L ỜI MỞ ĐẦU

F. Enghe n đ ã kh ẳ ng đị nh:
“Không có c ơ s ở v ă n m i nh Hi L ạ p và đế qu ố c La Mã
thì tuy ệ t nhiên không có Châu Âu hi ệ n đạ i”.
V ậ y h ọ c t ậ p Enghen chúng ta có th ể đặ t v ấ n đề :
“N ế u không có v ă n m i nh c ổ đạ i Trung Qu ố c thì không
c ó n ướ c Vi ệ t Nam ngày na y”.
Nói đế n n ề n v ă n m i nh c ổ đạ i Trung Qu ố c thì qu ả là r
ộ ng l ớ n. Bi ế t bao nhi ê u h ệ t ư t ưở ng xu ấ t hi ệ n và t ồ n t
ạ i m ã i cho đế n ngà y nay. T ừ thuy ế t âm d ươ ng ng ũ hà nh,
h ọ c thuy ế t c ủ a Kh ổ ng T ử , Lão t ử ... Th ế nh ư ng trong các
h ọ c thuy ế t ấ y, không ai có th ể ch ố i cãi đượ c r ằ ng h ọ c
thuy ế t N ho gia. Nhà ng ườ i phá t kh ở i phát là Kh ổ ng t ử l
à c ó v ị trí qu an tr ọ ng h ơ n h ế t trong l ị ch s ử phá t tri ể n c
ủ a Trung Qu ố c nói chung và các n ướ c Đ ông Nam Á nói riê
ng. K ể t ừ lúc xu ấ t hi ệ n t ừ vài t h ế k ỷ tr ướ c công nguyên
cho đế n t h ờ i nhà Hán (Hán V ũ Đế ) Nho giáo đ ã chí nh t h ứ
c tr ở thành h ệ t ư t ưở ng độ c tôn và luôn luôn gi ữ v ị trí đ ó
cho đế n ngày cu ố i c ù ng c ủ a ch ế độ phong ki ế n. Đ i ề u đ ó đ
ã minh ch ứ ng rõ rà ng: Nho giá o h ẳ n ph ả i có nh ữ ng giá
tr ị tích c ự c đặ c bi ệ t, n ế u không sao nó có th ể có s ứ c s ố
ng m ạ nh m ẽ đế n nh ư v ậ y.
T ừ đầ u t h ế k ỷ XX đế n nay, r ấ t nhi ề u ng ườ i đ ã phê
phán đạ o N ho, t ố cáo tính ch ấ t b ả o t h ủ , phi khoa h ọ c c ủ a
nó. Nh ư ng n ế u l ấ y qua n đ i ể m l ị ch s ử mà x e m x é t , ở th
ế k ỷ XX rõ rà ng Nho giá o là c ổ h ủ nh ư ng ở giai đ o ạ n tr
ướ c có v ậ y không.
Vào th ế k ỷ X t r ê n bán đả o Đ ông D ươ ng c ó 3 v ươ ng
qu ố c: Đạ i Vi ệ t, Cham Pa, Khmer, l ự c l ượ ng ngang nhau.
D ầ n d ầ n Đạ i Vi ệ t ch i ế m ư u t h ế , v ừ a đủ s ứ c ch ố ng
l ạ i phong ki ế n ph ươ ng B ắ c, v ừ a kha i hoang Nam Ti ế n,
át h ẳ n 2 v ươ ng qu ố c kia. Ph ả i ch ă ng đạ o Nho đ ã đ óng m
ộ t vai nh ấ t đị nh trong s ự
hình thành t ươ ng quan l ự c l ượ ng ấ y. Ph ả i ch ă ng chúng ta
đ ã du nh ậ p đạ o Nho c ủ a Trung Qu ố c r ồ i sa u đ ó bi ế n thà
nh m ộ t công c ụ ch ố ng la ị . Bi ệ n c h ứ ng l ị ch s ử là nh ư th ế
. Nho giá o là công c ụ để phong ki ế n ph ươ ng B ắ c dùng để l
ệ thu ộ c các dân t ộ c khác, nh ư ng v ừ a là công c ụ giúp các
dân t ộ c ch ố ng l ạ i Trung Q u ố c.
Chí nh vì ý ngh ĩ a và vai t r ò t o l ớ n c ủ a Nho giá o đố i
v ớ i ti ế n trình phá t tri ể n c ủ a Trung Qu ố c v à Vi ệ t Na m
nên e m có h ứ ng thú đặ c bi ệ t v ớ i đề tài “Nh ữ ng t ư t ưở ng c
ơ b ả n c ủ a nh o giáo và ả nh h ưở ng c ủ a nó ở n ướ c t a ” . N
ộ i dung đề tài ngoà i ph ầ n m ở đầ u và k ế t lu ậ n g ồ m 2 ph ầ
n:
Ph ầ n I: Ti ế n trình ph át tri ể n c ủ a Nho giá o và m ộ t s
ố n ộ i dung chí nh c ủ a nó.
Ph ầ n II: ả nh h ưở ng c ủ a Nho giáo t ớ i đờ i s ố ng v ă n
hoá
Vi ệ t Nam
.
 P hầ n I
VÀI NÉT VỀ TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA NHO
GIÁO VÀ MỘT SỐ NỘI DUNG TÍCH CỰC CỦA NÓ.

I. VÀI NÉT V Ề TI Ế N TRÌNH PHÁT TRI Ể N C Ủ A NHO

GIÁO.
Nói đế n Nho giáo thì vi ệ c đầ u tiê n không t h ể không nh
ắ c t ớ i: đ ó l à Kh ổ ng T ử . Ng ườ i ta bình lu ậ n khen t ặ ng Kh
ổ ng T ử ra sao đề u không th ể g ọ i l à quá l ờ i, tr ướ c đ ây h ơ
n 2000 n ă m, đạ i s ử h ọ c gia T ư Mã Thiên khi đ i th ă m Khúc
Ph ụ quê h ươ ng c ủ a Kh ổ ng T ử t ừ ng c ả m khá i vi ế t: “ K h
ổ ng T ử áo v ả i, truy ề n h ơ n 10 đờ i, đượ c các h ọ c trò coi là
t ổ ng s ư , t ừ th iên t ử , v ươ ng h ầ u đế n t h ứ dâ n đề u coi ông
là b ậ c chí thánh”.
N ă m 1982, m ộ t h ọ c gi ả M ỹ vi ế t “Hành vi cao quý
và t ư t ưở ng lý lu ậ n đạ o đứ c c ủ a Kh ổ ng T ử , không ch ỉ ả nh
h ưở ng t ớ i Trung Q u ố c m à còn ả nh h ưở ng t ư ói tr ầ n nhân
lo ạ i” Kh ổ ng T ử là ng ườ i n ướ c L ỗ th ờ i Xuâ n Thu tê n là
Khâ u , t ự là Tr ọ ng N i . T ừ thi ế u niên đế n 30 t u ổ i, Kh ổ ng
T ử chuyên c ầ n h ọ c t ậ p và t ậ p l u y ệ n n ắ m v ữ ng các tri
th ứ c v ề l ễ nghi, âm nh ạ c, x ạ ti ễ n, ng ự x ạ , th ư , s ố là sau
ngành tri th ứ c c ă n b ả n t h ờ i ấ y. Sa u đ ó ông đ i gi ả ng d ạ
y b ố n ph ươ ng, nghiê n c ứ u h ọ c v ấ n trong vài ch ụ c n ă m r
ồ i sa n đị nh, biên so ạ n các sách đượ c đờ i sau g ọ i là l ụ c ki
nh nh ư Th i , Th ư , L ễ , Nh ạ c, D ị ch, Xuân Thu.
Kh ổ ng T ử s ố ng trong th ờ i k ỳ th ay đổ i l ớ n, bi ế n độ ng
l ớ n. T ừ lâu, thiê n t ử nhà Chu đ ã m ấ t h ế t uy quy ề n, quy ề
n l ự c r ơ i vào tay các vua ch ư h ầ u, c ụ c th ể xã h ộ i bi ế n
chuy ể n tha y đổ i nha nh c h óng, ng ườ i ta m ỗ i n g ườ i ch ọ n
cho m ì nh nh ữ ng thá i độ s ố ng khác nhau. Là m ộ t tri ế t nhâ
n thái độ c ủ a Kh ổ ng T ử h ế t s ứ c ph ứ c t ạ p, ông v ừ a hoà
i c ổ , v ừ a sùng th ượ ng đổ i m ớ i. Trong tâm tr ạ ng phâ n
vân, d ầ n d ầ n ông hì nh t h ành t ư t ưở ng l ấ y nhân ngh ĩ a để
gi ữ v ữ ng s ự t ồ n t ạ i chung và khai sáng h ệ th ố ng t ư t ưở
ng l ớ n nh ấ t th ờ i Tiê n T ầ n là h ọ c phái Nho giáo t ạ o ả nh
h ưở ng sâu s ắ c t ớ i xã h ộ i Trung Q u ố c.
 H ệ th ố ng t ư t ưở ng Nhân và Ngh ĩ a c ủ a Kh ổ ng T ử , b
ấ t k ể hàm ngh ĩ a phong phú s ứ c t ạ p đế n đ âu, nói cho cùng
c ũ ng chi và thi ế t l ậ p m ộ t tr ậ t t ự nghiêm c ẩ n c ủ a b ậ c đế
v ươ ng và thành l ậ p m ộ t xã h ộ i hoàn thi ệ n. H ệ th ố ng t ư
t ưở ng c ủ a ông ả nh h ưở ng t ớ i h ơ n 2500 n ă m l ị ch s ử T r
ung Q u ố c.
Kh ổ ng T ử tuy sáng l ậ p ra h ọ c th uy ế t Nhân Ngh ĩ a Nho
gia nh ư ng không đư ợ c các quân v ươ ng t h ờ i Xuân Thu coi
tr ọ ng mà p h ả i do các h ậ u h ọ c nh ư T ử C ố ng, T ử T ư , M ạ
nh T ử , Tuân t ử tru y ề n bá r ộ ng v ề sau. Tr ả i qua nhi ề u n ỗ
l ự c c ủ a giai c ấ p th ố ng t r ị và các s ĩ đạ i phu tri ề u Hán,
Kh ổ ng t ử và t ư t ưở ng Nho gia c ủ a ông m ớ i tr ở thà nh t ư
t ưở ng c h í n h th ố ng. Đổ ng Tr ọ ng T h ư đờ i Hán h ấ p thu
nhân cách hoàn thi ệ n và h ọ c thuy ế t nhân chính c ủ a Kh ổ
ng T ử , ph ụ h ộ i th êm C ô ng D ươ ng Xuân Thu l ợ i d ụ ng
âm d ươ ng b ổ sung thay đổ i lý lu ậ n t r ở thà n h h ọ c thuy
ế t th iên nh ân h ợ p nh ấ t c ù ng v ớ i h ọ c thuy ế t chí nh tr ị
c ủ a Tuân T ử , khoác t ấ m á o th ầ n h ọ c cho Nho h ọ c.
