ng dng ca plasma nhit cao

1 | 9

I. Khi qut v Plasma:
Vt cht, ngoi ba trng thi thng gp l th rn, lng, kh, cn tn ti mt dng c bit
khc, c gi l trng thi plasma, hay l th kh ion ho. Ty thuc vo nhit mi cht
u bin i trng thi ca mnh. Chng hn nc cc nhit m (theo thang Celsius) s
trng thi rn trong khong t 0 l00
0
C n trng thi lng, cao hn 100
0
C th th kh.
Nu tip tc tng nhit nc ln cao na, kt qu s l g?
Cu tr li l: Khi nhit cht kh cao hn vi ngn , cc electron mang in m bt u
bt khi nguyn t v chuyn ng t do, nguyn t tr thnh cc ion mang in dng.
Nhit cng cao th s electron bt ra khi nguyn t cht kh cng nhiu, hin tng ny
c gi l s ion ho ca cht kh.

Ngoi nhit cao, ngi ta c th dng cc tia t ngoi, tia X, tia cc mnh chiu vo
cht kh cng lm cho n bin thnh plasma.
C th bn cm thy trng thi plasma rt him gp. Nhng thc ra l mt trng thi rt
ph bin trong V tr, chim gn 99% khi lng ca V tr. Mt Tri v phn ln cc
ngi sao, cc tinh vn u l plasma b ion ha hon ton. Phn trn ca kh quyn Tri t
(tng in ly) cng l plasma.
Cc ai phng x cha plasma cn nm cao hn na. Cc cc quang, cc tia chp, trong
c c cc st tt c nhng hin tng u l nhng dng khc nhau ca plasma, chng
c th c quan st trong cc iu kin t nhin trn Tri t. V ch c mt s hnh
tinh ti v vt cht phn tn trong thin h mi c th tm thy cht rn, cht lng v cht
kh.
Ngay xung quanh chng ta cng thng gp vt cht trng thi plasma. Nh trong ng
n hunh quang, n neon hay trong h quang in sng chi.





Tia chp l dng plasma xut
hin mt cch t nhin trn
b mt Tri t. Nhit
trong tia chp c th t ti
28.000 Kelvin v mt
electron c th ln n 10
24

trn mt khi.
Vo nm 1929 cc nh vt l M Irving Langmuir (1881 -
1957) v Levi Tonks (1897 - 1971) gi kh ion ha trong
ng kh phng in l plasma.
Nh vt l ngi Anh William Crookes (1832 - 1919) khi
nghin cu s phng in trong cc ng c khng kh
long vit: ''Cc hin tng trong cc ng c rt kh
m ra cho khoa hc vt l mt th gii mi m vt
cht c th tn ti trng thi th t''.
2 | 9



II. ng dng ca plasma nhit cao
1. Cc phn ng nhit hch c iu khin
Ngi ta cho rng cc d tr nhin liu ha hc ch cho loi ngi dng trong vi thp
k na. Cc d tr nhin liu ht nhn c thm d cng rt c hn. Cc phn ng
nhit hch iu khin c c th cu loi ngi thot khi cn i nng lng v tr thnh
ngun cung cp thc t l v hn.
a. Phn ng nhit hch: da trn c s hp nht cc ht nhn nh nh cc ng
v hydrogen (deuterium v tritium) gii phng nng lng, ging nh nng
lng ca mt tri v cc v sao.
Trong mt lt nc thng thng c cha 0,l5 ml nc nng (D
2
O). Khi tng hp cc ht
nhn ly t 0,l5 ml D
2
O s c mt nng lng bng nng lng ta ra khi t 300 lt
xng. Tritium trong thin nhin thc t l khng tn ti nhng c th c c bng cch
dng cc neutron n bn ph ng v lithium.

Ht nhn nguyn t hydro c cu to t 1 proton p. Trong ht nhn deuterium ngoi 1
proton cn c thm 1 neutron, cn trong ht nhn tritium th c 2 neutron. Deuterium v
tritium c th phn ng vi nhau bng 10 cch khc nhau. Nhng xc sut xy ra cc phn
ng nh th chnh nhau i khi ti hng trm ngn t ln cn s nng lng ta ra khc
nhau 10 - 15 ln.
ng quan tm nht ch l ba phn ng di y:

