http://www.scribd.
com/M_K_A
118
H üÊË„UÁ⁄U—H
‚ÁøòÊ
üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË
Á„UãŒË •ŸÈflÊŒ ÃÕÊ ¬Ê∆U-ÁflÁœ-‚Á„UÃ
ÿÊ üÊË— Sflÿ¢ ‚È∑ΧÁßʢ ÷flŸcfl‹ˇ◊Ë—
¬Ê¬Êà◊ŸÊ¢ ∑ΧÃÁœÿÊ¢ NUŒÿ·È ’ÈÁh—–
üÊhÊ ‚ÃÊ¢ ∑ȧ‹U¡Ÿ¬˝÷flSÿ ‹Ö¡Ê
ÃÊ¢ àflÊ¢ ŸÃÊ— S◊ ¬Á⁄U¬Ê‹Uÿ ŒÁfl Áfl‡fl◊˜H
àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl
àfl◊fl ’ãœÈ‡ø ‚πÊ àfl◊fl–
àfl◊fl ÁfllÊ º˝ÁfláÊ¢ àfl◊fl
àfl◊fl ‚flZ ◊◊ ŒflŒflH
•ŸÈflÊŒ∑§ó
¬Êá«Uÿ ¬¢0 üÊË⁄UÊ◊ŸÊ⁄UÊÿáÊŒûÊ¡Ë ‡ÊÊSòÊË “⁄UÊ◊”
‚¢0 ------ ----- ¬ÈŸ◊ȸŒ˝áÊ -----
∑ȧ‹U ◊ÈŒá˝ Ê ------
x ◊ÍÀÿó ---- L§0
(---- UL§¬ÿU)
ISBN ---------------
¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ∞fl¢ ◊Ⱥ˝∑§ó
ªËÃʬ˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄Uó273005
(ªÊÁ’ãŒ÷flŸ-∑§Êÿʸ‹ÿ, ∑§Ê‹∑§ÊÃÊ ∑§Ê ‚¢SÕÊŸ)
»§ÊŸ — (0551) 2334721; »Ò§Ä‚ — (0551) 2336997
e-mail : booksales@gitapress.org website : www.gitapress.org
H ˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
¬˝Õ◊ ‚¢S∑§⁄UáÊ∑§Ê ÁŸflŒŸ
ŒÁfl ¬˝¬ãŸÊÌÄÔ⁄U ¬˝‚ËŒ ¬˝‚ËŒ ◊ÊḪÃÙ˘Áπ‹Sÿ–
¬˝‚ËŒ Áfl‡fl‡flÁ⁄U ¬ÊÁ„U Áfl‡fl¢ àfl◊ˇfl⁄UË ŒÁfl ø⁄UÊø⁄USÿH
ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË Á„¢UŒÍ-œ◊¸∑§Ê ‚fl¸◊Êãÿ ª˝ãÕ „ÔÒ– ß‚◊¢ ÷ªflÃË∑§Ë
∑Χ¬Ê∑§ ‚ÈãŒ⁄U ßÁÄÔÊ‚∑§ ‚ÊÕ „ÔË ’«∏-’«∏ ªÍ…∏ ‚ÊœŸ-⁄U„ÔSÿ ÷⁄U „ÔÒ¥–
∑§◊¸, ÷ÁQ§ •ı⁄U ôÊÊŸ∑§Ë ÁòÊÁflœ ◊ãŒÊÁ∑§ŸË ’„ÔÊŸflÊ‹Ê ÿ„Ô ª˝ãÕ ÷Q§Ù¢∑§
Á‹ÿ flÊ¢¿UÊ∑§À¬ÃL§ „ÔÒ– ‚∑§Ê◊ ÷Q§ ß‚∑§ ‚flŸ‚ ◊ŸÙ˘Á÷‹Á·Ã
ŒÈ‹¸÷Ã◊ flSÃÈ ÿÊ ÁSÕÁà ‚„Ô¡ „ÔË ¬˝Êåà ∑§⁄Uà „ÔÒ¥ •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ÷Q§
¬⁄U◊ ŒÈ‹¸÷ ◊ÙˇÊ∑§Ù ¬Ê∑§⁄U ∑ΧÃÊÕ¸ „ÔÙà „ÔÒ¥– ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ‚ ◊„ÔÌ· ◊œÊŸ
∑§„ÔÊ ÕÊó“ÃÊ◊ȬÒÁ„U ◊„ÔÊ⁄UÊ¡ ‡Ê⁄UáÊ¢ ¬⁄U◊‡fl⁄UË◊˜˜– •Ê⁄UÊÁœÃÊ ‚Òfl
ŸÎáÊÊ¢ ÷ÙªSflªÊ¸¬flª¸ŒÊH ◊„ÔÊ⁄UÊ¡! •Ê¬ ©Uã„UË¥ ÷ªflÃË ¬⁄U◊‡fl⁄UË∑§Ë
‡Ê⁄UáÊ ª˝„ÔáÊ ∑§ËÁ¡ÿ– fl •Ê⁄UÊœŸÊ‚ ¬˝‚㟠„ÔÙ∑§⁄U ◊ŸÈcÿÙ¢∑§Ù ÷Ùª, Sflª¸
•ı⁄U •¬ÈŸ⁄UÊflÃ˸ ◊ÙˇÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „ÔÒ¥–” ß‚Ë∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄U∑§
∞‡flÿ¸∑§Ê◊Ë ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕŸ •πá« ‚Ê◊˝ÊÖÿ ¬˝Êåà Á∑§ÿÊ ÃÕÊ flÒ⁄UÊÇÿflÊŸ˜
‚◊ÊÁœ flÒ‡ÿŸ ŒÈ‹¸÷ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ◊ÙˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§Ë– •’Ã∑§ ß‚
•Ê‡ÊËflʸŒM§¬ ◊ãòÊ◊ÿ ª˝ãÕ∑§ •ÊüÊÿ‚ Ÿ ◊Ê‹Í◊ Á∑§ÃŸ •Êø, •ÕʸÕ˸,
Á¡ôÊÊ‚È ÃÕÊ ¬˝◊Ë ÷Q§ •¬ŸÊ ◊ŸÙ⁄UÕ ‚»§‹ ∑§⁄U øÈ∑§ „ÔÒ¥– „Ô·¸∑§Ë
’Êà „ÔÒ Á∑§ ¡ªÖ¡ŸŸË ÷ªflÃË üÊˌȪʸ¡Ë∑§Ë ∑Χ¬Ê‚ fl„ÔË ‚åÇÊÃË
‚¢ÁˇÊåà ¬Ê∆U-ÁflÁœ‚Á„Uà ¬Ê∆U∑§Ù¢∑§ ‚◊ˇÊ ¬ÈSÃ∑§M§¬◊¢ ©U¬ÁSÕà ∑§Ë ¡Ê
⁄U„ÔË „ÔÒ– ß‚◊¢ ∑§ÕÊ-÷ʪ ÃÕÊ •ãÿ ’Êâ fl „ÔË „ÔÒ¥, ¡Ù “∑§ÀÿÊáÊ” ∑§
Áfl‡Ù·Ê¢∑§ “‚¢ÁˇÊåà ◊Ê∑¸§á«Uÿ-’˝rʬÈ⁄UÊáÊÊ¢∑§” ◊¢ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÔÙ øÈ∑§Ë „ÔÒ¥– ∑ȧ¿
©U¬ÿÙªË SÃÙòÊ •ı⁄U ’…∏Êÿ ªÿ „ÔÒ¥–
(4)
ß‚◊¢ ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ∑§Ë ÁflÁœ S¬c≈U, ‚⁄U‹ •ı⁄U ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ M§¬◊¢ ŒË
ªÿË „ÔÒ– ß‚∑§ ◊Í‹ ¬Ê∆U∑§Ù Áfl‡Ù·Ã— ‡ÊÈh ⁄UπŸ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ
„ÔÒ– •Ê¡∑§‹ ¬˝‚Ù¢◊¢ ¿¬Ë „ÈÔ߸ •Áœ∑§Ê¢‡Ê ¬ÈSÃ∑¢§ •‡ÊÈh ÁŸ∑§‹ÃË „ÔÒ¥,
Á∑¢§ÃÈ ¬˝SÃÈà ¬ÈSÃ∑§∑§Ù ß‚ ŒÙ·‚ ’øÊŸ∑§Ë ÿÕÊ‚Êäÿ øc≈UÊ ∑§Ë ªÿË
„ÔÒ– ¬Ê∆U∑§Ù¢∑§Ë ‚ÈÁflœÊ∑§ Á‹ÿ ∑§„ÔË¥-∑§„ÔË¥ ◊„ÔûUfl¬Íáʸ ¬Ê∆UÊãÃ⁄U ÷Ë Œ ÁŒÿ
ªÿ „ÔÒ¥– ‡ÊʬÙhÊ⁄U∑§ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ’ËÊÿ ªÿ „ÔÒ¥– ∑§flø, •ª¸‹Ê •ı⁄U
∑§Ë‹∑§∑§ ÷Ë •Õ¸ ÁŒÿ ªÿ „ÔÒ¥– flÒÁŒ∑§-ÃÊÁãòÊ∑§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ •ı⁄U ŒflË‚ÍQ§∑§
‚ÊÕ „ÔË Œ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸, Á‚h-∑È¢§Á¡∑§ÊSÃÙòÊ, ◊Í‹U ‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸,
üÊˌȪʸmÊÁò Ê¢ ‡ÊãŸÊ◊◊Ê‹Ê, üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ, üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚¬Í¡Ê •ı⁄U
Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ∑§Ù ÷Ë Œ ŒŸ‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ë ©U¬ÊŒÿÃÊ Áfl‡Ù· ’…∏ ªÿË
„ÔÒ– ŸflÊáʸ-ÁflÁœ ÃÙ „ÔÒ „ÔË, •Êfl‡ÿ∑§ ãÿÊ‚ ÷Ë Ÿ„ÔË¥ ¿Í≈UŸ ¬Êÿ „ÔÒ¥–
‚åÇÊÃË∑§ ◊Í‹ ‡‹Ù∑§Ù¢∑§Ê ¬Í⁄UÊ •Õ¸ Œ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ÃËŸÙ¢ ⁄U„ÔSÿÙ¢◊¢ •Êÿ
„ÈÔ∞ ∑§ß¸ ªÍ…∏ Áfl·ÿÙ¢∑§Ù ÷Ë Á≈Uå¬áÊËmÊ⁄UÊ S¬c≈U Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ߟ
Áfl‡Ù·ÃÊ•Ù¢∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„Ô ¬Ê∆U •ı⁄U •äÿÿŸ∑§ Á‹ÿ ’„ÈÔà „ÔË ©U¬ÿÙªË
•ı⁄U ©UûÊ◊ ¬ÈSÃ∑§ „ÔÙ ªÿË „ÔÒ–
‚åÇÊÃË∑§ ¬Ê∆U◊¢ ÁflÁœ∑§Ê äÿÊŸ ⁄UπŸÊ ÃÙ ©UûÊ◊ „ÔÒ „ÔË, ©U‚◊¢ ÷Ë
‚’‚ ©UûÊ◊ ’Êà „ÔÒ ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸◊ÊÃÊ∑§ ø⁄UáÊÙ¢◊¢ ¬˝◊¬Íáʸ ÷ÁQ§– üÊhÊ •ı⁄U
÷ÁQ§∑§ ‚ÊÕ ¡ªŒê’Ê∑§ S◊⁄UáʬÍfl¸∑§ ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù ©UŸ∑§Ë
∑Χ¬Ê∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝ •ŸÈ÷fl „ÔÙ ‚∑§ÃÊ „ÔÒ– •Ê‡ÊÊ „ÔÒ, ¬˝◊Ë ¬Ê∆U∑§ ß‚‚ ‹Ê÷
©U∆UÊÿ¢ª– ÿlÁ¬ ¬ÈSÃ∑§∑§Ù ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‡ÊÈh ’ŸÊŸ∑§Ë „ÔË øc≈UÊ ∑§Ë ªÿË
„ÔÒ, ÃÕÊÁ¬ ¬˝◊ÊŒfl‡Ê ∑ȧ¿ •‡ÊÈÁhÿÙ¢∑§Ê ⁄U„Ô ¡ÊŸÊ •‚ê÷fl Ÿ„ÔË¥ „ÔÒ– ∞‚Ë
÷Í‹Ù¢∑§ Á‹ÿ ˇÊ◊Ê ◊Ê°ªÃ „È∞Ô „Ô◊ ¬Ê∆U∑§Ù¢‚ •ŸÈ⁄UÙœ ∑§⁄Uà „ÔÒ¥ Á∑§ fl „Ô◊¢ ‚ÍÁøÃ
∑§⁄U¢, Á¡‚‚ ÷Áflcÿ◊¢ ©UŸ∑§Ê ‚ÈœÊ⁄U Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§–
ó„ÔŸÈ◊ÊŸ¬˝‚ÊŒ ¬ÙgÊ⁄U
U
H üÊˌȪʸŒ√ÿÒ Ÿ◊—H
Áfl·ÿ-‚ÍøË
Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ
1- •Õ ‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸ .............................................................................7
2- üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ◊˜˜ ....................................................................9
3- ¬Ê∆UÁflÁœ— ............................................................................................ 13
1- Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜˜ ........................................................................... 19
2- •ª¸‹ÊSÃÙòÊ◊˜˜ ............................................................................. 30
3- ∑§Ë‹∑§◊˜˜ .................................................................................... 36
4- flŒÙQ¢§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜ ...................................................................... 41
5- ÃãòÊÙQ¢§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜ ..................................................................... 43
6- üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊˜ ........................................................................ 44
7- ŸflÊáʸÁflÁœ—............................................................................... 52
8- ‚åÇÊÃËãÿÊ‚— ........................................................................... 56
4- üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË
1- ¬˝Õ◊ •äÿÊÿó◊œÊ ´§Á·∑§Ê ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ •ı⁄U ‚◊ÊÁœ∑§Ù
÷ªflÃË∑§Ë ◊Á„U◊Ê ’ÃÊà „È∞Ô ◊äÊÈ-∑Ò§≈U÷-flœ∑§Ê ¬˝‚¢ª
‚ÈŸÊŸÊ .............................................................................. 59
2- ÁmÃËÿ •äÿÊÿóŒflÃÊ•Ù¢∑§ á‚ ŒflË∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl •ı⁄U
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê flœ ..................................................... 75
3- ÃÎÃËÿ •äÿÊÿó‚ŸÊ¬ÁÃÿÙ¢‚Á„Uà ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê flœ .................. 88
4- øÃÈÕ¸ •äÿÊÿó ßãº˝ÊÁŒ ŒflÃÊ•Ù¢mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ................. 97
5- ¬¢ø◊ •äÿÊÿóŒflÃÊ•Ù¢mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ, øá«-◊Èá«∑§
◊Èπ‚ •Áê’∑§Ê∑§ M§¬∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ‚ÈŸ∑§⁄ ‡ÊÈê÷∑§Ê ©UŸ∑§
¬Ê‚ ŒÍà ÷¡ŸÊ •ı⁄U ŒÍÃ∑§Ê ÁŸ⁄UÊ‡Ê ‹ı≈UŸÊ ............................ 109
6- ·c∆U •äÿÊÿóœÍ◊˝‹ÙøŸ-flœ .......................................... 123
7- ‚åÃ◊ •äÿÊÿóøá« •ı⁄U ◊Èá«∑§Ê flœ ............................ 128
8- •c≈U◊ •äÿÊÿó⁄UQ§’Ë¡-flœ .......................................... 134
(6)
Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ
9- Ÿfl◊ •äÿÊÿóÁŸ‡ÊÈê÷-flœ ................................................... 145
10- Œ‡Ê◊ •äÿÊÿó‡ÊÈê÷-flœ ............................................... 153
11- ∞∑§ÊŒ‡Ê •äÿÊÿóŒflÃÊ•Ù¢mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁà ÃÕÊ ŒflË-
mÊ⁄UÊ ŒflÃÊ•Ù¢∑§Ù fl⁄UŒÊŸ .................................................... 159
12- mÊŒ‡Ê •äÿÊÿóŒflË-øÁ⁄UòÊÙ¢∑§ ¬Ê∆U∑§Ê ◊Ê„ÔÊàêÿ .................... 171
13- òÊÿÙŒ‡Ê •äÿÊÿó‚È⁄UÕ •ı⁄U flÒ‡ÿ∑§Ù ŒflË∑§Ê fl⁄UŒÊŸ ........... 179
5- ©U¬‚¢„ÔÊ⁄U— ........................................................................................... 183
1- ´§ÇflŒÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜˜ .............................................................. 186
2- ÃãòÊÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜ .................................................................. 189
3- ¬˝ÊœÊÁŸ∑¢§ ⁄U„USÿ◊˜ ................................................................... 192
4- flÒ∑ΧÁÃ∑¥§ ⁄U„ÔSÿ◊˜˜ ..................................................................... 198
5- ◊ÍÌÃ⁄U„SÔ ÿ◊˜˜ .............................................................................. 208
6- ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ................................................................................... 214
7- üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚-¬Í¡Ê.......................................................................... 216
8- ŒÈªÊ¸mÊÁòÊ¢‡ÊãŸÊ◊◊Ê‹Ê ...................................................................... 223
9- Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ◊˜˜ ................................................................. 226
10- Á‚h∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ◊˜˜ ...................................................................... 230
11- ‚åÇÊÃË∑§ ∑ȧ¿ Á‚h ‚ê¬È≈U-◊ãòÊ ................................................. 233
12- üÊËŒflË¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÃË ....................................................................... 238
13- üÊË•ê’Ê¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÃË .................................................................... 239
14- ŒflË◊ÿË ......................................................................................... 240
U
•Õ ‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸
Á‡Êfl ©UflÊø ó
ŒÁfl àfl¢ ÷Q§‚È‹÷ ‚fl¸∑§Êÿ¸ÁflœÊÁÿŸË–
∑§‹ı Á„U ∑§Êÿ¸Á‚hKÕ¸◊ȬÊÿ¢ ’˝ÍÁ„U ÿàŸÃ—H
Œ√ÿÈflÊø ó
oÎáÊÈ Œfl ¬˝flˇÿÊÁ◊ ∑§‹ı ‚fl¸c≈U‚ÊœŸ◊˜˜–
◊ÿÊ ÃflÒfl SŸ„ÔŸÊåÿê’ÊSÃÈÁ× ¬˝∑§Ê‡ÿÃH
˙ •Sÿ üÊˌȪʸ‚åÇ‹Ù∑§ËSÃÙòÊ◊ãòÊSÿ ŸÊ⁄UÊÿáÊ ´§Á·—,
•ŸÈc≈ÈU¬˜ ¿U㌗, üÊË◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflàÿÙ ŒflÃÊ—,
üÊˌȪʸ¬˝ËàÿÕZ ‚åÇ‹Ù∑§ËŒÈªÊ¸¬Ê∆U ÁflÁŸÿÙª—–
˙ ôÊÊÁŸŸÊ◊Á¬ øÃÊ¢Á‚ ŒflË ÷ªflÃË Á„U ‚Ê–
’‹ÊŒÊ∑Χcÿ ◊Ù„ÔÊÿ ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ¬˝ÿë¿ÁÃH 1H
ŒÈª¸ S◊ÎÃÊ „Ô⁄UÁ‚ ÷ËÁÃ◊‡Ù·¡ãÃÙ—
SflSÕÒ— S◊ÎÃÊ ◊ÁÃ◊ÃËfl ‡ÊÈ÷Ê¢ ŒŒÊÁ‚–
ŒÊÁ⁄Uº˝ KŒÈ—π÷ÿ„ÔÊÁ⁄UÁáÊ ∑§Ê àflŒãÿÊ
‚flÙ¸¬∑§Ê⁄U∑§⁄UáÊÊÿ ‚ŒÊº˝¸ÁøûÊÊH 2H
Á‡Êfl¡Ë ’Ê‹ó„U ŒÁfl! ÃÈ◊ ÷Q§Ê¥∑§ Á‹ÿ ‚È‹÷ „UÊ •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê
ÁflœÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– ∑§Á‹ÿȪ◊¥ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ë Á‚Áh-„UÃÈ ÿÁŒ ∑§Ê߸ ©U¬Êÿ
„UÊ ÃÊ ©U‚ •¬ŸË flÊáÊËmÊ⁄UÊ ‚êÿ∑˜§Ô-M§¬‚ √ÿQ§ ∑§⁄UÊ–
ŒflËŸ ∑§„UÊó„U Œfl! •Ê¬∑§Ê ◊⁄U ™§¬⁄U ’„ÈUà SŸ„U „ÒU– ∑§Á‹ÿȪ◊¥ ‚◊SÃ
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê Á‚h ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¡Ê ‚ÊœŸ „ÒU fl„U ’Ëʙ°§ªË, ‚ÈŸÙ! ©U‚∑§Ê ŸÊ◊
„ÒU “•ê’ÊSÃÈÁÔ–
˙ ß‚ ŒÈªÊ¸‚åÇ‹Ê∑§Ë SÃÊòÊ◊ãòÊ∑§ ŸÊ⁄UÊÿáÊ ´§Á· „Ò¥U, •ŸÈc≈ÈU¬˜Ô ¿U㌠„ÒU,
üÊË◊„UÊ∑§Ê‹Ë, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃË ŒflÃÊ „Ò¥U, üÊˌȪʸ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ∑§
Á‹ÿ ‚åÇ‹Ê∑§Ë ŒÈªÊ¸¬Ê∆U◊¥ ß‚∑§Ê ÁflÁŸÿʪ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
fl ÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊ ŒflË ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§ ÷Ë ÁøûÊ∑§Ê ’‹¬Ífl¸∑§ πË¥ø∑§⁄U ◊Ê„U◊¥
«UÊ‹ ŒÃË „Ò¥UH 1H
◊Ê° ŒÈª¸! •Ê¬ S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÷ÿ „U⁄U ‹ÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U SflSÕ
¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ Áøãß ∑§⁄UŸ¬⁄U ©Uã„¥U ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ’ÈÁh ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ŒÈ—π,
ŒÁ⁄Uº˝ÃÊ •ÊÒ⁄U ÷ÿ „U⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! •Ê¬∑§ Á‚flÊ ŒÍ‚⁄UË ∑§ÊÒŸ „ÒU, Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ
‚’∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚ŒÊ „UË Œÿʺ˝¸ ⁄U„UÃÊ „UÊH 2H
(8)
‚fl¸◊X‹◊XÀÿ Á‡Êfl ‚flʸո‚ÊÁœ∑§–
‡Ê⁄Uáÿ òÿê’∑§ ªıÁ⁄U ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 3H
‡Ê⁄UáÊʪÌ˟Êø¬Á⁄UòÊÊáʬ⁄UÊÿáÙ –
‚fl¸SÿÊÌÄÔ⁄U ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 4H
‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ù ‚fl¸‡ÊÁQ§‚◊ÁãflÖ
÷ÿèÿSòÊÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 5H
⁄U٪ʟ‡Ù·ÊŸ¬„¢ÔÁ‚ ÃÈc≈UÊ H 1H
L§c≈UÊ ÃÈ ∑§Ê◊ÊŸ˜ ‚∑§‹ÊŸ÷Ëc≈UÊŸ˜–
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊŸÊ¢ Ÿ Áfl¬ãŸ⁄UÊáÊÊ¢
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊ sÔÊüÊÿÃÊ¢ ¬˝ÿÊÁãÃH 6H
‚flʸ’ʜʬ˝‡Ê◊Ÿ¢ òÊÒ‹ÙÄÿSÿÊÁπ‹‡flÁ⁄–
∞fl◊fl àflÿÊ ∑§Êÿ¸◊S◊mÒÁ⁄UÁflŸÊ‡ÊŸ◊˜˜H 7H
H ßÁà üÊË‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸ ‚ê¬ÍáÊʸH
U
ŸÊ⁄UÊÿáÊË! ÃÈ◊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ◊¢ª‹ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊¢ª‹◊ÿË „UÊ–
∑§ÀÿÊáÊŒÊÁÿŸË Á‡ÊflÊ „UÊ– ‚’ ¬ÈL§·ÊÕÊZ∑§Ê Á‚h ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ‡Ê⁄UáÊʪÃflà‚‹Ê,
ÃËŸ ŸòÊÊ¥flÊ‹Ë ∞fl¢ ªÊÒ⁄UË „UÊ– ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 3H
‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „ÈU∞ ŒËŸÊ¥ ∞fl¢ ¬ËÁ«∏UÃÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ◊¥ ‚¢‹ÇŸ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ‚’∑§Ë
¬Ë«∏UÊ ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿáÊË ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 4H
‚fl¸SflM§¬Ê, ‚fļ‡fl⁄UË ÃÕÊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‡ÊÁQ§ÿÊ‚ ¥ ‚ê¬ãŸ ÁŒ√ÿM§¬Ê ŒÈª̧
ŒÁfl! ‚’ ÷ÿÊ‚ ¥ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ; ÃÈê„U¥ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 5H
ŒÁfl! ÃÈ◊ ¬˝‚㟠„UÊŸ¬⁄U ‚’ ⁄Uʪʥ∑§Ê Ÿc≈U ∑§⁄U ŒÃË „UÊ •ÊÒ⁄U ∑ȧÁ¬Ã „UÊŸ¬⁄U
◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà ‚÷Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÃË „UÊ– ¡Ê ‹Êª ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê
øÈ∑§ „Ò¥U, ©UŸ¬⁄U Áfl¬ÁûÊ ÃÊ •ÊÃË „UË Ÿ„UË¥– ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ªÿ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ
ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê ‡Ê⁄UáÊ ŒŸflÊ‹ „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 6H
‚fļ‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ‚◊Sà ’ʜʕʥ∑§Ê ‡ÊÊãà ∑§⁄UÊ
•ÊÒ⁄U „U◊Ê⁄U ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃË ⁄U„UÊH 7H
H üÊË‚åÇ‹Ê∑§Ë ŒÈªÊ¸ ‚ê¬ÍáʸH
U
˙
H üÊˌȪʸÿÒ Ÿ◊—H
üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ◊˜˜
߸‡fl⁄U ©UflÊø
‡ÊßÊ◊ ¬˝flˇÿÊÁ◊ oÎáÊÈcfl ∑§◊‹ÊŸŸ–
ÿSÿ ¬˝‚ÊŒ◊ÊòÊáÊ ŒÈªÊ¸ ¬˝ËÃÊ ÷flØ ‚ÃËH 1H
˙ ‚ÃË ‚ÊäflË ÷fl¬˝ËÃÊ ÷flÊŸË ÷fl◊ÙøŸË–
•Êÿʸ ŒÈªÊ¸ ¡ÿÊ øÊlÊ ÁòÊŸòÊÊ ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊËH 2H
Á¬ŸÊ∑§œÊÁ⁄UáÊË ÁøòÊÊ øá«ÉÊá≈UÊ ◊„ÔÊìʗ–
◊ŸÙ ’ÈÁh⁄U„¢Ô∑§Ê⁄UÊ ÁøûÊM§¬Ê ÁøÃÊ ÁøÁ×H 3H
‚fl¸◊ãòÊ◊ÿË ‚ûÊÊ ‚àÿÊŸãŒSflM§Á¬áÊË–
•ŸãÃÊ ÷ÊÁflŸË ÷Ê√ÿÊ ÷√ÿÊ÷√ÿÊ ‚ŒÊªÁ×H 4H
‡Ê¢∑§⁄U¡Ë ¬Êfl¸ÃË¡Ë‚ ∑§„Uà „Ò¥Uó∑§◊‹ÊŸŸ! •’ ◊Ò¥ •c≈UÊû Ê⁄U‡ÊßÊ◊∑§Ê
fláʸŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U , ‚ÈŸÊ; Á¡‚∑§ ¬˝‚ÊŒ (¬Ê∆U ÿÊ üÊfláÊ)-◊ÊòÊ‚ ¬⁄U◊
‚ÊäflË ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸ ¬˝‚㟠„UÊ ¡ÊÃË „Ò¥UH 1H
1-˙ ‚ÃË, 2-‚ÊäflË, 3-÷fl¬˝ËÃÊ (÷ªflÊŸ˜Ô Á‡Êfl¬⁄U ¬˝ËÁÃ
⁄UπŸflÊ‹Ë), 4-÷flÊŸË, 5-÷fl◊ÊøŸË (‚¢‚Ê⁄U’㜟‚ ◊ÈQ§ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë),
6-•Êÿʸ,7-ŒÈªÊ¸, 8-¡ÿÊ, 9-•ÊlÊ, 10-ÁòÊŸòÊÊ, 11-‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË,
12-Á¬ŸÊ∑§œÊÁ⁄UáÊË, 13-ÁøòÊÊ, 14-øá«UÉÊá≈UÊ (¬˝øá«U Sfl⁄U‚ ÉÊá≈UÊŸÊŒ
∑§⁄UŸflÊ‹Ë), 15-◊„UÊÃ¬Ê (÷Ê⁄UË Ã¬SÿÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë), 16-◊Ÿ (◊ŸŸ-
‡ÊÁQ§), 17-’ÈÁh (’Êœ‡ÊÁQ§), 18-•„¢U∑§Ê⁄UÊ (•„¢UÃÊ∑§Ê •ÊüÊÿ),
19-ÁøûÊM§¬Ê, 20-ÁøÃÊ, 21-ÁøÁà (øßÊ), 22-‚fl¸◊ãòÊ◊ÿË, 23-‚ûÊÊ
(‚ØÔ-SflM§¬Ê), 24-‚àÿÊŸãŒSflM§Á¬áÊË, 25-•ŸãÃÊ (Á¡Ÿ∑§
SflM§¬∑§Ê ∑§„UË¥ •ãà Ÿ„UË¥),26-÷ÊÁflŸË (‚’∑§Ê ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë),
27-÷Ê√ÿÊ (÷ÊflŸÊ ∞fl¢ äÿÊŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ), 28-÷√ÿÊ (∑§ÀÿÊáÊM§¬Ê),
29-•÷√ÿÊ (Á¡‚‚ ’…∏U∑§⁄U ÷√ÿ ∑§„UË¥ „ÒU Ÿ„UË¥), 30-‚ŒÊªÁÃ,
10 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‡ÊÊê÷flË Œfl◊ÊÃÊ ø ÁøãÃÊ ⁄UàŸÁ¬˝ÿÊ ‚ŒÊ–
‚fl¸ÁfllÊ ŒˇÊ∑§ãÿÊ ŒˇÊÿôÊÁflŸÊÁ‡ÊŸËH 5 H
•¬áÊʸŸ∑§fláÊʸ ø ¬Ê≈U‹Ê ¬Ê≈U‹ÊflÃË–
¬^Êê’⁄U¬⁄UËœÊŸÊ ∑§‹◊Ü¡Ë⁄U⁄UÁÜ¡ŸËH 6 H
•◊ÿÁfl∑˝§◊Ê ∑˝Í§⁄UÊ ‚ÈãŒ⁄UË ‚È⁄U‚ÈãŒ⁄UË–
flŸŒÈªÊ¸ ø ◊ÊÃXË ◊ÃX◊ÈÁŸ¬ÍÁ¡ÃÊH 7 H
’˝ÊrÊË ◊Ê„Ô‡fl⁄UË øÒãº˝Ë ∑§ı◊Ê⁄UË flÒcáÊflË ÃÕÊ–
øÊ◊Èá«UÊ øÒfl flÊ⁄UÊ„ÔË ‹ˇ◊ˇø ¬ÈL§·Ê∑ΧÁ×H 8 H
Áfl◊‹Ùà∑§Ì·áÊË ôÊÊŸÊ Á∑˝§ÿÊ ÁŸàÿÊ ø ’ÈÁhŒÊ–
’„ÈÔ‹Ê ’„ÈÔ‹¬˝◊Ê ‚fl¸flÊ„ÔŸflÊ„ÔŸÊH 9 H
ÁŸ‡ÊÈê÷‡ÊÈê÷„ÔŸŸË ◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒŸË–
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷„ÔãòÊË ø øá«◊Èá«ÁflŸÊÁ‡ÊŸËH 10H
‚flʸ‚È⁄UÁflŸÊ‡ÊÊ ø ‚fl¸ŒÊŸflÉÊÊÁß˖
‚fl¸‡ÊÊSòÊ◊ÿË ‚àÿÊ ‚flʸSòÊœÊÁ⁄UáÊË ÃÕÊH 11H
31-‡ÊÊê÷flË (Á‡ÊflÁ¬˝ÿÊ), 32-Œfl◊ÊÃÊ, 33-ÁøãÃÊ, 34-⁄UàŸÁ¬˝ÿÊ,
35-‚fl¸ÁfllÊ, 36-ŒˇÊ∑§ãÿÊ, 37-ŒˇÊÿôÊÁflŸÊÁ‡ÊŸË, 38-•¬áÊʸ (ìSÿÊ∑§
‚◊ÿ ¬ûÊ∑§Ê ÷Ë Ÿ πÊŸflÊ‹Ë), 39-•Ÿ∑§fláÊʸ (•Ÿ∑§ ⁄¢UªÊ¥flÊ‹Ë),
40-¬Ê≈U‹Ê (‹Ê‹ ⁄¢UªflÊ‹Ë), 41-¬Ê≈U‹ÊflÃË (ªÈ‹Ê’∑§ »Í§‹ ÿÊ ‹Ê‹ »Í§‹
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë), 42-¬^ÔUÊê’⁄U¬⁄UËœÊŸÊ (⁄U‡Ê◊Ë flSòÊ ¬„UŸŸflÊ‹Ë),
43-∑§‹◊¢¡Ë⁄U⁄¢UÁ¡ŸË (◊œÈ⁄U äflÁŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊¢¡Ë⁄U∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ¬˝‚ãŸ
⁄U„UŸflÊ‹Ë), 44-•◊ÿÁfl∑˝§◊Ê (•‚Ë◊ ¬⁄UÊ∑˝§◊flÊ‹Ë), 45-∑˝Í§⁄UÊ (ŒÒàÿÊ¥∑§
¬˝Áà ∑§∆UÊ⁄U), 46-‚ÈãŒ⁄UË, 47-‚È⁄U‚ÈãŒ⁄UË, 48-flŸŒÈªÊ¸, 49-◊ÊâªË,
50-◊âª◊ÈÁŸ¬ÍÁ¡ÃÊ, 51-’˝ÊrÊÔË, 52-◊Ê„U‡fl⁄UË, 53-∞ãº˝Ë, 54-∑§ÊÒ◊Ê⁄UË,
55-flÒcáÊflË, 56-øÊ◊Èá«UÊ, 57-flÊ⁄UÊ„UË, 58-‹ˇ◊Ë, 59-¬ÈL§·Ê∑ΧÁÃ,
* üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ◊˜* 11
•Ÿ∑§‡ÊSòÊ„ÔSÃÊ ø •Ÿ∑§ÊSòÊSÿ œÊÁ⁄UáÊË–
∑ȧ◊Ê⁄UË øÒ∑§∑§ãÿÊ ø ∑Ò§‡ÊÙ⁄UË ÿÈflÃË ÿÁ×H 12H
•¬˝ı…UÊ øÒfl ¬˝ı…UÊ ø flÎh◊ÊÃÊ ’‹¬˝ŒÊ–
◊„ÔÙŒ⁄UË ◊ÈQ§∑§‡ÊË ÉÊÙ⁄UM§¬Ê ◊„ÔÊ’‹ÊH 13H
•ÁÇŸÖflÊ‹Ê ⁄Uıº˝◊ÈπË ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊSìÁSflŸË–
ŸÊ⁄UÊÿáÊË ÷º˝∑§Ê‹Ë ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ ¡‹ÙŒ⁄UËH 14H
Á‡ÊflŒÍÃË ∑§⁄UÊ‹Ë ø •ŸãÃÊ ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
∑§ÊàÿÊÿŸË ø ‚ÊÁflòÊË ¬˝àÿˇÊÊ ’˝rÊflÊÁŒŸËH 15H
ÿ ߌ¢ ¬˝¬∆UÁãŸàÿ¢ ŒÈªÊ¸ŸÊ◊‡ÊÃÊc≈U∑§◊˜–
ŸÊ‚Êäÿ¢ Áfllà ŒÁfl ÁòÊ·È ‹Ù∑§·È ¬Êfl¸ÁÃH 16H
œŸ¢ œÊãÿ¢ ‚Èâ ¡ÊÿÊ¢ „Ôÿ¢ „ÔÁSß◊fl ø–
øÃÈfl¸ªZ ÃÕÊ øÊãà ‹÷ã◊ÈÁQ¢§ ø ‡ÊʇflÃË◊˜˜H 17H
60-Áfl◊‹Ê, 61-©Uà∑§Ì·áÊË, 62-ôÊÊŸÊ, 63-Á∑˝§ÿÊ, 64-ÁŸàÿÊ, 65-’ÈÁhŒÊ,
66-’„ÈU‹Ê, 67-’„ÈU‹¬˝◊Ê, 68-‚fl¸flÊ„UŸflÊ„UŸÊ, 69-ÁŸ‡ÊÈê÷-‡ÊÈê÷„UŸŸË,
70-◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒŸË, 71-◊œÈ∑Ò§≈U÷„UãòÊË, 72-øá«U◊Èá«ÁflŸÊÁ‡ÊŸË,
73-‚flʸ‚È⁄UÁflŸÊ‡ÊÊ, 74-‚fl¸ŒÊŸflÉÊÊÁßË, 75-‚fl¸‡ÊÊSòÊ◊ÿË, 76-‚àÿÊ,
77-‚flʸSòÊœÊÁ⁄UáÊË, 78-•Ÿ∑§‡ÊSòÊ„USÃÊ, 79-•Ÿ∑§ÊSòÊœÊÁ⁄UáÊË, 80-∑ȧ◊Ê⁄UË,
81-∞∑§∑§ãÿÊ, 82-∑Ò§‡ÊÊ⁄UË, 83-ÿÈflÃË, 84-ÿÁÃ, 85-•¬˝ÊÒ…UÊ, 86-¬˝ÊÒ…UÊ,
87-flÎh◊ÊÃÊ, 88-’‹¬˝ŒÊ, 89-◊„UÊŒ⁄UË, 90-◊ÈQ§∑§‡ÊË, 91-ÉÊÊ⁄UM§¬Ê,
92-◊„UÊ’‹Ê, 93-•ÁÇŸÖflÊ‹Ê, 94-⁄UÊÒº˝◊ÈπË, 95-∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ, 96-ìÁSflŸË,
97-ŸÊ⁄UÊÿáÊË, 98-÷º˝∑§Ê‹Ë, 99-ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ, 100-¡‹ÊŒ⁄UË, 101-Á‡ÊflŒÍÃË,
102-∑§⁄UÊ‹Ë, 103-•ŸãÃÊ (ÁflŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃÊ), 104-¬⁄U◊‡ fl⁄UË, 105-∑§ÊàÿÊÿŸË,
106-‚ÊÁflòÊË, 107-¬˝àÿˇÊÊ, 108-’˝rÊÔflÊÁŒŸËH 2ó15H
ŒflË ¬Êfl¸ÃË! ¡Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ ŒÈªÊ¸¡Ë∑§ ß‚ •c≈UÊûÊ⁄U‡ÊßÊ◊∑§Ê
¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ Á‹ÿ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ∑ȧ¿U ÷Ë •‚Êäÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 16H
12 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑ȧ◊Ê⁄UË¥ ¬Í¡ÁÿàflÊ ÃÈ äÿÊàflÊ ŒflË¥ ‚È⁄U‡fl⁄UË◊˜˜–
¬Í¡ÿØ ¬⁄UÿÊ ÷ÄàÿÊ ¬∆UãŸÊ◊‡ÊÃÊc≈U∑§◊˜˜H 18H
ÃSÿ Á‚Áh÷¸flŒ˜ ŒÁfl ‚flÒ¸— ‚È⁄Ufl⁄UÒ⁄UÁ¬–
⁄UÊ¡ÊŸÙ ŒÊ‚ÃÊ¢ ÿÊÁãà ⁄UÊÖÿÁüÊÿ◊flÊåŸÈÿÊؘH 19H
ªÙ⁄UÙøŸÊ‹Q§∑§∑ȧ«˜.U ∑ȧ◊Ÿ
Á‚ãŒÍ⁄U∑§¬Í¸⁄U◊äÊÈòÊÿáÊ –
ÁflÁ‹Åÿ ÿãòÊ¢ ÁflÁœŸÊ ÁflÁœôÊÙ
÷flØ ‚ŒÊ œÊ⁄Uÿà ¬È⁄UÊÁ⁄U—H 20H
÷ı◊ÊflÊSÿÊÁŸ‡ÊÊ◊ª˝ øãº˝ ‡ÊÃÁ÷·Ê¢ ªÃ–
ÁflÁ‹Åÿ ¬˝¬∆UØ SÃÙòÊ¢ ‚ ÷flØ ‚ꬌʢ ¬Œ◊˜˜H 21H
ßÁà üÊËÁfl‡fl‚Ê⁄UÃãòÊ ŒÈªÊ¸c≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ¢ ‚◊ÊåÃ◊˜˜–
U
fl„U œŸ, œÊãÿ, ¬ÈòÊ, SòÊË, ÉÊÊ«∏UÊ, „UÊÕË, œ◊¸ •ÊÁŒ øÊ⁄U ¬ÈL§·ÊÕ¸ ÃÕÊ •ãÃ◊¥
‚ŸÊß ◊ÈÁQ§ ÷Ë ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 17H ∑ȧ◊Ê⁄UË∑§Ê ¬Í¡Ÿ •ÊÒ⁄U ŒflË
‚È⁄U‡fl⁄UË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ¬⁄UÊ÷ÁQ§∑§ ‚ÊÕ ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U, Á»§⁄U •c≈UÊû Ê⁄U‡ÊÃ-
ŸÊ◊∑§Ê ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UH 18H ŒÁfl! ¡Ê ∞‚Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ‚’ üÊc∆U
ŒflÃÊ•Ê¥‚ ÷Ë Á‚Áh ¬˝Êåà „UÊÃË „ÒU– ⁄UÊ¡Ê ©U‚∑§ ŒÊ‚ „UÊ ¡Êà „Ò¥U– fl„U
⁄UÊÖÿ‹ˇ◊Ë∑§Ê ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 19H ªÊ⁄UÊøŸ, ‹ÊˇÊÊ, ∑È¢§∑ȧ◊, Á‚ãŒÍ⁄U,
∑§¬Í⁄U, ÉÊË (•ÕflÊ ŒÍœ), øËŸË •ÊÒ⁄U ◊œÈóߟ flSÃÈ•Ê¥∑§Ê ∞∑§òÊ ∑§⁄U∑§ ߟ‚
ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ÿãòÊ Á‹π∑§⁄U ¡Ê ÁflÁœôÊ ¬ÈL§· ‚ŒÊ ©U‚ ÿãòÊ∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU, fl„U Á‡Êfl∑§ ÃÈÀÿ (◊ÊˇÊM§¬) „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 20H ÷ÊÒ◊flÃË •◊ÊflÊSÿÊ∑§Ë
•ÊœË ⁄UÊÃ◊¥, ¡’ øãº˝◊Ê ‡ÊÃÁ÷·Ê ŸˇÊòʬ⁄U „UÊ¥, ©U‚ ‚◊ÿ ß‚ SÃÊòÊ∑§Ê
Á‹π∑§⁄U ¡Ê ß‚∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚ê¬ÁûʇÊÊ‹Ë „UÊÃÊ „ÒUH 21H
U
¬Ê∆UÁflÁœ—*
‚Êœ∑§ SŸÊŸ ∑§⁄U∑§ ¬ÁflòÊ „UÊ •Ê‚Ÿ-‡ÊÈÁh∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ‚ê¬ãŸ ∑§⁄U∑§
‡ÊÈh •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U; ‚ÊÕ◊¥ ‡ÊÈh ¡‹, ¬Í¡Ÿ‚Ê◊ª˝Ë •ÊÒ⁄U üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË∑§Ë
¬ÈSÃ∑§ ⁄Uπ– ¬ÈSÃ∑§∑§Ê •¬Ÿ ‚Ê◊Ÿ ∑§Êc∆U •ÊÁŒ∑§ ‡ÊÈh •Ê‚Ÿ¬⁄U
Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ∑§⁄U Œ– ‹‹Ê≈U◊¥ •¬ŸË L§Áø∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷S◊, ø㌟ •ÕflÊ
⁄UÊ‹UË ‹ªÊ ‹, Á‡ÊπÊ ’Ê°œ ‹; Á»§⁄U ¬ÍflʸÁ÷◊Èπ „UÊ∑§⁄U Ãûfl-‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ
øÊ⁄U ’Ê⁄U •Êø◊Ÿ ∑§⁄U– ©U‚ ‚◊ÿ •ª˝Ê¢Á∑§Ã øÊ⁄U ◊ãòÊÊ¥∑§Ê ∑˝§◊‡Ê— ¬…∏Uó
* ÿ„U ÁflÁœ ÿ„UÊ° ‚¢ÁˇÊåà M§¬‚ ŒË ¡ÊÃË „ÒU– Ÿfl⁄UÊòÊ •ÊÁŒ Áfl‡Ê· •fl‚⁄UÊ¥¬⁄U ÃÕÊ
‡ÊÃøá«UË •ÊÁŒ •ŸÈc∆UÊŸÊ¥◊¥ ÁflSÃÎà ÁflÁœ∑§Ê ©U¬ÿʪ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U‚◊¥ ÿãòÊSÕ ∑§‹‡Ê,
ªáʇÊ, Ÿflª˝„U, ◊ÊÃÎ∑§Ê, flÊSÃÈ , ‚åÃÌ·, ‚åÃÁø⁄¢U¡Ëfl, 64 ÿÊÁªŸË, 50 ˇÊòʬʋ ÃÕÊ •ãÿÊãÿ
ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë flÒÁŒ∑§ ÁflÁœ‚ ¬Í¡Ê „UÊÃË „ÒU– •πá«U ŒË¬∑§Ë √ÿflSÕÊ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– Œflˬ˝ÁÃ◊Ê∑§Ë
•¢ªãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U •ÇãÿÈûÊÊ⁄UáÊ •ÊÁŒ ÁflÁœ∑§ ‚ÊÕ ÁflÁœflÃ˜Ô ¬Í¡Ê ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– ŸflŒÈªÊ¸¬Í¡Ê,
ÖÿÊÁ׬͡Ê, fl≈ÈU∑§-ªáʇÊÊÁŒ‚Á„Uà ∑ȧ◊Ê⁄Uˬ͡Ê, •Á÷·∑§, ŸÊãŒËüÊÊh, ⁄UˇÊʒ㜟, ¬ÈáÿÊ„UflÊøŸ,
◊¢ª‹¬Ê∆U, ªÈL§¬Í¡Ê, ÃËÕʸflÊ„UŸ, ◊ãòÊ-SŸÊŸ •ÊÁŒ, •Ê‚Ÿ‡ÊÈÁh, ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊, ÷ÍÇÊÈÁh, ¬˝Êáʬ˝ÁÃc∆UÊ,
•ãÃ◊ʸÃÎ∑§ÊãÿÊ‚, ’Á„U◊ʸÃÎ∑§ÊãÿÊ‚, ‚ÎÁc≈UãÿÊ‚, ÁSÕÁÃãÿÊ‚, ‡ÊÁQ§∑§‹ÊãÿÊ‚, Á‡Êfl∑§‹ÊãÿÊ‚,
NUŒÿÊÁŒãÿÊ‚, ·Ê…UÊãÿÊ‚, Áfl‹Ê◊ãÿÊ‚, ÃûflãÿÊ‚, •ˇÊ⁄UãÿÊ‚, √ÿʬ∑§ãÿÊ‚, äÿÊŸ, ¬Ë∆U¬Í¡Ê,
Áfl‡Ê·ÊÉÿ¸, ˇÊòÊ∑§Ë‹Ÿ, ◊ãòʬ͡Ê, ÁflÁflœ ◊Ⱥ˝ÊÁflÁœ, •Êfl⁄UáÊ¬Í¡Ê ∞fl¢ ¬˝œÊŸ¬Í¡Ê •ÊÁŒ∑§Ê
‡ÊÊSòÊËÿ ¬hÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •ŸÈc∆UÊŸ „UÊÃÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁflSÃÎà ÁflÁœ‚ ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ∑§Ë
ßë¿UÊflÊ‹ ÷Q§Ê¥∑§Ê •ãÿÊãÿ ¬Í¡Ê-¬hÁÃÿÊ¥∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ‚ ÷ªflÃË∑§Ë •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄U∑§ ¬Ê∆U
•Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
14 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
˙ ∞¥ •Êà◊Ãûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊ–
˙ OÔUË¥ ÁfllÊÃûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊH
˙ Ä‹Ë¥ Á‡ÊflÃûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊ–
˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ ‚fl¸Ãûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊH
ÃଇøÊÃ˜Ô ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊ ∑§⁄U∑§ ªáÊ‡Ê •ÊÁŒ ŒflÃÊ•Ê¥ ∞fl¢ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ê
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U; Á»§⁄U “¬ÁflòÊSÕÊ flÒcáÊ√ÿÊÒ0” ßàÿÊÁŒ ◊ãòÊ‚ ∑ȧ‡Ê∑§Ë ¬ÁflòÊË
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ „UÊÕ◊¥ ‹Ê‹ »Í§‹, •ˇÊà •ÊÒ⁄U ¡‹ ‹∑§⁄U ÁŸêŸÊ¢Á∑§ÃM§¬‚
‚¢∑§À¬ ∑§⁄Uó
˙ ÁflcáÊÈÁfl¸cáÊÈÁfl¸cáÊÈ— – ˙ Ÿ◊— ¬⁄U◊Êà◊Ÿ, üÊˬÈ⁄UÊáʬÈL§·ÙûÊ◊Sÿ
üÊËÁflcáÊÙ⁄UÊôÊÿÊ ¬˝flø◊ÊŸSÿÊl üÊË’˝rÊáÊÙ ÁmÃËÿ¬⁄UÊh¸ üÊˇflÃflÊ⁄UÊ„Ô∑§À¬ flÒflSflÃ-
◊ãflãÃ⁄U˘c≈UÊÁfl¢‡ÊÁÃÃ◊ ∑§Á‹ÿȪ ¬˝Õ◊ø⁄UáÙ ¡ê’Ímˬ ÷Ê⁄UÃfl·¸ ÷⁄UÃπá«U
•ÊÿʸflÃʸãê¸Ã’˝rÊÊflÃÒ¸∑§Œ‡Ù ¬Èáÿ¬˝Œ‡Ù ’ıhÊflÃÊ⁄U flø◊ÊŸ ÿÕÊŸÊ◊‚¢flà‚⁄U
•◊È∑§ÊÿŸ ◊„ÔÊ◊ÊXÀÿ¬˝Œ ◊Ê‚ÊŸÊ◊˜ ©UûÊ◊ •◊È∑§◊Ê‚ •◊È∑§¬ˇÊ •◊È∑§ÁÃÕı
•◊È∑§flÊ‚⁄UÊÁãflÃÊÿÊ◊˜ •◊È∑§ŸˇÊòÊ •◊È∑§⁄UÊÁ‡ÊÁSÕà ‚Íÿ¸ •◊È∑§Ê◊È∑§⁄UÊÁ‡ÊÁSÕ÷È
øãº˝÷ı◊’ÈœªÈL§‡ÊÈ∑˝§‡ÊÁŸ·È ‚à‚È ‡ÊÈ÷ ÿÙª ‡ÊÈ÷∑§⁄UáÙ ∞fl¢ªÈáÊÁfl‡Ù·áÊÁflÁ‡Êc≈UÊÿÊ¢
‡ÊÈ÷¬ÈáÿÁÃÕı ‚∑§‹‡ÊÊSòÊüÊÈÁÃS◊ÎÁìÈ⁄UÊáÊÙQ§»§‹¬˝ÊÁåÃ∑§Ê◊— •◊È∑§ªÙòÊÙà¬ãŸ—
•◊È∑§‡Ê◊ʸ •„¢Ô ◊◊Êà◊Ÿ— ‚¬ÈòÊSòÊË’ÊãœflSÿ üÊËŸflŒÈªÊ¸ŸÈª˝„ÃÔ Ù ª˝„∑Ô Î§Ã⁄UÊ¡∑ΧÂfl¸-
Áflœ¬Ë«UÊÁŸflÎÁûʬÍfl∑¸ §¥ ŸÒL§ÖÿŒËÉÊʸÿ—È ¬ÈÁc≈UœŸœÊãÿ‚◊ÎhKÕZ üÊËŸflŒÈªÊ¸¬‚
˝ ÊŒŸ ‚flʸ-
¬ÁãŸflÎÁûÊ‚flʸ÷Ëc≈U»§‹ÊflÊÁåÃœ◊ʸÕ∑¸ §Ê◊◊ÙˇÊøÃÈÁfl¸œ¬ÈL§·ÊÕ¸Á‚ÁhmÊ⁄UÊ üÊË◊„UÊ∑§Ê‹Ë-
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflÃËŒflÃʬ˝ËàÿÕZ ‡ÊʬÙhÊ⁄U¬È⁄US‚⁄U¢ ∑§fløʪ¸‹Ê∑§Ë‹∑§¬Ê∆U-
flŒÃãòÊÙQ§⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§¬Ê∆UŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸¬Ê∆UãÿÊ‚ÁflÁœ‚Á„UßflÊáʸ¡¬‚åÇÊÃËãÿÊ‚-
äÿÊŸ‚Á„UÃøÁ⁄UòÊ‚ê’ÁãœÁflÁŸÿÙªãÿÊ‚äÿÊŸ¬Ífl∑¸ §¥ ø “◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊøH ‚ÊflÌáÊ—
‚Íÿø ŸÿÙ ÿÙ ◊ŸÈ— ∑§âÿÃ˘c≈U◊— –” ßàÿÊlÊ⁄Uèÿ “‚ÊflÁá¸Ê÷¸ÁflÃÊ ◊ŸÈ—” ßàÿãâ
ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃˬÊ∆¥ ÃŒãà ãÿÊ‚ÁflÁœ‚Á„UßflÊáʸ◊ãòÊ¡¬¢ flŒÃãòÊÙQ§ŒflË‚ÍQ§¬Ê∆¥
⁄U„ÔSÿòÊÿ¬∆UŸ¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄UÊÁŒ∑¥§ ø ∑§Á⁄Ucÿ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÁÃôÊÊ (‚¢∑§À¬) ∑§⁄U∑§ ŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ¬¢øʬøÊ⁄U∑§Ë
* ¬Ê∆UÁflÁœ—* 15
ÁflÁœ‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ë ¬Í¡Ê1 ∑§⁄U, ÿÊÁŸ◊Ⱥ˝Ê∑§Ê ¬˝Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄U∑§ ÷ªflÃË∑§Ê
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U, Á»§⁄U ◊Í‹ ŸflÊáʸ◊ãòÊ‚ ¬Ë∆U •ÊÁŒ◊¥ •ÊœÊ⁄U‡ÊÁQ§∑§Ë SÕʬŸÊ
∑§⁄U∑§ ©U‚∑§ ™§¬⁄U ¬ÈSÃ∑§∑§Ê Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ∑§⁄U–2 ß‚∑§ ’ÊŒ ‡ÊʬÊhÊ⁄3
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ß‚∑§ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U „Ò¥U– “˙ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ üÊË¥ ∑˝§Ê¢ ∑˝§Ë¥
øÁá«U∑§ÊŒ√ÿÒ ‡ÊʬŸÊ‡ÊʟȪ˝„¢U ∑ȧL§ ∑ȧL§ SflÊ„UÊ”óß‚ ◊ãòÊ∑§Ê •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U
•ãÃ◊¥ ‚Êà ’Ê⁄U ¡¬ ∑§⁄U– ÿ„U ‡ÊʬÊhÊ⁄U ◊ãòÊ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– ß‚∑§
•ŸãÃ⁄U ©Uà∑§Ë‹Ÿ ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚∑§Ê ¡¬ •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U •ãÃ◊¥
1- ¬ÈSÃ∑§¬Í¡Ê∑§Ê ◊ãòÊó
˙ Ÿ◊Ù Œ√ÿÒ ◊„ÔÊŒ√ÿÒ Á‡ÊflÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—–
Ÿ◊— ¬˝∑ΧàÿÒ ÷º˝ÊÿÒ ÁŸÿÃÊ— ¬˝áÊÃÊ— S◊ ÃÊ◊˜H
(flÊ⁄UÊ„ÔËÃãòÊ ÃÕÊ ÁøŒê’⁄U‚¢Á„UÃÊ)
2- äÿÊàflÊ ŒflË¥ ¬Üø¬Í¡Ê¢ ∑ΧàflÊ ÿÙãÿÊ ¬˝áÊêÿ ø–
2. •ÊœÊ⁄U¢ SÕÊåÿ ◊Í‹Ÿ SÕʬÿûÊòÊ ¬ÈSÃ∑§◊˜H
3- “‚åÇÊÃË-‚fl¸Sfl” ∑§ ©U¬Ê‚ŸÊ-∑˝§◊◊¢ ¬„Ô‹ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ’ÊŒ◊¢
·«¢ª‚Á„Uà ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸáʸÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÔÒ, •Ã— ∑§flø •ÊÁŒ ¬Ê∆U∑§ ¬„Ô‹
„ÔË ‡ÊʬÙhÊ⁄U ∑§⁄U ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∑§ÊàÿÊÿŸË-ÃãòÊ◊¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ÃÕÊ ©Uà∑§Ë‹Ÿ∑§Ê
•ı⁄U „ÔË ¬˝∑§Ê⁄U ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÔÒó“•ãàÿÊlÊ∑¸§ÁmL§º˝ÁòÊÁŒªéäÿVÁcfl÷øfl—–
•‡flÙ˘‡fl ßÁà ‚ªÊ¸áÊÊ¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ◊ŸÙ— ∑˝§◊—H” “©Uà∑§Ë‹Ÿ øÁ⁄UòÊÊáÊÊ¢ ◊äÿÊlãÃÁ◊ÁÃ
∑˝§◊—–” •ÕʸØ ‚åÇÊÃË∑§ •äÿÊÿÙ¢∑§Ê Ã⁄U„Ôó∞∑§, ’Ê⁄U„ÔóŒÙ, ÇÿÊ⁄U„ÔóÃËŸ,
Œ‚óøÊ⁄U, Ÿıó¬Ê°ø ÃÕÊ •Ê∆Uó¿—∑§ ∑˝§◊‚ ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§ •ãÃ◊¢ ‚ÊÃfl¢
•äÿÊÿ∑§Ù ŒÙ ’Ê⁄U ¬…∏– ÿ„Ô ‡ÊʬÙhÊ⁄U „ÔÒ •ı⁄U ¬„Ô‹ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê, Á»§⁄U
¬˝Õ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê, ÃଇøÊØ ©UûÊ⁄U øÁ⁄UòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ ©Uà∑§Ë‹Ÿ „ÔÒ– ∑ȧ¿ ‹ÙªÙ¢∑§
◊Ã◊¢ ∑§Ë‹∑§◊¢ ’ÃÊÿ •ŸÈ‚Ê⁄U “ŒŒÊÁà ¬˝ÁêαáÊÊÁÔ ∑§ ÁŸÿ◊‚ ∑ΧcáʬˇÊ∑§Ë •c≈U◊Ë
ÿÊ øÃÈŒ¸‡ÊË ÁÃÁÕ◊¢ ŒflË∑§Ù ‚fl¸Sfl-‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ©Uã„UË¥∑§Ê „ÔÙ∑§⁄U ©UŸ∑§ ¬˝‚ÊŒM§¬‚
¬˝àÿ∑§ flSÃÈ∑§Ù ©U¬ÿÙª◊¢ ‹ÊŸÊ „ÔË ‡ÊʬÙhÊ⁄U •ı⁄U ©Uà∑§Ë‹Ÿ „ÔÒ– ∑§Ù߸ ∑§„Ôà „ÔÒ¥ó
¿— •¢ªÙ¢‚Á„Uà ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ „ÔË ‡ÊʬÙhÊ⁄U „ÔÒ– •¢ªÙ¢∑§Ê àÿʪ „ÔË ‡Êʬ „ÔÒ– ∑ȧ¿
ÁflmÊŸÙ¢∑§Ë ⁄UÊÿ◊¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ∑§◊¸ •ÁŸflÊÿ¸ Ÿ„ÔË¥ „ÔÒ, ÄÿÙ¢Á∑§ ⁄U„ÔSÿÊäÿÊÿ◊¢ ÿ„Ô
16 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ßÄ∑§Ë‚-ßÄ∑§Ë‚ ’Ê⁄U „UÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ◊ãòÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUó“˙ üÊË¥ Ä‹Ë¥ OÔUË¥
‚åÇÊÁà øÁá«U∑§ ©Uà∑§Ë‹Ÿ¢ ∑ȧL§ ∑ȧL§ SflÊ„UÊ–” ß‚∑§ ¡¬∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô •ÊÁŒ
•ÊÒ⁄U •ãÃ◊¥ ‚ÊÃ-‚Êà ’Ê⁄U ◊΢¡ËflŸË ÁfllÊ∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ¡Ê
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUó“˙ OÔUË¥ OÔUË¥ fl¢ fl¢ ∞¥ ∞¥ ◊΢¡ËflÁŸ Áfll ◊ÎÃ◊ÈàÕʬÿÊàÕʬÿ
∑˝§Ë¥ OÔUË¥ OÔUË¥ fl¢ SflÊ„UÊ–” ◊Ê⁄UËø∑§À¬∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚åÇÊÃË-‡ÊʬÁfl◊ÊøŸ∑§Ê
◊ãòÊ ÿ„U „ÒUó“˙ üÊË¥ üÊË¥ Ä‹Ë¥ „Í¢U ˙ ∞¥ ˇÊÊ÷ÿ ◊Ê„Uÿ ©Uà∑§Ë‹ÿ ©Uà∑§Ë‹ÿ
©Uà∑§Ë‹ÿ ∆¢U ∆¢U–” ß‚ ◊ãòÊ∑§Ê •Ê⁄Uê÷◊¥ „UË ∞∑§ ‚ÊÒ •Ê∆U ’Ê⁄U ¡¬ ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ, ¬Ê∆U∑§ •ãÃ◊¥ Ÿ„UË¥– •ÕflÊ L§º˝ÿÊ◊‹ ◊„UÊÃãòÊ∑§ •ãê¸Ã ŒÈªÊ¸∑§À¬◊¥
∑§„U „ÈU∞ øÁá«U∑§Ê-‡Êʬ-Áfl◊ÊøŸ ◊ãòÊÊ¥∑§Ê •Ê⁄Uê÷◊¥ „UË ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ– fl ◊ãòÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „Ò¥Uó
˙ •Sÿ üÊËøÁá«∑§ÊÿÊ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬÁfl◊ÙøŸ◊ãòÊSÿ flÁ‚c∆U-
ŸÊ⁄UŒ‚¢flÊŒ‚Ê◊flŒÊÁœ¬ÁÃ’˝rÊÊáÊ ´§·ÿ— ‚flÒ¸‡flÿ¸∑§ÊÁ⁄UáÊË üÊˌȪʸ ŒflÃÊ
øÁ⁄UòÊòÊÿ¢ ’Ë¡¢ OÔUË¥ ‡ÊÁQ§— ÁòʪÈáÊÊà◊SflM§¬øÁá«∑§Ê‡ÊʬÁfl◊ÈQ§ı ◊◊
‚¢∑§ÁÀ¬Ã∑§Êÿ¸Á‚hKÕ¸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ (OÔUË¥) ⁄UË¥ ⁄U×SflM§Á¬áÿÒ ◊äÊÈ∑Ò§≈U÷◊ÌŒãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜
Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 1H ˙ üÊË¥ ’ÈÁhSflM§Á¬áÿÒ ◊Á„U·Ê‚È⁄U‚ÒãÿŸÊÁ‡ÊãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆
UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷fl H 2H ˙ ⁄U¢ ⁄UQ§SflM§Á¬áÿÒ ◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒãÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷fl H 3H ˙ ˇÊÈ¢ ˇÊÈœÊSflM§Á¬áÿÒ
ŒflflÁãŒÃÊÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 4 H ˙ ¿UÊ¢
S¬c≈UM§¬‚ ∑§„ÔÊ „ÔÒ Á∑§ Á¡‚ ∞∑§ „ÔË ÁŒŸ◊¢ ¬Í⁄U ¬Ê∆U∑§Ê •fl‚⁄U Ÿ Á◊‹, fl„Ô ∞∑§
ÁŒŸ ∑§fl‹ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê •ı⁄U ŒÍ‚⁄U ÁŒŸ ‡Ù· ŒÙ øÁ⁄UòÊÙ¢∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U– ß‚∑§ Á‚flÊ,
¡Ù ¬˝ÁÃÁŒŸ ÁŸÿ◊¬Ífl¸∑§ ¬Ê∆U ∑§⁄Uà „ÔÒ¥, ©UŸ∑§ Á‹ÿ ∞∑§ ÁŒŸ◊¢ ∞∑§ ¬Ê∆U Ÿ „ÔÙ ‚∑§Ÿ¬⁄U
∞∑§, ŒÙ, ∞∑§, øÊ⁄U, ŒÙ, ∞∑§ •ı⁄U ŒÙ •äÿÊÿÙ¢∑§ ∑˝§◊‚ ‚Êà ÁŒŸÙ¢◊¢ ¬Ê∆U ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UŸ∑§Ê
•ÊŒ‡Ê ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ∞‚Ë Œ‡ÊÊ◊¢ ¬˝ÁÃÁŒŸ ‡ÊʬÙhÊ⁄U •ı⁄U ∑§Ë‹∑§ ∑Ò§‚ ‚ê÷fl „ÔÒ–
•SÃÈ , ¡Ù „ÔÙ, „Ô◊Ÿ ÿ„ÔÊ° Á¡ôÊÊ‚È•Ù¢∑§ ‹Ê÷ÊÕ¸ ‡ÊʬÙhÊ⁄U •ı⁄U ©Uà∑§Ë‹Ÿ ŒÙŸÙ¢∑§ ÁflœÊŸ
Œ ÁŒÿ „ÔÒ¥–
* ¬Ê∆UÁflÁœ—* 17
¿UÊÿÊSflM§Á¬áÿÒ ŒÍ¢flÊÁŒãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 5 H
˙ ‡Ê¢ ‡ÊÁQ§SflM§Á¬áÿÒ œÍ◊˝‹ÙøŸÉÊÊÁÃãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆Áfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê
÷flH 6 H ˙ Ã΢ ÃηÊSflM§Á¬áÿÒ øá«◊Èá«flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜
Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 7 H ˙ ˇÊÊ¢ ˇÊÊÁãÃSflM§Á¬áÿÒ ⁄UQ§’Ë¡flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 8H ˙ ¡Ê¢ ¡ÊÁÃSflM§Á¬áÿÒ
ÁŸ‡ÊÈê÷flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷fl H 9H ˙ ‹¢
‹Ö¡ÊSflM§Á¬áÿÒ ‡ÊÈê÷flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 10H
˙ ‡ÊÊ¢ ‡ÊÊÁãÃSflM§Á¬áÿÒ ŒflSÃÈàÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 11H
˙ üÊ¢ üÊhÊSflM§Á¬áÿÒ ‚∑§‹»§‹ŒÊòÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê
÷fl H 12H ˙ ∑§Ê¢ ∑§ÊÁãÃSflM§Á¬áÿÒ ⁄UÊ¡fl⁄U¬˝ŒÊÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜
Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 13 H ˙ ◊Ê¢ ◊ÊÃÎSflM§Á¬áÿÒ •Ÿª¸‹◊Á„U◊‚Á„UÃÊÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 14H ˙ OÔUË¥ üÊË¥ ŒÈ¢ ŒÈªÊ¸ÿÒ ‚¢
‚flÒ¸‡flÿ¸∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 15H ˙ ∞¢ OÔUË¥
Ä‹Ë¥ Ÿ◊— Á‡ÊflÊÿÒ •÷l∑§fløSflM§Á¬áÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê
÷flH 16H ˙ ∑˝§Ë¥ ∑§ÊÀÿÒ ∑§ÊÁ‹ OÔUË¥ »§≈U˜ SflÊ„ÔÊÿÒ ´§ÇflŒSflM§Á¬áÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 17H ˙ ∞¢ OÔUË¥ Ä‹Ë¢ ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë-
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflÃËSflM§Á¬áÿÒ ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§ÊÿÒ ŒÈªÊ¸Œ√ÿÒ Ÿ◊—H 18H
ßàÿfl¢ Á„U ◊„ÔÊ◊ãòÊÊŸ˜ ¬Á∆UàflÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U–
øá«UˬÊ∆¥ ÁŒflÊ ⁄UÊòÊı ∑ȧÿʸŒfl Ÿ ‚¢‡Êÿ—H 19H
∞fl¢ ◊ãòÊ¢ Ÿ ¡ÊŸÊÁà øá«UˬÊ∆¥ ∑§⁄UÙÁà ÿ—–
•Êà◊ÊŸ¢ øÒfl ŒÊÃÊ⁄U¢ ˇÊËáÊ¢ ∑ȧÿʸ㟠‚¢‡Êÿ—H 20H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊʬÊhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ •ŸãÃ⁄U •ãÃ◊ʸÃÎ∑§Ê-’Á„U◊ʸÃÎ∑§Ê •ÊÁŒ
ãÿÊ‚ ∑§⁄U, Á»§⁄U üÊËŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ⁄U„USÿ◊¥ ’ÃÊÿ •ŸÈ‚Ê⁄U ŸÊÒ ∑§Êc∆UÊ¥flÊ‹
ÿãòÊ◊¥ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë •ÊÁŒ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U, ß‚∑§ ’ÊŒ ¿U— •¢ªÔUÊ¥‚Á„Uà ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË∑§Ê
¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∑§flø, •ª¸‹Ê, ∑§Ë‹∑§ •ÊÒ⁄U ÃËŸÊ¥ ⁄U„USÿóÿ
„UË ‚åÇÊÃË∑§ ¿U— •¢ªÔU ◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U– ߟ∑§ ∑˝§◊◊¥ ÷Ë ◊Ã÷Œ „ÒU– ÁøŒê’⁄U-
‚¢Á„UÃÊ◊¥ ¬„U‹ •ª¸‹Ê Á»§⁄U ∑§Ë‹∑§ ÃÕÊ •ãÃ◊¥ ∑§flø ¬…∏UŸ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU–*
* •ª¸‹¢ ∑§Ë‹∑¥§ øÊŒı ¬Á∆UàflÊ ∑§flø¢ ¬∆UØ–
* ¡åÿÊ ‚åÇÊÃË ¬‡øÊØ Á‚Áh∑§Ê◊Ÿ ◊ÁãòÊáÊÊH
18 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Á∑¢§ÃÈ ÿʪ⁄UàŸÊfl‹Ë◊¥ ¬Ê∆U∑§Ê ∑˝§◊ ß‚‚ Á÷㟠„ÒU– ©U‚◊¢ ∑§flø∑§Ê ’Ë¡,
•ª¸‹Ê∑§Ê ‡ÊÁQ§ ÃÕÊ ∑§Ë‹∑§∑§Ê ∑§Ë‹∑§ ‚¢ôÊÊ ŒË ªÿË „ÒU– Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄ ‚’
◊ãòÊÊ¥◊¥ ¬„U‹ ’Ë¡∑§Ê, Á»§⁄U ‡ÊÁQ§∑§Ê ÃÕÊ •ãÃ◊¥ ∑§Ë‹∑§∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ „UÊÃÊ „ÒU,
©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„UÊ° ÷Ë ¬„U‹ ∑§fløM§¬ ’Ë¡∑§Ê, Á»§⁄U •ª¸‹ÊM§¬Ê ‡ÊÁQ§∑§Ê ÃÕÊ
•ãÃ◊¥ ∑§Ë‹∑§M§¬ ∑§Ë‹∑§∑§Ê ∑˝§◊‡Ê— ¬Ê∆U „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–* ÿ„UÊ° ß‚Ë ∑˝§◊∑§Ê
•ŸÈ‚⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
U
* ∑§flø¢ ’Ë¡◊ÊÁŒc≈U◊ª¸‹Ê ‡ÊÁQ§L§ëÿÖ
* ∑§Ë‹∑¥§ ∑§Ë‹∑¥§ ¬˝Ê„ÈÔ— ‚åÇÊàÿÊ ◊„ÔÊ◊ŸÙ—H
ÿÕÊ ‚fl¸◊ãòÊ·È ’Ë¡‡ÊÁQ§∑§Ë‹∑§ÊŸÊ¢ ¬˝Õ◊◊ÈëøÊ⁄UáÊ¢ ÃÕÊ ‚åÇÊÃˬÊ∆U˘Á¬
∑§fløʪ¸‹Ê∑§Ë‹∑§ÊŸÊ¢ ¬˝Õ◊¢ ¬Ê∆U— SÿÊØ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Ÿ∑§ ÃãòÊÙ¢∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚åÇÊÃË∑§ ¬Ê∆U∑§Ê ∑˝§◊ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
©U¬‹éœ „ÔÙÃÊ „ÔÒ– ∞‚Ë Œ‡ÊÊ◊¢ •¬Ÿ Œ‡Ê◊¢ ¬Ê∆U∑§Ê ¡Ù ∑˝§◊ ¬Ífl¸¬⁄Uê¬⁄UÊ‚ ¬˝øÁ‹Ã
„ÔÙ, ©U‚Ë∑§Ê •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ •ë¿UÊ „ÔÒ–
•Õ Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜˜
˙ •Sÿ üÊËøá«UË∑§fløSÿ ’˝rÊÊ ´§Á·—, •ŸÈc≈ÈU¬˜ ¿ãŒ—, øÊ◊Èá«UÊ ŒflÃÊ,
•XãÿÊ‚ÙQ§◊ÊÃ⁄UÙ ’Ë¡◊˜, ÁŒÇ’㜌flÃÊSÃûUfl◊˜ , üÊË¡ªŒê’ʬ˝ËàÿÕ¸
‚åÇÊÃˬÊ∆UÊXàflŸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø
˙ ÿŒ˜ªÈs¢ ¬⁄U◊¢ ‹Ù∑§ ‚fl¸⁄UˇÊÊ∑§⁄U¢ ŸÎáÊÊ◊˜–
ÿ㟠∑§SÿÁøŒÊÅÿÊâ Ãã◊ ’˝ÍÁ„U Á¬ÃÊ◊„ÔH 1H
’˝rÊÙflÊø
•ÁSà ªÈsÃ◊¢ Áfl¬˝ ‚fl¸÷ÍÃÙ¬∑§Ê⁄U∑§◊˜–
Œ√ÿÊSÃÈ ∑§flø¢ ¬Èáÿ¢ Ãë¿ÎáÊÈcfl ◊„ÔÊ◊ÈŸH 2H
¬˝Õ◊¢ ‡ÊÒ‹¬ÈòÊË ø ÁmÃËÿ¢ ’˝rÊøÊÁ⁄UáÊË–
ÃÎÃËÿ¢ øãº˝ÉÊá≈UÁà ∑ͧc◊Êá«UÁà øÃÈÕ¸∑§◊˜H 3H
¬Üø◊¢ S∑§ãŒ◊ÊÃÁà ·c∆U¢ ∑§ÊàÿÊÿŸËÁà ø–
‚åÃ◊¢ ∑§Ê‹⁄UÊòÊËÁà ◊„Ôʪı⁄UËÁà øÊc≈U◊◊˜H 4H
˙ øÁá«U∑§Ê ŒflË∑§Ù Ÿ◊S∑§Ê⁄U „Ò–
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡ËŸ ∑§„UÊóÁ¬ÃÊ◊„U! ¡Ê ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¬⁄U◊ ªÊ¬ŸËÿ ÃÕÊ
◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê •’Ã∑§ •Ê¬Ÿ ŒÍ‚⁄U
Á∑§‚Ë∑§ ‚Ê◊Ÿ ¬˝∑§≈U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „UÊ, ∞‚Ê ∑§Ê߸ ‚ÊœŸ ◊È¤Ê ’ÃÊßÿH 1H
’˝rÊÔÊ¡Ë ’Ê‹ó’˝rÊÔŸ˜Ô! ∞‚Ê ‚ÊœŸ ÃÊ ∞∑§ ŒflË∑§Ê ∑§flø „UË „ÒU, ¡Ê
ªÊ¬ŸËÿ‚ ÷Ë ¬⁄U◊ ªÊ¬ŸËÿ, ¬ÁflòÊ ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
„ÒU– ◊„UÊ◊ÈŸ! ©U‚ üÊfláÊ ∑§⁄UÊH 2H ŒflË∑§Ë ŸÊÒ ◊ÍÌÃÿÊ° „Ò¥U, Á¡ã„¥ U“ŸflŒÈªÊ¸”
∑§„Uà „Ò¥U– ©UŸ∑§ ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ŸÊ◊ ’ËÊÿ ¡Êà „Ò¥U– ¬˝Õ◊ ŸÊ◊ ‡ÊÒ‹¬ÈòÊË*
* ÁªÁ⁄U⁄UÊ¡ Á„U◊Ê‹ÿ∑§Ë ¬ÈòÊË “¬Êfl¸ÃËŒflË”– ÿlÁ¬ ÿ ‚’∑§Ë •œË‡fl⁄UË „ÔÒ¥,
20 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Ÿfl◊¢ Á‚ÁhŒÊòÊË ø ŸflŒÈªÊ¸— ¬˝∑§ËÌÃÃÊ—–
©UQ§ÊãÿÃÊÁŸ ŸÊ◊ÊÁŸ ’˝rÊáÊÒfl ◊„ÔÊà◊ŸÊH 5H
•ÁÇŸŸÊ Œs◊ÊŸSÃÈ ‡ÊòÊÈ◊äÿ ªÃÙ ⁄UáÙ–
Áfl·◊ ŒÈª¸◊ øÒfl ÷ÿÊÃʸ— ‡Ê⁄UáÊ¢ ªÃÊ—H 6H
„ÒU– ŒÍ‚⁄UË ◊ÍÌÃ∑§Ê ŸÊ◊ ’˝rÊÔøÊÁ⁄UáÊË1 „ÒU– ÃË‚⁄UÊ SflM§¬ øãº˝ÉÊá≈UÊ2 ∑§ ŸÊ◊‚
¬˝Á‚h „ÒU– øÊÒÕË ◊ÍÌÃ∑§Ê ∑ͧc◊Êá«UÊ3 ∑§„Uà „Ò¥U– ¬Ê°øflË¥ ŒÈªÊ¸∑§Ê ŸÊ◊
S∑§ãŒ◊ÊÃÊ4 „ÒU– ŒflË∑§ ¿U∆U M§¬∑§Ê ∑§ÊàÿÊÿŸË5 ∑§„Uà „Ò¥– ‚ÊÃflÊ° ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ6
•ÊÒ⁄U •Ê∆UflÊ° SflM§¬ ◊„UʪÊÒ⁄UË7∑§ ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚h „ÒU– ŸflË¥ ŒÈªÊ¸∑§Ê ŸÊ◊
Á‚ÁhŒÊòÊË8 „ÒU– ÿ ‚’ ŸÊ◊ ‚fl¸ôÊ ◊„UÊà◊Ê flŒ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ mÊ⁄UÊ „UË ¬˝ÁìÊÁŒÃ
„ÈU∞ „Ò¥UH 3ó5H ¡Ê ◊ŸÈcÿ •ÁÇŸ◊¥ ¡‹ ⁄U„UÊ „UÊ, ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ‡ÊòÊÈ•Ê¥‚
ÁÉÊ⁄U ªÿÊ „UÊ, Áfl·◊ ‚¢∑§≈U◊¥ »°§‚ ªÿÊ „UÊ ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ÿ‚ •ÊÃÈ⁄U
„UÊ∑§⁄U ¡Ê ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¬˝Êåà „ÈU∞ „UÊ¥, ©UŸ∑§Ê ∑§÷Ë ∑§Ê߸ •◊¢ª‹
Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ÿÈh∑§ ‚◊ÿ ‚¢∑§≈U◊¥ ¬«∏UŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ∑§ ™§¬⁄U ∑§Ê߸ Áfl¬ÁûÊ Ÿ„UË¥
ÃÕÊÁ¬ Á„U◊Ê‹ÿ∑§Ë ìSÿÊ •ı⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ‚ ¬˝‚㟠„ÔÙ ∑Χ¬Ê¬Ífl¸∑§ ©UŸ∑§Ë ¬ÈòÊË∑§ M§¬◊¢ ¬˝∑§≈U „ÈÔßZ–
ÿ„Ô ’Êà ¬È⁄UÊáÊÙ¢◊¢ ¬˝Á‚h „ÔÒ– 1. ’˝rÊ øÊ⁄UÁÿÃÈ¢ ‡ÊË‹¢ ÿSÿÊ— ‚Ê ’˝rÊøÊÁ⁄UáÊËó‚ÁëøŒÊŸãŒ◊ÿ
’˝rÊSflM§¬∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§⁄UÊŸÊ Á¡Ÿ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÔÙ, fl “’˝rÊøÊÁ⁄UáÊË” „ÔÒ¥– 2. øãº˝— ÉÊá≈UÊÿÊ¢ ÿSÿÊ—
‚Êó•ÊtÊŒ∑§Ê⁄UË øãº˝◊Ê Á¡Ÿ∑§Ë ÉÊá≈UÊ◊¢ ÁSÕà „ÔÙ¢, ©UŸ ŒflË∑§Ê ŸÊ◊ “øãº˝ÉÊá≈UÊ” „ÔÒ–
3. ∑ȧÁà‚× ™§c◊Ê ∑ͧc◊ÊóÁòÊÁflœÃʬÿÈ× ‚¢‚Ê⁄U—, ‚ •á«U ◊Ê¢‚¬‡ÿÊ◊ÈŒ⁄UM§¬ÊÿÊ¢ ÿSÿÊ— ‚Ê
∑ͧc◊Êá«UÊ– •ÕʸØ ÁòÊÁflœ ÃʬÿÈQ§ ‚¢‚Ê⁄U Á¡Ÿ∑§ ©UŒ⁄U◊¢ ÁSÕà „ÔÒ, fl ÷ªflÃË “∑ͧc◊Êá«UÊ”
∑§„Ô‹ÊÃË „ÔÒ¥– 4. ¿UÊãŒÙÇÿüÊÈÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷ªflÃË∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ ©Uà¬ãŸ „ÈÔ∞ ‚Ÿà∑ȧ◊Ê⁄U∑§Ê ŸÊ◊
S∑§ãŒ „ÔÒ – ©UŸ∑§Ë ◊ÊÃÊ „ÔÙŸ‚ fl “S∑§ãŒ◊ÊÃÊ” ∑§„Ô‹ÊÃË „ÔÒ¥ – 5. ŒflÃÊ•Ù¢∑§Ê ∑§Êÿ¸ Á‚h
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ŒflË ◊„ÔÌ· ∑§ÊàÿÊÿŸ∑§ •ÊüÊ◊¬⁄U ¬˝∑§≈U „ÈÔßZ •ı⁄U ◊„ÔÌ·Ÿ ©Uã„Ô¢ •¬ŸË ∑§ãÿÊ
◊ÊŸÊ; ß‚Á‹ÿ “∑§ÊàÿÊÿŸË” ŸÊ◊‚ ©UŸ∑§Ë ¬˝Á‚Áh „ÈßÔ ¸ – 6. ‚’∑§Ù ◊Ê⁄UŸflÊ‹ ∑§Ê‹∑§Ë ÷Ë ⁄UÊÁòÊ
(ÁflŸÊÁ‡Ê∑§Ê) „ÔÙŸ‚ ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ” „ÔÒ – 7. ßã„ÔÙ¢Ÿ ìSÿÊmÊ⁄UÊ ◊„ÔÊŸ˜ ªı⁄Ufláʸ ¬˝ÊåÃ
Á∑§ÿÊ ÕÊ, •Ã— ÿ ◊„Ôʪı⁄UË ∑§„Ô‹ÊÿË¥– 8. Á‚Áh •ÕʸØ ◊ÙˇÊ∑§Ù ŒŸflÊ‹Ë „ÔÙŸ‚ ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊
“Á‚ÁhŒÊòÊË” „ÔÒ–
* Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜* 21
Ÿ ÷ʢ ¡Êÿà Á∑¢§ÁøŒ‡ÊÈ÷¢ ⁄UáÊ‚¢∑§≈U–
ŸÊ¬Œ¢ ÃSÿ ¬‡ÿÊÁ◊ ‡ÊÙ∑§ŒÈ—π÷ÿ¢ Ÿ Á„H 7 H
ÿÒSÃÈ ÷ÄàÿÊ S◊ÎÃÊ ŸÍŸ¢ ÷ʢ flÎÁh— ¬˝¡ÊÿÖ
ÿ àflÊ¢ S◊⁄UÁãà ŒflÁ‡Ê ⁄UˇÊ‚ ÃÊ㟠‚¢‡Êÿ—H 8 H
¬˝Ã‚¢SÕÊ ÃÈ øÊ◊Èá«UÊ flÊ⁄UÊ„ÔË ◊Á„U·Ê‚ŸÊ–
∞ãº˝Ë ª¡‚◊ÊM§…UÊ flÒcáÊflË ªL§«UÊ‚ŸÊH 9 H
◊Ê„Ô‡fl⁄UË flηÊM§…UÊ ∑§ı◊Ê⁄UË Á‡ÊÁπflÊ„ÔŸÊ–
‹ˇ◊Ë— ¬kÊ‚ŸÊ ŒflË ¬k„ÔSÃÊ „ÔÁ⁄UÁ¬˝ÿÊH 10H
‡flÃM§¬œ⁄UÊ ŒflË ß¸‡fl⁄UË flηflÊ„ÔŸÊ–
’˝ÊrÊË „¢Ô‚‚◊ÊM§…UÊ ‚flʸ÷⁄UáÊ÷ÍÁ·ÃÊH 11H
ßàÿÃÊ ◊ÊÃ⁄U— ‚flʸ— ‚fl¸ÿÙª‚◊ÁãflÃÊ—–
ŸÊŸÊ÷⁄UáʇÊÙ÷Ê…UKÊ ŸÊŸÊ⁄àŸÙ¬‡ÊÙÁ÷ÃÊ—H 12H
ÁŒπÊÿË ŒÃË– ©Uã„¥U ‡ÊÊ∑§, ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ÷ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåà Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 6-7H
Á¡ã„UÊ¥Ÿ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ŒflË∑§Ê S◊⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê ÁŸ‡øÿ „UË •èÿÈŒÿ
„UÊÃÊ „ÒU– Œfl‡flÁ⁄U! ¡Ê ÃÈê„UÊ⁄UÊ Áøãß ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ÃÈ◊ ÁŸ—‚㌄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË
„UÊH 8H øÊ◊Èá«UÊŒflË ¬˝Ã¬⁄U •ÊM§…∏U „UÊÃË „Ò¥U– flÊ⁄UÊ„UË ÷Ò¥‚¬⁄U ‚flÊ⁄UË ∑§⁄UÃË „Ò¥U–
∞ãº˝Ë∑§Ê flÊ„UŸ ∞⁄UÊflà „UÊÕË „ÒU– flÒcáÊflËŒflË ªL§«U¬⁄U „UË •Ê‚Ÿ ¡◊ÊÃË „Ò¥UH 9H
◊Ê„U‡fl⁄UË flη÷¬⁄U •ÊM§…∏U „UÊÃË „Ò¥U– ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË∑§Ê flÊ„UŸ ◊ÿÍ⁄U „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë
Á¬˝ÿÃ◊Ê ‹ˇ◊ËŒflË ∑§◊‹∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U „UÊÕÊ¥◊¥ ∑§◊‹ œÊ⁄UáÊ
Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥UH 10H flη÷¬⁄U •ÊM§…∏U ߸‡fl⁄UËŒflËŸ ‡flà M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄UπÊ
„ÒU– ’˝ÊrÊÔËŒflË „¢U‚¬⁄U ’Ò∆UË „ÈU߸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •Ê÷Í·áÊÊ¥‚ Áfl÷ÍÁ·Ã
„Ò¥UH 11H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ ‚÷Ë ◊ÊÃÊ∞° ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÿʪ‡ÊÁQ§ÿÊ¥‚ ‚ê¬ãŸ „Ò¥U–
ߟ∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ’„ÈUÃ-‚Ë ŒÁflÿÊ° „Ò¥U, ¡Ê •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •Ê÷Í·áÊÊ¥∑§Ë
‡ÊÊ÷Ê‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ⁄UàŸÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à „Ò¥UH 12H
22 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒÎ‡ÿãà ⁄UÕ◊ÊM§…UÊ Œ√ÿ— ∑˝§Ùœ‚◊Ê∑ȧ‹Ê—–
‡ÊW¢ ø∑˝¥§ ªŒÊ¢ ‡ÊÁQ¢§ „Ô‹¢ ø ◊È‚‹ÊÿÈœ◊˜˜H 13H
π≈U∑¥§ ÃÙ◊⁄U¢ øÒfl ¬⁄U‡ÊÈ¢ ¬Ê‡Ê◊fl ø–
∑ȧãÃÊÿÈœ¢ ÁòʇÊÍ‹¢ ø ‡ÊÊX¸◊ÊÿÈœ◊ÈûÊ◊◊˜˜H 14H
ŒÒàÿÊŸÊ¢ Œ„ԟʇÊÊÿ ÷Q§ÊŸÊ◊÷ÿÊÿ ø–
œÊ⁄UÿãàÿÊÿȜʟËàÕ¢ ŒflÊŸÊ¢ ø Á„UÃÊÿ flÒH 15H
Ÿ◊SÃ˘SÃÈ ◊„ÔÊ⁄Uıº˝ ◊„ÔÊÉÊÙ⁄U¬⁄UÊ∑˝§◊–
◊„ÔÊ’‹ ◊„ÔÙà‚Ê„Ô ◊„ÔÊ÷ÿÁflŸÊÁ‡ÊÁŸH 16H
òÊÊÁ„U ◊Ê¢ ŒÁfl ŒÈc¬˝ˇÿ ‡ÊòÊÍáÊÊ¢ ÷ÿflÌœÁŸ–
¬˝ÊëÿÊ¢ ⁄UˇÊÃÈ ◊Ê◊Òãº˝Ë •ÊÇŸƒÿÊ◊ÁÇŸŒflÃÊH 17H
ŒÁˇÊáÙ˘flÃÈ flÊ⁄UÊ„ÔË ŸÒ´¸§àÿÊ¢ π«˜˜ªœÊÁ⁄UáÊË–
¬˝ÃËëÿÊ¢ flÊL§áÊË ⁄UˇÊŒ˜ flÊÿ√ÿÊ¢ ◊ΪflÊÁ„UŸËH 18H
ÿ ‚ê¬Íáʸ ŒÁflÿÊ° ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ÷Q§Ê¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ ⁄UÕ¬⁄U
’Ò∆UË ÁŒπÊÿË ŒÃË „Ò¥U– ÿ ‡Ê¢π, ø∑˝§, ªŒÊ, ‡ÊÁQ§, „U‹ •ÊÒ⁄U ◊È‚‹, π≈U∑§
•ÊÒ⁄U ÃÊ◊⁄U, ¬⁄U‡ÊÈ ÃÕÊ ¬Ê‡Ê, ∑ȧãà •ÊÒ⁄U ÁòʇÊÍ‹ ∞fl¢
©UûÊ◊ ‡ÊÊXÔ¸UœŸÈ· •ÊÁŒ •SòÊ-‡ÊSòÊ •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ŒÒàÿÊ¥∑§
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸÊ, ÷Q§Ê¥∑§Ê •÷ÿŒÊŸ ŒŸÊ •ÊÒ⁄U ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ
∑§⁄UŸÊóÿ„UË ©UŸ∑§ ‡ÊSòÊ-œÊ⁄UáÊ∑§Ê ©Ug‡ÿ „ÒUH 13ó15H [∑§flø •Ê⁄Uê÷
∑§⁄UŸ∑§ ¬„U‹ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿó] ◊„UÊŸ˜Ô ⁄UÊÒº˝M§¬, •àÿãà ÉÊÊ⁄U
