MO DU

Trong lich su phat trin cua xa hi loai nguoi chung ta da su dung rt nhiu loai
vt liu khac nhau, voi tinh nang su dung cua chung cang ngay cang cao hon. u tin
la thoi ky d da, sau do tin dn thoi dai d dng, d sat.v .v. Cho dn ngay nay la mt
loat cac loai vt liu moi nhu : composit, ceramit, plyme. v.v. Cac loai vt liu nay
(dac bit la kim loai & hop kim, cung voi cac loai vt liu moi) da gop phn thuc dy su
phat trin cua xa h loai nguoi mt cach nhanh chong.
Ngay nay trong cac lnh vuc cng nghip, quc phong, doi sng...doi hoi vt liu su
dung cn phai co rt nhiu tinh cht khac nhau. Vi du : khi thl cn co tinh dn din rt
cao d dung trong nganh din luc, luc lai yu cu co d cung lon d lam cac loai dung
cu cat got kim loai, khi lai cn co d bn lon d lam cac cu kin xy dung, hoac phai co
tinh deo cao d can, dp, keo ngui, hay cn d bn cao nhung khi luong ring nho d
dung trong cng nghip hang khng...Tt ca cac yu cu nay du co th duoc dap ung
boi vt liu kim loai cung nhu cac loai vt liu moi.
Mn vt liu hoc se trang bi cho sinh vin nhung kin thuc co ban cua cac loai vt
liu chinh : tinh th, cac hop kim, ban dn va ion, cng hoa tri ... cung nhu kin thuc v
xu ly nhit cua chung. Muc dich cua mn hoc nay giup cho sinh vin hiu ro cac loai
vt liu khac nhau dua trn mi quan h giua cu truc (lin kt hoa hoc, kiu mang tinh
th) va co ly tinh, thuc hanh duoc cac thi nghim co ban d xac dinh co tinh cua vt liu
va bit lua chon vt liu phu hop nht dap ung nhu cu su dung sau nay. Khi nghin cuu
mt vt liu bt ky chung ta du dua vao bn cuc co ban sau dy : Kt cu cua cu truc,
cac tinh cht, su tng hop cac phuong phap gia cng va hiu qua su dung cua no. Mt
san phm co th gm hang chuc loai vt liu khac nhau tao nn. Vi du t RENAULT
CLIO 1,2 RN cua Phap gm muoi mt loai vt liu sau dy tao nn :
1 Thep tm 40,9 2Thep hlnh 10,9
3Gang 11,3 4Hop kim nhm 4,2
5Cac kim loai mau khac 3,9
6Cht deo 10,2 7Cht deo dan hi 3,4
8Vt liu huu co khac 3,4
9Thuy tinh 4,2 10Son 1,7
11Cht long 5,9
Yu cu cua nguoi ky su cac nganh co khi ngoai kha nng hiu bit v chuyn mn
su cua nganh hoc, con phai nam duoc nhung tinh cht co ban cua cac loai vt liu d tu
do co th su dung mt cach hop ly nht nham nng cao tui tho cua may moc, cng
trlnh, ha gia thanh san phm ...
Mn hoc nay k thua kin thuc cua kha nhiu cac lnh vuc khac nhau : tinh th hoc,
co luong tu, vt ly tia ron ghen, an mon va bao v kim loai ...do do khi luong kin thuc
kha lon va co nhiu mat. Vl vy doi hoi nguoi hoc phai nam vung cac kin thuc co ban
v vt liu va thuc hanh nghim tuc cac thi nghim. Khi nghin cuu mn hoc nay phai
nam chac mi quan h giua thanh phn hoa hoc, cu truc va tinh cht cua vt liu. Bt
ky su thay di nao cua thanh phn hoa hoc va cu truc se dn toi su bin di cua tinh
cht vt liu.
1
CHUONG 1 : CU TAO CU A KIM LOAI VA HOP KIM

Trong bang tun hoan cac nguyn t hoa hoc cua Mendlep , hin tai co hon
100 nguyn t thl cac nguyn t kim loai chim hon 3/4 . Trong chuong nay chung ta se
nghin cuu cu truc cua mang tinh th , su sap xp cua cac nguyn tu va mt d cua
chung cung nhu khoang cach giua cac mat tinh th .
1.1.CU TAO MA NG TINH TH LY TUONG CUA KIM LOAI NGUYN
CHT :
1.1.1. Khai nim va dc dim cua kim loai :
1- Djnh nghia : Kim loai la vt th sang , deo , co th ren duoc , co tinh dn din
va dn nhit cao .
Bt cu kim loai nao b mat chua bi xy hoa du co ve lp lanh sang ta thuong goi
la anh kim .Hu ht cac kim loai du deo , co th keo soi , dat mong d dang , dn din
va dn nhit tt . Tuy vy khng phai tt ca cac kim loai du thoa man nhung tinh cht
trn . Vi du : stibi (Sb) rt don khng th ren duoc , pradeodim (Pr) dn din rt kem .
Tiu chun d phn bit kim loai va phi kim la h s nhit d cua din tro . Kim
loai co h s nhit d cua din tro duong (khi nhit d tang thl din tro tang) con voi phi
kim loai thl h s nay m (khi nhit d tang din tro giam).
Ta co th giai thich cac dac dim cua kim loai dua vao ly thuyt c din v cu tao
nguyn tu . Kim loai co anh kim la do khi co anh sang chiu vao thl din tu se hp thu
nang luong . Do do no co nang luong cao hon, bi kich thich va nhay ln phn muc nang
luong trn . Tai muc nang luong nay la khng n dinh do do din tu chi tn tai mt thoi
gian rt ngan va sau do tro v muc nang luong cu . Khi do chung thai bot phn nang
luong duoi dang buc xa va lam cho kim loai co ve lp lanh sang . Tinh dn din va dn
nhit cung co th giai thich tuong tu . Con tinh deo co th giai thich dua vao lin kt kim
loai .
2. Phn loai kim loai :
Trong thuc t tn tai nhiu phuong phap phn loai kim loai, dy la mt trong nhung
nhung phuong phap thuong su dung nht .
a Theo kh i luo ng ring: kim loa i duo c chia la m hai nho m : kim loa i nhe va kim loa i
na ng
2
t
0
C

n

d
i

n
t
0
C

n

d
i

n
Hnh 1.1- H s nhit cua in tr.
a) Kim loai
b) Phi kim loai
Kim loai nang la cac kim loai co khi luong ring lon hon 5 g/cm
3
. Vi du nhu sat
( 7,8) , vang ( 19,5) , thuy ngn ( 13,1) ...
Kim loai nhe la cac kim loai co khi luong ring nho hon 5 g/cm
3
. Vi du nhu nhm
( 2,7) , ti tan ( 4,5) , man gan ( 1,73 ) ...
b Theo nhit d nong chay : kim loai duoc chia lam hai nhom
Kim loai co nhit d nong chay cao : sat (1539
o
C) , vonphram (3410
o
C) , titan
(1668
o
C), dng (1085
o
C)
Kim loai co nhit d nong chay thp : chl (327
o
C) , nhm ( 657
o
C) , stibi (631
o
C) ...
c Theo tinh cht hoat dng :
Kim loai kim : natri ,kali, liti ...
Kim loai chuyn tip : sat , crm ,mangan ,vanadi ...
1.1.2. Lin kt kim loai :
Trong kim loai phn lon cac
nguyn tu nhuong bot din tu d tro thanh
ion duong con cac din tu tro thanh din
tu tu do . Cac din tu nay khng bi chi
phi boi mt nguyn tu nao ca . Giua cac
ion duong voi nhau va cac din tu voi
nhau se tn tai luc dy , giua ion va din
tu sinh ra luc hut . Su cn bang giua cac
luc nay la co so cua lin kt kim loai . y
la dang lin kt quan trong cua kim loai,
nho mi lin kt nay ma kim loai co tinh
deo rt cao .
1.1.3. Cac tinh cht cua kim loai :
Trong phn nay ta chi nghin cuu cac tinh cht duoc su dung trong co khi la
chu yu . Ngoai ra con xem xet thm mt vai tinh cht khac.
1-Co tinh : Nhiu kim loai co co tinh tng hop tt thoa man cac yu cu ch tao
trong co khi . Nhung trong thuc t hu nhu khng su dung kim loai nguyn cht ma chu
yu la dung hop kim . Co tinh cua kim loai va hop kim duoc danh gia bang nhung chi
tiu sau dy :
* bn tnh : xac dinh bang gioi han bn
b
,gioi han chay
c
va gioi han dan hi

dh
. on vi do theo h SI la N/m
2
, nhung don vi nay qua nho nn thuong dung MN/m
2
hay MPa (trong thuc t hay dung KG/mm
2
)
* cung : duoc xac dinh bang cac loai d cung Brinen (HB), Rockwell
(HRA,HRB,HRC) va Vicker (HV)
* deo : xac dinh bang d dan dai tuong di va d that ty di
* dai : xac dinh bang cng pha huy mt don vi tit din mu , thuong ky hiu a
k
, don
vi do kj/m
2
.
3







Hnh 1.2- Lin kt kim loai.
4
2-Ly tinh : cac tinh cht vt ly cua kim loai cung duoc ung dung rt ph bin : lam
dy dn din ,nam chm , vt liu dn nhit ...
3- Hoa tinh : cac kim loai thuong tac dunh manh voi cac nguyn t phi kim loai va
bi pha huy trong khng khi m.
4-1inh cng ngh : la kha nang chiu cac dang gia cng : duc ,ren dp ,can,cat
got...Mt kim loai khng th dng thoi co tt ca cac tinh cng ngh du tt.Vi du : nu
duc tt thl dp se kem ... Kim loai du rt quy nhung nu tinh cng ngh xu thl khng
th su dung trong lnh vuc co khi .
1.1.4. Cu tao mang tinh th cua kim loai nguyn cht :
1- Cac khai nim co ban
aMat tinh th : trong kim loai cac nguyn tu sap xp co trt tu , tuc la chung du
nam trn nhung mat phang song song va cach du nhau goi la mat tinh th .Tp hop v
s cac mat nhu vy tao nn mang tinh th .
bKhi co so (con goi la co ban) : la phn nho nht dac trung cho mt loai mang
tinh th .Co th xem nhu mang tinh th la do v s cac khi co so xp lin tip nhau tao
nn.
cThng s mang (con goi la hang s mang) : la khoang cach giua hai nguyn tu
trn mt canh cua khi co so .Thng s mang la kich thuoc co ban cua mang tinh th, tu
do co th suy ra cac khoang cach bt ky trong mang .on vi do thng s mang la kx
(nano met) hay ang strng , voi 1kx 1,00202A
o
1,00202.10
8
cm. Theo thng s
mang ta co th tinh duoc duong kinh nguyn tu kim loai . Thng s mang thuong ky
hiu la a .
2- Cac loai mang tinh th thuong gp cua kim loai :
Trong cac kim loai thng dung thuong gap ba kiu mang tinh th sau dy :
aLp phuong tm khi (th tm A2) : Cac nguyn tu nam o cac dinh va o trung
tm cua khi lp phuong . Nu coi cac nguyn tu la hlnh cu va biu din gn nhu tht
thl cac nguyn tu nam o cac dinh cheo nhau cua khi lp phuong tip xuc voi nhau qua
nguyn tu o trung tm . Cac nguyn tu con lai khng tip xuc voi nhau . Kiu mang nay
co trong cac kim loai Ie

, Cr, Mo,V. Khoang cach gn nht giua hai nguyn tu la :

d
2
3 a
va r
4
3 a
. Kiu mang nay co mt thng s mang la a .
b Lp phuong tm mat (din tm A1) : Cac nguyn tu nam o cac dinh va tm cua
cac mat bn khi lp phuong. Nu coi cac nguyn tu la hlnh cu va biu din gn nhu
tht thl nguyn tu nam o dinh va tm cua cac mat bn thl tip xuc voi nhau .Cac nguyn
tu con lai khng tip xuc voi nhau . Khoang cach gn nht giua hai nguyn tu la
d
2
2 a
va r
4
2 a
. kiu mang nay chi co mt thng s mang la a . Thuong gap
trong cac kim loai Ie

, Cu, Ni, Al, Pb...

cSau phuong xp chat (luc giac xp chat A3) : Cac nguyn tu nam o cac dinh va o
tm hai mat day cua hlnh lang tru luc giac du .Ba nguyn tu nam o trung tm ba lang
tru tam giac cach nhau.Mang sau phuong xp chat co hai thng s mang la a va c, ty s
c/a goi la h s xp chat.
5
Trong truong hop ly tuong
3
8
=
a
c

1,633 .Trong thuc t ti s c/a khng dung la

1,633 ma dao dng trong trong khoang 1,57

1,64 va cung duoc coi la xp chat . Cac

kim loai co kiu mang nay la : Zn, Cd, Co

, Mg, Ti, Ru...

dChinh phuong tm khi (th tm) : Trong t chuc cua thep sau khi ti
(mactenxit) con co kiu mang chinh phuong tm khi . Co th coi kiu mang nay la lp
phuong tm khi duoc keo dai theo mt chiu . No co hai thng s mang la a va c , ti s
c/a goi la d chinh phuong .
Trong thuc t su sap xp cua cac nguyn tu trong kim loai theo xu huong day dac
nht . Do do khng co kim loai nao co kiu mang don gian chinh phuong tm khi ca .
6
b
Hnh 1.3- M hnh a! ca"ch s#$% &% n'u(n t) tron' khi c s.
a) Lp phuong tm mat
b) Lp phuong tm khi
c) Sau phuong xp chat
1.1.5.Mt d nguyn tu va l hng cua mang tinh th :
1.Mt d nguyn tu trong mang tinh th
Do ta coi cac nguyn tu kim loai la hlnh cu nn du chung sap xp sit chat bao
nhiu di nua giua chung voi nhau cung con co cac khoang trng nht dinh . Vl vy phai
dua ra vn d mt d cua nguyn tu trong mang tinh th .
Mt d nguyn tu trong mang tinh th la phn th tich (din tich) co nguyn tu
chim ch tinh ra phn tram .
Mt d khi Mv
% 100 .
V
nv

Trong do : n s ngyn tu co trong khi co so
v th tich cua mt nguyn tu
V th tich khi co so
Mt d mat M
S

% 100 .
S
n
s

Trong do : n
s
s nguyn tu co trong mat dang xet
s din tich cua mt nguyn tu
S din tich mat dang xet
2.L hng trong mang tinh th
Do nguyn tu co dang hlnh cu nn giua chung lun co cac l hng .Co hai loai
l hng : l hng trong khi tam mat va l hng trong khi bn mat. Cac kiu mang
khac nhau co s l hng khac nhau va kich thuoc cua chung cung khac nhau . Cac l
hng nay quyt dinh su hoa tan cua cac nguyn tu khac vao mang cua chung.
Mang lp phuong tm khi :
Loai thu nht : nam trong khi tam mat tao boi sau nguyn tu va co tm nam o
giua cac canh va trung tm cac mat bn, kich thuoc cua no la 0,154d . Tt ca co sau l
hng nhu vy .
7
a)
Hnh 1.*- H toa a! ca"ch &a"c +nh m#t a! %h)n' tinh th,
a) H toa d trong khi co so.
b) Ky hiu phuong trong khi co so.
c) Ky hiu mat trong khi co so
b) c)
Loai thu hai : nam trong khi bn mat , co tm nam o 1/4 doan thang ni
dim giua cac mat bn, kich thuoc la 0,221d va co tt ca 12 l hng. Mang lp phuong
tm khi co nhiu l hng hon nhung kich thuoc cac l hng nho hon .
Mang lp phuong tm mat :
Loai thu nht : nam trong khi tam mat co tm nam o trung tm khi co so va
dinh o dim giua cac mat bn, kich thuoc 0,41d. Co tt ca bn l hng nhu vy .
Loai thu hai : nam trong khi bn mat, tm nam o khoang 1/4 cac duong
cheo khi {111}, kich thuoc 0,225d , co tt ca tam l hng nhu vy. Mang lp phuong
tm mat co s l hng it hon nhung kich thuoc lon hon .
1.1.6.Tinh da hinh cua kim loai (thu hinh) :
1-Khai nim va vi du :
Kha nhiu kim loai co nhiu kiu mang tinh th khac nhau o cac khoang nhit
d va ap sut khac nhau, tinh cht do goi la tinh da hlnh .
Nhit d ma tai do kim loai chuyn tu kiu mang nay sang kiu mang khac goi la
nhit d toi han cua chuyn bin da hlnh . Nhit d nay con phu thuc vao tc d nung
nong, tc d lam ngui va trang thai ban du cua kim loai . Cac dang da hlnh khac nhau
cua mt nguyn t duoc ky hiu bang cac chu Hy lap c :, , ...Trong do la ky hiu
cho dang da hlnh o nhit d thp nht, cac chu con lai ky hiu ln luot o cac nhit d
cao hon.

8
Hnh 1.-- .a"c +nh m/t s#$% &% M
l
0 M
s
0 cua khi c s man' tinh th,.
Vi du : Sat la kim loai co tinh da hlnh , o nhit d 911
o
C va tu 1392
o
C dn
1539
o
C co kiu mang lp phuong tm khi goi la Ie

.Trong khoang tu 911

o
C dn
1392
o
C co mang lp phuong tm mat goi la Ie.
Thic o nhit d thuong co mau sang bac, co th han, dat mong va keo soi duoc, do
la Sn

. Nhung khi lam ngui xung 30

o
C thl tro thanh Sn

co mau xam o dang bt.

2-Su thay di tinh cht khi co chuyn bin da hinh :
Khi co chuyn bin da hlnh cac kim loai du co su thay di cac tinh cht cua chung.
Th tich ring thay di :
Tu Ie

sang Ie

th tich cua co giam di khoang 1 . Tu Sn

sang Sn

th tich tang
ln 25
Thay di v co tinh : tu Sn

sang Sn

d bn khng con nua
Thay di v ly tinh : do su sap xp cua nguyn tu co thay di nn nhit dung ,
din tro ... du bin di di.
Su thay di tinh cht cua kim loai khi chuyn bin da hlnh duoc nghin cuu ky
luong d tn dung cac tinh cht co loi va ngan ngua cac mat bt loi .Tinh da hlnh cua sat
duoc su dung rt nhiu trong nhit luyn .
1.1.7.Don tinh th va da tinh th :
1-1inh co huo ng cua tinh th : Mang tinh th lun lun th hin tinh co huong (di
huong) cua no ngha la theo cac huong khac nhau tinh cht cua mang (co ,ly , hoa
tinh...) khac nhau .Tinh co huong la do cu tao mang tinh th, cac phuong va mat khac
nhau co mt d nguyn tu khng ging nhau.Theo phuong co mt d nguyn tu lon lin
kt bn hon nn co d bn lon hon cac phuong co mt d nguyn tu be .
9
Hnh 1.1- 2a"c loai l3 h,n' tron' man' l/%
%h)n' t/m m#t 4a5 a! l/% %h)n' t/m khi. 465
Vi du : Tinh th dng theo cac phuong khac nhau co d bn keo thay di tu 140
dn 250MN/m
2
.
Tinh th ma gi (mang sau phuong xp chat) co din tro : theo truc a co
4,53.10
6
cm, theo truc c co 3,78.10
6
cm .
2-Don tinh th va da tinh th:
on tinh th : Nu vt tinh th co mang thng nht va phuong khng thay di trong
toan b th tich thl goi la don tinh th.
hlnh dung v don tinh th ta ly mt khi co so va tinh tin no theo ba truc toa
d voi doan bang chu ky tun hoan mang (thng s mang) se duoc don tinh th.
Trong thuc t mt s khoang vt co th tn tai cac don tinh th tu nhin. Voi kim
loai d co duoc tinh th phai ap dung cng ngh dac bit "nui" don tinh th. Ngay nay
nguoi ta moi ch tao duoc cac don tinh th kim loai co kich thuoc nho, dai khoang 3,5
cm.
Mt s don tinh th, dac bit la khoang vt, co b mat ngoai kha nhan, hlnh dang
xac dinh, do la nhung mat phang nguyn tu gioi han (thuong la cac mat co mt d
nguyn tu lon nht).
Tinh cht tiu biu cua don tinh th la tinh co huong (di huong) do theo cac huong
khac nhau co mt d nguyn tu khac nhau.
on tinh th chu yu duoc su dung trong cng nghip ban dn va vt liu ky thut
din.
a tinh th : la kim loai co cu tao gm nhiu tinh th. Mi tinh th trong do goi la
hat.
a tinh th co cac dac dim sau :
Do su dinh huong mang tinh th cua mi hat la ngu nhin nn phuong mang
giua cac hat lun lch nhau mt goc nao do.
Tai vung bin gioi hat mang tinh th bi x lch .
a tinh th co tinh dang huong
Do do trong thuc t cac kim loai thuong gap du co co tinh dng nht theo moi phuong.
Nu dem keo, can kim loai voi muc d bin dang lon thl kim loai lai th hin tinh co
huong cua no. Vi du : dy thep khi keo ngui voi d bin dang rt lon (lam cac dy cap
cn cu, cap treo, dy phanh xe dap ...) d bn theo phuong doc soi lon hon rt nhiu so
voi phuong ngang soi.
1.1.8.Cu tao mang tinh th thuc t cua kim koai :
Trong kim loai thuc t cac nguyn tu khng hoan toan nam o cac vi tri mt
cach trt tu nhu da noi o trn ma lun lun co mt s it nguyn tu nam sai vi tri gy nn
sai lch mang. Trong thuc t khng co kim loai nguyn cht tuyt di . Do vy trong
kim loai bao gio cung co cac tap cht .Kich thuoc cac nguyn tu la nay lun khac
nguyn tu kim loai nn gy ra sai lch trong mang tinh th. Sai lch mang tinh th
chim s luong rt thp (12 th tich mang) nhung anh huong rt lon dn co tinh cua
kim loai.
10
1-Phn loai cac sai lch trong mang tinh th :
Theo kich thuoc cua su sap xp khng trt tu ta phn chia sai lch ra lam ba
loai : sai lch dim, sai lch duong va sai lch mat.
a.Cac sai lch dim :
la cac sai lch co kich thuoc be theo ba chiu do (vai thng s mang), co dang dim
hay bao quanh mt dim. Gm cac loai sau dy;
Nut trng : la cac nut mang khng co nguyn tu chim ch .
Cac nguyn tu nam xen giua cac nut mang
Cac nguyn tu la nam trn cac nut mang hay xen giua cac nut mang.
Do co cac sai lch mang nn nguyn tu nam xung quanh sai lch nam khng dung
vi tri quy dinh . Vi du : nut trng lam cac nguyn tu xung quanh no co xu huong xich lai
gn nhau, nguyn tu xen giua nut mang lam cac nguyn tu xung quanh co xu huong bi
dn ep lai.
S luong cac nut trng va nguyn tu xen giua nut mang co xu huong phu thuc vao
nhit d. Nhit d cang tang s luong cua chung cang nhiu, tuy nhin khng vuot qua
12 . Kim loai cang bn thl kha nang nguyn tu la chui vao mang tinh th cang nhiu
va do do s luong sai lch dim tang.
b.Cac sai lch duong :
la cac sai lch co kich thuoc lon theo mt chiu do va be theo hai chiu do con lai.
No co dang duong thang, duong cong, duong xoan c. Bao gm cac loai sau:
Mt day cac nut trng hay cac sai lch dim khac
Lch : la dang sai lch duong quan trong nht va co tinh n dinh cao.
c.Cac sai lch mat :
la cac sai lch co kich thuoc lon theo hai chiu do va be theo chiu do con lai. No co
dang mat cong,mat phang. Gm cac loai sau : bin gioi giua cac hat, cac mat truot, cac
mat song tinh, mat ngoai tinh th.
11
Hnh 1.7- M hnh n tinh th, 4a5 a! a tinh th, 465
a! anh t i m/3u a tinh th, sau t/,m th)c.
`
2-Lch va tac dung cua lch trong tinh th :
a.Lch :
Nho su phat trin cua ly thuyt lch cho phep giai thich duoc nhiu vn d nhu co
cu truot, su sai khac nhau giua d bn ly thuyt va d bn thuc t,su kt tinh ...Theo
hlnh dang hlnh hoc lch duoc phn ra lam ba loai : lch duong, lch xoan va lch hn
hop.
Lch duong (lch thang, lch bin)
Ta co th hlnh dung lch duong nhu sau : ta co mt mang tinh th hoan chinh
gm nhiu mat tinh th song song va cach du nhau hop thanh. Gia su rang ta gai vao
do thm mt ban mat tinh th ABCD, phn trn cua mang tinh th nhu bi nen lai con
phn duoi cua no nhu bi keo ra tuong di. Vung xung quanh AB (mep cua ban mat)
mang tinh th bi x lch nhiu nht va do do sai lch co dang duong. AB goi la truc cua
lch duong, no co th dai dn hang nghln hang van thng s mang. Trong khi tit din
cua su x lch chi khoang vai thng s mang. Nu ban mat duoc gai tu trn xung goi la
lch duong duong (ky hiu ), gai tu duoi ln goi la lch duong m (ky hiu T).
Lch xoan : Ta co th hlnh dung lch xoan nhu sau : cat mang tinh th hoan
chinh bang ban mat ABCD.Sau do x dich hai phn cua mang tuong di voi nhau theo
mat cat di mt thng s mang (cac nguyn tu nam trong vung tu B A dich di mt
khoang nho hon mt thng s mang, tai A dich chuyn bang khng). Luc nay mang tinh
th khng phai gm nhiu mat song song va cach du nhau nua ma nhu gm boi mt
mat cong qun quanh truc AD co dang mat vit va ta co lch xoan. AD goi la truc cua
lch xoan co th dai dn hang nghln hang van thng s mang,con tit din cua su x
lch chi vai thng s mang.
12
H8nh 1.9- :ai lch i,m tron' man' tinh th,.
a) Nut trng Irenkel. b) Nut trng Schottky
c, d) Nguyn tu xen ke va thay th
*Lch hn hop : la loai lch co dang tng hop cua hai loai lch trn, co dang hlnh
hoc rt phuc tap .
b.Tac dung cua lch :
Lch co vai tro rt lon trong tinh th, no anh huong rt nhiu dn qua trlnh chuyn
bin pha, qua trlnh truot cua kim loai. Su co mat cua lch lam cho kim loai d truot, lam
cho d bn thuc t cua no giam di rt nhiu so voi tinh toan. Vi du : sat co

b
lt
13000MN/m
2
, trong khi do

b
tt 250MN/m
2
.
13
Hnh 1.;- M hnh tao lch )!n' tron' man' tinh th,.
Hnh 1.1<- Lch &o#$n= m hnh tao tha!nh 4a50 m hnh khn'
'ian 465 a! s) s#$% &% n'u(n t) tron' u!n' lch 4c5
A
B
C
D
b)
c)
a)
1.1.9.Cac phuong phap nghin cuu kim loai va hop kim :
1-Cac phuong phap nghin cuu tchuc :
a.Mat gay :
y la phuong phap don gian nht . Ta quan sat b mat kim loai tai noi gay vo co
th phat hin duoc cac vt nut lon, xac dinh duoc d hat cac ln xi lon ... Tu do co th so
b kt lun duoc cht luong cua kim loai .
b.T chuc th dai :
Be gay mu kim loai ri mai phang trn giy mai. Trn b mat mat cua no co th
phat hin duoc : bot khi, r nut, ln xi . Nu cho an mon nhe bang cac hoa cht thich
hop co th thy duoc t chuc tho, nhanh cy, hat lon, su phn b cua pht pho,luu huynh
trong thep. Thuong dung d phat hin t chuc tho trong vt can ren, su phn b cua cac
vung tinh th trong thoi duc .
c.T chuc t vi :
La phuong phap nghin cuu t chuc kim loai duoi kinh hin vi . Kinh hin vi vt
liu hoc thng dung co d phong dai tu 50 dn 2000 ln. Mu d quan sat t chuc t vi
ch tao kha cng phu. Phuong phap nay cho bit duoc :
Cac thanh phn t chuc, d lon, hlnh dang va su sap xp cua chung.
Su phn b cua tap cht.
Su thoat cac bon o b mat .
Cac vt nut t vi .
Cac lop bao hoa cac bon, nhm, ni to ...
2-^ghin cu u cu truc bng tia ron ghen :
La phuong phap nghin cuu su sap xp cua cac nguyn tu trong kim loai bang
tia ron ghen . Can cu vao anh nhiu xa cua tia ron ghen trn mu kim loai ta co th bit
duoc su sap xp cua cac nguyn tu va khoang cach giua cac mat tinh th .
3-Phn tich hoa hoc va quang ph:
aPhn tich hoa hoc :
14
Hnh 1.11- 2a"ch &a"c +nh >ct tr)t 4?ur'>rs5
a) Trong tinh th hoan chinh
b) trong lch duong
c) Trong lch xoan
Ly phoi cua kim loai cn phn tich mang hoa tan vao cac a xit thich hop. Sau do
dung cac dung dich chun d dinh phn dung dich cn nghin cuu. Tu do co th bit
duoc su co mat va luong chua cua cac nguyn t trong mu phn tich. chinh xac cua
phn tich hoa hoc tu 0,1 0,01 trong luong.
bPhn tich quang ph :
em so sanh vach quang ph cua mu nghin cuu voi cac ban mu co san se bit
duoc thanh phn va luong chua cua cac nguyn t co trong do. Vi tri va mau sac cua
vach cho bit kt qua v dinh tinh, d den cua vach cho bit kt qua dinh luong. Phuong
phap quang ph co uu dim la : d nhay cao 0,0010,0001 trong luong , cho kt qua
nhanh va re tin .
4-Xac djnh thanh phn cac bon bng tia lua khi mai :
Cac bon la thanh phn quan trong nht trong thep, su bin di cua no lam thay
di tinh cht cua thep . Co th xac dinh mt cach gn dung thanh phn cac bon bang tia
lua khi mai thep. Voi thep cac bon thp tia lua khi mai it, tia lua hep va dai. Khi luong
cac bon cang tang ln tia lua cang rng ra va ngan lai. Phuong phap nay duoc su dung
rng rai trong san xut. chinh xac tu 0,10,2C phu thuc vao kha nang quan sat
cua nguoi cng nhn.
5-Cac phuong phap do co ly tinh cua kim loai :
Co ly tinh cua kim loai la cac chi tiu quan trong cn phai xac dinh d su dung
vt liu hop ly . Cac phuong phap nay duoc xac dinh trn cac may moc cua phong thi
nghim.
6-Cac phuong phap vt ly kim tra tt ho ng trong kim loai :
Cac tt hong nhu nut, r, bot khi, ln xi... nam trong kim loai rt nguy him . Cn
phai phat hin chung bang cac phuong phap khng pha huy kim loai. Trong ky thut ta
dung cac tia dm xuyn nhu ron ghen, gam ma... Co th dung siu m va nhim tu d
phat hin cac khuyt tt nay. Tia ron ghen co kha nang phat hin duoc tt hong trong chi
tit thep day 20 cm. Tia gam ma kim tra duoc vt co chiu day lon hon.
1.2.CU TAO CUA KIM LOAI LONG VA DI U KIN KT TINH :
Phn lon cac kim loai duoc luyn bang phuong phap nu chay long sau do dem
duc thanh hlnh san phm hay ban thanh phm. Cht luong cua vt duc phu thuc phn
lon vao qua trlnh chuyn tu trang thai long sang trang thai ran, do la qua trlnh kt tinh .
inh ngha : kt tinh la qua trlnh hlnh thanh mang tinh th tu trang thai long va thuong
goi la kt tinh ln thu nht .
1.2.1.Cu tao cua kim loai long :
Trong kim loai long cac nguyn tu khng sap xp hn loan nhu o trang thai khi.
Song cung khng sap xp trt tu nhu o trang thai ran. Nu xem xet biu hin bn ngoai
thl kim loai long gn voi kim loai ran hon so voi trang thai khi.
Cu tao cua kim loai long co nhung dac dim sau :
Lin kt vn la lin kt kim loai nhu o trang thai ran nhung co yu hon .
Cac nguyn tu lun co xu huong sap xp trt tu, tuc la mi nguyn tu lun giu
khoang cach nht dinh voi cac nguyn tu bn canh va lun co mt s nguyn tu nht
dinh bao quanh no.
15
Chuyn dng nhit cua nguyn tu o ttrang thai long rt lon, do do xu huong
sap xp co trt tu lun bi pha huy va thay bang su sap xp co trt tu moi.
Trong kim loai long co din tu tu do.
Tinh cht cua kim loai long :
Th tich cua kim loai long va ran khac nhau khng nhiu lam, phn lon kim
loai khi nong chay th tich tang ln tu 26, tru Ga va Bi th tich giam 30.
Nhit nong chay be, chi bang 510 nhit hoa hoi.
Gn dim nong chay nhit dung kim loai long chi chi khac kim loai ran 10
trong khi do kim loai ran va khi khac nhau 25.
1.2.2.Diu kin nng luong cua qua trinh kt tinh :
Trong tu nhin moi qua trlnh
tu phat du xay ra theo chiu
giam nang luong, tuc la theo
chiu o trang thai moi co nang
luong du tru nho hon.Vi du : mt
hon bi dat tai vi tri A lun co xu
huong lan xung vi tri B n dinh
hon . Trong truong hop nay nang
luong du tru chinh la th nang
cua hon bi.
Trong h thng vt cht gm chuyn dng cua cac cht dim (nguyn tu, phn tu)
thl nang luong du tru duoc dac trung bang nang luong tu do I.
I U TS
Trong do : U la ni nang cua h thng
S la entrpi
T la nhit d tuyt di
0
K
Nang luong tu do thay di theo nhit
d va cac yu t khac. Tu biu d v mi
quan h giua nang luong tu do va nhit
d ta thy :
Voi T T
s
ta co I
r
I
l
do do kim
loai tn tai o trang thai long
Voi T T
s
ta co I
r
I
l
, do do kim
loai tn tai o trang thai ran.
Nhu vy khi lam ngui kim loai long xung duoi nhit d Ts se co qua trlnh kt
tinh xay ra . Tai nhit d Ts ta co I
r
I
l
, nang luong tu do cua hai trang thai bang nhau,
qua trlnh kt tinh chua xay ra, ngha la giua kim loai ran va kim loai long co cn bang
dng . iu do co nghia la : nu co mt luong kim loai long kt tinh thl cung co mt
luong nhu vy kim loai ran nong chay . Chi o nhit d T T
s
, d I
r
I
l
ro rt su kt
tinh moi xay ra . T
s
duoc goi la nhit d kt tinh ly thuyt.
Nhu vy nhit d kt tinh thuc t lun thp hon T
s
hin tuong nay goi la su qua
ngui va hiu s giua hai nhit d do goi la d qua ngui, ky hiu T. Phn lon cac kim
16
3
3
2
1
Hnh 1.12- : @ 6i,u th+ + trA ,n +nh
4150 khn' ,n +nh425 a! 'ia ,n +nh 435
Nhit d
I
T
s
I
r
I
l
Hnh 1.13- : @ 6in ,i n#n'
l)n' t) Bo C cua tran' tha"i
lon' a! r#$n th>o nhit d
loai kt tinh voi d qua ngui Tnho , khoang tu 2

5
0
C . Tuy nhin cung co kim loai
kt tinh voi d qua ngui lon (Stibi co T 41
o
C).
Vy diu kin nang luong d xay kt tinh la phai lam ngui kim loai long toi nhit
d thp hon T
s
hay kim loai long chi kt tinh voi su qua ngui nht dinh. Ta cung co th
ly lun tuong tu nhu vy voi qua trlnh nong chay va chuyn bin thu hlnh . Do d qua
ngui va d qua nung cua phn lon kim loai be nn co th dua vao T
s
d xac dinh nhit
d nong chay hay kt tinh cua kim loai.
1.2.3.Hai qua trinh cua su kt tinh :
Khi ha nhit d kim loai long xung thp hon nhit d kt tinh ly thuyt T
s
, qua
trlnh kt tinh se xay ra. Su kt tinh thuc hin duoc la nho co hai qua trlnh sau :
Trong kim loai long xut hin nhung trung tm kt tinh co kich thuoc rt nho, goi
la mm kt tinh. Qua trlnh nay goi la tao mm.
Cac mm nay se phat trin ln va tao thanh hat tinh th .Qua trlnh nay goi la phat
trin mm.
1-Qua trinh tao mm (trung tm kt tinh) :
Tao mm la qua trlnh tao nn cac phn tu ran co cu tao tinh th, co kich thuoc rt
nho trong long khi kim loai long, chung la nhung mm mng du tin d phat trin ln
thanh hat tinh th.
Theo dac tinh phat sinh mm duoc chia lam hai loai : mm tu sinh (dng pha) va
mm khng tu sinh (ky sinh)
aMm tu sinh (mm dng pha) : La mm sinh ra truc tip tu kim loai long khng cn su
giup do cua b mat cac hat ran co san trong do .
Tai nhit d thp hon T
s
cac nhom nguyn tu sap xp co trt tu trong kim loai long
co kich thuoc lon hon mt gia tri xac dinh ung voi mi nhit d se c dinh lai, khng tan
di nua va co diu kin phat trin ln thanh hat tinh th.
Ta xet diu kin nang luong cua su tao mm nay.Gia su rang tai nhit d nao do
nho hon Ts trong kim loai long xut hin n nhom nguyn tu sap xp trt tu co th tich v.
Tai nhit d nay ta co I
r
I
l
.Goi I
v
I
r
Il, la hiu s nang luong tu do giua kim
loai long va kim loai ran tinh cho mt don vi th tich kim loai long thl

I
v
0 khi T
T
s
. Khi tao ra n nhom nguyn tu trt tu noi trn thl nang luong cua h thng giam di mt
luong la nv

I
v
.Nhung do tao nn b mat tip xuc giua ran va long nn nang luong tu
do se tang thm mt luong la ns. Trong do : s la din tich tip xuc giua nhom nguyn
tu voi kim loai long ,con la suc cang b mat trn mt don vi din tich. Khi tao ra n
nhom nguyn tu sap xp co trt tu trn thl nang luong ca h thng bin di mt luong la:
I nv

I
v
ns
Coi cac nhom nguyn tu trt tu co dang hlnh cu ban kinh r, ta co:
I
3
4
r
3
nI
v
4r
2
n (1)
O nhit d nht dinh nho hon T
s
thl I
v
va la hang s nn I I(r). Bang thuc
nghim nguoi ta da ve duoc d thi v su phu thuc giua nang luong tu do va ban kinh r
cua nhom nguyn tu trt tu. Tu d thi do ta nhn thy :
17
Nu nhom nguyn tu trt tu co r
1
r
th
thl khi no phat trin ln lam cho nang luong
cua h thng tang ln, khng phu hop voi tu nhin nn se tan di.
Nu nhom nguyn tu trt tu co r
2
r
th
khi phat trin ln lam giam nang luong cua
h thng va no tro thanh mm tht su.
Kt lun : tai mt nhit d nht dinh nho hon Ts trong kim loai long co v s nhom
nguyn tu sap xp trt tu co kich thuoc khac nhau. Chi nhung nhom nao co kich thuoc
lon hon mt gia tri toi han nao do moi tro thanh mm tht su, con nhung nhom khac tan
di.
Ta co th tinh ban kinh toi han nhu sau : tlm gia tri cuc dai cua biu thuc (1) va tinh
duoc r
th

Fv
2
(2) , gia tri r 0 khng co y ngha. Khi nhit d kt tinh cang thp (
I
v
lon) thl r
th
cang nho va cang co nhiu nhom nguyn tu trt tu co kich thuoc lon hon r
th
d tro thanh mm. Do do su kt tinh xay ra d dang hon. Tai T T
s
ta co r
th

,qua
trlnh sinh mm khng xay ra .
bMm khng tu sinh (ky sinh) :
La mm kt tinh duoc tao nn trn b mat cua cac hat ran co san trong kim loai
long.
Trong kim loai long khng th nguyn cht tuyt di duoc, nn bao gio cung co tap
cht. o la cac cht ln ln khng tan nhu : bui than, bui tuong lo,cac xyt,nitrit...Chung
giup cho qua trlnh sinh mm trn b mat cua chung xay ra d dang hon. Vai tro cua
mm khng tu sinh rt quan trong trong thuc t va do vy qua trlnh kt tinh xay ra rt
nhanh chong. Mm khng tu sinh bao gm :
Cac phn tu vt ln ln khng tan rt nho nhu xyt, bui tuong lo, nitrit, hydrit...co
kiu mang va kich thuoc khng sai khac nhiu voi kim loai kt tinh.
Cac hat rt nho co kha nang hp thu trn b mat cua chung nhung nguyn tu kim
loai kt tinh.
Thanh khun duc, dac bit la cac vt nut va ch li lom trn thanh khun.
2-Qua trinh phat trin mm :
Sau khi cac mm duoc tao ra chung se tip tuc phat tin ln thanh hat tinh th. Qua
trlnh nay lam cho nang luong tu do cua h giam di phu hop voi tu nhin (la qua trlnh tu
phat).Ta co th minh hoa qua trlnh nay bang co cu mm hai chiu (Cosen) va co cu
mm kt tinh co lch xoan.
18
I
r r
1
r
th
r
2
Hnh1.1* - Duan h 'i)Ea 6a"n kAnh m/@m a! I
1.2.4.Su tao thanh hat tinh th va hinh dang hat kim loai duc :
1-Su tao tha nh hat tinh th :
Su kt tinh bao gm qua trlnh tao mm va sau do cac mm phat trin ln. Khi cac
mm sinh ra du tin phat trin ln,trong kim loai long vn tip tuc sinh ra cac mm
moi. Qua trlnh cu tip tuc nhu vy cho dn khi toan b kim loai long kt tinh ht. Chung
ta co th hlnh dung su tao thanh hat tinh th nhu sau .Gia su rang trong mt don vi th
tich kim loai long nao do trong mt giy sinh ra ba mm. O giy thu hai ba mm sinh ra
o giy thu nht phat trin ln va sinh ra ba mm moi. Qua trlnh nhu vy cu tip tuc xay
ra cho dn khi toan b khi kim loai long kt tinh o giy thu n. Do su dinh huong cua
mm trong khng gian la ngu nhin nn phuong mang giua cac hat lch nhau. Cac hat
tao thanh co kich thuoc khng dng du, nhung hat do mm sinh ra truoc se lon hon vl
co diu kin phat trin. Nhung hat do cac mm cang sinh ra sau cung cang it co diu
kin phat trin nn co th nho hon.
2-Hinh dang cua hat kim loai duc:
Hat kim loai nhn duoc sau khi duc co th co nhiu hlnh dang rt khac nhau.Trong
thuc t co th gap cac hlnh dang sau dy :
Hat dang cu : do mm kt tinh phat trin du theo moi phuong.
Hat dang tm : do mm phat trin manh theo mt mat da cho.
Hat dang kim : nhn duoc khi lam ngui rt nhanh.
Hat dang da canh : do cac hat phat trin ln chen ep ln nhau. y la dang hat
thuong gap nht.
1.2.5.Su kt tinh hinh nhanh cy, kich thuoc hat kim loai :
a-Su kt tinh hinh nhanh cy :
Su phat trin cua tinh th cung co tinh di huong, tuc la theo cac phuong va mat co
mt d lon mm phat trin manh hon cac phuong va mat co mt d be. Mat khac tinh
th con phat trin manh theo phuong tan nhit, nn ban du cua su kt tinh, tinh th co
dang hlnh nhanh cy. Quan sat ky qua trlnh kt tinh ta nhn thy : du tin mm phat
trin theo phuong co loi nht tao nn truc thu nht. Sau do tu truc thu nht tao ra truc thu
hai lam voi truc thu nht mt goc nao do. Ri tu truc hai phat trin ra truc ba...
19

a) b)
Hinh 1.1-- M/@m k(" sinh Ban' chom c/@u 4a5 a! Ban' th/u kAnh 465.
Kt qua la ban du tao ra tinh
th hlnh nhanh cy. Sau do
kim loai long giua cac nhanh
cy se kt tinh va hat tinh th
khng con dang nhanh cy
nua. Nu vl ly do nao do sau
khi tao ra nhanh cy xong,
kim loai long ht thl hat tinh
th chi la dang nhanh cy.
Nhanh cy thuong thy o lom
co cua vt duc. Nhanh cy lon
nht do nha vt liu hoc Nga
la Trernop tlm ra dai 39 cm
trong lom co thoi thep duc
nang 100 tn. Nhanh cy nay
trung bay tai vin bao tang
phao binh Nga.
b-Kich thuoc hat kim loai :
Kich thuoc hat kim loai la mt trong nhung chi tiu quan trong d danh gia cht
luong kim loai (chu yu la co tinh). Do khng th tach roi tung hat kim loai ra d do dac
nn phai quy dua ra cac quy uoc d danh gia d lon cua chung. Thng thuong xac dinh
d lon hat trn t chuc t vi theo cac phuong phap sau :
o din tich S cua hat trn mat cat (cach nay kha phuc tap nn it dung).
o duong kinh d trung blnh cua hat (chiu ngang).
So sanh voi bang chun co d phong dai X100 ln (thuong dung nht).
Sau khi xac dinh kich thuoc theo mt trong ba cach trn ta sap xp chung vao mt
bang cp hat. Cp hat kim loai tu 3, 2.... 11, 12. Thng dung nht la tu cp 18, cp
mt la hat lon nht, cp tam la hat be nht.
1.2.6. Cac yu t a nh huong dn d lon hat, cac phuong phap lam nho hat:
Sau khi duc hat kim loai kha lon, nhiu truong hop co th nhln thy bang mat
thuong. Trong ky thut duc lun co xu huong lam nho hat kim loai vl hat nho co co tinh
tt hon va it don hon. Trong mt s truong hop do yu cu cua ky thut ta moi lam cho
hat lon khi duc.
a-Cac yu t a nh huong dn d lon hat :
Trong thuc t co nhiu yu t anh
huong dn d lon cua hat kim loai nhung
anh huong manh nht la d qua ngui
T. danh gia anh huong cua d qua
ngui dn d lon hat ta su dung hai dai
luong sau :
Tc d sinh mm : la s luong tm
mm sinh ra trong mt don vi th tich va
20
Hnh 1.11- : @ kt tinh Ban' nha"nh c/(
4a5 a! anh chu% tinh th, nha"nh c/( 465
n
v
n,v

TTT
T
2
T
1
Hnh 1.17- Fnh h)n' cua
Gua" n'ui H n n0
trong mt don vi thoi gian, ky hiu n, don vi do1/mm
3
.s
Tc d phat trin mm : la tc d phat trin v kich thuoc dai cua tm mm
trong mt don vi thoi gian, ky hiu v, don vi mm/s.
Tc d sinh mm cang lon thl kich thuoc hat cang nho va tc d phat trin mm
cang tang thl kich thuoc hat cang lon. Bang thuc nghim, nguoi ta da tinh duoc kich
thuoc hat A theo hai dai luong trn nhu sau :
A a
n
v
voi a la h s thuc nghim.
Tu do ta thy rang : nguyn ly chung d tao hat nho la tang tc d sinh mm va han
ch tc d phat trin mm.
b-Cac phuong phap lam nho hat :
Trong thuc t nguoi ta thuong su dung cac phuong phap lam nho hat sau dy :
Tang d qua ngui khi kt tinh : qua ngui phu thuc vao tc d ngui, tc d
ngui cang lon thl d qua ngui cang tang. tang tc d ngui nguoi ta dung khun
kim loai co tinh dn nhit cao thay cho khun cat. Voi cac vt duc lon ta con dung nuoc
lanh lam ngui ngoai thanh khun kim loai.
Phuong phap bin tinh :
21
H8nh 1.19- Fnh c/% hat chu/,n )"n' "i %ho"n' ai 1<< l/@n.
* Tang s luong tm mm khng tu sinh : nguoi ta c y cho vao kim loai long
cac cht dac bit d giup cho su tao mm khng tu sinh. Vi du truoc khi rot thep nguoi
ta cho mt luong nho nhm vao thung thep long (20g/tn thep long). Nhm se kt hop
voi xy, ni to hoa tan trong thep tao ra cac phn tu Al
2
O
3
, AlN rt nho min, lo lung
phn tan du trong thep long. y la nhung mm khng tu sinh lam cho hat thep nho
hon.
* Han ch tc d phat trin mm : nguoi ta cho vao kim loai long mt cht dac
bit, no hoa tan va hp phu vao b mat mm han ch su phat trin dai cua mm. Vi du :
khi duc hop kim nhm si lic nguoi ta cho vao mt hn hop mui natri (
3
2
NaCl,
3
1
NaI)
voi ty l 0,050,08, chung hoa tan vao va han ch su phat trin cua tinh th si lic. Do
vy lam cho hat nho.
* Ngoai ra cht bin tinh con co tac dung lam thay di hlnh dang hat (tao
graphit cu trong gang) cai thin rt manh co tinh cua vt liu.
Cn chu y la phai tin hanh bin tinh dung luc, cht bin tinh chi cho vao kim loai
long vai phut truoc khi rot khun. Nu qua som thl kim loai chua kip kt tinh cht bin
tinh se ni ln va di vao xi. Nu qua mun thl khng kip phan ung.
1.2.7. Cu tao cua vt duc :
Kim loai long sau khi nu luyn xong duoc duc thanh san phm hay ban thanh
phm. Cac san phm duc rt da dang, nhiu vt duc co hlnh dang rt phuc tap. Vl vy
khng th co quy lut chung v cu tao tinh th cua chung. O dy chung ta nghin cuu
vt duc don gian nht, do la cac thoi duc thep trong khun kim loai. Tu do suy rng ra
cho cac vt duc phuc tap va duc trong cac loai khun khac.
1-Cu tao tinh thvt duc :
Thng thuong vt duc co ba vung tinh th sau dy :
aVung ngoai cung :
Vung nay co cac hat dang truc va kich thuoc nho min (vung 1). Do du tin kim
loai long tip xuc voi thanh khun ngui lanh nn bi ngui dt ngt va kt tinh voi d
qua ngui T lon, cung voi tac dung tao mm cua thanh khun nn hat tao thanh co
kich thuoc nho min. Mat khac do su li lom cua thanh khun (cht son khun) nn
mm phat trin theo moi phuong va hat co dang dang truc.
bVung trung gian :
Vung nay gm cac hat hlnh tru, tuc la cac hat dai va vung goc voi thanh khun
(vung 2). Sau khi da tao ra vung 1 thl thanh khun da kha nong, do vy kim loai long
kt tinh voi d qua ngui T nho, vl vy hat nhn duoc co xu huong lon dn ln. Luc
nay anh huong chu yu dn hlnh dang hat la phuong thoat nhit. Phuong thoat nhit
vung goc voi thanh khun nn hat phat trin manh theo huong nguoc lai. Kt qua la tao
ra cac hat hlnh tru vung goc voi thanh khun.
cVung trung tm :
Vung nay co hat lon va dang truc (vung 3). Khi vung nay kt tinh thl thanh khun
da rt nong nn kim loai kt tinh voi d qua ngui T be, do vy co kich thuoc lon. Su
thoat nhit theo moi phuong la nhu nhau nn hat co dang dang truc.
22
Trong ba vung tinh th trn thl vung ngoai cung lun lun tn tai va co chiu day
nho. Con hai vung trong co th tn tai hay khng phu thuc vao diu kin lam ngui
khun. Khi khun duoc lam ngui manh lit thl vung 2 ln at han vung 3 va co th lam
mt vung 3. Luc nay vung 2 phat trin dn tm cua vt duc. Cu tao cua vt duc nhu la
chi gm cac hat hlnh tru vung goc voi thanh khun va goi la t chuc xuyn tinh. T
chuc xuyn tinh chi co loi khi yu cu vt duc co mt d lon va khng qua bin dang
deo (can, ren). Nu lam ngui khun rt chm thl vung 3 ln at han vung 2, vt duc co
mt d nho va d dang bin dang deo.
2-Cac tt hong cua vt duc :
Cac tt hong lam xu cht luong cua vt duc. Vl vy ta phai nghin cuu d tlm bin
phap han ch hoac loai bo chung. Trong vt duc thuong gap cac tt hong sau dy :
1R co (r xp, r t vi):
Do qua trlnh kt tinh dang nhanh cy nn dong kim loai long khng th din dy
ht tt ca nhung khe ho giua cac nhanh cy do. Khi kt tinh th tich kim loai bi giam di
se tao nn cac l hng tai do. Hin tuong nay goi la r co. R co phn b khap vt duc
va lam giam mt d cua vt duc nn lam xu co tinh cua no. Co th khac phuc r co
bang cach bin dang nong, luc nay r co duoc han kin lai (b mat r co chua bi xy
hoa). R co anh huong khng dang k dn co tinh cua vt duc.
2Lom co:
Do khi chuyn tu trang thai long sang trang thai ran th tich kim loai bi giam di nn
o trn cung va tai phn day nht cua vt duc tao ra mt l hng goi la lom co. Lom co
lam mt su lanh lan cua vt duc va phai cat bo di. Do vy phn th tich vt duc su dung
chi con khoang tu 8595. Khac phuc lom co bang du ngot d dua no ra ngoai vt
duc.
23
Hnh 1.1;- H, ch)"c 3 u!n' cua thoi u"c.
1) Vung ngoai cung; 2) Vung tinh th hlnh tru (trung gian)
3) Vung hat to (trung tm)
R co va lom co du co chung mt nguyn nhn hlnh thanh do la su giam th tich
cua kim loai khi kt tinh. Voi mt kim loai hay hop kim thl ty l co khi kt tinh la hang
s. Vl vy tang lom co se lam giam duoc r co va nguoc lai chu khng th lam mt hai
tt hng nay.
3R khi :
Trong diu kin nu luyn thng thuong kim loai long hoa tan kha nhiu cac loai
khi. Sau khi kt tinh d hoa tan cua khi trong kim loai giam di dt ngt, khi thoat ra bi
ket lai va hlnh thanh cac bot khi goi la r khi. R khi rt nguy him vl no lam mt tinh
lin tuc cua vt duc va la noi tp trung ung sut lam giam co tinh. Nu r khi nam ngay
duoi lop vo cua vt duc se gy ra troc va nut cho chi tit. Co th khac phuc r khi bang
cach bin dang nong, chung se bep di.(Tru truong hop nam sat ngoai, duoi vo vt duc).
Bin phap khac phuc tt nht la khu khi trit d truoc khi rot khun hay duc trong chn
khng.
4Thin tich :
Thin tich la su khng dng nht v thanh phn hoa hoc va t chuc trong ban thn
vt duc. Do d dn toi su khac nhau v tinh cht giua cac vung cua vt duc. Thin tich
co nhiu loai : thin tich theo trong luong, thin tich nhanh cy.
1.3.CU TAO CUA HOP KIM :
Trong ky thut, dac bit la trong ch tao co khi khng dung kim loai nguyn cht
ma thuong dung t hop cua kim loai va cac cht khac. T hop cac cht nay duoc ch tao
bang cach nu chay ri pha trn voi nhau theo ty l da dinh, sau do dem duc thanh san
phm. T hop do goi la hop kim. Hop kim co tinh cht khac han ma kim loai nguyn
cht khng th co duoc.
1.3.1.Khai nim v ho p kim :
1-Djnh nghia :
Hop kim la vt th cua nhiu nguyn t va mang tinh kim loai (dn din, dn nhit
cao, deo, d bin dang, co anh kim ...).
Nguyn t chu yu trong hop kim la nguyn t kim loai. Hop kim co th duoc tao
nn giua cac nguyn t kim loai voi nhau, hay giua nguyn t kim loai va phi kim loai.
Vi du : Thep cac bon la hop kim cua nguyn t kim loai va phi kim loai (Ie C)
La tng la hop kim cua hai nguyn t kim loai (Cu Zn)
Thanh phn cua cac nguyn t trong hop kim duoc biu thi theo phn tram khi luong
mi nguyn t. Tng cac thanh phn trong hop kim lun lun bang 100. i khi
nguoi ta con dung ty l phn tram nguyn tu.
2-Cac uu vit cua hop kim :
So d hop kim duoc su dung rng rai trong ch tao co khi vl no co nhung dac tinh
uu vit hon han kim loai nguyn cht va gia thanh thp hon.
a Hop kim co co tinh tng hop tt hon kim loai nguyn cht : hop kim co d bn
cao hon nhiu so voi kim loai nguyn cht, d deo thp hon nhung co tinh chung cua no
dam bao thoa man dy du cac yu cu cua ch tao co khi.
b Hop kim co tinh cng ngh da dang va phu hop : dam bao tinh gia cng cat got,
bin dang deo, co d thm ti lon... Mt s hop kim dac bit co nhung tinh cht quy :
24
khng ri, co din tro lon, gian no dac bit, chng mai mon lon, chiu nhit d cao... ma
kim loai nguyn cht khng th co duoc.
c Trong nhiu truong hop hop kim d ch tao don gian va re tin hon : luyn thep
co nhit d chay thp hon luyn sat, la tng bn va re hon dng ...
3-Mt s khai nim co ban :
Khi nghin cuu hop kim ta co thm mt s khai nim moi cn phai dua thm vao so
voi kim loai nguyn cht.
a Cu tu (con goi la nguyn): la cac nguyn t (hay hop cht hoa hoc bn vung)
cu tao nn hop kim. Chung la cac thanh phn dc lp.
b H (di khi con goi la h thng) : la mt tp hop vt th ring bit cua hop kim
trong diu kin xac dinh.
c Pha : la t phn dng nht cua h (hop kim) co cu truc va cac tinh cht co, ly,
hoa xac dinh, giua cac pha co b mat phn cach.
Vi du : Ta co mt h gm nuoc da va nuoc. H nay chi co mt cu tu do la hop cht
H
2
O nhung co hai pha : ran (nuoc da), long (nuoc)
Mt chi tit bang la tng mt pha : H nay co hai cu tu la Cu va Zn nhung chi
co mt pha

