Thng tin ebook

Blink: the Power of thinking without thinking

by Malcoml Gladwell
Trong chp mt
Sc mnh ca vic ngh m khng cn suy ngh
To ebook: Hong Ngh a Hnh
Lin h: hanhdb@gmail.com
LI GII THIU (Cho bn ting Vit)
Trong chp mt l mt cun sch vit v sc mnh ca vic ngh m khng
cn suy ngh . Ngay phn gii thiu, Malcolm Gladwell a ra mt tnh
hung c bit. Mt bc tng c c c mt hi ng khoa hc gm
rt nhiu chuyn gia hng u ca mt bo tng M khng nh chc chn
l tht nhng cui cng c pht hin l gi mo. Khng phi bng cc
thit b ti tn m ch bng mt thong nhn ko di 2 giy ca mt s chuyn
gia khi h c dp thm bo tng. Nh vy ch cn 2 giy, h c th nm r
c bn cht bn trong ca bc tng hn c mt i ng chuyn gia ca
bo tng nghin cu bc tng trong 14 thng.
Chuyn g xy ra trong 2 giy v liu ngi ta c nn tin tng vo
nhng quyt nh m khng cn suy xt cn trng hay khng? Khi i mt vi
tnh hung cn c nhng quyt nh sng cn liu nhng quyt nh theo linh
tnh c ng tin cy? Tr no ca mi ngi liu c thc s c mt b vi x
l. No b c th tng hp cc thng tin mt cch nhanh nht v rt ra kt
lun ngay lp tc m gii khoa hc gi l tim thc thch nghi. Tim thc
thch nghi chnh l mt ci my tnh khng l c th x l mt lng ln d
liu mt cch m thm v nhanh chng duy tr hot ng ca con ngi.
Nhng b n v ci gi l tim thc thch nghi ny s c gii thch v trnh
by vi nhng v d minh ha su sc v rt ng suy ngh . V d ti sao
ngi ta li hay mc sai lm trc nhng ngi n ng cao ro, p trai?
S tn ti b n ca nhng quyt nh chp nhong nhng v cng sng
sut khi con ngi phi i mt vi tnh hung sng cht. Hay i khi v
nhng nhn nh trong chp nhong sai m ngi ta a ra nhng quyt
nh cht ngi. V ngi ta vn khng gii thch c ti sao li quyt nh
nh vy? Malcolm Gladwell, cng l tc gi cun Tipping Point (im bng
pht), bng nhng phn tch ca mnh a ra nhng nhn nh gy kinh
ngc cho nhiu c gi.
Nhng v d in hnh c ng khi gi v m x di con mt ca mt nh
tm l ng dng rt ng c v suy ngm. T nhng hin thc trong lch
s nh vic Warren Harding tr thnh Tng thng M l mt sai lm in
hnh ca hnh thc a nhn, phong thi lch lm v p trai ca mt ng vin
tng thng lm lu m kh nng chnh tr ca cc i th khc, n nhng
sai lm ca cc cnh st khi nhm ln gia mt ngi ang s hi vi mt
tn ti phm nguy him... cho n nhng tnh hung tin thoi lng nan ca
nhng chuyn gia m nhc trc nhng tc phm c o v rt xut sc
ca mt nhc s chi nhc rock nhng t c khn gi tn thng. Cn
nhiu v d khc na nh nhng phn tch cuc sng hn nhn, gii mt m
trong chin tranh th gii th hai, bc tng Hy Lp c i, ngi bn xe
gii nht New Jersey, Tom Hanks, hn h siu tc, v cch nh gi con
ngi khi ch cn quan st qua phng
im then cht trong cun sch l khi nim v cc lt ct mng. Trong qu
trnh v thc ca mnh, chng ta rt ra nhng kt lun da trn nhng lt ct
rt mng ca kinh nghim. Chng ta a ra cc quyt nh nh th no,
nhng quyt nh tt v khng tt, v ti sao ngi ny li quyt nh tt hn
nhng ngi khc? l nhng cu hi m Malcolm Gladwell t hi v
tr li, khm ph rng nhng iu m chng ta ngh v cc quyt nh ch
trong nhy mt phc tp hn chng ta vn ngh . Da trn nhng phn tch
tm l hc v thn kinh hc, ng ch ra s khc bit v nhng quyt nh ng
v sai khng phi l do s lng thng tin chng ta thu nhn c nhanh ti
mc no, m l ch mt s chi tit c th m chng ta tp trung vo. Gladwell
ch ra cch thc chng ta c th quyt nh nhanh chng v chnh xc hn
trong mi l nh vc ca cuc sng.
Trong Trong chp mt Gladwell ni v 2 giy ngn ngi trong nhng kt
lun tc thi ca con ngi. cng l mt dng suy ngh nhanh nhy, v
c c ch hot ng dng nh huyn b hn cch suy ngh , cn nhc cn
trng thng thng mi khi con ngi phi i mt vi nhng tnh hung
buc phi a ra quyt nh.
Kt lun ca Gladwell sau khi nghin cu cch thc con ngi ra quyt nh
nhanh chng trong nhiu l nh vc l kh nng ny s ngy cng tt hn nu
chng ta rn luyn tr no v cc gic quan vo cc s vt, hin tng lin
quan. Chc hn bn nhiu ln bn khon t hi, ti sao li c nhng tnh
yu bt ngun t ci nhn u tin? Malcolm Gladwell c th c cu tr li
cho vn ny. Trong cun Trong chp mt, Gladwell qu quyt rng cc
phn xt xut thn c th hon ton tt v chnh xc y nh cc quyt nh sau
khi cn nhc k lng. S dng rt nhiu v d minh ha sng ng, Gladwell
a chng ta tr li vi bn nng t duy v kinh nghim ra quyt nh
nhanh chng ca mnh.
Su thm trong mi chng ta l nhng kh nng tim n ln lao c gi l
kh nng trc gic. Lng nghe trc gic ca bn l c qu trnh hc tp dn
dn, bt u bng vic nhn ra mt ging ni khe kh vang ln hay mt cm
nhn s mch bo mi khi lm iu g ng l khng nn lm.
L nhng cun sch rt ni ting trn th gii trong sut hn hai nm qua,
Trong chp mt v im bng pht thc s l cc tc phm li cun c gi
trn ton th gii. Alpha Books xin trn trng gii thiu hai tc phm ny ca
Gladwell n c gi Vit Nam.
Thng 2/2007
CNG TY SCH ALPHA

LI GII THIU
MT BC TNG GY NHIU TRANH CI
Thng 9 nm 1983, mt nh kinh doanh tc phm ngh thut tn l
Gianfranco Becchina t vn vi Bo tng J. Paul Getty bang California
nhm thng lng mt v mua bn. Theo li Bechina, ng ang c trong
tay mt bc tng cm thch c tc t th k VI trc cng nguyn. Bc
tng ny c bit n vi ci tn Kouros mt tc phm iu khc tc
hnh chng trai tr kho thn, chn tri t ln trc v hai cnh tay t hai
bn sn. Cho n nay ch c khong 200 bc tng loi ny cn tn ti, hu
ht chng u c phc ch trong tnh trng b h hi nng hoc t nhng
mnh v tm thy trong cc hm m hoc cc khu khai qut kho c. Th
nhng, bc tng ca Becchina hu nh c bo qun nguyn vn. Bc
tng cao hn 2 mt. Lp sng mu nht ta ra chng t n cn tt hn
nhng tc phm c cng loi khc. Bc tng thc s l mt pht hin k l
v tuyt vi. Nhng mc gi m Becchina a ra li cha n 10 triu la.
Ngi ca Bo tng Getty t ra thn trng. H quyt nh mn bc tng
ri bt u tin hnh xem xt k lng. Liu bc tng ny c ging vi cc
bc tng Kouros khc c bit n trc y khng? Cu tr li xem ra
l ng nh vy. Kiu dng ca bc tng dng nh lm ngi ta nh n
bc tng Anavyssos trng by Bo tng Kho c hc Quc gia ti
Athens, iu ny c ngh a l hai bc tng ny c th c mt mi lin quan
c bit no v thi gian v a im. Bc tng c tm thy u v
khi no? Khng mt ai bit r, nhng Becchina gi cho vn phng php l
ca Bo tng Getty mt tp t liu lin quan n xut x gn y ca n.
Theo th bc tng Kouros nm trong b su tp c nhn ca mt bc
s ngi Thy S c tn l Lauffenberger t nhng nm 1930, nhng trc
n thuc v nh kinh doanh cc tc phm ngh thut Hy Lp ni ting,
Rousos.
Mt chuyn gia a cht n t i hc California tn l Stanley Margolis
n bo tng v dng mt knh hin vi lp th c phn gii cao kim tra
b mt bc tng trong 2 ngy. ng tch ra mt mu th dy 1 cm v di
2 cm t ngay di u gi phi v tin hnh phn tch, s dng cc dng c
nh knh hin vi in t, my vi d in t, v cc phng php nh php trc
ph khi, nhiu x tia X, v hunh quang tia X. Margolis kt lun rng: bc
tng c lm t loi cm thch olomit ly t m c Cape Vathy
trn o Thasos, b mt ca n c bao ph bi mt lp canxi mng iu
ny thc s c ngh a bi v khong cht olomit c th bin i thnh
canxi cn phi tri qua mt qu trnh ko di nu khng phi l hng nghn
nm th cng phi mt hng trm nm. Hay ni cch khc, bc tng c
t rt lu. N khng th l gi mo.
Bo tng Getty rt hi lng. Mi bn thng sau khi bt u cuc gim nh
c vt, h ng mua bc tng. Ma xun nm 1986, ln u tin bc
tng c em ra trng by. Thi bo New York nh du s kin ny
bng mt bi vit ng trn trang nht.
Vi thng sau, ngi ph trch ca Bo tng Getty v cc tc phm ngh
thut Hy Lp c, Marion True vit mt bi bo di v sinh ng v bc
tng Kouros m Bo tng va c c trn tp ch ngh thut The
Burlington Magazine: ng thng m chng cn tr ngoi no, hai tay
vng qua bm cht ly bp i, bc tng gi y tot ln mt sc sng
mnh m, sc sng y l tng hp t tt c nhng g p nht ca cc
bc tng Kouros khc. True cn vui mng kt lun: D l Cha tri hay l
con ngi i chng na th bc tng vn l hin thn ca ngh lc tui tr
phi thng trn bu tri ngh thut phng Ty.
Tuy nhin bc tng khng phi l khng c khim khuyn. C iu g trng
khng n. Ngi u tin pht hin ra iu ny l mt thnh vin ban qun tr
ca Bo tng, l nh s hc chuyn nghin cu v ngh thut ngi Italia
tn l Federico Zeri. Khi n phng phc ch quan st bc tng Kouros
vo thng 12 nm 1983, ng nhn chm chm vo mng tay ca bc
tng. Khng th l gii ngay lp tc l do, nhng Zeri nhn thy c iu g
khng hp l nhng mng tay ca bc tng. Evelyn Harrison l ngi
tip theo pht hin ra im v l ca bc tng. B l mt trong nhng
chuyn gia xut sc nht th gii v ngh thut iu khc Hy Lp. Ngay trc
khi cuc mua bn vi Becchina kt thc, Harrison ang Los ngeles trong
chuyn thm Bo tng Getty. B nh li: Arthur Houghton, ngi ph trch
bo tng lc by gi dn chng ti i xem bc tng Kouros. ng ta va ko
mnh vi che bc tng xung va ni: By gi n vn cha thuc v Bo
tng, nhng chng ti s c n ch trong vng hai tun na. V ti ni:
Ti ly lm tic khi bit iu . Vy th Harrison nhn thy ci g? Ngay
bn thn b cng khng tr li c cu hi ny.
Ngay trong khonh khc u tin khi Houghton ko tm vi xung, tt c
nhng g n vi Harrison ch l mt linh cm, mt th tri gic bn nng
rng c iu g bt bnh thng. Mt vi thng sau, Houghton li a
Thomas Hoving, ngi tng l Gim c Bo tng ngh thut
Metropolitan New York, xung phng lu gi cc bo vt xem xt bc
tng Kouros. Hoving lun c thi quen ghi li nhng t u tin xut hin
trong u khi ng i din vi nhng g mi m, v Hoving khng bao gi
qun c t u tin xut hin trong u khi ln u ng tn mt nhn thy
bc tng. l t mi (fresh) vng ng l mi. Hoving nh li. V
mi khng phi l t thch hp ch mt bc tng c 2000 nm tui.
Sau ny khi suy ngm li v giy pht , Hoving mi nhn ra v sao ngh
li xut hin trong u ng: Ti tng tham gia khai qut Sicily, ni
ti tm ra nhiu mu mnh v ca nhng bc tng tng t nh th ny.
Chng chng c v g ging vi bc tng Kouros ca Bo tng Getty. Bc
tng Kouros ny trng nh th c ngm trong loi cafe ho hng
nht ca Starbucks1.
Hoving quay sang Houghton ri ni: Anh chi tin mua bc tng ny
?
Lc Houghton trng c v sng st, Hoving nh li. Hoving ni tip:
Nu anh tr tin th hy c m ly li, cn nu cha th ng mua n.
Nhng ngi trong Bo tng Getty bng chc tr nn lo lng, do vy h
triu tp mt cuc hi tho khoa hc c bit v bc 1 Starbucks: Mt hng
caf ni ting th gii. tng Kouros ti Hy Lp. H ng gi bc tng
v gi n sang Aten, ng thi cho mi cc chuyn gia c kinh nghim nht
v ngh thut iu khc n tham d. Lc ny, ni lo s ca Bo tng Getty
tng hn trc rt nhiu.
Trong cuc hi tho ny c ln Harrison ng cnh ngi n ng tn l
George Despinis, Gim c Bo tng Acropolis Aten. Khi Despinis nhn
bc tng, khun mt ng bng ti i. ng ni vi Harrison: Bt k ai
tng chng kin cnh nhng c vt c khai qut, u c th ni rng vt
ny cha bao gi c chn vi trong lng t. Georgios Dontas, ngi
ng u Hip hi kho c hc Athens khi nhn thy bc tng th li cm
thy n lnh. ng ni: Ln u tin khi nhn thy bc tng, ti cm thy nh
th c mt tm knh v hnh ngn cch gia ti v n. Trong hi tho, Dontas
cn i cng vi Angelos Delivorrias, gim c Bo tng Benaki Athens.
Kt thc bui tho lun, Delivorrias pht biu v s mu thun gia kiu
dng ca bc tng v loi cm thch ly t o Thasos. Sau cng ng
a ra quan im ca mnh. Ti sao Delivorrias li ngh bc tng ny l
gi mo? Bi v theo nh ng ni: ngay t ci nhn u tin ng cm
thy c mt ln sng nh mt lc y trc gic lan trong ngi. Lc hi
tho kt thc cng l lc nhiu ngi tham d nht tr vi nhau rng bc
tng Kouros khng h ging vi nhng suy ngh ca mi ngi trc y.
Nh vy cng mt bc tng nhng li c n hai kt lun tri ngc nhau.
Mt bn l kt lun ca Bo tng Getty, cc lut s cng cc nh khoa hc
sau nhiu thng xem xt k lng v mt bn l kin ca cc chuyn gia
xut sc nht, uyn thm nht v nn iu khc Hy Lp c a ra ch
bng quan st v cm nhn qua lc y trc gic. Vy th kin no ng?
Trong mt thi gian di, ngi ta vn cha th tm ra c cu tr li tha
ng. Bc tng Kouros vn l ti c em ra tranh lun cc cuc hi
tho. Nhng ri, dn dn cc l l m Bo tng Getty a ra bt u yu dn.
Chng hn, nhng bc th m cc lut s ca Bo tng dng truy li du
vt ca bc tng t bc s ngi Thy S Lauffenberger ha ra li l
gi mo. Mt trong nhng bc th nm 1952 c m bu in m phi n
20 nm sau mi tn ti. Mt bc th khc nm 1955 c ni n mt ti
khon ngn hng nhng mi n nm 1963, ti khon mi c m. Ban
u, sau nhiu thng nghin cu, ngi ta a ra kt lun: bc tng ca
Bo tng Getty thuc phong cch tng Kouros Anavyssos. Nhng sau
c nhiu kin hoi nghi kt lun ny: cng quan st k cc chuyn gia
cng bt u nhn ra rng n l mt tc phm cp nht t mt vi mu tng
cc thi k v cc a im khc nhau. Vc dng mnh khnh ca ngi
thanh nin tr trng rt ging vi bc tng Kouros Tenea trng by mt
bo tng t ti Munich, mi tc cch tn, c xu thnh chui li kh ging
vi bc tng Kouros Bo tng Metropolitan, New York. Trong khi i
chn rt c th mang phong cch ca nn ngh thut ng i. Nhng
tng Kouros m bc tng ca Ba tng Getty c nhiu c im tng
ng nht ha ra li l mt bc tng c chp li t nhng mnh ri, c
kch thc nh hn c mt chuyn gia nghin cu lch s ngh thut
ngi Anh tm thy Thy S vo nm 1990. C hai bc tng c ct ra
t hai tm cm thch ging nhau v c chm khc theo cng mt cch.
Nhng bc tng Thy S khng h c ngun gc t Hy Lp c i. N
c lm ti phn xng ca mt ngi th rn thnh Rome u nhng
nm 1980. Vy cn nhng phn tch mang tnh khoa hc ch ra rng b mt
ca bc tng Kouros ca bo tng Getty c tui hng hng nghn nm
hay ch t cng vi trm nm th sao? ha ra nhng th ny chng h c
ct gt hay sy kh g ht. Theo nhng phn tch su hn, mt nh a cht
khc cho rng, rt c th b mt ca bc tng cm thch c lm cho
gi i bng cch s dng khun sy khoai ty trong vng hai thng lin tc.
Trong danh mc cc tc phm ca Bo tng Getty c mt tm nh chp bc
tng Kouros cng vi li ch thch: Ra i t khong nm 530 trc cng
nguyn hay ch l mt tr gi mo ca thi hin i.
Khi Federico Zeri, Evelyn Harrison, Thomas Hoving v Georgio Dontas
cng tt c nhng ngi khc na nhn vo bc tng v cm thy c mt
lc y trc gic lan trong ngi, h d on hon ton chnh xc. Nh
vy, trong hai giy u tin, ch cn mt ci nhn thong qua h cn c th
nm c r bn cht bn trong ca bc tng hn c mt i ng chuyn
gia ca Bo tng Getty phi tin hnh xem xt trong vng mi bn thng.
Trong chp mt (Blink) l cun sch vit v nhng g xy ra trong hai giy
u tin y.
Nhanh chng v tit kim
Hy tng tng rng chng ta ang chi mt vn bi n tin n gin.
Trc mt bn l bn c bi hai c bi mu , v hai c mu xanh. Mi
qun bi trong bn c bi va c th mang n nhng cng va c th ly
i ca bn mt s tin no , v nhim v ca bn l lt cc qun bi t bt
k b bi no, mi ln ch c ly mt qun sao cho bn c th kim c
mt s tin cc nhiu nht. Tuy nhin lc bt u bn khng h bit rng b
bi l mt ci by. Khon tin thng khi thng khng nh nhng nu lt
qun bi mu m b thua bn s mt rt nhiu. Trn thc t bn ch c th
ginh chin thng bng cch bc l bi t b bi mu xanh, mi ln nh vy
mang v cho bn mt s tin l 50 v kh nng b pht cng thp nht. Cu
hi t ra l phi mt bao lu bn mi tm ra c iu b mt ny?
Vi nm trc, mt nhm cc nh khoa hc ca i hc Iowa tin hnh th
nghim ny, v h pht hin ra l sau khi lt khong 50 qun bi th hu ht
chng ta bt u xut hin mt linh cm v nhng g ang din ra. Chng ta
khng l gii c ti sao mnh li thch b bi mu xanh hn, nhng chng
ta on chc rng l s la chn tt nht. Sau khi lt khong 80 qun bi
th hu ht mi ngi hiu ra tr chi v c th l gii chnh xc ti sao
la chn hai b bi li l mt kin ti. Lc ny th mi chuyn khng cn
phc tp na. Chng ta c cht t kinh nghim. Chng ta cn nhc mt
cch k lng. V t chng ta xy dng c mt gi nh. V ri cui
cng chng ta kt hp tng cp mt cc vn li vi nhau. y chnh l
phng php chng ta hc c cch lm vic.
Nhng cc nh khoa hc i hc Iowa cn lm c nhiu hn th, v
di y mi l phn k l ca th nghim. H gn vo mi ngi chi bi
mt chic my o mc hot ng ca tuyn m hi di lp da trong lng
bn tay. i vi ngi bnh thng th tuyn m hi trong lng bn tay ta
phn ng li vi trng thi cng thng qua nhit iu ny l gii ti sao
khi m chng ta cm thy bn chn, lo lng th bn tay li tr ln lnh v tot
m hi. Cc nh khoa hc ca Trng Iowa pht hin ra rng nhng
ngi chi bi bt u xut hin trng thi cng thng i vi b bi sau
l bi th 10, sau bn mi l bi tip theo h linh cm c iu bt n
vi b bi . Quan trng hn, ngay khi lng bn tay h bt u m hi,
hnh ng ca h cng bt u thay i theo. H bt u thch chn b bi
xanh hn v cng lc cng t ly cc qun mu . Ni cch khc, nhng
ngi chi bi hnh dung ra vn trc c khi h nhn thc c rng
mnh nm r v tr chi: h bt u c nhng iu chnh cn thit mc d
kh lu sau h mi nhn thc c nhng iu chnh m h cn lm.
Th nghim ch gm: mt tr chi bi n gin cng mt s t ngi tham
gia v mt chic my o mc stress. Nhng n li l mt v d minh ha
rt sinh ng v hot ng ca tr no con ngi.
Nhng ngi tham gia chi bi trong cuc th nghim c t trong tnh
hung s tin t cc cao, mi th chuyn ng nhanh chng, v h phi
pht huy ti a kh nng phn on v x l cc thng tin ri ren trong mt
thi gian rt ngn. V th nghim ny cho chng ta bit iu g? Khi
trong tnh hung trn, b no ca chng ta s dng hai phng php rt
khc nhau hiu r tnh hung. Phng php u tin rt quen thuc vi
chng ta, l phng php s dng nhn thc. Chng ta ngh n nhng
g mnh bit, nm r v cui cng chng ta a ra c cu tr li.
Phng php ny rt logic v rch ri. Nhng phi mt 80 qun bi, ta mi
hiu c tng tn vn . Tin trnh din ra rt chm v i hi phi c
nhiu thng tin. Th nhng, con ngi cn c phng php th hai.
Phng php ny hot ng nhanh hn rt nhiu. N gip ta hiu vn ch
sau 10 qun bi. N phn ng thc s nhanh nhy, nm bt c vn v
b bi hu nh ngay lp tc. Tuy nhin phng php ny cng c mt hn
ch, t nht l vo lc u n hon ton np di v bc ca phng php
nhn thc. N gi thng ip qua cc knh gin tip mt cch b n, ging
nh tuyn m hi trong lng bn tay chng ta vy. Phng php ny thc ra
l mt h thng gip b no i n kt lun m khng h bo cho chng ta
bit trc.
Evelyn Harrison, Thomas Hoving v cc nh nghin cu Hy Lp s dng
phng php th hai ny a ra kt lun ca mnh. H khng h xem xt
tt c cc du hiu c th nhn thc c m ch cn nhc nhng g c th
thu thp c t mt ci nhn thong qua. Nh tm l chuyn nghin cu v
nhn thc, Gerd Gigerenzer vn thng gi nhng suy ngh ca h l
nhanh v tit kim. H ch thong nhn vo bc tng, v ngay lp tc b
no tin hnh mt chui cc php tnh; v trc khi trong u h xut hin bt
k mt ngh c nhn thc no, h cm thy c mt iu g , ging nh
cm gic kin b t ngt trong lng bn tay ca nhng ngi chi bi. i
vi Thomas Hoving, cm gic t ngt xut hin trong u ng vo lc y l
t mi v l. Cn trong trng hp ca Angelos Delivorrias, cm gic y
l mt ln sng nh lc y trc gic lan trong ngi. Georgios
Dontas, li l cm gic c mt tm knh v hnh ngn cch ng vi bc
tng. Liu nhng ngi ny c nm c l do ti sao h bit trc c
vn khng? Cu tr li l khng. Nhng h bit, theo mt cch no .
B vi x l thng tin bn trong
Phn no b c th tng hp v rt ra kt lun m chng ta ni n trn
c gi l tim thc thch nghi. Nghin cu v vn ny l mt trong
nhng l nh vc mi v quan trng nht ca tm l hc. Tim thc thch nghi
khng ging vi khi nim v tim thc m Sigmund Freud pht biu:
Tim thc l mt vng ti tm, m mt c lp y bng lng ham mun,
s hi tng v tr tng tng mt cch c ch m con ngi khng th
hiu ht c. Thay vo , theo khi nim mi, tim thc thch nghi c
coi l mt loi my tnh khng l c th x l mt lng ln d liu chng ta
cn mt cch m thm v nhanh chng duy tr hot ng ca con ngi.
Khi bn bc ra ngoi ng, bng nhin nhn ra rng c mt chic xe ti
ang lao v pha bn, liu bn c thi gian xem xt tt c kh nng m bn
c th chn la? D nhin l khng th. Cch duy nht con ngi c th
tn ti cho n ngy nay l chng ta hnh thnh v pht trin mt c ch
a ra quyt nh c nhng iu chnh rt nhanh da trn mt lng
thng tin rt nh. Nh nh tm l Timothy D. Wilson vit trong quyn sch
Strangers to Ourselves (L lm vi chnh mnh): tr c hot ng hiu qu
nht khi cc suy ngh cp cao v phc tp c chuyn n tim thc, cng
ging nh my bay phn lc c th bay nh b phn li t ng, m khng
cn hoc cn rt t s tr gip t con ngi hay cn c bit n l mt
vin phi cng c thc. Tim thc thch nghi c th lm c nhng iu
phi thng nh nh gi x hi, cnh bo nguy him, chinh phc mc tiu, v
thc y hnh ng mt cch tinh vi v y hiu qu.
Wilson cho rng tu tnh hung c th m chng ta s dng phng php
suy ngh theo li v thc hay theo li c thc. Quyt nh mi mt ng
nghip v nh n ti l hnh ng c thc. Bn suy ngh k trc khi
thc hin. Bn cho rng nh th s rt vui v th l bn mi ngi y. Cn
quyt nh bt pht to ting vi ng nghip li c bn thc hin mt cch
v thc tc l quyt nh ny do mt phn khc ca no b thc hin v
c thc y bi mt phn khc ca nhn cch.
Nhng ln u gp mt ai , nhng khi phng vn mt ngi mun xin vic,
hoc nhng khi phn ng li mt kin mi hay nhng khi phi i mt vi
vic phi ra mt quyt nh nhanh chng trong tnh trng b gy sc p,
chng ta s s dng phn th hai ca no b. Chng hn, khi bn hc
trng i hc, mt bao lu bn c th nh gi c trnh ca mt
ging vin? Sau mt bui hc? Hai bui? Hay l phi cn ti c hc k? Mt
ln, chuyn gia tm l Nalini Ambady cho cc sinh vin xem cun bng
video di 10 giy v mt ging vin ( ct b phn m thanh), b nhn ra
rng nhng sinh vin ny khng gp mt kh khn no khi nh gi v kh
nng gy n tng ca ging vin . Sau , Ambady ct bt on bng v
cho chiu li on bng ch cn thi lng nm giy nhng nhng nh gi
ca cc sinh vin vn khng thay i.
Thm ch khi ch c xem cun bng trong hai giy th kin ca h cng
vn kin nh nh trc. Sau Ambady em nhng nh gi c thc
hin trong thi gian rt ngn ny so snh vi nhng nhn xt ca cc sinh
vin tri qua c kha hc do ging vin ging dy v b nhn ra rng
v c bn cc nh gi, nhn xt u ging nhau. Nh vy mt sinh vin khi
xem on phim cm ko di hai giy v mt ging vin cha tng gp mt
cng s c kt lun tng t nh ca sinh vin ngi trong lp ca ging
vin trn vn c kha hc. y chnh l sc mnh ca tim thc thch nghi
trong mi con ngi.
Khi ln u cm trong tay cun sch ny, bn cng ang thc hin iu
tng t nh th, d bn c nhn ra hay khng. Bn cm quyn sch trn
tay trong bao lu? Hai giy chng? V trong khong khc ngn ngi , cch
trang tr ca ba sch, hay bt c s lin tng no m bn c v tn ca ti
cng mt vi cu gii thiu m u v bc tng Kouros, tt c chc hn
to cho bn mt n tng nhng xo trn trong suy ngh , nhng hnh nh
v nhng nh kin chnh n tng li cun bn theo di quyn sch
cho n tn lc ny. C l no bn li khng mun tm hiu xem ci g din
ra trong hai giy ?
Ti cho rng ngay t khi sinh ra, con ngi c nhng hoi nghi v kiu
nhn thc nhanh nhy ny. Chng ta ang sng trong mt th gii m cht
lng ca cc quyt nh c lin quan trc tip n thi gian v n lc m
chng ta cn n khi a ra quyt nh. Khi cc bc s phi chn on mt ca
kh, h ngh tin hnh nhiu cuc kim tra hn. Khi khng chc chn
trc nhng iu chng ta nghe thy, chng ta s tham kho thm kin th
hai. V chng ta vn thng ni vi con ci mnh iu g? Dc tc bt t.
n c nhai, ni c ngh . Chm m chc. ng nh gi s vt qua v b
ngoi ca n. Chng ta lun lun tin tng rng s hiu qu hn nu nhn
nhn s vic da trn lng thng tin ln nht m ta c th thu thp c v
trong khong thi gian ln nht c th c. Chng ta ch thc s tin tng
vo nhng quyt nh c thc. Nhng cng c thi im, c bit khi ang
trong tnh trng cng thng, khi m s nhanh chng li mang n thnh
cng, nhng phn xt c tnh ng t v nhng n tng ban u c th
a ra nhng phng tin nhn bit th gii tt hn. Mc ch ca Trong
chp mt l thuyt phc bn tin vo mt hin thc n gin rng: nhng
quyt nh nhanh, xut thn cng hu dng nh nhng quyt nh thn trng,
c xem xt k lng vy.
Tuy nhin Trong chp mt khng ch cao sc mnh ca ci nhn thong
qua. Ti cng ch n nhng thi im khi bn nng nh la chng ta.
Chng hn nh trong cu chuyn k phn u cun sch, nu nh
bit r rng bc tng l gi mo hay ch t l cn c iu nghi vn
vy th ti sao Bo tng Getty vn quyt nh mua n? Ti sao trong sut
mi bn thng nghin cu, cc chuyn gia ca Bo tng li khng th cm
nhn c lc y trc gic? l cu hi ln v nhng g xy ra Bo
tng Getty, v li gii p l, v mt l do no , nhng cm gic ca h
b chn li. Mt phn l do cc s liu khoa hc c v rt thuyt phc. (Nh
a cht hc Stanley Margolis cng c thuyt phc bng chnh nhng
phn tch ca mnh n ni ng cho ng bi vit v phng php ca
mnh trn Tp ch khoa hc M Scientific American). Nhng y, ch yu
l do Bo tng Getty thc s mun l mt bc tng qu. Bo tng Getty
va mi c thnh lp, ang ho hc xy dng cho mnh mt b su tp
mang tm c th gii, v bc tng Kouros c coi l pht hin ln n
ni cc chuyn gia khng h ch n bn nng ca mnh. C ln Ernst
Langlotz, mt trong nhng chuyn gia hng u th gii v ngh thut iu
khc c hi nh s hc chuyn nghin cu v ngh thut, George Ortiz
xem ng c mun mua mt bc tng nh bng ng khng. Ortiz n
xem bc tng nhng ng thc s ngc nhin; trong suy ngh ca ng n
ch l gi mo vi y cc chi tit mu thun v cu th. Ti sao mt
chuyn gia nh Langlotz, ngi nm r hn ai ht v nhng bc tng Hy
Lp li b nh la? Ortiz cho rng Langlotz mua bc tng khi cn rt
tr trc khi ng c c nhng kinh nghim phong ph nh by gi. ng
ni: Ti cho l Langlotz c cm tnh vi bc tng; khi bn cn tr bn
s thc s rt thch vt u tin m bn mua c, v c l bc tng ny l
tnh yu u tin ca ng y. D Langlotz c s hu mt lng kin thc
uyn thm n mc no th hin nhin l ng khng th nghi ng nhng nh
gi u tin ca mnh.
y khng h l mt li gii thch k cc. Nhng khm ph ny mang tnh
cht c s, nn tng trong cch thc t duy ca chng ta.Tim thc ca
chng ta l mt b phn c tc ng v nh hng ln. Nhng n cng c
th phm sai lm. Khng phi lc no, b my x l thng tin bn trong ca
chng ta cng c th t i hot ng ca cc phng tin x l thng tin
khc, v ngay lp tc gii m c bn cht ca vn . N c th b
qung i, xao nhng v loi b. Cc phn ng theo bn nng ca chng ta
phi tranh u vi tt c nhng yu t khc nh s quan tm, cm xc v tnh
cm.Vy th khi no chng ta nn tin tng vo bn nng v khi no th thn
trng, cnh gic vi n? Tr li cho cu hi ny chnh l mc ch th hai
ca Trong chp mt. Khi nng lc nhn thc nhanh nhy ca chng ta khng
t c hiu qu nh mong mun, n tht bi v nhng nguyn nhn rt c
th v nht qun, v con ngi ta c th xc nh cng nh nm bt c
nhng nguyn nhn ny. Chng ta c th hc hi thng qua vic hng s
ch ti b my phn tch thng tin c cng nng rt ln bn trong b no
nhng ng thi cng phi phng, cnh gic vi b my ny.
Nhim v th ba v cng l nhim v quan trng nht ca cun sch ny l
thuyt phc bn tin rng bn hon ton c th hc v iu khin cc cch
a ra c mt nh gi tc thi cng nh cch cm nhn s vic ngay t
nhng n tng ban u, du rng iu ny nghe c v kh tin. C Harrison
ri Hoving cng cc chuyn gia chuyn nghin cu v ngh thut khc na
khi nhn vo bc tng Kouros ca Bo tng Getty u c nhng phn ng
mnh m v phc tp, nhng liu nhng phn ng ny c xut hin mt cch
t nhin t tim thc ca nhng chuyn gia ny hay khng? Phi chng
Harrison, Hoving v nhng ngi khc c th iu khin c kiu phn
ng k l ? S tht ng l nh vy y. Ch khi no bn c th t dy cho
bn thn mnh suy ngh mt cch thn trng v c logic th bn mi c th t
hng bn thn a ra c cc nh gi tc thi hiu qu hn. Trong
cun sch Trong chp mt ny, bn s ln lt c gp g vi cc bc s,
cc v tng, hun luyn vin, ngi thit k ni tht, nh son nhc, din
vin, ngi bn t, v rt nhiu ngi khc na, tt c h u rt xut sc
trong chuyn mn, v tt c thnh cng m h t c t nht c phn no
l nh vo nhng bc h thc hin hnh thnh, iu khin v rn
luyn nhng phn ng v thc ca mnh. Sc mnh ca s hiu bit, trong
hai giy u tin , khng phi l mn qu thn k m thng ban tng
cho mt s t nhng ngi may mn. N l mt kh nng m tt c chng ta
c th trau di cho chnh bn thn mnh.
Mt th gii khc bit v tin b hn
c rt nhiu cun sch vit v nhng ti mang tm v m, phn tch th
gii da trn s vn ng ln. Trong chp mt khng phi l mt quyn
sch nh vy. Trong chp mt cp n nhng chi tit nh nht trong cuc
sng hng ngy ca chng ta tc ni dung, ngun gc ca nhng n
tng, nhng kt lun tc thi ny sinh mt cch t pht mi khi ta gp ai
ln u tin, khi ng u vi tnh hung phc tp hay khi phi ra quyt nh
trong tnh trng cng thng. Ti ngh khi chng ta thc hin trng trch tm
hiu v con ngi v th gii, chng ta ch qu nhiu n nhng vn
ln, m t n nhng chi tit nh ch din trong nhng khonh khc ngn
ngi. Chuyn g s xy ra nu chng ta xem xt bn nng mt cch nghim
tc? Hay chuyn g s xy ra nu chng ta dng vic quan st nhng chn
tri xa xi qua ng nhm m thay vo chng ta i nghin cu cch ra
quyt nh cng nh cch hot ng ca chnh chng ta da trn cc knh
hin vi hin i nht. Theo ti, iu s lm thay i cc cuc chin tranh,
thay i cc chng loi hng ha m chng ta nhn thy trn cc gian hng,
thay i cch thc sn xut nhng b phim, cch hun luyn nhn vin cnh
st, cch ha gii cc cp v chng, cch kim sot cuc phng vn xin vic
v cn rt nhiu vic khc na. Nu nh c th gp tt c nhng s thay i
nh li, chng ta s to ra mt th gii khc bit v tt p hn. Ti tin
tng rng c th hiu c v bn thn cng nh cc hnh ng ca
chnh mnh, chng ta phi tha nhn nhng suy ngh trong chp mt cng
c gi tr tng ng nh nhng phn tch da trn l tr sau hng thng
tri; v ti hi vng rng sau khi c quyn sch ny bn cng s c chung
mt nim tin nh th. Ngi ph trch ca Bo tng Getty v cc tc phm
ngh thut Hy Lp c, Marion True pht biu nh sau khi s tht v bc
tng Kouros c lm sng t: Ti lun cho rng cc quan im khoa
hc c tnh khch quan hn nhng nh gi ch da trn cm gic. Nhng
by gi ti nhn ra rng mnh sai lm.
Ch thch:
1. Starbucks: Mt hng caf ni ting th gii.
Thuyt nhng lt ct mng
Cch thu c kin thc ln t nhng hiu bit nh
Vi nm trc, mt cp v chng tr n trng i hc bang
Washington tham gia vo th nghim ca chuyn gia tm l John Gottman.
H trc tui t 20 n 29, mt xanh, mi tc vng ri kiu cch cng cp
knh thi trang. Mt s nhn vin lm vic trong phng th nghim cho bit h
l mt i kh thch hp thng minh, li cun, khi hi vi cch ni chuyn
chm bim, iu ny c th hin r qua cun bng video m Gottman thu
c t cuc th nghim. Ngi chng m ti gi l Bill c phong cch vui
v d mn. C v, Susan l ngi hm hnh, sc so.
Ngi ta a h n ni lm vic ca Gottman, mt cn phng nh trn tng
hai ca ta nh 2 tng. , trn mt bc cao, h ngi trn 2 chic gh xoay
cch nhau khong 1.5m. C hai cng c cc in cc v b cm bin gn
trn ngn tay v tai o nhp tim, lng m hi v nhit da. Di gh
mt ng h o dao ng c t trn sn o cc c ng ca mi
ngi. Hai camera hng vo tng ngi ghi li tt c nhng g h ni
v lm. Trong vng 15 pht, vi chic camera quay xung quanh, h c
ngh tranh lun v cc ch gy ra bt ng trong cuc hn nhn ca
hai ngi. i vi c Bill v Sue th vn nm con ch. H sng trong
mt cn h nh nhng gn y li va nui thm mt con ch rt to. Bill ght
ch trong khi Susan th ngc li. Trong 15 pht, h tranh lun v nhng g
nn lm gii quyt chuyn ny. t nht vo lc u th cun bng video ghi
li cuc ni chuyn ca Bill v Sue c v ging vi cc cuc ni chuyn hng
ngy ca cc cp v chng bnh thng khc. Khng ai ni nng, khng c
s ci ln, khng s v. Ch n gin l ti khng thch ch l cu m
Bill bt u cu chuyn, vi ging iu hon ton chp nhn c. Anh y
phn nn cht t nhng l v con ch ch khng phi v Susan. Susan cng
vy nhng c thi im h hon ton qun rng h ang trong cuc th
nghim. Chng hn khi bn n mi kh chu ca con ch th c hai li mm
ci v bnh thng tr li.
Sue: Anh yu! Con ch chng c mi g ht...
Bill: Th em thy mi ca n hm nay cha?
- 11 -
Sue: Em thy ri. Rt thm. Em vut ve n m tay em chng c mi kh
chu hay lem luc g c. V anh cng th, anh s khng thy bn u.
Bill: Vng, tha b x.
Sue: Em s khng bao gi n b bn.
Bill: Vng. Nhng ch rt cuc vn ch l ch thi.
Sue: N cha bao gi b bn. Anh hy cn thn vi li ni ca anh y.
Bill: Khng. Chnh em mi l ngi cn phi cn thn.
Sue: Chnh anh y. ng c bo con ch ca ti bn.
Phng th nghim tnh yu
Bn c th thy g v cuc hn nhn ca Sue v Bill qua cun bng video di
15 pht trn? Liu chng ta c th d on mi quan h ca h c ko di lu
hay khng? Ti nghi ng rng hu ht chng ta u s ni rng cuc ni
chuyn v con ch khng ni nn iu g bi qu ngn ngi. Cuc hn nhn
no cng vy, thng c nh gi qua nhiu th khc quan trng hn
nh tin bc, chuyn chn gi, con ci, cng vic hay mi quan h vi b m
chng, b m v l nhng yu t lun nh hng n cuc sng la
i. i khi h rt hnh phc nhng i khi h li xung t. Nhiu lc h cm
thy sn sng c th git cht ngi kia nhng ri li cng nhau i ngh v
thn mt nh ngy mi ci. hiu r v mt cp v chng, chng ta
dng nh phi quan st h qua nhiu tun, nhiu thng v thy h trong
mi tnh hung: hnh phc, mt mi, tc ti, vui mng, suy sp tinh thn v.v
ch khng ch qua cuc ni chuyn phim v thoi mi nh ca Bill v Sue.
c th d on chnh xc v mt vic h trng, chng hn nh din bin
ca mt cuc hn nhn, chc hn chng ta phi tp hp rt nhiu thng tin
trong nhiu hon cnh khc nhau.
Nhng John Gottman chng minh rng khng cn phi nhiu n nh
vy. T nhng nm 80, Gottman tin hnh th nghim trn hn 3.000 cp
v chng ging nh Bill v Sue trong phng th nghim tnh yu nm cnh
i hc Washington. Mi cp khi th nghim u c video ghi hnh v kt
qu c phn tch da trn ci m Gottman gi l SPAFF c ngh a l
mt h thng m ha c 20 m ring bit tng ng vi mi cm xc m cc
- 12 -
cp v chng c th biu hin trong sut cuc ni chuyn. V d m s 1 biu
th s phn n, s 2 l khinh r, gin d s 7, c thi t v s 10, than vn
s 11, bun b s 12, b tc s 13 v khng c biu hin g s 14 v.v
Gottman ch cho nhn vin ca mnh cch nhn bit mi sc thi cm xc
th hin trn khun mt con ngi v cch lm sng t nhng on i
thoi c v kh hiu. Khi xem cc on bng, h s dng SPAFF m ha
nhng cm xc trong tng giy v nh vy mt cuc tranh lun di 15 pht
c chuyn thnh mt hng c 1.800 s 900 s dnh cho chng v 900 s
cho v. Th d, k hiu 7, 7, 14, 10, 11, 11 l mt on m c chiu di 6
giy, c ngh a l mt trong hai ngi gin d trong mt thi gian ngn
ri tr li bnh thng, c lc t v ri bt u than vn. D liu ly t cc
in cc v b cm bin c a vo b m ha, chng hn khi tim ngi
chng hoc ngi v p mnh hoc khi nhit c th tng hoc khi mt
ngi c c ng trn gh, tt c thng tin c a vo mt phng
trnh phc tp.
Trn c s cc tnh ton , Gottman chng minh c mt ci g rt
ng ch . Nu ng y phn tch cuc ni chuyn ca mt cp v chng ko
di 1 gi ng h, th ng c th d on rng trong 15 nm ti mt cp v
chng cn sng chung vi nhau na hay khng vi chnh xc l 95%. Cn
nu quan st trong 15 pht th chnh xc khong 90%. Mi y, mt gio
s cng lm vic vi Gottman tn l Sybil Carrere, ngi ang nghin cu
cc cun bng video, khm ph ra rng ch cn ba pht quan st cuc ni
chuyn ca mt cp v chng, h vn c th d on vi chnh xc kh cao
cp no s ly hn v ai s gy ra chuyn ny. Kt qu ca mt cuc hn nhn
c th d on trong thi gian ngn hn nhiu so vi nhng g m con
ngi ta c th hnh dung.
John Gottman mt ngi n ng trung nin, i mt nghim ngh, mi tc
bch kim, b ru c ct ta gn gng, vc dng tm thc v kh a nhn.
ng lun ni v nhng iu khin ng ho hng, nhng lc nh vy mt ng
li sng ln v m to hn. Trong sut cuc chin tranh Vit Nam, ng t
chi nhp ng v ngh rng iu tri o l. Trong ng vn cn ng li
li sng hippi ca nhng nm 60. Thnh thong ng vn i chic m Mao
qua tm khn yarmulkec di vin. c o to tr thnh nh tm l
nhng ng cng nghin cu thm ton hc MIT v r rng s chnh xc v
tnh cht ch ca ton hc mang n cho ng nhiu th khc. Khi ti gp
Gottman th ng va cho xut bn quyn sch tm huyt nht ca mnh, mt
- 13 -
lun thuyt dy 500 trang c tn The Mathematics of Divorce (Ton hc v s
li d). ng c gng ging gii cho ti v mt hng trong lun c ca
mnh qua cc phng trnh vit tay v cc th nguch ngoc m khng h
c s chun b trc trn t giy n cho n khi u ti khng th tip thu
c na.
Gottman dng nh l mt minh chng na minh ha cho quyn sch vit v
cc suy ngh v quyt nh si sc t tim thc con ngi. Khng c mt
cht g gi l bn nng trong cc phng php nghin cu ca ng. ng
khng nh gi cc s vic mt cch vi vng. Ngi bn chic my tnh v
cn thn phn tch cc cun bng 2 Yarmulke: loi khn ph u, nh,
dng vnh trn ca ngi Do Thi, thng c s dng trong cc nghi
thc tn gio. Video tng giy, tng giy mt, cng vic ca ng l mt v d
tiu biu v cch suy ngh thn trng v tnh to. Gottman dy chng ta
nhiu iu v vai tr then cht ca s nhn thc nhanh nhy c bit n
qua thut ng thinslicing. Thinslicing (chia nh vn thnh nhng lt ct
mng) m ch n kh nng tm thy cc khun mu trong tnh hung v hnh
ng da trn nhng lt ct kinh nghim ca tim thc con ngi. Khi
Evelyn Harrison nhn vo bc tng Kouros v tht ln Ti rt tic khi nghe
iu , chnh l lc b ang p dng phng php chia nh vn ra thnh
nhng lt ct mng, v nhng ngi chi bi trong th nghim ca i hc
Iowa khi c phn ng cng thng i vi b bi ch sau 10 qun bi cng
trng thi tng t nh th.
Chia nh vn thnh nhng lt ct mng gip cho tim thc ca con ngi
tr nn sng r hn. Nhng cng l vn m chng ta thy kh hiu
nht khi nghin cu v nhn thc nhanh nhy. Lm sao tp hp y cc
thng tin cn thit a ra cc nh gi phc tp mt cch chnh xc trong
mt thi gian ngn? Cu tr li l khi tim thc ca chng ta s dng
phng php chia nh vn , nhng g m tim thc ca chng ta ang tin
hnh ging nhng g m Gottman lm vi cc cun bng hnh v cc
phng trnh ton hc. Vy liu mt cuc hn nhn c th c hiu r ch
trong mt ln ngi lm th nghim? Vng, c th lm v ngi ta cng c
th p dng trong nhiu nhng tnh hung c v phc tp khc na. Nhng
g m Gottman lm s ch r cho chng ta cch thc hin.
Hn nhn v m moc
Ti xem on bng video ca Bill v Sue cng vi Tabares, nghin cu
- 14 -
sinh ang lm vic ti phng th nghim ca Gottman, c c ng
hng dn cch gii m SPAFF thnh tho. Chng ti ngi trong cn phng
m lc trc Gottman s dng lm th nghim vi Bill v Sue, v theo
di s tc ng qua li gia hai ngi qua mt mn hnh my tnh. Bill l
ngi bt u cuc ni chuyn. Anh ta ni rng anh ta vn thch con ch c
v chng a g con ch mi. Anh ta khng h gin d hay th hin bt k thi
chng i no. C v nh Bill ch mun thnh tht gii thch nhng g
mnh ngh .
Tabares lu rng nu chng ta theo di mt cch k lng th r rng l
Bill ang t ra lo lng v s b Sue ch trch. Theo ngn ng ca b m
SPAFF anh ta ang phn nn, phn i li v p dng sch lc ng vy
nhng m ban u th t v ng nhng sau li mun ci li. Thnh
ra bn mi giy ca su mi giy u tin, Bill c nh m c thi
t v. Cn i vi Sue, trong lc Bill ni chuyn, hn mt ln cp mt c o
rt nhanh, y l du hiu quen thuc ca s khinh mit. Ri Bill bt u ni
v s kh chu do ch ca con ch gy ra. Sue tr li bng cch nhm
nghin mt li v i p vi ging iu ln lp ca k b trn. Bill tip tc
ni rng anh khng mun c mt tm chn ngay gia phng khch. Sue tr
li: Em khng mun tranh lun v iu v li o mt mt ln na y
l mt du hiu khc ca s khinh mit. Tabares ni vi ti: Nhn ka, s
khinh mit cng th hin r rng hn. Chng ta ch mi bt u theo di m
thy anh ta hu nh lc no cng lo lng v s b ch trch cn c ta th
o mt vi ln ri.
Rt nhanh khi cuc ni chuyn tip din, mt trong hai ngi biu hin
nhng du hin r rng ca s th ch. Tabares gi ti dng on bng
li ch ra nhng chi tit nhy cm ch din ra bt cht trong mt hoc hai
giy. Mt vi cp v chng c th gii quyt mu thun bng xung t.
Nhng i vi cp v chng ny th khng c nhiu biu hin r rng. Bill
phn nn rng con ch nh hng nhiu n i sng ca h, v h lun
phi v nh sm do lo s con ch s lc tung mi th trong nh. Sue tr li
iu l v l v ci li Nu n mun cn th g, th n c th thc hin
mi lm pht trc khi chng ta kp tr v ri. Bill c v tn thnh. Anh hi
kh gt u ri ni, ng, anh bit ch v ni thm rng: Anh u c bo
iu c l. Anh ch khng mun c mt con ch trong nh th thi.
Tabares ch tay v pha on bng. Anh ta bt u bng cu ng, anh bit
- 15 -
ch. Nhng chnh l phng sch ng vy nhng m. Mc d anh ta
bt u t thi ng tnh vi v, nhng anh ta cng tip tc ni rng anh ta
khng h thch ch. Thc s th anh ta ang lo lng v s b ch trch. Ti c
ngh rng anh ta chc hn phi l ngi t nh. Anh ta thc hin ht thy mi
s ng tnh. Nhng ri ti nhn ra anh ta ang p dng phng sch ng
vynhng m. Tht ng l rt d b nh la.
Bill tip tc: Anh ngy mt tin b hn. Em phi tha nhn iu . Tun ny
anh tin b hn tun trc, tun trc ri c tun trc na.
Tabares li cho dng on bng. Trong mt nghin cu, chng ti theo di
nhng ngi va mi lp gia nh, v iu thng xy ra vi cc cp kt
thc trong cnh li d l khi mt trong hai ngi mun c s tn thnh th
ngi kia khng h p ng. Cn i vi nhng cp hnh phc hn th
ngi kia s ch lng nghe ri hng ng Mnh ni ng. iu c li
hn. Khi bn gt u t tn thnh v ni h hoc c, tc l bn ang
th hin du hiu ca mt ngi ng h nhng y Sue khng bao gi lm
nh vy, d l ch mt ln trong c bui th nghim, khng ai trong chng ti
nhn ra iu ny cho n khi chng ti thc hin qu trnh m ha.
iu tht k l, C Tabares ni tip. Khi h mi n y bn chng h
c cm gic rng h l mt i khng hnh phc. Ri khi h hon thnh cuc
th nghim, chng ti hng dn cho h cch xem xt cuc tranh lun
ca chnh mnh, v h ngh tt c mi chuyn din ra mt cch vui v. V mt
no th dng nh chng c iu g bt n. Nhng ti cng khng hiu
ni na. H ci cch y cha lu v cn ang trong giai on mn nng.
Trn thc t Sue hon ton khng c nh nhn nhng. H ch ang tranh
ci v con ch nhng thc s c th ni l mi khi bt ng kin, c y
hon ton khng chu nhn nhng. s l mt trong nhng nguyn nhn
gy ra nhiu iu tai hi ko di sau ny. Ti khng bit h c th duy tr cuc
hn nhn ca mnh trong vng by nm ti hay khng. Liu khi cuc hn
nhn ca h c cn nhng cm xc tch cc khng? Bi v trn thc t
nhng chi tit c v kh quan th li chng mang li iu g sng sa mt
cht no.
Vy Tabares tm c g trong cuc hn nhn ny? V kha cnh k thut
m ni, Tabares ang o m lng cm xc tch cc cng nh tiu cc,
bi v mt trong nhng pht hin ca Gottman l c th duy tr c mt
cuc hn nhn th t l gia cm xc tch cc v tiu cc trong cuc th
- 16 -
nghim phi t c t nht nm trn mt. Tuy vy, thnh tht hn m ni,
qua cuc ni chuyn ngn ngi ca Bill v Sue, nhng g Tabares pht
hin ra l nt c trng trong cuc hn nhn ca h. Bi v theo cc nghin
cu ca Gottman, tt c cc cuc hn nhn u c nt c trng ring,
ging nh mt kiu DNA ca cc cp v chng vy, nt c trng ni bt
ln trong bt k s tc ng qua li c ngh a no gia v v chng. (DNA
vit tt ca deoxyribonucleic acid: cu t c bn ca t bo di truyn). y l
l do ti sao m Gottman li lun ngh cc cp v chng k li cu chuyn
v ln u tin h gp g, v ng pht hin ra rng khi ngi chng hoc
ngi v thut li tnh tit quan trng nht trong mi quan h ca h, th
ngay lp tc nt c trng ca cuc hn nhn c th hin.
Gottman ni: Tht n gin kt lun. Ti va mi xem cun bng ny hm
qua. Ngi ph n k li, Chng ti gp nhau vo mt bui trt tuyt cui
tun, anh ta vi mt m bn b, ti cng c mt cht cm tnh vi anh ta
v chng ti hn h. Nhng sau anh ta nc rt nhiu ru, anh ta v
nh v i ng, ti i trong sut ba ting ng h. Ti nh thc anh ta
dy v ni rng ti khng ng tnh vi ci cch x s nh vy. Anh ng l
ngi n ng ti. Anh ta tr li: ng th y, m ny, anh thc s phi
ung rt nhiu. Lun c vn l nt c trng trong mi quan h ny, v
mt s tht ng bun l iu ny s tn ti mi. Gottman ni tip: Ln u
tin khi bt u thc hin nhng cuc phng vn nh vy, ti ngh c l
no chng ti li ang mang n cho nhng con ngi ny mt ngy nhm
chn. Nhng t l d on chnh xc l rt cao, v nu bn tin hnh thc
hin li, ht ln ny n ln khc bn s nhn c kt qu tng t.
C mt cch hiu nhng g m Gottman ang ni n l s dng php
loi suy v ci m nhng ngi s dng m moc gi l ch vit. M moc
c cu thnh t cc du chm v cc nt gch, trong mi nt gch c
di c qui nh ring. Nhng khng mt ai c th sao chp li di
ca n mt cch chnh xc. Khi ngi ta gi i mt bc thng bo c bit
khi s dng nhng chic my c lm th cng nh my ghi m nh hoc my
ch h thay i vic cch hoc l ko di cc du chm, cc nt gch ra
hoc l gp cc du chm, cc nt gch, v du cch li theo mt nhp ring.
M moc cng ging nh li ni vy. Mi ngi chng ta u c ging ni
khc nhau.
Trong Chin tranh Th gii ln th hai, qun i Anh chiu m hng
- 17 -
nghn nhn vin ch yu l ph n vo ci gi l i qun nhng in
thnh vin c yu. Cng vic ca h l nghe ngng in i ca cc s on
c sut ngy m. Tt nhin, ngi c s dng mt m pht sng,
do t nht l vo lc bt u cuc chin ngi Anh khng th hiu
c. Tuy nhin chng bao lu sau, ch bng cch lng nghe nhp truyn,
nhng in thnh vin c yu bt u nhn din c tng k t mt m
n l ca in bo vin c, v bng cch lm nh vy h bit c cc
thng tin quan trng nh ai ang thc hin vic truyn tin. Nh s hc ca
lc lng v trang Anh Quc, Nigel West cho rng: Nu bn lng nghe
nhng tn hiu tng t nhau gi i trong mt khong thi gian nht nh,
bn s bt u nhn ra mi n v c t ba n bn in bo vin khc nhau,
lm vic theo ca kp lun phin nhau, mi in bo vin c mt c im
ring. V lc no cng vy, ngoi phn ni dung chnh ra, bao gi cng c
nhng li m u, cc trao i b cm. Hm nay bn c khe khng? Ngi
yu ca bn do ny ra sao? Tnh hnh thi tit Munich nh th no? Ri
bn in vo mt tm th nh, ni bn ghi ch mi thng tin, v chng my
chc bn s c mi lin h v ngi in bo vin .
Nhng in thnh vin c yu m t c ch vit v vn phong ca tng
in bo vin m h ang theo di. H phn chia theo tn gi v tp hp li
mt cch cng phu, t m thnh cc h s vn tt ca tng c nhn. Sau khi
xc minh c ngi gi thng tin, h s tin hnh nh v xem tn hiu c
pht ra t u. Do lc by gi h c th nm bt c nhiu thng tin hn
na. H bit c ai ang u. West ni tip: nhng in thnh vin c yu
c cch x l cc c tnh truyn tin tt n ni h c th theo di cc in
bo vin bt k u trn lnh th Chu u. iu mang li ch li rt ln
a ra cc ch th cho cuc chin, v t h s xy dng c mt biu
nhm xc nh v tr v nhim v ca tng n v qun i ring l trn
chin trng. Nu tn hiu ca mt in bo vin tng ng vi mt n v
c bit no c nh v l Florence, v ba tun sau tn hiu li c
pht ra t Linz th bn c th kt lun rng n v di chuyn t min bc
nc sang mt trn pha ng. Hay khi bn xc nh c in bo vin
ca mt n v sa cha xe tng hng ngy lun bt c sng ca h vo
12 gi. Nhng gi y, sau mt trn chin ln, n pht sng vo lc 12 gi,
4 gi chiu v 7 gi ti th bn c th kt lun rng n v ny ang phi hon
thnh mt khi lng ln cng vic. Trong nhng nhng tnh hung khn
cp khi mt v c cp bc ln trong qun i hi: Anh c hon ton chc
chn rng n v Luftwaffe Fliegerkorps [i khng qun c] ang bn
- 18 -
ngoi Tobruk m khng c mt khng? Khi bn c th tr li: Vng,
ng l Oscar, chng ti hon ton chc chn.
iu then cht v ch vit l chng t hin ln mt cch t nhin. Cc in
bo vin khng c pht ra cc m thanh c th d phn bit c. H ch
n gin mun kt thc vic pht ra nhng m thanh ny, bi v phn no
trong c nhn h c xut hin l t ng v v tnh l ra ging nh ci cch
m h s dng m moc vy. Mt vn khc ca ch vit l n t bc l ra
thm ch ngay t mu nh nht trong m moc. Chng ta ch cn ch mt
vi k t l c th nhn ra im c trng ca mt c nhn. N khng h thay
i, khng b bin mt v s co gin v cng khng l ra ch trong vi t hay
vi cu. l l do ti sao m nhng in thnh vin c yu ca Anh c th
nghe qua mt vi thng tin xut hin t ngt ri kt lun, vi s chc chn
tuyt i, Oscar, ng l nh vy, dt khot n v by gi ang bn
ngoi Tobruk. Ch vit ca mt in bo vin khng bao gi thay i.
Nhng g m Gottman ang ni n l mi quan h ca hai con ngi cng
c ch vit ring: k t c bit m t n hin ln mt cch t nhin. l
nguyn nhn m mt cuc hn nhn c th c hiu v c gii m mt
cch d dng, bi v phn no trong hot ng ca con ngi d l vic
n gin nh g mt on tin bng m moc hay rc ri nh vic thnh hn
u c mt khun mu xc nh khng thay i. Tin on v vic ly hn, cng
ging nh vic i tm m moc ca cc in bo vin vy, l s nhn dng
cc khun mu.
Trong mt mi quan h, con ngi ta c t vo mt trong hai trng
thi, Gottman ni tip. Ti gi trng thi u tin l loi tr thin v tnh
cm tch cc, trng thi ny nhng tnh cm tch cc s loi tr c tnh
d b kch ng. Bn c tng tng n ging nh mt ci m vy. Khi
ngi chng gy ra iu ti t th ngi v s ni, , anh y ch ang trong
tm trng bt n thi. Hoc h cng c th trong trng thi loi tr thin
v tnh cm tiu cc, trong trng thi ny thm ch nhng iu tng i
mang tnh trung lp m ngi chng (hoc ngi v) ni ra s b nhn nhn
mt cch tiu cc. Trong trng thi thin v tnh cm tiu cc, con ngi ta
thng a ra nhng kt lun kh thay i v nhau. Nu mt ngi c t v
tch cc th thc cht cng ch l k ch k c t ra tt hn m thi. Rt
kh khn thay i c tnh trng ny bi v khi mt ngi c gng hn
gn mi th th ngi kia s nhn nhn hnh ng ny hoc nh l s sa
- 19 -
cha hoc nh l s li ko mang tnh th hn. Chng hn, ti ang ni
chuyn vi v th c y gt ln: Anh c th im ming li ti lm nt vic
c khng? Trong trng thi loi tr thin v tnh cm tch cc, ti s tr
li: Xin li, em c tip tc cng vic i. D khng cm thy vui v g nhng
ti chp nhn l ngi nhng b, hn gn trc. Cn nu trong trng thi
thin v tnh cm tiu cc, ti s bt li: Mc xc c, ti cng chng th lm
xong vic ca mnh. qu ci, c lm ti nh n b m ca c.
Va ni, Gottman va v ra mt th trn mt mnh giy trng kh ging vi
biu th hin s tng gim gi c phiu ca th trng chng khon
trong mt ngy bnh thng. ng gii thch cng vic ca ng l theo di s
thng trm trong mc cm xc tch cc dng v m ca cc cp v
chng, v ng nhn ra rng khng mt qu nhiu thi gian lun ra
c ng thng trn th ang i theo hng no. Lc th i ln, lc th
i xung, ng ni. Nhng mt khi cc ng thng ny bt u i xung v
pha cm xc tiu cc, th chc chn 94% chng s tip tc i xung na.
Cc cp v chng bt u i vo mt thi k ti t m h khng th lm g
cu vn ni. Ti khng ngh vic ny s ch din ra trong mt khong thi
gian nht nh. l mt du hiu cho thy cc cp v chng nhn nhn ton
b mi quan h ca mnh nh th no.
Mc quan trng ca thi khinh thng
Chng ta hy cng nhau tm hiu su hn mt cht v b quyt t c t
l thnh cng nh ca Gottman. Gottman khm ph ra rng mi cuc hn
nhn u c mt du hiu ring, m chng ta c th tm c bng cch thu
thp nhng thng tin chi tit lin quan n vn tnh cm t mi tc ng
qua li gia hai v chng. Nhng trong phng php nghin cu ca
Gottman cn c mt chi tit na rt th v, l cch ng gii quyt n
gin ha cng vic d on. Ti khng hnh dung ra mc phc tp ca
vn cho n khi chnh ti th p dng phng php chia nh vn thnh
nhng lt ct mng nh gi cc cp v chng. Ti ly mt trong
nhng cun bng ca Gottman, cun bng ny c mi on phim mi on
ko di ba pht ghi li cuc ni chuyn ca cc cp v chng khc nhau. Ti
c cho bit trc rng trong vng mi lm nm sau khi cuc ni chuyn
ca h c quay phim, mt na cc cp v chng ny ly hn. Mt na
cn li vn bn nhau. Liu ti c th d on cp no ly hn v cp no
vn duy tr c hnh phc khng? Ti kh t tin l mnh c th. Nhng ti
- 20 -
lm. Kt qu d on ca ti rt ti. Ti ch tr li ng nm trng hp,
iu c ngh a l kt qu m ti t c cng ch nh nh p dng
phng php tung ng xu sp nga m thi.
Ti gp kh khn khi vp phi mt thc t l: trong nhng cuc ni chuyn,
bao gi cng c mt ngi p o ngi kia. Ngi chng thng ni mt
cch thn trng, e d trong khi ch v li tr li ht sc bnh thn. Mt vi
cm xc thong qua lt nhanh trn khun mt c ta. Ngi chng bt u
ni mt iu g ri dng li. C ta quc mt nhn vi v cau c. Anh chng
ci. Ri trong phng c ting lm bm, nhng ci cau my xut hin. Ti
thng tua li on bng xem li ln na, v mi ln nh th ti li thu
c thm nhiu thng tin hn. Ti nhn ra du hiu thong qua ca
ting ci hay nhng thay i rt nh trong ging iu. Tt c nhng iu
i vi ti l qu nhiu. Trong tm tr, ti ang c gng mt cch in r
xc nh t l gia cm xc tch cc v cm xc tiu cc. Nhng ci g
c cho l tch cc cn ci g l tiu cc? Qua on bng ca Bill v Sue
ti hiu rng c rt nhiu du hiu c cho l tch cc nhng trn thc
t li l tiu cc. V ti cng bit trong m SPAFF c khng t hn hai mi
trng thi cm xc ring r. Bn bao gi th theo di hai mi cm xc
khc nhau trong cng mt lc cha? By gi c cho rng ti khng phi l
nh t vn cho cc cp v chng. Nhng khi a cho gn hai trm bc s
chuyn khoa gia nh, cc nh nghin cu v hn nhn, cc chuyn gia gii
p nhng vn ring t, v cc sinh vin tt nghip chuyn ngnh tm l
hc lm sng, cng nh nhng ngi va mi ci, nhng ngi va mi
ly hn hay nhng ngi tri qua cuc sng hn nhn hnh phc trong mt
thi gian di ni mt cch khc tt c hai trm ngi ny u c nhiu kinh
nghim v cuc sng gia nh hn ti cng cng cun bng , th
chnh xc trong nhng d on h a ra cng ch thp hn hoc ngang
bng so vi kt qu d on ca ti m thi. Nhn chung t l d on chnh
xc ca c nhm ny l 53,8%, con s ny ch va vt trn mc 50 50.
Trn thc t tn ti mt khun mu khng mang nhiu ngh a. Trong
vng ba pht c qu nhiu iu xy ra rt nhanh chng n ni chng ta
khng kp tm ra c khun mu cho chng.
Tuy nhin Gottman khng gp phi rc ri nh th. ng c th p dng
phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng nh gi cc
cuc hn nhn hiu qu n mc, ng cho bit, ch cn ngi trong nh hng
v nghe ln cuc ni chuyn ca mt cp v chng l ng c th c phn
- 21 -
on kh chnh xc xem h c nn bt u ngh n chuyn thu lut s v
thng nht v quyn chm sc con ci hay khng. Vy Gottman thc hin
iu nh th no? ng nhn thy khng cn thit phi ch n tt c mi
yu t. Vic m cc chi tit mang tnh tiu cc ln t nhng suy ngh
trong u ti, bi v di tt c mi gc ti u nhn thy nhng cm xc
tiu cc. Cn Gottman tuyn chn k lng hn rt nhiu. ng cho rng
mnh c th tm ra nhiu thng tin cn thit bng cch tp trung vo ci m
ng gi l T K S (Four Horsemen) bao gm: s phng v, b tc, ch
trch, v s khinh thng. Thm ch trn thc t , trong bn trng thi tnh
cm ca T K S ny, ng coi yu t khinh thng l quan trng hn c.
Nu Gottman quan st thy trong cuc hn nhn, mt trong hai ngi c du
hiu khinh mit ngi kia th i vi ng l du hiu quan trng nht ch ra
rng cuc hn nhn ny ang gp phi vn rc ri.
Gottman ni: C th bn cho rng s ch trch mi l iu t hi nht, v n
l s ch trch tng hp trong tnh cch con ngi. Nhng thi khinh
thng li mang nhng c im hon ton khc hn. Ti c th ch trch v
mnh, Em khng bao gi chu lng nghe g ht, em tht v tm v ch k. Khi
, c y s phn i li bo v chnh mnh. Thi ny s khng th gii
quyt c vn ca chng ti v cng khng phi l phng n hay ci
thin mi quan h gia hai v chng. Nhng nu ti ni vi t cch ca k
b trn th mi chuyn s cn t hi hn na, v thng thng thi khinh
thng nm nhng cu ni ca k b trn. Trong nhiu trng hp thi
ny cn c th hin qua nhng li lng m: C l con qu ci. cn
b. l s c gng y ngi bn i xung mt v tr thp hn mnh. Thi
khinh thng chnh l s p t ca mt k lun t coi mnh l ngi b
trn, k lun t coi mnh ng trn ngi khc.