¬⁄UÊ∑˝§◊, ◊„UÊŸ˜Ô ’‹ •ÊÒ⁄U ◊„UÊŸ˜Ô ©Uà‚Ê„UflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ ◊„UÊŸ˜Ô ÷ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ, ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 16H ÃÈê„UÊ⁄UË •Ê⁄U ŒπŸÊ ÷Ë ∑§Á∆UŸ „ÒU–
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ÷ÿ ’…∏UÊŸflÊ‹Ë ¡ªŒÁê’∑§! ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ–
¬Ífl¸ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ∞ãº˝Ë (ßãº˝‡ÊÁQ§) ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– •ÁÇŸ∑§ÊáÊ◊¥ •ÁÇŸ‡ÊÁQ§,
ŒÁˇÊáÊ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ flÊ⁄UÊ„UË ÃÕÊ ŸÒ´¸§àÿ∑§ÊáÊ◊¥ π«˜UÔªœÊÁ⁄UáÊË ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
¬Á‡ø◊ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ flÊL§áÊË •ÊÒ⁄U flÊÿ√ÿ∑§ÊáÊ◊¥ ◊Ϊ¬⁄U ‚flÊ⁄UË ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒflË ◊⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 17-18H
* Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜* 23
©UŒËëÿÊ¢ ¬ÊÃÈ ∑§ı◊Ê⁄UË ∞‡ÊÊãÿÊ¢ ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË–
™§äflZ ’˝rÊÊÁáÊ ◊ ⁄UˇÊŒœSÃÊŒ˜˜ flÒcáÊflË ÃÕÊH 19H
∞fl¢ Œ‡Ê ÁŒ‡ÊÙ ⁄UˇÊëøÊ◊Èá«UÊ ‡ÊflflÊ„ÔŸÊ–
¡ÿÊ ◊ øʪ˝Ã— ¬ÊÃÈ Áfl¡ÿÊ ¬ÊÃÈ ¬Îc∆U×H 20H
•Á¡ÃÊ flÊ◊¬Ê‡fl¸ ÃÈ ŒÁˇÊáÙ øʬ⁄UÊÁ¡ÃÊ–
Á‡ÊπÊ◊ÈlÙÁÃŸË ⁄UˇÊŒÈ◊Ê ◊ÍÁ䟸 √ÿflÁSÕÃÊH 21H
◊Ê‹Êœ⁄UË ‹‹Ê≈U ø ÷˝Èflı ⁄UˇÊŒ˜ ÿ‡ÊÁSflŸË–
ÁòÊŸòÊÊ ø ÷˝ÈflÙ◊¸äÿ ÿ◊ÉÊá≈UÊ ø ŸÊÁ‚∑§H 22H
‡ÊÁWŸË øˇÊÈ·Ù◊¸äÿ üÊÙòÊÿÙmʸ⁄UflÊÁ‚ŸË–
∑§¬Ù‹ı ∑§ÊÁ‹∑§Ê ⁄UˇÊà∑§áʸ◊Í‹ ÃÈ ‡ÊÊ¢∑§⁄UËH 23H
ŸÊÁ‚∑§ÊÿÊ¢ ‚ȪãœÊ ø ©UûÊ⁄UÙc∆U ø øÌø∑§Ê–
•œ⁄U øÊ◊ÎÃ∑§‹Ê Á¡uÊÿÊ¢ ø ‚⁄USflÃËH 24H
©UûÊ⁄U ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË •ÊÒ⁄U ߸‡ÊÊŸ-∑§ÊáÊ◊¥ ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
’˝rÊÔÊÁáÊ! ÃÈ◊ ™§¬⁄U∑§Ë •Ê⁄U‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ •ÊÒ⁄U flÒcáÊflËŒflË ŸËø∑§Ë
•Ê⁄U‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 19H ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡Êfl∑§Ê •¬ŸÊ flÊ„UŸ ’ŸÊŸflÊ‹Ë
øÊ◊Èá«UÊŒflË Œ‚Ê¥ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥◊¥ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
¡ÿÊ •Êª‚ •ÊÒ⁄U Áfl¡ÿÊ ¬Ë¿U∑§Ë •Ê⁄U‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 20H flÊ◊÷ʪ◊¥
•Á¡ÃÊ •ÊÒ⁄U ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ •¬⁄UÊÁ¡ÃÊ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ©UlÊÁÃŸË Á‡ÊπÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
©U◊Ê ◊⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „UÊ∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 21H ‹‹Ê≈U◊¥ ◊Ê‹Êœ⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ÿ‡ÊÁSflŸËŒflË ◊⁄UË ÷ÊÒ¥„UÊ¥∑§Ê ‚¢⁄UˇÊáÊ ∑§⁄U– ÷ÊÒ¥„UÊ¥∑§ ◊äÿ÷ʪ◊¥
ÁòÊŸòÊÊ •ÊÒ⁄U ŸÕÈŸÊ¥∑§Ë ÿ◊ÉÊá≈UÊŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 22H ŒÊŸÊ¥ ŸòÊÊ¥∑§ ◊äÿ÷ʪ◊¥
‡Ê¢ÁπŸË •ÊÒ⁄U ∑§ÊŸÊ¥◊¥ mÊ⁄UflÊÁ‚ŸË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ∑§ÊÁ‹∑§ÊŒflË ∑§¬Ê‹Ê¥∑§Ë ÃÕÊ
÷ªflÃË ‡ÊÊ¢∑§⁄UË ∑§ÊŸÊ¥∑§ ◊Í‹÷ʪ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 23H ŸÊÁ‚∑§Ê◊¥ ‚ȪãœÊ •ÊÒ⁄U
™§¬⁄U∑§ •Ê∆U◊¥ øÌø∑§ÊŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ŸËø∑§ •Ê∆U◊¥ •◊ÎÃ∑§‹Ê ÃÕÊ Á¡uÔUÊ◊¥
‚⁄USflÃËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 24H
24 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒãÃÊŸ˜ ⁄UˇÊÃÈ ∑§ı◊Ê⁄UË ∑§á∆UŒ‡Ù ÃÈ øÁá«∑§Ê–
ÉÊÁá≈U∑§Ê¢ ÁøòÊÉÊá≈UÊ ø ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ø ÃÊ‹È∑§H 25H
∑§Ê◊ÊˇÊË Áø’È∑¥§ ⁄UˇÊŒ˜ flÊø¢ ◊ ‚fl¸◊X‹Ê–
ª˝ËflÊÿÊ¢ ÷º˝∑§Ê‹Ë ø ¬Îc∆Ufl¢‡Ù œŸÈœ¸⁄UËH 26H
ŸË‹ª˝ËflÊ ’Á„U—∑§á∆U ŸÁ‹∑§Ê¢ Ÿ‹∑ͧ’⁄UË–
S∑§ãœÿÙ— π«UÁ˜ ªŸË ⁄UˇÊŒ˜ ’Ê„ÍÔ ◊ flÖÊ˝œÊÁ⁄UáÊËH 27H
„ÔSÃÿÙŒ¸Áá«ŸË ⁄UˇÊŒÁê’∑§Ê øÊ«˜.U ªÈ‹Ë·È ø–
ŸπÊÜ¿Í‹‡fl⁄UË ⁄UˇÊà∑ȧˇÊı ⁄UˇÊà∑ȧ‹‡fl⁄UËH 28H
Sßı ⁄UˇÊã◊„ÔÊŒflË ◊Ÿ— ‡ÊÙ∑§ÁflŸÊÁ‡ÊŸË–
NUŒÿ ‹Á‹ÃÊ ŒflË ©UŒ⁄U ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊËH 29H
ŸÊ÷ı ø ∑§ÊÁ◊ŸË ⁄UˇÊŒ˜ ªÈs¢ ªÈs‡fl⁄UË ÃÕÊ–
¬ÍÃŸÊ ∑§ÊÁ◊∑§Ê ◊…¢˛U ªÈŒ ◊Á„U·flÊÁ„UŸËH 30H
∑§ÊÒ◊Ê⁄UË ŒÊ°ÃÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U øÁá«U∑§Ê ∑§á∆U¬˝Œ‡Ê∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ÁøòÊÉÊá≈UÊ ª‹∑§Ë
ÉÊÊ°≈UË∑§Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ◊ÊÿÊ ÃÊ‹È◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 25H ∑§Ê◊ÊˇÊË ∆UÊ…∏UË∑§Ë •ÊÒ⁄U
‚fl¸◊¢ª‹Ê ◊⁄UË flÊáÊË∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ÷º˝∑§Ê‹Ë ª˝ËflÊ◊¥ •ÊÒ⁄U œŸÈœ¸⁄UË ¬Îc∆Ufl¢‡Ê
(◊L§Œá«U)-◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 26H ∑§á∆U∑§ ’Ê„U⁄UË ÷ʪ◊¥ ŸË‹ª˝ËflÊ •ÊÒ⁄U
∑§á∆U∑§Ë Ÿ‹Ë◊¥ Ÿ‹∑ͧ’⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ŒÊŸÊ¥ ∑¢§œÊ¥◊¥ π«˜UÔÁªŸË •ÊÒ⁄U ◊⁄UË ŒÊŸÊ¥
÷È¡Ê•Ê¥∑§Ë flÖÊ˝œÊÁ⁄UáÊË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 27H ŒÊŸÊ¥ „UÊÕÊ¥◊¥ ŒÁá«UŸË •ÊÒ⁄U •¢ªÈÁ‹ÿÊ¥◊¥
•Áê’∑§Ê ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ‡ÊÍ‹‡fl⁄UË ŸπÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ∑ȧ‹‡fl⁄UË ∑ȧÁˇÊ (¬≈U)-◊¥
⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 28H
◊„UÊŒflË ŒÊŸÊ¥ Sßʥ∑§Ë •ÊÒ⁄U ‡ÊÊ∑§ÁflŸÊÁ‡ÊŸËŒflË ◊Ÿ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
‹Á‹ÃÊŒflË NUŒÿ◊¥ •ÊÒ⁄U ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË ©UŒ⁄U◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 29H ŸÊÁ÷◊¥
∑§ÊÁ◊ŸË •ÊÒ⁄U ªÈsÔ÷ʪ∑§Ë ªÈsÔ‡fl⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ¬ÍÃŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§ÊÁ◊∑§Ê Á‹¢ª∑§Ë
•ÊÒ⁄U ◊Á„U·flÊÁ„UŸË ªÈŒÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 30H
* Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜* 25
∑§≈UKÊ¢ ÷ªflÃË ⁄UˇÊÖ¡ÊŸÈŸË ÁflãäÿflÊÁ‚ŸË–
¡Y ◊„ÔÊ’‹Ê ⁄UˇÊà‚fl¸∑§Ê◊¬˝ŒÊÁÿŸËH 31H
ªÈÀ»§ÿٟʸ⁄UÁ‚¢„ÔË ø ¬ÊŒ¬Îc∆U ÃÈ ÃÒ¡‚Ë–
¬ÊŒÊ«˜.U ªÈ‹Ë·È üÊË ⁄UˇÊà¬ÊŒÊœSËflÊÁ‚ŸËH 32H
ŸπÊŸ˜ Œ¢c≈˛UÊ∑§⁄UÊ‹Ë ø ∑§‡ÊÊ¢‡øÒflÙäfl¸∑§ Á‡ÊŸË–
⁄UÙ◊∑ͧ¬·È ∑§ı’⁄UË àflø¢ flʪˇfl⁄UË ÃÕÊH 33H
⁄UQ§◊Ö¡Êfl‚Ê◊Ê¢‚ÊãÿÁSÕ◊ŒÊ¢Á‚ ¬Êfl¸ÃË–
•ãòÊÊÁáÊ ∑§Ê‹⁄UÊÁòʇø Á¬ûÊ¢ ø ◊È∑ȧ≈U‡fl⁄UËH 34H
¬kÊflÃË ¬k∑§Ù‡Ù ∑§»§ øÍ«UÊ◊ÁáÊSÃÕÊ–
ÖflÊ‹Ê◊ÈπË ŸπÖflÊ‹Ê◊÷lÊ ‚fl¸‚¢Áœ·ÈH 35H
‡ÊÈ∑˝¥§ ’˝rÊÊÁáÊ ◊ ⁄UˇÊë¿UÊÿÊ¢ ¿òʇfl⁄UË ÃÕÊ–
•„¢Ô∑§Ê⁄U¢ ◊ŸÙ ’ÈÁh¢ ⁄UˇÊã◊ œ◊¸œÊÁ⁄UáÊËH 36H
÷ªflÃË ∑§Á≈U÷ʪ◊¥ •ÊÒ⁄U ÁflãäÿflÊÁ‚ŸË ÉÊÈ≈UŸÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ‚ê¬Íáʸ
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŒŸflÊ‹Ë ◊„UÊ’‹ÊŒflË ŒÊŸÊ¥ Á¬á«UÁ‹ÿÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 31H
ŸÊ⁄UÁ‚¢„UË ŒÊŸÊ¥ ÉÊÈÁ_ÔUÿÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ÃÒ¡‚ËŒflË ŒÊŸÊ¥ ø⁄UáÊÊ¥∑§ ¬Îc∆U÷ʪ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
üÊËŒflË ¬Ò⁄UÊ¥∑§Ë •¢ªÈÁ‹ÿÊ¥◊¥ •ÊÒ⁄U ËflÊÁ‚ŸË ¬Ò⁄UÊ¥∑§ Ëȕʥ◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ
∑§⁄UH 32H •¬ŸË ŒÊ…∏UÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ÿ¢∑§⁄U ÁŒπÊÿË ŒŸflÊ‹Ë Œ¢c≈Ô˛UÊ∑§⁄UÊ‹ËŒflË
ŸπÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ™§äfl¸∑§Á‡ÊŸËŒflË ∑§‡ÊÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ⁄UÊ◊ÊflÁ‹ÿÊ¥∑§ Á¿Uº˝Ê¥◊¥ ∑§ÊÒ’⁄UË
•ÊÒ⁄U àfløÊ∑§Ë flʪˇfl⁄UËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 33H ¬Êfl¸ÃËŒflË ⁄UQ§, ◊Ö¡Ê, fl‚Ê,
◊Ê¢‚, „UaÔUË •ÊÒ⁄U ◊Œ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– •Ê°ÃÊ¥∑§Ë ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ •ÊÒ⁄U Á¬ûÊ∑§Ë ◊È∑ȧ≈U‡fl⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 34H ◊Í‹ÊœÊ⁄U •ÊÁŒ ∑§◊‹-∑§Ê‡ÊÊ¥◊¥ ¬kÊflÃËŒflË •ÊÒ⁄U ∑§»§◊¥
øÍ«UÊ◊ÁáÊŒflË ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– Ÿπ∑§ á∑§Ë ÖflÊ‹Ê◊ÈπË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
Á¡‚∑§Ê Á∑§‚Ë ÷Ë •SòÊ‚ ÷ŒŸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, fl„U •÷lÊŒflË ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë
‚◊Sà ‚¢ÁœÿÊ¥◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 35H
’˝rÊÔÊÁáÊ! •Ê¬ ◊⁄U flËÿ¸∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥U– ¿Uòʇfl⁄UË ¿UÊÿÊ∑§Ë ÃÕÊ œ◊¸œÊÁ⁄UáÊË-
ŒflË ◊⁄U •„¢U∑§Ê⁄U, ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ’ÈÁh∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 36H
26 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
¬˝ÊáÊʬʟı ÃÕÊ √ÿÊŸ◊Ȍʟ¢ ø ‚◊ÊŸ∑§◊˜˜–
flÖÊ˝„ÔSÃÊ ø ◊ ⁄UˇÊà¬˝ÊáÊ¢ ∑§ÀÿÊáʇÊÙ÷ŸÊH 37H
⁄U‚ M§¬ ø ªãœ ø ‡ÊéŒ S¬‡Ù¸ ø ÿÙÁªŸË–
‚ûUfl¢ ⁄U¡SÃ◊‡øÒfl ⁄UˇÊãŸÊ⁄UÊÿáÊË ‚ŒÊH 38H
•ÊÿÍ ⁄UˇÊÃÈ flÊ⁄UÊ„ÔË œ◊Z ⁄UˇÊÃÈ flÒcáÊflË–
ÿ‡Ê— ∑§ËÏà ø ‹ˇ◊Ë¥ ø œŸ¢ ÁfllÊ¢ ø øÁ∑˝§áÊËH 39H
ªÙòÊÁ◊ãº˝ÊÁáÊ ◊ ⁄UˇÊଇÊÍã◊ ⁄UˇÊ øÁá«∑§–
¬ÈòÊÊŸ˜ ⁄UˇÊã◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë÷ʸÿÊZ ⁄UˇÊÃÈ ÷Ò⁄UflËH 40H
¬ãÕÊŸ¢ ‚ȬÕÊ ⁄UˇÊã◊ʪZ ˇÊ◊∑§⁄UË ÃÕÊ–
⁄UÊ¡mÊ⁄U ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËÁfl¸¡ÿÊ ‚fl¸Ã— ÁSÕÃÊH 41H
⁄UˇÊÊ„ÔËŸ¢ ÃÈ ÿàSÕÊŸ¢ fl̡â ∑§fløŸ ÃÈ–
Ãà‚flZ ⁄UˇÊ ◊ ŒÁfl ¡ÿãÃË ¬Ê¬ŸÊÁ‡ÊŸËH 42H
„UÊÕ◊¥ flÖÊ˝ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë flÖÊ˝„USÃÊŒflË ◊⁄U ¬˝ÊáÊ, •¬ÊŸ, √ÿÊŸ, ©UŒÊŸ
•ÊÒ⁄U ‚◊ÊŸ flÊÿÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ∑§ÀÿÊáÊ‚ ‡ÊÊÁ÷à „UÊŸflÊ‹Ë ÷ªflÃË ∑§ÀÿÊáʇÊÊ÷ŸÊ
◊⁄U ¬˝ÊáÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 37H ⁄U‚, M§¬, ªãœ, ‡ÊéŒ •ÊÒ⁄U S¬‡Ê¸óߟ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê
•ŸÈ÷fl ∑§⁄Uà ‚◊ÿ ÿÊÁªŸËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ÃÕÊ ‚ûflªÈáÊ, ⁄U¡ÊªÈáÊ •ÊÒ⁄U
Ã◊ʪÈáÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ‚ŒÊ ŸÊ⁄UÊÿáÊËŒflË ∑§⁄UH 38H flÊ⁄UÊ„UË •ÊÿÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
flÒcáÊflË œ◊¸∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ÃÕÊ øÁ∑˝§áÊË (ø∑˝§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë)-ŒflË ÿ‡Ê,
∑§ËÌÃ, ‹ˇ◊Ë, œŸ ÃÕÊ ÁfllÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 39H ßãº˝ÊÁáÊ! •Ê¬ ◊⁄U ªÊòÊ∑§Ë
⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥U– øÁá«U∑§! ÃÈ◊ ◊⁄U ¬‡ÊÈ•Ê¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ– ◊„UÊ‹ˇ◊Ë ¬ÈòÊÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U
•ÊÒ⁄U ÷Ò⁄UflË ¬àŸË∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 40H ◊⁄U ¬Õ∑§Ë ‚ȬÕÊ ÃÕÊ ◊ʪ¸∑§Ë ˇÊ◊∑§⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ⁄UÊ¡Ê∑§ Œ⁄U’Ê⁄U◊¥ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ÃÕÊ ‚’ •Ê⁄U √ÿÊåà ⁄U„UŸflÊ‹Ë
Áfl¡ÿÊŒflË ‚ê¬Íáʸ ÷ÿÊ¥‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 41H
ŒÁfl! ¡Ê SÕÊŸ ∑§flø◊¥ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU, •Ã∞fl ⁄UˇÊÊ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, fl„U ‚’
ÃÈê„UÊ⁄U mÊ⁄UÊ ‚È⁄UÁˇÊà „UÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈ◊ Áfl¡ÿ‡ÊÊÁ‹ŸË •ÊÒ⁄U ¬Ê¬ŸÊÁ‡ÊŸË „UÊH 42H
* Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜* 27
¬Œ◊∑¥§ Ÿ ªë¿UûÊÈ ÿŒËë¿Uë¿È÷◊Êà◊Ÿ—–
∑§fløŸÊflÎÃÙ ÁŸàÿ¢ ÿòÊ ÿòÊÒfl ªë¿ÁÃH 43H
ÃòÊ ÃòÊÊÕ¸‹Ê÷‡ø Áfl¡ÿ— ‚Êfl¸∑§ÊÁ◊∑§—–
ÿ¢ ÿ¢ ÁøãÃÿà ∑§Ê◊¢ â â ¬˝ÊåŸÙÁà ÁŸÁ‡øÃ◊˜–˜
¬⁄U◊Ò‡flÿ¸◊ÃÈ‹¢ ¬˝ÊåSÿà ÷ÍË ¬È◊ÊŸ˜H 44H
ÁŸ÷¸ÿÙ ¡Êÿà ◊àÿ¸— ‚¢ª˝Ê◊cfl¬⁄UÊÁ¡Ã—–
òÊÒ‹ÙÄÿ ÃÈ ÷flà¬ÍÖÿ— ∑§fløŸÊflÎ× ¬È◊ÊŸ˜H 45H
ߌ¢ ÃÈ Œ√ÿÊ— ∑§flø¢ ŒflÊŸÊ◊Á¬ ŒÈ‹¸÷◊˜˜–
ÿ— ¬∆Uà¬˝ÿÃÙ ÁŸàÿ¢ ÁòÊ‚ãäÿ¢ üÊhÿÊÁãfl×H 46H
ŒÒflË ∑§‹Ê ÷flûÊSÿ òÊÒ‹ÙÄÿcfl¬⁄UÊÁ¡Ã—–
¡ËflŒ˜ fl·¸‡Êâ ‚ʪ˝◊¬◊ÎàÿÈÁflfl̡×H 47H
ÿÁŒ •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÷‹Ê øÊ„U ÃÊ ◊ŸÈcÿ Á’ŸÊ ∑§flø∑§ ∑§„UË¥ ∞∑§ ¬ª
÷Ë Ÿ ¡Êÿó∑§flø∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§ „UË ÿÊòÊÊ ∑§⁄U– ∑§flø∑§ mÊ⁄UÊ ‚’ •Ê⁄U‚
‚È⁄UÁˇÊà ◊ŸÈcÿ ¡„UÊ°-¡„UÊ° ÷Ë ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„UÊ°-fl„UÊ° ©U‚ œŸ-‹Ê÷ „UÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ
‚ê¬Íáʸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ë Á‚Áh ∑§⁄UŸflÊ‹Ë Áfl¡ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊÃË „ÒU– fl„U Á¡‚-
Á¡‚ •÷Ëc≈U flSÃÈ∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚-©U‚∑§Ê ÁŸ‡øÿ „UË ¬˝Êåà ∑§⁄U
‹ÃÊ „ÒU– fl„U ¬ÈL§· ß‚ ¬Îâflˬ⁄U ÃÈ‹ŸÊ⁄UÁ„Uà ◊„UÊŸ˜Ô ∞‡flÿ¸∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ
„ÒUH 43-44H ∑§flø‚ ‚È⁄UÁˇÊà ◊ŸÈcÿ ÁŸ÷¸ÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÈh◊¥ ©U‚∑§Ë
¬⁄UÊ¡ÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃË ÃÕÊ fl„U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ¬Í¡ŸËÿ „UÊÃÊ „ÒUH 45H ŒflË∑§Ê ÿ„U
∑§flø ŒflÃÊ•Ê¥∑§ Á‹ÿ ÷Ë ŒÈ‹¸÷ „ÒU– ¡Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ ÁŸÿ◊¬Ífl¸∑§ ÃËŸÊ¥ ‚¢äÿÊ•Ê¥∑§
‚◊ÿ üÊhÊ∑§ ‚ÊÕ ß‚∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ŒÒflË ∑§‹Ê ¬˝Êåà „UÊÃË „ÒU
ÃÕÊ fl„U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ∑§„UË¥ ÷Ë ¬⁄UÊÁ¡Ã Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, fl„U
•¬◊ÎàÿÈ‚* ⁄UÁ„Uà „UÊ ‚ÊÒ‚ ÷Ë •Áœ∑§ fl·ÊZÃ∑§ ¡ËÁflà ⁄U„UÃÊ „ÒUH 46-47H
* •∑§Ê‹-◊ÎàÿÈ •ÕflÊ •ÁÇŸ, ¡‹, Á’¡‹Ë ∞fl¢ ‚¬¸ •ÊÁŒ‚ „UÊŸflÊ‹Ë
◊ÎàÿÈ∑§Ê “•¬◊ÎàÿÈ” ∑§„Uà „Ò¥U–
28 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Ÿ‡ÿÁãà √ÿÊœÿ— ‚fl¸ ‹ÍÃÊÁflS»§Ù≈U∑§ÊŒÿ—–
SÕÊfl⁄U¢ ¡X◊¢ øÒfl ∑ΧÁòÊ◊¢ øÊÁ¬ ÿÁm·◊˜˜H 48H
•Á÷øÊ⁄UÊÁáÊ ‚flʸÁáÊ ◊ãòÊÿãòÊÊÁáÊ ÷ÍË–
÷Íø⁄UÊ— πø⁄UʇøÒfl ¡‹¡Ê‡øÙ¬ŒÁ‡Ê∑§Ê—H 49H
‚„Ô¡Ê ∑ȧ‹¡Ê ◊Ê‹Ê «UÊÁ∑§ŸË ‡ÊÊÁ∑§ŸË ÃÕÊ–
•ãÃÁ⁄UˇÊø⁄UÊ ÉÊÙ⁄UÊ «UÊÁ∑§ãÿ‡ø ◊„ÔÊ’‹Ê—H 50H
ª˝„Ô÷ÍÃÁ¬‡ÊÊøʇø ÿˇÊªãœfl¸⁄UÊˇÊ‚Ê—–
’˝rÊ⁄UÊˇÊ‚flÃÊ‹Ê— ∑ͧc◊Êá«UÊ ÷Ò⁄UflÊŒÿ—H 51H
Ÿ‡ÿÁãà Œ‡Ê¸ŸÊûÊSÿ ∑§flø NUÁŒ ‚¢ÁSÕÖ
◊ÊŸÙãŸÁÃ÷¸flŒ˜ ⁄UÊôÊSáÙflÎÁh∑§⁄U¢ ¬⁄U◊˜H 52H
◊∑§⁄UË, øø∑§ •ÊÒ⁄U ∑§Ê…∏U •ÊÁŒ ©U‚∑§Ë ‚ê¬Íáʸ √ÿÊÁœÿÊ° Ÿc≈U „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U–
∑§Ÿ⁄U, ÷Ê°ª, •»§Ë◊, œÃÍ⁄U •ÊÁŒ∑§Ê SÕÊfl⁄U Áfl·, ‚Ê°¬ •ÊÒ⁄U Á’ë¿ÍU •ÊÁŒ∑§
∑§Ê≈UŸ‚ ø…∏UÊ „ÈU•Ê ¡¢ª◊ Áfl· ÃÕÊ •Á„U»§Ÿ •ÊÒ⁄U Ë∑§ ‚¢ÿʪ •ÊÁŒ‚
’ŸŸflÊ‹Ê ∑ΧÁòÊ◊ Áfl·óÿ ‚÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Áfl· ŒÍ⁄U „UÊ ¡Êà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ∑§Ê߸
•‚⁄U Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 48H ß‚ ¬Îâflˬ⁄U ◊Ê⁄UáÊ-◊Ê„UŸ •ÊÁŒ Á¡ÃŸ •ÊÁ÷øÊÁ⁄U∑§
¬˝ÿʪ „UÊà „Ò¥U ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Á¡ÃŸ ◊ãòÊ-ÿãòÊ „UÊà „Ò¥U, fl ‚’ ß‚ ∑§flø∑§Ê
NUŒÿ◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ‹Ÿ¬⁄U ©U‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ê Œπà „UË Ÿc≈U „UÊ ¡Êà „Ò¥U– ÿ „UË Ÿ„UË¥,
¬Îâflˬ⁄U Áflø⁄UŸflÊ‹ ª˝Ê◊ŒflÃÊ, •Ê∑§Ê‡ÊøÊ⁄UË ŒflÁfl‡Ê·, ¡‹∑§ ‚ê’㜂
¬˝∑§≈U „UÊŸflÊ‹ ªáÊ, ©U¬Œ‡Ê◊ÊòÊ‚ Á‚h „UÊŸflÊ‹ ÁŸêŸ∑§ÊÁ≈U∑§ ŒflÃÊ, •¬Ÿ
¡ã◊∑§ ‚ÊÕ ¬˝∑§≈U „UÊŸflÊ‹ ŒflÃÊ, ∑ȧ‹ŒflÃÊ, ◊Ê‹Ê (∑§á∆U◊Ê‹Ê •ÊÁŒ),
«UÊÁ∑§ŸË, ‡ÊÊÁ∑§ŸË, •ãÃÁ⁄UˇÊ◊¥ Áflø⁄UŸflÊ‹Ë •àÿãà ’‹flÃË ÷ÿÊŸ∑§ «UÊÁ∑§ÁŸÿÊ°,
ª˝„U, ÷ÍÃ, Á¬‡ÊÊø, ÿˇÊ, ªãœfl¸, ⁄UÊˇÊ‚, ’˝rÊÔ⁄UÊˇÊ‚, ’ÃÊ‹, ∑ͧc◊Êá«U •ÊÒ⁄U ÷Ò⁄Ufl
•ÊÁŒ •ÁŸc≈U∑§Ê⁄U∑§ ŒflÃÊ ÷Ë NUŒÿ◊¥ ∑§flø œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UŸ¬⁄U ©U‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ê
Œπà „UË ÷ʪ ¡Êà „Ò¥U– ∑§fløœÊ⁄UË ¬ÈL§·∑§Ê ⁄UÊ¡Ê‚ ‚ê◊ÊŸ-flÎÁh ¬˝Êåà „UÊÃË
„ÒU– ÿ„U ∑§flø ◊ŸÈcÿ∑§ á∑§Ë flÎÁh ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ©UûÊ◊ „ÒUH 49ó52H
* Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜* 29
ÿ‡Ê‚Ê flœ¸Ã ‚Ù˘Á¬ ∑§ËÌÃ◊Áá«Ã÷ÍË–
¡¬à‚åÇÊÃË¥ øá«UË¥ ∑ΧàflÊ ÃÈ ∑§flø¢ ¬È⁄UÊH 53H
ÿÊfljÍ◊á«‹¢ œûÊ ‚‡ÊÒ‹flŸ∑§ÊŸŸ◊˜˜–
ÃÊflÁûÊc∆UÁà ◊ÁŒãÿÊ¢ ‚¢ÃÁ× ¬ÈòʬıÁòÊ∑§ËH 54H
Œ„ÔÊãà ¬⁄U◊¢ SÕÊŸ¢ ÿà‚È⁄UÒ⁄UÁ¬ ŒÈ‹¸÷◊˜˜–
¬˝ÊåŸÙÁà ¬ÈL§·Ù ÁŸàÿ¢ ◊„ÔÊ◊Êÿʬ˝‚ʌ×H 55H
‹÷à ¬⁄U◊¢ M§¬¢ Á‡ÊflŸ ‚„Ô ◊ÙŒÃH ˙H 56H
ßÁà Œ√ÿÊ— ∑§flø¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
∑§flø∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬ÈL§· •¬ŸË ∑§ËÌ Áfl÷ÍÁ·Ã ÷Íˬ⁄U •¬Ÿ
‚Èÿ‡Ê∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ flÎÁh∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU– ¡Ê ¬„U‹ ∑§flø∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§
©U‚∑§ ’ÊŒ ‚åÇÊÃË øá«UË∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ë ¡’Ã∑§ flŸ, ¬fl¸Ã •ÊÒ⁄U
∑§ÊŸŸÊ¥‚Á„Uà ÿ„U ¬ÎâflË Á≈U∑§Ë ⁄U„UÃË „ÒU, Ã’Ã∑§ ÿ„UÊ° ¬ÈòÊ-¬ÊÒòÊ •ÊÁŒ
‚¢ÃÊŸ¬⁄Uê¬⁄UÊ ’ŸË ⁄U„UÃË „ÒUH 53-54H Á»§⁄U Œ„U∑§Ê •ãà „UÊŸ¬⁄U fl„U ¬ÈL§·
÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊ∑§ ¬˝‚ÊŒ‚ ©U‚ ÁŸàÿ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU, ¡Ê ŒflÃÊ•Ê¥∑§
Á‹ÿ ÷Ë ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 55H fl„U ‚ÈãŒ⁄U ÁŒ√ÿ M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ •ÊÒ⁄U ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿ
Á‡Êfl∑§ ‚ÊÕ •ÊŸãŒ∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ „ÒUH 56H
U
•Õʪ¸‹ÊSÃÙòÊ◊˜˜
˙ •Sÿ üÊË•ª¸‹ÊSÃÙòÊ◊ãòÊSÿ ÁflcáÊÈ´¸§Á·—, •ŸÈc≈ÈU¬˜ ¿U㌗,
üÊË◊„UÊ‹ˇ◊ËŒ¸flÃÊ, üÊË¡ªŒê’ʬ˝ËÃÿ ‚åÇÊÃˬÊ∆UÊXàflŸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—H
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø
˙ ¡ÿãÃË ◊X‹Ê ∑§Ê‹Ë ÷º˝∑§Ê‹Ë ∑§¬ÊÁ‹ŸË–
ŒÈªÊ¸ ˇÊ◊Ê Á‡ÊflÊ œÊòÊË SflÊ„ÔÊ SflœÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 1H
˙ øÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„Uà „Ò¥Uó¡ÿãÃË1, ◊¢ª‹Ê2, ∑§Ê‹Ë3, ÷º˝∑§Ê‹Ë4,
∑§¬ÊÁ‹ŸË5, ŒÈªÊ¸6, ˇÊ◊Ê7, Á‡ÊflÊ8, œÊòÊË9, SflÊ„UÊ10 •ÊÒ⁄U SflœÊ11óߟ
1. ¡ÿÁà ‚flÙ¸à∑§·¸áÊ fløà ßÁà “¡ÿãÃ˔󂒂 ©Uà∑Χc≈U ∞fl¢ Áfl¡ÿ‡ÊÊÁ‹ŸË– 2. ◊X¢
¡ŸŸ◊⁄UáÊÊÁŒM§¬¢ ‚¬¸áÊ¢ ÷Q§ÊŸÊ¢ ‹ÊÁà ªÎˆÊÁà ŸÊ‡ÊÿÁà ÿÊ ‚Ê ◊X‹Ê ◊ÙˇÊ¬˝ŒÊó¡Ù •¬Ÿ
÷Q§Ù¢∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ •ÊÁŒ ‚¢‚Ê⁄U-’㜟∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ©UŸ ◊ÙˇÊŒÊÁÿŸË ◊¢ª‹◊ÿË ŒflË∑§Ê
ŸÊ◊ “◊¢ª‹Ê” „ÔÒ – 3. ∑§‹ÿÁà ÷ˇÊÿÁà ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ‚fl¸◊˜ ßÁà ∑§Ê‹Ëó¡Ù ¬˝‹ÿ∑§Ê‹◊¢
‚ê¬Íáʸ ‚ÎÁc≈U∑§Ù •¬ŸÊ ª˝Ê‚ ’ŸÊ ‹ÃË „ÔÒ; fl„Ô “∑§Ê‹Ë” „ÔÒ– 4. ÷º˝¢ ◊X‹¢ ‚Èπ¢ flÊ ∑§‹ÿÁÃ
SflË∑§⁄UÙÁà ÷Q§èÿÙ ŒÊÃÈ◊˜ ßÁà ÷º˝∑§Ê‹Ë ‚Èπ¬˝ŒÊó¡Ù •¬Ÿ ÷Q§Ù¢∑§Ù ŒŸ∑§ Á‹ÿ „ÔË ÷º˝,
‚Èπ Á∑¢§flÊ ◊¢ª‹ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃË „ÔÒ, fl„Ô “÷º˝∑§Ê‹Ë” „ÔÒ– 5. „ÔÊÕ◊¢ ∑§¬Ê‹ ÃÕÊ ª‹◊¢
◊Èá«◊Ê‹Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë– 6. ŒÈ—πŸ •c≈UÊXÿÙª∑§◊Ù¸¬Ê‚ŸÊM§¬áÊ Ä‹‡ÙŸ ªêÿà ¬˝ÊåÿÃ
ÿÊ ‚Ê ŒÈªÊ¸ó¡Ù •c≈UÊ¢ªÿÙª, ∑§◊¸ ∞fl¢ ©U¬Ê‚ŸÊM§¬ ŒÈ—‚Êäÿ ‚ÊœŸ‚ ¬˝Êåà „ÔÙÃË „ÔÒ¥, fl
¡ªŒÁê’∑§Ê “ŒÈªÊ¸” ∑§„Ô‹ÊÃË „ÔÒ¥– 7. ˇÊ◊à ‚„Ôà ÷Q§ÊŸÊ◊˜˜ •ãÿ·Ê¢ flÊ ‚flʸŸ¬⁄Uʜʟ˜
¡ŸŸËàflŸÊÁÇÊÿ∑§L§áÊÊ◊ÿSfl÷ÊflÊÁŒÁà ˇÊ◊Êó‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜˜∑§Ë ¡ŸŸË „ÔÙŸ‚ •àÿãà ∑§L§áÊÊ◊ÿ
Sfl÷Êfl „ÔÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ù ÷Q§Ù¢ •ÕflÊ ŒÍ‚⁄UÙ¢∑§ ÷Ë ‚Ê⁄U •¬⁄UÊœ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊
“ˇÊ◊Ê” „ÔÒ– 8. ‚’∑§Ê Á‡Êfl •ÕʸØ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ¡ªŒê’Ê∑§Ù “Á‡ÊflÊ” ∑§„Ôà „ÔÒ¥– 9.‚ê¬Íáʸ
¬˝¬¢ø∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ªflÃË∑§Ê ŸÊ◊ “œÊòÊË” „ÔÒ– 10.SflÊ„ÔÊM§¬‚ ÿôÊ÷ʪ ª˝„ÔáÊ
∑§⁄U∑§ ŒflÃÊ•Ù¢∑§Ê ¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë– 11.SflœÊM§¬‚ üÊÊh •ı⁄U ì¸áÊ∑§Ù SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§
Á¬Ã⁄UÙ¢∑§Ê ¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë–
* •ª¸‹UÊSÃÙòÊ◊˜ * 31
¡ÿ àfl¢ ŒÁfl øÊ◊Èá«U ¡ÿ ÷ÍÃÊÌÄÔÊÁ⁄UÁáÊ–
¡ÿ ‚fl¸ªÃ ŒÁfl ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 2H
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷Áflº˝ÊÁflÁflœÊÃÎfl⁄UŒ Ÿ◊—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 3H
◊Á„U·Ê‚È⁄UÁŸáÊʸÁ‡Ê ÷Q§ÊŸÊ¢ ‚ÈπŒ Ÿ◊—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 4H
⁄UQ§’Ë¡flœ ŒÁfl øá«◊Èá«ÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 5H
‡ÊÈê÷SÿÒfl ÁŸ‡ÊÈê÷Sÿ œÍ◊˝ÊˇÊSÿ ø ◊ÌŒÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 6H
ŸÊ◊Ê¥‚ ¬˝Á‚h ¡ªŒÁê’∑§! ÃÈê„¥U ◊⁄UÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊ– ŒÁfl øÊ◊Èá«U! ÃÈê„UÊ⁄UË ¡ÿ
„UÊ– ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ë ¬Ë«∏UÊ „U⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄UË ¡ÿ „UÊ– ‚’◊¥ √ÿÊåÃ
⁄U„UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄UË ¡ÿ „UÊ– ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊH 1-2H
◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê fl⁄UŒÊŸ ŒŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„¥U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÃÈ◊ ◊È¤Ê M§¬ (•Êà◊SflM§¬∑§Ê ôÊÊŸ) ŒÊ, ¡ÿ (◊Ê„U¬⁄U Áfl¡ÿ)
ŒÊ, ÿ‡Ê (◊Ê„U-Áfl¡ÿ ÃÕÊ ôÊÊŸ-¬˝ÊÁåÃM§¬ ÿ‡Ê) ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 3H ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ÷Q§Ê¥∑§Ê ‚Èπ
ŒŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 4H ⁄UQ§’Ë¡∑§Ê flœ •ÊÒ⁄U øá«U-
◊Èá«U∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-
∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 5H ‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷ ÃÕÊ œÍ◊˝‹ÊøŸ∑§Ê
◊Œ¸Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 6H
32 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
flÁãŒÃÊæ˜U ÁÉÊ˝ÿȪ ŒÁfl ‚fl¸‚ı÷ÊÇÿŒÊÁÿÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 7 H
•ÁøãàÿM§¬øÁ⁄Uà ‚fl¸‡ÊòÊÈÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 8 H
ŸÃèÿ— ‚fl¸ŒÊ ÷ÄàÿÊ øÁá«∑§ ŒÈÁ⁄UÃʬ„Ô–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 9 H
SÃÈflŒ˜è˜ ÿÙ ÷ÁQ§¬ÍflZ àflÊ¢ øÁá«∑§ √ÿÊÁœŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 10H
øÁá«∑§ ‚Ãâ ÿ àflÊ◊ø¸ÿãÃË„Ô ÷ÁQ§Ã—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 11H
ŒÁ„U ‚ı÷ÊÇÿ◊Ê⁄UÙÇÿ¢ ŒÁ„U ◊ ¬⁄U◊¢ ‚Èπ◊˜˜–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 12H
‚’∑§ mÊ⁄UÊ flÁãŒÃ ÿȪ‹ ø⁄UáÊÊ¥flÊ‹Ë ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ‚ÊÒ÷ÊÇÿ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 7H ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄U M§¬ •ÊÒ⁄U øÁ⁄UòÊ •Áøãàÿ „Ò¥U– ÃÈ◊ ‚◊Sà ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 8H ¬Ê¬Ê¥∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§! ¡Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥◊¥
‚fl¸ŒÊ ◊SÃ∑§ ¤ÊÈ∑§Êà „Ò¥U, ©Uã„¥U M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 9H ⁄Uʪʥ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§! ¡Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§
ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©Uã„¥U M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 10H øÁá«U∑§! ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¡Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË
¬Í¡Ê ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©Uã„¥U M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê◊-∑˝§ÊäÊ •ÊÁŒ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 11H ◊È¤Ê ‚ÊÒ÷ÊÇÿ •ÊÒ⁄U •Ê⁄UÊÇÿ ŒÊ– ¬⁄U◊ ‚Èπ ŒÊ, M§¬
ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 12H
* •ª¸‹UÊSÃÙòÊ◊˜ * 33
ÁflœÁ„U Ám·ÃÊ¢ ŸÊ‡Ê¢ ÁflœÁ„U ’‹◊Èëø∑Ò§—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 13H
ÁflœÁ„U ŒÁfl ∑§ÀÿÊáÊ¢ ÁflœÁ„U ¬⁄U◊Ê¢ ÁüÊÿ◊˜˜–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 14H
‚È⁄UÊ‚È⁄UÁ‡Ê⁄UÙ⁄UàŸÁŸÉÊÎc≈Uø⁄UáÙ˘Áê’∑§ –
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 15H
ÁfllÊflãâ ÿ‡ÊSflãâ ‹ˇ◊Ëflãâ ¡Ÿ¢ ∑ȧL§–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 16H
¬˝øá«ŒÒàÿŒ¬¸ÉŸ øÁá«∑§ ¬˝áÊÃÊÿ ◊–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 17H
øÃÈ÷ȸ¡ øÃÈfl¸ÄòÊ‚¢SÃÈà ¬⁄U◊‡flÁ⁄–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 18H
¡Ê ◊Ȥʂ m· ⁄Uπà „UÊ¥, ©UŸ∑§Ê ŸÊ‡Ê •ÊÒ⁄U ◊⁄U ’‹∑§Ë flÎÁh ∑§⁄UÊ– M§¬
ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 13H
ŒÁfl! ◊⁄UÊ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UÊ– ◊È¤Ê ©UûÊ◊ ‚ê¬ÁûÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÊ– M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ,
ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 14H
•Áê’∑§! ŒflÃÊ •ÊÒ⁄U •‚È⁄UóŒÊŸÊ¥ „UË •¬Ÿ ◊ÊÕ∑§ ◊È∑ȧ≈U∑§Ë ◊ÁáÊÿÊ¥∑§Ê
ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥¬⁄U ÁÉÊ‚Ã ⁄U„Uà „Ò¥U– ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 15H ÃÈ◊ •¬Ÿ ÷Q§¡Ÿ∑§Ê ÁflmÊŸ˜Ô, ÿ‡ÊSflË •ÊÒ⁄U
‹ˇ◊ËflÊŸ˜Ô ’ŸÊ•Ê ÃÕÊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 16H ¬˝øá«U ŒÒàÿÊ¥∑§ Œ¬¸∑§Ê Œ‹Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§!
◊È¤Ê ‡Ê⁄UáÊʪÃ∑§Ê M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 17H øÃÈ◊È¸π ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝‡Ê¢Á‚à øÊ⁄U ÷È¡ÊœÊÁ⁄UáÊË ¬⁄U◊‡flÁ⁄U!
ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 18H
34 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑ΧcáÊŸ ‚¢SÃÈà ŒÁfl ‡Ê‡fljÄàÿÊ ‚ŒÊÁê’∑§–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 19H
Á„U◊Êø‹‚ÈÃÊŸÊÕ‚¢SÃÈà ¬⁄U◊‡flÁ⁄–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 20H
ßãº˝ÊáÊˬÁÂjÊfl¬ÍÁ¡Ã ¬⁄U◊‡flÁ⁄–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 21H
ŒÁfl ¬˝øٌᫌ¸á«ŒÒàÿŒ¬¸ÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 22H
ŒÁfl ÷Q§¡ŸÙgÊ◊ŒûÊÊŸãŒÙŒÿ˘Áê’∑§–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 23H
ŒÁfl •Áê’∑§! ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄UÃ
⁄U„Uà „Ò¥U– ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÙ, ÿ‡Ê ŒÙ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 19H Á„U◊Ê‹ÿ-∑§ãÿÊ ¬Êfl¸ÃË∑§ ¬Áà ◊„UÊŒfl¡Ë∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝‡Ê¢Á‚à „UÊŸflÊ‹Ë
¬⁄U◊‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 20H ‡ÊøˬÁà ßãº˝∑§ mÊ⁄UÊ ‚jÊfl‚ ¬ÍÁ¡Ã „UÊŸflÊ‹Ë ¬⁄U◊‡flÁ⁄U!
ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 21H ¬˝øá«U ÷È¡Œá«UÊ¥flÊ‹ ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÉÊ◊¢«U øÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬
ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 22H ŒÁfl
•Áê’∑§! ÃÈ◊ •¬Ÿ ÷Q§¡ŸÊ¥∑§Ê ‚ŒÊ •‚Ë◊ •ÊŸãŒ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË ⁄U„UÃË „UÊ– ◊ȤÊ
M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 23H
* •ª¸‹UÊSÃÙòÊ◊˜ * 35
¬àŸË¢ ◊ŸÙ⁄U◊Ê¢ ŒÁ„U ◊ŸÙflÎûÊÊŸÈ‚ÊÁ⁄UáÊË◊˜˜–
ÃÊÁ⁄UáÊË¥ ŒÈª¸‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄USÿ ∑ȧ‹ÙjflÊ◊˜˜H 24H
ߌ¢ SÃÙòÊ¢ ¬Á∆UàflÊ ÃÈ ◊„ÔÊSÃÙòÊ¢ ¬∆UãŸ⁄U—–
‚ ÃÈ ‚åÇÊÃË‚¢ÅÿÊfl⁄U◊ÊåŸÙÁà ‚ꬌÊ◊˜H ˙H 25H
ßÁà Œ√ÿÊ •ª¸‹ÊSÃÙòÊ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
◊Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ø‹ŸflÊ‹Ë ◊ŸÊ„U⁄U ¬àŸË ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÊ, ¡Ê ŒÈª¸◊
‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄U‚ ÃÊ⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ©UûÊ◊ ∑ȧ‹◊¥ ©Uà¬ãŸ „ÈU߸ „UÊH 24H ¡Ê ◊ŸÈcÿ
ß‚ SÃÊòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§ ‚åÇÊÃËM§¬Ë ◊„UÊSÃÊòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚åÇÊÃË∑§Ë
¡¬-‚¢ÅÿÊ‚ Á◊‹ŸflÊ‹ üÊc∆U »§‹∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU– ‚ÊÕ „UË fl„U ¬˝øÈ⁄U
‚ê¬ÁûÊ ÷Ë ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 25H
U
•Õ ∑§Ë‹∑§◊˜
˙ •Sÿ üÊË∑§Ë‹∑§◊ãòÊSÿ Á‡Êfl ´§Á·—, •ŸÈc≈ÈU¬˜ ¿ãŒ—, üÊË◊„ÔÊ‚⁄USflÃË
ŒflÃÊ, üÊË¡ªŒê’ʬ˝ËàÿÕZ ‚åÇÊÃˬÊ∆UÊXàflŸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø
˙ Áfl‡ÊÈhôÊÊŸŒ„ÔÊÿ ÁòÊflŒËÁŒ√ÿøˇÊÈ·–
üÙÿ—¬˝ÊÁåÃÁŸÁ◊ûÊÊÿ Ÿ◊— ‚Ù◊Êœ¸œÊÁ⁄UáÙH 1H
‚fl¸◊ÃÁm¡ÊŸËÿÊã◊ãòÊÊáÊÊ◊Á÷∑§Ë‹∑§◊˜ –
‚Ù˘Á¬ ˇÊ◊◊flÊåŸÙÁà ‚Ãâ ¡ÊåÿÃà¬⁄U—H 2H
Á‚hKãàÿÈëøÊ≈UŸÊŒËÁŸ flSÃÍÁŸ ‚∑§‹ÊãÿÁ¬–
∞ß SÃÈflÃÊ¢ ŒflË SÃÙòÊ◊ÊòÊáÊ Á‚hKÁÃH 3H
˙ øÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„Uà „Ò¥UóÁfl‡ÊÈh ôÊÊŸ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U „ÒU, ÃËŸÊ¥ flŒ „UË
Á¡Ÿ∑§ ÃËŸ ÁŒ√ÿ ŸòÊ „Ò¥U, ¡Ê ∑§ÀÿÊáÊ-¬˝ÊÁåÃ∑§ „UÃÈ „Ò¥U ÃÕÊ •¬Ÿ ◊SÃ∑§¬⁄U
•œ¸øãº˝∑§Ê ◊È∑ȧ≈U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©UŸ ÷ªflÊŸ˜Ô Á‡Êfl∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 1H
◊ãòÊÊ¥∑§Ê ¡Ê •Á÷∑§Ë‹∑§ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ãòÊÊ¥∑§Ë Á‚Áh◊¥ ÁflÉŸ ©U¬ÁSÕà ∑§⁄UŸflÊ‹
‡ÊʬM§¬Ë ∑§Ë‹∑§∑§Ê ¡Ê ÁŸflÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ©U‚ ‚åÇÊÃËSÃÊòÊ∑§Ê ‚ê¬ÍáʸM§¬‚
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ (•ÊÒ⁄U ¡ÊŸ∑§⁄U ©U‚∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ), ÿlÁ¬
‚åÇÊÃË∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ◊ãòÊÊ¥∑§ ¡¬◊¥ ÷Ë ¡Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‹ªÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, fl„U
÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ „ÒUH 2H ©U‚∑§ ÷Ë ©UìÊÊ≈UŸ •ÊÁŒ ∑§◊¸ Á‚h „UÊÃ
„Ò¥U ÃÕÊ ©U‚ èÊË ‚◊Sà ŒÈ‹¸÷ flSÃÈ•Ê¥∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊ ¡ÊÃË „ÒU; ÃÕÊÁ¬ ¡Ê •ãÿ
◊ãòÊÊ¥∑§Ê ¡¬ Ÿ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ß‚ ‚åÇÊÃË ŸÊ◊∑§ SÃÊòÊ‚ „UË ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ
∑§⁄Uà „Ò¥U, ©Uã„¥U SÃÈÁÃ◊ÊòÊ‚ „UË ‚ÁìʌʟãŒSflM§Á¬áÊËŒflË Á‚h „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥UH 3H
* ∑§Ë‹U∑§◊˜ * 37
Ÿ ◊ãòÊÙ Ÿı·œ¢ ÃòÊ Ÿ Á∑§ÁÜøŒÁ¬ ÁfllÖ
ÁflŸÊ ¡ÊåÿŸ Á‚hKà ‚fl¸◊ÈëøÊ≈UŸÊÁŒ∑§◊˜˜H 4H
‚◊ª˝ÊáÿÁ¬ Á‚hKÁãà ‹Ù∑§‡ÊVÊÁ◊◊Ê¢ „Ô⁄U—–
∑ΧàflÊ ÁŸ◊ãòÊÿÊ◊Ê‚ ‚fl¸◊flÁ◊Œ¢ ‡ÊÈ÷◊˜˜H 5H
SÃÙòÊ¢ flÒ øÁá«∑§ÊÿÊSÃÈ Ãëø ªÈåâ ø∑§Ê⁄U ‚—–
‚◊ÊÁå߸ ø ¬ÈáÿSÿ ÃÊ¢ ÿÕÊflÁãŸÿãòÊáÊÊ◊˜˜H 6H
‚Ù˘Á¬ ˇÊ◊◊flÊåŸÙÁà ‚fl¸◊fl¢ Ÿ ‚¢‡Êÿ—–
∑ΧcáÊÊÿÊ¢ flÊ øÃÈŒ¸‡ÿÊ◊c≈UêÿÊ¢ flÊ ‚◊ÊÁ„U×H 7H
©Uã„¥U •¬Ÿ ∑§Êÿ¸∑§Ë Á‚Áh∑§ Á‹ÿ ◊ãòÊ, •Ê·Áœ ÃÕÊ •ãÿ Á∑§‚Ë ‚ÊœŸ∑§
©U¬ÿʪ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË– Á’ŸÊ ¡¬∑§ „UË ©UŸ∑§ ©UìÊÊ≈UŸ •ÊÁŒ
‚◊Sà •ÊÁ÷øÊÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ Á‚h „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 4H ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, ©UŸ∑§Ë ‚ê¬Íáʸ
•÷Ëc≈U flSÃÈ∞° ÷Ë Á‚h „UÊÃË „Ò¥U– ‹ÊªÊ¥∑§ ◊Ÿ◊¥ ÿ„U ‡Ê¢∑§Ê ÕË Á∑§ “¡’
∑§fl‹ ‚åÇÊÃË∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ‚ •ÕflÊ ‚åÇÊÃË∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U •ãÿ ◊ãòÊÊ¥∑§Ë
©U¬Ê‚ŸÊ‚ ÷Ë ‚◊ÊŸM§¬‚ ‚’ ∑§Êÿ¸ Á‚h „UÊà „Ò¥U, Ã’ ߟ◊¥ üÊc∆U ∑§ÊÒŸ-‚Ê
‚ÊœŸ „ÒU?” ‹ÊªÊ¥∑§Ë ß‚ ‡Ê¢∑§Ê∑§Ê ‚Ê◊Ÿ ⁄Uπ∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UŸ •¬Ÿ ¬Ê‚
•Êÿ „ÈU∞ Á¡ôÊÊ‚È•Ê¥∑§Ê ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ÿ„U ‚åÇÊÃË ŸÊ◊∑§ ‚ê¬Íáʸ SÃÊòÊ „UË
‚fl¸üÊc∆U ∞fl¢ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿ „ÒUH 5H
ÃŒŸãÃ⁄U ÷ªflÃË øÁá«U∑§Ê∑§ ‚åÇÊÃË ŸÊ◊∑§ SÃÊòÊ∑§Ê ◊„UÊŒfl¡ËŸ ªÈåÃ
∑§⁄U ÁŒÿÊ– ‚åÇÊÃË∑§ ¬Ê∆U‚ ¡Ê ¬Èáÿ ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ë ∑§÷Ë ‚◊ÊÁåà Ÿ„UË¥
„UÊÃË; Á∑¢§ÃÈ •ãÿ ◊ãòÊÊ¥∑§ ¡¬¡ãÿ ¬Èáÿ∑§Ë ‚◊ÊÁåà „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– •Ã— ÷ªflÊŸ˜Ô
Á‡ÊflŸ •ãÿ ◊ãòÊÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ ¡Ê ‚åÇÊÃË∑§Ë „UË üÊc∆UÃÊ∑§Ê ÁŸáʸÿ Á∑§ÿÊ, ©U‚
ÿÕÊÕ¸ „UË ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„UÿH 6H •ãÿ ◊ãòÊÊ¥∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬ÈL§· ÷Ë ÿÁŒ
‚åÇÊÃË∑§ SÃÊòÊ •ÊÒ⁄U ¡¬∑§Ê •ŸÈc∆UÊŸ ∑§⁄U ‹ ÃÊ fl„U ÷Ë ¬ÍáʸM§¬‚ „UË ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê
÷ÊªË „UÊÃÊ „ÒU, ß‚◊¥ ÃÁŸ∑§ ÷Ë ‚㌄U Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ê ‚Êœ∑§ ∑ΧcáʬˇÊ∑§Ë
øÃÈŒ¸‡ÊË •ÕflÊ •c≈U◊Ë∑§Ê ∞∑§Êª˝ÁøûÊ „UÊ∑§⁄U ÷ªflÃË∑§Ë ‚flÊ◊¥ •¬ŸÊ ‚fl¸Sfl
‚◊̬à ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ©U‚ ¬˝‚ÊŒM§¬‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ˬ⁄U ÷ªflÃË
38 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒŒÊÁà ¬˝ÁêΈÊÁà ŸÊãÿÕÒ·Ê ¬˝‚ËŒÁÖ
ßàÕ¢M§¬áÊ ∑§Ë‹Ÿ ◊„ÔÊŒflŸ ∑§ËÁ‹Ã◊˜˜H 8 H
ÿÙ ÁŸc∑§Ë‹Ê¢ ÁflœÊÿÒŸÊ¢ ÁŸàÿ¢ ¡¬Áà ‚¢S»È§≈U◊–˜
‚ Á‚h— ‚ ªáÊ— ‚Ù˘Á¬ ªãœflÙ¸ ¡Êÿà Ÿ⁄U—H 9 H
Ÿ øÒflÊåÿ≈UÃSÃSÿ ÷ÿ¢ ÄflÊ¬Ë„Ô ¡ÊÿÖ
ŸÊ¬◊ÎàÿÈfl‡Ê¢ ÿÊÁà ◊ÎÃÙ ◊ÙˇÊ◊flÊåŸÈÿÊؘH 10H
ôÊÊàflÊ ¬˝Ê⁄Uèÿ ∑ȧfl˸à Ÿ ∑ȧflʸáÊÙ ÁflŸ‡ÿÁÖ
ÃÃÙ ôÊÊàflÒfl ‚ê¬ãŸÁ◊Œ¢ ¬˝Ê⁄Uèÿà ’ȜҗH 11H
¬˝‚㟠„UÊÃË „Ò¥U; •ãÿÕÊ ©UŸ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ Ÿ„UË¥ ¬˝Êåà „UÊÃË–1 ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Á‚Áh∑§
¬˝ÁÃ’ãœ∑§M§¬ ∑§Ë‹∑§ mÊ⁄UÊ ◊„UÊŒfl¡ËŸ ß‚ SÃÊòÊ∑§Ê ∑§ËÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄UπÊ
„ÒUH 7-8H ¡Ê ¬ÍflʸQ§ ⁄UËÁ ÁŸc∑§Ë‹Ÿ ∑§⁄U∑§ ß‚ ‚åÇÊÃËSÃÊòÊ∑§Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ
S¬c≈U ©UìÊÊ⁄UáʬÍfl¸∑§ ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿ Á‚h „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„UË ŒflË∑§Ê ¬Ê·¸Œ
„UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U fl„UË ªãœfl¸ ÷Ë „UÊÃÊ „ÒUH 9H ‚fl¸òÊ Áflø⁄Uà ⁄U„UŸ¬⁄U ÷Ë ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥
©U‚ ∑§„UË¥ ÷Ë ÷ÿ Ÿ„Ë¢ „UÊÃÊ– fl„U •¬◊ÎàÿÈ∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ ¬«∏UÃÊ ÃÕÊ Œ„U àÿʪŸ∑§
•ŸãÃ⁄U ◊ÊˇÊ ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 10H •Ã— ∑§Ë‹Ÿ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ©U‚∑§Ê ¬Á⁄U„UÊ⁄U
∑§⁄U∑§ „UË ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄– ¡Ê ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU–2 ß‚Á‹ÿ ∑§Ë‹∑§ •ÊÒ⁄U ÁŸc∑§Ë‹Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ ¬˝Êåà ∑§⁄UŸ¬⁄U „UË ÿ„U SÃÊòÊ ÁŸŒÊ¸·
„UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÁflmÊŸ˜Ô ¬ÈL§· ß‚ ÁŸŒÊ¸· SÃÊòÊ∑§Ê „UË ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄Uà „Ò¥UH 11H
1. ÿ„Ô ÁŸc∑§Ë‹Ÿ •ÕflÊ ‡ÊʬÙhÊ⁄U∑§Ê „ÔË Áfl‡Ù· ¬˝∑§Ê⁄U „ÔÒ– ÷ªflÃË∑§Ê ©U¬Ê‚∑§
©U¬ÿȸQ§ ÁÃÁÕ∑§Ù ŒflË∑§Ë ‚flÊ◊¢ ©U¬ÁSÕà „ÔÙ •¬ŸÊ ãÿÊÿÙ¬ÊÌ¡Ã œŸ ©Uã„Ô¢ •Ì¬Ã ∑§⁄UÃ
„ÈÔ∞ ∞∑§Êª˝ÁøûÊ‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄Uó“◊Ê×! •Ê¡‚ ÿ„Ô ‚Ê⁄UÊ œŸ ÃÕÊ •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ù ÷Ë ◊Ò¥Ÿ
•Ê¬∑§Ë ‚flÊ◊¢ •¬¸áÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ– ß‚¬⁄U ◊⁄UÊ ∑§Ù߸ Sflàfl Ÿ„ÔË¥ ⁄U„ÔÊ–” Á»§⁄U ÷ªflÃË∑§Ê
äÿÊŸ ∑§⁄Uà „ÈÔ∞ ÿ„Ô ÷ÊflŸÊ ∑§⁄U, ◊ÊŸÙ ¡ªŒê’Ê ∑§„Ô ⁄U„ÔË „Ò¥ó“’≈UÊ! ‚¢‚Ê⁄U-ÿÊòÊÊ∑§
ÁŸflʸ„ÔÊÕ¸ ÃÍ ◊⁄UÊ ÿ„Ô ¬˝‚ÊŒM§¬ œŸ ª˝„ÔáÊ ∑§⁄U–” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒflË∑§Ë •ÊôÊÊ Á‡Ê⁄UÙœÊÿ¸ ∑§⁄U∑§
©U‚ œŸ∑§Ù ¬˝‚ÊŒ-’ÈÁh‚ ª˝„ÔáÊ ∑§⁄U •ı⁄U œ◊¸‡ÊÊSòÊÙQ§ ◊ʪ¸‚ ©U‚∑§Ê ‚Œ˜˜√ÿÿ ∑§⁄UÃ
„ÈÔ∞ ‚ŒÊ ŒflË∑§ „ÔË •œËŸ „ÔÙ∑§⁄U ⁄U„Ô– ÿ„Ô “ŒÊŸ¬˝Áê˝„Ô-∑§⁄UáÊ” ∑§„Ô‹ÊÃÊ „ÔÒ– ß‚‚
‚åÇÊÃË∑§Ê ‡ÊʬÙhÊ⁄U „ÔÙÃÊ •ı⁄U ŒflË∑§Ë ∑Χ¬Ê ¬˝Êåà „ÔÙÃË „ÔÒ–
2. ÿ„ÔÊ° ∑§Ë‹∑§ •ı⁄U ÁŸc∑§Ë‹Ÿ∑§ ôÊÊŸ∑§Ë •ÁŸflÊÿ¸ÃÊ ’ÃÊŸ∑§ Á‹ÿ „ÔË ÁflŸÊ‡Ê
* ∑§Ë‹U∑§◊˜ * 39
‚ı÷ÊÇÿÊÁŒ ø ÿÁà∑§ÁÜøŒ˜˜ ŒÎ‡ÿà ‹‹ŸÊ¡Ÿ–
Ãà‚flZ Ãà¬˝‚ÊŒŸ ß ¡ÊåÿÁ◊Œ¢ ‡ÊÈ÷◊˜˜H 12H
‡ÊŸÒSÃÈ ¡åÿ◊ÊŸ˘ÁS◊Ÿ˜ SÃÙòÊ ‚ê¬ÁûÊL§ëø∑Ò§—–
÷flàÿfl ‚◊ª˝ÊÁ¬ Ã× ¬˝Ê⁄Uèÿ◊fl ÃؘH 13H
∞‡flÿZ ÿà¬˝‚ÊŒŸ ‚ı÷ÊÇÿÊ⁄UÙÇÿ‚ꬌ—–
‡ÊòÊÈ„ÊÔ ÁŸ— ¬⁄UÙ ◊ÙˇÊ— SÃÍÿà ‚Ê Ÿ Á∑¢§ ¡ŸÒ—H˙H 14H
ßÁà Œ√ÿÊ— ∑§Ë‹∑§SÃÙòÊ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
ÁSòÊÿÊ¥◊¥ ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ‚ÊÒ÷ÊÇÿ •ÊÁŒ ŒÎÁc≈UªÊø⁄U „UÊÃÊ „ÒU, fl„U ‚’ ŒflË∑§
¬˝‚ÊŒ∑§Ê „UË »§‹ „ÒU– •Ã— ß‚ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿ SÃÊòÊ∑§Ê ‚ŒÊ ¡¬ ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„UÿH 12H ß‚ SÃÊòÊ∑§Ê ◊ãŒSfl⁄U‚ ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ¬⁄U SflÀ¬ »§‹∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ
„UÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U ©UìÊSfl⁄U‚ ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ¬⁄U ¬Íáʸ »§‹∑§Ë Á‚Áh „UÊÃË „ÒU– •Ã—
©UìÊSfl⁄U‚ „UË ß‚∑§Ê ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 13H Á¡Ÿ∑§ ¬˝‚ÊŒ‚
∞‡flÿ¸, ‚ÊÒ÷ÊÇÿ, •Ê⁄UÊÇÿ, ‚ê¬ÁûÊ, ‡ÊòÊÈŸÊ‡Ê ÃÕÊ ¬⁄U◊ ◊ÊˇÊ∑§Ë ÷Ë Á‚Áh „UÊÃË
„ÒU, ©UŸ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ¡ªŒê’Ê∑§Ë SÃÈÁà ◊ŸÈcÿ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ?H 14H
U
„ÔÙŸÊ ∑§„ÔÊ „ÔÒ– flÊSÃfl◊¢ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ŒflË∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U, ©U‚‚ ‹Ê÷ „ÔË „ÔÙÃÊ „ÔÒ–
ÿ„Ô ’Êà fløŸÊãÃ⁄UÙ¢‚ Á‚h „ÔÒ–
40 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ß‚∑§ •ŸãÃ⁄U ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà „ÒU– ¬Ê∆U∑§ •Ê⁄Uê÷◊¥ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§
•ÊÒ⁄U •ãÃ◊¥ ŒflË‚ÍQ§∑§ ¬Ê∆U∑§Ë ÁflÁœ „ÒU– ◊Ê⁄UËø∑§À¬∑§Ê fløŸ „ÒUó
⁄UÊÁòÊ‚ÍQ¢§ ¬∆UŒÊŒÊÒ ◊äÿ ‚åÇÊÃËSÃfl◊˜Ô–
¬˝Êãà ÃÈ ¬∆UŸËÿ¢ flÒ ŒflË‚ÍQ§Á◊Áà ∑˝§◊—H
⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§∑§ ’ÊŒ ÁflÁŸÿʪ, ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U äÿÊŸ¬Ífl¸∑§ ŸflÊáʸ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬
∑§⁄U∑§ ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¬Ê∆U∑§ •ãÃ◊¥ ¬ÈŸ— ÁflÁœ¬Ífl¸∑§
ŸflÊáʸ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬ ∑§⁄U∑§ ŒflË‚ÍQ§∑§Ê ÃÕÊ ÃËŸÊ¥ ⁄U„USÿÊ¥∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ ©UÁøÃ
„ÒU– ∑§Ê߸-∑§Ê߸ ŸflÊáʸ¡¬∑§ ’ÊŒ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§∑§Ê ¬Ê∆U ’ËÊà „Ò¥U ÃÕÊ •ãÃ◊¥
÷Ë ŒflË‚ÍQ§∑§ ’ÊŒ ŸflÊáʸ¡¬∑§Ê •ÊÒÁøàÿ ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U; Á∑¢§ÃÈ ÿ„U
∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÁøŒê’⁄U‚¢Á„UÃÊ◊¢ ∑§„UÊ „ÒUó“◊äÿ ŸflÊáʸ¬ÈÁ≈Uâ ∑ΧàflÊ
SÃÊòÊ¢ ‚ŒÊèÿ‚ØԖ” •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U ’Ëø◊¥ „UÊ •ÊÒ⁄U •ÊÁŒ-•ãÃ◊¥
ŸflÊáʸ¡¬‚ ©U‚ ‚ê¬ÈÁ≈Uà ∑§⁄U ÁŒÿÊ ¡Êÿ– «UÊ◊⁄UÃãòÊ◊¥ ÿ„U ’Êà •Áœ∑§ S¬c≈U
∑§⁄U ŒË ªÿË „ÒUó
‡ÊÃ◊ÊŒÊÒ ‡Êâ øÊãà ¡¬ã◊ãòÊ¢ ŸflÊáʸ∑§◊˜Ô–
øá«UË¥ ‚åÇÊÃË¥ ◊äÿ ‚ê¬È≈UÊ˘ÿ◊ÈŒÊNU×H
•ÕÊ¸Ã˜Ô •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U •ãÃ◊¥ ‚ÊÒ-‚ÊÒ ’Ê⁄U ŸflÊáʸ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U
◊äÿ◊¥ ‚åÇÊÃË ŒÈªÊ¸∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U; ÿ„U ‚ê¬È≈U ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU– ÿÁŒ •ÊÁŒ-
•ãÃ◊¥ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ •ÊÒ⁄U ŒflË‚ÍQ§∑§Ê ¬Ê∆U „UÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ¬„U‹ ∞fl¢ •ãÃ◊¥
ŸflÊáʸ-¡¬ „UÊ, Ã’ ÃÊ fl„U ¬Ê∆U ŸflÊáʸ-‚ê¬ÈÁ≈Uà Ÿ„UË¥ ∑§„U‹Ê ‚∑§ÃÊ;
ÄÿÊ¥Á∑§ Á¡‚‚ ‚ê¬È≈U „UÊ ©U‚∑§ ◊äÿ◊¥ •ãÿ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ãòÊ∑§Ê ¬˝fl‡Ê Ÿ„UË¥
„UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÿÁŒ ’Ëø◊¥ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ •ÊÒ⁄U ŒflË‚ÍQ§ ⁄U„¥Uª ÃÊ fl„U ¬Ê∆U
©Uã„UË¥‚ ‚ê¬ÈÁ≈Uà ∑§„U‹ÊÿªÊ; ∞‚Ë Œ‡ÊÊ◊¥ «UÊ◊⁄UÃãòÊ •ÊÁŒ∑§ fløŸÊ¥‚ S¬c≈U
„UË Áfl⁄UÊœ „Uʪʖ •Ã— ¬„U‹ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§, Á»§⁄U ŸflÊáʸ-¡¬, Á»§⁄U ãÿÊ‚¬Ífl¸∑§
‚åÇÊÃË-¬Ê∆U, Á»§⁄U ÁflÁœflÃ˜Ô ŸflÊáʸ-¡¬, Á»§⁄U ∑˝§◊‡Ê— ŒflË‚ÍQ§ ∞fl¢ ⁄U„USÿ-
òÊÿ∑§Ê ¬Ê∆Uóÿ„UË ∑˝§◊ ∆UË∑§ „ÒU– ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ ÷Ë ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ „Ò¥UóflÒÁŒ∑§ •ÊÒ⁄U
ÃÊÁãòÊ∑§– flÒÁŒ∑§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ ´§ÇflŒ∑§Ë •Ê∆U ´§øÊ∞° „Ò¥U •ÊÒ⁄U ÃÊÁãòÊ∑§ ÃÊ
ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË∑§ ¬˝Õ◊ÊäÿÊÿ◊¥ „UË „ÒU– ÿ„UÊ° ŒÊŸÊ¥ ÁŒÿ ¡Êà „Ò¥U– ⁄UÊÁòÊŒflÃÊ∑§
¬˝Áìʌ∑§ ‚ÍQ§∑§Ê ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ ∑§„Uà „Ò¥U– ÿ„U ⁄UÊÁòÊŒflË ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë „Ò¥Uó∞∑§
¡Ëfl⁄UÊÁòÊ •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UË ß¸‡fl⁄U⁄UÊÁòÊ– ¡Ëfl⁄UÊÁòÊ fl„UË „ÒU, Á¡‚◊¥ ¬˝ÁÃÁŒŸ ¡ªÃ˜Ô∑§
‚ÊœÊ⁄UáÊ ¡ËflÊ¥∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U ‹Èåà „UÊÃÊ „ÒU– ŒÍ‚⁄UË ß¸‡fl⁄U⁄UÊÁòÊ fl„U „ÒU, Á¡‚◊¥
* ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜* 41
߸‡fl⁄U∑§ ¡ªº˝Í¬ √ÿfl„UÊ⁄U∑§Ê ‹Ê¬ „UÊÃÊ „ÒU; ©U‚Ë∑§Ê ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ ÿÊ ◊„Uʬ˝‹ÿ⁄UÊÁòÊ
∑§„Uà „Ò¥U– ©U‚ ‚◊ÿ ∑§fl‹ ’˝rÊÔ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë ◊ÊÿʇÊÁQ§, Á¡‚ •√ÿQ§ ¬˝∑ΧÁÃ
∑§„Uà „Ò¥U, ‡Ê· ⁄U„UÃË „ÒU– ß‚∑§Ë •Áœc∆UÊòÊËŒflË “÷ÈflŸ‡fl⁄UË” „Ò¥U–1 ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§‚
©Uã„UË¥∑§Ê SÃflŸ „UÊÃÊ „ÒU–
U
•Õ flŒÙQ¢§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜2
˙ ⁄UÊòÊËàÿÊlc≈Uø¸Sÿ ‚ÍQ§Sÿ ∑ȧÁ‡Ê∑§— ‚ı÷⁄UÙ ⁄UÊÁòÊflʸ ÷Ê⁄UmÊ¡Ù
´§Á·—, ⁄UÊÁòÊŒ¸flÃÊ, ªÊÿòÊË ¿ãŒ—, ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ¬Ê∆U ÁflÁŸÿÙª—–
˙ ⁄UÊòÊË √ÿÅÿŒÊÿÃË ¬ÈL§òÊÊ Œ√ÿˇÊÁ÷—– Áfl‡flÊ
•Áœ ÁüÊÿÙ˘ÁœÃH 1H
•Ùfl¸¬Ê˝ •◊àÿʸÁŸflÃÙ Œ√ÿÈm×– ÖÿÙÁÃ·Ê ’ÊœÃ
Ã◊—H 2H
ÁŸL§ Sfl‚Ê⁄U◊S∑ΧÃÙ·‚¢ Œ√ÿÊÿÃË– •¬ŒÈ „ÔÊ‚Ã
Ã◊—H 3H
◊„UûÊûflÊÁŒM§¬ √ÿʬ∑§ ßÁãº˝ÿÊ¥‚ ‚’ Œ‡ÊÊ¥◊¥ ‚◊Sà flSÃÈ•Ê¥∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÿ ⁄UÊÁòÊM§¬Ê ŒflË •¬Ÿ ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ¡ªÃ˜Ô∑§ ¡ËflÊ¥∑§ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷
∑§◊ÊZ∑§Ê Áfl‡Ê·M§¬‚ ŒπÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ •ŸÈM§¬ »§‹∑§Ë √ÿflSÕÊ ∑§⁄UŸ∑§
Á‹ÿ ‚◊Sà Áfl÷ÍÁÃÿÊ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 1H
ÿ ŒflË •◊⁄U „Ò¥U •ÊÒ⁄U ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl∑§Ê, ŸËø »Ò§‹ŸflÊ‹Ë ‹ÃÊ •ÊÁŒ∑§Ê
ÃÕÊ ™§¬⁄U ’…∏UŸflÊ‹ flΡÊÊ¥∑§Ê ÷Ë √ÿÊåà ∑§⁄U∑§ ÁSÕà „Ò¥U; ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, ÿ
ôÊÊŸ◊ÿË ÖÿÊÁ ¡ËflÊ¥∑§ •ôÊÊŸÊãœ∑§Ê⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥UH 2H
¬⁄UÊ Áøë¿UÁQ§M§¬Ê ⁄UÊÁòÊŒflË •Ê∑§⁄U •¬ŸË ’Á„UŸ ’˝rÊÔÁfllÊ◊ÿË ©U·ÊŒflË∑§Ê
¬˝∑§≈U ∑§⁄UÃË „Ò¥U, Á¡‚‚ •ÁfllÊ◊ÿ •ãœ∑§Ê⁄U Sfl× Ÿc≈U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 3H
1. ’˝rÊ◊ÊÿÊÁà◊∑§Ê ⁄UÊÁòÊ— ¬⁄U◊‡Ê‹ÿÊÁà◊∑§Ê– ÃŒÁœc∆UÊÃÎŒflË ÃÈ ÷ÈflŸ‡ÊË ¬˝∑§ËÌÃÃÊH
(ŒflˬÈ⁄UÊáÊ)
2. ´§ÇflŒ........◊¢0 10 •0 10 ‚Í0 127 ◊ãòÊ 1 ‚ 8 Ã∑§–
42 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‚Ê ŸÙ •l ÿSÿÊ flÿ¢ ÁŸ à ÿÊ◊ãŸÁflˇ◊Á„U–
flÎˇÊ Ÿ fl‚Áâ flÿ—H 4H
ÁŸ ª˝Ê◊Ê‚Ù •ÁflˇÊà ÁŸ ¬mãÃÙ ÁŸ ¬ÁˇÊáÊ—– ÁŸ
‡ÿŸÊ‚Á‡øŒÌÕŸ—H 5H
ÿÊflÿÊ flÎÄÿ¢ flÎ∑¥§ ÿflÿ Sß◊Íêÿ¸– •ÕÊ Ÿ—
‚ÈÃ⁄UÊ ÷flH 6H
©U¬ ◊Ê ¬Á¬‡ÊûÊ◊— ∑ΧcáÊ¢ √ÿQ§◊ÁSÕÖ ©U·
´§áÙfl ÿÊÃÿH 7H
©U¬ à ªÊ ßflÊ∑§⁄U¢ flÎáÊËcfl ŒÈÁ„UÃÌŒfl—– ⁄UÊÁòÊ
SÃÙ◊¢ Ÿ Á¡ÇÿÈ·H 8H
U
fl ⁄UÊÁòÊŒflË ß‚ ‚◊ÿ ◊Ȥʬ⁄U ¬˝‚㟠„UÊ¥, Á¡Ÿ∑§ •ÊŸ¬⁄U „U◊‹Êª •¬Ÿ
ÉÊ⁄UÊ¥◊¥ ‚Èπ‚ ‚Êà „Ò¥Uó∆UË∑§ flÒ‚ „UË, ¡Ò‚ ⁄UÊÁòÊ∑§ ‚◊ÿ ¬ˇÊË flΡÊÊ¥¬⁄U ’ŸÊÿ
„ÈU∞ •¬Ÿ ÉÊÊ¥‚‹Ê¥◊¥ ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ‡ÊÿŸ ∑§⁄Uà „Ò¥UH 4H
©U‚ ∑§L§áÊÊ◊ÿË ⁄UÊÁòÊŒflË∑§ •¢∑§◊¥ ‚ê¬Íáʸ ª˝Ê◊flÊ‚Ë ◊ŸÈcÿ, ¬Ò⁄UÊ¥‚
ø‹ŸflÊ‹ ªÊÿ, ÉÊÊ«∏U •ÊÁŒ ¬‡ÊÈ, ¬¢πÊ¥‚ ©U«∏UŸflÊ‹ ¬ˇÊË ∞fl¢ ¬Ã¢ª •ÊÁŒ, Á∑§‚Ë
¬˝ÿÊ¡Ÿ‚ ÿÊòÊÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÁÕ∑§ •ÊÒ⁄U ’Ê¡ •ÊÁŒ ÷Ë ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ‚Êà „Ò¥UH 5H
„U ⁄UÊÁòÊ◊ÿË Áøë¿UÁQ§! ÃÈ◊ ∑Χ¬Ê ∑§⁄U∑§ flÊ‚ŸÊ◊ÿË flÎ∑§Ë ÃÕÊ ¬Ê¬◊ÿ
flÎ∑§∑§Ê „U◊‚ •‹ª ∑§⁄UÊ– ∑§Ê◊ •ÊÁŒ ÃS∑§⁄U‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê ÷Ë ŒÍ⁄U „U≈UÊ•Ê–
ÃŒŸãÃ⁄U „U◊Ê⁄U Á‹ÿ ‚Èπ¬Ífl¸∑§ Ã⁄UŸÿÊÇÿ „UÊ ¡Ê•Êó◊ÊˇÊŒÊÁÿŸË ∞fl¢
∑§ÀÿÊáÊ∑§ÊÁ⁄UáÊË ’Ÿ ¡Ê•ÊH 6H
„U ©U·Ê! „U ⁄UÊÁòÊ∑§Ë •Áœc∆UÊòÊË ŒflË! ‚’ •Ê⁄U »Ò§‹Ê „ÈU•Ê ÿ„U •ôÊÊŸ◊ÿ
∑§Ê‹Ê •ãœ∑§Ê⁄U ◊⁄U ÁŸ∑§≈U •Ê ¬„È°UøÊ „ÒU– ÃÈ◊ ß‚ ´§áÊ∑§Ë ÷Ê°Áà ŒÍ⁄U ∑§⁄UÊó
¡Ò‚ œŸ Œ∑§⁄U •¬Ÿ ÷Q§Ê¥∑§ ´§áÊ ŒÍ⁄U ∑§⁄UÃË „UÊ, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ôÊÊŸ Œ∑§⁄U ß‚
•ôÊÊŸ∑§Ê ÷Ë „U≈UÊ ŒÊH 7H
„U ⁄UÊÁòÊŒflË! ÃÈ◊ ŒÍœ ŒŸflÊ‹Ë ªÊÒ∑§ ‚◊ÊŸ „UÊ– ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄U ‚◊ˬ •Ê∑§⁄U
SÃÈÁà •ÊÁŒ‚ ÃÈê„¥U •¬Ÿ •ŸÈ∑ͧ‹ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ¬⁄U◊ √ÿÊ◊SflM§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë
¬ÈòÊË! ÃÈê„UÊ⁄UË ∑Χ¬Ê‚ ◊Ò¥ ∑§Ê◊ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ¡Ëà øÈ∑§Ê „Í°U , ÃÈ◊ SÃÊ◊∑§Ë ÷Ê°ÁÃ
◊⁄U ß‚ „UÁflcÿ∑§Ê ÷Ë ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊH 8H
•Õ ÃãòÊÙQ¢§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜*
˙ Áfl‡fl‡fl⁄UË¥ ¡ªhÊòÊË¥ ÁSÕÁ¢„ÔÊ⁄U∑§ÊÁ⁄UáÊË◊˜–
ÁŸº˝Ê¢ ÷ªflÃË¥ ÁflcáÊÙ⁄UÃÈ‹Ê¢ á‚— ¬˝÷È—H 1 H
’˝rÊÙflÊø
àfl¢ SflÊ„ÔÊ àfl¢ SflœÊ àfl¢ Á„U fl·≈U˜∑§Ê⁄U— Sfl⁄UÊÁà◊∑§Ê–
‚ÈœÊ àfl◊ˇÊ⁄U ÁŸàÿ ÁòÊœÊ ◊ÊòÊÊÁà◊∑§Ê ÁSÕÃÊH 2 H
•œ¸◊ÊòÊÊÁSÕÃÊ ÁŸàÿÊ ÿÊŸÈëøÊÿʸ Áfl‡Ù·Ã—–
àfl◊fl ‚ãäÿÊ ‚ÊÁflòÊË àfl¢ ŒÁfl ¡ŸŸË ¬⁄UÊH 3 H
àflÿÒÃhÊÿ¸Ã Áfl‡fl¢ àflÿÒÃà‚ÎÖÿà ¡ªÃ˜˜–
àflÿÒÃà¬ÊÀÿà ŒÁfl àfl◊àSÿãà ø ‚fl¸ŒÊH 4 H
Áfl‚Îc≈Uı ‚ÎÁc≈UM§¬Ê àfl¢ ÁSÕÁÃM§¬Ê ø ¬Ê‹Ÿ–
ÃÕÊ ‚¢NUÁÃM§¬Êãà ¡ªÃÙ˘Sÿ ¡ªã◊ÿH 5 H
◊„ÔÊÁfllÊ ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ◊„ÔÊ◊œÊ ◊„ÔÊS◊ÎÁ×–
◊„ÔÊ◊Ù„ÔÊ ø ÷flÃË ◊„ÔÊŒflË ◊„ÔÊ‚È⁄UËH 6 H
¬˝∑ΧÁÃSàfl¢ ø ‚fl¸Sÿ ªÈáÊòÊÿÁfl÷ÊÁflŸË–
∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ◊¸„ÔÊ⁄UÊÁòÊ◊Ù¸„Ô⁄UÊÁòʇø ŒÊL§áÊÊH 7 H
àfl¢ üÊËSàfl◊ˇfl⁄UË àfl¢ OËSàfl¢ ’ÈÁh’Ù¸œ‹ˇÊáÊÊ–
‹Ö¡Ê ¬ÈÁc≈USÃÕÊ ÃÈÁc≈USàfl¢ ‡ÊÊÁã× ˇÊÊÁãÃ⁄Ufl øH 8 H
π«U˜ÁªŸË ‡ÊÍÁ‹ŸË ÉÊÙ⁄UÊ ªÁŒŸË øÁ∑˝§áÊË ÃÕÊ–
‡ÊÁWŸË øÊÁ¬ŸË ’ÊáÊ÷ȇÊÈá«UˬÁ⁄UÉÊÊÿÈœÊH 9 H
‚ıêÿÊ ‚ıêÿÃ⁄Uʇٷ‚ıêÿèÿSàflÁÂÈãŒ⁄UË–
¬⁄Uʬ⁄UÊáÊÊ¢ ¬⁄U◊Ê àfl◊fl ¬⁄U◊‡fl⁄UËH 10H
* ß‚∑§Ê •Õ¸ ‚åÇÊÃË∑§ ¬˝Õ◊ •äÿÊÿ (¬Îc∆U 69 ‚ ‹∑§⁄U 72 Ã∑§)-◊¢ ŒÁπÿ–
44 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿëø Á∑§ÁÜøؘ ħflÁømSÃÈ ‚Œ‚mÊÁπ‹ÊÁà◊∑§–
ÃSÿ ‚fl¸Sÿ ÿÊ ‡ÊÁQ§— ‚Ê àfl¢ Á∑¢§ SÃÍÿ‚ ÃŒÊH 11 H
ÿÿÊ àflÿÊ ¡ªàdc≈UÊ ¡ªà¬ÊàÿÁûÊ ÿÙ ¡ªÃ˜–˜
‚Ù˘Á¬ ÁŸº˝Êfl‡Ê¢ ŸË× ∑§SàflÊ¢ SÃÙÃÈÁ◊„Ô‡fl⁄U—H 12H
ÁflcáÊÈ— ‡Ê⁄UË⁄Uª˝„ÔáÊ◊„Ô◊ˇÊÊŸ ∞fl ø–
∑§ÊÁ⁄UÃÊSà ÿÃÙ˘ÃSàflÊ¢ ∑§— SÃÙÃÈ¢ ‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜ ÷flÃH
˜ 13 H
‚Ê àflÁ◊àÕ¢ ¬˝÷ÊflÒ— SflÒL§ŒÊ⁄UÒŒ¸Áfl ‚¢SÃÈÃÊ–
◊Ù„ÔÿÒÃı ŒÈ⁄UÊœ·Ê¸fl‚È⁄Uı ◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ıH 14H
¬˝’Ùœ¢ ø ¡ªàSflÊ◊Ë ŸËÿÃÊ◊ëÿÈÃÙ ‹ÉÊÈ–
’Ùœ‡ø Á∑˝§ÿÃÊ◊Sÿ „ÔãÃÈ◊Ãı ◊„ÔÊ‚È⁄UıH 15H
ßÁà ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜–
U
üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊* ˜
˙ ‚fl¸ flÒ ŒflÊ ŒflË◊ȬÃSÕÈ— ∑§ÊÁ‚ àfl¢
◊„ÔÊŒflËÁÃH 1H
‚Ê’˝flËØ˜ó•„¢Ô ’˝rÊSflM§Á¬áÊË– ◊ûÊ—
¬˝∑ΧÁìÈL§·Êà◊∑¢§ ¡ªÃ˜˜– ‡ÊÍãÿ¢ øʇÊÍãÿ¢ øH 2H
˙ ‚÷Ë ŒflÃÊ ŒflË∑§ ‚◊ˬ ªÿ •ÊÒ⁄U Ÿ◊˝ÃÊ‚ ¬Í¿UŸ ‹ªó„U ◊„UÊŒÁfl!