(dung dich ran cua hai cu tu trn).

d Trang thai cn bang (n dinh) : H o trang thai cn bang khi cac pha cua no du
co nang luong tu do nho nht trong cac diu kin v nhit d, ap sut va thanh phn xac
dinh. Tuc la cac dac tinh cua h khng bin di theo thoi gian. Thng thuong h voi cac
pha o trang thai cn bang bao gio cung co d bn, d cung thp nht, khng co ung sut
bn trong, x lch mang tinh th thp nht va duoc hlnh thanh voi tc d ngui chm.
e Trang thai khng cn bang (khng n dinh) : Khi thay di nhit d va ap sut
lam tang nang luong tu do va h tro nn trang thai khg cn bang. Luc nay h co th
chuyn bin sang trang thai cn bang moi co nang luong tu do nho hon. Noi chung trang
thai khng cn bang la khng n dinh, lun co xu huong tu bin di sang trang thai cn
bang, n dinh. Trong thuc t mt s trang thai khng cn bang vn tn tai lu dai, do o
nhit d thuong chuyn bin xay ra rt chm hu nhu khng nhln thy duoc. Trang thai
khng cn bang thuong co d bn, d cung cao hon nn duoc su dung kha nhiu trong
thuc t (t chuc mactenxit sau khi ti). Trang thai khng cn bang duoc hlnh thanh voi
tc d ngui nhanh.
I Trang thai gia n dinh : Trang thai gia n dinh tn tai khi trang thai cn bang (n
dinh) tuyt di chi tn tai trn ly thuyt, tuc la phai nung nong hay lam ngui v cung
chm ma trong thuc t rt kho xay ra. Vy gia n dinh thuc cht la khng n dinh nhung
thuc t lai tn tai mt cach n dinh ngay ca khi nung nong hay lam ngui trong mt
pham vi nao do.
4-Cac dang cu tao cua hop kim
Trong thuc t hop kim thuong co cac dang cu tao sau dy :
a Hop kim co cu tao mt pha la dung dich ran
b Hop kim co cu tao mt pha la hop cht hoa hoc (hay pha trung gian).
c Hop kim co cu tao boi hai hay nhiu pha.
25
1.3.2.Dung djch rn
1-Khai nim va phn loai :
Cung ging nhu dung dich long, trong dung dich ran ta khng phn bit duoc mt
cach co hoc cac nguyn tu cua cac cu tu, cac nguyn tu cua chung phn b xen vao
nhau trong mang tinh th. Cu tu nao co s luong nhiu hon, vn giu duoc kiu mang
cua mlnh goi la dung mi. Cac cu tu con lai goi la cht hoa tan. Dung dich ran la pha
dng nht co cu truc mang tinh th cua cu tu dung mi nhung thanh phn cua no co
th thay di trong mt pham vi nht dinh ma khng lam mt di su dng nht do. Ky
hiu cua dung dich ran la A(B).
Dung dich ran duoc chia ra lam hai loai : dung dich ran thay th va dung dich ran
xen ke.
2-Dung djch rn thay th :
la loai dung dich ran ma trong do nguyn tu cua cu tu hoa tan thay th vao vi tri
trn nut mang cua cu tu dung mi (nguyn t chu).
Nhu vy kiu mang va s nguyn tu trong khi co so dung nhu cua cu tu dung mi.
Tuy nhin su thay th nay it nhiu du gy ra su x lch mang, vl khng th co hai loai
nguyn tu cua hai cu tu co kich thuoc hoan toan ging nhau. Do vy su thay th chi
xay ra voi cac cu tu co kich thuoc nguyn tu khac nhau it (voi kim loai su sai khac nay
khng qua 15). Tuy thuc vao muc d hoa tan nguoi ta con chia ra dung dich ran hoa
tan v han va co han.
a Dung dich ran thay th hoa tan v han :
La dung dich ran ma trong do nng d cua cht hoa tan co th bin di lin tuc, tuc
la voi nng d bt ky.
Trong loai dung dich ran nay khng th phn bit duoc cu tu nao la dung mi, cu tu
nao la cht hoa tan, cu tu nao co luong chua nhiu nht la dung mi, cac cu tu con lai
la cht hoa tan. Vi du ta co dung dich ran cua cu tu A va B thl nng d A bin di tu 0

100, nng d B bin di tu 100

0.
26
Hnh1.2<-H3n h% c hoc 4a5 a! Bun' B+ch r#$n 465
iu kin d hai cu tu hoa tan v han vao nhau :
Co cung kiu mang tinh th
uong kinh nguyn tu khac nhau it, nho hon 8. Nu sai khac nhau nhiu tu 8
15 chi co th hoa tan co han, lon hon 15 khng th hoa tan vao nhau.
Nng d din tu khng vuot qua mt gia tri xac dinh voi mi loai dung dich ran
(s luong din tu hoa tri tinh cho mt nguyn tu), tuc la cac nguyn t phai co cung hoa
tri.
Cac tinh cht vt ly va hoa hoc gn ging nhau (cu tao lop vo din tu, tinh m
din, nhit d chay...)
Noi chung cac nguyn t cung trong mt nhom cua bang h thng tun hoan thoa
man diu kin nay. Cac cap nguyn t hlnh thanh dung dich ran v han chi co th la
nguyn t kim loai. Cn chu y rang dy chi la diu kin cn cua dung dich ran v han.
b Dung dich ran thay th hoa tan co han :
La dung dich ran ma trong do cac cu tu chi hoa tan vao nhau voi gia tri nht
dinh, tuc la nng d cua chung bi gian doan.
Cac cap cu tu khng thoa man bn diu kin trn se tao thanh dung dich ran co han
c Dung dich ran trt tu va khng trt tu :
Nu su phn b nguyn tu cua cu tu hoa tan trong mang dung mi mt cach ngu
nhin thl duoc goi la dung dich ran khng trt tu. Trong mt s diu kin nao do (nhit
d, nng d) trong mt s h cac nguyn tu thay th co tinh quy lut va goi la dung dich
27
Hnh1.21-: @ tao tha!nh Bun' B+ch r#$n tha( th a! &>n k>E
Hnh1.22 -: @ tao tha!mh Bun' B+ch r#$n tha( th hoa! tan han
ran trt tu. Vi du trong h AuCu khi lam ngui chm nguyn tu dng sap xp tai tm
cac mat bn, con nguyn tu vang nam o cac dinh cua khi co so.
3-Dung djch rn xen ke :
La loai dung dich ran trong do nguyn tu hoa tan nam xen giua cac nguyn tu cua
kim loai dung mi, chung chui vao l hng trong mang dung mi.Nhu vy ta thy rang
so nguyn tu trong khi co so tang ln.
Do kich thuoc cac l hng trong mang tinh th rt nho nn cac nguyn tu hoa tan
phai co kich thuoc rt nho. o chinh la cac nguyn tu C, N, H, B... voi dung mi Ie.
uong nhin la dung dich ran xen ke chi co loai hoa tan co han.
4-Cac dc tinh cua dung djch rn :
a Mang tinh th cua dung dich ran la kiu mang cua kim loai dung mi, thuong co
cac kiu mang don gian va sit chat. y la yu t co ban quyt dinh cac tinh cht co, ly
hoa ... V co ban no vn giu duoc cac tinh cht cua kim loai dung mi. Tuy nhin v
thng s mang lun khac voi dung mi :
Trong dung dich ran xen ke : thng s mang dung dich lun lon hon thng s
mang dung mi (duong kinh nguyn tu hoa tan lun lon hon l hng).
Trong dung dich ran thay th : nu duong kinh nguyn tu hoa tan lon hon duong
kinh nguyn tu dung mi thl thng s mang dung dich lon hon dung mi. Nu duong
kinh nguyn tu hoa tan nho hon nguyn tu dung mi thl thng s mang dung dich nho
hon dung mi.
a)Trong dung dich ran xen ke b)Trong dung dich ran thay th khi r
ht
r
dm
c)Trong dung dich ran thay th khi r
ht
r
dm
b Lin kt vn la lin kt kim loai. Do vy dung dich ran vn giu duoc tinh deo ging
nhu kim loai nguyn cht, tuy co kem hon (tru h hop kim CuZn, voi 30Zn hop kim
nay con deo hon ca kem)
c Thanh phn hoa hoc thay di trong pham vi nht dinh ma khng lam thay di
kiu mang.
d Tinh cht bin di nhiu : d deo, d dai, h s nhit d din tro giam, din tro,
d bn, d cung tang ln...
28
Hnh1.23 - :) & lch man' tron' Bun' B+ch r#$n
Do cac dac tinh trn nn dung dich ran la co so cua cac hop kim kt cu dung trong
co khi. Trong cac hop kim nay pha co ban la dung dich ran, no chim xp xi 90, co
truong hop dn 100.
1.3.3.Pha trung gian :
Trong cac hop kim hu nhu khng co loai hop cht hoa hoc hoa tri thuong. Cac hop
cht hoa hoc tn tai trong hop kim thuong goi la pha trung gian vl trn gian d pha no
nam o vi tri giua va trung gian cua cac dung dich ran o hai du mut.
1-Khai nim va phn loai :
Cac hop cht hoa hoc tao thanh theo quy lut hoa tri thuong co cac dac dim sau :
Co mang tinh th phuc tap va khac han mang nguyn t thanh phn
Lun lun co mt ty l chinh xac giua cac nguyn t va duo biu din boi cng
thuc hoa hoc nht dinh.
Tinh cht khac han cac nguyn t thanh phn, d cung cao, tinh don lon.
Co nhit d nong chay xac dinh, khi hlnh thanh la phan ung toa nhit.
Cac pha trung gian trong hop kim co nhung dac dim khac voi hop cht hoa hoc
theo hoa tri, do la :
Khng tun theo quy lut hoa tri.
Khng co thanh phn chinh xac.
Co lin kt kim loai.
Cac pha trung gian trong hop kim thuong gap la : pha xen ke, pha din tu, pha La ves,
pha

...
2-Pha xen ke :
La pha tao nn giua cac kim loai chuyn tiep (Ie, Cr, Mo, W...) co duong kinh
nguyn tu lon voi cac phi kim loai (H, N, C...) co duong kinh nguyn tu be. Kiu mang
cua pha xen ke duoc xac dinh theo quan h giua duong kinh nguyn tu kim loai va phi
kim loai :
Nu d
A
/d
K
0,59 (d
A
duong kinh nguyn tu phi kim loai, d
K
duong kinh nguyn
tu kim loai) thl pha xen ke co cac kiu mang don gian : tm khi, tm mat, sau phuong
xp chat... Cac nguyn tu phi kim loai xen ke vao l hng trong mang. Chung co cng
thuc don gian nhu : K
4
A (Ie
4
N), K
2
A (W
2
C), KA (NbC, NbH, TiC), KA
2
(TiH
2
). Voi K
la kim loai, A la phi kim loai.
Nu d
A
/d
K
0,59 pha xen ke se co kiu mang phuc tap va cng thuc phuc tap hon
K
3
A (Mn
3
C), K
7
A
3
(Cr
7
C
3
), K
23
A
6
(Cr
23
C
6
).
ac dim cua pha xen ke noi chung la co nhit d chay rt cao (thuong 3000
0
C)
va co d cung lon (2000

5000 HV), co tinh don lon. Chung co vai tro rt lon trong
vic nng cao tinh chng mai mon va chiu nhit cua hop kim.
3-Pha din tu (Hum-Rozri) :
La pha trung gian co cu tao phuc tap, tao nn boi hai kim loai. Thanh phn cua no
nhu sau :
Nhom mt : gm cac kim loai hoa tri mt Cu, Ag, Au va kim loai chuyn tip : Ie,
Ni, Co, Pt, Pd.
Nhom hai : cac kim loai hoa tri hai, ba, bn :Be, Mg, Zn, Cd, Al, Si, Sn.
29
Nng d din tu N co gia tri xac dinh la 3/2, 21/13 va 7/4 (21/14, 21/13, 21/12).
Mi gia tri nng d din tu ung voi mt kiu mang tinh th. Vi du :
N 3/2 la pha

voi kiu mang lp phuong tm khi, hay lp phuong phuc tap,

hay sau phuong (Cu
5
Sn, Cu
5
Si).
N 21/13 la pha

voi kiu mang lp phuong phuc tap (Cu

31
Sn
8
).
N 7/4 la pha

voi kiu mang sau phuong xp chat (AgCd

3
).
4-Pha Laves :
La pha tao nn boi hai nguyn t (A, B), co ty l duong kinh nguyn tu d
A
/d
B
1,2
(ty l nay co th bin di trong pham vi 1,1

1,6), co cng thuc AB

2
, kiu mang sau
phuong xp chat (MgZn
2
) hay lp phuong tm mat (MgCu
2
).
Trong hop kim co th con gap cac pha :

... Tuy nhin cac loai pha nay

it ph bin. Mt dac tinh quan trong cua cac pha trung gian la cung va don. Vl vy
khng bao gio nguoi ta dung hop kim chi co mt pha la pha trung gian. Ty l cua chung
trong cac hop kim thng thuong 10 (co khi dn 20

30), dy la cac pha can truot

lam tang d bn, d cung.
1.3.4.Hn ho p co hoc :
Kha nhiu truong hop, hop kim co t chuc hai hay nhiu pha : hai dung dich ran,
dung dich ran va pha trung gian... Cu tao nhu vy goi la hn hop co hoc. Trn t chuc
t vi ta phn bit duoc rt ro cac pha khac nhau trong hn hop co hoc. Hai truong hop
din hlnh cua hn hop co hoc la cung tinh va cung tich.
1.4.GIAN D PHA CUA HOP KIM HAI CU TU :
1.4.1.Cac khai nim co so :
1-Khai nim v gian d pha :
Ta bit rang khi thay di thanh phn va nhit d thl cu tao pha cua h hop kim
cung thay di theo. xac dinh su thay di nay ta dung gian d pha.
inh ngha : Gian d pha la gian d biu thi su bin di t chuc pha theo nhit d
va thanh phn cua h o trang thai cn bang.
Cn chu y la su bin di nay chi hoan toan dung va phu hop voi hop kim o trang
thai cn bang (lam ngui v cung chm), trong truong hop lam ngui thng thuong no
se co mt s sai khac. Tuy vy gian d pha vn la co so d xac dinh cu truc cua hop
kim.
2-Quy tc pha va cng dung (djnh lut Gibs) :
Trang thai cn bang cua h duoc xac dinh boi cac yu t bn trong (thanh phn hoa
hoc) va cac yu t bn ngoai ( nhit d va ap sut). Tuy nhin cac yu t nay phu thuc
ln nhau. Bc tu do la s luong cac yu t dc lp co th thay di duoc trong pham vi
nht dinh ma khng lam thay di s pha cua no (ky hiu I Ireedom).
Quy tac pha xac dinh mi quan h giua s pha P (phase), bc tu do I va s cu tu C
(component). Ta co :
I C P 2.
Nhung do vic nghin cuu vt liu tin hanh trong khi quyn, co ap sut khng di
nn s yu t bn ngoai chi con mt la nhit d. Vl vy cng thuc cua no la :
I C P 1
30
Cn luu y rang bc tu do la nhung s nguyn va khng m va s pha cuc dai cua mt h
chi co th lon hon s cu tu cua no mt don vi (P
MAX
C 1), no giup cho vic xac
dinh s pha cua mt h hop kim d dang. Vi du :
Khi I 1 tuc la chi co mt yu t co th thay di duoc (nhit d hay thanh phn),
luc nay s pha bang s cu tu.
Khi I 2 co hai yu t thay di duoc cung mt luc, s pha bang s cu tu tru di 1.
1.4.2.Cu tao cua gian d pha va cng dung :
1-Cu tao cua gian d pha :
Gian d pha cua mt h hop kim (con goi la gian d trang thai, cn bang) biu thi
mi quan h giua nhit d, thanh phn va s luong pha o trang thai cn bang. Cac h
hop kim khac nhau co gian d pha khac nhau. Gian d pha duoc xy dung bang thuc
nghim. Hin tai nguoi ta da xy dung hu ht gian d pha hai cu tu, ba cu tu cua cac
h thuong gap.
a - Iian @ %ha mt c/u t) =
H mt cu tu khng co su bin di v thanh phn hoa hoc nn chi co mt truc, trn
do nguoi ta ghi cac nhit d nong chay, nhit d chuyn bin pha.
6 - Iian @ %ha hai c/u t) =
Gian d pha cua h hai cu tu gm hai truc : truc tung biu din nhit d, truc
hoanh biu din thanh phn hoa hoc (thuong theo khi luong). Trong h truc do
nguoi ta ve cac duong phn chia gian d thanh cac khu vuc co t chuc va pha ging
nhau.
Cac dim trn duong nam ngang biu thi cho cac hop kim co thanh phn khac nhau
nhung o cung mt nhit d. i tu trai qua phai ty l cu tu B tang dn ln, cu tu A
giam di va nguoc lai.
Cac dim nam trn duong thang dung biu thi cho mt hop kim co thanh phn xac
dinh nhung o cac nhit d khac nhau.
Nu hop kim co hai pha thl dim biu din cua chung phai nam v hai phia di din
voi dim biu din hop kim.
31
911
1539
L(long)
Ie(A
2
)
Ie(A
1
)
Ie(A
2
)
N
h
i

t

d

,

0
C
Hnh 1.2*- Iian @ %ha cua s#$t
C D
A B
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
N
h
i

t

d

Hnh 1.2-- H truc cua 'ian @ %ha 2 c/u t)

t)
2-Cng dung cua gian d pha :
Gian d pha cua hop kim hai cu tu co cng dung rt lon trong thuc t. Tu gian d
pha co th xac dinh duoc :
Cu tao pha cua h hop kim tai cac nhit d va thanh phn khac nhau. Tu cu tao
pha ta co th suy doan tinh cht cua tung hop kim cu th.
Thanh phn va ty l cac pha cua hop kim bang quy tac don by : Tu ba dim biu
din hop kim (thanh phn va hai pha) tao ra hai doan thang ma d dai ma d dai cua
mi doan biu thi ty l cua pha di din trong hop kim. Cu th nhu sau :
Luong pha trai dai doan thang phai

Luong pha phai dai doan thang trai
Nhit d chay, nhit d chuyn bin pha cua cac hop kim, tu do xac dinh duoc
nhit d ren, can, duc...
Cac chuyn bin pha, du doan duoc cac t chuc tao thanh o trang thai khng cn
bang...
1.4.3.Gian d pha hop kim hai cu tu khng co da hinh :
1-Gian d pha hai cu tu khng hoa tan vao nhau, khng tao thanh pha trung gian
(gian d loai 1) :
S cu tu : A va B (C 2)
Cac pha co th tao thanh : long (L) hoa tan v han cua A va B, A va B. S pha lon
nht P
MAX
3
AEB la duong long : tai nhit d ung voi duong long hop kim bat du kt tinh. O
cao hon duong long hop kim hoan toan o trang thai long.
CED la duong dac : tai nhit d ung voi duong dac hop kim long kt thuc kt tinh.
Thp hon nhit d nay hop kim o trang thai ran. Trong khoang nhit d giua duong long
va duong dac la qua trlnh nong chay hay kt tinh cua hop kim, tn tai dng thoi ca pha
ran va long. Voi loai gian d nay CED con goi la duong cung tinh.
E goi la dim cung tinh (eutectic). Cac hop kim co thanh phn nam bn trai dim E
goi la hop kim truoc cung tinh (hypoeutectic). Cac hop kim co thanh phn nam bn phai
dim E goi la hop kim sau cung tinh (hypereutectic). Hop kim co thanh phn tai E goi la
hop kim cung tinh. Trong thuc t h Pb Sb thuc loai gian d nay.
a - Dua" trnh kt tinh cua h% kim tr)"c cu!n' tinh =
O cao hon nhit d ung voi dim 0 : hop kim hoan toan o trang thai long (L).
Lam ngui tu 0 dn 1: dy la qua trlnh ngui cua hop kim long (L).
Tai nhit d ung voi dim 1: tu hop kim long kt tinh ra tinh th A (thanh phn
tai1')
Lam ngui tu 1 dn 2 : tinh th A sinh ra ngay cang nhiu, hop kim long cang
ngay cang it di va thanh phn cua no bin di theo duong tu 1

E (giau B hon).
Tai nhit d ung voi dim 2 : phn hop kim long cui cung co thanh phn tai E se
kt tinh dng thoi ra A va B cung mt luc, t chuc nay goi la t chuc cung tinh. Qua
trlnh nay goi la chuyn bin cung tinh (eutectic), xay ra tai nhit d khng thay di.
L
E
(A B) t
0
const
32
Lam ngui tu 2 dn 3 la qua trlnh ngui cua hop kim ran, khng xay ra chuyn
bin nao khac. T chuc nhn duoc o nhit d thuong la A (A B). Cac tinh th A kt
tinh ra truoc co kich thuoc th to hon cung tinh (A B).
6 - Dua" trnh kt tinh cua h% kim sau cu!n' tinh =
Qua trlnh kt tinh cua hop kim sau cung tinh hoan toan ging nhu hop kim truoc
cung tinh, nhung chi khac la tu hop kim long se kt tinh ra tinh th B truoc va phn long
con lai se ngheo B di khi nhit d tip tuc giam xung.
T chuc nhn duoc o nhit d thuong la B (A B).
c - Dua" trnh kt tinh cua h% kim cu!n' tinh
Hop kim nay co thanh phn ung voi dim E. Khi lam ngui dn nhit d ung voi
dim E hop kim long se kt tinh dng thoi ra (A B) cung mt luc va san phm cui
cung la cung tinh (A B).
Jh/n &>"t = Cac hop kim co gian d loai 1 kt tinh theo thu tu sau : truoc tin pha
long kt tinh ra mt trong hai cu tu nguyn cht truoc, lam cho pha long ngheo cu tu
nay va bin di thanh phn dn dim cung tinh E. n dy pha long con lai se kt tinh
ra hai cu tu cung mt luc.
B - Ham 'ia"c Ham man =
Trong cac h hop kim co gian d loai 1 ta ve thm mt tam giac phu d xac dinh ty
l cua t chuc cung tinh cung nhu cac cu tu nguyn cht mt cach d dang ung voi cac
thanh phn khac nhau. Tam giac nay goi la tam giac Tam man (do Tam man nguoi
uc dua ra). Tai dim E t chuc cung tinh chim 100. Ta coi doan EI bang 100 (A
B), vl vy cac duong song song voi EI se chi ra ti l cua t chuc cung tinh tuong ung
trong cac hop kim. Tuong tu nhu vy ta hoan toan co th xac dinh ty l cac cu tu A va
B tuong ung trong cac hop kim.
> - Hhin tAch u!n' =
Cac hop kim co gian d loai 1 thuong xay ra thin tich vung khi kt tinh, dac bit la
khi lam ngui chm (thin tich vung la su khac nhau v thanh phn hoa hoc giua cac
vung khac nhau cua vt duc)
33
0
1
1'
2
3
Hnh1.21 -Iian @ %ha loai 10 Ban' t,n' Gua"t 4a50 h K6-:6 465
. Vi du : H hop kim Pb Sb nu chl kt tinh ra truoc no se chlm xung day khun
duc (

11,34 g/cm
3
). Stibi nu kt tinh ra truoc thl no se ni ln trn(

6,69g/cm
3
).
Do vy phia trn vt duc giau Sb, phia duoi giau Pb.
Tuy nhin hin tuong thin tich vung co th khac phuc duoc bang cach lam ngui
tht nhanh d khng kip xay ra hin tuong chlm ni cua cac tinh th hay cho vao hop
kim long mt cht dac bit no se tao ra b khung xuong truoc (ty trong

hop kim
long), chung lo lung trong hop kim long ngan can qua trlnh thin tich.
2-Gian d pha hai cu tu hoan toan hoa tan vao nhau, khng tao thanh pha trung
gian (gian d loai 2) :
S cu tu : A va B (C 2)
S pha co th tao thanh : hop kim long hoa tan v han cua A va B, dung dich ran
hoa tan v han cua A va B la

(P
max
2).
uong AmB goi la duong long, duong AnB goi la duong dac. H Cu Ni co gian
d loai nay.
a - .>"t Gua" trnh kt tinh cua mt h% kim cu th, 4h% kim 15
Tai nhit d ung voi 0 hop kim tn tai o trang thai long.
34
A B
E
I
Hnh1.27 - Ham 'ia"c Hamman
Hnh1.29-Iian @ %ha loai 20 Ban' t,n' Gua"t 4a50 h 2u-Ji 465
0
1
1'
2'
2
3
Lam ngui tu 0 1 : qua trlnh ngui cua hop kim long.
Tai nhit d ung voi dim 1 tu hop kim long kt tinh ra dung dich ran hoa tan v
han cua A va B la

.
Lam ngui trong khoang nhit d tu 1 dn dim 2 dung dich ran

sinh ra ngay
cang nhiu, thanh phn hoa hoc cua no bin di theo duong tu 1 2', hop kim long ngay
cang it di va thanh phn hoa hoc bin di tu 1' 2.
Tai nhit d ung voi dim 2 hop kim long ht.
Lam ngui tu 2 3 la qua trlnh ngui cua dung dich ran

.
Nhn xet : Cac hop kim co gian d loai 2 co quy lut kt tinh nhu sau : nu ta ly don
vi la cu tu co nhit d nong chay cao hon thl du tin tu hop kim long kt tinh ra dung
dich ran giau cu tu nay hon, do vy pha long con lai se ngheo cu tu nay di. Nhung nu
lam ngui chm thl dung dich ran tao thanh bin di thanh phn theo huong ngheo cu
tu nay va cui cung dat thanh phn hop kim.
6 - Hhin tAch nha"nh c/( 4thin tAch tron' 6an th/n hat5=
Hop kim co gian d loai 2 khi kt tinh tai mi nhit d khac nhau, thanh phn hoa
hoc cua dung dich ran cung khac nhau. Do do bang cach lam ngui thng thuong (ngui
nhanh) hat kim loai duc tao thanh se khng dng nht v thanh phn hoa hoc. Hin
tuong nay goi la thin tich nhanh cy (hay thin tich trong ban thn hat). Khac phuc
bang cach lam ngui chm hay u khuch tan sau khi duc.
3-Gian d pha hai cu tu hoa tan co han vao nhau, khng tao thanh pha trung gian
(gian d loai 3) :
S cu tu : A va B (C 2)
S pha co th tao thanh : ( P
Max
3)
Hop kim long hoa tan v han cua A va B

dung dich ran cua B hoa tan co han trong cu tu A, A(B)

dung dich ran cua A hoa tan co han trong cu tu B, B(A)

uong AEB la duong long, ACDB la duong dac, CED la duong cung tinh. CI la
duong gioi han hoa tan cua B trong cu tu A o trang thai ran, DG la duong gioi han hoa
tan cua A trong B o trang thai ran. im E la dim cung tinh. H hop kim Ag Cu va
Pb Sn co gian d loai nay.
Cung tuong tu nhu gian d loai 1, nhit d chay cua cu tu bt ky se giam di nu da
duoc thm cu tu thu hai vao. Gian d loai 3 gm nhu tng hop cua hai gian d loai 1
va loai 2. Co th chia cac hop kim cua h thanh ba nhom sau :
a Nhom chua rt it cu tu thu hai (co thanh phn nam bn trai I va bn phai G),
qua trlnh kt tinh ging gian d loai 2, san phm nhn duoc la dung dich ran

va

.
b Nhom chua mt luong han ch cu tu thu 2 (thanh phn nam trong khoang I

C'
va G

D'), ban du kt tinh ra dung dich ran, nhung khi nhit d tip tuc giam di thp
hon duong CI va DG thl do luong cu tu hoa tan la qua bao hoa nn tit ra luong cu tu
thua duoi dang dung dich ran thu cp (

thua B tit ra

II
,

thua A tit ra

II
). Ta
xet qua trlnh kt tinh cua hop kim I :
35
Tai nhit d ung voi 0 : hop kim o trang thai long
Lam ngui tu nhit d ung voi dim 0 dn 1, qua trlnh ngui cua hop kim long.
Tai nhit d ung voi dim 1, tu hop kim long kt tinh ra dung dich ran

, co
thanh phn xac dinh tai dim 1'.
Lam ngui tu nhit d ung voi dim 1 dn dim 2, dung dich ran

sinh ra ngay
cang nhiu, thanh phn cua no bin di theo duong tu 1' 2, hop kim long ngay cang it
di, thanh phm cua no bin di theo duong tu 2 2'.
Tai nhit d ung voi dim 2 hop kim long ht.
Lam ngui tu 2 dn 3 la qua trlnh ngui cua dung dich ran

.
Tai nhit d ung voi dim 3 do luong hoa tan cua B vao A la qua bao hoa nn B
thua duoc tit ra duoi dang dung dich ran

II
(

II
)
Tai nhit d thuong san phm nhn duoc la

II
c Nhom chua mt luong lon cu tu thu hai (co thanh phn nam trong khoang C'

D') ban du kt tinh ra dung dich ran (

hay

), pha long con lai bin di thanh phn

theo duong long dn dim E va kt tinh ra t chuc cung tinh. Khi nhit d ha xung thp
hon duong CI va DG cung co qua trlnh tit ra cu tu hoa tan thua duoi dang

II
va

II.
Qua trlnh kt tinh cua nhom nay ging gian d loai 1. Xet qua trlnh kt tinh cua hop
kim II.
36
Hinh 1.2;-Iian @ %ha loai 3 Ban' t,n' Gua"t 4a50 h K6-:n 465
A
C
I C'
E
L
E'
B
D
D' G
100A
100B
B
L
L

I
I

II
()
(

II
()

I
I

I II
1
1'
1
1'
2
3
4
2
3
2'
Tai nhit d ung voi dim 0 hop kim o trang thai long
Lam ngui tu nhit d ung voi dim 0 dn dim 1, la qua trlnh ngui cua hop kim
long.
Tai nhit d ung voi dim 1 tu hop kim long kt tinh ra dug dich ran

co thanh
phn tai 1'.
Lam ngui tu nhit d ung voi dim 1 dn dim 2 dung dich ran

sinh ra ngay
cang nhiu, thanh phn cua no thay di theo duong tu 1' C. Hop kim long ngay cang it
di, thanh phn cua no thay di tu 1 E.
Tai nhit d ung voi dim 2, hop kim long con lai co thanh phn tai E se kt tinh
dng thoi ra hai dung dich ran

C
va

D
cung mt luc. Qua trlnh nay din ra tai nhit
d khng di.
L
E
(

D
)
Lam ngui tu nhit d ung voi dim 2 dn 3 do luong cu tu hoa tan la qua bao
hoa nn co qua trlnh tit ra

II
tu

va

II.
tu

. Tuy nhin

II.
duoc tit ra tu

trong cung tinh, nam ln ln voi

C
nn khng nhln thy duoc. Do vy t chuc nhn
duoc o nhit d thuong la

II
(

).
4-Gian d pha hai cu tu hoan toan khng hoa tan vao nhau, tao thanh hop cht hoa
hoc n djnh (gian d loai 4) :
Cac cu tu : A va B (C 2)
Cac pha co th tao thanh : hop kim long, cu tu A, B va hop cht hoa hoc cua chung
la A
m
B
n
(ky hiu la H). Hop cht hoa hoc H co nhit d nong chay ring, thanh phn xac
dinh va khng th hoa tan thm cu tu A, B. H hop kim Mg Si thuc loai nay.
Nghin cuu qua trlnh kt tinh cua hop kim co gian d loai nay ta dua v nghin cuu
hai gian d pha loai 1 la AH va HB (H duoc xem la mt cu tu dc lp)
5-Quan h giua dang gian d pha va tinh cht cua hop kim :
Cac loai gian d pha khac nhau co mi quan h giua dang cua gian d va tinh cht
cua hop kim hoan toan khac nhau. Ta bit rang pha thanh phn la pha tao nn t chuc
cua hop kim. Khi hop kim co t chuc mt pha thl pha thanh phn duy nht do dng nht
voi hop kim, tuc la tinh cht cua no chinh la tinh cht cua hop kim. Truong hop co t
chuc gm nhiu pha thl tinh cht cua cua hop kim la su tng hop tinh cht cua cac pha
37
Hnh1.3< -Iian @ %ha loai *0 Ban' t,n' Gua"t 4a50 h M'-2u 465
thanh phn. Ta se xem xet cu th mi quan h giua dang cua gian d pha voi tinh cht
cua hop kim nhu th nao.
a - Iian @ loai 1 =
Co ly tinh : Tinh cht cua hop kim la trung gian giua tinh cht cua tinh th A va
tinh th B, tuc la tinh th nao co ty l cang lon thl se anh huong cang nhiu dn tinh cht
cua no. Cu th nhu sau :
Tinh cht hop kim A X t/c A B X t/c B
Tinh cht cua hop kim phu thuc vao thanh phn theo quy lut bc nht.
Tinh cng ngh :
* Tinh duc cua hop kim noi chung tt vl d chay loang cao, nhit d nong chay
thp, kt tinh trong mt khoang nhit d it gy co ngot.
* Tinh cht gia cng ap luc khng cao.
* Tinh gia cng cat got tt, phoi d gay.
6 - Iian @ loai 2 =
Co ly tinh : Mi quan h giua tinh cht va thanh phn theo quy lut bc hai.
uong cong biu din co cuc dai tai 50 thanh phn, d bn va d cung du cao hon
cu tu thanh phn. in tro tang manh theo thanh phn cht hoa tan.
Tinh cng ngh :
* Tinh duc xu vl kha nang din dy khun khng cao, khoang dng thuong lon.
* Tinh gia cng ap luc tt vl kha deo dai.
* Tinh gia cng cat got xu vl d bn, d cung cao, deo phoi kho gay ...
c - Iian @ loai 3 =
Mi quan h nay la tng hop cua hai loai trn.
d - Iian @ loai * =
Mi quan h giua tinh cht va thanh phn co dang duong thang va dim cuc dai ung
voi thanh phn cua hop cht hoa hoc H.
1.4.4.Gian d pha Fe - C (Fe - Fe
3
C) :
Thep va gang la cac vt liu chu yu su dung trong nganh co khi. Co so d nghin
cuu va nhit luyn chung la gian d pha Ie C. Vl vy ta cn phai nghin cuu ky cang
gian d nay.
1-Cu tu st :
Sat la nguyn t co kha nhiu trong tu nhin. Hin tai nguoi ta da luyn duoc sat
voi d sach 99,99999 Ie. Trong thuc t san xut nguoi ta thuong nghin cuu voi sat co
luong chua 99,8 99,9. Sat nay goi la sat nguyn cht ky thut (sat am k)
a- 2 tAnh = Sat la nguyn t co co tinh kha cao, cu th nhu sau :
Gioi han bn keo :

b
250 MN/m
2
(MPa)
Gioi han chay quy uoc :

0,2
120MN/m
2
gian dai tuong di :

50
38
Hnh 1.31-HAnh ch/t cua /t liu a! 'ian @ %ha.
that ty di :

85
dai va dp : a
k
3000 Kj/m
2
cung HB 80
6 - HAnh a hnh cua s#$t =
Sat la kim loai co tinh da hlnh, no co hai kiu mang tinh th o cac khoang nhit d
khac nhau :
Mang lp phuong tm khi tn tai o nhit d :
Nho hon 911
o
C goi la sat an pha co a 2,68 Kx. Duoi 768
o
C co tu tinh, cao
hon nhit d nay mt tu tinh. Tai nhit d cao hon 768
o
C goi la sat b ta, co a 2,90Kx.
Tu 1392
o
C dn 1539
o
C goi la sat den ta co a 2,93Kx.
39
Mang lp phuong tm mat tn tai o nhit d : 911
o
C t
o
1392
o
C goi la sat
gamma, co a 3,56 Kx.
c-Lha n#n' ho!a tan ca"c 6on cua s#$t =
Hai loai mang tinh th cua sat co kha nang hoa tan cac bon duoi dang xen ke khac
nhau. uong kinh nguyn tu cac bon la 1,54Kx. Trong khi do l hng lon nht trong
mang tm khi co d 0,64Kx. Mang lp phuong tm mat co s l hng it hon nhung
kich thuoc lai lon hon, d 1,02Kx. V nguyn tac thl sat khng th hoa tan cac bon
duoc. Tuy nhin trong thuc t sat an pha hoa tan duoc 0,02C o 727
o
C, sat den ta hoa
tan 0,10C o 1499
o
C. Sat gama hoa tan 2,14C o 1147
O
C. Nguoi ta cho rang cac bon
chui vao noi co nhiu sai lch mang nht. Voi sat gama co th hoa tan ti da khoang
10 nguyn tu sat.
2-Cu tu cac bon :
a- 2a"c Ban' t@n tai cua ca"c 6on =
Trong tu nhin cac bon tn tai duoi ba dang : than da (v dinh hlnh), kim cuong va
graphit (co cu tao mang tinh th). Trong hop kim Ie C cac bon chi tn tai tu do o
dang graphit (trong cac loai gang co graphit).
6 - H)n' ta"c ho"a hoc 'i)Ea s#$t a! ca"c 6on =
Khi luong hoa tan cua cac bon vao sat vuot qua gioi han cua dung dich ran thl se
tao nn cac hop cht hoa hoc : Ie
3
C (6,67C), Ie
2
C (9,67C) va IeC (17,67C). Tuy
nhin trong hop kim sat cac bon do chi su dung o gioi han khoang 5C nn chi co Ie
3
C
va hop cht nay co tn la xmentit. Xmentit la pha xen ke co kiu mang phuc tap, nhit
d nong chay khoang 1250
o
C va co d cung cao khoang 800HB. O nhit d nho hon
217
o
C co tu tinh. Lon hon nhit d nay mt tu tinh. Khi hoa tan thm cac nguyn t hop
kim (Cr, Mn, W...) duoi dang thay th ta co xmentit hop kim (nguyn t hop kim thay
vao vi tri cua sat).
3-Gian d pha Fe - C (Fe - Fe
3
C) :
a - Man' t,n' Gua"t cua 'ian @ %ha C> - 2 =
Chung ta chi nghin cuu gian d pha chua 6,67C nn con goi la gian d pha Ie
Ie
3
C. Dang cua gian d pha nay thoat nhln kha phuc tap, tuy nhin nu phn tich ra thl
no la tng hop cua bn loai gian d pha da nghin cuu truoc dy. Ky hiu cac dim va
toa d cua chung da duoc quc t hoa. Cu th nhu sau :
Cac duong trn gian d pha :
ABCD la duong long.
AHECI la duong dac.
ECI la duong cung tinh, tai nhit d nay xay ra phan ung cung tinh (eutectie)
PSK la duong cung tich, tai dy xay ra phan ung cung tich (eutectoid).
SE la gioi han hoa tan cua cac bon trong sat gamma.
PQ la gioi han hoa tan cua cac bon trong sat an pha.
40
Hnh1.32 -Iian @ %ha C>-2 4C>-C>
3
25
im C Nhit d
o
C im C Nhit d
0
C
A 0 1539 B 0,50 1499
C 4,30 1147 D 6,67 1250
E 2,14 1147 I 6,67 1147
G 0 911 H 0,10 1499
J 0,16 1499 K 6,67 727
L 6,67 0 N 0 1392
P 0,02 727 Q 0,006 0
S 0,80 727
6 - 2a"c chu(,n 6in &a( ra khi la!m n'ui ch/m =
Trong gian d pha Ie Ie
3
C co dy du cac chuyn bin ma ta da nghin cuu o phn
truoc dy. Khi lam ngui chm co cac chuyn bin sau :
Chuyn bin bao tinh : xay ra tai nhit d 1499
o
C trong cac hop kim co 0,10
C % 50 , 0
(tuong ung duong HJB).

H
L
B

J
hay

0,10
L
0,50

0,16

41
Trong thuc t ta khng d y dn chuyn bin nay vl no xay ra o nhit d rt cao va
hop kim con mt phn o trang thai long, no khng anh huong gl dn t chuc thep khi gia
cng va su dung.
Chuyn bin cung tinh : xay ra o nhit d 1147
o
C trong cac hop kim co luong cac
bon lon hon 2,14 (tuong ung duong ECI).
L
C
(

E
Ie
3
C
I
) hay L
4,3
(

2,14
Ie
3
C
6,67
)
Chuyn bin cung tich : xay ra tai nhit d 727
o
C, co hu ht trong cac hop kim
(duong PSK).

S
(

P
Ie
3
C
K
) hay

0,8
(

0,02
Ie
3
C
6,67
)
Su tit ra pha Ie
3
C du ra khoi dung dich ran : Xay ra trong dung dich ran Ie

theo duong ES va trong Ie

theo duong PQ.

c - 2a"c t, ch)"c cua h% kim C> - C>
3
2 =
T chuc mt pha :
* Pherit (ky hiu

, I hay Ie

) : la dung dich ran xen ke cua cac bon trong Ie

,
co kiu mang lp phuong tm khi. La pha deo, dai, mm va kem bn, o nhit d nho
hon 768
o
C co tu tinh, cao hon nhit d nay mt tu tinh. Khi hoa tan thm cac nguyn t
hop kim Mn, Si, Ni... d bn cua no tang ln, d deo dai giam di va goi la phe rit hop
kim. Pherit la pha tn tai o nhit d thuong, chim ty l kha lon (khoang

90) nn
anh kha nhiu dn co tinh cua hop kim. T chuc cua no la cac hat sang, da canh. Goi la
phe rit xut phat tu ting Latinh Ierum ngha la sat.
`
*Austenit [ky hiu

, A
s
, Ie

(C)] : la dung dich ran xen ke cua cac bon trong Ie

co mang lp phuong tm mat. La pha rt deo va dai, d cung thp. No khng co tu tinh
va khng tn tai o nhit d thp hon 727
o
C trong hop kim sat cac bon nguyn cht, chi
tn tai o duoi nhit d nay trong cac hop kim chua mt luong dang k Mn, Ni... Tuy
khng tn tai o nhit d thuong nhung co vai tro quyt dinh trong bin dang nong va
nhit luyn thep. T chuc cua no la cac hat sang co song tinh. Tn goi austenit d ky
nim nha vt liu hoc nguoi Anh : Rbe sten.
*Xmentit (ky hiu X, Ie
3
C) : la pha xen ke voi kiu mang phuc tap, chua 6,67C
va co cng thuc Ie
3
C, tuong ung voi duong DIKL. Xmentit la pha cung, don, o nhit
42
H8nh 1.33-H, ch)"c t i cua N>rit 4a5 a! aust>nit 465.
d nho hon 217
o
C co tu tinh, cao hon nhit d nay mt tu tinh. Cung voi Ierit, no tao nn
cac t chuc khac nhau cua hop kim Ie C. Xmentit xut phat tu tn goi cement co
ngha la cung.Ta phn bit ra bn loai xmentit :
O .m>ntit th)" nh/t = (X
I
, Ie
3
C
I
) : duoc tao thanh tu hop kim long do giam
nng d cac bon trong hop kim long theo duong DC khi nhit d giam. No chi co trong
cac hop kim chua 4,3C. Do tao thanh tu trang thai long va o nhit d cao nn co
dang thang, th to.
O .m>ntit th)" hai = (X
II
, Ie
3
C
II
) : duoc tao thanh do giam nng d cac bon
trong austenit theo duong ES khi ha nhit d tu 1147
o
C dn 727
o
C, no sinh ra trong cac
hop kim co 0,80C va thy ro nht trong cac hop kim chua tu 0,80 dn 2,14C. Do
tao thanh o nhit d khng cao lam va tu trang thai ran nn kich thuoc nho min, thuong
co dang luoi bao quanh hat peclit (austenit).
O .m>n tit th)" 6a = (X
III,
, Ie
3
C
III
) : duoc tao thanh khi giam nng d cac bon
trong Ierit theo duong PQ khi ha nhit d tu 727
o
C, thy ro nht trong cac hop kim nho
hon 0,02C. Do tao thanh o nhit d rt thp nn kich thuoc rt nho min, s luong
khng dang k, trong thuc t ta bo qua no.
.m>ntit cu!n' tAch = duoc tao thanh do chuyn bin cung tich austenit thanh
pec lit, no co vai tro rt quan trong trong cac hop kim sat cac bon.
Cac t chuc hai pha :
*Peclit |ky hiu P hay (Ie

Ie
3
C)] : la hn hop co hoc cung tich cua phe rit va
xmentit duoc tao ra tu chuyn bin cung tich cua austenit tai 727
0
C. Trong pec lit co
88 I va 12 X. Pec lit kha bn va cung nhung cung du d deo dai dap ung duoc cac
yu cu cua vt liu kt cu va dung cu. Tuy thuc hlnh dang cua xmentit, pec lit duoc
chia ra lam hai loai la pec lit tm va pec lit hat. Nu xmentit o dang tm goi la pec lit
tm, co d cung cao hon, dy la dang thuong gap trong thuc t. Nu xmentit o dang hat
goi la pec lit hat, d cung thp hon, d cat got, kem n dinh. Pec lit hat it gap trong thuc
43
Hnh1.3* -H, ch)"c &m>ntit 2 Ban' l)"i th>"% sau cu!n' tAch
t, chi nhn duoc trong cac diu kin cu th (u cu hoa). Pec lit hat co tinh n dinh cao
hon pec lit tm. Tn goi pec lit xut phat tu peard co ngha la van hay mau xa cu.

0,80
(

0,02
Ie
3
C
6,67
)
*Ldburit |L hay ( Ie
3
C), (P Ie
3
C)] : la hn hop co hoc cung tinh cua
austenit va xmentit duoc tao thanh tu hop kim long chua 4,30C tai 1147
o
C. Khi lam
ngui duoi 727
o
C do chuyn bin P nn t chuc cua ldburit gm (P Ie
3
C).
L
4,30
(

2,14
Ie
3
C
6,67
)
Ldburit co dang hlnh da bao, rt cung va don nn thuong goi la t chuc da bao.
Tn goi ldburit la d ky nim nha luyn kim nguoi uc : Ldbua.
B-Mt s Gu( )"c =
Thep va gang :
*Thep la hop kim cua sat va cac bon voi ham luong cac bon nho hon 2,14. Ngoai
ra con co thm mt s it cac nguyn t khac : Mn, Si, P, S ...
*Gang la hop kim cua sat va cac bon voi ham luong cac bon lon hon 2,14. Ngoai
ra con co thm mt s it cac nguyn t khac : Mn, Si, P, S...Gang co t chuc tuong ung
voi gian d pha IeC goi la gang trang (mat gay cua no co mau sang trang, do la mau
cua xmentit). Gang trang rt cung va don, khng th gia cng cat got duoc.
Ranh gioi d phn chia thep va gang la dim E trn gian d pha IeC. Can cu vao
ham luong cac bon co trong gang va thep ta phn chia chung thanh nhiu loai khac
nhau.
Thep duoc chia ra lam ba loai :
Thep truoc cung tich : la loai thep co ham luong cac bon nho hon 0,80C, t
chuc cn bang gm phe rit va pec lit.
Thep cung tich : la loai thep co ham luong cac bon bang 0,80C, t chuc cn
bang la pec lit.
Thep sau cung tich : la loai thep co ham luong cac bon lon hon 0,80C, t
chuc cn bang gm pec lit va xmentit thu hai.
44
Hnh 1.3-- H, ch)"c t i cua %>clit t/m 4a5 a! %>clit hat 465.
Hnh 1.31- H, ch)"c t i cua th>"% tr)"c cu!n' tAch.
Gang trang duoc chia ra lam ba loai :
Gang trang truoc cung tinh : la loai gang co ham luong cac bon nho hon
4,30C, t chuc cn bang gm co peclit, xmentit thu hai va ldburit.
Gang trang cung tinh : la loai gang co ham luong cac bon bang 4,30C, t
chuc cn bang la ldburit.
Gang trang sau cung tinh : la loai gang co ham luong cac bon lon hon
4,30C, t chuc cn bang gm xmentit thu nht va ldburit.
Cac dim toi han :
Cac nhit d ung voi cac chuyn bin pha o trang thai ran trong hop kim sat cac
bon (chu yu dung cho thep) goi la cac dim toi han, chung duoc ky hiu bang chu A
(vit tat tu ting Phap art co ngha la dung vl khi co chuyn bin pha nhit d bi dung
lai) kem theo cac s thu tu 0, 1, 2, 3, 4 va cm. Gm co cac dim toi han sau dy :
*A
0
(217
o
C) la nhit d chuyn bin tu cua xmentit, thp hon nhit d nay
xmentit co tu tinh, cao hon nhit d nay xmentit mt tu tinh.
*A
1
(727
o
C) ung voi duong PSK la nhit d chuyn bin austenit peclit co
trong tt ca cac loai thep.
*A
2
(768
o
C) con goi la dim Curi, ung voi duong MO, la dim chuyn bin tu cua
phe rit, thp hon nhit d nay phe rit co tu tinh, cao hon nhit d nay mt tu tinh .
*A
3
ung voi duong GS (911
o
C

727
o
C) la duong bat du tit ra phe rit tu
austenit khi lam ngui va kt thuc hoa tan phe rit vao austenit khi nung nong, chi co
trong thep truoc cung tich.
*A
cm
ung voi duong ES (1147
o
C

727
o
C) la duong bat du tit ra xmentit tu
austenit khi lam ngui va kt thuc hoa tan xmentit vao austenit khi nung nong, co trong
thep sau cung tich va gang.
*A
4
ung voi duong NJ (1499

1392
o
C) ung voi chuyn bin

Trong tt ca cac dim toi han trn thl cac dim A
1
, A
3
va A
cm
duoc su dung nhiu
nht va chu yu khi nhit luyn thep. Tuy nhin cac gia tri v nhit d nu trn chi dung
45
Hnh1.31 -H, ch)"c t i cua 'an' tr#$n'
a5Ian' tr#$n' tr)"c cu!n' tinh
65Ian' tr#$n' cu!n' tinh
c5'an' tr#$n' sau cu!n' tinh
a) b)
c)
trong trang thai cn bang (nung nong hay lam ngui v cung chm, tc d nung nong
hay lam ngui

0). Trong thuc t tc d nung nong hay lam ngui thuong co gia tri xac
dinh nn khng phu hop. Tuong tu nhu hin tuong qua ngui (khi kt tinh) hay qua
nung (khi nong chay) cac dim toi han nay cung thp hon hay cao hon khi lam ngui
hay nung nong, su khac bit nay cang lon khi tc d cang cao. phn bit cung mt
dim toi han cho hai truong hop khi lam ngui va nung nong ta thm vao chu r
(reIroidissement) khi lam ngui va c (chauIIage) khi nung nong. Voi mt loai thep nht
dinh bao gio ta cung co :
A
r1
A
1
A
c1
va A
r3
A
3
A
c3
.... cac gia tri A tinh theo gian d pha, A
r
phu
thuc vao tc d ngui, A
c
phu thuc tc d nung.
Tinh gn dung ham luong cac bon cua thep truoc cung tich qua t chuc cn bang :
i voi thep truoc cung tich trong mt vai truong hop cn thit ta co th tinh gn
dung luong cac bon co trong thep qua t chuc cn bang cua no. Vi du : trong t chuc t
vi cua mt loai thep ta thy phn ti (peclit) chim 3/4 din tich, con phn sang (phe rit)
chim 1/4 thl luong cac bon trong do tinh nhu sau :
*Luong cac bon co trong phe rit : 25 x 0,006 0,015

0
*Luong cac bon co trong peclit : 75 x 0,80 0,60C
Vy luong cac bon co trong thep nay gn dung bang 0,60C

CHUONG 2 : BI N DANG DEO VA CO TINH
46
Trong chuong nay ta nghin cuu cac hin tuong xay ra trong kim loai duoi tac dung
cua ngoai luc, do la qua trlnh bin dang deo va cac dac trung cua no. Qua do rut ra duoc
cac nguyn ly lam bin di co tinh cua vt liu theo mong mun. Voi vt liu kim loai
cac loai ban thanh phm dang dy, ng, thanh, hlnh, tm, la, bang ...du duoc ch tao
bang phuong phap bin dang deo duoc su dung rt tin loi trong thuc t. Trong cac nha
may co khi vt liu kim loai thuong tao phi bang ren, dp truoc khi cat got. Do vy
vic nghin cuu cac qua trlnh xay ra khi bin dang deo giup ta nam duoc ban cht cua
cac dac trung co tinh va cac bin phap nng cao co tinh cung nhu khac phuc cac hin
tuong khng co loi.
2.1.BIN DANG DEO VA BIN DANG DA N HI :
Khao sat biu d keo theo chiu truc cua mu kim loai hlnh tru cho ta khai nim v
cac loai bin dang va pha huy.
2.1.1.Bin dang dan hi :
1-Khai nim : la bin dang bi mt di khi bo tai trong tac dung, no xay ra khi tai trong
nho hon mt gia tri xac dinh goi la gioi han dan hi.
Trn biu d keo no ung voi gia tri luc keo nho hon I
dh
, d bin dang ty l bc nht
voi tai trong. Nu bo tai trong thl bin dang khng con nua.
2-Ji du : Voi tai trong I
1
mu bi keo dai ra mt doan Ol, nhung nu bo tai trong mu
tro v kich ban du.
Keo mt lo xo voi luc nho, khi tha tay ra lp tuc no co v kich thuoc cu.
Bin dang dan hi co th gy ra boi ung sut phap ln ung sut tip. Luc nay cac nguyn
tu dich chuyn di mt khoang cach nho (nho hon mt thng s mang). Thng s mang
tang ln mt luong la a a, chua dat dn vi tri cn bang moi. Do vy khi bo tai trong
47
Hnh 2.2- ?in Ban' a!n h@i Bo=
a) Ung sut keo; b) Ung sut nen
c) X dich; d)Ep ba chiu
c) UEp 3 chiu
Hnh 2.3- L)c lin kt 'i)Ea
2 n'u(n t) l/n c/n
gian dai l
T
a
i

t
r
o
n
g

I
I
b
I
a
I
dh
I
1
O l a' a''
e
a
b
c
Hnh 2.1- : @ 6i,u @ tai tron'- 6in
Ban' i,n hnh cua kim loai
tac dung, chung tro v vi tri ban du. Duoi tac dung cua ung sut phap mang tinh th bi
keo dai ra, duoi tac dung cua ung sut tip mang tinh th nhu bi x nghing di mt goc
nho nao do.
2.1.2.Bin dang deo :
1- Khai nim : la bin dang vn tn tai khi bo tai trong tac dung, no xay ra khi tai trong
lon hon gioi han dan hi.
2-Ji du : Khi dat tai trong I
ch
(lon hon gia tri I
dh
), mu bi keo dai theo duong 0ea, tuc
la bin dang mt doan 0a". Khi bo tai trong tac dung mu bi co lai theo duong aa
,
song
song voi 0e. Nhu vy mu da bi dai thm mt doan 0a
,
.
Khi ta be mt que sat voi mt luc lon, no bi gp cong lai ma khng tro v vi tri
ban du duoc nua.
Bin dang deo chi gy ra boi ung sut tip, luc nay cac nguyn tu dich chuyn di
mt khoang cac kha lon (lon hon mt thng s mang). Do vy khi bo tai trong chung
chim vi tri cn bang moi. Bin dang deo thuong xay ra bang cach truot la chu yu, di
khi xay ra bang song tinh.
Trong qua trlnh bin dang dan hi va bin dang deo luc lin kt giua cac nguyn tu
vn duoc bao toan. Trong qua trlnh pha huy thl mi lin kt nay khng con nua. Chung
ta se khao sat qua trlnh truot cua don tinh th, la dang don gian nht (nhung hu nhu
khng gap trong thuc t) d tu do khao sat cac hlnh thuc khac phuc tap hon.
48
A A
A
A A
A
s
B
M
A
Khng tai an hi Truot Song tinh Chuyn pha M
Hnh 2.*- : @ 6in Ban' tron' /t liu 4F0 ?-ca"c c/u tru"c kha"c nhau5
Hnh 2.-- : @ 6in ,i man' tinh th, khi t#n' tai tron'
a) Ban du; b) Bin dang dan hi; c) Bin dang deo; d)
Pha huy
2.1.3.Su truot cua don tinh th :
1-Khai nim : Truot la su chuyn doi tuong di voi nhau giua cac phn cua tinh th theo
nhung mat va phuong nht dinh goi la mat truot va phuong truot.
Truot la hlnh thuc bin dang deo chu yu trong thuc t. i khi ta cung gap mt
hlnh thuc khac cua bin dang deo la song tinh, tuy nhin song tinh xay ra kho khan hon
nhiu so voi truot.
2-Cac mt truot va phuong truot :
Trong qua trlnh truot hai mat nguyn tu dich chuyn tuong di voi nhau, lin kt
giua cac nguyn tu di din nhau bi dut roi, nhung mi lin kt giua hai nguyn tu ln
cn nhau trong mi mat vn duoc bao toan. Mat truot va phuong truot la cac mat va
phuong co mt d nguyn tu lon nht. Khoang cach giua hai mat co mt d nguyn tu
lon nht se xa nht nn lin kt giua chung yu hon, do do chung co th dich chuyn
tuong di voi nhau d dang hon. Cac phuong co mt d nguyn tu lon nht se co lin
kt nguyn tu theo phuong do manh nht. Do vy khi truot mi lin kt nguyn tu trn
phuong do vn bao toan. Trong cac kiu mang tinh th thuong gap cac mat va phuong
day dac nht chinh la cac mat truot va phuong truot co ban.
Trong mang lp phuong tm khi (A2) cac mat co mt d day dac nht la cac
mat di qua nguyn tu trung tm khi lp phuong, kiu (110) co tt ca sau mat nhu vy.
Trn mi mat co hai phuong day dac nht kiu |111]. Nhu vy cach truot cua kiu mang
A2 la : 6 mat x 2 phuong 12. Mang A2 co 12 h truot chinh khac nhau. Su truot bao
gio cung xay ra bang su kt hop giua mt mat truot va mt phuong truot trn do goi la
h truot.
Trong mang lp phuong tm mat (A1) cac mat co mt d day dac nht la cac mat
kiu (111) duoc tao ra boi ba duong cheo cua ba mat bn co chung mt dinh. Co bn
mat kiu nhu vy. Trn mi mat co ba phuong la duong cheo cua mat bn co mt d day
dac nht . Nhu vy cach truot cua mang (A1) la : 4 mat x 3 phuong 12. Do do mang
A1 cung co 12 h truot chinh khac nhau.
Trong mang sau phuong xp chat (A3) chi co mt mat day dac nht do la mat
day, trn do co ba phuong day dac nht chinh la cac duong cheo cua luc giac. Do vy
mang A3 co ba h truot chinh.
49
Hnh 2.1 - : @ 6i,u Bi3n s) tr)t
a) Hlnh dang don tinh th va mang truoc khi truot.
b) Hlnh dang don tinh th va mang sau khi truot.
Kha nang bin dang deo cua kim loai ty l thun voi s h truot chinh. Kim loai
co cung s luong h truot chinh thl kim loai co s phuong truot trong mt mat truot lon
50
?an' 2- H tr)t tron' mt s loai /t liu
Hnh 2.7- 2a"c h tr)t tron' ca"c ki,u man' th)!n' '#%=
a) Lp phuong tm mat; b) Sau phuong xp chat
c) Lp phuong tm khi
Ngoai cac h truot chinh ra, trong thuc t kim loai con co th truot trn cac mat
hon se co tinh deo cao hon. Vi du :
Sat, nhm, bac, dng, vang (mang lp phuong tm khi va tm mat) deo hon rt
nhiu so voi kem (mang sau phuong xp chat).
51
Kiu mang lp phuong tm khi va tm mat co cung s h truot chinh, nhung
mang tm mat co s phuong truot trong mt mat lon hon nn deo hon. O nhit d
thuong dng, vang deo hon sat.
3-Ung sut gy ra truot :
Nhu da noi o trn chi co ung sut tip trn mat truot va theo phuong truot moi gy
ra qua trlnh truot. Ta tinh toan ung sut nay. Gia su rang tin hanh keo dung tm mt
phn t don tinh th hlnh tru bang luc I. Luc keo I tao voi phap tuyn mat truot da cho
goc

va phuong truot goc

. Goi tit din ngang cua tinh th la S

0
thl din tich mat
truot la S
o
/ cos . Ung sut tip trn phuong truot la :

(I / S) cos

( I / S
0
) cos cos

Trong do I / S
0
la ung sut chinh
0
co gia tri khng di trn tit din ngang cua
mu. Do do ung ut tip gy ra truot la :

0
cos cos

. y chinh la biu thuc cua

+nh lu/t :chmiB0 cos cos

goi la thua s Schmid.