Gottman ch ra rng, trn thc t, s hin din ca thi khinh thng
trong hn nhn thm ch cn c th bo trc nhiu iu chng hn nh
ngi chng hoc v b cm lnh bao nhiu ln; ni mt cch khc nu bn
yu mt ngi lun c thi khinh thng i vi bn th bn s thng
xuyn b cng thng n mc iu ny c th gy ra nhng nh hng khng
tt n hot ng ca h thng min dch trong c th bn. S khinh thng
lin quan mt thit n s cm phn, v c thi khinh thng ln cm
phn u c xu hng ht hi, loi tr con ngi ta ra khi cng ng. Khi
biu l cm xc tiu cc th hai gii c s khc nhau rt ln, ph n
thng hay ch trch hn trong khi nam gii rt c nhiu kh nng s dn
- 22 -
cuc xch mch gia hai v chng i n ch b tc hn. Chng ti nhn thy
rng khi ph n bt u cp n mt vn th ngi n ng s tc ti
b i, th l c ta li cng ch trch, ay nghin nhiu hn na, v mi chuyn
tr thnh mt chic vng ln qun. Nhng nu mt trong hai pha t thi
khinh thng th s khng c bt k s khc bit v gii no trong hnh vi c
x ca c ngi n ng v ngi n b. Khng c mt cht khc bit no
ht. Thi khinh thng l trng thi cm xc c bit. Nu bn c th o
c mc ca n, bn s khng cn n nhng thng tin qu chi tit
trong mi quan h ca cc cp v chng.
Ti cho rng y chnh l phng thc hot ng ca tim thc. Khi chng
ta ny ra quyt nh hay khi xut hin linh cm, tim thc s thc hin cng
vic ging nh cng vic ca Gottman ang tin hnh. Trong khi chng ta
ch n nhng iu thc s quan trng th tim thc s sng lc, phn
tch tnh hung din ra trc mt, t b qua nhng chi tit khng lin
quan. V tht s th tim thc ca chng ta rt gii trong l nh vc ny, n
hot ng hiu qu ti mc cch suy ngh theo phng php chia nh vn
thnh nhng lt ct mng thng a ra cu tr li c chnh xc cao
hn cch suy ngh k cng v thu o.
Nhng b mt bn trong phng ng
Hy tng tng rng bn ang cn nhc ti vo mt v tr cng vic no .
Bn xem bn s yu l lch ca ti v cho rng ti c cc k nng cn
thit. Nhng bn vn mun tm hiu xem liu rng ti c ng l ngi ph
hp vi cng ty ca bn hay khng. Liu ti c lm vic chm ch khng? C
trung thc, sng to khng? tr li nhng cu hi ny, sp ca bn a
ra hai s la chn. La chn u tin l gp g ti hai ln mi tun trong
vng mt nm c th l i n tra, n ti, hay i xem phim cho ti khi bn
tr thnh mt trong nhng ngi bn thn thit nht ca ti. (Gi s, trong
trng hp sp ca bn l ngi i hi kh kht khe). La chn th hai l
tt vo thm gia nh ti khi ti khng c nh v dnh ra khong na gi
quan st xung quanh. Bn s chn phng n no?
Cu tr li c v hin nhin l bn s chn phng n th nht: y l li suy
ngh theo kiu nhng lt ct dy. Bn cng dnh nhiu thi gian tip xc vi
ti, cng thu thp c nhiu thng tin, bn s cng c c s nh gi
tnh cch ca ti. ng khng? Ti hi vng rng cho n lc ny ch t th bn
cng phi c mt cht nu khng mun ni l tin tng hoi nghi cch
- 23 -
tip cn ny, bi v theo chuyn gia tm l Samuel Gosling, vic phn xt
nhn cch mt con ngi l v d rt in hnh minh chng cho hiu qu
khng ng ca phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng.
Gosling bt u tin hnh th nghim ca ng bng mt nghin cu v
tnh cch con ngi trn tm mi sinh vin i hc. thc hin th
nghim ny, ng s dng mt bn cu hi iu tra, c nh gi cao m
ng gi l Bn K Nm Yu T Ln (Big Five Inventory), bn k ny nh gi
con ngi qua nm kha cnh:
Tnh hng ngoi. Bn l ngi ci m hay kn o? Vui v hay d dt?
S tn thnh. Bn l ngi d c nim tin hay a nghi? Lun gip mi
ngi hay gi thi bt hp tc.
S tn tm, chu o. Bn l ngi ngn np hay ba bn? K lut, t gic
hay thiu quyt tm, ngi kh?
S n nh ca cm xc. Bn l ngi lo ngh hay im t nh? Kin nh hay
d dao ng?
S ci m, tip thu ci mi. Bn l ngi giu tr tng tng hay l ngi
thc t, khng vin vng? Khng l thuc hay d thch ng?
Sau Gosling cho nhng ngi bn thn ca tm mi sinh vin
in vo mt bng cu hi tng t.
Khi bn b nh gi chng ta da trn Bn K Nm Yu T Ln, Gosling
mun bit chnh xc ca nhng nh gi . Khng c g ng ngc
nhin khi h nhn xt kh chnh xc. i vi chng ta, nhng ngi bn ny
c mt lp ct kinh nghim rt dy, v chuyn chng thnh nhng cm
nhn chn thc phn on con ngi chng ta. Sau Gosling lp li
qu trnh, nhng ln ny ng khng tin hnh th nghim trn nhng ngi
bn thn na m s dng nhng ngi hon ton xa l. H phi a ra nhn
xt v cc sinh vin thm ch h cha tng gp mt. Tt c nhng g h
c tn mt chng kin l k tc x ca cc sinh vin. Gosling a cho
nhng ngi xa l cc ba kp h s v yu cu h trong vng mi lm
pht quan st xung quanh tr li mt chui cc cu hi c bn v tnh cch
ch nhn ca cn phng. Trong phm vi cc cu hi t 1 n 5 ca Nm
- 24 -
Tm Tt ln cc cu hi m h c th nhn c l, ngi trong cn
phng ny c v l ngi lm li khng? C hay ph phn gay gt khng?
C cn thn, chu o khng? C l ngi lp d khng? C d dt khng?
C hay gip mi ngi m khng ngh n li ch c nhn khng? v.v...
Gosling cho bit: Ti ang c gng nghin cu nhng n tng hng ngy
ca con ngi. V vy ti tuyt i khng cho h bit mc ch ca cuc th
nghim. Ti ch ni: y l mt bng cc cu hi m cc bn cn tr li.
Hy vo trong cn phng nghe ngng, quan st tht k lng. Ti thc s
mun xem xt qu trnh hnh thnh cc phn xt mang nng tnh trc gic.
H thc hin cng vic nh th no? Gn nh nhng ngi quan st
phng ng khng th snh c vi nhng ngi bn ca ch nhn trong
vic nh gi tnh hng ngoi... Nu mun bit mt ngi c si ni, hay
ni, thoi mi hay khng, th r rng phi trc tip gp mt ngi . Nhng
ngi bn cng c nhng nhn xt chnh xc hn i cht khi nh gi v s
tn thnh thi gip mi ngi v t ra ng tin cy i vi ngi
khc. Ti ngh iu ny khng phi l khng c ngh a. Nhng v ba c
im cn li trong Nm Tm Tt Ln th nhng ngi xa l vi s tr gip
t chic bng kp h s t ra tri hn. H t ra chnh xc hn khi o mc
tn tm, chu o, v chnh xc hn nhiu khi d on v c hai tnh cch cn
li ca sinh vin l s n nh trong cm xc cng nh thi ci m tip
thu ci mi. Nh vy, sau khi cn nhc k cng, nhng ngi khng quen
bit vi cc sinh vin kt thc cng vic vi hiu qu cao hn nhiu. iu
ny cho thy rng mt ngi cha tng gp mt hon ton c th ch mt hai
gi ng h hnh dung, tng tng cng c th hiu r v bn cht con
ngi chng ta hn nhng ngi m ta quen bit qua nhiu nm. No,
by gi th bn c th qun hn cch tm hiu v ngi khc qua vic
dnh thi gian gp g v n tra c ri y. Nu bn mun tm hiu xem
ti c l nhn vin tt hay khng th vo mt ngy no , hy tt qua nh ti
m ng nghing quan st nh.
Nu bn ging nh hu ht mi ngi, ti cho rng bn s ngh nhng kt
lun ca Gosling kh c th tin c. Nhng s tht ng l nh vy cho d
ngi ta cha bit v cc bi hc ca Gottman. y ch l mt v d khc
minh chng cho hiu qu ca phng php chia nh vn thnh nhng lt
ct mng m thi. Nhng ngi quan st xem xt cc dng c nhn
ring t nht ca sinh vin, trong khi dng c nhn ca chng ta li
cha ng mt lng ln thng tin rt c gi tr. Chng hn, theo Gottman
- 25 -
phng ng th hin ba manh mi v tnh cch ca ch nhn cn phng. u
tin l s khng nh nhn dng, l nhng n tng kh phai v hnh nh
ca bn thn mi ngi trong con mt ngi khc, bn sao c ng
khung ca i hc Harvard l mt v d. Tip theo l mt tiu cc trong hnh
vi c xc nh qua nhng manh mi v s s sut, cu th: th hin trong
mt s thi quen chng hn qun o bn cha git vt trn sn nh hoc b
su tp a CD sp xp theo th t abc. Cui cng l kh nng iu khin
ngh v cm xc, l nhng thay i chng ta to ra trong khng gian ring
t nht tc ng n cch chng ta cm nhn v ni ca mnh: Chng hn
t mt cy nn to hng thm gc phng hay sp xp kho lo chng
gi trang tr trn ging ng. Nu bn quan st thy b a CD sp xp theo
th t ch ci, treo trn tng l tm bng tt nghip i hc Harvard, mt
nn hng trm t trn mt bn v qun o cha git cht ng gn gng
trong chu, th ngay lp tc bn s c nhng nh gi chnh xc v mt
phng din no trong tnh cch ca ch nhn cn phng, m nu ch
bng cch gp mt trc tip th bn khng th hiu thu o c. Nh vy
mt ci nhn thong qua vo khng gian ring t cng ni ln nhiu iu
hoc thm ch cn hn hng gi phi mnh ni cng cng. Bt k ai
tng xem xt gi sch ca ngi bn trai hay bn gi mi hoc nhn vo
trong t thuc ca h hon ton c th hiu r vn ny.
Du rng nhng thng tin khng thu thp c khi quan st dng c nhn
ca mt ngi no cng rt quan trng. Khi khng gp ngi no
trc tip, nhng g cn trnh l khng cho tt c cc mu thng tin khng
lin quan, kh hiu v phc tp nh lc hng c phn on. Hu ht chng
ta s kh tin rng mt ng trng ti bin ca mn tc cu nng 275 pao
(khong 125 cn) li c th l ngi sc so, sng sut. Nguyn nhn l
ch chng ta khng th trnh khi li suy ngh dp khun ca mt c ng
vin ng nghch. Nhng nu tt c chng ta quan st gi sch v cch
trang tr trn tng trong nh ng ta, th chng ta khng mc phi nhng
sai lm tng t nh vy.
Nhng g m con ngi ni v chnh mnh cng c th rt kh hiu, v mt l
do n gin rng hu ht mi ngi u hi qu lc quan v bn thn. l
l do ti sao khi nh gi bn cht ngi no chng ta li khng hi h
mt cch thng thng xem h ngh mnh l ngi nh th no. Chng ta a
cho h mt bng cc cu hi, chng hn nh Nm Tm Tt Ln, ri mt
cch cn trng chng ta c gng moi c nhng thng tin cn thit. y
- 26 -
cng l nguyn nhn m Gottman khng lng ph thi gian yu cu cc
cp v chng tr li trc tip cc cu hi lin quan tnh trng hn nhn ca
h. H s ni di v h cm thy lng tng ngi ngng hay quan trng hn h
khng mun phi i mt vi s tht. H c th ang phi ln ngp kh s
trong mi quan h hoc cng c th ang tn hng nhng giy pht hnh
phc n ni h khng th din t chnh xc v mi quan h ca mnh. Sybil
Carrere ni rng: n gin ch v cc cp v chng khng thc c h
ang b d xt tnh cm, sau khi ghi li cuc ni chuyn ca h qua my quay
phim, chng ti chiu li cho h xem. Trong mt nghin cu chng ti va
mi thc hin gn y, chng ti hi xem h cm nhn c iu g qua
cuc th nghim, v mt s lng ng ch nhng con ngi ny ti
mun ni l phn ln bn h tr li h tht s ngc nhin khi nhn thy
hnh nh ca bn thn hoc i x ra sao trong sut cuc tranh lun. Mt ph
n m chng ti nh gi l ngi rt d xc ng li cho rng mnh chng
bao gi c bt k khi nim no v cm xc ny. C ta cho bit c lun ngh
mnh l ngi khc k v lun gi kn mi chuyn m khng th l vi bt k
ai. Rt nhiu ngi ging nh vy. H thng ngh v mnh hoc l qu ln
hoc l tiu cc hn so vi thc t. Ch khi xem xt on bng h mi nhn
ra rng mnh sai lm khi nh gi v bn thn.
Nu nh nhng cp v chng khng thc c h ang b ngi khc d
xt tnh cm, vy th vic trc tip t ra cho h cc cu hi c mang li nhiu
hiu qu khng? Khng nhiu, v y chnh l nguyn nhn khin cho Gottam
ngh h tranh lun v nhng vn lin quan n cuc sng v chng
chng hn v con vt cng nui trong nh m khng phi trc tip v hn
nhn ca h. ng quan st t m hnh ng ca cc cp v chng ny qua
nhng tiu chun nh gi gin tip nh: du hiu ng ch t nhng xc
ng thong qua trn khun mt tng ngi, tnh trng cng thng th hin
qua tuyn m hi trong lng bn tay, s tng nhanh nhp tim, hay s thay i
ging iu tinh t n cha bn trong cuc tranh ci. Gottman pht hin ra
rng cch tip cn vn t mt pha s mang li kt qu nhanh hn v hiu
qu hn cch tip cn trc tip.
Nhng g m nhng ngi quan st phng ng lm n gin ch l mt
phin bn da trn c s cc phn tch ca John Gottman do nhng con
ngi khng chuyn thc hin. Chng qua h ang i tm ch vit ca cc
sinh vin i hc m thi. Bn thn h sau mi lm pht nghe ngng,
quan st v t to cho mnh cc linh cm v ngi khc. H tip cn vn
- 27 -
t mt pha, s dng nhng du hiu gin tip th hin qua k tc x ca cc
sinh vin, ri t n gin ha qu trnh ra quyt nh: h chng h b ri
tr bi cc thng tin khng lin quan, kh hiu xut hin t cuc gp g mt
i mt. H p dng phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng.
V chuyn g xy ra? Cng ging nh trng hp ca Gottman: nhng
con ngi vi tm ba kp h s thc s c nng lc phn on rt gii.
Hy lng nghe ging iu ca bc s
Chng ta hy cng nhau phn tch khi nim ca phng php chia nh vn
thnh cc lt ct mng su hn mt bc na. Hy th hnh dung rng
bn ang lm vic cho mt cng ty bo him chuyn bn bo him s sut y
khoa cho cc bc s. Sp ca bn yu cu bn tm hiu l do gii thch xem
ngi no, trong s cc bc s nhn c bo him ca cng ty, c kh
nng b kin nhiu nht. Cng ging nh ln trc bn c hai s la chn.
La chn u tin, bn xem xt qu trnh o to, nng lc cng nh kinh
nghim ca v bc s ri phn tch h s ca h xem h phm bao nhiu
sai lm trong qu kh. La chn th hai l lng nghe nhng mu thng tin
rt ngn, vn vt t cuc trao i gia h vi cc bnh nhn.
Lc ny, c l bn ang i ti khng nh rng la chn th hai l bin php
hu hiu nht. Bn hon ton chnh xc, v sau y l l do gii thch ti sao.
D bn c tin hay khng, nhng nguy c cc bc s b kin do s sut rt t
lin quan n s ln phm sai lm ca h. Nhng phn tch t vic t tng
cc hnh vi s sut y khoa ch ra rng, c bc s d lnh ngh nhng vn b
kin, c bc s d mc phi nhiu sai lm nhng li khng bao gi b kin.
ng thi, rt nhiu ngi b tn thng v mt thn th do tnh cu th ca
cc bc s khng bao gi m n kin h c. Hay ni mt cch khc, bnh
nhn s khng kin do nhng tn hi gy ra bi s chm sc y t yu km,
m h kin v nhng hu qu khc na xy n vi h.
Vy nhng hu qu khc y l g? V kha cnh con ngi m ni,
chnh l cch cc bc s i x vi bnh nhn. Khng bit bao nhiu ln, vn
c nu ln trong cc trng hp bc s s sut l bnh nhn than
phin rng h phi tr mt ci gi ct c, khng c chm sc chu o
hoc b i x mt cch t bc. Ni nh lut s Alice Burkin, ngi ng
u vn phng lut s chuyn trch v cc vn s sut trong ngnh y:
Chnh xc l ngi ta khng th kin cc bc s m h yu mn. T lc ti
dn thn vo ngh ny, ti cha bao gi bt gp mt khch hng tim nng
- 28 -
no bc vo m li ni rng: ti thc s thch v bc s ny, thch n pht
in ln nhng ti mun kin ng ta. Bn cnh cng c ngi ti y
cho bit h mun kin mt bc s chuyn khoa ra ta v nhn c cu tr li
t chng ti: chng ti ngh bc s khng h s sut, chnh bc s chm
sc sc khe trc tip cho anh mi l ngi phi chu trch nhim. V khch
hng p li, Ti khng quan tm c y lm g. Ti rt c cm tnh v
s khng kin c ta.
Trc y, c mt n khch hng b mt khi u ngc do khng c pht
hin kp thi nn gy ra di cn, n vn phng ca Burkin thng bo
rng c ta mun a v bc s ni khoa ca mnh ra ta v ti khng chun
on kp thi. Trn thc t chnh bc s Xquang mi l ngi phi chu
trch nhim. Nhng c ta t ra rt cng quyt. Burkin cho bit: Trong ln
u tin tip xc vi chng ti, c k rng c ght v bc s ni khoa ny bi v
b ta khng bao gi dnh thi gian tr chuyn, khng bao gi hi thm v
cc triu chng khc, cng nh khng bao gi coi c nh mt con ngi
bnh thng... Khi kt qu khm sc khe ca ngi bnh c du hiu xu,
bc s phi dnh thi gian gii thch iu g ang xy ra, v tr li cc thc
mc ca bnh nhn ngh a l phi th hin phng chm lng y nh t
mu khi i x vi bnh nhn. Nhng bc s khng bao gi lm nh vy s
rt d b khi kin. Do bit kh nng mt bc s phu thut c d b
kin hay khng, khng nht thit phi quan tm qu nhiu n cch ng ta
thc hin ca m nh th no. M nhng g bn cn l tm hiu mi quan h
ca ng ta vi bnh nhn.
Thi gian gn y, chuyn gia nghin cu y khoa b Wendy Levison ghi
li hng trm cuc ni chuyn gia cc bc s v bnh nhn. Trong c
khong mt na s bc s cha bao gi b kin. Na s bc s cn li b
kin t nht hai ln, t Levison nhn thy rng ch cn da trn cc cuc
ni chuyn ny l b c th phn bit hai nhm bc s trn mt cch r rng.
Cuc ni chuyn vi bnh nhn ca nhng bc s phu thut cha bao gi b
kin thng ko di lu hn t nht l ba pht so vi cuc ni chuyn ca cc
bc s tng b kin (18.3 pht so vi 15 pht). H (cc bc s phu thut
cha tng b kin) thng c kh nng hn trong vic a ra nhng li bnh
lun nh hng, chng hn nh u tin ti s khm cho anh trc, ri
chng ta s cng nhau bn bc gii quyt vn hoc Ti s dnh thi
gian cho cc cu hi ca anh iu ny s to cho bnh nhn c cm gic
rng cuc thm khm ca bc s s hon ho hn v h c khuyn khch
- 29 -
t ra cc cu hi. Cc bc s cha tng b kin cng c kh nng thu ht s
ch tch cc ca bnh nhn tt hn khi ni vi bnh nhn nhng cu i
loi nh Anh hy tip tc k cho ti k hn v chi tit , h cng thng
xuyn ci a v t ra vui v hn trong cuc ni chuyn vi bnh nhn. Mt
iu th v l, thng tin m cc bc s truyn t cho bnh nhn khng h c
s khc nhau c v mt s lng ln cht lng; cc bc s cha tng b
kin khng h cung cp cc thng tin chi tit hn v phng thuc cha
bnh cng nh tnh trng ca bnh nhn. S khc nhau biu hin hon ton
trong cch h ni chuyn vi bnh nhn.
Trong thc t, hon ton c th pht trin nhng phn tch ny theo hng
su hn. Chuyn gia tm l, b Nalini Ambady khi theo di nhng cun bng
ca Levinson, ch n nhng cuc ni chuyn c ghi li gia cc
bc s phu thut vi bnh nhn ca h. i vi tng bc s, b chn ra hai
cuc ni chuyn. Sau , t mi cuc ni chuyn ny b li ly ra hai on
phim ngn mi on ko di mi giy, nh vy vi mi mt bc s b c mt
on phim di tng s bn mi giy. Cui cng, b em chng i lc ni
dung, c ngh a l xa b nhng m cao tn trong li ni chng ta khng
th on ra nhng cu ni ring l. Nhng g cn li sau khi lc ni dung l
mt on bng b bp mo cn gi li ng iu, nhp iu v cng m
thanh, nhng phn ni dung th b xa ht. Vi vic s dng cc on
bng v ch nhng on bng thi Ambady thc hin cc phn
tch theo kiu ca Gottman. Da vo b c c s xem xt cc on
bng b bp mo qua nhng c tnh ca con ngi nh s nhit tnh, thi
chng i, s c on hay s lo lng, v b nhn thy rng ch cn s
dng nhng nh gi thi, b cng c th d on bc s no b kin
cn bc s no th khng.
Ambady cho bit kt qu trn hon ton lm cho b cng cc ng nghip
cm thy ht sc sng st, v khng kh gii thch iu ny. H khng h
hay bit g v trnh tay ngh, kinh nghim ca cc bc s cng nh hnh
thc o to m cc bc s tri qua. H thm ch cn khng bit cc bc
s ni g vi bnh nhn ca mnh. Tt c nhng g m h s dng d
on l ging ni ca cc bc s. Trn thc t, thm ch vn cn n gin
hn rt nhiu: Nu ging iu ca v bc s no c cho l c v c on,
ng ta s c chiu hng b xp vo nhm tng b kin. Ngc li nu
ging iu bc l t s c on, m th hin s lo lng, quan tm th ng ta
c xp vo nhm khng b kin. Liu trong trng hp ny cn c lt ct
- 30 -
no mng hn khng? Hnh vi s sut ca cc bc s thot u nghe ra c
v l mt trong nhng vn phc tp, a chiu nhiu kha cnh. Nhng rt
cuc th n ch l vn c cc chi tit c th, m chi tit c th nht c
truyn t qua ging iu, trong ging iu ti t nht m cc bc s th
hin l s c on. Liu Ambady c cn phi xem xt ton b cu chuyn ca
cc bc s v bnh nhn tm ra ging iu khng? Cu tr li l khng
cn, bi v mt cuc hi chn cng c nhiu c im ging vi cuc tranh
lun ca cc cp v chng trong th nghim ca Gottman hay k tc x ca
cc sinh vin. y l mt trong nhng tnh hung m ch k dn hin ln
sc nt v r rng.
Ln ti, khi bn gp mt bc s, ngi trong phng khm v nghe ng ta ni,
nu c cm gic rng ng ta khng ch n bn, ln ging k c, hoc t
thi khng tn trng bn, hy ch ti nhng cm gic . Tc l bn
p dng phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng phn xt
ng ta v bn s d on c rng ng ta thiu nhng c tnh no.
Sc mnh ca ci lic nhanh
Phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng chng phi l kh
nng siu nhin g qu i l lm. N l phn ch yu to nn phn ngi
trong hai ch con ngi. Chng ta p dng phng php ny mi ni:
khi gp ai ln u tin, khi phi linh cm tc th v s vt hay khi i din
vi mt tnh hung l lm. Chng ta p dng n bi v con ngi cn phi
trng cy vo kh nng ny do c qu nhiu th lc v hnh bn ngoi, c qu
nhiu tnh hung m nu ch cn trng vo chi tit ca nhng lt ct rt
mng, chng ta s thu c nhng hiu bit phi thng, thm ch ch cn
n mt, hai giy.
Chng hn, tht kinh ngc khi c bao nhiu ngh nghip v mn hc khc
nhau c mt t din t kh nng c bit tin tng su sc vo tm quan
trng v ngh a ca nhng lt ct kinh nghim mng nht. Trong mn bng
r, vn ng vin no c th hiu v nhn thc c tt c mi tnh hung xy
ra xung quanh mnh c cho l ngi c c phn on ca mt quan ta.
Trong qun i, nhng v tng ti ba c n l s hu mt coupdoeil
dch t ting Php c ngh a l kh nng lic nhanh: nng lc quan st v
nm bt tnh hnh trn chin trng mt cch nhanh chng. Bn thn
Napoleon s hu mt coupdoeil. Patton cng vy. Nh iu hc David
Sibley k li rng ti mi Cape May New Jersey, c ln t khong cch hai
- 31 -
trm thc ng pht hin thy mt con chim ang bay v bit ngay rng
l con b cu o di, ging chim nh qu him sng ni c ct t gn
cc dng sng. Trc ng cha bao gi nhn thy mt con b cu o di
ang bay no c, v lc ng cng khng c th gi c th xc minh
mt cch cn thn. Nhng ng c kh nng nm bt c nhn t m nhng
ngi quan st nhn dng chim gi l giss y chnh l ct li ca vn
v ch nh vy thi cng . (giss l mt thut ng dng trong ngnh
iu hc. Sau thnh cng vang di ca cun sch Trong chp mt thut ng
ny c s dng rng ri).
Tt c cc k nng nhn dng loi chim u da trn n tng ch quan
ca ngi quan st nh cch con chim chuyn ng, dng v ca con
chim khi n xut hin tc thi cc gc khc nhau, khi quay u, khi bay
hay khi n ng nghing xung quanh, Sibley cho bit. Tt c nhng nhn t
ny kt hp li to ra mt n tng duy nht v con chim v n tng ny
thc s khng th pht biu v din t bng li c. Khi bn bt ng pht
hin thy mt con chim th bn khng th c thi gian phn tch tnh
hung v ni rng bn thy n nh th ny hay th kia nn n phi l loi chim
ny m khng phi l loi chim khc. iu hm cha nhiu yu t mang
mu sc bm sinh v bn nng hn. Sau qu trnh luyn tp lu di, khi bn
quan st loi chim s gy ra trong b no bn mt s thay i nh, t ngt.
V t mt ci nhn thong qu, bn s nhn ra c s vt trc mt bn.
Nh sn xut phim ca Hollywood Brian Grazer, ngi lm ra nhng b
phim n khch nht trong sut 20 nm qua, chnh xc ch dng mt th ngn
ng din t v ln u tin ng gp nam din vin Tom Hanks. l vo
nm 1983. By gi Hanks hu nh vn cn l nhn vt c rt t ngi bit
n. Tt c nhng g anh y lm c l xut hin trong chng trnh truyn
hnh m ngy nay chng ai cn nh n na c tn l Bosom Buddies.
Grazer ni: Anh y bc vo v c kch bn phim Splash, ngay lc , ti
c th ni vi cc bn l ti mng tng ra iu g. Trong khonh khc
u tin y, Grazer nhn thy Hanks l mt con ngi c bit. Chng ti
tuyn chn hng trm ngi cho vai din trong b phim v nhng
ngi khc u khi hi hn nhng h khng ng mn bng Hanks. Ti
cm thy nh th mnh c th sng trong con ngi Hanks, v cc vn
ca anh ta u lin quan n ti. Bn bit y, lm cho ngi khc ci
th bn phi l ngi th v v l ngi th v th bn phi lm nhng vic
tm thng. Hi kch phi bt ngun t s gin d, v s th v cng vy,
- 32 -
nh th mi khng c ci mu thun. Nhng anh ta rt c th l mt k hn
h, bn xn v bn tha th, bn cn phi sn sng tha th cho bt k ai
khc, bi v suy cho cng bn cn phi hiu c iu anh ta ang ni, thm
ch l sau khi anh ta va b ri c bn gi hoc anh ta c nhng chn la
khng hp bn. Tt c nhng iu ny khng th pht ra thnh li cng mt
lc. l mt kt lun mang tnh trc gic m ch sau v ny ti mi v l ra
c.
Theo ti suy on th nhiu ngi trong s cc bn u c chung mt n
tng v Tom Hanks. Nu ti hi cc bn Hanks l ngi th no, cc bn
s tr li rng anh y l ngi ng n, ng tin cy, nhy cm, hi hc
v c c thc t. Nhng cc bn chng bit g v Hanks c. Cc bn khng
phi l bn b ca Hanks. Cc bn ch nhn thy anh y trn phim nh trong
cc tp nhn vt khc nhau. Tuy nhin, t nhng lt ct mng ca kinh
nghim ny, bn thnh cng khi rt ra c iu g tht c ngh a v
anh y, v n tng tc ng su sc ti ci cch m bn tri nghim
cc b phim ca Tom Hanks. Mi ngi ni rng h khng th hnh dung
c Tom Hanks li c th vo vai mt nh du hnh v tr,. Grazer ni v
quyt nh mi Hanks th vai trong b phim n khch Apollo 13. Ti khng
bit Tom Hanks c th l mt nh du hnh v tr c hay khng nhng ti
nhn ra kh nng ny v y l b phim ni v mt con tu v tr trong tnh
trng nguy kch. V ai l ngi m c th gii ch i quay tr v nht? Ai
l ngi m c nc M mun cu sng? Cu tr li l Tom Hanks. Chng
ta khng mun nhn thy anh y cht. Chng ta qu yu mn anh y.
Nu chng ta khng th chia nh vn thnh nhng lt ct mng nu bn
thc s phi mt hng thng tri lm quen vi mt ai mi c th khm
ph ra bn cht con ngi h th Apollo 13 c th b mt i kch tnh ca
n v Splash s khng cn ting ci na. V nu chng ta khng nhn bit
c nhng tnh hung phc tp trong giy lt, th hn l mn bng r s b
xo trn, nhng ngi nhn dng chim s khng th thc hin cng vic ca
mnh. Cch y khng lu, mt nhm cc nh tm l hc tin hnh lm li
th nghim d on vic ly hn m trc ti thc hin rt ti. H ly
mt s cun bng ghi hnh nhng cp v chng ca Gottman v a chng
cho nhng ngi khng phi l chuyn gia trong l nh vc ny xem Ch
trong t th nghim ny, nhng ngi tham gia th nghim mi nhn c
mt t s tr gip. l mt danh sch cc trng thi cm xc m h phi
pht hin ra khi theo di cun bng. Ngi ta chia cun bng thnh nhng
- 33 -
on phim nh, mi on ko di 30 giy v cho php mi ngi xem trong 2
ln, mt ln tp trung vo ngi chng, v mt ln tp trung vo ngi v.
V iu g xy ra? Nhng ngi quan st d on chnh xc hn 80%
nhng g xy n vi cc cp v chng.
Khng tt bng Gottman nhng kt qu ny cng kh n tng m cng
chng c g ng ngc nhin. V chng ta qu rnh v phng php chia
nh vn thnh nhng lt ct mng ri.
Ch thch:
1. Yarmulke: loi khn ph u, nh, dng vnh trn ca ngi Do Thi,
thng c s dng trong cc nghi thc tn gio.
- 34 -
Pha sau cnh ca kha
S tn ti b n ca cc quyt nh tc thi
Cch y khng lu, mt trong nhng hun luyn vin hng u trong lng
qun vt th gii, ng Vic Braden bt u ti mt iu k l xut hin
mi khi ng theo di cc trn u tennis. Trong mn th thao ny, cc tay vt
c hai c hi thc hin c giao bng thnh cng, nhng nu h nh
hng ln th hai, h s mc li v ngi ta gi li ny l doublefault (li
pht bng hng hai ln lin tip), v nhng g m Braden nhn ra l ng lun
bit trc thi im khi li pht bng hng hai ln sp xy ra. Khi tay vt tung
bng ln khng, co ngi git li cy vt li, ngay lc vt tip xc vi bng
ng tht ln: khng, li l mt c doublefault v ng khi y, chc
chn, qu bng hoc l ra ngoi vch vi cui sn, nhm , hoc khng qua
li. Vn dng nh khng phi nm ch vn ng vin ang pht
bng l nam hay n, trn u l ng theo di trc tip trn sn hay gin
tip qua mn hnh ti vi, hay cng nh ng bit tay vt giao bng tt hay
khng. ng cho bit: Ti tht ln doublefault khi xem mt trn u c
s tham gia ca n vn ng vin qun vt n t nc Nga m ti cha h
gp trong i. Cng chng phi do Braden gp may mn. May mn l khi
bn on trng trong tr tung sp nga ng xu. Cn li hai ln pht bng
hng lin tip rt him khi xy ra. Trong c trn u tennis, mt tay vt chuyn
nghip c th c hng trm c pht bng, nhng li doublefault xy ra
khng qu ba n bn ln. Mt nm, Braden quyt nh theo di mt gii
u qun vt chuyn nghip c quy m ln t chc ti Indian Wells, gn ngi
nh ca ng pha Nam bang California v nhn thy trong cc trn u
qun vt m ng theo di, ng d on chnh xc mi su trong tng s
mi by ln xy ra li pht bng hng hai ln lin tip. Braden cho bit:
Trong pht chc, iu trm trng n mc khin ti thy hong s. ng
l n khin ti thc s s hi. T l on ng ca ti gn nh l hai
mi trn hai mi, nhng vn l ch nhng tay vt m chng ta nhc
n y li l nhng ngi hu nh cha bao gi mc phi li pht bng
hng hai ln lin tip.
Braden by gi vo tui by mi. Thi tr, ng l mt vn ng vin
tr danh ca lng qun vt th gii, trong nm mi nm qua, ng tng
hun luyn, c vn v c quan h quen bit vi rt nhiu nhng tay vt c
khi nht trong lch s pht trin ca mn th thao ny. Tuy l ngi c vc
- 35 -
dng nh b nhng sc sng Braden lun cng trn nh mt ngi ch
mi vo tui ba lm. Nu bn tr chuyn vi cc nhn vt trong gii qun
vt, h s ni cho bn bit rng hn ai ht, Vic Braden l ngi hiu r nht
v sc thi, s tinh t ca b mn th thao ny. V vy, chng c g ng ngc
nhin khi Vic Braden thc s ti tnh trong vic phn on cc qu pht bng
ch qua mt ci nhy mt. Nng lc ny khng c g khc bit so vi kh
nng ca cc chuyn gia nghin cu v ngh thut khi quan st bc tng
Kouros Bo tng Getty v ngay lp tc nhn ra rng l gi mo.
Braden chia nh vi ba chi tit no trong ng tc pht bng thnh nhng
lt ct mng v nhy mt! ng hiu ra vn . Nhng y mi l iu
ng ch : Braden rt tht vng, v ng hon ton khng th tr li c
cu hi: lm th no m ng li c kh nng d on nh vy.
Braden ni: Ti nhn thy ci g? Ti nm trn ging v suy ngm. Ti
thc hin iu nh th no? Ti khng c cu tr li cho nhng cu
hi . iu ny lm ti nh mun pht in ln. N hnh h ti. Ti xem
xt li v kim tra mt cch k lng qu pht bng trong tr nh c gng
lun ra vn . Liu cc tay vt c sy chn, c bc thm mt bc na hay
h lm cho qu bng bt cao hn (y l nhng yu t c th thay i cc
ng tc vn ng ca h)? Nhng dng nh nhng du hiu m Braden
s dng a ra cc kt lun ca mnh c chn su trong tim thc,
v ng khng th ln ra c.
y l c s lp lun then cht th hai v ngh v cc quyt nh ni ln t
tim thc con ngi. Trc ht, nhng nh gi tc thi din ra trong
khong thi gian v cng nhanh: chng da trn nhng lt ct mng nht
ca kinh nghim. Nhng con ngi li khng c thc v chng. Trong th
nghim ca trng Iowa, kh lu trc khi nhng ngi chi bi thc s
nhn thc c vn , h bt u trnh b bi mu n cha nhiu
nguy him trong khi b no c thc ca chng ta cn thm by mi
qun bi na mi a ra c kt lun cui cng v nhng g ang din ra.
Khi Harrison, Hoving cng nh cc chuyn gia ngi Hy Lp ln u tin
i din vi bc tng Kouros, h cm thy mt ln sng ca lc y trc
gic v nhng thng ip bt cht xut hin trong u khin Harrison phi
tht ln: Ti rt ly lm tic khi bit iu . Nhng t lc xut hin mi
nghi ng u tin y, cn mt chng ng rt di na h mi lit k chnh
xc c ti sao h li c cm gic nh vy. Hoving ni chuyn vi rt
nhiu cc chuyn gia nghin cu v ngh thut, nhng ngi m ng gi l
- 36 -
nhng qu bom cng ph gi mo (fakebuster) v tt c nhng ngi ny
u din t hnh ng khm ph ra chn tng ca cc tc phm ngh thut
nh l mt qu trnh m h n k l. Hoving cho bit nhng chuyn gia ny
cm thy s dn nn t ngt trong tr no, mt lot nhng d kin r rng
phn nh trn ngp trong tm tr khi h quan st tc phm. Mt fakebuster m
t li tri nghim ca mnh c nh th i mt v cc gic quan ca ng l
mt n chim rui ang bay ti bay lui qua rt nhiu trm trung chuyn.
Trong khong thi gian tnh bng pht nhng cng c lc tnh bng giy, v
fakebuster ny ghi nhn c nhng tn hiu cnh bo Hy cn thn!
Sau y l on tng thut li ca Hoving v nh s hc chuyn nghin cu
ngh thut, ng Bernard Berenson: [Berenson] thnh thong li khin cho
cc ng nghip ca mnh phi kh s bi v khng th din t ni lm th
no ng c th nhn ra mt cch r rng nhng khuyt im rt nh, nhng
chi tit mu thun trong tc phm c th khng nh n nu khng phi l
gi mo th cng l mt th cp nht. Trn thc t, trong nhng
trng hp khng r cn c nh vy, Berenson ch c th ni rng bng ng
cm thy c iu g bt n. Trong tai ng vng vng ting chung kch
thch tr t m. C mt s phin mun nht thi khin ng phi tm ch .
Hoc nu khng ng s cm thy m man, chng mt, mt cn bng. Kh c
mt s din t mang tnh khoa hc no c th l gii cho vic bng cch no
Berenson nhn bit c ng ang ng trc mt th gi mo hay ch
do ngi ta ba t ra. R rng, phi mt mt chng ng rt di na
Berenson mi c th hiu c vn .
Nhng nh gi tc thi v s nhn thc nhanh nhy din ra sau mt cnh
ca c kha kn. Vic Braden ang c nhn su vo trong cnh ca ng
kn . Ban m, ng thc khuya hn c gng tm ra iu n giu bn
trong nhng qu pht bng kch thch c phn on ca ng. Nhng ng
khng th.
Ti cho rng chng ta khng gii lm trong vic tm hiu s thc bn trong
cnh ca b kha . l yu t gip ta tha nhn kh nng v hn ca
nhng phn on xut thn v nhng lt ct mng nhng cng khin ta t
nim tin vo nhng th c v huyn b. Con trai ca t ph u t George
Soros cho bit: Cha ti s ngi xung bn cnh v gii thch cho bn bit
v sao ng li lm vic ny hoc vic kia. Nhng ti nh trc y ti ch
xem xt iu ny di con mt ca mt a tr v ngh rng, t nht mt na
- 37 -
trong s nhng iu l chuyn v l. ca ti l, nh bn bit y l do
m cha ti cho rng thay i v th ca ng trn thng trng hay bt c
ci g tng t nh vy l bi nhng khi cn a ra quyt nh, chng au
lng li bt u hnh h ng. ng l lng ca ng xut hin nhng cn
au co tht, v iu l mt du hiu cnh bo sm.
R rng, mt phn l do khin George Soros thc hin rt xut sc cng vic
ca mnh l do ng l ngi nhn thc c gi tr ca cc kt qu do
nhng lp lun v thc mang li. Nhng nu bn hoc ti c nh u t
cng vi Soros, chng ta s cm thy lo ngi nu l do duy nht khin Soros
c th a ra quyt nh ca mnh l li nh vo cn au lng ca ng. Mt
gim c iu hnh ginh c nhiu thnh cng ln nh Jack Welch c
th ly ta cho cun t truyn ca mnh l Jack: Thng tin bng lng
quyt tm (Jack: Straight from the Gut), nhng sau c ni r rng iu
khin ng khc vi nhng v gim c iu hnh khc khng ch nm lng
quyt tm, can m thc hin quyt nh m cn nh vo cc thuyt qun l,
cc phng thc, v c nhng nguyn tc m ng thc hin. Mi ngi
thng i hi phi trch dn ngun v ch thch cho cc quyt nh m
ngi khc a ra, v nu chng ta cho h bit nhng g chng ta cm thy,
chc chn h s chun b thm cu hi: ti sao chng ta li cm thy nh th.
y cng l l do gii thch ti sao Bo tng Getty, t nht l vo lc u, rt
kh chp nhn kin ca cc chuyn gia nh Hoving, Harrison v Zeri: H
c th d dng lng nghe kin ca cc nh khoa hc cng nh cc lut s
hn bi v nhng ngi ny c th cung cp nhng ti liu giy trng mc
en chng minh cho kt lun ca mnh. Theo kin ca ti, phng php ny
l mt sai lm, v nu chng ta c nh tm cch nng cao cht lng
ca nhng quyt nh mnh a ra, chng ta cn phi chp nhn bn cht y
b n ca nhng quyt nh tc thi. Chng ta cn phi tn trng mt thc t
rng chng ta c th bit mt iu m chng ta khng hiu l do ti sao
chng ta li bit v phi chp nhn rng i khi bng cch , chng ta lm
vic hiu qu hn rt nhiu.
Khi c cung cp thng tin hnh ng
Hy tng tng rng ti l mt ging vin i hc v ti va yu cu bn
n vn phng gp ti. Bn i xung dy hnh lang di, bc qua ca v
ngi xung bn. Trc mt bn l mt t giy ghi danh sch nhng cm c
5 t. Da vo mi cm t ny, ti mun bn t mt cu ng ng php c
- 38 -
cha 4 t cng nhanh cng tt.
N c gi l bi kim tra sp xp cc t xo trn thnh cu c ngh a. Bn
sn sng ri ch?
01 him/ was/ worried/ she/ always
02 from/ are/ Florida/ oranges/ temperature
03 ball/ the/ throw/ toss/ silently
04 shoes/ give/ replace/ old/ the
05 he/ observes/ occasionally/ people/ watches
06 be/ will/ sweat/ lonely/ they
07 sky/ the/ seamless/ gray/ is
08 should/ now/ withdraw/ forgetful/ we
09 us/ bingo/ sing/ play/ let
10 sunlight/ makes/ temperature/ wrinkle/ raisins
Bi kim tra chng c v g phc tp, phi khng? Nhng thc t th li
khng phi vy. Sau khi hon thnh bi kim tra d bn c tin hay khng
bn c th bc ra khi phng v quay tr ra hnh lang vi tc chm
hn khi bn bc vo. Qua bi kim tra ny, ti tc ng n hot ng
ca bn. Bng cch no ? No, bn hy nhn li danh sch cc chui t. T
u n cui danh sch, xut hin mt vi t nh worried (lo lng),
Florida, old (c), lonely (c n), gray (xm xt), bingo (tr bingo),
v wrinkle (np nhn). C th bn cho rng ti ch ang yu cu bn lm
mt bi kim tra ngn ng n thun. Nhng trn thc t, cng lc ti
bt b my phn tch thng tin ln trong b no bn hay cn gi l tim thc
thch nghi ngh n nhng kha cnh trong i sng ca ngi cao tui.
N khng thng bo nhng m nh t ngt n cc b phn khc ca no
b nhng n dn dt bn n nhng ch chnh trong cuc ni chuyn
ca tui gi mt cch nghim tc n mc khi bn hon thnh bi kim tra v
bc xung hnh lang, bn hnh ng nh mt ngi cao tui. Bc
- 39 -
chn ca bn chm dn.
Bi th nghim ny do nh tm l rt xut sc tn l John Bargh ngh ra. V
n cng l mt v d minh chng cho ci c gi l th nghim v s trang
b thng tin. Bargh cng nh cc nh tm l khc tin hnh rt nhiu
nhng bin i xoay quanh th nghim ny lm cho n thm ch cn th v hn
na, v tt c nhng bin i u ch ra nhng g din ra ng sau
cnh ca b kha ca tim thc. Chng hn nh, trong mt ln Bargh v hai
ng nghip i hc New York, Mark Chen v Lara Burrows, t chc mt
th nghim trong cn phng ch nm ngay di vn phng ca Bargh. H
s dng mt nhm sinh vin cha tt nghip lm i tng nghin cu v
a cho mi thnh vin trong nhm mt trong hai bi kim tra sp xp cc t
xo trn thnh cu c ngh a. Bi kim tra u tin ri rc c nhng t nh
aggressively (xng xo), bold (dng cm), rude (th l), bother (y
ny), disturb (lm phin), intrude (vo ba), v infringe (xm phm). Bi
kim tra th hai li c cc t nh respect (tn trng), considerate (chu
o), appreciate (nh gi cao), patiently (nhn ni), yield (nhng
ng), polite (lch s), v courteous (nh nhn). Hai bi kim tra khng
c nhiu t tng t, na n nhau v vy cc sinh vin u nm bt c thng
tin a ra. (Khi bn thc c rng bn thn ang c cung cp thng
tin, th tt nhin, vic trang b thng tin khng lm vic.) Sau khi lm xong
kim tra bi kim tra ch mt khong nm pht cc sinh vin c hng
dn i xung phng i v ni vi ngi iu khin cuc th nghim thc
hin tip nhim v tip theo.
Tuy nhin, mi khi c mt sinh vin n vn phng, Bargh phi m bo c
rng ngi iu khin th nghim rt bn rn, h ang b gi chn trong
cuc i thoi vi mt ngi khc na tc mt ngi t chc th nghim
(ngi ng mu) ng hnh lang, chn ca ra vo vn phng ngi
iu khin th nghim. Bargh mun xem liu rng nhng sinh vin c
trang b nhng t ng lch s c mt nhiu thi gian xen vo cuc ni
chuyn gia ngi iu khin th nghim v ngi ng mu hn nhng
ngi c cung cp nhng t ng th l khng. Bargh hiu r v sc
mnh k l ca cc tc ng ca tim thc n mc ng cm thy rng cc
tc ng ny s to ra s khc bit, nhng ng cng cho rng cc tc ng
s l nh. Trc , khi Bargh tham gia u ban tn thnh cc th nghim vi
ngi ca i hc New York, u ban ny yu cu ng phi cam kt rng ng
s gim bt thi gian cho cuc ni chuyn trong phng i xung ch cn
- 40 -
mi pht. Bargh nh li Khi h ni iu , chng ti nhn h v ngh thm
Cc ng chc hn ang a. iu bun ci l chng ti s nh gi s
khc bit hai nhm ny trong khong thi gian 1/1.000 giy. ti l, y l
nhng ngi New York. H s khng ch ng . Chng ti cho rng c
th cuc ni chuyn s din ra khong mt vi giy, hay nhiu nht l mt
pht.
Nhng Bargh v cc ng nghip ca ng nhm. Nhng ngi c
cung cp nhng t ng th l cui cng xen vo cuc ni chuyn trung
bnh sau khong thi gian l nm pht. Tuy nhin trong s nhng ngi
c trang b ngn ng lch s, c n a s p o 82% khng h ngt
li cht no. Nu nh cuc th nghim khng kt thc sau 10, ai bit c h
s ng trong phng ch bao lu vi n ci nhn ni v lch s trn khun
mt?
Cuc th nghim c tin hnh ngay pha di vn phng ca ti, Bargh
nh li. Ti phi lng nghe cng mt cuc ni chuyn c lp i lp li,
gi no cng th mi khi c mt sinh vin mi i n. iu tht t nht, rt
rt t nht. Nhng sinh vin ny s i xung hnh lang v y, h s nhn
thy ngi ng mu m ngi iu khin th nghim ang ni chuyn vi
nhau qua ca. V ngi ng mu c tip tc, tip tc ni v vic c ta
khng hiu mnh ang nh lm g. C ta c hi v hi trong sut mi pht
lin tc, Ti s nh du ci ny u y? Ti khng bit c na.
Bargh vn cn cau my mi khi nh li chuyn ny v c s lp d ca n.
Th nghim ny c tin hnh trong sut c k. V nhng ngi lm bi
kim tra c cha cc t ng lch s ch ng .
Cn phi ni rng vic trang b thng tin khng ging vi qu trnh ty no.
Ti khng th lm cho bn tit l nhng chi tit v cng ring t v thi th
u khi cung cp cho bn nhng t nh nap (ng tra), bottle (bu sa),
teddy bear (gu teddy). Ti cng khng th lp ra mt chng trnh yu cu
bn cp ngn hng. Tuy nhin, cc tc ng ca vic trang b thng tin kh
quan trng. Hai nh nghin cu ngi H Lan tin hnh mt nghin cu
trong cc nhm sinh vin s tr li 42 cu hi kh kht khe trong tr board
game (kiu tr chi din ra trn cc tm g, v d nh c vua, c tng...)
c tn l Cuc truy ui d dng (Trivial Pursuit). Mt na s sinh vin ny
c yu cu dnh trc nm pht suy ngh xem mt v gio s ngh a l
phi nh th no v vit ra tt c mi phng n xut hin trong u h. Kt
- 41 -
qu l, nhng sinh vin ny tr li ng 55,6% s cu hi. S sinh vin
cn li u tin s phi ngi v ngh v cc c ng vin bng qu khch
(cc holigan). H hon thnh tr chi Cuc truy ui d dng vi 42,6% cu
tr li ng. Nhm gio s khng bit g nhiu hn so vi nhm c ng
vin bng qu khch. H cng khng nhanh tr hn, khng ni bt hay
nghim tc hn nhm kia. H ch n gin ang trong trng thi nhanh
tr ca tr c, v r rng vic lin tng bn thn vi nim v nhng g
thng minh, nhanh tr, nh mt gio s, khin cho vic but ra cu tr li
ng tr nn d dng hn ngay trong khonh khc y cng thng sau khi
mt cu hi v nhng vn vt vnh c a ra. Cn phi ni r rng mc
chnh lch gia hai kt qu 55,6% v 42,6% l rt ln. Mc chnh
lch ny c th chnh l s khc bit gia vic qua v trt mt k thi.
Hai nh tm l hc Claude Steele v Joshua Aronson to ra mt phin bn
th nghim thm ch cn mang tnh cc oan hn. H s dng nhng sinh
vin i hc ngi da en v 20 cu hi c ly t K thi tt nghip
(Graduate record examination), k thi chun ha c dng trong cng tc
tuyn sinh vo cc trng i hc o to h c nhn. Khi nhng sinh vin
ny c yu cu xc nh sc tc ca mnh trong mt t cu hi iu tra
kim tra trc, hnh ng n gin ny cng cung cp cho h tt c
nhng khun mu tiu cc lin quan n ngi M gc Phi cng nh cc
thnh tch hc tp v kt qu l s lng nhng cu hi m h tr li ng
gim xung ch cn mt na. Vi t cch l mt thnh vin trong x hi,
chng ta t nim tin rt ln vo nhng cuc kim tra bi v chng ta cho
rng chng l mt phng php ng tin cy, c th ch ra c kh nng
cng nh kin thc ca cc th sinh tham gia. Nhng liu iu ny c ng
khng? Nu mt hc sinh da trng n t mt trng trung hc t thc c uy
tn t c s im trong k thi SAT cao hn so vi mt hc sinh ngi da
en n t mt ngi trng nm trong khu vc chut ca thnh ph, liu l
do c phi l c hc sinh ngi da trng thc s hc gii hn, hay l v l
mt ngi da trng v c hc mt trng danh ting gip c ta
thng xuyn c trang b nim v s thng minh, nhanh tr?
Song, tc ng ca vic trang b thng tin trc thm ch cn gy n tng
ln hn. Khi bn lm bi kim tra hon thnh cu, bn khng bit rng bn
ang c cung cp thng tin ngh n tui gi. Ti sao li nh vy?
Nhn chung, cc manh mi ny hi kh nhn ra, v c th khin mi ngi
kh nm bt c. Tuy nhin iu thu ht s ch l ch thm ch sau khi
- 42 -
i chm chm ra khi phng v xung hnh lang, nhng ngi tham gia th
nghim vn khng nhn thc c hnh vi ca mnh b tc ng. Trc
, Bargh yu cu mi ngi chi nhng tr board games. Trong nhng
tr chi ny, cch duy nht c th gip ngi chi chin thng l kh nng
hp tc vi nhng ngi chi khc. V vy, Bargh cung cp cho ngi
chi nhng nim v tnh hp tc v tr chi din ra tri chy hn. Bargh
cho bit V sau, chng ti hi h nhng cu nh Bn phi hp nhit tnh
nh th no? Bn mong mun phi hp vi bn chi nhiu nh th no? V
khi chng ti t nim ny tng quan vi hnh vi thc s ca h v
mi tng quan bng khng. y l mt tr chi din ra trong vng mi
lm pht, v vo pht cui, nhng ngi chi khng bit h va lm g. H
ch khng nm bt c iu . Nhng li gii thch ca h ch l nhng
li ni n o, tu tin. iu ny khin ti ngc nhin. Ti ngh rng t nht
h cng c th tra cu li tr nh ca mnh. Nhng thc t, h li khng th
lm vy.
Aronson v Steele cng thu c iu tng t vi nhng sinh vin ngi
da en c kt qu bi kim tra rt km sau khi c gi nhc v sc tc ca
mnh. Aronson cho bit Sau ny, ti c ni chuyn vi nhng sinh vin ngi
da en ny, v ti hi h, C phi c iu g lm gim thnh tch ca
bn khng?, C phi vic ti yu cu bn cho bit v sc tc ca mnh
khin bn kh chu khng? Bi v r rng iu ny tc ng rt ln n
thnh tch ca nhng sinh vin ny. Tuy nhin, h lun ming ni Khng v
nhng th nh ng bit y, ti ch ngh l ti khng thng minh v
nhanh nhn lm tt c bi kim tra ny thi.
R rng, kt qu ca cc cuc th nghim ny hon ton khin mi ngi bi
ri. Chng cho thy rng khi khng b rng buc, nhng g chng ta ngh
n ch l o gic: qu na thi gian, chng ta ch n thun m x mi th
trong v thc v cch chng ta suy ngh , hnh ng cng nh mc hiu
qu m chng ta t c khi suy ngh v hnh ng di s thi thc ca
tnh th d b tc ng bi nhng nh hng bn ngoi hn nhng g
chng ta c th nhn ra rt nhiu. Nhng theo ti, vic tim thc thc hin
cng vic ca n b n nh th no cng l mt li th rt ln. Trong v d v
bi kim tra hon thnh cu, ti cung cp cho bn tt c nhng t ng v
tui gi, v bn mt bao lu t mt cu hon chnh t nhng t ny?
Ti on l bn s phi mt mt vi giy hon thnh mi cu. y l tc
kh nhanh, v bn c th thc hin nhanh bi th nghim v bn c th tp
- 43 -
trung vo yu cu v b qua c s ngt qung trong mch t tng. Nu
bn xem xt k nhng phn c th to thnh cu trong danh sch cc t, bn
s khng c cch no hon thnh bi kim tra trong thi gian rt ngn. L
ra bn b ri tr. ng vy, nhng ch dn m ch n ngi cao tui
thay i tc bc ra khi phng ca bn, nhng liu iu ny c g xu
khng? Tim thc ca bn ch n gin ang ra lnh cho c th bn: Ti
nm c mt s manh mi rng chng ta ang trong mi trng thc s
lin quan n tui gi vy th hy c x sao cho ph hp. V mt ny, tim
thc ca bn ang hnh ng nh mt y t thng minh. N chm sc tt
c nhng chi tit nh lin quan n tr c trong cuc sng ca bn. N theo
di mi th xy ra xung quanh bn v m bo rng bn ang hnh ng ph
hp, trong khi vn bn t do tp trung vo vn chnh sp xy ra.
Nhm nghin cu to ra cc th nghim chi bc ca Trng Iowa do
nh thn kinh hc Antonio Damasio ng u, v nhm ca Dasimo tin
hnh mt nghin cu th v v nhng g s xy ra khi c qu nhiu suy ngh
ca chng ta din ra bn ngoi cnh ca kha.
Dasimo nghin cu cc bnh nhn c nhng tn thng phn nh
nhng quan trng ca no l thu trc gia ca v no trc trn, phn
ny nm pha sau mi. Khu vc trc gia ng vai tr quan trng trong vic
a ra quyt nh. N vch ra cc s kin xy n bt ng v cc mi quan
h, ri sau phn loi thng qua mt ni thng tin m chng ta nhn c
t th gii bn ngoi; n u tin v nh du nhng thng tin yu cu cn s
ch ngay lp tc ca chng ta. Nhng ngi b tn thng thu trc
gia hon ton c l tr. H c th rt thng minh v vn c kh nng lm
vic, nhng h li thiu c phn on. Ni chnh xc hn, h khng c tn y
t thng minh trong tim thc gip h t do tp trung vo nhng g thc s
c ngh a quan trng. Trong cun sch Sai lm ca Descartes (Descartes
Error), Damasio miu t n lc t mt cuc hn gp vi mt bnh nhn b
tn thng no theo kiu ny:
Ti ngh hai ngy hn khc nhau, c hai ngy ny u nm trong thng ti,
v ch cch nhau mt vi ngy. Bnh nhn li quyn s hn gp ca anh ta
ra v bt u xem lch. Hnh vi xy ra sau , c mt s iu tra vin
chng kin, rt ng ch . Trong vng mi lm pht, ngi bnh lit k
nhng l do ng v phn i vi mi ngy hn: nhng dn xp trc ,
ngy hn gn vi nhng dn xp khc, nhng iu kin kh tng c th xy
- 44 -
ra, gn nh l bt c iu g m mt ngi c th ngh c lin quan n mt
cuc hn n thun. (Anh ta) dn chng ti qua s phn tch quan h li
hi chn ngt, s so snh v ngh a v phc tho khng ngng gia cc la
chn v nhng hu qu c th xy n. Cn phi c s kin nhn rt ln mi
c th lng nghe tt c nhng iu ny m khng m mnh ln bn v yu
cu anh ta ngng li.
Damasio v nhm ca ng cng cho cc bnh nhn b tn thng thu trc
gia tham gia vo cuc th nghim ca nhng ngi chi bc. Ging nh
phn ln trong s chng ta, hu ht cc bnh nhn cui cng cng nhn ra
rng vn l c bi mu . Tuy nhin, tt c cc bnh nhn ny cha
tng c cm gic kin b khin cho m hi tot ra trong lng bn tay; h
cha bao gi linh cm rng c bi mu xanh s thch hp hn c bi mu
v thm ch sau khi hiu ra c tr chi, h cng cha bao gi iu
chnh chin thut ca mnh gi khong cch vi nhng qun bi gy rc
ri. V mt l tr, h bit iu g l thch hp nhng s hiu bit ny khng
thay i cch chi bi ca h. Antoine Bechara, mt thnh vin trong nhm
nghin cu ca Trng Iowa cho bit Trng hp trn ging nh trng
thi ca nhng k nghin ma tu. Ngi nghin c th nhn thc rt r
nhng hu qu do hnh vi ca h gy ra. Nhng h khng th iu khin
hnh ng sao cho ph hp. Nguyn nhn nm no b. l nhng g m
chng ta c tham gia vo thc hin. Tn thng khu vc trc gia ca
phn v no trc trn gy ra s phn tch gia nhng g bn nhn thc
c v nhng g bn lm. iu m cc bnh nhn ny thiu l ngi y
t lng l y h i theo hng thch hp, thm vo l cht t tnh cm
chc chn rng h lm iu ph hp y l cm gic kin b khin m
hi tot ra. Trong nhng cuc nh cc ln, nhng tnh hung cn hot
ng nhanh, chng ta khng mun l nhng ngi bnh thn v thun tu
da vo l tr nh nhng bnh nhn b tn thng vng trc gia ca
Trng Iowa. Chng ta khng mun ng ni khng ngng v cc la
chn ca mnh. i khi chng ta s c th tt hn hn nu tr c ng ng
sau cnh ca b kha a ra cc quyt nh.
Rc ri trong nhng cu chuyn k
Vo mt bui ti ma ng cch y khng lu lm, c mi hai cp n ng
v ph n t tp trong phng sau ca mt qun bar Manhattan tham gia
vo mt bui hp mt khc thng c gi l hn h chp nhong
- 45 -
(speeding date). Tt c nhng ngi ny u l ngi c ngh nghip
trong tui t 20 n 29, mt s l nhng ngi giu c n t ph Wall,
mt s khc l sinh vin trng y, vi ngi l gio vin, v c bn ph n
sng khu vc gn cc tr s chnh v c quan quan trng ca Anne Klein
Jewelry. Tt c ph n u mc o len phi mu en , qun Jeans hoc
qun ti mu. Ngoi tr mt hoc hai trng hp, cn tt c nhng ngi
n ng tham gia u mc b ng phc cng s Manhattan: o s mi
mu xanh en v qun thng. Lc u, h cn ngng nghu khi ha vo m
ng, ch nm cht ung trong tay, v sau , iu phi vin ca bui ti,
mt ph n cao ro v hp dn tn l Kailynn yu cu mi ngi trong nhm
n nh li v tr.
Theo yu cu ca Kailynn, mi ngi n ng c su pht ni chuyn vi
tng ph n. Nhng ngi ph n s ngi sut bui ti, quay lng vo
tng trn nhng chic gh thp v di c k vng quanh phng, trong
khi nhng ngi n ng s i xung quanh ti tng ph n mt v chuyn
sang ngi k tip khi Kailynn rung chung, ra hiu rng thi gian su pht
ht. Tt c nhng ngi tham gia u c pht mt huy hiu, mt s
hiu v mt t giy nh c ch trng in vo. Theo hng dn, nu c
cm tnh vi ai sau su pht ni chuyn, h s phi nh du vo nh bn
cnh s hiu ca ngi . Nu ngi c h nh du cng nh du vo
s hiu ca h th c hai s nhn c a ch email ca nhau trong vng
24h. Sau khi hiu k quy nh, c nhng ting nghi ngi th thm vang ln.
Vo pht cui, c mt s ngi chy vo phng v sinh. Kailynn rung chung
bo hiu.
Nhng ngi n ng v ph n ngi vo v tr ca mnh v ngay lp tc cn
phng rn ln nhng t ni chuyn. Gh ca nhng ngi n ng c
t cch gh ca nhng ngi ph n mt khong va hai bn phi
ng ngi v pha trc, chng khuu tay ln u gi. C mt hoc hai ph
n nhp nhm trn m gh sofa. Ngi n ng ni chuyn vi ngi ph
n bn s 3 lm c bia ln vt o ca c y. bn 1, ngi ph n da
ngm en tn l Melissa, chng cn hi vng gi c chuyn t pha bn
kia, bn dn dp hi anh ta, Nu anh c 3 iu c, anh s lm g? Anh c
anh ch em g khng? Anh sng mt mnh ? bn khc, mt chng thanh
nin tr vi mi tc vng hoe hi xem ti sao ngi bn ca mnh li ng
k tham gia bui ti h hn ny. V c y p li Ti 26 tui ri. Nhiu
ngi bn ca ti c bn trai t khi h cn hc ph thng vi nhau, v tt
- 46 -
c bn h nh hn hoc kt hn ri, cn ti th vn c thn, ti thuc
vo tup ngi nh vy y.
Kailynn ng bn cnh, gn thanh chn ngang mt bc tng ca cn
phng. Khi quan st nhng cp bn chn ni chuyn vi nhau, Kailynn nhn
xt Nu bn thch mi quan h ny, thi gian s tri qua rt nhanh. Cn nu
bn khng thch, y s l su pht di nht trong cuc i bn. i khi c
nhng iu k l xy ra. Ti khng bao gi c th qun c, trong mt bui
ti hn h t chc vo thng 11, mt anh chng n t Queens xut hin
vi 12 bng hng , v anh ta tng nhng o hoa cho tt c nhng
ngi ph n anh ta ni chuyn cng. Hm anh ta c mc mt b vt.
Kailynn ci na ming ng l anh ta tht s sn sng tham gia vo
cuc.
Trong vi nm tr li y, phng thc hn h chp nhong tr nn rt
ph bin trn khp th gii, v l do gii thch cho hin tng ny khng c
g kh hiu. Hn h chp nhong thc cht l s n gin ha nhng cuc
hn h thnh nhng nh gi nhanh v n gin. Tt c nhng ngi ngi
xung mt trong nhng chic bn ny u c gng tr li mt cu hi rt
n gin: Mnh c mun gp li ngi ny khng? V tr li cu hi ,
chng ta khng cn phi mt ton b bui ti m thc s ch cn mt vi pht.
V d nh trng hp ca Velma, mt trong 4 ph n thuc nhm Anne
Klein, c cho bit mnh khng chn c ngi n ng no v khi ni
chuyn vi mi ngi n ng c u ngay lp tc i n quyt nh. Velma
o mt v ni tip Ngay t lc h cho ti, ti khng c cm tnh vi h,.
Ron, chuyn vin phn tch ti chnh ti mt ngn hng u t, li chn c
hai ngi ph n. Trong hai ngi ph n y, c mt ngi Ron quyt
nh ngay sau khong mt pht v sau khi cuc ni chuyn c mt na.
Cn quyt nh hn h tip vi ngi kia, Lillian bn s hai, c a
ra ngay lp tc khi Ron ngi xung i din c. Ron ni y ngng m C
y c khuyn li. Bn n mt ni nh th ny v bn ngh rng mnh s
gp ton nhng lut s hay nhng ngi y v nghim ngh. Nhng Lillian
li hon ton khc. Lillian cng c cm tnh vi Ron. C cho bit Bn c
bit ti sao khng? Anh y l ngi Louisiana. Ti thch ging ni ca nhng
ngi vng . V ti lm ri ci bt ca mnh ch xem anh y s lm
g, v ngay lp tc anh y nht n ln. Kt thc bui ti tham gia vo cuc,
c rt nhiu ph n c cm tnh vi Ron ngay khi h gp anh, v c nhiu
ngi n ng, ngay khi nhn thy Lillian, cng n c. C hai ngi
- 47 -
u l nhng ngi vui tnh, li cun v d truyn cm hng sang ngi
khc. Cui bui ti h hn, Jon, mt sinh vin y khoa mc b vt mu xanh en
cho bit Bn bit khng, nhng c gi u rt thng minh nhanh nhn. Ngay
trong pht u, h bit ngay rng h c thch anh chng ny khng, h c
th a anh ta n ra mt cha m khng, hay anh ta ch l mt anh ngc theo
kiu whambam. Jon hon ton ng, ch tr chi tit: khng phi c gi no
cng l ngi nhanh nhn v sc so. mt bui hn h c kh nng cn
phi p dng phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng, phn
ng nhng ngi tham gia thng l ngi kh nhanh nhn v thng minh.
Nhng gi s rng, ti s thay i mt cht ni quy ca cuc hn h chp
nhong. iu g s xy ra nu ti c gng nhn vo sau cnh ca kha v yu
cu mi ngi gii thch v s la chn ca h? Tt nhin, tt c chng ta
u bit rng iu khng th thc hin c: b my suy ngh trong tim
thc ca chng ta mi mi b gi kn. Nhng nu ti khng cn trng khi
hnh ng v bt mi ngi d g i chng na cng phi gii thch v n
tng u tin cng nh quyt nh nhanh chng ca h th iu g s xy
ra? l nhng g m hai ging vin ca i hc Columbia, Sheena Iyenga
v Raymond Fisman thc hin, v h khm ph ra rng khi bn bt mi
ngi phi t gii thch, mt iu rt k l v rc ri s xy ra. Nhng g
trc y c v ging nh nhng bi tp chia nh vn thnh nhng lt ct
mng r rng v thun tu nht gi li tr nn hon ton kh hiu. Iyenga v
Fisman l mt b i k quc: Iyenga l ngi gc n cn Fisman l
ngi Do Thi. Iyenga l nh tm l cn Fisman l mt chuyn gia kinh t. L
do duy nht khin h tin hnh nghin cu v cuc hn h chp nhong l v
trc y ti mt ba tic c hai tng tranh ci v nhng kt qu tng
ng ca mt cuc hn nhn v tnh yu v mt cuc hn nhn do sp xp.
Fisman ni vi ti Mi ngi cho l chng ti c c mt mi tnh
lng mn di lu. Fisman l mt ngi n ng mnh khnh trng ging
nh mt cu thiu nin, v anh ta c kiu hi hc y v ch giu. iu
lm ti cm thy t ho. R rng tt c nhng g bn cn l con s ba n
c vi thin ng ca ngi Do Thi, v th ti l ngi may mn trn
con ng ca mnh. C hai ging vin ny u gi vai tr l ngi iu
khin cc bui ti hn h chp nhong phng sau ca qun Bar West End
trn ng Broadway, i din vi khu vc ca i hc Columbia. Nhng
bui ti hn h ny c t chc tng t nh cc cuc hn h chp
nhong khc nh New York ngoi tr mt yu t: Nhng ngi tham d
nhng bui ti hn h khng ch hn h v nh du vo cc trng m trong
- 48 -
4 giai on: trc khi cuc hn bt u, sau khi cuc hn kt thc, mt thng,
v ri 6 thng sau bui ti hn h, h phi in vo mt phiu cu hi iu tra
ngn yu cu h nh gi li nhng g h trng i mt ngi bn cp i
tim nng theo cc mc t 1 n 10. Cc mc c chia thnh: hp dn,
nhng s thch chung, khiu hi hc, tht th, thng minh, v tham vng.