ÃÈ◊ ∑§ÊÒŸ „UÊ?H 1H
©U‚Ÿ ∑§„UÊó◊Ò¥ ’˝rÊÔSflM§¬ „Í°U– ◊Ȥʂ ¬˝∑ΧÁÃ-¬ÈL§·Êà◊∑§ ‚º˝Í¬ •ÊÒ⁄U
•‚º˝Í¬ ¡ªÃ˜Ô ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê „ÒUH 2H
* •’ ÿ„ÔÊ° •Õ¸‚Á„Uà Œ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸ ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÔÒ – •Õfl¸flŒ◊¢ ß‚∑§Ë ’«∏UË
◊Á„U◊Ê ’ÃÊÿË ªÿË „ÔÒ – ß‚∑§ ¬Ê∆U‚ ŒflË∑§Ë ∑Χ¬Ê ‡ÊËÉÊ˝ ¬˝Êåà „ÔÙÃË „ÔÒ, ÿlÁ¬
‚åÇÊÃˬÊ∆U∑§Ê •¢ª ’ŸÊ∑§⁄U ß‚∑§Ê •ãÿòÊ ∑§„ÔË¥ ©UÀ‹Uπ Ÿ„ÔË¥ „ÈÔ•Ê „ÔÒ ÃÕÊÁ¬ ÿÁŒ
‚åÇÊÃËSÃÙòÊ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸ‚ ¬Ífl¸ ß‚∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U Á‹ÿÊ ¡Êÿ ÃÙ ’„ÈÔà ’«∏UÊ ‹Ê÷ „ÔÙ
* üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊*˜ 45
•„Ô◊ÊŸãŒÊŸÊŸãŒı– •„¢Ô ÁflôÊÊŸÊÁflôÊÊŸ– •„¢Ô
’˝rÊÊ’˝rÊáÊË flÁŒÃ√ÿ– •„¢Ô ¬Üø÷ÍÃÊãÿ¬Üø÷ÍÃÊÁŸ–
•„Ô◊Áπ‹¢ ¡ªÃ˜˜H 3H
flŒÙ˘„Ô◊flŒÙ˘„Ô◊˜– ÁfllÊ„Ô◊ÁfllÊ„Ô◊˜–
•¡Ê„Ô◊Ÿ¡Ê„Ô◊˜– •œ‡øÙäflZ ø ÁÃÿ¸ÄøÊ„Ô◊˜H 4H
•„¢Ô L§º˝Á÷fl¸‚ÈÁ÷‡ø⁄UÊÁ◊– •„Ô◊ÊÁŒàÿÒL§Ã
Áfl‡flŒflÒ—– •„¢Ô Á◊òÊÊflL§áÊÊflÈ÷ı Á’÷Ì◊–
•„ÔÁ◊ãº˝ÊÇŸË •„Ô◊Á‡flŸÊflÈ÷ı H 5H
•„¢Ô ‚Ù◊¢ àflc≈UÊ⁄U¢ ¬Í·áÊ¢ ÷ª¢ ŒœÊÁ◊– •„¢Ô
ÁflcáÊÈ◊ÈL§∑˝§◊¢ ’˝rÊÊáÊ◊Èà ¬˝¡Ê¬Áâ ŒœÊÁ◊H 6H
◊Ò¥ •ÊŸãŒ •ÊÒ⁄U •ŸÊŸãŒM§¬Ê „Í°U– ◊Ò¥ ÁflôÊÊŸ •ÊÒ⁄U •ÁflôÊÊŸM§¬Ê „Í°U– •fl‡ÿ
¡ÊŸŸÿÊÇÿ ’˝rÊÔ •ÊÒ⁄U •’˝rÊÔ ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°U– ¬¢øË∑Χà •ÊÒ⁄U •¬¢øË∑Χà ◊„UÊ÷ÍÃ
÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°U– ÿ„U ‚Ê⁄UÊ ŒÎ‡ÿ-¡ªÃ˜Ô ◊Ò¥ „UË „Í°UH 3H
flŒ •ÊÒ⁄U •flŒ ◊Ò¥ „Í°U– ÁfllÊ •ÊÒ⁄U •ÁfllÊ ÷Ë ◊Ò¥, •¡Ê •ÊÒ⁄U
•Ÿ¡Ê (¬˝∑ΧÁà •ÊÒ⁄U ©U‚‚ Á÷ãŸ) ÷Ë ◊Ò¥, ŸËø-™§¬⁄U, •ª‹-’ª‹ ÷Ë ◊Ò¥
„UË „Í°UH 4H
◊Ò¥ L§º˝Ê¥ •ÊÒ⁄U fl‚È•Ê¥∑§ M§¬◊¥ ‚¢øÊ⁄U ∑§⁄UÃË „Í°U– ◊Ò¥ •ÊÁŒàÿÊ¥ •ÊÒ⁄U
Áfl‡flŒflÊ¥∑§ M§¬Ê¥◊¥ Á»§⁄UÊ ∑§⁄UÃË „Í°U– ◊Ò¥ Á◊òÊ •ÊÒ⁄U flL§áÊ ŒÊŸÊ¥∑§Ê, ßãº˝
∞fl¢ •ÁÇŸ∑§Ê •ÊÒ⁄U ŒÊŸÊ¥ •Á‡flŸË∑ȧ◊Ê⁄UÊ¥∑§Ê ÷⁄UáÊ-¬Ê·áÊ ∑§⁄UÃË „Í°UH 5H
◊Ò¥ ‚Ê◊, àflc≈UÊ, ¬Í·Ê •ÊÒ⁄U ÷ª∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Í°U– òÊÒ‹ÊÄÿ∑§Ê •Ê∑˝§ÊãÃ
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÁflSÃËáʸ ¬ÊŒˇÊ¬ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÁflcáÊÈ , ’˝rÊÔŒfl •ÊÒ⁄U ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ê
◊Ò¥ „UË œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Í°UH 6H
‚∑§ÃÊ „ÔÒ– ß‚ ©Ug‡ÿ‚ „Ô◊ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§∑§ ’ÊŒ ßU‚∑§Ê ‚◊Êfl‡Ê ∑§⁄Uà „ÔÒ¥– •Ê‡ÊÊ „ÔÒ,
¡ªŒê’Ê∑§ ©U¬Ê‚∑§ ß‚‚ ‚¢ÃÈc≈U „ÔÙ¢ª–
46 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
•„¢Ô ŒœÊÁ◊ º˝ÁfláÊ¢ „ÔÁflc◊à ‚Ȭ˝Ê√ÿ ÿ¡◊ÊŸÊÿ
‚ÈãflÖ •„¢Ô ⁄UÊc≈U˛Ë ‚X◊ŸË fl‚ÍŸÊ¢ ÁøÁ∑§ÃÈ·Ë ¬˝Õ◊Ê
ÿÁôÊÿÊŸÊ◊˜˜– •„¢Ô ‚Èfl Á¬Ã⁄U◊Sÿ ◊Íœ¸ã◊◊ ÿÙÁŸ⁄UåSflã×
‚◊Ⱥ˝– ÿ ∞fl¢ flŒ– ‚ ŒÒflË¥ ‚ꬌ◊ÊåŸÙÁÃH 7H
à ŒflÊ •’˝ÈflŸ˜óŸ◊Ù Œ√ÿÒ ◊„ÔÊŒ√ÿÒ Á‡ÊflÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—–
Ÿ◊— ¬˝∑ΧàÿÒ ÷º˝ÊÿÒ ÁŸÿÃÊ— ¬˝áÊÃÊ— S◊ ÃÊ◊˜˜H 8 H
ÃÊ◊ÁÇŸfláÊÊZ ì‚Ê Öfl‹ãÃË¥ flÒ⁄UÙøŸË¥ ∑§◊¸»§‹·È ¡Èc≈UÊ◊˜˜–
ŒÈªÊZ ŒflË¥ ‡Ê⁄UáÊ¢ ¬˝¬lÊ◊„Ô˘‚È⁄UÊãŸÊ‡ÊÁÿòÿÒ Ã Ÿ◊—H 9 H
ŒflË¥ flÊø◊¡Ÿÿãà ŒflÊSÃÊ¢ Áfl‡flM§¬Ê— ¬‡ÊflÙ flŒÁãÖ
‚Ê ŸÙ ◊ãº˝·◊Í¡Z ŒÈ„ÔÊŸÊ œŸÈflʸªS◊ʟȬ ‚Èc≈ÈUÃÒÃÈH 10H
ŒflÊ¥∑§Ê ©UûÊ◊ „UÁfl ¬„È°UøÊŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U ‚Ê◊⁄U‚ ÁŸ∑§Ê‹ŸflÊ‹ ÿ¡◊ÊŸ∑§
Á‹ÿ „UÁflº˝¸√ÿÊ¥‚ ÿÈQ§ œŸ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Í°U– ◊Ò¥ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ߸‡fl⁄UË,
©U¬Ê‚∑§Ê¥∑§Ê œŸ ŒŸflÊ‹Ë, ’˝rÊÔM§¬ •ÊÒ⁄U ÿôÊÊ„UÊZ◊¥ (ÿ¡Ÿ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ŒflÊ¥◊¥)
◊ÈÅÿ „Í°U– ◊Ò¥ •Êà◊SflM§¬¬⁄U •Ê∑§Ê‡ÊÊÁŒ ÁŸ◊ʸáÊ ∑§⁄UÃË „Í°U– ◊⁄UÊ SÕÊŸ
•Êà◊SflM§¬∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ’ÈÁhflÎÁûÊ◊¥ „ÒU– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U
ŒÒflË ‚ê¬ÁûÊ ‹Ê÷ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 7H
Ã’ ©UŸ ŒflÊ¥Ÿ ∑§„UÊóŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ’«∏U-’«∏UÊ¥∑§Ê •¬Ÿ-•¬Ÿ
∑§Ã¸√ÿ◊¥ ¬˝flÎûÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ∑§ÀÿÊáÊ∑§òÊ˸∑§Ê ‚ŒÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ªÈáÊ‚ÊêÿÊ-
flSÕÊM§Á¬áÊË ◊¢ª‹◊ÿË ŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÁŸÿ◊ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U „U◊ ©Uã„¥U ¬˝áÊÊ◊
∑§⁄Uà „Ò¥UH 8H
©UŸ •ÁÇŸ∑§-‚ fláʸflÊ‹Ë, ôÊÊŸ‚ ¡ª◊ªÊŸflÊ‹Ë, ŒËÁåÃ◊ÃË, ∑§◊¸»§‹¬˝ÊÁåÃ∑§
„UÃÈ ‚flŸ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë ŒÈªÊ¸ŒflË∑§Ë „U◊ ‡Ê⁄UáÊ◊¥ „Ò¥U– •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 9H
¬˝ÊáÊM§¬ ŒflÊ¥Ÿ Á¡‚ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ flÒπ⁄UË flÊáÊË∑§Ê ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿÊ, ©U‚ •Ÿ∑§
¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬˝ÊáÊË ’Ê‹Ã „Ò¥U– fl„U ∑§Ê◊œŸÈÃÈÀÿ •ÊŸãŒŒÊÿ∑§ •ÊÒ⁄U •ãŸ ÃÕÊ ’‹
ŒŸflÊ‹Ë flÊÇM§Á¬áÊË ÷ªflÃË ©UûÊ◊ SÃÈÁ ‚¢ÃÈc≈U „UÊ∑§⁄U „U◊Ê⁄U ‚◊ˬ •ÊÿH 10H
* üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊˜* 47
∑§Ê‹⁄UÊòÊË¥ ’˝rÊSÃÈÃÊ¢ flÒcáÊflË¥ S∑§ãŒ◊ÊÃ⁄U◊˜–
‚⁄USflÃË◊ÁŒÁâ ŒˇÊŒÈÁ„UÃ⁄U¢ Ÿ◊Ê◊— ¬ÊflŸÊ¢ Á‡ÊflÊ◊˜˜H 11H
◊„ÔÊ‹ˇêÿÒ ø Áflk„Ô ‚fl¸‡ÊÄàÿÒ ø œË◊Á„U–
ÃãŸÙ ŒflË ¬˝øÙŒÿÊؘH 12H
•ÁŒÁÃs¸¡ÁŸc≈U ŒˇÊ ÿÊ ŒÈÁ„UÃÊ Ãfl–
ÃÊ¢ ŒflÊ •ãfl¡Êÿãà ÷º˝Ê •◊ÎÃ’ãœfl—H 13H
∑§Ê◊Ù ÿÙÁŸ— ∑§◊‹Ê flÖÊ˝¬ÊÁáʪȸ„ÔÊ „Ô‚Ê ◊ÊÃÁ⁄U‡flÊ÷˝Á◊ãº˝—–
¬ÈŸªÈ¸„ÊÔ ‚∑§‹Ê ◊ÊÿÿÊ ø ¬ÈM§ëÿÒ·Ê Áfl‡fl◊ÊÃÊÁŒÁfllÙ◊˜˜H 14 H
∞·Ê˘˘à◊‡ÊÁQ§—– ∞·Ê Áfl‡fl◊ÙÁ„UŸË–
¬Ê‡ÊÊ«˜.U ∑ȧ‡ÊœŸÈ’ʸáÊœ⁄UÊ– ∞·Ê üÊË◊„ÔÊÁfllÊ– ÿ ∞fl¢ flŒ ‚
‡ÊÙ∑¥§ Ã⁄UÁÃH 15H
∑§Ê‹∑§Ê ÷Ë ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, flŒÊ¥mÊ⁄UÊ SÃÈà „ÈU߸ ÁflcáÊȇÊÁQ§, S∑§ãŒ◊ÊÃÊ
(Á‡Êfl‡ÊÁQ§), ‚⁄USflÃË (’˝rÊÔ‡ÊÁQ§), Œfl◊ÊÃÊ •ÁŒÁà •ÊÒ⁄U ŒˇÊ∑§ãÿÊ (‚ÃË),
¬Ê¬ŸÊÁ‡ÊŸË ∑§ÀÿÊáÊ∑§ÊÁ⁄UáÊË ÷ªflÃË∑§Ê „U◊ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄Uà „Ò¥UH 11H
„U◊ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ê ¡ÊŸÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©UŸ ‚fl¸‡ÊÁQ§M§Á¬áÊË∑§Ê „UË äÿÊŸ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U– fl„U ŒflË „U◊¥ ©U‚ Áfl·ÿ◊¥ (ôÊÊŸ-äÿÊŸ◊¥) ¬˝flÎûÊ ∑§⁄¥UH 12H
„U ŒˇÊ! •Ê¬∑§Ë ¡Ê ∑§ãÿÊ •ÁŒÁà „Ò¥U, fl ¬˝‚ÍÃÊ „ÈUßZ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ◊ÎàÿÈ⁄UÁ„UÃ
∑§ÀÿÊáÊ◊ÿ Œfl ©Uà¬ãŸ „ÈU∞H 13H
∑§Ê◊ (∑§), ÿÊÁŸ (∞), ∑§◊‹Ê (߸), flÖÊ˝¬ÊÁáÊóßãº˝ (‹), ªÈ„UÊ (OÔUË¥),
„U, ‚ófláʸ, ◊ÊÃÁ⁄U‡flÊóflÊÿÈ (∑§), •÷˝ („U), ßãº˝ (‹), ¬ÈŸ— ªÈ„UÊ (OÔUË¥),
‚, ∑§, ‹ófláʸ •ÊÒ⁄U ◊ÊÿÊ (OÔUË¥)óÿ„U ‚flʸÁà◊∑§Ê ¡ªã◊ÊÃÊ∑§Ë ◊Í‹ ÁfllÊ
„ÒU •ÊÒ⁄U fl„U ’˝rÊÔM§Á¬áÊË „ÒUH 14H
[Á‡Êfl‡ÊÄàÿ÷ŒM§¬Ê, ’˝rÊÔ-ÁflcáÊÈ-Á‡ÊflÊÁà◊∑§Ê, ‚⁄USflÃË-‹ˇ◊Ë-ªÊÒ⁄UËM§¬Ê, •‡ÊÈh-
Á◊üÊ-‡ÊÈhʬʂŸÊÁà◊∑§Ê, ‚◊⁄U‚Ë÷ÍÃ-Á‡Êfl‡ÊÄàÿÊà◊∑§ ’˝rÊÔSflM§¬∑§Ê ÁŸÌfl∑§À¬ ôÊÊŸ
ŒŸfl Ê‹Ë, ‚fl¸ÃûflÊÁà◊∑§Ê ◊„UÊÁòʬÈ⁄U‚ãÈ Œ⁄UËóÿ„UË ß‚ ◊ãòÊ∑§Ê ÷ÊflÊÕ¸ „ÒU– ÿ„U ◊ãòÊ
‚’ ◊ãòÊÊ∑¥ §Ê ◊È∑§È ≈U◊ÁáÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊ãòʇÊÊSòÊ◊¥ ¬¢øŒ‡ÊË •ÊÁŒ üÊËÁfllÊ∑§ ŸÊ◊‚
¬˝Á‚h „ÒU– ß‚∑§ ¿U— ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •Õ¸ •ÕʸÃÔ˜ ÷ÊflÊÕ¸, flÊëÿÊÕ¸, ‚ê¬˝ŒÊÿÊÕ¸, ‹ÊÒÁ∑§∑§ÊÕ¸,
48 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Ÿ◊Sà •SÃÈ ÷ªflÁà ◊ÊÃ⁄US◊ÊŸ˜ ¬ÊÁ„U ‚fl¸Ã—H 16H
‚Ò·Êc≈Uı fl‚fl—– ‚Ò·Ò∑§ÊŒ‡Ê L§º˝Ê—– ‚Ò·Ê
mÊŒ‡ÊÊÁŒàÿÊ—– ‚Ò·Ê Áfl‡flŒflÊ— ‚Ù◊¬Ê •‚Ù◊¬Ê‡ø–
‚Ò·Ê ÿÊÃÈœÊŸÊ •‚È⁄UÊ ⁄UˇÊÊ¢Á‚ Á¬‡ÊÊøÊ ÿˇÊÊ— Á‚hÊ—–
‚Ò·Ê ‚ûUfl⁄U¡SÃ◊Ê¢Á‚– ‚Ò·Ê ’˝rÊÁflcáÊÈL§º˝M§Á¬áÊË– ‚Ò·Ê
¬˝¡Ê¬ÃËãº˝◊Ÿfl—– ‚Ò·Ê ª˝„ÔŸˇÊòÊÖÿÙÃË¥Á·–
∑§‹Ê∑§Êc∆UÊÁŒ∑§Ê‹M§Á¬áÊË– ÃÊ◊„¢Ô ¬˝áÊıÁ◊ ÁŸàÿ◊˜˜H
¬Ê¬Ê¬„ÔÊÁ⁄UáÊË¥ ŒflË¥ ÷ÈÁQ§◊ÈÁQ§¬˝ŒÊÁÿŸË◊˜˜–
•ŸãÃÊ¢ Áfl¡ÿÊ¢ ‡ÊÈhÊ¢ ‡Ê⁄UáÿÊ¢ Á‡ÊflŒÊ¢ Á‡ÊflÊ◊˜˜H 17H
⁄U„USÿÊÕ¸ •ÊÒ⁄U ÃûflÊÕ¸ “ÁŸàÿ·Ê«UÁ‡Ê∑§Êáʸfl” ª˝ãÕ◊¥ ’ÃÊÿ ªÿ „Ò¢– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
“flÁ⁄UflSÿÊ⁄U„USÿ” •ÊÁŒ ª˝ãÕÊ◊¥ ¥ ß‚∑§ •ÊÒ⁄U ÷Ë •Ÿ∑§ •Õ¸ ÁŒπÊÿ ªÿ „ÒU¥–
üÊÈÁÃ◊¥ ÷Ë ÿ ◊ãòÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •ÕʸÃÔ˜ ÄflÁøÃ˜Ô SflM§¬ÊìÊÊ⁄U, ÄflÁøÃ˜Ô ‹ˇÊáÊÊ
•ÊÒ⁄U ‹ÁˇÊà ‹ˇÊáÊÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§„UË¥ fláʸ∑§ ¬ÎÕ∑˜§-Ô ¬ÎÕ∑˜§Ô •flÿfl Œ‡Êʸ∑§⁄U ¡ÊŸ-
’ͤÊ∑§⁄U Áflo΢π‹M§¬‚ ∑§„U ªÿ „ÒU¥– ß‚‚ ÿ„U ◊Ê‹Í◊ „Uʪ Ê Á∑§ ÿ ◊ãòÊ Á∑§ÃŸ
ªÊ¬ŸËÿ •ÊÒ⁄U ◊„Uûfl¬Íáʸ „ÒU¥–]
ÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ‡ÊÁQ§ „Ò¥U– ÿ Áfl‡fl◊ÊÁ„UŸË „Ò¥U– ¬Ê‡Ê, •¢∑ȧ‡Ê, œŸÈ· •ÊÒ⁄U
’ÊáÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥U– ÿ “üÊË◊„UÊÁfllÊ” „Ò¥U– ¡Ê ∞‚Ê ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U ‡ÊÊ∑§∑§Ê
¬Ê⁄U ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒUH 15H
÷ªflÃË! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ◊ÊÃÊ! ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ
∑§⁄UÊH 16H
(◊ãòʺ˝c≈UÊ ´§Á· ∑§„Uà „Ò¥Uó) fl„UË ÿ •c≈U fl‚È „Ò¥U; fl„UË ÿ ∞∑§ÊŒ‡Ê L§º˝
„Ò¥U; fl„UË ÿ mÊŒ‡Ê •ÊÁŒàÿ „Ò¥U; fl„UË ÿ ‚Ê◊¬ÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U ‚Ê◊¬ÊŸ Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹ Áfl‡flŒfl „Ò¥U; fl„UË ÿ ÿÊÃȜʟ (∞∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ⁄UÊˇÊ‚), •‚È⁄U, ⁄UÊˇÊ‚,
Á¬‡ÊÊø, ÿˇÊ •ÊÒ⁄U Á‚h „Ò¥U; fl„UË ÿ ‚ûfl-⁄U¡-Ã◊ „Ò¥U; fl„UË ÿ ’˝rÊÔ-ÁflcáÊÈ-
L§º˝M§Á¬áÊË „Ò¥U; fl„UË ÿ ¬˝¡Ê¬ÁÃ-ßãº˝-◊ŸÈ „Ò¥U; fl„UË ÿ ª˝„U, ŸˇÊòÊ •ÊÒ⁄U
ÃÊ⁄U „Ò¥U; fl„UË ∑§‹Ê-∑§Êc∆UÊÁŒ ∑§Ê‹M§Á¬áÊË „Ò¥U; ©UŸ ¬Ê¬ ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë,
÷ʪ-◊ÊˇÊ ŒŸflÊ‹Ë, •ãÃ⁄UÁ„UÃ, Áfl¡ÿÊÁœc∆UÊòÊË, ÁŸŒÊ¸·, ‡Ê⁄UáÊ ‹ŸÿÊÇÿ,
∑§ÀÿÊáÊŒÊòÊË •ÊÒ⁄U ◊¢ª‹M§Á¬áÊË ŒflË∑§Ê „U◊ ‚ŒÊ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄Uà „Ò¥UH 17H
* üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊˜* 49
ÁflÿŒË∑§Ê⁄U‚¢ÿÈQ¢§ flËÁÄÔÙòÊ‚◊ÁãflÃ◊˜˜–
•œ¸ãŒÈ‹Á‚â Œ√ÿÊ ’Ë¡¢ ‚flʸո‚Êœ∑§◊˜˜H 18H
∞fl◊∑§ÊˇÊ⁄U¢ ’˝rÊ ÿÃÿ— ‡ÊÈhø—–
äÿÊÿÁãà ¬⁄U◊ÊŸãŒ◊ÿÊ ôÊÊŸÊê’È⁄UʇÊÿ—H 19H
flÊ昘 ◊ÊÿÊ ’˝rÊ‚ÍSÃS◊Êؘ ·c∆U¢ flÄòÊ‚◊ÁãflÃ◊˜˜–
‚ÍÿÙ¸˘flÊ◊üÊÙòÊÁ’ãŒÈ‚¢ÿÈQ§c≈UÊûÊÎÃËÿ∑§— –
ŸÊ⁄UÊÿáÙŸ ‚Áê◊üÊÙ flÊÿȇøÊœ⁄UÿÈ∑˜§ Ã×–
Áflëø ŸflÊáʸ∑§Ù˘áʸ— SÿÊã◊„Ԍʟ㌌Êÿ∑§—H 20H
NUà¬Èá«⁄UË∑§◊äÿSÕÊ¢ ¬˝ÊׂÍÿ¸‚◊¬˝÷Ê◊˜˜–
ÁflÿØÔó•Ê∑§Ê‡Ê („U) ÃÕÊ “߸” ∑§Ê⁄U‚ ÿÈQ§, flËÁÄUÊòÊó•ÁÇŸ (⁄U)-
‚Á„UÃ, •œ¸øãº˝ ( °)-‚ •‹¢∑Χà ¡Ê ŒflË∑§Ê ’Ë¡ „ÒU, fl„U ‚’ ◊ŸÊ⁄UÕ ¬Íáʸ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß‚ ∞∑§ÊˇÊ⁄U ’˝rÊÔ (OÔUË¥)-∑§Ê ∞‚ ÿÁà äÿÊŸ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ê ÁøûÊ ‡ÊÈh „ÒU, ¡Ê ÁŸ⁄UÁÇÊÿʟ㌬Íáʸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ∑§ ‚ʪ⁄U „Ò¥U– (ÿ„U
◊ãòÊ Œflˬ˝áÊfl ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ˙∑§Ê⁄U∑§ ‚◊ÊŸ „UË ÿ„U ¬˝áÊfl ÷Ë √ÿʬ∑§ •Õ¸‚
÷⁄UÊ „ÈU•Ê „ÒU– ‚¢ˇÊ¬◊¥ ß‚∑§Ê •Õ¸ ßë¿UÊ-ôÊÊŸ-Á∑˝§ÿÊ, œÊ⁄U, •mÒÃ, •πá«U,
‚ÁìʌʟãŒ, ‚◊⁄U‚Ë÷ÍÃ, Á‡Êfl‡ÊÁQ§S»È§⁄UáÊ „ÒU–)H 18-19H
flÊáÊË (∞¥), ◊ÊÿÊ (OÔUË¥), ’˝rÊÔ‚Íó∑§Ê◊ (Ä‹Ë¥), ß‚∑§ •Êª ¿U∆UÊ √ÿ¢¡Ÿ
•ÕÊ¸Ã˜Ô ø, fl„UË flÄòÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •Ê∑§Ê⁄U‚ ÿÈQ§ (øÊ), ‚Íÿ¸ (◊), “•flÊ◊ üÊÊòÊ”ó
ŒÁˇÊáÊ ∑§áʸ (©U) •ÊÒ⁄U Á’ãŒÈ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ŸÈSflÊ⁄U‚ ÿÈQ§ (◊È¢), ≈U∑§Ê⁄U‚ ÃË‚⁄UÊ
«U, fl„UË ŸÊ⁄UÊÿáÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô “•Ê” ‚ Á◊üÊ («UÊ), flÊÿÈ (ÿ), fl„UË •œ⁄U •ÕʸØÔ
“∞” ‚ ÿÈQ§ (ÿÒ) •ÊÒ⁄U “ÁflìÊ” ÿ„U ŸflÊáʸ◊ãòÊ ©U¬Ê‚∑§Ê¥∑§Ê •ÊŸãŒ •ÊÒ⁄U
’˝rÊÔ‚ÊÿÈÖÿ ŒŸflÊ‹Ê „ÒUH 20H
[ß‚ ◊ãòÊ∑§Ê •Õ¸ó„U ÁøàSflM§Á¬áÊË ◊„UÊ‚⁄USflÃË! „U ‚º˝ÍÁ¬áÊË
◊„UÊ‹ˇ◊Ë! „U •ÊŸãŒM§Á¬áÊË ◊„UÊ∑§Ê‹Ë! ’˝rÊÔÁfllÊ ¬ÊŸ∑§ Á‹ÿ „U◊ ‚’
50 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
¬Ê‡ÊÊ«˜.U ∑ȧ‡Êœ⁄UÊ¢ ‚ıêÿÊ¢ fl⁄UŒÊ÷ÿ„ÔSÃ∑§Ê◊˜˜–
ÁòÊŸòÊÊ¢ ⁄UQ§fl‚ŸÊ¢ ÷Q§∑§Ê◊ŒÈÉÊÊ¢ ÷¡H 21H
Ÿ◊ÊÁ◊ àflÊ¢ ◊„ÔÊŒflË¥ ◊„ÔÊ÷ÿÁflŸÊÁ‡ÊŸË◊˜˜–
◊„ÔʌȪ¸¬˝‡Ê◊ŸË¥ ◊„ÔÊ∑§ÊL§áÿM§Á¬áÊË◊˜˜H 22H
ÿSÿÊ— SflM§¬¢ ’˝rÊÊŒÿÙ Ÿ ¡ÊŸÁãà ÃS◊ÊŒÈëÿà •ôÙÿÊ–
ÿSÿÊ •ãÃÙ Ÿ ‹èÿà ÃS◊ÊŒÈëÿà •ŸãÃÊ– ÿSÿÊ ‹ˇÿ¢
ŸÙ¬‹ˇÿà ÃS◊ÊŒÈëÿà •‹ˇÿÊ– ÿSÿÊ ¡ŸŸ¢ ŸÙ¬‹èÿÃ
ÃS◊ÊŒÈëÿà •¡Ê– ∞∑Ò§fl ‚fl¸òÊ fløà ÃS◊ÊŒÈëÿà ∞∑§Ê–
∞∑Ò§fl Áfl‡flM§Á¬áÊË ÃS◊ÊŒÈëÿà ŸÒ∑§Ê– •Ã ∞flÙëÿÃ
•ôÙÿÊŸãÃÊ‹ˇÿÊ¡Ò∑§Ê ŸÒ∑§ÁÃH 23H
◊ãòÊÊáÊÊ¢ ◊ÊÃÎ∑§Ê ŒflË ‡ÊéŒÊŸÊ¢ ôÊÊŸM§Á¬áÊË–
‚◊ÿ ÃÈê„UÊ⁄UÊ äÿÊŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– „U ◊„UÊ∑§Ê‹Ë-◊„UÊ‹ˇ◊Ë-◊„UÊ‚⁄USflÃË-
SflM§Á¬áÊË øÁá«U∑§ ! ÃÈê„U¥ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– •ÁfllÊM§¬ ⁄UÖ¡È∑§Ë ŒÎ…U∏ ª˝ÁãÕ∑§Ê πÊ‹∑§⁄U
◊È¤Ê ◊ÈQ§ ∑§⁄UÊ– ]
NUà∑§◊‹∑§ ◊äÿ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë, ¬˝Ê×∑§Ê‹ËŸ ‚Íÿ¸∑§ ‚◊ÊŸ ¬˝÷ÊflÊ‹Ë, ¬Ê‡Ê
•ÊÒ⁄U •¢∑ȧ‡Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ◊ŸÊ„U⁄U M§¬flÊ‹Ë, fl⁄UŒ •ÊÒ⁄U •÷ÿ◊Ⱥ˝Ê œÊ⁄UáÊ
Á∑§ÿ „ÈU∞ „UÊÕÊ¥flÊ‹Ë, ÃËŸ ŸòÊÊ¥‚ ÿÈQ§, ⁄UQ§flSòÊ ¬Á⁄UœÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊œŸÈ∑§ ‚◊ÊŸ ÷Q§Ê¥∑§ ◊ŸÊ⁄UÕ ¬Íáʸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒflË∑§Ê ◊Ò¥ ÷¡ÃÊ „Í°UH 21H
◊„UÊ÷ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ◊„UÊ‚¢∑§≈U∑§Ê ‡ÊÊãà ∑§⁄UŸflÊ‹Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊŸ˜Ô
∑§L§áÊÊ∑§Ë ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ◊ÍÌà ÃÈ◊ ◊„UÊŒflË∑§Ê ◊Ò¥ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ „Í°UH 22H
Á¡‚∑§Ê SflM§¬ ’˝rÊÔÊÁŒ∑§ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃóß‚Á‹ÿ Á¡‚ •ôÊÿÊ ∑§„Uà „Ò¥U,
Á¡‚∑§Ê •ãà Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊóß‚Á‹ÿ Á¡‚ •ŸãÃÊ ∑§„Uà „Ò¥U, Á¡‚∑§Ê ‹ˇÿ ŒËπ
Ÿ„UË¥ ¬«∏UÃÊóß‚Á‹ÿ Á¡‚ •‹ˇÿÊ ∑§„Uà „Ò¥U, Á¡‚∑§Ê ¡ã◊ ‚◊¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊó
ß‚Á‹ÿ Á¡‚ •¡Ê ∑§„Uà „Ò¥U, ¡Ê •∑§‹Ë „UË ‚fl¸òÊ „ÒUóß‚Á‹ÿ Á¡‚ ∞∑§Ê ∑§„UÃ
„Ò¥U, ¡Ê •∑§‹Ë „UË Áfl‡flM§¬◊¥ ‚¡Ë „ÈU߸ „Òóß‚Á‹ÿ Á¡‚ ŸÒ∑§Ê ∑§„Uà „Ò¥U, fl„U
ß‚ËÁ‹ÿ •ôÊÿÊ, •ŸãÃÊ, •‹ˇÿÊ, •¡Ê, ∞∑§Ê •ÊÒ⁄U ŸÒ∑§Ê ∑§„UÊÃË „Ò¥UH 23H
‚’ ◊ãòÊÊ◊¥ ¥ “◊ÊÃÎ∑§Ê”ó◊Í‹ÊˇÊ⁄UM§¬‚ ⁄U„UŸfl Ê‹Ë, ‡ÊéŒÊ◊¥ ¥ ôÊÊŸ (•Õ¸)-M§¬‚
* üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊˜* 51
ôÊÊŸÊŸÊ¢ Áøã◊ÿÊÃËÃÊ* ‡ÊÍãÿÊŸÊ¢ ‡ÊÍãÿ‚ÊÁˇÊáÊË–
ÿSÿÊ— ¬⁄UÃ⁄U¢ ŸÊÁSà ‚Ò·Ê ŒÈªÊ¸ ¬˝∑§ËÌÃÃÊH 24H
ÃÊ¢ ŒÈªÊZ ŒÈª¸◊Ê¢ ŒflË¥ ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UÁflÉÊÊÁßË◊˜˜–
Ÿ◊ÊÁ◊ ÷fl÷ËÃÙ˘„¢Ô ‚¢‚Ê⁄UÊáʸflÃÊÁ⁄UáÊË◊˜˜H 25H
ߌ◊Õfl¸‡ÊË·Z ÿÙ˘œËà ‚ ¬ÜøÊÕfl¸‡ÊË·¸¡¬»§‹◊ÊåŸÙÁÖ
ߌ◊Õfl¸‡ÊË·¸◊ôÊÊàflÊ ÿÙ˘øÊZ SÕʬÿÁÃó‡ÊËˇÊ¢
¬˝¡åàflÊÁ¬ ‚Ù˘øʸÁ‚Á h¢ Ÿ ÁflãŒÁÖ ‡ÊÃ◊c≈UÙûÊ⁄U¢ øÊSÿ
¬È⁄U‡øÿʸÁflÁœ— S◊Î×–
Œ‡ÊflÊ⁄U¢ ¬∆UŒ˜ ÿSÃÈ ‚l— ¬Ê¬Ò— ¬˝◊ÈëÿÖ
◊„ÔʌȪʸÁáÊ Ã⁄UÁà ◊„ÔÊŒ√ÿÊ— ¬˝‚ʌ×H 26H
‚Êÿ◊œËÿÊŸÙ ÁŒfl‚∑Χ⠬ʬ¢ ŸÊ‡ÊÿÁÖ ¬˝ÊÃ⁄UœËÿÊŸÙ
⁄UÊÁòÊ∑Χ⠬ʬ¢ ŸÊ‡ÊÿÁÖ ‚Êÿ¢ ¬˝Ê× ¬˝ÿÜÈ ¡ÊŸÙ •¬Ê¬Ù
⁄U„UŸflÊ‹Ë, ôÊÊŸÊ¥◊¥ “Áøã◊ÿÊÃËÃÊ”, ‡ÊÍãÿÊ¥◊¥ “‡ÊÍãÿ‚ÊÁˇÊáÊË” ÃÕÊ Á¡Ÿ‚ •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U
÷Ë üÊc∆U Ÿ„UË¥ „ÒU, fl ŒÈªÊ¸∑§ ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚h „Ò¥UH 24H
©UŸ ŒÈÌflôÊÿ, ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UŸÊ‡Ê∑§ •ÊÒ⁄U ‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄U‚ ÃÊ⁄UŸflÊ‹Ë ŒÈªÊ¸ŒflË∑§Ê
‚¢‚Ê⁄U‚ «U⁄UÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ „Í°UH 25H
ß‚ •Õfl¸‡ÊË·¸∑§Ê ¡Ê •äÿÿŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ¬Ê°øÊ¥ •Õfl¸‡ÊË·ÊZ∑§ ¡¬∑§Ê
»§‹ ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU– ß‚ •Õfl¸‡ÊË·¸∑§Ê Ÿ ¡ÊŸ∑§⁄U ¡Ê ¬˝ÁÃ◊ÊSÕʬŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
fl„U ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ‹Êπ ¡¬ ∑§⁄U∑§ ÷Ë •øʸÁ‚Áh Ÿ„UË¥ ¬˝Êåà ∑§⁄UÃÊ– •c≈UÊûÊ⁄U‡ÊÃ
(108 ’Ê⁄U) ¡¬ (ßàÿÊÁŒ) ß‚∑§Ë ¬È⁄U‡ø⁄UáÊÁflÁœ „ÒU– ¡Ê ß‚∑§Ê Œ‚ ’Ê⁄U ¬Ê∆U
∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ©U‚Ë ˇÊáÊ ¬Ê¬Ê¥‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊„UÊŒflË∑§ ¬˝‚ÊŒ‚ ’«∏U
ŒÈSÃ⁄U ‚¢∑§≈UÊ¥∑§Ê ¬Ê⁄U ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒUH 26H
ß‚∑§Ê ‚Êÿ¢∑§Ê‹◊¥ •äÿÿŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ÁŒŸ◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ¬Ê¬Ê∑¥ §Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃÊ
„ÒU, ¬˝Ê×∑§Ê‹◊¥ •äÿÿŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ⁄UÊÁòÊ◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ¬Ê¬Ê∑¥ §Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
* “Áøã◊ÿÊŸãŒÊ” ÷Ë ∞∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ •ı⁄U fl„Ô ∆Ë∑§ „ÔË ◊Ê‹Í◊ „ÔÙÃÊ „ÔÒ–
52 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
÷flÁÖ ÁŸ‡ÊËÕ ÃÈ⁄UËÿ‚ãäÿÊÿÊ¢ ¡åàflÊ flÊ∑˜§Á‚Áh÷¸flÁÖ
ŸÍßÊÿÊ¢ ¬˝ÁÃ◊ÊÿÊ¢ ¡åàflÊ ŒflÃÊ‚Ê¢ÁŸäÿ¢ ÷flÁÖ
¬˝Êáʬ˝ÁÃc∆UÊÿÊ¢ ¡åàflÊ ¬˝ÊáÊÊŸÊ¢ ¬˝ÁÃc∆UÊ ÷flÁÖ ÷ı◊ÊÁ‡flãÿÊ¢
◊„UÊŒflË‚¢ÁŸœı ¡åàflÊ ◊„UÊ◊ÎàÿÈ¢ Ã⁄UÁÖ ‚ ◊„UÊ◊ÎàÿÈ¢ Ã⁄UÁÃ
ÿ ∞fl¢ flŒ– ßàÿȬÁŸ·Ã˜H
U
•Õ ŸflÊáʸÁflÁœ—
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ •ÊÒ⁄U Œ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ÁŸêŸÊ¢Á∑§ÃM§¬‚
ŸflÊáʸ◊ãòÊ∑§ ÁflÁŸÿʪ, ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U äÿÊŸ •ÊÁŒ ∑§⁄U–
üÊ˪áʬÁá¸ÿÁÖ “˙ •Sÿ üÊËŸflÊáʸ◊ãòÊSÿ ’˝rÊÁflcáÊÈL§º˝Ê ´§·ÿ—,
ªÊÿòÿÈÁcáʪŸÈc≈ÈU÷‡¿ãŒÊ¢Á‚, üÊË◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflàÿÙ ŒflÃÊ—,
∞¢ ’Ë¡◊˜ , OË¥ ‡ÊÁQ§—, Ä‹Ë¥ ∑§Ë‹∑§◊˜ , üÊË◊„Ê∑§Ê‹Ë◊„Ê‹ˇ◊Ë◊„Ê‚⁄USflÃˬ˝ËàÿÕ¸
¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–”
ß‚ ¬…∏U∑§⁄U ¡‹ Áª⁄UÊÿ–
ŸËø Á‹π ãÿÊ‚flÊÄÿÊ¥◊¥‚ ∞∑§-∞∑§∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ë
•°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ ∑˝§◊‡Ê— Á‚⁄U, ◊Èπ, NUŒÿ, ªÈŒÊ, ŒÊŸÊ¥ ø⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ŸÊÁ÷óߟ •ªÔUÊ¥∑§Ê
S¬‡Ê¸ ∑§⁄U–
´§cÿÊÁŒãÿÊ‚—
’˝rÊÔÁflcáÊÈL§º˝´§Á·èÿÊ Ÿ◊—, Á‡Ê⁄UÁ‚– ªÊÿòÿÈÁcáʪŸÈc≈ÈU¬˜Ô¿UãŒÊèÿÊ Ÿ◊—, ◊Èπ–
ŒÊŸÊ¥ ‚◊ÿ •äÿÿŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÁŸc¬Ê¬ „UÊÃÊ „ÒU– ◊äÿ⁄UÊÁòÊ◊¥ ÃÈ⁄UËÿ* ‚¢äÿÊ∑§
‚◊ÿ ¡¬ ∑§⁄UŸ‚ flÊ∑˜§ÔÁ‚Áh ¬˝Êåà „UÊÃË „ÒU– ŸÿË ¬˝ÁÃ◊ʬ⁄U ¡¬ ∑§⁄UŸ‚
ŒflÃÊ‚ÊÁãŸäÿ ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU– ¬˝Êáʬ˝ÁÃc∆UÊ∑§ ‚◊ÿ ¡¬ ∑§⁄UŸ‚ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ë ¬˝ÁÃc∆UÊ
„UÊÃË „ÒU– ÷ÊÒ◊ÊÁ‡flŸË (•◊ÎÃÁ‚Áh) ÿʪ◊¥ ◊„UÊŒflË∑§Ë ‚ÁãŸÁœ◊¥ ¡¬ ∑§⁄UŸ‚
◊„UÊ◊ÎàÿÈ‚ Ã⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U ◊„UÊ◊ÎàÿÈ‚ Ã⁄U ¡ÊÃÊ
„ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U •ÁfllÊŸÊÁ‡ÊŸË ’˝rÊÔÁfllÊ „ÒU–
* üÊËÁfllÊ∑§ ©U¬Ê‚∑§Ê¥∑§ Á‹ÿ øÊ⁄U ‚¢äÿÊ∞° •Êfl‡ÿ∑§ „Ò¥U– ߟ◊¥ ÃÈ⁄UËÿ
‚¢äÿÊ ◊äÿ⁄UÊÁòÊ◊¥ „UÊÃË „ÒU–
* ŸflÊáʸÁflÁœ—* 53
◊„UÊ∑§Ê‹Ë◊„UÊ‹ˇ◊Ë◊„UÊ‚⁄USflÃËŒflÃÊèÿÊ Ÿ◊—, NUÁŒ– ∞¥ ’Ë¡Êÿ
Ÿ◊—, ªÈsÔ– OÔUË¥ ‡ÊQ§ÿ Ÿ◊—, ¬ÊŒÿÊ—– Ä‹Ë¥ ∑§Ë‹∑§Êÿ Ÿ◊—, ŸÊ÷ÊÒ–
“˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ”óß‚ ◊Í‹◊ãòÊ‚ „UÊÕÊ¥∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§⁄U∑§
∑§⁄UãÿÊ‚ ∑§⁄U–
∑§⁄UãÿÊ‚—
∑§⁄UãÿÊ‚◊¥ „UÊÕ∑§Ë ÁflÁ÷㟠•°ªÈÁ‹ÿÊ¥, „UÕÁ‹ÿÊ¥ •ÊÒ⁄U „UÊÕ∑§ ¬Îc∆U÷ʪ◊¥
◊ãòÊÊ¥∑§Ê ãÿÊ‚ (SÕʬŸ) Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU; ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U •¢ªÔUãÿÊ‚◊¥ NUŒÿÊÁŒ
•¢ªÔUÊ¥◊¥ ◊ãòÊÊ¥∑§Ë SÕʬŸÊ „UÊÃË „ÒU– ◊ãòÊÊ¥∑§Ê øß •ÊÒ⁄U ◊ÍÌÃ◊ÊŸ˜Ô ◊ÊŸ∑§⁄U ©UŸ-
©UŸ •¢ªÔUÊ¥∑§Ê ŸÊ◊ ‹∑§⁄U ©UŸ ◊ãòÊ◊ÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê „UË S¬‡Ê¸ •ÊÒ⁄U fl㌟ Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, ∞‚Ê ∑§⁄UŸ‚ ¬Ê∆U ÿÊ ¡¬ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê Sflÿ¢ ◊ãòÊ◊ÿ „UÊ∑§⁄U
◊ãòÊŒflÃÊ•Ê¥mÊ⁄UÊ ‚fl¸ÕÊ ‚È⁄UÁˇÊà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U‚∑§ ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh „UÊÃË
„ÒU, ÁŒ√ÿ ’‹ ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚ÊœŸÊ ÁŸÌflÉŸÃʬÍfl¸∑§ ¬Íáʸ ÃÕÊ
¬⁄U◊ ‹Ê÷ŒÊÿ∑§ „UÊÃË „ÒU–
˙ ∞¥ •«˜U.ªÈc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊— (ŒÊŸÊ¥ „UÊÕÊ¥∑§Ë á¸ŸË •°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ ŒÊŸÊ¥
•°ªÍ∆UÊ¥∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ OÔUË¥ ḟËèÿÊ¢ Ÿ◊— (ŒÊŸÊ¥ „UÊÕÊ¥∑§ •°ªÍ∆UÊ¥‚ ŒÊŸÊ¥ á¸ŸË •°ªÈÁ‹ÿÊ¥∑§Ê
S¬‡Ê¸)–
˙ Ä‹Ë¥ ◊äÿ◊ÊèÿÊ¢ Ÿ◊— (•°ªÍ∆UÊ¥‚ ◊äÿ◊Ê •°ªÈÁ‹ÿÊ¥∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ •ŸÊÁ◊∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊— (•ŸÊÁ◊∑§Ê •°ªÈÁ‹ÿÊ¥∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ ÁflìÊ ∑§ÁŸÁc∆U∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊— (∑§ÁŸÁc∆U∑§Ê •°ªÈÁ‹ÿÊ¥∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ ∑§⁄UË∑§⁄U¬Îc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊— („UÕÁ‹ÿÊ¥
•ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ¬Îc∆U÷ʪʥ∑§Ê ¬⁄US¬⁄U S¬‡Ê¸)–
NUŒÿÊÁŒãÿÊ‚—
ß‚◊¥ ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ë ¬Ê°øÊ¥ •°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ “NUŒÿ” •ÊÁŒ •¢ªÔUÊ¥∑§Ê S¬‡Ê¸ Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU–
˙ ∞¥ NUŒÿÊÿ Ÿ◊— (ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ë ¬Ê°øÊ¥ •°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ NUŒÿ∑§Ê S¬‡Ê¸)–
54 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
˙ OÔUË¥ Á‡Ê⁄U‚ SflÊ„UÊ (Á‚⁄U∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ Ä‹Ë¥ Á‡ÊπÊÿÒ fl·≈˜UÔ (Á‡ÊπÊ∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ∑§fløÊÿ „ÈU◊˜Ô (ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ë •°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ ’Êÿ¥ ∑¢§œ∑§Ê
•ÊÒ⁄U ’Êÿ¥ „UÊÕ∑§Ë •°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ ŒÊÁ„UŸ ∑¢§œ∑§Ê ‚ÊÕ „UË S¬‡Ê¸)–
˙ ÁflìÊ ŸòÊòÊÿÊÿ flÊÒ·≈˜UÔ (ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ë •°ªÈÁ‹ÿÊ¥∑§ •ª˝÷ʪ‚ ŒÊŸÊ¥
ŸòÊÊ¥ •ÊÒ⁄U ‹‹Ê≈U∑§ ◊äÿ÷ʪ∑§Ê S¬‡Ê¸)–
˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ •SòÊÊÿ »§≈˜UÔ (ÿ„U flÊÄÿ ¬…∏U∑§⁄U
ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ê Á‚⁄U∑§ ™§¬⁄U‚ ’ÊÿË¥ •Ê⁄U‚ ¬Ë¿U∑§Ë •Ê⁄U ‹ ¡Ê∑§⁄U ŒÊÁ„UŸË
•Ê⁄U‚ •Êª∑§Ë •Ê⁄U ‹ •Êÿ •ÊÒ⁄U á¸ŸË ÃÕÊ ◊äÿ◊Ê •°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ ’Êÿ¥ „UÊÕ∑§Ë
„UՋˬ⁄U ÃÊ‹Ë ’¡Êÿ)–
•ˇÊ⁄UãÿÊ‚—
ÁŸêŸÊ¢Á∑§Ã flÊÄÿÊ¥∑§Ê ¬…∏U∑§⁄U ∑˝§◊‡Ê— Á‡ÊπÊ •ÊÁŒ∑§Ê ŒÊÁ„UŸ „UÊÕ∑§Ë
•°ªÈÁ‹ÿÊ¥‚ S¬‡Ê¸ ∑§⁄U–
˙ ∞¥ Ÿ◊—, Á‡ÊπÊÿÊ◊˜Ô– ˙ OÔUË¥ Ÿ◊—, ŒÁˇÊáÊŸòÊ– ˙ Ä‹Ë¥
Ÿ◊—, flÊ◊ŸòÊ– ˙ øÊ¢ Ÿ◊—, ŒÁˇÊáÊ∑§áʸ– ˙ ◊È¢ Ÿ◊—, flÊ◊∑§áʸ– ˙ «UÊ¢
Ÿ◊—, ŒÁˇÊáʟʂʬÈ≈U– ˙ ÿÒ¥ Ÿ◊—, flÊ◊ŸÊ‚ʬÈ≈U– ˙ Áfl¢ Ÿ◊—, ◊Èπ– ˙
ìÊ¥ Ÿ◊—, ªÈsÔ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ãÿÊ‚ ∑§⁄U∑§ ◊Í‹◊ãòÊ‚ •Ê∆U ’Ê⁄U √ÿʬ∑§ (ŒÊŸÊ¥ „UÊÕÊ¥mÊ⁄UÊ Á‚⁄U‚
‹∑§⁄U ¬Ò⁄UÃ∑§∑§ ‚’ •¢ªÔUÊ¥∑§Ê) S¬‡Ê¸ ∑§⁄U, Á»§⁄U ¬˝àÿ∑§ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ øÈ≈U∑§Ë ’¡ÊÃ
„ÈU∞ ãÿÊ‚ ∑§⁄Uó
ÁŒæ˜U ãÿÊ‚—
˙ ∞¥ ¬˝ÊëÿÒ Ÿ◊—– ˙ ∞¥ •ÊÇŸƒÿÒ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥ ŒÁˇÊáÊÊÿÒ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥
ŸÒ´¸§àÿÒ Ÿ◊—– ˙ Ä‹Ë¥ ¬˝ÃËëÿÒ Ÿ◊—– ˙ Ä‹Ë¥ flÊÿ√ÿÒ Ÿ◊—– ˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ
©UŒËëÿÒ Ÿ◊—– ˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ∞‡ÊÊãÿÒ Ÿ◊—– ˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ
™§äflʸÿÒ Ÿ◊—– ˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ ÷ÍêÿÒ Ÿ◊—–*
* ÿ„UÊ° ¬˝øÁ‹Ã ¬⁄Uê¬⁄UÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ãÿÊ‚ÁflÁœ ‚¢ˇÊ¬‚ ŒË ªÿË „ÒU– ¡Ê ÁflSÃÊ⁄U‚
* ŸflÊáʸÁflÁœ—* 55
äÿÊŸ◊˜
π«˜Uª¢ ø∑˝§ªŒ·Èøʬ¬Á⁄UÉÊÊÜ¿Í ‹¢ ÷ȇÊÈá«UË¥ Á‡Ê⁄U—
‡ÊW¢ ‚¢ŒœÃË¥ ∑§⁄UÒÁSòÊŸÿŸÊ¢ ‚flʸX÷Í·ÊflÎÃÊ◊˜–
ŸË‹Ê‡◊lÈÁÃ◊ÊSÿ¬ÊŒŒ‡Ê∑§Ê¢ ‚fl ◊„ÔÊ∑§ÊÁ‹∑§Ê¢
ÿÊ◊SÃıàSflÁ¬Ã „Ô⁄Uı ∑§◊‹¡Ù „ÔãÃÈ¢ ◊äÊÈ¢ ∑Ò§≈U÷◊˜H 1H1
•ˇÊdĬ⁄U‡ÊÈ¢ ªŒ·È∑ȧÁ‹‡Ê¢ ¬k¢ œŸÈc∑ȧÁá«∑§Ê¢
Œá«¢ ‡ÊÁQ§◊Á‚¢ ø ø◊¸ ¡‹¡¢ ÉÊá≈UÊ¢ ‚È⁄UÊ÷Ê¡Ÿ◊˜–
‡ÊÍ‹¢ ¬Ê‡Ê‚ÈŒ‡Ê¸Ÿ ø ŒœÃË¥ „ÔSÃÒ— ¬˝‚ãŸÊŸŸÊ¢
‚fl ‚ÒÁ⁄U÷◊ÌŒŸËÁ◊„Ô ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë¥ ‚⁄UÙ¡ÁSÕÃÊ◊˜H 2H2
ÉÊá≈UʇÊÍ‹„Ô‹ÊÁŸ ‡ÊW◊È‚‹ ø∑˝¥§ œŸÈ— ‚Êÿ∑¥§
„ÔSÃÊé¡ÒŒ¸œÃË¥ ÉÊŸÊãÃÁfl‹‚ë¿ËÃÊ¢‡ÊÈÃÈÀÿ¬˝÷Ê◊˜–
ªı⁄UËŒ„Ô‚◊ÈjflÊ¢ ÁòÊ¡ªÃÊ◊ÊœÊ⁄U÷ÍÃÊ¢ ◊„ÔÊ-
¬Íflʸ◊òÊ ‚⁄USflÃË◊ŸÈ÷¡ ‡ÊÈê÷ÊÁŒŒÒàÿÊÌŒŸË◊˜H 3H3
Á»§⁄U “∞¢ OË¥ •ˇÊ◊ÊÁ‹∑§ÊÿÒ Ÿ◊—” ß‚ ◊ãòÊ‚ ◊Ê‹Ê∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U∑§
¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄Uó
˙ ◊Ê¢ ◊Ê‹ ◊„ÔÊ◊Êÿ ‚fl¸‡ÊÁQ§SflM§Á¬ÁáÊ–
øÃÈfl¸ª¸SàflÁÿ ãÿSÃSÃS◊Êã◊ Á‚ÁhŒÊ ÷flH
˙ •ÁflÉŸ¢ ∑ȧL§ ◊Ê‹ àfl¢ ªÎˆÊÁ◊ ŒÁˇÊáÙ ∑§⁄U–
¡¬∑§Ê‹ ø Á‚hKÕZ ¬˝‚ËŒ ◊◊ Á‚hÿH
˙ •ˇÊ◊Ê‹ÊÁœ¬Ãÿ ‚ÈÁ‚Áh¢ ŒÁ„U ŒÁ„U ‚fl¸◊ãòÊÊÕ¸‚ÊÁœÁŸ ‚Êœÿ
‚Êœÿ ‚fl¸Á‚Áh¢ ¬Á⁄U∑§À¬ÿ ¬Á⁄U∑§À¬ÿ ◊ SflÊ„ÔÊ–
ß‚∑§ ’ÊŒ “˙ ∞¢ OË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ Áflëø” ß‚ ◊ãòÊ∑§Ê 108 ’Ê⁄U ¡¬
∑§⁄U •ı⁄Uó
∑§⁄UŸÊ øÊ„¥U, fl •ãÿòÊ‚ ‚Ê⁄USflÃãÿÊ‚, ◊ÊÃÎ∑§ÊªáÊãÿÊ‚, ·«˜UÔŒflËãÿÊ‚, ’˝rÊÔÊÁŒãÿÊ‚,
◊„UÊ‹ˇêÿÊÁŒãÿÊ‚, ’Ë¡◊ãòÊãÿÊ‚, Áfl‹Ê◊’Ë¡ãÿÊ‚, ◊ãòÊ√ÿÊÁåÃãÿÊ‚ •ÊÁŒ •ãÿ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
ãÿÊ‚ ÷Ë ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U–
1. ß‚∑§Ê •Õ¸ ‚åÇÊÃË∑§ ¬˝Õ◊ •äÿÊÿ∑§ •Ê⁄Uê÷ (¬Îc∆U 59-60)-◊¢ „ÔÒ–
2. ß‚∑§Ê •Õ¸ ‚åÇÊÃË∑§ ÁmÃËÿ •äÿÊÿ∑§ •Ê⁄Uê÷ (¬Îc∆U 75)-◊¢ „ÔÒ–
3. ß‚∑§Ê •Õ¸ ‚åÇÊÃË∑§ ¬Ê°øfl¢ •äÿÊÿ∑§ •Ê⁄Uê÷ (¬Îc∆U 109)-◊¢ „ÔÒ–
56 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ªÈsÔÊÁêÈsªÙåòÊË àfl¢ ªÎ„ÔÊáÊÊS◊à∑Χâ ¡¬◊˜˜–
Á‚Áh÷¸flÃÈ ◊ ŒÁfl àflà¬˝‚ÊŒÊã◊„Ô‡flÁ⁄UH
ß‚ ‡‹Ù∑§∑§Ù ¬…∏∑§⁄U ŒflË∑§ flÊ◊„ÔSÃ◊¢ ¡¬ ÁŸflŒŸ ∑§⁄U–
U
‚åÇÊÃËãÿÊ‚—
ÃŒŸãÃ⁄U ‚åÇÊÃË∑§ ÁflÁŸÿÙª, ãÿÊ‚ •ı⁄U äÿÊŸ ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ– ãÿÊ‚∑§Ë
¬˝áÊÊ‹Ë ¬Ífl¸flؘ „ÔÒó
¬˝Õ◊◊äÿ◊ÙûÊ⁄UøÁ⁄UòÊÊáÊÊ¢ ’˝rÊÁflcáÊÈL§º˝Ê ´§·ÿ—,
üÊË◊„Ê∑§Ê‹Ë◊„Ê‹ˇ◊Ë◊„Ê‚⁄USflàÿÙ ŒflÃÊ—, ªÊÿòÿÈÁcáʪŸÈc≈ÈU÷‡¿ãŒÊ¢Á‚,
ŸãŒÊ‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË÷Ë◊Ê— ‡ÊQ§ÿ—, ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§ÊŒÈªÊ¸÷˝Ê◊ÿÙ¸ ’Ë¡ÊÁŸ,
•ÁÇŸflÊÿÈ‚ÿ Í Ê¸SÃûUflÊÁŸ, ´§Çÿ¡È—‚Ê◊flŒÊ äÿÊŸÊÁŸ, ‚∑§‹∑§Ê◊ŸÊÁ‚hÿ
üÊË◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflÃËŒflÃʬ˝ËàÿÕ¸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ π«˜UÁÔ ªŸË ‡ÊÍÁ‹ŸË ÉÊÙ⁄UÊ ªÁŒŸË øÁ∑˝§áÊË ÃÕÊ–
‡ÊÁWŸË øÊÁ¬ŸË ’ÊáÊ÷ȇÊÈá«UˬÁ⁄UÉÊÊÿÈœÊ1H •«˜U.ªÈc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊— –
˙ ‡ÊÍ‹Ÿ ¬ÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ¬ÊÁ„U π«˜ª˜ Ÿ øÊÁê’∑§–
ÉÊá≈UÊSflŸŸ Ÿ— ¬ÊÁ„U øʬÖÿÊÁŸ—SflŸŸ øH ḟËèÿÊ¢ Ÿ◊— –
˙ ¬˝ÊëÿÊ¢ ⁄UˇÊ ¬˝ÃËëÿÊ¢ ø øÁá«∑§ ⁄UˇÊ ŒÁˇÊáÙ–
÷˝Ê◊áÙŸÊà◊‡ÊÍ‹Sÿ ©UûÊ⁄USÿÊ¢ ÃÕ‡flÁ⁄H ◊äÿ◊ÊèÿÊ¢ Ÿ◊— –
˙ ‚ıêÿÊÁŸ ÿÊÁŸ M§¬ÊÁáÊ òÊÒ‹ÙÄÿ Áflø⁄UÁãà Ö
ÿÊÁŸ øÊàÿÕ¸ÉÊÙ⁄UÊÁáÊ ÃÒ ⁄UˇÊÊS◊Ê¢SÃÕÊ ÷Èfl◊˜˜H •ŸÊÁ◊∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊— –
˙ π«˜˜ ª‡ÊÍ‹ªŒÊŒËÁŸ ÿÊÁŸ øÊSòÊÊÁáÊ Ã˘Áê’∑§–
∑§⁄U¬À‹fl‚XËÁŸ ÃÒ⁄US◊ÊŸ˜ ⁄UˇÊ ‚fl¸Ã—2H ∑§ÁŸÁc∆U∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊— –
˙ ‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ù ‚fl¸‡ÊÁQ§‚◊ÁãflÖ
÷ÿèÿSòÊÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊Ù˘SÃÈ Ã3H ∑§⁄UË∑§⁄U¬Îc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊—–
˙ π«˜˜ÁªŸË ‡ÊÍÁ‹ŸË ÉÊÙ⁄UÊ0óNUŒÿÊÿ Ÿ◊—–
˙ ‡ÊÍ‹Ÿ ¬ÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl0óÁ‡Ê⁄U‚ SflÊ„ÔÊ–
˙ ¬˝ÊëÿÊ¢ ⁄UˇÊ ¬˝ÃËëÿÊ¢ ø0óÁ‡ÊπÊÿÒ fl·≈U˜–
1. ß‚∑§Ê •Õ¸ ¬Îc∆U 71 ◊¢ „ÔÒ– 2. ߟ øÊ⁄U ‡‹Ù∑§Ù¥∑§Ê •Õ¸ ¬Îc∆U 104-105 ◊¢ „ÔÒ–
3. ß‚∑§Ê •Õ¸ ¬Îc∆U 164 ◊¥ „ÒU–
* ‚åÇÊÃËãÿÊ‚—* 57
˙ ‚ıêÿÊÁŸ ÿÊÁŸ M§¬ÊÁáÊ0ó∑§fløÊÿ „ÈÔ◊˜–
˙ π«˜˜ª‡ÊÍ‹ªŒÊŒËÁŸ0óŸòÊòÊÿÊÿ flı·≈˜U–
˙ ‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ù0ó•SòÊÊÿ »§≈U˜–
äÿÊŸ◊˜˜
ÁfllÈgÊ◊‚◊¬˝÷Ê¢ ◊Ϊ¬ÁÃS∑§ãœÁSÕÃÊ¢ ÷Ë·áÊÊ¢
∑§ãÿÊÁ÷— ∑§⁄UflÊ‹π≈UÁfl‹‚hSÃÊÁ÷⁄UÊ‚ÁflÃÊ◊˜–˜
„ÔSÃÒ‡ø∑˝§ªŒÊÁ‚π≈UÁflÁ‡ÊπÊ¢‡øʬ¢ ªÈáÊ¢ ḟ˥
Á’÷˝ÊáÊÊ◊Ÿ‹ÊÁà◊∑§Ê¢ ‡ÊÁ‡Êœ⁄UÊ¢ ŒÈªÊZ ÁòÊŸòÊÊ¢ ÷¡H1
ß‚∑§ ’ÊŒ ¬˝Õ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê ÁflÁŸÿÙª •ı⁄U äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ “◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø”
‚ ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U– ¬˝àÿ∑§ øÁ⁄UòÊ∑§Ê ÁflÁŸÿÙª ◊Í‹ ‚åÇÊÃË∑§
‚ÊÕ „ÔË ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ ÃÕÊ ¬˝àÿ∑§ •äÿÊÿ∑§ •Ê⁄Uê÷◊¢ •Õ¸‚Á„Uà äÿÊŸ ÷Ë
Œ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ¬Ê∆U ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÷ªflÃË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄Uà „ÈÔ∞ ∑§⁄U– ◊Ë∆UÊ Sfl⁄U,
•ˇÊ⁄UÙ¢∑§Ê S¬c≈U ©UëøÊ⁄UáÊ, ¬ŒÙ¢∑§Ê Áfl÷ʪ, ©UûÊ◊ Sfl⁄U, œË⁄UÃÊ, ∞∑§ ‹ÿ∑§
‚ÊÕ ’Ù‹ŸÊóÿ ‚’ ¬Ê∆U∑§Ù¢∑§ ªÈáÊ „ÔÒ¥–2 ¡Ù ¬Ê∆U ∑§⁄Uà ‚◊ÿ ⁄Uʪ¬Ífl¸∑§
ªÊÃÊ, ©UëøÊ⁄UáÊ◊¢ ¡ÀŒ’Ê¡Ë ∑§⁄UÃÊ, Á‚⁄U Á„U‹ÊÃÊ, •¬ŸË „ÔÊÕ‚ Á‹πË „ÈÔ߸
¬ÈSÃ∑§¬⁄U ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ, •Õ¸∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË Ÿ„ÔË¥ ⁄UπÃÊ •ı⁄U •œÍ⁄UÊ „ÔË ◊ãòÊ
∑§á∆USÕ ∑§⁄UÃÊ „Ô,Ò fl„Ô ¬Ê∆U ∑§⁄UŸfl Ê‹Ù¢◊¢ •œ◊ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „Ô–Ò 3 ¡’Ã∑§
•äÿÊÿ∑§Ë ¬ÍÌà Ÿ „ÔÙ, Ã’Ã∑§ ’Ëø◊¢ ¬Ê∆U ’¢Œ Ÿ ∑§⁄U– ÿÁŒ ¬˝◊ÊŒfl‡Ê •äÿÊÿ∑§
’Ëø◊¢ ¬Ê∆U∑§Ê Áfl⁄UÊ◊ „ÔÙ ¡Êÿ ÃÙ ¬ÈŸ— ¬˝Áà ’Ê⁄U ¬Í⁄U •äÿÊÿ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U–4
1.ß‚∑§Ê •Õ¸ ’Ê⁄U„Ufl¥ •äÿÊÿ∑§ •Ê⁄Uê÷ (¬Îc∆U 171)-◊¥ „ÒU–
2.◊ÊäÊÈÿ¸◊ˇÊ⁄U√ÿÁQ§— ¬Œë¿UŒSÃÈ ‚ÈSfl⁄U—–
2.œÒÿZ ‹ÿ‚◊ÕZ ø ·«Uà ¬Ê∆U∑§Ê ªÈáÊÊ—H
3.ªËÃË ‡ÊËÉÊ˝Ë Á‡Ê⁄U—∑§ê¬Ë ÃÕÊ Á‹ÁπìÊ∆U∑§—–
3.•ŸÕ¸ôÊÙ˘À¬∑§á∆U‡ø ·«Uà ¬Ê∆U∑§Êœ◊Ê—H
4.ÿÊfl㟠¬Íÿ¸Ã˘äÿÊÿSÃÊfl㟠Áfl⁄U◊à¬∆UŸ˜–
3.ÿÁŒ ¬˝◊ʌʌäÿÊÿ Áfl⁄UÊ◊Ù ÷flÁà Á¬˝ÿ–
3.¬ÈŸ⁄UäÿÊÿ◊Ê⁄Uèÿ ¬∆Uà‚flZ ◊È„ÈÔ◊ȸ„È—H
58 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
•ôÊÊŸfl‡Ê ¬ÈSÃ∑§ „ÔÊÕ◊¢ ‹∑§⁄U ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ∑§Ê »§‹ •ÊœÊ „ÔË „ÔÙÃÊ „ÔÒ–
SÃÙòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ◊ÊŸÁ‚∑§ Ÿ„ÔË¥, flÊÁø∑§ „ÔÙŸÊ øÊÁ„Uÿ– flÊáÊË‚ ©U‚∑§Ê S¬c≈U
©UëøÊ⁄UáÊ „ÔË ©UûÊ◊ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÔÒ–1 ’„ÈÔà ¡Ù⁄U-¡Ù⁄U‚ ’Ù‹ŸÊ ÃÕÊ ¬Ê∆U◊¢ ©UÃÊfl‹Ë
∑§⁄UŸÊ flÌ¡Ã „ÔÒ– ÿàŸ¬Ífl¸∑§ ‡ÊÈh ∞fl¢ ÁSÕ⁄UÁøûÊ‚ ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–2 ÿÁŒ
¬Ê∆U ∑§á∆USÕ Ÿ „ÔÙ ÃÙ ¬ÈSÃ∑§‚ ∑§⁄U– •¬Ÿ „ÔÊÕ‚ Á‹π „ÈÔ∞ •ÕflÊ ’˝ÊrÊáÙÃ⁄U
¬ÈL§·∑§ Á‹π „ÈÔ∞ SÃÙòÊ∑§Ê ¬Ê∆U Ÿ ∑§⁄U–3 ÿÁŒ ∞∑§ ‚„Ôd‚ •Áœ∑§ ‡‹Ù∑§Ù¢∑§Ê
ÿÊ ◊ãòÊÙ¢∑§Ê ª˝ãÕ „ÔÙ ÃÙ ¬ÈSÃ∑§ Œπ∑§⁄U „ÔË ¬Ê∆U ∑§⁄U; ß‚‚ ∑§◊ ‡‹Ù∑§ „ÔÙ¢
ÃÙ ©Uã„Ô¢ ∑§á∆USÕ ∑§⁄U∑§ Á’ŸÊ ¬ÈSÃ∑§∑§ ÷Ë ¬Ê∆U Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÔÒ–4 •äÿÊÿ
‚◊Êåà „ÔÙŸ¬⁄U “ßÁÔ, “flœ”, “•äÿÊÿ” ÃÕÊ “‚◊ÊåÔ ‡ÊéŒ∑§Ê ©UëøÊ⁄UáÊ Ÿ„ÔË¥
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–5
U
1. •ôÊÊŸÊàSÕÊÁ¬Ã „ÔSà ¬Ê∆U sœ¸»§‹¢ œ˝Èfl◊˜˜–
4. Ÿ ◊ÊŸ‚ ¬∆UàSÃÙòÊ¢ flÊÁø∑¥§ ÃÈ ¬˝‡ÊSÿÃH
2. ©UëøÒ— ¬Ê∆¥ ÁŸÁ·h¢ SÿÊûUfl⁄UÊ¢ ø ¬Á⁄Ufl¡¸ÿØ–
2. ‡ÊÈhŸÊø‹ÁøûÊŸ ¬Á∆UÃ√ÿ¢ ¬˝ÿàŸÃ—H
3. ∑§á∆USÕ¬Ê∆UÊ÷Êfl ÃÈ ¬ÈSÃ∑§Ù¬Á⁄U flÊøÿØ–
6. Ÿ Sflÿ¢ Á‹Áπâ SÃÙòÊ¢ ŸÊ’˝ÊrÊáÊÁ‹Á¬¢ ¬∆UØH
4. ¬ÈSÃ∑§ flÊøŸ¢ ‡ÊSâ ‚„ÔdÊŒÁœ∑¥§ ÿÁŒ–
4. ÃÃÙ ãÿÍŸSÿ ÃÈ ÷flŒ˜ flÊøŸ¢ ¬ÈSÃ∑¥§ ÁflŸÊH
5. •äÿÊÿ∑§Ë ¬ÍÌà „ÔÙŸ¬⁄U ÿÙ¢ ∑§„ÔŸÊ øÊÁ„Uÿó“üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§
◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ ¬˝Õ◊— ˙ Ãà‚ؘ–” ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U “ÁmÃËÿ—”, “ÃÎÃËÿ—” •ÊÁŒ
∑§„Ô∑§⁄U ‚◊Êåà ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
U
H üÊˌȪʸÿÒ Ÿ◊—H
•Õ üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË
¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—
◊œÊ ´§Á·∑§Ê ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ •ÊÒ⁄U ‚◊ÊÁœ∑§Ê ÷ªflÃË∑§Ë
◊Á„U◊Ê ’ÃÊà „ÈU∞ ◊œÈ-∑Ò§≈U÷-flœ∑§Ê
¬˝‚¢ª ‚ÈŸÊŸÊ
ÁflÁŸÿÙª—
˙ ¬˝Õ◊øÁ⁄UòÊSÿ ’˝rÊÊ ´§Á·—, ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë ŒflÃÊ, ªÊÿòÊË
¿ãŒ—, ŸãŒÊ ‡ÊÁQ§—, ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê ’Ë¡◊˜ , •ÁÇŸSÃûUfl◊˜ , ´§ÇflŒ—
SflM§¬◊˜ , üÊË◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë¬˝ËàÿÕ¸ ¬˝Õ◊øÁ⁄UòÊ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
äÿÊŸ◊˜
˙ π«˜UÔª¢ ø∑˝§ªŒ·Èøʬ¬Á⁄UÉÊÊÜ¿Í‹¢ ÷ȇÊÈá«UË¥ Á‡Ê⁄U—
‡ÊW¢ ‚¢ŒœÃË¥ ∑§⁄UÒÁSòÊŸÿŸÊ¢ ‚flʸX÷Í·ÊflÎÃÊ◊˜–
ŸË‹Ê‡◊lÈÁÃ◊ÊSÿ¬ÊŒŒ‡Ê∑§Ê¢ ‚fl ◊„ÔÊ∑§ÊÁ‹∑§Ê¢
ÿÊ◊SÃıàSflÁ¬Ã „Ô⁄Uı ∑§◊‹¡Ù „ÔãÃÈ¢ ◊äÊÈ¢ ∑Ò§≈U÷◊˜H 1H
¬˝Õ◊ øÁ⁄UòÊ∑§ ’˝rÊÔÊ ´§Á·, ◊„UÊ∑§Ê‹Ë ŒflÃÊ, ªÊÿòÊË ¿UãŒ, ŸãŒÊ ‡ÊÁQ§,
⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê ’Ë¡, •ÁÇŸ Ãûfl •ÊÒ⁄U ´§ÇflŒ SflM§¬ „ÒU– üÊË◊„UÊ∑§Ê‹Ë ŒflÃÊ∑§Ë
¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ¬˝Õ◊ øÁ⁄UòÊ∑§ ¡¬◊¥ ÁflÁŸÿʪ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§ ‚Ê ¡ÊŸ¬⁄U ◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷∑§Ê ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§◊‹¡ã◊Ê
’˝rÊÔÊ¡ËŸ Á¡Ÿ∑§Ê SÃflŸ Á∑§ÿÊ ÕÊ, ©UŸ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë ŒflË∑§Ê ◊Ò¥ ‚flŸ ∑§⁄UÃÊ
„Í°U– fl •¬Ÿ Œ‚ „UÊÕÊ¥◊¥ π«˜UÔª, ø∑˝§, ªŒÊ, ’ÊáÊ, œŸÈ·, ¬Á⁄UÉÊ, ‡ÊÍ‹,
÷ȇÊÈÁá«U, ◊SÃ∑§ •ÊÒ⁄U ‡Ê¢π œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§ ÃËŸ ŸòÊ „Ò¥U– fl ‚◊SÃ
•¢ªÔUÊ¥◊¥ ÁŒ√ÿ •Ê÷Í·áÊÊ¥‚ Áfl÷ÍÁ·Ã „Ò¥U– ©UŸ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ∑§ÊÁãà ŸË‹◊ÁáÊ∑§ ‚◊ÊŸ
„ÒU ÃÕÊ fl Œ‚ ◊Èπ •ÊÒ⁄U Œ‚ ¬Ò⁄UÊ¥‚ ÿÈQ§ „Ò¥U–
60 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒ 1
“˙” ∞¢ ◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊøH 1H
‚ÊflÌáÊ— ‚Íÿ¸ÃŸÿÙ ÿÙ ◊ŸÈ— ∑§âÿÃ˘c≈U◊—–
ÁŸ‡ÊÊ◊ÿ ÃŒÈà¬Áû¢Ê ÁflSÃ⁄UÊŒ˜ ªŒÃÙ ◊◊H 2H
◊„ÔÊ◊ÊÿÊŸÈ÷ÊflŸ ÿÕÊ ◊ãflãÃ⁄UÊÁœ¬—–
‚ ’÷Ífl ◊„ÔÊ÷ʪ— ‚ÊflÌáÊSßÿÙ ⁄Ufl—H 3H
SflÊ⁄UÙÁø·˘ãÃ⁄U ¬ÍflZ øÒòÊfl¢‡Ê‚◊Èjfl—–
‚È⁄UÕÙ ŸÊ◊ ⁄UÊ¡Ê÷Íà‚◊Sà ÁˇÊÁÃ◊á«‹H 4H
ÃSÿ ¬Ê‹ÿ× ‚êÿ∑˜§ ¬˝¡Ê— ¬ÈòÊÊÁŸflı⁄U‚ÊŸ˜–
’÷ÍflÈ— ‡ÊòÊflÙ ÷ͬʗ ∑§Ù‹ÊÁfläfl¢Á‚ŸSÃŒÊH 5H
◊Ê∑¸¸§á«Uÿ¡Ë ’Ê‹óH 1H ‚Íÿ¸∑§ ¬ÈòÊ ‚ÊflÌáÊ ¡Ê •Ê∆Ufl¥ ◊ŸÈ ∑§„U ¡ÊÃ
„Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ë ∑§ÕÊ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„UÃÊ „Í°U , ‚ÈŸÊH 2H ‚Íÿ¸∑ȧ◊Ê⁄U
◊„UÊ÷ʪ ‚ÊflÌáÊ ÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊ∑§ •ŸÈª˝„U‚ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊ãflãÃ⁄U∑§ SflÊ◊Ë
„ÈU∞ , fl„UË ¬˝‚¢ª ‚ÈŸÊÃÊ „Í°UH 3H ¬Ífl¸∑§Ê‹∑§Ë ’Êà „ÒU, SflÊ⁄UÊÁø· ◊ãflãÃ⁄U◊¥ ‚È⁄UÕ
ŸÊ◊∑§ ∞∑§ ⁄UÊ¡Ê Õ, ¡Ê øÒòÊfl¢‡Ê◊¥ ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ Õ– ©UŸ∑§Ê ‚◊Sà ÷Í◊á«U‹¬⁄U
•Áœ∑§Ê⁄U ÕÊH 4H fl ¬˝¡Ê∑§Ê •¬Ÿ •ÊÒ⁄U‚ ¬ÈòÊÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà œ◊¸¬Ífl¸∑§ ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UÃ
Õ; ÃÊ ÷Ë ©U‚ ‚◊ÿ ∑§Ê‹ÊÁfläfl¢‚Ë2 ŸÊ◊∑§ ˇÊÁòÊÿ ©UŸ∑§ ‡ÊòÊÈ „UÊ ªÿH 5H
1. ˙ øá«UËŒflË∑§Ù Ÿ◊S∑§Ê⁄U „Ò–U
2. “∑§Ê‹ÊÁfläfl¢‚Ë” ÿ„U Á∑§‚Ë Áfl‡Ê· ∑ȧ‹∑§ ˇÊÁòÊÿÊ¥∑§Ë ‚¢ôÊÊ „ÒU– ŒÁˇÊáÊ◊¥ “∑§Ê‹Ê” Ÿª⁄UË
¬˝Á‚h „ÒU, fl„U ¬˝ÊøËŸ ∑§Ê‹◊¥ ⁄UÊ¡œÊŸË ÕË– Á¡Ÿ ˇÊÁòÊÿÊ¥Ÿ ©U‚¬⁄U •Ê∑˝§◊áÊ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§Ê
Áfläfl¢‚ Á∑§ÿÊ, fl “∑§Ê‹ÊÁfläfl¢‚Ë” ∑§„U‹Êÿ–
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 61
ÃSÿ ÃÒ⁄U÷flŒ˜ ÿÈh◊Áì˝’‹ŒÁá«Ÿ—–
ãÿÍŸÒ⁄UÁ¬ ‚ ÃÒÿȸh ∑§Ù‹ÊÁfläfl¢Á‚Á÷̡×H 6 H
Ã× Sfl¬È⁄U◊ÊÿÊÃÙ ÁŸ¡Œ‡ÊÊÁœ¬Ù˘÷flØ–
•Ê∑˝§Êã× ‚ ◊„ÔÊ÷ʪSÃÒSÃŒÊ ¬˝’‹ÊÁ⁄UÁ÷—H 7 H
•◊ÊàÿÒ’¸Á‹Á÷ŒÈ¸c≈UҌȸ’¸‹Sÿ ŒÈ⁄UÊà◊Á÷—–
∑§Ù‡ÊÙ ’‹¢ øʬNUâ ÃòÊÊÁ¬ Sfl¬È⁄U Ã×H 8 H
ÃÃÙ ◊ΪÿÊ√ÿÊ¡Ÿ NUÃSflÊêÿ— ‚ ÷ͬÁ×–
∞∑§Ê∑§Ë „Ôÿ◊ÊL§s ¡ªÊ◊ ª„ÔŸ¢ flŸ◊˜H 9 H
‚ ÃòÊÊüÊ◊◊º˝ÊˇÊËŒ˜ Ám¡flÿ¸Sÿ ◊œ‚—–
¬˝‡ÊÊãÇflʬŒÊ∑§ËáÊZ ◊ÈÁŸÁ‡ÊcÿÙ¬‡ÊÙÁ÷Ã◊˜H 10H
⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ∑§Ë Œá«UŸËÁà ’«∏UË ¬˝’‹ ÕË– ©UŸ∑§Ê ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ ‚ÊÕ ‚¢ª˝Ê◊
„ÈU•Ê– ÿlÁ¬ ∑§Ê‹ÊÁfläfl¢‚Ë ‚¢ÅÿÊ◊¥ ∑§◊ Õ, ÃÊ ÷Ë ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ ÿÈh◊¥ ©UŸ‚
¬⁄UÊSà „UÊ ªÿH 6H Ã’ fl ÿÈh÷ÍÁ◊‚ •¬Ÿ Ÿª⁄U∑§Ê ‹ÊÒ≈U •Êÿ •ÊÒ⁄U ∑§fl‹
•¬Ÿ Œ‡Ê∑§ ⁄UÊ¡Ê „UÊ∑§⁄U ⁄U„UŸ ‹ª (‚◊ÍøË ¬ÎâflË‚ •’ ©UŸ∑§Ê
•Áœ∑§Ê⁄U ¡ÊÃÊ ⁄U„UÊ), Á∑¢§ÃÈ fl„UÊ° ÷Ë ©UŸ ¬˝’‹ ‡ÊòÊÈ•Ê¥Ÿ ©U‚ ‚◊ÿ ◊„UÊ÷ʪ
⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ¬⁄U •Ê∑˝§◊áÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊH 7H
⁄UÊ¡Ê∑§Ê ’‹ ˇÊËáÊ „UÊ ø‹Ê ÕÊ; ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§ ŒÈc≈U, ’‹flÊŸ˜Ô ∞fl¢ ŒÈ⁄UÊà◊Ê
◊ÁãòÊÿÊ¥Ÿ fl„UÊ° ©UŸ∑§Ë ⁄UÊ¡œÊŸË◊¥ ÷Ë ⁄UÊ¡∑§Ëÿ ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U π¡ÊŸ∑§Ê „UÁÕÿÊ
Á‹ÿÊH 8H ‚È⁄UÕ∑§Ê ¬˝÷Èàfl Ÿc≈U „UÊ øÈ∑§Ê ÕÊ, ß‚Á‹ÿ fl Á‡Ê∑§Ê⁄U π‹Ÿ∑§
’„UÊŸ ÉÊÊ«∏U¬⁄U ‚flÊ⁄U „UÊ fl„UÊ°‚ •∑§‹ „UË ∞∑§ ÉÊŸ ¡¢ª‹◊¥ ø‹ ªÿH 9H
fl„UÊ° ©Uã„UÊ¥Ÿ Áfl¬˝fl⁄U ◊œÊ ◊ÈÁŸ∑§Ê •ÊüÊ◊ ŒπÊ, ¡„UÊ° Á∑§ÃŸ „UË Á„U¢‚∑§ ¡Ëfl
[•¬ŸË SflÊ÷ÊÁfl∑§ Á„U¢‚ÊflÎÁûÊ ¿UÊ«∏U∑§⁄U] ¬⁄U◊ ‡ÊÊãÃ÷Êfl‚ ⁄U„Uà Ֆ
◊ÈÁŸ∑§ ’„ÈUÃ-‚ Á‡Êcÿ ©U‚ flŸ∑§Ë ‡ÊÊ÷Ê ’…∏UÊ ⁄U„U ÕH 10H
62 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃSÕı ∑¥§Áøà‚ ∑§Ê‹¢ ø ◊ÈÁŸŸÊ ß ‚à∑Χ×–
ßÇøÇø Áflø⁄U¢SÃÁS◊ã◊ÈÁŸfl⁄UÊüÊ◊H 11H
‚Ù˘ÁøãÃÿûÊŒÊ ÃòÊ ◊◊àflÊ∑Χc≈Uøß—*–
◊à¬ÍflÒ¸— ¬ÊÁ‹Ã¢ ¬ÍflZ ◊ÿÊ „ÔËŸ¢ ¬È⁄U¢ Á„U ÃØH 12H
◊Œ˜÷ÎàÿÒSÃÒ⁄U‚Œ˜flÎûÊÒœ¸◊¸Ã— ¬ÊÀÿà Ÿ flÊ–
Ÿ ¡ÊŸ ‚ ¬˝œÊŸÙ ◊ ‡ÊÍ⁄U„ÔSÃË ‚ŒÊ◊Œ—H 13H
◊◊ flÒÁ⁄Ufl‡Ê¢ ÿÊ× ∑§ÊŸ˜ ÷٪ʟȬ‹åSÿÖ
ÿ ◊◊ʟȪÃÊ ÁŸàÿ¢ ¬˝‚ÊŒœŸ÷Ù¡ŸÒ—H 14H
•ŸÈflÎÁû¢Ê œ˝Èfl¢ Ã˘l ∑ȧfl¸ãàÿãÿ◊„ÔË÷ÎÃÊ◊˜–
•‚êÿÇ√ÿÿ‡ÊË‹ÒSÃÒ— ∑ȧfl¸Áj— ‚Ãâ √ÿÿ◊˜H 15H
‚¢Áø× ‚Ù˘ÁÃŒÈ—πŸ ˇÊÿ¢ ∑§Ù‡ÊÙ ªÁ◊cÿÁÖ
∞ÃëøÊãÿëø ‚Ãâ ÁøãÃÿÊ◊Ê‚ ¬ÊÌÕfl—H 16H
ÃòÊ Áfl¬˝ÊüÊ◊Êèÿʇ٠flÒ‡ÿ◊∑¥§ ŒŒ‡Ê¸ ‚—–
‚ ¬Îc≈USß ∑§Sàfl¢ ÷Ù „ÔÃȇøʪ◊Ÿ˘òÊ ∑§—H 17H
fl„UÊ° ¡ÊŸ¬⁄U ◊ÈÁŸŸ ©UŸ∑§Ê ‚à∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U fl ©UŸ ◊ÈÁŸüÊc∆U∑§ •ÊüÊ◊¬⁄U
ßœ⁄U-©Uœ⁄U Áflø⁄Uà „ÈU∞ ∑ȧ¿U ∑§Ê‹Ã∑§ ⁄U„UH 11H Á»§⁄U ◊◊ÃÊ‚ •Ê∑Χc≈UÁøûÊ
„UÊ∑§⁄U fl„UÊ° ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁøãÃÊ ∑§⁄UŸ ‹ªó“¬Ífl¸∑§Ê‹◊¥ ◊⁄U ¬Ífl¸¡Ê¥Ÿ Á¡‚∑§Ê
¬Ê‹Ÿ Á∑§ÿÊ ÕÊ, fl„UË Ÿª⁄U •Ê¡ ◊Ȥʂ ⁄UÁ„Uà „ÒU– ¬ÃÊ Ÿ„UË¥, ◊⁄U ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UË
÷ÎàÿªáÊ ©U‚∑§Ë œ◊¸¬Ífl¸∑§ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U ÿÊ Ÿ„UË¥– ¡Ê ‚ŒÊ ◊Œ∑§Ë fl·Ê¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ‡ÊÍ⁄UflË⁄U ÕÊ, fl„U ◊⁄UÊ ¬˝œÊŸ „UÊÕË •’ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ •œËŸ „UÊ∑§⁄U
Ÿ ¡ÊŸ Á∑§Ÿ ÷ʪʥ∑§Ê ÷ʪÃÊ „UʪÊ? ¡Ê ‹Êª ◊⁄UË ∑Χ¬Ê, œŸ •ÊÒ⁄U ÷Ê¡Ÿ ¬ÊŸ‚
‚ŒÊ ◊⁄U ¬Ë¿U-¬Ë¿U ø‹Ã Õ, fl ÁŸ‡øÿ „UË •’ ŒÍ‚⁄U ⁄UÊ¡Ê•Ê¥∑§Ê •ŸÈ‚⁄UáÊ
∑§⁄Uà „UÊ¥ª– ©UŸ •¬√ÿÿË ‹ÊªÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ‚ŒÊ πø¸ „UÊà ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •àÿãÃ
∑§c≈U‚ ¡◊Ê Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ◊⁄UÊ fl„U π¡ÊŸÊ πÊ‹Ë „UÊ ¡ÊÿªÊ–” ÿ ÃÕÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë
∑§ß¸ ’ÊÃ¥ ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‚Êøà ⁄U„Uà Ֆ ∞∑§ ÁŒŸ ©Uã„UÊ¥Ÿ fl„UÊ° Áfl¬˝fl⁄U
◊œÊ∑§ •ÊüÊ◊∑§ ÁŸ∑§≈U ∞∑§ flÒ‡ÿ∑§Ê ŒπÊ •ÊÒ⁄U ©U‚‚ ¬Í¿UÊó“÷Ê߸! ÃÈ◊
* ¬Ê∆UÊãÃ⁄Uó◊◊àflÊ∑Χc≈U◊ÊŸ‚—–
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 63
‚‡ÊÙ∑§ ßfl ∑§S◊ÊûUfl¢ ŒÈ◊¸ŸÊ ßfl ‹ˇÿ‚–
ßàÿÊ∑§áÿ¸ fløSÃSÿ ÷ͬ× ¬˝áÊÿÙÁŒÃ◊˜H 18H
¬˝àÿÈflÊø ‚ â flÒ‡ÿ— ¬˝üÊÿÊflŸÃÙ ŸÎ¬◊˜H 19H
flÒ‡ÿ ©UflÊø H 20H
‚◊ÊÁœŸÊ¸◊ flÒ‡ÿÙ˘„Ô◊Èà¬ãŸÙ œÁŸŸÊ¢ ∑ȧ‹H 21H
¬ÈòÊŒÊ⁄UÒÌŸ⁄USÇø œŸ‹Ù÷ÊŒ‚ÊäÊÈÁ÷—–
Áfl„ÔËŸ‡ø œŸÒŒÊ¸ ⁄UÒ— ¬ÈòÊÒ⁄UÊŒÊÿ ◊ œŸ◊˜H 22H
flŸ◊èÿʪÃÙ ŒÈ—πË ÁŸ⁄USÇøÊåÃ’ãäÊÈÁ÷—–
‚Ù˘„¢Ô Ÿ flÁk ¬ÈòÊÊáÊÊ¢ ∑ȧ‡Ê‹Ê∑ȧ‡Ê‹ÊÁà◊∑§Ê◊˜H 23H
¬˝flÎÁû¢Ê Sfl¡ŸÊŸÊ¢ ø ŒÊ⁄UÊáÊÊ¢ øÊòÊ ‚¢ÁSÕ×–
Á∑¢§ ŸÈ ÷ʢ ªÎ„Ô ˇÊ◊◊ˇÊ◊¢ Á∑¢§ ŸÈ ‚Êê¬˝Ã◊˜H 24H
∑§Õ¢ à Á∑¢§ ŸÈ ‚Œ˜flûÎ ÊÊ ŒÈflûθ ÊÊ— Á∑¢§ ŸÈ ◊ ‚ÈÃÊ—H 25H
⁄UÊ¡ÙflÊø H 26H
ÿÒÌŸ⁄USÃÙ ÷flÊ°À‹ÈéœÒ— ¬ÈòÊŒÊ⁄UÊÁŒÁ÷œ¸ŸÒ—H 27H
∑§ÊÒŸ „UÊ? ÿ„UÊ° ÃÈê„UÊ⁄U •ÊŸ∑§Ê ÄÿÊ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU? ÃÈ◊ ÄÿÊ¥ ‡ÊÊ∑§ª˝Sà •ÊÒ⁄U •Ÿ◊Ÿ-
‚ ÁŒπÊÿË ŒÃ „UÊ?” ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ∑§Ê ÿ„U ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ∑§„UÊ „ÈU•Ê fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U
flÒ‡ÿŸ ÁflŸËÃ÷Êfl‚ ©Uã„¥U ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§ ∑§„UÊóH 12ó19H
flÒ‡ÿ ’Ê‹ÊóH 20H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ◊Ò¥ œÁŸÿÊ¥∑§ ∑ȧ‹◊¥ ©Uà¬ãŸ ∞∑§ flÒ‡ÿ „Í°U–
◊⁄UÊ ŸÊ◊ ‚◊ÊÁœ „ÒUH 21H ◊⁄U ŒÈc≈U SòÊË-¬ÈòÊÊ¥Ÿ œŸ∑§ ‹Ê÷‚ ◊È¤Ê ÉÊ⁄U‚ ’Ê„U⁄U
ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ „ÒU– ◊Ò¥ ß‚ ‚◊ÿ œŸ, SòÊË •ÊÒ⁄U ¬ÈòÊÊ¥‚ fl¢Áøà „Í°U– ◊⁄U
Áfl‡fl‚ŸËÿ ’ãœÈ•Ê¥Ÿ ◊⁄UÊ „UË œŸ ‹∑§⁄U ◊È¤Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ŒÈ—πË
„UÊ∑§⁄U ◊Ò¥ flŸ◊¥ ø‹Ê •ÊÿÊ „Í°U– ÿ„UÊ° ⁄U„U∑§⁄U ◊Ò¥ ß‚ ’ÊÃ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ Á∑§
◊⁄U ¬ÈòÊÊ¥∑§Ë, SòÊË∑§Ë •ÊÒ⁄U Sfl¡ŸÊ¥∑§Ë ∑ȧ‡Ê‹ „ÒU ÿÊ Ÿ„UË¥– ß‚ ‚◊ÿ ÉÊ⁄U◊¥ fl
∑ȧ‡Ê‹‚ ⁄U„Uà „Ò¥U •ÕflÊ ©Uã„¥U ∑§Ê߸ ∑§c≈U „ÒU?H 22ó24H fl ◊⁄U ¬ÈòÊ ∑Ò§‚
„Ò¥U? ÄÿÊ fl ‚ŒÊøÊ⁄UË „Ò¥U •ÕflÊ ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UË „UÊ ªÿ „Ò¥U?H 25H
⁄UÊ¡ÊŸ ¬Í¿UÊóH 26H Á¡Ÿ ‹Ê÷Ë SòÊË-¬ÈòÊ •ÊÁŒŸ œŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
64 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Ã·È Á∑¢§ ÷fl× SŸ„Ô◊ŸÈ’äŸÊÁà ◊ÊŸ‚◊˜H 28H
flÒ‡ÿ ©UflÊø H 29H
∞fl◊ÃlÕÊ ¬˝Ê„Ô ÷flÊŸS◊Œ˜ªÃ¢ flø—H 30H
Á∑¢§ ∑§⁄UÙÁ◊ Ÿ ’äŸÊÁà ◊◊ ÁŸc∆ÈU⁄UÃÊ¢ ◊Ÿ—–
ÿÒ— ‚¢àÿÖÿ Á¬ÃÎSŸ„¢Ô œŸ‹ÈéœÒÌŸ⁄UÊ∑Χ×H 31H
¬ÁÃSfl¡Ÿ„ÔÊŒZ ø „ÔÊÌŒ Ãcflfl ◊ ◊Ÿ—–
Á∑§◊ÃãŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁ◊ ¡ÊŸãŸÁ¬ ◊„ÔÊ◊ÃH 32H
ÿà¬˝◊¬˝fláÊ¢ ÁøûÊ¢ ÁflªÈáÙcflÁ¬ ’ãäÊÈ·È–
÷ʢ ∑Χà ◊ ÁŸ—‡flÊ‚Ù Œı◊¸ŸSÿ¢ ø ¡ÊÿÃH 33H
∑§⁄UÙÁ◊ Á∑¢§ ÿ㟠◊ŸSÃcfl¬˝ËÁÃ·È ÁŸc∆ÈU⁄U◊˜H 34H
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø H 35H
ÃÃSÃı ‚Á„UÃı Áfl¬˝ â ◊ÈÁŸ¢ ‚◊ȬÁSÕÃıH 36H
ÃÈê„¥U ÉÊ⁄U‚ ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ, ©UŸ∑§ ¬˝Áà ÃÈê„UÊ⁄U ÁøûÊ◊¥ ßÃŸÊ SŸ„U∑§Ê ’㜟
ÄÿÊ¥ „ÒUH 27-28H
flÒ‡ÿ ’Ê‹ÊóH 29H •Ê¬ ◊⁄U Áfl·ÿ◊¥ ¡Ò‚Ë ’Êà ∑§„Uà „Ò¥U, fl„U
‚’ ∆UË∑§ „ÒUH 30H Á∑¢§ÃÈ ÄÿÊ ∑§M°§, ◊⁄UÊ ◊Ÿ ÁŸc∆ÈU⁄UÃÊ Ÿ„UË¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ–
Á¡ã„UÊ¥Ÿ œŸ∑§ ‹Ê÷◊¥ ¬«∏U∑§⁄U Á¬ÃÊ∑§ ¬˝Áà SŸ„U, ¬ÁÃ∑§ ¬˝Áà ¬˝◊ ÃÕÊ
•Êà◊Ëÿ¡Ÿ∑§ ¬˝Áà •ŸÈ⁄Uʪ∑§Ê ÁËʢ¡Á‹ Œ ◊È¤Ê ÉÊ⁄U‚ ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ
„ÒU, ©Uã„UË¥∑§ ¬˝Áà ◊⁄U NUŒÿ◊¥ ßÃŸÊ SŸ„U „ÒU– ◊„UÊ◊Ã! ªÈáÊ„UËŸ ’ãœÈ•Ê¥∑§
¬˝Áà ÷Ë ¡Ê ◊⁄UÊ ÁøûÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝◊◊ÇŸ „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU, ÿ„U ÄÿÊ „ÒUóß‚
’ÊÃ∑§Ê ◊Ò¥ ¡ÊŸ∑§⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬ÊÃÊ– ©UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ‹¢’Ë ‚Ê°‚¥ ‹ ⁄U„UÊ
„Í°U •ÊÒ⁄U ◊⁄UÊ NUŒÿ •àÿãà ŒÈ—Áπà „UÊ ⁄U„UÊ „ÒUH 31ó33H ©UŸ ‹ÊªÊ¥◊¥
¬˝◊∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „ÒU; ÃÊ ÷Ë ©UŸ∑§ ¬˝Áà ¡Ê ◊⁄UÊ ◊Ÿ ÁŸc∆ÈU⁄U Ÿ„UË¥ „UÊ
¬ÊÃÊ, ß‚∑§ Á‹ÿ ÄÿÊ ∑§M°§?H 34H
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„Uà „Ò¥UóH 35H ’˝rÊÔŸ˜Ô! ÃŒŸãÃ⁄U ⁄UÊ¡Ê•Ê¥◊¥ üÊc∆U
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 65
‚◊ÊÁœŸÊ¸◊ flÒ‡ÿÙ˘‚ı ‚ ø ¬ÊÌÕfl‚ûÊ◊—–
∑ΧàflÊ ÃÈ Ãı ÿÕÊãÿÊÿ¢ ÿÕÊ„ÔZ ß ‚¢ÁflŒ◊˜H 37H
©U¬Áflc≈Uı ∑§ÕÊ— ∑§ÊÁ‡øëø∑˝§ÃÈfl‡Ò̧ ÿ¬ÊÌÕflıH 38H
⁄UÊ¡ÙflÊø H 39H
÷ªfl¢SàflÊ◊„¢Ô ¬˝c≈ÈUÁ◊ë¿UÊêÿ∑¥§ flŒSfl ÃØH 40H
ŒÈ—πÊÿ ÿã◊ ◊Ÿ‚— SflÁøûÊÊÿûÊÃÊ¢ ÁflŸÊ–
◊◊àfl¢ ªÃ⁄UÊÖÿSÿ ⁄UÊÖÿÊXcflÁπ‹cflÁ¬H 41H
¡ÊŸÃÙ˘Á¬ ÿÕÊôÊSÿ Á∑§◊Ãã◊ÈÁŸ‚ûÊ◊–
•ÿ¢ ø ÁŸ∑Χ×* ¬ÈòÊҌʸ ⁄UÒ÷¸ÎàÿÒSÃÕÙÁÖ¤Ê×H 42H
Sfl¡ŸŸ ø ‚¢àÿQ§SÃ·È „Ôʌ˸ ÃÕÊåÿÁÖ
∞fl◊· ÃÕÊ„¢Ô ø mÊflåÿàÿãÌȗÁπÃıH 43H
ŒÎc≈UŒÙ·˘Á¬ Áfl·ÿ ◊◊àflÊ∑Χc≈U◊ÊŸ‚ı–
‚È⁄UÕ •ÊÒ⁄U fl„U ‚◊ÊÁœ ŸÊ◊∑§ flÒ‡ÿ ŒÊŸÊ¥ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ◊œÊ ◊ÈÁŸ∑§Ë ‚flÊ◊¥
©U¬ÁSÕà „ÈU∞ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ÿÕÊÿÊÇÿ ãÿÊÿÊŸÈ∑ͧ‹ ÁflŸÿ¬Íáʸ ’Ãʸfl ∑§⁄U∑§
’Ò∆U– ÃଇøÊÃ˜Ô flÒ‡ÿ •ÊÒ⁄U ⁄UÊ¡ÊŸ ∑ȧ¿U flÊÃʸ‹Ê¬ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊH 36ó38H
⁄UÊ¡ÊŸ ∑§„UÊóH 39H ÷ªflŸ˜Ô! ◊Ò¥ •Ê¬‚ ∞∑§ ’Êà ¬Í¿UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U ,
©U‚ ’ÃÊßÿH 40H ◊⁄UÊ ÁøûÊ •¬Ÿ •œËŸ Ÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U ’Êà ◊⁄U
◊Ÿ∑§Ê ’„ÈUà ŒÈ—π ŒÃË „ÒU– ¡Ê ⁄UÊÖÿ ◊⁄U „UÊÕ‚ ø‹Ê ªÿÊ „ÒU, ©U‚◊¥ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§
‚ê¬Íáʸ •¢ªÔUÊ¥◊¥ ◊⁄UË ◊◊ÃÊ ’ŸË „ÈU߸ „ÒUH 41H ◊ÈÁŸüÊc∆U! ÿ„U ¡ÊŸÃ „ÈU∞ ÷Ë
Á∑§ fl„U •’ ◊⁄UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, •ôÊÊŸË∑§Ë ÷Ê°Áà ◊È¤Ê ©U‚∑§ Á‹ÿ ŒÈ—π „UÊÃÊ „ÒU;
ÿ„U ÄÿÊ „ÒU? ßœ⁄U ÿ„U flÒ‡ÿ ÷Ë ÉÊ⁄U‚ •¬◊ÊÁŸÃ „UÊ∑§⁄U •ÊÿÊ „ÒU– ß‚∑§ ¬ÈòÊ, SòÊË
•ÊÒ⁄U ÷ÎàÿÊ¥Ÿ ß‚ ¿UÊ«∏U ÁŒÿÊ „ÒUH 42H Sfl¡ŸÊ¥Ÿ ÷Ë ß‚∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „Ò,U
ÃÊ ÷Ë ÿ„U ©UŸ∑§ ¬˝Áà •àÿãà „UÊÌŒ∑§ SŸ„U ⁄UπÃÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ÃÕÊ ◊Ò¥ó
* ¬Ê0óÁŸc∑Χ×–
66 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
1
ÃÁà∑§◊Ãã◊„ÔÊ÷ʪ ÿã◊Ù„ÔÙ ôÊÊÁŸŸÙ⁄UÁ¬H 44H
◊◊ÊSÿ ø ÷flàÿ·Ê Áflfl∑§ÊãœSÿ ◊Í…UÃÊH 45H
´§Á·L§flÊø H 46H
ôÊÊŸ◊ÁSà ‚◊SÃSÿ ¡ãÃÙÁfl¸·ÿªÙø⁄UH 47H
Áfl·ÿ‡ø2 ◊„ÔÊ÷ʪ ÿÊÁÃ3 øÒfl¢ ¬ÎÕ∑˜§ ¬ÎÕ∑˜§–
ÁŒflÊãœÊ— ¬˝ÊÁáÊŸ— ∑§Áøº˝ÊòÊÊflãœÊSÃÕʬ⁄UH 48H
∑§ÁøÁgflÊ ÃÕÊ ⁄UÊòÊı ¬˝ÊÁáÊŸSÃÈÀÿŒÎc≈Uÿ—–
ôÊÊÁŸŸÙ ◊ŸÈ¡Ê— ‚àÿ¢ Á∑¢§4 ÃÈ Ã Ÿ Á„U ∑§fl‹◊˜H 49H
ÿÃÙ Á„U ôÊÊÁŸŸ— ‚fl¸ ¬‡ÊȬÁˇÊ◊Ϊʌÿ—–
ôÊÊŸ¢ ø Ãã◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ÿûÊ·Ê¢ ◊Ϊ¬ÁˇÊáÊÊ◊˜H 50H
ŒÊŸÊ¥ „UË ’„ÈUà ŒÈ—πË „Ò¥UH 43H Á¡‚◊¥ ¬˝àÿˇÊ ŒÊ· ŒπÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚
Áfl·ÿ∑§ Á‹ÿ ÷Ë „U◊Ê⁄U ◊Ÿ◊¥ ◊◊ÃÊ¡ÁŸÃ •Ê∑§·¸áÊ ¬ÒŒÊ „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊„UÊ÷ʪ!
„U◊ ŒÊŸÊ¥ ‚◊¤ÊŒÊ⁄U „Ò¥U; ÃÊ ÷Ë „U◊◊¥ ¡Ê ◊Ê„U ¬ÒŒÊ „ÈU•Ê „ÒU, ÿ„U ÄÿÊ „ÒU?
