iu b kt ti hnh thc c th ca ting Newspeak cng sn, ng li ny c th tnh n mt s c dn chng a thch no m tng ln vi cp bc. Nhng trn ht, n tiu biu cho t duy ca mt b my m b loi khi quyn lc hay b e da loi b khi cc gii ny m s hnh thnh cc sng kin chnh tr ca cc Bilak2 Ba Lan S bin ng trong ng, hnh nh b bin dng mo m ca hot ng trong khp x hi phi c xem xt i li vi ci nn ca s tranh ua chnh tr ca cc nh ch v t chc khc ca gii quyn uy. Khi chng ta phn tch nhng thay i nhn s v cng lnh trong SD [ng Dn ch], ZSL [ng Nng dn Thng nht], hay thm ch PAX [Hip hi Cng gio] tr nn r rng rng tt c chng ang u tm kim nhng hnh thc nh ch mi, mc d cho n nay chng tha mn vi vai tr thun ty trang tr. Nhng cuc tranh lun Ngh vin (Diet) cng c dng nh bng chng rng ngay c nh ch ny c th m nhn mt ngha mi trong tnh hnh mi. on kt l G? V cn on kt m ng vai tr then cht. Nhm hiu ngha ca vic ny, ng nh li ni dung v tm vi ca nhng ha c Gdansk,
2

Vassili Bilak, mt nh hot ng ng Slovak lu i, l mt trong nhng ngi k l th mi qun i ca cc nc thuc Hip c Warsaw vo kt liu Ma Xun Prague.

128

c bo m trong con mt ca ngi dn bi s tn ti ca on kt. Nhng lun iu rng nghip on lao ng ny vt ra ngoi cc gii hn ca iu l ca n l tc ci. Cng l bch ngang th l nhng khng nh ca cc nh tuyn truyn chnh thng mt nm trc rng chnh tng v cc nghip on lao ng c lp c cc phn t phn x hi ch ngha p t ln nhng cng nhn nh cng. ng hn, y l mt th d v t vng bn thu c s dng trong tuyn truyn lm vn c bc tranh v thc t ra sao; thay cho vic gii thiu th gii nh n l, s tuyn truyn th nn thnh n. V th s tranh ci v ngn ng, bn cht ca s tranh lun v nhng thay i ca Thm phn Koscielniak trong iu l ca on kt, ng mt vai tr quan trng trong chin lc ca on kt. Chp nhn cch hnh vn c dng trong tuyn truyn c ngha l ng vi nhng s di tr trong i sng cng. Nghip on ni mt ngn ng m nhn dn, m s tin cy ca h l sc mnh ca n v v kh ca n, c th hiu v ng vi. Cng chnh v l do ny m nghip on phi p ng nhng k vng ca cng chng, mc rng nh chng l. V nh th on kt l tt c mi th cng mt lc: mt nghip on lao ng bo v cc quyn ca ngi dn lao ng ti ni lm vic ca h; mt ta n kin nhng k phm php trong b my quyn lc; mt ngi bo v cc t nhn chnh tr, lut v trt t, v mt vn ha c lp mt i din chn chnh ca nhn dn trong quan h vi nh chc trch. Nhng mt th n khng l: mt ng chnh tr nhm chim chnh quyn, cho d n b ln n chnh xc v vic ny. on kt, mt phong tro x hi vi nhiu chc nng, trong mt nm l ngi bo m ca nn dn ch Ba Lan ang ln ln. Nhng vn cn qu sm tho mt bng tng kt ca cc mt sng v mt ti ca n. Vn cn qu sm cho mt din mo x hi hc ca phong tro ny, mt phong tro bit lm th no thng nhng cha bit lm th no li; m kt hp nhng i hi cho ci cch th trng vi bn cht tinh thn ca ch ngha bnh ng; m s dng ngn ng on kt dn tc trnh by t tng cch t truyn thng ca s t qun x hi; m l mt vt lai gia cc yu t mu thun v mt hn hp cht; m kt hp s sung bi lnh t ca n vi mt nn dn ch ti quy m v l; v m kt hp mt s khn ngoan gy kinh ngc vi mt s ngy th him c. N l mt phong tro dn ch gia mt nn phn dn ch, mt phong tro ca hy vng ln ca cuc cch mng Ba Lan t hn ch: mt phong tro m tn trng nhim ngt nhng thc t a chnh tr nhng b buc bo v chnh n khi cc cuc tn cng ca bo ch ca cc nc lng ging.

129

Qu thc, i vi cc ng minh [Hip c Warsaw] chnh s tn ti ca on kt l bng chng rng ci g thi nt trong nh nc an Mch.* Chng ta hy ng bt u s ngm ngh phc hp v mang tnh gi thuyt v ch ca mt cuc can thip qun s kh d vo Ba Lan. Vic thiu thng tin c bn buc ngi ta tin vo nhng li tin tri. Nhng mt th l chc chn: thi kin quyt ca nhng ngi Ba Lan cho thy rng nhng hu qu ca mt s can thip nh vy s l khng th lng trc c. V khng ch i vi Ba Lan. Con ng No n Dn ch? Lch s ca mi hai thng va qua li nu ra cu hi liu h thng cng sn c th c ci cch hay khng. Nm nm trc ti c c hi by t kin rng nhng kinh nghim ca con ng Ty Ban Nha n dn ch c l c th p dng cho Ba Lan: mt con ng ha bnh, m khng c ngha l mt con ng khng c g no. Ngy nay, ta c th ni rng nhng kinh nghim , tnh n tt c nhng s khc bit x hi, chnh tr, v a l, t ra l c ch. Nu nhng m my en l lng trn Ba Lan hm nay, nu tm trng cng chng c xc nh vi tn sut ngy cng tng ca s thiu ht thc phm v khng bi mt a ht rng ca t do ngn lun, l bi v vn ca mt cuc ci cch ph qut ca nh nc, da trn vic thc hin cc ha c x hi v trn mt h thng tha hip cng, khng c t ln chng trnh ngh s. Mt s ting ni trong bo ch chnh thc c v bt u tho lun nhng vn ny, nhng n ch l mt s bt u ca mt giai on mi. Nhim v dn tc Ba Lan phi i mt l vch ra mt k hoch cho mt h thng thc t ca nn dn ch chnh tr, ngay c trong khi t kim ch mnh mt cch c thc khng chm n nhng li ch quc gia ca lng ging hng mnh ca chng ta. V th ti tuyn b ng h mt gii php tha hip. i hi ca lc ny l nh vy. Khng ngi c trch nhim no c th xng mt s i u chung ngy nay. on kt c mt quan im khc trc n, mt quan im v tm kim cc gii php m, nh c trnh by trong bo ch c lp, nm gia s cng tc v s tin ha. Nh t Bastille c th b tn cng bi mt m ng v nh hnh c trang b ch vi nhng xc cm v dng kh; mt chnh sch di hn
*

C g khng n l ngha ca cu trch (li ni ca Marcellus trong Hamlet [hi 1] ca Shakespeare).

130

ca s tin ha dn ch ch c th c tin hnh bi mt phong tro m c t chc tt, m bit cc mc tiu ca mnh, v m hot ng trong s on kt. Thng Tm 1981

131

132

I LP DN CH

133

CH THCH CA BIN TP VIN. Cc tiu lun trong phn ny c vit gia 1976 v 1979, khi Michnik v nhng ngi khc ang trnh by k hoch v t vng m dn n nhng thay i cn bn ca cc nm 1980 n 1981.

134

Mt Ch ngha Tin ha Mi 1976

Cc s kin lch s m chng ta gi l Thng Mi Ba Lan [1956] l mt ngun hy vng rng h thng cng sn c th tin ha. Hy vng ny da vo hai tm nhn, hai quan nim v tin ha. Ti s dn nhn cho chng l xt li v tn thc chng. Quan nim xt li da trn mt gc nhn c th trong ni b ng. N chng bao gi c trnh by thnh mt cng lnh chnh tr. N gi thit rng h thng quyn lc c th c nhn o ha v dn ch ha v rng hc thuyt Marxist chnh thng c kh nng ng ha ngh thut v cc khoa hc x hi ng i. Cc nh xt li mun hot ng bn trong khung kh ca ng cng sn v hc thuyt Marxist. H mun bin i hc thuyt v ng t bn trong theo hng ca ci cch dn ch v l thng. Trong di hn, nhng hot ng ca cc nh xt li tm cch cho php nhng ngi c khai sng bng nhng t tng tin b tip qun ng. Wladyslaw Bienkowski, mt trong nhng i din in hnh ca nhm ny, xc nh cc t tng ny nh ch chuyn quyn x hi ch ngha c khai sng. Stanislaw Stomma, mt nh lnh o tiu biu ca kiu th hai ca tm nhn tin ha ch ngha, gi nh hng ca ng l tn thc chng. Trong tm nhn , chin lc c chn bi Roman Dmowski,1 vo lc chuyn giao th k, c p dng cho cc iu kin lch s v chnh tr ngy nay. Stomma coi mnh l mt ngi Cng gio v nhn ra o Cng gio nh mt thnh phn thng xuyn ca i sng cng Ba Lan. Vi t cch ngi ng u nhm Cng gio Znak, ng mun lp li mu mo ca nh lnh o v nh t tng ca phe dn ch v, ging nh Dmowski khi tham gia vo Duma ca ch Sa Hong nm 1906, Stomma v cc ng s ca ng tham gia Sejm (Quc hi) ca Cng ha Dn ch Nhn dn Lan trong thng Ging 1957. Nhm cc nh hot ng Cng gio xung quanh Stomma, ngi t c s cho t duy ca mnh trn s phn tch tnh hnh a chnh tr, nhm ti vic to ra mt phong tro chnh tr m, vo lc thch hp, c th lnh o dn tc Ba Lan. i vi Dmowski, thi khc n vi s n ra ca Chin tranh

Roman Dmowski (1864-1939) l cha tinh thn v lnh t chnh tr ca ng Dn ch Quc gia (SN-Endecja) v mt ch th ca Jzef Pilsudski.

135

Th gii I; i vi Stomma, n c l c th n vi s tan r ca khi Soviet. T 1956 n 1959, nhng tng ca Stomma c s ng h mt phn ca hi ng gim mc, nh nhng nhng b c nhm cai tr ca Wladyslaw Gomulka ban cho Gio hi Cng gio. Khi nim tin ha ch ngha ca Stomma khc c bn vi t tng xt li. Trc ht, ch ngha tn thc chng cho s trung thnh ca Ba Lan i vi Lin X l d nhin, mc d ng thi bc b hc thuyt Marxist v t tng x hi ch ngha. Ngc li, nhng ngi xt li hng v nhng kin chng-Soviet hn l chng-Marxist, nh trng hp Hungary l. dng mt n d so snh, nu ta coi t chc nh nc Lin X nh Gio hi v hc thuyt t tng Marxist nh Kinh Thnh, th ch ngha xt li trung thnh vi Kinh Thnh khi trnh by nhng din gii ca n, cn ch ngha tn thc chng gn b vi Gio hi nhng vi hy vng rng sm mun Gio hi s bin mt. Hai quan nim c chung s tin chc rng s thay i s n t trn xung. C nhng ngi xt li ln nhng ngi tn thc chng tnh n s tin ha tch cc trong ng, c gy ra bi cc chnh sch duy l ca cc lnh t khn ngoan, ch khng bi p lc khng ngng ca cng chng. H u tnh n t duy duy l ca cc hong t cng sn, ch khng n cc nh ch c lp m s c c s kim ch b my quyn lc. C l hu nh khng c vic a ra nhng gi thit ny, c nhng ngi tn thc chng ln cc nh xt li khng c kh nng tin hnh cc hot ng cng ca h, mc d, nh ha ra, s chp nhn v lm theo cc gi thit ny khng th trnh khi dn n mt s tht bi chnh tr v tr tu. C nhng ngi xt li ph phn Gio hi v nhng ngi tn thc chng chng i cc nguyn tc ca Kinh Thnh u tht bi. Xu hng xt li dt khot c mt s c im tch cc cng vi nhng tiu cc. Chng ta phi nh n c nhng thnh qu tr tu ca ch ngha xt li thi v hot ng chnh tr ca cc nhm quan trng ca gii tr thc nhng ngi c ch ngha xt li gy cm hng. Nhng thnh qu l hin nhin: l nh li nhng cun sch xut sc c vit bi Leszek Kolakowski, Oskar Lange, Edward Lipinski, Maria Hirszowicz, Wlodzimierz Brus, Krzysztof Pomian, Bronislaw Baczko, v Witold Kula. Ch ngha xt li, theo quan nim rng nht ca n, c th hin trn mt trn vn hc trong cc cng trnh ca Kazimierz Brandys, Adam Wazyk, Wiktor Woroszylski, v Jacek Bochenski. Tt c nhng cun sch ny, d gi tr khoa hc hay

136

ngh thut ca chng th no i na, truyn b s tht v ch ngha nhn vn, m b tn cng trong tuyn truyn chnh thng. Vic xut bn ca mi trong nhng cun sch ny nhanh chng tr thnh mt s kin chnh tr. Ngoi nh hng tch cc n s hiu bit v vn ha Ba Lan, ch ngha xt li gy cm hng cho hot ng chnh tr gia cc cng dn. Bng vic phn i tnh th ng v s lu vong trong nc, ch ngha xt li t c s cho s tham gia c lp vo i sng cng. Nim tin vo kh nng ca mnh gy nh hng n s phn ca x hi l mt iu kin tin quyt tuyt i cho hot ng chnh tr. Trong trng hp ca nhng ngi xt li, nim tin ny ph thuc vo lng tin rng ng c th c ci cch. Ngy nay chng ta c th thy r rng rng nim tin ca h da trn nhng o tng; tuy nhin, hot ng dn s v nhng biu hin phn i cng khai l nhng kt qu thc v tch cc ca n trong cc nm t 1956 n 1968. Phn ln nhng sng kin i lp trong giai on c xut x t cc gii ny, ch khng t nhng ngi chng cng kin nh v nht qun. L quan trng nh s thc ny trong cn nhc trch nhim cho nhng lng tin Stalinist ca gii tr thc cnh t ca Ba Lan. chnh nhng ngi xt li cu-Stalinist nhng ngi khi to v truyn b nhng quan im bt ng gia nhng quan im ca gii tr thc m mun hn gip khi phc li i sng dn s Ba Lan gia thc t y kh khn ca n. Th nhng ch ngha xt li b vt nh ti chnh ngun ca n bi lng tin rng nhng s phn u v mc tiu ca cnh phng khong trong b my ng l ng nht vi nhng i hi ca gii tr thc xt li. Ti ngh rng ti li ln nht ca nhng ngi xt li nm khng s tht bi ca h trong cuc u tranh ni b trong ng v quyn lc (ni h khng c th thng) m c tnh ca s tht bi . N l s tht bi ca cc c nhn b loi khi v tr quyn lc v nh hng, khng phi mt s tr ngi cho mt cng lnh chnh tr dn ch v cnh t c c s rng ri. Nhng ngi xt li chng bao gi to ra mt cng lnh chnh tr nh vy. Ch ngha xt li b chm dt bi cc s kin thng Ba 1968. Trong thng dy rn ni gii tr thc xt li vi ng b ct t. Sau thng Ba 1968 tng rng tn ti mt cnh tin b v dn ch bn trong ban lnh o ng chng bao gi ly li c s ph bin rng ri. Mt trong vi ngi vn tip tc nui hy vng chnh tr ny l

137

Wladyslaw Bienkowski,2 mc d nhng trnh by ca ng ni chung c coi nh cch dng s t mu bo v v khng phi l lp lun tht. Thc ra, bng cch truyn b cng trnh ca mnh, Bienkowski to ra mt kiu hon ton mi ca hot ng chnh tr. Trc , ln ting trong ng tc l, ku gi s ng h ch ca cc ng vin l mt lut bt thnh vn ca ch ngha xt li. Bienkowski rt ru mi vo cc bnh c; ch ngha xt li, c ng mng tng nh mt lng tin vo s tn ti ca mt ban lnh o ng khn ngoan, bin thnh s ph phn tn nhn v khng ngt i vi cc nh lnh o hin thi v s ngu n ca h. Mt mt, ng truyn b cc t tng r rng th ch i vi cc nh chc trch v mt cng lnh dt khat i lp; nhng mt khc, cng lnh ca ng c dnh cho cc nh chc trch ch khng phi cho cng chng. Nhng bn c khng phi l ng vin ca Bienkowski khng th bit c t cc bi vit ca ng sng th no, hnh ng ra sao, v phi lm g y mnh s thay i dn ch. Ngoi ra trong nm 1968, nm ch ngha xt li cht, cc sinh vin biu tnh ht: C Ba Lan ang i Dubcek ca n. Mt thi gian, lnh o ca nhng ngi cng sn Czech v Slovak tr thnh biu tng hy vng. Cho n chnh ngy ny, huyn thoi v Dubcek v Ma Xun Prague ng mt vai tr quan trng Ba Lan, v ngha ca huyn thoi ny cn xa mi n gin. N c dng bin minh cho c ch ngha lc quan rc r ln ch ngha bi quan m mt nht; n cung cp mt s bo v cho thi ca ch ngha tun th cng nh cho nhng c ch ca ch ngha anh hng. V sao? Trong thng Mi 1956 mi e da v s can thip Soviet vo Ba Lan to nn mt anh hng dn tc t Wladyslaw Gomulka mt ngi m s ri b sn khu chnh tr c ph bng s nhc v s khinh r mi bn nm sau.3 Tm gng ca ng tit l s m h c bn trong ton b huyn thoi v lnh t ng anh hng. C nhng l do tin rng cho d [gi nh] khng c s can thip v trang no th s phn cc tt bc v s xung t cng khai gia cnh tin b ca ng v phe i lp ngoi ng, KAN (cu lc b ca phong tro Lnh m Khng-ng), nht thit ni ln Tip Khc. L kh tin on tng lai, nhng ti
2

Wladyslaw Bienkowski vit vi cun sch v ch cng sn. Trc ng l mt nh hot ng ca ng Cng sn Ba Lan v mt cng s gn gi ca Wladyslaw Gomulka. 3 Wladyslaw Gomulka c cho l trong nm 1956 c c s tin cy ca Nikita Khrushchev v cc lnh o Soviet khc v nh th trnh c mt s xm ln Soviet.

138

nh bo rng nhiu hn mt 'Dubcekite s mau chng bin thnh mt ngi dy th ca phe i lp ng nghch. Huyn thoi v lnh t ng nhn t nht thit l m h. Nhiu ngi tham gia ng Cng nhn Thng nht Ba Lan bo v quyt nh ca h theo cch sau: Bng cch ny ti s c kh nng phc v s nghip ca nn dn ch Ba Lan, bi v ch bng cch ny ti mi s c kh nng ng h mt cch hiu qu cho Dubcek Ba Lan khi ng ta xut hin. Cho n by gi, s phc v ny cho s nghip dn ch chng khc g s phc v cho nhng th lc ton tr. Nhng ngi m khng tham gia ng Cng nhn Thng nht Ba Lan v nhng ngi tuyn b mnh l chng cng hon ton cng s dng tm gng Tip Khc bin minh cho quyt nh ca h trnh mi cch c x i lp. Nhng ngi ny gi nhng ngi i lp l bn gy ri chnh tr, v coi s phn ca Tip Khc v Dubcek nh bng chng rng khng c ng no cho bt c thay i no y. i vi ti, bi hc Tip Khc l, s thay i l c th v n c nhng hn ch ca n. Tip Khc l mt th d v tnh d v ca s n nh ton tr, v c v s tuyt vng v tnh tn nhn ca mt ch b e da. Bi hc Tip Khc l, s tin ha c nhng hn ch ca n v rng n l c th. Nhng kinh nghim ca nhng ngi tn thc chng cng phi c xem xt k lng. Khng c nghi ng g rng nhng hot ng ca h c tc ng tch cc gip to ra mt cng lun c lp v truyn b mt cch t duy m khc hon ton vi kiu chnh thc bt buc ca tuyn truyn ca ng. Nh ti nhc ti ri, mt im xut pht cho cc tng ca phong tro Znak trong nm 1956 l ch ngha hin thc a chnh tr v mt s bc b thin hng c cho l ca nhng ngi Ba Lan i vi s ni lon, mt bi hc c rt ra t thm kch ca cuc Khi ngha Warsaw nm 1944. n p li s ng h ban lnh o ng mi ca Wladyslaw Gomulka, phong tro Znak nhn c nhng s nhng b ng k t chnh quyn. Vi Cu lc b ca Tr thc cng gio c thnh lp, v cc t Tygodnik Powszechny, Znak [Du hiu] hng thng, v nh xut bn Znak c phc hi hot ng. Phong tro Znak c c quyn by t nhng kin ring ca n v trnh by m hnh ring ca n v vn ha quc gia. Ta khng th nh gi qu cao tm quan trng ca s ng ha t tng Kit ng thi bi i sng tr tu Ba Lan. S kh ngang th nh gi qu cao vai tr ca nhng sch ca Stefan Kisielewski, Hanna Malewska, Jerzy Turowicz, Jerzy Zawieyski,

139

Stanislaw Stomma, Antoni Golubiew, hay Jacek Wozniakowski. Bi v nhng tc phm ca cc tc gi ny, mt c s rng cho mt nn vn ha c lp vi cc chun mc v khun mu chnh thng, hnh thnh Ba Lan. Nh nhng bi pht biu ti Quc hi ca Stefan Kisielewski, Jerzy Zawieyski, v Stanislaw Stomma, m gii tr Ba Lan c c hi lm quen vi mt ch ngha a nguyn chnh tr th phm. Bi chnh nh ngha ca n, nhm nh ca cc i biu Znak c s phn nh trc hon thnh vai tr ca mt phe i lp thc t, thc dng, v Cng gio i vi Hong thng X hi ch ngha. Nhm Wiez ca cnh t Cng gio Ba Lan chim mt hc [ tng] khc [trong n], kt hp nhng hy vng xt li vi chin lc chnh tr ca nhng ngi tn thc chng ca Znak. Nhng tng i mi sng to ca Tadeusz Mazowiecki, Anna Morawska, v cc nh vn tiu lun khc c cng b trong Wiez dn cc bin tp vin ca n n xung t vi hi ng gim mc; nhng nhng tng ny cng lm cho mt s i thoi t tng vi gii tr thc thng l c th. iu ny nghe c v nghch l, chnh nhm Wiez l nhm lm cho vic gii tr thc cnh t xem xt li cc hnh mu (stereotype) ca o Ki t v Gio hi l c th. S ng h dnh cho Gomulka bi Znak v Wiez gii hn mt mc tiu chnh tr c th m rng phm vi ca cc quyn t do dn s. Mt thnh phn quan trng ca mc tiu ny l s bnh thng ha quan h gia Gio hi v Nh nc, th d bng vic th Gio trng ca Ba Lan [b t khi ], bng t b s quy ri hnh chnh, bng hp php ha s dy tn gio, v vn vn. Trong nhng hon cnh ny, Phong tro Znak gii hn cc hot ng ca n s ng h trung thnh, d d dt v ng hong, i vi cc chnh sch ca chnh quyn. Cng ging nhng ngi xt li, cc chnh tr gia Cng gio tin vo vic c c nhng nhng b v cc quyn c ban cho t trn xung hn l vo vic t chc p lc t di ln. H tm kim s hi ha, khng phi s xung t; h quan tm n trt t, tm kim s tha thun vi ng, v tm cch trnh nhng s quy ti v thi i lp. Mc d cc nh lnh o ca Znak chng bao gi phm phi sai lm c bn ca nhng ngi xt li, thay vo h lun lun nhn mnh s tch bit t tng v chnh tr ca h, lch s ca phong tro ca h gy cm hng cho t duy ph phn v ng li hot ng c chn bi nhng ngi tn thc chng Cng gio. Mt chnh sch ha gii c ngha ch nu c hai bn coi n mt cch nghim tc. Trong quan h vi chnh quyn cng sn, m t vng

140

ca n thiu t ha gii, mt chnh sch nh vy c ngha ch nu n c tin hnh t v th mnh. Cn khc i, th s ha gii tr thnh s u hng, v chnh sch ha gii tr thnh mt cuc hnh qun n s tdit chnh tr. y l cch nhm cc i biu Znak tin ha. S ng vi mt s k v ca nhng s thay i nhn s trong nhm i biu Znak do chnh quyn p t dn n mt s tun th ca ng li chnh tr ca phong tro vi ng li chnh thng. Vic t b cc nguyn tc ca n lm cho cc i biu Znak mt i uy quyn ca h trong con mt ca nhn dn, nhng ngi m, mc d bn thn h khng c quyn lc g, knh trng s dng cm v tnh nht qun. Cc i biu i theo mt con ng m xut pht t s tha hip n s mt tn nhim. Ti ang s dng t ng nng n, th nhng kh tm nhng t khc m t cc phiu ca cc i biu Znak (tr cc l phiu ca Stanislaw Stomma) ng h nhng sa i ca chnh ph i vi Hin php ca Cng ha Nhn dn Ba Lan [1976] cho nhng sa i m b cng lun c lp Ba Lan phn i.4 y l giai on cui cng v sn phm cui cng ca vic h t b nguyn tc i ly nhng li lc trc tip nhng o tng. Mt trong nhiu nghch l ca lch s Ba Lan rng Stanislaw Stomma, mt chnh tr gia m con mt ca ng tp trung dn vo tm gng ca Alexander i v chnh sch realpolitik ca ng, kt thc s nghip chnh tr ca mnh Cng ha Nhn dn Ba Lan vi mt c ch lng mn thch hp vi Rejtan.5 Nhng tng ca nhng ngi xt li v nhng ngi tn thc chng cha hai cu tr li c bn cho cc th lng nam chnh tr ca cc nm 1957 n 1964 mt giai on ca bnh thng ha x hi v tan bng chnh tr, gia tng s thnh vng gia nhng ngi dn, v s m rng tng i ca cc quyn t do dn s. C hai nhm phn nh mc ln bu khng kh ha bnh chnh tr v n nh tm l x hi. Tnh d v ca c ch ngha xt li v ch ngha tn thc chng ni ln khi xung t x hi tr nn gay gt hn, vo cui cc nm 1960 v cc nm 1970. Phong tro sinh vin v tr thc trong thng Ba 1968, s bng n ca nhng cng nhn trong thng Su 1976 c hai cuc biu tnh t pht ca cng chng dn n s suy sp ca nhng ngi xt li v
4

Nhng cuc phn i chng li nhng thay i trong Hin php l s bt u ca s t t chc ca phe i lp Ba Lan. 5 Tadeusz Rejtan (1746-1780), mt i biu t Nowogrdek ti Quc hi (Diet) nm 1773, x qun o ca mnh v ln xung sn cu khn cc i din khc bc b s chia ct Ba Lan.

141

nhng ngi tn thc chng. Tnh v dng ca c hai cng thc tru tng, c chp nhn v lm theo t lch s trit hc v nhng cng lnh chin thut do cc cng thc ny to ra, b lt trn trong s ng vi cc qu trnh x hi tht. Nhng xung t gia cng chng v chnh quyn cho thy c tnh o tng ca nhng hy vng ca c nhng ngi xt li v nhng ngi tn thc chng, v t h vo mt tnh th m trong h phi a ra mt s la chn y kch tnh. Khi c s xung t cng khai, ngi ta phi tuyn b r rng mt lp trng v cng b mnh bn no, bn ca nhng ngi b nh hay bn ca nhng k nh ngi. ni xung t l cng khai, ch ngha xt li kin nh cng nh ch ngha tn thc chng kin nh c hai dn mt cch khng th trnh khi n s thng nht vi nhng ngi nm quyn v s tha nhn quan im ca h. By t s on kt vi cc cng nhn nh cng, vi cc sinh vin t chc mt ting qun chng, hay vi cc tr thc phn i l i thch thc chin lc bn trong ng ca cc chnh sch tha hip xt li v tn thc chng. S on kt x hi lm xi mn thnh phn c bn ca c hai chin lc: s chp nhn chnh ph nh im tham chiu c bn. Th lng nan ca cc phong tro cnh t th k mi chn ci cch hay cch mng khng phi l th lng nan ca phe i lp Ba Lan. i tin vo vic lt ch c ti ca ng bng cch mng v i t chc mt cch c thc cc hnh ng theo ui mc tiu ny l c khng thc t ln nguy him. Khi cu trc chnh tr ca Lin X vn cha thay i, l khng thc t tnh n vic lt ng Ba Lan. L nguy him lp k hoch nhng hnh ng m mu. Cn c vo s thiu mt vn ha chnh tr ch thc hay bt c chun mc no ca i sng tp th dn ch, s tn ti ca mt phong tro b mt s ch lm xu thm nhng s m yu ny v thay i t. Cc hc thuyt cch mng v cc tp qun m mu ch c th phc v cnh st, khin cho s qu khch m ng v s khiu khch cnh st c nhiu kh nng hn. Theo ti, mt cuc u tranh lin tc cho ci cch v s tin ha m tm kim mt s m rng cc quyn t do dn s v quyn con ngi l tin trnh duy nht m nhng ngi bt ng chnh kin ng u c th tin hnh. Tm gng Ba Lan chng t rng nhng s nhng b thc t l c th t c bng p t sc p cng chng kin nh ln chnh ph. rt ra s tng t vi cc s kin u kia ca lc a chng ta, ta c th ni rng cc tng ca phe i lp dn ch Ba Lan ging m hnh Ty Ban Nha hn l m hnh B o Nha. Vic ny da vo s thay

142

i t t v tng phn, khng phi s bin ng t ngt mnh lit v s ph hy h thng hin tn bng bo lc. S hin din qun s v chnh tr Soviet Ba Lan l nhn t xc nh nhng gii hn ca s tin ha kh d, v vic ny khng chc thay i trong mt thi gian. Mong mun phn khng b lm cho t lit bi bng ma ca s can thip qun s v xe tank Soviet trn ng ph Warsaw. K c v Budapest v Prague dn nhiu ngi tin rng cc nh lnh o Soviet s khng cho php bt c thay i no. Nhng xem xt k lng hn, vn c v phc tp hn th nhiu. Chng ta hy nh li: Wladyslaw Gomulka c c s a thch to ln ca qun chng trong nm 1956 l nh s xc nh kho lo ca ng v vn Soviet. Mi lnh t ng gii u c th c c s phc tng v lng trung thnh bng s tung hng s s hi v mong mun an ton ca cng chng mt cch kho lo. Mieczyslaw Moczar th lm mt cch ph hp, v Franciszek Szlachcic li cun nhng tnh cm c lng dn ny vi mt cch ni lan truyn khp Warsaw: Tnh hu ngh Ba Lan-Soviet phi ging nh tr ngon: c, nng, nhng khng qu ngt. Hai chnh tr gia ny [v cc quan chc an ninh] bt u s tin bc n quyn lc ca h bng cch tm kim s ni ting ln hn, v mc d h khng thnh cng, vn Soviet vn l mt sn khu le lot cho s khai thc chnh tr. Khi ta phn tch phc tp ca cc mi quan h Ba Lan-Soviet, phi lu trn ht rng nhng li ch ca ban lnh o chnh tr Soviet, ban lnh o chnh tr Ba Lan, v phe i lp dn ch Ba Lan v c bn l nht tr. i vi c ba bn, mt s can thip qun s Soviet vo Ba Lan s l mt thm ha chnh tr. i vi ban lnh o Ba Lan, mt s can thip nh vy s biu th s trut ngi hay s gim a v ca lnh t ca mt quc gia ba mi t triu ngi, vi quyn ch quyn hn ch, xung a v ca cnh st hnh ng nhn danh quc Soviet. Cc nh lnh o Soviet, tuy vy, chc chn nh nhng hu qu ca nhng cuc can thip ca h vo Hungary v Tip Khc, cng nh quyt tm ca cng nhn Ba Lan trong thng Mi Hai 1970 v thng Su 1976. Nu chng ta cng tnh n c nhng tnh cm chng-Nga truyn thng ca nhng ngi Ba Lan, v thin hng ca h chin u n cng do s tuyt vng hon ton (nh c chng minh, th d, trong Khi ngha Warsaw nm 1944), th chng ta c th kt lun rng mt quyt nh bi cc nh lnh o Soviet can thip qun s vo Ba Lan s tng ng vi vic chn chin tranh vi Ba Lan. N s l mt cuc chin tranh m Ba Lan s thua trn chin trng nhng m Lin X s thua v mt chnh tr. Mt cuc

143

chin tranh Soviet thng li vi Ba Lan s c ngha l mt cuc tn st dn tc i vi nhng ngi Ba Lan, nhng i vi nhng ngi Soviet n s l mt thm ha chnh tr. y l v sao ti tin cc nh lnh o Soviet, cng nh ban lnh o ca ng Cng nhn Thng nht Ba Lan, s rt thnh cng trnh mt cuc xung t nh vy. S min cng ny phc ha phm vi ca th on chnh tr chp nhn c; s lin kt ny v cc li ch xc nh phm vi ca s tha hip kh d. Ti khng cho rng s can thip Soviet vo Ba Lan l khng th. Ngc li, ti tin rng n c th l khng trnh khi nu mt mt cc nh chc trch Moscow v Warsaw, v mt khc cng chng Ba Lan, nh mt lng tri ca h v kh nng nhn bit thc t v s iu . Phe i lp phi bit rng Ba Lan s thay i ch c th n ch t trong nhng giai on u ca n bn trong khung kh ca hc thuyt Brezhnev. Nhng ngi xt li v nhng ngi tn thc chng cng tin rng s thay i tin ha phi c d nh bn trong cc tham s ca hc thuyt Brezhnev. Ti tin rng ci lm cho phe i lp ngy nay ni bt khc vi nhng ngi ch trng cc t tng l lng tin rng mt cng lnh tin ha phi c trnh by cho mt cng chng c lp, khng phi cho chnh quyn ton tr. Mt cng lnh nh vy phi a ra nhng hng dn cho nhn dn v ng x th no, khng phi cho nhng ngi nm quyn v ci cch bn thn h ra sao. Chng g hng dn chnh quyn tt hn p lc t bn di. Ch ngha tin ha mi da trn nim tin vo sc mnh ca giai cp lao ng, m, vi mt lp trng kin nh v khng chu khut phc, trong vi dp buc chnh ph a ra nhng nhng b ngon mc. L kh thy trc nhng s pht trin trong giai cp lao ng, nhng khng c s nghi ng no rng gii tinh hoa nm quyn s nhm x hi ny nht. p lc t cc giai cp lao ng l mt iu kin cn cho s tin ha ca i sng cng hng ti nn dn ch. S tin ha ny khng d lp biu ; n i hi s khng ngng vt qua s hi v mt thc chnh tr mi c pht trin. Nhng nhn t lm chm qu trnh ny bao gm s thiu cc nh ch ch thc ca nhng ngi lao ng v s thiu cc m hnh v truyn thng cho s khng c chnh tr. Ngy m t chc c lp u tin cho s t v ca cc cng nhn c thnh lp, khi cc y ban nh cng cc xng ng tu Szczecin v Gdansk c hnh thnh, mt giai on mi trong thc cng nhn bt u. Kh ni khi no v lm th no cc nh ch khc, lu bn hn i din cho nhng li ch ca cng nhn s c to ra v chng s c hnh thc no. Chng s c l cc y ban cng nhn theo

144

m hnh Ty Ban Nha, hay cc nghip on lao ng c lp, hay cc hi tng tr? Nhng khi cc nh ch nh vy ni ln, tm nhn ca mt ch ngha tin ha mi s tr thnh nhiu hn ch mt to vt ca mt u c tm kim hy vng. Vai tr ca Gio hi Cng gio l mt yu t ct yu trong tnh hnh ca Ba Lan. a s nhn dn Ba Lan cm thy gn gi vi Gio hi, v nhiu gio s Cng gio c nh hng chnh tr mnh. S tin ha ca chng trnh hnh ng ca hi ng gim mc Ba Lan phi c phn tch mt cch cn trng. S tin ha ny c th quan st thy mt cch d dng trong cc ti liu chnh thc ca Gio hi. Lp trng chng cng kin nh v ring bit ca h thng th bc ca Gio hi, m trong tt c nhng thay i x hi v chnh tr xy ra t 1945 u b bc b, tin ha thnh mt lp trng chng ton tr rng hn. Nhng Jeremiad (li than vn ca nh tin tri Jeremiah) chng li nhng k v Thn c thay bng nhng ti liu trch dn cc nguyn tc ca Tuyn ngn v cc Quyn Con Ngi; trong cc th mc s, cc gim mc Ba Lan bo v quyn i vi s tht v ng ln ng h quyn t do v nhn phm con ngi. Quan trng nht, h bo v cc quyn t do dn s ca nhn dn lao ng, v c bit quyn ca h nh cng v lp ra cc nghip on lao ng c lp. Gio hi Cng gio, m khng c li mt cch kin nh p lc t chnh ph v bo v cc nguyn tc Kit gio cng nh cc nguyn tc ca Tuyn ngn v Nhn quyn, nht thit tr thnh mt ch ni thi khng theo l thi v thi chng chc gia nhng ngi dn c th ha trn. N v th l mt ngun khch l ch cht cho nhng ngi tm cch m rng cc quyn t do dn s. Ch ngha tin ha mi nhm ti s thay i t t v chm. Nhng iu ny khng c ngha rng phong tro cho s thay i s lun lun l ha bnh, rng n s khng i hi nhng s hy sinh v thng vong. Trong qu kh, phong tro ny mt phn bao gm cc hot ng qun chng bi cc cng nhn v sinh vin v iu ny c th tip tc trong tng lai. Nhng hot ng nh vy thng ko theo nhng tranh ci trong gii tinh hoa nm quyn. V th, chng ta phi hi liu cc lc lng bn trong ng v ban lnh o ca n c tn ti m c kh nng chp nhn mt chng trnh ci cch hay khng, v liu ch ngha xt li c th ti xut hin bn trong ng hay khng. Phe i lp dn ch c th tm thy mt ng minh trong mt trong nhng nhm ca ng? Ch ngha xt li l mt phong tro ca s i mi ni b ng m sinh ra trong cc nm 1950 v by gi l mt hin tng li thi. L

145

kh hnh dung mt phong tro m s dng hc thuyt Marxist-Leninist, hoc thm ch bt c nhn t no ca n, thc thi cc cuc ci cch Ba Lan ngy nay, v hc thuyt ny l mt to vt cht, mt iu b trng rng, mt nghi l chnh thc. N khng cn kch thch s tho lun hay lm bng ln nhng xc cm na. N khng c kh nng gy ra cng thng v chia r ni b. Tuy vy ti tin rng s thay i trong ng l khng th trnh khi. Gia hng trm ngn ng vin nhng ngi chng c quan tm no n ch ngha duy vt bin chng, c nhiu ngi m i vi h t cch ng vin trong ng Cng nhn Thng nht Ba Lan n gin ch l mt iu kin trc cn thit cho vic tham gia vo i sng cng. Gia h c nhiu ngi tin vo realpolitik, ch ngha thc dng v ci cch kinh t. Nhng nim tin chnh tr v nhng quyt nh ca h c to hnh bi p lc ca cng lun v bi cc lc bn trong nn kinh t quc gia. Ch ngha thc dng khin nhng ngi ny cho tiu chun t tng cht hp b gt sang mt bn bi nhu cu pht trin gio dc, s hp tc khoa hc-k thut mnh hn vi cc nc t bn ch ngha, v s cnh tranh gia tng. iu ny hin nhin khng c ngha rng nhng c nhn ny ang phn u cho dn ch. Mt ng vin thc dng chng c l do g hng ti s thay i cho ch ngha a nguyn v ch t qun ch thc. Nhng ng ta c l do hiu tnh hu hiu ca s tha hip vi nhng lc lng ng h s a nguyn thay cho vic n p tn bo h. V ng ta bit rt k rng s n p chng gii quyt c g v thay vo chun b mt bng cho s bng n tip theo ca s bt mn x hi, m nhng hu qu ca n l khng th on trc. ng vin thc dng v th s lm tt c nhng g c th lm trnh cc tnh trng nh vy. y l v sao ng ta c th l mt i tc ca phe i lp dn ch, m vi ng ta s c th t c mt tha hip chnh tr. Nhng ng ta s chng bao gi l mt ng minh chnh tr. Ti ngh rng s phn bit ny l quan trng. Nu nhng ngi ca phe i lp dn ch khng phn bit c cc xu hng khc nhau tn ti bn trong b my ng, th ti ngh h c th b qua thc t, tr thnh nhng ngi cung tn i hi mc ti a, v lc li vo ch ngha phiu lu chnh tr. ng nht cc mc tiu ring ca h vi cc mc tiu ca cnh thc dng ca ng, tuy vy, c th dn h lp li nhng sai lm ca nhng ngi xt li, lp cc lin minh gi v nh mt bn sc t tng ca h. Nhng ngi ca phe i lp dn ch khng c t hy vng qu mc vo nhng lnh o ng bit iu, hoc nhng b nhng l l rng ngi ta khng c lm cho tnh hnh kh khn hn i vi ban lnh

146

o ng hin thi bi v ban lnh o tip theo c th cn ti hn. Phe i lp dn ch phi trnh by cc mc tiu chnh tr ring ca mnh v ch sau , vi cc mc tiu trong tay, t nhng tha hip chnh tr. Chng hn, hy xt mt tnh hung m trong cng nhn ni lon v chnh ph tuyn b rng n mun tham vn vi giai cp lao ng thay cho vic to ra mt cuc tn st m mu. Nhng ngi ca phe i lp dn ch phi coi s phn ng ny khng nh mt s nhng b (nhng h khng bn) cng chng nh iu h cu v ngha. Ngc li, phe i lp dn ch phi xut hin lin tc v khng ngt l c th trng thy c trong i sng cng, phi to ra nhng s thc chnh tr bng cch t chc nhng hot ng qun chng, phi trnh by nhng cng lnh thay th kh d. Tt c nhng th khc ch l o tng. Bn phn ca gii tr thc l trnh by nhng cng lnh thay th kh d v bo v cc nguyn tc c bn. Chnh xc hn, ti nhc n nhng nhm nh ca cc tr thc nhng ngi tin vo vic tip tc nhng truyn thng ca gii tr thc khng chu vng li ca u cc nm 1900, nhng truyn thng ca cc nh vn nh Stanislaw Brzozowski, Stanislaw Wyspianski, Stefan Zeromski, v Zofia Nalkowska. Ti cm thy s on kt vi cc truyn thng v nhng ngi , mc d ti l ngi cui cng i nh gi qu cao tm quan trng ca nhng hot ng ca h. Nhng nhng ting ni , du yu t v lc c, tuy nhin l ch thc: chng to thnh mt d lun c lp, vi nhng thi khng theo l thi v t duy i lp. con ng ny c i theo bi nhng ngi t cc truyn thng v tng lp x hi khc nhau: nhng ngi cu xt li (bao gm tc gi ca bi bo ny), nhng ngi cu tn thc chng, v nhng ngi c bit n v mt t tng sau cc s kin ca nm 1968. Hng t duy t tng m th h tr s ly cng nh ngha ca s thay i chnh tr Ba Lan v cc nc ng u khc s ph thuc vo s hi t ca cc nhm ny vi cc hot ng ca giai cp lao ng. Khi mt nn bo ch t do v cc t chc c lp khng tn ti, th trch nhim o c v chnh tr ca cc nhm ny l ln hn bt c thi gian no khc rt nhiu. Nhng ngi ca phe i lp phi t b li ch vt cht v s qu trng chc v nhm hon thnh trch nhim c bit ny, sao cho chng ta c th k vng s tht t h. Trong tm kim s tht, hoc, trch Leszek Kolakowski, bng sng trong phm gi, cc tr thc i lp phn u khng nhiu cho mt ngy mai tt p hn nh cho mt ngy hm nay tt p hn. Mi hnh ng bt tun gip chng ta xy dng khung kh ca ch ngha x hi dn

147

ch, m khng phi ch l hay ch yu l mt kt cu nh ch hp php m l mt cng ng thc, hng ngy ca nhng ngi t do. Paris, thng Mi 1976

148

Vi Nhn xt v phe i lp v Tnh hnh Chung Ba Lan 1979

(Vit chung vi Jan Jzef Lipski)
GHI CH CA BIN TP VIN. Bi bo ny, c k bi hai thnh vin ca KOR Michnik v Jan Jzef Lipski, l mt li p li cho mt bi bo c xut bn ngm ba thng trc bi mt thnh vin khc ca KOR, Jacek Kurn. Kurn coi vic ngn chn mt s bng n x hi l nhim v khn cp nht ca phe i lp v ch trng vic to ra mt phong tro i hi khng-i lp. Phong tro s chuyn s bt mn x hi thnh p lc thc tin ln cc nh chc trch trong cc vn ca nn kinh t v t chc x hi. Vn c bn l v kh nng v s ng mong mun ca s hp tc gia phong tro i lp v chnh quyn. C hai bi bo nh du mt im quan trng trong s tho lun chnh tr dn ti vic thnh lp on kt.

Bi v c ni dung v tc gi ca n, bi bo ca Jacek Kuron Tnh hnh Ba Lan v Chng trnh ca phe i lp, m xut hin nm nay s 3 ca t Biuletyn Informacyjny, to thnh mt s kin quan trng trong vic xut bn c lp. Kuron tm cch gii quyt cc vn c bn m i hi mt s phn tch chn tht v tinh t. Nhng nhn xt ca chng ti s ch l mt loi bng ch gii cho tho lun, mt n lc xc nh vi im m chng ti coi l quan trng. Kuron ni nhng suy ngm ca ng vi kh nng ca mt s bng n t ngt ca s tc gin chung. Chng ti hon ton chia s s lo u ca ng v nhng hu qu tim tng ca mt s bng n nh vy. Nhng chng ti tin rng vn mt phe i lp dn ch phi vn hnh th no trong x hi ca chng ta l rng hn v rng mt phn n khng lin quan n kh nng ca mt s bng n sp xy ra. Mt s bng n c th xy ra khi nhng knh bnh thng cho p lc x hi ln cc nh chc trch b tc nghn; nhng ngi dn lun lun bo v mnh khi chnh quyn ton tr bng cch chuyn p lc nh vy thng qua nhng t chc c chp thun, ngay c ti nhng thi im khi nhng s cng thng t gay gt hn hin nay. V th, c th c v lm cho lc li n gin i trng phe i lp chnh tr bng phong tro i hi.

149

Theo t duy ca Kuron phong tro cho cc nh ch c lp c th c phn loi nh phong tro i lp chnh tr. Theo chng ti, nhng nh ch c lp ny to thnh mt phn ca phong tro rng hn ca nhng i hi cho cc quyn dn s, mt phong tro nhm ti vic lm cho x hi chng ta dn ch v t tr. Khng c nh lit k cc thnh phn khc ca phong tro ny v mi ngi quen thuc vi chng, bt u vi vai tr ca Gio hi Cng gio. Hin nhin rng cc nh ch c lp khng th hot ng c cht no nu gi nh khng c s tn ti ca mt s trung dung gia s i lp cng khai v cc nh ch p buc, chng hn gia y ban Bo v Cng nhn (KOR) v B Chnh tr ca y ban Trung ng ng Cng nhn Thng nht Ba Lan. Lnh vc ny y mu sc t tng v nhng thi hay bin i; a s nhn dn chng ta sng v hot ng trong n. Cc mi quan h gia cc nh ch c lp v nhng sng kin c nhn lm trong vng ny l quan trng tt bc cho hin ti v tng lai. Chng i hi mt s a nguyn v thi v mt s hiu mt cch tn trng ln nhau v nhu cu cho nhng hnh thc khc nhau ca s phn khng v hnh ng. Nu khng th chng ta, vi t cch mt x hi, c th nh mt ngn ng chung ca chng ta, v bu khng kh ca nhng hot ng i lp c th b u c vi tinh thn ca ch ngha b phi chnh tr. Khi trnh by nhng suy ngh ca mnh, Jacek Kuron n trnh kha cnh ny ca vn . Nhng s trnh by ca Kuron v cc mi quan h gia mt mt l phong tro i hi v phe i lp chnh tr, v mt khc l cc nhm, cc phe phi, hay cc phi khc nhau bn trong b my quyn lc, c v hp tp. iu ny l bi v n nay chng ta khng c hiu bit c th lin quan n bt c xung t t tng no bn trong ng; v th mi suy on v nhng xung t nh vy vn phi thun ty l suy on l thuyt. Kuron ng gt b nhng lp lun ng h vic t b hot ng chnh tr chiu theo mun ca ci c cho l cc cuc u tranh b phi. ng cng ng khi cnh co cc nhm i lp chng li vic ng nht ha vi chng trnh ci cch tim nng ca bt c phi no c th ni ln trong tng lai. Hy chng ti nhc li: y l nhng lun thun ty l thuyt, nhng chng ng c xem xt nhm phn tch kinh nghim lch s ca thng Mi Ba Lan v Ma Xun Prague. Kt lun cn rt ra l, khi trnh by cc gi tr c bn ca mnh phe i lp vn phi c lp v ring bit. Cch hp l duy nht ng h phi ci cch phng khong trong ng l to p lc ln ton b chnh quyn. Kuron li ng, tt nhin, khi ni rng p lc phi da trn mt k hoch c th v nhng i hi, khng phi trn cc l tng v khu hiu chung chung, du chng c th

150

nghe p n th no. Vic ng h mt phi tuyt nhin khng loi b kh nng xung t; ch di chuyn n sang ni khc. Trong qu kh, chnh ph hoc c quan no ca n th ku gi nhn dn. S l v l ngh rng vo nhng dp nh vy trong tng lai phe i lp c th trnh a ra mt lp trng chnh tr. S cn tc ci hn cho rng mt lp trng nh vy c th bt chp tnh hnh a chnh tr phc tp ca t nc chng ta hay trch nhim chung ca chng ta i vi s phn ca dn tc chng ta. Bng vic quyt nh rng cuc tranh ci v ci cch nh nc ch l mt cuc ci c gi v gia nhng ngi cng sn, phe i lp s phi chu ri ro s c lp ring ca n. n gin khng ng rng nhn dn s chng bao gi c li t bt c s thay i sp xy ra no t cc nhm bn trong ng. ng, tuy vy, rng nhng thay i nh vy s chng bao gi l . V th vn v mi quan h gia phong tro ca cc nh ch c lp (m tn ti t 1976) v chng trnh i hi x hi bn trong cc nh ch chnh thc (m phn ln l phn ca h thng b ganh ua bi s i lp c lp ) ku gi khng phi l l m ng hn s xc nh v bnh lun. Vn ny gy ra nhiu ln ln v s hiu lm ri. Ngi dn mun bit liu bi bo ca Kuron c ch trng mt s chm dt to ra cc nh ch c lp chiu theo cc hot ng bn trong cc nh ch chnh thc (m phn ln c ng Cng sn tip qun) hay khng; liu ng c t b nhng li lc thu c n ngy nay bi phe i lp c lp ng h cho mt chnh sch tham gia vo nhng mi quan h v tha thun vi cc t chc c kim sot bi chnh quyn, tc l, cc nh ch c chp nhn mt cch chnh thc hay khng. y l mt s hiu lm ht sc n gin ha nhng in hnh. Vic xut bn nhng sch v tp ch khng b kim duyt l sn phm c trch dn thng xuyn nht ca chin thut ca phe i lp to ra cc nh ch c lp. Bo ch khng b kim duyt khng ch khng b kim duyt, m hu nh khng c tip xc no vi h thng chnh thc. Ti vit [sic] hu nh bi v thng xy ra rng nhng xut bn phm ny c c bi nhng ngi c quan h vi h thng. V c mt im tip xc khc: cnh st tn dng mi c hi h c th tch thu cc xut bn phm ny. y l cch bo ch c lp c th v phi hot dng di cc iu kin ngy nay. Cc nghip on lao ng v cc t chc sinh vin, ngc li, phi hot ng hi khc mt cht. Mt nghip on m th khng bao gi giao dch vi chnh ph th khng phi l mt nghip on lao ng. Mt trong nhng ngha v ca mt nhip on lao ng l buc chnh quyn m phn, thng lng; n phi a ra nhng i hi v

151

tho lun vic thc thi chng, e da v nu cn thc hin nhng s e da , v thm ch a ra nhng tha hip. D cc nghip on lao ng c thnh lp bn cnh cc nghip on chnh thc hay cc nghip on chnh thc c cng nhn tip qun chng cung cp mt phng tin cho hnh ng c phi hp vi chnh quyn v, nu h thm ch tr thnh cc i tc tm thi, c th t t buc chnh quyn ton tr a ra nhng nhng b. Th d, gi nh s tho lun dnh n mt vn nh lm sch khng kh trong cc phng nh my, mt nh hot ng nghip on ngi cho rng anh ta t chi lm lu m thanh danh tt ca mnh bng vic m phn vi chnh quyn th tt hn hy i lm vic khc. Nhng chc nng ny c th c hon thnh mt cch d dng bi mt nghip on lao ng chnh thc m c bn thn cc cng nhn tip qun. Nu cc hi ng cng nhn ngy nay tun theo ng v ban qun l ch khng phi c tri on ca h, th y l kt qu ca s th ng, thiu dng cm, v s thiu vng chung ca thc x hi t pha cc cng nhn nh mt tng th v iu ny s phi thay i. N lc lm sng li cc y ban m c th gip cc t nhn, c Cha Jan Zieja tin hnh mt lc trc, l mt th d khc na v lm th no cc nh ch c lp c th c to ra. Trong trng hp ny, cnh st an ninh ngn tr vic t chc nh ch rt cn ny. l r, tuy vy, rng cc y ban cu t nh vy m s ging KOR s khng thc hin c vai tr ca chng nu chng khng n c cc t nhn. C l thi gian s mau n khi chnh ph s phi tha nhn chng. Nhng chng ta hy trung thc v iu ny: mt nh ch nh vy, m nhn dn cn n, s phi tin hnh cc cuc m phn lin tc vi vin cng t, cc ta n binh v ta hnh s, B T php, v vi cc nh chc trch nh t trn c s hng ngy. C v s cc th d tng t. Ngi dn phi hnh ng bng cch to ra cc nh ch c lp khng c chnh quyn cng nhn hay bng cch u tranh bn trong cc nh ch chnh thc vi mc tiu li ko chng v vi mnh? Cu hi ny ging vn kinh in Ti phi ra tay hay chn ti? C hai! Phe i lp hnh ng v u tranh ch yu gia nhng ngi m cha c chn chin u bng cc phng php ca chng ti v cc phng php c v dnh n qu nhiu ri ro i vi nhng ngi u tranh v v chin thng trn ch ngha ton tr c v xa v khng chc. Khung kh tm tr ny s thay i t t, trong mt s tnh hnh n thay i mt cch trit . Nhng ngy nay s vic th nh chng l. C rt nhiu nhm gia phe i lp c tuyn b v s ngi ng k by gi tin vo vic duy tr mt ch c ng l li ch ca h n mc ta c th

152

ni tn ti mt th lin tc. C th l nguy him khi nhng s phn bit quan trng v quan im v mc tiu b xa sch. Nhng thm ch cn nguy him hn nu cc nhm u tranh cho s thay i li tch bit hon ton vi dn c th ng. Vic ny c ngha l tai ha v ci cht i vi phe i lp. Nhng thnh cng v chnh s tn ti ca phe i lp vn l c th ch bi v nhng ngi m quyt nh gnh chu nhng ri ro trm trng nht khng tch mnh bng nhng chng ngi khng th vt qua c khi nhng ngi m i khi c th gip h, khi ngi dn nhng ngi chuyn cc bo khng b kim duyt cho ngi khc sau khi h c chng, khi nhng ngi ng ng gp tin bc khng u, hay khi nhng ngi c cm tnh mt cch cn trng v yn lng. Hoc ngay c khi nhng ngi m c th vn cha thuyt phc c. S d dt cn trng v i khi nht nht ca h thng chc tc nhng ngi chu ri ro mi th. Tuy nhin, l tt hn rng s vic theo cch ny hn l c mt bc tng ngn phe i lp tch cc khi nhng nng lc x hi tim tng m sm mun s c th ra. May thay, ta c th bt u lit k hm nay ri cc t chc hot ng chnh thc vi mt mc c lp nh vy m thch hp hn ni v nhng hn ch v quyn t do ca chng hn l v s l thuc ca chng. V s chng s tng ln. Chng khng h e da phe i lp. Ngc li, chng m rng v cng c n. Ngoi ra, chng ta khng c ci mt cch khinh thng khi chng ta c bo rng mt k s hay mt bc s ni v cng vic chuyn mn ca mnh nh mt mt trn chin u tng t nh mt trn ca phe i lp, ch khc l cuc chin u c tin hnh theo cch khc. Chng ta u bit rng bao nhiu thi o c gi thng c cha trong nhng t nh vy, nhng cng c nhiu ch ngha anh hng. Nh thng thng, s tht nhn chung nm u gia. C th hiu c rng mt ngi m mt hay hai nm trc mt tt c c hi thng tin trong s nghip ca mnh hc thm ch mt vic lm hon ton bi v chn tham gia tch cc vo phe i lp s lng nghe vi s ng vc nhng cu chuyn v cuc chin u c tin hnh trong cc nh ch khc bi ai thn trng hn mnh; s ng vc y thng c bin minh. Tuy nhin, khng c khng khng c chp trong thi tiu cc nh vy. Nhiu trong nhng ngi ngy nay tin vo s khng c c gii hn v cn trng l cc ng minh thn trng ca chng ta, v ngy mai h s tham gia trong cuc u tranh cng khai v dn ch. Chng ta khng c hnh dung mt cch u tr rng ch ca ng Cng nhn Thng nht Ba Lan, m nh phng sch cui cng lun

153

lun c th da vo tim nng qun s ca Lin X, s bin mt bt c thng no by gi. Chng ta c l do l lc quan trong di hn, nhng vn phi tnh n vic hnh ng cng vi mt ng cm quyn. Trong hon cnh ny, khng quan trng loi chnh sch no chin thng trong ng ny v nhng ci cch no ng s buc phi chn di p lc ca cng chng. Ph ca nhng kh nng l rng. D tnh hnh th no, phe i lp s phi gi gn bn sc ca n mt cch thn trng. Nhng n khng c khng khng rng n s khng bao gi, di bt c hon cnh no, bc vo cc cuc m phn v bt c ch c th no nu tr nn c th m rng cc quyn t do dn s Ba Lan. Warsaw, thng Chn-thng Mi 1979

154

Ma Xun Prague Mi Nm Nhn li 1978

Ti quan st cc s kin ca Ma Xun Prague vi s lo u v hy vng t ng sau cc chn song st ca nh t Mokotw Warsaw. Ti b t v vic t chc cc cuc biu tnh sinh vin thng Ba nm 1968. Ngun thng tin duy nht ca ti v nhng g xy ra pha nam ng bin gii l bo ch ca chng ta. Cc bo y nhng li ln n lng m nhng k xt li, nhng Zionist, v nhng k gy ri khc Ba Lan, nhng nhng bn tin v Tip Khc ging mt ln gi mi. Chng gip duy tr hy vng. Ging ngy cng bc dc ca nhng bnh lun trong t Trybuna Ludu [bo ng], m ti c vi s lnh hi tng ln, cho bit tm ln lao ca nhng thay i ang xy ra; nhng s tn cng trong bo ch Soviet m ch n hng ca nhng thay i ny. S can thip cng khai ca t Pravda ca Moscow cho php chng ti phng on rng p lc ng sau sn khu khng c kt qu no. Ti phi th nhn rng ti khng tin mt cuc can thip v trang s xy ra. Vic iu tra v ca ti kt thc ma h , ng thi cc lnh o Soviet v Tip Khc ang gp nhau ti Cerna. Nhng cm xc mnh lng i, c nhng cm xc quc t ch yu ln ca ring ti, khi ni thng kh ca nhng thm vn bao qut v mt mi i n hi kt thc. Trong cc phng ni nhng cuc thm vn xy ra, cc t nhn thng Ba c th ngi v c h s ca v ca h di s gim st ca cc s quan t ngnh an ninh. Nhng ngi gc ca ti rt chn vic c bo hng ngy m h dng i khi. H bo ca h sang bn v ti h s dy cp v chng ti bt u tr chuyn, mt cuc i thoi d thng ca k hnh hnh vi nn nhn ca ng ta. Anh s khng ra khi y rt d u, anh s phi chu t nht su nm, s quan thm vn lm yn lng ti mt cch thn mt. ng chc nh vy, tha ng. Cc ng nghip ca ng Tip Khc cm thy tt p nh ng thy by gi ch mt nm trc y, v by gi h ang t t, ti p li vi mt n ci rng r. Tip sau s trao i ny, ngi gc ca ti cho ti c bo v ti ch ra cho ng ta nhng phn l th hn ca cc h s ca v ca ti. Nhng ngy ny tri i mt cch u oi v khng c nhng s ngc nhin. Nng thng Tm rc r chng ti khng b n c t ng sau nhng ca s c chn song st. Ngy 21 thng Tm ht nh bt c ngy khc no. Thi gian biu ca ngy cng nh thng l: kn bo thc, dn dp phng, tp hp, n sng, i do, cai ngc dn ti n phng ni ti c h s. S quan an ninh i ti ri. Ti ngi xung c. Khi ti ngng

155

li v nhn ln, ti nhn thy mt s cng thng him thy trn nt mt ca s quan. T bo ng ta c xong, m thng nm ngu nhin trn bn, c t lng l vo cp ca ng ta. Ci g phi xy ra. Ti b bi ri, ti i xung x lim ca ti n tra. Ngay sau ba tra, cai t phn pht bo cho cc t nhn. Ti chp ly mt t, v khng c kh nng tin vo chnh mt mnh, ti c v s xm chim Tip Khc bi qun i ca nm nc thuc hip c Warsaw. Ti thy n lnh. Chng bao gi trc v chng bao gi k t mt tit mc trong bo c mt tc ng lm ti chong vng. Nhng ngi Ba Lan ang n p phong tro v t do Tip Khc, ti ngh. V ln u tin trong i mnh ti cm thy v cay ng ca s nhc quc gia. Ngn y v nhng k c ca ti. Ti s tm tt cc bi hc ca Tip Khc trong vi im, mc d s l trong s chng cht y mt tp sch ln. tr nn r rng rng nhn dn ng u, nhng ngi b cc chnh ph ton tr cai tr, c kh nng hnh ng nh hng n s phn ca h, v rng bt chp nhng g nhng ngi bi quan c th ni, chin tranh khng l mt iu kin cho s thay i dn ch trong nc. Cng tr nn r rng rng s thay i khng nht thit trng vi nhng thay i bn trong Lin X, nh xy ra Ba Lan v Hungary trong nm 1956. Cc x hi m trong hy vng l t t dn n, nh trng hp vi nhng ngi Czech v Slovak trong ma ng nm 1968, s bin i bn thn h mt cch nhanh chng v trit . S th v tr tr ca thi i Antonin Novotny c th nhng ng cho mt ln sng mnh m v sng to. Trong mt x hi m i hi cc quyn ca n, mt x hi m bin i bn thn mnh t i tng thnh ch th, cc c ch x hi hc khc bt u hot ng. Mc d s thiu kch thch t Moscow l ci lm cho Ma Xun Prague khc vi thng Mi Ba Lan, mt s ging nhau quan trng nm s truyn cm hng trong ni b ng cho phong tro i mi. Trong c hai trng hp nhng im mnh v im yu ca phong tro c xc nh bi c im ca cm hng ny. im mnh ca n l do s tch ra ca h thng t bn trong dch hch lan trn chnh trung tm ca Granada, c th ni nh vy, khng min cho cc tng lp trn nh ca b my ng, b my an ninh, cng chng min cho qun i. Nhng mt phong tro nh vy khng c kh nng thy bn sc lch s tht ca n hay xc nh mt cch ng n cc mc tiu ca n, v l ngun ca im yu ca n. Cc lnh o ca n s dng thut ng dn

156

ch ha chung theo cch m ngha ca n hu nh thun ty tiu cc; thut ng hu nh khng c bt c ngha tch cc no, v ngay c khi mt ngha khc nhau cho nhng ngi khc nhau. Bn thn cc nh lnh o, trong vic h ku gi nhn dn ng h ch ngha hin thc v s iu , khng nh gi ng tnh hnh a chnh tr (Tip Khc) v v nhng kht vng thc ca nhn dn (Ba Lan); h khi phc h thng c ng m b mt con ngi ca n mm ci ch vi cc thn ho ng. Trong c hai trng hp, kt qu l s ln ln. V sao? Cho n ngy ny cc lnh t ca Ma Xun Prague cho rng ch ngha x hi khng b him nguy Tip Khc, rng khng tn ti cuc phn cch mng ha bnh no, v rng v th mt s can thip qun s l khng th bin minh c. Ti ngh rng iu ny khng ng. Trong ng ngha hc Soviet t ch ngha x hi c ngha l s thng tr hon ton ca ng cng sn, cn t phn cch mng c ngha l tt c nhng hnh ng no m ph v tnh ton th ca s thng tr ny. V th cc nh lnh o Soviet hiu ng nhng din bin: h thng ton tr Tip Khc bt u rch tung ti cc ng may ni ca n. Quan im ca cc nh lnh o Ma Xun Prague nh th c chp nhn ch nu ta gi thit rng t ch ngha x hi l m h mt cch c bn. Thc ra, tnh m h vt qu ng ngha hc. Khng bc vo mt bi ngh lun lch s hc thut, chng ta hy din t ngn gn: tnh m h ny lm u tm tnh ca a s th h th nht ca nhng ngi cng sn, nhng ngi la chn ch ngha cng sn v chn h t tng ti thi gian khi s la chn ny ko theo ri ro ca mt cuc sng gian kh, ch khng phi bng lc ca quyn lc. chnh cng vn nhng ngi ny m to ra c s cho hin tng c gi l ch ngha xt li. Ch ngha xt li xut pht t s i u ca cc khu hiu nhn vn vi nhng thc hnh ton tr. Ch ngha ton tr cng sn m eo mt n ca cch din t nhn vn tr thnh nn nhn ca o c gi ca chnh n. Ngun gc ca ch ngha xt li (trong phin bn Ba Lan, Dubcekian, hay bt c phin bn khc no ca n) cha ng chnh tnh m h ca n. T ch ngha x hi, i vi cc hc tr ngi Czech, Ba Lan, v Hungary ca ch ngha cng sn Nga, bng cch ny hay cch khc c ngha l c s thc hnh chnh tr Soviet v t tng ph qut v tnh anh em ca nhng ngi lao ng. Sau khi trng thnh trn mnh t ca Quc t Cng sn III, nhng ngi (xt li) ny i din cho s ni lon ca hoa chng li r ca n (nh Stanislaw Brzozowski c th din t). Ngi no khng hiu iu ny s chng bao gi hiu ch ngha xt li ng u.

