L VN DUYT: MT TI NNG LN V QUN S, CHNH TR, KINH T

L Ngc Trc

C nhiu danh tng ph gip Nguyn Phc nh ln ngi hong . Nhng c
bn v i tng c xem l nht cng thn ca Triu Gia Long Nguyn Phc nh.
l: Tin qun Nguyn Vn Thnh, Hu qun V Tnh, Hu qun Nguyn Hunh c v T
qun L Vn Duyt. S phn lch s cuc i ca bn v nht cng thn ca Triu Gia
Long khc nhau: Nguyn Vn Thnh b Vua Gia Long p ung thuc c t t vo nm
1817. Nguyn Hunh c sau khi mt (1819) c a vo th trong miu Trung Hng
cng thn ti kinh . V Tnh th t thiu c th thnh Bnh nh mt vo nm 1801cng
c a vo th miu Trung Hng cng thn ca Triu Nguyn. Ring T qun L
Vn Duyt c mt s phn lch s c bit. Sau khi ng qua i, c nhiu nhn nh, nh
gi tri ngc nhau. Ca ngi ti nng v cng lao ca ng cng nhiu, m ph phn cng
khng t. Nhng ngi c cm tnh vi Nh Ty Sn th xem L Vn Duyt nh mt tn ti
, mt ngi thn Php v Thin cha gio. Cc s gia Triu Nguyn tng thi k cng
bt nht v c phn kht khe trong nh gi v L Vn Duyt. C thi th xem ng nh
mt ti phm ca triu nh. Cng c thi L Vn Duyt c xem l mt tng lng danh
c nhiu cng lao to ln i vi Triu Nguyn v t nc. V sau ny, c thi m t
tng dn tc cc oan v qu khch th ngi ta xo sch cng lao ca L Vn Duyt!

Vy u l s tht ca lch s? L Vn Duyt sinh nm 1763, nguyn qun lng
B huyn M c tnh Qung Ngi. T i ni t ca ng di c vo Nam sinh sng
ti nh Tng. L Vn Duyt c cng ph t Nguyn Phc nh c phong lm Cai
c. ng lp nhiu chin cng ln, gp phn a Nguyn Phc nh ln ngi Vua. Nm
1801, vua Gia Long phong ng lm Khm sai chng t qun bnh Ty tng qun, Tc
qun cng. Nm 1802, ng cng Nguyn Vn Thnh, L Cht em qun i bnh nh min
Bc, c lnh chc Kinh lc x Thanh Ho v Ngh An. Nm 1812, ng c phong
lm Tng trn Gia nh, bo h nc Chn lp (Campuchia). Ln th hai, vo nm 1820,
ng li c c lm tng trn Gia nh. ng cai qun thnh Gia nh v c min Nam n
khi mt (1832). L Vn Duyt mt khi cn ang ti chc, th 69 tui.
Nm 1698, Nguyn Hu Cnh l ngi t n v hnh chnh Gia nh v ton min
Nam, chnh thc xc lp vng t ny vo a l hnh chnh nc ta. Th chnh L Vn
Duyt l ngi c cng khai ph, m rng v bo v vng t phng Nam ca T
quc. Gia nh thnh v c min Nam bt u t Bnh Thun tri di n mi C Mau thi
by gi cn hoang ho, t ai cha thun thc, nn trm cp honh hnh nhiu ni. L
Vn Duyt chiu m dn chng ra sc ci to, xy dng ng rung ph nhiu, xy
dng lng, x. ng chm lo n i sng ca dn chng v binh s; ng thi, trng tr rt
nng bn tham quan li, v qun trm cp. i vi mt s ngi lm l vo con ng
trm cp, ti phm, ng t ra l ngi bao dung, v v, cm ho h tr v con ng
lm n chn chnh. Chnh v vy, trong thi k L Vn Duyt thay mt triu nh qun l
thnh Gia nh v c min Nam, i sng nhn dn y c an c thnh vng.
L Vn Duyt gp phn khng nh vo vic bo v vng t phng Nam ca T
quc. ng va lm tt cng tc bo h Cao Min, ngn chn hu hiu xm lc ca
Xim La. Trong thi gian Gia nh ng xut vi triu nh o knh Vnh T nhm
thot nc, tiu ng thay chua ra phn cho ng rung. Cng trnh knh Vnh T c
ngha to ln v kinh t v quc phng v hiu qu mang li rt ln cho cho t nc n
mi ngy hm nay.
Khng ch gi vng b ci pha Nam t nc, lo pht trin kinh t, chm lo i sng
nhn dn, L Vn Duyt l ngi gp cng ln v chnh sch i ni ln i ngoi. ng
khn kho m rng giao thng vi cc nc. Thi k ng trn nhm t nam k,
nhiu tu bun ca cc nc: Trung Quc, M Lai, Nam Dng, Min in, Phng Ty
v Chu M cp bn Gia nh Bn Ngh mua bn trao i hng ho. Si Gn Gia
nh thi by gi nh mt c khu kinh t m ca nc ta. Nm 1822, Crawfurd ngi
cm u Phi b ngoi giao ca ton quyn n gh vo Bn Ngh v Gia nh, c
yt kin L Vn Duyt vit v ng nh sau: Con ngi ny t hc, nhng l lng thay
li c ci nhn ci m hn nhiu i thn v c nh vua hc rng lu lu kinh s ca
Khng gio. Ngi sng thanh lim, mong mun m mang t Gia nh tr ph hn mi
quc gia khc trong vng bin ng. V, Crawfurd t i sng ca Gia nh nh
sau: Ln u tin ti n Bn Ngh, ti bt ng thy rng ni y khng thua g kinh
nc Xim. V nhiu mt cn sm ut hn, khng kh mt m hn, hng ho phong ph
hn, gi c hp l v an ninh y rt tt, hn nhiu kinh thnh m chng ti i qua.
Ti c cm gic nh y l mt vng quc l tng
Nm 1825, trong lc Minh Mng v Triu nh Hu ch trng cm o Thin cha v
lnh cho cc quan phi khm xt cc tu b ca ngoi quc ra vo ca bin. Th, L Vn
Duyt p dng chnh sch mm do, ci m hn i vi Gio s v gio dn Thin
cha gio. ng vn ngi ta sng yn bnh v truyn o. L Vn Duyt ch trng t
do tn ngng, on kt lng gio, on kt dn tc n nh chnh tr v x hi.
Qua nhiu giai on lch s, c nhiu nh nghin cu s hc cho rng: L Vn Duyt c
mu tch Nam k khi s qun l ca triu nh, L Vn Duyt khng phc vua Minh
Mng v vua Minh Mng cng khng thch L Vn Duyt, iu ny gy ra nhiu tranh
lun trong gii nghin cu lch s. Nhng c mt s tht lch s c cng nhn: L Vn
Duyt l mt ngi lun lun trung thnh vi Gia Long. Sch i Nam lit truyn nhn
nh v L Vn Duyt nh sau: Duyt l hun cu i thn c d nhn li vua Gia
Long dn li vic triu chnh, triu nh da lm trng. Cn i vi vua Minh Mng th nh
th no?. Nam k l vng t khai sng ca triu Nguyn, c v tr trng yu v quc phng
v i ngoi, c tim nng v kinh t to bc t ph trong pht trin kinh t ca t
nc. Lch s nh gi: Minh Mng l mt ng vua thng minh, qu cm, ht lng lo
vic nc. Nhng, cng l mt ng vua chuyn ch, nghim khc. Mt ngi c uy quyn
m t lng,... Nu Minh Mng khng tin tng vo s trung thnh ca L Vn Duyt
th chc chn nh vua s khng bao gi c ng vo trn gi thnh Gia nh v c Nam k.
Nm 1823, Minh Mng bi b chc Tng trn Bc thnh. Cc a phng u c chia
thnh cp tnh. Nhng vi Gia nh, vua vn L Vn Duyt lm Tng trn. Sch i
Nam lit truyn nu r: Vua Minh Mng c s bit i i vi L Vn Duyt: Duyt lai kinh
chc h, Vua i hu hn, lc thoi chu, vua a mt tin,. Nm 1827, Minh Mng
tng ni vi cc cn thn: ngi ta ni L Vn Duyt xut tch cng l, nay trm xem ra
th Duyt trung thun, ngha th vua vn gi c, nhng tnh bnh nht cng l, u
ra sch ht, khng ng tui gi li hay tu tnh nh th. V nh vua cho Duyt tip tc
trn nhm Gia nh vi li d: Gia nh l trng trn phng Nam, Duyt khng nn vng
mt lu. Ngi ny vn c ngi Xim s. Nay li gi mt mt y c th hng dng
nh h bo ni.... Sch i Nam lit truyn cn ghi r: Minh mng nhn nh v L Vn
Duyt nh sau: nm gi bin cng ty Nam khng ai bng Duyt. Uy lc i vi Xim
La, Chn Lp, Vn Tng khng ai bng Duyt. Duyt ngi trm yn lng. iu ny
cho thy Minh Mng rt tin tng vo nng lc lnh o ca L Vn Duyt. V, nh th
chng t sut i mnh, L Vn Duyt vn mt lng vi triu nh, mt lng vi li ch ca
t nc v dn tc.
Bi kch v ni hm oan ca L Vn Duyt ch xy ra sau khi ng qua i! Sau khi L Vn
Duyt qua i, vua Minh Mng mi bi chc Tng trn thnh Gia nh, t chc Tng c,
Tun ph, B chnh, n st, Lnh binh nh cc tnh trong c nc.
Khi cn sng, L Vn Duyt l mt con ngi y uy quyn, ai cng knh phc. Tnh kh
ca ng cng trc, nng ny v rt ght bn tham quan li, xu nnh. Chnh v vy, c
nhiu ngi khng thch ng. Bch Xun Nguyn vn l mt ngi tham lam tn c, khi
c b nhim lm B chnh Gia nh (Phin An) truy xt vic ring ca L Vn Duyt,
bt ngi nh v ti t ca L Vn Duyt giam gi, tra kho tm chng c kt ti L
Vn Duyt.Trong nhng ngi b bt c L Vn Khi l con nui ca L Vn Duyt.
L Vn Khi tn tht l B Vn Khi (khng r nm sinh) vn l mt th ho Cao Bng,
tng ni lon, i h l Nguyn Hu Khi, theo nhm phn lon Ngh An. Khi L Vn
Duyt lnh chc kinh lc s Ngh An em qun i dp lon cm ho v thu nhn
Nguyn Hu Khi lm con nui v i tn thnh L Vn Khi. Sau ny, khi trn nhm Gia
nh, L Vn Duyt a L Vn Khi i theo v cho lm n chc Ph v y. L Vn Khi
l mt con ngi c sc kho tay khng nh c cp d.
B bt giam, L Vn Khi tc gin, bn cu kt cng my ngi thn tn ni ln lm binh
bin. m ngy 18 thng 5 nm Qu T (nm 1833), L Vn Khi cng nhng ngi lnh
ca mnh ph ngc, ri vo Dinh B chnh git c nh Bch Xun Nguyn. Tng c
Nguyn Vn Qu em ngi n cu cng b L Vn Khi git cht. Li dng uy tn ca
L Vn Duyt, vn ng nhn dn v binh lnh, lin kt vi mt s chc sc Thin cha
gio l ngi ngoi quc, L Vn Khi bn t xng mnh l Bnh Nam i nguyn soi, t
phong Tng cho nhng ngi cng cnh, b nhim quan chc nh mt triu nh ring.