Áflfl∑§‡ÊÍãÿ ¬ÈL§·∑§Ë ÷Ê°Áà ◊ȤÊ◊¥ •ÊÒ⁄U ß‚◊¥ ÷Ë ÿ„U ◊Í…∏UÃÊ ¬˝àÿˇÊ ÁŒπÊÿË
ŒÃË „ÒUH 44-45H
´§Á· ’Ê‹óH 46H ◊„UÊ÷ʪ! Áfl·ÿ◊ʪ¸∑§Ê ôÊÊŸ ‚’ ¡ËflÊ¥∑§Ê
„ÒUH 47H ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Áfl·ÿ ÷Ë ‚’∑§ Á‹ÿ •‹ª-•‹ª „Ò¥U, ∑ȧ¿U ¬˝ÊáÊË
ÁŒŸ◊¥ Ÿ„UË¥ Œπà •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U ⁄UÊÃ◊¥ „UË Ÿ„UË¥ ŒπÃH 48H ÃÕÊ ∑ȧ¿U ¡Ëfl
∞‚ „Ò¥U, ¡Ê ÁŒŸ •ÊÒ⁄U ⁄UÊÁòÊ◊¥ ÷Ë ’⁄UÊ’⁄U „UË Œπà „Ò¥U– ÿ„U ∆UË∑§ „ÒU Á∑§ ◊ŸÈcÿ
‚◊¤ÊŒÊ⁄U „UÊà „Ò¥U; Á∑¢§ÃÈ ∑§fl‹ fl „UË ∞‚ Ÿ„UË¥ „UÊÃH 49H ¬‡ÊÈ , ¬ˇÊË •ÊÒ⁄U
◊Ϊ •ÊÁŒ ‚÷Ë ¬˝ÊáÊË ‚◊¤ÊŒÊ⁄U „UÊà „Ò¥U– ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ‚◊¤Ê ÷Ë flÒ‚Ë „UË
„UÊÃË „ÒU, ¡Ò‚Ë ©UŸ ◊Ϊ •ÊÒ⁄U ¬ÁˇÊÿÊ¥∑§Ë „UÊÃË „ÒUH 50H
1. ¬Ê0óÃà∑§ŸÒÃ0– 2. ¬Ê0óÿʇø– 3. ¬Ê0óÿÊÁãÖ 4. ¬Ê0óÁ∑¢§ŸÈ Ö
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 67
◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ø ÿûÊ·Ê¢ ÃÈÀÿ◊ãÿûÊÕÙ÷ÿÙ—–
ôÊÊŸ˘Á¬ ‚Áà ¬‡ÿÒÃÊŸ˜ ¬ÃXÊÜ¿UÊfløÜøÈ·ÈH 51H
∑§áÊ◊ÙˇÊÊŒÎÃÊã◊Ù„ÔÊà¬Ë«K◊ÊŸÊŸÁ¬ ˇÊȜʖ
◊ÊŸÈ·Ê ◊ŸÈ¡√ÿÊÉÊ˝ ‚ÊÁ÷‹Ê·Ê— ‚ÈÃÊŸ˜ ¬˝ÁÃH 52H
1
‹Ù÷Êà¬˝àÿȬ∑§Ê⁄UÊÿ ŸãflÃÊ Ÿ˜ Á∑¢§ Ÿ ¬‡ÿÁ‚–
ÃÕÊÁ¬ ◊◊ÃÊflûʸ ◊لԪø ÁŸ¬ÊÁÃÃÊ—H 53H
◊„ÔÊ◊Êÿʬ˝÷ÊfláÊ ‚¢‚Ê⁄UÁSÕÁÃ∑§ÊÁ⁄UáÊÊ2–
ÃãŸÊòÊ ÁflS◊ÿ— ∑§ÊÿÙ¸ ÿÙªÁŸº˝Ê ¡ªà¬Ã—H 54H
◊„ÔÊ◊ÊÿÊ „Ô⁄U‡øÒ·Ê3 ÃÿÊ ‚ê◊Ùsà ¡ªÃ˜–
ôÊÊÁŸŸÊ◊Á¬ øÃÊ¢Á‚ ŒflË ÷ªflÃË Á„U ‚ÊH 55H
’‹ÊŒÊ∑Χcÿ ◊Ù„ÔÊÿ ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ¬˝ÿë¿ÁÖ
ÃÿÊ Áfl‚ÎÖÿà Áfl‡fl¢ ¡ªŒÃëø⁄UÊø⁄U◊˜H 56H
ÃÕÊ ¡Ò‚Ë ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë „UÊÃË „ÒU,flÒ‚Ë „UË ©UŸ ◊Ϊ-¬ˇÊË •ÊÁŒ∑§Ë „UÊÃË „ÒU–
ÿ„U ÃÕÊ •ãÿ ’ÊÃ¥ ÷Ë ¬˝Êÿ— ŒÊŸÊ¥◊¥ ‚◊ÊŸ „UË „Ò¥U– ‚◊¤Ê „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ßŸ
¬ÁˇÊÿÊ¥∑§Ê ÃÊ ŒπÊ, ÿ Sflÿ¢ ÷Íπ‚ ¬ËÁ«∏Uà „UÊà „ÈU∞ ÷Ë ◊Ê„Ufl‡Ê ’ìÊÊ¥∑§Ë øÊ¥ø◊¥
Á∑§ÃŸ øÊfl‚ •ãŸ∑§ ŒÊŸ «UÊ‹ ⁄U„U „Ò¥U! Ÿ⁄UüÊc∆U! ÄÿÊ ÃÈ◊ Ÿ„UË¥ Œπà Á∑§ ÿ
◊ŸÈcÿ ‚◊¤ÊŒÊ⁄U „UÊà „ÈU∞ ÷Ë ‹Ê÷fl‡Ê •¬Ÿ Á∑§ÿ „ÈU∞ ©U¬∑§Ê⁄U∑§Ê ’Œ‹Ê ¬ÊŸ∑§
Á‹ÿ ¬ÈòÊÊ¥∑§Ë •Á÷‹Ê·Ê ∑§⁄Uà „Ò¥U? ÿlÁ¬ ©UŸ ‚’◊¥ ‚◊¤Ê∑§Ë ∑§◊Ë Ÿ„UË¥ „ÒU,
ÃÕÊÁ¬ fl ‚¢‚Ê⁄U∑§Ë ÁSÕÁà (¡ã◊-◊⁄UáÊ∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ) ’ŸÊÿ ⁄UπŸflÊ‹ ÷ªflÃË
◊„UÊ◊ÊÿÊ∑§ ¬˝÷ÊflmÊ⁄UÊ ◊◊ÃÊ◊ÿ ÷°fl⁄U‚ ÿÈQ§ ◊Ê„U∑§ ª„U⁄U ªÃ¸◊¥ Áª⁄UÊÿ ªÿ „Ò¥U–
ß‚Á‹ÿ ß‚◊¥ •Ê‡øÿ¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡ªŒË‡fl⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë
ÿʪÁŸº˝ÊM§¬Ê ¡Ê ÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊ „ÒU¥, ©Uã„UË‚ ¥ ÿ„U ¡ªÃ˜Ô ◊ÊÁ„Uà „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– fl
÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊŒflË ôÊÊÁŸÿÊ∑¥ § ÷Ë ÁøûÊ∑§Ê ’‹¬Ífl∑¸ § πË¥ø∑§⁄U ◊Ê„U◊¥ «UÊ‹ ŒÃË
„ÒU¥– fl „UË ß‚ ‚ê¬Íáʸ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜∑Ô §Ë ‚ÎÁc≈U ∑§⁄UÃË „ÒU¥ ÃÕÊ fl „UË ¬˝‚㟠„UÊŸ¬⁄U
1. ¬Ê0óŸãflÖ 2. ¬Ê0óÁ⁄UáÊ—– 3. ¬Ê0óøÒÃØ–
68 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‚Ò·Ê ¬˝‚ãŸÊ fl⁄UŒÊ ŸÎáÊÊ¢ ÷flÁà ◊ÈQ§ÿ–
‚Ê ÁfllÊ ¬⁄U◊Ê ◊ÈQ§„Ô¸ÃÈ÷ÍÃÊ ‚ŸÊßËH 57H
‚¢‚Ê⁄U’㜄ÔÃȇø ‚Òfl ‚fl¸‡fl⁄U‡fl⁄UËH 58H
⁄UÊ¡ÙflÊø H 59H
÷ªflŸ˜ ∑§Ê Á„U ‚Ê ŒflË ◊„ÔÊ◊ÊÿÁà ÿÊ¢ ÷flÊŸ˜H 60H
’˝flËÁà ∑§Õ◊Èà¬ãŸÊ ‚Ê ∑§◊ʸSÿʇø 1 Á∑¢§ Ám¡–
ÿà¬˝÷ÊflÊ2 ø ‚Ê ŒflË ÿàSflM§¬Ê ÿŒÈjflÊH 61H
Ãà‚flZ üÊÙÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ àflûÊÙ ’˝rÊÁflŒÊ¢ fl⁄UH 62H
´§Á·L§flÊø H 63H
ÁŸàÿÒfl ‚Ê ¡ªã◊ÍÌÃSÃÿÊ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜H 64H
ÃÕÊÁ¬ Ãà‚◊Èà¬ÁûÊ’¸„ÈÔœÊ üÊÍÿÃÊ¢ ◊◊–
ŒflÊŸÊ¢ ∑§Êÿ¸Á‚hKÕ¸◊ÊÁfl÷¸flÁà ‚Ê ÿŒÊH 65H
◊ŸÈcÿÊ∑¥ §Ê ◊ÈÁQ§∑§ Á‹ÿ fl⁄UŒÊŸ ŒÃË „ÒU¥– fl „UË ¬⁄UÊ ÁfllÊ ‚¢‚Ê⁄U-’㜟 •ÊÒ⁄U
◊ÊˇÊ∑§Ë „UÃ÷È ÃÍ Ê ‚ŸÊßˌflË ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ߸‡fl⁄UÊ∑¥ §Ë ÷Ë •œË‡fl⁄UË „ÒU¥H 51ó58H
⁄UÊ¡ÊŸ ¬Í¿UÊóH 59H ÷ªflŸ˜Ô! Á¡ã„¥U •Ê¬ ◊„UÊ◊ÊÿÊ ∑§„Uà „Ò¥U, fl ŒflË
∑§ÊÒŸ „Ò¥U? ’˝rÊÔŸ˜Ô! ©UŸ∑§Ê •ÊÁfl÷ʸfl ∑Ò§‚ „ÈU•Ê? ÃÕÊ ©UŸ∑§ øÁ⁄UòÊ ∑§ÊÒŸ-
∑§ÊÒŸ „Ò¥U? ’˝rÊÔflûÊÊ•Ê¥◊¥ üÊc∆U ◊„U·¸! ©UŸ ŒflË∑§Ê ¡Ò‚Ê ¬˝÷Êfl „UÊ, ¡Ò‚Ê
SflM§¬ „UÊ •ÊÒ⁄U Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl „ÈU•Ê „UÊ, fl„U ‚’ ◊Ò¥ •Ê¬∑§ ◊Èπ‚
‚ÈŸŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°UH 60ó62H
´§Á· ’Ê‹óH 63H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! flÊSÃfl◊¥ ÃÊ fl ŒflË ÁŸàÿSflM§¬Ê „UË „Ò¥U–
‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô ©Uã„UË¥∑§Ê M§¬ „ÒU ÃÕÊ ©Uã„UÊ¥Ÿ ‚◊Sà Áfl‡fl∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U ⁄UπÊ
„ÒU, ÃÕÊÁ¬ ©UŸ∑§Ê ¬˝Ê∑§≈K •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ „UÊÃÊ „ÒU– fl„U ◊Ȥʂ ‚ÈŸÊ– ÿlÁ¬
fl ÁŸàÿ •ÊÒ⁄U •¡ã◊Ê „Ò¥U, ÃÕÊÁ¬ ¡’ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ∑§Êÿ¸ Á‚h ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
1. ¬Ê0ó∑§◊¸ øÊSÿʇø– 2. ¬Ê0óÿàSfl÷ÊflÊ–
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 69
©Uà¬ãŸÁÃ ÃŒÊ ‹Ù∑§ ‚Ê ÁŸàÿÊåÿÁ÷œËÿÖ
ÿÙªÁŸº˝Ê¢ ÿŒÊ ÁflcáÊÈ¡¸ªàÿ∑§ÊáʸflË∑ΧÃH 66H
•ÊSÃËÿ¸ ‡Ù·◊÷¡à∑§À¬Êãà ÷ªflÊŸ˜ ¬˝÷È—–
ÃŒÊ mÊfl‚È⁄Uı ÉÊÙ⁄Uı ÁflÅÿÊÃı ◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ıH 67H
ÁflcáÊÈ∑§áʸ◊‹ÙjÍÃı „ÔãÃÈ¢ ’˝rÊÊáÊ◊ÈlÃı–
‚ ŸÊÁ÷∑§◊‹ ÁflcáÊÙ— ÁSÕÃÙ ’˝rÊÊ ¬˝¡Ê¬Á×H 68H
ŒÎc≈˜UflÊ ÃÊfl‚È⁄Uı øÙª˝ı ¬˝‚Èåâ ø ¡ŸÊŒ¸Ÿ◊˜˜–
ÃÈc≈UÊfl ÿÙªÁŸº˝Ê¢ ÃÊ◊∑§Êª˝NUŒÿÁSÕ×H 69H
Áfl’ÙœŸÊÕʸÿ „Ô⁄U„Ô¸Á⁄UŸòÊ∑ΧÃÊ‹ÿÊ◊˜˜*–
Áfl‡fl‡fl⁄UË¥ ¡ªhÊòÊË¥ ÁSÕÁ¢„ÊÔ ⁄U∑§ÊÁ⁄UáÊË◊˜˜H 70H
ÁŸº˝Ê¢ ÷ªflÃË¥ ÁflcáÊÙ⁄UÃÈ‹Ê¢ á‚— ¬˝÷È—H 71H
¬˝∑§≈U „UÊÃË „Ò¥U, ©U‚ ‚◊ÿ ‹Ê∑§◊¥ ©Uà¬ãŸ „ÈU߸ ∑§„U‹ÊÃË „Ò¥U– ∑§À¬∑§ •ãÃ◊¥ ¡’
‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô ∞∑§Êáʸfl◊¥ ÁŸ◊ÇŸ „UÊ ⁄U„UÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U ‚’∑§ ¬˝÷È ÷ªflÊŸ˜Ô
ÁflcáÊÈ ‡Ê·ŸÊª∑§Ë ‡ÊƒÿÊ Á’¿UÊ∑§⁄U ÿʪÁŸº˝Ê∑§Ê •ÊüÊÿ ‹ ‚Ê ⁄U„U Õ, ©U‚
‚◊ÿ ©UŸ∑§ ∑§ÊŸÊ¥∑§ ◊Ò‹‚ ŒÊ ÷ÿ¢∑§⁄U •‚È⁄U ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ , ¡Ê ◊œÈ •ÊÒ⁄U
∑Ò§≈U÷∑§ ŸÊ◊‚ ÁflÅÿÊà Ֆ fl ŒÊŸÊ¥ ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê flœ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÃÒÿÊ⁄U „UÊ ªÿ– ÷ªflÊŸ˜Ô
ÁflcáÊÈ∑§ ŸÊÁ÷∑§◊‹◊¥ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ¬˝¡Ê¬Áà ’˝rÊÔÊ¡ËŸ ¡’ ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ÷ÿÊŸ∑§
•‚È⁄UÊ¥∑§Ê •¬Ÿ ¬Ê‚ •ÊÿÊ •ÊÒ⁄U ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ‚ÊÿÊ „ÈU•Ê ŒπÊ, Ã’ ∞∑§Êª˝ÁøûÊ „UÊ∑§⁄U
©Uã„UÊ¥Ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ê ¡ªÊŸ∑§ Á‹ÿ ©UŸ∑§ ŸòÊÊ¥◊¥ ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÿʪÁŸº˝Ê∑§Ê
SÃflŸ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ– ¡Ê ß‚ Áfl‡fl∑§Ë •œË‡fl⁄UË, ¡ªÃ˜Ô∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë,
‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ¬Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ Ã¡—SflM§¬ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë •ŸÈ¬◊
‡ÊÁQ§ „Ò¥U, ©Uã„UË¥ ÷ªflÃË ÁŸº˝ÊŒflË∑§Ë ÷ªflÊŸ˜Ô ’˝rÊÔÊ SÃÈÁà ∑§⁄UŸ ‹ªH 64ó71H
* Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ ß‚∑§ ’ÊŒ „ÔË “’˝rÊÙflÊø” „ÔÒ– ÃÕÊ “ÁŸº˝Ê¢ ÷ªflÃË¥” ß‚
‡‹Ù∑§Êœ¸∑§ SÕÊŸ◊¢ó“SÃıÁ◊ ÁŸº˝Ê¢ ÷ªflÃË¥ ÁflcáÊÙ⁄UÃȋá‚—H” ∞‚Ê ¬Ê∆U „ÔÒ–
70 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
’˝rÊÙflÊøH 72H
àfl¢ SflÊ„ÔÊ àfl¢ SflœÊ àfl¢ Á„U fl·≈U˜∑§Ê⁄U—Sfl⁄UÊÁà◊∑§ÊH 73H
‚ÈœÊ àfl◊ˇÊ⁄U ÁŸàÿ ÁòÊœÊ ◊ÊòÊÊÁà◊∑§Ê ÁSÕÃÊ–
•œ¸◊ÊòÊÊÁSÕÃÊ ÁŸàÿÊ ÿÊŸÈëøÊÿʸ Áfl‡Ù·Ã—H 74H
àfl◊fl ‚¢äÿÊ* ‚ÊÁflòÊË àfl¢ ŒÁfl ¡ŸŸË ¬⁄UÊ–
àflÿÒÃhÊÿ¸Ã Áfl‡fl¢ àflÿÒÃà‚ÎÖÿà ¡ªÃ˜˜H 75H
àflÿÒÃà¬ÊÀÿà ŒÁfl àfl◊àSÿãà ø ‚fl¸ŒÊ–
Áfl‚Îc≈Uı ‚ÎÁc≈UM§¬Ê àfl¢ ÁSÕÁÃM§¬Ê ø ¬Ê‹ŸH 76H
ÃÕÊ ‚¢NUÁÃM§¬Êãà ¡ªÃÙ˘Sÿ ¡ªã◊ÿ–
◊„ÔÊÁfllÊ ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ◊„ÔÊ◊œÊ ◊„ÔÊS◊ÎÁ×H 77H
’˝rÊÔÊ¡ËŸ ∑§„UÊóH 72H ŒÁfl! ÃÈê„UË¥ SflÊ„UÊ, ÃÈê„UË¥ SflœÊ •ÊÒ⁄U ÃÈê„UË¥
fl·≈˜UÔ∑§Ê⁄U „UÊ– Sfl⁄U ÷Ë ÃÈê„UÊ⁄U „UË SflM§¬ „Ò¥U– ÃÈê„UË¥ ¡ËflŸŒÊÁÿŸË ‚ÈœÊ „UÊ–
ÁŸàÿ •ˇÊ⁄U ¬˝áÊfl◊¥ •∑§Ê⁄U, ©U∑§Ê⁄U, ◊∑§Ê⁄Uóߟ ÃËŸ ◊ÊòÊÊ•Ê¥∑§ M§¬◊¥
ÃÈê„UË¥ ÁSÕà „UÊ ÃÕÊ ßŸ ÃËŸ ◊ÊòÊÊ•Ê¥∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ ¡Ê Á’ãŒÈM§¬Ê ÁŸàÿ
•œ¸◊ÊòÊÊ „ÒU, Á¡‚∑§Ê Áfl‡Ê·M§¬‚ ©UìÊÊ⁄UáÊ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ, fl„U ÷Ë
ÃÈê„UË¥ „UÊ– ŒÁfl! ÃÈê„UË¥ ‚¢äÿÊ, ‚ÊÁflòÊË ÃÕÊ ¬⁄U◊ ¡ŸŸË „UÊ– ŒÁfl! ÃÈê„UË¥ ß‚
Áfl‡fl-’˝rÊÔÊá«U∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „UÊ– ÃÈ◊‚ „UË ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ‚ÎÁc≈U „UÊÃË
„ÒU– ÃÈê„UË¥‚ ß‚∑§Ê ¬Ê‹Ÿ „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚ŒÊ ÃÈê„UË¥ ∑§À¬∑§ •ãÃ◊¥ ‚’∑§Ê
•¬ŸÊ ª˝Ê‚ ’ŸÊ ‹ÃË „UÊ– ¡ªã◊ÿË ŒÁfl! ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§ ‚◊ÿ ÃÈ◊
‚ÎÁc≈UM§¬Ê „UÊ, ¬Ê‹Ÿ-∑§Ê‹◊¥ ÁSÕÁÃM§¬Ê „UÊ ÃÕÊ ∑§À¬ÊãÃ∑§ ‚◊ÿ
‚¢„UÊ⁄UM§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– ÃÈê„UË¥ ◊„UÊÁfllÊ, ◊„UÊ◊ÊÿÊ, ◊„UÊ◊œÊ, ◊„UÊS◊ÎÁÃ,
* ¬Ê0ó‚Ê àfl¢–
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 71
◊„ÔÊ◊Ù„ÔÊ ø ÷flÃË ◊„ÔÊŒflË ◊„ÔÊ‚È⁄UË1–
¬˝∑ΧÁÃSàfl¢ ø ‚fl¸Sÿ ªÈáÊòÊÿÁfl÷ÊÁflŸËH 78H
∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ◊¸„ÔÊ⁄UÊÁòÊ◊Ù¸„Ô⁄UÊÁòʇø ŒÊL§áÊÊ–
àfl¢ üÊËSàfl◊ˇfl⁄UË àfl¢ OËSàfl¢ ’ÈÁh’Ù¸œ‹ˇÊáÊÊH 79H
‹Ö¡Ê ¬ÈÁc≈USÃÕÊ ÃÈÁc≈USàfl¢ ‡ÊÊÁã× ˇÊÊÁãÃ⁄Ufl ø–
πÁXŸË ‡ÊÍÁ‹ŸË ÉÊÙ⁄UÊ ªÁŒŸË øÁ∑˝§áÊË ÃÕÊH 80H
‡ÊÁWŸË øÊÁ¬ŸË ’ÊáÊ÷ȇÊÈá«UˬÁ⁄UÉÊÊÿȜʖ
‚ıêÿÊ ‚ıêÿÃ⁄Uʇٷ‚ıêÿèÿSàflÁÂÈãŒ⁄UËH 81H
¬⁄Uʬ⁄UÊáÊÊ¢ ¬⁄U◊Ê àfl◊fl ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
ÿëø Á∑¢§ÁøàÄflÁømSÃÈ ‚Œ‚mÊÁπ‹ÊÁà◊∑§H 82H
ÃSÿ ‚fl¸Sÿ ÿÊ ‡ÊÁQ§— ‚Ê àfl¢ Á∑¢§ SÃÍÿ‚ ÃŒÊ2–
ÿÿÊ àflÿÊ ¡ªàdc≈UÊ ¡ªà¬ÊàÿÁûÊ3 ÿÙ ¡ªÃ˜H ˜ 83H
◊„UÊ◊Ê„UM§¬Ê, ◊„UÊŒflË •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚È⁄UË „UÊ– ÃÈê„UË¥ ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§Ê ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
‚’∑§Ë ¬˝∑ΧÁà „UÊ– ÷ÿ¢∑§⁄U ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ, ◊„UÊ⁄UÊÁòÊ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U⁄UÊÁòÊ ÷Ë ÃÈê„UË¥ „UÊ–
ÃÈê„UË¥ üÊË, ÃÈê„UË¥ ߸‡fl⁄UË, ÃÈê„UË¥ OÔUË •ÊÒ⁄U ÃÈê„UË¥ ’ÊœSflM§¬Ê ’ÈÁh „UÊ– ‹Ö¡Ê, ¬ÈÁc≈U,
ÃÈÁc≈U, ‡ÊÊÁãà •ÊÒ⁄U ˇÊ◊Ê ÷Ë ÃÈê„UË¥ „UÊ– ÃÈ◊ π«˜UÔªœÊÁ⁄UáÊË, ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË, ÉÊÊ⁄UM§¬Ê
ÃÕÊ ªŒÊ, ø∑˝§, ‡Ê¢π •ÊÒ⁄U œŸÈ· œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– ’ÊáÊ, ÷ȇÊÈá«UË •ÊÒ⁄U
¬Á⁄UÉÊóÿ ÷Ë ÃÈê„UÊ⁄U •SòÊ „Ò¥U– ÃÈ◊ ‚ÊÒêÿ •ÊÒ⁄U ‚ÊÒêÿÃ⁄U „UÊóßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥,
Á¡ÃŸ ÷Ë ‚ÊÒêÿ ∞fl¢ ‚ÈãŒ⁄U ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ë •¬ˇÊÊ ÃÈ◊ •àÿÁœ∑§
‚ÈãŒ⁄UË „UÊ– ¬⁄U •ÊÒ⁄U •¬⁄Uó‚’‚ ¬⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ë ¬⁄U◊‡fl⁄UË ÃÈê„UË¥ „UÊ–
‚fl¸SflM§¬ ŒÁfl! ∑§„UË¥ ÷Ë ‚ØÔ-•‚ØÔM§¬ ¡Ê ∑ȧ¿U flSÃÈ∞° „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©UŸ ‚’∑§Ë
¡Ê ‡ÊÁQ§ „ÒU, fl„U ÃÈê„UË¥ „UÊ– ∞‚Ë •flSÕÊ◊¥ ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ÄÿÊ „UÊ ‚∑§ÃË
„ÒU? ¡Ê ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ‚ÎÁc≈U, ¬Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©UŸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÷Ë
1. ¬Ê0ó◊„Ô‡fl⁄UË– 2. ¬Ê0ó◊ÿÊ– 3. ¬Ê0ó¬ÊÃÊÁûÊ–
72 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‚Ù˘Á¬ ÁŸº˝Êfl‡Ê¢ ŸË× ∑§SàflÊ¢ SÃÙÃÈÁ◊„‡fl⁄U—–
ÁflcáÊÈ— ‡Ê⁄UË⁄Uª˝„ÔáÊ◊„Ô◊ˇÊÊŸ ∞fl øH 84H
∑§ÊÁ⁄UÃÊSà ÿÃÙ˘ÃSàflÊ¢ ∑§— SÃÙÃÈ¢ ‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜ ÷flÖ˜
‚Ê àflÁ◊àÕ¢ ¬˝÷ÊflÒ— SflÒL§ŒÊ⁄UÒŒ¸Áfl ‚¢SÃÈÃÊH 85H
◊Ù„ÔÿÒÃı ŒÈ⁄UÊœ·Ê¸fl‚È⁄Uı ◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ı–
¬˝’Ùœ¢ ø ¡ªàSflÊ◊Ë ŸËÿÃÊ◊ëÿÈÃÙ ‹ÉÊÈH 86H
’Ùœ‡ø Á∑˝§ÿÃÊ◊Sÿ „ÔãÃÈ◊Ãı ◊„ÔÊ‚È⁄UıH 87H
´§Á·L§flÊøH 88H
∞fl¢ SÃÈÃÊ ÃŒÊ ŒflË ÃÊ◊‚Ë ÃòÊ flœ‚ÊH 89H
ÁflcáÊÙ— ¬˝’ÙœŸÊÕʸÿ ÁŸ„ÔãÃÈ¢ ◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ı–
ŸòÊÊSÿŸÊÁ‚∑§Ê’Ê„ÈÔNUŒÿèÿSÃÕÙ⁄U‚— H 90H
ÁŸª¸êÿ Œ‡Ê¸Ÿ ÃSÕı ’˝rÊáÊÙ˘√ÿQ§¡ã◊Ÿ—–
©UûÊSÕı ø ¡ªãŸÊÕSÃÿÊ ◊ÈQ§Ù ¡ŸÊŒ¸Ÿ—H 91H
¡’ ÃÈ◊Ÿ ÁŸº˝Ê∑§ •œËŸ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, Ã’ ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄UŸ◊¥ ÿ„UÊ° ∑§ÊÒŸ
‚◊Õ¸ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU? ◊ȤÊ∑§Ê, ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ê ÷Ë ÃÈ◊Ÿ
„UË ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÊÿÊ „ÒU; •Ã— ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄UŸ∑§Ë ‡ÊÁQ§ Á∑§‚◊¥ „ÒU? ŒÁfl!
ÃÈ◊ ÃÊ •¬Ÿ ߟ ©UŒÊ⁄U ¬˝÷ÊflÊ¥‚ „UË ¬˝‡Ê¢Á‚à „UÊ– ÿ ¡Ê ŒÊŸÊ¥ ŒÈœ¸·¸ •‚È⁄U
◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷ „Ò¥U, ߟ∑§Ê ◊Ê„U◊¥ «UÊ‹ ŒÊ •ÊÒ⁄U ¡ªŒË‡fl⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ê
‡ÊËÉÊ˝ „UË ¡ªÊ ŒÊ– ‚ÊÕ „UË ßŸ∑§ ÷ËÃ⁄U ߟ ŒÊŸÊ¥ ◊„UÊŸ˜Ô •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ◊Ê⁄U «UÊ‹Ÿ∑§Ë
’ÈÁh ©Uà¬ãŸ ∑§⁄U ŒÊH 73ó87H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 88H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ¡’ ’˝rÊÔÊ¡ËŸ fl„UÊ° ◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷∑§Ê
◊Ê⁄UŸ∑§ ©Ug‡ÿ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ê ¡ªÊŸ∑§ Á‹ÿ Ã◊ʪÈáÊ∑§Ë •Áœc∆UÊòÊË ŒflË
ÿʪÁŸº˝Ê∑§Ë ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U SÃÈÁà ∑§Ë, Ã’ fl ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ŸòÊ, ◊Èπ, ŸÊÁ‚∑§Ê, ’Ê„ÈU,
NUŒÿ •ÊÒ⁄U flˇÊ—SÕ‹‚ ÁŸ∑§‹∑§⁄U •√ÿQ§¡ã◊Ê ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ë ŒÎÁc≈U∑§ ‚◊ˇÊ π«∏UË
„UÊ ªÿË¥– ÿʪÁŸº˝Ê‚ ◊ÈQ§ „UÊŸ¬⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§ SflÊ◊Ë ÷ªflÊŸ˜Ô ¡ŸÊŒ¸Ÿ ©U‚
* ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—* 73
∞∑§Êáʸfl˘Á„U‡ÊÿŸÊûÊ× ‚ ŒŒÎ‡Ù ø Ãı–
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ı ŒÈ⁄UÊà◊ÊŸÊflÁÃflËÿ¸¬⁄UÊ∑˝§◊ıH 92 H
1
∑˝§Ùœ⁄UQ§ˇÊáÊÊflûÊÈ¢ ’˝rÊÊáÊ¢ ¡ÁŸÃÙl◊ı–
‚◊ÈàÕÊÿ ÃÃSÃÊèÿÊ¢ ÿÈÿÈœ ÷ªflÊŸ˜ „ÔÁ⁄U—H 93 H
¬Üøfl·¸‚„ÔdÊÁáÊ ’Ê„ÈÔ¬˝„Ô⁄UáÊÙ Áfl÷È—–
ÃÊflåÿÁÃ’‹Ùã◊ûÊı ◊„ÔÊ◊ÊÿÊÁfl◊ÙÁ„UÃıH 94 H
©UQ§flãÃı fl⁄UÙ˘S◊ûÊÙ Áfl˝ÿÃÊÁ◊Áà ∑§‡Êfl◊˜˜H 95 H
üÊË÷ªflÊŸÈflÊøH 96H
÷flÃÊ◊l ◊ ÃÈc≈Uı ◊◊ fläÿÊflÈ÷ÊflÁ¬H 97 H
Á∑§◊ãÿŸ fl⁄UáÊÊòÊ ∞ÃÊflÁh flÎâ ◊◊2H 98 H
´§Á·L§flÊøH 99H
flÁÜøÃÊèÿÊÁ◊ÁÃ ÃŒÊ ‚fl¸◊ʬÙ◊ÿ¢ ¡ªÃ˜˜H 100H
∞∑§Êáʸfl∑§ ¡‹◊¥ ‡Ê·ŸÊª∑§Ë ‡ÊƒÿÊ‚ ¡Êª ©U∆U– Á»§⁄U ©Uã„UÊ¥Ÿ ©UŸ ŒÊŸÊ¥ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê
ŒπÊ– fl ŒÈ⁄UÊà◊Ê ◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷ •àÿãà ’‹flÊŸ˜Ô ÃÕÊ ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë Õ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ‚
‹Ê‹ •Ê°π¥ Á∑§ÿ ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê πÊ ¡ÊŸ∑§ Á‹ÿ ©Ulʪ ∑§⁄U ⁄U„U Õ– Ã’ ÷ªflÊŸ˜Ô
üÊË„UÁ⁄UŸ ©U∆U∑§⁄U ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§ ‚ÊÕ ¬Ê°ø „U¡Ê⁄U fl·ÊZÃ∑§ ∑§fl‹ ’Ê„ÈUÿÈh Á∑§ÿÊ–
fl ŒÊŸÊ¥ ÷Ë •àÿãà ’‹∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©Uã◊ûÊ „UÊ ⁄U„U Õ– ßœ⁄U ◊„UÊ◊ÊÿÊŸ ÷Ë ©Uã„¥U
◊Ê„U◊¥ «UÊ‹ ⁄UπÊ ÕÊ; ß‚Á‹ÿ fl ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ‚ ∑§„UŸ ‹ªó“„U◊ ÃÈê„UÊ⁄UË
flË⁄UÃÊ‚ ‚¢ÃÈc≈U „Ò¥U– ÃÈ◊ „U◊‹ÊªÊ¥‚ ∑§Ê߸ fl⁄U ◊Ê°ªÊ”H 89ó95H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹óH 96H ÿÁŒ ÃÈ◊ ŒÊŸÊ¥ ◊Ȥʬ⁄U ¬˝‚㟠„UÊ ÃÊ •’
◊⁄U „UÊÕ‚ ◊Ê⁄U ¡Ê•Ê– ’‚, ßßÊ-‚Ê „UË ◊Ò¥Ÿ fl⁄U ◊Ê°ªÊ „ÒU– ÿ„UÊ° ŒÍ‚⁄U
Á∑§‚Ë fl⁄U‚ ÄÿÊ ‹ŸÊ „ÒUH 97-98H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 99H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U œÊπ◊¥ •Ê ¡ÊŸ¬⁄U ¡’ ©Uã„UÊ¥Ÿ
1. ¬Ê0óáÊı „UãÃÈ¢– 2. ¬Ê0ó◊ÿÊ –
74 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Áfl‹ÙÄÿ ÃÊèÿÊ¢ ªÁŒÃÙ ÷ªflÊŸ˜ ∑§◊‹ˇÊáÊ—1–
•ÊflÊ¢ ¡Á„U Ÿ ÿòÊÙfl˸ ‚Á‹‹Ÿ ¬Á⁄Uå‹ÈÃÊH 101H
´§Á·L§flÊøH 102H
ÃÕàÿÈÄàflÊ ÷ªflÃÊ ‡ÊWø∑˝§ªŒÊ÷ÎÃÊ–
∑ΧàflÊ ø∑˝§ áÊ flÒ Áë¿ãŸ ¡ÉÊŸ Á‡Ê⁄U‚Ë ÃÿÙ—H 103H
∞fl◊·Ê ‚◊Èà¬ãŸÊ ’˝rÊáÊÊ ‚¢SÃÈÃÊ Sflÿ◊˜˜–
¬˝÷Êfl◊SÿÊ Œ√ÿÊSÃÈ ÷Íÿ— oÎáÊÈ flŒÊÁ◊ ÃH ∞¢ ˙H 104H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷flœÙ ŸÊ◊ ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—H 1H
©UflÊø 14, •œ¸‡‹Ù∑§Ê— 24, ‡‹Ù∑§Ê— 66,
∞fl◊ÊÁŒÃ—H 104H
U
‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô◊¥ ¡‹-„UË-¡‹ ŒπÊ, Ã’ ∑§◊‹ŸÿŸ ÷ªflÊŸ˜Ô‚ ∑§„UÊó“¡„UÊ°
¬ÎâflË ¡‹◊¥ «ÍU’Ë „ÈU߸ Ÿ „UÊó¡„UÊ° ‚ÍπÊ SÕÊŸ „UÊ, fl„UË¥ „U◊Ê⁄UÊ flœ
∑§⁄UÊ”H 100-101H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 102H Ã’ “ÃÕÊSÃÈ” ∑§„U∑§⁄U ‡Ê¢π, ø∑˝§ •ÊÒ⁄U ªŒÊ
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§ ◊SÃ∑§ •¬ŸË ¡Ê°Éʬ⁄U ⁄Uπ∑§⁄U ø∑˝§‚
∑§Ê≈U «UÊ‹– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ ŒflË ◊„UÊ◊ÊÿÊ ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UŸ¬⁄U Sflÿ¢ ¬˝∑§≈U
„ÈU߸ ÕË¥– •’ ¬ÈŸ— ÃÈ◊‚ ©UŸ∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U , ‚ÈŸÊH 103-104H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “◊œÈ-∑Ò§≈U÷-flœ” ŸÊ◊∑§
¬„U‹Ê •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 1H
U
1. ◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ∑§Ë ∑§ß¸ ¬˝ÁÃÿÙ¢◊¢ ÿ„ÔÊ° “¬˝ËÃı SflSÃfl ÿÈhŸ ‡‹ÊÉÿSàfl¢ ◊ÎàÿÈ⁄UÊflÿÙ—–”
ßÃŸÊ •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—
ŒflÃÊ•Ê¥∑§ á‚ ŒflË∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl •ÊÒ⁄U
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê flœ
ÁflÁŸÿÙª—
˙ ◊äÿ◊øÁ⁄UòÊSÿ ÁflcáÊÈ´¸§Á·—, ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËŒ¸flÃÊ, ©UÁcáÊ∑˜§ ¿ãŒ—,
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË ‡ÊÁQ§—, ŒÈªÊ¸ ’Ë¡◊˜˜ , flÊÿÈSÃûUfl◊˜˜ , ÿ¡Èfl¸Œ— SflM§¬◊˜˜ ,
üÊË◊„ÔÊ‹ˇ◊ˬ˝ËàÿÕZ ◊äÿ◊øÁ⁄UòÊ¡¬ ÁflÁŸÿÙª— –
äÿÊŸ◊˜˜
˙ •ˇÊd∑˜§¬⁄U‡ÊÈ¢ ªŒ·È∑ȧÁ‹‡Ê¢ ¬k¢ œŸÈc∑ȧÁá«∑§Ê¢
Œá«¢ ‡ÊÁQ§◊Á‚¢ ø ø◊¸ ¡‹¡¢ ÉÊá≈UÊ¢ ‚È⁄UÊ÷Ê¡Ÿ◊˜˜–
‡ÊÍ‹¢ ¬Ê‡Ê‚ÈŒ‡Ê¸Ÿ ø ŒœÃË¥ „ÔSÃÒ— ¬˝‚ãŸÊŸŸÊ¢
‚fl ‚ÒÁ⁄U÷◊ÌŒŸËÁ◊„Ô ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë¥ ‚⁄UÙ¡ÁSÕÃÊ◊˜˜H
“˙ OË¥” ´§Á·L§flÊøH 1H
ŒflÊ‚È⁄U◊÷ÍlÈh¢ ¬Íáʸ◊錇Êâ ¬È⁄UÊ–
˙ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§ ÁflcáÊÈ ´§Á·, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë ŒflÃÊ, ©UÁcáÊ∑˜§Ô ¿UãŒ,
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË ‡ÊÁQ§, ŒÈªÊ¸ ’Ë¡, flÊÿÈ Ãûfl •ÊÒ⁄U ÿ¡Èfl¸Œ SflM§¬ „ÒU– üÊË◊„UÊ-
‹ˇ◊Ë∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§ ¬Ê∆U◊¥ ß‚∑§Ê ÁflÁŸÿʪ „ÒU–
◊Ò¥ ∑§◊‹∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆UË „ÈU߸ ¬˝‚㟠◊ÈπflÊ‹Ë ◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒŸË
÷ªflÃË ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ê ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „Í°U , ¡Ê •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ •ˇÊ◊Ê‹Ê, »§⁄U‚Ê,
ªŒÊ, ’ÊáÊ, flÖÊ˝, ¬k, œŸÈ·, ∑ȧÁá«U∑§Ê, Œá«U, ‡ÊÁQ§, π«˜UÔª, …UÊ‹, ‡Ê¢π, ÉÊá≈UÊ,
◊œÈ¬ÊòÊ, ‡ÊÍ‹, ¬Ê‡Ê •ÊÒ⁄U ø∑˝§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ¬Ífl¸∑§Ê‹◊¥ ŒflÃÊ•Ê¥ •ÊÒ⁄U •‚È⁄UÊ¥◊¥ ¬Í⁄U ‚ÊÒ
76 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
◊Á„U·˘‚È⁄UÊáÊÊ◊Áœ¬ ŒflÊŸÊ¢ ø ¬È⁄UãŒ⁄H 2H
ÃòÊÊ‚È⁄UÒ◊¸„ÔÊflËÿÒ¸Œ¸fl‚Òãÿ¢ ¬⁄UÊÁ¡Ã◊˜˜–
Á¡àflÊ ø ‚∑§‹ÊŸ˜ ŒflÊÁŸãº˝Ù˘÷Íã◊Á„U·Ê‚È⁄U—H 3H
Ã× ¬⁄UÊÁ¡ÃÊ ŒflÊ— ¬kÿÙÁŸ¢ ¬˝¡Ê¬ÁÃ◊˜˜–
¬È⁄US∑Χàÿ ªÃÊSÃòÊ ÿòʇʪL§«äfl¡ıH 4H
ÿÕÊflÎûÊ¢ ÃÿÙSÃmã◊Á„U·Ê‚È⁄UøÁc≈UÃ◊˜˜–
ÁòÊŒ‡ÊÊ— ∑§ÕÿÊ◊Ê‚ÈŒ¸flÊÁ÷÷flÁflSÃ⁄U◊˜H 5H
‚Íÿ¸ãº˝ÊÇãÿÁŸ‹ãŒÍŸÊ¢ ÿ◊Sÿ flL§áÊSÿ ø–
•ãÿ·Ê¢ øÊÁœ∑§Ê⁄UÊŸ˜ ‚ Sflÿ◊flÊÁœÁÃc∆UÁÃH 6H
SflªÊ¸ÁãŸ⁄UÊ∑ΧÃÊ— ‚fl¸ ß ŒflªáÊÊ ÷ÈÁfl–
Áflø⁄UÁãà ÿÕÊ ◊àÿʸ ◊Á„U·áÊ ŒÈ⁄UÊà◊ŸÊH 7H
∞Ãm— ∑§ÁÕâ ‚fl¸◊◊⁄UÊÁ⁄UÁfløÁc≈UÃ◊˜˜–
‡Ê⁄UáÊ¢ fl— ¬˝¬ãŸÊ— S◊Ù flœSÃSÿ ÁflÁøãàÿÃÊ◊˜˜H 8H
fl·ÊZÃ∑§ ÉÊÊ⁄U ‚¢ª˝Ê◊ „ÈU•Ê ÕÊ– ©U‚◊¥ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê SflÊ◊Ë ◊Á„U·Ê‚È⁄U ÕÊ •ÊÒ⁄U
ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ŸÊÿ∑§ ßãº˝ Õ– ©U‚ ÿÈh◊¥ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë ‚ŸÊ ◊„UÊ’‹Ë •‚È⁄UÊ¥‚
¬⁄UÊSà „UÊ ªÿË– ‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¡ËÃ∑§⁄U ◊Á„U·Ê‚È⁄U ßãº˝ ’Ÿ ’Ò∆UÊH 2-3H
Ã’ ¬⁄UÊÁ¡Ã ŒflÃÊ ¬˝¡Ê¬Áà ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê •Êª ∑§⁄U∑§ ©U‚ SÕÊŸ¬⁄U ªÿ, ¡„UÊ°
÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄U •ÊÒ⁄U ÁflcáÊÈ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ÕH 4H ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§ ¬⁄UÊ∑˝§◊
ÃÕÊ •¬ŸË ¬⁄UÊ¡ÿ∑§Ê ÿÕÊflÃ˜Ô flÎûÊÊãà ©UŸ ŒÊŸÊ¥ Œfl‡fl⁄UÊ¥‚ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„U
‚ÈŸÊÿÊH 5H fl ’Ê‹ó“÷ªflŸ˜Ô! ◊Á„U·Ê‚È⁄U ‚Íÿ¸, ßãº˝, •ÁÇŸ, flÊÿÈ, øãº˝◊Ê,
ÿ◊, flL§áÊ ÃÕÊ •ãÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ÷Ë •Áœ∑§Ê⁄U ¿UËŸ∑§⁄U Sflÿ¢ „UË ‚’∑§Ê
•Áœc∆UÊÃÊ ’ŸÊ ’Ò∆UÊ „ÒUH 6H ©U‚ ŒÈ⁄UÊà◊Ê ◊Á„U·Ÿ ‚◊Sà ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê
Sflª¸‚ ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ „ÒU– •’ fl ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà ¬Îâflˬ⁄U Áflø⁄Uà „Ò¥UH 7H
ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ÿ„U ‚Ê⁄UË ∑§⁄UÃÍà „U◊Ÿ •Ê¬‹ÊªÊ¥‚ ∑§„U ‚ÈŸÊÿË– •’ „U◊
•Ê¬∑§Ë „UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „Ò¥U– ©U‚∑§ flœ∑§Ê ∑§Ê߸ ©U¬Êÿ ‚ÊÁøÿ”H 8H
* ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 77
ßàÕ¢ ÁŸ‡Êêÿ ŒflÊŸÊ¢ fløÊ¢Á‚ ◊äÊÈ‚ÍŒŸ—–
ø∑§Ê⁄U ∑§Ù¬¢ ‡Êê÷ȇø ÷˝È∑ȧ≈UË∑ȧÁ≈U‹ÊŸŸıH 9 H
ÃÃÙ˘ÁÃ∑§Ù¬¬ÍáʸSÿ øÁ∑˝§áÊÙ flŒŸÊûÊ×–
ÁŸ‡ø∑˝§Ê◊ ◊„ÔûÊ¡Ù ’˝rÊáÊ— ‡Ê¢∑§⁄USÿ øH 10H
•ãÿ·Ê¢ øÒfl ŒflÊŸÊ¢ ‡Ê∑˝§ÊŒËŸÊ¢ ‡Ê⁄UË⁄U×–
ÁŸª¸Ã¢ ‚È◊„ÔûÊ¡SÃëøÒÄÿ¢ ‚◊ªë¿UÃH 11H
•ÃËfl á‚— ∑ͧ≈U¢ Öfl‹ãÃÁ◊fl ¬fl¸Ã◊˜˜–
ŒŒÎ‡ÊÈSà ‚È⁄UÊSÃòÊ ÖflÊ‹Ê√ÿÊåÃÁŒªãÃ⁄U◊˜H 12H
•ÃÈ‹¢ ÃòÊ ÃûÊ¡— ‚fl¸Œfl‡Ê⁄UË⁄U¡◊˜˜–
∞∑§SÕ¢ ÃŒ÷ÍãŸÊ⁄UË √ÿÊåËÙ∑§òÊÿ¢ Áàfl·ÊH 13H
ÿŒ÷Íë¿UÊê÷fl¢ áSßʡÊÿà Ãã◊Èπ◊˜˜–
ÿÊêÿŸ øÊ÷flŸ˜ ∑§‡ÊÊ ’Ê„ÔflÙ ÁflcáÊÈá‚ÊH 14H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒflÃÊ•Ê¥∑§ fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ •ÊÒ⁄U Á‡ÊflŸ ŒÒàÿÊ¥¬⁄U
’«∏UÊ ∑˝§Êœ Á∑§ÿÊ– ©UŸ∑§Ë ÷ÊÒ¥„¥U ß ªÿË¥ •ÊÒ⁄U ◊È°„U ≈U…∏UÊ „UÊ ªÿÊH 9H Ã’
•àÿãà ∑§Ê¬◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ø∑˝§¬ÊÁáÊ üÊËÁflcáÊÈ∑§ ◊Èπ‚ ∞∑§ ◊„UÊŸ˜Ô á ¬˝∑§≈U
„ÈU•Ê– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ’˝rÊÔÊ, ‡Ê¢∑§⁄U ÃÕÊ ßãº˝ •ÊÁŒ •ãÿÊãÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚
÷Ë ’«∏UÊ ÷Ê⁄UË Ã¡ ÁŸ∑§‹Ê– fl„U ‚’ Á◊‹∑§⁄U ∞∑§ „UÊ ªÿÊH 10-11H ◊„UÊŸ˜Ô
á∑§Ê fl„U ¬È¢¡ ¡ÊÖflÀÿ◊ÊŸ ¬fl¸Ã-‚Ê ¡ÊŸ ¬«∏UÊ– ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ŒπÊ, fl„UÊ°
©U‚∑§Ë ÖflÊ‹Ê∞° ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥◊¥ √ÿÊåà „UÊ ⁄U„UË ÕË¥H 12H ‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§
‡Ê⁄UË⁄U‚ ¬˝∑§≈U „ÈU∞ ©U‚ á∑§Ë ∑§„UË¥ ÃÈ‹ŸÊ Ÿ„UË¥ ÕË– ∞∑§ÁòÊà „UÊŸ¬⁄U fl„U ∞∑§
ŸÊ⁄UË∑§ M§¬◊¥ ¬Á⁄UáÊà „UÊ ªÿÊ •ÊÒ⁄U •¬Ÿ ¬˝∑§Ê‡Ê‚ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ √ÿÊåà ¡ÊŸ
¬«∏UÊH 13H ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê ¡Ê á ÕÊ, ©U‚‚ ©U‚ ŒflË∑§Ê ◊Èπ ¬˝∑§≈U „ÈU•Ê–
ÿ◊⁄UÊ¡∑§ á‚ ©U‚∑§ Á‚⁄U◊¥ ’Ê‹ ÁŸ∑§‹ •Êÿ– üÊËÁflcáÊÈ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ á‚
©U‚∑§Ë ÷È¡Ê∞° ©Uà¬ãŸ „ÈUßZH 14H
78 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‚ıêÿŸ SßÿÙÿȸÇ◊¢ ◊äÿ¢ øÒãº˝áÊ øÊ÷flؘ–
flÊL§áÙŸ ø ¡YÙM§ ÁŸÃê’Sá‚Ê ÷Èfl—H 15H
’˝rÊáÊSá‚Ê ¬ÊŒı ÃŒ«˜.UªÈÀÿÙ˘∑¸§Ã¡‚Ê–
fl‚ÍŸÊ¢ ø ∑§⁄UÊ«˜.U ªÈÀÿ— ∑§ı’⁄UáÊ ø ŸÊÁ‚∑§ÊH 16H
ÃSÿÊSÃÈ ŒãÃÊ— ‚ê÷ÍÃÊ— ¬˝Ê¡Ê¬àÿŸ á‚Ê–
ŸÿŸÁòÊÃÿ¢ ¡ôÙ ÃÕÊ ¬Êfl∑§Ã¡‚ÊH 17H
÷˝Èflı ø ‚¢äÿÿÙSá— üÊfláÊÊflÁŸ‹Sÿ ø–
•ãÿ·Ê¢ øÒfl ŒflÊŸÊ¢ ‚ê÷flSá‚Ê¢ Á‡ÊflÊH 18H
Ã× ‚◊SÃŒflÊŸÊ¢ áÙ⁄UÊÁ‡Ê‚◊ÈjflÊ◊˜˜–
ÃÊ¢ Áfl‹ÙÄÿ ◊ÈŒ¢ ¬˝Ê¬È⁄U◊⁄UÊ ◊Á„U·ÊÌŒÃÊ—*H 19H
øãº˝◊Ê∑§ á‚ ŒÊŸÊ¥ Sßʥ∑§Ê •ÊÒ⁄U ßãº˝∑§ á‚ ◊äÿ÷ʪ
(∑§Á≈U¬˝Œ‡Ê)-∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl „ÈU•Ê– flL§áÊ∑§ á‚ ¡¢ÉÊÊ •ÊÒ⁄U Á¬¢«U‹Ë ÃÕÊ
¬ÎâflË∑§ á‚ ÁŸÃê’÷ʪ ¬˝∑§≈U „ÈU•ÊH 15H ’˝rÊÔÊ∑§ á‚ ŒÊŸÊ¥ ø⁄UáÊ •ÊÒ⁄U
‚Íÿ¸∑§ á‚ ©U‚∑§Ë •°ªÈÁ‹ÿÊ° „ÈUßZ– fl‚È•Ê¥∑§ á‚ „UÊÕÊ¥∑§Ë •°ªÈÁ‹ÿÊ° •ÊÒ⁄U
∑ȧ’⁄U∑§ á‚ ŸÊÁ‚∑§Ê ¬˝∑§≈U „ÈU߸H 16H ©U‚ ŒflË∑§ ŒÊ°Ã ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§ á‚
•ÊÒ⁄U ÃËŸÊ¥ ŸòÊ •ÁÇŸ∑§ á‚ ¬˝∑§≈U „ÈU∞ ÕH 17H ©U‚∑§Ë ÷ÊÒ¥„¥U ‚¢äÿÊ∑§ •ÊÒ⁄U
∑§ÊŸ flÊÿÈ∑§ á‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ Õ– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U •ãÿÊãÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ á‚ ÷Ë
©U‚ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ŒflË∑§Ê •ÊÁfl÷ʸfl „ÈU•ÊH 18H
ÃŒŸãÃ⁄U ‚◊Sà ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ᗬȢ¡‚ ¬˝∑§≈U „ÈU߸ ŒflË∑§Ê Œπ∑§⁄U
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§ ‚ÃÊÿ „ÈU∞ ŒflÃÊ ’„ÈUà ¬˝‚㟠„ÈU∞H 19H
* ∑§ß¸ ¬˝ÁÃÿÙ¢◊¢ ß‚∑§ ’ÊŒ “ÃÃÙ ŒflÊ ŒŒÈSÃSÿÒ SflÊÁŸ SflÊãÿÊÿÈœÊÁŸ ø–
™§øÈ¡¸ÿ¡ÿàÿÈëøÒ¡¸ÿãÃË¥ à ¡ÿÒÁ·áÊ—H” ßÃŸÊ ¬Ê∆U •Áœ∑§ „ÔÒ–
* ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 79
‡ÊÍ‹¢ ‡ÊÍ‹ÊÁmÁŸc∑Χcÿ ŒŒı ÃSÿÒ Á¬ŸÊ∑§œÎ∑˜§–
ø∑˝§¥ ø ŒûÊflÊŸ˜ ∑ΧcáÊ— ‚◊Èà¬Êl 1 Sflø∑˝§Ã—H 20H
‡ÊW¢ ø flL§áÊ— ‡ÊÁQ¢§ ŒŒı ÃSÿÒ „ÈÔÃʇʟ—–
◊ÊL§ÃÙ ŒûÊflÊ¢‡øʬ¢ ’ÊáʬÍáÙ¸ ÃÕ·ÈœËH 21H
flÖÊ˝Á◊ãº˝— ‚◊Èà¬Êl2 ∑ȧÁ‹‡ÊÊŒ◊⁄UÊÁœ¬—–
ŒŒı ÃSÿÒ ‚„ÔdÊˇÊÙ ÉÊá≈UÊ◊Ò⁄UÊflÃÊŒ˜˜ ª¡ÊؘH 22H
∑§Ê‹Œá«UÊl◊Ù Œá«¢ ¬Ê‡Ê¢ øÊê’ȬÁÃŒ¸Œı–
¬˝¡Ê¬ÁÇøÊˇÊ◊Ê‹Ê¢ ŒŒı ’˝rÊÊ ∑§◊á«‹È◊˜H 23H
‚◊SÃ⁄UÙ◊∑ͧ¬·È ÁŸ¡⁄U‡◊ËŸ˜ ÁŒflÊ∑§⁄U—–
∑§Ê‹‡ø ŒûÊflÊŸ˜ π«˜ª˜ ¢ ÃSÿʇø◊¸ 3 ø ÁŸ◊¸‹◊˜˜H 24H
ˇÊË⁄UÙŒ‡øÊ◊‹¢ „ÔÊ⁄U◊¡⁄U ø ÃÕÊê’⁄–
øÍ«UÊ◊Áá¢Ê ÃÕÊ ÁŒ√ÿ¢ ∑ȧ᫋ ∑§≈U∑§ÊÁŸ øH 25H
•œ¸øãº˝¢ ÃÕÊ ‡ÊÈ÷˝¢ ∑§ÿÍ⁄UÊŸ˜ ‚fl¸’Ê„ÈÔ·È–
Á¬ŸÊ∑§œÊ⁄UË ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UŸ •¬Ÿ ‡ÊÍ‹‚ ∞∑§ ‡ÊÍ‹ ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U ©Uã„¥U ÁŒÿÊ; Á»§⁄U
÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈŸ ÷Ë •¬Ÿ ø∑˝§‚ ø∑˝§ ©Uà¬ãŸ ∑§⁄U∑§ ÷ªflÃË∑§Ê •¬¸áÊ Á∑§ÿÊH 20H
flL§áÊŸ ÷Ë ‡Ê¢π ÷¥≈U Á∑§ÿÊ, •ÁÇŸŸ ©Uã„¥U ‡ÊÁQ§ ŒË •ÊÒ⁄U flÊÿÈŸ œŸÈ· ÃÕÊ ’ÊáÊ‚
÷⁄U „ÈU∞ ŒÊ Ã⁄U∑§‚ ¬˝ŒÊŸ Á∑§ÿH 21H ‚„Ud ŸòÊÊ¥flÊ‹ Œfl⁄UÊ¡ ßãº˝Ÿ •¬ŸflÖÊ˝‚
flÖÊ˝ ©Uà¬ãŸ ∑§⁄U∑§ ÁŒÿÊ •ÊÒ⁄U ∞⁄UÊflà „UÊÕË‚ ©UÃÊ⁄U∑§⁄U ∞∑§ ÉÊá≈UÊ ÷Ë
¬˝ŒÊŸ Á∑§ÿÊH 22H ÿ◊⁄UÊ¡Ÿ ∑§Ê‹Œá«U‚ Œá«U, flL§áÊŸ ¬Ê‡Ê, ¬˝¡Ê¬Áß
S»§Á≈U∑§ÊˇÊ∑§Ë ◊Ê‹Ê ÃÕÊ ’˝rÊÔÊ¡ËŸ ∑§◊á«U‹È ÷¥≈U Á∑§ÿÊH 23H ‚Íÿ¸Ÿ
ŒflË∑§ ‚◊Sà ⁄UÊ◊-∑ͧ¬Ê¥◊¥ •¬ŸË Á∑§⁄UáÊÊ¥∑§Ê á ÷⁄U ÁŒÿÊ– ∑§Ê‹Ÿ ©Uã„¥U
ø◊∑§ÃË „ÈU߸ …UÊ‹ •ÊÒ⁄U ËflÊ⁄U ŒËH 24H ˇÊË⁄U‚◊Ⱥ˝Ÿ ©UÖÖfl‹ „UÊ⁄U ÃÕÊ
∑§÷Ë ¡Ëáʸ Ÿ „UÊŸflÊ‹ ŒÊ ÁŒ√ÿ flSòÊ ÷¥≈U Á∑§ÿ– ‚ÊÕ „UË ©Uã„UÊ¥Ÿ ÁŒ√ÿ
øÍ«∏UÊ◊ÁáÊ, ŒÊ ∑ȧá«U‹, ∑§«∏U, ©UÖÖfl‹ •œ¸øãº˝, ‚’ ’Ê„ÈU•Ê¥∑§ Á‹ÿ ∑§ÿÍ⁄U,
ŒÊŸÊ¥ ø⁄UáÊÊ¥∑§ Á‹ÿ ÁŸ◊¸‹ ŸÍ¬È⁄U, ª‹∑§Ë ‚ÈãŒ⁄U „°U‚‹Ë •ÊÒ⁄U ‚’ •°ªÈÁ‹ÿÊ¥◊¥
1. ¬Ê0ó≈UK– 2. ¬Ê0ó≈UK– 3. ¬Ê0óÃSÿÒ ø◊¸–
80 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŸÍ¬È⁄Uı Áfl◊‹ı ÃmŒ˜˜ ª˝Òflÿ∑§◊ŸÈûÊ◊◊˜˜H 26H
•«˜.U ªÈ‹Ëÿ∑§⁄UàŸÊÁŸ ‚◊SÃÊSfl«˜.U ªÈ‹Ë·È ø–
Áfl‡fl∑§◊ʸ ŒŒı ÃSÿÒ ¬⁄U‡ÊÈ¢ øÊÁÃÁŸ◊¸‹◊˜˜H 27H
•SòÊÊáÿŸ∑§M§¬ÊÁáÊ ÃÕÊ÷l¢ ø Œ¢‡ÊŸ◊˜˜–
•ê‹ÊŸ¬V¡Ê¢ ◊Ê‹Ê¢ Á‡Ê⁄USÿÈ⁄UÁ‚ øʬ⁄UÊ◊˜˜H 28H
•ŒŒÖ¡‹ÁœSÃSÿÒ ¬V¡¢ øÊÁÇÊÙ÷Ÿ◊˜˜–
Á„U◊flÊŸ˜ flÊ„ÔŸ¢ Á‚¢ „¢Ô ⁄UàŸÊÁŸ ÁflÁflœÊÁŸ øH 29H
ŒŒÊfl‡ÊÍãÿ¢ ‚È⁄UÿÊ ¬ÊŸ¬ÊòÊ¢ œŸÊÁœ¬—–
‡Ù·‡ø ‚fl¸ŸÊª‡ÊÙ ◊„ÔÊ◊ÁáÊÁfl÷ÍÁ·Ã◊˜˜H 30H
ŸÊª„ÔÊ⁄U¢ ŒŒı ÃSÿÒ œûÊ ÿ— ¬ÎÁÕflËÁ◊◊Ê◊˜˜–
•ãÿÒ⁄UÁ¬ ‚È⁄UÒŒ¸flË ÷Í·áÊÒ⁄UÊÿÈœÒSÃÕÊH 31H
‚ê◊ÊÁŸÃÊ ŸŸÊŒÙëøÒ— ‚Ê^„ÔÊ‚¢ ◊È„ÈÔ◊ȸ„ÈÔ—–
ÃSÿÊ ŸÊŒŸ ÉÊÙ⁄UáÊ ∑ΧàSŸ◊ʬÍÁ⁄Uâ Ÿ÷—H 32H
•◊ÊÿÃÊÁÃ◊„ÔÃÊ ¬˝ÁÇÊéŒÙ ◊„ÔÊŸ÷ÍØ–
øÈˇÊÈ÷È— ‚∑§‹Ê ‹Ù∑§Ê— ‚◊Ⱥ˝Ê‡ø ø∑§Áê¬⁄H 33H
¬„UŸŸ∑§ Á‹ÿ ⁄UàŸÊ∑¥ §Ë ’ŸË •°ªÁÍ ∆UÿÊ° ÷Ë ŒË¥– Áfl‡fl∑§◊ʸŸ ©Uã„U¥ •àÿãà ÁŸ◊¸‹
»§⁄U‚Ê ÷≈¥ U Á∑§ÿÊH 25ó27H ‚ÊÕ „UË •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •SòÊ •ÊÒ⁄U •÷l ∑§flø
ÁŒÿ; ߟ∑§ Á‚flÊ ◊SÃ∑§ •ÊÒ⁄U flˇÊ—SÕ‹¬⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ∑§÷Ë Ÿ ∑ȧê„U‹ÊŸflÊ‹
∑§◊‹Ê∑¥ §Ë ◊Ê‹Ê∞° ŒË¥H 28H ¡‹ÁœŸ ©Uã„U¥ ‚ÈãŒ⁄U ∑§◊‹∑§Ê »Í§‹ ÷≈¥ U Á∑§ÿÊ–
Á„U◊Ê‹ÿŸ ‚flÊ⁄UË∑§ Á‹ÿ Á‚¢„U ÃÕÊ ÷Ê°ÁÃ-÷Ê°ÁÃ∑§ ⁄UàŸ ‚◊̬à Á∑§ÿH 29H
œŸÊäÿˇÊ ∑ȧ’⁄UŸ ◊œÈ‚ ÷⁄UÊ ¬ÊŸ¬ÊòÊ ÁŒÿÊ ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ŸÊªÊ∑¥ § ⁄UÊ¡Ê ‡Ê·Ÿ, ¡Ê ß‚
¬ÎâflË∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄Uà „ÒU¥, ©Uã„U¥ ’„ÈU◊ÀÍ ÿ ◊ÁáÊÿÊ‚
¥ Áfl÷ÍÁ·Ã ŸÊª„UÊ⁄U ÷≈¥ U ÁŒÿÊ– ß‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U •ãÿ ŒflÃÊ•ÊŸ¥ ÷Ë •Ê÷Í·áÊ •ÊÒ⁄U •SòÊ-‡ÊSòÊ Œ∑§⁄U ŒflË∑§Ê ‚ê◊ÊŸ Á∑§ÿÊ–
ÃଇøÊÃ˜Ô ©Uã„UÊŸ¥ ’Ê⁄¢’Ê⁄U •^ÔU„UÊ‚¬Ífl∑¸ § ©UìÊSfl⁄U‚ ª¡¸ŸÊ ∑§Ë– ©UŸ∑§ ÷ÿ¢∑§⁄U ŸÊŒ‚
‚ê¬Íáʸ •Ê∑§Ê‡Ê ªÍ¡ ° ©U∆UÊH 30ó32H ŒflË∑§Ê fl„U •àÿãà ©UìÊSfl⁄U‚ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
* ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 81
øøÊ‹ fl‚ÈœÊ ø‹È— ‚∑§‹Ê‡ø ◊„ÔËœ⁄UÊ—–
¡ÿÁà Œflʇø ◊ÈŒÊ ÃÊ◊ÍøÈ— Á‚¢ „ÔflÊÁ„UŸË◊˜˜*H 34H
ÃÈc≈ÈUflÈ◊ȸŸÿ‡øÒŸÊ¢ ÷ÁQ§Ÿ◊˝Êà◊◊Íøÿ—–
ŒÎc≈˜UflÊ ‚◊Sâ ‚¢ˇÊÈ霢 òÊÒ‹ÙÄÿ◊◊⁄UÊ⁄Uÿ—H 35H
‚ãŸhÊÁπ‹‚ÒãÿÊSà ‚◊ÈûÊSÕÈL§ŒÊÿȜʗ–
•Ê— Á∑§◊ÃÁŒÁà ∑˝§ÙœÊŒÊ÷Êcÿ ◊Á„U·Ê‚È⁄U—H 36H
•èÿœÊflà â ‡ÊéŒ◊‡Ù·Ò⁄U‚È⁄UÒfl¸Î×–
‚ ŒŒ‡Ê¸ ÃÃÙ ŒflË¥ √ÿÊåËÙ∑§òÊÿÊ¢ Áàfl·ÊH 37H
¬ÊŒÊ∑˝§ÊãàÿÊ ŸÃ÷Èfl¢ Á∑§⁄UË≈UÙÁÀ‹ÁπÃÊê’⁄UÊ◊˜–˜
ˇÊÙÁ÷Ãʇٷ¬ÊÃÊ‹Ê¢ œŸÈÖÿʸÁŸ—SflŸŸ ÃÊ◊˜˜H 38H
Á‚¢„UŸÊŒ ∑§„UË¥ ‚◊Ê Ÿ ‚∑§Ê, •Ê∑§Ê‡Ê ©U‚∑§ ‚Ê◊Ÿ ‹ÉÊÈ ¬˝ÃËà „UÊŸ ‹ªÊ– ©U‚‚
’«∏U ¡Ê⁄U∑§Ë ¬˝ÁÃäflÁŸ „ÈU߸, Á¡‚‚ ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl◊¥ „U‹ø‹ ◊ø ªÿË •ÊÒ⁄U ‚◊Ⱥ˝
∑§Ê°¬ ©U∆UH 33H ¬ÎâflË «UÊ‹Ÿ ‹ªË •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ¬fl¸Ã Á„U‹Ÿ ‹ª– ©U‚ ‚◊ÿ
ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ •àÿãà ¬˝‚ãŸÃÊ∑§ ‚ÊÕ Á‚¢„UflÊÁ„UŸË ÷flÊŸË‚ ∑§„UÊó“ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄UË
¡ÿ „UÊ”H 34H ‚ÊÕ „UË ◊„UÌ·ÿÊ¥Ÿ ÷ÁQ§÷Êfl‚ ÁflŸ◊˝ „UÊ∑§⁄U ©UŸ∑§Ê SÃflŸ Á∑§ÿÊ–
‚ê¬Íáʸ ÁòÊ‹Ê∑§Ë∑§Ê ˇÊÊ÷ª˝Sà Œπ ŒÒàÿªáÊ •¬ŸË ‚◊Sà ‚ŸÊ∑§Ê
∑§flø •ÊÁŒ‚ ‚È‚ÁÖ¡Ã ∑§⁄U, „UÊÕÊ¥◊¥ „UÁÕÿÊ⁄U ‹ ‚„U‚Ê ©U∆U∑§⁄U π«∏U „UÊ
ªÿ– ©U‚ ‚◊ÿ ◊Á„U·Ê‚È⁄UŸ ’«∏U ∑˝§Êœ◊¥ •Ê∑§⁄U ∑§„UÊó“•Ê—! ÿ„U ÄÿÊ „UÊ
⁄U„UÊ „ÒU?” Á»§⁄U fl„U ‚ê¬Íáʸ •‚È⁄UÊ¥‚ ÁÉÊ⁄U∑§⁄U ©U‚ Á‚¢„UŸÊŒ∑§Ë •Ê⁄U ‹ˇÿ
∑§⁄U∑§ ŒÊÒ«∏UÊ •ÊÒ⁄U •Êª ¬„È°Uø∑§⁄U ©U‚Ÿ ŒflË∑§Ê ŒπÊ, ¡Ê •¬ŸË ¬˝÷Ê‚
ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË¥H 35ó37H ©UŸ∑§ ø⁄UáÊÊ¥∑§ ÷Ê⁄U‚ ¬ÎâflË
Œ’Ë ¡Ê ⁄U„UË ÕË– ◊ÊÕ∑§ ◊È∑ȧ≈U‚ •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ⁄UπÊ-‚Ë Áπ¢ø ⁄U„UË ÕË ÃÕÊ
fl •¬Ÿ œŸÈ·∑§Ë ≈U¢∑§Ê⁄U‚ ‚ÊÃÊ¥ ¬ÊÃÊ‹Ê¥∑§Ê ˇÊÈéœ Á∑§ÿ ŒÃË ÕË¥H 38H
* ¬Ê0óflÊ„ÔŸÊ◊˜˜–
82 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÁŒ‡ÊÙ ÷È¡‚„Ôdá Ê ‚◊ãÃÊŒ˜˜ √ÿÊåÿ ‚¢ÁSÕÃÊ◊˜–˜
Ã× ¬˝flflÎà ÿÈh¢ ÃÿÊ Œ√ÿÊ ‚È⁄UÁm·Ê◊˜˜H 39H
‡ÊSòÊÊSòÊÒ’¸„ÈÔœÊ ◊ÈQÒ§⁄UÊŒËÁ¬ÃÁŒªãÃ⁄U◊˜–
◊Á„U·Ê‚È⁄U‚ŸÊŸËÁ‡øˇÊÈ⁄UÊÅÿÙ ◊„ÔÊ‚È⁄U—H 40H
ÿÈÿÈœ øÊ◊⁄U‡øÊãÿÒ‡øÃÈ⁄UX’‹ÊÁãfl×–
⁄UÕÊŸÊ◊ÿÈÃÒ— ·«˜˜Á÷L§Œª˝ÊÅÿÙ ◊„ÔÊ‚È⁄U—H 41H
•ÿÈäÿÃÊÿÈÃÊŸÊ¢ ø ‚„ÔdáÊ ◊„ÔÊ„ÔŸÈ—–
¬Üøʇʌ˜˜Á÷‡ø ÁŸÿÈÃÒ⁄UÁ‚‹Ù◊Ê ◊„ÔÊ‚È⁄U—H 42H
•ÿÈÃÊŸÊ¢ ‡ÊÃÒ— ·«˜˜Á÷’ʸc∑§‹Ù ÿÈÿÈœ ⁄UáÙ–
ª¡flÊÁ¡‚„ÔdıÉÊÒ⁄UŸ∑Ò§—1 ¬Á⁄UflÊÁ⁄U×2H 43H
flÎÃÙ ⁄UÕÊŸÊ¢ ∑§Ù≈UKÊ ø ÿÈh ÃÁS◊ãŸÿÈäÿÖ
Á’«UÊ‹ÊÅÿÙ˘ÿÈÃÊŸÊ¢ ø ¬Üøʇʌ˜Á˜ ÷⁄UÕÊÿÈÃ—Ò H 44H
ŒflË •¬ŸË „U¡Ê⁄UÊ¥ ÷È¡Ê•Ê¥‚ ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§Ê •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄U∑§ π«∏UË ÕË¥–
ÃŒŸãÃ⁄U ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÿÈh Á¿U«∏U ªÿÊH 39H ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •SòÊ-
‡ÊSòÊÊ¥∑§ ¬˝„UÊ⁄U‚ ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ∞° ©UjÊÁ‚à „UÊŸ ‹ªË¥– ÁøˇÊÈ⁄U ŸÊ◊∑§ ◊„UÊŸ˜Ô •‚È⁄U
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ‚ŸÊŸÊÿ∑§ ÕÊH 40H fl„U ŒflË∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªÊ–
•ãÿ ŒÒàÿÊ¥∑§Ë øÃÈ⁄U¢ÁªáÊË ‚ŸÊ ‚ÊÕ ‹∑§⁄U øÊ◊⁄U ÷Ë ‹«∏UŸ ‹ªÊ– ‚Ê∆U
„U¡Ê⁄U ⁄UÁÕÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ •Ê∑§⁄U ©UŒª˝ ŸÊ◊∑§ ◊„UÊŒÒàÿŸ ‹Ê„UÊ Á‹ÿÊH 41H
∞∑§ ∑§⁄UÊ«∏U ⁄UÁÕÿÊ¥∑§Ê ‚ÊÕ ‹∑§⁄U ◊„UÊ„UŸÈ ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿ ÿÈh ∑§⁄UŸ
‹ªÊ– Á¡‚∑§ ⁄UÊ∞° ËflÊ⁄U∑§ ‚◊ÊŸ ÃËÅÊ Õ, fl„U •Á‚‹Ê◊Ê ŸÊ◊∑§Ê ◊„UÊŒÒàÿ
¬Ê°ø ∑§⁄UÊ«∏U ⁄UÕË ‚ÒÁŸ∑§Ê¥‚Á„Uà ÿÈh◊¥ •Ê «U≈UÊH 42H ‚Ê∆U ‹Êπ ⁄UÁÕÿÊ¥‚ ÁÉÊ⁄UÊ
„ÈU•Ê ’Êc∑§‹ ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿ ÷Ë ©U‚ ÿÈh÷ÍÁ◊◊¥ ‹«∏UŸ ‹ªÊ– ¬Á⁄UflÊÁ⁄UÃ2 ŸÊ◊∑§
⁄UÊˇÊ‚ „UÊÕË‚flÊ⁄U •ÊÒ⁄U ÉÊÈ«∏U‚flÊ⁄UÊ¥∑§ •Ÿ∑§ Œ‹Ê¥ ÃÕÊ ∞∑§ ∑§⁄UÊ«∏U ⁄UÁÕÿÊ¥∑§Ë
1. ¬Ê0ó∑Ò§L§ª˝Œ‡Ê¸Ÿ—– 2. ¬Á⁄UÃÙ flÊ⁄UÿÁà ‡ÊòÊÍÁŸÁà √ÿÈà¬ÁûÊ—–
* ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 83
ÿÈÿÈœ ‚¢ÿȪ ÃòÊ ⁄UÕÊŸÊ¢ ¬Á⁄UflÊÁ⁄U×*–
•ãÿ ø ÃòÊÊÿÈÇÊÙ ⁄U՟ʪ„ÔÿÒfl¸ÎÃÊ—H 45H
ÿÈÿÈäÊÈ— ‚¢ÿȪ Œ√ÿÊ ‚„Ô ÃòÊ ◊„ÔÊ‚È⁄UÊ—–
∑§ÙÁ≈U∑§ÙÁ≈U‚„ÔdÒSÃÈ ⁄UÕÊŸÊ¢ ŒÁãßʢ ÃÕÊH 46H
„ÔÿÊŸÊ¢ ø flÎÃÙ ÿÈh ÃòÊÊ÷Íã◊Á„U·Ê‚È⁄U—–
ÃÙ◊⁄UÒÌ÷Á㌬ʋ҇ø ‡ÊÁQ§Á÷◊ȸ‚‹ÒSÃÕÊH 47H
ÿÈÿÈäÊÈ— ‚¢ÿȪ Œ√ÿÊ π«˜˜ªÒ— ¬⁄U‡ÊȬÁ^‡ÊÒ—–
∑§Áøëø ÁøÁˇÊ¬È— ‡ÊQ§Ë— ∑§Áøà¬Ê‡ÊÊ¢SÃÕʬ⁄H 48H
ŒflË¥ π«˜˜ª¬˝„ÔÊ⁄UÒSÃÈ Ã ÃÊ¢ „ÔãÃÈ¢ ¬˝ø∑˝§◊È—–
‚ÊÁ¬ ŒflË ÃÃSÃÊÁŸ ‡ÊSòÊÊáÿSòÊÊÁáÊ øÁá«∑§ÊH 49H
‹Ë‹ÿÒfl ¬˝Áøë¿UŒ ÁŸ¡‡ÊSòÊÊSòÊflÌ·áÊË–
•ŸÊÿSÃÊŸŸÊ ŒflË SÃÍÿ◊ÊŸÊ ‚È⁄UÌ·Á÷—H 50H
‚ŸÊ ‹∑§⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– Á’«UÊ‹ ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿ ¬Ê°ø •⁄U’ ⁄UÁÕÿÊ¥‚
ÁÉÊ⁄U∑§⁄U ‹Ê„UÊ ‹Ÿ ‹ªÊ– ߟ∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ÊÒ⁄U ÷Ë „U¡Ê⁄UÊ¥ ◊„UÊŒÒàÿ ⁄UÕ,
„UÊÕË •ÊÒ⁄U ÉÊÊ«∏UÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ ‚ÊÕ ‹∑§⁄U fl„UÊ° ŒflË∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ª–
Sflÿ¢ ◊Á„U·Ê‚È⁄U ©U‚ ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ∑§ÊÁ≈U-∑§ÊÁ≈U ‚„Ud ⁄UÕ, „UÊÕË •ÊÒ⁄U
ÉÊÊ«∏UÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ‚ ÁÉÊ⁄UÊ „ÈU•Ê π«∏UÊ ÕÊ– fl ŒÒàÿ ŒflË∑§ ‚ÊÕ ÃÊ◊⁄U, Á÷Á㌬ʋ,
‡ÊÁQ§, ◊Í‚‹, π«˜UÔª, ¬⁄U‡ÊÈ •ÊÒ⁄U ¬Á^ÔU‡Ê •ÊÁŒ •SòÊ-‡ÊSòÊÊ¥∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U ∑§⁄UÃ
„ÈU∞ ÿÈh ∑§⁄U ⁄U„U Õ– ∑ȧ¿U ŒÒàÿÊ¥Ÿ ©UŸ¬⁄U ‡ÊÁQ§∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ, ∑ȧ¿U ‹ÊªÊ¥Ÿ
¬Ê‡Ê »¥§∑§H 43ó48H ÃÕÊ ∑ȧ¿U ŒÍ‚⁄U ŒÒàÿÊ¥Ÿ π«˜UÔª¬˝„UÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ŒflË∑§Ê
◊Ê⁄U «UÊ‹Ÿ∑§Ê ©Ulʪ Á∑§ÿÊ– ŒflËŸ ÷Ë ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U π‹-π‹◊¥ „UË
•¬Ÿ •SòÊ-‡ÊSòÊÊ¥∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄U∑§ ŒÒàÿÊ¥∑§ fl ‚◊Sà •SòÊ-‡ÊSòÊ ∑§Ê≈U
«UÊ‹– ©UŸ∑§ ◊Èπ¬⁄U ¬Á⁄UüÊ◊ ÿÊ Õ∑§Êfl≈U∑§Ê ⁄¢Uø◊ÊòÊ ÷Ë Áø±Ÿ Ÿ„UË¥ ÕÊ, ŒflÃÊ
* Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ ß‚∑§ ’ÊŒ “∑Χ× ∑§Ê‹Ù ⁄UÕÊŸÊ¢ ø ⁄UáÙ ¬ÜøʇÊÃÊÿÈÃÒ—– ÿÈÿÈœ
‚¢ÿȪ ÃòÊ ÃÊflÁj— ¬Á⁄UflÊÁ⁄U×H” ßÃŸÊ ¬Ê∆U •Áœ∑§ „ÔÒ–
84 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
◊È◊ÙøÊ‚È⁄UŒ„Ô·È ‡ÊSòÊÊáÿSòÊÊÁáÊ ø‡fl⁄UË–
‚Ù˘Á¬ ∑˝È§hÙ äÊÈÂ≈UÙ Œ√ÿÊ flÊ„ÔŸ∑§‚⁄UËH 51H
øøÊ⁄UÊ‚È⁄U‚Òãÿ·È flŸÁcflfl „ÈÔÃʇʟ—–
ÁŸ—‡flÊ‚ÊŸ˜ ◊È◊Èø ÿÊ¢‡ø ÿÈäÿ◊ÊŸÊ ⁄UáÙ˘Áê’∑§ÊH 52H
à ∞fl ‚l— ‚ê÷ÍÃÊ ªáÊÊ— ‡Ê„Ôd‡Ê—–
ÿÈÿÈäÊÈSà ¬⁄U‡ÊÈÁ÷Ì÷Á㌬ʋÊÁ‚¬Á^‡ÊÒ—H 53H
ŸÊ‡ÊÿãÃÙ˘‚È⁄UªáÊÊŸ˜ ŒflˇÊÄàÿȬ’΢Á„UÃÊ—–
•flÊŒÿãà ¬≈U„ÔÊŸ˜ ªáÊÊ— ‡ÊWÊ¢SÃÕʬ⁄H 54H
◊ÎŒXÊ¢‡ø ÃÕÒflÊãÿ ÃÁS◊Ÿ˜ ÿÈh◊„ÔÙà‚fl–
ÃÃÙ ŒflË ÁòʇÊÍ‹Ÿ ªŒÿÊ ‡ÊÁQ§flÎÁc≈UÁ÷—*H 55H
π«˜˜ªÊÁŒÁ÷‡ø ‡ÊÇÊÙ ÁŸ¡ÉÊÊŸ ◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ øÒflÊãÿÊŸ˜ ÉÊá≈UÊSflŸÁfl◊ÙÁ„UÃÊŸ˜H 56H
•ÊÒ⁄U ´§Á· ©UŸ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UÃ Õ •ÊÒ⁄U fl ÷ªflÃË ¬⁄U◊‡fl⁄UË ŒÒàÿÊ¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥¬⁄U
•SòÊ-‡ÊSòÊÊ¥∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄UÃË ⁄U„UË¥–
ŒflË∑§Ê flÊ„UŸ Á‚¢„U ÷Ë ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ªŒ¸Ÿ∑§ ’Ê‹Ê¥∑§Ê Á„U‹ÊÃÊ „ÈU•Ê
•‚È⁄UÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ◊¥ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Áflø⁄UŸ ‹ªÊ, ◊ÊŸÊ flŸÊ¥◊¥ ŒÊflÊŸ‹ »Ò§‹ ⁄U„UÊ
„UÊ– ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ŒÒàÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UÃË „ÈU߸ •Áê’∑§ÊŒflËŸ Á¡ÃŸ ÁŸ—‡flÊ‚
¿UÊ«∏U, fl ‚èÊË Ãà∑§Ê‹ ‚Ò∑§«∏UÊ¥-„U¡Ê⁄UÊ¥ ªáÊÊ¥∑§ M§¬◊¥ ¬˝∑§≈U „UÊ ªÿ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‡ÊÈ ,
Á÷Á㌬ʋ, π«˜UÔª ÃÕÊ ¬Á^ÔU‡Ê •ÊÁŒ •SòÊÊ¥mÊ⁄UÊ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ‚Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸ
‹ªH 49ó53H ŒflË∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ ’…∏U „ÈU∞ fl ªáÊ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃ
„ÈU∞ ŸªÊ«∏UÊ •ÊÒ⁄U ‡Ê¢π •ÊÁŒ ’Ê¡ ’¡ÊŸ ‹ªH 54H ©U‚ ‚¢ª˝Ê◊-◊„UÊà‚fl◊¥
Á∑§ÃŸ „UË ªáÊ ◊ÎŒ¢ª ’¡Ê ⁄U„U Õ– ÃŒŸãÃ⁄U ŒflËŸ ÁòʇÊÍ‹‚, ªŒÊ‚,
‡ÊÁQ§∑§Ë fl·Ê¸‚ •ÊÒ⁄U π«˜UÔª •ÊÁŒ‚ ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄U «UÊ‹Ê–
Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê ÉÊá≈U∑§ ÷ÿ¢∑§⁄U ŸÊŒ‚ ◊ÍÌë¿Uà ∑§⁄U∑§ ◊Ê⁄U Áª⁄UÊÿÊH 55-56H
* ¬Ê0ó‡Ê⁄UflÎÁc≈UÁ÷—–
* ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 85
•‚È⁄UÊŸ˜ ÷ÈÁfl ¬Ê‡ÙŸ ’Œ˜ä˜ flÊ øÊãÿÊŸ∑§·¸ÿØ–˜
∑§ÁøŒ˜˜ ÁmœÊ ∑ΧÃÊSÃˡáÊÒ— π«˜ª˜ ¬ÊÃÒSÃÕʬ⁄H 57H
Áfl¬ÙÁÕÃÊ ÁŸ¬Êß ªŒÿÊ ÷ÈÁfl ‡Ù⁄UÖ
fl◊ȇø ∑§Áøº˝ÈÁœ⁄U¢ ◊È‚‹Ÿ ÷·ʢ „ÔÃÊ—H 58H
∑§ÁøÁ㟬ÁÃÃÊ ÷Í◊ı Á÷ãŸÊ— ‡ÊÍ‹Ÿ flˇÊÁ‚–
ÁŸ⁄UãÃ⁄UÊ— ‡Ê⁄UıÉÙáÊ ∑ΧÃÊ— ∑§Áøº˝áÊÊÁ¡⁄H 59H
‡ÿ*ŸÊ ŸÈ∑§ÊÁ⁄UáÊ— ¬˝ÊáÊÊŸ˜ ◊È◊ÈøÈÁSòÊŒ‡ÊÊŒ¸ŸÊ—–
∑§·Ê¢ÁøŒ˜˜ ’Ê„ÔflÁ‡¿ãŸÊÁ‡¿ãŸª˝ËflÊSÃÕʬ⁄H 60H
Á‡Ê⁄UÊ¢Á‚ ¬ÃÈ⁄Uãÿ·Ê◊ãÿ ◊äÿ ÁflŒÊÁ⁄UÃÊ—–
ÁflÁë¿ãŸ¡YÊSàfl¬⁄U ¬ÃÈL§√ÿÊZ ◊„ÔÊ‚È⁄UÊ—H 61H
∞∑§’ÊuÁˇÊø⁄UáÊÊ— ∑§Áøg√ÿÊ ÁmœÊ ∑ΧÃÊ—–
Á¿ãŸ˘Á¬ øÊãÿ Á‡Ê⁄UÁ‚ ¬ÁÃÃÊ— ¬ÈŸL§ÁàÕÃÊ—H 62H
’„ÈUÃ⁄U ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ¬Ê‡Ê‚ ’Ê°œ∑§⁄U œ⁄UÃˬ⁄U ÉÊ‚Ë≈UÊ– Á∑§ÃŸ „UË ŒÒàÿ ©UŸ∑§Ë ÃËπË
ËflÊ⁄U∑§Ë ◊Ê⁄U‚ ŒÊ-ŒÊ ≈ÈU∑§«∏U „UÊ ªÿH 57H Á∑§ÃŸ „UË ªŒÊ∑§Ë øÊ≈U‚ ÉÊÊÿ‹
„UÊ œ⁄UÃˬ⁄U ‚Ê ªÿ– Á∑§ÃŸ „UË ◊Í‚‹∑§Ë ◊Ê⁄U‚ •àÿãà •Ê„Uà „UÊ∑§⁄U ⁄UQ§
fl◊Ÿ ∑§⁄UŸ ‹ª– ∑ȧ¿U ŒÒàÿ ‡ÊÍ‹‚ ¿UÊÃË »§≈U ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬Îâflˬ⁄U …U⁄U „UÊ
ªÿ– ©U‚ ⁄UáÊÊ¢ªáÊ◊¥ ’ÊáÊ‚◊Í„UÊ¥∑§Ë flÎÁc≈U‚ Á∑§ÃŸ „UË •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ∑§◊⁄U ≈ÍU≈U
ªÿËH 58-59H ’Ê¡∑§Ë Ã⁄U„U ¤Ê¬≈UŸflÊ‹ Œfl¬Ë«U∑§ ŒÒàÿªáÊ •¬Ÿ ¬˝ÊáÊÊ¥‚
„UÊÕ œÊŸ ‹ª– Á∑§ã„UË¥∑§Ë ’Ê°„¥U Á¿UãŸ-Á÷㟠„UÊ ªÿË¥– Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ë ªŒ¸Ÿ¥ ∑§≈U
ªÿË¥– Á∑§ÃŸ „UË ŒÒàÿÊ¥∑§ ◊SÃ∑§ ∑§≈U-∑§≈U∑§⁄U Áª⁄UŸ ‹ª– ∑ȧ¿U ‹ÊªÊ¥∑§
‡Ê⁄UË⁄U ◊äÿ÷ʪ◊¥ „UË ÁflŒËáʸ „UÊ ªÿ– Á∑§ÃŸ „UË ◊„UÊŒÒàÿ ¡Ê°ÉÊ¥ ∑§≈U ¡ÊŸ‚
¬Îâflˬ⁄U Áª⁄U ¬«∏U– Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê „UË ŒflËŸ ∞∑§ ’Ê°„U, ∞∑§ ¬Ò⁄U •ÊÒ⁄U ∞∑§
ŸòÊflÊ‹ ∑§⁄U∑§ ŒÊ ≈ÈU∑§«∏UÊ¥◊¥ øË⁄U «UÊ‹Ê– Á∑§ÃŸ „UË ŒÒàÿ ◊SÃ∑§ ∑§≈U ¡ÊŸ¬⁄U
* ¬Ê0ó‚ŸÊŸÈ0– ‡ÊÀÿÊŸÈ0– ‡ÊÒ‹ÊŸÈ0–
86 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑§’ãœÊ ÿÈÿÈäÊÈŒ¸√ÿÊ ªÎ„ÔËì⁄U◊ÊÿȜʗ–
ŸŸÎÃȇøʬ⁄U ÃòÊ ÿÈh ÃÍÿ¸‹ÿÊÁüÊÃÊ—H 63H
∑§’ãœÊÁ‡¿ãŸÁ‡Ê⁄U‚— π«˜ª˜ ‡ÊÄàÿÎÁc≈U¬ÊáÊÿ—–
ÁÃc∆U ÁÃc∆UÁà ÷Ê·ãÃÙ ŒflË◊ãÿ ◊„ÔÊ‚È⁄UÊ—*H 64H
¬ÊÁÃÃÒ ⁄U՟ʪʇflÒ⁄U‚È⁄UÒ‡ø fl‚Èãœ⁄UÊ–
•ªêÿÊ ‚Ê÷flûÊòÊ ÿòÊÊ÷Íà‚ ◊„ÔÊ⁄UáÊ—H 65H
‡ÊÙÁáÊÃıÉÊÊ ◊„ÔÊŸl— ‚lSÃòÊ ¬˝‚ÈdÈflÈ—–
◊äÿ øÊ‚È⁄U‚ÒãÿSÿ flÊ⁄UáÊÊ‚È⁄UflÊÁ¡ŸÊ◊˜˜H 66H
ˇÊáÙŸ Ãã◊„ÔÊ‚Òãÿ◊‚È⁄UÊáÊÊ¢ ÃÕÊÁê’∑§Ê–
ÁŸãÿ ˇÊÿ¢ ÿÕÊ flÁ±ŸSÃÎáÊŒÊL§◊„ÔÊøÿ◊˜˜H 67H
÷Ë Áª⁄U∑§⁄U Á»§⁄U ©U∆U ¡Êà •ÊÒ⁄U ∑§fl‹ œ«∏U∑§ „UË M§¬◊¥ •ë¿U-•ë¿U „UÁÕÿÊ⁄U
„UÊÕ◊¥ ‹ ŒflË∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªÃ Õ– ŒÍ‚⁄U ∑§’㜠ÿÈh∑§ ’Ê¡Ê¥∑§Ë ‹ÿ¬⁄U
ŸÊøà ÕH 60ó63H Á∑§ÃŸ „UË Á’ŸÊ Á‚⁄U∑§ œ«∏U „UÊÕÊ¥◊¥ π«˜UÔª, ‡ÊÁQ§ •ÊÒ⁄U
´§Ác≈U Á‹ÿ ŒÊÒ«∏UÃ Õ ÃÕÊ ŒÍ‚⁄U-ŒÍ‚⁄U ◊„UÊŒÒàÿ “∆U„U⁄UÊ! ∆U„U⁄UÊ!!” ÿ„U ∑§„UÃ
„ÈU∞ ŒflË∑§Ê ÿÈh∑§ Á‹ÿ ‹‹∑§Ê⁄Uà Ֆ ¡„UÊ° fl„U ÉÊÊ⁄U ‚¢ª˝Ê◊ „ÈU•Ê ÕÊ, fl„UÊ°∑§Ë
œ⁄UÃË ŒflË∑§ Áª⁄UÊÿ „ÈU∞ ⁄UÕ, „UÊÕË, ÉÊÊ«∏U •ÊÒ⁄U •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ‹Ê‡ÊÊ¥‚ ∞‚Ë ¬≈U ªÿË
ÕË Á∑§ fl„UÊ° ø‹ŸÊ-Á»§⁄UŸÊ •‚ê÷fl „UÊ ªÿÊ ÕÊH 64-65H ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ◊¥
„UÊÕË, ÉÊÊ«∏U •ÊÒ⁄U •‚È⁄UÊ¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥‚ ßÃŸË •Áœ∑§ ◊ÊòÊÊ◊¥ ⁄UQ§¬Êà „ÈU•Ê ÕÊ Á∑§
ÕÊ«∏UË „UË Œ⁄U◊¥ fl„UÊ° πÍŸ∑§Ë ’«∏UË-’«∏UË ŸÁŒÿÊ° ’„UŸ ‹ªË¥H 66H ¡ªŒê’ÊŸ
•‚È⁄UÊ¥∑§Ë Áfl‡ÊÊ‹ ‚ŸÊ∑§Ê ˇÊáÊ÷⁄U◊¥ Ÿc≈U ∑§⁄U ÁŒÿÊó∆UË∑§ ©U‚Ë Ã⁄U„U, ¡Ò‚
ÃÎáÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê∆U∑§ ÷Ê⁄UË …U⁄U∑§Ê •Êª ∑ȧ¿U „UË ˇÊáÊÊ¥◊¥ ÷S◊ ∑§⁄U ŒÃË „ÒUH 67H
* Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ ß‚∑§ ’ÊŒ “L§Áœ⁄UıÉÊÁfl‹ÈåÃÊXÊ— ‚¢ª˝Ê◊ ‹Ù◊„Ô·¸áÙ–” ßßÊ
¬Ê∆U •Áœ∑§ „ÔÒ–
* ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 87
‚ ø Á‚¢„ÔÙ ◊„ÔÊŸÊŒ◊Èà‚ΡãäÊÈÃ∑§‚⁄U—–
‡Ê⁄UË⁄UèÿÙ˘◊⁄UÊ⁄UËáÊÊ◊‚ÍÁŸfl ÁflÁøãflÁÃH 68H
Œ√ÿÊ ªáÊÒ‡ø ÃÒSÃòÊ ∑Χâ ÿÈh¢ ◊„ÔÊ‚È⁄UÒ—–
ÿÕÒ·Ê¢1 ÃÈÃ·È ŒÈ fl¸ Ê—2 ¬Èc¬flÎÁc≈U◊ø
È Ù ÁŒÁflH ˙H 69H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
◊Á„U·Ê‚È⁄U‚ÒãÿflœÙ ŸÊ◊ ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—H 2H
©UflÊø1, ‡‹Ù∑§Ê— 68, ∞fl◊˜˜ 69,
∞fl◊ÊÁŒÃ— 173H
U
•ÊÒ⁄U fl„U Á‚¢„U ÷Ë ªŒ¸Ÿ∑§ ’Ê‹Ê¥∑§Ê Á„U‹Ê-Á„U‹Ê∑§⁄U ¡Ê⁄U-¡Ê⁄U‚ ª¡¸ŸÊ ∑§⁄UÃÊ
„ÈU•Ê ŒÒàÿÊ¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥‚ ◊ÊŸÊ ©UŸ∑§ ¬˝ÊáÊ øÈŸ ‹ÃÊ ÕÊH 68H fl„UÊ° ŒflË∑§ ªáÊÊ¥Ÿ
÷Ë ©UŸ ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ ∞‚Ê ÿÈh Á∑§ÿÊ, Á¡‚‚ •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ π«∏U „ÈU∞ ŒflÃʪáÊ
©UŸ¬⁄U ’„ÈUà ‚¢ÃÈc≈U „ÈU∞ •ÊÒ⁄U »Í§‹ ’⁄U‚ÊŸ ‹ªH 69H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê flœ”
ŸÊ◊∑§ ŒÍ‚⁄UÊ •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 2H
U
1. ¬Ê0óÿÕÒŸÊ¢– 2. ¬Ê0óÃÈc≈ÈUflÈŒ¸flÊ—–
ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—
‚ŸÊ¬ÁÃÿÊ¥‚Á„Uà ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê flœ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ©UljÊŸÈ‚„Ôd∑§ÊÁãÃ◊L§áÊˇÊı◊Ê¢ Á‡Ê⁄UÙ◊ÊÁ‹∑§Ê¢
⁄UQ§ÊÁ‹åìÿÙœ⁄UÊ¢ ¡¬fl≈UË¥ ÁfllÊ◊÷ËÁâ fl⁄U◊˜–
„ÔSÃÊé¡ÒŒ¸œÃË¥ ÁòÊŸòÊÁfl‹‚mÄòÊÊ⁄UÁflãŒÁüÊÿ¢
ŒflË¥ ’hÁ„U◊Ê¢‡ÊÈ⁄UàŸ◊È∑ȧ≈UÊ¢ flãŒ˘⁄UÁflãŒÁSÕÃÊ◊˜˜H
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
ÁŸ„Ôãÿ◊ÊŸ¢ Ãà‚Òãÿ◊fl‹ÙÄÿ ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
‚ŸÊŸËÁ‡øˇÊÈ⁄U— ∑§Ù¬Êlÿı ÿÙŒ˜ä˜ ÊÈ◊ÕÊÁê’∑§Ê◊˜H
˜ 2H
‚ ŒflË¥ ‡Ê⁄Ufl·¸áÊ flfl·¸ ‚◊⁄U˘‚È⁄U—–
¡ªŒê’Ê∑§ üÊË•¢ªÔUÊ∑¥ §Ë ∑§ÊÁãà ©UŒÿ∑§Ê‹∑§ ‚„UdÊ¥ ‚ÍÿÊZ∑§
‚◊ÊŸ „ÒU– fl ‹Ê‹ ⁄¢Uª∑§Ë ⁄U‡Ê◊Ë ‚Ê«∏UË ¬„UŸ „ÈU∞ „Ò¥U– ©UŸ∑§ ª‹◊¥ ◊Èá«U◊Ê‹Ê
‡ÊÊ÷Ê ¬Ê ⁄U„UË „ÒU– ŒÊŸÊ¥ Sßʥ¬⁄U ⁄UQ§ ø㌟∑§Ê ‹¬ ‹ªÊ „ÒU– fl •¬Ÿ ∑§⁄U-
∑§◊‹Ê¥◊¥ ¡¬◊ÊÁ‹∑§Ê, ÁfllÊ •ÊÒ⁄U •÷ÿ ÃÕÊ fl⁄U ŸÊ◊∑§ ◊Ⱥ˝Ê∞° œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ
„ÈU∞ „Ò¥U– ÃËŸ ŸòÊÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à ◊ÈπÊ⁄UÁflãŒ∑§Ë ’«∏UË ‡ÊÊ÷Ê „UÊ ⁄U„UË „ÒU– ©UŸ∑§
◊SÃ∑§¬⁄U øãº˝◊Ê∑§ ‚ÊÕ „UË ⁄UàŸ◊ÿ ◊È∑ȧ≈U ’°œÊ „ÒU ÃÕÊ fl ∑§◊‹∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U
Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U– ∞‚Ë ŒflË∑§Ê ◊Ò¥ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÄU‚-Ÿ„U‚ „UÊÃ
Œπ ◊„UÊŒÒàÿ ‚ŸÊ¬Áà ÁøˇÊÈ⁄U ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U •Áê’∑§ÊŒflË‚ ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§
Á‹ÿ •Êª ’…∏UÊH 2H fl„U •‚È⁄U ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ŒflË∑§ ™§¬⁄U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
’ÊáÊÊ¥∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄UŸ ‹ªÊ, ¡Ò‚ ’ÊŒ‹ ◊L§ÁªÁ⁄U∑§ Á‡Êπ⁄U¬⁄U ¬ÊŸË∑§Ë œÊ⁄U
* ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 89
ÿÕÊ ◊L§Áª⁄U— oÎX¢ ÃÙÿfl·¸áÊ ÃÙÿŒ—H 3H
ÃSÿÁë¿ûUflÊ ÃÃÙ ŒflË ‹Ë‹ÿÒfl ‡Ê⁄UÙà∑§⁄UÊŸ˜–
¡ÉÊÊŸ ÃÈ⁄UªÊŸ˜ ’ÊáÊÒÿ¸ãÃÊ⁄U¢ øÒfl flÊÁ¡ŸÊ◊˜˜H 4H
Áøë¿UŒ ø œŸÈ— ‚lÙ äfl¡¢ øÊÁÂ◊ÈÁë¿˛UÃ◊˜˜–
Áfl√ÿÊœ øÒfl ªÊòÊ·È Á¿ãŸœãflÊŸ◊ʇÊȪҗH 5H
‚Áë¿ãŸœãflÊ Áfl⁄UÕÙ „ÔÃʇflÙ „ÔÂÊ⁄UÁÕ—–
•èÿœÊflà ÃÊ¢ ŒflË¥ π«˜˜ªø◊¸œ⁄UÙ˘‚È⁄U—H 6H
Á‚¢„Ô◊Ê„Ôàÿ π«˜˜ªŸ ÃˡáÊœÊ⁄UáÊ ◊Íœ¸ÁŸ–
•Ê¡ÉÊÊŸ ÷È¡ ‚√ÿ ŒflË◊åÿÁÃflªflÊŸ˜H 7H
ÃSÿÊ— π«˜˜ªÙ ÷È¡¢ ¬˝Êåÿ ¬»§Ê‹ ŸÎ¬ŸãŒŸ–
ÃÃÙ ¡ª˝Ê„Ô ‡ÊÍ‹¢ ‚ ∑§Ù¬ÊŒL§áÊ‹ÙøŸ—H 8H
ÁøˇÊ¬ ø ÃÃSÃûÊÈ ÷º˝∑§ÊÀÿÊ¢ ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
¡ÊÖflÀÿ◊ÊŸ¢ áÙ÷Ë ⁄UÁflÁ’ê’Á◊flÊê’⁄UÊؘH 9H
’⁄U‚Ê ⁄U„UÊ „UÊH 3H Ã’ ŒflËŸ •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥‚ ©U‚∑§ ’ÊáÊ‚◊Í„U∑§Ê •ŸÊÿÊ‚
„UË ∑§Ê≈U∑§⁄U ©U‚∑§ ÉÊÊ«∏UÊ¥ •ÊÒ⁄U ‚Ê⁄UÁÕ∑§Ê ÷Ë ◊Ê⁄U «UÊ‹ÊH 4H ‚ÊÕ „UË ©U‚∑§
œŸÈ· ÃÕÊ •àÿãà ™°§øË äfl¡Ê∑§Ê ÷Ë Ãà∑§Ê‹ ∑§Ê≈U Áª⁄UÊÿÊ– œŸÈ· ∑§≈U
¡ÊŸ¬⁄U ©U‚∑§ •¢ªÔUÊ¥∑§Ê •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥‚ ’Ë¥œ «UÊ‹ÊH 5H œŸÈ·, ⁄UÕ, ÉÊÊ«∏U •ÊÒ⁄U
‚Ê⁄UÁÕ∑§ Ÿc≈U „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U fl„U •‚È⁄U …UÊ‹ •ÊÒ⁄U ËflÊ⁄U ‹∑§⁄U ŒflË∑§Ë •Ê⁄U
ŒÊÒ«∏UÊH 6H ©U‚Ÿ ÃËπË œÊ⁄UflÊ‹Ë Ã‹flÊ⁄U‚ Á‚¢„U∑§ ◊SÃ∑§¬⁄U øÊ≈U ∑§⁄U∑§
ŒflË∑§Ë ÷Ë ’ÊÿË¥ ÷È¡Ê◊¥ ’«∏U flª‚ ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊH 7H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ŒflË∑§Ë
’Ê°„U¬⁄U ¬„È°Uøà „UË fl„U ËflÊ⁄U ≈ÍU≈U ªÿË, Á»§⁄U ÃÊ ∑˝§Êœ‚ ‹Ê‹ •Ê°π¥ ∑§⁄U∑§
©U‚ ⁄UÊˇÊ‚Ÿ ‡ÊÍ‹ „UÊÕ◊¥ Á‹ÿÊH 8H •ÊÒ⁄U ©U‚ ©U‚ ◊„UÊŒÒàÿŸ ÷ªflÃË
÷º˝∑§Ê‹Ë∑§ ™§¬⁄U ø‹ÊÿÊ– fl„U ‡ÊÍ‹ •Ê∑§Ê‡Ê‚ Áª⁄Uà „ÈU∞ ‚Íÿ¸◊á«U‹∑§Ë
÷Ê°Áà •¬Ÿ á‚ ¬˝ÖflÁ‹Ã „UÊ ©U∆UÊH 9H
90 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒÎc≈˜UflÊ ÃŒÊ¬Ãë¿Í‹¢ ŒflË ‡ÊÍ‹◊◊ÈÜøÖ
Ãë¿Í‹¢* ‡ÊÃœÊ ÃŸ ŸËâ ‚ ø ◊„ÔÊ‚È⁄U—H 10H
„Ôà ÃÁS◊ã◊„ÔÊflËÿ¸ ◊Á„U·Sÿ ø◊ͬÃı–
•Ê¡ªÊ◊ ª¡ÊM§…U‡øÊ◊⁄UÁSòÊŒ‡ÊÊŒ¸Ÿ—H 11H
‚Ù˘Á¬ ‡ÊÁQ¢§ ◊È◊ÙøÊÕ Œ√ÿÊSÃÊ◊Áê’∑§Ê º˝ÃÈ ◊˜–˜
„ÈÔ¢∑§Ê⁄UÊÁ÷„ÔÃÊ¢ ÷Í◊ı ¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ ÁŸc¬˝÷Ê◊˜˜H 12H
÷ÇŸÊ¢ ‡ÊÁQ¢§ ÁŸ¬ÁÃÃÊ¢ ŒÎc≈˜UflÊ ∑˝§Ùœ‚◊Áãfl×–
ÁøˇÊ¬ øÊ◊⁄U— ‡ÊÍ‹¢ ’ÊáÊÒSÃŒÁ¬ ‚ÊÁ뿟ؘH 13H
Ã× Á‚¢„Ô— ‚◊Èà¬àÿ ª¡∑ȧê÷ÊãÃ⁄U ÁSÕ×–
’Ê„ÈÔÿÈhŸ ÿÈÿÈœ ßÙëøÒÁSòÊŒ‡ÊÊÁ⁄UáÊÊH 14H
ÿÈhK◊ÊŸı ÃÃSÃı ÃÈ ÃS◊ÊãŸÊªÊã◊„ÔË¥ ªÃı–
©U‚ ‡ÊÍ‹∑§Ê •¬ŸË •Ê⁄U •Êà Œπ ŒflËŸ ÷Ë ‡ÊÍ‹∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ– ©U‚‚
⁄UÊˇÊ‚∑§ ‡ÊÍ‹∑§ ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ≈ÈU∑§«∏U „UÊ ªÿ, ‚ÊÕ „UË ◊„UÊŒÒàÿ ÁøˇÊÈ⁄U∑§Ë ÷Ë œÁÖ¡ÿÊ°
©U«∏U ªÿË¥– fl„U ¬˝ÊáÊÊ¥‚ „UÊÕ œÊ ’Ò∆UÊH 10H
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§ ‚ŸÊ¬Áà ©U‚ ◊„Uʬ⁄UÊ∑˝§◊Ë ÁøˇÊÈ⁄U∑§ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê
¬Ë«∏UÊ ŒŸflÊ‹Ê øÊ◊⁄U „UÊÕˬ⁄U ø…∏U∑§⁄U •ÊÿÊ– ©U‚Ÿ ÷Ë ŒflË∑§ ™§¬⁄U
‡ÊÁQ§∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ, Á∑¢§ÃÈ ¡ªŒê’ÊŸ ©U‚ •¬Ÿ „È¢U∑§Ê⁄U‚ „UË •Ê„Uà ∞fl¢
ÁŸc¬˝÷ ∑§⁄U∑§ Ãà∑§Ê‹ ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄UÊ ÁŒÿÊH 11-12H ‡ÊÁQ§ ≈ÍU≈U∑§⁄U Áª⁄UË
„ÈU߸ Œπ øÊ◊⁄U∑§Ê ’«∏UÊ ∑˝§Êœ „ÈU•Ê– •’ ©U‚Ÿ ‡ÊÍ‹ ø‹ÊÿÊ, Á∑¢§ÃÈ ŒflËŸ
©U‚ ÷Ë •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§Ê≈U «UÊ‹ÊH 13H ßß◊¥ „UË ŒflË∑§Ê Á‚¢„U
©U¿U‹∑§⁄U „UÊÕË∑§ ◊SÃ∑§¬⁄U ø…∏U ’Ò∆UÊ •ÊÒ⁄U ©U‚ ŒÒàÿ∑§ ‚ÊÕ πÍ’ ¡Ê⁄U ‹ªÊ∑§⁄U
’Ê„ÈUÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªÊH 14H fl ŒÊŸÊ¥ ‹«∏UÃ-‹«∏Uà „UÊÕË‚ ¬Îâflˬ⁄U •Ê ªÿ •ÊÒ⁄U
* ¬Ê0óß Ãë¿ÃœÊ ŸËâ–
* ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 91
ÿÈÿÈœÊÃ˘Á¢⁄Uéœı ¬˝„ÔÊ⁄UÒ⁄UÁÃŒÊL§áÊÒ—H 15H
ÃÃÙ flªÊؘ π◊Èà¬àÿ ÁŸ¬àÿ ø ◊ΪÊÁ⁄UáÊÊ–
∑§⁄U¬˝„ÔÊ⁄UáÊ Á‡Ê⁄U‡øÊ◊⁄USÿ ¬ÎÕÄ∑ΧÃ◊˜˜H 16H
©UŒª˝‡ø ⁄UáÙ Œ√ÿÊ Á‡Ê‹ÊflΡÊÊÁŒÁ÷„Ը×–
ŒãÃ◊ÈÁc≈Ë҇øÒfl ∑§⁄UÊ‹‡ø ÁŸ¬ÊÁÃ×H 17H
ŒflË ∑˝È§hÊ ªŒÊ¬ÊÃÒ‡øÍáʸÿÊ◊Ê‚ øÙhÃ◊˜˜–
flÊc∑§‹¢ Á÷Á㌬ʋŸ ’ÊáÊÒSÃÊ◊¢̋ ÃÕÊãœ∑§◊˜˜H 18H
©Uª˝ÊSÿ◊Ȫ˝flËÿZ ø ÃÕÒfl ø ◊„ÔÊ„ÔŸÈ◊˜–
ÁòÊŸòÊÊ ø ÁòʇÊÍ‹Ÿ ¡ÉÊÊŸ ¬⁄U◊‡fl⁄UËH 19H
Á’«UÊ‹SÿÊÁ‚ŸÊ ∑§ÊÿÊà¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ flÒ Á‡Ê⁄U—–
ŒÈœ¸⁄U¢ ŒÈ◊ȸπ¢ øÙ÷ı ‡Ê⁄UÒÌŸãÿ ÿ◊ˇÊÿ◊˜˜*H 20H
•àÿãà ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ∞∑§-ŒÍ‚⁄U¬⁄U ’«∏U ÷ÿ¢∑§⁄U ¬˝„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „ÈU∞ ‹«∏UŸ
‹ªH 15H ÃŒŸãÃ⁄U Á‚¢„U ’«∏U flª‚ •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ë •Ê⁄U ©U¿U‹Ê •ÊÒ⁄U ©Uœ⁄U‚
Áª⁄Uà ‚◊ÿ ©U‚Ÿ ¬¢¡Ê¥∑§Ë ◊Ê⁄U‚ øÊ◊⁄U∑§Ê Á‚⁄U œ«∏U‚ •‹ª ∑§⁄U ÁŒÿÊH 16H
ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ©UŒª˝ ÷Ë Á‡Ê‹Ê •ÊÒ⁄U flÎˇÊ •ÊÁŒ∑§Ë ◊Ê⁄U πÊ∑§⁄U ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ŒflË∑§
„UÊÕ‚ ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ ÃÕÊ ∑§⁄UÊ‹ ÷Ë ŒÊ°ÃÊ¥, ◊ÈÄ∑§Ù¢ •ÊÒ⁄U Õ嬫∏UÊ¥∑§Ë øÊ≈U‚ œ⁄UʇÊÊÿË
„UÊ ªÿÊH 17H ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ ŒflËŸ ªŒÊ∑§Ë øÊ≈U‚ ©UhÃ∑§Ê ∑§øÍ◊⁄U ÁŸ∑§Ê‹
«UÊ‹Ê– Á÷Á㌬ʋ‚ flÊc∑§‹∑§Ê ÃÕÊ ’ÊáÊÊ¥‚ ÃÊ◊˝ •ÊÒ⁄U •ãœ∑§∑§Ê ◊ÊÒÃ∑§ ÉÊÊ≈U
©UÃÊ⁄U ÁŒÿÊH 18H ÃËŸ ŸòÊÊ¥flÊ‹Ë ¬⁄U◊‡fl⁄UËŸ ÁòʇÊÍ‹‚ ©Uª˝ÊSÿ, ©Uª˝flËÿ¸ ÃÕÊ
◊„UÊ„UŸÈ ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿÙ¢∑§Ê ◊Ê⁄U «UÊ‹ÊH 19H ËflÊ⁄U∑§Ë øÊ≈U‚ Áfl«UÊ‹∑§
◊SÃ∑§∑§Ê œ«∏U‚ ∑§Ê≈U Áª⁄UÊÿÊ– ŒÈœ¸⁄U •ÊÒ⁄U ŒÈ◊ȸπóߟ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÷Ë •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥‚
ÿ◊‹Ê∑§ ÷¡ ÁŒÿÊH 20H
* ß‚∑§ ’ÊŒ Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ó