Nhu vy khi

co d lon vuot qua mt gia tri toi han nht dinh (tuy theo tung kim
loai) thl qua trlnh truot moi xay ra. Ung sut

phu thuc vao cos cos

(th)!a s
:chmiB5. Trong truong hop

90
o
hay

90
o
gia tri cua

0, trong truong hop nay

ngoai luc song song voi mat truot hay vung goc voi phuong truot do do tinh th bi pha
huy ma khng gy ra bin dang deo. Ung sut tip cuc dai

max
0,5
0
khi

45
o
.
Nhu vy ung sut tip trn cac h truot khac nhau cung khac nhau, tuy thuc vao goc
tao boi h truot voi phuong cua ngoai luc. Khi gia tri cua

lon hon mt gia tri

th
nao
do (goi la ung sut truot toi han, co gia tri khng di voi mi kim loai) thl su truot se
xay ra. inh lut Schmid quy dinh h truot nao truot truoc tin khi dat tai trong, do la h
truot thun loi nht co cac yu t dinh huong thun loi nht tuc la

gn toi 45
o
nht,
tai dy gia tri ung sut tip toi han dat duoc som nht. Do do h truot thun loi nht se
truot truoc, tip do khi tai trong tang ln dn luot cac h truot it thun loi hon tham gia
truot.
52
Hnh 2.9- Hr)t tron' n tinh th,=
a) Su dinh huong cua h truot voi ngoai luc.
b) X dich tao ra cac bc nho.
4-Hinh thai truot :
Qua trlnh truot trong don tinh th xay ra theo trlnh tu sau :
u tin su truot se xay ra o h truot co ung sut tip lon nht, do la h truot chinh.
Cac mat nay co goc nghing gn 45
o
nht so voi phuong tai trong. Cac mat dich chuyn
di tuong di voi nhau mt khoang nht dinh ri dung lai. Cac mat truot cach nhau mt
khoang cach nht dinh.
Mang tinh th o xung quanh mat truot bi x lch nn can tro qua trlnh truot tip
tuc.
Tip tuc tang tai trong tac dung, trn mt s h khac cung co gia tri ung sut tip
lon hon gia tri toi han va tham gia truot. o chinh la h truot thuc t.
Ngoai vic tao ra cac h truot, con
co qua trlnh quay cua mat va phuong
truot d thu hep cac goc

va

gn
dn 45
o
.
Qua trlnh nay tao cac bc trn don
tinh th. Sau khi truot se tao ra bin
dang du, no duoc xem la tng cua cac
bc do khi thoat ra b mat tinh th. Sau
khi kt thuc qua trlnh truot trn mat
ngoai tinh th xut hin cac bc nho
song song nhau goi la duong truot.
Nhiu duong truot gn nhau tao thanh
dai truot, trong mt s truong hop
ging nhu chui xu xp nghing.
5-Co ch truot :
Khi nghin cuu qua trlnh truot ta thy no co th xay ra theo hai co ch sau : co ch
dng thoi va ni tip.
aCo ch dng thoi (su truot cung) : theo co ch nay tt ca cac nguyn tu o hai bn
mat truot trong mt thoi dim dng thoi dich chuyn di mt khoang cach nhu nhau. Qua
trlnh do goi la su truot cung. Qua trlnh nay cn phai tac dung mt luc rt lon d tach roi
mi lin kt cua cac nguyn tu o hai bn mat truot cung mt luc. Trong khi do ung sut
thuc t gy ra truot lai kha nho so voi gia tri nay. Do do su truot cung la khng co trong
thuc t.
bCo ch ni tip (su truot khi co lch) : trong mang tinh th thuc t lun co lch su
truot se xay ra voi ung sut nho hon rt nhiu ln va su truot tin hanh bang chuyn
dng cua lch. Gia su trong mang tinh th chua lch duong luc nay cac nguyn tu o hai
bn ban mat bi x lch dan hi di xung, ung sut hai bn cn bang nhau nn ban mat
nay rt d dang dich chuyn di mt khoang cach nho (nho hon hoac bang mt thng s
mang) khi co luc bn ngoai tac dung vao. Gia thit rang ung sut tip tac dung vao tu
bn trai ban mat se dich chuyn sang phai mt khoang cach nho va lin kt voi nua hang
doc nguyn tu bn duoi thanh mat tinh th moi, ban mat dich chuyn dn qua phai. Qua
trlnh cu tip tuc nhu vy cho dn khi ban mat di ra khoi b mat tinh th va tao ra bc
53
Hnh 2.;- Fnh chu% Bai tr)t trn
kAnh hi,n i in t)
nho tai do. Nhu vy o mi thoi dim chi co mt s nguyn tu han ch tham gia truot,
qua trlnh truyn chuyn dng ging nhu hin tuong chay tip suc, do do chi cn mt gia
tri ung sut tip nho.
6-D bn ly thuyt va d bn thuc t :
Trong mang tinh th ly tuong (khng chua lch) khi truot tt cac cac nguyn tu hai
bn mat truot bat buc phai dich chuyn dng thoi, doi hoi mt gia tri ung sut tip rt
lon :

th

2
G

. Voi G la m dun truot. Gia tri nay goi la d bn ly thuyt.

Trong thuc t, mang tinh th lun chua lch, do vy noi chung cac kim loai co gia
tri

th
rt nho nn kim loai rt d truot va d dang bin dang deo. Do do kim loai co d
bn thp. Theo tinh toan gia tri nay khoang
3
8.10
G

4
8.10
G

. Tu do ta thy rang d bn
thuc t nho hon d bn ly thuyt tu 100 dn 1000 ln. Do vy ta chua khai thac ht kha
nang lam vic cua vt liu do tn tai lch va cac khuyt tt khac.
2.1.4.Su truot cua da tinh th :
Trong thuc t ta su dung vt liu co cu tao da tinh th, do vy qua trlnh bin dang
deo lun tin hanh trong da tinh th. Do vy co nhiu dim khac bit so voi qua trlnh
bin dang deo don tinh th.
1-Cac dc dim cua su truot da tinh th:
a-2a"c hat 6+ 6in Ban' khn' @u = Trong mang tinh th kim loai su dinh huong
mat va phuong khac nhau nn se truot khac nhau. Hat nao co dinh huong thun loi se
truot truoc, voi ung sut be va nguoc lai. Thm chi co hat khng th truot duoc. Do vy
trong qua trlnh bin dang deo co hat bin dang nhiu, hat bin dang it, co hat chi bin
dang dan hi.
6-2o" tAnh #Pn' h)"n' = Do su dinh huong phuong va mat cua cac hat la ngu nhin
cho nn du luc tac bn ngoai nhu th nao di nua cung cho mt kt qua chung nhu nhau,
tuc la co tinh cht dang huong. Tinh cht nhn duoc la kt qua thu tng hop theo moi
phuong cua mu.
c-2o" 6@n cao hn = Cac hat tn tai khng roi rac ma gan bo voi nhau qua bin
gioi hat. Trong thuc t su truot cua mt hat du bi su can tro cua hat bn canh. Vung
bin gioi hat sap xp khng trt tu, co nhiu x lch mang, do vy kho tao nn mat
truot. Vl th chung nhu mt lop vo cung can tro qua trlnh truot. Do co su can tro nay
phai tac dung luc lon hon mt it moi gy ra bin dang deo. iu do chung to rang d
bn cua da tinh th cao hon don tinh th.
B-Hat ca!n' nho 6@n a! B>o ca!n' cao = Voi kich thuoc hat cang nho thl tng
din tich bin gioi hat cang lon. Do do chung se can tro truot cang manh hon nn lam
tang d bn. Mi quan h giua gioi han chay
0,2
va kich thuoc d cua bin goi hat duoc
biu din nhu sau :
0,2

o
kd
1/2
Biu thuc Hall Petch.
Trong do :
o
la ung sut cn thit d lch chuyn dng khi d

(ung voi trong

truong hop don tinh th).
k la hang s biu thi cu truc cua bin gioi hat.
54
Mat khac khi kich thuoc hat nho, s luong hat trong mt don vi th tich se tang ln,
do vy s hat co phuong thich ung voi su truot theo phuong bt ky cung tang ln tuong
ung. Tuc la su truot duoc tin hanh trn nhiu hat hon va luong bin dang du tang ln,
do do tinh deo tang ln. Nhu vy vic tao ra hat nho dng thoi lam tang ca d bn ln d
deo nn lam tang manh d dai. Trong ch tao co khi lun co xu huong su dung vt liu
co kich thuoc hat nho min.
2-Anh huong cua bin dang deo dn tchuc va tinh cht kim loai :
aTrong qua trlnh bin dang deo hlnh dang va kich thuoc hat thay di rt nhiu. Khi
bi keo hat se dai ra theo phuong cua luc tac dung. Khi bi nen hat bi bep di. Mang tinh
th xung quanh mat truot bi x lch va bin dang khng du.
Voi muc d bin dang lon (

40

50 ) hat se bi phn nho ra, cac tap cht va

pha thu hai se bi nho vun ra va keo dai ra, tao nn t chuc tho. ( bin dang tinh theo
cng thuc

1 o
o
S S
S

. 100). T chuc tho co co tinh rt khac nhau theo phuong doc

va ngang tho, theo phuong doc tho d bn rt lon va nguoc lai.
Khi voi muc d bin dang rt lon (70

90) cac hat se bi quay dn muc d cac

mat va phuong co chi s ging nhau (cung ky hiu) se song song voi nhau va luc nay
vt liu lai th hin tinh co huong. Hin tuong do goi la bin dang chon huong hay bin
dang txtuya. Bin dang txtuya duoc ung dung kha rng rai trong thep ky thut din d
lam giam tn tht tu cho may bin th.
bSau bin dang deo trong kim loai tn tai kha nhiu ung sut du do x lch mang,
do bin dang khng du giua cac hat va trn toan tit din. Ung sut du lam giam co
tinh cua vt liu. Trong truong hop cn nng cao gioi han moi thl ung sut nen du se co
loi. Tao ra lop ung sut nen du nay bang cach : ti b mat, lan bi, phun bi...
cSau bin dang deo do mang tinh th bi x lch nn co tinh kim loai thay di rt
nhiu
Tang d cung
Tang d bn (ca gioi han bn, dan hi va chay)
Giam d deo va d dai.
Hin tuong nay goi la hoa bn hay bin cung. Trong thuc t bin cung la khng co
loi khi cn gia cng cat got tip theo. Tuy nhin ta co th su dung bin cung d lam tang
55
Hnh 2.1<- Hai Ban' t>&tu(a tron' 6in Ban' /t liu t)!=
a) IeSi, textuya {011}100; b) IeNi, textuya{001}
100
d bn d cung cua mt s chi tit nhu : xich xe tang, may keo, la chan sung may, dai
bac, mu sat ...
dBin dang deo cung lam thay di dang k tinh cht ly, hoa cua vt liu : lam tang
din tro, tang tu khang lam giam tinh chng an mon din hoa...
2.1.5.Pha huy :
Trn biu d keo ta thy nu tip tuc tang luc keo ln nua se dn toi hin tuong kim
loai bi dut roi hay gay vo do la qua trlnh pha huy. y la dang hu hong rt nguy him
gy tn tht lon v kinh t va tinh mang con nguoi, do vy phai duoc nghin cuu ty my
d ngan ngua qua trlnh pha huy xay ra.
Khai nim : Pha huy la kt qua cua su hlnh thanh va phat tin cua vt nut trong
long kim loai dn toi vic tach roi kim loai thanh nhung phn ring le.
Ta se tin hanh nghin cuu qua trlnh pha huy trong cac diu kin tai trong khac
nhau : tai trong tnh, tai trong thay di co chu ky...
1-Pha huy trong diu kin tai tro ng tinh :
Tuy thuc vao muc d bin dang deo truoc khi pha huy nguoi ta phn ra lam hai
loai : pha huy deo va pha huy don.
aPha huy deo :
La pha huy kem theo muc d bin dang deo kha lon, vung gay vo bao gio cung co
su co that v tit din. Mat gay tai vung pha huy co dang chen da gm hai phn : phn
day vung goc voi phuong luc keo, mat bn co dang cn nghing mt goc khoang 45
o
voi truc mu. Nu vt liu co chua tap cht phi kim loai mat gay se co dang t ong.
Pha huy deo xay ra voi tc d nho, cn nhiu nang luong va lun co du hiu
bao truoc nn it nguy him. Pha huy thuong trai qua ba giai doan din hlnh :
Su hlnh thanh cac l trng siu t vi ring bit tao ra c ngng (qua trlnh nay keo
dai va quan trong nht).
Qua trlnh lin hop cac l trng tao ra vt nut t vi khi bin dang tang.
Qua trlnh phat trin cua vt nut theo phuong truc keo cho dn khi gap mat ngoai
tinh th va gy ra pha huy.
bPha huy don :
La pha huy xay ra hu nhu khng kem theo bin dang deo mat gay co dang
phang va vung goc voi phuong co ung sut phap lon nht. V phuong din vi m thl
mat gay co th theo bin gioi hat hay mat don trong ban thn hat.
56
Hnh 2.11- : @ t, ch)"c t i i,n hnh cua /t liu 6+ 6in Ban'
Hnh 2.12- 2a"c Ban' )"t khi %ha" hu( B>o=
a) X dich thun tuy; b) That c ngng
c) Kiu "chenda"; d) Dang "t ong"
Pha huy don xay ra tuc thoi voi tc d rt nhanh (voi thep dn 1000m/s), chi cn
mt nang luong nho va khng co bao truoc nn rt nguy him. Do vy trong thuc t bao
gio ta cung mong mun xay ra pha huy deo.
Pha huy o dang nao chu yu phu thuc vao loai vt liu : vt liu deo thuong bi pha
huy deo, vt liu don thuong bi pha huy don. Ngoai ra con phu thuc vao tc d dat tai
trong va nhit d bin dang
cNguyn nhn cua su pha huy :
Nguyn nhn chinh cua su pha huy la do su hlnh thanh cac vt nut va sau do vt nut
phat trin lon ln. Pha huy xay ra do thanh phn ung sut phap lam pha vo mi lin kt
nguyn tu o hai bn cua mt mat nao do. Khi thanh phn ung sut nay du lon d tach dut
hai mat nguyn tu roi nhau se xay ra pha huy. Gia tri nay goi la gioi han tach dut (ky
hiu
td
). Nhu vy ta thy :
Nu
c

td
se xay ra pha huy deo.
Nu
c

td
se xay ra pha huy don
Ta hay xet su tao thanh cac vt nut du tin khi pha huy.
Trong vt liu lun co san cac vt nut : cac r khi, r xp...Trong gang xam t
chuc graphit co d bn qua thp duoc xem nhu vt nut.
Voi vt liu chua pha thu hai co d cung cao thl vt nut lun sinh ra tai bin gioi
hat hay ngay trong ban thn hat cua pha nay.
Voi vt liu dng nht (chi co mt pha) : Vic xut hin vt nut la do su tich tu cua
cac lch trong bin dang deo theo m hlnh cua Str Mt. Khi bin dang deo sinh ra
57
Hnh 2.12- Q)!n' con' th) k>"o a! ca"c Ban' )"t khi %ha" hu(
Bo!n
Hnh 2.13 - :) chu(,n n' a! tAch tu lch tr)"c can tr.
cac lch, chung chuyn dng trn mat truot theo phuong cua ung sut tac dung. Khi bi
dung lai truoc cac can tro nhu bin gioi hat, pha thu hai thl cac lch sat gn can tro se
chiu mt ap luc rt lon boi cac lch phia sau. Chung se lin kt lai va tao thanh vt nut
siu be.
Sau khi da hlnh thanh vt nut thl su pha huy hoan toan phu thuc vao kha nang phat
trin cua no. Nu vt nut khng phat trin thl khng xay ra pha huy. Theo A.A. GriIIith
thl vt nut chi phat trin duoc khi gia tri ung sut lon hon gia tri ung sut toi han :

G
(
2
s
E
a

)
1/2
(2.1)
Trong do :
G
: ung sut toi han GriIIith
E : m dun dan hi
a : nua chiu dai vt nut dang enlip

S
: suc cang b mat
Mat khac nu khi phat trin vt nut con nho hon kich thuoc toi han thl cung chua
thuc su nguy him. Su phat trin vt nut xay ra do ung sut tp trung theo hiu ung goc
nhon o dinh nut, dinh nut co goc cang nhon thl su tp trung cang manh. Voi vt nut hlnh
enlip co chiu dai vung goc voi phuong luc tac dung thl ung sut cuc dai o du nhon
vt nut se la :

m
2
o
( a/
t
)
1/2
(2.2)
Trong do :
o
: ung sut keo danh ngha (luc keo chia cho tit din mu)
a : nua chiu dai vt nut

t
: ban kinh cong cua dinh vt nut.
Tu do thy rang nu vt nut cang dai va cang nhon thl gia tri ( a/
t
)
1/2
cang lon tuc
la su tp trung ung sut cang nhiu. Gia tri K
t

m
/
o
goi la h s tp trung ung
sut. Trong do vt liu don co h s tp trung ung sut cao hon so voi vt liu deo, boi
58
vl trong vt liu deo khi ung sut vuot qua gioi han chay se gy ra bin dang deo truoc,
lam cho su phn b ung sut tuong di dng du hon.
dCac yu t anh huong toi su pha huy :
Nhit d : khi nhit d tang ln gioi han chay se giam di, trong khi gioi han tach
dut hu nhu khng thay di. Do do o nhit d thp (nho hon T
s
) kim loai co xu huong
pha huy don va nguoc lai.
Tc d bnin dang : tc d bin dang cang cao su truot cang kho xay ra hon, do do
gioi han chay se cang cao, trong khi gioi han tach dut hu nhu khng di. Vl vy khi tc
d bin dang tang (lon hon
s
) kim loai co xu huong pha huy don.
Cac yu t tp trung ung sut : cac vt khia, nut, su thay di dt bin v tit din
du lam ung sut cuc b vuot qua gioi han tach dut trong khi ung sut trung blnh vn
nho hon
o
vl vy kim loai se d dang bi pha huy.
2-Pha huy trong diu kin tai tro ng thay di co chu ky :
aKhai nim : Trong thuc t rt nhiu loai chi tit va kt cu may : truc, banh rang, cu...
chiu tac dung cua ung sut khng lon hon gioi han bn keo (thm chi
0,2
) nhung thay
di theo chu ky co th bi pha huy sau mt thoi gian dai hay tuong di dai. Pha huy nhu
vy goi la pha huy moi. Tai trong moi la tai trong thay di theo thoi gian, gy ra ung
sut bin dang kiu hlnh sin :

a
sin (t) hay
a
sin (t) (2.3)
Trong do
a
,

a
la cac gia tri bin d. Mi dao dng co chu ky T va s luong chu
ky duoc lp lai goi la s chu trlnh N. Tu duong cong moi Wohler ta co th chon duoc tai
trong cho phep vt liu co th chiu dung duoc mt s luong chu trlnh ti thiu ma khng
bi pha huy moi goi la s chu trlnh gioi han N
G
.
bac dim cua pha huy moi :
Gia tri va du cua ung sut thay di theo chu ky.
Su pha huy moi chi xay ra sau mt thoi gian lam vic kha lon (10
7
10
8
chu trlnh).
Vuot qua gioi han nay chi tit hu nhu khng bi pha huy moi.
Ung sut gy ra pha huy moi thuong kha thp (nho hon gioi han bn, mt s
truong hop nho hon gioi han chay).
59

td

c
T
s
t
o
C

td

S

0
Hnh 2.1* - Fnh h)n' cua nhit a! tc 6in Ban'
Ban'
Don Deo Deo Don
Mat gay khng co hin tuong bin dang va chia ra hai vung ro rt : vung pha huy
tu tu theo thoi gian co dang nhan va min, vung pha huy tuc thoi co dang th va hoi g
gh.
cSu tao thanh vt nut moi du tin :
Cac vt nut moi du tin thuong xut hin trn b mat chi tit la noi chiu ung sut
keo lon nht, sau do phat trin di su vao trong. Cac vt nut t vi du tin co th gm co:
Cac vt nut co san : r khi, r xp, xuoc, tap cht hay su li lom trn b mat.
Vt nut sinh ra trong qua trlnh lam vic : Gia su trong nua chu ky du duoi tac
dung cua ngoai luc sinh ra cac lch chuyn dng trn mat truot theo chiu cua ung sut
va mt trong cac lch do di ra mat ngoai chi tit tao ra mt bc cp nho a. n nua chu
ky sau ung tac dng theo chiu nguoc lai va lch cung chuyn dng theo chiu nguoc lai
nhung bc cp nho a khng duoc han kin ma d lai mt lom su co kich thuoc bang mt
thng s mang. y chinh la mm mng cua vt nut moi du tin.
2.2-Cac dc trung co tinh :
Co tinh cua vt liu duoc biu thi boi cac dac trung co hoc, chung cho bit kha nang
chiu tai cua vt liu trong tung diu kin cu th, la co so d tinh toan d bn khi su dung
va khi so sanh cac vt liu voi nhau. Cac chi tiu nay duoc xac dinh bang cac phuong
phap thu nghim trn cac mu co kich thuoc theo tiu chun nht dinh.
2.2.1-D bn :
Cac gia tri cua d bn va d deo duoc xac dinh bang phuong phap thu keo, nu
bang cac phuong phap khac thl phai ghi chu kem theo. on vi do d bn theo tiu chun
Vit nam quy dinh la MN/m
2
nhung hin nay vn quen dung don vi cu la kG/mm
2
.
Ngoai ra con su dung cac don vi MPa, Pa...Cn luu y mi quan h giua cac don vi do :
1kG/mm
2
10MPa.
1Cac chi tiu v d bn :
aGioi han dan hi (
dh
) : la ung sut lon nht tac dung ln mu ma khi bo tai trong,
hlnh dang va kich thuoc cua no khng bi thay di. Tuy nhin vic xac dinh gia tri nay
mt cach chinh xac rt kho khan. Do vy thuong quy uoc ung sut ung voi khi mu bi
bin dang du rt nho 0,01

0,05 so voi chiu dai ban du va duoc ghi la

0,01
va
0,05
.
Luc nay gioi han dan hi duoc tinh nhu sau :

dh

dh
o
F
S
MN/m
2
hay
0,01

0,01
o
F
S
MN/m
2
Trong do : I
dh
va I
0,01
la ung voi tai trong dan hi va mu bin dang 0,01. on vi MN
S
o
la tit din ban du cua mu, don vi do m
2
.
bGioi han chay vt ly (
ch
) : ung voi ung sut be nht khi mu bat du bin dang
deo, xac dinh tai doan nam ngang cua biu d keo. Phn lon cac kim loai va hop kim
khng co doan nam ngang khi keo nn phai dung gioi han chay quy uoc.
cGioi han chay quy uoc (
0,2
) :

la ung sut gy ra bin dang du 0,20 chiu dai
ban du cho mu, sau khi bo tai trong tac dung.
0,2

0,2
o
F
S
MN/m
2
.
60
dGioi han bn (
b
) : la ung sut cao nht gy ra bin dang cuc b va dn toi pha
huy mu.
b

b
o
F
S
MN/m
2
.
Tu cac chi tiu trn ta co th xac dinh so b kha nang lam vic cua vt liu khi chiu
tai trong keo.
2Cac bin phap nng cao d bn cua vt liu :
bn duoc xem la chi tiu quan trong nht cua vt liu. Do vy muc dich chu yu
cua vt liu hoc la tlm cach nng cao d bn ma vn dam bao tt d deo va d dai tu do
nng cao kha nang chiu tai, tang tui tho va giam khi luong cho chi tit may.
Truot la nguyn nhn gy ra bin dang deo va sau do dn toi pha huy vt liu. Vl
vy ban cht cua cac phuong phap nng cao d bn la can tro chuyn dng cua lch
trong qua trlnh truot. Cac bin phap nng cao d bn (hoa bn) gm co :
aGiam hay tang mt d lch : Thuc nghim da chung minh rang kim loai u co mt
d lch 10
8
cm lch /cm
3
co d bn thp nht, nu tang hay giam mt d lch so voi gia
tri nay du lam d bn tang ln. Giam mt d lch la rt kho khan va tn kem nn d
nng cao d bn chu yu dung phuong phap tang mt d lch.
bBin dang deo : dung cac phuong phap bin dang deo nhu : ren, can, keo, ep...
lam tang x lch mang nn kho tao thanh mat truot lam tang d bn.
61
Hnh 2.1- - :) %hu thuc cua 'i"i han 6@n a!o m/t lch
1) bn ly thuyt.
2) Tinh th soi
3) Kim loai u.
4) Hop kim khi bin dang va nhit luyn
cHop kim hoa : voi muc dich tao thanh dung dich ran lam tang x lch mang va
mt d lch. Bin phap nay nng cao dang k d bn ma khng lam giam bao nhiu d
deo va d dai.
dTang cac pha cung va nho min : cho vao vt liu cac nguyn t co kha nang tao
nn cac phn tu ran co d cung cao kich thuoc nho min va d phn tan lon. Chung tao
nn cac cht can truot trong nn dung dich ran, do do nng cao d bn.
eNhit luyn : bang cach ti va ram tao ra cac pha thu hai qua bao hoa trong dung
dich ran, can tro truot lam tang d bn. Co th dung cac phuong phap hoa nhit luyn :
thm ni to, thm cac bon, thm cac bon ni to ...
ILam nho hat : do kich thuoc hat nho min nn tng bin gioi hat tang can tro truot
nng cao d bn. Do hat nho nn cung tang dang k d deo va d dai.
2.2.2.-D deo :
La tp hop cac chi tiu co tinh phan anh d bin dang du cua vt liu khi bi pha huy
duoi tai trong tnh no, quyt dinh kha nang chiu bin dang deo, gia cng bang ap luc :
ren, can, keo, dp ...
gian dai tuong di

1 o
o
l l
l

. 100
that tit din tuong di

0 1
o
S S
S

. 100
Trong do : l
o
va S
0
la chiu dai va tit din ngang ban du cua mu.
l
1
va S
1
la chiu dai va tit din ngang sau khi keo dut cua mu.
2.2.3.-D dai va dp :
1Khai nim : rt nhiu chi tit may lam vic duoi tai trong dat vao voi tc d lon va dt
ngt tuc la chiu va dp. Vl vy d danh gia kha nang chng pha huy cua vt liu khi
chiu tai trong dng ta phai xac dinh d dai va dp cua no.
dai va dp la cng sinh ra khi pha huy mt don vi tit din mu, ky hiu a
k
.
uoc tinh nhu sau : a
k

k
A
S
don vi do kJ/m
2
.
Trong do : A
k
la cng sinh ra khi pha huy mu
S la tit din mu
Ngoai ra co th dung Nm/cm
2
, kGm/cm
2
voi quan h nhu sau : 1kGm/cm
2

100kJ/m
2
, 1kGm/cm
2
10J/cm
2
.
2Cac yu t anh huong dn d dai va dp :
Kich thuoc hat : cang nho min d dai va dp cang cao.
Trang thai b mat : b mat nhan bong co d dai va dp cao, cac vt khia r, ranh,
xuoc ...se lam giam d dai.
Hat dang tron, da canh d dai va dp cao, hat dang tm, kim d dai giam
Hlnh dang, kich thuoc, s luong va su phn b cac pha don : Pha don dang tm,
kich thuoc lon, s luong nhiu va phn b khng dng du lam giam d dai va nguoc
lai.
62
2.2.4-D dai pha huy bin da ng phng K
IC
:
La chi tiu quan trong d danh gia kha nang chng pha huy don cua vt liu, co gia
tri rt lon, moi duoc dua thm vao quy chun vt liu. Tuy nhin vic xac dinh no, ch
tao mu thu va thit bi thu kha phuc tap.
2.2.5.-D cung :
1Khai nim :
cung la kha nang chng lai bin dang deo cuc b cua kim loai va hop kim duoi
tac dung cua tai trong ngoai.
63
Hnh 2.11 - M hnh &a"c +nh Bai a /%.
cung la mt trong nhung dac trung co tinh quan trong cua vt liu kim loai. Xac
dinh duoc d cung ta co th so b danh gia duoc d bn va d deo cua vt liu kim loai.
Cac phuong phap do d cung co uu dim la : tin hanh nhanh va khng pha huy chi
tit do. Tu d cung co th suy ra cac chi tiu v d bn va d deo. Do vy duoc su dung
rng rai trong cac phong thi nghim va co so san xut.
2. Phuong phap do d cung Brinen (HB) :
J'u(n l(" = n vao b mat cn thu mt vin bi bang thep da ti cung co duong kinh
D voi tai trong P. Sau khi cat tai trong, vin bi se d lai trn b mat mu thu mt vt lom
hlnh chom cu co duong kinh d va voi chiu su h. Dung kinh hin vi do (co gan thuoc
do trong thi kinh) d do duong kinh d cua vt lom va tra theo bang cho san se co d
cung Brinen (ky hiu HB)




Hnh 2.17- S o cng Brinen (a) v o ng knh v! "#$ %&ng "'( c) !h*c $+,
(%)
Cung co th dung cng thuc d tinh kt qua nhu sau :
P
HB
F
= [kG/mm
2
]
Trong do I la din tich vt lom, duoc tinh nhu sau :
2 2
. .( )
2
D D D d
F

=
Vy:
2 2
2
. .( )
P
HB
D D D d
=

[kG/mm
2
]
(Hin nay con dung don vi do la MPa, voi gia tri 1Mpa 0,10196kG/mm
2
)
Nu dung may hin thi s thl kt qua cho ngay trn man hlnh. uong kinh vin bi
phu thuc vao chiu day vt do. Vt do cang mong duong kinh vin bi cang nho. uong
kinh vin bi do duoc tiu chun hoa, theo tiu chun Vit Nam (TCVN) : 10; 5; 2,5 va
1mm, co d cusng khng nho hon HV800. Tai trong P cung co mt s gia tri nht dinh.
Tai trong do phu thuc vao vt liu do, no ty l thun voi ty s P/D
2
. Thuc t duoc
quy dinh nhu sau :
Thep va gang : 30
64
P
d
D
a)
0 1 2 3 4 5 6 7
b)
Hop kim dng : 10
Hop kim truot : 2,5
Thic, chl va hop kim : 1
Tuy nhin mun kt qua do duoc chinh xac hon ta nn chon tai trong sao cho duong
kinh vt lom (d) tao nn nam trong khoang (0,2

0,6)D.
Thoi gian tac dung tai trong cun anh huong dn kt qua do nn cung chon cho phu
hop. Thoi gian nay phu thuc vao d cung cua vt liu do. Thoi gian dat tai cang tang
nu nhit d chay cua vt liu cang thp. Thng thuong co th chon nhu sau :
R"i kim loai >n a! h kim >n =
HB 140

450 chon 10s

HB 140 chon 30s
R"i kim loai ma!u a! h% kim ma!u =
HB 31,8

130 chon 30s

HB 8

35 chon 60s.
Phuong phap do d cung Brinen thuong dung do cac vt liu co d cung thp (cac
thep u, thuong hoa). Thang do cua no tu 0 dn 450HB. Qua gioi han nay phep do khng
con chinh xac nua vl vin bi do cung bi bin dang.
Lt Gua o )c 'hi nh) sau =
Nu do d cung o diu kin tiu chun (P 3000kG; D 10mm; thoi gian dat tai
30s) thl ghi don gian boi HB va s do. Vi du : HB350.
Nu do o cac diu kin khac thl phai ghi dy du cac thng s cua phep do. Vi du :
HB
10/750/30
150. Ghi nhu vy co ngha la : mu do co d cung Brinen la 150, duoc do voi
vin bi co D 10mm, tai trong do la 750kG va thoi gian dat tai la 30s.
Tu d cung Brinen co th suy ra gioi han bn keo cua vt liu nhu sau :
Thep (tru thep khng ri, bn nong) :

0,344HB
Thep duc :

(0,3

0,4)HB
Gang xam :

6
40 HB
ng, la tng, brng bin cung :

0,40HB
ng, la tng, brng sau u :

0,55HB
Dura :

0,35HB
3.Phuong phap do d cung Rcven (HRA, HRB, HRC) :
Phuong phap Brinen khng su dung duoc khi gap vt liu co d cung cao, chi tit
mong chiu day nho hon 1

2mm va kt qua co d chinh xac khng cao (do duong

kinh vt lom bang mat kho chinh xac va phu thuc vao ky nang cua tung nguoi). Vl vy,
dung phuong phap do d cung Rcven khac phuc duoc cac nhuoc dim nu trn.
J'u(n l(" = n vao b mat cn do mt tai trong xac dinh qua mui dm bang kim
cuong hlnh non co goc o dinh la 120
o
va ban kinh cong R 0,2mm (voi thang A, C, D
va super) hay vin bi bang thep ti cung co duong kinh 1/16, 1/4 va 1/6 ins. Sau do tin
hanh do chiu su vt lom bang dng h so. Kt qua do duoc xac dinh trn dng h so
ngay khi cat tai trong (hoac doc gia tri trn man hlnh nu dung may hin thi s)
65
cung Rcven duoc xac dinh theo mt dai luong quy uoc, khng co thu nguyn
phu thuc vao chiu su cua vt lom. Chiu su cang lon thl d cung cang nho va nguoc
lai. cung Rcven xac dinh theo cng thuc : HR k e
Trong do :
k la chiu su quy uoc, k 100 voi cac thang do A, D, C va super
K 130 voi cac thang do con lai (dung mui dm bang vin bi thep).
Gia tri mt d chia cua e 0,002mm voi cac thang do thng thuong, e 0,001mm
voi thang do super.
Tiu chun Vit Nam TCVN 275 85 va 41170 85 chi quy dinh cho cac thang do
A, B, C, N va T. Nhung trong thuc t thuong dung ph bin hon ca la cac thang A, B, C.
Phuong phap do d cung Rcven su dung hai loai tai trong :
Tai trong so b 10kG (ky hiu P
0
). Chiu su do tai trong nay gy ra khng
dung d tinh d cung. P
0
chi co tac dung san bang su nhp nh trn b mat mu d dam
bao kt qua do duoc chinh xac hon.
Tai trong chinh (ky hiu P
1
). Tai trong nay duoc tac dung thm sau tai trong
so b. Sau khi cat bo tai rong chinh dng h se cho kt qua do (hoac hiu s do).
Phu thuc vao thang do ta su dung cac mui dm va tai trong khac nhau :
Khi do theo thang B (HRB) dung mui dm bang vin thep ti cung va tai
trong tac dung tng cng la 100kG. Do dung vin bi nn thang B su dung d do cac vt
liu mm, d cung trung blnh trong khoang HV60

240 hay HRB25

100 (thep, gang

sau khi u va thuong hoa, hop kim nhm, dng ...)
Khi do theo thang A va C (HRA, HRC) dung mui dm kim cuong hlnh non.
Tai trong tac dung tng cng la 60kG voi thang A va 150kG voi thang C. Thang A dung
d do cac vt liu rt cung nhu : hop kim cung, lop thm cac bon ni to co d cung cao
hon HV700. Thang A co pham vi do tu HV360

900 hay tu HRA 70

85. Thang C
dung d do cac vt liu co d cung trung blnh va cao (thep, gang sau khi ti va ram) voi
d cung trong khoang HV240

700 hay HRC20

67.
do cac lop co chiu day nho hon 0,30mm phai dung cac thang super. Phuong phap
Rcven gy ra vt lom rt nho, do duoc cac vt liu mong va khng pha huy chi tit nn
duoc su dung rt rng rai d kim tra cht luong san phm co khi. thun loi trong
vic lua chon phuong phap xac dinh d cung, ta so b phn loai nhu sau :
Loai co d cung thp (mm) : gm cac vt liu co d cung nho hon HB220,
HRC20, HRB100.
Loai co d cung trung blnh : co gia tri d cung trong khoang HB250

450 va
HRC 25

45.
Loai co d cung cao : co gia tri d cung tu HRC52 dn cao hon HRC60 mt it.
Loai co d cung rt cao co gia tri d cung lon hon HRC62 hay HRA80

66
00: Lc cha o 11: Ti trng s ! "
0
22: Th#m ti trng ch$nh "
1
%%: &' ti trng ch$nh "
1

Hnh 2.1-- ./ !r !ng 0i gi1a $2i 3$ v $+, o 4 c5c !hi i6$ o
.
4.Phuong phap do d cung Vicke (HV) :
n mui kim cuong hlnh thap bn mat (co goc giua hai mat di din la 136
o
) voi tai
trong P khng lon lam. Sau khi cat tai trong, tin hanh do duong cheo d cua vt lom va
tra bang se co gia tri d cung Vicke (hoac gia tri cho trn man hlnh nu dung may hin
thi s). S do d cung Vicke tinh theo cng thuc :
2 2
2 .sin
2
1,854.
P
P P
HV
F d d

= = =
[kG/mm
2
]
Trong do : P tai trong tac dung co gia tri tu 200G

100kG (thng dung nht tu

5

10kG).
d gia tri trung blnh cua hai duong cheo vt lom, mm.
I din tich vt lom, mm
2
.
(a) ()
Hnh 2.17- 82i 3$ hnh !h5( (a) v v! "#$ (%) khi o cng %&ng (hng (h5(
.icke.
Quy uoc tai trong do 30kG va thoi gian dat tai tu 10

15s duoc xem la diu kin

tiu chun. cung do o diu kin tiu chun chi cn ghi ng*n gon la HV va s do, vi
du HV500. Nu do o cac diu kin khac thl phai ghi thm cac diu kin do, vi du
HV
20/30
500 tuc la d cung Vicke khi do voi tai trong 20kG va thoi gian dat tai trong 30s
la 500kG/mm
2
.
67
d
d
e
+,- o
+.i /m kim c0ng
1022
0
1
2
3
0
1
3
2
Phuong phap Vicke thuong dung do d cung cac vt liu tu rt mm dn rt cung,
voi cac lop cn do rt mong (dn 0,04

0,06mm) trong cac mu mong (0,3

0,5mm)
nhu : thm cac bon, thm ni to, bo , cac lop ma va cac tm rt mong. Phuong phap nay
duoc coi la d cung chun trong nghin cuu khoa hoc, chu yu su tai cac phong thi
nghim, vin nghin cuu.
5.Phuong phap do d cung t vi (H

) :
Nguyn ly do cua no ging nhu phuong phap Vicke nhung o dy mu do phai chun
bi rt cng phu nhu d quan sat t chuc t vi. Tai trong dung trong tuong hop nay rt be
tu 0,5G dn 200G (co khi dung dn 1000G). Sau khi n mui kim cuong xong phai dung
kinh hin vi d do duong cheo cua vt lom (don vi do la

m) va tra bang cho san se co

d cung t vi. Co th tinh d cung t vi theo cng thuc :
2
1, 854.
P
H
d
=
Trong do : P la tai tac dung, G
d la duong cheo vt lom,

m
Phuong phap nay su dung dng thoi hai loai thit bi : may do d cung Vicke va kinh
hin vi vt liu hoc. uoc su dung d do d cung cua cac hat, cac pha ring re. cung
t vi khng dac trung cho d cung tng hop cua chi tit.
6.Phuong phap do d cung Knoop (HK) :
Phuong phap do d cung Knoop cung tuong tu nhu phuong phap Vicke nhung voi
mui dm kim cuong hlnh thap co cu tao sao cho vt do d lai co dang hlnh thoi.
(a) ()
Hnh 2.29- 82i 3$ hnh !h5( (a) v hnh :;ng v! "#$ (%)
Phuong phap nay dung do cac vt liu don nhu gm. cun duoc inh theo cng
thuc sau :
2
1, 42.
P P
HK
F L
= = [kG/mm
2
]
Trong do : I la din tich vt lom, mm
2
.
L la gia tri d dai lon nht cua vt lom, mm.
Ngay nay co loai may do d cung van nang do duoc cac loai d cung nhu : Brinen,
Rcven, Vicke, HL, Sor...Mun do loai d cung nao chi cn chuyn sang thang do cua
phuong phap do la duoc. Tt ca kt qua du cho trn man hlnh.
7.Cac phuong phap do d cung gn dung :
aPhuong phap Poldi (HB
d
) :
68
t
l/b 7.11
b/t 4.00
b
L
Nguyn ly : ta dng thoi tao hai vt lom o ca mu chun (da bit d cung) va
mu cn do. Sau do do duong kinh vt lom o ca hai mu do bang kinh hin vi do.
cung Poldi xac dinh theo cng thuc :
2
2
.
c
d C
d
d
HB HB
d
=
Trong do : HB
c
la d cung mu chun.
d
c
la duong kinh vt lom cua mu chun.
d
d
la duong kinh cua mu cn do.
b cung Sor (HS
h
) :
Nguyn ly : Dung mt vin bi bang thep ti cung nang 2,5G cho roi tu d cao
h 254mm xung b mat chi tit cn do. Can cu vao chiu cao ny ln cua vin bi trong
thit bi do ta xac dinh duoc d cung Sor.
CXac dinh d cung bang dua mu :
Dung mt b dua mu da co d cung cho truoc d thu mu. Thng thuong cac
dua co d cung cach nhau 5HRC nhu : 35, 40, 45 ,50, 55, 60HRC. Mun xac dinh d
cung cua chi tit ta dung dua dua thu ln b mat cua no. Vi du : xac dinh d cung mt
chi tit bang thep sau khi ti. u tin ta ly dua co d cung thp nht dua thu ln chi
tit, dua se khng an. Tip tuc dung cac dua co d cung tang dn ln d dua mu. Khi
mu bat du co hin tuong try xuoc (an dua) thl d cung cua mu duoc xem la bang d
cung cua dua do (chinh xac hon la bang d cung cua dua truoc do cng voi d cung cua
dua dang dung chia di).
Cac phuong phap gn dung duoc su dung rng rai trong san xut.
2.3.Nung kim loai da qua bin dang deo :
2.3.1.1rang thai kim loai da qua bin dang deo :
Sau khi bin dang deo, kim loai bi bin cung, hoa bn, mang tinh th bi x lch va
tn tai ung sut du bn trong. y la trang thai khng cn bang co nang luong du tru
cao, khng n dinh. Vl vy kim loai lun co xu th tro v trang thai cn bang truoc khi
bin dang deo, khng co x lch mang, khng tn tai ung ut du bn trong. O nhit d
thuong qua trlnh nay din ra rt lu, co th hang nam cho dn hang chuc nam. Nu dem
nung nong kim loai da bin dang deo dn nhit d thich hop thl qua trlnh nay se din ra
nhanh hon nhiu.
2.3.2.Cac chuyn bin khi nung nong :
Khi nung nong kim loai da qua bin dang deo, theo su tang ln cua nhit d nung se
xay ra cac qua trlnh sau : hi phuc va kt tinh lai.
1Hi phuc :
O nhit d thp (khoang 0,1

0,2 T
c
) se xay ra qua trlnh hi phuc trong kim loai
qua bin dang deo. Luc nay mang tinh th se giam sai lch, x lch dan hi, giam mt
d lch va ung sut bn trong. T chuc t vi va co tinh chua co gl thay di.
2Kt tinh lai (con goi la kt tinh lai ln thu nht) :
Khi nung nong dn cao hon mt nhit d nht dinh (goi la nhit d kt tinh lai)
trong mang tinh th bi x lch se hlnh thanh cac hat moi khng co cac sai lch theo co
ch tao mm va phat trin mm, do la qua trlnh kt tinh lai.
69
Mm kt tinh lai sinh ra chu yu tai vung bi x lch manh nht, nang luong du tru
cao nht (bin gioi hat, mat truot). Vl vy nu kim loai bi bin dang deo cang manh thl
mm sinh ra cang nhiu.
Sau khi duoc sinh ra cac mm kt tinh lai phat trin ln la qua trlnh tu nhin. Sau
khi kt thuc kt tinh lai ta nhn duoc cac hat da canh hoan toan moi voi mang tinh th
khng co sai lch va moi tinh cht vn co ban du duoc khi phuc lai.
Nhit d kt tinh lai la nhit d nho nht tai do xay ra qua trlnh kt tinh lai voi tc
d dang k, nhit d nay phu thuc vao nhit d nong chay :
T
ktl
a.T
c
tt ca tinh theo
o
K.
H s a phu thuc vao d sach cua kim loai, muc d bin dang va thoi gian giu
nhit. Truong hop thuong gap nht voi kim loai nguyn cht ky thut a

0,4.
Kich thuoc hat sau khi kt tinh lai phu thuc vao cac yu t sau :
Muc d bin dang : Kim loai bi bin dang deo cang manh thl kich thuoc hat sau
khi kt tinh lai cang nho min vl do x lch mang manh nn tao ra nhiu mm kt tinh.
Nu d bin dang nho tu 2

8 do tao ra it vung x lch nn co it mm kt tinh nn hat

rt lon, d bin dang nay goi la d bin dang toi han.
Nhit d u : cang cao thl hat cang lon do tc d sinh mm va phat trin mm cang
tang, nhung tc d phat trin mm tang manh hon.
Thoi gian giu nhit : Thoi gian giu nhit tai nhit d u cang dai thl hat cang lon.
3Kt tinh lai ln thu hai :
Sau khi kt tinh lai xong nu tip tuc nng cao nhit d hay keo dai thoi gian giu
nhit se co qua trlnh hat be sat nhp vao cac hat lon lam cho hat lon thm ra. qua. y la
qua trlnh tu nhin vl lam giam tng bin gioi hat d nang luong du tru giam. Qua trlnh
nay goi la kt tinh lai ln thu hai va cn tranh khi nung nong.
2.4.Bin dang nong :
2.4.1.Khai nim :
Bin dang nong la qua trlnh bin dang deo kim loai cao hon nhit d kt tinh lai.
Bin dang nong thuong tin hanh o nhit d (0,7

0,75)T
c
.
Vi du : Bin dang deo kim loai vonphram o 1000
o
C la bin dang ngui vl nhit d
kt tinh lai cua no la 1200
o
C.
Bin dang deo thic chl, kem o nhit d thuong la bin dang nong vl nhit d
kt tinh lai cua chung o nhit d m.
2.4.2.Cac qua trinh xay ra :
Khi bin dang nong se co hai qua trlnh di lp nhau xay ra :
Bin dang deo lam x lch mang, gy ra hoa bn va bin cung
Kt tinh lai lam mt x lch mang, gy ra thai bn va giam d cung. Qua trlnh nay
din ra tip sau qua trlnh bin dang deo.
Vl vy sau khi bin dang nong co tinh kim loai se thay di theo chiu huong cua
qua trlnh manh hon. Thng thuong phai kt thuc bin dang nong o cao hon nhit d kt
tinh lai mt khoang thoi gian thich hop d xay ra qua trlnh kt tinh lai lam cho kim loai
co d deo cao, d bn va d cung thp.
70
2.4.3.Dc dim cua bin dang nong :
So voi bin dang ngui thl bin dang nong co cac dac dim sau dy :
1Uu dim :
Do tin hanh o nhit d cao, qua trlnh khuch tan manh, cac l hng duoc han kin
lai, cai thin co tinh cua kim loai.
Do nhit d cao, kim loai co tinh deo cao nn kho bi nut, khng cn luc ep lon ma
vn dat duoc luong bin dang lon. Do do co nang sut cao va gia cng duoc cac phi
lon.
Nho co qua trlnh kt tinh lai nn se khng co bin cung hoac giam bin cung cho
kim loai, sau khi bin dang nong co th khng cn u.
Cai thin d hat kim loai do luong ep lon va nhit d u phu hop, dam bao co tinh
tng hop tt. Mun vy phai tin hanh lin tuc o nhit d cao, luong ep lon va kt thuc
bin dang o nhit d khng cao hon nhiu so voi nhit d kt tinh lai.
2Nhuoc dim :
Kho khng ch nhit d dng du trn phi, nht la cac phi mong hay qua lon, do
do kho dat duoc su dng nht v t chuc va co tinh.
Kho khng ch chinh xac hlnh dang, kich thuoc cua san phm voi d chinh xac
cao do su gian no khi nung va co lai khi ngui.
Phn b lai tap cht : chung nho min hon, phn tan keo dai theo phuong bin dang
va tao thanh t chuc tho lam cho kim loai co tinh di huong. Do vy cn phai tao tho
phn b hop ly khi bin dang : tho phn b theo vin chu vi cua phi se lam cho d bn
cao.

