1

TS. O THU NGUYN

PHNG PHP TIP CN
CC SNG TC CA NGUYN KHI
TRONG GING DY
VN HC VIT NAM HIN I







NH XUT BN GIO DC
2
Li gii thiu
Nguyn Khi l mt trong s cc gng mt tiu biu ca
vn hc Vit Nam na sau th k XX. c nhiu cng
trnh, bi vit, lun vn, lun n v ng. thi im u th
k XXI ny, ni v vit v ng qu khng l d.
Th nhng, nu l mt nh vn tiu biu, hoc ln, th bt
c lc no cng c ci vit v h. C ngha l: Trong dng
chy thi gian, trong chu chuyn ca i, ngi c vn c
th nhn ra, hoc soi k thm nhng chiu cnh mi trong s
nghip sng tc ca nh vn. V l l do ti c li gii
thiu ny cho cng trnh: Phng php tip cn cc sng tc
ca Nguyn Khi trong ging dy vn hc Vit Nam hin i
ca tc gi o Thu Nguyn.
Cm hng ngh thut v th gii nhn vt - l hai v
va soi sng va b sung cho nhau nhn din mt gng
mt vn hc. C hai u quan trng, nu khng ni l quan
trng nht i vi ngi lm vn chng (ni chung) v
ngi vit vn xui (ni ring). Cng quan trng, bi xt c
hai v th Nguyn Khi l ngi, so vi nhiu ngi vit
cng thi, c s ni tri v a dng v c hai mt. Cng c
th ni: Vi Nguyn Khi, theo ti, vic bn v mi quan h
no l c phn thun v th v so vi nhiu tc gi khc.
Qu l th gii nhn vt ca Nguyn Khi trn hnh trnh
ngt 60 nm sng tc ca ng thc s l ng c v ng vi
th gii y l ba cm hng ln a ng n vi h. Hoc
cng c th ni trong chiu ngc li: H n vi ng m
3
to nn ba ngun cm hng. l: cm hm nghin cu -
phn tch, cm hng khng nh - ngi ca v cm hng chim
nghim - trit l. Ba cm hng ln lt v xuyn sut, tng
ng v gn b vi th gii nhn vt Nguyn Khi m lm nn
mt chn dung, mt phong cch ring c sc ca nh vn.
iu ng lu l: cng trnh nghin cu ny o Thu
Nguyn khng ch nghin cu tc ng khch quan ca
hnh tng nhn vt n vi ngi c m ch yu i t cm
hng sng to ch quan ca nh vn tm hiu qu trnh
hnh thnh cc loi hnh nhn vt trong sng tc ca Nguyn
Khi. y l mt hng nghin cu mi, trnh c nhng
li mn trong cch tip cn vi sng tc ca nh vn m vn
hon thnh tt mc tiu nghin cu: va gp phn khc ho
chn dung tinh thn v phong cch ring ca Nguyn Khi
va lm sng t qu trnh vn ng ca vn hc Vit Nam
ng i.
D nhn thy s quen thuc trong nhn thc v thao tc
nghin cu ca tc gi chng I: Cm hng nghin cu -
phn tch; v nhng iu tm c trong nhm phn tch v l
gii kh su sc ca tc gi lm nn sc hp dn chng
III: Cm hng chim nghim - trit l. Th nhng, chng
II, vi Cm hng khng nh - ngi ca, tc gi c mt
kho st thuyt phc, chc s lm hi lng Nguyn Khi v
lm mi thm phn no nhn thc ca chng ta. l: Chnh
ngi c ting l sc so trong nhn din cc mt tri ca
i sng, trong phanh phui, "lt o", "i guc vo bng thin
h"...li l ngi, ngay t khi ng u tin trong s nghip
vit ca mnh vo u nhng nm 50 cho n cui th k XX
4
bit gn ni v lm ni m cm hng khng canh - ca
ngi "trong mt thnh tm v rng rng cm ng v nhng
mt sng p v trong tro ca cuc i"... ". Thiu n, cha
th c mt chn dung ton din v Nguyn Khi".
Cng trnh nghin cu c bit bng mt vn phong
trong sng, gi cm vi nhiu on phn tch su v th v,
c s kt hp hi ho gia t duy khoa hc chc chn v
nng lc cm th vn chng tinh t.
Ti c cun chuyn kho ny ca o Thu Nguyn
vi rt nhiu hng th trong nht tr v ng thun vi tc
gi. Xin trn trng gii thiu cng trnh vi bn c tng yu
mn Nguyn Khi v yu mn nn vn hc ng i ca
chng ta.
H Ni, thng 9 - 2006
GS. PHONG L








5
M U
Nguyn Khi i qua ngt na th k lao ng ngh
thut bn b trong tm ti, khm ph, sng to. Hnh trnh
ngh thut ca ng l hnh trnh tinh thn ca mt i vn
gn b vi dn tc trong mt thi k lch s y bin ng.
Bm st tng bc i ca i sng vi thc l "ngi th
k trung thnh ca thi i", ngi bt hin thc c sc
Nguyn Khi mang n cho ngi c nhng trang vn
va nng m hi th cuc sng va tru nng nhng suy t,
trch nhim trc bao vn c bn ca t nc v con
ngi ng thi. Bng cc sng tc ca mnh, Nguyn Khi
gp phn tham gia gii p cc vn quan trng m thc
tin t ra. Mi tc phm ca ng l mt cch l gii bng
ngh thut mt vn x hi nht nh, gip ngi c tm
ti mt cch tip cn vi chn l i sng. ng nh kin
ca Vng Tr Nhn trong Li gii thiu Tuyn tp Nguyn
Khi: "ng l mt trong nhng nh vn dn u ca thi
i () Vi cuc cch mng ny, nhng nm thng u tranh
gian kh ny, tc phm ca ng l mt bng chng, mt ti
liu tham kho tht s. V mun hiu con ngi thi i vi
tt c nhng ci hay, ci d ca h, nht l mun hiu cch
ngh ca h, i sng tinh thn ca h, phi c Nguyn
Khi [229, 61]. Kh nng sng to u n, sung sc v s
thnh cng nhiu th ti vn xui khc nhau, nng lc
khm ph su sc cc vn ca hin thc, v mt th gii
ngh thut c o... l nhng bng chng ca mt ti nng
6
nhiu mt Nguyn Khi. Him c s gp g no p n
th nh i vn v i ngi ca ng. Nm cui cng ca th
k XX, nh vn vo tui "xa nay him" v cng lc nhn
c hai gii thng ln khng ch l nim vinh d cho ring
ng m cn l nim vinh d v t ho cho c nn vn hc
nc nh. l Gii thng H Ch Minh do Nh nc ta
trao tng v Gii thng vn hc ng Nam .
Lm nn c sc ring ca th gii ngh thut Nguyn
Khi, bn cnh cc yu t nh ngn ng, ging iu,... cn l
s ng gp quan trng ca cm hng ngh thut v th gii
nhn vt ca ng. Xng xo gia dng i si ng, tm ti,
nghin ngm, nung nu c th pht hin bn cht ca i
sng tn b su v b xa t tng con ngi l nim say m
v khao kht khn ngui ca ngi bt Nguyn Khi. Chnh
thc tm n vi ngn ngun ca ngh thut l i sng v
ci nhn xoy su vo hin thc gip Nguyn Khi khm ph
c nhiu vn thit ct ca con ngi v cuc sng
ng thi. Hu ht cc tc phm ca ng u c chiu su
ca h vn . c chng, ngi ta khng ch nm bt c
nhng vn quan trng ca i sng m tc gi lu tm, m
cn c thy nhng kin gii tuy khng phi lc no cng
hon ton thu o, nhng lun lun l kt qu ca nhng
nghin ngm suy t trn tinh thn trch nhim ca ngi
cng dn, ngi ngh s. Ci ao c thng trc: lm sao
tr nn mt ngi bt li hi" (Vng Tr Nhn) cun ht
nh vn n vi nhng cm hng giu ngha x hi. Cm
hng ngh thut lun gn vi yu cu thi cuc v kh nng
p ng c hiu qu nht i vi con ngi v cuc sng
quanh mnh lm nn nhng c sc ring ca th gii ngh
7
thut Nguyn Khi.
Gia cm hng ngh thut v nhng yu t khc trong tc
phm Nguyn Khi c mt s gn kt mang tnh cht h ng,
tng giao. V s gn kt y th hin r rt nht mi quan
h gia cm hng ngh thut v th gii nhn vt Nguyn
Khi.
Vi cc sng tc ngh thut, cm hng "trc ht ny sinh
trong thc x hi" (Posplov). Quan nim ngh thut v
hin thc v con ngi trong tng thi k sng tc ca
Nguyn Khi cng khng i ra ngoi thc t tng chung
ca x hi Vit Nam trong tng thi k lch s. Nhng vi
mong mun "tm mt li i ring trong s thng nht chung",
sng tc ca Nguyn Khi vn mang v ring trong cm hng
ngh thut v th gii nhn vt. T th gii con ngi mi
trong ph phn v u tranh vi th gii con ngi c, hoc
vi ci c trong con ngi, n th gii ngi trong nhiu la
tui, nhiu v tr x hi vi mnh mng nhng bun vui ca
kip ngi... l con ng vn ng v pht trin ca th gii
nhn vt Nguyn Khi. Gn vi nhng kiu loi nhn vt
mang m nt hnh bng t tng ca con ngi thi i l
nhng cm hng ngh thut khc nhau. Tm hiu s th hin
con ngi trong vn hc thng qua th gii nhn vt trong
mi quan h ph hp v h ng vi cm hng ngh thut ca
nh vn l mt trong nhng c s quan trng nhn thc
nhiu vn c bn t ra trong thc tin vn hc: vn
phong cch, vn th gii ngh thut v vn v s tin
b ngh thut ca nh vn,...
Trn c s i su tm hiu, l gii mi quan h tng giao
8
v h ng giun cm hng ngh thut v th gii nhn vt ca
Nguyn Khi trong hnh trnh sng to sut na th k qua,
chuyn kho ca chng ti nhm xc nh nt c o trong
th gii ngh thut ca Nguyn Khi, khi qut qu trnh
chuyn bin v t tng v ngh thut ca ngi bt ny. Qua
, gp phn khng nh s pht trin ca vn hc dn tc
trn con ng gn b v p ng cc yu cu ca cch
mng, hng ti xc nh din mo ca vn xui Vit Nam
sau 1945 trn tin trnh vn ng v pht trin ca vn hc
Vit Nam qua cc thi k.
Cm hng ngh thut cn c gi l Cm hng ch o,
hay gi tt l Cm hng.
Trong T in thut ng vn hc, khi nim ny ch "trng
thi tnh cm mnh lit, say m, xuyn sut tc phm ngh
thut, gn lin vi mt t tng xc nh, mt s nh gi
nht nh, gy tc ng n cm xc ca nhng ngi tip
nhn tc phm" [247, 38]. Theo cc nh nghin cu: nhng
tc phm khng c chiu su ca h vn , s l gii v
nh gi cc tnh cch s khng c nng ln thnh cm
hng, bi iu kin khng th thiu to ra nhng tc phm
ch thc l cm hng ch o. "N bin s chim lnh thun
tu tr c i vi t tng thnh tnh yu i vi t tng,
mt tnh yu mnh m, mt kht vng nhit thnh" [247, 39].
Cm hng ngh thut c xem l "mt yu t ca bn
thn ni dung ngh thut, ca thi t tng xc cm ca
ngh s i vi th gii c m t" [247, 39]. Nhn chung,
cc cm hng "u l s thc v mt t tng v s nh
gi v mt cm xc, mt s thc v nh gi chn thc v
9
su sc v nhng g ang din ra v ang tn ti trong thc t
[245, 169]. Nh vy, trong cc tc phm ngh thut chn
chnh, trng thi hng phn cao ca nh vn do vic chim
lnh c bn cht ca cuc sng m h miu t khng ch
gn vi l tng thm m m cn "bt ngun t l tng x
hi ca nh vn nhm pht trin v ci to thc ti,, [245,
168]. Nguyn Khi, cm hng ngh thut lun gn vi yu
cu thi cuc v kh nng p ng c hiu qu nht i vi
con ngi v cuc sng quanh mnh.
Vi mt khi lng tc phm kh s, m s ra i ca
mi tc phm u nh du mt qu trnh lao ng ngh
thut nghim tc ca nh vn trong gn b su sc vi dn
tc v thi i sng tc ca Nguyn Khi bao hm trong n
s song hnh v cng hng ca nhiu cm hng ngh thut
khc nhau. y, chng ti da trn c s s "tp trung", "t
m v pht trin" ca nh vn vo mt s mt no y ca
hin thc m la chn ra ba cm hng ngh thut c bn
trong sng tc ca Nguyn Khi lm trc chnh soi chiu
mi quan h ca n vi th gii nhn vt, nhm pht hin s
gi p, h ng gia chng. l: Cm hng nghin cu -
phn tch; Cm hng khng nh - ca ngi; cm hng chim
nghim - trit l. Nhng cm hng trn, theo chng ti, chnh
l "ci mc cng thng ca cm xc m nh ngh s khng
nh cc nguyn tc th gii quan ca mnh trong tc phm"
[247, 39]. Tuy nhin, cng bi c s h ng gia hai yu t
nn khi trin khai ti, chng ti khng tch ri hai v cm
hng ngh thut v th gii nhn vt. Ch yu i t cm
hng sng tc ch quan ca nh vn tm hiu qu trnh
hnh thnh cc loi hnh nhn vt ca Nguyn Khi, nhng
10
chng ti cng kh c th gi tn mi chng ca cm hng
gn vi mt hay vi loi nhn vt c th no. Bi nh trn
ni: c s "song hnh" v "cng hng" ca nhiu cm hng
cng nh nhiu kiu loi nhn vt khc nhau trong th gii
ngh thut ca Nguyn Khi, nn s phn chia ny ch hon
ton mang tnh cht tng i m thi.
T nhng sng tc ra i thi k mi vo ngh nh
Xung t, Ma lc, Nguyn Khi c gii nghin cu
ph bnh nh gi l mt ngi bt thng minh, sc so v tinh
tng trong khm ph v nm bt hin thc. Vi nim thch
th c bit khi hng ngi bt vo "ci hm nay", vi nh
hng tham gia bn bc, trao i v cc vn t tng ca
con ngi v cuc sng ng thi, sng tc ca Nguyn
Khi i c vo nhiu vn trung tm ca i sng,
vo nhng bin chuyn ca t tng tnh cm con ngi
trc nhng bin ng ca thi cuc, ca th thi nhn tnh,
ca i sng th s nhn sinh,... Tc phm ca ng thng
c bn c ch i mi khi cch mng chuyn giai on,
bi ngi ta mong tm thy nhng khm ph, nhng
kin gii, ct ngha v cc vn ca con ngi v cuc sng
quanh mnh. Khng ph tm lng yu mn, tri m ca bn
c, Nguyn Khi u n "trnh lng" cc sng tc ca
mnh. S ra i ca nhng "a con tinh thn" y ca
Nguyn Khi gip bn c hiu thm v nhng vn t
tng m x hi ang quan tm, trn c s mi ngi c
dp hiu thm v chnh bn thn mnh.
Hu ht cc sng tc ca Nguyn Khi u gy c d
lun trong cng chng c gi v c gii nghin cu ph
11
bnh quan tm bn bc, trao i, tho lun. Cng vi s ra
i ca hng lot tc phm ngh thut khng nh ti nng
sng tc ca Nguyn Khi, ngi c cn c th tm thy mt
s lng kh ln, kh phong ph nhng bi nghin cu ph
bnh v Nguyn Khi c cng b di nhiu dng khc
nhau v cp n nhiu phng din khc nhau ca sng
tc Nguyn Khi. C th tm chia nhng bi nghin cu ph
bnh v Nguyn Khi theo my loi sau:
- Th nht l nhng cng trnh c tnh cht chuyn lun,
nghin cu mt cch khi qut v tng i ton din v tc
gia v s nghip sng tc ca Nguyn Khi trn gc vn
hc s. Thuc hng nghin cu ny c th k n cc cng
trnh di y:
Cng trnh u tin nghin cu v tc gia Nguyn Khi l
c im ca ngi bt hin thc Nguyn Khi ca Chu Nga
in trong Tp ch Vn hc s 2 nm 1974. Sau l bi c
im sng tc Nguyn Khi in trong cun Tc gi vn xui
Vit Nam hin i (sau 1945). cc bi vit ny, Chu Nga
nu ra mt s c im sng tc ca Nguyn Khi. Tuy nhin
khi l gii chng, v ch yu cn c trn c s nhng yu cu
x hi theo tiu ch nhn din vn hc lc by gi.
Nm 1983, cng trnh nghin cu v tc gia Nguyn
Khi in trong cun Nh vn Vit Nam 1945 - 1975 (tp II),
nh nghin cu Phan C khng nh: "Nguyn Khi l
mt cy bt tr tu, lun lun suy ngh su lng v nhng vn
m cuc sng t ra v c gng tm mt li gii p thuyt
phc theo cch ring ca mnh. Cho nn, trong tc phm ca
nh vn, thng qua nhng s kin x hi chnh tr c tnh cht
12
thi s nng hi, bao gi cng ni ln nhng vn khi
qut c ngha trit hc nhn sinh" [42, 487]. ng thi vi
nhng nhn xt v phong cch hin thc tnh to nh nghin
cu cn dnh s quan tm thch ng n yu t nhn vt
trong sng tc ca Nguyn Khi. ng pht hin loi nhn vt
sc so nh mt loi nhn vt ring c ca nh vn ny, v
cng ch ra nhiu c im khc ca nhn vt Nguyn Khi
nh: dang d, tnh cch cha trn vn, cha a dng v chng
"thng c khai thc lch v mt pha", tnh cch tc gi
ln t tnh cch nhn vt, tnh vn chi phi s phn nhn
vt... V tm cch l gii nhng c im ny ca sng tc
Nguyn Khi.
Nm 1990, cun gio trnh Vn hc Vit Nam 1945 - 1975
(tp II) c Nh xut bn Gio dc n hnh, nh nghin cu
on Trng Huy chu trch nhim bin son phn tc gia
Nguyn Khi. Trn c s im li thnh tu sng tc ca
Nguyn Khi qua nhng chng ng ln, tc gi bi vit
h thng ho mt cch tng i y v nhng c im
phong cch ngh thut ca Nguyn Khi. phn kt lun,
ng vit "Vn xui Nguyn Khi vn ng mnh trn con
ng hin i ho. Truyn Nguyn Khi bao gi cng nu
ra mt vn g v c nhu cu trao i, bn bc vi bn
c. Phong cch chnh lun sc so lm cho tc phm c sc
mnh thuyt phc ring. Li vit Nguyn Khi lun i mi:
mi tc phm ca ng thng l mt sng kin, mt th
nghim, mt s tm ng hoc mt cch i mi (...). Tt
nhin, nhng i mi y cha hn tht s n nh v
khng phi bao gi cng thnh cng" [240, 273].
13
Tuyn tp Nguyn Khi (3 tp) c Nh xut bn Vn
hc n hnh nm 1996 do Vng Tr Nhn tuyn chn v
gii thiu gip ngi c hnh dung kh r nt din mo
tinh thn ca vn chng Nguyn Khi. Trong Li gii thiu,
t "Nguyn Khi trong s vn ng ca vn hc cch mng
t sau 1945", Vng Tr Nhn va cho thy s gn b ho
nhp ca nh vn vi dn tc v thi i va khng nh
nhng tm ti ca ring ng vi thc tr thnh mt cy bt
tch cc phc v cho cch mng. Phc ho c chng ng
trn di bn chc nm ca ngi bt Nguyn Khi, cy bt
ph bnh tng c thm nin nghin cu v Nguyn Khi ny
t ra hiu bit kh su sc v tc gi v thc s ng cm vi
nhiu trang vit ca ng. Nhiu nhn nh ca Vng Tr
Nhn c th xem nh nhng gi mi ngi cng tip tc
suy ngh v trao i.
Ngoi cc bi nghin cu chung v s nghip sng tc
Nguyn Khi, cn phi k n cc bi vit theo li phc tho
chn dung nh vn, nh cc bi: Di khn Nguyn Khi
[200]; Nguyn Khi - i ngi, i vn [201]; Nguyn Khi
- Mt i vn gn b vi dn tc v thi i [274].
- Th hai l nhng bi nghin cu ch yu i su khai thc
mt vi phng din ca sng tc Nguyn Khi. Tiu biu
cho loi ny l mt s bi sau: Vi kin v tc phm Nguyn
Khi [59]; Tnh hin thc, tnh chin u trong "Ngi tr
v" v "Tm nhn xa " [210]; Cuc sng v ting ni ngh
thut ca Nguyn Khi [37]; Mt vi nhn xt v phong cch
Nguyn Khi qua tp "Ch tch huyn" [57]; Nguyn Khi
hay l mt cch tn ti trong vn hc [227]; Vn xui nghin
14
cu i sng hm nay [5]; Ging iu trn thut trong truyn
ngn Nguyn Khi nhng nm tm mi n nay [272];
Nguyn Khi v t duy tiu thuyt [13]...
- Th ba l nhng bi vit tp trung vo mt tc phm c
th, pht biu cm tng, nhn xt, nh gi thnh cng, hn
ch ca tng tc phm nh: "Ma lc ", mt thnh cng mi
ca Nguyn Khi [28]; Nguyn Khi vi "Mt chng ng"
[209]; Cc chin s Cn C qua ngi bt Nguyn Khi [15];
Nguyn Khi v 2 cun tiu thuyt gn y [192]; Nguyn
Khi v chin s [193]; Ngi chin s trong chin s" [265];
"Ch tch huyn " ca Nguyn Khi [32]; V kch "Cch
mng" ca Nguyn Khi [257]; Gp g cui nm - mt ting
ni ngh thut khng nh cuc sng [213]; "Thi gian ca
ngi" - Cun tiu thuyt c m hng [253]; c "Truyn
ngn v tp vn " ca Nguyn Khi [258]...
- Ngoi ra, tn tui Nguyn Khi thng c nhc n
trong nhng cng trnh nghin cu v vn hc Vit Nam t
sau 1945. nhng cng trnh ny, cc tc gi khng dnh
nhng chng mc ring nghin cu v Nguyn Khi, nhng
trn nhiu trang vit h cp n sng tc ca Nguyn
Khi phng din ny hay phng din khc. Chng ti
tm thy nhiu gi quan trng cho cng vic nghin cu ca
mnh nhng cng trnh sau: Tiu thuyt Vit Nam hin i
(Phan C ); Nhn li mt chng ng tiu thuyt (Nguyn
Vn Long); Vn hc Vit Nam 1975 - 1985 tc phm v d
lun (Nhiu tc gi); Vn hc v hin thc (Nhiu tc gi);
Mt thi i mi trong vn hc (Nhiu tc gi); Nh vn - t
tng v phong cch (Nguyn ng Mnh); Vn hc trn
15
hnh trnh ca th k XX (Phong L); Chn dung v i thoi
(Trn ng Khoa); Vn hc v thi gian (Trn nh S)
- Trong thi gian gn y, nhiu lun vn thc s v mt s
lun n tin s khoa hc Ng vn chn Nguyn Khi lm
i tng nghin cu. Tiu biu l cc lun n tin s Mt s
c im tiu thuyt Nguyn Khi ca Trn Vn Phng v
Tm hiu phong cch vn xui Nguyn Khi ca Nguyn Th
Tuyt Nga.
Tr ln trn l tnh hnh chung ca vic nghin cu sng
tc Nguyn Khi.
chuyn kho ny, ngi vit tp trung nghin cu cm
hng ngh thut trong mi quan h ph hp v h ng vi
th gii nhn vt ca Nguyn Khi, bi y l vn quan
trng nhng cn rt t c gii nghin cu ph bnh quan
tm tm hiu. Mi ch c nhng kin l t v nhng nhn
nh khi qut bc u, gi m mt s vn cn tip tc
trao i, tho lun v lm r. Sau y, xin im li mt s
kin c lin quan trc tip n ti.
Trc nm 1975 (mc thi gian ny thm ch cn c th
ko di cho n nm khi ng cng cuc i mi - 1986),
do yu cu v do quy nh ca lch s, cc bi nghin cu
ch yu soi chiu sng tc ca Nguyn Khi trong cm hng
hin thc (m hin thc y cn c quan nim mt cch
gin n v my mc). Cc tc gi thng i su tm hiu
tnh thi s, tnh chin u tnh hin thc ca tc phm
Nguyn Khi ch yu trn c s nhng yu cu x hi, trong
nhim v khng nh ci tch cc, ph phn ci tiu cc theo
tinh thn "miu t con ngi trong qu trnh pht trin cch
16
mng". Nhn chung, cc bi vit pht hin ra Nguyn
Khi li vit t vn nh mt c im ring, khng th
ln vi bt c ai, cc tc gi u "chu" Nguyn Khi l
ngi thng minh, sc so, "l mt ti nng pht hin vn ,
(Nguyn ng Mnh). t vn qua nhn vt, "thng qua
nhn vt nu ln nhng vn trit l, bnh lun v mt
hin tng ca cuc sng" [28], i su khm ph i sng
tinh thn nhn vt v th hin tm l nhn vt mt cch ti
tnh... l nhng mt mnh ca Nguyn Khi. Nhng bn
cnh , cc tc gi cng cho rng: Li vit t vn ca
Nguyn Khi bc l nhng hn ch nht nh. Ly tiu ch
tnh cch nh gi nhn vt vn hc, h coi s dang d,
thiu hon chnh ca tnh cch nhn vt Nguyn Khi l
nhc im cn khc phc:
"Nguyn Khi cn suy ngh nhiu bng s kin, bng vn
m cha phi bng tnh cch, bng nhn vt (...). Con
ngi trong tc phm nhiu lc ang b s vic ln hoc
ang cn l mt cng c cho nh vn gii quyt mt vn
no " [59].
"Nguyn Khi ghi nhn c nhiu nt, nhiu chi tit th
v v con ngi v cuc sng, nhng khi cn lp rp nho
nn nhng cht liu dy cng tch lu li thnh mt hnh
tng ngh thut hon chnh th anh cn t ra lng tng"
[32].
V cch gii quyt vn theo kiu "ly l" vn b coi l
"khu yu nht" (Nguyn ng Mnh) trong tc phm
Nguyn Khi.
Tuy cng thng nht kin trong nhn xt v cch xy
17
dng nhn vt ca Nguyn Khi, nhng cc tc gi li c
nhng kin khc nhau khi l gii cc vn c lin quan
n nhn vt ca Nguyn Khi: vn thi ca nh vn
i vi nhn vt, vn nguyn nhn dn n nhng c
im ring ca nhn vt Nguyn Khi,...
V thi ca nh vn i vi nhn vt v nguyn nhn
dn n thi , Chu Nga cho rng: l thi tnh to,
lnh lng xut pht t mt thi i vi con ngi, v
Nguyn Khi "thiu mt s say m, mt tnh cm yu thng
gn b nhiu hn na i vi con ngi" [206]. Nguyn Vn
Hnh c cch l gii khc. Theo ng, thi ca nh vn i
vi nhn vt "khng phi l thi lnh lng i vi cuc
sng, m l ci "lnh lng ngh thut" nu c th ni nh th
theo kiu Tskhp, "vi mc ch khch quan ho s kin v
nhn vt m nh vn miu t gy mt tc ng ngh thut
mnh hn" [59].
Gii thch hin tng phn ln cc nhn vt ca Nguyn
Khi cha c miu t trn vn, trn y, cha i n kt
thc, cc tc gi cng a ra nhiu kin khc nhau.
Phan Hng Giang gii thch iu ny bng vn th loi:
"Khng th yu cu nhn vt ca Nguyn Khi phi mang
y c im ca nhn vt tiu thuyt, m phi xt chn
dung nhn vt Nguyn Khi trong mi lin h vi th loi
truyn - ghi chp". Bi v: "Ghi chp l th loi m trong
ngi bt Nguyn Khi c th tung honh vi tt c s trng
ca mnh: xu hng tip cn hin thc nh mt hin tng
sng, kh nng dng chn dung nhn vt mang tnh vn r
rng" [57].
18
Nguyn ng Mnh v Phan C cng thng nht tm
nguyn nhn vn "vn sng" ca nh vn:
Theo Nguyn ng Mnh th: "Vn sng ca anh - vn
sng trc tip - c l cha phong ph v su sc c th
to c mt b dy vng chc, mt kt cu hon chnh cho
tiu thuyt ca mnh, c th xy dng nhng nhn vt thc
s mc ln t lng su ca cuc sng v i ca chng ta"
[192].
Phan C gii thch: "S d c tnh trng ni trn l v
Nguyn Khi tuy vit v nng thn nhng li cha hiu bit
tht ton din v su sc i sng nng thn, cha thuc
nhiu kiu ngi, cha nm vng tm l ca nhng ngi
nng dn Vit Nam thun phc. Mt khc, i khi ngi bt
ch quan ca tc gi can thip mt cch l liu vo qu
trnh pht trin ca nhn vt m khng tn trng ng mc
n s chuyn bin "t thn" ca n (). Nh vn cha
vn sng thy trc c c cuc i ca nhn vt, vn
mnh v con ng i ca n" [37].
Nguyn Vn Hnh li cho rng nguyn nhn ca "cn
bnh" ni trn l "do ch nh vn cha "sng" bng nhn vt,
cha theo di, nui dng n trong mt qu trnh cn thit,
nn ta c cm gic nhn vt b non" [59].
T sau nm 1975, v nht l t sau i mi, trong s
chuyn bin chung ca vn chng hc thut, Nguyn Khi
cng c nhng bin chuyn quan trng trong t duy ngh
thut. Tc phm ca ng vn sc so trong li t vn , li
c thm bc pht trin mi trong ngh thut biu hin. Cng
lc, lnh vc l lun ph bnh cng c nhng i thay quan
19
trng trong t duy v cch thc tip cn vn hc. V th,
nhiu vn ca vn hc c nhn nhn li trong mt
trng nhn mi v c l gii mt cch hp l hn. Gi
y, cc nh nghin cu quan tm tm hiu v l gii nhng
c im sng tc ca Nguyn Khi t quan nim ngh thut
ca nh vn, t bn cht ca cc hin tng vn hc trong
mi quan h vi chnh n, nn tm n c gn hn vi
ngh thut ca nh vn.
a ci nhn vo su trong th gii ngh thut ca Nguyn
Khi, cc nh nghin cu pht hin ra rng: C mt yu t
quan trng chi phi nhiu c im sng tc ca Nguyn
Khi, l cm hng ngh thut ca ng.
i thoi vi Li Nguyn n v sng tc ca Nguyn
Khi, Trn nh S cho rng: 'Thnh cng trong vic sng
tc ca Nguyn Khi c l do hai c im chnh ca anh vi
t cch ngh s: Cm hng nghin cu v s phn tch tm l
[4]. T y, ng ch ra mi lin h gia cm hng nghin cu
vi mt s c im ca sng tc Nguyn Khi. Theo ng:
"s khng c kt thc" ca nhn vt v tc phm Nguyn
Khi l "minh chng ca cm hng nghin cu", l "triu
chng r rt ca mt t duy ang nghin cu, kho st, phn
tch i sng v con ngi ng thi vi n" [4].
Nguyn ng Mnh nhn li c "i ngi, i vn"
Nguyn Khi nhn mnh "... khuynh hng cm hng vn
c ca Nguyn Khi: thch quan st, nghin cu, khm ph
s i, ngi i" [201].
Nguyn Th Bnh cng pht hin ra rng: "Hng th
nghin cu thc ti" l c im ni bt ca ngi bt Nguyn
20
Khi. V n "cm hng nghin cu s chi phi mi quan h
gia nh vn vi hin thc" [13].
Khi t nhn vt ca Nguyn Khi trong s i snh vi
cc nhn vt ca th loi t s truyn thng, Trn nh S
cho rng: Nguyn Khi "c thc to ra mt hnh thc nhn
vt mi. l nhng nhn vt t tng ch khng phi loi
nhn vt tnh cch". Chng phn nhiu ch mang mt cch
nhn, cch hiu v cch nh gi i sng". "Nhn vt hu
nh khng c ct truyn ca ring n, li t tri qua cc s
kin pht trin lin tc v cao tro c th gy i ch, hi
hp. Cc s kin thng c din ra theo li lit k, b
sung, dn chng nn nhn vt thng c quan nim r
rng, gy sc cun ht v t tng. C th thy l du n
ca li vit "ghi chp", nhng nhn vt t tng l sn phm
ca cm hng nghin cu xem con ngi nh mt biu hin
t tng, mt i tng lm cng tc t tng" [241, 66 -
67]. Bch Thu cng chung nhn xt vi Trn nh S: "Nh
vn khng ch trng xy dng tnh cch, hnh tng khch
quan ca nhn vt m xy dng kin ca nhn vt v bn
thn n, v th gii ca n" [272]. Nguyn Th Bnh thng
nht vi quan im trn v ni r thm: "Nhn vt truyn l
nhn vt t tng (...). C l chnh nhu cu bc l t tng
buc n phi gii l l (...). Cho nn tr tu l phm cht hng
u ca cc nhn vt m nh vn tm c" [13].
i su vo loi "nhn vt yu thch" ca Nguyn Khi,
Nguyn Th Bnh a ra nhn xt: "Hnh nh Nguyn Khi
c bit say m loi nhn vt c kh nng thch ng vi thi
th [13]. Vi Vng Tr Nhn: S thch ng c xem nh
21
"nhn t ch o nh "ci trc tnh cch ca nhiu nhn vt
m ng (Nguyn Khi b cng miu t" [262].
T nhn xt ca nhiu nh nghin cu khi xem xt mi
quan h gia t tng tc gi vi t tng nhn vt trong
sng tc ca Nguyn Khi, Vng Tr Nhn vit: "Nhiu nh
nghin cu tng gp nhau nhn xt: Nguyn Khi l loi
nh vn m qua cc trang vit, yu t ch quan bc l ht sc
mnh m, trong cc vai truyn ng dng ln ngi ta thy
ng hin ln qu r. ng ln t nhn vt v hn nhin dng
h lm ci loa ca mnh" [262]. Nguyn ng Mnh ng
tnh vi nhn xt trn, nhng ng cng ch ra s chuyn bin
ngy cng r nt ca mi quan h ny trong sng tc ca
Nguyn Khi: "...Trong thi bao cp, nhng ngh gi l
"ngc dng" ca Nguyn Khi, thc ra cng kh thot hn
ra ngoi nguyn tc t duy chung ca cng ng, cho nn
nhng nhn vt mang t tng ca anh cha tht phong ph
lm. V ci phn t tng anh gi vo nhn vt xem ra nhiu
hn, nng hn ci phn t tng ca nhn vt lm giu cho
ci vn ngi ca anh.
Nhng t ngy i mi, tnh hnh c khc, nht l mi
nm li y th gii nhn vt ca anh phong ph, a dng
hn, nhiu kiu ngi, dng ngi trc kia khng c, khng
th c. V nhng nhn vt y bi p t tng cho anh nhiu
hn l anh cung cp t tng cho chng. Mt th gii nhn
vt cha ng nhiu khm ph bt ng hn" [200]. V tc gi
nhn mnh: "Xa kia (...) th gii nhn vt ca ng khng
n ni ngho nn nhng khng tht phong ph a dng nh
chnh s phong ph a dng ca cuc i bi "thc ti c
22
chn la theo quan nim ch quan hn hp cn nhiu nh
kin ca ngi vit". "T cui nhng nm 80 u nhng nm
90, th gii nhn vt ca Nguyn Khi mi thc s l bn
thn chng ch khng phi ch l nhng ci bng ca nh
vn" [201].
V s phong ph, a dng ca th gii nhn vt Nguyn
Khi giai on sng tc sau i mi, Vng Tr Nhn cng
ch ra "mt th gii khc l", "nhng mt ngi khc l", v
nhn mnh cuc i thoi ln gia ngi bt Nguyn Khi
hm nay vi nhng trang vit ca ng trong my chc nm
qua: "Trong vic miu t nhng nhn vt yu ui khng gp
thi ln c trong vic khc ho mt th gii ang ln, Nguyn
Khi lm mt cuc t pht hin tr li " [229, 58].
Nguyn Th Bnh pht hin thm: "C mt ngi k
chuyn ng vai tc gi l nh vn, nh bo, l "ch Khi",
"ng Khi".... cng vi rt nhiu chi tit tiu s nh biu hin
nhu cu nh vn mun ni v mnh, mun coi mnh l i
tng ca vn chng () Nhn vt ny gp phn to ra
ging iu t nhin, chn thnh m vn phng tng trn cc
trang vn Nguyn Khi [13]. Vng Tr Nhn cho rng:
"Trong nhng trng hp thnh cng nht ca mnh, Nguyn
Khi hin ra nh mt ngi k chuyn thng minh, la c
khp ni chia s vi mi ngi mi vui bun khi quan st
vic i" [229, 59].
Quan st sng tc ca Nguyn Khi t gc th loi vn
hc, cc nh nghin cu nhn thy: Nguyn Khi ngy
cng hnh thnh r nt mt khuynh hng tiu thuyt mi -
khuynh hng tiu thuyt trit lun. Cn c vo ni dung
23
biu hin ca n, Nguyn Vn Long gi l loi tiu thuyt
thi s - lun v cho rng: V mc ch lun m
Nguyn Khi khng ch trng khc ho tnh cch nhn vt,
nh vn "thng phn tch nhn vt ca mnh nh mt nh
khoa hc phn tch i tng nghin cu [186]. Nguyn
ng Mnh, on Trng Huy, Nguyn Th Bnh cng chung
kin coi tiu thuyt Nguyn Khi l tiu thuyt chnh lun -
trit lun, v cng coi chnh lun - trit lun l mt c im
quan trng ca phong cch Nguyn Khi. Theo on Trng
Huy: lm nn c sc ca nt phong cch ny trong vn xui
Nguyn Khi, ngoi ni dung chnh lun cn l loi nhn vt
chnh lun. l nhng con ngi "hay tranh ci, l s". "N
suy on, phn xt, bnh phm, bnh lun v trit l", "nhn
vt c mt tc phm v l l, quan h vi nhau cng v l l.
i thoi ngy cng tng cng phc v cho chnh lun"
[240, 270]. Vng Tr Nhn d dt hn, ng gi l nhng
"con ngi ni nng" v ch ra tnh cht i thoi nh mt
c im ca nhn vt Nguyn Khi: "Nay Nguyn Khi,
khng ring g tc gi m c nhn vt cng hay ni, ngi n
i din vi ngi kia, ng tnh, phn bc, xt nt, "d in"
nhau. L s tr thnh cu chuyn hng ngy, nht l l s v
nhng kha cnh x hi chnh tr ca i sng" [224].
Xem xt cch thc biu hin nhn vt ca Nguyn Khi,
nh trc y cc nh nghin cu vn nhn thy Nguyn
Khi thuyt minh nhiu hn biu hin, thch li k hn li t"
(Vng Tr Nhn) " anh kh nng nhn xt tinh tng hn
l kh nng th hin c tnh. Tnh cch nhn vt c tc gi
nu ra bng nhn xt, phn tch nhiu hn bng s miu t
hnh ng hoc bng c tnh ho ngn ng" [241, 281].
24
Nhn chung, cc nh nghin cu nh gi cao "nng lc
hiu lng ngi", nng lc phn tch tm l nhn vt ca
Nguyn Khi. Nguyn Th Bnh nhn xt: "Nim say m
nghin cu con ngi a ng tr thnh mt trong nhng
ngi k tc xut sc Nam Cao v phng din ny" [13].
Trn nh S cho rng: " vn xui ta c kh nhiu nh vn
miu t tm l gii, nhng phn tch tm l th t ai lm c
nh anh Khi. i trc anh v mt ny ch c th l Nam
Cao" [4].
im li tnh hnh nghin cu Nguyn Khi, c th thy
rng: Sng tc ca Nguyn Khi mc d c gii nghin
cu ph bnh bn bc, trao i v lm sng t trn nhiu
phng din, nhng vn m chng ti quan tm nghin
cu th mi ch c cp mt vi kha cnh nht nh v
cng cha c nhng tm ti c th. Kho st hai phng din
c bn ca sng tc Nguyn Khi l cm hng ngh thut v
th gii nhn vt, xt c hai trong s ph hp v h ng vi
nhau, chng ti mong lm r ln c nhng nt c sc
trong th gii ngh thut ring ca Nguyn Khi. Qua ,
hng ti mt ci nhn tng th v ng gp ca Nguyn
Khi trong tin trnh vn ng v pht trin ca vn hc Vit
Nam sau 1945.

25
Chng mt
CM HNG NGHIN CU - PHN TCH
Trong mt cun tiu thuyt xut sc vit cch y hai chc
nm, Nguyn Khi tng ni ti mt quan nim sng tc
m ng rt tm c v cng c nhiu ngi hoan nghnh,
trch dn. l nim ham mun sng vi ci hm nay: "Ti
thch ci hm nay, ci hm nay ngn ngang b bn bng ti
v nh sng, mu vi mu en, y ry nhng bin ng,
nhng bt ng mi tht l mnh t ph nhiu cho cc cy bt
th sc Khai v" [97, 89]. Nim khao kht c mt trong ngy
hm nay, sng vi con ngi hm nay chi phi ngi bt
Nguyn Khi ngay t nhng ngy u ca nghip vit v
theo ng sut c mt i cm bt. Nhng Nguyn Khi n
vi hin thc hm nay khng phi nhm minh ho cho cc
vn c sn, m l c c hi c giao tip, s chia, bn
bc, tho lun vi nhng ngi cng thi v tm ra cu tr li
cho nhng vn quan trng ang t ra trong cuc sng.
Cm hng nghin cu - phn tch l mt trong nhng nt cm
hng ch o chi phi nhiu c im sng tc ca Nguyn
Khi, v n cng em ti nhiu thnh cng cho cuc i
ngh thut ca ng mi chng ng sng tc. Nghin cu
v phn tch i sng l cng vic ca bt k mt ngi cm
bt no. Tuy nhin, Nguyn Khi, thc i vo mi min
ti - sng ca i sng, c nhng khong lng tng chng
yn tnh nhng li cha cht trong lng n y bo ging
tm kim, pht hin v trnh ra ci din mo tinh thn c thc
ca n tr thnh mt kht vng ngh thut mnh lit thu
26
ht s ch c bit ca nh vn. "Cm hng nghin cu v
"phng hng ti nhm thng vo i sng hin ti" [4]
l c s cho vic hnh thnh mt th gii ngh thut c o
trong sng tc ca Nguyn Khi, n lm nn sc cun ht v
chinh phc mnh m cho tc phm ca ng.
I. DIN BIN CA THI CUC, HNH TRNH TINH
THN CA NHN VT V CC MI QUAN TM CA
NGUYN KHI
S nghip vn chng ca Nguyn Khi c bt u t
ch ng ca mt phng vin nh bo qun i trong khng
chin chng Php. Con ng n vi ngh vn ca Nguyn
Khi khng my d dng. Cht nng khiu ban u ch
ng vit bo. Nhng bi bo tng ca trung i, ri i i
miu t nhng cnh "tai nghe mt thy" trong nhng ngy
u khng chin chng Php chnh l xut pht im vo
ngh vn ca Nguyn Khi. Nhng cnh, nhng ngi,
nhng vic mi m, l lng hp dn din ra xung quanh c
lc qua ci nhn ca mt ngi tr tui va tri qua thi th
u trong nhc nhn, cay cc, y o c v vt cht ln tinh
thn nng dn tm nhn thc, tm suy ngh v to
Nguyn Khi nim say m sng tc. Nhng bi bo "chn
tht v ngy th" trong bui s khai ca i vn Nguyn
Khi, may thay, tm c s ng cm, s khuyn khch
ca bn b ng nghip ng vng lng hn vi "rp tm
hc vit". Nguyn Khi kin tr t my m, t hc hi.
Hc trong cuc sng, hc trong sch v, hc nhng ngi
thnh danh v c nhng ngi khng thnh danh. ng vit
nh mt nhu cu t thn, nh mt kht khao nhn thc, kht
khao khng nh mnh trong cuc i. ng i tm mnh trong
27
ci mnh mng ca i sng, trong ci v cng, v tn ca
mt th "lao ng kh sai" - lao ng ch ngha - bng mt
thi say m v kin cng ng kinh ngc.
Ra ngoi, truyn ngn u tay c ng trn tp ch La
mi nm 1951 , tr thnh ci mc quan trng trn hnh
trnh gian kh n vi ngh vn ca Nguyn Khi. Vi cht t
thnh cng ban u ny, ci quyt tm i vo ngh vit ca
Nguyn Khi cng c cng c thm.
Truyn di Xy dng c vo gii ba ca Chi hi vn
ngh Lin khu Ba, ri sau l gii khuyn khch ca Hi
Vn ngh Vit Nam 1951 - 1952, nhng khng lm hi lng
tc gi. Nh vn t bit: "N l mt ti c lnh o
quan tm ch cha phi l mt ng vn chng c ng
o bn c i m" [124, 642]. Tuy th, Nguyn Khi vn
khng nn ch, ng tip tc dn bc trn con ng gian
trun d ci ch vn cn xa tt tp.
Ngi con gi quang vinh (1955), truyn di th hai c
vit bng nhng c gng mi, vi nhng quyt tm mi m
vn khng t kt qu nh mong mun. Nhn vt n anh
hng Mc Th Bi c dng ln mt cch s lc theo
nhng quan nim gin n, ch quan, my mc ca ngi
vit nn thiu chiu su, cha c tnh cch chn thc, sng
ng vi nhng lo toan, suy ngh, nhng bun vui c th
trong cuc sng v chin u hng ngy.
Tm nm rng lng tng trong tm ti, hc hi, trn tr, lo
u v hy vng. D gng sc, kin tr, quyt tm n sng cht
vi ngh m dng nh Nguyn Khi vn cha thc s nm
bt c ci "then my" ca ngh nghip. Nhng hin thc
28
si ng v ho hng ca cuc sng v con ngi khng
chin gp phn quan trng "thc tnh" tm hn Nguyn
Khi. N mang n cho ng mt tm nhn rng m, mt tm
nhn thc, tm suy ngh su xa v nhng bi hc thm tha
cho cuc i v cho ngh nghip. Ch ng vng vng ca
mt cn b chnh tr, ca mt ngi vit say m v tn th
ngh vn l im ta quan trng, to cho nhng thnh
cng ngy cng chc chn ca Nguyn Khi sau ny.
y thc s l giai on chun b quan trng v mi mt:
t vn sng, t duy, nhn thc n bn lnh, phng php,
phong cch ca ngi bt Nguyn Khi.
T sau nm 1954, x hi min Bc chuyn t cuc sng
chin tranh sang cuc sng ho bnh. t nc bc vo
cng cuc khi phc v ci to kinh t, bc u xy dng c
s vt cht ca ch ngha x hi. Sau nhng nm di gng
mnh nh gic, nay tr v vi cuc sng ho bnh ai ny u
cm thy no nc trong nhng hy vng mi m vo tng
lai. Tr v vi cuc sng ho bnh l tr v vi nhu cu nhiu
mt ca i sng con ngi. S thay i trong quan nim,
trong cch sng ca con ngi vi t cch c nhn dn
dn bc l v ngy cng tr nn r nt...
Cng i su vo i sng, Nguyn Khi cng nhn r s
bt cp gia nhng tng tng ch quan, d di ca ngi
vit vi thc t sinh ng, phong ph v y khut khc ca
hin thc. S gic ng v "nhng khong v cng... khng
gii hn, khng th bit ngay mt lc" ca cuc i v con
ngi buc nh vn phi nhn nhn li nhng "khun kh
cht hp cng nhc", "gi di" do chnh mnh tng tng ra.
29
Nhn thc mi v hin thc v con ngi l c s cho s
chuyn i quan trng trong cm hng ngh thut ca
Nguyn Khi: "Con ngi v i sng tinh thn ca con
ngi thng lm cho chnh n cng phi ngc nhin v s
phong ph, s phc tp v s vn ng ht sc k l ca n"
[122, 428].
Khng bng lng vi nhng g thuc v bn ngoi",
Nguyn Khi lun khao kht tm n vi "ci v p thc s
bn trong", tm n vi "s phong ph v tn trong tm hn
nhng con ngi". Con ngi - trong bn cht vn c ca n
- tr thnh i tng trung tm trong s soi ngm ca ngi
bt Nguyn Khi. Nh vn lun c thc tm kim nm
bt cho c ci con ngi ch thc bn trong con ngi.
Khm ph con ngi t nhiu chiu, nhiu pha, lt tr tm
kim, pht hin v nh danh nhng vng sng - ti trong i
sng tinh thn con ngi l iu c "sc hp dn c bit"
vi Nguyn Khi. ng khao kht i tm "ci kha cnh su
kn ca nhng ng" mong "hiu thm con ngi mt
pha khc", ci pha ln tn "b su v b xa" ca ci tm
linh, khng d pht hin v phn nh rch ri. Cc sng tc
ca Nguyn Khi thi im trc, sau nm 1960 nh: Xung
t, Ma lc, Hy i xa hn na, Ngi tr v,... u tp
trung vo ti nng thn min Bc trong cuc u tranh
gia hai con ng, hai cch sng, hai li lm n, hai phng
php t duy, hai quan nim hnh phc,... thc v con ngi
trong cuc u tranh gia hai con ng l c s quan trng
nh vn i su Khai thc, khm ph, nghin cu con ngi
thi k ny.
30
So vi mt s cy bt cng thi, Nguyn Khi c mt
cch tip cn hin thc hi khc. ng khng ch nhn nhn,
nh gi con ngi nhng s kin b ngoi, nh chuyn
nhng l n xin vo xin ra hp tc x, hay cnh i mi trn
ng rung nh my mc, cnh "chim ma c ven ",...
i tng khm ph ch yu ca ng l con ngi trong din
mo tinh thn v t tng ca h trc cc vn nng bng
ca cuc sng hin thc.
Tiu thuyt Xung t, ng nh tn gi ca n, tp
trung Khai thc nhng xung t nhiu mt ca i sng x
hi ng thi: xung t giai cp ch - ta, xung t trong
ni b nhn dn v c nhng xung t ging x trong tm
hn mi ngi... mt vng nng thn cng gio ton tng
tnh Nam nh, khi ng tin hnh sa sai ci cch rung t
v bt u cuc vn ng hp tc ho nng nghip.
Di ngi bt ca Nguyn Khi, con ngi hin ln vi
tt c nhng g vn c: cao thng - thp hn, tt - xu, hay -
d,... Nhn vt ca ng mang dng dp con ngi i thng
vi "cht tiu thuyt" kh r nt. Ngi c khng thy ng
l tng ho cc nhn vt tch cc, cng khng thy ng h
thp hay bi nh cc nhn vt tiu cc. Vi cch nhn v cch
k chuyn ca mt ngi tn trng nhng khng n l hin
thc khch quan, trit trong mi nim yu ght, quyt lit
m vn tnh to trong u tranh, tc gi Xung t i su
khm ph nhng din bin phc tp trong i sng tinh thn
ca con ngi khi cch mng chuyn sang mt giai on
mi.
Ngi dn x H vn xa nay "rt th vi nhng s
31
kin chnh tr, quen sng theo bn nng, theo thi quen, theo
ci nn np c nh sn t ngy Khai hoang lp p, t
mi i nay ri" [74, 133] s c phn ng ra sao trc
nhng s kin trng i ca lch s dn tc? H c cn cam
chu nhn nhc, th ng trong cuc sng nh trc y:
"Ngay n nhng quyt nh h trng nht ca i ngi nh
nn sng nh th no, nn i theo con ng no h cng
tu thuc vo ci u i m hm ch lc hoc gt (...). Bt
c vic g ngi H cng ch c quyn bit mt na, dn dn
h ch mun bit c mt na" [74, 115], hay c nhng
chuyn i no tn trong y su ca tm thc buc h phi
bc l mt thi , mt s la chn?...
Nhn su vo hin thc, Nguyn Khi pht hin ra
nhng du hiu quan trng trong s chuyn i t tng ca
ngi dn x H. "Ln u tin h phi suy ngh nghim
chnh v cuc sng ca mnh: nn sng nh th no? nn i
theo con ng no v con ng y s dn ti u. H ang
ln tin nhng cu hi quan trng nht: Cha l ci g, C
o l ci g, xa nay h sng nh th no?"... [74, 136].
nhng con ngi trm lng, t khi c chnh kin y, gi
y ny sinh s so b hn thit mt cch y thit thc:
"i lm th mt l, i l th mt im" khin h khng th
khng phn vn trong s la chn gia hai gi tr: o hay
i? Ri nhng cch thc i ph tinh vi ca con ngi c
nhn khi quyn li thit thn ca h b ng chm, s sa ng
ca ngi cn b trc nhng mu mo him c ca k th
giu mt; nhng din bin phc tp ca tnh hnh thc t, s
lng tng khi x l cc mu thun, xung t ca cc cn b
32
ch cht,... Tt c nhng ri rm ca hin thc, qua ngi bt
phn tch ti tnh ca Nguyn Khi, u ln lt hin hnh r
nt trong tc phm. c bit, nh vn dng c mt s
chn dung nhn, vt sng ng, hon ton xa l vi nhng
khun mu cng thc v cng nhc. V qua cc vn t ra
cc nhn vt ny, ng sm bo hiu v nhng kh khn tr
ngi trn con ng i ti ca cch mng.
Thu t mt cn b ct cn khng chin c v sao li b
ng b ng ch quay v thu vn cho cuc sng gia nh?
Qu trnh thoi ho, bin cht ca Thu din ra nh th
no...? Nguyn Khi dn dt ngi c tng bc tm hiu
v chng kin s sa ng ca Thu vi bao lo u v d cm
xt xa cho nhn vt, bi Thu khng phi l ngi xu.
Nhng bc chn chi vi v ht hng ca Thu khng phi
l bc chn ca k v cm. Anh thc rt r v n, nhng
t bn thn li khng u tranh thng c chnh mnh.
Anh cn mt bn tay ng ch du dt v nng nhng s
hiu lm ng tic c dn y anh ra xa hn nhng ngi
ng i thn yu. Trong nhng ngy sa ng, b mt lng tin
ca qun chng ca nhn dn, Thu dn vt trong tm trng
c n m khng tm c li thot cho mnh. Cng giy
gia, Thu cng chm su vo ti li. B nhng dc vng c
nhn tm thng en ti li ko, Thu ngy mt ri xa ci l
tng thing ling cao p m anh tng sng cht u
tranh bo v n. Anh mt phng hng v cui cng cam
chu b tay u hng hon cnh.
Qu trnh sa st tinh thn ri thoi ho bin cht ca Thu
t ra mt bi hc xng mu i vi cc cn b qun chng:
33
Lun lun, ngi cn b phi nng mnh ln theo kp
nhng bc chuyn ca cch mng, phi cao cnh gic
khng ch vi k th m vi ngay c nhng thi tt ca chnh
mnh nu anh khng mun tr thnh vt cn trn con ng
i ti ca cch mng.
Mn l mt ng vin trung thnh vi l tng ca ng,
kin cng dng cm trong cuc u tranh mt mt mt cn
vi k th, vi bn phn ng i lt tn gio, ht lng v
nhn dn, v hp tc x,... Trong tm hn Mn lun lun din
ra nhng cuc u tranh ging x tm ti mt s la chn
ng n v con ng i ca tn gio trong thi im hin
ti. Mn l ngi t ra mt vn thng cng khng n
trnh: "C l thi bui ny tn gio khng th ng ring
mt mnh na chng?". V cng chnh anh a ra mt cch
tr li: Trong thi i ngy nay, tn gio v ch ngha x hi
khng th dung ho nu tn gio thc s l mt lc lng
phn ng i ngc li quyn li dn tc !
Mt cuc u tranh khc khng km phn quyt lit lun
dy v tinh thn Mn, khin anh "khng lc no thy trong
lng c th thi, vui v, m nm khng phi trn trc lo
ngh..." l cuc u tranh ginh li ng i t tay k th.
Nhng trong cuc u tranh ny, Mn cha ginh c thng
li. "Con si d" i vi k th cn thiu mt thi mm
do, khn kho, t nh, lng, cm thng v c s tinh
nhy vi nhng kh khn, vp vp, vng mc ca qun
chng v ng i. V th, d hiu rt thm tha rng:
"Thng ch c m ti mt nht dao vo gia ngc cng
khng au n bng cp i ca ti mt ngi bn" nhng
34
anh vn khng cu c ng i khi h ang ng chnh
vnh trn b vc ca s tha ho (nh trng hp Thu). S
au n dn vt v v tnh phm sai lm ca Tam, s phn
vn, lng tng, bi ri trc kh khn ca Nhn,... cha c
Mn lu tm tm hiu cho thu o, nn tng ngi mt ln
lt ri b i ng, li mt mnh Mn trong c n vi
hng ni cng vic m khng c ngi cng san s.
Tm nhn xa (1963) c coi l tc phm xut sc ca vn
hc m u nhng nm 60 v mt thi gian di c a
vo ging dy nh trng ph thng. Thnh cng ca tc
phm khng ch ch n t ra v gii quyt tt nhng
vn c ngha thi s lc by gi: vn v mi quan h
gia c nhn vi tp th, gia tp th nh vi tp th ln,...
trong nn kinh t x hi ch ngha, m cn bi nhng vn
quan trng y c th hin kh nhun nhuyn qua hnh
tng mt nhn vt c c tnh kh c o, a dng v hp
dn - nhn vt Tuy Kin.
Trong tc phm, Nguyn Khi khc ha tht m nt v
sng ng nhn vt Tuy Kin. t nhn vt ca mnh "trn
chic bn xoay" c th quan st, nhn ngm, nh gi t
nhiu chiu, nhiu pha, nhiu bnh din v cng mt con ngi
trong s phc tp a dng m thng nht ca n, Nguyn Khi
gp vo bo tng cc nhn vt vn hc sau nm 1945 mt
hnh tng ngi nng dn va c th va khi qut, "quen
thuc v thn thit" n mc ngi ta c cm gic tng gp
ng nng dn Tuy Kin u nhiu lng qu Vit Nam. Bi:
" l ng nng dn Vit Nam chnh hiu, tham lam, tr tr,
hng hch khi c dp, thch khoe cng v hay di vt. Nhng
35
ng vn l ng nng dn ca hm nay, v ng cn bit sng cho
tp th, cho mc ch ln" [145, 41].
Vi ci nhn sc so ca mt ngi bt tnh to, Nguyn
Khi nm bt c cc chi tit, cc s vic giu ngha -
nht l cc chi tit tm l, phanh phui nhng mu thun,
nhng xung t trong t tng nhn vt khc ha thnh
cng nhn vt Tuy Kiu hnh nh tiu biu ca ngi nng
dn Vit Nam trn bc ng i ln sn xut ln x hi ch
ngha. Tuy Kin khng hon ton l nhn vt tiu cc, nhng
cng khng phi l nhn vt tch cc - l "con ngi mi" -
nh Bin. ng ta c s an ci ln ln, u tranh ging co
vi nhau gia hai mt: tt v xu, tch cc v tiu cc, tin b
v lc hu,... Tuy Kin l mt cn b nng thn tn tu vi
cng vic, gn b vi tp th v bit quan tm lo lng n i
sng x vin. ng ta "ch c mt nh vo hai ba cm, cn
sut ngy xn qun, p xe ht ch ny n ch khc lo ch
o vic ny, xem xt vic kia, nhc nh lo toan mi cng
vic ca tp th nh vic ca nh mnh". Tuy nhin trong khi
tnh ton cho li ch tp th, Tuy Kin khng qun "gh gm"
vo cht li ch ca mnh. Ci c ngi kh gi ca gia
nh Tuy Kin mt phn khng nh c to nn t chnh s
"gh gm" ny. L mt ph ch nhim hp tc x, li tng
thm tha ci hnh phc ca ngi nng dn qua ci cch
rung t nn Tuy Kin c thc lm ch tp th. Tuy vy,
c s ca thc lm ch tp th Tuy Kin ch yu vn l
nhng suy ngh ca con ngi c nhn cn mang nng u c
gia trng: "D tao c n mc rch ri nh thng n my th
ra ng tao vn l ng ph ch nhim, v nh tao vn l b
chng my". Tuy Kin giu lng tin vo ch , vo s lnh
36
o ca ng, nhng ng ta li thiu s hiu bit y v
ng, v dn, v s gn b gia dn vi ng. S tha thit
ng gp cho tp th, cho cng vic chung ca Tuy Kin va
l nhu cu t thn ca ng ta v n em li "mu sc, v"
cho cuc sng ca Tuy Kin, nhng cng va xen k c
nhng ng c ca ch ngha c nhn na. Con ngi lun
lun t ph v nhng "ng gp to ln" ca mnh cho tp th
hn di, bc dc v lo lng khi ngh rng: "Chng n cng
khng cn mnh na th sao, bao nhiu ng gp ca mnh
vy l b gi sch ?". Ci khn ngoan lm "mo", lm
"ngn" ca Tuy Kin khng ch bc l trong tnh ton lm n,
m cn l bn "ng minh" gip Tuy Kin ln trnh u
tranh, nhp nhng khi phn nh khuyt im v u im,
thm ch "ngoan c" tm cch phn cng, gi ging e do
buc ti cho Bin... Tuy nhin, Tuy Kin khng phi l k
bo th mt chiu, ng ta bit nhn thc, bit hi ci v
nhng sai lm ca mnh nhng li khng d dng t b
chng. Chnh s phc tp, sinh ng v chn thc trong suy
ngh, trong hnh ng, li ni v vic lm,... ca Tuy Kin
lm nn ci v ring c o v hp dn ca nhn vt ny.
Cm hng nghin cu - phn tch v s nhy bn trc
nhng din bin t tng ca con ngi hin thc gip
Nguyn Khi sm pht hin s phn ho t tng ang din
ra trong ni b nhn dn v nhiu vn nh quan nim
sng, l tng sng, cch sng v li sng,... pht hin nhng
hin tng tiu cc v nhng bin dng tinh vi khng d
nhn thy ca li sng c trong cuc sng mi. t nhn vt
trc mt cu hi hoc mt tnh hung c th buc mi
ngi phi t bc l mt cch ngh, mt quan nim, mt li
37
sng... l cch thc Nguyn Khi to ra nhng cuc i thoi
ngm trong tc phm. Cch lm ny c Nguyn Khi s
dng nh mt php i chiu so snh, va lm bt ln ci
li tnh cch ca nhn vt, va em n cho mi ngi c
s la chn ph hp trc tng cch ngh cch sng.
Trong truyn ngn Anh i ph v ngi th mc, Nguyn
Khi k li qu trnh hnh thnh ci my gieo lc, nhng ng
khng ch nhiu n bn thn cng vic m ch yu mun
khm ph nhng suy t ca con ngi trong cng vic. T
nhng suy ngh ring t y, nh vn tm ti c bn cht
ca con ngi v cuc sng.
Vui, Ho
(nhng ngi th mc)
Khi (anh i ph)
"Khi vui si ngi theo
tay bo... anh ngh g?
Khi Ho ko tay ca
v... anh ta cng ngh
g? Chc chn h ch
ngh mt cch vui v
rng mi vic u ang
c tin hnh tt, rng
bui sng hm nay h
s lm xong phn vic
nh trc rt nh
nhng v chiu nay c
ngy mai c th bt tay
vo nhng cng vic
khc" [77, II].
" ngh ca Khi th phc tp hn. Anh
ht tng iu thuc mt, th khi ra trc
mt, trong m khi m trng hnh nh
chic my gieo ang chy bng bng trn
cnh ng di con mt knh phc ca
hng trm con ngi n xem xt hc tp.
Anh ngh n mt bui hp no ...
chnh anh... s ng ln c mt bn bo
co ni ting... Anh s phn tch mt cch
sng sut rng..., anh s kt lun rt
khim tn rng... Bt u t bui hp y
mi ngi s nhn anh bng con mt
khc..., h s phi bn tn vi nhau (...).
Khi t nh vi ring mnh: "khi ti
c mi ngi tn nhim lp tc ti s
sa cha..." [77, II].
38

S khc bit trong suy t ca anh i ph v nhng ngi
th mc y th hin s phn ho t tng ca con ngi
c nhn trc cc vn x hi. S phn ho y cng bc l
r hn quan im, cch nhn nhn ca mi ngi v nhng
vn thit yu nh: ao c, kht vng, cng vic, danh li,
quyn lc,... ca con ngi. y l cuc tranh lun ca
nhng con ngi i din cho nhng cch ngh rt khc nhau:
Khi Vui Ho
- Mnh thch sng
hn nhin, v t, tin
cy c xung
quanh..., sng l loi
nh th theo ui
mt mc ch g.
Nu khng v mt
mc ch no c th
sng lm sao ni?

- Tin, c c
nhiu tin, tin kim
c bng m hi ca
mnh u phi l xu.
- Nu c tin th t
s phi tiu nhng
mn g khc by gi
nh?