157

H thuyt (paradigm) ny thuc v lch s, tuy vy, v n s khng bao gi lp li mnh. y l v sao tt c nhng ngi m tin vo s tin ha dn ch ca cc nc ng u v ang mong ch mt i hi th Hai mi khc ca ng Cng sn Lin X hoc mt hi ngh ton th thng Ging khc ca y ban Trung ng ca ng Cng sn Tip Khc l nhng ngi ang t la di mnh. Ti ngh c bit n nhng ngi cng sn euro v Php, nhng ngi ang mong ch, mt ln na, cm hng v mt qu trnh dn ch ha s n t tng lp trn ca b my ng. H sai bi v trong nhng ngy ny tham gia vo ng cng sn cm quyn l s la chn ca nhng k c hi ch ngha. Nhng ngi tin vo cc l tng t do, bnh ng, v quyn t do lao ng c th thy ch trong hng ng ca phe i lp chng ton tr. Chnh t h m xung lc cho cc hot ng dn ch phi ny sinh by gi. Nhng hot ng nh vy l c nht theo ngha chng khng hng ti vic nm chnh quyn m gip x hi t t chc li mnh thng qua s gii phng t t ca cc nhm v cc c nhn khi s km kp ca b my nm ht quyn lc. Nhn dn phi chm sc cc li ch ring, dng chy thng tin c lp, s hc tp v vn ha t do ca h. X hi phi bin i mnh t mt bao khoai ty (chng ta mang n Marx v n d ny) thnh ngi thi hnh cc li ch v kht vng ring ca mnh. Ch mt x hi nh vy mi c th i chi mt cch hu hiu vi ch ngha ton tr v tr thnh mt i tc thc trong chnh quyn. Ch ring tin trnh ny c th mang li nhng kt qu, khi ta tnh n nhn t bn ngoi ca cc chnh sch Soviet. C v rng cc nh lnh o Soviet lun lun can thip qun s vo cc nh nc tay sai mi khi quyn lc tut khi tay ca ng Cng sn. Tuy vy, khng chc rng h s tr li bng nhng xe tank i vi nhng hot ng ca y ban Bo v Cng nhn, i vi mt xut bn phm xut hin bn ngoi s kim duyt, i vi i hc Bay. Mt s can thip cng t c kh nng hn khi chc chn rng n s vp phi s khng c ca a s qun chng tch cc. Cc nh lnh o Soviet c th chc chn v iu ny vo nm 1956 trong trng hp ca Ba Lan; h c th thm ch chc chn hn v n sau cc s kin ti cc thnh ph duyn hi Ba Lan trong thng Mi hai 1970 v sau Radom v Ursus trong thng Su 1976. Khi h a ra quyt nh ca mnh vo thng Tm 1968, h khng c l do no ngh theo cch tng t. th on trc tng lai ca ng u ngi ta chc chn phi tnh thm rng qu trnh x hi ny khng ging bt c qu trnh no khc: Khng ai chng kin mt x hi vi ti sn b quc hu ha, vi mt

158

nn kinh t k hoch ha, v mt kt cu chnh tr dn ch v a nguyn. Qu kh khng ri nh sng no ln tng lai, Tocqueville vit. u c bc u v pha trc trong cnh ti tm. Thng Tm 1978

159

Mt Bi hc v Phm gi 1979
Gio hong i. Chnh ph tht ra mt ting th di nh nhm. S cn thi gian di trc khi bt c ai lnh hi y nhng ngc ngch ca cuc ving thm chn ngy ca ngi. Cch ni ca nh vn Julian Stryjkowski l ra ti th hai ca Ba Lan c xut hin trong u. Qu thc, ci g k quc xy ra. Chnh cng nhng ngi m thng thng nn ch v hung hng trong cc hng xp di trc cc ca hiu bng bin thnh mt tp th ti ci v hnh phc, mt nhn dn y phm gi. Cnh st bin mt khi cc ph chnh ca Warsaw v trt t mu mc ng tr mi ni. Nhng ngi m b tc mt quyn lc thc ca h lu n vy bng nhin ly li c kh nng ca mnh quyt nh s phn ca h. y l cch m cc h qu x hi ca cuc ving thm hnh hng ca John Paul II c th c phc ha. Cuc ving thm to thnh thng li to ln, khng thua km ai, ca cc chnh sch ca hi ng gim mc trong sut hn ba mi nm qua, m nh kin trc s chnh ca n l gio trng ca Ba Lan, Hng y Stefan Wyszynski. Khong cch i bi gio trng ny t ch giam gi ngi Komancza [t thng Chn 1953 n thng Mi 1956] n quang cnh biu tng ca l cho mng ti sn bay l hin nhin cho tt c nhng ngi hin din. Thi ca Gio hi c c bi ngi thng qua s khng c vng vng ca ngi i vi nhng c gng ca chnh ph Soviet ha v cng qua ch ngha hin thc ca ngi trong nh gi tnh hnh; thi nh vy li c hi cho ch ngha anh hng v tnh kin nh cng nh cho s tha hip khn ngoan. Thi ny cho php Gio hi Cng gio Ba Lan cho th gii thy gng mt tht ca n. Hnh nh truyn thng v Gio hi ny, chm trong s v minh v s cung tn, thay i mt cch trit . Hn na, tr nn r rng vi tt c mi ngi rng Gio hi l mt lc lng m chng li n th quyn lc khng th c thi hnh Ba Lan. Mt s ngi s iu ny nh mt bin th mi ca s lin minh gia bn th v ngai vng. Ti khng chia s nhng lo u nh vy. Khng c bng chng no rng Gio hi t b s thc hnh ca n v s giao ng gia ngoi giao v lm bng chng. c bit by gi, gi tr trng yu ca vic lm chng l hin nhin. Cuc hnh hng ca John Paul II v Ba Lan ban cho mt ngha mi v Ostpolitik (Chnh sch phng ng) ca Vatican. hiu iu ny, ngi ta phi xem xt li cc chnh sch trc ca gio trng Ba

160

Lan. Khi trong nm 1950 tin tc v ha c gia chnh ph v hi ng gim mc1 n Ta Thnh (Vatican), mt trong nhng chnh tr gia Vatican c ni l la ln: Ti tht vng! Ngi ny coi tha thun l mt s nhng b khng mong mun, cn c vo cc iu kin ca s xung t cng khai v ton b. Mun hn, tuy vy, tip sau s m ca sang phng ng ca Vatican, cc chnh sch ca gio trng v ca ton b hi ng gim mc c v l ng li qu cng rn i vi cc nh ngoi giao Vatican. ng li ny, tuy nhin, du nhiu sc thi v nhng bin i ca n, v c bn vn kin nh. Gio hi Ba Lan tm cch bo v cc nguyn tc ca sch phc m v khng mt s tip xc vi thc t ginh git cc quyn n xng ng bng cch p t s thc hnh i thoi v s tha hip quy m nh trong quan h gia Gio hi v nh nc, to hnh li thc t bng to ra faits accomplish (nhng s ri). Trong bi cnh ny ton b ng li hnh ng ca gio hong v mt s no trong nhng sng kin ca ngi tr nn c th hiu c v hon ton r. Trong thi gian ving thm ca gio hong c x ca chnh quyn t ra tng i bit iu. S tng thut truyn hnh v cc l tn gio ch thc gy tai ting (theo li ca mt ngi bn ca ti, mt nh bo Php, s tng thut ging bui pht hnh mt trn bng trong cc camera cho bn thy mi th tr qu bng). V mc d ngi dn Warsaw phi chnh my thu v cc i pht t Vatican hay Munich c nhng tng thut radio t Czestochowa hay Gniezno, mt s thng tin c pht mt cch chnh thc (hai Thnh l Mass c truyn trn TV ton quc, v nhng bui khc trn cc knh a phng), v bo ch cng b vn bn ca cc bi ging o v cc bi pht biu ca gio hong vi s can thip ti thiu t cc nh kim duyt. Mc d y nhng s chun y v l c p t, dn qun v cc lc lng an ninh khng c x mt cch khiu khch. Mc d Jacek Kuron sng nhng ngy hu nh di s qun thc ti gia (anh c nhiu cn v hn bn thn gio hong), thi gian ny khng tin hnh giam gi phng nga hng lot ngi t phe i lp dn ch.

Vo ngy 14 thng T nm 1950, sau hn mt nm m phn, Hng y Wyszynski v chnh ph Ba Lan k mt tha thun. N l tha thun u tin nh vy tng c k bi hi ng gim mc Cng gio v nhng ngi cng sn cai tr.

161

iu gii nht chnh quyn c th v lm, l cn rng m chu. H khin tin rng hng triu ngi vi gng mt rng r t tp quanh John Paul II khng to thnh bng chng v s tht bi hon ton ca ba mi nm cai tr ca h, rng nhng ngi khng to thnh bng chng v s sp hon ton ca quyn o c ca h i vi quyn lc. Nhng s thc vn l, khng xy ra s gy hn lon nghim trng no; vic ny l li ch ca tt c mi ngi, tuy v nhng l do khc nhau. Mt s, chng hn i chu u T do, tr nn qu thn trng. i n gin ngng a thng tin v nhng cuc bt b cc thnh vin ca phe i lp dn ch, nhng ngi n lt b s kim duyt ny lm cho phn n.* Phe i lp dn ch hon ton tn trng c tnh tn gio ca cuc ving thm ca gio hong v khng th li dng n thc y bt c mc ch chnh tr no. iu ny khng ni rng cuc ving thm hnh hng cng khng c mt chiu kch chnh tr. Trong mt thi gian trc chuyn thm, bo ch Ty u thnh thong so snh cuc hnh hng sp ti ca gio hong vi s quay v Iran ca gio ch Khomeini v cuc chin u ca ng vi vua Shah. S tng t ny c nh m ch mt cm gic ging nhau v s xung t gia mt chnh quyn c ti, vi cc xu hng dn ch ha ca n, v mt phong tro x hi phn i m din t mnh thng qua nhng tng li thi v nhng iu khng tng ca d vng. Nhng ngi ta kh c th hnh dung mt nhn thc sai lm ln hn th. S lng ln nhng gi tr v thi c i din bi cc bi thuyt php v cc bi pht biu ca gio hong chng lin quan g n tinh thn ton vn, hay mt mong mun quay li mt thi k khi Gio hi c phng tin ca ci ty s dng v s dng nhng th nhiu hn bt c th g khc. Gio hong ni r rng, Khng c ch ngha quc trong Gio hi. Ch c cng v. Cng c tuyn b r rng rng Gio hi mun theo ui cc mc tiu ca n thng qua cc phng tin phi chnh tr. Theo cch hiu bnh dn, cuc hnh hng ca gio hong cho nhng ngi Ba Lan c hi by t nhng kht vng v mc ch tht ca h; n l mt cuc trng cu dn ton quc. Nhng n khng n gin l mt vn la chn gia o
*

Ti khng th chi b i ny hay ku gi mt s thay i c bn trong nhng chnh sch ca n. Chng ti c th hiu tt c nhng l do v s tit ch ca n. Nhng chng ti tin rng vic ny vn khng c dn n n kim duyt thng tin v s n p. [Ghi ch ca Tc gi]

162

Cng gio v thuyt v thn. Ti thy nhng ngi Cng gio nghin rng khi h nghe gio hong. ng thi, ti thy nhng ngi v thn xc ng su sc bi nhng li ca gio hong. Anh ng h ci g? tt c chng ta u c hi. ng h ngi tun th tn thnh s p bc ton tr hay iu tt khng th xm phm trong trt t s vt ca Cha v ca con ngi cho con ngi sng trong t do v phm gi? Tuyt i a s ngi Ba Lan chn ci sau. Nhng li ca John Paul II lm chng ta xc ng su sc. Bt c s dng li no ca nhng t tng ng sau chng c nguy c phi chu ri ro quy gin v bp mo ngha ca chng, c bit khi n c thc hin bi ai ngi khng v cha bao gi l mt ngi Cng gio. C l khng phi ti l ngi phi vit v chng. Nhng nu ti vn th lm, n mc b e da nh ti th nhn, l vi nim tin chc m Pope John Paul II ni vi tt c chng ta v vi mi chng ta mt cch ring bit. C i vi ti na. Cho nn ti s th k li ci ti nghe, ci ti hiu, ci ti ang p dng cho chnh mnh. Kinh nghim lch s Ba Lan l mt kinh nghim c bit, nh kinh nghim ca o Cng gio Ba Lan. Khi thiu nhng kt cu nh nc bn a, John Paul II ni, th nhn dn vi a st t hn l ngi Cng gio ny tm thy ni nng ta trong trt t th bc ca Gio hi. Ni nng ta ny gip n sng st qua cc thi k chia ct v chim ng, v gi v lm su sc hn nhn thc v bn sc ca n. . . . Ngy nay, hi ng gim mc ca Ba Lan l ngi tha k v by t s tht ny theo mt cch c bit. V ln na sau 1945, T chc ca Gio hi tr thnh khng ch l tiu im ca nhim v mc s ring ca n m cng tr thnh mt s ng h rt quan trng cho i sng x hi, cho s tn ti ca mt dn tc bit cc quyn ca n m l mt dn tc Cng gio p o tm kim s ng h ny, s nng ta ny trong nhng kt cu th bc ca Gio hi. Mi quan h gia Gio hi v x hi l cao hn mi quan h gia Gio hi v nh nc. Quan h sau phi c bnh thng ha trn c s ca cc quyn con ngi c bn, bao gm quyn t do th phng, m c mt ngha khng th chi ci, c bn v trung tm. S bnh thng ha cc mi quan h gia nh nc v Gio hi l bng chng v kha cnh thc tin i vi quyn ny v i vi nhng h qu ca n trong i sng ca cng ng chnh tr. S tn sng Stanislaus [thnh Ba Lan], ngi i vi cc gim mc Ba Lan nu mt tm gng v s khng s hi v dng kh khng nao nng trong truyn v bo v kho tng c tin linh thing, phi c xem

163

xt trong bi cnh ny. N cng a ra bng chng v o Kit c khc su n th no trong s phn ca Ba Lan. Khng th hiu s ng gp ca quc gia ny m khng c ng Kit. Khng th hiu quc gia ny, m qu kh ca n huy hong n vy v cng kh khn khng khip n vy, m khng c ng Kit. Nhng li ny c ngha g i vi ti, mt ngi ng ngoi Gio hi? Ti tin rng khi chng ta th gii thch lch s bng cch hn ch bn thn chng ta cc nhn t x hi v kinh t khc nhau m quy nh s phn con ngi, khng nhn t no trong cc nhn t ny c th tr li cu hi v sao Cha Maksymilian Kolbe2 hay Janusz Korczak3 chn cht; hoc v sao n lt chng ta bao quanh cc hnh ng ca h vi s tn knh su sc n nh vy. Hai k phin lon th k mi chn, Jaroslaw Dabrowski4 v Romuald Traugutt,5 nhng ngi khc nhau v cc tng ca h v nhng la chn t tng v chnh tr, tuy nhin thng nht v mt th: c hai sn sng lm bng chng cho cc gi tr dn tc v con ngi bng mu ca chnh h. S sn sng ny nh hnh mt c im o c trong truyn thng Ba Lan, c im o c v s hy sinh, m nhn danh n cha ng chng ta cha bao gi ngng u tranh v phm gi dn tc v con ngi. V c im o c ny khng th c hiu m khng c s tha nhn s hin din khng ngt ca ng Kit trong i sng tinh thn Ba Lan. Nhng y cha phi l tt c. Cng hin din trong vn ha Ba Lan tn ti c im o c v mt khi cng ng a sc tc c thit lp trn c s ca tnh khoan dung v s bnh ng ca cc sc tc. V cho d trong thc t cc l tng ny v bnh ng v khoan dung khng lun lun thnh hnh, th nhng chng vn l c m ca nhng ngi con u t nht ca mnh t ny. Khi ngi ni nhng li m p i vi cc
2

Cha Maksymilian Kolbe (1894-1943) t nguyn vo boongke cht i ti Auschwitz thay v l ngi t tri khc. 3 Vo ngy 8 thng Tm, 1942, Janusz Korczak b y i tri cht Treblinka cng vi cc tr em ca tri m ci ghetto Warsaw. ng t chi nhiu li mi cho giy thng hnh an ton. 4 Jaroslaw Dabrowski (1836-1871), anh hng dn tc Ba Lan, cht trong chin trn trong khi ng l tng t lnh cc lc lng ca Cng x Paris. 5 Romuald Traugutt (1825-1864), lnh t chnh tr v ch huy qun s ca Khi ngha thng Ging, b nhng ngi Nga treo c ngy 5 thng Tm, 1864.

164

Kit hu Ba Lan thuc cc gio phi khc, gio hong, ti ngh, gi li chnh c im o c v s khoan dung Ba Lan. Cng nh vy l s hiu ca ti v nhng nhn xt ca John Paul II v kinh nghim c th ca tt c ng u, mt kinh nghim m l c bi thm v ng l bi hc cho tt c cc nc ca lc a ny, mt s ng gp khng lay chuyn c cho di sn vn ha chung v cho s thng nht tinh thn ca chu u Kit gio m gm hai truyn thng ln: Ty v ng. C th ni nhiu v ngha v bn cht ca kinh nghim lch s ny. y, chng ta hy nh li ch mt kha cnh ca n: cc x hi ng u phi chu nhng th nghim v hin i ha di hon cnh ca s p bc ton tr. Cng nghip ha nhanh, m trong nhiu nm c dng nh l l chnh cho h thng, c tin hnh ng thi khi cc quyn c bn ca nhn dn lao ng b ch p, cng vi phm gi ca h v phm gi ca bn thn lao ng. Gio hong gi li lch s ny trong bi thuyt gio ca ngi ti Czestochowa v, mnh m hn, trong bi thuyt php ca ngi ti Mogila. Khi gi nh li lch s ca Nowa Huta v cu chuyn v cuc chin u v thnh gi ,6 John Paul II ni rng lch s ca Nowa Huta cng c vit bi Thnh gi, biu tng ca Hy vng Tt lnh cng nh biu tng ca s au kh. Cuc u tranh ca cng nhn v Thnh gi, xy dng mt nh th Nowa Huta, l mt cuc chin u v phm gi v bn sc v bng chng rng con ngi khng sng ch bng bnh m, c bit khi va mi c bnh m. V vn ng thi ca lao ng con ngi . . . trong phn tch cui cng, chung quy . . . khng phi l cng ngh . . . v kinh t hc, m l phm tr c bn v phm gi ca lao ng v phm gi ca con ngi. . . . ng Kit, John Paul II ni, s khng bao gi ng h quan im v con ngi ch nh mt cng c lao ng. [Ngi s khng cho php] con ngi b nh gi, b nh c, b nh gi ch bng phng php ny. . . . y l v sao ng Kit nm trn thnh gi ca ngi . . . phn i bt c loi no ca vic lm mt danh gi con ngi, k c s lm mt danh gi thng qua lao ng. . . . Ngi lao ng v ngi s dng lao ng, h thng lao ng v lng, nh nc, quc gia, v Gio hi phi tnh n tt c nhng th ny.
6

Nowa Huta, mt xng luyn thp khng l, l mt d n cng ca Ba Lan Stalinist. Ngc li mong mun ca cc nh chc trch, cc cng nhn xy dng mt nh th . Nh th by gi l mt trung tm quan trng ca hot ng tn gio v x hi.

165

Vn gii phng lao ng hin thi l trung tm ca nhiu tranh lun Ty u. Chnh gio hong t phng ng ang to ra mt s ng gp c bit vo cc cuc tranh lun ny, hin tng hiu bit ca ngi v khinh nghim m c cc nt c trng ca b mt khc ca chu u ny, trch Tadeusz Mazowiecki. Gio hong i n ton b Gio hi, chu u, v th gii ni v nhng quc gia v nhn dn thng b b qun ny. Ngi a ra li ku gi ln. iu ny c ngha l g? Ti nh liu ni n c ngha rng tm nhn ca mt chu u b thng v b chia r, mt chu u m Warsaw v Cracow, Budapest v Prague, Vilna v Lvov ca n tt c b ct ct, mt tm nhn c to ra bi cc cng quc ca th gii ny ti hi ngh Yalta nh mt kt qu ca cc hot ng qun s, ngy nay ang tr thnh vn . N b cht vn vi sc mnh to ln bi mt ngi t b bo lc, theo cc gio l ca mt ng Kit m l Cha i vi mt s ngi v i vi nhng ngi khc l biu tng ca cc gi tr quan trng nht ca vn ha u chu, v i vi tt c mi ngi l ngun ca cc chun mc o c v nh sng ca hy vng. Cho nn nu ngy nay gi nh bt c ai lp li cu hi c Joseph Stalin hi mt ln, Gio hong c bao nhiu s on? mt cu hi nh vy s tng ng vi vic tha th trt t ton tr ny c xy dng trn s ph nhn nim tin vo Cha v nim tin vo con ngi v trn mt s ch p cn bn khng ch tnh yu thng m tt c cc c tnh ca nhn loi, loi ngi, mt trt t da trn s hn th v s khinh thng con ngi nhn danh mt h t tng in r. Bng gi li thm kch ca khi ngha Warsaw nm 1944, mt cuc khi ngha m b cc ng minh ca n b ri, bng cch ni rng khng th c chu u ch ng m khng c mt Ba Lan c lp trn bn ca n, John Paul II bc b cc phm tr v ch ngha t ng dn tc v s quy gin chnh tr thnh mt s tnh ton v v lc. V th ngi a vo chnh tr mt nhn t o c; m khng c nhn t ny th nhiu nc c th tr thnh siu cng, nhng khng c n th tt c cc quc gia nht thit tr thnh cc ch ln. Th k ca chng ta khng min cho chng ta bng chng v iu ny. Nhng li ca gio hong c ni ti Auschwitz trc nhng cu khc bng ting Do thi v ting Nga l mt h qu c logic ca trt t ph qut ca ngi v cc gi tr, mt thng ip cho ng bo ca ngi: Mt quc gia khng bao gi c pht trin vi ci gi ca mt quc gia khc, vi ci gi ca vic n l ha, s bc lt v ci cht ca ngi khc. John Paul II by t li nhng t tng ca John XXIII v Paul VI, vi

166

t cch ngi ni nghip ca c hai ngi h v cng vi t cch ngi con ca mt dn tc m c trong lch s xa xa v gn y tri qua nhiu ni thng kh t nhiu bn. Nhng cho php ti, gio hong tip tc, khng nhc n tn h. . . . Chng ta ang ng mt ch ni chng ta mun th coi mi dn tc v mi ngi nh mt ngi anh em. Golgotha* ny ca thi chng ta gi li trong u mt cch t nhin nhng k c v cc nn nhn ca cc h thng th hn ny, v nhng bn b v b con nhng ngi b cht ngt trong cc l thiu hoc bin thnh thy tinh cc tri giam Siberi. Chnh , mi ni, chng ta c hi xc nhn lng tin vo tnh anh em v s thng nht hn l vo s hn th v s bo th, du nhng cm gic c th c bin minh n th no. Chng ta c bo: Ti ni nhn danh nhng ngi , trn khp th gii, nhng ngi m cc quyn ca h b b qun v b vi phm. Ti ni bi v ti buc phi, tt c chng ta buc phi theo s tht. Ti c kh nng by t vic dng li khng y v vng v ny ca vi si ch kt ni cc bi thuyt php v pht biu ca gio hong trong ngn ng duy nht m ti c th tip cn c, ngn ng th tc. Cng trong ngn ng ny m ti nu ra cc cu hi khc: chng phi l s sng knh thnh St. Stanislaus mt ln b lm dng v cc mc ch m chng my lin quan n s bo v nim tin v lin quan nhiu n nhng tham vng trn tc ca Gio hi? C phi cu trc th bc ca Gio hi khng b e da bi vai tr c bit ca n trong i sng ca quc gia? Ta Thnh c lun lun, vi s r rng ngang nhau, by t quan im ca n v cc h thng chnh tr m to ra s hy dit v cc tri lao ng? Ti hi nhng cu hi ny bi v ti bit rng nhng ngi khc m chu nh hng su sc bi nhng g John Paul II ni cng hi chng. iu ti thy cm ng nht v kh khn nht xc nh trong cc bi thuyt gio ca gio hong l cch ngi ni chuyn vi mi trong nhng ngi nghe ca ngi mc c nhn nht. Mt khi ngi ta chp nhn chm ngn rng trong thi i chng ta Ba Lan tr thnh mt x ca li chng ng tin cy khc thng, ngi ta phi hi liu chng ta c th thc s gii quyt cc nhim v v ngha v to ln ny hay khng. Hoc chnh xc hn: Ti c th gii quyt chng? Ti c bo: Con ngi l sinh vt duy l v t do, c thc, t tr, v c trch nhim, c th v phi tm s tht. Con ngi c th v phi
*

a im Jerusalem ni Jesus b ng inh trn thnh gi.

167

a ra nhng s la chn. . . . Qu trnh lch s ny ca nhn thc v la chn ca con ngi gn mt thit vi cc truyn thng sng ca dn tc anh ta, m trong nhng li ca ng Kit, li chng ca sch phc m, vn ha Kit gio, v nhng tp qun da trn nim tin, hy vng, v tnh yu thng c nhng ting vng rng ri qua cc th h. . . . Ngi ta c th y tt c nhng th ny i? Ngi ta c th ni khng? Ngi ta c th bc b ng Kit v tt c mi th ngi ng gp cho lch s nhn loi? Tt nhin ngi ta c th. Con ngi l t do. Con ngi . . . c th ni khng vi ng Kit. Nhng cu hi c bn khi l cu hi ny: Ngi ta c c php? V c php nhn danh ci g? Lp lun no ca l tr, gi tr no ca ch v tri tim ngi ta c th dng vi bn thn mnh v vi nhng ngi thn quen, vi nhng ng bo Ba Lan ca ngi ta, v vi dn tc . . . ni khng vi tt c m vi h chng ta sng sut hng ngn nm? V th: Ti c c php bc b vn ha ny da trn cc gi tr Kit gio, trn nim tin, tnh thng yu, v hy vng? Cu tr li ca bt c ai cho cu hi quan trng nht ny ca i sng con ngi c c phi chu ri ro nghe sai mt cht. Mi ngi phi tr li n v chnh mnh v cho chnh mnh. Bi v ti tin rng h thng ny ca cc gi tr b chi b khng ch bi nhng ngi lin tc vi phm cc quyn con ngi bi v lp trng ca h, hoc bi nhng ngi cho php h lm vy bi phn cn li yn lng v i theo cc bc chn ca Pontius Pilate *, nhng c bi nhng ngi m tuyn b tnh on kt vi cc gi tr ny, nhng bo v chng bng nhng phng php nhc. Ti s khng lm mt danh mc ca cc phng php y. Hy ti ch ni rng khi ti lng nghe bi thuyt php ca John Paul II Cracow, ti c mt cm gic k l. Khi gio hong yu cu nhng ngi Cng gio trung thnh ng bao gi b ri Ngi, ngi cng ni vi ti: mt k ngoi o. Ngi hi thc ti trnh nhng phng php nhc . Thng Su, 1979

Pontius Pilatus, tnh trng, quan ta ra lnh ng inh Jesus ln thnh gi.

168

Nhng con Gii v nhng Thin thn 1979

Khi ti c xong tiu lun ca Piotr Wierzbicki, nhng phn ng u tin ca ti l c s say m v s ghen t, s ghen t c bit bi v khng phi l ti ngi vit Chuyn lun v Gii.1 Bao nhiu ln ti mi sc ngi bt ca mnh, a ra nhng li e da, v tung ra nhng trng kch ny la, b n n tuyt vng bi ng x gii b ca cc ng s ca ti. Nhng mi ln ti u kt thc chng vit c g c. Khng ch bi v ti khng c ti nng cho vic m cng bi v ngay khi nhit tnh ca ti tri qua, ti cm thy mt s gi gii no ng sau nhng cm xc ny. ch sau khi c tiu lun ca Wierzbicki th ti mi bt u hiu bn cht ca tnh gi gii ny v tr nn c kh nng nh khung kin ring ca ti v n. Wierzbicki vit: Chng ta s cho cc s gia pht hin ra cc bc tin bi ca nhng con gii t cc thi i qu kh. V ti cm thy rng mnh c nhng mi lin h no vi ngh ca s gia, ti s cho php mnh b sung tiu lun ca ng bng vi nhn xt. Bng ph h ca hin tng gii phi c tm trong nhng hon cnh chnh tr m trong s thng tr nc ngoi ln dn tc Ba Lan tr thnh mt thc t kinh nin, khi mi hy vng cho vic bo v bng v lc cc gi tr dn tc tr nn hon ton o tng, v s tha hip thuc loi no vi cng quc chia ct tr nn khng th trnh khi cho vic duy tr chnh s tn ti ca quc gia. Vn nhng gii hn c php no ca mt s tha hip tr thnh ch hng ngy cho nhng cuc tho lun gia nhng ngi mun sng v hot ng mt cch ph hp bn trong t nc b xm chim. S chp nhn hon ton cng thc tha hip c coi l dn n s u hng o c v tinh thn. Vic hon ton bc b cng thc ny, mt khc, s ch dn n mt s c lp qu cm t nhiu. Trong nhng giai on chia ct, nhng s tha hip v nhng s la chn kh khn l bnh m hng ngy ca chng ta. Chng ta hy lit k vi trong s chng nh nhng th d. c Hugo Kollataj, mt ngi m ngy nay chng ta tn knh, vi s
1

Chuyn lun v nhng con Gii ca Piotr Wierzbicki, c xut bn cng vi bi p li ca Michnik trong s thng Chn 1979 ca tp ch khng b kim duyt Zapis ra ba thng mt k, l mt s tn cng chng li s tun th ca cc tr thc Ba Lan.

169

bin minh hon ton. ng l mt trong nhng tc gi ca Hin php ngy 3 thng Nm [1791], mt nh t tng hng u ca Phe Ci cch, mt nh yu nc nng nhit, v hu nh mt biu tng ca cuc u tranh khng th tht bi v ch quyn, mt trong cc nh t chc cuc khi ngha Kosciuszko, m v n ng phi ngi tm nm trong nh t o sau khi cuc khi ngha tht bi. Mt vi mu tiu s ca Kollataj, tuy vy, cho php s gia phn loi tc gi ny ca Nhng Bc th Nc danh nh thuc v cc t tin ca gii. Khi trong tin trnh ca cuc chin tranh Nga-Ba Lan (1791-1792), chin thng ca Nga bt u c coi nh khng th trnh khi, Kollataj khng ch thnh cng trong vic thuyt phc Vua Stanislaw August k Lin minh Targowica, m bn thn ng cng tham gia lm vy. Mc d ng i lu vong hai ngy sau v ngay lp tc bt u t chc mt m mu ca nhng ngi yu nc, mc d c ch ca ng chng c nh hng thc tin no v Targowica lm cho ng mt cc ti sn cng nh hoa li, chng ai c th b i s thc rng ng k vn kin Targowica khi cc trang ca lch s. Nhiu ngi, trong s c Walerian Kalinka, nghim khc nh gi Kollataj. Trong Bng Ph h Ngy nay, Aleksander Swietochowski vit rng Kollataj quan tm trn ht n a v ca ng ta, ti sn ca ng ta, v li nhun ca ng ta. Khi nhng th ny b him nguy, ng b mt tham gia Targowica, b mc t nc trong nim hy vng rng ng s tm c cch la gt bn b ng, li ko cc i th ca ng, v nhn li cc ti sn ca ng. Swietochowski cn trch thm kin ca i s Nga v Kollataj: ng ta b i Cracow v c gng tham gia phe chng ta. Bt c ai u c th mua ng ta. Bn thn Kollataj p li tt c nhng th ny ti mt bc th cho mt ngi bn trong thng Chn nm 1792: Ti khng xu h rng ti mun tham gia Targowica, bi v ti mun lm vic vi t cch mt ngi t do, m khng c bt c s p buc no, bi v ti mun lm vic vi mt mc tiu hon ton khc trong u, nhm cu ly nhiu th tt p, ch khng phi theo cch n c trnh by ngy nay. Cho nn khi tng lai bit nhiu hn v n, tt nhin s tr nn hin nhin rng ti khng m qung n vy, say m n vy vi cc tng ring ca ti, rng ti s khng n cu T quc v phng s n, ngay c ti mt bc ngot nguy kch nh vy. Nh th Kollataj c gng cu ci c th cu, cu ci cn li ca cc cuc ci cch khi tai ha, cho d vic ny dnh dng n s hp tc vi nhng nhn vt nh Szczesny Potocki. T quan im lch s, bn cht

170

o tng ca nhng tnh ton ca Kollataj gy n tng su sc. C nhn ti tin, tuy vy, nh Waclaw Tokarz tin rng sai lm ca Kollataj nm ni khc, ch ng khng hiu rng mt ngi c tm vc nh ng khng c php i dc theo nhng con ng ni, may mn lm th, cc nh ngoi giao hng nh mi i. Ti cng ng , tuy vy, vi Tokarz khi ng ni rng Kollataj . . . phi c nh gi t quan im ca nhng iu kin m trong ng buc phi hnh ng. Nhng iu kin ny bao gm s sp ca Khi cng ng [Ba Lan-Litva]. . . v do l s sit cht vng c xch ch nc ngoi ng no cng ngt ngt ri . . .v mt s yu i tm thi ca c tnh quc gia. . . . Trong tnh trng nh vy, Tokarz kt lun, chnh tr gia thc tin, nu ng ta thc s nhm n cu quc gia, khng th c k vng i con ng thng nht. c Stanislaw Staszic. ng l tc gi ca Nhng Nhn xt v i sng ca Jan Zamoyski v Nhng Li Cnh bo Ba Lan ni ting, v trong nhiu nm ng l ch tch ca Hi nhng Ngi Bn Kin thc v c nhng ng gp ln cho khoa hc v vn ha ca chng ta. Chng ta ng gi cho k c v ng sng ng v trch phng chm ca ng v lm vic: Khng phi cho hm nay m v li ch v s c ch ca cc th h tng lai. Nhng Staszic c tn knh ny thch hp hon ton vi loi ny ca nhng t tin ca gii. ng ng h chng trnh cp tin trong k nguyn ca Semj Bn Nm (ng thy trong n mt c hi bo v ch quyn ca Ba Lan), nhng trong thi k ca Quc hi Vng quc Ba Lan ng mt hy vng nh bi Nga. ng tr thnh mt ngi m ng ca chng trnh cng vic hu c2 v hnh ng bn trong nhng gii hn c nh du bi a v chnh tr v php l ca vng quc. ng tin rng nhng ngh quyt ca Quc hi Vienna phc v tt nht li ch dn tc Ba Lan, v coi vic nhng k m mu gy nguy c ri ro cho hin trng nhn c t Quc hi nh s liu lnh cc oan. Mt m trong nm 1818 cng chng la nhn vt c a thch ca i Hong t Constantine trong mt bui din. Constantine, in tit, cm vic la trong thi gian biu din nh ht. Cng chng coi vic ny nh mt s vi phm Hin php, v bo ch kch lit ch trch ngh nh.
2

Trong Ba Lan b chia ct s la chn hu c v khi ngha l hai cc ca la chn chnh tr sn c. Cng vic hu c bao gm vic cng c v xy dng mt cch kin nh v c trch nhim cng nghip v nng nghip Ba Lan, v trnh bt c hnh ng khi ngha no.

171

 p li hong t p t s kim duyt ln bo ch. o lut ny c k bi chng ai khc ngoi Ph Quc v khanh Stanislaw Staszic. Cng chng b hnh ng ca Staszic lm cho tc in. Cc i biu i lp i a ng ra ta n v s vi phm Hin php. Staszic cay ng ku ca vi Kozmian: H a chng ti ra ta, chng ti nhng ngi hy sinh cho t nc chng ta v cho cc con chng ta, nhng ngi t mt ro cn trc nhng ngi bt v ci li khng kim ch v bng cch cu t nc khi mi s khn kh m nu khc i th s b gy ra bi s cu th v ngu n. Khng, mt dn tc m s dng cc bi hc t qu kh theo cch ny, m khng hiu s khc bit gia t do v s phng tng, mt dn tc yu thch s v chnh ph n vy, m nh gi cao cng trng theo kiu ny v ngc i nhng ngi c cng trng, th mt dn tc nh vy khng th tn ti lu, v n ang gy nguy him v s hy hoi s phn ca n, hin php ca n, quyn t do ca n, v tng lai ca con em n. Ti khng h c nh ng ln ng h Staszic. Ngc li, ti ng v bn nhng ngi ch trch ng, cc ngh s i lp Kalisz. Nhng mt cch nhn mnh ti mun lm cho bn c bit rng s xung t ca Staszic vi cc thnh vin nhm Kalisz (nhng ngi m chnh h chng bao lu b nhng ngi tr cp tin ln n v s tha hip qu nhiu) khng nht thit l mt s ci c gia gii v khng-gii, rng c hai bn ng trong kha cnh no , v rng c hai bn bao gm nhng ngi c cng trng ln trong lch s ca dn tc chng ta gia i ng ca h, nhng ngi m c knh trng nhiu ngy nay. Qu thc, nhm Kalisz ng tuyn b rng vic p t kim duyt l vi hin mt cch rnh rnh v khng th chp nhn c. Nhng Staszic cng ng, khi ng th gii thch rng mt loi tha hip no vi Hong t Constantine l iu kin tin quyt cho vic lm tip tc v li ch v s c ch ca cc th h tng lai v rng vic cm la nhn vt a chung ca hong t, rt cuc, khng l s gii hn khc nghit nht v cc quyn dn s, ng vung gm chng li Nga. V cui cng Maurycy Mochnacki cng ng mt phn khi, vi nm sau, ng ng thi gii thch cho c nhng ngi i theo Staszic v theo nhm Kalisz: Cho d gi nh chng ta c mt Ba Lan ny nh chng ta c ngy nay, s l tt hn hnh hnh n hn l a chnh nh v xy dng li n ton b v c lp ln on u i. Nhng s bt ng l mnh lit v l nhng s khc bit cn bn gia

172

nhng ngi ng h v nhng ngi phn i s thch nghi, gia nhng ngi tun th php lut v nhng ngi m mu, gia cc nh hu c v cc nh khi ngha. Trong s nng nhit ca tho lun nhng ngi ch trng cc hot ng cp tin lun lun xa sch s khc bit gia s phn quc, s thch nghi, v hot ng hu c, cho thy mt xu hng quy gin tt c nhng kiu khc nhau ny v mt mu s chung: tnh tham lam. Ch c thi gian mi s lm nhn nhng cnh sc v cho php mt s nh gi tnh hiu qu ca nhng hnh thc phn khng khc nhau chng li s thng kh ca s thng tr nc ngoi. Cng tr nn c th vi thi gian xem xt bn cht b sung ca mt s ca nhng iu ngc li ny. din t n r hn: c nhng cch khc nhau u tranh v s nghip Ba Lan, v chng thay i v tnh hiu qu ca chng. Nhng ngi tham gia vo cc cuc khi ngha v trang khng l nhng ngi duy nht chin u v s tn ti ca quc gia. i khi chnh s thch nghi mang li nhng kt qu tt, vo lc khc l s i lp hp php; cn nhng lc khc ngi dn hu nh bt buc phi lm vic hu c. Nu vo thi ca Kosciuszko hoc thi ca cc qun on Ba Lan trong cc cuc chin tranh Napoleon, hay thi ca m thng Mi mt [2311-1830], chin thut khi ngha c ngha (v ti tin rng c, mc d iu ny vn b nghi ng ngay c ngy nay), tuy nhin cng chc chn rng nhng m mu khi ngha vng quc Ba Lan trong k nguyn ca Thng ch Paskevich chc hn l v ngha v mt chnh tr. Chng ta ng nht mt thit nht vi truyn thng khi ngha. V khng ngc nhin. Nu gi nh khng c truyn thng ny chng ta s l mt dn tc khc hm nay, mt dn tc d phc tng hn, d hn nhiu khut phc. C l, khi , rng s nhn thc tinh thn v chnh mnh ca nhng ngi Ba Lan da trn nhng nhn vt quan trng nh Kosciuszko, Pradzynski, Traugutt, v Pilsudski. Nhng thc dn tc ca chng ta ging ci g nu khng c tt c nhng ngi khc, nhng ngi tm nhng con ng khc? Khng c Staszic v Stanislaw Potocki, khng c Htel Lambert v nhng ngi bo th Galician, khng c Swietochowski v Spasowicz? Nhng tiu s ca cc nh khi ngha kch thch tr tng tng v xc cm ca chng ta nhiu hn. Mt cuc tn cng t trn nh Samosierra n nh hn vic t chc gio dc hay hin i ha nng nghip nhm chn, khng nhc n vic xy dng mng li cc phng tin v sinh. Nhng chng ta hy nh rng chng ta s khng c kh nng t chc quc gia ca chng ta gi nh chng ta khng c kh nng cho cng vic c hon thnh theo tinh thn ca ch ngha hu c v s thch nghi, c bit

173

Galicia. V chng ta cng hy nh rng cha ng chng ta thng phi tr mt gi t cho quyt nh ca h tin hnh nhng nhim v ny, chu ri ro qu trch o c t cc ch th ca h. S b sung lch s ca ti s khng y nu gi nh ti khng nhc n nhng t tin ca nhng con gii hin thi trong thi i ca nh Cng ha (1918-1939). Nhng thi c tho lun bi Wierzbicki lun lun l kt qu t s tha hip gia lng tm v s phc v cho mt nh chc trch c p t. Nhng cc nh chc trch ny khng cn l nc ngoi v khng nht thit cn c p t t bn ngoi. chng phi bc th ca Thomas Mann cho Walter von Mole, c vit thng Chn 1945, l mt s ln n ny la nhng con gii c? V nhng nhn xt ca Solzhenitsyn v obrazovanshchina?3 V, cui cng, th ng ca Antoni Slonimski gi cho Waclaw Sieroszewski v Julian Kaden v vn Brzesc?4 Slonimski vit: Ti khng tin, v ti c quyn khng tin, nhng tin n v s i x ti t v s tra tn nhng ch th chnh tr b b t. . . . Nhng s tnh ton c thm vo nhng cu hi c nu ra quc hi vt qu bt c th g m ngi ta c th tng tng. . . . v th ti tin rng cc nh vn nhng ngi gn v vn gn nhng hot ng ca h vi phe cai tr . . . phi ng ln v cng khai ln n nhng hnh ng ti tin v hn h ny. . . . Waclaw Sieroszewski v KadenBandrowski nm gi nhng chc v lnh o trong cc hi chuyn nghip ca chng ta. V th, cng chng hng mt theo hng ca h. Ti tin rng l bn phn ca chnh cc nh vn ny, v h c c chnh ph ln cng chng tin cy, ly mt lp trng cng khai v quyt nh v vn ny m ht sc quan trng v au n i vi tt c chng ta. . . . Mt nh vn v nhng vn x hi, mt nh vn hng u ca phe chnh tr chin thng, ngi vn im lng v vn Brzesc, lm ti ht sc hong s n mc ti cm thy c bin minh thch thc ng ta y v by gi.
3

Alexandr Solzhenitsyn tn cng gii tr thc Soviet mi, tng lp c i hc ca x hi Soviet nh l nhng k c kin thc nng cn c gio dc na vi, hn h (trong T di ng Rubble, 1974).
4

Vo thng Chn 1930, theo lnh ca Jzef Pilsudski, nhiu lnh o ca Lin Minh Trung T, trong s h nhiu ngh s Ba Lan xut chng nht, b bt. H b gi trong nh t qun s pho i Brzesc v b ngc i t hi.

174

Bc th ca Slonimski ni ln mt cch hng hn c sc c tri nghim bi a s dn c, c bit bi cc gii dn ch m ng h phe Pilsudski, tip sau s vic Brzesc. Nhng gii ny thy hu nh khng th tin c nhng cu chuyn ni ln t ng sau cc bc tng nh t. Khi nhng cu chuyn ny c xc nhn, h thy mnh i mt vi mt s la chn y kch tnh. Chng ta ta phi th hiu lp trng ca h. Nhng ngi ny nhiu nm tin chc vo s ng n ca con ng chnh tr c chn bi kin trc s chnh ca ch quyn quc gia, Jzef Pilsudski. Khng d xt li nhng nim tin vng chc nh vy mt sm mt chiu. Rt cuc chng phi ai khc ngoi Antoni Slonimski ngi bt u tn cng chin dch bo ch ca phe i lp chng li vic b t cc lnh o ca h Brzesc. V ngay c sau khi bc th gi Kaden v Sieroszewski (m ti va trch dn) c vit, thm ch sau khi Slonimski dnh lu su vo mt cuc xung t vi nhng ngi t chc chin dch Brzesc, mc tiu phm ca ng trong t Wiadomosci Literackie, bng chng v phn ng bc ng u tin ca ng, vn cn trn nhng trang ca lch s tri thc Ba Lan. Ti thng ni v ch ny vi Slonimski. ng ni vi ti v tn kch ca nhng ngy , v s knh trng ln m cc bn v cng s ca ng c i vi nhng ngi ca Pilsudski, v nhng s chia tay vi bn b c (Matuszewski, Beck, v, quan trng nht, Wieniawa). V Stonimski gii thch cho ti rng mc d bn thn ng ct t cc mi quan h vi ch sanacja5, khng phi tt c nhng ngi ng h n l nhng tn v li hay nhng ngi tun th. Nhiu ngi theo ch phc v Ba Lan, c nhng hy sinh, v lm nhng g h chn tht coi l v li ch ca Ba Lan. Qu thc, ngi ta c th gt b d dng v r rt n vy tt c nhng ngi m trong thi k bo v chnh ph v bin h nhng hnh ng phi th nhn l nhc ca n? Trong s nhng ngi lm vy c Tadeusz Holowko v Walery Slawek, Jan Lechon v Kazimierz Wierzynski, Eugeniusz Kwiatkowski v Stefan Starzynski. Tt c nhng ngi ny khng nghi ng g c nhng ng gp to ln n mc h ng c s xem xt thu o ch khng phi li tha m n gin ha qu mc. Tuy nhin, ch nhiu nm sau Slonimski mi chia s s khn ngoan
5

Sanacja l ch sau o chnh nm 1926 Ba Lan m tn ca n n t nh cha tr (sanatio) bu khng kh chnh tr ang thi ra ca nn dn ch i ngh.

175

khng gin d ny vi ti. Vo thi ngi dn s dng mt ging hon ton khc din t kin ca h. Chng ta c th c chng hn trong hi k ca Wincenty Witos rng ng Beck l mt k phn bi trn bng lng ca nc c ca Hitler, trong khi Moscicki l mt nhn vt bnh thng ngi lm dng a v chnh thc ca ng v cc mc ch c nhn ca ng. B l cai tr ang cp bc nhn dn v quc gia mi th, y h vo vc thm i kh v thoi ha, trong khi bn thn h chm m trong hoan lc v i bi. Nu nhng k gy hi ny, Witos kt lun, khng thay i hay t chc, th l ngha v v quyn ca x hi s dng v lc; nu khng th, c n na, s tr thnh mt k ng la. Nhng ngi bng lng ngm vi mt h thng chnh quyn nh vy li khng th c coi l nhng ngi m ng ca nhng con gii? Mt trong nhng l do v sao ti a ra nhng ngi thi xa l, n lm cho d dng hn, ti ngh, khc phc xc cm v im tnh ngm ngh. Chng ta phi lu , khi , rng thc t c xem xt theo mt cch bi nh i lp tch cc, theo cch khc bi tr thc ngi tng thut v n, theo cch khc na bi nh o c ngi phn xt th gii c th thy c. Mi trong nhng quan im ny c bn sng v bn ti ca n. Cch nhn ca nh i lp, chng hn, khng th trnh khi b tnh phin din lm nh; vic ny gip ng ta to hnh li th gii nhng ngn cn ng ta hiu c nhiu chiu kch khc nhau ca n. Vic theo ng lun thng o l cho php c nhn nhn bit cc by o c m ang i bt c ai ngi c trch nhim tch cc, nhng n cng thin v mt s sng bi qu ng nhng bn tay sch. Cch nhn ca khn gi cha ng mt cch d dng hn mt s hiu v tnh phc tp ca thn phn con ngi nhng li che m s tm kim nhng gii php cho nhng vn nh Chng ta phi lm g? v Ci g l tt v ci g l xu? Cch nhn ca ngi ta v th gii ph thuc vo liu ngi ta mun thay i th gii, hiu n, hay a ra s phn x o c v n. Ti bit rng ti s khng lm thay i tnh trng ny bng vic vit bi bo ny; qu thc, ti khng h nui dng tham vng nh vy. Nhng ti mun i th ca ti, Piotr Wierzbicki, hiu rng nu ng ta hon ton nhng b s suy ngh bng ngn ng o c hay i lp (m chung quy li l cng mt th), ng ta nht thit m, mt ci nhn, v mt mng quan trng ca thc t.

176

Ti tin rng vic nh gi mt h thng chnh tr cho trc l mt chuyn, v vic i phn xt cc c nhn dnh lu trong v nhng hot ng ca h li l mt chuyn khc. Ngi ta c th lm mt bn tng kt tiu cc cho ch sanacja nhng ng thi nh gi cao tm quan trng ca vic xy dng cng Gdynia, mt k cng c hon thnh khng phi bi cc ch ngn hng c b m bi mt s thnh vin ca phe sanacja. Ngi dn c th c phn xt theo thnh tch ca h hay theo nh ca h. Khi ngi ta c nh gi bi nhng nh, l khng th lm vy ch trn c s ca mt mu tiu s. Qu tht, nhng ng c thc y ca Stefan Starzynski, khi ng chp nhn cng lnh chnh tr ca OZON, c v khc vi nhn cch o c ca ng khi nhn qua lng knh ca s bo v qun cm Warsaw [trong nm 1939] v ci cht v ngha ca ng.6 Hc chng ta hy xem xt Eugeniusz Kwiatkowski. ng l mt chnh tr gia ngi chp nhn nhng thc t m b thch thc bi nhng ngi phn i phe sanacja. V sao ng lm vic ? Ngi ta c th gi thit rng Kwiatkowski thng i mt vi mt th lng nan o c kh khn: ng phi chp nhn Brzesc v cc cuc bu c gian ln nu ng mun cng Gdynia hay Vng Cng nghip Trung tm c xy dng, nu ng mun c mt nh hng hu hiu ln cc chnh sch kinh t ca Ba Lan. V rt c th rng ng t hi mnh cu hi: Ci g l quan trng hn, chng t cc l phi o c-chnh tr chng li tnh trng v lut php ca Brzesc hay xy dng cng? V c th l kh i vi ng i n mt cu tr li. Ti phi nhc n tt c nhng th ny hn l nhng s tht tm thng ti c th gi li mt s tm thng khc na: ngi ta c th ng v bn ca cc i th ca Kwiatkowski, ca phe i lp phn-sanacja, ca Witos v Puzak v cc l do chnh tr v o c, nhng ngi ta khng th khng thy tnh phc tp ca ton b bc tranh. V khi ngi ta ng n vn t nh v nh gi cc nh v cc ng c ca ngi dn, ngi ta phi ht sc thn trng. Ti tin chc mt cch su sc rng mt s nh gi nh vy phi c thin ch. Tc l, ngi ta phi tin nhng g ngi dn ni v ng c thc y ca ring h v lng th nhng tc ng xu ca nhng nh tt hn l i tm kim nhng ng c hn h. V, trn ht,
6

Stefan Starzynski (1893-1943), th trng tin chin cui cng ca Warsaw, b ngi c hnh quyt trong mt tri tp trung. OZON, mt Phe Thng nht Dn tc do Sanacjabo tr, l mt t chc ng h chnh ph mnh m.

177

ngi ta phi hiu nhiu mt khc nhau ca thn phn con ngi v bn cht con ngi; ngi ta phi nh rng i khi chng ta l khng nht qun v nhu nhc. Trong nhng trng hp nh vy, ngi ta phi c gng hiu v sao iu ny li xy ra. L quan trng nh nhng quan st n gin gy lng tng ny khi ngi ta n lc tho lun nhng thi ca gii tr thc di s cai tr ca H thng Dn u (cng sn). Bc tranh do Wierzbicki v ra l r rng v khng m h. Theo ng, Ba Lan c cai tr bi cc quan chc Stalinist-Bierutist, v cc i qun hot ng nhn danh ng v on Thanh nin Ba Lan bp nght kin thc Ba Lan. V th thi. Trong s ny, ton b kha cnh kch tnh ca thc t x hi v chnh tr b mt i, v vi n l ton cnh lm say m ca s tht bi trn ln vi hy vng, l tr vi s u tr, s s hi vi s lm ra v hin ngang, ng hc ca x hi vi nhng mu ng sau sn khu ca cc c vn Soviet, [cng b mt]. C nh trong s p li nhng sch v lng Stalinist m mt thi chng ta b nhi nht, by gi chng ta c y mt sch v lng lc hu, m trong cc mu l m v sng ngang nhau v th gii quan u tr ngang nhau. Ai quan tm n s tht v k nguyn c bit , s tht v nhng u c b giam cm v nhng tm hn b tn ph, s tht v s khng theo l thi dng cm ca mt s ngi v sc nng rc ta d gio ca nhng ngi khc, v s xo tr Wallenrodian7 v s h hng ca nhng ngi khc na, phi khng tm kim n trong tiu lun ca Wierzbicki. Bc tranh khng tht n th no v k nguyn khi ngi ta so snh n vi cc mc tiu phm ca Kisiel [Stefan Kisielewski] hay cc chuyn ca Jan Jzef Szczepanski, vi Khong Trng ca Adolf Rudnicki hay Cc Con v Cc ng Ch ca Marian Brandys, vi cc tiu lun ca Witold Kula v Czeslaw Milosz hay vn xui ca Maria Dabrowska v Hanna Malewska. Wierzbicki vit rng ng rt ra s hiu bit ca ng v nhng con gii t cun sch ca ring ng, cun Din Xic (ti tha nhn rng l mt bim ha xut sc v t Nc Yu Nc Yu Ha bnh). i vi ti cun sch ng lm bi hc nht m xut hin nm va qua l cun Khng Thc t ca Kazimierz Brandys. N l cu chuyn quyn r v mt tr thc
7

Konrad Wallenrod, nhn vt chnh ca mt thin s thi ca Adam Mickiewicz, dn n s nh bi cc i qun Teutonic m ng l ch huy bo th vic h ngc i Lithuania qu hng ng. Wallenrodism l ng ngha vi vic th lm xi mn h thng t bn trong.

178

Ba Lan m s bt u ca ngi vo tui trng thnh gm c vic b nh vo u bi mt thnh vin ca i chin u ONR8 trn t ca chnh i hc ca anh ta, v n v mt bc tranh khu gi v tnh phc tp ca lch s Ba Lan. Brandys m t mt tnh hung m trong ngi k chuyn b triu n s an ninh bi v hot ng ca anh ta trong phong tro khng chin ng thi khi anh ta tr nn quen vi vn bn ca mt ngh nh v ci cch rung t. C phi s ri rm khc thng ny ca cc s kin l s sng ch ca nhng con gii, s quanh co khc ca ngi ti tr c gii m thch lp li ip khc rng s tht nm u gia? V ti ang vit ch yu v nhng ngi m tham gia nhng tha thun tha hip vi s p bc, nhn th ti phi nhc n nhng ngi khc m im no cho php bn thn h b cm d bi thc h ton tr cnh hu hay cnh t. Ti mun trn an cc nh bt chin tim tng rng ti khng b li cun ti cc h t tng ton tr cng chng ti nhng thc hnh ton tr. Nhng ti th ghi nh rng nhng ngi Ba Lan theo ch ngha dn tc ton tr, na-pht xt tr mt ci gi cao nh vy bng mu trong Chin tranh Th gii II m nhng nh v ng c ca h cn c xem xt theo mt nh sng khc. Ti ang ngh v Stanislaw Piasecki, Gajcy, Trzebinski, v Pietrzak. Ti cng ang ngh v Adam Doboszynski, ngi trong thi gian phin x ca ng tit l cc phng php Stalinist v iu tra v ngi ngay c sau vic thm vn ca ng (m gm c s tra tn) vn l mt nhn cch phi thng trong phng x n. ng b git ph hp vi bn n c thng qua bi mt ta n cng sn Ba Lan trong nm 1949, sau khi b kt ti mt cch gi di v nhc v s cng tc vi bn Nazi, v ng vn cha c phc hi cho n ngy nay. Ti cng ang ngh v mt trong nhng gio s ca ti, mt nh hot ng trc chin tranh ca ONR-Falanga, ngi n vi ti vo mt thi im kh khn v gii thch nhiu gi cho ti cu chuyn phc tp ca th h ng v cc ng s ca ng. Vic ny khng a ti n gn hn cht no vi h t tng pht xt, nhng n lm cho ti hiu gc r ca tnh ph bin ca n. Ti cng th hiu nhng ngi m, b lm cho say m bi thut hng bin t khuynh ca chnh quyn ton tr, tr thnh nhng cng c
8

ONR (Phe Cp tin Dn tc) l mt ng dn tc ch ngha cc oan v pht xt Ba Lan trc chin tranh.

179

trong tay ca nhng k c ti v nhng ngi li ko sn xut-hng lot ca cc cng trng xy dng v i ca ch ngha x hi. Chng ta bit t cc tc phm ca h, m trong h th b sung, rng h sng qua mt bi kch. S phn ca h, mt mu ca tiu s tinh thn ca gii tr thc Ba Lan, phi c dng nh mt bi hc v mt li cnh bo. Nhng ngi ny tr thnh nn nhn ca s la di v s t la di. H l cc nn nhn u tin? Hay cui cng? Chng ta hy ng ti mt mu ca mt vn bn nh vy m c thanh ton:
Chng ti quy ry nhn dn chng ta. S cc ng quy ry T quc chng ta. . . . Chng ti tip tc tin u trong tnh trng v php lut. . . . Chng ti bo anh em chng ti vui mng hay au bun, yu hay ght, m thng khng c vic bn thn chng ti cm thy ni au hay nim vui m chng ti gi n. S nhng ngi gi ln n mc n lm tng lnh triu n ln nhiu ln, m thng mu thun. . . . Chng ti, nhng ngi a ra nhng lnh triu, khng trung thnh nh chng ti l, khng c kh nng chu ng s c n m trong chng ti i mt vi mnh v m tit l tnh h khng ca chnh chng ti cho chng ti, tn cng nhng ngi anh em ca chng ti. Chng ti gy ra s au kh cho h. . . . Chng ti tc ot nhng ngi anh em chng ti quyn t do cui cng, c tn trng bi tt c cc chnh th chuyn ch, quyn t do im lng. . . . Bi v bt c ai, ngi khng ng vi chng ti theo bt c cch no vo bt c lc no, ngi khng p ng nh ting vng ca chng ti, u b chng ti tuyn b l mt tn phin lon. Chng ti p t nhng quy tc gy au bun nht. . . . Chng ti bt u ging mt by ch si. Chng ti thch li trong Kolo v tr v trong c nh n l mt ci lng c tha k mc d nhng ngi lng l cc n l v mun lm nhng ng ch vi bt c gi no.

Kolo khng phi l tn ca mt chi b ng Cng sn v tc gi ca vn bn ny khng phi l mt ngi cng sn v mng. Nhng t ny c vit bi Adam Mickiewicz sau khi ng tuyt giao vi Kolo ca nhng ngi theo Andrzej Towianski.9
H sng bng nh bnh minh v em li bng ti. H sng bng t tng v la b nhn dn.
9

Andrzej Towianski, nh tin tri thn b, c nh hng ng k ln Adam Mickiewicz trong nhng nm cui i ca ng.

180

H sng bng nhng gic m ca h v di tr tr thnh cm ba ca h.

V nhng dng trn ny khng c vit bi mt trong nhng ngi i theo Towianski, m l mt trch dn t Ph phn ca Nh th i vi Nhng ngi ln ca Adam Wazyk.10 V sao ti li a nhng vn bn ny ra, chng cnh nhau theo cch l nh vy? Bi v ti khip s khi ti ngh v s nng cn tr tu ca nhng kin v qu kh, ca nhng nh gi ph cp, gy bi ri, nhng so nhm mt cch thng tm, l mt hn hp ca tnh th s, s ngu dt, v c . Ti khng p dng s m t c trng ny cho Wierzbicki m l cho tt c nhng ngi coi Chuyn lun v Gii ca ng nh Kinh thnh v cc chun mc o c v bch khoa ton th ca kin thc v Ba Lan ng i. Theo ti thc t ca nhng nm u sau Chin tranh Th gii II phc tp hn mt cch khng th so snh c so vi cch ngi ta c th ngh trn c s cc cng thc cc k n gin ha ca ng v bn v nhng n l tr tu ca h, nhng con gii. Giai on l mt trong nhng giai on au n v sai s tht nht trong lch s ca chng ta. C l au n chnh xc bi v n ht sc sai s tht. Ti s dnh vic phn tch rt cn ny cho mt dp khc v ti gii hn mnh ch cho vi mu nhn xt y. Ba Lan mt mu, yu v chin tranh c gii quyt ti hi ngh Yalta. Thc t hu chin c xc nh bi cn cn sc mnh quc t v khng phi bng lng mu ra hay ch ngha anh hng ca phong tro khng chin chng pht xt. Cc ng minh phng Ty b ri Ba Lan. Nhng tin trnh hnh ng no b li cho dn c? Ti thng suy ngh v th lng nan ny. Ti th nhiu ln nh v im chnh xc trong lch s gn y m ti mt li hay mt la chn sai lm trong chnh sch Ba Lan kt ti trc quc gia phi chu cnh kh cc tip sau ca n. V ti khng th tm thy n. Khi ti xem xt
10

Vic xut bn Th cho Ngi ln ca Adam Wazyk trong thng By 1955 m ra mt thi k mi ca s gii phng hu-Stalinist ca Ba Lan.

181

lch s thi chin v hu chin ca nguyn nhn Ba Lan, ti c cm gic rng Clio, n thn lch s, hn quy lng li vi Ba Lan, c nh nng thm ch khng cho n c hi mong manh nht ngt t dng kh cc hay tm nhng cch thot khi s p bc dn tc. Tt c cc xu hng khc trong nn chnh tr Ba Lan mt ht. Ti ht sc trn trng nhng thnh qu ca dn lu vong sau chin tranh, nhng ngi khng quay li qu hng h nhm c kh nng nhc nh th gii v s phn ca Ba Lan b giam cm; nhng ngi sng hng nm lang thang, ch i s tr v ca h vo lc hnh ng v trang, v ri c gng to ln to ra khung kh tuyt vi ca vn ha dn tc m ht sc quan trng ngy nay cho th h tr Ba Lan. S di c, tuy vy, khng th bin thnh mt cng lnh chnh tr cho ton b dn tc, v nhng chn on v tin on chnh tr ngn hn ca nhng ngi lu vong t ra sai. l c th hon ton kin nh ch trong cnh lu vong. Cc lnh t ca phong tro chng i ngm Ba Lan, tp trung trong Hi ng Thng nht Dn tc (RJN), quyt nh vo u 1945 chp nhn tha thun Yalta. Mi su lnh t chng i ngm bao gm c on i biu ca chnh ph lu vong ti Ba Lan, ch tch ca RJN, v ch huy ca Qun i Qu hng i m phn vi cc i din ca chnh ph Soviet. Tt c h b bt cc v b giam nh t Lubyanka. Nh mt h qu trc tip ca thi phn bi ny ca chnh ph Soviet i vi phong tro phn khng ngm Ba Lan, t chc m mu T do v c lp (WiN) c thnh lp. Ti rt knh trng nhng ngi ca WiN nhng ngi ngay trong nm 1945 m nhn nhim v nng n t chc mt phong tro khng c c lp, mt c gng lp ra mt m mu nhm ti c lp bt chp hon cnh thay i m tr nn kh khn hn nhiu. H chu ri ro s t do ca h, v thng c sinh mng ca h, lm bng chng cho kht vng Ba Lan tip tc v c lp. Ti c s cm phc ln nht cho lp trng kin nh v anh dng m Jzef Rybicki chng t trong v x ban lnh o WiN vo thng Ging 1947. Ti bit rng vi chnh li ca ng, ng chu ri ro cuc sng ca mnh. Nhng ti cng c gng hiu nhng ngi hnh ng theo cch khc v tn trng nhng s la chn ca h. Nhng ngi lu vong kin nh vit nhiu li cay nghit v ph phn lin quan n vic tr v Ba Lan ca Karol Popiel, lnh t ng Lao ng. i vi nhiu trong nhng ngi kin nh, vic ct t cc mi lin h vi chnh ph lu vong l ngang vi vic phn bi Ba Lan. Bt chp

182

s tha hip su rng m Mikolajczyk v Popiel la chn, nhng ngi Ba Lan Ba Lan chp nhn s tr v ca nhng ngi lu vong ny vi s nhit tnh. S tha hip gm vic tha nhn tnh hp l ca mt chnh ph lm thi m bao gm nhng ngi cng sn, v th ct t tnh lin tc nh ch [ca nh nc Ba Lan], v chp nhn hnh th lnh th mi ca t nc. Mt trong nhng lnh t ca phong tro x hi ch ngha, Zygmunt Zulawski, ng mt chnh sch tng t. Nhng ngi ny th cu bt c g h c th t thc t mi, phi tr gi cho n bng s tha hip. H b ln n v vic bt u cuc u tranh bn trong cc ng ranh gii c p t bi k th ca h nhng khng tn ti cc ng ranh gii khc. Chng ta phi nh li rng hi ng gim mc c mt lp trng tng t. Mikolajczyk, cng vi ton b ng Nng dn, thua trn v dn ch bi v cuc chin khng th thng chng li lc lng cnh st v s bc ch Soviet h khc. Cuc chin u ca ng Nng dn, m ko di vi nm v cc ng vin ca n phi tr gi bng mu cho cuc chin u , s vn l vinh quang ca h v thnh tch lch s ca h. Nhng iu ny khng lm thay i s thc rng nhng hy vng chnh tr ca h v s gip t phng Ty t ra l o tng. Vic bo v ci c th c cu cng l mc tiu ca a s ci c gi l ng X hi ch ngha Ba Lan (PPS) c giy php. Nhng ngi, m th duy tr tnh ch thc ca s t qun v ca phong tro hp tc x, cng b nh bi. Trc khi iu ny din ra, h a ra nhiu tha hip v cho cc ng vin c ca mnh b rt php thng cng; nhng ngi ny gm Puzak, Zaremba, Ciolkosz, v Zulawski. Bi kch v sa xo tr ca h thng ny ny sinh chnh xc trong cch n y nhng ngi m tnh lng thin ca h khng th b nghi ng thnh nhng ngi ng x theo cch nc i v o c. Tt c nhng ngi, m tr nn tch cc trong i sng cng, nhng tr thc, ngh s, v nh hot ng x hi chng kin mt s trong nhng tnh hung ny. Gia nhng ngi nh vy c nhiu ngi c nhng ng gp m ngy nay khng ai nghi ng. Chng ta hy nh rng nhng ngi, m chn s hin din tch cc hn so vi s lu vong trong nc, gm Tadeusz Kotarbinski , Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Manteuffel, Kazimierz Wyka, Maria v Stanislaw Ossowski, Maria Dabrowska, Leon Schiller, Antoni Slownimski, v Jerzy Zawieyski. v ti nhc li rng tt c h th duy tr mt s hin din trong i sng ca dn tc v bo v ci c v c th bo v c.