71
Hinh 2.21 -H, ch)"c th" cua truc khu(u
a5Hh" u"n' 4 tt5 65Hh" sai 4&/u5
CHUONG 3 : N MON VA BAO V VT LIU
3.1.KHAI NIM V N MON KIM LOAI :
Trong qua trlnh su dung, cu truc va tinh cht cua vt liu bi bin di theo thoi gian
lam cho vt liu bi thoai hoa di. i voi vt liu kim loai nguyn nhn thoai hoa chu
yu la do hin tuong an mon. Do vi tri quan trong cua vt liu kim loai trong nn kinh t
nn vn d bao v kim loai chng su pha huy do an mon lun duoc quan tm ky luong.
Nguoi ta uoc tinh tiu hao cho an mon va bao v kim loai o cac nuoc cng nghip
phat trin chim co 4,20 GDP. Tn hao kim loai do an mon rt lon, cu co nam nha
may luyn kim thl co mt nha may san xut kim loai d bu cho tn hao do. Chi phi cho
vn d an mon va bao v kim loai o Phap la 88 ty Irang (1982), o My la 70 ty USD
(1975), o Anh la 5 ty bang (1980)
n mon kim loai la su pha huy chung do tac dung din hoa hay hoa hoc cua mi
truong xung quanh. Qua trlnh an mon kim loai chia ra hai loai :
n mon hoa hoc (an mon kh) : la qua trinh an mon xay ra khi kim loai tac dung
voi dung dich khng din ly va khi kh.
n mon din hoa : la su an mon kim loai trong mi truong cht din giai, trong do
su ion hoa cua nguyn tu kim loai, su khu cua cht xy hoa khng phai xay ra chi trong
mt phan ung truc tip. y la dang an mon ph bin nht trong kim loai.
3.1.1.Tc d n mo n :
xac dinh tc d an mon kim loai ta su dung hai cach sau :
aTn tht trong luong (P
TL
) : la trong luong kim loai tn tht trn mt don vi b mat,
trong mt don vi thoi gian.
P
TL

1 2
.
m m
S t

mg/dm
2
.ngay. (3.1)
Trong do : m
1
, m
2
: la trong luong mu kim loai truoc va sau khi bi an mon, mg
S : din tich b mat kim loai, dm
2
t : thoi gian, ngay.
b thm nhp P
TN
: tinh theo chiu su kim loai bi an mon trong mt nam.
P
TN

.0, 0365
TL
P

mm/nam (3.2)
Trong do : : la trong luong ring cua kim loai, G/cm
3
Ngoai ra tc d an mon co th duoc do bang mt d dong din an mon I hoac th
tich khi hydr thoat ra.
3.1.2.Din th din cuc :
Khi kim loai tip xuc voi cht din ly thl tai b mat tip xuc se xay ra su tac dung
giua cht din ly va kim loai. Tai vung phn chia giua hai pha (kim loai dung dich din
ly) xut hin lop din tich kep co din th nht dinh goi la din th din cuc.
Vi du : nhung Cu vao dung dich sunphat dng, giua dng va dung dich co cn bang
sau :

72
xy hoa
Me

Me
n
ne
khu
Khi co qua trlnh cn bang giua din cuc va dung dich co din th din cuc cn bang
E tinh theo h thuc Nernst :
E E
O

RT
nF
ln a (3.3)
Trong do : R : hang s khi, R 8.31441J/mol.
O
K
T : nhit d tuyt di,
O
K
I : hang s Iarady, I 96 500 C/mol
a :hoat d cua ion Me
n
trong cht din giai
E
O
: din th din cuc tiu chun cua kim loai ung voi dung dich co hoat d
a 1
Trong thuc t ta khng th do truc tip gia tri tuyt di din th din cuc cn bang
(thun nghich) giua kim loai va dung dich chua mui cua chung. Ta thuong tin hanh do
din th din cuc bang pin din hoa gm hai nua pin : mt nua pin la din cuc kim loai
nghin cuu, nua kia la din cuc so sanh.
Din th tiu chun cn bng o 25
o
C cua mt s phan ung phn cuc
Phan ung in th tiu chun cn bang so voi din
cuc hydr E
0
, V
Au
3
3e

Au
O
2
4H

4e

2H
2
O
Ag

Ag
O
2
2H
2
O 4e

4OH

Cu
2
2e

Cu
2H

2e

H
2
Pb
2
2e

Pb
Sn
2
2e

Sn
Ie
2
2e

Ie
Cr
3
3e

Cr
Zn
2
2e

Zn
Al
3
3e

Al
Mg
2
2e

Mg
Na

Na
1.50
1.23
0.80
0.40
0.34
0.00
0.13
0.40
0.44
0.74
0.76
1.67
2.37
2.71
S liu bang trn cho phep danh gia chiu huong lam vic cua pin din hoa. Vi du :
co mt pin din hoa gm hai nua pin, nua pin thu nht gm din cuc sat nhung trong
dung dich chua ion Ie
2
co hoat d a
Ie2
1, nua pin thu hai la din cuc bang dng
nhung trong dung dich chua Cu
2
co hoat d a
Cu2
1. Suc din dng cua pin do se la :
E
o
E
o (Cu2/Cu)
E
o (Ie2/Ie)
0.34 (0.44) 0.78V
73
Ni hai nua pin do thl se co mt dong din di qua pin, din tu se di tu din cuc sat
sanmg din cuc dng, ngha la di tu din cuc co din th thp hon (ant) dn din cuc co
din th cao hon (catt). Luc nay trn din cuc sat se co phan ung ant :
Ie

Ie
2
2e
Sat se bi hoa tan, con trn din cuc dng se co phan ung catt :
Cu
2
2e

Cu
Do vy trn cuc dng se co kt tua thm mt lop dng.
Tuong tu nhu trn ta co th doan truoc rang tt ca cac kim loai voi din th din cuc tiu
chun thp hon cua din cuc hydr se bi an mon trong axit khng chua xy, dng thoi
co su thoat khi hydr :
2Me

2Me
n
2ne
2nH

2ne

nH
2
Phan ung nay co din th din cuc tiu chun la 1,23V, lon hon din th din cuc
tiu chun 0,34V cua phan ung Cu

Cu
2
2e, dng se bi an mon.
Tuy nhin hoat d cac ion trong dung dich thuong khac 1 nn mun bit kim loai
co bi an mon hay khng ta phai tinh din th cn bang cua kim loai theo phuong trlnh
Nernst sau do so sanh voi din th cn bang cua phan ung khu phn cuc catt.
3.2.CAC DANG N MON KIM LOAI :
3.2.1.n mon hoa hoc :
Dang an mon nay xay ra do tac dung hoa hoc cua kim loai voi mi truong lam vic
cua chung va duoc chia lam hai loai :
an mon trong dung dich khng din ly :
a s cac cht huu co khng la cht din ly, do vy chung khng dn din nn
khng xay ra an mon din hoa. Vi du : thep cac bon lam vic trong cac dung mi huu
co, cac nhin liu long hlnh thanh tu cac loai cac bua hydr khng dn din. Nu co
chua nuoc se xay ra an mon din hoa.
bn mon khi :
La qua trlnh an mon hoa hoc xay ra trong khi kh o nhit d cao. Vi du : su xy
hoa cac chi tit trong lo nung, dng co dt trong, dng co phan luc ...
Qua trlnh an mon khi xay ra do tac dng dng thoi cua nhit d cao va cac khi an
mon (xm thuc) nhu : O
2
, SO
2,
Cl
2
.. vao kim loai. Tc d an mon khi phu thuc vao tinh
cht kim loai va hop kim, tinh cht cua mi truong khi o nhit d cao va tinh cht cua
cac san phm an mon.
Qua trlnh xy hoa la din hlnh nht cua an mon khi va duoc biu din boi phuong
trlnh sau dy :
mMe (r)
4
mn
O
2
(k) Me
m
O
mn/2
(r) (3.4)
danh gia kha nang lam vic cua kim loai o nhit d cao ta can cu vao hai dac
trung sau dy :
Bn nhit : kha nang kim loai co d bn co hoc o nhit d cao.
Chiu nhit : kha nang kim loai bn an mon khi o nhit d cao.
3.2.2.n mo n din hoa
74
1-Khai nim :
Khi nghin cuu qua trlnh lam vic cua pin CuZn trong dung dich din ly ta thy
rang Zn bi mon dn do hin tuong hoa tan. Trong pin nay kem dong vai tro ant va phan
ung din hoa trn ant nhu sau :
Zn 2e Zn
2
Trong vt liu kim loai co cu tao boi hai hay nhiu pha do vy giua cac pha nay
xay cac qua trlnh ant va catt lam cho kim loai bi pha huy. Trn b mat kim loai hlnh
thanh rt nhiu ant va catt, do vy hlnh thanh mt h thng rt nhiu cuc. Tc d an
mon din hoa la tng tc d an mon cua nhiu pin cuc b va phu thuc vao din th
din cuc. n mon din hoa cua kim loai gm ba qua trlnh co ban : qua trlnh ant, qua
trlnh catt va qua trlnh dn din.
Qua trlnh ant la qua trlnh xy hoa din hoa, trong do kim loai chuyn vao dung
dich duoi dang ion va giai phong din tu, kim loai bi an mon theo phan ung :
Me

Me
n
ne
Qua trlnh catt la qua trlnh khu din hoa, trong do cac cht oxy hoa (Ox) nhn din
tu do kim loai bi an mon giai phong :
Ox ne

Red Red la dang cht khu (Ox.ne)

Ox la dang cht xy hoa, thuong la H

hay O
2
thl qua trlnh catt se la :
H

H
hp
H
hp
H
hp

H
2
(H
hp
la hydr hp phu), trong truong hop nay goi la su an mon voi cht khu phn
cuc hydr.
Nu Ox la O
2
thl :
Voi mi truong axit qua trlnh catt se la :
O
2
4H

4ne

2H
2
O
Voi mi truong trung tinh hay bazo qua trlnh catt se la :
O
2
2H
2
O 4e

4OH
2-Cac dang n mon din hoa :
n mon din hoa la dang an mon ph bin hon ca va pha huy kim loai nhiu nht.
Cac dang an mon din hoa duoc chia ra nhu sau : an mon du (1), an mon galvanic hay
an mon tip xuc (2), an mon do chnh lch khi (3), an mon l (4), an mon tinh gioi (5),
an mon nut do ung luc (6), an mon moi (7), an mon lua chon hay su phn ra hop kim
(8), an mon mai mon (9). Sau dy ta se khao sat ky luong tung dang an mon cu th.
an mon du :
Xay ra trong diu kin kim loai dng nht, mi truong, nhit d va su phn b ung
luc la dng du, tc d an mon la nhu nhau trn toan b b mat kim loai. on vi do an
mon thng dung la cm/nam. Ngoai ra con dung cac don vi g/cm
2
.ngay, mg/dm
2
.ngay,
mA/cm
2
.
bn mon tip xuc (anmon Galvanic) :
Dang an mon nay xay ra khi cac kim loai hay hop kim khac nhau duoc su dung
trong cung mt co cu va co phn din tich tip xuc voi nhau (tip din), trong cung mt
75
mi truong an mon. Do tao ra cac pin ngan mach nn gy ra an mon manh, kim loai co
din th m hon se bi an mon.
cn mon do su chnh lch khi (an mon khe) :
76
Hnh 3.2-Sn mo!n n' th>"% khn' rT co" Ba!( *0-mm
Hnh 3.1 -Kh/n loai ca"c Ban' #n mo!n in hoa"
Dang an mon nay xay ra co th do mi truong khng dng nht, chang han su khac
nhau cuc b v thng khi hoa tan (xy). Luc nay hlnh thanh mt pin chnh lch khi va
gy ra an mon.
a)n mon khe trn mat bich thep khng ri 10Cr18Ni9
b)n mon khe duoi vong dm pit tng thep khng ri trong nuoc bin
c)n mon duong mom nuoc
d)n mon do lang dong
dn mon l :
y la dang xm thuc cuc b tao nn cac l, d su cac l co th lon hon duong
kinh l. Hin tuong nay xay ra do co cac l nho trong lop phu bao v chng an mon du
(cac lop men, lop phu huu co, mang xyt..). Cac l phat trin tu b mat vao bn trong
theo huong gn nhu thang goc.
en mon tinh gioi :
Dang an mon nay lin quan dn su co mat cua cac pha di th o bin gioi hat trong
hop kim. Loai an mon nay thuong gap nht o thep khng ri, vi du Cr18Ni10.
77
Hnh 3.3- 2a"c Ban' #n mo!n kh>
a) b)
c)
d)
In mon nut do ung luc :
Cac kt cu kim loai lam vic trong mi truong an mon, duoi tac dung cua luc keo
se gy ra nut, ran va gay. Dang an mon nay gy tn tht kim loai rt nho, nhung kho
nhln thy nn rt nguy him.
gn mon moi :
La hin tuong an mon xay ra trong cac kt cu kim loai lam vic duoi tai trong thay
di co chu ky. Do tac dung an mon tao diu kin cho cac vt nut moi du tin d xut
hin hon.
hn mon lua chon (su phn ra hop kim) :
78
Hnh 3.*-2a"c Ban' #n mo!n l3
Hnh 3.- -Sn mo!n l3 cua th>"% thu n' tron' ion 2l
-

Dang an mon nay xay ra trong cac diu kin nht dinh di voi cac hop kim la dung
dich ran, trong do kim loai hoa tan co din th an mon m hon nhiu so voi kim loai
nn.
79
Hnh 3.1-Sn mo!n tinh 'i"i cua th>"% khn' rT
Hnh 3.7 -Sn mo!n n)"t 6in 'i"i hat th>"% khn' rT

a)Do tn tai cac mach hoat tinh
b)Do cac mach hoat tinh loai mang vo
in mon mai mon :
Su mai mon cua kim loai thu dng trong mi truong an mon co th lam mt lop bao
v va hin tuong nay goi la an mon mai mon.
3.3.BAO V KIM LOA I CHNG N MON
3.3.1.Bao v kim loai chng n mon hoa hoc :
1-Su dung cac hop kim chju no ng
Dung cac nguyn t hop kim thich hop (thuong la cac nguyn t co mang xyt sit
chat, nhit d nong chay cao...) voi thanh phn xac dinh pha thm vao kim loai nn d
nng cao kha nang chng an mon khi.
80
a) b)
Hnh 3.9-Sn mo!n Bo )"n' l)c
Hnh 3.;- Sn mo!n l)a chon 4s) %h/n raE h% kim5
a)n mon cuc b do chay ri cua cht long trong ng ngung
b)n mon mai mon do su sui bot o nuoc lam lanh trong xylanh
2-Su dung cac lop phu bao v :
Su dung cac lop phu bao v bang kim loai (Al, Si, Cr...), cac lop phu phi kim loai
(cac lop men chiu nhit).
3-Xu ly mi truo ng :
Bang cach tao ra xung quanh chi tit mi truong co tinh cht bao v trn nguyn tac :
tao ra mi truong co kha nang loai tru cac hin tuong an mon, co ngha la th dang
nhit, dang ap cua kim loai trong mi truong nay la duong.
3.3.2.Bao v kim loai chng n mon din hoa :
1-Xu ly mi truo ng :
Tlm moi bin phap d loai bo cu tu an mon ra khoi mi truong lam vic cua chi
tit. Hu ht cac kim loai du bn trong mi truong trung tinh da loai bo xy.
aChng an mon trong nuoc :
xy hoa tan trong nuoc gy an mon dang k cho kim loai. Do vy phai tlm moi
cach khu xy trong cac dung dich. hoa tan cua xy phu thuc vao nhit d, ap sut
ring phn cua xy va nng d mui cua dung dich. Loai tru xy bang cach :
Su dung cac phan ung hoa hoc :
O
2
Na
2
SO
3

2Na
2
SO
4
O
2
N
2
H
4

2H
2
O N
2
O nhit d cao dung hydrazin d loai tru nguy co tao thanh mui trong dung dich,
theo phan ung sau :
3N
2
H
4

N
2
4NH
3
Su dung cac phuong phap vt ly :
un nong dung dich hoac nuoc d xy thoat ra.
Xu ly chn khng, dung dich hoac nuoc, co th giam nng d xy dn rt thp.
bChng an mon trong khi quyn :
81
Hnh 3.1<- Sn mo!n - ma!i mo!n
a)
b)
Trong khng gian kin nu d m tuong di nho hon 50 se chng duoc an mon. Ta
su dung cac cht hut m (silicagen), dung cht uc ch bay hoi, tao mang trn b mat kim
loai se chng duoc an mon tt.
2-Bao v kim loai b ng cac cht lam chm n mon (cht uc ch)
Cht uc ch an mon la cac hop cht khi duoc pha thm vao mi truong an mon voi
luong rt nho nhung tac dung lam chm ro rt tc d an mon. Tac dung klm ham tc d
an mon cua cht uc ch co th la :
Tao thanh cac hop cht khng tan kt tua trn b mat kim loai :
2CrO
4
2
10H

6e

Cr
2
O
3
5H
2
O
Do hp phu thanh mt lop don phn tu trn b mat kim loai.
Co hai loai cht uc ch an mon :
Uc ch thu dng : lam cho kim loai tro v trang thai thu dng hoa va khng bi an
mon.
Uc ch khng thu dng : hp phu ln b mat mat kim loai lam chm tc d an
mon.
danh gia hiu qua cua cht lam chm an mon ta dung khai nim "h s tac dung
bao v Z" :
Z
O LC
O
P p
P

. 100 (3.5)
P
O
va P
LC
la tn tht trong luong kim loai trong dung dich khng co va co cht lam
chm an mon.
3.3.3.Bao v din hoa
bao v din hoa ta phai thay di din th din cuc cua kim loai dn khu vuc bn
an mon hoac khu vuc thu dng cua d thi Pourbaix. Phuong phap nay thuong dung
trong mi truong dn din, ion nhu : trong dt, nuoc ...Nu lam thay di din th din
cuc kim loai chuyn v phia duong hon so voi din th an mon cho dn khi kim loai roi
vao vung thu dng goi la bao v ant. Nu din th din cuc chuyn v phia m hon so
voi din th an mon thl phan ung ant hoa tan kim loai bi chm lai hay ngung han goi la
bao v catt.
1-Bao v catt :
aBao v catt bang protecto : (ant hy sinh5
Kim loai cn bao v duoc ni voi mt kim loai khac co din th din cuc m hon.
Kim loai nay goi la protecto hay ant hy sinh. Phuong phap nay chu yu dung d bao v
cac cng trlnh bang thep. S luong protecto phu thuc vao mt d dong bao v cn thit,
din tich va thoi gian bao v.
Vt liu lam protecto thuong dung la cac kim loai va hop kim Mg, Al, Zn...Cac yu
cu cua vt liu lam protecto :
Co din th din cuc m hon so voi kim loai cn bao v.
Co dung luong cao va n dinh. Dung luong Q (A.h/kg) la din luong do mt don
vi khi luong protecto san sinh ra, no dac trung cho kha nang lam vic lu dai theo thoi
gian cua protecto.
Co d phn cuc ant nho d dam bao xac sut bao v cao.
82
Nhm, kem va hop kim cua chung chu yu dung trong nuoc bin. Magi va hop
kim dung bao v trong dt. Trong nuoc ngot dung Mg, Zn va hop kim cua chung.
bBao v catt bang dong din ngoai :
Xet mach chinh luu va din cuc phu d bao v duong ng duoi dt. Khi chua co
dong din ngoai thl din th din cuc kin loai bi an mon se laE
am
voi tc d an mon
tuong ung la i
am
. Khi co dong din ngoai ta dich chuyn duoc din th din cuc toi gia
tri E
1
thl tc d an on i
/
am
i
am
va kim loai duoc bao v mt phn. Nu chuyn din th
din cuc dn bang din th cn bang cua qua trlnh xy hoa kim loai E
//
cb
thl tc d an on
i
am
0 va kim loai duoc bao v hoan toan. Dong din ngoai la dong mt chiu duoc
chinh luu tu din luoi.
1)Thit bi cn bao v 2)Cht boc protector
3)Protector Zn 4)Dung cu kim tra
1)ng dn bang thep
2)Lop phu b tng
3)Protector Zn
83
Hnh 3.12- ?ao catt 6#Un' %rot>ctor
Hnh 3.11 - ?ao ta!u thu( 6#Un' %rot>ctor
Hnh 3.13- ?ao n' B/3n 6#Un' %rot>ctor
in cuc phu thng dung la ant khng tan: gang, graphit, hop kim chl co 1Ag,
6Sb, cac hop kim TiPb, TaPt, NbPt. Cac yu cu cua din cuc phu :
Tc d tiu hao khi phn cuc nho hay khng dang k.
Co kha nang lam vic voi mt d dong bao v lon, dn hang nghln A/m
2
.
Co d dn din du cao, d bn co hoc bao dam va d ch tao.
cMt s luu y :
Voi cac cng trlnh nho nn dung bao v bang protecto vl gia thanh thp hon.
Bao v bang dong din ngoai thuong dung cho cac din tich rt lon.
Thuong xuyn kim tra bao duong dung dinh ky.
Cac phuong phap bao v catt thuong dung kt hop cac lop bao v cach din : son,
boc nhua duong, cht deo...
2-Bao v ant :
Trong bao v ant din th an mon duoc tang ln sao cho no nam trong khu vuc thu
dng cua d thi Pourbaix. Phuong phap nay chi dung d bao v cac kim loai co th bi
thu dng hoa. So d bao v cua no theo hlnh. Khi bao v ant, phai nng din th an
mon dn din th lon hon din th khoi du thu dng E
td
va tc d an mon luc nay bang
i
td
tuc la mt d dong an mon thu dng.
Phuong phap nay dung d bao v cac bn lon chua axit bang thep khng ri. Bao v
ant it tiu hao nang luong. Tuy nhin cn chu y kim tra cac ion trong mi truong, dac
bit la Cl

d ngan ngua qua trlnh hoat hoa.

3-Ch ng n mon bng cac lop son, phu :
aPhu nhung nong :
Nhung kim loai da xu ly b mat vao kim loai bao v dang nong chay. Cac kim loai
dung d phu nhung nong la : Sn (232
O
C), Al(657
O
C), Pb(327
o
C), Zn(419
O
C).
bMa :
84
Hnh 3.1* -: @ 6ao n' B/3n B)"i /t 6#Un' Bo!n' in n'oa!i
Lop phu kim loai duoc ma trong cht din ly nong chay chua cac ion cn thit hay
trong dung dich din ly. Thng dung nht la dung blnh din phn gm chi tit cn ma
(catt) din cuc phu (ant) va dung dich din ly.
cPhun kimloai :
Phun kim loai duoc nung nong chay (bang ngon lua, hay plasma) ln b mat chi tit
cn phu va tao ra lop bao v
dLop phu khuch tan : (thm kim loai)
Thuong dung d khuch tan kem vao b mat thep. Chi tit thep dat trong hp chua
bt kem va xyt kem (chng von cuc). Sau do nung trong mi truong khi tro o 440
O
C,
kem se khuch tan phu ln b mat thep.
eLop phu pht phat (pht phat hoa)
Nhung chi tit kim loai vao hn hop dung dich H
3
PO
4,
, Mg
3
(PO
4
)
2
, Zn
3
(PO
4
)
3
nong
chay se tao ra lop phu pht phat trn b mat.
ILop phu crmat :
Nhung chi tit kim loai da xu ly b mat vao dung dich axit chua natri crmat tao ra
lop phu co tinh bao v va tang ve dep b mat (tinh hang hoa ) cua kem hay lop ma kem
trn thep.
gLop phu xyt :
Cho kim loai cn bao v phn cuc ant trong dung dich axit d tao ra lop xyt day
khoang 10

m. Xu ly cac l xp trong mang xyt bang cach ngm trong thuc nhum.
hLop phu thuy tinh, men :
Lop phu thuy tinh : dung thuy tinh va xyt kim loai trn duoi dang vua nhao, sau
do trat mt lop mong ln b mat, sy kh va nung chay long. Chung se tao ra lop phu
dang mang mong trn b mat.
Lop phu men : dung men thuy tinh 60

75 SiO
2
, 12

20 xyt kim loai kim

th, thm vao mt it cac xyt Ti,Zr, B, Al phu ln b mat kim loai duoi dang nong chay.
Chiu day 0,8

2mm.
iCac lop phu huu co :
Son : dung cac loai son co pha thm cht uc ch an mon d phu ln b mat chi tit
bang phuong phap lan, quet, xl hay son tnh din.
Phu cht deo : dan chat cac tm nhua bang PVC, polytylen, ln thep bang khi
nong. Nhung chi tit vao PVC nong chay, phun bt nhua (nylon, PVC, teIlon...) ln b
mat sau do cho nong chay va bam dinh vo b mat kim loai.
3.4.SU N MON CAC VT LI U GM :
Voi vt liu gm su an mon cua chung la do su pha huy hoa hoc, co ch an mon cua
chung khac han vt liu kim loai. Tuy theo tinh cht cua mi truong lam vic se xay ra
qua trlnh an mon, pha huy cac vt liu gm. Do do chung ta khng th khao sat cho
tung loai vt liu cu th duoc.
Cac vt liu gm duoc su dung nhiu vl chung co d bn chng an mon kha cao.
Thuy tinh dung d chua cac cht long xm thuc. Vt liu chiu lua duoc su dung trong
cac lnh vuc nhit d cao, chiu tac dung cua kim loai, cac loai mui, xi ...
85
3.5.SU THOAI HOA CUA VT LI U POLYME (LAO HOA) :
Trong qua trlnh su dung cac vt liu polyme bi thoai hoa theo thoi gian : tinh nang
co, ly, hoa cua chung bi suy giam va cui cung bi hu hong. Su thoai hoa cua vt liu
polyme la do cac qua trlnh lao hoa vt ly, lao hoa va thoai hoa hoa hoc.
3.5.1.Su lao hoa vt ly :
Su lao hoa vt ly gy ra do cac yu t sau :
aSu di chuyn, su mt mat do bay hoi, su trich ly boi dung mi cua cht hoa deo
lam bin di tinh cht cua polyme.
bTac dung cua dung mi : cac phn tu dung mi co kich thuoc nho co th thm
nhp vao cac mat xich phn tu lam cho cac poly me bi truong ln, do vy bn trong
chung xut hin ung sut du lam cho chung co th bi nut, gy.
3.5.2.Su thoai hoa va lao hoa hoa hoc :
Su lao hoa va thoai hoa hoa hoc xay ra boi tac dng manh lam bin dang manh
mach cao phn tu. Vl vy co tinh va din tinh cua polyme giam dang k. Cac polyme
nhu polypropylen, polybutadien, polystyren va polyamit nhay cam voi su xy hoa. Ozn
xy hoa manh hon xy. Cac polyme clo hoa khng nhay cam voi xy hoa. Cht chng
xy hoa thng dung la mui than, cac amin va phnon.
3.5.3.Su thoai hoa quang hoc :
Duoi tac dung cua tia cuc tim d bn dut va mau sac cua polyme cung bi giam. Buc
xa cuc tim co khi con tang cuong tac dung cua xy. Cac truong hop nay goi la su lao
hoa khi hu. Chng thoai hoa quang hoc bang cac cht mau tao thanh mang chng su
thm nhp cua buc xa (mui than, xyt titan).
3.5.4.Su thoai hoa do nhit :
Khi nhit d tang lam bin dang cu truc mach cao phn tu. Su thoai hoa nhit co
th gy dut mach (polyetylen) hoac su khu xy hoa (metyl polymetacrylat) hay giam
phan ung gc ngoai vi (su tao thanh axit HCl khi nhit phn polyvinyl clorua). Truong
hop gioi han su thoai hoa nhit co th gy ra su chay, phan ung toa nhit manh.
86
CHUONG 4 : NHIT LUY N THEP
Trong chuong nay chung ta se nghin cuu su thay di t chuc va co tinh cua thep
khi nung nong va lam ngui tip theo, do chinh la qua trlnh nhit luyn. Thep la vt liu
thng dung nht va cung duoc nhit luyn nhiu nht. Cng ngh nhit luyn rt ph
bin trong nganh co khi. Trong chuong nay chung ta chi nghin cuu cac phuong phap
nhit luyn th tich.
4.1.KHAI NIM V NHIT LUYN THEP :
4.1.1.Khai nim v nhit luyn :
1-Djnh nghia :
Nhit luyn la tp hop cac thao tac gm co nung nong kim loai hay hop kim dn
dn nhit d xac dinh, giu tai do mt thoi gian thich hop (giu nhit) ri lam ngui voi
tc d nht dinh d lam thay di t chuc do do nhn duoc co tinh va cac tinh cht khac
theo y mun.
ac dim cua nhit luyn :
Khng nung nong dn chay long hay chay long b phn, trong qua trlnh nhit
luyn kim loai vn o trang thai ran.
Trong qua trlnh nhit luyn hlnh dang va kich thuoc chi tit khng thay di
(chinh xac la co thay di nhung khng dang k).
Nhit luyn chi lam thay di t chuc t vi bn trong, do do dn dn thay di co
tinh cho chi tit.
2-Cac thng s dc trung cho nhit luyn :
Bt ky mt qua trlnh nhit luyn nao cung duoc dac trung boi cac thng s sau dy
aNhit d nung nong (t
o
n
) : la nhit d cao nht ma qua trlnh nhit luyn phai dat
toi, tinh bang
o
C.
bThoi gian giu nhit ( gn

) : la thoi gian duy trl chi tit tai nhit d nung nong.
cTc d ngui (V
ngui
) : la tc d giam nhit d theo thoi gian sau khi giu nhit.
Ngoai ba thng s trn tc d nung nong cung co anh huong dn kt qua nhit
luyn nhung khng dang k nn ta bo qua no. Kt qua cua mt qua trlnh nhit luyn
duoc danh gia bang cac chi tiu sau :
cung : la yu cu quan trong nht va d dang xac dinh duoc, no lin quan dn
cac chi tiu khac nhu d bn, d deo, d dai...Chi tit khi nhit luyn du co yu cu dat
gia tri nht dinh v d cung va phai duoc kim tra theo ty l quy dinh.
T chuc t vi : cu tao pha, kich thuoc hat, chiu su lop hoa bn ...Chi tiu nay
thuong duoc kim tra theo tung me nhit luyn.
bin dang, cong vnh : noi chung d bin dang, cong vnh khi nhit luyn
thuong rt nho va nam trong gioi han cho phep. Tuy nhin trong mt s truong hop yu
cu rt khat khe, cn phai kim tra chung.
3-So luoc v nhit luyn thep :
Trong thuc t co nhung phuong phap nhit luyn chu yu sau dy :
87
aU : la phuong phap nung nong dn nhit d xac dinh, giu nhit va lam ngui
chm d nhn duoc t chuc gn voi trang thai cn bang co d cung, d bn thp nht, d
deo cao nht.
bThuong hoa : la phuong phap nung nong dn t chuc hoan toan austenit, giu nhit
va lam ngui ngoai khng khi tnh d nhn duoc t chuc gn voi trang thai cn bang.
cTi : la phuong phap nung nong dn cao hon nhit d toi han, lam xut hin t
chuc austenit giu nhit va lam ngui nhanh d nhn duoc t chuc khng cn bang co d
cung cao nht.
dRam : la phuong phap nung nong thep da ti dn thp hon nhit d toi han, giu
nhit va lam ngui d diu chinh cac chi tiu co tinh (d bn, d cung...) dat yu cu
lam vic.
eHoa nhit luyn : la phuong phap bao hoa vao b mat chi tit cac nguyn t da
cho o nhit d xac dinh d lam bin di thanh phn hoa hoc, tc chuc va co tinh.
ICo nhit luyn : la phuong phap kt hop qua trlnh hoa bn bang nhit luyn va
bin dang deo dng thoi trong mt nguyn cng. Do do nhn duoc hoa b manh hon rt
nhiu khi nhit luyn don thun.
4-Phn loai nhit luyn thep :
Nguoi ta phn cac phuong phap nhit luyn chu yu cua thep ra lam hai nhom lon :
nhit luyn so b va nhit luyn kt thuc.
aNhit luyn so b : la cac phuong phap nhit luyn tin hanh truoc khi gia cng
co khi, khi chi tit la ban thanh phm. Thuc nhom nay co u va thuong hoa.
bNhit luyn kt thuc : la cac phuong phap nhit luyn duoc thuc hin sau khi gia
cng co khi, khi chi tit da la thanh phm. Sau khi nhit luyn xong khng con gia cng
co khi tip theo nua. (nu co chi la mai tinh). Thuc nhom nay co : ti va ram. i voi
thep cac bon thp thl u va thuong hoa la nhit luyn kt thuc.
4.1.2.Tac du ng cua nhit luyn di voi nghanh co khi :
Nhit luyn la nguyn cng quan trong va khng th thiu duoc trong san xut co
khi do no co tac dung chu yu sau dy.
88
o
C
t
n

gn
(thoi gian)

V
ngui
Hnh *.1 - 2a"c thn' s #c tr)n' cua Gua" trnh nhit lu(n
1Tang d cung, tinh chng mai mon va d bn cua thep :
Muc tiu cua nganh co khi la san xut ra cac co cu va may moc bn hon, cng sut
lon hon va co nhiu tinh nang tt hon. Do do khi nhit luyn thich hop nng cao d
cung, d bn va tinh chng mai mon se keo dai tui tho, tang suc chiu tai, giam kich
thuoc cho chi tit va kt cu may. y la tac dung chu yu nht va quan trong nht cua
nhit luyn, dn muc co luc phai dua vao chi tiu danh gia trlnh d cua nganh co khi.
Cht luong cua may moc, thit bi phu thuc rt nhiu vao phuong phap su dung vt liu
va nhit luyn chung.
2Cai thin tinh cng ngh :
tao thanh chi tit may, phi thep phai qua cac dang gia cng nhu : ren, dp
can...Sau cac dang gia cng nay thep thuong bi bin cung kho gia cng co khi hay bin
dang deo tip theo lam giam nang sut. Vl vy phai tin hanh nhit luyn thich hop d
lam giam d cung, tang d deo dai giup cho cac qua trlnh gia cng tip theo d dang
hon nang sut cao hon.
Vi du : sau khi ren, dp phi thep bi cung khng th cat got duoc. Ta phai tin hanh
u hay thuong hoa d giam d cung, tang d deo. Do do cac qua trlnh gia cng tip sau
d dang hon.
4.2.CAC T CHUC DAT DUOCKHI NUNG NO NG VA LAM NGUI THEP
Khi tin hanh nhit luyn ta phai nung nong va lam ngui thep co thanh phn hoa
hoc xac dinh. Trong phn nay ta se khao sat xem sau khi nung nong ln cac nhit d
khac nhau se xay ra cac chuyn bin pha nao va lam ngui tip theo voi tc d khac
nhau t chuc moi nhn duoc se bin thanh t chuc gl tu do se bit duoc su thay di co
tinh tuong ung. Ta se xem xet tung qua trlnh mt va khao sat cho loai thep don gian
nht la thep cac bon cung tich chua 0,80C.
4.2.1.Cac chuyn bin xay ra khi nung no ng thep :
1-Co so xac djnh chuyn bin khi nung nong :
Co so d xac dinh chuyn bin xay ra khi nung nong la gian d pha Ie C. Tuy
theo thanh phn cac bon va nhit d nung nong, trong thep se xay ra cac chuyn bin
khac nhau. Trong tt ca cac loai thep o nhit d thuong du co t chuc pec lit. Thep
truoc va sau cung tich thl ngoai pec lit ra con co phe rit va xmentit thu hai.
aThep cung tich :
Khi nung nong thp hon Ac
1
( 727
o
C) trong thep chua co chyn bin gl.
Khi nhit d nung nong dat dn Ac
1
( 727
o
C) se co chuyn bin cua t chuc pec
lit thanh austenit theo phan ung sau :
|Ie

Ie
3
C]
0,80C
Ie

(C)
0,80C
Khi nung nong cao hon Ac
1
mt it ta duoc t chuc austenit dng nht.
bThep truoc cung tich :
Khi nung nong dn Ac
1
se co chuyn bin pec lit thanh austenit ging nhu trn.
Khi nung tu nhit d Ac
1
dn Ac
3
se co qua trlnh hoa tan cua phe rit vao austenit.
Khi nung cao hon Ac
3
ta duoc t chuc austenit dng nht.
cThep sau cung tich :
Khi nung nong dn Ac
1
co chuyn bin pec lit thanh austenit.
89
Khi nung tu nhit d Ac
1
dn Ac
cm
se co qua trlnh hoa tan cua xmentit hai vao
austenit.
Nhit d nung cao hon Ac
cm
ta duoc t chuc austenit dng nht.
Tu do ta thy rang khi nung nong cao hon duong GSE cua gian d pha Ie C trong
cac thep du nhn duoc dung dich ran austenit, tuy nhin thanh phn cac bon cua no phu
thuc vao thanh phn cac bon cua thep.
2.Dc dim cua chuyn bin pec lit thanh austenit :
aNhit d chuyn bin :
Trn gian d pha Ie C nhit d chuyn bin pec lit thanh austenit la 727
o
C, diu
nay chi dung khi nung nong v cung chm. Trong thuc t khi nhit luyn tc d nung
nong tuong di lon, do do nhit d chuyn bin se lun cao hon 727
o
C. Tc d nung
cang cao thl nhit d chuyn bin se cang cao.
Khao sat gian d chuyn bin dang nhit pec lit thanh austenit cua thep cung tich
ta thy khi nhit d nung cang cao thoi gian cua chuyn bin cang ngan.
Trong thuc t nhit luyn thep ta thuong dung cach nung nong lin tuc, khi nung
voi tc d V
1
nhit d bat du chuyn bin la a
1
va kt thuc chuyn bin la b
1
. Nu nung
nong voi tc d V
2
V
1
thl nhit dc bat du va kt thuc chun bin se la a
2
va b
2
, cac
nhit d nay cao hon a, b
1
, thoi gian chuyn bin cung ngan di. Trong thuc t d hoan
thanh chuyn bin khi theo quy dinh ta phai nung nong cao hon nhit d toi han tuong
ung tu 2030
o
C, co khi hang tram d C.
Kt lun : Tc d nung nong cang cao chuyn bin pec lit thanh austenit xay ra o
nhit d cang cao va trong thoi gian cang ngan.
bKich thuoc hat austenit :
Trong thuc t khng su dung thep o trang thai t chuc austenit, nhung kich thuoc
cua no quyt dinh rt lon kich thuoc hat thep o nhit d thuong.
Chuyn bin peclit thanh austenit la mt qua trlnh kt tinh va khuch tan. Mm
austenit duoc tao ra giua bin gioi hat phe rit va xmentit cua t chuc peclit. Bin gioi
hat cua hai pha nay rt lon nn s mm kt tinh sinh ra rt nhiu. Vl vy hat austenit
moi sinh bao goi cung rt nho min. Do do chuyn bin peclit thanh austenit bao gio
cung lam nho hat thep. Hat austenit se cang nho min nu kich thuoc cua pha xmentit
cang nho va tc d nung cang lon. Sau khi tao thanh xong se co qua trlnh khuch tan
cua nguyn tu cac bon tu noi giau (vi tri xmentit) sang noi ngheo (vi tri phe rit) d lam
dng du thanh phn austenit.
Nhu vy ta thy rang hat austenit moi sinh ra rt nho min nhung nu tip tuc
nung nong hay giu nhit chung se lon ln ngay. Tuy theo dac tinh phat trin cua hat
austenit khi nung nong, thep duoc chia ra lam hai loai : thep ban cht (con goi la di
truyn) hat nho va ban cht hat lon.
Thep ban cht hat lon la loai thep co hat austenit phat trin nhanh va du dan o moi
nhit d, tuc la sau khi hlnh thanh xong nu tip tuc nung nong hat se phat trin ln
ngay. Do vy lam cho khi lam ngui hat thep to va co tinh don cao.
90
Thep ban cht hat nho co hat austenit luc ban du phat trin chm, chi khi vuot qua
930

950
o
C se phat trin nhanh chong va co th lon hon ca thep ban cht hat lon. Do
vy trong cac dang nhit luyn thng dung ( nhit d 930

950
o
C) voi thep ban cht
hat nho khng so hat lon khi nung nong. Thep ban cht hat nho duoc khu xy trit d
bang nhm va hop kim hoa bang cac nguyn t tao cac bit manh : Ti, V, Zr, Nb, W ...se
tao ra Al
2
O
3
, AlN, cac cacbit hop kim kho tan, nho min, chung se nam o bin gioi hat
can tro su sat nhp cua hat austenit voi nhau thanh hat lon hon.
4.2.2.Chuyn bin xay ra khi giu nhit :
Khi giu nhit khng co chuyn bin nao khac voi khi nung nong. Tin hanh giu
nhit nham cac muc dich sau :
Lam dng du nhit d trn toan tit din, d cho loi cung co chuyn bin nhu o b
mat.
Co thoi gian d hoan thanh cac chuyn bin khi nung nong.
Lam dng du thanh phn hoa hoc (cac bon va hop kim) cua austenit.
Thoi gian giu nhit chi nn vua du khng nn keo dai qua muc lam cho hat lon.
91
Hnh *.2-Fnh h)n' cua tc nun' n nhit chu(,n 6in.
Hnh *.3-Dua" trnh tao m/@m a! %ha"t tri,n m/@m aust>nit t)! %>"clit t/m
1)Thep ban cht hat nho; 2)Thep ban cht hat lon; 3)Hat ban cht
4)Hat khi nung nong; 5)Hat peclit ban du; 6)Hat austenit ban du
4.2.3.Chuyn bincua austenit khi lam ngui chm :
Sau khi da nhn duoc austenit co hat nho min theo yu cu, ta se xem xet chuyn
bin cua chung khi lam ngui. Qua trlnh nay duocphn ra hai nhom lon : lam ngui
dang nhit va lam ngui lin tuc. don gian ta nghin cuu chuyn bin dang nhit
trong thep cac bon cung tich sau do suy rng ra cho cac thep khac.
1Gian d chuyn bin dang nhit cua austenit qua ngui cua thep cung tich :
Tu gian d pha Ie C ta bit rang khi lam ngui austenit se chuyn bin thanh
peclit tai nhit d 727
o
C, voi diu kin lam ngui rt chm khng co trong thuc t. Do
vy ta dung phuong phap lam ngui dang nhit nhu sau : lam ngui nhanh austenit
xung duoi nhit d Ar
1
mt khoang nho, sau do giu dang nhit tai nhit d nay va do
thoi gian bat du va kt thuc chuyn bin cua austenit.
aGian d chuyn bin dang nhit cua thep cung tich :
Gian d chuyn bin dang nhit cua austenit qua ngui con goi la gian d TTT
(transIormation temperature time). Ta tin hanh do nhu trn cho thep cung tich tai
cac nhit d chuyn bin khac nhau, ghi lai thoi gian bat du va kt thuc chuyn bin o
tung nhit d mt. Cui cung dem biu din ln h truc nhit d va thoi gian ta se co
gian d chuyn bin dang nhit austenit qua ngui cua thep cung tich. Gian d nay co
dang hai duong chu "C", duong thu nht biu thi su bat du, duong thu hai biu thi su
kt thuc cua chuyn bin austenit thanh peclit (con goi la gian d chu C). Gian d nay
92
Hnh *.*- Iian @ %ha C>-2 4a5 a! s @ %ha"t tri,n hat aust>nit cua th>"% cu!n'
tAch 465
do hai nha vt liu hoc nguoi My la E.C.Bain va A.I.Davenpo xy dung nam 1930.
bCac san phm cua su phn hoa dang nhit cua austenit qua ngui :
Tu gian d chu "C" ta thy rang austenit khi bi lam ngui xung duoi 727
o
C no
chua chuyn bin ngay ma con tn tai mt thoi gian nht dinh truoc khi chuyn bin,
phn hoa va duoc goi la austenit qua ngui. Austenit qua ngui khng n dinh, r d
dang bi phn hoa. Trn gian d chu "C" phn chia ra cac khu vuc sau :
O trn 727
o
C la khu vuc tn tai cua austenit n dinh.
Bn trai duong cong chu "C" thu nht la austenit qua ngui.
Khoang giua hai duong chu "C" la austenit chuyn bin.
Bn phai duong cong chu "C" thu hai la cac san phm phn hoa dang nhit cua
austenit qua ngui (hn hop phe rit va xmentit voi d nho min khac nhau).
Duoi duong M
d
la mactenxit va austenit du.
Cac san phm phn hoa dang nhit :
*Khi cho phn hoa o sat A
1
(trn duoi 700
o
C), voi d qua ngui nho Tkhoang
25
o
C. Hn hop phe rit xmentit tm tao thanh voi kich thuoc th to, khoang cach giua
cac tm khoang 10
3
mm, d cung 10

15HRC goi la pec lit tm.

*Khi cho austenit phn hoa o nhit d thp hon (khoang 650
o
C, voi d qua ngui
T xp xi 75
o
C), hn hop phe rit xmentit tm tao thanh nho min hon, khoang cach giua
cac tm co 0,25

0,30

m, khng phn bit duoc chung trn kinh hin vi quang hoc.
T chuc nay co d cung 25

35HRC, goi la xoocbit ti.

93
Hnh *.-- Iian @ H-H-H cua th>"% cu!n' tAch
*Khi cho austenit phn hoa o nhit d thp hon nua (khoang 500

600
o
C, ung voi
mui cua duong cong chu "C", hn hop phe rit xmentit tm tao thanh se nho min hon
nua, khng phn bit duoc trn kinh hin vi quang hoc, khoang cach giua cac tm
khoang 0,10

0,15

m, co d cung cao hon co 40HRC goi la tr xtit ti.

*Khi cho austenit phn hoa o nhit d thp hon nua, tuc la thuc v nua duoi cua
duong cong chu "C" (khoang 450

250
o
C), hn hop phe rit xmentit tm nhn duoc
rt nho min, co d cung cao co 50

55HRC goi la bainit. Tuy nhin t chuc bainit co

khac voi ba t chuc trn :
Luong cac bon lon hon gioi han bao hoa mt it khoang 0,10C.
Cac bit sat o dy khng co cng thuc chinh xac la Ie
3
C ma la Ie
2,4

3
C
Ngoai hai pha trn con mt it austenit du va co ung sut bn trong.
94
H!nh *.1- H, ch)"c t i cua &ooc6it ti
H!nh *.7- H, ch)"c t i cua trstit ti
Sau khi lam ngui dang nhit t chuc nhn duoc dng nht trn toan b tit din.
Nhu vy cac t chuc pcec lit tm, xoocbit, trxtit (ca bai nit nua) la hn hop co hoc cua
phe rit va xmentit tm voi kich thuoc tm cang ngay cang nho min hon va d cung
cang cao hon.
2Su phn hoa cua austenit khi lam ngui lin tuc :
Trong thuc t khi nhit luyn thep thuong dung phuong phap lam ngui lin tuc,
cac san phm nhn duoc cung tuong tu truong hop dang nhit nhung co nhung dac dim
khac hon.
aVoi cac tc d ngui khac nhau, austenit se bi qua ngui dn cac nhit d khac nhau
va phn hoa thanh cac san phm tuong ung voi cac nhit d do.
Lam ngui chm cung lo (V
1
), vec to ngui cat duong cong chu "C" o sat A
1
san
phm phn hoa la peclit tm voi d cung thp nht.
Lam ngui trong khng khi tnh (V
2
) austenit phn hoa thanh xoocbit.
Lam ngui trong khng khi nen (V
3
), vec to ngui cat chu "C" tai phn li, austenit
phn hoa thanh trxtit.
Lam ngui trong du (V
4
) vec to ngui chi cat duong cong chu "C" thu nht tai
phn li, austenit chi co mt phn chuyn bin thanh trxtit phn con lai thanh
mactenxit nn san phm la trxtit mactenxit.
Lam ngui nhanh hon nua (trong nuoc lanh, ung voi V
5
), vec to ngui khng cat
duong cong chu "C" nao ca, phn lon austenit qua ngui chuyn bin thanh mactenxit.
Khng co hn hop phe rit xmentit.
bT chuc nhn duoc thuong khng dng nht trn toan tit din, nht la truong hop tit
din lon vl b mat ngui nhanh hon loi.
cKhng nhn duoc hoan toan t chuc bainit. Trong mt s truong hop thy t chuc
bainit hlnh thanh cung trxtit va mactenxit.
3Gian d chu "C" cua cac thep khac cung tich :
Voi cac thep truoc cung tich va sau cung tich cung co dang duong cong chu "C"
tuong tu thep cung tich chi khac la co thm cac nhanh phu.
95
H!nh *.9- H, ch)"c t i 6ainit trn 4a5 a! 6ai nit B)"i 465
a) b)
aThep truoc cung tich :
Co thm nhanh phu tit ra phe rit truoc trong khoang nhit d Ar
3
dn Ar
1
sau do
moi phn hoa thanh hn hop phe rit xmentit.
bThep sau cung tich :
Co thm nhanh phu tit ra xmentit hai truoc trong khoang tu Ar
cm
dn Ar
1
, sau do
moi phn hoa thanh hn hop phe rit xmentit.
Tuy nhin voi cac thep nay nu lam ngui dang nhit voi d qua ngui lon hay tc
d ngui nhanh thl austenit qua nguicua chung se phn hoa ngay thanh peclit, xoocbit
trxtit va bainit nhung luong cac bon khng dung la 0,80C. Cac san phm do goi la
cung tich gia.
4.2.4.Chuyn bin austenit khi lam ngui nhanh (chuyn bin mactenxit) :
Khi lam ngui nhanh austenit sao cho vec to biu din tc d ngui cua no khng
cat duong cong chu "C" chi co chuyn bin da hlnh tu Ie

sang Ie

ma khng co su
khuch tan cua cac bon. o la chuyn bin austenit thanh mactenxit. Chuyn bin nay
xay ra o nhit d thp, khoang tu 250
o
C tro xung. Tc d ngui nho nht d chuyn
bin nay xay ra la tc d ung voi vec to tip xuc voi duong cong chu "C" thu nht tai
mui cua no. Tc d ngui nay duoc goi la tc d ti toi han V
th
(con goi la tc d ngui
toi han). Nhu vy khi lam ngui austenit voi tc d ngui lon hon tc d toi han se nhn
duoc mactenxit chu khng phai hn hop phe rit xmen tit.
96
Hnh *.;-Iian @ H-H-H cua th>"% cu!n' tAch a! ca"c >ct n'ui khi la!m n'ui lin tuc
97
Hinh *.1< -Man' t,n' Gua"t 'ian @ H-H-H cua th>"% kha"c cu!n' tAch
Hnh *.11-:) tit ra %h>rit ha( &m>ntit VV khi la!m n'ui
#Pn' nhit "i Gua" n'ui nho415 a! ch/m lin tuc
H8nh *.- 2/u tru"c mact>n&it
a) M hlnh khi co so (* C)
b) Anh t chuc t vi
Hnh *.12-Iian @ H-H-H a! tc ti t"i han4R
th
5
1-Ban cht va cu truc cua mactenxit :
ainh ngha :
Mactenxit la dung dich ran xen ke qua bao hoa cua cac bon trong Ie

co co nng d
cac bon bang nng d cua austenit ban du.
Khi lam ngui rt nhanh cac
bon trong austenit khng kip khuch
tan d tao thanh xmentit. Luc dat
nhit d tuong di thp chi co su
chuyn mang tu Ie sang Ie

.
Luong cac bon trong hai t chuc nay
bang nhau.
Ie

(C) Ie

(C)
bCu truc cua mactenxit :
Mactenxit co kiu mang chinh
phuong tm khi voi hai thng s
mang la a va c. Ty s c/a goi la d
chinh phuong. Thng thuong ty s
c/a 1,001 1,06.
Mactenxit co dang hlnh kim,
mt du nhon, cac kim nay tao voi
nhau goc 120
o
hay 60
o
.
Cac nguyn tu cac bon chui
vao cac l hng trong mang cua Ie

cTinh cht mactenxit :

Do ham luong cac bon qua
bao hoa nn gy ra x lch mang
98
Hnh *.1*-Q)!n' con' n' hoc cua chu(,n 6in mact>n&it
lon, do vy co d cung cao va tinh chng mai mon lon. Ham luong cac bon cang lon d
cung cang cao.
Mactenxit co tinh don cao phu thuc vao kich thuoc hat cua no va ung sut bn
trong. Hat cang nho, ung sut cang thp tinh don cang thp.
2-Dc dim cua chuyn bin mactenxit :
aChi xay ra khi lam ngui nhanh va lin tuc austenit voi tc d lon hon hay bang tc d
ngui toi han. Chuyn bin mactenxit khng xay ra khi lam ngui dang nhit.
bLa chuyn bin khng khuch tan : Nguyn tu cac bon vn giu nguyn vi tri, chi co
nguyn tu sat chuyn dich d tao ra kiu mang chinh phuong tm khi, khoang cach
dich chuyn khng qua mt thng s mang. Giua hai kiu mang cua austenit va
mactenxit co mi quan h dinh huong xac dinh sao cho cac mat va phuong day dac cua
chung song song voi nhau.
cLa qua trlnh tao ra khng ngung cac tinh th moi voi tc d rt lon (1000

7000m/s).
dChuyn bin chi xay ra trong mt khoang nhit d nht dinh tu nhit d bat du
chuyn bin (M
d
) dn nhit d kt thuc (M
k
). Vi tri hai nhit d nay khng phu thuc
vao tc d lan ngui, chi phu thuc vao thanh phn cac bon va nguyn t hop kim trong
thep.
eChuyn bin xay ra khng hoan toan : Khi lam ngui cang gn dn dim M
k
luong
mactenxit sinh ra cang nhiu, nhung khng bao gio dat duoc 100 ma vn con mt
luong nht dinh austenit chua chuyn bin, goi la austenit du. Nguyn nhn cua hin
tuong nay la do su khac nhau v th tich ring cua chung. Th tich ring V
M
V

vl th
khi chuyn bin austenit thanh mac ten xit th tich se tang ln. Do vy phn austenit
chua chuyn bin bi suc ep ngay mt tang, dn muc khng th chuyn bin duoc. Luong
austenit du trong thep ti phu thuc vao cac yu t sau :
Vi tri cua dim M
k
: dim M
k
cang thp hon 20
o
C thl luong austenit du cang nhiu,
dy la yu t quan trong nht. Cac yu t lam giam dim M
k
du lam tang luong austenit
du trong thep sau khi ti.
Luong cac bon trong mac ten xit cang nhiu th tich ring cua no cang lon ( do d
chinh phuong c/a cang lon) nn luong austenit du cang nhiu.
99
4.2.5.Chuyn bin xay ra khi nung nong thep da ti (khi ram).
1-1inh khng n djnh cua mactenxit va austenit :
Sau khi ti ta nhn duoc mactenxit va mt luong austenit du nht dinh, thep co d
cung cao nhung tinh don lon va tn tai ung sut du bn trong, nang luong tu do lon.
Trang thai nay khng n dinh va chi tit khng th lam vic duoc. Do do phai cn mt
nguyn cng tip theo d diu chinh lai cho phu hop do la ram.
Theo gian d pha IeC tu nhit d 727
o
C dn nhit d thuong t chuc n dinh cua
thep la hn hop phe rit va xmentit (peclit). Vl vy mactenxit va austenit du la cac pha
khng n dinh, chung lun co xu huong phn hoa thanh hn hop trn.
Mactenxit khng n dinh do qua bao hoa cac bon, do vy se tit bot ra duoi dang
xmentit va phn con lai se mt ht cac bon tro thanh pherit :
Ie

(C) Ie
3
C Ie

Austenit khng tn tai duoc duoi 727

o
C nn co khuynh huong phn hoa thanh hn
hop pherit va xmentit :
Ie

( C) Ie
3
C Ie

O nhit d thuong qua trlnh nay din ra rt chm, hu nhu khng nhn thy duoc.
Vl vy ta phai nung nong d thuc dy nhanh qua trlnh. Tuy nhin hai pha nay khng
chuyn
bin truc tip ra phe rit va xmentit ma phai qua mt san phm trung gian la mactenxit
ram nhu sau :



act!n"#t
A$st!n#td%
Mactenxit ram [Ierit xmentit]
2-Cac chuyn binxay ra khi ram :
Ta xet qua trlnh nung nong thep cung tich (0,80C) tu do suy rng cho cac loai
thep khac.
aGiai doan I (200
o
C) :
Khi nung nho hon 80
o
C chua co gl xay ra, t chuc vn la mactenxit va austenit du.
100
H!nh *.1- -H, ch)"c t i cua mact>n&it a! aust>nit B)
Tu 80

200
o
C : austenit du chua chuyn bin. Luc nay trong mactenxit co su tp
trung cac bon lai va tit ra duoi dang cac bit

co cng thuc Ie
x
C (x tu 2,0

2,4) o
dang tm mong va rt phn tan. Luong cac bon trong mactenxit giam tu 0,80 xung
con 0,25

0,40 va ty s c/a giam di. Cac bit

chua co kiu mang ring, no phai

tn tai trong kiu mang cua mactenxit. Hn hop gm cac bit

va matenxit ngheo cac

bon goi la mactenxit ram.
Ie

(C)
0,80
[Ie

(C)
0,250,40
Ie
2

2,4
C]
Cui giai doan nay t chuc cua thep la mactenxit ram va austenit du.
bGiai doan II : (200

260
o
C)
Trong giai doan nay cac bon vn tip tuc tit ra khoi mactenxit lam cho dung dich
ran chi con 0,15

0,20C. Bn canh do co qua trlnh austenit du chuyn bin thanh

mactenxit ram
Ie

(C)
0,80
[Ie

(C)
0,15

0,20
Ie
2

2,4
C]
Cui giai doan nay thep ti co t chuc la mactenxit ram
cGiai doan III : (260

400
o
C)
Trong giai doan nay ca hai pha cua mactenxit ram du chuyn bin :
Tt ca cac bon qua bao hoa duoc tit ra khoi mactenxit d chinh phuong c/a 1
va mactenxit ngheo cac bon tro thanh pherit.
Cac bit

o dang tm mong bin thanh xmentit o dang hat. So d cua hai qua
trlnh nay nhu sau :
Ie

(C)
0,15

20
Ie

Ie
3
C hat
Ie
2

2,4
C

Ie
3
C hat
Cui giai doan nay t chuc cua thep ti la hn hop phe rit va xmentit o dang hat rt
nho min, khng nhln thy duoc duoi kinh hin vi quang hoc goi la troxtit ram
101
H!nh *.11 -H, ch)"c t i cua mact>n&it ram
dGiai doan IV : (400
o
C)
Tip tuc nung ln cao hon 400
o
C trong thep ti khng co chuyn bin pha gl moi
ma chi co qua trlnh lon ln cua cac hat xmentit.
o nhit d 500

600
o
C t chuc la hn hop pherit va xmentit dang hat kha phn tan,
vn chua nhln thy duoc duoi kinh hin vi quang hoc, goi la xoocbit ram
Nu tip tuc nung ln gn A
1
(727
o
C), luc nay hat xmentit da kha lon co th nhln
thy duoc bang kinh hin vi quang hoc, hn hop do goi la peclit hat.
4.3.U VA THUONG HOA THEP :
4.3.1.U thep :
1-Djnh nghia :
102
H!nh *.17-H, ch)"c t i cua tr&tit ram
H!nh *.19- H, ch)"c t i cua &ooc6it ram
U thep la phuong phap nung nong thep dn nhit d nht dinh, giu nhit va lam
ngui chm cung lo d nhn duoc t chuc n dinh (gn voi t chuc cn bang) co d bn
d cung thp nht va d deo cao.
2-Muc dich :
U nham cac muc dich sau dy :
aGiam d cung cua thep d d gia cng cat got.
bLam tang d deo d d tin hanh bin dang ngui.
cLam giam hay khu bo hoan toan ung sut bn trong do gia cng cat va bin dang.
dLam dng du thanh phn hoa hoc trn vt duc bi thin tich.
eLam nho hat thep.
3-Cac phuong phap u :
aU thp (u non) :
La phuong phap u tin hanh o nhit d tu 200

600
0
C voi muc dich la giam hay
khu bo ung sut bn trong o vt duc hay san phm qua gia cng co khi (cat got, dp
ngui). Nu nhit d u chi tu 200

300
o
C se khu bo mt phn ung sut bn trong (lam
giam bot), nu tu 450

600
o
C thl se khu bo hoan toan ung sut bn trong.
Cng dung : dung cho cac vt duc lon nhu thn may cat got, xec mang sau khi mai,
lo xo sau khi un ngui...Phuong phap nay khng lam thay di d cung cua thep. i
voi gang d cung co th giam mt it do qua trlnh graphit hoa.
bU kt tinh lai :
La phuong phap u tin hanh o nhit d kt tinh lai (voi thep cac bon nhit d u la
600

700
0
C). Phuong phap nay lam giam d cung va lam thay di kich thuoc hat.
Cng dung : dung cho cac thep qua bin dang ngui, bi bin cung d khi phuc lai
co tinh nhu truoc khi bin dang.
Ngay nay phuong phap nay hu nhu khng su dung nua vl d lam hat lon do kt
tinh lai ln thu hai. dat duoc muc dich nay ta dung cac phuong phap u co chuyn
bin pha.
cU hoan toan :
La phuong phap u nung nong thep dn trang thai hoan toan la austenit, o nhit d
cao hon Ac
3
. Nhit d u tinh theo cng thuc :
T
u
Ac
3
(30

50
o
C)
Muc dich cua u hoan toan la :
Lam nho hat thep : do nung cao hon Ac
3
tu 30

50
o
C nn hat austenit vn con
nho, do do khi lam ngui se nhn duoc t chuc pherit peclit co hat nho.
Lam giam d cung va tang d deo d dp ngui va cat got.
Cng dung : dung cho thep truoc cung tich voi luong cac bon tu : 0,30

0,65.
Sau khi u hoan toan ta nhn duoc t chuc pherit pec lit, trong do pec lit o dang tm.
dU khng hoan toan :
La phuong phap u nung nong thep dn nhit d cao hon Ac
1
va nho hon Ac
cm
tuc la
trang khng hoan toan la austenit. Nhit d u tinh theo cng thuc :
T
u
Ac
1
(30

50
o
C)
103
T chuc tao thanh sau khi u khng hoan toan la peclit hat chu khng phai la peclit
tm. Do nhit d u thp hon Ac
cm
nn austenit chua dng du hoa thanh phn hay con
mt it xmentit cua peclit chua chuyn bin ht hay cac phn tu xmentit hai nn d
dang tao ra peclit hat.
Cng dung : dung cho thep co ham luong cac bon

0,70 ma chu yu la thep sau

cung tich.
eU cu hoa :
y la mt dang dac bit cua u khng hoan toan, nhit d dao dng mt cach tun
hoan quanh Ac
1
, nung nong ln dn nhit d 750