Ngoi ra, vo cui mi bui hn, nhng ngi tham d s phi nh gi
ngi h va gp da trn nhng nhng mc ging nh trn. Cui mi bui
gp g, Fisman v Iyenga c mt bc tranh chi tit n khng ng m t mt
cch chnh xc nhng g mi ngi cm thy trong sut thi gian din ra
cuc gp. V chnh khi bn nhn vo bc tranh , iu k l s bt u xut
hin.
V d trong mt bui ti hn h chp nhong trng Columbia, ti c bit
ch ti mt ph n tr c ln da nht nht, mi tc vng xon v mt ngi
n ng trng rt mnh m vi i mt xanh v mi tc nu di. Ti khng
bit tn h l g, nhng hy c gi h l Mary v John. Trong sut thi gian
hai ngi ni chuyn, ti quan st h. Ngay lp tc, ti nhn ra rng
Mary thc s thch John v John cng thc s thch Mary. John ngi xung
bn bn ca Mary. Mt h khng ri nhau. Mary e thn ci u nhn xung.
C v nh c hi lo s. Mary nghing ngi v trc trong chic gh bnh
ca mnh. ng bn ngoi nhn vo c v nh y l mt trng hp hp
dn tc khc hon ton chn tht. Nhng chng ta hy o su xung di
b mt ngoi y v a ra mt s cu hi n gin. Trc nht, liu nhng
nh gi ca Mary v con ngi John c tng ng vi con ngi m Mary
cho bit c y trng i trc khi bui ti bt u khng? Hay ni cch khc,
kh nng d on nhng g m c y thch mt ngi n ng chnh xc
nh th no? Fisman v Iyenga c th tr li cu hi ny thc s d dng, v
nhiu khi so snh nhng g ngi tham gia cuc hn chp nhong cho bit
h mun vi nhng g h tht s b thu ht trong pht chc, hai ngi nhn
thy hai iu ny khng tng ng vi nhau. V d, nu lc u Mary cho bit
c trng i mt ngi n ng thng minh v tht th th iu khng c
ngh a l c ch b ht bi nhng ngi n ng nh th. C th rng John,
ngi Mary c cm tnh hn so vi nhng ngi khc, s tr nn li cun v
vui nhn nhng anh ta khng phi l ngi ht sc tht th hay thng minh
cht no. iu th hai, nu trong bui hn h , tt c nhng ngi n
ng m Mary thch u li cun, vui nhn hn l thng minh v tht th th vo
ngy hm sau khi c yu cu miu t v ngi n ng l tng, Mary s
ni rng c thch nhng ngi n ng li cun v vui nhn. Nhng ch l
- 49 -
kt qu ca ngy hm sau. Nu mt thng sau bn vn lp li cu hi ny,
Mary s quay li ni rng c y thch ngi thng minh v tht th.
Hon ton bnh thng nu bn thy kh hiu vi nhng iu ti va ni n
trn. ng l rt rc ri: Mary cho bit c y mong mun mt mu ngi
c th. Nhng sau c y li c a n mt cn phng c rt nhiu
ngi n ng c chn la, c y s gp c mt ai m mnh thc
s thch v trong pht chc c y hon ton thay i suy ngh v mu ngi
n ng m c y ch i. Nhng khi mt thng tri qua, c y li tr li vi
mu hnh m c y cho bit lc ban u. Vy th, Mary thc s mun iu g
mt ngi n ng?
Khi ti hi Iyenga cu hi ny, c y p Ti cng khng bit na. iu
ny cng ging nh cu hi: liu chnh bn thn ti c phi l ngi nh ti
vn miu t t trc hay khng?
Iyenga ngng li v Fisman ln ting Cu tr li l khng, con ngi tht
ca ti c th hin qua nhng g m ti l ra qua hnh ng ca mnh.
l nhng g m mt nh kinh t hc s ni vi anh.
Iyenga trng c v bi ri Ti khng bit liu c phi l iu m mt
chuyn gia tm l s ni khng na.
C hai khng th i n mt cu tr li chung. Nhng lc ny nguyn nhn l
do khng c cu tr li no gii p c chnh xc vn ny. Mary c
mt nim v nhng g m c y mong i mt ngi n ng v nim
khng c g l khng ng n, n ch khng phi l mt nim hon
chnh m thi. Miu t ban u ca Mary l mt hnh mu l tng c suy
xt c thc: l nhng g Mary tin mnh mun khi c ngi xung v ngh
n. Tuy nhin, Mary khng th nm chc nhng tiu ch m c y s dng
hnh thnh nn s thch ngay trong pht giy u tin i din vi mt
ngi no . Thng tin ny nm sau cnh ca kha.
Braden cng c mt th nghim tng t trong cng trnh nghin cu v
cc tay vt chuyn nghip. Trong nhiu nm, mi khi c c hi, Braden lun
dnh thi gian tip xc vi cng nhiu cy vt tennis hng u th gii
cng tt, ng t ra cho h nhng cu hi nh: ti sao h li chi theo cch
ca h v h chi theo cch nh th no; v Braden cha bao gi cm
thy tht vng v nhng g m ng nhn c. Braden cho bit Trong s
- 50 -
tt c nhng nghin cu m chng ti tin hnh vi cc tay vt tennis ni
ting, chng ti khng tm thy c mt tay vt no kin nh trong vic hiu
v gii thch chnh xc nhng g anh ta thc hin. cc thi im khc nhau,
h li a ra nhng cu tr li khc nhau, hoc nu khng, nhng cu tr li
ca h cng khng r. V d mt trong nhng vic m Braden lm l ghi
hnh nhng tay vt ny ri sau s ha cc chuyn ng ca h, v chia nh
chng ra theo tng khung hnh trn my tnh. Cng vic ny gip cho Braden
bit v ni c chnh xc Pete Sampras thng xoay vai bao nhiu trong
c ve bng sang gc i din ca sn chi.
Mt trong nhng cun bng c s ha ca Braden c ghi li hnh nh ca
cy vt ni ting Andre Agassi khi anh ny ang nh c tin. Hnh nh ny
c tch ri, Agassi xut hin di dng mt khung xng lm sao cho
mi khi anh ta chuyn ng nh bng, ngi ta c th nhn thy v o c
chnh xc mi khp ni trong c th anh ta. Cun bng v tay vt Agassi l v
d minh ha hon ho cho s bt lc ca chng ta trong vic miu t hnh
ng ca mnh trong pht chc. Theo Braden Hu ht mi tay vt nh ngh
trn th gii u ni rng khi nh c tin, h thng dng c tay nh ln
vt trn qu bng. Ti sao li nh vy? H ang quan st ci g? Chng ta
hy xem ny! lc ny Braden ch vo mn hnh hy th xem khi no th anh ta
s nh qu bng? Bng nhng hnh nh s ha, chng ti c th khng
nh liu rng c tay ca tay vt c quay mt gc 80 khng. Nhng cc tay
vt hu nh cha bao gi c ng c tay h c. Hy nhn xem v tr ca c tay
c nh nh th no ka. Tay vt khng c ng c tay cho n rt lu sau
khi qu bng b nh i. Anh ta ngh rng anh ta ang s dng c tay ca
mnh ngay khi chm vo bng, nhng phi rt lu sau khi chm bng, c tay
anh ta mi thc s c ng. Vy nhiu ngi b la? Ngi ta s i n
gp cc hun luyn vin v sn lng tr hng trm la hc c cch
c ng c tay khi nh bng, v iu xy n l rt nhiu chn thng cnh
tay xut hin.
Braden cng tm thy vn tng t xy ra vi cu th bng chy Ted
Williams. C l Williams l ngi nh bng v i nht ca mi thi i,
mt ngi n ng c sng knh v s am hiu v nhng pha x l sng
sut trong cc trn u bng chy. C mt iu William lun ni n, l
anh ta c th nhn thy qu bng pha trn gy, anh ta c th tm thy ng
im tip xc gia gy v bng. Nhng qua cng trnh nghin cu v cc tay
vt tennis, Braden bit rng l iu khng th. Trong khong cch 5 feet
- 51 -
cui trn ng bay ca qu bng n mt tay vt, qu bng nm v tr qu
gn v li bay qu nhanh nn tay vt s khng th nhn thy c. Lc ny
qu bng thc s rt kh nhn thy. iu ny cng ng vi mn bng chy.
Khng cu th no c th nhn thy qu bng hng v pha trn gy. Braden
ni: Ti gp Ted Williams mt ln. C hai chng ti u lm vic cho
Sear v chng ti u c mt trong mt s kin. Lc , ti ni Ny Ted.
Chng ti ch tin hnh mt nghin cu chng minh rng con ngi
khng th chn ng im tip xc khi qu bng pha trn gy c. Kh
nng ch c ba phn nghn giy thi. V Ted rt trung thc, anh ta ni
, ti on vic c v ng nh iu ti c th lm c.
Ted Williams c th nh qu bng chy tt hn bt k ai trong lch s ca
mn th thao ny, v anh ta cng c th gii thch v cch chi ca mnh mt
cch y t tin. Nhng nhng li gii thch y khng n khp vi hnh ng
ca anh ta, cng ging nh nhng g Mary mong mun mu hnh ngi
n ng l tng khng nht thit phi xut hin ngi n ng thu ht c
trong khonh khc. L con ngi, chng ta gp phi vn trong vic k li
nhng g din ra trong suy ngh ca mnh. Suy ngh ca chng ta din ra
qu nhanh v vy chng ta khng th bt kp v chng ta khng th a ra li
gii thch hon chnh.
Nhiu nm trc y, chuyn gia tm l Norman R.F. Maier treo hai on
dy thng di trn trn ca mt cn phng cha tt c cc loi dng c,
c khc nhau. Hai si dy thng c t cch nhau mt khong sao cho
nu bn gi u mt si dy th bn s khng th tin li gn chp ly u
ca si dy kia. Nhng ngi t chn vo cn phng ny u c hi mt
cu ging nhau: C bao nhiu cch bn c th tin li gn v tht u ca
hai si dy thng ny vi nhau? C 4 phng n gii quyt c bi ton
ny. Phng n th nht l ko cng mt si dy n ht mc v pha si dy
kia ri buc n vo mt vt, nh gh bnh chng hn, sau n v nm
ly si dy th hai. Cch th hai l s dng mt on dy di th ba, nh l
dy thng nh c th ko dn, buc n vo u ca mt trong hai si dy sao
cho khong cch ca n vn di ko c n si dy cn li. Phng
n tip theo l nm ly mt si dy trong tay v dng mt vt v d nh mt
gy di ko si dy kia v pha bn. Maier nhn ra rng hu ht mi
ngi u d dng tm ra ba gii php ny. Nhng ch c rt t ngi tm ra
c cch gii quyt th t nh u mt si dy v trc v sau nh mt
qu lc lc ri sau chp ly u ca si dy kia. S cn li u rt bi ri
- 52 -
khng bit x tr th no. Maier h ngi yn trong 10 pht v sau ng i
ngang phng v pha ca s v tnh c chm vo mt trong hai si dy, khin
cho n ung a v sau ri li ra trc. Chc chn, sau khi Maier lm iu
, hu ht mi ngi s t nhin tht ln aha! v ngh n gii php con
lc lc. Nhng khi Maier yu cu tt c nhng ngi ny miu t cch h tm
ra phng n gii quyt vn , ch duy nht mt ngi a ra c l do
xc ng. Nh Maier vit: H ni nhng cu nh N cht lo ln trong
c ti; l phng n duy nht cn li; ng l ti nhn ra si dy c
th ung a nu ti buc mt vt nng vo n; C l kha hc vt l gi
cho ti ngh n phng n ; Ti c gng ngh n mt cch
a si dy ngang qua y v cch duy nht thc hin iu l ung
a n. Mt ging vin khoa Tm l hc tng trnh li nh sau: Sau khi
suy xt n tt c cc phng n khc, cch tip theo l ung a si dy.
Ti ngh n tnh hung khi u ngi qua sng. Ti nh n hnh nh
nhng ch kh u t cy ny sang cy khc. Hnh nh ny xut hin cng mt
lc vi cch gii quyt tnh hung. tng dng nh hon chnh.
Liu nhng ngi ny c ni di khng? H c cm gic xu h khi tha
nhn rng h ch tm ra gii php sau khi c gi ? Cu tr li l
khng. R rng rng hnh ng gi ca Maier tinh vi n mc n ch
c thu nhn mc v thc. N c x l ng sau cnh ca kho, v
vy, khi b yu cu a ra li gii thch, tt c nhng g m cc i tng
nghin cu ca Maier c th lm l ba t ra iu g dng nh l ng
tin cy nht i vi h.
y l ci gi m chng ta phi tr cho nhng li ch m cnh ca kha em
li. Khi chng ta yu cu mi ngi gii thch suy ngh ca h c bit l
nhng suy ngh n t tim thc chng ta phi ch cn thn n cch h
din gii li nhng cu tr li ca mnh. Khi li gii thch c thu dt, tt
nhin chng ta s hiu c iu . Chng ta bit rng chng ta khng th
da trn l tr miu t mu ngi m chng ta yu: l l do ti sao
chng ta tip tc cc bui hn h kim tra nhng gi nh v ngi hp
dn chng ta. V tt c mi ngi u bit rng tt hn l nn c mt chuyn
gia ch cho bn thy ch khng ch ni cho bn bit cch chi tennis, chi
golf hay mt dng c m nhc no . Chng ta hc qua cc v d v nhng
kinh nghim trc tip bi v s c nhng gii hn v s tng ng ca
nhng hng dn bng li ni. Nhng v cc kha cnh khc trong i
sng, ti khng chc chng ta c lun nh gi cao nhng iu b n ca
- 53 -
cnh ca kha v nhng nguy him ca nhng cu chuyn k. C nhng khi
chng ta yu cu c gii thch, nhng trn thc t li gii thch thc
s l khng th. V bi chng ta cn tip tc khm ph li gii p cho
nhng vn ny nhng chng sau nn vic yu cu gii thch nh th
c th s gy ra nhng hu qu nghim trng. Chuyn gia tm l Joshua
Aronson cho bit Sau li phn quyt v trng hp ca O.J. Simpson, mt
trong nhng thnh vin ca ban hi thm on xut hin trn truyn hnh v
pht biu Quyt nh ca ti hon ton khng chu nhng tc ng ca
nhng nh kin v vn chng tc. Nhng lm sao b ta c th bit c
iu ch? Nhng g m nghin cu ca ti thc hin vi nhng thng tin
cung cp v sc tc v kh nng thc hin nhim v ca con ngi, v
nghin cu ca Bargh vi nhng ngi ngt li, cng nh th nghim ca
Maier vi nhng si dy thng ch ra rng con ngi khng hay bit g
v nhng th tc ng ln hnh ng ca h, nhng h li rt him khi cm
thy mnh khng bit. Chng ta cn phi chp nhn s tht ny v ni cu ti
khng bit thng xuyn hn na.
Tt nhin, trong th nghim ca Maier cn c bi hc th hai cng c gi tr
tng ng. Cc i tng nghin cu ca Maier u khng tm ra cu
tr li cho cu hi a ra. H u nn ch. H ngi trong 10 pht v chc
chn nhiu ngi trong s h cm thy h ang trong tnh trng nh khi
trt mt k thi quan trng, rng s ngu dt ca h b vch trn. Nhng
h khng h ngu ngc. V sao li th? Bi v tt c mi ngi trong cn
phng khng phi c mt tr c m l hai, v cng lc trong khi tr c tri
gic c ca h b chn li th tim thc ca h li xem xt t m cn phng,
phn tch chn lc cc kh nng, v x l mi manh mi c th nhn thc
c. V khonh khc n tm ra cu tr li cng l lc n hng dn h gii
p vn mt cch thm lng v chc chn.
- 54 -
Sai lm mang tn Warren Harding
Ti sao chng ta thng mc sai lm trc nhng ngi n ng cao ro,
tc sm mu v p trai
Mt bui sng sm nm 1899, trong khu vn pha sau khch sn Globe
Richwood, bang Ohio, hai ngi n ng gp nhau trong khi ngi ch
nh giy. Mt ngi l lut s v l ngi vn ng hnh lang trong ngh
vin n t th ph bang Columbus, tn l Harry Daugherty. ng ta l ngi
c khun mt hng ho vi thn hnh thp mp, mi tc en thng v l ngi
thng minh. Harry l mt chnh tr gia xo quyt bang Ohio, l k ng sau
hu trng vo bc nht, mt quan ta y ngh lc, sc so v lun a ra
nhng quyt nh sng sut, hay t nht cng l ngi bit chp thi c
chnh tr. Ngi n ng th hai l bin tp vin ca mt ta bo mt th
trn nh ca Marion, Ohio. Lc ny, ch cn khong mt tun na l ng ta s
trng c chc thng ngh s bang Ohio. Tn ng ta l Warren Harding.
Daugherty nhn Harding t u xung chn v ngay lp tc chong ngp bi
nhng g mnh nhn thy. Nh nhng g nh bo Mark Sullivan vit v
khonh khc trong khu vn:
Harding l ngi ng chim ngng. Lc , ng khong 35 tui. u,
nt mt, vai v thn hnh ca Harding tt c u thu ht c s ch ca
ngi khc; s cn xng to nn mt n tng mt ngi n ng vo
thi im m ch dng t p trai thi th cha miu t ht c nhiu
nm sau khi tn tui ca Harding vt ra ngoi th gii thn thuc
xung quanh ng, v p Lam l t thng c dng mi khi ngi ta
mun ni v ng. Khi Harding bc xung khi l i, i chn cng chng
minh s hi ha , cn i, v sc cun ht ca c th ng; s nh nhng trn
i bn chn, dng ng thng v tc phong ung dung cng khin cho
ngi khc thm n tng trc v p nam tnh v dng iu phong nh
ca ng. S mm mng kt hp cng vi kh ngi to ln, v i mt m to,
sng, y sc ht, mi tc en, dy, cng ln da mu ng ni bt mang n
cho Harding mt v p trai theo kiu n. C ch lch thip mi khi ng
nhng gh cho ngi khc cho thy Harding l ngi thc s ci m, v
thn thin vi tt c mi ngi. Ging ni ca ng m, y nam tnh, v m
vang. S thch th ca ng trong khi ch n nhng ng tc rt nhanh ca
ngi nh giy phn nh mt thc khc l ca mt ngi n ng tnh l.
C ch ca Harding khi ng t tin boa cng khin ngi ta ngh ngay n
- 55 -
mt ngi tt bng, hin lnh, ho phng, lun mong mun em li nim vui
cho mi ngi; mt con ngi m ch cn nhn vo hnh dng cng c th
thy c tm lng tt n chn thnh.
Ngay lc , khi Daugherty chm ch quan st Harding, mt tng thay
i lch s nc M cht lo ln trong u ng ta: Liu ngi n ng ny
c th tr thnh mt v tng thng M v i?
Warren Harding khng phi l mt ngi c bit thng minh. ng thch
chi bi pock, chi gn, ung ru, v trn ht l tn tnh ph n; trn thc
t, nhng ham mun tnh dc ca Harding c truyn tng li thnh giai
thoi. Khi nhy t mt chc v chnh tr ny ln mt chc v chnh tr khc,
Harding cha bao gi ni bt hn ln. ng hon ton m m v c quan
im nc i trong cc vn chnh tr. Nhng bi pht biu ca Harding
tng c m t nh nhng li ni khoa trng , lan man, nh ang i
tm cho mnh mt tng. Sau khi c bu lm Thng ngh s M nm
1914, Harding vng mt trong cc cuc tranh ci v quyn bu c ca
ph n v Lut cm nu v bn ru y l hai vn chnh tr ln nht
trong thi i ca Harding. T bang Ohio, con ng chnh tr ca Harding
c m rng dn ra ch nh vo s thc y ca b Florence v ng v bn
tay iu khin kho lo ca Harry Daugherty; thm vo l do cng ng
tui, sc hp dn v li cun Harding cng tr nn khng cng li c.
C ln, ti mt ba tic ln, mt nhn vt ng h Harding ht ln Ti sao
tn li trng ging nh mt thng ngh s ? Khi Harding bt u bc
sang tui trung nin, Francis Russel ngi vit tiu s cho Harding vit
nh sau: cp lng my en, nghim ngh tng phn vi mi tc lam pha
xm khin ngi khc lin tng n nhng nh hng mnh m, cn b vai
vm v v ln da mu ng li to ra n tng v s khe mnh. Theo
Russel, l ra Harding nn mc mt chic o chong ngoi rng ca nhng
ngi n ng La m c v tham gia vo v kch Julius Caesar. Daugherty
sp xp Harding c mt bi din vn trong hi ngh c tng thng
ca ng Cng ha vo nm 1916 bi v ng ta bit rng ch cn nhn v
nghe ging ni trm vang tuyt vi ca Harding th mi ngi s b thuyt
phc rng Harding l ngi xng ng gi mt chc v cao hn. Nm
1920, i ngc li quyt nh hp l hn ca Harding, Daugherty thuyt
phc ng tranh c vo Nh trng. Daugherty khng ni a. ng ta hon
ton nghim tc.
- 56 -
K t khi hai ngi gp nhau, trong thm tm, Daugherty lun c ngh
rng Harding s l mt tng thng v i Sullivan vit. i khi, Daugherty
th hin iu ny ra mt cch v thc, vi lng trung thnh chnh xc ra l
dnh cho mt v tng thng trng v i. Harding tham d hi ngh c
ln th su ca ng Cng Ha din ra vo ma h nm vi t cch l
mt trong su ng c vin tham d. Daugherty khng h lo lng v kt qu
ca hi ngh ny. Hi ngh i vo ch b tc khi c ti hai ng c vin u
ginh c s phiu ng h cao nht. V l , Daugherty on cc i biu
chc chn s phi tm kim mt ng c vin khc. Trong giy pht cn phi
liu quyt nh , cc i biu s quay sang ng c vin no nu khng
phi l ngi n ng vi phong thi chng chc, ng hong nhng
c im vn l phong thi ca mt v tng thng? Trong nhng gi pht u
tin ca bui sng, khi cc i biu ngi tp trung trong nhng cn phng
sau y khi thuc ca khch sn Blackstone Chicago, cc nh lnh o
ng Cng Ha bn bc v a ra cu hi: liu c th c ng c vin
no m tt c nhng ngi ng u ng u c th thng nht la chn?
V ngay lp tc mt ci tn cht le ln trong tm tr h: Harding! Chng
phi chnh ng ta l ngi c phong cch rt ging mt ng c vin tng
thng ? V th l thng ngh s Harding tr thnh ng c vin tng
thng, v ma thu nm , sau khi tin hnh mt chin dch tranh c t hnh
lang trc Marion, Ohio, ng c vin Harding tr thnh Tng thng
Harding. Harding gi chc Tng thng M c hai nm th ra i y bt
ng v mt c t qu. V nh hu ht cc nh s hc u ng , Harding
l mt trong nhng v tng thng t hi nht trong lch s nc M.
Gc khut trong phng php nhng lt ct mng
mt mc nht nh no , trong cun sch ny, ti cp n sc
mnh k diu ca phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng v
yu t gip chng ta c th p dng c phng php ny chnh l kh
nng nm bt nhanh nhy nhng g np di b mt ca tnh hung. Thomas
Hoving, Evelyn Harrison v nhng chuyn gia chuyn nghin cu v ngh
thut khc u c th ngay lp tc nhn ra b mt n giu sau bc tng
kouros gi mo c ch to rt tinh xo. Ban u, Susan v Bill c v nh l
mt i v chng hnh phc v rt thng yu nhau. Nhng khi chng ta
lng nghe k cuc ni chuyn ca h v o m t l nhng tnh cm tch cc
v nhng tnh cm tiu cc, chng ta li nhn c kt qu hon ton tri
ngc. Nghin cu ca Nalini Ambady ch ra rng nu chng ta b qua
- 57 -
tm bng hc v treo trn tng cng nh chic o chong trng khoc trn
ngi cc bc s phu thut m thay vo chng ta tp trung lng nghe
ging ni ca h th chng ta c th d on chnh xc kh nng mt bc s
phu thut c b kin hay khng. Nhng iu g s xy ra nu mt gc
no , chui suy ngh tc thi ny b gin on? iu g s xy ra nu
chng ta i ti nhng quyt nh nhanh chng m khng i vo nhng iu
n su di b mt ca vn ?
Trong chng trc, ti nhc n nhng cuc th nghim do John Bargh
tin hnh, trong ng ch cho chng ta thy rng chng ta c mi lin
tng mnh m n nhng lp t nht nh (v d, Florida, xm xt,
Nhng np nhn, v tr bingo) v khi a nhng t ny vo trong suy
ngh , chng ta s c nhng thay i trong hnh ng. Ti cho rng c mt
thc t lin quan n v b ngoi ca con ngi nh kh ngi, hnh
dng, mu da hay gii tnh c th gy ra mt chui nhng lin tng c tc
ng mnh m tng t nh th. C rt nhiu ngi khi nhn vo Warren
Harding nhn ra ng ta trng p trai v ni bt n nhng no v i
ti kt lun ngay lp tc v hon ton khng c c s rng ng ta l ngi
n ng dng cm, thng minh v chnh trc. H khng o su xung bn
di b mt ca vn . V b ngoi ca Warren Harding mang rt nhiu
ngh a c tc ng mnh m, ngn chn qu trnh suy ngh thng thng
ngay khi x l thng tin.
Sai lm trong trng hp ca Warren Harding l gc ti ca nhn thc
nhanh nhy. Nhng sai lm kiu ny thng bt ngun t nhng nh kin v
cc hnh vi phn bit i x. l l do ti sao vic chn mt ng vin ph
hp cho mt cng vic li kh khn n vy v n cng gii thch ti sao d
chng ta c th khng v tha nhn th ngy cng xut hin nhiu
trng hp hn khi nhng con ngi hon ton bnh thng cui cng li
c chn vo nhng v tr quan trng, i hi trch nhim cao. Mt phn
ca vic p dng nghim tc phng php chia nh vn thnh nhng lt
ct mng v s dng nhng n tng ban u l vic chp nhn thc t
rng i khi ch trong mt ci chp mt, chng ta cng c th hiu v mt
ngi hay mt iu g nhiu hn nhng g chng ta c th tm hiu c
sau nhiu thng nghin cu. Nhng chng ta cng cn nhn ra v nm bt
c trong nhng hon cnh no th nhn thc nhanh nhy s dn chng ta
i lc ng.
- 58 -
Nhng nh gi trong nhy mt i vi ngi da en v da trng
Trong mt vi nm tr li y, nhiu nh tm l hc bt u xem xt k
lng hn vai tr ca nhng kiu lin tng v thc hay, nh cc nh tm
l vn thng gi l lin tng ngm trong nim tin cng nh trong hnh
ng ca chng ta, v phn ln cng trnh nghin cu ca h tp trung vo
mt cng c rt th v c tn Bi kim tra lin tng ngm IAT (Implicit
Association Test). Bi kim tra IAT ny do Anthony G. Greenward, Mahzarin
Banaji, v Brian Noseck sng to ra. N c thit k da trn nhng quan
st c v hin nhin nhng li kh su sc. Chng ta kt ni nhng cp i
tng c quan h sn trong tm tr ca chng ta nhanh hn khi chng ta
ni nhng cp i tng xa l. iu ny c ngh a l g? Ti s a ra cho
bn mt v d. Di y l mt danh sch cc t. Bn hy dng mt chic bt
nh r mi tn ring vo nhm l nam hay n bng cch nh du vo bn
tri hoc bn phi ca t. Bn cng c th thc hin iu ny bng cch g
nh ngn tay vo ct thch hp. Hy c gng lm cng nhanh cng tt. ng
b qua cc t v ng lo lng nu bn lm sai.
Nam :: N
................................ John ..............................
................................ Bob ................................
................................ Amy..............................
................................Holly..............................
................................ Joan................................
................................Dereck ...........................
................................ Peggy.............................
............................... Jason..............................
................................ Lisa ................................
................................Matt ...............................
- 59 -
................................ Sarah..............................
Bi kim tra ny rt d, ng khng? L do gii thch l rng thm ch chng
ta khng phi n o suy ngh liu rng y l tn nam hay tn n khi c
hoc nghe n tn John, Bob hay Holly. Tt c chng ta u c mi lin
tng mnh m t trc gia tn u tin nh John v gii tnh nam, cng
nh tn Lisa v nhng iu lin quan n n gii.
y thc cht l mt hot ng khi ng. By gi chng ta s thc hin mt
bi kim tra IAT. N tng t nh bi khi ng ngoi tr vic lc ny ti s
trn hai nhm hon ton tch bit nhau vo cng vi nhau. Li mt ln na,
hy nh du ng vo nhm nm bn tri hoc bn phi mi t m t
thuc v.
Nam gii hay cc t lin quan n ngh nghip: : N gii hay cc t lin
quan n ch gia nh
...............................Lisa .........................................
...............................Matt.........................................
...............................Hiu git l..............................
...............................Ch doanh nghip ...................
...............................John.........................................
...............................Thng nhn...........................
...............................Bob..........................................
...............................Nh T Bn.............................
...............................Holly .......................................
...............................Joan .........................................
...............................T m......................................
...............................Cc cng ty .............................
- 60 -
...............................Anh ch em..............................
...............................Peggy ......................................
...............................Jason .......................................
...............................Bp..........................................
...............................Cng vic ni tr ....................
...............................Cha m ....................................
...............................Sarah .......................................
...............................Derek.......................................
Ti cho l hu ht cc bn u nhn thy bi kim tra ny c kh hn mt
cht, nhng cc bn s vn hon thnh vic t cc t vo nhm t kh
nhanh. By gi, hy th tip bi kim tra ny:
Nam gii ch gia nh : N gii ch ngh nghip
.................................Em b .............................................
.................................Sarah ..............................................
.................................Derek..............................................
.................................Thng nhn..................................
.................................Vic lm.........................................
.................................John................................................
.................................Bob.................................................
.................................Holly ..............................................
.................................Trong nh, trong gia nh ..............
.................................Ch doanh nghip ..........................
- 61 -
.................................Vn phng......................................
.................................Joan ................................................
.................................Peggy .............................................
.................................Anh ch em h................................
.................................ng b............................................
................................Jason ..............................................
.................................T m.............................................
.................................Lisa ................................................
.................................Cng ty...........................................
.................................Matt................................................
Liu bn c nhn ra s khc bit? Bi kim tra ny c kh hn cht t so vi
bi kim tra trc ng khng? Nu ging nh hu ht mi ngi khi nhm
ch ngh nghip i vi nhm n gii th bn s mt nhiu thi gian
hn xp cm t ch doanh nghip vo nhm ngh nghip so vi khi
nhm ch ny c sp xp cng vi ch nam gii. l bi v
nhng mi lin tng trong tr c gia phi mnh vi cc khi nim lin
quan n ngh nghip trong hu ht chng ta u mnh hn nhiu so vi
mi lin tng gia phi yu vi nhng nim lin quan n ngh nghip.
Trong tm tr ca chng ta, nhm nam gii v nh t bn xut hin cng
lc vi nhau cng nh mi lin tng gia tn John vi nhm Nam.
Nhng khi tn nhm chuyn thnh Nam gii hoc Gia nh, chng ta phi
dng li v suy ngh trc khi quyt nh chn nhm cho mt t nh t
thng nhn d qu trnh ny ch din ra trong vi trm milli giy.
Khi a ra bi kim tra IAT, cc chuyn gia tm l hc thng khng s
dng nhng bi kim tra cn n giy v bt ch nh trong nhng bi m ti
va gii thiu vi cc bn. Hin nay, nhng bi kim tra kiu ny thng
c tin hnh trn my tnh. Nhng t c cho s lin tc k tip nhau
chy vt trn mn hnh, v nu t c cho thuc vo nhm ct bn tri, bn
s nhn vo ch ci e, cn nu t thuc vo ct bn phi, bn s nhn ch
- 62 -
ci i. Li th ca vic lm bi kim tra IAT trn my tnh l cc cu tr li s
c o thi gian theo milli giy, v nhng kt qu thu c s c s
dng chm im cho ngi tham gia bi kim tra. Do , nu thi gian
bn hon thnh phn II ca bi kim tra Cng vic/ Gia nh lu hn mt cht
so vi thi gian s dng cho phn I, chng ti s kt lun rng bn c mi
lin tng gia n ng v lc lng lao ng mc trung bnh. Nu thi
gian dnh cho phn II ca bn ko di lu hn nhiu th chng ti s nhn
nh rng khi nhc ti lc lng lao ng, bn c mi lin tng t ng rt
mnh n n ng.
Mt trong nhng l do khin kiu bi kim tra IAT tr thnh mt cng c
nghin cu ph bin trong nhng nm gn y l do nhng tc ng m bi
kim tra ny o m c khng h phc tp; nh nhng ngi trong lc
lm phn th hai ca bi kim tra IAT trn khi t cm thy tc lm bi ca
mnh ang gim xung xc nhn, bi kim tra ny l mt cng c khin bn
au u bi nhng kt lun ca n. Theo Green Wald, Khi c mi lin tng
mnh m t trc , ngi ta s tr li trong khong thi gian t 400 n
600 milli giy. Ngc li nu khng c mi lin tng ny, h s phi mt
thm 200 n 300 milli giy na a ra cu tr li iu ny cho thy
nhng tc ng theo kiu ny c nh hng rt ln . Mt trong nhng ng
nghip c rt nhiu kinh nghim trong l nh vc tm l hc ca ti m t
iu ny ging nh hiu ng m bn c th o c bng ng h mt tri.
Nu bn mun lm th mt bi kim tra IAT trn my vi tnh, bn c th truy
cp vo a ch sau:
Ngi M gc u hoc mang ngh a xu :: Ngi M gc Phi hoc mang
ngh a tt
.......................... hnh ng gy tn thng .....................
.......................... xu xa ....................................................
......................... vinh quang..............................................
...........................................................................................
...........................................................................................
........................................tuyt vi....................................
- 63 -
V c tip tc nh vy. Ngay lp tc, c iu g rt k l xy n vi ti.
Yu cu t nhng t ng v cc khun mt vo ng nhm bt ng tr nn
kh khn hn. Ti nhn ra mnh ang gim dn tc lm bi. C lc ti cn
a t ng hoc khun mt vo mt nhm khng ng vi nh ca mnh.
Ti c gng ht sc nhng c mt cm gic xu h ang xm ln dn
thm tm ti. Ti sao ti li vp phi kh khn khi t nhng t nh vinh
quang hay tuyt vi vo nhm mang ngh a tt khi nhm ny cp i vi
nhm Ngi M gc Phi hay ngc li khi ti t nhng t nh xu xa
vo nhm mang ngh a xu khi nhm ny c ghp i vi nhm Ngi
M gc u? Sau khi lm xong phn I, ti chuyn sang tip phn II ca bi
kim tra. Lc ny, cc nhm c tro i ngc vi nhau.
Ngi M gc u hoc mang ngh a tt :: Ngi M gc Phihoc mang
ngh a xu
.......................... hnh ng gy tn thng .....................
.......................... .................xu xa ....................................
......................... ..............vinh quang................................
.............................................................. .............................
...........................................................................................
........................................tuyt vi....................................
Cm gic xu h ca ti thm ch cn tng ln hn na. Nhng ti khng
gp bt k mt kh khn no c.
Xu xa? Ngi M gc Phi hoc nhm mang ngh a xu
Hnh ng gy tn thng? Ngi M gc Phi hoc nhm mang ngh a
xu
Tuyt vi? Ngi M gc u hoc nhm mang ngh a tt
Ti lm thm bi kim tra ln th hai, ri n ln th ba, v ri ln th t, vi
hi vng rng cm gic thnh kin ti t s bin mt. Tuy nhin khng c
iu g khc bit xy ra. Thnh ra c n hn 80% nhng ngi tng lm
- 64 -
bi kim tra ny hon thnh bi ca mnh vi nhng mi lin tng thin v
ngi da trng, iu ny c ngh a l hon thnh cc cu tr li khi c
yu cu t nhng t mang ngh a tt vo nhm Ngi da en, h phi b
ra mt khong thi gian lu hn so vi khi c yu cu xp nhng t mang
ngh a xu vo nhm ngi ny. Ti hon thnh bi kim tra vi kt qu
khng hon ton t lm. Trong bi kim tra IAT v chng tc, ti c nh
gi l c s thin v v thc va phi i vi ngi da trng. Th nhng,
ti li l ngi mang mt na dng mu ca ngi da en (M ti l ngi
Jamaica).
Vy iu ny c ngh a l g? Liu c phi ti l mt k theo ch ngh a phn
bit chng tc, mt ngi c ngun gc da en cm ght chnh bn thn
mnh hay khng? Cng khng hn vy. Kt qu trn cho thy rng thi ca
chng ta i vi nhng vn nh chng tc hay gii tnh din ra trn hai
cp . u tin, thi ca chng ta l c thc. l cp m chng ta
chn la tin tng. Nhng thi ny l cc tiu chun c x m chng
ta ni n v chng ta s dng chng iu chnh hnh vi ca bn thn mt
cch c ch . Cc hot ng phn bit chng tc Chu Phi hay nhng
o lut gy kh khn cho ngi M gc Phi khi tham gia bu c Nam M
l nhng cch biu th s phn bit chng tc mt cch c thc. V khi
chng ta nhc n ch ngh a phn bit chng tc hay cuc u tranh v
quyn cng dn, cp ny cng l mt kiu phn bit chng tc m chng
ta thng nhc n. Nhng bi kim tra IAT li xem xt n mt iu khc.
N xem xt cp th hai trong thi ca chng ta, quan im v chng
tc cp v thc hay mi lin tng v thc, xut hin ngay lp tc
trc khi chng ta c thi gian suy ngh . V nh ti ni n trong
chng u tin ca quyn sch ny, chng ta thm ch khng th nhn thc
c v n. B my x l thng tin khng l hay chnh l tim thc ca chng
ta lng l x l tt c cc d liu c c t nhng kinh nghim chng ta
thu c trc , t nhng ngi m chng ta gp, nhng b phim m
chng ta xem, v ri t hnh thnh nn quan im ca chng ta. l
nhng g l ra trong bi kim tra IAT.
iu gy ngc nhin y l kiu bi kim tra ny cho thy nhng thi
sinh ra do tim thc c th hon ton khng tng thch vi nhng quan
im c thc ca chng ta. V d nh trong trng hp ca 50.000 ngi
M gc Phi tham gia lm bi kim tra IAT, cng ging nh ti, c khong
mt na trong s h c s lin tng i vi ngi da trng mnh hn so
- 65 -
vi nhng ngi da en. Lm sao chng ta c th ngn chn nhng mi
lin tng ? Chng ta ang sng Bc M, ti y, hng ngy vy quanh
chng ta l nhng thng ip vn ha gn ngi da trng vi nhng iu tt
p. Mahzarin Banaji, ging vin tm l hc ti i hc Harvard v l mt
trong nhng ngi ng u trong cng trnh nghin cu IAT ni: Bn
khng phi l ngi quyt nh nhng mi lin tng tt p v nhm ngi
tri hn ny. M bn c yu cu phi lm th. Tt c nhng th xung
quanh bn u cho thy nhm ngi ny i i vi nhng g tt p. Mi khi
bn m bo, bt ti vi, bn khng th trn trnh khi iu ny.
Bi kim tra IAT khng ch n thun l mt phng php tru tng nh
gi thi . Trong mt s tnh hung t pht, n cn l mt dng c d bo
rt hiu qu v hnh vi ca chng ta. Chng hn nh, nu bn lun c nhng
lin tng thin v cho ngi da trng, iu ny s tc ng n cch bn c
x khi c s hin din ca mt ngi da en. N s khng nh hng n
nhng g bn la chn ni, cm nhn hay thc hin. Rt c kh
nng bn s khng nhn thc c rng bn ang thay i li c x so vi
trng hp bn ang tip xc vi mt ngi da trng. Nhng c l bn s t
nghing ngi v trc hn mt cht, bn a mt ra xa khi ch ca anh ta
hay c ta, hi co ngi li, t biu hin cm xc hn, t nhn thng vo ngi
hn, ng xa hn mt cht v ci t hn, bn e d hn, n ni km lu
lot hn, v cng khng ci nhiu khi nghe nhng cu chuyn hi hc
na. Liu iu ny c quan trng khng? V cu tr li tt nhin l c. Gi
s cuc ni chuyn l mt cuc phng vn xin vic chng hn. V nu ng
vin tham gia phng vn l ngi da en. Anh ta s tm n khong cch
v nhng iu anh ta khng chc chn, iu ny c th thc s khin anh ta
nghi ng v kh nng ca bn thn, t t tin v t ci m hn i cht. V lc
ny bn s ngh n iu g? C th bn s c cm gic r rng rng ng
vin khng thc s bit phi lm g hoc c th anh ta hi nht nht, hoc
c mt kh nng khc l anh ta khng thc s mong mi cng vic ny. Ni
cch khc, n tng v thc ban u s khin bn bt u cuc phng vn
trong s tht vng.
Hay iu g s xy ra nu bn phng vn mt ngi cao ro? Ti tin chc
rng mt cch c thc th chng ta tin rng chng ta s i x vi nhng
ngi c chiu cao khim tn bnh ng nh nhng ngi cao ro vy. Tuy
nhin, c rt nhiu bng chng cho thy chiu cao thc s c th khi dy
c mt chui nhng mi lin tng v thc theo chiu hng tch cc,
- 66 -
c bit l nam gii. Ti thm d khong mt na s cng ty v tp on
nm trong danh sch 500 tp on ln nht nc M (danh sch Fortune
500) v a ra cho mi cng ty cc cu hi v gim c iu hnh ca h.
Ti chc rng s chng ai ngc nhin khi s ngi da trng ng u cc
tp on ln li chim s lng p o, iu ny r rng phn nh mt
thc t rng ang tn ti mt thnh kin ngm no . V hu nh tt c cc
v gim c ny u rt cao: trong cc v gim c iu hnh ti tin hnh
thm d, chiu cao trung bnh ca cc gim c (nam gii) gn 6 feet (tc
khong 1,8m). Gi s mt ngi n ng M bnh thng cao 5 foot 9
(1,798m), nh th c ngh a l nhm cc gim c ti chnh s cao hn chiu
cao trung bnh ca nam gii nc M l 3 inch (khong 7,5 n 8cm). Tuy
nhin s liu thng k ny thc s khng th hin ng bn cht ca vn .
M, khong 14,5 % nam gii cao t 6 feet (1,8m) tr ln. Xt trong s cc
gim c iu hnh ca 500 cng ty v tp on ln nht nc M th t l
nhng ngi cao hn 6 feet (1,8m) l 58%. Ngc nhin hn, nu xt trong
dn s chung ca ton b chu M, c 3,8% s nam gii trng thnh cao
t 6 feet 2 (1,89m) tr ln. Cn trong nhm gim c iu hnh m ti ang
tin hnh xem xt, c gn 1/3 s ngi t chiu cao nh th.
Ngi ta thng l gii vic thiu ph n v nhng ngi xut thn t cc
dn tc thiu s gi cc cng v qun l cao t nht bng nhng li gii
thch c v ng tin cy. Trong nhiu nm, v rt nhiu l do lin quan n
cc nt vn ha ring v vn phn bit i x nn khng c nhiu ph n
v nhng ngi xut thn t cc dn tc thiu s tham gia vo cc v tr qun
l trong cc tp on M. V vy, hin nay khi ban gim c tm kim nhng
ngi c kinh nghim cn thit c th tr thnh ng c vin cho cc chc
v quan trng nht, h c th bin h kh hp l rng khng c nhiu ph n
v ngi thuc dn tc thiu s nm trong ban qun tr. Nhng iu ny
khng ng vi nhng ngi c chiu cao khim tn. Trong mt cng ty ln,
ngi ta c th b tr n ng da trng vo tt c cc v tr quan trng nhng
khng th b qua nhng ngi c chiu cao khim tn. Bi v n gin l
ngi ta khng th tm ngi cao ro m ng ton b cc v tr.
Nhng cng ch c mt s t nhng ngi thp c tham gia vo cc b
phn qun l m thi. Trong s hng chc triu n ng M c chiu cao
di 5 foot 6, c tt c 10 ngi trong nhm th nghim ca ti t ti chc
v l gim c iu hnh, iu ny ch ra rng vic c chiu cao khim tn
cng c th l mt bt li ln vn ti thnh cng trong cc cng ty hay
tp on ln tng t nh khi bn l ph n hay ngi M gc Phi. (Trng
- 67 -
hp ngoi l ln nht trong tt c cc trng hp ny gim c iu hnh
ca tp on American Express, ng Kenneth Chenault. ng ny va c
chiu cao khim tn, khong 5 foot 9 (1,798m), li va l ngi da en. Chc
chn Kenneth Chenault l ngi rt xut sc c th khc phc c hai thiu
st nh trng hp ca Warren Harding.)
Liu y c phi l quan im thnh kin c thc? Cu tr li chc chn l
khng. Cha c mt ngi no dm tu tin ni rng cc ng c vin tim
nng cho cng v gim c iu hnh phi l ngi qu thp. y hon
ton l kiu thnh kin v thc m bi kim tra IAT ch ra. Hu ht chng ta
u c nhng mi lin tng v thc gia kh nng lnh o v nhng
ngi c dng vc ng b hon ton khng c thc. Chng ta c thc
v hnh dng bn ngoi ca mt nh lnh o, v hnh mu c tc ng
mnh m n mc khi ai c c im ph hp vi hnh mu ny, chng ta
s b qua hon ton nhng suy xt khc. V iu ny cng khng gii hn
trong nhm cc gim c iu hnh. Cch y khng lu, cc nh nghin
cu tin hnh phn tch d liu t 4 cng trnh nghin cu ln theo di
hng nghn ngi trong sut qu trnh lu di t khi sinh ra cho n khi
trng thnh. T h tnh ton rng sau khi hiu chnh nhng bin
s nh tui, gii tnh v cn nng, th 1 inch chiu cao s c gi tr tng
ng vi mc lng 789 la mt nm. iu ny c ngh a l so vi mt
ngi cao 1m 60 th mt ngi cao 1 m 80 s thu c thm trung bnh
5.525 la mi nm cho d hai ngi ny c cc c im ging ht nhau.
Nh nhng g Timothy Judge, mt trong nhng ngi tin hnh nghin cu
v mi lin quan gia mc lng v chiu cao c th, ni Nu bn th
lm php tnh ny cho mt ngi lm vic trong 30 nm lc chng ta s
thy rng mt ngi cao ro c th kim c hng trm nghn la nh
vo u th ca ngoi hnh. Bn bao gi thc mc rng ti sao c nhng
ngi ti hn sc mn li nm gi nhng chc v iu hnh trong cc cng
ty hay cc t chc cha? l bi v nhng quyt nh la chn ca chng
ta t da trn l tr hn so vi nhng g chng ta vn tng ngay c trong
vic tuyn la ng c vin cho nhng v tr quan trng. iu ny c th
hin ch mi khi chng ta nhn thy mt ngi cao ln l ngay lp tc h
s li cho chng ta nhng n tng tt p.
Dch v chm sc khch hng
Gim c bn hng ca hng phn phi cc sn phm ca Nissan ti khu
- 68 -
th trung tm New Jersey Flemington l Bob Golomb. Golomb ngoi 50
tui, mi tc en mng v ngn, eo cp knh gng kim loi. ng mc mt b
compl kiu c, ti mu cho c v ging nh mt gim c ngn hng hay
mt ngi mi gii chng khon. Hn mt thp k qua, k t khi bt u
cng vic kinh doanh xe hi, tnh trung bnh mi thng Golomb bn c 20
chic xe. Trn bn lm vic ca Golomb c t mt dy nm ngi sao vng,
c trao tng nhm tn vinh thnh tch bn hng ca ng. Trong gii bun
bn xe hi, Golomb qu tht l mt bc thy xut chng.
tr thnh mt ngi bn hng thnh cng nh Golomb, bn cn phi c
nng lc c bit thc hin phng php chia nh vn thnh nhng lt
ct mng. Khi mt khch hng m bn cha tng gp trc bc vo, rt
c th h s thc hin mt trong nhng cuc mua bn c gi tr ln nht
trong cuc i. Mt s ngi khng chc chn lm cn mt s li c cm
gic bn chn. C nhng ngi bit chnh xc nhng g h mun trong khi
mt s khc th li rt m m. H c th hiu bit rt nhiu v xe hi v s
cm thy kh chu vi nhng ngi bn hng c ging k c. H cng c th
l nhng ngi liu l nh cho ai hng dn v gii thch nhng g m
h cm thy chng dng nh l mt qu trnh qu i phc tp. Mt ngi
bn hng, nu l mt ngi thnh cng, phi tp hp c tt c nhng
thng tin tc l tm ra ng lc chung gia chng v v hay cha v con
gi x l thng tin, iu chnh hnh vi c x mt cch ph hp v thc hin
tt c nhng cng on ny ch trong mt vi khonh khc u tin ca cuc
gp g.
Bob Golomb r rng l mu ngi c th thc hin phng php chia nh
vn thnh lt ct mng m khng mt qu nhiu cng sc. ng chnh l
mt Evelyn Harrison khc ca ngh thut bn xe. Golomb l ngi trm t nh,
c c quan st, thn trng, v c sc cun ht theo phong thi nh nhn, lch
thip. ng cng l ngi chn chn, chu o v thc s l mt ngi bit
lng nghe. Theo Golomb, mi hnh ng ca ng u tun theo ba quy tc
n gin sau: Th nht l phi chm sc khch hng. Th hai l chm sc
khch hng. V th ba cng l chm sc khch hng. Nu bn l v khch
hng mua chic xe hi ca Bob Golomb th ngy hm sau bn s nhn c
mt c in thoi t ng y chc chn rng mi th u vn n. Nu bn
tm n phng kinh doanh nhng cui cng li khng mua c chic xe no
th ngy hm sau Golomb s gi in cho bn, cm n v bn gh qua.
Bn lun phi to ra b mt vui v nht v nim n nht d cho hm y l
- 69 -
mt ngy ti t. V ngay c nu trong gia nh c xy ra nhng chuyn khng
khip bn cng vn phi gi b mt khi tip xc vi khch hng.
Khi ti gp Golomb, ng a cho ti xem mt thng cctng dy ba vng
cun cht y c ni th m ng nhn c trong nhiu nm qua t nhng
khch hng cm thy hi lng vi s phc v ca ng. Theo Golomb mi l
th u c mt cu chuyn k. V dng nh, Golomb khng qun bt k
mt cu chuyn no. Khi lt nhanh qua ton b cun sch, Golomb ngu
nhin ch vo mt l th ngn c nh my. ng k Mt bui chiu th
by cui thng 11 nm 1992, mt cp v chng n y vi ci v thn th
trn khun mt. Ti bn hi: Anh ch dnh c ngy hm nay i mua xe
ng khng ? H xc nhn cu hi ca ti v cho bit khng ai hiu nh
ca h mt cch nghim tc. Cui cng ti bn cho h mt chic xe v
chng ti phi a n v t tn Rhode Island. Mt ngi li xe c phi
i trong sut chng ng di 400 dm (khong 644 km). V cp v chng
rt hi lng v vui sng. Golomb ch vo mt l th khc v cho bit T
nm 1993 n gi chng ti bn v chuyn cho qu ng ny y 6 chic xe
hi. C mi ln mt chic xe hi no c chuyn n, ng y li vit mt l
th cm n. C rt nhiu ngi nh vy y. Cn y l anh chng vt
qua khong cch 40 dm (khong 64km) t Keyport, New Jersey n y.
Anh ta mang cho ti c mt a s.
Tuy nhin cn c mt l do khc na thm ch cn quan trng hn gp phn
vo thnh cng ca Golomb. Golomb cho bit ngoi ba quy tc trn ng cn
tun theo mt quy tc rt n gin khc na. Golomb c th a ra hng
triu nh gi nhanh chng v nhu cu ca khch hng cng nh trng thi
tm tr ca h, nhng ng c gng khng bao gi nh gi bt k khch
hng no da trn v b ngoi. Golomb cho rng tt c nhng ai bc chn
vo cnh ca phng kinh doanh u c xc sut mua xe bng nhau.
Trong cng vic ny, anh khng c php c nh kin trc bt k mt i
tng khch hng no. Golomb ni i ni li iu khi chng ti gp nhau,
v mi khi nhc n, khun mt ng li tot ln ci nhn thuyt phc tuyt i.
Nhng nh gi vi vng s dn n tht bi. Anh phi to cho khch hng
cm gic thoi mi nht. Mt ngi bn hng cn non kinh nghim s nhn
vo mt khch hng v ni, Tay ny trng c v ging mt k chng sc
mua ni mt chic xe. l li suy ngh d nht ca mt ngi bn hng
bi v i khi nhng ngi t kh nng nht li l nhng ngi lm tin nht.
- 70 -
Golomb k tip Ti c v lm n vi mt ngi nng dn. Trong sut nhiu
nm ti bn cho ng ny loi xe. Chng ti k hp ng qua nhng ci
bt tay, ng y a cho ti t 100 ri ni, Hy mang chic xe n nng
tri ca ti. Thm ch chng ti khng phi vit c n t hng. No nu
anh nhn thy ngi n ng ny cng vi b qun o lao ng v ng phn
b ca ng ta, anh s cho rng ng ta khng phi l khch hng ng quan
tm. Nhng thc t, nh chng ti ni trong v bun bn ny, ng ta li l
mt khch hng rt ho phng. Hay i khi ngi ta nhn thy mt cu b cn
ang trong tui thanh thiu nin v l cu ta i. V ri bui ti ngy hm
, cu ta tr li cng cha m, h chn cho cu mt chic xe v khi y th hin
nhin vit ha n cho h s l mt ngi bn hng khc.
Nhng g Golomb cp ti v vic hu ht nhng ngi bn hng u rt
d mc phi li theo kiu Warren Harding trc y. Nhng ngi bn hng
ny khi quan st mt khch hng v mt l no h n tng u tin
v v b ngoi ca v khch che khut ht mi on thng tin khc m h c
gng thu thp ngay trong pht u tin tip xc . Trong khi , Golomb
lun c gng hng thi v hnh ng ca mnh ti xu hng c tnh
chn la cn trng hn. ng hng mi loi ng ten mnh c ra ngoi
thu thp xem liu rng v khch hng chc chn hay vn cn do d, h
c hiu bit hay ch l nhng k ng nghch v vn xe c, h ng tin hay
li c nhng hnh vi mp m kh nghi v t nhng suy ngh cht n khi
chia nh vn thnh nhng lt ct mng nh th, Golomb c gng iu
chnh li v lc b nhng n tng ch n thun da trn nh gi v b
ngoi. B quyt thnh cng ca Golomb nm ch ng quyt nh chin
u vi nhng sai lm theo kiu Warren Harding.
Qua mt khch hng kh kho
Cu hi t ra y l ti sao chin lc ca Bob Golomb c th hot ng
hiu qu n vy. l do nhng sai lm theo kiu Warren Harding ha ra
li ng mt vai tr rt ln v hu nh khng c tha nhn trong vic kinh
doanh xe. V d, hy xem xt cuc th nghim x hi ng ch c tin
hnh vo nhng nm 1990 bi mt ging vin lut tn l Ian Ayres
Chicago. Ayres tp hp 38 ngi trong c 18 n ng, 7 ph n da trng,
8 ph n v 5 ngi n ng da en vo cng mt nhm. Ayres b ra rt
nhiu cng sc lm sao cho v ngoi ca h cng ging nhau cng tt.
Tt c nhng ngi trong nhm u khong 25 26 tui. Tt c u c sc
- 71 -
hp dn va phi. Tt c u c yu cu mc nhng b qun o bnh
thng theo kiu c: ph n th mc o kiu v vy thng, i giy bng cn
n ng th mc nhng chic s mi tay ngn hoc s mi ci kn c, qun
chng v giy loafer (kiu giy da c di rng ko ngang mi giy, chn
ngi i ch cn trt vo v khng cn phi tht buc). Tt c bn h u
c a cho cng mt trang truyn tranh ba cun tp ch. V h c
ch dn i ti tt c 242 khu bun bn xe hi trong khu vc Chicago v gii
thiu bn thn l nhng tay tho vic cn tr, tt nghip i hc (trong
cuc th nghim nhng ngi tham gia vo vai nhng chuyn gia phn tch
h thng ti ngn hng) v hin ang sng khu vc rt hin i trong thnh
ph Chicago ln cn vi Streeterville. Nhng hng dn v cc nhim v h
cn lm thm ch cn c th hn na. H s phi bc vo khu mua bn xe v
i ngi bn hng tip cn vi mnh. Khi h s phi ni Ti mun
mua mt chic xe, v ch vo chic xe c gi thp nht trong phng trng
by. V sau khi ngi bn hng a ra li cho hng m u, h s phi
mc c qua li cho n khi ngi bn hng hoc l chp nhn mc gi h
a ra hoc l t chi khng mc c thm na trong hu ht cc trng
hp, qu trnh ny s din ra khong 40 pht. Nhng g m Ayres c gng
lm l nhm vo cu hi rt c th: Khi tt c nhng yu t khc u ngang
bng tuyt i th mu da v gii tnh s nh hng th no n mc gi m
mt ngi bn hng trong khu bun bn xe s a ra?
Kt qu thu c rt gy n tng. Li cho hng ban u m nhng ngi
n ng da trng nhn c cao hn 725 la so vi mc gi ghi trong ha
n ca ngi bn (tc mc gi m ngi bn phi tr cho nh sn xut
xe). Trong khi mt ph n da trng nhn mc gi cho cao hn 935 la th
trung bnh nhng ngi ph n da en s phi nghe mc gi cho cao hn
1.195 la. Th cn n ng da en th sao? Mc gi cho m ngi bn
hng a ra cao hn hn so vi mc gi ghi trong ha n bn hng l
1.687 la. Thm ch sau 40 pht mc c, trung bnh mi ngi n ng da
en c th nhn c mc gi gim, cao hn 1.551 la so vi mc gi ha
n. Sau nhng cuc thng lng mt nhiu thi gian nhng ngi n
ng da en trong cuc th nghim ca Ayres lc kt thc vn phi nhn mc
gi cao hn mc gi m nhng ngi n ng da trng khng cn tn mt
li mc c 800 la. Chng ta ngh g trc kt qu ny? Liu c phi
nhng ngi bn xe Chicago u l nhng k c nim tin rt m qung,
lun phn bit v c thnh kin trc vn gii tnh hay khng? y chc
chn l li gii thch cc oan nht cho nhng g din ra.
- 72 -
Trong kinh doanh bun bn xe, nu bn c th thuyt phc c ai tr tin
theo mc gi ghi sn (mc gi c dn trn ca s xe trong cc phng
trng by), v nu bn c th thuyt phc h mua mt chic xe vi ph bo
him trn gi, nhng chic gh da, v h thng m thanh cng vi nhng
bnh xe lm bng nhm, bn c th kim c mt khon hoa hng t v
khch c tin , li nhun ny s bng ng s tin bn c th kim c t
su v khch hng m rt c th bn li cn phi i mt vi nhng cuc mc
c y kh khn. Hay ni cch khc nu bn l ngi bn hng, lun c
nhng cm d rt ln c gng tung ra cc chiu che mt nhng v khch
hng nh d. Thm ch nhng ngi bn xe cn c mt t rt c bit dng
m t nhng v khch hng tr theo ng gi ghi sn. H c gi l
nhng laydown (nhng khch hng kh kho). C mt cch hiu v
nghin cu ca Ayres l nhng ngi bn xe ch n gin quyt nh chung
rng ph n v ngi da en l nhng laydown. V vy, khi nhn thy mt ai
khng phi l ngi da trng h s ngh thm Aha! y ch l mt k
ngc v ng nghch. Mnh c th kim c mt khon ln y.
Tuy nhin li gii thch ny khng mang ngh a nh vy. Xt cho cng,
nhng ngi mua l ph n v ngi da en trong th nghim ca Ayres
ln lt a ra nhng du hiu thc s r rng rng h khng phi l
nhng k ngc v ng nghch. H l nhng ngi c chuyn mn v tt
nghip i hc. H lm nhng ngh c nh gi rt cao. H sng vng
ln cn giu c ca thnh ph. H n mc nh nhng ngi thnh cng. H
thng minh tin hnh mt cuc mc c trong sut 40 pht. Vy th liu
c bt k iu g trong nhng thc t c a ra trn y cho thy h l
nhng k nh d khng? Nu nghin cu ca Ayres l bng chng cho thy
s phn bit i x l c thc, th khi nhng ngi bn xe ca Chicago
nu khng phi l nhng k c nim tin m qung k quc nht (m iu ny
dng nh l khng th) th cng l nhng ngi ngc nghch n mc
hon ton khng hay bit n nhng u mi cho sn v nhng v khch ny
(iu ny cng khng th xy ra). Theo ti, thay v th, c iu g tinh vi,
kh thy hn ang din ra y. iu g s xy ra nu v mt l do no
nh kinh nghim, ton b s hiu bit v vic bn xe, hay nh nhng g m h
hc hi c t nhng ngi bn hng khc nhng ngi bn xe ny li
c mi lin tng mnh m, v thc gia nhng laydown vi ph n v
nhng ngi thuc nhm thiu s? V iu g s xy ra nu h lin kt mt
cch v thc hai khi nim ny trong u, theo ng nh cch m hng triu
ngi M lm khi qui kt nhng t xu xa v ti c cho ngi M gc
- 73 -
Phi trong bi kim tra IAT v chng tc, sao cho khi mt ph n hay mt
ngi da en no t chn qua cnh ca khu bun bn, theo bn nng h s
ngh ngay n mt k nh d?
Nhng ngi bn hng ny c th cam kt mt cch c thc v mnh m
v vn bnh ng gii v bnh ng chng tc. H cng c th khng nh
lc qu quyt lc khng rng mc gi m h a ra da trn nhng hiu
bit phc tp nht v tnh cch ca khch hng. Nhng nhng quyt nh m
h a ra do tnh th thc bch khi mi mt v khch hng bc chn qua
cnh ca li khng ging nh vy. l mt loi phn ng v thc. H lng
l thu thp nhng chi tit hin nhin v nhanh nht v nhng ngi mua hng
trong cuc th nghim ca Ayres hay ni cch khc chnh l gii tnh v
mu da ca nhng khch hng ny v sau kt hp chng vi nhng
nh gi ny sinh thm ch khi gp tt c cc kiu bng chng i ngc
v mi m khc. Nhng ngi bn hng hnh ng ging ht nh nhng
c tri tham gia b phiu trong cuc bu c tng thng nm 1920. Khi nhn
vo Warren Harding, nhng c tri ny i ngay ti kt lun v ngng suy
ngh . Trong trng hp ca nhng c tri, sai lm m h mc phi mang
n cho h mt v tng thng ti t nht trong lch s nc M. Cn trong
trng hp ca nhng ngi bn xe, quyt nh a ra mc gi cao ngt
tri i vi nhng khch hng l ph n v ngi da en khin nhng ngi
c th mua xe lng dn ra.
Golomb lun c gng i x vi tt c cc khch hng ca mnh bnh ng
nh nhau bi v ng nhn thc c chnh xc nhng quyt nh vi v s
nguy him nh th no khi ch da trn chng tc, gii tnh v v b ngoi.
i khi mt ngi nng dn vi v b ngoi khng gy thin cm, trn mnh
mc b qun o lao ng bn thu trn thc t li l ngi rt giu c vi khu
t 4.000 mu Anh (khong gn 16.200.000m vung) tri rng, cn nhng
c, cu b tui thiu nin sau s quay tr li cng vi ba m. Cng c vi
trng hp chng thanh nin da en li l c nhn qun tr kinh doanh tt
nghip trng Harvard, v ngi ph n tc vng nh nhn li quyt nh
mua xe cho c gia nh. V l d nhin, cng c lc nhng ngi n ng
vi mi tc bch kim, c i b vai rng v chic cm nh ra li l nhng k
tm thng. Bi l do , Golomb khng tm mi cch che mt nhng
khch hng kh kho. Vi tt c cc khch hng, Golomb u a ra mt
mc gi nh nhau, ng chp nhn hi sinh nhng khon li nhun cao mi
chic xe thu c li ch tng th, v li n v tnh lng thin, trung
- 74 -
thc ca ng truyn ti mc m hiu qu cng vic ca Golomb tng
thm mt phn ba nh vo nhng v khch hng cm thy hi lng trc thi
phc v ca ng. Ti c th ch n thun nhn vo mt ai v ni ngay
c Ngi ny s mua mt chic xe hay khng? Golomb tit l, Anh s
phi t hi mnh v iu thi cn ti th chng c cch no nhn ra iu
c. i khi ti hon ton b bt ng. i khi mt anh chng bc vo khu
bun bn, tay vy vy s sc v ni Hm nay ti n y mua mt chic xe.
Nu gi c hp l, ti s mua mt chic. V anh c bit iu g s xy ra
khng? C n 9 trn 10 trng hp, anh ta s chng mua mt chic t
no c.
Hy ngh n ngi King
Chng ta nn lm g vi nhng sai lm theo kiu Warren Harding? Cc kiu
thnh kin chng ta ang cp n y cha r rng gip chng ta
d dng nh ra c gii php. Nu nh c mt iu lut cho php nhng
quyn sch c vit rng ngi da en khng th c i x bnh ng
nh mt ngi da trng th gii php hin nhin nht l phi thay i iu lut
. Nhng s phn bit i x trong tim thc li i hi nhng bin php
gii quyt tinh t hn. Nhng c tri trong cuc bu c nm 1920 khng h
cho rng h ang b nh la bi v ngoi thu ht ca Warren Harding:
cng tng t nh vy nhng ngi bn xe Chicago trong nghin cu
ca Ayres khng nhn ra rng h i qu xa trong vic qua mt ph n v
nhng ngi thuc nhm thiu s hay nh khi ban gim c nhn ra rng h
qu thin v khi dnh nhiu thin cm cho nhng ngi cao ln. Nu c
iu g xy ra bn ngoi nhn thc ca con ngi th bn s c nh n
nh th no y?
Cu tr li y l chng ta nht thit phi c s tr gip khi i mt vi n
tng u tin ca mnh. Chng c th bt ngun t tim thc hay ni cch
khc l t pha sau cnh ca b kha bn trong b no ca chng ta. Tuy
nhin nhng th nm ngoi nhn thc ca chng ta khng c ngh a l
chng ta khng kim sot c. Chng hn nh hon ton l s tht khi bn
c th tham gia lm bi kim tra IAT lin quan n vn chng tc hay lin
quan n vn ngh nghip vi s lng khng gii hn v bn c gng
ht sc c th tr li nhanh cc nhm phc tp hn, v kt qu mi
ln kim tra chng c cht khc bit no. Nhng d bn c tin hay khng th
thi gian tr li cc cu hi ca bn s thay i nu trc khi lm bi kim
- 75 -
tra ti yu cu bn nhn bao qut mt lot cc bc nh hay bi bo v nhng
ngi nh Martin Luther King, Nelson Mandela hay Colin Powell. Bt ng
thay, vic lin tng nhng iu mang ngh a tch cc vi ngi da en
dng nh khng cn kh khn na. Banaji cho bit Mt sinh vin ca ti
trc y ngy no cng tham gia lm bi kim tra IAT. y l vic u tin
cu ta lm vo cc bui sng. Cho n mt ngy khi bt u c nhng lin
tng tch cc v ngi da en, cu ta ni Tht l. Trc y kt qu
cc bi kim tra ca ti cha bao gi nh th c. l bi v tt c chng ta
u c gng thay i kt qu bi kim tra IAT v chng ta u tht bi.
Nhng cu sinh vin ny l mt anh chng rt m in kinh (mn th thao th
mnh ca cc vn ng vin da en) v cu ta nhn ra rng trc khi lm bi
kim tra IAT v thu c cc kt qu khc bit kia, cu ta dnh c bui
sng xem th vn hi Olympic.
n tng ban u ca chng ta l kt qu ca nhng kinh nghim bn thn
v cc tc ng ca mi trng sng, iu ny c ngh a l chng ta c th
thay i nhng n tng hay ni cch khc, chng ta c th thay i
cch thc chia nh vn thnh nhng lt ct mng bng vic thay i
nhng iu tri qua trong c bao gm c cc n tng ny. Nu bn
l mt ngi da trng lun mun i x bnh ng vi ngi da en trn tt
c cc phng din tc l nhng ngi mun chui lin tng v ngi
da en ca mnh cng tch cc nh chui lin tng v nhng ngi da
trng th mt cam kt n gin thc hin s bnh ng thi l cha . Bn
cn phi thay i cuc sng ca mnh to c mi quan h thng xuyn
vi nhng ngi thuc nhm thiu s, khng cn kh chu vi s hin
din ca h, v quen thuc vi nhng g tt p nht trong nn vn ha
ca h. iu ny s gip bn khng b nhng do d, bn khon, v lo lng
phn bi li mnh khi gp g, thu nhn cng, hn h hay tr chuyn vi mt
ngi thuc cc nhm thiu s ny. Nhn thc nhanh mt cch nghim tc
hay ni cch khc l tha nhn sc mnh k diu m nhng n tng u
tin tc ng ln cuc sng ca chng ta i hi chng ta phi i nhng
bc ch ng ch ng v iu chnh nhng n tng ny. Trong phn
tip theo ca cun Trong chp mt, ti s k li ba cu chuyn v nhng
ngi phi i mt vi nhng hu qu do n tng ban u v nhng
nh gi vi vng gy ra. C mt s ngi thnh cng nhng mt s khc
th li tht bi. Tuy nhin, theo suy ngh ca ti, tt c nhng ngi ny u
cung cp cho chng ta nhng bi hc quan trng v cc cch thc gip
chng ta c th hiu r hn v i n nhng gii hn vi sc mnh k diu
- 76 -
ca phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng.
