Ch¬ng III: ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVIII

Bµi 21: Nh÷ng biÕn ®æi cña nhµ níc phong kiÕn
trong c¸c thÕ kû XVI – XVIII

A. Môc tiªu.
1. VÒ kiÕn thøc: gióp häc sinh hiÓu.
- Sù sôp ®æ cña triÒu ®¹i Lª s¬ ®· dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn
cña c¸c thÕ lùc phong kiÕn.
- Nhµ M¹c ra ®êi vµ tån t¹i h¬n nöa thÕ kû ®· gãp phÇn
æn ®Þnh x· héi trong mét thêi gian.
- Trong bèi c¶nh x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVI – XVIII ®· dÉn
®Õn sù chia c¾t ®Êt níc.
- Tuy ë mçi miÒn cã chÝnh quyÒn riªng nhng cha h×nh
thµnh 2 níc.
2. VÒ t tëng, t×nh c¶m.
- Båi dìng kiÕn thøc x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt níc.
- Båi dìng tinh thÇn d©n téc.
3. VÒ kü n¨ng.
- RÌn kü n¨ng ph©n tÝch, tæng hîp vÊn ®Ò.
- Båi dìng kü n¨ng nhËn xÐt vÒ tÝnh giai cÊp cña x· héi vµ
nhµ níc.
B. ChuÈn bÞ cña gi¸o viªn.
- B¶n ®å ViÖt Nam ph©n râ ranh giíi 2 §µng.
- Mét sè t liÖu vÒ nhµ níc ë 2 §µng.
C. TiÕn tr×nh tæ chøc d¹y häc.
1. KiÓm tra bµi cò.
- VÞ trÝ cña PhËt gi¸o trong c¸c thÕ kû X- XVI? BiÓu hiÖn
nµo chøng tá sù ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o ë giai ®o¹n nµy?
2. Vµo bµi míi.
ë c¸c bµi tríc c¸c em ®· ®îc t×m hiÓu vÒ qu¸ tr×nh h×nh
thµnh, ph¸t triÓn cña Nhµ níc Phong kiÕn còng nh nh÷ng thµnh
tùu kinh tÕ, v¨n ho¸ cña nh©n d©n §¹i ViÖt tõ X – XV. Nhng
sang ®Çu XVI, cuéc khñng ho¶ng x· héi ®· lµm sôp ®æ nhµ Lª
1
s¬, kÓ tõ ®ã nhµ níc phong kiÕn §¹i ViÖt cã nhiÒu biÕn ®æi to
lín. §ã lµ nh÷ng biÕn ®æi g× th× chóng ta cïng t×m hiÓu trong
bµi häc h«m nay.

3. Tæ chøc d¹y vµ häc.

KiÕn thøc c¬ b¶n HS cÇn

Ho¹t ®éng cña thÇy vµ trß
n¾m

1. Sù sôp ®æ cña triÒu Lª

s¬. Nhµ M¹c ®îc thµnh lËp.
- Tríc hÕt gi¸o viªn yªu cÇu HS
nh¾c l¹i vÒ sù cêng thÞnh cña
triÒu Lª s¬.
(Bé m¸y nhµ níc hoµn chØnh:
gi¸o dôc thi cö ®¹t ®Õn giai ®o¹n
cùc thÞnh cña gi¸o dôc phong
kiÕn: kÝnh tÕ ®îc kh«i phôc vµ - §Çu XVI, nhµ Lª s¬ l©m
ph¸t triÓn: kinh ®« Th¨ng Long ®- vµo khñng ho¶ng, suy yÕu.
îc coi lµ kinh ®« sÇm uÊt ...)
- Gv tr×nh bµy: Tuy nhiªn ®Çu - BiÓu hiÖn:
thÕ kû XVI, nhµ Lª s¬ l©m vµo
khñng ho¶ng, suy sôp. + C¸c thÕ lùc phong kiÕn
- Gv hái: BiÓu hiÖn cña sù suy h×nh thµnh vµ tranh chÊp
yÕu ®ã lÉn nhau – M¹nh nhÊt lµ thÕ
- Hs theo dâi tr¶ lêi: lùc cña M¹c §¨ng Dung.
- Gv bæ xung, kÕt luËn