760
0
C giu nhit khoang nam phut,
sau do lam ngui xung 650

660
0
C giu nhit khoang nam phut... Cu lp di lp lai nhu
vy nhiu ln tao ra qua trlnh cu hoa xmentit nn nhn duoc hoan toan la peclit hat.
S luong chu trlnh phu thuc vao kich thuoc chi tit va muc d cu hoa.
IU dang nhit :
i voi thep hop kim cao do austenit qua ngui co tinh n dinh qua lon nn lam
ngui chm cung lo khng nhn duoc t chuc peclit dng nht ma co th la peclit
xoocbit, xoocbit, xoocbittrstit... vl vy d cung con kha cao, khng cat got duoc. Luc
nay ta dung phuong phap u dang nhit. Sau khi giu nhit xong lam ngui xung thp
hon Ac
1
khoang 50
0
C va tin hanh lam ngui dang nhit tai do trong mt thoi gian nht
dinh ( xac dinh theo gian d TTT cua thep). Phuong phap nay nhn duoc t chuc peclit
dng nht.
Cng dung : dung cho thep hop kim d rut ngan thoi gian u.
gU khuch tan :
La phuong phap u nung nong thep dn nhit d rt cao tu 1100

150
0
C voi thoi
gian giu ngit rt dai tu 10

15h d tang kha nang khuch tan lam dng du thanh phn
hoa hoc trong cac vung cua hat.
Cng dung : dung cho vt duc thep hop kim cao bi thin tich. Sau u khuch tan hat
rt to nn phai tin hanh u thuong hay can nong d lam nho hat thep.
4.3.2.Thuong hoa :
Thuong hoa la phuong phap nhit luyn gm co nung nong thep dn trang thai hoan
toan la austenit giu nhit va lam ngui ngoai khng khi tnh.
Thng thuong sau khi giu nhit xong ly chi tit ra va lam ngui trn san xuong. T
chuc nhn duoc khi thuong hoa tuong tu nhu khi u nhung d cung cao hon mt it va hat
nho min hon do tc d ngui lon hon.
T
thuong hoa
Ac
3
hay Ac
cm
(30

50
0
C)
Cng dung : Do t chuc nhn duoc gn voi trang thai cn bang nn thuong hoa co
cng dung tuong tu nhu u, tuy nhin no cung co mt s dim khac :
at duoc d cung thich hop d gia cng cat cho thep cac bon thp

0,25C. Voi
thep nay nu u d cung qua thp phoi se rt deo kho gay, kho cat got.
Lam nho xmentit chun bi cho nhit luyn kt thuc. Khi thuong hoa se tao ra t
chuc peclit phn tan hay xoocbit trong do kich thuoc cua xmentit nho min nn khi
nung nong nhn duoc austenit nho min. Muc dich nay thuong ap dung khi ti.
104
Pha luoi xmentit hai cua thep sau cung tich. Trong thep sau cung tich xmentit
hai thuong o dang luoi rt cung va gion. Vl vy khi gia cng cat got kho nhn duoc b
mat nhan bong cao. Khi thuong hoa do lam ngui nhanh hon u nn xmentit khng kip
tit ra o dang luoi nua.
4.4.TI THEP :
Trong tt ca cac nguyn cng nhit luyn ti thep la phuong phap quan trong nht
vl no tao ra cho chi tit d bn, d cung va tinh chng mai mon cao nht.
4.4.1.Djnh ngha va muc dich
1-Djnh nghia :
Ti thep la phuong phap nhit luyn gm co : nung nong thep dn nhit d cao hon
nhit d toi han (Ac
1
) lam xut hin t chuc austenit, giu nhit ri lam ngui nhanh lon
hon tc d ngui toi han d nhn duoc t chuc khng cn bang co d cung cao.
2-Muc dich :
aNng cao d cung va tinh chng mai mon cho chi tit (sau khi da tin hanh ram)
bNng cao d bn va kha nang chiu tai cho chi tit may.
4.4.2.Phuong phap chon nhit d ti thep :
1-Di voi thep truoc cu ng tich :
T
ti
Ac
3
(30

50
0
C)
Voi nhit d ti nhu trn ta nhn duoc t chuc o nhit d nung la austenit dng
nht, sau khi ti la mactenxit va austenit du. Do vy d cung cua thep dat duoc gia tri
cao nht.
Nu chon nhit d ti thp hon Ac
3
thl tai nhit d nung ta nhn duoc t chuc la
austenit va pherit vn con, chua hoa tan ht. Do vy sau khi ti ta nhn duoc mactenxit
austenit du pherit. Pherit la mt pha mm lam cho d cung cua thep bi giam di va
tao ra cac dim mm lam xu co tinh cua no.
105
Hnh *.1; -Lhoan' nhit u0 th)!n' hoa" a! ti cho th>"% cac 6on
2-Di voi thep sau cung tich :
T
ti
Ac
1
(30

50
0
C)
Voi nhit d nhu trn tai nhit d nung t chuc cua thep la austenit va mt luong
xmentit hai. Sau khi ti ta duoc mactenxit austenit du xmentit hai, trong do
xmentit hai la pha co d cung cao lam tang manh tinh chng mai mon cho thep.
Nu nung cao hon Ac
cm
tai nhit d nung ta co austenit dng nht, vl vy sau khi ti
nhn duoc mactenxit austenit du kha nhiu. Nhu vy lam mt tinh chng mai mon cao
cua xmentit hai. Mat khac khi nung cao nhu vy d bi thoat cac bon trn lop b mat,
luong cac bon hoa tan vao austenit qua lon lam tang th tich ring cua mactenxit do vy
se tao ra austenit du nhiu hon lam xu co tinh.
3-Di voi thep cu ng tich :
Dung cng thuc nao cung duoc vl Ac
1
, Ac
3
va Ac
cm
trung nhau tai S trn gian d
pha IeC.
4-Di voi thep hop kim :
Voi thep hop kim thp nhit d ti khng sai khac nhiu so voi thep cac bon, thng
thuong cao hon tu 10

20
0
C (tru truong hop thep chua mangan, niken).
Voi thep hop kim trung blnh va cao nhit d ti sai khac nhiu hon so voi thep cac
bon, do vy phai tra cuu trong cac s tay v nhit luyn.
4.4.3.Tc d ti toi han va d thm ti :
1-1c d ti toi han :
ainh ngha :
Tc d ti toi han la tc d ngui nho nht cn thit d nhn duoc chuyn bin
mactenxit khi ti.
Ta co th tinh gn dung nhit d nay dua vao gian d TTT theo cng thuc sau :
V
th

0
1
( )
m
m
A T

0
C/s
Trong do : A
1
la nhit d toi han duoi (A
r1
),
0
C
T
m
0
, m

la nhit d va thoi gian ung voi austenit qua ngui kem n

dinh nht.
Tc d ti toi han cua thep cang nho cang d ti vl lam ngui khng nhanh lam
cung nhn duoc mactenxit do do tao duoc d cung cao, bin dang it va khng bi nut.
bCac yu t anh huong dn tc d ti toi han :
Moi yu t lam tang hay giam tinh n dinh cua austenit qua ngui du anh huong
dn tc d ti toi han. Gm co cac yu t sau :
Thanh phn hop kim cua austenit : y la yu t quan trong nht, austenit cang
giau cac nguyn t hop kim (tru cban) du lam giam tc d ti toi han.
Su dng nht cua austenit : Austenit cang dng nht thl cang d bin thanh
mactenxit vl cung la dung dich ran, nn lam giam tc d ti toi han. Nu austenit cang
khng dng nht thl tai vung giau cac bon d tao ra xmentit hay cacbit, nhung vung
ngheo cac bon d bin thanh pherit. nng cao tinh dng nht cua austenit ta nng cao
nhit d nung d giup cho su hoa tan va lam dng du hoa cac bon d dang hon.
106
Cac phn tu ran chua tan ht vao austenit se thuc dy qua trlnh tao ra pherit cac
bit do vy lam tang tc d ti toi han.
Kich thuoc hat austenit cang lon bin gioi hat cang it, do vy kho tao thanh hn
hop pherit cac bit lam giam tc d ti toi han.
2-D thm ti :
ainh ngha : thm ti la chiu day cua lop duoc ti cung co t chuc mactenxit
(trong thuc t la lop co t chuc nua mactenxit ngha la mactenxit va trstit).
Xet mt chi tit co dang hlnh tru, duong kinh D khi lam ngui trong qua trlnh ti
tc d ngui o b mat bao gio cung cao hon trong loi nn duong cong ngui co dang
mt parabn. Vl vy chi lop b mat voi chiu day

co tc d ngui

V
th
moi co t
chuc mactenxit va d cung cao. o chinh la d thm ti.
bCac yu t anh huong :
Yu t quan trong nht anh huong dn d thm ti la tc d ti toi han, tc d ti
toi han cang nho d thm ti cang cao. Nu thep co tc d ngui trong loi

V
th
thl toan
b tit din chi tit duoc ti va goi la ti thu. Nu tc d ngui o b mat da nho hon V
th
thl chi tit khng duoc ti. Moi yu t lam giam tc d ti toi han du lam tang d thm
ti.
Tc d ngui cang tang thl d thm ti cung tang ln theo. Tuy nhin khng dung
bin phap nay vl d gy nut, bin dang...
cY ngha cua d thm ti : Thep co d thm ti cang cao duoc coi la cang tt, boi vl
lop ti cung day suc chiu tai cua chi tit tang ln kha nhiu. Xac dinh d thm ti bang
phuong phap ti du mut.
107
Hnh *.2< -: @ 'iai thAch th/m ti
4.4.4.Cac phuong phap ti th tich va cng dung :
1-Mi truo ng ti :
Mi truong lam ngui thep khi ti goi la mi truong ti.
aYu cu cua mi truong ti :
Phai co tc d lam ngui lon hon V
th
cua thep cn ti va khng lam nut hay bin
dang chi tit. Do do tc d lam ngui cua no nhu sau :
*Lam ngui nhanh thep trong khoang austenit kem n dinh nht (khoang 500

600
o
C) d khng kip phn hoa thanh hn hop pherit xmentit.
*Lam ngui chm ngoai khoang nhit d trn d tranh ung sut nhit va ung sut t
chuc gy ra bin dang, nut vo. ac bit la o vung nhit d chuyn bin mactenxit vl ung
sut nhit va ung sut t chuc cung lon.
Trong thuc t khng mi truong ti nao thoa man yu cu nu trn.
Co d linh dng cao, dn nhit tt, tinh bam dinh vao b mat lon va re tin.
bCac mi truong ti thuong dung :
Nuoc : la mi truong ti manh, an toan, d kim va re tin. Nuoc o nhit d 20

30
0
lam ngui thep kha nhanh o ca hai khoang nhit d noi trn, tao ra d cung cao
nhung d gy ra nut va bin dang. Khi ti nuoc nong ln va tc d ngui nhanh chong bi
giam di. Do vy khng d nuoc nong qua 40

50
0
C bang cach cho nuoc lanh vao va
thao nuoc nong ra. Cng dung : d ti thep cac bon co hlnh dang don gian.
Dung dich xut, mui hoa hoc : nng d khoang 5

10 la mi truong ti manh
nht, tc d ngui co th dat 1200
0
C/s do co cac ion din ly dn nhit lon. Mat khac no
khng gy ra nut o khoang nhit d chuyn bin mactenxit nhu nuoc. Do vy duoc dung
d ti cac loai thep cac bon dung cu yu cu d cung cao (co tc d ti toi han lon)

108
Cac vi tri do
d cung
Chiu dai
duoc ti cung
B mat ti
Nuoc
Gia do
Hnh *.21- HhA n'h+m ti /@u mu"t 4&a"c +nh th/m ti5.
Du luyn : lam ngui chm thep o hai khoang nhit d trn nn it gy ra bin dang
va nut nhung tc d ngui chm khng dung duoc cho thep co tc d ti toi han lon.
Khi nong ln tc d ngui cua du khng bi giam nhiu, do vy thuong ti trong du
nong khoang 60

80
0
C vl co tinh linh dng cao. Nhuoc dim cua du la khi ti d bi
chay va gia thanh cao. Do vy phai lam ngui du trong qua trlnh ti. Du la mi truong
ti cho thep hop kim va cac chi tit hlnh dang phuc tap.
Dung dich cht deo (polyme) : loai mi truong nay co th thay di tc d lam
ngui bang cach thay di nng d cua no. No lam giam manh tc d ngui o vung nhit
d thp nn giam duoc nut va cong vnh.
Ngoai ra co th dung khi nen, tm thep, tm dng lam mi truong ti. Loai nay co
V
th
nho co vai chuc
0
C/s d ti cac thep hop kim.
2-Cac phuong phap ti thtich va cng du ng :
aTi trong mt mi truong (duong a) :
Sau khi nung nong va giu nhit xong chi tit duoc nhung vao mi truong ti cho
dn khi ngui han. y la phuong phap ti quan trong nht, duoc su dung rng rai nht.
Ti trong mt mi truong d co khi hoa va tu dng hoa, giam nhe diu kin lao dng.
bTi trong hai mi truong (duong b) :
Sau khi nung nong va giu nhit xong chi tit duoc nhung vao mi truong ti thu
nht co tc d ngui lon ( nuoc, dung dich xut hay mui), dn khoang nhit d gn xay
ra chuyn bin mactenxit ( khoang 300

400
o
C ) thl nhc ra chuyn sang mi truong
ti thu hai co tc d ngui chm hon (du hay khng khi) cho dn khi ngui han.
Phuong phap nay lam cho thep co d cung cao nhung it gy ra bin dang va nut.
Nhuoc dim cua phuong phap nay la kho xac dinh thoi dim chuyn mi truong ti,
yu cu cng nhn co tay ngh cao. Nu chuyn som qua thl phn lon thoi gian thep
duoc lam ngui trong mi truong ti yu co d cung thp. Nu chuyn mun qua thl
chuyn bin mactenxit se xay ra trong mi truong ti manh d gy nut va bin dang.
109
Hnh *.22-Q)!n' con' n'ui l(" t)n'
a)Ti trong mt mi truong b)Ti trong hai mi truong
c)Ti phn cp d)Ti dang nhit
Theo kinh nghim thl thoi gian giu trong mi truong ti manh tu 2

3 giy cho 10 mm
chiu day hay duong kinh.
Cng dung cua ti trong hai mi truong la : dung cho thep cac bon cao, yu cu d
cung lon nhung khng du o cac ln ti khac nhau.
cTi phn cp (duong c) :
Phuong phap nay khac phuc duoc kho khan v xac dinh thoi dim chuyn mi
truong cua ti hai mi truong. Chi tit duoc nhung vao mi truong mui nong chay co
nhit d cao hon dim M
d
khoang tu 50

100
o
C va chi tit bi ngui dn nhit d nay va
giu tai do cho dn khi nhit d dng du trn toan b tit din chi tit. Sau do nhc ra
ngoai khng khi d chuyn bin mactenxit xay ra.
Phuong phap nay co uu dim la chi tit co d cung cao nhung ung sut bn trong rt
nho, d bin dang thp nht. Mac khac co th tin hanh nen ep, sua chua nu bi cong
vnh vl austenit qua ngui con kha deo.
Cng dung : dung cho cac thep co tc d ti toi han nho (cac loai thep hop kim) va
tit din nho nhu : mui khoan, dao phay.
Ba phuong ti trn du nhn duoc t chuc mactenxit.
dTi dang nhit (duong d) :
Phuong phap nay chi khac ti phn cp o ch giu dang nhit lu hon trong mui
nong chay (co th dn hang gio) d austenit qua ngui phn hoa hoan toan thanh hn
hop phe rit va xmentit nho min co d cung cao, d dai tt. Tuy theo nhit d giu dang
nhit ta se nhn duoc cac t chuc khac nhau : giu tai 250

400
o
C nhn duoc bainit, tai
500

600
o
C duoc trstit. Sau khi ti dang nhit khng cn ram nua.
110
Hnh *.23-Kh)n' th)"c la!m n'ui khi ti th>"%
Ti dang nhit co dy du cac uu va nhuoc dim cua ti phn cp chi khac la d
cung thp hon va d dai cao hon. Trong thuc t it dung phuong phap ti nay vl nang
sut thp.
Cng dung : su dung cho mt s dung cu co yu cu cao v d bin dang cho phep
nhung d cung khng cn cao lam va gang cu.
eTi tu ram :
Voi mt s loai chi tit chi cn d cung cao o phn lam vic ta dung phuong phap
ti tu ram. Nung nong chi tit dn nhit d ti, nhung phn cn ti cung vao mi truong
ti d co chuyn bin mactenxit. Sau do ly ra ngoai khng khi d nhit se truyn tu
phn khng ti sang ram phn vua duoc ti cung. Nhu vy khng cn phai tin hanh
ram tip theo nua.
Cng dung : dung cho cac loai duc thep (mui ve), ti cam ung cac chi tit lon (bang
may, cac truc dai..)
3-Gia cng lanh :
Voi nhiu thep dung cu hop kim do luong cac bon cao va duoc hop kim hoa nn cac
dim M
d
va M
k
qua thp (M
k
thuong o nhit d m). Vl vy khi lam ngui dn nhit d
thuong chua kt thuc chuyn bin mactenxit nn luong austenit du con nhiu lam cho d
cung khng cao. Do do sau khi ti xong ngay lp tuc cho thep vao mi truong co nhit
d m d austenit tip tuc chuyn bin thanh mactenxit. Qua trlnh nay goi la gia cng
lanh, thuc cht la phuong phap tip tuc lam ngui sau khi ti. Nhit d gia cng lanh
xac dinh theo dim M
k
(thuong tu 50 dn 70
0
C). Gia cng lanh phai tin hanh ngay sau
khi ti thuong, nu khng austenit qua ngui se bi n dinh hoa khng chuyn bin duoc
nua.
Cng dung : Dung d n dinh kich thuoc chi tit : dung cu do.
Cac chi tit cn d cung cao : lan, voi phun bom cao ap, dung cu cat got
kim loai.
Tang tu tinh cho nam chm vnh cuu.
4.4.5.Co nhit luyn thep :
1-Khai nim :
Co nhit luyn la qua trlnh tin hanh gn nhu dng thoi hai qua trlnh hoa bn : bin
dang deo austenit va ti ngay tip theo trong mt nguyn cng duy nht. Sau do mang
ram thp o nhit d tu 150

200
0
C. Kt qua la nhn duoc mactenxit nho min voi x
lch cao nn co su kt hop rt cao giua d bn, d deo va d dai ma chua co phuong
phap hoa bn nao sanh kip (so voi ti va ram thp sau khi tin hanh co nhit luyn d
bn keo tang ln 10

20, d deo, d dai tang tu 1,5

2 ln). Theo nhit d tin hanh

bin dang deo ta chia ra hai loai : co nhit luyn nhit d cao va co nhit luyn nhit d
thp.
2-Co nhit luyn nhit dcao :
Tin hanh bin dang deo thep o nhit d cao hon Ac
3
, sau do ti ngay d ngan can
qua trlnh kt tinh lai xay ra (tuy nhin khng th tranh duoc hoan toan). Sau khi ti tin
hanh ram thp. ac dim co nhit luyn nhit d cao :
Co th ap dung cho moi loai thep, k ca thep cac bon.
111
D tin hanh vl o nhit d cao austenit deo, n dinh, khng cn luc ep lon, d bin
dang

20

30.
at duoc d bn kha cao

b
2200

2400MPa, d deo d dai tuong di tt

8, a
k
300Kj/m
2
.
3-Co nhit luyn nhit d thp :
Sau khi nung dn cao hon Ac
3
dat duoc austenit dng nht lam ngui nhanh xung
400

600
0
C. Tai nhit d nay tinh n dinh cua austenit qua ngui kha cao nhung nho
hon nhit d kt tinh lai, tin hanh bin dang deo, ti ngay va ram thp. ac dim co
nhit luyn nhit d thp :
Chi ap dung duoc cho thep hop kim vl austenit qua ngui co tinh n dinh lon.
Kho tin hanh vl cn d bin dang lon

50

90 nhung o nhit d thp

austenit kem deo dai nn phai dung cac may can lon, phi thep phai co tit din tuong
di nho d kip ngui nhanh xung 400

600
0
C.
at duoc d bn rt cao

b
2600

2800 MPa nhung d deo d dai thp hon co

nhit luyn nhit d cao,

3, a
k
200Kj/m
2
.
Cac phuong phap co nhit luyn tao ra co tinh cao va no giu duoc khi ti tip sau
do.
4.5.RAM THEP
4.5.1. Djnh ngha va muc dich :
1-Djnh nghia :
Ram la thao phuong phap nhit luyn gm co nung nong thep da ti dn nhit d
thp hon Ac
1
, giu nhit va lam ngui d bin t chuc sau khi ti thanh cac t chuc co
tinh cht phu hop voi diu kin lam vic quy dinh.
Ram la nguyn cng bat buc di voi thep sau khi ti thanh mactenxit.
2-Muc dich :
Giam hay khu bo ung sut bn trong.
iu chinh co tinh cho phu hop voi diu kin lam vic cu th cua chi tit va dung
cu.
112
Hnh *.2*-: @ c nhit lu(n nhit cao 4a5 a! c nhit
lu(n nhit th/% 465
4.5.2.Cac phuong phap ram:
Dua vao nhit d ram nguoi ta chia ra ba phuong phap ram : ram thp, ram trung
blnh va ram cao.
1-Ram thp (150

250
o
C) :
Nhit d ram tu 150

250
0
C t chuc nhn duoc la mactenxit ram co d cung
khng kem sau khi ti va tinh chng mai mon lon. Phuong phap nay lam giam dang k
ung sut bn trong.
Cng dung : dung cho cac san phm cn d cung va tinh chng mai mon cao nht
khi lam vic nhu : cac loai dao cat got kim loai, khun dp ngui, banh rang, chi tit
thm cac bon, lan, cht va cac chi tit sau khi ti b mat.
2-Ram trung binh (300

450
0
C) :
Nhit d ram tu 300

450
0
C, t chuc nhn duoc la trstit ram co d cung tuong
di cao, gioi han dan hi cao nht, khu bo hoan toan ung sut bn trong, d deo d dai
tang manh.
Cng dung : dung cho cac chi tit cn d cung tuong di cao va tinh dan hi lon
nhu : khun dp nong, khun ren, lo xo, nhip ...
3-Ram cao (500

650
0
C) :
Nhit d ram tu 500

650
0
C, t chuc nhn duoc la xoocbit ram co co tinh tng
hop cao (co su kt hop tt nht giua cac chi tiu co tinh nhu d bn, d deo va d dai).
Cng dung : dung cho cac chi tit may cn gioi han bn, dac bit la gioi han chay
va d dai cao nhu cac loai truc, banh rang, tay bin va cac san phm cn phai ti b mat
tip theo.
Ti va ram cao goi la nhit luyn hoa tt (thuc t con goi la diu cht, ti cai tin,
ti cai thin, lam tt...)
Phn loai cac phuong phap ram nay chi dung cho thep cac bon va thoi gian giu
nhit thuong ly 1 gio. i voi thep hop kim nhit d ram cao hon, phai tra trong s tay
nhit luyn.
4.6.CAC DANG HONG XAY RA KHI NHIT LUYN THEP :
Nhit luyn (dac bit la ti va ram) la nguyn cng gn nhu cui cung cua vic ch
tao san phm cua nganh co khi, do vy bt cu su sai hong nao cua no cung dn toi su
lang phi vt liu va cng suc cua cac cng doan gia cng truoc do. Vl vy ta phai tlm
hiu ky luong cac dang hong thuong gap, nguyn nhn va bin phap khac phuc, phong
tranh chung.
4.61.Bin dang va nut :
1-^guyn nhn :
Nguyn nhn gy ra bin dang va nut la do ung sut bn trong (ung sut nhit va
ung sut t chuc) chu yu do lam ngui nhanh khi ti. Luc nay ca hai loai ung sut trn
du lon.
Nu ung sut bn trong lon hon gioi han chay se gy ra bin dang, cong vnh. Noi
chung khng th tranh duoc bin dang khi nhit luyn, vn d la khng ch trong gioi
han cho phep.Nu ung sut vuot qua gioi han bn se gy nut, dy la dang hong khng
sua chua duoc va chi tit phai bo di.
113
2-Khc phuc :
khac phuc dang hong nay phai tlm cach giam ung sut bn trong khi nhit
luyn. Co cac bin phap sau dy :
Nung nong va dac bit la lam ngui voi tc d hop ly, dy la bin phap co ban
nht.
Nhung chi tit vao mi truong ti phai dung quy lut :
Chi tit nho va dai phai nhung vung goc ma khng duoc nhung xin.
Chi tit co phn day mong khac nhau phai nhung phn day xung truoc.
Chi tit phang va mong phai nhung thang dung khng duoc nhung ngang.
Chi tit co phn lom phai ngua phn nay ln khi ti
Cac truc dai khi nung nong phai treo thang dung.
Voi cac chi tit mong va nho phai ti trong khun ep.
C gang su dung ti phn cp, ha nhit truoc khi ti nu co th duoc.
4.6.2. xy hoa va thoat cac bon :
xy hoa la hin tuong o nhit d cao xy tac dung voi sat tao ra cac vay xyt, lam
thiu hut kich thuoc chi tit.Thoat cac bon la hin tuong cac bon trn lop b mat bi chay
hao di khi nung lam xu b mat, giam co tinh.
1-^guyn nhn :
Do trong mi truong nung co chua cac cht gy xy hoa nhu xy, cac b nic va
hoi nuoc...Thoat cac bon d dang xay ra hon so voi xy hoa. Khi bi xy hoa thuong
kem theo thoat cac bon.
2-Khc phuc :
khac phuc dang hong nay tt nht la nung nong trong khi quyn khng co cac
thanh phn noi trn. Ta su dung cac bin phap sau :
Dung khi quyn bao v : la loai khi duoc diu ch tu khi dt thin nhin trong do
co cac thanh phn khi di lp nhau ( xy hoa / hoan nguyn) nhu : CO
2
/CO, H
2
O/H
2
H
2
/CH
4
voi ty l xac dinh dn toi trung hoa nhau va bao v tt b mat thep.
Dung khi quyn trung tinh : ni to tinh khit hay khi tro argng...Tt nht la dung
khi tro argng nhung co nhuoc dim la gia thanh cao.
Nung trong mi truong chn khng : co ap sut 10
2
10
4
mm Hg, duoc su dung
kha rng rai vl gia thanh khng cao lam.
Nhung chi tit vao han the (Na
2
B
4
O
7
) truoc khi nung.
Rai than hoa (than g) trn day lo hay phu kin chit bang than hoa.
Nu dung lo mui thl phai khu xy trit d bang than, han the hay Ier silic.
4.6.3.D cung khng dat :
La hin tuong d cung co gia tri khng dung theo yu cu nhit luyn da dat ra, co
th cao hon hay thp hon quy dinh.
1-D cung cao :
Sau khi nhit luyn xong d cung co gia tri cao hon yu cu, thuong xay ra khi u va
thuong hoa thep hop kim gy kho khan cho gia cng cat got.
Nguyn nhn : do tc d ngui qua lon. Khac phuc : tin hanh nhit luyn lai voi
tc d ngui chm hon hay mang u dang nhit.
114
2-D cung thp :
Thuong xay ra khi ti d cung co gia tri thp hon quy dinh ma no phai co voi thanh
phn cac bon tuong ung.
Co th do cac nguyn nhn sau dy :
Thiu nhit : nhit d nung chua du, hay thoi gian giu nhit ngan. Khac phuc bang
cach thuong hoa ri ti lai voi nhit d va thoi gian dung
Lam ngui khng du nhanh. Khac phuc : thuong hoa va ti lai voi tc d ngui
nhanh hon.
Thoat cac bon o b mat, co th tin hanh thm cac bon lai.
Nhm thep, di lai cho dung mac thep quy dinh.
Tuy nhin vic khac phuc bang thuong hoa va ti lai se lam tang bin dang va cht
luong san phm se giam di.
4.6.4.Tinh don cao :
La hin tuong sau khi ti thep co tinh don qua muc trong khi d cung vn o gia tri
cao blnh thuong.
Nguyn nhn la do nhit d nung ti qua cao va thoi gian giu nhit qua dai lam cho
hat thep bi lon. Khac phuc bang cach thuong hoa ri ti lai voi nhit d va thoi gian
dung. Tuy nhin se lam tang bin dang cho san phm.
115
CHUONG 5 : CAC PHUONG PHAP HOA BN B MT
B mat chi tit may la b phn co yu cu cao nht va quan trong nht vl chung
chiu tac dung cua ung sut lon nht, chiu mai mon khi tip xuc do ma sat, bi an mon
trong mi truong lam vic. Vl vy vic hoa bn b mat chi tit la yu cu khng th
thiu duoc di voi san phm. Co nhiu phuong phap hoa bn b mat nhu : bin dang deo
b mat gy ra bin cung, ti b mat va hoa nhit luyn.
5.1.TI B MT :
5.1.1.Nguyn ly chung :
Bang cach nao do nung nong tht nhanh lop b mat voi chiu day xac dinh ln nhit
d ti, trong khi phn lon tit din san phm khng duoc nung, nn khi ti chi co lop b
mat nay duoc ti cung. Cac phuong phap nung nong b mat gm co : nung nong bang
dong din cam ung co tn s cao, nung nong bang ngon lua xy axtylen, nung nong
trong cht din phn, nung nong bang tip xuc ...Trong do thuong dung nht la hai
phuong phap du.
5.1.2.Ti b mt bng dong din cam ung co tn s cao (ti cao tn, ti cam u ng) :
1-^guyn ly :
Nguyn ly cua nung nong la dua vao hin tuong cam ung din tu : cho dong din
xoay chiu co tn s I chay trong dy dn (goi la vong cam ung) se sinh ra trong khng
gian xung quanh mt tu truong bin thin co cung tn s. at chi tit thep trong tu
truong nay se sinh ra trn b mat (voi chiu su xac dinh) mt dong din cam ung (dong
Iuc) nhanh chong nung nong b mat ln nhit d ti theo hiu ung Jun Lenxo. Mt d
dong din cua dong xoay chiu chu yu phn b trn b mat voi chiu su ty l nghich
voi tn s cua no. Chiu su phn b dong din (chiu day lop nung nong) duoc tinh
theo cng thuc :

5030
&

cm
Trong do :

la din tro sut (

.cm
)
116
0
C
A
C3
A
C1
III II I
Khoang cach tu b mat
I: Ti hoan toan.
II: Ti khng hoan toan.
III: Khng duoc ti.
Hnh -.1- :) %h/n 6 nhit t)! 6@ m#t a!o loEi

la d tu thm (gaus/ocstec)
I la tn s dong din, Hz
a)So d nung nong cam ung; b)Ti khi nung nong toan b b mat ti
c)Ti khi nung nong lin tuc lin tip; 1)Chi tit ti; 2)Vong cam ung
3)Vong lam ngui; 4)uong suc tu.
2-Cho n tn s va thit bj :
Tn s quyt dinh chiu day lop nung nong do vy quyt dinh chiu su lop ti
cung. Thng thuong nguoi ta thuong chon din tich lop ti cung bang khoang 20 tit
din. Cac chi lon cn lop ti day (4

5mm) ta dung may phat din tn s cao voi tn s

tu 2500 dn 8000 Hz, co cng sut lon, thuong la tu 100 kW tro ln. Voi cac chi tit nho
cn lop ti mong (1

2mm) ta dung cac thit bi phat dong din co tn s rt cao tu

66000 dn 250000 Hz, co cng sut duoi 100kW, thuong tu 50

60kW. Tuy nhin thuc

t o Vit Nam thuong dung thit bi phat dong cao tn, voi cac chi tit lon cn chiu su
ti day ta tang thoi gian giu nhit ln tuong ung.
3-Cu tao vong cam ung va cac phuong phap ti :
aCu tao vong cam ung :
Vong cam ung lam bang ng dng co cu tao phu hop voi b mat chi tit cn ti,
bn trong co nuoc lam ngui. Khoang cac giua vong cam ung voi b mat chi tit tu 1,5

5 mm, khe ho nay cang nho cang do tn hao cng sut nung nong.
bCac phuong phap ti cam ung :
Ti b mat ngoai : Vong cam ung bao quanh b mat chi tit, sau khi nung nong
xong ta chuyn sang b phn lam ngui hay nhung no vao mi truong ti.
Ti b mat trong : Vong cam ung co dang tuong ung voi b mat bn trong (so mi
xy lanh...). i k do la b phn phun nuoc lam ngui.
Ti mat phang : Vong cam ung co dang tao ra mt mat phang song song voi b
mat cn ti va chuyn dng song phang voi b mat do. i sau vong cam ung la thit bi
lam ngui. Dung ti b mat du thanh ray, bang may nho...
117
Hnh -.2-Jun' no"n' a! ti 6@ m#t 6#Un' Bo!n' in t/@n s cao
Ti tun tu tung phn rin bit : Dung cho cac banh rang lon (m 6) hay c truc
khuyu. Sau khi nung nong tung phn (tung rang hay tung c khuyu) tin hanh lam ngui
chung va phai thit k ring thit bi lam vic theo chuong trlnh.
Ti truc : Voi cac truc dai co b mat ti lon ta dung phuong phap ti lin tuc lin
tip. Vong cam ung co cu tao du nung nong mt phn nho din tich ti, di k vong cam
ung la vong phun nuoc lam ngui. Thit bi nay chuyn dng trn sut chiu dai cua chi
tit va ti toan b b mat cua no.
4-1chuc va co tinh cua thep khi ti cam ung :
aThep d ti cam ung :
dam bao yu cu khi ti b mat co d cung cao du chng mai mon, con trong loi
vn du bn, deo va dai cao d chiu va dp, thep dung ti cam ung co luong cac bon
trung blnh tu 0,35

0,55C. Nu la thep hop kim thl thuc loai hop kim thp.
bT chuc :
Nung nong cam ung co tc d nung rt nhanh tu hang chuc dn hang tram
0
C/s (lo
nhit luyn tc d 1,5

3
0
C/s), do vy co cac dac dim sau :
Nhit d chuyn bin pha Ac
1
va Ac
3
duoc nng cao ln, do vy nhit d ti phai
ly cao hon ti th tich tu 100

200
0
C.
T
ti cam ung
T
ti th tich
(100

200
0
C)
Do d qua nung cao nn tc d chuyn bin pha rt nhanh, thoi gian chuyn bin
rt ngan (thuong co hang chuc giy), hat austenit rt nho min nn nhn duoc mactenxit
hlnh kim rt nho min (mactenxit n tich).
Vl vy d bao dam hat nho min khi ti cam ung va dam bao gioi han chay, d dai
cao phai nhit luyn hoa tt truoc co t chuc xoocbit ram. Sau khi ti cam ung b mat la
mactenxit hlnh kim nho min, trong loi la xoocbit ram.
cCo tinh :
Sau khi ti cam ung tin hanh ram thp, b mat thep co d cung 50

58HRC chng
mai mon kha tt, trong loi d cung 30

40HRC co gioi han chay va d dai cao. iu

dac bit la sau khi ti cam ung tao cho b mat lop ung sut nen du dn 800MPa nng
cao manh gioi han moi.
5-Uu nhuoc dim :
Ti cam ung la phuong phap ti b mat co hiu qua kinh t ky thut cao nn duoc
su dung rt rng rai trong san xut co khi.
aUu dim : Ti cam ung co kha nhiu uu dim so voi ti th tich.
Nang sut cao : do thoi gian nung ngan vl chi nung mt lop mong trn b mat va
nhit luong duoc tao ra ngay trong kim loai.
Cht luong tt : do thoi gian nung ngan nn han ch ti da xy hoa va thoat cac
bon. Bn canh do con diu chinh duoc ch d din, nhit d nung, thoi gian nung mt
cach chinh xac nn dam bao cht luong dng du. cung cao hon ti thuong khoang
tu 1 3HRC, duoc goi la siu d cung.
D tu dng hoa, co khi hoa, giam nhe diu kin lao dng cho cng nhn
Thich hop voi san xut hang loat lon (trong cac nha may ch tao dng co, t,
may keo ...co quy m lon)
118
bNhuoc dim : Tuy nhin ti cam ung cung co nhuoc dim nht dinh.
Kho ap dung cho cac chi tit co hlnh dang b mat phuc tap hay su thay di dt
ngt v tit din do kho ch tao vong cam ung phu hop.
Hiu qua kinh t thp khi san xut don chic va hang loat nho.
Nung nong cam ung con duoc su dung kha rng rai trong ky thut nhu :
Nu chay vt liu kim loai trong duc va luyn kim.
Luyn vung d tao tao ra cac nguyn t siu sach.
Nung nong d gia cng ap luc : can, ep...
Han cac ng, dan nylon, cht deo...
5.1.3.Ti ngon lua :
Phuong phap nay su dung ngon lua cua hn hop xy axtylen trong thit bi han
khi. Ngon lua nay co nhit d rt cao, dn 3000
0
C nn nhanh chong nung nong b mat
thep ln nhit d ti. Phuong phap nay dung d ti cac chi tit lon, yu cu lop ti b
mat day (dn 10mm va lon hon ) ma khng ti cam ung duoc nhu : cac banh rang lon,
mt s loai truc...
Ti ngon lua rt don gian, bt cu xuong co khi nao cung thuc hin duoc. Tuy nhin
cht luong kho dam bao : thiu nhit, qua nhit, d tao ra dai ram phu co tinh khng
dam bao.
5.2.HOA NHIT LUYN :
5.2.1.Djnh ngha va muc dich :
1-Djnh nghia :
Hoa nhit luyn la phuong phap lam bao hoa cac nguyn t da cho (C,N, B, Cr,
Al...) vao b mat thep d lam thay di thanh phn hoa hoc, do do lam thay di t chuc
va dat duoc tinh cht theo quy dinh.
2-Muc dich : Hoa nhit luyn nham dat duoc cac muc dich sau dy
Nng cao d cung, tinh chng mai mon va d bn moi cho thep. Voi muc dich
nay dat duoc cao hon so voi ti b mat.
Nng cao tinh chng an mon din hoa, hoa hoc (chng xy hoa o nhit d
cao). Tuy nhin muc dich nay it thuc hin do nhit d qua cao, thoi gian qua dai, chi phi
lon nn gia thanh cao.
2-Cac qua trinh xay ra :
tin hanh hoa nhit luyn nguoi ta cho chi tit thep vao mi truong giau cac
nguyn t cn khuch tan va nung nong dn nhit d cn thit. Khi giu tai nhit d nay
se xay ra cac qua trlnh sau dy :
aPhn hoa : la qua trlnh phn tich cac phn tu cua cht khuch tan tao nn cac nguyn
tu co tinh hoat dng manh (goi la nguyn tu hoat).
bHp thu : sau do cac nguyn tu hoat duoc hp thu vao b mat thep co nng d cao tao
ra su chnh lch v nng d giua b mat va loi (gradien nng d huong vao loi)
cKhuch tan : nguyn tu hoat o lop hp thu se di su vao bn trong theo co ch khuch
tan va tao ra lop thm co chiu su nht dinh.
Trong ba qua trlnh trn thl qua trlnh khuch tan la quan trong nht vl no quyt dinh
kt qua cua hoa nhit luyn.
119
3-Cac yu t a nh huong :
Nhit d va thoi gian anh huong rt lon dn khuch tan va chiu day lop thm.
Nhit d : Nhit d cang cao chuyn dng nhit cua nguyn tu cang lon, tc d
khuch tan cang manh nn lop thm cang chong dat chiu su quy dinh. Mi quan h
nhu sau :
D A.e
(Q/KT)

Tu do ta thy rang nhit d la yu t quan trong nht lam tang chiu day lop thm
khi tin hanh hoa nhit luyn.
Thoi gian : O nhit d c dinh, keo dai thoi gian se nng cao chiu su lop thm
tuy nhin hiu qua khng manh bang nhit d. Quan h nay nhu sau :
1/ 2
. k = (k la h
s phu thuc nhit d,

la thoi gian)
5.2.2.Thm cac bon :
1-Djnh nghia va muc dich :
Thm cac bon la phuong phap lam bao hoa cac bon vao b mat thep cac bon thp
(C

0,25) d sau khi nhit luyn b mat co d cung cao, tinh chng mai mon lon,
con trong loi vn deo va dai.
Muc dich cua thm cac bon la lam cho b mat thep co d cung dn 60

64 HRC
tinh chng mai mon cao, chiu moi tt, con trong loi bn, deo dai voi d cung 30

40
HRC chiu un, xoan va va dp tt.
Sau khi thm cac bon ham luong cac bon o lo b mat khoang 0,80

1,00 la phu
hop nht, con trong loi co hat nho min, khng co phe rit tu do. Thm cac bon la phuong
phap hoa nhit luyn duoc su dung rt lu doi va rt ph bin o Vit Nam. Tuy theo cht
thm nguoi ta chia ra thm cac bon th ran, th khi va th long (hin tai khng su dung
vl qua dc hai).
2-1hm cac bon th rn :
aCht thm :
Gm co than g duoc xay nho dn co 3

5mm chim 85

90, cht xuc tac

(BaCO
3
, Na
2
CO
3
, K
2
CO
3
...) voi ty l 10

15. at chi tit vao hp kin co chua dy cht

thm va cho vao lo nng ln dn nhit d cn thit.
bNhit d thm va thoi gian thm :
Nguyn tac chon nhit d thm cac bon la dat dn t chuc hoan toan austenit d co
kha nang boa hoa luong cac bon cao nht co th duoc.Voi thep ban cht hat lon nhit d
thm tu 900

920
0
C thep ban cht hat nho nhit d thm dn 950
0
C. Nhit d thm cang
cao chiu su lop thm cang lon.
120
D
t

Hnh-.3 - Fnh h)n' cua nhit a! th!i 'ian n chi@u Ba!( l"% th/m.
Thoi gian thm cac bon duoc quyt dinh boi chiu su lop thm, gia tri nay duoc
quy dinh khi thit k chi tit (voi chi tit lon co 1,8

2,2 mm; chi tit be 0,8

1,2 mm).
Voi nhit d c dinh thoi gian thm cang tang chiu su thm se cang lon, co ba cach
tinh thoi gian thm :
Theo cng thuc : k = voi k la h s phu thuc vao nhit d thm,

la thoi
gian thm (giu nhit, h),

la chiu su thm (mm).

Tra bang cho truoc trong s tay nhit luyn.
Theo kinh nghim : thm o 900
0
C cu 0,20 mm thoi gian giu nhit 1h.
cCac qua trlnh xay ra :
Than g chay thiu xy :
2C O
2
2CO
Khi CO chuyn dng gap b mat thep va do tac dung cua xuc tac bi phn huy :
2CO CO
2
C
nguyn tu
O nhit d cao cht xuc tac bi phn huy :
BaCO
3
BaO CO
2
CO
2
C
than
2CO va tip din qua trlnh trn.
Lam ngui sau khi thm se tao lai xuc tac :
BaO CO
2
BaCO
3
Cac bon nguyn tu co tinh hoat dng cao se khuch tan vao b mat thep theo co ch
sau : C
nguyn tu
Ie

Ie

(C)
C
nguyn tu
Ie Ie
3
C
dNhit luyn sau khi thm :
Sau khi thm ham luong cac bon trn lop b mat dat 0,80

1,00C d cung co tang

ln mt it nhung chua su dung duoc ma phai tin hanh nhit luyn. Co hai phuong phap
nhit luyn : ti hai ln va ram thp, ti mt ln va ram thp.
Ti hai ln va ram thp : ti ln thu nht o nhit d 860

880
0
C, voi muc dich lam
nho hat thep va pha luoi xmentit hai trn b mat. Ti ln thu hai o nhit d 760

780
0
C
tao cho b mat co d cung cao nht. Ram thp voi nhit d 150

180
0
C. Cach nhit
luyn nay kha tn kem nn chi dung cho cac chi tit quan trong.
Ti mt ln va ram thp : khi thm cac bon thuong su dung thep ban cht hat nho
nn hat khng lon lam. Vl vy sau khi thm xong ha nhit xung 760

780
0
C va ti
ngay, sau do tin hanh ram thp 150

180
0
C.
Thm cac bon th ran co dac dim la thoi gian dai (phai nung ca hp cht thm),
diu kin lam vic xu (nhiu bui than, khoi...), cht luong khng cao (nng d cac bon
qua lon, thuong tao ra xmentit hai o b mat gy ra don). Tuy nhin don gian d tin
hanh.
3-1hm cac bon th khi :
Thm cac bon th khi la phuong phap hin dai va co nhiu uu vit nht, ngay nay
duoc ap dung rng rai trong san xut co khi.
Dung mt lo kin chua dy khi thm (CO, CH
4
, C
2
H
6
...) ly tu khi thin nhin, cho
chi tit vao va nng ln nhit d thm. Trong thuc t thuong dung CH
4
voi ty l 3

5
121
(do mtan tac dung thm rt manh) con lai la CO (dn 95). Tai nhit d nung xay ra
qua trlnh sau :
CH
4
2H
2
C
nguyn tu.
Cac bon nguyn tu se khuch tan vao b mat thep. Nhit d, thoi gian thm va nhit
luyn sau khi thm tuong tu nhu th ran.
Thm cac bon th khi co dac dim la : thoi gian thm ngan (do khng nung hp
chua dy hn hop thm), cht luong lop thm dng du, d co khi hoa va tu dng hoa
(su dung rng rai trong san xut hang loat lon), diu kin lao dng tt. Tuy nhin thit
bi gia thanh cao.
4-Cng dung :
Thm cac bon cung tao ra co tinh tuong tu nhu ti b mat, nhung d cung lop b
mat cao hon (60

64HRC), d cung o loi tu 15

40HRC, co ung sut nen du trn b

mat. Do vy dam bao chiu mai mon cao hon va chiu tai tt hon cung nhu nng cao gioi
han moi. Cng dung : dung cho cac chi tit lam vic nang n hon, hlnh dang phuc tap
nhu banh rang hp s may cat kim loai, mt s loai truc, cht.
5.2.3.Thm ni to :
1-Djnh nghia va muc dich :
Thm ni to la phuong phap hoa nhit luyn lam bao hoa ni to vao b mat thep d
nng cao d cung, tinh chng mai mon va tinh chng an mon (d cung cao hon han
thm cac bon dn 65

70HRC)
2-1chuc lop thm ni to :
at duoc gia tri d cung cao la do ban cht cua lop thm ni to, do vy khng phai
nhit luyn sau khi thm. Thm ni to chi tin hanh o th khi voi cht thm la amniac,
nhit d thm khoang 480

650
0
C. Phan ung nhu sau :
2NH
3
3H
2
2N
nguyn tu

Ni to nguyn tu co tinh hoat dng cao se khuch tan vao b mat thep. Co so tin
hanh thm ni to la gian d pha Ie N. i tu b mat vao t chuc lop thm gm co :
Pha

la dung dich ran trn co so la pha xen ke Ie

2
N.
Pha
'
la dung dich ran trn co so pha xen le Ie
4
N.
122
H!nh -.* - H, ch)"c t i l"% th/m ca"c 6on
Hnh -.--Iian @ %ha s#$t - nit
Pha

Ie rit ni to (dung dich ran cua nito trong Ie

).
T chuc lop thm gm cac nitrit pha xen ke voi d cung rt cao, rt phn tan nn
co d cung va tinh chng mai mon rt cao.
3-Dc dim thm ni to :
Do tin hanh o nhit d thp su khuch tan kho khan va chm nn lop thm mong,
thoi gian thm dai. Thm o 520
0
C d dat chiu su 0,40 mm phai giu nhit 48h.
Sau khi thm khng ti va mai.
Phai dung thep dac bit la 38CrMoAlA, truoc khi thm phai nhit luyn hoa tt
thanh xoocbit ram.
Lop thm cung hon va giu duoc o nhit d dn 500
0
C va cao hon
4-Cng dung :
Thm ni to dung cho cac chi tit cn d cung va tinh chng mai mon rt cao, lam
vic o nhit d cao hon 500
0
C, nhung chiu tai khng cao (do lop thm mong) nhu : mt
sloai truc, so mi xy lanh may bay, dung cat, dung cu do, nong sung...Thm ni to cung
lam tang dang k gioi han moi.
5.2.4.Thm cac bon - nito (thm xyanua) :
1-Djnh nghia va muc dich :
Thm cac bon ni to la phuong phap hoa nhit luyn lam bao hoa dng thoi cac bon
va ni to vao b mat thep d nng cao d cung, tinh chng mai mon cung nhu chng mai
mon (no la trung gian giua thm cac bon va ni to)
Nu tin hanh thm duoi 560
0
C thl cac bon khuch tan yu nn lop thm chu yu la
ni to do vy gn voi thm ni to hon.
Nu thm o nhit d 850
0
C hay cao hon thl su khuch tan cua cac bon manh nn
lop thm gn voi thm cac bon hon.
2-1hm cac bon ni to o nhit d cao :
aThm th ran :
123
Tin hanh ging nhu thm cac bon chi khac la trong cht thm co thm tu 20 30
mui K
4
Ie(CN)
6
hay K
3
Ie(CN)
6
. Sau khi thm phai ti va ram thp.
bThm th khi :
Tin hanh nhu thm cac bon th khi nhung trong cht thm co thm 510 NH
3
va
nhit d thm la 840860
0
C. T chuc lop thm ngoai cac bon cao ra con co pha cacbon
nitrit Ie
3
(C,N) rt cung va phn tan nn nng cao rt manh tinh chng mai mon, lam
tang tui tho tu 50

100. Sau khi thm phai ti ngay tu nhit d thm va ram thp.
Phuong phap nay su dung rt rng rai vl khng gy dc hai va tao ra cht luong tt.
cThm th long :
Tin hanh trong b gm cac hn hop mui nong chay (trong do chu yu la cac mui
co gc CN hay CNO d cung cp C va N nguyn tu). Co hai cach : thm o nhit d thp
va o nhit d cao.
Thm o nhit d thp : Tin hanh o nhit d 540

560
0
C trong hn hop gm co
50NaCN va 50 Na
2
CO
3
hay 50NaCN va 50KCN. Sau khi thm khng tin hanh
ti va ram nua. Cng dung : chu yu dung cho cac dung cu cat got bang thep gio sau
nhit luyn. Phuong phap nay co nhuoc dim la rt dc hai vl dung mui co gc CN tu
axit HCN (chi cn nhim dc khoang 1mg la du gy tu vong)
Thm o nhit d cao : Tin hanh o nhit d 820

860
0
C trong cac mui co thanh
phn tuong tu trn. Sau khi thm phai ti va ram thp. Cng dung : dung cho cac loai
truc, banh rang, cht ...
khac phuc nhuoc dim cua thm cac bon ni to ngay nay nguoi ta dung cac loai
mui khng dc hai va tao ra phuong phap moi goi la teniIer (tenex hoa bn, nitrur
thm N, Ierum Ie) d tang d cung va tinh chng mai mon cho truc khuy, banh rang,
khun dp, khun keo...
5.2.5.Cac phuong phap hoa nhit luyn khac :
Ngoai cac phuong phap trn con su dung cac phuong phap nhu thm bo, crm,
nhm, silic... d nng cao d cung, tinh chng xy hoa cho vt liu. Cng dung : khun
ren, tua bin phan luc, ghi lo, gu rot thep gang...
124
CHUONG 6 : CAC LOAI GANG
Gang la loai vt liu dung kha ph bin trong cac nganh co khi. S luong chi tit
bang gang khng nhiu nhu thep nhung thuong co kich thuoc lon, nn ty trong cua gang
trong san xut co khi cao dn 30 va hon nua. Trong chuong nay ta se khao sat cac loai
gang thuong dung nht la : gang xam, gang cu, gang deo va gang hop kim (gang trang
cung su dung nhung rt it, chu yu no dung d luyn thep.)
6.1. KHAI NIM CHUNG V GANG :
6.1.1.Khai nim chung v gang :
1-Khai nim :
Gang la hop kim cua sat va cac bon voi ham luong cac bon lon hon 2,14C. Trong
thuc t gang lun lun co mt it cac nguyn t Mn, Si, P, S. Cac loai gang thng dung
thuong chua : 2,0

4,0C; 0,4

3,5Si; 0,20

1,5Mn; 0,04

0,65P; 0,02

0,15S
2-1chuc t vi :
aGang trang : la loai gang co t chuc t vi tuong ung voi gian d pha IeC, toan b cac
bon cua no nam duoi dang lin kt voi sat trong t chuc xmentit. Mat gay cua no co
mau sang trang do la mau cua xmentit. Gang trang hu nhu khng su dung trong san
xut co khi, chu yu dung d luyn thep.
bCac loai gang co graphit : la loai gang ma phn lon hay toan b cac bon cua chung
nam duoi dang tu do graphit nn mat gay cua no co mau xam (mau cua graphit). Tuy
thuc hlnh dang cua graphit nguoi ta chia ra cac loai 6 gang xam, gang deo, gang cu.
T chuc graphit phn b trn nn kim loai pherit, pheritpeclit, peclit. Cac loai gang co
graphit duoc su dung rt rng rai trong co khi.
6.2.GANG XAM :
Gang xam la loai gang ma phn lon hay toan b cac bon tn tai duoi dang tu do
graphit. Graphit cua no o dang tm, phin, chui... Mat gay cua no co mau xam do la
mau cua graphit. y la loai gang ph bin nht va duoc su dung rng rai trong ky
thut, thng thuong khi noi toi gang nguoi ta hiu rang do la gang xam.
6.2.1.Tha nh phn hoa hoc :
a-Cac bon :
Luong cac bon cang nhiu nhit d chay cua gang cang thp, nhung se lam cho
graphit tang ln co tinh se cang thp. Xu huong ngay nay dung gang co cac bon thp d
co d bn cao. Vl vy luong cac bon trong gang xam tu 2,8

3,5.
b-Silic : La nguyn t hop kim quan trong nht trong gang xam, silic cang nhiu vic
tao thanh graphit cang d dang. Luong silic trong gang xam tu 1,5

3
c-Mangan : la nguyn t can tro vic tao thanh graphit, nhung co tac dung nng cao co
tinh. Nu trong gang xam luong mangan tang ln thl silic cung phai tang ln tuong ung.
Luong mangan tu 0,50

1,0.
d-Pht pho : Pht pho khng anh huong gl dn su tao thanh graphit nhung co tac dung
lam tang d chay loang va nng cao tinh chng mai mon (tao ra cung tinh Ie Ie
3
P va
Ie Ie
3
P Ie
3
C). Luong pht pho tu 0,1

0,20, khi cn tinh chng mai mon cao co

th dn 0,50. Khng su dung ty l cao hon vl se lam gang bi don
125
e-Luu huynh : La nguyn t co hai vl lam giam d chay loang cua gang va can tro qua
trlnh tao graphit. Luong luu huynh tu 0,08

012
6.2.2-T chuc t vi :
T chuc t vi cua gang xam duoc phn ra lam hai phn : nn kim loai (co ban) va
graphit. Tuy theo muc d graphit hoa gang xam co ba loai :
a-Gang xam pherit : T chuc cua no gm nn kim loai la sat nguyn cht ky thut
(pherit) va graphit. Loai gang nay co d bn thp nht.
b-Gang xam pherit-peclit : Gm co nn kim loai la thep truoc cung tich va graphit,
luong cac bon trong nn kim loai 0,80.
c-Gang xam peclit : Gm co nn kim loai la thep cung tich va graphit, luong cac bon
trong nn kim loai la 0,80, loai gang nay co d bn cao nht.
6.2.3-Co tinh va bin phap nng cao co tinh :
a-Co tinh : Do co graphit dang tm nn lam giam manh d bn keo cua gang, chi bang
khoang 1/31/5 so voi thep tuong ung. Do graphit tm, b mat lon chia cat manh nn
kim loai va co hai du nhon la noi tp trung ung sut. Gioi han bn keo khoang 150

350MN/m
2
.
Tuy nhin graphit co tinh bi tron tt lam giam ma sat, tang tinh chng mai mon,
co tac dung lam tat rung dng va dao dng cng huong.
cung thp 150

250HB, phoi d gay, cat got tt. deo xp xi khng,

0, 50%
khng bin dang deo duoc. dai a
k
100kJ/m
2
.
126
Hnh 1.1.H, ch)"c t i cua 'an' &a"m
a5Ian' &a"m %h>rit
65Ian' &a"m %h>rit-%>clit
c5Ian' &a"m %>clit
a) b)
c)
b-Cac bin phap nng cao co tinh :
Cac yu t anh huong dn co tinh cua gang xam : nn kim loai, hlnh dang, s luong
va kich thuoc graphit. Trong do nn kim loai anh huong quyt dinh nht, nn kim loai
cang bn thl co tinh cua gang cang cao. Ta co cac bin phap sau :
Giam luong cac bon cua gang : do do giam duoc luong graphit tu do. Ngay nay xu
huong dung gang co luong cac bon thp tu 2,2

2,5. Tuy nhin phai dung lo co nhit

d cao (lo din) moi nu chay duoc do nhit d nong chay cua gang bi nng cao.
Bin tinh : d lam nho min graphit, cht bin tinh gm 65 pher silic va 35Al
truoc khi rot gang long vao khun.
Hop kim hoa : cho thm cac nguyn t hop kim cn thit khi nu luyn d hoa bn
nn kim loai, nng cao d thm ti, tinh chng an mon, mai mon, chiu nhit ...
Nhit luyn : d tao ra cac nn kim loai phu hop voi yu cu su dung.
6.2.4-Ky hiu va cng du ng :
a-Ky hiu : Theo TCVN 165975 quy dinh ky hiu gang xam bang hai chu GX (co
ngha la gang xam), tip do la cac nhom s chi gioi han bn keo va gioi han bn un ti
thiu tinh theo don vi kG/mm
2
.
Vi du : GX1532 co gioi han bn keo ti thiu 15kG/mm
2
va gioi han bn un ti
thiu 32kG/mm
2
.
b-Cng dung : Gang xam duoc su dung rt rng rai lam vo, nap may, thn may, vo hp
s, mat bich, cac te, banh rang tc d chm, banh da, so mi, xec mang, truot ...
6.2.5.GANG XAM BIN TRNG :
Trong san xut co khi hu nhu khng dung gang trang, tuy nhin trong mt s
truong hop d san xut bi nghin, truc nghin, truc xay xat ta su dung gang xam bin
trang. Loai gang nay co b mat bi bin thanh gang trang voi chiu day nht dinh co d
cung cao va tinh chng mai mon lon. Ch tao gang xam bin trang bang cach duc gang
xam trong khun kim loai, lop b mat ngui nhanh se bin thanh gang trang.
6.3.GANG DEO :
La loai gang co t chuc graphit tuong di thu gon o dang cum va bng, tinh deo
tuong di cao, mat gay co mau xam. Nhln b ngoai thl khng th phn bit duoc voi
gang xam.
6.3.1.Tha nh phn hoa hoc :
Do duoc u tu gang trang nn thanh phn hoa hoc tuong tu nhu gang trang dem u.
Tuy nhin voi gang deo thuong dung luong cac bon thp khoang tu 2,2

2,8 d it
graphit lam cho tinh deo cao. Luong silic phai vua du d nhn duoc gang hoan toan
trang khi duc va du d thuc dy qua trlnh graphit hoa khi u, thng thuong tng luong cac
bon silic khoang 3,5. Vt duc dem u phai co tit din (thanh) mong d ngui nhanh.
6.3.2.T chuc t vi :
Tuong tu nhu gang xam, tuy theo muc d tao thanh graphit (graphit hoa), gang deo
duoc chia ra lam ba loai :
1-Gang deo pherit :
La loai gang co nn kim loai la sat nguyn cht ky thut, trn do co graphit cum hay
bng phn b.
127
2-Gang deo pherit-peclit :
La gang co nn kim loai thep truoc cung tich va graphit cum hay bng.
3-Gang deo pec lit :
La gang co nn kim loai la thep cung tich va graphit cum hay bng.
Trong ba loai gang deo trn thl gang deo pherit co d bn thp nht va gang deo peclit
co d bn cao nht.
6.3.3.Co tinh :
ac tinh ni bt cua gang deo la co d deo cao do luong cac bon thp, graphit it va
o dang tuong di thu gon. Co tinh cua no la trung gian giua gang xam va gang cu, gioi
han bn

b
300

600MN/m
2
,

0,2
200

450MN/m
2
. cung thp trn duoi 200HB
d cat got.
6.3.4.Ky hiu va cng du ng :
1-Ky hiu :
TCVN 165975 quy dinh ky hiu gang deo bang hai chu GZ (gang deo) va hai
nhom s chi gioi han bn keo ti thiu tinh theo kG/mm
2
va d gian dai tuong di (

)
tinh theo .
Vi du : GZ6003 co gioi han bn keo ti thiu la 60 kG/mm
2
va d gian dai
tuong di 3.
2-Cng dung :
Gang deo thuong duoc dung lam cac chi tit dng thoi doi hoi ba yu cu sau :
Hlnh dang phuc tap (su dung tinh duc cao)
128
a) b)
c)
Hnh 1.2 -H, ch)"c t i 'an' B>o
a5Ian' B>o %h>rit
65Ian' B>o %h>rit-%>clit
c5Ian' B>o %>clit
Chiu va dp (tinh deo)
Tit din mong (d tao ra vt duc la gang trang)
Trong thuc t gang deo con su dung trong chi tit may dt, may nng nghip,
cuc ban, guc ham xe lua... Nu vt duc thng thuong thl dung gang xam do gia thanh
thp hon.
6.4.GANG CU :
La loai gang co t chuc graphit thu gon nht o dang qua cu, do do gang cu co d
bn cao nht trong cac loai gang co graphit.
6.4.1.Tha nh phn hoa hoc :
Do duoc ch tao tu gang xam nn gang cu co thanh phn hoa hoc ging nhu gang
xam, nhung co mt s dac dim sau :
Luong cac bon va silic cao toi 5

6 d bao dam kha nang graphit hoa.