- 77 -
Thnh cng vang di ca Paul Van
Riper
Sng to ra cu trc ca tnh bt pht
Paul Van Riper l mt ngi cao, gy, vi mi u b hi l khong u
nhn bng, ng thng eo cp knh gng kim loi. Dng i khin i vai
ng tr nn vung vn. ng c ging ni cc cn nhng uy nghim. Bn b
thng gi ng bng ci tn Rip.
Nm Rip mi hai tui, c ln trong lc ba cha con ang ngi trn xe t
(ng cn c mt ngi anh em song sinh na) cha ng c c mt
cu chuyn trn t bo vit v chin tranh Triu Tin. Ny, cc chng trai,
cha ng ni: Chin tranh sp kt thc. Tng thng Truman ang iu ng
binh chng lnh thu nh b n Triu Tin. T tr i Rip quyt nh
sau ny khi ln ln, ng s gia nhp vo qun on lnh thu nh b ca M.
Trong ln u tham gia chin tranh ti Vit Nam, ng gn nh b i bc
x lm i trong lc ang giao chin vi mt n v ca qun i min Bc
Vit Nam trn mt cnh ng ngoi vi Si Gn. Nm 1968, ng tr li Vit
Nam vi cng v ch huy ca i i Mike Company (tiu on s 3, thuc
binh chng s 7, s on lnh thu nh b th nht). i i ca ng hot
ng trn vng t c a hnh ch yu l ng bng v i ni, kp gia hai
khu vc nguy him m nhng ngi lnh thu nh b gi l Dodge City
(thnh ph ca nhng ln trnh) v Arizona Territory (min t Arizona). Ti
y, nhim v ca ng l ngn chn qun i min Bc Vit Nam n pho vo
Nng. Trc khi Riper c mt vng t ny, cc cuc n pho tn cng
vo khu vc do ng tun tra xy ra mt hoc thm ch hai ln mt tun. Nhng
sut ba thng sng trong vng nguy him, ng ch b tn cng duy nht mt
ln.
Ti thng nh n ln u tin gp ng y. Mi chuyn c nh va mi
xy ra ngay hm qua. Richard Gregory, trung s di quyn Van Riper ph
trch v k thut k li. Cu chuyn din ra khu vc gia i s 55 v i
s 10, pha ng Nam Nng. Chng ti bt tay nhau. ng y c ging
ni trm, v chc nch. Rt thng thn. Kim li. y t tin. ng khin ngi
ta lin tng ti mt chic bnh khng ph kem. Con ngi ca ng l nh
th y, v ng lun gi phong thi trong sut thi gian din ra cuc
- 78 -
chin. Van Riper c mt cn phng lm vic ngay gia khu vc giao chin
ca chng ti chng ti vn thng gi ni ny l kho ru mnh nhng
ti cha bao gi nhn thy ng . ng lun lun ngoi cnh ng hoc
bn cnh boongke ca mnh suy ngh xem k hoch tip theo s nh th
no. Nu trong ti c sn mt t giy l ng s vit ngay cc k hoch ca
mnh ln . V sau , mi khi c cuc hp, ng s li ra by hoc tm mu
giy nh. Mt ln, ti cng ng i trong rng cch mt con sng vi thc,
Van Riper mun trinh st vi khu vc, nhng b che khut tm nhn. S l rt
nguy him nu Van Riper khng ci giy, lao xung v bi ra gia dng
nc, ng y bi ng c th quan st dc theo dng sng.
Tun u tin ca thng mi mt nm 1968, i i Mike Company phi
tham gia vo mt cuc giao tranh d di vi trung on pho binh ca qun
i min Bc Vit Nam c lc lng hng hu hn rt nhiu. C lc chng
ti phi nh n i bc s cu h chuyn cc binh lnh b thng ra
khi vng chin s. Khi my bay trc thng ang h cnh, qun i min Bc
Vit Nam phng tn la vo s ch huy, John Mason mt trong nhng
ngi ch huy trung i ca i i nh li. Chng ti bt ng mt i mi
hai lnh thu nh b. Mi chuyn tht ti t. Chng ti ri b khu vc
trong ba hoc bn ngy sau, nhiu lnh b cht, tng s c th ln ti 45
ngi. Nhng chng ti cng tin gn ti c mc tiu ca mnh.
Chng ti quay tr li i s 55, v ngay ngy hm sau, chng ti tip tc
thc hin nhim v di chuyn v b tr lc lng thnh cc t, i, duyt li
i hnh, i ng. D bn c tin hay khng nhng ng l chng ti tp
luyn rn luyn thn th. L mt trung u tr, ti cha bao gi c ngh
rng chng ti li i rn luyn thn th trong tnh trng m nguy him lc no
cng cn k, nhng m ng l chng ti lm nh vy y. Chng ti thc
hin nhng bi tp c bn u n hng ngy. Sau mi cuc chin u,
chng ti c khong thi gian ngn ngi ngh ngi ri tip tc tr li
cng vic luyn tp. chnh l phng php Rip iu khin i i.
Van Riper l ngi nghim khc v thng tnh. ng l nh nghin cu chin
tranh c cc quan im r rng v mch lc. ng y ging nh mt g
gngt, mt binh s khc trong i i Mike Company ca ng nh li,
ngi khng ch o qun i trn bn lm vic m thc hin iu ngoi
mt trn. L ngi rt xng xo nhng xng xo theo ci cch m bn s
khng cm thy phin lng mi khi thc hin nhim v ng giao ph. Ti nh
c ln tham gia cng vi mt t lnh trong trn phc kch ban m. Qua my
- 79 -
b m, ti nhn c cuc gi ca thuyn trng Van Riper (chc danh m
nhng ngi lnh thu nh b dng gi v ch huy ca i i mnh). ng
y cho ti bit c khong mt trung i ch ang tin v pha ti, v nhim v
ca ti l chn h li. Ti tr li: tha thuyn trng, qun ta ch c chn
ngi. ng y cho ti bit rng nu ti cn ng s a n mt lc lng
nh tr li. chnh l c tnh ca ng. D i phng vi lc lng p
o trong khi chng ti ch c chn ngi, th cng khng cht lng l
trong suy ngh ca Van Riper rng chng ti buc phi chng tr li. Ti bt
c khu vc no ca thuyn trng, chng tr li, nhng chin thut qun s
ca ng u pht huy tc dng, lun khng nhng b.
Ma xun nm 2000, mt nhm cc vin chc cp cao ca Lu Nm Gc
c cuc tip xc vi Van Riper. Vo thi im , ng ngh hu sau
nhng nm thng di to dng c mt s nghip xut sc. Lu Nm Gc
ang t nhng vin gch u tin cho k hoch pht trin mt loi tr chi
chin tranh (dng th nghim cc hnh thc v chin lc chin tranh
mi) m h gi l Thch Thc Thin Nin K 02 (Millennium Challenge
02). y l tr chi chin tranh s nht, tn km nht trong lch s. Cho
n lc ny, tr chi i n nhng quyt nh cui cng khong thng
by v u thng tm nm 2002, tc l hai nm ri tr chi c hon
thnh vi chi ph hai trm nm mi triu la, s tin cn ln hn tng
ngn sch chi cho quc phng mt s nc. Trong kch bn ca Thch
Thc Thin Nin K, quc gia n nm gn vng vnh Persia, sau khi ly khai
khi chnh ph, mt ch huy qun i xo quyt e da nhn chm c khu
vc trong bin la chin tranh. Hn ta c quyn lc ng s da trn lng
trung thnh ca con ngi vi tn gio v vi cc sc tc. Hn cha chp v
bo tr cho mi bn t chc khng b khc nhau v l him ha chng li
nc M. Trong Thch Thc Thin Nin K, Paul Van Riper c ngh
ng vai tn ch huy xo quyt, v sau ny vai din li tr thnh mt s la
chn mang y tnh sng to (nhng cn ty vo suy ngh ca bn, cng
c th l mt vai din ti t).
Mt bui sng Vng Vnh
Nhm iu hnh cc tr chi chin tranh cho qun i M c gi l Joint
Forces Command (lc lng lin qun hay JFCOM). T chc ny c tr
s l hai ta nh xy bng b tng nm cui con ng quanh co dn ra
ng ci ti Suffolk, bang Virginia cch pha nam v ng ca Washington
- 80 -
DC vi gi li xe. Ngay trc cng vo bi xe, c mt chi gc nh m
nu ng t ngoi ng khng d nhn thy c. C doanh tri c bao
bc bi hng ro dy thp kin c. Chy dc theo con ng l mt ca
hng ca tp on bn l WalMart. Bn trong, JFCOM trng chng khc g
mt ta nh rng cha nhiu vn phng bnh thng khc, vi cc phng hi
tho, cc dy phng ng nh, cc hnh lang di c tri thm v chiu
sng. Tuy nhin cng vic ca JFCOM th li chng bnh thng cht no.
y l ni Lu Nm Gc dng kim tra cc tng, nhng th nghim
cng nh cch t chc qun i bng nhng chin lc qun s mi.
K hoch thc hin tr chi chin tranh ny chnh thc c khi xng vo
ma h nm 2000. Cng mt lc, JFCOM tp hp hng trm cc nh
phn tch, cc chuyn gia v qun s cng nh cc chuyn vin v phn
mm. Theo cch gi trong tr chi ny, nc M v tt c cc ng minh
c gi l i Xanh, cn k th c gi l i . JFCOM to ra mt
h s cha ton b thng tin ca mi i, h s ny bao gm mi th m h
mun bit v sc mnh ca i mnh cng nh ca i phng. Trong vi
tun chun b, c hai lc lng ca i Xanh v i tham gia vo mt
lot cc bi tp di chuyn theo ng xon c nhm chun b cho trn chin
cui cng. Trong khong thi gian ny, tn ch huy qun i xo quyt ngy
cng tr nn hiu chin hn trong khi nc M ngy cng thm lo lng.
Cui thng by, c hai phe c mt ti Suffolk v bt u tin hnh cng vic
trong nhng cn phng ln, khng c ca s. y l nhng cn phng dng
cho mc ch th nghim, nm ti tng mt ta nh chnh ca JFCOM. Cc
qun on lnh thu nh b, khng qun, qun i, cng cc n v hi qun
ng ti cc cn c qun s khc nhau xung quanh nc M c t trong
tnh trng bo ng sn sng thi hnh cc mnh lnh ca b ch huy i
Xanh v i . Thnh thong khi i Xanh bn tn la hoc phng phi c,
th trn thc t, tn la thc s phng i hoc my bay thc s ct
cnh, cn nu khng th mt trong bn mi hai m hnh my tnh ring bit
s m phng mi hnh ng chnh xc n ni trng ging ht nh tht.
Cuc th nghim ko di trong hai tun ri. c nhng phn tch su
hn, mt nhm cc chuyn gia ca JFCOM nghe, ghi li v kim tra cht
lng tt c cc cuc i thoi, ng thi mt my tnh theo di tng vin
n, tng qu tn la phng ra cng nh cch bi binh b trn ca i xe
tng. Nhng iu ny thc s khin tr chi vt qu quy m ca mt
cuc th nghim. Cha y mt nm sau, mi chuyn tr nn r rng hn
- 81 -
khi nc M tin hnh xm chim lnh th mt quc gia Trung ng ng
u l tn ch huy xo quyt, k c quyn lc ln mnh da trn nh hng
ca hn i vi cc tc ngi v b nghi ng cha chp nhng k khng
b th tr chi chin tranh ang c thc hin l mt cuc din tp hon
ho chun b cho cuc chin.
Mc ch c xc nh t u ca Thch Thc Thin Nin K l cng c
Lu Nm Gc kim tra cc tng mi, mang tnh s khai v cch thc tin
hnh chin tranh. Trong chin dch Bo Tp Sa Mc (Operation Desert
Storm) nm 1991, nc M ph tan quyn lc ca Saddam Hussein
Kuwait. Nhng hon ton l mt trn chin theo kiu Kuwait truyn thng:
hai lc lng v trang c t chc c trang b mt khi lng ln v kh
chin u mt i mt trn chin trng. Sau chin dch Bo tp sa mc, Lu
Nm Gc dn b thuyt phc rng loi hnh chin tranh ny khng sm th
mun s li thi: khng mt k no li ngu ngc n mc dm thch thc
nc M i u trong mt cuc chin tranh qun s thun tu. Trong
tng lai, cc cuc xung t s c tnh lan truyn. Chng din ra cc thnh
ph cng thng xuyn nh trn chin trng vy, k hoch hnh ng cng
quan trng khng km g v kh, ng thi giao tranh khng nhng bng
qun i m con bng c tim lc v kinh t, vn ha. Nh mt chuyn gia
phn tch ca JFCOM ni: cc cuc chin sp ti s khng ch l nhim
v ca lc lng qun i. Nhn t quyt nh khng phi l bn h c
bao nhiu xe tng, lm m bao nhiu chin hm hay bn ri bao nhiu chic
my bay m nm phng php chia r cc b phn trong h thng ca
ch. Ngoi nng lc chin u, bn cn phi ch n kh nng tin hnh
cuc chin. Qun i cn c lin kt vi h thng kinh t, nn vn ha
cng nh cc mi quan h c nhn. Chng ta phi hiu r ng dy lin
lc gia tt c cc h thng .
By gi vi Thch Thc Thin Nin K, i Xanh nhn c cc ngun
cht xm nhiu hn bt k i qun no trong lch s. JFCOM pht minh
ra ci gi l nh Gi Hot ng Thc Thi (Operational Net Assessment),
cng c a ra nhng quyt nh cn i nhm x l k ch thnh mt dy
cc h thng qun s, kinh t, x hi, chnh tr ng thi to ra mt ma
trn m t mi lin h gia cc h thng v ch ra mi lin kt no gia
cc h thng s d b tn cng nht. Nhng ngi ch huy ca i Xanh
cng c trang b mt cng c c tn l Hot ng Da Trn Hiu Qu
(EffectsBased Operations), gip h vt ra ngoi li suy ngh v cc
- 82 -
phng php qun s truyn thng: tn cng ch bng vic bn trng mc
tiu v ph hu ti sn qun s ca i phng. H cn nhn c mt bn
a nng cho php s dng ngay lp tc thng tin thu thp c t tnh
hnh cuc chin gi l Hnh nh Cc Hot ng Lin Quan Chung, CROP
(Common Relevant Operational Picture) mt cng c lp k hoch
tng tc chung. H cn c cung cp thng tin cng cc tin tc tnh bo
ln cha tng thy t bt k ngun no trong chnh quyn M, v mt
phng php lun mang tnh h thng. H c tt c phng tin m Lu
Nm Gc hin s dng.
Chng ti xem xt tt c cc yu t bao qut, ton din c th nh hng
n mi trng ca i phng nh chnh tr, qun s, kinh t, x hi, vn
ha, th ch, ngi ch huy ca JFCOM, tng William F.Kernan, ni vi
cc phng vin trong thng co bo ch ca Lu Nm Gc sau khi tr chi
chin tranh kt thc. C nhng yu t lm suy yu kh nng ca mt dn tc
C nhng nhn t m nu tc ng vo chng th ngay lp tc c th ph v
nng lc tim tng ca c mt quc gia nh: kh nng truyn t t tng,
kh nng khi dy sc mnh qun chng nhn dn, hoc c th lm nh
hng ti ch, lng quyt tm dn tc... t th tiu b my quyn lc
nc . Hai trm nm v trc Napoleon vit rng mt v tng khng
nm chc bt c iu g, khng hiu r v k ch, v tuyt i s khng th
bit c mnh ang ng u. Chin tranh n sau mt lp sng m.
Mc ch ca Thch Thc Thin Nin K l vn mn sng m ln, nh
vo cng nng ca cc v tinh cng sut ln, cc b cm bin cng cc siu
my tnh.
Xt trn nhiu phng din, l l do gii thch v sao quyt nh la chn
Paul Van Riper vo vai ch huy ca i li l mt quyt nh y tnh sng
to, bi v nu Van Riper ng v tr no, th s l mt s la chn hon
ho. Van Riper khng tin rng bn c th xua tan lp sng m ca chin
tranh. Th vin t trn tng hai trong cn h ca ng bang Virginia cht
y cc tc phm vit v cc l thuyt phc tp v cc chin lc qun s.
Xut pht t nhng kinh nghim ca bn thn thu c trong cuc chin
Vit Nam cng nh s hiu bit uyn thm v cc quan im ca nh l lun
qun s ngi c Carl von Clausewitz, Van Riper dn b thuyt phc rng
chin tranh bn thn n l mt ng ziczac, hn n v khng th d
on trc c. Trong nhng nm 1980, Van Riper thng xuyn tham
gia vo cc bi tp hun luyn v theo hc thuyt qun s, JFCOM cn c
- 83 -
ng trong Thch Thc Thin Nin K th nghim v cch ra quyt nh
mt cch c h thng v da trn nhng phn tch. ng khng thch nhng
iu ny. N i qu xa v ko di qu lu. Ti nh rng c mt ln, ng
cho bit, gia lc chng ti ang thc hin d bi tp. Ngi ch huy s
on ra lnh, Dng li, hy quan st v tr ca qun ch. Chng ti
tm n chn ting ng h, nhng cui cng qun ch li xut hin ng
sau chng ti, lm o ln cc k hoch m chng ti chun b t trc
. Khng hn l Van Riper ght tt c nhng phn tch da trn l tr.
Nhng ng ngh chng khng ph hp vi cc din bin trn chin trng,
ni m nhng s bt n ca cuc chin cng nh p lc ca thi gian khin
con ngi ta khng th so snh cc phng n chn la cc phng
php cn trng v bnh t nh.
u nhng nm 1990, khi cn l hiu trng ca i hc qun on lnh
thu nh b (Marine Corps University) Quantico bang Virginia, Van Riper
kt thn vi Gary Klein. ng ny ang iu hnh mt cng ty c vn
Ohio v l tc gi ca cun sch c ta Ngun gc ca sc mnh
(Sources of Power), mt trong nhng tc phm kinh in v cch ra quyt
nh. Klein tin hnh nghin cu trn cc y t, cc nhn vin ti khoa hi
sc cp cu, lnh cu ha v nhng ngi thng xuyn a ra quyt nh
trong tnh trng phi chu p lc, t mt trong nhng kt lun m ng rt
ra l khi a ra quyt nh, nhng ngi ny khng so snh mi kh nng c
th xy n mt cch logic v c h thng. chnh l cch con ngi c
dy ra quyt nh, nhng trong thc t, chng ta thng ra quyt nh
qu chm chp. Cc y t, lnh cu ha trong nhng nghin cu ca Klein
thng nh gi tnh hung hu nh ngay lp tc ri hnh ng, da vo
kinh nghim, trc gic v mt loi m phng gn ng ca tr c. i vi
Van Riper, iu dng nh c th din t rt chnh xc cch con ngi ra
cc quyt nh trn chin trng.
Mt ln, tha mn tr t m, Van Riper v Klein cng mt nhm khong
mi hai ngi bao gm cc tng t thuc qun on lnh thu nh b
p my bay ti s giao dch chng khon Mercantile New York. Van
Riper t nh vi mnh rng, ngoi s ch huy trong thi k chin tranh ra ng
cha bao gi nhn thy mt ni no huyn no nh th ny ng v cc bn
c th hc hi c iu g t ni y. Khi ting chung vang ln bo
hiu ngy lm vic kt thc, cc v tng bc ln sn giao dch v bt
u tr chi lin quan n cng vic kinh doanh. Sau h a mt nhm
- 84 -
cc nh giao dch chng khon t ph Wall ti cn c qun s trn o
Governor tham gia tr chi chin tranh qua my tnh. Nhng nhn vin
giao dch chng khon chi rt xut sc. Tr chi ny i hi h phi quyt
nh dt khot, nhanh nhy vi mt lng thng tin hn ch trong tnh trng
chu sc p ln. D nhin l nhng iu ny lin quan n cng vic hng
ngy ca h. Sau Van Riper a nhng con ngi ny n Quantico, a
h vo trong cc xe tng v yu cu h thc hin cc bi tp bn n tht. i
vi Van Riper th mi chuyn dng nh ngy cng tr nn r rng hn, v
c bn nhng ngi tr thc qu kh, u tc b x ny b buc phi
tham gia vo mt cng vic tng t vi ban ch huy ca qun on lnh thu
nh b s khc bit duy nht c chng ch l ch mt bn t cc vo
tin bc cn bn kia t cc vo mng sng. Ti cn nh ln u tin
nhng nhn vin giao dch chng khon gp g cc tng t qun i,
Gary Klein cho bit. l vo mt ba tic ru cocktail, ti nhn thy c
iu g thc s khin ti git mnh. Trc mt bn l nhng ch huy lc
lng Hi qun, hu ht u l cc tng hai, ba sao m bn bit mt v
tng Hi qun th trng nh th no ri y, mt s ngi cha bao gi
n New York. Bn cnh l nhng nhn vin giao dch chng khon
ngi New York tr trung tui khong hai mi, ba mi. Ti quan st
cn phng thy c nhng nhm t hai n ba ngi, v nhm no cng c
cc thnh vin ca c hai bn. Ch c iu h li khng t ra khch so. H
trao i kin, bn lun si ni vi nhau rt t nhin thoi mi. Ti t nh
rng, nhng con ngi ny l nhng ngi bn tm giao. H x s vi
nhau bng tt c s knh trng.
Ni cch khc, Thch Thc Thin Nin K khng ch l mt cuc chin u
gia hai lc lng qun s. N thc s l trn chin gia hai trit l qun
s hon ton i lp. i Xanh da trn cc c s d liu, cc ma trn, v
h phng php lun ca mnh c th nm c ton b nhng mu ,
nng lc ca k ch. Cn i do mt ngi n ng ang nhn vo mt
ngi nhn vin giao dch chng khon lun hnh ng theo bn nng, a
ra mt nghn quyt nh ngay tc khc v coi tng Hi qun nh mt ngi
bn tm giao.
Vo ngy u tin ca tr chi, i Xanh b hng chc trong s hng
nghn qun xung vng Vnh Persia. H b tr mt hng khng mu hm
ngay ngoi khi quc gia ca i . , da vo sc mnh ni tri ca
lc lng qun i hng hu, i Xanh gi ti Van Riper mt ti hu th
- 85 -
gm tm im, trong im th tm yu cu Van Riper phi u hng. H
hnh ng vi s tin tng tuyt i, bi v ma trn nh Gi Hot ng
Thc Thi (Operational Net Assessment) ca h ch ra nhng v tr s h
ca i v nhng ng thi tip theo cng nh cc phng n tc chin
m i s c kh nng thc hin. Nhng Van Riper li hnh ng khc
vi nhng g m my tnh d on.
i Xanh t nh sp cc thp pht sng vi ba v cc ng dy cp
quang ca mnh vi mt gi nh rng khi i buc phi s dng cc
phng tin lin lc qua v tinh, in thoi di ng, v nh th th h c th
bt c nhng thng tin lin lc ny.
H cho rng i s b bt ng v iu ny, Van Riper nh li. Bt ng
? Bt k ai c tm hiu bit mt cht cng hiu rng khng th trng cy vo
nhng k thut ny. chnh l li suy ngh ca i Xanh. Liu cn ai dm
s dng in thoi di ng v v tinh nhn to na sau nhng g xy ra i
vi Osama bin Laden Afghanistan? Chng ti lin lc bng ngi a
th trn nhng chic xe gn my, v thng tin c n di dng cc cu
cu nguyn. H c hi ti rng, Anh lm th no ra lnh cho cc phi
c ca anh ct cnh m khng cn cc thng tin lin lc gia phi cng v
thp ch huy? Ti tr li, Cc ngi cn nh nhng g xy ra trong Chin
tranh th gii ln th hai ch? Chng ti s dng h thng truyn tin
bng tn hiu.
K th m i Xanh vn ngh rng c th d dng nm r n gin nh c
mt quyn sch m sn bng nhin tr nn b n hn. Vy i ang lm
ci g? C cho l Van Riper ang b th uy v ln t khi phi i mt vi k th
mnh hn i. Nhng i vi nhng tnh hung nh vy, th ng ta qu l mt
tay rt kh chi. Ngy th hai ca cuc chin, Van Riper b tr mt i tu
bao gm nhng chic thuyn nh trong vnh Persia ln ra du vt nhng
chin hm ca lc lng hi qun i Xanh. Sau , khng mt li cnh bo
trc, ng oanh tc chng bng cuc t kch ko di mt ting ng h
vi hng lot tn la u n ht nhn tm thp. Khi cuc tn cng chp
nhong ca i kt thc, mi su chin hm ca nc M b vi su
di y vnh Persia. Nu nh Thch Thc Thin Nin K khng phi l mt
cuc din tp m l mt trn chin thc s th c l hai mi nghn qun
nhn v c ph n M b git cht trc khi qun i ca h kp bn mt
pht sng chng tr.
- 86 -
Vi t cch l ngi ch huy lc lng ca i , ti hnh dung rng i
Xanh tng tuyn b rng h s thng qua mt bn chin lc ngn
chn chng ti bng nhng n tn cng ph u, Van Riper cho bit. Do
ti chn cch tn cng trc. Chng ti thc hin ht thy cc tnh
ton xem cc chin hm ca h c kh nng phng ra bao nhiu tn la u
n ht nhn tm thp, v chng c g phc tp c khi t cc hng khc
nhau: trn tri, di bin, trong t lin, ngoi khi, chng ti phng ra
nhiu tn la hn con s . Chng ti ch c kh nng bn trng mt na
trong s cc chin hm ca h. Do chng ti chn la k lng nhng
mc tiu m chng ti mun: hng khng mu hm, nhng con tu tun
dng ln nht. H b xung su chin hm, th chng ti nh m ti
nm chic.
Vy th iu g xy ra trong ngy hm ? Nhng tun v nhng thng tip
theo, cc nh phn tch JFCOM a ra rt nhiu li gii thch cho s
vic ny. Mt s ngi ni rng iu ny ch xy ra trong nhng trng hp
c bit do con ngi to ra trong cc tr chi chin tranh. S khc th cho
rng trn thc t, cc chin hm s khng bao gi c th d dng b tn
cng nh th. Nhng khng mt li gii thch no c th thay i c thc
ti rng i Xanh phi gnh chu mt tht bi thm hi. Tn ch huy xo
quyt thc hin nhng g m trong vai tr ca mnh hn c th lm. ng
ta phn cng li, nhng khng hiu sao iu ny li khin i Xanh b bt
ng. Xt trn mt phng din no , v vic rt ging vi tht bi m Bo
tng Getty vp phi khi tin hnh nh gi bc tng Kouros: H s
dng nhng phn tch cn k, hon ton da trn l tr, nhng v mt nguyn
nhn no phn tch ny li khng th tm ra c bn cht ca vn m
ng l ch cn dng bn nng pht hin ra. Trong qung thi gian
Vng Vnh, nng lc nhn thc nhanh nhy ca i khng h b mai mt,
st m trong khi i Xanh th li tri li. Vy iu xy ra nh th no?
Cu trc ca tnh bt pht
Mt bui chiu ch nht cch y khng lu, mt nhm hi kch ng tc
(chuyn biu din m khng cn chun b trc) c tn l Mother (Ngi
M) c cuc biu din trong tng hm ca mt siu th pha Ty bang
Manhattan. Mc d l mt bui chiu lnh gi ngay sau L T n, nhng
cn phng vn cht cng khn gi. Tm din vin trong c ba n v nm
nam ca nhm hi kch tham gia biu din, tt c bn h u tui t hai
- 87 -
mi n ba mi. Sn khu trng khng, tr tri, chng by bin g ngoi
su chic gh gp mu trng. Nhm Mother s biu din mt tit mc c
nhng ngi trong gii kch ng tc gi l Harold. H bc ln sn khu
m chng h chun b trc bt k tng no v ct truyn cng nh vai
din, h ly cm hng t nhng xut ngu hng ca khn gi ri sau
biu din mt v kch ko di ba mi pht.
Mt trong nhng din vin ca nhm hi kch ln ting yu cu s xut t
khn gi. Ngi my, mt khn gi ngh. Trong ngh thut kch ng tc
th li ngh ny qu l rt him khi xy ra, v trong trng hp , n din
vin Jessica, ngi xut hin u tin trong v kch sau ny cho bit khi
nghe thy cm t ngi my th trong tm tr c lc y xut hin mt xc
cm suy xt c lp v c lin tng n s tc ng ca cng ngh v cc
mi quan h. Ri, ngay lp tc c bc ln sn khu, lm ra v ang c ha
n thanh ton ca mt cng ty truyn hnh cp. Trn sn khu din cng
Jessica cn c mt nam din vin, anh ta ang ngi trn chic gh quay
lng v pha c. H bt u cuc ni chuyn. Lc liu anh ta c bit mnh
ang vo vai nhn vt no khng? Khng mt cht no, v c Jessica hay bt
k khn gi no cng vy. Nhng khng hiu nguyn c do u m mi th
li tot ln s lin tng rng Jessica ang ng vai b v cn ngi nam
din vin ang trong vai ng chng trong hon cnh b v pht in ln vi
chng khi nhn c ha n thanh ton cho nhng b phim khiu dm trn
truyn hnh cp. Ri ln lt, ng chng phn ng li bng cch ti ln
u a con trai ang tui thanh thiu nin, v sau mt hi hai din vin
ny i ti i lui trn sn khu, c thm hai din vin na ng vai hai nhn vt
khc xut hin. Mt ngi l chuyn gia v tm thn hc chuyn gip cc
gia nh vt qua nhng cn khng hong trong hn nhn. Cn trong cnh
khc, mt din vin gin d ngi sp xung gh. Anh ta ni Con ang phi
gnh chu mt ti li m con chng h gy ra. Chng thanh nin ny ang
vo vai a con trai ca cp v chng n. V kch din ra sun s nh th
cc din vin phi mt nhiu ngy luyn tp. i lc c mt vi li thoi v
hnh ng khng t c hiu qu nh mong mun nhng khng kh trong
phng vn lun ht sc vui v cn khn gi th h reo thch th. V xt mt
cch ton din, ngay trc mt cc khn gi, nhm kch ny c mt mn
trnh din v cng hp dn, sng ng.
Hi kch ng tc l mt v d rt in hnh minh ha cho li suy ngh m
Trong chp mt ang cp n. N i hi ngi din vin phi a ra
- 88 -
nhng quyt nh rt phc tp do s thi thc ca tnh th m khng cn da
trn bt k kch bn hay ct truyn no. chnh l nhn t khin cho hi kch
ng tc tr nn hp dn v thng thn ra m ni n lm cho mi ngi ht
sc kinh ngc. Nu ti c nh mi bn trnh din v kch do ti vit trc
m ng khn gi trong khi bn ch c mt thng din tp th ti ng rng
hu ht cc bn s khng nhn li. Chuyn g s xy ra khi bn cm thy hi
hp trong ln u tin biu din trn sn khu, khi bn qun li thoi, hay khi
b khn gi la , ch giu? Nhng t ra th mt v kch din theo li truyn
thng cng c mt kt cu nh sn. Mi li ni, c ch c vit sn
trong kch bn cn tt c cc din vin c s tp duyt trc khi biu din.
Hn na cn c tng o din ch o cng vic cho tng ngi. By gi
mt ln na chng ta hy gi nh rng ti li mi bn biu din trc s
chng kin ca khn gi ch c iu ln ny khng c kch bn cng chng
c bt k manh mi no lin quan n vai din hay li thoi nhn vt bn s
th vai, khng nhng th bn cn phi p ng thm mt yu cu na l v
kch do bn biu din phi mang ting ci n cho khn gi. Ti dm khng
nh rng khi y bn s cm thy nh ang i trn ng la vy. Trn thc t
nhn t to ra s khip s ca hi kch ng tc l n din ra hon ton ngu
nhin v ln xn. Dng nh bn phi bc ln sn khu v t mnh thc
hin mi th ngay ti ch.
Nhng s thc th hi kch ng tc khng h din ra ngu nhin v ln xn.
Chng hn nh nu bn ngi cng cc din vin ca nhm Mother v tm
hiu v h, chng my chc bn s pht hin ra rng v phng din no
khng phi tt c cc din vin hi kch ca nhm u bc ng, thch pha tr,
v s hu mt tm hn t do, khong t nh nhng g bn tng tng.
Mt vi ngi kh nghim tc, thm ch cn kh tnh. Hng tun h t hp li
dnh thi gian cho cc cuc din tp di. Sau mi cuc biu din h tp
trung li nh gi din xut ca tng ngi mt cch thng thn. Ti sao
h li phi luyn tp nhiu n nh vy? Bi v kch ng tc l mt hnh thc
ngh thut b chi phi bi hng lot cc nguyn tc v h mun m bo rng
khi bc ln sn khu mi ngi phi hnh ng ng theo cc nguyn tc
ny. Chng ti ngh rng cng vic chng ti ang lm cng tng t nh
trong mn bng r, mt din vin ca nhm Mother cho bit, v y l mt
php loi suy ng n. Bng chy l mn th thao phc tp, cn c tc ,
i hi cc vn ng vin phi c nhng quyt nh tc th, nhanh v chnh
xc. Nhng tnh bt pht ch c th hnh thnh khi mi ngi thng xuyn
dnh hng gi tham gia vo cc bui luyn tp c t chc h thc hin ht
- 89 -
ln ny n ln khc nhm hon thin k nng qut bng, r bng, dng
bng, chy v chp nhn chi nhng v tr c xc nh trc mt
cch k lng trn sn tp. y cng chnh l bi hc then cht ca hi kch
ng tc ng thi l cha kha l gii cho vn nan gii trong Thch
Thc Thin Nin K: tnh bt pht khng phi do ngu nhin m c. Trong
qung thi gian Vng Vnh, i ca Paul Van Riper khng c coi l
k mnh hn bi v lc by gi h c th nhanh tr hn hoc l may
mn hn i Xanh, i th ca mnh. Nhn thc nhanh nhy trong tnh trng
tm l cng thng cao ph thuc vo qu trnh hun luyn, thi quen, v
s luyn tp.
Chng hn, mt trong nhng nguyn tc quan trng nht lm nn ngh thut
kch ng tc l t tng tn ng, y l mt khi nim gip ngi ngi
din vin d dng hn trong vic to ra mt cu chuyn hoc mt v hi
kch tun th nguyn tc ny cc din vin phi chp nhn mi chuyn xy
n vi mnh. Nh Keith Johnstone, mt trong nhng ngi sng to ra
ngh thut kch ng tc vit: Nu bn ngng c trong giy lt v suy
ngh n iu m bn khng mun xy n vi mnh, hay vi ngi thn yu
ca bn th bn s c nhng tng ng gi a vo phim nh hoc
biu din trn sn khu. Chng ta khng mun bc vo mt nh hng ri
b ngi ta nm thng vo mt ming bnh trng sa, cng nh khng mun
bt thnh lnh thong thy cnh mt b lo trn chic xe ln ang lao n mt
b vc su, nhng chng ta li tr tin c chng kin cc cnh trn
sn khu. Trong cuc sng, hu ht chng ta rt gii trong hnh ng ngn
chn. Tt c nhng g m gio vin dy kch ng tc cn phi lm l o
ngc k nng ny o to ra nhng din vin hi kch ng tc thc s ti
nng. Ngi din vin ti cn tr hnh ng, trong khi nhng ngi c ti
li pht trin n.
Chng hn sau y l cuc i thoi ng tc gia hai din vin trong lp hc
ca Johnstone:
A: Ti ang b au chn.
B: Ti e rng ti s phi ct b n bng phu thut.
A: ng khng th lm nh vy c tha bc s.
B: Ti sao li khng?
- 90 -
A: V ti kh gn b vi n.
B: (Mt ht can m) No mi ng li y.
A: Tha bc s ti cng c du hiu bt thng cnh tay.
Trong cnh ny, hai din vin tham gia nhanh chng tr nn nn ch. on
kch khng th tip tc. Din vin A c mt cu ni a v t ra l ngi
kh thng minh (Ti kh gn b vi n) nhng on kch li chng cho
thy s khi hi. Do vy Johnstone cho dng cnh ny li ch ra vn
khc mc. Din vin A vi phm nguyn tc tn ng. Bn din ca anh ta
a ra li xut, nhng anh ta li bc b n bng cu tr li, ng
khng th lm nh vy tha bc s.
V vy cho nn hai din vin phi thc hin li cnh ny, nhng ln ny c s
thay i l phi t ra tn ng.
A: i i!
B: C chuyn g khng tha ng?
A: Chn ca ti tha bc s.
B: Nhn c v d dy. Ti s phi phu thut ct n i.
A: Nhng ln trc chnh ngi ct n i, tha bc s.
B: ca ng l ng b au chic chn g ?
A: Vng, ng th y.
B: ng c bit iu ny c ngh a l g khng?
A: Khng phi ti con mt ch bc s?
B: ng th y. Chng ta s phi tng c n ra trc khi n n ht phn
chn cn li ca ng.
(Mt chic gh sp xung)
A: Cha i! N ang c ti ci gh ri tha bc s.
- 91 -
Trn y l hai cuc i thoi vi cng hai din vin din xut c cc k nng
ging nhau, v c hai on i thoi, h u ng chnh xc cng mt vai,
v bt u gn nh theo cng mt cch thc. Tuy nhin, trong trng hp
u tin, on kch sm kt thc, cn trong trng hp th hai, on i
thoi li cha y cc s kin c th xy ra. Bng cch tun theo mt nguyn
tc n gin, c hai din vin lm cho v kch vui nhn hn. Mt din vin
kch ng tc gii dng nh c kh nng giao tip bng cch c suy ngh ;
iu ny khin mi th c v nh c sp xp t trc, Johnstone vit. C
chuyn l do h chp nhn tt c li ngh v y chnh l iu m
nhng ngi bnh thng khng lm c.
Sau y l mt v d na, c ly trong cuc hi tho do Del Close hng
dn. Del Close cng l mt trong nhng ngi sng to kch ng tc. Mt
din vin trong vai nhn vin cnh st, cn ngi kia ng vai k trm trong
tnh hung tn trm ang chy trn s truy ui ca cnh st.
Cnh st: (th hn hn) Ny Ti nm mi tui li cn hi bo na.
Liu chng ta c th dng li v ngh mt lt c khng?
Tn trm: (Cng ang th hn hn) Nhng ng s khng tm c ti nu
chng ta dng li ch?
Cnh st: Ti ha. Ch vi giy thi trong lc ti m n ba. No mt, hai,
ba.
Phi chng bn cn phi c ti ng khu, nhanh tr hay do tnh c may mn
mi din c cnh ? Khng hn vy. Bi trn y ch l mt cuc ni
chuyn tuyt i chng c g phc tp nhng li tot ln s hi hc bi v
nhng ngi tham gia kin nh tun theo nguyn tc: khng t chi mt
li xut no. Nu bn c kh nng to ra mt ct truyn hp dn ngay tc
thi th bn cng c th tham gia vo nhng cuc i thoi tri chy, mang
tnh bt ng m khng mt nhiu n lc, iu ny lm cho sn khu kch ng
tc tr ln d dng hn rt nhiu. l iu m Paul Van Riper tip thu
c qua Thch Thc Thin Nin K. Mt cch chnh xc th Van Riper
khng a cc din vin ca mnh ln sn khu ri hi vng, cu nguyn
cho cc on hi thoi vui v, hi hc xut hin trong u h. ng to ra
cc iu kin cho tnh bt pht pht huy hiu qu.
Mi nguy him ca qu trnh ni quan
- 92 -
Trong chuyn i ln u ca Paul Van Riper n ng Nam , khi ngoi
chin trng, hot ng vi t cch c vn cho chnh ph min Nam Vit
Nam, ng thng nghe thy ting sng i bc t ng xa. By gi ng vn
cn l mt trung u tr cha quen vi chin trn. iu u tin ng quan tm
n l lun mang theo chic v tuyn in v hi cc binh lnh xem iu g
ang din ra trn chin trng. Tuy nhin sau vi tun, ng nhn thy rng
bn thn mnh cn hiu bit v i bc nhiu hn nhng ngi ny. i vi
h i bc ch n thun l i bc. Vi Riper iu ny l s khi u cho
mt chuyn g sp xy n nhng ng Riper cng cha r iu sp xy
ra l g. Do vy ng khng hi cc binh lnh qua v tuyn in na.
Trong ln th hai t chn ti Vit Nam, mi khi nghe thy ting sng i
bc l ng li ch i. Ti nhn ng h eo tay, Van Riper gii thch, L
do ti xem gi l c chng qung thi gian khong nm pht v ti s
khng lm bt c iu g trong nm pht . Nu h cn s tr gip, h s
h to. Sau nm pht, d tnh hnh cng thng du bt nhng ti thng vn
khng lm g c. Bn phi ngi ta t phn on tnh hung v nhng g
ang din ra. Mi nguy him trong cc cuc in thoi l h s tr li bt c
th g bn khng ch trch h, v nu bn hnh ng da trn cc thng tin
, tha nhn n m khng nghin cu k lng, bn c th s mc sai lm.
Hn na bn li ang khin h b xao lng. Trong tnh trng h s nhn
ln pha trn thay v quan st pha di. Bn ang cn tr h tm ra cch gii
quyt tnh hung.
Van Riper lun ghi nh bi hc ny khi ng tip qun v tr ch huy i .
iu u tin ti ni vi cc qun lnh ca mnh l chng ti s tun th theo
mnh lnh ca chnh mnh v khng chu s kim sot ca ai c. Van Riper
nhc li cu ni ca mt c vn c uy tn trong l nh vc qun l Kevin Kelly.
Khi ni nh th, ngh a l ti v b ch huy s a ra cc k hoch v hng
dn tng th, nhng lc lng qun i trn chin trng khng nn ph
thuc hon ton vo cc quyt nh rc ri ca cp trn. H s phi s dng
c sng to ca mnh ra cc sng kin. Hu nh ngy no cng vy,
ngi ch huy ca cc lc lng khng qun i a ra nhng tng
khc nhau v vic anh ta s tin hnh iu nh th no v bng cch no
anh ta c th s dng cc phng php k thut thng thng c gng
p o i Xanh t cc hng khc nhau. Nhng anh ta s khng bao gi
nhn c s hng dn c th t pha ti v vn lm th no thc
hin c iu . Ci anh ta nhn c ch l nh v mc ch ca cng
vic m thi.
- 93 -
Mt khi trn chin bt u, Van Riper khng mun suy xt, khng mun c
nhng cuc hp ko di, khng mun nghe thy nhng li thanh minh. Ti
ni vi cc qun lnh di quyn ca mnh rng chng ta s khng s dng
bt k mt thut ng no m i Xanh ang s dng. Ti khng bao gi
mun nghe thy t hiu qu, ngoi tr trong cc cuc ni chuyn thng
thng. Ti cng khng mun ai nhc n nh Gi Hnh ng Thc Thi
(Operational Net Assessment). Chng ti cng khng p dng nh mt ci
my bt c qu trnh no ca phng php m s s dng s hiu bit,
kinh nghim v c phn on ca mi c nhn.
H thng qun l ny r rng mang tnh mo him. iu ny c ngh a l Van
Riper lun lun khng c ly mt tng r rng no v cng vic m i
qun ca ng ang thc hin. V ng t rt nhiu nim tin vo thuc cp
ca mnh. Nh ng tha nhn, l cch ra quyt nh ba bi. Nhng
n li c u im vt tri: cho php mi ngi hot ng mt cch lin tc
m khng cn l do gii thch ti sao h li c x nh vy, iu ny ha ra rt
ging vi nguyn tc ng tnh trong ngh thut kch ng tc. N cho php
kh nng nhn thc nhanh nhy hot ng.
Hy ly mt v d rt n gin. Hnh dung trong tm tr ca bn, khun mt
ca ngi hu bn phc v trong nh hng m bn va n ti hm qua, hay
khun mt ca ngi ngi cnh bn trn xe bus hm nay. Hoc bt k mt
ngi l mt no bn mi gp gn y. By gi ti ngh bn ch ra k
trong h s cc ti phm thuc din tnh nghi ca cnh st, liu bn c th
khng? Ti on rng bn c th. Nhn ra khun mt ngi no l mt v
d in hnh v s nhn thc v thc. Chng ta khng phi ngh n iu .
Khun mt ngi ngay tc khc ti hin li trong tm tr chng ta. Nhng
gi nh rng ti ngh bn vn dng ht kh nng c th v li chi tit
xem ngi trng nh th no bng mt t giy v mt cy bt. Hy miu t
khun mt c ta. Tc c y mu g? C y n mc nh th no? C y c eo
trang sc khng? D c tin hay khng th lc ny bn khng th lm tt
nh vic nhn dng ngi trong h s ti phm ca cnh st. iu ny l
do hot ng nhn din khun mt tc ng, lm yu i kh nng nhn din
khun mt ca bn.
Chuyn gia tm l hc Jonathan W. Schooler, ngi i u trong nhng
nghin cu v tc ng ny, gi n l qu trnh lm m i ca t. B no ca
bn c mt phn (bn cu no tri) ch ti li ni cn mt phn (bn cu
- 94 -
no phi) ch ti cc hnh nh, v iu xy ra khi bn din t khun mt ai
bng li l tr nh qua th gic thc b chim ch. S suy ngh ca bn di
chuyn t bn cu no phi sang bn cu no tri. Khi bn i din vi h s
ti phm ca cnh st ln th hai, th bn s nh ti b nh cho php bn ni
ngi n hu bn trng nh th no ch khng phi l phn b nh cho
php bn nhn c ta ra lm sao. Vn ch chng ta nhn din qua hnh
nh tt hn rt nhiu s hnh dung qua li ni. Nu ti a cho bn hnh nh
ca Marilyn Monroe hay Albert Einstein, bn s nhn ra h ngay trong mt
phn nh ca giy. Phng on ca ti l ngay by gi bn c th nhn ra
c hai con ngi ny mt cch hon ho trong tr tng tng ca bn.
Nhng bn c th miu t h vi chnh xc nh th no? Nu bn vit mt
on vn miu t khun mt ca Marilyn Monroe m khng h cho ti bit bn
ang vit v ai th liu ti c th on ra l ai khng? Tt c chng ta u
c mt tr nh da trn bn nng nhn din cc khun mt. Nhng nu
bng cch p t cho bn phi din t tr nh bng li ni phi gii
thch ti sao bn c x nh vy th tc l ti tch ri bn ra khi nhng
bn nng .
Nhn din nhng khun mt nghe c v ging nh mt qu trnh rnh mch,
c th, tuy nhin Schooler ch ra rng nhng hm ca qu trnh che
khut li ni mang n cch gii thch cho nhng vn rng hn rt nhiu.
Bn hy xem xt cu di y:
Mt ngi n ng cng cu con trai gp mt tai nn t nghim trng.
Ngi cha b cht, cn cu con trai c a gp ti phng cp cu. Ngay
khi ti ni, mt bc s nhn thy a tr bng ht ln kinh ngc, a tr ny
l con trai ti! Vy th ai l bc s?
y l mt cu v mc sng sut. N khng ging nh mn ton hc
hay vn logic c th gii mt cch h thng bng bt ch v giy mc.
Cch duy nht bn tm c cu tr li l khi n xut hin bt ng trong
ci chp mt. Bn cn thot ra khi li gi nh my mc rng cc bc s
lun lun l n ng. Tt nhin l khng thng l nh vy. Bc s trong cu
trn l ngi m ca cu b! V y l mt cu tng t:
Mt ngi khng l xoay ngc mt kim t thp bng thp c gi cn
bng trn cc im ca n. Bt c mt s di chuyn no ca kim t thp
cng khin cho n b . Di kim t thp l mt t giy bc 100 la. Lm
cch no bn c th ly t giy bc m khng lm xo trn kim t thp?
- 95 -
Bn hy suy ngh trong vi pht. Ri, sau khong thi gian mt pht g ,
ghi li tt c mi th bn lin tng n trong khi c gng tm li gii p
cho cu chng hn nh chin lc, phng php hay bt c cch gii
quyt no bn ngh n mt cch chi tit ht sc m bn c th. Khi Schooler
tin hnh th nghim ny bng mt chui ton b cc cu tng t nh
trn, ng nhn thy rng nhng ngi c ngh l gii cch h thc
hin cui cng gii p c cc cu t hn 30% nhng ngi khng
c ngh. Tm li, khi ghi li nhng suy ngh , c may c s sng sut
khi gii quyt vn ca bn b gim i nghim trng ch khi vic miu t
khun mt ca n hu bn khin bn c kh nng ch ra c ta trong h s ca
cnh st. (Nhn y, cu tr li cho vn kim t thp l bng cch no
hy ph hu ng giy bc c th x hoc t n.)
i vi mt cu hi logic, vic yu cu con ngi a ra cc l l gii thch
cho hnh ng khng lm gim i kh nng tm ra cu tr li ca h. Ngc
li trn thc t, trong mt s trng hp, n cn mang n nhng thun li.
Nhng nhng vn i hi s sng sut th li hot ng da trn cc qui
tc khc nhau. N cng tng t nh b t lit nu bn tin hnh phn tch
hnh ng trong cc tnh hung th thao, Schooler cho bit thm. Khi bn
bt u suy ngh v cch thc thc hin, n s dn dn lm suy yu i kh
nng ca bn. Bn s b gin on. Mt vi phn no ca kinh nghim d
thay i, thuc v trc gic v khng th din t bng li ni s b cch thc
thc hin lm cho suy yu. Con ngi chng ta c kh nng vt qua s
sng sut v bn nng mt cch phi thng. Chng ta c th lu gi mt
khun mt trong tr nh, c th tr li mt cu trong giy lt. Nhng iu
m Schooler mun ni ti l tt c nhng kh nng ny li ht sc mng
manh. Sng sut khng phi l ci bng n thp sng trong b no. N ch
l mt ngn nn bp bng rt d b dp tt.
Gary Klein, mt chuyn gia nghin cu v cch ra quyt nh, mt ln
phng vn ngi ng u s cu ha Cleveland. V cuc phng vn ny
l mt phn trong chng trnh ni chuyn vi nhng ngi lnh cu ha v
nhng ln h phi a ra nhng quyt nh kh khn v tc thi. Cu chuyn
m ngi lnh cu ha k bt ngun t cuc in thoi khng c v g c
bit xy ra my nm v trc khi ng cn l mt trung u. Ngn la bc ln
t gian bp ng sau ngi nh mt tng khu dn c bn cnh. V trung u
v cc nhn vin p v ca ra vo pha trc, t vi nc cu ha xung,
v sau khi mt nhn vin cu ha ni: dn nc vo vi h bt u
- 96 -
phun nc vo phng bp. Vo lc ngn la l ra phi du i. Nhng
trn thc t th li khng nh vy. Do mi ngi li tip tc phun nc mt
ln na. Nhng khng c g khc bit xy ra. Nhng ngi lnh cu ha li
li ng sau qua li i c hnh mi vm trong phng khch, bng nhin
v trung u t nh vi chnh mnh, c iu g bt n. ng ta quay li pha
cc nhn vin ca mnh ri ht ln Tt c hy ra ngoi ngay, v mt lc sau,
sn nh ni h va ng sp xung. Ngn la ha ra bc ln t tng hm
ca ngi nh.
Ngi lnh cu ha y khng bit ti sao ng li ra lnh cho mi ngi rt
ra ngoi, Klein nh li. ng cho rng chnh l tri gic ngoi cm. ng
tin mnh c tri gic ngoi cm v nh c n, ng c bo v trong sut
qung i lm lnh cu ha ca mnh.
Klein cng vi mt tin s , mt ngi rt thng minh v chn chn nghin
cu v vn ny. V tin s khng chp nhn gii thch ca ngi lnh cu
ha l cu tr li. Do vy, trong hai ting ng h tip theo, ng yu cu
nhng ngi lnh cu ha k li s vic din ra trong ngy hm vi n
lc nhm thu c cc ti liu miu t mt cch chnh xc ngi trung u
bit v khng bit iu g. iu u tin l ngn la khng din bin nh
trong suy on ca nhng ngi lnh cu ha, Klein ni. m chy s du
li khi gp nc, nhng m chy ny th khng. Sau h li li vo trong
phng khch, Klein ni tip. ng y k li vi ti rng ng lun gi ci
che tai trn m bi v ng cm nhn sc nng ca ngn la v ng rt ngc
nhin trc sc nng . Ngn la trong bp khng th nng nh th ny.
Ti hi ng, Cn iu g khc na khng, tha ng? Mt ngi dy dn
kinh nghim thng ch ti iu khng din ra, v mt th khc khin cho
ngi lnh cu ha ngc nhin l m chy khng h gy ting ng.
Hon ton t nh lng, v iu ny th khng ng nht vi cm gic v sc
nng ca n.
Tt c nhng bt thng u c ngh a. Ngn la khng du i khi phun
nc vo trong bp bi v n khng bc ln t bp. N khng gy ting ng
bi v b cch m bi sn nh. Nhit trong phng khch tng ln bi v
ngn la ang chy bn di phng khch. Vo thi im , mt cch c
thc th v trung u khng h c c bt k mi lin quan no gia s
kin trn. Tt c cc suy ngh ca ng bt ngun t ng sau cnh ca b
kha ca tim thc. y l mt v d rt hay minh ha cho phng php chia
- 97 -
vn thnh nhng lt ct mng. Gia lc hn lon, b my x l thng tin
bn trong ngi lnh cu ha ngay lp tc pht hin ra khun mu ca vn
m khng my kh khn. Nhng s vic ng ch nht ca ngy hm l
tt c mi th hu nh ng bn b ca mt tm thm kch. Nu nh
ngi trung u dng li, ni chuyn vi cc nhn vin ri cng nhau bn
lun c gng hnh dung ra iu g ang din ra, hay ni mt cch khc
ng y dng li lm nhng vic m chng ta thng ngh mt nh lnh
o nn lm gii quyt tnh hung kh khn, th c l ng y khng c
ly mt c may gi li mng sng ca h ri. Trong Thch Thc Thin
Nin K, l sai lm m i Xanh mc phi. H c mt h thng c t
chc tt bt buc ngi ch huy phi chm li, bn bc hnh dung chuyn
g ang din ra.
iu ny c th s rt hu hiu nu nh vn h vp phi i hi s logic.
Nhng tri li, Van Riper mang n nhng s khc bit. i Xanh tng
rng h c th bt c cc thng tin lin lc ca Van Riper. Nhng ng y
li s dng ngi a th lin lc. H ngh rng ng y khng th phng
cc phi c nhng ng li s dng h thng quang hc, mt k thut b
lng qun t th chin th hai. H cng cho rng Van Riper khng th ln ra
du vt cc chin hm ca h, nhng h u bit nhng tu phng ng li
tun tiu nh ca ng trn ngp khp Vng Vnh. Sau , do tnh th cp
bch, Van Riper pht ng qun i m cuc tn cng, th tht bt ng
khi nhng g m h cho l ch nh ngn la bp thng ngy li ha ra l
th m h khng th tnh ton c mt cht no trong cc phng trnh
ton hc ca h. H cn phi gii quyt mt vn i hi s hiu bit su
sc, nhng mc sng sut ca h th b lu m i.
iu ti nm c l i Xanh t chc rt nhiu nhng cuc tho lun,
Van Riper cho bit. H ang c gng phn xt xem nhng tnh hung xung
t s xy ra nh th no. H c cc biu vi nhng mi tn quay ln v
quay xung. Ti nh l mnh ngh , hy i mt lt. Bn ang thc hin
vic ny gia lc chin u? H c tt c nhng t vit tt nh th ny. Cc
nhn t cu thnh sc mnh ca mt quc gia l ngoi giao (diplomatic),
thng tin lin lc (informational), qun s (military), v kinh t (economic).
Nh th bn s nhn c DIME. Ngi ta lun lun bn tn v DIME ca
i Xanh. Ri nu c chnh tr (political), qun i (military), kinh t
(economic), x hi (social), c s h tng (infrastructure), th tt c thng tin
c gi gn trong PMESI.
- 98 -
Do h c nhng m lun gay gt khi h em cc yu t PMESI ca h
ra so snh vi cc yu t DIME ca chng ti. Ti mun chm dt cuc
tranh lun. Bn ang ni n vn g? Bn bit y, bn vng vo cc hnh
khi, cc ma trn, cc chng trnh my tnh, v n ch ngy cng li ko bn
vo su hn m thi.
H dn qu nhiu ch vo cch thc thc hin cng nh qu trnh hot
ng n ni h khng bao gi xem xt vn mt cch bao qut. Khi bn
ph v vt g bn s nh mt ngh a ca vt .
nh Gi Hnh ng Thc Thi l mt cng c c cho l s cho php
chng ti hiu ht v nm r mi vn , Thiu tng Dean Cash, mt trong
nhng cn b cp cao ca JFCOM, ngi dnh ht tm tr vo m hnh
chin tranh ny, v sau ny th nhn. Nhng r rng l n tht bi.
Khng hong phng cp cu
Trn con ng West Harrison bang Chicago, cch pha ty khu trung tm
ca thnh ph khong hai dm, c mt ta nh hnh khi di, trang hong
lng ly, c thit k v xy dng t na u th k trc. Sut mt trm
nm, n l tr s ca bnh vin ht Cook. Cng chnh ni y, ngn hng
mu u tin ca th gii ra i, v y cng l ni tin phong trong vic
p dng php tr liu vt l s dng tia coban, ni m ngy trc cc bc s
phu thut thc hin ca ghp li bn ngn tay b gy ri, ni qu ni
ting vi trung tm cha tr cc loi bnh nguy kch bnh vin cn bn rn
vi vic cha tr thng tch do sng n cho cc bng nhm thuc cc vng
ln cn chnh nhng iu truyn cm hng cho hng lot cc
chng trnh truyn hnh c tn ER (emergency room phng cp cu). Tuy
nhin cui nhng nm 1990, bnh vin ht Cook bt u xy dng bn k
hoch m rt c th mt ngy no , n s gip bnh vin nhn c nhiu
li ca ngi nh nhng thnh tu m bnh vin t c trc . Bnh
vin thay i phng php chun on bnh tnh ca cc bnh nhn khi
nhng bnh nhn ny ti phng cp cu phn nn v chng au ngc; v
phng php cng nh ng c h thc hin k hoch mang n mt
cch hiu khc v chin thng bt ng ca Paul Van Riper trong Thch
Thc Thin Nin K.
Th nghim c quy m ln ca bnh vin ht Cook bt u t nm 1996, mt
nm sau khi bc s ti nng Brendan Reilly t chn ti Chicago v tr thnh
- 99 -
ch tch Hi ng y khoa ca bnh vin. C quan m Reilly tip qun l mt
ni ln xn v hn lon. V l bnh vin cng trng im ca thnh ph nn
y l ni m hng trm trong s hng ngn ngi dn Chicago khng c
bo him y t tm n nh mt phng sch cha tr cui cng. Bnh vin
lun nm trong tnh trng thiu ngun nhn lc v cc trang thit b y t cn
thit. Nhng khu iu tr c dng mi vm ca bnh vin c xy dng t
hng th k trc. Khng c phng khm ring, phng bnh nhn c ngn
bng nhng bc tng mng lm bng g dn. Khng c qun n t phc
v cng nh in thoi ring ch c cc ct in thoi cng cng t cui
hnh lang. Trong cu chuyn c th khng c tht, mt ln cc bc s phi
dy mt ngi v gia c thc hin cc th nghim thng thng trong
phng th nghim bi v tt c nhn vin ca bnh vin u bn rn.
Mt bc s ca bnh vin cho bit Ngy trc, nu bn mun khm cho bnh
nhn ng vo lc na m, do ch c mt ci cng tc n nn nu bn bt
in s chiu sng c khu iu tr. Cho n tn gia nhng nm by mi
khi ngi ta trang b nh sng cho tng ging bnh ring th tnh trng ny
mi chm dt. Bi v khng c iu ha khng kh nn h phi t nhng
chic qut ln, v bn c th tng tng ting n m chng gy ra nh th
no ri y. Xung quanh bnh vin, thy rt nhiu cnh st v bnh vin ht
Cook l ni ngi ta a cc bnh nhn t trong t n cha tr nn bn s
thy cnh cc phm nhn b cm vo ging bnh. Bnh nhn c th em
theo ti vi hay i theo v th h thng gy ra nhng ting om sm, v mi
ngi ngi trong cc hnh lang m nh th ngi di hin ca mt ngi nh
vo mt bui ti ma h. Trong cc phng cht cng bnh nhn ny, ch c
duy nht mt nh v sinh nn ngi ta thng i ln, i xung, ko l theo c
nhng chic bnh truyn nc. Ri cn c c nhng ting chung ca
ngi bnh yu cu s chm sc ca y t. Tt nhin l khng c s y t
cn thit nn khng khi no ngt ting chung rung. Nu lng nghe ting
ku la ca cc bnh nhn mc cc chng bnh lin quan n tim v phi th
qu l mt ni khng khip.
Reilly bt u s nghip thy thuc ca mnh t trung tm y khoa ca
Trng i hc Dartmouth, mt bnh vin sch p, lm n pht t c
trang b y cc trang thit b y t ti tn nht n mnh di khu i ni
trng ip, thong mt ti khu Hampshire. Nhng ti West Harrison qu l
mt th gii khc. Ma h u tin m ti tri qua l ma h nm 1995,
khi Chicago ang chu mt t nng nng, git cht hng trm ngi, v tt
- 100 -
nhin l bnh vin chng c my iu ha khng kh, Reilly nh li. Nhit
trong bnh vin ln ti bn mi chn . Chng ti buc phi cc bnh
nhn m au trong iu kin mi trng nh th. Mt trong nhng cng vic
u tin m ti thc hin l ko mt thnh vin ca ban qun tr bnh vin v
ngay lp tc a b ta i xung phng i, bt b ta ng gia mt trong
nhng khu iu tr. B ta ch c tm giy.
Danh sch cc kh khn m Reilly phi i mt dng nh di v tn. Nhng
khoa cp cu dng nh li ang cn s ch c bit nht. Bi v thng
c rt t bnh nhn ht Cook c bo him y t, hu ht nhng ngi ny vo
bnh vin qua khoa cp cu, cc bnh nhn thng n t sng sm, v h
mang theo c ba tra v ba ti. V th, nhng on ngi xp di, tri dc
theo dy hnh lang. Cc phng bnh cht nch ngi. Mi nm c khong
250.000 bnh nhn vo bnh vin thng qua khoa cp cu, v con s ny thc
s khin nhiu ngi sng st.
Nhiu lc, Reilly ni, ti cm thy kh khn mi khi phi bc qua khoa cp
cu. ni ny, nhng chic xe y dng ch bnh nhn phi xp chng
ln nhau. Lc no cng c mt s thc bch l lm sao chm sc sc
khe cho tt c mi ngi. Bnh vin buc phi cho nhng bnh nhn c vn
v sc khe nhp vin, v cng l lc rc ri ny sinh. Nhng ngun
nhn lc v cc trang thit b y t rt hn ch. Lm sao bn bit c ai cn
ci g nht? Lm th no bn hnh dung c cch a cc dch v y t
n nhng ngi cn n nht? Rt nhiu ngi y ang mc bnh hen
suyn, v Chicago l bang c vn hen suyn trm trng nht nc M. Do
Reilly cng vi cc nhn vin ca mnh pht trin mt cch thc cha
tr c bit iu tr hiu qu cho cc bnh nhn hen suyn, v mt phn
khc ca chng trnh l cha tr cho nhng ngi v gia c.
Nhng t khi bt u, vn cha tr cho cc bnh nhn mc chng au tim
li tr thnh vn chnh v c t ln hng u. Mt con s mang nhiu
ngh a v chng bnh ny l mi ngy, trung bnh c ba mi trng hp
ghi tn vo khoa cp cu. V ba mi bnh nhn ny cn nhiu ging bnh,
cc y t, cng nh cc bc s hn nhng bnh nhn khc ng thi h cng
li bnh vin lu hn. Cc bnh nhn tim mch cng i hi nhiu trang
thit b y t. Phng thc iu tr thng phc tp, tn nhiu thi gian v
iu ti t nht l n khng em li kt qu kh quan.
Mt bnh nhn bc vo, tay ng ta ang m cht ly ngc. Sau khi c
- 101 -
mt c y t o huyt p, mt n bc s t ng nghe ln ngc ngi bnh
nhn v ch ti nhng m thanh c bit xem c dch trn vo phi bnh
nhn hay khng dch trn vo phi l mt du hiu chc chn chng t tim
ca ng ta gp rc ri trong vic duy tr hot ng bm mu. B bc s a
ra mt lot cc cu hi: ng mc chng au ngc bao lu? ng thng
au u? ng c cm thy au khi luyn tp khng? Trc y ng c tin
s bnh tim khng? Mc cholesterol ca ng l bao nhiu? ng c s
dng cht kch thch khng? ng c mc bnh tiu ng khng (bnh tiu
ng l bnh c mi lin quan mt thit ti bnh tim)? Sau mt k thut
vin bc ti, y mt thit b nh c kch thc tng ng vi chic my
in ca my tnh bn ln trn chic xe y tay. C ta t nhng ming dn
nh, bng nha, c mc ln nhng v tr chnh xc trn cnh tay v ngc
ngi bnh. Mt in cc c ghim vo tng ming dn c hot
ng in ca tim v in ng c tnh ra mt t giy k li mu hng. y
chnh l in tm . Trn l thuyt, mt qu tim khe mnh s c in tm
rt d nhn bit v n nh m nu in ln giy s trng nh hnh ca mt dy
ni. V nu ngi bnh c vn v tim mch th ng in tm s b
mo m. Nhng ng theo l thng s phi dc ln th lc li i xung
di. Nhng ng ng l phi cong th by gi hoc l bng phng hoc
l ko di ra hoc nu khng th c mu nhn v nu bnh nhn xut hin
nhng cn au d di th kt qu hin th ca in tm phi a ra hai
ng rt c trng c th nhn ra c. Ni chung in tm khng
phi lc no cng chnh xc. i lc ngi c in tm trng hon ton
bnh thng li c th ang gp vn v sc khe nghim trng cn nhng
ngi c in tm bt n li hon ton khe mnh. C th c nhiu
phng php cho ta bit chnh xc mt ngi c b au tim hay khng, vic
xt nghim lin quan n qu trnh kim tra nhng enzim c bit v phi mt
hng gi mi cho kt qu. Cn cc bc s cng vi ngi bnh ang trong
cn au n tt v th xc v tinh thn trong phng cp cu cng nh
hng trm bnh nhn khc ang xp hng ch ngoi hnh lang th li chng
c nhiu th gi. V khi gp mt ca au ngc, cc bc s thu thp nhiu nht
lng thng tin c th a ra li chn on.
Vic chn on thng l khng chnh xc lm. Mt trong nhng vic u
tin m Reilly sm thc hin ti Cook, chng hn nh ng tng hp hai
mi trng hp bnh nhn mc bnh au ngc in hnh v giao chng
cho mt nhm cc bc s bao gm cc bc s chuyn khoa tim, bc s ni
khoa, bc s lm vic trong phng cp cu, bc s ni tr nhng ngi c
- 102 -
nhiu kinh nghim trong vic chn on cc ca au tim. Mc ch ca Reilly
l mun tm hiu s nht qun ca cc bc s khi chn on ai trong s hai
mi trng hp trn thc t ang b au tim. Reilly pht hin ra rng
thc s th chng c bt k s nht qun no c. Tt c cu tr li u c s
hp l ring. Cng vi mt bnh nhn nhng c bc s th chn on h
khng c bnh tt g v khuyn h nn v nh cn bc s khc li cho rng h
b bnh nng v cn c s chm sc c bit. Chng ti ngh cc bc s
chn on trong phm vi t khng n mt trm kh nng mi bnh nhn c
th ang mc chng nhi mu c tim cp tnh [bnh au tim] v liu bnh
nhn c phi chu nhng bin chng nghim trng nguy him n tnh
mng trong ba ngy ti khng, Reilly cho bit Trong tng trng hp,
nhng cu tr li m chng ti nhn c thay i kh nhiu t mt n mt
trm. Tht k l.
Cc bc s ngh rng h a ra nhng phn xt hp l. Nhng trn thc
t, cng vic ca h li ging vi vic phng on nhiu hn, v d nhin
phng on s dn ti sai lm. Trong cc bnh vin ca nc M, t l mt
bnh nhn mc bnh au tim tht s b a v nh l khong t 2 n 8% v
bc s tin hnh kim tra cho bnh nhn ngh rng h c l do kt lun bnh
nhn ny vn khe mnh. Mc d thng thng hn th cc bc s s r sot
li iu mnh khng chc chn rt cn thn. Nu gp trng hp bnh nhn
no c th mc bnh tim th ti sao cc bc s li t chuc ha vo thn
bng cch l i.