- Cng cn phi lm
nh ch. Mt ci
nh mi ngi g
xoan chng hn...
39
- Nhng mnh li
khng th sng vi
gia nh, cht hp g
b n ngt th.

- Mnh cng tin l
cu c th khng
hm tin. Nhng cu
c thch a v
khng? Chng hn
mt dp no trn
s bt cu ln
trong i ph?

- Nhng ti ln
trung i ph lm
g ch?

- Vy lc no cu
thy mnh sung
sng nht? Trong
mt ngy cu ngh
ti ci g nhiu nht?

- Hin nay th ti
lun lun ngh ti
ci my gieo ht.


con ngi ham a
v quyn lc.
Con ngi l tng
ch ngh ti tp th.
Con ngi thc t.
Khi ci my gieo lc c lm xong v em vo chy
th, c nhng thnh cng ban u th nim vui v suy ngh
ca mi ngi cng khc nhau.

40
Khi Vui Ho
"Phen ny
ngi ta s phi
nh gi li
anh... lm
nn cng
vic"
"vn bn khon v
lc xung nhiu qu.
Ngh lin min n
vic bt li nhng l
trn thn trc... o
li ci khc chng,...
cn cch no khc
na...? Ln ng
sau, ci my gieo lc
ca ma sau..."
"Cht ngh rng: Anh a
mt ci my gieo lc nh
hn... ch cn mt anh
iu khin tt c, cn
ngi v s qui phn, lp
lung... Hai v chng c
chm nom mt hc ta lc
cng khng vt v bao
nhiu..., mi hc ta l bao
nhiu ca..."
S phn con ngi lun l nim khc khoi quan tm ca
ngi bt Nguyn Khi. Tp truyn ngn Ma lc c nhiu trang
vit va tha thit n tnh, va tru nng suy t v s phn ca
nhng con ngi b nh va thot khi bi kch chung ca dn
tc nhng vn ang qun qui vi nhng bi kch ring ca c
nhn. H ang ngp ngng trn con ng i ti vi rt nhiu
lo u, bn khon, trn tr, vi rt nhiu rt r, e ngi. S phn
ca h ri s ra sao trong cuc i mi? H c sc mnh v
nim tin vt ln nhng th thch khc nghit ca s phn,
bc qua ranh gii ca ci cht ( y l ci cht v mt tinh
thn) m ginh ly s sng, dnh ly hnh phc hay khng?
Nhng cu hi day dt khn ngui v s phn nhng con ngi
bt hnh m nh trn tng trang vit ca Nguyn Khi, v cu
tr li dn c gii p qua s bin i trong cuc i cc
nhn vt: o, Thoa, Tm, Du,... Nh vn php phng di theo
tng bc i ca h trong cuc i mi, c nm bt cho c
nhng bin din tinh vi, thm ch cn cha tht r hnh r nt
trong i sng tinh thn, t tng ca h, gng tm hiu v l
41
gii v nhng kh nng v nhng quy lut vn ng ca th gii
tinh thn con ngi.
o c mt s phn ri ro, tng chu nhiu mt mt thua
thit trong cuc i c. Tng lai m mt khng hnh phc,
khng nim vui, v qu kh nng n u m to nn o mt
li sng bt cn i vi mt tnh cch "to bo, liu lnh,
ghen t vi mi ngi v hn gin cho bn thn mnh".
Tuy nhin, nhng thng ngy c cc trong c n v bn
hn khng th lm li tt nim ham sng mnh m ni o.
ci con ngi m cuc i vi dp n tn cng bt hnh
vn kin cng mt nim kht sng, din ra mt qu trnh
tm l tht phc tp, y mu thun: lc hn gin vi cuc
i, khi ti h v thn phn, nhng c lc cng con ngi y
li ngng cao u kiu hnh v "ci phn tt p" ca chnh
mnh. Lp v ca tm l bung tri ph mc s kip, ca
mc cm t ty v thi ngoa ngot, sng sng, anh l
hu qu ca qung i chm ni long ong, dn b nhng mi
quan h mi lm rn nt v ngy cng l nhng c vng
su sa v mt s ho nhp; s kim tm, s dung ho trong
lao ng v trong tranh u (nht l tranh u vi chnh bn
thn mnh). Trong nim kht khao v hn v mt "cnh gia
nh" m m, o n nhn l th t tnh ca ngi n ng
go ba cng cnh ng vi mt tm trng va ng ngng,
va sung sng. Bc th nh mt tia nng xun m p lm
tan i nhng gi lnh ca rt mt ma ng. C n v vi
n, cuc i o r sang mt hng mi - sng ti v
ngp trn hnh phc. T mt ph n au kh, c n v bt
hnh vi ci
42
nhn cay nghit v on trch cuc i, o vt qua
nhng "ranh gii" hn hp ca c nhn vn ln chim
lnh cuc sng bng chnh ni lc tinh thn mnh m v nim
tin vo cuc i, vo chnh bn thn mnh.
"Con ngi ch cn tin rng mnh s c nhng g mnh
xng ng th bng s lao ng kin tr h s vt qua mi
th thch. Vi h, bt hnh, kh au, c n,... tt thy s tan
bin i v mt ngy mai ti sng, hnh phc s n" [248,
253]. chnh l tng m tc gi Ma lc mun khng
nh qua s nghin cu, phn tch nhng chuyn bin tinh
thn v s phn ca nhn vt o.
S bin i trong tm hn ca em Tm (a con nui)
cng c Nguyn Khi phn tch tng tn v l gii kh
thu o.
a tr sm lm cnh m ci, b ngi i li dng, phi
chu s o y t thu u th mang trong mnh nhiu mc
cm xt xa v thn phn. Bi hc cuc i m n t rt ra
qua chim nghim bn thn l: khng th tin vo con ngi,
v con ngi lun tm cch li dng v hm hi ln nhau. Bi
vy, n ch c mt kht khao duy nht l c khn ngoan,
c sc lc c th i chi trong trng i m tn ti.
V vi v chng C v anh ch em cng nhn nng trng,
c sng trong tnh cm qu mn, yu thng chn thnh,
trong s i x bnh ng, tn trng ca mi ngi xung
quanh, Tm thc s cm ng. Nhng iu tai nghe, mt thy
v tnh bn b, tnh ng ch, tnh gia nh,... khin cho
nhng nh kin kht khe ca Tm c dn d tng ngy mt
bc l nhng bt cp v i hi c iu chnh.
43
S sng li ca nhng cm xc hn nhin trong sng ca
"a con nui" trong lng cuc sng mi l nhng du hiu
tch cc ha hn mt s gn b tha thit ca n vi cuc i
v con ngi.
Mi s phn - tch cch c mt con ng vn ng ring
tm n vi nh sng, vi hnh phc ca cuc i mi.
Qu trnh chuyn bin ca tm l v s phn cc nhn vt
din ra y phc tp v quanh co nh chnh s quanh co,
phc tp ca cuc i. Miu t mt cch ti tnh qu trnh
chuyn bin trong tm hn cc nhn vt, Nguyn Khi va
bc l s trng phn tch tm l nhn vt sc so, va th
hin s nhy bn v nng lc khm ph cc vn x hi.
Khm ph s vn ng ca i sng qua s vn ng ca th
gii ni tm con ngi, t hin thc tm trng con ngi n
vi hin thc i sng nm bt tn cng bn cht ca i
sng. Cch lm qu em li nhng th v, hp dn v
sc sng lu bn cho cc sng tc ca Nguyn Khi.
Vo u nhng nm 70, khi phong tro hp tc ho nng
nghip i vo n nh, chun b i ln sn xut ln, th vai
tr ca ngi qun l iu hnh tr thnh mi quan tm
chung trong i sng x hi v i sng vn hc.
Ch tch huyn (1972) t ra nhiu vn trc din v
ngi cn b lnh o cc cp x - huyn - tnh. Trong ,
Nguyn Khi dng chn dung hng lot nhn vt cn b v
t ra rt nhiu vn quan trng khng ch c ngha thi
s lc by gi, m ngha v tm quan trng ca n cho n
nay vn cn c tc dng i vi con ngi v cuc sng.
l vn v cch ngh, cch sng ca con ngi trong quan
44
h sn xut mi; vn v s trau di tu dng phm cht
o c nng lc ca nhng cn b qun l nng thn; vn
u tranh bn thn, u tranh ni b; vn xy dng mi
quan h gn b cht ch gia ng vi chnh quyn, gia cp
trn vi cp di, gia c nhn vi tp th.
Hng ngi bt vo th gii nhn vt cc cp qun l
sn xut nng nghip, Nguyn Khi ch yu quan tm tm
hiu nhng suy t thm kn, vn l ci ngun ca ng x v
hnh ng ca con ngi. Xy dng cc chn dung nhn vt
vi nhng nt a dng v phc tp trong tnh cch vn l mt
mnh ca ngi bt Nguyn Khi. Vi Ch tch huyn, nh
vn li gp thm nhng chn dung nhn vt ngi cn b tht
sinh ng v chn thc.
An l mt cn b x nng n nhit tnh, l ngi c kh
nng t chc tt v c tnh quyt on cao trong cng vic.
Khng th khng tha nhn rng: An "nng lc lm vic
bao gi cng em li hiu qu r rt". Nhng mt khc cng
khng phi l kh nhn thy nhng nhc im trong cch
lm vic v sinh hot ca An: ch quan, c on, coi thng
kin ca ng ch, xem nh s "gn gi ci trong sng v
tinh thn" ca ngi cn b dn ti nhng mu thun kh
trnh trong ni b lnh o. Vn t ra vi ch tch x An
l phi chm lo trau di o c cch mng, phi gi vng
on kt ni b, gi vng nguyn tc lm vic tp th. Bi v
thc t cuc sng y phc tp, nhiu khi rc ri, khng th
ch trng ch vo mt ngi (d c nng lc n u) m bao
qut v gii quyt ht c.
Hip l mt ch tch huyn gng mu c mi ngi
45
yu mn v n trng bi tc phong sinh hot gin d gn gi
vi qun chng, bi thi chn thnh trong quan h vi
ng ch, v bi mt tinh thn lm vic ht sc nhit thnh.
Ngi cn b gi trng trch cao nht huyn y rt ght li
lm vic phin toi v kiu cch, anh a s thng thn v ci
m trong mi mi quan h. y vy m, dng nh, gia anh
vi qun chng v nhng ngi cn b cp di vn cn c
nhng khong cch khng nh, v c lc c ni dng nh
anh vn cn l ngi ng ngoi nhng vui bun ca h. V
l g? Ti sao?... Nhng cu hi, nhng bn khon trn tr,
day dt khng ngui dn vt tm l Hip. Anh t tm hiu, t
phn on, suy xt mi b m dng nh vn bi ri cha
tm ra nguyn c.
Qua nhn vt Hip, Nguyn Khi t vn v ngi cn
b trong vic p ng nhng yu cu mi ca hon cnh.
c th nm bt c tm t tnh cm, nguyn vng su kn
ca qun chng, c tm nhn bao qut su rng, v c
phn ng nhanh nhy trc nhng chuyn bin khng ngng
ca i sng... ngoi vic gn gi v trau di nhng phm
cht o c cch mng, ngi cn b lnh o cn phi
nng ng, xng xo, phi i nhiu tm hiu cn k tnh hnh
thc t v khng bao gi c ch quan ch nhn nhn nh
gi con ngi v cuc sng nhng biu hin b ngoi.
Thi k 1965 - 1975, cuc khng chin chng M vo hi
quyt lit vn xui Nguyn Khi cng tp trung vo ti
chin u vi cm hng anh hng, cm hng s thi. Hng
lot tc phm ca ng ra i mang cm hng anh hng, nng
nhit ngi ca con ngi trn mt trn chin u. Nhng cng
46
tht k l, cng vi nhng trang vn si sc cm hng chin
trn y, ngi c cn c nghe ra ting ni Nguyn Khi
mt mng sng tc khc, y cun ht v thuyt phc vi
cm hng nghin cu. l nhng tp vn c vit vo ci
"ma h k l" nm 1974. Khi c mt nh chnh tr ng
quyn t vit lot bi "chng cch sng tiu cc, gp phn
xy dng mt cch sng tht cng sn", Nguyn Khi
nhit tnh sng tc trong "mt tm trng ho hng v xc
ng" v thy "n cn thit; n tho lng". Nhng cm nhn
v mt s "bt cp gia i sng v vn chng" khin
Nguyn Khi c thc i su khai thc nhng biu hin phc
tp ca i sng tm l con ngi thay cho nhng biu hin
tm l n gin trc y. Tp vn Nguyn Khi ngay lp tc
to nn mt "hiu ng tm l" x hi a chiu. Nhng tic
rng, trong thi im lch s c bit y, ting ni ca nh
vn cn phi chu nhng quy nh rng buc kht khe ca i
sng nn mch sng tc ny buc phi ngng li.
Tp vn Nguyn Khi buc mi ngi phi nghim
khc nhn li din mo tinh thn ca mnh c hai mt tt -
xu, hay d... Ly nhng nhn vt, nhng quan nim, nhng
cch sng ch yu ca gii tr thc soi vo chun mc
chung ca x hi, Nguyn Khi vch mt ch tn nhng
biu hin xu xa, tiu cc trong i sng tinh thn, t tng
ca con ngi ng thi. ng i su l gii ng c, mc
ch ca thi di tr; ng truy tm hu qu c hi ca li
sng thoi lui, u hng hn nht; ng ch ch danh nhng
biu hin ca ch ngha c nhn v k v nhng bin tng
khng d nhn thy ca n nu mi ngi khng chm ch
nhn li mnh trong s i mt gia hai b thin c sng -
47
ti...; ng cnh bo con ngi trc him ho ci c v ci
xu ang c nguy c ln dn ci thin v ci tt, ang c
chiu hng gia tng v ly nhim tr thnh nhng cn bnh
x hi trm trng. Nhng on vn phn tch sc so v giu
tnh chin u nh th ny c th gp khng t trong tp vn
Nguyn Khi:
"Trong nhng thi xu ca con ngi, th thi xu d ly
truyn nht, nhng li nguy him nht l thi ch k. N d
ly truyn v khng ai xem tnh ch k nh l mt ti c,
chng nhng khng b kt n, m cn nh c th n chung
ng c. Nhng n li ht sc nguy him bi v n ph v
tn nn mng ci tng th ca cc mi quan h l x hi. N
lm thui tt ci sc mnh c kh nng ci to l d lun. N
y ti mi ti li m vn nh v can, vn gi c s trong
sch ca ring mnh. php lut ch trng tr k phm ti
ri. Cn d lun mnh m ca x hi mi ngn nga c
nhng ti li mi nhen nhm. D lun phi l ting ni chnh
thng ca nn o l x hi ch ngha, phn r c ranh
gii vic tt v vic xu, ngi tt v ngi xu. Nhng ch
c th to c ci d lun tt p khi tiu dit c
thi ch k, khi mi ngi khng ch c trch nhim vi ring
mnh m cn c trch nhim vi ngi khc, vi x hi"
[124, 20].
Tp vn Nguyn Khi t vn trn c s nhng cp
nhn vt - vn i lp nhau, hoc trong s phn thn lng
ha gia hai mt i lp trong mt con ngi trc khi i n
quyt nh cui cng l phi "chn mt pha ng, chn mt
loi ngi, chn mt quan nim". C th tm thy nhiu cp
48
phm tr i lp trong Tp vn Nguyn Khi nh:

Li bing, bo
th, tr tr s
thay i
Nng ng, tch cc
sn sng thay i cho
ph hp
(Ni v mt
ngi bn tr)
Sng tu tin,
bung th
Sng cho cn thn,
cho c khun php
(Hy ch ti
tr con)
sng yn phn,
nht nho, tho
hip, ho tan
vo tt c,
"khng i hi
ngi, cng
khng yu cu
g v mnh"
li sng v
trch nhim.
Sng nhit thnh,
m say, "sng cho c
thc, sng cho
nghim chnh, lun
lun i hi mnh v
nhng ngi xung
quanh, khng bao gi
chu ho ln...", dm
i u vi ci c.
c trch nhim vi
bn thn v x hi.
Li sng
khong gia,
Ngh v anh
LM, Chng ti
chm sc
nhng ti
nng, Trch
nhim vi
ngi khc,
trch nhim vt
x hi)
Sng theo ch
ngha c nhn
ch k. Sn sng
phn ng khi
quyn li c
nhn b ng
chm, c ci
nhn ch quan,
k.

Sng theo thin
lng: bit tn trng
v ng h ci tt.
Nhn con ngi v s
vt bng ci nhn
khch quan.
(Mt ngi ng
h lc lng
tr)

Sng di tr vi
nhng tnh ton
Sng nh mnh ngh
v ni. Gn b vi
(Tnh di tr)
49
c nhn lt lo
mu "s quan
tm ring i
vi mnh". Gn
vi cuc i,
vi ch ngha x
hi bng "nc
bt ca s di
tr".
ch ngha x hi bng
mu, bng m hi v
bng tm lng trung
thc.

Bit suy ngh
ng, bit c
m, kht vng
nhng khng
hnh ng ch
im lng ch i,
"thoi lui u
hng v hn
nht".
Dm sng, dm hnh
ng ht mnh v mt
nim tin, mt l phi,
mt c vng kht
khao chnh ng. Dm
chu trch nhim v
mnh.
(i mt,
Ngi m
mng
"Khng chu hy
sinh ci phn ca
mnh v ngi
khc", khng
chu "xn bt ci
ti i mt cht",
khng "t thay
i mt cht"
nhng li mun
c tt c t
mnh ph b
hnh phc ca
chnh mnh.
Bit quan tm n
ngi khc, bit hy
sinh v bit nhn
nhng ng lc,
ng ch to ra
mi quan h bnh
ng, hi ho c s
ca hnh phc bn
vng.
(Mi trng
hp d)
50

Bi hc t tng rt ra t Tp vn Nguyn Khi khng
phi qua nhng li thuyt l kh khan tru tng m n n
vi ngi c ch yu qua nhng cu chuyn rt bnh thng
ta gp u lc ny lc khc, hoc c khi chnh bn thn
ta tng nm tri, tng suy ngh, tng hnh ng, tng c
lc "va l th phm va l nn nhn"... nn c sc lay ng
v thc tnh su xa. Tp vn Nguyn Khi gp phn to
mt lung d lun mnh m: ng h ci tt, ci tin b,
ln n ci xu, ci tiu cc. "l li ngh hnh ng"
khn thit ca tc gi. Ngi c thy y mt li vit sc
so nhng khng cn lnh lng, ph phn nhng khng phi
l khc nghit, nghim m khng c... Ni au v nhng tha
tt xu xa ca con ngi cng l ni au ca tm hn v tm
lng ngi vit. Ni au thm tha trong tng cu ch,
trong ging iu v hnh tng nhn vt lm nn sc cng
ph mnh m nhng tiu cc xu xa ca x hi.
Nhng vn m Nguyn Khi dt ra trong cc sng tc
thi k trc 1975 thng ny sinh t nhng mu thun,
nhng xung t ca i sng x hi. phc v cho yu cu
ca vn , Nguyn Khi thng xy dng nhn vt theo hai
tuyn i lp v l tng, v nhn sinh quan, v li sng...
y, ci con ngi m nh vn ham tm hiu, "v vp" cha
hn l con ngi c nhn vi i sng tinh thn ca ring n,
m ch yu vn l con ngi x hi "Cuc i ca anh ta
phi cha ng nhiu s kin tiu biu - l tiu ch u
tin Nguyn Khi la chn nhn vt ca mnh.
Nhn chung, cc sng tc ca Nguyn Khi thi k t
51
1975 t ra c nhiu vn quan trng ca i sng x
hi, mt s nhn vt c xy dng v bi p kh ni nt
vi s phong ph, phc tp ca i sng tinh thn con ngi
nh n vn din ra. C l v th m cho n nay d i
qua nhiu giai on khc nhau ca cch mng, vn xui
Nguyn Khi vit v cng cuc xy dng ch ngha x hi
nng thn min Bc thi k nhng nm su mi vn cn
c cng chng tm c. Tuy nhin, khng th ph nhn l,
ri rc y trong tc phm Nguyn Khi vn cn c nhng
nhn vt t ra thiu sc sng ca hnh tng ngh thut, gia
vn nu ra trong tc phm v hnh tng nhn vt cn c
s khp khing, gy cm gic thiu ht, chi vi "nh nhng
con i bng b ct cnh" (Chu Nga), bi cc vn cha
c gii quyt thng qua hnh tng nhn vt trong qu
trnh chuyn bin t tng hp vi l lc ca hin thc cuc
sng. Nhn vt cn "yu v bn cht to hnh" (Phan C ),
tnh cch nhn vt t c bc l qua i sng ca chnh n
m thng qua li thuyt minh hay li nhn xt thng minh
sc so ca ngi k chuyn hoc ca mt nhn vt no
trong tc phm. Nhn vt tch cc ca Nguyn Khi t c ni
lc t thn nn cn mang "mu sc duy l". Nhng nhn vt
phc tp trong tnh cch c miu t kh thnh cng bi
mu hnh ca n chnh l i sng. Vit v h, nh vn c
tung honh, t do lui ti trong vic phn tch nh gi nn
tnh chn tht v sinh ng ca hnh tng ngh thut c
bo m. cng l nguyn nhn gii thch v sao s trng
ca Nguyn Khi thi k ny l kh nng ph phn v nng
lc xy dng nhng tnh cch a dng nhng nng v mt
tiu cc. Nhn xt sau y ca nh nghin cu Phan C l
52
nhn xt xc ng v sng tc ca Nguyn Khi thi k ny:
" Nhng ci nng khiu pht hin nhy bn nhng mt
phn din ca cuc sng i khi cng lm cho ngi bt ca
anh b thin lch, thiu mc . Trong mt s trng hp anh
cha kt hp c ci thng minh sc so i khi hi lnh
lng vi ci m p n hu y lng yu thng" [37].
Cm hng nghin cu hnh thnh trong sng tc ca
Nguyn Khi ngay t "ci thi lng mn" say m v tha thit
trong tm l cng ng. Khi phn ng cc sng tc thin v
Khai thc mt ti sng, lc quan ca "con ngi mi" v
"cuc sng mi" nhng biu hin b ngoi, nhiu ngi
vit cn t ra - hoc s lc, hoc "phc tp ho" khi i vo
nhng mt rc ri phc tp ca hin thc, th Nguyn Khi
mnh dn i su tm hiu ci bn trong, tip cn khm ph
i sng t tng con ngi nhiu chiu, nhiu pha. "Ct
ngha, ct ngha v ct ngha. l nt ni bt ca li vit
Nguyn Khi. Lin tng, xu chui, suy lun, xt on ng
tch ra mt bn m nhn ngm, ngm ngh, dng nh mun
thu tm vo cng tt c ci chuyn vn lng l ca bn trong
nhng con ngi, nhng s vt" [56]. S tinh t trong cm
quan ngh thut kt hp vi ci nhy bn ca mt ngi lm
cng tc tuyn hun v ci tm trong sng ca mt ngi bt
y trch nhim gip nh vn nhanh chng pht hin ra
mt pha khc ca hin thc - pha tiu cc. Khng ngn
ngai, khng n trnh, ng mnh dn bc trn chn tng ca
ci xu v ci c, gip ngi c nhn din chng m
cch u tranh hoc khc phc. Nhng Nguyn Khi khng
dng li vic ln n hay ph phn. Quan trng hn, ng c
53
thc i su phn tch, l gii ng c, mc ch ca cc
hnh ng tiu cc. Nguyn Khi c kh nng "lt o" nhn
vt nhng khonh khc quan trng trong i sng tinh thn
ca chng, "khi chng ang dn ht ngh lc, ch theo
ui nhng dc vng xu xa, lc chng c kh nng tr nn
hp dn v sinh ng nht" [56]. c c nng lc ny
phi chng Nguyn Khi cn c mt thi tnh to v mt
cch nhn sc lnh? "Cch nhn i sng ban u b bao
ngi ku l c c tn nhn nhng khi quen i ri li cho l
sc so, bit pht hin" [23 1, 215].
Vit v ti nng thn, Nguyn Khi khng ch ti
nhng ngi nng dn lao ng trc tip. ng quan tm
nhiu hn ti nhng cn b nng thn v i su tm hiu,
phn tch, l gii cc vn thuc v phm cht, nhn cch,
nng lc ca h. Ngi cn b nng thn trong sng tc ca
Nguyn Khi phn ln l nhng con ngi lun trn tr trong
cuc u tranh tinh thn kh quyt lit gia hai mt tch cc
v tiu cc, tin b v hn ch, thi xu v tnh tt...
Phi n nhng nm 80, khuynh hng chung ca vn
xui ta mi quan tm n nhn vt ngi cn b qun l
(ng trc bin, C lao trm ca Nguyn Mnh Tun, Nhn
di mt tri ca Nguyn Kin, Giy trng ca Triu
Xun,... ) Nhng trc rt lu ngay t nhng nm u xy
dng ch ngha x hi, Nguyn Khi pht hin v t ra
nhiu vn v loi nhn vt ny (Tm nhn xa -1963, Ch
tch huyn - 1965...).
Nhn vt ca Nguyn Khi, nhn chung, "khng phi l
nhng siu nhn khng c t vt, khng c nhc im. H l
54
con ngi ca hng ngy, ang lm nhng cng vic cn
thit ca mi ngy vi nhng lo u v hy vng, vi nhng
thnh cng v tht bi tm thi" [99]. Xy dng nhn vt
theo quan nim con ngi i thng sng tc ca Nguyn
Khi gp phn lm gim nh tnh trng mt cn bng
trong nhn thc v con ngi ca vn hc mt thi.
T sau i thng ma xun 1975, t nc thng nht v
chuyn t i sng chin tranh sang i sng ho bnh. My
chc nm binh la gn kt c dn tc thnh mt khi
thng nht, cng hng v kht vng c lp t do. Hin
thc "bt bnh thng" ca i sng chin tranh do phi ko
di qu lu dn tr thnh ci "bnh thng" trong i sng
dn tc. V chnh n lm ny sinh nhng nhn thc,
nhng quan nim, cch ngh, cch lm gin n v duy ch
ca mt thi kh di. Tr v vi i sng ho bnh, c dn
tc ng trc yu cu i mi v mi mt, va nh mt nhu
cu t thn va nh mt i hi khch quan ca i sng.
Vn l mt ngi bt c cm quan nhy bn vi mi "m
lnh" ca kh hu chnh tr x hi t nc, li l ngi lun
nng ng v kht khao khm ph, Nguyn Khi khng i
n khi c ln gi i mi mt m thi v mi tm ti sng
to. Ngay sau 1975, trong khong thi gian bn l gia hai
giai on cch mng: hu chin v tin i mi (1975 -
1985), trong dng chy tri chm chp theo qun tnh ca i
sng vn hc sau chin tranh, Nguyn Khi c nhng khi
ng tch cc ch yu bng tc phm v thng qua tc phm
ngh thut "n trc" yu cu i mi ca vn hc. Mt
t vit si ni gm mt lot tc phm gy xn xao d lun
55
mt thi chng t ti nng v kh nng bm st hin thc
ca ngi bt ny. T Cch mng, Khonh khc ang sng,
Cha v con v... n Gp g cui nm ri Thi gian ca
ngi, Nguyn Khi c nhng chuyn bin ngy cng r
rt trong vic i mi t duy ngh thut. Nhng s chuyn
i r rt nht ca ngi bt Nguyn Khi phi ch n i
hi ng ln th VI cui nm 1986. ng li tip tc cho ra
i nhiu tiu thuyt: iu tra v mt ci cht, Vng sng
n v cng, Mt ci nhn gian b t v hng lot truyn
ngn, chuyn ngh, tp vn...
Hu qu ca 30 nm chin tranh dng dc v s chuyn
i t c ch bao cp sang c ch th trng to nn
nhng ging gi, nhng xo trn, nhng bin ng cc k
ln lao trong i sng, trong tm hn v trong t tng mi
ngi. y qu thc l "bui giao thi" ca mi gi tr, phi -
tri, hay - d, trng - en ln ln. "L thi m cc gi tr c
mt tnh tuyt i, cn nhng gi tr mi th lo nho, bo
l phi cng c, bo l tri cng c". mi lc, mi
ni, mi ch u thy din ra "nhng cuc i chng gia
hai mt nhn cch v phi nhn cch, gia ci hon thin v
cha hon thin, gia nh sng v nhng khong bng ti
vn cn ri rt bn trong tm hn mi ngi - ming t
nng nu v gieo mm ca li lm v ti c" [19, 144]. s
phn ca cng ng khng ging nhau na ri" (Anh hng
b vn). Gi y mi c nhn tn ti nh mt nhn cch c
lp, chu trch nhim v chnh mnh vi nhng vui - bun,
hay - d ca chnh mnh. T nhng cu chuyn mang tnh
chnh lun gn vi nhng s kin chnh tr - x hi chung ca
cng ng, Nguyn Khi chuyn sang nhng cu chuyn v
56
o c th s, i t. S chuyn i ny, cng lc, ko theo
s thay i trong mc ch k chuyn, trong i tng nghin
cu v trong phng tin phn nh ca Nguyn Khi.
Gi y, nh vn ch tm hiu v soi ri khng phi l
bn thn cu chuyn k m l kin, tm trng v thi ca
ngi trong cuc - nhn vt, v ngi trn thut - tc gi...
vi cu chuyn c k. Nhng cu chuyn cuc i, nhng
thn phn, nhng s kip may mn hoc hm hiu... khng
cn l mc ch phn nh m ch l phng tin nh vn
phn nh hin thc, l ci c tc gi "trit l v thc ti".
Hng vo cc vn o c, i t, th s, "tiu im"
thu ht s ch ca ngi bt Nguyn Khi lc ny l con
ngi trong cc mi quan h vi xung quanh v vi chnh n.
ng i su vo cc trng thi thc ca con ngi vi nhiu
cnh hung c th, vi nhng bun vui thng nht. ng
truy tm ngha v bn cht ca cc trng thi tm l, o
c ca con ngi kim tm nhng chun mc o c,
hnh vi ph hp vi "trng thi thi th mi. ng khng nhn
con ngi gin n trong vai tr x hi, bn cht giai cp ca
n, m quan trng hn ng t con ngi trong tnh nhn loi
chung xc nh cc phn ng - sai, thin c nhn o v
phi nhn o... v c cc sc mu trung gian nht nho,
khng tht rnh r gia cc mt i lp nhm em ti mt ci
nhn dn ch hn, nhn bn hn v trn vn hn v con
ngi v cuc i.
Vi thc "nhp th", Nguyn Khi mun dng vn
chng trc tip "tham gia xut v gii quyt cc vn
tm l v thc x hi". Nhng sng tc mang mu sc
57
tm l x hi ca ng c vit vi cm hng nghin cu
thc ti, nghin cu con ngi r rt. Miu t con ngi cha
phi l ci ch cui cng ca sng tc Nguyn Khi, cao hn
th nh vn cn mun a ra nhng kin gii v con ngi.
ng "mun hiu con ngi trong hon cnh thay v s p t
nhng hon cnh cho con ngi" [5]. Nguyn Khi c kh
nng chuyn i t duy, thch ng vi hon cnh mi kh d
dng v nhanh chng. "i mt" vi hin thc b bn, ngn
ngang ca cuc sng ho bnh sau chin tranh, nh vn khng
ng ngc, khng ht hong. Tht bnh tnh, ng t to cho
mnh s thoi mi cn thit nhp cuc. Kho lo nng
ng v bn nhy, ng bm st tng bc i ca i sng,
tm kim khm ph l gii cc vn ca i sng t chnh
"ci hm nay ngn ngang b bn...". Hin thc nhiu v
tr thnh "mnh t ph nhiu cho ngi bt a kim tm mu
thun v xung t ca Nguyn Khi th sc tung honh.
Lun bit pht hin v nm ly nhng thun li mi ca
hon cnh to ra nhng trang vit ph hp vi nhu cu ca
con ngi thi i trn c s nhng kinh nghim c nhn,
l mt mnh ca ngi bt Nguyn Khi. Nh vn cng khng
du thm iu ny: "Ti khun mnh vo ci trt t chung
va vn li c phn thoi mi" (Ci thi lng mn ). Kh
nng thch ng ca Nguyn Khi l mt kh nng t nhin,
dng nh khng cn phi c gng nhiu. N l kt qu tt
yu ca mt tri tim m "nim kht khao giao cm vi i"
(ch dng ca Nguyn ng Mnh khi vit v Xun Diu)
tr thnh nhu cu ni ti. Thch ng tn ti, tn ti trong
tranh lun, trong kim tm vn ln. l ngha ca hai
ch thch ng Nguyn Khi.
58
Nhn vt trong vn chng thng c xem l mt "kt
cu tinh thn" phn nh hin thc khch quan thng qua
"lng knh" ch quan ca ci ti nh vn, trn c s ca quan
nim ngh thut v con ngi v l tng thm m ca ngi
sng to. Trong ch nh tm hiu, nghin cu khm ph
chiu su tm hn, t tng ca con ngi, nhn vt ca
Nguyn Khi thng khng chp nhn s n gin, phin
din. Nhng do s chi phi ca t tng thi i nn phi
n giai on sau ny, k t giao im cui nhng nm 80
chuyn sang nhng nm 90 ca th k XX, Nguyn Khi mi
hon ton c iu kin nghin cu v khm ph con ngi
theo quan nim ring ca mnh.
II - DIN MO V KIU LOI NHN VT N T
CM HNG NGHIN CU - PHN TCH CA
NGUYN KHI
1. V tr ca kiu loi "nhn vt t tng" trong sng
to ngh thut ca Nguyn Khi
n vi sng tc ca Nguyn Khi, nhiu nh nghin cu
pht hin ra rng: Nguyn Khi t xy dng loi nhn vt tnh
cch, m thng xy dng loi "nhn vt mang vn ",
"nhn vt t tng". Nh vn t vn qua nhn vt, ly
nhn vt lm ni th hin cc quan nim ngh thut v cc
t tng ca mnh. Trong cc tc phm ngh thut chn
chnh, nhn vt mc ny hay mc khc u l nhng
nhn vt mang t tng. Vi sng tc ca Nguyn Khi, "tiu
ch t tng" xem ra c t ln hng u. V v th,
Nguyn Khi bc l kh nng dng chn dung nhn vt mang
tnh vn r rng" [57].
59
Khc vi nhn vt tnh cch - c ch trng bi p cho
y n v mt c tnh, nhn vt t tng thng "ch mang
mt cch nhn, cch hiu v cch nh gi i sng" (Trn
nh S). "Nhn vt t tng l sn phm ca cm hng
nghin cu [241, 67], ca tinh thn i su nghin ngm khm
ph cc vn t ra trong i sng hin thc. Xy dng
nhn vt t tng, Nguyn Khi mun ngi c quan tm
n ci u ch khng phi l khun mt ca nhn vt, v do
, ng thng t ch miu t ngoi hnh. Nhiu nhn vt
ca ng khng c tn tui r rng. n gin h ch l anh l
ch, hoc mt ng bn c, v gim c n, mt ngi bn
tng quen bit trc y, hoc con mt anh bn, thng chu
h ti... C l, trong ci nhn ca nh vn, khun mt h
"lo nho, lot nhot" gia mun ngn khun mt ca nhng
"ngi gp hng ngy" nn khng cn r hnh, r nt, ch cn
li n tng mt quan nim, mt cch sng m thi. Vi
Nguyn Khi, i su "tm hiu ci bn trong, ci b su ca
mi ngi lun lun l mt nhu cu, mt hng th (ng
trong my). V v th, nhn vt ca ng thng c ch
trng miu t trong i sng ni tm, trong suy ngh. Nghin
cu cc "trng thi thc" ca con ngi c cc "trng
thi i sng" l nim say m v cng l s trng ca ngi
bt phn tch tm l Nguyn Khi.
Nhn vt ca Nguyn Khi khng phi l nhng tnh cch
hon thin m l nhng con ngi ang trong qu trnh
vn ng t tng, kim tm chn l t hon thin mnh.
Hnh trnh i tm chun mc tinh thn ca cc nhn vt din
ra khng n gin, d dng m y kh khn v trc tr.
Nhn vt thng c t vo nhng "tnh hung c vn "
60
buc n khng th tip tc sng yn n m phi t t duy, t
tm hiu, phi i thoi, phi tranh lun nhm c xt vi cc
thc khc, cc t tng khc ca cc nhn vt khc, ca tc
gi hoc thm ch ca chnh n trong s phn thn... nhn
chn s tht. Cc tnh hung truyn ca Nguyn Khi thng
khng o le, ly k nhng vn hp dn ngi c bi tc gi
ch ly lm ci c, lm im nt t m toang cnh
ca tm hn nhn vt buc n phi bc l tm l, suy ngh t
tng v nhng nhn thc ring ca c nhn trc thc ti
i sng. Linh mc Th trong Cha v con v..., cc nhn vt
trong Gp g cu nm, Tn trong i i, T trong Mt thi
gi bi, ng Trc trong Lc thi, nh vn trong Anh hng b
vn, T Tn trong iu tra v mt ci cht,... u tri qua
mt qu trnh nghin ngm, khm ph i sng, khm ph
chnh mnh trc khi i ti mt quyt nh ph hp, hay mt
xc tn mi cho ring mnh. Khng ch l nhng "nh t
tng" quan tm suy ngh nhng vn ln lao ca cng
ng, dn tc tm v m nh s sng, ngha cuc i,
thi gian, thi th,... nhn vt ca Nguyn Khi cn l con
ngi i thng vi bit bao trn tr v nhng iu tng
nh rt nh nht nhng li c ngha chi phi mi mi quan
h ca con ngi trong cuc i nh: mt cch ngh. mt li
sng, mt nim vui, mt ni bun,...
Cm hng nghin cu ca Nguyn Khi to nn mt c
im ni bt nhn vt ca ng. l thc i thoi. i
thoi nhn thc hin thc khch quan, i thoi khm
ph chnh mnh v i thoi la chn ng i nc bc
cho mnh. Quan h i thoi chi phi c tng ni v tng
chm ca thc nhn vt Nguyn Khi. tng ni ca
61
thc, nhn vt i thoi trc din vi ngi khc, cn tng
chm, nhn vt c th i thoi ngm vi mt thc khc
hoc i thoi vi chnh mnh.
i thoi ca nhn vt Nguyn Khi ch yu l i thoi
t tng, nhm bc l mt cch nhn, cch ngh ca nhn vt
trc cuc sng. Bng i thoi, nhn vt bc l bn cht v
t cch c nhn. Nhu cu i thoi l nhu cu t nhin, cng
l nhu cu ni ti ca nhn vt. C l, chnh do nhu cu ny
m nhn vt Nguyn Khi thng "ham ni l". D la tui
no, gi hay tr, d thuc tng lp no, lm ngh nghip g,...
nhn vt ca Nguyn Khi thy "u thng minh, giu suy t
v gii bin lun". Bi giao tip li ni ch khng phi giao
tip hnh ng l hot ng chnh ca nhn vt Nguyn Khi.
C ngi nhn xt: nhn vt Nguyn Khi c ci u qu to
cn chn tay ca chng th qu khng khiu cng chnh l bi
l do ny. Nhu cu i thoi th hin thc c nhn trc
i sng. thc c nhn cng cao th nhu cu i thoi ca
n cng ln. Khng phi ngu nhin m khng t tc phm
ca Nguyn Khi ch yu c an dt bng nhng li thoi
v ch nhng li thoi nh Gp g cui nm, Thi gian ca
ngi. Ngay nhng li thoi thut k ca nhn vt Nguyn
Khi bao hm thc i thoi bi trong li k ny nhn
vt va phn tch va bc l rt r nhn xt, thi ca mnh
trc cc vn ca hin thc. V chnh l mt cch thc
nhn vt khu gi i thoi.
Trong Gp g cui nm, nhn vt Vit k li cuc i
chnh tr ca Bi Qu, mt tr thc vin chc ca ch c.
Ngay trong li k ny, ch ch hng ti ngi nghe, hng
62
ti i thoi bc l trong li k, trong ging k, trong cch
dn chuyn v khi gi cu chuyn ca ngi k. Nhn vt
Qu, ban u ch c mt ch nguyn "khim tn": "c l
mt tr thc - vin chc, l ngi c ti nhng ci ti y phi
c ngi cm quyn s dng th mi c c hi c bc
l". Nhng xung t, mu thun ging x trong sut cuc i
Qu cng bt u t chnh nguyn ny. Bi v, trong ch
y khng th c s dung ho gia anh tr thc thch t do vi
anh vin chc mn cn thm quyn lc. Vt v trong s la
chn gia hai b kht vng: kht vng l do ca con ngi tr
thc v kht vng quyn lc ca con ngi vin chc, Qu
phi tr gi bng c cuc i mnh. C mi khi con ngi
vin chc m "gic mng quan trng", cam chu nhn nhc
c c hi c "xut u l din", dng danh vi thin
h th con ngi tr thc li ng nguy tm cch ph b mi
tri buc. "Anh vin chc va c mn nguyn th anh tr
thc li mun by t ni nim ring". Kt qu l "cng lm
cng tht bi, m ln tht bi sau cn au n hn c ln
trc". Bi v, "ngh cho cng, ci mi ph qu th m c.
ngm c n th ch c h ming ra. h ming ra th
rt d ri tut. Anh vin chc c th mt i ngm ming,
nhng anh tr thc i lc n li mun h ming ra (...).
Anh tr thc c quyn ph bnh iu ny iu kia, cu ng
cu sai vn c th nghe c. Nhng ci anh vin chc
tng c u i th c quyn g m hng ht? N kh l
thn [97, 37-38].
y nhn vt Vit va a ra nhng thng tin cn thit
v cuc i chnh tr ca nhn vt Qu, va kt hp tm
kim, nhn din, xm xoi, xt on, phn tch, l gii nhng
63
mu thun ni ti trong thm su ni tm nhn vt. Li k
hng ti i thoi ca Vit to ra cht liu suy t cho cc
nhn vt khc, cho c tc gi v c gi vn t ra cn
tip tc c trao i, lun bn phn tip sau. V chc chn
vn s cn c suy ngh ngay c khi cu chuyn kt
thc.
Tuy nhin, tm n ct ngun cc trng thi tm l, cc
vn t tng ca nhn vt th ci nhn phn tch t bn
ngoi ca nhn vt ny vi nhn vt khc, d sc so, vn
khng th em li hiu qu ti u. Bakhtin khng nh:
"Khng th chim lnh con ngi ni tm, nhn thy n v
hiu n, bin n thnh khch th ca s phn tch v can
trung tnh. Khng th chim lnh n bng cch ho nhp vi
n, nhp cm vo n. Khng, ch c th n vi n v khm
ph n, ng hn l buc n t bc l - ch c con ng i
din vi n bng i thoi" [9, 234].
Trong sng tc ca Nguyn Khi sau 1975 (c bit t sau
cng cuc i mi), cc nhn vt t bc l mnh qua i
thoi... Nhng cuc i thoi l c hi cc nhn vt
Nguyn Khi khm ph ln nhau v khm ph chnh mnh.
Khng kh i thoi dn ch to cho cc nhn vt s bnh
ng, thoi mi trong cc cuc tip xc. D din ra u,
vo lc no, d khc nhau v la tui thnh phn x hi, quan
im, cch sng,... nhng trong cc cuc giao tip, nhn vt
Nguyn Khi khng bao gi b ln t hoc b khng ch bi
mt yu t no khc, ngoi mnh. Chnh iu ny to nn s
ci m t nhin v l c s cho vic bc l nhng suy t
chn thc ca mi ngi. Nhiu vn nhn sinh th s c
64
trao i d cha i n li phc p cui cng nhng bc
l nhng nghin ngm, nhng chim nghim c nhn v thi
cuc, v con ngi, v l sng, v hnh phc, nim tin,...
Nguyn Khi thng to ra nhng cuc hi thoi ngn
hoc nhng cuc "phng vn chp nhong" gia cc nhn
vt. Nhng cuc i thoi kiu ny bn cnh li th l lm
tng im nhn trn thut, m rng khng gian v thi gian
ngh thut,... cn c tc dng m rng trng suy ngh,
trng lin tng cho nhn vt, cho tc gi v c c gi.
y l mt on i thoi tiu biu: "Ti hi: "Anh khng
thch ni chuyn vi bn ti ?". N nh ming xng, nhn
mt: "Ton chuyn ng ny ln ng kia xung, ng ny ra
ng kia vo, chuyn ca cc c quan quyn lc dnh lu g
n bn chu?" - "Quyn lc vn ch huy kinh t y anh ".
N ci: "Danh ngha l th, cn thc cht vn l tin ch
huy. ng tin ln ch huy ng tin b". N ung mt ngm
ru v mt rn rn : "Chng chu ch c mt ng ch
thi, l th trng, m quy lut ca th trng th bt bin
nn d ng x lm". Ri n hi, ging x xin: "ng ch ca
ch l ai?". Ti ni cng hi hunh hoang: "Ti cng ch c
mt ng ch nh anh, l bn c". N ci rt u, trong
hai chng ti n mi l thng u. "Bn c by gi u c
thch vn ca ch na. Ton l n, ni g th ni vn c l
mt cch n. Ch c ting l khn, nhng ci khn ca ch
ch c li cho mt mnh ch, ch li g chia dn cho nc, c
phi khng?". Vng, n ni ng th, ti l mt nh vn, k
ra cng c cht t tn tui, mt t cht thi, m vn b bn tr
ranh mng vt. N mng cng ch oan lm u [124, 352].
65
Qu trnh i mt, i thoi ri tranh lun kim tm
chn l c m mi ra hnh trnh tinh thn ca nhng c nhn,
nhng thc khc nhau trc cng mt vn ca hin thc.
Khm ph cc xung t t tng gia cc thc qua nhng
cuc i thoi, tranh bin cng thng to nn tnh a thanh
cho vn bn ngh thut l mt dng ca Nguyn Khi.
S chi phi ca cm hng nghin cu thc s lm i
thay mi quan h gia nhn vt, tc gi v c gi. Trong
vn xui truyn thng, ngn ng c thoi ca tc gi ch
em n cho ngi c mt chn l c sn, cn trong vn
xui hin i (ni chung), vn xui Nguyn Khi (ni ring)
ngn ng i thoi khin c gi tr thnh ngi "ng
sng to".
Mi trit l, chim nghim ca nhn vt trong s c xt
i chiu vi cc trit l, chim nghim khc li bc l
nhng kha cnh mi, vi ngi ny c th l c l, nhng
vi ngi kia li l v l. Vy l trong thc ngi c cng
ny sinh tranh lun v i hi mt s la chn, mt cch tr
li. Trong cc trit l sng ca T, Huy, Bnh (Vng trn
trng rng ) trit l no l ng hn c? C l khng c cu
tr li chung cho tt c mi ngi ! Nhng suy ngh ca b
Mo (M v cc con) c th l "gn d" vi ngi ny nhng
li l ng n vi ngi kia; v s la chn cch sng ca
anh Snh (ng trng h), b c (Np nh), Ch Mai (trong
truyn ngn cng tn),... phi l s la chn tt nht cha?
cu tr li cui cng l dnh cho c gi.
Cc nh nghin cu thng ni ti li kt thc "b ng",
kt thc "ly l" trong sng tc ca Nguyn Khi. C th xem
66
kiu kt thc ny chnh l "triu chng r rt ca mt t duy
ngh thut ang nghin cu, kho st, phn tch i sng v
con ngi ng thi vi n" [4], cng l cch thc tc
gi v nhn vt i thoi vi c gi.
Ngay t truyn ngn Mt cp v chng, ngi c bt
ng trc mt cu chuyn lng l khng c kt thc, v n
on kt nhn vt dng nh khng c g thay i so vi lc
ban u.
Nhng chnh l ch thnh cng ca thin truyn, bi
vn m nhn vt nu ln to c sc m nh, buc
ngi c phi suy ngh tip.
Nhiu nhn vt ca Nguyn Khi sau ny cng lun t ra
trc ngi c nhng suy ngm. Chng hn: nhn vt Tn
trong i i t vn v s thch ng ca con ngi trc
thi cuc mi. Nhn vt T Tn trong iu tra v mt ci
cht t vn v s la chn xc tn ca con ngi. Vn
t ra qua cc nhn vt trong Thi gian ca ngi l ngha
ca i sng con ngi. Cp v chng b Vch trong i
kh khng ch mang n cho ngi c cu chuyn v cuc
i mt ngi n b trin min trong ni kh. Cao hn v
quan trng hn, qua cc nhn vt ny, Nguyn Khi cn
mun i su l gii ngn ngun mi s. Ti sao cuc i b
Vch li n nng ni ny? B Vch kh, trc ht l do tnh
cch ca b: v lo, v ngh, vng tnh, ch c lm, "ngi
khng tnh c th tri tnh",... Nhng gi nh ng chng
ca b l ngi c trch nhim vi v con th hn cuc i
ca m con b c th i theo mt hng khc, sng sa
hn. Tic rng, ng chng b Vch ch l mt g n ng v
67
tch s, ch k (d trong ci nhn ca b Vch ng lun lun
l mt thn tng), nn s suy sp ca gia nh l iu kh
trnh khi. Thot nhn, tng nh "i kh,, ca con ngi l
do s phn m ng tri nh sn cho h. Ngm k ra,
dng nh li khng phi l th, m do mt li sng, mt
cch sng "c chng hay ch", ph mc s phn. Cuc i
ca cc nhn vt trong truyn khin ngi c phi ngm
ngh rt nhiu v mt cch sng, mt li sng cho mnh, cho
gia nh mnh v cho cc cng ng ln nh quanh mnh.
Trong ngn ngang b bn ca cuc sng hm nay, khi con
ngi c nhn c khng nh v ngy cng khao kht
thot khi nhng rng buc kht khe c c sng mt
cch tht y vi nhng nhu cu v kh nng ca con
ngi ch thc, th vic i su khm ph "ci con ngi
bn trong con ngi" cng tr nn kh khn v phc tp.
thc v ci ti cng ln th nhn vt cng kht khao kim tm
v khm ph chnh mnh. Nhn vt ca Nguyn Khi l nhn
vt t tng nn nhu cu t thc ca n cng mnh m.
Qu trnh t thc thng din ra y cng thng trong i
sng ni tm ca nhiu nhn vt Nguyn Khi. N mang n
chiu su tinh thn cho nhn vt ca ng. Chnh l chiu su
tinh thn, chiu su t tng ch khng phi ngoi hnh lm
nn n tng lu bn cho cc nhn vt Nguyn Khi. Chiu
su ny c nh vn khm ph qua li i thoi (ngn ng
bn ngoi) v li ni tm (ngn ng bn trong) ca nhn vt.
Nu ngn ng bn ngoi (tc i thoi) m rng trng nhn
v nhn vt th ngn ng bn trong (li ni tm) o su vo
tn tng ngm t thc ca n.
68
Thc ra, li ni tm ca nhn vt Nguyn Khi khng ch
c ngha l c thoi, nhn vt hng vo mnh, ni vi mnh
m cn c ngha i thoi. Tuy nhin, y ch l i thoi
ngm, ngi nghe v hnh tr thnh mt tc nhn kch
thch cho s tun tro ca dng thc. Trong qu trnh t
thc ca nhn vt, ngi nghe v hnh ny, c khi, chnh l
ngi dn dt i thoi ca nhn vt. Chng hn: "Thi tnh
ti nh Php, cc anh u? Thi tnh ti nh M, cc anh
u? C bao nhiu iu ngang tri m ngi dn y phi
chu ng, cc anh c bi vit no bnh vc h khng? C
ln ting ku cu gim h cu no khng? Chc l khng, ti
tin l khng. Cn ti, vng chnh ti, mt thng nh bo gi
thiu ti nng nhng khng thiu tm huyt lm tt c
qu hng c thay i. Ti rt xng ng c cc nh
lnh o y ng li cm n ti ch, cm n ti trc mt
qu v th mi l cng bng. Nhng m h qun ti ri"
[124, 449].
Cng c khi, ngi nghe ch l mt ci c nhn vt bc
bch nhng suy ngh nghin ngm ca ring mnh, t i
thoi vi chnh lng tm mnh. on thoi sau y l mt v
d:
"Ny con, con c bit rng con hn thy nhiu lm khng?
Mt tm hn trong trng ngy th bit tn th v phc tng
s nhn bit Cha Kit hn l nhng k li tr v khn ngoan.
(...). Con i! Thy gh s mi ngi, tr tr nh. Ai ai cng
c th hm hi c thy, tr nhng k trong trng, th ngy
nh cc con. Thy ni bng tht v thy tng bit. Li ni
ngt ngo nhng li ng v cay ng, mi cho ci m m
69
l li by v hnh, gng mt thnh thin che giu nhng
mu m him c (...). Ny con, con ng a n s sng
tht ht sc nh hp (...). Phi r b ht i, con i! Ch cn
gi li c tm lng sng knh (...). i nhng m kh lm, rt
kh. n nh thy y..." [123, 228 - 229].
Qua nhng cuc c thoi - i thoi ni tm, dng tm
l, thc ca nhn vt c khai m, khm ph v o su
vo tn ci ngun. V con ngi c nhn bc l nhng khut
khc y b n trong th gii tinh thn ca n.
Th hin tm l l phng thc quan trng nht chim
lnh con ngi bng vn hc ngh thut" (Trn nh S).
Trung tm khm ph v nghin ngm hin thc ca Nguyn
Khi l conngi, v nh hng ny khin nh vn cng c
bit coi trng vic phn tch, th hin tm l nhn vt.
Ngay t nhng sng tc thi k u, vi s xut hin ca
cc nhn vt Thu, Mn, Nhn (Xung t), Tuy Kin (Tm
nhn xa), An, Hip (Ch tch huyn),... Nguyn Khi c
coi l cy bt phn tch tm l nhn vt sc so. V sau, s
trng y ca ng cng c pht huy khi i vo khm ph
ci "tiu v tr" y hp dn nhng khng d d tm ca con
ngi c nhn. Tuy nhin, bt php phn tch tm l nhn vt
ca Nguyn Khi giai on sau c thay i khng nh
p ng yu cu khm ph ngy cng st hn, su hn bn
cht nhn vt.
nhng sng tc trc 1975, trong vai tr mt "v thn"
ng ngoi nhng li bit ht v bit trc mi chuyn, nh
vn cng ng thi l "nh t tng" y quyn uy thng t
mi khut khc ca th gii ni tm nhn vt, c th thuyt
70
minh, c th ch o mi hnh vi, mi suy ngh ca nhn vt.
Cn gi y, dt nhn vt trong mt th c lp tng i,
cng i thoi vi nhn vt, nh vn va c iu kin i su
khm ph nhng ngc ngch tinh thn su kn nhn din
ci b trong b n ca n, va to c tnh khch quan trong
nhng phn tch nh gi, khin tc phm ca ng tr thnh
ni giao lu vi cc lung t tng khc nhau ngoi i
kim tm chun mc ca i sng. Mc ch k chuyn ca
nh vn khng phi l bn thn cc bin c, s kin m l suy
ngh, tm trng ca con ngi trc cc bin c, s kin.
phi by mt cch t nhin v khch quan cc trng thi
thc, tm l nhn vt trc cc trng thi i sng, Nguyn
Khi tip cn nhn vt t bn trong, t tng ngm t
thc. Thm nhp tht su vo mch k, to s chuyn ho
qua li mt cch t nhin gia ging ngi k chuyn v
ging nhn vt, nh vn ln tm c mch ngun suy t
ca nhn vt. S xut hin nhn vt ngi k chuyn nh mt
nhn vt trc tip tham gia hoc chng kin ton b cu
chuyn l mt sng to ngh thut ca Nguyn Khi. Khong
cch gn gi, bnh ng gia ngi k chuyn vi cc nhn
vt ca mnh to cho ngi k chuyn c iu kin i su vo
nhng min ti - sng ca th gii ni tm nhn vt, tm kim
v di theo, m x v phn tch nhng din bin, suy t, tnh
cm ca con ngi, nhng "ln sng ngm" ca t tng con
ngi ngay c nhng thi on ht sc ngn ngi trong
nhng va p ca hon cnh.
"Di ch vo nhn vt (Posplov), "th tiu khong cch
gia ngi trn thut v nhn vt l cch thc tt nht nh
vn c th pht hin ci hnh trnh tinh thn ang din ra
71
trong ci "m thm" su kn ca thc mi con ngi.
Dng thc ca ng Trc (Lc thi) c ti hin mt
cch chn tht chnh l nh im nhn trn thut ca ngi
k chuyn. Nhp thn vo nhn vt, tc gi thu hiu suy t
thm kn ca i tng miu t t ti hin dng thc
ca nhn vt trong mt ngn ng phc hp, nhiu ging:
"Ci thi xa mt cch y hn mi nm ch my, c ai
n i x vi ng nh trong ci ngy va ri, mt ngy tht
bun, nh ln u ng nhn ra ci mt tha ca mnh, nhng
li ni tha, c ch ngi, ch ng cng hon ton tha.
Khng ai cn n ng c. Khng ai mun s c mt ca ng
bn tic i ng bn b ca h. Khng cn tnh bn, khng
c s quen bit, ng l ai nh? C ai mi ng ti u nh?
Khng mi m ng cng n ? (.) Chuyn nh sau, khng
th ni l chuyn v ch c chuyn g bt u, xy ra,
kt thc. Mi vic din ra t nhin, nhiu ngi khng ch
m ho ra li c chuyn ty nh. Chuyn ra sao nh?
bo khng c chuyn m. ng ch nghe ni..." [124, 493].
Trong dng c thoi - i thoi trin min ca nhn vt,
ngi c nghe ra ci ni lng xt xa, v x tm can ca mt
con ngi c n vi mc cm "lc thi" ng vng trong
ni nim cm thng trc n ca ngi k chuyn.
Nhng khng ch l dng c thoi - i thoi th hin s
t thc ca nhn vt chnh. Trong dng thc y cn c li
i thoi ca nhn vt vi cc nhn vt khc. Li i thoi
ny va th hin tnh cch nhn vt va bc l quan im
nhn nhn ca chnh tc gi:
72
"Ba y, ng c ni ht nhng iu ng ngh khng
nh? Nu ng ni ra nhng iu mt i khng dm ni
th t hi qu, ng xu h qu, gi ri li i k cng vi
bn tr sao? Xa nay, ng ch nhn nhc cam chu... Sao th
nh? Ti sao ng li c cch c x ngc ngo tri hn vi
bn tnh n th nh? Hnh nh ng ni ht, ng ni mt
phn, bia ni mt phn, hy tha th cho ti khng lm ch
c my vi bia. Nhng trc khi ung bia ng hng h
ri, mun c kha ri... C ai mi mnh li u m khng
i. Vy m ng c tnh li... [124, 451].
S kt hp kho lo, s chuyn ho linh hot v nhun
nhuyn gia ngn ng ngi k chuyn v ngn ng nhn vt
lm cho cu chuyn tr nn hp dn v sinh ng: Ngi c
c chng kin din bin ca cu chuyn trong mt trng
nhn khch quan bi s giao thoa gia cc lung t tng.
Chn dung tinh thn nhn vt khng ch dc soi chiu qua
th gii ni tm ca ring n m cn qua s cht vn, i
thoi ca cc nhn vt khc v vi cc nhn vt khc nn sc
nt v gy n tng. T tng tc phm, nh c bc l
mt cch su sc v c sc m nh hn.
Truyn ngn ng chu ban u c trin Khai bng mch
k c v khch quan ca mt ngi ng ngoi nhn vt.
Nhng cng ngy im nhn trn thut cng c chuyn
dch su hn vo bn trong th gii ni tm ca nhn vt.
Nhng dn vt cay ng ca mt ngi tng chu s y o,
tru ct ca s phn bt ra qua li i thoi ni tm xt xa
ca nhn vt, hay li k nhum mu cm thng ca chnh tc
gi? C l l c hai:
73
"Ti sao ng th kho th m con ng li bnh tt th? Ti
sao ng khng cht m con ng li cht v n chu cnh
go ba sm? Ti sao ng li ngho th, con cht ri l nh
ca tan tnh, v con n bit trng cy vo u?" [124, 243 -
244].
y, ting ku thng nc n trong thm su ci lng
nhn vt tm c s k thc tm tnh trong mt li k
chuyn thm m bao nim ng cm su xa. N to nn s
cng hng a chiu xoy su vo lng ngi c lm nn
nhng ay dt, nhng m nh khng ri v mt s phn con
ngi sao m lm ni tri ngang !
T v tr mt ngi k chuyn hiu bit, khoan ho, bao
dung nhng cng rt khch quan v tnh to trong "i nhn
x th vn xui Nguyn Khi th hin r tnh i thoi trong
mt quan h bnh ng v tn trng ln nhau. Nh vn -
ngi k chuyn lun t r thi bnh tnh khi nhn nhn
nhng hay - d trong tn ti x hi. ng khng soi mi vi
ci nhn khc nghit, khng n o vi thi ln gn, khng
to ting nhm mc ch t ging, khng chi bi tm cch
lp lim... n ho v trm tnh, ng t mi ngi trc rt
nhiu kh nng tip cn v chn la hin thc. Lp lun uyn
chuyn, dn dt vn linh hot, ng c kh nng gip mi
ngi c la chn mt quan nim, mt kin, mt cch
sng trong s a dng v phc tp ca hin thc, trong s
vn ng khng ngng ngh ca con ngi v cuc i.
2. Con ngi trong thi gian v lch s
Con ngi trong mi quan h vi thi gian v lch s
74
khng hon ton l vn mi m ca vn chng. Vn
chng xa v nay tng cp n mi quan h ny tu
theo trnh t duy v l lun ca mi thi. Cc nh vn thi
trung i quan nim v thi gian nh mt i lng vnh cu,
n khng mt i m lun quay tr li, "vnh vin tun hon"
cng con ngi v lch s. Thi gian hin ti dng nh
khng c mi quan h trc tip vi i sng con ngi. Xu
hng sng chung qu kh, ly qu kh lm mu mc, lm
tm gng cho hin ti soi vo khin cho cc bc "i tr"
lun c t th nhn tn v ung dung. V hin ti, v nht l
tng lai i vi h l mt nim ht sc xa xi v m h.
Vn chng hin i trc nm 1975 cng c nhng tm
ti v mi quan h gia con ngi v thi gian. Nhng thi
gian y mi ch c xem xt trong tng quan vi lch
s, thi gian lun i lin vi cc s kin, cc bin c lch s
x hi. Ci c nhn, c tnh cha c th hin trong mi
quan h c th vi thi gian. Trong quan nim ca Nguyn
Khi t sau 1975, thi gian dng nh khng c ngha t
thn ca n: "Nu tri t khng cn s sng na, tr li ci
trng thi hoang s nguyn thu th thi gian t n cng
khng c. Thi gian ch c ngha khi n gn lin vi s
sng con ngi, vi pht trin v tin b" [123, 750].
y con ngi v thi gian c nhn nhn trong mt
mi quan h hu c cht ch. Trong con ngi l ch th
tch cc lm nn ngha ca thi gian trong tin trnh lch s.
V n lt n, thi gian l yu t quan trng gip con ngi
tr nn vnh hng trong ci v cng. 'Tht ra, trong ci bin
ho v cng ca ci nhn sinh vn c mt nhn t vnh vin
75
khng thay i, n li thuc v s tng tri ca mnh, thuc
v ci bit ca mnh. l con ngi vi nhng kht vng
phi thng v tm thng ca n " [141, 27].
Nguyn Khi ngy cng c thc vn ti nhng kin
gii ring v thi gian trong mi quan h vi con ngi.
Thi gian ca ngi, nh vn tm cch l gii s tn ti
ca con ngi trn nhiu chiu thi gian: thi gian qu kh,
thi gian hin ti, thi gian tng lai. ng khng xem thi
gian nh ci "hnh lang mt chiu duy nht" (t dng ca V
Qun Phng) mt i khng tr li, "nh mt ci g rt ph
du, mt nhp th l mt mt i, ci hin ti nh mt chp
mt so vi ci qua thm thm v ci s ti cng thm thm
hn" [123, 590]. ng nhn thi gian trong tng quan vi s
nghip ca con ngi - s nghip mt i, nn "thi gian nh
mt ci g rt bn vng, mi mi cn li trong hin ti mt
hin ti va hon thnh tip ni vi mt hin ti ang c
chun b. Mi chng ta va l s hon thnh ca mt qu kh
thm thm... va l s m ra cho mt tng lai rt xa xm"
[123, 590].
Hiu nh th th thi gian khng cn l mt nim tru
tng ch gn vi cc yu t lch s x hi bn ngoi, m
l thi gian ca con ngi - thi gian bn trong ca c mt
i ngi, thi gian gn b cht ch vi bn cht ca con
ngi c ba chiu: qu kh, hin ti v tng lai. Trong ,
"qu kh l do ngi khc chun b cho mnh,... tng lai s
l phn mnh phi chun b cho ngi khc", cn hin ti l
ci "va hon thnh" tip ni vi ci "ang c chun b".
R rng l ci "hnh lang thi gian" trong quan nim ca
76
Nguyn Khi va di, va rng, va m ra n khng cng
cho nhng cuc i, cho nhng con ngi bit sng ht mnh
v s pht trin v tin b x hi: "Sng ht mnh cho mt l
tng cao c l cch sng di nht hnh hi thnh tro bi
nhng anh linh vn tip tc cuc hnh trnh qua ngi ny v
ngi khc, ni ny v ni khc khi s sng trn tri t
vn cn" [123, 750].
"Ti rt tin mt cch ngh ng s khng bao gi b mai
mt, n s cn li sau khi chng ta cht t lu ri" [123,
703].
Thi gian trong tc phm ca Nguyn Khi khng hin ra
qua ci nhn trc din ca tc gi, m qua lng knh ch quan
ca thc cc nhn vt. T mt yu t thuc phm tr ci
khch quan, qua cm nhn ca cc nhn vt, thi gian
chuyn sang phm tr ca ci ch quan. Nhn vt ca
Nguyn Khi thng ng vng hai chn trong thi gian hin
ti, chim nghim v thi gian qu kh v suy tnh chun
b cho thi gian tng lai. im nhn v thi gian ca
Nguyn Khi xut pht t ch ng ca con ngi trong vai
tr tch cc v ch ng trc lch s. C phi v th m ng
say m nhng con ngi dm sng ht mnh cho mt l
tng, bit tm cho mnh mt xc tn ph hp thi gian i
ngi tr thnh thi gian c ngha. Cc nhn vt tch cc
ca ng t Qun, Vnh, Ba Hu, Hai Ring (Thi gian ca
ngi) n Tng, Th (Bn b trn cao nguyn), Khi
(Ngi lng pho), v chng ng Ba Quc Hi (Hai ng
gi ng Thp Mi) nhn vt Anh (Ngi gp hng
ngy),... u trm tnh nhn thc thc ti vng vng bc
77
tip vo tng lai, du bit rng pha trc l s rnh rp ca
bit bao him ho.
Nguyn Khi thng cho nhn vt ca mnh xut hin vo
thi gian cui nm vi gi lnh v ma dm t ti nh
thch thc s chng chi ca con ngi. Nhng ci lnh lng
ca kh hu t nhin, hay ci khc nghit ca "thi tit" x
hi cng khng lm cho h chn bc. Bi h mang trong
mnh "bu mu nng" nhit huyt, lun ham mun c hot
ng, c "sng tht trit , tht mnh lit". Hu nh,
khng mt ai trong s h "chu i mt ci cht gi trn
ging bnh". H c nhu cu "t m ming co, t bi thuc
cho ra ht mi git m" (nh cy cao su) Bi v, theo h "ci
cy khng ra ht m cht khng ni, con ngi vn cn sc
m phi ngi yn cht cng khng nhm c mt" [123,
639]. Vi cch sng v cch ngh y, s nghip mt i ca
nhng con ngi ny s mi mi song hnh cng vi thi
gian v lch s.
Khm ph con ngi trong tng quan vi s nghip mt
i ca h l mt pht hin mi ca Nguyn Khi. Qua cu
chuyn v hai chin s v danh tht bi trong s nghip ring
nhng ci tht bi ca h khng hon ton v ch trong s
nghip chung, bi n "nui ci bn ch" cho ngi sau, n
"mi mi gieo mm hy vng vo con ngi", Nguyn Khi
dng nh "ng" ra vai tr tch cc ca nhn cch con
ngi bnh thng - nhng con ngi v danh - i vi lch
s: "Ti ng rng chnh h l vng ho quang mi mi pht
sng t trong m ng, t trong nhn dn quyt nh
tng v hnh vi ca cc danh nhn v anh hng" [141,109].
78
Gii thch mi quan h gia con ngi v thi gian bng
mt ci nhn bin chng v mi m nh vy, Nguyn Khi
gp phn gii quyt mu thun gia ci hu hn ca i
ngi vi ci mnh mng v hn ca thi gian, ca loi
ngi:
"Mi chng ta... ging nh mt n v nh nht ca thi
gian, l mt tc tc - tc tc nhng c m v nguyn vng,
nhng tranh u v thnh bi, nhng vui sng v au kh,
tt c gi gn trong ci hu hn khonh khc, tc tc, tc
tc(...) Tc tc - tc tc, hy nh ti ci hu hn, ci ngn
ngi, ci chng qua ca mt kip ngi. Hy m mng trong
ci hu hn y. Vi ci vnh vin, ci v tn, ci tri i mi
mi th mnh c l ci g, chng l ci g c. Nhng ta vn c
th l ci g trong ci khonh khc ta ang sng, l mt
lc y du yu t vo ci dng lu chuyn chung..." [144,
170].
3. Con ngi trong cc kh nng la chn v thch ng
Trc nm 1975, Nguyn Khi hu nh mi ch quan tm
n con ngi trong cc s kin lch s, con ngi ca tp
th, con ngi nh mt inh c ca gung my x hi v
c nhn trong ci nhn tng th ca gung my . Gi
y, tr v vi cuc sng i thng, ng pht hin ra rng
con ngi cn c t cch c nhn, v ng ht lng c v cho
gi tr ca c nhn, cho c tnh, cho nhng con ngi "bit
gn gi, qu trng ci bn sc ca mnh, nhng gi tr c tht
ca mnh" [124, 131]. Quan tm n con ngi c nhn l
quan tm n nhng thn phn ring, nhng bun vui sng
kh ca mi mt kip ngi, quan tm n nhn cch ca c
79
nhn trong cuc i. Trong quan nim ca Nguyn Khi,
nhn cch c nhn, bn lnh c nhn c bc l r rt v y
nht qua s la chn. Cc nhn vt ca ng lun c t
trong cc tnh th la chn: "La chn thng xuyn", "hng
ngy phi la chn, tng vic phi la chn". [144, 62].
Nu trc y, xt on con ngi, nh vn thng t ra
cu hi: Anh ta l ai? Anh ta la chn ci g? V s la chn
y c ph hp vi li ch ca cng ng hay khng? Th gi
y, mt cu hi khc quan trng hn c t ra: Anh ta
la chn nh th no? Dm la chn cho mnh mt nim tin,
mt cch sng v dm sng cht theo ui nim tin y,
phi chng, l mt nhn cch ng trng?
S la chn ca Thu, Mn, Nhn (Xung t), Nam (Hy
i xa hn na), Bin (Tm nhn xa)... l s la chn trn lp
trng giai cp nn rt t bc l c tnh ring. V lc y, trn
quan im cng ng, nh vn cng ch c th nh gi cc
kh nng la chn ca nhn vt hai mt i lp ca mu
thun ch - ta. Thi chin tranh, ci ring hon ton dc
bao trm bi ci chung, chu s chi phi xt on ca ci
chung, nhng chun mc o c c nh gi ch bng
mt i lng duy nht l li ch x hi nn s la chn d
quyt lit nhng vn c ci phn gin d ca n: "i vi
nhng ngi yu nc ch c mt cch tr li". V tnh ng
i trong ci chung ca s la chn lm cho mi ngi thm
vng d, thm sc mnh. Cn hm nay, thi th bin i n
chng mt: "ci sai ci ng, ci tri ci phi, ci d ci hay
c ln nho vo nhau thnh mt cc" (Thi gian ca ngi).
tnh th mi t ra "qu nhiu cu hi v cng c qu nhiu
80
cch tr li" khin cc c nhn u "ri ln trong s la
chn". Cuc sng r i nhiu hng, nhiu ng v mi ngi
buc phi t la chn cho mnh mt xc tn ring ph hp,
nhiu khi chng ging ai, nn s la chn ri vo n c.
Nguyn Khi thng ni v ci "c n", "n c" ca
con ngi trong s la chn. S la chn, d tm trong n
c mi l s la chn ch thc ca con ngi c nhn v
n khng nh chnh xc nht bn lnh v nhn cch c nhn.
Phi l ngi c nim tin chc chn vo s la chn ca
mnh mi dm dn thn vo ci "c n, tm mt li thot
gia mun vn kh khn, thm ch c hy sinh mt mt. Nhn
vt ca Nguyn Khi thng l nhng tnh cch mnh m v
quyt lit, dm sng cht cho mt nim tin, mt la chn v
kiu hnh v s la chn ca mnh. Ba Hu (Thi gian ca
ngi) hiu rt r rng con ng mnh ang i l con ng
ca mt k b hnh "n c" nhng cng rt t ho rng:
"trong ci n c li c mt cht kiu hnh l dm c
mt cch tr li". Qu thc, mt cch tr li trong cuc sng
y phc tp ngy hm nay l bn lnh, l lng tri ca mi
mt con ngi c nhn cch.
Vi nhng ngi c nhn cch t do, vic "chn mt ch
ng, chn mt loi ngi, chn mt quan nim" dng nh
chu s quy nh rt r ca tnh cch nhn vt. ng Ba Quc
Hi (Hai ng gi ng Thp Mi), ng i t v v s gi
(S gi cha Thm v ng i t v hu), b c (Np nh), c
Hin (Mt ngi H Ni)... c th sng theo cch ny v
cng hon ton c th sng theo cch khc, nhng h la
chn cho mnh mt cch sng, mt nim tin ring v kin tr
81
theo ui n n cng, du vn bit rng dm "sng theo mt
nim tin khng phi l chuyn d dng". y l nhng con
ngi mang trong mnh ci nn gc tm l, t tng vn ho
truyn thng, li thng minh sc so, li c bn lnh v c
mt "tim lc tinh thn" mnh vt ln hon cnh, bit
nhn xa trng rng, bit sng v mnh m cng bit sng v
ngi khc,... nn h l nhng ngi chin thng - thng
chnh bn thn mnh v thng trong cuc i.
Tuy nhin, y li ny sinh mt vn mi. Khi khun
mnh trong mt la chn, theo mt cch sng, mt cch ngh,
mt quan nim... con ngi c cn t do hay khng? Ci t
do nm u trong s la chn ca con ngi?... Qua sng
tc ca mnh, Nguyn Khi mun cng ngi c l gii v
bn bc v vn ny.
Trong quan nim ca Nguyn Khi, con ngi sng c
nhn cch, c nim tin phi lun lun sng trong la chn,
"sng bung th l cch sng ca nhng k mm yu", l
cch sng v trch nhim vi mi ngi v vi bn thn
mnh. Ngi t do "ch ct sng c thoi mi". "Sng va
v lm ngi c ch l lun lun sng thoi mi" (Bn b
con ca bn). Trong cuc u tranh bn thn la chn
"gia gi tr tc thi v gi tr vnh cu", nhn vt nh vn
trong Ngi k chuyn thu kin quyt t chi li mi y
sc quyn r v hp dn ca nhng tay t ph tr, v mun
gi cho mnh mt nim tin, mt t do trong la chn: "Mt
i u tranh cho quyn t do sng to, ch vit cho mnh v
cho mt cng chng c chn la, kin quyt khng lm
y t cho ai c, cui cng li h c, b gio xin vit thu cho
82
my thng c tin mi pht. C m im (...). Nh vn cch
mng cn cha t khng nh c chn dung mnh trong
vn chng, hung h my anh li bun li i dng tng
trn bn th ngh thut" [123, 639].
Qun, ngi chin s tnh bo ca hai cuc chin tranh gii
phng, mt ngi "v bn cht vn ham c sng ngoi
vng cng to" v l g "li t nguyn khp mnh sut ba
mi nm trong nhng quy nh do nhim v i hi"? Th
ra, Qun chp nhn "mt k lut sng v lm vic cc k
nghim ngt" v anh c mt xc tn. " xc tn th khng
th gi ring cho mnh mt phn t do cn con no m dn
tt c cho s nghip. S nghip l t do ca anh ta" (Thi
gian ca ngi).
Vi nhng ngi ham i tm th t do tuyt i, t do
trong bung th, Nguyn Khi nhc nh: "Lm g c t do
hon ton, li nhng ph thuc mi, vi nhng rng buc
mi". Nh vn c v con ngi i tm cho mnh ci t do
trong mt cch sng, mt cch ngh. "S nghip l t do", v
vy hy sng ht mnh cho s nghip m anh la chn,
anh s tm thy ci t do thc s cho mnh.
Nhiu nhn vt ca Nguyn Khi tm c t do trong
s la chn ca c nhn. Nh vn Kim Ln trong t Kinh
k; Tng, Th trong Bn b trn cao nguyn; b Mm trong
Ngi ca ngy xa; anh Snh trong ng trng h; Ba Hu,
Qun, ng Hai Ring, linh mc Vnh trong Thi gian ca
ngi... u l nhng ngi t do trong ci ci ca ring
mnh. H bit "bung b mi th" tp trung tm tr hnh
ng theo xc tn m mnh la chn. H tm thy hnh
83
phc v nim tin thc s trong mt "s la chn bao gm c
phn t do, c phn nhng b thi th" (Np nh).
i lp vi h l nhng con ngi cam chu ni au ca
s tht bi do nhng la chn lm ln v nng ni. Ci lm
ln ca mt s la chn c phn l do nhng may ri ca
hon cnh, ca thi th (m V, ng nh - Mt ci nhn
gian b t), c phn l do nhng ng nhn trong mt cch
nhn, mt cch ngh (i, Chng, Qu - Gp g cui nm,
T Tn - iu tra v mt ci cht), nhng cng c khi l do
s nhu nhc, s nng ni ca mt tnh cch (D - Chuyn
tnh ca mi ngi)...
Vit v nhng thng - thua, c - mt trong s la chn
ca con ngi, Nguyn Khi th hin mt tinh thn nghin
cu khch quan nghim tc. ng a ra nhng tnh hung
la chn khc nhau v nhng kt cc khc nhau cng
ngi c phn tch v mi ngi t tm cho mnh mt li i
ph hp. ng t thi yu mn nhng con ngi m s la
chn ca c nhn h vt ln c ci hn tp, x b ca
thi cuc hng ti nhng gi tr bn vng c tnh vn
ho nhn bn ca mt cch sng, mt quan nim. Nhng ng
cng khng d bu, khinh khi nhng con ngi lm ln v
tht bi trong la chn. ng mun em n cho ngi c
nhng hiu bit nhiu chiu c th cm thng v th tt
nhn tnh vi con ngi. Bi thc ra, nhiu khi h ch hin ra
nh nhng nn nhn ca mt bn c chnh tr, h va ng
gin li va ng thng. Mt thi nh th ch c
Nguyn Khi khi ng ngoi ci tui "tri thin mnh".
Nhng c iu ng lu l: s la chn ca nhn vt
84
Nguyn Khi phn nhiu khng phi l s la chn ca
nhng nhn cch t do c iu kin la chn tho mn
hon ton mun ca mnh, m thng l nhng s la chn
bt c d do b tnh th mi dn ui n chn tng.
Trong s nhng con ngi buc phi la chn trong tnh
th b ng nh vy, Nguyn Khi c bit ch n tng
lp tr thc. Phi chng v h l tng lp nhy cm nht vi
mi "m lnh" ca thi th, h nhiu suy t trn tr, nhiu lo
u trc cuc i; hay y l loi nhn vt m ng "thuc"
nht v c kh nng vit v h mt cch su sc nht. c
sng tc ca Nguyn Khi, thy ng ginh nhiu tm
huyt cho loi nhn vt ny, v xem ra nhn vt tr thc c v
nh l loi nhn vt ph hp vi ct cch sng to ca
Nguyn Khi giai on sau.
Mi ngi trong s h u c mt s la chn ring do
tnh cch, trnh v hon cnh sng khc nhau, nhng hu
ht u l s la chn thch ng vi thi cuc mi. T
tng lp tr thc c: i, Chng, Qu,... n tng lp tr
thc mi: Ho, Vit, Qun, Bnh,... (Gp g cui nm); ri
cc tr thc tn gio nh linh mc Th (Cha v con v...),
linh mc Vnh (Thi gian ca ngi), v sau ny l Tn (i
i). T (Mt thi gi bi), Hp (Ngi k chuyn thu)...
Tt c, khng ai khng phi tri qua mt qu trnh u tranh
dn vt c th tm ra mt cch thch ng kh d nht trong
iu kin c th. S la chn ca mi ngi c th l ng -
sai, hay - d, c - mt... nhng d th no chng na, vi
con ngi "dn theo mt l tng nht nh trong s la chn
thng xuyn cuc sng... c mt ngha no " (Thi
85
gian ca ngi) l lun lun cn thit. Bi v, "mt cch sng
khng qua s la chn, khng qua s tng tri s khng bit
khng nh nhng gi tr ca n" [124, 131].
Tht bi ri tm thy li i, sai lm ri tnh ng, cng c
khi cha tm thy chn l cui cng, nhng du sao, qua la
chn, nhn vt Nguyn Khi ln dn ln v nhn thc. V
trong hu ht mi cnh ng, h u bc l mt sc sng bn
b do dai, mt tnh yu tha thit, mt s gn b su nng v
mt "nim kht khao giao cm vi i" nh chnh ngi
sinh ra h.
4. Con ngi trong quan h gia nh
Con ngi trong mi quan h vi gia nh l vn ni
ln trong sng tc ca Nguyn Khi vo nhng nm 80 v 90.
Tht ra, y khng phi l mi quan tm ca ring Nguyn
Khi. Nguyn Minh Chu, ri Ma Vn Khng, Nguyn Huy
Thip,... u t ra c nhiu vn nhc nhi ca mi
quan h gia nh khi nhu cu gii phng c nhn ang c
nguy c lm rn nt, thm ch tan v nhng nn mng ca
gia nh.
Trong quan nim ca Nguyn Khi, ci "np sng tt p
ca cha ng vn lng l chy trong cuc sng t ca hin
ti" [152], vn l mt ngun mch quan trng to dng v
bi p ni lc tinh thn cho lp lp chu con. Bi vy,
khng th thot li truyn thng, ri b nhng gi tr o c
tr thnh di sn tinh thn ca bit bao th h. Nhng mt
khc, cng phi bit i mi ho nhp vi xu th pht
trin chung ca thi i nhm mc ch cui cng l em li
86
hnh phc cho mi con ngi. Ch c s kt hp bin chng
gia nn np gia phong vi t do c nhn mi c th m bo
cho mi quan h gia nh bn cht trc sng gi thi m
ca. phi chng l cch thc nhp th hp l nht "cu
gi s vn ton gia nh" khi nhng bi kch khng trnh
khi ca ci "thi gi bi" ny. Nhiu vn o c th s
c Nguyn Khi soi ri t t bo gia nh. Gia nh - vi
ngi ny ng l "cng trong cn bo", nhng vi ngi
khc c khi li chng khc no "a ngc gia trn gian".
Lm th no gia nh c th tr thnh ni n np cui
cng ca con ngi khi nhng cung phong d di ca thi
th ch chc nghin ngu mi sinh th theo ci quan h lnh
tanh ca ng tin, ca nhng gi tr tc thi? Lm sao
mi ngi c c mt "ni v" m p v hnh phc sau
nhng bn rn v toan tnh ngoi x hi?
Nghin cu con ngi trong mi quan h gia nh,
Nguyn Khi chm ch di theo tng thnh vin ca n trong
s bin i ca hon cnh, ca thi cuc.
Vi nhng ngi chng, ngi cha xa nay vn l tr ct
ca cc n v gia nh, nh vn nhn thy s thay i n
ng ngng vai tr ca h trong "t m" gia nh. Ai ng u,
nhng "ngi ch y quyn uy" ca gia nh trong sut bao
nm di trc y li c lc phi lng tng vi ci "tiu thin
h" do chnh mnh gy dng nn. t nc chuyn sang giai
on mi, nhiu con ngi "tng tri ca hm qua" bng
chc tr thnh k "vng di trong hm nay" nh mt s "i
i", "nh sang hn mt kip khc".
Gia nh khng cn "l nim vui, l ni ngh ngi tuyt
87
i an ton" ca h nh trc kia. Qu kh "vng son" ch
cn l mt ni nh. Gi y, s c mt ca h "gn nh lun
lun gy s bc dc, s kh chu cho mi ngi", bi hnh
thnh mt khong cch khng nh gia nhng thnh vin vn
c s c kt cht ch tng nh khng bao gi c th tch
ri. Nhng ngi chng, ngi cha quen sng theo khun
mu, theo nn np v gin n trong s la chn li "ch
thch bn chuyn cao xa, chuyn vin cnh". H l hnh nh
ca th gii tinh thn lung linh, y mu sc cn v con h l
hnh nh ca th gii vt cht tm thng trong cuc sng
trn tc hng ngy. Gia hai th gii y, ci no cn thit
hn? Cc ng chng vn c tm hiu bit rng ri hn cc b
v u nhn r s cn thit ca nhng "gi tr tc thi" v
cng rt tin tng vo s bn vng ca nhng "gi tr vnh
cu". Trong suy ngh ca h "chng c ci g l v ch trong
cuc sng". " sng c hng ngy tt nhin phi nh vo
nhng "gi tr tc thi". Nhng sng cho c phm hnh, c
ct cch nht nh phi da vo nhng "gi tr bn vng"
[144, 529].
Vy phi lm sao xy dng mi quan h hi ho gia
"nhng gi tr hin nhin" phi dng ti hng ngy hng gi
v "nhng gi tr chun mc nh nn tng, nh chn mng,
nh ging ct cho c mt i ngi? l vn t ra
trong khng t cnh ng v s phn nhn vt Nguyn Khi.
Xung quanh mi quan h ny, Nguyn Khi kho st,
dn d rt nhiu cch sng, cch quan nim khc nhau, v
cho thy mt thc t: vai tr v v tr ca nhng ngi n
ng trong cuc sng gia nh ngy hm nay c nhng du
88
hiu "bt n". Nhng th thch khc nghit ca cuc sng
thi bnh i hi nhng ngi anh hng ca mt thi chin
trn s tnh to, im tnh v kh nng thch ng nhanh
chng "nhp cuc", "nhp th nu h khng mun b ri
vo tnh th ca nhng "con ngi tha" trong ci t m hnh
phc ca chnh mnh. Ny y, hnh nh mt ngi chng
phi chp nhn s tho hip u hng vi tt c (x hi, c
quan, gia nh, v con) bi "mt mi qu", "bun lm"
v "s lm" (T - Mt thi gi bi). Mt ngi n ng khc
nh lng nh i "s nghip mt i" khng ch ca ring
mnh m cn l "mu v nc mt, ting khc v ting ci
ca c mt thi", "ca c mt th h" cho ci hnh phc trc
mt ca c gia nh nhng vn khng thi xt xa v tic nui
(Hp - Ngi k chuyn thu). Ngi chng, ngi cha n
chi b trch nhim vi v con v gia nh, tm cho mnh
mt cuc sng t do, "sng hon ton cho mnh nhng nm
cui i" (Huy - Vng trn trng rng). Ngi khc c
nh tr thnh "k st nhn lng thin" va ng gin va
ng thng (Tn - i i)... Nhng tch cc hn c c l l
quyt nh "nhp th" ca T (Vng trn trng rng). Sau
mt qu trnh thm nhp thc t, chng kin v chim
nghim sc mnh tn ph khng khip ca ng tin i vi
nhn cch v phm gi ca con ngi, sng s khi "tai ho
bc vo nh", T bng bng tnh khi cm nhn mt iu c
thc: Mi con ngi dng nh u ang "hm h ui theo
ci ch ca ring mnh" m lng qun v th , v trch
nhim vi mi ngi xung quanh, vi c rut tht ca chnh
mnh. T quyt nh "thot ra khi ci vng trn trng
rng...", tip tc mt cuc ln ng "bo trc" cho
89
nhng ngi chng, ngi cha trong thin h bit r ci him
ho khn lng ca li sng tn th vt cht, coi "tin l trn
ht" m khng quan tm n nn tng o c gia nh. Mc
ch cui cng ca T l: rung mt hi chung cnh bo
"cu ngi, cu ly tr con".
Sau ngi chng, ngi cha, Nguyn Khi ch n vai
tr v v tr ca ngi v, ngi m. Theo nh vn, ngi
nhen nhm v gn gi ngn la yu thng trong cc ngi
nh bao gi cng l nhng ngi ph n lng l m can
trng chng chi vi bo ging ca cuc i to dng
mt cuc sng gia nh yn m trong nhng hon cnh nhiu
o le, trc tr. Khc vi nhiu nhn vt n trong sng tc ca
Ma Vn Khng thng l nhng ngi n b lnh lng,
phm tc, d dng b tri trt theo ci bn nng ch k ca
con ngi c nhn (L - Ma l rng trong vn, v T -
m ci khng c giy gi th, Thnh - C gio ch nhim,
Oanh - Mt mi tnh si,...), phn ln cc nhn vt n ca
Nguyn Khi c khai thc su phng din l tr, ci
phn rt ngi ca h. V mt phng din no , c th
ni, nhn vt ngi ph n ca Nguyn Khi mang m cht
l tng, cn nhn vt n ca Ma Vn Khng i hn v
giu cht hin thc hn.
Nguyn Khi thng xy dng nhng tnh cch nhn vt
n va c ci mnh m cng ci ca ngi ph n hin i,
va c ci nt truyn thng ca ngi ph n ngy xa. Nhn
vt n ca Nguyn Khi p trong kh khn, trong th thch,
trong gian kh, trong s hy sinh. H l ch da c v vt cht
v tinh thn cho chng con. H "bit trn trng, vun p, gn
90
gi nhng nim vui nh trnh c nhng tai ho ln"
[152].
C Hin (Mt ngi H Ni) thng minh, sc so, sang
trng v bit thch ng, tnh ton vic nc vic nh va
khn, va kho theo chun mc l lng t trng. Gia lc
"gia php ca nhiu danh gia vng tc H Ni ang gp hi
khng hong", gia nh b vn gi c nn np gia phong
thanh cao, ng t ho. Ch Khu (Ngi v) sng m thm,
lm li v nhn ni gng gi gi cho c c s n nh v
tinh thn ln s n nh trong cuc sng vt cht hng ngy
mt gia nh ang gp tai nn ln m dng nh "ch thy
kh mt t no", "nh quen vi nhc nhn", nh c sinh
ra "mt i gnh chu nhng tai ho v nhng ngi thn
yu". Nhng ngi v, ngi m ca nhng gia nh thng
binh nng (Mt bn tay v chn bn tay, Cp v chng
chn ng T Thc) dng nh khng cn coi cuc sng
l cho ring mnh na, m dnh hon ton cho chng con.
Gia mun vn ng cay, ti nhc ca cuc sng, h vn tm
thy nhng nim vui nho nh c thm ngh lc tip tc
cho chng con thuyn gia nh gia hai b "bnh yn v bo
t" ca cuc sng hng ngy. "Sng v ngi khc" l
phng chm sng ca nhng con ngi ny. V chnh t
y, h tm thy "nim vui s cho, s hy sinh".
Trong cm hng nghin cu, phn tch v ci n v c
bn ca x hi l gia nh trc nhng i thay chng mt
ca thi cuc, Nguyn Khi vn tm thy ch da cho s bnh
yn ca cc "t m" hnh phc nhng ngi v, ngi m.
ng sn sng tn vinh nhng ngi ph n "l vng mi, l
91
kim cng, l bu vt, l s may mn ln nht m chng con
h c c ci i ny" [124, 346]. S hy sinh ca h em
li cho gia nh s yn m v gn kt cht ch. V phi chng
nh c h, m "ci ngha tnh thm lng nh nhoi ca mi gia
nh, ca mi vng t lun lun b qun i trong ci t,
xo ng, ngu c ca dng i vn c l mch nc ngm
trong sut v nhim nui sng nhng tinh hoa ca dn
tc" [126, 258 - 259].
5. Con ngi trong mu thun v tip ni gia cc th
h
Cng vi vic soi chiu con ngi trong mi quan h gia
nh, Nguyn Khi cn c bit quan tm n vn mu
thun v tip ni gia cc th h. Gia nhng "ngi ca
hm qua" v nhng "ngi ca hm nay" c nhng thay
i v khc bit qu ln La tui tr khng cn tm thy
la tui gi mu mc v mt cch ngh, mt cch sng nh
trong quan h tr - gi trc y. Lp tr hm nay l ca
"mt th gii khc vi nhng n v o lng khc". H "c
nhng quan tm khc, nhng mc tiu chin u khc v rt
nhiu quan nim cng i khc" [144, 432]. Cuc sng
ho bnh m ra cho h nhiu chn tri mi, nhiu toan tnh
mi v do - nhiu i hi mi, nhiu hy vng mi. Con
ngi c nhn gi y khng bng lng vi mt li sng n
iu v t nht trong thiu thn v ngho nn. Mt "trt t
chung" m trc y th h cha anh "khun mnh" vo
mt cch "va vn" khng cn sc cha cho nhng con
ngi nhiu khao kht v giu sc sng to, giu sc khm
ph hm nay c tho ch tung honh. S vn ng ca x
92
hi, v mt phng din no cha p ng c yu cu
ca con ngi c nhn. C mt b phn khng nh ca lp
tr hm nay mong mun c sng ht c tnh cch ngi,
c "pht trin n tn nhng "kh nng ca loi ngi
cha ng trong mnh" (Nam Cao). Lng nghe trong mch
i ang rng chuyn tm s thay i, Nguyn Khi
nhn ra ting ni ca mt loi nhn vt y kht khao c
i thay hon cnh. Vi h, khi nim ca t "" m
rng ni hm ti mc ti a. "Ci s n khng quyn r
c ai c, mt i n l mt i sng nht nho, khng
th c m c, hy vng. Sng nh thm chn lm, bun lm"
[149]. Cng cha l nu "phi lm mi mt cng vic ht
sc t nht", "mt cng vic mnh qu quen thuc". Cng
khng th l khi h cha c quyn quyt nh bt c
"mt ci g tm gi l h trng", h phi "hon ton ph
thuc vo ngi khc, nh l gia nh, c quan l cc ng
cc b th trng" (Mt ci nhn gian b t).
Nhng cu hi, nhng bn khon, nhng ngh v ao
c ca h vi gia nh v x hi, vi lp ngi i trc l
hon ton chnh ng. Ch sao?
Li t chi "kin quyt" ca lp tr vi "mi cch sng
c nh trc" khng phi tr thnh "mt ngi li
bing v an phn, mt sinh vt na thc na ng cht v
mt tm l trc nhiu nm ci cht v mt sinh l" - phi
chng l li t chi ca nhng con ngi giu lng t trng?
Li ngh thit tha: "X hi hy ch ng to ra... nhng
c hi y, nhng kh nng y, phi c nhiu ngh, tht nhiu
ngh... Con ngi hin i c bao nhiu l yu cu i hi
93
phi c nhng ngh nghip phc v n, nhng ngh nghip
lm vinh quang con ngi ch khng lm hn h con ngi"
[144, 584] - l li ngh hy tn trng con ngi, cao hn
na: hy tn vinh con ngi. cng l i hi chnh ng
ca con ngi c nhn khi n t thc tht y v gi
tr v kh nng ca chnh mnh.
Cu hi au u bc l mong c chy bng ca con
ngi c nhn v mt s ho hp gia hin thc vi l tng,
gia "gi tr tc thi" v "gi tr vnh cu": "n bao gi ch
hng vi kim sng mi c l mt, ci ny khng ngc
vi ci kia?" [144, 588].
Kht vng mnh lit ca con ngi mun "c sng
nhng gi pht tht oanh lit", mun "c tng tng mt
cht, phiu lu mt cht, mo him mt cht, mun c mt
c hi lm n tung nhng nng lc tim tng ni mnh, c
bc l ht c ci tnh cch mnh m ca c nhn hoc thnh
cng hoc tht bi, nhng c dp c lm ht sc mnh, lm
trong say m, trong mong i ri c cht ngay cng h" [144,
583].
Li khn cu ca lp tr: hy cho php h c "lm th
ci g thc s l ca mnh, do mnh quyt nh, t chng
minh l c tn ti nh mt con ngi, trnh s "y ti"
ca nhng hnh vi phm ti "v b dn p buc phi c
mt quyt nh, ci quyt nh u tin trong i bit u
chng phi l mt ti c?, [144, 661].
V li "e do mt cch bn ct" nhng khng phi l
khng c ngha cnh bo ca h: "Nu khng... nu khng,
t nay n ngy c v hu c s cn phi h bt k nhiu
94
quyt nh khi t hnh s m b co s l nhng ngi ht
sc lng thin, ht sc ng hong, h phm ti ch v h
khng cam chu sng mn mi trong ci khun kh qu c
k, qu cht hp" [144, 584].
Quan tm n nhng bn khon, yu cu, nguyn vng
ca lp tr vi ci nhn giu tnh phn tch, Nguyn Khi
vt ln tm l th cu ca lp ngi gi mong thu hiu tn
tng tm tnh, suy t ca th h i sau vi nguyn thu hp
dn khong cch gia cc th h. Cch nhn gip
Nguyn Khi thy c nhng phc tp a chiu trong th
gii ring ca lp ngi tr tui.
Mt mt, ng pht hin nhng mt mnh ca h v khng
du thm s "thn phc" ca mnh trc kh nng thch ng
tch cc v ch ng ca mt lp ngi ang l ng lc
mnh m ca s pht trin x hi. Nh vn "kinh ngc" trc
s gii giang tho vt v ci ti "o ngc tnh th" n thn
tnh ca Lc (Chng ti v bn hn). ng cng nhn ra
Khi (Ngi lng pho) nhng phm cht cn c ca mt
cn b qun l nng thn thi hin i v khng ngn ngi
gi Khi l "ngi gii ca thi ny", l "nhn vt chnh din
ca nn vn hc mi".
Nhng mt khc, ng cng khng th "yu du" lp tr
hm nay nh ng tng "v vp, chm bp" nhng con
ngi c gi l tr ca my chc nm trc kia. Tuy "
c phn yu, phn phc" nhng con ngi ny nhng s tnh
to vn cho ng nhn thy bn cnh ci "rt c" l c
nhng iu cha c ca nhng "ch nhn thi m ca".
Nh vn t thi ln n trc thi lnh lng, tn nhn, v k,
95
ch p ln c tnh ngha v o l tranh ginh mi li v
mnh ca Huy v nhm bn anh ta (Mt thi gi bi). ng
"rng rn" v nhng "tr ma qu" trong lm n kinh t ca
mt gim c cng ty lin doanh nh nc (Chng ti v bn
hn). ng khng chu ni nhng quan nim sng thc dng
ca nhng "ng t ph ci thi by gi" coi ci vn ca mt
i ngi l "s liu lnh, phn trc v la o", coi "ng
tin l trn ht" (Ni v), "gi tr tc thi l tt c", coi mi
quan h rut tht ch cn nh nhng "lng ging tt", thm
ch sn sng coi "nh k th" nu ng n quyn li vt cht
ca nhau (Tin). ng sn sng i thoi v tranh lun vi bn
tr mi ni, mi lc c th hiu thm v ci "m ngi
xn xao v n o y". ng gi bn tr sung s l "hn", l
"thng", l "thng u" mt phn do tui tc ca ng cch
xa h, nhng mt khc dng nh ng cng mun by t mt
thi .
Trong sng tc ca Nguyn Khi, hnh nh nhng nhn vt
tr tui hin ln kh m nt v sng ng. H thng mang
mt dng v hot bt, nng ng vi phong thi bnh thn
y t tin v kiu hnh vo bn lnh v nng lc ca mnh.
Nhn vo lp ngi ang ln: p trong din mo, sang
trng trong trang phc, t nhin nn n khn ngoan lch thip
trong giao tip ng x, qu quyt trong hnh ng... nhng
ngi gi lm sao khng hy vng v tin tng. Nhng khi
nghe h ni bng mt th ngn ng lnh lng, tn nhn v
nhn vo nhiu vic h lm li khng khi cm thy tht u
lo. Tm trng va mng va lo v lp tr l tm trng c thc
ca nhiu nhn vt ngi gi trong sng tc ca Nguyn Khi
y khng cn l ci nim tin tuyt i ca th h i
96
trc vi nhng ngi k tc s nghip ca mnh nh trong
sng tc ca Nguyn Khi trc kia.
Vit v lp ngi gi - nhng ngi cng th h vi mnh,
Nguyn Khi c nhng thun li ring. ng ch i su
phn tch v l gii nhng bin ng tinh thn ca lp nhn
vt ny trc mt hin thc mi, trong mt tnh th mi -
tnh th "i i". T nh hng ny, Nguyn Khi a
c vo sng tc ca mnh nhiu chn dung tinh thn ca
nhn vt ngi gi sc nt v gy n tng: Qun (Thi gian
ca ngi), Mi Sanh (Vng sng en v cng), ng Ba
Quc Hi (Hai ng gi ng Thp Mi), ng Trc (Lc
thi), T (Mt thi gi bi), Tn (i i)...
Cng lc vi vic i su tm hiu, nghin cu tm t, nguyn
vng, quan nim, li sng ca lp ngi tr, Nguyn Khi pht
hin thm nhiu iu v lp ngi gi v sn sng "i mt" vi
ci th h m ng chnh l mt phn t trong .
T bi hc ca th h mnh, nh vn mun trao i vi
nhng ngi cng la tui v mt cch ngh, mt cch sng
thot khi s rng buc, s g b, s ch nh ca nhng
quan nim c, nhng c ch c to iu kin cho th h
n sau c c hi pht trin mt cch y v ton din
(Bn v con ca bn, Nhm bn thi khng chin, Mt ci
nhn gian b t, Vng sng en v cng,...). ng giu nho
li sng lnh lo, nht nht, da dm, ym th, a tng bc
v phnh nnh ln nhau ca nhng ngi gi (Qu ngoi).
ng ch mt vch tn ci thi hn nht "cun c b chy",
n trnh u tranh s "thn bi danh lit", mun "h cnh an
ton" ca T (Vng trn trng rng). V gng hiu n tn
97
cng ci ngun ca nhng nh tiu cc Tn (i i)
Nhng ng cng nhn thy lp ngi qua nhng "tim
lc tinh thn" ln lao v mnh m (Hai ng gi ng Thp
Mi), nhng "ht bi vng" m v p ca n cn lp lnh
n mun sau (Mt ngi H Ni). Nhng con ngi mang
trong mnh ci ct cch tinh hoa ca v p truyn thng dn
tc xng ng l "ngi ca thi ny, ng hng u ca thi
ny, mt thi sng to gi c m vn ton vn c mi b"
[124, 462]. H qu l nhn vt gh gm khng ch ci thi
qua m cn c ci thi ang din ra, ci thi c v vn
kh khn gai gc trong im lng, trong ho bnh, trong reo vui
v ca ht" [144, 542].
Vit v nhn vt ngi gi, Nguyn Khi khng dng li
vic miu t chn dung tinh thn ca h. ng ch yu mun
tm hiu v l gii nhng hay d, c mt ca c mt th h,
ca nhng bc n anh n trc v nhng "ngi ng thi"
vi th h ca mnh. ng bn khon: "Lp ngi y i
qua mt on ng ca lch s, nhn li li mt cht th
cng l lng l. Nhng ci tnh cch, ci phong ca h liu
chng c to c mt nh hng tch cc v lu di no n
s pht trin ca ni ging. c nhng thay i no tn y
su, tn ci r trong cch sng, trong cch ngh, trong cch
hnh ng, trong cc mi quan h trc v sau bn chc nm
qua?" [144, 545]. V dng nh Nguyn Khi nhn thy
"du vt li ca mt thi k lch s v ca my lp ngi
lng l i qua" l ko mt nc Vit Nam t trong y su
ca thi gian ln vi nh sng ca hm nay, c sng v
ngh cng ngy, cng gi vi mt nhn loi ang ho hc lao
ti nhng mc tiu ca cui th k" [144, 547].
98
Hiu mnh, hiu ngi xc nh mt cch ngh, mt
cch sng ph hp, tun theo nhng quy lut chung ca s
vn ng x hi trong bc chuyn giao gia "mt thi
qua v mt thi ang ti" l iu m Nguyn Khi mun lu
ngi c qua sng tc ca mnh. Cuc "bn giao th h",
y, din ra khng n gin, xui chiu m c s nghin cu,
phn tch k lng mi b vi mt thi khch quan,
nghim tc. Soi ri tht su vo nhng tt - xu, hay - d,
mnh - yu ca cc th h tr v gi trong cuc sng hm
nay, Nguyn Khi dng nh mun ngh mt thi cm
thng v hiu bit ln nhau gia cc th h i tm mt
ting ni chung. Du bit rng, gi y "mc tiu ring" gia
cc th h khng cn trng hp, nhng h vn cn gp g
nhau trong mt "mc tiu chung". "Gng gi u phi l
th b" (Chuyn ngh). V li, "khn u n tr, kho u
n gi" - l quy lut ca mun i. Hy bit tn dng th
mnh ca mi la tui lm giu c thm i sng tinh
thn ca mi con ngi trong cuc sng hm nay. Nguyn
Khi mun ni vi chng ta nh th chng?
*
* *
C th ni: c bit ch trng xy dng loi nhn vt t
tng v mc ch nghin cu i sng, vn xui Nguyn
Khi ngay t thi k u mang mt v ring kh ln v
ngy cng tr nn cun ht bi chiu su t tng ca cc
vn m tc gi t ra qua nhn vt v tc phm. Cm hng
nghin cu - phn tch ca Nguyn Khi mang v p tr tu
ca mt ci nhn tnh to v mt c quan st nng ng, bn
99
nhy trc nhng i thay ca thi cuc. Di theo dng i
trong s chuyn ng m thm m mnh m ca n, Nguyn
Khi pht hin, t ra v cng ngi c trao i lun bn
v nhiu vn quan trng ca con ngi trong i sng
cch mng v i sng th s nhn sinh...
Vi cm hng ny, ci "ti khn" Nguyn Khi (Nguyn
ng Mnh) qu gip ngi c tip cn con ngi v
cuc i t nhiu chiu nhiu pha, ngy cng tin gn
hn ti chn l ca i sng v ngh thut.






100
Chng hai
CM HNG KHNG NH CA NGI
Vn hc Vit Nam 1945 - 1975 hnh thnh v pht trin
trong mt hon cnh lch s c bit. l cuc cch mng
dn tc dn ch nhn dn gn vi thnh qu ca Cch mng
thng Tm, vi hai cuc khng chin ko di sut 30 nm
trng k gian kh v cng cuc xy dng c s vt cht ca
ch ngha x hi trong iu kin t nc c chin tranh. L
tng cch mng thing ling cao qu ca ng v ca dn
tc v mc tiu c lp dn tc v ch ngha x hi i hi:
"Vn ho ngh thut cng l mt mt trn. Anh ch em vn
ngh s l chin s trn mt trn y. Cng nh cc chin s
khc, chin s ngh thut cng c nhim v nht nh: phng
s khng chin, phng s T quc, phng s nhn dn, trc
ht l cng - nng - binh" [203].
C th ni, ng li vn ngh ny "ph hp vi yu cu
khch quan ca lch s, ph hp vi bn cht yu nc ca
vn ngh s, ph hp vi trnh thc v tm l ca h
trong hon cnh c th ca hai cuc khng chin" [244, 55]
nn c vn ngh s t nguyn chp nhn v coi l "trch
nhim cng dn v lng tm ngh s ca mnh".
Trong s gn b vi cch mng v khng chin, cc nh
vn tm thy l tng chn - thin - m, tm thy "ci nn
v ci ngun" (Nguyn nh Thi) cho sng to ngh thut
ca mnh t chnh cuc chin u cch mng sut my chc
nm ca t nc.
101
S gic ng su sc v thc cng dn, thc "ngi
chin s trn mt trn vn ho" trc vn mnh sng cn ca
dn tc l c s cho nhng sng to ngh thut mang tnh
ng, tnh giai cp trong sut 30 nm chin tranh gii phng.
Gia ngi sng to v ngi thng thc to c mi
ng cm su xa, v c hai "u c chung mt mi quan tm
thng trc v vn mnh dn tc mnh, v s phn v kht
vng ca nhn dn trong nhng nm y sng gi" [25].
Thuc lp nh vn c coi l "con " ca cch mng,
Nguyn Khi i vi cch mng v khng chin nh mt nhu
cu t thn, nh "c gp nc", nh "rng gp my" v ng
t nhn mnh l k "gp thi" may mn:
"Ti l ngi c ch nhng km ti, may m c gp
thi, ri c gp thy, gp bn m nn s nghip" [129].
Qu thc l Nguyn Khi chu n su vi cch mng.
Trong hnh phc chung c lm ch t nc nh mi
ngi, Nguyn Khi cn c hnh phc ring. Nh con chim
c "tho ci s lng", t thn phn hn km "b ht hi, b
khinh r", cch mng mang n cho Nguyn Khi mt c
hi t khng nh mnh. D hiu v sao ng mt lng i
theo cch mng, trung thnh tuyt i vi s nghip cch
mng v ly nhim v cch mng lm l sng, lm s nghip
mt i ca mnh.
M u bi Con ng dn ti ti ngh vn in nm 1963,
Nguyn Khi vit: "i vi mi ngi bt u bc vo
ngh vit hin nay th nhng ngi u quan trng nht,
c tc dng quyt nh nht l cuc sng (...), v ng Cng
sn thn yu, ni nng ta vng chc, tin cy v i sng
102
tinh thn, phng hng ca mi suy ngh v hot ng, l l
sng, l ci ngun ca nhng c tnh p nht ca mi
chng ta" [124, 587].
Ba mi hai nm sau, "nhn li nhng trang vit ca
mnh", Nguyn Khi vn nguyn vn nim t ho y: "Trong
khong hai chc nm ngi trc trang giy, ti cha bao gi
phn vn v cc chc danh ca mnh: l ngi lnh, l ng
vin, l nh vn = vi ti tt c ch l mt" [121].
Nhn thc v vai tr, v tr v trch nhim ca ngi cm bt
trc lch s, Nguyn Khi sn sng nhn v mnh nhim v
ca mt ngi cn b tuyn truyn, dng vn ngh "phn
nh hin thc khch quan mt cch cao p, gp phn ci to
hin thc theo mt l tng thm m nht nh" [24].
Trn nh hng dng vn ngh lm "v kh t tng"
trong s nghip cch mng chung, v p thm m ca con
ngi thi i c nhn nhn v nh gi, trc ht v ch
yu, trn phng din con ngi cng dn v con ngi x
hi. l thc v hnh ng hng v l tng cao p
ca cng ng, l tinh thn t nguyn nhn v mnh s mng
x hi m t nc giao ph v sn sng hy sinh cho s
nghip ln lao ca dn tc. Mc ch "to nn nhng nhn
vt tch cc, phn nh nhng con ngi tiu biu ca x hi,
nhng nhn vt trung tm ca thi i" [277, 151] c coi l
"iu quan trng nht i vi nn vn ngh" (nh trn).
Chn dung nhn vt tch cc, hay gi theo cch gi lc by
gi l "con ngi mi", c xc nh kh r trn phng din
l lun: "Nhng nhn vt tch cc, nhng nhn vt ng yu ca
x hi ta m anh ch em vn ngh nc ta cn ra sc ca ngi,
103
biu dng" l "nhng con ngi bnh thng, gin d, hng
ngy lao ng qun mnh v phn u kin quyt (...) khi
phc v pht trin kinh t (...), bo v T quc" [10].
Tuy nhin, ng li vn ngh ca ng ch gi vai tr
ch o v nh hng. Mi ngi vit chn chnh v c bn
lnh va c th tm thy mt phng hng c bn cho
sng tc, va c th c nhng tm ti v sng to ring trn
c s cm xc v suy ngh, s trng v s on ca c nhn
mnh. Bi v, "vn hc so vi bt c ci g khc t chu ng
hn c mt s san bng my mc, mt s thng tr ca a s
i vi thiu s (...). Trong lnh vc y nht thit phi dnh
ch rng ri cho sng kin c nhn, cho c tnh, cho s suy
ngh v tng tng, cho hnh thc v ni dung" [184, 75].
V Nguyn Khi, ngay t nhng ngy u cm bt, c
thc "khai ph mt li i cho ring mnh" trong iu kin
c th. Cng i vo thc tin sng tc, ng cng nhn thc r:
"Bit tm nhng vn ring trong s thng nht chung v c
phng hng gii quyt mt cch c hiu qu nht s l mt
s nghip y hng th". (ng trong my). Quan nim ny
dn tr thnh phng hng phn u ca c mt i vn
Nguyn Khi, v chnh n l mt trong nhng yu t quyt
nh lm nn gng mt ring ca ng trong nn vn hc
Vit Nam hin i.
I - T NHN VT "CON NGI MI" VI V P
TRN VN TRONG CM HNG LNG MN N
NHN VT CON NGI VI S PHN BT HNH
Khng phi l cm hng no khc, m chnh cm hng
khng nh - ca ngi, theo chng ti, mi l s khi ng u
104
tin cho ngun vn Nguyn Khi, nu tnh t tc phm u
tay ca ng c tn l Xy dng (1951), v tip l truyn
di Ngi con gi quang vinh (1955) vit v cuc i v
chin cng ca n anh hng Mc Th Bi. C iu, thin
truyn vit v ngi thc vic thc - mun l tiu thuyt "t
liu ny, li b ri vo s th , im lng ca bn c, bi s
yu km v gi tr ngh thut. Sau ny, c ln tc gi ni
n s xu h trc tht bi ny, v thy mnh qu km ci so
vi Nguyn Ngc - tc gi t nc ng ln v Phng
Qun - tc gi Vt Cn o. Nhng khng lu sau , vo
cui nm 1957, sau truyn ngn Nm v (1956) v cng lc
vi tiu thuyt Xung t (phn I), tc gi cho ra mt mt
truyn ngn vit v anh hng qun i ng c Song.
Thin truyn c tn Ngy tt v thm qu khng gi mt ch
c bit g cho ngi c, khng mt bo hiu g v nh
hng biu dng ngi tt vic tt th m li nh l s kt
ng hn nhin bit bao l v p v phm cht mt ngi
anh hng trong bi cnh vn hc cn ang ngn ngang nhiu
cuc tm kim.
Ch l cu chuyn gin d k li mt cuc tr v thm qu
hng ca ngi anh hng qun i trong dp tt. Khng c
mt dng k l v tiu s, thnh tch hay chin cng. y l
mt chn dung t biu hin qua li nhn vt t k v mnh,
trong mt bi cnh tht cm ng v tnh ngi cng vi s
sng li ca bit bao k nim tui th v tui tr gn vi tnh
bn, tnh yu v ngha tnh lng xm,... Trong nim rng
rng xc ng ca nhn vt, chn dung ngi anh hng hin
ln vi mt v p dung d, hn nhin khng cht gng p,
gi to. Qu l, khng c nhiu lm, trong vn xui trc v
105
sau , nhng trang cm ng v chn thc nh s sng v
mt chn dung con ngi mi - mt anh hng nh trong
Ngy tt v thm qu. Th nhng, dng nh chnh tc gi
cng khng tm lm n thnh cng ca thin truyn ny,
nu khng ni l b qua hoc b qun mt tc phm tht xut
sc trong cm hng biu dng, ca ngi. Mt tc phm rt xng
ng l s khi u cho cm hng khng nh m chnh tc gi
Xung t, Nm v cng ng thi l ngi Khai m.
Nhng nm u ca thp k su mi, nng thn min
Bc bc vo thi k qu xy dng ch ngha x hi vi
tt c v p quyn r, vi nhng hy vng trn tr v mt
tng lai rc r sn rn, khi "ng ln hnh phc rng
thnh thnh" (H Ch Minh). Phn ln tc phm ra i trong
thi k ny u miu t nhng bc tranh hin thc p v
ti tn vi ch mt sc hng. Khng kh h hi ca con
ngi v cuc sng cng to nn cm hng lng mn trong
hu ht nhng trang vit ca Nguyn Khi. Tuy vy, cc tp
truyn Ma lc (1960), Mt cp v chng (1961), Hy i xa
hn na (1963), Ngi tr v (1964) vn to nn nhng
thanh m ring trong bn giao hng ln ca "Ma xun t
nc" bc vo thi k xy dng v pht trin.
m hng chnh trong tc phm Nguyn Khi thi k ny
l m hng khng nh v ngi ca "con ngi mi v cuc
sng mi". Nhng Nguyn Khi khng chy theo s vic,
cng khng ly cc bin c, cc s kin cch mng lm mc
ch phn nh. Hin thc cuc sng lao ng, dng xy trong
th i ln vi khng kh si ni khn trng, vi s i mi
tng ngy tng gi trn gng mt t nc, qu c cht men
106
say lm ngi bt Nguyn Khi cng rung ng trong mt
nim say m tha thit vi cnh vt v con ngi. C d cha
bao gi ngi bt Nguyn Khi b cun ht bi cnh vt nh
lc ny. Mt hi gi mt du u thu, mt bp tre "mng mc
vt ln, vt cao hn hn nhng lp l ln phn ca bi tre
gi", mt by s hay nhng bng c trng lo rp rn lt
trn mu tn sm ca dy ni, mt mnh trng mng mnh,
mt mu xanh l l phng pht nh c khi... Ci "b mt
m miu y sc quyn r ca thin nhin" (a con nui)
lt vo tm nhn ca nh vn v cng hng vi ci xn
xao ca lng ngi m lm nn nhng trang vn xui va
hin thc va lng mn. Nh vn nhn s hi sinh ca cuc
sng ngay trn mnh t cn "y thng tch ca chin
tranh" vi mt ci nhn tha thit v mt nim kiu hnh:
"Mu xanh thm ca , ca ng, ca lc, mu xanh non ca
l m, mu ti ca t chn ln dn ln cc th mu nham
nh, man r khc ca t hoang. Mt mnh s trng lm rm
che ca, mt gin liu leo c nhng chm hoa thm m
hin pha trc, bng l long mt ca rng chui, mu
vng ng ca khm u , my con ngng b bch m nh,
ting guc i lp kp, bng dng nng n ca nhng ch c
mang khu gia nh, nhng ngn n le li, mng khi thuc
bay qua nh n trng r tng si xanh. Ting ci the th,
ting th th, ting la ht, ting tr con khc. Ngi ta lm
vic, ngi ta yu nhau v cng lm cho nhau au kh.
Nhng ni nim, nhng tm s nhng mong c. Cuc sng
v i tr li ri" [122, 261 - 262].
Nhng, ni cnh l ni ngi, ca ngi s hi sinh ca
t l ca ngi v khng nh gi tr ca sc lao ng sng to
107
ca con ngi. "S thay i b ngoi" cha phi l ton b
trung tm ch ca ngi bt Nguyn Khi, bi theo ng
quan nim "s thay i b ngoi ngi ta d nhn thy... cn
ci bn trong th kh nhn, nhng s thay i ci bn trong
mi tht to tt v khng th tng tng c" (Ngi tr
v). T suy ngh y, Nguyn Khi c thc i su tm kim,
pht hin "nhng ht ngc n du trong b su tm hn con
ngi". Nhng mi quan h ging dt v phc tp ca con
ngi trong cuc sng sm tr thnh nim say m khm ph
ca ngi bt Nguyn Khi.
Trn ci nn ti sng ca "cuc sng mi", nh vn
hng ti pht hin chn dung v v p ca nhng "con
ngi mi". "Ci chi ci n, ci bng hoa mi ca ch ngha
x hi" [203, 325] c nh hnh trc tin nhng nhn
vt tch cc. Trong nh hng khng nh, ca ngi cuc
sng mi, nh vn ch yu hng ngi bt ca mnh theo tiu
chun cng ng, ly yu cu ng gp cho s nghip chung
lm tiu ch quan trng nht cho vic xc nh gi tr thm
m con ngi, ly thi "bit nhn vo li ch cch mng"
m "bn khon, thc mc, yu ght" nh gi nhn cch
con ngi... Nhng C (t trng sn xut), Lm (b th chi
b), Quang (t trng sn xut), Don (t trng my ko)...
v rt nhiu nhng cn b qun i mi chuyn sang lm
nhim v kinh t nh Nam (Hy i xa hn na), Vui (Anh
i ph v ngi th mc), Bin (Tm nhn xa), Khang
(Ngi tr v), Nm (Gia nh ln),... d c nhng hon
cnh khc nhau vi nhng kh khn trc tr, thm ch c
nhng dn vt trong cuc sng ring nhng vn qun mnh,
qun li ch c nhn v li ch tp th v yu cu cch mng,
108
lun chm lo cho i sng ca nhn dn, lun quan tm n
hnh phc ca ngi khc. "i vi h, s quan tm n
ngi khc hnh nh tr thnh mt nhu cu ca con ngi,
thm vo tn mu tht, bin thnh np cm, np ngh hng
ngy" [28]. Tnh thng yu con ngi thm nhun v p
ca ch ngha nhn o cng sn h l kt qu ca s o
luyn phm cht ngi chin s trong i sng cch mng v
ch yu l trong mi trng qun i. "Chin tranh, gian kh,
nm thng luyn cho tm hn anh mt ci g rt trong sng
n ni soi vo mnh m thy c tm t ngi khc, mt
ngh lc m ch nhng lc gp kh khn mi thy ht c
sc mnh ca n v s hy sinh hn nhin gin d cho l
tng ca mnh, cho nhng ngi khc cng i vi mnh trn
mt con ng" (Ma lc). Trong nhng thng nm y,
"ngi tr v" t tin tuyn sau chn nm khng chin chng
Php l hin thn ca v p l tng, h l thnh phn nng
ct trong mi lnh vc ca i sng. V l tr, Nguyn Khi
nhit thnh ca ngi h nh nhng hnh nh mu mc v mt
cch sng p - cch sng gn b vi tp th, ch ng tham
gia vo cc hot ng chung, tch cc vt kh hon thnh
nhim v. h, ci thc "khng nh mnh trong s thng
nht cao v ng gp vi c cng ng" tr thnh mt
nhu cu t thn v cng l mt nguyn tc sng.
Tuy nhin, vn c th nhn thy t nhiu thiu ht trong
cm hng ngi ca ca Nguyn Khi i vi nhng nhn vt
ny. D h xut hin kh nhiu trong sng tc ca Nguyn
Khi, d h ng vai tr ch cht trong mi hot ng tp
th, d h hin ln vi nhng "ho quang" lp lnh c bo
m bng s tng tri qua chin tranh, d h l mt loi nhn
109
vt m nh vn "rt yu mn, gi gm nhiu kin, quan
nim, l tng ca chnh mnh" [249], d chn dung tinh thn
ca h "khng phi l khng c c tnh"... nhng r rng,
h: "nt t cha m, cha li n tng su sc trong
lng ngi c" [210]. Thm ch, mt s nhn vt tch cc
ca ng cn "mang mu sc duy l l liu (Phan C ).
Gii thch nguyn nhn ca s bt cp ny trong sng tc
ca Nguyn Khi, c l phi tm n ngun gc ca hnh
tng ngh thut. Lc y, chn dung ca nhng nhn vt tch
cc, ca nhng "con ngi mi" ch yu ch mi c xc
nh trn phng din l thuyt, ngi vit phi tng tng
ra h theo mt m hnh m x hi mun c, ch cha phi
c. Nhn vt tch cc cn b rng buc bi v s nhng
chun mc l tng t hnh vi, tnh cch n ngn ng v
nhng yu cu phi c v o l truyn thng, v phm cht
o c v nng lc hnh ng... Nh vn phi tun th
nhng quan nim chung ca cng ng v kiu ngi y, nn
tnh chn tht, ring bit v c o ca hnh tng ngh
thut cn cha thc s c m bo. Nhn vt, do thiu
"cht sng" ca thc t nn sc sng ca n tr nn mng
manh v thiu sc thuyt phc. R rng l "con ngi mi
trong s phn u p ng yu cu cch mng x hi ch
ngha li l mt hin thc mi, v do vic nm bt c
b mt tinh thn ca h qu kh hn nhiu [173]. V sau ny,
chnh Nguyn Khi cng tm s vi bn c v loi nhn vt
ny ca ng: "Vit v con ngi mi nh chng ti quan
nim nm y th kh qu. N ch d tm trong l lun, tranh
lun ch trong i thng rt kh kim mt ngi hon ton
trong sng, ty sch mi t vt ca qu kh tr thnh
110
hnh mu ca mt ngi Vit Nam trong tng lai. Nu thc
t cha c th chng ti phi to ra ci mu ngi l tng
y. H c bn c chim ngng nhng khng thn thit,
c sng m mt thi gian ri b lng qun ngay. H khng
c sc sng bn b nh Xun tc , nh Ch Pho..." [145,
124]. iu ny cho thy r rng mt thc t: "sng to ngh
thut ch bng cm hng v nhit tnh" th "khng th no
chim c lng tin cy ca bn c" [59].
Nhng Nguyn Khi thnh cng trong cm hng khng
nh - ngi ca mt loi nhn vt khc, loi nhn vt m
chnh tc gi cng khng xc nh "l mi hay c, l thuc
dng vn hc hm nay hay hm qua" (Chuyn ngh). l
nhng nhn vt c s phn nhiu o le trc tr. on i
qua i vi h thc cha phi l di nhng tr thnh mt
m nh y cay ng, ti nhc, tr nu bc chn h i vo
on i mi. Bi "hu ht nhng con ngi ng thng y
b thnh kin xu xa ca ci x hi ang cht i c khot
t ngy cn th u. H sng v hnh ng tun theo nhng
thi quen tai hi m t h i lc cng nhn thy nhng li
khng c ngh lc cng ni" (Ma lc). Cnh ca cuc i
dng nh ng cht mi li vo ca nhng "con ngi
khn kh" y H mt ht hy vng vo tng lai, khi nim
tnh thng yu i vi h dng nh tr thnh mt th
"xa x phm" khng phi dnh cho nhng thn phn bt
bo nh h. Em Tm (a con nui) mi hn mt chc tui
u c nhng suy ngh tht cay ng v cuc i. N
khng tin rng u trong ci i ny cn c nhng con
ngi bit i i v quan tm ti nhau bng tnh thng
yu. S hoi nghi vi xung quanh lm cho tm hn n tr
111
nn cn ci v lnh gi. Thoa (Chuyn ngi t trng my
ko) tng sng nhng thng ngy ti nhc v dn vt trong s
lnh m v khinh khi ca nhiu ngi. Tri tim nng nn
tnh yu thng ca ch b tn thng nng n, c h ch cn
bit tm s tn ti trong c n v tuyt vng... o (Ma
lc) ln nng trng in Bin vi tm l mt mi, chy trn
cuc i c Ch sn sng chp nhn mi s may ri bi
nhng tng tri trng i khin ch khng cn dm tin
tng g pha trc.
Nh con nhm, o sn sng x lng t bo v mnh.
Thi bt cn vi xung quanh rt c th s l mm mng
ca nhng tai ho mi cho cuc i o nu ch gp phi
mt mi trng "thiu dng kh". Nhng may mn thay,
nhng ngi ph n nhiu bt hnh y tm c mt mi
trng sng mi nhiu thun li, nhng mm sng mong
manh trong tri tim r mu ca h cn c c hi c hi
sinh. S hi sinh ca nhng nn nhn au kh trong cuc i
c chnh l s hi sinh ca t. N din ra m thm y kh
khn, vt v nhng cng y vui sng v cha chan nim
hnh phc ln lao ca s i i, v nim t ho v kh nng
t i i ca mi ngi. Phn nh s hi sinh ca nhng s
phn con ngi b nh, Nguyn Khi va khng nh gi tr
ca cuc sng mi - mt cuc sng xy dng trn c s
nhng mi quan h tt p gia ngi vi ngi, va th
hin nim tin vo bn lnh v nhn cch c nhn. Nhng con
ngi c ch v ni lc tinh thn mnh xng ng c
nhn nhng hnh phc ca cuc i do chnh tay h to dng
nn. y, Nguyn Khi th hin c mi quan h
tng h gia con ngi v hon cnh. S thay i dn d
112
tng bc ca cuc sng to ra nhng xung ng, nhng
tm trng, nhng suy ngh mi ca con ngi. V ri chnh
s hi sinh, s sng li d rt chm chp ca tm hn con
ngi li tr li ct ngha, l gii nhng sc mnh, nhng
thnh cng mi ca con ngi, nhng i thay mi ca cuc
sng. Pht hin ra s tc ng qua li hai chiu y, Nguyn
Khi i c vo bn cht ca con ngi v cuc sng.
Cm hng khng nh - ngi ca thm m tinh thn nhn o
cng sn qu c sc c v, ng vin con ngi vn ln ch
ng ginh ly hnh phc bng chnh bn tay lao ng sng
to ca mnh.
Nh vy l vi Nguyn Khi, vic xy dng nhn vt tch
cc khng ch nhm mc ch gio dc, mc ch tuyn
truyn nh phn ln tc phm ra i trong thi k y. Nhiu
tc phm, nhiu hnh tng nhn vt ca Nguyn Khi
vt qua c th thch ca thi gian, vt qua c ngha
ca ngi n gin, "kp thi" v to c gi tr bn vng, bi
nh vn khng dng li vic phn nh nhng s vic bnh
thng, m bit thng qua nu ln nhng vn c
ngha trit l nhn sinh, c lin quan n vn mnh ca nhiu
con ngi trong x hi. Mi nhn vt nh o, Thoa, Tm,
Du,... khng ch l mt thn phn x hi ring l m tr
thnh mt in hnh mang tm khi qut v mt kiu ngi
trong x hi. Gi tr nhn o ca tc phm th hin qua vic
miu t s hi sinh ca nhng con ngi b nh, v tm khi
qut rng ln ca hnh tng nhn vt th hin chiu su
trit hc ca nhng vn x hi nhn sinh, mang n sc
sng lu bn cho tc phm ca Nguyn Khi.
113
Vi yu cu khng nh ci tt p, ci tch cc, ci cao
c, vi nh hng "u tranh cho ci mi thng li" v vi
thc ca mt ngh s chn chnh "mun mi tc phm phi l
s by t trch nhim ca tc gi trc cuc sng" [831,
Nguyn Khi khng dng li vic ngi ca mt chiu. Nhn
thc r tm quan trng ca cuc u tranh gia ci mi v ci
c, Nguyn Khi cng nhn thc r ngha ca yu cu ph
phn bn cnh yu cu khng nh Nguyn Khi khng ch ca
ngi khng nh, ng cn "ph phn khng nh" v
"khng nh bng ph phn". T nh hng , din mo
ca ci xu, ci c, ci tiu cc b phanh phui di ci
nhn sc so ca Nguyn Khi v em li cho ngi c
mt gi tr nhn thc, mt hiu qu cnh bo, d bo su xa.
Trong Ma lc, cm hng khng nh ci mi vn m
nt vi s xut hin ca nhng nhn vt tch cc v nhng
"con ngi hi sinh", li cng tr nn c sc thuyt phc hn
khi Nguyn Khi pht hin v ln n nhng ci xu ci c, c
ci km ci yu nh nhng lc cn, nhng ro chn, nhng
tr ngi cn phi u tranh khc phc v vn ln theo
yu cu ca cch mng.
Nh vn nghim khc ln n ch ngha c nhn ch k,
lnh lng n nu di ci v ngoi p mt cch gi to
ca Khi (Chuyn ngi t trng my ko, Anh i ph v
ngi th mc), Giao (Mt cp v chng)... Bn trong ci
hnh thc ph trng sc s ca h l mt tri tim bng gi
trc bun vui ca ng loi. Sng gia mi ngi m h
khng c lng tin vo con ngi. H khng yu ai ngoi bn
thn mnh. "T yu mnh, ch v mnh" l "sc mnh" duy
114
nht "thc y s sng" ca h. H "a c hng th m
khng mun mnh phi tr li", h "mong mun ngi khc
san s cho mnh nhiu tnh yu thng an i, nhiu s sn sc
nhng bn thn li ht sc chi li v ht sc tn tin ci vic
san s cho ngi khc". H "lm vic say sa m ho ra
khng c nhit tnh", "i vi bn b vn v m li lnh m
th ".
Vi ci nhn tinh tng vo hin thc, Nguyn Khi cn
sm t ra c nhng vn c ngha cnh bo, d bo.
Nh vn pht hin ra nhng du hiu bt n ca li lm n
tp th "cha chung khng ai khc", v cnh bo v mt li
lm n thiu trch nhim, thiu tinh thn lm ch tp th, ch
bit vun vn cho li ch c nhn... ca chnh nhng ngi
cng nhn - ch nhn nng trng. H "khng tn thu lc
trn nhng mnh rung m hng trm ngi b cng sc
v lc ging gieo trng chm sc sut my thng tri. H ci
ci ci lng xung, a hai tay ra git mnh mt ci, mi c
lc p p bm lng thng vo nhng si r t qu na.
V h li tip tc tin ln nh nhng cy khc. Nhng n
gi ngh th tt c li ko ra, chen nhau trn nhng lung
nh, dng sc moi ln nhng chm lc rt gi. Ri h ganh t
nhau, ci nhau v cui cng t t gic nhau [77, 83].
Qua nhn vt Tuy Kin (Tm nhn xa), Nguyn Khi ln
n nghim khc t tng li dng danh ngha tp th mu
li c nhn ca ngi cn b lnh o nng thn, v i hi
mt "tm nhn xa" cn thit ca ngi cn b lnh o trc
tnh hnh mi. Qua nhn vt Nng K Lm (Ngun vui,
Chuyn ngi t trng my ko), Nguyn Khi mt mt ca
115
ngi ngi cn b lnh o nhit tnh trong cng tc, giu
tnh thng yu con ngi, giu nng lc hnh ng thc t,
bit tm "ngun vui" trong lao ng, trong s gn b vi tp
th, trong s lo lng v hy sinh cho ngi khc; nhng mt
khc ng cng khng ngn ngi ch ra mt im yu m
ngi cn b lnh o cn nhanh chng khc phc c th
bt kp yu cu ca giai on cch mng mi. l s yu
km trong trnh vn ho v nng lc suy ngh. Lm giu
nng lc hot ng thc t, nhng c nhiu hn ch trong t
duy l lun, trong tnh ton khoa hc. V vy nhiu khi khng
trnh khi lng tng v sai st trong gii quyt cng vic v
tr b k hoch. S nghip xy dng ch ngha x hi i hi
ngi cn b phi ln ln v nhiu mt, c bit l nng lc
qun l, nng lc lnh o trn c s ca mt trnh vn
ho khoa hc v tin tin... Xut pht t quan im o c
mi, Nguyn Khi cng bt u quan tm n phng
din hnh phc i t ca con ngi. ng mun gip ngi
c nhn din ci hnh phc tnh yu, hn nhn chn chnh
theo mt luyn i quan mi.
Mi tnh ca Hun v Du (Ma lc) s d gp phi trc tr
l bi quan nim sai lch ca Du trong tnh yu. Vi Du, tnh
yu khng bt ngun t nim say m ci v p tm hn, ci
phm cht o c bn trong ca ngi mnh yu m li ly tiu
chun v p hnh thc b ngoi, a v x hi. T , Du
em "cn o, cc i tng ca mnh bng mt ci nhn lnh
lo, thun l tr. Tnh yu khng xut pht t ting ni ca con
tim th tm u ra ngha v gi tr ca hnh phc. Ci cch ch
bit "yu mnh" ca Du by gi s l mm mng bt hnh t
"hi mnh" ca chnh Du sau ny. Bit u?
116
Hnh phc, trong quan nim ca Nguyn Khi, qua quan
h v chng ca Giao v Thi (Mt cp v chng) li c
nhn nhn mt phng din khc. Ch c th tn ti mt
hnh phc gia nh thc s khi n c xy dng trn nn
tng ca mi quan h bnh ng gia v v chng. Thi ly s
"chiu chung chm sc" chng lm nim vui v ch tm thy
hnh phc " s cho, s hy sinh". Cn Giao ch bit hng
th m c tnh lng qun trch nhim vi ngi v mt
lng hy sinh cho mnh. em ci "gi lnh v trng rng" ca
lng mnh i ly "tm lng yu thng nng nn" ca v,
Giao cng khng tn thy hnh phc. Anh ta sng trong dn
vt v c n v ci tnh ch k c hu l lc cn v hnh tri
buc con ngi tm thy hnh phc thc s.
Khng nh v ngi ca v p ca "cuc sng mi v con
ngi mi" trong tm th lc quan v lng mn cch mng,
nhng Nguyn Khi vn khng i qu xa ci gc ca hin
thc. ng vn ly hin thc lm c s, ly "cht sng thc"
lm im ta, lm tin . Bi ng quan nim: "ci cht lng
mn y phi l kha cnh tch cc ca bn thn hin thc, l
i cnh ca hin thc [75]. c tc phm ca Nguyn Khi,
ngi c vn tm thy nhng nt gn gi gia ci p, ci
cao c ca nhn vt vi nhng con ngi c tht ngoi i.
Con ngi, v th c nim tin vo chnh mnh v iu lm
nn sc mnh cm ho, gio dc t nhin, khng ln gn g
p. Trong mt cm hng say m tha thit vi con ngi v
cuc sng mi, Nguyn Khi vn tnh to pht hin
nhng vn cn gii quyt trong ni b nhn dn. Va nng
nhit ngi ca, va nghim khc ph phn, vi mt th gii
nhn vt c i sng ni tm khng n gin, mang nhng
117
ni nim khc khoi khao kht kim tm chn l, dng nh
Nguyn Khi mun gi ti ngi c li nhn nh: Hy nhn
con ngi bng hnh nh chn tht nht ca n trong qu
trnh vn ng v pht trin, khng ch ci th ang phi
phi i ln m c nhng bc gieo neo, cht vt trn con
ng i ln ca n... c mt ci nhn su sc v con
ngi.
Tuy nhin, c th thy rng nhng tc phm thi k m
u nhng nm 60 ca Nguyn Khi cha c c s kt hp
nhun nhuyn gia tnh cm v l tr. ng ngi ca say m
nhng ph phn cn c phn lnh lng. Sc nhng lnh l
cm tng chung ca ngi c khi tip xc vi tc phm
ca Nguyn Khi thi k ny.
II. NHN VT CON NGI MI TRN TUYN U
CHNG M V CI NGUN SC MNH CA H
T thng 8 nm 1964, quc M m rng chin tranh
xm lc ra min Bc, c nc nht t ng ln quyt chin
vi qun th. Cuc i u lch s vi quc M, tn hung
n hng mnh nht thi i, i hi phi huy ng n mc
ti a ton b tm lc tr lc ca con ngi Vit Nam trong
sut trng k lch s. y l lc "mi gi tr u c xc
nh li ci mc chn thc nht ca n" v "tng ngi u
phi xt duyt mt cch nghim khc vng bn ca l
tng, ca lng tin v ngh lc phn u ca chnh mnh"
(ng trong my). Hn lc no ht, y l lc "v kh vn
ngh" phi t r tnh chin u trit ca n. Mi ngi
vit u xc nh v tr ngh s - chin s ca mnh trc yu
cu lch s. Mi tc phm u phi t tnh ng, tnh giai
118
cp ln v tr hng u v "ngn c c lp dn tc v Ch
ngha x hi" tr thnh l sng, thnh mc tiu phn u
hy sinh ca c dn tc. Nhanh chng, Nguyn Khi tm gc
mng ti quen thuc v c t nhiu thnh cng ca mnh
- ti nng thn xy dng ch ngha x hi - dnh tm
huyt cho nhng tc phm trc tip phc v cuc chin tranh
gi nc ca dn tc.
Trong i ng ra trn ng o ca nhng cy bt chin s
thi chng M, bn cnh mt Nguyn Thi - vi ni bt phong
cch tiu thuyt, mt Nguyn Ngc - vi m cht anh
hng ca, mt Nguyn Minh Chu - vi phong cch tr tnh
bay bng, mt Hu Mai - chn thc m khng km phn tinh
t, gi cm..., ngi c gp mt Nguyn Khi tnh to m
vn m say trong khm ph con ngi v cuc sng. Vi H
sng v chin u, Nguyn Khi l ngi khai mc dn ng
ca ca ngi v p ca con ngi Vit Nam trong chin tranh.
V ng li cng l ngi kt thc bn hng ca ra trn ca dn
tc vi Thng Ba Ty Nguyn.
Cc tc phm vit v chin tranh ca Nguyn Khi nh:
H sng v chin u, ng trong my, Ra o, Chin s,
Thng Ba Ty Nguyn,... hu ht u l kt qu nhng
chuyn i ca nh vn n vi cc n v, cc binh chng ca
lc lng v trang hoc cc lc lng trc tip phc v chin
trng. Nhn vt trung tm trong tc phm ca Nguyn Khi,
t lc ny, l nhng "con ngi mi" "trn tuyn u chng
M". Ho nhp vo cuc sng chin u ca cc chin s "vi
tt c tm lng chn thnh v vi con mt tru mn ca mt
nh vn qun i" [15], Nguyn Khi nhanh chng pht
119
hin ra ci v p "hon ton, p t hnh th bn ngoi ti
tnh tnh bn trong" (ng trong my) ca nhng con ngi
m mnh yu mn. Nim t ho v v p tht s ca ngi
chin s v cuc chin u si ng ho hng ca c dn tc
phi chng, chnh l nguyn nhn dn n nhng thay i ln
lao trong cm xc ca nh vn. R rng l "t H sng v
chin u Nguyn Khi lng mn hn trc, say sa hn
trc" [15]. Nu trc kia ng thng gi ci nhn tnh to
vo hin thc, v t ra sc so trong m iu ph phn th gi
y tc phm ca ng l nhng trang nng nhit ngi ca con
ngi trn nh cao ca ch ngha anh hng cch mng. S
thay i ny khng ch l yu cu ca lch s m cn l mt
yu cu t thn ca chnh ngi bt chin s Nguyn Khi.
Khng th ph nhn l trong nhng nm chin tranh chng
M "ch ngha anh hng tr thnh np sng ch o ca
nhn dn ta... Ci anh hng, ci cao c l mt bn cht nht
ca hin thc u tranh cch mng" [41], v hin thc y
tc ng mnh m n ngi bt Nguyn Khi. Nh vn tm
n vi cm hng khng nh - ngi ca khng ch bng ting
ni ca l tr m cn bng ting ni ca tnh cm. Bi s thc
l vn hc chn chnh khng th to ra c bng s p t
t bn ngoi ca mt ng li vn ngh no. Cng khng
th to ra bng s gng sc ca l tr n thun. l vn
tnh cm, cm xc, vn cm hng ngh thut" [244, 55].
Tuy nhin, Nguyn Khi khng dng li vic khng nh -
ngi ca mt cch n thun. Tn trng s vic nhng ng
khng cho s vic ln t con ngi. Trong tc phm ca
ng "con ngi lm ch s vic ch khng phi s vic lm
ch con ngi" [30]. ng khng sao chp nguyn xi hin
120
thc v con ngi theo kiu chp hnh b ngoi, m c thc
i su tm hiu, ct ngha, l gii t ci ngun bn trong. Vi
ng, "ci gc gc, ci ci ngun, ci duyn do, tc l nhng
ci quen thuc ca hng ngy mi tht l b ch cho s hiu
bit" (Thng Ba Ty Nguyn). n vi ngi chin s, nu
Hu Mai b cun ht bi v p ca tnh ng ch ng i
mn nng, ca tinh thn cch mng tin cng; nu Nguyn
Minh Chu chm ch i tm "nhng ht ngc" n du trong
i sng tm hn ca h, say m khm ph nhng v p
khc nhau ca mi th h v tht s xc ng khi pht hin
nhng v p tinh thn truyn thng c lu truyn v tip
ni gia cc th h; th hng th ln nht ca Nguyn Khi l
"t nhng ci quen thuc ca hng ngy" tin n "nhng
ng ngch th v v bt ng ca i sng bn trong" (ng
trong my). n "ci sc mnh n du tim tng di lp v
v t,, (Chin s ca ngi chin s l gii phm cht anh
hng ca h. Nh vn dng nh khng ch miu t trc
tip cc trn nh, hoc c miu t cng khng ly lm
trung tm ch ca tc phm. Nhng nguyn nhn ca cch
lm ny, theo chng ti, khng phi v ng "khng ch th
nghim v su tm ti liu v mt ny, do cha vn,
sc t cho hay nn khng mun lp li cc bn i trc" -
nh cch hiu ca Nh Ca [15]. Trung tm ch ca Nguyn
Khi l ngi chin s vi chiu su tinh thn lm nn sc
mnh bn trong ca h. t nhn vt vo nhng tnh hung
th thch cao , trong i mt mt mt mt cn vi k th,
nh vn nhn ra "ci bn cht ch thc ca mi ngi
chin s", bi "trc ci sng, ci cht mi ngi u buc
phi bc l ci ct li c tht ca mnh" (Chin s m khng
121
th tr tr n trnh. Cc thu th Vnh Linh ra o l sn
sng chp nhn em tnh mng ca mnh chng chi vi ma
bom, bo n ca k th ni lin bng c hu phng
vi tin tuyn.
Cc chin s cng binh len li trong rng su, trong m
ti vi quyt tm m ra nhng con ng trong my ni lin
huyt mch ca t quc ang chin u tri qua nhng
gian kh v hy sinh chng cht, nhng tnh th cc k him
nguy, cng thng i hi mt bn lnh tht vng vng, mt
thi tht bnh tnh, mt tinh thn dng cm, kin tr bn b
v mt thc trch nhim tht cao. V mun vn nhng
gng mt chin s "m hp, mt su, da xm, tc , qun
o rt hi" (Chin s "gng mnh vt qua gian kh, vt
qua c ci cht v vt qua chnh mnh gi cho c nim
kiu hnh lm ngi ca mt quc gia ton vn v c ch
quyn" [244, 178]... Tt c u l nhng chn dung rc r
ca con ngi Vit Nam trn nh cao ca ch ngha anh
hng cch mng. Hnh ng ca h "lun lun vt qu
nhng iu kin hnh ng ca con ngi. Ci khng c
th tr thnh ci c th" (Thng Ba Ty Nguyn). Vy
u l nguyn nhn ca nhng hnh ng anh hng y?
Trong tnh hnh khng t ngi vit bng lng ly vic truy
tm ngun gc giai cp ca nhn vt, truy tm l lch ca nhn
vt ct ngha mt cch n gin v hi ht hnh ng anh
hng ca h, th Nguyn Khi hng ngi bt tht su vo
tn "ci bn trong, ci b dy, ci chiu su (ng trong
my) ca ngi chin s tm hiu, v ng tm c cch
ct ngha kh su sc v ci ngun sc mnh ca ch ngha
anh hng cch mng Vit Nam trong nhng nm chin tranh.
122
Cuc u tranh gian kh v l tng c lp t do gn
kt hng triu con ngi Vit Nam vo mt s nghip chung
chng M cu nc. Ch ngha anh hng tp th - v th tr
thnh mt c im ni bt ca ch ngha anh hng cch
mng Vit Nam. Khng phi v c m trong tt c cc tc
phm vit v chin tranh nh: H sng v chin u, ng
trong my, Ra o, Chin s, Ho Vang, Thng Ba Ty
Nguyn, Nguyn Khi u khng ch xy dng cc nhn
vt c b dy tnh cch v s phn. Mi tc phm, ng tung
ra mt "i qun nhn vt" kh ng o v xy dng mi c
nhn nh mt b phn nh khng th tch ri ca gung my
ln l cuc chin tranh nhn dn yu nc v i. Xu hng
xy dng nhn vt tp th ny chng t mt quan nim
ca Nguyn Khi v "mi quan h bin chng" "gia anh
hng v phong tro, gia c nhn v qun chng, ci lm nn
sc thi mi ca Ch ngha anh hng cch mng Vit Nam
thi i chng M" [234, 81]. Cc nhn vt chin s ca
Nguyn Khi khng bao gi cm thy mnh n c, k c
khi h b tch ri khi ng i, ri vo ci tnh hung bi t
"mt ngi, mt sng, li thm mt vt thng, ng t
mt m, go khng c, lng kh ht" (Huy - Chin s); hay
phi mt mnh ln ngp gia bin khi mnh mng trong mt
m la n sut hai m mt ngy, chng chi vi mun vn
th thch khc nghit (Ho - Ra o); thm ch phi sng l
loi trong i rt v thng tt gia rng hoang sut ba nm
rng (V "ngi rng" - Chin s). Trong nhng hon cnh
cc k gay go, kh lng tr vng y ngi chin s vn
khng thi ch, khng gc ng bi h vn cn mt nim tin
hng v ng i. Mi ngi u ang "huy ng n ro
123
cn phn sc lc cn c ca mnh" vi quyt tm "i n tn
cng s sng", v h vn cn "hi vng s gp li ng i".
S gn b mu tht gia c nhn v tp th nhn sc mnh
ca mi ngi ln gp bi phn. Trong gian nan, th thch,
mi quan h y cng tr nn thm thit v tr thnh mt nhu
cu t thn ca mi ngi chin s. l s gn b t trong
bn cht ch khng phi l s gn b c tnh cht hnh thc
b ngoi. iu ny c khng nh khng ch bng ting ni
ca tnh cm, m bng c s suy xt, s phn tch ca l tr
tnh to. Nhn vt Huy (Chin s) ngi tng ln ln trong
th thch chin trng, bng chnh s tri nghim ca mnh
rt ra kt lun: "Sng vi ng i nhng nu ngh v
hnh ng ca mnh khng hon ton ho hp cng rt bun.
Cng khng khc g ci ngi phi sng n c. C khi cn
ng s hn. V nhng ngi phi chin u trong hon cnh
n c vn ngh c v ng i. H sng c, c th
vn vui c v ci thc tp th y cha mt i. Nu mt
h s ng xung ngay tc khc. Khng mt ai c th ng
vng ch bng hai chn ca chnh mnh nu nh sau lng h
l mt khong trng" [88, 302].
T quan nim v v p v sc mnh ca con ngi tp
th, Nguyn Khi hay xy dng nhng cp nhn vt b sung
cho nhau v mt tnh cch. Nhng Khang - c (H sng v
chin u), Vnh Th (ng trong my), T - Bin (Ra
o)... nu tch ring ra mt mnh th sc mnh ca h tht
mng manh, v h "mi ch l mt na ca con ngi hon
chnh" nhng h s tr nn vng vng, kh nng chin
thng mi gian nguy khi h pht huy c sc mnh ca tnh
ng i.
124
y l s kt hp mt cch hi ho cc nng lc hnh
ng v suy ngh gia Vnh v Th (ng trong my)
to nn v p hon chnh ca ngi cn b qun i: "H
vi nhau c hai nm, bc tc c, gin hn c, nhng cui
cng vn l i bn thn, v mi ngi u nhn ra rng mnh
mi ch l mt na ca con ngi hon chnh (...). Nu cp
trn cn mt cn b c kh nng lm thay i nhanh chng
mt tnh hnh, th ngi s l mnh... Tuy nhin, trong
tng vic cu u ngh su hn, ngh xa hn, khm ph c
nhng kha cnh mi m v bt ng...
Kt lun li: mnh l mt nhn vt khng th thiu c
ca b my bn di, cn cu cng l mt cn b ht sc cn
thit ca b my bn trn..." [85, 111].
Cn y l s b sung tnh cch gia Khang v c (H
sng v chin u ) hon thin chn dung tinh thn ca
ngi chin s: "Do h rt khc nhau v tnh tnh nn h bit
nghe nhau v hon ton tin nhau... Khang rt chn chn, anh
suy ngh trc sau, tnh ton nhiu mt trc khi quyt nh,
d ch mt ng tc nh. Cn c th ng gp vo s to
bo hi liu lnh, quyt on nhanh chng khi tnh th cn
mp m. i bn tm u hp tr thnh mt con ngi
hon chnh. B c xt on sng sut ca ngi ny hot
ng cng vi tri tim si ni, bng bt ca ngi kia" [81,
32].
Trong sng tc ca Nguyn Khi, mi quan h gn kt
gia c nhn vi tp th tuy l mt yu t v cng quan trng
lm nn sc mnh tinh thn ca ngi chin s, nhng n
cng khng th thay th cho vai tr ca yu t c nhn. Cng
125
vi vic khng nh tm quan trng ca mi quan h c nhn
- tp th, Nguyn Khi cn ch khc ho vai tr, bn lnh
ca mi c nhn trong i sng tp th.
Trong vn hc chng Php, ci ti ring dng nh ho
tan trong ci ta chung nn c nhn hu nh cha c v tr
ring trong i sng tp th. Vn hc chng M vi yu cu
in hnh ho trong ngh thut c ch hn n tng c
nhn con ngi. Ch ngha tp th lc ny khng th tiu vai
tr c nhn vi t cch l "mt n v ca tp th", n cho
php mi c nhn t xc nh mnh bng chnh vai tr v bn
lnh ring trong mi quan h chung vi tp th, vi cng
ng. thc v vai tr c nhn, bn lnh c nhn, thc ra,
khng hon ton l pht hin mi m ca ring Nguyn Khi.
Vn ny thp thong hin ra y trong sng tc ca
Nguyn Minh Chu, ca Phan T, Nam H, Nguyn Th
Ngc T..., ch c iu n cha tr thnh trung tm ch ca
cc cy bt ny.
cc sng tc ca Nguyn Khi, mi n v c nhn d
cha c bi p tht ni nt, tht y n v mi phng
din, h cn "thiu ci phong ph ca i sng tm hn", h
mi ch l nhng "dng nt l m khng d nhn ra qua
ngoi hnh, qua khun mt, nhng ngi chin s ca Nguyn
Khi c khc ho kh m nt phng din l tr,
thc c nhn, bn lnh v nhn cch c nhn.
Trong hai yu t chi phi hnh ng ca ngi chin s:
tnh cm v l tr, Nguyn Khi mc d nhn r sc mnh
"gh gm" ca yu t tnh cm: "tnh cm con ngi ta gh
gm tht, n nghing v pha no, ton b sc mnh lin trt
126
hn sang pha y. Khng thng ai, khng ght ai lm g cho
ni" [88, 68], nhng cng hiu r tm quan trng v vai tr
ca yu t l tr trong cuc chin y gay go quyt lit ny:
"nh thng M khng tnh to, khng khn ngoan khng
thng c m" (Ra o).
"Trong chin u khng th cho tnh cm chi phi tt c.
Ch sng bng tnh cm khng th lm ni bt c vic chi. Lun
lun lng l, lun lun phn vn lm chi cho ni" (Ra o).
y l mt on i thoi rt c ngha xc nh cch
ngh cch sng ca cc nhn vt Nguyn Khi:
"Ti (Huy - Chin s) li ngi bt dy, hi rt nhanh:
- Theo anh, mi quyt nh thng c bt u bng s
thi thc ca tnh cm hay ch bng s tnh ton ca l tr.
Thnh c v lng tng v cu hi rt bt ng ca ti, anh
ngm ngh mt lc mi tr li rt r:
- C th l do c hai... Nhng, chc l phi c bt u
bng mt tnh cm c th no ... Anh dng hng nh c tm
mt cch din t tht sng sa, ni tip: - S d chng ta
quyt nh cm sng nh gic mt ln na l bi khng th
mt na dn tc lm n l cho thng M, n l theo cch
hn hay cch sang th cng vn l n l. Nu ch bt u bng
s tnh ton tht rch ri c khi li khng dm nh.
Ti mm ci v cch gii thch n gin m chnh xc ca
Thnh ni thm:
Tt nhin sau vn cn c s tnh ton tht sng sut ca
l tr [88, 368 - 369].
127
So vi cc th h cha anh thi chng Php, ngi chin s
thi chng M c nhng u im ni bt. c o to trong
nh trng x hi ch ngha, ngi lnh ra trn mang theo
nhng hiu bit kh y v mi phng din ca i sng.
Nguyn Khi pht hin ra c im mi m ny trong
phm cht tinh thn ca ngi chin s. Miu t h, ng t
ch n i sng tnh cm m tp trung ch th hin ci
sc so, bn nhy v sng sut ca l tr tnh to ca nhng
ngi chin s. Nhn vt ca Nguyn Khi u l nhng con
ngi hiu bit, thng minh, lun c thc "luyn cho mnh
mt cch ngh, cch cm tht tinh t, bi h hiu rng: "ngh
c nhiu hn, cm c nhiu hn cuc sng s c ngha
hn" (Chin s). Khao kht c "sng mt cch tinh t,
khng chp nhn sng "i sng thc vt", nhn vt ca
Nguyn Khi thc s l nhng "sinh th t duy" trong mi
tnh hung, mi cnh ng khc nhau ca i sng chin
trng. Nhu cu v kh nng i thoi, tranh lun bc l rt
r nng lc tr tu ca nhng ngi chin s. Nhng pht hin
ng n v nhiu vn c bn ca i sng chin tranh
nh: mi quan h gia c nhn v tp th, ci ti v ci chng
ta, kh nng tim tng ca con ngi, mi quan h gia l tr
v tnh cm, cch sng c nguyn tc th thch cao nht i
vi con ngi... sau nhng cuc i thoi tranh lun nng
dn tm nhn thc, tm hiu bit con ngi tm ti c
mt cch sng tt hn, chun mc hn. Va tn trng mnh,
va tn trng ngi khc, l c s hnh thnh thc c
nhn ni ngi chin s. H quan nim: "Ch nhn thy mnh
p tt nhin l mt thi xu ri, nhng du sao cng khng
xu bng lun nhn mnh bng con mt dng dng". Mt
128
cch ngh y trch nhim nh th th hin mt trnh cao
ca thc c nhn. Vi thc y, nhn vt ca Nguyn Khi
dm nhn thng vo mnh vi mt ci nhn tnh to c th
phn tch, suy xt tht k lng nhng hay - d, mnh - yu
ca bn thn, t c thc vn ln p ng yu cu ca
cuc sng. Ch nhn vo mnh cha ngi chin s cn c
thc quan st, suy ngh, tm ti, cht lc t cuc sng bn
b, phong ph nhng gi tr chun mc p lm giu c
thm cho i sng tinh thn ca chnh mnh.
Huy (Chin s) lc n v sut mt thng tri trong mt
ma chin dch khn trng v si ng. Trong ci khng
may v b bt ra khi i hnh chin u ca n v, Huy li
c mt ci may khc l nh th, tm nhn, tm suy ngh ca
anh c m rng thm rt nhiu. Gp thm mt ng i
mi, chng kin thm mt s vic nghe thm mt cu chuyn
k... Huy li t mnh hc hi, kim nghim, nhn xt, nh
gi, t rt ra cho mnh nhng kt lun cn thit, nhng bi
hc cn thit, nhng cch cm cch ngh cn thit. Huy t
tch lu vn sng cho mnh bng ci thng minh, nhy bn
ca ; ci lc quan ca Thnh; ci lng, nhn hu, cn
c ca M; ci tho vt ca Ho; c hy sinh qun mnh ca
Ho; ch ngh lc ca Thu... Anh "c bi p t nhiu
pha", dn tr nn vng vng chnh l nh bit lng nghe,
quan st, v c thc hc hi. V ri, ci vn sng thc t y
tr thnh "cm nang" sng ca Huy trong nhiu hon
cnh. Huy tm s: "Chnh ti c cu sng nhiu ln
trong nhng trng hp rt him hc bi nhng sng kin
hon ton bt cht. Sau ny ngh li nhng sng kin y vn
khng phi l ca mnh, m l ca ng i. Mi cu chuyn
129
c nghe k li xa xi, lc nghe th khng ch nhng
li bit nh vo ng lc mnh cn. Nh cn mt ngi no
khc trong mnh, cng c nghe vi mnh, nhng bit
gi li nhng chi tit chn dp nhc nh" [88, 383]. Khng
th ph nhn l ch mt thng xa n v, Huy "c rt
nhiu". Anh "t mnh tm ra nhng tiu chun cho mt
cch sng, khng phi tm trong sch m l ngoi i, bng
vo nhng hon cnh c tht, nhng con ngi c tht,
nhng ngh c tht" [88, 443]. Anh "c c hi xt
duyt li tt c nhng ci c ca mnh, ci c hi y khng
do mnh mun, m do s dn dt ca cc hon cnh to ra"
(Chin s).
Tnh cht phc tp v bt ng ca i sng chin tranh
lun i hi mi ngi phi bc l v pht huy cao nht vai
tr v bn lnh c nhn. Trn chin trng "ci ct li c tht"
ca mi ngi c dp c th thch, bc l v khng nh.
Nhn vt ca Nguyn Khi trong bt k cnh ng no cng
lun c thc t khc phc kh khn, phn u vn ln
chin thng bn thn, chin thng hon cnh v khng nh
bn lnh vng vng ca mnh nh mt nhn cch c lp.
thc khng nh gi tr c nhn, khng nh nhn cch c
nhn l mt c im ni bt ca nhn vt Nguyn Khi N
c ch soi ri trn nhiu phng din v trong nhng
cnh hung c th: nim lc quan, tinh thn tn trng k lut
chin trng ca Thnh, kh nng ph bnh v t ph bnh
ca Duyn (Chin s); lng t trng dm nhn trch nhim v
mnh ca Hin (ng trong my); v ngay c ci thc
lun gng gi cho c s tm tt, chu o, lch thip ca
Ph trong hon cnh chin trn (H sng v chin u);
130
nhng r rt v y n hn c c l l trng hp ca
Thu v Huy (Chin s)...
Thu b thng ch cn mt mt, v th anh khng cn
sc kho tr li mt trn. Nhng Thu kin quyt phn
u vi hy vng s c ngy c tr li v tr chin u.
t c nguyn vng, Thu phi vt qua nhiu th
thch. Khng ch l nhng kh khn trong sinh hot v luyn
tp, d rng vi mt ngi ch cn mt mt th vic rn luyn
c th p ng mi yu cu ca ngi lnh chin trng
i hi mt ch phn u tht kin nh. Thu cn vp
phi mt tr ngi khc, mt tr ngi xem ra c v khng ln,
vy m li khng d vt qua. l ci lc cn v hnh t
pha bn ngoi. "Nhng ngi xung quanh, ci hon cnh bn
ngoi..., u nh khuyn khch s an phn ca Thu, v bn
thn anh nhiu khi cng dao ng v khng c s ng h
ca d lun: "Xung quanh ngi ta cho l gn, t mnh cng
ngh nh c hi gn". Ch cn mt cht mm lng, mt ci
tc li l Thu s bung xui tt c, va nhn thn, li
phin h n anh em, m cn thun vi hon cnh. Nhng
Thu vn lng l phn u, mt mnh theo ui c vng v
kht khao gia bao th thch ca hon cnh. Bng "sc mnh
ca lng tin, ch v c nim vui na", Thu chin thng
sc ca bn thn, chin thng "sc mnh ca nhng quan
nim d c cng nhn, ca ci tm thng". Hnh ng t
vt mnh ca nhn vt, trc ht, bt ngun t thc c
nhn, t kht vng vn ln hon thin mnh ca mi con
ngi c th cng hin c nhiu nht cho s nghip
cch mng.
131
Qua nhn vt Thu, nh vn t r nhit tnh c v cho
nhng con ngi c thc, c nhn cch v giu bn lnh c
nhn, dm vt ln nhng khen ch ca th tc, n c theo
ui mc ch ring ca mnh d khng c d lun xung
quanh ng h: "Ai thng, ngi bit m mng thng hay
nhng k ng ngoi ch giu thng? Hnh nh con ngi
hm nay cn c n kia s thng v hn c sc mnh ca
lng tin, ca ch, ca c nim vui na" [88, 334 - 335].
Bn lnh ca Huy c khc ho tht m nt qua nhiu
th thch ca i sng chin trng, th thch sau cao hn
th thch trc v v th i hi s gng sc cao ca l tr
vi t cch l ngi dn ng.
Th thch u tin i vi Huy cn nh nhng, n gin.
Huy b lc n v, t mt anh "lnh ngi xe" Huy buc phi
nhanh chng thch nghi vi nhng yu cu ca mt anh "lnh
chn t". Nhiu b ng v kh khn, nhng Huy vt
qua kh d dng v anh vn c sng trong s m bc yu
thng ca gia nh chin s.
Th thch tip theo l cuc sng n c ca mt chin s
b thng lc rng, thiu thn kh khn nguy him b,
nhng ng s nht vn l phi tch bit vi ng i, vi th
gii ca con ngi. Mt mnh phi tnh ton mi ng i,
nc bc cho bn thn trong hon cnh sc kho ngy cng
suy sp nhanh chng. Nhng git sng cui cng c
Huy huy ng mt cch trit c th vt ln, chin
thng ci bn nng hoang d ca con ngi khi n khng cn
phi chu mt p lc no ca hon cnh bn ngoi. V Huy
ginh chin thng cuc ua ny bng ch v ngh lc
132
ca mt chin s cch mng. Mt mnh lang thang trong rng
hoang nhng Huy khng gc ng, v trong ci thn th t ti
y vn cn chy sng mt ngn la ca lng ham sng: "Cn
bao nhiu l ham mun, bao nhiu l d nh, vn cn l mt
ngi ang tham gia vo ci th gii sng xung quanh".
Th thch cui cng nhn b ngoi tng chng khng c
g phi c gng nhiu, nhng thc ra y li l "th thch cao
nht" i vi ngi chin s. Nhn nhim v a chic xe
tng (vn do Huy ch huy nhng anh li phi xa n ngay sau
trn nh m mn nay n lp c nhiu chin cng xut
sc) tr v hu phng: tham d trin lm l Huy chin
thng chnh mnh trong cuc u tranh ni tm quyt lit
la chn mt cch x s hp l nht Huy ngp ngng khng
mun nhn nhim v v lng t trng: "Khng c cng lao li
xng xng gii thiu vi ngi ny k n v cng lao ca
bn b, khng khi ci lng t i chnh ng ca tui tr lun
lun b ng chm, b ay ca". Nhng ri cng chnh lng
t trng, thc khng nh nhn cch c nhn li thi thc
Huy "dm qun mnh i" nhn v "th thch cao nht".
thc c nhn hng ti chun mc chung ca cng ng
nng ngi chin s ln ngang tm cuc sng ca dn tc, ca
thi i Ngi chin s hon ton c th t tin khng nh
nhn cch v phm gi ca mnh: "Bn hc ca ti c, cc
bn ca ti y, k gi t nm sng chin trng, ngi
i du hc mi nhng nc xa xi no c ai cao thp hn ai,
c ai tinh t hn ai? Nhng khu vc sn xut khc nhau ca
mt x hi, nhng nhim v khc nhau ca mt th h. Ngoi
ra, u c chung mt b mt, mt cch cm, mt np ngh"
[88, 159].
133
C mt iu ng lu l: hu ht cc nhn vt ca
Nguyn Khi u c thc khng nh vai tr v bn lnh c
nhn ngay c trong nhng iu kin khng c i hi ca d
lun, khng c p lc ca hon cnh, v s chin thng ca
nhn vt thng khng d dng m y gian nan vt v. iu
cho thy nh vn khng n gin ho nhn vt ca mnh,
ng tnh to nhn ra ngi chin s ci phm cht l tr
mnh m, m nh n, h c th ch ng, tch cc trong la
chn v quyt nh. Vi nng lc hnh ng y, li "bit ngh
xa, tnh ton xa", bit "ch ti tt c nhng g lin quan ti
s nghip ca mnh" (ng trong my) ngi chin s
khng ch quan tm ti "chun mc ca i sng chin trn".
H pht hin ngha ca cuc i, ngha ca s sng
khng ch s hy sinh phn u v nhng mc tiu thing
ling cao qu ca l tng cng ng m cn nhng
"chun mc ca i sng nhn sinh", lng tm trch
nhim ca mi con ngi trong mi quan h hng ngy vi
nhng ngi xung quanh: "Con ngi ta sng v lm vic v
ci l tng chung, iu nh nhng cn v nhng con
ngi mnh gp" (Chin s).
Cc nhn vt chin s ca Nguyn Khi p trong ch
hng cch mng vi nhng phm cht anh hng cao qu, li
cng p hn trong thc v kh nng tm kim nhng
chun mc o c, chun mc ca i sng sinh hot cng
ng, hng ti mc tiu duy tr v pht trin s c kt ca
cc thnh vin trong tp th.
Th (ng trong my) lun bn khon v mt cch c
x sao cho hp l, hp tnh v c hiu qu nht trong mi
134
quan h gia anh vi nhng ng i ca mnh cng v
cng tc mi. Anh s phi i x ra sao vi nhng ngi vn
trc kia l cp di ca anh, nay li cng cng tc vi anh
trong mt ban ch huy i i? Anh phi x s nh th no
c th bnh ng hon ton v trch nhim, v kin v c
trong tnh bn... vi nhng ngi km anh c v tui i, tui
qun v tui ng?... Th lt i lt li vn . Anh t t
mnh vo v tr ngi ny, ri ngi kia xem xt mi kh
nng c th xy ra xung quanh mi quan h phc tp ny, v
sau rt nhiu trn tr anh i ti mt quyt nh c tnh
nguyn tc: "Phi ch ng to ra mt mi quan h tt", v
"ch c mi quan h cch mng, mi quan h bnh ng nht,
dn ch nht mi l mi quan h bn cht" (ng trong
my).
Quan tm n mi quan h gia cc thnh vin ca tp
th, nh vn pht hin ra rng: " ci khu vc m mi ngi
tng chng rt d thng nht kin vi nhau khng phi
ht nhng vn cn c tranh ci" (ng trong my).
a ra nhiu tnh hung c th kho st cc mi quan
h ng i, cp trn, cp di... Nguyn Khi cho thy s
phc tp v cng y cam go ca cuc u tranh ni b: "Ci
chin trng ca s giao tranh gia cc th lc tinh thn, mt
mt trn m nhng mc tiu tin cng li nm bn trong
tng chin s, im xut pht, ng tin qun v cch nh
chim phi quy nh t m cho mi chin u vin..." [85,
158].
T trong mi quan h ni b ca nhng ngi chin s
thy l ra cc vn th s. Cm hng ngi ca trong tc
135
phm ca Nguyn Khi, v th, khng mt chiu ngt ngo
m khi gi nhng suy ngh cho mi ngi v mt cch sng
p hn vi y ngha ca n.
Quan tm n vai tr c nhn, bn lnh c nhn trong
hon cnh c bit ca i sng chin tranh, khi hu ht mi
ngi ch tp trung ch vo sc mnh tp th, vo ch
ngha anh hng tp th, Nguyn Khi i c vo bn cht
ca i sng, vo ct li ca ch ngha anh hng tp th. Mi
c nhn c mnh th tp th mi mnh. Tp th mnh v cc
c nhn c thc cao v vai tr v trch nhim ca mnh.
Giu bn lnh, c l tr tnh to v sng sut nn ngi chin
s ca Nguyn Khi lun tch cc ch ng trc hon cnh,
c kh nng lm ch hon cnh... Tuy nhin, nh chng ti
ni trn, Nguyn Khi khng phi l ngi u tin
cng khng phi l ngi duy nht t vn v vai tr v
bn lnh c nhn trong i sng tp th. C iu, s i su soi
ri vn t nhiu phng din khc nhau trong nhng cnh
hung va c th va phong ph gia bn b phc tp ca
i sng chin trng em li mt v p ring cho bc
chn dung tinh thn ca ngi chin s trong sng tc ca
Nguyn Khi. Ch trng khc ho bn lnh c nhn ca ngi
chin s khng ch trong chin u, trong i mt vi k th,
m c trong cuc u tranh gia nhng ngi ng i cng
chung l tng v c bit trong cuc u tranh bn thn ca
mi ngi vn ln khng nh nhn cch c nhn trong
cuc i, Nguyn Khi th hin mt ci nhn tnh to v su
sc vo hin thc. Bn cnh vic chm ch tm kim ci
"phm cht chin s mi con ngi" nh vn cn quan tm
pht hin ci "phm cht con ngi mi chin s". ng
136
khng dng li vic khng nh, ngi ca ci p trong
phm vi ci anh hng, ci cao c - ci p gn vi "nhng
c tnh ang ny n trong nhn dn ta nh: ch anh hng,
lng dng cm hy sinh tnh t tn, t trng, lng yu nc v
cm th ch, s tn tm phc v nhn dn, tinh thn yu lao
ng, trng ca cng, yu khoa hc v ngh thut" [23, 142 -
143] m cn hng ti ci p ca mt cch ngh, mt cch
sng, mt mi quan h... ci p mang tnh nhn loi, gn vi
"nhng c tnh m nh n x hi tn ti n ngy nay" [84].
Vi quan nim v cch lm ny, ng vin trong bc tranh
hin thc ca Nguyn Khi c m rng ra nhiu chiu,
gip ngi c nhn su hn vo hin thc thy r hn
tm vc v v p ca con ngi c nhn trong tm vc v v
p chung ca cng ng. Nh nghin cu Phong L tht c
l khi cho rng: " Nguyn Khi, v p ca cuc sng hin
thn trong tng con ngi".
Tuy nhin, do qu cao phm cht l tr ca ngi chin
s, Nguyn Khi li c phn xem nh, t ch n phm cht
tnh cm ca h. Nhn vt ca ng, do vy, thiu hn "s hn
nhin v th ngy ca tui tr, ci khng tnh ton v d tin
ca tui tr, ci kh nng ngc nhin... ca tui tr" (ng
trong my)... V th, h khng khi c lc xa l vi nhng
ngi lnh bnh thng.
D sao, nhn vt ngi chin s ca Nguyn Khi vn
khng ri vo cng thc, s lc. H "khng phi l nhng
m ng m nht vi nhng b mt dp khun n c"
[192]. Mi nhn vt ca ng vn c mt c tnh ring v t
ra mt vn t tng ring c ngha vi ngi c.
137
Khng phi khng c c s khi khng nh rng: Chn dung
nhn vt Nguyn Khi "khng ch l mt chn dung tp th
m l mt tp th chn dung vi nhiu khun mt, nhiu tnh
cch, nhiu bn lnh khc nhau [234, 81]. Vi nhng sng tc
vit v chin tranh, Nguyn Khi bc l rt r bn lnh ca
ngi cm bt, va gng p ng cao nht yu cu ca lch
s, va c trnh cho tc phm ca mnh khng ri vo cng
thc, s lc khi miu t hin thc.
III - NHN VT CON NGI THI HU CHIN. S
KHI SU HN VO CI NGUN CA CHIN
THNG V KHI NG CUC U TRANH THC
H TRONG THI BNH
Thng li ca chin dch lch s ma xun 1975 ginh
li cho dn tc Vit Nam quyn c lp, t do thing ling
trn t nc thng nht ca mnh. Cuc u tranh qun s
chm dt, nhng cuc u tranh chnh tr, u tranh t
tng vn cn din ra m thm, quyt lit v v cng phc
tp tn trong b su i sng tinh thn ca cc tng lp nhn
dn trong x hi min Nam, sau ngy gii phng. Cuc u
tranh ny, i hi nhng ngi va chin thng hm nay
ci bnh tnh khn kho, ci thng minh nhy bn, ci nng
ng xng xo, bit tm kim nhng li i thch hp. "Lm
cng tc t tng" trong ho bnh i vi nhng ngi khng
ng hnh cng dn tc trong sut nhng nm di chin
tranh, qu khng h n gin. Nhiu cy bt sung sc thi
chin tranh n thi im ny hu nh chng li, nhng
Nguyn Khi vn khng h nao nng. ng tip tc dn bc
trn con ng nhiu th thch nhng khng km phn th
v, nht l i vi mt ngi bt nng ng "cha dng bc
138
bt c mt khu vc no" [157] nh ng t ho khng nh.
Nhng nh vn khng i theo li c. Nhng sng tc ca ng
thi k ny mang m cm hng khng nh cch mng,
khng nh ch x hi ch ngha qua nhng con ngi va
lm nn chin thng, nhng li khng h gin n v thi v
ho trong cch nhn hin thc. "Nhit tnh vi l tng"
nhng Nguyn Khi vn ht sc tnh to c th nhn thc
mt cch su sc v khch quan tnh hnh thc t. Nhn thc
r ch - ta, nhn thc v th thng ca chng ta, sc mnh
ca chng ta, ng thi nhn thc v cc loi k th, gip
tho g nhng vng mc v t tng ca nhng ngi
pha bn kia, to cho h nim tin ch mi v hiu r xu
th khng th cng li c ca hin thc cch mng l ch
ch trong cc sng tc ca Nguyn Khi. Nhiu hng tip
cn hin thc cng lc c trin khai trong cm hng
khng nh ca Nguyn Khi thi k ny. Mi hng tip
cn gn vi mt cch la chn nhn vt khc nhau, nhng
Nguyn Khi bao gi cng tm c nhng nhn vt c kh
nng chuyn ti ti u nhng vn t tng m ng t ra
trong hin thc.
K s Thng Ba Ty Nguyn ra i mt nm sau ngy
gii phng. Khng ch nng hi v kp thi, tc phm cn
c nh gi l bn "tng kt su sc v c o v cch
mng v chin tranh cch mng" (Phan C ). Ni dung
chnh lun m tc gi a ra v l gii trong tc phm khng
tht mi m, nhng Nguyn Khi chn c mt cch tip
cn kh c o. Chn mt thi im v mt a im c
ngha quan trng trong bc chuyn giao ca lch s vo
tng lai, Nguyn Khi mun t im nhn v gc nhn i
139
su tm hiu, l gii v nhiu vn quan trng ang t ra
trong hin thc...
Thng li ca chin dch Ty Nguyn v rng hn l
thng li ca chin dch lch s ma xun 1975 gii phng
hon ton min Nam, c nhn nhn mt cch khch quan
v ton din trong mt ci nhn tnh to, thm ch c phn
duy l, c th khm ph v ct ngha t nhiu chiu v th
thng v nguyn nhn to nn sc mnh chin thng ca
chng ta.
tc phm ny, sc mnh ca th k c iu kin pht
huy trit . Nguyn Khi c thc bc l r kin, quan
im v ni dung cc vn chnh lun. ng khng nh th
tt thng ca ta vi mt nim t ho, sng khoi nh cha
bao gi c, bi ng c trong tay nhng t liu, c liu
nhiu mt nhng suy t chnh lun ca ng tr nn sc so
v y sc thuyt phc. Nguyn Khi c ti ly ra gia b
bn, ngn ngang ca hin thc nhng vn mu cht v
nhng chi tit giu sc biu cm nht. Gia ci hn n ca
mt vng chin trng va tan khi sng, Nguyn Khi
khng ch n nhng trn nh m quan tm n nhn t
con ngi, trc ht l nhng con ngi va lm nn chin
thng. Nh vn tip tc i su khm ph nhng v p mi
ca ngi chin s v khng nh nhng gi tr tinh thn bn
vng ca h trong sut 30 nm chin tranh. ng tm thy
nhng v p tinh thn khc nhau ca mi th h cm sng
hm nay. Ci tng tri, ci vng vng v tm nhn xa rng,
c tnh ton thng minh v nhy bn c nhng quyt nh
chnh xc v kp thi trong nhng chuyn bin cc k mau l
140
ca tnh th... l th mnh ca nhng cn b cao cp B T
lnh mt trn. Lp cn b cc c quan t tin, tho vt, nng
ng li chu o, t m trong cng vic v su st thc t nn
c kh nng ng ph v xoay chuyn tnh th trong nhiu
trng hp rt phc tp. Cc chin s tr xng ng l lp
ngi k tc s nghip cch mng ca cha anh. Trung thnh
vi l tng cch mng cao qu, ngi chin s tr hm nay
ra trn bng lng qu cm, bng ch quyt tm v bng s
thng minh, mu tr, sng to. H vt qua nhng th
thch cc k khc nghit giai on c lit nht ca chin
tranh v lm nn nhng k tch phi thng nh trong huyn
thoi. Mi th h em vo cuc chin u ny mt v p
ring trong s thng nht chung ca l tng cch mng. Sc
ln mnh khng ngng ca qun v dn ta di s t chc
lnh o ca ng theo ng li c lp t ch ng n;
s sng sut trong ch o chin lc sch lc ca cc cp
ch huy; s phi hp nhp nhng ca cc lc lng chin u;
v s on kt, thng nht, tt c u v nhim v chung m
suy ngh v hnh ng ca ton th cn b chin s cc ngnh
cc cp... l ci ngun sc mnh chin thng ca chng ta.
Tuy nhin, khng nh th thng ca cch mng, Nguyn
Khi khng dng ci nhn t mt pha. T ch ng ca mt
ngi bt chin s, ng mun em n cho ngi c mt ci
nhn khch quan v cc din chin trng, nn khng ngn
ngi trch a vo tc phm khng t nhng "ti liu mt" ca
k th vi mt ch ch kh r rng: dng ting ni ca chnh
k th khng nh th tt thng ca ta. Qua s dn gii ca
tc gi, c bit l qua nhng vn bn hnh chnh "ti mt"
ca nhng k c nhim v bo v th ch Vit Nam Cng
141
ho, chn dung tinh thn ca nhng tn tay sai ngu quyn
trong ci thi im quyt nh ca chin tranh c bc l
mt cch kh y . Vi "mt i qun b ra ra" v mi
mt, b ch M "b ri", khng cn kh nng t tin
vng v tinh thn bi thn phn ca nhng k y t ph
thuc th s suy sp v tan r l khng cn cch no cu vn
ni.
Nguyn Khi khng ch khng nh nim tin vo th thng
ca cch mng qua hai lc lng i lp ta v ch, ng cn
"dn gii" vn "qua nhng nhn vt rt bt ng" - nhng
nhn vt trung gian. Qua nhiu cuc gp g, tip xc vi
nhiu nhn vt ca tng lp ny Hu, nh vn hiu c
kh tng tn nhng trng thi "tm l k quc" nhng c
tht, h. ng la chn v a vo tc phm ca mnh mt
s gng mt tiu biu c kh nng i din cho nhng
khuynh hng, nhng t tng va ging nhau, va khc
nhau ca tng lp ny. Mt "v i din tnh c cho gii
thng mi" tan cch trn chy khi t nc nhng l
mt chuyn bay; mt nh bun s Lt " tng cm
sng nh Php trong my nm u, cn v sau... v yu hn,
v thi ch nn trn chy, trn di sut hai cuc khng
chin" ca dn tc; mt thng to - con chu ca c Thch
Ca "l ging s, l nh hng bin, l ngi t chc cc cuc
u tranh chnh tr trc y, ni tm li l mt ngi hot
ng tn gio c bn lnh"; mt cu gio s dy Php vn
theo o Thin Cha - "mt nhn vt c uy tn trong s ng
bo theo o Thin Cha Hu, cc cha Php u coi c
nh bc huynh trng..."; v cui cng l mt cp v chng
gio s: b dy ting Anh, ng nghin cu lut... Khai thc
142
tm trng ca nhng nhn vt thuc tng lp trung gian vo
lc ny, Nguyn Khi mun em vo tc phm mt ting ni
khch quan v hin thc hm nay. "Hung chi, ch c th
c nghe nhng iu quan trng nht vo ng lc ny, vo
ng ci thi im ny. Trc y, h khng ni, nhng h
ngh, ngh t nhiu ngy v nhiu nm, nhng cha gp
c ai c th ni. Sau ny, c khi li khng mun ni v
thiu i s kch thch mnh m ca bui u, ca lc i
i, ca giy pht hng ng" [90, 36]. Mi ngi mt cch
ngh, mt cch ni, mt cch bin lun khc nhau nhng u
t bc l tm trng ca nhng k mang nng "mc cm ti
nhc, ti li", mc cm ca nhng k tht bi, v b ci b
vt cht ca ch thc dn mi ca M li ko xa ri cuc
u tranh cch mng ca dn tc. H t kt ti, t ln n bn
thn m cng l ln n, kt ti ci th ch x hi m h l mt
"cng dn". "Mt x hi m mt na s thnh vin u mc
cm c t nhiu phm ti, u c th t kt n, mt x hi
nh th th tn ti sao c". Trong ci x hi y, t lu
h khng cn sng nhng ngy yn n, v t m lun php
phng lo u. Mi bin ng x hi u buc h phi suy t
nghin ngm, v trong thm su ci lng, h tin chc s c
ngy ny, d mun hay khng mun. V rng, c rt nhiu
nhng "du hiu bo trc ci tnh th hm nay". S khng
nh ca chnh h: "Cc anh u ch c sng m cn c lng
ngi", "lng ngi v cc anh ngay c chn ny" cng
thm c s khng nh th tt thng ca cch mng.
Bng li "l s chay nhng lp lun vn uyn chuyn,
cch dn chuyn thoi mi v phng khong, kt hp vi
nhng ti liu nhiu chiu v nhng suy lun c cn c xc
143
ng, cch la chn nhn vt ph hp vi t tng,...
vn chnh lun t ra trong Thng Ba Ty Nguyn tr
nn li cun v c sc thuyt phc.
Ba tc phm: Cch mng, Khonh khc ang sng, Gp
g cui nm cng c trin khai trn mt hng ti: con
ngi v cuc sng min Nam sau ngy gii phng. i su
kho st, phn tch tm trng, t tng ca nhiu tng lp x
hi min Nam trc nhng bin ng ln lao ca lch s vi
cm nhn nhy bn ca mt ngh s c tm hiu bit chnh tr
su sc, Nguyn Khi nhn ra trong dng i ang chuyn
ng nhng t tng, nhng suy ngh, nhng bn khon trn
tr v c nhng dn vt au n trc la chn cui cng ca
nhng con ngi thuc tng lp trung gian v nht l tng
lp tr thc ca x hi c. thun li cho vic trin khai
nhng mu thun, xung t cng thng trong i sng t
tng con ngi, Nguyn Khi chn s dng th loi kch
cho hai tc phm: Cch mng, Khonh khc ang sng. V
mt hnh thc m xt, nhn chung, kch Nguyn Khi c phn
i xa qu o ca kch truyn thng. Kch ca ng "khng c
nhiu kch tnh, khng c nhiu "hnh ng kch", khng c
nhiu th php ng nt, m nt, phc bt..." [257] nhng
vn li cun v khuy ng c l tr v tnh cm ca ngi
xem bi sc nng ca cc vn t tng. Hin thc gay gt,
phc tp vn c ca i sng c chuyn vo tc phm mt
cch t nhin qua nhng i thoi, tranh lun cng thng y
tnh cht lun chin ca cc nhn vt.
Kch Cch mng khng nh s tt thng ca chn l cch
mng qua xung t t tng ca cc thnh vin ca ch x
144
hi c trc thm thi cuc mi.
Chn ci nn cho cu chuyn l s on t khng mun c
ca mt gia nh thuc tng lp trung gian min Nam, c
nhiu thnh vin l tr thc v c nhng nhn vt thng lu
phn ng cng vi a con l cn b cch mng mi vo
gii phng min Nam, Nguyn Khi ngm bo trc nhng
xung t gay gt s din ra khng th trnh khi trong bi
cnh mi ca cuc sng. D mun hay khng, cc thnh vin
ca gia nh ny buc phi bc l mt thi r rng vi
cch mng. H phi nhn li qu kh phi ngh ti tng lai
v khng th trn trnh trc nhng cu hi ca hin ti.
Trong v kch, nhn vt Vit khng xut hin, nhng Vit l
ci ngun gy nn nhng xo trn trong gia nh, gy nn
nhng cuc tranh lun, xung t tt yu. Nhn vt Bin - vin
i u ngu trc tip cm sng bo v ci bng ma ca ch
Vit Nam Cng ho, ngi "c bit qu nhiu chuyn
ca hm qua", ca hu trng sn khu chnh tr phe i lp -
c giao nhim v khu gi tranh lun. Vi nhng hiu bit
tn "chn t k tc" ca "phe quc gia", Bin bc trn
chn tng ca c quan thy, tng lnh, ln lnh trng trong
ci thi khc trng i c lin quan n s an nguy ca th
ch Vit Nam Cng ho. Bin cng khng n nang li tut
tm mn che y nhng toan tnh, m mu ca chnh nhng
ngi trong gia nh ny, buc h vch mt ln nhau, ri t
lt nt chic mt n gi di ca chnh mnh, phi by n tn
cng bn cht v nhng suy tnh thm kn - vn trc y
tng c du gim bng nhng mnh kho la lc hoc
bng chnh s t huyn hoc ca bn thn h. Qua tranh lun,
m thc cht l nhng cuc "khu chin", mi ngi "
145
buc phi ni ra nhng iu vn khng nn ni", nhng nh
th h c th "d tm ra ci minh bch trong mun vn s ri
rm" la chn quyt nh cui cng. H khng th trn
trnh c na, bi khng cn thi gian ch i,
thc hin nhng mu ring t, cng khng cn kh nng
xoay chuyn tnh th, v ci "tnh th ln bao trm v tin
quyt" cho mi la chn c xc lp khng th o
ngc c na ri. Tt c ch cn mt s la chn cui
cng: phi chp nhn cch mng, chp nhn ch mi x
hi ch ngha nh mt chn l tt yu. Ngi "b phiu cho
cng sn" u tin ca ci gia nh " trn chy cng sn c
my chc nm nay" l Phng - mt nhn vt tr tui, thng
minh, thng thn rt nhy cm v giu lng t trng. Thi
ca Phng dm nhn thng vo hin ti, "i mt vi cng
sn m sng", "ng thng sng" khin c tr thnh mt
m sng ni bt gia "ci m ngi sc s v h h, ty tin
v him c, la o v gi nhn gi ngha". Tc gi gi gm
nhn vt Phng rt nhiu nim tin vo nhu cu v kh
nng hng ti ci p, ci tt, ci thin ca con ngi.
Nhng li ni v vic lm y quyt on ca Phng khi
tm ra l phi chng khng nh xu th chin thng khng
g cng li ni ca cch mng sao?
Thng ngh s Chng, k "t xem mnh l ti tr v c
trch nhim t nhiu ti vn mnh ca t nc", qua i
thoi v tranh lun, dn hiu ra chnh bn thn mnh v ci
ch m mnh mt i "phng s". Tt c ch l mt tr
h khng hn khng km. Vi "tng thng sn khu, tng
lnh sn khu, chnh khch sn khu th ci chung cuc 30
thng T l chuyn hin nhin. T iu hin nhin ny dn
146
ti mt iu hin nhin khc, m Chng cay ng nhn ra:
"Phi l ngi rt ngu dt mi dm chng li cch mng vo
lc ny". Chp nhn "nhp cuc" trong au n, xt xa v
mc cm ti li l hin thc t tng ca nhng ngi thuc
pha i ch.
Khng nh sc mnh ca cch mng t pha bn kia l
cch tip cn hin thc va su sc, va khch quan ca
Nguyn Khi tc phm ny.
Tiu thuyt Gp g cui nm c ngha "nh mt mn
kch trit l" [189]. Ch l nhng cu chuyn, nhng trao i,
nhng bn lun, nhng suy t, chim nghim, trit l... ca
mt s nhn vt tr thc c pha bn ny v pha bn kia,
quanh bn tic cui nm. Hu nh khng c hnh ng kch,
ch c nhng li thoi, nhng li thoi v... nhng li thoi.
L s u tr ca nhng li thoi trong mt khng gian hp
v mt khong thi gian khng di chng nm, su ting
ng h, trong khonh khc chuyn giao ca t nhin t nm
c sang nm mi. Khng gian hp, thi gian ngn v thi
im c bit khng cng c ca s thay c i mi ca
t nhin buc mi ngi trong bn tic khng th khng bc
l mt thi , mt chnh kin trc nhng vn trc tip
lin quan n s phn v con ng i ca chnh bn thn h
trong hin ti v tng lai. S dn nn ca khng gian v thi
gian gip y nhanh qu trnh vn ng t tng, to nn
nhng xung t cng thng, a nhn vt vo tnh th buc
phi tr li. V cng chnh khng gian v thi gian quyt
nh cch la chn v xy dng nhn vt trong tc phm.
Ngi quanh bn tic cui nm l nhng ngi thn cng
147
gia tc nhng li thuc cc xu hng chnh tr khc nhau,
thm ch i lp nhau. Chnh s gn gi v mt huyt thng
ca cc nhn vt vi nhng tranh lun khng ch v cc vn
"chnh s" m c v cc vn "dn s" khin cho
cuc Gp g cui nm nht i mu sc s thi v m ln mu
sc "th s". Vit v hin thc t tng tm trng ca tng
lp tr thc trong bui giao thi, Nguyn Khi khng giu
gim s quan tm n mt b phn quan trng c dn, nhng
ngi giu tm trng trc nhng i thay ca thi cuc
nhng ngi c "nguyn vng su thm", "khng phi l
ng ngoi chnh tr m l ng bn trong chnh t, cm
quyn chnh tr". H khng d dng cam chu tht bi nu
nh vn cn m mng phc hi ch c. Vy nn, vi tng
lp ny, khng th gic ng chn l cho h bng nhng li
gio hun t nht, hay bng nhng mnh lnh kh cng. Tt
hn c l hy gip cho h dn hiu ra tt c. Hiu ra ri tnh
to m la chn v quyt nh. l cch thc hp l nht
a h tin gn n chn l.
Khng kh ci m thn tnh ca nhng ngi c quan h
gn gi hoc rut tht, d khc nhau v ch hng v chnh
kin, to iu kin thun li cho s bc l mt cch chn
thc ngay c nhng ngh v suy t thm kn nht ca mi
ngi. K vn t ho l "mt mu n bm hon ton" nay
mt hn ch da, nn hn hc chi bi c hai pha v tuyn
b bt hp tc vi chnh quyn mi (Hong). K tng lm
chnh tr chuyn nghip trong hon cnh "vui v v thun
chin vn nui tic thi hong kim cha xa, v dng nh
vn cn nhng o vng m h v mt s thay i (Chng).
K khc tm cch bin h cho ci hnh ng "v can" v
148
chnh tr ca con ngi "tr thc t do" (Qu). Ngi "lm
cch mng bng ming" vn c tm mt cht an i cho ring
mnh "thuc trong s chn chc phn trm trng ngha kh
khinh tin bc" (i)... Mc d vy, thc t ca su, by nm
sau ngy gii phng buc h phi c nhng suy xt tht
nghim tc v thc t hn v mi chuyn. Nhng do cch
nhn c hu mt chiu, gi y h "khng t gii p c
tt c" nn "cha tm ra mt l l no sng". H rt cn
"c c mt ch da vng chc cho mt cch ngh" c
th "t khu x" trong trng hp c th ca mi ngi.
Trong hon cnh y, to cho h mt cch ngh ng trn c
s nhng hiu bit vn c ca h, vi tinh thn "rng lng
th tt" l a cho h mt chic phao gia dng xoy mnh
mng ca thi cuc.
Ngi duy nht trong bn tic c ngha lch s ny t
cch v kh nng dn dt mi ngi i su vo nhng vn
thit ct nht tranh lun v bin gii nhm khm ph ra
thc cht ca n, khng ai khc, ch c th l Qun - ngi
chin s qun bo xut sc ca qun i cch mng, hiu bit
am tng mi s. Trnh l lun chnh tr vng vng v
nhng bng chng, nhng t liu ng tin cy ca mt "nh
bo c quc t" khin nhng ngi pha bn kia phi
sng s, phi bng hong v nhng lt lo kh ng, nhng c
thc ca n. Tm mn b mt ca su khu chnh tr c c
Qun kho lo v tng bc h m. Bng cch gi li nhng
chi tit quan trng ca qu kh, bng nhng dn chng xc
ng v bt ng, bng s phn tch thng minh v thu o
ca Qun, mi ngi dn hiu r hn chnh mnh, hiu r ci
ch m h ht lng bo v v tin tng. Th ra, h
149
dnh c s nghip mt i theo ui ci bong bng x
phng ca mt ch b nhn thi nt v mc rung. Nhn
ln trn, ng li ch trng, quyt sch u phi ca mnh.
Chnh tr th theo "bi bn son sn" ca M, kinh t cng
da vo vin tr ca M hoc tin t cc ca Ba Tu m
sng hoc cht theo. Nhn sang "ng s" cng tht vng
hn, rt mt l chnh khch v hc, lu manh, "lm giu
bng s bun bn mu ngi trong chin tranh". V nhn vo
chnh mnh mi tht l au n. C mt i "sng bng mng
tng, bng gi nh (...). Chnh tr gi nh, k th, ng
minh, dn chng u gi nh tut. Thng bi cng gi nh,
cc nh chnh tr gi nh... chnh khch gi nh...". Rt li,
"ch l mt phn t v ngha ca mt tp on, thnh vin b
ng ca mt x hi, mt kin trong mun vn kin
khng ng c ch , mt con s khng mo m khi tnh
li nhng hot ng v ch ca gn mt i ngi". S phi
by ci chn tng xu xa v b i ca c mt ch gy
nn mt c sc gh gm trong tinh thn nhng ngi tng
th phng n. H bng tnh v nhn ra nhng lm ln trong
la chn ng i, trong phn bit tt xu, trong la chn
bn th. Ci bn cht thm him, tn bo ca anh Ba Tu b
lt ty cng khin h thm cay ng, thm xt xa cho s c
tin n kh kho ca mnh. Ci ho quang lp lnh ca qu
kh m h vn cn nh tic cha ngui, gi y l ra ton b
ci mt tri tr trn v gi di. S thc nhn ca h du mun
mng nhng ht sc cn thit, gip h tm li chnh mnh trong
s la chn mi - tr v vi dn tc, vi nhn dn.
Khng nh ch mi bng mt li ni ngc (Li
Nguyn n), bng s ph phn, ph nh ch c, Nguyn
150
Khi em n cho ngi c nhng nhn thc mi v bn
cht cuc sng, gip h tm thy con ng i ng nht cho
mnh trong ci ri rm bn b ca hin thc.
Gip cho nhng ngi tng pha bn kia ri b nhng
o tng ho huyn v qu kh bng cch phn tch cho h
hiu ng ci qua, nhng cn phi gip h nhn thng vo
hin ti, vo ci sp ti h xc nh mt thi v tm
thy mt nim tin trong cuc i mi. Nu nhn vt Qun c
nhim v vn tm mn che y s gi di ca sn khu chnh
tr ngy trc th Bnh - nhn vt tr nht, p nht trong bn
tic cui nm, cng l hnh nh ca ci ang ln - by ra
trc mt ngi c ci thc trng phc tp ca cuc sng
hin ti. Bnh khng ngn ngi ph phn nhng hin tng
tiu cc, nhng thoi ho bin cht ca mt s cn b ta
trc sc cm d ca vt cht, ca ng tin. Anh thng thn
vch ra nhng non km, nhng hn ch trong cch thc t
chc x hi, trong qun l kinh t, c trong t duy l lun dn
n nhng sai lm nhng ph hoi ng tic v nhn lc vt
lc ca ta. Khng quanh co, khng n trnh, Bnh k chuyn
(chuyn ca ngi khc v c chuyn ca chnh mnh) ri
phn tch v nh gi mt cch khch quan, nghim tc. Ci
nhn tnh to, thi t tin v tinh thn trch nhim dm i
din vi thc ti tm kim mt li i thch hp ca Bnh
gy c thin cm v lm dy ln mt nim tin mi ni
nhng con ngi trc kia phe i lp. Khng chp nhn
mt ci nhn, mt cch nh gi hi ht nng cn, Nguyn
Khi kho lo "dng ci nghch l" ca i sng khng
nh ci chn l tt yu ca hin thc v buc ngi c
khng th bnh tm yn n m phi suy t nghin ngm mt
151
cch tht nghim tc. T duy, nhn thc ri v l l qu
trnh vn ng t tng thng thy cc nhn vt ca
Nguyn Khi. Trong Gp g cui nm, cc nhn vt pha
bn kia c ngy cng ri xa "bn m" tm v vi ci thc.
Hnh trnh tm ti chn l ca h khng thun chiu m din
ra quanh co v phc tp Ng vc, ri trao i, ri tranh lun,
ri lt ty ln nhau, v c th h ng dn ra s tht. H hiu
mnh phi lm g, phi la chn ci g l ng n v ph
hp nht trong tnh th hin ti.
Gp g cui nm "ci tiu cc khng b ln n n gin,
m b phanh phui, o xi tn gc. Ci tch cc khng ch
c ca ngi d di m li l, t liu, s kin cht nch ng
c [213].
Khng nh chn l khch quan bng mt ci nhn mang
cm hng phn tch l cch lm t hiu qu cao trong nhiu
sng tc ca Nguyn Khi. dy, cm hng nghin cu
khng loi tr m dung ho v thng nht vi cm hng
khng nh - ca ngi. Trn c s ca mt nh hng t
tng r rng, "nh vn ca l tng (li nhn xt ca Trn
nh S v Nguyn Khi) a nhn vt v ngi c i
din vi nhng mt khc nhau ca hin thc, m x v phanh
phui n tn cng ngay c nhng kha cnh kn nhim nht
ca n mi ngi cng khm ph v nhn thc chn l
khch quan. T ci nhn a chiu ny, chn l c kim
chng mt cch su sc v ton din.
Cng gp g nhau cm hng khng nh, nhng nu
Cch mng, Gp g cui nm ch yu khng nh bng ph
phn, bng nghch l th Thi gian ca ngi, Nguyn Khi
152
li s dng mt cch thc khc. Trn ci trc c bn l thi
gian v con ngi nh vn t vn v quan nim sng, li
sng v cch sng p ca con ngi trong cuc sng hm
nay. Cc nhn vt trong tc phm u l hin thn p ca
nhng quan nim sng tch cc, l nhng ngi tiu biu cho
mt cch sng mi - cch sng x hi ch ngha. Nm nhn
vt trong cuc hi ng mang tm vc lch s ny c tc gi
chn la theo mt ch ch c trc. Mi ngi l mt thnh
phn khng th thiu ca s vn ng x hi nh chnh nh
vn khng nh: "S kt bn ca 5 chng ti v tnh m
ging nhng thnh phn trong s vn ng ca mt x hi".
Bn nhn vt chnh: mt chin s tnh bo xut sc trong c
hai cuc chin tranh gii phng dn tc; mt n b th huyn
u y nhit tnh, nhiu nng lc v giu lng tin vo con
ngi; mt gim c nng trng, m cuc i gn 70 nm
thng trm l s gn b n sng cht vi ngh; mt linh mc
nguyn dng hin i mnh thc hin hoi bo cao c: ho
gii bn phn i vi nc tri v bn phn i vi dn tc.
Mi ngi c mt hon cnh sng, mt c tnh khc nhau
nhng u gp phn tch cc chun b cho hin ti bng
qu kh v li ang dc lng chun b cho tng lai bng
hin ti. Sng, vi h l dng hin, dng hin trn vn v ht
mnh cho l tng cao c - l tng x hi ch ngha. H gp
g nhau chiu cao ca nhn cch, thc trch nhim,
tinh thn tch cc ch ng "gieo mm thin" v "ngn mm
c" chun b cho tng lai. Cc nhn vt u tui
qu "na i nhn li", vi mt qu kh p v ng t
ho h c t cch trao i, bn bc v trit l v nhng
vn nhn sinh x hi, v thc cuc i, v l sng v
153
nim tin... Trit l ca cc nhn vt u c rt ra t chnh
nhng tri nghim trng i ca h nn giu sc thuyt
phc. C l bi th m tc gi - ngi k chuyn - nhn vt
xng Ti - hu nh khng c phn bc, tranh lun, bin gii
g vi cc nhn vt ca mnh. Chn mt ging iu n ho,
nh vn cng tham gia "tr chuyn" vi cc nhn vt, ri rt
ta t nhng quan st nhng tng tri ca ring mnh m nng
ln thnh nhng trit l nhn sinh c ngha "rn dy" trc
tin cho chnh mnh.
Thi hin lnh, n hu v c chiu thnh knh, sng
tn ca Nguyn Khi tc phm ny khc hn vi thi hi
hc, giu nho thm ch chm chc... ca ng cc tc
phm c vit cng thi nh: Cch mng, Khonh khc
ang sng, Gp g cui nm, Cha v con v... S nng niu,
trn trng, thnh knh v ht li ngi ca ca tc gi vi nhng
mu ngi cao c, mang trong mnh nhng quan nim sng,
trit l sng v cch sng mi ph hp vi nhng i hi ca
giai on cch mng mi th hin mt cch nhn mi v
con ngi ca Nguyn Khi. V dng nh, qua nhng nhn
vt ny, nh vn c nh dng ln "mt hnh mu sng cho
con ngi ang ti, con ngi ca tng lai" [243, 442].
l "con ngi trong hnh ng, con ngi bit hng hnh
ng ca mnh vo mc tiu ci to th gii" (Phong L).
Khng nh qu kh ng t ho ca cc nhn vt nh
cch Nguyn Khi t ra trong Thi gian ca ngi c l
khng phi yn lng vi hin ti nh ca Vng Tr
Nhn (trong bi m hng chnh: khng nh qu kh) [224]
m l trit l v hin ti t ra yu cu mi vi con
154
ngi trc hin ti. Cm hng khng nh, v th, khng
dng li m hng nhn li qu kh m xa hn c tm
vc hng ti tng lai. Tnh l tng ca tc phm v nhn
vt qua trit l cng thm m ngha nhn vn c l
chnh l nh iu ny.
IV. NHN VT CON NGI GIA CUC SNG I
THNG V BC PHT TRIN MI CA CM
HNG KHNG NH - CA NGI
Tr ln trn ch yu l cc tiu thuyt ca Nguyn Khi
c vit trong khong hai chc nm, t 1960 n 1980.
Ngoi tiu thuyt, khu vc truyn ngn - cng v sau
Nguyn Khi cng tp trung cng sc cho th loi ngn ny -
cm hng khng nh ca ngi Nguyn Khi cng li
nhiu du n c sc v c mt bc pht trin mi trong t
duy ngh thut.
Tr v vi cuc sng i thng ca con ngi c nhn,
cm hng khng nh - ngi ca ca Nguyn Khi cng mang
nhng mu sc mi. Cch nh gi con ngi trong th i
lp gia thin c bn - th, cao c - thp hn... theo kiu t
duy c thi chin tranh, nay dng soi chiu con ngi
trong i sng ho bnh bc l nhng bt cp r rt.
n lc khng th p t mt ci nhn phn i gin n, rch
ri, cng nhc gia hai mt tt - xu, hay - d... nhn din
ci bn cht "a oan", "a s v phin nhiu, ca cuc i
v con ngi. Tm n vi cch tip cn a chiu v hin
thc v con ngi, tm kim khm ph gi tr c nhn t mi
hnh vi sng nhm xc lp mt "thc o nhn bn" nh
gi con ngi hm nay l nh hng ca Nguyn Khi t
155
sau 1975. Nhng phi n cng cuc i mi, nh hng
mi c thc hin mt cch ro rit v em li nhng hiu
qu mi trong sng to ngh thut ca Nguyn Khi.
Vit v con ngi trong cuc sng i thng ngy hm
nay, Nguyn Khi c bit quan tm n phng din nhn
cch. Bi, nhn cch lm nn din mo tinh thn con ngi
v n l thc o chnh xc nht cho gi tr ca mi c nhn.
Khm ph con ngi phng din nhn cch thc cht l i
su pht hin nhng phm cht x hi ca con ngi, pht
hin gi tr v ct cch lm ngi ca mi c nhn trong x
hi, l i vo "bn cht ca con ngi c th" nh kin
ca Mc sau y:
"Bn cht ca con ngi c th khng phi l b ru ca
n, khng phi l mu ca n, khng phi l bn cht th xc
tru tng ca n, m l phm cht x hi ca n" [16, 86].
Trc y, khm ph con ngi, Nguyn Khi thng ch
ch ti phm cht cng dn ca con ngi cng ng, cn
nhng phm cht ring t ca con ngi c nhn th hu nh
nh vn cha c iu kin quan tm v pht hin. Chnh v
vy, nhn vt l tng ca ng thng l nhng con ngi
mang "v p hon ton" ca c hnh th bn ngoi ln i
sng tm hn bn trong. V nh vn dng nh mi ch quan
tm ch yu n phm cht chnh tr ca con ngi trong
cuc u tranh giai cp. Xut pht t suy ngh: v p thc s
ca con ngi "chng khc g mt ngi sao rt sng, lng
lnh t xa mt cch khu gi", nh vn thng c thi
sng knh, ngng vng trc cc nhn vt ca mnh. Soi
chiu con ngi trong v p cch mng, nh vn ct
156
ngha, l gii mt cch tht su sc v ngun gc ca ch
ngha anh hng cch mng, ngun gc sc mnh tinh thn
ca ngi chin s trong cuc u tranh mt mt mt cn vi
k th... Nhng phm cht cng dn mi ch bc l mt pha
ca con ngi trong t cch l mt thc th ca t nhin v
x hi. Phm cht x hi ca con ngi khng ch bc l
trong u tranh giai cp m c phn con ngi ring t, con
ngi t nhin, khng ch trong t tng quan im m c
trong tnh cm, tm l... Soi chiu con ngi trn phng
din nhn cch, bn cnh s quan tm ti con ngi trong
mi quan h vi chnh tr, Nguyn Khi cn ch khm ph
con ngi trong nhiu mi quan h khc nhau: gia con
ngi v x hi, con ngi trong cc cng ng ln nh, v
con ngi trong mi quan h vi chnh bn thn n... Trong
s soi chiu con ngi t nhiu im nhn, t nhiu chiu,
nhiu pha, Nguyn Khi dng nh vn cha mun a ra
li kt lun cui cng v con ngi. Thng qua nhng cu
chuyn v o c ca con ngi th s, Nguyn Khi khng
dng li vic ph phn hay ngi ca n thun, ng mun
gip mi ngi t pht hin, t nhn thc bn thn tin ti
mt cch sng, mt cch ngh tt hn, hng thin hn. Xu
hng i su pht hin ci li nhn cch mi con ngi,
tm kim nhng chun mc o c cho mi hnh vi sng,
ngy cng th hin r trong nhng sng tc mi ca Nguyn
Khi.
Trc y, i tm kim v p ca con ngi phm cht
chnh tr, Nguyn Khi a tm n vi "nhng hon cnh gay
gt, n bit, nhng tnh cch hoc u ti hoc chi sng"
(Ngi gp hng ngy). V th, ng chn a bn hot ng
157
cho cc nhn vt ca mnh l nhng im nng v chnh tr
(vng nng thn cng gio ton tng khu Ba, nng trng
in Bin - nng trng tin tin, cc vng chin trng
nh M, Min Nam ngay sau ngy gii phng...). Gi y,
khm ph con ngi trn nhiu chiu cnh khc nhau ca
nhn cch, nh vn cht nhn ra rng: v p ca cuc i
khng cn tm u xa, m ngay trong nhng mnh "i
kh trong nhng "ci s vt v", vi mt cht "nng chiu le
li b p nhng thit thi cho c mt s phn, mt "cht
phn ca i" cng lm nn "nhng ht bi vng" gn gi
nhng v p truyn thng cho c mt dn tc.
"Cn phi dm nt mnh t di chn mnh mi mong c
c nhng tc phm hay" [129]. Ng ra chn l y, Nguyn
Khi tm tr v vi nhng xm ngho ven , vi nhng
bun vui, o le c tht ca nhng mnh i, ca nhng kip
ngi, ca nhng ngi hng xm ngho kh v nhng bn
b gn xa, mi c. L thay, vi nhng "ngi gp hng ngy"
trong cuc i nhiu lo toan bn rn y, nh vn bng pht
hin ra nhng v p nhn cch sng ngi m trc y ng
v tnh b qua. Gi y, v p nhn cch c Nguyn
Khi tm thy nhng con ngi ht sc bnh thng, nhng
con ngi hu nh khng c cng tch g nhiu nhng tm
vi bn chc ca cuc i li c dt nn t chnh nhng
con ngi nh th.
Cch sng ca ng Bt (Sng gia m ng) l cch
sng ca mt con ngi c nhn cch v giu bn lnh. ng
Bt vn l v trng ca mt b quan trng. ng hi t "rt
nhiu u im": mt tng mo y quyn uy, mt tnh cch
158
nhn nhn, "x s vi bn b, vi cp di chn tht, thn
tnh", mt kh nng lnh o nng ng, nhy bn v chu
kh trong cng vic... Vy m ng khng c mi ngi n
trng nh ng xng ng c c. Ch v "ng c cung cch
x s nh mt anh tr l qun", "ng hin lnh v bit iu
qu mc", "ng khng bit cp cng v khoe cng, cng
khng bit ni vu v cng khng bit cch sng bt cn, cch
sng dng dng trc nhng cp mt on gin, khinh b ca
bn b, ca cp di cha vng sau lng mnh". "Sng gia
m ng nhng ng khng tm cch tri ci u mnh ln
cho thin h coi trng, li cn ci thp xung cho chm hn
vo ci khi nh nh ca s v danh", nn con ngi c
nhiu c tnh tt y phi chu thua cuc trn con ng
cng danh, li b xung quanh coi thng, r rng. Nhng ng
Bt khng v s d bu ca m ng thin kin m cam chu
nh mt mnh. Nim t ho v " sng ht mnh, lm
vic ht mnh, n vi bn b ht mnh" khin "lng tm
ca ng lun yn n". p li ci li khuyn phm tc: "nn
sng theo thi quen ca x hi, nhng thi quen man r", ng
Bt im tnh tr li: "Ti vn trung thnh vi cch sng ca
ring ti... cch sng tn trng ng loi s l cch sng ca
th k ti".
Nhn cch c Hin - "mt ngi H Ni", mang v p
"n s m lng ly" nh "mt ht bi vng lp lnh" gia
th ngn nm vn hin. L ngi H Ni gc, thuc tng
lp thng lu mt thu, nhng c Hin khng bo th, c
chp. Bng s hiu bit v thng minh, c "cho li" gia nh
thch ng vi ch mi t "cch sng, cch lm vic, c
cch ni nng na" nhng vn gi gn mt ct cch ring,
159
mt nim tin ring khng b d d bi thi th hoc bi
bt k mt yu t vt cht hay tinh thn no. Lch lm, hiu
bit v tinh t nhng khim tn v rng lng..., nhng
ngi nh c Hin mang vo cuc sng t x b, v li
hm nay mt v p sang trng ta nh v p ca mt gi
thu tin trong ngy Tt.
a cch nhn v pht hin ny vo th gii ng nghip
ca mnh, Nguyn Khi cho ta lm quen vi Kim Ln, nh
vn "t kinh k", ngi tuyt khng mng ua chen danh li
gia dng i hi h. "ng l ngi ca t do, th t do v
nhu cu t ti ch khng phi khoe, din". Cng nh
tng say m ngh vn, gi y, Kim Ln ham m ngh chi
cy cnh bi ng tm thy mt ci "o" gip con
ngi trnh khi mt cch sng ngy cng "ngho i", "bun
hn", "tc hn" v "c hn". Ci nhn cch thanh cao, trong
sch v thun hu ca Kim Ln tr thnh chun mc
ngi n sau soi vo m kim tm v la chn mt cch
ngh, mt cch sng.
Nh vn Trn Kim Trc, mt s phn b cuc i bc i,
phi "nm mi tn kh", nhng khng cam chu bung
xui trong tuyt vng. "Sng nguyn vn vi ci li trn tri
ca mnh", t "ti luyn trong c n, trong ngho kh, trong
v vn gian nan ca nhiu quan nim nghit ng c sc
pht sng mi, mnh m hn, quyt lit hn", t ch ng y
Trn Kim Trc c th t ho nhn li qung i qua v
khng nh ci li nhn cch c tht ca mnh: "Ci li y
cng khng tm thng u, l g tt y g qu y". "Ti
sng tc l ti vit" - quan nim vn chng ca nh
160
vn ny, so vi nhiu bn vit, qu c nhng khc l nhng
li thm m gi tr nhn vn, nhn bn. "Cun sch cuc i
ca ng m ra trc mt mi ngi mt chn tri mi, m
bao dung, nhn i, khoan ho... l nhng yu t quan trng
lm nn v p lng ly ca n. Tht k l: "Mt i ngi
khng may mn m khng c mt truyn no hm cha s
bt bnh, ni on hn hoc nhng nhn xt chua cht cay
nghit. Cu vn tht nh nhng, tht thanh thot v ti tn
v rt vui... ci thng v ci yu c thm vo tng truyn,
tng cu vn, tng ch dng...". V p nhn cch ca Trn
Kim Trc l v p ca ngi tri i, " thot khi mi
rng buc, mi khen ch ca th tc v tm ti c chn
tri ca hai ch: t do.
Vi cch nhn nhn bn, Nguyn Khi cn pht hin ra v
p nhn cch nhng con ngi chu nhiu bt hnh
trong du b cuc i. Nim cm thng trc n ca mt nh
vn tng tri nghim nhng mn ngt, cay ng ca cuc i
gip ng nhn ra mt v p "trm lng v cao qu" n
trong ci v ngoi lm li v ti nghip ca ng Hai (Hai ng
gi ng Thp Mi). Trc kia, i tm gam mu sng cho
bc tranh hin thc, nh vn mi ch nhn thy mt pha ca
gng mt cuc i. Gi y, hiu ra mt iu su xa m
gin d rng: "Nhng mu sc i ny l mun mu, mun
v v mu no cng c ci p ring ca n, k c mu xm
v nhng ni bun" (Pha khut mt ngi), Nguyn Khi c
thc r rt trong vic i tm kim "hai gng mt ca mt
kip ngi". Bn cnh v p ca "mt gng mt rng r t
tin", ng ch tm kim v pht hin v p ca "mt gng
mt nhn nhc chu ng". Ch ch "i tm nhng mu
161
ngi lc tui gi, lc c n, lc tng thiu v b bc i
vn gi trn nim tin v ct cch sng" [145, 43] a nh
vn n vi cc nhn vt nh ng Hai (Hai ng gi ng
Thp Mi), ng Trc (Lc thi), hai ng chu (ng chu),
b Mo (M v cc con), ch Khu (Ngi v), b B, ng
Phc (Nng chiu), ng V (Ni v), ch Th (Nhm bn thi
khng chin), s gi v ng i t (S gi cha Thm v ng
i t v hu)...
B Mo (M v cc con) chng cht, lm ngh thng
cng ty v sinh m nui c c mt n con trng thnh.
n tui gi, khng mun gy phin phc cho con chu,
cng khng mun con chu phi xu h v c mt b m
ngho hn, "n mc th li thi, ni nng th tht th, li rt
hay k chuyn ngy xa, b chp nhn ra ng, sng cnh
"mn tri chiu t", nhng vn tip tc gom gp, nht nhnh
v tit kim tng xu m b kim c bng ci ngh mi
(ngh nht hoa i v thu gom nhng l cy di bn cho ca
hng thu mua dc liu) dnh dm cho con chu. Khng
mt li than vn hay ch trch con ci, b "vui v chp nhn
mi ni vt v, mi cnh ng tr tru ca mt i ngi" vi
ci trit l sng ht sc xa c, nhng ngm cho k th dng
nh chnh l ci trit l ca mun i: "Con ci c th
qun m, b mc m nhng khng c m no n b con ci
c phi rc xng x tht nui con cng chng t. Ch m
ch bit lo cho ci thn ca m, ch ho ra nc chy ngc ?".
i vi khng t ngi xung quanh b Mo b xem l "gn
d". Nhng qu thc, nu khng c nhng con ngi "gn
d" y, nhng s phn t gp may mn y th cuc i nht
162
nho bit chng no? H l "mui ca i", ht mui nh
nhoi m lm mn mi bit bao cho s sng.
ng Trc (Lc thi) du b dy v trong ni au tinh thn
ca mt k thy mnh b "tht sng", b bc i nhng vn
tnh to nhn r nhng hay d, ng sai trong suy ngh v
hnh trng ca mnh. V th, ng Trc khng ri vo tm l
bt mn thng tnh, ri chi i, chi ngi tho mn t
i c nhn. Vi nhng suy ngh nghim tc v y trch
nhim ca nhn vt v mnh v v ngi, ngi c c c s
tin rng: nh bo gi tng mt thi ln ln "lm tt c
qu hng c thay i" s khng cam chu "trm chn"
trnh "gi lnh" ca thi cuc mi. Vi ng, s li c mt
cuc ln ng mi vi nhng gian nan, th thch mi. V
nhn cch y, bn lnh y cho ta mt nim tin vo con ngi
vi kht vng v kh nng hon thin ca n trong cuc i.
Kht vng hng ti ci p, hng ti s hon thin
nhn cch trong bt k cnh ng v tnh hung no l mt
c im ph bin ca cc nhn vt Nguyn Khi. ch ny,
nhn vt ca ng c t nhiu gn gi vi nhn vt ca Thch
Lam. Nhn vt ca Nguyn Khi lun sng theo l tr tnh to
v hu nh khng b ri vo tnh trng thoi ho v nhn
cch, sng theo bn nng nh nhn vt ca Nguyn Cng
Hoan hay ca Ma Vn Khng.
Nhng ngi ph n trong Ngi v, Chng ti v bn
hn, M v cc con, nhng nh vn nh bo trong Ngi k
chuyn thu, Anh hng b vn, Lc thi, Mt thi gi bi;
nhng cp v chng thng binh nng trong Cp v chng
chn ng T Thc, Mt bn tay v chn bn tay... u l
163
nhng con ngi bit gi gn phm gi v nhn cch bng
chnh ngh lc v lng t trng ca mnh. L tr lun l ngi
bn ng dn dt v mch bo h c th sng tt hn v
ngi hn trong bt k cnh ng no. Xy dng cc nhn vt
lun kht khao hon thin mnh, cc nhn vt khng b thoi
ho v nhn cch trong s vt ln vi cuc sng y bin
ng tn ti v pht trin, c l Nguyn Khi b chi phi,
b li cun bi ci quan nim do chnh ng pht biu sau y:
"Theo ti, ci m mi ngi u mong mun khng phi l
chng ta ni v ci xu ca h, m l ni v ci p ca h,
nhng c tnh m nh n x hi tn ti n ngy nay" [84].
n vi th gii nhn vt Nguyn Khi, ta thy phng
pht bng dng v t tng ca cc nhn vt trong vn xui
Nam Cao. Nhng s phn hm hiu trong truyn ngn ca
Nguyn Khi phn no c nt ging vi s phn cc nhn vt
trong D Ho, hin. Mt b Vch trong i kh, mt ng
Hai trong Hai ng gi ng Thp Mi, hai ng chu
trong ng chu... u li trong lng ngi c ni m nh
v nhng thn phn lun hin nhng chng bao gi gp
lnh, nh mnh khc nghit lun ging nu khng cho h
ngng mt ln c na. Hnh dung cuc i nhn vt trong
dng hi tng v nhng bt hnh trin min trm ph ln s
kip ca h, c Nam Cao v Nguyn Khi u khng du
c ni nim xt thng trc n. Nhng nu qua hi tng
ca nhn vt, Nam Cao ch yu nhm "t m ci thm
thng" cay cc ca nhng kip "sng mn", th t im
nhn hin thc y Nguyn Khi ch yu mun nhn mnh
nim ham sng ca nhng s phn bt hnh trong cuc i.
164
Nhn li cc nhn vt ca Nguyn Khi nhng nm 80 v
90 thy t ngi c s phn may mn, m phn ln l nhng
con ngi ri ro, gi nua, tht th, lc thi. Nhng a oan
ca s kip, nhng du b ca cuc i dng nh lun ba
vy v x y h ti ln ranh gii ca s b tc, m l thay,
h khng h gc ng, khng h tuyt vng. h vn tha thit
mt nim tin vo tng lai Trc kia, Nguyn Khi tng
nhiu ln cp n vn nim tin ca con ngi. Nhng
nim lin lc ch gn vi mt l tng chung duy nht l l
tng cch mng. Gi y nim tin trong nhn vt ca ng
mang mu sc c th hn, n gn vi nhng gi tr bn vng
m h chim nghim hoc tm thy trong cuc i thng.
X N v nh vn trong Anh hng b vn u ri vo "vn
b", "ht sc ti nghip" m vn trn tr nim hy vng vo
tng lai, li mt nim tin c cn c: "i sng cng ng l
v hn, n c kh nng lt xc n vnh vin. Ch mi lm
nm na thi, ti tin chc th, x N li s bc vo mt thi k
phn thnh mi cn hn c nhng nm oanh lit xa xi".
B Mm (Ngi ca ngy xa), c Hin (Mt ngi H
Ni), b c (Np nh), anh Snh (ng trng h), ch Khu
(Ngi v), ng Hai (Hai ng gi ng Thp Mi), hai
ng chu (ng chu),... mi ngi u tm thy mt nim tin
ring cho mnh c th vng vng trc mi th thch ca
cuc sng.
C th mn li nhn xt v nhn vt ca mt nh vn
trong truyn ngn Bn vit c ca Nguyn Khi ni v
mt c im ca chnh nhn vt Nguyn Khi: "Nhng nhn
vt ca anh ngi no cng vt v, cng c bao nhiu lo
165
ngh, ton lo nhng ci vt vnh ca i thng nhng khng
c ai bun, khng c ai mt lng tin vo ngy mai" [143, 473].
Tm thy nim tin ca con ngi trong cuc sng y bin
ng hm nay, Nguyn Khi th hin mt ci nhn tch cc
v tin yu vo con ngi v cuc i. Dng nh nh vn
ang i tm mt nim tin mi cho nhng gi tr vnh hng vi
mong mun con ngi "bit thch ng nhanh ho nhp
nhng khng chu mt i nim tin ring, ci ct cch ring
ca mnh" (Ngi ca ngy xa). t nhn vt trc nhng
thch thc ca s phn v thi cuc, nhng tr tru ca
nghch cnh, nhng tai ho khn lng trong ci nhn gian,
dng nh Nguyn Khi mun a ra nhng "php th"
lm sng ln h mt sc sng do dai, bn b v c nhng
l sng thm trm su xa. Mang trong mnh ci sc mnh
tinh thn tim n y, cc nhn vt ca Nguyn Khi c kh
nng bm chc vo mch i v tr vng trong ci i y
bt trc ny.
Chnh bi ci quan nim cho rng: "Sc mnh tinh thn
ca c nhn, ca gia nh, dng h mi c kh nng lu gi
lu di nhng tnh cch p ca dn tc cho nhiu i con
chu [145, 43] khin Nguyn Khi lun c thc th thch
con ngi c nhn trong cc tnh hung, cc kh nng la
chn v thch ng, buc n phi bc l "tim lc tinh thn"
ca mnh mt bn lnh v nhn cch c lp.
Trong sng tc ca Nguyn Khi, nhng con ngi khng
ph thnh, khng ha theo thi, ch sng theo nhng "nim
tin c tht" ca nhng suy ngh tnh to, khng b m hoc
bi nhng ci tm thng... xut hin ngy cng nhiu. h,
166
tm nhn xa rng ca nhng tnh ton vt ra khi gii hn
ca ci hin ti hng n tng lai, lm nn v p ca
nhn cch.
Anh Snh, ng trng h ca mt dng tc tng c nhiu
bc chn ti, t nhn v mnh "trch nhim vi i sau" l
"lm li mt dng mu lt lt, bt n phi chy mnh
ln khi n chy u oi qua rt nhiu i". Vi ngh "mt
bc chn ti phi c chun b t nhiu i trc ", anh
Snh c thc chun b cho tng lai t hin ti. Gia thi
bui "ng tin l bn v ca mi gi tr", anh khng dy con
phi kim tin m "dy chng n bit sng dng cm, sng v
tha v dm hy sinh cho mt nim tin m chng thy l ng".
n con ba a ca v chng anh u "tr thnh nhng
ngi ng hong c". Chng bit t lp, bit lo liu v giu
lng nhn i. Nhn vo ci ch hng m anh Snh theo ui,
ngi tm thng c cm gic n c v "vin vng v m
mng th no". Nhng qu thc, mt cch ngh xa nh th,
mt nhn cch "dm sng cho ch hng" nh th cn thit
bit bao cho s tn ti v pht trin ca mt dng h, ca
nhiu dng h v ca c mt dn tc...
B c (Np nh) y t tin, mnh m v quyt on vi
mt quan nim v hnh phc y tnh nhn vn:
"Hnh phc khng phi l mn qu tng bt ng, khng
th i tm m cng khng nn cu xin. N l cch sng, mt
quan nim sng, mt np nh, trong tay mnh, nhng nhn
c ra n, c thc vun trng n li hon ton khng d".
Ci gia sn m b chm lo xy p v gn gi trao tng li
cho con chu khng phi l tin bc, ca ci m l mt gia
167
nh hnh phc, mt np nh gia gio. Khng sng theo thi
thng hoc theo thi thng, b chn mt cch sng "rt
tnh to trong mi mi quan h, ch nhn nhng g ng c,
c quyn c c, tuyt i khng b d hoc v tin bc
cng nh v tnh cm". Trong khi "thin h th chia ra, b c
li gom vo", thin h hi h trong lm n v mua sm, gia
nh b vn gi np sinh hot gin d. Ci g khin "mt
nh giu ca H Ni c d iu kin thay i li khng
chu thay i?". Th ra, ci l sng v cch sng m b chn
cho gia nh mnh n cha nhng trit l tht thm trm, su
xa. N l trit l sng ca con ngi bit bung b mi th
ph du gn gi nn tng ca o l v hnh phc. Nhn
thc c rng: "Thi by gi c c vi trm cy vng
khng phi l kh cng khng phi l lu, nhng c c
mt gia nh hnh phc phi mt vi i ngi, phi c
gio dc vi i", c Hin lun lun chm cht, bi p cho
s bn vng ca "chn mng, ging ct" ca cuc i. C
Hin l hnh nh tiu biu cho nhng con ngi c bn lnh,
t tin, ch ng trc mi hon cnh. Ci thch ng ca c
Hin l ci thch ng ca ngi hiu bit quy lut "khng tin
vo s may ri", "ch tin vo s chun b ca mnh, chun b
trong ci kh nng c th". S ch ng nhp cuc, nhp th
bng chnh kh nng v bn lnh ca mnh mang li v p
nhn cch cho nhiu nhn vt ngi gi trong sng tc ca
Nguyn Khi. Nh nhng "cy cao bng c" vng vng trong
sng tuyt, h ch che v gn gi, nui dng v un nn
nhng cy con vn thng n nh sng mt tri. Cch ngh
v cch sng thm m tnh nhn vn ca h c m thm
thm dn vo ct cch ca lp chu con nh "mch nc
168
trong vn lng l chy" nui dng tm hn nhng th h
n sau. Thy Minh, ng gio lng, ch Th (Nhm bn thi
khng chin), b Mm (Ngi ca ngy xa), Tng, Th
(Bn b trn cao nguyn), nhn vt Anh (Ngi gp hng
ngy), T Minh, Mi Sanh (Vng sng n v cng) u l
nhng ngi bit nhn xa trng rng. Nhng nu ci nhn xa
ca ch Th, c Hin, b Mm... l gn gi nhng gi tr
vn ho truyn thng cho dng h, cho dn tc th ci nhn xa
ca Tng, Th, Mi Sanh... li l xut pht im cho s
vn ng v pht trin ca x hi tng lai.
Nguyn Khi yu mn v trn trng "tm nhn xa" ca
nhng con ngi bnh thng v s bo tn ca nhng gi tr
truyn thng, ng li cng ht lng c v cho "tm nhn xa"
ca nhng ngi cn b qun l v s vn ng v pht trin
ca x hi tng lai.
Khng phi n by gi Nguyn Khi mi t vn v
"tm nhn xa" cn c ca ngi cn b. T nm 1963, ng
c hn mt truyn va ly nhan l Tm nhn xa, trong
ng xy dng nhn vt Bin l in hnh ca ngi cn b
bit t xc nh cho mnh mt tm nhn xa cn thit, v mc
tiu pha trc. Nhng so ci tm nhn xa ca Bin trc y
vi tm nhn xa ca Tng, Th, by gi c nhiu im
khc bit. Bin, l tm nhn xa ca con ngi th ng
vi nhng tnh ton c th mt trng nhn gn: "y, v tr
ca chng ta kh khn l th y, cho nn phi c tm mt
nhn xa hn mi ngi, ng nhng mi li vt vnh n
rng buc mnh, tng nh mnh phi chu hy sinh t nhiu,
nhng mnh s c c phong tro, c phong tro th i
169
sng ca mi ngi s mi ngy c thnh thi, v con
chng ta cng bt ku rn, lo nho, c ni g, lm g cng c
sc mnh, xt n cng th cng chng thua thit g u [122,
519]. Cn tm nhn xa ca ngi cn b by gi l ci nhn
xa to bo ca nhng con ngi ch ng, dm ngh dm
lm, khng phi lm trong ting reo h, c v ca s ng m
nhiu khi l trong s thm lng v c n. Bi v: "Ch trong
im lng v c n mi c th a sc tng tng ti nhng
vng xa nht, chnh vnh gia ci c th v ci cha c th,
ci lm c v ci cha lm c. Nhng ngh ti c
th s c ngy vi ti c, ci xa nht y s quy nh tm
vc ca nhng ci gn nht, ci hm nay s m ra nhng
trin vng, nhng tip tc cho ci ngy mai. M nhng m
mng y khng phi mt chc c hiu, c tin, c
ng h. Du cha c ng h vn phi lm, lm ngay t
hm nay, nu c th, lm trong kin nhn v thm lng" (Vit
tip v mt ngi bn).
C v cho nhng m mng ca con ngi vi ngha nh
mt s "khai ph", s "m u cho mi vn ng v pht
trin x hi, Nguyn Khi ng thi cng khng nh ngha
ca tm nhn xa trong vic o lng v thm nh nhng gi
tr hin hu ca con ngi. ng vit: "Ch sng bng m
mng chc chn l khng c ri, nhng nu mi tnh ton
ch nhm c ngy hm nay, trong nhng rng buc ca hm
nay th cng bun qu, cng t qu. V li, khng phng
c tm mt ra xa, khng thch nhn xa, rt ght ci nhn
xa th lm sao bit r kch thc c tht ca nhng ci gn"
[96, 25].
170
Khng bng lng vi nhng "mc tiu gn" nh vn
hng con ngi ti "ci ch xa": "Phi c ci ch xa mi
cn ti ch, ti sc mnh ca ch, s thng nht v ch.
Cn ch nhm nhng mc tiu gn thi th ch cn c tnh
ton l , l va . Nhng hy ngm xem, nu ch c tnh
ton vi tnh ton, mt i ci mt m tin, tin l trn ht,
li li l trn ht, c thnh t lm cng ch l anh nh giu
ph ch th bun bit my. Chng l li l th! Chng l ci
l tng mt i rt li ch c th?" [144, 516].
Tng (Vit tip v mt ngi bn) n vi cng vic
bng ton thn, qu tim, ci u v c hai tay". V "ci ch
xa" ca mt s nghip, Tng kin quyt chng li gung
quay ca mt h thng tha. Anh la chn mt cch sng,
mt cch lm vic v "li ch ca cng vic" ch khng v
"ci nhn ngha, ci n n, ci nhn nhng vn l rt tha"
d v th m anh phi ng u vi bit bao phin toi, phi
gnh chu nhng hu qu ht sc nng n. T chi "s nh
nhm" nhn v nhng "nng nhc" v "bun b", "lm
xong mt vic nhn li mnh nh gi hn" nhng Tng l
ngi chin thng. "Nhng d tnh y mng tng" d c
thc hin bi nhng con ngi nh th. H l nhng "gch
ni" gin d nhng li "c ngha ph b mi rng buc"
to nn "nhng thay i tn su thm trong mi c cu v
mi mi quan h". Bit nhn ra nhn lc, vt lc, bit ng
vin, tn dng mi yu t chu tun quanh mt s nghip
ln, nhng cn b qun l nh Tng (Vit tip v mt ngi
bn), nh T Minh (Vng sng n v cng), Anh (Ngi
gp hng ngy)... l nhng mu hnh ca ngi cn b qun
l trong thi k mi.
171
Vit v ngi cn b qun l, nu khng t tc gi trc
y mi ch ch n cc phng n sn xut hoc nhng
ci tin qun l k thut m nhn vt xut hoc thc hiu
th Nguyn Khi li ch yu a ra nhng phng n v
"nhng mu ngi qun l mi p ng c nhng i hi
ca thc t trong cc mi quan h nhiu mt: cp trn, cp
di, nhn dn, hiu qu..." [234, 81 - 82].
Khm ph con ngi t phng din nhn cch, Nguyn
Khi c bit coi trng ngha ca hai ch danh d. Chng
phi ngu nhin, ng c hn mt truyn va mang nhan
Danh d. Vi mt quan nim tht rnh r: "Ngi ta sng
khng ch v s an ton m cn phi sng trong danh d.
Khng ni n danh d tht tnh ch c g ni vit v
con ngi c, con ngi ca hm qua v con ngi ca by
gi" [154], Nguyn Khi thng c thi trn trng khi vit
v nhng con ngi giu lng t trng, thanh thn chp nhn
nhng thua thit trong cuc i, ch ct sao gi cho tm hn
mnh trong sch v lun yn n. Bit trng danh d, sng v
danh d chnh l ci li nhn cch ca nhng con ngi ny.
Cc nhn vt ca Nguyn Khi t thi Xung t, Ma lc n
nay phn ln u l nhng con ngi nh th. T Mn, Nhn
(Xung t), o (Ma lc), Tm (a con nui), Thoa
(Chuyn ngi t trng my ko), ri Hip (Ch tch
huyn), Huy, Thu, V (Chin s), Vnh, Th (ng trong
my), v Bnh, Vit (Gp g cui nm), Qun, Linh mc
Vnh, Ba Hu, ng Hai Ring (Thi gian ca ngi), ngay c
linh mc Th (Cha v con v) T Tn (iu tra v mt ci
cht) v tip l hng lot nhn vt: Snh (ng trng h),
Ton (Cp v chng chn ng T Thc), c Hin (Mt
172
ngi H Ni), ngi ph n (Cht phn ca i) b Mm
(Ngi ca ngy xa), Quang (Danh d), nhiu nh vn, nh
bo trong Ci thi lng mn, Anh hng b vn, Ngi k
chuyn thu, Ngi ngu, Ci s vt v, Mt i ngi mt
cun sch.
Nu ci li tnh cch ca cc nhn vt Nguyn Khi l s
thch ng th ci li nhn cch ca h l lng t trng, l
danh d ca con ngi.
C th xem nhn vt Quang (Danh d) l mt nhn cch
tiu biu.
Quang xut thn con nh th gia vng tc Hu, i vo
cch mng t rt sm, li ngh qun bo, l ngh b kt
gia ch v ta. Vo sinh ra t, b to n ngu x t chung
thn, nhng tr v pha ta sau ho bnh, Quang vn khng
trnh khi b nghi ng. V th, mi s thng tin ca anh l
rt c gii hn. Th m Quang vn sng rt thanh thn, khng
mt li on trch. Thm ch, cn rt sn nim tin vo s trong
sch v danh d ca mnh. Vi Quang, Nguyn Khi c mt
biu tng thy i c bao ngi ri vo tnh cnh bt
hnh m vn gi c phm cht, danh d v v p nhn
cch sng ngi. Vi Quang, Nguyn Khi mun a ra mt
so snh thy c bao v p b khut lp i, c bao quan
nim sng, cch sng tht thanh khit, cao p nhng khng
phi ai cng nhn ra. Vi Quang, l s cm kch v l bi
hc ca ngi vit trc mt v p m thm m chi sng
ca mt tr thc chn chnh trc thi cuc: phi sng trong
danh d, ng bao gi nh mt i danh d - l ci vn qu
hn tt c mi th khc trong i. Hy nghe tc gi ni v
173
nhn vt, trong s i snh vi bn thn mnh: "Lm sao ti
dm ci anh, lm sao dm ci mt cch sng cao hn
mnh, lun lun chu nhng th thch ln hn mnh. Th ra,
trong nhiu nm qua, nhng th thch ca anh lun hng v
danh d ca mt chin s, cn nhng th thch ca li lun
hng v ci danh vng v a v ca mt vin chc tm
thng" [154]. Hoc: "Trong nhiu nm ti u nhn vo
Quang t ch giu mnh, anh y l ngi c cng vi nc
nhng mt i ch ng ch khut, ch khut m no c
c yn. Cn ti cng c cht t cng lao y nhng cng
th t m hng cng hi nhiu" [1541. Ci "gic ng", ci t
giu mnh ny qu c ngha nh mt phn , nh mt ci
phng mu, lm r v sng ln mt chn dung tuy b khut
ti nhng tht s l sng p ca ngi tr thc trong bit bao
thch thc ca thi cuc. V khng phi Nguyn Khi ch
dng li mt tm gng, l Quang. Qua Quang, tc gi cn
mun i xa hn trong cch nhn nhn c mt th h tr thc
nh Quang: " nhiu chc nm nay Quang b ra ngoi
lai lch xut thn, mi trng o to tr thnh mt chin
s cch mng hon ton". Cuc i, c th c ngi khng tin
Quang, nhng vi Nguyn Khi th rt tin, khi ng cho
Quang t ni vi mnh trong bng ti ca x lim: "Cc anh
vn rt coi trng sc mnh ca tinh thn nhng li khng th
tin mt th h tr thc Vit Nam sau cch mng kin quyt
t b nhng gi tr tinh thn ca mt th gii c phc v
ht lng ht sc cho nhng gi tr tinh thn mi tr thnh
l sng ca h" [154]. Qua Quang, Nguyn Khi cn c dp
i su hn vo chn dung tinh thn ca ngi tr thc:
"Ngi tr thc ch tn ti khi c m say trong mt s
174
nghip ln hn bn thn v d dng qun i nhng g ngoi
n. Vi ngi tr thc, ta c th k vng h nhiu iu v
h lun lun l din mo tinh thn ca mt dn tc" [154].
c Danh d, du tc gi ni v mt cuc i nhiu gian
trun v b thua thit, nhng li vn thy rt yu cuc i
ny. l ci gi tr c to chiu trong phn quang ca n.
Bi cuc i cn c nhng ngi nh Quang, v cuc i
vn c nhng ngi bit nhn ra cc gi tr b khut lp
Quang, nh tc gi. Chnh tc gi, du mun hoc khng, l
i din cho ci phn lng tri sng sut v cng bng khng
lc no vng thiu trong cuc i.
Danh d c vit tui 70 ca mt nh vn y chim
nghim. y, cng vn l cch vit soi qua mnh m nhn
i, ly s tri nghim i m soi vo mnh. Cng y,
sau hn na i tr v t bi Phc X - ni , t qu sut
mt phn i trai tr ca ng, Nguyn Khi c nhng
trang vn t cnh him hoi tht rng rng cm ng: "Nm
thng tri nhanh nh nh sng, khng kp lu gi mt sc
mu no tht ring bit, ngoi ci mu trng c ca nc
sng Ci vo ma l dm cht a con u ca ti vo
ng nm kt thc cuc chin tranh ph hoi, c gia nh li
c tr v xm bi".
Nhng trang - nhn vo t bi, m nh nhn vo mt phn
H Ni, gi mt tnh yu, mt ni nh H Ni da dit - nht
l i vi nhng ai tng sng v tng xa H Ni: "Nhng
k nim v H Ni ch tht gi nh trong ci m t ca
sng m, ca ma bi, ca ci bun hiu hiu ca ma ng.
Nhn vo u cng thy ci hm qua, mu sc v mi v ca
175
hm qua, nhng ngi cht, mt thi qua lun lun
sng i vi mnh trong mi cu ni, trong mi bc i ca
hm nay, ca lc ny. Mt cht bun mnh mang, mt cht
vui khng r rt nh sng nh khi bao bc ly nhng ngy
m c sng H Ni v c bit nhng m c ng li
xm bi".
*
* *
Nguyn Khi, nh trong cch ngh chung ca nhiu gii
bn c t nhiu chc nm qua, l ngi vit sc so trong
nhn i, nhn ngi - mt s sc so trong kh nng nhn
vo cc mt khut ti ca hin thc. Th nhng, trong gn
ni gia Xy dng, Ngi con gi quang vinh, v c bit l
truyn ngn Ngy tt v thm qu,... vi Danh d, trong
khong cch ngt 50 nm ca i vn Nguyn Khi, ngi
c li thy khng th khng ni n ng trong mt thnh
tm v rng rung cm ng v nhng mt trong tro, sng
p ca cuc i. V do vy, c th ni: cm hng ca ngi
cng l mt phn quan trng trong t cht, trong ging iu
ca nh vn. Thiu n, cha th c mt chn dung ton din
v Nguyn Khi.





176
Chng ba
CM HNG CHIM NGHIM - CHITL
I - NGUYN KHI VI NNG LC PHT HIN VN
V XU HNG TRIT LUN
Nghin cu tc phm Nguyn Khi, nhiu nh ph bnh
ch ti nng lc pht hin vn nh mt du hiu ni bt
trong sng tc ca ng. Nguyn Khi khng ch l "mt ti
nng pht hin vn " (Nguyn ng Mnh) nhng mt
phc tp, khut ti ca hin thc m cn "rt gii pht hin ra
nhng vn n sau cc s vt, hin tng tng nh tht
gin n quen thuc" [13]. c Nguyn Khi, ngi ta ngh
ngay n vn ng t ra qua tc phm ca mnh, bi iu
"Nguyn Khi quan tm trc tin: vn ! Cu chuyn hnh
thnh v pht trin theo yu cu ca vn . Chi tit ny, ct
truyn n, nhn vt kia cn c l u v yu cu th hin cc
vn m anh mun ni" [265].
Tm kim pht hin vn , ri gi m, t ra cc vn
ca i sng c c hi cng bn bc, trao i, tranh lun,
trit l vi nhng ngi cng thi l ch ch m Nguyn
Khi lun hng ti vi tinh thn nhp cuc. Vi mc ch
trao i, bn lun, i thoi, "Nguyn Khi khng dng li
vic nu vn , ng c gng trnh by s nghin cu, nghin
ngm ca ring mnh" [13]. Nhng chim nghim ca ng
nhm "nhn thc li, kin gii li, nh gi li" (Bakhtin) v
cuc i v con ngi trn c s mt t duy khoa hc, cho
thy s phn u kin tr ca ng theo quan nim:
177
"Vn hc l khoa hc ca lng ngi, l lch s ca lng
ngi". "S tht ch c th vit v nhng tm lng, nhng
tm trng ca cc giai cp trong x hi vi mi s phc tp,
tinh vi v ngot ngoo c tht ca n, nh th mi l s tht
theo quan nim chn tht ca ti" [71].
Nhn chung, sng tc ca Nguyn Khi khng b b hp
nhng nhn xt, nh gi vn vt c tnh nht thi. ng c
thc khi qut cuc sng mc cao v rt ra nhng chim
nghim mang ngha trit l, o c nhn sinh c tnh bn
vng. Khuynh hng chim nghim - trit l hnh thnh
Nguyn Khi t rt sm... T Ma lc, ngi c nhiu khi
thy Nguyn Khi "thng qua nhn vt nu ln nhng
vn trit l bnh lun v mt hin tng ca cuc sng
(...). Ni chung, Nguyn Khi thnh cng, phn tch su
sc nhiu vn , o su tm l nhn vt, pht hin nhng
kha cnh ca mu thun qua nhng cu chuyn rt bnh
thng ca i sng v hng s suy ngh ca ngi c v
mt vn nht nh, lm cho ngi c nhn thc c su
sc vn x hi m tc gi nu ln" [28].
Tuy nhin, th mnh ca ngi bt Nguyn Khi lc y ch
yu l s nng nhit v ho hng ca tui tr, nhng li tng
kt c tnh cht l thuyt khng trnh khi c nhng lc hp
tp, vi vng. c gi, v th, hu nh mi ch c nghe
thy ch cha c cm nhn mt cch thm tha v nhng
chim nghim. Nhng trit l nh th ny, dng nh cha
c chiu su chim nghim ca c tc gi v nhn vt:
"S sng ny sinh t trong ci cht, hnh phc hin hnh
t trong nhng hy sinh, gian kh, i ny khng c con
178
ng cng, ch c nhng ranh gii, iu ct yu l phi c
sc mnh bc qua nhng ranh gii y..." [122,265] (Li
tc gi).
"Khi c sng trong ci hnh phc bnh thng th li
cng mun y mi, vun p vo mi khng bao gi cm
thy va lng (...). V si dy rng buc ca gia nh gh
gm lm, nm thng qua i, lc u cn ca quy, nhng lu
dn th chnh anh li t tht anh li, nh con diu hu y m,
khng sao thot ra c na" [122, 470] (Li Nam).
Hai cun tiu thuyt: Chin s v Ch tch huyn ra i
cui cuc khng chin chng M dn bc l r khuynh
hng trit l ca Nguyn Khi. C th gp nhng nhn
xt va thng minh va hm hnh, nhng chm ngn x th
su sc, nhng trit l c gi tr t nhng chuyn rt bnh
thng. Nu trc y, trit l ca Nguyn Khi thin v cc
vn chnh tr, x hi th n hai tc phm ny nhiu vn
th s dc Nguyn Khi quan tm v chim nghim mt
cch su sc. T sau nm 1975, xu hng trit l th s ngy
cng gia tng, v n tr thnh ni dung ch yu trong cc tc
phm ca Nguyn Khi t sau i mi.
nh gi v chim nghim hin thc trn c s ca nhng
quan nim trit hc mang tnh nhn bn, l c sc ring
ca sng tc Nguyn Khi t sau 1975. Hu ht tiu thuyt
ca ng giai on ny u mang tnh cht ca nhng cun
tiu thuyt trit lun. Cha v con v... l cun tiu thuyt
"trit lun v tn gio v ch ngha x hi bng ngn ng t
s" (Li Nguyn n). "Gp g cui nm l mt tiu thuyt
kch - trit l" (Nguyn Vn Lu) m mi nhn vt "l
179
mt n v ngh thut cn ch mt trit l no " ca tc
gi (L Thnh Ngh). Thi gian ca ngi l "trit l v cch
sng" (Nguyn ng). Mt ci nhn gian b t l trit l v
s phn con ngi trong ci nhn gian y bin ng ny...
cc truyn ngn sau 1975, Nguyn Khi cng khng
dng li nhng suy t chim nghim v l sng, v l
tng m chm ch quan st, l gii, chim nghim con
ngi nhng bnh din tn ti khc nhau ca n: trong
khng gian, thi gian, trong quan h ch quan, khch quan,
trong quy lut nhn thc... ng nh nhn xt ca Li
Nguyn n: Gi y, "nhng cu chuyn cuc i anh
(Nguyn Khi ang nh mun trc tip chuyn thng thnh
mt th trit l v thc ti, v i km vi iu , thnh phn
lp lun, bin gii trn cc trang vn xui ca anh ang tr
nn ln t thnh phn k chuyn" [5].
Nhng chim nghim - trit l ca Nguyn Khi thng l
phong ph v ni dung v sinh ng v sc thi. c c
ci thng minh bc hc ln ci lu lnh, sung s, dn d
trong nhng trit lun khng ch v nhng vn ln lao nh
hnh phc, nim tin, l tng... m cn c v nhng chuyn
tng chng nh nht nh ming n, ng tin, ni nhc v
s hn h... ca con ngi. Tc phm Nguyn Khi lun hm
cha nhng t tng trit hc su sc nhng khng xa vi
bi l s cht lc, kt tinh t nhng tri nghim ca mt
con ngi, mt nh vn va c ti nng, va giu tm huyt,
li lun c thc gn b vi cuc i, vi dn tc, vi thi
i. Nhiu trit l c tnh cht nghim sinh t n
thm trm ng qu:
180
- "Phi c mt ln lm nn nhn mi bit h s tn c ca
nhng ln lm th phm" [124, 36].
- "Sng ti ci tui ngoi 50 mi nghim ra s thnh bi
ca mt i ngi, khng ph thuc bao nhiu vo ci lp ch
ban u. Cn thi th, cn bao nhiu l may ri quyt nh
ci sinh mng b nh ca mnh" [144, 564].
Trong tc phm, nh vn thng va t s va tr tnh,
va k chuyn va tham gia vo cu chuyn bng nhng li
bnh lun, trit l y sc thi tr tnh. ng khng ngi bc l
trc tip t tng ca mnh di hnh thc nhng li trit l
tru tng. V c nhin, khng phi ng d dng trnh
c. cao tnh trit l v ngha trit hc o c ca cc
vn , ca cc nhn vt, Nguyn Khi th hin r thc coi
trng nhu cu nhn thc v hiu bit ca con ngi thi i.
S bn khon cho rng: "Cc nhn vt tiu thuyt ca ta ci
o mc th to nhng ci inh mc vo ( ngha trit hc) th
hy cn b qu" [39, 352 - 353] l nguyn nhn khin
Nguyn Khi ch trng o su tm m ngha trit hc cho
tc phm v nhn vt ca mnh. thc y, mt mt, em li
cho c tc gi v c gi mt ci nhn su sc vo cuc i v
con ngi, t to nn nhng khoi cm thm m th v
bi nhng trit l va tinh t va thm thu. Nhng mt khc
dng nh cn bnh "snh trit l" (t dng ca Nguyn Vn
Lu) cng manh nha v bc l nhng mm mng bt cp
ca n. y l khi, nhu cu trit l ca nh vn lm mt i
tnh hn nhin, t nhin ca bn thn cuc i, ca tnh cch
nhn vt, chi phi, tc ng mnh ti mc lm "'xiu lch"
(Ng Tho) c cch suy ngh, cch n ni ca nhn vt. V
181
iu ny lm gim i phn no sc hp dn ca nhn vt
Nguyn Khi, bi s lp li mt cch n iu ca mt vi
dng tnh cch.
Khng phi ngu nhin m Nguyn Vn Lu a ra nhn
xt: "c Nguyn Khi gn y, ta c cm gic nh ang
ng trc mt con ngi nghim ngh, mt chong chong
nhn vo cuc i v bt k u cng c th li ra mt trit
l" [243, 257].
D dng nhn thy: Cc nhn vt ca Nguyn Khi t
ngi gi n ngi tr, t tr thc n th dn, nng dn,
cng nhn, b i, ai ai cng u c nhng suy ngh su sc
v mc ny hay mc khc, c lc, dng nh h
c dng dp ca mt trit nhn.
Thm vo , trit l ca Nguyn Khi ch yu c pht
biu trc tip bng ngn ng l lun ch khng c th hin
bng ngn ng hnh tng nh trong sng tc ca Nguyn
Minh Chu nn cha to c d ba trong lng ngi c
bi s m nh ca hnh tng ngh thut. t s dng cc th
php ngh thut h tr cho din t nh trong sng tc ca
Ma Vn Khng, ca Nguyn Minh Chu, hay ca Nguyn
Huy Thip... m thng t vn mt cch trc din, i
khi nng v thuyt l hn l trit l, tc phm ca Nguyn
Khi khng trnh khi c nhng lc tr nn kh khan v gy
cm gic nng n.
Theo chng ti th: Ch khi no nhng chim nghim, trit
l c rt ta t chnh nhng tri nghim ca nh vn hay
ca nhn vt gn vi xc cm mnh m ca ngi vit v ph
hp (to c s c tnh ho trong ngn ng v tnh cch
182
nhn vt) th chng mi c sc hp dn v li cun tht s.
L ngi thng minh, Nguyn Khi hiu r ci "g" v ci
"tng" ca mnh. C l v th, nh vn tm ti v sng to
nn mt nhn vt c bit l ngi pht ngn ph hp nht
cho nhng chim nghim, trit l ca mnh. l nhn vt
Ngi k chuyn.
II. U TH CA NHN VT NGI K CHUYN
TRONG VIC M RNG V O SU VO CC VN
TRIT L NHN SINH CA I SNG
c truyn Nguyn Khi, ta thng c tip xc vi
nhn vt Ngi k chuyn.
Theo dng thi gian, trn hnh trnh sng tc ca nh vn,
nhn vt cng c s pht trin trong t cht v din mo.
Nhn chung, c khc vi nhiu ngi vit cng thi, nhn
vt Ngi k chuyn ca Nguyn Khi thng khng phi l
ngi nm gi ton b "b mt" ca cu chuyn, l ngi ban
pht chn l - ci chn l c rt ra qua s tri nghim, s
c kt ca cng ng. Ngi k chuyn trong sng tc ca
Nguyn Khi c mt gng mt ring, c th v sinh ng,
c c tnh, c lai lch tiu s c kin, c t tng ring
trc mi vn t ra trong tc phm. Ngi k chuyn
tr thnh mt nhn vt vn hc. Anh ta cng c nhng u
im v nhc im nh mi con ngi bnh thng, c khi
cng "nng ni bc ng", thm ch "h " khi nh gi con
ngi, cng "ngi va chm" v hy "n trnh", cng "ho
danh" v "hay di vt"... Tuy nhin, nhn vt ny cn c -
tht mnh lit - ci thc thng xuyn soi ri li din mo
tinh thn ca mnh iu chnh t tng v hnh vi c nhn
183
cho ph hp vi chun mc tin b ca i sng x hi. Nh
ph bnh Vng Tr Nhn pht hin ra rng: Nhn vt Ngi
kch chuyn ca Nguyn Khi "rt gn vi chng ta" c
nhng u im v nhc im trong suy ngh v trong cch
ngh. Chnh s gn gi ny lm cho nhng chim nghim gi
y ca Nguyn Khi - nhng chim nghim mang m du
n ca s tri nghim c nhn- thm thm tha v c sc
thuyt phc.
Kho st cc truyn ngn ca Nguyn Khi in trong cc
tp: H Ni trong mt ti, S gi cha Thm v ng i t v
hu, Mt thi gi bi, Truyn ngn v tp vn, Cht phn
ca i, Truyn ngn chn lc, Tuyn tp truyn ngn, Tuyn
tp Nguyn Khi (tp III). cng vi cc tiu thuyt ca
Nguyn Khi vit sau 1975, chng ti nhn thy: Nguyn
Khi s dng hnh tng nhn vt Ngi k chuyn nh
mt phng tin ngh thut quan trng chuyn ti t
tng ca mnh. Trong 72 truyn ngn ca Nguyn Khi sau
1975, c ti 60 truyn ngn xut hin nhn vt Ngi k
chuyn hu hnh trong t cch nhn vt xng Ti. V trong
60 nhn vt xng Ti ny li c ti 59 nhn vt l ngi cm
bt (nh vn hoc nh bo). Trong 6 tiu thuyt ca Nguyn
Khi th Ngi k chuyn hu hnh - nhn vt xng Ti -
ngi cm bt - xut hin trong 3 cun (Gp g cui nm,
Thi gian ca ngi, Vng sng n v cng). Nhn vt
Ngi k chuyn ny trc tip tham d vo cu chuyn
nhiu v tr linh hot, ph hp vi mc ch k chuyn v
chim nghim ca tc gi.
Trong truyn ngn ca Nguyn Khi, Ngi k chuyn khi
184
th l nhn vt chnh k li cu chuyn ca chnh mnh, ly
mnh ra lm i tng suy ngm, chim nghim (Mt git
nng nht, Ngh vn cng lm cng phu, Anh hng b vn...),
khi th l nhn vt ph trong vai tr ngi t chc, dn
chuyn cho nhn vt chnh t k v mnh (Chuyn tnh
ca mi ngi...), hoc trc tip k li cu chuyn ca nhn
vt chnh (Tin, i kh, Nng chiu, Np nh...). Trong tiu
thuyt, Ngi k chuyn c mt "sn khu rng ri "i
vai" nn c iu kin nhn thy v chim nghim c nhiu
mt ca hin thc.
Ngay t truyn va Hy i xa hn na ca Nguyn Khi
ra i u thp nin 60, ngi ta thy xut hin nhn vt
Ngi k chuyn hu hnh l ngi cm bt. " l con
ngi lun lun suy ngh v ngha ca cuc i, v b su
ca lm hn con ngi, v nhng quan h o c mi, v v
tr ca mi ngi trong cuc u tranh chung" [59].
Tuy nhin, gia ci ti - Ngi k chuyn - nh vn trong
Hy i xa hn na vi ci ti - Ngi k chuyn - nh vn
trong nhng sng tc ca Nguyn Khi sau 1975 c mt
bc pht trin mi trn nhiu phng din. Ci ti trc
1975 d c thc trnh ra nhng cm nhn, suy ngh ring
ca mnh trc con ngi v cuc sng, nhng ngi c
nhn thy ch yu vn l nhng pht ngn ca "ngi cn
b" theo tinh thn cng ng, theo chiu hng chung ca t
tng thi i. V tnh c thoi trong phn tch, bnh lun,
trit l ca ch th trn thut hu nh khng dnh khong
trng no cho nhng i thoi v lin tng ca ngi c.
Nu nh nhn vt Ngi k chuyn trc y ng cao hn
185
cc nhn vt khc, nhn danh ci hay ci tt theo quan im
cng ng "ku gi ngi c hy nhn chu o xung
quanh v vo chnh bn thn mnh, c gng nng mnh ln
theo ci tm ln lao ca thi i" [59] th nhn vt Ngi k
chuyn trong sng tc ca Nguyn Khi hm nay li nh mt
ngi bn i bn cnh ta, th th tm tnh tr chuyn, gii
by, v c tranh lun, i thoi na cng ngi c chia s
v ng cm vi nhng chim nghim ca c nhn mnh.
Mt ngi cm bt tng tri hy suy ngm lun hin din
trong vai tr Ngi k chuyn - trc tip tham d, lc l
ngi trong cuc va t nghim, t vn, t gii by, lc l
mt chng nhn chm ch di theo din bin cuc i v s
phn ca tng nhn vt ri bnh lun, trit l. Thit ngh,
chn mt ch ng nh vy chim nghim hin thc,
Nguyn Khi tm c mt cch thc hu hiu cho ngi
bt ca mnh c iu kin lui - ti, va bo m tnh
khch quan ca i tng chim nghim, va gi c yu
cu ch quan ca ch th sng to.
Trong nhiu trng hp, chnh nhn vt Ngi k
chuyn - nhn vt xng Ti - ngi cm bt din ra mt
qu trnh t thc nhn, t phn tnh, t sm hi nghim khc
v rit rng.
Nhng day dt, dn vt ca mt ngi lm ngh sng to
lun tha thit v tm huyt vi ngh, coi ngh vit khng ch
l mt cng vic kim sng m cao hn nhiu, cn l l
sng, l s nghip ca c cuc i mnh c Nguyn Khi
khai thc v th hin trit mi khi ng c dp "nhn li
nhng trang vit ca mnh". Khng cht n trnh, khi nhn ra
186
nhng non nt, nhng ngho nn gin n trong cch nhn v
cch ngh mt thi, Nguyn Khi trung thc tri lng mnh
ln trang vit. Ngi c bt gp y, khng ch l mt con
ngi vi kht vng hon thin nhn cch c nhn m cn l
mt ngi cm bt tnh to, giu lng t trng, dng cm
nhn thng vo s tht, i mt vi nhng hay d, tt xu
trong nhn thc mt thi chim nghim, v hn th -
chim nghim li. S chim nghim li ca nh vn y t
r mt tinh thn thc s nghim tc v khoa hc. Khng phi
nhn nhn li ln n, ph nhn v c li "ai iu" cho
nhng nhn thc c trc y, m tm ti nhng nhn
thc mi, tip cn vi chn l vnh cu ca i sng. l
nh hng ng n ca mt ngi vit y trch nhim,
bit v dm "gt b sai lm khi ci ch quan" i gn n
chn l.
Trong t cch mt nhn vt - nhn vt Ngi k chuyn -
nh vn c kh nng phn thn t khm ph chnh mnh,
t i thoi vi mnh. Ci hn nhin, bng bt ca mt "thi
lng mn" c chim nghim li bng nhng li sm hi
chn thnh: "C mt thi, m thi y ko hi qu di, nhng
ba chc nm, chng ta ch tn trng c ch, c ngh lc, c
chnh tr, c t tng" [144, 478].
Hoc "ngh m tic cho nhng nm thng qua, ch hiu
i c mt na, ch bit ngi c mt na, ci na ai cng
nhn thy cn li b hn mt na ch nh vn mi nhn thy.
Nn by gi ln tui ri vn c phi i. i tm li nhng
ci nh mt" [145, 42].
T im nhn ca mt Ngi k chuyn li l mt ngi
187
vit tng tri c thc khm ph, pht hin tm n ci
ngun mi chn l i sng v ngh thut, Nguyn Khi
thng xuyn soi ri li qu kh di gc nhn ca thi gian
hin ti. Nhng hi c, hi tng lun tr i tr li trong
trng nhn, trng suy ngh ca con ngi hm nay. S an
ci hin ti v qu kh, qu kh trong hin ti to nn nhng
lin tng, nhng suy ngm va phong ph va rng m
nhng chim nghim gi y khng dng tnh thuyt l
mt chiu m bc l tnh i thoi dn ch v bnh ng. Tuy
nhin, qu sa vo nhng hi c hi tng, khng khi c
lc Nguyn Khi t lp li chnh mnh. Nhng chi tit truyn,
nhn vt truyn tr i tr li gn nh nguyn dng trong tc
phm ca ng thng gy cho ngi c cm gic quen
thuc v nhm chn. Chng hn: chi tit v ci cht ca
ngi du kch v k nim vi nhng ngi ch - bn cng
ngnh y mt thu - ca nhn vt ngi k chuyn trong hai
truyn ngn Ngi cha ca cc ch v Cht ngh v nhng
ngi cht. Hay cu th "C mch hn phong cng nht
nhn" c s dng hai ln, mt - cui truyn ngn Anh
Thanh Tnh, mt - cui tiu thuyt Mt ci nhn gian b t,
cng bc l tm s c n v t ti v nhng ngy cui ca
tui gi... r rng lm gim sc hp dn ca hnh tng
ngh thut. Mc d vy, khng th ph nhn rng nh cch
k chuyn giu cht chim nghim m nhiu mi ng cm
gia nh vn - ngi k chuyn v c gi c thit lp.
V l c s cho li nhn xt sau y ca Vng Tr Nhn:
"Trong nhng trng hp thnh cng nht ca mnh,
Nguyn Khi hin ra nh mt ngi k chuyn thng minh,
la c khp ni chia s vi mi ngi mi vui bun khi quan
188
st vic i, [229, 59].
Ci hm h v to bo trong nhng chim nghim thi trai
tr, qua thng nm dn tr nn chn chn, m thm v khoan
ho. Khng cn na thi "ngng nghnh, hiu thng" vi
cch "ni ly c", v "nhng trang vit kiu ngo ch
khng nh c mt nim tin, mt l sng ri dy d, ri ln
n, ri ch giu tt c nhng g khc bit vi mnh". Nu
trc kia nh vn tht ch quan khi khi qut i sng, y t
tin n mc t kiu ngh rng mnh c th "i guc vo bng
thin h", th nay kinh nghim c nhn v s tng tri gip
ng "hiu thm mt chn tri khc ngoi nhng chn tri
bit" v "nhn ra t cuc sng c nhiu h lu ca mi ngy
vn c th pht sng ti v cng" (S gi cha Thm v ng
i t v hu).
V vy, m sc chung ca ging vn Nguyn Khi gi y
l "h ging trc cuc i" (Nguyn ng Mnh), "va ni
va ngp ngng va chm ri, ch s mnh s khi qut sai
mt ln na" (Vng Tr Nhn).
S thc nhn v ci b n n khng cng ca i sng
con ngi v ci hu hn ca "s hiu bit khng bao gi l
v con ngi" (Bakhtin) khin Nguyn Khi nhn cuc
sng linh hot hn. T ch ci g cng mun quy v "s c
l" ca n: "Ci g cng c l, mt i ngi nht c nht
ng u c l" (Pha khut mt ngi) n ch pht hin
"i ngi n l lm chuyn v l v ti nghip" (Nhm bn
thi khng chin), v nhn thc c rng: "Con ngi l
mt tng th v cng phc tp, lm sao c th cn o, ong
m, c th chia n ra, p n li thnh nhng tiu chun
189
chnh xc trong mt h thng hot ng kinh t ? V li con
ngi du ch tn ti trong c hot ng kinh t, m cn c
hot ng chnh tr, hot ng vn ho, hot ng tn gio v
trm ngn rng buc khc n chia s lo ngh ca mt ngi"
[96, 17 - 18] ri tnh ng v lun lun lng t dn lng:
"Phi bit l trn i ny cn c nhiu l s khng th bit
khi b b vo nhng ci c th bit" [124, 327] l c mt
qu trnh khng n gin v nh nhng cht no.
Khi soi ri vo din mo tinh thn ca mnh, nh vn -
Ngi k chuyn khng ngn ngi "ln tri" bn thn bng
cch em so snh vn chng ca mnh vi vn chng ca
mt bc n anh trong vn gii: "Vn anh bun, ch ngha
mt mi, nhng c th khng th qun c, n thm vo
da tht mnh n tn by gi". "Vn ti th khc, ngi ra k
vo n o, ni nng bm b, cho vo mt nhau m ni, m l
s lm cho ngi c khng kp th, khng kp ci, phi sau
mi thy cn nhiu chuyn phi bn ci" (Pha khut mt
ngi).
S giu nhi, ci ct vo "nhng mt tri", nhng "ci
cha c, ca mnh l mt cch nhn li chn thnh v khn
ngoan. Ngi nhn li th d ni ra, cn ngi nghe th d
dng chp nhn v th tt. Tuy nhin, khng phi ai cng c
th ni ra ci xu, ci yu ca mnh. Ni nh Gio s Nguyn
ng Mnh: phi l ngi "t tin, thm ch ngo i mi
dm khoe ci hn, ci km ca mnh ra ch" [200].
Qu thc, Nguyn Khi rt t tin trong nhn nhn v nh
gi bn thn. ch ny, ngi ta thy nim kiu hnh ca
nh vn trong thc v thin chc cao qu ca ngh vn: "V
190
mt nim tin m ti tr thnh ngi cm bt, nay vt b n,
thay vo ci khc th s tr thnh gim c, c vn, chuyn
gia kinh t ch u cn l nh vn (Anh hng b vn). ch
khc, ngi vit cho mt nhn vt khc ch trch mnh,
nhng ri cng chnh nhn vt y li l ngi "chiu tuyt"
cho ng. y l mt trong nhng v d:
"Anh pha tr, ni lin mt mch v v kch ca ti, anh
mi c xem din Hi Phng. Xem th thch nhng di
qu, l l nhiu qu, mt. Hp hnh c tun mt, mun coi
mt ci g nh nhm gii tr li vp phi mt cuc tranh
lun chnh tr ny la trn sn khu, cng mt thm. Vn ca
ti, anh c cng mt, chng hp dn t no, tnh yu mi
mn hu nh khng c. "Nhn b ngoi anh khng phi l
ngi kh m sao vn chng khc kh th? c mt qu?".
Ti cng ci: "Ti vit cn mt na l ngi c". "Ti sao
anh khng sa?" "Thnh tt ri sa sao c Anh ly thuc
mi ti, t mnh chm mt iu... "Trch a nh vn mt
cht ng gin nh - Anh ni thm - Mi ngi lc ny ang
phi ng trc bao nhiu l chn la, bo khng cng sao
c, khng mt sao c" [96, 8].
Nhn vt Ngi k chuyn trong t cch ngi cm bt
sng tc ca Nguyn Khi khng ch ch trng chim nghim
nhng vn v thi th, v bn thn, v ngh nghip... m
cn lun c thc chim nghim li cc nhn vt ca mnh
trong s vn ng ca tnh cch v s phn trc nhng i
thay ca hon cnh.
Hai mi bn nm sau, "mt khong thi gian di
gi gn mt cuc chin tranh, nhiu i ngi, nhiu bun
191
vui v bao nhiu l thay i trong cc mi quan h" (Ci thi
lng mn), nh vn tr li x ng Tin, ni i vo k
nim ca ng v "mt thi vit v mt thi cn rt tr". Cm
nhn ca Nguyn Khi v mt s "i i", "nh sang hn
mt kip khc" khng ch bi s thay i ca cnh vt, m
quan trng hn l s bin i ca s phn "nhng con ngi
ni ting c hay ln d ca mt thi thuc v qu kh"
(Mt toi mt truyn ngn). Nhng "d on mt cch lng
mn" ca nh vn v s phn ca h trc kia, soi vo "bc
tranh sng" ca hin thc hm nay buc nh vn phi
bng tnh. Mt s bng tnh y chua cht nhng li c
ngha khai m cho nhng nhn thc, nhng suy ngh ng
n hn v con ngi v cuc i. V gi y, s chim
nghim t "ci thi lng mn" c h mi bc l y sc
thuyt phc ca n:
"Con ngi v i sng tinh thn ca con ngi thng
lm cho chnh n cng phi ngc nhin v s phong ph, s
phc tp v s vn ng ht sc k l ca n". V "ci gii
hn gi di do mnh suy tng nt ra l nhng khong
v cng ca mt ci g khng gii hn, khng th bit ngay
mt lc c" [122, 428].
Nhng nhn vt tch cc, nhng "con ngi mi" m
Nguyn Khi m say ngy no "va kt thc mi s phiu
lu vt vnh trong a ht vn chng th cuc phiu lu tht
s trong i sng mi bt u (Ci thi lng mn).
Bin - "ng ch nhim gng mu trong Tm nhn xa,
ngi c quyn m khng tham, sn sng hy sinh mi li ch
c nhn mu cu li ch tp th, sng ngho i v vt v
192
m vn vui v nim vui c cng hin. Gi y, bng s vn
ng no, anh ta c mt cuc sng vt cht phong lu n
th ngay trong thi im c nc ang vo k "gip ht" -
nm 1987. Nh c t gng ln, g lt, c li chn g lt, c
ging nm v sa lng ng kiu mi cng bng g lt, nhn
vo trong nh c vng cho. Ri rai ct st, ri ti vi mu
ca Nht... Ci bc tin "hn hn ca hm nay so vi hm
qua" l iu ng mng vui, nhng s t bin trong hnh
trnh tinh thn ca nhn vt khng khi khin cho ngi
ca a con tinh thn ny phi ng ngng v lng tng.
S thay i ca Khang, Ngi tr v hu phng sau khi
c o luyn trong mi trng qun ng, "mu ngi l
tng" ca vn chng Nguyn Khi v cng l ca vn
chng cch mng mt thi, cng y nh vn n nh im
ca s ngc nhin v cui cng l mt s bng ng v s
phn con ngi.
Ai c ng, "nh cch mng mun ci to, mun thay i"
tt c chng trai kho p lun bng bng ch v kht vng,
con ngi tng c lc "khng ni g n ci n, ci mc,
n vt cht, m ch khc khoi v tnh yu, v l tng, v
ch ng ca mnh trong x hi"... li c lc hin din trong
hnh hi mt ng b gi "u hi, bng v nhn nhm", ngi
ni chuyn vi khch nhng vn khng qun trch nhim ca
mt ng ch gia nh c ti su a con, nn "chc chc li
nhn ra sn h ht con ci". V kht vng dng hin thu no
b chn vi t lu. Gi y, anh ch cn duy nht mt
"quyt tm lm giu".
Th ra, mi con ngi u c s phn ring, tun theo
193
nhng quy lut chung ca s vn ng x hi. l iu
hon ton t nhin. Ch c nhng suy ngh cng nhc, buc
con ngi phi tun theo l tr n thun l tri vi quy lut.
Nhn ra s g b v khun mu trong cch nhn v cch
ngh mt thi khi soi chiu qu kh vo hin ti, nh vn
thc s bng hong: "Anh Khang ca ngy hm xa y!
Hm xa chng ti ni chuyn o, ba nay gp li ton ni
chuyn i, mt i ngi n l trm lun kh i, nhng
khng th cht c, v ci gan gc ca ngi ta cng khng
cng. C iu, c ci gan gc th mt ci mng m, c
ci tri i li ho ra l lm. Khn ln tc l t tin i vn l
mt. Mt to" [124, 195]. V "phi n lc anh mi thy r
ci ranh gii phn chia gia tui tr vi tui gi, gia ci thi
sng cho mnh, cho x hi vi bao nhiu l m mng gi tht
vi ci thi ch cn bit sng cho con ci, mt l con, ngoi ra
khng cn hy vng no khc, nim vui no khc" [124, 194].
Chng phi d dng khi ph nhn nhng "nhn vt tch
cc" "nhng a con tinh thn" mt thi rt c yu du v
sng chung. Nhng, Nguyn Khi bn lnh v tnh
to nhn chn s tht. C iu, s tht gi y c ng xt
on trong mt ci nhn c phn cc oan v nghit ng:
"Chnh ti l k sinh ra h m cng cn cm thy xa l.
Hnh nh h sch s qu, thm tho qu, nh t khong khng
bc ra ch khng phi t bn t ca Vit Nam sinh ra. H
khng c ch ng c th, khng c im ta c th, ni lc
t sinh ch khng qua bt k s gn lc no t cc ngun
nui dng. N khng thuc ci ngi nn khng th bay ln
ci vn chng" [145, 42].
194
Vi nhn vt Tuy Kin (Tm nhn xa), ci nhn nng ni
v u tr ngy xa khin nhng nh gi v chim nghim
ca Nguyn Khi v bn cht t hu ca ngi nng dn c
phn phin din. Gi y, s ln ln trong nhn thc bi
nhng tng tri trng i to cho nh vn mt ci nhn ton
din hn, ng n hn v con ngi. S th nhn: "C
nhng trang vit thi ny l ng, thi khc cha hn
ng, khen nhau trn i, trn bo l hay l tt, m nm gc
tay ln trn ngh ngi xa gn li thy cha phi tt hay"
[124, 196]. V li t nh lng: "Vit sao th vit, cho thun
lng mnh, cho thun lng ngi, lc gc bt ngh li mt i
vit khng n ni phi xu h..." [124, 196] l nhng sm
hi nhc nhn ca mt ngi vit va t trng, va yu
thng, tn trng con ngi.
S phn ca ch tch x An trong tiu thuyt Ch tch
huyn, 36 nm sau c Nguyn Khi chim nghim li
trong truyn ngn Mt toi mt cun sch.
Gia "hi mt v hi hai" ca s phn mt nhn vt l mt
chng ng di tm kim, chim nghim ri phn tnh
ca tc gi.
"hi mt" bng nhn xt cm tnh, nh vn c lc ng
nh " tm c mt nguyn mu rt hon ho cho ngi
anh hng ca thi i mi". Nhng s phn tch ca l tr
tnh to v nht l "ci mn cm ca mt nh vn" li khin
Nguyn Khi khng khi c lc cn cm thy "ng ng" v
bn cht nhn vt ca mnh. Vi con mt tinh tng, nh vn
pht hin An dng nh "c dng dp mt nhn vt
thuc vai, t mnh thng thc ging ni v iu b ca
195
chnh mnh mt cch khoan khoi". Mt cu hi ng vc
cht lo ln trong chim nghim ca ngi vit: "Mt ngi
c ch hng cao xa ti g li h mnh lm nhng vic vn v
y nh?" C phi chnh nhng phn vn, ng ng y m ngi
bt Nguyn Khi trong Ch tch huyn cht c lc ngp
ngng, do d. Nh nghin cu Phong L nhn xt:
" Ch tch huyn, bn cnh nhng pht hin sc so li
c mt ci g bi ri, thm ch phng pht cht t bi quan. V
l tr, c lc ngi vit mun nhanh chng i ti mt kt
lun, hoc mt hng gii quyt cho cc mu thun, nhng
bn thn cu chuyn li gi cho ngi ta thy dng nh trn
i ny ch no cng c vn , trong ci mi no cng u
c bng en c" [173]. V "hi hai" l s tr li tht y
cho nhng bn khon ng vc cha th gii p ngay ci
thi im cch y gn bn chc nm.
Ngy y, Nguyn Khi c gi l "bo" khi qua
ming mt nhn vt khc, ng a ra nhng nhn xt sc so
v An: "Mt cn b x lm vic rt gii, rt tho vt nhng
hay khuynh lot tp th. kin to bo nhng i lc ch
quan. L l sc bn nhng nhiu khi ngu bin. Rt a anh
em tng bc nhng li khng bit gi gn uy tn ca ngi
khc" [87, 122].
So vi s cm nhn ch quan ca tc gi ngy y, th s
vn ng ca nhn vt hm nay cn phc tp v phong ph
hn nhiu "Sau ny, hn l mt con ngi hon ton khc,
tn nhn, gian gio nh mt con qu". Du c lc nh vn
t du hi nghi vn v tnh cch nhn vt, nhng hin thc
ngy hm nay vi ng vn hon ton bt ng, khin ng nh
196
"ng nga ngi ra" khi pht hin s thc: "Ci s phn ca
mt nhn vt vn hc ngh l kt thc m ho ra cn di".
S "bin ho" ca An t mt "nhn vt vn hc rt yu
du ca nh vn n ch tr thnh mt phm nhn b nhiu
ngi nguyn ra v khinh b, vi ngi vit th "n l v
l" m i vi ngi dn th "ch c g l bt ng c". S
"lch pha" trong nhn thc ny t n chng t s xa ri ca
vn hc vi i sng. Nhng t nghim su sc sau y ca
nh vn, c rt ra khng phi t sch v m t chnh cuc
i, t s chm ch di theo s phn nhng nhn vt ca
mnh tm kim v pht hin: "iu ct li l nh vn phi
tn trng s pht trin ca cuc sng, phi lng trc s
bin ho ca nhng yu t mi, ca nhng iu s ti" [140].
"Sng vi thi cuc nhng phi bit tch ra khi thi cuc
nhn ra ci s cn lp lnh lu di ca nhng tnh tit
trong thi cuc sng vi ngi cng thi nhng phi ly con
mt ca ngi i sau o lng gi tr nhiu vic tng
nh l tm thng v ngha vi ngi ng thi" [124,
634].
C th ni: Nhn vt Ngi k chuyn hu hnh mang
dng dp ci ti t ho y thc ca nh vn l mt sng
to ngh thut c sc ca Nguyn Khi v kiu con ngi t
thc trong vn hc, c bit l vn hc nhng nm i mi.
Trong vn hc thi i mi, bn cnh Nguyn Khi c
nh vn Nguyn Minh Chu cng hay s dng nhn vt
Ngi k chuyn hu hnh ngi th nht. Nhn vt Ti ca
Nguyn Minh Chu cng thng l nhn vt tr thc v nhiu
ngi trong s h cng lm ngh vit vn, vit bo. Nhng
197
Nguyn Minh Chu khng c nh xy dng mt chn
dung t ha nh Nguyn Khi Trn mt vi phng din, c
th ni: kiu chn dung t ho ca Nguyn Khi c nhng
im tng ng vi kiu chn dung t ho ca Nam Cao
kht vng nhn thc v nhu cu gii by, chim nghim...
Li k chuyn t im nhn ca nhn vt tham d vo cu
chuyn cho php nh vn c ci nhn t bn trong khm
ph su vo hnh ng v tnh cch nhn vt. Ci nhn ca
mt nh vn, nh bo gi tng tri vi nng lc hiu bit lng
ngi gip Nguyn Khi c nhng chim nghim y th v
v con ngi v cuc i.
Tuy nhin, nhng chim nghim trit l m Ngi k
chuyn mun rt ra qua mi cnh i, mi s phn nhn vt
cng c lc khng trnh khi tnh cht ch quan, bi cch
nhn nhn nh gi t mt pha. Trng nhn ca tc gi cng
c phn b b hp do thiu s phong ph ca cc im nhn
khi soi chiu cc vn v nhn vt.
to s uyn chuyn v a chiu trong nh gi v
chim nghim hin thc, ngoi nhn vt Ngi k chuyn
hu hnh - nh vn, nh bo ng ngi th nht, Nguyn
Khi cn s dng nhn vt Ngi k chuyn v hnh. ng
ngi th ba, khng xut hin trc tip trong tc phm, nhng
Ngi k chuyn ny li gi vai tr t chc mi ng dy s
kin. Anh ta bit ht mi chuyn nhng gi thi "khch
quan lnh lng" (Tskhp) cho cc chi tit s kin v con
ngi t n ni ln tt c.
Ngi k chuyn v hnh c nhiu li th. Lc th anh ta
soi chiu nhn vt t ci nhn bn ngoi, to mt khong cch
198
cn thit gia Ngi k chuyn v i tng miu t
nhng suy ngm, bnh lun c hon ton khch quan (n
b, Ngi ca ngh, Mt thi gi bi...). Lc th anh ta di
chuyn im nhn trn thut vo bn trong ni tm nhn vt,
xo nho khong cch gia Ngi k chuyn v nhn vt,
nh th c th to nn s an xen ca nhiu thc, mang li
tnh a thanh v m rng trng lin tng cho vn bn ngh
thut (ng chu, Lc thi, iu tra v mt ci cht, Cha v
con v,...).
Tuy nhin, d bt k u v vo lc no, d c xut hin
hay khng xut hin nhn vt Ngi k chuyn (hu hnh hay
v hnh), ngi c vn thy m nh bng dng v t tng
ca hnh tng tc gi - nh vn Nguyn Khi. ng ang
mi mit i gia dng i xui ngc, chm ch nhn ngm
con ngi v cuc sng xung quanh, thnh thong dng li
khen ngi ny mt cu, bnh lun v s vic kia mt cht,
ri t giu mnh, nho i, c tng tng a a m tht ra
ng pht hin ra bao iu nghim tc v nhn sinh v th
s. ng nhn i ri ng nhn li, ng chim nghim ri ng
trit l. C mt chng ng gn na th k gn b vi ngh
vit c ng soi ri li trong mt trng nhn mi. V nhiu
chn l c c chim nghim li bt ng bc l thm nhng
chiu cnh th v ca n. Nhng trang vit ca Nguyn Khi
hm nay tru nng tnh i, tnh ngi v thm tha ni xt xa
cho nhng ng nhn v non km mt thi. "Nh mt chng
nhn, mt ngi nghim sinh su sc trong qu kh, Nguyn
Khi cm nhn v cnh bo mt tri ca khc quanh thi
th, nhng bin thin vt i sao di v i thay trong chnh
lng ngi. Nhng c th ni, nh chnh nhng thao thc
199
bun vui ca ngi trong cuc m vn Nguyn Khi khng
h chao o bi thng, vn lp lnh mt nh hng y
trch nhim" [258].
S thc ng ca Nguyn Khi du mun mn nhng tht
c ngha di vi i vn ca ng, cng nh i vi bn c
chng ta.
III. KHT VNG NHN THC V NHU CU NHN
THC LI I SNG CCH MNG TRN RT NHIU
CHIU CNH CA N
Nm 1960, Nguyn Khi ho hng ln nng trng in
Bin vi nim tin chc chn rng: " mnh t mi y, ti s
tm a nhng con ngi mi, s vit c mt tc phm rt
mi, gp phn xy dng mt nn vn hc hon ton mi"
[145, 117].
Ba mi hai nm sau, tui ngoi 60, Nguyn Khi tr li
cu chuyn c ny vi s bi ngi trong thc nhn: "Bao
nhiu lm tri c loay hoay tm kim nn vn hc mi, con
ngi mi li nhng bn khon, nhng ng nhn, nhng
nh gi qu khch v nhiu tc phm ca bn b, ti lc
nhn r ci ng, ci sai, ci lay ci d th gi mt ri"
[145, 321.
S tht khng hn l nh vy. Ngoi 60, ngi bt Nguyn
Khi cha th gi l gi. ng vn tnh to hiu i,
hiu ngi, v hiu mnh c nhng trang vit hay vi s
sc so vn th xa. V by gi, ng qu hn, cn c thm
s cm ng. V c mt thc t khng th ph nhn l:
Trong khong trn 30 nm y Nguyn Khi gi c vo
i khng t chn dung nhn vt sc nt, va gn vi thi h
200
sng, va li trong lng nhiu th h bn c khng t d
m. l nhng Thu, Mn, Nhn trong Xung t, Nam
trong Hy i xa hn na... Ri tip n l nhng con ngi
trn tuyn la chng M khi t nc li bc vo chin
tranh. Nhng Chin s cng sng v chin u, mang chung
qun phc v cng c chung din mo tinh thn ca nhn dn
trong quyt tm chng M.
Th gii nhn vt nhng ngi nng dn v cng nhn
nng trng trong s nghip lao ng dng xy t nc
nhng nm u ca thi k qu li cun s ch ca
ngi bt Nguyn Khi sut na u ca thp k 60. Nguyn
Khi khng vit v h trong cc bin c, s kin cch mng
ln lao. ng quan tm n con ngi trong cc mi quan h
x hi, trong nhng suy t trn tr, trong nhng ging x u
tranh dn vt vn ln trong cuc sng i thng. Vi t
tng ch o l tnh yu thng con ngi, Ma lc cp
n nhng vn nhn bn c ngha kh su sc: kh nng
hi sinh, kh nng tm li hnh phc v nim tin ca nhng
con ngi b nh, nhng "nn nhn" ca x hi c khi h ho
nhp c vi cuc sng mi. Trong cm hng lng mn
ngy ngt mt thi, Nguyn Khi nhn hin thc cn c phn
gin n Mi trng tp th trong nh gi v chim nghim
ca ng, dng nh c sc mnh tuyt i v vn nng trong
s nng , gio dc v ci to con ngi.
Hnh tng nhn vt ngi nng dn l mt thnh cng
ca ngi bt Nguyn Khi nhng nm ny. Tm nhn xa
khng ch phn nh nhng thay i ln lao ca con ngi v
cuc sng nng thn trn con ng lm n tp th. Quan
201
trng hn, Nguyn Khi pht hin v i c vo bn cht
ch thc ca ngi nng dn. Qua cch miu t ca ng, c
mt tt ln mt xu, c ci tch cc v ci tiu cc ngi
nng dn bc l mt cch kh y . Bn cht t hu l
yu t ch o lm nn c phn u ln phn nhc trong tnh
cch ca h. Tuy nhin, do quan nim thm m ca thi i,
ly s hy sinh qun mnh v li ch p th lm thc o nhn
cch con ngi, nn Tm nhn xa cng mi ch dng li ch
yu phng din ph phn.
Sau th gii nhn vt ngi nng dn, th gii nhn vt
ngi lnh li tip tc l mt khm ph mi ca Nguyn
Khi. Tt c cc nhn vt u c nh hnh bng mt ci
tn ring (c nhin), nhng r rng tc gi khng ch nhn
din ci ring - rt ring mi ngi. ng hng ti nhng
phm cht chung lm nn gng mt chung ca cng ng,
dn tc. l ch quyt chin, quyt thng, l c hy sinh
qun mnh, l tnh ng i thm thit, gn b v s chia...
Trong quan nim ca tc gi lc y, dng nh, ci ring nu
tch ra khi ci chung l khng c gi tr g. Ch khi ho nhp
vo vi ci chung n mi c ngha, mi tn ti mi "sng"
c. Do vy m V "ngi rng" hay Huy (Chin s) d lc
n v sut c mt chin dch vn tm thy sc mnh tinh
thn - sc mnh cng ng - c th sng v chin u
trong hon cnh b c lp.
Tt c nhng nhn vt y l con ca Nguyn Khi, nn
c nhin h khng th khng mang du n ca nh vn trong
cch suy ngh v trit l, trong li n ni hot bt thng minh,
v i khi thong mt cht lnh lng.
202
Nh vy l s tht khng c mt khong trng hay s
hng ht no khin cho nh vn phi tht vng. Nhng, gia
ci hm qua v ci hm nay, trong khong cch ba, bn chc
nm sng to ngh thut ca Nguyn Khi vn c mt tin
trnh vi nhng i thay c ph nh v pht trin trong th
gii nhn vt ca ng. Ba, bn chc nm i vi lch s mt
dn tc u phi l di, ch l mt khong thi gian ngn
ngi, v cng ngn ngi. Nhng trong "ci chp mt ca lch
s" i vi dn tc Vit Nam th k XX y bin ng li
c bao nhiu thay i trong t tng tnh cm, trong nhn
thc v nh gi ca con ngi. Trong n lc tm kim v
pht hin vn , Nguyn Khi dn nhn r nhng hay d,
ng sai, nhng mt mnh mt yu, nhng ci c ci mt
ca mt thi va qua trong nhng thng trm ca dng chy
lch s. Ci nhn tnh to v su sc vo hin thc mang
ti cho sng tc Nguyn Khi nhng trang vn giu tnh cht
chim nghim t thi Ma lc, nay cng vi tui i v s
tng tri, ngi bt ca ng cng tr nn khoan ho thm thit.
V v p tr tu trong nhng trang vn giu suy nghim trit
l ca ng hn lc no ht cng i vo lng ngi vi sc
thuyt phc mnh m ca n.
Vi thng li ma xun nm 1975, lch s t nc ta
bc vo mt k nguyn mi - k nguyn ca ho bnh,
thng nht, c lp v dn ch. C nc bt tay vo xy dng
cuc sng mi x hi ch ngha theo nh hng m ton
ng, ton dn la chn t my chc nm qua. Hin thc
dn dn v ngy cng din ra nhng bin i rt c bn trn
tt c mi lnh vc ca i sng x hi. C ch qun l quan
liu bao cp l c s vn hnh ca gung my x hi sut
203
mt thi chin tranh ko di, gi y bc l nhng s h,
nhng hn ch, nhng yu km v nhiu mt. S tr tr ca
mi vn ng x hi trong thi k hu chin khin t nc
lm vo nhng khng hong su sc v trm trng v kinh t-
x hi, t chng ta trc "mt trng din mi gay gt v
phc tp" (Phong L). S thay i ln lao trong i sng
chnh tr trong c cu x hi, trong vn ng v pht trin
kinh t dn n nhng bin i rt quan trng trong t duy
ca con ngi ng thi. qua ri, ci thi, mi ngi sn
sng ch sng vi ci ti thiu m vn gng lm vic v cng
hin vi kh nng ti a. Qua ri, ci thi, c x hi ch sng
nh mt "nhp p thng nht" t trn xung di, t trong ra
ngoi, tt c l mt khi "ng cht" ch quan tm ch n
ci ln m phi tm qun i ci nh. "Cm gic tr li thi
bnh" (Li Nguyn n) vi nhng lo toan ring t cho cuc
sng thng nht l tm l t nhin ca mi ngi v ca c
x hi. N l c s ca yu cu nhn nhn li hng lot vn
ca x hi v t nc trong lch s pht trin ca my
chc nm qua.
"Bi cnh mi to nn nhng chn ng su xa trong
thc ngh thut" [2] ca dn tc. "Cht liu ca vn hc" hay
"ci hin thc" ca ngy hm nay khc xa vi hin thc
ca ngy hm qua, buc ngi ngh s phi tm ti mt cch
tip cn mi vi i sng. Nhng chun mc nh gi
cuc sng v con ngi ca mt thi "ho hng bc nht
trong lch s dn tc" c h khng cn ph hp na nh
gi hin thc ngn ngang, b bn ca mt t nc ang
trong cn "tr d" "sinh thnh".
204
Khuynh hng s thi dn thu hp a v c tn ca n
trong vn hc, v nhng ch cho khuynh hng th s ngy
cng pht trin, ri t sau i hi ng VI (1986), vi yu
cu i mi, n tr thnh khuynh hng chnh thu ht cm
hng sng to ca hu ht cc nh vn.
Ch trng i mi vn hc nh mt ln gi mt lm
trong lnh v ti mi tr li bu khng kh t ng v ngt
ngt ca nhng nm sau chin tranh. Nhiu vn ca qu
kh c nhn thc li, nh gi li, kin gii li. i mi l
nhu cu "bc thit ca vn hc trong cng cuc i mi
chung ca t nc", v cng l "kht vng thit tha mun
vt ln chnh mnh" ca ngi ngh s trong thi k mi.
Tm l nh nhm v hnh phc khi c "trt b b cnh
x hi" vi nhng rng buc "va ngy th va nghit ng"
ca mt thi c t do tm ti trong sng to em ti
cho ngi ngh s mt chn tri mi y ha hn. Vi
Nguyn Khi, "ci tri nh ci tm lng". S trn tr trong
t duy ngh thut mun vt ra ngoi nhng khun mu
quen thuc ca con ngi chnh tr tm n vi nhng s
phn c nhn ch thc, soi chiu n trong mi quan h phc
tp gia c nhn vi cng ng, c nhn vi gia nh b bn,
c nhn vi thi gian v lch s, v c nhn trong s "i
mt" vi chnh n... tr thnh nhng trn tr suy t trong
nhng trang vit mi ca Nguyn Khi. T t duy hng
ngoi, ng tr v vi t duy hng ni, ly hng ni lm
nguyn tc khm ph nhng b n ca con ngi v cuc i.
T y, mt ngun mch mi trong sng tc ca Nguyn
Khi c khai thng vi chn, m ca nhng tri
205
nghim c nhn ngi ngh s. l ngun mch ca nhng
chim nghim su sc v cc vn ca lch s dn tc, v
i sng th s nhn sinh, v nhng mi quan h xung quanh
s tn ti ca con ngi, v s phn c nhn vi nhng hay
d, thng thua, c mt ca n trong s vn hnh mnh
mng ca lch s... Ngun mch ny thc ra thp thong
hin ra ngay t nhng sng tc u tin ca Nguyn Khi, t
thi ng vit Xung t, Ma lc..., nhng phi n by gi,
khi t do c nhn tht s c bo m v tn trng, Nguyn
Khi mi c th vit v n mt cch thoi mi nht v em
li nhng ng gp mi m cho vn hc nc nh trong thp
nin cui th k XX.
Sut 30 nm chin tranh gii phng, v tip d m v
hu qu ca n cn ko di n tn trc thi k i mi, do
nhng quan nim phn no gin n, my mc nn ngi
ngh s lun phi "khun mnh" theo mt cch nhn c sn,
mt li t duy chung ca cng ng x hi. Nguyn Khi d
sc so trong nhng pht hin ring nhng cng khng th
vt qua s chi phi ca t tng thi i. Tuy nhin, ng
vn gng tm ly mt li i ring trong s thng nht chung
c th em vo trang vit nhng chim nghim ring t
nhng tri nghim c nhn ca mnh. Nh "khon chui t
tng" (Nguyn ng Mnh) ng kho lo ci cm vo
tc phm nhng pht hin c o mang m du n kinh
nghim c nhn. Ngi c tng thc s thch th trc
nhiu vn t ra Xung t, Ma lc, Tm nhn xa, Ch
tch huyn, Cha v con v..., v tng b thu ht bi nhng
kiu tnh cch c o hp dn vn l "nguyn mu ng "rnh
chp" c t chnh i sng hin thc. Nhng sau l mt
206
s "hng ht", bi cc vn ca ng, cc nhn vt ca ng
vn ng theo mt hng khc - c phn d di, xui
chiu khng tht s ph hp vi l gch ni ti ca chnh
nhn vt v tc phm. Nhng d sao th s "ht hng" ngh
thut y cng em n cho ngi c nhng suy ngm khng
n gin v cuc i v con ngi, buc ngi c phi tip
tc nghin ngm t gii p cho mnh nhng vn t ra
qua tc phm v nhn vt.
Tinh thn dn ch v kht vng "nhn thng vo s tht,
nh gi ng s tht, ni r s tht" c ra t i hi
ng VI c v cho Nguyn Khi c c s yn tm, tin
tng trong hng la chn ban u ca mnh. Nh ngi
ang d ng trong m ti vi mt cht nh sng le li
mong manh, Nguyn Khi bng bng ng trong nhng thc
nhn dn sng t nh nh ngy. ng li tip tc mt cuc ln
ng mi, say m v no nc, nh ngy no cch gn 30
nm ng hm h n vi con ngi v cuc sng in
Bin tm ti v pht hin. Ch c iu gi y, ng hnh
vi ng cn c thm tui tc v s tng tri ng tr nn
m chn hn trong mt ci nhn chim nghim, vi nhng
nhn thc y hn, ng n hn, "c lui c ti" hn v
con ngi v cuc i.
Cng vi nhiu cy bt tng tri nh Nguyn Minh Chu,
Ma Vn Khng, Nguyn Kin..., Nguyn Khi gp thm mt
ting ni mi vo xu hng nhn thc li ca vn hc Vit
Nam t sau i mi. Bn cnh Nguyn Minh Chu vi nhu
cu nhn thc li tht mnh m v quyt lit - nhng bnh tt
him ngho khng cho ng kp c thi gian i ht cuc
207
hnh trnh, Nguyn Khi thuc trong s t nh vn c thc
thc hin iu ny mt cch ro rit v trit . Nhiu bn b
cng la ca ng khng cn gi c s hng hi, nhit
huyt nh ngy no. " y c vn vn ling, chiu dy
vn ho t ra v th hin nhng vn ca i sng v
con ngi hm nay. Vn cn c phn no kh phch,
tm ngh, lm nn bn lnh ca nh vn" [243, 508]. Nguyn
Khi "thot ra khi vn b" khng ch nh nhng yu t quan
trng ni trn, m cn v ng bit "ch ng chn th
ng ca ngi i thoi cng tham gia vo vic tm kim
nhng chun mc mi nh gi con ngi hm nay" [243,
508]. Trc nhng tc ng ca "trng thi thi th mi",
Nguyn Khi khng lng tng v bi ri. Bnh tnh v khch
quan ng kin tr "nhp cuc", "nhp th" vi mt nim tin c
cn c: "Nhng tng tri, nhng chim nghim ca mt i
ngi khng hn hon ton v ch vi bn c" [160]. Tin
tng vo ng li i mi ca ng v t tin vo chnh
mnh, ng "nhn nhn li" qu kh c cch nh gi tho
ng vi nhng vn qua, v soi chiu qu kh vo hin
ti m tn kim chn l sng cho con ngi hm nay.
Trong cm hng s thi mt thi v trn hnh trnh sng tc
gn 30 nm, Nguyn Khi ch yu quan tm ti nhng vn
chnh tr x hi. ti chin u v ti lao ng sn
xut, xy dng ch ngha x hi l nhng ti ln bao trm
hu ht nhng sng tc ca ng. Gi y, s quan tm, nim
hng th vi ci hin ti, ci hm nay (vn l bn cht ca
ngi bt Nguyn Khi c c hi gp g vi s thay i
ln lao ca bn thn hin thc, vi nim kht khao tm kim
n tn cng bn cht ch thc ca con ngi v cuc sng
208
trong s tn ti phc tp v nhiu v ca n... tr thnh
nhng yu t quan trng, m ra din tip xc v trng lin
tng khng cng cho sng tc ca Nguyn Khi. Khng ch
quan tm n nhng "gi tr bn vng", "gi tr vnh cu" ca
ci "i v tr" cao qu v thing ling, i tng Nguyn
Khi say m khm ph v chim nghim hm nay cn l tt
c nhng g thuc ci "tiu thin h" vi nhng "gi tr tc
thi", "gi tr hng ngy" ht sc bnh thng, thm ch tm
thng... nhng khng th b qua trong i sng con ngi.
S m rng h ti ti tt c cc lnh vc ca i sng, ti
c qu kh hin ti v tng lai, ti c ci nhn thy v ci
khng nhn thy, ti c i sng thc v i sng tm linh,
c ci cao qu v ci tm thng... cng lc m ra v a ti
s dung np mt th gii nhn vt ht sc phong ph v a
dng trong sng tc ca Nguyn Khi.
Th gii "con ngi mi" trong bi cnh cuc sng mi"
c chuyn dch vo hu trng v ch cn li hnh bng
trong nhng "hi tng", "hi c" ca tc gi vi nhng phn
xt nghim khc t im nhn ca thi hin ti. a ra sn
khu cuc i trong rt nhiu vai din by gi l c mt dn
nhn vt kiu, loi, mu sc. T ng tng n
ngi thng dn, t k hn n ngi sang, t ngi may
mn n ngi bt hnh, ri ngi gp thi - k "lc thi",
ngi su sc - k nng ni, k khn - "ngi ngu", ngi
hin - k c, ngi mnh - k yu, ngi anh hng hu danh
v ngi anh hng v danh, c nhng nhn vt lch s i
vo huyn thoi... Tt c tp hp li lm nn mt th gii
nhn vt sng ng nh chnh bn thn cuc i. Mi ngi,
vi suy ngh ring, ngn ng ging iu ring, phong cch
209
ring t bc l bn thn v dng nh chng quan tm g n
ng "thy ph thu" cao tay tng c lc l ngi iu khin,
l ng ch y quyn uy i vi nhng "a con tinh thn"
ca mnh. Chun mc soi chiu v nh gi con ngi ca
nh vn hm nay khng cn l s phn bit mi - c, tch cc
- tiu cc theo quan im giai cp cht hp. Con ngi c
nhn nhn bng chnh gi tr t thn ca n, c quan tm
nh nhau trong t cch ging loi m t nhin nho nn.
Chng "c bnh ng trc s quan st ca nh vn...,
c soi chiu, c phn tch t s phn n tnh cch,
ngi c nhn ra thc cht con ngi h, ci thc cht nhiu
khi tri ngc vi nhng gi tr x hi bn ngoi" [2].
S m rng i tng thm m, s quan tm c bit ti
tng s phn c nhn trong cuc i khng ch chng t cm
quan ngh s nhy bn, kh nng chim lnh v biu hin hin
thc ca nh vn m cn mang n cho ngi c mt ci
nhn nhn bn v cuc i v con ngi.
Thi th mi em n cho Nguyn Khi mt tm nhn
khong t, m ra trc mt nh vn mt th gii va quen
thuc va l lng, va gn gi va xa l, khin ng va thch
th va c phn cn ngn ngi v e d. Th gii y c sc
cun ht tht mnh lit i vi nh vn bi ng nhn ra
mt s tht gin d: "Vn l t nc mnh m thm mt
bc i l mt bc l, vn l con ngi Vit Nam mnh m
gp thm mt ngi li tng nh buc mnh phi hiu li
cht t v con ngi" (Hai ng gi ng Thp Mi).
Cng vi th gii nhn vt bng tr nn ng c, v
trong cm hng chim nghim, Nguyn Khi pht hin ra
210
bit bao iu ng suy ngh, bn bc, trit lun. Nhng
chuyn i n nhng vng t mi bit thm nhng bn b
mi, v c nhng chuyn i tm v vi cnh c ngi xa
u mang li cho Nguyn Khi nhng cm nhn mi m v
to cho ng nhng trang vit c sc khm ph v cuc i v
con ngi.
IV. QUAN NIM NGH THUT V CON NGI
QUA MT TH GII NHN VT NGY CNG NHIU
KIU DNG, GN VI NHU CU GII PHNG V
PHT TRIN CON NGI
Trung tm ch ca mi khm ph v sng to ngh thut
l con ngi. Do vy, s chuyn hng trong quan nim
ngh thut ca nh vn trc ht v ch yu l s chuyn
hng trong cch nhn nhn v th hin con ngi. Theo J.
Bs (nh th c) th "Nn vn hc mi bao gi cng ra i
cng lc vi con ngi mi" (dn theo Trn nh S [170,
3]). Nhng quan nim v "con ngi mi" ca J. Bs rng
hn nhiu so vi quan nim v "con ngi mi" ca ta trong
sut nhng nm di chin tranh. Lc y, do s chi phi ca
yu cu lch s, ta ch ch n ci chung, n li ch tp
th, n mc tiu ln ca cng ng, cn nhng g thuc v
ci ring t ca con ngi hu nh t c quan tm. V "c
nhn khng c ngha t thn c lp trc cng ng", c
nhn dng nh ho nhp tr thnh mt b phn khng
kht ca mt cng ng thng nht "chung lo lng, vui bun,
chung m c" (Xun Qunh). Nhng cng chnh trong s
thng nht tuyt i ny, nhiu khi, ngi ta em i lp
li ch c nhn vi li ch cng ng. "Khng c khong
trng no dnh cho c nhn c", "ch c mt tp th thi, mt
211
tp th rt mnh" vi cch nh gi con ngi t tiu ch giai
cp, tiu ch chnh tr, ly s ng gp cho tp th lm thc
o phm gi, nhn cch con ngi. Nhn vt, v vy, thng
c nhn din ch yu trong cuc u tranh giai cp, hoc
cuc u tranh gia ci c v ci mi thc hin kht vng
cao c ca cng ng dn tc. Trong khuynh hng s thi
trc y, Nguyn Khi soi chiu con ngi trong nhng
xung t phc tp trn con ng thc hin l tng cch
mng. ng quan tm n nhng ngi tr v, t tin tuyn
trong nhim v cng tc mi - nhim v ca ngi chin s
trn mt trn sn xut. ng theo st bc chn nhng ngi
chin s trong cuc u tranh trc din vi k th tm hiu
h sng v chin u ra sao, h c nhng phm cht cao p
no ng trn trng v ca ngi, ngun gc sc mnh tinh thn
ca h c t u... ng n vi nhng ch tch huyn v
nhng cn b qun l nng thn cc cp, t vn v mt
tm nhn xa cn c ca ngi cn b, v vn nng lc, v
mi quan h gia ti v c, v yu cu t vt mnh ca h
p ng nhng nhim v ca giai on cch mng mi.
Nh vn cng quan tm n vn hnh phc ca mt
a con nui, n mi quan h b con, n anh i ph v
ngi th mc... nhng ch yu vn l chim nghim con
ngi trong mi quan h ring - chung, c nhn - tp th hn
l tm hiu con ngi trong quan h vi s phn ca chnh
n. Vi cch chim nghim con ngi bng ci nhn s thi,
nhn vt ca Nguyn Khi thi k ny d c i nt ring
nhng cha hn l nhng chn dung ring bit. Gng
mt "con ngi mi" trn mt trn sn xut ca ng c nhng
nt hao hao m ta gp u trong cc nhn vt ca H
212
Phng, Nguyn Kin, o V Cng nh vy, chn dung
ngi lnh ca Nguyn Khi cha phi l chn dung hon
ton khc l so vi nhn vt ngi lnh ca Nguyn Minh
Chu, Hu Mai, Phan T...
Gi y, chim nghim con ngi t gc nhn th s - i
t nh vn hu nh khng b st mt gng mt no ca
nhng ngi gp hng ngy trong ci ci nhn gian b t
ny. No n ng, n b, no nhng ngi gi cng tui
tc, cng tm s vi tc gi, no nhng ngi bn mi... d
h c th cch xa ng c vi chc tui. No mt ngi H
Ni, mt m chng tuyt vi, hay mt cp v chng... mt
cp ng chu, hai ng gi... v ngay c mt git nng nht,
mt kip i kh, mt phn gi m hng, hay mt ci s vt
v... cng c ng chi cht nng niu. n vi h, ng kht
khao kim tm ci thn phn c nhn ca h trong nhng i
thay v bin chuyn ca hon cnh, nhng tm t chm lng
ci pha khut mt ngi m chng phi bao gi cng c
th nhn ra... V ng bng cm nhn r rng n th v ci
hnh trnh tinh thn ca con ngi trong cuc i. khng
ch l hnh trnh ca con ngi x hi trong mi quan h vi
nhng bin ng chnh tr v trong nhng bin c lch s ln
lao, m cn l hnh trnh ca con ngi c nhn vi nhng
bun vui sng kh, nhng hnh phc v n au, nhng hy
vng v tht vng... rt ring ca chnh bn thn n.
T nhn thc , Nguyn Khi khng ngn ngi em vo
sng tc c nhng khm ph v thn phn mnh, v gia nh
mnh. y l mt s thay i ln trong cm hng ngh thut
ca Nguyn Khi. Trong hn hai chc nm cm bt na
213
u ca s nghip sng tc, Nguyn Khi dng nh ch c
nhu cu hng ngoi. ng gn nh ng cht mi "cnh ca"
m vo cuc i mnh v ngh rng:
"C l khng bao gi nn ni v cuc i mnh, v i vi
mt ngi vit th vn quan trng trc ht l hy miu t
cuc i ca nhng ngi khc, qu trnh thay i ca nhng
ngi khc (tt nhin trong c mt phn ca chnh mnh),
v chnh h mi l nhng i din c ngha nht cho th h
ca chng ta" [124, 589].
Nhng t sau 1975, ngi ta thy xut hin trong sng tc
ca Nguyn Khi ngy cng nhiu gng mt ca nhng
ngi thn, k s trong h tc ca ng. V c bit, ngi
c cn c rt nhiu dp c tip xc vi chnh nhn vt nh
vn Nguyn Khi, c hiu bit nhiu v tiu s, lai lch
cuc i ng, v nhng bun vui sng kh m ng tng
nm tri. Phi chng nhu cu nhn li l du hiu ca tui gi,
hay chnh thi th mi buc ng khng th tip tc s im
lng trc mt khu vc i sng khng km phn th v, li
c th em n nhng bi hc, nhng chim nghim su sc
cho ngi bt ca mnh? Nhng tm s, nhng ni nim bun
vui th tc m nh vn yu, ght, tri, to nn mt
mng hin thc c sc, em li mt "kh hu mi" cho sng
tc ca Nguyn Khi. C l, ng mun lm mt cuc hnh
hng v vi min hi c, lm mt cuc i chng m mnh
l mt c nhn trong dng chy lch s gii thch ci ring
trong ci chung, ci c nhn trong ci cng ng. Hay ng
mun qua mnh hiu ngi, v cng qua ngi hiu su
hn v bn thn mnh?...
214
Pht hin mi v con ngi c nhn lm thay i cch
thc xy dng nhn vt trong tc phm Nguyn Khi. T ch
thng xy dng mi tc phm vi hng lot nhn vt thang
v p ca chn dung tp th, nh vn chuyn sang ch tp
trung khc ha r nt mt hoc vi nhn vt trong tc phm
ca mnh. S di theo mt cch chm ch tng nhn vt
trong s vn ng ca tnh cch v s phn th hin nhng
nhn thc mi ca nh vn v con ngi c nhn, v cng
em li cho ngi c nhng hiu bit th v y tnh cht
chim nghim v ci "n v b nh nhng giu nng lng"
(H Minh c) nht ca x hi - n v con ngi.
Tr v vi i sng bnh thng, mi ngi phi "t
chng trc "dng xoy" ca bit bao nguy c v him
ho, khng cn c th da dm v li vo tp th, bi "i
ngi l rt ngn ch c php thng bi c mt ln, cn i
sng cng ng l v hn, n c kh nng lt xc n vnh
vin... Trong cuc i thay, s phn ca nhiu c nhn s rt
bi thm, nhng s phn ca cng ng thi sau bao gi cng
hn thi trc" [124, 215]. Nhn r vai tr ca c nhn trong
s tn ti v pht trin ca chnh n v cng l ca x hi,
Nguyn Khi, mt mt ht lng c v cho gi tr ca c nhn,
c tnh (xin xem phn I.3. chng mt), mt khc, c thc
tm n tn cng bn cht ca vn t do c nhn vi kht
vng gii phng tinh thn cho con ngi mt cch trit
nht. "Si ch qun xuyn qua nhiu tc phm ca Nguyn
Khi (Phan C ) khng ch thi k trc 1975 m c thi
k sau ny l kht vng t do cho con ngi.
Tuy nhin, cng vi thi gian, s tng tri cho Nguyn
215
Khi nhng chim nghim mi. Nu trc y, do nhng hn
ch ca hon cnh lch s, Nguyn Khi mi ch nhn thy
vn t do cho con ngi yu cu "gii phng tm hn h
ra khi s u c ca tn gio" (Xung t), hoc gii phng
con ngi ra khi s cm t ca "thi t ph, kiu ngo,
thch ph trng v ham chung hnh thc (Anh i ph v
ngi th mc),... nhng thi s din, hiu thng, nhn i
bng con mt nghi k v tn nhn, thiu lng tin yu v nhn
hu vi con ngi (Chuyn ngi t trng my ko),...
nhng t tng thnh kin xu xa ca x hi bc lt c (a
con nui)" [40, 353 - 354]. Th gi y, t do cho con ngi
trong quan nim ca Nguyn Khi cn l s gii phng c
tnh n c th tm thy t do tht s trong mt cch sng,
mt cch ngh. Ngay t nm 1974, trong nhiu tp vn v
"np sng, np ngh" Nguyn Khi tng cnh bo v mt
"li sng khong gia", v s nguy hi ca nhng "li dao
d lun" c a lun tm cch "gt xn" ci "phn tha ra"
ca mi ngi. Vi cch sng y, cch lm y, tt c u
c "nho nn" tr thnh nhng khun mt, nhng tnh
cch ng dng, c chung "khun kh", chung "tm vc", v
l mt quan nim thiu nhn o vi con ngi bi n
lm bin mt ci c nhn, c tnh trong tp th, trong cng
ng. Nhng "lng t" nhng "ngi t do" c cch ngh,
cch sng "rng hn ci mu c quy nh" gi y
c ch ng trong th gii nhn vt ca Nguyn Khi. C
tnh ca h c tn trng nu h khng lm tn hi n
ngi khc, n cng ng.
Anh Sinh - "Lng t, "ngi ca th gii giang h" ch
cm thy hnh phc vi cuc "i t do, i khng rng
216
buc". "My gian nh quen thuc, mt ci xm quen thuc,
nhng ngi bn bit nhau gn mt i ngi, nhng cu
chuyn c nghe t tha u th, tt c s khng thay i, s
ngng ng s lm anh ngp th". Vi Sinh phi "c sng
vi nhng ci bt ng mi ngy" cuc sng ca anh mi c
y ngha ca n. Sinh, nhu cu c ho ng vi t
nhin lun lun l mt kht khao, nhng anh vn l mt con
ngi x hi c trch nhim vi bn b, vi gia nh. Nhn
vt Sinh phn no c hnh bng v chim nghim ca tc gi
ci phn ao c, ci phn mng m, nh chnh li nh vn
"t bch":
"Trong Lng t, hnh nh mt anh chng lng du, thch
sng cuc i phiu lu, t do, nhn tn cng l ti nt,
nhng l ci ti ca ao c, ca m mng bi cuc sng
hng ngy ca mnh qu bun, qu nht" [143, 6].
C Du (M hng) vi "cch sng hnh nh vt khi
khun kh mt gia nh Nho gio" thi nhng nm 30, vn l
mt con ngi ng trn trng trong ci nhn ca nh vn, d
rng vi d lun chung lc y c l k "to bo" va "ng
gin" va "ng ght". Sn sng chp nhn mt cuc sng
vt v, li b d bu, b khinh khi "c sng theo s la
chn ca chnh mnh ch khng theo s la chn ca b m
hay ca ngi hng ph", c Du l mt c tnh ph n mnh
m v can trng trong hon cnh lc by gi. "T tr n
gi, ch c ci kh no m ti khng c nm qua" - c Du
tm s - "ci kh lc cn con gi, ci kh lc i ly chng,
lc c con ci. Mi on i c bao nhiu ci kh c u c
ci phn ca mnh". M l thay "c Du khng bao gi t
217
xem l ngi n b bt hnh".
Khng ch quan nim gii phng con ngi yu cu gii
phng c tnh. mc cao hn, Nguyn Khi cn nhn
thy yu cu gii phng c nhn mt cch trit nht l
"phi gii phng nng lc hnh ng ca con ngi, phi lm
h tt ln, gii hn, hon ho mi" (Ngi gp hng ngy).
ch ny, cm hng nhn vn ca Nguyn Khi tht gn gi
vi cm hng nhn vn ca Nam Cao. Qua nhn vt Th
(Sng mn) Nam Cao bc l quan im ca mnh: "Mi
ngi sng phi lm th no cho pht trin n tn nhng
kh nng ca loi ngi cha ng trong mnh". i st ti
t tng ca Mc, Nam Cao, ri Nguyn Khi mun nhn
mnh mt thc t. Phi em li "quyn t do cao nht" cho
con ngi nhn cch con ngi c iu kin pht trin mt
cch y v ton din.
Tng (Bn b trn cao nguyn) tp hp c mt i
ng ng o nhng ngi cng s trung thnh, lm vic
qun mnh, sn sng x thn v cng vic chnh l nh "bit
gii phng nng lc hnh ng ca cn b", "bit dng ngi
v bit tin ngi". Nhng ng s cng lm vic vi anh
"u rt vui", ci vui ca con ngi khi "nhng nhu cu ca
n, c m ca n c tn trng" (Chuyn ngh). " c
nim vui th cn cn g khc, "Ci vui lm mnh qun ht
nhng g khng lin quan ti cng vic, ch c cng vic vi
cng vic m vn thanh thn, vn nh nhm, vn rt vui".
Cng vi lng tin, "nim vui l ci li ca mi hot ng
sng to", "l ngun nng lng thng xuyn, n nh,
con ngi sng v lm vic say m vi tt c "kh nng ca
218
loi ngi cha ng trong mnh". c "vn dng nng
lc v thi th ti nng" trong cng vic, nhn cch c nhn c
iu kin c xt vi thc t ngy cng hon thin hn,
phong ph hn. Nh , trnh c "nhiu trng hp o
c tiu cc... bt ngun t nhng kh khn, nhng b tc
ca s pht trin nhn cch phng din nng lc: hoc
nng lc khng pht trin kp tng xng vi nhim v mi,
hoc c nng lc nhng khng c s dng" [63, 41].
Quan tm n con ngi c nhn l mt i hi bc thit
ca nhu cu x hi. Nguyn Khi, "bng s tng tri ring",
v "cng bng s chim nghim vic i na" khng ch nhn
thy gi tr ca c nhn, c tnh khi pht hin "mi c nhn l
mt thc th hon ton c lp", m cn nhn ra mi quan h
gn kt khng th tch ri gia c nhn v tp th. Nh vn
khng nh: Mi c nhn "ch c th tn ti v pht trin
trong mt tp th nht nh, trong mt x hi nht nh. T
mnh tch ra khi ng loi, khng cn n, bt chp n, du
l thn tin hay th d cng khng trnh khi ci kt cuc rt
bi thm u [144, 459]. Quan nim ca Nguyn Khi gn nh
thng nht vi kin ca Hunh Nh Phng v mi
quan h hai chiu ny: "C trch nhim c nhn i vi x
hi, c trch nhim x hi i vi s phn v hnh phc c
nhn khng nn xem nh mt no" [254].
Vy phi xy dng mi quan h gia c nhn v tp th
nh th no trong x hi hin i, khi thc c nhn, nhu cu
c nhn ngy cng pht trin?
Trc y, vit v mi quan h ny, con ngi c nhn
trong tc phm Nguyn Khi thng c t th i lp
219
vi tp th. N thng phi chu s ln t v buc phi
nhn nhng hoc t nguyn nhng b tp th mt cch
v iu kin.
Nam (Hy i xa hn na) coi hnh phc c nhn, hnh
phc gia nh nh mt ci "by" ngn cn anh trn con
ng thc hin l tng, nn anh tm cch trn trnh, "i
xa" khi ci hnh phc ngt ngo v m m ca mt cuc
sng gia nh bt u n nh.
Bin (Tm nhn xa) khng phi l k v tm, dng dng
trc cnh v yu con au, cuc sng gia nh b thiu
thn, nhng anh cha c iu kin quan tm ti cuc sng
ring nh quan tm ti nhng kh khn ca tp th. Ni cch
khc, anh phi tm qun i ci li ch thit thn ca con
ngi c nhn toan tnh cho ci li ch chung ca tp th.
Cn Tuy Kin, ci bn cht t hu nng dn ng ta u
ch hon ton xu xa v ng ln n. Nhng quan nim i
lp gia li ch c nhn v li ch tp th lc y, khin tc gi
thiu cng bng khi lun bn cng ti ca Tuy Kin. Chnh v
vy, ngay sau thi k i mi (1987) khi c iu kin,
Nguyn Khi lp tc tr li x ng Tin "t li vi
nhn vt Tuy Kin - nh cch ni ca ng.
Nu trc y, Nguyn Khi em i lp c nhn vi tp
th i tm s "ng nht" tuyt i gia chng, th gi y
soi chiu con ngi trong mi quan h ny, Nguyn Khi
c nhng khm ph mi khi ch ra s khng hon ton ng
nht gia c nhn v tp th.
Tng (Vit tip v mt ngi bn) l mt trng ty thu
220
li y ti nng v tm huyt vi cng vic, ngi xa nay
cha tng bao gi phi "ngh ti mi quan h gia mnh v
tp th". V, nh anh tm s: "tp th v ti l mt, lun lun
l mt, mnh trong n, v n v cho n". Vy m, thc t
mi vi nhng mi quan h ri rm, phc tp ca n t
anh trc mt cu hi khng d tm c cu tr li: "gia
ti v tp th c chuyn g?". Dng nh y tp th
khng cn l ch da c nhn c th tin cy mt cch
tuyt i nh trc y, nh ngy no. y, gia c nhn
v tp th c mt " vnh" nht nh khng cn trng
kht v thng nht. V, c nhn, trong th ch ng v tch
cc ca n khng cam chu chp nhn nh mt mnh, khng
cam chu ho tan trong tp th khi n nhn ra: tp th tr
thnh mt mi trng khng thun khit (b nhim c) v
tnh dung tng cho ci xu tn ti v pht trin.
R rng l, trong iu kin mi, mi quan h gia c nhn
v tp th phi c nhn nhn mt cch linh hot hn, ng
nh nhn nh sau y ca nh nghin cu Trn nh S:
"Nu thi k trc, vn t ra l da vo tp th
khc phc ch ngha c nhn, t vt mnh, th nay... vai tr
tch cc ch ng ca c nhn c nhn mnh hng u.
Trc y hu nh ch c vn c nhn vn ln ngang tm
vi tp th, nay tp th cng phi vn mnh ln cho ph hp
vi l tng v nhu cu sn xut, i hi ca nhn dn"
[259].
Trong sng tc ca Nguyn Khi, gi dy "nguyn tc v
k" v "tinh thn x thn" trong quan h c nhn - tp th
hng ti mt s nht tr hi ho.
221
Th (Vng sng n v cng) khng phi h thn vi bn
b khi tng kt ton b cuc i mnh:
"Mnh cng l mt ngi gp nhiu iu bt hnh, nhng
dnh c mt i cho n kin co, than vn, i hi
th khng bao gi, khng khi no! N ph phm, n v ch, c
phi khng? Nhng cng vi nhng nm thng y m dnh
cho bn b th nhiu lm vn l c... ch khng mt. Nim
vui ca ngi khc tr thnh nim vui ca chnh mnh th
cng c phn v mnh na... nn khng cn phi tr n, khng
cn phi bit ti. V mnh sng nh th, dn dn cng cm
thy y , cng cm thy thoi mi nh ngi ang c
hnh phc tht s" [144, 458]. Th "qun mnh i mt
ci ti khc", v chnh s qun mnh ny "ln u tin anh
tm c bn thn". y, Th l hin thn ca s x thn
tuyt i, nhng anh vn tm c s hi ho gia bn thn
v tp th. Th "i ht c nhn" mnh "n bin gii
ca ci chung" (Trn nh S) bng ci nguyn tc sng: v
con ngi.
Nhn vt Ti (Sng i) th nghim thnh cng mt
m hnh sn xut ca t nhn c vn hnh trong lng c
ch th trng, va "to c cng n vic lm v vn ring
cho mt s ngi ang tht nghip", va "ng gp mt s
tin khng nh cc chnh sch x hi ca a phng ang
lc kh khn. Ni xa hn, cn to c nim tin ca nhng
ngi tham gia t hp t bui u vo tng lai ca nn kinh
t th trng theo phng hng x hi ch ngha" (Sng
i).
a ra cc gi thuyt v nhng "m hnh m hc" c th
222
c trong x hi hin i v mt mi quan h nht tr, hi ho
gia c nhn v tp th, Nguyn Khi cng chng t mi
quan tm ti con ngi v s nhy bn trc cc vn x
hi. Nhn xt sau y ca Ng Tho v Nguyn Khi c th
xem l hp l:
"Anh bit nhn ra v gi vo trong cc ti thi s nhng
suy ngh chnh tm li gii p cho cu hi thng trc v
quan h con ngi v x hi. Anh khng b l dp pht hin,
phn tch, l gii, tm ti nhng m hnh x hi cho s pht
trin c tnh con ngi" [241, 282].
Vi ngha l "ci n, ci chi, ci bng hoa mi ca ch
ngha x hi", nhn vt tch cc - nhng "con ngi mi",
trc y thng c xem l ngi i din cho t tng,
ch v hnh ng ca cng ng. Tt c nhng ai c t tng
v hnh ng i chch khi qu o ca ci chung u b
xem nh tiu cc thm ch l phn ng. Bi lc y, trong
yu cu ca cuc u tranh giai cp gii quyt xung t
giai cp, xung t ch ta, khng th khng t ln hng u
vn lp trng t tng ca ngi cch mng. l yu
cu hp l v cn thit v li ch dn tc. Nhng, cuc u
tranh giai cp gi y chuyn sang mt hnh thc khc.
t nc thng nht, ho bnh, mi ngi cng bt tay
xy dng x hi mi. Trong s nghip mi m ny, vic tp
hp v cng c khi cng ng dn tc mi i hi phi c
mt cch nhn nhn v c x nhn o, bit cm thng v th
tt nhn tnh i vi nhng ngi tng "pha bn kia".
Vi t cch l mt "ngi lm cng tc vn hc ngh thut"
li c b dy v s tng tri ca mt cn b tuyn hun lu
223
nm trong qun i, Nguyn Khi th hin mt nng lc
hiu bit kh thu o v cn nhn tnh v nhng con
ngi trc kia phe i lp hoc cc phe phi chnh tr
phi v sn.
Trong vn hc thi chng M, so vi nhiu cy bt vit v
chin tranh nh Phan T, Nguyn Minh Chu, Anh c,
Nguyn Ngc... Nguyn Khi l nh vn t vit v nhn vt
k th. Nhng k th trc din trong cuc u sc, u tr
quyt lit t thy xut hin trong sng tc ca Nguyn Khi.
Hu nh khng thy ng vit v nhng nhn vt k th, m
hnh ng ca chng l hnh ng ca nhng con th mt
ht tnh ngi, hay nhng tn phn ng cung bo chng
ph cch mng, git hi nhn dn (kiu nh thng Dc -
Rng x nu, thng Xm - Hn t...). Nhn vt "k th" xut
hin trong sng tc ca ng, khi th trong hnh thc nhng
trn bom ri thm, nhng trn pho by cp tp la xung
mt t, hay thi thong l nhng tn bit kch th ph, nhng
tn lnh ngu trn ng trn chy trong t th lm lt hong
s v hn nht. tc phm c ngha tng kt chin tranh.
Thng Ba Ty Nguyn - ngoi vic tp trung khc ho
"nhng nhn vt thn yu ca ba chc nm khng chin",
Nguyn Khi cng dnh nhiu trang "tm hiu trng
thi tm l v tinh thn ca mt i qun tiu xi rt tn km
nhng ch kh li chng c l bao" (Thng Ba Ty Nguyn).
Nhng khi i su vo ci "i qun b ra ra" ny, ng
c mt ci nhn khng cng nhc v h:
"Tnh ra c hng ngn ngi khng n ch. May mn
th h c qun gii phng bt lm t binh, ngha l vn cn
224
sng. Cn sng th c ngy li c gp v, gp con ngh li
chuyn thng Ba nm no nh mt cn c mng. Nhng s
c nhiu ngi phi nm li dc con ng 7, nm li cc
di rng. Tn tui h, thn phn h no ai c bit, c
chng ch cn nhng ngi thn l nh n. Ngay n nhng
ngi thn cng khng th nh ti h mi mi, ri cng c
lc phi qun i. Xng vi trong t, cui cng l thi gian
che ph ln tt c. Cng l mt kip ngi m sao au n
n th, v ch n th. ng thng hn l ng gin. H
u c mun th. H u c bit cng sn l g m bo
cm ght. Nhng k cm ght cng sn thc ra ch c rt t,
v ci m rt t y mi ngy mt tn li mi i. H ch mong
c sng sung sng, sung sng hn ng loi cht t cng
hay, v ai ai cng mun chy vt ln hng ci may mn
hn nhng ngi khc" [90, 143].
S i mi trong quan nim v con ngi mang n cho
Nguyn Khi mt cch nhn, cch ngh mi m v nhng
nhn vt thuc cc phe phi chnh tr phi v sn. Trong Mt
ci nhn gian b t, hng v nhng nhn vt tng b lch
s ln n l phn ng, l k bn nc hi dn... tm hiu
ngun cn nhng s tnh khut khc trong cuc i h,
Nguyn Khi c mt ci nhn cm thng vi nhng "a
con v cnh ng m lc by", mong san s v lm gim nh
phn no nhng mc cm, nhng day dt v rt ngn "con
ng au kh" trn hnh trnh tr v ca h.
M V (Mt ci nhn gian b t), mt lnh t Quc dn
ng "mt nhn vt ca lch s", d "ng cnh ng sau",
"ng trong bng ti nhng l ch ng ca lch s". Nu t
225
trong ci nhn rch ri theo quan im giai cp th cn c g
phi bn ci na - l mt nhn vt cp cao ca mt t chc
ng phi phn ng, ng ta phi chu trch nhim trc lch
s v bao nhiu phin nhiu v c nhng ti c ty tri ca
ci ng phi m ng ta l mt phn t y ngha... Nhng
t trong ci nhn v con ngi c nhn trc nhng xoay
vn y o le ca con to th vn cn c mt ci nhn khoan
dung v mt thi th tt, bi trc bao nhiu bin thi ca
hon cnh, mt "sinh mng b nh" nh chic bch gia
dng u bit bn b no l c l trong. "Gi th... nm y
ng khng trn c sang Tu, ri b Php bt, ri b a ra
ngoi Cn o cng vi nhng chin s cng sn rt c th
ci xu hng chnh tr ca ng ta s thay i. V ng ta l
ngi ca hnh ng ch khng phi l ngi ca ch
thuyt" [144, 563].
Nhng "oan tri khng ci gii c" ca mt kip ngi,
ci "au n" n r mu ca mt k "t thu thanh nin
nui ch nh Php, gn ht i li b lch s ghp ti cng
tc vi Php" ch c th c cm thng phn no khi nh
vn thc s coi con ngi nh mt c nhn chu s tc ng,
chi phi bi v vn nhng mi quan h ging dt ca hon
cnh. S ngc nhin n bt ng khi nh vn v l ra rng:
"Cng l, mt i lm chnh tr, l mt tn tui tuy chng
sng lng g ca mt thi li b ng n th, lc th do thi
cuc, lc li do bn b, chng c phn ng no l ng k"
[144, 634] khin Nguyn Khi thm thm tha khi "ng" ra
mt iu tht gin d:
"C rt nhiu chuyn tnh c trong mt la chn (...). C
226
bao nhiu l s tnh c, bao nhiu l s ngu nhin trong ci
vn ca mt k c xem l c ch" [144, 564].
S phn ca ng nh (Mt ci nhn gian b t) cng
minh chng thm cho s chim nghim ca Nguyn Khi.
nh tr thnh thnh vin ca ng Quc dn v mt l do
tht n gin: "Ci nm bn mi lm y, va v khc
Qung C li v n khc Yn Lp, thy h lp on
bo an h cu dn ngh l tht mi vo, ch u bit
l mu m ca my ng Quc dn ng. n lc bit th
nm trong r ri, c giy cng ch sy vy ch n thua g"
[144, 6 81].
V trch nhim ca mt con ngi i vi ng loi m b
mc mu v tr thnh k "phn ng", ri b i t, nh nh
lng nh i ci t do tinh thn ca c nhn dnh v ci
t do th xc. Sau 5 nm t buc mnh "phi qun ht",
"khng bao gi c kin ring", ch "sng vi ngy hm nay
thi, sng vi tp th, ho vo vi h", nh c ra t v tr
thnh mt "cng dn t do". Nhng "nh khng c g l
ting na, anh t vt b n t lu ri. Ci bi kch nh mt
mnh ca "mt anh tr thc, mt anh c sch vi nhng
bn khon au n siu hnh" hnh h nh sut my
chc nm trng. "Vn l mt thng t..., t chung thn
kh sai. Ban ngy sng nh thng t vi nhng lo s
nhng nnh b ca mt thng t. Ban m li t vn ti sao
li sng nh th, c ai buc mnh phi sng nh th u.
Ngy hm sau, nhng lo s bt an bit mi mi l v l
li tip tc sai khin mnh".
"Ban ngy anh sng theo cch sng anh chn, nhng
227
ban m li phi sng vi cch thng chn". Mt ci
"ti khng chn la ng lc trng thnh" khin nh
phi ko l c mt cuc i di trong cnh sng "mt i nh
k phm ti". "Ci hnh pht x i ngi" y cn au n
hn c ci cht, nhng no d cht c. Ni au v thn
phn ca nh vi nhng "qun qui trong y su ca bao
nhiu che ph c cm thng bi ni nim xt thng
chn thnh ca nh vn trong t cch ng loi trong mi
quan h con ngi vi con ngi - ch khng cn cht du
vt no ca nhng cch ngn t phng din x hi. "Mi s
i u bin ho, thay i, k c ni sng cng c lc di
i nhng con ngi vi nhng vt v, kh nhc m n phi
gnh vc v mnh, v con chu v ng loi mi mi vn l
th" [141, 36]. Mt quan nim v con ngi nh th, rt ra t
nhng tng tri v chim nghim ca mt i ngi nhiu
suy t khc khoi v ci i v ci ngi, chnh l c s ca
nhng nng niu trn trng v con ngi khng k thn phn,
a v, tui tc... Nguyn Khi cng tng tri cng thng yu
tn trng con ngi, v ng nhn ra "ngi no cng c phn
mnh thng c, yu c c [88, 284]. cng l
cch nhn nhn ca Nguyn Khi ngy hm nay v con ngi
trn tinh thn "khi trong gn c", nhng khng h d di
m lun lun nghim khc c th gi c con ngi
bn ny ln ranh gii mng manh gia ci thin v ci c
gia thin thn v c qu. Nu khng c cuc "Gp g cui
nm" vi nhng cht vn, i thoi ny la hm xa tm
ra s tht v la chn xc tn mi ph hp cho chng ng
i ti ca c hai pha, th lm sao c cuc on t tht s hm
nay trong "Tic mng u nm" vi "xu th chung (...) sau
228
hai chc nm ti thng nht l dn tc Vit Nam l mt,
ngi trong nc v ngi nc ngoi l mt, cng nhau
chung lo cho s yn vui v thnh vng ca T quc Vit
Nam" [132, 274]. "Mt thi qua i nhiu quan nim
thay i, nhiu vt thng t lnh". Gi y "chng ta
sng i nh nhau c, cng trong mt th gii, cng c
nhng tiu chun chung trong cc quan h, cc mi x s
[132, 272]. V vy, hy nhn vo con ngi trong bn cht
ch thc ca chnh n c mt ci nhn dn ch hn, nhn
bn hn vi con ngi. l mt xc tn mi ca Nguyn
Khi trn hnh trnh sng to ngh thut t sau 1975.
V. QUAN H NHN VT V HON CNH. T
NHN VT GP THI N NHN VT LC THI.
NHNG TR TRU V NGHCH L I
Sut mt thi gian di trong chin tranh, nh nhng ngi
cng thi, Nguyn Khi tng thc tm suy ngh: "Sc con
ngi ta l v hn", "tt c u c th bit trc c, u c
th thay i c" [149]. Bi lc y, ng c tui tr, c s t
tin ngy th, nng ni nhng chn thnh vo chnh bn thn
mnh. Li thm s cao ti mc m tn ca x hi vi l
thuyt "quyt nh lun ca tnh cch di vi hon cnh". V
mt thc t l: sut my chc nm chin tranh, con ngi
lun lun phi sng trong trng thi gng sc cao thc
hin ci "mnh lnh ngt ngho" ca mt cuc chin tranh
gii phng, nn c nhiu "ci khng c th tr thnh ci c
th", t ny sinh tm l o tng ca con ngi v chnh
mnh. Ci nim tin lng mn ca mt thi v tnh vn nng,
tnh bch thng ca con ngi vi hon cnh to nn trong
vn chng thi chin tranh nhng con ngi lun lun lm
229
ch hon cnh, lun lun chin thng hon cnh, d hon
cnh c ngt ngho n u. Trong sng tc ca Nguyn
Khi tuy khng c nhng nhn vt phi lgic v tnh cch
mc cao nh cc nhn vt ca mt s ngi vit cng
thi, nhng cng xut hin hng lot nhn vt con ngi
mi "duy ch". T Nam (Hy i xa hn na), ri Hun,
Quang, Don, C (Ma lc), Bin (Tm nhn xa), Khang
(Ngi tr v)..., v sau ny l V, Huy,Thu (Chin s) h,
lun lun tn ti mt ngh: "c th vt qua c tt c
"min l mnh vn gi c ci tinh thn ca mnh trc sau
nh mt (Hy i xa hn na). Hng hc l tng, t tin,
mnh m, quyt on, nhng con ngi tr tui y lm vic
g cng thnh cng v y l thi ca h. Nhng nhn vt
"gp thi" i li, ci ni huyn no trong tc phm Nguyn
Khi, pha trc h dng nh khng c mt tr ngi no l
ng k, ch l mnh mng mt chn tri y ha hn. V h
ch thch "i xa", "nhn xa", v ngh rng ch nhng g ni
xa xi y h mi c th thch ht c cho xng vi kh
nng v tm vc ca mnh.
Tri my chc nm trong binh ao lon lc, mt mt v hy
sinh nhng con ngi tr tui nm xa qua tng tri trng
i dn tr nn tnh to hn, khch quan hn trong nhn nhn
hin thc. Ci o tng ca mt thi v con ngi "bt kh
chin thng" dn tr nn xa vi. Kinh nghim cuc i a
h tr v vi nhng ngh thc t: "Mt i ngi l ngn
ngi. ngn li cn nhng m mng ho huyn, nhng
tham vng v vn, nhng vic lm v ch v bun ci, nn
li cng ngn". (Ci thi lng mn).
230
V nh vn, ngi tng c lc nhn cuc i mt cch
"kiu ngo, ch quan", gi y c lc phi ngm ngi vi
nhng li t th.
"Thi tr ngi ta ngh rng c th thay i c nhiu
th, rt gn c nhiu th. V gi li nhn ra rng i sng
c tnh bn vng ca n, c tnh a dng ca n, thay i
khng d, rt gn li cng kh hn. Nhng ti ch ngh thi
ch khng dm ni. Phi n ci tui no mi hiu c
rng con ngi vn a s v phin nhiu, nn cch phc v
n khng nn v cng khng th rt gn trong ci n gin
c. V li cn nn vui v s phong ph phc tp y. N
phong ph nn n m ra, n phc tp nn n ha hn nhng
nh hng bt ng" [133, 726 - 727].
T 1978, vi v kch Cch mng, ln u tin ngi c
thy xut hin trong sng tc ca Nguyn Khi loi nhn vt
bt lc lm vic g cng thy kh, thy d, thy chn chng.
Nhng nhn vt tnh to trong suy ngh, khn ngoan trong
ng x hnh ng, nhng con ngi dng nh khng bao
gi bit n ni bun, lun nhn mi s trong ci nhn thun
l v d hiu... mt thi lm nn "nt c sc ring" ca
th gii nhn vt Nguyn Khi, t sau 1975 bng tha vng
dn. V ng dn ln nhng nhn vt vng v, ngng ngp,
bi ri, khng t gii thch c chnh mnh v nhng
chuyn xung quanh, cng c tm hiu cng b tc hoang
mang v ngy cng ri vo ht hng, cng qun. Xut hin
ngy cng nhiu trong tc phm Nguyn Khi nhng "con
ngi tha", "gng mt tha", "ci thn tha", c "ting
ci ting ni cng tha". Nhiu ngi dng nh khng
231
cn tm thy ch ng ca mnh trong i sng hin ti. Mc
cm lc thi, l m nh mnh m nht i vi phn ln
nhng ngi tng l anh hng ca th h hm qua, nhng
ngi cng thi vi Nguyn Khi, nay va bc ra khi cuc
chin tranh c lit. t ra vn v s phn con ngi thi
hu chin, Nguyn Khi mun c mt tia nhn pht hin v
loi nhn vt ny, mong tm mt ting ni cm thng vi
mt lp ngi m s phn v cuc i gn lin vi s
phn ca t nc, ca dn tc trong mt hon cnh c bit.
ng Trc (Lc thi) cm thy l loi, lc lng v c n
trong bn tic i ng ca bn b v ng nghip. Mt nh
bo gi tng dnh c tm huyt mt i "lm tt c qu
hng c thay i" m nay "n lm vai ph cng khng
xong". Trong thi bui m "ci li ci danh" l thc o
nhn cch (chun gi tr), "ngi sang v k c tin" l nhng
k ban pht chn l - th v tr ca nh bo gi vi duy nht
ch c "tm lng trung thc" l ch no?
ng Qui Gin ng gii v nhng "tr chi khm ca ng
gii" khin ng "khng bng ngi", m khng nhn ra rng
chnh s khng ph hp gia ci "lut chi ca thi bui kinh
t th trng" "ht sc nghim ngt v tn nhn" vi nhng
tnh ton tht th ca mt ngi lnh chin trng chuyn
ngnh lm nng dn, l nguyn nhn khin ng "thua au" v
phi cam chu "ci s n my", d v chng ng kho mnh
li cn c chu kh tho vt khng vng khng n v mt
i bit n d, tit kim... Chnh (Mt ci nhn gian b t)
au n chng kin s mt dn "quyn uy" ca mnh trong
lng v con v ngy cng "nhn ra s bt lc ca mnh trong
232
nhng lo toan khng th trnh khi ca mt ng ch gia nh.
L mt thng n ng nht nht, li bing, khng tho vt
v b ng vi hon cnh" [144, 663]. Anh qu quen vi
mt cch sng nn np trong s t nht v rng buc ln
nhau. Ngh n "mt tng lai m m, bun t vi bao
nhiu cu x vt vnh trong gia nh", Chnh rng mnh kinh
s. Anh ngh n s chy trn - chy trn vo ci cht.
Mt thn th kho mnh, mt tm hn kho mnh m mong
tm n ci cht nh mt s gii thot?... Bi kch ca s b
tc khng ch l ni au ca ring Chnh m cn l ni au
tinh thn ca bao nhiu nhn vt khc trong sng tc ca
Nguyn Khi. Nhng cuc chy trn theo nhiu cch khc
nhau, nhiu khi ch mi nh hnh trong ngh, dng nh l
cch gii thot ph hp nht ca nhng k mang nng mc
cm "lc thi".
T (Mt thi gi bi) chy trn v qu, mong tm c s
thanh lc cho tm hn khi nhng "c t", nhng bi bm
trn ai ca cuc sng chnh tr, cuc sng th thnh. Nhng,
nhng tht vng v "mt ci lng, mt vng qu khng cn
qu kh, khng cn lch s (...), mt qun th ch sng vi
hm nay, vi nhng kht khao, nhng th on lm giu, cn
ngy mai ra sao l tu thi vn v s may ri ca mi c
nhn..." nhanh chng nm tr T tr li vch xut pht c.
Tn (i i) vi ni dn vt "khng lm trn trch nhim
lm cha lm chng" tnh n chuyn git ngi. Git
chng r tng lai v l k i la - la tnh, git b v m
theo Tn l "th phm chnh ca bao nhiu chuyn b bi
trong my nm nay" v cui cng l git chnh mnh "kt
233
thc cu chuyn".
Tin (Mt ci nhn gian b t) chy trn theo cch ring
ca anh - "chy trn v pha trc". Tr li chin trng -
c l l ni ph hp nht ginh cho Tin, v " chin
trng cn c tnh ng i. mt thnh ph yn tnh,
anh lnh gi khng v con ging nh a tr m ci. L n
nh, nh v nghe nhng cu chuyn chng lin quan g
n mnh" [144, 670].
Nhng cuc chy trn ca nhng ngi "lc thi" trc
"vn hi mi" v cha "t chun b thot ra khi ci v c"
nn tr thnh "t binh ca hon cnh", "b hon cnh mi dt
ko nh nhng tn n l" u ng thng hn ng gin.
Nh vn vit v thn phn ca h vi bao nim xt xa thng
cm v u lo trc mt nghch l tht kh b gii thot:
"Ngi hn nhin, cha phi lo ngh bao gi, nay buc phi
tnh ton nhng chuyn mi m, xa l tnh n bao gi cho
ra" [124, 259].
Nhng nhn vt tng c mt thi oanh lit, ho hng trong
qu kh nay dn vt trong mc cm "lc thi" v ang tm
cch trn chy khi cuc sng hin ti... trong sng tc ca
Nguyn Khi khin ta lin tng n ng "tng v hu ca
Nguyn Huy Thip Cng l cm gic lc lng, c n trc
cch sng cch ngh ca nhng ngi thn; cng l ni au
tinh thn trc ci lnh lng ca nhn sinh, nhn th, cng l
nim khc khoi, u lo v bt lc v khng kh nng ho
ng vi thc ti ca nhng con ngi quen sng theo nhng
khun mu gin n thnh qun tnh..., v cui cng cng
l mt tnh th chy trn... C hai nh vn - Nguyn Huy
234
Thip v Nguyn Khi - cng c mt li vit tnh to rch ri
v sung s. Nhng nu vn chng Nguyn Huy Thip du
kn mch tr tnh trong mt m sc lnh lng tn nhn v cay
ng vi mt li ph din trn tri, ct c t cuc sng hin
i, th vn chng Nguyn Khi bc l tht r rng thc
chim nghim v thi xt xa thng cm vi nhng s
phn con ngi.
Cha bao gi trong sng tc ca Nguyn Khi con ngi
c miu t trong nhng tnh hung bi - hi, trong nhng
nghch cnh - nghch l nhiu n th. Nhng cnh bi - hi
nhng mc khc nhau xy ra khp ni, khp chn trong
bc tranh hin thc ca Nguyn Khi. ch ny, l cnh ng
tr tru ca mt ph n c mt i ln ln kim tin mu
cu hnh phc cho gia nh. n cui i, tin th nhiu,
nhng hnh phc chng thy u. L mt b gi c c, hon
ton c c gia m con chu "lnh lng tn nhn", "khng
v mt ai c, khng thng mt ai c, (Tin). ch kia, ang
nhen nhm ngn la th hn v chng bit lc no li dao
ca mt "k st nhn lng thin" s buc phi vung ln
kt thc mi chuyn (i i). mt ch khc, mt ngi
"m chng tuyt vi" thng minh, xinh p, chm cht, chiu
chung, n la li vi nng du ca mnh tng ly tng t,
m ch nhn c v nhng cu gt gng th l, nhng c ch
thiu vn ha. ngi n b ny dng nh c mi
phm hnh cn thit ca mt ph n xy p v gn gi t
m gia nh m kt cc vi ch tht ng cay. Chng b,
vi v chng a con trai cng khng sng ni. Nghch l
i ch l nghch l ca mt k "thu tr gieo ht yu thng,
v gi m mt ng cnh kh gai gc". Ci cnh "ngi n
235
b c n va ngi gm bnh m va khc" gieo vo lng
ngi c mt nim trc n xt xa. mt ch khc na, l
cnh ng "ci ra nc mt" ca "ng i t cch mng v v
chng thng li bun du c tnh cha con nhng h nhn
nhau, ni vi nhau lm lc nh k th. din ra "trn nh
ca nhng quan nim khc nhau, ca nhng cch sng khc
nhau, nhng nim tin v nguyn vng khc nhau. V chung
cuc l mt nghch l n phi l: "Thng tt c m chu thua
nhng a con. Gii phng c nc nhng v gi li khng
cn ni no " (Ni v). Cn rt nhiu nhng cu chuyn
"va bun ci va thng tm" v nhng gng mt ngi
"b bp mo i", b bin dng do thi cuc.
Mt i t qun nhu v hu, khng hiu g v my mc
m "dm bun ph tng my mc" nn "bun mt ln l qu
na s vn". Cn bit ku ai!
Mt ng trng cng v v hu, lp hp tc x sa cha
tu ca t nhn. ang lm n pht t v kinh doanh ng
ngh, li "ngt mt" v li xut vay tin ca cng ty Thanh
Hng qu cao, bn ly vn ca hp tc x cho vay v cn
th chp lun c nh mnh ly lin cho Thanh Hng vay
tip. Kt qu l... bao nhiu tin mt sch, n khng tr ni
li em thn vo vng t ti.
Mt ng i t trng phng qun hun v hu, huy ng
vn bng mi cch bun hng Trung Quc nhp lu.
"lm n" trt lt c dm chuyn, l mt tn tui c
nhc ti trong gii kinh doanh, y t tin trong thng
trng nh mt tay snh si, m cui cng b la bi mt b
va l "bn bun" va l "b bch". Tt c u mt sch nh
236
mt gic chim bao. Tui ngoi 60 vi hai bn tay trng,
"n ci s hu cng b h gi tr n", cn bit trng cy
vo u. "Treo c cht c chng? Khng cht dc th
nh i n my n ht i".
Ri bi kch ca nhng ngi tr thc "lc thi" nhn ra
rng mnh "cng ging nh mt th vt c, th tha
nhng b i li thiu", nhng Anh hng b vn nhng Ngi
k chuyn thu, nhng Bn vit c... Bi kch ca nhng "qui
kit chn lm t dng v" (Ngi ca ngh), nhng ngi
nng ni trong la chn (Chuyn tnh ca mi ngi), nhng
ngi khng tm thy xc tn nng mt nim tin
(iu tra v mt ci cht, Cha v con v) nhng ngi m
ci kh, ci bun lun ba vy t pha nh mt nh mnh
(i kh, Hai ng gi ng Thp Mi), nhng ngi
n b, n ng mt lng tin vo nhng ngi chng,
ngi v...
m hng bun v gam mu xm, khng th chi ci,
l mt phn khng nh trong bc tranh hin thc ca Nguyn
Khi. Tuy nhin, so ci bun thng, ci xc ng ca nh
vn vi cc s phn trong i kh, ng chu, Nng chiu,
Ngi v,... sau ny vi s xc ng trc cnh ng nhng
ch o, ch Thoa, em Tm,... ci thi Ma lc, qu c
khc nhau. Bi s xc ng trc y vn c bc trong
ho quang ca ci tng bng, ci vui v ngi k v n cng
khng du mt cht... hunh hoang hoc khoa trng nh sau
ny chnh Nguyn Khi c lc ni n vi s tng tri:
"Nhng trang vit kiu ngo, ch khng nh c mt nim tin,
mt l sng ri dy d, ri ln n, ri ch giu tt c nhng g
237
khc bit vi mnh, c li tht ng s. Th gii nh nh li
nht i cng thng..." [145, 31]. Cn gi y, vit v ci bun
ca con ngi vi ni nim cm thng chn thnh trc tng
cnh ng, ci xc ng tht s ca Nguyn Khi truyn
n ngi c, to nn s ng cm thanh lc tm hn
mi ngi, gip h hiu bit hn, tng tri hn, trong sch
hn v hon thin hn.
Thi chin tranh, tc gi ca nhng trang vn giu cm
hng ngi ca tng t dn lng: "Nhc nh nhng chuyn
bun no c ch li cho ai. C th sau ny s nhc li. Nhng
l sau ny khi chin tranh kt thc. Cn by gi, iu ct
yu l phi bit chu ng mt cch gan gc nhng mt mt
c, c th cn s c, cho ti ngy ginh thng li hon
ton" [85, 211]. l mt cch ngh hp l v y trch
nhim ca nh vn trc yu cu lch s, khi t nc v con
ngi u vo trng thi "cng ln nh dy n" bi i
sng chin tranh. Cuc sng ho bnh hm nay cho php
v cng i hi nh vn tr v miu t hin thc nh tt c
nhng g n vn c, c ting khc v ting ci, c bnh yn
v bo t, c ng cay v ngt ngo, c nh sng v bng ti,
c mu v mu en,... Nguyn Khi, gi y, quan tm t
ci bi khng phi tm li s cn bng cho nhng trang vn
ho sng ca bc tranh hin thc ch yu c v bng gam
mu sng trc kia. M bi l. ng i qua c mt thi tui
tr by gi chim nghim v nhn thc li mt chn l v
cng gin d: "Chuyn i m, c th ny v c c th kia,
u ch c mt mu duy nht" [144, 94].
Trong cuc i mi con ngi, nhng may - ri, thnh -
238
bi, nhng thng - thua, c - mt, nhng vui - bun, sng
- kh lun cp i song hnh. Trong sng tc ca Nguyn
Khi, nhng cp khi nim ny thng c nhc n theo
chiu nghch hn l chiu thun. Bi l, trong nhng xo trn
d di ca cuc "i i "chn l vnh cu nh khng cn
na. Hay d, tt xu, thnh bi u c nh gi theo nhng
tiu chun ca by gi. Tiu chun ca mi tiu chun by
gi l tin" [124, 206]. Hon cnh i thay lm sao gi cho
lng ngi khng thay i. Nn kinh t th trng v tc
ng mnh m ca n n i sng x hi ngy cng y ti
s phn cc gay gt gia cc mt i lp, gia nhn cch v
phi nhn cch, o c v phi o c..., v cng y xa hn
rt nhiu khong cch gia ngi giu v ngi ngho, ngi
may mn v k bt hnh, ngi c v k mt; ngi thng
v k thua... trong "mt ci nhn gian b t". Nhng nghch
l v phi l ca cuc i do hon cnh to ra nhiu khi tr
thnh nhng yu t cc k quan trng quyt nh s phn con
ngi. Trong sng tc ca Nguyn Khi thi k sau, khng
cn thy xut hin nhng nhn vt ng cao hn hon cnh,
thot khi s chi phi ca hon cnh, lm ch hon cnh m
thay vo l khng t nhn vt tr thnh "nn nhn ca
hon cnh".
Li sng thc dng v v k, coi ng tin l ng ch, coi
hng ho l thng ang lm bng hoi i sng o c
ca con ngi. Khng ch lp tr tr nn th vi sinh mng
ng loi lnh lng tn nhn vi s phn ngi thn chy
theo nhng "gi tr tc thi", m c nhng ngi gi tng
mt thi chin u cho l tng cch mng cao p cng b
s m hoc ca "ci hng ngy" m qun mt mc tiu xa
239
"hng ho trm ln con ngi, ln tnh cch ngi" bi h
"b bp di hng ho, b trn ln vi hng ho, tr thnh
hng ho" [132, 338].
Nhng lo lng y trch nhim trc s rn nt nhng gi
tr vn ho, o c tt p ca dn tc, nhng xt xa trc n
trc nhng cnh i o le ngang tri, khin Nguyn Khi
c bit quan tm n nhng nhn vt b tha ho bi hon
cnh. Vit v nhng con ngi phm ti, Nguyn Khi c
mt quan nim ring: "Vi nhng k la o chuyn nghip,
cp ca git ngi thnh ngh, du rng by gi h u
c mt b mt rt ti nghip v ang gp nhng cnh ng rt
ng thng nhng ti khng my may xc ng. c gi c
bo, ngh no nghip y, phm ti c ch mu, c tnh ton,
gi d c thot c li ngi cng khng thot c li
tri, thot c i ny nhng khng thot c i sau. Cha
ng ta tng tng kt, ngh l duy tm m tht ra rt bin
chng. Ti c chng gy ra c ly k n my, con ngi ca
chng c l lng qui n n my cng khng thuc s quan
tm ca ti. Ti khng thch ph th gi v giy bt vit v
nhng ti c bm sinh. Nhng khi gp nhng ngi lng
thin, ht sc lng thin nh ti, nh anh, m h li cn
tr th ti tht s bng hong, tht s thng cm. C nh
h chnh l mnh v mnh nu ngu di c th tr thnh h"
[145, 108 - l09].
Vi quan nim ny, r rng Nguyn Khi c thc i tm
v l gii con ngi trong s va p, s x y ca hon
cnh. Ngi lng thin tr thnh nn nhn, ri ti nhn
khng cn l chuyn him trong x hi hin i. Nguyn
240
Khi vit v h cnh bo con ngi trc nhng him
ho, nhng ci "by" v hnh m nu khng tnh to v
thng minh, thiu "s tng ho ca l tr vi bn nng" (Ma
Vn Khng) con ngi s "sa li". Bi v "ti c gn gi
v quen thuc hn ta ngh v n nhiu (...). N c kh nng
thm nhim v tim phc tn trong y su ca tim thc.
Khi c c hi, mt c hi thng l rt kh ng..." [144,
659 - 660].
Tin (Nh vn, nh gio, ch c dnh tay vo tin) nguyn
l gio vin ca mt trng cp 3 thnh ph, sau chuyn v
phng gio dc qun lm k ton tng hp, ri k ton
trng. "ang rt thiu tin" bng dng li c "sng chung
ng hng ngy vi ng tin, ngy ngy dnh tay vo tin".
Bc ngot ca cuc i Tin bt u t . Chng bit "do
c hay v tnh", Tin lm tht kt, ri b khp vo ti
danh: tham ti sn x hi ch ngha, v b i t. "Th l ht
i, l xong mt kip ngi, v mi ly, m th gi, chn nm
sau mi ra t th l mt ng gi nm chc vi ci n t
trong l lch". V on cui ca cuc i ri s ra sao khi
Tin " qun dn nhng iu kin lm ngi", " mt ht
mi kh nng u tranh v t v, sng nh k mng du...". Bi
kch ca cuc i Tin l bi hc cho nhng ngi lng
thin: Hy cnh gic vi chnh mnh trc s cm d ca
ng tin. ng tin l k hai mt "va l bn ng va
l ng ch, va l y t, va l gic cp", nhng ngi
cha c hc cch m tin v tiu tin th "ch c dnh
tay vo tin".
Cu chuyn ng trung t v hu trong truyn ngn Ci c
241
cho ngi c thm mt bi hc khc.
Mt i ngi theo nghip nh binh, ng l mt qun
nhn kiu hnh c mi ngi n trng, c x hi v qu
hng dnh cho nhiu vinh d mn nguyn, t ho n
ht c i. C ng u, ci mng lm giu trong "thi bui
nh nhem" ca mt k kh kho vi thng trng nh
gc ngi anh hng chin trn bng th cm by ca n.
Ch trong nm nm lm gim c, ng trung t tp tng i
bun thm ht vo cng qu khong vi trm triu ng.
Pht chc ng thnh k trng tay, "mt c v con, mt ht ca
ci, mt c ba chc nm hy sinh chin u". Mt ci cn c
rt thng ca mt thi rt kiu hnh "by gi khng th ci
gp xung, du l ngi phm ti", c "thng ra, ng
ngc, ngy ng" nh cn "cha hiu v sao mnh li ra ci
nng ni ny, li dn n ci s th ny". Mt "v mt cng
nh ngc nhin lm, c nh ngi b oan khut, mun chng
chi, mun t chi ci cnh ng l lng mnh ang phi
sng". V nhng cu hi ti sao, ti sao... c nh mt m nh
khng ri buc ngi c phi suy t v nghin ngm rt
nhiu v ci "s tri nghch", khng th dung ho gia mt
qun nhn cch mng vi mt k la o, k n cp. V l
dng ngh thut ca nh vn.
Khi cnh bo v s xung cp o c ca x hi, Nguyn
Khi c bit quan tm v lo lng cho nhng ngi lng
thin. Bng s tng tri ca mnh, bng tt c kh nng ca
mnh ng mun cu vt con ngi, mun gi h li bn b
vc ca s tha ho, mun trnh cho con ngi nhng sai lm
ng tic bi hu qu kh lng ca s nhn nhng vi
242
chnh mnh. ng vit: "Ngi lng thin phm ti lc bt
u ch l s nhn nhng vi mnh mt t cht m thi. Ci
khn, ci ngh xa th khuyn ch c lm, khng nn nhng
tay vo, nhng ci di ci cn tc thi li xui ch lm mt ln
ny thi, cng l chuyn nh thi, mnh vn t kim sot
c, vn lm ch c, s bit dng li ng lc m. Rt
cuc, rt t, rt him ngi c ti, gan dng li ng
lc. V li mnh th mun dng nhng ngi cng tc vi
mnh li cha chu dng? H cng l ngi t t c, u phi
qun la o chuyn nghip. T ci lc quyt nh dn thm
mt ln na ri rt, ri dng th th trn c by ri, ci
a va tham va ngu lm sao m thot" [145, 111].
Hon cnh trong tc phm Nguyn Khi khng ch l "mt
hon cnh kh ti t, trong ci xu bao vy ci tt, ci c
ln lt ci thin. Con ngi, v th, tt nhin ang trong
mt tnh th b bao vy" [264], hon cnh y cn l s
rng buc, s g b, s b bc ca nhng quan nim c,
nhng c ch c ging tri con ngi, khin con ngi khng
c t do pht trin, khng iu kin pht trin mt
cch ton din. V l mt hon cnh cn phi c thay
i. Mc tng ni, i : nu nh tnh cch b quy nh
bi hon cnh th phi lm cho hon cnh tr nn nhn o
hn. V Nguyn Khi, bng sng tc ca mnh mun gp mt
ting ni to ra s thay i y v con ngi v cho con
ngi.
Hon cnh c bit ca 30 nm chin tranh cch mng
to nn nhng l do khin chng ta nm bt v vn dng sai
nhiu quy lut ca i sng. T dn n cch nhn g p
243
v cng nhc i vi hin thc v con ngi. Khng quan
tm ti s chi phi, s rng buc ca hon cnh i vi tnh
cch, nhn mnh mt chiu "s pht trin cch mng ca hin
thc"... chng ta p con ngi v cuc sng i theo
mun ca mnh, m cha quan tm mt cch y v ng
mc n chiu hng pht trin tt yu ca i sng, n
nhng quy lut ca t nhin v x hi, d mun hay khng
mun, lun lun l yu t chi phi n mi mt ca i sng.
Nhng nhn vt y ch, nhng con ngi sng theo ci
ngoi mnh l sn phm ca nhng quan nim u tr v sai
lch y. S m ra ca hon cnh vi cm hng mi v s tht
v s tri nghim ca bn thn v con ngi v cuc i
cho php Nguyn Khi th nghim mt cch nhn nhn v
nh gi mi v hin thc.
Trc kia, khc phc mu thun gia nhn thc v bn
cht ca i sng vi yu cu ca ng li vn ngh,
Nguyn Khi d "gng a" nhng s tht m mnh nm
bt c vo tc phm, nhng n on kt vn phi "un o
i" theo tinh thn lng mn. Nhn vt v cuc sng trong tc
phm, v th, thiu i tnh lgc khch quan ca chnh bn
thn n. Gi y, c t trong mt ci nhn bin chng
mang tnh quy lut, cc nhn vt ca Nguyn Khi tr nn
chn tht hn, gn gi hn, i hn v ngi hn, vi nhng
thn phn rt ring ca n.
Trong cc sng tc ca Nguyn Khi t sau i mi,
dng nh c tc gi v c nhn vt u c thc pht hin,
tm hiu v lun bn v nhng quy lut ca cuc i. C th
tm thy y nhiu nhn nh, din gii, ct ngha ca c
244
ngi vit v nhn vt v lut i lut tri, lut ngi.
Chng hn:
+ "Lm giu u c d, khng b st nghip vi ln lm
sao thnh b ch. Lc sng cng nh lc kh, lc thng
cng nh lc thua, c gan lm giu phi bit dng dng
m chp nhn. N l lut i m. Cn s th ch c dnh
vo tr chi may ri m ngp" [132, 254].
+ "Vnh kt lun: "Nhng thng n hi l, ni gn mt
cu u l nhng thng bt ti, sng da, n bm. Ri ch
xem, nhng thng n vng, sng bm nu khng b php lut
trng tr th ri v con n cng trng tr. Cng l n chung
thn, n t hnh c ch khng nh u. Lut tri m?" [132,
254].
+ "Nhn bn v nhng t liu anh mi tm c b
sung vo ph h, ti va ci va ni:
- T i em tr i mi ngy mt t, h ch ch ti hm
nay v ngy mai thi...
Anh Snh ging cp mt nh t bc nhn ti, bo:
- Chng c t i chng ta, ci h nh mnh i xung
t nm, by i nay ri, khong vi trm nm ri.
Ti ni thn nhin:
- Vinh mi th nhc, sang mi th hn, c dng h no bn
vng lu u.
- V sao th)
Ti li ci:
245
- Lut tri m, ch u bit v sao.
Cp mt nh l li di vo mt ti nh giu ct:
- Lut ngi c thi.
Theo anh Snh, dng h no cng th, thi sau b suy vi v
m con chu ho ra li bing, v k, n hn, quen sng
da dm vo tn tui v c nghip cn li ca cha ng. l
nhng tnh cch yu, c gi ci v ho nhong nhng gan
rut b h thi t lu ri" [126, 142 - 143].
+ "Sau ny khi c tui b vn ngh nu to x b chu
n t hnh ngy y th kt thc dt khot mt chuyn rt
gh tm, khng vt thng r mu xung cc th h sau.
Lut ngi th x nh, nhng lut tri vn x ng ti, ti
lng tr con , khng hnh hnh mt ln m mi ngy rc
xng x tht mt cht trong sut ba mi lm nm qua"
[143, 466].
+ "Xa kia l bn n ca ngi, ngi cn thng ngi
lm. By gi l bn n ca tri, tri khng thng ring ai,
khng ght ring ai, cng bng v nghit ng" [143, 466].
S hiu bit ca con ngi hm nay v nhng quy lut
khch quan, v nhng may - ri, thng - thua, c - mt
i khng lm cho nhn vt ca Nguyn Khi bung xui.
H "nhn nhc chu ng nhng ba ru ca s phn" ging
xung u mnh, v hiu rng "con ngi ta trnh c vic
ch khng trnh c nghip" v "s may ri mt i lm
sao m tnh trc".
Kin cng bm cht ly cuc i, cam chu s trng pht
ca s phn trong au n trong dn vt khn ngui, nhng
246
vn gng gi sng, vn c "nht nhnh" "nhng nim vui lt
vt v nhng ni lo ho huyn" lm nn "cht sng" cho i
mnh... l bn lnh sng ca nhiu nhn vt Nguyn Khi.
"Trn gian cay ng m vn xt tic trn gian" (Cha v con
v...) l s chim nghim ca Nguyn Khi v nhiu thn
phn khn kh trong cuc i.
Ngi b (Lut tri) lm vo cnh ng va ng gin, va
ng thng, nhng ng thng hn l ng gin. Khng
phi do c m ch v t v, y v tnh b "y ti" ci
hnh ng git ngi - m au xt thay li git cht "chnh
ci ngi ra mnh". Ci ti "o hnh nghch th" l
phm phi t ngy cn nh, d php lut chiu tnh chiu
l x y c by nm t, v y cng ch b thc giam c 5 nm,
nhng nhng "ni lo s php phng, nhng n hn ti nhc
x nt tm hn y t thu tr th ti tn ngy tc gn
bc trng". Y "s khng bao gi ra khi ci t ngc y", y
phi chu ng s "hnh hnh" khng phi mt ln "m mi
ngy rc xng x tht mt t trong sut ba mi lm nm
qua". "Nm mi tui, tc l sng c hai phn ba i
ngi, ci phn i p nht, si ni nht, nhng y li cha
c bit mt nim vui no tht trn vn. C cng n vic
lm khng vui c mt ngi con gi ht lng thng yu
cng khng vui, c a con u lng cng ch vui c vi
ngy, sau l lo lm, l s lm. Con trai ra trng chn
c ci ngh n yu thch, n c ti c nh vui nhng ring
y th t l v cng lo s. Con trai c bn gi l con nh gia
gio, c ngh nghip, li xinh p th s lo s ca y ti
mc ht hong".
247
Thc ra, y c mun tm cch trn chy khi cuc i
- tc l mun ph b ci t ngc v hnh tri buc cuc i y
- t ci ngy y l phm ti. Nhng sut 35 nm y tm cch
trn chy, l 35 nm y b ci mnh lc ca cuc i ging nu
li. "Ci hnh pht x i ngi ko di my chc nm
m vn l lt c mi bit con ngi ta ham sng lm, sng
au n, sng ch m vn lm lng, vn ly v, vn con,
vn gi tay ra hng ly tng git hy vng th s nhn nhc,
s bt chp mi tht kinh hong" [144, 682].
ng Hai (Hai ng gi ng Thp Mi) thm tha n
tn cng nhng "mn cht ca mt kip ngi". "Tht bi
hon ton khng c n b bt k mt phng din no".
Nhng tai ho, nhng ri ro c bm rit ly ng khng ri,
m li vo ci lc tui cao, sc yu. Con cht, v cht,
nh ca khng cn, tin nong cng khng cn, lm n tht
bi v mt tui gi c c... l nhng g ng nhn c t
cuc i ny sau 70 nm "nh i bn cnh" cuc sng. L
mt ngi b "y xung vc" nhng ng vn khng th cht,
ng vn "c bao nhiu l l sng". V quan trng hn c
l bi ng bit rng: ng "khng phi l ngi u tin cng
khng phi l ngi cui cng chu mi iu bt hnh".
Trong sng tc ca Nguyn Khi, hu ht cc nhn vt u
c thc i tm s thch ng vi hon cnh. S pht hin ca
Vng Tr Nhn rng: "s thch ng nh nhn t ch o
trong con ngi" sng tc Nguyn Khi l s pht hin c
c s. Nhng s thch ng ca nhng nhn vt ca Nguyn
Khi hm nay khc vi s thch ng ca cc nhn vt
Mn, Mn, Bin, Khang... trc kia. S thch ng ca con
248
ngi trc kia l p ng nhng yu cu x hi. Trong
mt cch nhn, mt cch ngh c phn duy l, s thch ng
ca h vt ra ngoi c s chi phi ca cc quy lut khch
quan v lun t ti nhng mc tiu nh trc. Cn by gi,
trong t cch c nhn, con ngi i tm s thch ng vi hon
cnh. Lm ho vi hon cnh khng phi bung xui m
l s chp nhn quy lut vi mt tinh thn hiu bit v ch
ng. chnh l ci khn ngoan ca con ngi bit "nhp
cuc", "nhp th". Loi nhn vt thch nghi, thch ng l loi
nhn vt ng o nht trong sng tc ca Nguyn Khi t
xa n nay, cng l loi nhn vt m ng lun dnh cho
nhng tnh cm nng niu, trn trng nht. H l nhng ngi
c bn lnh, c ct cch v rt thng minh c th xc nh
ng v tr ca mnh trong lng thi cuc. H chp nhn
"thch ng nhanh ho nhp nhng khng chu mt
nhng nim tin ring, ci ct cch ring ca mnh" [143, 79].
Ci li khuyn "thch ng vi hon cnh" m Nguyn
Khi a ra thng qua hng lot cc nhn vt ca mnh, phi
c xem l s khn ngoan "thun theo thi th". Thc cht,
l s lm ho vi x hi bng nhn cch v bn lnh ring
ca mnh. c c mt trong ngy hm nay, mi ngi
phi c bn lnh ring v s khn ngoan ring. Bi v, "trong
bi cnh y... nu anh thun theo thi th th anh s tn ti,
nu ngc li th anh s phi chu dit vong" [129].
Nhiu nhn vt ca Nguyn Khi tm c cch chp
nhn nhng may ri ca s phn mt cch n gin m hu
hiu. Ting ci tr thnh mt phng tin quan trng gip
h vt ln nhng khc nghit, o le ca hon cnh v s
249
phn mt cch nh nhng hn. C n ci h c thm nim
vui sng, bt i nhng su no, u t m h bit rng khng
th no trnh khi trong cuc i ny.
V chng ng Qui (Gin ng gii) tm ra c mt
cch thc t ho gii nhng tri buc ca s phn:
"ng gii ght mnh, mnh c ci ln mt ting, mt
thm g no, m ho ra ng y khng th tri c mnh, cn
li ngi th than rn rm c phi l mnh chu thua hon ton
khng ?" [162].
"Php l" ca c Du (M o) c c th vt qua mi
cay ng ca s kip hng nhan, c c th mang n cho
con ci mt nim vui, mt nim tin, mt s "bnh tm", mt
cht "d th trong mun vn au n v vt v ca mt kip
ngi, vn khng g khc l nhng n ci, nhng ting ci
bnh thn trong mi hon cnh vi mt cch ngh "rt n
gin" - vi c, nhng chc chn khng phi l d dng i
vi tt c mi ngi: "Khng mt ai trnh c nhng tai
ho ny n i. Nhng cch nhn n nh th no li thuc
quyn ca mnh. Nhn n bng n ci vn d chu hn, nh
nhm hn l ting rn la" [126, 193].
"Ai m ch phi cht, ng c cht vt bng nhng lo lng
lm cm m thit" (M o).
V nhn vt nh vn - ngi k chuyn trong Anh hng b
vn d ri vo vn b cha bit thot ra bng cch no nhng
vn tnh to nhn thc r quy lut i sng:
"Mt i ngi l rt ngn ch c php thng bi c mt
ln. Cn i sng cng ng l v hn, n c kh nng lt
250
xc n vnh vin (...). Trong cuc i thay, s phn ca
nhiu c nhn s rt bi thm, nhng s phn ca cng ng
thi sau bao gi cng hn thi trc..." [124, 215].
Nhn thc quy lut lm ch hon cnh, v lm ch
hon cnh bng mt n ci. "Ci ci khng mt tin mua"
m mang n cho con ngi tht nhiu: mt t th bnh thn,
mt bn lnh can trng v mt s "nh nhm" trong lao
lung... V th, ta khng ngc nhin khi thy ngi anh hng
b vn t nh lng:
"Hy ci ln hi nh vn hay u t v su mun, ci
ln tin bit mt thi ang qua v n cho mt thi va
ti, cho du ci thi ang ti y khng phi l thi ca mnh"
[124, 215].
VI. V TN GIO V NIM TIN TN GIO CON
NGI
Khng ch chim nghim cuc i t ci nhn ca mt nh
vn trong t cch mt ngh s, Nguyn Khi cn nhn cuc
sng qua lng knh ca mt nh chnh tr, mt nh hot cng
x hi, v cao hn, c th l - t ci nhn ca mt nh t
tng. T ch ng y ng pht hin ra nhiu vn quan
trng ca con ngi v cuc i Khng dng vic pht
hin, ng cn i su phn tch l gii v nng ln thnh
nhng quan nim trit l nhn sinh c ngha khi qut.
Vn tn gio l mt vn chnh tr, x hi quan trng
c Nguyn Khi quan tm theo di ngay t nhng ngy
u ca "nghip" vit.
Tn gio l mt hnh thi thc x hi c lch s t hng
251
ngn nm nay. nc ta, tn gio v ang c nh hng
khng nh n i sng chnh tr, vn ho, x hi, n tm l
li sng v phong tc tp qun ca mt b phn c dn. Vit
v tn gio vi nhng suy nghim rt ra t thc t, Nguyn
Khi mun em n cho ngi c mt ci nhn ng n
hn v mt vn quan trng v ang chi phi i sng
tinh thn ca con ngi.
Tuy nhin, cch nhn nhn v nh gi ca Nguyn Khi
v vn tn gio trong sut non na th k sng to ngh
thut khng phi l mt ci nhn "tnh" m l mt ci nhn
"ng" - lun lun "ng", bi nhng chuyn bin ca nh
vn trong nhn thc cuc sng, trong quan nim ngh thut -
ci chuyn bin va do s "m ra ca hon cnh" em li,
va do ci thc c nhn lun mun truy tm khm ph v
ngy cng "xp gn" n chn l ca i sng, chn l ca
ngh thut - m c. V nh vo tt c nhng iu , cho
n hm nay, vi nhng sng tc v ti tn gio, Nguyn
Khi mang n cho ngi c nhng trang vit y tnh
cht suy nghim v giu sc khm ph v mt phm vi hin
thc khng d nm bt v l gii.
Cun tiu thuyt Xung t (Phn I - 1959, Phn II - 1961)
c nh gi cao trn nhiu phng din. Tc phm t
ra nhiu vn c ngha su sc: vn u tranh giai cp
trong Sa sai Ci cch rung t, vn v con ng i ca
nng thn trong cuc u tranh quyt lit gia t tng mi
x hi ch ngha vi t tng lc hu m bn phn ng i
lt tn gio ang huyn hoc lm m mui ng bo. Trong
cuc u tranh y lc lng no ri s ginh chin thng: o
252
hay i? Chn l ca cch mng hay gio l nh Cha? "Con
ngi tn gio v con ngi lao ng, yu nc c ho hp
c" vi nhau khng? Lm th no gii phng cho con
ngi?...
Khng ch thnh cng nng lc pht hin vn ,
Nguyn Khi cn xy dng c nhiu nhn vt "c vn ",
c s sng, c da, c tht... chuyn ti cho cc ngh
thut ca mnh. l Mn - mt ch tch x y nhit tnh
cch mng, vng vng trc sng gi ca cuc u tranh giai
cp, nhng cng khng trnh khi nhng nhc im thng
tnh: cng cng thn, thch a v v thiu s mm do cn
thit trong quan h ng ch. L Thu vi nhng din bin
phc tp, nhng no khut khc quanh co trong qu trnh
thoi ho, bin cht trc nhng bin ng y phc tp ca
hon cnh. L Nhn, mt n cn b sc so v rch ri khi
phn bit ch - ta, nhng li m h lng tng trc nhng
vn tn gio tn ngng nn ch sa st, bn lon trong
mt cu hi cha tm ra li p: "Ti theo Cha, ti theo
Chnh ph, ti theo c hai m khng c sao?". L Tng
hnh nh ca lp tr ang ln hng hi, nhit tnh, nng ng
v c cch ngh, cch lm ph hp vi yu cu ca thc t.
V loi nhn vt cung tn nh l Minh gc, v Tng...
cng l nhng khm ph mi ca Nguyn Khi.
Tuy thnh cng l c bn, nhng Xung t vn bc l mt
ci nhn cha tht ng n v vn tn gio.
C th xem Xung t l kt qu "nng hi" ca qu trnh
thm nhp thc t ca Nguyn Khi mt vng nng thn
cng gio ton tng, trong mt thi im lch s cha cht
253
y nhng mu thun, nhng xung t gay gt v quyt lit.
l thi im ng ta tin hnh cng cuc sa sai Ci cch
rung t v bt u cuc vn ng hp tc ho nng nghip.
Nhng mi vic din ra khng cht sun s v thun chiu
bi vp phi nhng thc t phc tp kh tho g. Nhng
xung t nhiu mt ca i sng x hi ng thi: xung t
ch - ta, xung t trong ni b nhn dn, xung t trong tm
hn mi ngi... thi im lch s ny u l h quy chiu
ca nhng i khng giai cp mt mt mt cn khng th
dung ho, li din ra mt vng nng thn o gc nn cch
khi qut hin thc ca Nguyn Khi cng khng th thot ra
khi cm quan giai cp mnh. C iu, trc sau, Nguyn
Khi vn gi vng yu cu "hin thc nghim ngt". ng
miu t cuc u tranh ginh git qun chng gia "phe nh
th" v phe cng sn mt cch chn thc nh n vn c.
, lc lng phn ng i lt tn gio ang in cung
hot ng chng ph cch mng. L linh mc nhng chng
chng my quan tm n phn o m li tch cc nhy sang
phn i, phn x hi. No lm n trng, lm mt v, dn
lnh i cn qut, tn ph xm lng, cha chin, hm hip ph
n, nh p ngi gi v tr con... Chng kch ng, xi
gic nhng gio dn cung tn, nh d, c tin, bin h thnh
con ri phc v cho chnh tr thm c ca chng.
Chng li ko qun chng vo cc t chc, ng phi phn
ng tr hnh, bi nh cn b, x xt vi b i ri "loan tin
ni dy cho ton x".
Cuc u tranh ginh qun chng cng tr nn phc tp
hn bi n cn vp phi mt thc t khc khng d gii
quyt. l s "phn vn" trong t tng ca nhng ngi
254
dn Thin Cha gio. Mt mt, do thu hiu chn tng ca
"th gii Cha C" phn ng nn phn ng h khng d b
la bp, b m hoc. Nhng mt khc, ci c - m y l s
rng buc ca gio l nh Cha - n su vo tim thc kh
b thay i, cn ci mi li cha sc mnh cn thit to
mt nim tin vng chc ni h. Thm na, mt s sai lm
trong Ci cch rung t a n nhng tn tht au n
trong hng ng cn b cch mng chn chnh r rng lm
gim nim tin khng ch ca qun chng m ca c nhng
cn b c nhiu ng gp trong khng chin...
Cuc u tranh gia i v o, gia chn l ca cch
mng vi gio l nh th, y, chuyn thnh cuc i
u giai cp quyt lit. V tn gio c miu t nh mt th
"thuc phin c hi" m "phe nh th" - phe i lp vi
cch mng - s dng nh l "cng c p bc ca giai cp
thng tr" (Xung t).
Trong mt ci nhn xut pht t quan im giai cp c
phn cng nhc, mt thi im lch s c th, Nguyn Khi
mi ch nhn thy mt pha ca vn tn gio. Tn gio
c xem nh l mt th lc tinh thn i lp trit vi th
ch chnh tr chnh thng tn gio gn vi tham vng v
quyn lc th tc. V nhng ngi hot ng tn gio, v th,
ng ngha vi lc lng i lp ca cch mng. "Th gii
Cha C Bi" ht sc phc tp v khng th tm ra c mt
gng mt no ng ngi ta tin tng: "C nhng tay
chng i cch mng n in cung, c ngi cn bn tn
bn nghi..., c ngi sng sut hn hiu bit c l phi,
nhng gia m hm si y h cng khng dm ln ling, v
255
lng dng cm ca h cn qu t, h cn cn nhc qu nhiu
n ci a v v uy tn gi di ca mnh" [74, 184].
C th ni, trong Xung t, trc mt thc t lch s. Tn
gio ang b ln t bi s lng hnh ca nhng tham vng v
quyn lc th tc, do s chi phi ca quan im giai cp ca
t tng thi i, Nguyn Khi cha th c c mt ci
nhn tht su sc v ton din v bn cht ca vn tn gio
ni chung. Tuy nhin, ngi bt sc so ca ng cng ch ra
c nhng bin ng y phc tp ca mt vn x hi
quan trng trong mt thi im lch s cha cht nhiu ging
bo ca thi cuc.
Nm 1979, tiu thuyt Cha v con v... ra i tip tc
nhng tm ti khm ph ca Nguyn Khi v vn tn gio.
Sau hai chc nm tr li vi ti ny, nhng chim nghim
ca Nguyn Khi v vn tn gio khng cn cng nhc
nh xa. Trong nhiu l do dn n s thay i ny, c mt
l do quan trng do chnh nh vn ni ra:
"Khi thm nhp vo cuc sng vng cng gio, ti nhn
ra rng nu mnh c nhn cc vn tn gio mt cch cng
nhc nh l mt s m tn th s khng ng. Cng gio l
mt trit thuyt c lch s hng ngn nm nay v khng t
ngi hy sinh c cuc i v n. Chnh v vy, khi gp mt
s linh mc tr, nhng ngi chn tu thnh thin ch mun c
mt cuc sng tinh thn tt p, ti thy tht s xc ng.
H c gng dng cho i mt nim tin v v th h ng
c trn trng. Tuy vy, khng th ph nhn rng mt vi
ngi trong s h b ging ko bi dng thc l chnh tr thi
by gi. Cu hi "cn phi sng nh th no" cha lc no v
256
u quyt lit nh th. H cn phi c ch li soi ng,
v ti - vi phn sc lc ca mnh ti mun gip h" [140].
Trong Cha v con v... khng cn na ci nhn ch quan
c tnh cht p t nh trong Xung t, ci nhn mt pha ch
cho thy s ngu mui ca ngi gio dn v nhng mu m
la lc, phn ng ca nhng ngi hnh o. Ci nhn tn
gio t bn ngoi, r rng l, cha cho thy c y mi
mt ca vn , nn tc phm mi ny Nguyn Khi
chuyn ci nhn vo bn trong, hn na cn c thc i
thoi "ci m" vi tn gio. Vi cch lm ny, Nguyn Khi
c th cng ngi c tm hiu v tn gio mt cch
nghim tc hn, khch quan hn v i c gn n bn cht
ca mt vn x hi quan trng. T gc nhn nhn tnh,
Nguyn Khi pht hin ra tn gio nh mt nhu cu tn
ngng t nhin ca con ngi. Ngi ta n vi n u phi
ch v b li ko, m nhiu khi cn v mt nhu cu tinh thn t
thn, l ni gii thot cho nhng b tc tinh thn m c khi l
tr khng th ci gii ni. Bi vy, nhu cu ny cn phi c
tho mn con ngi c th sng ht lng cho mt xc tn
m h la chn.
Ci con ngi tr tui, thnh thin vi nim tin Thin
Cha trong sng linh mc Th tht ng yu, ng trn
trng trong ci nhn ca nh vn - ngi ngh s Nguyn
Khi. Nhng, ngay t nhng bc i u tin trn con ng
s nghip ca mnh, linh mc Th gp phi v vn nhng
kh khn, trc tr. Nhng kh khn khng ch n t bn
ngoi, do nhng "li lm ca i ba k tc trong m bn
o" hay "nhan nhn nhng chuyn phm tc ca nhng thy
257
tu ng nghip m ng ta buc phi au n chng kin" [3],
m quan trng hn l nhng kh khn t bn trong. l
nhng xung t, nhng mu thun kh b ci gii gia nim
tin tuyt i vo gio l kinh vin m sut nhng nm di
i chng vin ng ta thnh tm m p, gi gn nh mt
tn nim vi nhng vn , nhng cu hi mi t ra khi
bc vo thc t i sng. Ci t cch ca "mt ng linh
mc ch thng tho c gio l ca nh Cha v ci x hi ht
sc c bit l tn gio" khi chm vo thc t lp tc ny
sinh xung t. Bi trong cuc sng hm nay, linh mc Th
khng ch l mt "ng cha o" m cn l "con dn mt nc
t do", l "ngi ca thi ny, du c i tu vn c nhim ci
cng ci ca thi ny", nn vic tm ra mt s ho gii gia
cc bn phn (bn phn linh mc v bn phn cng dn) l
v cng cn thit, nhng qu l kh lm thay !
Ni mt chuyn c chp hnh hay khng thng t ca To
Gim "v php lnh ca To Thnh nhn k nim bch ch
nin c cha Phc dng a phn Ty ng ngoi trong tay
c M" [93, 229] cng khin cha Th ht sc bi ri v hi
s, khng bit la chn b no. Con ngi linh mc quen
tun th nhng php tc v l lut ca nh Cha th c vng
phc mnh lnh ca To Gim, nhng con ngi cng dn
yu nc li v cng phn vn, v ci hnh vi "m rng nc
Cha" ny - oan nghit thay, li gn vi s kin H thnh b
tht th. Mi xung t gia con ngi tn gio v con ngi
cng dn cng tr nn quyt lit hn, bi linh mc Th cn
phi i mt vi nhng cu hi khng khip c nguy c trit
tiu nim tin tn gio ca ngi tu hnh. V oi om thay
nhng cu hi y li c t ra t pha qun chng - nhng
258
con ngi by nay tng ch c mt nim sng tn vo Thin
Cha.
tr li cu hi: "S c mt ca cc cha c cho thm
chng ti c ci g khng?" linh mc Th khng th nhm
mt quay lng li vi cuc i theo tinh thn "xut th". Ch
c mt cch duy nht tip cn chn l m may mn thay
cha Th sm xc nh c: "Ti phi nhn chm ch vo
tt c, phi tm hiu tt c. S c mt ca chng ti l c ch
hay v ch? C cho thm hay ch tc ot i? L cng dn
hay trc sau vn l thng phn ng?" [93, 329].
Nh vy l, t ch ng ca mt ngi tu hnh vi "nim
tin tu thuc" vo Thin Cha, cha Th buc phi t i
tm cho mnh "mt nim tin ch ng" "nhp th", ho
gii cc bn phn.
B o tu hnh ca mt "ng cha o, ngi trc tip c
thng cng vi Cha" xem ra khng cn kh nng che
giu ni hnh hi ca "mt chng trai ang gp bao nhiu trc
tr trong nm u tip xc vi i". Nhng con ngi ny,
ngay c khi "ang giy gia trong ci h su ng vc" bi s
rn v ca nim tin, vn gng gi gi cho mnh mt "tm
lng sng knh", mt nim "mn y " vi "s thing ling",
vn ao c "vt khi ci vng cht hp ca th tc"
"vn ti s cao c, s thnh thin". Chnh nhng kht vng
siu vit ny cng vi lng t trng khng cam chu s coi
khinh ca ngi i, mt bn lnh "cng ci" sn sng hnh
ng tm kim xc tn v mt nim tin vo chnh mnh:
"Ri th ti cng tm c cu tr li, mi nm, hai, ba
mi nm na cng s tm c ra cu tr li"... l nhng
259
yu t quan trng gip cha Th, mt khi nhn ra mi dy
lin h gia mnh v qun chng s nhanh chng "thot khi
mi s rng buc ca nhng li ch bo, ca l lut, ca d
lun, ca nhng thnh kin ho ra phi l, li thi, xa cch
qu ng cuc sng bnh thng ca gio hu, ca thi th
n vi "mt c tin gin d, thng thng, c tin ca
nhiu ngi. Mt c tin khin mnh c th ho nhp vi
chnh mnh, vi x hi" [93, 408].
S la chn ca linh mc Th sau mt qu trnh thc nhn
y vt v v ci quyt nh cui cng: "i vi gio hu,
tun theo mun ca gio hu c th "ho hp c tt
c" cc bn phn l s la chn tt yu ca mi tn gio
trong thi im hin ti S "m ng" cho ngi tu hnh
tm thy ch ng ca mnh trong lng dn tc, trc mt
hin tnh y kh khn, khi tn gio ang ngy cng mt dn
v tr trong qun chng v c nguy c b dn y vo tnh
trng b tc... chng t mt ci nhn nhn o ca Nguyn
Khi v tn gio v con ngi tn gio.
S thnh tm tm kim mt xc tn cho l tng tn gio
linh mc Th, cho thy, tn gio d gp kh khn trong vn
ng v pht trin nhng vn c mt sc hp dn ring, mt
kh nng li cun ring i vi i sng tm linh con ngi.
V nh vy, khng th ph nhn rng tn gio tr thnh
"mt hnh vi hng thin ca i sng tm linh con ngi"
[280].
Tuy nhin, Cha v con v... dng nh cch nhn tn
gio trong th tng tranh v i lp thc h vi cch
mng, vi ch ngha x hi mt thi di vn cha d mt
260
ht du vt trong cch nhn nhn ca Nguyn Khi. Nh vn
vn cha tht s bnh ng trong cch nhn v tn gio, khi
ng ch yu vn x l cc mi quan h hin thc, v nh
gi, phn nh con ngi trn tinh thn giai cp. Linh mc
Th d tha thit vi nim tin tn gio nhng vn cha c
hot ng tn gio nh mt ngh vi tt c ci nghip d vn
c ca n. Ci c vng "dng ht mnh cho cng nghip cao
c ca Thin Cha" vn cha th c thc hin, v nhng
dy v vt v trong la chn d tm mt con ng i cho
tn gio trong thi im hin ti chon ht mi suy t ca
ng ta. Ni nh Vng Tr Nhn: "Nhn vt cha Th l mt
nhn vt mang tnh bi kch", cng c ngha tn gio y
cha th c xem nh mt phm tr vn ho tinh thn, m
t do, bnh ng v dn ch l nhng c im ca n.
Du rng, Cha v con v... th hin nhng chuyn i
khng nh ca Nguyn Khi trong nhn thc v vn tn
gio v c gii ph bnh nh gi kh cao, nhng
Nguyn Khi vn cha bng lng vi mnh. ng, "dng
nh thc tm ti i mi cch nhn, cch ngh v con ngi
v cuc i tr thnh mt nhu cu thng xuyn, mt
nim am m, khc khoi, quan hoi..." [66] trn sut l trnh
ngh thut.
Nm nm sau khi Cha v con v... ra i, nm 1984,
Nguyn Khi tip tc tr li vi ti tn gio m nh ng t
nhn "l mt ti ti yu thch t nhiu nm nay" (Thi
gian ca ngi). "Vng t d" trong quan mm c tnh cht
thnh kin ca nhiu ngi (khng ngoi tr Nguyn Khi
hm nay vi nhng con ngi, nhng cuc i, nhng s
261
phn c bit ca n gip Nguyn Khi "nhn r hn,
ng hn nhiu vn m trc cn phn vn do d"
[101, 651].
Trong Thi gian ca ngi. Nguyn Khi nhn tn gio
bng mt ci nhn ht sc linh hot. Hon ton thot khi m
nh v s i u thc h gia tn gio vi cch mng v
ch ngha x hi, t tn gio trong v th bnh ng nh mt
hnh thi thc x hi, Nguyn Khi tm ti c vi ci
ngun bn cht ca tn gio. ng nhn thy tn gio chn
chnh nhng phm cht p ca mt phm tr vn ho tinh
thn, bi ci ch ca n khng g khc l hng con ngi
ti chn thin m, l tho mn tnh siu vit - mt nhu cu t
nhin ca con ngi.
"Ti vn suy ngm rng con ngi l mt sinh vt khng
bao gi t hn ch trong nhng c cu sinh l. Lun lun n
mun vn ti ci tuyt i ci v bin, ci vnh cu l
nhng mc tiu mi mi con ngi khng th t ti. V
khng th t ti nn n mi than th v gm tht qua thi ca,
qua ngh thut v qua c tn gio. Trong nhng lnh vc siu
nhin ny, con ngi to ra bng chnh n v cho n mt
hnh nh l tng v Thng , v ng sng to ra vn vt,
v V tr, v Vnh cu, thot khi nhng chiu kch thng
thng v khng gian v thi. gian. Bo rng tn gio sinh ra
do bc nhc v ngu dt, ch ng c mt phn, tn gio
cng s sinh ra khi con ngi t thc nh mt Cha T.
Tn gio s biu hin nh mt thng hoa ch khng cn l
mt cng c ca e do v p bc. N s thuc phm tr vn
ho ch khng cn thuc phm tr quyn lc nh hin ti.
262
Phi xo b quyn lc ca tn gio n tr thnh bn ng
hnh ca sng to, ca ngh thut. Linh mc s chm sc linh
hn con ngi nh mt ngh s ch khng phi nh mt anh
lnh cnh st [l01, 689].
Chng phi ngu nhin m linh mc Vnh chim c
"cm tnh c bit" (Vng Tr Nhn) ca tc gi Thi gian
ca ngi. Ngi tu s chn chnh t nguyn hin dng tt
c nhng g thuc v mnh cho hi Thnh, nhng trc mt
"th gii sc si cch mng, thay i tng ngy" quan nim
ca ng ta c nhng chuyn bin mi m v tin b, thot
khi s kh cng gio iu ca gio l kinh vin. Ch ng
v t tin, linh mc Vnh a ra mt quan nim mi v thn
hc:
"Thn hc trc kia (...) l thn hc ca mt trt t
c xc lp trn ht l Thin Cha, ng sng to ra vn vt.
Cn thn hc mi l thn hc ca lch s, ca loi ngi vi
nhng au thng v hy vng ca n, vi s hin din ca
ng Ki-t, Con Ngi" [101, 641].
Linh mc Vnh coi "hnh nh trn vn nht ca ng Cu
Th l con ngi, coi "ci nng ca trn gian, ca kip
ngi", "ci nu xung ca ci nhn loi mng manh au
n, cao qu" nh mt gnh nng m mnh phi c trch
nhim "an i, cm thng, nng ", "nng h chnh
mnh cng tm thy sc mnh t nng mnh ln". Chnh s
gn b vi con ngi, vi t nc, vi dn tc l nhp cu
a linh mc Vnh n vi cch mng. "Cuc gp g l
tng ca mt nim tin, mt nguyn vng" gia ngi linh
mc cng gio vi cch mng v ch ngha x hi c cha
263
Vnh l gii mt cch su sc vi thi y t tin: "Nu
lng tin l c sn nh nhng chn l bt ng, vnh hng, ch
quy chiu v c Thin Cha, th lng tin nhn bn ca cch
mng chng c n nhm g vi chng ti c. Nhng lng tin
lun lun l sng ng, l dn theo mt l tng nht nh
trong s la chn thng xuyn cuc sng ca con ngi
c mt ngha no , th lng tin ca cch mng gi hi
lng tin ca ngi cng gio" [101, 641].
i t "tinh thn c truyn ca Ki-t gio n chp nhn
mnh nh mt s phn nm trong cng ng" v t nguyn
tr thnh "ngi hnh ng trong mt cng ng hnh ng",
linh mc Vnh l i din tiu biu cho mt khuynh hng
mi ca gio hi, ly thn hc cch mng lm gio l. V v
th, ng ta tch cc tham gia cc hot ng cch mng,
gp phn m ra mt trang s mi "v mt ho hp t nguyn
tch cc gia gio hi Vit Nam v Nh nc Cch mng".
Cha v con v... thi cm thng ca nh vn vi linh
mc Th cn l ci cm thng ca ngi ng trn nhn
xung. Nhng n Thi gian ca ngi, s cm thng l
mi dy lin h gn b gia nhng con ngi bnh ng v
gn gi nhau v nhiu mt. Nh vn khng ngn ngi khi
so snh:
"Cng vic ca ti cng ging nh cng vic ca mt tu s
chn chnh: chm sc ci phn cao c, ci phn bn vng, ci
phn thing ling ca con ngi". Ci thi "thnh tm
ngng m v tin tng" vo tn gio ca Nguyn Khi hm
nay, tht khc xa vi thi ln n, ch giu tn gio ca
ng mt thi.
264
Nhng, Nguyn Khi khng chuyn t thi cc ny sang
thi cc khc ng khng ca ngi thay cho ph phn. ng tnh
to nhn thc v cnh bo thn quyn trc mt nguy c trit
tiu ca tn gio nu nhng ngi hnh o cho "thn
quyn v th quyn trn ln vo nhau", cho "tm l chnh
tr ln dn nim tin tn gio":
"Theo ti, cc tn gio phi t rt ra khi ci m nh v
quyn lc th mi tn ti c, k c quyn lc v tinh thn
(...). V k th chnh ca tn gio l mt i nghch vi n, l
quyn lc [101, 767].
T quan nim coi tn gio l "thuc phin c hi" u
c con ngi, l "cng c ca p bc v bc lt" n ch
tha nhn rng: "Tn gio khng ch l m tn, l vt tha, l
cng c ca p bc v bc lt m cn l vn ho, l mu tht,
l hi th, l l sng ca hng triu con ngi, k c nhng
ngi c i khng h bc chn vo thnh ng" [144,
489] l mt bc tin di trong nhn thc v chim nghim
ca Nguyn Khi v vn tn gio.
*
* *
Nguyn Khi hay k chuyn v mnh, nhng ng cha
tng vit hi k theo ngha chn xc ca th loi. Vy m,
dng nh cht hi k li thm m trong mi trang vn ca
ng. phi chng chnh bi s chi phi ca cm hng
chim nghim. Chim nghim cuc i t gc nhn ca mt
ngi k chuyn thng minh, lun c nhu cu nhn thc v
kht vng nhn thc li cc vn ca i sng trong nhng
265
thng trm ca dng chy lch s, Nguyn Khi mang n
cho ngi c nhng trang vn y cun ht vi nhng trit
l nhn sinh ngy cng su sc v nhng chim nghim ngy
cng thm m tnh i, tnh ngi. kin sau y, theo
chng ti, c l cng khng phi l qu, khi khng nh ti
nng Nguyn Khi mt ny:
"Ti chu Nguyn Khi khi tc phm ch ni v mnh, tc
l phn thn ra ni. V hnh phc v ti nng thay, ci
iu ng ni li ging nh nhn gian ngh. Ngi c vui
bun bt hnh theo tng trang vit ca ng" [239, 55].














266
KT LUN
1. Khi u s nghip vn chng t cui cuc khng
chin chng Php, lin tc cm bt trong hn na th k, cho
n nay, Nguyn Khi thuc s t ngi vit vn xui th h
sau 1945 c thnh tu ni bt trong vic theo st cc bin
ng ca lch s v xut cc vn t ra trc yu cu
ca i sng cch mng. L nh vn - chin s trong c ngha
rng v hp ca t ny, Nguyn Khi lun lun l ngi bt c
thc a s nghip sng tc ca mnh gn b vi cc vn
ln lao v bc xc ca thc tin. Mt khc, nh vn cng
lun tm v lng nghe s tip nhn ca cng chng mi
trang vn ng vit ra u c ngha nh mt cuc i thoi
vi bn c thuc nhiu tng lp, nhiu th h.
Hnh trnh nm mi nm lao ng ngh thut ca
Nguyn Khi l mt cuc trng chinh khng mt mi v
tht ng v n. Cha lc no Nguyn Khi ph s tri m ca
cng chng c gi. Nhng trang vit ca ng lun c s gi
m ch cha bao gi khp li
2. Gn st vi din bin ca thi cuc, vi tin trnh cch
mng, nhn trn tng th, sng tc ca Nguyn Khi l s th
hin ba cm hng ngh thut ln. Mi cm hng ph hp vi
mt yu cu quan trng ca thc tin. V mt khc, mi cm
hng th hin mt kh nng n nhn v chuyn ti ngh
thut ca nh vn trong tng quan vi i sng. Kh nng
ny, va c mt n nh theo t cht v ci "tng" ring ca
nh vn, va c mt bin i theo nhng tri nghim trng
267
i ca tc gi.
Ba cm hng chnh lm nn du n ring trong tc phm
ca Nguyn Khi l:
- Cm hng nghin cu - phn tch.
- Cm hng khng nh - ca ngi.
- Cm hng chim nghim - trit l.
3. cm hng nghin cu - phn tch, ngi c nhn ra
cc mi quan tm ca Nguyn Khi i vi hnh trnh tinh
thn ca con ngi trong din bin ca thi cuc. n t cm
hng nghin cu - phn tch, sng tc ca Nguyn Khi th
hin nhng nghin ngm v c kt ca tc gi v con ngi
trong thi gian v lch s, v con ngi trong cc kh nng
la chn v thch ng, v con ngi trong quan h gia nh,
v v con ngi trong mu thun v tip ni gia cc th h.
Nhng c kt nh trn c phn d nhn dng v c
thuyt phc bi nhn vt Nguyn Khi, ni chung, nghing
v kiu dng nhn vt t tng hn l nhn vt tch cch.
cm hng khng nh - ca ngi, Nguyn Khi tp trung
s quan tm n nhng nhn vt "con ngi mi" trn tuyn
u chng M - m trc ht, v ch yu l nhn vt ngi
lnh trn cc chin trng. Qua h, nh vn i tm li gii cho
ngn ngun sc mnh ca dn tc. Cng vn kht vng ,
nh vn tip tc khi su vo nhiu mt v p ca con ngi
Vit Nam sau chin tranh khng phi trong ho quang ca
chin thng, m c trong nhng chm khut ca i thng,
thm ch c nhng min su t ai ngh ti.
268
Cm hng chim nghim - trit l th hin ra nng lc
pht hin vn v xu hng trit lun ca vn xui Nguyn
Khi. Mt s chim nghim va c m rng theo trng
din ca nhng tip xc va c o su theo nhng tri
nghim ca tui i tc gi. l kht vng nhn thc v
nhu cu nhn thc li i sng cch mng trn rt nhiu
chiu cnh ca n. l nhu cu m rng th gii nhn vt
ti rt nhiu kiu loi nhn r ci mnh mng phong ph
ca i sng, m khng mt nh vn giu tng tng no
c th ba ra ni. l quan h nhn vt v hon cnh vi
nhng "gp thi" v "lc thi", vi nhng tr tru v nghch
cnh khng th ly quyt nh lun ca tnh cch i vi
hon cnh m gii thch. l tn gio v nim tin tn gio
c nh vn theo ui trn sut mt hnh trnh gn na th
k vi nhng nhn thc v l gii ngy cng su sc v thu
cn nhn tnh.
4. Ba cm hng ln chi phi v ni m trong ton b
sng tc ca Nguyn Khi. Mi cm hng, nhn chung, tm
c s th hin ti u mt vi kiu loi nhn vt, qua tng
giai on cch mng. Nu cm hng nghin cu - phn tch
th hin r nt vo thi k u s nghip vit ca nh vn, th
cm hng chim nghim - trit l li m dn ln khi tc gi
vt qua ci tui "tri thin mnh". Cm hng khng nh - ca
ngi tuy c mt trn c hnh trnh sng to ngh thut ca
Nguyn Khi sut 50 nm, nhng tht s ni m v bao
trm trong nhng nm chin tranh.
Trong ba cm hng ngh thut ni trn, xem ra Nguyn
Khi c v tm c v cng thnh cng hn c vi cm hng
269
chim nghim - trit l. cm hng ny, bn lnh v phong
cch ring ca nh vn c dp c bc l mt cch kh y
vi nhng suy ngm v trit l va mi m, va su sc
v thu o v nhiu vn quan trng ca th s, nhn sinh.
5. Ni th gii nhn vt Nguyn Khi l ni mt th gii
nhn vt ng c, a dng gm nhiu kiu loi ngi
nhiu v th x hi, qua nhiu chuyn on lch s. S phn
loi th gii ny xc nh mt cm hng ngh thut tng
ng ch c th l mt vic lm c ngha tng i, m
khng th tuyt i rnh r. C th thy: c loi nhn vt
thch hp vi mt dng cm hng v bn cnh li c cm
hng chm ti nhiu loi nhn vt. Nhng, nhn trong tng
th v theo di trn hnh trnh ca th gii nhn vt th thy:
c ba cm hng u c s hin din trong sut tin trnh sng
tc ca Nguyn Khi. Tt nhin, s song hnh nh vy cn i
km vi sc thi m - nht khc nhau ca mi cm hng. V
iu khin cho sng tc ca Nguyn Khi lc no cng
tip cn c vi s phong ph n bt ng ca cuc i.
6. So vi nhiu ngi vit cng thi v cng th h,
Nguyn Khi l ngi va gi c s sung sc c ba cm
hng vit trong sut hnh trnh sng to ca mnh, va to
c s am m ring trong mi cm hng ngh thut. l
iu lm nn du n v c sc ca vn xui Nguyn Khi.
Nhng thc ra th c ba cm hng u khng i ra ngoi
cm hng chung ca thi i. C ngha l nhng tm ti
mang du n Nguyn Khi vn l da trn s gi , s mch
bo ca thi i. ng gp ca Nguyn Khi l ch: ng
din t c tinh thn thi i qua mt th gii nhn vt
270
thch ng v ch ng vi mt m, sc trong nhn thc
v th nghim ca ring ng. Nguyn Khi tht s "sng"
trong cm hng y v qua nhng tng tri v chim nghim
ca bn thn m truyn n cho ngi c chnh s sng
c tri nghim ca mnh.
Nh vy xt hai phng din: ti hin i sng khch
quan v th hin ch quan, Nguyn Khi tm c s gn
ni, s h ng gia thi i v c nhn. Sng tc vn xui
Nguyn Khi do vy, c kh nng dn dt ngi c cng
mnh i vo cuc hnh trnh ca nhn dn v lch s, vi
nhng bc tin v li vi kht vng nhn thc v nhu cu
nhn thc li, vi nhng ho thanh c lnh xng v c b
trm, vi nhng ho sc khng ch c hai mu en - trng.
Nguyn Khi, v th, thuc trong s t nh vn l gng mt
tiu biu ca vn xui sau 1945, xng ng tip tc cuc
hnh trnh ca nhiu tn tui tiu biu ca vn xui trc
1945.
7. Chuyn lun Cm hng ngh thut v th gii nhn vt,
chuyn kho ca chng ti khng t nhim v nghin cu
v nh gi ton b s nghip sng tc ca Nguyn Khi,
cng khng nhm i tm phong cch Nguyn Khi hoc c
sc v ngn ng, v vn phong, v th loi ca vn xui
Nguyn Khi. Nhng vi s tp trung soi ri vo hai phng
din quan trng ca sng to ngh thut: cm hng sng tc
v th gii nhn vt, chuyn lun ca chng ti mong gp
phn nhn din mt chn dung tinh thn c nhiu c sc v
mt s nghip sng tc c nhiu thnh tu ca Nguyn Khi.

271
TI LIU THAM KHO
[1] V Tun Anh, Nhng vn ca vn hc hin i
qua ba cuc tho lun, Tp ch Vn hc, s 1 1994, tr, 39
41.
[2] V Tun Anh, i mi vn hc v s pht trin, Tp
ch Vn hc, s 4 1995, tr. 14-20.
[3] Li Nguyn n, Trit lun v tn gio v ch ngha
x hi bng ngn ng t s, Bo Vn ngh s ra ngy 29 3
1980.
[4] Li Nguyn n Trn nh S, Vn xui nghin cu
i sng hm nay (i thoi v sng tc gn y ca Nguyn
Khi), Bo Vn ngh, s 24, ra ngy 11 4 -1983.
[5] Li Nguyn n, Vn xui gn y, din mo v vn
, Tp ch vn ngh qun i, s 1 1986.
[6] Li Nguyn n Ng Tho, Nh vn Vit Nam:
chndung t ha, NXB Vn hc, H., 1995.
[7] Li Nguyn n, Sng vi vn hc cng thi, NXB
Vn hc, H., 1998.
[8] M.BaKhtin, L lun v gii php tiu thuyt (Phm
Vnh C tuyn dch v gii thiu), Trng vit vn Nguyn
Du xut bn, H., 1992.
[9] M.BaKhtin, Nhng vn thi php ca xtiepki
(Trn nh S, Li Nguyn n, Vng Tr Nhn dch), NXB
Gio dc, H., 1993.
272
[10] Ban chp hnh trung ng ng, Nhng bc th ca
Ban chp hnh trung ng ng gi cc i hi Vn ngh,
NXB S tht, H., 1975.
[11] Ban tn gio ca Chnh ph, Mt s tn gio Vit
Nam, Cng ty in thng mi, H., 1995.
[12] Nguyn Th Bnh, Nh vn v tc phm trong nh
trng ph thng, NXB Gio dc, H., 1998.
[13] Nguyn Th Bnh, Nguyn Khi v t duy tiu
thuyt, Tp ch Vn hc, s 7 1998, tr 69 75.
[14] Nguyn Vn Bng, Vn xui 1979, Bo vn ngh s
ra ngy 19 5 1981.
[15] Nh ca, Cc chin s Cn C qua ngi bt ca
Nguyn Khi, Tp ch Vn hc, s 5 1966, tr 23-29.
[16] Cc Mc, Gp phn ph phn trit hc php quyn
ca H Ghen, NXB S tht, H., 1977.
[17] V Cao, c hy i xa hn na ca Nguyn Khi
Nhng bc i khe khun, Tp ch Vn ngh qun i, s 3
1964.
[18] Phm Khnh Cao, Nguyn Khi t kch Cch mng
n tiu thuyt Gp g cui nm, Tp ch Vn hc, s 2
1985, tr.31 35.
[19] Nguyn Minh Chu, Bn qu, NXB Tc phm mi,
H., 1985.
[20] Nguyn Hu Chi, c Xung t (Phn II), Bo Vn
ngh s 67, thng 2 1961.
273
[21] Nguyn Hu Chi, n vi Xung t, Bo Vn ngh,
s 57 1962.
[22] Vn Chinh, Thi gian ca ngi s tip tc khng
ngng, Bo Qun i nhn dn, s ra ngy 9 11 1985.
[23] Trng Chinh, v vn ha v ngh thut, (Tp I),
NXB Vn ha, H., 1985.
[24] Trng Chinh, V vn ha ngh thut, (Tp II), NXB
Vn ha, H., 1986.
[25] Chu, Mt nn vn hc gn lin vi vn mnh dn
tc, Bo Vn ngh ra ngy 7 10 1995.
[26] Nam Dao, c Thi gian ca ngi Nguyn Khi,
Tp ch t Vit, s 7, thng 7 1986.
[27] inh Xun Dng, Hin thc chin tranh v sng to
vn hc, NXB Qun i nhn dn, H., 1990.
[28] Thnh Duy, Ma Lc, mt thnh cng mi ca
Nguyn Khi, Tp san Nghin cu Vn hc, s 6- 1961, tr.1
8.
[29] Thnh Duy, H sng v chin u ca Nguyn Khi
(Cun Mi nm Nh xut bn Vn hc, NXB Vn hc, H.,
1976, tr 17 -25.
[30] Thnh Duy, V vn phn nh hin thc sn xut
ln x hi ch ngha nng thn, Tp ch Vn hc, s 3
1978.
[31] Triu Dng, Mt chng ng ca Nguyn Khi,
Tp san Nghin cu Vn hc, s 6 1963, tr 13 18.
274
[32] Triu Dng, Ch tch huyn ca Nguyn Khi, Bo
Vn ngh, s 472 1972.
[33] Triu Dng, Gp g cui nm vi Nguyn Khi,
Ph san Vn ngh s Tt Gip Tut 1994.
[34] Trn Trng ng n, Chng ng gp ghnh
trong sng tc ca2: T tiu thuyt chin s n kch i mt,
Tp ch Vn hc, s 6 1974, tr 118 124.
[35] ng Anh o, Mt hin tng mi trong hnh thc
k chuyn hin nay, Tp ch Vn hc, s 6 1991, tr 21 27.
[36] Nguyn ng, thi gian ca ngi Trit l v cch
sng, Tp ch Vn hc, s 2 1988, tr 147 151.
[37] Phan C , Cuc sng v ting ni ngh thut ca
Nguyn Khi, Bo Vn ngh, s 322, ra ngy 12 12 1969.
[38] Phan C , Nguyn Khi v hnh tng ngi
chin s, Bo Vn ngh, s 7, thng 5 1974.
[39] Phan C , Tiu thuyt Vit Nam hin i (Tp I),
NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, H., 1974.
[40] Phan C , Tiu thuyt Vit Nam hin i (Tp II),
NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, H., 1975.
[41] Phan C , Nhn li nhng tc phm vit v chin
tranh chng quc trong ba mi lm nm qua, Tp ch
Cng sn, thng 12 1980.
[42] Phan C , Nguyn Khi (Cun Nh vn Vit Nam
(1945 1975) tp II NXB i hc v Trung hc chuyn
nghip, H., 1983, tr 481 513).
275
[43] Phan C , Nm mi nm vn xui cch mng
(1945 1995), Tp ch Vn hc, s 11 1995, tr 14 21.
[44] Phan C , Tuyn tp (Tp I), NXB Vn hc, H.,
2000.
[45] Phan C , Tuyn tp (Tp II), NXB Vn hc, H.,
2000.
[46] Phan C , Tuyn tp (Tp III), NXB Vn hc, H.,
2000.
[47] Phan C , Tuyn tp (Tp IV), NXB Vn hc, H.,
2000.
[48] H Minh c, Nguyn Khi v ngi tr v, Bo
Vn ngh, 1964.
[49] H Minh c, Nh vn v tc phm, NXB Vn hc,
H., 1977.
[50] H Minh c, Thi gian v trang sch, NXB Vn
hc, H., 1987.
[51] H Minh c, Li tng kt cuc hi tho Vit Nam
na th k vn hc, Bo Vn ngh, s 42 1995.
[52] H Minh c, Cm hng thi i trong vn chng,
Bo Nhn dn Cui tun, ra ngy 1 12 1996.
[53] H Minh c, Kho lun vn chng, NXB Khoa
hc x hi, H., 1997.
[54] H Minh c, Vn hc Vit Nam hin i, NXB H
Ni, H., 1998.
[55] H Minh c, i tm chn l ngh thut, NXB Vn
276
hc, H., 2000.
[56] Phan Hng Giang, Cm ngh mt ngi c ng
trong mu, Tp ch Tc phm mi ra ngy ra ngy 5 6
1950.
[57] Phan Hng Giang, Mt vi nhn xt v phong cch
Nguyn Khi qua tp Ch tch huyn, Tp ch Tc phm mi,
s 22 1972.
[58] Nguyn H, Cm hng bi kch nhn vn trong tiu
thuyt Vit Nam na sau thp nin 80, Tp ch Vn hc, s 2
2000.
[59] Nguyn Vn Hnh, Vi kin v tc phm Nguyn
Khi, Tp ch Vn hc, s 9 1964, tr 17 24.
[60] Nguyn Vn Hnh, Ch tch huyn v ngh thut vit
truyn ca Nguyn Khi, Tp ch Vn ngh qun i, s 10
1972.
[61] Nguyn Vn Hnh, Ma xun thm nh vn Nguyn
Khi, Bo Vn ngh ra ngy 15 1 2000.
[62] Hong Ngc Hin, Nm bi ging v th loi, NXB
Gio dc, H., 1992.
[63] Hong Ngc Hin, Vn hc v vn hc, NXB Vn
hc, H., 1997.
[64] c Hiu, i mi ph bnh vn hc, NXB Khoa
hc x hi NXB Mi C Mau, 1993.
[65] Nguyn Th Hu, Nguyn Khi trong nhn thc mi
v con ngi trc cc la chn lch s, Tp ch Tc phm
mi, thng 11 1999.
277
[66] Nguyn Th Hu, Nhng du hiu i mi trong vn
xui Vit Nam t 1980 n 1986 qua bn tc gi Nguyn
Minh Chu, Nguyn Khi, Ma Vn Khng, Nguyn Mnh
Tun Lun n Tin s Ng vn, Vin Vn hc, H., 2000.
[67] Mai Hng, Nhn li vn xui 1992, Tp ch Vn
hc, s 3 1993, tr 27 33.
[68] Nguyn Khi, Xy dng (Truyn va), Ban tuyn
hun Phng chnh tr qun khu III xut bn, 1951.
[69] Nguyn Khi, Ngi con gi quang vinh, NXB
Thanh nin, H., 1956.
[70] Nguyn Khi, Biu hin thc t nh th no (Bi pht
biu ti Hi ngh thnh lp Hi nh vn Vit Nam), Tp ch
Vn ngh qun i, s 5 1975, tr 8 9.
[71] Nguyn Khi, My kin v bi en t hng, Tp ch
Vn ngh qun i, s 8 1957.
[72] Nguyn Khi, Xung t, (Truyn di Phn I), NXB
Vn hc, H., 1959.
[73] Nguyn Khi, Ma lc (Tp truyn ngn), NXB Vn
hc, H., 1960.
[74] Nguyn Khi, Xung t, (Truyn di Phn II), NXB
Vn hc, H., 1961.
[75] Nguyn Khi, Tnh hin thc trong vn hc, Tp ch
Vn ngh qun i, s 3 1962.
[76] Nguyn Khi, Mt chng ng (Truyn di), NXB
Vn hc, H., 1962.
278
[77] Nguyn Khi, Hy i xa hn na (Tp truyn), NXB
Vn hc, H., 1963.
[78] Nguyn Khi, Ngi tr v (Tp truyn), NXB Vn
hc, H., 1964.
[79] Nguyn Khi, Vn thm nhp thc t ca nh vn,
Bo Vn ngh s 62 1964.
[80] Nguyn Khi, Mt cch chun b ti liu ca ngi
vit, Tp ch Vn ngh qun i, thng 7 1966.
[81] Nguyn Khi, H sng v chin u (K s), NXB
Vn hc, H., 1966.
[82] Nguyn Khi, Ho vang (K s), NXB Vn hc, H.,
1967.
[83] Nguyn Khi, Cng vic ca chng ta, sng tc
nhng tc phm ngh thut tht cao, Tp ch Vn hc, s 2,
thng 3 1968.
[84] Nguyn Khi, V tr ca tnh cm cch mng trong
sng to ngh thut, Tp ch Vn ngh qun i, thng 5
1969.
[85] Nguyn Khi, ng trong my (Tiu thuyt), NXB
Vn hc, H., 1970.
[86] Nguyn Khi, Ra o (Tiu thuyt), NXB Vn hc,
H., 1970.
[87] Nguyn Khi, Ch tch huyn (Tiu thuyt), NXB
Vn hc, H., 1972.
[88] Nguyn Khi, Chin s (Tiu thuyt), NXB Qun i
279
nhn dn, H., 1973.
[89] Nguyn Khi, i mt (Kch ngn), Tp ch Tc
phm mi, s 37 1974.
[90] Nguyn Khi, Thng ba Ty Nguyn (K s), NXB
Qun i nhn dn, H., 1976.
[91] Nguyn Khi, Cch mng (Kch), NXB Qun i
nhn dn, H., 1978.
[92] Nguyn Khi, T cch ngh s, Bo Vn ngh, s 8,
ra ngy 30 12 1978.
[93] Nguyn Khi, Cha v con v (Tiu thuyt), NXB
Tc phm mi, H., 1979.
[94] Nguyn Khi, Hnh trnh n t do (Kch), NXB Vn
ngh, Thnh ph H Ch Minh, 1980.
[95] Nguyn Khi, Bn b trn cao nguyn (Truyn ngn),
Tp ch Qun i nhn dn, s 10 1981.
[96] Nguyn Khi, Khonh khc ang sng (Kch), NXB
Vn ngh, Thnh ph H Ch Minh, 1982.
[97] Nguyn Khi, Gp g cui nm (Tiu thuyt), NXB
Tc phm mi, H., 1982.
[98] Nguyn Khi, Ngi gp hng ngy (Truyn ngn),
Bo Vn ngh, s 8, ra ngy 20 2 1982.
[99] Nguyn Khi, Tham lun b sung v vn xui trong
i hi Nh vn, thng 9 1983.
[100] Nguyn Khi, Vn xui trc yu cu cuc sng,
Tp ch Vn ngh qun i, s 1 1983.
280
[101] Nguyn Khi, Thi gian ca ngi (Tiu thuyt),
NXB Tc phm mi, H., 1984.
[102] Nguyn Khi, Ci thu ban u, Bo Vn ngh (13)
ra ngy 29 3 1986.
[103] Nguyn Khi, iu tra v mt ci cht (Tiu thuyt),
NXB Tc phm mi, H., 1986.
[104] Nguyn Khi, Vng sng n v cng (Tiu thuyt),
NXB tr, Thnh ph H Ch Minh, 1987.
[105] Nguyn Khi, Nh bo, Bo Vn ngh (44) ra ngy
31 10 1987.
[106] Nguyn Khi, Nguyn Minh Chu, nim hnh din
ca nhng ngi cm bt. Bo Vn ngh, s 7, ra ngy 18 2
1989.
[107] Nguyn Khi, Mt ci nhn gian b t (Tiu thuyt),
NXB Vn ngh, Thnh ph H Ch Minh, 1989.
[108] Nguyn Khi, Nhng suy ngh v i mi vn ngh,
Bo Vn ngh, s 41, ra ngy 14 10 1989.
[109] Nguyn Khi, Nhng bt ng d chu (K), Bo Vn
ngh, s 2 v 3, ra ngy 13 1 1990.
[110] Nguyn Khi, Mt ngi H Ni (Tp truyn ngn),
NXB H Ni, H., 1990.
[111] Nguyn Khi, Ngh vn cng lm cng phu, Bo
Vn ngh, s 52, ra ngy 26 12 1992.
[112] Nguyn Khi, S gi cha Thm v ng i t v
hu (Tp truyn), NXB Hi Nh vn, H., 1993.
281
[113] Nguyn Khi, Mt thi gi bi (Tp truyn ngn),
NXB Lao ng, H., 1993.
[114] Nguyn Khi, i iu ngh thm c, Bo Vn
ngh, s 15, ra ngy 10 2 1993.
[115] Nguyn Khi, Nhng ngi gi (Bt k), Bo Vn
ngh, s 52, ra ngy 24 12 1994.
[116] Nguyn Khi, Sng gia m dng (Truyn ngn),
Bo Vn ngh, s 4, 5, 6 Tt t Hi, 1995.
[117] Nguyn Khi, Hy tm s chuyn ho ca vn hc
vi i mt thng thc v thi khoan dung, Tp ch Vn
hc, s 4 1995, tr 10.
[118] Nguyn Khi, Tham lun c ti hi tho Vit Nam
na th k vn hc, Bo Vn ngh ra ngy 30 9 1995.
[119] Nguyn Khi, Ti nhit lit ng h nhng cy bt
tr c ti, Bo Vn ngh Tr, s 4 1995.
[120] Nguyn Khi, H Ni trong mt ti (Tp truyn
ngn), NXB H Ni, H., 1995.
[121] Nguyn Khi, Bo tui tr Ch nht s ra ngy 30
7 1995.
[122] Nguyn Khi, Tuyn tp Nguyn Khi (tp I), NXB
Vn hc, H., 1996.
[123] Nguyn Khi, Tuyn tp Nguyn Khi (tp II), NXB
Vn hc, H., 1996.
[124] Nguyn Khi, Tuyn tp Nguyn Khi (tp III),
NXB Vn hc, H., 1996.
282
[125] Nguyn Khi, Pha khut mt ngi (Truyn ngn),
Bo Vn ngh (45) ra ngy 9 11 1996.
[126] Nguyn Khi, Truyn ngn chn lc, NXB Hi Nh
vn, H., 1996.
[127] Nguyn Khi, Bui sm mai, Tp ch Vn ngh
qun i, s 6 1996.
[128] Nguyn Khi, Qu hng mt i vn, Tp ch Vn
ngh qun i, s 103 1996.
[125] Nguyn Khi, Nhn li nhng trang vit ca mnh
(Cun Vit Nam na th k vn hc (1945 1995), NXB Hi
Nh vn ,H., 1997.
[130] Nguyn Khi, Tm s vn chng, Bo Vn ngh
Tr, s 56, 57, 58 1997.
[131] Nguyn Khi, Tnh thy tr l bt dit, Bo Vn
ngh, s 47, ra ngy 22 11 1997.
[132] Nguyn Khi, Truyn ngn v Tp vn, NXB Tr,
Thnh ph H Ch Minh, 1997.
[133] Nguyn Khi, Ngi ngu (Truyn ngn), Bo Vn
ngh Tr, Xun Mu Dn, 1998.
[134] Nguyn Khi, Nhng nm thng yn tnh (Bt k),
Bo Vn ngh, s 3, 4, 5 1998.
[135] Nguyn Khi, My li ni li v ni thm, Bo Vn
ngh, s ra ngy 12 3 1998.
[136] Nguyn Khi, Nguyn Khi truyn ngn (Tp truyn
ngn do Ng Vnh Bnh v Nguyn c Quang tuyn chn),
283
NXB Hi Nh vn, H., 1998.
[137] Nguyn Khi, Li pht biu trong l trao gii
thng ca Hi Nh vn, Bo Vn ngh, s 4, ra ngy 23 1
1998.
[138] Nguyn Khi, n b (Truyn ngn), Bo Vn ngh,
s 33, ra ngy 15 8 1998.
[139] Nguyn Khi, n ng (Truyn ngn), Tp ch Tc
phm mi, s 9 1998.
[140] Nguyn Khi, Ti chia u cho tng nhn vt (Cun
Nh vn ni v tc phm, NXB Vn hc, H., 1998.
[141] Nguyn Khi, Cht phn ca i (Tp truyn ngn
v kch), NXB Tr, Thnh ph H Ch Minh, 199.
[142] Nguyn Khi, Tr li phng vn, Bo Vn ngh, s
ra ngy 16 2 1999.
[143] Nguyn Khi, Tuyn tp truyn ngn (do tc gi
tuyn chn), NXB Vn hc, H., 1999.
[144] Nguyn Khi, Tuyn tp tiu thuyt (do tc gi
tuyn chn), NXB Hi Nh vn, H., 1999.
[145] Nguyn Khi, Chuyn ngh, NXB Hi Nh vn, H.,
1999.
[146] Nguyn Khi, Mt cuc bn giao chm li ng na
th k (Truyn ngn), Bo Vn ngh, s 6, 7, 8 1999.
[147] Nguyn Khi, Bit cch cng hin cho bn c ci
phn mnh nht ca mnh, Bo Vn ngh, s 4, ra ngy 23
1 1999.
284
[148] Nguyn Khi, n mt ni rt xa c hiu li
mnh (Bt k), Bo Vn ngh, s 15 v 16, ra ngy 10 v 17
4 1999.
[149] Nguyn Khi, Tm t sng (K), Bo Vn ngh, s
29 ra ngy 17 7 1999.
[150] Nguyn Khi, Mt ngi M ni ting Vit (K),
Tp ch Vn ho vn ngh Cng an, s 7 1999.
[151] Nguyn Khi, Anh la chn nim tin v sng
theo nhp p ca tri tim (K), Bo An ninh Th gii, s 118,
ra ngy 25 3 1999.
[152] Nguyn Khi, Mch nc trong vn lng l chy,
Bo Si Gn tip th, Xun Canh Thn, 2000.
[153] Nguyn Khi, Tt ca mt chin s tnh bo (Truyn
ngn), Bo Vn ngh, s 5, 6, 7 2000.
[154] Nguyn Khi, Danh d, (Truyn ngn), Tp ch Vn
ngh qun i, s 3 2000.
[155] Nguyn Khi, Gp g ma thu (Tr li phng vn
do Nh Nguyn thc hin), Tp ch Ti hoa tr, 2000, tr 12
14.
[156] Nguyn Khi, Tr li phng vn (nhn c trao
Gii thng Vn hc ng Nam 2000) Bo th thao v
Vn ho, s 73, ra ngy 29 9 2000.
[157] Nguyn Khi, Tr li phng vn (nhn c trao
Gii thng Vn hc ng Nam 2000) Bo th thao v
Vn ho, s 78, ra ngy 29 9 2000.
[158] Nguyn Khi, V Bng bn v ngh thut tiu
285
thuyt ca truyn Kiu, Bo Vn ngh, s (33), ra ngy 12
8 2000.
[159] Nguyn Khi, Ni nh H Ni ca mt nh vn
chin s (Tr li phng vn), Bo Gio dc v thi i, s
137, ra ngy 14 11 2000.
[160] Nguyn Khi, Ngh vn cng lm s ri ro (Gp g
nh vn c gii thng H Ch Minh), Bo Tui tr, s ra
ngy 5 10 2000.
[161] Nguyn Khi, Nng chiu (Tp truyn ngn), NXB
Kim ng, H., 2001.
[162] Nguyn Khi, Gin ng Gii (Truyn ngn), Bo
Vn ngh, s 3, 4, 5 2001.
[163] Nguyn Khi, Mt toi mt cun sch (Truyn ngn),
Tp ch Vn ho vn ngh Cng an, s 1 2001.
[164] Nguyn Khi, Sng i (Tp truyn), NXB Tr,
Thnh ph H Ch Minh, 2002.
[165] Nht Khanh, u nm gp g cc tc gi Gp g
cui nm, Bo Vn ngh, s 6, ra ngy 7 1991.
[166] Ma Vn Khng, Gii thng vn hc 1998 (Bo co
ca Ban chp hnh Hi Nh vn c ti l trao gii), Bo Vn
ngh, s 4, ra ngu 23 1 1999.
[167] Trn ng Khoa, Chn dung v i thoi, NXB
Thanh nin, H., 1998.
[168] M.B. Khrapchenc, C tnh sng to ca nh vn v
s pht trin vn hc, NXB Tc phm mi, H., 1978.
286
[169] M.B. Khrapchenc, Sng to ngh thut, hin thc,
con ngi (Tp II), NXB Khoa hc x hi, H., 1978.
[170] Phng Ngc Kim, Con ngi trong truyn ngn
Vit Nam 1945 1975, NXB i hc Quc gia, H., 1985.
[171] Phong L, My vn vn xui Vit Nam (1945
1970), NXB Khoa hc x hi, H., 1972.
[172] Phong L, Vn v Ngi, NXB Vn hc, H., 1976.
[173] Phong L, Vn xui v con ngi mi nng thn
trong cch mng x hi ch ngha, Tp ch Vn hc, s 3
1978.
[174] Phong L, Vn xui Vit Nam trn con ng hin
thc x hi ch ngha, NXB Khoa hc x hi, H., 1980.
[175] Phong L, Vn hc nhng nm 80, Tp ch Vn hc,
s 3 1983, Tr 66 67.
[176] Phong L, Trn hnh trnh ca 40 nm vn xui:
ngn ng v ging iu, Tp ch Vn hc, s 5, 6 1985.
[177] Phong L, Trn hnh trnh 40 nm vn xui. Tiu
thuyt: Nhng cuc chy ua v tip sc, Tp ch Vn ngh
qun i, s 1 1985.
[178] Phong L, Ngi tr thc kiu Nam Cao v chin
thng ca ch ngha hin thc, Tp ch Vn hc, s 6 1986.
[179] Phong L, Con ngi mi v nhn vt tch cc
Mc tiu theo ui v nhn din ca vn hc chng ta, Tp
ch Vn hc, s 1 1986, Tr 26 33.
[180] Phong L, Trn bc tranh ca ngt na th k vn
287
hc mi, Tp ch T tng vn ho, s 2 1990.
[181] Phong L, Nhn dng vn hc Vit Nam sau
1945, Tp ch Vn hc, s 4 1991.
[182] Phong L, Nhng cm hng mi v s tht (Cun
vn hc v Cng cuc i mi), NXB Hi Nh vn, H.,
1994.
[183] Phong L, Vn hc trn hnh trnh ca th k XX,
NXB i hc Quc gia, H., 1997.
[184] V.I.Lnin, Bn v vn ho vn hc, NXB Vn ho,
H., 1977.
[185] Mai Lin, c hy i x hn na, Bo Vn ngh, s
49 1964.
[186] Nguyn Vn Long, Nhn li mt chng ng tiu
thuyt, Tp ch Vn ngh qun i, s 5 1985.
[187] Nguyn Vn Long, Cuc chin tranh chng M v
nhng trang vn xui hm nay, Tp ch Vn ngh qun i,
s 5 1985.
[188] Nguyn Vn Long, V cch tip cn nh gi vn
hc Vit Nam t sau Cch mng thng Tm, Tp ch Cng
sn, s 10 1995.
[189] Nguyn Vn Lu, Hin thc S khng nh qua 2
tiu thuyt c gii A, Bo Vn ngh (25), ra ngy 22 6
1985.
[190] Nguyn Vn Lu, Thi gian ca ngi Mt trit l
v cch sng, Tp ch Vn ngh qun i, s 3 1987.
288
[191] Quang Lu, V tc phm Tm nhn xa ca
Nguyn Khi (cun Ngh lun v ph bnh vn hc (tp III)),
NXB Gio dc, H., 1976.
[192] Nguyn ng Mnh, Nguyn Khi v 2 cun tiu
thuyt gn y, tp ch Tc phm mi, s 17 1972.
[193] Nguyn ng Mnh, Nguyn Khi v Chin s, Tp
ch Vn ngh qun i, s 3 1974.
[194] Nguyn ng Mnh, Nh vn t tng v phong
cch, NXB Tc phm mi, H., 1983.
[195] Nguyn ng Mnh, V mt xu hng tiu thuyt
ang pht trin, Bo nhn dn ra ngy 26 10 1985.
[196] Nguyn ng Mnh, Chn dung vn hc, NXB
Thun Ho, Hu, 1990.
[197] Nguyn ng Mnh, Mt s gng mt tiu biu
ca vn hc Vit Nam hin i, Cng ty sch v thit b
trng hc xut bn, 1992.
[198] Nguyn ng Mnh, Mt cuc nhn ng mi,
Tp ch Vn hc, spps 4 1995.
[199] Nguyn ng Mnh, Con ng i vo th gii
ngh thut ca nh vn, NXB Gio dc, H., 1995.
[200] Nguyn ng Mnh, Di khn Nguyn Khi, Bo
Vn ngh (22) ra ngy 27 5 2000.
[201] Nguyn ng Mnh, Nguyn Khi i ngi, i
vn, Tp ch Nh vn, s 9 2000.
[202] Nguyn ng Mnh, Nh vn Vit Nam hin i
289
chn dung v phong cch, NXB Tr, Thnh ph H Ch
Minh, 2000.
[203] H Ch Minh L Dun Trng Chinh, V vn
ho vn ngh (in ln th 3), NXB Vn ho, H., 1972.
[204] V T Nam, Vi ngh nhn c truyn ca
Nguyn Khi, Bo Vn ngh, s 176 1981.
[205] M. . Naup, Tm l hc sng to vn hc, (Hoi
Lam, Hoi Li dch), NXB Vn hc, H., 1978.
[206] Chu Nga, c im ngi bt hin thc ca Nguyn
Khi, Tp ch Vn hc, s 2 1974, tr 44 48.
[207] Chu Nga, c im sng tc ca Nguyn Khi
(cun tc gi vn xui Vit Nam hin i (sau 1945), NXB
Khoa hc x hi, H., 1977.
[208] Nguyn Tuyt Nga, Nguyn Khi vi bt k v tp
vn, Tp ch vn hc, s 11 1999, Tr 72 77.
[209] Nguyn Phan Ngc, Nguyn Khi vi Mt chng
ng, Tp san Nghin cu vn hc, s 6 1963, tr 20 25.
[210] Nguyn Phan Ngc, Tnh hin thc, tnh chin u
trong Ngi tr v v Tm nhn xa, Tp ch Vn hc, s 4
1964, tr 6 10.
[211] Nguyn Ngc, i nt v mt t duy vn hc mi
ang hnh thnh, Tp ch Vn hc, s 4, thng 7 v 8 1990.
[212] Nguyn Ngc, Vn xui sau 1945 Th thm d
i nt v quy lut pht trin, Tp ch Vn hc, s 4 1991,
tr 9 12.
290
[213] L Thnh Ngh, Gp g cui nm Mt ting ni
ngh thut khng nh cuc sng, Tp ch Vn ngh qun i,
s 4 1985, tr 99 103.
[214] Phm Xun Nguyn, Vn hc hm nay c g
mi,Tp ch Vn hc, s 6 1992, tr 60 64.
[215] o Thu Nguyn, Phong cch hin thc tnh to v
th gii nhn vt Nguyn Khi, Tp ch Tc phm mi, s 3
1998, tr 99 103.
[216] o Thu Nguyn, Th gii nhn vt Nguyn Khi
theo dng thi gian, Tp ch Vn hc, s 12 2000, tr 74
79.
[217] o Thu Nguyn, Th gii nhn vt Nguyn Khi
trong cm hng nghin cu, phn tch, Tp ch Vn hc, s
11 2001, tr 53 63.
[218] o Thu Nguyn, Nhn vt ngi k chuyn trong
sng tc ca Nguyn Khi sau 1975, Tp ch Khoa hc v
Cng ngh - HTN, s 4 2002, tr 13 18.
[219] o Thu Nguyn, Nhn vt ngi tr thc trong
truyn ngn ca Nguyn Khi sau 1975, Tp ch Khoa hc v
Cng ngh - HTN, s 3 2003, tr 15 19.
[220] o Thu Nguyn, Quan nim vn chng ca nh
vn Nguyn Khi, Bo Vn ngh Thi Nguyn, s 7 2005.
[221] o Thu Nguyn, Nguyn Khi qua Thng th
ci, Tp ch Khoa hc v Cng ngh - HTN, s 1 2006,
tr 14 18.
[222] Vng Tr Nhn, Nh vn Nguyn Khi, Bo Vn
291
ngh (51) ra ngy 21 12 1985.
[223] Vng Tr Nhn, Nguyn Khi Nguyn Mnh
Tun, Bo Vn ho Th thao, s ra ngy 9 2 1985.
[224] Vng Tr Nhn, m hng chnh: khng nh qu
kh, Bo Vn ngh (41) ra ngy 12 10 1985.
[225] Vng Tr Nhn, Nguyn Khi (Cun Mt s nh
vn Vit Nam hm nay vi H Ni), NXB H Ni, H., 1986.
[226] Vng Tr Nhn, Mt cch bnh lun lch s, (Cun
bc u n vi vn hc, NXB Tm phm mi, H., 1986.
[227] Vng Tr Nhn, Nguyn Khi hay l mt cch tn
ti trong vn hc (Cung Bc u n vi vn hc), 1986.
[228] Vng Tr Nhn, Vi nt v sng tc ca Nguyn
Khi nhng nm gn y, Tp ch Vn hc, s 2 1996.
[229] Vng Tr Nhn, Li gii thiu (cun tuyn tp
Nguyn Khi (Tp I), NXB Vn hc, H., 1996.
[230] Vng Tr Nhn, Cnh bm v o hng dng,
NXB Hi Phng, 1996.
[231] Vng Tr Nhn, Nhng kip hoa di (in ln th 3),
NXB Hi Nh vn, H., 2001.
[232] Vng Tr Nhn (2001), Vit chinh phc bn
c, Din n Vn ngh Vit Nam (7).
[233] Nhiu tc gi, Tc gia vn xui Vit Nam hin i
(sau 1945), NXB Khoa hc x hi, H., 1977.
[234] Nhiu tc gi, Vn hc Vit Nam chng M cu
nc, NXB Khoa hc x hi, H., 1979.
292
[235] Nhiu tc gi, Vn hc trong giai on cch mng
mi, NXB Tc phm mi, Hi Nh vn Vit Nam, 1984.
[236] Nhiu tc gi, Cc nh vn ni v vn (tp I), NXB
Tc phm mi, H., 1985.
[237] Nhiu tc gi, Cc nh vn ni v vn (tp II), NXB
Tc phm mi, H., 1986.
[238] Nhiu tc gi, L lun vn hc (tp III), NXB Gio
dc, H., 1988.
[239] Nhiu tc gi, Vn hc v hin thc, NXB Khoa hc
x hi, H., 1990.
[240] Nhiu tc gi, Vn hc Vit Nam 1945 1975 (tp
II), NXB Gio dc, H., 1990.
[241] Nhiu tc gi, Mt thi i mi trong vn hc (in
ln th 2), NXB Vn hc, H., 1996.
[242] Nhiu tc gi, Vit Nam na th k vn hc (1945
1975), NXB Hi Nh vn, H., 1997.
[243] Nhiu tc gi, Vn hc 1975 1985 tc phm v d
lun, NXB Hi Nh vn, H., 1997.
[244] Nhiu tc gi, 50 nm vn hc Vit Nam sau Cch
mng thng Tm, NXB i hc Quc gia, H., 1997.
[245] Nhiu tc gi, Dn lun nghin cu vn hc (Trn
nh S, Li Nguyn n, Nguyn Ngha Trng dch), NXB
Gio dc, H., 1988.
[246] Nhiu tc gi, Xung quanh cun Chn dung v i
thoi ca Trn ng Khoa, NXB Thanh nin, H., 1999.
293
[247] Nhiu tc gi, T in thut ng vn hc (in ln th
3), NXB i hc Quc gia H Ni, H., 1999.
[248] Nhiu tc gi, Tc gi ni v tc phm, NXB Tr,
Tha Thin Hu, 2000.
[249] Nhiu tc gi, Nh Phong, Phng hng tm ti
ca Nguyn Khi qua tp Ma Lc (Cun bnh lun Vn hc,
NXB Vn hc), H., 1977, tr 138 145.
[250] Cao Xun Ph, Vn tn ngng tn gio trong
chin lc pht trin (cun My vn vn ho v pht trin
Vit Nam hin nay, B Vn ho Thng tin Th thao, H.,
1992.
[251] Ng Vn Ph, Thi gian ca ngi mt thnh tu
mi ca tiu thuyt, Bo nhn dn Ch nht ra ngy 4 8
1985.
[252] Hunh Nh Phng, Gp g cui nm Gp g ca
nhng ngi tr thc, Bo vn ngh ra ngy 15 1 1983.
[253] Hunh Nh Phng, Thi gian ca ngi cun
tiu thuyt c m hng, Bo Vn ngh, s (14) ra ngy 5 4
1986.
[254] Hunh Nh Phng, Vn xui nhng nm 80 v
vn dn ch ho nn vn hc, Tp ch Vn hc, s 4
1991.
[255] Hunh Nh Phng, Nguyn Khi v thi gian ca
ngi, Bo Th thao Vn ho, s 30, ra ngy 17 7 1985.
[256] L Th H Quang, Nhn vt ti trong truyn ngn
Nguyn Khi, Tp ch Nh vn, s 8 2001.
294
[257] Xun Sch, V kch Cch mng ca Nguyn Khi,
Tp ch Vn ngh qun i, s 10 1977.
[258] Nguyn Hu Sn, c truyn ngn v tp vn ca
Nguyn Khi (cun im ta ph bnh vn hc, NXB Lao
ng, H., 2000.
[259] Trn nh S, My ghi nhn v s i mi ca t
duy ngh thut v hnh tng con ngi trong vn hc ta thp
k qua, Tp ch Vn hc, s 6, thng 11 v 12 1986.
[260] Trn nh S, Mt s vn thi php hc hin i,
B Gio dc o to V Gio vin xut bn, H., 1993.
[261] Trn nh S, Vn hc v thi gian, NXB Vn hc,
H., 2001.
[262] V Vn S, Vn hc s thi im nhn t hm nay,
Tp ch Vn hc, s 6 1990.
[263] Nguyn c Thc, Ngi H Ni mt hnh trnh
tm kim (c li nhng trang vit ca Nguyn Khi), Bo
Vn ngh, s 5, ra ngy 11 12 1995.
[264] Bi Vit Thng, Vn xui gn y v quan nim con
ngi, Tp ch Vn hc, s 6 1991.
[265] Ng Tho, Ngi chin s trong Chin s, Tp ch
Tc phm mi, s 33, ra thng 1 1974.
[266] Ng Tho, Ngh v gi tr mt sng tc kp thi nhn
c Thng Ba Ty nguyn ca Nguyn Khi, Bo Vn
ngh (690) ra ngy 22 1 1977.
[267] Ng Tho, T cuc i chin s (Tiu lun ph
bnh), NXB Qun i nhn dn, H., 1978.
295
[268] inh Quang Tn, Nguyn Khi vi H Ni, Bo
Vn ngh, s 19, ra ngy 10 5 1997.
[269] Trn Quc Tin, Bp nc nh vn Nguyn Khi,
Tp ch Nh vn, s 7 2000.
[270] Nguyn Ngc Thin, Tiu thuyt hng ni trong
vn xui Vit Nam hin i, Tp ch Vn hc, s 6 1990, tr.
28 32.
[271] Bch Thu, Nhng du hiu i mi cuat vn xui
sau 1975 qua h thng m tp ch , Tp ch Vn hc, s 4
1995.
[272] Bch Thu, Ging iu trn thut trong truyn ngn
Nguyn Khi nhng nm 80 n nay, Tp ch Vn hc, s 10
1997, tr 59 65.
[273] Bch Thu, Theo dng vn hc (Tiu lun ph
bnh), NXB Khoa hc x hi, H., 1998.
[274] Bch Thu, Nguyn Khi mt i vn gn b vi
dn tc v thi i, Tp ch Vn ngh qun i, s 1 1999,
tr 109 113.
[275] L Ngc Tr, Vn hc phn nh hin thc (cun L
lun v ph bnh), NXB Tr, Thnh ph H Ch Minh, 1990.
[276] L Quang Trang, t qung v tip ni gia 2 tp
Xung t ca Nguyn Khi (cun Thai nghn tc phm, NXB
Hi Nh vn, H., 1995.
[277] H Xun Trng, Trn mt chng ng, NXB Vn
ho, H., 1981.
[278] Nguyn Khc Trng, Mt on v nh vn Nguyn
296
Khi, Bo Vn ngh Tr, s 49, ra ngy 3 12 -2000.
[279] Anh V, Xung t ca Nguyn Khi, Tp ch Vn
hc, s 1 1963.
[280] L Quang Vinh, T chuyn t t n Mt ci tm
linh, Bo Lao ng, Xun Gip Tut, 1994.

















297
MC LC

Li gii thiu.......................................................................... 2
M U ............................................................................... 5
Chng mt: CM HNG NGHIN CU - PHN TCH25
I. DIN BIN CA THI CUC, HNH TRNH TINH
THN CA NHN VT V CC MI QUAN TM CA
NGUYN KHI.................................................................. 26
II - DIN MO V KIU LOI NHN VT N T
CM HNG NGHIN CU - PHN TCH CA
NGUYN KHI.................................................................. 58
1. V tr ca kiu loi "nhn vt t tng" trong sng to
ngh thut ca Nguyn Khi ............................................ 58
2. Con ngi trong thi gian v lch s ........................... 73
3. Con ngi trong cc kh nng la chn v thch ng . 78
4. Con ngi trong quan h gia nh................................ 85
5. Con ngi trong mu thun v tip ni gia cc th h91
Chng hai: CM HNG KHNG NH CA NGI . 100
I - T NHN VT "CON NGI MI" VI V P
TRN VN TRONG CM HNG LNG MN N
NHN VT CON NGI VI S PHN BT HNH 103
II. NHN VT CON NGI MI TRN TUYN U
CHNG M V CI NGUN SC MNH CA H . 117
III - NHN VT CON NGI THI HU CHIN. S
KHI SU HN VO CI NGUN CA CHIN
THNG V KHI NG CUC U TRANH THC
H TRONG THI BNH.................................................. 137
298
IV. NHN VT CON NGI GIA CUC SNG I
THNG V BC PHT TRIN MI CA CM
HNG KHNG NH - CA NGI.................................. 154
Chng ba: CM HNG CHIM NGHIM - CHITL
............................................................................................ 176
I - NGUYN KHI VI NNG LC PHT HIN VN
V XU HNG TRIT LUN................................. 176
II. U TH CA NHN VT NGI K CHUYN
TRONG VIC M RNG V O SU VO CC VN
TRIT L NHN SINH CA I SNG............... 182
III. KHT VNG NHN THC V NHU CU NHN
THC LI I SNG CCH MNG TRN RT NHIU
CHIU CNH CA N................................................... 199
IV. QUAN NIM NGH THUT V CON NGI QUA
MT TH GII NHN VT NGY CNG NHIU KIU
DNG, GN VI NHU CU GII PHNG V PHT
TRIN CON NGI ........................................................ 210
V. QUAN H NHN VT V HON CNH. T NHN
VT GP THI N NHN VT LC THI. NHNG
TR TRU V NGHCH L I............................... 228
VI. V TN GIO V NIM TIN TN GIO CON
NGI............................................................................... 250


KT LUN........................................................................ 266
TI LIU THAM KHO.................................................. 271