183

Thi gian tri qua v thng lng Stalinist ngy cng sit cht quanh c ca mt quc gia b tn ph ri v b rt ht mu. Mi ngi u phi tr li cu hi: Gii hn ca s tha hip kh d l g? Mt ci gi cao th no m ngi ta c th tr c php tip tc ging bi, xut bn, hay hnh ngh ca mnh? V trong cc h thng ton tr lun lun phi tr gi cho s hin din cng cng, v y ci gi ng tng ln. Nhng iu kin m c p t i cng vi nhng e da v s hm da tng tin c che y t nhiu. Bn thn ti khng nh nhng thi , nhng ti bit v chng t nhng bo co v ti liu khc nhau. Ngy nay, sau bao nhiu nm, l kh nh gi nhng la chn c bit c a ra trong thi k , tm ra cc tiu chun o c m tng ng vi thc t ca thi . Ti nghen t vi bt c ai bit nhng tiu chun o c nh vy, nhng tr vic lm hi nhng ngi khc c chng minh v thy r, th bt c tiu chun khc no u c v d lung lay i vi ti. Lm th no ngi ta c th nh gi thi ca Gio s Manteuffel, gim c ca Vin Lch s trong thi k Stalinist? Hay thi ca Gio s Wyka? Hay ca Maria Dabrowska, khi ngi ta tnh n li co ph b vit cho Stalin? Nu Nadezhda Mandelstam l ng khi ni rng s im lng mt-i-mt vi s p bc ton tr l mt ti thc s chng li loi ngi, th hu nh tt c mi ngi phm ti c . Ngay c nhng ngi cao qu nht b ln n v s th ng v im lng. Ch c nhng c dn ca cc nh t v tri tp trung c loi tr. Cc nh t thn thnh!* Solzhenitsyn vit. Ch bn trong chng mt ngi mi c th tr thnh khng ng la vi b my ti c ng nguyn ra ny. Aleksander Wat mt ln vit rng ch c mt cu tr li cho cu hi v cc tr thc sng trong cc nc b Stalin cai tr phi c x th no. l cu tr li Shakespearean: H phi cht, C l l cu tr li ng. Nhng ti tin rng y l mt cu tr li m ngi ta ch c th a ra cho chnh mnh, mt bin php m ngi ta c th p dng ch cho chnh mnh, mt s hy sinh m ngi ta c th i hi ch chnh mnh. Bt c ai ngi i mt cu tr li nh vy cho cu hi ny t nhng ngi khc l ty tin cho bn thn mnh quyn quyt nh s phn ca nhng ngi khc. Vic ny thng kt thc mt cch ti t.

blessed prisons theo kiu ni tri cng c th hiu l cc nh t qu qui

184

Nhng g ti va vit c th dn n kt lun rng ti khng ng h tnh nghim khc o c qu ng. Ti cng khng thch thi quen nh gi cc tr thc nhng ngi tr nn dnh lu vo ch ngha Stalin, bi v thi quen ny khng tnh n nhng phn trc hay mun hn trong l lch ca h. Chng ta hy tng tng ci g s xy ra nu mt trong nhng nh o c hc ny nh gi Andrzej Kmicic11 ch da trn c s ca thi k ca i ng khi ng phc v Radwillis v v th gy hi cho Khi Cng ng [Ba Lan-Litva] bt lun ng thch vic hay khng. Hoc hy tng tng nh o c hc ngi khng khng nhc nh rng Adam Czartoryski l b trng ca hong n Nga v b qun cc chi tit nh t cch thnh vin mun hn ca ng trong chnh ph ca nhng ngi ni lon hay nh mt trong nhng lnh t ca i Di c. Natalia Kicka, v ca v tng, ghi li trong nht k ca b cu chuyn v Stanislaw Soltyk, m ng k li. Vo thi ca Lin minh Bar (Barska Konfederacja-Hi lin minh ca cc qu tc Ba Lan 1768-1772), i s Nga Repnin t chc vic bt cc cc thng ngh s Ba Lan (gm c Gim mc Kajetan Soltyk) v by t mt mu mo cho mc ch ny. ng ta i n Stanislaw Soltyk, chu trai h ca gim mc, v vi nhng li ngt xt nh mt nhn c mt bn khai c tuyn th bo rng gim mc b cn bnh in nguy him. Gim mc qu trch chu trai mnh v nhng tr chi khm in r ca n, v nh th a chu tr th bng vic k vn bn m Repnin a cho n. V khi Gim mc Soltyk yu cu nhng c dn Moscow nhng ngi n b t ng bin bch cho s mt t do ca ng, h tr li bng dn chiu n li ch cng v cho ng thy bn khai c tuyn th ca a chu h ng. Hy bn tay k bn khai ny teo i,' gim mc la ln. V tay ca ngi n ng qu thc teo i. Nhng khi cc s kin din bin khc i. a chu nht gan tr thnh mt ngi yu nc nng nhit, mt trong nhng lnh t cng vi Walerian Lukasinski ca m mu v c lp trong thi k ca Vng quc Ba Lan (Kongreswka, thuc Nga). Anh ta b t cng vi nhng ngi m mu khc. Trong t, Kicka vit, Stanislaw Soltyk rt au kh, c
11

Jacek Bochenski trong Zapis 2 (1977), tr li bi bo ca nh x hi hc Jan Szczepanski Nim tin ca cc Tr thc (Kultura, s 20 thng Ging, 1977), trong nh x hi hc ph phn khuynh hng ca cc tr thc nh gi v phn i nhng quyt nh ca nhng ngi nm quyn.

185

v mt o c v th xc, bi v ci tay b lit ca anh ta. Ngn y dnh cho v ca v tng. Chng ta bit t nhng bi vit khc rng nhiu ngi cng thi thin cm ca Soltyk khng tha th cho ngi m mu b t nhng li nhn xt ay nghin v cc ti li thi tr ca ng ta. Khi ti c nhng bo xut bn ngay sau chin tranh, y ry nhng li qu trch v qu kh xu xa trc chin tranh ca ngi dn, c nh lm mt uy tn nhng ngi m chng t nhng s bin ha ca h vi mu ca chnh h; khi ti c nhng s tn cng hung hng chng li nhng ngi dnh lu n ch ngha Stalin v nhng ngi sau nhiu nm b quy ry v b ngc i nhm chng t tnh tha thit ca s bin i t tng ca h, ti nh n cu chuyn ca Soltyk, ngi c tn knh mt cch ng n trn nhng trang ca cc sch chuyn kho lch s. Ti ngh v iu ny vi s bun ru: Chng ta s lun lun c kh nng phc hi cho nhng ngi dn ch sau khi h cht? Tt nhin, c nhng ngi khc nhng ngi dnh lu vo ch ngha Stalin, ch l nhng ngi tham danh vng v nhng k ch im ti tin cng nh nhng k tra tn d man, nhng k lm ngi v ti au kh. Chng ta s c c s hiu bit y nht v nhng vn nh vy khi cnh st chnh tr m kho lu tr ca h cho cng chng. Wierzbicki v mt bc tranh v thi tng lai , ni rng mt ngy m ng ln s trn ra ng ph v mi ngi s phi a ra mt bn k khai v nhng g anh ta lm cho Ba Lan. Ti phi th nhn rng tm nhn ca Wierzbicki khng hp dn i vi ti. Ti khng thch nu vo ngy u tin ca t do mt m ng khng l nho ra ng ph thanh ton vi mi ngi v nhng g h lm v khng lm cho Ba Lan. i vi ti n bc mi ging s hnh hnh theo kiu lins (lynch). Mt m ng tt c b kch ng v s t do mi ginh li c ca n c kh nng hnh hnh theo kiu lins nhng khng c kh nng v mt s thanh ton lng thin. Bt c ai m c v mt m ng nh vy trong mong mun ca n thanh ton ch c th gieo nhng ht ging hn th. Cho nn tt hn hy vic thanh ton cho cc s gia. Bt chp nhng g c th c vit trong Chuyn lun v Gii, c cc hiu trng i hc ln cc bin tp vin, n l v bn ngoi nhng trong tm ca h thn phng Ty hay phn cch mng, u khng sng mt cuc sng d dng trong thi k Stalinist. H b theo di st sao, lin tc b nghi ng v s ri rt thc t sn. Nhng k tuyn truyn

186

qu hng hi coi h nh nhng ngi bo v c ngy trang ca qu kh. Nhng ngi khch ng qun chng nh vy nhn th gii di dng rt n gin: H thng t bn ch ngha, ci ni ca ch ngha pht xt, l k th s mt ca hnh phc ca loi ngi. Bt c ai m chn s tha hip qua loa nht vi vn ha thi nt ca phng Ty t bn ch ngha theo nh ngha u l k th. Cch nhn qu n gin ha ny v th gii, s d di m vi n nhng ngi c ng ny a ra nhng phn quyt, s cung tn chnh tr ca h trn y s bt khoan dung, ti mt im trong cc nm to cm hng cho mt tc gi tr nhng c cng b rng ri ri vit nhng dng sau: i vi cc nh vn t sn, vic thanh ton vi ch ngha pht xt c tr thnh mt li thot khi s cam kt chnh tr, v cn ti hn, [s chng pht xt ca h] tr thnh mt v bc cho t tng quc ch ngha! . . . Chng ta phi xem xt li gi tr ca cc tc phm m trong nhng nm thin v dn tc ch ngha chng ta gn cho l 'chng pht xt' hay 'rn dy o c,' ngh rng nhng nhn ny s l cho mi mi. Chng ta phi d b cng lnh c s dng qu nhiu ny m Stefan Zolkiewski [mt ngi cng sn] v Jerzy Zaweiyski [mt ngi Cng gio bo th] i theo. y l t pamphlet (sch nh) ca Tadeusz Borowski v nhng con gii. Stefan Kisielewski phn ng li bng mt bc th m phi c trch dn y. Ti tin, ng vit cho Borowski, rng ng l mt nh vn ht sc ti ba v ngang th ht sc ngu dt. Th gii quan ca ng c nh hnh bi Warsaw b chim ng, bi a ngc ca Auschwitz, bi nc c khn kh b chim ng. iu ny gy hong s mt cht. ng lm ti nh n mt b gi Malaysia mt trong nhng tiu thuyt ca Conrad: c ch c bo a phng m in li nhng v nh cht ti t cc nht bo u chu v i n kt lun rng tt c chu u hn phi l mt l st sinh khng l. . . . Nhng ti nghi ng liu ti s c kh nng ngn chn s tut dc ca ng t sn dc tr tu m ng ang trt ri. Ti mun, tuy vy, c mt lng tm trong sch: ti cnh bo ng. S ch l s m dn cho rng Wierzbicki lp li cng nhng li buc ti chng li nhng ngi m mt thi b tn cng bi nhng ngi ch trng cung tn ca ng li Stalinist. Ti c kh nng phn bit gia vn bn phc v nhng k cai tr th gii ny khi vn bn nng nhit phn i chng li s tun theo v thi o c gi. Ti cng khng c nh no l mt n mt cch n gin ha Tadeusz Borowski, ngi tr

187

gi cho s la chn t tng Stalinist u tin bng cch phung ph ti nng ca ng v sau bng s t t. Ti ch mun thuyt phc bt k fan tim nng no ca Chuyn lun v Gii rng vic t b th gii quan cha ng tnh phc tp ca nhng bn phn v nhng thnh tu con ngi, v thay n bng mt bc tranh trong nh pha l c th dn n nhng phn xt qu n gin ha v nhng nhn nh tai hi. Ti khng bit liu ti c thnh cng thuyt phc h hay khng, nhng ti c th lp li nhng li ca Kisiel: ti cnh bo ng. Xin hy tin ti: ti thc s c th hiu s tc gin ca Wierzbicki v s phn i chng li cc qu trnh m Milosz gn cho ci nhn s suy i o c v ch ngha Ptain. Nhng ti cng hiu s cay ng ca nhng ngi hng nm tri nghin cht rng v chu nhng s lm nhc v vn to ra mt mu ca thc t tr tu ca chng ta, duy tr v khi phc cc gi tr c, xy dng nhng gi tr mi ch ngy nay b gt b nh nhng con gii. L v l i i hi nh vn chm bim a ra nhng nh gi thn trng v cn bng. Chnh tng ca mt ng vn chm bim gi thit nhng kin cp tin. Ti khng c mi c cm no chng li Wierzbicki v vic dng t gii v bng cch y lm sc nhng ng nt ca thc t nhng ch v s bt lc ca ng nhn din nhng ng nt do s say m chng-gii ca ng. Ngi ta s khng thu thp c nhiu t vic c vn bn ca Wierzbicki, nhng thc t Ba Lan khc cn bn vi thc t ca nhng nc lng ging ca chng ta, v chng ta t d b cc qu trnh Soviet ha hn. V sao? C nhiu nhn t lm chng ta khc bit: truyn thng lch s, Gio hi Cng gio v cc chnh sch can m mc d thc t ca hi ng gim mc, vng nng thn m chng c c s tp th ha, v cui cng p lc khng ngng ca nhn dn. p lc ny th hin mnh i khi trong s bng n d di (Poznan-1956, thng Ba 1968, thng Mi Hai 1970, Radom-1976) nhng thng xuyn hn thng qua s khng c lng l, bn b, hng ngy. S khng c ny c minh ha, th d, trong s t chi a ra mt li t co. N thm vo bu khng kh ca mt phn kh ln ca i sng tr tu ca chng ta: cc bi ging v cc seminar ti cc i hc, vic nghin cu tin s v vic xut bn cc chuyn lun uyn bc, cc tiu thuyt, cc tp th, cc tiu lun, cc cuc hp ca Hi Nh vn hay PENClub (Cu lc b Vn bt), cc phim v cc v kch, cc vin bo

188

tng, cc bui ha nhc, v cc trin lm ngh thut. Tt c nhng vic ny thng l cng vic ca nhng ngi khng k nhng bc th phn i hay a ra nhng c ch i lp ngon mc. Nhng cng nh h m chng ta Ba Lan c ht th mt khng kh tinh thn khc. Khng kh tinh thn ny, m ny ca vn ha v thc dn tc m tng ln hng ngy, mt cch v hnh khng n gin l kt qu ca vic c Zapis hay Biuletyn Informacyjny hoc xut bn phm Nh Xut bn c lp (NOWa) m l kt qu ca ton b nhng thnh tu Ba Lan. Tnh ton th ny gy ra s ghen t trong cc cng dn ca cc nc khc ca phe (x hi ch ngha) nhng ngi ving thm Ba Lan. H ghen t khng ch v KOR v TKN v cc xut bn phm khng kim duyt m c v cc xut bn phm chnh thc ca chng ta (khng ch Tygodnik Powszechny hay Wiez m c Tworczosc) Pamietnik, Literacki, v thm ch Polityka); h ghen t v cc nh th ca chng ta v cc trung tm ging dy tn gio c vn hnh hiu qu, cc tc phm nh ht ca Dejmek, cc phim ca Wajda, v ngoi ca ng ph ca chng ta vi nhng ngi ph n n mc bnh bao. Nh tt c nhng nhn t ny m chng ta duy tr c bn sc ca chng ta v kh nng ca chng ta chng qu trnh Soviet ha. Ti s l ngi cui cng ni rng tnh hnh ca chng ta l va v nhng kht vng ca chng ta c thc hin. Bo ch khng b kim duyt lin tc nhn mnh khong cch chng ta cn phi i. Nhng i khi chng ta phi xem xt tnh hnh ca chng ta, nhng s m yu ca chng ta v nhng s thng kh ca chng ta t gc nhn ca nhng mi him nguy v khng ch t gc nhn ca nhng i hi v mc tiu. Nhng mi nguy him ny bao gm s phn quc gia ca cc nc lng ging ca chng ta pha ng, nhng ngi Litva, Belarus, Ukrain. Nhng dn tc ny phi u tranh mc s ng nht cho s tn ti tip tc ca ngn ng, tn gio, v nhng lu i vn ha ca h. Chng ta phi nhn thc nhng s khc nhau ny, v thy r nhng s phn thay th kh d khc nhau ca cc quc gia di cc ch cng sn. Chng ta cng phi xem xt nhng hon cnh m xc nh s khc nhau c bn nht gia tnh hnh ca nhng ngi Nga v ngi Ba Lan bo v cc quyn con ngi. din t mt cch ngn gn: mc d cnh st tm c cch u c cuc sng ca chng ta, chng ti Ba Lan cm thy khe v l khe bi v chng ti c s ng h o c v vt cht ca mt tng lp rng ca x hi chng ti. Chng ti c c s ng h ca nhng ngi m tnh kh ca h khin h khng l cc nh chnh tr cng chng l cc anh hng,

189

nhng ngi m khng mun t b s nghip ca mnh hay cuc sng gia nh tng i n nh ca mnh, nhng ngi him khi chn k mt bc th phn i, nhng l nhng ngi m, ti tin chc, quyt nh thnh cng ca nhng hot ng bo v cc cng nhn Radom v Ursus. Gi nh khng c nhng ngi nh vy, l kh ngh v vic xut bn c lp. Ti c mt thi khc i vi nhng ngi ny gia chnh ph v phe i lp. Khi mt gio s x hi hc uyn bc, trong phn ng li nhng s phn i ca cc tr thc chng li nhng s tra tn Radom, vit mt bi nghin cu tinh vi m trong ng mit th nhng s phn i ca cc tr thc ny, ti b chc tc in ln ht nh tc gi ca Chuyn lun v Gii, v vi s tha mn cao ti c bi tr li sc so ca Jacek Bochenski i vi nhng tc phm thng thi rm nh vy.12 Nhng nu gio s ny, thay cho vic thc hnh mt phn tch tm l lch s so snh v cc tr thc phn i, tn dng quyn min tr ca i biu quc hi v i ti Radom tham d mt trong cc phin x nhm tm hiu trc tip hot ng ca cc ta n, v sau lm mt bo co cho chnh ph v nhng g ng thy m khng tham gia vo hot ng phn i, liu Wierzbicki vn gi ng x ca ng l gii b? Ti s khng. Thay vo , ti s vui sng rng nhng cch nhn duy l ang xut hin tr li trong gii tinh hoa cm quyn, rng cc nhm cai tr ang hc lm th no xc nh nhng li ch ca ring h mt cch ng n, rng ti c th tm thy gia nhng k th ca ti ngay c mt du vt ny ca vn ha chnh tr. Cho n nay c rt t nhng ch du nh vy. Nhng chng ta hy nh rng nu chng ta t b hy vng cho mt s tin ha nh vy, th kch bn thay th kh d ch c th gm nhng s i u d di mi gia chnh ph v nhn dn. Mi cuc i u nh vy c kh nng tr thnh mt bi kch dn tc. Chnh ngha v chung ca chng ta l trnh nhng tnh hung nh vy, bi v chng c th c ngha rng ton b quc gia, tt c nhng ngi Ba Lan k c cc nh chc trch, c th buc phi tr mt ci gi qu cao v s thiu trch nhim ca h v nhng vn ny.*
12

Andrzej Kmicic, nhn vt chnh ca Trilogy (b ba) ca Henryk Sienkiewicz, tr thnh mt ngi yu nc thc s bng tri qua mt chui di ca cc php th v sai.
*

Ti by t mt kin tng t trong vi dp, k c trong Mt Ch ngha Tin ha Mi. Bi bo gy nn mt bt chin p li t Gio s Jan Drewnowski, ngi trong tp ch Paris Kultura ln n ti tm kim mt s tha thun vi cc nh chc trch cng sn. Trong mt bi bo khc [trong Zeszyty Historyczne] Gio s Drewnowski pht trin tng ny thnh mt l l rng nhng ngi Soviet can thip ri vo Ba

190

Nhng l l trn, tt nhin, phi c din gii chng mt t no nh vic c v bt c ai tham gia vo cc cuc tranh ua trong ni b ng; ti chia s thi hoi nghi ca Wierzbicki v vn ny. Nhng ng nh rng chng ta sng trong mt x hi ni hng trm ngn ngi tch cc thuc v ng Cng sn. Thng, vic ny l ci gi tr cho vic tham gia vo i sng cng, gi nhng vic lm qun l, v vn vn. Wierzbicki c php tin rng ci gi ny l qu cao, rng khng ng tr v khng nn tr, v qu thc ti chia s lng tin ny. Nhng chng ta sng v s sng gia nhng ngi ngh theo cch khc. Chng ta phi hc sng vi h v dy h sng vi chng ta. Chng ta phi hc ngh thut kh khn v tha hip, m khng c n th ch ngha a nguyn ch thc s l khng th. Chng ta cng phi tun theo nhng chun mc vn ha chnh tr vis--vis (i vi) chnh ph, cho d bn thn chnh ph khng tun theo chng. Ch khi chng ta s tm c cch i mt vi p lc ton tr bng phm gi. Wierzbicki m t mt cuc chuyn tr no gia mt ngi i lp v mt con gii v vic k mt bc th phn i. ng nho bng ton b danh sch nhng li bo cha v tr chi x gii b. Ti c nhng l l ca ng vi nhng cm gic pha trn. Ti theo di nhng cnh tng nh vy nhiu hn mt ln v phi tha nhn rng s m t ca Wierzbicki l s m t bc thy. Nhng . . . bn thn ti khuyn vi ngi ng k nhng bc th nh vy bi v ti tin rng nhng ngi v nhng nh ch no ca i sng cng phi c duy tr. Wierzbicki khng phi thuyt phc ti rng loi l l ny v duy tr mt nh ch b lm dng qu thng xuyn. Thay vo , hy ng ta thuyt phc ti rng ch k ca Marian Brandys trn mt kin ngh l c gi tr nhiu hn thin s thi ca ng v k binh nh sng tm c cch ca n trn cc k ca cc hiu sch v cc th vin, hay rng nhng ch k ca Dejmek hay Wajda l quan trng hn cc v kch v cc phim ca h. Phc lnh cho nhng thi k khi ngi ta c th k cc bc khng th cng nh xut bn nhng sch hay o din nhng b phim. Nhng chng ta bit rng thng ngi ta phi la chn. V ti khng c cng thc d di no cho nhng la chn nh vy. Ti nghen t bt c ai ngi bit mt
Lan trong 1944-45, v rng mt s can thip khc na s chng lm thay i g. Mt s can thip v trang Soviet mi c thc s chng lm thay i g Ba Lan? Ti cu hi ny cho bn c. V phn mnh ti n gin by t kin rng nhng s can thip ca qun i Soviet Hungary nm 1956 v Tip Khc nm 1968 qu thc lm thay i nhiu. Nhiu kinh khng . . . [ch thch ca tc gi]

191

cng thc nh vy. Nhng ti cng hi s h mt cht. Bn thn ti tham gia t chc nhiu th phn khng. Ti c th nh gi cao tm quan trng ca chng. Nhng tr thc m k chng hon thnh mt vic phi thng. Chu ri ro v tnh n nh ng nghip ca h, v kh nng c xut bn ca h, v vn vn, h ln ting ca h bo v nhng th khng th o lng c, bo v mt nn vn ha dn tc trong qu trnh b ph hy, bo v nhng ngi m b xc phm v b lm nhc. Nhng kin ngh l bng chng v s thc tnh thc dn tc, v s ti sinh ca thc trch nhim gia gii tr thc i vi hnh th ca nhng kht vng Ba Lan. Chng din t r nhng kht vng ny. Nhng nhng khng th nh vy ch to thnh nh tng bng ca nhng hoi bo Ba Lan, m khi cng nh hin nay c nhiu dng khc nhau. y l v sao tht l s v ngha b phi qung tt c nhng ngi ngh v hnh ng theo cch khc vo ci bao ti to ln c nhn nhng con gii. N ch c th c tin hnh bi ai ngi tin rng anh ta khm ph ra con ng o c v ng n duy nht n ch quyn v dn ch. Ti bit k loi ny ca ngi mang chn l t lch s. V l v sao ti s. Ti chia s thi tiu cc ca Wierzbicki i vi t tng m dn nguy him rng nhng hot ng di lp thc s l nhng s khiu khch bi cnh st. iu ny, tuy vy, khng phi l ni rng cnh st chng bao gi s dng vic khiu khch. Gn y, cc t ri c k bi nhm T bo v Nim tin c pht tn trong mt nh th Lodz. Trong cc t ri ny, bn cnh nhng tuyn b yu nc v tn gio, ngi ta c th c v mt s tn cng gay gt chng li cc gio s yu nhng t tng mi, nh Hng Y Wojtyla v Tng gim mc Gulbinowicz, nhng ngi b ln n v vic truyn b sch bo khiu dm v s hp tc vi cc nh ch th gii ch ngha nh KOR. Ngi ta c cn l mt con gii hi v ngun gc ca nhng t ri c bit ? Wierzbicki ch nho l l rng by gi l lc hon ton khng thch hp bt u hot ng c bit ny. Ti nghe hng t l do bo cha nh vy. Nhng ti th nhn rng nu hm nay (6 thng Mi Hai nm 1978) ai xut hin v yu cu ti k mt kin ngh i qun i Soviet ri khi Ba Lan, ti s t chi k, mc d ti thch i hi ny, v cho d ti c chu ri ro b gi l mt con gii. Thc s khng phi l thi gian thch hp. Ti hc c t Chuyn lun rng nhng con gii khng thch ch

192

ngha dn tc v thm ch b nhim vi s khng thch ny bi mt s nh i lp. S gii quyt nhanh gn, m vi n Wierzbicki gii quyt ton b vn ny, ti gi thit c ngha rng bt k li chi ch v nhm nhng kin v xc cm no c ng gi l ch ngha dn tc u n gin l dung tc. Nhng, chu ri ro cn r trong x hi lch s, hy ti hi: C phi u tranh cho c lp l tng ng vi ch ngha dn tc? Nu nh vy, th s tranh lun ch l vn v nh ngha. Nhng ch ngha dn tc c th cng l tn ca mt hc thuyt chnh tr ring bit hay i khi l mt dng t tng m xc lp cc gi tr ca n t quan im ca ci gi l tnh ch k dn tc. S thc rng nhng ngi cng sn th chin u vi ch ngha dn tc, mc d ngy cng t thng xuyn hn, khng nht thit c ngha rng l ngha v ca nh i lp v ngi ng h ch quyn bm cht vo mt hc thuyt chnh tr ring bit hay thc y mt h t tng th hn hoc coi khinh cc dn tc khc.* u tranh cho c lp Georgia, Latvia, hay Estonia khng h tng ng vi ch ngha dn tc, nhng Georgia hay Ukraine ch ngha dn tc c th hng v mt chnh sch ngu dn ngu xun, mt cn bnh m ngun ca n c th c hiu mt cch d dng nhng n u c s lu thng ca i sng tinh thn ca dn tc. Ngi ta c th hiu s th hn m nh ca ngi Tartar Crimean i vi tt c cc th l Nga: ngn ng Nga, vn hc v m nhc Nga, v cui cng tt c nhng ngi Nga. L kh, tuy vy, khng thy thi ny nh mt triu chng ca cn bnh au bun ca tnh trng b giam cm. Trong nhiu tho lun v Chuyn lun v Gii, ti nghe, trong phn ng li nhng ting ni ph phn, nhn xt rng Wierzbicki n gin tip tc truyn thng ca nh lng mn v i, ca Juliusz Slowacki ngi trong M ca Agamemnon ca ng bu xu s yu km v tnh nht gan ca nhng ngi Ba Lan v khng phi s p bc ca cc cng quc chia ct. y l mt nhn xt thch hp. Vng ra li s nhc dn tc ca chnh mnh l mt c quyn c k v ng tn qu ca vn hc Ba Lan, Jan Blonski nhn xt mt cch thch ng. Qu thc Slowacki vit v con cng v con vt v v vng t bt hnh ca nhng ngi n l, nhng ng cng vit:
Mc d ti bit rng nhng t ny s khng vang di lu trong tm khm ni mt
*

Hy ti lu rng nhng bnh lun ca Wierzbicki rng Husak b b t bi nhng ngi cng sn v ch ngha dn tc Slovak l hon ton hoang tng. Husak b ngc i v vic bo v nhng kht vng v truyn thng dn tc ca s ni dy Slovak m ng din t bng thut ng cng sn. [Ch thch ca tc gi]

193

ngh khng lu li thm ch mt gi . . .

ng vit trong mt h ng gi Ba Lan:

Tai ng, nhng linh hn ta s ui ngi i i mt cn Gin in tit vi nhng roi da bng nhng con rn, V ngi l con trai duy nht ca Prometheus: Kn kn n khng phi tim ngi m n c ngi.

y l thc cht ca vn . Ti hon ton ng h li ni xu v vic bu xu, ti ng h nhng bi vn kch v li nho bng, y khng phi l ni ti khc vi Wierzbicki. Ti n thun b kh chu bi hng ca s tn cng ca ng. Ti b kh chu rng ng lm danh cc tr thc khng phi v s thiu suy ngh m v s thiu iu b. S tinh qui Ba Lan-yu qu Ba Lan ny ca iu b! Chng c th g m ngi Ba Lan s t xung bn th T quc mt cch hm h, Brzozowski vit, nh tc phm tinh thn ca ng ta. Khi cn by t s khinh b v s thiu tn trng i vi nhng th lng nan tr tu ln nht, 'lng tm cng dn' ni thng trong chng ta rt m . Khi ni v cc vn tr thc v nhng i hi ca tnh trung thc tr tu, ngi Ba Lan trung bnh c nhiu hn s dng cm, anh ta c thi tr tro cng dn. Thch hp n th no vi ngy nay ca chng ta. . . . ti s rng mt phn ng i vi tnh trng b giam gi ca chng ta c th ct vic chng ta tr thnh n l cho c ch v do khinh r bt c gi tr ngh thut v tr tu no khng th c dch trc tip sang ngn ng chnh tr. Ti khng ni v Piotr Wierzbicki y, ngi c l vn khong cch an ton t nhng mi him nguy ny. Nhng vi Chuyn lun ca mnh ng c th v to ra mt h t tng cho tt c nhng ngi m c ch khng phi tim ca h b kn kn n. Cc nh i lp, nhng ngi b cnh st truy tm v b au kh vi nhng v khm nh, c th hc t vn bn ny mt s coi thng nhng ngi m i vi h nhng s tin chc, tnh kh, hay n thun s s hi p ch mt kiu sng khc v mt cch khc phc v s nghip chung. iu ny l mt mi nguy him m thng xuyn xut hin trong lch s ca cc dn tc b chinh phc, v c trong lch s Ba Lan. V nu cuc sng thng ngy ca ngi Ba Lan ngi sng vo thi b chia ct v nht thit y tha hip, tnh cht gio hun v ch ngha anh hng o c ca vn hc Ba Lan l nhng phn ng vi tnh trng . Cho nn ngi Ba Lan in su mt tnh hai mt khc thng trong tm tnh anh ta. Nhn dn Ba Lan, sn sng tha hip

194

trong i sng hng ngy ca h, khi li ku gi n c th tr thnh can m n mc in r. Vo nhng lc nh vy, vn hc ng tr tuyt i trong i sng ca h. Cc chnh tr gia, Jan Blonski vit, thng t b vn ng chnh tr hoc khc i tr thnh nhng k t v o. . . . S cht v ngha s tr thnh mt c co li cho tnh tin, tnh bn tin ca nhng ngi cha s to ra trong nhng con trai ca h mt s sn sng hy sinh v ngc li. S sng bi v s cht v ngha, v s hy sinh anh dng, to ra mt c tnh o c p nhng nguy him Ba Lan truyn thng. i vi ngi m mu m c nh hnh bi c tnh o c ny, nh t l mt thc t hng ngy, l mt phn ca ci gi phi tr cho ton b cuc sng can m l thng ca anh ta. Ngi m mu phi sn sng mi lc cht mt cch anh dng. Tnh sn sng ny, chung vi c tnh o c lng mn, lm mo m th gii quan ca anh ta, thin v cho s t l tng ha. Ngi m mu ngi thy nhng ngi tun th ging nh cc n l thy trong mnh v bn b mnh tnh thng tm v bi kch ca nhng anh hng lng mn. Nhn thy nhng con gii trong dn c ng c, anh ta thin thn ha bn thn mnh v bn b mnh, cc chin s v mt Ba Lan c ch quyn v cng bng. c tnh thin thn ca bc tranh anh ta c v mnh thng dn anh ta mt cc v thc n nh cho bn thn mnh nhng quyn c bit. Hi k c Henryk Kamienski vit v Edward Dembowski minh ha hin tng ny. Con trai cp tin ca ngi cai qun lu i, mt ngi m mu bm sinh, mt ngi c u c v i v dng kh k l, p dng nhng phng php ng ng trong nhng c gng ca anh ta to ra mt cuc khi ngha dn tc; anh ta thao tng nhng ngi khc, ham m s hm da tng tin o c, v la di. Anh ta c ban quyn hnh ng theo cch ny bi s hy sinh ca chnh anh ta v mc tiu thing ling ca anh ta: tng lai rc r. Vi mc tiu ny trong u, cc th h khc nhau ca nhng ngi m mu i n nh gi th gii theo cch Mani gio (Minh gio): bt c g phc v mc tiu ca h l tt; bt c g cn tr n u l xu; bt c ai khng ng trong hng ng cc chin s v s nghip chnh ngha u ng khinh. Mani gio l nim tin ca cc thnh v cc quan ta d gio. . . Mani gio cng l tai ha ca nhng ngi b giam cm. Ngi ta cn phi l mt phn thnh, mt phn quan ta d gio m Jzef Miniszewski bng mt dao gm nh trong Khi ngha thng Ging bi v ng phc v Aleksander Wielopolski bng bt ca ng. Ngi ta

195

cn ngh v chnh mnh l mt thin thn c th bn Teodor Bujnicki Vilna trong nm 1944 v cc bi th m ng vit, nhng bi th m phi th nhn hi tin vinh danh cc lc lng Soviet chim ng. Ti ang khng la ht nhng li buc ti liu lnh; nhng ngi m tin hnh nhng v git ngi ny l nhng ngi chn tht khng nghi ng g v c xut thn anh hng. Nhng im mu cht l h khng c ci phanh no; quan im Mani gio ca h v nhng ngha v con ngi khng cho php h t b nhng hnh ng ny. H nht qun. Nht qun mt cch ng s. Mc ch ca h bin minh mi th. Trong nm 1914 mt ln na nhng a con trai tr t gii tr thc b sch v v ca chng v nm ly sng ca h cu T quc. H b i x lnh m v vi s ng vc. H tr li s lnh m ny vi mt bi ht:
Chng tao cc cn s ng ca cc ngi Hay tri tim, hay nc mt ca cc ngi, Thi khi chng tao cu khn n hu bao ca cc ngi qua ri. C th ch cc ngi.

Trong bi ht ny c mt ging nguy him ca s khinh mit, tnh kh ca nhng ngi m, do nh cc mng sng ca h cho mt Ba Lan l tng c cc thi s v nhng ngi m mu tng tng ra, cm thy h ginh c quyn cht y s khinh mit ln Ba Lan thc, Ba Lan ca nhng ngi dn thng. Tm tnh ny sinh qu trong dng kh tt bc v nhng thnh tu v trang trng l ca cc qun on (lnh l dng). Nhng n cng sinh qu trong mt s hon ton coi thng s an ton ca nhng ngi khc v nhng kht vng ca h. y l v sao, khi chng ta nghe bi ht ny ngy nay, chng ta nghe thy n ging rt gy bn khon lo lng m trong , hng chc nm mun hn, cc lnh b t cc thnh vin i lp ca quc hi Brzesc c a ra. Mt nhm lnh l dng bt u hnh h nhm khc. S khinh mit nhng ngi khc, d nguyn nhn l g, c th c nhng hu qu kinh khng. Tt c nhng ngi, m bit lch s ca phong tro cng sn, bit rt k iu ny. L nh n bi th ca Broniewski Magnitogorsk, hay mt cuc Chuyn tr vi Jan thy bn thn mnh ngay trong gii ca nn nhn v tng lai rc r. Nhng l luyn kim Magnitogorsk, mt biu tng ca cng nghip ha v ca tng lai rc r , b li ni thng kh ca nhng m v ngy trong x lim nh t. Chng

196

cng c nh chuc li nhng s au kh khc, nhng th m Broniewski b st nhng hn ng phi bit v chng. Tm nhn v s n b trong thin ng cng sn tng lai duy tr s hy sinh c nhn ca nhiu ngi cng sn m hng nm trong t, ht nh tm nhn mt cch khng lay chuyn c dn n nhng k cng ca nhng ngi thm vn b ni v m c iu hnh bi nhng ngi cng sn l cc t nhn chnh tr trc chin tranh v by gi l nhng thin thn sa ng. Nn nhn bin thnh k hnh hnh, thnh thnh quan ta d gio. S phn ca nhng ngi chng i ngm v ca lnh l dng, ca nhng nhn vt chnh ca bi th ca Broniewski, ng ch Jan v th may Izaak Gutkindis, l mt li cnh bo nghim tc cho nhng ngi m s hnh ng bt chp lut php. Hy nhng thin thn ca ngy hm nay nh li rng s knh trng ca cng chng, m h c c, p t ln h mt trch nhim c bit v s nhy cm o c. Nu khng th, s coi khinh tin nhng ngi m s hnh phc ca h h s phng s c th d dng tr nn an xen vi nhng hy sinh anh dng ca h. Khng d vit v nhng thin thn. Khng d vit nhng th nh vy khi ngi ta nh li cuc sng hng ngy ca h b lm cho mt ht sinh lc bi s c gng nht nho v thng v ch, khi ngi ta nh li rng ngay ngy nay h ang tr gi ri cho nhng s la chn ca h vi vic b ui khi ni lm vic v s sch nhiu cnh st, cn ngy mai. . . ? Bt chp ngy mai c th mang n nhng g, ti cm thy hm nay rng chnh l bn phn ca ti ni rng thin thn, ngi m i hi ch ngha anh hng khng ch t bn thn mnh m t c nhng ngi khc, ngi m t chi gi tr ca s tha hip, ngi m nhn thc th gii vi mt s n gin ha Mani gio v coi khinh nhng ngi c quan nim khc v cc ngha v i vi nhng ngi khc, [th] thin thn ny, du yu qu thin ng n u, bt u ri trn con ng n a ngc. ng rng anh ta c th bin h cho cc hnh ng ca mnh bng bit ng ca s c lp hay bi mt s khng tng x hi ch ngha-ph qut ch ngha, anh ta ang gieo nhng ht ca s th hn tng lai ri. Ti khng l nh duy m mt tr. Ti khng tin rng tt c mi ngi lun lun u c th c khuynh hng ngh tt v nhau. Nhng ti c tin vo sc mnh sng to ca cc hnh ng ca chng ta. Ti c tin rng chng ta c kh nng tng cng hay gim bt lng th hn v s bt khoan dung trong i sng cng ca chng ta. Cui cng, ti tin rng hnh dng

197

ca mt Ba Lan c lp v dn ch ang c nh hnh ngy hm nay. Ti mun rng Ba Lan da trn s khoan dung v vn ha chnh tr, mc d ti bit rng nhng nm di cng vic s l cn thit truyn b cc gi tr ny. y l v sao chng phi bt u c truyn b ri, khng thng qua cc tuyn b bng li m trong hot ng hng ngy. y cng l v sao ti s rng tiu lun ca Wierzbicki c th c din gii theo mt cch no . Chuyn lun v Gii, vi s say m ca n cho vic tit l nhng cn bnh chnh c bn ca i sng tr thc v cng dn Ba Lan, l phong ph v tnh gi . N l s tip tc ca truyn thng ln ca vn kch x hi Ba Lan. Wierzbicki khng b cc bn c ca ng; ng buc ti v lm o ln h. Mt thi nh vy v pha mt tc gi ng c trn trng. Nhng tr phi Chuyn lun ny c b sung bng mt Chuyn lun v nhng Thin thn, n s c dng khng nh mt x nc lnh t vo s nhit tnh d di ca gii tr thc m ng hn nh mt lp (sn) lt ch tt cho vic ng vin tinh thn ca nhng ngi bt ng chnh kin. Bi v trong nc chng ta nhng thin thn c nh sn b ph phn bi cc nh bo loi ba nhng ngi b h khinh b. V thin thn m khng b ph phn, thin thn m tin chc v c tnh thin thn ca mnh, c th bin hnh thnh qu d. Bn khng tin ti? Hy c mt cun sch v nhng ngi cao qu nht v dng cm nht nc Nga, cun sch m ti mt hng nm cm ght nhng ti tip tc quay li vi n ging nh ngi nghin ma ty quay li vi cocaine ca mnh, cun sch l mt chic gng lm mo trong mi thin thn thy mt mnh phn chiu li b bin dng mt cch gm guc, mt cun sch gy bi ri v xuyn thu n s cay c ca s tn c. Hy c L ngi Qu m (). Ti bit rng mi con gii, ngi mun bin h cho tnh giica mnh, ly cun sch ba da ca Dostoyevski t k sch, ngi su xung gh bnh ca mnh, v c to cho ngi i thoi ca mnh cc on thch hp nht. Nhng ti cng bit rng tr phi phe i lp dn ch Ba Lan xem xt thu o v hp thu kinh nghim ca L ngi Qu m, n s b e da bi nhng Stavrogin v Verkhovensky theo kiu Ba lan ( la polonaise) mt cch su sc hn bi cnh st mt vi b mt nhn v con mt ca h. Bi v mt phong tro m khng knh trng cc gi tr bt bin ca mt x hi l khng trng thnh gnh vc vic nh hnh li x hi .

198

NHNG TIU LUN LCH S

199

200

Nhng ci Bng ca T tin b Qun 1973

Khng d vit v mnh. Nhng vn bn ny phi l v ti bi v hng ram giy c ph bng nhng li v hn. V ti cha tin hnh nghin cu nn no, ti c th thm t vo nghin cu c tin hnh vi s sing nng Benedictine bi [s gia] Wladyslaw Pobg-Malinowski. Ti cng khng mun vit mt tiu lun tiu s: nhng ngi c chun b tt hn s chc chn lm iu . Nh th nh ca bi ny l g? N s l mt vn bn v ng ta nh ng ta hnh dung trong tiu s tinh thn ca chnh ti, v v sao con ngi ny l ht sc quan trng i vi ti. Ti khng th khi qut ha v nhng kinh nghim ca th h chng ti; ti khng bit lm th no, trong trng hp ca nhng ngi cng thi ca ti, nhng truyn thng gia nh xung t vi nhng g c bo trng, nhng cu chuyn c h hng v bn b h k tng ng th no vi s tuyn truyn m h nhn c ni khc. y l v sao ti ang vit ngi th nht s t. y s l li chng ca mt c nhn, c l, thm ch, mt c nhn khng in hnh. Nhng c gng chim c s kim sot u c con ngi l mt im c trng c bn ca ch m di ti sng. Nhng c gng nh vy bt u trng ph thng khi mt th gii tinh thn m trong mi th l sng sa, r rng, v c xc nh n chi tit cui cng c xy dng mt cch c h thng. Nhng trong chng mc lin quan n nhng ngi nm thc quyn, xc nh cc th n chi tit cui cng khng gii hn ch vic nh hnh mt tm nhn v hin ti. N cng dnh n vic nho nn li qu kh. Khng ngc nhin: nhng ngi, m c th thnh cng trong ch ng nhn thc v qu kh, s cng c kh nng thao tc ngh v hin ti v tng lai. Vic ny c bit ng trong mt nc ni lch s thng c dng nh mt ci c cho nhng tranh ci v hin ti. Khm ph ra nhng s di tr v qu kh thng xuyn cho php chng ta nhn ra bn sc ring ca chnh chng ta. Mt

Tiu lun ny c vit di bt danh Bartlomiej trong mt cuc thi c tn Jzef Pilsudski trong con mt ca th h tr Ba Lan, c t chc nm 1973 bi Vin Jzef Pilsudski London. N c trao gii nht.

201

cha kha i vi qu kh c th m kha nhiu huyn thoi ang c to ra ngy nay. y l ci xy ra vi ti. khng phi l mt con ng d dng. Ti sinh ra sau chin tranh v ti coi thc t xung quanh ti l t nhin, nh mt th gii da trn s tht v cng l. Hn l ti khng in hnh. Nhng ngi khc c nhng kinh nghim khc. Trong nm 1945 mt phn ln ca gii tr thc Ba Lan b tr v nhng ngc ti nh a ngc c vn hnh bi ngnh an ninh, hoc b p buc i lu vong trong nc [rt vo n dt] hay nc ngoi. Nhng ngi khc b buc phi cng tc vi mt k th m h gh tm v kinh mit. Rt t ngi c kh nng tin rng mt c hi mi c m ra m thng qua Ba Lan c kh nng trt trn ng ca mt nn vn minh mi c c trng bi s tin b x hi, dn ch, v ch ngha nhn o. Nhng ngi cng sn trong nhm sau cng. B m ti l nhng ngi cng sn trc chin tranh. Chnh xc hn, h l nhng ngi cng sn Ba Lan gc Do thi. nh chng ai qu quyt rng ti sng trong th gii tt nht ca tt c nhng th gii kh d, nhng cng chng c ai nh li trong s hin din ca ti v tnh hnh tt th no trc chin tranh. Bi v khng phi tt c mi ngi vui trong nhng ngy . c nhiu ngi ngho nhng ngi b lm nhc, b xc phm, v b ngc i lin min trong Ba Lan c lp . H tr thnh nhng ngi cng sn khng phi v tin hay v vic lm chnh ph m nhm sng trong phm gi. y c th l mt l do v sao ti chng bao gi k nhau mt Ba Lan hu chin xu vi mt Ba Lan tin chin tt. V ti s khng lm nh vy hm nay. Trong nhng ngy ci nhn ca ti v Ba Lan trc chin tranh hnh thnh di ci bng khng l ca ngi cai tr n: Jzef Pilsudski, nh c ti chu trch nhim v Brzesc v Bereza,1 tc gi ca mt hin php pht xt, mt k th ca s tin b. Ti bt u ph phn thc t Ba Lan khi ti bit rng nhng t tng chnh thng mu thun vi thc tin hng ngy. Ti mau chng i n kt lun rng cch mng b phn bi, nhng t tng ca ch ngha x hi b sao lng, v rng nn dn ch chnh tr v x hi ch tn ti trn giy. Nhng khi ti nhn li thi k gia hai cuc chin tranh, ch

Bereza l mt tri tp trung do chnh ph Ba Lan dng ln nm 1934. Cc nh i lp chnh tr, c bit cc nh dn tc ch ngha Ukrain v nhng ngi cng sn, b giam gi .

202

cn i chiu nhn cch trng l ca Wera Kostrzewa [lnh t cng sn] vi nhng nh cai tr m m, v lim s, v c ti ca thi ti. Ti coi ci gi l vn dn tc nh c gii quyt, v ti khng th hiu nhng xc cm bng ln khi cun sch ca Zbigniew Zaluski c xut bn. Ti xem tc gi ca By Ti li2. . . nh mt nh dn tc ch ngha (v ti khng lm), v ti thng hay thanh minh nhng xc cm tip sau nh mt thnh phn c bn ca tm tnh ca mt dn tc b chinh phc. i vi ti Ba Lan ca nm 1963 sau cng nguyn c ch quyn t thng Mi Ba Lan [1956] (v ti sai hon ton v cn bn v im ny). Cc s kin ca nm 1968 v th n nh mt c sc i vi ti. Cho n ngy ny cha ai vit mt sch chuyn kho v cc s kin thng Ba. Ti khuyn bt c ai vit mt cun trong tng lai hy xem xt cu hi ny: Nhng truyn thng no ca vn ha chnh tr Ba Lan ti sinh lc ? Mt phn tch bo ch, m v nhng kha cnh no hng nhiu t do hn bt c thi k khc no, c th ng rt ra bi hc. Rt cuc, ngay c trong hu qu trc tip ca bc t ph thng Mi 1956, s kim duyt tch thu nhng bi bo chng Do thi mt cch cng khai. Nhng cuc khng hong c h thng lun lun tit l s hiu bit x hi thc. Khng hong 1956 tit l nhng nt phc ha ca t tng dn ch Ba Lan. Cuc khng hong 1968 lm ni bt nhng kha cnh ca t tng Ba Lan m l lc hu, ngu n, s vanh, v bi ngoi. Wladyslaw Bienkowski kho lo t cho n ci tn cch mng ngu dn. Tt nhin ngi ta c th tip tc cho rng khng phi l nhn dn m ch l nhng ngi cng sn khng khip, nhng k cai tr gm guc, nhng ngi vi nhiu ting ni ca h la ht, Chng ti mun mu! ht nh h lm trong cc v x thi Stalinist. Nhng ti tin rng vic bm cht vo t tng ny l hiu lm mt o tng y hy vng cho thc t: S khc bit cn bn gia nm 1952, chng hn, v nm 1968 l ch trong nm 1968 cuc tn st phn-tr thc v bi Do thi c tin hnh vi s tn thnh tch cc ca mt mng ng k ca dn c. Ba Lan ch ngha cng sn to ra vn ha nhm ca ring n, m thc cht ca n
2

Cun sch gy tranh ci ca Zbigniew Zaluski ln u tin c xut bn nm 1963. N l mt s bo v thn cng, nhng ht sc bo th v cc gi tr truyn thng Ba Lan, c bit v tnh chnh trc ca ngi lnh Ba Lan. Cun sch l mt s bo hiu ca s thanh trng chng Do thi v chng tr thc nm 1968.

203

ct ch ngha dn tc truyn thng. Nhn t ny khng th c khai thc n gii hn ca n bi v s hin din ca ng Anh C. Nhng nhng li m ch trong bo ch v nhng chuyn ngi l i mch lan rng l cho php nhiu ngi nht thi xem tn cn ca mt cnh st mt nh mt anh hng dn tc, mt ngi yu nc, v mt chin s v c lp. Nhng ngi Ba Lan no c th tin iu ny? c Ba Lan mt truyn thng bin minh cho nhng s kt ti ny? C phi cc k s t Vng quc Ti tm v Ngu mui, nhng ngi tin bn thn h l nhng ngi Ba Lan duy nht xng ng ci tn , c mt truyn thng xc nhn? c nhng ngi khc Ba Lan trc h nhng ngi thng tham gia vo cc cuc tn st ngi Do thi nh mt ngun ca s t ho dn tc? Bt c ai, ngi m xa kia tin rng thng Mi 1956 lm cho Ba Lan c lp, hay ngi m rt ra nhng kt lun liu lnh t nhng trng hp Albani hay Rumani (nh ti), c bi hc sau ca Tip Khc iu tr khi nhng o tng nh vy. Vo lc nhng con bi tht trong vn bi x chnh tr ny c tit l. Khi nhng anh hng Ba Lan ca cuc sn ui ph thy chng Do thi hnh qun ng u cc i qun mang s gip anh em ti nhng ngi nng dn v cng nhn Tip khc, nhng ngi ang rn r di xing xch ca ch ngha xt li Ty c, th tr nn r rng rng Ba Lan c ch quyn thc ra b ng Anh C cai tr. ng tic, s chm bim hon ton khng ng ch y. Ch nhng ngi, m khng ni chuyn vi nhng ngi thuc cc nhm x hi khc Warsaw ngay sau cuc can thip, mi s thy mnh mm ci vi n. Khi ti k li nhng cuc tr chuyn nh vy cho bn b ti nhng ngi trong t thng Tm 1968,3 h khng tin ti. Nhng ti khng ba ra n! ng ngi trn ng ph nng nhit tn thnh s tham gia ca cc i qun Ba Lan trong vic hy hoi quyn t do nc lng ging pha nam ca chng ta, v nn dch ny c th lan sang Ba Lan. Ti hi bn thn mnh ln na: tng c bt c ai trong lch s trc y ca nc chng ta, ngi sn sng lin minh vi nh nc Nga nhm dp tt mt bnh dch cch mng? Ai ku gi s hp tc vi ch ngha yu nc sen m (gendarme) chu u?

Adam Michnik trong t thng Tm (xem tiu lun Ma xun Prague Mi Nm nhn li). on ny mun lm cho cnh st lc li.

204

Tm kim s tng t l mt im yu ca u c con ngi. Trong cuc sc vi thc t ton tr chng ta b v, bt lc; chng ta tm nhng tnh hung m c th cho chng ta thy nhng ngi khc ng x ra sao khi i mt vi nhng th lng nan ging nh ca chng ta. Chnh khi , trong nm 1968 ti tnh c c mt tng thut v mt cuc gp gia Dmowski v Witte trong nm 1905, v ngay lp tc t bn kia nhng ci bng ni ln, nhng b mt ca nhng nhn vt tham gia vo nhng s kin c bit , nhng ngi m do nh mnh tri nghim trong mt i ngi duy nht s tuyt vng hon ton v sau chng kin l c -v-trng c ko ln nh Lu i Hong gia Warsaw. Nn c lp dn tc mang li vi n mt trin vng mi v hng chnh tr ly c trong hn hai mi nm trc. Ta c th thy r rng hn nhng hnh ng no mang li s c lp gn hn v nhng hnh ng no y n ra xa hn. Thc cht ca cuc tranh lun v hnh thc ca s c lp ny cng tr nn sng r hn. Nh th ci g l ci thu ht s ch ca ti trong cuc tr chuyn Dmowski-Witte ? Chnh l tuyn b ca chnh tr gia Ba Lan (Dmowski) vi th tng Nga (Sergei Witte) rng cc phong tro cch mng Ba Lan l tc phm ca nhng ngi Do thi n t Nga v rng cch duy nht cha tr tnh hnh ny l chuyn giao chnh ph Warsaw li cho nhng ngi Ba Lan, bn thn nhng ngi s chm dt hot ng ca cc i qun chin u x hi. Ngi n ng ng u cc i qun ny, Jzef Pilsudski, l i tng lng m v khinh mit ca cc nh bo Dn ch Dn tc. ng c cho l cng c trong tay ca nhng k kch ng Nga-Do Thi m khng c h th chng bao gi xy ra i vi nhng ngi Ba Lan chin u v c lp v ci cch x hi. Pilsudski ni ln t bng ti m bao trm Vng quc Ba Lan tip sau s tht bi ca Khi ngha thng Ging [1863]. c v quan trng i vi ti phn tch bng ti , xem xt n k lng nhm bit ngi dn ngh v hnh ng th no trong nhng ngy . Nhng chin thut c p dng thng xuyn nht l chin thut im lng v di c ni a. S la chn ny c th hiu c v c logic ngay tip sau s tht bi; nhng mun hn n tr thnh nc i. Bo tn ngn ng dn tc, nhng tp qun, v cc truyn thng trong tnh trng c n ca gia nh mnh, bo v vn ha dn tc bn trong bn bc tng ca nh mnh v trong nhng cuc gp g thi thong vi hng xm v anh em, tt c vic ny to ra kiu no ca ch ngha yu nc v mt loi ngi yu nc l k. Ngi yu nc ny chng t di sn Ba Lan

205

ca mnh bng cch n mn xp borscht truyn thng v ht nhng bi ht mng vo lc khi nhng ngi khc chun b nhng m mu ri. ng ta khng by mu. i vi ng ta nhng m mu l tc phm ca nhng ngi Nga v ca nhng k m dn liu lnh, nhng ngi s t dn tc h trc nhng cuc tn st p bc mi. Vic bo tn bn cht dn tc bng cch quy gn n v ngn ng v tp qun lm cho ngi dn qun nhng l do ca nhng xung t gia nhng ngi Ba Lan v nc Nga sa hong. Cc trng Nga nhm vo vic Nga ha tinh thn, lm h hng u c, dy ngi dn sng trong di tr v n l. Nhng ngi bo v bn cht dn tc bo tn ch hnh thc ca tnh Ba Lan v t b ni dung khng th thiu c ca n. Chng ta c th ni ngy nay rng chng l dn tc v hnh thc v Nga v ni dung. Nhng ngi Nga iu ny nghe c v khng lch thip n th no hm nay, khi l ngi chng-Nga l mt mt n cho nhng thi i bo th v cho ch ngha tun th thng thng. Trong nhng ngy tnh cm chng-Nga cho php cc nh Dn ch Dn tc ku gi cc sinh vin Ba Lan ty chay cc cuc biu tnh t do do cc hc gi Nga iu hnh. Ngy nay, ch ngha bi Nga cho ngi dn ng cho nhng k vit vn thu Ba Lan lng m Solzhenitsyn (k sng Slav [Slavophile] phn ng). Rt cuc, ng ta l mt ngi Nga! Mt ln ti nghe mt ngi bo v bn cht dn tc hin thi ni: Hy phng Solzhenitsyn! Ai tr li: Ti s Brezhnev hn, mc d ng ta c th khng l ngi sng Slav. Ngi th hai ng. Ch ngha s vanh Ba Lan, thm m ch ngha bi Nga (ch l mt hnh thc ca tnh bi ngoi), c th dn n thn phn n l. Mieczyslaw Moczar v Boleslaw Piasecki4 l mt biu hin lm sng, thun khit ca thi ny. Pilsudski c chng-Nga? C, Pilsudski l ngi chng-Nga. Nhng s ni lon ca ng khng ch l mt cuc ni dy chng li nc Nga. N l mt cuc ni dy chng li mt phn ln ca x hi Ba Lan. N l mt cuc ni dy chng li ch ngha tun th, s li bing tr tu v o c, chng li s lc hu ca ng bo ng. Pilsudski hiu hon ton rng s tht bi ca
4

Boleslaw Piasecki (1914-1979) l mt lnh t ca ONR-Falanga pht xt trc Chin tranh Th gii II. Sau chin tranh ng c php thnh lp PAX, mt t chc Cng gio khng chuyn, m lm cng c ph hoi Gio hi Cng gio.

206

Nga s hu nh khng khi phc ch quyn quc gia; bn thn nhng ngi Ba Lan phi mun ch quyn ny. ng X hi (ch ngha) Ba Lan [PPS], m ng lnh o, tm cch hun luyn nhng ngi Ba Lan v tinh thn c lp. Vic ny c lm th no? Bng bo. Bng nhng t t do, c lp, c in ra m khng b kim duyt. Mt x hi b giam cm phi to ra mt nn vn hc bt hp php bi v n phi bit s tht v chnh n, phi thy mt bc tranh khng gi mo v chnh n, phi nghe ting ni ring ch thc ca n. S tn ti ca vn hc bt hp php l mt iu kin tin quyt cho cuc u tranh chng li s gian cm tinh thn. Vi t cch bin tp vin ca t bo bt hp php Robotnik, Pilsudski nhn ra iu ny hon ton r. Trong truyn hay ca ng v cc xut bn phm bt hp php, ni ng vch ra din mo ca samizdat (s xut bn ngm) thi ng, ng nhn mnh tm quan trng ca cuc u tranh v u c con ngi, v nhng cm xc ch thc, v s tht. Cu truyn bao gm khng ch nhng s phiu lu ca nhng nh thu cung ng t ng t do m c nhng ch dn na: Phi lm ci g v lm th no? Cc pamphlet (sch nh) c th c in ra sao Ba Lan? Lm th no c th a lu nhng cun sch t nc ngoi vo? Pilsudski chng bao gi chp nhn lp trng ng ngn ca nhng ngi sng lu vong nhng ngi t t mnh ra ngoi cng ng Ba Lan. Bn thn ng lu vong trong mt thi gian, v ng bit rng i vi mt dn tc b chinh phc s lu vong l mt vt bu v gi, mt con mt v mt ci tai trn th gii, mt ci mm m c th ni t do v ht th khng kh trong lnh, hp thu n vo trong thn th ca quc gia. Cn v chng ta th sao? Chng ta c th nh v x nhng ngi leo ni [trong nm 1970]. H b kt ti a lu vo Ba Lan [qua dy ni Tatra] nhng sch c xut bn nc ngoi, c vit bi Witold Gombrowicz, Kazimierz Wierzynski, Gustaw Herling-Grudzinski, v nhng ngi khc. H nhn nhng bn n t. Nhng khng phi cc bn n ca h, du h khc, l ci lm ti sc. Ci lm ti sc l nhng phn ng ca mt s k v lim s ngi quanh trong cc qun caf Warsaw. y l ci m tt c nhng tr m mu ny dn n, nhng tr thc lm bm, nhng ngi bn rao cc bi bo ca h cho cc tun bo ng h thn v lun lun ln n vic hp tc vi cc tun bo lu vong. V sao? Bi v s di c l cnh qu hu (hoc qu t), qu cp tin (hoc qu khng-cp tin), nhng thc s ch bi v s s hi v s khut phc bn trong buc h bt chnh ming h v t chi ngha v ngh nghip c bn ca chnh h, ngha v ni s tht.

207

Bi bo Vn Ba Lan ca Leszek Kolakowski lm cho ti ngh v Pilsudski. Ai c th hiu k hn Pilsudski rng mt dn tc khng c kh nng v khng mun u tranh v quyn t do ca n th khng xng ng c quyn t do. Nt dn tc nh vy qun cuc sng t do. Mt dn tc sng trong s giam cm khng th c to thnh ch bi nhng ngi m mu qu cm. N cng phi c nhng ngi hu c ca n, nhng ngi xy dng cc nh my v nhng chic cu, cc gio vin, cc bc s, thm ch cc nh hnh chnh nhng ngi s a ra nhng nhng b i vi nhng k cai tr nc ngoi. Nhng au kh cho dn tc m gi nhng ngi m mu ca n l thanh nin mt cn bng hay nhng k m dn khng c c trng dn tc, m thy s cm hng nc ngoi hay tin ca mt ngi l ng sau nhng ngi con u t nht ca n v m t b cuc u tranh v tri tim v khi c ca nhng ngi tun th phi chng, xut sc nhng ngi ng nht li ch Ba Lan vi li ch ca chnh h. au kh cho dn tc , v mt dn tc nh vy phi tan r. Ci thc t l him khi tt; suy ngh thc t trong chnh tr thng thiu nhng thc t cn thit. Ti khng bit nu ti c th thc s hiu nhng th lng nan m nhng ngi i mt, nhng ti c th ng cm vi s tc gin ca Pilsudski khi ng thy tnh tin c i tn thnh ch ngha hin thc. Ai rt cc l ngi thc t? l Roman Dmowski, ngi chn hp tc vi nc Nga sa hong? Ngi logic nht ny trong cc nh t tng chnh tr Ba Lan, mt ngi chi ti tnh v mt nh thc t im tnh, khng tun theo v hiu ng hc ca cc qu trnh x hi ch Nga. Chp nhn mt cch thc t: s hin din v hn ca cc i t Nga Warsaw, ng tp trung vo gio dc cng chng theo t tng ca ng v ngi Ba Lan hin i. Ngi Ba Lan hin i phi tun theo ton quyn Nga, p v ca s ca cc ca hiu ca ngi Do thi, v ch i s thay i v cn bng quyn lc quc t. Tt c nhng lnh th Ba Lan khi c th thng nht di sa hong Nga. Khng ch Warsaw m c Poznan v Cracow khi s nm bn trong tm vi ca roi da Cozak. Dmowski ngh ngi Ba Lan hin i phi m ra mt cuc tho lun v nhng nguyn tc vi nhng ngi cp tin loi nhng ngi, theo quan im ca ng, hu ht l nhng ngi Do thi. V trong nm 1905 ng m ra mt cuc tho lun nh vy, vi s gip ca cc i chin u Dn ch Dn tc, c trang b bng nhng khp

208

ngn tay st v sng, nhng ngi gip binh lnh Nga tiu dit bnh dch cch mng. Pilsudski khng l ngi hin i nh th. ng ln n xu hng ca nhng xc cm dn tc ch ngha bin thnh ch ngha bi Do thi m kt qu ca n l thn-Nga, bi v ng thy mt cch ng n trong vic ny mt s bt chc phong tro Trm en ( ) Nga. ng coi s thay th cuc chin u chng li ch sa hong bng s cp bc cc ca hng Do thi l ng xu h v ngu n; ng gi s hp tc vi cnh st p tan cc cuc nh cng ca cng nhn bng tn thch hp ca n: s phn bi. Ch ngha hin thc, ch ngha hin thc . . . Liu c mt Ba Lan m khng c nhng ngi lng mn x hi nhng ngi gi tay ln chng li k khng l (m mun hn ha ra l c chn bng t st)? Liu nhng ngi Ba Lan ginh c c lp gi nh n khng phi cho nhng ngi m lin tc ni v s cn thit ca s c lp? Liu gi treo c m trn Montwill-Mirecki, mt ng ch ca Pilsudski trong i qun chin u x hi, b mnh, li khng tr thnh mt thch thc i vi cc nh hot ng mi? Mt dn tc c th tn ti m khng c nhng ci khng th lng c? Mt dn tc m sng khng c nhng iu ct yu, m b vic bo v nhng th i khi kh nm bt v khng th nh r, do t b vn ha ring ca n, ang li v mc ca mt b lc. Ch ngha hin thc v s sn sng a ra nhng nhng b c th l nhng c hnh trong mt chnh tr gia, nhng chng l nhng c hnh phi c theo di st sao. Chng l nhng c hnh ca Wallenrodism gi b lm ai m khng phi th, che mt n b mt thc ca mnh v cc mc tiu thc ca mnh. Thng xy ra, c bit by gi, rng mt n trn mt mt ngi tr thnh mt anh ta. Cng c thng thc hin cc gi tr tr thnh mt gi tr trong v v bn thn n. Ch ngha hin thc nh vy sinh qu trong hnh thc ca nhng Boleslaw Piasecki nhng ngi che giu tnh hn ca h di ci lt ca truyn thng yu nc. Wallenrodism tr thnh s thoi ha, [nh vn] Stanislaw Witkiewicz kt lun trong nm 1904. Pilsudski cng bit iu ny khi ng khi phc truyn thng khng c v ku gi khng c. ng gii thch n cho GrabiecDabrowski: Mi th h phi c nhc nh bng mu ca chnh mnh rng Ba Lan sng v s khng cam chu tnh trng b giam cm. i vi tai ca chng ta iu ny nghe c v nh mt thng ip t th gii bn kia. Sau khi cho n tht ca ch ngha hin thc, chng ta c th nhn ra cc Wallenrod ca chnh chng ta, nhng ngi sau nm 1956 tch mnh thnh hai na. H tham gia b my quyn lc, mau

209

chng qun ci g thc y h cm vo thc t, v nhanh chng hc coi phn ca h trong quyn lc nh mt gi tr c lp v ti cao. Pilsudski c gng gii thch ngha v chung ca h i vi dn tc. Nhng y khng l nhng ng c duy nht cho ng x ca ng. Trong mt bc th gi Feliks Perl ngay trc s kin Bezdany,5 ng vit:
Ti ang chin u v ti s cht ch bi v ti khng c kh nng sng trong ci nh x ngoi ny, tc l i chng ta, v n lm nhc ti. Anh c nghe ti khng! n lm nhc ti, nh bt c ngi n ng no ngi c nhn phm v khng l mt n l. Hy nhng ngi khc ng vai nhng ngi lm vn, chm sc hoa hay ch ngha x hi hay tnh Ba Lan hoc bt c th g khc trong bu khng kh ca mt nh ngoi (khng thm ch ca mt nh x). Ti khng th lm! y khng phi l tnh a cm mm yu; n n gin l tnh nhn vn. Ti mun thng. Nhng khng c mt cuc chin u, mt cuc chin u d di, ti thm ch s khng l mt vt m ch l mt con th b nh bng gy v roi da.