Mt bnh nhn c a n phng cp cu v phn nn v chng au
ngc d di, Reilly cho bit. l mt ngi n ng cao tui, nghin
thuc l v b bnh huyt p cao. C nhiu iu khin bn ngh rng qu tim
ca ng y c vn . Nhng ri sau khi kim tra ngi bnh, bn pht hin
thy kt qu in tm ca ng ta hon ton bnh thng. Bn s lm th
no y? C l bn t nh vi chnh mnh rng, ng y gi n cha nhiu
nhn t nguy him khn lng hn na ng ta li ang b au ngc. Mnh
khng nn tin vo kt qu in tm . Trong nhng nm gn y, vn
ngy cng tr nn trm trng thm bi v cng ng y t thc hin nhiu
cng vic c ngh a nhm gio dc mi ngi v bnh tim nn nu thy xut
hin nhng biu hin u tin ca chng au ngc l cc bnh nhn s ti
ngay bnh vin kim tra. ng thi mi lo s v s s xut khi khm cha
bnh khin cho cc bc s ngy cng d dt, v kt qu l ngy nay ch c
khong 10% nhng ngi c nhp vin v b nghi ng mc bnh tim l c
- 103 -
bnh tim thc s.
chnh l vn m Reilly ang gp phi. ng ta khng quay tr li
Dartmouth hay bt k mt bnh vin t xa hoa no khc pha nam Chicago,
ni m vic kim tin chng phi l iu kh khn. ng chn li ht Cook
iu hnh Hi ng y khoa, ni khng c nhiu tin. Thm vo , hng
nm, bnh vin ngy cng phi chi nhiu tin v thi gian hn cho nhng
bnh nhn m trn thc t khng h b mc bnh tim. Chng hn, mt chic
ging n trong phng chm sc bnh nhn mc chng nhi mu c tim
ca bnh vin ht Cook c gi khong 2.000 la mt m v mt bnh
nhn mc chng au ngc thng thng c th li bnh vin trong ba
ngy cha k vo thi gian nhng bnh nhn ny li chng gp vn
g vi sc khe ca mnh c. Cc bc s bnh vin ht Cook t t cu
hi rng c cch no qun l bnh vin tt hn khng?
Tnh trng ny bt u t nm 1996, Reilly ni. Chng ti khng c
s ging bnh cn thit cha tr cho cc bnh nhn b au ngc, chng
ti lun lun phi i mt vi cu hi bnh nhn no cn ci g. Thi gian ,
trong phng chm sc bnh nhn mc chng nhi mu c tim ca bnh vin
c tm ging bnh, mi hai ging bnh khc thuc v phng chm sc
bnh nhn mc cc chng lin quan n ng mch vnh, y l phng bnh
t c u t v chuyn mn hn, r hn (khong 1.000 la thay v 2.000
la) v c b tr cc y t ch khng phi cc bc s chuyn khoa tim
mch. Nhng vn khng s ging bnh. Do ngi ta phi m
thm mt phng khc gi l phng theo di, ni bnh nhn li trong na
ngy v c hng nhng dch v chm sc sc khe thng thng.
Chng ti buc phi to ra mt loi phng v ni vi cc bnh nhn, hy
nhn xem, n c ch cho bn khng. Nhng ngay sau liu chng ti phi
i mt vi vic ai s c a vo phng theo di, Reilly cho bit tip. Ti
phi nhn in thoi sut c m. Hin nhin l khng c phng php
no hp l v chun mc a ra quyt nh cho vn ny.
Reilly l mt ngi cao ro vi dng ngi mnh khnh ca mt vn ng
vin in kinh. ng ln ln New York v l kt qu gio dc ca mt thy tu
dng Tn c in: hc trung hc Regis, ni ng c bn nm nghin
cu ting Latin v Hy Lp, hc i hc i hc Fordham, ng c mi
th t ngi La M v Hy Lp c i cho n Wittgenstein v Heidegger
ng thi ng ngh ti mt s nghip lm ging vin trit hc trng
- 104 -
i hc trc khi n nh cuc sng bng ngh bc s. Ngy trc, khi cn
l tr ging Dartmouth, Reilly rt tht vng v thiu cc loi sch gio
khoa c tnh h thng ni v nhng vn thng ngy ca cc bnh nhn
ngoi tr m bc s gp phi chng hn nh au u, chng mt v au
bng. Do vy trong nhng k ngh cui tun v nhng lc rnh ri, ng vit
mt quyn sch gio khoa dy tm trm trang v ti ny, xem xt cn thn
nhng du hiu c gi tr v cc vn chung m mt bc s a khoa c th
gp phi. ng y lun lun khai thc nhng ch khc nhau, d l trit
hc, thi ca Xctlen hay lch s ca y hc i chng na, Arthur Evans bn v
cng l ng nghip ca Reilly, ngi cng tc vi ng trong k hoch
gii quyt vi chng au ngc cho bit. ng y thng c nm quyn
sch cng mt lc, v mi khi ngh php hay tr li Darthmouth, l ng li
dnh ra th gi vit tiu thuyt.
Chc chn rng Reilly c th li vng b bin pha ng v sau nhng
gi lm vic trong cn phng tin nghi c trang b my lnh ng c th
vit v ht cc vn ny n vn khc. Nhng ht Cook cun ht ng.
Mt bnh vin ch phc v cha bnh cho nhng ngi ngho nht, tng
qun nht s ch thu ht c cc y t v bc s mun chm sc sc khe
cho nhng con ngi bn hn v Reilly l mt trong s nhng con ngi .
Cng cn ni thm rng do bnh vin ht Cook tng i thiu thn nn n l
ni c th th nghim cc phng php c bn, c tnh gc r ban u v
i vi nhng ai mun to ra s thay i th liu c cn ni no tt hn na
khng?
Vic u tin Reilly thc hin l ch ti cng vic ca mt bc s chuyn
khoa tim mch c tn l Lee Goldman. Trong nhng nm 1970, Goldman
lm vic chung vi mt nhm cc nh ton hc, nhng ngi rt quan tm
ti s pht trin ca cc qui lut c trnh by di dng thng k
nghin cu nhng thnh phn cu thnh bn trong ht nguyn t. Goldman
khng ginh qu nhiu s quan tm vo vt l, nhng n khin ng phi
ch v mt vi nguyn l ton hc tng t m nhm ang s dng c th
gip ch cho vic quyt nh xem mt bnh nhn c b bnh tim thc s hay
khng. Do ng ghi li hng trm ca vo my tnh, quan st cc yu t
thc s gip ch cho vic chun on bnh tim t nu ln mt thut ton
mt phng trnh m ng tin tng rng n s gip vic iu tr au ngc
v gim thiu nhng nhn t mang nng tnh phng on. ng kt lun cc
bc s, phi kt hp cc du hiu ca in tm vi ba yu t m ng gi l
- 105 -
nhng nhn t nguy him khn cp: (1) Bnh nhn c b au hng bt thng
khng? (2) C dch trong phi khng? v (3) huyt p tm thu ca bnh nhn
c di 100 khng?
i vi mi tp hp cc du hiu nguy him, Goldman tho ra mt biu
hnh cy nhm la chn nhng bin php cha tr ph hp. Chng hn, nu
bnh nhn c in tm bnh thng nhng li c kt qu dng tnh vi
c ba nhn t nguy him trn s c chuyn vo b phn chm sc trung
gian; nu kt qu in tm ch ra rng bnh nhn ang mc chng thiu
mu cp tnh (iu c ngh a l c tim khng nhn c lng mu
cn thit) nhng li khng vng vo hoc ch vng vo mt trong ba nhn
t nguy him trn s c coi l t nguy him v c chuyn vo phng
cha bnh ngn hn; cn nu bnh nhn c kt qu in tm cho thy mc
chng thiu mu ng thi cha ng hai hoc ba du hiu nguy him trn
s c chuyn thng vo phng chm sc cc bnh nhn b bnh tim v.v.
Nhiu nm qua, Goldman lm vic da trn biu hnh cy ny, ng
thi ng cng hon thin v ci tin n ngy mt tt hn. Nhng sau mi ln
cng b cc bn bo co khoa hc lun c mt i hi rng thc nghim trn
thc t trc khi kt qu ca nhng nghin cu v cy quyt nh ca ng
c p dng vo thc t khm cha bnh. Tuy nhin nhiu nm tri qua
m khng mt t chc no tnh nguyn tin hnh thc hin nhng nghin cu
ca ng thm ch l Trng y Harvard ni Goldman bt u cng vic
ca mnh hay trng i hc c uy tn ca California San Francisco, ni
ng hon thin n. Nu ni v s chnh xc trong tt c cc tnh ton ca
ng th dng nh khng ai mun tin iu ng ang cp n, h ngh
rng mt phng trnh khng th so snh c vi mt bc s lnh ngh.
Tr tru thay, phn ln ngn qu dnh cho nghin cu ban u ca Goldman
khng phi do cng ng y t m do lc lng hi qun cung cp. Mt
ngi n ng ang c gng tm ra bin php cu ly mng sng ca con
ngi v ci thin cht lng chm sc sc khe bnh nhn trong cc bnh
vin trn khp c nc ng thi tit kim hng t la chi ph dnh cho cc
dch v chm sc sc khe, th nhng t chc duy nht quan tm n ti
nghin cu ny li l Lu Nm Gc. Ti sao li nh vy? L do m t ngi
ng ti nht l: Nu nh bn ang li mt con tu ngm lng l rnh m di
y i dng trong hi phn ca qun th th bng nhin mt trong cc thu
th ca bn ln cn au ngc v bn thc s mun tm hiu xem c cn phi
- 106 -
cho tu ni ln mt nc ri khn cp a anh ta n bnh vin hay khng hay
bn vn c th li y bin v ch cn a anh ta ln ging vi hai vin
thuc Rolaids.
Khc vi nhng ngi lm trong ngnh y t lc by gi, Reilly khng h c
cht e ngi no trc nhng kt qu nghin cu ca Goldman. Lc ny, ng
ang phi i mt vi rt nhiu kh khn. Reilly em nhng thut ton ca
Goldman gii thiu vi cc bc s trong khoa cp cu ca bnh vin ht
Cook cng nh cc bc s trong phng y khoa ng thi thng bo rng ng
ang n lc thay i. Vi thng u, cc chuyn gia y t vn s dng
phng php nh gi ca ring mnh chn on chng au ngc nh
trc y h thng vn lm. Ri sau h mi p dng cc thut ton ca
Goldman. Cc kt qu chn on v kt lun cui cng ca cc bc s i vi
tng bnh nhn c cha tr theo hai phng php trn s c mang ra
so snh vi nhau. D liu c thu thp v tng hp trong hai nm lin tip.
V khi c em ra so snh, kt qu t hai phng php trn chnh nhau
kh nhiu. Phng php ca Goldman d dng ginh chin thng trn c hai
phng din: So vi cch lm trc y, chnh xc ca phng php ny
i vi vic pht hin ra nhng bnh nhn thc s khng mc bnh tim cao
hn n 70%; khng nhng th vic p dng phng php ny vo cng tc
chn on bnh cng mang li an ton cao hn. Ton b nhng thao tc
ca vic chn on tnh trng ca bnh nhn au ngc l nhm m bo
chc chn rng nhng bnh nhn c nhiu du hiu c th dn n bin
chng nguy him s c chuyn ngay ti phng dnh cho cc bnh nhn b
nhi mu c tim v phng cha bnh trung gian. Nu khng s dng cc
thit b c bit, cc bc s ch d on ng vi t l 75 n 89 trn 100 ca
bnh trong tnh trng nguy ngp nht trong khi thut ton Goldman li cho
kt qu d on chnh xc n 95%. i vi Reilly, l tt c nhng g m
ng cn. ng n khoa cp cu thay i phng php chn on. Nm
2001, bnh vin ht Cook tr thnh mt trong nhng c s y t u tin M
p dng thut ton Goldman vo ton b qu trnh chn on chng au
ngc, v nu bc vo bnh vin ht Cook thi im hin nay, bn s nhn
thy mt bn ph t hnh cy quyt nh triu chng bnh tim c treo trn
tng bnh vin.
Khi t tt hn nhiu
Ti sao cuc th nghim bnh vin ht Cook li quan trng n nh vy?
- 107 -
Bi v chng ta u cho rng khi ngi ta nm c cng nhiu thng tin,
ng nhin cc quyt nh h a ra s cng chnh xc. Nu mt bc s
khm bnh cho chng ta ni rng c y cn tin hnh thm mt s kim tra
na hoc cn khm k hn, th chng ta u cho rng l mt kin hay.
Trong Thch Thc Thin Nin K, i Xanh tin tng mt cch m
qung vo iu ny bi v h c cung cp sn nhiu thng tin hn i ,
nn h cho rng h s ginh c li th. iu tng l nhn t ti
quan trng th hai cng c kh nng bt bi ca i Xanh. H l nhng
ngi c li suy ngh logic hn, c phng php hn, v h cng nm c
nhiu thng tin hn Van Ripper. Nhng thut ton ca Goldman ch cho
chng ta iu g? Hon ton tri ngc vi nhng suy ngh ca chng ta:
Trn thc t, nhng thng tin ngoi l khng h em li mt cht li ch no;
bn ch cn bit rt t tm ra c nhng du hiu n cha bn trong mt
hin tng phc tp. Tt c nhng g bn cn l cc du hiu lin quan n
in tm , huyt p, cht dch trong phi, v chng au tht ngc bt
thng.
y l mt kt lun rt to bo. Chng hn, gi s c mt ngi n ng
bc vo phng cp cu v ku ca v nhng cn au ngc tri ko di t
nm pht cho ti ba ting ng h. Thnh thong vn xut hin khi ng ta
bc ln cu thang. Kt qu kim tra ngc, kim tra tim v in tm ca
ng ta hon ton bnh thng, v huyt p l 165, nhng kt qu trn cho thy
trng hp ny vn cha iu kin c coi nh mt ca bnh nguy
cp. Tuy nhin, ng ta li nm trong tui 60 hn na li l mt thnh vin
trong ban qun tr ca mt cng ty nn thng xuyn phi lm vic qu sc
v chu nhiu p lc. ng ta c ht thuc nhng li khng h luyn tp th
dc. Trong nhiu nm, huyt p ca ng ta mc cao. Khng nhng th ng
ta li mc bnh bo ph. Hai nm trc ng ta phi i phu thut tim. V
ng ta thng xuyn m hi. Gn nh chc chn rng cn phi a ng
ta ngay lp tc vo phng bnh dnh cho cc bnh nhn mc chng nhi
mu c tim. Nhng theo thut ton ca Goldman th li cho kt qu ngc
li. Tt c nhng nhn t ngoi l mang nhiu ngh a trong tng lai.
Hon cnh, ch n ung v phong cch sng ca ng ta c th a n
cc him ha khn lng dn n s pht trin ca cn bnh tim trong vi
nm ti. Mc d vy nhng yu t trn ng mt vai tr rt phc tp v rc ri
trong vic lm tng cc triu chng bt thng xy ra vi ng ta trong by
hai gi ti. Tuy nhin theo thut ton ca Goldman vai tr ca nhng yu t
ny i vi vic xc nh tnh trng hin thi ca ngi n ng nh n
- 108 -
mc ngi ta c th chn on chnh xc m khng cn n chng. Trn
thc t nhng thng tin ngoi l chng nhng khng a n mt kt qu tt
p hn m cn gy hi v lm ri tung cc vn ln v y cng l im
then cht gii thch cho tht bi ca i Xanh ti Vng Vnh. Khi c gng
chn on, cc bc s thng gp phi tr ngi do c qu nhiu thng tin
cn phi xem xt.
Qu nhiu thng tin cng xut hin trong cc nghin cu gii thch ti sao
i khi cc bc s li b qua mt ca au tim hay ni cch khc l cc bc s
nhn ra ai ang sp sa hoc ang mc phi mt bin chng trm trng
lin quan n bnh tim. Cc bc s thnh ra rt d mc phi nhng sai lm
kiu nh th ny khi khm cho ph n hoc nhng ngi thuc nhm ngi
da en. Ti sao li nh vy? Gii tnh v sc tc khng phi l khng lin
quan n s xut hin ca cc vn lin quan n bnh tim: v tng th,
nhng cn bnh gy nguy him cho ngi da en c bn khc bit so vi
nhng cn bnh gy nguy him cho ngi da trng; v ph n thng c
khuynh hng mc bnh tim nhiu hn n ng khi v gi. Vn ny sinh
khi nhng thng tin b sung v gii tnh v sc tc tr thnh yu t a ra
cc quyt nh i vi tng bnh nhn. Nhng thng tin ny ch khin cc
bc s ngp trong ng thng tin. Nu khng bit nhiu n nh vy vi bnh
nhn ca mnh, cc bc s c th a ra nhng quyt nh ng n v chnh
xc hn c ngh a l cc bc s s lm vic hiu qu hn nu h khng bit
bnh nhn h ang chn on l ngi da trng hay ngi da en, l nam
hay l n.
Chc chn Goldman gp rt nhiu kh khn thuyt phc mi ngi
chp nhn tng ca mnh. iu ny khng c ngh a l chng ta c th
lm mt vic g tt hn nu chng ta pht l nhng thng tin c v nh
ht sc cn thit. y l iu khin cho nghin cu v quy lut quyt nh
trn tr thnh ti ch trch.
Reilly cho bit cng chnh l iu m cc bc s khng tin tng. H s
ni chc chn chn on bnh ny phi phc tp hn vic ch nhn vo in
tm v hi mt t cu hi: Ti sao li khng bao gm kt qu xt nghim
liu bnh nhn c b bnh i tho ng hay khng? Bnh nhn bao nhiu
tui? V liu trc ng ta bao gi b au tim cha? Hin nhin h s
t ra nhng cu hi nh vy. H xem xt phng php ca Goldman v ni
Phng php ny chng c ngh a l g c. khng phi l nh vy a
- 109 -
ra quyt nh. Theo Athur Evans, cc bc s thng c mt khuynh hng
v thc, rng nhng quyt nh sng cn l nhng quyt nh kh khn. Cc
bc s cho rng tht l tm thng khi lm theo cc ch dn. H mun t a
ra c quyt nh ca ring mnh. V bt k ai cng c th lm theo thut
ton.
Vy nn h thng c khuynh hng ni rng ! Chc chn l ti cn c
th lm tt hn. Phng php ny khng th n gin v t hiu qu c;
nu khng ti sao h li tr cho ti nhiu tin n nh vy? Cc thut ton
khng th ng c.
Nhiu nm trc y, mt nh nghin cu tn l Stuart Oskamp tin hnh
mt nghin cu ni ting. Trong nghin cu ny ng tp hp cc chuyn
gia tm l li vi nhau v yu cu tng ngi xem xt trng hp ca mt
cu chin binh 29 tui tn l Joshep Kidd. Trong giai on u ca cuc th
nghim, Oskamp ch cung cp cho h nhng thng tin c bn v Kidd. Sau
, ng a thm cho cc chuyn gia tm l ny khong 2 trang vit v tui
th ca Kidd, t giy c cch dng n. Sang giai on th ba, mi
chuyn gia s c pht thm hai trang na c cha cc thng tin v qung
thi gian hc trung hc v i hc ca Kidd. V cui cng, Oskamp cung cp
mt bo co chi tit v qung thi gian Kidd phc v trong qun i v cc
hot ng sau ca anh ta. Sau mi giai on, cc chuyn gia tm l u
phi lm mt bi kim tra trc nghim 25 cu c lin quan n Kidd. Oskamp
nhn thy rng khi cc chuyn gia tm l bit thm cng nhiu thng tin v
Kidd, h cng ht sc t tin v chnh xc trong kt qu chn on ca
mnh. Nhng h c thc s chn on chnh xc hn khng? Cu tr li l
khng. Vi mi ln c cung cp thm d liu mi, cc chuyn gia tm l
s quay li v thay i cu tr li trong tm, chn hoc mi cu hi trong bi
kim tra h lm trc , nhng chnh xc trong tt c cc ln kim tra
dao ng khng nhiu, ch mc 30%.
Oskamp i ti kt lun: Khi cc chuyn gia c cung cp nhiu thng tin
hn, tnh chnh xc ca cc quyt nh cng gim i. iu tng t cng
xy ra vi cc bc s phng cp cu. H tp hp v xem xt qua nhiu
thng tin hn mc cn thit bi v iu khin h cm thy t tin hn v
vi mng sng ca mt ai ang c t trn bn cn, h rt cn cm
gic t tin khi a ra quyt nh ca mnh. Mc d vy, iu tr tru y l
mong mun c cm gic t tin bng cch c thm nhiu thng tin bn l
- 110 -
ngm lm gim chnh xc trong quyt nh. H tm thm thng tin cho
vo nhng tnh ton y p cc d liu trong u h, v kt qu l h cng
ln qun hn trong nhng m thng tin y.
Ni tm li, nhng g m Reilly v nhm ca ng ht Cook ang c gng
thc hin l cung cp mt cu trc ca tnh bt pht p dng vo phng
cp cu. Thut ton a ra cc nguyn tc khin cc bc s khng b ngp
trong hng ng thng tin iu ny cng tng t nh nguyn tc tn
ng che ch cho cc din vin hi kch ng tc khi h bc ln sn khu.
Thut ton ny cng gii phng bc s khi vic ch tm vo tt c cc quyt
nh khc cn c a ra trong tnh th cng thng: Nu khng b au tim,
vy th bnh nhn b lm sao? Bc s c cn dnh nhiu thi gian hn cho
bnh nhn ny khng hay l chuyn s ch sang mt bnh nhn khc
nghim trng hn? Cc bc s nn ni v i x vi anh ta nh th no? Cc
bc s cn lm g anh ta cm thy kh hn?
Theo Evans, Mt trong nhng iu Brendan c gng truyn t ti cc nhn
vin ca bnh vin l hy ch k hn khi ni chuyn vi cc bnh nhn, lng
nghe h v cn phi kim tra ton b c th ngi bnh ht sc cn thn
l nhng k nng b xao lng nhiu chng trnh o to. Brendan
cm nhn mt cch mnh m rng nhng hnh ng nh vy c nhng gi
tr n trong mi lin h gia bn vi ngi khc. Theo ng, bn khng th
chm sc cho ai nu bn khng hiu r v hon cnh ca h nh: gia nh,
hng xm, v cuc sng ca h. Brendan cng cho rng cc bc s khng
quan tm y n cc kha cnh x hi v tm l ca bnh nhn. Cn
Reilly cho rng bc s phi coi bnh nhn nh mt con ngi, v nu bn tin
vo tm quan trng ca s thng cm v tn trng trong mi quan h gia
bc s vi bnh nhn, bn s phi to ra c mt ni c iu . lm
c nh vy, bn phi lm nh i nhng p lc khi a ra quyt nh.
Theo kin ca ring mnh, ti cho rng chng ta c th rt ra hai bi hc
quan trng. Bi hc u tin l nhng quyt nh thc s thnh cng phi
da trn s cn bng gia nhng suy ngh c ch tm v nhng suy ngh
theo bn nng. Bob Golomb l mt ngi bn xe hi xut sc bi v ng l
ngi rt gii cm nhn qua trc gic v nh, nhu cu, v tnh cm ca
cc khch hng. Golomb cn l mt ngi bn hng v i bi v ng nm
c khi no cn phi hm phanh phng php li: hay khi no cn phi
ngn chn mt cch c thc nhng nhn t c bit no ca cc nh
- 111 -
gi tc thi. Tng t nh vy, cc bc s ht Cook thc hin chc nng
cng nh lm vic rt khn trng v hiu qu ngy ny qua ngy khc trong
phng cp cu bi v Lee Goldman ngi trc mn hnh my tnh v trong
hng thng tri ng bn b, cn thn nh gi tt c nhng mu thng tin
c kh nng xy ra. Suy ngh c thc l mt cng c tuyt vi khi chng ta
c nhiu thi gian, c s tr gip ca my tnh, mt nhim v c xc nh
r rng v kt qu ca phng php phn tch ny c th to iu kin thun
li cho nhn thc nhanh nhy hot ng c hiu qu.
Bi hc th hai gip chng ta c th a ra c mt quyt nh ng n v
chnh xc lin quan n s n gin ha cc vn . John Gottman tm hiu
mt vn phc tp ri sau rt gn n thnh cc yu t n gin nht:
Gottman cho thy ngay c nhng mi quan h v vn phc tp nht
cng c th xc nh c bng nhng iu c bn v ct li. Nghin cu
ca Lee Goldman chng t rng khi la chn nhng thng tin c bn ny,
cng t thng tin ng ngh a vi hiu qu thu c cng cao. ng cng a
ra nhng bng chng cho thy vic cung cp cho ngi quyt nh qu
nhiu thng tin s ch khin cho qu trnh chn la du hiu c bn tr nn
kh khn ch khng h d dng hn. tr thnh mt ngi a ra quyt
nh thnh cng, chng ta phi lc b nhng thng tin khng cn thit.
Khi chia nh vn ra thnh nhng lt ct mng, khi nhn ra nhng mu
thng tin nh v a ra nh gi tc thi, chng ta cn phi thc hin qu
trnh lc b mt cch c thc. Khi ln u tin Thomas Hoving nhn thy
bc tng Kouros, iu li ko s ch ca anh ta l bc tng trng c g
cn rt mi. Cn Federico Zeri, theo bn nng, li tp trung vo nhng
chic mng tay ca bc tng. Trong c hai trng hp trn, Hoving v
Zeri gt sang mt bn c ngn nhng iu ng lu khc lin quan n
din mo bn ngoi ca bc tng v ch tp trung ch vo mt c im
c th, t h bit tt c nhng g h cn. Ti cho rng chng ta s gp
kh khn khi qu trnh lc b ny b ph v tc l khi chng ta khng th
lc b, hoc khi chng ta khng bit nn lc b chi tit no, hoc khi mi
trng ca chng ta khng cho php chng ta lc b.
Chc cc bn vn cn nh Sheena Iyenga, ngi tin hnh nghin cu v
nhng cuc hn chp nhong ch? Trc y, Iyenga tng thc hin
mt th nghim khc. Trong th nghim ny, Iyenga m mt quy nm rt
nhiu loi mt l dnh cho ngi snh n trong ca hng tp ha dnh cho
- 112 -
gii thng lu Draeger cng vin Menlo, California. i khi, ca hng
ch c su loi mt, nhng cng c nhng lc Iyenga li by ra n 24 loi
mt khc nhau. Iyenga mun tm hiu xem liu rng s lng cc loi mt c
to ra bt k s khc bit no i vi s lng mt bn c hay khng.
Chc chn nhng ngi c s hiu bit su sc v kinh t thng thng s
nhn nh rng khi ngi mua cng c nhiu c hi la chn, xc sut mua
hng ca h cng cao bi v ngi tiu dng s d dng tm thy loi mt
ph hp nht vi mong mun ca h hn. Th nhng Iyenga tm c kt
qu tri ngc vi nhng nhn nh . 30% s ngi dng li bn quy
hng ch c 6 loi mt cui cng mua mt loi mt no , trong khi
ch c 3% dng bc trc quy hng c quy m ln hn v mua mt loi
mt. Ti sao li xy ra hin tng nh vy? Cu tr li y l vic mua mt
cng l mt kiu quyt nh tc thi. Theo bn nng, bn thng t nh rng
mnh s mua mt loi no . V nu bn phi la chn gia nhiu loi mt,
nu bn buc phi xem xt nhiu thng tin hn nhng g tim thc ca bn
cho php, bn s cm thy nh b t lit. Nhng nh gi tc thi c th
c a ra trong khonh khc bi v chng ch tn ti trong thi gian ngn
v nu chng ta mun bo v cho nhng nh gi nhanh nhy ny chng ta
cng buc phi p dng cc bin php bo v cho chng mt cch cn trng.
y chnh xc l nhng g m Van Riper hiu vi i . ng cng cc
nhn vin ca mnh tin hnh vic phn tch. Nhng trc khi cuc chin
xy ra, ng li khng lm vic ny u tin. Mi khi chin s bt u, Van
Riper cn thn khng i ca mnh b qu ti vi nhng thng tin khng
lin quan. Khng c cc cuc hp ko di. Mi lin lc gia c quan u
no vi cc v ch huy trn chin trng b gii hn. ng mun to ra mt
mi trng mi ngi pht huy c kh nng nhn thc nhanh nhy.
Trong lc , i Xanh li b nhi nht hng ng thng tin. H c c mt c
s d liu, h ly lm kiu hnh vi bn mi ngn mc t ring bit m h
c c. Ngay trc mt h l CROP mt mn hnh khng l trnh chiu
trc tip din bin trn chin trng. H ku gi s phc v ca cc chuyn
gia t khp cc c quan trong chnh quyn nc M. H c mi lin lc cht
ch vi ngi ch huy ca bn qun chng qun i qua mt giao din ti
tn. H cn c hng li ch t mt chui cc phn tch cn k lin tc
pht trin v cc ng thi tip theo ca k th.
Nhng khi ting sng u tin bt u n ra, tt c nhng thng tin ny li
tr thnh gnh nng cho h. Ti c th hiu tt c cc phng php chuyn
- 113 -
cc khi nim m i Xanh ang s dng thnh vic lp k hoch cho trn
nh. Van Riper cho bit. Nhng trong hon cnh liu iu ny c to ra
s khc bit hay khng? Ti khng ngh nh vy. Khi chng ta so snh cch
ra quyt nh theo trc gic v cch ra quyt nh da trn s phn tch th
c hai cch trn u khng xu m cng chng tt. iu ti t l khi bn p
dng mt trong hai phng php trong hon cnh khng ph hp. Gi s
rng, i i sng trng ca bn b chn bi ha lc ca sng my. V ch
huy tp trung ton i i li ni: Chng ta phi bn bc t m vi ban tham
mu trc khi a ra quyt nh. kin qu l in r. ng ta nn quyt
nh ngay ti ch, thi hnh mnh lnh ri cho qun tin ln. Nu chng ta p
dng theo nhng phng php ca i Xanh th chc hn mi hnh ng
chng ta thc hin s lu gp i hoc gp bn ln. C l cuc tn cng s
din ra mun hn t su n tm ngy. Phng php ny cun bn i, khin
bn khng th dt ra c. Bn chia nh v x l mi th nhng bn khng
bao gi c th tng hp chng thnh mt th thng nht. Cng ging nh
thi tit vy, ngi ch huy khng cn nm c p sut ca khng kh, cc
cn gi hoc thm ch c nhit . Ci ng ta cn l cc d bo. Nu ng ta
qu ch trng vo s lng thng tin th ng ta s chm ngp trong mt
ng d liu.
Ngi anh em song sinh ca Paul Van Riper, James cng gia nhp vo
qun on lnh thy nh b v trc khi v hu ng ln ti chc i t.
Cng ging nh hu ht nhng ngi bit rt r v Paul Van Riper, James
khng h ngc nhin trc din bin ca Thch Thc Thin Nin K. Mt
trong nhng ngi ni nu nh chng ta thng minh hn, nu chng
ta c th quan st thy mi th th chng ta s khng th tht bi, i t
James Van Riper cho bit. Nhng anh trai ti th li lun ni no, v d anh
ang nhn vo mt bn c. C bt c th g anh khng th quan st thy
khng? Chng c g c ng khng? Nhng anh c m bo l mnh s
ginh c chin thng khng? Cu tr li l khng bi v anh khng th bit
i th ca anh ang suy tnh iu g. Ngy cng c nhiu v ch huy mun
bit mi th, v h s b giam hm trong kin . H b nht li. Nhng anh
khng bao gi c th hiu ht mi th. Liu vn c phi nm quy m
ca i Xanh gp nhiu ln i khng? N tng t nh chuyn phiu
lu ca Gulliver, i t Van Riper ni tip. Ngi khng l b rng buc
bi nhng qui nh, th tc v nhng lut l nh b . Cn nhng ngi t
hon th sao? H ch chy xung quanh v lm iu m mnh mun.
- 114 -
Thch Thc Thin Nin K, phn hai
Mt ngy ri sau cuc tn cng bt ng ca i vng vnh Persia,
bao trm ln tr s ca JFCOM l mt s im lng ng s. Khi y, ban tham
mu ca JFCOM bc vo, h quay ngc ng h li. Mi su chin
hm b nh m ca i Xanh nm di y vnh Persia c trc vt
ln khi mt nc. Trong lt tn cng u tin, Van Riper phng mi
hai qu tn la n o vo cc cng khc nhau trong Vng Vnh ni i
Xanh ang ng qun. Lc ny, JFCOM cho ng bit tt c mi hai qu
tn la ny b bn h bng mt loi mn bo v chng li tn la mi. Van
Riper tin hnh m st cc nh lnh o ca cc quc gia thn M trong
khu vc. Nhng lc ny ngi ta cho ng bit rng, nhng cuc m st
chng mang li kt qu g.
Mt ngy sau cuc tn cng, ti bc vo phng ch huy v gp mt qu
ng, ngi ny tng l nhn vt quan trng th hai trong ban ch huy, ng
ta ch th cho i ti thc hin nhng nhim v hon ton khc. Van Riper
ni. l nhng ch th kiu nh: phi tt sng raa tn hiu ca lc
lng i Xanh khng b nhiu. Phi di chuyn v tr ca cc lc lng
nhng i lnh thy nh b p xung m khng gp bt k tr ngi no. Ti
hi, Liu ti c th bn h mt chic V22 khng? v ng ta tr li Khng,
ng khng c bn vo bt k mt chic V22 no. Ti li hi tip Ci qui
qu g ang din ra y vy? V ng ta tr li, Tha ng, nhng phng
hng hon ton khc bit ny l ch o ca ch huy chng trnh. Trong
ln th nghim th hai ny, tt c c vit kch bn li, v nu h khng
t c th mnh mun, h s thc hin i thc hin li.
Trong phn tip theo ca Thch Thc Thin Nin K, i Xanh ginh
c chin thng tuyt i. Trong ln th nghim , khng cn nhng iu
gy ngc nhin, khng cn nhng cu hc ba, khng cn c hi no cho
nhng iu phc tp, ln xn trong th gii thc len li vo cuc th nghim
ca Lu Nm Gc. V khi phn tip theo ca Thch Thc Thin Nin K kt
thc, cc chuyn gia phn tch JFCOM cng nh Lu Nm Gc t ra
vui mng khn xit. Lp sng m che ph chin tranh c vn ln.
Qun i c thay i, v cng vi iu , Lu Nm Gc t tin hng
s ch ti vng vnh Persia ni c k c ti ang e da ti s n nh
ca khu vc. Hn ta c xem nh l him ha chng li nc M, c nn
- 115 -
tng sc mnh ng s da trn lng trung thnh ca cc tc ngi vi tn
gio v cc sc tc. Hn ta c cho l ang cha chp cc t chc khng
b. V ngi ta cho rng cn phi lt chnh quyn ca hn khi phc
li s n nh trn t nc hn, v nu nh ngi ta thc hin ng k
hoch tc l nu ngi ta nm c cc thng tin CROP, PMESI hay
DIME th cuc chin s kh khn n mc no?
- 116 -
Tnh th tin thoi lng nan ca
Kenna
iu nn v khng nn khi hi mi ngi v iu h mun
Nhc s dng nhc Rock, Kenna ln ln vng b bin Virginia, anh l con
ca mt gia nh nhp c ngi Ethiopia. Cha ca Kenna tt nghip i hc
Cambridge v l ging vin kinh t. Khi c gia nh t hp, h thng theo
di chng trnh ca Peter Jennings v i CNN, cn nu nghe chng
trnh m nhc, h s chn Kenny Rogers. Kenna gii thch, Cha ti rt thch
nghe Kenny Roger. Bi v trong bi ht Con bc (The Gambler) c mt
thng ip: tt c mi th u lin quan n vic nm tri cc bi hc, tin
bc v cch m c th gii lao vo lm vic. Cha m ti mun ti phi lm tt
hn nhng g m h lm c. Thnh thong, ch ca Kenna ti thm v
ng thng t Kenna vo cc tnh hung khc nhau nh trong cc phng
nhy disco hay cc bui khiu v hoc phi ng gi lm Michael Jackson.
V nhng lc nh th, Kenna thng nhn ch v ni: Chu chng hiu g
c. Nim quan tm duy nht ca Kenna l chi trt vn. Kenna dng ln
mt b dc thoi trong sn sau v thng chi trt vn vi cu b nh i
din. Ri mt ngy, cu b hng xm dn Kenna i thm phng ng ca
mnh. Trn nhng bc tng ca cn phng treo rt nhiu tranh nh ca
nhng nhm nhc m Kenna cha bao gi c nghe ni n. Cu b y
cho Kenna mn cun bng Cy Joshua (The Joshua tree) ca ban nhc
U2. Kenna k li, Ti lm hng chic bng v bt i bt li qu
nhiu ln. ng l ti chng bit g c. Trong u ti cha bao gi thong
ngh rng m nhc l phi nh th c. Hi y, ti mi ch chng 11, 12
tui. V m nhc m ra cnh ca cuc i ti.
Cao ro, p trai y quyn r, vi mi u co v ru, Kenna trng ging
ht nh mt ngi sao nhc rock nhng li khng c s kch cm, khoe
khoang, khoc lc, v dng v nghnh ngang ca mt ngi sao. anh, c
iu g rt du dng v nh nhn. Kenna l ngi lch s, chn chn v
khim tn n ng ngc nhin. Khi ni chuyn anh thng ni bng mt
ging st sng v tha thit nh ca mt cu sinh vin va tt nghip. Khi
Kenna c c mt trong nhng c hi ln u tin trong s nghip v ra
mt khn gi ti m nhc rock ca nhm nhc rt ni ting No Doubt, anh
hoc qun khng gii thiu tn mnh trc khn gi (theo li ca ngi
- 117 -
qun l ca Kenna) hoc quyt nh khng xc nh danh tnh trc khn gi
(theo li k ca chnh ngi sao ny) v vo pht cui ca mn biu din, khn
gi ku go h ht yu cu anh phi xng tn. Kenna l mu ngi lc
no cng i ngc li vi nhng k vng ca mi ngi, v y cng va
chnh l mt trong nhng yu t va khin con ngi ca Kenna tr nn th
v va khin cho s nghip ca anh tr nn m h i vi nhiu ngi.
Kenna t hc chi n piano khi cha y 15 tui. V mun hc ht, Kenna
nghe nhc ca Stevie Wonder v Marvin Gaye. Kenna cng tham gia
vo mt cuc thi tm kim ti nng. Piano ch c s dng trong cc bui
ht th, cn khi vo ht chnh thc th khng v vy khi ln sn khu Kenna
ht mt bi ht ca Brian McKnight m khng c nhc m. Sau , anh bt
u vit nhc. Kenna cp nht dnh dm c mt khon tin nh thu
studio. Anh ghi mt a nhc demo. Nhng bi ht ca anh rt khc bit ni
chnh xc chng khng c g khc thng nhng qu thc rt c bit v
tht kh xp chng vo mt dng nhc no. i khi ngi ta xp Kenna l
nhc s thuc dng nhc dn gian da trn Blue, iu ny khin Kenna cm
thy kh chu v anh cho rng ngi ta lm vy ch bi v anh l ngi da en.
Nu bn quan st trong cc my tnh kt ni Internet, c khi bn s thy nhc
ca Kenna c xp vo mc chn khc, c khi li trong mc electronica
thm ch i khi chng cn nm trong mc cha c phn loi. Mt nh ph
bnh nhc Rock mnh dn nu ln cch gii quyt vn ny ch n gin
bng cch gi m nhc ca Kenna l s trn ln gia dng nhc ln sng
mi trong nhng nm 1980 ca Anh v hiphop.
Lm sao xp chnh xc m nhc ca Kenna vo dng nhc no l mt vn
khng h n gin, nhng t nht lc u n khng phi l vn khin
Kenna phi bn tm nhiu lm. Qua mt ngi bn cng hc hi ph thng,
Kenna may mn lm quen c vi mt s nhn vt hot ng trong ngnh
kinh doanh m nhc.
Dng nh mi th trong cuc sng ca ti u tnh c c t vo ng
ch thch hp. Kenna cho bit. Nhng bi ht ca anh n tay ca mt
ngi c mnh danh l ngi n ng A v R ngi chuyn sn lng
cc ti nng m nhc cho mt cng ty ghi a v nh mi quan h ny, bn
CD demo ca Kenna c Craig Kallman, ng ch tch ca hng ghi
m Atlantic bit n. iu ny thc s l bc t ph. Kallman t m t v
mnh l mt ngi yu chung m nhc vi b su tp c nhn gm hai trm
- 118 -
nghn a ht v a CD. Trung bnh mt tun, ng c th nhn c t mt
trm n hai trm bi ht ca cc ngh s mi, v cui tun no ng cng
ngi nh, lng nghe tng bi mt. Tuy nhin, hu ht nhng bi ht ny
u s khng mang li thnh cng, Kallman nhn ra iu ny ngay lp tc:
sau khi nghe c khong nm n mi giy, ng s bt sang bi ht khc
nghe tip. Cui tun no ng cng phi nghe t nht mt vi bi ht m
chng nh mun m vo tai ng v rt him khi c bi ht no khin ng
phi git mnh v bt chm dy khi gh. Nhng li l nhng g Kenna
lm c.
Kallman nh li, Ti rt ngc nhin v vui thch. Lc ti ngh ti
phi gp anh chng ny. Ngay lp tc ti mi cu y ti New York, v cu y
ht cho ti nghe ng nh th ny khi ni n y Kallman dng tay lm
c ch din t mt khong cch khng ln hn 2 feet cu y ht trc
tip cho ti nghe.
Sau , Kenna tnh c c ti phng thu cng vi mt ngi bn, anh ny
l mt nh sn xut hot ng trong l nh vc m nhc. c mt ngi
n ng tn l Danny Wimmer, lm vic cng vi Fred Durst, trng nhm
ca ban nhc Limpbizkit, mt trong nhng ban nhc Rock ni ting nht
nc M vo hi . Danny nghe nhc ca Kenna v ngay lp tc ng nh b
thuyt phc. ng gi in cho Durst v bt cho anh ta nghe mt trong s cc
bi ht ca Kenna, bi Freetime qua in thoi. Ting Durst vang ln u
dy bn kia, Durst ni: Hy k hp ng vi anh ta! Ri sau , Paul
McGuinness, ngi qun l ca nhm U2, ban nhc rock ni ting nht th
gii, nghe c a ht ca Kenna v mi anh bay ti Ireland gp ng.
Tip , Kenna thc hin video clip cho mt bi ht ca mnh v gi n knh
MTV2, knh m nhc dnh cho nhng ngi yu thch th loi m nhc
nghim tc hn ca MTV. Thng th cc hng ghi a phi tiu tn hng
trm nghn la vo cc hot ng qung co, c gng a cc video
ca h xut hin trn cc chng trnh ca MTV. V nu cc cun video
c pht mt trm hay hai trm ln, h thy mnh rt may mn. Kenna
t mnh d dng ginh chin thng vi cun bng video v MTV pht cun
bng 475 ln trong sut mt vi thng sau . Lc ny Kenna mi thc
hin c mt album nhc hon chnh. Anh li gi n cho Kallman v
Kallman gii thiu album ny vi tt c cc u vin ban qun tr ca hng
Atlantic. Tt c mi ngi u mun nghe album y, Kallman nh li
thc s l mt album rt c sc. Chng bao lu sau phn m u thnh
- 119 -
cng ca Kenna trong bui biu din ca nhm No Doubt, qun l ca anh
nhn c mt cuc gi ca hp m Roxy Los Angeles, mt hp m
kh ni ting trong gii nhc Rock ca thnh ph. Liu Kenna c mun chi
nhc vo m tip theo khng? C, Kenna tr li v sau mt li nhn
thng bo s xut hin ca Kenna hp m Roxy c ng ti trn
website ca anh. l vo lc 4h 30 chiu ngay trc hm biu din. Chiu
hm sau, Roxy gi cho chng ti. H ang phi chn khng cho dng ngi
x vo hp m. Ti c tnh s ch c ti a khong mt trm khn
gi. Kenna cho bit, Th nhng bui biu din cht nch ngi v mi
ngi cng ht theo tt c cc bi ht. iu ny khin ti rt xc ng.
Ni mt cch khc, nhng ngi c s hiu bit su sc v m nhc (tc l
nhng ngi iu hnh cc cng ty ghi m v kinh doanh a ht, tham gia
cc cu lc b v hiu r v cng vic kinh doanh) u yu mn Kenna. H
nghe mt trong nhng bi ht ca anh, v trong nhy mt, h ngh y thn
phc Ch! Chnh xc hn, h nghe nhc ca Kenna v bn nng mch bo
h rng anh chnh l ngh s chim c cm tnh ca tt c mi ngi
nhng ngi s mua a nhc. Nhng Kenna cng phi i chi vi nhng
kh khn, bi v bt c khi no anh n lc lm vic chng thc thin
hng t nhin rng anh s chim c cm tnh ca mi ngi, th li c
nhng ngi khng c cm tnh vi anh.
Khi album ca Kenna c tung ra khp New York, cc thnh vin iu hnh
nn cng nghip m nhc xem xt mt hng nghin cu th trng bn
ngoi thm nh album ca Kenna vo ba dp khc nhau. y l mt hot ng
thc tin rt thng thy trong ngnh cng nghip ny. t c thnh
cng, ngi ngh s phi a c cc bi ht ca mnh ln sng pht
thanh. V nhng i pht thanh s ch pht mt s bi c cc nghin cu
th trng chng minh l c sc thu ht ln ngay lp tc i vi cc khn
gi ca h. V vy trc khi cam kt k cc hp ng c gi tr hng triu
la vi cc ngh s , u tin cc cng ty ghi a s phi mt vi nghn -la
kim tra m nhc ca ngh s theo ng cch thc m i pht thanh
ra.
Chng hn c nhng hng ng ti nhng bi ht mi ln trang Web v sau
thu thp, phn tch nh gi ca nhng ngi gh qua website nghe
nhc. Nhng c nhng hng tung nhc trn in thoi v gi cc bn CD
mu ti mt nhm nhng nh nh gi, phn loi. Hng trm ngi nghe
- 120 -
nhc s bu chn cho nhng bi ht m h cho l c bit, v trong nhiu
nm qua nhng h thng nh gi ny tr nn ht sc phc tp v tinh vi.
V d nh h thng Hy chn nhng bi ht nh nht mt dch v thm nh
m nhc ti Washington D.C vi hai trm nghn thnh vin khng thng
xuyn, v h nhn thy rng nu mt bi ht nhm n vo tp 40 bi ht hay
(ngi nghe c tui t 18 24) trn sng radio c s im trung bnh cao
hn 3 im theo thang im t 1 n 4 (trong im 1 ngh a l: ti ght bi
ht ny), c hi bi ht tr thnh hit (bi ht c a thch nht) s l
85%.
Nhng a nhc ca Kenna c nhng loi hnh dch v ny tin hnh
thm nh v kt qu tht thm hi. Hng Nghin Cu m Nhc c tr s
ti California gi a ht ca Kenna ti 1200 ngi m h chn t trc
theo tui, gii tnh v sc tc. Ba ngy sau h gi li cho nhng ngi
c pht CD v c gng phng vn cng nhiu ngi cng tt v nhng
suy ngh , nh gi ca h v m nhc ca Kenna theo mc t 0 n 4. Li
kt trong bn bo co di 25 trang v m nhc ca Kenna lch s kt lun,
phn hi ca nhng ngi nghe l th . Mt trong nhng bi ht c trin
vng nht ca Kenna, bi Freetime nhn c 1,3 im t nhng ngi
nghe i pht nhc Rock v 0,8 im t nhng ngi nghe i pht nhc
R&B. H thng Hy chn nhng bi ht nh nht nh gi tt c nhng
bi ht nm trong album ny, v kt qu l ch c hai bi t mc trung bnh,
8 bi cn li c nh gi di mc trung bnh. Lc ny, li kt lun m h
thng Hy chn nhng bi ht nh nht a ra thm ch cn thng thng
hn: Vi t cch l mt ngh s , Kenna v nhng bi ht ca anh ta thiu
lng khn gi ht nhn v c rt t kh nng dnh c thi lng pht
sng ng k trn i pht thanh.
Trc khi nhc ca Kenna c a vo thm nh trong cc nghin cu th
trng, Kenna tnh c gp c Paul McGuinness, ngi qun l ca
nhm U2 hu trng ca mt bui ha nhc. Chnh ngi n ng ny,
McGuinness ch vo Kenna v ni, chnh anh ta s l ngi thay i th
gii. l cm gic theo thin hng t nhin v ngi qun l ca nhm
nhc U2 l ngi hiu bit v m nhc. Nhng nhng ngi thuc v th
gii m ngi ta cho rng Kenna s thay i c dng nh li c quan
im tri ngc hon ton. V khi kt qu nghin cu khch hng c a
ra, s nghip m trc c coi l y ha hn ca Kenna t nhin
chng li. c pht trn sng pht thanh nht thit phi c bng chng
- 121 -
cho thy cng chng yu mn m nhc ca Kenna nhng trong trng hp
ny bng chng li khng c.
Quan im th hai v nhng n tng u tin
Trong cun sch Pha sau cn phng hnh bu dc (Behind the oval office),
cun k s v nhng nm thng hot ng vi t cch l ngi thm d
kin chnh tr, Dick Morris c vit v chuyn i n Arkansas vo nm 1977
gp vin chng l 31 tui ca bang ny. l mt ngi n ng tr y
tham vng c tn l Bill Clinton:
Ti gii thch rng tng ny bt ngun t cuc iu tra d lun m Dick
Dresner, mt ngi bn ca ti thc hin trong ngnh cng nghip in
nh. Trc khi mt b phim mi v James Bond hay phn tip theo ca mt
b phim nh Jaws c trnh chiu, cc hng phim thng thu Dresner
tm tt li ct truyn v sau tm hiu xem liu mi ngi c mun xem b
phim hay khng. Dresner thng c cho nhng ngi tham gia tr li
nhng on qung co trong hot ng PR v nhng khu hiu c
ngh, vit v b phim tm xem on qung co no hoc khu hiu no em
li hiu qu cao nht. i khi anh ta cn tm cho chng nhng ci kt khc
nhau hoc miu t cc im khc nhau quay cng mt cnh xem nhng
ngi c hi s thch ci kt no hoc a im no hn.
V ng l anh p dng nhng k thut vo chnh tr ? Clinton hi li
ti.
Ti gii thch tip bng cch no ngi ta c th thc hin c iu .
Ti sao chng ta khng th lm nh vy vi qung co trong chnh tr ch?
Hay cc bi din vn chng hn? Hoc c nhng tranh ci v cc vn
khc nhau na? V sau mi bi pht biu hy tm hiu xem dn chng s b
phiu cho ai. Khi anh c th thy nhng tranh ci no s lay chuyn c
c tri v nhng nhm c tri no m nhng tranh ci ny lay chuyn c.
Chng ti ni chuyn trong khong 4 ting ng h v n tra ngay
phng lm vic ca Bill. Ti cho vin chng l xem kt qu cuc thm d
kin mu m ti thc hin.
Anh ta rt thch phng php ny. y l cng c m anh ta c th s dng,
v n l cch thc c th bin i nhng phng php m h, kh hiu thnh
nhng nh gi v kim tra mang tnh khoa hc.
- 122 -
Sau ny, Morris tip tc tr thnh c vn ch cht ca Clinton khi ng ny tr
thnh tng thng, v c rt nhiu ngi mang mt ni m nh v nhng
thnh cng trong cc cuc b phiu ca Morris, rng chng qu m h, kh
hiu nh l s n hi l ca cc quan chc bu c. Thc t, suy ngh ny
c phn hi qu. Morris ch n gin mang n th gii chnh tr nhng
nim ging nhau dn ng cho gii kinh doanh. Mi ngi u mun nm
bt c nhng phn ng mnh m v k b i vi th gii xung quanh. Tt
c mi ngi t nhng ngi sn xut phim, bt git, xe hi hay m nhc
u mun bit chng ta nhng khch hng, ngh g v sn phm ca h.
l l do ti sao nhng ngi kinh doanh m nhc yu mn Kenna khng
th a ra quyt nh ch da trn cm gic ring ca h. Nhng suy ngh
mnh m v mong mun, nhu cu ca cng chng nghe nhc qu b n, v
kh hiu. Chnh v l , trng hp ca Kenna c gi ti cc nh
nghin cu th trng bi v dng nh cch chnh xc nht tm hiu xem
ngi nghe nhc ngh th no l hi trc tip h.
Nhng iu ny c thc s chnh xc hay khng? Nu chng ta hi cc
sinh vin trong th nghim ca John Bargh ti sao sau khi c cung cp
nhng thng tin tr nn lch s, h li ng hnh lang, kin nhn ch
i, th h s khng th ni vi chng ta iu g. Nu chng ta hi nhng
ngi chi bc trong th nghim ca trng i hc Iowa xem ti sao h li
thch nhng qun bi trong c bi mu xanh, h s khng th tr li c t
nht l cho n khi h rt c tm qun bi. Sam Gosling v John Gottman
nhn thy rng chng ta c th tm hiu nhiu hn na v nhng g ngi ta
ngh bng cch quan st ngn ng iu b hoc nt mt ca h hay nhn vo
gi sch ca h, nhng bc tranh h treo trn tng hn l trc tip t ra
cu hi cho h. Cn Vic Braden khm ph ra rng trong khi ngi ta rt
sn lng v rt gii khi t nguyn a ra thng tin gii thch cho hnh ng
ca mnh, th nhng li gii thch ny khng hn chnh xc, c bit nhng
quan im hay quyt nh ny sinh tc th v v thc. Trn thc t, dng
nh i lc nhng kin v quyt nh ny c a ra m khng c suy
ngh k, hay hiu r. V vy khi nhng ngi kinh doanh yu cu khch hng
cho bit phn ng ca h trc mt iu g v d nh gii thch xem
liu rng h c thch bi ht va mi c nghe hoc b phim m h va
xem hay nh chnh tr gia m h va nghe ti th h nn t bao nhiu nim
tin vo nhng cu tr li ca khch hng? Vic tm hiu cm ngh ca mi
ngi v mt bi ht Rock c v nh kh d dng. Nhng s thc li khng
phi nh vy v nhng ngi iu hnh nhm trung tm cng nh cc cuc
- 123 -
trng cu dn khng bao gi nhy cm trc thc t ny. c c cu
tr li cui cng cho cu hi m nhc ca Kenna thc s hay nh th no ?
i hi phi c s khm ph tm kim hn na nhng iu rc ri phc tp
trong nhng nh gi tc thi ca chng ta.
Thch thc Pepsi
Vo u nhng nm 1980, hng CocaCola ht sc lo lng v tng lai ca
mnh. Trc y, CocaCola c v th hn hn cc loi ung ngt khc,
v gi vai tr ch o trn th trng th gii. Tuy nhin, Pepsi ang tng
bc e da v tr ng u ca Coke. Nm 1972, c 18% ngi ung nc
ngt cho bit h ch ung CocaCola, trong khi s ngi ch ung Pepsi
l 4%. Nhng n u thp k 80, con s nhng ngi ch dng sn phm
ca CocaCola gim xung cn 12%, v nhng ngi ch yu thch Pepsi
tng ln n 11% mc d sn phm ca CocaCola c by bn rng
ri nhiu khu vc hn Pepsi v mi nm hng ny tiu tn t nht 100 triu
vo cc hot ng qung co. Vo gia giai on hng thnh ny, Pepsi
bt u tin hnh cc chng trnh qung co truyn hnh trn khp t
nc, y CocaCola vo th i u trc tip vi Pepsi trong k hoch m
h gi l Thch Thc Pepsi. Nhng ngi tiu dng trung thnh vi Coca
Cola c yu cu nhp th hai cc ung, mt c nh du Q v mt c
nh du M. Nhng ngi tiu dng thch loi ung no hn? Lun lun,
h tr li l ung M, v l thay ung M lun l Pepsi. Phn ng u
tin ca CocaCola trc Thch Thc Pepsi l nghi ng nhng pht hin
ca i phng. Nhng khi h b mt tin hnh mt cuc th nghim trc
tip khc khng cho ngi nm bit thng tin v sn phm ca ring mnh, h
thu c kt qu tng t: khi c yu cu chn gia CocaCola v Pepsi,
phn ln nhng ngi tham gia nm (57%) u ng v pha Pepsi. Khong
cch gia 57% v 43% l rt ln c bit khi m hng triu la li ph
thuc vo 1/10 ca 1% chnh lch, v chng c g kh khn khi tng tng
ra thng tin ny khin ban qun l hng CocaCola hong ht nh th
no. T trc n nay, s thn b ca CocaCola lun lun da trn cng
thc b mt ni ting ca n, v khng h thay i k t nhng ngy u thnh
lp hng. Nhng y dng nh l mt chng c r rng rng loi ung
ny qua thi hong kim.
Tip , cc u vin Hi ng qun tr hng CocaCola tin hnh thm
mt t nhng d n nghin cu th trng na. Cc kt qu nhn c c
- 124 -
v nh cn ti t hn. Lc , Brian Dyson, ngi ng u cc cng ty ca
hng M ni, C th by gi ngi tiu dng cho rng nhng c tnh
ch yu tng khin cho CocaCola tr nn c bit nh v cay t ca n l
iu kh chu. V khi bn nhc n nhng t nh trn y v du ngt,
ngi tiu dng thng ngh ngay n Pepsi. C l cch m chng ta lm
du bt cn kht thay i. Trng phng nghin cu th trng tiu th
ca hng CocaCola trong thi gian l Roy Stout, v Stout tr thnh mt
trong nhng ngi i u ca hng, ch trng coi nhng kt qu ca
Thch Thc Pepsi l iu nghim tc. Nu s lng my bn hng ca
chng ta nhiu gp i h, sn phm ca chng ta c by bn nhiu hn
trn cc gi by hng, s tin u t vo qung co ca chng ta ln hn, v
mc gi ca chng ta mang tnh cnh tranh cao vy th ti sao chng ta ang
dn mt i th phn ca mnh? Stout t ra cu hi cho ban qun l cao
nht ca hng CocaCola Cc ngi nhn vo Thch thc Pepsi v khi y
cc ngi s phi bt u ch tm n v ca ung.
y chnh l cn nguyn hnh thnh nn mt loi ung c bit n vi
ci tn nc ngt CocaCola mi (New Coke). Cc nh khoa hc ca hng
CocaCola quay li nghin cu v thay i mt cht cng thc b mt c
truyn tng lm cho ung mi du hn v ngt hn mt cht ging
nh cc c im ca nc ngt Pepsi. Ngay lp tc, cc nh nghin cu
th trng ca hng nhn c kt qu tt p hn m sn phm mi ny
mang li. Trong cuc nm th mt s nguyn mu ban u, thm ch nhng
nh hng ca loi CocaCola mi tc ng ln c Pepsi. CocaCola
tip tc thay i thm cng thc ch bin ca mnh. Thng 9 nm 1984, hng
ny cho ra l v th nghim phin bn cui cng ca loi ung Coca
Cola mi. Hng tp hp khng ch hng nghn m hng trm nghn khch
hng trn khp Bc M, v trong cuc nm th trc tip, CocaCola mi
nh bi Pepsi vi chnh lch t 6 n 8%. Nhng thnh vin hi ng
qun tr rt phn khi trc kt qu thu c. Loi ung mi c thng
qua. Trong cuc hp bo thng bo, gii thiu sn phm CocaCola mi,
Roberto C. Goizueta, gim c iu hnh ca hng gi sn phm mi ny
l ng thi vng vng nht m hng thc hin c t trc ti nay v
dng nh c rt t l do nghi ng nhng g ng ny ni. Theo phng
php n gin nht v trc tip nht c th, ngi ta tin hnh tm hiu phn
ng ca khch hng trc loi sn phm mi ny. V ngi tiu dng
cho bit h khng thch loi ung c lm nhng li rt thch CocaCola
mi. Vy th lm sao loi sn phm mi ny c th tht bi c?
- 125 -
Nhng CocaCola mi khng gt hi c bt k thnh cng no. Sn
phm ny l mt thm ho. Nhng ngi chung ung CocaCola gin
d trc loi CocaCola mi. Phn i trn khp nc M. Hng Coca
Cola ri vo khng hong v ch mt vi thng sau , khi doanh s bn ca
CocaCola mi gn nh bng khng, cng ty buc phi quay tr li sn xut
ung theo cng thc c c bit n vi tn gi CocaCola c in
(Classic Coke). Thnh cng theo d on ca loi ung mi khng bao
gi tr thnh hin thc. Nhng c mt iu ngc nhin khc thm ch cn
ln hn: S pht trin dng nh khng ngn chn ni ca Pepsi nh
c cc nh nghin cu th trng bo hiu rt r rng cng khng th
tr thnh hin thc. Trong 20 nm gn y, CocaCola cnh tranh trc
tip vi Pepsi bng loi ung m cc cuc th nghim nm u cho rng
yu th hn, th nhng CocaCola c in vn l loi nc ngt s mt trn
th gii. Ni cch khc, cu chuyn v loi CocaCola mi l mt minh ha
rt chnh xc, v tuyt vi cho s phc tp v tinh vi trong vic tm hiu suy
ngh thc s ca con ngi.
Ngi m dn dt ngi m
Kh khn trong vic gii thch nhng kt qu thu c trong chng trnh
Thch Thc Pepsi bt u ny sinh cng vi thc t rng chng da trn ci
m ngnh cng nghip ny gi l th nghim nhp mi hay th nghim xc
nh chnh (th nghim CLT). Nhng ngi tham gia th nghim khng
ung c lon. H ch nhp mi nm th nhng loi hng c em ra th
nghim, v sau la chn. By gi, gi s ti yu cu bn kim tra th loi
nc ngt theo phng php khc bit hn mt cht. iu g s xy ra nu
bn ung ung nh v mt vi tun sau thng bo cho ti bit nh
gi ca bn? Liu iu ny c thay i kin ca bn khng? Carol Dollard,
ngi tng lm vic v mng pht trin sn phm mi cho hng Pepsi
trong nhiu nm cho bit Nhiu ln ti chng kin th nghim CLT cho
ra mt kt qu cn th nghim dng ti nh cho ra mt kt qu khc hon
ton i lp. Chng hn nh trong mt cuc th nghim CLT, ngi tiu
dng c th nm th ln lt ba hay bn loi sn phm khc nhau, mi sn
phm, h ch nhp mi mt hoc hai ln. Vic nhp mi nm rt khc so vi
khi bn ngi nh v mt mnh ung c loi ung . i lc khi nhp mi,
ung s rt ngon, nhng li rt t khi bn ung c chai. l nguyn
nhn ti sao nhng cuc th nghim ti nh s cung cp cho bn nhng
thng tin chnh xc hn. Ngi s dng khng trong hon cnh c
- 126 -
ngi khc b tr trc. H ang nh mnh, ngi trc mn hnh v tuyn
v nhng cm gic xut pht trong hon cnh nh th s phn nh tt nht
hnh vi c x ca h khi sn phm xut hin trn th trng.
Dollard cn cho rng mt trong nhng xu hng thin lch trong cc cuc
th nghim nhp mi l nghing v ngt: Nu ch qua kim tra trong
cuc th nghim nhp mi, th nhng sn phm ngt hn s c ngi
tiu dng a thch hn. Nhng khi phi ung c chai hay c lon, v ngt s
thc s ln t cc v khc hoc gy ra cm gic ngt gi to. Pepsi ngt
hn CocaCola, do ngay lp tc ung ny ginh c u th ln
trong cuc th nghim nhp mi. Mt c im khc ca Pepsi l c trng
hng v cam khng ging vi v nho kh vani ca CocaCola. Nhng
chnh hng v c trng ny li c khuynh hng tan dn i khi ung c lon,
v cng l mt l do khin CocaCola c th vt qua s so snh gia
hai loi ung. Ni tm li, Pepsi l loi ung c to ra ch to
sng trong cc cuc th nghim nhp mi. Ni nh vy c ngh a Thch
Thc Pepsi ch l mt tr bp thi sao? Khng hon ton nh vy. iu ny
ch cho thy rng chng ta c hai kiu phn ng khc nhau i vi cc loi
nc ngt lm t cy cla: mt kiu phn ng xut hin sau khi chng ta
nhp mi, v mt kiu khc sau khi chng ta ung c lon nc ngt. gii
thch suy ngh ca ngi tiu dng v cc loi ung ngt ny, u tin
chng ta cn phi quyt nh xem chng ta quan tm ti loi phn ng no
hn c.
Lc ny s xut hin vn lin quan n ci c gi l s chuyn i cm
gic. y l mt khi nim c mt trong nhng nhn vt ni ting trong
l nh vc tip th ca th k 20 t ra. ng tn l Louis Cheskin, sinh ra
Ukraina vo u th k 20 v nhp c vo M t khi cn nh. Cheskin tin rng
khi ngi ta nh gi m khng nhn thc r mt loi hng ha no h
mua c trong siu th hay ca hng bch ha, h s thay i nhng cm
gic hay nhng n tng v mu m ca sn phm khi xem xt chnh bn
thn sn phm y. Hay ni cch khc Cheskin tin rng hu ht chng ta u
khng phn bit c mu m v sn phm mc v thc. Sn phm phi
bao gm c mu m ln bn thn sn phm kt hp vi nhau. Mt trong
nhng d n m Cheskin tham gia lm vic l tip th b thc vt. Vo cui
nhng nm 1940, b thc vt khng c a dng lm. Cc khch hng
khng hng th vi vic mua loi b ny. Th nhng Cheskin li rt t m.
Ti sao mi ngi khng thch b thc vt? Liu c phi iu l do cc
- 127 -
c tnh ca loi b ny gy ra khng? Hay y ch l vn lin quan n
nhng lin tng ca mi ngi gn cho loi b? V Cheskin quyt tm tm
ra cu tr li. Vo thi im lc by gi, b thc vt c mu trng. Cheskin
pht ln b mt lp mu vng sao cho n trng ging nh mu b bnh
thng. Sau , ng t chc mt lot cc bui tic tra vi nhng b ni tr.
V mun nm bt c nhng nh gi v thc ca mi ngi, ng khng
gi nhng bui tic tra l ba tic th nghim b thc vt. Mi mt ln t
chc tic, Cheskin li mi mt nhm ph n khc nhau ti tham gia. Ti c
l tt c nhng ngi ph n u eo nhng i gng tay mu trng,
Davis Masten gi y l mt trong nhng ngi ng u hng t vn m
Cheskin lp ra cho bit, ng y (Cheskin) sp xp nhng ngi ni chuyn
v n c phc v trong ba tic. Mt vi ngi s nhn c nhng lt
b mng cn mt s khc li c mi nhng khoanh b thc vt nh. B
thc vt c pht mu vng. Trong sut bui tic, ngi ni chuyn phi
lm sao nhng ngi tham d khng nhn ra c s khc bit no. Sau
, nhng ngi d tic u c yu cu phi nh gi v ngi ni
chuyn v n ca mnh. V kt qu l mi ngi u cho rng b rt
ngon trong khi trc cc nh nghin cu th trng u i n kt lun
b thc vt khng c trin vng trn th trng. Chng ta hy xem xt iu
ny gc gin tip hn na!
n y vn v phng thc tng doanh s bn b thc vt tr nn r
rng hn nhiu. Cheskin yu cu khch hng ca mnh (hng sn xut b
thc vt) t tn sn phm l B thc vt ho hng, v nh th h c th t
mt vng min trng rt n tng ln bao b sn phm. Nh nhng g thu
nhn c t cc bui tic tra, Cheskin nhn ra mu sc sn phm l yu t
quyt nh: ng cho nh sn xut bit rng loi b ny nht thit phi c mu
vng. Sau , ng yu cu h ng gi sn phm trong cc khun hnh l bi
v vo thi im nhng vt mang hnh l u c lin tng ti nhng
sn phm c cht lng tt. V chc chn nu nh sn xut a cho ai hai
lt bnh m ging ht nhau mt c pht b thc vt mu trng v mt
c pht b thc vt ho hng mu vng trong bao b hnh l th lc no
lt bnh th hai cng d dng ginh chin thng trong mi cuc th nghim
nm. Bn ng bao gi hi bt k ai Anh/ch c mun sn phm hnh chic
l kia khng? bi v cu tr li s lun lun l Ti khng bit hay Ti sao
ch! Masten ni tip Ch cn hi h sn phm no ngon hn, v bng
cch thc gin tip , bn s hiu c ng c thc y thc s ca h l
g.
- 128 -
Mt vi nm trc y, hng t vn Cheskin l mt v d ht sc sng ng
minh ha cho s chuyn i cm gic khi h nghin cu hai nhn hiu ru
r tin ang cnh tranh nhau: Christian Brothers v E & J (khi nhc n khu
vc th trng ca hai loi ru ny, loi th hai thng c nhm khch
hng quen gi l Easy Jesus). Khch hng ca Cheskin, nh sn xut loi
ru Christian Brothers mun bit ti sao sau nhiu nm l hng ni ting v
loi ru ny, Christian Brothers ang mt dn th phn v tay loi ru E &
J. Ru ca h khng t hn v cng chng khin ngi mua mt nhiu
cng sc hn tm kim trong cc ca hng. Cc hot ng qung co
cng khng suy gim (thng c rt t cc hot ng qung co dnh cho
nhng loi ru r tin). Vy th ti sao h vn mt i th phn ca mnh?
Cheskin t chc mt cuc th nghim nm khng cung cp thng tin v
sn phm vi 200 ngi ung ru. Kt qu thu c v hai loi ru xp x
nh nhau. Sau , Cheskin quyt nh tin thm mt bc xa hn na.
Chng ti tin hnh mt cuc th nghim khc vi 200 ngi na, Darrel
Rhea, cng l mt trong nhng ngi ng u ca hng gii thch, Lc
ny chng ti ni cho nhng ngi tham gia th nghim bit cc no l
ru Christian Brothers v cc no l ru E & J. V by gi xut hin s
chuyn i cm gic t tn gi nhng ngi ung th. S lng nhng
ngi thch ung loi ru Christian Brothers tng ln. R rng mi ngi
u c nhng lin tng tch cc vi ci tn Christian Brothers hn l ci
tn E & J. Nhng iu ny ch khc su thm s b n bi v nu Christian
Brothers c nhn hiu gy n tng mnh hn th ti sao h vn mt i th
phn ca mnh? Rhea ni tip, Do , chng ti thc hin thm mt cuc th
nghim vi 200 ngi khc. Lc ny nhng chai ru tht c a ra.
Chng ti khng hi nhng ngi tham gia nm v mu m nhng chng
xut hin , ngay trc mt nhng ngi ung th. V iu g xy ra?