“∑§Ê‹¢ ø ∑§Ê‹Œá«UŸ ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ⁄U¬ÊÃÿؘ–
©Uª˝Œ‡Ê¸Ÿ◊àÿȪ˝Ò— π«˜˜ª¬ÊÃÒ⁄UÃÊ«ÿؘH
92 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∞fl¢ ‚¢ˇÊËÿ◊ÊáÙ ÃÈ Sfl‚Òãÿ ◊Á„U·Ê‚È⁄U—–
◊ÊÁ„U·áÊ SflM§¬áÊ òÊÊ‚ÿÊ◊Ê‚ ÃÊŸ˜ ªáÊÊŸ˜H 21H
∑§Ê¢Á‡øûÊÈ᫬˝„ÔÊ⁄UáÊ πÈ⁄UˇÊ¬ÒSÃÕʬ⁄UÊŸ˜–
‹Ê«˜.UªÍ‹ÃÊÁ«UÃÊ¢‡øÊãÿÊÜ¿ÎXÊèÿÊ¢ ø ÁflŒÊÁ⁄UÃÊŸ˜H 22H
flªŸ ∑§Ê¢Á‡øŒ¬⁄UÊãŸÊŒŸ ÷˝◊áÙŸ ø–
ÁŸ—‡flÊ‚¬flŸŸÊãÿÊŸ˜ ¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ ÷ÍËH 23H
ÁŸ¬Êàÿ ¬˝◊ÕÊŸË∑§◊èÿœÊflà ‚Ù˘‚È⁄U—–
Á‚¢„¢Ô „ÔãÃÈ¢ ◊„ÔÊŒ√ÿÊ— ∑§Ù¬¢ ø∑˝§ ÃÃÙ˘Áê’∑§ÊH 24H
‚Ù˘Á¬ ∑§Ù¬Êã◊„ÔÊflËÿ¸— πÈ⁄UˇÊÈááÊ◊„ÔËË—–
oÎXÊèÿÊ¢ ¬fl¸ÃÊŸÈëøÊ¢Á‡øˇÊ¬ ø ŸŸÊŒ øH 25H
flª÷˝◊áÊÁflˇÊÈááÊÊ ◊„ÔË ÃSÿ √ÿ‡ÊËÿ¸Ã–
‹Ê«˜.UªÍ‹ŸÊ„ÔÇøÊÁ霗 å‹ÊflÿÊ◊Ê‚ ‚fl¸Ã—H 26H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¬ŸË ‚ŸÊ∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U „UÊÃÊ Œπ ◊Á„U·Ê‚È⁄UŸ ÷Ò¥‚∑§Ê
M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ŒflË∑§ ªáÊÊ¥∑§Ê òÊÊ‚ ŒŸÊ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊH 21H Á∑§ã„UË¥∑§Ê
ÕÍÕÈŸ‚ ◊Ê⁄U∑§⁄U, Á∑§ã„UË¥∑§ ™§¬⁄U πÈ⁄UÊ¥∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U ∑§⁄U∑§, Á∑§ã„UË¥-Á∑§ã„UË¥∑§Ê ¬Í°¿U‚
øÊ≈U ¬„È°UøÊ∑§⁄U, ∑ȧ¿U∑§Ê ‚Ë¥ªÊ¥‚ ÁflŒËáʸ ∑§⁄U∑§, ∑ȧ¿U ªáÊÊ¥∑§Ê flª‚, Á∑§ã„UË¥∑§Ê
Á‚¢„UŸÊŒ‚, ∑ȧ¿U∑§Ê øÄ∑§⁄U Œ∑§⁄U •ÊÒ⁄U Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê ÁŸ—‡flÊ‚-flÊÿÈ∑§ ¤ÊÊ¥∑§‚
œ⁄UʇÊÊÿË ∑§⁄U ÁŒÿÊH 22-23H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ªáÊÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê Áª⁄UÊ∑§⁄U fl„U •‚È⁄U
◊„UÊŒflË∑§ Á‚¢„U∑§Ê ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¤Ê¬≈UÊ– ß‚‚ ¡ªŒê’Ê∑§Ê ’«∏UÊ
∑˝§Êœ „ÈU•ÊH 24H ©Uœ⁄U ◊„Uʬ⁄UÊ∑˝§◊Ë ◊Á„U·Ê‚È⁄U ÷Ë ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U œ⁄UÃË∑§Ê
πÈ⁄UÊ¥‚ πÊŒŸ ‹ªÊ ÃÕÊ •¬Ÿ ‚Ë¥ªÊ¥‚ ™°§ø-™°§ø ¬fl¸ÃÊ¥∑§Ê ©U∆UÊ∑§⁄U »¥§∑§Ÿ •ÊÒ⁄U
ª¡¸Ÿ ‹ªÊH 25H ©U‚∑§ flª‚ øÄ∑§⁄U ŒŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬ÎâflË ˇÊÈéœ „UÊ∑§⁄U »§≈UŸ
‹ªË– ©U‚∑§Ë ¬Í°¿U‚ ≈U∑§⁄UÊ∑§⁄U ‚◊Ⱥ˝ ‚’ •Ê⁄U‚ œ⁄UÃË∑§Ê «ÈU’ÊŸ ‹ªÊH 26H
•Á‚ŸÒflÊÁ‚‹Ù◊ÊŸ◊Áë¿Œà‚Ê ⁄UáÊÙà‚fl–
ªáÊÒ— Á‚¢„ÔŸ Œ√ÿÊ ø ¡ÿˇfl«UÊ∑ΧÃÙà‚flÒ—H”
óÿ ŒÙ ‡‹Ù∑§ •Áœ∑§ „ÔÒ¥–
* ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 93
äÊÈÃoÎXÁflÁ÷ãŸÊ‡ø πá«¢* πá«¢ ÿÿÈÉʸŸÊ—–
‡flÊ‚ÊÁŸ‹ÊSÃÊ— ‡ÊÇÊÙ ÁŸ¬ÃŸÈ ÷¸ ‚Ù˘ø‹Ê—H 27H
ßÁà ∑˝§Ùœ‚◊Êä◊ÊÃ◊ʬÃãâ ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜–
ŒÎc≈ŨflÊ ‚Ê øÁá«∑§Ê ∑§Ù¬¢ ÃmœÊÿ ÃŒÊ∑§⁄UÙØH
˜ 28H
‚Ê ÁˇÊåàflÊ ÃSÿ flÒ ¬Ê‡Ê¢ â ’’㜠◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜–
ÃàÿÊ¡ ◊ÊÁ„U·¢ M§¬¢ ‚Ù˘Á¬ ’hÙ ◊„ÔÊ◊ÎœH 29H
Ã× Á‚¢ „ÔÙ˘÷flà‚lÙ ÿÊflûÊSÿÊÁê’∑§Ê Á‡Ê⁄U—–
Á¿ŸÁûÊ ÃÊflà¬ÈL§·— π«˜˜ª¬ÊÁáÊ⁄UŒÎ‡ÿÃH 30H
Ãà ∞flʇÊÈ ¬ÈL§·¢ ŒflË Áøë¿UŒ ‚Êÿ∑Ò§—–
â π«˜˜ªø◊¸áÊÊ ‚ÊœZ Ã× ‚Ù˘÷Íã◊„Ôʪ¡—H 31H
∑§⁄UáÊ ø ◊„ÔÊÁ‚¢ „¢Ô â ø∑§·¸ ¡ª¡¸ ø–
Á„U‹Ã „ÈU∞ ‚Ë¥ªÊ¥∑§ •ÊÉÊÊ ÁflŒËáʸ „UÊ∑§⁄U ’ÊŒ‹Ê¥∑§ ≈ÈU∑§«∏U-≈ÈU∑§«∏U „UÊ ªÿ–
©U‚∑§ ‡flÊ‚∑§Ë ¬˝øá«U flÊÿÈ∑§ flª‚ ©U«∏U „ÈU∞ ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ¬fl¸Ã •Ê∑§Ê‡Ê‚ Áª⁄UŸ
‹ªH 27H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ©U‚ ◊„UÊŒÒàÿ∑§Ê •¬ŸË
•Ê⁄U •Êà Œπ øÁá«U∑§ÊŸ ©U‚∑§Ê flœ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ◊„UÊŸ˜Ô ∑˝§Êœ Á∑§ÿÊH 28H
©Uã„UÊ¥Ÿ ¬Ê‡Ê »¥§∑§∑§⁄U ©U‚ ◊„UÊŸ˜Ô •‚È⁄U∑§Ê ’Ê°œ Á‹ÿÊ– ©U‚ ◊„UÊ‚¢ª˝Ê◊◊¥ ’°œ
¡ÊŸ¬⁄U ©U‚Ÿ ÷Ò¥‚∑§Ê M§¬ àÿʪ ÁŒÿÊH 29H •ÊÒ⁄U Ãà∑§Ê‹ Á‚¢„U∑§ M§¬◊¥ fl„U
¬˝∑§≈U „UÊ ªÿÊ– ©U‚ •flSÕÊ◊¥ ¡ªŒê’Ê ÖÿÊ¥ „UË ©U‚∑§Ê ◊SÃ∑§ ∑§Ê≈UŸ∑§ Á‹ÿ
©Ulà „ÈUßZ, àÿÊ¥ „UË fl„U π«˜UÔªœÊ⁄UË ¬ÈL§·∑§ M§¬◊¥ ÁŒπÊÿË ŒŸ ‹ªÊH 30H
Ã’ ŒflËŸ ÃÈ⁄¢Uà „UË ’ÊáÊÊ¥∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄U∑§ …UÊ‹ •ÊÒ⁄U ËflÊ⁄U∑§ ‚ÊÕ ©U‚
¬ÈL§·∑§Ê ÷Ë ’Ë¥œ «UÊ‹Ê– ßß◊¥ „UË fl„U ◊„UÊŸ˜Ô ª¡⁄UÊ¡∑§ M§¬◊¥ ¬Á⁄UáÊà „UÊ
ªÿÊH 31H ÃÕÊ •¬ŸË ‚Í°«∏U‚ ŒflË∑§ Áfl‡ÊÊ‹ Á‚¢„U∑§Ê πË¥øŸ •ÊÒ⁄U ª¡¸Ÿ ‹ªÊ–
* ¬Ê0óπá«πá«¢–
94 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑§·¸ÃSÃÈ ∑§⁄U¢ ŒflË π«˜˜ªŸ ÁŸ⁄U∑ΧãÃÃH 32H
ÃÃÙ ◊„ÔÊ‚È⁄UÙ ÷ÍÿÙ ◊ÊÁ„U·¢ fl¬È⁄UÊÁSÕ×–
ÃÕÒfl ˇÊÙ÷ÿÊ◊Ê‚ òÊÒ‹ÙÄÿ¢ ‚ø⁄UÊø⁄U◊˜H 33H
Ã× ∑˝È§hÊ ¡ªã◊ÊÃÊ øÁá«∑§Ê ¬ÊŸ◊ÈûÊ◊◊˜˜–
¬¬ı ¬ÈŸ— ¬ÈŸ‡øÒfl ¡„ÔÊ‚ÊL§áÊ‹ÙøŸÊH 34H
ŸŸŒ¸ øÊ‚È⁄U— ‚Ù˘Á¬ ’‹flËÿ¸◊ŒÙŒ˜˜œÃ—–
Áfl·ÊáÊÊèÿÊ¢ ø ÁøˇÊ¬ øÁá«∑§Ê¢ ¬˝Áà ÷Íœ⁄UÊŸ˜H 35H
‚Ê ø ÃÊŸ˜ ¬˝Á„UÃÊ¢Sß øÍáʸÿãÃË ‡Ê⁄UÙà∑§⁄UÒ—–
©UflÊø â ◊ŒÙŒ˜˜œÍÃ◊Èπ⁄UʪÊ∑ȧ‹ÊˇÊ⁄U◊˜H 36H
Œ√ÿÈflÊøH 37H
ª¡¸ ª¡¸ ˇÊáÊ¢ ◊Í…U ◊äÊÈ ÿÊflÁ଒Êêÿ„Ô◊˜–
◊ÿÊ àflÁÿ „ÔÃ˘òÊÒfl ªÌ¡cÿãàÿʇÊÈ ŒflÃÊ—H 38H
πË¥øà ‚◊ÿ ŒflËŸ ËflÊ⁄U‚ ©U‚∑§Ë ‚Í°«∏U ∑§Ê≈U «UÊ‹ËH 32H Ã’ ©U‚
◊„UÊŒÒàÿŸ ¬ÈŸ— ÷Ò¥‚∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U Á‹ÿÊ •ÊÒ⁄U ¬„U‹∑§Ë „UË ÷Ê°Áà ø⁄UÊø⁄U
¬˝ÊÁáÊÿÊ¥‚Á„Uà ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê √ÿÊ∑ȧ‹ ∑§⁄UŸ ‹ªÊH 33H Ã’ ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸
¡ªã◊ÊÃÊ øÁá«U∑§Ê ’Ê⁄¢’Ê⁄U ©UûÊ◊ ◊œÈ∑§Ê ¬ÊŸ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U ‹Ê‹ •Ê°π¥ ∑§⁄U∑§
„°U‚Ÿ ‹ªË¥H 34H ©Uœ⁄U fl„U ’‹ •ÊÒ⁄U ¬⁄UÊ∑˝§◊∑§ ◊Œ‚ ©Uã◊ûÊ „ÈU•Ê ⁄UÊˇÊ‚
ª¡¸Ÿ ‹ªÊ •ÊÒ⁄U •¬Ÿ ‚Ë¥ªÊ¥‚ øá«UË∑§ ™§¬⁄U ¬fl¸ÃÊ¥∑§Ê »¥§∑§Ÿ ‹ªÊH 35H ©U‚
‚◊ÿ ŒflË •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥∑§ ‚◊Í„UÊ¥‚ ©U‚∑§ »¥§∑§ „ÈU∞ ¬fl¸ÃÊ¥∑§Ê øÍáʸ ∑§⁄UÃË „ÈU߸
’Ê‹Ë¥– ’Ê‹Ã ‚◊ÿ ©UŸ∑§Ê ◊Èπ ◊œÈ∑§ ◊Œ‚ ‹Ê‹ „UÊ ⁄U„UÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U flÊáÊË
‹«∏Uπ«∏UÊ ⁄U„UË ÕËH 36H
ŒflËŸ ∑§„UÊóH 37H •Ê ◊Í…∏U! ◊Ò¥ ¡’Ã∑§ ◊œÈ ¬ËÃË „°ÍU , Ã’Ã∑§ ÃÍ
ˇÊáÊ÷⁄U∑§ Á‹ÿ πÍ’ ª¡¸ ‹– ◊⁄U „UÊÕ‚ ÿ„UË¥ Ã⁄UË ◊ÎàÿÈ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U •’ ‡ÊËÉÊ˝
„UË ŒflÃÊ ÷Ë ª¡¸ŸÊ ∑§⁄¥UªH 38H
* ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—* 95
´§Á·L§flÊøH 39H
∞fl◊ÈÄàflÊ ‚◊Èà¬àÿ ‚Ê˘˘M§…UÊ Ã¢ ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜–
¬ÊŒŸÊ∑˝§êÿ ∑§á∆U ø ‡ÊÍ‹ŸÒŸ◊ÃÊ«ÿؘH 40H
Ã× ‚Ù˘Á¬ ¬ŒÊ˘˘∑˝§ÊãÃSÃÿÊ ÁŸ¡◊ÈπÊûÊ×–
•œ¸ÁŸc∑˝§Êãà ∞flÊ‚ËŒ˜˜ 1 Œ√ÿÊ flËÿ̧áÊ ‚¢flÎ×H 41H
•œ¸ÁŸc∑˝§Êãà ∞flÊ‚ı ÿÈäÿ◊ÊŸÙ ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
ÃÿÊ ◊„ÔÊÁ‚ŸÊ Œ√ÿÊ Á‡Ê⁄UÁ‡¿ûUflÊ ÁŸ¬ÊÁÃ×2H 42H
ÃÃÙ „ÔÊ„ÔÊ∑Χâ ‚flZ ŒÒàÿ‚Òãÿ¢ ŸŸÊ‡Ê Ãؘ–
¬˝„Ô·Z ø ¬⁄U¢ ¡Ç◊È— ‚∑§‹Ê ŒflÃʪáÊÊ—H 43H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 39H ÿÊ¥ ∑§„U∑§⁄U ŒflË ©U¿U‹Ë¥ •ÊÒ⁄U ©U‚ ◊„UÊŒÒàÿ∑§
™§¬⁄U ø…∏U ªÿË¥– Á»§⁄U •¬Ÿ ¬Ò⁄U‚ ©U‚ Œ’Ê∑§⁄U ©Uã„UÊ¥Ÿ ‡ÊÍ‹‚ ©U‚∑§ ∑§á∆U◊¥
•ÊÉÊÊà Á∑§ÿÊH 40H ©UŸ∑§ ¬Ò⁄U‚ Œ’Ê „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ◊Á„U·Ê‚È⁄U •¬Ÿ ◊Èπ‚
[ŒÍ‚⁄U M§¬◊¥ ’Ê„U⁄U „UÊŸ ‹ªÊ] •÷Ë •Êœ ‡Ê⁄UË⁄U‚ „UË fl„U ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§‹Ÿ ¬ÊÿÊ
ÕÊ Á∑§ ŒflËŸ •¬Ÿ ¬˝÷Êfl‚ ©U‚ ⁄UÊ∑§ ÁŒÿÊH 41H •ÊœÊ ÁŸ∑§‹Ê „UÊŸ¬⁄U ÷Ë
fl„U ◊„UÊŒÒàÿ ŒflË‚ ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– Ã’ ŒflËŸ ’„ÈUà ’«∏UË Ã‹flÊ⁄U‚
©‚∑§Ê ◊SÃ∑§ ∑§Ê≈U Áª⁄UÊÿÊH 42H Á»§⁄U ÃÊ „UÊ„UÊ∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃË „ÈU߸ ŒÒàÿÊ¥∑§Ë
‚Ê⁄UË ‚ŸÊ ÷ʪ ªÿË ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ •àÿãà ¬˝‚㟠„UÊ ªÿH 43H
1. ¬Ê0ó∞flÊÁà Œ√ÿÊ– 2. Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ ß‚∑§ ’ÊŒó“∞fl¢ ‚ ◊Á„U·Ù ŸÊ◊ ‚‚Òãÿ—
‚‚ÈNUŒª˜ áÊ—– òÊÒ‹ÙÄÿ¢ ◊Ù„ÔÁÿàflÊ ÃÈ ÃÿÊ Œ√ÿÊ ÁflŸÊÁ‡Ê×H òÊÒ‹ÙÄÿSÕÒSÃŒÊ ÷ÍÃ◊Ò Á¸ „U· ÁflÁŸ¬ÊÁÃÖ
¡ÿàÿÈQ¢§ Ã× ‚flÒ¸— ‚ŒflÊ‚È⁄U◊ÊŸflÒ—H” ßÃŸÊ •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
96 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÈc≈ÈUflÈSÃÊ¢ ‚È⁄UÊ ŒflË¥ ‚„Ô ÁŒ√ÿÒ◊¸„ÔÌ·Á÷—–
¡ªÈª¸ãœfl¸¬ÃÿÙ ŸŸÎÃȇøÊå‚⁄UÙªáÊÊ—H ˙H 44H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
◊Á„U·Ê‚È⁄UflœÙ ŸÊ◊ ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—H 3H
©UflÊø 3, ‡‹Ù∑§Ê— 41, ∞fl◊˜˜ 44, ∞fl◊ÊÁŒÃ— 217H
U
ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ÁŒ√ÿ ◊„UÌ·ÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ ŒÈªÊ¸ŒflË∑§Ê SÃflŸ Á∑§ÿÊ– ªãœfl¸⁄UÊ¡ ªÊŸ
‹ª ÃÕÊ •å‚⁄UÊ∞° ŸÎàÿ ∑§⁄UŸ ‹ªË¥H 44H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “◊Á„U·Ê‚È⁄Uflœ” ŸÊ◊∑§
ÃË‚⁄UÊ •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 3H
U
øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—
ßãº˝ÊÁŒ ŒflÃÊ•Ê¥mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ∑§Ê‹Ê÷˝Ê÷Ê¢ ∑§≈UÊˇÊÒ⁄UÁ⁄U∑ȧ‹÷ÿŒÊ¢ ◊ıÁ‹’hãŒÈ⁄UπÊ¢
‡ÊW¢ ø∑˝¥§ ∑Χ¬ÊáÊ¢ ÁòÊÁ‡Êπ◊Á¬ ∑§⁄UÒL§m„ÔãÃË¥ ÁòÊŸòÊÊ◊˜˜–
Á‚¢ „ÔS∑§ãœÊÁœM§…UÊ¢ ÁòÊ÷ÈflŸ◊Áπ‹¢ Ã¡‚Ê ¬Í⁄UÿãÃË¥
äÿÊÿŒ˜ ŒÈªÊZ ¡ÿÊÅÿÊ¢ ÁòÊŒ‡Ê¬Á⁄UflÎÃÊ¢ ‚ÁflÃÊ¢ Á‚Áh∑§Ê◊Ò—H
“˙” ´§Á·L§flÊø *H 1H
‡Ê∑˝§ÊŒÿ— ‚È⁄UªáÊÊ ÁŸ„ÔÃ˘ÁÃflËÿ¸
ÃÁS◊ãŒÈ⁄UÊà◊ÁŸ ‚È⁄UÊÁ⁄U’‹ ø Œ√ÿÊ–
Á‚Áh∑§Ë ßë¿UÊ ⁄UπŸflÊ‹ ¬ÈL§· Á¡Ÿ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U ÃÕÊ ŒflÃÊ Á¡ã„¥U
‚’ •Ê⁄U‚ ÉÊ⁄U ⁄U„Uà „Ò¥U, ©UŸ “¡ÿÊ” ŸÊ◊flÊ‹Ë ŒÈªÊ¸ŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U– ©UŸ∑§
üÊË•¢ªÔUÊ¥∑§Ë •Ê÷Ê ∑§Ê‹ ◊ÉÊ∑§ ‚◊ÊŸ ‡ÿÊ◊ „ÒU– fl •¬Ÿ ∑§≈UÊˇÊÊ¥‚ ‡ÊòÊÈ‚◊Í„U∑§Ê
÷ÿ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§ ◊SÃ∑§¬⁄U •Ê’h øãº˝◊Ê∑§Ë ⁄UπÊ ‡ÊÊ÷Ê ¬ÊÃË
„ÒU– fl •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ ‡Ê¢π, ø∑˝§, ∑Χ¬ÊáÊ •ÊÒ⁄U ÁòʇÊÍ‹ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§
ÃËŸ ŸòÊ „Ò¥U– fl Á‚¢„U∑§ ∑¢§œ¬⁄U ø…∏UË „ÈU߸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U •¬Ÿ á‚ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê
¬Á⁄U¬Íáʸ ∑§⁄U ⁄U„UË „Ò¥U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H •àÿãà ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ŒÈ⁄UÊà◊Ê ◊Á„U·Ê‚È⁄U ÃÕÊ ©U‚∑§Ë
ŒÒàÿ-‚ŸÊ∑§ ŒflË∑§ „UÊÕ‚ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ßãº˝ •ÊÁŒ ŒflÃÊ ¬˝áÊÊ◊∑§ Á‹ÿ ªŒ¸Ÿ
* Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ “´§Á·L§flÊø” ∑§ ’ÊŒ “Ã× ‚È⁄UªáÊÊ— ‚fl¸ Œ√ÿÊ ßãº˝¬È⁄UÙª◊Ê—–
SÃÈÁÃ◊Ê⁄UÁ÷⁄U ∑§ÃÈZ ÁŸ„Ôà ◊Á„U·Ê‚È⁄UH” ßÃŸÊ ¬Ê∆U •Áœ∑§ „ÔÒ –
98 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÊ¢ ÃÈc≈ÈUflÈ— ¬˝áÊÁß◊˝Á‡Ê⁄UÙœ⁄UÊ¢‚Ê
flÊÁÇ÷— ¬˝„Ô·¸¬È‹∑§ÙŒ˜˜ª◊øÊL§Œ„ÔÊ—H 2H
Œ√ÿÊ ÿÿÊ ÃÃÁ◊Œ¢ ¡ªŒÊà◊‡ÊÄàÿÊ
ÁŸ‡‡Ù·ŒflªáʇÊÁQ§‚◊Í„Ô◊Íàÿʸ –
ÃÊ◊Áê’∑§Ê◊Áπ‹Œfl◊„ÔÌ·¬ÍÖÿÊ¢
÷ÄàÿÊ ŸÃÊ— S◊ ÁflŒœÊÃÈ ‡ÊÈ÷ÊÁŸ ‚Ê Ÿ—H 3H
ÿSÿÊ— ¬˝÷Êfl◊ÃÈ‹¢ ÷ªflÊŸŸãÃÙ
’˝rÊÊ „Ô⁄U‡ø Ÿ Á„U flQȧ◊‹¢ ’‹¢ ø–
‚Ê øÁá«∑§ÊÁπ‹¡ªà¬Á⁄U¬Ê‹ŸÊÿ
ŸÊ‡ÊÊÿ øʇÊÈ÷÷ÿSÿ ◊Áâ ∑§⁄UÙÃÈH 4H
ÿÊ üÊË— Sflÿ¢ ‚È∑ΧÁßʢ ÷flŸcfl‹ˇ◊Ë—
¬Ê¬Êà◊ŸÊ¢ ∑ΧÃÁœÿÊ¢ NUŒÿ·È ’ÈÁh—–
ÃÕÊ ∑¢§œ ¤ÊÈ∑§Ê∑§⁄U ©UŸ ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸∑§Ê ©UûÊ◊ fløŸÊ¥mÊ⁄UÊ SÃflŸ ∑§⁄UŸ ‹ª–
©U‚ ‚◊ÿ ©UŸ∑§ ‚ÈãŒ⁄U •¢ªÔUÊ¥◊¥ •àÿãà „U·¸∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ⁄UÊ◊Ê¢ø „UÊ •ÊÿÊ
ÕÊH 2H ŒflÃÊ ’Ê‹ó“‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë ‡ÊÁQ§∑§Ê ‚◊ÈŒÊÿ „UË Á¡Ÿ∑§Ê
SflM§¬ „ÒU ÃÕÊ Á¡Ÿ ŒflËŸ •¬ŸË ‡ÊÁQ§‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U ⁄UπÊ
„ÒU, ‚◊Sà ŒflÃÊ•Ê¥ •ÊÒ⁄U ◊„UÌ·ÿÊ¥∑§Ë ¬Í¡ŸËÿÊ ©UŸ ¡ªŒê’Ê∑§Ê „U◊ ÷ÁQ§-
¬Ífl¸∑§ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U– fl „U◊‹ÊªÊ¥∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄¥UH 3H Á¡Ÿ∑§ •ŸÈ¬◊
¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ’‹∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê·ŸÊª, ’˝rÊÔÊ¡Ë ÃÕÊ ◊„UÊŒfl¡Ë
÷Ë ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, fl ÷ªflÃË øÁá«U∑§Ê ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∞fl¢ •‡ÊÈ÷
÷ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄¥UH 4H ¡Ê ¬ÈáÿÊà◊Ê•Ê¥∑§ ÉÊ⁄UÊ¥◊¥ Sflÿ¢ „UË
‹ˇ◊ËM§¬‚, ¬ÊÁ¬ÿÊ¥∑§ ÿ„UÊ° ŒÁ⁄Uº˝ÃÊM§¬‚, ‡ÊÈh •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹ ¬ÈL§·Ê¥∑§
* øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—* 99
üÊhÊ ‚ÃÊ¢ ∑ȧ‹¡Ÿ¬˝÷flSÿ ‹Ö¡Ê
ÃÊ¢ àflÊ¢ ŸÃÊ— S◊ ¬Á⁄U¬Ê‹ÿ ŒÁfl Áfl‡fl◊˜H ˜ 5H
Á∑¢§ fláʸÿÊ◊ Ãfl M§¬◊Áøãàÿ◊Ãؘ
Á∑¢§ øÊÁÃflËÿ¸◊‚È⁄UˇÊÿ∑§ÊÁ⁄U ÷ÍÁ⁄–
Á∑¢§ øÊ„Ôfl·È øÁ⁄UÃÊÁŸ ÃflÊjÈÃÊÁŸ
‚fl¸·È Œ√ÿ‚È⁄UŒflªáÊÊÁŒ∑§·ÈH 6H
„ÔÃÈ— ‚◊SáªÃÊ¢ ÁòʪÈáÊÊÁ¬ ŒÙ·Ò-
Ÿ¸ ôÊÊÿ‚ „ÔÁ⁄U„Ô⁄UÊÁŒÁ÷⁄Uåÿ¬Ê⁄UÊ–
‚flʸüÊÿÊÁπ‹Á◊Œ¢ ¡ªŒ¢‡Ê÷ÍÃ-
◊√ÿÊ∑ΧÃÊ Á„U ¬⁄U◊Ê ¬˝∑ΧÁÃSàfl◊ÊlÊH 7H
ÿSÿÊ— ‚◊SÂÈ⁄UÃÊ ‚◊ÈŒË⁄UáÙŸ
ÃÎÁåâ ¬˝ÿÊÁà ‚∑§‹·È ◊π·È ŒÁfl–
NUŒÿ◊¥ ’ÈÁhM§¬‚, ‚à¬ÈL§·Ê¥◊¥ üÊhÊM§¬‚ ÃÕÊ ∑ȧ‹ËŸ ◊ŸÈcÿ◊¥ ‹Ö¡ÊM§¬‚
ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ©UŸ •Ê¬ ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸∑§Ê „U◊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U– ŒÁfl!
•Ê¬ ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§ËÁ¡ÿH 5H ŒÁfl! •Ê¬∑§ ß‚ •Áøãàÿ
M§¬∑§Ê, •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷Ê⁄UË ¬⁄UÊ∑˝§◊∑§Ê ÃÕÊ ‚◊Sà ŒflÃÊ•Ê¥
•ÊÒ⁄U ŒÒàÿÊ¥∑§ ‚◊ˇÊ ÿÈh◊¥ ¬˝∑§≈U Á∑§ÿ „ÈU∞ •Ê¬∑§ •jÈà øÁ⁄UòÊÊ¥∑§Ê „U◊ Á∑§‚
¬˝∑§Ê⁄U fláʸŸ ∑§⁄¥UH 6H •Ê¬ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ◊¥ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U– •Ê¬◊¥
‚ûflªÈáÊ, ⁄U¡ÊªÈáÊ •ÊÒ⁄U Ã◊ʪÈáÊóÿ ÃËŸÊ¥ ªÈáÊ ◊ÊÒ¡ÍŒ „Ò¥U; ÃÊ ÷Ë ŒÊ·Ê¥∑§
‚ÊÕ •Ê¬∑§Ê ‚¢‚ª¸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬«∏UÃÊ– ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ •ÊÒ⁄U ◊„UÊŒfl¡Ë •ÊÁŒ
ŒflÃÊ ÷Ë •Ê¬∑§Ê ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¬ÊÖ •Ê¬ „UË ‚’∑§Ê •ÊüÊÿ „Ò¥U– ÿ„U ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô
•Ê¬∑§Ê •¢‡ÊèÊÍà „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê¬ ‚’∑§Ë •ÊÁŒ÷Íà •√ÿÊ∑ΧÃÊ ¬⁄UÊ ¬˝∑ΧÁÃ
„Ò¥UH 7H ŒÁfl! ‚ê¬Íáʸ ÿôÊÊ¥◊¥ Á¡‚∑§ ©UìÊÊ⁄UáÊ‚ ‚’ ŒflÃÊ ÃÎÁåà ‹Ê÷
∑§⁄Uà „Ò¥U, fl„U SflÊ„UÊ •Ê¬ „UË „Ò¥U– ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •Ê¬ Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ë ÷Ë ÃÎÁåÃ∑§Ê
100 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
SflÊ„ÔÊÁ‚ flÒ Á¬ÃΪáÊSÿ ø ÃÎÁåÄÔÃÈ-
L§ëøÊÿ¸‚ àfl◊à ∞fl ¡ŸÒ— SflœÊ øH 8H
ÿÊ ◊ÈÁQ§„ÔÃÈ⁄UÁflÁøãàÿ◊„ÔÊfl˝ÃÊ àfl*-
◊èÿSÿ‚ ‚ÈÁŸÿÃÁãº˝ÿÃûUfl‚Ê⁄UÒ—–
◊ÙˇÊÊÌÕÁ÷◊ÈÁ¸ ŸÁ÷⁄USÂ◊SÌٷÒ-
Áfl¸lÊÁ‚ ‚Ê ÷ªflÃË ¬⁄U◊Ê Á„U ŒÁflH 9 H
‡ÊéŒÊÁà◊∑§Ê ‚ÈÁfl◊‹Çÿ¸¡È·Ê¢ ÁŸœÊŸ-
◊ÈŒ˜ªËÕ⁄Uêÿ¬Œ¬Ê∆UflÃÊ¢ ø ‚ÊêŸÊ◊˜˜–
ŒflË òÊÿË ÷ªflÃË ÷fl÷ÊflŸÊÿ
flÊÃʸ ø ‚fl¸¡ªÃÊ¢ ¬⁄U◊ÊÌÄÔãòÊËH 10H
◊œÊÁ‚ ŒÁfl ÁflÁŒÃÊÁπ‹‡ÊÊSòÊ‚Ê⁄UÊ
ŒÈªÊ¸Á‚ ŒÈª¸÷fl‚ʪ⁄UŸı⁄U‚XÊ–
∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U, •Ã∞fl ‚’ ‹Êª •Ê¬∑§Ê SflœÊ ÷Ë ∑§„Uà „Ò¥UH 8H ŒÁfl! ¡Ê
◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU, •Áøãàÿ ◊„UÊfl˝ÃSflM§¬Ê „ÒU, ‚◊Sà ŒÊ·Ê¥‚
⁄UÁ„UÃ, Á¡ÃÁãº˝ÿ, Ãûfl∑§Ê „UË ‚Ê⁄U flSÃÈ ◊ÊŸŸflÊ‹ ÃÕÊ ◊ÊˇÊ∑§Ë •Á÷‹Ê·Ê
⁄UπŸflÊ‹ ◊ÈÁŸ¡Ÿ Á¡‚∑§Ê •èÿÊ‚ ∑§⁄Uà „Ò¥U, fl„U ÷ªflÃË ¬⁄UÊ ÁfllÊ •Ê¬ „UË
„Ò¥UH 9H •Ê¬ ‡ÊéŒSflM§¬Ê „Ò¥U, •àÿãà ÁŸ◊¸‹ ´§ÇflŒ, ÿ¡Èfl¸Œ ÃÕÊ ©UŒ˜ÔªËÕ∑§
◊ŸÊ„U⁄U ¬ŒÊ¥∑§ ¬Ê∆U‚ ÿÈQ§ ‚Ê◊flŒ∑§Ê ÷Ë •ÊœÊ⁄U •Ê¬ „UË „Ò¥U– •Ê¬ ŒflË,
òÊÿË (ÃËŸÊ¥ flŒ) •ÊÒ⁄U ÷ªflÃË (¿U„UÊ¥ ∞‡flÿÊZ‚ ÿÈQ§) „Ò¥U– ß‚ Áfl‡fl∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ ∞fl¢ ¬Ê‹Ÿ∑§ Á‹ÿ •Ê¬ „UË flÊÃʸ (πÃË ∞fl¢ •Ê¡ËÁfl∑§Ê)-∑§ M§¬◊¥
¬˝∑§≈U „ÈU߸ „Ò¥U– •Ê¬ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ÉÊÊ⁄U ¬Ë«∏UÊ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥UH 10H
ŒÁfl! Á¡‚‚ ‚◊Sà ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ ‚Ê⁄U∑§Ê ôÊÊŸ „UÊÃÊ „ÒU, fl„U ◊œÊ‡ÊÁQ§ •Ê¬ „UË
„Ò¥U– ŒÈª¸◊ ÷fl‚ʪ⁄U‚ ¬Ê⁄U ©UÃÊ⁄UŸflÊ‹Ë ŸÊÒ∑§ÊM§¬ ŒÈªÊ¸ŒflË ÷Ë •Ê¬ „UË „Ò¥U–
* ¬Ê0óø •èÿ0–
* øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—* 101
üÊË— ∑Ò§≈U÷ÊÁ⁄UNUŒÿÒ∑§∑ΧÃÊÁœflÊ‚Ê
ªı⁄UË àfl◊fl ‡ÊÁ‡Ê◊ıÁ‹∑Χì˝ÁÃc∆UÊH 11H
߸·à‚„ÔÊ‚◊◊‹¢ ¬Á⁄U¬Íáʸøãº˝-
Á’ê’ÊŸÈ∑§ÊÁ⁄U ∑§Ÿ∑§ÙûÊ◊∑§ÊÁãÃ∑§ÊãÃ◊˜–˜
•àÿjÈâ ¬˝NUÃ◊ÊûÊL§·Ê ÃÕÊÁ¬
flÄòÊ¢ Áfl‹ÙÄÿ ‚„Ô‚Ê ◊Á„U·Ê‚È⁄UáÊH 12H
ŒÎc≈ŨflÊ ÃÈ ŒÁfl ∑ȧÁ¬Ã¢ ÷˝∑È §È ≈UË∑§⁄UÊ‹-
◊Èl뿇ÊÊV‚ŒÎ‡Êë¿UÁfl ÿ㟠‚l—–
¬˝ÊáÊÊã◊È◊Ùø ◊Á„U·SÃŒÃËfl ÁøòÊ¢
∑Ò§¡Ë¸√ÿà Á„U ∑ȧÁ¬ÃÊãÃ∑§Œ‡Ê¸ŸŸH 13H
ŒÁfl ¬˝‚ËŒ ¬⁄U◊Ê ÷flÃË ÷flÊÿ
‚lÙ ÁflŸÊ‡ÊÿÁ‚ ∑§Ù¬flÃË ∑ȧ‹ÊÁŸ–
ÁflôÊÊÃ◊ÃŒäÊÈŸÒfl ÿŒSÃ◊Ã-
ãŸËâ ’‹¢ ‚ÈÁfl¬È‹¢ ◊Á„U·Ê‚È⁄USÿH 14H
•Ê¬∑§Ë ∑§„UË¥ ÷Ë •Ê‚ÁQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑Ò§≈U÷∑§ ‡ÊòÊÈ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§ flˇÊ—SÕ‹◊¥
∞∑§◊ÊòÊ ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÷ªflÃË ‹ˇ◊Ë ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜Ô øãº˝‡Êπ⁄UmÊ⁄UÊ ‚ê◊ÊÁŸÃ
ªÊÒ⁄UËŒflË ÷Ë •Ê¬ „UË „Ò¥UH 11H •Ê¬∑§Ê ◊Èπ ◊㌠◊È‚∑§ÊŸ‚ ‚ȇÊÊÁ÷Ã, ÁŸ◊¸‹, ¬Íáʸ
øãº˝◊Ê∑§ Á’ê’∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ©UûÊ◊ ‚Èfláʸ∑§Ë ◊ŸÊ„U⁄U ∑§ÊÁãÂ
∑§◊ŸËÿ „ÒU; ÃÊ ÷Ë ©U‚ Œπ∑§⁄U ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ∑˝§Êœ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ‚„U‚Ê ©U‚Ÿ ©U‚¬⁄U
¬˝„UÊ⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ, ÿ„U ’«∏U •Ê‡øÿ¸∑§Ë ’Êà „ÒUH 12H ŒÁfl! fl„UË ◊Èπ ¡’ ∑˝§Êœ‚
ÿÈQ§ „UÊŸ¬⁄U ©UŒÿ∑§Ê‹∑§ øãº˝◊Ê∑§Ë ÷Ê° Áà ‹Ê‹ •ÊÒ⁄U ÃŸË „ÈU߸ ÷ÊÒ¥„UÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Áfl∑§⁄UÊ‹
„UÊ ©U∆UÊ, Ã’ ©U‚ Œπ∑§⁄U ¡Ê ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§ ¬˝ÊáÊ ÃÈ⁄¢Uà Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§‹ ªÿ, ÿ„U ©U‚‚
÷Ë ’…∏U∑§⁄U •Ê‡øÿ¸∑§Ë ’Êà „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ÿ◊⁄UÊ¡∑§Ê Œπ∑§⁄U ÷‹Ê,
∑§ÊÒŸ ¡ËÁflà ⁄U„U ‚∑§ÃÊ „ÒU?H 13H ŒÁfl! •Ê¬ ¬˝‚㟠„UÊ¥– ¬⁄U◊Êà◊SflM§¬Ê •Ê¬∑§
¬˝‚㟠„UÊŸ¬⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§Ê •èÿÈŒÿ „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U ¡ÊŸ¬⁄U •Ê¬ Ãà∑§Ê‹ „UË
Á∑§ÃŸ ∑ȧ‹Ê¥∑§Ê ‚fl¸ŸÊ‡Ê ∑§⁄U «UÊ‹ÃË „Ò¥U, ÿ„U ’Êà •÷Ë •ŸÈ÷fl◊¥ •ÊÿË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ë ÿ„U Áfl‡ÊÊ‹ ‚ŸÊ ˇÊáÊ÷⁄U◊¥ •Ê¬∑§ ∑§Ê¬‚ Ÿc≈U „UÊ ªÿË „ÒUH 14H
102 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
à ‚ê◊ÃÊ ¡Ÿ¬Œ·È œŸÊÁŸ ÷ʢ
÷ʢ ÿ‡ÊÊ¢Á‚ Ÿ ø ‚ËŒÁà œ◊¸flª¸—–
œãÿÊSà ∞fl ÁŸ÷ÎÃÊà◊¡÷ÎàÿŒÊ⁄UÊ
ÿ·Ê¢ ‚ŒÊèÿÈŒÿŒÊ ÷flÃË ¬˝‚ãŸÊH 15H
œêÿʸÁáÊ ŒÁfl ‚∑§‹ÊÁŸ ‚ŒÒfl ∑§◊ʸ-
áÿàÿÊŒÎ× ¬˝ÁÃÁŒŸ¢ ‚È∑ΧÃË ∑§⁄UÙÁÖ
SflªZ ¬˝ÿÊÁà ø ÃÃÙ ÷flÃˬ˝‚ÊŒÊ-
À‹UÙ∑§òÊÿ˘Á¬ »§‹ŒÊ ŸŸÈ ŒÁfl ßH 16H
ŒÈª̧ S◊ÎÃÊ „Ô⁄UÁ‚ ÷ËÁÃ◊‡Ù·¡ãÃÙ—
SflSÕÒ— S◊ÎÃÊ ◊ÁÃ◊ÃËfl ‡ÊÈ÷Ê¢ ŒŒÊÁ‚–
ŒÊÁ⁄Uº˝ KŒÈ—π÷ÿ„ÔÊÁ⁄UÁáÊ ∑§Ê àflŒãÿÊ
‚flÙ¸¬∑§Ê⁄U∑§⁄UáÊÊÿ ‚ŒÊ˘˘º˝¸ÁøûÊÊH 17H
‚ŒÊ •èÿÈŒÿ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë •Ê¬ Á¡Ÿ¬⁄U ¬˝‚㟠⁄U„UÃË „Ò¥U, fl „UË
Œ‡Ê◊¥ ‚ê◊ÊÁŸÃ „Ò¥U, ©Uã„UË¥∑§Ê œŸ •ÊÒ⁄U ÿ‡Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊÃË „ÒU, ©Uã„UË¥∑§Ê
œ◊¸ ∑§÷Ë Á‡ÊÁÕ‹ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ ÃÕÊ fl „UË •¬Ÿ NUc≈U-¬Èc≈U SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U
÷ÎàÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ œãÿ ◊ÊŸ ¡Êà „Ò¥UH 15H ŒÁfl! •Ê¬∑§Ë „UË ∑Χ¬Ê‚ ¬ÈáÿÊà◊Ê
¬ÈL§· ¬˝ÁÃÁŒŸ •àÿãà üÊhʬÍfl¸∑§ ‚ŒÊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ œ◊ʸŸÈ∑ͧ‹ ∑§◊¸
∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ¬˝÷Êfl‚ Sflª¸‹Ê∑§◊¥ ¡ÊÃÊ „ÒU; ß‚Á‹ÿ •Ê¬
ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ÁŸ‡øÿ „UË ◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà »§‹ ŒŸflÊ‹Ë „Ò¥UH 16H ◊Ê° ŒÈª¸!
•Ê¬ S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÷ÿ „U⁄U ‹ÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U SflSÕ
¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ Áøãß ∑§⁄UŸ¬⁄U ©Uã„¥U ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ’ÈÁh ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U–
ŒÈ—π, ŒÁ⁄Uº˝ÃÊ •ÊÒ⁄U ÷ÿ „U⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! •Ê¬∑§ Á‚flÊ ŒÍ‚⁄UË ∑§ÊÒŸ „ÒU,
Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ ‚’∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚ŒÊ „UË Œÿʺ˝¸ ⁄U„UÃÊ „UÊH 17H
* øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—* 103
∞Á÷„Ô¸ÃÒ¡¸ªŒÈ¬ÒÁà ‚Èπ¢ ÃÕÒÃ
∑ȧfl¸ãÃÈ ŸÊ◊ Ÿ⁄U∑§Êÿ Áø⁄UÊÿ ¬Ê¬◊˜˜–
‚¢ª˝Ê◊◊ÎàÿÈ◊Áœªêÿ ÁŒfl¢ ¬˝ÿÊãÃÈ
◊àflÁà ŸÍŸ◊Á„UÃÊŸ˜ ÁflÁŸ„¢ÔÁ‚ ŒÁflH 18H
ŒÎc≈˜UflÒfl Á∑¢§ Ÿ ÷flÃË ¬˝∑§⁄UÙÁà ÷S◊
‚flʸ‚È⁄UÊŸÁ⁄U·È ÿà¬˝Á„UáÊÙÁ· ‡ÊSòÊ◊˜˜–
‹Ù∑§ÊŸ˜ ¬˝ÿÊãÃÈ Á⁄U¬flÙ˘Á¬ Á„U ‡ÊSòʬÍÃÊ
ßàÕ¢ ◊ÁÃ÷¸flÁà ÃcflÁ¬ Ã˘ÁÂÊäflËH 19H
π«˜ª˜ ¬˝÷ÊÁŸ∑§⁄UÁflS»È§⁄UáÊÒSÃÕÙª˝—Ò
‡Ê͋ʪ˝∑§ÊÁãÃÁŸfl„ÔŸ ŒÎ‡ÊÙ˘‚È⁄UÊáÊÊ◊˜˜–
ÿãŸÊªÃÊ Áfl‹ÿ◊¢‡ÊÈ◊ÁŒãŒÈπá«-
ÿÙÇÿÊŸŸ¢ Ãfl Áfl‹Ù∑§ÿÃÊ¢ ÃŒÃؘH 20H
ŒÈflθûÊflÎûʇÊ◊Ÿ¢ Ãfl ŒÁfl ‡ÊË‹¢
ŒÁfl! ߟ ⁄UÊˇÊ‚Ê¥∑§ ◊Ê⁄UŸ‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ‚Èπ Á◊‹ ÃÕÊ ÿ ⁄UÊˇÊ‚ Áø⁄U∑§Ê‹Ã∑§
Ÿ⁄U∑§◊¥ ⁄U„UŸ∑§ Á‹ÿ ÷‹ „UË ¬Ê¬ ∑§⁄Uà ⁄U„U „UÊ¥, ß‚ ‚◊ÿ ‚¢ª˝Ê◊◊¥ ◊ÎàÿÈ∑§Ê
¬˝Êåà „UÊ∑§⁄U Sflª¸‹Ê∑§◊¥ ¡Êÿ°óÁŸ‡øÿ „UË ÿ„UË ‚Êø∑§⁄U •Ê¬ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê flœ
∑§⁄UÃË „Ò¥UH 18H •Ê¬ ‡ÊòÊÈ•Ê¥¬⁄U ‡ÊSòÊÊ¥∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U ÄÿÊ¥ ∑§⁄UÃË „Ò¥U? ‚◊SÃ
•‚È⁄UÊ¥∑§Ê ŒÎÁc≈U¬ÊÃ◊ÊòÊ‚ „UË ÷S◊ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ŒÃË¥? ß‚◊¥ ∞∑§ ⁄U„USÿ „ÒU–
ÿ ‡ÊòÊÈ ÷Ë „U◊Ê⁄U ‡ÊSòÊÊ¥‚ ¬ÁflòÊ „UÊ∑§⁄U ©UûÊ◊ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ¡Êÿ°óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©UŸ∑§
¬˝Áà ÷Ë •Ê¬∑§Ê ÁfløÊ⁄U •àÿãà ©UûÊ◊ ⁄U„UÃÊ „ÒUH 19H π«˜UÔª∑§ ᗬȢ¡∑§Ë
÷ÿ¢∑§⁄U ŒËÁå ÃÕÊ •Ê¬∑§ ÁòʇÊÍ‹∑§ •ª˝÷ʪ∑§Ë ÉÊŸË÷Íà ¬˝÷Ê‚ øÊÒ¥ÁœÿÊ∑§⁄U
¡Ê •‚È⁄UÊ¥∑§Ë •Ê°π¥ »Í§≈U Ÿ„UË¥ ªÿË¥, ©U‚◊¥ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„UË ÕÊ Á∑§ fl ◊ŸÊ„U⁄U
⁄UÁ‡◊ÿÊ¥‚ ÿÈQ§ øãº˝◊Ê∑§ ‚◊ÊŸ •ÊŸãŒ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ •Ê¬∑§ ß‚ ‚ÈãŒ⁄U
◊Èπ∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄Uà ÕH 20H ŒÁfl! •Ê¬∑§Ê ‡ÊË‹ ŒÈ⁄UÊøÊÁ⁄UÿÊ¥∑§ ’È⁄U ’Ãʸfl∑§Ê
104 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
M§¬¢ ÃÕÒÃŒÁflÁøãàÿ◊ÃÈÀÿ◊ãÿÒ—–
flËÿZ ø „ÔãÃÎ NUÃŒfl¬⁄UÊ∑˝§◊ÊáÊÊ¢
flÒÁ⁄UcflÁ¬ ¬˝∑§Á≈UÃÒfl ŒÿÊ àflÿàÕ◊˜˜H 21H
∑§ŸÙ¬◊Ê ÷flÃÈ Ã˘Sÿ ¬⁄UÊ∑˝§◊Sÿ
M§¬¢ ø ‡ÊòÊÈ÷ÿ∑§Êÿ¸ÁÄÔÊÁ⁄U ∑ȧòÊ–
ÁøûÊ ∑Χ¬Ê ‚◊⁄UÁŸc∆ÈU⁄UÃÊ ø ŒÎc≈UÊ
àflƒÿfl ŒÁfl fl⁄UŒ ÷ÈflŸòÊÿ˘Á¬H 22H
òÊÒ‹ÙÄÿ◊ÃŒÁπ‹¢ Á⁄U¬ÈŸÊ‡ÊŸŸ
òÊÊâ àflÿÊ ‚◊⁄U◊Íœ¸ÁŸ Ã˘Á¬ „ÔàflÊ–
ŸËÃÊ ÁŒfl¢ Á⁄U¬ÈªáÊÊ ÷ÿ◊åÿ¬ÊSÃ-
◊S◊Ê∑§◊Èã◊Œ‚È⁄UÊÁ⁄U÷fl¢ Ÿ◊SÃH 23H
‡ÊÍ‹Ÿ ¬ÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ¬ÊÁ„U π«˜˜ªŸ øÊÁê’∑§–
ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU– ‚ÊÕ „UË ÿ„U M§¬ ∞‚Ê „ÒU, ¡Ê ∑§÷Ë Áøãß◊¥ ÷Ë Ÿ„UË¥ •Ê
‚∑§ÃÊ •ÊÒ⁄U Á¡‚∑§Ë ∑§÷Ë ŒÍ‚⁄UÊ¥‚ ÃÈ‹ŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË; ÃÕÊ •Ê¬∑§Ê
’‹ •ÊÒ⁄U ¬⁄UÊ∑˝§◊ ÃÊ ©UŸ ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÷Ë ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ¡Ê ∑§÷Ë ŒflÃÊ•Ê¥∑§
¬⁄UÊ∑˝§◊∑§Ê ÷Ë Ÿc≈U ∑§⁄U øÈ∑§ Õ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Ê¬Ÿ ‡ÊòÊÈ•Ê¥¬⁄U ÷Ë •¬ŸË ŒÿÊ
„UË ¬˝∑§≈U ∑§Ë „ÒUH 21H fl⁄UŒÊÁÿŸË ŒÁfl! •Ê¬∑§ ß‚ ¬⁄UÊ∑˝§◊∑§Ë Á∑§‚∑§ ‚ÊÕ
ÃÈ‹ŸÊ „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU ÃÕÊ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ÷ÿ ŒŸflÊ‹Ê ∞fl¢ •àÿãà ◊ŸÊ„U⁄U ∞‚Ê M§¬
÷Ë •Ê¬∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ∑§„UÊ° „ÒU? NUŒÿ◊¥ ∑Χ¬Ê •ÊÒ⁄U ÿÈh◊¥ ÁŸc∆ÈU⁄UÃÊóÿ ŒÊŸÊ¥
’ÊÃ¥ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§ ÷ËÃ⁄U ∑§fl‹ •Ê¬◊¥ „UË ŒπË ªÿË „Ò¥UH 22H ◊Ê×! •Ê¬Ÿ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U∑§ ß‚ ‚◊Sà ÁòÊ‹Ê∑§Ë∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§Ë „ÒU– ©UŸ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ÷Ë
ÿÈh÷ÍÁ◊◊¥ ◊Ê⁄U∑§⁄U Sflª¸‹Ê∑§◊¥ ¬„È°UøÊÿÊ „ÒU ÃÕÊ ©Uã◊ûÊ ŒÒàÿÊ¥‚ ¬˝Êåà „UÊŸflÊ‹
„U◊‹ÊªÊ¥∑§ ÷ÿ∑§Ê ÷Ë ŒÍ⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, •Ê¬∑§Ê „U◊Ê⁄UÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 23H
ŒÁfl! •Ê¬ ‡ÊÍ‹‚ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥U– •Áê’∑§! •Ê¬ π«˜UÔª‚ ÷Ë „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ
* øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—* 105
ÉÊá≈UÊSflŸŸ Ÿ— ¬ÊÁ„U øʬÖÿÊÁŸ—SflŸŸ øH 24H
¬˝ÊëÿÊ¢ ⁄UˇÊ ¬˝ÃËëÿÊ¢ ø øÁá«∑§ ⁄UˇÊ ŒÁˇÊáÙ–
÷˝Ê◊áÙŸÊà◊‡ÊÍ‹Sÿ ©UûÊ⁄USÿÊ¢ ÃÕ‡flÁ⁄H 25H
‚ıêÿÊÁŸ ÿÊÁŸ M§¬ÊÁáÊ òÊÒ‹ÙÄÿ Áflø⁄UÁãà Ö
ÿÊÁŸ øÊàÿÕ¸ÉÊÙ⁄UÊÁáÊ ÃÒ ⁄UˇÊÊS◊Ê¢SÃÕÊ ÷Èfl◊˜˜H 26H
π«˜ª˜ ‡ÊÍ‹ªŒÊŒËÁŸ ÿÊÁŸ øÊSòÊÊÁáÊ Ã˘Áê’∑§–
∑§⁄U¬À‹fl‚XËÁŸ ÃÒ⁄US◊ÊŸ˜ ⁄UˇÊ ‚fl¸Ã—H 27H
´§Á·L§flÊøH 28H
∞fl¢ SÃÈÃÊ ‚È⁄UÒÌŒ√ÿÒ— ∑ȧ‚È◊ÒŸ¸ãŒŸÙjflÒ—–
•ÌøÃÊ ¡ªÃÊ¢ œÊòÊË ÃÕÊ ªãœÊŸÈ‹¬ŸÒ—H 29H
÷ÄàÿÊ ‚◊SÃÒÁSòÊŒ‡ÊÒÌŒ√ÿҜ͸¬ÒSÃÈ* œÍÁ¬ÃÊ–
¬˝Ê„Ô ¬˝‚ÊŒ‚È◊ÈπË ‚◊SÃÊŸ˜ ¬˝áÊÃÊŸ˜ ‚È⁄UÊŸ˜H 30H
∑§⁄¥U ÃÕÊ ÉÊá≈UÊ∑§Ë äflÁŸ •ÊÒ⁄U œŸÈ·∑§Ë ≈¢U∑§Ê⁄U‚ ÷Ë „U◊‹ÊªÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥UH 24H
øÁá«U∑§! ¬Ífl¸, ¬Á‡ø◊ •ÊÒ⁄U ŒÁˇÊáÊ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ •Ê¬ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥U ÃÕÊ ß¸‡flÁ⁄U!
•¬Ÿ ÁòʇÊÍ‹∑§Ê ÉÊÈ◊Ê∑§⁄U •Ê¬ ©UûÊ⁄U ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ÷Ë „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥UH 25H ÃËŸÊ¥
‹Ê∑§Ê¥◊¥ •Ê¬∑§ ¡Ê ¬⁄U◊ ‚ÈãŒ⁄U ∞fl¢ •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U M§¬ Áflø⁄Uà ⁄U„Uà „Ò¥U, ©UŸ∑§
mÊ⁄UÊ ÷Ë •Ê¬ „U◊Ê⁄UË ÃÕÊ ß‚ ÷Í‹Ê∑§∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥UH 26H •Áê’∑§! •Ê¬∑§
∑§⁄U-¬À‹flÊ¥◊¥ ‡ÊÊ÷Ê ¬ÊŸflÊ‹ π«˜UÔª, ‡ÊÍ‹ •ÊÒ⁄U ªŒÊ •ÊÁŒ ¡Ê-¡Ê •SòÊ „UÊ¥,
©UŸ ‚’∑§ mÊ⁄UÊ •Ê¬ ‚’ •Ê⁄U‚ „U◊‹ÊªÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥UH 27H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 28H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡’ ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ¡ªã◊ÊÃÊ ŒÈªÊ¸∑§Ë SÃÈÁÃ
∑§Ë •ÊÒ⁄U ŸãŒŸ-flŸ∑§ ÁŒ√ÿ ¬Èc¬Ê¥ ∞fl¢ ªãœ-ø㌟ •ÊÁŒ∑§ mÊ⁄UÊ ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ
Á∑§ÿÊ, Á»§⁄U ‚’Ÿ Á◊‹∑§⁄U ¡’ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÁŒ√ÿ œÍ¬Ê¥∑§Ë ‚Ȫ㜠ÁŸflŒŸ ∑§Ë, Ã’
ŒflËŸ ¬˝‚ãŸflŒŸ „UÊ∑§⁄U ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ‚’ ŒflÃÊ•Ê¥‚ ∑§„UÊóH 29-30H
* ¬Ê0ó¬Ò— ‚ÈœÍÁ¬ÃÊ–
106 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Œ√ÿÈflÊøH 31H
Áfl˝ÿÃÊ¢ ÁòÊŒ‡ÊÊ— ‚fl¸ ÿŒS◊ûÊÙ˘Á÷flÊÁÜ¿Ã◊˜*H 32H
ŒflÊ ™§øÈ—H 33H
÷ªflàÿÊ ∑Χâ ‚flZ Ÿ Á∑¢§ÁøŒflÁ‡ÊcÿÃH 34H
ÿŒÿ¢ ÁŸ„Ô× ‡ÊòÊÈ⁄US◊Ê∑¥§ ◊Á„U·Ê‚È⁄U—–
ÿÁŒ øÊÁ¬ fl⁄UÙ ŒÿSàflÿÊS◊Ê∑¥§ ◊„Ô‡flÁ⁄H 35H
‚¢S◊ÎÃÊ ‚¢S◊ÎÃÊ àfl¢ ŸÙ Á„¢U‚ÕÊ— ¬⁄U◊ʬŒ—–
ÿ‡ø ◊àÿ¸— SÃflÒ⁄UÁ÷SàflÊ¢ SÃÙcÿàÿ◊‹ÊŸŸH 36H
ÃSÿ ÁflûÊÌhÁfl÷flÒœ¸ŸŒÊ⁄UÊÁŒ‚ꬌÊ◊˜˜–
flÎhÿ˘S◊à¬˝‚ãŸÊ àfl¢ ÷flÕÊ— ‚fl¸ŒÊÁê’∑§H 37H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 31H ŒflÃÊ•Ê! ÃÈ◊ ‚’ ‹Êª ◊Ȥʂ Á¡‚ flSÃÈ∑§Ë
•Á÷‹Ê·Ê ⁄Uπà „UÊ, ©U‚ ◊Ê°ªÊH 32H
ŒflÃÊ ’Ê‹óH 33H ÷ªflÃËŸ „U◊Ê⁄UË ‚’ ßë¿UÊ ¬Íáʸ ∑§⁄U ŒË, •’
∑ȧ¿U ÷Ë ’Ê∑§Ë Ÿ„UË¥ „ÒUH 34H ÄÿÊ¥Á∑§ „U◊Ê⁄UÊ ÿ„U ‡ÊòÊÈ ◊Á„U·Ê‚È⁄U ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ–
◊„U‡flÁ⁄U! ß߬⁄U ÷Ë ÿÁŒ •Ê¬ „U◊¥ •ÊÒ⁄U fl⁄U ŒŸÊ øÊ„UÃË „Ò¥UH 35H ÃÊ
„U◊ ¡’-¡’ •Ê¬∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄¥U, Ã’-Ã’ •Ê¬ Œ‡Ê¸Ÿ Œ∑§⁄U „U◊‹ÊªÊ¥∑§
◊„UÊŸ˜Ô ‚¢∑§≈U ŒÍ⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ ∑§⁄¥U ÃÕÊ ¬˝‚ãŸ◊ÈπË •Áê’∑§! ¡Ê ◊ŸÈcÿ ߟ
SÃÊòÊÊ¥mÊ⁄UÊ •Ê¬∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄U, ©U‚ ÁflûÊ, ‚◊ÎÁh •ÊÒ⁄U flÒ÷fl ŒŸ∑§ ‚ÊÕ
„UË ©U‚∑§Ë œŸ •ÊÒ⁄U SòÊË •ÊÁŒ ‚ê¬ÁûÊ∑§Ê ÷Ë ’…∏UÊŸ∑§ Á‹ÿ •Ê¬ ‚ŒÊ „U◊¬⁄U
¬˝‚㟠⁄U„¥UH 36-37H
* ◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ∑§Ë •ÊäÊÈÁŸ∑§ ¬˝ÁÃÿÙ¢◊¢ó“ŒŒÊêÿ„Ô◊Áì˝ËàÿÊ SÃflÒ⁄UÁ÷— ‚ȬÍÁ¡ÃÊ–”
ßÃŸÊ ¬Ê∆U •Áœ∑§ „ÔÒ – Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ó“∑§Ã¸√ÿ◊¬⁄U¢ ÿëø ŒÈc∑§⁄U¢ Ã㟠ÁflŒ˜˜◊„Ô–
ßàÿÊ∑§áÿ¸ fløÙ Œ√ÿÊ— ¬˝àÿÍøÈSà ÁŒflı∑§‚—H” ßÃŸÊ •ı⁄U •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
* øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—* 107
´§Á·L§flÊøH 38H
ßÁà ¬˝‚ÊÁŒÃÊ ŒflÒ¡¸ªÃÙ˘Õ¸ ÃÕÊ˘˘à◊Ÿ—–
ÃÕàÿÈÄàflÊ ÷º˝∑§Ê‹Ë ’÷ÍflÊãÃÌ„ÔÃÊ ŸÎ¬H 39H
ßàÿÃà∑§ÁÕâ ÷ͬ ‚ê÷ÍÃÊ ‚Ê ÿÕÊ ¬È⁄UÊ–
ŒflË Œfl‡Ê⁄UË⁄UèÿÙ ¡ªàòÊÿÁ„UÃÒÁ·áÊËH 40H
¬ÈŸ‡ø ªı⁄UËŒ„ÔÊà‚Ê* ‚◊ÈjÍÃÊ ÿÕÊ÷flؘ–
flœÊÿ ŒÈc≈UŒÒàÿÊŸÊ¢ ÃÕÊ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—H 41H
⁄UˇÊáÊÊÿ ø ‹Ù∑§ÊŸÊ¢ ŒflÊŸÊ◊Ȭ∑§ÊÁ⁄UáÊË–
Ãë¿ÎáÊÈcfl ◊ÿÊ˘˘ÅÿÊâ ÿÕÊflà∑§ÕÿÊÁ◊ ÃH OUË¥ ˙H 42H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 38H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ¡’ •¬Ÿ ÃÕÊ ¡ªÃ˜Ô∑§
∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‹ÿ ÷º˝∑§Ê‹ËŒflË∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝‚㟠Á∑§ÿÊ, Ã’ fl “ÃÕÊSÃÈ”
∑§„U∑§⁄U fl„UË¥ •ãÜʸŸ „UÊ ªÿË¥H 39H ÷ͬʋ! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬Ífl¸∑§Ê‹◊¥
ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê Á„Uà øÊ„UŸflÊ‹Ë ŒflË Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥‚
¬˝∑§≈U „ÈU߸ ÕË¥., fl„U ‚’ ∑§ÕÊ ◊Ò¥Ÿ ∑§„U ‚ÈŸÊÿËH 40H •’ ¬ÈŸ— ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê
©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë fl ŒflË ŒÈc≈U ŒÒàÿÊ¥ ÃÕÊ ‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê flœ ∑§⁄UŸ
∞fl¢ ‚’ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ªÊÒ⁄UËŒflË∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝∑§≈U
„ÈU߸ ÕË¢ fl„U ‚’ ¬˝‚¢Uª ◊⁄U ◊È°„U‚ ‚ÈŸÊ– ◊Ò¥ ©U‚∑§Ê ÃÈ◊‚ ÿÕÊflÃ˜Ô fláʸŸ
∑§⁄UÃÊ „Í°UH 41-42H
* Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ “ªı⁄UËŒ„ÔÊ ‚Ê”, “ªı⁄UË Œ„ÔÊ ‚Ê” ßàÿÊÁŒ ¬Ê∆U ÷Ë ©U¬‹éœ „ÔÙà „ÔÒ¥–
108 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
‡Ê∑˝§ÊÁŒSÃÈÁßʸ◊ øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—H 4H
©UflÊø 5, •œ¸‡‹Ù∑§ı 2, ‡‹Ù∑§Ê— 35,
∞fl◊˜˜ 42, ∞fl◊ÊÁŒÃ— 259H
U
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§ •ãê¸Ã
ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “‡Ê∑˝§ÊÁŒSÃÈÁÔ ŸÊ◊∑§
øÊÒÕÊ •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 4H
U
¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—
ŒflÃÊ•Ê¥mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ, øá«U-◊Èá«U∑§ ◊Èπ‚ •Áê’∑§Ê∑§
M§¬∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ‚ÈŸ∑§⁄U ‡ÊÈê÷∑§Ê ©UŸ∑§ ¬Ê‚ ŒÍÃ
÷¡ŸÊ •ÊÒ⁄U ŒÍÃ∑§Ê ÁŸ⁄UÊ‡Ê ‹ÊÒ≈UŸÊ
ÁflÁŸÿÙª—
˙ •Sÿ üÊË©UûÊ⁄UøÁ⁄UòÊSÿ L§º˝ ´§Á·—, ◊„ÔÊ‚⁄USflÃË ŒflÃÊ, •ŸÈc≈ÈU¬˜
¿ãŒ—, ÷Ë◊Ê ‡ÊÁQ§—, ÷˝Ê◊⁄UË ’Ë¡◊˜˜ , ‚Íÿ¸SÃûUfl◊˜ , ‚Ê◊flŒ— SflM§¬◊˜ ,
◊„UÊ‚⁄USflÃˬ˝ËàÿÕ¸ ©UûÊ⁄UøÁ⁄UòʬÊ∆U ÁflÁŸÿÙª—–
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ÉÊá≈UʇÊÍ‹„Ô‹ÊÁŸ ‡ÊW◊È‚‹ ø∑˝§¥ œŸÈ— ‚Êÿ∑¥§
„ÔSÃÊé¡ÒŒ¸œÃË¥ ÉÊŸÊãÃÁfl‹‚ë¿UËÃÊ¢‡ÊÈÃÈÀÿ¬˝÷Ê◊˜˜–
ªı⁄UËŒ„Ô‚◊ÈjflÊ¢ ÁòÊ¡ªÃÊ◊ÊœÊ⁄U÷ÍÃÊ¢ ◊„ÔÊ-
¬Íflʸ◊òÊ ‚⁄USflÃË◊ŸÈ÷¡ ‡ÊÈê÷ÊÁŒŒÒàÿÊÌŒŸË◊˜˜H
“˙ Ä‹Ë¥” ´§Á·L§flÊøH 1H
¬È⁄UÊ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÊèÿÊ◊‚È⁄UÊèÿÊ¢ ‡Êøˬ×–
˙ ß‚ ©UûÊ⁄UøÁ⁄UòÊ∑§ L§º˝ ´§Á· „Ò¥U, ◊„UÊ‚⁄USflÃË ŒflÃÊ „Ò¥U, •ŸÈc≈ÈU¬˜ ¿U㌠„ÒU,
÷Ë◊Ê ‡ÊÁQ§ „ÒU, ÷˝Ê◊⁄UË ’Ë¡ „ÒU, ‚Íÿ¸ Ãûfl „ÒU •ÊÒ⁄U ‚Ê◊flŒ SflM§¬ „ÒU– ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§Ë
¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ©UûÊ⁄UøÁ⁄UòÊ∑§ ¬Ê∆U◊¥ ß‚∑§Ê ÁflÁŸÿʪ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
¡Ê •¬Ÿ ∑§⁄U∑§◊‹Ê¥◊¥ ÉÊá≈UÊ, ‡ÊÍ‹, „U‹, ‡Ê¢π, ◊Í‚‹, ø∑˝§, œŸÈ· •ÊÒ⁄U
’ÊáÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ‡Ê⁄UŒ˜Ô´§ÃÈ∑§ ‡ÊÊ÷Ê‚ê¬ãŸ øãº˝◊Ê∑§ ‚◊ÊŸ Á¡Ÿ∑§Ë ◊ŸÊ„U⁄U
∑§ÊÁãà „ÒU, ¡Ê ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë •ÊœÊ⁄U÷ÍÃÊ •ÊÒ⁄U ‡ÊÈê÷ •ÊÁŒ ŒÒàÿÊ¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥U ÃÕÊ ªÊÒ⁄UË∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝Ê∑§≈K „ÈU•Ê „ÒU, ©UŸ
◊„UÊ‚⁄USflÃËŒflË∑§Ê ◊Ò¥ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ¬Ífl¸∑§Ê‹◊¥ ‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷ ŸÊ◊∑§ •‚È⁄UÊ¥Ÿ
110 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
òÊÒ‹ÙÄÿ¢ ÿôÊ÷ʪʇø NUÃÊ ◊Œ’‹ÊüÊÿÊؘH 2H
ÃÊflfl ‚Íÿ¸ÃÊ¢ ÃmŒÁœ∑§Ê⁄U¢ ÃÕÒãŒfl◊˜˜–
∑§ı’⁄U◊Õ ÿÊêÿ¢ ø ø∑˝§Êà flL§áÊSÿ øH 3H
ÃÊflfl ¬flŸÏh ø ø∑˝§ÃÈfl¸Á±Ÿ∑§◊¸ ø*–
ÃÃÙ ŒflÊ ÁflÁŸœÍ¸ÃÊ ÷˝c≈U⁄UÊÖÿÊ— ¬⁄UÊÁ¡ÃÊ—H 4H
NUÃÊÁœ∑§Ê⁄UÊÁSòÊŒ‡ÊÊSÃÊèÿÊ¢ ‚fl¸ ÁŸ⁄UÊ∑ΧÃÊ—–
◊„ÔÊ‚È⁄UÊèÿÊ¢ ÃÊ¢ ŒflË¥ ‚¢S◊⁄Uãàÿ¬⁄UÊÁ¡ÃÊ◊˜˜H 5H
ÃÿÊS◊Ê∑¥§ fl⁄UÙ ŒûÊÙ ÿÕÊ˘˘¬à‚È S◊ÎÃÊÁπ‹Ê—–
÷flÃÊ¢ ŸÊ‡ÊÁÿcÿÊÁ◊ ÃàˇÊáÊÊà¬⁄U◊ʬŒ—H 6H
ßÁà ∑ΧàflÊ ◊Áâ ŒflÊ Á„U◊flãâ Ÿª‡fl⁄U◊˜–
¡Ç◊ÈSÃòÊ ÃÃÙ ŒflË¥ ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ¢ ¬˝ÃÈc≈ÈUflÈ—H 7H
ŒflÊ ™§øÈ—H 8H
Ÿ◊Ù Œ√ÿÒ ◊„ÔÊŒ√ÿÒ Á‡ÊflÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—–
•¬Ÿ ’‹∑§ ÉÊ◊¢«U◊¥ •Ê∑§⁄U ‡ÊøˬÁà ßãº˝∑§ „UÊÕ‚ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ⁄UÊÖÿ •ÊÒ⁄U
ÿôÊ÷ʪ ¿UËŸ Á‹ÿH 2H fl „UË ŒÊŸÊ¥ ‚Íÿ¸, øãº˝◊Ê, ∑ȧ’⁄U, ÿ◊ •ÊÒ⁄U flL§áÊ∑§
•Áœ∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ë ©U¬ÿʪ ∑§⁄UŸ ‹ª– flÊÿÈ •ÊÒ⁄U •ÁÇŸ∑§Ê ∑§Êÿ¸ ÷Ë fl „UË ∑§⁄UŸ
‹ª– ©UŸ ŒÊŸÊ¥Ÿ ‚’ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê •¬◊ÊÁŸÃ, ⁄UÊÖÿ÷˝c≈U, ¬⁄UÊÁ¡Ã ÃÕÊ
•Áœ∑§Ê⁄U„UËŸ ∑§⁄U∑§ Sflª¸‚ ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ– ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ◊„UÊŸ˜Ô •‚È⁄UÊ¥‚ ÁÃ⁄US∑ΧÃ
ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ •¬⁄UÊÁ¡ÃÊŒflË∑§Ê S◊⁄UáÊ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ‚ÊøÊ󓡪Œê’ÊŸ „U◊-
‹ÊªÊ¥∑§Ê fl⁄U ÁŒÿÊ ÕÊ Á∑§ •Ê¬ÁûÊ∑§Ê‹◊¥ S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UË ‚’
•Ê¬ÁûÊÿÊ¥∑§Ê Ãà∑§Ê‹ ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÍ°ªË”H 3ó6H ÿ„U ÁfløÊ⁄U∑§⁄U ŒflÃÊ ÁªÁ⁄U⁄UÊ¡
Á„U◊Ê‹ÿ¬⁄U ªÿ •ÊÒ⁄U fl„UÊ° ÷ªflÃË ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UŸ ‹ªH 7H
ŒflÃÊ ’Ê‹óH 8H ŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU, ◊„UÊŒflË Á‡ÊflÊ∑§Ê ‚fl¸ŒÊ
* Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ ß‚∑§ ’ÊŒ “•ãÿ·Ê¢ øÊÁœ∑§Ê⁄UÊŸ˜ ‚ Sflÿ◊flÊÁœÁÃc∆UÁÔ ßßÊ
¬Ê∆U •Áœ∑§ „ÔÒ–
* ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—* 111
Ÿ◊— ¬˝∑§Î àÿÒ ÷º˝ÊÿÒ ÁŸÿÃÊ— ¬˝áÊÃÊ— S◊ ÃÊ◊˜H˜ 9H
⁄Uıº˝ÊÿÒ Ÿ◊Ù ÁŸàÿÊÿÒ ªıÿÒ¸ œÊòÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—–
ÖÿÙàSŸÊÿÒ øãŒÈM§Á¬áÿÒ ‚ÈπÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—H 10H
∑§ÀÿÊáÿÒ ¬˝áÊÃÊ¢* flÎhKÒ Á‚hKÒ ∑ȧ◊Ù¸ Ÿ◊Ù Ÿ◊—–
ŸÒ´¸§àÿÒ ÷Í÷ÎÃÊ¢ ‹ˇêÿÒ ‡ÊflʸáÿÒ Ã Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 11H
ŒÈªÊ¸ÿÒ ŒÈª¸¬Ê⁄UÊÿÒ ‚Ê⁄UÊÿÒ ‚fl¸∑§ÊÁ⁄UáÿÒ–
ÅÿÊàÿÒ ÃÕÒfl ∑ΧcáÊÊÿÒ œÍ◊˝ÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—H 12H
•ÁÂıêÿÊÁÃ⁄Uıº˝ÊÿÒ ŸÃÊSÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—–
Ÿ◊Ù ¡ªà¬˝ÁÃc∆UÊÿÒ Œ√ÿÒ ∑ΧàÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 13H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÁflcáÊÈ◊ÊÿÁà ‡ÊÁéŒÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 14H Ÿ◊SÃSÿÒH 15H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 16 H
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ¬˝∑ΧÁà ∞fl¢ ÷º˝Ê∑§Ê ¬˝áÊÊ◊ „ÒU– „U◊‹Êª ÁŸÿ◊¬Ífl¸∑§ ¡ªŒê’Ê∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥UH 9H ⁄UÊÒº˝Ê∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÁŸàÿÊ, ªÊÒ⁄UË ∞fl¢ œÊòÊË∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÖÿÊàSŸÊ◊ÿË, øãº˝M§Á¬áÊË ∞fl¢ ‚ÈπSflM§¬Ê ŒflË∑§Ê ‚Ãà ¬˝áÊÊ◊
„ÒUH 10H ‡Ê⁄UáÊʪÃÊ¥∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë flÎÁh ∞fl¢ Á‚ÁhM§¬Ê ŒflË∑§Ê „U◊
’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U– ŸÒ´¸§ÃË (⁄UÊˇÊ‚Ê¥∑§Ë ‹ˇ◊Ë), ⁄UÊ¡Ê•Ê¥∑§Ë ‹ˇ◊Ë
ÃÕÊ ‡ÊflʸáÊË (Á‡Êfl¬àŸË)-SflM§¬Ê •Ê¬ ¡ªŒê’Ê∑§Ê ’Ê⁄U-’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 11H
ŒÈªÊ¸, ŒÈª¸¬Ê⁄UÊ (ŒÈª¸◊ ‚¢∑§≈‚ ¬Ê⁄U ©UÃÊ⁄UŸflÊ‹Ë), ‚Ê⁄UÊ (‚’∑§Ë ‚Ê⁄U÷ÍÃÊ),
‚fl¸∑§ÊÁ⁄UáÊË, ÅÿÊÁÃ, ∑ΧcáÊÊ •ÊÒ⁄U œÍ◊˝ÊŒflË∑§Ê ‚fl¸ŒÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 12H •àÿãÃ
‚ÊÒêÿ ÃÕÊ •àÿãà ⁄UÊÒº˝M§¬Ê ŒflË∑§Ê „U◊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©Uã„¥U „U◊Ê⁄UÊ ’Ê⁄U¢’Ê⁄U
¬˝áÊÊ◊ „ÒU– ¡ªÃ˜Ô∑§Ë •ÊœÊ⁄U÷ÍÃÊ ∑ΧÁÃŒflË∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 13H ¡Ê
ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„UË ¡ÊÃË „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 14ó16H
* flÎhKÒ Á‚hKÒ ø ¬˝áÊÃÊ¢ ŒflË¥ ¬˝Áà Ÿ◊— ŸÁâ ∑ȧ◊¸ ßàÿãflÿ—– ÿŒ˜˜ flÊ ¬˝áÊ◊ãÃËÁÃ
¬˝áÊã×, ÷ʢ ¬˝áÊÃÊÁ◊Áà ·c∆UË’„ÈÔfløŸÊãâ ’Ùäÿ◊˜˜– ßÁà ‡ÊÊãß√ÿÊ¢ ≈UË∑§ÊÿÊ¢ S¬c≈U◊˜ ,
“¬˝áÊÃÊ—” ßÁà ¬Ê∆UÊãÃ⁄U◊˜–
112 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È øßàÿÁ÷œËÿÖ
Ÿ◊SÃSÿÒH 17H Ÿ◊SÃSÿÒH 18H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 19H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ’ÈÁhM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 20H Ÿ◊SÃSÿÒH 21H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 22H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÁŸº˝ÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 23H Ÿ◊SÃSÿÒH 24H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 25H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ˇÊÈœÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 26H Ÿ◊SÃSÿÒH 27H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 28H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷Í÷Èë¿UÊÿÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 29H Ÿ◊SÃSÿÒH 30H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 31H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‡ÊÁQ§M§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 32H Ÿ◊SÃSÿÒH 33H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 34H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÃÎcáÊÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 35H Ÿ◊SÃSÿÒH 36H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 37H
¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ øÃŸÊ ∑§„U‹ÊÃË „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 17ó19H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
’ÈÁhM§¬‚ ÁSÕà „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U
„ÒUH 20ó22H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ◊¥ ¥ ÁŸº˝ÊM§¬‚ ÁSÕà „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 23ó25H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
ˇÊÈœÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 26ó28H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ¿UÊÿÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 29ó31H ¡Ê ŒflË
‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ‡ÊÁQ§M§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê
’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 32ó34H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ÃÎcáÊÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 35ó37H
* ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—* 113
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ˇÊÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 38H Ÿ◊SÃSÿÒH 39H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 40H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ¡ÊÁÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 41H Ÿ◊SÃSÿÒH 42H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 43H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‹Ö¡ÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 44H Ÿ◊SÃSÿÒH 45H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 46H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‡ÊÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 47H Ÿ◊SÃSÿÒH 48H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 49H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È üÊhÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 50H Ÿ◊SÃSÿÒH 51H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 52H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ∑§ÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 53H Ÿ◊SÃSÿÒH 54H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 55H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‹ˇ◊ËM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 56H Ÿ◊SÃSÿÒH 57H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 58H
¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ˇÊÊÁãà (ˇÊ◊Ê)-M§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 38ó40H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
¡ÊÁÃM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U
„ÒUH 41ó43H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ‹Ö¡ÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 44ó46H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
‡ÊÊÁãÃM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U
„ÒUH 47ó49H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ üÊhÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 50ó52H ¡Ê ŒflË ‚’
¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ∑§ÊÁãÃM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê
’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 53ó55H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ‹ˇ◊ËM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 56ó58H
114 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È flÎÁûÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 59H Ÿ◊SÃSÿÒH 60H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 61H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È S◊ÎÁÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 62H Ÿ◊SÃSÿÒH 63H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 64H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ŒÿÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 65H Ÿ◊SÃSÿÒH 66H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 67H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÃÈÁc≈UM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 68H Ÿ◊SÃSÿÒH 69H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 70H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ◊ÊÃÎM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 71H Ÿ◊SÃSÿÒH 72H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 73H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÷˝ÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒH 74H Ÿ◊SÃSÿÒH 75H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 76H
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊Áœc∆UÊòÊË ÷ÍÃÊŸÊ¢ øÊÁπ‹·È ÿÊ–
÷ÍÃ·È ‚Ãâ ÃSÿÒ √ÿÊÁåÃŒ√ÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 77H
¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ flÎÁûÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U,
©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 59ó61H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ S◊ÎÁÃM§¬‚
ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄
„ÒUH 62ó64H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ŒÿÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 65ó67H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
ÃÈÁc≈UM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U
„ÒUH 68ó70H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ◊ÊÃÊM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U,
©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 71ó73H ¡Ê ŒflË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
÷˝ÊÁãÃM§¬‚ ÁSÕà „Ò¥U,©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄
U„ÒUH 74ó76H ¡Ê ¡ËflÊ¥∑§ ßÁãº˝ÿflª¸∑§Ë •Áœc∆UÊòÊË ŒflË ∞fl¢ ‚’
¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ‚ŒÊ √ÿÊåà ⁄U„UŸflÊ‹Ë „Ò¥U, ©UŸ √ÿÊÁåÃŒflË∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 77H
* ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—* 115
ÁøÁÃM§¬áÊ ÿÊ ∑ΧàSŸ◊ÃŒ˜˜ √ÿÊåÿ ÁSÕÃÊ ¡ªÃ˜˜–
Ÿ◊SÃSÿÒH 78H Ÿ◊SÃSÿÒH 79H Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 80H
SÃÈÃÊ ‚È⁄UÒ— ¬Ífl¸◊÷Ëc≈U‚¢üÊÿÊ-
ûÊÕÊ ‚È⁄Uãº˝áÊ ÁŒŸ·È ‚ÁflÃÊ–
∑§⁄UÙÃÈ ‚Ê Ÿ— ‡ÊÈ÷„ÔÃÈ⁄Uˇfl⁄UË
‡ÊÈ÷ÊÁŸ ÷º˝ÊáÿÁ÷„ÔãÃÈ øʬŒ—H 81H
ÿÊ ‚Êê¬˝Ã¢ øÙhÃŒÒàÿÃÊÁ¬ÃÒ-
⁄US◊ÊÁ÷⁄UˇÊÊ ø ‚È⁄UÒŸ¸◊SÿÖ
ÿÊ ø S◊ÎÃÊ ÃàˇÊáÊ◊fl „ÔÁãà Ÿ—
‚flʸ¬ŒÙ ÷ÁQ§ÁflŸ◊˝◊ÍÌÃÁ÷—H 82H
´§Á·L§flÊøH 83H
∞fl¢ SÃflÊÁŒÿÈQ§ÊŸÊ¢ ŒflÊŸÊ¢ ÃòÊ ¬Êfl¸ÃË–
SŸÊÃÈ◊èÿÊÿÿı ÃÙÿ ¡Ê±Ÿ√ÿÊ ŸÎ¬ŸãŒŸH 84H
¡Ê ŒflË øÒÃãÿM§¬‚ ß‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U∑§ ÁSÕà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U, ©UŸ∑§Ê ’Ê⁄U¢’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 78ó80H ¬Ífl¸∑§Ê‹◊¥
•¬Ÿ •÷Ëc≈U∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊŸ‚ ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ Á¡Ÿ∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ÃÕÊ Œfl⁄UÊ¡ ßãº˝Ÿ
’„ÈUà ÁŒŸÊ¥Ã∑§ Á¡Ÿ∑§Ê ‚flŸ Á∑§ÿÊ, fl„U ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ‚ÊœŸ÷ÍÃÊ ß¸‡fl⁄UË „U◊Ê⁄UÊ
∑§ÀÿÊáÊ •ÊÒ⁄U ◊¢ª‹ ∑§⁄U ÃÕÊ ‚Ê⁄UË •Ê¬ÁûÊÿÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U «UÊ‹H 81H ©Ugá«U
ŒÒàÿÊ¥‚ ‚ÃÊÿ „ÈU∞ „U◊ ‚÷Ë ŒflÃÊ Á¡Ÿ ¬⁄U◊‡fl⁄UË∑§Ê ß‚ ‚◊ÿ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃ
„Ò¥U ÃÕÊ ¡Ê ÷ÁQ§‚ ÁflŸ◊˝ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ S◊⁄UáÊ ∑§Ë ¡ÊŸ¬⁄U Ãà∑§Ê‹ „UË ‚ê¬Íáʸ
Áfl¬ÁûÊÿÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥U, fl ¡ªŒê’Ê „U◊Ê⁄UÊ ‚¢∑§≈U ŒÍ⁄U ∑§⁄¥UH 82H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 83H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡’ ŒflÃÊ SÃÈÁà ∑§⁄U ⁄U„U
Õ, ©U‚ ‚◊ÿ ¬Êfl¸ÃËŒflË ª¢ªÊ¡Ë∑§ ¡‹◊¥ SŸÊŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ fl„UÊ°
•ÊÿË¥H 84H
116 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‚Ê’˝flËûÊÊŸ˜ ‚È⁄UÊŸ˜ ‚È÷˝Í÷¸flÁj— SÃÍÿÃ˘òÊ ∑§Ê–
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù‡ÊÇøÊSÿÊ— ‚◊ÈjÍÃÊ’˝flËÁë¿flÊH 85H
SÃÙòÊ¢ ◊◊ÒÃؘ Á∑˝§ÿà ‡ÊÈê÷ŒÒàÿÁŸ⁄UÊ∑ΧÃÒ—–
ŒflÒ— 2 ‚◊ÃÒ—1 ‚◊⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷Ÿ ¬⁄UÊÁ¡ÃÒ—H 86H
‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù‡ÊÊlûÊSÿÊ— ¬Êfl¸àÿÊ ÁŸ—‚ÎÃÊÁê’∑§Ê–
∑§ıÁ‡Ê∑§ËÁà 3 ‚◊SÃ·È ÃÃÙ ‹Ù∑§·È ªËÿÃH 87H
ÃSÿÊ¢ ÁflÁŸª¸ÃÊÿÊ¢ ÃÈ ∑ΧcáÊÊ÷Íà‚ÊÁ¬ ¬Êfl¸ÃË–
∑§ÊÁ‹∑§Áà ‚◊ÊÅÿÊÃÊ Á„U◊Êø‹∑ΧÃÊüÊÿÊH 88H
ÃÃÙ˘Áê’∑§Ê¢ ¬⁄U¢ M§¬¢ Á’÷˝ÊáÊÊ¢ ‚È◊ŸÙ„Ô⁄U◊˜–
ŒŒ‡Ê¸ øá«Ù ◊È᫇ø ÷Îàÿı ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—H 89H
ÃÊèÿÊ¢ ‡ÊÈê÷Êÿ øÊÅÿÊÃÊ •ÃËfl ‚È◊ŸÙ„Ô⁄UÊ–
∑§ÊåÿÊSà SòÊË ◊„ÔÊ⁄UÊ¡ ÷Ê‚ÿãÃË Á„U◊Êø‹◊˜H ˜ 90H
©UŸ ‚ÈãŒ⁄U ÷ÊÒ¥„UÊ¥flÊ‹Ë ÷ªflÃËŸ ŒflÃÊ•Ê¥‚ ¬Í¿UÊó“•Ê¬‹Êª ÿ„UÊ°
Á∑§‚∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥U?” Ã’ ©Uã„UË¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê‡Ê‚ ¬˝∑§≈U „ÈU߸ Á‡ÊflÊŒflË
’Ê‹Ë¥óH 85H “‡ÊÈê÷ ŒÒàÿ‚ ÁÃ⁄US∑Χà •ÊÒ⁄U ÿÈh◊¥ ÁŸ‡ÊÈê÷‚ ¬⁄UÊÁ¡Ã „UÊ ÿ„UÊ°
∞∑§ÁòÊà „ÈU∞ ÿ ‚◊Sà ŒflÃÊ ÿ„U ◊⁄UË „UË SÃÈÁà ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U”H 86H ¬Êfl¸ÃË¡Ë∑§
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê‡Ê‚ •Áê’∑§Ê∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl „ÈU•Ê ÕÊ, ß‚Á‹ÿ fl ‚◊Sà ‹Ê∑§Ê¥◊¥ “∑§ÊÒÁ‡Ê∑§Ë”
∑§„UË ¡ÊÃË „Ò¥UH 87H ∑§ÊÒÁ‡Ê∑§Ë∑§ ¬˝∑§≈U „UÊŸ∑§ ’ÊŒ ¬Êfl¸ÃËŒflË∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê‹
⁄¢Uª∑§Ê „UÊ ªÿÊ, •Ã— fl Á„U◊Ê‹ÿ¬⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ë ∑§ÊÁ‹∑§ÊŒflË∑§ ŸÊ◊‚ ÁflÅÿÊÃ
„ÈUßZH 88H ÃŒŸãÃ⁄U ‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ÷Îàÿ øá«U-◊Èá«U fl„UÊ° •Êÿ •ÊÒ⁄U ©Uã„UÊ¥Ÿ
¬⁄U◊ ◊ŸÊ„U⁄U M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë •Áê’∑§ÊŒflË∑§Ê ŒπÊH 89H Á»§⁄U fl
‡ÊÈê÷∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ’Ê‹ó“◊„UÊ⁄UÊ¡! ∞∑§ •àÿãà ◊ŸÊ„U⁄U SòÊË „ÒU, ¡Ê •¬ŸË
ÁŒ√ÿ ∑§ÊÁã Á„U◊Ê‹ÿ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒUH 90H
1. ¬Ê0ó‚◊SÃÒ—– 2. ¬Ê0ó∑§Ù·Ê– 3. ¬Ê0ó∑§ıÁ·∑§Ë–
* ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—* 117
ŸÒfl ÃÊŒÎ∑˜§ ÄflÁøº˝Í¬¢ ŒÎc≈U¢ ∑§ŸÁøŒÈûÊ◊◊˜˜–
ôÊÊÿÃÊ¢ ∑§Êåÿ‚ı ŒflË ªÎsÃÊ¢ øÊ‚È⁄U‡fl⁄H 91H
SòÊË⁄UàŸ◊ÁÃøÊfl¸XË lÙÃÿãÃË ÁŒ‡ÊÁSàfl·Ê–
‚Ê ÃÈ ÁÃc∆UÁà ŒÒàÿãº˝ ÃÊ¢ ÷flÊŸ˜ º˝c≈ÈU◊„Ô¸ÁÃH 92H
ÿÊÁŸ ⁄UàŸÊÁŸ ◊áÊÿÙ ª¡Ê‡flÊŒËÁŸ flÒ ¬˝÷Ù–
òÊÒ‹ÙÄÿ ÃÈ ‚◊SÃÊÁŸ ‚Êê¬˝Ã¢ ÷ÊÁãà à ªÎ„ÔH 93H
∞⁄UÊfl× ‚◊ÊŸËÃÙ ª¡⁄UàŸ¢ ¬È⁄UãŒ⁄UÊؘ–
¬ÊÁ⁄U¡ÊÃÃL§‡øÊÿ¢ ÃÕÒflÙëøÒ—üÊflÊ „Ôÿ—H 94H
Áfl◊ÊŸ¢ „¢Ô‚‚¢ÿÈQ§◊ÃÁûÊc∆UÁÃ Ã˘XáÙ–
⁄UàŸ÷ÍÃÁ◊„ÔÊŸËâ ÿŒÊ‚Ëmœ‚Ù˘jÈÃ◊˜˜H 95H
ÁŸÁœ⁄U· ◊„Ôʬk— ‚◊ÊŸËÃÙ œŸ‡fl⁄UÊؘ–
Á∑§Ü¡ÁÀ∑§ŸË¥ ŒŒı øÊÁéœ◊ʸ‹Ê◊ê‹ÊŸ¬V¡Ê◊˜˜H 96H
¿òÊ¢ à flÊL§áÊ¢ ª„Ô ∑§ÊÜøŸdÊÁfl ÁÃc∆UÁÖ
flÒ‚Ê ©UûÊ◊ M§¬ ∑§„UË¥ Á∑§‚ËŸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ŒπÊ „Uʪʖ •‚È⁄U‡fl⁄U!