Bc th ny c tp ch Kultura Paris in li nm 1968. Ngy thng khng phi l ngu nhin. Cha bao gi trc y th h ti phi ht th bu khng kh u m by gi tro ra khng ngt, hng ngy, trong mt lung rng t cc ct bo. Li ni ca Pilsudski su mi nm trc l s cu ri cho ti. Ai cui cng khi phc li tm vc ng cho s vic. Nhng vn ti khng th hiu, m khng th c gii thch bng t ng truyn thng, by gi c ngha: mt nh x ngoi l mt nh x ngoi v iu ny khng cn s gii thch no. Quan trng ngang nhau iu ny khng n gin l mt trin vng quc gia m cng l mt trin vng rt con ngi. N khng phi l s quan tm yu nc v chnh tr m l s quan tm ca chnh ti, li ch ca chnh ti m truyn cm hng cho ti u tranh. Vic ny s cu ti khi chm vo m ng v danh, d dng ca nhng ngi sa a, b giam cm, v d bo. C ci g gy lo s su sc trong tnh i chng cng nh tnh thi s ca v kch m ci [1901] ca Stanislaw Wyspianski. Tnh thi s ca n nm khng nhng li m ch r tin ca n (Ngi Trung Quc sp mnh) m trong nhng vn n nu ra. N l li chng v tnh lc lng ca gii tr thc Ba Lan, v s chia r su sc gia gii tr thc v nhn dn.
5

Jzef Pilsudski kim vn cho cc hot ng m mu bng cc phng php khc nhau, k c cp tu ha (vo thng T nm 1908 ti Bezdany, gn Wilno).

210

Phim ca Andrzej Wajda phng theo m ci, c gii thiu khng lu sau thng Mi Hai 1970 khi thng Ba 1968 vn l k c sng ng, lm sng li th lng nan ch yu ny ca lch s Ba Lan v ca thc t Ba Lan. Pilsudski th khc phc s chia r ny bng hnh ng. ng nh gi gii tr thc Ba Lan bng nhng t ng rt nghim ngt: H ging nhng ph n tr cung lon nhng ngi khng th mang knh tr thnh b xc nhng kin nhn chu ng vi nhng b mt b v ca h. ng vit v mt x hi m tr nn u tr trong tnh hn nht ca n, m khng c kh nng chin u nhn danh chnh n, m b chy khi roi da qut vo mt n. ng gii thiu ng x no cho gii tr thc? Tr thc phi dng i n cc tim caf v bt u xut bn cc brochure (sch mng) bt hp php v bin tp cc bo bt hp php. Anh ta phi ging nhng bi ging bt hp php ti cc i hc bt hp php. Thng qua vic ny anh ta c th khc phc s t c lp ca mnh tr thnh mt ngi xy dng v mt b c ca phong tro cng nhn. Anh ta phi l tr gio ca x hi. Pilsudski mun gio dc x hi theo hng no? ng xut lm vic th no? N phi l mt s gio dc cho nn c lp dn tc. Nu nhng ngi Ba Lan b mt danh d v suy i, ng tin, h s khng mun cng chng c kh nng u tranh v ch quyn. Nh th cn gio dc quc gia, truyn b cc chng trnh thay i x hi. Phi c mt chng trnh cho cuc u tranh chng li Nga, mt cuc u tranh hi ha vi cc quc gia m b Nga chinh phc. Phi c mt chng trnh cho mt Ba Lan tng lai. Pilsudski gio dc bng cc bo, sch, v trn ht bng hnh ng. S bng lng vi tnh trng n l, ng bo chng ta, khng bao gi c cho php. Chng ta khng c php yn lng khi cc gi tr c bn ca chng ta b vi phm. i t b nhng th khng th o lng c l i t b bn sc vn ha, i ng vi s hy dit vn ha. Khng ai b Pilsudski t gic knh lit hn nhng chnh tr gia tha hip nhng ngi hoan nghnh Sa hong Nicholas II n Warsaw. Trong li ku gi c pht tn nhn dp bi y ban Cng nhn Trung ng ca ng X hi ch ngha Ba Lan, ng ch Wiktor (b danh ca Pilsudski) vit:
y l ln u tin m sa hong c n bi mt Warsaw khng phi l mt k phin lon lc xing xch ca n mt cch y hm da m l mt n l d bo nm ngoan ngon di chn ng ch. Hoc ch t y l nhng g c tin on bi nhng ngi m mt nhng ci cn li ca phm gi con ngi v hy vng i s nhc nh ly nhng ng

211

rp, cc hun chng, v nhng vic lm. Bng v lc h mun lm cho tt c mi ngi b t i trong nhng ting la k nim rn r n t bn di t thm m mu ca nhng anh hng; v vi qun o l hi [h mun] lm cho b mt u m ca ao ph ti tn ln. . . . Nhng tnh tin ny s khng ng n chng ta; n s vn l hnh ng ca nhng ngi m lun lun tm kim s ng h ca cc nh chc trch cho nhng hnh ng ch k ca h. H khng mun Ba Lan c t do, bi v cho nhng hnh ng m m ca mnh h cn n bng ti m s giam cm to ra. H bin ca ci ginh c bng mu v m hi ca chng ta thnh hng cho ma qu ca h; v p li s hoan nghnh hoan h m h chun b cho sa hong, h c m bo nhng li lc v phn thng mi, nh s tip tc ca s cai tr chng ta vi s gip ca cnh st, sen m (gendarme), v qun i. Li ln na, vi s hy sinh ca nhng ngi lao ng, cc giai cp hu sn tham gia vo mt tha thun vi k xm chim. . . . Chng ta phi l nhn chng cm cho nhng cuc tun hnh hoan nghnh v hn h ny bi nhng ngi m s xm li quanh sa hong cho ng thy h trung thnh n th no. Khi chng ta theo di cuc trng by tnh tin ny trong mi mu sc v s chuyn mu ca n, vic tt nht chng ta c th lm l t ho trng ra l c ca chng ta m khng b dnh bi bn ca s ha gii.

S tht v bi bn ca s ha gii, c din t sau cng, c mt tc ng ty ra. Dn tc b xm chim v b giam gi ly li c ting ni thc v phm gi ca n. Pilsudski l ngi tha k truyn thng lng mn. ng ln ln vi thi ca ca cc nh th ln ca dn tc, v ng yu cc tc phm ca Adam Mickiewicz v Juliusz Slowacki. V l do ny thi ca ng v k hoch xy dng tng Mickiewicz Warsaw c bit l th. Hot ng ny c khi xng bi mt nhm cc chnh tr gia ha gii. ng ch Wiktor by t r rng quan im ca ng:
Mt vic k quc xy ra. y, trong mt nc ni s giam cm v p bc gh tm nht tr nn ph bin, mt bc tng c xy dng v mt ngi m dng t ng, li ca, v hnh ng lm v tung xing xch tri t quc. Trong mt thnh ph ni tr em b pht v ni ting Ba Lan, nh th Ba Lan v i nht c vinh danh bi ti quan chc! Phi chng si dy tri chng ta rt xung? Khng! Chng ta c c hin tng k quc ny nh tr tung hng chnh tr ca nhng li bun ch ngha yu nc. i vi chnh ph n l . . . mt s k nim yn bnh bi v n ha gii ch ngha yu nc Ba Lan vi s giam cm Muscovite (ca ngi Moskva).

Mu ny ca mt t truyn n bt hp php xng ng s ch l lng. Pilsudski nhn ra cch m theo ci bng s ca nh th v i c th c dng che y nhng hnh ng bn thu ca nhng ngi ha gii. Chng ta phi nh n ngy nay: l c trng-v- ta, con i bng trng i vng min, Lu i Hong gia thnh Warsa c th c

212

dng nh cc cng c ca s Soviet ha v s tc b quc tch. Chng c th c dng hp php ha mc ch ca cuc u tranh v t do. Chng c th c dng nh mt ming gc bt ming nhng ngi ngh theo cch khc. Cc nh x hi thng b ln n l nhng ngi nc ngoi trong quc gia: l cc ht ging Nga, cc cng c Do thi, nhng y t ca nhng k th c ca nhng ngi Ba Lan, v vn vn. Pilsudski bc b nhng li buc ti ny vi s khinh mit. ng ngh rng i tranh ci vi nhng tng nh vy, m l Dn ch Dn tc tn y lng, l v ngha v lm mt phm gi. V iu ny cng phi c nh ngy nay: Khi h lng m cc bn, i x c vi cc bn, kt ti cc bn l nhng k phn quc, hy theo di k nhng hnh ng ca nhng k yu nc c trang b bng mt roi da. Pilsudski khng l mt nh dn tc ch ngha. ng khng ngh hoc l thch hp hay l lnh mnh t chc mt thc dn tc xung quanh s cm ght cc dn tc khc. ng c nh hnh bi bu khng kh c bit ca tnh Vilna, t quc chung ca nhng ngi t cc dn tc, vn ha, v tn gio khc nhau, mt s pha trn a ngn ng ni nhng ngi Lithuan sng cnh nhng ngi Byeloruss, ngi Do Thi cnh ngi Tartar, v ngi Ba Lan cnh ngi Karaite. S quen thuc vi nhng tp qun khc v s cm ght tnh bi ngoi l ph bin hn nhiu gia nhng ngi trong cc vng (nh gia dn c ca vng bin gii pha ng) so vi trung phn Ba Lan. Pilsudski xem Ba Lan nh t quc ca nhiu dn tc, mt khi cng ng ca nhiu vn ha; ng mun n l mt nh nc m trong khng ch nhng ngi Ba Lan m c nhng ngi Lithuan, Ukrain, v Do thi c th sng trong s on kt. (Antoni Golubiew vit mt tiu lun hay c nhan Nhn dn a phng v ch ny trong tp ch Znak, nhng tri qua phn ln khng ai .) Pilsudski, nh x hi t [lng] Zulow ny, i chiu tng phn tng v mt ch Nga vi khi nim v mt khi cng ng cc dn tc. ng mun nc Nga, nh t ca cc dn tc v sen m ca chu u (y l nhng t ca Lenin), b x nt bi cc phong tro cch mng ch trng i li t ca cc dn tc b chinh phc. Mt gii php thay th kh d khc cho nhng vn chnh tr phn ny ca chu u l mt lin bang Ba Lan-Lithuan-Ukrain. Nu mun hp dn c nhng ngi khng phi ngi Ba Lan, th mt nh nc nh vy s

213

khng c ch cho s phn bit i x dn tc hay tn gio, cho ghetto gh ngi*, cc cuc tn st chng Do thi, hay bnh nh chng ngi Ukrain. Pilsudski mun hn b nhng tng ca mnh v mt lin bang ch yu bi v s tuyn truyn Dn ch Dn tc s vanh. Ngy nay, chng ta hu nh khng lin kt nhng mi quan h thanh bnh in vin gia nhng ngi Ba Lan v Ukrain hay nhng ngi Ba Lan v Do thi vi thi k ca nh Cng ha. Tip sau Chin tranh Th gii II, Ba Lan tr thnh mt nc ng u v mt dn tc, ni nhng ngi ni nhng ting khc to thnh mt thiu s rt nh. Nh th nhng gic m ca ng ch Wiktor cn li cho chng ta nhng g? Ti khng tin tt c chng mt. iu quan trng khng n gin l cc kin ngh cho cc gii php i vi cc vn x hi thc m cng l cch t duy v x hi ni chung. Phng thc t duy Dn ch Dn tc c chp nhn bi nhng ngi cng sn cm quyn bt phi t ho v tnh ng u dn tc. Mt ngi bn ca ti gi cch ny l s thay th mt cnh ng trm loi hoa ua sc khc nhau bng mt ng ct u n m trong mi ht ct trng ging ht ht khc. c hnh ca cc ht ct ny l s nui dng tnh ng u, s th on i vi bt c th g khc hay l, v mt tnh nhy cm vi nhng phng thc t duy Dn ch Dn tc. Khng ng rng ch ngha bi Do thi Dn ch Dn tc ch l mt phn ng cho vn Do thi mt khc khng th gii quyt c. Ch ngha bi Do thi l cch m theo th gii c hiu bi nhng ht ct ny, mt cch m [trong nm 1968] cho php nhng tnh cm bi Do thi pht trin t trong mt nc hu nh khng c nhng ngi Do thi. H thng t tng ca Pilsudski rt cht ch, kn, nhng mm bnh m dn s vanh khng th thm vo c. Ngy nay, khi ngay c chnh ph ngu n v lc hu nht c th ty a bn vi nhng xc cm th ch i vi nhng ngi lng ging (nhng ngi Ukrain, Czech, Nga, c); khi nhng chin dch bo ch ngn c th gi li nhng s gin d, lm u m nhng nng lc tinh thn vi tnh bi ngoi, hoc tha ha ngi dn vi s th hn nhng ngi l khc, th chng ta phi nh n iu khng tng ca con ngi cao qu t tnh Vilna ngi i mt s vu co v vu khng ca cc k th gc Ba Lan ca ng v dm c nhng c m nh vy. Ba Lan ni v vn bi Do thi l mt trong nhng vic lm kh nht v ri ro nht. Vic ny xut pht t chui nhn
*

bench ghetto l quy nh phn bit i x (bt ngi cc gh khc nhau) ti trng hc Ba Lan t 1935 cho n u Chin tranh Th gii II.

214

qu phc tp, m Wladyslaw Bienkowski a ra mt phn tch l th trong cun sch ca ng, cun nhng ng c v nhng chic Phanh ca Ch ngha X hi. Phn tch ca Bienkowski c bit l th bi v, mc d dt khot ln n nhng thc hnh phn bit chng tc, ng c kh nng hiu vn trong tnh phc tp ca n. iu ny khng xy ra thng xuyn Ba Lan. Vo khong cui nh Cng ha, tip sau s phn cc tt ca cng lun v vn ghetto gh ngi,6 mt tnh hung xut hin m trong mi ngi ph phn cng ng Do thi hay cc i din ca n, hoc thm ch nhng ngi Ba Lan gc Do thi, u d b gi l ngi bi Do thi. Hin tng ny ti din mnh m hn sau 1968. Nh th Arnold Slucki, ngi cht khi lu vong, gii thch quyt nh ca mnh ri Ba Lan v ng khng mun sng trong mt x hi c to thnh ch duy nht t nhng ngi thn Do thi v bi Do thi. Pilsudski khng l mt ngi thn Do thi. Trong nhng bi bo ca mnh ng thng xuyn ph phn hot ng chnh tr thn Nga ca Bund, ng x hi Do thi. Bund, m tch cc gia nhng ngi v sn Do thi, truyn b vn hc Nga v nh th c vn ha Nga. chng c g sai trong vic ny, tr rng s nh nhng trng vi cc chnh sch Nga ha ca k xm chim, v trong hon cnh nh vy khuyn khch cc nhm ln ca dn c hng theo nc Nga. Pilsudski nh gi mt cch ph phn thi th hoc tiu cc ca Bund i vi nhng kht vng Ba Lan cho c lp. S ph phn ca ng chng lin quan g n ch ngha bi Do thi bi v n chng bao gi dn n vic kch ng hn th dn tc. Pilsudski chng bao gi xem nhng ngi Do thi nh nhng ngi xm nhp trong mnh t ny m h sng hng trm nm. ng chng bao gi s dng cc tiu chun Aryan trong s la chn bn b v cng s ca ng. Khi li ni khoa trng thay th s suy ngm, v y ry nhng s ln n ch ngha bi Do thi (ngay c Antoni Slonimski khng c min s buc ti ny), ngi ta phi nh rng l thng khng cng nh thn Do thi. Nhng tuyn b chua cay chng li ch ngha bi Do thi khng th l ci thay th cho nhng phn tch im tnh v gc r ca cn bnh khng khip ng s ny. Nguyn nhn khng nm ch nhng thiu st ca nhn dn Ba Lan. Cng cn nhn ra nhng hin tng tiu cc v pha ngi Do thi na, mt nhim v m d c tng tng n my
6

T gia cc nm 1930 cc sinh vin Do thi ti cc i hc Ba Lan b cc ng nghip bi Do thi ca h buc phi ng trong cc gi ging.

215

cng khng th c din gii nh ch ngha phn bit chng tc. [Cc nh vn] Prus, Zeromski, Dabrowska v Slonimski khng l nhng ngi phn bit chng tc khi h vit v ch ny. S l khng ng i kt ti tt c nhng ngi Ba Lan v ch ngha bi Do thi. S kt ti ny cng l phi l nh l thun li cho gii tinh hoa cng sn cm quyn, m cc c trng ca h nh th c phng chiu ln quc gia. Khong ba mi nm trc Ksawery Pruszynski, ngi c gio dc cc lnh th pha ng, vit nhng dng sau y:
Chng ti ln ln vi s tin chc rng chng ti l nhng ngi k tc ca t quc v i. . . m, du bi trn, vn tri di t bin ti bin. . . . Gi nh chng ti c bo rng Gdansk khng phi thuc Ba Lan, chng ti b ngc nhin kinh khng. c bo rng Kiev khng thuc Ba Lan, s ngc nhin ca chng ti cn ln hn. Nhng gi nh chng ti c bo rng t quc chng ti l ng u v dn tc m bao ph cc vng quanh Vistula t dy ni Carpath cho n bin, nhng khng c ch cho cc nng dn Ruthenia cng chng c ch cho nhng nh th Chnh thng Nga, hay thm ch cho b Szomstein gi nua, chng ti chc chn b ngc nhin nht. Th h chng ti c l l th h cui cng ln ln vi nhng l tng ca khi ngha 1863, ca Ba LanLithuania-Ruthenia. Tt c chng ti nghe v m tang trc khi ngha ca nm ngi ni lon, m ti cc i din ca ba tn gio i hng u. . . . Sau tt c nhng nm ny, ti khng c kh nng ni nhng g cn li vi ti t thi th u . . . . Trc ht, c l mt thc no v lch s Ba Lan, mt tng v Ba Lan nh mt quc a dn tc. Khng phi s y, s ght i vi cc dn tc khc m, ngc li, mt s hp dn. Coi cc dn tc thiu s khng phi nh ci xu cn thit m nh nhng thnh phn c gi tr m m rng t quc v lm giu ngi nh chung ca chng ta. . . . Mt trong nhng l do ti vit nhng hi c ny l bi v s chng cn na nhng thi th u ging nh ca ti Ba Lan. Th gii ngy nay s c hng trm c hi m t nhng ci ni ca n. Ca ti s khng. Th nhng, ti tin rng khi nhng s in r dn tc ch ngha ca loi ngi ngui i, v khi nhng ngi Ba Lan suy ngm v lm th no xy dng mt mi nh cho quc gia ca h m s khng b trit h bi mi mt trong nhng cn bo ca lch s, t tng Ba Lan khi s m rng ra. T tng Ba Lan tr khi s tm kim s ch dn t qu kh xa v khng xa my. N s th khm ph ra t ng gch vn ca s hiu bit v mt ta nh v i nh vy, m mang li hng th k ha bnh v t do cho rt nhiu th h, c dng ln nh th no. N s th hc lm th no cu trc ny tm c cch ghp cht n nh vy nhng vin gch, nhng tng , nhng x g si khc nhau n nh vy li vi nhau. . . . Sm mun, t tng Ba Lan, ng ch v c ng, s i v pha nhng con ng v nhng k nguyn . N s i trn nhng con ng ln ca ng mn m ngy nay b trn bo tuyt ca lch s cun i. N s i trong trn bo tuyt ny, trn nhng g, vi mt chic n du leo lt, sy chn v b mc kt v tm ng. . . . Cho n lc n n .

216

Ngy nay, chng ta ang i trong sng m. Chng ta khng bit nhng g tng lai s mang li, s cn bng quyn lc chnh tr hin thi s ko di bao lu, hoc a v gii ch ca Lin X s vn cn nguyn lu hn bao nhiu na. Mt th, tuy vy, c v chc chn: chng ta s phi cng tn ti vi cc quc gia khc. Ty thuc vo chng ta tm ra cng thc hp l no v s cng tn ti hoc b chm vo ni thng kh ca s hn th b lc. Nu chng ta th khm ph li mt cng thc cho s khoan dung v ha hp, ngi u ca s tm kim ca chng ta s l bin tp vin lo luyn ca Robotnik, nh lnh o ca cc i qun chin u thuc ng x hi ch ngha, ng vin vi khun mt Nietzschean: khng ai ngoi Jzef Pilsudski. Ba Lan b kt ti bi a l v lch s ca n l mt lng ging ca nc Nga. Thi ca Pilsudski i vi nc Nga l g? ng coi n l nguy him nht trong s cc cng quc chia ct Ba Lan. ng s v cm ght n. ng ght cay ght ng h thng chnh quyn ca quc. Cnh n l cho ngi Muscovite, ng vit:
khc vi tt c cc loi khc ch, ngoi s p buc v s n p ra, dn tc b giam gi cn phi chu ni nhc khng ngt. S cai tr sa hong, theo kiu ca mi k chuyn ch phng ng, p nhng biu hin ca s chinh phc v s hn mn. N i hi s thoi ha ca phm gi con ngi n l. L khng cho nh cai tr ny dng roi da, hn cng mun ngi b nh hn cng c tra tn. L khng h b k th ca mnh, hn cn cm thy cn v vo mt k b nh bi. . . . s nho bng v lim s, nhng cm xc con ngi to thnh mt phn ca h thng cai tr ny, bi v ch nhng ngi m phm gi ca h b giy xo khng cn tn ti na mi c th chu c trng thi giam cm gh tm ca sa hong.

V bn cht ca nh nc Nga, ng vit:

Tt c nhng k cai tr chuyn ch u loi tr s kim sot x hi i vi hot ng lp php. V th, l t nhin rng mi bin php hnh chnh, k c vic lm lut, c che y bi mt bc chong b mt dy cm. Thng tin v vic ny hay phn ca nh nc, nhng tng thut v hot ng ca cc quan chc, cc d n ci cch, nhng s tuyn n, nhng cuc tranh lun ca cc c quan lp php tt c nhng vic ny u c che giu mt cch cn c khi con mt ca nhng ngi khng thuc v ng cp quan chc.

Pilsudski tin rng cu trc x hi v php l ca Nga l thch hp l tng cho s t chc mang tnh n l ca nh nc. ng khng thy c hi no cho s tin ha dn ch. ng cng ph phn phe i lp trong

217

nc Nga. ng khng tin nhng ngi t do Nga. ng coi thng s chn ch ca h v nhng xu hng ha gii ca h v cnh bo chng li xu hng ca h hng ti ch ngha dn tc i Nga. Trong cc bi vit ca ng v phe cch mng Nga ng nhn mnh im yu ca n, s bt khoan dung ca n, v nhng mi nghi ngi (c trng ca cc phong tro gio iu) ca n i vi cc phong tro gii phng ca cc dn tc b chinh phc trong ch sa hong. ng li cun s ch n s chp nhn mang tnh nghch l ca cc nh cch mng v nhn thc ca cc dn tc b chinh phc m c hnh thnh bi cnh hu sng Slav (Slavophilic). Nh th, kin rng khi ngha 1863 l cng vic ca gii qu tc cch mng v cc thy tu Cng gio to ng ca n vo bo ch cch mng Nga. Pilsudski by t dt khot quan im ca mnh trong bi bo ca ng V Ngy k nim Pushkin:
Mi s th hn b lc v dn tc l xa l i vi chng ta. Cc chin s cho t do ca tt c cc nc v cc dn tc u l anh em ca chng ta. Chng ta c kh nng knh trng mi t tng, bt chp chng c pht biu nng ngn ng no. Chng ta c kh nng tn vinh bt c nh th hay nh t tng no, bt chp quc tch ca h. Nhng trong trng hp ny chng ta khng i x vi mt nh th ngi m u t cc t ng ca mnh vi t tng t do, v ngi m v th tr nn thn qu i vi tt c nhng ngi b p bc v b bc lt. Pushkin chng lin quan g n cuc u tranh chng li tnh trng n l; ng i khi thc s ca ngi tnh trng n l . Nh th l t nhin rng khng cng nhn Ba Lan c thc no c th tham gia trong nhng l k nim Pushkin.

T gc nhn ngy nay, nh gi ny v Pushkin c th c v l phin din qu mc v hp hi v chnh tr. Nhng vo lc y khng l vn vn hc hay mt l k nim ca thin ti thi ca. N l vn chnh tr thun ty mt vn v t lng knh trng i vi k xm ln, v cng c s cai tr ca n, v s p bc vn ha Ba Lan mt ln na. Pilsudski cm thy rng ch mt nc Nga yu, mt nc Nga khng quc, mi c th l mt nh nc dn ch. ng khng ng h cc lc lng phn cch mng chng li nhng ngi Bolshevik bi v ng nghi ng sc mnh ca nhng ngi Bolshevik v s lu bn ca quyn lc ca h. Trong khi kin quyt cu Ba Lan khi s bolshevik ha, ng khng ng h vic ngng bolshevik ha nc Nga. (V iu ny ng b qu trch mnh m bi Marian Zdziechowski, ngi l mt trong nhng ngi u tin hiu bn cht ca h thng bolshevik.)

218

Pilsudski khng cho php Ba Lan b bolshevik ha. Php mu trn sng Vistula7 l biu tng ca vic ny. Nhiu nc chy trong sng Vistula trc khi ti hiu c tm quan trng ca s kin ny. Trong nhiu nm ti suy lun nh th ny: Cch mng Nga bt u thi nt vi ci cht ca Lenin. Ch ngha Stalin phi c phn x kht khe nht, nhng khng t mt lp trng chng cng. Cuc chin tranh Nga-Ba Lan l mt cuc chin tranh gia cch mng quc t v Ba Lan t sn. Trong phn tch cuc xung t ny, ti khng thy l do no tin rng quan h h hng l thn hn giai cp. Nhng cng nhn Ba Lan chin u v ch ngha x hi, v Hng Qun gip h. V pha Ba Lan, n khng l mt cuc chin tranh v quyn t do dn tc, m v t cch quc gia t bn ch ngha. Khi b p, ti sn sng chp nhn s tng t ca nng dn Ty Ban Nha bo v t quc phong kin ca mnh khi cc i qun ca Napoleon m tm cch p t ci cch bng li l. Nhng by gi ti nhn vn khc i: i vi chin thng trn nhng ngi Bolshevik chng ta nh hai mi nm ca t tng Ba Lan c lp, m nui dng nhng th h mi cho n ngy ny. S chng i ngy nay i vi s Soviet ha l c th phn ln bi v di sn vn ha ca nh Cng ha, m tn ti nh chin thng qun s ca Pilsudski trn Budnny. Ai bit? Gi nh Hng qun thng trn Radzymin v Ba Lan b cai tr bi y ban Cch mng Lm thi, c l ti ang sng Kolyma hay Birobidzhan v khng h ni ting Ba Lan na. C l cc th h k tip ca cc tr thc Ba Lan ang cho gu bc cc n Siberia. C l vn ha Ba Lan khng thot khi s ph hy m vn ha Nga b di ch Stalinist. Chnh t vin cnh ca ngy hm nay rng hai mi nm gia hai cuc chin tranh, v ti khng c nh no l tng ha giai on , l nhng nm ca mt peredyshka, mt s ht hi th t do, m c dng xy dng mt khung kh mi ca vn ha dn tc. Chng ta khng c qun iu ny ngay c khi chng ta c bo rng chin thng trn nhng ngi Bolshevik c ngha l t b ci cch rung t v nhng ci cch x hi khc. c bit nhng ngi m khng c qun iu ny l cc i din ca t tng cnh t, nhng ngi (bao gm tc gi ca nhng suy ngm ny), nhng ngi m cho rng truyn thng cnh t ca phong tro cng nhn l truyn thng ca h, mt truyn thng
7

Dn chiu ny n thng li Ba Lan trong trn Warsaw vo thng Tm 1920, trong chin tranh Ba Lan-Nga.

219

cng sinh ra y ban Cch mng Lm thi ca Dzierzynski v Marchlewski. Cc chnh sch chng-Soviet ca Pilsudski mc no l mt s tip tc ca ng li chnh tr c ca ng. Nh thng vn th, ng khng tin bt c s cai tr Nga no, d l sa hong, t do, hay cch mng. Trong tnh hnh thay i ngy nay, liu chng ta phi suy lun khc i? Chng ta chc chn phi bit v nhng yu t quyt nh v nhng truyn thng ca t tng chnh tr Nga. Chng ta phi gii m mt cch ph phn c t tng chnh thc ln t tng i lp. Nhng khng c chng li tnh nng cn, nhng s sai lm, v nhng huyn thoi ca t tng Nga bng ch ngha s vanh Ba Lan. Mc d ti c th b tht vng chong vng bi nhng s din t hay motif no trong cng trnh ca Solzhenitsyn, ti tin rng gt b ng thnh th k hai mi ny bng cch gn cho ng ci nhn mt ngi Muscovite l bng chng khng khip ca s b giam cm tinh thn. Ngy nay, chng ta nhn vo nc Nga khng ch vi s cm ght m cng vi hy vng, khng ch vi s gin d m cng vi s thn phc. L kh nh gi qu cao tm quan trng ca nhng hot ng ca Solzhenitsyn, Sakharov, hay Amalrik i vi s nghip Ba Lan. Nhng la chn thay th kh d m ra cho Pilsudski l tnh n phe i lp Nga hay tnh n ch trng i li t ca cc dn tc b ch chinh phc. y l th lng nan trung tm ca nhng ngi hot ng v nn c lp Ba Lan. Ngy nay, tr thc Ba Lan khng c s la chn no. Nhng anh ta i mt vi th lng nan khc: i theo nhng mt phng Ty; nhai th nho gi yu nc theo kiu Zbigniew Zaluski; hoc theo di st sao vn ha Nga ngm, vn hc Czech v Slovak, phim Hungary, v sn phm tr tu ca nhng ngi Lithuania, Byelorussia, v Ukrain. Vn cha phi l mt vn v hnh ng chnh tr c th, mc d thi gian cho vic c l s n. Ci quan trng hm nay l mt thi tr thc, nhng u tin tr thc, mt loi gio dc quc gia. L quan trng i vi gii tr thc Ba Lan nhm chng t mt s sn sng cng tn ti vi cc quc gia ln bang ca chng ta v hiu cc nn vn ha ca cc dn tc khc. L r t nhng nhn xt ca ti rng ti thch Pilsudski ban u, c u c c lp, theo x hi ch ngha hn. Nhng hnh ng ca cc i qun m mang li nn c lp Ba Lan l mt h qu logic ca giai on ban u ny. Nn c lp c ginh li bi nhng ngi m trng thnh trong ng X hi ch ngha Ba Lan, Lin hip u tranh Tch cc, v cc

220

Qun on; nhng ngi ch trng cc t tng cng ha v dn ch c lu gi trong hin php thng Ba 1921. Tt c c lm cho c th, tt nhin, bi tnh hnh quc t: Chin tranh Th gii v Cch mng Nga. Nhng khng c yu t ch quan m nhng ngi Ba Lan ng gp cho s cn bng quc t v sc mnh, th cc cng quc chng thy l do no dnh lu vo vn Ba Lan. Ngi ta khng cn cch no khc thy, sau tt c nhng nm ny, s ng gp to ln ca nhng lnh l dng v v ch huy ca h cho vn ha Ba Lan v cho Ba Lan. Th nhng cng r rng, ngay c khi , nhng tc ng c hi do vic Pilsudski ri khi tu in ti bn c gi l c lp, c khi ng ri. u tin, iu ny a n s chuyn trng lng hot ng sang khu vc qun s. Trong thi k ca Lin hip u tranh Tch cc, Pilsudski vit hu nh ch ring v cc vn qun s. ng th qua thi gian ci cch ng X hi (ch ngha) Ba Lan thnh mt t chc bn qun s c u c c lp. ng thc hin mt chnh sch v cc cuc gp b mt m mun hn dn n vic hnh thnh b l lnh l dng v mt thn thoi nguy him ca cu chin binh. (Moczar nh th c mt m hnh khi, trong nhng nm 1960, ng thnh lp nhm chnh tr ring ca mnh bn trong ZBOWiD [Lin hip cc Chin s v T do v Dn ch, t chc cu chin binh].) Nhng hot ng by b phn i bi mt nhm cc nh hot ng x hi ch ngha c lnh o bi Feliks Perl, mt ng bin tp vin trc y ca Robotnik. Nh th s xung t ca Pilsudski vi ch ngha x hi Ba Lan bt u trong Ba Lan c lp. Cuc xung t ny ko di cho n khi ng cht, tri qua nhiu giai on c cng thay i khc nhau. Nhng s ng cm ca ti trong cuc tranh chp ny l cho cc ch th ca Thng ch. Ti khng vit, v khng c nh vit, mt cun sch khen ngi Jzef Pilsudski. i vi th h ti, m nghe bao nhiu s di tr, s tht l ti quan trng. Ti th vit s tht v nhng s kin m xy ra vo u th k ny bi v ti coi chng l ti quan trng. Chnh t nhng kinh nghim m nn c lp ny sinh. Nhng ti ang vit quan im ring, kh c nhn ca ti v Pilsudski v vai tr ca ng, v ti cng khng mun qun pha ti. Nh th, cuc o chnh thng Nm 1926 l mt s vi phm Hin php. Nhng xung t ca ng vi Sejm (Quc hi) m ng cho s nhc Brzesc. Brzesc, cch ny nh mt phe i lp m c vi tin l trong lch s ca chng ta, l mt nhn t trong vic hy hoi vn ha chnh tr ca quc gia chng ta. Bereza pht sinh t tinh thn ca Brzesc, nh Ozon pht sinh v thi quen nguy

221

him ca gii tinh hoa quyn lc coi nh nc v quc gia c nh l ti sn ring ca n. Brzesc, Bereza, v Ozon c dng ngy nay nh cc tm gng cho nhng k th ca nn dn ch Ba Lan, v khng cho nhng ngi chin u v t do. Bng to ra mt thn thoi t nhng hnh ng ny, bng vic coi cc giai on v cc kha cnh ca hot ng ca Thng ch nh thn thnh, khng ai cho s nghip Ba lan mt s ng h. S t chi i mt vi s tht lun lun phc v cho nhng k th ca t do. Pilsudski cht nm 1935. Trong nhng nm cui cng ca ng nhiu cu ng ch ng xa cch vi ng, trong khi mt m tm lm ca nhng k nnh b v nhi ranh mc ln bao quanh ng. V th m cc lnh t ca ng X hi ch ngha Ba Lan, c l thm ch nhng t nhn mi y Brzesc, diu hnh trong m rc a tang ng. V sao h tham gia vo cuc tm bit ny? Khng nghi ng g h ni li tin bit vi tui tr ca h, vi mt mng ca i h. Nhng chc chn khng ch ring cho vic ny. H ni li tin bit vi mt ngi m cho Ba Lan v nhng ngi Ba Lan mt thc v phm gi, m quan trng i vi sc khe ca mt quc gia nh oxygen i vi c th con ngi. y l v sao Pilsudski cho n ngy ny vn cn l mt vn c nhn cho cc tr thc Ba Lan nhng ngi sng trong thi ng. Ch ni ln trong cc tiu thuyt ca Igor Newerly v Kazimierz Brandys, trong cc tiu lun ca Stefan Kisielewski v Juliusz Mieroszewski, trong Nht k ca Jan Lechon, v trong ABC ca nhng K c ca Antoni Slonimski. Gi m n c th tm c ng ca n thng xuyn hn vo lng tm v nhng tranh lun di ban m ca nhng ngi ng thi ca ti! Gi m chng ta, theo gng ng, c th sng vi phm gi! Warsaw 1973

222

Tranh ci v Cng vic Hu c

Sau tht bi ca Khi ngha thng Ging [1863], nhng cuc tranh ci v ngha v hnh thc ca cng vic hu c chim v tr hng u ca i sng tr thc Ba Lan c trong nc ln lu vong. Nhng tho lun ny thng bt u vi mt nh gi v cc chnh sch ca Aleksander Wielopolski v kt qu khng mong i ca chng, cuc khi ngha v trang. V sao cc tng ca b tc Wielopolski tht bi? Nhng cu tr li khc nhau cho cu hi ny che giu s tranh ci bn cht v ngha ca lch s Ba Lan. i vi tc gi ca nhng suy ngm ny, cc tng sau y c v nm gn s tht nht. 1. S c gng ca Wielopolski t mt s tha thun vi sa hong, hnh thnh mt lin minh Ba Lan-Nga da trn nhng nguyn tc bo th v s tha nhn ln nhau v a v x hi ca cc giai cp hu sn Vng quc Ba Lan v Nga, cho bit rng b tc chp nhn h thng chuyn quyn sa hong. Vic thc thi nhng chnh sch ny v th dn n vic cng c Vng quc Ba Lan cc nguyn tc x hi v chnh tr m thnh hnh trong t nc b cai tr mt cch chuyn quyn ca cc sa hong. Chng trnh ny tri ngc vi lng tin ca cng chng Ba Lan. 2. Trong mi trng hp, b tc khng a ra c gng no c c s tn thnh ca cng lun Ba Lan. ng l mt nh ci cch vi tm tnh ca mt k phn ng ngi a dng cc phng php ca nhng k c ti v cnh st. Wielopolski thi hnh ngay c nhng ci cch tin b cng vi cc phng php phn ng, s dng s p buc v n p gi ln s khng b. Trong cuc u tranh tn nhn vi nhng k th chnh tr ng khng do d yu cu s gip t k xm chim.
*

Bi bo ny xut hin di bt danh Andrzej Zagozda.

223

3. Bn cnh s thc rng b tc tm kim s gip ca nc ngoi, cng quan trng ngang th l chng trnh ci cch ca ng l phn ng v li thi ngay c i vi thi ng. Th d, s i hi gii phng cc nng dn bng cch ny hay cch khc l mt thnh phn ca tt c cc cng lnh chnh tr ca thi i , nhng khng thy trong cng lnh ca Wielopolski; i vi ng Lut Napoleonic l . Cc chnh sch x hi c ng xut pht l nhng kht vng ca nhn dn Vng quc Ba Lan nhng ngi b tc ot ti sn ca h. 4. Nhng tuyn b ca Wielopolski gi cho quc vng Nga, m trong ng i xa ti mc lin kt nhng li ch Ba Lan hon ton v mi mi vi cc chnh sch ca sa hong cng tri ngc vi nhng kht vng Ba Lan. Cng chng c th chp nhn s tha hip no vi k xm chim, nhng hu nh khng t b t tng v ch quyn. Cc chnh sch ca Wielopolski, m c ng h vi s bt buc to ln, khng cho php quc gia Ba Lan pht trin cc nh ch hin i v tin b trong i sng cng. Thay vo , chng c cu trc ginh c mt tnh c cai tr mt cch hp php (mc d lut c to ra bi hong chuyn quyn) v c cai qun mt cch hiu qu ca ch sa hong (mc d tnh hiu qu ny ch lm tng nhng s gian kh ca cc thn dn ca ngi). B tc tin s phn i ca nhn dn i vi cc chnh sch ca ng l mt chc nng ca c tnh liu lnh v v chnh ph ca nhng ngi Ba Lan, nhng s tht chc chn nm u khc. S phn i ny bo hiu s bc vo v i chnh tr ca mt tng lp x hi mi m nhng kht vng ca h b xm phm bi cc chnh sch phn dn ch v bo th v mt x hi ca Wielopolski. S phn i ny by t mt s thc tnh ca nhng c gng mi, mt qu trnh in hnh trong s pht trin ca mt x hi. Phn i v pht l nhng thay i ny trong cu trc ca quc gia nht thit dn n xung t cng khai. Nh th, kin m ti tn thnh c ln ting bi Jzef Szujski, ngi tip sau tht bi ca khi ngha [1864], tr li cho Pawel Popiel, mt ngi hm m cc chnh sch ca b tc: chng c cuc ni dy no gi nh n khng phi l ginh cho nhng k phn bi mi . . . n khng c t chc gi nh n khng phi l ginh cho nhng ngi m ngy nay ang h ht to nht . . . nhng ngi chc tc [nhn dn], ph nh h thay cho vic k

224

kt mt tha thun vi h (Jzef Szujski, V Brochure [Tp sch nh] ca ng Pawel Popiel, Cc tc phm, Tp. 1). Quan im ny c chia s hu nh bi tt c nhng ngi lu vong tham gia vo mt cuc tranh lun v cng vic hu c. Nh vy hn cng l kin ca i Di c (Wielka Emigracja t 1831 n 1870) khi n th din t nhng s tht sng cn sau Khi ngha thng Mi Mt [1830]. Tnh hnh phc tp hn mt cht i vi nhng ngi lu vong sau Khi ngha 1863. Mt trong nhng s bt ng chnh ca giai on ny l s khc nhau trong nhng chn on v hin ti v cc chng trnh cho tng lai c a ra Ba Lan v trong cng ng lu vong. Mt a s r rng ca cng chng trong nc i hi chuyn gm thnh li cy: bc b t tng khi ngha, ng h cc nguyn tc ca ch ngha hp php, s ha gii, v cng vic hu c, cng nh t b t tng ca mt nh nc c ch quyn trong mt thi k v hn nh. Mt a s r rng ca nhng ngi lu vong tip tc cc l tng ni dy v s tuyn b v chnh ph quc gia Khi ngha nm 1863. Nhng tng nh vy c th thy trong cc bi trong Ojczyzna, Glos wolny, v Wytrwalosc, trong nhng li ku gi ca Lin hip ca Nhng ngi Lu vong Ba Lan hay Hip hi Dn ch. Trong Ojczyzna (T quc) c bin tp bi Agaton Giller, mt cu thnh vin ca chnh ph quc gia, chng ta c:
Di c chnh tr l mt iu tt yu i vi mt nc m vn di s cai tr ca nhng k xm chim ca n, m b tc ot kh nng bo v cc li ch ca n, b tra tn v ngc i v bt c biu hin no ca tinh thn quc gia v mi c gng theo hng c lp. Chng no s di c cn tn ti, k th s khng hon ton chin thng trn quc gia bi v s di c l mt s phn i sng ng chng li s cng hip dn tc, mt i din ca cc quyn ca quc gia v nhu cu ca n i vi t do v c lp. Mt s di c chnh tr l thit yu i vi mt dn tc b chinh phc v b n dch mt cch tn bo. (Ojczyzna , no. 61, 7/30/1865)

Theo tinh thn ca tuyn b ny nhng ngi di c tho lun nhng vn m khng th tho lun c trn bo ch trong nc: nhng vn v ch quyn. Nhiu ch v s ch c trao cho vic bin minh s cn thit lch s cho mt Ba Lan c lp. Nhng l l theo nhiu hng khc nhau. Trn ht, nhng ngi Ba Lan mun ch

225

quyn quc gia v iu gii quyt vn , nhng ngi lu vong lp lun. Ph hp vi Ma xun ca cc Quc gia nm 1848 v nguyn tc v t cch l mt quc gia, nhng ngi Ba Lan c quyn sng trong mt t quc thng nht nh nhng ngi hay c c quyn. y l l l o c. i vi nhng ngi u chu nhng ngi lu vong Ba Lan gii thch rng chu u nht nh cn mt Ba Lan c lp, bt c loi chu u no, d Cng gio, chnh thng ch ngha, dn ch-t sn, hay cch mng v x hi ch ngha. Nhng l l ca nhng ngi lu vong khc ng k vi nhng tng c xut trong bo ch Ba Lan, bt chp mu sc thc h ca chng, khng tin rng ch quyn quc gia l mt iu kin tin quyt cho s tn ti dn tc tip tc ca nhng ngi Ba Lan. Thay vo s bo v bn cht dn tc, thc cht dn tc, s t qun, s t tr, hay cc l tng trn dn tc ph qut c xut. Bn cnh nhng khi nim khi ngha v ngoi giao khc nhau, mt lung xut hin gia nhng ngi lu vong ng h tng v cng vic hu c. ng sau thut ng ny cc cng lnh khc nhau, nhiu khi mu thun nhau c che y. i vi mt s ngi n c ngha thnh tht l hot ng kinh t v gio dc; i vi nhng ngi khc, l nhng s chun b thi bnh cho mt cuc ni dy mi; i vi nhng ngi khc na, l mt s on tuyt vi tng ca gii qu tc v ch quyn. i khi cng vic hu c c ngha l s t b chnh tng v ch quyn quc gia v s ln n hon ton mi m mu chnh tr. Mt cu y vin ca chnh ph quc gia trong phn do Ph cai tr ca Ba Lan, Julian Lukaszewski, ngay sau tht bi ca cuc ni dy vit mt sch mng c ta Chnh ph v T chc Quc gia m trong ng by t kin ca mnh v tnh hnh mi. ng xut vic duy tr chnh ph v T chc Quc gia, m ng coi nh cc cng c khng th thiu c cho vic t chc ni b ca x hi Ba Lan. Nhng ng i nhng s thay i su sc trong cc cng c ny, v cc hnh thc t chc m ni ln trong thi gian khi ngha by gi hu nh hng ht v tr nn kit sc. Nhng con du v cc vn phng khc nhau phi bin mt hon ton. im mu cht l p t cc nguyn tc kinh t c xut bi Chnh ph Quc gia m dn tc chp nhn nh ca chnh mnh trong thi gian u tranh (Julian Lukaszewski, Chnh ph v T chc Quc gia, Bendlikon [1864], pp. 66-67). Nhng kha cnh chnh tr by gi tr

226

nn th yu. Nhng nhim v kinh t quan trng hn nhiu bi v tnh hnh tai hi.
L do quan trng nht cho nh nc ng thng ny l i sng chnh tr b bp nght v nhng quan h x hi khng bnh thng, v c s thc rng chng ta cha pht trin c gia chng ta mt thc v trt t v s thng nht, mt s hiu bit v cc li ch ca chnh chng ta, v mt ti nng kinh t m c nhng thuc tnh ca n nh mt lng say m lm vic v mt s hiu bit ng mc v hon cnh ca chng ta. . . . Cc nh th ln ca chng ta Mickiewicz, Krasinski, Zaleskihave ng gp cho vic ny bng hng tm tr ca ngi dn n nhng gic m vng, nhng li tin tri v cc hin tng siu nhin, git h khi thc t. Cuc ni dy mi y dy chng ta mt bi hc ln; chng ta c mt nn gio dc kh khn. Thng lng, tai ha ln, Siberia, s n p chung trong nc v s lu vong nc ngoi phi lm cho chng ta tnh li hon ton v lm cho chng ta nhn thy r, rng khng phi nhng tnh ton chnh tr nm trong thi ca v trong kh nng thu th hoc trong nhng s mnh cao hn, m trong s nhn thc v cc iu kin thc t trong nc chng ta, trong s phong ph v cc ngun lc ca n m ch i nhng vic lm ln tng lai. Nhng chng ta khng c ngay c nhng iu kin s ng khi ng s pht trin nn kinh t quc gia trn mt quy m ln. Ly u ra lc lng lao ng? Ly u ra vn cn thit? Ly u ra nhng ng giao thng thy b? Ly u ra cc nh ch tn dng, cc ngn hng, cc cng ty thng mi? Ly u ra cc cng ty cng nghip, c phn, v bo him? Ly u ra nhng s iu tit cho cc mi quan h x hi? Ly u ra tinh thn kinh doanh? Cui cng, ly u ra nhng ngi vi s gio dc chuyn nghip, cc k thut vin, cc th c kh v cc nh sn xut vn hnh thnh tho cc ngnh cng nghip? Tt c nhng th ny phi c khai thc t cc chnh ph m xm chim chng ta. (Ibid., pp. 42-44)

Mt iu kin tin quyt c bn cho vic thc hin mt chng trnh nh vy nm s bin i cu trc x hi ca quc gia. Chng trnh ca Lukaszewski c mt cht hi hng chng qu tc. (Sau khi Ba Lan b chia, Lukaszewski vit, gii qu tc trao chnh ph ca nc chng ta cho nhng k xm chim; bng cch y n t b nh hng ca n v cc quyn chnh tr ca n [ibid., p. 27].) ng t nhng hy vng cho mt tng lai tt p hn vo giai cp t sn.
S tin tng vo cc nng lc ca chnh mnh lm cho cc th th cng v cc nh sn xut tr thnh mt yu t linh ng v c lp; h l tin b v thun nht. . . . Tng lp trung lu cng ln trong mt quc gia, th s tin b cng ln trong nn kinh t ca quc gia y, th sc mnh vi bn ngoi v s c lp ca quc gia y cng ln. (Ibid., pp. 50-51)

227

Trong vic din t chng trnh ca ng cho cc hot ng hu c, Lukaszewski hu nh khng ln n truyn thng ca cc cuc ni dy hoc tn thnh tng ha gii chnh tr vi nc Nga. ng gi nhng ngi ng h ha gii l nhng con chim kn kn m mun bp nght quc gia v trao n lm mi cho sa hong (V Panslavism, Bendlikon [1865], p. 9). Vi cnh sc bt chin ca n, vic ng bo v truyn thng khi ngha nhm nh phe ha gii Ba Lan, m cng ng h nhng khu hiu v cng vic hu c. i vi Lukaszewski, khng ging nhng ngi ha gii, li ku gi cho cng vic hu c khng phi l mt s ri khi cuc u tranh cho c lp. ng hn, n l mt s tip tc ca cc chnh sch i li t trong mt tnh hnh mi. S nhn mnh v hot ng kinh t chng h thay th nhng mc tiu chnh tr. Lukaszewski thm ch cho php s tn ti ca cc mu v m mu, ci g xc phm n nhng ngi ha gii v s ln n nguyn tc liberum conspiro (t do m mu) l hn tng ca trit l chnh tr ca h. Trong kt lun ca tiu lun V Panslavism ca ng, Lukaszewski by t mt cch r rng:
m mu l mt ci xu, nhng l mt ci xu cn thit. N s tn ti chng no a s nhn dn khng t ra mt cch thc tin v o c rng h khng cn s kch thch nhn to no phn u cho c lp.

ng cn gii thch thm t tng ny theo cch sau y:

Khi chng ta tr nn hng mnh bi v s thnh vng, nn cng nghip v nn gio dc ca quc gia chng ta, chng ta hy can m nhn vo mt k th v cng khai i t do. Nu t do khng c cng nhn, chng ta s khng cn n m mu bi v ngun lc cho cch mng s sn sng v ton b dn tc . . . s ui k xm lc khi t nc chng ta. (Ibid., pp. 55-56)

Lukaszewski by t kin ca ng trong cuc tranh lun vi rng ct ca s ha gii Galician, Jzef Szujski, ngi b ng qu trch v run s bi v chnh k c v cch mng v m mu; v s theo ui cng vic hu c bnh thng gia tnh trng bt bnh thng v s tn ph ca s chim ng ca nc ngoi. C gng ca ng ta s v ch nu ng ta khng t ra mt mc tiu r rng: s c lp ca ton b quc gia (Niepodleglosc, 2/20/1867, no. 21, p. 7, c

228

trch trong cun Di c Ba Lan Sau Khi ngha thng Ging [Warsaw, 1966], p. 223).* Lukaszewski tha nhn rng
S gii phng nng dn t c, nhng qun chng vn chng c tng no v cc ngha v cng dn mi ca h. H phi c khai sng, c lnh o, v lm cho tao nh hn. Moscow s cho php vic ny? Nhng g b b li? Chng ta phi chung sc mt cht theo hng . (Ibid.)

Theo Lukaszewski, mt s trnh by r mc tiu chnh tr s c lp ca ton b quc gia l ct yu bi v s lo lng cho o c v s hiu bit cng dn ca nhng ngi Ba Lan v cho vic chng li s sa a tinh thn ca h. T vin cnh ny cc chnh sch ha gii Galician vp phi s ph bnh ca nh lu vong i t-theo phi hu c ny.
Nc o ht hu ht nha sng ca Galicia, v ci n khng th nut n u c vi nc c ca chnh sch ngu dn hay s hn th b lc. Mc d vy, cc bc huynh trng ca t nc Galician sc mi n l. H bn r phm gi ca ton b t nc v vi ng xu; h trao chu bu ca t ca chnh h cho lng thm kht ca nhng ngi Habsburg. Khng ngc nhin rng t ti thng dm ny sinh ra bn con hoang ca ch ngha bo th. (Julian Lukaszewski, Nht k 1862-64 [Warsaw, 1973], p. 221)

Tnh hnh khc Vng quc Ba Lan, ni s ha gii khng ch ng linh hn: Xa tt , t Lithuania xa xi, c th nghe ting ni tin tng mnh m ca Cha Piotrowicz, lm bi ri ton th gii (ibid.). S khm phc v khnh trng Cha Piotrowicz khng h tng ng vi s ng tnh vi lp trng bn kia ni (ultramontane)*. Ngc li. Lukaszewski gi nhng ngi Ba Lan bn kia ni (cc thnh vin ca Cng ng Phc sinh) l mt bn m qung, nhng ngi c bc thy ca h l Cha Kajsiewicz xo quyt v l c ca h l t Tygodnik Katolicki (Tun bo Cng gio) gh tm (ibid., p. 212). Phi nh rng Cha Stanislaw Piotrowicz, vo ngy 25 thng Ba, 1870, cng khai t sch kinh cu nguyn Nga c cc nh chc
*

Ti phi ni thm y rng ti hc c nhiu t cun sch xut sc ca Jerzy W. Borejsza. Ti cng mun cm n tc gi v li khuyn thn mt ca ng. [ch gii ca Tc gi] * Gio l bo th qu khch trong Gio hi Cng gio nhn mnh n c quyn v quyn lc ca Gio hong.

229

trch p t ln cc linh mc v nguyn ra nhng ngi s dng n (ibid., ch thch bi Gio s Stefan Kieniewicz, p. 253). Cc thnh vin ca Cng ng Phc sinh, mt th d hng u ca lng tin bn kia ni, i mt s t b khng c chnh tr hon ton v ch trng ph thuc vo cc chnh sch ca Ta thnh Vatican. Hnh ng ca Cha Piotrowicz c mt ngha hon ton khc, ht nh n khc cn bn vi ch ngha thc dng c hiu ti ca nhng ngi hu c Ba Lan. N l mt hnh ng c ch bo v nhng th ct yu, bo v bn cht o c ca quc gia. Phi nhn mnh rng Lukaszewski tin rng s bo v bn cht o c quc gia phi l thnh phn bt bin v bt di bt dch ca chng trnh cng vic hu c. C v cn thit tho lun chi tit chng trnh ca Lukaszewski bi v ng ng na chng gia nhng ngi ha gii bn trong Ba Lan v nhng ngi kin nh sng lu vong. Lukaszewski chia s vi nhng ngi ha gii s nhn mnh n hot ng kinh t, cng nh cho vic vt b tm tr v ch ngha anh hng v s hy sinh c hnh thnh di khi nim lng mn v Ba Lan, ng Christ ca cc Quc gia. Cng vi nhng ngi lu vong kin nh, ng trung thnh vi ngn c c lp dn tc cho nhng ngi Ba Lan. Mieczyslaw Paszkowski by t quan im ca mnh mt cch khc:
K th tp trung khng tha nhn cc ch s hu Ba Lan. Bt c ai tm c cch cu mt tc t Ba Lan khi k th u l ngi lm vic theo mt cch hu c v lm n ln cho dn tc. K th nhm vo vic tr tit ngn ng dn tc, k c, truyn thng, tp qun dn tc. Bt c ai dy mt a tr duy nht hay chnh mnh ting Ba Lan thun khit. . . . Bt c ai m rng bt ng sn v rung t ca mnh vi mc ch s dng n phc v cho s nghip dn tc, u l mt ngi hu c. (Mt Ph lc cho Niepodleglosc, 1/20/1867, c trch dn bi Borejsza, S Di c Ba Lan, p. 223)

Paszkowski ng nht li ch ca Ba Lan vi li ch ca cc giai cp hu sn v c bit vi li ch ca gii qu tc. Trong s ca ng s khng c chng li k xm ln c quy gin thnh s sng st n gin. N c ngha l ch i hon cnh xu ht i v duy tr cc tp qun truyn thng, m mt vi trong s c gc r trong nhng mi quan h x hi li thi. Trong thc tin thi ny m

230

ch s th ng, m phn bit n vi nhng kt lun tch cc c Lukaszewski rt ra. Nhn thc nh nc Nga nh k th c bn v dn dn mt nim tin vo kh nng tr gip hu hiu t cc nc Ty u, cc chnh tr gia Htel Lambert1 ngy cng thin v hng thn o. H coi nn qun ch o nh cng quc chia ct duy nht m c th m bo cho nhng ngi Ba Lan nhng iu kin tng i thun li cho s sng st quc gia. Suy on v xung t o-Nga tim tng, cc chnh tr gia Htel Lambert thy mt kh nng bin Galicia thnh mt Piedmont Ba Lan, tc l, mt trung tm m trong tng lai s tp hp cc xu hng i li lnh th Ba Lan v thng nht cc cng lnh th ca khi cng ng trc kia. Cc chng trnh c nhng ngi lu vong bo th trnh by lin quan n Ba Lan. c hong t Wladyslaw Czartoryski, trong mt bi pht biu ni ngy 3 thng Nm, 1865, tm tt cc i hi ca ngi thnh hai tng: bnh tnh v lm vic. S gia Jerzy Zdrada tm tt bi ni ca Czartoryski: xut cng vic hu c, nhn ra rng c l khng ng chnh tr no c th c lp ra trong Vng quc Ba Lan . . . ng khuyn ngh rng nhn dn bm cht nh ch ca gio hi, v vi s gip ca n to nh hng ln qun chng nng dn (Jerzy Zdrada, Thi tranh ti tranh sng ca Czartoryskis [Warsaw, 1969], pp. 92-93). Nhng ngi Ba Lan bn kia ni khc cng tn thnh nhng tng nh vy. Walerian Kalinka, mt thi dnh lu mt thit trong hot ng chnh tr ca Czartoryski v mun hn l mt thy tu v mt thnh vin ca Cng ng Phc sinh, cng chp nhn cng thc cng vic hu c. T phi cnh ca ng tng ny khng th c quy gin v hot ng kinh t.
Hot ng kinh t ch l mt na ca cng vic hu c; n i hi mt s b sung nu n khng dn n nhng kt qu xu nht, ph ri t chc nht. N l mt na, v l na t quan trng hn, khng lun lun v khng tuyt i cn thit. V ai cng bit rng c cc quc gia ngho nhng quan trng trong lch s; th nhng khng c th d no v mt quc gia giu nhng v o c li c kh nng bo v mnh khi nhng lng ging ca n. Cng vi thn th, hoc ng hn trc thn th, linh hn phi c nui dng. V th, Gio hi l quan trng nht i vi cng vic hu c, v n l linh hn ca
1

Htel Lambert l dinh th ti Paris ca Hong t Adam Czartoryski, Vua cha ln ngi ca Ba Lan v lnh t ca dn di c sau-1831.

231

thn th quc gia, * (Walerian Kalinka, S tht bi ca Php v Tng lai ca chu u. [Cracow, 1871])

Thc cht ca nhng s khc bit gia nhng ngi bn kia ni v cc gii xung quanh Htel Lambert nm s thc rng i vi nhng ngi trc im tham chiu duy nht l li ch chnh tr ca Ta Thnh, trong khi nhng ngi sau tip tc cao s nghip Ba Lan trong mt c gng to ra mt lin minh chng-Nga chu u. Nhng ngi bn kia ni tin rng nhng ngi Ba Lan phi t b mi chnh sch i ngoi, trong khi cc chnh tr gia Htel Lambert cm thy hot ng chnh tr i ngoi nh mt lnh vc thay i lin tc: h thy hy vng cho mt ngy mai tt p hn trong s bin i sn khu ngoi giao. Czartoryski coi s c gng ca nhng ngi Ba Lan to ra mt lin minh vi nn qun ch o nh mt h qu c logic ca s i hi ca cng vic hu c. Nhng tng v cng vic hu c, c bit trong phin bn bo th ca n, b bc b bi cc chnh tr gia kin nh ch trng c lp, nhng ngi i theo truyn thng nm 1863 (nh, Zygmunt Milkowski hay Agaton Giller). Cc i din ca phi cc t di c, gn lin vi ch ngha x hi u chu, cng th nghch vi thuyt hu c. Trong thng T 1867 mt bi bo vi tiu Cng vic hu c xut hin trn t Niepodleglosc (c lp). Trong bi bo , m theo Jerzy W. Borejsza l do Milkowskiwe vit, c c: Gn y, mt cng thc c sng ch ra m c dng nh mt chic kha bt ming. Nu bt c ai by t mt i hi r rng hn, nu bt c ai tuyn b rng cn n cng vic nghim tc, n cng vic vi mt mc tiu, th h c bo ngay: 'cng vic hu c. Tc gi t tuyn b mnh l mt ngi ng h cng vic hu c trong cc lnh vc chnh tr, kin thc, vn hc, ngh thut, thng mi, cng nghip, nng nghip. i vi ng ta cng vic hu c phi c thm qua, ta khp vi mt s u tranh cho s gii phng t quc
*

Nhng tng ca Kalinka lin quan ch yu n phn ca Ba Lan b cai tr bi nc Ph, ni tin trnh chnh tr tn bo chng-Ba Lan lin quan n Kulturkampf [u tranh Vn ha] chng Cng gio. Nhng vn ny, trong tt c tnh phc tp ca chng, c tho lun bi Lech Trzeciakowski trong cun sch ca ng, Trong cc vng Lnh th b Ph Thn tnh: 1850-1918. Ti s tho lun nhng vn ny trong mt bi khc (Ch thch ca Tc gi).

232

(Niepodleglosc, 4/30/1887, c W. Borejsza trch trong, S Di c Ba Lan, pp. 224-225). Nhng cuc khi ngha c coi l mt tt yu khng trnh c. Nhng li cui ca bi bo cng vic nh cc cng c, ch quyn ca Ba Lan nh mt mc ch gn gi vi cc tng ca Lukaszewski c tho lun trn. Nhng s khc bit nm s nhn mnh; Milkowski nhn mnh s cn thit chun b mt cuc khi ngha mi, cn Lukaszewski th lin quan ti vic lm cho chng trnh ca ng c th v chng-ha gii hn, tr hon nhng k hoch khi ngha cho n mt thi gian mun khng nh r. Cc nh bo lu vong cnh t nghi ng chng trnh hu c thm ch cn hung hng hn. Wlodzimierz Rozalowski, ph phn chiu hng thn-o gia nhng ngi Ba Lan, vit:
Chng ta c v c thuyt phc rng nu hm nay chng ta m c v nhng lin minh theo nh ngha chnh thc, ngoi giao ca t ny th chng ta ang chun b mt cuc khi ngha tng lai. Nhng vi ai chng ta ng thnh hng? Ai s mun tham gia lin minh vi chng ta? C l nc o. Nhng chng li ai? C l chng li chnh chng ta.

ng trnh by cng lnh ring ca mnh nh th:

Bn phn ca chng ta a ra sng kin ngay lp tc cho mt phong tro quc gia tng lai, i n vi nhn dn vi nhng li hiu bit c dng theo cch m h s hiu r nht, trnh by cho h nhng mc tiu v s mnh, chit ra t h mt thc v phm gi v ngha v cng dn bng cch xa b s dt nt v s cung tn. Trong cc hip hi cng khai hay nhng m mu b mt chng ta phi to ra mt s cu kt ph bin rng, m, khi n chn mui, c tin hnh mt cuc chin tranh hu hiu chng li nhng k xm ln nc ngoi v nhng k th trong nc nh nhau. (Wlodzimierz Rozalowski, i vi Nhn dn trong Nc, Zmowa , no. 1/1870, c trch trong Nhng ngi Dn ch Cp tin Ba Lan, mt tuyn tp tc phm do Felicja Romaniukowa bin tp [Warsaw, 1960], pp. 36-38)

Quan im ca Walery Wrblewski c by t theo mt ging tng t:

Trong mt nc m nn ch di gnh nng ca ch khng khip ca lc lng nc ngoi, ti khng th hiu ni cng vic c gi l hu c, m l hp php, l tha hip, m l theo tinh thn ca Targowica. Ti ch c th thy mt con ng Ba Lan chn, mt con ng dc, gy kit sc c ph bng mu t u n n cui: con ng truyn gio ca li ni v t vit, ca nhng vic lm ca ngi dn, thng qua s dn xp ca thanh nin kt

233

hp li. (Niepodleglosc, 2/10/1869, c J. W. Borejsza trch, S Di c Ba Lan, p. 225)

Ngi ta khng c kt lun t nhng trch dn ny rng bt ai, ngay c Wrblewski vi nhng li cp tin ca ng, nghi ng s cn thit pht trin cng nghip hay m mang kin thc. Nhng ngi ny ch nghi ng thc h ca thuyt hu c, c xc nh tng phn vi nguyn tc ca ch quyn, nh mt ci thay th cho thc h, v khng nh mt phn b sung cho cc cng lnh chnh tr thun ty. y l mt s phn bit quan trng: n khng l tng v cng vic ti c s m l s t b nhng kht vng dn tc ng h cng vic c s m c trng cho s bt ng gia Ba Lan v dn di c. c mt s khc nhau cn bn gia gc nhn ca ngi lu vong v ngi Ba Lan trong nc. Ngi Ba Lan trong nc, nh Jerzy Jedlicki kho lo nhn xt,
quen vi s t b v khng phi l mt ngi i hi ti a. Khi . . . hy vng v nhit tnh c khi li, anh ta ng ln v chin u gii phng nng dn, gii phng t quc. Khi nhng hy vng khng c, anh ta mun ko nc mnh nu khng khi tnh trng giam cm, th ch t khi ng rp. Khng c kh nng ginh li c lp, anh ta t nht mun phn u cho s hin i; khng c kh nng gii phng quc gia mnh khi s h nc ngoi, anh ta ch t mun gii phng n khi s lc hu.