- Gv tr×nh bµy vÒ M¹c §¨ng Dung:

(1483 – 1541) quª lµng Cæ Trai –
Nghi D¬ng – H¶i Phßng. Vèn xuÊt
th©n tõ nghÒ chµi líi cã søc kháe,
®¸nh vËt giái, thi ®Ëu ®ç lùc sÜ
®îc tuyÓn vµo ®éi Tóc vÖ. Nhê cã
søc kháe, c¬ng trùc, lËp ®îc
nhiÒu c«ng lín trong viÖc dÑp yªn + Phong trµo ®Êu tranh
xung ®éi gi÷a c¸c ®¹i thÇn nªn cña n«ng d©n bïng næ
nhanh chãng ®îc th¨ng quan tiÕn nhiÒu n¬i.
chøc. ¤ng tõng lµm ®Õn chøc th¸i
2
phã, TiÕt chÕ 13 ®¹o qu©n thuû
bé, cã thÕ lùc lín trong triÒu
®×nh (thao tóng triÒu ®×nh).

- Gv hái: Nhuyªn nh©n lµm v¬ng

chiÒu Lª S¬ suy sôp lµ g×?
- Hs tr¶ lêi
- Gv chèt: + Vua quan chØ lo ¨n
ch¬i xa xØ, kh«ng quan t©m ®Õn
triÒu chÝnh vµ nh©n d©n
+ §Þa chñ ra søc cíp
®o¹t ruéng ®Êt, bãc lét n«ng
d©n.
- Gv tr×nh bµy tiÕp: Trong bèi
c¶nh nhµ Lª s¬ suy yÕu, bÊt lùc,
M¹c §¨ng Dung phÕ truÊt vua Lª,
lËp triÒu M¹c. §©y lµ sù thay ®æi
tÊt yÕu vµ hîp quy luËt cña lÞch
sö.
- Gv hái: Sau khi nhµ M¹c ®îc
thµnh lËp ®· thi hµnh chÝnh s¸ch
g×.
- Hs tr¶ lêi.
- Gv nhËn xÐt, bæ sung.
- N¨m 1527 M¹c §¨ng Dung
phÕ truÊt ng«i vua lËp triÒu
M¹c.
+ Nhµ M¹c x©y dùng
chÝnh quyÒn theo m« h×nh
cò cña nhµ Lª.
+ Tæ chøc thi cö ®Òu
®Æn.
+ X©y dùng qu©n ®éi
m¹nh.
+ Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
ruéng ®Êt cho n«ng d©n.
Nh÷ng chÝnh s¸ch trªn
cña nhµ M¹c bíc æn ®Þnh
l¹i ®Êt níc.

- Do sù chèng ®èi cña cùu

- Gv kÕt luËn vÒ t¸c dông cña thÇn nhµ Lª vµ chÝnh s¸ch
nh÷ng chÝnh s¸ch trªn. c¾t ®Êt thÇn phôc nhµ Lª
- Gv hái: Trong thêi gian cÇm nh©n d©n ph¶n ®èi. Nhµ
quyÒn nhµ M¹c gÆp nhiÒu khã M¹c bÞ c« lËp.
kh¨n g×?
- Hs tr¶ lêi 2. §Êt níc bÞ chia c¾t.
- Gv kÕt luËn. - ChiÕn tranh Nam – B¾c
triÒu:

+ Cùu thÇn nhµ Lª ®øng

3
 - Gv hái: Nguyªn nh©n cña cuéc
chiÕn tranh Nam – B¾c triÒu?
- Hs tr¶ lêi
- Hs tr¶ lêi
- Gv bæ sung, kÕt luËn.
®Çu lµ NguyÔn Kim quy tô
lùc lîng chèng M¹c, nªu
danh nghÜa “phï Lª diÖt
M¹c” thµnh lËp chÝnh
quyÒn ë Thanh Ho¸ gäi lµ
Nam triÒu ®èi ®Çu nhµ
M¹c ë Th¨ng Long – B¾c
triÒu.