Chng ti thu s u i di hnh thc thng k dnh cho loi ru E & J. V
nh vy n lc ny, chng ta c th tch bit c vn ca loi ru
Christians Brothers. Vn khng nm sn phm hay vic t tn cho
hng ha. Mu cht y li nm mu m sn phm. Rhea li ra mt bc
nh chp hai chai ru vo thi im . Chai Christians Brothers trng
ging nh mt chai ru bnh thng: c chai di v mnh, nhn chai c
mu trng nht, n gin trong khi chai E & J c trang tr cng phu
hn: thp b hn, trng ging nh mt bnh thon c, c mu khi, khun l
cun xung quanh c v nhn chai c trnh by rt p, theo gam mu ti.
chng minh kin ca mnh, Rhea v cc ng nghip thc hin thm
- 129 -
mt cuc th nghim na. H phc v hai trm ngi loi ru c nhn
Christian Brothers dn bn ngoi chai E & J v loi ru nhn E & J trn
chai Christian Brothers. Cui cng loi ru no ginh chin thng?
Chnh ru Christian Brothers d dng vt qua i th vi s lng
chnh lch ln nht thu c trong tt c cc cuc th nghim. n lc ny,
Rhea v cng s c c mi v thch hp, nhn hiu thch hp, v mu
m thch hp cho loi ru Christian Brothers. Hng thit k li chai
ru Christian Brothers ging kiu chai E & J hn na, v khng nghi
ng g na vn ca h c gii quyt.
Tr s vn phng ca Cheskin nm ngay bn ngoi thnh ph San
Francisco, v sau cuc ni chuyn, Masten v Rhea a ti n siu th
Nob Hill Farms di ph, y l mt trong khu ch ln thng nm
nhng khu vc ngoi M. Chng ti tin hnh th nghim gn nh mi
cc sn phm tt c cc dy hng y. Masten ni khi chng ti bc
vo trong. Trc mt chng ti l khu vc by bn ung. Rhea ci xung
v cm ln mt lon 7 Up. Chng ti kim tra loi nc ngt 7Up ny.
Qua mt vi ln kim tra chng ti nhn thy rng nu trang tr thm 15%
lng mu vng na vo mu xanh trn lon nc hay ni cch khc l bn
gi nguyn mu xanh nh th ny, v trang tr thm mu vng trn lon th
mi ngi s i n kt lun ung ny c nhiu v chanh cam hn lon 7
Up bnh thng. H cm thy kh chu. Cc ng ang bin i loi nc
ngt 7Up ca chng ti. ng mang n cho ti mt loi CocaCola mi
nh th. Cng mt loi sn phm nhng bao b khc s mang li cm gic
khc, trong trng hp ny y r rng khng phi l iu tt p.
T khu bn ung lnh, chng ti bc sang dy n ng hp. Masten
chn mt hp bnh bao Chef Boyardee Ravioli v ch vo hnh ng bp
trng trn mt hp ri ni: Tn ng y l Hector. Chng ti bit rt nhiu
v nhng ngi nh th ny, chng hn nh Orville Redenbacher, Betty
Crocker hay ngi ph n trn bao b ca nho kh mang nhn hiu Sun
Maid Raisins. C mt quy tc chung l: khch hng cng cm thy gn gi,
quen thuc vi cc sn phm thc phm bao nhiu, h s li cng bo th
by nhiu. V vy nhng g Hector nn lm trong trng hp ny l cn phi
trng sao cho ging ngi bnh thng. Khch hng thng mun nhn thy
mt khun mt d nhn khin cho h c th lin tng ti c. Thng
thng, mt khun mt chp gn bao gi cng hiu qu hn bc nh ton
thn. Chng ti kim tra bc hnh ca Hector bng nhiu cch khc nhau.
- 130 -
Liu bn c th khin cho mi v ca loi bnh bao ny tr nn ngon hn nu
thay i hnh nh ca ng y? Thng th c th bn s lm gim gi tr ca
loi bnh ny nu bin Hector thnh mt nhn vt hot hnh. Chng ti
quan st hnh ca Hector chp trong cc bi cnh khc nhau nghing dn v
hnh nh ca mt nhn vt hot hnh. V khi cng ging nhn vt hot hnh
bao nhiu, hnh nh ca Hector cng tr nn tru tng hn by nhiu, nh
vy khch hng cng t nhn thc c mi v v cht lng ca loi bnh
bao ny hn.
Masten cm ln mt hp tht mang nhn hiu Hormel. Chng ti cng lm
iu tng t vi c sn phm ny. Nhng hp tht Hormel ny chng ti
tin hnh kim tra logo ca n. Masten ni v ch vo nhnh mi ty nh
nm gia ch r v ch m Ch mt nhnh cn ty nh ny cng gip mang
n s ti mi cho cc thc phm ng hp.
Rhea a ra mt chai nc st c chua Classico v ni v ngh a i km
theo cc loi bao b khc nhau. Khi Del Monte khng dng cc hp st ty
cha o na m ng chng trong cc l thu tinh, mi ngi ni, Ahh,
l o ny ging nh l o trc y b ti thng lm. Cc khch hng
u cho rng nhng qu o ng trong cc l thu tinh thng ngon hn.
iu ny cng din ra tng t khi kem c t trong cc vt hnh tr em
li kt qu tri ngc hn vi khi chng nm trong cc bao b hnh ch nht.
Mi ngi u mong mun kem s ngon hn v h sn lng tr thm nm,
mi xu na y chnh l sc mnh ca loi mu m, bao b.
Cng vic ca Masten v Rhea l ni cho cc hng sn xut bit lm cch
no kho lo li ko n tng u tin ca chng ta, v khng kh khn g
cm nhn c bt k mt s d dng no trong n lc ca h. Nu bn
nhn i kch c cc lt scla trong loi kem c khoanh scla ri vit
trn bao b, Loi kem mi vi nhng khoanh scla ln hn! v nng gi
ln thm 5 ti 10 xu na, th iu ny r rng l trung thc v cng bng.
Nhng nu bn kem trong mt bao b hnh trn thay v hnh ch nht, v
bn vi gi cao hn 5 ti 10 cent, th iu ny li c v ging nh bn ang
la khch hng ca mnh. Mc d vy nu bn suy ngh v iu ny, thc s
s khng c bt k s khc bit no trn thc t gia hai s vic . Chng
ta sn lng tr thm tin cho chic kem nu n ngon hn, v vic kem vo
trong nhng bao b hnh khi tr thuyt phc chng ta rng kem s ngon hn
cng ging nh khi cc khoanh scla trong loi kem c khoanh s cla
- 131 -
to hn vy. Chc chn rng, chng ta nhn thc c mt trong hai s thay
i , nhng ti sao s khc bit ny li c ngh a n vy? Ti sao hng
sn xut kem c th thu c li nhun t nhng ci tin m chng ta c th
nhn thc c? C th, bn s tr li n gin l mi th ng sau lng
chng ta. Nhng ai tin hnh sau lng chng ta? Cc hng sn xut kem
hay chnh tim thc ca chng ta?
C Masten ln Rhea u khng tin rng vic ng gi bao b kho lo v
thng minh s cho php cng ty kinh doanh hiu qu trong khi sn phm c
cht lng km. Cht lng ca bn thn sn phm c ngh a rt quan
trng. Quan im ca h ch n gin rng chng ta ang phn ng li
khng ch i vi nhng du hiu xut hin v gic cng nh tuyn nc
bt m cn i vi c nhng du hiu m mt chng ta nhn thy c, tr
nh chng ta phn nh li v tr tng tng ca chng ta lin tng ti khi
chng ta a vo ming mt ci g v quyt nh trong nhy mt xem sn
phm y c ngon hay khng. V s tht xun ngc nu hng sn xut ch p
ng c mt trong hai kha cnh trn m b qua yu t cn li.
Nh vy trong hon cnh , sai lm ca hng CocaCola vi loi nc
ngt Pepsi mi cn tr nn ti t hn na. iu ny khng ch n gin cho
thy hng ny quan trng ha nhng cuc kim tra nhp mi. M chnh
xc hn ch ra s ng ngn ca cuc th nghim. ng l ra h khng
nn quan tm nhiu n tht bi trong cuc th nghim khng cung cp
thng tin v sn phm ca loi ung CocaCola c, v ng l ra chng
ta cng khng cn phi ngc nhin khi s thng th ca Pepsi bi v kt qu
ca cuc th nghim khng phn nh thc t. Ti sao iu ny khng xy
ra? Bi v trng thc t, chng c mt ngi no ung CocaCola trong
trng thi khng nm c thng tin g v sn phm ny. Chng ta chuyn tt
c nhng lin tng v nhn hiu, hnh nh, kiu dng chai, v thm ch c
mu ni bt trn logo ca CocaCola thnh cm gic ca chng ta i vi
cht lng ca sn phm ny. Theo Rhea Sai lm ca CocaCola l ch
h quy vic mt th phn cho Pepsi l do sn phm gy ra. iu chim mt
phn rt quan trng trong cc sn phm ch bin t cy cla l hnh nh
nhn hiu, v CocaCola khng nhn ra iu . Tt c nhng quyt nh
h a ra u l nhm thay i bn thn sn phm trong khi Pepsi li tp
trung vo i tng khch hng tr, h mi Michael Jackson lm ngi i
din cho sn phm ca mnh v tin hnh rt nhiu hot ng ph trng
thanh th. Chc chn, trong cc cuc th nghim mi ngi u thch
- 132 -
nhng sn phm ngt hn, nhng iu khng h quyt nh bt k iu g
v sn phm trong nhng cuc th nghim nh vy. Vn ca Coca Cola
l ch nhng nhn vin mc o chong trng ca phng th nghim
nm gi quyn iu khin qu ln.
Liu nhng nhn vin mc o chong trng y c nm gi quyn iu khin
trong trng hp ca Kenna hay khng? Nhng ngi nghin cu th
trng cho rng h ch cn bt mt trong nhng bi ht ca Kenna hoc mt
phn no ca bi ht trn in thoi hoc qua Internet v phn hi t pha
ngi nghe s l mt cng c ch dn ng tin cy cho nhng g ngi mua
nhc cm nhn v bi ht. H cho rng nhng ngi yu nhc c th tch lt
nhng suy ngh v bi ht theo n v o thi gian l giy, v v mt l thuyt
suy ngh khng c g sai st. Tuy nhin tch lt suy ngh , hay chia nh vn
ra thnh nhng lt ct mng phi c p dng trong nhng hon cnh
c th. Chng ta c th nhanh chng bt mch tnh trng mt cuc hn nhn
nhng iu khng c ngh a l ch cn xem mt cp v chng chi bng
bn, bn c th chn on c tnh trng hn nhn ca h. Bn phi quan
st cp v chng y khi h ni chuyn vi nhau v iu g lin quan ti mi
quan h ca h. Chng ta cng c th phn tch thnh lt ct nguy c b kin
do s sut ca cc bc s phu thut da trn nhng mu thng tin trong
cuc ni chuyn ca h. Nhng nht thit phi l cuc ni chuyn gia
cc v bc s ny vi bnh nhn ca mnh. Tt c nhng ngi c cm tnh
vi Kenna u phn tch rt nhanh m nhc ca anh trong kiu bi cnh .
Nhng khn gi n hp m Roxy v khn gi xem bui ha nhc ca nhm
No Doubt u nhn thy mt Kenna bng xng bng tht. Craig Kallman
mi Kenna n ht ngay ti chnh vn phng ca ng. Fred Durst bit n
Kenna qua s phn khch ca mt trong nhng ng nghip m anh ta tin
tng nht. Nhng ngi xem MTV yu cu pht i pht li bi ht ca
Kenna c xem video ca anh. nh gi Kenna m khng bit n
nhng thng tin chng khc g bt mi ngi chn la Pepsi hay Coca
Cola trong cuc nm th m ngi tham gia khng c php nhn thy, hay
c cht thng tin no v sn phm mnh nm.
Chic gh t thn
Cch y mt vi nm, hng sn xut dng gia nh Herman Miller c
thu mt nh thit k cng nghip tn l Bill Stumpf ch to ra mt kiu gh
mi. Trc , Stumpf tng cng tc vi hng ny, thi gian Stumpf
- 133 -
cho ra i 2 sn phm ng ch nht l gh Ergon v gh Equa. Nhng
khng mt ci no trong hai sn phm trn khin Stumpf cm thy va . C
hai u bn rt chy, nhng Stumpf li cho rng gh Ergon c lm cha
kho lm n l mt sn phm cha c s n lc chn mui. Gh Equa c
kh hn nhng do b qu nhiu hng nhi li nn kiu gh ny khng cn
mang ngh a c bit i vi Stumpf na. Nhng kiu gh m ti to ra
trc y trng rt ging nhau, Stumpf ni Ti mun to ra mt ci g
khc bit hn. Stumpf gi d n cho kiu gh mi ca mnh l Aeron, v cu
chuyn v kiu gh mi ny l v d minh ha cho vn th hai, rc ri hn
thng xy ra khi c gng tm hiu phn ng ca con ngi: gii thch cm
ngh ca mnh v nhng g l lm khng h n gin, d dng cht no.
tng ca Stumpf l to ra mt kiu gh gip ngi dng cm thy thoi
mi nht khi lm vic. ng tng th lm iu ny vi chic gh Equa.
Nhng chic gh mi Stumpf khng ch dng li , ng cn i xa hn na.
Chng hn nh, thng thng mt khi lng sc nng ln s c t ln
c cu ni phn sau gh v b phn m cc nh thit k gh vn gi l b
ngi. nhng chic gh bnh thng, s c mt c cu khp ni n gin
ni hai b phn trn, nh bn c th da lng vo thnh gh. Tuy nhin
vn ny sinh vi khp ni li nm ch cch thc quay trn trc ng ca
gh li khc vi cch quay ca bn thnh gh, nghing nh th s ko o
s mi ra khi qun ca chng ta v t ln lng chng ta mt lc qu ln.
chic gh Aeron, b v phn sau gh chuyn ng c lp vi nhau nh mt
c cu phc tp. Khng nhng th, chic gh ny cn c thm nhiu chi tit
mi khc na. Nhm thit k ca hng Herman Miller mun to ra nhng tay
gh c th iu chnh c ht mc, v s d dng hn nu tay c gn
vi phn sau ca gh mt v tr khc, ch khng phi v tr gm gh nh
nhng chic gh bnh thng. Nhm thit k mun tng mc tr cho
vai ln mc ti a, do pha trn ca phn sau gh c thit k to hn
phn di. y chnh l im khc bit nht so vi hu ht nhng chic gh
bnh thng, nhng chic gh ny thng rng di v thun trn. V
iu cui cng l nhm thit k mun to ra mt chic gh gip cho nhng
ngi phi ngi lm vic trong khong thi gian di cm thy thoi mi. Ti
xem xt nhng chic m rm v nhng th khc na nh c lm bng
liu gai. Stumpf ni, T trc n nay ti lun ght cc loi gh ph nha
c bc mt bi v chng c v nng v b. Ln da cng l mt b phn trn c
th ngi, n cng phi h hp. tng to ra mt ci g d th nh
chic m rm kch thch ti. V Stumpf quyt nh to ra mt tm li
- 134 -
mng bng cht do, c thit k c bit. Tm li ny c ko kht, va
vn vi khung nha ca gh. Nu nhn qua tm li ny, bn c th nhn thy
cc n by, cc b phn v nhng phn ph lm bng nha cng c t
ngoi tm mt pha di b gh.
Trong nhng nm lm vic vi cc khch hng mua gh, hng Herman
Miller nhn thy rng khi chn gh vn phng, hu ht mi ngi u hng
s ch mt cch c thc ti chic gh c cho l dnh cho nhng
ngi c cp bc cao nht ging nh chic gh dnh cho cc thng
ngh s , hay ging nh mt chic ngai vng vi lp nm dy v pha sau
cao ln, y v oai nghim. Cn chic gh Aeron th sao? Chic gh ny
hon ton tri ngc vi nhng g m khch hng vn ch ti: s pha trn
r rng v t i gia nhng ch li khc thng bng nha mu en v tm
li trng nh b xng ngoi ca mt con cn trng khng l thi tin s.
S thoi mi M phn ln l do nhng chic gh ta kiu La Z Boy
quy nh. Stumpf cho bit c, ngi ta vn thng k nhng cu
chuyn ci v chuyn ngi M mun t thm qu nhiu tm m cho
nhng chic gh xe hi ca mnh. Chng ti nm c quy nh v
mm mi ca gh ny. V ti lun ngh n chic gng tay m hng Disney
eo vo tay chut Mickey. Nu tn mt nhn thy nhng chic vut ca Mickey,
th c l s chng cn ai trong s chng ta yu mn nhn vt hot hnh ny
na. Nhng g chng ti ang thc hin ang i ngc li tng v
mm mi .
Thng nm, nm 1992, hng Herman Miller bt u tin hnh ci h vn gi
l th nghim s dng. H a nguyn mu ca gh Aeron ti cc cng ty
a phng pha ty Michigan v yu cu mi ngi ngi ln trong
khong thi gian ngn nht l na ngy. Ban u, phn hi t pha nhng
ngi tham gia th nghim khng lc quan lm. Herman Miller yu cu mi
ngi nh gi thoi mi ca chic gh theo thang im t 1 n 10
trong im 10 chng t l chic gh c thoi mi cao nht cn im
t 7,5 tr ln chng t bn thc s thch chic gh ny th nhng nhng
mu ban u ca gh Aeron ch t c khong 4,75 im. Nh mt tr
ci, mt trong nhng nhn vin ca hng Herman Miller t tm hnh
chic gh trn ba ngoi ca mt t bo nh siu th vi tiu Chic gh
t thn: Tt c nhng ai ngi trn chic gh ny u s cht (Chair of Death:
Everyone who sits in it dies) v dng n lm ba ngoi ca mt trong nhng
bo co u tin v cng trnh nghin cu gh Aeron. Mi ngi s nhn vo
- 135 -
khung dy ca chic gh v thc mc liu rng n c th gi c h khng,
ri sau h s nhn vo tm li v t hi liu n c tht s khin cho h
thy thoi mi hay khng. Rt kh yu cu mt ngi ngi ln mt th trng
chng c v g chc chn c. Rob Harvey, ph ch tch cp cao chuyn ph
trch v mng nghin cu v thit k ca hng Herman Miller vo thi im
cho bit. Nu anh lm ra mt chic gh c khung dy, khch hng s
ngh rng mt chic gh nh vy s khng gi ni h. H s rt ngp
ngng khng bit liu c nn ngi ln chic gh hay khng. Ngi cng l
mt kiu hnh ng tip xc. Khi ngi, c th bn s tip xc rt gn vi
chic gh, do c rt nhiu du hiu trc quan nh nhit v cng c
th nh hng n cm nhn ca ca khch hng. V khi hng Herman
Miller thay i mt cht thit k ny, cho ra i nhng nguyn mu mi, tt
hn, v gip mi ngi vt qua c ni e d ca h, s im bt u
nhch dn ln. n khi hng Herman Miller sn sng tung sn phm ra th
trng th s im nh gi thoi mi ca gh Aeron, trn thc t, t
mc trn 8. y qu l mt tin tt lnh.
Nhng cn tin xu th sao? Hu nh tt c mi ngi u coi chic gh
Aeron mi l mt vt k qui. Bill Dowell, ngi ng u nhm nghin cu
gh Aeron cho bit Ngay t u, s im nh gi tnh thm m tt li rt xa
so vi s im nh gi s thoi mi m chic gh em li. y l iu bt
bnh thng. Chng ti th nghim cho hng ngn hng ngn ngi
ngi trn kiu gh Aeron v mt trong nhng mi tng quan mnh m nht
m chng ti thu c chnh l mi tng quan gia yu t thoi mi v gi
tr thm m. Nhng trn thc t, iu ny khng xy ra. S im dnh cho
s thoi mi cao hn 8 im ng c coi l mt hin tng. Th nhng
s im nh gi gi tr thm m ca cc nguyn mu gh Aeron khi u
trong khong t 2 n 3 im v cha bao gi vt qua c ngng 6.
Chng ti cm thy rt m h, kh hiu, v c phn hi lo lng. Trc y,
chng ti tng tung ra kiu gh Equa. Mc d cng tng gy ra rt
nhiu tranh ci, nhng kiu gh ny trng bt mt.
Cui nm 1993, khi chun b a sn phm gh Aeron ra th trng, Herman
Miller tp hp mt lot cc nhm thm nh v ra gii php trn khp t
nc. H mun thu thp mt s kin v vic nh gi, tip th sn phm v
chc chn sn phm ny s nhn c s ng h t ng o mi ngi.
Herman Miller bt u vi nhm cc kin trc s, nh thit k, v nhn chung
nhm ny l nhng ngi d tip nhn. H hiu chic gh ny c tnh t
- 136 -
ph nh th no. Dowell cho bit Ngay c nu h khng nhn nhn chic
gh Aeron nh mt vt mang tnh m thut h cng hiu rng cn phi
xem xt nh gi chic gh ny theo tm quan trng ca n. Sau , h s
phi gii thiu chic gh vi cc nhm nh qun l c s vt cht, v cc
chuyn gia trong l nh vc lao ng y l nhng nhm s chu trch nhim
cui cng i vi thnh cng ca chic gh Aeron trn th trng.
n lc ny nhng nhn xt thng thn dnh cho chic gh. H khng hiu
tnh thm m mt cht no c. Dowell ni. H yu cu Herman Miller ph ln
trn gh Aeron mt gin khung chc chn v ni rng hng ny s khng th
bn c sn phm cho cc khch hng l cc tp on. Mt nh qun l c
s vt cht v chic gh Aeron nh mt th dng trong cc bi c hay
nhng tm m xe kiu c. Mt qun l khc li cho rng chic gh ny
trng c nh c ly t b RoBoCop, cn mt ngi khc na li cho rng
Aeron trng nh th c lm ton b t cc vt liu ti ch. Ti vn nh
mt ging vin trng Stanford tha nhn tng v chc nng ca
chic gh ny nhng li ni rng ng ta mun c mi quay tr li khi
chng ti a ra mt nguyn mu thay i cho ph hp vi th hiu thm
m, Dowell nh li V ng sau tm knh, chng ti ni S khng c
mt nguyn mu c thay i ph hp vi th hiu thm m u.
Trong chc lt, bn hy th t mnh vo v tr ca Herman Miller. Bn to
ra mt sn phm mi v mun tung ra th trng. Bn phi chi rt nhiu tin
trang b li xng sn xut v vn chc chn hn na rng tm li thit
k trn gh Aeron khng lm au mng ngi ngi. Th nhng n gi bn
li khm ph ra rng ngi ta khng thch tm li y. Trn thc t, h cho
rng ton b chic gh trng rt xu x, v nu c mt iu bn bit c sau
bao nhiu nm kinh doanh th chnh l khch hng s khng mua nhng
chic gh m h cho l xu x. Vy th, bn s lm g y? Bn c th p tan
c chic gh i. Bn c th xem xt li v ph chic gh trong mt lp
bt bin p v quen thuc. Hay bn c th tin vo bn nng ca mnh v tip
tc i v pha trc.
Herman Miller chn gii php th ba. H tin v pha trc v iu g xy
ra? Ban u, kiu gh ny khng nhn c nhiu ch t pha khch hng.
Ni cho cng, kiu gh Aeron ny trng rt xu. Tuy nhin, chng bao lu
sau, kiu gh ny bt u thu ht c s ch ca mt s phn t c cch
nhn mi, hin i trong cng ng thit k. N ginh c gii thng
- 137 -
thit k ca thp k do Hi Nhng Nh Thit K Cng Nghip M trao tng.
California v New York, trong th gii qung co v thung lng Silicon,
kiu gh ny tr nn ph bin ph hp vi nn kinh t mi. Aeron cng bt
u c mt trong cc b phim v chng trnh qung co thng mi. V t
, kiu gh ny bt u pht trin v c sc hp dn ln trn th trng.
Cui thp k 90 ca th k 20, doanh s bn Aeron tng t 50% n 70% mi
nm, v nhng ngi trong Herman Miller cht nhn ra rng h ang c
trong tay chic gh bn chy nht trong lch s ca hng. Vo thi im ,
khng c mt chic gh vn phng no b lm nhi nhiu nh chic gh
Aeron. Tt c mi ngi u mun to ra mt chic gh ging b xng
ngoi ca mt con cn trng khng l thi tin s. V s im nh gi tnh
thm m ca gh Aeron hin nay l bao nhiu? Cu tr li l 8. Chic gh
trc y tng b coi l xu x gi tr thnh mt vt p .
Trong trng hp ca cuc th nghim nhp mi m khng cung cp cho
ngi tham gia thng tin v sn phm, tim thc khng lm vic bi v ngi
ta khng t ra gi thit rng cc loi sn phm ch bin t cy cla c
nm khi ngi tham gia khng thy g c. Th nghim ny l mt tnh hung
khng thch hp cho phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng.
Cn i vi kiu gh Aeron, n lc thu ht n tng u tin ca khch hng
tht bi v mt nguyn nhn c i cht khc bit: nhng ngi cho bit n
tng u tin ca h gii thch khng ng cm gic ca chnh mnh. H
ni rng h ght chic gh ny. Nhng iu h thc s nh ni li l: chic
gh ny mi v khc l n mc h khng quen s dng n. y l iu
khng chnh xc vi nhng g m chng ta vn cho l xu x. Loi xe hi
Edsel, c bit n nhiu nht ca hng xe hi Ford t nhng nm 1950,
chuc ly tht bi bi v mi ngi u cho rng h c cm gic l l khi
trng thy n. Nhng n hai hoc ba nm sau cc nh sn xut xe hi
khc vn cha bt u sn xut ra nhng chic xe hi ging vi chic Edsel
nh khi mi ngi lm nhi li kiu gh Aeron. Khi u Edsel l mt chic
xe xu x v v sau n vn nh vy. V l y, c nhng b phim m mi ngi
khng thch khi h xem ln u tin v h vn ght chng ngay c hai hoc ba
nm sau . Mt b phim ti th vn mi l mt phim ti m thi. Vn y
l: b vi su trong nhng th m chng ta ght l mt nhm cc sn phm
c xp vo vi nhau ch bi v chng trng kh k quc. Chng khin
chng ta lo lng. Chng khc bit n mc chng ta phi mt mt cht thi
gian hiu c rng chng ta thc s thch chng.
- 138 -
Khi bn ang sng trong mt th gii ca hng triu sn phm, bn ngp
chm trong c ca chnh mnh th tht kh lun nh n thc t rng
khch hng, ch dnh rt t thi gian xem xt n cc sn phm mi, Dowell
ni Ngay lc y, cc bn nm c cc tri nghim vi sn phm y. Tuy
nhin, cc bn li khng bit c iu g v qu trnh sn xut sn phm, v
rt kh cc bn c th tng tng ra mt tng lai xn ln dnh cho sn
phm ny, c bit nu sn phm ny li l mt vt rt khc thng. l
iu xy ra vi kiu gh Aeron. Trong tm tr ca mi ngi, nhng chic
gh vn phng lun phi c mt mc thm m nht nh. Chng phi c
lt v bc m. Kiu gh Aeron khng mang nhng c im y. N trng
khc hn. chic gh ny chng c mt nt no quen thuc. C l t xu x
ch l mt t thay th cho cm t khc l.
i vi cc nghin cu th trng, vn nm ch thng thng, n ch
n thun l mt cng c qu s khai tm ra s khc bit gia ci ti t v
ci ch mang tnh khc l. Cui nhng nm 1960, nh vit kch bn phim
Norman Lear sn xut mt chng trnh hi kch tnh th trn truyn hnh
c th nghim cho mt chng trnh c tn gi l Tt c trong gia nh
(All in the Family). Chng trnh ny rt khc bit so vi cc chng trnh
truyn hnh tr tin c trnh chiu trn tivi vo lc by gi: Ni dung cc v
kch rt r nt v mang tnh chnh tr, n cp n cc vn x hi m
nhng chng trnh truyn hnh thi im u n trnh. Lear gi tc
phm ca mnh n hng truyn hnh ABC. Hng ny tin hnh th
nghim th trng i vi chng trnh ca Lear trc 400 khn gi c
chn la cn thn ti mt nh ht Hollywood. Khi xem chng trnh, cc
khn gi s phi in tr li cu hi trong phiu iu tra, v quay mt a c
nh du rt nhm chn, nhm chn, bnh thng, hp dn, v rt
hp dn. Sau , cc cu tr li ca h s c chuyn sang thang im t
1 n 100. S im chp nhn c i vi mt v kch trn truyn hnh lc
by gi l trong khong 60 im cn i vi hi kch, s im l khong 75
76 im. Th nhng, chng trnh Tt c trong gia nh ch t trn di 40
im. Hng truyn hnh ABC khng ng pht sng chng trnh ny. Lear
tip tc gi chng trnh n hng CBS. H cho chy chng trnh qua mt
giao thc nh gi tr trng ca ring mnh c tn l B Phn Tch
Chng Trnh (Program Analyzer). Giao thc ny yu cu khn gi nhn nt
xanh v , ghi li nhng n tng ca h khi theo di show din. Kt qu
chng c g gy n tng. V phng nghin cu ngh vit li nhn vt
Archie Bunker trong v kch nh mt ngi cha nh nhng, mm mng, v
- 139 -
thng xuyn khuyn khch con ci. Hng CBS thm ch cn khng quan tm
n vic qung co chng trnh ny trong ma chiu u tin ca mnh.
Vn y l do u? L do duy nht khin Tt c trong gia nh c a
ln mn hnh l do ch tch cng ty Robert Wood v gim c ph trch
chng trnh Fred Silverman li thch n; v vo thi im lc , nh hng
ca mng li truyn hnh CBS ln n mc hng ny cho rng mnh c
kh nng liu l nh vi chng trnh ny.
Cng nm , CBS cng ang cn nhc mt v hi kch mi c s tham gia
ca ngi sao Mary Tyler Moore. V kch ny cng c dng nhm a ln
mn nh. Nhn vt chnh ca v kch, Mary Richards, l mt ph n tr, c
thn, chng h quan tm ti vic lp gia nh m ch ch n vic thc y
s nghip ca mnh trn thc t, y l c im chung ca tt c cc n
nhn vt chnh trong nhng b phim trn truyn hnh c trnh chiu trc
y. Khi hng CBS cho chy chng trnh u tin qua B Phn Tch
Chng Trnh, kt qu tht thm hi. Mary l mt k thua cuc. Hng xm
ca c, Rhoda Morgenstern li qu th l v tr trn, cn hnh tng ca
mt nhn vt n chnh khc trong v kch Phyllis Lindstrom c nh gi l
khng th tin c. L do duy nht khin chng trnh ca Mary Tyler Moor
tr li c l do khi hng CBS tin hnh th nghim, chng trnh ny
c ln lch pht sng ri. Nu chng trnh ca Mary Tyler Moor ch n
thun l mt chng trnh th nghim, nhng nh gi phn ln l tiu cc
chc hn s chn vi n. Sally Bedell (Smith) thut li trong cun tiu s c
vit v Silverman, i ln t ng n hnh (Up The Tube).
Ni cch khc, Tt c trong Gia nh v cc chng trnh ca Mary Tyler
Moore l nhng chng trnh truyn hnh nhn c nhng nh gi tng
t nh kiu gh Aeron. Cc khn gi u ni rng h khng thch chng
nhng rt nhanh sau nhng v hi kch tnh th ny li tr thnh hai trong
s nhng chng trnh thnh cng nht lch s truyn hnh. Thc ra, khn
gi khng h ght chng, h ch b shock trc chng m thi. V tt c
nhng k thut m rt nhiu nh nghin cu th trng hng CBS p dng
hon ton tht bi khi phn bit hai trng thi tnh cm rt khc nhau ny.
Tt nhin, khng phi lc no nghin cu th trng cng cho kt qu sai
lch. Nu chng trnh Tt c trong Gia nh mang nhng nt quen thuc
vi ngi xem hn v nu kiu gh Aeron ch khc bit mt cht so vi
nhng kiu gh c tung ra trn th trng vo thi im trc th
- 140 -
vic nh gi phn ng ca khch hng chc hn s hu nh khng c g l
kh khn. Th nhng, th nghim sn phm hay tng thc s mang tnh
cch mng li l mt vn khc v nhng cng ty thnh cng nht l nhng
cng ty hiu rng trong nhng trng hp cn phi din gii n tng
u tin ca khch hng. Chng ta thch p dng nghin cu th trng
trc khi tung ra sn phm bi v n cung cp mt mc chc chn no
c th thng qua s im v cc d on; v nu ai hi chng ta ti sao
li a ra nhng quyt nh nh th, chng ta c th ch vo mt con s
lp lun. Tuy nhin, s thc li nm ch i vi nhng quyt nh quan
trng nht khng th c mt mc chc chn no. Kt qu nh gi cc
bn nhc ca Kenna rt ti t khi chng c a vo cc nghin cu th
trng. Nhng th th sao? Nhc ca Kenna mi v khc l, v chnh nhng
g mi v khc l s lun l i tng d b tn cng nht trc cc kt qu
nghin cu th trng.
Mn qu ca s snh si, thnh tho
Mt ngy h rc r, ti n tra cng vi hai ngi ph n iu hnh cng ty
Sensory Spectrum New Jersey. H tn l Gail Vance Civille v Judy
Heylmun. C hai u sng bng ngh nm thc phm. Chng hn nh nu
FritoLay cho ra i mt loi bim bim ng mi, h cn phi bit nguyn mu
ca mnh ph hp vi nhng ngi thch n bim bim ng im no: Sn
phm ny khc bit nh th no so vi cc loi Dorito khc ca h? Sn phm
ny c th snh vi loi bim bim Cape Cod Tortilla trn nhng mt no? H
c cn phi thm mt cht mui na vo sn phm hay khng? Civille v
Heylmun chnh l nhng ngi h s gi sn phm ca mnh n nh
gi.
Tt nhin, n tra cng vi nhng chuyn gia nm thc phm l mt vn
i hi s kho lo v tinh t. Sau khi suy ngh k, ti quyt nh chn nh
hng c tn l Le Madri khu Manhattan, y l ni c rt nhiu mn c
bit. Khi ti n, Heylmun v Civille ngi sn, h l hai ph n gii chuyn
mn, rt phong cch trong b cng s. Hai ngi gi xong mn.
Civille k li cho ti nghe cc mn c bit. Hng lot nhng mn n tra.
Heylmun quyt nh chn mn m ng, trc l mn s c hm vi
b ng c rc ln trn cn ty v hnh, v mn cui l kem fraich v mn u
nam vit qut c om cng tht ln mui c trang tr thm b ng thi ht
lu, ngi ng chin, v ht b nng. Civille chn mn salad, tip sau l
- 141 -
mn cm Italia nu cng vi loi trai trn o hong t Edward v loi trai
Manila, mn cui cng l mc ng. ( nh hng Le Madri, him c mn no
khng kt thc theo mt cch no hoc l ch c trang tr theo kiu n
gin). Sau khi chng ti gi mn, ngi hu bn mang n cho Heylmun mt
ci tha cho bt sp ca c. Civille cng ra du xin thm mt ci tha na.
Chng ti chia s mi th. C ni vi ngi hu bn nh th.
Anh nn nhn chng ti khi chng ti i chi cng vi nhng ngi lm
Sensory, Heymul ni Chng ti ly a bnh m ca mnh v chuyn chng
i khp lt. V nhng g chng ti nhn li l mt na phn n ca mnh v
mt cht phn n ca nhng ngi khc. Mn sp c a n. C hai
tp trung vo ngay mn ny. ! Ngon tuyt! Civille ni v a mt nhn ln
trn. Heylmun a cho ti chic tha ca c y. Anh nm th xem. C
Heylmun v Civille u n nhng ming nh nhng nhanh, v h va n, va
ni chuyn, ngt li nhau nh nhng ngi bn quen thn lu ngy, nhy
t ch ny sang ch khc. H rt khi hi, v ni rt nhanh. Nhng
cuc ni chuyn khng lc no ln t ba n.
Ngc li th ng hn: Dng nh h ni ch nng cao cnh gic vi
ming n tip sau, v khi n tip n ming sau, khun mt h l ra ci nhn
ht sc say m. Heylmun v Civille khng ch nm n. H suy ngm v
chng. H m v chng. n tra vi hai chuyn gia ny cng ging nh khi
i mua n cello vi YoYo Ma hay tt vo thm Giorgio Armani vo mt bui
sng ng lc anh y ang quyt nh xem nn mc g. Chng ti ni
rng sng vi ti c nh mt chuyn du lch m lc no cng ch nm v nm
m thi, Civille gp chuyn iu khin cho mi ngi trong gia nh ti
pht in ln. Thi, khng ni v chuyn ny na! Anh c bit cnh quay
ca hng bn thc n ngon trong b phim Khi Harry gp Sally (When Harry
met Sally) khng? cng chnh l nhng g ti ngh khi n thc s
ngon y.
Ngi bi bn xut hin, mi chng ti cc mn trng ming: kem Bruyl,
kem xoi v scla, hoc mn thch vani ng ngt v thch va ni du ty c
nhy hoa ngh ty. Sau khi n o trc mn kem Bruyl, Heylum chn
thch vani v kem xoi. Hin nay nh hng no cng th nghim bn loi
kem Bruyl. C cho bit Cht lng ca loi kem ny ang tt dc ngang
bng cht lng ca vani. Ti khng thch n kiu kem Bruyl trn bi v khi
ti khng th nm c k cht lng ca tng thnh phn, Mt cc c
- 142 -
ph espresso c mang ti cho Civille. Ln u nhp mi, mt thong cau
my, gn nh khng th pht hin c trn mt Civille. C y ni C ph
cng c nhng khng ngon lm. Ton b v ru b mt hn v c hi qu
nhiu mi g.
Ri sau , Heylmun bt u cu chuyn v sn phm ti ch. C mt s
cng ty hot ng trong l nh vc thc phm p dng phng php ti ch
cc nguyn liu thnh phn cn tha hoc b b i trong qu trnh sn xut
mt m sn phm sn xut ra mt m sn phm khc. Hy a cho ti mt
vi ci bnh quy cookie v bnh quy gin, Heylmun ni v ti khng nhng
c th ni cho anh bit chng l sn phm ca cng ty no, m cn c th ch
r, cng ty p dng cng ngh ti ch no i vi nhng sn phm
ny. Civille cng ph ha vo cu chuyn. C cho bit, ch ngay m trc
, c n hai loi bnh cookie v n y, c nu tn ca hai nhn hiu
ni ting. Ti c th nm c v ca cng ngh ti ch. Civille ni v thay
i nt mt. Chng ti phi mt hng nm tri mi c th luyn c nhng
k nng ny. C tip tc Tt c l hai mi nm, ngang bng qu trnh rn
luyn ca cc bc s nu tnh t khi bn bt u cng v bc s thc tp ni
tr v sau tr thnh mt bc s ni tr thc s. Bn c rn luyn v rn
luyn cho n khi bn c th nhn vo mt mn no , v ni mt cch ht
sc khch quan rng mn ngt, ng v thnh v caramen nh th no,
bn cng c th ch ngay ra trong mn c bao nhiu v chua t nhin v
chua t nhin y chnh l v chanh, v chanh l cam, v bi chm, hoc v
cam.
Ni cch khc, c Heylmun v Civille u l cc chuyn gia trong l nh vc
ny. Nhng liu Th Thch Pepsi c bin h thnh nhng k ngc khng?
Tt nhin l khng. H cng khng b mu m ca loi ru Christian
Brothers nh la, hay d dng b s khc bit gia mt th h khng thch
v mt th h thy l lm gy bi ri. S tinh tng trong chuyn mn cho
php h hiu r hn v nhng g ang din ra ng sau cnh ca b kha
ca tim thc. y cng l bi hc cui cng v quan trng nht trong cu
chuyn ca Kenna, bi v n gii thch ti sao ngi ta li nh gi kt qu
ca nhng nghin cu th trng cao hn hn nhng phn ng y say m
ca nhng chuyn gia trong ngnh cng nghip ny, nhng khn gi ti hp
m Roxy v nhng khn gi ca chng trnh MTV2. n tng u tin ca
cc chuyn gia ny l s khc bit. Khi ni n s khc bit, ti khng h c
ni rng so vi chng ta, cc chuyn gia ch thch nhng g khc thng v
- 143 -
l lm mc d iu ny l khng th ph nhn c. Khi chng ta tr thnh
chuyn gia trong mt l nh vc no , s thch, hay gu thng thc ca
chng ta cng tr nn c bit v phc tp hn. Hay ni cch khc, theo ti,
thc s ch c nhng chuyn gia mi c th gii thch mt cch chc chn,
v ng tin cy v cc phn ng ca mnh.
Jonathan Schooler ngi m ti gii thiu vi cc bn trong chng
trc tng thc hin mt cuc th nghim cng vi Timothy Wilson, v
y l mt cuc th nghim minh ha rt sinh ng cho s khc bit ny.
Trong cuc th nghim, ngi ta s dng n mt du. Tp ch
Consumer report tp hp mt nhm cc chuyn gia trong l nh vc thc
phm v yu cu h nh gi phn loi bn mi bn loi mt du khc nhau
t trn xung di theo cc nh gi c th nh v kt cu v v. Sau ,
Wilson v Schooler a cc loi mt xp th nht, th 11, th 24, th 32 v
44 cho mt nhm sinh vin, nhng loi mt c a l sn phm ca cc
hng Knotts Berry Farm, Alpha Beta, Featherweight, Acme, v Sorrel Ridge.
Cu hi m Wilson v Schooler i tm li gii p l:\ Kt qu phn loi ca
cc sinh vin gn vi kt qu phn loi ca cc chuyn gia nh th no? V
cu tr li l: hai nhm trn phn loi kh ging nhau. Cc sinh vin xp loi
mt ca Knotts Berry Farm ng th hai, v cho Alpha Beta xp u (kt qu
ny o ngc th t ca hai loi mt xp hng u). Nhm cc chuyn gia
v nhm sinh vin u thng nht rng mt ca Featherweight ng th ba.
V cng ging nh cc chuyn gia, nhm sinh vin cho rng cht lng ca
mt Acme v mt Sorrel Ridge r rng l khng bng cc loi mt khc.
Mc d vy nhm chuyn gia nh gi mt Sorrel Ridge thp hn so vi mt
Acme trong khi cc sinh vin li suy ngh ngc li. Cc nh khoa hc p
dng ci gi l tng quan nh gi mc n gn gi gia hai yu t
vi nhau; v kt qu l, nhng nh gi, phn loi ca cc nhm cc sinh
vin c t l tng ng 0,55 so vi nhng nh gi ca nhm cc chuyn
gia, y l mt kt qu tng i cao. Ni cch khc, kt qu ny cho thy
phn ng ca chng ta vi cc sn phm mt tng i tt: ngay c nhng
ngi du khng phi l chuyn gia v th n ny cng bit liu loi mt
mnh nm c phi l mt ngon hay khng.
Nhng iu g s xy ra nu ti a cho bn mt bn cu hi iu tra v yu
cu bn lit k ra nhng l do gii thch ti sao bn li thch loi mt ny hn
loi mt khc? Kt qu s l thm ha. Wilson v Schooler yu cu mt
nhm sinh vin khc vit nhng li gii thch cho kt qu phn loi ca h ra
- 144 -
giy, v nhm sinh vin ny xp loi mt ca hng Knotts Berry Farm
loi mt ngon nht theo nh gi ca cc chuyn gia xung v tr th hai t
di ln cn mt ca hng Sorrel Ridge (loi mt c cht lng km nht
theo nh gi ca cc chuyn gia) li c a ln v tr th ba. nh gi
ca sinh vin vi cc chuyn gia lc ny gim xung cn 0,11; trn thc t,
iu ny cho thy nh gi ca cc sinh vin gn nh chng c g lin quan
n nh gi ca cc chuyn gia. iu ny cng gi nh li cc cuc th
nghim ca Schooler m ti m t trong cu chuyn ca Van Riper. Chc
hn bn vn cn nh, trong cu chuyn , chnh phng php ni quan (tc
s t xem xt ni tm) ph hy kh nng gii quyt nhng vn i hi
s hiu bit thng sut nm bn trong s vt ca con ngi. Bng cch
khin mi ngi ngh v sn phm mt, Wilson v Schooler bin h tr
thnh nhng k ngc nghch trc sn phm ny.
Tuy nhin, phn u chng, ti nhc n nhng yu t lm suy yu kh
nng gii quyt vn ca chng ta. V by gi ti s bn v hin tng khi
chng ta mt mt kh nng c bn c ngh a quan trng hn nhiu, l
kh nng nm bt suy ngh . Ngoi ra, trong trng hp ny chng ta s gii
thch c c th hn nhiu cho l do ti sao cc nh gi ni quan thng
lm ri tung hnh ng ca chng ta. l do chng ta ch n thun khng
a ra c li gii thch cho cm gic ca mnh trc sn phm mt.
Trong v thc, chng ta bit loi no l mt ngon (trong th nghim ca
Wilson v Schooler l loi mt Knotts Berry Farm). Nhng nu t nhin
b yu cu a ra li gii thch ti sao chng ta li thch loi mt theo
danh sch cc yu t th nhng yu t ny s hon ton chng c ngh a g
vi chng ta. V d nh, yu t v kt cu chng hn. Yu t ny c ngh a l
g? C l trc y, chng ta cha bao gi ngh n kt cu ca bt k mt
loi mt no, v chc chn chng ta cng khng hiu kt cu c ngh a l g,
v trn mc hiu su sc mt vn th kt cu l mt ci g m chng
ta thc s khng c bit quan tm n nhiu lm. Nhng y, tng v
kt cu c m mm trong tm tr ca chng ta, v chng ta ngh cng
nh quyt nh rng kt cu dng nh c v hi l lm v trn thc t, c
th cui cng, chng ta cng khng thch loi mt . Khi Wilson a ra yu
t ny, iu xy ra y l chng ta a ra mt l do nghe c v hp l gii
thch cho l do ti sao chng ta c th thch hoc khng thch mt th g, v
sau chng ta iu chnh thin cm thc s ca mnh sao cho ph hp vi
l do nghe c v ng tin cy.
- 145 -
Mc d vy, nhng ngi snh si v cc mn mt khng h gp phi vn
tng t khi cn phi gii thch nhng suy ngh cng nh cm gic ca h
v mt loi mt. Nhng chuyn gia nm thc phm cng c cung cp mt
vn kin thc t vng c th, cho php h m t mt cch chnh xc phn ng
ca h trc mt loi n hay ung no . Chng hn nh ngi ta
vn cho rng mayonnaise c nh gi qua su yu t biu hin bn ngoi
(mu sc, cng mu, sc hay cn gi l kt ta mu, sng
bng, gn sng, v bt tm), mi yu t v kt cu ( dnh mi, chc
chn ca kt cu, dy, v.v), v mi bn yu t v hng v, c chia
thnh ba nhm nh: mi thm (mi trng, mi m tt); v c bn (v mui, v
chua, v ngt); v cc yu t v cm nhn ha hc (chy, hng cay, se). Mi
yu t ny s c nh gi theo thang 15 im. V vy, nu chng ta mun
m t kt cu hnh oval ca mt th no , th mt trong nhng yu t c
trng chng ta cn phi xem xt l trn trt. V trn thang im 15
nh gi c trng ny, trong im 0 c ngh a l khng trn trt cht
no v ngc li s im 15 cho thy trn trt ca sn phm rt cao,
loi thc phm cht lng km ca hng Gerbers Beef v Beef Gravy ch
ginh c 2 im; sn phm sa chua vani ca Whitney t c 7,5 im
v sn phm ca Miracle Whip c 13 im cho trn trt. Nu bn
nm th mt mn n hay mt thc ung c trn trt thp hn sn phm
ca Miracle Whip nhng li cao hn sa chua vani ca hng Whitney, khi
bn s chm cho trn trt ca sn phm 10 im. Hoc cng cn xt
n mt c tnh na l gin. Sn phm scla khng bo Chewy
Chocolate Chunk Granola Bars ca hng Quarker ch nhn c im 2,
bnh quy gin ca Keebler Club Partners Crackers c 5 im trong khi
s im cho gin ca loi bng ng ca hng Kellogg l 14. Tt c mi
sn phm c by bn trong cc siu th u c th c nh gi qua
nhng yu t ny, v sau khi mt chuyn gia nm lm vic vi cc thang im
trong nhiu nm, nhng thang im ny s c ghi vo trong tim thc ca
chuyn gia nm . ng l chng ti nghin cu cc sn phm Oreo.
Heylmun ni Chng ti nh gi chia nh chng theo 90 yu t c trng v
b ngoi, hng v v kt cu. C ngng li v ti c th ni rng lc ny
trong u Heylmun ang ti hin li mt sn phm Oreo trng nh th no.
Nhng thc ra c l ch c khong mi mt c tnh mang tnh quyt
nh.
Nhng hnh ng phn ng v thc ca chng ta bt ngun t trong cn
phng kha kn, v chng ta khng th nhn vo bn trong cn phng .
- 146 -
Nhng nu c kinh nghim, c s tng tri, chng ta s tr thnh nhng
chuyn gia c th s dng hnh vi ca mnh, s dng qu trnh rn luyn ca
mnh gii thch v gii m nhng iu nm sau nhng nh gi tc
thi cng nh nhng n tng u tin. iu ny rt ging nhng g mi
ngi tin hnh khi h ang trong qu trnh phn tch tm l: h dnh nhiu
nm phn tch tim thc ca mnh vi s gip ca mt bc s tr liu
xut sc cho n khi h bt u nm c tr c ca h hot ng nh th
no. Heylmun v Civille cng thc hin nhng iu tng t nhng iu
khc bit l ch: h khng phn tch cm gic ca h m phn tch nhng
cm nhn ca mnh v mt sn phm mayonnaise v cc loi bnh quy Oreo.
Tt c cc chuyn gia u thc hin iu ny d chnh thc hay khng chnh
thc. Gottman cm thy khng vui vi nhng phn ng theo bn nng ca
mnh trc cc cp v chng. Chnh v l , ng ghi hnh hng nghn
cp i, ri chia nh chng ra thnh nhng thc phim nh tnh bng giy v
chy d liu trn my tnh v n gi, Gottman c th ngi cnh mt cp v
chng trong nh hng v t tin chia nh cc vn thnh nhng lt ct mng
bt mch cuc hn nhn ca h. Vic Braden, v hun luyn vin tennis m
ti nhc n cc chng trc, rt kh chu khi bit lc no th mt ai
s mc phi c pht bng hng hai ln lin tip nhng li khng th hiu
lm th no m mnh li bit c iu . Hin gi Vic Braden ang cng
tc cng mt s cc chuyn gia trong l nh vc c sinh hc, h tin hnh
quay phim v phn tch ng tc pht bng ca cc tay vt tennis nh ngh
theo phng php s ha. Phng php ny gip h c th tm ra mt cch
chnh xc iu g xy ra cc c pht bng khin Braden thu nhn c
mt cch v thc. Cn Thomas Hoving, ti sao ch trong mt hoc hai giy
ng tin tng chc chn bc tng Kouros ca Bo tng Getty ch l mt
th gi? l bi v, trong sut cuc i mnh, Hoving tri nghim
qua v s cc bc tng iu khc c v ng hc c cch hiu v din
gii n tng u tin lt qua tm tr mnh. Trong nm th hai lm vic
bo tng ngh thut Met (Metropolitan Museum of Art), ti rt may mn c
mt ngi ph trch ngi Chu u ng h v cng xem xt gn nh tt c
mi th vi ti. Hoving cho ti bit, Chng ti dnh thi gian mi ti ly
nhng vt ra khi hp v t chng ln bn. Chng ti i xung kho lu
tr. c hng nghn vt. Ti no chng ti cng cho n tn
mi gi m, v vic ny khng phi l ch i xem xt lt qua theo qui
nh. N l s mit mi, mit mi, v mit mi nghin cu. Trong nhng
m kho lu tr , Hoving xy dng c mt kiu c s d liu trong
- 147 -
tim thc ca mnh. ng hc cch lm cho nhng cm nhn ca mnh v
mt vt no tr nn ph hp vi nhng g c chnh thc nm bt
trong phong cch, c s nn tng cng nh gi tr ca vt . Bt c khi
no chng ta thnh tho v mt iu g hoc chng ta quan tm ti mt
iu g , th v c bn kinh nghim cng nh lng say m vi iu s
thay i bn cht nhng n tng u tin ca chng ta.
iu ny khng c ngh a l nu chng ta nhng l nh vc khng thuc
chuyn mn ca mnh th phn ng ca chng ta lc no cng l nhm ln.
Khi chng ta s rt kh gii thch cng nh chia nh nhng phn ng ny.
Chng khng c ci nn tng hiu bit chc chn. Chng hn nh, bn c
ngh rng mnh c th m t mt cch chnh xc s khc bit gia hai loi
ung Coca Cola v Pepsi hay khng? iu ny thc s rt kh. Cc chuyn
gia nm thc phm nh Civille v Heylmun p dng ci m h gi l thang
khc bit (hay thang DOD) so snh cc sn phm trong cng hng
mc. Thang im ny tnh im t khng ti mi, trong , 10 l im dnh
cho hai th hon ton khc nhau, v 1 hoc 2 l s im dnh cho s khc
bit v kha cnh sn xut cho hai m ca cng mt loi sn phm. Chng
hn, im cho khc bit ca loi khoai ty chin c v chua v mn ca
Wise v Lay l 8. (Ch! Hai loi khoai ty chin thc s rt khc bit,
Heylmun cho bit. Khoai ty chin ca Wise sm mu, trong khi sn phm
ca Lay c mu sng v ng u.)Nhng sn phm c s im DOD l 5
v 6 kh ging nhau nhng vn c th phn bit c. S khc bit gia
CocaCola v Pepsi ch c nh gi vi s im 4 v trong mt s trng
hp s khc bit gia hai sn phm ny cn c th thp hn na, c bit
nu CocaCola lu, gas gim v mi vani r hn mt cht.
iu ny cho thy nu c yu cu pht biu suy ngh ca mnh v hai loi
ung ny, hu ht cu tr li ca chng ta s khng mang mt ngh a g.
Chng ta c th ni liu chng ta c thch ung hay khng. Chng ta
c th nhn xt chung chung ga ca ung, v hng v, v ngt, v
chua. Nhng vi s im khc bit l 4, ch c ai c o to qua v cc
sn phm ch bin t cy cola mi c th nm bt c nhng sc thi tinh
t, c tnh cht phn bit cc loi nc ngt vi nhau.
C th trong s cc bn s c mt s ngi, c bit l nhng ngi ht
sc trung thnh vi ung CocaCola s rt kh chu khi ti cp n
im ny. C th l ti hi xc. Bn cho rng mnh thc s hiu r cm nhn
- 148 -
ca mnh v hai loi ung Coca Cola v Pepsi. c ri, c cho l bn
chc chn c th phn bit c hai loi ung ny ngay c khi s im
nh gi s khc bit gia chng ch loanh quanh trong khong 4 im.
Trn thc t, ti s thuyt phc bn t mnh kim tra s khc bit ny. Bn hy
nh mt ngi bn ca mnh Pepsi vo mt cc v CocaCola ra mt cc
khc ri c gng phn bit chng. Gi s bn thnh cng. Xin chc mng v
iu . No, hy th cuc kim tra li mt ln na nhng theo dng thc hi
khc mt cht. Lc ny, ngi tin hnh th nghim s a cho bn ba ch
khng phi hai cc nc ngt, trong hai cc l ng hai loi sn phm
t cy cola, cn cc th ba s ng mt loi ung ngt khc. Trong kinh
doanh ung, th nghim nh th ny c gi l th nghim tam gic.
By gi ti s khng yu cu bn xc nh cc no l CocaCola, cc no l
Pepsi. Nhng g ti mun l bn hy xc nh xem loi no trong ba ung
trn khc bit vi hai loi ung cn li. D bn c tin hay khng, bn cng
s thy rng nhim v ny kh khn n khng ng. Nu c mt nghn ngi
tham gia vo cuc th nghim ny, th s ch c khong mt phn ba trong s
h on ng iu ny khng khc g n may, bi tt c nhng g chng ta
lm ch l on.
Khi ln u nghe v th nghim tam gic, ti quyt nh th p dng n
vi mt nhm bn ca mnh. Khng ai trong s h a ra c cu tr li
chnh xc. Tt c nhng ngi trong nhm ny u l nhng ngi c hc
vn, v thn trng trong suy ngh , hu ht trong s h thng xuyn ung
cc sn phm t cy cla, v h hon ton khng tin vo kt qu ca cuc
th nghim ny. H tc gin v ch trch ti v nh la h. H bin minh
rng chc hn phi c iu g khc thng nhng chai CocaCola v
Pepsi ny.
H cho rng ti kho lo tro i th t ba cc gy kh khn cho h.
Khng ai trong s thnh vin ca nhm ny mun tha nhn s thc: nhng
hiu hit ca h v cc sn phm t cy cla hi ht n khng th tin ni.
Vi hai loi sn phm t cy cla, tt c nhng g chng ta phi lm l tin
hnh so snh n tng u tin ca chng ta i vi chng. Nhng vi ba
cc nc ngt, chng ta buc phi c kh nng m t v nm gi v ca loi
nc ngt th nht, ri sau l v ca sn phm th hai trong tr nh v
bng cch no chuyn cc cm gic thong qua v dng lu di mt
cch ngn gn v thc hin c iu ny th iu cn thit l phi c
kin thc v s hiu bit v vn t vng lin quan n v ca sn phm.
- 149 -
Heylmun v Civille c th hon thnh bi kim tra th nghim theo kiu tam
gic ny rt d dng bi v chnh kin thc ca h cung cp cho h kh
nng co gin n tng u tin. Nhng ngi bn ca ti khng c ci may
mn . H c th ung nhiu sn phm t cy cla, nhng h cha bao
gi thc s suy ngh v cc sn phm ny. H khng phi l nhng ngi
snh si, nhng chuyn gia v chng loi ung ny, v v th nu buc h
phi tr thnh nhng chuyn gia trong l nh vc ny tc l t ra qu nhiu
cu hi cho h th nhng phn ng ca h s chng mang mt ngh a g.
C phi cng chnh iu ny xy ra vi Kenna hay khng?
Nhng g cc hng ghi a ang lm vi ch tht ti t
Sau nhiu nm c bt u ri li chng li, cui cng Kenna c hng
ghi a Columbia k hp ng. Anh cho ra i mt album c ta New
Sacred Cow. Sau , Kenna bt u tour din u tin ca mnh, anh biu
din mi bn thnh ph trn khp min Ty v Trung M. l mt bc
khi u rt khim tn: Kenna l ngi m mn cho mt nhm nhc khc v
anh ch chi trong ba mi lm pht. Nhiu ngi trong s cc khn gi
thm ch cn khng nhn thy s c mt ca anh trong t qung co. Nhng
khi h nghe anh chi nhc, h thc s say m. Kenna cng thc hin mt
video cho mt trong nhng bi ht ca mnh, v video ny c c cho
mt gii thng trn knh VH1. Cc i pht thanh cc trng i hc bt
u bt bi ht New Sacred Cow, bi ht ny bt u thu ht c s ch
v chim c cm tnh ca cc sinh vin. Sau , Kenna cng xut hin mt
vi ln trn cc chng trnh ni chuyn trn truyn hnh. Nhng nhng gii
thng ln nht vn lng trnh anh. Album ca Kenna vn khng thnh cng
v Kenna khng th lm cch no a a n u tin ca mnh lt vo Top
40 trn sng pht thanh.
Vn l cng mt cu chuyn c. C Gail Vance Civille v Judy Heylmun u
yu mn Kenna. Craig Kallman sau khi nghe cun bng demo ca Kenna,
gi in v yu cu ngay Ti mun gp anh chng ny ngay by gi. Fred
Durst nghe mt trong nhng bi ht ca Kenna qua in thoi v quyt nh
y chnh l bi ht anh ta cn. Paul McGuinness mi Kenna bay n
Ireland. Tt c nhng ngi chuyn nghip bit sp xp nhng n tng
u tin ca mnh, c mt vn t vng c th nm bt c chng, v c
kinh nghim, s tng tri hiu r c chng u dnh cho Kenna mt
tnh cm c bit; v trong mt th gii hon ho, iu ny chc hn s c
- 150 -
ngh a quan trng hn rt nhiu so vi nhng kt qu rt ng ng ca cc
nghin cu th trng. Nhng th gii pht thanh khng hiu bit nh th
gii ca thc phm v th gii ca ngi sn xut ra dng gia dng v
vn phng nh hng Herman Miller. Th gii a chung mt h thng
khng th thc hin cc o c m n ha hn s thc hin.
Kenna ni: Ti on rng h a bi ht cho nhm thm nh, xut
tng ca mnh nh gi, v nhm ny tht ln Khng, bi ht ny s
khng tr thnh mt bi hit c. H khng mun u t tin bc vo th g
khng c nh gi tt trong cc cuc th nghim. Nhng khng
phi l phng thc hot ng ca m nhc. m nhc cn s tin tng.
Nhng s tin tng li khng lin quan g n cc hot ng kinh doanh m
nhc. iu ny hon ton khin ti chn nn, v n gy ra nhng p ch v
mt tm l na. Ti khng th ng c. Trong u ti ngn ngang
nhng suy ngh . Nhng d chng cn g na ti s vn c chi nhc, v
nhng cu ni ca m tr ng yu v ln lao n mc chnh iu
gip ti thc dy tip vo ngy hm sau v tip tc chin u. m tr
n gp ti sau show din v ni Nhng g cc hng ghi a ang lm vi
ch tht ti t. Nhng chng chu y l nghe nhc ca ch, v chng
chu s ni vi tt c mi ngi na.
- 151 -
By giy khu Bronx
c suy ngh ca ngi khc ngh thut tinh t v i hi s nhy
bn
L s 1.100 trn i l Wheeler nm trong vng ln cn Soundview ca khu
vc pha Nam Bronx, l mt con ph hp vi nhng cn h v nh hai tng
n s. on cui con ph lun huyn no bi nhng ting n o t i l
Westchester, khu vc bun bn ch yu ca vng Soundview, v t i l ny
l 1.100 chy di khong 183m, vi hai hng cy v hai dy xe chy song
song. Nhng dy nh y u c xy t nhng nm u ca th k 20.
C rt nhiu cn nh c mt tin c trang tr cng phu bng gch , vi
nhng bc thm 4 hoc 5 bc pha ca trc. y l khu vc sinh sng ca
ngi ngho v dn lao ng. Vo cui nhng nm 1990, nn bun bn ma
tu vng ny, c bit l i l Westchester v mt con ph nm trn i
l Elder bng pht nhanh chng. Nu bn l dn nhp c ti thnh ph New
York sinh sng v mun tm mt ch r tin, gn tu in ngm th
Soundview chnh l a im l tng. cng chnh l l do khin Amadou
Diallo dn n sng i l Wheeler.
Diallo n t Guinea vo nm 1999, Diallo mi 22 tui. Anh lm ngh bn
rong khu dnh cho dn lao ng ngho qun H Manhattan, Diallo
chuyn bn bng video, tt v gng tay trn va h dc theo ph 14. Thp,
khng c v g vui nhn, cao khong 1m7 v nng 68 cn, Diallo sng s
1157 Wheeler, trn tng hai ca mt trong nhng khu nh dy cht hp ca
khu ph. m ngy mng 3 thng 2 nm 1999, Diallo tr v cn h ca mnh
ngay trc khi ng h kp im 12 ting. Anh tr chuyn vi cu bn cng
phng ri i xung tng di v ng nhng bc thm u dn ln khu
nh, m mnh vo m ti. Vi pht sau , mt nhm cnh st mc thng
phc t t r vo i l Wheeler trn mt chic Ford Taurus. Bn h c bn
ngi v tt c u l ngi da trng. Tt c u mc qun jean, o ct tng
dy, di tay, u i loi m ca cc cu th bng chy, ngoi ra h cn mc
thm tm o gil chng n. Tt c u cm sng ngn bn t ng khu 9
ly, chuyn dng cho cnh st. Ngi ta vn gi nhng nhm cnh st nh
th ny l n v tun tra bo v tr an ng ph (Street Crime Unit), mt
n v c bit ca S Cnh st New York. n v ny c nhim v tun tra
ti cc im nng nhng vng ngoi ngho nht ca New York. Ngi
li chic Taurus hm l Ken Boss, 27 tui. Ngi cnh anh ta l Sean
- 152 -
Carroll, 35 tui, v ngi hng gh sau l Edward McMellon v Richard
Murphy, c hai u 26 tui.
Chnh Carroll l ngi u tin ch vo Diallo. Dng li! Dng li! Carroll
ni vi nhng ngi cn li, G kia ang lm g vy? Sau ny, khi thut li,
Carroll qu quyt rng khi y trong u anh ta xut hin hai suy ngh . Mt l
Diallo c th l k ng gc cho tn trm t nhp vo trong hay ni
cch khc anh ta l tn trm ng gi mt v khch, do chi cc dy nh.
Hai l ngoi hnh ca Diallo rt khp vi nhng m t v mt tn ti phm
gy ra v hng lot cng hip khu vc ny trong gn mt nm nay. Carrol
nh li, Anh ta ng ngay trn bc thm trc nh, ng quanh qut khu
ph, th u ra nhn trm ri li tht vo sau tng.
C chc lt, anh ta li lp i lp li hnh ng , ht nhn ngang li nhn
dc. V c v nh l anh ta lui vo trong phng ngoi ca ngi nh khi
chng ti tin li gn, dng nh l anh ta mun ln trn khng ai nhn
thy mnh. Sau , khi chng ti chy xe ngang qua , ti nhn thng vo
anh ta, c gng tm hiu xem iu g ang din ra. G thanh nin ny ang
nh lm g y?
Boss li v li chic Taurus li ngay trc s 1157 i l Weeler. Diallo
vn ng , sau ny k li Carrol ni rng chi tit ny khin anh ta rt
ngc nhin. No, chc chn c iu g ang din ra y. Carrol v
McMellon ra khi xe. Cnh st y! , McMellon ln ting, tay gi ph hiu
ln cao. Chng ta c th ni chuyn ch?, nhng Diallo khng tr li. Hnh
nh Diallo c lp bp mt iu g . C l, anh ta c gng ni nhng
anh ta li hon ton khng th. iu quan trng hn l ting Anh ca Diallo
khng c tt lm. Khng nhng th li c nhng li n i rng gn y
mt ngi bn ca anh b mt ton ngi c v kh trn lt. V vy, chc chn
l Diallo rt hong s. Anh ta ng y, bn ngoi ngi nh, trong mt khu
vc l im nng v ti phm, vo lc qu na m vi hai ngi n ng
cao ln, u i m cu th bng chy, ngc cng ln v chic o chng n,
ang si bc v pha mnh. Diallo ngp ngng ri chy bin vo dy hnh
lang ca ngi nh. Carrol v McMellon ui theo. Diallo chy n ca, tay
tri anh ta chp c vo qu m ca trong khi quay nghing ngi v lc
tm trong ti o bng tay cn li (theo li khai v sau ca nhng cnh st
ny). Gi tay ln! Carrol ht to. McMellon cng ht ln B tay ra khi ti.
ng ti phi bn anh! Nhng Diallo cng lc cng b kch ng mnh,
- 153 -
cn Carrol cng cm thy ni s hi ang ln dn ln bi v i vi Carrol
lc y dng nh l do Diallo quay nghing ngi l do anh mun che giu
iu anh ang thc hin bng tay phi.
C th lc chng ti ang ng trn nhng bc thm trn cng ca tin
snh, c gng tm ly anh ta trc khi anh ta kp tu thot qua cnh ca .
Carrol nh li Anh ta quay li, nhn thng vo chng ti. Khi , tay ca anh
ta vn nm qu m ca. V anh ta bt u rt mt vt mu en ra khi sn
bn phi. Khi anh ta ko vt ra, tt c nhng g ti c th nhn thy l phn
u ca n trng ging ht khe trt trn ca mt khu sng mu en.
Nhng kinh nghim, qu trnh c hun luyn v c nhng v bt gi trc
y khin ti c suy ngh rng g thanh nin ny ang nh ln c khu
sng.
Carrol ht to Sng! G c sng y!
Nhng Diallo khng dng li. Anh ta vn tip tc ko th ra khi ti, v lc
ny anh ta bt u gi vt mu en v pha hai nhn vin cnh st. Carrol
n sng. Cn McMellon, theo bn nng, nhy li ra khi bc thm, ng thi
n sng ngay khi bay trn khng. Khi nhng vin n ca McMellon vi ra
quanh snh ca ngi nh, Carrol li cho rng nhng vin n l t sng
ca Diallo bay ra v khi nhn thy McMellon ng ngi v pha sau, Carrol li
tng McMellon b Diallo bn trng. Chnh v th, Carrol ch a sng v
bn khng ngng v pha Diallo nh nhng g cnh st vn c hun luyn.
Nhng mnh vn xi mng v g bay t tung, khng kh nhong ln nhng tia
la in t vin n v t hng sng.
Lc ny, Boss v Murphy cng va ra khi xe, c hai chy v pha khu nh. V
sau khi c bn vin cnh st b a ra ta v ti ng st cp I v ti git
ngi cp II, Boss khai Ti nhn thy Ed McMellon. Anh y ang
nm pha bn tri ca hnh lang v ch va phng ngi ra khi bc thm
xung t. Cng lc , Sean Carrol ang chy xung cu thang t pha bn
phi. Mi chuyn din ra tht in r. Anh y chy xung cu thang. Anh y
ch lm tt c nhng g trong kh nng ca mnh rt lui khi cu thang .