Ngi lu vong khc. K lang thang khng qu hng, Jedlicki tip tc, phi l mt ngi i hi ti a: anh ta m v tr thnh ngi lnh quay v Ba Lan khi n t gii phng mnh. Tt c mi th m lm cho o vng ny xa vi hn, tt c mi th m lm ngi dn sao lng mc tiu chnh ny, u c v nh c hi (Jerzy Jedlicki, Cc Tro lu T tng Ba Lan v Phng Ty 1790-1863, trong Tnh cht phc v Tnh k l [Warsaw, 1973], pp. 227-288). Jedlicki chm trng im chnh. Ngi lu vong, hu nh theo nh ngha, cm thy gn vi lp trng ca Cato. Anh ta chc khng tha th s yu ui trc mt k xm ln. ng bun l anh ta thng xuyn ng nht s tha hip vi s lm phn, v ngang vy ch ngha tun th i vi anh ta thng c v l s bi gio. iu ny c th hiu c trn bnh din tm l hc. Mi ngi lu vong i vic quay tr li t quc sp xy ra ca mnh, i cuc khng chin trit v tc thi chng li k xm lc, bi v ring vic ny bin

234

minh cho tnh trng lu vong ca anh ta. S tha hip vi k xm ln theo ngha no ly mt raison d'tre (l do tn ti) ca anh ta, bin anh ta thnh khng cn thit. Ngi lu vong trung bnh phi bc b mi hnh thc ha c, cho d nhng ha c ny c k kt v cc l do quan trng. i li lun tm thng rng Ba Lan khnh kit, anh ta s tr li: Nc chng ta khng c lc lng no. Nhng chnh vi bn tay ca chng ta m vng Caucasus c chinh phc cho nhng ngi Muscovite, vi mu ca chng ta m s thng nht ca nc c c m bo; chnh xng ca chng ta ri Algeria, khp chu u, v thm ch Santo Domingo (A. W[ernicki], V cc Lc lng Quc gia, Glos wolny, 3/28/1867, c J. W. Borejsza trch dn trong, S Di c Ba Lan , p. 247). Nhng cng lnh tha hip, c trnh by bi cc trung tm t tng chnh tr trong nc, s c gi l s lm mt phm cch bi ngi lu vong vn trung thnh vi ngn c khi ngha. Ngi Ba Lan trong nc gn tm quan trng ln hn cho nhng th c th. Nu ch v l do ny, th nhng tng c v ng nht c trnh by bi ngi lu vong v bi ngi Ba Lan trong nc phi l khc nhau. Ngay sau khi khi ngha b tht bi, tng v t c mt tha thun vi nn qun ch o nhn c s a thch gia cc chnh tr gia Htel Lambert. Cc xu hng tng t cng xut hin Galicia, v chng c by t bi Pawel Popiel, gia nhng ngi khc. Popiel, mt trong nhng ngi bo th Galician ni bt nht, vit mt bc th ng cho mt chnh tr gia bo th khc, c Jerzy Lubomirski. Trong l th ny ng by t quan im ca mnh v tnh hnh hin thi v v nhng iu kin cho mt tha thun vi o. ng ln n nhng truyn thng khi ngha v m mu cho c lp v thay vo khuyn khch mt thi phc tng chn tht v trung thnh vi nhng chnh sch ca chnh ph Vienna i ly s t qun lnh th v s t tr vn ha rng ri.
Nu chng ta c quyn a ra nhng i hi vi chnh ph ny, bt tay vo con ng ca cng l v bnh ng tht s i vi nc chng ta, th chnh ph ny c quyn yu cu chng ta v mt s bo m. Nu n trao cho chng ta ngn ng ca chng ta, kin thc v s t qun, n phi c c s no ca s ng h trong nc chng ta. Vienna phi bit rng chng ta s khng s dng tt c iu ny chng li n, rng n s khng tr thnh cng c trong tay cch mng. . . . Chng c ch g ni v tng lai trong chnh tr. Tng lai nm trong tay ca Cha. Khng ngi lng thin no c th t b

235

tng lai, khng ngi c lng tm no s vi xt x tng lai. Nhng ci chc chn l, ch nhng ngi c cc gi tr tinh thn, l tr, s thng nht v ca ci, mi s c mt tng lai. V iu ny khng th t c m khng c mt s tha thun vi cc nh cai tr bi v cc nh cai tr lun lun l mt cng c hu c trong x hi. Dn tc m s lun lun sng i lp vi cc nh cai tr ca n s khng pht trin iu kin quan trng nht i vi loi ngi: s tn trng nh chc trch. . . . V th ti phi ln ting ln n mi c gng ly li mt s tn ti chnh tr khi vn cn qu sm cho vic , trc khi c nhng lc lng bn trong v cc cng c v hon cnh bn ngoi cn thit. . . . Vi thin hng m yu, vi s au kh lm phin chng ta t mi pha, mi s thay i hay s phc tp n nht bn trong hay bn ngoi nh thc nhng hy vng ln ca chng ta. Nhng nu ngy nay chng ta p nhng m c v s phn khng gia cc cng quc u chu, hoc v s cng c ca nhng ngi Slav min ty i li nhng ngi Slav min ng, hoc v vic to ra mt im ta ca Archimedes t Galicia, chng ta s chng nhn c g t n. ng hn, chng ta s cn tr vic to ra nhng iu kin t nhin, hu c cho quyn t do thc s trong c nc. Chng ta ta khng nn tuyn b quan im ring r hay bo v ch ngha hin php, m khng mang li cho chng ta iu g tt lnh, m ng hn nn tn dng cc nh ch php l v ginh c cho chng ta tt c cc quyn t do m b hin hnh, ph hp vi cc nguyn tc ca n, buc phi ban cho tt c cc tnh ca nh nc o. . . . Chng ta hy b qua chnh tr ln m chng lin quan g n nhng mi quan tm thc s ca nc chng ta, m trong tnh trng nguyn t ha x hi v tri o l. Chng ta ang ng trc mt s la chn: hoc chng ta s, di nh hng ca cc lc lng b mt, trong cuc u tranh khng mc ch lm tiu tan phn cn li ca nng lc ca chng ta, hoc trn con ng hp php v cng khai chng ta s ginh c cho chnh mnh cc iu kin cho mt cuc sng m, cho d n khng phi l l tng cui cng ca chng ta, s bo m cho chng ta mt nn gio dc bnh thng v cc hnh thc v nguyn tc x hi c bn. (Pawel Popiel, Cc tc phm, 1:69-74)

D thy trong tuyn b ny v nhng tuyn b khc ca Popiel nhng ch m tin ha thnh nhng thnh phn ca t tng bo th Ba Lan. y l s trung thnh vi quc vng (cho d l quc vng ca cng quc chia ct [Ba Lan]), s ln n m mu, s quan tm bo tn ngn ng v nhng tp qun, v s xc nhn h thng th bc x hi, vi quc vng c cho l ci bo m ca h thng th bc ny. Cng in hnh l thi tiu cc trit ca ng vi Khi ngha 1863, c cho l do cm hng nc ngoi v mt phn v nhng mc ch nc ngoi (ibid., p. 18) gy ra, cng nh i hi ca ng loi b khi i sng cng tt c nhng ngi m tham gia trc tip hay gin tip vo nhng hot ng khi ngha. Ngay c Jzef Szujski, mt bn thn ca Popiel v mt nh bo ni ting thuc th h

236

tr hn ca nhng ngi bo th Galician, tham gia vo mt cuc tranh lun vi Popiel. Trong khi chp nhn phn ln l l ca Popiel, Szujski quyt lit tn cng li tuyn b rng nhng ngi ni dy trc kia phi b ty chay. ng, Szujski la ln, nghe nhng nh tin tri gi nh ng Pawel Popiel! . . . Ngi ta khng c quyn no dng n s ty chay. . . hoc ni rng ai khng hp vi khung kh hn hp ca cng lnh chnh tr ca chng ta l chng li chng ta v s b tiu dit. V cng lnh ca chng ta phi l mt cng lnh rng m trong s c ch cho tt c nhng ngi c nng lc v thin ch (J. Szujski, V Brochure ca ng Pawel Popiel, p. 236). Khng bo v bn thn s khi ngha v bc b la chn ca nhng c gng ni dy v trang mi, Szujski vit: Nhng vt thng ca chng ta l tht, v nhng l do cho s bt hnh ca chng ta l cao c v cao thng (ibid., p. 212). Jzef Ignacy Kraszewski p li Popiel theo mt li tng t:
C l khng ai s ng ln ng h cch mng, v khng ai s t chi rng phi tn dng nhng c hi ny sinh no . Nhng iu khng i hi s t chi qu kh hoc tin hon ton rng hin ti s mang li ci n ha hn. Chnh tr lnh mnh cn s dng nhng c hi, nhng ch trong chng mc m c hnh v tnh tt bng cho php. (Jzef Ignacy Kraszewski, Mt Th Ng gi Hong t Jerzy Lubomirski, c trch trong Wincenty Danek, Cc tc phm ca J. I. Kraszewski 1859-1872 [Wroclaw, 1957])

Kraszewski, bn thn ng l mt nh hu c ca trng phi theo hng c lp kin nh, ch ra nhng hn ch ca s ha gii v ng ranh phn chia gia tha hip v s t chi. Khi xem xt nhng xut chnh tr ca Pawel Popiel ngi ta khng th ni chc chn liu v trng lo nht ny ca ch ngha bo th Galician vt ng ranh hay khng. Th nhng c v khng th bn ci rng nhng ngi tin khng ch vo s ha gii m vo s u hng tm thy trong cc bi vit ca Popiel s bin minh thc h cho ng x ca h. Cng c th ni iu ny cho chnh tr ca tt c nhng ngi m coi nhng li ch khc nhau ca quc gia Ba Lan v nn qun ch o l nh nhau. Popiel, khng vi xt on tng lai, dt khot bc b bt c hnh thc hot ng chnh tr no y v by gi m thay th nhng li ch trc tip ca Vienna v lm cho Galicia

237

thnh mt Piedmont* Ba Lan (y l ngha ca nhn xt v im ta ca Archimedes). V y l ni s bt ng gia Popiel v Htel Lambert xy ra. Nhng ngi suy lun theo cng li nh Popiel, Ludwik Bystrzonowski, cng s thn cn ca Czartoryski vit, khng hiu lp trng ca h. H l nhng ngi Galician v khng phi nhng ngi Ba Lan (c trch trong J. Zdrada, Thi tranh ti tranh sng ca Czartoryskis, p. 100). V nhng ngi khc, c th ni rng cn nhiu hn l nhng ngi Galician, h l nhng thn dn ca quc vng o. Th d c in v mt ngi theo ch ngha chnh thng v nh i quc o nh vy l B tc Kazimierz Starzenski, cu i t ca qun i o. Nm 1849 Starzenski tham gia n p khi ngha Hungary, v mi lm nm sau ng c tn vinh vi mt thng bo t Hong Franz Joseph v s chng t lng trung thnh ca ng trong Khi ngha 1863. Trong thi gian xung t Italy-o Starzenski a ra ngh cng khai thnh lp cc phn i tnh nguyn ca nhng ngi Cracov Galicia chin u cng qun i o. V sng kin ca Starzenski, Wladyslaw Czartoryski trnh by quan im ca Htel Lambert. i vi nhng ngi lu vong ng khuyn s thn trng, s kim ch, v s nhn ni trong k vng nhng thay i v tnh hnh chnh tr. ng vit: Khng, khng c ch no cho l c Ba Lan trong s by binh b trn ca chu u hm nay. Dn di c, m, d sao i na, lun lun bo v li ch ca ton b Ba Lan, s khng v cha th gn bn thn mnh vi bt c bn no trong chin tranh v, bt chp hng m theo n c th theo, phi ch i mt cch kin nhn v bnh tnh. Li khuyn ny cho nhng ngi lu vong l mt lun chin p m chng li b phi cp tin ca ngi di c, m ang ln k hoch thnh lp cc i qun Ba Lan bn pha Italy. Czartoryski thn trng nu ra mt s phn bit gia nhng ngha v ca nhng ngi lu vong Ba Lan v ca nhng ngi Ba Lan x Galicia:
Cc s on tnh nguyn Galicia l mt vn khc bi v ch Galicia th c nim tin ln tnh quc gia u khng b chnh ph e da. ng hn, Galicia c ph cho cc nh ch m ha cho n mt i sng quc gia
*

Piedmont l vng ln th 2 trong 20 vng ca Italia, c coi l bn p cho s thng nht ca Italia (1859-1861) sau nhiu cuc chin tranh tht bi chng li ch o cai tr trc .

238

y hn. . . . Nu gi nh ti l mt cng dn ca Galicia, ti s lm mi th c th duy tr h thng hin tn. Cc chnh tr gia Galician ngy nay ang ot c lnh th Ba Lan . . . v bng cch y duy tr c mt c s cho nhng hy vng c p nht cho tng lai. y l th quan trng nht c th lm c cho s nghip dn tc. (Czas, 5/31/1866, c trch trong J. Zdrada, Thi tranh ti tranh sng ca Czartoryskis, p. 117)

Trong vic by t cng lnh ca mnh v s ng h nn qun ch o, lnh t ca Htel Lambert khng h ng nht mt cch v iu kin vi chnh sch ha gii Galician. Cm t Nhng hy vng c p nht cho tng lai rnh rnh bt ha vi nhng nhn xt ca Pawel Popiel v im ta ca Archimedes. Ln lt, s ng h v iu kin cho hin trng ca Vienna dt khot mu thun vi t duy ca cnh t do ca nhng ngi ha gii Galician do Franciszek Smolka lnh o. Smolka ng h vic to hnh li nn qun ch t mt nn qun ch nh nguyn (o-Hung) thnh mt lin bang, cng nh mt lin minh gia Ba Lan v cc quc gia b chinh phc khc nhn danh cc gi tr ph qut ca phng chm V quyn t do ca cc bn v ca chng ti. Smolka l mt ngi chng-khi ngha, nhng ng khng t b truyn thng cng chng t b t tng ch quyn. V vn ny ng thng nht vi Htel Lambert. Nhng ng khc h trong lng tin ca ng rng s t b sn sng chin u cho nhiu s t tr hn, tt c v mt tm nhn o tng v s hp tc hi ha vi Vienna, s dn n ch ngha tht bi. Smolka tin rng ch vi s gy p lc ln chnh ph trung ng cng vi p lc ca tt c cc sc tc th nhng ngi Ba Lan mi s c kh nng nhn c mt tha hip thun li. ng khng tin vo s gip ho phng v t t ca cc nh ngoi giao o n p li s trung thnh Ba Lan i vi nn qun ch ca h. Trong chnh tr, chng ai c hng dn bi tnh cm, t bo ca nhng ngi ha gii-dn ch, Gazeta Narodowa, Cracow vit. Hong t Czartoryski c th tin vo tnh hiu qu ca tnh cm, nhng chng ta khng bit nn ngoi giao no nh vy (Gazeta Narodowa, 5/31/1866, c trch trong J. Zdrada, Thi tranh ti tranh sng ca Czartoryskis, p. 118). Nhng ngi lu vong i li lnh th lp lun theo cch tng t. i vi h, nh i vi Smolka, mt lin minh vi cc quc gia b o cai tr l quan trng hn s lin minh vi gii quan liu quc Vienna. Smolka v Popiel bt ng v nhiu vn . Ngoi nhng vn c nhc n ri, h cng c nhng lng tin x hi khc nhau.

239

Smolka l mt nh dn ch cn Popiel l mt nh bo th cp tin. Nhng h thng nht v mt vn : c hai chp nhn tng v cng vic hu c. tng ny cng c chia s bi cc nh bo th thuc th h tr ln, nhng ngi trc ng h mt cuc khi ngha v nhng ngi c bit n nh Stanczycy. Jzef Szujski, mt trong nhng lnh t ca phi ny, vit:
Ngy nay, sau khi s gii phng hon tt, chng ta c mt tnh th ni m mu l hon ton sai, trong khi chin lc cng vic hu c l hon ton ng! . . . Con ng pht trin quc gia hu c bnh thng, con ng m u trt t x hi tip theo s gii phng v cc quyn ngang nhau, l hon ton ng. Trong cc lnh vc chnh tr, x hi, v kinh t chng ta phi bt u mt cch ci m v cng khai s dng tt c nhng lc mi c sn cho chng ta ty s dng, bin chng ta thnh mt nhm nhng ngi ca cng chng c knh trng vi s tin cy ca quc gia. Quc hi, cc nh ch cng, cc hip hi cng: nhng th ny to thnh khung kh ci m, hp php ca chng ta m phi bao hm tt c hot ng cng ca chng ta, v bn thn cc c quan ny khng c tham gia vo nhng hot ng vt qu lnh vc chng c php.

Szujski bin minh s ng h o theo cc phm tr a chnh tr: Ngy nay ai phn i hng ca nhng ngi Ba Lan o, hng ca cng vic hu c trong tng lai c th thy trc c, th l ngi ang trc tip ng h Moscow bt lun anh ta thch vic hay khng (Jzef Szujski, V Brochure ca ng Pawel Popiel, pp. 281284). Qua thi gian, cc l l phi-a chnh tr t ra quan trng hn, v nhng ngi bo th Galician cng chun y s hp tc vi cng quc chia ct Vng quc Ba Lan. H bin minh vic ny bng mi quan tm ca h duy tr trt t x hi. V l do ny v nhng l do khc tiu lun ca Szujski, Vi S Tht v Lch s ca Chng ta, gp phi s ph phn gay gt t nhng ngi lu vong. Nh bo bo th b ln n v s lc hu v s sn sng tha hip. Nhng ngi ph bnh ng n t nhiu phi chnh tr: bn cnh Tokarzewicz, l Julian Lukaszewski; bn cnh Agaton Giller, l Jzef Ignacy Kraszewski. Gia nhng ch th ca Szujski l nhng ngi tin vo cng vic hu c, nhng hiu n theo cch hon ton khc. Bn cht ca s bt ng gia cc chng trnh khc nhau c bn ny c thu tm mt cch kho lo bi mt nh bo lu vong, ngi vit rng ngi theo thuyt hu c Ba Lan mun cng vic

240

c tin hnh bn trong cc gii hn do lut ra vi mt mc tiu m mt trong u, cn ngi lu vong theo thuyt hu c-i li lnh th th mun cng vic c tin hnh vi mt mc tiu tc th trong u. . . . Chng ta gi rng cng vic hu c di lu c tin hnh theo cch sao cho cuc khi ngha tip theo bt gp khng phi nhng tr ngi v nhng kh khn, m nhng d b o c v vt cht (Niepodleglosc, 4/20/1867, c trch dn trong J. W. Borejsza, S Di c Ba Lan , pp. 225-226). iu ny ni r mt s khc bit cn bn: Nhng kh nng ca hnh ng l g, v nhng gii hn ca n l g? V c: Nhng mc tiu ca cng vic hu c l g? Theo Szujski, cc gii hn c nh du bi cc lut v cc quy ch hin thi. Cc chnh tr gia Ba Lan nn hnh ng bn trong ranh gii ca lut, v tt c nhng hot ng khc c th gi ln bng ma ng ngi ca m mu chnh tr. Tc hi ca liberum conspiro (t do m mu), i vi Szujski, ln hn rt nhiu tc hi ca mt s sn sng qu mc cho tha hip v s trung thnh qu th vi quc vng ca nc chia ct. Tc gi ca Vi S Tht. . . s cc nhm bt hp php t gio dc do cc sinh vin vn hnh hn nhng sng kin ca B tc Starzenski, m i qun ca ng c t trn cc i qun ca Henryk Dabrowski trong cc bi bo trong Czas (t bo ca nhng ngi bo th gi). Szujski ng h hng thn o v nhng l do tng t nh cc l do xc nh chnh tr ca gii Htel Lambert; tc l, ng bin minh s la chn ca mnh vi mt khi nim c bit ca cc chnh sch chngNga. Nhng ng khng kt lun mt cch r rng v dt khot rng ch quyn cho nhng ngi Ba Lan l mc tiu ca nhng hot ng ng ng h. C ng ln nhng Stanczycy khc u khng th thuyt phc nhng ngi Ba Lan rng h phn u v t cch nh nc Ba Lan c lp; thay vo h trnh by nhng tng khng r rng v gii php o-Ba Lan. iu ny c dng nh mt phng thuc cho s tn ti quc gia b e da. Qua thi gian, nhng ngi Stanczycy tr nn trung thnh vi ba cng quc. p li s tin ha ny ca nhm Cracow, Agaton Giller, ngi cn xa mi cp tin, tn cng h mnh lit:
Chng no chng ta cn trung thnh gn b vi ngn c c lp, t do, v s thng nht ca Ba Lan, th s nghip ca chng ta s cn hng mnh v quan trng i vi quc gia v th gii. . . . C kh nng bo v quc gia Ba Lan

241

ch di ngn c ca chnh tr v nh nc m khng c n, th s bo v s khng thnh cng. (Agaton Giller, V Tinh thn N l v nhng k Xu nnh [Brussels, 1879], p. 122)

Giller vit nh th v chnh tr ca nhng ngi Stanczycy:

Tinh thn n l ging bnh dch hch. Mt khi n thm nhp vo linh hn ca mt ngi, n khng cn c th c y ra na. N n mn ht c quan o c ca anh ta v ph hy trong tri tim anh ta tt c ngha ca s tht, phm gi, v tnh cao thng. . . . Ngi m cho bnh dch hch vo tm hn mnh ch c th l mt k xu nnh hay mt cnh st. Anh ta s l mt k xu nnh i vi k mnh, cho d anh ta mc o ca ngi qu phi v m lng th v mang thanh gm cong c k tha t t tin ngh s ca anh ta; anh ta s l mt cnh st trn ngi yu, cho d anh ta mang ngh ca mt bin tp vin hay mt o chong ca hc gi! Tinh thn n l l cn bnh sa a m ton b cc quc gia khng chng ni. Cn bnh ny l c bit nguy him i vi cc dn tc b giam cm b cc cng quc nc ngoi cai tr. nh hng ca tinh thn n l c kh nng m ng cho nhng k xm chim thn tnh Ba Lan v mt o c. (Ibid., pp. 143-144)

Tt c nhng ngi theo thuyt hu c/lu vong v c bn theo cng ng li nh Giller. H coi khi nim cng vic mc c s nh mt ci xu gy ra bi tnh hnh ni b c th (nhng s tn ph ca cuc khi ngha tht bi) cng nh bi tnh hnh bn ngoi (s thiu vng hon cnh quc t thun li). Thuyt hu c l mt hnh thc hot ng m s dn n c lp. Nh th ngi theo thuyt hu c/lu vong khng th chp nhn s tun th php lut, v ci l hp php c tuyn b bi s lp php nh vy ca k xm lc v hp vi li ch ca cng quc xm chim. Tiu chun chnh phi khng l s tun th php lut m l thc t. Din t mt cch c ng hn: nhng hot ng c quy nh v c ng h l nhng hot ng m c im tham chiu ca chng khng phi l lut c trnh by bi k xm ln ph hp vi l tr ca k xm ln v nh nc, m ng hn l nhu cu ca nhng ngi Ba Lan cho mt s tn ti c lp. Nhng hot ng cng c xc nh ph hp vi hon cnh cho hot ng thc t, cho d chng c mu thun vi lut hnh s o, Nga, hay Ph. Chng no m anh ta cn mun ch t trung thnh mt cht i vi vai tr ca anh ta vi t cch ngi lu vong, khng ngi lu vong no c th t b tng c lp dn tc i ly mt s lin hip vnh vin theo bt c hnh thc no vi bt c cng quc chia ct no, khng quan trng cng quc t ra khai

242

phng v khoan dung th no i vi nhng ngi Ba Lan. Khu hiu Polonia irredenta i li Ba Lan phi xut hin trn l c ca tt c nhng ngi lu vong; tng ny phi c trnh by li ln na, tuyn b li v gii thch li ht ln ny n ln khc. Trong s cc nh bo lu vong ti trch dn, Agaton Giller l mt trng hp c in ca nh lu vong can m ngi kin nh gi gn truyn thng ch quyn v khi ngha. khng phi ngu nhin: ch nhng ngi lu vong can m nui dng tiu chun c bn ny ca t tng v tng lai ca Ba Lan v phong tro v c lp. Tiu chun bao gm (v ti n gin ha mt cch t nhin vn ny): s ca ngi lch s Ba Lan; mt tm nhn v Ba Lan trc khi b chia ct nh mt c o ca t do, cng l v s khoan dung; s chp nhn vai tr lnh o ca gii qu tc; v s khng nh hon ton tt c hot ng i li lnh th: m mu, mu , v ni dy. Mt thnh t quan trng khc ca chun mc ny l m hnh, c to nn bi vn hc lng mn, v tm tnh anh hng ca ngi yu nc Ba Lan. Ngi ta c th quan st thy mt s xt li no trong thi ca nhng ngi lu vong sau Khi ngha thng Ging lin quan n s ca nhng truyn thng c hnh dung theo cch ny. Nhng s xt li c tin hnh t ba quan im t tng, m cho ngn gn c th c gi l bo th, t sn, v bnh dn. Nhng ngi bo th, tp trung quanh Htel Lambert, coi ton b truyn thng Ba Lan v khi ngha mt cch ph phn, thy nhng kha cnh ca cch mng x hi trong mi c gng ti mt cuc ni dy. Theo h cuc Khi ngha 1863 v c bn l mt s bng n x hi, v khng phi mt cuc u tranh dn tc (J. Zdrada, Thi tranh ti tranh sng ca Czartoryskis, p. 53). Tt c nhng hot ng m trong qu kh dn n nhng cuc ni dy, cng nh bn cht ca o l Ba Lan m i hi s tham gia vo cc cuc ni dy, ng b xt x mt cch gay gt. Walerian Kalinka, ngi chia tay vi nhng tng chnh tr ca Czartoryskis v chia s gio l bn kia ni ca Cng ng Phc sinh, thm ch cn i xa hn trong nh gi ca ng v qu kh ca Ba Lan. ng vit trong mt bc th gi Wladyslaw Czartoryski:
Mt quc gia m nghim khc vi mnh gi ln s tn trng trong nhng ngi quan st, nhng khi n gieo nhng o tng h ch nho n. Chng ta

243

 ln n nhng k th ca chng ta v mt trm nm gy ra s suy sp ca Ba Lan. Chng ta rt ra c bi hc g t ? Chng ta ch xoay x la di mnh. Chnh chng ta l nguyn nhn ca s suy sp ca Ba Lan; ch chng ta c th ko n ln nu, vi s n nn trong tri tim chng ta, chng ta th nhn nhng sai lm ca mnh. (J. Zdrada, Thi tranh ti tranh sng ca Czartoryskis, pp. 48-49)

Kalinka, trong ci nhn ht sc tiu cc v ph phn v qu kh ca Ba Lan, ph hp vi kin cp tin ca cnh t lu vong. Mt th d v thuyt cp tin ny l bi bo c ta 300 Nm Trc, c ng trong t Le Peuple Polonais (Nhn dn Ba Lan), mt tp ch gn mt thit vi Hi Dn ch v Ludwik Mieroslawski. N ph phn nhng l k nim Lin hip Lublin [1569] c Ba Lan v nc ngoi. Jzef Hodi-Tokarzewicz, mt ngi xut nhng nguyn tc ca thuyt cp tin x hi, l mt trong nhng ngi phn i bi bo ny. V Hodi thng tin mt phin bn ta-x hi ch ngha v theo ch lin bang ca truyn thng Jagiellonian, ng phi bc b nh gi tiu cc v s kin quan trng sng cn ny trong lch s ca cc mi quan h Ba Lan-Lt vi. iu ny khng ni rng Tokarzewicz l tng ha qu kh ca Ba Lan. Trong mt bi bo c ng trong Gmina v c tiu Qu kh v Tng lai ca Ba Lan, ng vit:
Chng phi lch s ni a ca Ba Lan mt mt l mt chui khng dt ca s suy i n n nht v s v chnh ph xu xa nht ca gii qu tc, v mt khc l s giam cm khng khip nht v s khn kh en ti nht ca giai cp nng dn? Chc chn, l khng th thy trong n nh sng lp le nht nht ca tnh anh em m c th ngn nhng k cai tr khi vic y nhng ngi b tr xung hng sc vt v vt. . . . Qu kh ca gii qu tc l mt nm m to; trong s cung tn v in lon ngi dn bng b ngi m ny v cho gi thi bay tro t m m ca nhng k p bc h. Gii qu tc v nhn dn ca chng ta tri theo hai dng tch bit, hng theo nhng hng khc nhau trong chn th k. (Gmina, no. 1/1866, c trch trong Nhng ngi Dn ch Cp tin Ba Lan , pp. 48-49)

C th thy nhng tng tng t trong nhng bi vit ca mt ngi lu vong cp tin khc, mt nh hot ng xut sc ca Gia nh Cng ha Ba Lan, Ludwik Bulewski. ng vit:

244

Hai con ng dn ti hai th gii m trong Ba Lan c th tm thy ch cho mnh. Con ng c y s phn bi, ci c, tr gian tr, hoang vu v o tng: con ng mi l thng, sng sa, rng ri, v c bao quanh bi khng kh trong sch, ti mt v lnh mnh. Trn con ng c chng c g cho Ba Lan ngoi s gh tm, hn th, v s th ; trn con ng mi, nhng ci m anh em ch i n. . . . c gy cm hng bi bn nng ch k ca s t-duy tr, th gii c cho Ba Lan b xa khi bn , trong nim tin rng bng cch xa tn n i, n s ph hy cc quyn ca n v s mng ca n. (Rzeczpospolita Polska , no. 2/1869, c trch trong ibid., pp. 128129)

S l tng ha ca Tokarzewicz v qu kh di nh hng ca cc tng ca Lelewel v ti sn cng x b gii hn u Thi Trung c. Nhng tng ca Bulewski tng t:
nh ch gc ca x hi chng ta khng bit n nn qun ch no, s tha k no, h thng th bc giai cp no, c quyn no; chnh l ngi cng ha theo ngha y ca t ny, da trn nguyn tc bnh ng trong s on kt, v t n nhng mc tiu o c ca dn tc bt ngun. Tnh on kt ny, c nng cao bi s gio dc, bin thnh tnh on kt gia nh thc s ca tnh yu t quc. . . . V cng th ngi Ba Lan chn chnh, bn a ngi khng cho bn thn mnh b tc mt tnh dn tc, yu Ba Lan khng trong mt ng cp m trong tt c nhng ngi con ca n, bt chp gia nh, xut x x hi, giai cp hay nim tin ca h. (c trch trong ibid., pp. 165-166)

Bulewski kt thc cc l l ca ng th ny:

Hy ngng chi tr t ng v chm dt s ma mai b lm dng v m mu: rng tt c chng ta u cn Ba Lan! Bi v tt c nhng k phn bi Ba Lan bt u vi Targowica v nh vua ca n v kt thc vi nhng Czartoryski v nhng Wielopolski cng tht ln v vn ang tht ln rng h cn Ba Lan! Chnh h l nhng ngi dn chng ta n Ba Lan dc theo nhng con ng ring ca h, qua nhng Petersburg, Paris, Rome v Istanbul, v ngy nay h mun cu Ba Lan qua Vienna. Chng ta hy kin quyt y sang mt bn nhng k o c gi ny bi v con ng m dn ti Ba Lan i qua ch Ba Lan, dc nhng con ng Ba Lan. (c trch trong ibid., p. 186)

Din gii lch s ca dn tc theo cch ny, Bulewski nhm nh b phi qu tc-ngoi giao. Phn u cho s t ch Ba Lan t Bulewski gn vi nhng tng ca nhng ngi lu vong theo thuyt hu c nh Julian Lukaszewski. Ngi ta c th d dng thy s nhn mnh mt cch mnh m chng-gii qu tc v chng-lng mn

245

trong nhng vn bn ca Lukaszewski m ti trch dn ri. tng rng con ng cu dn tc khi s giam cm nm khng ch m mu v khi ngha m c trong hot ng cng nghip v gio dc c th thy trong ph phn ca ng i vi tm tnh b nh hng bi thi ca lng mn. Karol Swidzinski, ngi trong thuyt cp tin ca mnh gn vi Jaroslaw Dabrowski, lp lun theo dng tng t. Lukaszweski v Swidzinski bc b cc m hnh lng mn ca ch ngha yu nc v tm tnh lng mn; trong im ny h hi t vi nhng ph phn bo th v ch ngha lng mn, cn trong s ph phn gii qu tc h ging ngi lu vong v Swidzinski, n l giai cp t sn; cc nh dn ch cch mng, trong khi , thy nhng ngi lao ng ca cc th trn v cc lng nh ct li ca quc gia. Thc tin ca cng vic hu c, c din gii theo cch no i na, dn dn tr thnh mt tt yu cho nhng ngi Ba Lan. Sau tht bi ca Php trong nm 1871, khi nhng hy vng cho mt s ci thin v tnh hnh quc t cui cng b b ri, cng lun Ba Lan, k c dn di c, bc l mnh m s ng h cng vic mc c s. Vic ny c thc hin theo nhng cch khc nhau. Julian Lukaszewski, ngi b kt n lu y, trong cc nm 1870 v 1880 tip tc gn tm quan trng cho hot ng yu nc gia nhiu cng nhn v th th cng Ba Lan Rumani, theo Jerzy W. Borejsza (S Di c Ba Lan, p. 226). Cng chnh m ng to ra kit tc ca mnh, Th vin Ba Lan, m mun hn c trao cho Hi Vn hc Thng Silesia Bytom. Nhng ngi quanh Htel Lambert dn dn tham gia vo nhng hot ng ca phe ha gii-bo th Galician v thc hnh m hnh cng vic hu c c trnh by bi Szujski trong Vi S Tht. . . . Sau Sedan, s dng bt ca cc b h ca Hong t Czartoryski nhng ngi sau ny tr thnh nhng ngi Stanczycy (Wodzicki, Tarnowski, Kozmian), h chp nhn chnh tr ca b ba trung thnh v bng cch t b ng li chnh tr ca Hong t Adam Czartoryski m c theo ui mt cch nht qun trong nhiu nm vi nhng vn may thng trm. H mt s quan tm n s tham gia ca Ba Lan vo tr chi ngoi giao v trong vic bin i sn khu chnh tr u chu. Khi h c tham gia vo chnh tr quc t th nh cc thn dn ca nn qun ch o. Nhng ngi xung quanh Jaroslaw Dabrowski (th d, Karol Swidzinski) cng thng theo nguyn tc cng vic hu c. Sau

246

1871, Swidzinski, cng vi Pelagia Dabrowska (v ca Jaroslaw), tr v Galicia v tham gia vo cng vic c s . Nhng phi nhn mnh rng trong nhng hot ng chnh tr ca mnh Swidzinski gn Franciszek Smolka hn l vi nhng ngi bo th Galician. S tin ha m Karol Swidzinski v bn b ng tri qua minh ha s phn ha m phi xy ra trong cnh t lu vong. Quay v Ba Lan Swidzinski chn chp nhn thc t v t b vic thc hin ngay nhng khu hiu x hi cp tin cho nhng hot ng phc li c th. Nhng ngi khc, m chn s phn lu vong, tip tc chuyn sang cnh t, sm hay mun u lin kt bn thn h v hp tc vi Quc t [cng sn]. Walery Wrblewski l mt th d in hnh ca nhm sau. Nm 1874 ng xc nh tn iu ca mnh bng nhng t sau y:
Ngy nay, mi ngi lu vong Ba Lan m khng cm thy gn b vi giai cp lao ng v khng nhn ra rng s nghip ca giai cp ny l s nghip ca chnh mnh, th hoc l mt ngi gio quyt hay l mt ngi ngu dt. Trong c hai trng hp anh ta ng b khinh mit, trong c hai trng hp anh ta l mt ngi phm ti chng li dn tc ca chnh anh ta.

Trong mt c gng tr li cu hi: Ai l mt ng minh ca s nghip Ba Lan? Wrblewski vit:

nc c c mt ng duy nht m chn tht ng tnh vi s nghip Ba Lan v sn sng ng h n: ng ca nhng ngi cng nhn. o . . . ch ng x hi-dn ch l c kh nng mang li s hi ha gia cc dn tc Slavic thng nht di s cai tr o. . . . Php, ni tnh trng v chnh ph ng tr gia cc ng c, ng ca nhng ngi cng nhn l ng duy nht ca hy vng. . . . Ch ng ny c th l ng minh ca chng ta. Nhng chnh sch trc y ca chng ta c kh nng lm v mng chng ta vi tt c cc ng Php m chng ta lin minh vi: tt c h u nh la chng ta. Nhng ngi Ba Lan m by gi s ng di ngn c ca dn ch x hi c th hon ton tnh n ng ca nhng cng nhn Php, m s khng bt lng vi h bi v nhng mc tiu chung ca chng ta. Lin quan n Nga, chng ta phi cng khai th nhn rng ng duy nht c bt c tm quan trng no i vi chng ta l ng cch mng-x hi; chng ta phi lm vic cng vi n nhm y nhanh s lt quan trng n cc quc gia Ba Lan v Nga. . . Chng ta khng c sc mnh ln, nhng nhng l tng ca ch ngha x hi c vit trn l c ca chng ta sng chi hn v bao la hn cc l tng ca ca nn dn ch t do. S nghip Ba Lan l s nghip x hi ch ngha, v khng phi vi vic thay mt v vua bng mt v khc. . . . V bn thn ti, trong khi ti t lng tn knh cha ng chng ta, ti s ch thn theo tm

247

gng ca h chng no ti cn sng. Khng n nhng k o ng nhng ngi, ging nhng a con gh tm, vt d dng nhng nhn vt quan trng ging chim ng ca qu kh, nhng ngi lnh ca cch mng x hi s tin ln pha trc.

Nhng suy ngm trn c din t theo ngn ng ca nhng ngi x hi ch ngha cch mng nhng ngi m nh cu dn ch x hi Walery Wrblewski kt giao. Trong s tin ha ny nhng l tng ph qut v tnh anh em ca cc dn tc c thay th bng mt chng trnh quc t ch ngha c th ca s hp tc gia cc ng cng nhn. tng v mt cuc khi ngha dn tc bin thnh nguyn tc ca cch mng x hi; tng v ch quyn quc gia nm trong khu hiu chung hn v to ra cc cng x x hi ch ngha. Chng trnh mi ca Wrblewski tuyt giao hon ton vi chun mc kinh in ca thuyt phc hi lnh th Ba Lan, nhng khng t b tng ch quyn. Ba hng ca ch ngha xt li lch s Ba Lan n gin l ba cch suy ngh bn trong nhng gii hn ca mn tng li hc dn tc. Li mt ln na chn l c c khng nh: suy ngm v lch s n gin l mt phn ca nhng suy ngm v hin ti v tng lai. Thuyt phc hi lnh th m gii hn s lp k hoch cho nhng cuc khi ngha v v nguyn tc bc b cng vic hu c ngang vi ch ngha phiu lu. Thuyt phc hi lnh th m thiu mt chng trnh thay i x hi, mt chng trnh cho vic gio dc nng dn v ngi ngho th, chng c c hi no hot ng hu hiu cho s c lp. Cc chng trnh cho u tranh x hi m xa ri nhu cu xy dng cc nh my v hin i ha nng nghip, pht trin trng hc v dch v y t, b qua nhng thc t quan trng v ct yu v lm cho cuc u tranh v cc l tng x hi kh hn thng. Nhng mt chng trnh v cng vic hu c m t b cuc u tranh cho mt Ba Lan c lp v cho ci cch cc mi quan h x hi [ch] c dng nh s bin minh cho tnh th ng ca ch ngha tun th. Thuyt hu c m [ch] gii hn mnh hot ng kinh t hay dch v hnh chnh bin thnh thc h ca nhng k tham danh vng ch k, nhng ngi che y s trung thnh ca h i vi cng quc chia ct di ci lt ca trit hc lch s yu nc gi. Warsaw, 1975

248

249

1863: Ba Lan di Con mt Nga

Tip theo tht bi ca Khi ngha thng Ging [1863] chng li s cai tr Nga, chnh sch sa hong i vi nhng ngi Ba Lan l mt hm s ca hai xu hng mu thun nhau trong elite quyn lc Nga: bo th v thn-Slave (Slavophile) cp tin. Nhng ngi bo th, gia h l thng c ca Vng quc Ba Lan, Fdr Berg, nhm tiu dit phong tro phc hi lnh th bng tri buc cc giai cp hu sn Ba Lan vo quc Nga. Lin minh ny chng li cch mng x hi v v s bo v trt t hp php l bo m s yn lng trong vng quc. i vi nhng ngi theo ch ngha chnh thng Nga, nhng ngi tha k tr tu ca truyn thng Lin minh Thn thnh, th Khi ngha thng Ging l bin th Ba Lan c bit ca bin ng x hi. Mikhail Nikolayerich Muravyev, K treo c, ngi phc v vi t cch thng c Vilna, trong nht k ca mnh li cho bn qun thn theo ch ngha chnh thng bo th v s thiu nht qun v ch ngha t do trong cch x l ca h i vi nhng k phin lon Ba Lan. Du kh n th no gi Muravyev l mt ngi thn-Slav (ng ta hon ton n gin l mt tn sen m ngu n v c c cai tr bng s th s v s bi ngoi), phi ni rng v cc gii php cho vn Ba Lan ng hon ton thng nht vi y Ban Hnh Chnh ca Vng quc Ba Lan, m c iu hnh bi nhng ngi thn-Slav. Muravyev vit th ny v nhng ch th ca ng, nhng ngi bo th Petersburg:
Ai cng bit rng a s tng lp qu tc Nga, c gio dc v nhng t tng u chu v khng c s tn trng no i vi tn gio Nga hay t quc, lun lun hnh ng m khng c nim xc tn v ph hp vi hng chi phi phng Ty. i vi h nc Nga v Chnh thng gio khng tn ti; h l ngi theo ch ngha th gii, nht nho, v khng nhy cm vi ci l tt cho nc h; ci quan trng nht i vi h l li ch ring ca h v bn thn h. Nhng chc sc chnh ph nh th m vi h ti phi tin hnh cuc chin u thc hin h thng hot ng ca ti.

Theo Muravyev,
Cc nh hot ng chnh ph hng u mun dn in h vo mt h thng mi v tng n x. . . . Tnh khng bit lo xa, hay ng hn s m qung, ca nhng ngi ty tng ca hong ht sc ln, v s gn b ca h vi

250

nhng l tng u chu th ch tri hn cm gic yu t quc ca h . . . n mc h quyt nh c gng ht sc phc hi cho cc vng ty bc tt c nhng c quyn ca h trc kia ca chnh ph, cho s tuyn truyn Ba Lan c kh nng hot ng t do, v cho php dn tc Ba Lan pht trin mnh hn. Trong s m qung ca mnh h khng tha nhn nc nh Nga v phn u . . . cho n s t tr tuyt i, ph hp vi nhng nh ca Wielopolski.

Valuyev, b trng ni v, c Muravyev m t nh mt ngi khng c ti nng, nhng l mt ngi theo ch ngha th gii bit mt t tng v mong mun duy nht: c c danh ting v s cng nhn t chu u, ngay c c hi cho nc Nga. Dolgorukov, ch huy lc lng sen m, l nt ngi thng thn v tt, hin dng cho quc vng, nhng, v tnh cch yu ui v tr tu b ca ng ta, ng b tng th gii ch ngha p o. Gorchakov, b trng ngoi giao, s nhng b chu u khi n thi hnh ng, v ng ta v c bn trung thnh vi h thng ca Valuyev. Ngoi ra, Tolstoy, b trng bu in, cho d ng ta khng c nh hng no ln nhng vn ca nh nc, trong nhng cuc m thoi ring ca ng vi sa hong lm hi n s nghip Nga bng cch th duy tr mt h thng u i cho nhng ngi Ba Lan. Muravyev dn mc tt c nhng chnh tr gia ny l nhng ngi theo ch ngha th gii v ng h Ba Lan trong triu nh Nga. Ch ngha th gii ca h gm vic tnh du cn trng n d lun phng Ty, trong khi chiu hng thn-Ba Lan ca h l vic h ng h trong mt lc chng trnh ca B tc Wielopolski, ngi xut mt chnh sch ha gii vi nhng ngi Nga i li s t tr hn ch cho Ba Lan. Rt cuc, cc gii bo th cn nhc kh nng to ra phin bn tha hip no ca chng trnh ha gii ca b tc ngay c sau cuc khi ngha, nhng tt c vic ny vn trong phm vi ca nhng k hoch khng nh r. Mt xu hng khc, trit thn-Slav, tr nn chi phi, m nhng ngi tiu biu ca n Milyutin, Cherkasski, v Samarin l nhng ngi ch huy ca y ban Hnh chnh. S c sau y minh ha ng bn cht ca s bt ng gia hai xu hng. Yuri Samarin (t 1845 n 1848) l mt thnh vin ca mt y ban c bit ca chnh ph c yu cu xem xt cc mi quan h x hi v dn tc trong cc nc Baltic do Nga chinh phc. Nhim v ca Samarin sinh qu vn chng trong cc Bc th ca

251

ng t Riga, m t tng quc v dn tc ch ngha ca n nhm nh tng lp qu tc cai tr, cc cha t phong kin c. Samarin buc ti chnh quyn ca cc nc t b chnh sch Nga ha vis-vis (i din) vi nhng ngi c v khng bo v cc nng dn Estonia v Latvia, nhng ngi b cc cha t c bc lt. Samarin cho rng lin minh mt thit ca chnh quyn Nga v tng lp qu tc c dn n vic t b s ng ha dn tc ca cc nng dn. Cc lun ca Samarin chc tc thng c Riga, v tc gi b b t. Vn ny c a n bn thn hong . Trong i thoi ca ng vi Samarin, Nicholas Nht ni, gia nhng th khc:
ng khu gi s th on ca nhng ngi c i vi nhng ngi Nga, tha Ngi, ng lm cho h xch mch vi nhau khi ng nn ko h li gn nhau hn. ng tn cng ton b cc giai cp phc v chng ta mt cch trung thnh: bt u vi Pahlen, ti c th lit k mt trm nm mi v tng. ng mun dng v lc bin nhng ngi c thnh nhng ngi Nga, vi thanh gm trong tay ng, c nh ng l Muhammad; nhng chng ta khng c lm vic ny, chnh xc bi v chng ta l cc Kit hu. . . . ng nhm trc tip vo chnh ph: ng mun ni rng t thi Hong n Peter Nht tt c chng ta b vy quanh bi nhng ngi c v rng bn thn chng ta b c ha. ng phi hiu rng nhng g ng lm: ng huy ng cng chng chng li chnh ph, v vic ny dn n mt s lp li ca cc s kin ngy 14 thng Mi hai. [The "Decembrist" revolt of 1825]

S gia Andrzej Walicki m t mt cch chnh xc s tranh ci trn nh s chm trn ca ch ngha bo th dn tc ch ngha vi ch ngha bo th chnh thng ch ngha truyn thng. i vi nhng ngi bo th truyn thng tng lp qu tc phc v nh ngi bo m cho trt t x hi; v tr x hi quan trng hn xut x dn tc hay tn iu. Nhng ngi thn-Slav tin rng giai cp x hi bo m trt t l nng dn Nga, theo Chnh thng gio m khng b vn minh u chu lm h hng. S xung t ny su sc thm khi nhng phng tin gii quyt vn nng dn trong ch c tho lun. Nhng ngi thn-Slav k c Milyutin v Samarin th thuyt phc Sa hong Alexander nh i theo nhng t tng cp tin v gii phng v ban quyn bu c. Nhng ngi bo th, k c Valuyev, ng h chnh sch hin i ha. Nhng tranh ci v mt chnh sch i vi nhng ngi Ba Lan l mt phn nh ca nhng bt ng trc . Nhng ngi bo th nhm tiu dit cc phn t cch mng;

252

nhng phn t m nhng ngi thn-Slav mun tr tit l ngi Ba Lan. Xu hng thn-Slav c ng h bi ngi bt ca nh vn Mikhail Nikiforovich Katkov, mt ngi theo vn minh phng Ty v thn-Anh trc kia, ngi by gi l mt k ci o theo ch ngha tuyt i sa hong. N cng c ng h bi nhng hot ng ca Mikhail Nikolayevich Muravyev, ngi t quan tm n nhng l lun chnh tr m ni ting v s thc hnh chnh tr ca ng. Nhng ngi thn-Slav Katkov v Muravyev c chung thi tiu cc dt khot v mi s th mt gii php tha hip ca xung t vi nhng ngi Ba Lan. Khi ngha Ba Lan, tuy vy, c hiu theo nhiu cch khc nhau. i vi cc nh bo ca phe thn-Slav, xung t Ba Lan-Nga, theo ngha su nht, l mt s xung t gia Nga v chu u. N l mt s i khng khng ch ca hai tranh lun chnh tr m ca hai nn vn minh, v Ba Lan sut lch s ca mnh l ngi i tin phong ca nn vn minh Latin-Cng gio. Chnh v l do ny, h ngh rng bo ch u chu s ng v pha nhng ngi Ba Lan. Katkov l lun theo cch khc. ng vit:
Vn Ba Lan lun lun l vn Nga. T lu ri lch s t cu hi nh mnh sng cht gia hai dn tc cng ni ging ny. . . . Cu hi m phi tr li khng phi l ai i u hay ai hng mnh hn, m l ai tn ti. Mt Ba Lan c lp khng th tn ti bn cnh mt nc Nga t-kim ch. Nhng tha hip l khng th: mt trong hai phi t b ch quyn chnh tr. . . . L khng i vi ngi Ba Lan l ngi Ba Lan, anh ta mun ngi Nga bin thnh mt ngi Ba Lan hoc khc i th hy dn v sau dy ni Ural. . . . Cuc chin u ca chng ta vi Ba Lan l mt cuc chin u ca hai dn tc. Nhng b s tha mn ca ch ngha yu nc Ba Lan l tng ng vi tuyn n t hnh dn tc Nga.

Theo Katkov, cuc ni dy Ba Lan khng h l mt cuc khi ngha dn tc! Khng phi dn tc m l gii qu tc v tng l ni ln. l mt mu ca gii qu tc v cc tu s dng Tn. Katkov gii thch:
Mu ny bt u t lu trc cuc khi ngha v trang Ba Lan. N c kh nng tm vo tay n v t chc v cc mc ch ca n tt c nhng g l bn thu, mc nt, v in cung trong x hi chng ta. Cc nh cch mng ng thng ca chng ta, c thc hay khng, tr thnh cng c trong tay n. Ch ngha vt cht, ch ngha v thn, v tt c mi loi gii phng ca chng ta . . . thy s ng h tch cc trong mu ny. . . . Nhiu hn mt

253

gio vin t do ngi truyn b ch ngha th gii hoc ch ngha v thn tr thnh mt cng c gin tip ca m mu ca gio s dng Tn v ca dn tc m o hang di t, v trong bng ti phi hoi tt c r ca i sng cng Nga.

c mt s khc bit r rng gia nhng tng ca Katkov v nhng kin ca nhng ngi thn-Slav, mc d n khng c nh hng no ln nhng chnh sch. Theo Katkov cc nh bo Php v B bo v nhng ngi Ba Lan khng nhn danh cc gi tr ca nn vn minh phng Ty (nh nhng ngi thn-Slav cho l) m n gin bi v nhng ngi Ba Lan t lt h. Jan Kucharzewski bnh lun th ny v s khc bit ny:
Nhng ngi thn-Slav thy t ca mu Rome v coi Ba Lan l mt cng c khng may ca Rome Cng gio v ca cc b h dng Tn ca n. Theo h, ch mt Ba Lan c ty khi Cng gio v vn minh phng Ty mi c th sng ha bnh vi nc Nga. Katkov tin rng bn thn Ba Lan l ngun gc ca ci xu, l k th khng i tri chung ca nc Nga, v rng trong vic ny Cng gio v nn vn minh phng Ty khng ng vai tr quyt nh. . . . nhng ngi thn-Slav thy Ba Lan nh qun tin phong ca Rome; cng lnh ca h ct vic ct t cc mi lin h ca Ba Lan vi phng Ty, v c bit trong vic dt Ba Lan khi Cng gio. Katkov coi hot ng Cng gio cng c hi cho Nga bi v di nh hng ca cc thy tu Ba Lan n ng ln bo v s nghip Ba Lan. , Ba Lan l mt cng c ca Cng gio; y, Cng gio l mt cng c ca Ba Lan.

Nhng chng ci no trong nhng s khc bit ny c bt k nh hng no ln hnh thc ca nhng gii php chnh tr c xut cho vn Ba Lan. V vn ny Katkov hon ton ng h cc chnh sch ca y ban Hnh Chnh thn-Slav. ng coi n nh mt cng c hu hiu cho vic thanh ton dt khot dn tc Ba Lan. Ngi dn thng Ba Lan, theo Katkov, khng mun s c lp ring ca h v thch ph thuc hn vo bt c dn tc khc no, d l Slavic hay c, chng no h khng phi diu hnh cng cc ng ch ca h. . . . Ch ngha yu nc Ba Lan l mt bng ma ni ln t nm m ca n. . . . Cc lc lng, m trc kia kt ni dn tc Ba Lan thnh mt, bin mt. . . . Katkov cho rng nhim v cho chnh sch Nga l thanh ton dt khot vi cc mnh v sng leo lt ca thc dn tc Ba Lan. Nhng ngi thn-Slav hiu s mnh ca h mt cch hi khc; i vi h s chin u vi khi ngha Ba Lan trn ht l mt

254

cuc chin tranh t tng. kin ca h v iu ny c Samarin trnh by trong bi Tm quan trng ng thi ca Vn Ba Lan ca ng. Trong tm tt ca mnh v bi bo Andrzej Walicki cht lc ra ba im trong thi ca Samarin: (1) dn tc Ba Lan, tc l, qun chng nhn dn Ba Lan, c tt c cc c trng ca mt dn tc Slavic ring bit; (2) nh nc Ba Lan, lun lun l mt k xm ln trong mi quan h ca n vi cc lng ging pha ng ca n; v (3) 'Ch ngha Ba Lan-Polonism,' mt lc vn ha lin h mt thit vi Cng gio, c i din bi gii qu tc v tng l Ba Lan. Polonism bin Ba Lan thnh mt ci nm nhn do vn ha Latin ng vo chnh tim ca th gii Slavic, vi nh ph v n thnh nhng mnh vn. Ba Lan chnh Polonism l ci tiu dit cng ng Slavic nng thn v to ra mt tng lp qu tc m khng tn ti cc nc Slavic khc, bin nh nc Ba Lan thnh mt k th ca mi th Slavic cng nh mt tay sai trung thnh ca chu u. Th nhng, Ba Lan vn l mt dn tc Slavic; linh hn Latin ca gii qu tc v tng l khng tm c cch git linh hn Slavic ca nhn dn Ba Lan. Chnh ph Nga phi tm s ng h gia nhn dn Ba Lan v nhn danh c tnh Slavic tuyn b mt cuc chin tranh khng khoan nhng chng li Polonism. Samarin vit: Tng lai ca Ba Lan, nu n c mt tng lai, nm trong th gii Slavic . . . v khng nm mt v tr khm nm trong th gii Latin. Tn iu ca y ban Hnh chnh ca Milyutin nh th. Vo lc ng c c i cng v n Vng quc Ba Lan, Milyutin khng c a thch nh mt ngi xng ci cch rung t trit Nga. Nhng trong tnh hnh Ba Lan nhng tng cp tin ca ng ly mt chiu kch mi. Nhng chnh sch nhm ti vic ph hy tng lp qu tc v mt kinh t v chnh tr, v cuc u tranh kin nh vi Gio hi Cng gio c kt hp vi nhng ci cch gii phng cho giai cp nng dn, nhm t c s chia r cui cng gia nng dn Ba Lan v qu tc Ba Lan. Vic ny e da chnh gc r ca tnh Ba Lan. Bn sc vn ha ca nhng ngi Ba Lan phi b tiu dit v nng dn Ba Lan phi knh yu nhng ngi gii phng mnh, cc nh c ti Nga/cc quan chc nh nc. Milyutin v Samarin tuyn b rng cuc u tranh ang tip din l mt s ng u gia cc lc lng Nga, Slavic tin b v gii qu tc v tng l Ba Lan lc hu. Cch ni ny lm d cho nhng ngi i lp trc kia, nhng k phn bi phong tro t do v

255

cch mng, tp hp di ngn c ca h v bao ph trong t tng gi-tin b nhng s p bc tn bo ca Milyutin v nhng chnh sch v Thng nht Vng quc Ba Lan. Nhng khu hiu tin b v ci cch nng nghip cp tin mang mt ngha c c m t bc l trong cch cc cng ng lng x c t chc bi y ban Hnh chnh. Ci cch ca Milyutin, phi tha nhn, c li cho cc nng dn hn ci cch c tin hnh Nga v hn ngay c sc lnh ca nhng ngi khi ngha ngy 22 thng Ging 1863. Ti sn ca gii qu tc b ph hy mt cch tn nhn. Quyn lc ca cc a ch i vi cc lng b thanh ton vi s tn nhn ngang th. Chnh ph sa hong, Stefan Kieniewicz vit, to mt nht ct c bn: n loi tr a ch khi mi nh hng trong cng ng lng x, thay vo bt ng ta chu s lnh o cng ng do cc nng dn bu ra. Nc i ny khng b chi phi bi s quan tm n li ch ca nng dn m bi li ch ca cc chnh sch sa hong. Khi ci cch c thc hin, chnh quyn t qun ca lng x thy mnh nm trong tay ca nhng ngi bit vit c cc nh chc trch huyn ch nh. Nng dn, c gii phng khi quyn tn ch ti sn ca a ch, thy mnh di s gim h nghim ngt ca b my quan liu sa hong. S gii phng t ra l mt phng tin lm cho nng dn ph thuc vo chnh quyn c ti chia ct. y cng l l do cho vic ng h nhng i hi ca giai cp nng dn chng li tng lp qu tc. Nng dn Ba Lan c gii phng bi nhng sc lnh ca cc nh quan liu Nga chng li nhng qu tc Ba Lan. Mc tiu ca thao tc ny l ph hy tnh tp th dn tc Ba Lan. Cc chnh sch ca y ban Hnh chnh gi ln s kinh tm trong nhng ngi bo th Ba Lan, nhng ngi gi chng l ch ngha x hi Chnh thng Hy lp. Nhng ngi bo th Petersburg v Berg cng b tc gin, nhng ngi sau dn dn buc nhm ca Milyutin tr nn n ha hn. S i lp ny hon ton c th hiu c. Nhng ngi bo th Nga t bit v nhng mc tiu t tng ca nhng chnh sch ny, nhng tc ng thc tin ca chng chc chn khin h au bun. S vi phm nguyn tc th bc x hi, s xm phm nguyn tc ti sn t, s hp php ha v ng h nhng i hi ca nng dn, tt c nhng nc i ny l khng th chp nhn c i vi cc chnh tr gia nhng ngi tin sc mnh ca truyn thng v v th khng th tin vo kh nng thanh l mt

256

dn tc c vn ha c ngn nm bng bin php hnh chnh. H khng th ph chun cc chnh sch m cch mng ha cc mi quan h x hi v nhm tc ot cc tng lp trn Ba Lan. H ht sc s rng nhng th nghim x hi ny s c chuyn sang cho nh nc Nga. Cc l l ca nhng ngi bo th c trnh by bi Aleksandr Koshelov, nh c ti ti chnh Vng quc trong thi k Milyutin, ngi kim ch mt cht s nhit tnh gio iu ca cc ng nghip thn-Slav ca ng. Chnh sch gii phng trong vng quc, Koshelov vit trong hi k ca mnh,
khng mu thun vi nhng nim tin ca ti. Tuy nhin, v ti bit Hong t Cherkasski v Milyutin kh k, ti s rng sc lnh s khng phi l phng php thi chin cui cng n p tnh trng no ng. . . m cng l s bt u v ngun ca nhng cng vic khc m s nhm quy ry v tiu dit gii qu tc. Ti, tt nhin, chng h ng tnh vi nhng qu tc, nhng ti coi h trong thi gian ny nh mt yu t khng th thay th c m, phi chi v l do ny, nn c khoan dung v bo v.

Trong mt th bo gi sa hong Koshelov gii thch:

Chng ta khng c tp trung tt c quyn lc vo tay ca giai cp nng dn v ch da vo h. lm th, chng ta s phi phn bi mi truyn thng ca chng ta v thay i ton b ch ca chng ta, l khng th hnh ng trong mt phn ca ch theo tinh thn ca nn dn ch cp tin, v ni khc gi cht nhng nguyn tc khc, lnh mnh. . . . Loi ny ca s cai tr dn chng mt cch quan liu trong mt vng ca nc chng ta s c nhng h qu tai hi trong nhng vng khc; n s c ngha l lm nhim nc Nga vi mt bnh dch, l cy vo c th khe mnh ca n mt nc c m s u c cc lc lng ca n v dn n n suy sp.