Nu tt c cc ht nhn trong mt th tch no cng thc hin phn ng th nng lng s
c gii phng tc thi. Lc din ra v n nhit hch. Trong l phn ng, phn ng
tng hp phi c din ra chm chp.
Ti nay vn cha thc hin c s tng hp nhit hch
iu khin c song n ha hn nhiu u th ln lao.
Nng lng ly c trong cc phn ng nhit hch tnh
trn n v khi lng nhin liu ln hn hng triu ln
nng lng ca nhin liu ha hc, c ngha l r hn
hng trm ln. Trong ngnh nng lng nhit hch
khng c hin tng thi cc sn phm chy vo bu
kh quyn v khng c cc cht thi phng x. Cui
cng cc nh my in nhit hch loi tr c cc v
n.
Trong thi gian din ra s tng hp nhit hch, phn
nng lng chnh (trn 75%) c ta ra di dng
ng dng ca plasma nhit cao
3 | 9

ng nng ca neutron v proton. Cn khi lm chm neutron trong mt cht thch hp, n s
nng ln; lng nhit thu c d dng cho bin thnh in nng. ng nng ca cc ht
tch in - cc proton c bin thnh in mt cch gin tip.
Trong phn ng tng hp, cc ht nhn phi lin kt vi nhau nhng chng li tch in
dng v do theo nh lut Coulomb, phi y nhau. thng c cc lc y, ngay c
vi cc ht nhn deuterium v tritium c in tch nh nht (Z = 1), cng cn phi c mt
nng lng c 10 hay 100 keV. Nng lng ny ng vi nhit c 1
08
-l
09
K. cc nhit
nh th, mi loi vt cht u nm trng thi plasma nhit cao.

b. iu khin phn ng nhit hch
Nguyn tc:
Vn c bn ca vic iu khin phn ng nhit hch ht nhn l thc hin c nhit
cao hng trm triu trong cng mt th tch gii hn ch y deuterium hay hn
hp deuterium v tritium. Mi trng nh vy gi l plasma dng th t ca vt cht. t
o
v duy tr c trng thi plasma phi gii quyt ba vn chnh l: to nn mi trng plas
ma
nhit hng trm triu , nht plasma trong mt th tch hu hn, duy tr trng thi plas
ma trong thi gian di.
* To mi trng nhit cao:
Theo quan im ca vt l c in, phn ng tng hp khng th xy ra, nhng y vn
xy ra nh c hiu ng ng hm lng t thun ty h tr. Tnh ton cho thy nhit
mi la t nng lng ta ra s ln hn nng lng cung cp cho phn ng deuterium
- tritium (DT) bng c 4,5.10
7
K, cn i vi phn ng deuterium - deuterium (DD) bng
khong 4.10
8
K. Rt t nhin ta thy phn ng DT l c li hn. Ngi ta t nng plasma
bng dng in, trong bc x laze, bng sng in t v bng cc phng php khc. Nhng
quan trng khng ch l nhit cao.
* Duy tr trng thi plasma:
Mt cng cao, cc ht cng hay va chm vi nhau, bi vy c th chng minh rng,
thc hin cc phn ng nhit hch tt hn, ta nn dng plasma mt cao.
Tuy nhin, nu trong 1cm
3
plasma c cha 10
19
ht (mt phn t trong cht kh cc
Trung tm ca Mt tri l nh my ca cc phn ng nhit hch, bn thn n
cng l mt khi Hydro cc ln. Khi co li nhit v p lc ca tm tng cao,
v khi t n gi tr ln th ht nhn hydro kt hp vi nhau to ra helium.
Khi Mt tri gii phng mt lng nng lng ng k (nh sng Mt tri).
> 10
14
/
3

Nm 1957, nh vt l ngi Anh John Davis Lawson thit lp tiu chun
cho phn ng DT:
trong : t: thi gian duy tr plasma nhit cao trong h
n: mt plasma
Trong trng hp tha mn tiu chun Lawson th nng lng ta ra trong
tng hp nhit hch s ln hn nng lng cung cp mi phn ng.
4 | 9

iu kin thng thng), p sut ca n cc nhit din ra phn ng nhit hch tng ln
ti 10
6
atm. Khng mt kt cu no chu ni p sut nh th v bi vy plasma phi c
lm long i (vi mt gn 10
15
ht trong 1cm
3
). Va chm ca cc ht trong trng hp
ny din ra tha hn, v duy tr phn ng, ta cn tng thi gian c tr ca chng trong l
phn ng, hay thi gian duy tr. C ngha l thc hin phn ng nhit hch, ta phi xt
tch s ca mt ht ca plasma vi thi gian duy tr chng. i vi phn ng DD tch ny
(c gi l tiu chun Lawson) bng l0
16
giy/cm
3
, cn i vi phn ng DT bng 10
14

giy/cm
3
. R rng rng phn ng DT thc hin d hn phn ng DD.