Khng co hay rt it cac nguyn t can tro qua trlnh cu hoa nhu : Ti, Al, Sn, Pb,
Zn, Bi va dac bit la S.
Chua mt luong nho cht bin tinh Mg hay Ce : (0,04

0,08)
Co cac nguyn t nng cao co tinh : Ni 1, Mn (2)
6.4.2.T chuc t vi :
Tuy theo muc d graphit hoa gang cu duoc chia lam ba loai :
1-Gang cu pherit : nn kim loai la sat nguyn cht va graphit cu
2-Gang cu pherit - peclit : nn kim loai la thep truoc cung tich va graphit cu,
3-Gang cu peclit : nn kim loai la thep cung tich va graphit cu.
6.4.3.Co tinh :
129
a) b)
c)
Hnh 1.3-H, ch)"c t i cua 'an' c/@u
a5Ian' c/@u %h>rit
65Ian' c/@u %h>rit-%>clit
c5Ian' c/@u %>clit
Gang cu co co tinh kha cao, gioi han bn keo bang 70

80 so voi thep tuong

ung, d bn tu 400

1000MN/m
2
,

15, a
K
300

600kJ/m
2
. Gang cu it bi
pha huy gion hon gang xam. cung xp xi 200 HB gia cng cat got tt.
6.4.4.Ky hiu va cng du ng :
1-Ky hiu :
Theo TCVN 165975 quy dinh ky hiu gang cu bang hai chu GC (gang cu) va
cac nhom s chi goi han bn keo ti thiu theo kG/mm
2
va d gian dai tuong di

.
Vi du : GC10004 co gioi han bn keo ti thiu 100kG/mm
2
va d gian dai tuong
di

4.
2-Cng dung :
Gang cu chu yu dung thay thep d ch tao cac chi tit hlnh dang phuc tap nhu
truc khuyu xe t du lich va vn tai nho. Ngoai ra no con dung lam mt s chi tit quan
trong khac.
6.5.GANG HOP KIM :
Gang hop kim la gang ma ngoai sat va cac bon ra con co thm cac nguyn t khac
duoc c y dua vao d nng cao cac tinh cht cua chung (chu yu la co tinh) nhu : Cr,
Mn, Ni, Cu ... Trong do Cr lam tang manh d thm ti, Mn va Ni lam tang d bn, Cu
nng cao tac dung chng an mon...Gang hop kim co co so la gang xam, deo hay cu.
130
CHUONG 7 : KHAI NIM CHUNG V THEP
7.1.KHAI NIM CHUNG V THEP
7.1.1.Khai nim :
Thep cac bon la hop kim cua sat va cacbon voi ham luong cac bon nho hon 2,14.
Ngoai ra trong thep lun chua mt luong nho cac nguyn t Mn, Si, P, S. Voi bt ky loai
thep cac bon nao ngoai sat ra cung co chua C

2,14; Mn

0,80; Si

0,40; P va
S

0,05. Thep cac bon duoc su dung rt rng rai trong co khi (ty l 60

70) va cac
nganh cng nghip khac.
Ngoai cac nguyn t trn trong thep cac bon con chua mt luong khi rt nho hlnh
thanh trong qua trlnh nu kuyn nhu : xy, hydr, nito. Nhung do s luong cua chung
qua it, anh huong khng dang k dn tinh cht nn ta thuong khng quan tm dn.
7.1.2.Tha nh phn hoa hoc va tac dung cua cac nguyn t dn t chuc va tinh cht
cua thep :
1-Cac bon : la nguyn t quan trong nht quyt dinh dn t chuc va tinh cht cua thep.
Voi ham luong cac bon khac nhau thep co t chuc t vi khac nhau :
Nu ham luong cac bon 0,80 : t chuc la pherit va peclit
Nu ham luong cac bon 0,80 : t chuc la peclit.
Nu ham luong cac bon 0,80 : t chuc peclit va xmentit thu hai.
Mat khac khi ham luong cac bon tang ln thl luong xmentit tang ln, can tro manh
qua trlnh truot cua pherit lam cho d bn, d cung cua thep tang ln, d deo va d dai
giam di. Tuy nhin d bn lon nht dat duoc voi ham luong cac bon tu 0,801,0, vuot
qua gioi han nay do luong xmentit thu hai qua nhiu lam cho thep don, d bn giam di
Thep cac bon voi ham luong khac nhau duoc su dung trong cac lnh vuc hoan toan
khac nhau.
2-Mangan : duoc cho vao thep duoi dang pher mangan d khu xy loai bo tac hai cua
IeO trong thep long :
Mn IeO

Ie MnO
xyt mangan ni ln di vao xi va duoc ly ra khoi lo. Ngoai ra mangan con co tac
dung loai bo tac hai cua luu huynh trong thep. Mangan hoa tan vao pherit nng cao co
tinh cho thep, tuy nhin tac dung khng lon do luong chua cua no nho. Luong mangan
trong thep tu 0,50

0,80
3-Silic : duoc cho vao thep duoi dang pher silic d khu xy loai bo tac hai cua IeO
trong thep long :
Si IeO

Ie SiO
2
ixyt silic ni ln di vao xi va duoc ly ra khoi lo. Ngoai ra silic con hoa tan vao
pherit va nng cao co tinh cho thep. Silic khu xy va nng cao co tinh cho thep manh
hon mangan. Luong silic trong thep tu 0,20

0,40. Do vy tac dung nng cao co tinh

khng dang k.
131
4-Pht pho : Pht pho co kha nang hoa tan vao pherit kha lon (dn 1,20 trong Ie C
nguyn cht) va giam dt ngt khi nhit d giam. Do do gy x lch mang phe rit rt
manh lam tang tinh don kha lon (duong kinh nguyn tu pht pho khac nhiu so voi sat).
Khi vuot qua gioi han hoa tan no tao ra Ie
3
P cung va don. Do vy pht pho lam thep bi
don o nhit d thuong va goi la don ngui (con goi la bo ngui). Do tinh thin tich rt
manh nn chi cn 0,10P da lam cho thep bi don. Vl th luong pht pho trong thep nho
hon 0,05. V phuong din gia cng cat got thl pht pho la nguyn t co loi vl lam cho
phoi d gay, luc nay luong pht pho dn 0,15.
5-Luu huynh : Luu huynh hoan toan khng hoa tan trong sat ma tao nn hop cht IeS.
Cung tinh (IeIeS) tao thanh o nhit d thp (988
O
C) va phn b tai bin gioi hat. Khi
can, ren, keo (nung dn trn 1000
O
C) bin gioi hat bi chay ra lam thep bi dut, gay, hin
tuong nay goi la don nong (con goi la bo nong). Tuy nhin co th dung mangan d loai
bo tac hai cua luu huynh :
Mn IeS

Ie MnS (nhit d chay 1620

O
C)
V mat gia cng cat got thl luu huynh la nguyn t co loi vl no tao ra sunphua sat
lam cho phoi d gay, truong hop nay luong luu huynh dn 0,35.
7.1.3.Phn loai thep cac bon :
Co nhiu cach phn loai thep cac bon, mi phuong phap co mt dac trung ring bit
cn quan tm dn d su dung duoc hiu qua hon.
1-Phn loai theo phuong phap luyn va d sach tap cht :
aTheo phuong phap luyn :
Thep mac tanh (ngay nay khng dung phuong phap nay nua)
Thep lo chuyn (lo LD, con goi la lo thi)
Thep lo din
132
Hnh7.1-Fnh h)n' cua cac6on n c tAnh cua th>"%
bTheo d sach tap cht :
Thep cht luong thuong : co luong P va S kha cao dn 0,050 duoc nu luyn
trong lo LD co nang sut cao, gia thanh re. Cac nhom thep nay chu yu duoc dung
trong xy dung.
Thep cht luong tt : co luong P va S thp hon dn 0,040 duoc luyn trong lo
din h quang. Chung duoc su dung trong ch tao may thng dung.
Thep cht luong cao : co luong P va S dat 0,030 duoc luyn trong lo din h
quang va co thm cac cht khu manh, nguyn liu duoc tuyn chon ky luong.
Thep cht luong rt cao : luong P va S duoc khu dn muc d thp nht 0,020 sau
khi luyn bang lo h quang chung duoc tip tuc khu tip tap cht o ngoai lo bang xi tng
hop hay bang din xi. han ch luong khi trong thep phai dung phuong phap rot trong
chn khng. Thep chht luong cao va rt cao dung ch tao cac thit bi va may moc quan
trong.
2-Phn loai theo phuong phap khu xy
Theo muc d khu xy trit d hay khng trit d ta chia thep ra hai loai la thep si
va thep lang (lang).
aThep si : la loai thep duoc khu xy bang cht khu yu : phe r mangan nn xy
khng duoc khu trit d, trong thep long vn con IeO khi rot khun co phan ung :
IeO C

Ie CO
Khi Co bay ln lam b mat thep long chuyn dng ging nhu hin tuong si. Vt
duc thep si co mt d thp va chua nhiu r khi va lom co nho. Thep nay co d deo cao
va rt mm, dp ngui tt.
bThep lang : la loai thep duoc khu xy trit d, ngoai phe r mangan con dung phe r
silic va nhm nn khng con IeO nua, do vy b mat thep long phang lang. Thep lang
co d cung kha cao, kho dp ngui. Vt duc thep lang co mt d cao va lom co lon.
Thep hop kim chi la loai thep lang.
133
Hnh 7.2- : @ c/u tao cua thoi u"c th>"%
si 4a5 a! th>"% l#$n' 465.
Ngoai ra con loai thep nua lang, no co tinh cht trung gian giua hai loai trn do chi
khu xy bang phe r mangan va nhm. Ngay nay co xu huong dung thep nua lang thay
cho thep si.
3-Phn loai theo cng dung :
Dua theo muc dich su dung thep cacbon duoc chia lam hai nhom : thep kt cu va
thep dung cu.
aThep kt cu : la loai thep dung lam cac kt cu va chi tit may chiu tai do do cn co
d bn, d deo va d dai bao dam. Nhom thep nay duoc su dung nhiu nht vl chung
loai san phm cua no rt lon. y la nhom thep cht luong tt va cao.
bThep dung cu : la loai thep lam cac dung cu gia cng va bin dang kim loai nhu :
dung cu cat, khun dp, khun keo ...Chung giu vai tro rt quan trong d gia cng cac
chi tit va kt cu may. S luong thep dung cu khng lon vl chung loai san phm cua
chung it.
7.1.4.Ky hiu thep cac bon (tiu chun thep cac bon) :
1-1hep cac bon cht luong thuong (thep cac bon thng dung) :
La loai thep chu yu duoc dung trong xy dung, duoc cung cp qua can nong khng
nhit luyn, duoi dang ban thanh phm : ng, thanh, tm, thep hlnh, soi ...Theo tiu
chun Vit Nam TCVN 1765 75 nhom thep cac bon cht luong thuong duoc ky hiu
bang chu CT (C cac bon, T thep cht luong thuong). Nu cui mac thep khng ghi gl
ca la thep lang (lang), nu co s la thep si, n la thep nua lang. Chung duoc chia lam ba
phn nhom :
aPhn nhom A : la loai thep chi duoc quy dinh v co tinh ma khng quy dinh v
thanh phn hoa hoc. Gioi han bn keo ti thiu tinh theo don vi kG/mm
2
(voi MPa phai
nhn thm 10), co th tra bang d tlm cac chi tiu 0,2
, ,

va a
K
. Gm cac mac CT31,
33, 34, 38, 42, 51, 61.
bPhn nhom B : la loai thep chi duoc quy dinh v thanh phn hoa hoc ma khng
quy dinh v co tinh (thanh phn nay co th tlm thy khi tra bang). Ky hiu cua phn
nhom nay tuong tu phn nhom A, chi khac la thm chu B o du mac. Vi du BCT31,
BCT33...BCT61.
cPhn nhom C : gm cac thep duoc quy ca v co tinh va thanh phn hoa hoc. Ky
hiu cua chung tuong tu phn nhom A, chi khac la thm chu C o du mac. Vi du
CCT31, CCT33...CCT61. tlm cac chi tiu cua thep phn nhom nay ta phai dua vao
hai phn nhom trn. Chang han voi mac thep CCT38, khi tlm thanh phn hoa hoc ta tra
bang theo mac BCT38, co tinh theo mac CT38.
Thep chuyn dung trong xy dung duoc quy dinh theo TCVN 570993.
2-1hep kt cu :
Theo TCVN 176675 quy dinh ky hiu bang chu C va cac chu s tip theo chi
luong cac bon trung blnh trong thep tinh theo phn van. Vi du : C05, C10, C15... C65.
Nu cui mac thep co chu A la loai cht luong cao hon (P, S

0,030)
3-1hep dung cu :
Theo TCVN 182275 quy dinh ky hiu bang chu CD (Ccac bon, Ddung cu) va
cac chu s tip theo chi luong cac bon trung blnh trong thep theo phn van. Nu cui
134
mac thep co thm chu A co ngha la cht luong cao hon. Vi du : CD70, CD80...CD130
(CD70A, CD80A...CD130A)
7.3.KHAI NIM V THEP HOP KIM :
7.3.1.Khai nim :
Thep hop kim la loai thep ngoai sat va cac bon ra nguoi ta c y dua thm vao cac
nguyn t co loi, voi s luong nht dinh va du lon d lam thay di t chuc va cai thin
tinh cht (co, ly, hoa ... ma chu yu la co tinh) cua chung.
Cac nguyn t co loi, duoc c y dua vao thep goi la nguyn t hop kim. Tuy theo
tac dung cua chung di voi thep ma gioi han la nguyn t hop kim khng ging nhau,
nguyn t tac dung cang manh gioi han nay cang nho.
Mn

0,80

1,00 Si

0,50

0,80 Cr

0,50

0,80
Ti

0,10 W

0,10

0,50 Mo

0,05

0,20
Ni

0,50

0,80 Cu

0,30 B

0,0005
7.3.2.Cac dc tinh cua thep hop kim :
1-Co tinh : Do co tinh thm ti cao hon nn thep hop kim co d bn cao hon han thep
cac bon co cung luong chua cac bon. Uu vit nay th hin ro nht qua nhit luyn va voi
kich thuoc lon (

20mm). Mat khac do tc d ti toi han nho nn dung cac mi truong

ti yu do vy luong bin dang cung giam di.
Tuy co d bn cao hon nhung d deo va d dai thp nn tinh cng ngh kem hon
thep cac bon (tru d thm ti).
2-1inh chju nhit d cao :
Cac nguyn t hop kim can tro su khuch tan cua cac bon do do lam mactenxit
kho phn hoa va cac bit kho kt tu o cao hon 200
0
C, do do o nhit d nay thep hop kim
bn hon thep cac bon. Mt s thep hop kim xyt cua no tao thanh o nhit d cao co
mang sit chat co tinh bao v tt.
3-Co tinh cht ly hoa hoc dc bit :
Mt s thep hop kim co cac tinh cht ly hoa hoc dac bit ma thep cac bon khng th
co duoc nhu : chng an mon cao, chiu nong lon, chng mai mon cao, tu tinh cao va gian
no dac bit ...
7.3.3.Tac du ng cua nguyn t hop kim dn t chuc cua thep :
Co th xem thep hop kim la thep cac bon nhung co pha thm vao do cac nguyn t
hop kim. Trong phn nay ta xem xet anh huong cua cac nguyn t hop kim nhu th nao
dn cac t chuc va gian d pha IeC.
1-Anh huong dn dung djch rn cua st :
Cac nguyn t hop kim co tac dung hoa tan vao dung dich ran cua sat nhu Mn,Si,
Cr, Ni...
Voi luong hoa tan nho : (co vai phn ) chung khng lam thay di dang k hlnh
dang cua gian d pha IeC va chung chi hoa tan vao sat o cac nhit d khac nhau. Khi
hoa tan vao phe rit duoi dang thay th chung gy ra x lch mang, do do lam tang d
bn va d cung, lam giam d deo va d dai voi muc d khac nhau.
Mn va Si lam tang manh d bn d cung nhung lai lam giam dang k d deo va d
dai (voi 2Si va 3,5Mn d dai

500kJ/m
2
) lam cho thep don khng su dung duoc.
135
Mac du hai nguyn t nay lam tang dang k d thm ti va co gia thanh thp nhung
khng th su dung voi ham luong lon.
Cr va Ni lam tang d bn va d cung khng manh bang Si, Mn nhung lai khng
lam giam nhiu d deo, d dai. Trong mt s truong hop lam tang mt it d dai, do vy
co th su dung voi ham luong lon (dn 4). Thep duoc hop kim hoa bang crm va
niken lam tang manh d thm ti, nng cao d cung, d bn ma vn duy trl tt d deo
va d dai. Tuy nhin Ni dat tin lam gia thanh thep cao, do vy chi dung cho cac chi tit
quan trong cn d tin cy cao.
Voi luong hoa tan lon : ( 10) : Khi hoa tan voi ham luong lon cac nguyn t hop
kim lam thay di han hlnh dang cua gian d pha IeC.
Mn va Ni khi hoa tan co tac dung mo rng khu vuc tn tai cua t chuc austenit (mo
rng vung pha

va thu hep vung pha

) trn gian d pha IeC. Voi ham luong lon tu

1020 t chuc austenit tn tai ngay ca o nhit d thuong va goi la thep austenit.
Crm la nguyn t thu hep khu vuc tn tai cua austenit (thu hep vung pha

va
mo rng vung pha

), voi luong Cr du lon khu vuc

khng tn tai nua ma t chuc phe

rit tn tai ngay ca o nhit d cao cho dn khi chay long. Hop kim nay goi la thep phe rit.
Thep austenit va thep phe rit khng co chuyn bin pha khi nung nong va lam
ngui. Do vy khng th hoa bn duoc bang phuong phap ti. Cac truong hop nay chi
gap o thep dac bit (thuong la cac thep khng ri, thep chiu nong)
2-1ao thanh cac bit :
Tt ca cac nguyn t hop kim (tru Si, Ni, Al, Cu, Co) ngoai kha nang hoa tan vao
sat ra con co th kt hop voi cac bon tao thanh cac bit. o la cac nguyn t : Mn, Cr,
Mo, W, Ti, Zr, Nb. iu kin d tao thanh cac bit la s din tu o phn lop d (3d, 4d, 5d)
trong nguyn tu cua nguyn t do nho hon 6 (la din tu lop d cua Ie). S nguyn tu
phn lop nay cang nho hon 6 thl kha nang tao cac bit cang manh. Thu tu tao cac bit cua
cac nguyn t nhu sau (theo chiu manh dn ln) :
Ie(6), Mn(5), Cr(5), Mo(5), W(4), V(3), Ti(2), Zr(2), Nb(2).
136
Hnh 7.3- Iian @ %ha C>- n'u(n t h% kim=
a) Khi hoa tan v han vao Ie; b) Khi hoa tan co han vao Ie
Khi cho cac nguyn t hop kim vao thep thl cac bon se uu tin tac dung voi nguyn
t manh truoc. Tuy theo nguyn t hop kim cho vao va ham luong cua no, trong thep
hop kim co cac pha cac bit sau dy :
Xmentit hop kim (Ie, Me)
3
C : Nu trong thep chua mt luong it cac nguyn t
tao cac bit trung blnh va tuong di manh (12) nhu : Mn, Cr, Mo, W chung se hoa tan
thay th vi tri cac nguyn tu sat trong xmentit tao nn xmentit hop kim (Ie, Me)
3
C
Xmentit hop kim kho phn huy hon xmentit nn nhit d ti co cao hon mt it.
Cac bit voi kiu mang phuc tap (cacbit phuc tap) : Khi hop kim hoa don gian (mt
nguyn t hop kim) nhung voi s luong lon (10) Cr hay Mn se tao nn cac bit voi
kiu mang phuc tap : Cr
7
C
3
, Cr
23
C
6
, Mn
3
C co cac dac dim sau :
Co d cung cao hon xmentit mt it.
Nhit d nong chay khng cao lam khoang 1550

1850
0
C co tinh n dinh cao
hon nn nhit d ti phai lon hon 1000
0
C.
Khi co Cr cung voi W hay Mo se tao ra cac bit kiu Me
6
C, co tinh n dinh
cao hon loai trn, kho hoa tan vao austenit hon nn nhit d ti duoc nng cao dn 1200

1300
0
C
Cac bit voi kiu mang don gian : Cac nguyn t tao cac bit manh va rt manh nhu
V, Ti, Zr, Nb khi cho vao thep voi ham luong it (0,10) se tao cac bit co kiu mang don
gian nhu VC, TiC, ZrC, NbC co cac dac dim :
Co d cung cao nhung it don hon xmentit.
Nhit d nong chay rt cao (xp xi 3000
0
C) nn rt kho phn huy va hoa tan
vao austenit khi nung nong, do vy co tac dung giu cho hat nho va nng cao tinh chng
mai mon.
Vai tro cua cac bit hop kim :
Lam tang d cung, tinh chng mai mon manh hon xmentit. Do vy cac thep
dung cu tt phai la thep cac bon cao va hop kim cao.
Nng cao nhit d ti nhung giu duoc hat nho khi nung do vy nng cao d
dai va co tinh.
137
Hnh7.* -Fnh h)n' cua Mn 4a5 a! 2r 465 n u!n'a!trn 'ian %ha C>-2
Tit ra khoi mactenxit va kt tu lai o nhit d cao hon do do giu duoc d cung
sau khi ti dn 500

600
0
C (tinh cung nong).
7.3.4.Anh huong cua nguyn t hop kim dn qua trinh nhit luyn :
Cac nguyn t hop kim anh huong kha manh dn qua trinh nhit luyn dac bit la
ti va ram do do anh huong lon dn co tinh.
1-Chuyn bin khi nung nong dti :
Cac thep hop kim thng thuong du co t chuc peclit (tru mt s thep dac bit), do
do khi nung nong se co chuyn bin peclit thanh austenit, cac bit hoa tan vao austenit va
hat austenit phat trin ln. Tuy nhin co mt s dac dim sau :
Su hoa tan cacbit hop kim kho khan hon nn cn nhit d ti cao hon va thoi gian
giu nhit dai hon.
Cac bit hop kim kho hoan tan vao austenit nam tai bin gioi hat nhu hang rao giu
cho hat nho. Tac dung nay rt manh voi Ti, Zr, Nb manh voi V va kha manh voi W, Mo
(ring Mn lam cho hat lon). Do do thep hop kim giu duoc hat nho hon thep cac bon khi
nung cung nhit d.
2-Su phn hoa dng nhit cua austenit qua ngui va d thm ti :
y la tac dung quan trong nht va din hlnh nht cua nguyn t hop kim.
Su phn hoa dang nhit cua au stenit qua ngui : Khi hoa tan vao austenit tt ca
cac nguyn t hop kim (tru Co) voi cac muc d khac nhau du lam chm tc d phn
hoa dang nhit cua austenit qua ngui (lam duong cong chu C chay sang phai) do do
lam giam tc d ti toi han. Nu khng hoa tan vao austenit ma o dang cac bit se co tac
dung nguoc lai.
thm ti : Do lam giam tc d ti toi han nn cac nguyn t hop kim (tru Co)
khi hoa tan vao austenit du lam tang d thm ti. Nho tac dung nay ma thep hop kim
co th ti thu hay tu ti (lam ngui trong khng khi vn tao thanh mactenxit thep gio)
ma thep cac bon khng th co duoc.
138
Hnh 7.-- :) chu(,n B+ch san' %hai cua )!n' con' ch)E W2X cua
ca"c n'u(n t h% kim
a) Thep C va thep hop kim hoa bang Ni, Si, Mn
b) Thep C va thep hop kim hoa bang Cr, W, Mo va V
3-Chuyn bin mactenxit :
Khi hoa tan vao austenit, cac nguyn t hop kim (tru Co, Si, Al) du ha thp nhit
d chuyn bin mactenxit do vy lam tang luong austenit du sau khi ti. Cu 1 nguyn
t hop kim se lam giam dim M
d
nhu sau : Mn 45
0
C, Cr 35
0
C, Ni 26
0
C, Mo 25
0
C.
Do do se lam giam d cung sau khi ti tu 110HRC. Tuy nhin hoan toan co th khac
phuc nhuoc dim nay bang gia cng lanh.
4-Chuyn bin khi ram :
Noi chung cac nguyn t hop kim hoa tan vao mactenxit du can tro su phn hoa
cua no khi ram co ngha la lam tang cac nhit d chuyn bin khi ram. Co hin tuong
trn la do cac nguyn t hop kim can tro kha manh su khuch tan cua cacbon. Do vy
dn toi kt qua sau :
Cac bit tao ra rt nho min va phn tan lam tang manh d cung va tinh chng mai
mon hin tuong nay goi la bin cung phn tan. Trong mt s thep hop kim cao khi ram
o nhit d thich hop austenit du chuyn bin thanh mactenxit ram va cac bit tit ra nho
min, phn tan lam d cung tang ln so voi sau khi ti goi la d cung thu hai.
Khi ram hay cung lam vic o mt nhit d thep hop kim bao gio cung co d bn,
d cung cung nhu d dai cao hon (do ram cao hon khu bo ung sut du nhiu hon)
7.3.4.Cac dang hong cua thep hop kim :
1-1hin tich :
Cac thep hop kim dac bit la loai hop kim cao khi kt tinh thanh phn t chuc
khng dng nht, khi can se tao thanh t chuc tho lam cho co tinh theo cac phuong doc
va ngang tho khac nhau nhiu (dn 50

70 hay cao hon). Khac phuc bang u khuch

tan sau do can nong. Tuy nhin voi tit din lon khng th khac phuc trit d duoc, vn
con thy dang hong nay.
2-Dm trng (dim trng) :
La hin tuong trn mat gay mt s thep hop kim co cac vt nut nho co dang lm
dm trang. Nguyn nhn do hydr co trong thep gy ra. O trang thai long hydr hoa tan
139
Hnh 7.1- : @ 6i,u Bi3n s) 'iam tc ti t"i han 4a5 a!
s) t#n' th/m ti 465 cua th>"% h% kim so "i th>"% 2
kha nhiu trong thep nhung o trang thai ran d hoa tan giam manh, dac bit la tu duoi
200
0
C tro di giam dt ngt. Do vy hydr thoat ra nhiu tp trung lai tao nn ap sut rt
lon va gy nut t vi. Hin tuong nay thuong gap trong cac thep CrNi, CrNiMo, CrNi
W qua can nong (khng thy trong thep duc).
Khac phuc : sy kh me liu khi nu luyn hoac khi can nong lam ngui chm d
hydr kip thoat ra.
3-Don ram :
Quy lut chung khi ram la nhit d tang ln d dai lin tuc tang cho dn 650
0
C.
Nhung trong thep hop kim khi ram co xut hin hai cuc tiu v d dai khi tang nhit d.
Hin tuong nay goi la don ram. Co hai loai don ram :
Don ram loai I (khng thun nghich) : Xut hin khi ram thep hop kim o nhit d
280
0
C

350
0
C, co d dai kha thp (mt s truong hop thp hon sau khi ti) . Thep cac
bon cung co hin tuong nay nhung o nhit d thp hon.
Nguyn nhn co th do cac bit

tit ra o dang tm hay austenit du chuyn bin

thanh mactenxit ram lam thep don. Khac phuc : tranh ram o khoang nhit d nay.
Don ram loai II (thun nghich, sua chua duoc) : Xay ra trong cac thep hop kim hoa
bang Cr, Mn, CrNi CrMn khi ram o 500

650
0
C va lam ngui chm (lam ngui nhanh
khng co).
Nguyn nhn co th do lam ngui chm sau khi ram o nhit d cao thuc dy qua
trlnh tit ra cac pha don tai bin gioi hat. Khac phuc : voi cac chi tit trung blnh va nho
lam ngui nhanh trong du hay nuoc sau khi ram. Voi cac chi tit lon hop kim hoa thm
0,50 Mo hay 0,50

1,00W.
140
Hnh 7.7-Fnh h)n' cua nhit ram n Bai a /% cua th>"% h% kim
Hnh 7.9- Q)!n' con' ch)E W2X cua ca"c loai th>"%.
7.3.5.Phn loai thep hop kim :
1-1heo tchuc cn bng : Theo t chuc cn bang (sau u) co cac loai thep sau dy :
Thep truoc cung tich : peclit va phe rit tu do
Thep cung tich : peclit
Thep sau cung tich : peclit va cac bit tu do
Thep ldburit
Thep austenit
Thep phe rit.
2-1heo tchuc thuong hoa : Tin hanh thuong hoa cac mu thep co duong kinh 25mm
Thep ho pec lit : lam ngui trong khng khi nhn duoc hn hop phe rit va xmentit
(peclit, xoocbit, trstit)
Thep ho mactenxit : xay ra chuyn bin mactenxit khi lam ngui trong khng khi.
Thep ho austenit : co t chuc austenit tn tai o nhit d thuong.
a)Thep ho peclit; b)thep ho mactenxit; c)Thep ho austenit
3-1heo tn cua nguyn t hop kim chu yu : Dua vao nguyn t hop kim chu yu co
luong chua lon hon ca d phn loai. Cach phn loai nay bit duoc tinh cht cua nguyn
t hop kim dua vao va doan duoc tinh cht thep.
Thep Cr, thep Mn, thep Ni...
Thep CrNi, CrNiMo, CrNiTi...
4-1heo tng luong nguyn t hop kim : Cach phn loai nay cho ta bit duoc gia tri,
muc d quy va gia thanh cua thep.
Thep hop kim thp : co tng luong nguyn t hop kim nho hon 2,50.
Thep hop kim trung blnh : co tng luong nguyn t hop kim 2,50

10.
Thep hop kim cao : co tng luong nguyn t hop kim lon hon 10.
5-1heo cng dung :
Thep hop kim kt cu.
Thep hop kim dung cu.
Thep hop kim dac bit.
7.3.6.Ky hiu thep ho p kim :
TCVN 175975 quy dinh ky hiu thep hop kim theo quy lut sau :
141
S du tin cua mac thep chi luong cac bon trung blnh co trong thep theo phn
van, nu xp xi 1 thl khng ghi.
Cac chu la ky hiu hoa hoc cua nguyn t hop kim, s dung sau cac chu chi luong
chua cua no theo phn tram, nu xp xi 1 thl khng ghi.
Cui mac thep co chu A la thep co cht luong tt hon.
Thep co cng dung ring duoc ky hiu ring.
Vi du : 12Cr18Ni9Ti co : 0,12C; 18Cr; 9Ni; 1Ti
50CrNiMo co : 0,50C; 1Cr; 1Ni; 1Mo
38CrMoAlA co : 0,38C; 1Cr; 1Mo; 1Al; A loai tt
OL100Cr1,5SiMn OL thep lan, co : 1C; 1,5Cr; 1Si; 1Mn.
130Mn13 co : 1,30C; 13Mn; : ch tao san phm chi bang phuong
phap duc.
142
CHUONG 8 : THEP KT CU
8.1.KHAI NIM CHUNG V THEP KT CU :
Thep kt cu la thep duoc su dung voi khi luong lon nht d ch tao cac chi tit
may va kt cu chiu tai. Chung dap ung duoc cac yu cu khac nhau v co tinh, chinh
xac v hlnh dang, kich thuoc va dat duoc d bong b mat theo yu cu lap rap.
8.1.1.Yu cu cua thep kt cu :
1-Co tinh tng hop cao :
y la yu cu co ban nht vl no quyt dinh kha nang chiu tai va thoi gian lam vic
cho chi tit may trong diu kin tai trong quy dinh.
a bn cao : nu d bn cao se giup cho may moc co cng sut lon hon, nho gon
hon va tui tho cao hon. Trong cac chi tit may ung sut sinh ra khng duoc lon hon
gioi han chay vl khng duoc phep bin dang deo. Do vy gioi han chay cao la yu cu
quan trong nht v co tinh cua thep kt cu.
b dai va dp cao : dy la chi tiu rt quan trong vl chi tit may thuong lam vic
trong diu kin tai trong dng. Chi tiu nay quyt dinh d tin cy khi lam vic, dam bao
cho chi tit khng bi pha huy don. y la yu cu dac bit quan trong di voi cac
phuong tin giao thng.
cGioi han moi cao : Kha nhiu chi tit lam vic trong diu kin tai trong thay di
co chu ky cn phai co gioi han moi cao d tranh pha huy moi.
dTinh chng mai mon cao : Chi tit may lam vic trong diu kin ma sat va mai
mon manh, do vy b mat cua chung phai co d cung cao d chng mai mon tt. Nng
cao tinh chng mai mon bang nhit luyn.
2-1inh cng ngh tt :
Do duoc san xut voi s luong lon va phai qua cac dang gia cng nhu bin dang
nong, cat got ...nn thep phai co tinh cng ngh tt d ha gia thanh gia cng. Hu ht chi
tit may du phai qua nhit luyn d dam bao cac yu cu v co tinh. Do vy nu thep
co d thm ti cao, d nhit luyn cung gop phn ha gia thanh dang k.
3-1inh kinh t :
Do san luong lon, chung loai nhiu nn yu cu gia thanh cua thep phai re. Tuy
nhin yu cu nay phai dat sau d bn. Trong mt s truong hop quan trong phai dung
thep quy thl co th bo qua yu cu nay.
8.1.2.-Tha nh phn hoa hoc :
Thep kt cu phai co thanh phn hoa hoc phu hop d co th dap ung duoc cac yu
cu nu trn.
1-Cac bon : la nguyn t co ban nht quyt dinh co tinh va tinh cng ngh cua thep kt
cu. Do do ham luong cac bon trong thep kt cu quy dinh kha chat che tu 0,10

0,65.
Tuy tung truong hop cu th lai chia lam ba nhom nho nhu sau :
Nhom yu cu chu yu v d deo, d dai co luong cac bon thp : 0,10

0,25
Nhom yu cu chu yu v gioi han chay va d deo co luong cac bon trung blnh :
0,30

0,50
143
Nhom yu cu chu yu v gioi han dan hi co luong cac bon tuong di cao :
0,55

0,65.
2-1hanh phn hop kim :
Cac nguyn t hop kim duoc dua vao thep kt cu nham muc dich nng cao d bn
do nng cao d thm ti va hoa bn pherit, tao cac bit phn tan va giu cho hat nho. Tuy
nhin tinh cng ngh cua thep hop kim se xu hon va co gia thanh cao hon. Cac nguyn
t hop kim su dung trong thep kt cu chia ra lam hai nhom :
aNhom cac nguyn t hop kim chinh : la cac nguyn t chim ty l chu yu trong
cac nguyn t dua vao, co tac dung nng cao d bn nho nng cao d thm ti. Gm co
cac nguyn t sau : Cr, Mn, Si, Ni (di khi ca B) voi tng luong dua vao 1

3 cao nht
5

6. Chung co dac dim la :

Re, d kim
Nng cao d thm ti. dat duoc muc dich nay nguoi ta thuong dung hop kim
hoa phuc tap (voi tng luong xac dinh su dung nhiu nguyn t hop kim).
bNhom cac nguyn t hop kim phu : duoc dua vao thep voi s luong rt it thuong
0,10 cao nht khng qua 0,20 voi muc dich cai thin mt nhuoc dim nao do cua
nguyn t hop kim chinh gm co : Ti, Zr, V, Nb, Mo.
8.2.THEP THM CAC BON :
8.2.1.Tha nh phn hoa hoc :
Thep thm cac bon la loai thep co thanh phn cac bon thp : 0,10

0,25 (mt s
truong hop dn 0,30) d ch tao cac chi tit chiu tai trong tnh va va dp cao nhung b
mat bi mai mon manh nhu : banh rang, cam, cht... ac dim nhit luyn cua chung la
thm cac bon, ti va ram thp.
1-Cac bon : luong cac bon trong thep trong khoang 0,10 0,25 d dam bao loi co d
deo, dai cao va sau khi nhit luyn dat d bn cao nht.
2-Hop kim : cac nguyn t hop kim phai co hai tac dung nng cao d thm ti va thuc
dy qua trlnh thm (hoac khng can tro qua trlnh thm). Nguyn t chu yu duoc dung
la crm va kt hop voi mangan, niken.
8.2.2.Thep cac bon :
Thuong dung cac mac thep sau : C10, C15, C20, C25 va ca CT38. ac dim cua
chung la :
Sau khi thm cac bon va nhit luyn dat d cung b mat 60

62 HRC, chng mai

mon tt, loi co d cung 30

40 HRC d deo tt, d dai cao, d bn tt 500

600 MN/m
2
thm ti thp nn phai ti trong nuoc, d bin dang lon, khng lam duoc cac
chi tit co hlnh dang phuc tap.
Nhit d thm khng vuot qua 900
O
C, tc d thm nho, thoi gian thm dai, hat lon.
Sau khi thm phai thuong hoa, ti hai ln va ram thp d bin dang lon.
Cng dung : lam cac chi tit nho (

20 mm), khng quan trong, hlnh dang don

gian, yu cu chng mai mon khng cao lam nhu : phu tung xe dap, xe keo (truc, cn,
ni, bi...).
144
8.2.3.Thep crm :
Thuong dung cac mac thep sau : 15Cr, 20Cr, 15CrV, 20CrV. Chung co dac dim
sau :
Sau khi thm cac bon va nhit luyn dat d cung 6062 HRC, d bn va tinh chng
mai mon cao hon mt it (d bn dat 700

800 MN/m
2
.)
Lam cac chi tit tuong di phuc tap do ti trong du d bin dang nho.
Nhit d thm 900

920
O
C, tc d thm nhanh hon, hat khng lon lam. Tuy vy
vn phai ti hai ln va ram thp.
Cng dung : lam cac chi tit tuong di phuc tap , nho (

20

40 mm) nhu : banh

rang, truc bc, cht cn tinh chng mai mon cao.
8.2.4.Thep crm-niken va crm-niken-mlipden :
aThep crm ni ken : nhom thep nay co dac dim sau :
Sau khi thm cac bon ti va ram thp d cung dat 60

62HRC, tinh chng mai

mon cao hon, d bn dat 10001200 MN/m
2

Co d bn cao kt hop voi d deo tt : dy la uu dim ni bt cua thep CrNi
ma khng co nhom thep nao sanh duoc
thm ti rt cao, lam duoc cac chi tit lon (chiu day hay

dn 100 mm)
Nhit d thm cac bon 900

920
O
C
Chung duoc chia ra lam hai loai :
Loai hop kim thp chua 0,50

1,00Cr, Ni 1 co d thm ti cao va ti trong

du. Tuy nhin hiu qua kinh t cua no khng cao nn it su dung. Mac thep din hlnh la
20CrNi duoc dung lam cac chi tit hlnh dang phuc tap, kich thuoc trung blnh (50

70mm), chiu tai trong va dp cao nhu banh rang trong t du lich va xe tai nho.
Loai Crm niken cao : luong niken tu 24 va Cr trn duoi 1, d thm ti rt
cao, co th ti thu tit din dn 100 mm. Gm cac mac sau : 12CrNi3A, 20Cr2Ni4A,
18Cr2Ni4WA. Loai thep nay co nhuoc dim la : gia thanh cao (Ni la nguyn t dat),
tinh gia cng cat kem do qua deo va nhit luyn phuc tap sau khi thm cac bon. Cng
dung : lam cac chi tit thm cac bon rt quan trong, chiu tai trong nang va mai mon
manh, yu cu co d tin cy cao nhu cac chi tit rong may bay, t.
bThep crmnikenmlipden : Trn co so thep crm niken cao nhung co thm
0,10

0,40 Mo d nng cao thm d thm ti. y la nhom thep thm cac bon tt
nht, su dung vao cac muc dich quan trong nht va cho cac chi tit co tit din lon nht.
Bao gm cac mac thep sau : 20CrNi2Mo, 18Cr2Ni4MoA.
8.2.5.Thep crm-mangan-titan :
Nhom thep nay co cac chi tiu kinh t ky thut cao duoc su dung kha ph bin lam
cac banh rang trong t tai nhe va trung blnh. Gia thanh cua chung thp (khng chua
niken), d bn tuong duong thep crm niken nhung d deo va d dai kem hon. Uu dim
cua nhom thep nay la co tinh cng ngh tt hon : khng bi qua bao hoa cac bon, hat
khng lon nn co th nng cao nhit d thm dn 930

950
O
C, ti truc tip ngay sau khi
thm, d bin dang nho. Gm cac thep : 18CrMnTi, 25CrMnTi.
145
8.3.THEP HOA TT :
La loai thep co thanh phn cac bon trung blnh 0,30

0,50 dung d ch tao cac chi

tit may chiu tai trong tnh va va dp tuong di cao b mat co th bi mai mon nhu truc,
banh rang, cht, tay bin ...Ch d nhit luyn cua chung la ti va ram cao ( nhit luyn
hoa tt)
8.3.1.Tha nh phn hoa hoc :
1-Cac bon : trong gioi han tu 0,30

0,50 se dam bao su kt hop tt nht giua cac chi

tiu v co tinh : d bn, d cung, d deo, d dai (co tinh tng hop). Trong thuc t su
dung ph bin nht la tu 0,35

0,45 C
2-Hop kim : d dam bao co tinh tng hop cao va dng du trn toan b tit din cac
nguyn t hop kim phai su dung hop ly, tit din cang lon, luong nguyn t dua vao
cang cao. Nguyn t hop kim chinh la crm, mangan khoang 1

2, niken 1

4.
Ngoai ra co th dung thm silic khng qua 1. Ngay nay co xu huong dung thm bo voi
ham luong 0,0005

0,003. Nguyn t hop kim phu la mlipden va vonIram chu yu

d chng gion ram cho cac chi tit lon.
8.3.2.Dc dim v nhit luyn :
cai thin tinh gia cng cat got sau khi tao phi bang ren, dp nong thep duoc u
hoan toan dat d cung 180

220 HB (thep crmniken phai thuong hoa).

Nhit luyn kt thuc gm hai buoc :
Buoc thu nht tao cho loi co co tinh tng hop cao d chiu duoc tai trong tnh
va va dp bang ti va ram cao, t chuc nhn duoc la xoocbit ram (d cung 25

30HRC).
T chuc nay con co tac dung tao duoc d bong cao khi cat got va giup cho chuyn bin
xay ra nhanh chong, nhn duoc mactenxit mho min.
Tao cho b mat d cung cao va tinh chng mai mon lon bang ti b mat va
ram thp (d cung dat 52

58HRC). Ngoai ra co th dung thm ni to hay thm cacbon

ni to khi cn d cung cao hon.
8.3.3.Thep cac bon :
Thuong su dung cac mac sau : C30, C35, C40, C45, C50 nhung thng dung nht la
C45. ac dim cua nhom thep nay la dap ung duoc cac yu cu d ra nhung o muc
thp. Cu th nhu sau :
bn thp do d thm ti nho, d bn 750

850MN/m
2
Khng lam duoc cac chi tit lon va hlnh dang phuc tap do ti trong nuoc.
Re va co tinh cng ngh tt.
Cng dung : lam cac chi tit may nho (

20

30mm) nhu : thanh truyn, cht

phang, truc, banh rang bi dng ...
8.3.4.Thep crm :
Thuong dung loai thep chua 0,50

1,00 crm chu yu d nng cao d thm ti

khi ti trong du. Gm cac mac thep : 35Cr, 40Cr, 45Cr, 50Cr, nhung thng dung nht
la 40Cr va 40CrVA. So voi nhom thep cac bon chung co dac dim :
bn cao hon do duoc hop kim hoa bang crm nn d thm ti cao, d bn dat
duoc 800

950MN/m
2
.
146
Lam duoc cac chi tit co tit din trung blnh hlnh dang tuong di phuc tap nhu truc
bc, banh rang trong may cat kim loai va ti trong du.
Bi don ram loai hai (voi chi tit nho lam ngui nhanh sau khi ram).
8.3.5.Thep crm - mlipden :
Cho thm khoang 0,25 mlipden se nng cao d thm ti va chng don ram loai
hai. Thuong dung nht la mac thep 38CrMoA lam cac chi tit may trung blnh (

50mm) hlnh dang tuong di phuc tap nhu banh rang.
8.3.6.Thep crm-mangan hay crm-mangan-silic :
Loai thep nay co 1Cr, 1Si hay 1Cr, 1Mn, 1Si do duoc hop kim hoa phuc
tap nn co d thm ti cao hon, d bn dat 10001100MN/m
2
, dung lam cac chi tit kha
lon (

50 60mm). Tuy nhin do hop kim hoa ca Si ln Mn nn cung hon va don
hon, khng duoc dung ph bin lam. Thng dung nht la cac mac 40CrMn, 38CrMnSi.
8.3.7.Thep crm-niken va crm-niken-mlipden :
Do duoc hop kim hoa ca crm va niken nn loai thep nay co d thm ti cao ma
vn giu duoc d deo va d dai tt, dac bit la khi niken cao

3 va co thm Mo.
Chung duoc phn ra ba nhom nho :
Thep crmniken thuong : chua khoang 1Cr va 1Ni, do niken thp nn d
thm ti chua cao, lam cac chi tit

50

60 mm, co d bn 700

800MN/m
2
,

a
K

700kJ/m
2
. Gm cac mac thep sau : 40CrNi, 45CrNi, 50CrNi thng dung nht la 40CrNi.
ac dim cua loai thep nay la :
bn tuong di cao kt hop voi d deo d dai tt.
Lam duoc cac chi tit co tit din kha lon va hlnh dang phuc tap.
Tinh gia cng cat khng cao lam (do kha deo)
Bi don ram loai hai.
Cng dung : la cac chi tit chiu tai trong dng cao va cn d tin cy cao nhu h thng lai
t, chi tit truyn luc trong may bay...
Thep crm niken cao : loai thep nay chua khoang 1

2Cr, 2

4Ni (ty l
Ni/Cr khoang 34). in hlnh la mac 30CrNi3A, co d thm ti lon, co th ti thu voi

100mm, trong thuc t duoc xem la ti thu voi tit din bt ky. bn dat
1100MN/m
2
, a
K
800kJ/m
2
. Tuy nhin cung bi don ram loai hai va tinh gia cng cat
kem. Cng dung nhu nhom thep CrNi nhung voi kich thuoc lon hon va hlnh dang phuc
tap hon.
Thep crmnikenmlipden : loai thep nay dua trn co so thep crm niken cao va
cho thm vao khoang 0,1

0,40Mo. y la loai thep ch tao may tt nht do d thm

ti lon, d bn cao (

B
1200MN/m
2
, a
K
800kJ/m
2
)., lam duoc chi tit lon, (

100
mm) hlnh dang phuc tap va khng bi don ram loai hai. Gm cac mac thep :
38CrNi3MoA, 38Cr2Ni2MoA, 38CrNi3MoVA va 38CrMoAlA (thep thm ni to). Cng
dung nhu nhom thep trn nhung voi kich thuoc lon hon nhiu va hlnh dang phuc tap
hon, d tin cy cao nht.
8.4.THEP DA N HI :
147
Thep dan hi la loai thep co ham luong cac bon tuong di cao : 0,55

0,65, co
tinh dan hi cao d la cac chi tit nhu lo xo, nhip va cac chi tit dan hi khac. ac dim
nhit luyn cua chung la ti va ram trung blnh.
8.4.1.Diu kin lam vic va yu cu :
ac dim lam vic cua chi tit dan hi la chiu tai trong tnh va va dp cao nhung
khng duoc phep bin dang deo. Cac yu cu cua thep dan hi :
Gioi han dan hi cao, kha nang chng bin dang deo lon. Ty l

dh
/

B
cang gn
dn mt cang tt, thng thuong dat tu 0,85

0,95.
cung kha cao, d deo va dai thp d tranh bi bin dang deo (khng duoc qua
thp d bi pha huy don)
Gioi han moi cao d phu hop voi diu kin tai trong thay di co chu ky.
8.4.2.Dc dim v thanh phn hoa hoc va ch d nhit luyn :
1-1hanh phn hoa hoc :
Cac bon : d thoa man cac yu cu trn luong cac bon tu 0,55

0,70 nhung
thuong su dung tu 0,55

0,65 la tt nht.
Nguyn t hop kim : nguyn t hop kim duoc su dung voi muc dich :
Nng cao gioi han dan hi va d cung, voi yu cu nay dung mangan va silic
la tt nht.
Nng cao d thm ti d dam bao gioi han dan hi cao va dng nht trn tit
din voi muc dich nay thuong dung crm va niken.
Trong thep dan hi thuong dung 1Mn, 2Si, 2(CrNi), khng dung nhiu
mangan va silic vl se lam thep bi qua don, cung.
2-Dc dim v nhit luyn :
dat duoc yu cu gioi han dan hi cao nht phai tin hanh ti va ram trung blnh
tao ra t chuc trxtit ram. dam bao gioi han dan hi va gioi han moi cao cn luu y :
Chng thoat cac bon khi nhit luyn (do co silic), nu b mat co ham luong cac
bon thp hon quy dinh d sinh ra vt nut moi khi chiu keo.
Tao ung sut nen du trn b mat bang lan bi, keo, can ngui...
Nng cao d bong b mat, loai bo cac vt xuoc la mm mng cac vt nut moi bang
cach can, keo ngui hay mai.
8.4.3.Cac loai thep dan hi :
1-1hep cac bon va thep mangan :
Gm cac mac thep : C55, C60, C65, C70...60Mn, 65Mn, 70Mn. ac dim cua
nhom thep nay :
Gioi han dan hi thp

dh

800MN/m
2
.
thm ti thp, chi ti thu dn duong kinh 15 mm.
Nhom thep duoc cung cp chu yu o dang dy tron dung lam cac lo xo thuong, yu cu
khng cao lam.
2-1hep silic va thep hop kim khac :
y la nhom thep co gioi han dan hi cao dung vao cac muc dich quan trong, gm
cac mac : 55Si2, 60Si2, 65Si2, 70Si2... ac dim cua chung nhu sau :
Co gioi han dan hi cao

dh

1000MN/m
2
, gia thanh tuong di thp.
148
thm ti cao hon (ti thu tit din 20

30 mm trong du)
D thoat cac bon khi nung.
Nham khac phuc nhuoc dim trn nguoi ta hop kim hoa thm crm, mangan, niken
va vanadi, do do tao ra cac mac : 50CrMn, 50CrVA, 60Si2CrVA, 60Si2Ni2A...Cng
dung cua nhom thep nay la lam lo xo xe lua, nhip xe t, cac truc mm, dy cot dng
h. Cn luu y rang cac thep nay nu o dang dy tron voi duong kinh 6 mm da duoc
nhit luyn ri (nu lathep cua Nga) do do chi cn un ngui ri dem u thp d khu ung
sut la su dung duoc. Tiu chun thep dan hi duoc quy dinh theo TCVN 1767 75.
8.5.THEP CO CNG DU NG RING :
Nhom thep nay duoc su dung rt rng rai trong ch tao may, chung duoc dung vao
cac muc dich chuyn dung.
8.5.1.Thep la d p ngui (dp su) :
Nhom thep nay dung ch tao cac chi tit bang phuong phap dp ngui, do vy yu
cu cua chung la phai co tinh deo cao, nht la khi dp su (d bin dang lon). Do do yu
cu cua chung nhu sau :
Ham luong cac bon thp

0,20, thng dung nht la

0,10 , t chuc chu yu

la phe rit va mt luong nho peclit.
Ham luong silic thp d thep khng bi cung, Si

0,05

0,07, thuc loai thep

si.
hat nho va du, cp hat 6

8.
Cac mac thep thng dung : C05s, C08s, C10s, C15s...Cng dung : lam chan bun, ca
bin xe, sat xi xe...Voi thep la mong co th duoc trang kem, thic d dung trong cng
nghip thuc phm lam d hp hay trang kem hay kem nhm d lam tm lop.
8.5.2.Thep d ct (tu dng) :
Thep d cat (con duoc goi la thep tu dng) duoc dung lam cac chi tit phai qua gia
cng cat got, s luong nhiu, khng chiu tai trong lon, yu cu d bong b mat cao va
nang sut cao.
Thanh phn hoa hoc : luong cac bon tu 0,10

0,40, t chuc phn lon la phe rit va

mt phn peclit. Luong pht pho va luu huynh cao hon muc blnh thuong, phtpho
khoang 0,08

0,15, luu huynh khoang 0,15

0,35. Luong mangan 0,80

1,00 d
tao ra MnS lam phoi d gay vun. Thoi gian gn dy nguoi ta con cho thm chl (0,15

0,30) vao thep d cat d tang kha nang cat got cua no (chl co nhit d chay thp 327
O
C
d bi chay khi cat got, lam phoi dut roi).
Cac mac thep d cat :12S, 20S, 30S, 11SPb, 40SPb, 40MnS. Cng dung : bulng,
dai c, vit, bac, mt s banh rang...
8.5.3Thep ln :
y la loai thep co cht luong rt cao dung d ch tao cac lan : bi, dua (bi
cn) trong may moc.
1-Diu kin lam vic va yu cu :
Cac b mat lam vic cua lan chiu ung sut tip xuc cao voi s luong chu trlnh rt
lon, do hin tuong truot lan voi nhau nn tai tung thoi dim chung bi mai mon dim.
Cac yu cu :
149
cung va tinh chng mai mon cao (

64HRC)
Co tinh phai dng nht, tuyt di khng duoc co dim mm.
bn moi tip xuc cao.
2-Dc dim v thanh phn hoa hoc va nhit luyn :
aThanh phn hoa hoc : luong cac bon cao 1, hop kim hoa crm tu 0,50