Tc gi ca nhng t ny khng l mt ngi bo th theo tinh thn chnh thng ch ngha. ng hn, ng gn vi phe thn-Slav, thin theo cc gii php t do n ha, v, trong nhng tho lun trong thi gian tan bng sau trn Sevastopol, ng ng h mt hnh thc c bit ca ch ngha hin php. Koshelov v nhng ngi thn-Slav phn u gii phng giai cp nng dn, nhng s thiu nim tin ca ng vo quyn v hn va b my quan liu a ng n gn hn, trong tnh th c th ny, vi nhng ngi bo th truyn thng. iu ny cho mt du hiu v tnh lng ca nhng s chia r chnh tr v t tng Nga ngy . Th nhng, bt chp nhng s khc bit

257

gia Milyutin v Valuyev hay gia Koshelov v Muravyev, phi ni rng khng ng thn-Ba Lan no tn ti Nga vo lc , nu chng ta nh gi vn v cng trng ca n, khng m xa n nhng bnh lun v tc ng trong nht k ca Muravyev. Nhng chng trnh ca Valuyev, Berg, v nhng ngi khc chng h l thn-Ba Lan; nhiu nht, chng lm cho s hin din ca Nga Ba Lan t nng n hn cho cc tng lp hu sn Ba Lan. Nhng ngi m gn y l nhng ngi phng khong (t do) cng chng l nhng ngi thn-Ba Lan: h thng nht v s t chi hon ton nhng kht vng phc hi lnh th Ba Lan. V vn Ba Lan nhng ngi phng khong Nga ng h quc vng Nga. Jan Kucharzewski s dng Fieoktistov minh ha s tin ha tr tu ca mt ngi theo ch ngha t do Nga thi . Chng ta hy nh li lp lun xut sc ca Kucharzewski. Yevgeny Fieoktistov l mt ngi tin b, theo ch ngha hin php, mt ngi chng li cc chnh ph chuyn quyn v mt ngi ch trng t do bo ch. Cng vi cc nh bo khc ng bin tp bn nguyt san Russkaya Rech (Ting Nga), v vi nhng ngi khc ng ng h cc chnh sch chng-Ba Lan ca Sa hong Alexander nh. ng gii thch nhng ng c thc y ca ng trong mt bc th gi nh vn Nga, n b tc Elizaveta Sailhas (Evgenia Tur), khi b Thy S. p li th ca b, m l thn-Ba Lan v theo tinh thn ca t Kolokol (Chung) ca Herzen, Fieoktistov gii thch rng ng khng thay i nhng nim tin khai phng ca ng nhng tnh hnh Nga thay i. Cng lun xut hin, mt hin tng mi v tch cc Nga. Theo kin ca Fieoktistov y l s bt u ca mt thi i mi m trong quc vng v chnh ph s phi tnh n nhng tng ca ci gi l cc tng lp c khai sng. Tnh hnh ny s mau chng dn n vic lp ra cc nh ch ngh vin-hin php Nga. V vn Ba Lan cng lun Nga thng nht: tt c mi ngi u c thuyt phc rng nhng c gng phc hi lnh th ca nhng ngi Ba Lan phi b n p. Fieoktistov tn thnh ny, m khng c ngha rng ng ta i trch cc l tng t do ca ng. Ngc li: ng mun cho nhng ngi Ba Lan tt c s hnh phc c th v quyn t do chnh tr v dn s ln nht . . . s khoan dung tn gio y , v s pht trin khng b kim ch trong tt c cc lnh vc ca i sng dn s. Vic ny c th t c cng vi mt hin php t do cho ch. Nhng nu nhng ngi Ba Lan chn con ng u

258

tranh cho ch quyn, th h ang buc chnh mnh phi chu mt cuc xung t tip tc, khng th trnh khi vi dn tc Nga. Herzen sai trong lng tin ca ng rng nhng ngi Ba Lan ch ang chin u vi chnh ph Nga. H ang chin u vi ton b quc gia Nga, nh vo cc li ch c bn ca n. Katkov ch ni, Fieoktistov vit, peu prs (hu nh) nhng g cng chng Nga ang suy ngh. . . . Nu ngy mai, do php mu no , mt cuc cch mng xy ra Petersburg nh n m, Bakunin ngi trn ngai vng thay cho Aleksandr Nikolayevich, th nhng ngi Ba Lan vn s l k th t nht ca chng ta. Vic thc hin nhng mc tiu khi phc lnh th ca nhng ngi Ba Lan s c ngha l mt tai ha cho Nga. S tch ra ca Ba Lan c th c mt tc ng l tuyt. Phn Lan, Courland, Lithuania, v Ukraina cng c th tch ra, nh Khazan v Astrakhan c th, hoc thm ch c Siberia. St gn Nga s c thit lp mt nh nc i khng bi chnh bn cht ca n, tch Nga khi chu u, nguy him nh mt cng c trong tay cc chnh tr gia Php hay Anh. Lp lun ny c v i din cho mt s bin minh t tng in hnh ca thi chng-Ba Lan ca nhng ngi theo ch ngha t do ngy hm qua. N tit l ton b s yu km ca ch ngha t do Nga vi s chia r ni b v thiu s nht qun. Nhng quy gin thi ca ng t do Nga v khi ngha Ba Lan cho nhng yu t ny s l mt s qu n gin ha. C v rng s khng nht qun trong lp trng ca nhng ngi t do v vn Ba Lan nm chnh li ca t duy phng khong: s kt hp nhng c gng hin i ha v dn ch ha nh nc Nga v mt mi lo thng trc v a v quc ca n. Ch ngha t do ch yu l mt k hoch cho vic lm cho nh nc Nga hiu qu hn v ch th yu mi l mt kho cha cc gi tr t tng. Lun ny cng c th c minh ha bi hi k l th ca lut s Nga xut sc, Anatol F. Koni, ni ting v quan im t do v ty phng ca ng. Koni tr gi cho s khng tun th ca mnh bng vic thng xuyn b tn cng trong bo ch dn tc ch ngha, c bit bi v tng l cao nht v nh tin tri ca n, Mikhail Katkov. Ti mt trong nhng feuilleton (tiu phm) ca mnh, Katkov i xa n mc vit nhng iu ni lo hin nhin. Koni xem xt vic a Katkov ra ta v s vu co, nhng ti nh, lut s ni ting gi li, nhng nm sinh vin ca mnh, n tng ca cc bi bo ca Katkov to ra trong nm 1863 [nm ca Khi ngha thng Ging], vai tr ca chng trong vic thc tnh nhn thc dn tc ca

259

nhng ngi Nga: chng gip tht cht s thng nht ca Nga, v ln u tin to ra mt tnh trng xng ng vi bt ca mt nh bo nghim tc. V nhng thnh tu khng nghi ng g ny ca Katkov, m ti thy mnh khng c kh nng gi tay hay ng hn gi bt ca mnh ln. . . . S xc ng ny khng ngn lut s ni ting khi vic ln n, vi chc trang trc, nhng s n p ca Muravyev Lithuania, m Katkov phc v nh mt ngi bin h trong nm 1863. Cch nhn ca Nikolay Turgenev a ra mt th d khc v thi ca ngi c t tng phng khong Nga. Nhng quan im ca ng thm ch ng ch hn bi v chng khng b hn ch bi s kim duyt sa hong: Turgenev, cu thnh vin phi Thng Mi hai, l mt ngi lu vong. ng a ra nhng tuyn b v vn Ba Lan trong nhiu dp; kin ca ng tin trin r rt sut khong chc nm. u tin (trong nm 1847) ng ng h mt cng lnh v s c lp cho Ba Lan v tin rng y l cha kha cho quyn t do i vi Nga. Ri, ng thay i kin v thay khu hiu v s c lp bng s t tr. ng t ngt ln n s p bc nhng ngi Ba Lan, nhng bin minh lp trng ca mnh rng mt chnh sch nh vy c hi cho nn qun ch Nga. Turgenev coi cuc Khi ngha thng Ging l mt sai lm nghim trng ca nhng ngi Ba Lan v n lm hng ha c gia nhng ngi Ba Lan v nhng ngi Nga m Aleksander Wielopolski dn xp. Turgenev thy cng lnh ca Wielopolski nh k hoch kh d duy nht gii quyt vn Ba Lan: hp nht Vng quc Ba Lan vi Nga ging nh s lin kt gia Galicia v o hay gia Ireland v Anh. V th, vi t cch mt ngi theo t tng phng khong ph hp, Turgenev khng xut s Nga ha hon ton cc lnh th Ba Lan (vic ny p dng ch cho ci gi l nhng vng t c st nhp), m ng gi rng mt Hi ng Lnh th c triu tp v c mt ch dnh cho nhng ngi Ba Lan trong . Nh t do lu vong khng gii hn mnh i vi suy ngm l lun. Tho lun khi ngha Ba Lan ng tuyn b rng nhng ngi khi ngha Ba Lan git nhng ngi dn yn lnh trong cc thnh ph, v c bit trong cc lng, ba hay bn ln nhiu hn cc ta qun s v cc thng c Nga git. Nhng l cng bng lu rng trong s nhng ngi lu vong Nga th Turgenev n c trong kin ca mnh. Nhng ngi lu vong Nga khc c lp trng thn-Ba Lan r rng. Gia h l

260

Hong thn Pyotr Dolgorukov, mt hu du ca gia nh qu tc ni ting, mt k th ca triu i Romanov, v mt ngi phn i h thng chuyn ch ca s cai tr sa hong. ng ng h mt nh nc Ba Lan c lp vi cc ng bin gii nm 1815. V cc vng lnh th cn li m thuc v Khi cng ng Ba Lan trc 1772 mt cuc trng cu dn phi c tin hnh. Dn c ca nhng vng lnh th , nhng ngi Lithuania v Ukrain s quyt nh liu h mun thuc v Nga hay thuc v Ba Lan mi c ti sinh. Dolgorukov khng hnh dung mt Lithuania hay Ukraine t qun; trong im ny ng thng nht vi cc nh bo Ba Lan theo hng c lp. Hong thn qu lu vong lp lun rng nc Nga, c cai tr bi mt b my ng l quan liu ngu n, khng c hiu qu, v i bi, c th a dn tc Ba Lan chng n u tr tnh trng giam cm. Chng ta, nhng ngi Nga, ng vit, phi tin tng tuyt i rng chng no Ba Lan khng ly li c t do ca mnh bng bt c cch g, th chng ta s vn l nhng n l. . . . S gii phng Ba Lan chc chn s dn n s gii phng Nga; y l sine qua non (iu kin tin quyt) cho quyn t do ca nc Nga. Ph hp vi tn iu ny, hong thn qu hon ton ng h cuc khi ngha nm 1863. ng ln n nhng hnh ng ca Muravyev v nhng bi vit ca Katkov, v v nhng chn dung p ca Potiebnia v Sierakowski. ng vit cho ng bo mnh, Bng cch gip chnh ph Petersburg trong n dch ha nhng ngi Ba Lan, nhng ngi Nga ang rn xing xch cho s n l ca chnh h. Nhng ngi Nga ng bn cnh nhng ngi Ba Lan l nhng ngi ang hnh ng v quyn t do ca nc Nga v bo v danh d ca n. Quan im ca Dolgorukov i lp hon ton vi ca Turgenev. Khi chng ta i snh nhng kin ca hai nh vn ny v vn Ba Lan, l d nhn ra mt s chia r c trng trong t duy phng khong Nga, mt s tch bit ca hnh ng khi gi tr. Lp lun v mt thc dng, ngi phng khong Nga s bin h cho nhng ci cch m ng ta kin ngh bng dn chiu n nhng li ch ca nh nc ca ng ta; lp lun v mt l thuyt, ng ta s dn chiu n mt trt t ph qut ca nhng gi tr. Th d, ci cch v quyn bu c mt mt cng c nh nc v mt khc thc hin nhng l tng v cng bng trc lut v cng l. Khi ngha Ba Lan dn n mt xung t gia hai cch t duy ny: li ch nh nc i hi s bc b cc gi tr v nguyn tc tru tng. C Turgenev v Dolgorukov

261

th gii ha t tng ca h vi nhng i hi thc tin. Cu thnh vin phi Thng Mi hai nhn mnh s quan tm ca ng n cc quyn dn tc ca nhng ngi Ba Lan, cn hong thn qu gii thch rng gii phng Ba Lan l li ch sng cn ca nh nc Nga. Ngi trc qun rng ch nhng ngi Ba Lan mi c a v quyt nh hnh th ca cc quyn dn tc ca h, trong khi ngi sau khng hiu rng li ch ca nh nc Nga l ci m cc cng dn ca nh nc coi l li ch ca h. Turgenev chn kha cnh thc dng ca lp trng phng khong, trong khi Dolgorukov vn trung thnh vi cc gi tr ph qut ca ch ngha khai phng. C hai tr gi cao cho n: cu thnh vin phi Thng Mi hai mt cm tnh ca nhng ngi lu vong v hong thn qu mt quyn lc ca mnh Nga vic m tc ng su sc n ng. Qu thc, Dolgorukov bit rng ng tri vi kin ca ng bo mnh: chng phi v c m ng gi tp ch ca mnh l Le Vridique (Trung thc). Nhng ngi lu vong Nga khc cng ng h nhng ngi Ba Lan trong nm 1863: Golovin v Pechorin; Blumer v Ogaryov; v c Herzen v Bakunin, nhng ngi th bin nhng tuyn b thch-Ba Lan (philo-Polish) ca h thnh hnh ng v trang. Th nhng, ng h nhng ngi Ba Lan khng c ngha l ng nht li ch ca phe i lp Nga vi nhng ngi ni lon Ba Lan. Aleksandr Herzen, lnh tu tinh thn ca phe dn ch Nga, l mt ngi nng nhit xng s nghip Ba Lan v ng thi l mt ngi ng h tng v mt lin bang Slavic. Trong nm 1859 ng by t nhng tng ca mnh theo cch sau y:
Ba Lan . . . c mt quyn y v khng th chi ci tn ti vi t cch mt nh nc c lp vi Nga. Chng ta c mun mt Ba Lan t do trnh xa Nga? y l vn khc. Khng, chng ta khng mun iu ny v lm sao chng ta c th, khi nhng quc tch khc nhau v s hn th gia cc dn tc l mt trong nhng tr ngi c bn cho s pht trin t do ca loi ngi. Du ti ght cay ght ng mi s tp trung ha n th no, ti tin chc rng cc lin bang ca cc dn tc cho nh nc nhiu c hi ln hn s phn tn ca mt gia nh cc dn tc thnh cc nhnh tch bit. Mt lin bang phi l mt qu tng t nguyn: Nga khng c quyn g vi Ba Lan; n phi ginh c ci n tin hnh bng v lc; n phi xa b ci c lm bng bn tay n. Nhng nu Ba Lan khng mun mt lin minh vi Nga, chng ta c th au bun, chng ta c th khng ng vi Ba Lan, nhng chng ta phi

262

cho n quyn t do chn, tr phi chng ta mun t b cc nguyn tc c bn ca chng ta.

Hai nm sau, nh bit c nhng cuc biu tnh u tin Warsaw, Herzen nhc li iu nhc nh ca ng: Chng ta ni rt nhiu ln v mt lin hip tng lai ca tt c cc b lc Slavic, v ngy nay chng ta vn tin vo n nhng ngy nay im ny khng c trn chng trnh ngh s. Trong tng lai trc mt, l nhim v lch s ca tt c nhng ngi Slav lm cho Ba Lan c lp v thng nht cc phn b chia ct ca n. Trong vic m ng hp tc vi nhng ngi Ba Lan v ng h nhng ngi Ba Lan ch trng phc hi lnh th bt chp nhng m c ca ng v mt lin bang, Herzen khng ng h ch ngha phc hi lnh th theo ng ngha, m ch mt phn c th ca phe c lp Ba Lan. ng khng ng h ng qu tc Htel Lambert, m ch ng h y Ban Quc gia Trung ng c mt chng trnh x hi tin b v dn ch. Herzen vit trong t Kolokol p li mt bc th t y Ban Quc gia Trung ng Ba Lan:
Nhng nguyn tc m da trn cc bn ku gi mt cuc ni dy l rng v hin i v c trnh by chnh xc n ni chng ti nhng ngi Nga, nhng ngi m bn thn h mun vt b xing xch gy nhc nh v hn h ca s gim h nh nc. L d i vi chng ti hnh qun cng cc bn. Cc bn trao cho nng dn quyn s hu rung m h cy cy, v cho tt c cc dn tc quyn quyt nh s phn ca h. y cng l nhng nguyn tc, nhng gio iu, nhng ngn c ca chng ti.

L l trn cha lp lun sau y: Chng ti ng h cc bn, nhng ngi ng mu Ba Lan, bi v cc bn tin vo mt trit l x hi ging nh ca chng ti. y l iu kin cn cho mt s hiu bit Ba Lan-Nga. Nhng nh cch mng Nga khc, c trong nc v ngoi nc, ngh tng t. Nhng ngi Ba Lan v nhng ngi Nga bit cc mc tiu chnh tr khc nhau c bn ca h. Nhng mc tiu chnh tr ca cc nh cch mng Nga c th tm tt trong khu hiu v bi b ch chuyn quyn v trong nhng i hi ci cch x hi su rng. Nhng ngi Ba Lan mun ginh c c lp. Trong xc nh quan im Ba Lan, y Ban Quc gia Trung ng vit cho cc bin tp vin ca t Kolokol: S khc nhau ca chng ta v vn nng dn bt ngun t nhng im xut pht khc nhau v tnh hnh khc nhau ca chng

263

ta. Phong tro Nga quan tm n rung t, trong khi mi quan tm ca chng ti l quc gia. Nga mt phong tro x hi s mang li quyn t do chnh tr, cn trong nc chng ti mt s t chc li x hi ch c th c hon thnh thng qua s gii phng v khi phc li nn c lp quc gia ca chng ti. Herzen cng bit v nhng s khc bit ny. Trong s hi tng li cc mi lin h ca mnh vi nhng ngi Ba Lan, ng vit trong Qu kh ca Ti v nhng T tng:
Chng ti c nhng im xut pht khc nhau v con ng ca chng ti ct nhau ch ti im ca s cm ght chung i vi ch chuyn quyn Petersburg. L tng Ba Lan vt qu iu ; h bc ti qu kh ca h m b tch ra bng bo lc, v ch t th con ng ca h mi c th tip tc. H c nhiu di tch; chng ta c nhng ci ni trng rng. . . . H ang phn u hi sinh nhng ngi khut ca h, cn chng ta mun chn nhng ngi khut ca chng ta cng nhanh cng tt. . . . Trong s ti tm ca nh t ca triu i Nicholas, khi chng ta ngi ng sau nhng ca b kha nh cc bn t, chng ta ng cm hn l bit nhau. Nhng khi ca s nh c m ra mt cht, chng ta ngh rng chng ta c mang n y theo nhng con ng khc nhau v rng t y nhng con ng ca chng ta s r ng. Chng ta vui mng th di sau khi Chin tranh Crimean chm dt; h b xc phm bi s hnh phc ca chng ta: s thay i bu khng kh nc Nga nhc nh h v nhng tn tht ca h ch khng phi nhng hy vng ca h. Chng ta ho hc tin ln, sn sng p v bt c th g; i vi chng ta thi mi bt u vi nhng i hi cao qu, i vi h vi nhng bui l nh th v nhng ngi cu kinh bun b. Nhng chnh ph, ln na, lin kt chng ta. Khi nhng pht sng bn vo cc thy tu v tr em, vo cc hnh thp c v nhng ph n, vo nhng bi thnh ca v nhng ngi cu kinh, th tt c nhng cu hi phi im, v tt c nhng s bt ng u b xa b.

Cch mng Nga v s Khi phc Ba Lan t s thng nht trong vic chng li ch chuyn quyn sa hong. Phe cch mng Nga ng h thuyt phc hi lnh th Ba Lan. S ng h ny ch yu v tinh thn v trong thc tin da trn nhng tuyn b cng khai ca nhng ngi lu vong. Phe i lp Nga bt lc v b chia nm s by qua nhng cuc bt b (gia nhng ngi b bt cng c mt nh l lun thuc th h tr ng cm vi vn Ba Lan, Nikolay Chernyshevskii). m mu ca cc vin chc b khm ph ra, v cc cuc ni dy c mong i nhiu ca nng dn khng xy ra. Ch c s t vin chc Nga chuyn

264

sang nhng ngi ni lon. Sau ln sng n p, t chc Zemlya i Volya ( - t v T do) khng c kh nng cho bt c hot ng no. Longin Panteleyev, mt thnh vin ca ban lnh o ca t chc , a ra nhng nhn xt sau y trong nht k ca ng v vn ca cc cuc thng lng vi Padlewski: Lm th no chng ta c th h tr h? Khng c cch no: thm ch chng ta cn khng c kh nng cam kt hnh ng ph hoi yu t nht gip cho s nghip ca h. Cc nh cch mng Nga bt lc. S bt lc, tuy vy, khng c ngha l s phn bi; nhng ngi i theo Herzen v Chernyshevskii khng b ri nhng ngi Ba Lan, h khng tham gia chin dch chng-Ba Lan. H tr gi cho nhng s ng cm thn-Ba Lan ca h khng ch bng cng vic nng nhc v s lu y m cng bng vic mt tt c s a thch trong gii tri thc Nga, m t duy ca nhng ngi tr nn n n bi nhng bi vit dn tc ch ngha ca thi . Nm 1863 Herzen c thay th bi Katkov nh ngi c nh hng o c ln nhng tri tim v khi c Nga. Bng vic ng h nhng ngi Ba Lan theo thuyt phc hi lnh th, bin tp vin ca t Kolokol t kt n mnh chu s c n chnh tr. Nhng s tip xc ca Herzen vi nhng ngi lu vong Ba Lan khng b cho s mt lin lc ca ng vi nc Nga. Nhng mi quan h gia nhng ngi lu vong Ba Lan v Nga bt u tr nn xu i. Ln na, nhng con ng ca cch mng Nga v ca s khi phc Ba Lan r theo nhng hng khc nhau. Nhng s nh gi v nhng tc ng ca chnh sch Nga cho quyn bu c vng quc to ra mt cuc xung t gay gt. i vi nhng ngi Ba Lan, c th hiu c, tiu chun duy nht cho vic nh gi chnh sch ny l cnh sc Nga ha ca cc sc lnh ca Milyutin; i vi nhng ngi Nga, khng ngc nhin, nhng kha cnh khc ca vn cng c tnh n. tm li: i vi cc nh dn ch Nga, vn Ba Lan ch l mt trong nhiu vn quan trng, nhng chng h l vn duy nht hay vn quan trng nht. Khng nghi ng g, mi quan tm trng i nht ca h l gii phng nng dn. Cc nh dn ch Nga ng h xu hng ci cch ca Sa hong Alexander nh ngay sau khi ng nm quyn, v h ng tnh vi cc chnh tr gia m a ra nhng cng lnh ci cch cp tin nht. Trong s h c Nikolay

265

Milyutin, c gi l trong cc gii qun thn. Cc nhm tin b din gii s t chi chng trnh gii phng nng dn ca ng v s loi b cng vic chun b gii phng nh l s thoi b i vi cc chnh sch ci cch sa hong. Pyotr Kropotkin, nh cch mng ni ting, nhc ti iu ny theo mt cch c trng trong hi k ca ng. Kropotkin v cc ng ch ca ng tt nhin bit rng Milyutin n t phe i lp; tuy nhin, t gia b my quan liu sa hong khng l m tch ra thnh nhiu b cnh, Milyutin gn gii tr thc tin b hn l cc chnh tr gia bo th, nh Valuyev hay Gorchakov, nhng ngi phn i nhng ci cch gii phng chng li qu tc. Lp lun ca nhng ngi Ba Lan chnh xc ngc li. i vi h, nh bo th Berg d tiu ha hn nhiu, bi v ng t lm trm trng hn l Milyutin, ngi m h khinh mit nht. Milyutin b h cm ght thm ch nhiu hn Muravyev tn bo, v Muravyev n gin treo c ngi dn cn Milyutin s dng ch ngha x hi Chnh thng xo tr ca ng tiu dit, hoc ng ngh th, chnh ci li ca dn tc Ba Lan, gii qu tc. Sau sc lnh ca Sa hong bt buc bn ti sn ca nhng ngi Ba Lan i phc hi lnh th ti ci gi l cc vng lnh th b st nhp, Kolokol ng mt bi ca Nikolay Ogaryov, V vic Bn cc Ti sn Min Ty. Gi chnh sch tc ot sung cng v ti nh c nhng ngi Ba Lan l mt ti c, Ogaryov nhn xt rng chnh ph Nga trao quyn mua cc ti sn ny cho cc a ch Nga v nhng k ch mu c trong khi t chi quyn ny i vi cc nng dn. Ogaryov vit:
C l c th thy mt nhu cu v t gia cc nng dn a phng hoc gia cc nng dn t cc vng (guberniya) khc min ty. Cc nng dn a phng c th c trao c hi tham gia vo cc hip hi nhm mua cc in sn, i li vic tr gp tin hng nm ko ra trong nhiu nm tri, vi s bo lnh ln nhau ca hip hi. . . . Cc tiu nng t cc guberniya khc cng phi c yu cu di chuyn n min ty v mua t vi cng iu kin thanh ton trong nhiu nm.

tng ny gy ra nhng phn ng gay gt gia nhng ngi lu vong Ba Lan, nhng ngi din gii n nh s xc nhn chnh sch Nga ha. Nhng ngi Nga cng phn ng li n. Aleksandr SernoSolovyevich vit iu ny trong pamphlet (cun sch nh) Vn Ba Lan - Question polonaise:

266

Ti mun phn i chng nhn rng Kolokol khng cn l ngn c ca nc Nga tr na. . . . Ti hiu phng php thc hin cc l thuyt x hi ch ngha . . . theo mt cch khc vi cch cc qu ng bin tp t Kolokol lm. Trc khi ngi ta k mt n thuc, ngi ta nht nh phi chng t trnh y hc ca mnh, c tha nhn nh mt bc s. Nhng nu ti c mi cho mt s iu tr bao gm roi da hoc li l th ti c quyn ni: Hoc hy xo khi nh ti hoc hy th nhn rng chng my l k cp v cn . . . Mt trong nhng nhim v c bn, m ch ngha x hi s gii quyt trong tng lai, l tm ra mt cng thc cho vic thit lp mt c s kinh t cho x hi m bng cch s trao cho khng ch mi dn tc m cho mi cng ng kh nng tn ti mt cch y v c lp.

Serno-Solovyevich trnh by thi ca ng i vi Ba Lan nh th ny:

Ti phn i chng t cho nhng ngi Ba Lan rng vn c nhng ngi Nga, nhng ngi thn mt trc s kiu cng ca nhng ngi Nga v vai tr ca nhng k cp v nhng k tra tn v nhng ngi tha thit mun, m khng c bt c ng c kn o no, s gii phng hon ton ca Ba Lan, tc l, s phn ly mi th Ba Lan khi Nga. . . . Ti s khng ni cho nhng ngi Ba Lan: Cc anh em thn mn, hy cha tay cc bn ra cho ti bi v s nghip ca cc bn l s nghip ca chng ti v nhng li v v nh th. Ngc li, ti s ni vi h mt cch cng khai: Ti rt ng cm vi s nghip ca dn tc bn, dn tc ca nhng anh hng, dn tc bn m b n p bi dn tc m ti thuc v, th nhng s nghip ca cc bn vn khng l s nghip ca chng ti chng no phong tro Ba Lan cn mang ngn c ca cc qu tc v cc thy tu, chng no phong tro Ba Lan khng bin thnh mt phong tro nhn dn.

Kt lun ca Serno-Solovyevich l, u tin Ba Lan phi tch mnh ra v ch sau n mi c th to ra mt lin bang t do: u tin mt s tch ra, ri mt s lin minh anh em. Tuyn b ca Aleksandr Serno-Solovyevich mang du vt ca nhng s ci c ng ght ca nhng ngi lu vong. C Herzen v Ogaryov chc chn ng h chng trnh tin b ca ng, nhng nhng s bt ng ca h b tt i mt cch khng cn xng (nh s bt ng ca Ogaryov bi nhng ph bnh Ba Lan ca bi bo ny). C v chc chn rng Ogaryov khng tn thnh chnh sch Nga ha. Trong bi bo ca ng (nh Wiktoria v Rene Sliwowski lu mt cch ng n) c th thy

267

nhng suy ngm v nhng o tng xa, nhng ting vng ca mt nim tin vo tnh hiu qu khng ch tm ca nhng hnh ng ca cc nh chc trch, vo nhng kt qu tt v tnh ca nhng lnh t trn, vo kh nng khai thc nhng th ny cho cc mc tiu ca ch ngha x hi Nga.

Bi bo ca Ogaryov c mt tnh chng qu tc v khng c ging bc bi chng Ba Lan; ng ng ln ng h li ch ca giai cp nng dn v khng ng h s Nga ha. Bin tp vin ca Kolokol thng xuyn by t nhng s tin chc chng qu tc nht qun ca ng. ng vit trong mt bc th gi mt ngi bn:
Nu Pugachev xut hin y, ti s t nguyn nh s quan ph t ca ng bi v gii qu tc Ba Lan khng gi ln trong ti mt phn trm ca s hn th m gii qu tc Nga gi ln. Gii sau l nh mn, thp km, v b gn mt cch khng th tch ri vo chnh ph Nga.

kin ny cung cp bng chng cui cng rng tuyn b ca Ogaryov c th l vng v, khng lch thip, chn thi gian sai, nhng khng h ng h chnh sch chng Ba Lan ca Milyutin hoc cc quan chc ca Muravyev Vng quc Ba Lan v Lithuania vic m v n khng ch Ogaryov m c Herzen v Bakunin b kt ti bi nhiu ngi Ba Lan lu vong. Jan Kucharzewski, mt s gia xut sc v mt chuyn gia ln v vn ny, a li buc ti ny ln, khi qut ha n, v bin n thnh mt s tht lch s.
S hn th nhng ngi Ba Lan l bt gn (mt tt) d nh gn qun chng v chnh ph v cc phe khc nhau, to thnh mt mt trn yu nc duy nht m s hnh qun chng li nhng k th ca n nh mt m ng, ht tng ca sa hong. Qu thc, n l mt hin tng khc thng: cc xu hng Nga m n by gi chin u vi nhau mt cch mnh lit, khi h gp nhau trn t Ba Lan h tr thnh anh em, bt tay nhau, kt ni vi ci nt khng th ph v c ca s nghip chung. S hi ha anh em ng tr gia Muravyev v Milyutin l mt th d v lin minh linh thing ny. Nhng ngi thn-Slav m to ra mt mt trn chng li quc c ca Petersburg v qu trch chnh ph . . . trong Chin tranh Crimean rng n khng ch ti nhng mc tiu i-Slavic, by gi tm thy mt li ra cho s nhit tnh truyn gio ca h Ba Lan. Samarin i n . . . , nhm tiu dit nh hng c hi ca Rome v ca phng Ty thi nt trn b sng Vistula. Tinh thn mi c nh thc v khuy ng ca dn ch nhn dn, . . . bt mn vi ci cch, ang tm kim cch c c s gn gi vi tri tim v khi c ca cc nng dn Nga, trc mt s c ti nh hng ti cc vng t b st nhp v ti Hi ngh Vng quc Ba Lan v gii

268

phng nhn dn khi xing xch ca cc ng ch Ba Lan. Nhng ngi ngng m Proudhon, nhng ngi ng h khu hiu rng ti sn l s trm cp, s hnh qun trn t Ba Lan v gii phng ; cc mn ca Feuerbach s chin u vi Cng gio, hc tr ca Zemlya i Volya s c ch th nghim; cn bc ng h v s tm c mt li ra trong vic ph hy vn ha Ba Lan.

ni khc Kucharzewski lu rng t tng x hi chnh tr m cc nh hot ng ny mang vi h n Ba Lan l mt s phn nh tinh thn Cha cu th dn ty thn-Slav ca Herzen. Ti coi nh gi ca Kucharzewski l sai v qu n gin ha. Bi v nh gi ny lin quan n mt trong nhng s gia li lc ca Ba Lan, n i hi mt bnh lun ngn. Ti trch dn ri kin ca Aleksandr Serno-Solovyevich v c trng qu tc-tng l v phn-dn ty ca Khi ngha thng Ging. B ra khi ng cnh, kin ny u tin c v khng khc theo bt c cch no vi quan im ca Katkov hay ca nhng ngi thn-Slav v vn ny. Nhng phi nh rng khi hai ngi ni cng mt th, n khng nht thit c cng ngha. Trong nhng bi vit ca Katkov hay Aksakov, nhng li buc ti chng li nhng ngi Ba Lan i li lnh th v s lc hu ca h c dng nh mt mn khi cho nhng thc tin ca ch ngha dn tc i Nga v cho mt cng lnh x hi chnh tr c th. Trong u c ca nhng bn cp sa hong v cc nh dn ch , Kucharzewski lu mt cch kho lo, hn su mt tng c trng ca ch chuyn quyn gc, mt cch nhn v nh cai tr nh ngi ch ca tt c t ai trong nc v v cc thn dn ca ng nh cc t in thu t nh n hu ca ng, m ng lun lun c th thu hi: y l ch ngha cng sn sa hong. Serno-Solovyevich, Bakunin, v cc bin tp vin ca Kolokol c nhng tng khc. Theo h t phi thuc v cc nng dn v c qun l bi cc cng ng. H thy nhim v chnh ca h l li quc gia hng ti mt s chn ng x hi m s tc ot t t cc a ch v chuyn n cho cc cng ng; n cng s a n mt s tng tin chnh tr m s thanh ton b my sa hong n p. Thi ph phn ca Bakunin hay Herzen i vi Khi ngha 1863 xut pht t s tin chc ca h c nhiu ngi Ba Lan chia s rng nhng ngi ni lon Ba Lan tp trung vo t tng c lp lm hi n nhng khu hiu cp tin ng h ci cch nng nghip. Theo cc nh cch mng Nga, c hi duy nht ca nhng ngi Ba Lan nm vic

269

bin i s ni dy thnh mt cuc cch mng nng nghip v mt cuc chin tranh nhn dn. Ch s tham gia ng o ca nng dn mi c th lm cho nhng du kch ni dy v ch; ch mt cuc ni dy nng nghip mi c th gy ra cc cuc ni lon bn thn Ukraine v Nga. Cc bin tp vin ca Kolokol au bun rng nhng chnh sch khng hp l ca Chnh ph Quc gia lm cho vic n p khi ngha l c th v lm cho hn i vi Muravyev hay Milyutin i din cho nhng vic lm bn thu ca h nh s ho phng i vi nng dn. Bakunin m t chnh sch ca Milyutin nh l o c gi gh tm nht v nguy him c sinh ra trong thi i chng ta: nn dn ch ca chnh ph v b my quan liu . Herzen gi nhng ngi thc hin cc chnh sch ca Milyutin l bn sansculotte*. V bn thn chnh kin tc ot, ng vit:
Nhng chnh sch ca chnh ph l r rng: n mun bng mi cch y dn c Ba Lan ra khi Min Ty v ct dn c Ruthenian vo nc Nga vi nhng dy tri buc mnh hn nhng tiu lun. . . v nhng nghin cu trit hc c vit bi cc nh yu nc Nga V i. N thiu can m chn phng php chu v lu y hng lot hoc ti nh c bt buc; vic ny l tn c, bt cng, nhng mnh. Phng php bn thu v buc ti c nhn da trn bo co ca nhng k ch im, tc l, s lm i bi cc nng dn, t ra l d chu hn cho chnh ph. ng ai ngh rng chnh ph Petersburg c bao gi ch qu mc n vic p dng nhng bin php c bn ny. Coi bn thn mnh l ch ca t ai v dn chng ph hp vi t duy phng ng, n chng bao gi rt lui trc bt c th g, v khng c hn ch no n ng x theo cch nh nng dn i x vi sc vt ca mnh. . . . Bn ngh g: Ti c nn trao quyn s hu nh mt phn thng cho cch c x tt? Ti s trao qu cho bt c ai ti thch! Gracchus Baboeuf i xa hn nhng c ng ln Hip nh nm 1794 ln nhng ngi cng sn u khng th ni ln n ch m Tartar Gracchus ca ring chng ta n mt cch t nhin. y l nhng g n c nh rt ra kin thc ho hng mt cch trc tip t cc ngun phng ng.

S tn trng ca Herzen i vi cc ph vng Petersburg nhng ngi chia t cho cc nng dn Ba Lan l nh th, trch dn Jan Kucharzewski. Theo ng, Nhim v yu nc cm ght ngi Ban Lan l mt thuc m ru ng s nhy cm ca nhng ngi Nga i vi tnh trng n l chnh tr ca h; cn hn th, n nng cao tnh
*

sans culotte (khng qun ct) ch nhng ngi qu khch trong cch mng Php

270

trng n l ny ln nh cao ca s hy sinh cho s v i ca nc Nga. y, tt nhin, l mt nhn xt chnh xc: cc chin dch s vanh lun lun l mt phng php gii quyt cc xung t bn trong, v y khng phi l mt hin tng c th Nga. N c bit gy kh chu v ng ght khi ch c nhng k s vanh c c quyn by t quan im ca chng. Bin tp vin ca Kolokol, b bo ch Nga ln n v s phn bi t quc, ni:
Chng ti yu ngi Nga v nc Nga, nhng chng ti khng b m nh bi s say m yu nc hoc bi s in r gy bun chn ca chng cung Nga, khng phi nhng phng php gh tm nh vy. Bn thn chnh ph . . . chm m trong loi ch ngha Pugachov no . Quan tm n thun n s tit tr khi ngha Ba Lan, tiu dit yu t Ba Lan Lithuania, chnh ph, khng nhn ra iu , ang dn nc Nga n ni no khc vi ch n nh dn. . . .

V Herzen gii thch:

Nu chnh ph thc s m rng nhng phng php ny ca Spartacus cho ton b nc Nga v tm thy nhng ngi st sng thc hin chng, th nhng ngi m bi v chng ta l nhng ngi theo ch ngha th gii thnh tho nhng n gin bi v tnh yu t quc ca chng ta khng ti. . . s on kt ca by n m bin minh cho nhng ti c v tham gia vo chng. . . . iu ang xy ra Nga by gi . . . khng phi l mt l l chng li nhng hy vng ca chng ta. Ton b s lu b ny v nhng k cng ca nhng ngi thc hin v ca ch ngha yu nc say ru ch tit l rng phong tro trong nc khng th b dng li vi s tuyn b quyn c rung ca nng dn v coi t l ti sn nh nc m thc s khng thuc bt c ai c s cng phi trnh by r rng mt din vn cho Alexander Nikolayevich v cm n ng ta v s m nhn trch nhim vi bn tay ca nh nc (mc d ph trong gng tay ca Muravyev) lm tt c nhng g l thm hi, cng bc, v gh tm trong cuc ni dy tng lai ca nng dn.

Ch v duy nht trong ng cnh ny m Herzen ni v nhng tc ng tch cc ca cc chnh sch gii phng ca cc quan chc sa hong Vng quc Ba Lan v Lithuania. Tng t l s thng nht hn ch thng c nhn mnh (bi, gia nhng ngi khc, Jan Kucharzewski) ca nhng tng mt mt gia Bakunin v cc bin tp vin ca t Kolokol, v mt khc gia Bakunin v phe Pan-Slavic (i-Slav). S thng nht c nh ny c ni l lin quan n nhng thi vi nn vn minh Ty

271

phng v vi nhng ngi Slav. Herzen v Bakunin, khng ging Nikolay Chernyshevskii, chng hn, khng l nhng ngi theo vn minh phng ty. C hai rt ph phn nn vn minh t sn ca chu u. Theo Bakunin,
trt t x hi suy i phng Ty v ch sng st vi s rng sc m yu. . . . Ty u, bt c ni no ngi ta ti, ngi ta c th quan st s bt ti, s yu km, s thiu hy vng, v s bng hoi o c . . . tt c u xut pht t s thiu nim tin. Bt u chnh trn nh.

Nhng li ny ca Bakunin l t s th ti ni ting ca ng, m ng vit trong pho i Petropavlovsk. Sa Hong Nicholas vit bn l ca chng: S tht hin nhin bit bao. Khi ngi ta so snh hai quan im ny, l d kt lun rng chnh l vn s cm ght Phng Ty thi nt m lin minh ca cc nhm bo th Nga v cc nhm cch mng Nga hnh thnh, cn hn th v cm t Phng Ty thi nt c dng u tin bi nh Pan-Slavist Shevyriov. Tuy nhin, theo ti mt kt lun nh vy l mt s din gii sai. ng l, xu hng chng-phng Ty ca phn ln gii tr thc Nga v sau s cho php
ci thang x hi, khng phi mt ngi, khng phi mt giai cp c c quyn, tin vo ngh nghip hoc cc quyn ca mnh; tt c chng u la phnh ln nhau, v chng ai tin cy bt c ai thp hn mnh. Nhng c n, cc giai cp, v cc nh chc trch hy cn him hoi, nh tnh t cao t i v cc tp qun ca h. Mt con yu lm sao chng c cn bo sp n!

S khai thc nhng khu hiu chng-phng Ty v mt s miu t sai thng trc v phng Ty, m n s dn n vic s dng miu t sai ny trong nhng bi cnh t tng khc nhau. Cng ng rng mun hn, trong nhng hon cnh khc, nhng ngi phn cch mng thnSlav v nhng ngi ph bnh cch mng ca chu u t bn ch ngha s gp nhau trn mt cng lnh chnh tr chng-phng Ty. S th ti ca Bakunin l tn hiu u tin v kh nng ca mt cuc gp g nh vy d sao, Bakunin khng ng h cc chnh sch ca sa hong trong thc tin. Motif chng-phng Ty cng c mt trong nhng bi vit ca Herzen. Bin tp vin ca Kolokol so snh Ty u vi Rome c xa v tin tri s sp ca n, m phi ging nh s sp ca ch La M. Phn ca th gii, ng vit v Ty u,

272

hon tt tin trnh ca n; cc lc ca n cn kit; cc quc gia m trn t ca n hon thnh s mnh ca chng, v tr nn tr n, tt hu. Trong mt mu bi vit khc Herzen ch r: 'Thi gian im cho th gii Slavic. Herzen tin rng s mnh lch s ca Nga ct vic xm chim Constantinople v thng nht cc dn tc Slavic. Thot u, t tng ny l ng nht vi nhng i hi ca cc nh Pan-Slavist: h cng ku gi vic chinh phc Constantinople v lin hip ca cc dn tc Slavic; h cng tin rng nn vn minh ty u sp sp . Tuy vy, Herzen ng h ch ngha x hi nng nghip v chng i ch chuyn quyn sa hong, cn Aksakov v cc nh Pan-Slavist khc bc b ch ngha x hi v ca ngi sa hong. Trong t duy ca Aksakov sa hong thc hin s mnh ca cc dn tc Slavic: h c thng nht di quyn trng ca ng; i vi Herzen lin hip ny c th tn ti trn ng nt ca ch sa hong. Aksakov mun nc Nga sa hong chinh phc cc dn tc Slavic; Herzen ng h nhng kht vng c lp ca nhng ngi Slav, cho d vi trong s h chng-Nga. Bakunin ngh ging Herzen, v ng h vic to ra mt lin bang ton-Slavic v i, hng mnh v t do; ng thi ng nhn mnh: Chng ta mun Ba Lan, Lithuania, Ukraine, Phn Lan, Latvia . . . ginh li s t do trn vn ca h, quyn t cai tr, v chn cc th theo ca ring h. i hi v quyn tch mnh ra i vi cc dn tc b Nga chinh phc, trong thc tin, l bng chng v s hon ton bt ha gia cc mc tiu ca cc nh cch mng v nhng kht vng ca nhng ngi Pan-Slav. Nhng ngi Pan-Slav, trong cc tc phm ca nh t tng ca h Nikolay Danilevskii, ng h s xm chim Ba Lan ho hip theo dng Tn v gi Ba Lan l Judas ca nhng ngi Slav. Ba Lan b loi tr khi cng ng cc quc gia Slavic c tn dng bi cc nh Pan-Slavist, nhng ngi au lng v s phn ca nhng ngi Slav au kh di ch o v Th. S tuyn truyn Pan-Slavic dn n hi ngh Slavic m xy ra Moscow trong nm 1857, khi cc nh Pan-Slavist Nga ku gi cc i din ca cc quc gia Slavic thc hin tnh anh em trn t Slavic. C Herzen v Bakunin ln n gay gt nhng tuyn b chng-Ba Lan ti hi ngh v dt khot tch mnh ra khi nhng khu hiu quc v s vanh ca cc nh Pan-Slavist. Bakunin m

273

t Pan-Slavism nh mt t tng khng khip cng nh nguy him. ng vit:

Tuy vy, l ng rng nhiu ngi Slav di s cai tr o ang ch i s gii thot v mt ngi cu ngoi Petersburg. Khng khip, v hon ton c bin minh, s cm ght dn h n s in r ny, v h hoc l khng th nh li hoc l khng bit v tt c nhng bt hnh m Lithuania, Ba Lan, Tiu Nga, v thm ch bn thn nhn dn i Nga chu ng di ch ca ngi Muscovite v ch chuyn quyn Petersburg. H k vng c gii phng khi roi da sa hong, ton Nga ca chng ta.

Mi nh dn ch Ba Lan c th tn thnh nhng kin ny. Warsaw, 1978

274

Cuc Ni chuyn trong Thnh

Nu cc ngi khng khng vi nhng c m ca cc ngi v trng thi l mt quc gia, v mt Ba Lan c lp, v tt c nhng o tng ca cc ngi, th cc ngi s gy cho mnh mt bt hnh ln. Sa hong Nicholas nht

Nhm ngn nga s mt trt t tng lai Warsaw, Thnh Warsaw c dng nn v chi tr bi thnh ph, m phm ti ni lon gn y nht. Ivan Paskevich GI MT B M BA LAN Hi ngi m Ba Lan, nu i mt thin ti Ngi sng trn gng mt a con yu ca m, Nu trong dng v cn th ngy ca chng rng ln nim kiu hnh v danh d ca ging ni c knh; Nu lc quay v t m bn vui ti, Chng vi tm nghe nhng bi ht c, Nu chng ci u lng nghe khc ht V nhng ngy vinh quang mi ra i: Th ngi m Ba Lan i, vai ca chng s l vai kh! Qu gi trc c M Bi thng, Nhn chm chm li gm ch i tim Ngi, Ngc m s nhn mt n ch mng! D cc dn tc, cc cng quc, cc gio phi c tuyn ngng chin, D c th gii c th phn vinh trong cnh thanh bnh, Chng s phi tham gia trn chin khng cht vinh quang S phi nm trong nm m vnh hng nh ngi tun tit. M hy sm bo chng tm mt nm m c liu Ri cn thn t mi u ca chng trn , Hy ht mi hi ca nm m n giu, V cng loi rn c chung ging. chng s hc cch giu kn phn n ca mnh,

275

dm ngh di vc su thm thm, Thn thng u c bng li ni ca loi mo, V khim nhng hn t nh loi rn. Mt ngi con ca Nazareth, ng Cu th du dng Vut ve cy thp gi Ngi cu chuc loi ngi: Hi M Ba Lan, Ta s cho con trai ca b sm hc bit nhng mn chi no tm thy. Hai cnh tay tr trung nng xch xing, thn th mnh mai ca cu Sm lm yn cng cho mt nm m, trc li ru ca ao ph cu s khng ti mt, Trc dy treo c lng lng mu khng dn ln. Khng mo him nh chng hip s Cm cy thp gi trn t t thn, Cng khng nh ngi lnh chin u cho nim tin mi Chu gian lao v chnh ngha T do. Mt ngy kia s c tn do thm v danh thch thc chng, Mt phin to gian tr l ch th, Bi u thng, mt ngc su b mt; Mt k th y quyn lc s tuyn n chng. V tng i cho ngi chin bi S l gi treo c m m dng cao; Vinh quang s ch l nc mt mt ngi ph n tun ri, V nhng li th thm trong m ca cc chin hu yu nc Adam Mickiewicz [Nh th Hong Hng dch bn ting Anh ca Jewell Parish v G. R. Noyes]

Cc nh qu tc cm thy Chamberlain ni ng. H bit khng ai tng cam chu u m, K mt ln vi Sa hong xch mch, Nhng chin u v tan ra Siberia. Adam Mickiewicz (Pan Tadeusz, Book X, Emigration, Jacek lines 233-236. Nh th Hong Hng dch)

Ti ghi nhanh nhng nhn xt sau y trong mt tnh hung hi khng bnh thng trong mt x lim nh t m h nhc n nh ch tm tr, cho

276

cc t nhn c gi l nhng ngi b giam. Cc bn b giam ca ti, nhng cng nhn nh my Warsaw v nhng sinh vin t cc i hc Warsaw, yu cu ti ging bi bng cch no lp y nhng ngy trng rng. Nhng ngi Ba Lan ni v nhng g trong t? V cng nhng th h lun lun c, cng nhng th nh cha ng v c k h ni khi h b giam trong cc gian ca Thnh. Hm nay, Thnh khng cn na. Nh t c thay bng mt bo tng phong tro cch mng. Nhng thn thoi v Thnh vn cn, nh biu tng ca Thnh. By gi chng ta c Bialoleka. Mt tm bn tng nim s c t y mt ngy no ? Ti cht ny ra ngh rng c th l th k li chi tit mt ln na nhng tranh lun ca cc ng chng ta v nhng chin thng v nhng tht bi, v quyn t do v ch quyn, v nhng cng lnh v t tng; rng c th ng dng li nhng tranh ci ban m ca h v nhng s ci nhau thnh tm ca h khi, tm mi nm trc, h b bt trong mt cuc nh cng, b bt gi trong mt cuc biu tnh ng ph, b la sau mt bui l nh th cho mt Ba Lan t do, hoc b tm khi dn thng co v b a vo Thnh ni h ch i t do ca h v nhng ngy ti p hn. y l mt chui bi ging. Nhng n b gin on khi ti b chyn vo x lim bit giam. y, trong nhng iu kin yn tnh in vin, ti vit nhng g c cho l c to ln. Ngun gc ca vn bn ny v tiu ca n l nh th. Ci Ni ca Th k ng l trong vic c ti nh t ca mnh, ti li mt ln na quay li vi thi k chuyn giao th k, vi nhng sch vit v giai on u ca ch ngha dn tc Ba Lan v ch ngha x hi Ba Lan. y l mt giai on l th: mt quc gia hin i ang c sinh ra; nhng xung t hin i ang xy ra bn trong quc gia ny, m c nhng h t tng hin i. c chp nhn mt cch rng ri rng xung t quan trng nht ca thi l tranh ci gia ng X hi ch ngha (Socialist) Ba Lan (PPS) ca Pilsudski v Lin minh Quc gia di s lnh o ca Dmowski, Poplawski, v Balicki. Nhng ngi khc tin rng cha kha cho vic hiu nhng cng thng ca thi i nm xung t gia nhng ngi ch trng ch quyn quc gia v nhng ngi t b nn c lp. Nhng ngi sau bao gm c nhng

277

ngi ha gii bo th Vng quc Ba Lan cng nh cc lnh o cnh t ca [ng] Dn ch X hi ca Vng quc Ba Lan v Lithuania (SDKPiL); cc i th c cho l li cun. Cn nhng ngi khc na xc nh ngha ca ch ngha a nguyn t tng v chnh tr ca thi i nh mt s din t nhng kht vng c bit ca cc nhm x hi khc nhau: cc giai cp t sn, v sn, nng dn. Chc chn mi ngi u ng mc no . Nhng c nhn ti tin rng cng c cn c thy r ngha ca nhng s chia r ca thi i trong s tranh ci gia nhng ngi tin rng ch ngha hin thc i hi s hot ng bn trong cc gii hn c xc nh bi cng quc chia ct v nhng ngi ng h quan nim v xy dng mt s hot ng chnh tr Ba Lan tch cc bn ngoi cc gii hn . y ch t l trng hp phn Ba Lan b Nga cai tr, ni h thng php lut sa hong lm cho khng th i vi nhng ngi Ba Lan tr thnh ng ch ca s phn ca chnh h. Galicia v khu vc do c cai tr tnh hnh khc. Ti nhng ngi Ba Lan c nhiu quyn t do hn. Nhng chnh xc Vng quc Ba Lan (do Nga chi phi) l vng quan trng nht cho cc th th cng c nhng kht vng chnh tr Ba Lan. Ha gii v s Ph phn n Thuyt nh nguyn ca ch ngha lng mn i li ch ngha thc chng n su vo t duy chnh tr Ba Lan, v nhng la chn thay th kh d ca khi ngha v trang i li cng vic hu c l mt phn ca thc tin Ba Lan. dt khot cn phi khc phc nhng la chn thay th ny nhm to ra mt phong cch t duy chnh tr mi. Chng ta hy nh rng Khi ngha thng Ging [1863] Vng quc chng li s cai tr Nga, din tin ca n v s tht bi ca n, l mt c sc tinh thn ln nng ln i sng chnh tr Ba Lan trong nhiu nm. i ph vi s tht bi ca khi ngha dn n mt cch tip cn mi: nhng li ku gi cho c lp c thay th bng nhng cng lnh tha hip chnh tr v cng vic hu c. Phe chng-khi ngha chng h ng nht. c s chia r ln gia Zygmunt Wielopolski v Spasowicz phng khong, hay gia Swietochowski v Sienkiewicz, nhng tt c h u chia s nim tin chc rng, vo lc , ngh v nn c lp l m gia ban ngy v mt s hiu lm. Ba Lan, h cm thy, cn khng phi nhng ngi m mu m cn cc bc s v cc k s, v ch s trung thnh vi h thng php l ca cng quc chia ct mi c th cho php nhng

278

ngi Ba Lan t t tin hnh nhng hot ng dn n mt s ci thin s phn quc gia. Cc l tng ca nhng ngi ch trng khi ngha b cc a ch bo th v nhng ngi phng khong t sn hng sang phng Ty bc b. H b ph phn bi cc nh vn v cc nh cng nghip, b ch nho bi cc nh t tng t do, v b nguyn ra bi cc gm mc t cc bc ging ca h. C sc chng khi ngha c sc mnh n mc ngay c nhng ngi x hi ch ngha u tin, nhng ngi ni lon chng li s p bc sa hong, cc ng ch ca Ludwik Warynski, vit ln l c ca h: o tnh dn tc; cch mng x hi mun mm. Mt phn t th k phi tri qua, mt th h mi khng b nhim bn bi c sc tht bi phi trng thnh, cho nhng gio iu ny c nh gi mt cch ph phn. Hng mi khng phi l kt qu ca s phn tnh tr tu im tnh. N l sn phm ca thi mi, khi cc yu t bnh dn ginh c mt thc dn tc trong khi gii qu tc ang mt c quyn tinh thn ca n. N l mt s tr li cho nhng cu hi mi ny sinh t mt tnh th mi. Cc nh ha gii s ni: chng ti ng vng trn mt nn tng thc t, chng ta phi lm ci c th bng cch t b ci khng th, chng ta phi tha nhn thc t ca s hin din Nga Vng quc Ba Lan v mc c vi nhng ngi Nga v nhng s nhng b thay cho gi trong u chng ta k hoch phi l cho mt cuc u tranh v trang v c lp. Chng ta phi t b nhng o tng, h s ni thm, mc d chng ta khng c t b nhng c m ca mnh. Nhng cc i th tr ca h s tr li, rng ch ngha hin thc khng ch l s tha nhn cc s thc ging s thng tr nc ngoi. Ch ngha hin thc cng phi tha nhn ngang th s u tranh dn tc thc v ch quyn. Mt ngi c u c thc t khng phi l mt c nhn n gin hiu tnh phi hiu qu ca hot ng khi ngha m ng hn l ngi c kh nng phn tch nhng nguyn nhn tht bi ca nhng cuc ni dy dn tc, ghi nhng thnh qu ca cc chin s u tranh cho t do trc kia vo thc o c v chnh tr ca nhng ngi cng thi ca anh ta, v t nhng hnh ng xy dng mt truyn thng sinh ng v mt v kh hu hiu hn sng hai nng ca ngi ni lon. Ngi thc t phi hiu rng nhu cu cho quyn t do dn tc v dn s, vn c trong tm hn con ngi, l khng km thc hn nhng thc t ca nh t v s thng tr nc ngoi.

279

Cc nh ph phn tha hip ni rng tnh phi hiu qu ca cc chin thut khi ngha phi khng c dn n s t b tng ch quyn m ng hn dn n mt s tm kim nhng con ng mi v nhng cch mi t c c lp. Phe ha gii rt ra nhng kt lun sai t nhng ph phn ca n i vi nhng cuc ni dy. Sai lm u tin ca n l s h thp nhng kht vng chnh tr Ba Lan xung mc tm kim nhng nhng b t cc chnh ph chia ct; cn trong thc t nhng ngi Ba Lan khng c t b chnh sch di hn nhm ti c lp. Sai lm th hai ca n l i tin rng cc cng quc chia ct s a ra cc nhng b cho nhng ngi Ba Lan ch vi ci gi ca s u hng v th ng; cn trong thc t ch c th ginh c nhng nhng b nh p lc. c kh nng p t p lc nh vy, nhng ngi Ba Lan u tin phi t chc li chnh mnh hot ng mt cch t tr. Cc phong tro Dn ch Dn tc v x hi ch ngha l hai phng php khc nhau ca vic xy dng s t tr x hi ny. Dn ch Dn tc v Chnh tr ca Ch ngha Tch cc Cc nh Dn ch Dn tc (ND-Narodowa Demokracja) ban u c m t trong mt cun sch xut sc c Barbara Torunczyk1 bin tp. Trong cun sch ca b (gm mt s tuyn chn vn bn d c, mt gii thiu t m, v mt bng nin i k v cc s kin ca thi i ) tc gi tm c cch v ra mt phc tho v cc truyn thng dn ch dn tc m khng ch b lng qun bi a s bn c m cng b bp mo mt cch c thc bi nhng khun mu dn ch dn tc v dn ch phn dn tc. Nhng ngi ng thi theo Dn ch Dn tc xy dng trong cc xut bn phm ca h nhng khun mu (stereotype) da trn nhng s din gii sai lch s ca chnh h, v mt o tng v qu kh khng b sai lm, nhng rc ri, v nhng la chn y kch tnh. Nhng khun mu gi s mt s lin tc t Lin on Dn tc (Liga Narodowa) n s chng-Mafia ng thi v nhng s lm lc bi Do thi v nhng m nh chng-c; s chp thun mt m hnh vn ha dn tc da trn tnh bi ngoi v tnh bt khoan dung theo cch ca Jedrzej Giertych [chnh tr
1

National Democracy: An Anthology of the Political Thought from "Przeglad Wszechpolski" (1895-1905), tuyn chn, vit li ni u, v bin tp bi Barbara Torunczyk (Warsaw: NOWa, 1981; London: Aneks, 1983).

280

gia lu vong ng thi]; v s chp nhn thng xuyn a chnh tr sai lm m c th dn n thn phn n l i vi Lin X. khng c ai vit mt lch s v t tng ND vi tt c cc lung khc nhau ca n, nhng cng thng, i lp v ly khai ni b ca n. Chc chn, nhng du vt ca tt c nhng c im ny u c th thy trong cc tc phm ca mt s nh lu vong (th d, W. Wasiutynski), trong mt s cng trnh lch s (chng hn, R. Wapinski's), trong cc tiu lun ca A. Micewski (ngi vit tiu s ca Dmowski), v trong nhng bi bo ca A. Hall, mt nh bo tr t Gdansk. Nhng tt c nhng iu ny ch l nhng du vt ca mt ch khng l. Phe Dn ch Dn tc ng thi thiu t tng chnh tr cho hin ti; tc l, mt s chn on cc s kin hin thi v mt k hoch cho tng lai. Tro lu ny vn mun hot ng nh mt thc th chnh tr v t tng nht qun, khc vi cc tro lu khc bi quan nim c bit ca n v quc gia v s gp nht ca n v nhng m nh s v nhng s phn ut. Ti xut tm ngun gc ca nhng hin tng gy ra ci cht t tng chnh tr ND ny, trong s tin ha ca nhm ny trong thi gian nh Cng ha, khi tnh c o ca nhng quan nim thc dng ca n ngy cng b thay th bi mt s m hoc vi thnh cng ca cc phong tro ton tr dn tc cc nc u chu khc. Khun mu phn-ND, c bit khun mu cnh t, l mt chiu v th s ngang th. N nhn mnh tnh bi ngoi v bi Do thi ca nh dn ch dn tc, c tnh thn-Nga ca h, nhng mi quan h vi cc gia cp hu sn v nh nc sa hong, s hp dn ca h vi roi da v ch c ti, s ng tnh ca h vi ch ngha pht xt. Chng ta hy ni thm y rng s suy sp ca nhng ngi theo dn ch dn tc i lu vong nc ngoi (Giertych, v hu ht bi vit xut hin trong Mysl Polska), trong nc (Boleslaw Piasecki [lnh t Pax]), v gia nhng ngi i lp (Samoobrona Polska) c khuynh hng bin minh cho hnh mu ny, lm giu v m rng s hiu bit ca chng ta v chn tri tr tu ca nhng mt thm ca m mu Do thi-Tam im. Th nhng s tn ti ca nhng khun mu lm ngho t tng, lm cho n cch xa s tht, khin n lc hu v gio iu. iu ny c bit ng v t tng chnh tr, m i hi s trm tnh, s gi khong cch, v s suy ngm. Qu thc, ngay c trong cc bi bo ca chnh mnh ti c th nhn ra s nhim ca khun mu phn-ND, bi nhng xc cm m ti c kh nng duy l ha hm nay nhng khin cho kh g ri t v (nt Gordian) ca truyn thng. Th nhng i vi ai ,

281

ngi hc trng v tnh bi Do thi theo ch ngha Hitler v kt qu ca n, v ngi nhn thy bng chnh mt mnh mu toan nm 1968 dng tnh bi Do thi v mt chnh tr, th s chng-Do thi theo cng lnh ca ND khng thch hp vi s suy ngm v t. V th ti thy cun sch ca Barbara Torunczyk nh mt bt chin khn ngoan v su sc chng li khun mu: khn ngoan bi v n cho php cc vn bn gc ni cho chnh chng; su sc bi v n c gng gii thch hin tng Dn ch Dn tc bng cch tch bit cc c trng i mi sng to ca n khi nhng c trng lc hu, ti tm, v tnh l ca n. Torunczyk a ra mt c gng ng n phn bit gc r ca tnh v i v tnh nh nhen m c hai u hin hu trong Przeglad Wszechpolski, t bo l lun ca ND. B chn ng s min cng ca cc nh dn ch dn tc ha gii lm im xut pht ca mnh, v chnh im ny lm ni bt cc phng thc t duy, l l, v k thut m lay ng cng lun khi trng thi m mt x hi di ca n. Tnh trng m mt ny tm thy s biu l chnh tr ca n trong cc tng ha gii v tnh th ng ca gii tinh hoa. c cho l n ni rng Mi hnh ng phn i s ch lm trm trng thm s n p v mang li nhng nn nhn mi. Nhng hot ng bt hp php (liberum conspiro [t do m mu] ni ting) c cho l ph hy thc php lut ca ngi dn v dn n nhng hnh ng v trch nhim lm hi nhng th cn phi bo v, nh mt nn bo ch Ba Lan hp php v cc nh ch dn tc hin tn khc. Nhng c ch ngon mc rng tuch c cho l s ch lm suy yu chin lc khng chin, lm mt tnh dn tc v kch ng cc nh chc trch tr nn cnh gic hn v p ch hn. Cu tr li ca Roman Dmowski gm vi phn. S l sai lm, ng ni, tin rng phong tro khng chin c th c gi bn trong nhng gii hn m k xm chim s khng nhn ra. Nhng gii hn nh vy l hp n mc chng ch cho php mt s ging nh khng chin. Cc nh chc trch khoan th cc nh ch php l chng no chng khng nguy him, tc l, khi chng khng thc hin cc chc nng t nhin ca chng trong i sng quc gia. Lm sao ngi ta c th ni v s tn trng lut trong phn ca Ba Lan b Nga cai tr, khi s bo v n thun bn sc dn tc a ngi ta n xung t vi n? Quyn i vi s tn ti quc gia c nhn phm ch c th ginh c mt cch bt hp php. y l v sao chng ta phi vt qua ro cn ca tnh hp php. Mi ngi phi lm quen vi vic sng bt hp php.

282

Chnh sch ca chng ta phi l cch mng. N khng th l cng vic hu c, bi v n khng c nn tng hp php no da vo; n khng th tr thnh phng th, bi v ng nt li khng cho php chng ta sng v pht trin, v mt cng lnh b gii hn vic phng th s tng ng vi ci cht t t. . . . Nhng kha cnh ca i sng quc gia khng th c pht trin trn nn hp php, chng ta s to ra mt cch bt hp php. Chng ta khng c php c bo ch hay vn hc t tr v nghim tc, cho nn chng ta s to ra mt nn bo ch t do v mt nn vn hc bt hp php. chng li cc trng hc ca chnh ph m nhm tc ot bn sc dn tc ca chng ta v git chng ta c v th cht v tinh thn, chng ta s c trng dn tc m mu. Bn cnh cc hi hp php v ti, chng ta s pht trin cc hi b mt m trong i sng cng s c t trung tm. Bn cnh cc ta n m c p t ln chng ta v thng xuyn u c c th dn tc chng ta, chng ta s dng ln cc ta n ring ca chng ta m s ln n mi s thi nt. Vi chnh ph ca k xm chim m da vo cnh st v li l, chng ta s t chnh ph dn tc ni b ca chng ta m da trn sc mnh tinh thn. . . . S bo v chng li k th phi da ch yu vo vic cng c thnh ly ca chng ta. Nh th, chng ta phi nhm to ra mt d lun yu nc tht s m s khinh mit mi s lc li; c v dn tc s dng, cho li ch cng, tt c nhng quyn m vn cn li vi chng ta; v lm cho nhn dn quen vi vic ch t khng lm g cho cc nh chc trch m theo lut khng buc phi lm.

V cc nn nhn? Dmowski tr li:

Khng c ch ngha yu nc no m khng c s sn sng hy sinh. Bt c ai mun cu dn tc chng ta m khng gy nguy him cho chnh mnh s phi nhn n sa a chm chm. . . .L nc ci tnh nhng s thit hi bng s ngi b lu y trong vi nm. iu ny l c bit nc ci i vi mt x hi m c nhiu tay hn cng vic n c, v m t nguyn gi ton b cc on con em mnh sang cng vng ca nc Nga v Siberia m nhng ngi khc b lu y n .

Chng ta cng phi nh v s nn nhn ca tnh th ng ha gii: nhng ngi b Nga ha, b i bi v b mt phm gi trong s c n i mt vi roi da Nga c quyn v hn. S sng sa v sc thuyt phc ca nhng l l ca Dmowski l ni bt. Chng nghe quen mt cch k quc i vi tt c nhng ngi m quan st bng chnh mt mnh s ni ln ca nhng gi tr x hi mi t s lng thinh v s bin i v bo ca cng lun m bao nhiu nm tri quen vi trit l hy ti yn v bng cch no tnh hnh s n thi. Tm nhn chnh tr phn-ha gii ca ch ngha tch cc c din t trong cc tp sch nh bt hp php v c gii thiu trn

283

ng ph Warsaw. S xung t l hin nhin: cc nh ha gii nh m cho mng sa hong n Warsaw cn cc nh Dn ch Dn tc t chc cc cuc biu tnh yu nc. Bt u vo nm 1891, y l nhng cuc biu tnh ng ph u tin k t Khi ngha 1863 m cng khai mang nhng khu hiu ng h nn c lp. i vi phn ln x hi y l mt bc ngot tm l. Warsaw b chinh phc thy ngi dn mun c lp, v ton b Ba Lan bit v s tn ti v cc cuc biu tnh ca h. Cc nh t chc tr thnh nn nhn ca s n p cnh st. Mt nhn t mi trong vin cnh chnh tr xut hin trong thc ca c cc cng quc chia ct v nhng ngi Ba Lan. Nhn vo ngha ca nhng cuc biu tnh sau tt c nhng nm ny, kh khng nhn ra rng s ni ln ny t h khng, s biu th ny ca mt xu hng mi, c c chiu kch thc dng ln biu tng. N khng n thun ch l vn v tnh cng khai m l v lm cho cng chng b n tng vi tim nng ca mt loi hot ng mi, vt qu nhng c gng thng nht do phe ha gii tin hnh. Hn na, cc gii chnh tr, m tin hnh nhng hot ng nh vy, tr nn r rt. Nhng l l c bn chng li cc cuc biu tnh (ngoi s s hi cc cuc n p gia tng) hn ch vic gi li bng ma ca cc cuc biu tnh ng ph trc cuc Khi ngha 1863. Vic huy ng nhn dn xung ng, ngi ta ni, c th dn n mt s gia tng cng thng, kch ng cc cuc chin u vi cnh st, to ra mt trn l tuyt ca cc s kin m khng ai, k c nhng ngi t chc, c th kim sot ni tin trnh v ng hc ca n. Kt qu ca nhng s kin nh vy c th t ra ngc vi nhng nh ca cc nh t chc cng nh c hi cho li ch quc gia Ba Lan. C th ni thm rng gi nh ngi ta b qua kch bn en ti ny, th bn thn tng v cc cuc biu tnh ng ph mang ri ro ca mt s truyn b mt kiu hnh ng chnh tr m hp dn ch cho nhng xc cm m ng, cho n tng ngon mc v ch ngha yu nc ph trng. N khuyn khch mt kiu hnh ng nhm ti nhng xc cm mnh, khng ph thuc vo bt c t duy chnh tr rng hn hay chin lc di hn no. L kh tranh ci rng nhng l l ny thiu tnh hin thc, rng chng khng chn on ng cn bnh c hu trong phong cch chnh tr Ba Lan. Nhng nhng s phn i ny c th p dng t nht i vi cc nh dn ch dn tc. Cc lnh t ND bit k lm th no to ra mt h thng th bc ca cc mc tiu. H c tnh n cc cuc biu tnh ng ph trong ton cnh rng ca chin lc v chin thut ca h.

284

Rt cuc, l k nim Kilinski2 kch thch khng ch cc cuc biu tnh thm Warsaw m c hot ng t chc gia cc sinh vin v dn lng nng thn. Cc nhm t-gio dc bt hp php v cc th vin ca cc tc phm b cm c lp ra, nhng xut bn phm c lp c ph bin, v hot ng gio dc su rng c tin hnh. Tt c vic ny ph thuc vo vic xy dng mt phe chnh tr-t tng m to ra s t quyt Ba Lan vis--vis (i li) b my quyn lc ca k xm ln. S t quyt gm s t t chc quc gia bn trong v cc chnh sch i ngoi tch cc vi cc mc tiu xc nh. S t t chc bn trong c ngha l s tn trng cc chun mc v cc i hi ring ca quc gia, c lp vi lut hnh m tn ti ph hp vi mong mun ca cng quc chia ct. N c ngha l s tha mn ti a cc nhu cu quc gia bt chp cc nh ch do k xm lc p t. N c ngha l s tch cc to ra v s hot ng ca mt i sng cng c lp m trong nhng kht vng quc gia ti cao c tho lun, c din t, v c chp nhn v mt x hi. Mt hot ng chnh tr c thc ca ch ngha tch cc c ngha l vic thc hin nhng mc tiu ny bng c cc phng php hp php ln bt hp php; cc phng php hp php bng tm ra nhng l hng trong cc h thng t chc v php l ca k xm lc, cc phng php bt hp php bng vic to ra cc nh ch b mt v nhng hot ng t chc b php lut kt ti. Hot ng chnh tr tch cc cng bao gm s phn tch im tnh tnh hnh chnh tr v so snh chng vi chin thut hin hnh v h thng th bc ca nhng i hi. N i hi mt s nh gi v ci g c th t c hm nay v ci g phi hon li cho n sau. Bng cch chn hot ng chnh tr tch cc cc nh ND khng mu thun vi bt c mc tiu no ca cha ng h hoc ca cc n anh h m chn cng vic hu c. H bit v nhu cu xy dng cc trng hc v cc cy cu, pht trin cc thnh ph cng nghip v nhng k thut nng nghip hin i. Nhng h tin rng thnh cng ca nhng hot ng ny s c xc nh bi vic to ra nhng cu trc Ba Lan c lp cho vic hng dn nhp iu ca i sng quc gia. Trong vic i ph vi cng quc chia ct h mun tr thnh mt
2

Mt cuc biu tnh khng l k nim Jan Kilinski (1760-1819), nh yu nc Ba Lan ngi tham gia vo cuc Khi ngha Kosciuszko, c t chc bi Lin on Dn tc v ng X hi ch ngha Ba Lan ngy 17-4-1894, k nim 100 nm ngy khi ngha.