¬ÃÊ ‹ªÊßÿ, fl„U ŒflË ∑§ÊÒŸ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚ ‹ ‹ËÁ¡ÿH 91H ÁSòÊÿÊ¥◊¥ ÃÊ
fl„U ⁄UàŸ „ÒU, ©U‚∑§Ê ¬˝àÿ∑§ •¢ª ’„ÈUà „UË ‚ÈãŒ⁄U „ÒU ÃÕÊ fl„U •¬Ÿ üÊË•¢ªÔUÊ¥∑§Ë
¬˝÷Ê‚ ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥◊¥ ¬˝∑§Ê‡Ê »Ò§‹Ê ⁄U„UË „ÒU– ŒÒàÿ⁄UÊ¡! •÷Ë fl„U Á„U◊Ê‹ÿ-
¬⁄U „UË ◊ÊÒ¡ÍŒ „ÒU, •Ê¬ ©U‚ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥UH 92H ¬˝÷Ê! ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ◊ÁáÊ,
„UÊÕË •ÊÒ⁄U ÉÊÊ«∏U •ÊÁŒ Á¡ÃŸ ÷Ë ⁄UàŸ „Ò¥U, fl ‚’ ß‚ ‚◊ÿ •Ê¬∑§ ÉÊ⁄U◊¥
‡ÊÊ÷Ê ¬Êà „Ò¥UH 93H „UÊÁÕÿÊ¥◊¥ ⁄UàŸ÷Íà ∞⁄UÊflÃ, ÿ„U ¬ÊÁ⁄U¡ÊÃ∑§Ê flÎˇÊ •ÊÒ⁄U
ÿ„U ©UìÊÒ—üÊflÊ ÉÊÊ«∏UÊóÿ„U ‚’ •Ê¬Ÿ ßãº˝‚ ‹ Á‹ÿÊ „ÒUH 94H „¢U‚Ê¥‚
¡ÈÃÊ „ÈU•Ê ÿ„U Áfl◊ÊŸ ÷Ë •Ê¬∑§ •Ê°ªŸ◊¥ ‡ÊÊ÷Ê ¬ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ⁄UàŸ÷ÍÃ
•jÈà Áfl◊ÊŸ, ¡Ê ¬„U‹ ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§ ¬Ê‚ ÕÊ, •’ •Ê¬∑§ ÿ„UÊ° ‹ÊÿÊ ªÿÊ
„ÒUH 95H ÿ„U ◊„Uʬk ŸÊ◊∑§ ÁŸÁœ •Ê¬ ∑ȧ’⁄U‚ ¿UËŸ ‹Êÿ „Ò¥U– ‚◊Ⱥ˝Ÿ ÷Ë
•Ê¬∑§Ê Á∑¢§¡ÁÀ∑§ŸË ŸÊ◊∑§Ë ◊Ê‹Ê ÷¥≈U ∑§Ë „ÒU, ¡Ê ∑§‚⁄UÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à „ÒU •ÊÒ⁄U
Á¡‚∑§ ∑§◊‹ ∑§÷Ë ∑ȧê„U‹Êà Ÿ„UË¥ „Ò¥UH 96H ‚Èfláʸ∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
118 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÕÊÿ¢ Sÿ㌟fl⁄UÙ ÿ— ¬È⁄UÊ˘˘‚Ëà¬˝¡Ê¬Ã—H 97 H
◊ÎàÿÙL§à∑˝§ÊÁãÃŒÊ ŸÊ◊ ‡ÊÁQ§⁄UË‡Ê àflÿÊ NUÃÊ–
¬Ê‡Ê— ‚Á‹‹⁄UÊ¡Sÿ ÷˝ÊÃÈSÃfl ¬Á⁄Uª˝„ÔH 98 H
ÁŸ‡ÊÈê÷SÿÊÁ霡ÊÃʇø ‚◊SÃÊ ⁄UàŸ¡ÊÃÿ—–
flÁ±Ÿ⁄UÁ¬ 1 ŒŒı ÃÈèÿ◊ÁÇŸ‡Êıø ø flÊ‚‚ËH 99 H
∞fl¢ ŒÒàÿãº˝ ⁄UàŸÊÁŸ ‚◊SÃÊãÿÊNUÃÊÁŸ Ö
SòÊË⁄UàŸ◊·Ê ∑§ÀÿÊáÊË àflÿÊ ∑§S◊Ê㟠ªÎsÃH 100H
´§Á·L§flÊøH 101H
ÁŸ‡ÊêÿÁà flø— ‡ÊÈê÷— ‚ ÃŒÊ øá«◊Èá«ÿÙ—–
¬˝·ÿÊ◊Ê‚ ‚Ȫ˝Ëfl¢ ŒÍâ Œ√ÿÊ ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜2H 102H
ßÁà øÁà ø flQ§√ÿÊ ‚Ê ªàflÊ fløŸÊã◊◊–
ÿÕÊ øÊèÿÁà ‚ê¬˝ËàÿÊ ÃÕÊ ∑§ÊÿZ àflÿÊ ‹ÉÊÈH 103H
flL§áÊ∑§Ê ¿UòÊ ÷Ë •Ê¬∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ‡ÊÊ÷Ê ¬ÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ ÿ„U üÊc∆U ⁄UÕ, ¡Ê ¬„U‹
¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§ •Áœ∑§Ê⁄U◊¥ ÕÊ, •’ •Ê¬∑§ ¬Ê‚ ◊ÊÒ¡ÍŒ „ÒUH 97H ŒÒàÿ‡fl⁄U!
◊ÎàÿÈ∑§Ë ©Uà∑˝§ÊÁãÃŒÊ ŸÊ◊flÊ‹Ë ‡ÊÁQ§ ÷Ë •Ê¬Ÿ ¿UËŸ ‹Ë „ÒU ÃÕÊ flL§áÊ∑§Ê
¬Ê‡Ê •ÊÒ⁄U ‚◊Ⱥ˝◊¥ „UÊŸflÊ‹ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ⁄UàŸ •Ê¬∑§ ÷Ê߸ ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ •Áœ∑§Ê⁄U◊¥
„Ò¥U– •ÁÇŸŸ ÷Ë Sfl× ‡ÊÈh Á∑§ÿ „ÈU∞ ŒÊ flSòÊ •Ê¬∑§Ë ‚flÊ◊¥ •Ì¬Ã Á∑§ÿ
„Ò¥UH 98-99H ŒÒàÿ⁄UÊ¡! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚÷Ë ⁄UàŸ •Ê¬Ÿ ∞∑§òÊ ∑§⁄U Á‹ÿ „Ò¥U– Á»§⁄U
¡Ê ÿ„U ÁSòÊÿÊ¥◊¥ ⁄UàŸM§¬ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ŒflË „ÒU, ß‚ •Ê¬ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ •¬Ÿ
•Áœ∑§Ê⁄U◊¥ ∑§⁄U ‹Ã?”H 100H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 101H øá«U-◊Èá«U∑§Ê ÿ„U fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U ‡ÊÈê÷Ÿ
◊„UÊŒÒàÿ ‚Ȫ˝Ëfl∑§Ê ŒÍà ’ŸÊ∑§⁄U ŒflË∑§ ¬Ê‚ ÷¡Ê •ÊÒ⁄U ∑§„UÊó“ÃÈ◊ ◊⁄UË
•ÊôÊÊ‚ ©U‚∑§ ‚Ê◊Ÿ ÿ-ÿ ’ÊÃ¥ ∑§„UŸÊ •ÊÒ⁄U ∞‚Ê ©U¬Êÿ ∑§⁄UŸÊ, Á¡‚‚
¬˝‚㟠„UÊ∑§⁄U fl„U ‡ÊËÉÊ˝ „UË ÿ„UÊ° •Ê ¡Êÿ”H 102-103H
1. ¬Ê0ó‡øÊÁ¬– 2. ¬Ê0óß‚∑§ ’ÊŒ ∑§„ÔË¥-∑§„ÔË¥ “‡ÊÈê÷ ©UflÊø” ßÃŸÊ •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
* ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—* 119
‚ ÃòÊ ªàflÊ ÿòÊÊSà ‡ÊÒ‹Ùg‡Ù˘ÁÇÊÙ÷Ÿ–
‚Ê 1 ŒflË ÃÊ¢ Ã× ¬˝Ê„Ô ‡‹ˇáÊ¢ ◊äÊÈ⁄UÿÊ Áª⁄UÊH 104H
ŒÍà ©UflÊøH 105H
ŒÁfl ŒÒàÿ‡fl⁄U— ‡ÊÈê÷SòÊÒ‹ÙÄÿ ¬⁄U◊‡fl⁄U—–
ŒÍÃÙ˘„¢Ô ¬˝Á·ÃSß àflà‚∑§Ê‡ÊÁ◊„Ôʪ×H 106H
•√ÿÊ„ÔÃÊôÊ— ‚flʸ‚È ÿ— ‚ŒÊ ŒflÿÙÁŸ·È–
ÁŸÌ¡ÃÊÁπ‹ŒÒàÿÊÁ⁄U— ‚ ÿŒÊ„Ô oÎáÊÈcfl ÃؘH 107H
◊◊ òÊÒ‹ÙÄÿ◊Áπ‹¢ ◊◊ ŒflÊ fl‡ÊʟȪʗ–
ÿôÊ÷ʪʟ„¢Ô ‚flʸŸÈ¬Ê‡ŸÊÁ◊ ¬ÎÕ∑˜§ ¬ÎÕ∑˜§H 108H
òÊÒ‹ÙÄÿ fl⁄U⁄UàŸÊÁŸ ◊◊ fl‡ÿÊãÿ‡Ù·Ã—–
ÃÕÒfl ª¡⁄UàŸ¢ 2 ø NUàflÊ 3 Œflãº˝flÊ„ÔŸ◊˜˜H 109H
ˇÊË⁄UÙŒ◊ÕŸÙjÍÃ◊‡fl⁄UàŸ¢ ◊◊Ê◊⁄UÒ—–
©UëøÒ—üÊfl‚‚¢ôÊ¢ Ãà¬˝Ááʬàÿ ‚◊̬Ã◊˜˜H 110H
fl„U ŒÍà ¬fl¸Ã∑§ •àÿãà ⁄U◊áÊËÿ ¬˝Œ‡Ê◊¥, ¡„UÊ° ŒflË ◊ÊÒ¡ÍŒ ÕË¥, ªÿÊ •ÊÒ⁄U ◊œÈ⁄U
flÊáÊË◊¥ ∑§Ê◊‹ fløŸ ’Ê‹ÊH 104H
ŒÍà ’Ê‹ÊóH 105H ŒÁfl! ŒÒàÿ⁄UÊ¡ ‡ÊÈê÷ ß‚ ‚◊ÿ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§
¬⁄U◊‡fl⁄U „Ò¥U– ◊Ò¥ ©Uã„UË¥∑§Ê ÷¡Ê „ÈU•Ê ŒÍà „Í°U •ÊÒ⁄U ÿ„UÊ° ÃÈê„UÊ⁄U „UË ¬Ê‚ •ÊÿÊ
„Í°UH 106H ©UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ‚ŒÊ ‚’ ŒflÃÊ ∞∑§ Sfl⁄U‚ ◊ÊŸÃ „Ò¥U– ∑§Ê߸ ©U‚∑§Ê
©UÀ‹¢ÉÊŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ– fl ‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¬⁄UÊSà ∑§⁄U øÈ∑§ „Ò¥U– ©Uã„UÊ¥Ÿ
ÃÈê„UÊ⁄U Á‹ÿ ¡Ê ‚¢Œ‡Ê ÁŒÿÊ „ÒU, ©U‚ ‚ÈŸÊóH 107H “‚ê¬Íáʸ ÁòÊ‹Ê∑§Ë ◊⁄U
•Áœ∑§Ê⁄U◊¥ „ÒU– ŒflÃÊ ÷Ë ◊⁄UË •ÊôÊÊ∑§ •œËŸ ø‹Ã „Ò¥U– ‚ê¬Íáʸ ÿôÊÊ¥∑§ ÷ʪʥ∑§Ê
◊Ò¥ „UË ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÷ʪÃÊ „Í°UH 108H ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ Á¡ÃŸ üÊc∆U ⁄UàŸ „Ò¥U, fl ‚’
◊⁄U •Áœ∑§Ê⁄U◊¥ „Ò¥U– Œfl⁄UÊ¡ ßãº˝∑§Ê flÊ„UŸ ∞⁄UÊflÃ, ¡Ê „UÊÁÕÿÊ¥◊¥ ⁄UàŸ∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU,
◊Ò¥Ÿ ¿UËŸ Á‹ÿÊ „ÒUH 109H ˇÊË⁄U‚ʪ⁄U∑§Ê ◊ãÕŸ ∑§⁄UŸ‚ ¡Ê •‡fl⁄UàŸ ©UìÊÒ—üÊflÊ
¬˝∑§≈U „ÈU•Ê ÕÊ, ©U‚ ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ◊⁄U ¬Ò⁄UÊ¥¬⁄U ¬«∏U∑§⁄U ‚◊̬à Á∑§ÿÊ „ÒUH 110H
1. ¬Ê0óÃÊ¢ ø ŒflË¥ Ã×– 2.¬Ê0óª¡⁄UàŸÊÁŸ– 3. ¬Ê0óNUâ–
120 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿÊÁŸ øÊãÿÊÁŸ Œfl·È ªãœfl¸·Í⁄Uª·È ø–
⁄UàŸ÷ÍÃÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ÃÊÁŸ ◊ƒÿfl ‡ÊÙ÷ŸH 111H
SòÊË⁄UàŸ÷ÍÃÊ¢ àflÊ¢ ŒÁfl ‹Ù∑§ ◊ãÿÊ◊„Ô flÿ◊˜˜–
‚Ê àfl◊S◊ÊŸÈ¬Êªë¿ ÿÃÙ ⁄UàŸ÷È¡Ù flÿ◊˜˜H 112H
◊Ê¢ flÊ ◊◊ÊŸÈ¡¢ flÊÁ¬ ÁŸ‡ÊÈê÷◊ÈL§Áfl∑˝§◊◊˜˜–
÷¡ àfl¢ øÜø‹Ê¬ÊÁX ⁄UàŸ÷ÍÃÊÁ‚ flÒ ÿ×H 113H
¬⁄U◊Ò‡flÿ¸◊ÃÈ‹¢ ¬˝ÊåSÿ‚ ◊à¬Á⁄Uª˝„ÔÊؘ–
∞ÃŒ˜˜ ’ÈhKÊ ‚◊Ê‹Ùëÿ ◊à¬Á⁄Uª˝„ÔÃÊ¢ fl˝¡H 114H
´§Á·L§flÊøH 115H
ßàÿÈQ§Ê ‚Ê ÃŒÊ ŒflË ªê÷Ë⁄UÊã×ÁS◊ÃÊ ¡ªı–
ŒÈªÊ¸ ÷ªflÃË ÷º˝Ê ÿÿŒ¢ œÊÿ¸Ã ¡ªÃ˜˜H 116H
Œ√ÿÈflÊøH 117H
‚àÿ◊ÈQ¢§ àflÿÊ ŸÊòÊ Á◊âÿÊ Á∑§ÁÜøûUflÿÙÁŒÃ◊˜˜–
‚ÈãŒ⁄UË! ©UŸ∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë Á¡ÃŸ ⁄UàŸ÷Íà ¬ŒÊÕ¸ ŒflÃÊ•Ê¥, ªãœflÊZ •ÊÒ⁄U
ŸÊªÊ¥∑§ ¬Ê‚ Õ, fl ‚’ ◊⁄U „UË ¬Ê‚ •Ê ªÿ „Ò¥UH 111H ŒÁfl! „U◊‹Êª ÃÈê„¥U
‚¢‚Ê⁄U∑§Ë ÁSòÊÿÊ¥◊¥ ⁄UàŸ ◊ÊŸÃ „Ò¥U, •Ã— ÃÈ◊ „U◊Ê⁄U ¬Ê‚ •Ê ¡Ê•Ê; ÄÿÊ¥Á∑§ ⁄àŸÊ¥∑§Ê
©U¬÷ʪ ∑§⁄UŸflÊ‹ „U◊ „UË „Ò¥UH 112H ø¢ø‹ ∑§≈UÊˇÊÊ¥flÊ‹Ë ‚ÈãŒ⁄UË! ÃÈ◊ ◊⁄UË
ÿÊ ◊⁄U ÷Ê߸ ◊„Uʬ⁄UÊ∑˝§◊Ë ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ë ‚flÊ◊¥ •Ê ¡Ê•Ê; ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈ◊ ⁄UàŸSflM§¬Ê
„UÊH 113H ◊⁄UÊ fl⁄UáÊ ∑§⁄UŸ‚ ÃÈê„¥U ÃÈ‹ŸÊ⁄UÁ„Uà ◊„UÊŸ˜Ô ∞‡flÿ¸∑§Ë ¬˝ÊÁåà „Uʪ˖
•¬ŸË ’ÈÁh‚ ÿ„U ÁfløÊ⁄U∑§⁄U ÃÈ◊ ◊⁄UË ¬àŸË ’Ÿ ¡Ê•Ê”H 114H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 115H ŒÍÃ∑§ ÿÊ¥ ∑§„UŸ¬⁄U ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ÷ªflÃË
ŒÈªÊ¸ŒflË, ¡Ê ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ◊Ÿ-„UË-◊Ÿ ªê÷Ë⁄U÷Êfl‚
◊È‚∑§⁄UÊÿË¥ •ÊÒ⁄U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’Ê‹Ë¥óH 116H
ŒflËŸ ∑§„UÊóH 117H ŒÍÃ! ÃÈ◊Ÿ ‚àÿ ∑§„UÊ „ÒU, ß‚◊¥ ÃÁŸ∑§ ÷Ë Á◊âÿÊ
* ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—* 121
òÊÒ‹ÙÄÿÊÁœ¬Á× ‡ÊÈê÷Ù ÁŸ‡ÊÈê÷‡øÊÁ¬ Ãʌ·ʗH 118H
Á∑¢§ àflòÊ ÿà¬˝ÁÃôÊÊâ Á◊âÿÊ ÃÁà∑˝§ÿà ∑§Õ◊˜–˜
üÊÍÿÃÊ◊À¬’ÈÁhàflÊà¬˝ÁÃôÊÊ ÿÊ ∑ΧÃÊ ¬È⁄UÊH 119H
ÿÙ ◊Ê¢ ¡ÿÁà ‚¢ª˝Ê◊ ÿÙ ◊ Œ¬Z √ÿ¬Ù„ÔÁÖ
ÿÙ ◊ ¬˝ÁÃ’‹Ù ‹Ù∑§ ‚ ◊ ÷Ãʸ ÷ÁflcÿÁÃH 120H
Ìʪë¿UÃÈ ‡ÊÈê÷Ù˘òÊ ÁŸ‡ÊÈê÷Ù flÊ ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
◊Ê¢ Á¡àflÊ Á∑¢§ Áø⁄UáÊÊòÊ ¬ÊÁá¢Ê ªÎˆÊÃÈ ◊ ‹ÉÊÈH 121H
ŒÍà ©UflÊøH 122H
•flÁ‹åÃÊÁ‚ ◊Òfl¢ àfl¢ ŒÁfl ’˝ÍÁ„U ◊◊ʪ˝Ã—–
òÊÒ‹ÙÄÿ ∑§— ¬È◊Ê¢ÁSÃc∆UŒ ª˝ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—H 123H
•ãÿ·Ê◊Á¬ ŒÒàÿÊŸÊ¢ ‚fl¸ ŒflÊ Ÿ flÒ ÿÈÁœ–
ÁÃc∆UÁãà ‚ê◊Èπ ŒÁfl Á∑¢§ ¬ÈŸ— SòÊË àfl◊Á∑§∑§ÊH 124 H
Ÿ„UË¥ „ÒU– ‡ÊÈê÷ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê SflÊ◊Ë „ÒU •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷ ÷Ë ©U‚Ë∑§ ‚◊ÊŸ
¬⁄UÊ∑˝§◊Ë „ÒUH 118H Á∑¢§ÃÈ ß‚ Áfl·ÿ◊¥ ◊Ò¥Ÿ ¡Ê ¬˝ÁÃôÊÊ ∑§⁄U ‹Ë „ÒU, ©U‚ Á◊âÿÊ
∑Ò§‚ ∑§M°§? ◊Ò¥Ÿ •¬ŸË •À¬’ÈÁh∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬„U‹‚ ¡Ê ¬˝ÁÃôÊÊ ∑§⁄U ⁄UπË „ÒU,
©U‚ ‚ÈŸÊóH 119H “¡Ê ◊È¤Ê ‚¢ª˝Ê◊◊¥ ¡Ëà ‹ªÊ, ¡Ê ◊⁄U •Á÷◊ÊŸ∑§Ê øÍáʸ
∑§⁄U ŒªÊ ÃÕÊ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¡Ê ◊⁄U ‚◊ÊŸ ’‹flÊŸ˜Ô „UʪÊ, fl„UË ◊⁄UÊ SflÊ◊Ë
„UʪʔH 120H ß‚Á‹ÿ ‡ÊÈê÷ •ÕflÊ ◊„UÊŒÒàÿ ÁŸ‡ÊÈê÷ Sflÿ¢ „UË ÿ„UÊ° ¬œÊ⁄¥U
•ÊÒ⁄U ◊È¤Ê ¡ËÃ∑§⁄U ‡ÊËÉÊ˝ „UË ◊⁄UÊ ¬ÊÁáʪ˝„UáÊ ∑§⁄U ‹¥, ß‚◊¥ Áfl‹ê’∑§Ë ÄÿÊ
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU?H 121H
ŒÍà ’Ê‹ÊóH 122H ŒÁfl! ÃÈ◊ ÉÊ◊¢«U◊¥ ÷⁄UË „UÊ, ◊⁄U ‚Ê◊Ÿ ∞‚Ë ’ÊÃ¥
Ÿ ∑§⁄UÊ– ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ∑§ÊÒŸ ∞‚Ê ¬ÈL§· „ÒU, ¡Ê ‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ‚Ê◊Ÿ π«∏UÊ
„UÊ ‚∑§H 123H ŒÁfl! •ãÿ ŒÒàÿÊ¥∑§ ‚Ê◊Ÿ ÷Ë ‚Ê⁄U ŒflÃÊ ÿÈh◊¥ Ÿ„UË¥
∆U„U⁄U ‚∑§Ã, Á»§⁄U ÃÈ◊ •∑§‹Ë SòÊË „UÊ∑§⁄U ∑Ò§‚ ∆U„U⁄U ‚∑§ÃË „UÊH 124H
122 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ßãº˝ÊlÊ— ‚∑§‹Ê ŒflÊSÃSÕÈÿ¸·Ê¢ Ÿ ‚¢ÿȪ–
‡ÊÈê÷ʌ˟ʢ ∑§Õ¢ ÷ʢ SòÊË ¬˝ÿÊSÿÁ‚ ‚ê◊Èπ◊˜˜H 125H
‚Ê àfl¢ ªë¿ ◊ÿÒflÙQ§Ê ¬Ê‡flZ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—–
∑§‡ÊÊ∑§·¸áÊÁŸœÍ¸Ãªı⁄UflÊ ◊Ê ªÁ◊cÿÁ‚H 126H
Œ√ÿÈflÊøH 127H
∞fl◊ÃŒ˜˜ ’‹Ë ‡ÊÈê÷Ù ÁŸ‡ÊÈê÷‡øÊÁÃflËÿ¸flÊŸ˜–
Á∑¢§ ∑§⁄UÙÁ◊ ¬˝ÁÃôÊÊ ◊ ÿŒŸÊ‹ÙÁøÃÊ ¬È⁄UÊH 128H
‚ àfl¢ ªë¿ ◊ÿÙQ¢§ à ÿŒÃà‚fl¸◊ÊŒÎ×–
ÃŒÊøˇflÊ‚È⁄Uãº˝Êÿ ‚ ø ÿÈQ§¢ ∑§⁄UÙÃÈ ÃØ*H ˙H 129H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ Œ√ÿÊ ŒÍ¢flÊŒÙ
ŸÊ◊ ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—H 5H
©UflÊø 9, ÁòʬÊã◊ãòÊÊ— 66, ‡‹Ù∑§Ê— 54, ∞fl◊˜˜
129, ∞fl◊ÊÁŒÃ— 388H
U
Á¡Ÿ ‡ÊÈê÷ •ÊÁŒ ŒÒàÿÊ¥∑§ ‚Ê◊Ÿ ßãº˝ •ÊÁŒ ‚’ ŒflÃÊ ÷Ë ÿÈh◊¥ π«∏U Ÿ„UË¥ „ÈU∞ ,
©UŸ∑§ ‚Ê◊Ÿ ÃÈ◊ SòÊË „UÊ∑§⁄U ∑Ò§‚ ¡Ê•ÊªËH 125H ß‚Á‹ÿ ÃÈ◊ ◊⁄U „UË ∑§„UŸ‚
‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ¬Ê‚ ø‹Ë ø‹Ê– ∞‚Ê ∑§⁄UŸ‚ ÃÈê„UÊ⁄U ªÊÒ⁄Ufl∑§Ë ⁄UˇÊÊ „UʪË; •ãÿÕÊ
¡’ fl ∑§‡Ê ¬∑§«∏U∑§⁄U ÉÊ‚Ë≈U¥ª, Ã’ ÃÈê„U¥ •¬ŸË ¬˝ÁÃc∆UÊ πÊ∑§⁄U ¡ÊŸÊ ¬«∏UªÊH 126H
ŒflËŸ ∑§„UÊóH 127H ÃÈê„UÊ⁄UÊ ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ „ÒU, ‡ÊÈê÷ ’‹flÊŸ˜Ô „Ò¥U •ÊÒ⁄U
ÁŸ‡ÊÈê÷ ÷Ë ’«∏U ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë „Ò¥U; Á∑¢§ÃÈ ÄÿÊ ∑§M°§? ◊Ò¥Ÿ ¬„U‹ Á’ŸÊ ‚Êø-‚◊¤Ê ¬˝ÁÃôÊÊ
∑§⁄U ‹Ë „ÒUH 128H •Ã— •’ ÃÈ◊ ¡Ê•Ê; ◊Ò¥Ÿ ÃÈ◊‚ ¡Ê ∑ȧ¿U ∑§„UÊ „ÒU, fl„U ‚’
ŒÒàÿ⁄UÊ¡‚ •ÊŒ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„UŸÊ– Á»§⁄U fl ¡Ê ©UÁøà ¡ÊŸ ¬«∏U, ∑§⁄¥UH 129H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “ŒflË-ŒÍÃ-‚¢flÊŒ” ŸÊ◊∑§
¬Ê°øflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 5H
U
* ¬Ê0óÿØ–
·c∆UÙ˘äÿÊÿ—
œÍ◊˝‹ÊøŸ-flœ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ŸÊªÊœË‡fl⁄UÁflc≈U⁄UÊ¢ »§ÁáÊ»§áÊÙûÊ¢‚ÙL§⁄UàŸÊfl‹Ë-
÷ÊSflg„Ô‹ÃÊ¢ ÁŒflÊ∑§⁄UÁŸ÷Ê¢ ŸòÊòÊÿÙjÊÁ‚ÃÊ◊˜˜–
◊Ê‹Ê∑ȧê÷∑§¬Ê‹ŸË⁄U¡∑§⁄UÊ¢ øãº˝Êœ¸øÍ«UÊ¢ ¬⁄UÊ¢
‚fl¸ôÙ‡fl⁄U÷Ò⁄UflÊVÁŸ‹ÿÊ¢ ¬kÊflÃË¥ ÁøãÃÿH
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
ßàÿÊ∑§áÿ¸ fløÙ Œ√ÿÊ— ‚ ŒÍÃÙ˘◊·¸¬ÍÁ⁄U×–
‚◊Êøc≈U ‚◊ʪêÿ ŒÒàÿ⁄UÊ¡Êÿ ÁflSÃ⁄UÊؘH 2H
ÃSÿ ŒÍÃSÿ ÃmÊÄÿ◊Ê∑§áÿʸ‚È⁄U⁄UÊ≈U˜ Ã×–
‚∑˝§Ùœ— ¬˝Ê„Ô ŒÒàÿÊŸÊ◊Áœ¬¢ œÍ◊˝‹ÙøŸ◊˜˜H 3H
◊Ò¥ ‚fl¸ôʇfl⁄U ÷Ò⁄Ufl∑§ •¢∑§◊¥ ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ¬⁄U◊Êà∑Χc≈U ¬kÊflÃËŒflË∑§Ê
Áøãß ∑§⁄UÃÊ „Í°U– fl ŸÊª⁄UÊ¡∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆UË „Ò¥U, ŸÊªÊ¥∑§ »§áÊÊ¥◊¥ ‚ȇÊÊÁ÷Ã
„UÊŸflÊ‹Ë ◊ÁáÊÿÊ¥∑§Ë Áfl‡ÊÊ‹ ◊Ê‹Ê‚ ©UŸ∑§Ë Œ„U‹ÃÊ ©UjÊÁ‚à „UÊ ⁄U„UË „ÒU–
‚Íÿ¸∑§ ‚◊ÊŸ ©UŸ∑§Ê á „ÒU, ÃËŸ ŸòÊ ©UŸ∑§Ë ‡ÊÊ÷Ê ’…∏UÊ ⁄U„U „Ò¥U– fl „UÊÕÊ¥◊¥
◊Ê‹Ê, ∑ȧê÷, ∑§¬Ê‹ •ÊÒ⁄U ∑§◊‹ Á‹ÿ „ÈU∞ „Ò¥U ÃÕÊ ©UŸ∑§ ◊SÃ∑§◊¥ •œ¸øãº˝∑§Ê
◊È∑ȧ≈U ‚ȇÊÊÁ÷à „ÒU–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ŒflË∑§Ê ÿ„U ∑§ÕŸ ‚ÈŸ∑§⁄U ŒÍÃ∑§Ê ’«∏UÊ •◊·¸
„ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ©U‚Ÿ ŒÒàÿ⁄UÊ¡∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ‚’ ‚◊ÊøÊ⁄U ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„U
‚ÈŸÊÿÊH 2H ŒÍÃ∑§ ©U‚ fløŸ∑§Ê ‚ÈŸ∑§⁄U ŒÒàÿ⁄UÊ¡ ∑ȧÁ¬Ã „UÊ ©U∆UÊ •ÊÒ⁄U
ŒÒàÿ‚ŸÊ¬Áà œÍ◊˝‹ÊøŸ‚ ’Ê‹ÊóH 3H
124 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
„Ô œÍ◊˝‹ÙøŸÊ‡ÊÈ àfl¢ Sfl‚Òãÿ¬Á⁄UflÊÁ⁄U×–
ÃÊ◊ÊŸÿ ’‹ÊŒ˜ ŒÈc≈UÊ¢ ∑§‡ÊÊ∑§·¸áÊÁflu‹Ê◊˜˜H 4 H
Ãà¬Á⁄UòÊÊáÊŒ— ∑§Á‡ølÁŒ flÙÁûÊc∆UÃ˘¬⁄U—–
‚ „ÔãÃ√ÿÙ˘◊⁄UÙ flÊÁ¬ ÿˇÊÙ ªãœfl¸ ∞fl flÊH 5 H
´§Á·L§flÊøH 6H
ßÊôÊåÃSÃ× ‡ÊËÉÊ˝¢ ‚ ŒÒàÿÙ œÍ◊˝‹ÙøŸ—–
flÎ× ·c≈UKÊ ‚„ÔdÊáÊÊ◊‚È⁄UÊáÊÊ¢ º˝Èâ ÿÿıH 7 H
‚ ŒÎc≈˜UflÊ ÃÊ¢ ÃÃÙ ŒflË¥ ÃÈÁ„UŸÊø‹‚¢ÁSÕÃÊ◊˜˜–
¡ªÊŒÙëøÒ— ¬˝ÿÊ„ÔËÁà ◊Í‹¢ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—H 8 H
Ÿ øà¬˝ËàÿÊl ÷flÃË ◊jÃʸ⁄U◊ȬÒcÿÁÖ
ÃÃÙ ’‹ÊãŸÿÊêÿ· ∑§‡ÊÊ∑§·¸áÊÁflu‹Ê◊˜H 9 H
Œ√ÿÈflÊøH 10H
ŒÒàÿ‡fl⁄UáÊ ¬˝Á„UÃÙ ’‹flÊŸ˜ ’‹‚¢flÎ×–
’‹ÊãŸÿÁ‚ ◊Ê◊fl¢ Ã× Á∑¢§ à ∑§⁄UÙêÿ„Ô◊˜H 11H
“œÍ◊˝‹ÊøŸ! ÃÈ◊ ‡ÊËÉÊ˝ •¬ŸË ‚ŸÊ ‚ÊÕ ‹∑§⁄U ¡Ê•Ê •ÊÒ⁄U ©U‚ ŒÈc≈UÊ∑§
∑§‡Ê ¬∑§«∏U∑§⁄U ÉÊ‚Ë≈Uà „ÈU∞ ©U‚ ’‹¬Ífl¸∑§ ÿ„UÊ° ‹ •Ê•ÊH 4H ©U‚∑§Ë ⁄UˇÊÊ
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÿÁŒ ∑§Ê߸ ŒÍ‚⁄UÊ π«∏UÊ „UÊ ÃÊ fl„U ŒflÃÊ, ÿˇÊ •ÕflÊ ªãœfl¸ „UË
ÄÿÊ¥ Ÿ „UÊ, ©U‚ •fl‡ÿ ◊Ê⁄U «UÊ‹ŸÊ”H 5H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 6H ‡ÊÈê÷∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •ÊôÊÊ ŒŸ¬⁄U fl„U œÍ◊˝‹ÊøŸ ŒÒàÿ
‚Ê∆U „U¡Ê⁄U •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê ‚ÊÕ ‹∑§⁄U fl„UÊ°‚ ÃÈ⁄¢Uà ø‹ ÁŒÿÊH 7H fl„UÊ° ¬„È°Uø∑§⁄U
©U‚Ÿ Á„U◊Ê‹ÿ¬⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ë ŒflË∑§Ê ŒπÊ •ÊÒ⁄U ‹‹∑§Ê⁄U∑§⁄U ∑§„UÊó“•⁄UË! ÃÍ
‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ¬Ê‚ ø‹– ÿÁŒ ß‚ ‚◊ÿ ¬˝‚ãŸÃʬÍfl¸∑§ ◊⁄U SflÊ◊Ë∑§ ‚◊ˬ Ÿ„UË¥
ø‹ªË ÃÊ ◊Ò¥ ’‹¬Ífl¸∑§ ¤ÊÊ¥≈UÊ ¬∑§«∏U∑§⁄U ÉÊ‚Ë≈Uà „ÈU∞ ÃÈ¤Ê ‹ ø‹Í°ªÊ”H 8-9H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 10H ÃÈê„¥U ŒÒàÿÊ¥∑§ ⁄UÊ¡ÊŸ ÷¡Ê „ÒU, ÃÈ◊ Sflÿ¢ ÷Ë ’‹flÊŸ˜Ô
„UÊ •ÊÒ⁄U ÃÈê„UÊ⁄U ‚ÊÕ Áfl‡ÊÊ‹ ‚ŸÊ ÷Ë „ÒU; ∞‚Ë Œ‡ÊÊ◊¥ ÿÁŒ ◊È¤Ê ’‹¬Ífl¸∑§ ‹
ø‹Êª ÃÊ ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ÄÿÊ ∑§⁄U ‚∑§ÃË „Í°U?H 11H
* ·c∆UÙ˘äÿÊÿ—* 125
´§Á·L§flÊøH 12H
ßàÿÈQ§— ‚Ù˘èÿœÊflûÊÊ◊‚È⁄UÙ œÍ◊˝‹ÙøŸ—–
„ÈÔ¢∑§Ê⁄UáÊÒfl â ÷S◊ ‚Ê ø∑§Ê⁄UÊÁê’∑§Ê Ã×H 13H
•Õ ∑˝È§h¢ ◊„ÔÊ‚Òãÿ◊‚È⁄UÊáÊÊ¢ ÃÕÊÁê’∑§Ê 1–
flfl·¸ ‚Êÿ∑Ò§SÃˡáÊÒSÃÕÊ ‡ÊÁQ§¬⁄U‡flœÒ—H 14H
ÃÃÙ äÊÈÂ≈U— ∑§Ù¬Êà∑ΧàflÊ ŸÊŒ¢ ‚È÷Ò⁄Ufl◊˜˜–
¬¬ÊÃÊ‚È⁄U‚ŸÊÿÊ¢ Á‚¢ „ÔÙ Œ√ÿÊ— SflflÊ„ÔŸ—H 15H
∑§Ê¢Á‡øؘ ∑§⁄U¬˝„ÔÊ⁄UáÊ ŒÒàÿÊŸÊSÿŸ øʬ⁄UÊŸ˜–
•Ê∑˝§êÿ 2 øÊœ⁄UáÊÊãÿÊŸ˜ 3 ‚ ¡ÉÊÊŸ 4 ◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜H 16H
∑§·Ê¢Áøà¬Ê≈UÿÊ◊Ê‚ ŸπÒ— ∑§Ùc∆UÊÁŸ ∑§‚⁄UË 5–
ÃÕÊ Ã‹¬˝„ÔÊ⁄UáÊ Á‡Ê⁄UÊ¢Á‚ ∑ΧÃflÊŸ˜ ¬ÎÕ∑˜§H 17H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 12H ŒflË∑§ ÿÊ¥ ∑§„UŸ¬⁄U •‚È⁄U œÍ◊˝‹ÊøŸ ©UŸ∑§Ë
•Ê⁄U ŒÊÒ«∏UÊ, Ã’ •Áê’∑§ÊŸ “„È¢U” ‡ÊéŒ∑§ ©UìÊÊ⁄UáÊ◊ÊòÊ‚ ©U‚ ÷S◊ ∑§⁄U
ÁŒÿÊH 13H Á»§⁄U ÃÊ ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ ŒÒàÿÊ¥∑§Ë Áfl‡ÊÊ‹ ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U •Áê’∑§ÊŸ
∞∑§-ŒÍ‚⁄U¬⁄U ÃËπ ‚Êÿ∑§Ê¥, ‡ÊÁQ§ÿÊ¥ ÃÕÊ »§⁄U‚Ê¥∑§Ë fl·Ê¸ •Ê⁄Uê÷ ∑§ËH 14H
ßß◊¥ „UË ŒflË∑§Ê flÊ„UŸ Á‚¢„U ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ÷ÿ¢∑§⁄U ª¡¸ŸÊ ∑§⁄U∑§ ªŒ¸Ÿ∑§
’Ê‹Ê¥∑§Ê Á„U‹ÊÃÊ „ÈU•Ê •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ◊¥ ∑ͧŒ ¬«∏UÊH 15H ©U‚Ÿ ∑ȧ¿U
ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ¬¢¡Ê¥∑§Ë ◊Ê⁄U‚, Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê •¬Ÿ ¡’«∏UÊ¥‚ •ÊÒ⁄U Á∑§ÃŸ „UË ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê
¬≈U∑§∑§⁄U •Ê∆U∑§Ë ŒÊ…∏UÊ¥‚ ÉÊÊÿ‹ ∑§⁄U∑§ ◊Ê⁄U «UÊ‹ÊH 16H ©U‚ Á‚¢„UŸ •¬Ÿ
ŸπÊ¥‚ Á∑§ÃŸÊ¥∑§ ¬≈U »§Ê«∏U «UÊ‹ •ÊÒ⁄U Õ嬫∏U ◊Ê⁄U∑§⁄U Á∑§ÃŸÊ¥∑§ Á‚⁄U œ«∏U‚
•‹ª ∑§⁄U ÁŒÿH 17H
1. ¬Ê0óÃÕÊÁê’∑§Ê◊˜˜– 2.¬Ê0ó•Ê∑˝§ÊãàÿÊ– 3. ø⁄UáÙŸÊãÿÊŸ˜– 4. ÿ„ÔÊ° ÃËŸ
Ã⁄U„Ô∑§ ¬Ê∆UÊãÃ⁄U Á◊‹Ã „Ôҥ󂢡ÉÊÊŸ, ÁŸ¡ÉÊÊŸ, ¡ÉÊÊŸ ‚È◊„ÔÊ0– 5. ¬Ê0ó∑§‡Ê⁄UË–
’¢ª‹Ê ¬˝ÁÃ◊¢ ‚’ ¡ª„Ô “∑§‚⁄UË” •ı⁄U ∑§‚⁄U ‡ÊéŒ◊¢ ÃÊ‹√ÿ “‡Ê” ∑§Ê ¬˝ÿÙª „ÔÒ–
126 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÁflÁë¿ãŸ’Ê„ÈÔÁ‡Ê⁄U‚— ∑ΧÃÊSß ÃÕʬ⁄–
¬¬ı ø L§Áœ⁄U¢ ∑§Ùc∆UÊŒãÿ·Ê¢ äÊÈÃ∑§‚⁄U—H 18H
ˇÊáÙŸ ÃŒ˜˜’‹¢ ‚flZ ˇÊÿ¢ ŸËâ ◊„ÔÊà◊ŸÊ–
ß ∑§‚Á⁄UáÊÊ Œ√ÿÊ flÊ„ÔŸŸÊÁÃ∑§ÙÁ¬ŸÊH 19H
üÊÈàflÊ Ã◊‚È⁄U¢ Œ√ÿÊ ÁŸ„Ôâ œÍ◊˝‹ÙøŸ◊˜˜–
’‹¢ ø ˇÊÁÿâ ∑ΧàSŸ¢ ŒflË∑§‚Á⁄UáÊÊ Ã×H 20H
øÈ∑§Ù¬ ŒÒàÿÊÁœ¬Á× ‡ÊÈê÷— ¬˝S»È§Á⁄UÃÊœ⁄U—–
•ÊôÊʬÿÊ◊Ê‚ ø Ãı øá«◊Èá«ı ◊„ÔÊ‚È⁄UıH 21H
„Ô øá« „Ô ◊Èá« ’‹Ò’¸„ÈÔÁ÷—* ¬Á⁄UflÊÁ⁄UÃı–
ÃòÊ ªë¿Ã ªàflÊ ø ‚Ê ‚◊ÊŸËÿÃÊ¢ ‹ÉÊÈH 22H
∑§‡ÙcflÊ∑Χcÿ ’Œ˜˜äflÊ flÊ ÿÁŒ fl— ‚¢‡ÊÿÙ ÿÈÁœ–
ÌʇٷÊÿȜҗ ‚flÒ¸⁄U‚È⁄UÒÁfl¸ÁŸ„ÔãÿÃÊ◊˜˜H 23H
Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ë ÷È¡Ê∞° •ÊÒ⁄U ◊SÃ∑§ ∑§Ê≈U «UÊ‹ ÃÕÊ •¬ŸË ªŒ¸Ÿ∑§ ’Ê‹ Á„U‹ÊÃ
„ÈU∞ ©U‚Ÿ ŒÍ‚⁄U ŒÒàÿÊ¥∑§ ¬≈U »§Ê«∏U∑§⁄U ©UŸ∑§Ê ⁄UQ§ øÍ‚ Á‹ÿÊH 18H •àÿãÃ
∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ŒflË∑§ flÊ„UŸ ©U‚ ◊„UÊ’‹Ë Á‚¢„UŸ ˇÊáÊ÷⁄U◊¥ „UË •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ‚Ê⁄UË
‚ŸÊ∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄U «UÊ‹ÊH 19H
‡ÊÈê÷Ÿ ¡’ ‚ÈŸÊ Á∑§ ŒflËŸ œÍ◊˝‹ÊøŸ •‚È⁄U∑§Ê ◊Ê⁄U «UÊ‹Ê ÃÕÊ ©U‚∑§
Á‚¢„UŸ ‚Ê⁄UË ‚ŸÊ∑§Ê ‚»§ÊÿÊ ∑§⁄U «UÊ‹Ê, Ã’ ©U‚ ŒÒàÿ⁄UÊ¡∑§Ê ’«∏UÊ ∑˝§Êœ „ÈU•Ê–
©U‚∑§Ê •Ê∆U ∑§Ê°¬Ÿ ‹ªÊ– ©U‚Ÿ øá«U •ÊÒ⁄U ◊Èá«U ŸÊ◊∑§ ŒÊ ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê •ÊôÊÊ
ŒËóH 20-21H “„U øá«U! •ÊÒ⁄U „U ◊Èá«U! ÃÈ◊‹Êª ’„ÈUà ’«∏UË ‚ŸÊ ‹∑§⁄U fl„UÊ°
¡Ê•Ê, ©U‚ ŒflË∑§ ¤ÊÊ¥≈U ¬∑§«∏U∑§⁄U •ÕflÊ ©U‚ ’Ê°œ∑§⁄U ‡ÊËÉÊ˝ ÿ„UÊ° ‹ •Ê•Ê–
ÿÁŒ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚∑§Ê ‹ÊŸ◊¥ ‚¢Œ„U „UÊ ÃÊ ÿÈh◊¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •SòÊ-‡ÊSòÊÊ¥
ÃÕÊ ‚◊Sà •Ê‚È⁄UË ‚ŸÊ∑§Ê ¬˝ÿʪ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§Ë „UàÿÊ ∑§⁄U «UÊ‹ŸÊH 22-23H
* ¬Ê0ó‹ÒU—–
* ·c∆UÙ˘äÿÊÿ—* 127
ÃSÿÊ¢ „ÔÃÊÿÊ¢ ŒÈc≈UÊÿÊ¢ Á‚¢ „Ô ø ÁflÁŸ¬ÊÁÃÖ
‡ÊËÉÊ˝◊ʪêÿÃÊ¢ ’Œ˜ä˜ flÊ ªÎ„ËàflÊ ÃÊ◊ÕÊÁê’∑§Ê◊˜H˜ ˙H 24H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷‚ŸÊŸËœÍ◊˝‹ÙøŸflœÙ ŸÊ◊ ·c∆UÙ˘äÿÊÿ—H 6H
©UflÊø 4, ‡‹Ù∑§Ê— 20, ∞fl◊˜˜ 24,
∞fl◊ÊÁŒÃ— 412H
U
©U‚ ŒÈc≈UÊ∑§Ë „UàÿÊ „UÊŸ ÃÕÊ Á‚¢„U∑§ ÷Ë ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚ •Áê’∑§Ê∑§Ê ’Ê°œ∑§⁄U
‚ÊÕ ‹ ‡ÊËÉÊ˝ „UË ‹ÊÒ≈U •ÊŸÊ”H 24H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë
∑§ÕÊ∑§ •ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “œÍ◊˝‹ÊøŸ-flœ”
ŸÊ◊∑§ ¿U∆UÊ •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 6H
U
‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—
øá«U •ÊÒ⁄U ◊Èá«U∑§Ê flœ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ äÿÊÿÿ¢ ⁄UàŸ¬Ë∆U ‡ÊÈ∑§∑§‹¬Á∆Uâ ‡ÊÎáflÃË¥ ‡ÿÊ◊‹ÊXË¥
ãÿSÃÒ∑§Ê«˜.U ÁÉÊ˝¢U ‚⁄UÙ¡ ‡ÊÁ‡Ê‡Ê∑§‹œ⁄UÊ¢ flÀ‹∑§Ë¥ flÊŒÿãÃË◊˜˜–
∑§tÊ⁄UÊ’h◊Ê‹Ê¢ ÁŸÿÁ◊ÃÁfl‹‚ëøÙÁ‹∑§Ê¢ ⁄UQ§flSòÊÊ¢
◊ÊÃXË¥ ‡ÊW¬ÊòÊÊ¢ ◊äÊÈ⁄U◊äÊÈ◊ŒÊ¢ ÁøòÊ∑§ÙjÊÁ‚÷Ê‹Ê◊˜˜H
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
•ÊôÊåÃÊSà ÃÃÙ ŒÒàÿʇøá«◊È᫬È⁄UÙª◊Ê—–
øÃÈ⁄UX’‹Ù¬ÃÊ ÿÿÈ⁄UèÿÈlÃÊÿȜʗH 2H
ŒŒÎ‡ÊÈSà ÃÃÙ ŒflË◊Ë·hÊ‚Ê¢ √ÿflÁSÕÃÊ◊˜˜–
Á‚¢ „ÔSÿÙ¬Á⁄U ‡ÊÒ‹ãº˝‡ÊÎX ◊„ÔÁà ∑§ÊÜøŸH 3H
◊Ò¥ ◊Ê⢪ÔUËŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– fl ⁄UàŸ◊ÿ Á‚¢„UÊ‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ¬…∏Uà „ÈU∞
ÃÊÃ∑§Ê ◊œÈ⁄U ‡ÊéŒ ‚ÈŸ ⁄U„UË „Ò¥U– ©UŸ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê fláʸ ‡ÿÊ◊ „ÒU– fl •¬ŸÊ ∞∑§ ¬Ò⁄U
∑§◊‹¬⁄U ⁄Uπ „ÈU∞ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U •œ¸øãº˝ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U ÃÕÊ ∑§tÔUÊ⁄U-¬Èc¬Ê¥∑§Ë
◊Ê‹Ê œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ flËáÊÊ ’¡ÊÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§ •¢ª◊¥ ∑§‚Ë „ÈU߸ øÊ‹Ë ‡ÊÊ÷Ê ¬Ê ⁄U„UË
„ÒU– fl ‹Ê‹ ⁄¢Uª∑§Ë ‚Ê«∏UË ¬„UŸ „UÊÕ◊¥ ‡Ê¢π◊ÿ ¬ÊòÊ Á‹ÿ „ÈU∞ „Ò¥U– ©UŸ∑§ flŒŸ¬⁄U
◊œÈ∑§Ê „U‹∑§Ê-„U‹∑§Ê ¬˝÷Êfl ¡ÊŸ ¬«∏UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‹‹Ê≈U◊¥ ’¥ŒË ‡ÊÊ÷Ê Œ ⁄U„UË „ÒU–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ÃŒŸãÃ⁄U ‡ÊÈê÷∑§Ë •ÊôÊÊ ¬Ê∑§⁄U fl øá«U-
◊Èá«U •ÊÁŒ ŒÒàÿ øÃÈ⁄U¢ÁªáÊË ‚ŸÊ∑§ ‚ÊÕ •SòÊ-‡ÊSòÊÊ¥‚ ‚È‚ÁÖ¡Ã „UÊ ø‹
ÁŒÿH 2H Á»§⁄U ÁªÁ⁄U⁄UÊ¡ Á„U◊Ê‹ÿ∑§ ‚Èfláʸ◊ÿ ™°§ø Á‡Êπ⁄U¬⁄U ¬„È°Uø∑§⁄U
©Uã„UÊŸ¥ Á‚¢„U¬⁄U ’Ò∆UË ŒflË∑§Ê ŒπÊ– fl ◊ãŒ-◊㌠◊È‚∑§⁄UÊ ⁄U„UË ÕË¥H 3H
* ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—* 129
à ŒÎc≈˜UflÊ ÃÊ¢ ‚◊ÊŒÊÃÈ◊Èl◊¢ ø∑˝È§L§lÃÊ—–
•Ê∑Χc≈UøʬÊÁ‚œ⁄UÊSÃÕÊãÿ Ãà‚◊ˬªÊ—H 4H
Ã× ∑§Ù¬¢ ø∑§Ê⁄UÙëøÒ⁄UÁê’∑§Ê ÃÊŸ⁄UËŸ˜ ¬˝ÁÖ
∑§Ù¬Ÿ øÊSÿÊ flŒŸ¢ ◊·Ë*fláʸ◊÷ÍûÊŒÊH 5H
÷˝È∑ȧ≈UË∑ȧÁ≈U‹ÊûÊSÿÊ ‹‹Ê≈U»§‹∑§ÊŒ˜˜º˝ÈÃ◊˜˜–
∑§Ê‹Ë ∑§⁄UÊ‹flŒŸÊ ÁflÁŸc∑˝§ÊãÃÊÁ‚¬ÊÁ‡ÊŸËH 6H
ÁflÁøòÊπ≈U˜flÊXœ⁄UÊ Ÿ⁄U◊Ê‹ÊÁfl÷Í·áÊÊ–
mËÁ¬ø◊¸¬⁄UËœÊŸÊ ‡ÊÈc∑§◊Ê¢‚ÊÁÃ÷Ò⁄UflÊH 7H
•ÁÃÁflSÃÊ⁄UflŒŸÊ Á¡uÊ‹‹Ÿ÷Ë·áÊÊ–
ÁŸ◊ÇŸÊ⁄UQ§ŸÿŸÊ ŸÊŒÊ¬ÍÁ⁄UÃÁŒæ˜˜ ◊ÈπÊH 8H
‚Ê flªŸÊÁ÷¬ÁÃÃÊ ÉÊÊÃÿãÃË ◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
‚Òãÿ ÃòÊ ‚È⁄UÊ⁄UËáÊÊ◊÷ˇÊÿà ̘˜’‹◊˜˜H 9H
©Uã„¥U Œπ∑§⁄U ŒÒàÿ‹Êª Ãà¬⁄UÃÊ‚ ¬∑§«∏UŸ∑§Ê ©Ulʪ ∑§⁄UŸ ‹ª– Á∑§‚ËŸ œŸÈ· ÃÊŸ
Á‹ÿÊ, Á∑§‚ËŸ ËflÊ⁄U ‚°÷Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U ‹Êª ŒflË∑§ ¬Ê‚ •Ê∑§⁄U π«∏U „UÊ
ªÿH 4H Ã’ •Áê’∑§ÊŸ ©UŸ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ ¬˝Áà ’«∏UÊ ∑˝§Êœ Á∑§ÿÊ– ©U‚ ‚◊ÿ ∑˝§Êœ∑§
∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ∑§Ê ◊Èπ ∑§Ê‹Ê ¬«∏U ªÿÊH 5H ‹‹Ê≈U◊¥ ÷ÊÒ¥„¥U ≈U…∏UË „UÊ ªÿË¥ •ÊÒ⁄U fl„UÊ°‚
ÃÈ⁄¢Uà Áfl∑§⁄UÊ‹◊ÈπË ∑§Ê‹Ë ¬˝∑§≈U „ÈUßZ, ¡Ê ËflÊ⁄U •ÊÒ⁄U ¬Ê‡Ê Á‹ÿ „ÈU∞ ÕË¥H 6H
fl ÁflÁøòÊ π≈˜UÔflÊ¢ª œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ •ÊÒ⁄U øËÃ∑§ ø◊¸∑§Ë ‚Ê«∏UË ¬„UŸ Ÿ⁄U-◊Èá«UÊ¥∑§Ë
◊Ê‹Ê‚ Áfl÷ÍÁ·Ã ÕË¥– ©UŸ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ◊Ê¢‚ ‚Íπ ªÿÊ ÕÊ, ∑§fl‹ „UÁaÔUÿÊ¥∑§Ê …UÊ°øÊ
ÕÊ, Á¡‚‚ fl •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U ¡ÊŸ ¬«∏UÃË ÕË¥H 7H ©UŸ∑§Ê ◊Èπ ’„ÈUà Áfl‡ÊÊ‹
ÕÊ, ¡Ë÷ ‹¬‹¬ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl •ÊÒ⁄U ÷Ë «U⁄UÊflŸË ¬˝ÃËà „UÊÃË ÕË¥– ©UŸ∑§Ë •Ê°π¥
÷ËÃ⁄U∑§Ê œ°‚Ë „ÈU߸ •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U ‹Ê‹ ÕË¥, fl •¬ŸË ÷ÿ¢∑§⁄U ª¡¸ŸÊ‚ ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§Ê
ªÈ°¡Ê ⁄U„UË ÕË¥H 8H ’«∏U-’«∏U ŒÒàÿÊ¥∑§Ê flœ ∑§⁄UÃË „ÈU߸ fl ∑§ÊÁ‹∑§ÊŒflË ’«∏U flª‚
ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ©U‚ ‚ŸÊ¬⁄U ≈ÍU≈U ¬«∏UË¥ •ÊÒ⁄U ©UŸ ‚’∑§Ê ÷ˇÊáÊ ∑§⁄UŸ ‹ªË¥H 9H
* ¬Ê0ó◊‚Ë0–
130 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
¬ÊÌcáʪ˝Ê„ÔÊ«˜U.∑ȧ‡Êª˝ÊÁ„UÿÙœÉÊá≈UÊ‚◊ÁãflÃÊŸ˜ –
‚◊ÊŒÊÿÒ∑§„ÔSß ◊Èπ ÁøˇÊ¬ flÊ⁄UáÊÊŸ˜H 10H
ÃÕÒfl ÿÙœ¢ ÃÈ⁄UªÒ ⁄UÕ¢ ‚Ê⁄UÁÕŸÊ ‚„Ô–
1
ÁŸÁˇÊåÿ flÄòÊ Œ‡ÊŸÒ‡øfl¸ÿãàÿ ÁÃ÷Ò⁄Ufl◊˜H 11H
∞∑¥§ ¡ª˝Ê„Ô ∑§‡Ù·È ª˝ËflÊÿÊ◊Õ øʬ⁄U◊˜–
¬ÊŒŸÊ∑˝§êÿ øÒflÊãÿ◊È⁄U‚Êãÿ◊¬ÙÕÿؘH 12H
ÃÒ◊ȸQ§ÊÁŸ ø ‡ÊSòÊÊÁáÊ ◊„ÔÊSòÊÊÁáÊ ÃÕÊ‚È⁄UÒ—–
◊ÈπŸ ¡ª˝Ê„Ô L§·Ê Œ‡ÊŸÒ◊¸ÁÕÃÊãÿÁ¬H 13H
’Á‹ŸÊ¢ ÃŒ˜˜ ’‹¢ ‚fl¸◊‚È⁄UÊáÊÊ¢ ŒÈ⁄UÊà◊ŸÊ◊˜˜–
◊◊ŒÊ¸÷ˇÊÿëøÊãÿÊŸãÿÊ¢‡øÊÃÊ«ÿûÊÕÊ H 14H
•Á‚ŸÊ ÁŸ„ÔÃÊ— ∑§Áøà∑§Áøàπ≈Ũfl˜ ÊXÃÊÁ«UÃÊ—2–
¡Ç◊ÈÌflŸÊ‡Ê◊‚È⁄UÊ ŒãÃʪ˝ÊÁ÷„ÔÃÊSÃÕÊH 15H
fl ¬Ê‡fl¸⁄UˇÊ∑§Ê¥, •¢∑ȧ‡ÊœÊ⁄UË ◊„UÊflÃÊ¥, ÿÊhÊ•Ê¥ •ÊÒ⁄U ÉÊá≈UÊ‚Á„Uà Á∑§ÃŸ „UË
„UÊÁÕÿÊ¥∑§Ê ∞∑§ „UË „UÊÕ‚ ¬∑§«∏U∑§⁄U ◊È°„U◊¥ «UÊ‹ ‹ÃË ÕË¥H 10H ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
ÉÊÊ«∏U, ⁄UÕ •ÊÒ⁄U ‚Ê⁄UÁÕ∑§ ‚ÊÕ ⁄UÕË ‚ÒÁŸ∑§Ê¥∑§Ê ◊È°„U◊¥ «UÊ‹∑§⁄U fl ©Uã„¥U ’«∏U ÷ÿÊŸ∑§
M§¬‚ ø’Ê «UÊ‹ÃË ÕË¥H 11H Á∑§‚Ë∑§ ’Ê‹ ¬∑§«∏U ‹ÃË¥, Á∑§‚Ë∑§Ê ª‹Ê Œ’Ê
ŒÃË¥, Á∑§‚Ë∑§Ê ¬Ò⁄UÊ¥‚ ∑ȧø‹ «UÊ‹ÃË¥ •ÊÒ⁄U Á∑§‚Ë∑§Ê ¿UÊÃË∑§ œÄ∑§‚ Áª⁄UÊ∑§⁄U ◊Ê⁄U
«UÊ‹ÃË ÕË¥H 12H fl •‚È⁄UÊ¥∑§ ¿UÊ«∏U „ÈU∞ ’«∏U-’«∏U •SòÊ-‡ÊSòÊ ◊È°„U‚ ¬∑§«∏U ‹ÃË¥
•ÊÒ⁄U ⁄UÊ·◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ©UŸ∑§Ê ŒÊ°ÃÊ¥‚ ¬Ë‚ «UÊ‹ÃË ÕË¥H 13H ∑§Ê‹ËŸ ’‹flÊŸ˜Ô ∞fl¢
ŒÈ⁄UÊà◊Ê ŒÒàÿÊ¥∑§Ë fl„U ‚Ê⁄UË ‚ŸÊ ⁄UÊÒ¥Œ «UÊ‹Ë, πÊ «UÊ‹Ë •ÊÒ⁄U Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê ◊Ê⁄U
÷ªÊÿÊH 14H ∑§Ê߸ ËflÊ⁄U∑§ ÉÊÊ≈U ©UÃÊ⁄U ªÿ, ∑§Ê߸ π≈˜UÔflÊ¢ª‚ ¬Ë≈U ªÿ •ÊÒ⁄U
Á∑§ÃŸ „UË •‚È⁄U ŒÊ°ÃÊ¥∑§ •ª˝÷ʪ‚ ∑ȧø‹ ¡Ê∑§⁄U ◊ÎàÿÈ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU∞H 15H
1. ¬Ê0óÿàÿÁÖ 2. ¬Ê0óÃÊ ⁄UáÊ–
* ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—* 131
ˇÊáÙŸ ÃŒ˜˜ ’‹¢ ‚fl¸◊‚È⁄UÊáÊÊ¢ ÁŸ¬ÊÁÃÃ◊˜˜–
ŒÎc≈˜UflÊ øá«Ù˘Á÷ŒÈº˝Êfl ÃÊ¢ ∑§Ê‹Ë◊ÁÃ÷Ë·áÊÊ◊˜˜H 16H
‡Ê⁄Ufl·Ò¸◊¸„ÔÊ÷Ë◊Ò÷˸◊ÊˇÊË¥ ÃÊ¢ ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
¿UÊŒÿÊ◊Ê‚ ø∑˝Ò§‡ø ◊Èá«— ÁˇÊåÃÒ— ‚„Ôd‡Ê—H 17H
ÃÊÁŸ ø∑˝§ÊáÿŸ∑§ÊÁŸ Áfl‡Ê◊ÊŸÊÁŸ Ãã◊Èπ◊˜˜–
’÷Èÿ¸ÕÊ∑¸§Á’ê’ÊÁŸ ‚È’„ÍÔÁŸ ÉÊŸÙŒ⁄U◊˜H 18H
ÃÃÙ ¡„ÔÊ‚ÊÁÃL§·Ê ÷Ë◊¢ ÷Ò⁄UflŸÊÁŒŸË–
∑§Ê‹Ë∑§⁄UÊ‹flÄòÊÊãÌȸŒ¸‡Ê¸Œ‡ÊŸÙÖÖfl‹Ê H 19H
©UàÕÊÿ ø ◊„ÔÊÁ‚¢ „¢Ô ŒflË øá«◊œÊflÖ
ªÎ„ËÔ àflÊ øÊSÿ ∑§‡Ù·È Á‡Ê⁄USßÊÁ‚ŸÊÁ뿟Ø*˜ H 20H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒflËŸ •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ©U‚ ‚Ê⁄UË ‚ŸÊ∑§Ê ˇÊáÊ÷⁄U◊¥ ◊Ê⁄U Áª⁄UÊÿÊ–
ÿ„U Œπ øá«U ©UŸ •àÿãà ÷ÿÊŸ∑§ ∑§Ê‹ËŒflË∑§Ë •Ê⁄U ŒÊÒ«∏UÊH 16H ÃÕÊ
◊„UÊŒÒàÿ ◊Èá«UŸ ÷Ë •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U ’ÊáÊÊ¥∑§Ë fl·Ê¸‚ ÃÕÊ „U¡Ê⁄UÊ¥ ’Ê⁄U ø‹Êÿ
„ÈU∞ ø∑˝§Ê¥‚ ©UŸ ÷ÿÊŸ∑§ ŸòÊÊ¥flÊ‹Ë ŒflË∑§Ê •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄U ÁŒÿÊH 17H
fl •Ÿ∑§Ê¢ ø∑˝§ ŒflË∑§ ◊Èπ◊¥ ‚◊Êà „ÈU∞ ∞‚ ¡ÊŸ ¬«∏U, ◊ÊŸÊ ‚Íÿ¸∑§ ’„ÈUÃ⁄U
◊á«U‹ ’ÊŒ‹Ê¥∑§ ©UŒ⁄U◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „UÊ¥H 18H Ã’ ÷ÿ¢∑§⁄U ª¡¸ŸÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ë ∑§Ê‹ËŸ •àÿãà ⁄UÊ·◊¥ ÷⁄U∑§⁄U Áfl∑§≈U •^ÔU„UÊ‚ Á∑§ÿÊ– ©U‚ ‚◊ÿ
©UŸ∑§ Áfl∑§⁄UÊ‹ flŒŸ∑§ ÷ËÃ⁄U ∑§Á∆UŸÃÊ‚ Œπ ¡Ê ‚∑§ŸflÊ‹ ŒÊ°ÃÊ¥∑§Ë ¬˝÷Ê‚
fl •àÿãà ©UÖÖfl‹ ÁŒπÊÿË ŒÃË ÕË¥H 19H ŒflËŸ ’„ÈUà ’«∏UË Ã‹flÊ⁄U „UÊÕ◊¥
‹ “„¢U” ∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ øá«U¬⁄U œÊflÊ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ∑§‡Ê ¬∑§«∏U∑§⁄U
©U‚Ë Ã‹flÊ⁄U‚ ©U‚∑§Ê ◊SÃ∑§ ∑§Ê≈U «UÊ‹ÊH 20H
* ‡ÊÊãßflË ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UŸ ÿ„ÔÊ° ∞∑§ ‡‹Ù∑§ •Áœ∑§ ¬Ê∆U ◊ÊŸÊ „ÔÒ, ¡Ù ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÔÒó
“Á¿ãŸ Á‡Ê⁄UÁ‚ ŒÒàÿãº˝‡ø∑˝§ ŸÊŒ¢ ‚È÷Ò⁄Ufl◊˜˜–
“ß ŸÊŒŸ ◊„ÔÃÊ òÊÊÁ‚â ÷ÈflŸòÊÿ◊˜˜H”
132 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
•Õ ◊Èá«Ù˘èÿœÊflûÊÊ¢ ŒÎc≈˜UflÊ øá«¢ ÁŸ¬ÊÁÃÃ◊˜˜–
Ã◊åÿ¬ÊÃÿjÍ◊ı ‚Ê π«˜˜ªÊÁ÷„Ôâ L§·ÊH 21H
„ÔÇٷ¢ Ã× ‚Òãÿ¢ ŒÎc≈˜UflÊ øá«¢ ÁŸ¬ÊÁÃÃ◊˜˜–
◊Èá«¢ ø ‚È◊„ÔÊflËÿZ ÁŒ‡ÊÙ ÷¡ ÷ÿÊÃÈ⁄U◊˜H 22H
Á‡Ê⁄U‡øá«Sÿ ∑§Ê‹Ë ø ªÎ„ÔËàflÊ ◊Èá«◊fl ø–
¬˝Ê„Ô ¬˝øá«UÊ^„ÔÊ‚Á◊üÊ◊èÿàÿ øÁá«∑§Ê◊˜˜H 23H
◊ÿÊ ÃflÊòÊÙ¬NUÃı øá«◊Èá«ı ◊„Ôʬ‡ÊÍ–
ÿÈhÿôÙ Sflÿ¢ ‡ÊÈê÷¢ ÁŸ‡ÊÈê÷¢ ø „ÔÁŸcÿÁ‚H 24H
´§Á·L§flÊøH 25H
ÃÊflÊŸËÃı ÃÃÙ ŒÎc≈˜UflÊ øá«◊Èá«ı ◊„ÔÊ‚È⁄Uı–
©UflÊø ∑§Ê‹Ë¥ ∑§ÀÿÊáÊË ‹Á‹Ã¢ øÁá«∑§Ê flø—H 26H
øá«U∑§Ê ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ Œπ∑§⁄U ◊Èá«U ÷Ë ŒflË∑§Ë •Ê⁄U ŒÊÒ«∏UÊ– Ã’ ŒflËŸ ⁄UÊ·◊¥
÷⁄U∑§⁄U ©U‚ ÷Ë Ã‹flÊ⁄U‚ ÉÊÊÿ‹ ∑§⁄U∑§ œ⁄UÃˬ⁄U ‚È‹Ê ÁŒÿÊH 21H
◊„Uʬ⁄UÊ∑˝§◊Ë øá«U •ÊÒ⁄U ◊Èá«U∑§Ê ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ Œπ ◊⁄UŸ‚ ’øË „ÈU߸ ’Ê∑§Ë ‚ŸÊ
÷ÿ‚ √ÿÊ∑ȧ‹ „UÊ øÊ⁄UÊ¥ •Ê⁄U ÷ʪ ªÿËH 22H ÃŒŸãÃ⁄U ∑§Ê‹ËŸ øá«U •ÊÒ⁄U
◊Èá«U∑§Ê ◊SÃ∑§ „UÊÕ◊¥ ‹ øÁá«U∑§Ê∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ¬˝øá«U •^ÔU„UÊ‚ ∑§⁄Uà „ÈU∞
∑§„UÊóH 23H “ŒÁfl! ◊Ò¥Ÿ øá«U •ÊÒ⁄U ◊Èá«U ŸÊ◊∑§ ߟ ŒÊ ◊„Uʬ‡ÊÈ•Ê¥∑§Ê ÃÈê„¥U
÷¥≈U Á∑§ÿÊ „ÒU– •’ ÿÈhÿôÊ◊¥ ÃÈ◊ ‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê Sflÿ¢ „UË flœ
∑§⁄UŸÊ”H 24H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 25H fl„UÊ° ‹Êÿ „ÈU∞ ©UŸ øá«U-◊Èá«U ŸÊ◊∑§
◊„UÊŒÒàÿÊ∑¥ §Ê Œπ∑§⁄U ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË øá«UËŸ ∑§Ê‹Ë‚ ◊œÈ⁄U flÊáÊË◊¥ ∑§„UÊ óH 26H
* ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—* 133
ÿS◊Êëøá«¢ ø ◊Èá«¢ ø ªÎ„ËÔ àflÊ àfl◊ȬʪÃÊ–
øÊ◊Èá«UÁà ÃÃÙ ‹Ù∑§ ÅÿÊÃÊ ŒÁfl ÷ÁflcÿÁ‚H ˙H 27H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
øá«◊Èá«flœÙ ŸÊ◊ ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—H 7H
©UflÊø 2, ‡‹Ù∑§Ê— 25, ∞fl◊˜˜ 27,
∞fl◊ÊÁŒÃ— 439H
U
“ŒÁfl! ÃÈ◊ øá«U •ÊÒ⁄U ◊Èá«U∑§Ê ‹∑§⁄U ◊⁄U ¬Ê‚ •ÊÿË „UÊ, ß‚Á‹ÿ ‚¢‚Ê⁄U◊¥
øÊ◊Èá«UÊ∑§ ŸÊ◊‚ ÃÈê„UÊ⁄UË ÅÿÊÁà „Uʪ˔H 27H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “øá«U-◊Èá«U-flœ” ŸÊ◊∑§
‚ÊÃflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 7H
U
•c≈U◊Ù˘äÿÊÿ—
⁄UQ§’Ë¡-flœ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ •L§áÊÊ¢ ∑§L§áÊÊÃ⁄UÁXÃÊˇÊË¥
œÎìʇÊÊ«˜.U ∑ȧ‡Ê’ÊáÊøʬ„ÔSÃÊ◊˜˜ –
•ÁáÊ◊ÊÁŒÁ÷⁄UÊflÎÃÊ¢ ◊ÿÍπÒ-
⁄U„ÔÁ◊àÿfl Áfl÷Êflÿ ÷flÊŸË◊˜˜H
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
øá«U ø ÁŸ„Ôà ŒÒàÿ ◊Èá«U ø ÁflÁŸ¬ÊÁÃÖ
’„ÈÔ‹·È ø ‚Òãÿ·È ˇÊÁÿÃcfl‚È⁄U‡fl⁄U—H 2H
Ã× ∑§Ù¬¬⁄Uʜ˟øÃÊ— ‡ÊÈê÷— ¬˝ÃʬflÊŸ˜–
©UlÙª¢ ‚fl¸‚ÒãÿÊŸÊ¢ ŒÒàÿÊŸÊ◊ÊÁŒŒ‡Ê „ÔH 3H
•l ‚fl¸’‹ÒŒÒ¸àÿÊ— ·«‡ÊËÁÃL§ŒÊÿȜʗ–
∑§ê’ÍŸÊ¢ øÃÈ⁄U‡ÊËÁÃÌŸÿʸãÃÈ Sfl’‹Òfl¸ÎÃÊ—H 4H
◊Ò¥ •ÁáÊ◊Ê •ÊÁŒ Á‚Áh◊ÿË Á∑§⁄UáÊÊ¥‚ •ÊflÎà ÷flÊŸË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
©UŸ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ⁄¢Uª ‹Ê‹ „ÒU, ŸòÊÊ¥◊¥ ∑§L§áÊÊ ‹„U⁄UÊ ⁄U„UË „ÒU ÃÕÊ „UÊÕÊ¥◊¥ ¬Ê‡Ê,
•¢∑ȧ‡Ê, ’ÊáÊ •ÊÒ⁄U œŸÈ· ‡ÊÊ÷Ê ¬Êà „Ò¥U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H øá«U •ÊÒ⁄U ◊Èá«U ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿÊ¥∑§ ◊Ê⁄U
¡ÊŸ ÃÕÊ ’„ÈUÃ-‚Ë ‚ŸÊ∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ŒÒàÿÊ¥∑§ ⁄UÊ¡Ê ¬˝ÃÊ¬Ë ‡ÊÈê÷∑§ ◊Ÿ◊¥
’«∏UÊ ∑˝§Êœ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ©U‚Ÿ ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ‚ê¬Íáʸ ‚ŸÊ∑§Ê ÿÈh∑§ Á‹ÿ ∑ͧø ∑§⁄UŸ∑§Ë
•ÊôÊÊ ŒËH 2-3H fl„U ’Ê‹Êó“•Ê¡ ©UŒÊÿÈœ ŸÊ◊∑§ Á¿UÿÊ‚Ë ŒÒàÿ-‚ŸÊ¬ÁÃ
•¬ŸË ‚ŸÊ•Ê¥∑§ ‚ÊÕ ÿÈh∑§ Á‹ÿ ¬˝SÕÊŸ ∑§⁄¥U– ∑§ê’È ŸÊ◊flÊ‹ ŒÒàÿÊ¥∑§ øÊÒ⁄UÊ‚Ë
‚ŸÊŸÊÿ∑§ •¬ŸË flÊÁ„UŸË‚ ÁÉÊ⁄U „ÈU∞ ÿÊòÊÊ ∑§⁄¥UH 4H
* •c≈U◊Ù˘äÿÊÿ—* 135
∑§ÙÁ≈UflËÿʸÁáÊ ¬Üøʇʌ‚È⁄UÊáÊÊ¢ ∑ȧ‹ÊÁŸ flÒ–
‡Êâ ∑ȧ‹ÊÁŸ œı◊˝ÊáÊÊ¢ ÁŸª¸ë¿ãÃÈ ◊◊ÊôÊÿÊH 5 H
∑§Ê‹∑§Ê ŒıN¸UŒÊ ◊ıÿʸ— ∑§Ê‹∑§ÿÊSÃÕÊ‚È⁄UÊ—–
ÿÈhÊÿ ‚Ö¡Ê ÁŸÿʸãÃÈ •ÊôÊÿÊ àflÁ⁄UÃÊ ◊◊H 6 H
ßàÿÊôÊÊåÿÊ‚È⁄U¬Á× ‡ÊÈê÷Ù ÷Ò⁄Ufl‡ÊÊ‚Ÿ—–
ÁŸ¡¸ªÊ◊ ◊„ÔÊ‚Òãÿ‚„ÔdÒ’¸„ÈÔÁ÷fl¸Î×H 7 H
•ÊÿÊãâ øÁá«∑§Ê ŒÎc≈ŨflÊ Ãà‚Òãÿ◊ÁÃ÷Ë·áÊ◊˜–˜
ÖÿÊSflŸÒ— ¬Í⁄UÿÊ◊Ê‚ œ⁄UáÊ˪ªŸÊãÃ⁄U◊˜H 8 H
Ã×1 Á‚¢ „ÔÙ ◊„ÔÊŸÊŒ◊ÃËfl ∑ΧÃflÊŸ˜ ŸÎ¬–
ÉÊá≈UÊSflŸŸ ÃãŸÊŒ◊Áê’∑§Ê2 øÙ¬’΢„ÔÿؘH 9 H
œŸÈÖÿʸÁ‚¢ „ÔÉÊá≈UÊŸÊ¢ ŸÊŒÊ¬ÍÁ⁄UÃÁŒæ˜˜ ◊ÈπÊ–
ÁŸŸÊŒÒ÷˸·áÊÒ— ∑§Ê‹Ë Á¡Çÿ ÁflSÃÊÁ⁄UÃÊŸŸÊH 10H
¬øÊ‚ ∑§ÊÁ≈UflËÿ¸-∑ȧ‹∑§ •ÊÒ⁄U ‚ÊÒ œÊÒ◊˝-∑ȧ‹∑§ •‚È⁄U‚ŸÊ¬Áà ◊⁄UË •ÊôÊÊ‚
‚ŸÊ‚Á„Uà ∑ͧø ∑§⁄¥UH 5H ∑§Ê‹∑§, ŒÊÒN¸UŒ, ◊ÊÒÿ¸ •ÊÒ⁄U ∑§Ê‹∑§ÿ •‚È⁄U ÷Ë ÿÈh∑§
Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U „UÊ ◊⁄UË •ÊôÊÊ‚ ÃÈ⁄¢Uà ¬˝SÕÊŸ ∑§⁄¥U”H 6H ÷ÿÊŸ∑§ ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
•‚È⁄U⁄UÊ¡ ‡ÊÈê÷ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •ÊôÊÊ Œ ‚„UdÊ¥ ’«∏UË-’«∏UË ‚ŸÊ•Ê¥∑§ ‚ÊÕ ÿÈh∑§ Á‹ÿ
¬˝ÁSÕà „ÈU•ÊH 7H ©U‚∑§Ë •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U ‚ŸÊ •ÊÃË Œπ øÁá«U∑§ÊŸ •¬Ÿ
œŸÈ·∑§Ë ≈¢U∑§Ê⁄U‚ ¬ÎâflË •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡Ê∑§ ’Ëø∑§Ê ÷ʪ ªÈ°¡Ê ÁŒÿÊH 8H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô!