1,50, d nng cao d thm ti, mangan va silic mi nguyn t 1. tranh cac dim
mm phai han ch luu huynh va phtpho, khi rt thp (P,S 0,02, khng chua khi).
bNhit luyn : Ti trong du o nhit d 850

860
O
C, ram thp o nhit d 150

180
O
C. Tin hanh gia cng lanh d giam ti da luong austenit du luc nay d cung dat

65 HRC.
3-Cac mac thep :
OL100Cr0,6; OL100Cr0,9; OL100Cr1,5; OL100Cr1,5SiMn. Ngoai ra chung con
duoc dung lam ban ren, dung cu can ren, ta r, dung cu do, pit tng va xi lanh bom cao
ap...
8.5.4.Thep duong ray :
La loai thep cac bon cht luong cao, voi ham luong cac bon va mangan tuong di
cao : 0,50

0,80C, 0,60

1,00Mn, luong phtpho va luu huynh thp : 0,05S,

0,04P. Vit Nam chua co tiu chun cho thep duong ray, theo tiu chun cua Nga no
duoc ky hiu bang chu P (raytxnaia xtal) va s tip theo chi trong luong mt met ray
tinh bang kilgam. Vi du P45; P60...(tuong ung mi met ray nang 45 kG va 60 kG). Ray
hong co th tn dung d lam cac chi tit va dung cu khac nhu : duc, dao, nhip, dung cu
gia cng g ...
8.5.5.Thep ch ng mai mo n cao : (thep Hadfield)
Loai thep nay chua cac bon cao (0,90

1,30) va luong mangan lon (11,40

14,50), t chuc la austenit, nhung chng mai mon rt cao khi lam vic trong diu kin
tai trong va dp manh, ma sat lon va ap luc cao. Khi lam vic trong diu kin trn se xay
ra hai hin tuong sau :
Mang tinh th bi x lch gy ra bin cung trn lop b mat.
Duoi tac dung cua ung sut se co chuyn bin austenit thanh mactenxit lam tang d
cung va tinh chng mai mon.
im dac bit cua thep nay la lop co tinh chng mai mon cao lun tn tai trn b
mat cua no. Ch tao chi tit cua thep chng mai mon cao bang phuong phap duc. Hin
tai chi co mt mac thep : 130Mn13 ( chi ch tao san phm bang phuong phap duc).
Cng dung : lam xich xe tang, may keo, ham may nghin da, rang gau xuc, luoi ben
may gat, ghi ray...
8.5.6.Dy thep cac loai :
Dy thep duoc san xut tu nha may luyn kim bang phuong phap keo ngui. Co
tinh cua dy thep phu thuc va ham luong cac bon va muc d bin dang. Dy thep co
ham luong cac bon thp thuong duoc trang kem dung lam dy din thoai va trong sinh
hoat. Dy thep co ham luong cac bon trung blnh (0,50

0,70C) dung lam cac lo xo

tron. Dy thep co ham luong cac bon cao, muc d bin dang lon dung lam dy cap...
8.6.THEP CO CNG DU NG DC BIT :
150
8.6.1.Thep khng r :
Thep khng ri bao gm mt ho hop kim trn co so sat ma tinh cht co ban cua
chung la chng an mon trong cac mi truong khac nhau. Mi loai thep khng ri chi co
kha nang chng an mon trong mt s mi truong nht dinh. Tinh chng an mon (d bn
an mon) cua thep chia ra cac cp sau :
Tinh chng an mon cao : khi chiu su kim loai bi xm thuc 0,125 mm/nam
Tinh chng an mon dat yu cu : khi chiu su xm thuc : 0,125

1,25 mm/nam.
Tinh chng an mon yu (khng dat yu cu) : khi d xm thuc 1,25mm/nam.
Nguyn nhn cua hin tuong thep bi ri la do an mon din hoa vl trong thep co hai
pha voi din th din cuc khac nhau. Vl vy nguyn ly chung d ch tao thep khng ri la
Nng cao din th din cuc cua pherit va cacbit (hai pha co ban trong thep) ln xp
xi nhau, lam giam dong din an mon.
Lam cho thep co t chuc mt pha, voi thanh phn dng nht (austenit, pherit).
ac dim chung cua cac loai thep khng ri la : ham luong cac bon thp (cang thp
tinh chng an mon cang tt) thanh phn crm va hop kim cao. Cac loai thep khng ri
du co luong crm 12,5
1-1hep khng r hai pha (mactenxit) :
La loai thep co 0,1

0,40C va 13Cr voi hai pha la pherit va cac bit crm. Gm

cac mac sau : 12Cr13, 20Cr13, 30Cr13 va 40Cr13. Nhom thep ny co tinh chng an
151
Hnh 9.1 - Fnh h)n' cua 6in Ban' n 6@n B/( th>"%
mon cao trong khng khi, nuoc sng, nuoc may va axit HNO
3.
Cng dung : lam d
trang suc, c vit khng ri, chi tit chiu nhit (450
O
C) dung cu m, bi chng an mon...
2-1hep khng r pherit :
La loai thep co luong cac bon thp hon tu 0,08

0,20C voi luong crm rt cao tu

17

25Cr, tinh chng an mon cao hon nhom trn. Do vy thep chi co mt pha la
pherit. Gm cac mac sau : 8Cr13, 12Cr17, 15Cr25Ti...Chung co dac dim la nu nung
nong lu o cao hon 475
O
C se xut hin cac pha don lam cho tinh deo kem di. Nhom thep
nay su dung duoc trong khi hu bin, nuoc bin, mi truong axit, cng nghip hoa du...
3-1hep khng r austenit :
La loai thep co luong cac bon rt thp, luong crm cao 16

18 va niken cao

8, t chuc mt pha la austenit. in hlnh nht la ho 18.8 va 18.9 (18Cr va 8

10Ni). Gm cac mac thep sau :12Cr18Ni9, 08Cr18Ni11, 08Cr18Ni10Ti,

12Cr18Ni9Ti, 04Cr18Ni10...ac dim chung la : tinh chng an mon cao, hoan toan n
dinh trong nuoc sng, nuoc bin, hoi nuoc bao hoa, qua nhit, dung dich mui. Hoan
toan n dinh trong HNO
3
voi moi nng d, trong H
2
SO
4
ngui, trong HCl loang. Co tinh
deo cao, co tinh bao dam. Cng dung : su dung trong cng nghip san xut axit, hoa du
va thuc phm, chi tit chiu nhit dn 900

1000
O
C. Chung co nhuoc dim la dat tin (do
luong niken cao), kho gia cng cat got (rt deo) va trong mt s tuong hop bi an mon
tinh gioi.
4-1hep khng r hoa bn tit pha :
Co thanh phn va t chuc tuong tu thep khng ri austenit nhung chua luong crm va
niken thp hon (13

17Cr, 4

7Ni), ngoai ra con co Al, Cu, Mo...T chuc la

austenit nhung khng n dinh. Thep nay co tinh cng ngh va co tinh cao, d gia cng
bin dang va cat got tt, co th tin hanh hoa bn bang hoa gia o nhit d thp tranh
duoc bin dang va xy hoa, co tinh chng an mon cao tuong duong ho 18.8. Thuong
lam kt cu may bay.
8.6.2.Thep b n nong :
Thep bn nong la loai thep co kha nang chiu tai trong lu dai o trn 500
O
C duoc su
dung trong cac lnh vuc nhu : ni hoi, dng co phan luc, tua bin khi, tn lua...
1-Yu cu cua thep bn nong :
Co tinh n dinh nong cao : la kha nang bn hoa hoc o nhit d cao, chng lai vic
tao thanh lop vay xyt va ngan can su phat trin cua no.
Co tinh bn nong lon : la kha nang vt liu chiu duoc tai trong o nhit d cao. o
nhit d cao duoi tac dung cua tai trong khng di nho hon gioi han chay kim loai bi
bin dang deo mt cach chm chap theo thoi gian va goi la dao. anh gia d bn cua
thep o nhit d cao bang hai chi tiu la gioi han dao va d bn dao. bn dao la ung
sut gy ra pha huy dao sau thoi gian xac dinh tai nhit d da cho (vi du

b/1000

250MN/m
2
tai 850
O
C). Gioi han dao cn thit d co d bin dang xac dinh (vi du 0,2),
sau thoi gian thu n dinh (vi du 1000h) tai nhit d da cho (vi du

0,2/1000
170
MN/m
2
).
2-1hep lam xu pap xa :
152
Xu pap xa trong dng co dt trong lam vic trong diu kin tai trong cao, mai mon
va va dp lon, bi an mon do khi chay, chiu nhit d 650

700
O
C. lam xu pap xa ta
dung loai thep co cac bon trung blnh (0,35

0,50), chua crm cao (9,00

10,00) va
2 Si. Duoi tac dung cua nhit d cao tao ra xyt Cr
2
O
3
, SiO
2
bn sit chat chng an
mon hoa hoc. Cac mac thep thuong dung : 40Cr9Si2, 40Cr10Si2Mo, 30Cr13Ni7Si2,
45Cr14Ni14W2Mo.
3-1hep lam ni hoi va tua bin hoi :
Cac ni hoi va tua bin hoi tai cac nha may nhit din thuong lam vic o nhit d
540
O
C va ap sut 250 at hay 560
O
C va ap sut 160 at. dam bao tui tho lu dai (dn
100 000 h) ta phai su dung cac thep phu hop.
Voi nhit d nho hon 450
O
C co th dung CT34, CT38, C15, C20 lam ni hoi. ng
qua nung hoi, ng dn hoi (540

560
O
C) su dung mac : 12CrMo, 12CrMoV. Canh tua
bin hoi dung thep : 15Cr12WNiMoV, 15Cr11MoV. Voi ni hoi ap sut siu cao dung
loai thep 9Cr14Ni19W2NbB.
Cac thep khng ri va bn nong duoc quy dinh theo TCVN 273578.
CHUONG 9 : THEP DUNG CU
153
Hnh ;.1 - : @ tin 4a5 a! s @ m#t c#$t khi tin
Thep dung cu la loai duoc su dung d ch tao cac dung cu cat got, bin dang kim
loai va dung cu do. Tuy s luong dung cu khng nhiu lam nhung chung co vai tro
quyt dinh dn nang sut, cht luong va gia thanh cua san phm co khi. Vic chun bi
dung cu lun lun phai di truoc va phai hoan thin trit d truoc khi buoc vao san xut.
9.1.THEP VA HOP KIM LAM DUNG CU CT
9.1.1.-Diu kin lam vic va yu cu :
1-Diu kin lam vic :
Nhln chung dung cu cat got lam vic trong diu kin rt nang n.Ta khao sat diu
kin lam vic cua dao tin, la dung cu cat din hlnh.
tao phoi luoi cat phai chiu ap luc lon va sinh cng co hoc lon d pha huy kim
loai
Dao bi mai sat manh : mat truoc voi phoi, mat sau voi phi. Sau mt thoi gian nht
dinh hai mat nay bi mai mon manh, khoang cach hep lai, luoi cat bi gay va dao bi cun,
phai mai lai moi dung duoc.
Cng tach phoi va mai sat bin thanh nhit, phn lon tp trung o mui dao lam cho
d cung giam di nhanh chong, lam xu kha nang cat got.
1)Phi; 2)Phoi; 3)Ranh lom; 4)Dao; 5)Mat truoc; 6)Mat sau
2-Yu cu :
Xut phat tu diu kin lam vic thep lam dung cu cat co cac yu cu sau dy
Co d cung cao

60HRC voi vt liu co d cung trn duoi 200HB. Khi cat thep
khng ri hay hop kim bn nong phai cao hon 65HRC.
Tinh chng mai mon cao d han ch tao thanh ranh lom trn mat truoc cua dao.
cung cang cao tinh chng mai mon cang lon, khi d cung cao hon 60HRC cu tang ln
mt don vi tinh chng mai mon tang 25

30. Voi cung gia tri d cung thl tinh chng

mai mon phu thuc vao luong cac bit du, cac bit du cang nhiu tinh chng mai mon
cang cao.
Tinh cung nong cao : tinh cung nong la kha nang thep giu duoc d cung lon hon
60HRC o nhit d cao. Khi cat got cng co hoc va ma sat se tp trung chu yu vao mui
dao va lam dao nong ln, d cung giam di va kha nang cat got se giam di nhanh chong.
Do vy phai dua vao thep cac nguyn t hop kim nng cao tinh cung nong.
154
Ngoai ba yu cu chinh do ra thep lam dung cu cat con phai thoa man cac yu cu
v d bn, d dai, d thm ti tt, tinh gia cng ap luc va bin dang ...
9.1.2.Thep lam dao ct co nng sut thp :
Thep lam dao cat co nang sut thp la loai thep co tc d cat got tu 510 m/phut.
1-1hep cac bon :
Gm cac mac thep CD70, CD80... CD130 (hay CD70A... CD130A). y la loai
thep cht luong tt va cht luong cao, voi luong luu huynh va phtpho thp (P

0,030

0,035; S

0,020

0,030). Chung co dac dim :

Sau khi ti va ram thp co d cung

60 HRC du d cat got.

D bin dang nong va gia cng cat got, gia thanh thp.
thm ti thp phai ti trong nuoc d bin dang lon, khng lam duoc cac dung
cu cat hlnh dang phuc tap.
Tinh cung nong thp, khng lam vic cao hon 200

250
O
C.
Cng dung : lam cac dung cu cat nho, hlnh dang don gian voi nang sut thp hay gia
cng bang tay : dua, luoi cua sat, duc...
2-1hep hop kim :
La nhom thep co cac bon cao (khoang 1) duoc hop kim hoa trung blnh va
thp, co d thm ti tt va tinh chng mai mon cao. Thep dung cu hop kim duoc quy
dinh theo TCVN 182376.Nhom nay gm hai loai :
Loai co tinh thm ti tt : din hlnh la 90CrSi : tinh cung nong trn duoi 300
O
C,
ti trong du d cung vn 60HRC, gia thanh khng cao lam. Cng dung : lam cac
dung cu cat hlnh dang phuc tap, kich thuoc nho : tar, ban ren, mui khoan, dao doa, dao
phay... D bi thoat cac bon khi nung nong (do chua nhiu silic)
Loai co tinh chng mai mon cao : loai thep nay co cac bon rt cao 1,30, voi
0,50Cr va 4

5W. Gm hai mac thep din hlnh la 130Cr0,5 sau khi ti va ram thp
dat d cung 65

66HRC, dung lam dao cao bang may, cao ru, xen giy, cat da...
140CrW5 ti trong nuoc va ram thp dat 6

68HRC (con co tn la thep kim cuong) lam

dao phay, tin d sua cac phi cung (b mat truc can thep da ti).
9.1.3.Thep lam dao ct co nng sut cao - thep gio :
Thep gio la loai thep lam dung cu cat quan trong nht va tt nht vl no dap ung dy
du cac yu cu cua vt liu lam dao.
Tc d cat got 35

80 m/phut (gp 3

7 ln nhom trn)
Tinh chng mai mon va tui bn cao (gp 8

10ln)
thm ti dac bit cao (thm ti voi tit din bt ky)
1-1hanh phn hoa hoc va tac dung cua cac nguyn t trong thep gio :
aCac bon : tu 0,70

1,50 du d hoa tan vao mactenxit va tao thanh cac bit voi
cac nguyn t W, Mo va dac bit la vanadi lam tang d cung va tinh chng mai mon.
bCrm :co trong moi loai thep gio voi s luong ging nhau khoang 4 (3,8

4,40) co tac dung nng cao d thm ti. Do tng luong Cr W Mo cao nn thep gio
co kha nang tu ti va ti thu voi tit din bt ky.
cVonIram : la nguyn t hop kim quan trong nht va chim s luong lon nht trong
thep gio (6

18) co tac dung nng cao tinh cung nong. Cac bit vonIram hoa tan vao
155
austenit khi nung nn sau khi ti mactenxit chua nhiu vonIram. Cac bit nay chi tit ra
khoi mactenxit o 560

570
O
C nn duy trl d cung sau khi ti dn 600
O
C.
dMlipden : dung d thay th vonIram do tac dung tuong tu vonIram, no co th
thay th vonIram theo ty l nguyn tu 1/1 nhung khi luong ring nho hon (10,3 g/cm
3
)
so voi vonIram (19,3 g/cm
3
) nn 1Mo thay th duoc 2W lam cho gia thanh thp.
eVanadi : la nguyn t tao thanh cac bit rt manh. Cacbit vanadi it hoa tan vao
austenit khi nung nong, no o dang nho min, rt cung va phn tan nn giu duoc hat nho
khi nung nong va nng cao tinh chng mai mon. Ty l su dung trong thep gio tu 1

2
khng nn dung qua 5 vl rt kho mai nhan.
ICban : la nguyn t khng tao thanh cacbit, no hoa tan vao sat tao thanh dung
dich ran. Luong chua cua no tu 5

10 gop phn nng cao tinh cung nong, vuot qua

gioi han nay lam cho thep bi don ma khng nng cao thm tinh cung nong.
2-1chuc t vi :
La loai thep hop kim cao (10

20) va cac bon cao nn o trang thai sau khi duc la

thep ldburit, chua nhiu cac bit duoi dang cung tinh ldburit hlnh xuong ca rt cung
va don. Vl vy phai tin hanh can, ren voi luong ep lon d lam nho min cac bit va u
khng hoan toan 840

860
O
C dat d cung 241

269HB moi tin hanh cat got duoc.

3-^hit luyn :
Tin hanh ti va ram d nng cao d cung, tinh chng mai mon va tinh cung nong.
Nhit d ti cua cac loai thep gio noi chung xp xi 1300
O
C voi sai s hep (

10
O
C).
Khng nung nong cao hon hay thp hon vl nhung ly do sau dy :
156
Hnh ;.2 - H, ch)"c t i th>"% 'io"
a5:au khi u"c
65:au khi ca"n r>!n
c5:au khi ti ram
a) b)
c)
Khi nung thp hon austenit chua bao hoa du W d nng cao tinh cung nong : khi
nung dn A
C1
(

850
O
C) moi co chuyn bin peclit thanh austenit. Ti o nhit d 850

900
O
C thep co d cung thp khoang 45

50HRC, khng du cat got duoc. Khi nng nhit

d ln cao hon cacbit hop kim bat du hoa tan cang nhiu vao austenit lam cho no cang
giau nguyn t hop kim. Toi 1000
O
C da bao hoa Cr
23
C
6
, Ie
3
W
3
C chi bat du hoa tan
manh o nhit d 1150
O
C, dn gn 1300
O
C austenit cung chi hoa tan duoc 8W. Cac bit
VC hu nhu khng hoa tan vao austenit. Nguyn ly chung khi chon nhit d ti la tn
luong nhit d cao d austenit chua nhiu vonIram nht d mactenxit co tinh cung nong
cao nht, cac bit VC chua hoa tan giu cho hat nho, nng cao tinh chng mai mon.
Nu nung nong cao hon quy dinh cac bit hoa tan nhiu, hat phat trin manh lam
thep gion, trong mt s truong hop bi chay bin gioi hat.
Sau khi ti t chuc thep gio gm mactenxit giau vonIram, austenit du (30) va cac
bit du (15

20) d cung 61

63 HRC chua dat duoc cao nht vl vy phai tin hanh

ram tip theo.
Tin hanh ram thep gio ba ln, nhit d 560
O
C, mi ln giu nhit mt gio. Tai nhit
d nung nong cacbit vonIram Ie
3
W
3
C nho min bat du tit ra lam mac ten xit ngheo
nguyn t hop kim, nng cao dim M
d
ln va lam giam ung sut nn austenit du moi
chuyn bin thanh mac ten xit ram lam d cung tang ln. Nu tin hanh gia cng lanh
thl chi ram mt ln. T chuc sau khi ram : mac ten xit ram, austenit du (5), cac bit du
(15

20), d cung dat 63

65 HRC. nng cao d cung cho thep gio co th tin

hanh thm cac bon nito d cung dat 70 HRC nhung hoi bi don.
4-Cac loai thep gio va cng dung :
Cac mac thep gio thng dung gm : 75W18V; 90W9V2; 140W9V5; 90W18V2;
90W18Co5V2; 95W9Co10V2...Cng dung : thep gio duoc su dung rt rng rai lam cac
157
Hnh ;.3- Du( trnh nhit lu(n kt thu"c th>"% 'io" 9<Y192r*RMo
dung cu cat got lon, hlnh dang phuc tap, diu kin lam vic nang n va co nang sut cao,
tui tho lon nhu : dao phay, doa, chut, xoc, mui khoan, dao tin, bao...
9.1.4.Hop kim cung :
La loai vt liu lam dung cu cat got co tinh cung nong cao nht dn 800

1000
0
C,
tc d cat got co th dat hang tram m/phut.
1-1hanh phn hoa hoc va cach ch tao :
aThanh phn hoa hoc : Thanh phn chu yu cua hop kim cung gm cac loa cacbit : cac
bit vonIram titan, tantan va kim loai co ban lam cht dinh kt. Tinh cung nong cao va
tc d cat got lon la do ban cht cua nhung loai cac bit noi trn.
bCach ch tao : Hop kim cung duoc ch tao bang luyn kim bt. Tao cac bit vonIram,
ti tan va tan tan sau do nghin nho dn co hat 0,10

m. C ban cung duoc nghin

nho voi co hat nhu trn. Trn bt cac bit va c ban theo ty l quy dinh va khuy dao
trong nhiu gio d lam dng du thanh phn. Ep thanh hlnh san phm va thiu kt o
1450
0
C d c ban chay ra dinh kt cac phn tu bt cac bit voi nhau.
2-Phn loai va ky hiu :
Dua vao s luong cac bit ta phn hop kim cung ra lam ba nhom : nhom mt cac bit,
hai cac bit va ba cac bit.
aNhom mt cac bit : Gm co WC va Co. Ky hiu : WCCo3, WCCo4, WCCo6,
WCCo8, WCCo10. Trong do s dung sau Co chi luong chua cua no theo phn tram,
luong WC bang 100 tru di luong Co.
Vi du : WCCo8 gm co : 8Co va 92WC
bNhom hai cac bit : Gm WC, TiC va Co. Ky hiu : WCTiC30Co4, WCTiC15Co6
WCTiC5Co10... s dung sau Co va TiC chi luong chua cua chung theo phn tram.
Luong WC bang 100 tru di tng cac ty l trn.
Vi du : WCTiC15Co6 gm co : 6Co, 15TiC va 79WC
cNhom ba cacbit : Gm WC, TiC, TaC va Co. Ky hiu : WCTTC7Co12,
WCTTC10Co8, WCTTC20Co9...S dung sau Co va TTC chi luong chua cua Co va TiC
TaC theo phn tram (mun tlm ty l cua mi loai phai tra bang). Ty l WC bang 100
tru di tng cac ty l trn.
Vi du : WCTTC17Co12 gm co : 12Co, 17(TiCTaC) va 71WC
3-1chuc va co tinh :
aT chuc : T chuc cua hop kim cung gm cac hat da canh sang nam trn nn ti la Co.
Yu cu chung la hat cang nho min va cang phn b du cang tt. Do ch tao bang
luyn kim bt nn bao gio cung co r xp, nhung khng duoc qua 2. Trong qua trlnh
tao cac bit khng duoc d co graphit vl se tao ra cac dim mm.
bCo tinh : Hop kim cung co d cung rt cao tu 82

90HRA (70

75HRC), tinh chng

mai mon rt cao, tinh cung nong lon nhung kha don. Voi cung luong cban nhu nhau thl
s luong cac bit cang nhiu co tinh se cang cao ln va duoc xem la cang tt. kt hop
giua d cung va tinh, don tt nht ta thuong dung luong cban khoang 6

8.
4-Cng dung :
158
Hop kim cung duoc su dung ngay cang nhiu d lam dung cu cat got va khun dp.
Do d cung va tinh cung nong rt cao nn v phuong din cat got thl hiu qua su dung
vonIram trong hop kim cung cao hon thep gio khoang 10 ln.
Hop kim cung duoc su dung lam cac loai dung cu cat got hlnh dang don gian va
nho, thuong o dang tm mong nhu dao tin, dao bao. Ngoai ra no con dung lam khun
dp, khun keo co kich thuoc nho, mui khoan dt, da...
So voi thep dung cu, hop kim cung co tinh don cao hon, khng chiu duoc va dp va
tai trong dng, tinh dn nhit kem chi khoang 50 cua rhep.
9.2.THEP LAM DU NG CU BI N DANG NGUI (KHUN DP NGUI) :
La loai thep lam dung cu bin dang deo kim loai o nhit d nho hon nhit d kt
tinh lai (thng dung nht la o nhit d thuong). y la hlnh thuc gia cng rt ph bin
cho nang sut cao.
9.2.1.-Diu kin lam vic va yu cu :
Dung cu bin dang ngui ma din hlnh la khun dp ngui co diu kin lam vic
gn ging dung cu cat nhung co dac dim khac hon. Ngoai chiu ap luc lon ra, khun dp
con chiu ung sut un, luc va dp va ma sat manh. Do din tich tip xuc lon khng tao
phoi nn khun dp ngui thuong bi nong ln khoang 200

250
O
C khi lam vic. Voi
diu kin lam vic nhu trn vt liu khun phai dat duoc cac yu cu sau :
Co d cung cao : do tin hanh bin dang kim loai o trang thai ngui nn vt liu co
d cung lon. Tuy theo vt liu dem dp d cung khun tu 58

62 HRC, khng nn cao

hon gioi han nay vl lam khun bi don, d sut me khi lam vic.
Tinh chng mai mon lon, dam bao hang van, chuc van san phm ma kich thuoc
khun khng thay di.
deo va d dai bao dam : d chiu duoc tai trong lon va va dp. Voi cac khun co
kich thuoc lon cn thm yu cu d thm ti cao va it bin dang khi nhit luyn.
9.2.2.Dc dim v thanh phn hoa hoc va nhit luyn :
1-1hanh phn hoa hoc :
dam bao cac yu cu trn thep lam khun dp ngui phai co thanh phn hoa hoc
hop ly.
Cac bon : luong cac bon cao trn duoi 1 dam bao d cung cao, tinh chng mai
mon lon. Khi chiu va dp manh luong cac bon se giam xung co 0,40

0,60. Khi yu
cu chng mai mon tht cao luong cac bon dn 1,50

2,00
Nguyn t hop kim : thanh phn hop kim phu thuc vao hlnh dang, kich thuoc,
tinh chng mai mon va d thm ti. nng cao d thm ti dung cac nguyn t crm,
mangan, silic, vonIram (khoang 1 mi loai). nng cao tinh chng mai mon phai
dung luong crm dn 12
2-Ch d nhit luyn :
Ti va ram thp. Khi ti chu y ly nhit d cao hon so voi dao cat tu 20

40
O
C d
austenit dng nht hon. Khi ram cung chon nhit d cao hon.
9.2.3.Thep lam khun dp ngui :
1-1hep lam khun be (chiu day thanh khun nho hon 75mm):
159
Ta su dung mac thep CD100

CD120 lam cac khun be, hlnh dang don gian, chiu
tai trong nho, d cung cao, tinh chng mai mon thp.
2-1hep lam khun trung binh (chiu day thanh khun 75

100 mm):
lam khun trung blnh hay khun be, hlnh dang phuc tap, chiu tai trong lon ta
dung cac thep hop kim thp : 100Cr, 100CrWMn, 10CrWSiMn.
31hep lam khun lon va chng mai mon cao(chiu day thanh khun 200

300
mm):
lam cac khun lon, chiu tai nang va chiu mai mon lon ta dung loai thep chua
12Cr va luong cac bon rt cao (1,50

2,00) : 200Cr12, 150Cr12Mo, 130Cr12V.

Nhom thep nay co dac dim :
thm ti lon : ti trong du chiu su ti dat 150

200 mm, do do dam bao d

bn, d cung cao khi khun lon.
Co th ap dung nhiu ch d ti va ram d dat duoc yu cu khac nhau.
4-1hep lam khun chju tai trong va dp :
Voi cac khun dp chiu va dp lon ta dung loai thep chua cac bon trung blnh va
luong hop kim 3

5 d dam bao d dai. Gm cac mac sau : 40CrW2Si, 50CrW2Si,

60Cr2Si, 40CrSi, 60CrSi.
Hin tai co xu huong su dung hop kim cung lam cac khun dp ngui co kich thuoc
nho, dat hiu qua cao hon thep.
9.3.THEP LAM DU NG CU BI N DANG NO NG (KHUN DP NO NG) :
Bin dang nong la hlnh thuc gia cng chu yu d ch tao ban thanh phm va phi
trong san xut co khi. Trong co khi thuong dung nht la cac loai khun ren, ep ,keo
9.3.1.Diu kin lam vic va yu cu :
1-Diu kin lam vic :
Dung cu bin dang nong (ma din hlnh la khun dp) co diu kin lam vic khac
hon khun dp ngui :
Dung cu (khun) lun tip xuc voi phi nong toi 1000
O
C, do vy chung bi nung
nong dn 500

700
O
C nhung khng thuong xuyn, lin tuc.
Do duoc nung nong dn nhit d cao nn phi thep co tinh deo cao, do vy khun
khng cn d cung cao nhdung cu bin dang ngui.
Dung cu bin dang nong thuong co kich thuoc lon, chiu tai trong lon dn hang
tram hang nghln tn.
2-Yu cu cua dung cu bin dang nong :
bn va d dai cao, d cung vua phai d chiu duoc tai lon va va dp, d cung
khoang 350

450 HB (35

46 HRC).
Tinh chng mai mon cao dam bao tao ra hang nghln hang van san phm. Do lam
vic o nhit d cao nang sut cua dung cu bin dang nong thp hon bin dang ngui dn
khoang ln.
Tinh chiu nhit d cao va chng moi nhit lon.
9.3.2.Dc dim v thanh phn hoa hoc va ch d nhit luyn:
dat duoc cac yu cu trn thep lam dung cu bin dang nong co cac dac dim sau
160
Cac bon : ham luong cac bon trung blnh trong khoang tu 0,30

0,50 tuy theo

tung loai khun.
Thanh phn hop kim : co ham luong phu hop d dam bao tinh ti thu co tinh dng
nht va tinh chiu nong. nng cao d thm ti su dung crm, niken. Nng cao d
thm ti va chiu nong phai dung dn 8

10 W.
Ch d nhit luyn : gm ti va ram trung blnh d nhn duoc t chuc trstit ram co
d cung, d bn, d dai phu hop voi diu kin lam vic.
9.3.3.1hep lam khun ren :
Cac khun ren thuong co kich thuoc lon, chiu tai trong cao va va dp, bi nung nong
it (500

550
o
C) do thoi gian tip xuc voi phi ngan. Thuong dung cac mac sau :
50CrNiMo, 50CrNiW, 50CrNiSiW, 50CrNiTi, 50CrMnMo. Nhom thep nay co dac
dim :
Tinh thm ti cao, ti thu trong du voi kich thuoc 400 x 300 x 300 mm.
Ti va ram tu 500

600
O
C.
cung phn dui nn thp hon phn lam vic tu 510 HRC.
Voi bua ren co trong luong 3 tn thuong dung 50CrNiMo, cac mac con lai dung khi
trong luong bua 3 tn.
9.3.4.1hep lam khun ep chay (keo,chn, ep) :
Khac voi khun ren, thep lam khun chn, ep nong (ep chay) co kich thuoc be hon
nhung lai chiu nhit d cao hon ( do tip xuc lu hon voi phi), chiu ap sut cao nhung
tai trong va dp nho. Do nhit d b mat kha cao dn 60

700
O
C nn phai dung loai
thep hop kim cao (khoang 10) bang crm va vonIram. Luong cac bon tu 0,30

0,50.
Ngoai ra con dung vanadi (1) d nng cao tinh chng mai mon va giu cho hat nho,
molipden (1) d nng cao d thm ti. Cac mac thep thuong dung la : 30Cr2W8V,
30Cr2W8, 40Cr5W2VSi. nng cao thm d cung va tinh chng mai mon cho b mat
khun ep ta thm cac bon nito o nhit d 500

600
O
C (cn luu y phai thm thp hon
nhit d ram)
9.4.THEP LAM DU NG CU DO :
Trong san xut co khi thuong su dung cac dung cu do co cac cp chinh xac khac
nhau : panme, thuoc cap, duong, calip, thuoc do d dai ...
9.4.1.Diu kin lam vic va yu cu :
Cac dung cu do thuong xuyn tip xuc, co sat voi chi tit gia cng n d bi mai
mon, bin dang lam sai lch kt qua do. Do vy thep lam dung cu do phai co cac yu
cu sau dy :
cung va tinh chng mai mon cao 63

65 HRC d dam bao khng bi hay it bi

mai mon tai phn lam vic, giu duoc d chinh xac trong sut thoi gian lam vic lu dai.
Kich thuoc n dinh : kich thuoc khng thay di hay rt it thay di trong sut thoi
gian lam vic (hang chuc nam), cn luu y hai chi tiu sau :
H s gian no nhit nho.
Su n dinh cua t chuc o trang thai lam vic la lu dai
nhan bong b mat cao khi mai (dn cp 14) va it bin dang khi nhit luyn.
9.4.2.Thep lam dung cu do cp chinh xac cao :
161
dat duoc d cung va tinh chng mai mon cao phai co ham luong cac bon 1.
Dung cac nguyn t hop kim crm va mangan (khoang 1 mi loai) d nng cao d
thm ti, it bin dang. Mangan co tac dung lam tang thm austenit du dn muc d thich
hop d cho kich thuoc hu nhu khng thay di.
n dinh kich thuoc sau khi ti tin hanh hoa gia (ram o nhit d thp hon
150
O
C) d nhn duoc t chuc mactenxit ti co d cung va tinh chng mai mon cao, dat
d bong cao khi mai va h s gian no nhit rt nho 10

10
6
/
O
C. Cac mac thep thng
dung : 100Cr, 100CrWMn, 140CrMn...
9.4.3.Thep lam cu do cp chinh xac thp :
Cac loai dung cu do cp chinh xac thp chi yu cu b mat lam vic co tinh chng
mai mon cao la du do vy ta co th dung cac oai thep sau dy :
Thep cac bon thp : C

0,25 qua thm cac bon, ti va ram thp : C15, C20,

BCT38...
Thep cac bon trung blnh : C45, C50, C55 ti b mat va ram thp
Thep 38CrMoAlA : thm ni to.
162
CHUONG 10 : KIM LOAI VA HOP KIM MAU
Trong chuong nay ta se nghin cuu cac hop kim khng phai trn co so sat do la cac
hop kim mau. Nhu da bit kim loai mau chim s luong lon trong cac nguyn t kim
loai. Tuy nhin o dy ta chi khao sat cac kim loai mau thng dung nht : nhm, dng.
kem, magi, titan...
10.1.NHM VA HOP KIM NHM :
V phuong din san xut va su dung thl nhm va hop kim cua no chim vi tri thu
hai sau thep. Vt liu nay co cac tinh cht rt phu hop voi nhiu cng dung khac nhau,
trong mt s truong hop dem lai hiu qua kinh t lon va khng th thay th duoc.
10.1.1.Khai nim va phn loai :
1-^hm nguyn cht :
Nhm la nguyn t co mang tinh th lp phuong tm mat, co mau sang bac. Nhm
co cac dac dim sau :
Khi luong ring nho (2,70 g/cm
3
) : chi bang khoang 1/3 thep. Do vy lam giam
khi luong kt cu, chi tit, duoc su dung rng rai trong hang khng, vn tai...
Co tinh chng an mon nht dinh trong khi quyn : do lun co lop mang xyt
(Al
2
O
3
) sit chat trn b mat co tinh bao v cao.
Co tinh dn din cao : tinh dn din kem hon vang, bac, dng. dn din bang
62 dng nhung khi luong ring chua dn 1/3 dng thl khi trong cung diu kin lam
vic dy nhm nhe bang mt nua dy dng va bi nung nong it hon.
Tinh deo rt cao : rt d bin dang deo khi keo soi, dy, dat thanh tm, bang, la,
mang, ep thanh cac thanh dai co bin dang phuc tap.
Nhit d nong chay thp (657
O
C).
bn, d cung thp.
Cac loai nhm nguyn cht duoc ky hiu theo TCVN nhu sau : dung du la ky hiu
hoa hoc cua nhm, tip sau do la s chi ham luong nhm.
Vi du : Al 99,999 chua 99,999Al
Al 99,98 chua 99,98Al.
2-Phn loai hop kim nhm :
Trong ky thut hu nhu khng su dung nhm nguyn cht ma chu yu dung hop
kim nhm. Hop kim nhm duoc phn ra lam hai nhom : hop kim nhm duc va hop kim
nhm bin dang.
aHop kim nhm bin dang : la cac hop kim chua mt luong it cac nguyn t hop kim
co thanh phn nam bn trai dim b trn gian d pha. san xut cac san phm tu nhom
hop kim nay nguoi ta dung phuong phap bin dang. Chung duoc chia ra lam hai phn
nhom nho : khng hoa bn duoc bang nhit luyn va hoa bn duoc bang nhit luyn.
Hop kim nhm bin dang khng hoa bn duoc bang nhit luyn : gm cac hop
kim co thanh phn nam bn trai dim a. Cac hop kim nay co t chuc la dung dich ran o
163
moi nhit d, khng co chuyn bin pha nn khng th hoa bn duoc bang nhit luyn.
Mun hoa bn chung chi duy nht bang bin dang ngui.
Hop kim nhm bin dang hoa bn duoc bang nhit luyn : gm cac hop kim
co thanh phn nam bn phai dim a, o nhit d thuong co t chuc hai pha la dung dich
ran va pha thu hai. Khi nung nong dn nhit d cao hon gioi han bao hoa pha thu hai
hoa tan ht vao dung dich ran (co chuyn bin pha) nn co th hoa bn duoc bang nhit
luyn.
Theo TCVN 165975 ky hiu hop kim nhm bin dang nhu sau : du tin la ky
hiu cua nguyn t nhm tip sau la ky hiu cac nguyn t hop kim, cac s dung sau
nguyn t hop kim chi luong chua cua chung theo phn tram.
Vi du : AlCu4,4Mg0,5Mn0,8 4,4Cu; 0,5Mg; 0,8Mn; con lai Al
AlCu4,4Mg1Ie1,5Mn0,6 4,4Cu; 1Mg; 1,5Ie; 0,6Mn; con lai Al
bHop kim nhm duc : Gm cac hop kim chua kha nhiu cac nguyn t hop kim, co
thanh phn nam bn phai dim b. Cac hop kim nay co nhit d nong chay thp hon, co
t chuc cung tinh nn tinh duc cao. Do chua nhiu pha thu hai (chu yu la hop cht hoa
hoc) nn kha gion, khng th bin dang deo duoc, kha nang hoa bn bang nhit luyn
khng dang k. Ch tao san phm chu yu bang phuong phap duc.
Theo TCVN 165975 hop kim nhm duc ky hiu nhu hop kim nhm bin dang chi
khac la o cui ky hiu co thm chu d chi la hop kim duc.
164
Hnh 1<.1-Kh/n loai h% kim nhm
Vi du : AlSi12Cu2Mg1Mn0,6Ni1 12Si; 2Cu; 1Mg; 0,6Mn; 1Ni; con lai
la Al. Chu chi hop kim nhm duc (ch tao san phm bang phuong phap duc).
AlCu5Mg1Ni3Mn0,2 5Cu; 1Mg; 3Ni; 0,2Ni con lai Al
AlSi7Mg0,3 7Si; 0,3Mg con lai Al
Ngoai hai loai hop kim nhm thng dung trn con co loai hop kim nhm thiu kt
duoc ch tao bang luyn kim bt. Bang cach pha nguyn liu duoi dang bt theo thanh
phn quy dinh va thiu kt thanh san phm.
10.1.2.Hop kim nhm bin dang :
Ta chi nhin cuu hop kim nhm hoa bn duoc bang nhit luyn vl chung co vai tro
quan trong trong nganh vt liu.
1-Hop kim nhm voi 4 Cu :
Hop kim nhm voi 4 dng la co so cua hu ht cac hop kim nhm bin dang. Tu
gian d pha AlCu ta thy rang dng hoa tan kha nhiu trong nhm o nhit d cao
(5,65 tai 548
o
C) nhung lai giam rt manh khi ha nhit d (con 0,5 o nhit d
thuong). Luong dng du thua duoc tit ra duoi dang hop cht hoa hoc CuAl
2II
(ky hiu II
d chi hop cht nay duoc hlnh thanh tu trang thai ran).
O nhit d thuong t chuc cn bang cua hop kim la dung dich ran

chua 0,5Cu
va mt luong nho CuAl
2II
(khoang 7) co d cung va d bn thp thp (200MPa). Khi
nung nong dn cao hon duong gioi han hoa tan (520
o
C) pha CuAl
2II
hoa tan ht vao

va chi con lai mt pha la dung dich ran cua nhm chua 4Cu. Khi lam ngui nhanh sau
do pha CuAl
2II
khng kip tit ra nn ta co dung dich ran qua bao hoa dng o nhit d
thuong d bn tang ln mt it (250

300MPa) va tuong di deo. Nhung sau khi ti tu 5

dn 7 ngay d bn va d cung dat duoc gia tri cao nht (dn 400MPa). Hin tuong nay
goi la hoa gia tu nhin. Nu sau khi ti ta tin hanh nung nong thl thoi gian dat d cung
va bn se rut ngan lai nhung gia tri se thp hon. Nhit d nung cang tang thl thoi gian
dat d bn , d cung se cang rut ngan nhung gia tri cua chung cang thp.Qua trlnh nay
goi la hoa gia nhn tao.
165
Hnh 1<.2-Fnh h)n' cua nhit a! th!i 'ian n Gua" trnh ho"a 'ia!
Tu do thy rang ch d nhit luyn hop kim nhm 4 Cu nhu sau : tin hanh ti va
hoa gia :
Hoa gia tu nhin tu 5

7 ngay nu cn d bn d cung cao nht.

Hoa gia nhn tao o 100

200
o
C nu cn rut ngan thoi gian va yu cu d bn d
cung vua phai.
2-Dura (nhm cu ng):
ura la hop kim h AlCuMg ( 4Cu; 0,5

1,5Mg) cac nguyn t hop kim dac

bit la magi lam tang manh hiu qua khi nhit luyn ti va ram. Ngoai ra trong thanh
phn cua dura thuong co thm Ie, Si va Mn. Ie va Si la tap cht thuong gap trong nhm
ma khng th khu bo ht duoc, con mangan dua vao d tang tinh chng an mon.
ura co t chuc nhiu pha ngoai dung dich ran thay th cua Cu va Mg trong
nhm ra con co cac pha Mg
2
Al
3
; CuMgAl
2
(S); CuMg
5
Al
5
(T). Cac pha nay dong vai tro
pha hoa bn cho dura, dac bit la pha S va T. ac dim cua dura :
bn cao (

b
450

480MPa), khi luong ring nho (

2,7 g/cm
2
) do do co
d bn ring lon (d bn ring bang

b
/

) dn 15

16km.
Tinh chng an mon kem do co nhiu pha co th din cuc khac nhau. khac phuc
hin tuong nay nguoi ta phu mt lop nhm mong ln b mat dura bang can nong.
Ch d nhit luyn cua dura : ti o nhit d 505

510
o
C trong nuoc va hoa gia tu
nhin tu 5

7 ngay.
ura duoc su dung rng rai trong cng nghip hang khng va trong doi sng.
10.1.3.Hop kim nhm duc :
Hop kim nhm duc thuong dung ph bin nht trn co so AlSi va thanh phn chu
yu la cung tinh (do do thuong goi la silumin). Co tinh cua vt duc phu thuc chu yu
vao tc d ngui va bin tinh khi duc. Thuong duc trong khun kim loai d nhn duoc
t chuc nho min do co tc d ngui lon.
166
Hnh 1<.3-H, ch)"c t i cua ura sau nhit lu(n
1-Silumin don gian :
La hop kim nhm duc ma thanh phn chu yu la nhm va silic voi ham luong silic
tu 10

13. T chuc chu yu la cung tinh (AlSi), rt th to (cac tinh th Si co dang

hlnh que) d bn va d deo kha thp (

b
130MPa;

3). Do vy phai bin tinh d

nng cao co tinh. Dung mt hn hop mui (2/3NaI 1/3NaCl) voi ty l 0,05

0,08
d bin tinh. Luc nay dim cung tinh dich v bn phai va nhit d chay giam 10

20
0
C.
Nhu vy hop kim co t chuc truoc cung tinh gm Al (Al Si) va cung tinh nay kha
nho min (tinh th Si rt nho) lam co tinh cao (

b
180MPa;

8). Silumin don gian

co dac dim la :
Co tinh duc cao (do t chuc chu yu la cung tinh)
Co tinh thp khng hoa bn duoc bang nhit luyn.
Do do silumin don gian thuong dung duc dinh hlnh cac chi tit hlnh dang phuc tap, yu
cu d bn khng cao.
2-Silumin phuc tap :
Silumin phuc tap cung co tinh duc tt nhung co tinh cao hon do co thm nguyn t
Cu, Mg co tac dung tt khi ti va hoa gia ((

b
200

250MPa;

6). Cac
silumin phuc tap co thanh phn cac nguyn t thay di kha rng : 4

30Si; 1Mg;
1

7Cu. Cng dung cua chung la lam pit tng cac loai dng co vl nhe, d tao hlnh va
it ket. Ngoai ra con lam thn va nap dng co t.
10.2.DNG VA HOP KIM DNG
10.2.1.Dng nguyn cht :
ng la kim loai co kiu mang lp phuong tm mat, khng co da hlnh. ng
nguyn cht co mau do nn con goi la dng do. ng co cac dac dim sau :
Tinh dn din va dn nhit cao. V tinh dn din chi dung sau vang va bac.
Chng an mon tt trong khi quyn, nuoc, nuoc bin hay kim, axit huu co do co
lop xyt Cu
2
O trn b mat.
167
Hnh 1<.*-H, ch)"c t i silumin tr)"c 6in tAnh 4a5 a! sau 6in tAnh 465
a)
b)
Tinh deo rt cao, d bin dang nong, ngui d ch tao thanh cac ban thanh phm.
bn khng cao lam (

b
220MPa ) nhung sau bin dang deo tang ln dang k
(

b
425MPa ).
Tinh han kha tt nhung khi chua nhiu tap cht (dac bit la xy) giam di manh.
Tuy nhin dng cung co mt s nhuoc dim :
Khi luong ring lon ( 8,94g/cm
3
)
Tinh gia cng cat got kem do phoi qua deo khng gay, d cai thin thuong cho
thm chl vao.
Nhit d nong chay cao 1083
o
C, nhung tinh duc kem, d chay loang nho.
Theo TCVN 165975 dng nguyn cht duoc ky hiu Cu va cac s chi luong chua cua
no trong do.
Vi du : Cu 99,99 co 99,99Cu
Cu 99,80 co 99,80Cu
10.2.2.Phn loai hop kim d ng :
Trong ky thut it su dung dng nguyn cht ma chu yu su dung hop kim dng.
Hop kim dng duoc chia ra lam hai nhom sau : la tng va brng.
La tng (dng thau) la hop kim cua dng voi nguyn t chu yu la kem.
Brng (dng thanh) la hop kim cua dng voi cac nguyn t khac tru kem .
1-La tng :
La tng duoc chia lam hai loai : la tng don gian (chi co dng va kem) va la tng
phuc tap (co thm mt s nguyn t khac). Theo TCVN 165975 quy dinh ky hiu la
tng nhu sau : du tin la chu L (chi la tng) tip sau la ky hiu Cu va cac nguyn t
hop kim. S dung sau cac nguyn t hop kim chi ham luong cua chung theo phn tram.
Vi du : LCuZn30 la tng co 30Zn, 70Cu
LCuZn38Al1Ie1 la tng co38Zn; 1Al; 1Ie; con lai Cu.
168
Hnh 1<.--Fnh h)n' cua ta% ch/t n B/3n in cua @n'
aLa tng don gian : Trong thuc t dung loai chua it hon 45Zn nn t chuc cua no
chi co dung dich ran

va pha din tu

la dung dich ran cua kem trong dng co mang A1 chua dn 39Zn o 454
o
C.
y la pha chu yu quyt dinh tinh cht cua la tng. Khi hoa tan vao dng kem lam tang
d bn kha manh, nhung khng lam giam nhiu d deo cua hop kim. deo cao nht
ung voi 30Zn.

la pha din tu ung voi cng thuc CuZn ( N 3/2), la pha cung va don hoa bn
cho la tng. Do vy khng dung la tng chua cao hon 45Zn vl luc nay t chuc chi toan
la ' nn rt don. Trong thuc t chi dung loai duoi 40Zn voi hai loai la tng mt pha
va la tng hai pha.
La tn' mt %ha = thuong chua it hon 35Zn (LCuZn10) co tinh deo cao, duoc can
ngui thanh ban thanh phm lam chi tit may qua dp su. La tng voi luong kem nho
tu 5

12 co mau do nhat dung d lam tin xu, huy chuong, khuy ao qun, dy keo
(Iecmotuya) ...La tng chua 20Zn (LcuZn20) co mau vang ging nhu vang nn
thuong lam trang suc. La tng chua khoang 30Zn (LCuZn30) co d deo cao dung lam
vo dan cac loai. Cac la tng mt pha bn va rt deo nn thuong pha thm 0,4

3Pb
d d cat got.
La tn' hai %ha = thuong chua 40Zn co t chuc hai pha (

) co pha thm chl

d tang tinh gia cng cat. La tng hai pha cung , bn va it deo hon so voi loai mt pha
duoc cung cp duoi dang bang, ng, tm d lam cac chi tit may cn d bn cao.
bLa tng phuc tap : Ngoai Cu va Zn ra con cho thm cac nguyn t Pb (d tang
tinh cat got), Sn (tang chong an mon trong nuoc bin), Al va Ni (d nng cao gioi han
bn) nhu : LCuZn36Al3Ni2; LCuZn30Sn1; LCuZn40Pb1. La tng phuc tap dung lam
cac chi tit may yu cu d bn cao hon, lam vic trong nuoc bin...
2-Brng :
La hop kim cua dng voi cac nguyn t chu yu khng phai la kem nhu Sn, Al, Be
...Theo TCVN 165975 chung duoc ky hiu ging nhu la tng, chi khac la thay chu L o
du ky hiu bang chu B (chi brng).
1Brng thic : la hop kim dng voi nguyn t chu yu la thic, la hop kim dng duoc
su dung du tin. Gian d pha CuSn rt phuc tap va co nhiu pha. Hop kim nay khi duc
169
Hnh 1<.1-H, ch)"c t i cua latn' 1 %ha 4a5 a! latn' 2 %ha 465
a) b)
thin tich rt manh vl vy thuong dung it hon 15Sn nn chi co hai pha : dung dich ran

va pha din tu

.Chung gm hai loai : brng thic bin dang va duc. ac dim cua
brng thic la :
bn cao, d deo tt nn thuong dung voi luong chua tu 4

8Sn.
Tinh duc tt : it co (d co 1) , din dy khun cao.
Chng an mon cao, dac bit trong khi quyn m bin : 0,001mm/nam.
a-?rn' thic 6in Ban' = thuong chua it hon 8Sn t chuc la dung dich ran

va hop
kim hoa thm P, Zn, Pb d nng cao co tinh, giam ma sat va tang tinh gia cng cat.
Cng dung : lam bac lot, banh rang (BCuSn4Zn4Pb4; BCuSn5Zn2Pb5).
6-?rn' thic u"c = la loai chua nhiu hon 10Sn hay voi tng luong cac nguyn t hop
kim lon hon 12. Thuong dung cac loai sau : BCuSn10Zn2; BCuSn5Zn5Pb5. Cng
dung: lam cac tuong dai, chung, phu diu, hoa tit trang tri...
2Brng nhm :
La hop kim cua dng voi nhm la chu yu. Tu gian d pha CuAl ta thy
nhm co th hoa tan ti da vao dng gn 10. T chuc cua no chu yu la dung dich ran
thay th cua Al trong Cu co d deo va kha bn. Kha nang chng an mon cao trong nuoc
bin va khi quyn cng nghip.
Brng nhm mt pha (chua 5

9Al) : BCuAl5, BCuAl7, BCuAl9Ie4 dung lam

b ngung hoi, h thng trao di nhit, lo xo tai dong din, chi tit bom, d dung cho hai
qun, duc tin xu...
Brng nhm hai pha (chua lon hon 9,4Al) : co t chuc la (

) co d bn d
cung cao hon va co th nhit luyn duoc nhu BCuAl10Ie4Ni4 dung lam bac lot truc.
3Brng berili :
La hop kim cua Cu voi 2Be (BCuBe2) co gioi han dan hi cao khng thua kem
thep dan hi (

dh
1000MPa), co d cung va tinh chng an mon cao lam vic dn 300

340
o
C. No khng phat ra tia lua khi va dp nn rt thun tin trong cng nghip khai
thac mo, lam cac thit bi din o nhit d cao...
10.3.HOP KIM LAM TRUOT :
Mac du lan duoc su dung rt rng rai, nhung ngay nay cac loai truot vn co vi
tri dang k trong may moc va thit bi vl chung co mt s uu dim nht dinh : d ch tao,
d thay th, gia thanh thp va trong mt s truong hop chi co truot moi lap ghep duoc
(truc khuyu) hay chiu duoc va dp va tai trong lon (tua bin, truc xe lua...).
10.3.1.Yu cu di voi ho p kim lam truot :
lam truot cac hop kim phai thoa man cac yu cu su dy :
Co h s ma sat nho voi b mat truc thep. y la yu cu quan trong nht di voi
hop kim lam truot. Do vy t chuc cua no phai tao ra din tich tip xuc voi b mat truc
thep la nho nht va co khe ho d chua du bi tron. Hop kim duoc ch tao theo nguyn
ly hat cung (khoang 5) phn b trn nn mm, dy la loai thng dung nht. Ngoai ra
co th dung nguyn ly nn cung hat mm co h s ma sat lon hon. Trong qua trlnh lam
vic phn mm bi mon di va tao thanh ranh chua du bi tron.
170
It lam mon truc thep va chiu duoc ap luc cao. it lam mon truc thep truot duoc
lam tu hop kim cua cac kim loai mm nhu : Sn, Pb, Al, Cu... chiu duoc ap luc cao va
tit kim kim loai mau cac hop kim truot duoc trang ln mang bang thep C08s.
Co tinh cng ngh tt, d duc, gia cng va bam dinh vao mang thep cao.
Gia thanh re.
Cac hop kim lam truot duoc phn lam hai nhom : nhom co nhit d nong chay
thp va nhom co nhit d nong chay cao.
10.3.2.Hop kim lam truot co nhit d chay thp (babit) :
Cac hop kim lam truot trn co so cac kim loai co nhit d nong chay thp nhu
Sn, Pb, Zn...co tn goi la babit (ly tn cua nha vt liu hoc nguoi Anh tlm ra hop kim
nay du tin la Babit). ac tinh chung cua babit la rt mm it lam mon truc thep, h s
ma sat nho, giu du tt nhung khng chiu duoc ap sut va nhit d cao.
1-Babit thic :
La loai truot duoc su dung du tin co su kt hop tuong di tt giua co tinh, tinh
ma sat va tinh chng an mon nhung qua dat vl chua nhiu thic. Chung duoc dung lam
cac truot quan trong voi tc d lon va trung blnh nhu : tua bin, dng co diden...Thng
dung nht la hai loai SnSb11Cu6 (83) va SnSb8Cu3 (89). T chuc cua chung gm
nn mm la dung dich ran Sn(Sb) mau ti va hat cung la SnSb (hat da canh sang) Cu
3
Sn
(kim sang).
171
Hnh 1<.7-: @ c/u tao cua h% kim , tr)t
Hnh 1<.9-H, ch)"c t i cua 934a 5 a! 9; 465
a) b)
2-Babit chi :
La hop kim trn co so chl voi 6

16Sn, 6

16Sb va 1Cu. T chuc cua no gm

nn mm la cung tinh (PbSb) hat cung la SnSb va Cu
3
Sn. Hin tai su dung ph bin
PbSn6Sb6Cu1 (6) va PbSn16Sb16Cu1 ( 16) dung lam truot trong cac dng co
xang thay cho babit thic. Loai chua 6Sb chiu va dp, loai 16Sb do co nhiu hat
cung hon nn khng chiu va dp.
3-Babit nhm :
La hop kim trn co so nhm, dy la loai hop kim truot co nhiu trin vong nht vl
h s ma sat nho, nhe, tinh dn nhit cao, chng an mon cao trong du, co tinh cao, tuy
nhin tinh cng ngh kem (kho dinh bam vao mang thep). Thng dung nht la h AlSn
voi luong thic tu 3

20, ngoai ra co thm mt luong nho Cu, Ni, Si. T chuc cua no
gm nn mm la dung dich ran trn co so Al va hat cung la cac hop cht hoa hoc trong
dung dich ran. Cac s hiu : AlSn9Cu1, AlSn20Cu1, AlSn3Cu1... dung trong cac dng
co diden chung co dac dim la chiu duoc ap luc cao (200 300kG/cm
2
) va tc d vong
lon (1