285

ch th thc s, mt ton th c t chc; v kha cnh ny h khc cc nh theo thuyt hu c. Nhng h khng trnh by cc mc tiu ca h c nh th chng l nhng chng trnh hin nay; h khng phi l nhng ngi i hi ti a kin quyt, nhng ngi bc b mi suy ngh v mt s tha hip tm thi vi k th nh s mu phn v phn i. Tuy nhin, h coi mi gii php ngoi nn c lp nh gii php tm thi, v h tin rng ch cc i din trung thc ca nhn dn, ch khng phi nhng lnh o t phong ca phe ha gii, mi c th i n tha thun vi cc cng quc chia ct. Cc nh ND khuyn khch s tham gia rng ri vo phong tro khng chin quc gia. H nhm xy dng mt phe phi chnh tr, khng phi mt ng ca nhng ngi tin vo mt hc thuyt c bit. y l v sao h chng bai gi ni tt c hay khng g c m ng hn, trong mi tnh hung, ch ra nhng hot ng c th tip cn c i vi mi cng dn m c th ci thin s phn ca quc gia. Cng thc hot ng chnh tr tch cc khng phi khng c nhng th tin thoi lng nan. Mi khi cc nh ND ku gi mt cuc ty chay cc nh ch Nga, k c cc trng hc, s phn i ni ln tc khc (v kh t chi tnh hp l ca n) rng x hi Ba Lan th khng th xy dng mt mng li cc trng hc m c th bao ph ton quc, v rng v th l tt hn tn dng cc trng Nga hn l lm tng t l m ch. Trong thc tin, sau mt tha hip c ngh ra: cc hc sinh hc trng Nga s c t chc thnh cc nhm hc bt hp php ni nhng l hng trong kin thc ca chng c lp y v s la di trong chng trnh hc chnh thc c lm sng t. V nh th ch ngha hin thc thng cuc. Cc tc gi c Przeglad Wszechpolski cng b lin tc phn u cho mt cng lnh chnh tr hin thc c trong nhng chin thut hng ngy ln trong chin lc di hn. Ch ngha hin thc chnh tr ct cng vic cc nhc hng ngy t chc mt mng li cc phng c, tip qun cc t bo hp php, hng dn thanh nin trung hc bi kha, v to ra mt tm nhn v s quay li t t, tng bc mt ca ch quyn thng qua vic khai thc nhng thay i trong cc nc chia ct v trn bn chnh tr th gii. Trong quan nim ny cuc u tranh v c lp thi l mt hot ng nht thi (khi ngha v trang, chng hn) v tr thnh mt qu trnh thay i c ln k hoch cho mt giai on nhiu nm. Trong tin trnh ca qu trnh ny ng hc ca phong tro hin php Nga, nhng chn ng cch mng, chin tranh vi Nht Bn, v s tng ln ca sc mnh

286

c c theo di mt cch st sao. Nhng h qu ca cc s kin ny, k c s bt n nh ca Lin minh Thn thnh, c phn tch chi tit. Nhng quan st v phn tch ny cho php Dmowski, Poplawski, v Balicki tho k lng mt hc thuyt c o v a chnh tr Ba Lan. a chnh tr ca Ba Lan Tnh hnh Ba Lan, cc lnh t ND ni, c xc nh bi tnh bn ca tnh hnh quc t v lin minh gia cc nh nc chia ct Ba Lan. Mt xung t bn trong Lin minh Thn thnh c th to mt c hi cho s quay tr li sn khu quc t ca vn Ba Lan. Xung t Nga-c cho php nhng ngi Ba Lan thay mt cho chnh h ti cc cuc thng thuyt. Theo quan im ca Roman Dmowski, v tr ca nhng ngi Ba Lan pha nc Nga. ng coi c, mt quc gia ch c t chc gn y thnh mt nh nc v y nhng k hoch bnh trng, nh k th chnh. Dmowski s sc mnh ca nn vn minh c v nhng h qu ca n. V ng theo di cc chnh sch c ha tnh Poznan, Pomerania, v Silesia, lnh t ND s rng s phn ca nhng ngi Ba Lan trong cc vng lnh th khng khc nhiu vi s phn ca nhng ngi Slav bn kia sng Elbe. Mi nguy him ny khng c a ra bi nhng ngi Nga, bt chp mi s d man chu ca h. Nga, Dmowski thy khng ch mt mi e da m c mt c hi. S thng nht ca tt c cc vng lnh th Ba Lan bn trong nh nc Nga, nh cc nh ND xut, l mt bc trn con ng n c lp. Dmowski thy xut ny l thc t bi v tnh khng th trnh khi ca mt xung t qun s gia c v Nga, m ng nghin cu chi tit. Phn tch a chnh tr m ra nhng trin vng mi v cho php ng xy dng nhng kch bn lc quan. N p t mt s xt li cc khun mu li thi nhng thng xuyn nhm vo nhng yu t thit yu quc gia. Khuynh hng thn Nga ca Dmowski gy bi ri cho cng chng; cc chin thut ca ng khng c hiu v cc mc tiu ca chng c v khng r. Nhng iu ny ch yu do nhng sai lm trong thc hin. Ct li ca t duy a chnh tr l ch t vn Ba Lan i din vi mt ci nn quc t, vic loi b t duy cc b thin cn trong chnh tr. Nhng hot ng ca Dmowski ti hi ngh Versailles l h qu logic ca tnh hiu qu v khn ngoan ca t duy ca ng.

287

C mt bi hc rt ra t cc bi vit ca cc nh dn ch dn tc ban u: Trong vic m nhn nhim v xy dng s t quyt trong nc, cn o sc mnh bng nh. Th nhng khi lp k hoch mt chnh sch cho vic ly li ch quyn, nhng nh phi c nh gi theo sc mnh. Khng phi tt c nhng d on ca Dmowski chng t l ng, khng phi mi phn tch ca ng chnh xc, nhng phong cch chn on ca ng vn cn l mt m hnh lu bn, c l tt nht cho vic phn tch tnh hnh chnh tr ca nhng ngi Ba Lan, mt dn tc sng gia nh nc Nga v c, mt cn tr cho li ch ca nhng nc khc, b kt gia hai cng quc bnh trng. Tnh mi ca phn tch a chnh tr ca ng ct s ri khi nhng tnh ton truyn thng v s on kt ca cng lun quc t vi Ba Lan v s quan st tr chi ca cc lc v cc mi quan h li ch. Dmowski tm cc ng minh khng gia nhng ngi chia s t tng ca ng m ng hn gia nhng ngi v cc quc gia chia s hoc c th chia s nhng li ch ca Ba Lan. Hp tuyn ca Torunczyk lm ni bt nhng c trng ny ca t duy chnh tr ca cc nh dn ch dn tc. Thnh tu ca cun sch c th nm vic khi phc li di sn ca cc nh dn ch dn tc ban u cho tt c Ba Lan suy ngm. C l Przeglad Wszechpolski s thi l ti sn c nht ca mt ng chnh tr duy nht, ca mt phe phi chnh tr v mt xu hng t tng, v thay vo s tr thnh mt phn ca di sn tr tu chung ca tt c nhng ngi Ba Lan, mt yu t khng th thiu ngang nh cc tc phm chnh tr ca Mochnacki, bt lun liu ng lin kt vi Hi Dn ch hay vi Htel Lambert. Trong cun sch ca Torunczyk ng ND ban u ni ln nh phong tro chnh tr ca gii tr thc cp tin, mt phong tro c nh hng ginh li ch quyn quc gia. c nhn thc v nhng bin i su sc xy ra bn trong x hi Ba Lan v xc nh r nhng tc ng ca nhng thay i ny, m quan trng nht trong s nm s kt liu ca s ng nht trc y ca nhng kht vng dn tc vi nhng li ch ca gii qu tc. Hn na, cc nh ND thy rng nhng ngi Ba Lan khng n c trong vic tr thnh mt dn tc hin i trong cc vng lnh th ca khi cng ng c. H theo di cc qu trnh ny n m cng mang li thc dn tc cho nhng ngi Lithuania, Ukrain, v Do thi. H nhn ra s cnh tranh gia nhng ngi Ba Lan v nhng ngi Lithuania hay nhng ngi Ba Lan v nhng ngi Ukrain, khng nhc ti s cnh tranh gia nhng ngi Ba Lan v nhng ngi c

288

Silesia, Ermeland, v Pomerania ginh c tm tr ca dn c pha trn v mt sc tc, thiu mt bn sc dn tc xc nh. Cc nh ND hiu r bn cht y xung t ca nhng kht vng dn tc khc nhau ny. H gi quan im ca mnh l ch ngha dn tc, tc l, mt cch xc nh v t c nhng li ch dn tc thng qua xung t vi li ch ca cc dn tc khc. Vic ny to thnh mt s ri khi rnh rnh di sn khi cng ng gm ba dn tc ca Ba Lan, nhng cng l mt sn phm ca mt thi i mi, mt thi i ca cc cuc u tranh v ch quyn. Cuc xung t c l t nhin v khng th trnh khi. L nh li rng c nhng ngi Ba Lan v nhng ngi Lithuania, Vilna l mt phn khng th thiu c ca mt nh nc c lp tng lai. Cuc xung t v Vilna l mt xung t gia hai ch ngha dn tc tr, m kt qu ca n s c xc nh bi v lc. ng hc ca nhng kht vng dn tc ch ngha c nh hnh bi cc nhm x hi vi mt bn sc dn tc mi, khng c mt nn truyn thng hay mt s hiu bit v li th ca s tha hip, nhng ngi cm thy thoi mi ti mt cuc t tp ln, hn l ti bn m phn. Vng thn qu l c s cho nhng tham vng dn tc ch ngha ny. Chnh xe nga ch hng ca nng dn l ci c dng nh phng tin truyn b nn c lp Ba Lan, v khng phi l xe nga ch ngi t in sn ca nh qu tc, ni trong qu kh i u t ca cc nh cch mng tng lai v nhng ngi pht ngn cho nhng ngi bo th hu sn trng thnh. Chnh nng dn Ba Lan, Lithuania, hay Ukrain l nhng ngi chi phi phng chm hnh ng ca cc nh l lun, v nh th khng ngc nhin rng nhn thc chnh tr m c hnh thnh gia nhng xung t lnh th, ngn ng, hay tn gio c t ci chung vi cu thn ch Ba Lan truyn thng v quyn t do ca chng ti v ca cc bn. iu ny cng p dng cho dn c Do thi, m trong cu trc x hi ca Vng quc Ba Lan chim v tr ca ng cp th ba. Xt n s thiu mt giai cp t sn Ba Lan v thnh tch km ca nhng ngi Ba Lan trong thng mi v cc ngh t do, theo kin ca cc nh dn ch dn tc y l mt mi e da thc s cho tng lai ca mt quc gia hin i nh n c nh hnh. Mt s Lc v Nhng ngi X hi ch ngha Nhng ch th ca cc nh dn ch dn tc, cc nh x hi ch ngha Ba Lan, cng bit v nhng thay i bn trong ca dn tc. Trong khi cc

289

nh ND coi nng dn nh ngi tha k truyn thng dn tc, th cc nh x hi ch ngha coi giai cp v sn cng nghip nh ngi tha k cc t tng ca mt khi cng ng c lp. Ta phi nhn thy quy m ca hin tng ny: C cc nh dn ch dn tc v cc nh x hi ch ngha thot u ch l cc nhm nh ca nhng ngi tr ri rc khp t nc v trong cc trung tm lu vong nc ngoi, tm kim nhng hnh thc mi ca hot ng chnh tr. Cc cuc xung t ca thi i ng n cc vn th yu m c t tm quan trng; nhng ngi ny tm kim ch yu nhng th m h c th chia s. C hai nhm mun mt Ba Lan c lp; c hai bc b tnh th ng v cc chnh sch ha gii. khng phi ngu nhin rng c hai nhm tham gia vo cc cuc biu tnh k nim Kilinski v cng nhau ko n Thnh (Warsaw). H khng phi by nhng bt ng ca h trong nhng tuyn b cng khai thc dng ca h, v l nhng thnh vin ca Lin on Quc gia trong thi gian thuc v ban lnh o ca ng X hi Ch ngha Ba Lan (PPS). Cc s gia ca hai ng a ra nhng tng thut khc nhau v nhng xung t u tin gia Lin on Quc gia v ng X hi ch ngha Ba Lan. Stanislaw Kozicki, tc gi ca mt lch s v Lin on Quc gia v bn thn ng l mt nh dn ch dn tc, cho rng s bt ng kin ngon mc ni ln v thi tiu cc ca Dmowski i vi gi t cc sinh vin i hc Moscow, gi cho cc hc gi Warsaw, phi hp mt hot ng phn i. Dmowski bin minh cho s phn i ca ng i vi tng bng quyt tm ca ng tch cc vn Ba Lan ra khi cc vn Nga ni chung, tch cuc u tranh Ba Lan v c lp ri khi cuc chin u ca Nga v nhng ci cch dn ch. Vn ny c cho l tit l nhng bt ng v ng x ca cc nh dn tc ch ngha v cc nh quc t ch ngha ci tn sau c cc nh ND gn cho nhng ngi x hi ch ngha mun hat ng cng vi cc bn Muscovite ca h. Cc s gia gn kt vi ng X hi ch ngha Ba Lan khng gn nhiu tm quan trng cho s c ny, mc d l c trng tm tnh ca tc gi ca Nhng T tng ca ngi Ba Lan Hin i. Theo cc s gia ny, s th hin cng khai u tin ca nhng bt ng gia hai ng xy ra trong thi gian khnh thnh tng Mickiewicz Warsaw. Tng, c dng ln theo sng kin ca phe ha gii, c hiu nh l cy cu biu tng gia cc nh yu nc nhng ngi tr tin xy tng v chnh quyn Nga ngi cho php. Lin on Quc gia ng h

290

tng v cc thnh vin ca n tham gia vo l k nim. ng X hi ch ngha Ba Lan ty chay l khnh thnh. Cc l l ca c hai pha r rng v logic. Cc nh ND cho rng mt kha cnh dn tc nn c ghi su vo vic m nhim ha gii ny. ng PPS (trong cc bi vit ca Jzef Pilsudski ln n hnh ng ny, din gii n nh mt c gng a Adam Mickiewicz vo hng ng ca nhng ngi ch trng xu hng ng h Nga. Tr la bp yu nc gi ny, cc nh x hi ch ngha vit, nhm khoc ln nhng k b t phe ha gii nhng b o ca truyn thng lng mn. Ti ngh c hai thi cha ng nhng tnh cht quan trng ca chn l dn tc. y, trong th ca Nc bn sng Vistula, trong thnh ph ni cc tc phm ca Mickiewicz bao ln tr thnh nn nhn ca cc nh kim duyt Nga, mt bc tng c xy dng cho thi s v i nht ca s phn i chng-Nga. Vic ny s c mt tc ng ln thc x hi, lm cho nhn dn yu thch nh th v cc tc phm ca ng, hu nh hp php ha ng trong mt nc ni cnh st Nga trong cc cuc lc sot nh thng xem xt k nh v sinh tm cc bn sao Thi ca ca Mickiewicz c xut bn Paris hay Cracow. Vic xy dng tng i ny, cc nh ND lp lun, l s bt u ca mt tin trnh no , tin trnh ni lng nhng hn ch, m rng cc lnh vc ca cc quyn t do dn tc, lm cho cng chng cng vi nhng ngi Nga bo v trt t quen vi s hin din ca Mickiewicz trong mi gia nh Ba Lan. N c dng nh mt bc trong vic thc hin mt chng trnh di hn v u tranh cho cc trng hc Ba Lan, cho vic s dng chnh thc ngn ng Ba Lan, v s t tr cho Vng quc. Kch bn ny phi tha nhn nhng hnh thc v phng tin hnh ng khc nhau, nhng tha hip v nhng lin minh tm thi, mt s kt hp ca p lc ln v nhng cuc thng lng vi chnh quyn. N phi cho php cc cuc biu tnh ng ph v cc cuc bi kha ca cc hc sinh trung hc cng nh cc cuc m phn v nhng tha thun vi chnh ph Nga. Cc nh x hi ch ngha ngh khc; h l nhng ngi i hi ti a. T quan im ca h mi tha hip vi Nga sa hong u l khng th, v nhng ngi Ba Lan c ngha v u tranh khng ngng, mi lc, v mi cht t do, trong tng pht ginh git t ngy lm vic. Khng ti bt c bn m phn no c th bn bc v cc quyn ca giai cp v sn Ba Lan v ca nh nc sa hong Nga.

291

Ch ngha x hi Ba Lan ca nhng nm sau khi t b cch ni chng c lp ca Proletarians-nhng ngi v sn3 l mt s tng hp khc thng ca hc thuyt x hi Marxist, c tnh ca nhng ngi m mu Nga, v truyn thng khi ngha-lng mn ca nn dn ch Ba Lan thuc loi ca ngi qu tc. L lun u tranh giai cp an xen vi nhng kh th t nhng bi th ca Mickiewicz. Ti cc cuc biu tnh, cc cng nhn ht Ngn C , trong khi nhng l c -v-trng m h rt ra t di o jacket ca h li ph by hnh nh ca c M ng trinh Czestochowa. Nhiu thi gian tri qua k t cuc hi ngh Geneva ni Warynski tuyn b on tuyt vi truyn thng khi ngha. Vo cui th k th mi chn, cch mng x hi k mt hip c vi thuyt phc hi lnh th v c lp. Nhiu nm sau, trong nm 1919, Roman Dmowski vn cm thy Pilsudski nh mt s pha trn ca mt ngi Ba Lan c lng mn v mt nh bolshevik Muscovite. Mt s s gia nghi ng liu Pilsudski c bao gi l mt ngi x hi ch ngha. H cho rng ch ngha x hi v phong tro cng nhn phc v ng nh mt tm bt nhy (bn p) cho hot ng theo hng c lp. B qua mt bn cuc tranh ci kh hn lm v bn cht ca nhng kinh nghim tm l ca Pilsudski, l kh khng ch rng trong nhng ngy hu nh ton b nhm lnh o ca PPS (Wojciechowski, Grabski, Jodko-Narkiewicz, Wasilewski, Sulkiewicz, v Studnicki v ta c th thm nhng tn khc vo danh sch ny) tin vo cng m hnh v t tng x hi ch ngha. Lun im rng nhng ngi lnh o phong tro x hi ch ngha l nhng ngi xa l i vi n khng chng li s xem xt k lng, tr phi ngi ta nh ngha ch ngha x hi mt cch hp v ty . Ch ngha x hi Ba Lan phi tr li cho nhng cu hi ca thi i ca n, mt thi khi quc gia hin i ang c hnh thnh di nhng iu kin phi t nhin ca s xm chim nc ngoi. Nh th, t tng x hi ch ngha phi tng hp nhng c gng cho gii phng x hi v nhng kht vng dn tc ch ngha, to mt chic cu gia cuc khi ngha va qua v cuc cch mng u tin. Cng lnh ti a ch ngha x hi v c lp ng nhng cu hi v cc u tin, cc lin minh, nhng chin thut, v nhng mc tiu trung hn. Tt c nhng ngi x hi ch ngha ng v vic
3

Proletariat (Giai cp v sn) l ng X hi ch ngha Ba Lan u tin, c lp ra bi Ludwik Warynski trong nm 1882.

292

cng quyt c tuyt ch sa hong Nga, nhng h c nhng vin cnh khc nhau. Mt s coi cc nh cch mng Nga nh nhng ng minh v c khuynh hng nhn mnh n s phn v nhng kht vng chung ca h, tm kim nhng tha thun c th v tho lun nhng sng kin v k hoch. H sn lng coi i hi v cc cuc bu c dn ch Hi ng Lp hin nh mt bc c bn trn con ng thc hin cc mc tiu ca h. Nhng ngi khc nhn bit s yu km ca nn dn ch Nga v s nhim ca phong tro cch mng Nga vi xu hng i Nga. H cng nhn mnh rng cc truyn thng chnh tr v vn ha Ba Lan khc vi nhng truyn thng Nga. H tm kim cc ng minh cho s nghip Ba Lan cc nc th ch vi Nga, c bit nn qun ch o-Hung. Trong bn thn ch Nga h coi nh cc ng minh cc phong tro gia cc quc gia b xm chim, nhng ngi Lithuania, Ukrain, Georgia hn l phong tro Nga v ci cch dn ch. H tnh khng n s dn ch ha ch m n s tan r ca n. T nhng t tng ny pht trin mt tm nhn v mt cng ng lin bang x hi ch ngha bao gm cc quc gia sng pha ty bin gii ca ch Nga. Mt trong nhng c trng ca nhng cng lnh x hi ch ngha, khng ch Ba Lan, l c tnh kh tru tng ca chng. Ngn ng ca hc thuyt thay th ngn ng thc t. Pilsudski, Perl, v Daszynski tt c u c thc thc dng tuyt vi v s hiu bit cc c ch chnh tr, nhng nhng thnh tu thc tin ca h thng b b ngoi lnh vc suy ngm l thuyt. Nh th, c hc thuyt x hi ch ngha v nhng thc tin ca nhng ngi x hi ch ngha, nhng khng c t tng x hi ch ngha Ba Lan no, m c th s dng cc gi thit l thuyt t kt qu trong thc tin hng ngy. chng c nh vn x hi ch ngha no tm c cch trnh by cc lun im v cc thnh tu ca phe mnh mt cch r rng v nht qun nh Dmowski lm cho ng ng trong cun sch The Politics and Reconstruction of the Polish State (Chnh tr v vic Khi phc Nh nc Ba Lan) ca ng. Khng tng X hi v Mm mng Ton tr Cc l tng x hi ch ngha bao gm hy vng v mt x hi phi giai cp da trn t do, bnh ng v tnh anh em. S khng tng ny ha vi mt s din gii giai cp v cc s kin lch s. L lun v u tranh giai cp nh v ngun ca s thay i lch s s bin i ca h

293

thng kinh t v cc cuc xung t ny sinh gia nhng ngi kim sot t liu sn xut v nhng ngi b tc mt ti sn v ch cn s hu sc lao ng ca h. Cuc u tranh gia nhng t tng c coi nh mt phi sinh ca u tranh giai cp. Mi t tng t qu kh c th c gii thch v t vo bi cnh lch s ca n. ch c nhng s khng tng ca chnh h m nhng ngi x hi ch ngha khng c kh nng kho st. Theo nhng tuyn b ca h, y l ln u tin m hn ca nh trit hc c khm ph ra m s ti nh hnh s khng tng thnh mt cng lnh hnh ng khoa hc, v bin nhng m c thnh hin thc. u tranh ny l trn cui cng, s ht cc kh bn hn, h ha trong quc t ca h ht trong ngy l ca h. Nhng cng c cuc sng hng ngy: cnh st Nga, trng Nga, quyn lc quc Nga, cng nh s yu km ring ca h v s tun th ca ng bo h. ch c mt nhm cc nh x hi ch ngha, v h bit iu . Cho nn h tm thy cho chnh h mt thuyt mt th phi gio hi m gip h chu ng cc nm lu y, thi gian tri gia Thnh v gi treo c. H phi tin rng h ang hy sinh i h cho ci g v gi v thing ling. Huyn thoi v mt Ba Lan ca cc ta nh thy tinh, ca mt nc Ba Lan cng bng, thun khit, v nng nhit, ly cm hng t ch ny tin tng. Nhng cuc sng c quy lut ca n v chnh tr cng vy. l mt con ng cong queo dn n Ba Lan ny, v cc phng php m phi s dng khng lun lun c th l tinh khit. Mt l hng bt u xut hin gia l tng x hi ch ngha v thc tin hng ngy, mt l hng m khng th c lp y bng s suy ngm chnh tr. Ch ngha x hi ha hn s thay i hon ton, xy dng li ha ny trn s ph nh hon ton mt th gii da trn s bc lt v n p cc dn tc v cc c nhn. Li ha thc h ny phi tr thnh thc t sau cuc cch mng; mt thi i s bt u m trong cc c hnh ca ngy hm nay s c tng thng. Chnh ti im ny m li ha thc h bt u thay th s chn on khch quan v xung t x hi v mt chng trnh ci cch r rng. Mt phm cht mi c hnh thnh. Mm mng ca ch ngha ton tr bt u cng p con ng ca n vo thc h dn ch, du dn tc ch ngha hay quc t ch ngha. Ch ngha tin ton tr ca nhng ngi x hi ch ngha Ba Lan c hai b mt. N nm, mt mt, trong bn cht ca bn thn hc thuyt, m th bao hm v m ton b s phong ph ca i sng x hi trong cc phm tr v khi nim ca n. N cng nm trong bn cht ca

294

t chc, m hnh thc ca n c cho l m bo thnh cng trong cuc chin tranh thn thnh ca nhng ngi lao ng Ba Lan chng li ch chuyn quyn Nga. din t theo cch khc: cc nh l lun c chp xem tng lai nh mt th gii huy hong ni ln t cn l cch mng. Cn l trn ngp cch mng l mt sn phm khng th trnh khi ca s tin ha x hi, mt tt yu lch s. Nhng sau cn l ln, cc dn tc ci c nhau s tr thnh mt i gia nh. Ngi dn s l t do v bnh ng v mi ngi s l anh em ca mi ngi khc, bt chp chng tc hay mu da. Tt c ci cn l mt s c gng ln: Cch mng. Mc tiu rng r ny cho php cc nh l lun c chp t chi hon ton hin ti v th gii ng thi ca cc gi tr, coi tt c nhng thnh tu ca n nh cc sn phm khng quan trng ca mt nn vn ha thi nt. Bn thn k thut ca hnh ng cch mng trung lp v mt o c: chm ngn ni, Bn khng th lm mn trng trng m khng lm v nhng qu trng. n ng sau chm ngn ny khng ch l s tn thnh ch ngha tng i o c m cng l mt bc nhy tinh thn t mt l lun tt nh trit sang thuyt ch hon ton ca thc tin. Ch ngha x hi l kt qu t nhin ca s tin ha ca cc lc lng sn xut v ca mi quan h sn xut, cc thy tu cao c ty u ca ch ngha Marx ni. iu ny, c dch sang ngn ng chnh tr, to ra ch ngha ci lng ca cc nh dn ch x hi c. Trong tnh hnh Ba Lan quan im tt nh trit v lch s ch l mt s gi m bo, gi khoa hc, m kt qu ca cuc u tranh khng l mt o tng thc h m ng hn l sn phm tt yu ca cc hin tng x hi, ht nh ma n t nhng m my en bao ph bu tri. Nhng thc tin chnh tr cho bit rng nhp hnh qun ca tinh thn lch s s ph thuc vo chng ta v v th tt c nhng phng php u chp nhn c, v chng ta ang lay chuyn tri t trong nn tng ca n. Chng ta hy lp li: l c s ca nim tin chc rng tt c nhu cu ca x hi phi phc tng mt mc tiu ti thng: cch mng. Cc suy ngh ny gy ra mt loi tm tnh c bit. Florian Znaniecki gi ngi vi kiu tm tnh ny l mt k cung tn ca nhng t tng ca mnh. ng phc ha chn dung ngi trong cun sch Ngi dn Hm nay v Nn Vn minh Ngy mai. Ngi ny gn mt tm quan trng vn ha tuyt i cho s mnh ring ca mnh, v nhn thc ton b cng ng t cch nhn v vai tr tch cc hay tiu cc ca n trong nhng c gng ca mnh.

295

S c lp tinh thn ko di . . . s sp t mt mnh cc nhim v mc tiu ca mnh, mt s tp trung ngy cng tng ca mi hot ng vo nhng nhim v ny v s sao lng tt c nhng nhim v khc . . . , i ngc vi trt t hin tn nhm thc hin nhng nhim c ny, m thng xuyn b trm trng thm bi nhng thi ca x hi bnh thng m thng c xu hng gn cho n cc nh ph hoi hn l xy dng; tt c iu ny ng gp cho mt s mt nhn bit v tnh tng i ca cc hnh ng con ngi. Nhng s c gng ring ca mnh, m ton b nhn cch ca ngi tp trung vo, m l th duy nht c ngha (v cc vai tr cng thng thng l v ngha) cho i sng ca ngi , nhn c tm quan trng tuyt i khng th so snh vi bt c th g. . . . Ngi tr thnh mt k cung tn ca nhng t tng ca mnh, nu cn sn sng hy sinh v chng mi h thng vn ha sao cho chng c th c thc hin. . . . V ngi sng hng nm di lang thang trong s hoang tn ca cuc ni lon, chm trn vi s khng c th ng v s phn khng tch cc khi pht trin v m rng cc hot ng ca mnh, gp g nhng ngi bnh thng, nh gi s cng nhn v s hp tc ca nhng ngi ng h him hoi . . . , ngi dn dn chia ngi dn thnh bn v th. S phn chia ny, cng vi s hin dng hon ton cho s mnh ca mnh v v nim tin cung tn vo cc t tng ring ca mnh, tr thnh nguyn tc ch o chnh trong cuc sng ca ngi bn trong x hi. . . . Cuc sng ca ngi cng kh khn . . . , th s tng phn gia ngi , nhm ca ngi v phn cn li ca x hi cng d phn bit. Nhng ngi ng h ngi cng tin vo thi ny. . . .Ngoi ra, v hot ng ca nhm tht s ginh c c tnh ca mt cuc u tranh vi nhng k th, nhm thng thu ht cc chin s in hnh m cng c tng cng hot ng ny v bin nhm thnh mt i chin u.

l chn dung tm l ca nh cch mng do mt nh x hi hc phc ha. Tm l ny i cng vi l lun. L lun khng cn mch lc v mt ni b. Lng tin vo s sp t ng ca ch ngha t bn i cng nhng li ku gi tng nh cng lp i lp li, m s lm cho s sp v cuc cch mng gn nhau hn. Cch mng v tng nh cng i hi nhng cn b c hiu lc v c k lut. Nu k hoch lt ch ngha t bn c b my p bc sa hong ng h phi c thc hin mt cch hiu qu, th nhng cn b ny hay, chnh xc hn, cc nh hot ng ng phi tr thnh mt i qun ca cc nh cch mng chuyn nghip. Nhn thc ca h phi khc vi suy ngh ca ngi dn bnh thng, cng nhn hay th th cng nhng ngi sng cuc sng ca nhng ngi n bnh m bnh thng v xem xt th gii theo cng cch, vi mc kh bo th v tun th. Nhng ngi n bnh m m c thu lm trong cc nh my v cc xng chu gnh nng ca tnh tm thng v khng c kh nng ngoi ln trn mc chnh tr ca ch ngha nghip on. V th, cn b cch mng chuyn

296

nghip phi a thc chnh tr t bn ngoi vo hng ng giai cp lao ng. N phi l i tin phong ca giai cp lao ng, s biu l ca nhng phm cht tt nht v nhng li ch di hn tht nht ca n, cho d hin nay cc cng nhn khng bit v iu ny. Nhng ch bng cch ny th cn b cch mng ca giai cp v sn mi c th ng nht vi bn thn giai cp v sn, bi v li ch lch s thc ca giai cp v sn l cng nh li ch ca ng ca cc nh cch mng chuyn nghip, m a khu hiu gii phng giai cp v sn ln ngn c ca n. l bn cht th gii quan chnh tr ca cc nh l lun c chp, nhng ngi cng bin minh cho cc cng thc ny bng trch dn mt cch qu ho phng Marx, Engels, v cc nh l lun khc ca phong tro. Cc nh t chc nh ti s gi nhng ngi xng mt xu hng khc khng quan tm nhiu n nhng b mt ca l lun Marxist hay n nhng tranh lun ch si tc lm t ca cc nh l lun c chp v mt cuc tng nh cng hay s sp t ng ca ch ngha t bn. Lnh t ca h th nhn mt ln rng ng ta chng bao gi tm c cch li qua lp lun rm ri ca Das Kapital (T bn Lun) ca Marx. Cc nh t chc quan tm n hot ng c th nh vo h thng sa hong Nga, hot ng m thnh cng ca n c o bng s ly li nn c lp hoc, ch t, bng mt s tha nh r rng ca th gii v kht vng ca nhng ngi Ba Lan c mt nh nc c ch quyn. V mc ch ny h cn mt t chc m ging mt i chin u hn l mt ng ca nhng ngi lao ng hot ng b mt c vn hnh mt cch dn ch. i vi cc nh t chc, cc nhm nh ca cc chin s c hun luyn, c kh nng m nhn hot ng v trang nhiu ri ro, c gi tr hn cc mng li ca cc t chc nh my. Nhng nu hot ng v trang khng mang li nhng kt qu lp tc th sao? Nu hm nay l khng th lt ch sa hong th sao? Nu cn i th sao? Nu cn tm kim s gip gia cc k th ca k th chnh ca chng ta th sao? Trong tnh hnh ny mt k lut kiu qun i cng cn thit hn, mt k lut m to ra s tin cy v iu kin vo cc lnh t. Tm tnh ca k cung tn ca cc t tng ca mnh, c trng ca cc nh l lun c chp, xut hin gia cc nh t chc trong mt ci lt khi nim khc. Cn b lnh o, cc nh t chc s ni, khng th i ch tnh kh ca cng chng tun th, nhng ngi khng th chu nghe knh b ca xc, th nhng kin nhn chu ng roi da Nga qut vo mt mnh. Ngc li, nhng cn b ny phi tin

297

rng bn thn Cha giao ph cho h vinh d ca tt c nhng ngi Ba Lan, rng chnh h l nhng ngi thc s thc hin nhng kht vng ca dn tc, ngay c cho d bn thn dn tc khng bit v iu v v khng trao cho cc cn b mt s y nhim lm vy. Di s chia ct, dn tc ny mt bn nng t bo ton ca n v l tr chnh tr ca n. l v sao dn tc ny phi di quyn ca nhng ngi bit k hn, nhn xa hn, v quan trng nht sn sng qung cuc sng ca h ln gin thiu. y l hai b mt ca nhng s cm d tin ton tr trong phe phi x hi ch ngha Ba Lan. Mt trong s s tr nn r hn c trong l thuyt ln trong thc tin ca ng Cng sn Ba Lan, ng m th bolshevik ha Ba Lan trong nh Cng ha; b mt khc c th hin trong thc tin chnh tr ca ch Sanacja, m c tn ln bi Hin php 1935 v tuyn b cng lnh ca Phe Thng nht Quc gia. Ch ngha x hi v T tng Chng Ton tr: Tm nhn v Trc gic T tng x hi ch ngha Ba Lan khng bit v nhng mi nguy him ny. Daszynski v Kelles-Krauz trong cc tc phm ca mnh cho rng lin minh lu di ca Ba Lan vi nc Nga, ngay c sau khi lt h thng sa hong, s mang li cho Ba Lan mt s git li vn ha, v rng cc truyn thng lch s Ba Lan v cc m hnh vn ha phi dn ti mt kiu gii php chnh tr khc trong nh nc hu cch mng. Ch chuyn quyn l mt truyn thng Nga v ch t do cao qu l mt truyn thng Ba Lan. Nh th, l lch tinh thn khc nhau ca cc dn tc ny phi to m hnh mt cch khc nhau nhng tm nhn cng lnh v nhng thay i chnh tr. L l ny tn cng Rosa Luxemburg v v l thuyt ca b v s hp nht hu c Vng quc Ba Lan vo Nga. Luxemburg c coi l nh l lun hng u ca ng Dn ch X hi ca Vng quc Ba Lan v Lithuania [SDKPiL], ng cng nhn b chi phi bi tinh thn ca cc nh l lun c chp, m vi nhit tnh l lun c chp thc s, u tranh vi tng v mt Ba Lan c ch quyn v thay vo thch mt s khng tng ph qut hn. ng SDKPiL chn s hp tc cht ch vi phong tro cng nhn Nga, c bit vi cnh cch mng do Lenin ng u. Mt cch c trng, chnh vi Lenin m Rosa Luxemburg c mt tranh ci v m hnh cho ng cng nhn. Thc vy y l mt

298

tranh ci v c tnh ca quyn lc sau cch mng. Lenin thch mt ch cho ng dn ch-x hi m trn thc t s bin n thnh mt t chc ca cc nh cch mng chuyn nghip; y l quan nim Leninist v mt ng kiu mi, Luxemburg a ln n lnh t ca nhng ngi Bolshevik ca ch ngha Blanqui, ca vic chp nhn mt cch v thc cc t tng ca cch mng Php u th k th mi chn. (Blanqui sng hu ht i mnh trong t; ng tin rng h thng t bn ch ngha c th b lt bi mt m mu b mt.) Nhng t tng Blanquist tng phn sc nt vi l lun v cch mng v sn, m phi l nhim v ca qun chng lao ng c thc v nhng kht vng ca h, ch khng phi cng vic ca mt nhm cc nh m mu, nhng ngi suy ngh v hnh ng thay cho qun chng. Hot ng m mu c t kh nng thnh cng, Rosa Luxemburg lp lun; nhng l l ca b khng lin quan ch ti c hi. Cho d nhng ngi m mu c tm c cch nm quyn trong nc, b xc nhn, y khng phi l s cai tr ca giai cp lao ng m l s cai tr ca bn thn cc nh m mu. S khng phi l dn ch v sn chin thng m l ch ngha Jacobin ca thi i mi, m s sinh ra mt ch quc-bonapartist. Ch ny s t nn tng trn s th ng ca qun chng lao ng b tc mt cc quyn dn s ca h. Ban chp hnh Trung ng s tr thnh mt hong tp th loi no trong nhm thp tng ca mt i qun cn v bo v s an ton v trt t. Ngn y v tng ca nh nc cng nhn. Luxemburg thy tt c nhng mi nguy him ny trong quan nim Leninist v ng ca cc nh cch mng chuyn nghip mt ng bao gm nhng k cung tn t tng, nhng ngi c la chn mt cch c bit v n t bn l x hi, mt ng tch hn khi tnh nghim khc ca trt t x hi v tch ri cuc sng hng ngy ca cc nhm ngi nh my, mc d n ni nhn danh h. Mt ng loi ny sng cuc sng ring ca n, l thuc vo cc c ch chi phi cc b phi, v to ra cc li ch v mc tiu c bit ring ca n. Nhng li buc ti ny, c trnh by nm 1908, c Luxemburg lp li mi nm sau trong cun sch nh ni ting ca b v cch mng Bolshevik, trong b li tip tc cuc tranh lun c bn ca b vi Lenin v gi tr ca dn ch t sn trong hon cnh sau cch mng. C ln ny na, b ni v s e da cht ngi by ra cho giai cp lao ng, th ng v b tc ot cc quyn ca n bi b my ng c quyn quyn lc. iu l th rng Rosa Luxemburg chng bao gi hiu tm quan trng ca qu trnh to-quc gia, v rng b thy mc tiu ca nhng

299

ngi Ba Lan v nn c lp ch nh vic li thi ca gii qu tc. Tuy th m, cng chnh Luxemburg ny vi s sc so him c c kh nng nhn thy nhng ng nt ca chic m Napoleonic di ci m Phrygian [m t do thi cch mng Php] ca cc nh Jacobin Nga, m s lp tc bin thnh m ca Monomakh [biu tng ca ch chuyn quyn Nga] vi ngi sao . Tinh thn ca nc Nga ngy hm qua v thm ch sm hn lm tiu tan s khng tng v ch ngha qun bnh v dn ch. Rosa Luxemburg b li cun n nhng ngi Bolshevik bi thuyt cp tin cch mng ca h v bi nim tin chc ca b rng hnh ng Ba Lan-Nga thng nht l cn thit. Cc lnh o v cc nh l lun ca ng X hi ch ngha Ba Lan tm cc gii php khc. Edward Abramowski, ngi trong mt thi gian gn mt thit vi PPS, tp trung vo nhng phng php c dng trong hot ng chnh tr x hi ch ngha. ng tin rng cc phng php c mt nh hng quyt nh ln hnh th ca s thay i chnh tr. Nhm hiu khi nim ca Abramowski ta phi phn tch tng ca ng v cch mng quan liu. Chnh vi cch ni ny ng m t mi chnh sch th s thay i khng thng qua cc hot ng cch mng ca giai cp v sn, m thng qua nhng vic lm ca gii tinh hoa lnh o cc ng x hi ch ngha. Cch mng quan liu v th c nhn lm bi c nhng ngi ch trng m hnh ng ca cc nh cch mng chuyn nghip' v bi cc nh hot ng dn ch-x hi c, nhng ngi thay hot ng v sn trc tip cho tr chi ngh vin v nhng n lc ngoi giao. Nhng thay i c tin hnh theo cch ny l ngn v hi ht; chng khng cch mng ha thc x hi. Cc chnh tr gia x hi ch ngha phi t b tt c ci cch t trn xung: h phi b tt c nhng chin lc moi ci cch t cc chnh ph t sn bng p lc ngh vin hay ng sau sn khu. Chin lc ny che y mt thi th bi vt i vi nh ch ca nh nc, vi ton b b my p bc chnh tr ca n. N cng a n lng tin rng b my ny c th c bin i, thng qua nhng thay i t trn xung, t l mt cng c n p chng cng nhn thnh ngi bo v ca mt nh nc c ci cch. Mt ci cch c ban b bng sc ln bi chnh ph c ngha rng gii tinh hoa chnh tr vn nm quyn lc v giai cp v sn vn ch l mt i tng chnh tr. Nhm c kh nng cai tr, cc cng nhn phi c c kinh nghim trong tin trnh u tranh v quyn lc. Ch trong cuc u tranh ny h c th hc vic t-t chc, t c mt s t- thc chnh tr, v hiu

300

bn cht ca v kh quan trng nht ca h s on kt cng nhn. Abramowski t tn cho lng tin vo s thay i p t bi nh nc l mt l lun v qu tc ha, chuc li nh hng ca roi da ca cnh st, khi roi da ny nm trong bn tay c lm sinh ng bi cc l tng v quyn t do v phc li ca nhn dn. B my quan liu cch mng nhn hi khc khi n l ng ca cc nh cch mng chuyn nghip. Khi , cch mng l cng vic ca gii tr thc ng m sau khi ginh c s ng h ca qun chng bng bt c phng php sn c no chim c quyn lc nh nc, v vi s gip ca ch c ti xy dng c mt x hi mi. Ch ngha Jacobin x hi ch ngha ny tm thy t mu m cc nc nh Ba Lan m b tc mt quyn t do chnh tr. N l kt qu ca s tp trung cc hot ng chnh tr ln cuc chin u khng ngng ngh chng li s p bc cnh st. Trong nhng iu kin ny ng lc thc y ca ng X hi ch ngha khng n t cc nh my m t cc chi b m mu ca cc nh cch mng chuyn nghip. ng tr thnh bn ngoi trong mi quan h vi c s x hi ca n. Trong mt tnh hung thuc loi ny, Abramowski ni, ch ngha Jacobin c v nh
l mt s cn thit thm ch nhiu hn, l phng tin nhn to ca vic tin hnh mt cuc cch mng. Qu thc, n tr thnh phng tin kh d duy nht, v cc khu hiu ca cch mng bng cch no phi c duy tr khi cuc cch mng ny khng c kh nng bn r trong tm hn ngi dn. Nu n khng c lc tht th n phi cho h mt lc gi. Khng ngc nhin khi rng cc chin thut khng b, m trong con mt ca nhn dn t im cho ng vi mnh tri n du no chin u cho nhn dn, rt thng xuyn quay li vi u c ca cc nh hot ng.

Chin thut ny c th chng t l tai hi. Nu vic gii phng t bn ngoi khng l cng vic ca bn thn cc cng nhn, th s thoi ha l khng trnh khi. Abramowski vit:
Chng ta hy tm thi gi s trong mt lt rng xut hin loi no ca mnh tri cch mng, mt nhm cc nh m mu nhng ngi tin vo cc l tng x hi ch ngha, thnh cng tip qun c ch nh nc, v nhng ngi, nh s gip ca cnh st mc sc phc mi ca h, thi hnh cc c ch cng sn. Chng ta gi s rng thc ca nhn dn khng ng vai tr no trong vic ny, v rng tt c xy ra thng qua sc lc ca bn thn b my quan liu. Th ci g xy ra sau . . . Cc nh ch mi loi b thc t ca quyn s hu t nhn ra ngoi vng php lut, nhng quyn s hu vn cn nh nhu cu o c ca nhn dn. Chng thanh ton s bc lt chnh thc trong lnh vc sn xut, nhng tt c nhng nhn t bn ngoi to ra s khn kh con ngi vn cn . . . . T

301

chc cng sn s phi s dng sc mnh nh nc rng ri chn cc li ch ca quyn s hu. Cnh st s phi thay th nhng nhu cu t nhin m nh chng cc nh ch x hi sng v pht trin mt cch t do. Vic bo v cc nh ch mi ch c th c m nhim bi mt nh nc da trn nhng nguyn tc ca chnh th chuyn ch quan liu, bi v trong mt x hi m trong mt h thng mi c p t bng bo lc, th dn ch s e da h thng ny vi s sp tc th. N s quay li tt c cc quy lut x hi m tip tc sng trong tm hn ngi dn khng b cch mng ng chm n. Theo cch ny ch ngha cng sn s khng ch l thin cn v yu m, hn na, s bin thnh mt h thng kim ch quyn t do ca cc c nhn v to ra hai giai cp thay cho cc giai cp c: cc cng dn v cc nh quan liu, m s i khng ca chng s hin nhin trong mi lnh vc ca i sng cng. Nh th, cho d ch ngha cng sn c th sng st di hnh thc nhn to ny, m khng c s bin i o c ca nhn dn, trong mi trng hp n s l t mu thun v tr thnh ng l mt qui vt x hi, m v n khng giai cp b bc lt no, c bit khng phi giai cp v sn giai cp ng ln v cc quyn con ngi v c lch s ch nh gii phng con ngi, tng m c.

S trch dn rng ny minh ha tt nhng s e s ca Abramowski cho tng lai ca phong tro x hi ch ngha. iu quan trng l, trong khi ng xc nh nhng mi nguy him di dng tng t nh ca Rosa Luxemburg, ng tm phng thuc cha ni khc. Trong tho lun vi Lenin, Luxemburg bo v cc gi tr ca dn ch t sn. B gii thch rng bt c phong tro no m ch p quyn t do (di dng n gin nht, quyn t do cho cc nh i lp i vi kin ca h) th nht thit t kt n mnh cho s tha ha v cn ci. Abramowski ngh khc; ng hiu quyn t do t sn nh mt c n cho tng lp u t m c th cng tn ti vi s n dch ha giai cp lao ng. ng tm nhng s bo v ch nh trong s ph nhn thc tin nh nc, m ng coi nh b my cho vic p bc nhn dn lao ng v mt cng c cho vic bo v cc c quyn ca cc giai cp hu sn. V th, Abramowski cho rng, ngi ta nn ty chay cc nh ch ca nh nc (lc lng cnh st, cc ta n, s gio dc) v to ra cc nh ch c lp m trong chnh qu trnh u tranh vi cng quc chia ct s lm cho n c th xy dng cc c ch x hi da trn s on kt v cc mi quan h ca tnh hu ngh. ng gn tm quan trng c bit cho cc nh ch kinh t (cc hp tc x), m c hnh thnh nh mt dng thay th kh d ca cc doanh nghip t bn ch ngha. Nhng bi vit ca Rosa Luxemburg v Edward Abramowski trnh by hai hng suy ngh v s cm d ton tr cha ng trong t duy x hi ch ngha, trong nhng cng lnh ng m kt hp mt k hoch

302

thay i x hi vi cuc u tranh v quyn lc nh nc. Chng ta hy gi cc hng ny l ngh trng v t-qun. Nhng ngi theo phi ngh trng coi s tn ti ca cc nh ch nh nc l cho trc; h quan tm n ni dung giai cp ca nh nc v cc c ch dn ch ca n. Luxemburg khng ph phn Lenin v vic khng a vo thc tin tm nhn x hi c trnh by trong cun sch Nh nc v Cch mng ca ng, m trong ng tin on rng ngi nu bp s cai tr t nc. B ph phn ng v cch nh nc Bolshevik c t chc, v vic hy hoi mi quyn t do dn s, v v vic chp thun h thng chuyn quyn ca b my ng c t chc thnh mt nh nc. Ch c ti c tuyn b ca giai cp v sn (chuyn chnh v sn) thc t bin thnh ch c ti ca ng i vi nhn dn v ca b my quan liu i vi ng. Abramowski s dng li kim sc ca s ph phn ca ng ti su hn. ng cho rng chnh tham vng tip qun nh nc gi nh trc s tin tng rng b my nh nc c quyn v hn s tr thnh n bc v cng c ca gii lao ng. Th nhng ng cm thy rng nhng thay i x hi c ban b theo sc lnh t trn, cc cuc ci cch c p t bi qun i v cnh st cho d nhng lc lng ny c quc hi kim sot, nht thit s dn n mt loi mi ca tnh trng gian cm. N c th c ngn cn bi vic xy dng s t quyt trong x hi dn s, bng to ra cc hip hi t di ln v trnh vai tr trung gian ca cc nh ch nh nc trong i sng cng. S ging nhau ca nhng suy ngm ny vi nhng tng ca Roman Dmowski l ni bt. Nhng s khc nhau ca h nm thuyt gi tr. Theo quan im ca Abramowski s pht trin ca cc nh ch t qun l dn n t do ca Ba Lan v quyn t do ca c nhn Ba Lan. Trong cch ni ny ta c th d dng nhn thy s s hi (cng c Stefan Zeromski by t) rng trong mt Ba Lan t do, cnh st vi con i bng hai u ca Romanov trn m s ch c thay th bng gendarme (sen m) vi con i bng i m vng min Ba Lan. Chnh tr ca Ch ngha tch cc v Tranh lun v cc Gi tr Trong Nhng T tng ca Ngi Ba Lan Hin i, Dmowski ni r mt cch cc sc rng ngi m mun mt nc Ba Lan sng hi ha vi tt c lng ging ca n; ngi m c ch dn bi l tng tru tng v cng bng v khng bi s bnh trng lnh th; ngi m s gi n

303

l ch ngha s vanh hn l mt bn nng dn tc lnh mnh m bt c ngi Ba Lan no chin u vi nhng ngi Ukrain, Lithuania, hay Do thi; ngi m ni rng anh ta yu mt nc Ba Lan nhng nhn mt vo suy ngh v mt cnh st Ba Lan v cc nh t Ba Lan, th ngi ch ch nho t tng ch quyn. Khng nghi ng g l l ny m ch n Abramowski v cc nh x hi ch ngha khc. i vi h Dmowski l mt nh l lun ca mt ch ngha dn tc hung hng, ngi pht ngn ca cc giai cp hu sn v li ch ca h trong th gii xung t x hi mnh lit. T quan im ca Dmowski cc nh x hi ch ngha l cc nh thm m v trch nhim nhng ngi to ra nhng o tng khng tng m, khi c chuyn sang ngn ng chnh tr c th, phc v nhng k th ca Ba Lan; chng hn, h t chin lc ca ring h l thuc vo li ch ca cc nh dn ch x hi c. Chng ta hy ngm ngh v ngha n du trong nhng li buc ti ln nhau ny. C phi Dmowski l nh l lun ca cc gia cp hu sn? Dmowski l nh l lun ca ch ngha dn tc Ba Lan, l thuyt gia ca hc thuyt m xc nh li ch dn tc di dng s xung t ca n vi cc dn tc khc v nguyn tc on kt st bn trong dn tc ca ring ng. i vi Dmowski dn tc c to thnh bi cc a ch v nng dn, cc nh cng nghip v cng nhn, cc th th cng v thy gio tt c nhng ngi m th xy dng mt nh nc-quc gia bt chp nhng li ch v nhng ngi th ch. Hnh thc cu trc dn tc ny l t nhin i vi Dmowski. Nhng k hoch cho s chn ng x hi l nhng hnh ng ca bn gy ri v l mt cch ph hy s thng nht dn tc. S thng nht dn tc, i vi ng, c ngha l s tp trung tt c nhng ngi Ba Lan quanh phe chnh tr ca cc nh dn ch dn tc v vic thc hin cng lnh ca h. Hot ng cch mng ca cc ng cng nhn i vi Dmowski c v l mt bnh, cng vic ca nhng ngi in, tr n cp chnh tr, bnh giang mai ca i sng cng. Ch ngha dn tc l k th ca cch mng x hi, nhng n chng bao gi c ng nht hon ton vi li ch ca giai cp t sn hay cc a ch. N tn trng nhng li ch , nhng n t chng l thuc vo mc tiu ti thng, chin lc chnh tr ca chnh n, m n nh ng vi li ch dn tc. Dmowski sai trong nh gi ca ng v xu hng x hi ch ngha. Cc nh hot ng PPS, k c Abramowski, thng xuyn tin hnh tranh lun vi cc nh x hi ch ngha c v Nga v nn c lp Ba Lan. Cc l l ca cc i th

304

ca h rng mc tiu c lp l li thi, c nhng ngi X hi ch ngha cm thy hoc nh ch ngha c on ngu n hoc nh o c gi r rt che y tm tnh ca ch ngha dn tc quc di nc sn bng ca nhng khu hiu c tnh ph qut. Trong kha cnh ny s ph phn ca Dmowski khng trng vn . Bn cht ca tranh lun, tuy vy, c v nm nhng nhn thc khc nhau v chnh tr. i vi cc nh x hi ch ngha, chnh tr l mt phng tin a l tng x hi ch ngha vo thc tin; i vi cc nh dn ch dn tc n l ngh thut thc hin cc mc tiu c th trong nhng tnh hung c th. y l hai trit l v chnh tr. Cc nh x hi ch ngha thch trch dn Marx, nhng h a nhng trch dn ca h t cc cng trnh ca ng theo cch cc nh thn hc trch Kinh Thnh. H i ch mt cch hi my mc mng cc khi nim Marxist vo a th ca thc t Ba Lan, trau chut nhm phn tch cc i khc (v mt a l). Trong khi tinh thn ca nhng phn tch mnh m nhng v t ca Marx, nh c th thy trong Brumaire Th Mi tm [ca Louis Bonaparte] ca ng, th b mt. Nhng nghin cu ca h b lm u vi mt s m qung k l m lm cho h nhn mi th mt cch tch ri. Cc xung t x hi r rng dn vo li vi nhng xc cm dn tc. l ci gi phi tr cho s trung thnh vi ngn ng ca hc thuyt. l kh din t iu quy nh cho ch quyn trong ngn ng ny. Khi cc nh x hi ch ngha ni v c lp dn tc, h quay li ngn ng ca cc ng ca h, ngn ng ca thuyt phc hi lnh th phin lon. Cc xut bn phm ca cc nh x hi ch ngha Ba Lan y s tch t chit trung ca u tranh giai cp v khi ngha dn tc, ca cc cuc nh cng cng nhn v sng hai nng ca nhng k phin lon. S pha trn ny to thnh mt ton b xc cm hon ho, nhng v mt tr tu n che du mt l hng, mt s chia tch bn trong gia i hi cho cuc u tranh kinh t hng ngy v mt tm nhn v cch mng nh mt ng phn nc, gia quan im v mt nh nc c ch quyn v quan im v mt th gii x hi ch ngha mi can m: mt Cng ha ca a cu. Dmowski c th thy s chia tch ny rt k. ng hiu rng t tng v ch ngha x hi l mt sn phm ca xung t x hi, rng s tin tng vo bn cht xung t ca cc x hi t bn ch ngha l nn tng l thuyt ca thc h ny. Qu thc, xung t x hi c th c thy vi con mt trn, v n l vn c trong chnh bn cht ca s tn ti Ba Lan. Nhng cc nh dn ch dn tc gii thch xung t

305

ny nh mt cuc u tranh dn tc, cuc u tranh ca nhng ngi Ba Lan chng li nhng ngi ngoi: nhng ngi Nga, c, Ukrain, Do thi. Nh th, gii php nm vic nhm ti mt nh nc Ba Lan c ch quyn, ch khng phi cuc ci c git ngi thn gia nhng ngi Ba Lan m cc nh x hi ch ngha mun khi h tuyn b u tranh giai cp, v mt Ba Lan c ch quyn khng th c xy dng ph hp vi gic m ban ngy tru tng ca cc nh x hi ch ngha v cng l v ch ngha nhn o. Mt Ba Lan c ch quyn phi l mt Ba Lan cho nhng ngi Ba Lan, hoc chnh xc hn, mt nc Ba Lan cho nhng ngi Ba Lan c k lut. Dmowski xy dng nhng c hi cho c lp trn phn tch a l v sc tc, trn mt chn on chi tit v cc li ch xung t nhau ca Nga v c, trn s quan st cn trng nhng ch ngha dn tc tr ang tng ln trn lnh th ca khi cng ng trc kia. Ngy nay lm sao ngi ta khng thn phc s d hiu ca cc bi vit ca Dmowski hay Poplawski? C l khng c ai trong ton b lch s t tng chnh tr Ba Lan li vit mt cch r rng v sc tch v bn cht xung t ca cc mi quan h ca Ba Lan vi cc nc lng ging ca n [nh h]. Khng ai khc gii quyt mt cch can m nhng o tng v nhng s t la di, nh nhng s tnh ton rng chu u c hong thn quc thch ln dn thng s a ra s gip khng v li. Khng ai khc thch thc mt cch thuyt phc n vy lng tin ngy th rng khu hiu V quyn t do ca cc bn v ca chng ti c th thay th t duy chnh tr, hoc cng u tr ngang th l nim tin chc rng cc ch ngha dn tc non tr phn u cho cc nh nc c ch quyn trong nhng vng t pha trn sc tc ny li c th khng i n xung t. Bt chp nhng xc tn thc h ca Dmowski, nhng phn tch thc tin ca ng chnh xc. Th nhng, c cc cng trnh ca ng hm nay, thnh thong ngi ta hu nh khng th cng li mt cm gic lng tng tr tu v xu h o c. Ngi ta thy khng ch tnh ln lao m c s ngho nn ca t tng ca Roman Dmowski. v khng ch s ngho nn ca t tng ca ng m c xu ca hng chnh tr ln ny. Mt nh ngoi giao Anh mt ln gi Dmowski l s hin thn ca khng ch ci tt nht m c ci ti nht trong c tnh dn tc Ba Lan. v ti ngh rng ngi Anh ny khng hon ton sai. Roman Dmowski l mt nh phn tch xut sc, nhng ng l t nhn ca nhng ni m nh ca ng. ng l ng sng lp vin ca t tng ng h c lp Ba Lan v ng phm ca tnh nh nhen Ba Lan.

306

ng gieo nhng ht ging ca tnh duy l trong t duy chnh tr, th nhng mang nhng mm mng ca tnh bi ngoi m gy ra chng hoi t trong cc lnh vc rng ca i sng tr tu. ng un nn u c Ba Lan v lm sa a lng tm Ba Lan. ng un nn h bng vic pht trin tng v chnh tr ca ch ngha hnh ng, bng vic dy a chnh tr, bng vic a ch ngha hin thc kht khe vo; ng lm sa a h bng vic trnh by mt khi nim v dn tc v mt tng v tnh Ba Lan m dn thng n cc gii php ton tr. Chng ta hy ng vo vic Dmowski m t v v bin minh cho ch ngha yu nc.
Nn tng c bn ca n l s hp nht ca n vi dn tc, mt s hp nht m c lp vi ch ca cc c nhn. iu ny c ngha rng c nhn, ngi m pha trn thnh mt vi dn tc trong ton b cc th h, khng c ch t do no trong mt di rng nht nh ca cc hnh ng, m phi tun theo ch tp th ca dn tc, ca tt c cc th h ca n, by t bn thn chng thng qua cc bn nng ring r.

ng thi ng bc b mi lin h ca nhng kht vng dn tc v quyn i vi t cch nh nc vi nguyn tc ph qut rng hn v quyn con ngi i vi t do v t quyt. i vi Dmowski ch c bn nng v quyn lc c tnh. S tranh ci ny v bn cht lin quan khng ch n a v u tin ca cc gi tr dn tc i vi cc gi tr c nhn m cng n vn lm th no dn tc c th c un nn, n s c t chc v ni b ra sao, cc l tng hng u ca n l nhng g. Khi ng xc nh li ch dn tc Ba Lan, Dmowski ch trng s bnh trng ra ngoi: Ch c ci phc v cho s bnh trng Ba Lan trng vi li ch dn tc. Chng ta bit t lch s rng s bnh trng dn tc c nhiu hnh th khc nhau. i vi Dmowski tt c mi s bnh trng u tng ng vi Ba Lan ha: cng nhiu ngi tr thnh nhng ngi Ba Lan (ngay c bng v lc), th li ch dn tc Ba Lan s c thc hin cng c hiu qu. Dn tc pht trin thng qua s tng lnh th; s tng xy ra qua cc cuc u tranh vi cc dn tc khc. V th, mt thi tiu cc i vi nhng ngi nc ngoi, nhng ngi c th lm dng s tng ny, l tiu chun nh gi v t th dn tc ch ngha. Khung cnh ca nhng lun im dn tc ch ngha ny hin nhin: chin u vi s c ha v Nga ha, xung t vi cc phong tro dn tc ch ngha Lithuania v Ukrain. Cc nh dn tc ch ngha tin gii php duy nht l mt cuc u tranh ton b ca dn tc Ba Lan vi

307

cc dn tc khc. H xem tt c nhng c gng tha hip l u tr, yu km, v ch ngha tht bi c hi. Nhng l l chng t cc quyn ca cc dn tc ph hp vi tiu chun ca cc gi tr Kit gio hay phng khong u chu khng c tnh n, ch v lc c tnh. V mt dn tc c th bnh trng ra bn ngoi, n phi c t chc bn trong. S t quyt khng ; hnh thc ca n l ci c ngha. V th, cc nh dn ch dn tc cho l, li ch dn tc i hi rng nhng ngi Ba Lan chp nhn k lut nh nguyn tc ca t chc ni b ca h. Ngi dn t t mnh di nhng ngi cm thy tnh Ba Lan mnh m nht bn trong h: tc l, h phi t mnh ph thuc vo cc nh dn ch dn tc. Chin tranh phi c tuyn b vi nhng ngi t chi. Nhng ngi ny l nhng ai? Ai to thnh cc yu t ny m khng tnh dn tc bn trong dn tc, m to thnh nhng tr ngi trn con ng dn ch dn tc n triu i ca cc linh hn? Lm th no cc yu t ny c th b l ra v lm sao c th bin cng chng chng li h? C mt cch lm vic ny. Ngi ta phi tm nhng ngi ng sau n. Ngi ta phi tm nhng ngi Do thi. Ch ngha dn ch dn tc bi Do Thi nhm vo cng ng Do thi cng nh vo phn ca x hi Ba Lan m c gc r trong ghetto (bit khu ngi Do thi). Bt c ai khng chp nhn tm nhn dn ch dn tc v tnh Ba Lan c coi l mt ngi Do thi, hay ch t b buc ti ri vo nh hng Do thi. Cc nh dn ch dn tc cho php tranh lun v chin thut, y l bn cht ca nhng lun chin ca h vi nhng ngi bo th. Nhng h khng cho php tranh lun v ngha ca tnh Ba Lan. H xem cc i th thc h ca h ch nh nhng ngi na-Ba Lan. Vn Do thi l mt vn phc tp v khng l ch tho lun y. i vi chng ta ci quan trng l, trong hc thuyt ca Dmowski ch ngha bi Do thi c dng nh xi mng cho vic xy dng quc gia Ba Lan hin i. Chnh trong cuc u tranh vi mi e da Do thi m s thng nht dn tc Ba Lan c rn c. Trong cuc u tranh ny gii qu tc Ba Lan tnh c n gp vi ngi qu phi Ba Lan, cng nhn Ba Lan vi nh cng nghip Ba Lan, th th cng Ba Lan vi nh bun Ba Lan. H n gp, lin kt, v t chc chin u di s ch huy ca cc nh dn ch dn tc. Thi ca cc nh dn ch dn tc i vi nhng ngi c hay nhng ngi Nga l kt qu ca phn tch ca h v tnh hnh quc t. Thi ca h i vi nhng ngi Lithuania hay Ukrain xut pht t quan mim ca h v tng lai ca hnh thc lnh th ca nh nc. Thi

308

 ca h i vi nhng ngi Do thi tm thy ngun gc t tm nhn ca h v hnh thc ni b ca dn tc Ba Lan. Mu s chung trong tt c nhng thi ny l tnh bi ngoi. Cc nh dn ch dn tc hun luyn hng th h nhng ngi Ba Lan hin i v nh kin v s ng vc bt c th g lin quan n cc dn tc khc. H dy mt s sng bi bo lc trn tri du v nhn o n th no, khinh b s yu km du khng ng n th no. Bn thn h l cc nh t tng c o v c lp, h dy nhng ngi khc suy ngh theo lnh, theo nhng ng mn. Dmowski khng nht qun: th d, ng ln n tnh tn bo ca nhng k th c ca nhng ngi Ba Lan. ng i c bn nng o c ca ngi vn minh, th nhng b s tinh khit hc thuyt v chiu c n cc tp qun Ba Lan truyn thng da trn tinh thn ca ch ngha ph qut v c tnh ca nhng c hnh ngha hip. Cng c tnh ny c bao gm trong chng trnh gio dc quc gia ca cc nh x hi ch ngha Ba Lan. Ch ngha ph qut v sn ca h gn vi mt tm nhn ca Ba Lan Jagellonian, mt Ba Lan m l t quc chung ca tt c cc dn tc sng trn cc vng t ca khi cng ng trc kia. y l mt Ba Lan ci m v khoan dung, mt Ba Lan t ho l mt nc m khng c nhng dn thiu, t ho v nguyn tc ca n, V t do ca chng ti v ca cc bn. N cng l mt Ba Lan bnh trng na. Nhng m hnh ca h l mt m hnh bnh trng khc vi m hnh ca cc nh Dn ch Dn tc. Cc nh dn ch dn tc xut mt loi ch ngha bnh trng cp bc m da trn sc mnh ca thanh kim; cc nh x hi ch ngha mun mt ch ngha bnh trng vn ha da trn s ta sng ca cc gi tr vn ha dn tc. L tng ca Pilsudski, v ng l kin trc s chnh, c sc mnh c bit ca mt huyn thoi dn tc. V n t c nhng thng li theo cch mt huyn thoi t c. Nhng phn t thng minh nht ca th h tr tp trung vo l tng ny. Cc nh dn ch dn tc tn cng huyn thoi t tng do Pilsudski xy dng vi tt c s hng hi ca mt phong tro khao kht ng tr tm hn. H ln n ng v s li thi v u tr ca ng, v ng t b con ng thc t. i vi Ba Lan ca cc dn tc ca Pilsudski, h cnh huyn thoi ring ca h v mt Ba Lan dn tc, mt Ba Lan thun khit v sc tc, khng b pha trn ca cc chng tc, tn gio, v dn tc khc. Cng lnh dn ch dn tc khng t chy nhng s tng tng n cng mc, nhng d hn chuyn n sang ngn ng ca kinh nghim hng ngy; n hu ch hn v mt

309

x hi v k thut. Bng cch ny n l mt cng lnh thc t hn. Nhng n l mt bng ma ca tnh Ba Lan y cc tng c hi. Thng li ln ca chng x y vn ha Ba Lan vo hng ni, vo nhng vng su thm ca tnh bi ngoi v s phn ut. Dmowski lun lun tin rng Ba Lan thuc v chu u v rng vi t cch mt dn tc c lch s v i n phi lm giu vn ha u chu vi nhng gi tr mi. Th nhng, tt c nhng thnh tu vn ha ch thc Ba Lan m tr thnh mt phn lu bn ca kinh nghim vn ha u chu c hnh thnh trong s phn khng chng li tm nhn v tnh Ba Lan ca cc nh dn ch dn tc. Theo Dmowski, t quan im vn ha nc Ba Lan thuc v phng Ty, nhng t mt quan im chnh tr n b x pht b lin kt thng xuyn vi nc Nga. Chn on ny gii thch nhiu th. N cha ng s tha nhn nhng thc t chnh tr cay nghit: Khng c s tr gip no c th c k vng t phng Ty. T pha c, nhng ngi Ba Lan b e da mt cch tai ha vi s lm mt tnh dn tc. Nga ch ng Ba Lan vi sc mnh qun s ca n, trong khi Ba Lan vt Nga vi mc vn minh ca n. T Nga, v th, khng c s e da no i vi bn sc dn tc. Dmowski khinh thng Nga, nhng ng thi ng b m hoc bi sc mnh ca ch. ng cm thy mnh l mt phn ca th gii phng Ty m b nm su vo nh nc d man ca cc sa hong. ng theo di chu u mt cch k lng, nhng ng khinh mit n v n quy lng li vi Ba Lan. ng thy trong vic ny mt m mu ca nhng ngi c, cc hi vin Tam im, nhng ngi Do thi, v cc nh x hi ch ngha. Dmowski tin vo m mu nh lc thc y, du n giu ca lch s. ng ngh rng bn mafia cai tr th gii v tin hnh mt tha thun lm hi nhng ngi Ba Lan. Ngy nay, nhng phn x ca ng v sc mnh ca mafia Do thi-hi Tam im gy bi ri ngay c cho nhng ngi ng h nhit tnh nht ca ng. Ny ra cu hi: Lm sao mt ngi ht sc mn cm v phn tch tnh hnh quc t ht sc thng minh li c th tin vo s v ngha ng ngn nh vy? Khng s duy l ha no s gii thch iu ny. Cu s khng c gii bng l l rng nhng ngi Do Thi v cc hi vin Tam im thc s tn ti v rng Dmowski ma qu ha vai tr ca h. Chng ta bt lc khi i mt vi sai lm b n ny m tr thnh mt cn bnh ca tm hn Ba Lan.