- Gv gi¶i thÝch thªm: Bé phËn cùu

thÇn nhµ Lª g¾n bã víi sù nghiÖp
gi¶i phãng ®Êt níc, kh«ng chÊp
nhËn nÒn thèng trÞ cña nhµ M¹c,
kh«ng phôc hä M¹c ë chç M¹c
§Æng Dung kh«ng xuÊt th©n tõ + 1545 – 1592 chiÕn tranh
dßng dâi quý téc. V× vËy ®· næi Nam – B¾c triÒu bïng næ
lªn ë thanh Ho¸ quª h¬ng cña nhµ Nhµ M¹c bÞ lËt ®æ. §Êt níc
Lª chèng M¹c chiÕn tranh Nam, thèng nhÊt.
B¾c triÒu bïng næ - ChiÕn tranh TrÞnh –
NguyÔn

- Gv hái: Nguyªn nh©n cña chiÕn

tranh TrÞnh- NguyÔn vµ hËu qu¶
cña nã?
- Hs theo dâi sgk tr¶ lêi.
- Gv bæ sung, kÕt luËn: Trong lùc
lîng phï Lª ®øng ®Çu lµ NguyÔn
Kim. Nhng tõ khi NguyÔn Kim qua
®êi, con rÓ lµ TrÞnh KiÓm lªn thay
tiÕp tôc sù nghiÖp “phï Lª diÖt
M¹c”. §Ó thao tóng quyÒn lùc
trong tay m×nh, TrÞnh KiÓm t×m
mäi c¸ch diÖt trõ phe c¸nh cña
NguyÔn Kim, giÕt NguyÔn
U«ng(con trai c¶ cña NguyÔn
Kim).
Tríc t×nh thÕ ®ã, NguyÔn + ë Thanh Ho¸, Nam triÒu
Hoµng – con thø cña NguyÔn Kim tån t¹i nh÷ng quyÒn lùc
nhê chÞ g¸i xin anh rÓ lµ TrÞnh n»m trong tay hä TrÞnh.
4
KiÖm cho vµo trÊn thñ ®Êt ThuËn
Ho¸. Tõ ®ã c¬ nghiÖp hä NguyÔn
ë m¹n Nam dÇn ®îc x©y dùng trë
thµnh thÕ lùc c¸t cø ë §µng Trong,
t¸ch khái sù lÖ thuéc cña hä TrÞnh
ë §µng Ngoµi.
Nh vËy ë 2 m¹n B¾c – Nam cña
§¹i ViÖt cã 2 thÕ lùc phong kiÕn
c¸t cø.
- Sö dông b¶n ®å chØ cho häc
sinh quan s¸t.
+ ë m¹n Nam: Hä NguyÔn
c¸t cø x©y dùng chÝnh
quyÒn riªng.
+ 1627 hä TrÞnh ®em
qu©n ®¸nh hä NguyÔn
chiÕn tranh TrÞnh – NguyÔn
bïng næ.
+ KÕt qu¶: 1672 (sau 45
n¨m) kh«ng ph©n th¾ng
b¹i, hai bªn gi¶ng hoµ lÊy
s«ng Gianh lµm giíi tuyÕn
§Êt níc bÞ chia c¾t.

3. Nhµ níc phong kiÕn §µng

ngoµi.

- Gv gi¶i thÝch cho häc sinh hiÓu - Cuèi XVI, Nam triÒu
t¹i sao TrÞnh – NguyÔn l¹i m©u chuyÓn vÒ Th¨ng Long.
thuÉn nhau gay g¾t nh vËy? (®Òu
muèn lµ ngêi cao nhÊt vµ cã c«ng
nhÊt).

- Gv tr×nh bµy sù kiÖn Nam triÒu

trë vÒ Th¨ng Long, triÒu Lª ®îc t¸i - ChÝnh quyÒn trung ¬ng
thiÕt hoµn chØnh víi danh nghÜa gåm:
thèng trÞ toµn bé ®Êt níc. Song
chóa TrÞnh ngµy cµng lÊn quyÒn
vua Lª. TriÒu Phñ chóa
®×nh Lª TrÞnh (n¾m
- Gv yªu cÇu häc sinh theo dâi sgk (bï nh×n) quyÒn)
®Ó thÊy ®îc tæ chøc chÝnh
quyÒn trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng
cña nhµ níc §µng Ngoµi.
Quan v¨n Quan 6