20m/s)
10.3.4.Hop kim lam truot co nhit d chay cao :
Nhom nay co dac dim chung la chiu duoc ap luc cao va co d bn lon. T chuc
cua chung thuong la nn cung hat mm hay nn dai hat mm, h s ma sat lon hon.
1-Brng thic :
Thuong dung hai loai sau : BCuSn5Zn5Pb5 va BCuSn4Zn4Pb4 trong do Pb khng
tan dong vai tro hat mm, nn cung la dung dich ran cua Cu voi Sn, Zn.
2-Brng chi :
Thng dung nht la BCuPb30 voi cac phn tu chl khng tan la cac hat mm, Cu la
nn dai (cung). Do nhiu chl nn co tinh thp do vy phai trang ln mang thep. nng
cao co tinh thuong dung it chl (8

10) va pha thm thic : BCuSn12Pb8,

BCuSn10Pb10. Chung duoc dung lam cac truot quan trong : tua bin cng sut lon.
172
Hnh 1<.;- H, ch)"c t i cua 6rn' ch
3-Gang xam, deo, cu :
Co th dung cac loai gang xam, deo, cu nn peclit d la cac truot. Trong do
graphit la cac hat mm, peclit la nn cung. Chung duoc dung lam cac truot khng
quan trong do h s ma sat lon, khng cn bi tron (vl da co graphit). Theo tiu chun
Nga co cac s hiu sau : AC1; A 2; A B1; A B2; A K1; A K2.
173
CHUONG 11 : VT LIU PHI KIM LOAI
Trong chuong nay ta nghin cuu cac loai vt liu khng chua kim loai hay co kim
loai nhung khng phai la thanh phn chu yu nhu : vt liu composit, ceramic, plyme,
ximang, thuy tinh, cao su...
11.1.VT LIU KT HOP (COMPOSIT) :
11.1.1.Khai nim va phn loai :
1-Khai nim : Vt liu com po zit la loai vt liu gm hai hay nhiu loai vt liu khac
nhau kt hop lai, trong do cac uu dim cua mi loai duoc kt hop voi nhau hoac tao nn
mt cht luong moi hoan toan ma nu dung ring le khng mt loai vt liu thanh phn
nao co th dap ung duoc
2-Dc dim va phn loai :
ac dim :
La vt liu nhiu pha : trong do cac pha ran khac nhau v ban cht, khng hoa
tan ln nhau va phn cach voi nhau bang ranh gioi pha. Ph bin nht la loai com po zit
hai pha : pha lin tuc trong toan khi goi la nn, pha phn b gian doan, duoc nn bao
boc goi la ct.
Trong vt liu composit ty l, hlnh dang, kich thuoc, su phn b cua nn va
ct tun theo quy lut da thit k.
Tinh cht cua cac pha thanh phn duoc kt hop lai d tao nn tinh cht chung
cua composit. Ta lua chon cac tinh cht tt d phat huy thm.
Phn loai :
*Phn loai theo ban cht cua nn :
Composit nn cht deo (composit polymerit)
Composit nn kim loai (composit metallit)
Composit nn gm (Composit ceramic)
Composit nn la hn hop cua hai hay nhiu pha.
*Phn loai theo hlnh hoc cua ct hoac dac dim cu truc :
Composit



Ct hat Ct soi Composit cu truc



Hat Hat Lin Gian Lop Tm T ong
174
th min tuc doan 3 lop
3-1inh cht cua vt liu composit :
aCo tinh ring :
Ta khao sat mt thanh chiu keo doc, dung tm.
Quan h giua luc P va bin dang l duoc biu din nhu sau :
P
EF
l
l

Trong do : E la m dun dan hi cua vt liu (m dun Young)
I la tit din ngang
l la chiu dai thanh

l
la d dan dai tuyt di
cung keo (nen) EI/l dac trung cho tinh cht co hoc cua thanh trong min dan
hi. Ta xet hai loai vt liu khac nhau, ky hiu la 1 va 2, ty l cac d cung se la :
1 1 1 2
2 2 2 1
.
K E F l
K E F l
=
(111)
Ty l khi luong cua hai thanh duoc biu din nhu sau :
1 1 1 1
2 2 2 2
.
m Fl
m F l

=
(112)
Tu biu thuc (11 1) va (11 2) ta suy ra :
2
1 1 1 1 2
2 2 2 2 1
/
. .
/
K E m l
K E m l

=


(113)
Trong mt kt cu voi cac chi tit co kich thuoc cho truoc, ta so sanh d cung cua
kt cu khi l
1
l
2
nn tu (113) ta co :
1 1 1 1
2 2 2 2
/
.
/
K E m
K E m

=
(114)
Trong cac lnh vuc cng nghip : hang khng, vu tru, th thao, xy dung ...ta cn so
sanh tinh nang co hoc cua cac kt cu co cung khi luong : m
1
m
2
, ta co :
1 1 1
2 2 2
/
/
K E
K E

=
(115)
Tu (115) ta thy rang mt vt liu duoc coi la tt hon khi co gia tri E/

cao hon,
co ngha la se co d cung cua thanh cao hon. ai luong E/

duoc goi la m dun ring
cua vt liu (hay m dun Young ring).
175
l
P
Tuong tu nhu vy nu goi
b
la ung sut pha huy cua vt liu thl dai luong b

duoc goi la ung sut ring (hay d bn ring).
bCo tinh ring cua vt liu :
Ta khng th su dung truc tip cac soi ct vl duong kinh cua chung qua nho (10 dn
20

m) vl vy cn phai trn soi voi nhua polyme (nn) d duoc vt liu composit ct
soi. Nn co chuc nang lin kt, bao v va truyn luc cho soi. Vn d quan trong la phai
tlm duoc cac vt liu vua co m dun cao, khi luong ring nho va gia thanh hop ly.
11.1.2.Ct :
Trong toan khi composit thl ct phn b khng lin tuc va rt da dang, phu thuc
vao loai composit cn ch tao.
Voi loai composit kt cu : ct la cac kim loai bn o nhit d thuong va nhit d
cao, co m dun dan hi lon, khi luong ring nho.
CO TINH RING CUA MT S VT LIU THNG DUNG
Vt liu M dun E
(GPa)
ung sut
pha huy b

(MPa)
Khi luong
ring
3
( / ) kg m
M dun
ring E/

(MNm/kg)
bn
ring b

(kNm/kg)
Thep 210 3402100 7800 26,9 43270
Hop kim
nhm
70 140620 2700 25,9 52230
G 30 390 33,3
Thuy tinh 70 7002100 2500 28 280840
Von Iram 250 11004100 19300 18,1 57210
Beryli 300 700 1830 164 380
Soi thuy
tinh E
Soi thuy
tinh S
72,4
85,5
3500
4600
2540
2480
28,5
34,5
1380
1850
Soi C m
dun cao
Soi C ung
sut cao
390
240
2100
3500
1900
1850
205
130
1100
1800
Soi kevlar 130 2800 1500 87 1870
Soi bo 385 2800 2630 146 1100
Cac loai vt liu ct : Kim loai ( thep khng ri, W, B, Mo...), cht v co (cac bon,
thuy tinh, gm).
Hlnh dang, kich thuoc, ham luong va su phn b cua ct anh huong rt manh dn
tinh cht composit.
11.1.3.Nn :
176
Nn co vai tro sau dy :
Lin kt toan b cac phn tu ct thanh mt khi composit thng nht.
Tao kha nang d tin hanh cac phuong phap gia cngvt liu composit thanh cac
chi tit thit k.
Che phu, bao v ct tranh cac hu hong do tac dung cua mi truong.
Vt liu nn : polyme, kim loai, gm va hn hop.
11.1.4.Cac loai vt liu composit thng dung:
1-Composit hat : Cu tao gm cac phn tu ct dang hat dang truc phn b du trong
nn. Cac phn tu ct la cac pha cung va bn hon nn : xyt, nitrit, cac bit...
Composit hat th nn polyme : hat ct la thach anh, thuy tinh, stalit, xyt
nhm...uoc su dung ph bin trong doi sng : cua, tuong ngan, trn nha..
177
Hnh 11.1- : @ %h/n 6 ct si=
a) Mt chiu song song;b) Ngu nhin, ri trong mt mat
c) Dt hai chiu vung goc trong mt mat;
d) an, qun 3 chiu vung goc
Composit hat th nn kim loai : hat ct la cac phn tu cung : WC, TiC, TaC nn la
Co dung lam dung cu cat got, khun keo, khun dp...Ngoai ra con co cac hop kim gia :
WCu, WAg, MoCu, MoAg...su dung trong ky thut din.
Composit hat th nn gm : din hlnh la b tng. Ct la tp hop cac hat ran : da,
soi... lin kt boi nn la xi mang.
B tng at phan (nn la xi mang atphan) dung rai duong, lam cu, cng...B tng
voi nn la xi mang pooc lang su dung rng rai trong xy dung nha cua, cac cng trlnh...
Composit hat min : cac phn tu ct co kich tuoc rt nho 0,1

m, cung va n dinh
nhit cao, phn b trn nn kim loai hay hop kim, duoc su dung trong lnh vuc nhit d
cao.
2-Composit soi : y la loai vt liu kt cu quan trong nht, hin dang nghin cuu va
su dung ph bin. Cu tao cua no gm ct dang soi phn b trong nn theo quy lut da
thit k. Gm cac loai sau dy :
Composit soi thuy tinh : hin tai la loai vt liu thng dung nht, ct la soi thuy
tinh, nn la polieste, di khi dung baklit. Cng dung :mui xe hoi, cua, thung xe lanh,
sitec, mui may bay, vo bao v bung lai tau vu tru.
Composit soi cac bon : Ct la soi cac bon, hay soi cac bon thuy tinh. Nn la pxi
ph non, polieste hay cac bon. Cng dung : thn may bay qun su, phn lai canh tau
bay, thung xe hoi, cng nghip tau thuy, vt liu cach nhit cua dng co, da ma sat...
Composit soi huu co : Ct la cac soi polime, nn la polime. Cng dung : vt liu
cach nhit, cach din, cac kt cu t, may bay...
11.2.VT LIU CERAMIC (GM) :
11.2.1.Khai nim : la vt liu v co duoc ch tao bang cach dung nguyn liu o dang
hat (bt) ep thanh hlnh va thiu kt d tao thanh san phm (luyn kim bt). Sau khi
thiu kt vt liu ceramic da co ngay cac co ly hoa tinh cn thit.
11.2.2.Dc dim: Trong vt liu ceramic bao gio cung tn tai ba pha :
Pha tinh th (pha hat) o dang hop cht hoa hoc hay dung dich ran, la pha chu yu
quyt dinh cac tinh cht cua vt liu. Pha tinh th thuong dung la : xyt, nitrit, borit, cac
bit hay kim loai nguyn cht.
Pha thuy tinh (v dinh hlnh) la cht lin kt cac hat lai voi nhau, chim ty l tu 1

40 th tich.
Pha khi : do duoc ch tao bang luyn kim bt nn trong san phm bao gio cung co
l xp nht dinh, trong do chua cac khi va tao thanh pha khi. Pha nay anh huong rt lon
dn mt s tinh cht cua vt liu. (d bn keo, un). Pha khi thuong gap la cac l xp
ho. Nu la cac l xp kin se lam giam manh d bn.
11.2.3.Cac loai vt liu ceramic thng dung :
1-Ceramic xp lam tm loc :
Thng dung nht la loai ce ra mic xp voi hat hlnh cu, co d xp 3040 co kha
nang loc cac tap cht co hat dn 10

m. Nu dung loai hat khng phai hlnh cu d xp

dat duoc 60

70 loc duoc tap cht co 1

m.
Cng dung : Cac loc trn co so brng : loc nhin liu long, du, khng khi, nuoc.
Cac loc bang thep khng ri : loc khi lo cao, khng khi, a xit, kim.
178
Cac loc bang titan : loc a xit acetit, nuoc cuong toan, cac khi chay.
Cac loc bang tantan : loc a xit sunphuric, nitrit, clohydrit.
2-Ceramic xp cng dung dc bit :
La ceramic trn co so bt thep khng ri Cr12Ni9 va cac hop kim trn co so Ni, Co,
W, Mo dung d chng dong bang trn dui va canh cua may bay. Do vy lam tang thm
cng sut dng co tu 0,5

1,5.
3-Ceramic xp ch ng ma sat :
Cac truot ch tao tu ceramic xp re tin hon cac loai babit. ac dim cua ce ramic
xp chng ma sat la do co cac l xp (20

35 th tich) chua du bi tron, n dinh

trong sut qua trlnh lam vic. Voi ap luc khng lon va tc d vong nho, du chua trong
cac l xp du dam bao cho may lam vic lu dai ma khng cn cho thm du mo. Cng
dung: su dung chu yu trong cng nghip dt va thuc phm. Gm co cac loai sau :
aHop kim trn co so sat (bac sat xp) : chu yu dung bt sat, trn thm 0,3

3
graphit ngoai ra co th cho thm : bt can xi (2,5

10) hay luu huynh (0,8

1), 4
ZnS hay 3,5 CuS. Sau khi thiu kt xong dem ngm trong du nong voi thoi gian tu
40

90 gio tuy theo yu cu d ngm du.

bHop kim trn co so dng (dng du) : thuong dung hop kim CuSn, CuSnPb
Zn. Ph bin nht la loai hop kim CuSn : dung 90 bt dng trn voi 10 bt thic,
cho thm 1

3 graphit d giam ma sat.

cVt liu xp kim loai cht deo :
Bang cach tm cac cht deo : Ilo, teIlon, Iluoran ln b mat cac truot bang la
tng, thep khng ri...Cng dung : lam truot khng cn bi tron trong mi truong
khng khi, nuoc, xang du, mt s loai a xit.
4-Jt liu ceramic dc :
Loai vt liu nay co mt d cao va d bn cao gn xp xi vt liu ren, duc. Uu
dim ni bt cua no la co th san xut hang loat cac chi tit phuc tap, co dung sai nho va
khng cn gia cng tip sau do. Cng dung : ch tao banh rang, cam, banh coc, vong bi,
mm bom canh quat, dai c dac bit... Gm cac loai sau :
aVt liu trn co so sat : Dung bt sat thun tuy hay hop kim sat cac bon, pha
thm cac nguyn t Cu, Ni, Cr, P. Thng dung nht hin nay la hop kim IeCu, IeNi
khng co cac bon.
bVt liu trn co so kim loai mau : Ceramic trn co so kim loaimau thng dung
nht la trn co so CuAl. Trong cac lnh vuc dac bit con su dung trn co so Ti, Zr, Be,
U..
cVt liu trn co so bt dng : dung bt dng hay la tng, brng co pha thm
starat Li, starat Zn . Cng dung : lam cac chi din, tip dim, mang loc, chi tit chiu
ma sat va chng mai mon.
dVt liu trn co so bt chl : loai nay co khi luong ring lon, chng an mon
cao, cach m tuong di tt. Cng dung : lam cac chi tit cach m trong may bay, banh
da may in nho...
11.3.VT LIU POLYME (VT LIU HUU CO) :
11.3.1.Khai nim v polyme :
179
1-Djnh nghia : Polyme (con goi la cao phn tu) la phn tu cua nhiu hop phn co ban
(xut phat tu ting Hylap c, poly : nhiu, me : phn).
Theo dinh ngha cua lin hip quc t v hoa co ban va ung dung : polyme la mt
hop cht gm cac phn tu duoc hlnh thanh do su lap lai nhiu ln cua mt loai hay nhiu
loai nguyn tu hay mt nhom nguyn tu, lin kt voi nhau voi s luong kha lon d tao
nn mt loai tinh cht ma chung thay di khng dang k khi ly di hoac thm vao mt
vai don vi cu tao.
2-Phn loai polyme : co nhiu cach phn loai khac nhau :
aTheo ngun gc hlnh thanh :
Polyme thin nhin : co ngun gc thuc vt hay dng vt : xenlul, enzim, cao su,
amiang, graphit thin nhin ....
Polyme tng hop (nhn tao) : duoc san xut tu nhung loai monome bang cach
trung hop, trung ngung nhu cac loai polyolephin, polyvinylclorit, polyamit, va cao su
nhn tao. y la loai quan trong nht, duoc su dung rt rng rai trong thuc t.
bTheo thanh phn :
Polyme huu co : la polyme co mach co ban la mt hydrocacbon (cac cht deo va
cao su)
Polyme v co : la cac polyme ma trong mach co ban cua chung khng co
hydrocacbon. Thanh phn co ban cua polyme v co la : xyt silic, xyt nhm, xyt
can xy va xyt ma gi (thuy tinh silicat, gm, mica, amiang...)
Polyme huu co phn tu (chi co mt phn huu co) : Trong mach co ban cua chung
chua cac nguyn tu v co : Si, Ti, Al va ni voi cac gc huu co : metyl (CH
3
), phenol
(C
6
H
5
), etyl (C
2
H
5
)
cTheo cu truc (hlnh dang dai phn tu) :
Polyme mach thang : ai phn tu cua no la cac chui cac mat xich ni lin nhau
theo duong dich dac hay hlnh xoan c (loai nay co polytylen PE, polyamid PA).
Polyme mach nhanh : la loai mach thang nhung trong dai phn tu cua no co thm
cac nhanh (polyizobutylen PIB)
Polyme khng gian : Cac monome co ba nhom hoat dng tao nn polyme khng
gian ba chiu, co tinh co, ly, nhit dac bit. (nhua poxy, phenon Iormaldehyt).
Polyme mang luoi : Cac mach canh nhau trong polyme nay duoc ni voi nhau
bang lin kt dng hoa tri ((cac loai cao su luu hoa)
dPhn loai theo tinh chiu nhit :
Polyme nhit deo : Thng thuong la cac polyme mach thang. O nhit d xac dinh
chung co th chay, tro thanh deo va nho hon nhit d nay chung ran tro lai. y la loai
polyme co gia tri thuong mai quan trong nht hin nay.
Polyme nhit ran : La cac polyme co khi luong phn tu khng cao lam, o nhit d
cao chung khng khng th chay mm va khng hoa tan trong dung mi.
ePhn loai theo lnh vuc su dung : Chia ra cac loai cht deo, soi, cao su, son va keo.
3-1inh cht cua polyme :
aTinh nong chay va hoa tan : Do khi luong phn tu lon nn polyme khng th bin
sang trang thai khi. Khi nung nong chung khng th chuyn thanh cht long co d nhot
180
thp (sn st). Nu trong luong phn tu lon va d phn cuc manh thl chung khng hoa
tan trong bt ky dung mi nao.
bCo tinh cua polyme : Co tinh cua polyme phu thuc vao cu tao, nhit d va cac trang
thai vt ly.
Bin dang duoi tac dung cua luc : m dun dan hi, gioi han bn keo, tinh deo va d
dan dai cua polyme duoc xac dinh tuong tu nhu kim loai.

b
keo khoang 100MPa, d
gian dai tuong di cuc dai khoang 1000 (kim loai ti da 100). Khi nhit d tang m
dun dan hi giam, d bn keo giam, d deo tang.
Tang tc d bin dang lam tang tinh deo va co th bin dang di huong.
bn moi : co th bi pha huy moi duoi tac dung cua tai trong co chu ky, tuy
nhin gioi han moi nho hon rt nhiu so voi kim loai
dai va dp : phu thuc vao diu kin tac dung cua luc va dp, nhit d va kich
thuoc mu. Nhln chung d dai va dp cua polyme nho.
bn xe : la nang luong cn thit d xe rach mt mu co kich thuoc theo tiu
chun, quyt dinh kha nang lam vic cua bao bl, vo boc dy din...
cCac tinh cht khac :
Tinh cht lao hoa : la hin tuong d cung tang dn, mt dn tinh dan hi va deo
dn toi polyme bi don, cung va nut vo theo thoi gian. Thng dung nht la su xy hoa
polyme boi xy cua khi quyn.
Khi luong ring : khng cao lam 0,9

2,2G/cm
2
tuy tung loai.
bn ring ( bn keo/khi luong ring) : mt s plyme lon hon kim loai
(Nylon 6,6 co d bn ring la 71 km)
Tinh cht nhit : Dn nhit rt thp, thuong lam cht cach nhit duoi dang bot,
mut...
Tinh cht din : din tro sut rt cao 10
15
10
18
/ cm, la cht cach din tuyt voi.
181
Hnh 11.2- 2/u tru"c kha"i Gua"t cua %ol(m> macha th#Pn' 4a5 0 nha"nh
4650 man' l)"i 4c5 a! khn' 'ian 4B5. 2a"c nu"t tro!n la! ca"c m>.
Tinh cht quang : mt s polyme co th truyn anh sang. Mun vay chung phai o
dang v dinh hlnh (poly cacbonat PC truyn sang 80, polyeste PET truyn sang 90).
11.3.2.Cac loai polyme thng dung va cng dung :
1-Cht deo : la loai vt liu co s luong va san luong cao nht hin nay.
aKhai nim : Cht deo la loai vt liu co th bin dang ma khng bi pha huy va co th
dinh hlnh voi ap luc thp nht.
bCac cht deo thng dung :
Acrylonitrit butadien styren (ABS) tn thuong mai :marbon, cycolac, lustran
abson. Cng dung : dm lot tu lanh, d choi, dung cu lam vuon.
Acrylic (polymetymetacrylat) PMA, tn thuong mai lucite, plexigalass. Cng
dung : kinh, cua may bay, dung cu do dac, thit k
Ilocacbon PTIE hay TIE, tn thuong mai teIlon TIE, halon TIE. Cng dung :
van cac loai, duong ng, dm chiu hoa cht, cht boc chng an mon, chi tit din tu lam
vic o nhit d cao.
Polyamit PA, tn thuong mai : nylon, zytel, plaskon. Cng dung : truot, banh
rang, ban chai, tay cm, vo boc dy din, dy cap...
Polycacbonat PC, tn thuong mai merlon, lexan. Cng dung : mat na an toan, chao
den, kinh, nn cho phim anh.
Polystyren PS, tn thuong mai styren, luxtrex, rexolite. Cng dung : hp ac quy,
bang din trong nha, d choi, tuong nha, dung cu gia dlnh...
Vinyl PVC, tn thuong mai PVC, pliovic, saran, tygon. Cng dung : boc dy din
bang ghi m, tham trai san nha, duong ng...
Phenolic : tn thuong mai epon, epirez, araldite. Cng dung : boc cac m to din,
vo din thoai, dung cu din.
Polyeste : tn thuong mai selectron, laminac, paraplex. Cng dung : mt s chi tit
trong t, gh cac loai, vo va thn quat din, thuyn composit, mat na.
Silicon : tn thuong mai nhua DC. Cng dung : vt liu cach din o nhit d cao.
2-Elastome : Thng dung nht la cac loai cao su tng hop : cao su styren butadien
(SBR), nitritbutadien (NBR), cao su silicon.
Polyisopren : tn thuong mai cao su tu nhin (NR). Cng dung : sam, lp, ng,
dm...
Copolymestyren butadien : tn thuong mai GRB, buna S (SBR). Cng dung : nhu
loai trn
Copolyme acrilontrit butadien : tn thuong mai buna A, nitril (NBR). Cng dung
: ng mm dung trong du hoa, hoa cht, du mo, d got giay...
Clopren : tn thuong mai neopren (CR). Cng dung : boc dy cach din, thit bi
hoa cht, bang chuyn, cac loai ng, dm ...
Polysiloxan : tn thuong mai silicon. Cng dung : cach din o nhit d cao, thp.
dung trong y t, cht tram duong ng trong cng nghip thuc phm.
11.4.THU Y TINH :
182
Trong phn nay ta chi nghin cuu thuy tinh v co hay con goi la thuy tinh silicat vl
duoc ch tao chu yu trn co SiO
2
. Thuy tinh silicat chia ra lam hai nhom lon : thuy tinh
v co (dang v dinh hlnh) va xitan (co cu tao tinh th)
11.4.1.Thuy tinh v co :
La dang cu tao dac bit cua cac dung dich dng dac, la mt khi nong chay phuc
tap co d nhot cao cua cac xyt a xit va xyt bazo.
1-Cu tao cua thuy tinh :
Trang thai thuy tinh hoa la mt dang ring cua trang thai v dinh hlnh cua vt cht.
Khi chuyn tu trang thai long sang trang thai ran v dinh hlnh trong qua trlnh ngui
nhanh va tang d nhot thl t chuc khng trt tu , dac trung cua trang thai long duoc giu
nguyn lai trong trang thai ran. Do do thuy tinh vo co co cu truc bn trong la khng trt
tu va khng dng nht. B suon thuy tinh hoa cua thuy tinh la mt mang luoi khng
gian khng co quy lut, tao ra boi cac hlnh truc thoi cua xyt silic |SiO
4
]
4
.
Trong thanh phn thuy tinh v co gm co : xit silic, bo, pht pho, giecmani, asen
thuy tinh hoa tao nn mang luoi cu truc, cac xyt natri, ka li, can xi, magi, ba ri lam
thay di cac tinh cht hoa ly cua no. Ngoai ra con co cac xyt nhm, sat, chl, titan, be
ri...lam cho thuy tinh co cac tinh cht ky thut cn thit. Tom lai thuy tinh cng nghip
la mt h thng nhiu nguyn phuc tap.
2-Phn loai thuy tinh :
aTheo ban cht hoa hoc :
Thuy tinh alumosilicat (Al
2
O
3
.SiO
2
)
Thuy tinh bosilicat (B
2
O
3
.SiO
2
)
Thuy tinh alumobosilicat (Al
2
O
3
.B
2
O
3
.SiO
2
)
Thuy tinh alumophotphat (Al
2
O
3
.P
2
O
5
)
bTheo luong chua cac cht bin tinh :
Thuy tinh kim (chua cac xyt K
2
O, Na
2
O)
Thuy tinh khng kim.
Thuy tinh thach anh.
cTheo cng dung :
Thuy tinh ky thut ( thuy tinh quang hoc, ky thut din, thi nghim ..)
Thuy tinh xy dung (thuy tinh lam cua, tu kinh, gach thuy tinh...)
Thuy tinh sinh hoat (chu, bat, da, guong soi..)
3-1inh cht cua thuy tinh :
aThuy tinh co tinh cht v huong.
bCo tinh :
Co d bn nen cao (50

100kG/mm
2
), gioi han bn keo rt thp (3

9kG/mm
2
),
gioi han bn un rt thp (5

15kG/mm
2
), m dun dan hi cao (4500

10000kG/mm
2
),
d dai va dp thp (1,5

2,5 kG.cm/cm
2
).
cTinh cht quang hoc :
Tinh trong sut, phan xa, tan xa, hp thu va khuc xa anh sang.
dH s gian no nhit nho, tinh chiu nhit tuong di cao (xac dinh boi nhit d ma tai do
lam ngui nhanh thuy tinh trong nuoc dn 0
o
C ma khng bi nut).
183
11.4.2.Xitan :
1-Khai nim v xitan :
Xitan la vt liu th ran da tinh th, duoc tao thanh bang cach kt tinh dinh huong
thuy tinh. Tn goi xitan la do ghep hai tu silicium va cristal co ngha la thuy tinh tinh
th hay gm thuy tinh.
Ch tao xitan bang cach nu chay me liu thuy tinh co thanh phn xac dinh va pha
thm cht xuc tac d tao mm kt tinh. Sau do lam ngui dn trang thai deo, tao hlnh
theo yu cu va cho kt tinh. Qua trlnh kt tinh goi la xitan hoa.
Thanh phn me liu thuy tinh ch tao xitanco cac loai xyt LiO
2
, Al
2
O
3,
, SiO
2
,
MgO, CaO...cung cac cht tao mm Au, Ag, Cu nam lo lung trong thuy tinh long duoi
dang keo.
2-1chuc va tinh cht cua xitan :
T chuc cua xi tan co nhiu pha, gm cac hat cua mt hay mt s loai tinh th
khac nhau, o giua cac pha tinh th la mt lop thuy tinh (dang v dinh hlnh). Luong pha
tinh th trong khoang tu 3095.
Tinh cht : tinh cht cua xitan duoc quyt dinh boi t chuc va thanh phn giua
cac pha. Xitan co tinh dang huong, chiu mai tt, it khuyt tt b mat, khng co r xp va
it co.
3-Phn loai xitan : Xi tan duoc chia lam ba loai
Xitan quang hoc : duoc ch tao tu thuy tinh h Li co cht tao mm la cac cht
nhum dang keo. Khi chiu cac tia cuc tim hay tia ronghen vao se say ra qua trlnh hoa
quang hoc. Qua trlnh kt tinh xay ra khi nung lai san phm.
Xitan nhit : duoc ch tao tu thuy tinh h MgOAl
2
O
3
SiO
2
, CaOAl
2
O
3
SiO
2
...voi cht tao mm la TiO
2
, IeS. Cu truc tinh th cua xitan duoc hlnh thanh khi nhit
luyn lai chi tit.(Nung cao hon nhit d t
o
tt
va lam ngui nhanh trong dong khi nen hay
du).
Xitan xi : nhn duoc tu xi lo cao va co thm cht bin tinh nhu : cac mui sunphat,
bt sat...
4-Cng dung :
Xitan dung lam do, cac chi tit trong dng co dt trong, vo dung cu din tu, ng
dn trong cng nghip hoa, canh may nen khi, voi phun dng co phan luc, dung cu do ...
11.4.3.Nu thuy tinh :
1-^guyn liu dnu thuy tinh :
aNguyn liu chinh :
Cat trang hay cat thach anh la tt nht d cung cp SiO
2
.
Na
2
CO
3
va Na
2
SO
4
d cung cp Na
2
O, thm vao K
2
CO
3
d tao ra K
2
O. Hai
xyt nay ha thp nhit d chay, tang d hoa tan va tc d khu bot
a vi, dlmit (CaCO
3
.MgCO
3
), BaCO
3
, BaSO
4
d tao ra CaO, MgO, BaO giup
cho khu bot d dang va co tac dung hoa hoc tt hon.
bNguyn liu phu :
184
Cht tao mau : nhom nay co tac dung tao mau cho thuy tinh theo y mun, gm kha
nhiu cht tuy theo yu cu v mau sac. Vi du : MnO
2
tao mau tim, Cr
2
O
3
cho mau luc
vang, IeO cho mau xanh...
Cht khu mau : do mt s tap cht lam cho thuy tinh co mt s mau nhu xanh lam,
vang nhat... Luc nay phai dung cac cht khu mau : xyt asenic, xyt angtimoan, di
xyt xri, xyt c ban, slen, xyt niken...
Cht xy hoa va cht khu : dung khi nu thuy tinh mau. Cht xy hoa : perxit
mangan, cht khu : mat cua, than da, tacrat kali a xit (KHC
4
H
4
O
6
)...
Cht gy duc : dung khi cn tao thuy tinh duc ta cho thm vao hop cht cua
angtimoan, thic, pht pho...
Cht khu bot : dixit x ri, trixyt asenic ...
2-Qua trinh nu thuy tinh : Gm nam giai doan sau :
Giai doan tao silicat (Na
2
SiO
3
)
Giai doan tao thuy tinh.
Giai doan khu bot
Giai doan dng nht hoa.
Giai doan lam ngui.
11.4.4.Cac loai thuy tinh :
1-1huy tinh dn du ng :
aThuy tinh bao bl :
Yu cu cua thuy tinh bao bl la : d bn hoa hoc cao, khng phan ung voi cac cht
chua bn trong d bn co hoc cao, chiu duoc va cham, chiu duoc ap sut va su thay di
dt ngt v nhit d. Thuy tinh bao bl duoc phn ra lam hai loai :
Loai ming hep (duong kinh trong 30 mm) : cac loai chai bia, ruou, nuoc ngot,
thuc...
Loai ming rng (duong kinh trong 30 mmm) : cac lo, blnh, chu ...
bThuy tinh bat da, pha l :
Yu cu cua thuy tinh bat da , pha l :
Phai ch tao tu thuy tinh trong sut khng mau.
Khng co cac khuyt tt : vn soi, bot va bong khi
B mat phai sach bong, mep canh khng duoc sac nhon
Cng dung : cc un nuoc, ly ruou,lo hoa, chum den, bat da...
2-1huy tinh chju nhit va tac dung hoa hoc :
Noi chung cac loai thuy tinh du co kha nang chiu tac dung hoa hoc va chiu nhit
nht dinh, nhung loai thuy tinh nay dung lam cac dung cu chiu nhit d cao hon nhiu
va lam vic trong mi truong chiu tac dung hoa hoc manh. Hin nay su dung ph bin
nht la loai thuy tinh trn co so bn cu tu : SiO
2
Al
2
O
3
CaOMgO co pha thm hop
cht Ilo d d nu chay va mt it xyt kim loai. Gm co cac loai :
aThuy tinh lam dung cu thi nghim :
Loai thuy tinh nay thuc h hiu cu tu kha phuc tap, thanh phn cua no gm : B
2
O,
Al
2
O
3
, ZnO, BaO va pha thm TiO
2
, ZrO
2
. No co kha nang chiu tac dung hoa hoc tt va
chiu nhit kha cao.
185
Cng dung : ng nghim, cc dt, lo dung hoa cht, pipet, bu ret ...
bThuy tinh lam ng dung thuc (am pun) :
y la loai thuy tinh trung tinh d khng tac dung hoa hoc pha huy thuc. Trong
thanh phn khng duoc chua cac o xyt kim loai nang PbO, ZnO, Sb
2
O
3
, As
2
O
3
.
cThuy tinh lam nhit k :
La loai thuy tinh kho nu chay khng co tinh kim hay it kim. Trong thanh phn
cua no co chua yt nhm va xyt kim loai kim th cao.
dThuy tinh thach anh :
uoc nu tu da thach anh tu nhin hay cat thach anh tinh khit. uoc chia lam hai
loai : thach anh khng trong sut duoc nu tu cac thach anh (co nhiu bot khi nho) va
thach anh trong sut duoc nu tu thach anh thin nhin.
Cng dung : lam thap c dac trong cng nghip hoa hoc, lam vo lo nung, ng bao
v nhit k, vt cach din, den chiu tia tu ngoai...
3-1huy tinh quang hoc :
aYu cu cua thuy tinh quang hoc
Hang s quang hoc phu hop voi yu cu
Khng co tinh luong chit hay chi trong gioi han cho phep.
Tinh cht quang hoc phai dng nht.
Khng co bot, khng bi tan xa, khuc xa...
Trong sut, khng mau.
Chiu hoa hoc va chiu nhit tt
bCng dung : lam cac dung cu quang hoc nhu kinh lup, kinh hin vi, thin van ...
4-1huy tinh din chn khng :
aYu cu :
Cach din tt, khng thm thu khi.
Co th cho qua anh sang trong vung nhln thy duoc va quang ph hng ngoai.
Khi dt nong d tao hlnh va han kin.
Tinh chiu nhit va hoa hoc cao.
Tinh gian no tuong ung cac kim loai thuong dung trong ky thut din chn khng
nhu : W, Mo, Pt, hop kim Ie, Ni Co...
bCng dung : Lam bong den, c den, bugi, vo ng phat din tu, bung man hlnh TV
(kinescp) ...
cCac loai thuy tinh din chn khng :
Thuy tinh nhom platin : co h s gian no tuong tu platin, lam chn den, c
kinescp, bong den, dung cu din quang...
Thuy tinh nhom mlipden : h s gian no tuong tu Mo, dung lam ng ronghen, ng
cach dy dn, cach din trong dung cu ban dn, cua s b nhn quang din...
Thuy tinh nhom vonphram : co nhit d nong chay cao va goc tn tht din mi
nho, dung lam bong den tron, c tu chn khng, vo den thu khuch dai, den phat...
5-Soi thuy tinh :
186
Tu thuy tinh thach anh, thuy tinh co ham luong SiO
2
cao tin hanh keo soi co duong
kinh tu 3

30m voi chiu dai theo yu cu. Soi thuy tinh dung lam vt liu cach din,
cach nhit, lam ct trong vt liu composit, cap quang ...
6-1huy tinh xy dung :
uoc su dung rng rai trong cac cng trlnh xu dung, gm thuy tinh tm va gach
thuy tinh khng mau hoac co mau sac theo yu cu. Chung duoc dung lam cua, tm lat,
tuong (phn ly anh sang), cac noi trang tri...
7-1huy tinh dc bit :
aThuy tinh phong v (phong ngu):
La cac loai thuy tinh dung lam cac man chan, cua s trong cac may co phat ra cac
tia X, , , ...Uu dim cua thuy tinh phong v la co th ngan duoc cac tia buc xa co
hai, khi luong nho va cho phep ta quan sat duoc cac hoat dng cua thit bi do.
*Yu cu cua thuy tinh phong v :
Co d trong sut cao, khng mau, khng bot, vn
Co ham luong chl cao.
Chiu duoc tac dung cua tia . Hu ht cac loai thuy tinh thuong khi bi tac dung
cua tia du bi nhum mau, kt tinh do do mt kha nang tuyn anh sang.
*Cac h thuy tinh phong v :
PbO CdO SiO
2
hut trung tu va tia
CdO BaO B
2
O
3
hut trung tu
PbO Nb
2
O
3
P
2
O
5
hut trung tu rt tt.
PbO Bi
2
O
3
SiO
2
hut tia X, tia rt manh .
PbO B
2
O
3
Ta
2
O
5
hut tia
bThuy tinh cam quang :
La loai thuy tinh khi chiu cac tia buc xa vao mau sac cua no khng thay di, nhung
nu tip sau do dem dt nong d xu ly nhit voi thoi gian khac nhau mau sac se ni ln
dm nhat khac nhau. Cht cam quang thuong dung : Cu, Au, Ag, Ba...
Cng dung : dung trong in n, cng nghip din tu, vt liu anh, trang tri, my phm.
11.5.CAO SU :
11.5.1.Khai nim va phn loai :
1-Khai nim : Cao su la mt plyme huu co ma o nhit d thuong no co tinh dan hi
cao (kha nang chiu bin dang dan hi o nhit d thuong dn 1000), chiu keo tt, chiu
nen kem, khng thm khi, nuoc, n dinh trong cac mi truong ty rua, cach din tt, co
mt d thp.
V cu tao : cao su la mt plyme co cac phn tu v gioi han, co mt mi ni di
giua cac cac bon trong mach nguyn tu cua dai phn tu. Khi luong phn tu lon 400000

450000. ai phn tu co mach thang hay mach nhanh yu, gm cac mat xich ring bit
co xu huong gp lai thanh cum, co th tich nho.
V tinh cht : Cao su la polyme nhit deo. Do su co mat trong cac phn tu cao su cac
mi lin kt v han bao dam o nhung diu kin nht dinhchuyn sang trang thai n dinh
nhit. Khi cho luu huynh vao cao su, cac nguyn tu luu huynh hoa tri hai tach mi
187
Hnh 11.3 - 2n' th)"c c/u tao cua cao su
ni kep giua hai nguyn tu cac bon trong mach chinh d ni cac mach cao su voi nhau
theo huong cat ngang. Nguyn tu luu huynh co vai tro nhu chic cu giua cac phn tu
cao su do do nhn duoc cac mach khng gian goi la cao su duoc luu hoa. Tuy theo
luong luu huynh dua vao cao su ma d day dac cua mach luoi co khac nhau. Voi tu 1

5 luu huynh cao su co mach luoi thua, mm, dan hi cao. Luong luu huynh tang ln
mach cao su tro nn day dac hon, tinh cht cung hon va khi dat luong ti da 30 cao su
bao hoa luu huynh tro nn cung va khng dan hi duoc, goi la bnit.
2-Phn loai :
Cao su thin nhin
Cao su tng hop.
Trong cao su tng hop lai chia ra hai loai:
Theo cng dung co :
Cao su tng hop cng dung chung
Cao su tng hop cng dung dac bit
Theo cu tao hoa hoc chia ra 3 loai :
Cao su co cu tao diu chinh duoc
Cao su trung hop
Cao su dac bit
11.5.2.Cao su thin nhin :
Cao su thin nhin duoc ly tu nhua cua mt loai cy rung ngun gc tu cac
rungI nhit doi chu My la tinh va chu A, tn goi la hva. Nhua cy hva chay ra co
tn goi la latex. Latex la mt hn hop mau trang, duc co khoang 40 hat cao su kh
nam lo lung trong nuoc, co chua mt s cht hoa tan. Cac hat cao su kh co kich thuoc
tu 0,159m dn 6m. Latex chi n dinh sau khi chay ra khoi cy trong mt thoi gian
ngan, sau do bat du keo tu, hat cao su tach ra khoi pha long va co mui hi. D ngan
ngua su keo tu ta cho thm vao latex 0,15NH
3
va no se n dinh lu dai. Nhua latex
duoc c dac lai, ly tm tach phn nuoc ra va can thanh tm mong goi la crp. Rua sach
va sy kh crp o nhit d 40

45
0
C bang khoi. Sau khi sy crp co mau vang nn goi la
crp khoi. Nu khi c dac cho vao latex 1Na
2
SO
3
khi keo tu H
2
SO
4
tach ra ty trang
cao su va dit vi khun, goi la crp trang.
Cu tao mach phn tu cao su thin nhin gm cac mat xich chui dai cua mt s lon
cac nhom izpenten .
Nhom nay con goi la izopren, duoc sap xp chu yu theo dang dng phn sis.Tinh cht
chung cua cao su thin nhin :
Ty trong : 0,91

0,93 g/cm
3
188
H s gian no th tich : 656.10
6
dm
3
/
0
C
dn nhit : 335.10
6
cal/cm.S.
0
C
Nhit dung : 0,45

0,50cal /g.
o
C
O nhit d 80100
0
C tro nn deo, 70
o
C bi don va bi phn hoa o 200
0
C. Trong cao
su thin nhin con chua 2

2,2 kiu sap xp theo dng phn trans.

11.5.3.Cac loai cao su tng ho p thng dung :
1-Cao su divinyl (C
4
H
6
)
n
:
Con goi la butadien la tn goi cua monome ban du d tng hop thanh butadien,
cng thuc cua no la (C
4
H
6
)
n
.
Tinh cht cao su divinyl :
Ty trong : 0,91g/cm
3
Nhit d thuy tinh hoa (don) : 110
0
C
Gioi han bn keo dut : 200 kG/cm
2
dan dai khi keo dut : 470.
Cao su divinyl it bi mai mon hon cao su thin nhin, nhung d bn nhit, tinh chiu
lanh va chng xe rach kem hon.
Cng dung : lam lp xe t, gan may., xe dap, ao mua, gang tay, cac san phm cn
nghip... cn chu y pha thm cao su thin nhin vao d nng cao tinh cht cua no.
2-Cao su polyizopren (izopren) :
Ta co th tng hop duoc cao su izopren co cu tao tuong tu nhu cao su thin nhin
(C
5
H
8
)
n
. Tuy nhin trong cu tao cua no co ca dng phn sis va dng phn trans nn tinh
dan hi khng cao, d nhot thp, mt s tinh cht co ly khac khng bang cao su thin
nhin nhung tt hon cao su butadien.
Tinh cht cao su izopren :
Ty trong : 0,92g/cm
3
Nhit d thuy tinh hoa : 70
0
C
Gioi han bn keo dut : 250

300kG/cm
2
dan dai khi keo dut : 770
Cng dung tuong tu nhu cao su butadien.
11.5.4.Cao su co cng dung dc bit :
189
Hnh 11.*-2n' th)"c c/u tao cua cao su Biin(l
Cao su thin nhin, butadien va izopren d bi an mon trong du mo vl chung d hoa
tan trong dung mi beo. Mun cao su n dinh trong du mo thl trong mach cua no phai
co tinh phn cuc. Cac monome d tao nn cao su chiu du mo la cao su tng hop, tuy
theo yu cu cua san phm ma cac cht phu gia cho vao khac nhau va cng ngh ch
bin cung khac nhau.
1-Cao su cloropren (nairit, neopren, perbunan-C) :
Nguyn liu san xut tu axtylen trung hop thanh monome cloropren.Tinh cht :
Ty trong : 1,21

1,25 g/cm
3
Gioi han bn keo dut 2

2,65kG/mm
2
dan dai tuong di : 600

750
Nhit d lam vic : 100

130
0
C
Nhit d chiu lanh 34
0
C
Cao su cloropren khng an mon dng, chng lao hoa zn tt, dan hi tt,
chng rung tt, n dinh trong du mo, nhin liu. Tinh chiu nhit va chiu lanh kem.
Cng dung : boc dy din, dy cap cao ap.
2-Cao su butadien nitril (haicar, perbunan, buna-^) :
La san phm dng trung hop cua butadien va nitril cua axit acrilic.Tinh cht cua no
phu thuc vao luong nitril cho vao trong thanh phn cao su.
Luong nitril 18 26 40
Ty trong (g/cm
3
)
Nhit d thuy tinh hoa
0
C
bn keo dut (kG/cm
2
)
dan dai
0,943
55

0,962
42
280
600
0,986
32
350

Cao su butadien nitril la cht ban dn, din tro ring 10

10

10
18
.cm. Co
tinh chng mai mon tt, dan hi kem, chng lao hoa tt, n dinh trong cac mi truong
xang du, nhin liu tu 30 dn 130
0
C.
Cng dung : lam dy dai, bang tai, ng dn, dm, lot, phot may bom du..
3-Cao su chng mai mon (adipren, gentan S, elastotan) :
Cao su uretan co tinh chng mai mon cao, d bn cao, d dan hi tt, n dinh trong
du mo, n dinh buc xa. Trong mach cu tao cua no khng co mi ni di (lin kt
khng no) nn rt n dinh voi xy va zn. Nhit d lam vic tu 30 dn 130
0
C.
Cng dung : lam lp xe t, bang tai, boc ng va mang vn chuyn vt liu hat, got
giay....
4-Cao su chju nhit :
uoc san xut tu cao su silicon chua luu hoa co cu tao mach thang. Thuong dung
nht la cao su dimetyl siloxan. Nhit d lam vic tu 55 dn 250
0
C, tinh bam dinh kem,
bi truong no trong cac dung mi va du mo, d bn thp, tinh thm khi cao, chng mai
mon kem.
Tinh cht : Ty trong : 2,13g/cm
3
in tro ring : 9,4.10
14
.cm
190
in ap danh thung 2

28kV/mm.
Cng dung : lam cac chi tit chiu nhit d kha cao trong cac b phn may moc.
11.6.XI MNG VA B TNG :
11.6.1.Xi mng :
Xi mang la cht kt dinh thuy luc do khi tac dung voi nuoc tao ra cac hop cht co
tinh dinh kt, cac hop cht nay dong ran trong nuoc va cac san phm dong ran b trong
nuoc. Cac loai xi mang gm co :
Xi mang pooclang : dua trn co so CaO SiO
2
chua thm Al
2
O
3
. Ie
2
O
3
.
Xi mang alumin : trn co so CaO Al
2
O
3
co chua thm SiO
2
.Ie
2
O
3
.
Xi mang xi lo cao : ging xi mang pooclang nhung co thm thach cao hay vi.
Trong cac loai trn thl xi mang pooclang la loai thng dung nht. Qua trlnh san
xut xi mang pooclang nhu sau :
Nguyn liu gm da vi, dt set (cung cp Al
2
O
3
) va quang sat (cung cp Ie
2
O
3
)
theo ty l quy dinh duoc nghin min va trn du.
Phi liu duoc nung luyn trong lo quay o 14001500
0
C d tao ra cac khoang cht
nhu : 3Cao.SiO
2
(vit C
3
S), 2CaO.SiO
2
(C
2
S), 3CaO.Al
2
O
3
(C
3
A) va 4CaO.Ie
2
O
3
(C
4
AI). San phm nay goi la clinke.
Nghin min klinke dn co hat 0,5

50

m thanh dang bt goi la xi mang. Trong

qua trlnh nghin clinke thuong cho thm cac cht phu gia d diu chinh mt vai tinh
cht cua xi mang (vi du thm thach cao d diu chinh d dng kt cua xi mang).
Khi hoa tan xi mang voi nuoc se bi hydrat hoa theo cac phan ung phan ung sau dy :
2(3CaO.SiO
2
) 6H
2
O

3CaO.2SiO
2
.3H
2
O 3Ca(OH)
2
2(2CaO.SiO
2
) 6H
2
O

3CaO.2SiO
2
.3H
2
O 3Ca(OH)
2
Nu xi mang co d min dat yu cu va duoc trn du nuoc thl qua trlnh hydrat hoa
xay ra hoan toan. Nu thiu nuoc mt phn xi mang khng duoc phan ung. Nu thua
nuoc se tao ra cac l, knh chua nuoc lam cho vua linh dng d thao tac nhung d bn
sau khi dng kt se bi giam. Sau qua trlnh hydrat hoa la giai doan kt tinh tao ra cac tinh
th hydrat voi kich thuoc 10

10

m lam cho khi xi mang tro nn vung chac va chiu

duoc tai trong yu cu.
danh gia d bn co hoc cua xi mang ta dung chi tiu mac xi mang duoc quy
dinh la goi han bn nen cua mu cua hn hop xi mang cat theo ty l 1/3 bao duong 28
ngay trong diu kin quy dinh. Theo TCVN 26821992 : PC30 la xi mang pooclang co
gioi han bn nen la 30MPa.
191
H8nh 11.-- : @ m ta Gua" trnh h(Brat hoa" a! n' #c cua )Ea &im#n'
11.6.2.B tng :
B tng duoc ch tao tu hn hop cac vt liu silicat voi kich thuoc hat khac nhau (vi
du : soi hay da dam co 1

4 cm, cat vang co hat 0,1

0,2mm, ximang co hat 0,5

50

m). tao ra mt d cao cho b tng : hat cat din dy vao ch trng giua cac vin soi,
da dam, con cac hat ximang se chen vao khoang trng giua cac hat cat. Ngoai ra b mat
cua cac hat cat, soi, da dam se xuc tin tao mm ky sinh cho qua trlnh kt tinh cua cac
hop cht hydrat cua ximang.
Ct liu cua b tng thuong su dung la : cat, soi, da vi, da granit...(khi luong
ring co

3 g/cm
3
). ch tao b tng nhe ct liu phai la loai xp, khi luong ring
nho (khoang 1g/cm
3
) nhu : xi lo cao, da xp thin nhin hay dung phu gia tao ra bot khi
trong qua trlnh dong ran. Co tinh cua b tng tuong tu nhu ceramic la co d bn nen
cao, d bn keo thp. Gioi han bn nen cua b tng thuc vao ty l hn hop, bao
duong...dao dng tu 5

60MPa, con gioi han bn keo chi bang tu 1/8

1/10 bn nen.
11.6.3.B tng ct thep :
Ta b tri thm ct thep theo quy lut nht dinh (thanh, dy, luoi ...) trong b
tng tuoi se tao ra b tng ct thep. Ct thep trong khi b tng lam cho kt cu chiu
keo , nen va un tt hon. Nu co hin tuong nut trong b tng thl su phat trin cua vt
nut cung bi ct ngan can. So d thep duoc dung lam ct trong b tng vl ngoai d bn
keo cao, d deo lon, thep co h s no nhit gn ging be tng, an mon chm trong mi
truong b tng va dinh kt tuong di chac voi b tng. Nu b mat thep co gn (thep
ran) se la tang din tich tip xuc va co kha nang khoa ham.
tang kha nang chiu nen cho b tng ta tao ung sut nen du doc theo chiu ct
thep chiu luc chinh va goi la b tng ung sut truoc (b tng ung luc truoc). Phuong
phap nay dua vao dac dim cua vt liu gion la chiu nen tt hon chiu keo va do vy khi
lam vic ung sut keo tac dung vuot qua ung sut nen du thl khi b tng moi bi pha
huy. Co hai cach tao b tng ung sut truoc :
1Dy thep co d bn cao duoc dat vao khun rng, duoc keo voi luc keo lon va
giu cang. Sau khi d b tng vao khun va dng cung moi bo luc keo ra. Luc nay do
bin dang dan hi bi mt di dy thep bi co lai gy cho cu kin b tng ung sut nen do
ung sut duoc truyn tai toi b tng thng lin kt b tng dy thep.
2Dy thep duoc lun qua cac ng bang kim loai hay cao su da co san trong b
tng da dng cung va duoc keo cang dat vao hai mat di din cua cu kin, lam cho cu
kin o trang thai nen. Sau do d vua b tng vao cac l bao kin dy thep. Khi b tng da
dng cung va bao duong tt moi thao kich ra.
Bt tng ung sut truoc duoc dung trong cac cu kin cu duong sat, duong cao
tc cung nhu nhiu kt cu xy dung khac.
192
MUC LUC

Trang
M /@u 1
2h)n' 1= 2/u tao cua kim loai a! h% kim 2
1.1.Cu tao mang tinh th ly tuong cua kim loai nguyn cht 2
1.2.Cu tao cua kim loai long va diu kin kt tinh 15
1.3.Cu tao cua hop kim 24
1.4.Gian d pha cua hop kim hai cu tu 30
2h)n' 2 = ?in Ban' B>o a! c tAnh 47
2.1.Bin dang dan hi va bin dang deo 47
2.2.Cac dac trung co tinh 61
2.3.Nung kim loai da qua bin dang deo 70
2.4.Bin dang nong 71
2h)n' 3 = Sn mo!n a! 6ao /t liu 73
3.1.Khai nim v an mon kim loai 73
3.2.Cac dang an mon kim loai 74
3.3.Bao v kim loai chong an mon 80
3.4.Su an mon cac vt liu gm 85
3.5.Su thoai hoa cua vt liu plyme 86
2h)n' * = Jhit lu(n th>"% 87
4.1.Khai nim v nhit luyn thep 87
4.2.Cac t chuc dat duoc khi nung nong va lam ngui thep 89
4.3.U va thuong hoa thep 103
4.4.Ti thep 105
4.5.Ram thep 113
4.6.Cac dang hong xay ra khi nhit luyn thep 114
2h)n' - = 2a"c %h)n' %ha"% hoa" 6@n 6@ m#t 116
5.1.Ti b mat 116
5.2.Hoa nhit luyn 119
2h)n' 1 = 2a"c loai 'an' 125
6.1.Khai nim chung v gang 125
6.2.Gang xam 126
6.3.Gang deo 127
193
6.4.Gang cu 129
6.5.Gang hop kim 130
2h)n' 7 = Lha"i nim chun' @ th>"% 131
7.1.Khai nim chung v thep 131
7.2.Khai nim v thep hop kim 135
2h)n' 9 = Hh>"% kt c/u 143
8.1.Khai nim chung v thep kt cu 143
8.2.Thep thm cac bon 144
8.3.Thep hoa tt 146
8.4.Thep dan hi 148
8.5.Thep co cng dung ring 149
8.6.Thep co cng dung dac bit 151
2h)n' ; = Hh>"% Bun' cu 154
9.1.Thep va hop kim lam dung cu cat 154
9.2.Thep lam dung cu bin dang ngui 159
9.3.Thep lam dung cu bin dang nong 160
9.4.Thep lam dung cu do 161
2h)n' 1< =Lim loai a! h% kim ma!u 163
10.1.Nhm va hop kim nhm 163
10.2.ng va hop kim dng 167
10.3.Hop kim lam truc 170
2h)n' 11= 2a"c /t liu kha"c 174
11.1.Vt liu composit 174
11.2.Vt liu ceramic 178
11.3.Vt liu polyme 179
11.4.Thuy tinh 182
11.5.Cao su 187
11.6.Xi mang va b tng 190
194
TA I LIU THAM KHAO
1Vt liu hoc L Cng Duong NXB Khoa hoc va ky thut 1997
2Kim loai hoc va nhit luyn Nghim Hung NXB ai hoc va THCN 1979.
3Giao trlnh vt liu hoc Nghim Hung Truong dai hoc Bach khoa Ha ni 1999
4Kim loai hoc va nhit luyn Truong dai hoc Bach khoa Ha Ni 1988
5Sach tra cuu thep gang thng dung Nghim Hung Truong dai hoc bach khoa Ha
ni 1997.
6Su dung vt liu phi kim loai trong nganh co khi Hoang Trong Ba NXB Khoa hoc
va ky thut TP H Chi Minh 1995
7Vt liu compozit Trn Ich Thinh NXB Giao duc Ha ni 1994
8Vt liu composite co hoc va cng ngh Nguyn Hoa Thinh Nguyn lnh uc
NXB khoa hoc va ky thut Ha Ni 2002
9n mon va bao v kim loai W.A.Schultze Phan Luong Cm Truong dai hoc Bach
khoa Ha Ni 1985
10Ceramic And Carbon Matrix composites Acadeician V.I. TreIelov Institute Ior
Problems oI Materials Science Kiev 1995.
11Des materiaux (Deuxieme edition revue et augmentee) Jean Marie DORLOT, Jean
Paul BAILON, Jacques MASOUNAVE. Editions de L'ecole Polytechnique de Montreal
1985.
12Technique de l'ingenieur traite materiaux metalliques Centre Irancais
d'exploitation.
13Metallovedenie i termiteskaia abrbotka metallov I.M. Lakhtin Maxcva 1979.
14 Element oI X ray crystallography AzaroII . L.V Megraw Hill Book Co.
Newyor 1968.
15 Genie des materiaux Jean Bernard Guillot Ecole centrale Paris 20002001
16Introduction a la science des materiaux JeanP.Mercier, Gerald Zambelli, WllIred
Kurz 1999 (Presses Polytchniques et Universitair Romands)
17 Genie des materiaux (Travaux diriges) Jean Bernard Guillot 19992000 Ecle
centrale Paris
18 Materiaux composites Cour et complement Philipe Bompard 19931994 Ecole
centrale Paris
19 Materialovedenie I.M.Lakhtin Maxcva 1977
195