310

Gi tr k thut x hi ca lng tin vo m mu nm tnh n gin ca vic xy dng n. Ti ngho, b p bc v b kit sc; ti khng c kh nng hiu cc c ch ca th gii ny m lm cho ti bt hnh; ti b lc trong m bng bong ca nhng hnh nh, thng tin v din gii. Ti n c. V y ai n, yu cu ti l mt phn ca mt cng ng v ng thi gii thch cho ti nhng nguyn nhn gy ra s bt hnh ca ti. ng gii thch c hai th theo cch ti c th hiu. ng bo ti rng ti l mt ngi Ba Lan, rng y l gi tr ti cao, mt gi tr t thn, m ti phi bo v khi nhng th khc. y l ngha v ca i ti. Ti phi thc hin n nu i xng ng c gi l mt ngi Ba Lan. V nh th ti phi chin u chng cc k th ca Ba Lan, bn chng cng l nguyn nhn ca s bt hnh ca ti. Chng l cc hi vin Tam im v nhng ngi Do thi. Chnh chng l nhng ngi m mu hi chng ta; chnh chng l nhng ngi b mt dn chng ta n bt hnh. Khng sao nu ti cha bao gi thy, nu ti s khng bit lm sao nhn ra mt hi vin Tam im. Cc hi vin Tam im hot ng mt cch b mt, gian di, nhng cc bn ca ti, nhng ngi Ba Lan ch thc, khm ph ra nhng tr gian tr ca chng. H s vch chng ra cho ti. Thc ra, c th thy nhng ngi Do thi. H do trn cc ph ca cc thnh ph ca chng ta, h hy hoi vic bun bn ca chng ta vi s cnh tranh ca h, h l cc lut s, bc s, nh ti chnh. V h l ngi ngoi. H ni cch khc. H mc khc. H cu nguyn khc. Khi bn v h, h kiu ngo v hn xc. H ang lm g trn t ca chng ta d sao i na? V sao h u tranh vi chng ta? V sao h li kch ng tnh hnh, ph hy tinh thn dn tc, ph bin nhng t tng th gii ch ngha mang tnh ph hoi m b p ln Ba Lan t nc ngoi? y l tm tnh m cc nh lnh o dn ch dn tc ph cho mt chiu kch thc h. T tng ca Dmowski cho mt s phn chiu chnh xc v phc cm chng-phng Ty ca Ba Lan, phc cm v tnh yu b t chi, v a em h ng thng b ui khi bn n gia nh sau mt v ph sn c mi ngi ch . l bnh tm thn phn lit ca ng bu m v ch o nh ht nhc kch Paris nhng thay vo li b b tr lm nh ht cng cng mt tnh l Nga heo ht. V mt xung t nh vy mt ch ngha dn tc hung hng c sinh ra. N li ko lc lng t s yu km v lc hu. N ch trch vic bt chc cc m hnh thc h phng Ty, s yu km v chuyn tm pho phng khong v tr thc x hi ch ngha. Tt c nhng th phng c

311

ch g trong nc ca cc sa hong? N c th mang li li ch g? Nga cc tro lu phng khong v x hi ch ngha ging mt bng hng thanh t mc ra t mt nh x hi hm, mt nh x m khng c sa trong hng trm nm, m ang sp , nhng vn c vn hnh bi mt cnh st tn c. Dmowski quen vi nc Nga v gii chnh tr Nga. ng thy nhng c hi cho vic cu nc m vi n ng gn b s phn ca mnh khng trong nhng ci cch phng khong, m trong s tng cng sc mnh ca n. y l v sao ng thy d hn tin hnh nhng tha thun vi [Hip hi] Trm en - hn l vi cc nh dn ch hp hin. Vi Trm en ng ch khc mt vn : thi ca h i vi vn Ba Lan. H chia s nhng m nh s hi, nh s tin vo cc m mu Do thi-Tam im. H c chung cuc thnh chin m mi trong s h tuyn b chng li nhng ngi theo th gii ch ngha v nhng ngi v chnh ph. Nghch l lm sao: chnh tr gia ny ngi c dng iu ca mt chnh khch u chu, gp cc th tng v cc b trng, lui ti cc vn phng v salon nh cao Paris v London, li kt hp trong mt s lon tr thc h vi cc gi chng-Ba Lan nht Nga. V cc l do hin nhin n l mt lin minh chin thut. Dmowski ng h ch ngha dn tc i Nga trong nhng c gng ca n bnh trng h sa hong bao gm phn cn li ca cc lnh th Ba Lan. V y l ni lin minh ca h chm dt. Th thuyt phc cc chnh tr gia Nga rng s khi phc mt Ba Lan c ch quyn l li ch ca Nga ging nh gii thch cho mt ngi khe mnh rng ct mt cnh tay l cn thit cu cuc sng ca anh ta. Nhng tnh hung nh vy c xy ra, nhng s thuyt phc ging th ny him khi c kt qu. Dmowski bit rt k rng trong vic chn mt chnh sch thn Nga di hn ng i ngc li nhng k vng bnh dn. Chin thut ny b khng ch cc nh x hi ch ngha thch thc; gia cc nh Dn ch Dn tc cng ni ln cc cuc tranh ci d di. Lm sao c th ngn chn nhng s chia r thm? Dmowski nhn ra li gii trong vic t chc k lut trong quc gia sao cho m bo vic thc hin mi mnh lnh. ng quy vic thiu k lut cho c tnh dn tc Ba Lan, c k tha t tnh qu phi. ng coi ch ngha nhn o v s khoan dung i vi nhng ngi khc l nhng li nghim trng nht ca nhng ngi Ba Lan. ng khinh b tnh th ng truyn thng ca h v s khng sn sng chin u ca h. Trong nhng c

312

gng Galician ti mt s tha thun Ba Lan-Ukrain Dmowski thy ch s li bing tinh thn v mt li ra d dng. Nhng thiu st ny, ng cm thy, dn n nhng nhng b i vi cc phn t th ch, cng vi mt tm l n l v s t b nhng kht vng dn tc. L th rng Pilsudski cng tn cng nhng nhc im dn tc Ba Lan. ng xc nh nhng thiu st ny nh ch ngha tun th, ch ngha bo th tr tu, v s hn nht tinh thn. Cc phm cht no nhng ngi Ba Lan phi c? Theo Dmowski, y l yu cng vic kh khn v k lut t gic, s im m (t b c tnh lng mn-khi ngha), v tnh ch k dn tc (tch li ch dn tc Ba Lan khi nhng li ch ca cc dn tc khc). Theo Pilsudski, nhng ngi Ba Lan phi tip tc truyn thng khi ngha v chuyn n sang ngn ng hin thi, qung b cc c hnh anh hng v ngha v hy sinh i mnh cho t quc, tm cc lc lng m s t chc hiu qu nht s khng c tch cc chng li s p bc sa hong (giai cp v sn), tm cc ng minh gia cc lng ging trong cuc u tranh chng li ch sa hong v v s xy dng mt khi cng ng thch ng ca nhiu quc gia trong tng lai. Li ln na, hai kiu t duy, hai h thng gi tr, hai tm nhn v tnh Ba Lan ng nhau. Ci no thc t hn? L tng v mt khi cng ng ca nhiu quc gia cha bao gi c thc hin. Theo ngha ny Dmowski l ngi c c thc t hn. Nhng bn thn Dmowski thch lp li rng hot ng chnh tr ca mt quc gia phi c ln k hoch trc khng ch cho hng nm m cho hng thp nin. T vin cnh chng ta c th thy cc tng ca Pilsudski nh mt phin bn ca cng ng chng ton tr ca cc dn tc ca khi cng ng trc kia, c thnh lp trn nhng gi tr chung, ct yu. Dmowski v Pilsudski, cc nh Dn ch Dn tc v cc nh x hi ch ngha c thin hng c lp, a ra cc khi nim t tng ca h cho mt x hi m trong nhiu nm sng trong s th ng. Cc ng ny c chung tng v xy dng s t quyt x hi. Nhng s khc bit ca h l hnh thc ca s t quyt. Nhiu b sch c vit v nhng s khc bit gia cc chnh tr gia ny. V th chng ta s tp trung vo mt vi s ging nhau. Mc d on tuyt vi tm l b giam cm, c hai vn b n ly nhim. Ht nh ngi ch ly nhim y t phin lon vi tm tnh ca ng, nc Nga sa hong li nhng vt tch vnh cu trn tm tnh ca cc i th ca n. H thng sa hong c m t nhiu ln.

313

N c xy dng trn s p buc, chuyn quyn, coi thng lut php; n s dng s hm da, v lm nhc nhn phm con ngi. N khng quen vi khi nim t cch cng dn: mi ngi l mt thn dn. Cc thn dn ca n c dy s vng li tuyt i v c hun luyn t s tn knh nghi l. y l v sao h sng trong mt th gii tm thn phn lit, ni s tht ca i sng chnh thc khc vi s tht ca i sng t. Cc thn dn b lm cho ngu mui: t do ngn lun, t do bo ch, v khoa hc tt c b quy nh nghim ngt. H thng s dng nhng s di tr, lun lun v mi ni, i vi cc thn dn ca n v i vi cc i s nc ngoi. Sc mnh ca nn ngoi giao Nga v b mt thnh cng ca n nm y. H thng hon thin nhng k thut khiu khch chnh tr. Chnh trong cc vn phng ca Okhrana [cnh st mt] Nga m tng v kim sot nhng k khng b bng cy cc c v vo c ngh ra u tin. Cc ti liu to ra cc t tng mi, nh Cc Ngh nh th ca cc B lo Zion, c ngun gc ca chng , cng vi cc k hoch a cc t tng ny vo thc tin. Chnh Nga m cc cuc tn st chngngi Do thi c s dng ln u tin nh mt k thut tho ngi nhng cng thng x hi, l h thng m nhng ngi Ba Lan phi u tranh vi. K th t cc quy tc cho cuc chin u ny. Nga l th v Ba Lan l mt tnh l. Khng ch cc ch th cho Cnh st trng, Polizeimeister, m c nhng mt t tng na i t Petersburg n Warsaw. Cc t tng ca cch mng x hi v ch ngha dn tc hung hng n t Nga. Ch ngha x hi nhum mu thuyt mt th v ch ngha khng b; ch ngha dn tc l h t tng ca dn chng ngu dt m i vi h cng ng dn tc c ngha l s cm ght cc nhm khc. Ngi ta c th d dng nhn ra nhng du vt ca nhng nh hng ny ca th trong ch ngha dn tc Dn ch Dn tc v ch ngha x hi Ba Lan. C phi n c ngha rng cnh sc chnh tr ca nhng cng lnh ny l chng-Nga khi hnh th bn trong ca chng c tc bng cuc sng hng ngy di ch chuyn quyn Nga? V l do ny ch ngha dn tc Ba Lan cha tm l khc thng ca nhng ngi vng mc trong mt tr chi vi triu nh Petersburg, vi gii tinh hoa quan liu ca i qun ca cc quan chc Nga. Nu bn mun chi tt trong tr chi ny, bn phi hc cc quy tc ca n v ngn ng ca n; bn phi mang mt n ca mt ngi t cc gii , mt ngi chi hp php trong tr chi. Nhng ng x nh vy i hi ci gi ca

314

n. V mt n khp cht ln mt ca bn, l kh x toc n i. Bn hc ngn ng ca h k lng n mc bn qun ngn ng ca ring mnh; bn bt u s dng cc quy tc tr chi ca h trong cuc sng hng ngy, thm ch vi bn b ca bn. l con ng t Calvary ca Cha Christ [ni Cha b ng inh trn Thp c] n Kremlin. Trong ch Nga nh x hi ch ngha b ln n l mt k m mu vnh vin. Tm l ca nhng ngi hot ng ngm c to hnh bi ni s b bt v s khiu khch. Tm l ny gy ra s cung tn v s ng vc. N to ra s khinh b s bnh thng, khinh b mt cuc sng khng c m mu. N dn n mt nim tin trong s hon ho v s thng sut mi s ca chnh ngi ta, v n s tin chc nguy him rng tt c ni thng kh hm nay s c tng thng bng ton b quyn lc ngy mai. Tnh trng b cu thc lm sa a tt c mi ngi: cc ng ch, cc n l, v nhng ngi phin lon, cc c nhn v cc cng ng, cc phe phi chnh tr v cc quc gia. Nhiu nm sau Karl Jaspers vit:
Ngi chin u i khi ha ra ging k th ca mnh. Nu trong cuc u tranh chng li ch ngha ton tr ta dng cc phng php ton tr, mt cch khng th cm thy c ta lm thay i hnh th ca s nghip ca mnh. Trong cuc u tranh chng mt qui vt, bn thn ngi ta c th tr thnh qui vt. Trong trng hp nh vy, cho d ngi ta t c mt thng li, cuc u tranh b thua bi v mt vng quc ca nhng qui vt c to ra cho chnh mnh. Gi nh n xy ra th th bn ngoi m ta chin u vi s ph hy ta t bn trong, cuc chin u s khng c ngha g.

Dmowski v Pilsudski hon ton coi khinh tm l n l, sn phm ca s cai tr sa hong. Vic ny dn dn bin thnh s coi khinh nhng ngi m vn chu tm l ny. Th nhng h chng phi cng nhng ngi m cc lnh t mun gio dc v s t quyt? Nhng nt nguy him hin din trong nhng cng lnh chnh tr ca ngy ; nhng nt m t vin cnh hm nay l d thy biu hin ca ch ngha tin ton tr. Qu thc, y l nhng khi nim v t quyt m phi c p t t trn xung bi chnh bn cht ca chng (v ngoi s cn thit). y phi l s t quyt ca mt dn tc m phi c t chc thnh mt thnh ly c cng c, c chun b cho trn nh lin min. V vy s t quyt nh th phi c hnh thc nh ch ca mt t chc c k lut v c th bc m trong s tun lnh v s hy sinh, ch khng phi s a nguyn v khoan dung, l nhng c hnh chnh. Ni cch khc, cc quy tc m theo cuc sng ca dn tc c t

315

chc v mt ni b ging gn hn vi cc quy nh ca qun i hn l cc tiu chun ca mt cng ng c cai qun mt cch dn ch. Vic ny c th hiu c, nhng n cng c nhiu h qu. Mt qun i cai tr trong thi chin. Trong thi bnh n phi trong cc doanh tri. Thi bnh i hi nhng nguyn tc khc v cng tn ti x hi so vi thi chin. Nhng quan nim ca Dmowskis v Pilsudski i n mt s kt thc t nhin vi vic ly li nn c lp, nhng logic ca cc s kin chnh tr khc. Trong nh Cng ha hai phe ny chi phi i sng cng. Trong tin trnh ca cuc u tranh v quyn lc nhng s cm d tin ton tr nhn nhng chiu kch khc nhau. Phe dn tc ca Dmowski, m c to hnh th trong cuc u tranh v s t quyt, tr thnh Phe ca i Ba Lan, mt t chc vi mt cu trc bn trong ton tr v mt cng lnh ton tr, d nh chin u v ton b quyn lc nh nc. Phe c xu hng c lp ca [Thng ch] Pilsudski, m c hnh thnh bi m mu v bi hot ng v trang ca cc qun on, bin thnh mt phe trn ng ca nhng ngi i theo Thng ch nhng ngi mun ph hy h thng ngh vin v xng ch ngha c on. Trong c hai trng hp cc cng lnh chnh tr da trn nhng tm nhn v quyn t tr ca nh nc, tc ot quyn t ch ca nhn dn ca n. Li ln na, quc gia phi c t chc thnh mt pho i qun s. Sc mnh ca nh nc c to ra vi ci gi ca cc quyn dn s v s t quyt ca x hi. Edward Abramowski sm hn cnh bo mt s quay li nh vy ca cc s kin. Vo lc chuyn giao th k ng i snh k hoch ring ca ng cho vic t c s t quyt vi cc t tng ca Dmowski v Pilsudski. K hoch ca ng mt phn ngc li vi ca h, mt phn b sung. Chng trnh hp tc x ca ng hng c n nhng thc tin ca cc nh Dn ch Dn tc v chng trnh ca cc nh x hi ch ngha. Chng ta hy nh li rng theo quan im ca Abramowski c hai h thng t chc chnh tr ny tin hnh nhng chnh sch nhm ti vic chim ly quyn lc nh nc. Cc chnh sch nh vy c iu khin bi gii tinh hoa chnh tr m tr thnh t tr, cn qun chng x hi rng ln bin thnh i tng thao tng. Cc cuc ci cch c p t t trn khng trao quyn lc cho nhn dn m ng hn cho gii tinh hoa mi s dng quyn lc thng qua cc phng php truyn thng, k c roi da. Cc ng chnh tr cng nh cc t chc qun s l cc phng tin truyn thng chim quyn lc nh nc.

316

Abramowski i snh vic ny vi tng v mt hp tc x, hip hi t nguyn ca cc nh sn xut m s hot ng bn trong nhng cu trc hin tn. Hp tc x l nui dng vic to ra cc hnh thc qun l mi, mt o c lao ng mi, cc gi tr o c mi. Mt phong tro hp tc x rng ri, c xy dng t di, da trn s t quyt hon ton ca c nhn kt ni theo chui, l to ra mt kiu mi ca s t quyt x hi v mt thc o c mi. Vic ny s cho php mt s ty chay nh nc, vi b my p bc ca n. y l nhng thuc tnh thit yu ca mt phong tro gii phng x hi, mt phong tro ca nhn dn, do nhn dn bu, v c cai qun v nhn dn. N cng l mt chng trnh phc sinh v gii phng dn tc. Chng li t tng Dn ch Dn tc th ch vi cc dn tc khc, Abramowski a ra mt chng trnh i ngc v lm phong ph dn tc thng qua cc t chc hp tc x v nhm ti cng vic tch cc. Vic ny dn ti vic gii phng Ba Lan khi s ch ng kinh t ca vn ngoi, c bit vn c v Do thi. t iu ny Abramowski trch mng cc nh Dn ch Dn tc khng t chc cc cuc ty chay hng ha ngoi v khuyn rn nhn dn Ba Lan. Khng ging cc nh Dn ch Dn tc, Abramowski mun nhng phong tro hp tc x vo tinh thn ca cc mi quan h hu ngh. Nhn danh cc gi tr nhn o ng mun khc phc bu khng kh tn nhn ca thi ng; cng bu khng kh tn nhn m Dmowski s dng nh hn tng ca th gii quan ca ng. Abramowski ngy th. ng t ra nh vy i vi cc nh Dn ch Dn tc v cc nh x hi ch ngha, v ng th trong thc t. K hoch ca ng cho mt cng ha hp tc b nghin nt trn chin trng ca chin tranh th gii. Ba Lan ly li c ch quyn ca n bng cc phng tin khc v hnh th chnh tr khc. Nhng Abramowski c th c m t theo cch khc: ng ang tin cy. ng tin cy ci thin trong thn phn con ngi, ng tin cy ngha ca nhng gi tr nhn o, ng tin cy tim nng ca lao ng con ngi, ng tin cy tnh hu ngh. ng khng tin cc thc h da trn s th hn hoc trn nhng tp qun chnh tr m lm sa a con ngi xung vai tr ca mt sinh vt khng bit ngh, phi b cai tr bi s p buc v c to hng khi bi nhng s nhit tnh b lc hay giai cp. Ngy nay chng ta cn s tin cy v s khng tin ca Edward Abramowski n bao nhiu!

317

Gio hi Cng gio v Hot ng chnh tr tch cc X hi, m cc nh l lun nh Dmowski, Pilsudski, v Abramowski ku gi, l x hi Cng gio La M. iu ny c ngha rng nhn dn, trong i sng hng ngy ca h, cng nh vo Ch nht, tin vo h thng gi tr Cng gio v vo s mnh gio dc ca cc nh ch nh th. H tin vo vai tr tch hp ca mt cng ng tn gio m thc t phc v chc nng ca mt pho i ca thc dn tc. S on kt ca quc gia vi gii tng l v ca gii tng l vi quc gia b chinh phc gy ra mt bn cht tm l mi: m hnh o c ca Cng gioBa Lan, mt hn hp ca nim tin tn gio v s nhn thc yu nc. y l phin bn c th Ba Lan ca s quy gin chnh tr ca Kit gio. khng phi l ln u tin s quy gin chnh tr xy ra. Ryszard Przybylski, trong mt tiu lun v thi ca Ba Lan, thut k li:
Trong th k th mi su bn thn cc gio hong thc hnh n; trong th k th mi tm cc cng quc chia ct thc hnh n. Vic chia ct c tin hnh nhn danh Thnh Ba ngi. Lin minh Thn thnh, m gy ra mt thng li c c v khng th chu ni ca s gi di, s tm thng, v ti c, lm dng tn ca ng Christ (Kit). N l mt qu trnh c bit gh tm v nguy him. o Kit b bin thnh mt cng c ca cc chnh sch quc chuyn ch. S ngc i con ngi v ton b cc dn tc c bin minh bng cc nguyn tc tn gio, m che y s v php lut ca cc nh nc chuyn ch. Lc , La M khng c kh nng hiu thch thc ny. Xung t gia Ta thnh v cc nh th Ba Lan, phn ln ging nh s on tuyt vi ch ngha x hi Ty u, n gin gp phn vo s khm ph li o Kit.

Vi ch ngha x hi Ty phng Gio h bt ng v cc vn x hi; N ng v phe cc hong triu trong cuc xung t ca h chng li nhng i hi bnh dn. Vi cc nh th Ba Lan n bt ng v vn Ba Lan. l thi ca Syllabus4 v cuc chin u tht bi cho mt nh nc do nh th chi phi; mt thi ca nhng kht vng chnh tr khng b tit l ca Rome v cuc tranh lun v loi cc chnh sch ca Ta Thnh. Cc phong tro bnh dn nhm nh Gio hi ny. Cc t tng ca h y cc kha cnh chng gio hi v phn
4

Mt su tp cha nhng nhng sai lm ch yu ca thi i chng ta nh c lu trong Allocutions, Encyclicals v Cc bc th Gio hong ca c thnh Cha ca chng ta , Gio hong Pius IX. 8, thng Mi hai, 1864.

318

tn gio, nh cc i hi v mt i sng cng c th tc ha v cho s tch Gio hi v nh nc. V Cng gio Ba Lan l mt phn ca Gio hi La M ny. Nhng Ba Lan mi th khc. Ba Lan Gio hi b ngc i. Ngi Cng gio-Ba Lan bo th v th nghch i vi tt c t duy t do v tnh mi mang tnh cch mng. Anh ta l mt ngi bo v cng ci ca nim tin Cng gio v a v gii hu sn Ba Lan, m i vi anh ta b e da bi cc hnh ng n p ca cc cng quc chia ct v s tuyn truyn V thn mang tnh lt m c ko t phng ng hay phng Ty vo cc vng t Ba Lan. Ngi Ba Lan ny c c bi Gio hi trong nhng ngy l tn gio m thng xuyn bin thnh cc cuc biu tnh yu nc. i khi cc thy tu b y i Siberia. Ba Lan lng trung thnh c khuynh hng lin kt Gio hi vi tinh thn ca nhng hm m m trong cc Kit hu b ngc i n np, khng phi vi mt lin minh gia bn th v ngai vng. Nhng n khng phi l mt Gio hi ca cc hm m. Thc tin chnh tr ca Gio hi Cng gio ti Vng quc Ba Lan gm vic to ra mt s cn bng gia nhng i hi do cc nh chc trch Nga a ra v nhng kht vng dn tc ca nhn dn, gia triu nh Petersburg v nhng cuc gp g m mu trn nhng in sn Ba Lan. Ch theo cch ny th tnh lin tc ca nh ch tn gio v x hi hng mnh ny c th c bo m. Gio hi l nh ch c lp xc thc duy nht trong nh nc chuyn quyn. Tnh c lp ny chc tc chnh quyn Nga. Trong cuc u tranh chng li nhng mu toan tip tc Nga ha cc nghi l tn gio v tch Gio hi ra khi Rome, thi nht qun ca gii tng l v ca nhng ngi ngoan o to thnh mt m hnh r rng ca s t quyt v phn khng dn tc. S t quyt c ngha l tp hp xung quanh Gio hi v Thnh N ng Trinh Czestochowa, b Cha ca Ba Lan, bt chp p lc ca cc thy tu Chnh thng gio v cc quan chc chnh ph, cc thy gio v cnh st. S phn khng dn tc c ngha l vic bo v nim tin, ngn ng v cc phong tc ca cha ng; n c ngha l s ngn chn, thng qua s phn khng th ng, nhng cuc tn cng dai dng ln bn sc dn tc. Cc nh x hi ch ngha v cc nh Dn ch Dn tc u tranh chng li m hnh ny ca s t quyt dn tc, a ra th ch ca n mt khi nim v nn chnh tr Ba Lan ca ch ngha tch cc. Bohdan Cywinski vit v lch s v bin chng ca cuc tranh lun ny vi nm trc trong Bng Ph h ca k Khng b S nhc, mt cun sch

319

phi bt buc c i vi mi ngi Ba Lan nhng ngi nh vt vi lch s ca mnh v vi hin ti bao quanh mnh. Ti ng vi hu ht cc lun ca Cywinski, v ti s ch ni v hai vn th yu. Cc nh x hi ch ngha coi Gio hi nh mt ct tr ca trt t x hi m h mun lt , ng minh ca nhng k p bc v cc ng ch, mt k th ca tin b v s khai sng cng chng, mt pho i ca Thnh ph en ti v Ngu dt. Gio hi p tr li h bng hin vt. N nguyn ra h t cc bc ging, bo v cc con chin khi ch si i m ci nga mu ca thc h x hi ch ngha. Mt hn hp k d ca nhng m nh s ln nhau nh th ny sinh, nhng n tit l mnh theo mt cch trong cc cuc tranh ci chnh tr v th gii quan v theo cch khc trong kinh nghim hng ngy. Lu mt cch ma mai hnh c M ng Trinh Czestochowa trn nhng ngn c x hi ch ngha, Dmowski ch ra s chia r k d trong tm l ca cc nh x hi ch ngha Ba Lan. V h trng thnh v mt tinh thn ti ng t ca hai truyn thng, ca hai h thng t tng. Vi t cch nhng ngi ch trng l lun v u tranh giai cp v cc chin s tch cc trong , h tin vo ch ngha ph qut x hi ch ngha v lp li cng lnh ca Warynski: o khi ngha dn tc; cch mng x hi mun nm. Cch mng x hi Ba Lan, tuy vy, chng l g khc m l mt cuc khi ngha khc; trong vic tin hnh cc nh x hi ch ngha Ba Lan ly ch ca h trong hng di ca nhng anh hng ca cuc u tranh dn tc, chp nhn o c ho hip, cc biu tng, v bu khng kh tinh thn ca n. Nhng ngi ng h tr ca ch ngha x hi, on tuyt vi in sn ca gii qu tc hay nh ca ca cc nh t sn (Stefan Zeromski vit v vic ny trong nht k ca ng) c th c coi l tuyt i cn lm n tung tu vin Czestochowa bi v h xem n nh pho i ca s ngu dt v lc hu. Cc sch nh ca h by t th gii quan duy vt, ph nhn s tn ti ca Cha v tn gio, v tuyn b rng cuc sng con ngi l gi tr ti cao. H dy c tnh giai cp ca o c v tuyn b s li thi ca nhng kht vng dn tc. Nhng trong thc tin cc nh x hi ch ngha Ba Lan trao tnh mnh ca h cho s nghip m h coi l ln hn bn thn cuc sng. Ph hp vi o l ca cc c hnh ho hip h dng cm b mnh trong cc x lim ca Thnh hay i Siberia theo bc chn ca cha ng h nhng ngi tham gia vo cc cuc khi ngha Ba Lan tht bi.

320

Vo u th k th hai mi, Stanislaw Brzozowski vit trong cun sch ca ng, Nhng Ngn la, v mt cuc gp g gia nh cch mng Nga Zhelabov v cng nhn Warsaw, Tur, mt nh hot ng ca Giai cp V sn.
H ni chuyn v cc huyn thoi. Zhelabov cau my v ni vi s th on: Lun lun l b Cha ca Ba Lan, c B ng Trinh Czestochowa. Nghe thy mt ting rng rc; Tur ang tay gh ca mnh. . . . Anh ng ln trc Zhelabov, nhn hn vi con mt bc la. L mi anh phng ln, thn anh nghing ra pha trc, sn sng nhy. B tay ra, thng v li, anh rng ln. Zhelabov nhc mnh ln. hu nh c v rng h s lao vo nhau. Mt n ci l, c bun ln giu ct, le ln ngang mt Zhelabov. Ti hiu, anh ta ni, anh mun s tha th. Tur chp ly tay ti. My bo n, my thng nhi Muscovite, ng c ni vi tao v s tha th. N! Tao vn c th nghe ting rng rc ca gi treo c. B tay ra! B tay ra! Ca tao! N c th nghe, n l ca tao! Tao khng cu xin, nhng B l ca tao. khn kip, v anh ta p nm tay mnh xung bn nng n mc knh ku lch cch.

c trng lm sao! on i thoi ngn ny cho mt s minh ha xut sc v thi k l ca nh x hi ch ngha Ba Lan i vi biu tng dn tc-tn gio. Cc nguyn mu truyn thng dn tc l vnh cu; l khng th loi b chng khi thc Ba Lan. Ni cch khc, cng vi nhng tuyn b v hc thuyt l tm tnh ca nhn dn. Nhng thnh tu ca ch ngha x hi Ba Lan c nh du vi con du ca truyn thng Ba Lan, ho hip, theo hng t do m ti xut hin mt cch nht qun trong t tng ca cch mng cng nhn. Bu khng kh ny vn cn trong ng PPS chng no ng cn tn ti. Mi quan h ca cc nh Dn ch Dn tc (ND) vi Gio hi hon ton khc. Biu tnh ng ph k nim Kilinski (m ti nhc ti trc y) bt u vi mt l Mass cho vic gii phng a tr m yu. a tr m yu l Ba Lan. Linh mc ngi c l Mass dnh lu n k hoch biu tnh yu nc [m tip sau l Mass]; ng b gim mc ca mnh pht v tham gia trong s ND. Ti c s ca mi quan h gia cc nh ND v Gio hi c xung t. S xung t ny c nhiu mt. Khng nghi ng g gim mc bo th coi hot ng ca cc ND tr nh hnh ng kinh sut, mt ting vng ca cc tng khi ngha c, mt s phn nh cc tro lu chnh tr ng thi. Gim mc bo th khng thch s i mi x hi, m ng thy, chng

321

hn, trong cc xut bn phm ND v cc ch nng nghip. Gim mc bo th khng mun phi Gio hi ra cho nhng xung t mi vi chnh quyn Nga trong tnh hnh phc tp ri m Gio hi i mt. V sao ng phi lm vic , d sao i na? V nhng s gnh vc ca mt s ngi tr khng thn trng m i vi h ng khng thy trc tng lai no? Ngoi ra, gim mc bo th hn rt b chc tc bi nhng li qu trch thng xuyn ca cc nh bo ND. Nm 1898 Przeglad Wszechpolski vit cng khai rng mt phn quan trng ca gii tng l trong khu vc Nga b sa ng v mt o c v chnh tr v lm lc. Li trch mc v s sa a ny phn ln l cu trc th bc ca Gio hi, mt phn l Curia [b my hnh chnh ca Ta Thnh] ti Rome, v ch yu l cc nh lnh o v cc tng tu hnh v th tc ca hot ng chnh tr ha gii. Ngun ca vic ny l nim tin vin vng vo cc tha thun ngoi giao ca Gio hi Cng gio vi chnh ph Nga, trong khi thc ra chnh ph Nga khai thc mi tha thun nh mt phng tin mi u tranh vi Cng gio.
Chng ti khng n trch chin u; thc ra chng ti cho rng n l ng mong mun khng ch cho s nghip dn tc m c cho s nghip ca Cng gio na. Gio hi chin u i khi chu nhng tn tht to ln, nhng n chng bao gi b nh bi bi chnh ph p bc, cn Gio hi m th cc phng php ngoi giao v k cc hip c vi k th lun lun b thua. Cc chnh sch tha thip v nhng b l ngc vi cc nguyn tc v tinh thn tuyt i ca Gio hi Cng gio, m c by t mt cch mnh m nht bi non possumus [chng ti khng th] ng ghi nh. Mt cuc chin u khng th xy ra m khng c s hy sinh, mt mt v au n, nhng nhng s hy sinh v mt mt s c n b li mi ln bi s tng cng tnh on kt ca s nghip dn tc v s nghip ca Gio hi. Qu thc, sau mi cuc chin u, Gio hi Cng gio khu vc Nga v mt ni b tr nn mnh hn trc . N c ti luyn, c ty sch trong la ca cuc chin u vi nhng s yu km v sai lm ca n. Khng nghi ng g rng chnh ph Nga s tr th gii tng l cng u cng c, trn ht cc gim mc. H s b quy ry theo cch khc nhau, c th c vic lu y. Nhng y l cc gim mc c nn bng mt loi t st khc vi cc bc tin bi ca h nhng ngi chu cng s phn, hng trm thy tu v dn thng nhng ngi, v s nghip dn tc v s nghip ca Gio hi, vo nh t, b tra tn, b lu y khn kh v lang thang v gia c gia nhng ngi nc ngoi? H c gi l cc lnh t tinh thn, cho nn hy h dn cc i qun ca h ra chin trng. Thc ra, s lu y sang Nga v ct lng vn cha ng ngha vi s chu a y, m v n nhng ngi hu ca Christ v nhng ngi Ba Lan ngay thng phi sn sng. y l ngha v cng dn ca chng ta, m chng ta phi thc hin m khng c s t ho hoc s hi. . . Hy

322

 chnh ph Nga bt u cuc chin u m n tt yu s thua; cng ng Ba Lan khng s n v gii tng l cng chng phi s.

y l mt th d v nhng s qu trch cc gim mc Cng gio bi cc nh Dn ch Dn tc. ng thi Dmowski cng khai bc b gio phi bn kia ni (ultramontanism), ln n cc mu toan t cc li ch Ba Lan l thuc vo cc chnh sch ca Rome Cng gio, v vch ra nhng nh phi thn thnh gia mt s hot ng chnh tr ca Ta Thnh. Cc gim mc Cng gio ng nht cc li ch Ba Lan vi cc li ch ca Ta Thnh. c, v th, mt s tranh ci v lm th no xc nh cc li ch dn tc Ba Lan. Nhng ngoi iu ra, n cng l mt cuc tranh ci v hai tm nhn ca Kit gio. Dmowski v mt c nhn th vi tn gio. i vi ng Gio hi l mt nh ch c th bc hng mnh m khng th tr thnh ngi m bo s thng nht tinh thn ca nhng ngi Ba Lan. Theo t tng ca ng Gio hi l cai tr linh hn cn cc nh Dn ch Dn tc l cai qun chnh tr. Vic ny i cng c tin, thng xuyn c lnh t ND nhc li, theo cp c trng ca chun mc o c: i sng c nhn c cai tr bi Mi Li Rn v i sng cng bi chun mc o c ca tnh ch k dn tc. Chng ta tho lun cc chun mc ny trc y. Nh th, s ph phn Dn ch Dn tc i vi ng li chnh tr ca cc gim mc bao gm s ngh mt lin minh. Bn trong lin minh ny Gio hi phi cng khai t b lng tin rng cc nguyn tc kinh thnh lin quan n chnh tr. N phi t b tinh thn ph qut ca n v cc khi nim chnh tr c tha nhn ca ch ngha dn tc m c xy dng trn s th hn v tnh bi ngoi. V phn mnh cc nh Dn ch Dn tc xut tham gia vo mt cuc thp t chinh chng li nhng k theo thuyt chng gio hi, nhng k v thn, v nhng k ph hoi trt t o c m l nhng ngi diu hnh vi c trong Ngy [Mt] thng Nm. Li cho mi hp dn nhng khng th chp nhn hon ton. Cc nh ND khng th tnh n s ch thun li ca cc ng trm ca Gio hi nhng chng bao gi n s ng nht ca h vi hot ng chnh tr Dn ch Dn tc. Vn l g? S quy gin chnh tr Kit gio ca Cng gio-Ba Lan bin Gio hi thnh mt nh ch dn tc thc s. N thc hin nhiu chc nng phi tn gio bi v n l thnh ly duy nht cng khai v hp php ca nhng kht vng dn tc, ca dn tc b giam cm. Nhng theo quan nim ND s quy gin chnh tr Kit gio su hn v ly mt hng khc. Gio hi phi bin thnh mt cng c cho vic

323

thc hin cc chnh sch c bit; trn thc t n phi l thuc vo cc chnh sch ca cc nh Dn ch Dn tc. ng li chnh tr ny gi nh trc mt s t b i hi p dng cc gi tr kinh thnh vo i sng chnh tr v t Mi iu Rn xung di chin lc chnh tr ca cc nh Dn ch Dn tc. Gio hi khng th lm iu ny bi v n vng vo cc chin thut ring ca n phn khng li k xm lc; bi v bn cht s mnh ca n, n phi chim v tr trn ng phi trong i sng dn tc; bi v cc mnh lnh ca c tin khin cho gim mc lp li: Vng quc ca ti khng phi l th gii ny. Cc nh Dn ch Dn tc buc ti cc gim mc v cc xu hng ha gii thi qu. Nhng lm sao Gio hi c th qung quyn lc ca n v s mnh tn gio di hn ca n ln bn cn ca mt cuc ua chnh tr c bit? y l th lng nan kh x lun lun i mt vi ngi ch chn m cc con chin ca ngi mong mun s gii phng khi s khng b p bc. Gio hi phi on kt vi ngi b ngc i. Nhng Gio hi phi tn ti mi mi, ngay c khi mt cuc chin u b tht bi, bi v cc con chin cng cn ngi ch chn ca h sau mt s tht bi. Chnh kin ca Gio hi lun lun l lng gia bng chng o c v s tnh ton lnh lng. Khng c li gii sn c no cho th lng nan ny. Mt th l chc chn, tuy vy: khi by con chin ng thng lng chin u v nhn phm v quyn t do, ch chn phi khng c lm nh Pilate lm.* iu cng chc chn l, Gio hi c th bo v cc quyn t nhin ca cc con chin ca n theo nhng cch khc nhau, nhng vic quy gin Kit gio v mt cng lnh chnh tr chng bao gi l thch ng. Nhng s khc bit l ng k. Nhng cc nh Dn ch Dn tc ghi c mt thng li quan trng. Li dng im yu tr tu v quan nim ca gii tng l, h c kh nng lm thm nhun dn mt ni dung c bit vo Cng gio Ba Lan. Trong nhng thc hnh ca on mc s ca Gio hi, ni dung ny, dch sang ngn ng c th ca chnh tr, gn Nhng T tng ca mt ngi Ba Lan Hin i ca Dmowski hn l li gio hun ca sch phc m. Lin minh ca Cng gio v ch ngha dn tc c mt nn tng thun ty ph nh. H c nhng k th chung: nh t do v thn v nh cch mng x hi, nhng ngi nc ngoi v nhng ngi tin vo thn thnh khc. Cc l l c th thay th cho nhau; khi c hiu chnh cho qun chng, chng c bin
*

Thi th Pontus Pilate c bit n nh thm phn trong v x Jesus b ng inh trn thp gi.

324

thnh th s mt cch thch hp. Nh th, s t quyt da trn s quy gin mt phn quan trng ca dn c xung a v nhng ngi ng thng. Nhng ngi i theo b i x nh mt cc t st d nho nn, v cc i th c xem nh rc ri ca Satan. Chnh trong bu khng kh tr tu ny m cc pamphlet (sch nh) tit l s cai tr ca mt mafia Do thi-Tam im c to ra v c c. Nhng khng ch cc nh Dn ch Dn tc tng tc vi Cng gio Ba Lan. Bn thn h mt cch tnh c chu thua nh hng ca n, quan nim ca n v con ngi, nguyn tc chng ton tr ca n v tch ci l ca Cha khi ci l ca Caesar. Ti tin rng y l mt trong nhng l do quan trng v sao t tng cng lnh ND khng tr thnh hon ton ton tr, khng ngay c trong cc nm 1930, khi nc c ca ch ngha chauvin v mm mng ca ch ngha ton tr c v thm nhp ton b i ng thanh nin c k lut, khi v lc c dng gii quyt nhng tranh ci chnh tr, khi cc nh ND tr cng khai ng cm vi ch ngha pht xt, ln n ch Sanacja trong thi i ca Brzesc v Bereza l ch ngha t do thi nt. Ngay c khi , mt trong nhng ngi sng to ra t tng Dn ch Dn tc, Roman Rybarski, vit: Khng c s thng nht bn trong ca s xc cm v s c gng, dn tc s khng cn trong mt v tr dn u. Nhng sc mnh ca dn tc liu c i hi s thng nht hon ton ca cc thnh vin ca n? C l cn i vi mi ngi c cng lng tin chnh tr v mc cng ng phc? Hoc cc tranh ci ni b, da trn nn tng ca s thng nht dn tc, c phi khng dn mt cch thnh cng hn n s tr hoa ca dn tc? Kt lun Ti khng mun dnh nhng suy ngm ny ging ha, theo cch trn lch s no , cc truyn thng ca cc nh Dn ch Dn tc vi cc truyn thng ca cc nh x hi ch ngha theo hng c lp. Ti nh din gii nhng truyn thng ny mt ln na, gii m thng ip ca chng, phn nh cc bi hc vn gn lin vi cc xung t . Cun sch ca Barbara Torunczyk, m ti trch sut, to cm hng cho ti; nhng s phn nh nh vy cng c kch thch bi s hiu bit v cc s kin n sau, v nhng ngi ni nghip, v s tr hoa v s suy i ca nhng h t tng . Ti cng c dn dt n nhng t tng ny bi lng tin rng vi nm va qua Ba Lan i sng cng

325

c nh du bi mt s phc hng ca nhng thi khng tun th. Mu s chung ca chng l mc tiu v s t quyt v s hnh thnh mt cng lnh cho mt nn chnh tr Ba Lan theo ch ngha tch cc. Suy ngm v nhng c gng tng t t khong tm mi nm trc c th to ra mt chic cu tr tu gia thi i ca t tin chng ta v by gi, khi n lt chng ta phn u cho nn c lp. Cn hn th na, bi v mt yu t quan trng ca cuc u tranh v s t quyt ct s hiu bit xc thc ca chng ta v lch s ca chnh chng ta. L cn thit pht trin cch tip cn ca ta n di sn dn tc, hnh thnh truyn thng t tng ca ring ta v t bn thn ta vo trong . Nhng cuc tranh ci v lch s l thng xuyn tng ng vi nhng s ci c v bn sc ca chng ta. i khi, chng ta b hn ch i vi hnh thc tho lun ny bi ci ko ca nh kim duyt, i khi bi chng lit ca chnh ci li ca chng ta. iu ny cng p dng cho nhng suy ngh ca ti y. Chng cng phi ng gp cho cuc tho lun v hnh th ca s phn dn tc chng ta. C v i vi ti rng c th rt ra nhiu cm hng chi tit v mt t bi hc tng qut t cc vn qu kh. Ti s th tm tt chng. c trng chnh ca cc cng lnh chnh tr m ti m t l mc tiu t: Ba Lan ly li s c lp ca n. Nhng c gng v nhng thnh tu ca tt c nhng ngi tham gia vo cc cuc bt chin, m ti m t, ng gp cho n. Chnh h l nhng ngi to hnh dn tc m c kh nng, sau 120 nm b giam cm v chia ct, t tn ti. H pht trin nhn thc chnh tr ca n, cc h t tng hin i ca n, cu trc a nguyn bn trong ca n. Bt chp tnh trng giam cm, ch ngha a nguyn ny xc nh tnh phong ph v tnh trng thnh ca i sng Ba Lan, cho d khng phi tt c nhng ngi tham gia vo n nhn bit iu ny. Nhng hnh thc v cng ca cc cuc tranh lun Ba Lan qu thc gy bun b. Mi ngi tho lun i l do chnh tr v tnh yu nc chn tht ch cho mnh v phe ca mnh. Nhng s ln n ln nhau th bo v khng cng bng. Chng nng ln i sng chnh tr Ba Lan. L quan trng lun lun nh s tht ny, c bit by gi khi chng ta tham gia vo mt cuc tranh lun ni b v chng ta cn nhng chnh sch no by gi. Chng ta cn s t quyt. Chng ta phi cu s t t chc ca chng ta, cc cu trc nghip on ca chng ta, cc bo khng b kim duyt ca chng ta, nhng quy tc o c bt thnh vn ca chng ta. Chng ta phi cu tin trnh ca i sng dn s ca chng ta m c lp

326

vi chnh ph. Vic ny s bt chng ta tr gi nh n c nhiu hy sinh ri, nhng l ci gi ca quyn t do. i sng khng chnh thc ca chng ta l i sng xc thc ca chng ta. Chng no chng ta c s t t chc chng ta s gi c s t hiu bit v linh hn ca mt dn tc t do, cho d chng ta b gi trong trng thi giam cm. Chng ta cn hot ng chnh tr ca ch ngha tch cc. iu ny c ngha l hot ng chnh tr m s cho php chng ta khng c li s cm d do quyn lc ton tr cho mi v kin quyt lm vic nhm t nhng mc tiu dn tc quan trng nht. Mt chnh sch nh vy i hi s quyt tm v tnh kin nhn, dng kh v mt nng lc sc so tha hip, mt s phn tch a chnh tr im tnh v mt chin thut mm do thc y nhng thay i bn trong. Mt hot ng chnh tr ca ch ngha tch cc c ngha l mt s nh gi thc t v v tr ca ta trn th gii. N c ngha l gi vng nhng thc t ca cuc sng v loi b nhng o tng duy tm. N c ngha l s sn sng chin u qun mnh v quyn cho mt s tn ti c ch quyn cho cng ng dn tc ca chnh ta. Nhng iu ny khng cng nh s tin chc rng li ch ca dn tc ring ca ti i hi vic chin u vi cc dn tc khc. N cng khng cng nh quan im, c din t nhiu nm trc, rng t tng v u tranh l c nh chnh cuc sng, v cuc sng tip tc ch nh vo s thc rng cuc sng khc tn li trong cuc u tranh. . . . Trong cuc xung t ny nhng k mnh hn v c ti hn chin thng v nhng ngi yu v km ti hn b thua. u tranh l cha ca v tr. . . . Con ngi sng v c kh nng sng st bn cnh th gii ng vt khng phi bi v cc nguyn tc nhn o m bng vic s dng mt cch duy nht v c nht cc phng php u tranh tn bo nht. Chng ta hy c nhng t ny mt cch cn trng. y l nhng li khng do mt chnh tr gia Ba Lan ni, mc d nhiu ngi c th c chng. Nhng li ny c pht ra t ming Adolf Hitler. Chng ta phi ngh v cc h qu ca chng. Hot ng chnh tr tch cc khng phi l cng nh s cung tn v tn c. Hot ng chnh tr ca ch ngha tch cc l s c gng c thc khc phc ci vng lun qun ca Ba Lan, vng t mt 's i mi' sang 's i mi' tip sau, t mt s bng n sang mt cuc ni dy. Chng ta cn Gio hi Cng gio mt Gio hi m s dy chng ta cc gi tr o c, bo v nhn phm dn tc v con ngi, cung cp mt ni tr n cho nhng hy vng b gy xo. Nhng chng ta khng k vng Gio hi tr thnh i din chnh tr ca dn tc, trnh by nhng

327

cng lnh chnh tr v k cc hip c chnh tr. Bt c ai mun mt Gio hi nh vy, bt c ai k vng nhng th ny t cc linh mc Cng gio, l ngi, bt lun anh ta thch hay khng, i s quy gin chnh tr ca tn gio Kit. V chng ta khng cn mt Gio hi b giam gi, b che du ng sau cc bc tng ca mt h t tng chnh tr c bit. Chng ta cn mt Gio hi m, m a ton b th gii ln trn cnh Ch Thp. Mt Gio hi nh vy, ti ngh, m tt c nhng ngi Ba Lan cn hm nay: nhng ngi tin vo chng in ca Ch Thp, ang tm kim mt cch m qung ngha ca tnh siu vit Kit, nhng ngi m xc nh ngha ca cuc i h theo cc phm tr ca ch ngha nhn o th tc. Chng ta cn s on kt dn tc. Nh c s ca n chng ta phi tn trng nhng s khc bit, tnh a dng, v ch ngha a nguyn. Nh mt iu kin cho n chng ta phi lo cho s pht trin tch cc ca dn tc chng ta, cho c tnh tp th ca n v chiu kch tinh thn ca n. Mi e da lng l trn n l s th hn i vi cc dn tc khc, s coi khinh cc nn vn ha khc, v mt nim tin hoang tng t i vo s hon ho ca chnh mnh. S on kt dn tc cung cp mt ni tr ng cho tnh trng v gia c tinh thn; n l s tuyn b chin tranh chng li tnh trng c n con ngi i mt vi Leviathan (Qui vt) cng sn. Nhng n phi chng bng cch no dn n vic hnh thnh cc mi quan h x hi theo m hnh ca mt h thng th bc qun s. on kt khng phi l cng nh k lut. Khng th c s on kt dn tc no m khng c s khoan dung v ch ngha a nguyn, m khng c lng tin rng chnh xc ch ngha a nguyn l ci phc v nh bng chng cho s phong ph ca vn ha ca mt dn tc. Chng ta cn ch ngha x hi. Leszek Kolakowski vit mt cch kho lo:
Chng ta cn mt truyn thng sinh ng ca t tng x hi ch ngha m, trong tuyn b cc gi tr truyn thng v cng bng x hi v quyn t do, ku gi duy nht n sc mnh con ngi. Nhng y chng ta khng cn cc t tng ca bt c ch ngha x hi no. Chng ta khng cn nhng gic m in r v mt x hi m tt c nhng cm d xu u b loi b khi n, hay nhng gic m v mt cuc cch mng ton b m ngay lp tc s mang li cho chng ta hnh phc ca s cu th cui cng trong mt th gii khng c xung t. Ci chng ta cn, l mt x hi ch ngha m s gip chng ta tm ra con ng ca chng ta trong thc t phc tp ca cc lc tn bo hot ng trong lch s loi ngi, mt ch ngha x hi m s tng cng s sn sng ca chng ta u tranh chng ngho i v bt cng x hi. Chng ta cn mt truyn thng x hi ch ngha bit r v nhng hn ch ca chnh n, bi v gic m v s cu th cui cng l s tuyt vng i lt hy vng, l lng tham quyn lc c mc chic o cng l.

328

Chng ta cn quyn t do. Khi chng ta i ti t do chng ta mang trong mnh nhng ht ging ca s giam cm. Khng ai i ra v ti t cuc chin tranh c tuyn b chng li Cha trm Bng ti. Quyn t do c th b e da theo nhng cch khc nhau. Mt s trong chng ta i quyn t do ca nhng ngi khc, cn nhng ngi khc li s gnh nng ca quyn t do ca chnh h. l di sn ca nhng nm di n l, v khng c cch no m iu ny c th c khc phc mt sm mt chiu. Ngi ta phi trng thnh cho quyn t do. Ngi ta phi hc quyn t do. ng: quyn t do c ghi khc vo tri tim v khi c chng ta. Nhng lm th no ngi ta c th c bn trong mnh mt cch chnh xc? Quyn t do l s t sinh. Ti nn bn thn mnh, ti rn s phn ca mnh v ci gi ca cuc i ca chnh ti. N c th l s phn ca mt n l hay s phn ca mt ngi t do. Trong trng hp sau ti c quyn t do la chn. Ti c th xa i tt c truyn thng ca cha ng ti. Ti c th khc nh ln mi i k nim ca nn vn ha ca ti. Ti c th lm tt c cc vic trn.
ng thi, ton b qu trnh lch s ny v s nhn bit v cc la chn ca con ngi li gn mt thit vi truyn thng sinh ng ca dn tc anh ta, m trong nhng li ca c Kit, li chng ca sch phc m, vn ha Kit, cc phong tc sinh ra t c tin, hy vng v tnh yu vang di vi mt ting vang sinh ng ngang qua cc th h. Con ngi chn mt cch c thc, thng qua quyn t do bn trong ca mnh. Truyn thng khng to ra mt gii hn, n l mt kho bu, mt ngun lc tinh thn, mt li ch chung to ln, m tt c chng c xc nhn bi mi s la chn, bi mi vic lm cao qu, bi mi cuc sng c sng theo cch Kit chn tht. Ngi ta c th y tt c th ny sang bn? Ngi ta c th ni khng? Ngi ta c th t chi ng Kit v tt c nhng th m Ngi ng gp cho lch s loi ngi? Tt nhin ngi ta c th. Con ngi l t do. Con ngi c th ni khng vi Cha. Nhng, v y l cu hi thc cht, ngi ta c c php lm? V c php l nhn danh ci g? L l no ca l tr, gi tr no ca ch v tri tim m ngi ta c th a ra cho chnh mnh, cho nhng ngi thn yu ca mnh, cho ng bo mnh, cho dn tc, bc b v ni khng vi tt c iu cho php chng ta sng mt ngn tui?! Hay vi tt c iu to thnh nn tng bn sc ca chng ta v lun lun ? (John Paul II) y l v sao trong mt dn tc t do, l tnh c hon thnh tht s. N l tinh thn sng ng v hin hu, m trong c nhn tm thy vn mnh ca mnh, s tn ti c th chung ca mnh, khng ch ci g m c by t v cho trc nh mt vt, m t n l s tn ti ring ca n, v m thc hin c s mnh ca mnh. y l v sao ngi v i nht ca nhng ngi khn

329

ngoan c xa ni rng s khn ngoan v c hnh c ngha l sng hi ha vi cc phong tc ca dn tc mnh. (G. W. F. Hegel)

Thng By 1982 Li bt Ti vit i thoi trong Thnh trong hon cnh c bit. Ti ch c vi ng nhip m ti c th yu cu bnh lun. Tt c h c [vic] khin h bn rn, nhng tuy vy ginh cho ti nhiu thi gian v s ch . Hy cho ti cm n Jacek Kuron, Anatol Lawina, Janusz Onyszkiewicz, v Henryk Wujec. Ph bnh u tin lin quan n t chc vn bn v t l khng cn xng ca n. Theo li ca mt trong nhng bn ti, mt bc tranh cc k tch cc v cc nh Dn ch Dn tc ni ln t vn bn, trong khi di sn ca phe x hi ch ngha khng c gii thiu. Th m n cng pht trin mt tm nhn v s t quyt v mt hot ng chnh tr ca ch ngha tch cc. N t chc vic gio dc, mt nn vn ha bt hp php, mt phong tro hp tc x, vn vn. Nhng ti khng c nh v mt bc tranh sch gio khoa, y ca thi i . T quan im nh vy vn bn ca ti l v ch. Ti th hi nhng cu hi mi c trnh by t vin cnh hm nay v thi i , v bng chng v t liu ca n. y l v sao lun chng ca ti c trnh by di dng mt tiu lun, c l qu ln xn. Sn phm tr tu ca cc nh x hi ch ngha c bit kh k; ngi ta vit nhiu v n, mt cch khch quan v thnh tho. Nhng quan im ring ca ti v n c by t hng nm trc trong tiu lun ca ti Nhng ci Bng ca T tin b Qun, m trong ti v mt phc ha t tng v Jzef Pilsudski. Theo bn cht ca ti, theo s la chn h t tng v truyn thng tiu s ca ti, ti coi c tnh ca ng X hi ch ngha Ba Lan l ca ring ti. Ti ng nht ha mt cch cng khai, trong nhiu dp, bng li v thnh vn, vi truyn thng ca ch ngha x hi theo xu hng c lp v dn ch. nh ng sau i thoi trong Thnh l hi qu ng: ti mun, qua con mt ca mt ngi c o to theo truyn thng cnh t, din gii theo cch khc ni dung trong cc khi nim chnh tr ca cc nh Dn ch Dn tc v lm l ra nhng gi tr c n giu bn di cc lp dy ca s lng m, s on gin, v s la di. Mt cch t nhin ti tp trung vo cc motif m c trng cho s khn ngoan v s sc so ca t

330

tng chnh tr ca cc nh Dn ch Dn tc. Cc cuc lun chin thc h, logic ca cc tranh lun chnh tr lun lun lm cho ngi ta thi phng cc sai lm ca cc i th v ty trng nhng sai lm ca chnh h. y c th l v sao ti p dng phng php ngc li trong bi ny: ti thy truyn chng ca ring ti trong mt chic gng cong c nhng nguy him v bin dng ca n, v truyn thng Dn ch Dn tc trong s sng ngi ca cc c hnh ca n. Nhng ti cng ch ra nhng bng ti trong suy ngh ca cc nh Dn ch Dn tc, mc d phi th nhn ti th hiu nhng ngun gc ca chng thay cho vic vch ra nhng triu chng ca chng. V th ti th moi ra t cc tc phm ca Dmowski mt chn on sc so cho xung t gia cc ch ngha dn tc Ba Lan v Lithuania hay Ukrain hn l xem nhng kt lun c lnh t ND rt ra ch nh sn phm ca nhng nim tin dn tc ch ngha ca ring ng. L kh trong cc tc phm ca ng tch hng ca chn on khch quan ra khi s kch ng t tng v chnh tr; hai ci c lin kt, an xen vo nhau. Nhn vo chng t vin cnh hm nay, tuy vy, ta phi kt lun rng cc thng ip thc h sai khng loi tr mt chn on ng v cc tnh hung chnh tr. Dn ch Dn tc khng l mt to tc ng dng. N l mt phe phi c to thnh t nhiu lung, tri qua mt s tin ha, y cng thng ni b. Nhng ti quan tm n cc c trng ph qut ca n, in hnh ca mt phong cch suy ngh chnh tr. y c l l v sao ti trnh vn quan trng ca tuyn truyn ND, b chi phi bi mt chnh sch m dn th thin v r tin m nh thc nhng am m v ginh c phiu bu. S bin i ca t tng chnh tr ny nh kt qu ca s phn cc qun chng ca n l mt ch cho nghin cu khc. Cng lnh ND c by t cc trang ca t Przeglad Wszechpolski c v rt khc vi cch n c dng trong cc bi pht biu ca nhng ngi kch ng qun chng c pht biu ti cc cuc mt ting ln trc bu c. Cch ni cc sc ca s hn th dn tc thay th s phn tch a chnh tr tinh t. Mt hin tng tng t xy ra phe x hi ch ngha: khi nim u tranh giai cp khng cn l cng c cho vic phn tch cc qu trnh lch s v n bin thnh mt khu hiu m dn, thng bin minh cho s tc ot ti sn ca nhng ngi khc. Nhng xc cm v nhng k vng bnh dn c mt tc ng ln cc nh l lun chnh tr: h quy gin chng v dn n s cung tn v hn th. Kiu nh l lun cung tn c Florian Znaniecki m t khng xut hin ch gia cc nh x hi ch ngha.

331

Theo kin ca cc bn ca ti, ti khng i snh r s nh gi tch cc ca ti v phe Dn ch Dn tc vi mi e da ton tr c sinh ra t thc h Dn ch Dn tc. Theo h, ti lu mm mng ton tr ch gia nhng ngi x hi ch ngha. Ti tin s tin ha ca cc phong tro dn tc ch ngha sang ch ngha ton tr c m t nhiu ln, ch yu v th d c v Hitler. Nhng th ny c nhiu ngi bin n, cho nn ti thch hn nu ai , ngi cng khai xc nhn ng h truyn thng ND (th d Wojciech Wasiutynski, Wieslaw Chrzanowski, hay Aleksander Hall) tm hiu mm mng ton tr cha trong cc cng lnh v cc t tng dn tc ch ngha. Henryk Wujec vit cho ti:
Anh cho thy s lm suy i ca Dmowski v Pilsudski, cng vi tng ca h v s t quyt, m b trong cuc u tranh vi h thng sa hong. Ti tin rng tm im ca t tng ca Dmowski v s t quyt, m anh m t theo mt cch tch cc nh vy, l mt bnh thc s m ph nhn s t quyt ny. i vi Dmowski, s t quyt l lin quan ch n nhng ngi Ba Lan, cn cc nhm khc l l thuc, thp km. Theo Dmowski, s t quyt khng chm n tt c cng dn ca nh nc Ba Lan. N l mt tai ha nguy him nhiu hn nhng th gy ra bi cuc u tranh vi h thng sa hong v cc thi quen do cc chin s nhim phi, bi v n nm ngun ca hc thuyt.

Ti coi nhng suy ngh trn l c bn ng n. Kha cnh ny ca hc thuyt Dn ch Dn tc l mt gnh nng c bit xu ln i sng cng ca nh Cng ha. Nhng chng ta hy nh li tm ca vn . Dmowski, bn thn ng l mt nh dn tc ch ngha v bn thn ng hiu ng hc ca cc ch ngha dn tc khc, khng tin vo mt s dn xp khng c xung t ca cc mi quan h Ba Lan-Lithuania hoc Ba Lan-Ukrain trong nh nc Ba Lan tng lai. Nhng kt lun chnh tr ng rt ra l ti mt cch khng th chi ci c, mc d bn thn chn on ca ng ng. Nhng ngi Ukrain khng th c tha mn vi bt k s bnh ng no trc lut trong mt nh nc Ba Lan; h mun mt Ukraine c ch quyn. v ngi ta hu nh khng th ngc nhin v iu ny. V l do ny ti tin rng to ra mt cng lnh cho mt lin bang l cn thit cng nhn nhng kht vng dn tc Ukrain. l khng sng bng tm nhn v mt Ba Lan Jagellonian khoan dung v t tng v mt nh nc m khng c nhng gin thiu. Ni cch khc, Dmowski mc ti vi tnh tn bo ca chng trnh Ba Lan ha ca ng v vi tnh hp hi ca tm nhn

332

ca ng v tnh Ba Lan, cn cc ch th ca ng trong PPS v trong phe Belvedere mc ti qua tnh u tr ca h. Mt ngi bn hi ti: Anh khng b qua tm quan trng ca cng lnh khng thc t v lng mn ca ng X hi ch ngha Ba Lan cho vic ginh li nn c lp? i vi ti cu hi ny da trn mt s hiu lm ng ngha hc. tng m chin thng trong nm 1918 l hon ton khng thc t vo u ca th k. Nhng trong mc tiu ca n v phn u cho nn c lp, cc nh Dn ch Dn tc khng khc vi PPS. Tranh ci ca h lin quan n cc phng php v phng tin t c lp. Cc phng tin ny khc nhau, nhng ngi ta khng th chng t rng nhng hot ng ca Pilsudski l khng thc t v c tnh ton. im ct yu l, s thc hnh chnh tr thc t ny khng i cng vi mt t tng chnh tr c trnh by mt cch r rng, nh c Dmowski. Nhng ngi Ba Lan mang n Pilsudski nhiu th: mt thc v nhn phm, nim tin vo c lp, s sn sng chu nhng hy sinh, s quen bit vi cc gi tr. Nhng h khng mang n ng nh mt t tng chnh tr c h thng c trnh by trong cc tc phm ca ng. T Roman Dmowski, tuy vy, nhng ngi Ba Lan c th hc lm th no ngh v chnh tr. Ch ngha x hi l mt thut ng hon ton b tai ting. C l tt rng anh dng n trong nhng kt lun ca anh? Janusz Onyszkiewicz vit cho ti. Ti khng bit lm sao a ra mt cu tr li r rt cho cu hi ny, ngay c cho chnh ti. Bi v, qu thc, Ba Lan t ch ngha x hi l c b tai ting ln m h. T quan im ny n phi c b i. Tuy nhin, phong tro cng nhn Ba Lan v ng ca n, ng PPS, m ng h cc l tng v cc quyn ca nhn dn lao ng v ca s c lp dn tc, cc nguyn tc ca quyn t do ca Ba Lan v quyn t do ca con ngi Ba Lan, s dng t ny hng thp k. ng l, ch ngha x hi ca PPS l con ca mt thi i khc, l sn phm ca hon cnh x hi v tr tu khc. Nhng c phi ton b hnh thc ca nhng xung t thc h [ch] l mt hin tng lu tr? Chng ta khng thng tranh lun v qu kh, ngh rng chng ta ang tranh ci v nhng s tht ca hin ti? Chng phi ng l t ni nu chy ca qu kh, nhng chng trnh mi, nhng t tng mi, nhng cch din t mi ca cc xung t c nht nh ni ln? Chng phi ng l nhng k hoch m c a ra hm nay cho mt cng ha t qun phi l mt s tng hp ca cc motif m ng chm hm qua v khng th c

333

ha gii, nhng ngy nay chng l b sung v l ng minh t nhin, lm phong ph ln nhau ? Ti tin rng iu ny chnh xc ng th hm nay. l v sao ti s dng khi nim truyn thng x hi ch ngha, m trong ti thy mt nhn t khng th thiu c ca nhng hy vng hin nay ca chng ta. V y l v sao ti vit Cuc ni chuyn trong Thnh. Warsaw, 1982

334

INDEX

335