- Gv hái: T¹i sao chóa TrÞnh kh«ng

5
lËt ®æ vua Lª?
- Hs tr¶ lêi.
- Gv kÕt luËn: v× chóa TrÞnh hiÓu
nhµ Lª vÉn cßn ¶nh hëng trong
nh©n d©n vµ tÇng líp sÜ phu. V×
vËy th«i ý ®Þnh lËt ®æ vua Lª.
- Gv yªu cÇu häc sinh theo dâi sgk
vµ tr×nh bµy vÒ chÝnh quyÒn
®Þa ph¬ng, luËt ph¸p, qu©n ®éi,
®èi ngo¹i, chÕ ®é thi cö vµ häc
trong sgk.
- Gv hái: Em cã nhËn xÐt g× vÒ
bé m¸y nhµ níc thêi Lª - TrÞnh? 4. ChÝnh quyÒn ë §µng
- Hs tr¶ lêi. Trong.
- Gv kÕt luËn: Bé m¸y nhµ níc ®îc
tæ chøc nh thêi Lª S¬. Nhng chØ
kh¸c lµ triÒu ®×nh Lª S¬ kh«ng
n¾m thùc quyÒn mµ quyÒn lùc - ThÕ kû XVII l·nh thæ §µng
thuéc phñ chóa TrÞnh. Trong ®îc më réng ®îc më
réng tõ Nam Qu¶ng B×nh
- Gv gi¶i thÝch vÒ qu¸ tr×nh më ®Õn Nam Bé ngµy nay
réng l·nh thæ §µng Trong cña chóa
NguyÔn vµ nguyªn nh©n t¹i sao
chóa NguyÔn chñ tr¬ng më réng
l·nh thæ.

- Gv tiÕp tôc tr×nh bµy vµ vÏ s¬

®å chÝnh quyÒn §µng Trong.

Chóa - §Þa ph¬ng: Chia lµm 12

dinh, n¬i ®ãng phñ chóa
12 dinh lµ dinh chÝnh (Phó Xu©n)
do chóa TrÞnh trùc tiÕp cai
qu¶n.
- Díi dinh lµ phñ, huyÖn,
thuéc, Êp.
Phñ huyÖn
thuéc Êp
6
- Gv hái: em h·y nhËn xÐt chÝnh
quyÒn §µng Trong cã g× kh¸c víi
nhµ níc Lª - TrÞnh ë §µng Ngoµi?
- Hs suy nghÜ, so s¸nh, tr¶ lêi.
- Gv kÕt luËn: ë §µng Trong chØ cã
chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng do chóa
NguyÔn cai qu¶n chÝnh quyÒn
trung ¬ng cha ®îc x©y dùng. §iÒu
®ã lý gi¶i t¹i sao ë §µng Ngoµi ®îc
gäi lµ “Nhµ níc phong kiÕn §µng - 1774 NguyÔn Phóc Kho¸t
Ngoµi”, cßn §µng Trong gäi lµ “ xng V¬ng, thµnh lËp chÝnh
ChÝnh quyÒn §µng Trong”. Níc §¹i quyÒn chung ¬ng, xong
ViÖt bÞ chia c¾t lµm 2 §µng chø cuæi thÕ kû XVIII cha hoµn
kh«ng ph¶i bÞ chia c¾t lµm 2 níc. chØnh.
(liªn hÖ giai ®äan 1954 – 1975).
- Gv yªu cÇu häc sinh t×m hiÓu:
qu©n ®éi, tuyÓn chon quan l¹i ...
trong sgk.

D. Cñng cè.
1. Cñng cè:
- Nguyªn nh©n cña chiÕn tranh Nam – B¾c triÒu, TrÞnh –
NguyÔn.
- §Êt níc ®øng tríc nguy c¬ bÞ chia c¾t thµnh 2 quèc gia.
2. Bµi tËp.
- VÏ s¬ ®å bé m¸y chÝnh quyÒn TrÞnh – NguyÔn vµ so
s¸nh?

Gv LÞch sö – THPT H¶i

HËu C