* Nht plasma trong t trng:
Khi cc nghin cu plasma bt u c tin hnh ngi ta tng rng s nhanh chng thc
hin c s tng hp iu khin c. Nhng v sau, ngi ta mi hiu ra rng, trong
plasma nhit cao din ra cc qu trnh phc tp v nhiu tnh cht khng n nh c vai
tr quyt nh. Hin nay a ra c mt vi loi thit b dng thc hin s tng hp
nhit hch.
Thit b thng dng nht l tokamak (ghp ch
ca cm t ting Nga Toroidalnaya KAmera s
MAgnitnymi Katushkami c ngha l Bung hnh
xuyn vi cc cun dy c t tnh). Tokamak l
mt my bin th khng l cun s cp ca n
c qun quanh li, cn cun th cp c
mt vng duy nht - l bung chn khng c
dng chic bnh m vng (hnh xuyn), c dy
plasma bn trong. H thng nam chm gi cho dy plasma tm ca bung, cn dng in
vi cng hng ngn ampe s t nng n ti nhit cn thit. T trng c hnh dng
phc tp gi plasma trong bung vnh trn ca tokamak, chng li t trng ring ca dy
plasma. T trng ring ny c xu hng un cong qu o ca cc ht tch in ca
plasma. Cc neutron c to thnh trong qu trnh phn ng nhit hch b hp thu lp
cht bc chung quanh bung chn khng. Nhit nng ta ra khi c th c dng pht
in.
Mc du tokamak trng c v n gin l th, song cha
c mt thit b no loi ny cho ta cch ly nng lng
ta ra c. Ngi ta hy vng nhiu vo mt tokamak
khng l c tn ITER ang c thit k hin nay. Thit
b ny, nu n c xy dng xong vo nm 2005, s
cho mt cng sut li ra 1,5.10
9
W.
Trong s cc n khc, c hai n ng quan tm:
stelarato v thit b gi khi plasma theo nguyn tc
qun tnh.
Trong my stelarato (stellarator t ch Latinh stella =
''sao''), plasma c php c hnh dng ''ty '' v ch
cn to ra mt trng nn dy plasma. Bung chn
khng c dng rt k quc, cn l cc cun dy t tnh
ng dng ca plasma nhit cao
5 | 9

c hnh dng kh phc tp. Cc th nghim trn stelarato c tin hnh cc nc khc
nhau, nhng vn cha t c nhit v thi gian duy tr khi plasma cn thit.
Phng php duy tr plasma bng qun tnh l mt
phng php khc v nguyn l. N da trn qun
tnh ca hn hp phn ng. Khi c t nng rt
nhanh (bng xung laze chng hn, hn hp khng v
tung ra ngay lp tc. ng ng hn hp oteri vi
tri c cc xung laze ri t pha trong thi gian ti
10
-10
giy v vi cng sut c 10
20
W/cm
2
. Lp v
ng b bc hi, cc kh gin ra v p sut nh sng
nn hm lng ca n ti gn 50 ngn ln, p sut
trong hn hp tng ln n 1 triu atmotphe, cn mt
ca n ti 50 - 100 g/cm
3
. Trong cc iu kin
nh th, phn ng nhit hch bt u din ra.
Song trn con ng ny vn cn hng lot kh khn k thut, tm thi cha cho php bin
cc thit b laze thc nghim thnh cc l phn ng cng nghip.
c. D n l phn ng nhit hch th nghim(ITER)
y mnh vic nghin cu l phn ng nhit hch, mt d n hp tc quc t c thit l
p
nm 1985 vivic xy dng mt l phn ng th nghim c tn gi ITER (Internati
onal Thermonuclear Experimental Reactor). Nhm cc nh khoa hc M, Lin minh chu
u, Nht
Bn v Nga hp tc nghin cu v nguyn tc l phn ng ITER v hon thnh thit
k k thut trong giai on 1988
2001. Trung Quc, n , Hn Quc chnh thc tham ra d n ITER t 6/12/2005.
Theo k hoch th vic xy dng l phn ng s tin hnh trong 10 nm trong khun kh h
p tc ca cc nc gm Lin minh chu u, M, Nga, Trung
Quc, Nht Bn, Hn Quc, n
. a im xy dng ITER c th l Cadarache, Php hoc Rokkasho, Nht Bn
.
Ngy 28/6/2005 Php ginh c quyn xy dng d n ITER, theo tha thun th l ph
n ng nhit hch ny s c xy dng ti Cadarache, min nam nc Php. Sau nhiu ln
tr hon th ITER do vn kinh ph th d n c khi cng xy dng t thng
1 nm 2007 v d on n thng 11 nm 2019 s c plasma u tin.

6 | 9



2. Tu v tr nh c y bng laser
M hnh l phn ng
nhit hch quc t
(ITER)
Mt s thng s ca l phn ng ITER:
- Cng sut sinh plasma: 500MW
-
Bung chn khng hnh xuyn c bn knh trong 2m, bn knh ngoi 6.2m, ti
t din
ngang bng 21.9m
2
, th tch 837 m
3
, din tch b mt ngoi plasma 678m
2
- T trng tc dng ln trc hnh xuyn bng 5,3Tesla
- Dng plasma cng 15 triu ampe, nng trung bnh n = 10
19
m
-
3
nhit trung bnh ca plasma bng 8.9keV hay khong 100 triu

- Thi gian nht plasma =300s
Nh vy l phn ng nhit hch ITER s tha mn tiu chun Lawson v iu kin v c
ng sut, c th sn sinh v duy tr phn ng tng hp nhit hch trn Tri t.
ng dng ca plasma nhit cao
7 | 9

tng c bt u ti Hc vin tng hp Resselaer Troy,
bang New York, M. Tip , Cng ty Lightcraft Technologies
c vi th nghim thnh cng vi loi tu nh ny. Nguyn l
rt n gin: con tu s dng cc tm gng thu nhn v hi t
chm laser chiu vo, ri t nng khng kh n khng kh
n tung, y con tu i.
Cu to ca h thng:
- Tia laser carbon dioxit: Tia laser xung 10 kW ang c
s dng th nghim con tu nh ny l mt trong s
nhng tia mnh nht th gii.
- Gng parabole: Phn y ca tu v tr l mt gng
hi t chm laser vo khoang cha khng kh hay cht
n y trn tu. Vt truyn th hai, nm trn mt t, l
mt gng ging nh knh vin vng c dng
hng chm tia laser ln con tu.
- Khoang ht thu: Khng kh c hng vo trong khoang ny; ti y khng kh b
t nng ln bi chm laser, gin n ra v y con tu i.
- Hydro trn tu: Mt lng nh cht n y hydro c s dng y tn la khi
kh quyn qu long khng th cung cp khng kh.
Trc khi bay ln khi mt t, mt lung khng kh nn s y nh con tuln n vn tc
khong 10.000 vng/pht. Khi n ang ln xoy vi mt tc ti u, tia laser s c
bt ln, thi con tu ln khng trung. Tia laser 10 kW ny rung ng mc t 25-28
ln/giy. Bng cch rung ng, n lin tc y con tu ln pha trn. Chm tia sng c
hi t bi gng parabole y ca con tu t nng khng kh ln ti khong t 10.000-
30.000 C, nng hn b mt ca mt tri vi ln. Khi khng kh b t nng n nhit
cao nh vy, n s bin i sang th plasma (loi kh c s lng cc ht mang in m,
dng, tng ng nhau trn mt tri v phn ln cc v sao) - th plasma ny sau n
tung y con tu ln pha trn.
Cng ty Lightcraft Technologies vi ln th nghim mt tu nh nguyn mu nh ti bi
tn la White Sands bang New Mexico. Vo thng 10/2000, con tu nh thu nh, c
ng knh 12,2 cm v ch nng 50 g t c cao 71 m. Trong nm 2001, Lightcraft
Technologies hy vng s a c nguyn mu con tu nh ln ti cao khong 152 m.
S cn ti tia laser 1 MW a mt v tinh nng 1 kg vo mt qu o thp. Tuy m hnh
ny c lm bng loi nhm dnh sn xut my bay, nhng con tu nh khi c sn
xut thc s c th c lm carbua silic.
Ngoi ra, ngi ta cng s t cc gng bn trong con tu chiu mt s chm nng
lng v pha trc. Sc nng t chm laser s to ra mt cm kh lm chch hng i ca
mt phn lung khng kh i qua con tu, t gip gim bt ma st v gim lng kh
nng m con tu hp th.
3. ng c plasma
Phn ln cc ng c phn lc hin i u dng nng lng c
gii phng trong phn ng ha hc chy ca nhin liu. Chng lm
tng rt nhiu sc ko, nhng li phi t mt lng ln nhin liu.

nh sng rc r l
khng kh ang chy
di vnh tu.
8 | 9

Vn tc kh thot ra t ng phun c 1 km/giy. Nu lm cho vn tc ca lung plasma t
trn 1000 km/giy th lng cht tiu hao s thp hn hng trm ln so vi ng c ha hc
sn ra cng mt sc ko nh nhau. pht tn plasma ngi ta dng cc s khc nhau,
nht l s p dng cc in trng v t trng giao nhau.
Trong cc ng c plasma hin i, sc ko cho ti nay vn cha ln, song chng ang
c s dng trong h nh hng cc con tu v tr. Cc my bm t thy ng lc hc
cng hot ng theo nguyn l ny bm cc cht lng dn in (chng hn, kim loi
nng chy).



ng dng ca plasma nhit cao
9 | 9

Ngun tham kho:

1. http://www.bachkhoatrithuc.vn/encyclopedia/1213-02-
633401499551073144/Plasma---Trang-thai-thu-tu-cua-vat-chat/Cac-phan-ung-
nhiet-hach-co-dieu-khien.htm
2. ng dng ca plasma nhit cao trong phn ng nhit hch Hc vin Phm Th
Xun Hnh
3. Tm hiu phn ng nhit hch v iu khin phn ng nhiet hch trong tng lai
SV. Cao nh Hng