Ch trong vng 6 thng, L Vn Khi nh chim c 6 tnh Nam k. Triu nh lin
c Tng Phc Lng lm Tho nghch T tng qun phi hp cng vi cc tng:
Phan Vn Thy, Trng Minh Gin v Trn Vn Nng tp trung thy b binh tng tin
nh L Vn Khi. L Vn khi bit khng th chng ni, nn chy vo thnh Phin An c
th v sai ngi cu cu qun Xim La. Qun triu nh mt mt th nh ui qun Xim
La, mt mt th vy nh thnh Phin An. n thng chp nm Qy T (nm 1833), L
Vn Khi b bnh cht. Nhng ngi theo L Vn Khi tn con trai ca L Vn Khi l L
Vn Cu ln lm th lnh, tip tc chng c vi triu nh. Mi n thng 7 nm 1835,
qun triu nh mi h c thnh Phin An, nh tan c nhng ngi theo L Vn
Khi. Qun triu nh bt sng hn 1.831 ngi v x t ton b. Con trai L Vn Khi l
L Vn Cu v Linh mc Marchand (cn gi l C Du) b gii v kinh thnh Hu x lng
tr. V v n ca L Vn Khi, L Vn Duyt b lin i trch nhim. Mt s quan i thn
trong triu quy trch nhim cho L Vn Duyt l ngi nui mm mng phn lon. Minh
Mng l ng vua chuyn ch, th hin uy quyn v rn e cc nhm chng i khc
xo sch mi chc tc ca L Vn Duyt v lnh cho Tng c Gia nh n phn m
ca L Vn Duyt san bng, t xch st xing m v khc dng bia. trn bia
vit: ch ny l ni quyn ym L Vn Duyt phc php. n nm 1841, vua Thiu Tr
cho xo b xing v p li m ca L Vn Duyt. Mi n 13 nm sau, ni oan ca L
Vn Duyt mi c ci b. Nm 1848, theo nguyn vng ca nhn dn v cc v quan
trung trc ti triu nh, ng cc i hc s V Xun Cn dng s ln vua T c xin
minh oan cho L Vn Duyt. T c ban chiu ra sch ti li v truy phc nguyn tc,
hm cho L Vn Duyt l: Vng cc Cng thn Chng T qun Bnh Ty tng qun
qun cng.
C th ni qua hn 175 nm (1833 2008), qua tng thi k, nhiu s sch nh gi
khc nhau v cuc i danh tng L Vn Duyt. Nhng, i vi nhn Gia nh v c
min Nam, L Vn Duyt vn l mt ngi c nhiu cng c i vi nhn dn v t
nc. Hnh nh, cuc i, chin cng ca L Vn Duyt i vo tm thc ca ngi dn
Gia nh v min Nam nc Vit. Nhn dn coi ng nh mt v thn. Qua bao i nay
hnh tng L Vn Duyt tr thnh tn ngng trong tm thc ca nhn dn min Nam.
T nm 1848 n nay tri qua gn 160 nm, nhn dn Si Gn Gia nh v c min
Nam nhiu ln ng gp cng sc tin ca xy dng, tu sa, tn to khu m v n
th L Vn Duyt. Nhn dn tn vinh gi m v n th ca L Vn Duyt l Lng
ngvi tt c lng thnh knh. Lng ng L Vn Duyt to lc uy nghi trn mt khun vin
rng 18.500 mt vung Bnh Ho Gia nh, nay l 126 ng inh Tin Hong -
Phng 1 - Qun Bnh Thnh TP.H Ch Minh. Lng ng tr thnh im hot ng
tn ngng, im n tm linh ca ngi Si Gn Gia nh v cc tnh min Nam. L
Vn Duyt sng mi trong lng nhn dn Si Gn Gia nh v min Nam nc Vit.
Nm 2000, Hi Khoa hc lch s Vit Nam, Hi ng khoa hc TP.H Ch Minh, Tp ch
Xa v Nay m Hi tho v L Vn Duyt. Qua cuc Hi tho, cc nh s hc, cc
gio s chuyn ngnh v cc hc gi c tn tui trong nc u c chung mt nhn
nh: L Vn Duyt l mt ti nng ln v chnh tr, kinh t, qun s v trong cc t duy
chin lc ca L Vn Duyt c s k tha t cc anh hng dn tc trc .
TI LIU THAM KHO V TRCH DN:
- To m v L Vn Duyt ca Nam Tin (TC Xa v Nay, s 78B/2000).
- Nhng nh gi v L Vn Duyt ca Nguyn Minh Tng (TC Xa v Nay, s
304/2008).
- i Nam lit truyn.
- L Vn Duyt v lch s ca Nguyn Hnh (TC Xa v Nay, s 304/2008).
- Vit Nam s lc ca Trn Trng Kim (1999).
- T in nhn vt lch s Vit Nam ca Nguyn Quang Thng & Nguyn B Th (1999).

Ngun: www.vanchuongviet.org