T ừ đờ i Hán đế n đờ i Thanh, Kh ổ ng h ọ c ch ủ y ế u dùng
hình th ứ c kinh truy ệ n để l ư u t r uy ề n. Đườ ng Thá i Tông sa u
khi hoà n thành toàn di ệ n th ố ng nh ấ t qu ố c gia, li ề n cho
kinh h ọ c gia Kh ổ ng D ĩ nh Đạ t chú gi ả i, hi ệ u đ ính l ạ i n ă
m kinh Nho gia là D ị ch, Thi, Th ư , Tà tuyên, L ễ ký thành
b ộ Ng ũ kinh chính ngh ĩ a g ầ n nh ư t ổ ng k ế t toàn di ệ n ki
nh h ọ c t ừ đờ i Hán đế n đ ó. Ng ũ ki nh chí n h ngh ĩ a tr ở
thành sách giá o khoa dùng c ho t h i c ử đờ i Đườ ng. Kh ổ ng
h ọ c càng đượ c giai c ấ p th ố ng tr ị tín nhi ệ m, Đườ ng Thái
Tông nói r ấ t rõ “Nay tr ẫ m yêu thích nh ấ t là đạ o c ủ a Nghiê
u Thu ấ n và đạ o c ủ a Chu Không coi nh ư ch im thêm cánh, nh
ư cá g ặ p n ướ c, không t h ể không có đượ c”. T ừ đ ó, Kh ổ ng
T ử v ớ i đế v ươ ng, v ớ i ch ính ph ủ các tri ề u đạ i đề u có
quan h ệ nh ư Đườ ng Thái Tông hình dung.
Khi l ị ch s ử ph ứ c t ạ p c ủ a Trung Qu ố c ti ế n vào th ờ i k
ỳ phát đạ t - th ờ i k ỳ nhà T ố ng, v ị hoà ng đế khai qu ố c là
T ố ng Thái T ổ Tri ệ u Khuông D ẫ n l ậ p t ứ c ch ủ trì nghi l ễ
long tr ọ ng t ế t ự
Kh ổ ng T ử để bi ể u d ươ ng lòng t h i ế u đễ , vua còn thân ch
ủ trì khoa thi ti ế n s ĩ mà n ộ i dung hoàn toàn the o N h o h ọ c.
Đố i v ớ i Nho h ọ c m ớ i b ộ t h ư ng ở th ờ i T ố ng, chúng ta th
ườ ng g ọ i đ ó l à Lý h ọ c.
N ộ i dung và k ế t c ấ u c ủ a Lý h ọ c h ế t s ứ c r ộ ng l ớ n, b
ắ t đầ u t ừ Hàn D ũ đờ i nhà Đườ ng, t r ả i qua n ỗ l ự c c ủ a
Tôn Ph ụ c, Th ạ ch Gi ớ i, H ồ Viên, Chu Đ ôn Di, Thi ệ u
Ung, T h ươ ng Tái , Trì nh Di , Trình H ạ o đờ i B ắ c T ố ng
cho đế n Chu Hi đờ i Na m T ố ng là ng ườ i t ậ p đạ i thà nh hoà
n ch ỉ nh h ệ th ố ng t ư t ưở ng L ý h ọ c. Lý h ọ c trình Chu nh ấ
n m ạ nh Nhân, L ễ , Ngh ĩ a, Trí, Tín nh ư l ễ tr ờ i (thiên lý)
dùng h ọ c thuy ế t Kh ổ ng M ạ nh l à m ngu ồ n g ố c, h ấ p thu
thêm các h ọ c thuy ế t t ư t ưở ng c ủ a Ph ậ t giá o , Đạ i giáo
cung c ấ p s ự nhu y ế u cho xã h ộ i quâ n ch ủ ch uy ên ch ế .
Chu Hi t ậ p chú gi ả i thích các kinh đ i ể n Nho gia nh ư Lu
ậ n ng ữ , M ạ nh T ử tr ở thà n h nh ữ ng sách giáo khoa b ắ t bu ộ
c c ủ a s ĩ t ử trong xã h ộ i phong ki ế n và là t i êu chu ẩ n phá
p đị nh trong khoa c ử c ủ a chí nh ph ủ . Đ i ề u ấ y xem ra xa
v ớ i ch ủ tr ươ ng thi ệ n l ươ n g , trí tu ệ , ngoa n c ườ ng c ủ a
Kh ổ ng T ử ở th ờ i X u â n Thu, góp ph ầ n t ạ o nên m ộ t h ì nh ả
nh Kh ổ ng T ử khác m a ng m à u s ắ c vì yê u c ầ u gi ữ thiê n lý
m à di ệ t m ấ t nhân đụ c, đạ o m ạ o bàn xuông d ẫ n đế n t i êu
di ệ t cá tính, th ậ m ch í h ư ng ụ y, gi ả d ố i
n ữ a.
Ngoài L ý h ọ c c ủ a Trì n h Chu c ó đị a v ị ch i p h ố i, phái
Công h ọ c c ủ a Tr ầ n L ượ ng, Di ệ p Thíc h, phái Tâ m h ọ c c
ủ a V ươ ng D ươ ng Minh c ũ ng đề u tôn sùng Kh ổ ng T ử , h ấ
p thu m ộ t ph ầ n t ư t ưở ng c ơ b ả n c ủ a ông. Nh ữ ng h ọ c
thuy ế t này đề u đượ c l ư u truy ề n r ộ ng rãi và t ạ o ả nh h ưở
ng sâu s ắ c t r ong xã h ộ i v ă n hoá Trung Q u ố c.
Do vì Nho h ọ c đượ c các s ĩ đạ i phu t ôn sùng, đượ c
các v ươ ng tri ề u đ ua nha u đề x ướ ng nên Nho h ọ c thu ậ n l
ợ i th ẩ m th ấ u trong m ọ i l ĩ nh v ự c trong m ọ i giai t ầ ng xã h
ộ i, t ừ r ấ t s ớ m nó đ ã v ượ t qua biên gi ớ i dân t ộ c Hán, tr ở
thành tâm lý c ủ a
c ộ ng đồ ng dân t ộ c Trung Qu ố c, là c ơ s ở v ă n hoá c ủ a
tín ng ưỡ ng và t ậ p tí nh.

II. M Ộ T S Ố N Ộ I DUNG CH ÍNH C Ủ A NHO GIÁO

Chúng ta tìm hi ể u vì Nho giá o khi nó đ ã t ồ n t ạ i h ơ n
2000 n ă m, luôn đượ c c ả i bi ế n đượ c b ổ sung và m a ng c
ác b ộ m ặ t khác nhau qua các th ờ i k ỳ . Nhi ề u h ọ c gi ả đ ã t ố
n r ấ t nhi ề u gi ấ y m ự c để s ư u tâm , tríc h d ẫ n và bàn cãi
chung quanh nh ữ ng câu ch ữ trong sách v ở c ủ a Nho giáo t ừ
tr ướ c t ớ i nay. Vi ệ c làm ấ y th ườ ng d ẫ n đế n nh ữ ng nh ậ n
đị nh ch ủ quan, gi ả n đơ n và phi ế n di ệ n. Mu ố n khen hay c h
ê ng ườ i ta đề u c ó t h ể trích d ẫ n nh ữ ng l ờ i l ẽ r ấ t h ấ p d ẫ n
t ừ trong kho sách c ủ a Nho giáo. Nh ư ng khi để ý r ằ ng Kh ổ
ng T ử - ng ườ i sáng l ậ p ra Nho giáo - khi đề ra nh ữ ng đ i ề u
c ă n b ả n trong h ọ c thuy ế t c ủ a Nho giá o c ũ ng đ ang ở tâm
tr ạ ng phâ n vân, m â u thu ẫ n, v ừ a hoà i c ổ , v ừ a sùng th
ườ ng, và b ố i c ả nh xã h ộ i lúc ấ y c ũ ng là lúc gi ằ ng co,
giành gi ậ t gi ữ a ch ế độ nô l ệ và ch ế độ phong ki ế n. Sau này
khi Nho h ọ c đượ c c ả i bi ế n để ph ụ c v ụ ý đồ c ủ a giai c ấ p th
ố ng tr ị thì nó càng ch ứ a đự ng nhi ề u m â u t h u ẫ n. Vì th ế
không th ể tìm hi ể u Nho h ọ c theo l ố i tríc h d ẫ n, kinh vi ệ n
vì nó c h ỉ càng d ẫ n ta và o ngõ c ụ t. Để tìm hi ể u Nho h ọ c
không th ể không xem xét trên giác độ ph ươ ng phá p duy v ậ t
l ị ch s ử ... Chúng ta không phân tích nh ữ ng s ự ki ệ n t ư t ưở
ng b ằ ng b ả n t h ân t ư t ưở ng m à ph ả i tìm hi ể u t ư t ưở ng g
ắ n l i ề n v ớ i nh ữ ng đ i ề u ki ệ n xã h ộ i c ụ th ể trong đ ó nó
đ ã n ả y sinh, phát tri ể n và suy tà n.
Không th ể có m ộ t th ứ Nho giáo chung cho các th ờ i đạ
i, m ộ t th ứ Nho giá o nh ấ t t h à nh, b ấ t bi ế n ở kh ắ p m ọ i n
ơ i.
Khi Kh ổ ng T ử đề ra h ọ c thuy ế t c ủ a ông và đ i chu du
thiê n h ạ để mo ng đượ c s ử d ụ ng thì ông đ ã th ấ t b ạ i. Đ i ề u
đ ó không có ngh ĩ a r ằ ng xã h ộ i Đ ông Chu đ ã x ấ u h ơ n xã h
ộ i th ờ i Ng ũ đế tam v ươ ng m à ch ỉ có ngh ĩ a r ằ ng nh ữ ng t ư t
ưở ng c ủ a ông m u ố n b ả o v ệ n ề n chuyên chính c ủ a quý t ộ
c ch ủ nô không còn phù
h ợ p n ữ a v ớ i xã h ộ i và uy th ế chính tr ị đ ang đ ang d ầ n
d ầ n thu ộ c v ề t ầ ng l ớ p đị a ch ủ m ớ i.
Khi h ọ c thuy ế t c ủ a Kh ổ ng T ử đư ợ c đặ t lên v ị trí độ
c tô n thì không có ngh ĩ a r ằ ng vua nhà Hán đ ã có đạ o đứ
c, nhân ngh ĩ a h ơ n nhà T ầ n m à ch ỉ vì ch ế độ trung ươ ng t ậ
p quy ề n c ủ a nhà Há n đ ang đ òi h ỏ i m ộ t h ệ t ư t ưở ng t h íc
h h ợ p v ớ i n ề n ki nh t ế ti ể u nông và b ộ m á y phong ki ế n
qua n l i êu c ủ a nó.