ÃŒŸãÃ⁄U ŒflË∑§ Á‚¢„UŸ ÷Ë ’«∏U ¡Ê⁄U-¡Ê⁄U‚ Œ„UÊ«∏UŸÊ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ, Á»§⁄U •Áê’∑§ÊŸ
ÉÊá≈U∑§ ‡Ê錂 ©U‚ äflÁŸ∑§Ê •ÊÒ⁄U ÷Ë ’…∏UÊ ÁŒÿÊH 9H œŸÈ·∑§Ë ≈¢U∑§Ê⁄U, Á‚¢„U∑§Ë
Œ„UÊ«∏U •ÊÒ⁄U ÉÊá≈U∑§Ë äflÁŸ‚ ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ∞° ªÍ¡
° ©U∆UË–¥ ©U‚ ÷ÿ¢∑§⁄U ‡Ê錂 ∑§Ê‹ËŸ
•¬Ÿ Áfl∑§⁄UÊ‹ ◊Èπ∑§Ê •ÊÒ⁄U ÷Ë ’…∏UÊ Á‹ÿÊ ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U fl Áfl¡ÁÿŸË „ÈUßZH 10H
1. ¬Ê0ó‚ ø– 2. ¬Ê0óÃÊãŸÊŒÊŸÁê’∑§Ê–
136 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
â ÁŸŸÊŒ◊ȬüÊÈàÿ ŒÒàÿ‚ÒãÿÒ‡øÃÈÌŒ‡Ê◊˜˜–
ŒflË Á‚¢ „ÔSÃÕÊ ∑§Ê‹Ë ‚⁄UÙ·Ò— ¬Á⁄UflÊÁ⁄UÃÊ—H 11H
∞ÃÁS◊ãŸãÃ⁄U ÷ͬ ÁflŸÊ‡ÊÊÿ ‚È⁄UÁm·Ê◊˜˜–
÷flÊÿÊ◊⁄UÁ‚¢ „ÔÊŸÊ◊ÁÃflËÿ¸’‹ÊÁãflÃÊ— H 12H
’˝rʇʪȄÔÁflcáÊÍŸÊ¢ ÃÕãº˝Sÿ ø ‡ÊQ§ÿ—–
‡Ê⁄UË⁄UèÿÙ ÁflÁŸc∑˝§êÿ ú˝Í¬Ò‡øÁá«∑§Ê¢ ÿÿÈ—H 13H
ÿSÿ ŒflSÿ ÿº˝Í¬¢ ÿÕÊ÷Í·áÊflÊ„ÔŸ◊˜˜–
ÃmŒfl Á„U Ãë¿UÁQ§⁄U‚È⁄UÊŸ˜ ÿÙhÈ◊ÊÿÿıH 14H
„¢Ô‚ÿÈQ§Áfl◊ʟʪ˝ ‚ÊˇÊ‚ÍòÊ∑§◊á«‹È—–
•ÊÿÊÃÊ ’˝rÊáÊ— ‡ÊÁQ§’˝¸rÊÊáÊË ‚ÊÁ÷œËÿÃH 15H
◊Ê„Ô‡fl⁄UË flηÊM§…UÊ ÁòʇÊÍ‹fl⁄UœÊÁ⁄UáÊË–
◊„ÔÊÁ„Ufl‹ÿÊ ¬˝ÊåÃÊ øãº˝⁄UπÊÁfl÷Í·áÊÊH 16H
©U‚ ÃÈ◊È‹ ŸÊŒ∑§Ê ‚ÈŸ∑§⁄U ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ•Ê¥Ÿ øÊ⁄UÊ¥ •Ê⁄U‚ •Ê∑§⁄U øÁá«U∑§ÊŒflË,
Á‚¢„U ÃÕÊ ∑§Ê‹ËŒflË∑§Ê ∑˝§Êœ¬Ífl¸∑§ ÉÊ⁄U Á‹ÿÊH 11H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚Ë ’Ëø◊¥
•‚È⁄UÊ¥∑§ ÁflŸÊ‡Ê ÃÕÊ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ •èÿÈŒÿ∑§ Á‹ÿ ’˝rÊÔÊ, Á‡Êfl, ∑§ÊÌÃ∑§ÿ,
ÁflcáÊÈ ÃÕÊ ßãº˝ •ÊÁŒ ŒflÊ¥∑§Ë ‡ÊÁQ§ÿÊ°, ¡Ê •àÿãà ¬⁄UÊ∑˝§◊ •ÊÒ⁄U ’‹‚ ‚ê¬ãŸ
ÕË¥, ©UŸ∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥‚ ÁŸ∑§‹∑§⁄U ©Uã„UË¥∑§ M§¬◊¥ øÁá«U∑§ÊŒflË∑§ ¬Ê‚ ªÿË¥H 12-
13H Á¡‚ ŒflÃÊ∑§Ê ¡Ò‚Ê M§¬, ¡Ò‚Ë fl‡Ê-÷Í·Ê •ÊÒ⁄U ¡Ò‚Ê flÊ„UŸ „ÒU, ∆UË∑§ flÒ‚
„UË ‚ÊœŸÊ¥‚ ‚ê¬ãŸ „UÊ ©U‚∑§Ë ‡ÊÁQ§ •‚È⁄UÊ¥‚ ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊÿËH 14H
‚’‚ ¬„U‹ „¢U‚ÿÈQ§ Áfl◊ÊŸ¬⁄U ’Ò∆UË „ÈU߸ •ˇÊ‚ÍòÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊á«U‹È‚ ‚ȇÊÊÁ÷Ã
’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ë ‡ÊÁQ§ ©U¬ÁSÕà „ÈU߸, Á¡‚ “’˝rÊÔÊáÊË” ∑§„Uà „Ò¥UH 15H ◊„UÊŒfl¡Ë∑§Ë
‡ÊÁQ§ flη÷¬⁄U •ÊM§…∏U „UÊ „UÊÕÊ¥◊¥ üÊc∆U ÁòʇÊÍ‹ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ◊„Uʟʪ∑§Ê
∑¢§∑§áÊ ¬„UŸ, ◊SÃ∑§◊¥ øãº˝⁄UπÊ‚ Áfl÷ÍÁ·Ã „UÊ fl„UÊ° •Ê ¬„È°UøËH 16H
* •c≈U◊Ù˘äÿÊÿ—* 137
∑§ı◊Ê⁄UË ‡ÊÁQ§„ÔSÃÊ ø ◊ÿÍ⁄Ufl⁄UflÊ„ÔŸÊ–
ÿÙhÈ◊èÿÊÿÿı ŒÒàÿÊŸÁê’∑§Ê ªÈ„ÔM§Á¬áÊËH 17H
ÃÕÒfl flÒcáÊflË ‡ÊÁQ§ª¸L§«Ù¬Á⁄U ‚¢ÁSÕÃÊ–
‡ÊWø∑˝§ªŒÊ‡ÊÊX¸π«˜˜ª„ÔSÃÊèÿȬÊÿÿı H 18H
ÿôÊflÊ⁄UÊ„Ô◊ÃÈ‹¢ 1 M§¬¢ ÿÊ Á’÷˝ÃÙ 2 „Ô⁄U—–
‡ÊÁQ§— ‚ÊåÿÊÿÿı ÃòÊ flÊ⁄UÊ„ÔË¥ Á’÷˝ÃË ÃŸÈ◊˜H 19H
ŸÊ⁄UÁ‚¢„ÔË ŸÎÁ‚¢„ÔSÿ Á’÷˝ÃË ‚ŒÎ‡Ê¢ fl¬È—–
¬˝ÊåÃÊ ÃòÊ ‚≈UÊˇÊ¬ÁˇÊåߡÊòÊ‚¢„ÔÁ×H 20H
flÖÊ˝„ÔSÃÊ ÃÕÒflÒãº˝Ë ª¡⁄UÊ¡Ù¬Á⁄U ÁSÕÃÊ–
¬˝ÊåÃÊ ‚„ÔdŸÿŸÊ ÿÕÊ ‡Ê∑˝§SÃÕÒfl ‚ÊH 21H
Ã× ¬Á⁄UflÎÃSÃÊÁ÷⁄UˇÊÊŸÙ Œfl‡ÊÁQ§Á÷—–
„ÔãÿãÃÊ◊‚È⁄UÊ— ‡ÊËÉÊ˝¢ ◊◊ ¬˝ËàÿÊ˘˘„Ô øÁá«∑§Ê◊˜H
˜ 22H
∑§ÊÌÃ∑§ÿ¡Ë∑§Ë ‡ÊÁQ§M§¬Ê ¡ªŒÁê’∑§Ê ©Uã„UË¥∑§Ê M§¬ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ üÊc∆U
◊ÿÍ⁄U¬⁄U •ÊM§…∏U „UÊ „UÊÕ◊¥ ‡ÊÁQ§ Á‹ÿ ŒÒàÿÊ¥‚ ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊÿË¥H 17H
ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë ‡ÊÁQ§ ªL§«∏U¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „UÊ ‡Ê¢π, ø∑˝§, ªŒÊ,
‡ÊÊXÔ¸UœŸÈ· ÃÕÊ π«˜UÔª „UÊÕ◊¥ Á‹ÿ fl„UÊ° •ÊÿËH 18H •ŸÈ¬◊ ÿôÊflÊ⁄UÊ„U∑§Ê M§¬
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ üÊË„UÁ⁄U∑§Ë ¡Ê ‡ÊÁQ§ „ÒU, fl„U ÷Ë flÊ⁄UÊ„U-‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ fl„UÊ°
©U¬ÁSÕà „ÈU߸H 19H ŸÊ⁄UÁ‚¢„UË ‡ÊÁQ§ ÷Ë ŸÎÁ‚¢„U∑§ ‚◊ÊŸ ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ fl„UÊ°
•ÊÿË– ©U‚∑§Ë ªŒ¸Ÿ∑§ ’Ê‹Ê¥∑§ ¤Ê≈U∑§‚ •Ê∑§Ê‡Ê∑§ ÃÊ⁄U Á’π⁄U ¬«∏Uà ÕH 20H
ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ßãº˝∑§Ë ‡ÊÁQ§ flÖÊ˝ „UÊÕ◊¥ Á‹ÿ ª¡⁄UÊ¡ ∞⁄UÊflì⁄U ’Ò∆U∑§⁄U •ÊÿË–
©U‚∑§ ÷Ë ‚„Ud ŸòÊ Õ– ßãº˝∑§Ê ¡Ò‚Ê M§¬ „ÒU, flÒ‚Ê „UË ©U‚∑§Ê ÷Ë ÕÊH 21H
ÃŒŸãÃ⁄U ©UŸ Œfl-‡ÊÁQ§ÿÊ¥‚ ÁÉÊ⁄U „ÈU∞ ◊„UÊŒfl¡ËŸ øÁá«U∑§Ê‚ ∑§„UÊó“◊⁄UË
¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ÃÈ◊ ‡ÊËÉÊ˝ „UË ßŸ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UÊ”H 22H
1. ¬Ê0ó¡ôÊ flÊ⁄UÊ„0– 2. ¬Ê0óÃË–
138 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÃÙ ŒflˇÊ⁄UË⁄UÊûÊÈ ÁflÁŸc∑˝§ÊãÃÊÁÃ÷Ë·áÊÊ–
øÁá«∑§Ê‡ÊÁQ§⁄UàÿȪ˝Ê Á‡ÊflʇÊÃÁŸŸÊÁŒŸËH 23H
‚Ê øÊ„Ô œÍ◊˝¡Á≈U‹◊ˇÊÊŸ◊¬⁄UÊÁ¡ÃÊ–
ŒÍà àfl¢ ªë¿ ÷ªflŸ˜ ¬Ê‡flZ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—H 24H
’˝ÍÁ„U ‡ÊÈê÷¢ ÁŸ‡ÊÈê÷¢ ø ŒÊŸflÊflÁêÁfl¸Ãı–
ÿ øÊãÿ ŒÊŸflÊSÃòÊ ÿÈhÊÿ ‚◊ȬÁSÕÃÊ—H 25H
òÊÒ‹ÙÄÿÁ◊ãº˝Ù ‹÷ÃÊ¢ ŒflÊ— ‚ãÃÈ „ÔÁfl÷ȸ¡—–
ÿÍÿ¢ ¬˝ÿÊà ¬ÊÃÊ‹¢ ÿÁŒ ¡ËÁflÃÈÁ◊ë¿UÕH 26H
’‹Êfl‹¬ÊŒÕ øjflãÃÙ ÿÈh∑§Ê昘 ÁˇÊáÊ—–
Ìʪë¿Uà ÃÎåÿãÃÈ ◊Áë¿UflÊ— Á¬Á‡Êß fl—H 27H
ÿÃÙ ÁŸÿÈQ§Ù ŒıàÿŸ ÃÿÊ Œ√ÿÊ Á‡Êfl— Sflÿ◊˜˜–
Á‡ÊflŒÍÃËÁà ‹Ù∑§ÁS ¢◊SÃ× ‚Ê ÅÿÊÁÃ◊ʪÃÊH 28H
Ã˘Á¬ üÊÈàflÊ fløÙ Œ√ÿÊ— ‡ÊflʸÅÿÊâ ◊„Ê‚È⁄UÊ—–
Ã’ ŒflË∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ •àÿãà ÷ÿÊŸ∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ ©Uª˝ øÁá«U∑§Ê-‡ÊÁQ§ ¬˝∑§≈U
„ÈU߸– ¡Ê ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ªËŒÁ«∏UÿÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà •ÊflÊ¡ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÕËH 23H ©U‚ •¬⁄UÊÁ¡ÃÊ
ŒflËŸ œÍÁ◊‹ ¡≈UÊflÊ‹ ◊„UÊŒfl¡Ë‚ ∑§„UÊó÷ªflŸ˜Ô! •Ê¬ ‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§
¬Ê‚ ŒÍà ’Ÿ∑§⁄U ¡ÊßÿH 24H •ÊÒ⁄U ©UŸ •àÿãà ªfl˸‹ ŒÊŸfl ‡ÊÈê÷ ∞fl¢ ÁŸ‡ÊÈê÷
ŒÊŸÊ¥‚ ∑§Á„Uÿ– ‚ÊÕ „UË ©UŸ∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ ÷Ë ¡Ê ŒÊŸfl ÿÈh∑§ Á‹ÿ fl„UÊ° ©U¬ÁSÕÃ
„UÊ¥ ©UŸ∑§Ê ÷Ë ÿ„U ‚¢Œ‡Ê ŒËÁ¡ÿóH 25H “ŒÒàÿÊ! ÿÁŒ ÃÈ◊ ¡ËÁflà ⁄U„UŸÊ øÊ„UÃ
„UÊ ÃÊ ¬ÊÃÊ‹∑§Ê ‹ÊÒ≈U ¡Ê•Ê– ßãº˝∑§Ê ÁòÊ‹Ê∑§Ë∑§Ê ⁄UÊÖÿ Á◊‹ ¡Êÿ •ÊÒ⁄U ŒflÃÊ
ÿôÊ÷ʪ∑§Ê ©U¬÷ʪ ∑§⁄¥UH 26H ÿÁŒ ’‹∑§ ÉÊ◊¢«U◊¥ •Ê∑§⁄U ÃÈ◊ ÿÈh∑§Ë •Á÷‹Ê·Ê
⁄Uπà „UÊ ÃÊ •Ê•Ê– ◊⁄UË Á‡ÊflÊ∞° (ÿÊÁªÁŸÿÊ°) ÃÈê„UÊ⁄U ∑§ìÊ ◊Ê¢‚‚ ÃÎåà „UÊ¥”H 27H
øÍ°Á∑§ ©U‚ ŒflËŸ ÷ªflÊŸ˜Ô Á‡Êfl∑§Ê ŒÍÃ∑§ ∑§Êÿ¸◊¥ ÁŸÿÈQ§ Á∑§ÿÊ ÕÊ, ß‚Á‹ÿ fl„U
“Á‡ÊflŒÍÃË” ∑§ ŸÊ◊‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÁflÅÿÊà „ÈU߸H 28H fl ◊„UÊŒÒàÿ ÷Ë ÷ªflÊŸ˜Ô Á‡Êfl∑§
* •c≈U◊Ù˘äÿÊÿ—* 139
•◊·Ê¸¬ÍÁ⁄UÃÊ ¡Ç◊Èÿ¸òÊ* ∑§ÊàÿÊÿŸË ÁSÕÃÊH 29H
Ã× ¬˝Õ◊◊flʪ˝ ‡Ê⁄U‡ÊÄàÿÎÁc≈UflÎÁc≈UÁ÷—–
flfl·È¸L§hÃÊ◊·Ê¸SÃÊ¢ ŒflË◊◊⁄UÊ⁄Uÿ—H 30H
‚Ê ø ÃÊŸ˜ ¬˝Á„UÃÊŸ˜ ’ÊáÊÊÜ¿ÍU‹‡ÊÁQ§¬⁄U‡flœÊŸ˜–
Áøë¿UŒ ‹Ë‹ÿÊ˘˘ä◊ÊÃœŸÈ◊ȸQÒ§◊¸„Ô·ÈÁ÷—H 31H
ÃSÿʪ˝ÃSÃÕÊ ∑§Ê‹Ë ‡ÊÍ‹¬ÊÃÁflŒÊÁ⁄UÃÊŸ˜–
π≈U˜flÊX¬ÙÁÕÃÊ¢‡øÊ⁄UËŸ˜ ∑ȧfl¸ÃË √ÿø⁄UûÊŒÊH 32H
∑§◊á«‹È¡‹ÊˇÊ¬„ÔÃflËÿʸŸ˜ „ÔÃı¡‚—–
’˝rÊÊáÊË øÊ∑§⁄UÙë¿òÊÍŸ˜ ÿŸ ÿŸ S◊ œÊflÁÃH 33H
◊Ê„Ô‡fl⁄UË ÁòʇÊÍ‹Ÿ ÃÕÊ ø∑˝§áÊ flÒcáÊflË–
ŒÒàÿÊÜ¡ÉÊÊŸ ∑§ı◊Ê⁄UË ÃÕÊ ‡ÊÄàÿÊÁÃ∑§Ù¬ŸÊH 34H
∞ãº˝Ë∑ȧÁ‹‡Ê¬Êß ‡ÊÇÊÙ ŒÒàÿŒÊŸflÊ—–
¬ÃÈÁfl¸ŒÊÁ⁄UÃÊ— ¬Îâ√ÿÊ¢ L§Áœ⁄UıÉʬ˝flÌ·áÊ—H 35H
◊È°„U‚ ŒflË∑§ fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U ªÿ •ÊÒ⁄U ¡„UÊ° ∑§ÊàÿÊÿŸË Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ
ÕË¥, ©U‚ •Ê⁄U ’…∏UH 29H ÃŒŸãÃ⁄U fl ŒÒàÿ •◊·¸◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ¬„U‹ „UË ŒflË∑§
™§¬⁄U ’ÊáÊ, ‡ÊÁQ§ •ÊÒ⁄U ´§Ác≈U •ÊÁŒ •SòÊÊ¥∑§Ë flÎÁc≈U ∑§⁄UŸ ‹ªH 30H Ã’
ŒflËŸ ÷Ë π‹-π‹◊¥ „UË œŸÈ·∑§Ë ≈¢U∑§Ê⁄U ∑§Ë •ÊÒ⁄U ©U‚‚ ¿UÊ«∏U „ÈU∞ ’«∏U-’«∏U
’ÊáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ŒÒàÿÊ¥∑§ ø‹Êÿ „ÈU∞ ’ÊáÊ, ‡ÊÍ‹, ‡ÊÁQ§ •ÊÒ⁄U »§⁄U‚Ê¥∑§Ê ∑§Ê≈U «UÊ‹ÊH 31H
Á»§⁄U ∑§Ê‹Ë ©UŸ∑§ •Êª „UÊ∑§⁄U ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ‡ÊÍ‹∑§ ¬˝„UÊ⁄U‚ ÁflŒËáʸ ∑§⁄UŸ ‹ªË
•ÊÒ⁄U π≈˜UÔflÊ¢ª‚ ©UŸ∑§Ê ∑§øÍ◊⁄U ÁŸ∑§Ê‹ÃË „ÈU߸ ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ Áflø⁄UŸ ‹ªËH 32H
’˝rÊÔÊáÊË ÷Ë Á¡‚-Á¡‚ •Ê⁄U ŒÊÒ«∏UÃË, ©U‚Ë-©U‚Ë •Ê⁄U •¬Ÿ ∑§◊á«U‹È∑§Ê ¡‹
Á¿U«∏U∑§∑§⁄U ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ •Ê¡ •ÊÒ⁄U ¬⁄UÊ∑˝§◊∑§Ê Ÿc≈U ∑§⁄U ŒÃË ÕËH 33H ◊Ê„U‡fl⁄UËŸ
ÁòʇÊÍ‹‚ ÃÕÊ flÒcáÊflËŸ ø∑˝§‚ •ÊÒ⁄U •àÿãà ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ ∑ȧ◊Ê⁄U ∑§ÊÌÃ∑§ÿ∑§Ë
‡ÊÁQ§Ÿ ‡ÊÁQ§‚ ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊH 34H ßãº˝‡ÊÁQ§∑§ flÖÊ˝¬˝„UÊ⁄U‚
ÁflŒËáʸ „UÊ ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ŒÒàÿ-ŒÊŸfl ⁄UQ§∑§Ë œÊ⁄UÊ ’„UÊà „ÈU∞ ¬Îâflˬ⁄U ‚Ê ªÿH 35H
* ¬Ê0ó¡Ç◊Èÿ¸Ã—–
140 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÈ᫬˝„ÔÊ⁄UÁfläflSÃÊ Œ¢c≈U˛Êª˝ˇÊÃflˇÊ‚—–
flÊ⁄UÊ„Ô◊Íàÿʸ ãÿ¬Ã¢‡ø∑˝§áÊ ø ÁflŒÊÁ⁄UÃÊ—H 36H
ŸπÒÁfl¸ŒÊÁ⁄UÃÊ¢‡øÊãÿÊŸ˜ ÷ˇÊÿãÃË ◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
ŸÊ⁄UÁ‚¢ „ÔË øøÊ⁄UÊ¡ı ŸÊŒÊ¬ÍáʸÁŒªê’⁄UÊH 37H
øá«UÊ^„ÔÊ‚Ò⁄U‚È⁄UÊ— Á‡ÊflŒÍàÿÁ÷ŒÍÁ·ÃÊ—–
¬ÃÈ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ¬ÁÃÃÊ¢SÃÊ¢‡øπÊŒÊÕ ‚Ê ÃŒÊH 38H
ßÁà ◊ÊÃΪáÊ¢ ∑˝È§h¢ ◊Œ¸ÿãâ ◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
ŒÎc≈˜UflÊèÿȬÊÿÒÁfl¸ÁflœÒŸ¸‡ÊÈŒ¸flÊÁ⁄U‚ÒÁŸ∑§Ê— H 39H
¬‹ÊÿŸ¬⁄UÊŸ˜ ŒÎc≈˜UflÊ ŒÒàÿÊŸ˜ ◊ÊÃΪáÊÊÌŒÃÊŸ˜–
ÿÙhÈ◊èÿÊÿÿı ∑˝È§hÙ ⁄UQ§’Ë¡Ù ◊„ÔÊ‚È⁄U—H 40H
⁄UQ§Á’ãŒÈÿ¸ŒÊ ÷Í◊ı ¬ÃàÿSÿ ‡Ê⁄UË⁄U×–
‚◊Èà¬ÃÁà ◊ÁŒãÿÊ¢* Ãà¬˝◊ÊáÊSÌʂÈ⁄U—H 41H
flÊ⁄UÊ„UË ‡ÊÁQ§Ÿ Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê •¬ŸË ÕÍÕÈŸ∑§Ë ◊Ê⁄U‚ Ÿc≈U Á∑§ÿÊ, ŒÊ…∏UÊ¥∑§ •ª˝÷ʪ‚
Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ë ¿UÊÃË ¿UŒ «UÊ‹Ë ÃÕÊ Á∑§ÃŸ „UË ŒÒàÿ ©U‚∑§ ø∑˝§∑§Ë øÊ≈U‚ ÁflŒËáʸ
„UÊ∑§⁄U Áª⁄U ¬«∏UH 36H ŸÊ⁄UÁ‚¢„UË ÷Ë ŒÍ‚⁄U-ŒÍ‚⁄U ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê •¬Ÿ ŸπÊ¥‚
ÁflŒËáʸ ∑§⁄U∑§ πÊÃË •ÊÒ⁄U Á‚¢„UŸÊŒ‚ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥ ∞fl¢ •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ê ªÈ°¡ÊÃË „ÈU߸
ÿÈhˇÊòÊ◊¥ Áflø⁄UŸ ‹ªËH 37H Á∑§ÃŸ „UË •‚È⁄U Á‡ÊflŒÍÃË∑§ ¬˝øá«U •^ÔU„UÊ‚‚
•àÿãà ÷ÿ÷Ëà „UÊ ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄U ¬«∏U •ÊÒ⁄U Áª⁄UŸ¬⁄U ©Uã„¥U Á‡ÊflŒÍÃËŸ ©U‚
‚◊ÿ •¬ŸÊ ª˝Ê‚ ’ŸÊ Á‹ÿÊH 38H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ◊ÊÃΪáÊÊ¥∑§Ê ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ©U¬ÊÿÊ¥‚ ’«∏U-
’«∏U •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ◊Œ¸Ÿ ∑§⁄Uà Œπ ŒÒàÿ‚ÒÁŸ∑§ ÷ʪ π«∏U „ÈU∞H 39H ◊ÊÃΪáÊÊ¥‚ ¬ËÁ«∏UÃ
ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÿÈh‚ ÷ʪà Œπ ⁄UQ§’Ë¡ ŸÊ◊∑§ ◊„UÊŒÒàÿ ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§
Á‹ÿ •ÊÿÊH 40H ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ¡’ ⁄UQ§∑§Ë ’Í°Œ ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄UÃË, Ã’ ©U‚Ë∑§
‚◊ÊŸ ‡ÊÁQ§‡ÊÊ‹Ë ∞∑§ ŒÍ‚⁄UÊ ◊„UÊŒÒàÿ ¬Îâflˬ⁄U ¬ÒŒÊ „UÊ ¡ÊÃÊH 41H
* ¬Ê0óãÿÊSÃ0–
* •c≈U◊Ù˘äÿÊÿ—* 141
ÿÈÿÈœ ‚ ªŒÊ¬ÊÁáÊÁ⁄Uãº˝‡ÊÄàÿÊ ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
ÃÇøÒãº˝Ë SflflÖÊ˝áÊ ⁄UQ§’Ë¡◊ÃÊ«ÿؘH 42H
∑ȧÁ‹‡ÙŸÊ„ÔÃSÿʇÊÈ ’„ÈÔ* ‚ÈdÊfl ‡ÊÙÁáÊÃ◊˜˜–
‚◊ÈûÊSÕÈSÃÃÙ ÿÙœÊSú˝Í¬ÊSÃà¬⁄UÊ∑˝§◊Ê—H 43H
ÿÊflã× ¬ÁÃÃÊSÃSÿ ‡Ê⁄UË⁄Uʺ˝Q§Á’ãŒfl—–
ÃÊflã× ¬ÈL§·Ê ¡ÊÃÊSÃmËÿ¸’‹Áfl∑˝§◊Ê—H 44H
à øÊÁ¬ ÿÈÿÈäÊÈSÃòÊ ¬ÈL§·Ê ⁄UQ§‚ê÷flÊ—–
‚◊¢ ◊ÊÃÎÁ÷⁄UàÿȪ˝‡ÊSòʬÊÃÊÁÃ÷Ë·áÊ◊˜˜H 45H
¬ÈŸ‡ø flÖÊ˝¬Êß ˇÊÃ◊Sÿ Á‡Ê⁄UÙ ÿŒÊ–
flflÊ„Ô ⁄UQ¢§ ¬ÈL§·ÊSÃÃÙ ¡ÊÃÊ— ‚„Ôd‡Ê—H 46H
flÒcáÊflË ‚◊⁄U øÒŸ¢ ø∑˝§áÊÊÁ÷¡ÉÊÊŸ „Ô–
ªŒÿÊ ÃÊ«ÿÊ◊Ê‚ ∞ãº˝Ë Ã◊‚È⁄U‡fl⁄U◊˜H 47H
◊„UÊ‚È⁄U ⁄UQ§’Ë¡ „UÊÕ◊¥ ªŒÊ ‹∑§⁄U ßãº˝‡ÊÁQ§∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªÊ–
Ã’ ∞ãº˝ËŸ •¬Ÿ flÖÊ˝‚ ⁄UQ§’Ë¡∑§Ê ◊Ê⁄UÊH 42H flÖÊ˝‚ ÉÊÊÿ‹ „UÊŸ¬⁄U
©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ’„ÈUÃ-‚Ê ⁄UQ§ øÍŸ ‹ªÊ •ÊÒ⁄U ©U‚‚ ©U‚Ë∑§ ‚◊ÊŸ M§¬ ÃÕÊ
¬⁄UÊ∑˝§◊flÊ‹ ÿÊhÊ ©Uà¬ãŸ „UÊŸ ‹ªH 43H ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ⁄UQ§∑§Ë Á¡ÃŸË ’Í°Œ¥
Áª⁄UË¥, ©Uß „UË ¬ÈL§· ©Uà¬ãŸ „UÊ ªÿ– fl ‚’ ⁄UQ§’Ë¡∑§ ‚◊ÊŸ „UË flËÿ¸flÊŸ˜Ô ,
’‹flÊŸ˜Ô ÃÕÊ ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ÕH 44H fl ⁄UQ§‚ ©Uà¬ãŸ „UÊŸflÊ‹ ¬ÈL§· ÷Ë •àÿãÃ
÷ÿ¢∑§⁄U •SòÊ-‡ÊSòÊÊ¥∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „ÈU∞ fl„UÊ° ◊ÊÃΪáÊÊ¥∑§ ‚ÊÕ ÉÊÊ⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ
‹ªH 45H ¬ÈŸ— flÖÊ˝∑§ ¬˝„UÊ⁄U‚ ¡’ ©U‚∑§Ê ◊SÃ∑§ ÉÊÊÿ‹ „ÈU•Ê, Ã’ ⁄UQ§ ’„UŸ
‹ªÊ •ÊÒ⁄U ©U‚‚ „U¡Ê⁄UÊ¥ ¬ÈL§· ©Uà¬ãŸ „UÊ ªÿH 46H flÒcáÊflËŸ ÿÈh◊¥ ⁄UQ§’Ë¡¬⁄U
ø∑˝§∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ ÃÕÊ ∞ãº˝ËŸ ©U‚ ŒÒàÿ‚ŸÊ¬ÁÃ∑§Ê ªŒÊ‚ øÊ≈U ¬„È°UøÊÿËH 47H
* ¬Ê0óÃSÿ–
142 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
flÒcáÊflËø∑˝§Á÷ãŸSÿ L§Áœ⁄UdÊfl‚ê÷flÒ—–
‚„Ôd‡ÊÙ ¡ªŒ˜˜√ÿÊåâ Ãà¬˝◊ÊáÊÒ◊¸„ÔÊ‚È⁄UÒ—H 48H
‡ÊÄàÿÊ ¡ÉÊÊŸ ∑§ı◊Ê⁄UË flÊ⁄UÊ„ÔË ø ÃÕÊÁ‚ŸÊ–
◊Ê„Ô‡fl⁄UË ÁòʇÊÍ‹Ÿ ⁄UQ§’Ë¡¢ ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜H 49H
‚ øÊÁ¬ ªŒÿÊ ŒÒàÿ— ‚flʸ ∞flʄԟؘ ¬ÎÕ∑˜§–
◊ÊÃÎΗ ∑§Ù¬‚◊ÊÁflc≈UÙ ⁄UQ§’Ë¡Ù ◊„ÔÊ‚È⁄U—H 50H
ÃSÿÊ„ÔÃSÿ ’„ÈÔœÊ ‡ÊÁQ§‡ÊÍ‹ÊÁŒÁ÷÷ȸÁfl–
¬¬Êà ÿÙ flÒ ⁄UQ§ıÉÊSßʂܿUÇÊÙ˘‚È⁄UÊ—H 51H
ÃÒ‡øÊ‚È⁄UÊ‚ÎÄ‚ê÷ÍÃÒ⁄U‚È⁄UÒ— ‚∑§‹¢ ¡ªÃ˜˜–
√ÿÊåÃ◊Ê‚ËûÊÃÙ ŒflÊ ÷ÿ◊Ê¡Ç◊ÈL§ûÊ◊◊˜˜H 52H
ÃÊŸ˜ Áfl·ááÊÊŸ˜ ‚È⁄UÊŸ˜ ŒÎc≈ŨflÊ øÁá«∑§Ê ¬˝Ê„Ô ‚àfl⁄UÊ–
©UflÊø ∑§Ê‹Ë¥ øÊ◊Èá«U ÁflSÃËáÊZ* flŒŸ¢ ∑ȧL§H 53H
flÒcáÊflË∑§ ø∑˝§‚ ÉÊÊÿ‹ „UÊŸ¬⁄U ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ¡Ê ⁄UQ§ ’„UÊ •ÊÒ⁄U ©U‚‚ ¡Ê
©U‚Ë∑§ ’⁄UÊ’⁄U •Ê∑§Ê⁄UflÊ‹ ‚„UdÊ¥ ◊„UÊŒÒàÿ ¬˝∑§≈U „ÈU∞ , ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô
√ÿÊåà „UÊ ªÿÊH 48H ∑§ÊÒ◊Ê⁄UËŸ ‡ÊÁQ§‚, flÊ⁄UÊ„UËŸ π«˜UÔª‚ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U‡fl⁄UËŸ
ÁòʇÊÍ‹‚ ◊„UÊŒÒàÿ ⁄UQ§’Ë¡∑§Ê ÉÊÊÿ‹ Á∑§ÿÊH 49H ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ©U‚ ◊„UÊŒÒàÿ
⁄UQ§’Ë¡Ÿ ÷Ë ªŒÊ‚ ‚÷Ë ◊ÊÃÎ-‡ÊÁQ§ÿÊ¥¬⁄U ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊH 50H ‡ÊÁQ§
•ÊÒ⁄U ‡ÊÍ‹ •ÊÁŒ‚ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ÉÊÊÿ‹ „UÊŸ¬⁄U ¡Ê ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ⁄UQ§∑§Ë œÊ⁄UÊ ¬Îâflˬ⁄U
Áª⁄UË, ©U‚‚ ÷Ë ÁŸ‡øÿ „UË ‚Ò∑§«∏UÊ¥ •‚È⁄U ©Uà¬ãŸ „ÈU∞H 51H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚
◊„UÊŒÒàÿ∑§ ⁄UQ§‚ ¬˝∑§≈U „ÈU∞ •‚È⁄UÊ¥mÊ⁄UÊ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô √ÿÊåà „UÊ ªÿÊ– ß‚‚
©UŸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ’«∏UÊ ÷ÿ „ÈU•ÊH 52H ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ©UŒÊ‚ Œπ øÁá«U∑§ÊŸ
∑§Ê‹Ë‚ ‡ÊËÉÊ˝ÃʬÍfl¸∑§ ∑§„UÊó“øÊ◊Èá«U! ÃÈ◊ •¬ŸÊ ◊Èπ •ÊÒ⁄U ÷Ë »Ò§‹Ê•ÊH 53H
* ¬Ê0óÁflSÃ⁄¢U–
* •c≈U◊Ù˘äÿÊÿ—* 143
◊ë¿SòʬÊÂê÷ÍÃÊŸ˜ ⁄UQ§Á’ãŒÍã◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
⁄UQ§Á’ãŒÙ— ¬˝ÃËë¿ àfl¢ flÄòÊáÊÊŸŸ flÁªŸÊ 1H 54H
÷ˇÊÿãÃË ø⁄U ⁄UáÙ ÃŒÈà¬ãŸÊã◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
∞fl◊· ˇÊÿ¢ ŒÒàÿ— ˇÊËáÊ⁄UQ§Ù ªÁ◊cÿÁÃH 55H
÷ˇÿ◊ÊáÊÊSàflÿÊ øÙª˝Ê Ÿ øÙà¬àSÿÁãà øʬ⁄U 2–
ßàÿÈÄàflÊ ÃÊ¢ ÃÃÙ ŒflË ‡ÊÍ‹ŸÊÁ÷¡ÉÊÊŸ Ã◊˜˜H 56H
◊ÈπŸ ∑§Ê‹Ë ¡ªÎ„Ô ⁄UQ§’Ë¡Sÿ ‡ÊÙÁáÊÃ◊˜˜–
ÃÃÙ˘‚ÊflÊ¡ÉÊÊŸÊÕ ªŒÿÊ ÃòÊ øÁá«∑§Ê◊˜˜H 57H
Ÿ øÊSÿÊ flŒŸÊ¢ ø∑˝§ ªŒÊ¬ÊÃÙ˘ÁÀ¬∑§Ê◊Á¬–
ÃSÿÊ„ÔÃSÿ Œ„ÔÊûÊÈ ’„ÈÔ ‚ÈdÊfl ‡ÊÙÁáÊÃ◊˜˜H 58H
ÿÃSÃÃSÃmÄòÊáÊ øÊ◊Èá«UÊ ‚ê¬˝ÃËë¿UÁÖ
◊Èπ ‚◊ÈŒ˜ªÃÊ ÿ˘SÿÊ ⁄UQ§¬ÊÃÊã◊„ÔÊ‚È⁄UÊ—H 59H
ÃÕÊ ◊⁄U ‡ÊSòʬÊ Áª⁄UŸflÊ‹ ⁄UQ§Á’ãŒÈ•Ê¥ •ÊÒ⁄U ©UŸ‚ ©Uà¬ãŸ „UÊŸflÊ‹
◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÃÈ◊ •¬Ÿ ß‚ ©UÃÊfl‹ ◊Èπ‚ πÊ ¡Ê•ÊH 54H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
⁄UQ§‚ ©Uà¬ãŸ „UÊŸflÊ‹ ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÷ˇÊáÊ ∑§⁄UÃË „ÈU߸ ÃÈ◊ ⁄UáÊ◊¥ Áflø⁄UÃË
⁄U„UÊ– ∞‚Ê ∑§⁄UŸ‚ ©U‚ ŒÒàÿ∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ⁄UQ§ ˇÊËáÊ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U fl„U Sflÿ¢ ÷Ë Ÿc≈U
„UÊ ¡ÊÿªÊH 55H ©UŸ ÷ÿ¢∑§⁄U ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ¡’ ÃÈ◊ πÊ ¡Ê•ÊªË, Ã’ ŒÍ‚⁄U
Ÿÿ ŒÒàÿ ©Uà¬ãŸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑¥§ª–” ∑§Ê‹Ë‚ ÿÊ¥ ∑§„U∑§⁄U øÁá«U∑§ÊŒflËŸ
‡ÊÍ‹‚ ⁄UQ§’Ë¡∑§Ê ◊Ê⁄UÊH 56H •ÊÒ⁄U ∑§Ê‹ËŸ •¬Ÿ ◊Èπ◊¥ ©U‚∑§Ê ⁄UQ§ ‹
Á‹ÿÊ– Ã’ ©U‚Ÿ fl„UÊ° øÁá«U∑§Ê¬⁄U ªŒÊ‚ ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊH 57H Á∑¢§ÃÈ ©U‚
ªŒÊ¬Êß ŒflË∑§Ê ÃÁŸ∑§ ÷Ë flŒŸÊ Ÿ„UË¥ ¬„È°UøÊÿË– ⁄UQ§’Ë¡∑§ ÉÊÊÿ‹ ‡Ê⁄UË⁄U‚
’„ÈUÃ-‚Ê ⁄UQ§ Áª⁄UÊH 58H Á∑¢§ÃÈ ÖÿÊ¥ „UË fl„U Áª⁄UÊ àÿÊ¥ „UË øÊ◊Èá«UÊŸ ©U‚ •¬Ÿ
◊Èπ◊¥ ‹ Á‹ÿÊ– ⁄UQ§ Áª⁄UŸ‚ ∑§Ê‹Ë∑§ ◊Èπ◊¥ ¡Ê ◊„UÊŒÒàÿ ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ , ©Uã„¥U
1. ¬Ê0óflÁªÃÊ– 2. ß‚∑§ ’ÊŒ ∑§„ÔË¥-∑§„ÔË¥ “´§Á·L§flÊø” ßÃŸÊ •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
144 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÊ¢‡øπÊŒÊÕ øÊ◊Èá«UÊ ¬¬ı ÃSÿ ø ‡ÊÙÁáÊÃ◊˜˜–
ŒflË ‡ÊÍ‹Ÿ flÖÊ˝áÊ1 ’ÊáÊÒ⁄UÁ‚Á÷´¸§Ác≈Á÷—H 60H
¡ÉÊÊŸ ⁄UQ§’Ë¡¢ â øÊ◊Èá«UʬËÇÊÙÁáÊÃ◊˜˜–
‚ ¬¬Êà ◊„ÔˬÎc∆U ‡ÊSòÊ‚Y‚◊Ê„Ô×2H 61H
ŸË⁄UQ§‡ø ◊„Ôˬʋ ⁄UQ§’Ë¡Ù ◊„ÔÊ‚È⁄U—–
ÃÃSà „Ô·¸◊ÃÈ‹◊flʬÈÁSòÊŒ‡ÊÊ ŸÎ¬H 62H
÷ʢ ◊ÊÃΪáÊÙ ¡ÊÃÙ ŸŸÃʸ‚æÎ ˜ ◊ŒÙh×H ˙H 63H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
⁄UQ§’Ë¡flœÙ ŸÊ◊Êc≈U◊Ù˘äÿÊÿ—H 8H
©UflÊø 1, •œ¸‡‹Ù∑§— 1, ‡‹Ù∑§Ê— 61, ∞fl◊˜˜
63, ∞fl◊ÊÁŒÃ— 502H
U
÷Ë fl„U ø≈U ∑§⁄U ªÿË •ÊÒ⁄U ©U‚Ÿ ⁄UQ§’Ë¡∑§Ê ⁄UQ§ ÷Ë ¬Ë Á‹ÿÊ– ÃŒŸãÃ⁄U ŒflËŸ
⁄UQ§’Ë¡∑§Ê, Á¡‚∑§Ê ⁄UQ§ øÊ◊Èá«UÊŸ ¬Ë Á‹ÿÊ ÕÊ, flÖÊ˝, ’ÊáÊ, π«˜UÔª ÃÕÊ ´§Ác≈U
•ÊÁŒ‚ ◊Ê⁄U «UÊ‹Ê– ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊSòÊÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ‚ •Ê„Uà ∞fl¢ ⁄UQ§„UËŸ
„ÈU•Ê ◊„UÊŒÒàÿ ⁄UQ§’Ë¡ ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄U ¬«∏UÊ– Ÿ⁄U‡fl⁄U! ß‚‚ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê •ŸÈ¬◊
„U·¸∑§Ë ¬˝ÊÁåà „ÈU߸H 59ó62H •ÊÒ⁄U ◊ÊÃΪáÊ ©UŸ •‚È⁄UÊ¥∑§ ⁄UQ§¬ÊŸ∑§ ◊Œ‚
©UhÃ-‚Ê „UÊ∑§⁄U ŸÎàÿ ∑§⁄UŸ ‹ªÊH 63H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “⁄UQ§’Ë¡-flœ” ŸÊ◊∑§
•Ê∆UflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 8H
U
1. ¬Ê0óø∑˝§áÊ– 2. ¬Ê0ó‡ÊSòÊ‚¢„ÁÃÃÙ „×–
Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—
ÁŸ‡ÊÈê÷-flœ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ’ãœÍ∑§∑§ÊÜøŸÁŸ÷¢ L§Áø⁄UÊˇÊ◊Ê‹Ê¢
¬Ê‡ÊÊ«˜.U ∑ȧ‡Êı ø fl⁄UŒÊ¢ ÁŸ¡’Ê„ÈÔŒá«Ò—–
Á’÷˝ÊáÊÁ◊ãŒÈ‡Ê∑§‹Ê÷⁄UáÊ¢ ÁòÊŸòÊ-
◊œÊ¸Áê’∑§‡Ê◊ÁŸ‡Ê¢ fl¬È⁄UÊüÊÿÊÁ◊H
“˙” ⁄UÊ¡ÙflÊøH 1H
ÁflÁøòÊÁ◊Œ◊ÊÅÿÊâ ÷ªflŸ˜ ÷flÃÊ ◊◊–
Œ√ÿʇøÁ⁄UÃ◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ⁄UQ§’Ë¡flœÊÁüÊÃ◊˜˜H 2H
÷Íÿ‡øë¿UÊêÿ„¢Ô üÊÙÃÈ¢ ⁄UQ§’Ë¡ ÁŸ¬ÊÁÃÖ
ø∑§Ê⁄U ‡ÊÈê÷Ù ÿà∑§◊¸ ÁŸ‡ÊÈê÷‡øÊÁÃ∑§Ù¬Ÿ—H 3H
◊Ò¥ •œ¸ŸÊ⁄Uˇfl⁄U∑§ üÊËÁflª˝„U∑§Ë ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‡Ê⁄UáÊ ‹ÃÊ „Í°U– ©U‚∑§Ê fláʸ
’ãœÍ∑§¬Èc¬ •ÊÒ⁄U ‚Èfláʸ∑§ ‚◊ÊŸ ⁄UQ§-¬ËÃÁ◊ÁüÊà „ÒU– fl„U •¬ŸË ÷È¡Ê•Ê¥◊¥
‚ÈãŒ⁄U •ˇÊ◊Ê‹Ê, ¬Ê‡Ê, •¢∑ȧ‡Ê •ÊÒ⁄U fl⁄UŒ-◊Ⱥ˝Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU; •œ¸øãº˝
©U‚∑§Ê •Ê÷Í·áÊ „ÒU ÃÕÊ fl„U ÃËŸ ŸòÊÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à „ÒU–
⁄UÊ¡ÊŸ ∑§„UÊóH 1H ÷ªflŸ˜Ô! •Ê¬Ÿ ⁄UQ§’Ë¡∑§ flœ‚ ‚ê’㜠⁄UπŸ-
flÊ‹Ê ŒflË-øÁ⁄UòÊ∑§Ê ÿ„U •jÈà ◊Ê„UÊàêÿ ◊È¤Ê ’ËÊÿÊH 2H •’ ⁄UQ§’Ë¡∑§
◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U •àÿãà ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U „ÈU∞ ‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷Ÿ ¡Ê ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ, ©U‚
◊Ò¥ ‚ÈŸŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°UH 3H
146 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
´§Á·L§flÊøH 4H
ø∑§Ê⁄U ∑§Ù¬◊ÃÈ‹¢ ⁄UQ§’Ë¡ ÁŸ¬ÊÁÃÖ
‡ÊÈê÷Ê‚È⁄UÙ ÁŸ‡ÊÈê÷‡ø „ÔÃcflãÿ·È øÊ„ÔflH 5 H
„Ôãÿ◊ÊŸ¢ ◊„ÔÊ‚Òãÿ¢ Áfl‹ÙÄÿÊ◊·¸◊Èm„ÔŸ˜–
•èÿœÊflÁ㟇ÊÈê÷Ù˘Õ ◊ÈÅÿÿÊ‚È⁄U‚ŸÿÊH 6 H
ÃSÿʪ˝ÃSÃÕÊ ¬Îc∆U ¬Ê‡fl¸ÿÙ‡ø ◊„ÔÊ‚È⁄UÊ—–
‚¢Œc≈Uıc∆U¬È≈UÊ— ∑˝È§hÊ „ÔãÃÈ¢ ŒflË◊ȬÊÿÿÈ—H 7 H
•Ê¡ªÊ◊ ◊„ÔÊflËÿ¸— ‡ÊÈê÷Ù˘Á¬ Sfl’‹Òfl¸Î×–
ÁŸ„ÔãÃÈ¢ øÁá«∑§Ê¢ ∑§Ù¬Êà∑ΧàflÊ ÿÈh¢ ÃÈ ◊ÊÃÎÁ÷—H 8 H
ÃÃÙ ÿÈh◊ÃËflÊ‚Ëg√ÿÊ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—–
‡Ê⁄Ufl·¸◊ÃËflÙª˝¢ ◊ÉÊÿÙÁ⁄Ufl fl·¸ÃÙ—H 9 H
Áøë¿UŒÊSÃÊÜ¿U⁄UÊS¢ ÃÊèÿÊ¢ øÁá«∑§Ê Sfl‡Ê⁄UÙà∑§⁄U—Ò *–
ÃÊ«ÿÊ◊Ê‚ øÊX·È ‡ÊSòÊıÉÊÒ⁄U‚È⁄U‡fl⁄UıH 10H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 4H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ÿÈh◊¥ ⁄UQ§’Ë¡ ÃÕÊ •ãÿ ŒÒàÿÊ¥∑§ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U
‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ∑˝§Êœ∑§Ë ‚Ë◊Ê Ÿ ⁄U„UËH 5H •¬ŸË Áfl‡ÊÊ‹ ‚ŸÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
◊Ê⁄UË ¡ÊÃË Œπ ÁŸ‡ÊÈê÷ •◊·¸◊¥ ÷⁄U∑§⁄U ŒflË∑§Ë •Ê⁄U ŒÊÒ«∏UÊ– ©U‚∑§ ‚ÊÕ •‚È⁄UÊ¥∑§Ë
¬˝œÊŸ ‚ŸÊ ÕËH 6H ©U‚∑§ •Êª, ¬Ë¿U ÃÕÊ ¬Ê‡fl¸÷ʪ◊¥ ’«∏U-’«∏U •‚È⁄U Õ, ¡Ê
∑˝§Êœ‚ •Ê∆U ø’Êà „ÈU∞ ŒflË∑§Ê ◊Ê⁄U «UÊ‹Ÿ∑§ Á‹ÿ •ÊÿH 7H ◊„Uʬ⁄UÊ∑˝§◊Ë ‡ÊÈê÷
÷Ë •¬ŸË ‚ŸÊ∑§ ‚ÊÕ ◊ÊÃΪáÊÊ¥‚ ÿÈh ∑§⁄U∑§ ∑˝§Êœfl‡Ê øÁá«U∑§Ê∑§Ê ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
•Ê ¬„È°UøÊH 8H Ã’ ŒflË∑§ ‚ÊÕ ‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê ÉÊÊ⁄U ‚¢ª˝Ê◊ Á¿U«∏U ªÿÊ–
fl ŒÊŸÊ¥ ŒÒàÿ ◊ÉÊÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà ’ÊáÊÊ¥∑§Ë ÷ÿ¢∑§⁄U flÎÁc≈U ∑§⁄U ⁄U„U ÕH 9H ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§
ø‹Êÿ „ÈU∞ ’ÊáÊÊ¥∑§Ê øÁá«U∑§ÊŸ •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥∑§ ‚◊Í„U‚ ÃÈ⁄¢Uà ∑§Ê≈U «UÊ‹Ê •ÊÒ⁄U
‡ÊSòÊ‚◊Í„UÊ¥∑§Ë fl·Ê¸ ∑§⁄U∑§ ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ŒÒàÿ¬ÁÃÿÊ¥∑§ •¢ªÔUÊ¥◊¥ ÷Ë øÊ≈U ¬„È°UøÊÿËH 10H
* ¬Ê0󢢇ÊÈ ‡Ê⁄UÙà∑§⁄ÒU—–U
* Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—* 147
ÁŸ‡ÊÈê÷Ù ÁŸÁ‡Êâ π«˜˜ª¢ ø◊¸ øÊŒÊÿ ‚Ȭ˝÷◊˜˜–
•ÃÊ«ÿã◊ÍÌäŸ Á‚¢ „¢Ô Œ√ÿÊ flÊ„ÔŸ◊ÈûÊ◊◊˜˜H 11H
ÃÊÁ«Uà flÊ„ÔŸ ŒflË ˇÊÈ⁄U¬˝áÊÊÁ‚◊ÈûÊ◊◊˜˜–
ÁŸ‡ÊÈê÷SÿʇÊÈ Áøë¿UŒ ø◊¸ øÊåÿc≈Uøãº˝∑§◊˜˜H 12H
Á¿ãŸ ø◊¸ÁáÊ π«˜ª˜ ø ‡ÊÁQ¢§ ÁøˇÊ¬ ‚Ù˘‚È⁄U—–
ÃÊ◊åÿSÿ ÁmœÊ ø∑˝§ ø∑˝§áÊÊÁ÷◊ÈπʪÃÊ◊˜˜H 13H
∑§Ù¬Êä◊ÊÃÙ ÁŸ‡ÊÈê÷Ù˘Õ ‡ÊÍ‹¢ ¡ª˝Ê„Ô ŒÊŸfl—–
•ÊÿÊâ1 ◊ÈÁc≈U¬Êß ŒflË ÃëøÊåÿøÍáʸÿؘH 14H
•ÊÁfläÿÊÕ2 ªŒÊ¢ ‚Ù˘Á¬ ÁøˇÊ¬ øÁá«∑§Ê¢ ¬˝ÁÖ
‚ÊÁ¬ Œ√ÿÊ ÁòʇÊÍ‹Ÿ Á÷ãŸÊ ÷S◊àfl◊ʪÃÊH 15H
Ã× ¬⁄U‡ÊÈ„ÔSâ Ã◊ÊÿÊãâ ŒÒàÿ¬ÈXfl◊˜˜–
•Ê„Ôàÿ ŒflË ’ÊáÊıÉÊÒ⁄U¬ÊÃÿà ÷ÍËH 16H
ÁŸ‡ÊÈê÷Ÿ ÃËπË Ã‹flÊ⁄U •ÊÒ⁄U ø◊∑§ÃË „ÈU߸ …UÊ‹ ‹∑§⁄U ŒflË∑§ üÊc∆U flÊ„UŸ
Á‚¢„U∑§ ◊SÃ∑§¬⁄U ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊH 11H •¬Ÿ flÊ„UŸ∑§Ê øÊ≈U ¬„È°UøŸ¬⁄U ŒflËŸ
ˇÊÈ⁄U¬˝ ŸÊ◊∑§ ’ÊáÊ‚ ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ë üÊc∆U ËflÊ⁄U ÃÈ⁄¢Uà „UË ∑§Ê≈U «UÊ‹Ë •ÊÒ⁄U
©U‚∑§Ë …UÊ‹∑§Ê ÷Ë, Á¡‚◊¥ •Ê∆U øÊ°Œ ¡«∏U Õ, πá«U-πá«U ∑§⁄U ÁŒÿÊH 12H
…UÊ‹ •ÊÒ⁄U ËflÊ⁄U∑§ ∑§≈U ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚ •‚È⁄UŸ ‡ÊÁQ§ ø‹ÊÿË, Á∑¢§ÃÈ ‚Ê◊Ÿ
•ÊŸ¬⁄U ŒflËŸ ø∑˝§‚ ©U‚∑§ ÷Ë ŒÊ ≈ÈU∑§«∏U ∑§⁄U ÁŒÿH 13H •’ ÃÊ ÁŸ‡ÊÈê÷
∑˝§Êœ‚ ¡‹ ©U∆UÊ •ÊÒ⁄U ©U‚ ŒÊŸflŸ ŒflË∑§Ê ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‡ÊÍ‹ ©U∆UÊÿÊ; Á∑¢§ÃÈ
ŒflËŸ ‚◊ˬ •ÊŸ¬⁄U ©U‚ ÷Ë ◊ÈÄ∑§‚ ◊Ê⁄U∑§⁄U øÍáʸ ∑§⁄U ÁŒÿÊH 14H
Ã’ ©U‚Ÿ ªŒÊ ÉÊÈ◊Ê∑§⁄U øá«UË∑§ ™§¬⁄U ø‹ÊÿË, ¬⁄¢UÃÈ fl„U ÷Ë ŒflË∑§
ÁòʇÊÍ‹‚ ∑§≈U∑§⁄U ÷S◊ „UÊ ªÿËH 15H ÃŒŸãÃ⁄U ŒÒàÿ⁄UÊ¡ ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê »§⁄U‚Ê
„UÊÕ◊¥ ‹∑§⁄U •Êà Œπ ŒflËŸ ’ÊáÊ‚◊Í„UÊ¥‚ ÉÊÊÿ‹∑§⁄U œ⁄UÃˬ⁄U ‚È‹Ê ÁŒÿÊH 16H
1. ¬Ê0ó•ÊÿÊãâ– 2. ¬Ê0ó•ÕÊŒÊÿ–
148 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÁS◊Á㟬ÁÃà ÷Í◊ı ÁŸ‡ÊÈê÷ ÷Ë◊Áfl∑˝§◊–
÷˝ÊÃÿ¸ÃËfl ‚¢∑˝È§h— ¬˝ÿÿı „ÔãÃÈ◊Áê’∑§Ê◊˜˜H 17H
‚ ⁄UÕSÕSÃÕÊàÿÈëøÒª¸Î„ÔËì⁄U◊ÊÿȜҗ–
÷È¡Ò⁄Uc≈UÊÁ÷⁄UÃÈ‹Ò√ÿʸåÿʇٷ¢ ’÷ı Ÿ÷—H 18H
Ã◊ÊÿÊãâ ‚◊Ê‹ÙÄÿ ŒflË ‡ÊW◊flÊŒÿؘ–
ÖÿʇÊ錢 øÊÁ¬ œŸÈ·‡ø∑§Ê⁄UÊÃËfl ŒÈ—‚„Ô◊˜H 19H
¬Í⁄UÿÊ◊Ê‚ ∑§∑ȧ÷Ù ÁŸ¡ÉÊá≈UÊSflŸŸ ø–
‚◊SÃŒÒàÿ‚ÒãÿÊŸÊ¢ áÙflœÁflœÊÁÿŸÊH 20H
Ã× Á‚¢„ÔÙ ◊„ÔÊŸÊŒÒSàÿÊÁ¡Ã÷◊„ÔÊ◊ŒÒ—–
¬Í⁄UÿÊ◊Ê‚ ªªŸ¢ ªÊ¢ ÃÕÒfl* ÁŒ‡ÊÙ Œ‡ÊH 21H
Ã× ∑§Ê‹Ë ‚◊Èà¬àÿ ªªŸ¢ ˇ◊Ê◊ÃÊ«ÿؘ–
∑§⁄UÊèÿÊ¢ ÃÁ㟟ʌŸ ¬˝ÊÄSflŸÊSà ÁÃ⁄UÙÁ„UÃÊ—H 22H
©U‚ ÷ÿ¢∑§⁄U ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ÷Ê߸ ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ œ⁄UʇÊÊÿË „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ‡ÊÈê÷∑§Ê ’«∏UÊ
∑˝§Êœ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U •Áê’∑§Ê∑§Ê fläÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ fl„U •Êª ’…∏UÊH 17H ⁄UÕ¬⁄U
’Ò∆U-’Ò∆U „UË ©UûÊ◊ •ÊÿȜʥ‚ ‚ȇÊÊÁ÷à •¬ŸË ’«U∏Ë-’«∏UË •Ê∆U •ŸÈ¬◊
÷È¡Ê•Ê¥‚ ‚◊Íø •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ê …U∑§∑§⁄U fl„U •jÈà ‡ÊÊ÷Ê ¬ÊŸ ‹ªÊH 18H ©U‚
•Êà Œπ ŒflËŸ ‡Ê¢π ’¡ÊÿÊ •ÊÒ⁄U œŸÈ·∑§Ë ¬˝àÿ¢øÊ∑§Ê ÷Ë •àÿãà ŒÈS‚„U
‡ÊéŒ Á∑§ÿÊH 19H ‚ÊÕ „UË •¬Ÿ ÉÊá≈U∑§ ‡Ê錂, ¡Ê ‚◊Sà ŒÒàÿ‚ÒÁŸ∑§Ê¥∑§Ê
á Ÿc≈U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÕÊ, ‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U ÁŒÿÊH 20H ÃŒŸãÃ⁄U
Á‚¢„UŸ ÷Ë •¬ŸË Œ„UÊ«∏U‚, Á¡‚ ‚ÈŸ∑§⁄U ’«∏U-’«∏U ª¡⁄UÊ¡Ê¥∑§Ê ◊„UÊŸ˜Ô ◊Œ ŒÍ⁄U
„UÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ, •Ê∑§Ê‡Ê, ¬ÎâflË •ÊÒ⁄U Œ‚Ê¥ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§Ê ªÈ°¡Ê ÁŒÿÊH 21H Á»§⁄U
∑§Ê‹ËŸ •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ©U¿U‹∑§⁄U •¬Ÿ ŒÊŸÊ¥ „UÊÕÊ¥‚ ¬Îâflˬ⁄U •ÊÉÊÊà Á∑§ÿÊ–
©U‚‚ ∞‚Ê ÷ÿ¢∑§⁄U ‡ÊéŒ „ÈU•Ê, Á¡‚‚ ¬„U‹∑§ ‚÷Ë ‡ÊéŒ ‡ÊÊãà „UÊ ªÿH 22H
* ¬Ê0óÃÕÙ¬ÁŒ‡ÊÙ–
* Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—* 149
•^Ê^„ÔÊ‚◊Á‡Êfl¢ Á‡ÊflŒÍÃË ø∑§Ê⁄U „Ô–
ÃÒ— ‡ÊéŒÒ⁄U‚È⁄UÊSòÊ‚È— ‡ÊÈê÷— ∑§Ù¬¢ ¬⁄U¢ ÿÿıH 23H
ŒÈ⁄UÊà◊¢ÁSÃc∆U ÁÃc∆UÁà √ÿÊ¡„ÔÊ⁄UÊÁê’∑§Ê ÿŒÊ–
ÃŒÊ ¡ÿàÿÁ÷Á„Uâ ŒflÒ⁄UÊ∑§Ê‡Ê‚¢ÁSÕÃÒ—H 24H
‡ÊÈê÷ŸÊªàÿ ÿÊ ‡ÊÁQ§◊Ȩ̀Q§Ê ÖflÊ‹ÊÁÃ÷Ë·áÊÊ–
•ÊÿÊãÃË flÁ±Ÿ∑ͧ≈UÊ÷Ê ‚Ê ÁŸ⁄USÃÊ ◊„ÙÀ∑§ÿÊH 25H
Á‚¢ „ÔŸÊŒŸ ‡ÊÈê÷Sÿ √ÿÊåâ ‹Ù∑§òÊÿÊãÃ⁄U◊˜–
ÁŸÉÊʸÃÁŸ—SflŸÙ ÉÊÙ⁄UÙ Á¡ÃflÊŸflŸË¬ÃH 26H
‡ÊÈê÷◊ÈQ§ÊÜ¿U⁄UÊãŒflË ‡ÊÈê÷SÃà¬˝Á„UÃÊÜ¿U⁄UÊŸ˜–
Áøë¿UŒ Sfl‡Ê⁄UÒL§ª˝Ò— ‡ÊÇÊÙ˘Õ ‚„Ôd‡Ê—H 27H
Ã× ‚Ê øÁá«∑§Ê ∑˝È§hÊ ‡ÊÍ‹ŸÊÁ÷¡ÉÊÊŸ Ã◊˜˜–
‚ ÃŒÊÁ÷„ÔÃÙ ÷Í◊ı ◊ÍÌë¿UÃÙ ÁŸ¬¬Êà „ÔH 28H
ÃଇøÊÃ˜Ô Á‡ÊflŒÍÃËŸ ŒÒàÿÊ¥∑§ Á‹ÿ •◊¢ª‹¡Ÿ∑§ •^ÔU„UÊ‚ Á∑§ÿÊ, ߟ ‡ÊéŒÊ¥∑§Ê
‚ÈŸ∑§⁄U ‚◊Sà •‚È⁄U Õ⁄Uʸ ©U∆U; Á∑¢§ÃÈ ‡ÊÈê÷∑§Ê ’«∏UÊ ∑˝§Êœ „ÈU•ÊH 23H ©U‚
‚◊ÿ ŒflËŸ ¡’ ‡ÊÈê÷∑§Ê ‹ˇÿ ∑§⁄U∑§ ∑§„UÊó“•Ê ŒÈ⁄UÊà◊Ÿ˜Ô! π«∏UÊ ⁄U„U, π«∏UÊ
⁄U„U”, Ã÷Ë •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ π«∏U „ÈU∞ ŒflÃÊ ’Ê‹ ©U∆Uó“¡ÿ „UÊ, ¡ÿ „UÊ”H 24H
‡ÊÈê÷Ÿ fl„UÊ° •Ê∑§⁄U ÖflÊ‹Ê•Ê¥‚ ÿÈQ§ •àÿãà ÷ÿÊŸ∑§ ‡ÊÁQ§ ø‹ÊÿË–
•ÁÇŸ◊ÿ ¬fl¸Ã∑§ ‚◊ÊŸ •ÊÃË „ÈU߸ ©U‚ ‡ÊÁQ§∑§Ê ŒflËŸ ’«∏U ÷Ê⁄UË ‹Í∑§‚ ŒÍ⁄U
„U≈UÊ ÁŒÿÊH 25H ©U‚ ‚◊ÿ ‡ÊÈê÷∑§ Á‚¢„UŸÊŒ‚ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§ ªÍ°¡ ©U∆U– ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô!
©U‚∑§Ë ¬˝ÁÃäflÁŸ‚ flÖÊ˝¬ÊÃ∑§ ‚◊ÊŸ ÷ÿÊŸ∑§ ‡ÊéŒ „ÈU•Ê, Á¡‚Ÿ •ãÿ ‚’
‡ÊéŒÊ¥∑§Ê ¡Ëà Á‹ÿÊH 26H ‡ÊÈê÷∑§ ø‹Êÿ „ÈU∞ ’ÊáÊÊ¥∑§ ŒflËŸ •ÊÒ⁄U ŒflË∑§
ø‹Êÿ „ÈU∞ ’ÊáÊÊ¥∑§ ‡ÊÈê÷Ÿ •¬Ÿ ÷ÿ¢∑§⁄U ’ÊáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ‚Ò∑§«∏UÊ¥ •ÊÒ⁄U „U¡Ê⁄UÊ¥ ≈ÈU∑§«∏U
∑§⁄U ÁŒÿH 27H Ã’ ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ øÁá«U∑§ÊŸ ‡ÊÈê÷∑§Ê ‡ÊÍ‹‚ ◊Ê⁄UÊ– ©U‚∑§
•ÊÉÊÊ ◊ÍÌë¿Uà „UÊ fl„U ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄U ¬«∏UÊH 28H
150 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÃÙ ÁŸ‡ÊÈê÷— ‚ê¬˝Êåÿ øßÊ◊ÊûÊ∑§Ê◊ȸ∑§—–
•Ê¡ÉÊÊŸ ‡Ê⁄UÒŒ¸flË¥ ∑§Ê‹Ë¥ ∑§‚Á⁄UáÊ¢ ÃÕÊH 29H
¬ÈŸ‡ø ∑ΧàflÊ ’Ê„ÍÔŸÊ◊ÿÈâ ŒŸÈ¡‡fl⁄U—–
ø∑˝§ÊÿÈœŸ ÁŒÁᇿUÊŒÿÊ◊Ê‚ øÁá«∑§Ê◊˜˜H 30H
ÃÃÙ ÷ªflÃË ∑˝È§hÊ ŒÈªÊ¸ ŒÈªÊ¸ÌßÊÁ‡ÊŸË–
Áøë¿UŒ ÃÊÁŸ ø∑˝§ÊÁáÊ Sfl‡Ê⁄UÒ— ‚Êÿ∑§Ê¢‡ø ÃÊŸ˜H 31H
ÃÃÙ ÁŸ‡ÊÈê÷Ù flªŸ ªŒÊ◊ÊŒÊÿ øÁá«∑§Ê◊˜˜–
•èÿœÊflà flÒ „ÔãÃÈ¢ ŒÒàÿ‚ŸÊ‚◊ÊflÎ×H 32H
ÃSÿʬÃà ∞flʇÊÈ ªŒÊ¢ Áøë¿UŒ øÁá«∑§Ê–
π«˜˜ªŸ Á‡ÊÃœÊ⁄UáÊ ‚ ø ‡ÊÍ‹¢ ‚◊ÊŒŒH 33H
‡ÊÍ‹„ÔSâ ‚◊ÊÿÊãâ ÁŸ‡ÊÈê÷◊◊⁄UÊŒ¸Ÿ◊˜˜–
NUÁŒ Áfl√ÿÊœ ‡ÊÍ‹Ÿ flªÊÁflhŸ øÁá«∑§ÊH 34H
Á÷ãŸSÿ ÃSÿ ‡ÊÍ‹Ÿ NUŒÿÊÁ㟗‚ÎÃÙ˘¬⁄U—–
◊„ÔÊ’‹Ù ◊„ÔÊflËÿ¸ÁSÃc∆UÁà ¬ÈL§·Ù flŒŸ˜H 35H
ßß◊¥ „UË ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê øÃŸÊ „ÈU߸ •ÊÒ⁄U ©U‚Ÿ œŸÈ· „UÊÕ◊¥ ‹∑§⁄U ’ÊáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ŒflË,
∑§Ê‹Ë ÃÕÊ Á‚¢„U∑§Ê ÉÊÊÿ‹ ∑§⁄U «UÊ‹ÊH 29H Á»§⁄U ©U‚ ŒÒàÿ⁄UÊ¡Ÿ Œ‚ „U¡Ê⁄U ’Ê° „¥U
’ŸÊ∑§⁄U ø∑˝§Ê¥∑§ ¬˝„UÊ⁄U‚ øÁá«U∑§Ê∑§Ê •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄U ÁŒÿÊH 30H Ã’ ŒÈª¸◊
¬Ë«∏UÊ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸Ÿ ∑ȧÁ¬Ã „UÊ∑§⁄U •¬Ÿ ’ÊáÊÊ¥‚ ©UŸ ø∑˝§Ê¥
ÃÕÊ ’ÊáÊÊ¥∑§Ê ∑§Ê≈U Áª⁄UÊÿÊH 31H ÿ„U Œπ ÁŸ‡ÊÈê÷ ŒÒàÿ‚ŸÊ∑§ ‚ÊÕ øÁá«U∑§Ê∑§Ê
flœ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „UÊÕ◊¥ ªŒÊ ‹ ’«∏U flª‚ ŒÊÒ«∏UÊH 32H ©U‚∑§ •Êà „UË øá«UËŸ
ÃËπË œÊ⁄UflÊ‹Ë Ã‹flÊ⁄U‚ ©U‚∑§Ë ªŒÊ∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝ „UË ∑§Ê≈U «UÊ‹Ê– Ã’ ©U‚Ÿ ‡ÊÍ‹
„UÊÕ◊¥ ‹ Á‹ÿÊH 33H ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¬Ë«∏UÊ ŒŸflÊ‹ ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê ‡ÊÍ‹ „UÊÕ◊¥ Á‹ÿ
•Êà Œπ øÁá«U∑§ÊŸ flª‚ ø‹Êÿ „ÈU∞ •¬Ÿ ‡ÊÍ‹‚ ©U‚∑§Ë ¿UÊÃË ¿UŒ
«UÊ‹ËH 34H ‡ÊÍ‹‚ ÁflŒËáʸ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚∑§Ë ¿UÊÃË‚ ∞∑§ ŒÍ‚⁄UÊ ◊„UÊ’‹Ë ∞fl¢
◊„Uʬ⁄UÊ∑˝§◊Ë ¬ÈL§· “π«∏UË ⁄U„U, π«∏UË ⁄U„U” ∑§„UÃÊ „ÈU•Ê ÁŸ∑§‹ÊH 35H
* Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—* 151
ÃSÿ ÁŸc∑˝§Ê◊ÃÙ ŒflË ¬˝„ÔSÿ SflŸflûÊ×–
Á‡Ê⁄UÁ‡øë¿UŒ π«˜˜ªŸ ÃÃÙ˘‚Êfl¬ÃjÈÁflH 36H
Ã× Á‚¢ „Ô‡øπʌ٪˝¢ 1 Œ¢c≈˛UÊˇÊÈááÊÁ‡Ê⁄UÙœ⁄UÊŸ˜–
•‚È⁄UÊ¢SÃÊ¢SÃÕÊ ∑§Ê‹Ë Á‡ÊflŒÍÃË ÃÕʬ⁄UÊŸ˜H 37H
∑§ı◊Ê⁄UˇÊÁQ§ÁŸÌ÷ãŸÊ— ∑§Áø㟇ÊÈ◊¸„ÔÊ‚È⁄UÊ—–
’˝rÊÊáÊË◊ãòʬÍß ÃÙÿŸÊãÿ ÁŸ⁄UÊ∑ΧÃÊ—H 38H
◊Ê„Ô‡fl⁄UËÁòʇÊÍ‹Ÿ Á÷ãŸÊ— ¬ÃÈSÃÕʬ⁄–
flÊ⁄UÊ„ÔËÃÈá«ÉÊÊß ∑§ÁøëøÍáÊ˸∑ΧÃÊ ÷ÈÁflH 39H
πá«¢ 2 πá«¢ ø ø∑̋§áÊ flÒcáÊ√ÿÊ ŒÊŸflÊ— ∑ΧÃÊ—–
flÖÊ˝áÊ øÒãº˝Ë„ÔSÃʪ˝Áfl◊ÈQ§Ÿ ÃÕʬ⁄H 40H
©U‚ ÁŸ∑§‹Ã „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ë ’Êà ‚ÈŸ∑§⁄U ŒflË ∆U∆UÊ∑§⁄U „°U‚ ¬«∏UË¥ •ÊÒ⁄U
π«˜UÔª‚ ©Uã„UÊ¥Ÿ ©U‚∑§Ê ◊SÃ∑§ ∑§Ê≈U «UÊ‹Ê– Á»§⁄U ÃÊ fl„U ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄U
¬«∏UÊH 36H ÃŒŸãÃ⁄U Á‚¢„U •¬ŸË ŒÊ…∏UÊ¥‚ •‚È⁄UÊ¥∑§Ë ªŒ¸Ÿ ∑ȧø‹∑§⁄U πÊŸ
‹ªÊ, ÿ„U ’«∏UÊ ÷ÿ¢∑§⁄U ŒÎ‡ÿ ÕÊ– ©Uœ⁄U ∑§Ê‹Ë ÃÕÊ Á‡ÊflŒÍÃËŸ ÷Ë •ãÿÊãÿ
ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÷ˇÊáÊ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊH 37H ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ ÁflŒËáʸ „UÊ∑§⁄U
Á∑§ÃŸ „UË ◊„UÊŒÒàÿ Ÿc≈U „UÊ ªÿ– ’˝rÊÔÊáÊË∑§ ◊ãòʬÍà ¡‹‚ ÁŸSá „UÊ∑§⁄U
Á∑§ÃŸ „UË ÷ʪ π«∏U „ÈU∞H 38H Á∑§ÃŸ „UË ŒÒàÿ ◊Ê„U‡fl⁄UË∑§ ÁòʇÊÍ‹‚
Á¿UãŸ-Á÷㟠„UÊ œ⁄UʇÊÊÿË „UÊ ªÿ– flÊ⁄UÊ„UË∑§ ÕÍÕÈŸ∑§ •ÊÉÊÊ Á∑§ÃŸÊ¥∑§Ê
¬Îâflˬ⁄U ∑§øÍ◊⁄U ÁŸ∑§‹ ªÿÊH 39H flÒcáÊflËŸ ÷Ë •¬Ÿ ø∑˝§‚ ŒÊŸflÊ¥∑§
≈ÈU∑§«∏U-≈ÈU∑§«∏U ∑§⁄U «UÊ‹– ∞ãº˝Ë∑§ „UÊÕ‚ ¿ÍU≈U „ÈU∞ flÖÊ˝‚ ÷Ë Á∑§ÃŸ „UË
¬˝ÊáÊÊ¥‚ „UÊÕ œÊ ’Ò∆UH 40H
1. ¬Ê0óŒÙª˝Œ¢c≈U˛Ê0– 2. ¬Ê0óπá«Uπá«¢U–
152 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑§ÁøÁmŸ‡ÊÈ⁄U‚È⁄UÊ— ∑§ÁøãŸc≈UÊ ◊„ÔÊ„ÔflÊؘ–
÷ÁˇÊÃʇøʬ⁄U ∑§Ê‹ËÁ‡ÊflŒÍÃË◊ΪÊÁœ¬Ò—H ˙H 41H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
ÁŸ‡ÊÈê÷flœÙ ŸÊ◊ Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—H 9H
©UflÊø 2, ‡‹Ù∑§Ê— 39, ∞fl◊˜˜ 41,
∞fl◊ÊÁŒÃ— 543H
U
∑ȧ¿U •‚È⁄U Ÿc≈U „UÊ ªÿ, ∑ȧ¿U ©U‚ ◊„UÊÿÈh‚ ÷ʪ ªÿ ÃÕÊ
Á∑§ÃŸ „UË ∑§Ê‹Ë, Á‡ÊflŒÍÃË ÃÕÊ Á‚¢„U∑§ ª˝Ê‚ ’Ÿ ªÿH 41H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “ÁŸ‡ÊÈê÷-flœ” ŸÊ◊∑§
ŸflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 9H
U
Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—
‡ÊÈ ê ÷-flœ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ©UûÊåÄÔ◊L§Áø⁄UÊ¢ ⁄UÁfløãº˝flÁ±Ÿ-
ŸòÊÊ¢ œŸÈ‡‡Ê⁄UÿÈÃÊ«˜.U ∑ȧ‡Ê¬Ê‡Ê‡ÊÍ‹◊˜–
⁄UêÿÒ÷ȸ¡Ò‡ø ŒœÃË¥ Á‡Êfl‡ÊÁQ§M§¬Ê¢
∑§Ê◊‡fl⁄UË¥ NUÁŒ ÷¡ÊÁ◊ œÎÃãŒÈ‹πÊ◊˜˜H
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
ÁŸ‡ÊÈê÷¢ ÁŸ„Ôâ ŒÎc≈˜UflÊ ÷˝ÊÃ⁄U¢ ¬˝ÊáÊ‚Áê◊Ã◊˜˜–
„Ôãÿ◊ÊŸ¢ ’‹¢ øÒfl ‡ÊÈê÷— ∑˝È§hÙ˘’˝flËmø—H 2H
’‹Êfl‹¬ÊgÈc≈U* àfl¢ ◊Ê ŒÈª¸ ªfl¸◊Êfl„Ô–
•ãÿÊ‚Ê¢ ’‹◊ÊÁüÊàÿ ÿÈhK‚ ÿÊÁÃ◊ÊÁŸŸËH 3H
◊Ò¥ ◊SÃ∑§¬⁄U •œ¸øãº˝ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë Á‡Êfl‡ÊÁQ§SflM§¬Ê ÷ªflÃË
∑§Ê◊‡fl⁄UË∑§Ê NUŒÿ◊¥ Áøãß ∑§⁄UÃÊ „Í°U– fl ìÊÿ „ÈU∞ ‚Èfláʸ∑§ ‚◊ÊŸ ‚ÈãŒ⁄U
„Ò¥U– ‚Íÿ¸, øãº˝◊Ê •ÊÒ⁄U •ÁÇŸóÿ „UË ÃËŸ ©UŸ∑§ ŸòÊ „Ò¥U ÃÕÊ fl •¬Ÿ ◊ŸÊ„U⁄U
„UÊÕÊ¥◊¥ œŸÈ·-’ÊáÊ, •¢∑ȧ‡Ê, ¬Ê‡Ê •ÊÒ⁄U ‡ÊÍ‹ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! •¬Ÿ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§ ‚◊ÊŸ åÿÊ⁄U ÷Ê߸ ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê
◊Ê⁄UÊ ªÿÊ Œπ ÃÕÊ ‚Ê⁄UË ‚ŸÊ∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U „UÊÃ Ê ¡ÊŸ ‡ÊÈê÷Ÿ ∑ȧÁ¬Ã „UÊ∑ §⁄U ∑§„UÊóH 2H
“ŒÈc≈U ŒÈª!̧ ÃÍ ’‹∑§ •Á÷◊ÊŸ◊¥ •Ê∑§⁄U ¤ÊÍ∆U-◊Í∆U∑§Ê ÉÊ◊¢«U Ÿ ÁŒπÊ– ÃÍ ’«∏UË ◊ÊÁŸŸË
’ŸË „ÈU߸ „ÒU, Á∑¢§ÃÈ ŒÍ‚⁄UË ÁSòÊÿÊ¥∑§ ’‹∑§Ê ‚„UÊ⁄UÊ ‹∑§⁄U ‹«∏UÃË „ÒU”H 3H
* ¬Ê0ó¬ŒÈ0–
154 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Œ√ÿÈflÊøH 4H
∞∑Ò§flÊ„¢Ô ¡ªàÿòÊ ÁmÃËÿÊ ∑§Ê ◊◊ʬ⁄UÊ–
¬‡ÿÒÃÊ ŒÈc≈U ◊ƒÿfl Áfl‡ÊãàÿÙ ◊Ám÷ÍÃÿ—*H 5 H
Ã× ‚◊SÃÊSÃÊ Œ√ÿÙ ’˝rÊÊáÊˬ˝◊ÈπÊ ‹ÿ◊˜˜–
ÃSÿÊ Œ√ÿÊSßı ¡Ç◊È⁄U∑Ò§flÊ‚ËûÊŒÊÁê’∑§ÊH 6 H
Œ√ÿÈflÊøH 7H
•„¢Ô Áfl÷ÍàÿÊ ’„ÈÔÁ÷Á⁄U„Ô M§¬Òÿ¸ŒÊÁSÕÃÊ–
Ãà‚¢NUâ ◊ÿÒ∑Ò§fl ÁÃc∆UÊêÿÊ¡ı ÁSÕ⁄UÙ ÷flH 8 H
´§Á·L§flÊøH 9H
Ã× ¬˝flflÎà ÿÈh¢ Œ√ÿÊ— ‡ÊÈê÷Sÿ øÙ÷ÿÙ—–
¬‡ÿÃÊ¢ ‚fl¸ŒflÊŸÊ◊‚È⁄UÊáÊÊ¢ ø ŒÊL§áÊ◊˜˜H 10H
‡Ê⁄Ufl·Ò¸— Á‡ÊÃÒ— ‡ÊSòÊÒSÃÕÊSòÊÒ‡øÒfl ŒÊL§áÊÒ—–
ÃÿÙÿȸh◊÷ÍjÍÿ— ‚fl¸‹Ù∑§÷ÿV⁄U◊˜H 11H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 4H •Ê ŒÈc≈U! ◊Ò¥ •∑§‹Ë „UË „Í°U– ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ◊⁄U Á‚flÊ ŒÍ‚⁄UË
∑§ÊÒŸ „ÒU? Œπ, ÿ ◊⁄UË „UË Áfl÷ÍÁÃÿÊ° „Ò¥U, •Ã— ◊ȤÊ◊¥ „UË ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„UË „Ò¥UH 5H
ÃŒŸãÃ⁄U ’˝rÊÔÊáÊË •ÊÁŒ ‚◊Sà ŒÁflÿÊ° •Áê’∑§ÊŒflË∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ‹ËŸ „UÊ
ªÿË¥– ©U‚ ‚◊ÿ ∑§fl‹ •Áê’∑§ÊŒflË „UË ⁄U„U ªÿË¥H 6H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 7H ◊Ò¥ •¬ŸË ∞‡flÿ¸‡ÊÁQ§‚ •Ÿ∑§ M§¬Ê¥◊¥ ÿ„UÊ° ©U¬ÁSÕÃ
„ÈU߸ ÕË– ©UŸ ‚’ M§¬Ê¥∑§Ê ◊Ò¥Ÿ ‚◊≈U Á‹ÿÊ– •’ •∑§‹Ë „UË ÿÈh◊¥ π«∏UË „Í°U–
ÃÈ◊ ÷Ë ÁSÕ⁄U „UÊ ¡Ê•ÊH 8H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 9H ÃŒŸãÃ⁄U ŒflË •ÊÒ⁄U ‡ÊÈê÷ ŒÊŸÊ¥◊¥ ‚’ ŒflÃÊ•Ê¥
ÃÕÊ ŒÊŸflÊ¥∑§ ŒπÃ-Œπà ÷ÿ¢∑§⁄U ÿÈh Á¿U«∏U ªÿÊH 10H ’ÊáÊÊ¥∑§Ë fl·Ê¸
ÃÕÊ ÃËπ ‡ÊSòÊÊ¥ ∞fl¢ ŒÊL§áÊ •SòÊÊ¥∑§ ¬˝„UÊ⁄U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÿÈh
‚’ ‹ÊªÊ¥∑§ Á‹ÿ ’«∏UÊ ÷ÿÊŸ∑§ ¬˝ÃËà „ÈU•ÊH 11H
* ß‚∑§ ’ÊŒ Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ “´§Á·L§flÊø” ßÃŸÊ •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
* Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—* 155
ÁŒ√ÿÊãÿSòÊÊÁáÊ ‡ÊÇÊÙ ◊È◊øÈ ÿÊãÿÕÊÁê’∑§Ê–
’÷Ü¡ ÃÊÁŸ ŒÒàÿãº˝SÃà¬˝ÃËÉÊÊÃ∑§Ã¸ÎÁ÷—H 12H
◊ÈQ§ÊÁŸ ß øÊSòÊÊÁáÊ1 ÁŒ√ÿÊÁŸ ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
’÷Ü¡ ‹Ë‹ÿÒflÙª˝„ÈÔ VÊ⁄UÙëøÊ⁄UáÊÊÁŒÁ÷—H 13H
Ã× ‡Ê⁄U‡ÊÃÒŒ¸flË◊Êë¿UÊŒÿà ‚Ù˘‚È⁄U—–
‚ÊÁ¬2 Ãà∑ȧÁ¬ÃÊ ŒflË œŸÈÁ‡øë¿UŒ ø·ÈÁ÷—H 14H
Á¿ãŸ œŸÈÁ· ŒÒàÿãº˝SÃÕÊ ‡ÊÁQ§◊ÕÊŒŒ–
Áøë¿UŒ ŒflË ø∑̋§áÊ ÃÊ◊åÿSÿ ∑§⁄U ÁSÕÃÊ◊˜˜H 15H
Ã× π«˜˜ª◊ȬʌÊÿ ‡ÊÃøãº˝¢ ø ÷ÊŸÈ◊ؘ–
•èÿœÊflûÊŒÊ3 ŒflË¥ ŒÒàÿÊŸÊ◊Áœ¬‡fl⁄U—H 16H
ÃSÿʬÃà ∞flʇÊÈ π«˜˜ª¢ Áøë¿UŒ øÁá«∑§Ê–
œŸÈ◊ȸQÒ§— Á‡ÊÃҒʸáÊÒ‡ø◊¸ øÊ∑¸§∑§⁄UÊ◊‹◊˜˜4H 17H
©U‚ ‚◊ÿ •Áê’∑§ÊŒflËŸ ¡Ê ‚Ò∑§«∏UÊ¥ ÁŒ√ÿ •SòÊ ¿UÊ«∏U, ©Uã„¥U ŒÒàÿ⁄UÊ¡
‡ÊÈê÷Ÿ ©UŸ∑§ ÁŸflÊ⁄U∑§ •SòÊÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§Ê≈U «UÊ‹ÊH 12H ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÈê÷Ÿ ÷Ë
¡Ê ÁŒ√ÿ •SòÊ ø‹Êÿ; ©Uã„¥U ¬⁄U◊‡fl⁄UËŸ ÷ÿ¢∑§⁄U „È¢U∑§Ê⁄U ‡ÊéŒ∑§ ©UìÊÊ⁄UáÊ
•ÊÁŒmÊ⁄UÊ Áπ‹flÊ«∏U◊¥ „UË Ÿc≈U ∑§⁄U «UÊ‹ÊH 13H Ã’ ©U‚ •‚È⁄UŸ ‚Ò∑§«∏UÊ¥
’ÊáÊÊ¥‚ ŒflË∑§Ê •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄U ÁŒÿÊ– ÿ„U Œπ ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ ©UŸ ŒflËŸ
÷Ë ’ÊáÊ ◊Ê⁄U∑§⁄U ©U‚∑§Ê œŸÈ· ∑§Ê≈U «UÊ‹ÊH 14H œŸÈ· ∑§≈U ¡ÊŸ¬⁄U Á»§⁄U
ŒÒàÿ⁄UÊ¡Ÿ ‡ÊÁQ§ „UÊÕ◊¥ ‹Ë, Á∑¢§ÃÈ ŒflËŸ ø∑˝§‚ ©U‚∑§ „UÊÕ∑§Ë ‡ÊÁQ§∑§Ê ÷Ë
∑§Ê≈U Áª⁄UÊÿÊH 15H ÃଇøÊÃ˜Ô ŒÒàÿÊ¥∑§ SflÊ◊Ë ‡ÊÈê÷Ÿ ‚ÊÒ øÊ°ŒflÊ‹Ë ø◊∑§ÃË
„ÈU߸ …UÊ‹ •ÊÒ⁄U ËflÊ⁄U „UÊÕ◊¥ ‹ ©U‚ ‚◊ÿ Œflˬ⁄U œÊflÊ Á∑§ÿÊH 16H ©U‚∑§
•Êà „UË øÁá«U∑§ÊŸ •¬Ÿ œŸÈ·‚ ¿UÊ«∏U „ÈU∞ ÃËπ ’ÊáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ©U‚∑§Ë ‚Íÿ¸-
Á∑§⁄UáÊÊ¥∑§ ‚◊ÊŸ ©UÖÖfl‹ …UÊ‹ •ÊÒ⁄U ËflÊ⁄U∑§Ê ÃÈ⁄¢Uà ∑§Ê≈U ÁŒÿÊH 17H
1. ¬Ê0ó„ÍÔ0– 2. ¬Ê0ó‚Ê ø– 3. ¬Ê0óflà ÃÊ¢ „ÔãÃÈ¢ ŒÒàÿÊ0– 4. ß‚∑§ ’ÊŒ
Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ◊¢ó“•‡flÊ¢‡ø ¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ ⁄UÕ¢ ‚Ê⁄UÁÕŸÊ ‚„Ô–” ßÃŸÊ •Áœ∑§ ¬Ê∆U „ÔÒ–
156 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
„ÔÃʇfl— ‚ ÃŒÊ ŒÒàÿÁ‡¿ãŸœãflÊ Áfl‚Ê⁄UÁÕ—–
¡ª˝Ê„Ô ◊ÈŒ˜ª⁄U¢ ÉÊÙ⁄U◊Áê’∑§ÊÁŸœŸÙl×H 18H
Áøë¿UŒÊ¬ÃÃSÃSÿ ◊ÈŒ˜ª⁄U¢ ÁŸÁ‡ÊÃÒ— ‡Ê⁄UÒ—–
ÃÕÊÁ¬ ‚Ù˘èÿœÊflûÊÊ¢ ◊ÈÁc≈U◊Èlêÿ flªflÊŸ˜H 19H
‚ ◊ÈÁc ¢≈U ¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ NUŒÿ ŒÒàÿ¬ÈXfl—–
Œ√ÿÊSâ øÊÁ¬ ‚Ê ŒflË Ã‹ŸÙ⁄USÿÃÊ«ÿؘH 20H
ˬ˝„ÔÊ⁄UÊÁ÷„ÔÃÙ ÁŸ¬¬Êà ◊„ÔËË–
‚ ŒÒàÿ⁄UÊ¡— ‚„Ô‚Ê ¬ÈŸ⁄Ufl ÃÕÙÁàÕ×H 21H
©Uà¬àÿ ø ¬˝ªÎsÙëøÒŒ¸flË¥ ªªŸ◊ÊÁSÕ×–
ÃòÊÊÁ¬ ‚Ê ÁŸ⁄UÊœÊ⁄UÊ ÿÈÿÈœ ß øÁá«∑§ÊH 22H
ÁŸÿÈh¢ π ÃŒÊ ŒÒàÿ‡øÁá«∑§Ê ø ¬⁄US¬⁄U◊˜–
ø∑˝§ÃÈ— ¬˝Õ◊¢ Á‚h◊ÈÁŸÁflS◊ÿ∑§Ê⁄U∑§◊˜˜H 23H
Á»§⁄U ©U‚ ŒÒàÿ∑§ ÉÊÊ«∏U •ÊÒ⁄U ‚Ê⁄UÁÕ ◊Ê⁄U ªÿ, œŸÈ· ÃÊ ¬„U‹ „UË ∑§≈U øÈ∑§Ê
ÕÊ, •’ ©U‚Ÿ •Áê’∑§Ê∑§Ê ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©Ulà „UÊ ÷ÿ¢∑§⁄U ◊ÈŒ˜Ôª⁄U „UÊÕ◊¥
Á‹ÿÊH 18H ©U‚ •Êà Œπ ŒflËŸ •¬Ÿ ÃˡáÊ ’ÊáÊÊ¥‚ ©U‚∑§Ê ◊ÈŒ˜Ôª⁄U ÷Ë ∑§Ê≈U
«UÊ‹Ê, Á¬⁄U ÷Ë fl„U •‚È⁄U ◊ÈÄ∑§ §Ê ÃÊŸ∑§⁄U ’«∏U flª‚ ŒflË∑§Ë •Ê⁄U ¤Ê¬≈UÊH 19H
©U‚ ŒÒàÿ⁄UÊ¡Ÿ ŒflË∑§Ë ¿UÊÃË◊¥ ◊ÈÄ∑§ §Ê ◊Ê⁄UÊ, Ã’ ©UŸ ŒflËŸ ÷Ë ©U‚∑§Ë ¿UÊÃË◊¥
∞∑§ øÊ°≈UÊ ¡«∏U ÁŒÿÊH 20H ŒflË∑§Ê Õ嬫∏U πÊ∑§⁄U ŒÒàÿ⁄UÊ¡ ‡ÊÈê÷ ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄U
¬«∏UÊ, Á∑¢§ÃÈ ¬ÈŸ— ‚„U‚Ê ¬Ífl¸flÃ˜Ô ©U∆U∑§⁄U π«∏UÊ „UÊ ªÿÊH 21H Á»§⁄U fl„U ©U¿U‹Ê
•ÊÒ⁄U ŒflË∑§Ê ™§¬⁄U ‹ ¡Ê∑§⁄U •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ π«∏UÊ „UÊ ªÿÊ; Ã’ øÁá«U∑§Ê •Ê∑§Ê‡Ê◊¥
÷Ë Á’ŸÊ Á∑§‚Ë •ÊœÊ⁄U∑§ „UË ‡ÊÈê÷∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ ‹ªË¥H 22H ©U‚ ‚◊ÿ
ŒÒàÿ •ÊÒ⁄U øÁá«U∑§Ê •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ∞∑§-ŒÍ‚⁄U‚ ‹«∏UŸ ‹ª– ©UŸ∑§Ê fl„U ÿÈh ¬„U‹
Á‚h •ÊÒ⁄U ◊ÈÁŸÿÊ¥∑§Ê ÁflS◊ÿ◊¥ «UÊ‹ŸflÊ‹Ê „ÈU•ÊH 23H
* Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—* 157
ÃÃÙ ÁŸÿÈh¢ ‚ÈÁø⁄U¢ ∑ΧàflÊ ÃŸÊÁê’∑§Ê ‚„Ô–
©Uà¬Êàÿ ÷˝Ê◊ÿÊ◊Ê‚ ÁøˇÊ¬ œ⁄UáÊËËH 24H
‚ ÁˇÊåÃÙ œ⁄UáÊË¥ ¬˝Êåÿ ◊ÈÁc≈U◊Èlêÿ flÁªÃ—*–
•èÿœÊflà ŒÈc≈UÊà◊Ê øÁá«∑§ÊÁŸœŸë¿ÿÊH 25H
Ã◊ÊÿÊãâ ÃÃÙ ŒflË ‚fl¸ŒÒàÿ¡Ÿ‡fl⁄U◊˜–
¡ªàÿÊ¢ ¬ÊÃÿÊ◊Ê‚ Á÷ûUflÊ ‡ÊÍ‹Ÿ flˇÊÁ‚H 26H
‚ ªÃÊ‚È— ¬¬ÊÃÙ√ÿÊZ ŒflˇÊ͋ʪ˝ÁflˇÊ×–
øÊ‹ÿŸ˜ ‚∑§‹Ê¢ ¬ÎâflË¥ ‚ÊÁéœmˬʢ ‚¬fl¸ÃÊ◊˜H ˜ 27H
Ã× ¬˝‚ãŸ◊Áπ‹¢ „Ôà ÃÁS◊Ÿ˜ ŒÈ⁄UÊà◊ÁŸ–
¡ªàSflÊSâÿ◊ÃËflʬ ÁŸ◊¸‹¢ øÊ÷flãŸ÷—H 28H
©Uà¬ÊÃ◊ÉÊÊ— ‚ÙÀ∑§Ê ÿ ¬˝ÊªÊ‚¢Sà ‡Ê◊¢ ÿÿÈ—–
‚Á⁄UÃÙ ◊ʪ¸flÊÁ„UãÿSÃÕÊ‚¢SÃòÊ ¬ÊÁÃÃH 29H
Á»§⁄U •Áê’∑§ÊŸ ‡ÊÈê÷∑§ ‚ÊÕ ’„ÈUà Œ⁄UÃ∑§ ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ©U‚
©U∆UÊ∑§⁄U ÉÊÈ◊ÊÿÊ •ÊÒ⁄U ¬Îâflˬ⁄U ¬≈U∑§ ÁŒÿÊH 24H ¬≈U∑§ ¡ÊŸ¬⁄U ¬Îâflˬ⁄U
•ÊŸ∑§ ’ÊŒ fl„U ŒÈc≈UÊà◊Ê ŒÒàÿ ¬ÈŸ— øÁá«U∑§Ê∑§Ê flœ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©UŸ∑§Ë
•Ê⁄U ’«∏U flª‚ ŒÊÒ«∏UÊH 25H Ã’ ‚◊Sà ŒÒàÿÊ¥∑§ ⁄UÊ¡Ê ‡ÊÈê÷∑§Ê •¬ŸË •Ê⁄U
•Êà Œπ ŒflËŸ ÁòʇÊÍ‹‚ ©U‚∑§Ë ¿UÊÃË ¿UŒ∑§⁄U ©U‚ ¬Îâflˬ⁄U Áª⁄UÊ ÁŒÿÊH 26H
ŒflË∑§ ‡ÊÍ‹∑§Ë œÊ⁄U‚ ÉÊÊÿ‹ „UÊŸ¬⁄U ©U‚∑§ ¬˝ÊáÊ-¬πM§ ©U«∏U ªÿ •ÊÒ⁄U fl„U
‚◊Ⱥ˝Ê¥, mˬʥ ÃÕÊ ¬fl¸ÃÊ¥‚Á„Uà ‚◊ÍøË ¬ÎâflË∑§Ê ∑°§¬ÊÃÊ „ÈU•Ê ÷ÍÁ◊¬⁄U Áª⁄U
¬«∏UÊH 27H ÃŒŸãÃ⁄U ©U‚ ŒÈ⁄UÊà◊Ê∑§ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô ¬˝‚㟠∞fl¢ ¬Íáʸ
SflSÕ „UÊ ªÿÊ ÃÕÊ •Ê∑§Ê‡Ê Sflë¿U ÁŒπÊÿË ŒŸ ‹ªÊH 28H ¬„U‹ ¡Ê
©Uà¬ÊÂÍø∑§ ◊ÉÊ •ÊÒ⁄U ©UÀ∑§Ê¬Êà „UÊà Õ, fl ‚’ ‡ÊÊãà „UÊ ªÿ ÃÕÊ ©U‚
ŒÒàÿ∑§ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ŸÁŒÿÊ° ÷Ë ∆UË∑§ ◊ʪ¸‚ ’„UŸ ‹ªË¥H 29H
* ¬Ê0óflªflÊŸ˜–
158 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÃÃÙ ŒflªáÊÊ— ‚fl¸ „Ô·¸ÁŸ÷¸⁄U◊ÊŸ‚Ê—–
’÷ÍflÈÌŸ„Ôà ÃÁS◊Ÿ˜ ªãœflʸ ‹Á‹Ã¢ ¡ªÈ—H 30H
•flÊŒÿ¢SÃÕÒflÊãÿ ŸŸÎÃȇøÊå‚⁄UÙªáÊÊ—–
flflÈ— ¬ÈáÿÊSÃÕÊ flÊÃÊ— ‚Ȭ˝÷Ù˘÷ÍÁgflÊ∑§⁄U—H 31H
¡Öfl‹È‡øÊÇŸÿ— ‡ÊÊãÃÊ— ‡ÊÊãÃÊ ÁŒÇ¡ÁŸÃSflŸÊ—H ˙H 32 H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
‡ÊÈê÷flœÙ ŸÊ◊ Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—H 10H
©UflÊø 4, •œ¸‡‹Ù∑§— 1, ‡‹Ù∑§Ê— 27, ∞fl◊˜˜ 32,
∞fl◊ÊÁŒÃ— 57 5H
U
©U‚ ‚◊ÿ ‡ÊÈê÷∑§Ë ◊ÎàÿÈ∑§ ’ÊŒ ‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê NUŒÿ „U·¸‚ ÷⁄U ªÿÊ
•ÊÒ⁄U ªãœfl¸ªáÊ ◊œÈ⁄U ªËà ªÊŸ ‹ªH 30H ŒÍ‚⁄U ªãœfl¸ ’Ê¡ ’¡ÊŸ ‹ª •ÊÒ⁄U
•å‚⁄UÊ∞° ŸÊøŸ ‹ªË¥– ¬ÁflòÊ flÊÿÈ ’„UŸ ‹ªË– ‚Íÿ¸∑§Ë ¬˝÷Ê ©UûÊ◊ „UÊ
ªÿËH 31H •ÁÇŸ‡ÊÊ‹Ê∑§Ë ’ȤÊË „ÈU߸ •Êª •¬Ÿ-•Ê¬ ¬˝ÖflÁ‹Ã „UÊ ©U∆UË ÃÕÊ
‚ê¬Íáʸ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§ ÷ÿ¢∑§⁄U ‡ÊéŒ ‡ÊÊãà „UÊ ªÿH 32H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§ •ãê¸Ã
ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “‡ÊÈê÷-flœ” ŸÊ◊∑§ Œ‚flÊ°
•äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 10H
U
∞∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—
ŒflÃÊ•Ê¥mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ
ÃÕÊ ŒflËmÊ⁄UÊ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê
fl⁄UŒÊŸ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ’Ê‹⁄UÁfllÈÁÃÁ◊ãŒÈÁ∑§⁄UË≈UÊ¢ ÃÈX∑ȧøÊ¢ ŸÿŸòÊÿÿÈQ§Ê◊˜˜–
S◊⁄U◊ÈπË¥ fl⁄UŒÊ«˜.U ∑ȧ‡Ê¬Ê‡ÊÊ÷ËÁÃ∑§⁄UÊ¢ ¬˝÷¡ ÷ÈflŸ‡ÊË◊˜˜H
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
Œ√ÿÊ „Ôà ÃòÊ ◊„ÔÊ‚È⁄Uãº˝
‚ãº˝Ê— ‚È⁄UÊ flÁ±Ÿ¬È⁄UÙª◊ÊSÃÊ◊˜–
∑§ÊàÿÊÿŸË¥ ÃÈc≈ÈUflÈÁ⁄Uc≈U‹Ê÷ÊŒ˜1
Áfl∑§ÊÁ‡ÊflÄòÊÊé¡Áfl∑§ÊÁ‡ÊÃʇÊÊ—2 H 2H
◊Ò¥ ÷ÈflŸ‡fl⁄UËŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ©UŸ∑§ üÊË•¢ªÔUÊ¥∑§Ë •Ê÷Ê ¬˝÷ÊÃ∑§Ê‹∑§
‚Íÿ¸∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U øãº˝◊Ê∑§Ê ◊È∑ȧ≈U „ÒU– fl ©U÷⁄U „ÈU∞ Sßʥ
•ÊÒ⁄U ÃËŸ ŸòÊÊ¥‚ ÿÈQ§ „Ò¥U– ©UŸ∑§ ◊Èπ¬⁄U ◊È‚∑§ÊŸ∑§Ë ¿U≈UÊ ¿UÊÿË ⁄U„UÃË „ÒU
•ÊÒ⁄U „UÊÕÊ¥◊¥ fl⁄UŒ, •¢∑ȧ‡Ê, ¬Ê‡Ê ∞fl¢ •÷ÿ-◊Ⱥ˝Ê ‡ÊÊ÷Ê ¬Êà „Ò¥U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ŒflË∑§ mÊ⁄UÊ fl„UÊ° ◊„UÊŒÒàÿ¬Áà ‡ÊÈê÷∑§ ◊Ê⁄U
¡ÊŸ¬⁄U ßãº˝ •ÊÁŒ ŒflÃÊ •ÁÇŸ∑§Ê •Êª ∑§⁄U∑§ ©UŸ ∑§ÊàÿÊÿŸËŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ
∑§⁄UŸ ‹ª– ©U‚ ‚◊ÿ •÷Ëc≈U∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊŸ‚ ©UŸ∑§ ◊Èπ∑§◊‹ Œ◊∑§ ©U∆U
Õ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê‚ ÁŒ‡ÊÊ∞° ÷Ë ¡ª◊ªÊ ©U∆UË ÕË¥H 2H
1. ¬Ê0ó‹ê÷Ê0– 2. ¬Ê0óflÄòÊÊSÃÈ Áfl0–
160 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒÁfl ¬˝¬ãŸÊÌÄÔ⁄U ¬˝‚ËŒ
¬˝‚ËŒ ◊ÊḪÃÙ˘Áπ‹Sÿ–
¬˝‚ËŒ Áfl‡fl‡flÁ⁄U ¬ÊÁ„U Áfl‡fl¢
àfl◊ˇfl⁄UË ŒÁfl ø⁄UÊø⁄USÿH 3H
•ÊœÊ⁄U÷ÍÃÊ ¡ªÃSàfl◊∑§Ê
◊„ÔËSflM§¬áÊ ÿ× ÁSÕÃÊÁ‚–
•¬Ê¢ SflM§¬ÁSÕÃÿÊ àflÿÒÃ-
ŒÊåÿÊÿà ∑ΧàSŸ◊‹YKflËÿ¸H 4H
àfl¢ flÒcáÊflË ‡ÊÁQ§⁄UŸãÃflËÿʸ
Áfl‡flSÿ ’Ë¡¢ ¬⁄U◊ÊÁ‚ ◊ÊÿÊ–
‚ê◊ÙÁ„Uâ ŒÁfl ‚◊SÃ◊Ãؘ
àfl¢ flÒ ¬˝‚ãŸÊ ÷ÈÁfl ◊ÈÁQ§„ÔÃÈ—H 5H
ÁfllÊ— ‚◊SÃÊSÃfl ŒÁfl ÷ŒÊ—
ÁSòÊÿ— ‚◊SÃÊ— ‚∑§‹Ê ¡ªà‚È–
ŒflÃÊ ’Ê‹ó‡Ê⁄UáÊʪÃ∑§Ë ¬Ë«∏UÊ ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! „U◊¬⁄U ¬˝‚㟠„UÊ•Ê–
‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ◊ÊÃÊ! ¬˝‚㟠„UÊ•Ê– Áfl‡fl‡flÁ⁄U! Áfl‡fl∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ– ŒÁfl!
ÃÈê„UË¥ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§Ë •œË‡fl⁄UË „UÊH 3H ÃÈ◊ ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ∞∑§◊ÊòÊ •ÊœÊ⁄U
„UÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ¬ÎâflËM§¬◊¥ ÃÈê„UÊ⁄UË „UË ÁSÕÁà „ÒU– ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄UÊ ¬⁄UÊ∑˝§◊ •‹¢ÉÊŸËÿ „ÒU–
ÃÈê„UË¥ ¡‹M§¬◊¥ ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ÃÎåà ∑§⁄UÃË „UÊH 4H ÃÈ◊ •ŸãÃ
’‹‚ê¬ãŸ flÒcáÊflË ‡ÊÁQ§ „UÊ– ß‚ Áfl‡fl∑§Ë ∑§Ê⁄UáÊ÷ÍÃÊ ¬⁄UÊ ◊ÊÿÊ „UÊ– ŒÁfl!
ÃÈ◊Ÿ ß‚ ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ◊ÊÁ„Uà ∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU– ÃÈê„UË¥ ¬˝‚㟠„UÊŸ¬⁄U ß‚
¬Îâflˬ⁄U ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§⁄UÊÃË „UÊH 5H ŒÁfl! ‚ê¬Íáʸ ÁfllÊ∞° ÃÈê„UÊ⁄U „UË
Á÷ãŸ-Á÷㟠SflM§¬ „Ò¥U– ¡ªÃ˜Ô◊¥ Á¡ÃŸË ÁSòÊÿÊ° „Ò¥U, fl ‚’ ÃÈê„UÊ⁄UË „UË ◊ÍÌÃÿÊ° „Ò¥U–
* ∞∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 161
àflÿÒ∑§ÿÊ ¬ÍÁ⁄UÃ◊ê’ÿÒÃؘ
∑§Ê à SÃÈÁ× SÃ√ÿ¬⁄UÊ ¬⁄UÙÁQ§—H 6 H
1
‚fl¸÷ÍÃÊ ÿŒÊ ŒflË Sflª¸◊ÈÁQ§ ¬˝ŒÊÁÿŸË–
àfl¢ SÃÈÃÊ SÃÈÃÿ ∑§Ê flÊ ÷flãÃÈ ¬⁄U◊ÙQ§ÿ—H 7 H
‚fl¸Sÿ ’ÈÁhM§¬áÊ ¡ŸSÿ NUÁŒ ‚¢ÁSÕÖ
SflªÊ¸¬flª¸Œ ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 8 H
∑§‹Ê∑§Êc∆UÊÁŒM§¬áÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊¬˝ŒÊÁÿÁŸ–
Áfl‡flSÿÙ¬⁄UÃı ‡ÊQ§ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 9 H
‚fl¸◊X‹◊XÀÿ2 Á‡Êfl ‚flʸո‚ÊÁœ∑§–
‡Ê⁄Uáÿ òÿê’∑§ ªıÁ⁄U ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 10H
‚ÎÁc≈UÁSÕÁÃÁflŸÊ‡ÊÊŸÊ¢ ‡ÊÁQ§÷Íà ‚ŸÊÃÁŸ–
ªÈáÊÊüÊÿ ªÈáÊ◊ÿ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 11H
¡ªŒê’! ∞∑§◊ÊòÊ ÃÈ◊Ÿ „UË ß‚ Áfl‡fl∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU– ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁÃ
ÄÿÊ „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU? ÃÈ◊ ÃÊ SÃflŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ¬ŒÊÕÊZ‚ ¬⁄U ∞fl¢ ¬⁄UÊ flÊáÊË „UÊH 6H
¡’ ÃÈ◊ ‚fl¸SflM§¬Ê ŒflË Sflª¸ ÃÕÊ ◊ÊˇÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ, Ã’ ß‚Ë M§¬◊¥
ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà „UÊ ªÿË– ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁÃ∑§ Á‹ÿ ß‚‚ •ë¿UË ©UÁQ§ÿÊ° •ÊÒ⁄U ÄÿÊ „UÊ
‚∑§ÃË „Ò¥U?H 7H ’ÈÁhM§¬‚ ‚’ ‹ÊªÊ¥∑§ NUŒÿ◊¥ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ Sflª¸
∞fl¢ ◊ÊˇÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿáÊË ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 8H ∑§‹Ê, ∑§Êc∆UÊ
•ÊÁŒ∑§ M§¬‚ ∑˝§◊‡Ê— ¬Á⁄UáÊÊ◊ (•flSÕÊ-¬Á⁄UfløŸ)-∑§Ë •Ê⁄U ‹ ¡ÊŸflÊ‹Ë ÃÕÊ
Áfl‡fl∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 9H ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈ◊
‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ◊¢ª‹ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊¢ª‹◊ÿË „UÊ– ∑§ÀÿÊáÊŒÊÁÿŸË Á‡ÊflÊ „UÊ–
‚’ ¬ÈL§·ÊÕÊZ∑§Ê Á‚h ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ‡Ê⁄UáÊʪÃflà‚‹Ê, ÃËŸ ŸòÊÊ¥flÊ‹Ë ∞fl¢ ªÊÒ⁄UË „UÊ–
ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 10H ÃÈ◊ ‚ÎÁc≈U, ¬Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U ‚¢„UÊ⁄U∑§Ë ‡ÊÁQ§÷ÍÃÊ, ‚ŸÊßË
ŒflË, ªÈáÊÊ¥∑§Ê •ÊœÊ⁄U ÃÕÊ ‚fl¸ªÈáÊ◊ÿË „UÊ– ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 11H
1. ¬Ê0ó÷ÈÁQ§– 2. ¬Ê0ó◊ÊXÀÿ–
162 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‡Ê⁄UáÊʪÌ˟Êø¬Á⁄UòÊÊáʬ⁄UÊÿáÙ –
‚fl¸SÿÊÌÄÔ⁄U ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 12H
„¢Ô‚ÿÈQ§Áfl◊ÊŸSÕ ’˝rÊÊáÊËM§¬œÊÁ⁄UÁáÊ–
∑§ı‡ÊÊê÷—ˇÊÁ⁄U∑§ ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 13H
ÁòʇÊÍ‹øãº˝ÊÁ„Uœ⁄U ◊„ÔÊflη÷flÊÁ„UÁŸ–
◊Ê„Ô‡fl⁄UËSflM§¬áÊ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 14H
◊ÿÍ⁄U∑ȧÄ∑ȧ≈UflÎà ◊„ÔʇÊÁQ§œ⁄U˘ŸÉÙ–
∑§ı◊Ê⁄UËM§¬‚¢SÕÊŸ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 15H
‡Êæ˜ πø∑˝§ªŒÊ‡ÊÊX¸ªÎ„ÔËì⁄U◊ÊÿÈœ –
¬˝‚ËŒ flÒcáÊflËM§¬ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 16H
ªÎ„ÔËÃÙª˝◊„ÔÊø∑˝§ Œ¢c≈U˛ÙŒ˜œÎÃfl‚È¢œ⁄–
fl⁄UÊ„ÔM§Á¬ÁáÊ Á‡Êfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 17H
ŸÎÁ‚¢„ÔM§¬áÊÙª˝áÊ „ÔãÃÈ¢ ŒÒàÿÊŸ˜ ∑ΧÃÙl◊–
òÊÒ‹ÙÄÿòÊÊáÊ‚Á„Uà ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 18H
‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „ÈU∞ ŒËŸÊ¥ ∞fl¢ ¬ËÁ«∏UÃÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ◊¥ ‚¢‹ÇŸ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ‚’∑§Ë
¬Ë«∏UÊ ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿáÊË ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 12H ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈ◊
’˝rÊÔÊáÊË∑§Ê M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ „¢U‚Ê¥‚ ¡Èà „ÈU∞ Áfl◊ÊŸ¬⁄U ’Ò∆UÃË ÃÕÊ ∑ȧ‡ÊÁ◊ÁüÊà ¡‹
Á¿U«∏U∑§ÃË ⁄U„UÃË „UÊ– ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 13H ◊Ê„U‡fl⁄UËM§¬‚ ÁòʇÊÍ‹, øãº˝◊Ê ∞fl¢
‚¬¸∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ◊„UÊŸ˜Ô flη÷∑§Ë ¬Ë∆U¬⁄U ’Ò∆UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿáÊË ŒÁfl!
ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 14H ◊Ê⁄UÊ¥ •ÊÒ⁄U ◊ȪÊZ‚ ÁÉÊ⁄UË ⁄U„UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ◊„UʇÊÁQ§ œÊ⁄UáÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ë ∑§ÊÒ◊Ê⁄UËM§¬œÊÁ⁄UáÊË ÁŸc¬Ê¬ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 15H ‡Ê¢π,
ø∑˝§, ªŒÊ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊXÔ¸UœŸÈ·M§¬ ©UûÊ◊ •ÊÿȜʥ∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë flÒcáÊflË ‡ÊÁQ§M§¬Ê
ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈ◊ ¬˝‚㟠„UÊ•Ê– ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 16H „UÊÕ◊¥ ÷ÿÊŸ∑§ ◊„UÊø∑˝§ Á‹ÿ
•ÊÒ⁄U ŒÊ…∏UÊ¥¬⁄U œ⁄UÃË∑§Ê ©U∆UÊÿ flÊ⁄UÊ„UËM§¬œÊÁ⁄UáÊË ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 17H ÷ÿ¢∑§⁄U ŸÎÁ‚¢„UM§¬‚ ŒÒàÿÊ¥∑§ flœ∑§ Á‹ÿ ©Ulʪ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
ÃÕÊ ÁòÊ÷ÈflŸ∑§Ë ⁄UˇÊÊ◊¥ ‚¢‹ÇŸ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 18H
* ∞∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 163
Á∑§⁄UËÁ≈UÁŸ ◊„ÔÊflÖÊ˝ ‚„ÔdŸÿŸÙÖÖfl‹–
flÎòʬ˝ÊáÊ„Ô⁄U øÒÁãº˝ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 19H
Á‡ÊflŒÍÃËSflM§¬áÊ „ÔÃŒÒàÿ◊„ÔÊ’‹–
ÉÊÙ⁄UM§¬ ◊„ÔÊ⁄UÊfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 20H
Œ¢c≈U˛Ê∑§⁄UÊ‹flŒŸ Á‡Ê⁄UÙ◊Ê‹ÊÁfl÷Í·áÙ–
øÊ◊Èá«U ◊Èá«◊ÕŸ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 21H
‹Áˇ◊ ‹Ö¡ ◊„ÔÊÁfll üÊh ¬ÈÁc≈USflœ1 œ˝Èfl–
◊„ÔÊ⁄UÊÁòÊ2 ◊„ÔÊ˘Áfll3 ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 22H
◊œ ‚⁄USflÁà fl⁄U ÷ÍÁà ’Ê÷˝Áfl ÃÊ◊Á‚–
ÁŸÿà àfl¢ ¬˝‚ËŒ‡Ù ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ Ã4H 23H
◊SÃ∑§¬⁄U Á∑§⁄UË≈U •ÊÒ⁄U „UÊÕ◊¥ ◊„UÊflÖÊ˝ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ‚„Ud ŸòÊÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
©UgËåà ÁŒπÊÿË ŒŸflÊ‹Ë •ÊÒ⁄U flÎòÊÊ‚È⁄U∑§ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê •¬„U⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ßãº˝‡ÊÁQ§M§¬Ê
ŸÊ⁄UÊÿáÊË ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 19H Á‡ÊflŒÍÃËM§¬‚ ŒÒàÿÊ¥∑§Ë ◊„UÃË ‚ŸÊ∑§Ê
‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ÷ÿ¢∑§⁄U M§¬ œÊ⁄UáÊ ÃÕÊ Áfl∑§≈U ª¡¸ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 20H ŒÊ…∏UÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Áfl∑§⁄UÊ‹ ◊ÈπflÊ‹Ë ◊Èá«U◊Ê‹Ê‚ Áfl÷ÍÁ·Ã
◊Èá«U◊ÌŒŸË øÊ◊Èá«UÊM§¬Ê ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 21H ‹ˇ◊Ë, ‹Ö¡Ê,
◊„UÊÁfllÊ, üÊhÊ, ¬ÈÁc≈U, SflœÊ, œ˝ÈflÊ, ◊„UÊ⁄UÊÁòÊ ÃÕÊ ◊„UÊ-•ÁfllÊM§¬Ê ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 22H ◊œÊ, ‚⁄USflÃË, fl⁄UÊ (üÊc∆UÊ), ÷ÍÁà (∞‡flÿ¸M§¬Ê), ’Ê÷˝flË
(÷Í⁄U ⁄¢Uª∑§Ë •ÕflÊ ¬Êfl¸ÃË), ÃÊ◊‚Ë (◊„UÊ∑§Ê‹Ë), ÁŸÿÃÊ (‚¢ÿ◊¬⁄UÊÿáÊÊ) ÃÕÊ
߸‡ÊÊ (‚’∑§Ë •œË‡fl⁄UË)-M§Á¬áÊË ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 23H
1. ¬Ê0ó¬Èc≈U– 2. ¬Ê0ó⁄UÊòÊ– 3. ¬Ê0ó◊„ÔÊ◊Êÿ–
4. ‡ÊÊãßflË ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UŸ ÿ„ÔÊ° ∞∑§ ‡‹Ù∑§ •Áœ∑§ ¬Ê∆U ◊ÊŸÊ „ÔÒ, ¡Ù ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÔÒó
‚fl¸Ã—¬ÊÁáʬʌÊãà ‚fl¸ÃÙ˘ÁˇÊÁ‡Ê⁄UÙ◊Èπ–
‚fl¸Ã—üÊfláÊÉÊ˝ÊáÙ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH
164 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ù ‚fl¸‡ÊÁQ§‚◊ÁãflÖ
÷ÿèÿSòÊÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 24H
∞ÃûÊ flŒŸ¢ ‚ıêÿ¢ ‹ÙøŸòÊÿ÷ÍÁ·Ã◊˜˜–
¬ÊÃÈ Ÿ— ‚fl¸÷ËÁÃèÿ— ∑§ÊàÿÊÿÁŸ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 25H
ÖflÊ‹Ê∑§⁄UÊ‹◊àÿȪ˝◊‡Ù·Ê‚È⁄U‚ÍŒŸ◊˜˜ –
ÁòʇÊÍ‹¢ ¬ÊÃÈ ŸÙ ÷ËÃ÷¸º˝∑§ÊÁ‹ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 26H
Á„UŸÁSà ŒÒàÿáʢÁ‚ SflŸŸÊ¬Íÿ¸ ÿÊ ¡ªÃ˜˜–
‚Ê ÉÊá≈UÊ ¬ÊÃÈ ŸÙ ŒÁfl ¬Ê¬èÿÙ˘Ÿ— ‚ÈÃÊÁŸflH 27H
•‚È⁄UÊ‚ÎÇfl‚ʬVøÌøÃSà ∑§⁄UÙÖÖfl‹—–
‡ÊÈ÷Êÿ π«˜ª˜ Ù ÷flÃÈ øÁá«∑§ àflÊ¢ ŸÃÊ flÿ◊˜H˜ 28H
‚fl¸SflM§¬Ê, ‚fl¸‡fl⁄UË ÃÕÊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‡ÊÁQ§ÿÊ¥‚ ‚ê¬ãŸ ÁŒ√ÿM§¬Ê ŒÈª¸
ŒÁfl! ‚’ ÷ÿÊ¥‚ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ; ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 24H ∑§ÊàÿÊÿÁŸ! ÿ„U
ÃËŸ ‹ÊøŸÊ¥‚ Áfl÷ÍÁ·Ã ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‚ÊÒêÿ ◊Èπ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ÿÊ¥‚ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 25H ÷º˝∑§Ê‹Ë! ÖflÊ‹Ê•Ê¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Áfl∑§⁄UÊ‹ ¬˝ÃËÃ
„UÊŸflÊ‹Ê, •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U •ÊÒ⁄U ‚◊Sà •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÃÈê„UÊ⁄UÊ
ÁòʇÊÍ‹ ÷ÿ‚ „U◊¥ ’øÊÿ– ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 26H ŒÁfl! ¡Ê •¬ŸË äflÁŸ‚
‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U∑§ ŒÒàÿÊ¥∑§ á Ÿc≈U Á∑§ÿ ŒÃÊ „ÒU, fl„U ÃÈê„UÊ⁄UÊ ÉÊá≈UÊ
„U◊‹ÊªÊ¥∑§Ë ¬Ê¬Ê¥‚ ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U, ¡Ò‚ ◊ÊÃÊ •¬Ÿ ¬ÈòÊÊ¥∑§Ë ’È⁄U
∑§◊ÊZ‚ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË „ÒUH 27H øÁá«U∑§! ÃÈê„UÊ⁄U „UÊÕÊ¥◊¥ ‚ȇÊÊÁ÷à π«˜UÔª, ¡Ê
•‚È⁄UÊ¥∑§ ⁄UQ§ •ÊÒ⁄U ø’˸‚ øÌøà „ÒU, „U◊Ê⁄UÊ ◊¢ª‹ ∑§⁄U– „U◊ ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U
∑§⁄Uà „Ò¥UH 28H
* ∞∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 165
⁄U٪ʟ‡Ù·ÊŸ¬„¢ÔÁ‚ ÃÈc≈UÊ
L§c≈UÊ* ÃÈ ∑§Ê◊ÊŸ˜ ‚∑§‹ÊŸ÷Ëc≈UÊŸ˜–
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊŸÊ¢ Ÿ Áfl¬ãŸ⁄UÊáÊÊ¢
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊ sÔÊüÊÿÃÊ¢ ¬˝ÿÊÁãÃH 29H
∞Ãà∑Χâ ÿà∑§ŒŸ¢ àflÿÊl
œ◊¸Ám·Ê¢ ŒÁfl ◊„ÔÊ‚È⁄UÊáÊÊ◊˜˜–
M§¬Ò⁄UŸ∑Ò§’¸„ÈÔœÊ˘˘à◊◊ÍÏà .
∑ΧàflÊÁê’∑§ Ãà¬˝∑§⁄UÙÁà ∑§ÊãÿÊH 30H
ÁfllÊ‚È ‡ÊÊSòÊ·È Áflfl∑§ŒË¬-
cflÊl·È flÊÄÿ·È ø ∑§Ê àflŒãÿÊ–
◊◊àflªÃ¸˘ÁÃ◊„ÔÊãœ∑§Ê⁄U .
Áfl÷˝Ê◊ÿàÿÃŒÃËfl Áfl‡fl◊˜˜H 31H
ŒÁfl! ÃÈ◊ ¬˝‚㟠„UÊŸ¬⁄U ‚’ ⁄Uʪʥ∑§Ê Ÿc≈U ∑§⁄U ŒÃË „UÊ •ÊÒ⁄U ∑ȧÁ¬Ã „UÊŸ¬⁄U
◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà ‚÷Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÃË „UÊ– ¡Ê ‹Êª ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê
øÈ∑§ „Ò¥U, ©UŸ¬⁄U Áfl¬ÁûÊ ÃÊ •ÊÃË „UË Ÿ„UË¥– ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ªÿ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ
ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê ‡Ê⁄UáÊ ŒŸflÊ‹ „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 29H ŒÁfl! •Áê’∑§!! ÃÈ◊Ÿ •¬Ÿ
SflM§¬∑§Ê •Ÿ∑§ ÷ʪʥ◊¥ Áfl÷Q§ ∑§⁄U∑§ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ M§¬Ê¥‚ ¡Ê ß‚ ‚◊ÿ
ߟ œ◊¸º˝Ê„UË ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU, fl„U ‚’ ŒÍ‚⁄UË ∑§ÊÒŸ ∑§⁄U ‚∑§ÃË
ÕË?H 30H ÁfllÊ•Ê¥◊¥, ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UŸflÊ‹ ‡ÊÊSòÊÊ¥◊¥ ÃÕÊ •ÊÁŒflÊÄÿÊ¥
(flŒÊ¥)-◊¥ ÃÈê„UÊ⁄U Á‚flÊ •ÊÒ⁄U Á∑§‚∑§Ê fláʸŸ „ÒU? ÃÕÊ ÃÈ◊∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄UË
∑§ÊÒŸ ∞‚Ë ‡ÊÁQ§ „ÒU, ¡Ê ß‚ Áfl‡fl∑§Ê •ôÊÊŸ◊ÿ ÉÊÊ⁄U •ãœ∑§Ê⁄U‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ
◊◊ÃÊM§¬Ë ª…∏U◊¥ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷≈U∑§Ê ⁄U„UË „UÊH 31H
* ¬Ê0óŒŒÊÁ‚ ∑§Ê◊ÊŸ˜–
166 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
⁄UˇÊÊ¢Á‚ ÿòÊÙª˝Áfl·Ê‡ø ŸÊªÊ
ÿòÊÊ⁄UÿÙ ŒSÿÈ’‹ÊÁŸ ÿòÊ–
ŒÊflÊŸ‹Ù ÿòÊ ÃÕÊÁéœ◊äÿ
ÃòÊ ÁSÕÃÊ àfl¢ ¬Á⁄U¬ÊÁ‚ Áfl‡fl◊˜˜H 32H
Áfl‡fl‡flÁ⁄U àfl¢ ¬Á⁄U¬ÊÁ‚ Áfl‡fl¢
Áfl‡flÊÁà◊∑§Ê œÊ⁄Uÿ‚ËÁà Áfl‡fl◊˜–˜
Áfl‡fl‡ÊflãlÊ ÷flÃË ÷flÁãÃ
Áfl‡flÊüÊÿÊ ÿ àflÁÿ ÷ÁQ§Ÿ◊˝Ê—H 33H
ŒÁfl ¬˝‚ËŒ ¬Á⁄U¬Ê‹ÿ ŸÙ˘Á⁄U÷ËÃ-
ÌŸàÿ¢ ÿÕÊ‚È⁄UflœÊŒäÊÈŸÒfl ‚l—–
¬Ê¬ÊÁŸ ‚fl¸¡ªÃÊ¢ ¬˝‡Ê◊¢* ŸÿʇÊÈ
©Uà¬ÊìÊ∑§¡ÁŸÃÊ¢‡ø ◊„Ù¬‚ªÊ¸Ÿ˜H 34H
¡„UÊ° ⁄UÊˇÊ‚, ¡„UÊ° ÷ÿ¢∑§⁄U Áfl·flÊ‹ ‚¬¸, ¡„UÊ° ‡ÊòÊÈ , ¡„UÊ° ‹È≈U⁄UÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ
•ÊÒ⁄U ¡„UÊ° ŒÊflÊŸ‹ „UÊ, fl„UÊ° ÃÕÊ ‚◊Ⱥ˝∑§ ’Ëø◊¥ ÷Ë ‚ÊÕ ⁄U„U∑§⁄U ÃÈ◊ Áfl‡fl∑§Ë
⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË „UÊH 32H Áfl‡fl‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ Áfl‡fl∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UÃË „UÊ– Áfl‡flM§¬Ê „UÊ,
ß‚Á‹ÿ ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „UÊ– ÃÈ◊ ÷ªflÊŸ˜Ô Áfl‡flŸÊÕ∑§Ë ÷Ë fl㌟ËÿÊ
„UÊ– ¡Ê ‹Êª ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄U ‚Ê◊Ÿ ◊SÃ∑§ ¤ÊÈ∑§Êà „Ò¥U, fl ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl∑§Ê
•ÊüÊÿ ŒŸflÊ‹ „UÊà „Ò¥UH 33H ŒÁfl! ¬˝‚㟠„UÊ•Ê– ¡Ò‚ ß‚ ‚◊ÿ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê flœ
∑§⁄U∑§ ÃÈ◊Ÿ ‡ÊËÉÊ˝ „UË „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§Ë „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚ŒÊ „U◊¥ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ ÷ÿ‚
’øÊ•Ê– ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ¬Ê¬ Ÿc≈U ∑§⁄U ŒÊ •ÊÒ⁄U ©Uà¬Êà ∞fl¢ ¬Ê¬Ê¥∑§ »§‹SflM§¬
¬˝Êåà „UÊŸflÊ‹ ◊„UÊ◊Ê⁄UË •ÊÁŒ ’«∏U-’«∏U ©U¬º˝flÊ¥∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝ ŒÍ⁄U ∑§⁄UÊH 34H
* ¬Ê0óø ‡Ê◊¢–
* ∞∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 167
¬˝áÊÃÊŸÊ¢ ¬˝‚ËŒ àfl¢ ŒÁfl Áfl‡flÊÌÄÔÊÁ⁄UÁáÊ–
òÊÒ‹ÙÄÿflÊÁ‚ŸÊ◊Ë«K ‹Ù∑§ÊŸÊ¢ fl⁄UŒÊ ÷flH 35H
Œ√ÿÈflÊøH 36H
fl⁄UŒÊ„¢Ô ‚È⁄UªáÊÊ fl⁄U¢ ÿã◊Ÿ‚ë¿Õ–
â flÎáÊÈäfl¢ ¬˝ÿë¿UÊÁ◊ ¡ªÃÊ◊Ȭ∑§Ê⁄U∑§◊˜˜H 37H
ŒflÊ ™§øÈ—H 38H
‚flʸ’ʜʬ˝‡Ê◊Ÿ¢ òÊ‹ÙÄÿSÿÊÁπ‹‡flÁ⁄–
∞fl◊fl àflÿÊ ∑§Êÿ¸◊S◊mÒÁ⁄UÁflŸÊ‡ÊŸ◊˜˜H 39H
Œ√ÿÈflÊøH 40H
flÒflSflÃ˘ãÃ⁄U ¬˝Êåà •c≈UÊÁfl¢‡ÊÁÃ◊ ÿȪ–
‡ÊÈê÷Ù ÁŸ‡ÊÈê÷‡øÒflÊãÿÊflÈà¬àSÿà ◊„ÔÊ‚È⁄UıH 41H
ŸãŒªÙ¬ªÎ„Ô* ¡ÊÃÊ ÿ‡Êٌʪ÷¸‚ê÷flÊ–
ÃÃSÃı ŸÊ‡ÊÁÿcÿÊÁ◊ ÁflãäÿÊø‹ÁŸflÊÁ‚ŸËH 42H
Áfl‡fl∑§Ë ¬Ë«∏UÊ ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! „U◊ ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥¬⁄U ¬«∏U „ÈU∞ „Ò¥U,
„U◊¬⁄U ¬˝‚㟠„UÊ•Ê– ÁòÊ‹Ê∑§ÁŸflÊÁ‚ÿÊ¥∑§Ë ¬Í¡ŸËÿÊ ¬⁄U◊‡flÁ⁄U! ‚’
‹ÊªÊ¥∑§Ê fl⁄UŒÊŸ ŒÊH 35H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 36H ŒflÃÊ•Ê! ◊Ò¥ fl⁄U ŒŸ∑§Ê ÃÒÿÊ⁄U „Í°U– ÃÈê„UÊ⁄U ◊Ÿ◊¥
Á¡‚∑§Ë ßë¿UÊ „UÊ, fl„U fl⁄U ◊Ê°ª ‹Ê– ‚¢‚Ê⁄U∑§ Á‹ÿ ©U‚ ©U¬∑§Ê⁄U∑§ fl⁄U∑§Ê
◊Ò¥ •fl‡ÿ ŒÍ°ªËH 37H
ŒflÃÊ ’Ê‹óH 38H ‚fl¸‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ‚◊SÃ
’ʜʕʥ∑§Ê ‡ÊÊãà ∑§⁄UÊ •ÊÒ⁄U „U◊Ê⁄U ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃË ⁄U„UÊH 39H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 40H ŒflÃÊ•Ê! flÒflSflà ◊ãflãÃ⁄U∑§ •_ÔUÊ߸‚fl¥ ÿȪ◊¥
‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷ ŸÊ◊∑§ ŒÊ •ãÿ ◊„UÊŒÒàÿ ©Uà¬ãŸ „Uʪ¥ H 41H Ã’ ◊Ò¥
ŸãŒªÊ¬∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ©UŸ∑§Ë ¬àŸË ÿ‡ÊÊŒÊ∑§ ª÷¸‚ •flÃËáʸ „UÊ ÁflãäÿÊø‹◊¥ ¡Ê∑§⁄U
⁄U„Í°UªË •ÊÒ⁄U ©UQ§ ŒÊŸÊ¥ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§M°§ªËH 42H
* ¬Ê0ó∑ȧ‹–
168 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
¬ÈŸ⁄UåÿÁÃ⁄Uıº˝áÊ M§¬áÊ ¬ÎÁÕflËË–
•flÃËÿ¸ „ÔÁŸcÿÊÁ◊ flÒ¬˝ÁøûÊÊ¢SÃÈ ŒÊŸflÊŸ˜H 43H
÷ˇÊÿãàÿʇø ÃʟȪ˝ÊŸ˜ flÒ¬˝ÁøûÊÊã◊„ÔÊ‚È⁄UÊŸ˜–
⁄UQ§Ê ŒãÃÊ ÷ÁflcÿÁãà ŒÊÁ«U◊Ë∑ȧ‚È◊Ù¬◊Ê—H 44H
ÃÃÙ ◊Ê¢ ŒflÃÊ— Sflª¸ ◊àÿ¸‹Ù∑§ ø ◊ÊŸflÊ—–
SÃÈflãÃÙ √ÿÊ„ÔÁ⁄UcÿÁãà ‚Ãâ ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê◊˜˜H 45H
÷Íÿ‡ø ‡ÊÃflÊÌ·ÄÿÊ◊ŸÊflÎc≈UKÊ◊Ÿê÷Á‚–
◊ÈÁŸÁ÷— ‚¢SÃÈÃÊ ÷Í◊ı ‚ê÷ÁflcÿÊêÿÿÙÁŸ¡ÊH 46H
Ã× ‡Êß ŸòÊÊáÊÊ¢ ÁŸ⁄UËÁˇÊcÿÊÁ◊ ÿã◊ÈŸËŸ˜–
∑§ËøÁÿcÿÁãà ◊ŸÈ¡Ê— ‡ÊÃÊˇÊËÁ◊Áà ◊Ê¢ Ã×H 47H
ÃÃÙ˘„Ô◊Áπ‹¢ ‹Ù∑§◊Êà◊Œ„Ô‚◊ÈjflÒ—–
÷Á⁄UcÿÊÁ◊ ‚È⁄UÊ— ‡ÊÊ∑Ò§⁄UÊflÎc≈U— ¬˝ÊáÊœÊ⁄U∑Ò§—H 48H
Á»§⁄U •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U M§¬‚ ¬Îâflˬ⁄U •flÃÊ⁄U ‹ ◊Ò¥ flÒ¬˝ÁøûÊ ŸÊ◊flÊ‹
ŒÊŸflÊ¥∑§Ê flœ ∑§M°§ªËH 43H ©UŸ ÷ÿ¢∑§⁄U ◊„UÊŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÷ˇÊáÊ ∑§⁄Uà ‚◊ÿ ◊⁄U
ŒÊ°Ã •ŸÊ⁄U∑§ »Í§‹∑§Ë ÷Ê°Áà ‹Ê‹ „UÊ ¡Êÿ°ªH 44H Ã’ Sflª¸◊¥ ŒflÃÊ •ÊÒ⁄U
◊àÿ¸‹Ê∑§◊¥ ◊ŸÈcÿ ‚ŒÊ ◊⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄Uà „ÈU∞ ◊È¤Ê “⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê” ∑§„¥UªH 45H
Á»§⁄U ¡’ ¬Îâflˬ⁄U ‚ÊÒ fl·ÊZ∑§ Á‹ÿ fl·Ê¸ L§∑§ ¡ÊÿªË •ÊÒ⁄U ¬ÊŸË∑§Ê •÷Êfl „UÊ
¡ÊÿªÊ, ©U‚ ‚◊ÿ ◊ÈÁŸÿÊ¥∑§ SÃflŸ ∑§⁄UŸ¬⁄U ◊Ò¥ ¬Îâflˬ⁄U •ÿÊÁŸ¡ÊM§¬◊¥ ¬˝∑§≈U
„UÊ™°§ªËH 46H •ÊÒ⁄U ‚ÊÒ ŸòÊÊ¥‚ ◊ÈÁŸÿÊ¥∑§Ê ŒπÍ°ªË– •Ã— ◊ŸÈcÿ “‡ÊÃÊˇÊË” ß‚
ŸÊ◊‚ ◊⁄UÊ ∑§ËøŸ ∑§⁄¥UªH 47H ŒflÃÊ•Ê! ©U‚ ‚◊ÿ ◊Ò¥ •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ©Uà¬ãŸ
„ÈU∞ ‡ÊÊ∑§Ê¥mÊ⁄UÊ ‚◊Sà ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ÷⁄UáÊ-¬Ê·áÊ ∑§M°§ªË– ¡’Ã∑§ fl·Ê¸ Ÿ„UË¥ „UʪË,
Ã’Ã∑§ fl ‡ÊÊ∑§ „UË ‚’∑§ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥UªH 48H
* ∞∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 169
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UËÁà ÁflÅÿÊÁâ ÃŒÊ ÿÊSÿÊêÿ„¢Ô ÷ÈÁfl–
ÃòÊÒfl ø flÁœcÿÊÁ◊ ŒÈª¸◊ÊÅÿ¢ ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜H 49H
ŒÈªÊ¸ ŒflËÁà ÁflÅÿÊâ Ãã◊ ŸÊ◊ ÷ÁflcÿÁÖ
¬ÈŸ‡øÊ„¢Ô ÿŒÊ ÷Ë◊¢ M§¬¢ ∑ΧàflÊ Á„U◊Êø‹H 50H
⁄UˇÊÊ¢Á‚* ÷ˇÊÁÿcÿÊÁ◊ ◊ÈŸËŸÊ¢ òÊÊáÊ∑§Ê⁄UáÊÊØ–˜
ÃŒÊ ◊Ê¢ ◊ÈŸÿ— ‚fl¸ SÃÙcÿãàÿÊŸ◊˝◊Íøÿ—H 51H
÷Ë◊Ê ŒflËÁà ÁflÅÿÊâ Ãã◊ ŸÊ◊ ÷ÁflcÿÁÖ
ÿŒÊL§áÊÊÅÿSòÊÒ‹ÙÄÿ ◊„Ôʒʜʢ ∑§Á⁄UcÿÁÃH 52H
Ìʄ¢Ô ÷˝Ê◊⁄U¢ M§¬¢ ∑ΧàflÊ˘‚¢Åÿÿ·≈U˜¬Œ◊˜˜–
òÊÒ‹ÙÄÿSÿ Á„UÃÊÕʸÿ flÁœcÿÊÁ◊ ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜H 53H
∞‚Ê ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬Îâflˬ⁄U “‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË” ∑§ ŸÊ◊‚ ◊⁄UË ÅÿÊÁà „Uʪ˖
©U‚Ë •flÃÊ⁄U◊¥ ◊Ò¥ ŒÈª¸◊ ŸÊ◊∑§ ◊„UÊŒÒàÿ∑§Ê flœ ÷Ë ∑§M°§ªËH 49H ß‚‚
◊⁄UÊ ŸÊ◊ “ŒÈªÊ¸ŒflË” ∑§ M§¬‚ ¬˝Á‚h „Uʪʖ Á»§⁄U ◊Ò¥ ¡’ ÷Ë◊M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§
◊ÈÁŸÿÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ Á„U◊Ê‹ÿ¬⁄U ⁄U„UŸflÊ‹ ⁄UÊˇÊ‚Ê¥∑§Ê ÷ˇÊáÊ ∑§M°§ªË, ©U‚
‚◊ÿ ‚’ ◊ÈÁŸ ÷ÁQ§‚ ŸÃ◊SÃ∑§ „UÊ∑§⁄U ◊⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄¥UªH 50-51H
Ã’ ◊⁄UÊ ŸÊ◊ “÷Ë◊ÊŒflË” ∑§ M§¬◊¥ ÁflÅÿÊà „Uʪʖ ¡’ •L§áÊ ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿ
ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ÷Ê⁄UË ©U¬º˝fl ◊øÊÿªÊH 52H Ã’ ◊Ò¥ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê Á„UÃ
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¿U— ¬Ò⁄UÊ¥flÊ‹ •‚¢Åÿ ÷˝◊⁄UÊ¥∑§Ê M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ©U‚ ◊„UÊŒÒàÿ∑§Ê
flœ ∑§M°§ªËH 53H
* ¬Ê0óˇÊÿÁÿcÿÊÁ◊ (ˇÊ¬ÁÿcÿÊÁ◊ ßÁà flÊ)–
170 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
÷˝Ê◊⁄UËÁà ø ◊Ê¢ ‹Ù∑§ÊSÃŒÊ SÃÙcÿÁãà ‚fl¸Ã—–
ßàÕ¢ ÿŒÊ ÿŒÊ ’ÊœÊ ŒÊŸflÙàÕÊ ÷ÁflcÿÁÃH 54H
ÃŒÊ ÃŒÊflÃËÿʸ„¢Ô ∑§Á⁄UcÿÊêÿÁ⁄U‚¢ˇÊÿ◊˜˜H ˙H 55H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
Œ√ÿÊ— SÃÈÁßʸ◊Ò∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 11H
©UflÊø 4, •œ¸‡‹Ù∑§— 1, ‡‹Ù∑§Ê— 50,
∞fl◊˜˜ 55, ∞fl◊ÊÁŒÃ— 630H
U
©U‚ ‚◊ÿ ‚’ ‹Êª “÷˝Ê◊⁄UË” ∑§ ŸÊ◊‚ øÊ⁄UÊ¥ •Ê⁄U ◊⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄¥Uª– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ¡’-¡’ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ŒÊŸflË ’ÊœÊ ©U¬ÁSÕà „UʪË, Ã’-Ã’ •flÃÊ⁄U ‹∑§⁄U
◊Ò¥ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§M°§ªËH 54-55H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “ŒflËSÃÈÁÔ ŸÊ◊∑§
ÇÿÊ⁄U„UflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 11H
U
mÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—
ŒflË-øÁ⁄UòÊÊ¥∑§ ¬Ê∆U∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ÁfllÈgÊ◊‚◊¬˝÷Ê¢ ◊Ϊ¬ÁÃS∑§ãœÁSÕÃÊ¢ ÷Ë·áÊÊ¢
∑§ãÿÊÁ÷— ∑§⁄UflÊ‹π≈UÁfl‹‚hSÃÊÁ÷⁄UÊ‚ÁflÃÊ◊˜˜–
„ÔSÃÒ‡ø∑˝§ªŒÊÁ‚π≈UÁflÁ‡ÊπÊ¢‡øʬ¢ ªÈáÊ¢ ḟ˥
Á’÷˝ÊáÊÊ◊Ÿ‹ÊÁà◊∑§Ê¢ ‡ÊÁ‡Êœ⁄UÊ¢ ŒÈªÊZ ÁòÊŸòÊÊ¢ ÷¡H
“˙” Œ√ÿÈflÊøH 1H
∞Á÷— SÃflÒ‡ø ◊Ê¢ ÁŸàÿ¢ SÃÙcÿà ÿ— ‚◊ÊÁ„U×–
ÃSÿÊ„¢Ô ‚∑§‹Ê¢ ’ʜʢ ŸÊ‡ÊÁÿcÿÊêÿ‚¢‡Êÿ◊˜˜*H 2H
◊Ò¥ ÃËŸ ŸòÊÊ¥flÊ‹Ë ŒÈªÊ¸ŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í° U, ©UŸ∑§ üÊË•¢ªÔUÊ¥∑§Ë ¬˝÷Ê
Á’¡‹Ë∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU– fl Á‚¢„U∑§ ∑¢§œ¬⁄U ’Ò∆UË „ÈU߸ ÷ÿ¢∑§⁄U ¬˝ÃËà „UÊÃË „Ò¥U–
„UÊÕÊ¥◊¥ ËflÊ⁄U •ÊÒ⁄U …UÊ‹ Á‹ÿ •Ÿ∑§ ∑§ãÿÊ∞° ©UŸ∑§Ë ‚flÊ◊¥ π«∏UË „Ò¥U– fl •¬Ÿ
„UÊÕÊ¥◊¥ ø∑˝§, ªŒÊ, ËflÊ⁄U, …UÊ‹, ’ÊáÊ, œŸÈ·, ¬Ê‡Ê •ÊÒ⁄U á¸ŸË ◊Ⱥ˝Ê œÊ⁄UáÊ
Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥U– ©UŸ∑§Ê SflM§¬ •ÁÇŸ◊ÿ „ÒU ÃÕÊ fl ◊ÊÕ¬⁄U øãº˝◊Ê∑§Ê ◊È∑ȧ≈U
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U–
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 1H ŒflÃÊ•Ê! ¡Ê ∞∑§Êª˝ÁøûÊ „UÊ∑§⁄U ¬˝ÁÃÁŒŸ ߟ
SÃÈÁÃÿÊ‚ ¥ ◊⁄UÊ SÃflŸ ∑§⁄UªÊ, ©U‚∑§Ë ‚Ê⁄UË ’ÊœÊ ◊Ò¥ ÁŸ‡øÿ „UË ŒÍ⁄U ∑§⁄U ŒÍª° ËH 2H
* ¬Ê0ó‡Ê◊0–
172 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ŸÊ‡Ê¢ ø ◊Á„U·Ê‚È⁄UÉÊÊß◊˜˜–
∑§ËøÁÿcÿÁãà ÿ ÃmŒ˜˜ flœ¢ ‡ÊÈê÷ÁŸ‡ÊÈê÷ÿÙ—H 3H
•c≈UêÿÊ¢ ø øÃÈŒ¸‡ÿÊ¢ ŸflêÿÊ¢ øÒ∑§ø—–
üÊÙcÿÁãà øÒfl ÿ ÷ÄàÿÊ ◊◊ ◊Ê„ÔÊàêÿ◊ÈûÊ◊◊˜˜H 4H
Ÿ ÷ʢ ŒÈc∑Χâ Á∑§ÁÜøŒ˜˜ ŒÈc∑ΧÃÙàÕÊ Ÿ øʬŒ—–
÷ÁflcÿÁà Ÿ ŒÊÁ⁄Uº˝K¢ Ÿ øÒflc≈UÁflÿÙ¡Ÿ◊˜˜H 5H
‡ÊòÊÈÃÙ Ÿ ÷ÿ¢ ÃSÿ ŒSÿÈÃÙ flÊ Ÿ ⁄Uʡ×–
Ÿ ‡ÊSòÊÊŸ‹ÃÙÿıÉÊÊà∑§ŒÊÁøà‚ê÷ÁflcÿÁÃH 6H
ÃS◊Êã◊◊ÒÃã◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ¬Á∆UÃ√ÿ¢ ‚◊ÊÁ„UÃÒ—–
üÊÙÃ√ÿ¢ ø ‚ŒÊ ÷ÄàÿÊ ¬⁄U¢ SflSàÿÿŸ¢ Á„U ÃؘH 7H
©U¬‚ªÊ¸Ÿ‡Ù·Ê¢SÃÈ ◊„ÔÊ◊Ê⁄UË‚◊ÈjflÊŸ˜–
ÃÕÊ ÁòÊÁflœ◊Èà¬Êâ ◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ‡Ê◊ÿã◊◊H 8H
¡Ê ◊œÈ∑Ò§≈U÷∑§Ê ŸÊ‡Ê, ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê flœ ÃÕÊ ‡ÊÈê÷-ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ‚¢„UÊ⁄U∑§
¬˝‚¢ª∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄¥UªH 3H ÃÕÊ •c≈U◊Ë, øÃÈŒ¸‡ÊË •ÊÒ⁄U Ÿfl◊Ë∑§Ê ÷Ë ¡Ê ∞∑§Êª˝ÁøûÊ
„UÊ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ◊⁄U ©UûÊ◊ ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê üÊfláÊ ∑§⁄¥UªH 4H ©Uã„¥U ∑§Ê߸ ¬Ê¬ Ÿ„UË¥
¿ÍU ‚∑§ªÊ– ©UŸ¬⁄U ¬Ê¬¡ÁŸÃ •Ê¬ÁûÊÿÊ° ÷Ë Ÿ„UË¥ •Êÿ¢ªË– ©UŸ∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ∑§÷Ë
ŒÁ⁄Uº˝ÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊªË ÃÕÊ ©UŸ∑§Ê ∑§÷Ë ¬˝◊Ë¡ŸÊ¥∑§ Áfl¿UÊ„U∑§Ê ∑§c≈U ÷Ë Ÿ„UË¥ ÷ʪŸÊ
¬«∏UªÊH 5H ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, ©Uã„¥U ‡ÊòÊÈ‚, ‹È≈U⁄UÊ¥‚, ⁄UÊ¡Ê‚, ‡ÊSòÊ‚, •ÁÇŸ‚
ÃÕÊ ¡‹∑§Ë ⁄UÊÁ‡Ê‚ ÷Ë ∑§÷Ë ÷ÿ Ÿ„UË¥ „UʪÊH 6H ß‚Á‹ÿ ‚’∑§Ê ∞∑§Êª˝ÁøûÊ
„UÊ∑§⁄U ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ◊⁄U ß‚ ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê ‚ŒÊ ¬…∏UŸÊ •ÊÒ⁄U ‚ÈŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÿ„U ¬⁄U◊
∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „ÒUH 7H ◊⁄UÊ ◊Ê„UÊàêÿ ◊„UÊ◊Ê⁄UË¡ÁŸÃ ‚◊Sà ©U¬º˝flÊ¥ ÃÕÊ
•ÊäÿÊÁà◊∑§ •ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ©Uà¬ÊÃÊ¥∑§Ê ‡ÊÊãà ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUH 8H
* mÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 173
ÿòÊÒÃà¬∆UKà ‚êÿ昘 ÁŸàÿ◊Êÿß ◊◊–
‚ŒÊ Ÿ ÃÁm◊ÙˇÿÊÁ◊ ‚Ê¢ÁŸäÿ¢ ÃòÊ ◊ ÁSÕÃ◊˜H ˜ 9H
’Á‹¬˝ŒÊŸ ¬Í¡ÊÿÊ◊ÁÇŸ∑§Êÿ¸ ◊„ÔÙà‚fl–
‚flZ ◊◊ÒÃëøÁ⁄UÃ◊ÈëøÊÿZ üÊÊ√ÿ◊fl øH 10H
¡ÊŸÃÊ˘¡ÊŸÃÊ flÊÁ¬ ’Á‹¬Í¡Ê¢ ÃÕÊ ∑ΧÃÊ◊˜˜–
¬˝ÃËÁë¿cÿÊêÿ„¢Ô 1 ¬˝ËàÿÊ flÁ±Ÿ„Ù◊¢ ÃÕÊ ∑ΧÃ◊˜H
˜ 11H
‡Ê⁄Uà∑§Ê‹ ◊„ÔÊ¬Í¡Ê Á∑˝§ÿà ÿÊ ø flÊÌ·∑§Ë–
ÃSÿÊ¢ ◊◊ÒÃã◊Ê„ÔÊàêÿ¢ üÊÈàflÊ ÷ÁQ§‚◊Áãfl×H 12H
2
‚flʸ’ÊœÊ ÁflÁŸ◊ȸQ§Ù œŸœÊãÿ‚ÈÃÊÁãfl×–
◊ŸÈcÿÙ ◊à¬˝‚ÊŒŸ ÷ÁflcÿÁà Ÿ ‚¢‡Êÿ—H 13H
üÊÈàflÊ ◊◊ÒÃã◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ÃÕÊ øÙà¬ûÊÿ— ‡ÊÈ÷Ê—–
¬⁄UÊ∑˝§◊¢ ø ÿÈh·È ¡Êÿà ÁŸ÷¸ÿ— ¬È◊ÊŸ˜H 14H
◊⁄U Á¡‚ ◊ÁãŒ⁄U◊¥ ¬˝ÁÃÁŒŸ ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ◊⁄U ß‚ ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê ¬Ê∆U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU, ©U‚ SÕÊŸ∑§Ê ◊Ò¥ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ¿UÊ«∏UÃË– fl„UÊ° ‚ŒÊ „UË ◊⁄UÊ ‚Á㟜ʟ ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ
„ÒUH 9H ’Á‹ŒÊŸ, ¬Í¡Ê, „UÊ◊ ÃÕÊ ◊„UÊà‚fl∑§ •fl‚⁄UÊ¥¬⁄U ◊⁄U ß‚ øÁ⁄UòÊ∑§Ê ¬Í⁄UÊ-
¬Í⁄UÊ ¬Ê∆U •ÊÒ⁄U üÊfláÊ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 10H ∞‚Ê ∑§⁄UŸ¬⁄U ◊ŸÈcÿ ÁflÁœ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U
ÿÊ Á’ŸÊ ¡ÊŸ ÷Ë ◊⁄U Á‹ÿ ¡Ê ’Á‹, ¬Í¡Ê ÿÊ „UÊ◊ •ÊÁŒ ∑§⁄UªÊ, ©U‚ ◊Ò¥ ’«∏UË
¬˝‚ãŸÃÊ∑§ ‚ÊÕ ª˝„UáÊ ∑§M°§ªËH 11H ‡Ê⁄Uà∑§Ê‹◊¥ ¡Ê flÊÌ·∑§ ◊„UÊ¬Í¡Ê ∑§Ë ¡ÊÃË
„ÒU, ©U‚ •fl‚⁄U¬⁄U ¡Ê ◊⁄U ß‚ ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ‚ÈŸªÊ, fl„U ◊ŸÈcÿ ◊⁄U
¬˝‚ÊŒ‚ ‚’ ’ʜʕʥ‚ ◊ÈQ§ ÃÕÊ œŸ, œÊãÿ ∞fl¢ ¬ÈòÊ‚ ‚ê¬ãŸ „UʪÊóß‚◊¥
ÃÁŸ∑§ ÷Ë ‚¢Œ„U Ÿ„UË¥ „ÒUH 12-13H ◊⁄U ß‚ ◊Ê„UÊàêÿ, ◊⁄U ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl∑§Ë ‚ÈãŒ⁄U ∑§ÕÊ∞°
ÃÕÊ ÿÈh◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ◊⁄U ¬⁄UÊ∑˝§◊ ‚ÈŸŸ‚ ◊ŸÈcÿ ÁŸ÷¸ÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 14H
1. ¬Ê0ó¬˝ÃËÁˇÊcÿÊÁ◊– 2. ¬Ê0ó‚fl¸’ʜʖ
174 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Á⁄U¬fl— ‚¢ˇÊÿ¢ ÿÊÁãà ∑§ÀÿÊáÊ¢ øÙ¬¬lÖ
ŸãŒÃ ø ∑ȧ‹¢ ¬È¢‚Ê¢ ◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ◊◊ ‡ÊÎáflÃÊ◊˜˜H 15H
‡ÊÊÁãÃ∑§◊¸ÁáÊ ‚fl¸òÊ ÃÕÊ ŒÈ—Sfl埌‡Ê¸Ÿ–
ª˝„Ԭ˫UÊ‚È øÙª˝Ê‚È ◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ‡ÊÎáÊÈÿÊã◊◊H 16H
©U¬‚ªÊ¸— ‡Ê◊¢ ÿÊÁãà ª˝„Ԭ˫Uʇø ŒÊL§áÊÊ—–
ŒÈ—Sfl埢 ø ŸÎÁ÷Œ¸Îc≈U¢ ‚ÈSflåŸ◊Ȭ¡ÊÿÃH 17H
’Ê‹ª˝„ÔÊÁ÷÷ÍÃÊŸÊ¢ ’Ê‹ÊŸÊ¢ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê⁄U∑§◊˜˜–
‚¢ÉÊÊÃ÷Œ ø ŸÎáÊÊ¢ ◊ÒòÊË∑§⁄UáÊ◊ÈûÊ◊◊˜˜H 18H
ŒÈfl¸ÎûÊÊŸÊ◊‡Ù·ÊáÊÊ¢ ’‹„ÔÊÁŸ∑§⁄U¢ ¬⁄U◊˜–
⁄UˇÊÙ÷ÍÃÁ¬‡ÊÊøÊŸÊ¢ ¬∆UŸÊŒfl ŸÊ‡ÊŸ◊˜˜H 19H
‚flZ ◊◊ÒÃã◊Ê„ÔÊàêÿ¢ ◊◊ ‚ÁãŸÁœ∑§Ê⁄U∑§◊˜˜–
¬‡ÊȬÈc¬ÊÉÿ¸œÍ¬Ò‡ø ªãœŒË¬ÒSÃÕÙûÊ◊Ò—H 20H
◊⁄U ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê üÊfláÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ‡ÊòÊÈ Ÿc≈U „UÊ ¡Êà „Ò¥U, ©Uã„¥U
∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊÃË ÃÕÊ ©UŸ∑§Ê ∑ȧ‹ •ÊŸÁãŒÃ ⁄U„UÃÊ „ÒUH 15H ‚fl¸òÊ
‡ÊÊÁãÃ-∑§◊¸◊¥, ’È⁄U SflåŸ ÁŒπÊÿË ŒŸ¬⁄U ÃÕÊ ª˝„U¡ÁŸÃ ÷ÿ¢∑§⁄U ¬Ë«∏UÊ ©U¬ÁSÕÃ
„UÊŸ¬⁄U ◊⁄UÊ ◊Ê„UÊàêÿ üÊfláÊ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 16H ß‚‚ ‚’ ÁflÉŸ ÃÕÊ ÷ÿ¢∑§⁄U
ª˝„U-¬Ë«∏UÊ∞° ‡ÊÊãà „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U ◊ŸÈcÿÊ¥mÊ⁄UÊ ŒπÊ „ÈU•Ê ŒÈ—SflåŸ ‡ÊÈ÷ SflåŸ◊¥
¬Á⁄UflÌÃà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 17H ’Ê‹ª˝„UÊ¥‚ •Ê∑˝§Êãà „ÈU∞ ’Ê‹∑§Ê¥∑§ Á‹ÿ ÿ„U
◊Ê„UÊàêÿ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU ÃÕÊ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ ‚¢ª∆UŸ◊¥ »Í§≈U „UÊŸ¬⁄U ÿ„U •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U
Á◊òÊÃÊ ∑§⁄UÊŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒUH 18H ÿ„U ◊Ê„UÊàêÿ ‚◊Sà ŒÈ⁄UÊøÊÁ⁄UÿÊ¥∑§ ’‹∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊŸflÊ‹Ê „ÒU– ß‚∑§ ¬Ê∆U◊ÊòÊ‚ ⁄UÊˇÊ‚Ê¥, ÷ÍÃÊ¥ •ÊÒ⁄U Á¬‡ÊÊøÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ
¡ÊÃÊ „ÒUH 19H ◊⁄UÊ ÿ„U ‚’ ◊Ê„UÊàêÿ ◊⁄U ‚Ê◊Ëåÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§⁄UÊŸflÊ‹Ê „ÒU–
¬‡ÊÈ , ¬Èc¬, •Éÿ¸, œÍ¬, ŒË¬, ªãœ •ÊÁŒ ©UûÊ◊ ‚Ê◊Áª˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸ‚,
* mÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 175
Áfl¬˝ÊáÊÊ¢ ÷Ù¡ŸÒ„ÔÙ¸◊Ò— ¬˝ÙˇÊáÊËÿÒ⁄U„ÔÌŸ‡Ê◊˜˜–
•ãÿÒ‡ø ÁflÁflœÒ÷Ù¸ªÒ— ¬˝ŒÊŸÒfl¸à‚⁄UáÊ ÿÊH 21H
¬˝ËÁÃ◊¸ Á∑˝§ÿà ‚ÊÁS◊Ÿ˜ ‚∑Χà‚ÈøÁ⁄Uà üÊÈÖ
üÊÈâ „Ô⁄UÁà ¬Ê¬ÊÁŸ ÃÕÊ˘˘⁄UÙÇÿ¢ ¬˝ÿë¿UÁÃH 22H
⁄UˇÊÊ¢ ∑§⁄UÙÁà ÷ÍÃèÿÙ ¡ã◊ŸÊ¢ ∑§ËøŸ¢ ◊◊–
ÿÈh·È øÁ⁄Uâ ÿã◊ ŒÈc≈UŒÒàÿÁŸ’„Ô¸áÊ◊˜˜H 23H
ÃÁS◊Ü¿˛È à flÒÁ⁄U∑Χâ ÷ÿ¢ ¬È¢‚Ê¢ Ÿ ¡ÊÿÖ
ÿÈc◊ÊÁ÷— SÃÈÃÿÙ ÿʇø ÿʇø ’˝rÊÌ·Á÷— ∑ΧÃÊ—H 24H
’˝rÊáÊÊ ø ∑ΧÃÊSÃÊSÃÈ ¬˝ÿë¿UÁãà ‡ÊÈ÷Ê¢ ◊ÁÃ◊˜–˜
•⁄Uáÿ ¬˝ÊãÃ⁄U flÊÁ¬ ŒÊflÊÁÇŸ¬Á⁄UflÊÁ⁄U×H 25H
ŒSÿÈÁ÷flʸ flÎ× ‡ÊÍãÿ ªÎ„ÔËÃÙ flÊÁ¬ ‡ÊòÊÈÁ÷—–
Á‚¢„Ô√ÿÊÉÊ˝ÊŸÈÿÊÃÙ flÊ flŸ flÊ flŸ„ÔÁSÃÁ÷—H 26H
⁄UÊôÊÊ ∑˝È§hŸ øÊôÊåÃÙ fläÿÙ ’㜪ÃÙ˘Á¬ flÊ–
’˝ÊrÊÔáÊÊ¥∑§Ê ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UÊŸ‚, „UÊ◊ ∑§⁄UŸ‚, ¬˝ÁÃÁŒŸ •Á÷·∑§ ∑§⁄UŸ‚, ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•ãÿ ÷ʪʥ∑§Ê •¬¸áÊ ∑§⁄UŸ‚ ÃÕÊ ŒÊŸ ŒŸ •ÊÁŒ‚ ∞∑§ fl·¸Ã∑§ ¡Ê ◊⁄UË •Ê⁄UÊœŸÊ
∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚‚ ◊È¤Ê Á¡ÃŸË ¬˝‚ãŸÃÊ „UÊÃË „ÒU, ©UÃŸË ¬˝‚ãŸÃÊ ◊⁄U ß‚ ©UûÊ◊
øÁ⁄UòÊ∑§Ê ∞∑§ ’Ê⁄U üÊfláÊ ∑§⁄UŸ◊ÊòÊ‚ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– ÿ„U ◊Ê„UÊàêÿ üÊfláÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U
¬Ê¬Ê¥∑§Ê „U⁄U ‹ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê⁄UÊÇÿ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 20ó22H ◊⁄U ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl∑§Ê ∑§ËøŸ
‚◊Sà ÷ÍÃÊ¥‚ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÕÊ ◊⁄UÊ ÿÈhÁfl·ÿ∑§ øÁ⁄UòÊ ŒÈc≈U ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUH 23H ß‚∑§ üÊfláÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê ‡ÊòÊÈ∑§Ê ÷ÿ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ–
ŒflÃÊ•Ê! ÃÈ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔÌ·ÿÊ¥Ÿ ¡Ê ◊⁄UË SÃÈÁÃÿÊ° ∑§Ë „Ò¥UH 24H ÃÕÊ ’˝rÊÔÊ¡ËŸ ¡Ê
SÃÈÁÃÿÊ° ∑§Ë „Ò¥U, fl ‚÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ’ÈÁh ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– flŸ◊¥, ‚ÍŸ ◊ʪ¸◊¥ •ÕflÊ
ŒÊflÊŸ‹‚ ÁÉÊ⁄U ¡ÊŸ¬⁄UH 25H ÁŸ¡¸Ÿ SÕÊŸ◊¥, ‹È≈U⁄UÊ¥∑§ ŒÊfl◊¥ ¬«∏U ¡ÊŸ¬⁄U ÿÊ
‡ÊòÊÈ•Ê¥‚ ¬∑§«∏U ¡ÊŸ¬⁄U •ÕflÊ ¡¢ª‹◊¥ Á‚¢„U, √ÿÊÉÊ˝ ÿÊ ¡¢ª‹Ë „UÊÁÕÿÊ¥∑§ ¬Ë¿UÊ
∑§⁄UŸ¬⁄UH 26H ∑ȧÁ¬Ã ⁄UÊ¡Ê∑§ •ÊŒ‡Ê‚ flœ ÿÊ ’㜟∑§ SÕÊŸ◊¥ ‹ ¡Êÿ ¡ÊŸ¬⁄U
176 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
•ÊÉÊÍÌáÊÃÙ flÊ flÊß ÁSÕ× ¬Ùà ◊„ÔÊáʸflH 27H
¬Ãà‚È øÊÁ¬ ‡ÊSòÊ·È ‚¢ª˝Ê◊ ÷·ʌÊL§áÙ–
‚flʸ’ÊœÊ‚È ÉÊÙ⁄UÊ‚È flŒŸÊèÿÌŒÃÙ˘Á¬ flÊH 28H
S◊⁄Uã◊◊ÒÃëøÁ⁄Uâ Ÿ⁄UÙ ◊Èëÿà ‚¢∑§≈UÊؘ–
◊◊ ¬˝÷ÊflÊÁà ¢‚„ÔÊlÊ ŒSÿflÙ flÒÁ⁄UáÊSÃÕÊH 29H
ŒÍ⁄UÊŒfl ¬‹Êÿãà S◊⁄UÇøÁ⁄Uâ ◊◊H 30H
´§Á·L§flÊøH 31H
ßàÿÈÄàflÊ ‚Ê ÷ªflÃË øÁá«∑§Ê øá«Áfl∑˝§◊ÊH 32H
¬‡ÿÃÊ◊fl* ŒflÊŸÊ¢ ÃòÊÒflÊãÃ⁄UœËÿÖ
Ã˘Á¬ ŒflÊ ÁŸ⁄UÊÃVÊ— SflÊÁœ∑§Ê⁄UÊŸ˜ ÿÕÊ ¬È⁄UÊH 33H
ÿôÊ÷ʪ÷È¡— ‚fl¸ ø∑˝È§Áfl¸ÁŸ„ÔÃÊ⁄Uÿ—–
ŒÒàÿʇø Œ√ÿÊ ÁŸ„Ôà ‡ÊÈê÷ ŒflÁ⁄U¬ı ÿÈÁœH 34H
•ÕflÊ ◊„Uʂʪ⁄U◊¥ ŸÊfl¬⁄U ’Ò∆UŸ∑§ ’ÊŒ ÷Ê⁄UË ÃÍ»§ÊŸ‚ ŸÊfl∑§ «Uª◊ª
„UÊŸ¬⁄UH 27H •ÊÒ⁄U •àÿãà ÷ÿ¢∑§⁄U ÿÈh◊¥ ‡ÊSòÊÊ¥∑§Ê ¬˝„UÊ⁄U „UÊŸ¬⁄U •ÕflÊ
flŒŸÊ‚ ¬ËÁ«∏Uà „UÊŸ¬⁄U, Á∑¢§ ’„ÈUŸÊ, ‚÷Ë ÷ÿÊŸ∑§ ’ʜʕʥ∑§ ©U¬ÁSÕÃ
„UÊŸ¬⁄UH 28H ¡Ê ◊⁄U ß‚ øÁ⁄UòÊ∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿ ‚¢∑§≈U‚
◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊⁄U ¬˝÷Êfl‚ Á‚¢„U •ÊÁŒ Á„U¢‚∑§ ¡ãÃÈ Ÿc≈U „UÊ ¡Êà „Ò¥U
ÃÕÊ ‹È≈U⁄U •ÊÒ⁄U ‡ÊòÊÈ ÷Ë ◊⁄U øÁ⁄UòÊ∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·‚ ŒÍ⁄U ÷ʪÃ
„Ò¥UH 29-30H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 31H ÿÊ¥ ∑§„U∑§⁄U ¬˝øá«U ¬⁄UÊ∑˝§◊flÊ‹Ë ÷ªflÃË
øÁá«U∑§Ê ‚’ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ŒπÃ-Œπà fl„UË¥ •ãÜʸŸ „UÊ ªÿË¥– Á»§⁄U ‚◊SÃ
ŒflÃÊ ÷Ë ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ‚ ÁŸ÷¸ÿ „UÊ ¬„U‹∑§Ë „UË ÷Ê°Áà ÿôÊ÷ʪ∑§Ê
©U¬÷ʪ ∑§⁄Uà „ÈU∞ •¬Ÿ-•¬Ÿ •Áœ∑§Ê⁄U∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ ‹ª– ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê
Áfläfl¢‚ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊„UÊ÷ÿ¢∑§⁄U •ÃÈ‹-¬⁄UÊ∑˝§◊Ë Œfl‡ÊòÊÈ ‡ÊÈê÷ ÃÕÊ ◊„UÊ’‹Ë
* ¬Ê0óÃÊ¢ ‚fl¸ŒflÊ0–
* mÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 177
¡ªÁmäfl¢Á‚ÁŸ ÃÁS◊Ÿ˜ ◊„ÔÙª˝˘ÃÈ‹Áfl∑˝§◊–
ÁŸ‡ÊÈê÷ ø ◊„ÔÊflËÿ¸ ‡Ù·Ê— ¬ÊÃÊ‹◊ÊÿÿÈ—H 35H
∞fl¢ ÷ªflÃË ŒflË ‚Ê ÁŸàÿÊÁ¬ ¬ÈŸ— ¬ÈŸ—–
‚ê÷Íÿ ∑ȧL§Ã ÷ͬ ¡ªÃ— ¬Á⁄U¬Ê‹Ÿ◊˜˜H 36H
ÃÿÒÃã◊Ùsà Áfl‡fl¢ ‚Òfl Áfl‡fl¢ ¬˝‚ÍÿÖ
‚Ê ÿÊÁøÃÊ ø ÁflôÊÊŸ¢ ÃÈc≈UÊ ´§Áh¢ ¬˝ÿë¿UÁÃH 37H
√ÿÊåâ ÃÿÒÃà‚∑§‹¢ ’˝rÊÊá«¢ ◊ŸÈ¡‡fl⁄–
◊„ÔÊ∑§ÊÀÿÊ ◊„ÔÊ∑§Ê‹ ◊„ÔÊ◊Ê⁄UËSflM§¬ÿÊH 38H
‚Òfl ∑§Ê‹ ◊„ÔÊ◊Ê⁄UË ‚Òfl ‚ÎÁc≈U÷¸flàÿ¡Ê–
ÁSÕÁâ ∑§⁄UÙÁà ÷ÍÃÊŸÊ¢ ‚Òfl ∑§Ê‹ ‚ŸÊßËH 39H
÷fl∑§Ê‹ ŸÎáÊÊ¢ ‚Òfl ‹ˇ◊Ëfl¸ÎÁh¬˝ŒÊ ªÎ„Ô–
‚ÒflÊ÷Êfl ÃÕÊ˘‹ˇ◊ËÁfl¸ŸÊ‡ÊÊÿÙ¬¡ÊÿÃH 40H
ÁŸ‡ÊÈê÷∑§ ÿÈh◊¥ ŒflËmÊ⁄UÊ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ‡Ê· ŒÒàÿ ¬ÊÃÊ‹‹Ê∑§◊¥ ø‹
•ÊÿH 32ó35H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÃË •Áê’∑§ÊŒflË ÁŸàÿ „UÊÃË „ÈU߸ ÷Ë
¬ÈŸ—-¬ÈŸ— ¬˝∑§≈U „UÊ∑§⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 36H fl „UË ß‚ Áfl‡fl∑§Ê
◊ÊÁ„Uà ∑§⁄UÃË¥, fl „UË ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ¡ã◊ ŒÃË¥ ÃÕÊ fl „UË ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ‚¢ÃÈc≈U „UÊ
ÁflôÊÊŸ ∞fl¢ ‚◊ÎÁh ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 37H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ◊„Uʬ˝‹ÿ∑§ ‚◊ÿ
◊„UÊ◊Ê⁄UË∑§Ê SflM§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë fl ◊„UÊ∑§Ê‹Ë „UË ß‚ ‚◊Sà ’˝rÊÔÊá«U◊¥
√ÿÊåà „Ò¥UH 38H fl „UË ‚◊ÿ-‚◊ÿ¬⁄U ◊„UÊ◊Ê⁄UË „UÊÃË •ÊÒ⁄U fl „UË Sflÿ¢ •¡ã◊Ê
„UÊÃË „ÈU߸ ÷Ë ‚ÎÁc≈U∑§ M§¬◊¥ ¬˝∑§≈U „UÊÃË „Ò¥U– fl ‚ŸÊÃŸË ŒflË „UË ‚◊ÿÊŸÈ‚Ê⁄U
‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 39H ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ •èÿÈŒÿ∑§ ‚◊ÿ fl „UË
ÉÊ⁄U◊¥ ‹ˇ◊Ë∑§ M§¬◊¥ ÁSÕà „UÊ ©UãŸÁà ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U fl „UË •÷Êfl∑§
‚◊ÿ ŒÁ⁄Uº˝ÃÊ ’Ÿ∑§⁄U ÁflŸÊ‡Ê∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „UÊÃË „Ò¥UH 40H
178 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
SÃÈÃÊ ‚ê¬ÍÁ¡ÃÊ ¬Èc¬ÒœÍ¸¬ªãœÊÁŒÁ÷SÃÕÊ–
ŒŒÊÁà ÁflûÊ¢ ¬ÈòÊÊ¢‡ø ◊Áâ œ◊¸ ªÁâ* ‡ÊÈ÷Ê◊˜H
˜ ˙H 41H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ
»§‹SÃÈÁßʸ◊ mÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 12H
©UflÊø 2, •œ¸‡‹Ù∑§ı 2, ‡‹Ù∑§Ê— 37,
∞fl◊˜˜ 41, ∞fl◊ÊÁŒÃ— 671H
U
¬Èc¬, œÍ¬ •ÊÒ⁄U ªãœ •ÊÁŒ‚ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UŸ¬⁄U fl œŸ,
¬ÈòÊ, œÊÌ◊∑§ ’ÈÁh ÃÕÊ ©UûÊ◊ ªÁà ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 41H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§
•ãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “»§‹SÃÈÁÔ ŸÊ◊∑§
’Ê⁄U„UflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 12H
U
* ¬Ê0óÃÕÊ–
òÊÿÙŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—
‚È⁄UÕ •ÊÒ⁄U flÒ‡ÿ∑§Ê ŒflË∑§Ê fl⁄UŒÊŸ
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ’Ê‹Ê∑¸§◊á«‹Ê÷Ê‚Ê¢ øÃȒʸ„ÈÔ¢ ÁòÊ‹ÙøŸÊ◊˜˜–
¬Ê‡ÊÊ«˜.U ∑ȧ‡Êfl⁄UÊ÷ËØʸ⁄UÿãÃË¥ Á‡ÊflÊ¢ ÷¡H
“˙” ´§Á·L§flÊøH 1H
∞ÃûÊ ∑§ÁÕâ ÷ͬ ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ◊ÈûÊ◊◊˜˜–
∞fl¢¬˝÷ÊflÊ ‚Ê ŒflË ÿÿŒ¢ œÊÿ¸Ã ¡ªÃ˜˜H 2H
ÁfllÊ ÃÕÒfl Á∑˝§ÿà ÷ªflÁmcáÊÈ◊ÊÿÿÊ–
ÃÿÊ àfl◊· flÒ‡ÿ‡ø ÃÕÒflÊãÿ ÁflflÁ∑§Ÿ—H 3H
◊Ùsãà ◊ÙÁ„UÃʇøÒfl ◊Ù„Ô◊cÿÁãà øʬ⁄–
ÃÊ◊ȬÒÁ„U ◊„ÔÊ⁄UÊ¡ ‡Ê⁄UáÊ¢ ¬⁄U◊‡fl⁄UË◊˜˜H 4H
•Ê⁄UÊÁœÃÊ ‚Òfl ŸÎáÊÊ¢ ÷ÙªSflªÊ¸¬flª¸ŒÊH 5H
¡Ê ©UŒÿ∑§Ê‹∑§ ‚Íÿ¸◊á«U‹∑§Ë-‚Ë ∑§ÊÁãà œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§
øÊ⁄U ÷È¡Ê∞° •ÊÒ⁄U ÃËŸ ŸòÊ „Ò¥U ÃÕÊ ¡Ê •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ ¬Ê‡Ê, •¢∑ȧ‡Ê, fl⁄U ∞fl¢
•÷ÿ∑§Ë ◊Ⱥ˝Ê œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UÃË „Ò¥U, ©UŸ Á‡ÊflÊŒflË∑§Ê ◊Ò¥ äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥UóH 1H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ò¥Ÿ ÃÈ◊‚ ŒflË∑§ ©UûÊ◊
◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ– ¡Ê ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ©UŸ ŒflË∑§Ê
∞‚Ê „UË ¬˝÷Êfl „ÒUH 2H fl „UË ÁfllÊ (ôÊÊŸ) ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ÷ªflÊŸ˜Ô
ÁflcáÊÈ∑§Ë ◊ÊÿÊSflM§¬Ê ©UŸ ÷ªflÃË∑§ mÊ⁄UÊ „UË ÃÈ◊, ÿ flÒ‡ÿ ÃÕÊ •ãÿÊãÿ
Áflfl∑§Ë ¡Ÿ ◊ÊÁ„Uà „UÊà „Ò¥U, ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ „Ò¥U ÃÕÊ •Êª ÷Ë ◊ÊÁ„Uà „UÊ¥ª–
◊„UÊ⁄UÊ¡! ÃÈ◊ ©Uã„UË¥ ¬⁄U◊‡fl⁄UË∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê•ÊH 3-4H •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U fl
„UË ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê ÷ʪ, Sflª¸ ÃÕÊ ◊ÊˇÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 5H
180 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊøH 6H
ßÁà ÃSÿ flø— üÊÈàflÊ ‚È⁄UÕ— ‚ Ÿ⁄UÊÁœ¬—H 7 H
¬˝Ááʬàÿ ◊„ÔÊ÷ʪ¢ Ã◊ÎÁ·¢ ‡Ê¢Á‚Ãfl˝Ã◊˜˜–
ÁŸÁfl¸ááÊÙ˘ÁÃ◊◊àflŸ ⁄UÊÖÿʬ„Ô⁄UáÙŸ øH 8 H
¡ªÊ◊ ‚lSì‚ ‚ ø flÒ‡ÿÙ ◊„ÔÊ◊ÈŸ–
‚¢Œ‡Ê¸ŸÊÕ¸◊ê’ÊÿÊ ŸŒË¬ÈÁ‹Ÿ‚¢ÁSÕ×H 9 H
‚ ø flÒ‡ÿSìSì ŒflË‚ÍQ¢§ ¬⁄U¢ ¡¬Ÿ˜–
Ãı ÃÁS◊Ÿ˜ ¬ÈÁ‹Ÿ Œ√ÿÊ— ∑ΧàflÊ ◊ÍÏà ◊„Ë◊ÿË◊˜H
˜ 10H
•„Ô¸áÊÊ¢ ø∑˝§ÃÈSÃSÿÊ— ¬Èc¬œÍ¬ÊÁǟì¸áÊÒ—–
ÁŸ⁄UÊ„ÔÊ⁄Uı ÿÃÊ„ÔÊ⁄Uı Ãã◊ŸS∑§ı ‚◊ÊÁ„UÃıH 11H
ŒŒÃÈSÃı ’Á‹¢ øÒfl ÁŸ¡ªÊòÊʂΪÈÁˇÊÃ◊˜˜–
∞fl¢ ‚◊Ê⁄UÊœÿÃÙÁSòÊÁ÷fl¸·Ò¸ÿ¸ÃÊà◊ŸÙ—H 12H
¬Á⁄UÃÈc≈UÊ ¡ªhÊòÊË ¬˝àÿˇÊ¢ ¬˝Ê„Ô øÁá«∑§ÊH 13H
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„Uà „Ò¥UóH 6H ∑˝§ÊÒc≈UÈÁ∑§¡Ë! ◊œÊ◊ÈÁŸ∑§ ÿ fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U
⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕŸ ©UûÊ◊ fl˝Ã∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ©UŸ ◊„UÊ÷ʪ ◊„UÌ·∑§Ê ¬˝áÊÊ◊
Á∑§ÿÊ– fl •àÿãà ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U ⁄UÊÖÿʬ„U⁄UáÊ‚ ’„ÈUà Áπ㟠„UÊ øÈ∑§ ÕH 7-8H
◊„UÊ◊ÈŸ! ß‚Á‹ÿ Áfl⁄UQ§ „UÊ∑§⁄U fl ⁄UÊ¡Ê ÃÕÊ flÒ‡ÿ Ãà∑§Ê‹ ìSÿÊ∑§Ê ø‹
ªÿ •ÊÒ⁄U fl ¡ªŒê’Ê∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§ Á‹ÿ ŸŒË∑§ Ã≈U¬⁄U ⁄U„U∑§⁄U ìSÿÊ ∑§⁄UŸ
‹ªH 9H fl flÒ‡ÿ ©UûÊ◊ ŒflË‚ÍQ§∑§Ê ¡¬ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ìSÿÊ◊¥ ¬˝flÎûÊ „ÈU∞– fl ŒÊŸÊ¥
ŸŒË∑§ Ã≈U¬⁄U ŒflË∑§Ë Á◊^ÔUË∑§Ë ◊ÍÌà ’ŸÊ∑§⁄U ¬Èc¬, œÍ¬ •ÊÒ⁄U „UflŸ •ÊÁŒ∑§
mÊ⁄UÊ ©UŸ∑§Ë •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄UŸ ‹ª– ©Uã„UÊ¥Ÿ ¬„U‹ ÃÊ •Ê„UÊ⁄U∑§Ê œË⁄U-œË⁄U ∑§◊ Á∑§ÿÊ;
Á»§⁄U Á’‹∑ȧ‹ ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄U ⁄U„U∑§⁄U ŒflË◊¥ „UË ◊Ÿ ‹ªÊÿ ∞∑§Êª˝ÃʬÍfl¸∑§ ©UŸ∑§Ê Áøãß
•Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊH 10-11H fl ŒÊŸÊ¥ •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§ ⁄UQ§‚ ¬˝ÊÁˇÊà ’Á‹ ŒÃ „ÈU∞
‹ªÊÃÊ⁄U ÃËŸ fl·¸Ã∑§ ‚¢ÿ◊¬Ífl¸∑§ •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄Uà ⁄U„UH 12H ß‚¬⁄U ¬˝‚㟠„UÊ∑§⁄U
¡ªÃ˜Ô∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§ÊŒflËŸ ¬˝àÿˇÊ Œ‡Ê¸Ÿ Œ∑§⁄U ∑§„UÊH 13H
* òÊÿÙŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—* 181
Œ√ÿÈflÊøH 14H
ÿà¬˝Êâÿ¸Ã àflÿÊ ÷ͬ àflÿÊ ø ∑ȧ‹ŸãŒŸ–
◊ûÊSÃà¬˝ÊåÿÃÊ¢ ‚flZ ¬Á⁄UÃÈc≈UÊ ŒŒÊÁ◊ ÃؘH 15H
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊøH 16H
ÃÃÙ flfl˝ ŸÎ¬Ù ⁄UÊÖÿ◊Áfl÷˝¢‡ÿãÿ¡ã◊ÁŸ–
•òÊÒfl ø ÁŸ¡¢ ⁄UÊÖÿ¢ „ÔÇÊòÊÈ’‹¢ ’‹ÊؘH 17H
‚Ù˘Á¬ flÒ‡ÿSÃÃÙ ôÊÊŸ¢ flfl˝ ÁŸÁfl¸ááÊ◊ÊŸ‚—–
◊◊àÿ„ÔÁ◊Áà ¬˝ÊôÊ— ‚XÁflëÿÈÁÃ∑§Ê⁄U∑§◊˜˜H 18H
Œ√ÿÈflÊøH 19H
SflÀ¬Ò⁄U„ÔÙÁ÷Ÿ¸Î¬Ã Sfl¢ ⁄UÊÖÿ¢ ¬˝ÊåSÿà ÷flÊŸ˜H 20H
„ÔàflÊ Á⁄U¬ÍŸSπÁ‹Ã¢ Ãfl ÃòÊ ÷ÁflcÿÁÃH 21H
◊ÎÇø ÷Íÿ— ‚ê¬˝Êåÿ ¡ã◊ ŒflÊÁmflSfl×H 22H
‚ÊflÌáÊ∑§Ù ŸÊ◊* ◊ŸÈ÷¸flÊŸ˜ ÷ÈÁfl ÷ÁflcÿÁÃH 23H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 14H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ÃÕÊ •¬Ÿ ∑ȧ‹∑§Ê •ÊŸÁãŒÃ ∑§⁄UŸflÊ‹
flÒ‡ÿ! ÃÈ◊‹Êª Á¡‚ flSÃÈ∑§Ë •Á÷‹Ê·Ê ⁄Uπà „UÊ, fl„U ◊Ȥʂ ◊Ê°ªÊ– ◊Ò¥ ‚¢ÃÈc≈U
„Í°U , •Ã— ÃÈê„¥U fl„U ‚’ ∑ȧ¿U ŒÍ°ªËH 15H
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„Uà „Ò¥UóH 16H Ã’ ⁄UÊ¡ÊŸ ŒÍ‚⁄U ¡ã◊◊¥ Ÿc≈U Ÿ
„UÊŸflÊ‹Ê ⁄UÊÖÿ ◊Ê°ªÊ ÃÕÊ ß‚ ¡ã◊◊¥ ÷Ë ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê ’‹¬Ífl¸∑§
Ÿc≈U ∑§⁄U∑§ ¬ÈŸ— •¬ŸÊ ⁄UÊÖÿ ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹Ÿ∑§Ê fl⁄UŒÊŸ ◊Ê°ªÊH 17H flÒ‡ÿ∑§Ê
ÁøûÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ë •Ê⁄U‚ Áπ㟠∞fl¢ Áfl⁄UQ§ „UÊ øÈ∑§Ê ÕÊ •ÊÒ⁄U fl ’«∏U ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô
Õ; •Ã— ©U‚ ‚◊ÿ ©Uã„UÊ¥Ÿ ÃÊ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •„¢UÃÊM§¬ •Ê‚ÁQ§∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸflÊ‹Ê ôÊÊŸ ◊Ê°ªÊH 18H
ŒflË ’Ê‹Ë¥óH 19H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ÃÈ◊ ÕÊ«∏U „UË ÁŒŸÊ¥◊¥ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ◊Ê⁄U∑§⁄U
•¬ŸÊ ⁄UÊÖÿ ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹Êª– •’ fl„UÊ° ÃÈê„UÊ⁄UÊ ⁄UÊÖÿ ÁSÕ⁄U ⁄U„UªÊH 20-21H
Á»§⁄U ◊ÎàÿÈ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ÃÈ◊ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflflSflÊŸ˜Ô (‚Íÿ¸)-∑§ •¢‡Ê‚ ¡ã◊ ‹∑§⁄U
ß‚ ¬Îâflˬ⁄U ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ŸÈ∑§ ŸÊ◊‚ ÁflÅÿÊà „UʕʪH 22-23H
182 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
flÒ‡ÿflÿ¸ àflÿÊ ÿ‡ø fl⁄UÙ˘S◊ûÊÙ˘Á÷flÊÁÜ¿U×H 24H
â ¬˝ÿë¿UÊÁ◊ ‚¢Á‚hKÒ Ãfl ôÊÊŸ¢ ÷ÁflcÿÁÃH 25H
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊøH 26H
ßÁà ŒûUflÊ ÃÿÙŒ¸flË ÿÕÊÁ÷‹Á·Ã¢ fl⁄U◊˜H 27H
’÷ÍflÊãÃÌ„ÔÃÊ ‚lÙ ÷ÄàÿÊ ÃÊèÿÊ◊Á÷c≈ÈUÃÊ–
∞fl¢ Œ√ÿÊ fl⁄U¢ ‹éäflÊ ‚È⁄UÕ— ˇÊÁòÊÿ·¸÷—H 28H
‚Íÿʸ֡ã◊ ‚◊Ê‚Êl ‚ÊflÌáÊ÷¸ÁflÃÊ ◊ŸÈ—H 29H
∞fl¢ Œ√ÿÊ fl⁄U¢ ‹éäflÊ ‚È⁄UÕ— ˇÊÁòÊÿ·¸÷—–
‚Íÿʸ֡ã◊ ‚◊Ê‚Êl ‚ÊflÌáÊ÷¸ÁflÃÊ ◊ŸÈ—H Ä‹Ë¥ ˙H
ßÁà üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÙ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ ‚È⁄UÕ-
flÒ‡ÿÿÙfl¸⁄U¬˝ŒÊŸ¢ ŸÊ◊ òÊÿÙŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 13H
©UflÊø 6, •œ¸‡‹Ù∑§Ê— 11, ‡‹Ù∑§Ê— 12, ∞fl◊˜˜ 29, ∞fl◊ÊÁŒÃ—
700H ‚◊SÃÊ ©UflÊø◊ãòÊÊ— 57, •œ¸‡‹Ù∑§Ê— 42, ‡‹Ù∑§Ê— 535,
•flŒÊŸÊÁŸH 66H
U
flÒ‡ÿflÿ¸! ÃÈ◊Ÿ ÷Ë Á¡‚ fl⁄U∑§Ê ◊Ȥʂ ¬˝Êåà ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§Ë „ÒU, ©U‚
ŒÃË „Í°U– ÃÈê„¥U ◊ÊˇÊ∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ ¬˝Êåà „UʪÊH 24-25H
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„Uà „Ò¥UóH 26H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê
◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà fl⁄UŒÊŸ Œ∑§⁄U ÃÕÊ ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ •¬ŸË SÃÈÁà ‚ÈŸ∑§⁄U
ŒflË •Áê’∑§Ê Ãà∑§Ê‹ •ãÜʸŸ „UÊ ªÿË¥– ß‚ Ã⁄U„U ŒflË‚ fl⁄UŒÊŸ ¬Ê∑§⁄U
ˇÊÁòÊÿÊ¥◊¥ üÊc∆U ‚È⁄UÕ ‚Íÿ¸‚ ¡ã◊ ‹ ‚ÊflÌáÊ ŸÊ◊∑§ ◊ŸÈ „UÊ¥ªH 27ó29H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊ◊¥ ‚ÊflÌáÊ∑§ ◊ãflãÃ⁄U∑§Ë ∑§ÕÊ∑§ •ãê¸Ã
ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “‚È⁄UÕ •ÊÒ⁄U flÒ‡ÿ∑§Ê fl⁄UŒÊŸ” ŸÊ◊∑§
Ã⁄U„UflÊ° •äÿÊÿ ¬Í⁄UÊ „ÈU•ÊH 13H
U
* ¬Ê0ó◊ŸÈŸÊ¸◊–
©U¬‚¢„UÊ⁄U—
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U ¬Í⁄UÊ „UÊŸ¬⁄U ¬„U‹ ŸflÊáʸ¡¬ ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U
ŒflË‚ÍQ§∑§ ¬Ê∆U∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU; •Ã— ÿ„UÊ° ÷Ë ŸflÊáʸ-ÁflÁœ ©UŒ˜œÎà ∑§Ë ¡ÊÃË
„ÒU– ‚’ ∑§Êÿ¸ ¬„U‹∑§Ë „UË ÷Ê°Áà „UÊ¥ª–
ÁflÁŸÿʪ—
üÊ˪áʬÁá¸ÿÁÖ ˙ •Sÿ üÊËŸflÊáʸ◊ãòÊSÿ ’˝rÊÁflcáÊÈL§º˝Ê ´§·ÿ—,
ªÊÿòÿÈÁcáʪŸÈc≈ÈU÷‡¿ãŒÊ¢Á‚, üÊË◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflàÿÙ ŒflÃÊ—,
∞¢ ’Ë¡◊˜˜ , OÔUË¥ ‡ÊÁQ§—, Ä‹Ë¥ ∑§Ë‹∑§◊˜˜ , üÊË◊„Ê∑§Ê‹Ë◊„Ê‹ˇ◊Ë◊„Ê‚⁄USflÃˬ˝ËàÿÕ¸
¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
´§cÿÊÁŒãÿÊ‚—
’˝rÊÔÁflcáÊÈL§º˝´§Á·èÿÊ Ÿ◊—, Á‡Ê⁄UÁ‚– ªÊÿòÿÈÁcáʪŸÈc≈ÈU¬˜¿UãŒÊèÿÊ Ÿ◊—,
◊Èπ– ◊„UÊ∑§Ê‹Ë◊„UÊ‹ˇ◊Ë◊„UÊ‚⁄USflÃËŒflÃÊèÿÊ Ÿ◊—, NUÁŒ– ∞¥ ’Ë¡Êÿ
Ÿ◊—, ªÈsÔ– OÔUË¥ ‡ÊQ§ÿ Ÿ◊—, ¬ÊŒÿÊ—– Ä‹Ë¥ ∑§Ë‹∑§Êÿ Ÿ◊—, ŸÊ÷ÊÒ–
“˙ ∞¢ OË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ Áflëø”óßÁà ◊Í‹Ÿ ∑§⁄Uı ‚¢‡ÊÙäÿó
∑§⁄UãÿÊ‚—
˙ ∞¢ •«˜.U ªÈc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥ ḟËèÿÊ¢ Ÿ◊—– ˙ Ä‹Ë¥
◊äÿ◊ÊèÿÊ¢ Ÿ◊—– ˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ •ŸÊÁ◊∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊—– ˙ Áflëø ∑§ÁŸÁc∆U∑§ÊèÿÊ¢
Ÿ◊—– ˙ ∞¢ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ Áflëø ∑§⁄UË∑§⁄U¬Îc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊—–
NUŒÿÊÁŒãÿÊ‚—
˙ ∞¢ NUŒÿÊÿ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥ Á‡Ê⁄U‚ SflÊ„ÔÊ– ˙ Ä‹Ë¥ Á‡ÊπÊÿÒ fl·≈U˜–
˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ∑§fløÊÿ „ÈÔ◊˜– ˙ Áflëø ŸòÊòÊÿÊÿ flı·≈U˜– ˙ ∞¢ OÔUË¥ Ä‹Ë¥
øÊ◊Èá«UÊÿÒ Áflëø •SòÊÊÿ »§≈U˜–
•ˇÊ⁄UãÿÊ‚—
˙ ∞¢ Ÿ◊—, Á‡ÊπÊÿÊ◊˜–˜ ˙ OÔUË¥ Ÿ◊—, ŒÁˇÊáÊŸòÊ– ˙ Ä‹Ë¥ Ÿ◊—, flÊ◊ŸòÊ–
˙ øÊ¢ Ÿ◊—, ŒÁˇÊáÊ∑§áÙ¸– ˙ ◊È¢ Ÿ◊—, flÊ◊∑§áÙ¸– ˙ «UÊ¢ Ÿ◊—, ŒