I.

§Æt vÊn ®Ò

Trong ch¬ng tr×nh to¸n ë trêng phæ th«ng viÖc chøng minh bÊt ®¼ng
thøc lµ mét vÊn ®Ò cã thÓ nãi lµ phøc t¹p nhÊt, nã rÌn cho ngêi lµm to¸n trÝ
th«ng minh, sù s¸ng t¹o, ngoµi ra cßn cã c¶ sù khÐo lÐo, mçi kÕt qu¶ cña nã lµ
mét c«ng cô s¾c bÐn cña to¸n häc. Nhng ®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thøc th×
kh«ng ®¬n gi¶n chót nµo, nhÊt lµ ®èi víi häc sinh, c¸c em tá ra lóng tóng khi
chän cho m×nh mét c«ng cô ®Ó chøng minh hiÖu qu¶ nhÊt. §· cã rÊt nhiÒu tµi
liÖu ®a ra mét sè ph¬ng ph¸p rÊt tèt ®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thøc ch¼ng
h¹n:
- Ph¬ng ph¸p sö dông c¸c tÝnh chÊt c¬ b¶n cña bÊt ®¼ng thøc.
- Ph¬ng ph¸p sö dông tam thøc bËc 2.
- Ph¬ng ph¸p sö dông nh÷ng bÊt ®¼ng thøc kinh ®iÓn.
- Ph¬ng ph¸p sö dông ph¶n chøng.
- Ph¬ng ph¸p sö dông quy n¹p.
- Ph¬ng ph¸p sö dông ®¹o hµm.
- Ph¬ng ph¸p sö dông h×nh häc.
- Ph¬ng ph¸p sö dông hµm låi.
MÆc dï vËy song vÉn lµ cha ®ñ bëi s¸ng t¹o cña mçi ngêi lµm to¸n lµ v«
h¹n. ChÝnh v× vËy trong bµi viÕt nµy t«i muèn ®Ò cËp vÒ "Mét sè ph¬ng
ph¸p lîng gi¸c ®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè " nh»m trang bÞ thªm cho
häc sinh mét sè c«ng cô h÷u hiÖu ®Ó chøng minh c¸c bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè.
Ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ho¸ ®· ®îc mét sè s¸ch cña c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp nh gi¸o s
Phan §øc ChÝnh, gi¸o s Phan Huy Kh¶i, phã tiÕn sÜ Vò ThÕ Hùu... viÕt. Nhng
do cÊu tróc môc tiªu cña c¸c cuèn s¸ch ®ã mµ c¸c t¸c gi¶ ®Òu kh«ng ®i s©u
vµo ph¬ng ph¸p nµy hay nãi c¸ch kh¸c lµ cha thËt cô thÓ ho¸, hÖ thèng ho¸ nã.
Lµ mét gi¸o viªn gÇn 20 n¨m gi¶ng d¹y víi c¸c ®èi tîng häc sinh kh¸ giái
cña c¸c líp chän t«i ®· ph©n chia ph¬ng ph¸p nµy thµnh 5 d¹ng bµi tËp. Nh»m
cung cÊp cho häc sinh nhËn ra c¸c dÊu hiÖu ban ®Çu ®Ó thùc hiÖn c¸c bíc l-
îng gi¸c ho¸ bµi to¸n chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè, ®Ó råi dïng c¸c kÕt
qu¶ cña bÊt ®¼ng thøc lîng gi¸c chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè.
Qua thùc tÕ gi¶ng d¹y ë c¸c líp chän khèi 11 trêng THPT t«i nhËn thÊy
viÖc ph©n chia d¹ng cña t«i lµ hîp lý, l«gÝc cô thÓ, cã thÓ nhanh chãng t×m ra
ph¬ng ph¸p chøng minh ®îc bÊt ®¼ng thøc b»ng c¸ch ¸p dông c¸c ph¬ng ph¸p
t duy nµy cña t«i.
T«i sÏ tr×nh bµy vÒ hiÖu qu¶ cña ph¬ng ph¸p nµy ®èi víi häc sinh ë
phÇn 4 kÕt qu¶ tr¾c nghiÖm thùc tÕ cña s¸ng kiÕn.

C¸c tµi liÖu tham kh¶o

1. BÊt ®¼ng thøc cña gi¸o s Phan §øc ChÝnh - NXB Gi¸o dôc 1995.
2. C¸c bµi to¸n chän läc vÒ bÊt ®¼ng thøc 2 tËp cña gi¸o s Phan Huy
Kh¶i - NXB Gi¸o dôc Hµ Néi 2000.
3. Ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ho¸ cña PTS Vò ThÕ Hùu - NXB Gi¸o dôc 2002.
1
2
 II. gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

1. C¸c kiÕn thøc cÇn n¾m

1.1. C¸c hÖ thøc c¬ b¶n
1 
+ cos 2   sin 2   1 + 1 + tg2 = 2
(    k )
cos  2
k 1
+ tg . cotg = 1 (  2 ) + 1 + cotg2 = (  k)
sin 2 
1.2. C«ng thøc céng gãc
+ cos(  ) = cos cos  sin sin
+ sin(  ) = sin cos  cos sin
tg  tg 
+ tg (  ) = 1 tg tg
( ;    k)
2
cot g. cot g 1
+ cotg(  ) = cot g  cot g (;   k)
1.3. C«ng thøc nh©n
+ sin2 = 2 sin cos
+ cos2 = cos2 - sin2 = 2cos2 - 1 = 1 - 2sin2
2 tg  
+ tg2 = (  k )
1  tg 2  4 2
cot g 2   1 k
+ cotg2 = (  )
2 cot g 2
+ sin3 = 3sin - 4sin3
+ cos3 = 4cos3 - 3cos
3tg  tg 3  
+ tg3 = 3
(   k )
1  3tg  6 3
1.4. C«ng thøc h¹ bËc
1  cos 2 1  cos 2
+ cos2 = 2
+ sin2 = 2
1  cos 2 
+ tg2 = 1  cos 2
(    k )
2
1.5. C«ng thøc biÕn ®æi tæng thµnh tÝch:
  
+ cos + cos = 2cos 2 cos 2
 +  
+ cos - cos = - 2sin 2 sin 2
 +  
+ sin + sin = 2sin 2 cos 2
   
+ sin - sin = = - 2cos 2 sin 2
sin(  ) 
+ tg  tg = cos . cos 
(;    k)
2
1.6. C«ng thøc biÕn ®æi tÝch thµnh tæng:

3
 1
+ cos.cos = 2 [cos(  )  cos(  )]
1
+ sin.sin = 2 [cos(  )  cos(  )]
1
+ sin.cos = 2 [sin(  )  sin(  )]
2. Néi dung cña s¸ng kiÕn
Qua mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu tham kh¶o bµi to¸n chøng minh bÊt ®¼ng
thøc b»ng ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ë nhiÒu s¸ch ®Òu ®a ra c¸c ph¬ng ph¸p chøng
minh bÊt ®¼ng thøc b»ng ph¬ng ph¸p lîng gi¸c rÊt m¬ hå cha cã hÖ thèng, cha
ph©n chia thµnh c¸c d¹ng bµi tËp. Víi c¸c kiÕn thøc vÒ chøng minh bÊt ®¼ng
thøc b»ng ph¬ng ph¸p lîng gi¸c mµ t«i ®îc biÕt t«i ®· ph©n chia thµnh 5 d¹ng
bµi tËp c¬ b¶n mµ t«i sÏ giíi thiÖu sau ®©y.
Trong mçi d¹ng bµi tËp t«i ®Òu ®a ra ph¬ng ph¸p chän c¸ch ®Æt ®Ó
häc sinh nhanh chãng chuyÓn 1 vÕ cña bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè ph¶i chøng minh
vÒ biÓu thøc lîng gi¸c sau ®ã biÕn ®æi ®Ó ®¸nh gi¸ bÊt ®¼ng thøc lîng gi¸c
b»ng c¸c bÊt ®¼ng thøc lîng gi¸c ®¬n gi¶n nh:
| sin  |  1;| cos  | 1; sin 2 n   1; cos 2 n   1 ( n  N *)
* §Ó häc sinh n¾m kiÕn thøc mét c¸ch hÖ thèng t«i ®· lËp b¶ng mét sè
dÊu hiÖu nhËn biÕt sau:( Gi¶ sö c¸c hµm sè lîng gi¸c sau ®Òu cã nghÜa)

BiÓu thøc lîng gi¸c

BiÓu thøc ®¹i sè C«ng thøc lîng gi¸c
t¬ng tù
1
1 + x2 1 + tg2t 1+tg2t =
cos 2 t
4x3 - 3x 4cos3t - 3cost 4cos3t - 3cost = cos3t
2x2 - 1 2cos2t - 1 2cos2t - 1 = cos2t
2x 2 tgt 2 tgt
1  tg 2 t 1  tg 2 t
= tg2t
1 x2
2x 2 tgt 2 tgt
1  tg 2 t 1  tg 2 t
= sin2t
1 x2
xy tg  tg tg  tg
1  tgtg =
1  xy 1  tgtg
tg(+)
1 1
x2 - 1 1  1 = tg2
cos 2  cos 2 
... .... ......
mét sè ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ®Ó chøng minh
bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè

I. D¹ng 1: Sö dông hÖ thøc sin2 + cos2 = 1

1) Ph¬ng ph¸p:
víi   [0, 2]
 x  sin 
a) NÕu thÊy x2 + y2 = 1 th× ®Æt 
 y  cos 

víi   [0, 2]

 x  a sin 
b) NÕu thÊy x2 + y2 = a2 (a > 0) th× ®Æt 
 y  a cos 

4
2. C¸c vÝ dô minh ho¹:
VD1: Cho 4 sè a, b, c, d tho¶ m·n: a2 + b2 = c2 + d2 = 1
Chøng minh r»ng:  2 S = a(c+d) + b(c-d)  2

Gi¶i:
 S = sinu(sinv+cosv) + cosu(sinv-cosv)
a  sin u c  sin v
§Æt 
b  cos u vµ 
d  cos v

 S = (sinucosv+cosusinv) - (cosucosv - sinusinv) = sin(u+v) - cos(u+v)

 
 S  2 sin (u  v)    [ 2 , 2 ]   2  S  a (c  d )  b(c  d)  2 (®pcm)
 4
2 2
2 2  2 1   2 1  25
VD2: Cho a + b = 1. Chøng minh r»ng: a  2   b  2  
 a   b  2
Gi¶i:
§Æt a = cos vµ b = sin víi 0    2. ThÕ vµo biÓu thøc vÕ tr¸i råi biÕn
®æi.
2 2 2 2
 2 1  2 1  2 1   2 1 
 a  2    b  2    cos   2 
  sin   2 
 a   b   cos    sin  
1 1 cos4   sin 4 
= cos  + sin  + 4
4
  4  cos 4
 
4
sin 4
  4
cos  sin 4  cos4 . sin 4 

=  cos   sin  1 

4 4  1 
4 44
 cos . sin  

=  cos   sin    2 cos  sin  1 

2 2 2 2  1 
4 4 4
 cos . sin  
 2 1 16   1 17 25
= 1  sin 2 1  4   4  1  (1  16)  4   4  (®pcm)
 2  sin 2   2 2 2

B©y giê ta ®Èy bµi to¸n lªn møc ®é cao h¬n mét bíc n÷a ®Ó xuÊt hiÖn
a2+b2=1
VD3: Cho a2 + b2 - 2a - 4b + 4 = 0. Chøng minh r»ng:
A= a 2  b 2  2 3ab  2(1  2 3 )a  ( 4  2 3 ) b  4 3  3  2

Gi¶i:
BiÕn ®æi ®iÒu kiÖn: a2 + b2 - 2a - 4b + 4 = 0 (a-1)2 + (b-2)2 = 1
§Æt a  1  sin  a  1  sin 
   A  sin 2   cos 2   2 3 sin  cos 
b  2  cos  b  2  cos 

3 1 
A  3 sin 2  cos 2  2
2
sin 2  cos 2  2 sin( 2  )  2
2 6
(®pcm)

VD4: Cho a, b tho¶ m·n : 5a  12b  7 = 13

Chøng minh r»ng: a2 + b2 + 2(b-a)  - 1
Gi¶i:
BiÕn ®æi bÊt ®¼ng thøc: a2 + b2 + 2(b-a)  - 1  (a-1)2 + (b + 1)2  1
5
 víi R  0 
a  1  R sin  a  R sin   1
§Æt 
b  1  R cos 

b  R cos   1
 (a  1) 2  (b  1) 2  R 2

Ta cã: 5a  12b  7  13  5(R sin   1)  12(R cos   1)  7  13

5 12  5
 5R sin   12R cos   13  1  R
13
sin  
13
cos   R sin   arccos   R
 13 

Tõ ®ã  (a-1)2 + (b+1)2 = R2  1  a2 + b2 + 2(b - a)  - 1 (®pcm)

II. D¹ng 2: Sö dông tËp gi¸ trÞ | sin  | 1 ; | cos  |  1

1. Ph¬ng ph¸p:
   
 x  sin  khi     2 ; 2 
a) NÕu thÊy |x|  1 th× ®Æt   
 x  cos  khi    0;  

   
 x  m sin  khi     2 ; 2 
b) NÕu thÊy |x|  m ( m  0 ) th× ®Æt   
 x  m cos  khi    0;  

2. C¸c vÝ dô minh ho¹:

VD1: Chøng minh r»ng: (1+x)p + (1-x)p  2p  |x|  1 ;  P  1.
Gi¶i:
§Æt x = cos víi   [0, ], khi ®ã (1 + x)p + (1 - x)p = (1+cos)p + (1-cos)p
p p
 2   2  p 2p     
=  2 cos    2 sin   2  cos  sin 2 p   2 p  cos2  sin 2   2 p
 2  2  2 2  2 2

(®pcm)
VD2: Chøng minh r»ng: 3  2  A  2 3a 2  2a 1  a 2  3  2

Gi¶i:
Tõ ®k 1 - a2  0  |a|  1 nªn
§Æt a = cos víi 0      1 a2 = sin. Khi ®ã ta cã:
A= 2 3a 2  2a 1  a 2  2 3 cos 2   2 cos  sin   3 (1  cos 2)  sin 2

 3 1   
= 2 cos 2  sin 2   3  2 sin  2    3  3  2  A  3  2 (®pcm)
 2 2   3

VD3: Chøng minh r»ng: 1  1  a2  (1  a )3  (1  a )3  2 2   2  2a 2 (1)

Gi¶i:
Tõ ®k |a|  1 nªn
 
§Æt a=cos víi [0,]  1  a  2 sin 2 ; 1  a  2 cos 2 ; 1  a 2  sin 

6
       
(1) 1  2 sin cos .2 2 cos3  sin 3   2 2  2 2 sin cos
2 2  2 2 2 2
            
  sin 2  cos 2  cos 2  sin 2  cos
2
 sin cos  sin 2   1  sin cos
   2 2 2 2 2 2
      2  
  sin  cos  cos  sin   cos  sin 2  cos   1 ®óng  (®pcm)
 2 2  2 2 2 2

VD4: Chøng minh r»ng: S = 4   

(1  a 2 )3  a 3  3 a  1 a2   2

Gi¶i:
Tõ ®k |a|  1 nªn:
§Æt a = cos víi   [0, ]  1 a2 = sin. Khi ®ã biÕn ®æi S ta cã:
S= 4(sin 3
  cos3 )  3(cos   sin  )  (3 sin   4 sin 3 )  ( 4 cos3   3 cos )

 
= sin 3  cos 3  2 sin  3    2  (®pcm)
 4

VD5: Chøng minh r»ng A = a 1  b2  b 1  a2  

3 ab  (1  a 2 )(1  b 2 )  2

Gi¶i:
Tõ ®iÒu kiÖn: 1 - a2  0 ; 1 - b2  0  |a|  1 ; |b|  1 nªn.
  
§Æt a = sin, b = sin  víi ,     2 ; 2 

Khi ®ã A = sin  cos   cos  sin   3 cos(  ) =

1 3  
= sin(  )  3 cos(  )  2 sin(  )  cos(  )  2 sin (  )    2
2 2  3

(®pcm)
VD6: Chøng minh r»ng: A = |4a3 - 24a2 + 45a - 26|  1 a  [1; 3]
Gi¶i:
Do a  [1, 3] nªn a-2  1 nªn ta ®Æt a - 2 = cos  a = 2 + cos. Ta cã:
A = 4(2  cos )  24(2  cos )  45(2  cos )  26  4 cos   3 cos   cos 3  1
3 2 3

(®pcm)
VD7: Chøng minh r»ng: A = 2a  a 2  3a  3  2  a [0, 2]

Gi¶i:
Do a  [0, 2] nªn a-1  1 nªn ta ®Æt a - 1 = cos víi   [0, ]. Ta cã:
A = 2(1  cos )  (1  cos)  3(1  cos)  3  1  cos   3 cos
2 2

1 3   
= sin   3 cos   2 sin   cos    2 sin      2 (®pcm)
 2 2   3

1 1 
III. D¹ng 3: Sö dông c«ng thøc: 1+tg2 = 2
 tg 2  2
 1 (    k )
cos  cos  2
1) Ph¬ng ph¸p:

7
a) NÕu |x|  1 hoÆc bµi to¸n cã chøa biÓu thøc x2 1
1    3 
th× ®Æt x = cos 
víi  0; 2   , 
2 

b) NÕu |x|  m hoÆc bµi to¸n cã chøa biÓu thøc x 2  m2

m    3 
th× ®Æt x = cos 
víi  0; 2   , 
2 

2. C¸c vÝ dô minh ho¹:

a2 1  3
VD1: Chøng minh r»ng A =  2  a 1
a

Gi¶i:
Do |a|  1 nªn :
1    3 
§Æt a = cos 
víi  0; 2   , 
2 
a2 1  tg 2   tg . Khi ®ã:

a 2 1  3  
A= a
 ( tg  3 ) cos   sin   3 cos   2 sin      2
 3 (®pcm)

5  12 a 2  1
VD2: Chøng minh r»ng: - 4  A =  9  a 1
a2
Gi¶i:
Do |a|  1 nªn:
1    3 
§Æt a = cos 
víi  0; 2   , 
2 
a2 1  tg 2   tg . Khi ®ã:
2 5(1  cos 2)
A = 5  12 2a  1 = (5-12tg)cos2 = 5cos2-12sincos=  6 sin 2
a 2
5 13  5 12  5 13  5
=   cos 2  sin 2    cos 2  arccos 
2 2  13 13  2 2  13 
5 13 5 13  5  5 13
-4=  ( 1)  A   cos 2  arccos    .1  9 (®pcm)
2 2 2 2  13  2 2

a 2  1  b2  1
VD3: Chøng minh r»ng: A = ab 1  a ; b 1

Gi¶i:
Do |a|  1; |b|  1 nªn .
1 1    3 
§Æt a = cos 
;b= cos 
víi  0; 2   , .
2 
Khi ®ã ta cã:

A= ( tg  tg) cos  cos   sin  cos   sin  cos   sin(  )  1 (®pcm)

a
VD4: Chøng minh r»ng: a + 2 2  a 1
a 2 1

Gi¶i:

8
Do |a| > 1 nªn:
1   a 1 1 1
§Æt a = cos 
víi   0; 2   2
a 1
 . 
cos  tg  sin  .
2 Khi ®ã:

a 1 1 1 1 2 2
a+    2. .  2 2 (®pcm)
2
a 1 cos  sin  cos  sin  sin 2

VD5: Chøng minh r»ng y x 2  1  4 y 2  1  3  xy 26  x ; y 1

Gi¶i:
x 2  1 1  4 y  1 3 
2

BÊt ®¼ng thøc  x


x y

y
 26 (1)
 

1 1  
Do |x|; |y|  1 nªn §Æt x = cos  ; y= cos  víi ,   0, 2  .
 
Khi ®ã: (1)  S = sin + cos(4sin + 3cos)  26

Ta cã: S  sin + cos (4 2  32 )(sin 2   cos 2 )  sin   5 cos 

 (12  52 )(sin 2   cos 2  )  26  (®pcm)

1
IV. D¹ng 4: Sö dông c«ng thøc 1+ tg2 =
cos 2 
1. Ph¬ng ph¸p:
  
a) NÕu x  R vµ bµi to¸n chøa (1+x2) th× ®Æt x = tg víi    , 
 2 2
  
b) NÕu x  R vµ bµi to¸n chøa (x2+m2) th× ®Æt x = mtg víi    , 
 2 2
2. C¸c vÝ dô minh ho¹:
3x 4x 3
VD1: Chøng minh r»ng: S =  1
1  x2 (1  x 2 )3

Gi¶i:
   1
§Æt x = tg víi    ,   1  x2 
cos 
, khi ®ã biÕn ®æi S ta cã:
 2 2
S = |3tg.cos - 4tg3.cos3| = |3sin - 4sin3| = |sin3|  1 (®pcm)
3  8a 2  12a 4
VD2: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña biÓu thøc A = (1  2a 2 ) 2

Gi¶i:
   3  4 tg 2   3tg 4 
§Æt a 2= tg víi   2 , 2  th× ta cã: A = (1  tg 2 ) 2
 
3 cos4   4 sin 2  cos2   3 sin 4 
=  3(sin 2   cos2 ) 2  2 sin 2  cos2 
(cos2   sin 2 ) 2
sin 2 2 5 1 sin 2 2 0
=3-   3  A  3  2 3
2 2 2 2 2
9
 1
 5
Víi  = 0  a = 0 th× MaxA = 3 ; Víi  = 4
a= 2 th× MinA = 2

(a  b)(1  ab) 1
VD3: Chøng minh r»ng: (1  a 2 )(1  b 2 )

2
 a, b  R

Gi¶i:
(a  b )(1  ab ) ( tg  tg)(1  tgtg)
§Æt a = tg, b = tg. Khi ®ã 
(1  a 2 )(1  b 2 ) (1  tg 2  )(1  tg 2)
sin(  ) cos . cos   sin . sin 
= cos 2  cos 2 . .
cos . cos  cos . cos 
1 1
= sin(  ) cos(  )  sin 2(  )  (®pcm)
2 2
|a b| |bc| |ca|
VD4: Chøng minh r»ng:   a , b, c
2 2 2 2
(1  a )(1  b ) (1  b )(1  c ) (1  c 2 )(1  a 2 )

Gi¶i:
§Æt a = tg, b = tg, c = tg. Khi ®ã bÊt ®¼ng thøc 
| tg  tg | | tg  tg | | tg  tg |
  
2 2 2 2
(1  tg  )(1  tg ) (1  tg )(1  tg  ) (1  tg 2  )(1  tg 2  )
sin(  ) sin(   ) sin(   )
 cos  cos . cos . cos   cos  cos .
cos . cos 
 cos  cos .
cos . cos 

 sin(-)+sin(-)  sin(-). BiÕn ®æi biÓu thøc vÕ ph¶i ta cã:

sin(-)= sin[(-)+(-)] = sin(-)cos(-)+sin(-)cos(-) 
sin(-)cos(-)+sin(-)cos(-)=sin(-)cos(-)+sin(-)cos(-)
 sin(-).1 + sin(-).1 = sin(-) + sin(-)  (®pcm)
VD5: Chøng minh r»ng: ab  cd  (a  c)(b  d) (1) a , b, c, d  0
Gi¶i:
cd
ab cd 1 ab
(1)   1  1
(a  c)(b  d) (a  c)(b  d)  c  b   c  b 
1  1   1  1  
 a  d   a  d 
c d  
§Æt tg2= a , tg2= b víi ,   0,   BiÕn ®æi bÊt ®¼ng thøc
 2

1 tg 2 .tg 2
 2 2

2 2
 cos 2  cos 2   sin 2  sin 2   1
(1  tg )(1  tg ) (1  tg )(1  tg )

 cos cos + sin sin = cos(-)  1 ®óng  (®pcm)

c d
DÊu b»ng x¶y ra  cos(-) = 1  =  
a b

6a  4 | a 2  1 |
VD6: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña biÓu thøc A =
a2 1

10
 Gi¶i:
   
6tg  4 | tg 2  1 | 2tg tg 2  1
 2 2 2  4. 2
§Æt a = tg . Khi ®ã A =  3.
2   
tg 2  1 1  tg 2 tg 2  1
2 2 2

A = 3sin  + 4 |cos|  3 sin + 4.0 = 3sin  3.(-1) = -3

Sö dông bÊt ®¼ng thøc Cauchy - Schwarz ta cã:
A2 = (3sin + 4 |cos|)2  (32 + 42)(sin2 + cos2) = 25  A  5
sin  | cos  |
Víi sin = 1  a = 1 th× MinA = - 3 ; víi 3

4
th× MaxA = 5

V. D¹ng 5: §æi biÕn sè ®a vÒ bÊt ®¼ng thøc tam gi¸c

1) Ph¬ng ph¸p:
 
A; B; C  (0; )
a) NÕu th×
 x; y; z  0
 2 2 2 ABC :  2
x  y  z  2xyz  1
x  cos A; y  cos B; z  cos C


 
A; B; C  (0; )
b) NÕu th×
x; y; z  0
 ABC :  2
x  y  z  xyz

x  tgA; y  tgB; z  tgC
 
 A; B; C  (0; 2 )

 x ; y, z  0
c) NÕu 
 xy  yz  zx  1 th× 
ABC : 


 x  cot gA; y  cot gB; z  cot gC


A; B; C  (0; )

x  tg
A
; y  tg
B
; z  tg
C

 2 2 2

2. C¸c vÝ dô minh ho¹:

VD1: Cho x, y, z > 0 vµ zy + yz + zx = 1. T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña biÓu thøc.
1 1 1
S=    3( x  y  z )
x y z

Gi¶i:
    
Tõ 0 < x, y, z < 1 nªn ®Æt x = tg ; y = tg ; z = tg víi , ,    0, 
2 2 2  2
     
Do xy + yz + zx = 1 nªn tg tg + tg tg + tg tg =1
2 2 2 2 2 2
 
tg  tg
      1    
 tg 2  tg 2  tg 2  = 1 - tg 2 tg 2  2  2    tg 2  2   cot g 2
  1  tg tg tg  
2 2 2
           
 tg    tg              
 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
1 1 1       
S=    3( x  y  z ) =
x y z
cotg + cotg + cotg -3  tg 2  tg 2  tg 2 
2 2 2  
            
S=  cot g  tg    cot g  tg    cot g  tg   2 tg  tg  tg 
 2 2  2 2  2 2  2 2 2
   
S = 2(cotg+cotg+cotg) - 2 tg  tg  tg 
 2 2 2

11
   
S = (cotg+cotg-2tg 2 ) + (cotg+cotg-2tg 2 ) +(cotg+cotg-2tg 2 )

sin(  ) 2 sin  2 sin 

§Ó ý r»ng: cotg + cotg =  
sin . sin  2 sin . sin  cos(  )  cos(   )

 
4 sin cos
2 sin  2 sin  2 2  2 tg   cot g  cot g  2 tg   0
 1  cos(  )  1  cos    2 2
2 cos 2
2
1
T ®ã suy ra S  0. Víi x = y = z = 3
th× MinS = 0

x y z 4 xyz
VD2: Cho 0 < x, y, z < 1 vµ 2
 2
 2

1 x 1 y 1 z (1  x )(1  y 2 )(1  z 2 )
2

T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña biÓu thøc S = x2 + y2 + z2

Gi¶i:
    
Do 0 < x, y, z < 1 nªn ®Æt x = tg ; y = tg ; z = tg víi , ,    0, 
2 2 2  2
2x 2y 2z
Khi ®ã tg = 2 ; tg = 1  y 2 ; tg = vµ ®¼ng thøc ë gi¶ thiÕt
1 x 1  z2
2x 2y 2z 8xyz
 2 + 1  y2 + 2 = (1  x 2 )(1  y 2 )(1  z 2 )  tg+tg+tg = tg.tg.tg
1 x 1 z
tg  tg
 tg + tg = - tg(1-tg.tg)  1  tg.tg = - tg  tg(+) = tg(-)

 
Do , ,    0,  nªn  +  =  -    +  +  = . Khi ®ã ta cã:
 2
     
tg tg + tg tg + tg tg = 1  xy + yz + zx = 1. MÆt kh¸c:
2 2 2 2 2 2

(x2 + y2 + z2) - (xy + yz + zx) =

1
2
 
( x  y) 2  ( y  z ) 2  ( z  x ) 2  0

1
 S = x2 + y2 + z2  xy + yz + zx = 1. Víi x = y = z = 3
th× MinS = 1
x y z 9
VD3: Cho  x , y, z  0

. Chøng minh r»ng: S =   
x  y  z  1
x  yz y  zx z  xy 4

Gi¶i:
yz  xz  xy   
§Æt  tg ;
y
 tg ;
2
 tg víi , ,    0, 
x 2 z 2  2
yz zx zx xy xy yz
Do .  . . . =x+y+z=1
x y y z z x

     
nªn tg tg + tg tg + tg tg =1
2 2 2 2 2 2
12
           
 tg  2  2  = cotg 2  tg  2  2  = tg  2  2   2 + 2 = 2 - 2
     
  
 2
     
2
x y z 1  2 x   2y   2z  3
S=      1    1    1 
x  yz y  zx z  xy 2  x  yz   y  zx   z  xy  2
 yz 1  zx xy 
 1 1 
1  x  yz y  zx z  xy  3 1 
= 
    

x 
2  x  yz y  zx z  xy  2 2  1  yz 1 

y
zx

1
z  3
xy  2
 x y z 

1 3 1 3
= (cos + cos + cos) + =   cos   cos .1  (cos  cos   sin   sin ) 
2 2 2 2
1 1
   (cos   cos  2  1)  1 (sin 2   sin 2 )  cos  cos   3  3  3  9 (®pcm)
2 2 2  2 4 2 4

3. C¸c bµi to¸n ®a ra tr¾c nghiÖm

Tríc khi t«i d¹y thö nghiÖm néi dung s¸ng kiÕn cña t«i cho häc sinh cña 2
líp 11A1 vµ 11A2 ë trêng t«i, t«i ®· ra bµi vÒ nhµ cho c¸c em, cho c¸c em
chuÈn bÞ tríc trong thêi gian 2 tuÇn. Víi c¸c bµi tËp sau:
Bµi 1:Cho a2 + b2 = 1. CMR: | 20a3 - 15a + 36b - 48b3|  13.
Bµi 2:Cho (a-2)2 + (b-1)2 = 5. CMR: 2a + b  10.
CMR: a4 + b4  a3 + b3
a ; b  0
Bµi 3:Cho 
a  b  2

 1  1  1  1  1  1
Bµi 4:Cho a; b ; c  1 CMR:  a   b   c     a   b   c  
 b  c  a  a  b  c

Bµi 5:Cho CMR:

 x ; y; z  0
 2 2 2
 x  y  z  2 xyz  1

1
a) xyz  8
3
b) xy + yz + zx  4
3
c) x2 + y2 + z2  4
1
d) xy + yz + zx  2xyz + 2
1 x 1 y 1 z
e)    3
1 x 1 y 1 z

1 1 2
Bµi 6:CMR:    a, b  (0, 1]
1 a 2
1 b 2 1  ab

Bµi 7:CMR: (a2 + 2)(b2 + 2)(c2 + 2)  9 (ab + bc + ca)  a, b, c > 0

 x , y, z  0
Bµi 8:Cho 
xy  yz  zx  1
CMR :
x

y

z 3 3

1  x 2 1  y2 1  z 2 2

x, y, z  0
Bµi 9:Cho
x y z 3
 CMR :   
x  y  z  xyz 1  x 2 1  y2 1  z2 2

13
Bµi 10: Cho
x, y, z  0 1 1 1 2x 2y 2z
 CMR :     
xy  yz  zx  1 1  x 2 1  y 2 1  z2 1  x 2 1  y 2 1  z2

Sau 2 tuÇn c¸c em hÇu nh kh«ng lµm ®îc c¸c bµi tËp nµy mÆc dï t«i ®·
gîi ý lµ dïng ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ho¸. Sau ®ã t«i ®· d¹y cho c¸c em s¸ng kiÕn
cña t«i trong mét buæi sinh ho¹t chuyªn ®Ò (3 tiÕt) th× thu ®îc kÕt qu¶ rÊt tèt.
3. KÕt qu¶ tr¾c nghiÖm thùc tÕ cña s¸ng kiÕn

§Ó thÊy ®îc kÕt qu¶ s¸t thùc cña s¸ng kiÕn trong phÇn «n tËp kú I cña
líp 11 t«i ®· chän 2 líp 11A1 vµ 11A2 lµ 2 líp chän trong ®ã 11A1 lµ líp chän
A cßn 11A2 lµ líp chän B v× vËy víi kiÕn thøc cña c¸c em líp 11A1 kh¸ h¬n líp
11A2 t«i sÏ dïng 2 líp nµy ®Ó tiÕn hµnh lµm ®èi chøng cô thÓ nh sau:
§Çu tiªn t«i ®· ra bµi vÒ nhµ cho c¸c em c¸c bµi tËp 1, 4, 9 cña 10 bµi
tËp trªn. Yªu cÇu c¸c em c¶ 2 líp 11A1 vµ 11A2 lµm 3 bµi tËp nµy ra giÊy vµ
t«i ®· thu ®îc kÕt qu¶ nh sau:
Líp SÜ sè Giái Kh¸ TB 3-4 0-2
11A1 50 0 0 0 2 48
11A2 52 0 0 0 0 52
Víi kÕt qu¶ tæng hîp b¶ng trªn vµ thùc tÕ bµi lµm cña c¸c em t«i thÊy
hÇu hÕt c¸c em kh«ng lµm ®îc ë líp 11A1. Mét sè em biÕt lµm bµi tËp 1 b»ng
ph¬ng ph¸p ®Æt "a=sin", "b=cos" xong cha ®i ®Õn bÊt ®¼ng thøc cÇn
chøng minh, líp 11A2 hÇu hÕt c¸c em kh«ng lµm ®îc hoÆc bÕ t¾c hoµn toµn.
§øng tríc thùc tr¹ng nh vËy t«i quyÕt ®Þnh ®a s¸ng kiÕn cña t«i d¹y cho líp
11A2 lµ líp cã vèn kiÕn thøc yÕu h¬n so víi líp 11A1.
T«i ®· tËp trung c¸c em líp 11A2 häc ngo¹i kho¸ vµo 3 tiÕt buæi chiÒu
trong 3 tiÕt nµy t«i ®· truyÒn thô hÕt néi dung 5 ph¬ng ph¸p dïng lîng gi¸c ®Ó
chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè cña t«i sau ®ã t«i ®· ra bµi vÒ nhµ bµi tËp
2, 5, 7 trong phÇn 10 bµi tËp trªn vµ yªu cÇu häc sinh c¶ 2 líp vÒ nhµ gi¶i. KÕt
qu¶ thu ®îc nh sau:

Líp SÜ sè Giái Kh¸ TB 3-4 0-2

11A1 50 0 0 0 12 38
11A2 52 0 20 25 7 0
Nh×n vµo kÕt qu¶ trªn vµ thùc tÕ bµi lµm cña häc sinh t«i nhËn thÊy c¸c
em häc sinh cña líp 11A1 mÆc dï cã t chÊt h¬n líp 11A2 song kh«ng ®îc biÕt
c¸c ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thc nªn hÇu hÕt kh«ng lµm
®îc 3 bµi tËp t«i ®· cho. Nhng ngîc l¹i ®èi víi kÕt qu¶ bµi lµm cña häc sinh líp
11A2 t«i thÊy rÊt kh¶ quan hÇu hÕt c¸c em ®Òu lµm ®îc bµi tËp ®Çu cßn bµi
tËp 2 mét sè em ®· kh«ng biÕt chuyÓn tõ ®Çu bµi vÒ d¹ng 1 ®Ó gi¶i mét sè
kh¸c ®· biÕt biÕn ®æi ®îc bÊt ®¼ng thøc ®Ó cã thÓ ¸p dông d¹ng 1 xong cha
14
biÕn ®æi ®Ó ®i ®Õn bÊt ®¼ng thøc lîng gi¸c cÇn thiÕt v× vËy kÕt qu¶ cha
cao v× mét sè em líp 11A2 tiÕp thu c¸c ph¬ng ph¸p chËm, øng dông gi¶i bµi
tËp cha s¸ng t¹o. V× vËy t«i quyÕt ®Þnh thùc nghiÖm lÇn thø 3, t«i d¹y c¶ líp
11A1 vµ 11A2 vµo mét buæi chiÒu 3 tiÕt d¹y ®Çy ®ñ 5 ph¬ng ph¸p vµ c¸c vÝ
dô minh ho¹, t«i gäi c¸c em lªn b¶ng¸p dông gi¶i c¸c vÝ dô t¹i líp thÊy c¸c em
lµm rÊt tèt, sau ®ã t«i cho bµi tËp 3, 6, 8, 10 vÒ nhµ vµ yªu cÇu c¸c em nép
cho t«i vµo ngay ngµy h«m sau. KÕt qu¶ thu ®îc nh sau:
Líp SÜ sè Giái Kh¸ TB YÕu
11A1 50 7 30 13 0
11A2 52 6 25 21 0
Víi kÕt qu¶ nh trªn vµ thùc tÕ bµi lµm cña c¸c em t«i nhËn thÊy c¸c ph-
¬ng ph¸p lîng gi¸c ®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè mµ t«i ®a ra cã kÕt
qu¶ tèt, nã lµ mét c«ng cô rÊt h÷u hiÖu ®Ó gióp c¸c em cã thªm mét c¸ch míi
®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè bæ sung cho c¸c em mét ph¬ng ph¸p lîng
gi¸c ho¸ c¸c bµi to¸n nãi chung lµm cho c¸c em tù tin h¬n khi gÆp c¸c bµi tËp
chøng minh bÊt ®¼ng thøc trong tÊt c¶ c¸c cuéc thi khã, chÝnh v× thÕ t«i
nghÜ r»ng mét sè ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ®Ó chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè
cña t«i ®a ra lµ rÊt kh¶ quan.

III. kÕt luËn vµ kiÕn nghÞ

Tr¶i qua thùc tÕ c«ng t¸c gi¶ng d¹y to¸n phæ th«ng, qua mét thêi gian lµm
tr¾c nghiÖm t«i nhËn thÊy:
ViÖc chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè lµ mét c«ng viÖc rÊt khã kh¨n
vµ ®ßi hái ngêi chøng minh ph¶i s¸ng t¹o khÐo lÐo ph¶i biÕt sö dông tÊt c¶ c¸c
kiÕn thøc ®· biÕt ®Ó chøng minh mét bÊt ®¼ng thøc. Trong giai ®o¹n hiÖn
nay chóng ta ®ang tËp trung cho c¶i c¸ch gi¸o dôc, trong ®ã cã mét phÇn quan
träng lµ c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y. §Ó ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh,
viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi vµ c«ng viÖc gi¶i to¸n th× ngêi thÇy gi¸o ph¶i lµ
ngêi tiªn phong trong viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña m×nh ®Ó t×m ra nh÷ng
ph¬ng ph¸p gi¶i to¸n míi, t×m ra nh÷ng c«ng cô míi ®Ó ngµy cµng hoµn thiÖn
h¬n b¶n th©n vµ cèng hiÕn cho nh÷ng ngêi lµm to¸n nh÷ng c«ng cô h÷u hiÖu
®Ó cã thÓ ®i s©u vµo thÕ giíi cña to¸n häc.
Trªn ®©y lµ ý kiÕn cña t«i vÒ mét sè ph¬ng ph¸p lîng gi¸c ®Ó gi¶i c¸c
bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè nh»m gióp cho ngêi chøng minh bÊt ®¼ng thøc cã mét
ph¬ng ph¸p t duy vÒ chøng minh bÊt ®¼ng thøc ®¹i sè. Do kinh nghiÖm cha
cã nhiÒu nªn bµi viÕt cña t«i kh«ng tr¸nh khái khuyÕm khuyÕt mÆc dï t«i ®·
rÊt cè g¾ng x¾p xÕp vÒ mÆt ph¬ng ph¸p, lîng bµi tËp vµ cÊu tróc cña bµi

15
viÕt. RÊt mong nhËn ®îc sù ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c b¹n ®ång nghiÖp ®Ó
bµi viÕt ®îc tèt h¬n.
Cuèi cïng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n!

H¶i D¬ng, ngµy 04 th¸ng 04 n¨m 2008

16