Lc ny, Ed ang nm trn mt t. Nhng vin n c bn ra lin tc. Ti
chy. Ti di chuyn. V Ed b bn. l tt c nhng g ti c th nhn thy.
Ed vn ang n sng. Sean cng ang n sng v pha hnh lang... V ri ti
nhn thy Diallo. Anh ta ang ng pha sau hnh lang, lng quay v pha
sau, ni c cnh ca thot ra sau. Anh ta ang np , hi l mnh ra khi
- 154 -
g ca. Tay anh ta l ra ngoi v ti nhn thy mt khu sng. Khi y ti
nh thm Ly cha! Con sp cht. Ti n sng. Va n sng, ti va li
v pha sau ri nhy sang bn tri. Ti trnh c ln n. u gi Diallo
h thp xung, lng thng. V trng anh ta ging nh ang c gng nhm
bn mt mc tiu nh hn. T th y ging nh t th chin u, v ging c
vi nhng g ti c dy trng o to cnh st.
Khi cp n im ny, lut s a ra cu hi ct ngang li khai ca
Boss: Lc y, tay Diallo nh th no?
N ngoi.
Chc chn l ngoi ch?
Chc chn ngoi.
V anh nhn thy mt vt trong tay anh ta. C ng khng?
Vng, ng vy. Ti cho l ti nhn thy mt khu sng trong tay Diallo.
Ti nhn thy mt v kh thc s. Mt th v kh hnh vung nm trong tay
anh ta. Vo giy pht , sau tt c nhng ting sng xung quanh, c khi
sng na v Ed McMellon th li ang nm , ti ngh rng Diallo ang
cm sng, rng anh ta va mi bn vo Ed v rng ti s l k tip theo.
Carrol v McMellon bn mi ngi mi su pht n: va ng mt
quay. Boss bn nm pht. Murphy bn bn pht. Ri sau l s t nh lng.
Sng h xung, bn vin cnh st tin li gn Diallo. Ti nhn tay phi ca
anh ta. Sau ny, Boss k li Bn tay la ra khi c th Diallo. Lng bn
tay m ra. V ng l ra phi l mt khu sng th li ch c mt ci v...
Lc y, ti go ln Khu sng cht tit y u ri?
Boss chy v pha i l Westchester do mt phng hng trong ting la
ht v ting sng n ni h ng. Sau , khi xe cu thng xut hin,
Boss qun tr n pht in ln, anh ta khng th ni c iu g.
Cn Carrol ngi xung trn nhng bc cp, cnh thi th gm y nhng
mnh n ca Diallo v bt u khc.
Ba sai lm cht ngi
- 155 -
C l dng nhn thc nhanh nhy ph bin nht v quan trng nht l nhng
nh gi m chng ta a ra v nhng n tng khi chng ta nh hnh v
ngi khc. Mi giy pht chng ta thc gic vi s hin din ca mt ai ,
chng ta li t ra dng d on v suy lun khng ngng v nhng g
ngi ngh v cm nhn c. Khi c ai ni vi chng ta cu Anh/em
yu em/anh, chng ta thng nhn vo mt h nh gi mc chn tht
trong cu ni y. Khi chng ta gp mt ngi xa l, chng ta thng tm
kim nhng tn hiu tinh t, kh thy sao cho sau mc d ngi c ni
chuyn bng mt phong cch rt bnh thng v thn thin, chng ta vn c
th ni rng Ti khng cho l anh ta c cm tnh vi ti, hay Ti ngh l c
y khng thy thoi mi, vui v cht no. Chng ta d dng phn tch c
nhng nt c bit phc tp trong nt mt ca mi ngi. Chng hn nh
nu bn nhn thy ti ci toe tot vi i mt lp lnh, bn s cho rng bn
ang khin ti bun ci, Nhng nu bn nhn thy ti gt u v c ci vi
kho mi mm cht, bn s nhn ra rng ti va b chng gho v ang p
li vi v ma mai, chm bim. Nu ti nhn ai , ci mm, ri nhn xung v
ngonh mt i bn s ngh rng ti ang tn tnh ngi . Nu ti kh ci
tn ng mt nhn xt no ri gt u hoc nghing u sang mt bn, c
th bn s kt lun rng ti va ni iu g hi ngang v mun lm cho n
bt kh nghe hn. i n nhng kt lun nh vy, bn khng cn thit phi
nghe xem ti ang ni iu g. Nhng kt lun ch n gin l xut hin
trong u bn, ch trong nhy mt. Nu bn li gn mt em b ba tui ang
ngi chi trn sn nh v lm mt iu g kh kh hiu, nh khum bn tay
bn thnh hnh chn t trn tay ca c b chng hn th ngay lp tc a tr
s nhn vo mt bn. Ti sao li nh vy? Bi v nhng g bn va lm cn c
mt li gii thch, v a tr bit rng n c th tm c cu tr li trn
khun mt bn. Luyn tp thc hnh suy lun tm ra ng c v mc ch
ca ngi khc l phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng
theo kiu c in. c c suy ngh ca mt ngi no , bn cn phi
tm chn nhng du hiu lt qua, tinh t, kh nhn thy v hu nh khng
c mt s thi thc no c bn v v thc n nh vy v v mt ny, gn nh
lc no chng ta cng d dng vt tri hn. Th nhng, nhng khonh
khc u tin ca ngy mng 4 thng 2 nm 1999 y, bn cnh st vin tun
tra khu vc i l Wheeler tht bi ngay nhim v c bn nht ny. H
khng c c nhng suy ngh ca Diallo.
u tin l khi Sean Carrol nhn thy Diallo v ni vi nhng ngi bn ang
ngi cng trn xe G kia ang lm g vy nh? Cu tr li y l Diallo
- 156 -
ang ht th kh tri. Nhng Carrol li soi xt Diallo v trong giy lt
quyt nh ngay rng Diallo trng c v kh nghi. l sai lm th nht. Sau
, h li xe v pha ta nh, th nhng Diallo vn khng nhc nhch. Sau ny,
Carrol c k li rng iu ny khin anh ta rt ngc nhin: G ny qu tht
qu liu l nh, ri vo tm ngm ca cnh st m vn khng h b chy.
Khng phi l Diallo khng h run s. Anh ta ch t m. l sai lm th hai.
Ri Carrol v Murphy bc li gn Diallo trn bc tam cp, quan st khi
Diallo nh nhng quay ngi i v lc tm g trong ti o ca mnh. Trong
khonh khc cha y mt giy , hai nhn vin cnh st quyt nh ngay
rng anh ta l mt k nguy him. Nhng khng phi nh th. Diallo ch ang
hong s. l sai lm th ba. Thng thng, chng ta khng h gp bt k
kh khn no khi phn bit trong nhy mt mt ngi c dng v kh nghi hay
khng, cng nh phn bit gia mt ngi dng cm, liu l nh vi mt
ngi t m, v c bit nht l gia mt ngi ang s hi v mt k nguy
him. Bt k ai i trn ng ph vo m khuya u lin tc c nhng suy
ngh tc thi nh th. Tuy nhin, v mt l do no , bn nng c bn nht
trn ca con ngi bn vin cnh st ny vo m tan bin mt. Vy
nguyn nhn l do u?
Nhng sai lm kiu ny khng phi l nhng hnh ng bt thng. Tht bi
trong vic tm hiu suy ngh ca ngi khc thng xy ra tt c chng ta.
Chng nm gc r ca nhng tranh ci, bt ng, hiu nhm, v nhng
cm gic tn thng lin tc. Th nhng do nhng tht bi ny din ra rt
nhanh v b him nn chng ta khng thc s bit phi lm th no hiu
c chng. Chng hn, trong khong thi gian vi tun v vi thng sau v
Diallo b bn v khi v vic ny c a ln trang u ca cc t bo trn
khp th gii, tranh ci v nhng g xy ra bui ti hm xoay quanh hai thi
cc tri ngc nhau. C ngi cho rng l mt v tai nn khng khip, l
kt qu tt yu khi cnh st i khi phi a ra nhng quyt nh sng cn
trong hon cnh khng ly g lm chc chn. V y cng l nhng g m hi
ng xt x trong v n Diallo phn quyt. C bn vin cnh st Boss,
Carrol, McMellon v Murphy u c tuyn b trng n, thot khi ti git
ngi. Nhng nhng ngi phn i li nhn nhn nhng g xy ra trong
bui ti hm r rng l mt trng hp phn bit chng tc. Trn khp
thnh ph ni ln nhng li phn i v cc cuc biu tnh chng li quyt
nh ca ta n. Hnh nh Diallo c dng ln nh mt k t v o. i l
Wheeler c i tn thnh Qung trng Amadou Diallo. t lng trn
trng ca mnh, Bruce Springsteen sng tc v trnh by bi ht mang tn
- 157 -
41 pht sng (41 Shots), trong c on ip khc nh sau C th bn
s b git ch v ang sng vi thn phn ca mt ngi M.
Tuy nhin, c hai li gii thch trn u khng lm nhng ngi khc hon
ton tha mn. Khng c du hiu no cho thy bn vin cnh st trong v n
Diallo l ngi xu, hay nhng k phn bit chng tc, hay ang c tm cch
dn Diallo vo ng cng. Mt khc, dng nh c iu g khng n khi
gi mt v u sng ch n thun l mt v tai nn ngu nhin, bi v v vic
ny khng phi l mt chin cng ng khen ngi. Cc nhn vin cnh st
ny lin tip a ra nhng nh gi sai lm mang tnh quyt nh, bt u
t gi nh cho rng mt ngi n ng ang ht th khng kh trong lnh
pha ngoi cn h ca ng ta l ti phm.
Ni cch khc, v bn Diallo ri vo mt kiu vng xm, vng trung gian gia
nhng hnh ng c v nhng hnh ng v . Nhng tht bi trong vic
c suy ngh ca ngi khc i khi li din ra nh vy. Khng phi lc no
chng cng r rng v ngon mc nh nhng phn tch din ra trong li
nhn thc nhanh nhy khc. Chng kh hiu, phc tp, nhng ngc nhin
thay, chng li l nhng iu vn thng xy ra. V nhng g xy ra trn i
l Wheeler l mt v d c tc ng mnh m minh ha cho phng php
hot ng ca kh nng tm c suy ngh ca con ngi cng nh bng
cch no m i khi n li c th i chch khi mong mun ca con ngi
mt cch kinh khng n nh vy.
L thuyt v kh nng c suy ngh
Hu ht nhng hiu bit ca chng ta v kh nng c suy ngh u nh vo
hai nh khoa hc xut sc l Silvan Tomkins v ngi hc tr ca ng l Paul
Ekman. Tomkins sinh ra Philadenphia vo thi khc chuyn giao gia hai
th k 19 v 20, v l con trai ca mt nha s ngi Nga. Tomkins thp m
v khi bc vo tui trung nin, mi tc ca ng bc trng theo kiu bm
s t v chon khun mt l cp knh gng nha mu en rt ln. Tomkins
ging dy mn tm l hc trng Princeton v Rutgers, ng thi ng
cng l tc gi ca cun sch Tc ng, Hnh tng, v thc (Affect,
Imagery, Consciousness). y l mt tc phm gm bn tp v kh phc tp,
n mc nhng ngi c cun sch ny c chia thnh hai nhm cn
bng nhau: mt bn l nhng ngi hiu v cho rng Tc ng, hnh tng
v thc l mt tc phm xut sc. Bn kia l nhng ngi tuy khng nm
c ngh a ca tc phm nhng vn c cng mt nhn xt rng y l mt
- 158 -
tc phm xut sc. Tomkins l mt ngi c ti n ni rt xut sc v c sc
thu ht. Cui cc bui tic cocktail, thng c rt nhiu ngi ngi chm
ch quanh Tomkins. V khi c mt ai ct ging Ti hi thm mt cu ny
na nh! th mi ngi li nn li thm mt ting ri na nghe ng
cp n cc cun truyn tranh, hay mt v kch tnh th c trnh chiu trn
truyn hnh, tnh sinh vt hc ca cm xc, nhng rc ri ca ng vi Kant v
s ho hng ca ng trc nhng ba n king do nht thi hng ln tt
c cc cu chuyn y u c k theo nhng on ngn c thm nhiu tnh
tit.
Trong sut thi k nn kinh t nh tr, ngoi nhng cng trnh nghin cu
tin s ca mnh Trng Harvard, Tomkins cn lm ngi chp cho cc
nghip on ua nga v ng thnh cng n mc Tomkins c th sng
hoang ph khu thng lu pha ng ca qun Manhattan. Trn ng
ua, ni ng ngi hng gi lin trn khn i nhn chm chm vo nhng
con nga qua chic ng nhm, Tomkins c mnh danh l gio s. ng
c phng php phn on xem con nga s lm g, da vo hai con nga
ang chy ng ua bn cnh v mi quan h tnh cm gia chng.
Ekman nh li. Chng hn nh nu mt con nga c tng m m mt
con nga ci trong mt hoc hai nm u s nghip trn ng ua ca
mnh th n s suy sp nu c sp xp i n cng trng ua cnh con
nga ci. (Hoc mt iu g khc tng t nh vy khng c ai thc s
chc chn v iu .) Tomkins tin rng khun mt thm ch ngay c khun
mt ca nhng con nga cng n cha cc du hiu c gi tr v nhng
tnh cm v nhng ng c bn trong. Tomkins c th nm r mt bu in
v nh gi nhng ngi dn p phch qung co Wanted (Truy tm ti
phm) v ch nhn vo nhng bc nh chn dung ti phm, ng c th cho
mi ngi bit nhng ngi nhp c khc nhau thng mc phi ti g.
ng (Tomkins) thng xem bui din ni tht (To tell the truth), v chc
chn lc no ng cng c th ch ra ngi no ang ni di. Mark, cu con
trai ca Tomkins hi tng li nhng k c v cha mnh Thc ra th cha ti
vit th cho nh sn xut gp rng chng trnh ny chng c g mang
tnh thch c, v nh sn xut chng trnh mi ng n hu trng
New York, v cho cha ti xem nhng o c ca ng ta. Virginia Demos,
ging vin tm l hc ca Trng Harvard nh li nhng cuc ni chuyn
rt lu vi Tomkins trong sut hi ngh ton quc ca ng Dn Ch nm
1988. Chng ti thng ngi ni chuyn trn in thoi, Tomkins thng h
- 159 -
ging khi Jess Jackson ni chuyn vi Michael Dukakis1. Khi y, Tomkins
c nhng g ang din ra trn khun 3 Michael Dukakis (1933 ): Thng
c bang Massachusetts, t 1974 v l ng c Tng thng M nm 1988
nhng b tht bi. mt ca hai ngi v d on iu g s xy ra. Tht
su sc v thn b.
Ln u tin, Paul Ekman gp Tomkins l vo u nhng nm 1960. Lc ,
Ekman l mt chuyn gia tm l tr ch va tt nghip i hc, v rt quan
tm ti vic nghin cu nt mt. Ekman bn khon khng bit liu rng c hay
khng mt h thng quy lut chung chi phi nhng biu t qua nt mt ca
con ngi. Silvan Tomkins tr li l c, nhng hu ht cc chuyn gia tm l
khc li ni rng khng. Vo thi im , nhng hiu bit thng thng v
s biu t ch c xc nh theo phng din vn ha c ngh a l
chng ta ch n thun s dng khun mt ca mnh ty theo nhng quy nh
x hi c dy bo. Ekman khng bit quan im no l ng v quan
im no l sai. V vy, tm cho c cu tr li, Ekman i ti Nht
Bn, Brazil, v Argentina. Thm ch ng cn ti thm nhng b lc sng bit
lp cc khu rng rm ca vng Vin ng mang theo cc bc nh chp
nhng ngi n ng v ph n vi nhng kiu nt mt khc nhau. Trc
s ngc nhin ca Ekman, tt c nhng ni ng i qua, mi ngi u
ng v thng nht v ngh a biu t mi khun mt. Ekman nhn ra
Tomkins ng.
Khng lu sau , Tomkins n gp Ekman phng th nghim ca
Ekman San Francisco. Trc , Ekman theo di hng trm nghn
thc phim do chuyn gia v vi rt v vi khun hc Carleton Gajdusek thc
hin nhng khu rng rm cch bit vi th gii bn ngoi ca vng Papua
New Guinea. Trong b phim ny, c mt s cnh ni v b lc c tn gi
South Fore, nhng ngi dn ca b lc ny rt thn thin v yu ha bnh.
Phn cn li l nhng thc phim v b lc Kukukuku. y l b lc tn bo,
lun c t tng th ch v c nghi thc quan h ng tnh luyn i. Theo
nghi thc ny, nhng b trai bt buc phi phc dch nhng ngi n ng
ln tui hn trong b lc nh mt gi im. Trong su thng, Ekman v
cng s ca ng, Wallace Friesen sp xp, phn loi cc cnh phim, ct
b nhng cnh khng lin quan, ch tp trung vo nhng cnh quay cn nt
mt ca nhng ngi n ng trong b lc so snh ngn ng biu t
trn nt mt ca hai nhm ngi ny.
- 160 -
Khi Ekman bt u bt my chiu, Tomkins i pha sau. ng khng c
cung cp bt c thng tin no lin quan n cc b lc c chiu trong
phim: tt c bi cnh dng nhn dng c lc b ht. Tomkins xem
chm ch tt c cc cnh quay qua cp knh ca mnh. Khi b phim kt thc,
ng li gn mn hnh, ch vo khun mt ca cc thnh vin trong b lc
South Fore v ni y l nhng ngi ha nh v du dng, h rt bao dung
v rt yu ha bnh. Cn khi ch vo khun mt ca nhng ngi thuc b lc
Kukukuku, Tomkins nhn xt Nhng ngi ny li rt bo lc, v c nhiu
du hiu cho thy c s xut hin hin tng ng tnh luyn i b lc ny.
Ngay c n by gi, sau mt phn ba th k, Ekman vn khng th khng
tha nhn v nhng g m Tomkins lm. ng nh li: Ly Cha! Ti nh
rt r khi mnh ni g Thy Silvan, lm sao m thy c th lm c
iu ?. Lc y, thy Silvan i ln pha trn gn mn hnh, v khi chng ti
chiu li b phim vi hnh nh chy chm li, ng ch cho chng ti thy
nhng ch phnh ra v nhng np nhn c bit trn nhng khun mt m
ng a ra li nhn xt. cng chnh l lc ti nhn ra Ti bc trn
b mt ca h. l mt m thng tin bng vng m tt c mi ngi u
khng ch n. Nhng ngi n ng ny c th nhn thy c, v nu
ng ta c th nhn thy c th c l nhng ngi khc cng c kh nng
tng t.
V ngay ti phng th nghim vo thi im , Ekman v Friesen quyt
nh xy dng mt nguyn tc phn loi cc ngn ng biu t ca nt mt.
H nghin cu cc gio trnh y hc c v phc tho nhng ng c trn
khun mt, v h xc nh tng chuyn ng c ring bit m khun mt c
th to ra. C tt c 43 chuyn ng nh vy xut hin trn khun mt con
ngi. Ekman v Friesen gi chng l cc hot ng. Ri sau , hai ngi
ngi i din vi nhau nhiu ngy lin, v bt u ln lt thc hin kho lo
mi n v hot ng. u tin, h nh li v tr ca c ri sau tp trung
vo vic tch bit n, quan st ln nhau khong cch rt gn khi tin hnh,
kim tra cc chuyn ng ca c trn khun mt mnh trong gng, tip
l ghi chp li s thay i ca cc phn np nhn trn khun mt tng ng
vi chuyn ng c, v cui cng l quay chuyn ng c vo bng video
lm t liu cho bo co ca h sau ny. C mt vi ln khi khng th thc
hin c mt chuyn ng c no , Ekman v Friesen phi sang khu
gii phu UCSF st cnh phng th nghim. Ti y, mt bc s phu thut
m h quen bit s gn mt cy kim vo h v kch in phn c ngang
bng . iu chng d chu mt cht no c. Ekman hi tng li.
- 161 -
Khi thc hin xong tt c cc hot ng ny, Ekman v Friesen bt u kt
hp chng li vi nhau, sp lp chuyn ng ny ln trn chuyn ng kia.
Ton b qu trnh ny mt n by nm. Ekman cho bit: C hai phn c li
c 300 kiu kt hp khc nhau. Nu bn thm vo mt phn c th ba bn s
c c trn 4.000 cch kt hp. Chng ti ch nghin cu vo nm phn c
v s lng nt mt c th nhn thy c ln ti hn 10.000. Tt nhin,
phn ln trong s 10.000 cch biu t nt mt trn khng mang bt k mt
ngh a no c. Chng ch l mt kiu nt mt khng mang ngh a vn
thng xut hin nhng a tr. Nhng cho n khi ghi vo mc lc
nhng ngn ng biu t tnh cm cn thit trn nt mt ca con ngi,
Ekman v Friesen xc nh c khong 3.000 kiu kt hp dng nh
mang mt ngh a no , nh tin hnh k tt c cc kiu kt hp ca cc
hot ng ny.
Hin gi Paul Ekman ang trong tui 60. ng khng ru, i mt nh,
lc no cng nh mun khp li vi hng lng my dy v ni bt, v mc d
c kh ngi trung bnh nhng ng trng c v cao ln hn th rt nhiu: v
trong cch i x ca ng, c iu g ngang bng v bo th. Ln ln
Newark, bang New Jersey, Ekman l con trai ca mt bc s nhi khoa. Nm
15 tui, ng vo hc i hc Chicago. Ekman rt thn trng trong li n
ting ni ca mnh. Trc khi ci, ng s ngng li mt cht, nh th
ch i s cho php t ai . Ekman l mu ngi lun ln danh sch v lit
k s nhng tranh lun ca mnh. Cc bi vit mang tnh hc thut ca ng
lun c trnh by theo mt trt t hp l; cui mi bi lun, ng thng thu
gn v tp hp li cc l do phn i v vn c vit ri rc trong bi,
sau ghi li thnh mc lc. T gia nhng nm 1960, Ekman lm vic bn
ngoi mt dy nh nt c xy theo kiu t thi Victoria nm trong
khun vin ca i hc California San Francisco. Ti trng i hc ny,
Ekman ginh c hc v gio s. Khi ti gp Ekman, ng ang ngi
trong vn phng v bt u xem lt qua cc hnh th hot ng m ng
nghin cu nhiu nm trc . Ekman hi ci v pha trc, hai tay ng t
ln u gi. Trn bc tng pha sau l nhng bc nh chp hai thn
thng ca ng: Tomkins v Charles Darwin. Tt c mi ngi u c th
thc hin c hot ng s bn. Ekman m u cu chuyn. Va ni, ng
va nhu my, s dng c h gia hai u lng my, c h ca lng my v
np nhn. V phn a c th thc hin c n v hot ng s chn. Ni
ri, Ekman nhn mi li. thc hin c n v hot ng ny, ng phi
s dng c nng c nng mi trn v c mi. Mi ngi cng c th thc
- 162 -
hin c n v hot ng s nm. Ekman thu c nng m mt trn li v
nng m mt ln.
Khi Ekman ni v biu din, ti c gng lm theo ng, v ng ngi quan
st ti. Anh thc hin n v hot ng s nm rt tt. Ekman ho phng
ni, Nu mt anh cng su th anh s cng kh thc hin c hot ng
ny. Ri, y l n v s by. Ekman nheo mt li. S 12. Ekman thong
mm ci, kch hot hot ng ca phn ln xng g m. Cc phn pha
bn trong lng my ca Ekman cng ra. Va ri l n v hot ng s mt
n din t s au n, thng kh. Ri sau , Ekman dng trn, c bit l
cc c nng hai bn nng na lng my pha ngoi. Cn y l n v
hot ng s hai. Mc d cng rt kh thc hin, nhng n v ny li khng
mang mt ngh a no c v ch c dng trong rp ht Kabuki2. 23 l n
v hot ng m ti thch nht. Hot ng ny c thc hin da trn s thu
hp vin ca mi. N l mt du hiu rt ng tin cy, cho thy ngi no
ang gin gi. V nu t lm th rt kh thc hin c ng tc ny.
Ekman mm mi li C ng tng tai mt l mt trong nhng n v hot
ng kh nht. Nhng lc thc hin ng tc ny, ti phi thc s tp trung,
v phi s dng tt c cc c trn khun mt. Anh nhn ny! Ekman ng
nguy tai tri ri n tai phi. Dng nh Ekman khng c mt nt mt
biu t ring no. ng c cch x s ca mt chuyn gia phn tch tm l:
thn trng, bnh thn, v kh nng bin i nt mt d dng v nhanh chng
th tht ng kinh ngc. Nhng c mt ng tc ti khng th thc hin
c. Ekman tip tc cu chuyn l n v hot ng s 39. May
thay. Mt trong nhng sinh vin ang tin hnh nghin cu phc v cho lun
n sau tin s ca ti c th thc hin c ng tc . n v hot ng s
38 l lm gin n l mi. 39 l ng tc ngc li. Chnh cc c s ko
chng xung. Ekman lc u v nhn li ti. ! Anh lm c ng tc
s 39 k qui ri ka! y l mt trong nhng ln thc hin ng tc tuyt
vi nht m ti tng thy. ng tc ny c truyn li do di truyn. Chc
chn cc thnh vin khc trong gia nh anh cng c kh nng vn rt k l
ny. Anh lm c. ng l anh thc hin c ng tc y. Ekman
li ci Anh c th khoe n vi mi ngi y. Xem no, anh nn th biu
din ng tc ny ti qun bar dnh cho nhng ngi c thn!
Sau , Ekman bt u thc hin hng loi cc n v hot ng cng nhau,
to ra nhng nt mt phc tp hn m chng ta vn thng gi l cc
cm xc. Chng hn nh v bn cht, s sung sng, hnh phc chnh l s
- 163 -
lng ghp n v hot ng s 6 v s 12 kt hp co cc c nng m (gm
c c vng ca mt, vng hc mt) v phn chnh ca xng g m, phn
ny s nng khe mi ln. Cn s s hi l kt hp ca n v hot ng s
mt, s hai, v s bn, hoc chnh xc hn l phi thm c n v hot ng 5
v 20, c th c hoc khng c n v s 25, 26 hoc 27. Tc l: nng phn
trong ca lng my ln (s dng c vng trc gia trn), kt hp vi nng
phn ngoi lng my ln (s dng c vng trc, hai bn trn), ng thi
dng c h ca lng my lm nhu my xung (ng tc ny s gip nng m
mt ln), ri bnh v tch hai mi ra (s dng c h mi), cui cng h hm
xung. Cn th hin s kinh tm th sao? Thng, bn s s dng n v
hot ng s chn th hin nt cm xc ny; khi , bn s nhn mi li
(dng c nng mi v nng mi trn). Nhng i khi bn cng c th biu
din nt mt bng n v hot ng s 10, c th kt hp thm n v hot
ng s 15, s 16 hoc s 17.
Cui cng, Ekman v Friesen cng tp hp c tt c nhng kt hp
trn cng nh cc quy lut c v din gii chng thnh mt H thng m
ha cc hot ng ca nt mt, hay cn gi l h thng FACS, v ghi chp
li trong mt ti liu dy 500 trang. y l mt tc phm ht sc ng ch ,
vi y nhng chi tit nh cc chuyn ng c th ca mi (bnh di, thu
nh, thu hp, m rng, lm mng, tr, mm cht, v cng); bn s thay i
khc nhau ca vng da nm gia mt v m (phng, hp, mng, v nhn);
nhng c im phn bit ch yu gia cc np nhn phn pha di hc
mt v cc np nhn vng mi mi. John Gottman, ngi tng tin
hnh cuc nghin cu v cc cp v chng xut hin trong Chng 1 cun
sch ny, cng tc vi Ekman trong nhiu nm lin, v ng cng p
dng cc nguyn tc ca h thng FACS khi phn tch trng thi tnh cm
ca cc cp v chng. Ngoi ra, cn c nhiu nh nghin cu khc cng s
dng h thng do Ekman xy dng nn nghin cu tt c mi vn t
bnh tm thn phn lit cho ti bnh tim; ngay c cc nh lm phim hot hnh
trn my tnh cng phi vn dng h thng ny vo trong qu trnh lm phim
ca mnh, v d nh trong hai b phim Cu chuyn chi (Toy Story) ca
hng Pixar, v Shrek ca hng Dream Works. Thng thng ngi ta phi
mt hng tun l mi c th vn dng thnh tho c ton b h thng
FACS ny, v theo cc nghin cu trn th gii ch c 500 ngi c cp
giy chng nhn p dng thnh cng phng php ny. V nhng ai
vn dng thnh cng lun hiu r c nhng thng ip c trao gi khi
ngi ta nhn vo mt nhau.
- 164 -
Ekman nh li ln u tin ng gp Bill Clinton, trong cc cuc bu c ng
c vin tng thng ca ng Dn Ch c t chc nm 1992 . Ti theo
di nt mt ca anh ta v ni vi v ti y l mt Pecks Bad Boy3. Ekman
ni tip y l ngi mun mnh b bt qu tang khi ang cho tay vo ti
bnh quy nhng d th no i chng na anh ta vn khin chng ta yu qu v
chnh hnh ng . Kiu nt mt ny l mt trong nhng kiu anh ta thch
nht. chnh l nt mt: con n vng bnh bch quy, nhng vn yu con,
m nh bi v con ch nghch ngm thi. V n c hnh thnh nh s kt
hp ca n v hot ng s 12, 15, 17, v 24 cng vi i mt o quanh.
Ekman dng li mt cht ri thc hin li chui n v hot ng trn
khun mt ng. Ekman co phn chnh ca xng g m li, l n v hot
ng s 12, vi iu ci ng ngh nh, sau ng ko mnh khe mi xung
bng c tam gic, ng tc ny l n v hot ng s 15. Tip tc, Ekman
cong cm li, y l n v hot ng s 17. Trong n v hot ng s 24
cm c nng ln, mi hi mm li, cui cng l o mt. V v mt nh vy
c nh th l chnh Slick Willie t ngt c mt trong phng.
Ti c quen vi mt ngi lm b phn ph trch vn thng tin lin lc
ca Clinton. Do , ti lin lc vi anh ta. Ti ni Anh hy xem ny,
Clinton o mt c kt hp vi mt nt mt no , v thng ip ny mang
ngh a Ti l mt cu b h. Ti khng cho rng iu ny hay ho. Ti c th
ch cho anh ta cch khng lm nh vy na ch trong hai hoc ba gi. V
ngi n ng ni vi ti Chng ti khng th mo him cho c mi
ngi bit rng Clinton b coi nh mt chuyn gia ni di c. Ging ca
Ekman thp xung. R rng, ng kh c cm tnh vi Bill Clinton v ng
mun nt biu t trn khun mt Clinton ch l ci git t pht khng th hin
mt ngh a no. Ekman nhn vai. Tht khng may, ti on, anh ta cn b bt
qu tang v ng l anh ta b bt qu tang tht.
B mt b bc trn
Ekman cho rng nt mt l mt ngun thng tin tnh cm ht sc phong ph.
Trn thc t, thm ch ng cn qu quyt hn v mt im mu cht nm
c phng thc hot ng ca qu trnh c suy ngh ca ngi khc, v
ng nhn mnh rng thng tin biu hin trn nt mt ca chng ta khng ch
l mt tn hiu cho thy nhng g din ra trong tm tr chng ta. mt kha
cnh no , n chnh l nhng g thc s din ra trong tm tr ca chng ta.
Khi u ca suy ngh ny bt u khi Ekman v Friesen ln u tin ngi i
- 165 -
din nhau, thc hin nt mt gin d v au kh. l nhng tun l trc
khi mt trong hai ngi chng ti cui cng cng phi tha nhn mnh cm
thy kinh khng sau mt bui to ra mt trong nhng khun mt sut c
ngy, Friensen ni. Sau ngi kia nhn ra rng mnh cng cm thy
ti t, do chng ti bt u ln m ra c. Tip theo, h quay tr
li v kim tra li bn thn trong thi gian xut hin nhng c ng c bit
ca nt mt. Bn thc hin n v hot ng s 1: nng lng my pha trong
ln, s 6: nng cm ln, v s 15: thu gc ca mi li, Ekman ni ri thc
hin c 3. Nhng g chng ti khm ph ra chnh l nhng biu hin ring
bit trn khun mt l to ra nhng thay i ng lu trong h thn
kinh t ng. Khi n din ra ln u tin, chng ti thc s sng s.
Chng ti khng lng trc c tt c nhng iu ny. V khi n xy
ra th c hai chng ti u cm thy tht kinh khng. Nhng g mnh to ra
tht au n, tht bun kh. Khi ti ko lng my xung n v hot ng s
4 , nng m mt trn ln s 5 , thu hp m mt s 7, mm mi li s 24,
ngh a l ti ang tc gin. Nhp tim ca ti c th tng thm 10 n 12 nhp.
Bn tay ti nng ln. Khi ti lm iu , ti khng th tch ri ra c cc
h thng phn loi. N tht l kh chu, cc k kh chu!
Ekman, Friesen, v mt ng nghip khc, Robert Levenson (ngi tng
cng tc vi nm vi John Gottman, ngi cho rng h tm l ch l mt th
gii nh b) quyt nh c gng dn chng bng ti liu tc ng ny. H
tp hp mt nhm cc tnh nguyn vin v gn ln ngi h cc thit b
gim st vic o nhp tim v nhit c th nhng du hiu sinh l ca rt
nhiu cm xc nh : tc gin, bun b, v s hi. Mt phn hai s tnh
nguyn vin c nhc v vic c gng nh v hi tng li mt ln b
cng thng c bit nht h tri qua. Na cn li ch n gin c ch
cho cch lm th no to ra trn khun mt h nhng biu hin ph hp
vi cc cm gic lm cng thng, nh tc gin, bun b v s hi. Nhm
th 2, l nhng ngi phi biu din, th hin chnh nhng phn ng sinh l,
lm tng nhp tim hay nhit c th ging nh ca nhm th nht.
Vi nm sau , mt nhm cc nh tm l hc ngi c tin hnh mt
nghin cu tng t. H c mt nhm cc dng hnh nh hot hnh, khi th
ngm mt ci bt gia 2 mi mt hnh ng lm cho c 2 c ci chnh
u khng th co li c, l c xng hm v c m hoc c khi li
ngm cht ci bt gia hai hm rng, vic to ra hiu qu ngc li v
buc h phi ci. Ngi ngm ci bt gia hai hm rng s thy cc b
- 166 -
phim hot hnh bun ci hn. Nhng iu mi l khm ph ra y c th
rt kh tin, v chng ti a n ra nh l mt s tuyn b rng ln u tin
chng ti tri nghim mt cm gic, v ri chng ti c th hoc khng th
th hin ci cm xc trn khun mt. Chng ti coi khun mt nh mt s
lng ng ca cm xc. Nhng g m bi nghin cu ny ch ra, l qu
trnh lm vic theo cch ngc li l hon ton c th. Cm xc c th bt
u trn khun mt. Khun mt khng phi l mt tm bng th hai cho cc
cm gic bn trong ca chng ta, m n l mt ngi ng hnh song song
vi s bin i cm xc.
im mu cht y l nhng hm cho hnh ng c suy ngh ca
ngi khc. V d nh, vo lc mi bt u s nghip, Paul Ekman quay
phim 40 bnh nhn tm thn, bao gm mt ph n tn l Mary mt b ni
tr 42 tui. B ta quyt nh t t ba ln, v b vn sng st sau ln quyt
nh cui cng ung thuc qu liu ch v ai thy b ng lc v a
i cp cu kp thi. Nhng a con trng thnh ca b b nh ra i,
v chng b th chng oi hoi g ti b, khin b rt phin mun. Khi ln
u tin n bnh vin, b khng th lm c vic g ngoi ngi v khc,
nhng b ta dng nh c phn ng tt vi cc liu php tm l. Sau 3 tun,
b ni vi bc s rng b cm thy kh hn rt nhiu v mun i thm gia
nh vo cui tun. Bc s ng , nhng ngay trc khi Mary chun b
ri bnh vin, b mi th nhn rng l do thc s m b mun i ngh cui
tun l t t mt ln na. Vi nm sau, khi mt nhm cc nh tm l hc
tr tui hi Ekman lm th no c th bit c khi bnh nhn mun t t
ang ni di, ng li nh li on bng v Mary v quyt nh xem li, hi vng
n s cho cu tr li. Nu nt mt thc s l mt dn chng ng tin cy ca
cm xc, ng suy lun, th sao li khng xem xt li c cun bng thy
rng Mary ni di khi b ni b cm thy kh hn? Ekman v Friesen
bt u phn tch c cun bng tm ra nhng manh mi no . H xem i
xem li cun bng hng gi ng h, kim tra tng chuyn ng chm nht
ca mi c ch, iu b, din t. Cui cng, h thy c nhng g m
h ang tm kim: Khi bc s ca Mary hi v k hoch sp ti ca b, c mt
tia tht vng hon ton lt qua gng mt b nhanh n mc hu nh
khng th nhn ra c.
Ekman gi loi biu hin thong qua trn gng mt l s biu hin tinh
vi, mt loi biu hin rt c bit ca gng mt. Rt nhiu nt mt c th th
hin ra mt cch t nhin. Nu ti c gng nhn tht nghim ngh khi ti qu
- 167 -
trch bn gay gt, ti s khng gp kh khn g khi lm vic , v bn cng
chng kh khn g nhn ra ci trng mt ca ti. Nhng gng mt ca
chng ta cng b chi phi bi mt phn khc ring bit, mt h thng khng
ch ng to ra cc biu hin m chng ta khng th no bit kim sot
c. Vi ngi trong chng ta c th ngay lp tc th hin n v hot
ng s 1, du hiu ca s bun b. (Ekman c ch ra mt ngoi l ng lu
l Woody Allen, ngi s dng c vng trc gia trn ca mnh
to ra mt hnh nh rt ring bit biu l ni au kh hi hc). Nhng khi
chng ta bun kh, chng ta c th nng phn lng my pha trong ln m
khng cn suy ngh g c. Hy quan st mt a tr ngay khi n bt u ct
ting khc, nhng lc nh vy, thng th bn s nhn thy c vng trc
gia trn gin ra. Trong trng hp tng t, Ekman t tn cho mt nt
biu t l n ci Duchenne, by t lng tn knh i vi nh thn kinh
hc ngi Php th k 19 l Guillaume Duchenne, ngi u tin c gng
chng minh bng nhng chng c xc thc vi mt ci my quay phim quay
tng c ng ca cc c trn mt. Nu ti ngh bn ci, bn s phi co
c g m chnh li. Ngc li, nu bn ci mt cch t nhin, khi cm xc
tht ang hin din trong bn, bn s khng ch cong c g m m cn thu
c c vng xung quanh mt, cc phn gn hc mt, chng l cc c bao
quanh mt. iu khin c mt mt cch min cng hu nh l iu khng
th, v khi chng ta ci thc s thoi mi v thch th, vic dng co cc c
quanh vng hc mt li cng kh khn khng km. N ci ny thuc loi
khng tun theo mun ca con ngi, Duchenne vit. S vng mt ca
qu trnh co cc c ny s lt trn b mt ca nhng ngi bn gi di.
Bt c khi no chng ta thc hin mt trng thi cm xc c bn no, cm
xc li t ng th hin ra bng cc c trn mt. Phn ng ny c th lu
li trn khun mt ch trong mt phn nh ca giy v ch c th b pht hin
bng cc cm ng in gn trn mt. Nhng thc ra n vn hin din .
Silvan Tomkins tng bt u mt bi thuyt trnh bng cu ni Khun mt
cng ging nh ci chn gia ca ngi n ng! . ng l: xt trn phm
vi rng, khun mt cng c cc suy ngh ca ring n. iu ny khng c
ngh a l chng ta khng iu khin c nt mt ca mnh. Chng ta c th
s dng h thng c ch ng km nn cc phn ng khng c .
Nhng thng th mt vi phn nh ca nt cm xc b km nn nh cm
gic ti thc s rt bun cho d ti ph nhn iu vn l ra. y
chnh l nhng g xy ra vi Mary. H thng biu t ch ng ca chng
ta l cch chng ta c tnh th hin cm xc ca mnh, nhng di nhiu gc
- 168 -
, h thng biu hin khng ch ng ca ta thm ch cn c ngh a quan
trng hn: chng l cch m nh qu trnh tin ha, chng ta c trang b
thm, th hin nhng cm gic chn thc nht ca mnh.
Chc hn c nhng lc ai bnh lun v nt mt ca bn nhng bn li
khng h bit rng mnh ang to ra nt mt , Ekman ni. V c ngi
no s hi bn : Bn ang bun v iu g th? hay Ti sao bn li ci
khy vy? Bn c th nghe c ging ni ca mnh nhng khng th nhn
thy c khun mt mnh. Nu bit c iu g ang din ra trn gng
mt mnh, chng ta s che giu n gii hn. Nhng khng phi lc no iu
ny cng tt. Hy tng tng nu nh c mt ci cng tc m tt c chng
ta u c, dng tt i tt c cc biu hin trn gng mt theo mong
mun. Nu nhng a tr c ci cng tc , chng ta chng th no bit
c chng cm thy nh th no. Chng c th ang gp phi mt vn
no . Nu mun, bn c th a ra l l rng l h thng tin ha gip
cc bc cha m chm sc con ci mnh. Hoc hy tng tng nu bn kt
hn vi mt ai c chic cng tc ny. iu ny qu thc l khng th. Ti
khng ngh s ha hp, s m m, s thn thin v s gn gi li c th
din ra nu nh trn gng mt chng ta khng th hin ra nhng iu .
Ekman nht mt cun bng ghi t v n O.J. Simpson vo u my. Trn mn
hnh l hnh nh Kato Kaelin, mt v khch c mi tc b x ca gia nh
Simpson, ang c Maria Clark, cng t vin trng trong v kin, phng
vn. Kaelin ngi trn gh nhn chng, vi mt gng mt v hn. Clark t
mt cu hi y tnh th ch. Kaelin ng ngi v pha trc v nh nhng
tr li. Anh c nhn thy iu khng? Ekman hi ti. Ti chng nhn
thy iu g c, ch thy mt Kato l Kato, ngy th, khng th lm hi ai v
th ng. Ekman dng cun bng, tua li v cho n chy li vi tc chm
hn. Trn mn hnh, Kaelin hng v pha trc tr li cu hi, v trong
khonh khc ngn ngi , mt anh ta bin i hon ton. Mi hi nhn li,
khi anh ta un cong c nng mi trn v mi. Rng Kaelin hi l ra, my hi
cp xung. gn nh hon ton l n v hot ng s 9, Ekman ni.
l mt s gh tm, vi mt s tc gin mnh m, v manh mi cho vic l
khi lng my bn cp xung, tt nhin l i mt bn cng khng m c to
ra nh bnh thng. Cn vic nng m mt trn ln li l mt phn ca s tc
gin ch khng phi gh tm. N xy ra rt nhanh. Ekman tt on phim i
v m li mt ln na, nhn chm ch vo mn hnh. Anh bit khng, trng
anh ta nh mt con ch ang gm g.
- 169 -
Ekman cn cho ti xem mt on phim khc, c ghi t mt cuc hp bo do
Harold Kim Philby t chc nm 1955. Lc ny Philby vn cha b pht hin
l mt ip vin ca Lin Bang X Vit, nhng hai trong s ng nghip ca
ng ta, Donald Maclean v Guy Burgess, gia nhp ng Cng sn Lin
X. Philby vn mt b coml sm mu v mt chic o s mi trng. ng ta
c mi tc thng v chi ht v bn tri. Trn gng mt l r nt ngo mn
c trng.
Tha ng Philby, mt nh bo hi, Ngoi trng Macmillan, c ni rng
khng h c chng c v vic khng nh ng l ngi th ba trong nhm
ca Burgess v Maclean. ng c cm thy hi lng v nhn xt m ng ta
dnh cho ng khng?
Philby tr li t tin, vi mt m iu rt oai v bng mt th ting Anh ng
cp cao Vng, ti hi lng.
Vy, nu c mt ngi th 3, c phi l ng khng?
Khng, Philby ni, mt cch dt khot. K chc chn khng phi l ti.
Ekman tua li on bng v cho chy li vi tc chm hn. Hy nhn vo
ci ny, ng ni trong khi tay ch vo mn hnh. Hai ln, sau khi b hi nhng
cu hi mang tnh nghim trng v ti mu phn, ng ta u ci khy.
Trng ng ta ging nh con mo n tht con chim hong yn. S biu l
ch n v i trong vng khng y mt phn mili giy. Nhng tc chm
hn, iu nh c in ln khun mt ng ta: i mi mm li mt cch
hon ton t mn. ng ta ang rt t mn, ng khng? Ekman tip tc.
Ti gi y l s t la di tha mn, s kch ng m anh nhn c
khi la gt c ai . Ekman li bt li cun bng mt ln na. ng ta cn
lm mt iu na, Ekman ni. Trn mn hnh, Philby ang tr li mt cu hi
khc: ln th hai, cu chuyn v BurgessMaclean cho thy nhng nt
biu hin rt Ekman dng li tinh vi. Ekman quay li vi on v cho
ngng li. y ri, ng ni. Mt s biu t cc k tinh vi ca ni lo lng
hay au bun. N ch th hin trn lng my ca ng ta, thc t l ch trn
mt bn lng my. Tht vy, lng my pha bn phi ca Philby nhn ln
mt cht ging nh n v hot ng s 1. N din ra tht ngn ngi,
Ekman ni. ng ta khng ch nh l iu . V n hon ton mu thun
vi tt c v t tin v qu quyt ca ng ta. N din ra khi Philby ni v
Burgess v Maclean, nhng ngi m ng ta b mt bo v. l mt
du hiu ng lu cho thy rng anh khng nn tin nhng g anh nghe
- 170 -
thy.
mt kha cnh rt thc, Ekman ang miu t nhng trng thi tm l rt c
bn v cch chng ta nh gi ngi khc. Chng ta c th c tt c cc
ngh mt cch d dng v v thc bi v cc u mi chng ta cn hiu
cm gic ca ai hoc ca mt tnh hung x hi no u xut hin ,
trn gung mt ca h, ngay trc mt chng ta. Chng ta khng th c
cc nt mt r rng ging nh Paul Ekman hay Silvan Tomkins hay ai
khc, hoc bt c nhng khonh khc tinh vi nh s bin i thnh mt con
ch gm g ca Kato Kaelin. Nhng trn mt khun mt lun c cc
thng tin c th s dng c, gip chng ta c th c c nhng suy
ngh thng ngy ca ngi khc. Khi ai ni vi ta Anh/em yu em/anh,
ngay lp tc chng ta nhn thng vo h bi bng cch nhn vo mt, chng
ta c th nm c hoc t nht l cng bit c chnh xc hn tnh cm
c chn tht hay khng. Liu chng ta c cm thy bt k s u ym, say
m no trn khun mt ngi hay khng? Hay chng ta ch bt c mt
biu hin rt nh, thong qua ca s bun b, au kh cht l ra trn nt mt
ngi ? Mt a tr s nhn vo mt bn khi bn khum hai bn tay mnh
trn hai bn tay ca em bi v em b y bit rng li gii thch cho hnh ng
c th nm trn nt mt ca ngi a ra hnh ng. Liu bn c ang
thc hin n v hot ng s 6 v s 12 (s dng c vng vng hc mt,
kt hp vi g m chnh) biu l s vui thch? Hay bn ang thc hin n
v hot ng s 1, 2, 4, 5 v 20 (S dng c vng trc gia trn, c
vng trc hai bn trn, c h ca lng my, c nng m mt trn) m bng
bn nng, ngay c mt a tr cng hiu rng l mt tn hiu r rng ca
s s hi? Chng ta thc hin nhng kiu tnh ton nhanh v phc tp nh
th ny rt gii. Chng ta thc hin nhng iu ny hng ngy, v khng cn
phi suy ngh g c. V y chnh l iu kh hiu trong trng hp ca
Amadou Diallo, bi v vo nhng gi khc bt u mt ngy mi ca ngy
mng 4 thng 2 nm 1999 y, Sean Carroll v ba ng nghip ca mnh v
mt l do no khng th thc hin c bt k tnh ton no. Diallo ch
l ngi v ti, anh ta t m v hong s v tt c nhng trng thi tnh
cm chc chc c th hin trn nt mt ca anh ta. Nhng c bn
vin cnh st khng h nm bt c bt k mt trng thi no. Vy nguyn
nhn l do u?
Mt ngi n ng, mt ph n v mt chic cng tc n
- 171 -
M hnh truyn thng hiu ngh a ca vic mt kh nng c suy ngh
ca ngi khc chnh l trng thi t k. Khi ai mc chng t k c ngh a
l kh nng c suy ngh ca h b m i (mind blind) (t dng ca nh
tm l ngi Anh Simon Baron Cohen). Nhng ngi mc chng t k
thy rng vic thc hin mt cch t nhin v v thc tt c tnh ton m ti
ang m t trong qu trnh x l thng tin ca mnh l iu rt kh khn (iu
ny hon ton khc vi vic h khng th thc hin c nhng tnh ton y).
H gp kh khn khi din gii cc tn hiu khng li nh c ch v nt mt,
hoc gp rc ri khi t bn thn mnh vo trong suy ngh ca ngi khc,
hay vng mc khi c gng hiu bt c iu g khc ngoi lp ngh a en
ca ngn t. B my phn tch nhng n tng ban u ca h khng kh
nng lm vic, v ci cch nhng ngi t k nhn th gii c th gip
chng ta hiu r iu g s xy ra khi cc c quan ngoi cm ca chng ta
khng thnh cng trong vic c suy ngh ca ngi khc.
Mt trong nhng chuyn gia tm l hng u v chng t k M l mt
ngi n ng c tn l Ami Klin. Klin l ging vin ca trung tm nghin
cu cc vn ca tr em thuc i hc Yale, New Haven. Ti ni ny Klin
nghin cu mt bnh nhn trong nhiu nm lin, ti gi bnh nhn l
Peter, mt ngi n ng khong bn mi tui. ng ta l ngi c hc
thc cao, lm vic v sng c lp. Klin gii thch y l mt ngi c kh
nng lm vic rt cao, tun no chng ti gp nhau v chuyn tr. Peter ni
chuyn rt lu lot, nhng ng ta li khng c kh nng trc gic v nhiu
th, v th Peter cn ti nh r th gii cho ng ta. Klin l ngi mang hai
dng mu: mt na Israel, mt na Brazil. ng c nhiu nt ging vi din
vin Martin Short, v khi ni chuyn, ng thng ni bng mt ging ht sc
c bit. Klin theo di Peter trong nhiu nm lin, v khi ni v tnh trng
ca ng ta, Klin khng h c thi coi thng hay th m ch thun ty
da vo thc t. Tun no ti cng ni chuyn v nhng khi ni chuyn nh
th ti lun c cm gic rng mnh c th lm tt c mi iu. Ti c th
ngoy mi. Ti c th ci qun ra. Ti c th lm mt cng vic g ngay
ti y. Mc d Peter c theo di nhng g ti lm nhng ti li khng c
cm gic ang b theo di hoc gim st. Peter rt ch vo nhng g ti
ni. Ngn t c ngh a v tc ng rt ln i vi ng ta. Nhng ng ta li
khng th tp trung cht no vo cch ti t nhng ngn t y trong bi
cnh cng vi s th hin ca nt mt v cc tn hiu khng li. Tt c
nhng g din ra trong suy ngh tc nhng g m Peter khng quan st
c chnh l mt vn ca ng ta. Liu ti c phi l bc s tr liu cho
- 172 -
ng ta khng? Cng khng hn. Mt bc s tr liu nh bnh thng s tin
hnh cng vic da vo kh nng t mnh c th nhn thu c nhng ng
c thc y bn thn ca ngi bnh. Nhng vi Peter, s thu o su xa
y s khng a bn tin c xa lm. V vy nhng g ti tin hnh vi anh
ta ch ging nh vic gii quyt mt rc ri no m thi.
Khi ni chuyn vi Peter, mt trong nhng iu m Klin mun khm ph l
lm th no mt ngi trong tnh trng nh Peter c th nhn bit c
th gii. Chnh v l , Klin v cc ng nghip ca ng tin hnh mt
cuc th nghim rt kho lo. H quyt nh cho Peter xem mt b phim ri
theo di hng mt nhn ca ng ta khi ng ta nhn ln mn hnh. B phim h
chn c sn xut nm 1966 v l tc phm chuyn th t v kch ca
Edward Albee, vi ta Ai S Ch Si Vng Virginia? (Whos Afraid of
Virginia Woolf?) v s gp mt ca hai ngi sao Richard Burton v Elizabeth
Taylor. Hai din vin ny vo vai mt cp v chng mi mt cp v chng tr
hn mnh nhiu tui (hai vai din ny do George Segal v Sandy Dennis m
nhn) n nh chi vo mt bui ti cui cng li thnh ra l mt bui ti rt
cng thng v mt mi. l v kch m ti thch nht, v ngoi ra ti cn
thch xem phim na. Ti hm m Richard Burton. Ti yu mn Elizabeth
Taylor. Klin gii thch, v i vi nhng g Klin ang c gng thc hin, th
b phim qu l s la chn hon ho. Nhng ngi b mc chng t k
thng c quan st theo di bng cc thit b c hc, nhng y li l
mt b phim tn trng thit k dnh nhiu khong trng trn sn khu v tp
trung ch yu vo din vin. Klin cho bit tip, B phim cha ng rt nhiu
iu. N xoay quanh bn nhn vt v nhng suy ngh ca h. Trong b phim,
chng ta s rt t gp nhng chi tit v hn, bun t c th khin nhng
ngi mc chng t k xao nhng, khng ch . Nu ti dng b phim K
Hy Dit 2 (Terminator Two) trong nhn vt chnh l mt khu sng, c l
ti s khng thu c nhng kt qu nh th ny. Ton b b phim Ai S
Ch Si Vng Virginia? ni v mi tng tc x hi y th v v rt su sc
nhiu cp ngh a, tnh cm, v biu hin khc nhau. Trong khi ,
chng ti li ang c gng tm hiu qu trnh tm kim ngh a con ngi.
chnh l l do ti sao ti chn Ai S Ch Si Vng Virginia?. Ti rt quan
tm ti vic tip cn th gii qua con mt ca mt ngi mc chng t k.
Klin yu cu Peter i mt chic m trn c gn mt thit b theo di
hng mt nhn, mnh nhng n gin. Thit b ny gm hai chic camera
nh xu: mt chic ghi li nhng c ng ca h mt phn nm chnh gia
- 173 -
mt ca Peter; chic camera cn li c dng ghi li bt c th g m
Peter nhn, ri sau , hnh nh t hai chic camera ny s c lng vo
nhau. iu ny c ngh a l trn tt c cc khung hnh ca b phim, Klin u
c th ch ra c lc , Peter ang nhn vo im no. Sau , Klin li cho
nhng ngi khng mc chng t k xem b phim , v so snh nhng c
ng mt ca Peter vi c ng mt ca nhng ngi ny. Chng hn nh,
trong mt cnh, Nick (do George Segal th vai) ang lch s ni chuyn, anh
ta ch vo bc tng trong th phng ca ch nh George (do Richard
Burton th vai) v hi Ai v bc tranh ny th? Nu bn v ti xem cnh ny,
cch chng ta theo di kh n gin: mt chng ta s nhn theo hng Nick
ch, ri dng li bc tranh, sau quay sang mt George, ch i cu tr
li, v ri tip tc tr li khun mt ca Nick xem anh ta phn ng vi cu
tr li th no. Ton b qu trnh ny din ra rt nhanh thm ch ch trong
mt phn nh ca giy, v trn nhng bc hnh chp qut hng nhn ca
Klin, ng thng biu din ci nhn chm chm ca nhng khn gi bnh
thng hnh thnh nn mt tam gic cn, khng c nhng ng nh r
ngang t Nick n bc tranh, t bc tranh ti George v ri t George quay
tr li Nick. Th nhng, kt qu thu c Peter li c cht khc bit. Peter
bt u nhn u trn c Nick. Song ng ta khng nhn theo hng cnh
tay Nick ch, bi v nu bn suy ngh v iu ny bn s thy rng, din gii
c ch a tay ch vo mt vt g i hi bn phi ngay lp tc ngh theo
suy ngh ca ngi a ra hnh ng . Bn cn phi nm bt c suy
ngh ca ngi ch tay, v l tt nhin, nhng ngi mc chng t k khng
th c c suy ngh ca ngi khc. Tr em c th phn ng vi c ch
ny khi chng c 12 thng tui. Klin cho bit y l mt ngi n ng
bn mi tui, ng ta rt thng minh, nhng ng ta li khng th lm c
iu . Va ri l nhng kiu biu hin m tr em hc c mt cch t
nhin, theo bn nng song Peter li khng ch n.
Vy th Peter lm g? ng ta nghe thy cc t bc tranh, v tng. V
vy, ng ta tm kim nhng bc tranh treo trn tng. Nhng quanh c
ti ba bc tranh. u l bc tranh m Nick ni n? Nhng bc hnh chp
qut hng nhn ca Klin cho thy ci nhn ca Peter chuyn lon ln t bc
tranh ny sang bc tranh kia. Trong khi , cuc ni chuyn thc s tip
din. Cch duy nht Peter c th hiu c cnh l nu Nick ni r v
chnh xc bng li tc l nu anh ta ni Ai v bc tranh pha bn tri
ngi n ng v con ch ? Trong mt mi trng khng thun ty mang
ngh a en, nhng ngi mc chng t k chc chn s b lc ng.
- 174 -
Trong cnh ny cn c mt bi hc then cht khc. Nhng khn gi bnh
thng s nhn vo mt ca George v Nick khi hai ngi ny ni chuyn vi
nhau, v khn gi lm iu l bi v khi mi ngi ni chuyn, chng ta
lng nghe nhng g h ni v quan st nh mt ca h tm ra ra nhng
sc thi biu t m Ekman lit k ra mt cch rt cn thn, chi tit.
Nhng trong cnh phim , Peter khng h nhn vo mt ca bt k mt nhn
vt no. Vo mt thi im cng c tnh quyt nh khc ca b phim, khi
George v Marth (do Elizabeth Taylor ng) ang n i say m, khng
ging nh nhng g bn v ti thng vn lm khi xem phim, Peter khng
nhn vo mt ca i v chng ang u ym nhau ny m thay vo , ng ta
li nhn vo ci cng tc n trn tng, pha sau i v chng. khng
phi l do Peter c lm tri ngc li vi hnh ng ca mi ngi hay
ng ta cm thy gh tm trc nhng cnh vut ve, u ym nh th. L do
ch n gin l v nu bn khng th c c suy ngh ca ngi khc
hay ni cch khc nu bn khng th t mnh vo trong suy ngh ca ngi
khc khi s chng c g c bit ng ch nhn vo nh mt hay nt
mt ca ngi .
Mt trong nhng ng nghip ca Klin i hc Yale, T. Schultz c ln
thc hin mt cuc th nghim c s dng ci gi l my qut FMRI (my
qut hnh nh cng hng t Functional Magnetic Resonance Imagery).
y l mt thit b dng chp qut no, c phc tp rt cao, cung cp
thng tin cho chng ta bit mu ang chy v im no ca no vo bt k
thi gian no v v l , chng ta c th bit, phn no ca no ang hot
ng.
Schultz dng my qut FMRI v yu cu nhng i tng trong cuc th
nghim thc hin mt cng vic rt n gin: nhng ngi ny s c cho
xem hoc l tng cp khun mt hoc l tng cp vt dng 9 chng hn nh
gh hay ba), v nhng g h cn lm l phi nhn nt ch ra xem cp i
l hai vt ging hay khc nhau. Khi nhn vo cc khun mt nhng ngi
bnh thng s dng phn no c tn l np nhn no hnh thoi, y l mt
phn v cng phc tp trong b x l thng tin ca no b, cho php chng
ta phn bit c hng ngn khun mt tht m chng ta quen bit vi nhau.
(Hy th hnh dung trong tm tr bn khun mt ca Marilyn Monroe. Bn
sn sng ri ch? Chnh lc ny bn s dng phn np nhn no hnh thoi
hnh dung ra khun mt ca ngi sao in nh ny). Tuy nhin, khi nhng
ngi bnh thng nhn vo chic gh, h li dng n mt phn no hon
- 175 -
ton khc v hot ng khng mnh bng phn no kia phn no ny c tn
l np nhn no tc thi yu, v n thng c dng khi ta lu gi hnh nh
cc vt th. (S khc bit trong mc phc tp gia hai vng no ny gii
thch cho l ti sao bn c th nhn ra mt c bn Sally t hi lp tm vo
thi im ca bn mi nm sau , nhng li gp kh khn khi ly ti xch
ca mnh t bng hnh l sn bay). Tuy nhin, khi Schultz lp li th nghim
ny vi nhng ngi mc chng t k, ng nhn thy rng h s dng khu
vc no nhn dng vt cho c vt v khun mt. Hay ni cch khc, trn
cp thn kinh c bn nht, i vi nhng ngi mc chng t k, khun
mt cng ch l mt kiu vt m thi. y l mt trong nhng on miu t
ban u v mt bnh nhn mc chng t k trong ti liu y hc ny: a b
khng bao gi nhn vo khun mt ca mi ngi. Khi phi tip xc vi mi
ngi, d di bt k hnh thc no a b cng i x vi h, hoc mt
phn no ca h c nh th h l vt. N thng dng mt tay dn
b. Khi chi, a b ny thng hc u vo m nh khi hc u vo gi. N
m mc qun o cho mnh nhng khng bao gi ch n b.
Chnh v vy, khi Peter xem cnh Martha v George hn nhau, khun mt ca
hai ngi ny khng li ko c s ch ca Peter trong v thc. Nhng
g Peter nhn thy l ba th: mt ngi n ng, mt ngi n b v mt ci
cng tc bng n. V cui cng trong ba th y, ng ta thch iu g hn
c? Tht ngu nhin, li l ci cng tc bng n Klin cho bit Peter
nhn thy mt ci cng tc bng n v dn s ch v n. iu ny cng
ging nh nu bn l ngi am hiu v cc bc tranh Matisse, bn xem
rt nhiu bc tranh, ri bn tip tc i v kia c mt bc tranh Matisse. Cng
nh vy, Peter tip tc nhn v c mt cng tc bng n. Peter ang tm
kim ngh a ca b cc cn phng. ng ta khng thch s ln xn, thiu gn
gng. Tt c chng ta thng hng s ch ca mnh ti nhng g c
ngh a vi chng ta, v i vi hu ht chng ta, th i tng ng ch
chnh l con ngi. Nhng nu con ngi khng c ngh a g i vi bn
th khi bn s tm kim mt iu g khc c ngh a hn.
C l cnh su sc nht m Klin s dng nghin cu trong b phim l khi
Martha ngi cnh Nick, v c nhng hnh ng tn tnh thi qu, thm ch
Martha cn t c tay mnh ln i Nick. Trong tnh hung , Nick hi quay
lng v pha cp v chng, ln trnh ci nhn ca mt George cng lc cng
bng ln s tc gin v ghen tung. Khi cnh phim m ra, nh mt ca
nhng khn gi bnh thng chuyn ng theo mt hnh tam gic gn nh l
- 176 -
hon ho t mt ca Martha, mt Nick ti mt George v ri quay tr li
Martha, h di theo trng thi tnh cm ca c ba khi nhit trong cn
phng tng cao. Cn Peter th sao? ng ta bt u t mm Nick, v sau
mt Peter a xung, nhn ci cc Nick ang cm trn tay, v ri nh mt y
li lang thang n ci gim ci trn chic o len di tay ca Martha. Peter
khng h nhn vo George mt cht no, chnh v l , Peter khng th hiu
ni ton b ngh a tnh cm ca cnh .
C mt cnh khi George sut cht na th khng gi c bnh t nh.
Warren Jones, ngi cng lm vic vi Klin trong cuc th nghim ny k
li, George bc vo phng ring, v rt t trn gi ra mt khu sng,
ngm thng vo Martha v bp c. V khi anh ta lm nh th, c mt chic
thnh lnh bt ra trc hng sng. Nhng chng ti vn khng hay bit g cho
n khi hnh ng l ra ch l mt mu mo v vy, giy pht s hi l
cm xc hon ton tht. V mt trong nhng iu ng k l nhng ngi
mc chng t k tiu biu s ci to v cho rng l mt khonh khc thc
s thun ty mang tnh hi hc. H b qua c s tnh cm ca cnh
din. H ch nm bt c b ngoi hi ht khi George bp c, chic bt
ra, v h khng suy ngh g c. Nhng ngi ny c nhng khonh khc
rt vui v khi xem b phim ch khng h ng tim lo s nh nhng khn gi
bnh thng.
Cuc th nghim xem phim dnh cho Peter l mt v d rt chnh xc cho
nhng g xy ra khi kh nng c suy ngh ca ngi khc mt s ngi
khng thnh cng. Peter l mt ngi rt thng minh. ng nhn bng tt
nghip ca mt trng i hc ln, c uy tn. Ch s IQ ca Peter cao hn
mc trung bnh rt nhiu, v Klin ni v ng ta vi s knh trng, n phc rt
chn tht. Nhng do thiu mt mt kh nng rt c bn kh nng c suy
ngh (hay cn gi l kh nng c suy ngh ) nn Peter khng th hiu
c cnh trong b phim Ai S Ch Si Vng Virginia? v i ti kt lun sai
hon ton v khng chp nhn c v mt x hi. C th hiu rng Peter
thng xuyn mc phi nhng sai lm nh th: ng ta trong tnh trng
khin kh nng c suy ngh v nh vin b m. Nhng ti khng th ngng
thc mc rng liu trong mt hon cnh no , nhng ngi cn li trong
s chng ta cng tm thi c nhng suy ngh ging nh Peter hay khng.
iu g s xy ra nu chng t k hin tng m i trong kh nng c suy
ngh l tnh trng tm thi ch khng phi mt chng bnh kinh nin? V
liu iu c th gii thch cho l do ti sao i khi nhng ngi bnh
- 177 -
thng li i n nhng kt lun sai lm cht ngi khng?
Tranh ci vi ch
Trong cc b phim hoc chng trnh thm t trn ti vi thng c cnh bn
sng. Ngi ta bn v bn ri chy ui theo k khc, v thm ch c lc git
ngi. Mi khi xong vic bn git, h ng trn xc cht, ht thuc sau th
i ung bia vi nhau. C theo nh Hollywood th vic bn sng c v kh ph
bin v chng my kh khn. Tuy nhin thc t li khng phi nh vy. Phn
ln cnh st khong trn 90% cha tng bn ai trong sut thi gian
ng nhim, v nhng ai tng bn ngi u m t li vic ging
nh mt tri nghim cng thng kh tng tng n mc c th t ra cu
hi rng liu vic dng sng bn ngi c kh nng gy ra mt chn ng
tm l nht thi hay khng.
dn chng, di y l mt vi trch on phng vn trong cun sch
ang gy c s ch Vo vng git chc ca David Klinger, nh nghin
cu ti phm thuc i hc Missouri. Nhng cuc phng vn ny c tin
hnh i vi mt s cnh st vin. Trch on th nht l mt phn cuc
phng vn vi vin cnh st bn vo mt ngi n ng khi ng ta e da
s git Dan, ngi ng s ca cnh st:
Hn ngc ln nhn ti v ni: i, khn kip. Khng phi l: i, cht tit
tht, ti thy s. m ging kiu Khn kip, by gi ta li phi git thm mt
g na. thc s rt hung hng v chuyn nghip. Thay v tip tc ch a
sng vo u Dan, hn bt u ch a vo ti. iu ny xy ra rt nhanh ch
trong mt phn triu giy thi v cng lc ti cng a sng ln. Dan
vn ang vt ln vi hn, v suy ngh duy nht trong u ti khi l: Ly
Cha, xin ng con lm Dan b thng. Ti bn 5 pht. Ngay khi ti bn,
tm nhn ca ti bt u thay i. T mt ci nhn ton cnh gi ch cn tp
trung vo u k tnh nghi, mi th khc xung quanh u bin i ht. Ti
khng cn trng thy Dan, m cng chng thy bt k th g khc na. Tt c
nhng g ti thy lc ch l ci u ca k tnh nghi.
Ti trng thy 4 vin n bn vo g . Vin th nht bn trng ch lng
my bn tri ca hn. N lm thng mt l v khin u hn git v pha sau.
Hn rn ln: i , ging kiu: i, my bn trng tao. Hn vn tip tc
quay sng v pha ti, vy l ti bn pht th hai. Ti thy mt chm ngay
bn di mt tri ca hn, v u hn c v b ngoo sang mt bn. Ti bn
- 178 -
thm pht na. Vin n gm trng ra ngoi mt tri khin mt hn n tung
v li ra ngoi. Pht sng th t xt qua tai tri ca hn. Vin n th ba
khin u hn nghing hn ra xa khi pha ti v khi vin th t bay ti, ti
trng thy mt chm bn u hn, ri khp li. Ti khng trng thy vin
n cui cng bay i u. Ri ti nghe thy ting g n ng gc xung trn
mt t.
V y l mt on trch khc:
Khi hn bt u xoay sang chng ti, gn nh l mt ng tc quay chm
v mi th b thu hp li. Khi hn lm chuyn ng , c ngi ti cng ln.
Lc t phn ngc tr xung ti khng cn cht cm gic no. Tt c dn
vo vic tp trung v pha trc quan st v phn ng vi i tng. Ta
nh c mt liu Adrenalin trong mu vy! Mi th cng ln v mi gic quan
ca ti u hng v pha ngi n ng ang chy ti chng ti vi khu
sng trong tay. Tm nhn ca ti thu li ch thn mnh hn v khu sng. Ti
khng bit tay tri hn lc ang lm g, hon ton khng bit. Ti ch chm
ch vo khu sng. Khu sng ang a ln ngang tm ngc hn, v cng
lc ti bn pht u tin.