Khi Nho giáo đ ã m a ng hì nh th ứ c duy tâm t ư biê n v ớ i
Lý h ọ c đờ i T ố ng thì không ph ả i l ị ch s ử đ ã t ạ o ra m ấ y
nhân v ậ t “l ỗ i l ạ c” mà ch ỉ vì giai c ấ p phong ki ế n đ ã suy
tàn đ ã c ầ n t h i ế t ph ả i đổ i m ớ i các h ệ t ư t ưở ng c ũ ng suy
tà n nh ư nó. Nho giáo lúc đ ó h ầ u nh ư đ ã ki ệ t s ứ c và đượ c
b ổ sung b ằ ng giáo l ý c ủ a Ph ậ t, Lão.
H ệ t ư t ưở ng c ủ a Nho gi áo tr ả i qua h ơ n 2000 n ă m
phát tri ể n và bi ế n đổ i. T ừ Tam đứ c c ủ a Kh ổ ng T ử , t ừ
đ oa n c ủ a M ạ nh T ử , ng ũ th ườ ng ở Hán Nho, “T hiê n
nhân h ợ p nh ấ t” ở Đố ng Tr ọ ng Th ư , “ T h á i c ự c đồ thuy ế
t” c ủ a Chu Đ ôn Di, L ý Khí ở Chu Hi... T ấ t c ả đề u xu ấ t
phá t t ừ m ộ t g ố c và khoác chung t ấ m áo Nho h ọ c. Nh ư v ậ
y h ệ t ư t ưở ng Nho giáo tr ả i qu a h ơ n 2000 n ă m là vô cùng
ph ứ c t ạ p. T h ế th ì h ệ t ư t ưở ng Nho giá o là t ư t ưở ng gì?
và t ạ i sa o d ướ i nh ữ ng hì nh th ứ c r ấ t ph ứ c t ạ p, t ươ ng ph ả
n và m â u thu ẫ n, ba o gi ờ t ư t ưở ng Nho giá o c ũ ng gi ữ đị a v
ị th ố ng tr ị .
1. T ư t ưở ng N h o gi áo l à gì ?
Ở Trung Qu ố c xã h ộ i phong ki ế n v ẫ n gi ữ l ạ i r ấ t nhi
ề u di tích c ủ a xã h ộ i th ị t ộ c và xã h ộ i nô l ệ , bi ể u hi ệ n
trong phá p lu ậ t và phong t ụ c d ướ i nhi ề u hì nh th ứ c nh ư
qua n ni ệ m v ề s ở h ữ u ru ộ ng đấ t thu ộ c v ề qu ố c gia, quan
ni ệ m tôn pháp trong gia t ộ c, ở trong m ộ t xã h ộ i nh ư v ậ y thì
vua là t ổ c ủ a th ị t ộ c, là cha c ủ a dân, mà cha là tr ờ i c ủ a
con, ch ồ ng là tr ờ i c ủ a v ợ . Để t ồ n t ạ i trê n c ơ s ở s ả n xu ấ
t đặ c thù á Đ ông (ph ươ ng th ứ c s ả n xu ấ t Châu á) giai c ấ p
đị a ch ủ th ố ng tr ị c ầ n ph ả i g i ữ nh ữ ng qua
n
ni ệ m ấ y, do đ ó ch ữ Trung, ch ữ Hi ế u, ch ữ Chính là nh ữ ng
khái ni ệ m luân lý tuy ệ t đố i trong xã h ộ i phong ki ế n
Trung Qu ố c. Trong hì nh thái ý th ứ c phong ki ế n h ệ gi ữ a ng
ườ i v ớ i ng ườ i ch ỉ đượ c ghép và o 5 l o ạ i (ng ũ luâ n ), ấ y là:
vua tôi, c h a con, c h ồ ng v ợ , anh em, b ạ n bè. Trong 5 c ặ p ấ y
thì ha i c ặ p anh em , b ạ n bè ch ỉ là nhành ng ọ n, m à 3 c ặ p
kia m ớ i là c ộ i g ố c. Nh ữ ng t í nh l ớ n c ủ a nhâ n l o ạ i, the o
quan ni ệ m phong ki ế n là nhân, ngh ĩ a, l ễ , trí (v ề sau có
thêm ch ữ tín) c ũ ng là phát sinh trên c ơ s ở c ủ a ng ũ luâ n .
Nh ư Kh ổ ng T ử nói r ằ ng hi ế u đễ là g ố c c ủ a ch ữ Nhân.
K. Marx nói r ằ ng t ư t ưở ng c ủ a ch ế độ phong ki ế n t h ì
l ấ y đạ o đứ c, danh d ự làm hình thái đạ i bi ể u. Nó không gi ố
ng v ớ i t ư t ưở ng c ủ a th ờ i đạ i t ư b ả n ch ủ ngh ĩ a ở ch ỗ t ư t
ưở ng này l ấ y t ự do bình đẳ ng làm hình thái đạ i bi ể u. Marx
đ ã cho th ấ y rõ b ả n c h ấ t c ủ a t ư t ưở ng phong ki ế n.
Ở đ ây ch ữ đạ o đứ c và danh d ự c ũ ng đồ ng ngh ĩ a v ớ i ch
ữ lý lu ậ n và danh ph ậ n t r ong Nho giá o m à t ự do, bình đẳ
ng là t ư t ưở ng cá nhâ n c ủ a x ã h ộ i t ư s ả n.
Nho giáo là hình thái ý th ứ c c ủ a giai c ấ p t h ố ng tr ị
tron g xã h ộ i phong ki ế n ở Trung Q u ố c. Đố i v ớ i nó thì ng ũ
luâ n , ng ũ th ườ ng, hay tam c ươ ng ng ũ th ườ ng là nh ữ ng
cái tuy ệ t đố i. Theo b ộ s ậ u chí nh t h ườ ng c ủ a t ư t ưở ng
đạ o đứ c thì đạ o đứ c qua n ph ả i di ễ n d ị ch t ừ v ũ tr ụ qua
n, nh ư ng nho giáo thì làm ng ượ c tr ở l ạ i, nó xu ấ t phát t ừ
ng ũ lu ân , ng ũ th ườ ng r ồ i đ em gán nh ữ ng cái ấ y cho v ũ tr
ụ , cho th ượ ng đế : nó đ ã luân lý hoá c ả v ũ tr ụ , c ả th ượ ng
đế , v ũ tr ụ và t h ượ ng đế c ủ a Nho giáo đề u nhu ố m màu lu ân
lý . Đố i v ớ i nho gi áo t h ì l u ân l ý c ươ ng t h ườ ng là h ằ ng t ồ
n, là ph ổ bi ế n. Nho giáo không có l ị ch s ử quan, ti ế n hoá l u
ậ n. Đố i v ớ i nó xã h ộ i phong ki ế n không ph ả i ch ỉ là m ộ t
giai đ o ạ n t r ong l ị ch s ử loài ng ườ i, luâ n lý phong ki ế n
không ch ỉ là m ộ t hì nh thái ý t h ứ c c ủ a giai đ o ạ n ấ y,
nh ư h ọ nó i: “Quâ n t h ầ n chi ngh ĩ a vô s ở đ ào ư thiên đị a ch
i g i an ”
 Hay là: “Thiên b ấ t bi ế n, đạ o di ệ c b ấ t bi ế n” ( Đổ ng Tr
ọ ng
Th ư )
Đạ o ở đ ây t ứ c là tam c ươ ng, ng ũ th ườ ng.
Nh ư ng qua các th ờ i đạ i Nho giáo ph ả i ch ố ng đỡ m ộ t c
u ộ c đấ u t r anh l ý lu ậ n đố i v ớ i nh ữ ng h ệ th ố ng khác, nh ư
tri ế t h ọ c c ủ a M ặ c T ử , Lão T ử , bi ệ n ch ứ ng phá p c ủ a
danh gia, xã h ộ i h ọ c c ủ a phá p gia, hì nh nhi th ượ ng c ủ a
Hoa nghiêm t ô ng, thi ề n tông... Th ế mà t ư t ưở ng c ủ a Kh ổ
ng T ử thì r ấ t là nghè o nà n, thi ế u th ố n v ề nh ậ n t h ứ c lu ậ
n, vì ph ươ ng pháp l u ậ n, vì t ự nhiê n quan... Vì v ậ y N ho gia
đờ i sau c ả m t h ấ y ph ả i xâ y đắ p cho nó m ộ t c ơ s ở lý lu ậ n
ít ra c ũ ng “d ễ co i ” . H ọ tìm đượ c nh ữ ng y ế u t ố tri ế t h ọ c
t r ong Nho gia nh ư sách Trung Dung, Đạ i h ọ c, M ạ nh T ử ,
Kinh D ị ch. H ọ l ạ i va y m ượ n t h ê m c ủ a các tri ế t h ọ c và t
ô n gi áo, khác nh ữ ng cái gì có th ể dung hoá đượ c, r ồ i m ỗ i
ng ườ i, m ỗ i phái xây d ự ng m ộ t h ọ c thuy ế t làm c ơ s ở lý
lu ậ n cho N h o giá o . D o đ ó đ ã t ừ ng đ ã t ừ ng hi ệ n ra c ả nh
t ượ ng h ỗ n độ n, ph ứ c t ạ p trong các chi phí nh ư nói ở trên
chi phái c ủ a Nho giáo có th ể là n h ấ t nguyên lu ậ n hay nh ị
nguyên lu ậ n, c h ủ qua n l u ậ n ha y khách qua n l u ậ n, duy l
ý ch ủ ngh ĩ a hay t r ự c qua n ch ủ ngh ĩ a, đứ c tr ị ch ủ ngh ĩ
a hay công l ợ i ch ủ ngh ĩ a... nh ư ng t ấ t c ả đề u th ố ng nh
ấ t t r ê n qua n đ i ể m l u ân th ườ ng, c ươ ng t h ườ ng. V ề v
ũ tr ụ qua n, t h ì C hu Hi là m ộ t nhà nh ị nguyên lu ậ n. Hai
y ế u t ố c ấ u thà n h v ũ tr ụ là lý (quy lu ậ t) v ũ khí (v ậ t ch ấ
t), bi ể u hi ệ n trong con ng ườ i thiê n thà nh thiên lý và nhân
d ụ c. Nh ư ng thiên lý là gì? là tam c ươ ng ng ũ th ườ ng.
Cho nên, đ úng nh ư K. Marx nói, b ả n c h ấ t c ủ a t ư t
ưở ng phong ki ế n nói chung là đạ o đứ c và da nh d ự mà b ả n
ch ấ t c ủ a Nho h ọ c là luâ n l ý , da nh ph ậ n t ứ c là tam c ươ
ng, ng ũ th ườ ng.
2. V ấ n đề tính lu ậ n trong Nho giáo.
Tính lu ậ n là v ấ n đề trung tâm c ủ a Nho giáo. Đ ó là v ấ n
đề tí nh ng ườ i thi ệ n hay ác th ả o lu ậ n trên 2000 n ă m mà k
hôn g có h ọ c gi ả nào tìm ra m ộ t gi ả i phá p hoà n h ả o. Ch
ữ Nhân c ủ a
Kh ổ ng T ử là m ộ t ph ạ m t r ù r ấ t m ờ m ị t t ố i t ă m. Đế n M
ạ nh T ử l ạ i thêm ch ữ Ngh ĩ a đặ t ngang hà ng đố i v ớ i ch ữ
Nhân, r ồ i l ạ i thêm vào c ặ p Nhân, Ngh ĩ a ấ y ch ữ L ễ và ch ữ
Trí m à còn g ọ i là T ứ đ oa n, t ứ c là 4 cái m ầ m t h i ệ n trong
c o n ng ườ i... Nh ư th ế n ộ i dung c ủ a ch ữ thi ệ n t r ong Nho h
ọ c là l ễ nhân, ngh ĩ a, l ễ trí và thêm ch ữ tín c ủ a nhà Nho đờ i
sau, g ọ i là ng ũ th ườ ng. N g ũ th ườ ng c ó liê n quan mậ t thi ế t
v ớ i ng ũ tín c ủ a nhà Nho đờ i sau, g ọ i là ng ũ th ườ ng. V ậ y
ta có thêm b ằ ng tam c ươ ng, ng ũ lu ậ n, mà t r ọ ng tâm trong
ng ũ th ườ ng là tam c ươ ng, ng ũ th ườ ng, là b ả n tín h c ủ a
con ng ườ i, t ứ c là nói tam c ươ ng, ng ũ th ườ ng không ph ả
i riêng cho dâ n t ộ c nà o, m ộ t gia i đ o ạ n l ị ch s ử nà o m à
nó là ph ổ bi ế n và h ằ ng th ườ ng. Tính là do t r ờ i si nh. T r ờ
i sinh ra tính thi ệ n, thì tr ờ i c ũ ng là thi ệ n, c ũ ng là tam c
ươ ng ng ũ th ườ ng, c ho nên tam c ươ ng ng ũ th ườ ng là th
ườ ng ki nh (quy lu ậ t h ằ ng th ườ ng) c ủ a tr ờ i đấ t, là thông
ngh ị ( đị nh lý ph ổ bi ế n) c ủ a c ổ ki n ( Đổ ng Tr ọ ng T h ư ).
Nhà Nho đ ã luâ n lý hoá v ũ tr ụ và th ượ ng đế nh ư v ậ y, do
đ ó phát si nh v ấ n đề ga y go không th ể gi ả i quy ế t đượ c.
Làm s a o mà ch ứ ng m i nh đượ c b ả n ch ấ t c ủ a v ũ tr ụ là c ươ
ng t h ườ ng. V ũ tr ụ nhân si nh đ ã là thi ệ n thì ác ở đ âu mà
sinh ra, và làm sao gi ả i thích đượ c do l ạ i c ủ a t ộ i ác trong
xã h ộ i lo ài ng ườ i.
Tuy v ậ y các chi phí c ủ a Nho gia v ẫ n c ố g ắ ng gi ả i
quy ế t v ấ n đề ấ y. M ạ nh T ử ch ủ tr ươ n g tín h th i ệ n, Tuân
T ử thì ch ủ tr ươ n g tín h ác. D ươ ng Hùng t h ì c h ủ tr ươ ng
thi ệ n ác l ẫ n l ộ n. Hàn D ũ ch ủ tr ươ ng tí nh chia 3 b ậ c( th
ượ ng, trung , h ạ ).
Trong phái “t ính l ý ” đờ i T ố ng thì Liêm Khê nói r ằ ng
“tâm chia làm th ế d ụ ng và độ ng t ĩ nh; t h ể c ủ a tâm là vô t ư ,
d ụ ng c ủ a tâm là t ư thông (t ư t ưở ng thông su ố t); t ĩ nh là
chì chính, độ ng là m i nh đạ t (sáng su ố t)... Độ ng mà ch ư a có
hình ở ch ỗ h ữ u vô, g ọ i là c ơ . C ơ có thi ệ n ác “m inh đạ t”
có th ậ t là độ ng không? D ẫ u t ĩ nh hay độ ng đề u là chí m i nh
đạ t c ả , là m sao nó l ạ i là cá i c ơ c ủ a cái ác đượ c? Để thu y ế
t m i nh thi ệ n ác, Tr ươ ng tác phân
bi ệ t h a i th ứ tín h: thi ệ n đị a ti nh và khí c h ấ t tinh, ác, t ậ p
quán x ấ u ả nh h ưở ng đế n khí ch ấ t tí nh m à sinh ra. Nh ư ng
t ậ p quán x ấ u phá t si nh t ừ t r ong xã h ộ i.
N ế u b ả n tính c ủ a loài ng ườ i là thi ệ n t h ì sao có t ậ p
quá n x ấ u đượ c. T ừ Tr ươ ng Tái tr ở đ i, T r ình H ạ o, Trì n h
Di, Chu Hi đề u dùng nh ị nguyên lu ậ n để th uy ế t min h th i ệ
n ác.
Trì nh H ạ o phân bi ệ t H í nh v ớ i khí b ẩ m: kh í b ẩ m
là cái độ ng c ủ a tính. V ạ n v ậ t đề u do khí b ẩ m c ả nh ư ng
phân l ượ ng không gi ố ng nhau, có khi v ừ a ph ả i có kh i th ái
quá, có khí b ấ t c ậ p, thái quá và b ấ t c ậ p t ứ c là cái ác. Trình
Di thì cho r ằ ng l ý t ứ c là t í n h, khi t ứ c là tình. Tính là thi ệ n
nh ư ng khi nó phát ra h ỉ , n ộ , ai, l ạ c thì g ọ i là tình thì có khi
thi ệ n, thì c ó khi ác. Chi Hy c ũ ng n ố i góc Y Xuyê n m à cho r
ằ ng b ả n n h iên tín h là thiên lý, m à tác d ụ ng c ủ a tính là
tình là khí. Th ế nh ư ng h ọ đề u không t h uy ế t m i nh
đượ c vì sao m à tính độ ng và vì sao khí độ ng mà sinh ra
khác nhau.
3. Thái độ c ủ a N h o gi áo đố i v ớ i c u ộ c s ố ng.
Tr ướ c h ế t ph ả i nói Nho giáo là đạ o qua n tâm đế n
con ng ườ i, đế n cu ộ c đờ i và tì m thú vui t r ong c u ộ c s ố ng.
Khác v ớ i các tôn giáo ở ch ỗ đ ó. Ph ậ t giá o cho c u ộ c đờ i
là b ể kh ổ nê n tìm cách gi ả i thoá t, c ầ n s ự “b ấ t sinh”. Lão
giá o c ũ ng y ế m t h ế , bi qua n nh ư v ậ y, nên c ầ n s ự “vô vi t ị
ch m ị ch”. Ch ỉ có đạ o N h o là trong s ự s ố ng h ơ n c ả . Không
c ầ n ph ả i h ỏ i ta sinh ra ở cõi đờ i để làm g ì , ch ế t r ồ i th ì
đ i đ âu , ch ế t r ồ i có linh h ồ n n ữ a không “Ng ườ i mu ố n bi
ế t ng ườ i ch ế t r ồ i có bi ế t gì n ữ a không ư ? Chuy ệ n đ ó
không ph ả i là chu y ệ n c ầ n kíp bây gi ờ , r ồ i sau bi ế t” (K h
ổ ng T ử gia ng ữ ). Cho nên Kh ổ ng T ử ít bàn đế n chuy ệ
n qu ỷ th ầ n, đế n chuy ệ n quá i l ạ , huy ề n bí. Làm ng ườ i ở
đờ i hãy l o l ấ y vi ệ c c ủ a con ng ườ i. Chuy ệ n c ủ a con ng
ườ i lúc s ố ng còn ch ư a lo h ế t, lo gì đế n vi ệ c s a u k h i ch ế t!
“Ph ả i v ụ l ấ y vi ệ c ngh ĩ a c ủ a con ng ườ i, còn qu ỷ th ầ n
kính mà xa ta” (Lu ậ n ng ữ ) khi khoa h ọ c ch ư a phá t t r i ể
n, các tôn giáo còn th ị nh
hành, nh ữ ng c h uy ệ n m ê tín d ị đ oan còn huy ề n ho ặ c n g
ườ i ta gây ba o nhiêu tai h ạ i, thì thái độ “ki n h nhi vi ễ n chi”
là đ úng. Kh ổ ng T ử tuy c h ư a thoá t ra đượ c cái “thi ệ n đạ o
quan” c ủ a đờ i Chu, nh ư ng ông đ ã b ắ t đầ u hoài nghi qu ỷ
th ầ n, t r ờ i m ặ c dù ông v ẫ n trong vi ệ c t ế tr ị . Nho h ọ c
khuyê n con ng ườ i ta nên yêu đờ i, vui đờ i, s ố ng có ích cho
đờ i c h o xã h ộ i. Câu Kh ổ ng T ử tr ả l ờ i T ử L ộ khi ông ta
đị nh sang giúp Ph ậ t B ậ t nêu rõ đ i ề u đ ó: “Ta đ ây há l ạ i
là qu ả d ư a, ch ỉ đượ c treo mà không đượ c ă n hay sa o” s ố
ng ở đờ i m à b ỏ vi ệ c đờ i là trái đạ o con ng ườ i. S ố ng là
hành độ ng, đ em tài trí giúp đờ i Kh ổ ng T ử chí nh là t ấ m
g ươ ng cho các nhà Nho đờ i sau no i th eo . Ôn g không tì m
thú vui ở ch ỗ ẩ n d ậ t ha y ở ch ỗ suy t ưở ng suông, m à ở ch ỗ
hành độ ng, hành đạ o. K h ổ ng T ử đ i chu du thiên h ạ
ngoài m ụ c đ ích tìm cách th ự c hi ệ n lý t ưở ng c ủ a m ì nh su
ố t 14 n ă m . Không ai dùng, t r ở v ề đ ã 70 tu ổ i ông v ẫ n d ạ
y h ọ c, làm s ạ ch, truy ề n bá t ư t ưở ng c ủ a m ì nh. Đ ây có
th ể nói là đ i ể m sáng nh ấ t c ủ a Nho giáo so v ớ i các h ọ c
thuy ế t khá c , và có l ẽ chính nh ờ nó m à Nho giá o gi ữ v ị
trí độ c tôn và ư a chu ộ ng trong th ờ i gian r ấ t d à i c ủ a l ị ch
sử.
4. Quan ni ệ m v ề đạ o đứ c trong N h o gi áo.
Trong N ho giá o r ấ t chú t r ọ ng d ạ y đạ o làm ng ườ i. Ph ả
i nói đạ o làm ng ườ i c ủ a Kh ổ ng T ử d ạ y là đạ o làm ng ườ i
trong xã h ộ i phong ki ế n. Chúng ta đề u bi ế t trong xã h ộ i có
giai c ấ p thì nh ữ ng nguyên t ắ c để đ ánh giá hà nh vi c ủ a
con ng ươ ì, ph ẩ m h ạ nh c ủ a con ng ườ i trong m ố i qua n h ệ v
ớ i ng ườ i khá c và trong m ố i qua n h ệ v ớ i nhà n ướ c, T ổ qu ố
c... đề u m a ng tí nh giai c ấ p rõ r ệ t và có tính ch ấ t l ị ch s ử
. Nh ữ ng qua n ni ệ m v ề đạ o đứ c đ i ề u t h i ệ n, đ i ề u á c
“tha y đổ i r ấ t nhi ề u t ừ dân t ộ c này t ớ i dân t ộ c khác, t ừ
th ờ i đạ i này đế n th ờ i đạ i khác đế n n ỗ i th ườ ng th ườ ng
trái ng ượ c h ẳ n nha u” (Enghe n).
Nh ữ ng quan ni ệ m đạ o đứ c mà Kh ổ ng T ử đề ra không
ph ả i là v ĩ nh c ử u, nh ư ng có nhi ề u ph ươ ng c h âm x ử th ế ,
ti ế p v ậ t đ ã
giúp ông s ố ng gi ữ a b ầ y la ng sói m à v ẫ n gi ữ đượ c tâm h ồ
n cao th ượ ng, nhân cách trong sáng. Suy đế n cùng đạ o là m
ng ườ i ấ y bao g ồ m 2 ch ữ nhân ngh ĩ a.
Kh ổ ng T ử gi ả ng ch ữ Nhân cho h ọ c trò không lúc
nào gi ố ng l ú c nào, nh ư ng xét cho k ỹ , c ố t tu ỷ c ủ a ch ữ
Nhân là lòng th ươ ng ng ườ i và c ũ ng chí nh là Kh ổ ng T ử
nói “ đố i v ớ i ng ườ i nh ư đố i v ớ i mình, không thi hành v ớ i
ng ườ i nh ữ ng đ i ề u m à b ả n thân không mu ố n ai thi hành
v ớ i m ì nh c ả . H ơ n n ữ a cái mì n h mu ố n l ậ p c h o m ì nh
thì ph ả i l ậ p c h o ng ườ i, c á i gì m ì nh mu ố n đạ t t ớ i th ì c
ũ ng ph ả i làm cho đạ t t ớ i, ph ả i giúp cho ng ườ i tr ở thà n
h t ố t h ơ n m à không làm cho ng ườ i x ấ u đ i” (lu ậ n ng ữ ) “N
gh ĩ a” là l ẽ ph ả i. đườ ng hay, vi ệ c đ úng. M ạ nh T ử nói
“nhâ n là lòng ng ườ i, ngh ĩ a là đườ ng đ i c ủ a ng ườ i”; (Cáo
T ử th ượ ng) “Nhâ n là cái nhà c ủ a ng ườ i, ngh ĩ a l à đườ ng
đ i nga y th ẳ ng c ủ a ng ườ i” (Lâu ly th ượ ng); “ ở v ớ i đạ o
nhân, nói the o đườ ng ngh ĩ a, t ấ t c ả m ọ i vi ệ c c ủ a đạ i nhân
là th ế đ ó” (T ồ n tâm th ươ ng).
Ngh ĩ a th ườ ng đố i l ậ p v ớ i l ợ i. Theo l ợ i có khi
không làm cái vi ệ c ph ả i làm nh ư ng t r ái l ạ i, theo ngh ĩ a có
khi l ạ i r ấ t l ợ i. Có cái ngh ĩ a đố i v ớ i ng ườ i xung qua nh
có cái ngh ĩ a đố i v ớ i qu ố c gia xã h ộ i.
Đế n đờ i Hán Nho, Đổ ng Tr ọ ng T h ư đư a nhâ n ngh ĩ a
vào ng ũ th ườ ng. Tam c ươ ng ng ũ th ườ ng t r ở t h ành gi ề ng
m ố i tr ụ c ộ t c ủ a l ễ giáo phong ki ế n. Sang T ố ng nho,
hai ch ữ nhâ n ngh ĩ a càng b ị trìu t ượ ng hoá. Các nhà T ố ng
nho c ă n c ứ và o thuy ế t “thi ệ n nhâ n h ợ p nh ấ t” khoá c cho
ha i ch ữ “nhân ngh ĩ a” m ộ t m à u s ắ c th ầ n lá siê u hình. Tr ờ
i có “lý” ng ườ i có “tính” b ẩ m t h ụ ở tr ờ i. Đứ c c ủ a tr ờ i
có 4 đ i ề u: nguyên, h ạ nh, l ợ i, trinh; đứ c c ủ a ng ườ i có
nhân, ngh ĩ a, l ễ trí. B ố n đứ c c ủ a ng ườ i t ươ ng c ả m v ớ i 4
đứ c c ủ a tr ờ i.
 H ệ th ố ng hoá l ạ i m ộ t cách tóm t ắ t hai ch ữ “nhâ n ngh ĩ
a” ở m ộ t s ố th ờ i đ i ể m phát tri ể n c ủ a Nho giáo nh ư trên,
ta có th ể k ế t lu ậ n hai ch ữ “nhâ n ngh ĩ a” c ủ a Nho giá o là
khá i ni ệ m t h u ộ c ph ạ m tr ù đạ o lý, n ộ i dung t ừ ng t h ờ i k ỳ
có thêm b ớ t nh ữ ng c ă n b ả n v ẫ n là nh ữ ng l ễ giáo phong
ki ế n không ngoài m ụ c đ íc h duy nh ấ t là ràng bu ộ c con ng
ườ i vào khuôn kh ổ p h á p l ý N h o giá o ph ụ c v ụ quy ề n l ợ i
c ủ a giai c ấ p phong ki ế n. Trong quá trình phát tri ể n
càng ngày nó c à ng b ị tr ừ u t ượ ng hoá t r
ê n qua n đ i ể m siêu hì nh.
Tuy nhiê n quan ni ệ m đạ o đứ c c ủ a Nho giá o qu ả l à c ó
r ấ t nhi ề u đ i ể m tích c ự c. M ộ t trong nh ữ ng đặ c đ i ể m đ ó
là đặ t rõ v ấ n đề ng ườ i quân t ử , t ứ c l à n g ườ i lãnh đạ o
chín h tr ị ph ả i c ó đạ o đứ c cao c ả ; dù nguyên t ắ c ấ y không
đư ợ c th ự c hi ệ n t r ong th ự c t ế nó v ẫ n là m ộ t đ i ể m l à m
ch ỗ d ự a cho nh ữ ng s ĩ phu đấ u tranh. Nho giáo đ ã t ạ o ra
cho k ẻ s ĩ m ộ t tinh th ầ n trách nhi ệ m cao c ả v ớ i xã h ộ i.
Truy ề n th ố ng hi ế u h ọ c, truy ề n th ố ng khí ti ế t c ủ a k ẻ s ĩ
không t h ể b ả o là di s ả n c ủ a Nho giáo ch ỉ có tiêu c ự c.
 P hầ n I I

ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO TỚI ĐỜI SỐNG

VĂN HOÁ VIỆT NAM

I. QUÁ TRÌNH DU NH Ậ P C Ủ A NHO H Ọ C VÀO VI Ệ T N A

M.
Ti ế p thu m ộ t h ọ c thuy ế t t ừ bê n ngoài để làm lý
lu ậ n h ướ ng d ẫ n t ư duy và hành độ ng cho dân t ộ c m ì nh là
m ộ t chân lý ph ổ bi ế n, là m ộ t s ự th ự c khách quan c ủ a các
th ờ i đạ i, c ủ a các dân t ộ c.
Th ự c t ế này có c ă n c ứ v ữ ng c h ắ c trong s ự phá t t r i ể
n. Đ ó là s ự phát tri ể n không đồ ng đề u c ủ a các dân t ộ c
qua không gia n và t h ờ i gia n . ở cùng m ộ t th ờ i đạ i, ta th
ườ ng thâý ở m ộ t vùng này, có m ộ t dân t ộ c ho ặ c m ộ t vài
dân t ộ c khác cao h ơ n, nha nh h ơ n, m ạ nh h ơ n các dân t ộ c
khác ở xung quanh. S ự th ự c này ta c ó t h ể tìm th ấ y ở Châu á,
Châu Phi, Châu Âu, Châu Mỹ , ở th ờ i x ư a c ũ ng nh ư th ờ i
nay. N h ữ ng dân t ộ cc ở b ấ t c ứ đ âu, b ấ t c ứ th ờ i nào m u ố
n s ố ng, m u ố n nâng cao m ứ c s ố ng c ủ a mình không t h ể
không h ọ c t ậ p nh ữ ng dân t ộ c tiên ti ế n. Ta không h ề th ấ y
m ộ t dâ n t ộ c nà o c ứ ch ị u l ạ c h ậ u, ch ị u áp b ứ c bóc
l ộ t nghèo nàn để ch ờ s ự sáng t ạ o c ủ a riêng mình không
thèm h ọ c t ậ p nh ữ ng dân t ộ c ti ế n b ộ h ơ n mình. Đ i ề u này
đ úng v ớ i khoa h ọ c t ự nhiê n và k ỹ thu ậ t c ũ ng nh ư v ư ói
khoa h ọ c xã h ộ i. Vì th ế chúng ta ti ế p thu t ư t ưở ng v ă n hoá
Trung Qu ố c là m ộ t đ i ề u t ấ t y ế u.
Trong ý th ứ c h ệ phong ki ế n m à ng ườ i Há n đư a và o n
ướ c ta t ừ th ờ i k ỳ B ắ c thu ộ c, Nho giáo lâu b ề n nh ấ t và
có ả nh h ưở ng sâu s ắ c nh ấ t. Ph ậ t giá o d ầ n d ầ n rút lui vào
c hùa c h i ề n, lão giáo c ũ ng d ầ n bi ế n t h à nh m ộ t th ứ m ê
tín d ị đ oa n m à các th ầ y phù thu ỷ dùng làm k ế si nh nha i.
T ư t ưở ng tr ị vì trong l ĩ nh v ự c chính tr ị và h ọ c thu ậ t su ố t
2000 n ă m là t ư t ưở ng Nho giá o . Có nhi ề u nguyên nhân,
trong đ ó có m ộ t nguyên nhân vô cùng quan tr ọ ng là s ứ c s ố
ng c ủ a dâ n t ộ c. Trong hoà n c ả nh t h ờ i
tr ướ c, nh ấ t là t ừ khi giành đượ c n ề n t ự ch ủ dâ n t ộ c Vi ệ t
Nam mu ố n t ồ n t ạ i thì ph ả i ch ọ n l ấ y m ộ t ý th ứ c h ệ tích
c ự c, quan tâm đế n con ng ườ i đế n c u ộ c đờ i, đế n xã h ộ i,
đế n v ậ n m ệ nh dân t ộ c. Nho giá o có nhi ề u h ạ n ch ế nh ư
ng trong 3 ý t h ứ c h ệ phong ki ế n th ì ph ả i nói Nho giáo có
nhi ề u nhâ n t ố tích c ự c nh ấ t. Do đ ó c h a ông ta đ ã ch ọ n l ấ
y Nho giá o .
Chúng t a đ ã bi ế t, lúc đầ u Nho giáo đượ c đư a và o
Vi ệ t Nam trong tr ườ ng h ợ p không ha y ho gì. N ó b ị b ọ n
xâm l ượ c đặ t lê n nhâ n dâ n ta v ớ i ý đị nh gây c ả nh “ đồ
ng v ă n” để d ễ “ đồ ng hoá”. Nh ư ng khi đ ã làm quen v ớ i
đạ o Nho, ch ắ c r ằ ng nhâ n dân ta t h ờ i đ ó t h ấ y nó đ áp ứ ng
đượ c nhi ề u v ấ n đề mà đờ i s ố ng đặ t ra, nên khi giành đượ c
độ c l ậ p, nhân dân ta nói l ấ y nó làm n ề n t ả n g lý lu ậ n để
ch ỉ đạ o t ư duy và hành độ ng c ủ a m ì nh. Th ế là t ừ ch ỗ b ị
ép h ọ c nó, nhân dân ta đ ã t ự nguy ệ n h ọ c nó và ngày m ộ t
ph ổ bi ế n nó m ộ t cách r ộ ng rãi. Vì t h ế nh ữ ng ng ườ i Vi ệ
t Nam đầ u tiê n đư ợ c gi ữ nh ữ ng ch ứ c v ụ quan tr ọ ng d ướ i
th ờ i B ắ c thu ộ c nh ư Lý Ti ế n, L ý C ầ m - l à m t h ái thú , th ứ
s ứ - đề u là nh ữ ng ng ườ i h ọ c thông kinh truy ệ n, xu ấ t thâ n
t ừ khoa b ả ng. Ngay khi Ngô Quy ề n đ ánh b ạ i quân Nam
Hán, già nh đư ợ c độ c l ậ p đ ã xâ y d ự ng th ể ch ế qu ố c gia, đặ
c các nghi l ễ ph ẩ m p h ụ c, ch ị u ả nh h ưở ng sâ u s ắ c c ủ a
Nho giáo, t ứ c là ti nh t h ầ n tôn t i đẳ ng c ấ p. Các tri ề u đạ i
đầ u tiên khi niê n hi ệ u, tôn hi ệ u c ũ ng đ ã t h ể hi ệ n s ự tin
t ưở ng m à u s ắ c là lý thuy ế t m ệ nh tr ờ i nh ư “ ứ ng t h iên” ,
“thu ậ n thiên” “Ph ụ ng thiên”. Ph ầ n “Chi ế u d ờ i đ ô” c ủ a
nhà Lý tuy đ o ạ n còn l ạ i v ớ i chúng ta r ấ t ng ắ n, c ũ ng đượ
m mùi Nho giáo. Cái g ươ ng “nhà Th ươ ng, nhà Chu” c ũ ng
đượ c nê u lên, cái g ươ ng “kính vâng m ạ ng t r ờ i” c ũ ng
đượ c nh ấ n m ạ nh. Các tri ề u đạ i sau , Tr ầ n, Lê, Nguy ễ n t h ờ
đạ o N ho nh ư th ế nào thì s ử sách đ ã nêu rõ.
II. Ả NH H ƯỞ NG C Ủ A NHO GIÁ O TRONG T Ư T ƯỞ NG VI
Ệ T NAM.
1.Nh ữ ng nhu c ầ u xã h ộ i gi úp c h o Nho gi áo chi ế m
đượ c đị a v ị độ c tôn trong th ờ i k ỳ phát tri ể n c ủ a c h ế
độ phong ki ế n Vi ệ t Nam.
 Nho giá o Vi ệ t Nam chi ế m đượ c v ị trí độ c tôn t ừ th ế k ỷ
15 và th ị nh đạ t nh ấ t vào t h ờ i Lê Thánh Tông thì đ ó không
ph ả i là m ộ t hi ệ n t ượ ng ng ẫ u nhiên. B ở i vì nó có liên h ệ v
ớ i nh ữ ng nhu c ầ u xã h ộ i n ướ c ta lúc đươ ng th ờ i. Nh ữ ng
nhu c ầ u này không c h ỉ t ồ n t ạ i ở th ế k ỷ 15 mà đ ã s ớ m x
u ấ t hi ệ n t ừ tr ướ c nga y khi Nho giá o còn đ ang trên đ à phá
t t r i ể n.
Trong nh ữ ng nhu c ầ u đ ó đ áng k ể tr ướ c h ế t l à nhu c ầ u
xây d ự ng và t ổ ch ứ c b ộ m á y nhà n ướ c phong ki ế n trung
ươ ng t ậ p quy ề n l ớ n m ạ nh và nhu c ầ u c ủ ng c ố tr ậ t t ự đ ã
ổ n đị nh c ủ a x ã h ộ i phong ki ế n.
Ngay t ừ sau chi ế n th ắ ng B ạ ch Đằ ng v ĩ đạ i ở th ế k
ỷ X, vi ệ c xâ y d ự ng m ộ t nhà n ướ c phong ki ế n trung ươ ng t
ậ p quy ề n đ ã t ỏ ra c ầ n thi ế t cho công cu ộ c d ự ng n ướ c và
gi ữ n ướ c c ủ a dân t ộ c t a . Tuy nhiê n d ướ i các tri ề u đạ i
Ngô, Đ inh, Ti ề n L ê vi ệ c xây d ự ng m ộ t nhà n ướ c ch ủ th ế
m ớ i ch ỉ làm đượ c nh ữ ng b ướ c đầ u tiê n và ch ư a th ự c s ự
đượ c đẩ y m ạ nh, ph ả i đợ i đế n th ế k ỷ XI v ớ i s ự xác l ậ p
c ủ a v ươ ng t r i ề u Lý t h ì nhà n ướ c phong ki ế n t ậ p quy ề n
m ớ i đượ c xây d ự ng m ộ t cách quy mô b ề th ế , v ớ i nh ữ ng t
ổ ch ứ c và th ể ch ế trùng đ i ệ p c ủ a nó. Ti ế p đ ó là tri ệ u đạ
i nhà Tr ầ n, r ồ i đế n Lê L ợ i khi đ ã lãnh đạ o cu ộ c chi ế n
t r anh gi ả i phóng dân t ộ c đ i đế n t h ắ ng l ợ i đề u qua n tam t
ớ i vi ệ c c ủ ng c ố ch ế độ phong ki ế n t ậ p quy ề n và xâ y d ự ng
m ộ t b ộ máy nh à n ướ c trung ươ ng hùng m ạ nh không kém gì
ph ươ ng B ắ c.
Nhà n ướ c phong ki ế n t ậ p quy ề n Vi ệ t Nam ra đờ i là m ộ
t s ự ph ủ đị nh chính quy ề n c ủ a b ọ n phong ki ế n ph ươ ng B ắ
c kéo dài trong 1000 n ă m B ắ c thu ộ c. Th ế cho nê n khi
xây d ự ng nhà n ướ c t ậ p quy ề n c ủ a m ì nh, giai c ấ p phong
ki ế n Vi ệ t Nam ph ả i ti ế p t hu nh ữ ng kinh nghi ệ m và
nguyê n t ắ c t ổ ch ứ c c ủ a nhà n ướ c phong ki ế n t ậ p
quy ề n ph ươ ng B ắ c cùng v ớ i N ho giá o l à c ơ s ở lý lu ậ n c
ủ a Nhà n ướ c. V ả l ạ i trong hoàn c ả nh l ị ch s ử b ấ y gi ờ ch ỉ
có N ho giá o m ớ i có th ể gi ả i đ áp đượ c nh ữ ng v ấ n
đề th i ế t thâ n đế n vi ệ c c ủ ng c ố nhà n ướ c nh ư v ấ n đề
quân quy ề n, quy đị nh các ch ươ ng l ễ ch ế và c ơ c ấ u hà nh
chí n h t ừ tri ề u đ ình đế n đị a ph ươ ng... Đ ó l à nh ữ ng v ấ n
đề mà b ả n t h ân ph ậ t giá o c ũ ng nh ư Lão giá o v ớ i to àn b
ộ h ệ th ố ng lý thuy ế t c ủ a nó không h ề có m ộ t s ự gi ả i đ
áp thích đ áng nà o c ả . Cho nên t ừ th ế k ỷ XV tr ở đ i Nho
giá o ngày c à ng đượ c giai c ấ p phong ki ế n Vi ệ t Nam tr
ọ ng d ụ ng thì đ ó c ũ ng là đ i ề u d ễ hi ể u. S ự th ự c ch ứ ng t ỏ
r ằ ng trong t h ờ i Lý, Tr ầ n, Nho giáo đ ã b ắ t đầ u đượ c v ậ n
d ụ ng m ộ t cách rõ r ệ t và o ho ạ t độ ng th ự c ti ễ n nh ằ m c ủ
ng c ố chí nh quy ề n nhà n ướ c.
Sau n ữ a, c ủ ng c ố ở th ờ i Lý, Tr ầ n và nh ấ t là th ờ i Lê
s ơ , tôn ti tr ậ t t ự c ủ a ch ế độ phong ki ế n t ậ p quy ề n c ù
ng v ớ i s ự phâ n bi ệ t r ạ ch ròi v ề quy ề n l ợ i và đẳ ng c ấ p c ủ
a nó đ ã d ầ n d ầ n ổ n đị nh. Tình hình đ ó đ òi h ỏ i ph ả i có s ự
kh ẳ ng đị nh v ề m ặ t lý lu ậ n. V ả l ạ i v à o cu ố i tri ề u Lý và
nh ấ t là khi nhà Tr ầ n suy vong, mâu thu ẫ n gi ữ a giai c ấ p
th ố ng tr ị và đ a s ố nhân dâ n đ ã l ộ rõ, m ầ m p h ả n kháng c ủ
a nhâ n dâ n ch ố ng l ạ i cái tr ậ t t ự kh ắ c nghi ệ t c ủ a ch ế độ
phong ki ế n đ ã tr ở th ành m ộ t s ự n ổ i b ậ t h ơ n c ả nh ữ ng cu
ộ c h ỗ n c h i ế n gi ữ a các t ậ p đ oàn th ố ng tr ị . Trong hoà n c
ả nh ấ y giai c ấ p phong ki ế n Vi ệ t Nam m u ố n t ă ng c ườ ng b
ộ máy Nh à n ướ c và duy trì tr ậ t t ự xã h ộ i thì không th ể
không tìm đế n cái đạ o tr ị qu ố c bình thiên h ạ , cái lý thuy
ế t chính danh đị nh ph ậ n và l ễ tr ị c ủ a Nho giáo.
Quá t r ì n h phá t tri ể n c ủ a ch ế độ trung ươ ng t ậ p quy ề n
Vi ệ t Nam g ắ n li ề n v ớ i s ự c ủ ng c ố quy ề n s ở h ữ u c ủ a
Nhà n ướ c và s ự bành tr ướ ng c ủ a s ở h ữ u t ư nhân v ề ru
ộ ng đấ t. H ầ u h ế t ru ộ ng đấ t dù là ru ộ ng công c ủ a là ng xã
hay ru ộ ng c ủ a đị a ch ủ đề u đượ c s ử d ụ ng trong khuôn kh ổ
s ả n xu ấ t nh ờ l ấ y gia đ ình làm đơ n v ị . Trong m ỗ i gia đ
ình không nh ữ ng c ơ qua n hôn nhâ n, huy ế t th ố ng mà còn
có c ả quan h ệ s ở h ữ u, phâ n ph ố i s ả n ph ẩ m, phân công lao
độ ng cho đế n nh ữ ng qua n h ệ ti nh t h ầ n. T ấ t c ả nh ữ ng
qua n h ệ ấ y ch ứ ng t ỏ vai trò c ủ a ng ườ i gia tr ưở ng
và tôn t i tr ậ t t ự c ủ a gia đ ì nh c ó m ộ t ý ngh ĩ a r ấ t l ớ n. Đ ó
chính là c ơ s ở để Nho giáo d ễ thâm n h ậ p vào c u ộ c s ố ng b
ở i vì Nho giá o v ớ i các khái ni ệ m h i ế u, đễ , ti ế t, h ạ nh đ ã
góp ph ầ n c ủ ng c ố uy quy ề n c ủ a ng ườ i gia tr ưở ng và tôn
t i tr ậ t t ự trong gia đ ình .
Cu ố i cùng ph ả i k ể đế n nhu c ầ u phát tri ể n v ă n hoá và
giá o d ụ c n ướ c t a kh i ch ế độ phong ki ế n t ậ p quy ề n đ ã b ắ
t đầ u, vi ệ c b ổ sung qua n l ạ i b ằ ng hai con đườ ng “nhi ệ m t
ử ” và “th ủ s ĩ ” không đủ mà c ầ n ph ả i b ổ sung m ộ t ph ươ
ng th ứ c đ ào t ạ o và tuy ể n l ự a qua n l ạ i m ớ i. Ph ươ ng th ứ
c này c h ỉ có th ể phá t t r i ể n giá o d ụ c v ă n hoá và t h ự c hi ệ
n ch ế độ thi c ử để tu y ể n l ự a nhâ n tài. Lúc đươ ng th ờ i Ph ậ t
giá o , Lão giáo không ch ỉ đả m n h i ệ
m công vi ệ c đ ó. C h o nê n N ho giáo v ố n c ó đầ y đủ lý
thuy ế t và quy ch ế v ề giá o d ụ c và khoa c ử t ấ t nhiên ph ả
i đả m đươ ng nhi ệ m v ụ l ị ch s ử ấ y.
T ấ t nhiên nh ữ ng nhu c ầ u xã h ộ i nói trên m ớ i ch ỉ là nh
ữ ng c ơ s ở khách qua n cho s ự phá t t r i ể n Nho giáo ở n ướ
c ta mà thôi. S ự phá t t r i ể n đ ó mu ố n tr ở thành hi ệ n th ự c
th ì ph ả i thô ng qua ho ạ t độ ng c ủ a nh ữ ng con ng ườ i c ụ th ể
, nh ữ ng l ự c l ượ
ng xã h ộ i c ụ th ể . T r ong th ự c t ế t ừ vua cho đế n các đạ i th
ầ n n ắ m quy ề n c h ính t r ị d ướ i càng tri ề u L ý , Tr ầ n c ũ ng
nh ư các th ế h ệ nho s ĩ đờ i sa u đề u đ ã nh ậ n th ứ c đượ c vai
trò c ầ n t h i ế t c ủ a Nho giá o . Và đ ã ti ế n hành nh ữ ng b ướ c
truy ề n bá và s ử d ụ ng Nho giá o t r ong xã h ộ i Vi ệ t Nam .
2. Ả nh h ưở ng tích c ự c và tiêu c ự c c ủ a Nho gi áo đố i
v ớ i xã h ộ i V i ệ t Nam.
S ự phá t tri ể n c ủ a Nho giá o Vi ệ t Nam không tách
r ờ i nh ữ ng yêu c ầ u xã h ộ i nh ư trên đ ã nói, choi nêdn
trong bu ổ i th ị nh t ự nh ấ t, nó không kh ỏ i c ó m ộ t s ố tác d
ụ ng tích c ự c.
Tr ướ c h ế t là c ươ ng v ị độ c tôn, Nho giáo đ ã có thêm nhi
ề u s ứ c m ạ nh và u y t h ế t ó p ph ầ n c ủ ng c ố và phát tri
ể n ch ế độ quâ n ch ủ và nh ữ ng kinh nghi ệ m m ẫ u m ự c cho
vi ệ c ch ấ n ch ỉ nh
và m ở r ộ ng nhà n ướ c phong ki ế n t ậ p quy ề n theo m ộ t quy
mô hoà n c h ỉ nh có đầ y đủ nh ữ ng t h ể ch ế và đ i ề u ph ạ m.
Mà ở th ế k ỷ XV, các xu th ế phát tri ể n đ ó đ ã và đ ang gi ữ
vai trò thúc đẩ y s ự phát tri ể n c ủ a xã h ộ i Vi ệ t Nam trên
các bình di ệ n s ả n xu ấ t và c ủ ng c ố qu ố c phòng.
Nh ư đ ã b i ế t, quá trình đ i lên c ủ a Nho gi áo Vi ệ t
Na m không tách r ờ i yêu c ầ u phát tri ể n n ề n kinh t ế ti ể u
nông gia tr ưở ng d ự a trên quy ề n s ở h ữ u c ủ a g i ai c ấ p đị
a ch ủ c ủ a nhà n ướ c và c ủ a m ộ t b ộ ph ậ n nông dâ n tr ự c ti
ế p t ự canh v ề ru ộ ng đấ t. Vì th ế cho nên khi chi ế m đượ c
v ị trí ch ủ đạ o trên vòm tr ờ i t ư t ưở ng c ủ a ch ế độ phong
ki ế n, N h o giá o càng c ó đ i ề u ki ệ n xúc ti ế n s ự phát tri ể
n này. Nó làm cho s ả n xu ấ t nông nghi ệ p và trao đổ i hà ng
hoá đượ c đẩ y m ạ nh h ơ n tr ướ c.
Đồ ng th ờ i Nho giá o đ em l ạ i m ộ t b ướ c ti ế n khá c ă
n b ả n trong l ĩ nh v ự c v ă n hoá tinh th ầ n c ủ a xã h ộ i phong ki
ế n n ướ c ta t ừ th ế k ỷ XV, tr ướ c h ế t nó làm cho n ề n giáo d ụ
c phát tri ể n h ế t s ứ c m ạ nh m ẽ nh ấ t là d ướ i tri ề u Lê Thánh
T ô ng. N ề n giáo d ụ c ấ y cùng v ớ i c h ế độ th i c ử đ ã đ ào t ạ
o ra m ộ t độ i ng ũ tri th ứ c đ ông đả o ch ư a t ừ ng thâý trong
l ị ch s ử d c h ế độ phong ki ế n Vi ệ t Nam. Do đ ó khoa h ọ c
và v ă n h ọ c ngh ệ thu ậ t phát tri ể n.
H ơ n n ữ a s ự th ị nh tr ị c ủ a Nho giá o t ừ th ế k ỷ XV c ũ
ng là m ộ t hi ệ n t ượ ng góp ph ầ n thúc đẩ y l ị ch s ử t ư t ưở
ng n ướ c ta ti ế n lên m ộ t b ướ c m ớ i. Là m ộ t h ọ c thuy ế t
tích c ự c nh ậ p th ể , nó c ổ v ũ và khuy ế n khích m ọ i ng ườ
i đ i sâu vào tìm hi ể u nh ữ ng quan h ệ xã h ộ i, nh ữ ng v ấ n
đề c ủ a th ự c ti ễ n chí nh t r ị , phá p l u ậ t v à đạ o đứ c. Do đ ó,
nh ậ n th ứ c lý lu ậ n c ủ a dân t ộ c ta v ề các v ấ n đề ấ y c ũ ng
đượ c nâng cao h ơ n. D ự a vào l ị ch s ử c ủ a Nho giáo, nhà vua
và các nho s ĩ gi ả i thích các v ấ n đề ấ y có l ậ p l u ậ n và có l
ý l ẽ đầ y đủ h ơ n.
Nh ư ng N ho giá o Vi ệ t Nam dù có lý do để t ồ n t ạ i và
phá t tri ể n thì c ũ ng v ẫ n g ắ n li ề n v ớ i giai c ấ p phong ki ế
n đị a ch ủ trong n ướ c và là công c ụ th ố ng tr ị và t ư t ưở ng
c ủ a giai c ấ p đ ó.
Mà giai c ấ p đị a ch ủ đ ó t ừ th ế k ỷ XV tr ở v ề tr ướ c tuy có
m ộ t vai t r ò nh ấ t đị nh nh ư ng v ẫ n là m ộ t giai c ấ p bóc l ộ
t đố i v ớ i nhâ n dâ n. Và b ấ t c ứ m ộ t giai c ấ p bóc l ộ t nà o
ngay c ả khi đ ang lên c ũ ng m a ng t h eo nh ữ ng v ế t bùn nh ơ
và bà n tay v ấ y máu c ủ a nh ữ ng ng ườ i la o độ ng. Cho nên
Nho giáo v ớ i t ư cách là v ũ khí c ủ a giai c ấ p phong ki ế n Vi ệ
t Nam dù c h o c ó không ít tíc h c ự c thì tác d ụ ng tích c ự c đ ó
c ũ ng còn r ấ t h ạ n ch ế . Th ự c ra ngay ở th ờ i k ỳ th ị nh tr ị c
ủ a nó, Nho giáo c ũ ng đ ã có n h ữ ng m ặ t tiê u c ự c nghi ê m
tr ọ ng và ch ứ a đự ng kh ả n ă ng suy y ế u sau này c ủ a
nó.
Nho giá o ở Vi ệ t Nam khi chi ế m ở v ị trí độ c tôn thì đ ã
làm cho c h ủ ngh ĩ a giáo đ i ề u và b ệ nh khuôn sá o phát t r i
ể n m ạ nh trong l ĩ nh v ự c t ư t ưở ng và trong đị a h ạ t giáo d
ụ c khoa h ọ c. Các quan l ạ i, s ĩ phu, đề u l ấ y thánh kinh, hi ề
n truy ệ n c ủ a Nho giáo làm khuôn vàng th ướ c ng ọ c cho m ọ
i ng ườ i suy ngh ĩ và hành độ ng c ủ a m ì nh, l ấ y cái xã h ộ i
th ờ i Ng hiêu Th u ấ n là m khuôn m ẫ u cho m ọ i tình tr ạ ng
xã h ộ i; l ấ y nh ữ ng s ự tích và đ i ề u ph ạ m trong ki nh, t h ư
, ki nh xuâ n t hu làm tiêu chu ẩ n để bì nh giá m ọ i s ự vi ệ c.
B ệ nh giáo đ i ề u và khuôn sáo này đ ã ă n sâu vào trong l ĩ nh
v ự c khoa h ọ c và ngh ệ th u ậ t nh ấ t là tron g v ă n h ọ c và s
ử h ọ c khi ế n cho s ự sáng t ạ o trong các l ĩ nh v ự c này b ị d
ậ p vào nh ữ ng cái khuôn s ẵ n có. Đ ó là m ộ t t ậ t b ệ nh đ ã đượ
c rèn đ úc ngay t ừ khi ng ườ i nho s ĩ ph ả i m à i d ũ a v ă
n ch ươ ng để ti ế n và o con đư ờ ng c ử nghi ệ p.
S ự th ị nh tr ị c ủ a Nho giá o còn khuy ế n khíc h m ọ i
ng ườ i nh ấ t là các ph ầ n t ử tri th ứ c đ i sâu vào c ả i t ạ o “t u
t ề tr ị bình” vào vi ệ c h ọ c hành, thi đỗ , d ươ ng danh thiên
h ạ . Vì v ậ y m à trong t h ự c t ế , Nho giáo đ ã làm cho nh ữ ng
ng ườ i gia nh ậ p t ầ ng l ớ p Nho s ĩ nà y xa r ờ i sinh ho ạ t kinh t
ế và l ĩ nh v ự c s ả n xu ấ t xã h ộ i, nó ch ỉ bi ế t đề cao đạ o t ư
th ân v à đạ o t ự n ướ c ch ứ không h ề đế m x ỉ a đế n các tri th ứ
c vè khoa h ọ c t ự nhiên c ũ ng nh ư v ề các ngành s ả n xu ấ t và
l ư u thông. Tính ch ấ t tiêu c ự c ấ y c ủ
a
Nho giá o càng v ề sau càng gâ y tác h ạ i không nh ỏ trong vi ệ
c phá t t r i ể n l ự c l ượ ng s ả n xu ấ t c ủ a xã h ộ i.
Khi đ ã chi ế m đượ c đị a v ị t h ố ng tr ị trê n v ũ đ ài t ư t
ưở ng, Nho giáo Vi ệ t Nam không ti ế p t ụ c đ i sâ u và o khám
phá nh ữ ng v ấ n đề b ả n ch ấ t c ủ a đờ i s ố ng và c ủ a v ũ tr ụ ,
vì m ố i qua n h ệ gi ữ a tinh th ầ n và th ể xác. Nó ch ỉ c hú tr ọ
ng đế n nh ữ ng quan h ệ ch ín h tr ị và đạ o đứ c th ự c t ế . Cho
nên khi xã h ộ i phong ki ế n r ố i lo ạ n, v ấ n đề s ố ph ậ n và yêu
c ầ u gi ả i phóng con ng ườ i đư ợ c đặ t ra thì Nh o giáo tr ở thà
nh b ấ t l ự c. Nó không gi ả i đ áp đượ c v ấ n đề ấ y vì nó đ ã s
ớ m b ỏ c on đườ ng phát tri ể n t ư duy t r ừ u t ượ ng.
H ơ n n ữ a, m ộ t khi Nho giá o chi ế m v ị trí độ c tôn thì l ễ
ch ế c ủ a nó đặ c bi ệ t phát tri ể n m ạ nh. Khi đ ó nó b ắ t đầ u đ è
n ặ ng lên con ng ườ i và bóp ngh ẹ t n ế p s ố ng gi ả n d ị , nh ữ
ng quan h ệ xã h ộ i trong sáng, nh ữ ng t ì nh c ả m t ự nhiê n và
chân t h ự c c ủ a suy s ụ p cùng v ớ i xã h ộ i phong ki ế n thì nó
tr ở nên ph ả n độ ng, c ổ h ủ và l ạ c h ậ u.
Tóm l ạ i bên c ạ nh nh ữ ng ả nh h ưở ng tíc h c ự c, Nho
giá o c ũ ng đ em l ạ i không ít tá c độ ng tiêu c ự c mà cho đế n
na y nó v ẫ n còn là nhân t ố kì m h ã m s ự phá t t r i ể n v ă n hoá
t ạ i các vùng nông thôn Vi ệ t N a m .
 KẾT LUẬN

Không ai ch ố i cãi đượ c r ằ ng K h ổ ng giáo hay Nho giáo

đ ã tham gia m ộ t ph ầ n và o s ự đ úc n ặ n cái di ệ n m ạ o tinh t
h ầ n dân t ộ c và vào s ự t h ành v ă n hoá dân t ộ c, cho nên
chúng ta c ầ n thi ế t ph ả i nghiên c ứ u Nho giá o để xem nó ả
nh h ưở ng đố i vi ệ c v ă n hoá n ướ c ta nh ư th ế nà o.
T ừ Nho giá o chuy ể n sa ng ch ủ ngh ĩ a Mác qua m ộ t
cu ộ c đấ u tranh cách m ạ ng lâ u dài và m ộ t bi ế n c h uy ể n v ề
t ư t ưở ng c ơ b ả n, t ừ m ộ t h ệ t ư t ưở ng duy tâm l ấ y ý chí
c o n ng ườ i làm g ố c sang ch ủ ngh ĩ a duy v ậ t v ớ i ph ươ ng
phá p khoa h ọ c, t ừ t ưở ng tôn ti tr ậ t t ự gia tr ưở ng sa ng dân
ch ủ , t ừ dân t ộ c sang t ư t ưở ng Mác xít ph ả i đ òi h ỏ i m ộ t
quá trình dai d ẳ ng. T ấ t nhiê n r ấ t nhi ề u đ i ể m trong Nho
giáo đ ã tr ở nên c ổ h ủ , l ạ c h ậ u, th ậ m chí là ph ả n độ ng đ
ang kèm hãm quá t r ì n h phá t t r i ể n c ủ a dân t ộ c ta nh ấ t là
t ạ i các khu nông thôn. Nh ư ng chúng ta không h ề h ổ th ẹ n khi
nói r ằ ng c h úng ta đ i lên ch ủ ngh ĩ a xã h ộ i là k ế t ụ c truy ề n
t h ố ng nhà nho x ư a, và n ế u ghé t cay ghét đắ ng ch ế độ
phong ki ế n khi đ ã th ố i nát thì c ũ ng không th ể không trân tr ọ
ng đế n k ẻ s ĩ đờ i tr ướ c, và khi đ ánh giá l ạ i, n ế u h ọ c
thuy ế t t ư t ưở ng ngày nay chúng ta h ơ n h ẳ n th ế h ệ cá s ĩ
phu t h ờ i tr ướ c, nh ư ng v ề nhâ n c ách v ẫ n còn ph ả i h ọ c
nhi ề u ph ả i ch ă ng câu “phú quý b ấ t n ă ng dâm, b ầ n t i ệ n b
ấ t n ă ng di, uy v ũ b ấ t n ă ng khu ấ t c ủ a nhà Nho không còn
giá t r ị hay sa o?

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lu ậ n ng ữ - Thánh ki nh c ủ a ng ườ i Trung Hoa
2. M ạ nh T ử
3. Nho h ọ c ở Vi ệ t Na m
4. H ồ C h í Minh toàn t ậ p
5. Ch ố ng Đ uyri nh - Enghe n
6. Các nhân v ậ t v ă n hoá v ĩ đạ i Trung Qu ố c
 MỤC LỤC
Trang
L ờ i m ở đầ u 1
Ph ầ n I: Vài nét v ề ti ế n trìn h p h á t tri ể n c ủ a Nho giáo và
3
m ộ t s ố n ộ i dung tích c ự c c ủ a nó
I/ Vài né t v ề ti ế n trình phá t t r i ể n c ủ a Nho gi áo 3
II/ M ộ t s ố n ộ i dung c h í n h c ủ a Nho giá o 6
1. T ư t ưở ng N ho giá o là gì? 7
2. V ấ n đề tính lu ậ n t r ong Nho giá o 9
3. Thái độ c ủ a Nho giáo đố i v ớ i cu ộ c s ố ng 11
4. Qua n ni ệ m v ề đạ o đứ c trong Nho giáo 12
Ph ầ n II: Ả nh h ưở ng c ủ a Nho giá o t ớ i đờ i s ố ng v ă n hoá
15
Vi ệ t Nam
I/ Quá trình du nh ậ p c ủ a N ho h ọ c vào Vi ệ t Nam 15
II/ Ả nh h ưở ng c ủ a Nho giá o t r ong t ư t ưở ng Vi ệ t Nam 16
1. Nh ữ ng nhu c ầ u xã h ộ i giúp cho Nho gi áo chi ế m đượ c 16
đị a v ị độ c tôn trong th ờ i k ỳ phát tri ể n c ủ a ch ế độ
phong ki ế n
2. Ả nh h ưở ng tíc h c ự c và tiêu c ự c c ủ a Nho giáo đố i v ớ i
19
xã h ộ i V i ệ t nam
K ế t lu ậ n 23
Tài li ệ u t h am kh ả o 24