Ti khng nghe thy g c, mt ting ng cng khng. Khi ti bn xong 2
pht u tin th Alan cng n sng, vy m ti chng nghe thy g ht. Khi ti
n sng ln th 2 th anh y cng bn thm 2 pht na, v cng nh ln
trc, ti chng nghe thy g. Chng ti dng tay khi g n ng ng xung
v trn n ch ti. Ti cng khng nh l mnh ng ln th no. Tt c
nhng g ti bit l ti ang ng trn i chn ca chnh mnh v nhn xung
thi th g n ng . Ti khng bit lm th no mnh c th li c ch
, c khi ti chng hai tay xung t v ng dy hoc c khi ti dng
sc rn u gi ln. Ti cng khng bit na, nhng ngay khi ng dy
c ti li c th nghe li c mi m thanh, bng chng l lc ti c
th nghe thy ting kim loi leng keng trn sn . Thi gian cng quay
tr li bnh thng, v trong khi n sng, thi gian nh b chm li. iu ny
xy ra ngay khi g n ng bt u ch a sng vo chng ti. Mc d bit
rng lc hn ang chy v pha chng ti nhng ti c cm gic l hn
ang trong mt on phim quay chm. ng l mt cnh ti t nht m ti
tng thy.
Ti cho l cc bn s ng rng nhng cu chuyn trn y tht k l.
Trong v d u tin, vin cnh st c v nh ang miu t mt iu g
- 179 -
khng th xy ra. Lm sao mt ngi c th trng thy nhng vin n ca
mnh bn trng vo ai ? V tng t nh vy, vic vin cnh st th hai ni
rng anh ta khng nghe thy ting sng n cng tht k l. Lm sao li c
chuyn c? Tuy nhin, trong cc cuc phng vn vi cc cnh st
tng tham gia vo vic bn nhau, nhng chi tit vn lp i lp li: nhng
hnh nh cc k r nt; th lc gim st hoc mt hn th lc; thnh gic b hn
ch; v cm gic thi gian chm li. y l cch c th con ngi phn ng
li vi cng thng cc , v iu ny khng phi l khng c l. Khi phi i
mt vi mt tnh hung sng cn, thn kinh ca chng ta s hn ch ti a
phm vi v lng thng tin cn phi x l. m thanh, tr nh v cc hiu bit
x hi rng hn s nhng ch cho s cnh gic cao vi mi e da trc
tip trc mt. Trong thi im then cht, cc cnh st c m t trong
phng vn ca Klinger phn ng tt hn v cc gic quan ca h b thu
hp li: s thu hp cho php h tp trung vo mi nguy him tt hn.
Nhng iu g s xy ra khi s phn ng vi cng thng ln ti nh
im? Theo Dave Grossman, cu trung t qun i v l tc gi ca cun
sch On killing, tnh trng cc im ca kch thch gii hn trong stress
lm tng hiu qu hnh ng l khi nhp tim ca chng ta vo khong 115
n 145 nhp/pht. Grossman cho bit nhp tim ca nh v ch bn sng Ron
Avery mc cao nht trong gii hn trn khi anh ny thao tc trn trng
bn. Siu sao bng r Larry Bird thng ni rng trong nhng gi pht
quyt nh ca trn u, c sn bng tr nn yn lng v cc vn ng vin
dng nh ang chuyn ng rt chm. R rng l Larry cng chi bng
trong gii hn kch thch nh ca Avery. Nhng rt t vn ng vin bng r
c th nhn thy sn bng mt cch r nt nh Larry bi v c rt t ngi c
th t ti gii hn . Phn ln chng ta khi chu p lc thng b kch thch
qu mnh, v khi i qu mt im nht nh th hot ng ca c th
chng ta bt u ngng li khin cho rt nhiu ngun thng tin ca ta tr nn
v dng.
Theo Grossman, Khi nhp tim vt qu ngng 145, nhng iu ti t bt
u xy ra. Cc k nng hot ng phc tp bt u gp trc trc. Lm bt c
vic g vi mt tay cng tr nn kh khn V ti mc 175 nhp/pht, qu
trnh nhn thc suy gim hon ton No trc ngng hot ng, v no
gia phn no ca con ngi tng t nh loi ch (tt c cc ng vt
c v u c phn no ny) s hot ng mnh v ln t vai tr iu khin
ca no trc. Bn bao gi c tranh lun vi mt ngi ang gin d
- 180 -
hoc s hi cha? iu l khng th, bi v nh th chng khc g bn
ang tranh ci vi ch. Lc y tm nhn cng tr nn hn ch. Hnh vi tr
nn cc k nng gin. Trong rt rt nhiu trng hp, nhng ngi b bn
bi tit mi th c trong rut ra ngoi bi v ti mc b e da cao c
c trng bi nhp tim t 175 tr ln, c th s coi kiu kim sot sinh l hc
l mt hot ng khng cn thit. Mu c rt khi lp c ngoi cng v
tp trung vo khi c trung tm. Mc ch ca vic ny l khin cho c bp
tr nn cng rn chc cng tt bin chng thnh mt dng l chn v
hn ch chy mu trong trng hp b thng. Nhng iu li khin
chng ta tr nn lng ngng v mt kh nng hot ng. V l do ny m
Grossman cho rng mi ngi cn phi tp quay s 911, bi v ng nghe
qu nhiu trng hp m khi khn cp ngi ta nhc in thoi ln nhng
khng th thc hin ni thao tc n gin ny. Trong lc nhp tim tng vt v
s phi hp gia cc b my trong c th b gim st, h bm 411 thay v
911 bi l con s duy nht h nh c, hoc h qun khng n nt gi
trn bn phm in thoi di ng, hoc n gin l h khng th phn bit
c cc s vi nhau. Cc bn cn phi luyn tp vic ny, Grossman nhn
mnh, bi v ch c luyn tp th bn mi lm c.
y chnh l l do ti sao trong nhng nm gn y, rt nhiu s cnh st
cm vic truy ui ti phm vi tc cao. Khng ch v nguy c gy ra tai
nn i vi nhng ngi v can trong sut qu trnh rt ui, mc d vic
ny r rng l mt phn ca mi lo ngi bi hng nm c khong 300 ngi
M v tnh b thit mng trong nhng cuc truy bt ti phm ca cnh st. M
cn v nhng g s xy ra sau nhng cuc rt ui , bi v li xe ui theo
i tng tnh nghi vi tc cao thc s l mt hot ng khin cc cnh
st lm nhim v ri vo tnh trng nguy him do b kch thch cao . Theo
James Fyte, trng nhm hun luyn ca S Cnh st New York NYPD,
ngi tng chng kin rt nhiu v bo hnh ca cnh st, V ni lon
Los Angeles xut pht t nhng g m cc cnh st lm i vi Rodney
King sau cuc rt ui. V no ng thnh ph t do, Miami nm 1980
cng c nguyn nhn t vic lm ca cnh st sau lc truy ui. H nh
mt ngi cho n cht. Nm 1986, Miami cng c mt v ln xn khc v
nguyn nhn tng t. Ba trong s nhng v no lon ln ca nc M
trong sut 25 nm qua xut pht t nhng hnh ng ca cnh st sau khi
phi truy bt ti phm.
Bob Martin, cu nhn vin cp cao thuc S Cnh st Los Angeles cho bit:
- 181 -
Tht ng s khi anh phi tham gia vo nhng v rt ui vi tc cao,
nht l khi phi i qua nhng khu vc dn c. Ngay c khi anh li xe vi tc
ch c 50 dm/gi, lng adrenalin tng cao v tim anh bt u p nh
in lon, p nhanh ging nh mt ngi chy ua vy. Vic qu tht rt
kch thch. Anh mt ht cm gic xa gn v hon ton b cun vo cuc rt
ui, ging nh ngi ta vn ni y: mt con ch trong cuc sn s chng
bao gi dng li gi rn c. Nu c dp nghe bng ghi m ging ni ca
mt cnh st trong lc anh ta ang li xe lm nhim v truy ui, cc bn s
thy ging ngi gn nh ht ln. i vi nhng cnh st mi vo ngh,
h gn nh pht cung ln. Ti vn cn nh ln u tin lm nhim v ny.
Lc ti mi ra trng c vi thng. Chng ti phi rt qua mt khu
vc dn c, v c vi ln chng ti thm ch nh bay trn mt t. Cui cng
chng ti cng bt c hn. Ti quay li xe, nh ly b m v bo co l
chng ti u n c nhng lc ti cn chng cm ni b m ln v qu
run. Theo Martin, v nh tn King chnh xc l nhng g m ngi ta ngh
n khi c hai bn u vi nhp tim tng vt v nhng phn ng tiu cc v
tun hon gip mt nhau sau cuc rt ui. Ti thi im quyt nh,
Stacey Koon mt trong nhng cnh st c thm nin c mt ti hin trng
v bt gi yu cu cc cnh st phi li li nhng h l i. Ti sao vy?
Bi v h khng nghe thy ng ta ni Thnh gic ca h b hn ch hot
ng.
Fyte cho bit gn y ng c lm chng ti mt phin ta Chicago xt x
cc cnh st bn cht mt ngi n ng tr sau mt v rt ui, nhng
khng ging nh Rodney King, ngi ny khng h chng c lc b bt. Lc
anh ta ch ngi im trong xe. Anh ta l mt cu th bng n t vng
Ty Bc, tn l Robert Russ. V vic xy ra cng trong m m cnh st
y bn cht mt a tr na, mt b gi, sau mt cuc rt xe, trong mt v
c Johnnie Cochran tham gia v phi dn xp mt 20 triu la. Cnh st
cho bit lc Russ li xe rt khng n. Anh ta khin h buc phi ui
theo, nhng khng n ni phi chy qu nhanh. H cha lc no vt qu
70 dm/gi. Sau mt lc, h p xe anh ta vo l xa l Dan Ryan. Cc ch dn
v vic yu cu dng xe trn ng nh th ny rt chi tit. Anh khng c
tip cn chic xe m phi yu cu ngi li ra khi xe. Nhng hai trong s
cc cnh st chy ln pha trc v m ca bn ca xe. Mt cnh st
khc th ng ca bn ny, ht ln yu cu Russ phi m ca xe. Song
Russ th vn ngi yn . Ti khng r iu g ang din ra trong u anh ta
nhng lc anh ta khng h phn ng. Vy l vin cnh st ny p v knh
- 182 -
xe v n sng, vin n trng vo tay v ngc Russ. Anh ta khai rng lc
ni,Gi tay ln, gi tay ln, nhng lc Russ c ging ly sng
ca anh ta. Ti cng khng bit c phi l s tht hay khng nhng phi
chp nhn li khai ca vin cnh st. Nhng bn cnh im chnh, pht sng
vn l v l bi v l ra anh ta khng c tin n gn chic xe, v cng
khng c p v ca knh t.
Vin cnh st c th c c suy ngh chng? Khng h. Kh nng c
suy ngh cho php chng ta c th iu chnh v cp nht nhng thng tin v
nh ca ngi khc. Trong mt cnh trong phim Ai s ch vng Virginia?
(Whos afraid of Virginia Woolf?), Martha th ang tn tnh Nick trong khi
George ang np pha sau y ghen tung. Ngi xem ht theo di nh
mt ca Martha, li n ca George ri Nick bi v khng th on c tip
theo George s lm g. Ngi ta tip tc quan st George v l do ny.
Nhng bnh nhn mc chng t k ca Ami Klin li quan st ming ca
Nick, ri n ung ca anh ta, v tip l ci ghim hoa ca Martha. Tr
no ca anh ta xem xt con ngi v vt theo cng mt cch, ch khng
xem xt tng c nhn vi cm xc v suy ngh ring ca ngi . Anh ta
nhn thy mt tp hp cc vt v tri v gic trong cn phng v xy dng
thnh mt h thng l gii tng th mt mt h thng c hiu theo
th logic cng nhc v kit cng n ni khi George dng sng ngn bn
Martha v chic bt ra th anh ta ph ln ci rt to. y cng l nhng g
vin cnh st trn xa l Dan Ryan lm. nh im hng phn trong pha
ui bt, anh ta ngng c nhng g ang din ra trong u Russ. Cch
nhn cng nh suy ngh ca anh ta b thu hp li. Anh ta dng ln mt h
thng vng chc, kin c cho rng ngi n ng da en tr tui trong chic
xe hi ang chy trn khi cnh st kia phi l mt tn ti phm nguy him v
tt c nhng du hiu mu thun l ra theo l thng phi xut hin trong suy
ngh ca anh ta hay ni cch khc l thc t Russ ch ang ngi trong xe
ca mnh v anh ta cha lc no vt qu tc 112 km/gi khng h
c ch ti. Chnh s khuy ng dn ti hin tng m trong kh
nng c suy ngh .
Thot khi vng trng
Bn bao gi theo di cun bng quay m mu m st Tng thng
Reagan hay cha? l mt bui chiu ngy 30 thng 4 nm 1981. Tng
thng Reagan va kt thc bi pht biu ti khch sn Hilton Washington,
- 183 -
ng bc ra ca v i ti chic xe limousine ca mnh. Tng thng vy tay
cho m ng. Nhng ging ni h to: Tng thng Reagan! Tng thng
Reagan! ng lc y, mt g cn tr tui c tn l John Hinckley bt thnh
lnh tn cng vi mt khu nng 22 trn tay v kp bn thng su pht vo
on h tng ca Tng thng trc khi b xung t. Mt trong nhng
vin n bn trng vo u th k bo ch ca Tng thng tn l James
Brady. Vin th hai trng vo lng ca nhn vin cnh st Thomas
Delahanty. Vin th ba gm vo ngc ca c v Timothy McCarthy, cn vin
th t bn tung ra khi chic Limousine gm vo phi ca Tng thng
Reagan, vin n ch cn cch tim tng thng vi inch. Tt nhin, iu kh
hiu trong v Hinckley nm ch lm th no hn ta c th tip cn Tng
thng Reagan khong cch gn n th? Thng th cc tng thng lun
c bao quanh bi cc nhn vin bo v, v nhng nhn vin ny c nhim
v phi canh chng nhng k nh John Hinckley. Mu ngi thng ng
bn ngoi khch sn trong mt ngy thu lnh gi v ch i nh nhn thong
qua ca tng thng l nhng ngi hon ton c thin . V cng vic ca
cc nhn vin bo v l nhn lt qua m ng v tm kim nhng k khng
khp vi hnh nh y, nhng k khng mang cht thin ny. Mt phn ca
cng vic ny l c nt mt. Cc nhn vin bo v phi c kh nng c suy
ngh . Vy th ti sao h li khng c c suy ngh ca Hinckley lc ?
Nu bn xem cun bng ghi li, cu tr li s rt r rng, v l nguyn
nhn c tnh quyt nh th hai v hin tng m i trong kh nng c suy
ngh : thi gian khng .
Gavin de Becker, gim c mt hng bo v Los Angeles ng thi l tc
gi ca cun sch Mn qu ca s hi (The Gift of Fear) cho bit yu t
trung tm ct yu trong hot ng bo v l khong trng, y l thut ng
De Becker dng ni v khong cch gia mc tiu v bt k k tn cng
no. Nu khong trng cng ln, cc nhn vin bo v s cng c thi gian
phn ng. V khi cng c nhiu thi gian phn ng, kh nng c suy
ngh ca bt k mt k tn cng no cng s tt hn. Nhng trong v
Hinckley, khng h tn ti mt khong trng no c. Hinckley nm trong m
phng vin ch ng cch tng thng vi bc chn. V ch khi Tng thng
b bn, cc nhn vin c v mi nhn thc c s tn ti ca Hinckley.
Ngay t khonh khc u tin khi cc nhn vin bo v Tng thng Reagan
nhn ra rng cuc tn cng ang din ra trong cng tc bo v, ngi ta
gi khonh khc l khonh khc nhn bit ti khi h khng cn mi nguy
him no din ra na ch mt c 1,8 giy. V tn cng Tng thng Reagan
- 184 -
i hi phi c nhng phn ng mang tnh cht anh hng ca mt s ngi
De Becker ni Tuy nhin, tt c cc vng bo v b Hinckley ph v. Hay
ni cch khc, nhng phn ng ny khng to ra c mt s khc bit no,
bi v Hinckley ng qu gn. Trong on bng video , anh c th nhn
thy mt nhn vin bo v. Anh ta ly khu sng my ra khi cp ng ti liu
v ng . Mt ngi na cng rt khu sng ra ngoi. Nhng h s bn
vo ci g y? Mi chuyn qu mun. Trong 1,8 giy , tt c nhng g
cc nhn vin bo v c th lm l dng n s thi thc nguyn s, v thc
nht (trong trng hp ny li l v dng) rt v kh ca mnh ra. H
khng c c hi no hiu hay d on nhng g ang din ra. Khi anh
loi b yu t thi gian, De Becker ni tip, anh s rt d c nhng phn
ng trc gic khng mang li hiu qu.
Chng ta t ngh n vai tr ca thi gian trong nhng tnh hung sng cn
c l bi v cc nh lm phim ca Hollywood lm mo m nhn thc ca
chng ta v nhng g xy ra trong mt v ng bo lc. Trong cc b
phim, nhng cuc u sng thng l nhng v vic ko di, trong mt
cnh st chm c thi gian bt cht th thm vi ng i ca mnh, cn
tn cn cng c thi gian thch thc, v nhng cuc u sng thng
t t i ti mt kt cc mang tnh ph hy. Ch ring vic k li cu chuyn v
mt cuc u sng thi cng khin cho s vic dng nh din ra lu hn
so vi thc t. Hy nghe De Becker miu t li cuc m st tng thng Hn
Quc din ra mt vi nm trc y: Tn m st ng dy, v t bn vo
chn tri ca mnh. y l cch mi chuyn bt u. Hn ta s mnh s b ri
tr. Sau , hn ta bn vo v Tng thng nhng hn bn trt, thay vo ,
hn li bn trng vo u phu nhn tng thng. Hn git cht c b.
Vin bo v cng ng dy v bn tr li. Nhng anh ta bn trt, vin n
trng vo mt b trai tm tui. Tt c u hn lon. Tt c u i trch khi
d tnh ca nhng ngi can d trong v vic . V bn cho rng ton b
s vic din ra trong bao lu? 15 giy ? Hay 20 giy? Khng, cu tr li
l 3,5 giy.
Theo kin ca ti, trong nhng tnh hung khi khng c thi gian chng ta
cng tm thi b mc chng t k. Chng hn nh chuyn gia tm l Keith
Payne tng tin hnh mt cuc th nghim, trong ng yu cu mi
ngi ngi trc mt chic my tnh v cung cp thm thng tin cho h
tng t nh nhng g John Bargh thc hin trong nhng cuc th
nghim m ti ni n trong Chng 2 bng cch cho mt khun mt
- 185 -
ngi da en hoc mt khun mt ngi da trng chy lt trn mn hnh.
Sau , Payne tip tc cho nhng i tng tham gia cuc th nghim xem
bc hnh ca mt khu sng hoc mt ci cl. Hnh nh ch xut hin trn
mn hnh trong 200 mili giy, v mi ngi c yu cu xc nh vt m h
nhn thy trn mn hnh my vi tnh. y l mt cuc th nghim c tin
hnh xut pht t v Diallo. Cc kt qu thu c khng khc nhiu lm so
vi d on ca bn. Nu ban u bn c xem khun mt ca mt ngi
da en, bn s nhn l khu sng trong khong thi gian nhanh hn khi
trc bn c cho xem khun mt ca mt ngi da trng. Sau ,
Payne tin hnh th nghim ny li mt ln na, nhng ln ny, ng y
nhanh tc cuc th nghim ln. Thay v mi ngi tr li vi tc nh
bnh thng, ng yu cu h a ra quyt nh trong vng 500 mili giy
tc l khong mt na giy. V lc ny, mi ngi bt u mc li. Thi gian
h gi mt khu sng l khu sng s nhanh hn nu nh trc h c
nhn khun mt ca mt ngi da en. Nhng khi nhn thy khun mt ngi
da en, h cng nhanh chng gi mt ci cl l khu sng hn. Di p
lc v thi gian, h bt u c x nh nhng ngi b phn khch cao . H
khng cn da vo nhng bng chng cm gic xc thc m gic quan ca
h thu nhn c v phi s dng n mt h thng cng nhc dp khun,
mt khun mu.
Khi chng ta a ra nhng quyt nh tc thi, Payne ni chng ta thc
s rt d b tc ng bi nhng ch dn t khun mu v nh kin, thm ch
c vi nhng khun mu v nh kin m chng ta khng th tn thnh hay tin
tng. Payne th tt c cc phng php nhm lm gim xu hng
thin lch ny. to iu kin cho nhng ngi tham gia th nghim c th
i ph mt cch tt nht, Payne ni cho h bit rng v sau nhng g h
th hin s c mt ngi theo di li mt cch k lng, cn thn. Nhng
iu ny li cng khin hnh ng ca h c chiu hng thin lch hn.
Payne li ni cho mt s ngi bit chnh xc mc ch ca cuc th nghim
v thng thn yu cu h trnh nhn nhn theo nhng khun mu da trn sc
tc. Nhng iu ny cng chng khng mang li kt qu no khc bit.
Payne nhn ra th duy nht to ra khc bit chnh l lm chm tc cuc th
nghim v yu cu nhng ngi tham gia th nghim i mt nhp trc khi
nhn dng vt xut hin trn mn hnh my tnh. Nhng nng lc phn quyt
phn tch vn thnh nhng lt ct mng v a ra nhng nh gi tc
thi ca chng ta tht l k diu. Nhng thm ch c b my x l thng tin
khng l trong tim thc ca chng ta cng cn phi c thi gian tin
- 186 -
hnh phn tch, x l thng tin. Nhng chuyn gia ngh thut nh gi
bc tng Kouros ca Bo tng Getty cn phi nhn thy bc tng Kouros
trc khi c th ni liu n c phi l gi mo hay khng. Nu h ch n
thun nhn lt qua bc tng qua ca knh mt chic xe hi ang chy vi
tc 60 dm/gi, c l h s ch c th thun tu on m mc xc thc
ca n m thi.
Chnh v l , trong nhng nm gn y, rt nhiu s cnh st chuyn
sang hng s dng nhng chic xe cho mt i tun ch c mt nhn vin
thay v hai nhn vin nh trc y. C v nh y l mt tng ti bi v
chc chn khi hai cnh st lm vic vi nhau, hiu qu cng vic s cao hn.
L no h khng th ym tr cho nhau ? H khng th x l nhng tnh
hung rc ri mt cch d dng v m bo c an ton ? Cu tr li l
c hai trng hp trn u khng th xy ra. Mt vin cnh st cng vi
ngi cng s ca mnh khng h m bo c an ton cao hn mt
vin cnh st ch c mt mnh. Mt iu quan trng na l nhng i gm
hai vin cnh st kh nng xy ra nhng cuc tranh ci chng li nhau xut
hin cao hn. Vi hai cnh st, nhng cuc gp g vi c dn trong vng
li cng c kh nng kt thc bng mt v tn cng, hoc mt v gy thng
tch cho bt k ai, k c nhng k tn cng ln ngi ang thi hnh nhim v.
Ti sao li nh vy? L do l bi v khi cc nhn vin cnh st ch c mt
mnh, h s lm gim tc ca tnh hung li, nhng khi h i cng vi mt
ngi khc, h li y tc tnh hung ln cao hn. Tt c cc cnh st
u mun ngi trong nhng chic xe vi mt ng i na de Becker cho
bit, Thng anh s mun c mt ngi bn ng hnh cng nhau phn
tch vn . Nhng nhng chic xe ch c mt ngi t vng vo cc v rc
ri hn bi v anh s t phi t ra dng cm hn. Mt cnh st n thng
c m s thm d i tng theo hng hon ton khc. Anh ta s khng
thin v phc kch. Anh ta cng s khng tn cng ngay. Anh ta s ni Mnh
s ch nhng cnh st khc. Khi c mt mnh, anh ta s hnh ng tt hn.
Anh ta cho php thi gian c ko di ra.
Nu Russ, chng trai ngi trong chic xe hi Chicago ch b mt vin cnh
st e da th liu cui cng anh ta c phi chu kt cc l mt ci cht hay
khng? Rt kh tng tng nhng g s din ra khi . Mt vin cnh st
duy nht ngay c mt vin cnh st ang trong cuc truy ui chc chn
s phi dng li v ch ym tr. Chnh tnh m bo an ton sai lm ca
qun s khin ba cnh st dng cm ui theo chic xe. Anh cn phi lm
- 187 -
chm tnh hung li. Fyfe cho bit Trong cng tc hun luyn, chng ti
thng ni vi mi ngi rng thi gian s l ngi bn ng hnh ca h.
Trong v Russ, cc lut s pha bn kia u lp lun rng y l mt tnh
hung tn cng nhanh. Nhng l tnh hung tn cng nhanh ch bi v cc
cnh st chm y tc ca n ln cao. Russ b chn li. Anh ta khng
cn bt k li thot no.
Trong iu kin tt nht, trnh nguy c mc phi chng t k tm thi,
nhng g m cc chng trnh hun luyn cnh st thc hin l gip h lm
th no trnh khi kiu rc ri ny. Chng hn nh ti mt trm dng xe
trn tuyn giao thng, nhn vin cnh st c hun luyn phi dng li sau
chic xe hi. Nu vo ban m, anh ta s chiu thng n vo chic xe. Anh
ta phi bc li gn chic xe, v pha tay ngi li, dng li v ng ngay
pha sau tay li xe, ri chiu n pin qua vai vo lng ca i tng. iu ny
c ln xy ra vi ti, v ti lun cm thy nh l mnh ang b i x thiu
tn trng. Ti sao vin cnh st khng th ng ni chuyn mt i mt
vi ti nh ni chuyn vi mt ngi bnh thng? l do nu anh ta ng
sau ti, r rng ti s khng th li sng ra, ch a vo anh ta c. u tin,
vin cnh st chiu n pin vo lng ti, khi lm nh vy, anh ta c th nhn
xem tay ti ang t u v liu rng c khu sng no trong tay ti hay
khng. V ngay c nu trong tay ti c mt khu sng, ti s vn phi khom c
ngi trong gh ngi, nhoi ngi ra ca s, v bn vng qua tr ca v
pha vin cnh st (cn nh rng, ti ang b qung mt trc nh n ca
anh ta) v l tt c nhng g vin cnh st ngh n. Hay ni cch
khc, nhng th tc m cnh st tin hnh l phc v li ch ca chnh ti.
C ngh a l ch khi ti ang thc hin mt chui nhng hnh ng ht sc
m m v ng ng th vin cnh st mi ch a sng v pha ti.
Khi Fyfe iu hnh mt d n ht Dade, bang Florida, ni thng xuyn xy
ra nhng v ng bo lc gia cnh st v nhng ngi dn thng.
Bn cng c th tng tng ra mc cng thng do nhng v ng
ny gy ra. Cc nhm cng ng dn c buc ti nhn vin cnh st qu
thiu nhy cm v c hnh vi phn bit chng tc. Cc cnh st li p tr li
bng s gin d, v nhng hnh ng mang tnh phng v. Theo h, bo lc
l mt phn bi kch nhng li khng th thiu trong cng vic ca cc nhn
vin cnh st. l mt kch bn qu i quen thuc. Du vy phn ng ca
Fyfe l xem xt mi bt ha v tin hnh mt cuc nghin cu. Fyfe t
ngi quan st trong cc xe i tun v yu cu h chm im nh gi mc
- 188 -
khp gia hnh ng ca cnh st vi nhng k thut quy nh trong hun
luyn. V Fyfe cho bit l nhng th di dng cu hi kiu nh: Liu
vin cnh st c tn dng c ch np c sn hay khng? Chng ti
thng hun luyn cnh st phi lm sao bn thn h tr thnh nhng
mc tiu cng nh cng tt. Nh , nhng k xu s phi n o quyt nh
xem liu hn c nn bn hay khng. Chnh v l , chng ta cn phi xem xt
nhng th nh: Liu vin cnh st c tn dng c ch np c sn hay
khng? Hay ng l anh ta bc vo ca trc? Liu c phi lc no anh
ta cng khu sng cch xa i tng khng? Liu anh ta c cm n pin
bng tay yu hn khng? Khi c cuc gi thng bo c trm, liu vin cnh
st c gi li ly thm thng tin khng? Hay anh ta ch ni c ri,
chng ti n ngay? Liu vin cnh st c yu cu ym tr khng? V khi c
ym tr, nhng vin cnh st ny c phi hp hnh ng khng? C ngh a
l nu anh bn, ti s ym tr cho anh. Liu nhng vin cnh st ny c quan
st xung quanh khng? H c ci mt chic xe khc pha sau khu nh hay
khng? Khi vo trong khu vc , h c cm n pin cch xa sn khng?
Bi nu tnh c i tng truy ui c v kh, hn ta s bn vo chic n pin.
Trn cc im dng giao thng, liu cc nhn vin cnh st c quan st pha
sau chic xe trc khi tip cn tay li xe hay khng? l tt c nhng g
chng ti cn bit.
V sau cuc th nghim, Fyfe nhn ra rng cc nhn vin cnh st thc s
lm rt tt khi mt i mt vi k tnh nghi v khi gim st k tnh nghi .
Trong nhng tnh hung nh vy, c n 92% khong thi gian h thc
hin ng theo nhng g c hun luyn. Nhng khi tip cn vi hin
trng, h x l rt km, s im lc ny ch cn 15%. chnh l vn .
H khng thc hin nhng bc cn thit loi b chng t k tm thi
bn thn. V khi ht Dade tp trung vo vn ci thin cch x l tnh hung
ca cc nhn vin cnh st trc khi h ng vi k tnh nghi, s lng
nhng li phn nn v cc nhn vin cnh st cng nh s lng nhng v
chn thng cnh st v dn thng gim ng k. Anh khng mun t
mnh vo hon cnh m cch duy nht phi lm bo v chnh mnh l bn
vo mt ai . Fyfe ni Nu anh ch da vo nhng suy ngh ca bn thn,
s phi c mt ai b tn thng v tn thng mt cch khng cn thit.
Nu anh tn dng c ci u mnh v v tr n np, anh s gn nh khng
bao gi phi a ra mt quyt nh ch da theo bn nng.
C iu g trong tm tr mch bo ti: Mnh cha c php bn
- 189 -
Gi tr trong chn on ca Fyfe nm ch lm th no n c th xoay
chuyn tranh ci thng thng v cc v n sng ca cnh st thnh tiu
im ca vn . Nhng ngi c kin ch trch phng php hnh ng
ca cnh st lun lun tp trung vo nhng nh ca tng c nhn cnh
st. H ni v s phn bit chng tc v s thin v c ch . Trong khi ,
nhng ngi bo v cc nhn vin cnh st li lun ly nhng g m Fyfe gi
l hi chng Mt phn giy ra lm tm khin bo v: Mt cnh st n hin
trng trong thi gian nhanh nht c th. Anh ta nhn thy k xu. Khng cn
thi gian suy ngh na. Anh ta hnh ng. Chui s kin i hi phi
chp nhn sai lm nh mt iu khng trnh khi. Kt qu cui cng, c hai
bn tham gia tranh ci u mang t tng ch bi. H chp nhn coi thc t
rng khi c mt s v no nghim trng ang din ra, khng g c th ngn
cn hoc iu khin c n l l ng nhin. V khi nhng bn nng ca
chng ta c nhc ti, quan im ny tr nn qu ph bin. Nhng gi
nh l khng ng. mt kha cnh then cht, khng h c s khc bit
no gia suy ngh v thc v suy ngh c thc ca chng ta. c hai cp
suy ngh , chng ta u c kh nng pht trin k nng quyt nh tc thi
nh vo tp luyn v kinh nghim.
Liu c phi s khi gi (khuy ng) thi qu v hin tng m trong kh
nng c suy ngh l iu hin nhin s phi xy ra nu con ngi phi chu
p lc khng? Tt nhin l khng. De Becker, ch hng chuyn cung cp
dch v bo v cho cc nhn vt ni ting, thng yu cu nhn vin bo v
ca mnh tri qua mt chng trnh o to m ng gi l chng trnh
phng nga cc tnh hung cng thng. Trong bi kim tra ca chng ti,
thn ch (tc ngi c bo v) s ni Li y no! Ti nghe thy c ting
g . V khi anh i vng n gc bm! anh b bn. Tt nhin
khng phi l mt khu sng tht. Vin n ch l mt vin con nhng bng
nha c nh du, nhng anh li cm thy n. V sau , anh phi tip tc
nhim v ca mnh. Lc ny, chng ti s ni Anh phi lm li ln na v khi
anh bc vo ngi nh, chng ti s bn anh. n ln th t hoc th nm,
anh vn s b bn gi v theo kiu , khng c bt c chuyn g xy ra vi
anh c. De Becker cng p dng bi luyn tp tng t nh vy nhng
trong bi luyn tp ny, cc hc vin c yu cu i u nhiu ln vi mt
con ch d. Lc ban u, nhp tim ca nhng ngi tham gia kha bi luyn
tp l 175. H khng th nhn thng. Ri ln th hai, ri th ba, nhp tim ca
h gim xung cn 120, v sau l 110. n lc ny, h c th thc hin
nhim v ca mnh. Kiu hun luyn c lp i lp li nhiu ln ny kt hp
- 190 -
vi nhng kinh nghim thc t lm thay i mt cch c bn cch phn ng
ca cnh st trog nhng v ng bo lc.
c suy ngh ca ngi khc cng l mt kh nng c th c ci thin
thng qua luyn tp. Silvan Tomkins, c l l ngi c kh nng c suy
ngh xut sc nht, thng luyn tp rt nhiu. Khi cu con trai Mark ra i
v li ngi nh Jersey Shore, Tomkins ri trng Princeton vi l do xin
ngh php. ng thng nhn rt lu v st mt cu b Mark, tm kim nhng
kiu tnh cm nhng chu k th hin s thch th, vui sng, bun b v tc
gin lt qua trn khun mt cu b trong nhng thng u tin ca cuc
i. ng trong t sch hng ngn bc nh chp khun mt ngi tt c
mi nt mt c th tng tng c v t dy cho mnh quy tc logic v
nhng ng nhn, np nhn, nhng s thay i tinh t gia mt khun mt
trc khi ci v mt khun mt trc khi khc.
Cn Paul Ekman xy dng c rt nhiu bi kim tra n gin v kh
nng c suy ngh ca con ngi. Trong mt bi kim tra, ng cho pht
mt on clip ngn ca khong mi hai ngi ang qu quyt rng h
lm mt vic m h cha hoc thc s lm, v nhim v ca nhng ngi
lm bi kim tra l phi tm ra c ai l ngi ni di. Nhng bi kim tra
nh th ny qu tht rt kh. Hu ht nhng ngi tr li ng u l do may
mn. Nhng trong s h ai l ngi c kt qu lm bi tt hn? Cu tr li
thuc v nhng ngi qua luyn tp. Chng hn nh, nhng nn nhn
ca chng t qu mt kh nng ni thng l nhng ngi c bit ti trong
l nh vc ny, bi tnh trng m yu ca bn thn buc h phi nhy cm nhiu
hn na trc nhng thng tin c th hin trn khun mt ca ngi
khc. Nhng ngi c tui th b ngc i tn t cng c c kh nng
ny. Ging nh cc nn nhn ca chng t qu, h phi luyn tp ngh
thut c suy ngh rt kh ny. (i vi h, l suy ngh ca nhng ngi
cha, ngi m th bo hoc nghin ru. Ekman cng tham gia iu
khin cc bui hi tho cho cc c quan thi hnh lut. Trong nhng bui hi
tho ny, ng hng dn mi ngi cch nng cao k nng c suy ngh
ca h. Theo ng, ch vi na gi luyn tp, con ngi cng c th tr nn
lo luyn trong vic tm kim nhng nt biu hin rt nh trn khun mt. Ti
c mt cun bng dng trong hun luyn, v mi ngi rt thch n. Khi h
bt u xem, h khng th nhn thy bt k mt nt biu hin no. Nhng ch
ba mi pht sau, h nhn bit c tt c. iu ny chng minh rng
y l mt k nng m ngi ta c th hc c v s dng c.
- 191 -
Ti mt trong nhng cuc phng vn ca David Klinger, ng c cuc ni
chuyn vi mt cu s quan cnh st tng nhiu ln ri vo nhng tnh
hung ng bo lc khi cn trong ngh v cng tng rt nhiu ln buc
phi c suy ngh ca ngi khc trong nhng giy pht cng thng. Cu
chuyn ca ngi cu cnh st ny l mt v d rt hay minh ha cho vn
lm th no bin chuyn hon ton nhng khonh khc cc k cng thng
trong nhng tnh hung khng r rng. C ln ngi cnh st ui theo
ba tn trong mt bng ng choai choai. Mt tn nhy qua hng ro, tn th
hai chy ln pha trc mt chic xe hi, cn tn cui cng ng yn khng
nhc nhch pha trc, cng ngi di nh n, v ch cch ngi cnh
st cha n 3 m. Ngi cnh st nh li, Khi ti ra khi khu vc dnh cho
ngi i b, a tr :
Bt u xc tay phi vo cp qun. Lc y, ti c th nhn thy tay n ang
chm dn n vng ng qun, ri c gng thc tay v pha i tri. Hnh
ng ging nh th n ang c gng chp ly th g va ri xung
di ng qun bn tri.
Khi sc so quanh ng qun, n bt u quay nghing hng v pha ti.
Thng b nhn thng vo ti, cn ti th yu cu n khng c nhc nhch:
ng im! Khng c nhc nhch! Khng c nhc nhch! Khng c
nhc nhch! Ngi ng i ca ti cng h to ng im! ng im! ng
im! Va ra lnh cho thng b, ti va rt sng ra. Khi ti ch cn cch n
khong 1,5 m, thng b li ra mt khu t ng 25 mu vng. Ri ngay khi tay
n chm n vng gia bng, n lm ri khu sng xung va h v chng ti
bt giam n li. l ton b nhng g xy ra.
Ti cho rng l do duy nht khin ti khng bn n l do n cn qu tr. N
mi bn tui m trng c nh mi chn tui. Nu n l mt ngi ln, chc
c l ti bn n. Ti chc chn mnh hiu c s nguy him ca khu
sng. Ti c th nhn thy khu sng rt r rng, rng n c mu vng sng
v bng sng c nh ngc trai. Nhng ti cng bit rng ti da c
thng b, v ti mun thng b ng vc mt cht, bi l n cn tr. Theo
ti, vic ti l mt cnh st c nhiu kinh nghim c ngh a rt nhiu vi
nhng quyt nh m ti a ra. Ti c th nhn thy ni s hi rt ln trn
khun mt n, iu ny cng cho php ti hiu c vn trong nhng tnh
hung khc. V v l ti tin tng rng nu ti cho thng b ch mt cht
thi gian na thi th thng b s cho ti mt la chn khc ngoi vic bn n
- 192 -
ra. im mu cht y l ti nhn vo thng b, nhn vo vt c rt ra
khi ng qun thng b, nhn dng c n l mt khu sng, v quan st
xem hng sng hng vo u khi n c li ra. Nu tay thng b khi rt
ra v tr cao hn cp qun mt cht, nu khu sng che khut vng bng
i mt cht na sao cho ti c th nhn thy hng sng ang ch a v mnh, th
chc chn cu chuyn s i theo mt hng khc. Nhng hng sng cha
lc no ch a ra c, v c iu g trong tm tr mch bo ti: mnh cha
c php bn.
Cuc ng din trong bao lu? Hai giy? Hay mt giy ri? Khoan
bn n chuyn , chng ta hy nhn vo ci cch m kinh nghim v k nng
ca ngi cnh st cho php ng ko di phn on thi gian ra, lm
chm tnh hung li v tip tc thu thp thng tin cho n giy pht cui cng
c th. Ngi cnh st nhn thy khu sng xut hin. ng cng
nhn thy ci bng sng c nh ngc trai. ng di theo hng hng sng,
v ch i a tr quyt nh liu nn ging khu sng ln hay n gin l
b sng xung v trong sut khong thi gian , ngay c khi di theo tin
trnh ca khu sng, ng vn lun nhn vo khun mt thng b, tm xem
liu rng n l mt k nguy him hay ch n thun ang s hi. Liu c cn
mt v d no hay hn minh ha cho vic a ra nhng quyt nh tc thi
hay khng? y l mn qu ca s luyn tp v kh nng thnh tho, tinh
thng trong mt l nh vc no hay ni cch khc l kh nng chit xut
mt lng ln thng tin c ngh a chnh t nhng lt ct mng nht ca
kinh nghim. i vi mt ngi mi bc vo ngh, chc hn nhng s vic
nh th ny s tri qua mt cch khng r rng. Nhng thc t n khng h
l m mt cht no. Mi khonh khc mi ci nhy mt thng c to
thnh bi mt lot nhng phn chuyn ng ring bit, v tt c nhng phn
ny mang li mt c hi chng ta can thip, sa i v hiu chnh li hnh
ng ca mnh.
Thm kch trn i l Wheeler
i l Wheeler hm c bn nhn vin cnh st i tun: Sean Carroll, Ed
McMellon, Richard Murphy v Ken Boss. Tri v khuya. C bn ngi
u ang khu vc pha Bc Bronx. H nhn thy mt thanh nin da en, v
c v nh ang c nhng hnh ng kh k quc. H li xe qua ch anh
chng , nn khng th nhn r anh ta. Nhng ngay lp tc, h bt u
dng nn mt lot gi thuyt gii thch cho hnh ng ca ngi thanh nin
- 193 -
da en .
Chng hn nh vi chi tit anh ta khng phi l mt ngi to con, tri li cn
kh nh. V nh con c ngh a l g? iu cho thy rng anh ta c sng.
De Becker ni, ng ang tng tng ra nhng g lt qua tm tr bn
vin cnh st lc Anh ta ngoi tri mt mnh. Vo lc 0 gi 30 pht
sng. khu vc ln cn y ry t nn ny ca thnh ph Chicago. Ch c
mt mnh. Li l mt anh chng ngi da en. Anh ta phi c sng; nu
khng anh ta s khng ng . V c g m anh ta li ng , ngoi tri,
v vo lc na m? Anh ta chc chn phi c mt khu sng. l ton b
cu chuyn m anh t k cho chnh mnh. Bn vin cnh st dng xe li. Sau
ny Caroll c ni rng anh ta rt i ngc nhin v Diallo vn ng .
Khng phi nhng k xu thng b chy trc cnh mt chic xe bn trong
y nhn vin cnh st hay sao? Caroll v Mc Mellon ra khi xe. McMellon h
to Cnh st y! Chng ti c th ni chuyn vi anh ch? Nhng Diallo
im lng. R rng l anh ta s, v ni s hi y c th hin r qua nt mt
ca anh ta. Hai ngi n ng da trng cao ln, xut hin hon ton bt
thng khu vc ny, vo thi im na m ang e da anh ta. Nhng
giy pht s dng kh nng c suy ngh y b tut mt bi v Diallo
quay i v b chy vo trong ta nh.
V lc ny l mt cuc ui bt, Caroll v McMellon khng phi l nhng
cnh st dy dn kinh nghim nh ngi cnh st di theo khu sng c
tay nm ngc trai ch a v pha mnh. H cn rt non nt. H ch l nhng lnh
mi khu vc ph Bronx ny, lnh mi trong n v tun tra ti phm ng
ph v h cn kh l lm vi nhng giy pht cng thng khng th tng
tng ni khi rt bt mt ngi m h cho l c v kh ang chy vo trong
dy hnh lang ti om. Nhp tim ca h tng cao. Ngng ch ca h thu
hp li. i l Wheeler l khu vc c ca Bronx. Va h y nhng g v
b tng, v khu cn h Diallo tr li y nhng va h, tch bit nhau ch bi
mt bc tam cp bn bc. y khng c mt vng trng no c. Khi hai vin
cnh st bc ra khi xe tun v ng trn ph, McMellon v Caroll ch cn
cch Diallo cha y mi hay mi lm bc chn. V Diallo b chy. Mt
cuc ui bt din ra! Trc , Caroll v McMellon ch b kch ng cht
xu. Cn lc ny nhp tim ca h l bao nhiu? 175 ? Hay 200?
Diallo chy vo trong hnh lang, v ng st cnh ca trong ca ta nh.
Anh ta xoay ngi sang mt bn, v lc tm th g trong ti o. Carrol v
- 194 -
McMellon khng c ch np, v cng khng lm g np vo ch kn.
Khng h c tr cnh ca xe no bo v cho h, hay cho php h gim tc
ca tnh hung xung. H ang nm trong ln n, v nhng g Caroll
nhn thy l tay ca Diallo v u mt vt g mu en. Sau ny h mi bit
ch l mt ci v.
Nhng Diallo li l ngi da en, tri lc ny v khuya, khu vc h ang
ng l pha Bc Bronx. Thi gian lc ny ch c o m bng mili giy,
v trong hon cnh nh chng ta bit, nhng chic v li lun trng ging
mt khu sng. Khun mt ca Diallo c th ni ln iu g khc i, song
Caroll khng nhn vo gng mt y v ngay c nu c nhn, cha chc
anh ta c th hiu nhng g m mnh nhn thy. Lc y, anh ta khng tm c
suy ngh ca Diallo. Anh ta qu thc ri vo trng thi t k. Anh ta ch
chm ch vo bt c th g c rt ra khi ti ca Diallo, cng tng t
nh khi Peter ch b ht vo ci cng tc n trong cnh George v Martha
ang hn nhau. Caroll ht to Hn c sng y! V anh ta bt u n
sng v hnh nh ngi ng i ng v pha sau cng vi ting sng vang
ln dng nh ch mang mt ngh a duy nht:
Anh ta b bn. V th l Caroll tip tc n sng, McMellon do nhn thy
Caroll n sng nn cng n sng theo. Cn Boss v Murphy v nhn thy
Caroll v McMellon ang n sng nn hai ngi bn nhy ra khi xe v cng
bt u ch a sng v pha Diallo v bp c. Ngy hm sau, cc bi bo bn
lun rt nhiu v s kin c bn mi mt vin n c bn ra, ch
khng h cp n yu t rt thc rng bn cnh st vi nhng khu sng
bn t ng c th bn bn mi mt pht n trong hai giy ri. Trn thc
t, s vic trn tnh t khi bt u n khi kt thc c th cn din ra trong
khong thi gian ngn hn khong thi gian bn dnh c on ny.
Nhng n trong mt vi giy y l cc bc tin hnh v cc quyt nh
ly i mt mng sng ca con ngi. Caroll v McMellon gi to Diallo.
Mt nghn l mt. Diallo chy tr vo khu nh. Mt nghn l hai. Caroll v
McMellon chy theo sau, dc theo va h v trn nhng bc tam cp. Mt
nghn l ba. Diallo trong dy hnh lang, sc tm th g trong ti. Mt
nghn l bn. Caroll ht to Hn ta c sng y! Cuc bn sng bt u.
Mt nghn l nm. Mt nghn l su. ong! ong! ong! Mt nghn l
by. Im lng. Boss chy ti ch Diallo, nhn xung nn nh v ht ln Khu
sng qui qu u ri?, ri sau anh ta chy ngc ln ph v pha i
l Westchester, bi v anh ta b mt phng hng trong ting la ht v
- 195 -
ting sng, anh ta khng bit mnh ang u. Caroll ngi xung nhng bc
thm cnh thi th gm y n ca Diallo v bt u khc.
Ch thch:
1. Michael Dukakis (1933 ): Thng c bang Massachusetts, t 1974 v l
ng c Tng thng M nm 1988 nhng b tht bi.
2. Kabuki: Mt loi kch c ca Nht Bn.
3. Pecks Bad Boy: nhn vt nam chnh rt nghch ngm trong tiu thuyt ca
Peck.
- 196 -
Hy lng nghe bng mt
Nhng bi hc rt ra t Trong chp mt
Bt u s nghip ca mt nhc cng chuyn nghip, Abbie Conant sng ti
Italia, chi kn Trombone cho dn nhc opera Hong gia Turin. l nm
1980. Cng ma h nm , c np n xin vic vo mi mt v tr cn thiu
trong cc dn nhc khc nhau khp chu u. V Conant nhn c mt
bc th phc p; bc th n t dn nhc Philharmonic thnh ph
Munich. Bc th bt u bng cu Knh gi ng Abbie Conant. Nu xem
xt li, l ra s nhm ln ny c th ging mt ting chung cnh bo
trong tm tr ca Conant.
Do trung tm vn ha ca dn nhc vn cn ang trong giai on xy dng
nn bui biu din th c t chc ti Bo tng Deutsch t ti Munich. C
tt c ba mi ba th sinh tham d bui kim tra, v mi th sinh phi biu din
sau chic mn che sao cho hi ng gim kho khng th nhn thy. Vo thi
im chu u, nhng cuc biu din th sau mn che nh vy khng h
ph bin. Nhng trong s nhng th sinh c mt ti bui hm , c mt
ngi l con trai ca mt nhc cng ca mt dn nhc Munich. V vy,
m bo tnh cng bng, dn nhc Philharmonic quyt nh ln u tin
to ra mt bc mn che. Conant l ngi biu din th mi su. C biu
din bn Konzertino dnh cho kn Trombone ca nh son nhc Ferdinand
David. y l bn nhc ni ting v thng c chi trong cc bui biu
din th c. Th nhng Conant b st nt son. C t nh: mi
chuyn th l xong ri bc ra ng sau cnh g, gi ghm dc tr
v nh. Nhng hi ng gim kho li suy ngh hon ton ngc li. Conant
khin h bi ri. Thng trong nhng bui biu din th, ngi ta s p
dng phng php chia nh vn thnh nhng lt ct mng theo kiu c.
Cc nhc cng lo luyn ca th loi nhc c in ni rng hu nh ngay lp
tc h c th bit mt din vin c chi tt mt nhc c no hay khng
i khi ch cn sau vi nhp u tin hoc thm ch ngay sau nt nhc u tin.
i vi trng hp ca Conant cng vy, h nhanh chng pht hin ra ti
nng ca c. Sau khi c ri phng th nhc, ngi ch huy dn nhc
Philharmonic, ng Sergiu Celibidache, ku ln, chnh l ngi chng
ta cn! Vn cn mi by ngi na ang ng bn ngoi i ti phin
mnh biu din, nhng tt c bn h phi quay v nh. Mt ngi trong
dn nhc i ra sau sn khu tm kim Conant. C quay li phng th nhc, v
- 197 -
sau khi bc ra t sau bc mn che, c nghe thy nhng ting r rm nh
ting h nga Ci qu g vy! Ly Cha! y l mt ph n! Tt c ban
gim kho ang trng i s xut hin ca mt nam nhc cng Conant. Th
nhng hin ra trc mt h li l mt c Conant.
y l mt tnh hung rc ri, phc tp hn bn tng rt nhiu. Celibidache
l mt ngi n ng hng hch, kin quyt lun c nhng quan im r
rng v cch chi nhc,v ai th nn tp luyn lm nhc cng. Cng cn ni
thm rng, y l nc c, t nc khai sinh ra loi hnh m nhc c
in. Trc kia, ngay sau Chin tranh th gii ln th hai, dn nhc
Philharmonic Vienna lm th nghim bng mn che v n kt thc vi
hnh nh m ngi ch huy ca dn nhc din t trong tr nh ca mnh nh
mt tnh hung d khc, d ci: Mt th sinh c nh gi l ngi
gii nht, nhng khi tm mn che sn khu c ko ln, ngi lm c
hi ng gim kho sng s, ngc nhin li l mt ngi Nht Bn. i vi
Strasser, ngi Nht tuyt i khng th chi c bt k bn nhc no do
ngi chu u son ra. Chuyn cng tng t nh vy i vi Celibidache,
ng tin rng ph n khng th thi c kn Trombone. Dn nhc
Philhamonic Munich c mt hoc hai nhc cng l n chi violin v kn
ba. Nhng chng l nhng nhc c dnh cho phi yu. Cn kn Trombone
dnh cho phi mnh. Nhc c ny dng biu din nhng bn hnh khc
trong i qun nhc. Cc nh son nhc opera s dng n tng trng
cho mt th gii y ry nhng ti c. Trong Bn giao hng s 9 v s 15,
Beethoven s dng kn Trombone to ra nhng ting ng huyn no,
rn rng. Conant ni: Thm ch by gi, nu bn tr chuyn vi mt nhc
cng chi kn trombone chuyn nghip, in hnh, h s hi, Bn chi loi
nhc c no th? bn c th tng tng mt ngi chi violin ni th no
khng, ti chi Black & Decker1. Conant phi tri qua thm hai vng kim
tra th na, v vt qua c hai vi nhng ln biu din c m sc nhanh
v bay bng.
Nhng khi Celibidache cng nh phn cn li ca hi ng gim kho nhn
thy con ngi c bng xng bng tht cng l lc tt c nhng nh kin
tn ti t lu bt u tranh u vi n tng u tin v mn biu din
thuyt phc ca Conant. C c nhn vo dn nhc cn Celibidache
khng t thi g trc s vic ny. Mt nm tri qua. Vo ngy mng mt
thng Nm nm 1981, Conant c triu tp tham d mt cuc hp.
Ngi ta cho c bit c s b y xung lm nhc cng chi Trombone ph.
- 198 -
Khng c bt k l do no c a ra. C li phi mt thm mt nm tri
qua giai on tp s y th thch khng nh mnh. C bit vn ri
y, Celibidache ni vi Conant. Chng ti cn mt nam nhc cng cho v
tr c tu kn trombone. Conant khng cn s la chn no khc, c buc
phi a v vic ny ra ta. Trong bn tm tt ca lut s bo cha, dn nhc
Philharmonic bin minh, Nguyn n khng p ng c yu cu sc
khe cn thit ng u nhm chi kn Trombone.
Conant c a ti bnh vin phi Gautinger tin hnh kim tra ton
din. C phi thi hi qua mt thit b c bit, phi ly mu mu o
lng xi hp thu c v tri qua mt cuc kim tra ngc. Kt qu kim tra
u t trn mc trung bnh. Thm ch c y t cn hi Conant rng liu c c
phi l mt vn ng vin hay khng. V vic ny ko di kh lu. Dn nhc
Philharmonic qu quyt rng khi Conant biu din bn solo kn Trombone
ni ting Requiem ca Mozart, hi th gp v ngn ca c nghe rt kh
chu, d rng v nhc trng khch mi trong bui biu din dnh cho
Conant nhng li tn dng, khen ngi. V th l mt bui biu din th c
bit c t chc trc s chng kin ca mt chuyn gia v kn trombone.
Conant chi by trong s nhng on nhc kh nht dnh cho kn
trombone. V chuyn gia b thuyt phc hon ton. Nhng dn nhc
Philharmonic vn qu quyt rng cch biu din ca Conant khng ng tin
cy v khng chuyn nghip. Nhng ch l li di tr. Cui cng th sau
tm nm, Conant ginh li c v tr nhc cng chnh chi kn trombone.
Nhng ri li mt v kin tng na xy ra s vic ny ko di trong nm
nm nguyn do l dn nhc Philharmonic t chi tr cho c s tin
ngang bng vi cc ng nghip nam. V mt ln na, c li ginh chin
thng. Chnh Sergiu Celibidache, ngi lun c mi hoi nghi v kh nng
ca Conant khi nghe c chi bn nhc Konzertino dnh cho kn trombone
ca Ferdianand David, trong nhng iu kin hon ton khch quan v vo
giy pht khng thin v, ni: chnh l ngi chng ta cn! v yu cu
nhng th sinh chi kn trompon cn li gi gm c ra v. Abbie Conant
c cu thot nh chic mn che.
Cuc cch mng trong nn m nhc c in
Th gii m nhc c in c bit l ti chu u, qu hng ca dng
nhc ny cho n tn nhng nm gn y vn c coi l l nh vc hot
ng ca ngi da trng. Ngi ta tin rng ph n tuyt i khng th chi
- 199 -
nhc c hay nh nhng ngi n ng. i vi mt vi th loi m nhc,
ph n khng c sc khe, tnh kin cng cng nh t cch cn thit.
Cch t mi ca h khc n ng. Phi ca h yu hn. Bn tay nh hn.
khng phi l li phn xt vi vng m l mt thc t, bi v trong nhng bui
biu din th do cc nhc trng, cc v ch huy dn nhc cng cc nh son
nhc thin ti t chc th phi mnh lun c nh gi cao hn phi yu.
Khng mt ai ch nhiu n cch t chc bui biu din th bi v lun tn
ti tn iu rng mt trong nhng yu t lm nn mt chuyn gia trong l nh
vc m nhc l ng ta c th thng thc m nhc trong bt k hon cnh
no ri ngay lp tc nh gi cht lng ca n khch quan. i vi nhng
dn nhc ln, i khi cc bui biu din th c t chc trong phng thay
ca ngi ch huy dn nhc hoc trong phng khch sn nu nh lc
ng ta ang i ngang qua cc th trn. Nhng cuc biu din nh vy c th
ko di t hai n nm hoc mi pht. Vy iu g xy ra khi ? m nhc
vn ch l m nhc. Rainer Kuchl, ch huy dn nhc Philharmonic Vienna,
mt ln ni rng vi i mt nhm nghin ng c th ngay lp tc ch ra
s khc bit gia mt n nhc cng vi mt nam nhc cng chi n violon.
Theo ng, i tai ca mt chuyn gia m nhc c th cm nhn c s
mm mi v linh hot trong phong cch chi nhc ca mt nhc cng thuc
phi yu.
Nhng trong vi chc nm tr li y, mt cuc cch mng din ra trong
nn m nhc c in. Ti nc M, cc nhc cng chi trong dn nhc
bt u t mnh thnh lp mt c cu chnh tr. H hnh thnh nn mt hip
hi, u tranh c c cc bn hp ng hp thc, cc quyn li v sc
khe, u tranh c bo v trc cc v vic sa thi do chuyn quyn
c on. Cng vi hot ng ny, h i ti thc y s cng bng trong vn
thu tuyn nhc cng. Nhiu nhc cng ngh rng cc v ch huy dn nhc
ang lm dng quyn hnh ca mnh v ch chn nhng ngi m h c cm
tnh. Nhng nhc cng ny mun qu trnh biu din th c nghi thc
ha. iu c ngh a l nn thit lp mt hi ng gim kho chnh thc
thay v ch huy dn nhc ton quyn quyt nh trong cc bui biu din
th. mt s ni, trong sut bui biu din th, ngi ta t ra cc nguyn
tc nghim cm thnh vin ca ban gim kho bn bc vi nhau kin ca
ngi ny khng nh hng n cch nh gi ca ngi kia. Cc th sinh
khng c xc nh theo tn m theo s bo danh. Ngi ta s dng ln
tm mn che gia ban gim kho v cc th sinh d thi. V nu nh th sinh
no hng ging hoc to ra bt k ting ng nhn dng no chng hn
- 200 -
nu h i guc v g ln phn sn sn khu khng c tri thm h s b
a ra ngoi v nhn c mt s bo danh mi. Khi nhng nguyn tc mi
ny c p dng trn khp nc M, mt iu k l xy ra: cc dn nhc
bt u tuyn chn phi n vo lm vic.
Trong vng ba mi nm tr li y, t khi tm mn che tr nn ph bin, s
lng ph n vo lm vic trong cc dn nhc ni ting nht ca nc M
tng gp nm ln. Trong ln u tin p dng nhng qui nh mi ny
cho cc bui biu din th, chng ti ang tm bn nhc cng mi chi n
violon cho dn nhc, Herb Weksleblatt, ngi chi kn tuba cho nh ht
opera Metropolitan ca thnh ph New York, ngi ng u cuc u tranh
t chc cc bui biu din th c mn che ti nh ht vo gia nhng
nm 1960 nh li, v tt c nhng ngi ginh chin thng u l ph n.
Trc y iu ny cha xy ra bao gi. Cho n tn thi im , c l
trong c dn nhc ca chng ti mi c ba nhc cng n. Ti vn nh sau
khi thng bo c bn nhc cng n chin thng v c nhn vo dn
nhc, mt ngi n ng ht sc gin d vi ti. V ng ta ni Ri
mi ngi s nh n ng nh k cn quy mang n b vo dn nhc
ny. Th gii m nhc c in nhn ra trc y h cho rng n tng ban
u thun ty v c sc tc ng rt to ln khi lng nghe mt ai chi
nhc trn thc t b mua chuc trong v vng. C mt s ngi trng
c v chi tt hn nhng g m kh nng ca h thc s c bi v trng h
t tin v c nhng t th p, mt nhc cng, ngi tng tri qua nhiu
bui biu din th cho bit. Nhng ngi khc trng kh t khi chi nhc,
nhng thc ra h li chi rt tuyt vi. Li c nhng ngi trng rt mt mi
khi chi nhng bn khng h cm nhn c iu trong khc nhc anh ta
chi. Lun tn ti s khng ha hp ny gia nhng g anh nhn thy v
nhng g anh nghe thy. Bui biu din th bt u giy u tin vi mt
ngi ang c ch n. V bn ngh N thn ny l ai vy? Hay, Anh
chng ny ngh mnh l ai y? ch bng cch h bc ra ngoi tm mn
che vi dng c m nhc ca mnh.
Julie Landsman, nhc cng chi kn co Php chnh trong dn nhc
Metropolitan Opera New York cho bit c thy mnh thng b xao lng bi
v tr mm ca nhc cng no . Nu h t mi v tr khc thng, ngay
lp tc bn c th ngh rng Ly cha ti! Th kia th lm sao m thi c
c ch! C rt nhiu kh nng c th xy ra. Mt s nhc cng chi kn co
thng dng kn bng ng, mt s khc li dng kn bc m nikel, v loi
- 201 -
kn nhc cng s dng s cho bn bit iu g v thnh ph m h n,
ngi hng dn cho h, ngi trng h hc v nhng thng tin v xut
thn ny s tc ng ti kin ca bn. Ti tng tham gia nhng bui
biu din th khng c mn che, v ti c th m bo rng ngi ta c
thnh kin vi ti. Ti bt u lng nghe bng mt, v nhn ra rng d th
no i na nhng g chng ta nhn thy cng s tc ng n nhng nh
gi, quyt nh ca chng ta. Cch chn chnh duy nht lng nghe l bng
i tai v tri tim ca chnh mnh.
qun Columbia ca Washington, dn nhc giao hng quc gia tuyn
dng Sylvia Alimena vo v tr nhc cng chi kn co Php. Liu c phi
Alimena c thu tuyn trc khi tm mn che trong cc bui biu din th
ra i hay khng? Ging nh kn trompon, kn co Php l mt cng c m
nhc dnh cho phi mnh. Khng nhng th Alimena li rt nh nhn. C
ch cao c hn 1,5 m. V thc s, y l mt chi tit khng ph hp i vi
mt nhc cng chi kn co. Nh mt nhc cng rt gii khc ca th loi
nhc c ny ni Sylvia c th thi c mt con nga nm rp xung t.
Nhng nu bn ch nhn vo Sylvia trc khi thc s nghe c y chi kn,
bn s khng cm nhn c sc mnh , bi v nhng g bn nhn thy tri
ngc hn vi nhng g bn cm nhn c. Ch c mt cch duy nht
a ra nh gi cng nh quyt nh tc thi ng n v trng hp ca
Sylvia Alimena, v chnh l kt qu t nhng g din ra ng sau mt tm
mn.
iu k diu nho nh
Cuc cch mng ca th gii m nhc c in li mt bi hc c nh
hng rt ln. Ti sao trong bao nhiu nm tri, nhng ngi ch huy dn
nhc li khng nhn thc c s sai lc trong nhng quyt nh tc thi
ca mnh? l bi v chng ta thng bt cn vi nng lc nhn bit tc
thi ca mnh. Chng ta khng bit nhng n tng ban u ca mnh xut
pht t u, v chnh xc chng mang ngh a g, v vy khng bao gi nh
gi cao tnh mng manh ca chng. Xem xt nng lc nhn thc tc thi mt
cch nghim tc c ngh a l chng ta phi tha nhn nhng tc ng tinh t
m c th thay i, ph hoi ngm hoc nh gi thin lch nhng kt qu
ca qu trnh x l thng tin trong v thc. nh gi m nhc c v nh l
mt nhim v n gin nht. Nhng thc t li khng phi vy, cng tng
t nh th nhp mi nm cc sn phm t cy cla, nh gi phn loi gh
- 202 -
hay nm mt cng khng h d dng g. Nu khng c tm mn che, Abbie
Conant c l s b ui ra trc khi c kp chi mt nt nhc no. V nh tm
mn che y, c bng chc li tiu chun m nhim mt v tr trong dn
nhc Philharmonic ca Munich.
V cc dn nhc thng lm g khi phi ng u vi nh kin ca mnh?
H gii quyt rc ri , v y chnh l bi hc th hai trong cun Trong
chp mt. Chng ta hay t b, mc qu thng xuyn, nhng g din ra
trong nhy mt. iu ny khng c ngh a l chng ta c nhiu quyn kim
sot i vi nhng iu xut hin trn b mt ca tim thc. Nhng iu
l s tht v nu chng ta c th iu chnh mi trng din ra nhn thc
nhanh, th khi chng ta s c th iu khin c kiu nhn thc ny.
Chng ta c th ngn mi ngi tham gia vo chin tranh, b tr cc y bc s
trong phng cp cu hay tun tra trn cc ng ph m khng gy ra sai
lm no c.
Nu i xem mt tc phm ngh thut, ti thng ngh ngi bn hng
ph mt tm vi en ln trn n, ri rt pht tm vi ra khi ti bc vo, chnh
v vy ti c th tp trung hon ton vo im c bit . Thomas Hoving ni
Hi Bo tng Met, ti thng yu cu th k ca mnh hoc mt ngi
ph trch khc mang n cho ti mt mn mi m chng ti ang cn
nhc v vic mua n v v t n bt c ni u m c th khin ti ngc
nhin khi nhn thy n, v d nh mt t qun o chng hn, khi ti m cnh
ca t ra, th mn ri. V khi y hoc l ti c cm nhn tt v
mn y hoc nu khng ti s bt cht nhn thy mt im g m trc
y ti khng ch n. Hoving nh gi kt qu ca nhng suy ngh tc
thi cao n mc ng tin hnh nhng bc c bit m bo nhng
n tng ban u ca mnh chnh xc v hiu qu n mc c th. ng
khng nhn nhn nng lc ca tim thc nh mt lc lng huyn b. Hoving
nhn nhn n nh mt iu g ng c th bo v, iu khin, v luyn tp
v ln u nhn lt bc tng Kouros, Hoving sn sng a ra nh
gi tc thi.
Hin thc rng by gi c nhng ph n chi trong dn nhc giao
hng khng phi l mt s thay i tm thng, khng c g quan trng.
N c ngh a nh vy l bi v chnh n m ra mt th gii c trin vng
cho mt nhm b kha bn ngoi cnh ca c hi. N cng c ngh a l bi
v bng cch c nh n tng u tin vo tm im bui biu din th hay
- 203 -
ni cch khc l bng cch nh gi thun ty trn c s nng lc ca cc
th sinh gi y cc dn nhc c th tuyn dng c nhng nhng
nhc cng gii hn, v nhng nhc cng chi xut sc hn ng ngh a vi
m nhc hay hn. V lm th no chng ta c th nghe c m nhc hay
hn? Cu tr li khng nm vic suy ngh li v ton b hot ng ca th
gii m nhc c in, xy dng nhng thnh phng mi hay vo hng
triu la, m l ch ch ti nhng chi tit nh nht, trong hai giy u
tin ca bui biu din th.
Khi Julie Landsman tham gia bui biu din th vo v tr nhc cng chi
chnh chi kn co Php Met, nhng tm mn xut hin trong phng tp.
Vo lc , khng mt n nhc cng no c mt dy kn ng trong dn
nhc, bi v tt c mi ngi u bit rng ph n khng th chi kn co nh
n ng c. Nhng Landsman n, ngi xung v chi nhc v qu
tht c chi rt hay. Landsman cho bit vng thi cui, trc khi h
thng bo, ti bit l mnh s chin thng. l nh vo cch chi nhc
on cui ca ti. Ti gi cht nt cao cui cng rt lu, ch ban
gim kho khng nghi ng g. V h bt u ci, bi v n cn tuyt vi hn
c nhng g ti cn phi lm. Nhng khi ban gim kho tuyn b ngi
ginh chin thng v Landsman bc ra khi tm mn che, mi ngi h hc
mm v kinh ngc. H kinh ngc khng phi bi v Landsman l mt ph n v
nhng n nhc cng chi kn co thng rt him, nh trong trng hp
ca Conant. V l do cng phi l nt cao, to bo, th m thanh y
nam tnh m h cho rng ch mt nam nhc cng mi thc hin c. H
ngc nhin l bi v trc h bit Landsman. Trc , Landsman
chi cho dn nhc Met vi t cch nhc cng thay th cho nhc cng khc.
Th nhng, ch n khi h nghe Landsman chi bng i tai ca mnh, h
mi bit c chi hay n th no. Khi tm mn to ra mt khonh khc nhy
mt thun khit, iu k diu b nh mi xy ra, v nhng iu k diu b nh
nh th lun lun xut hin khi ngi ta ch n hai giy u tin: ngi ta
nhn nhn Landsman v nhng g thc s l bn thn c y.
Ch thch
1.Black & Decker: tn mt hng sn xut dng c in gia dng ln nht th
gii.
- 204 -
- 205 -
Table of Contents
Thng tin ebook
LI GII THIU (Cho bn ting Vit)
LI GII THIU
Thuyt nhng lt ct mng
Pha sau cnh ca kha
Sai lm mang tn Warren Harding
Thnh cng vang di ca Paul Van Riper
Tnh th tin thoi lng nan ca Kenna
By giy khu Bronx
Hy lng nghe bng mt
- 206 -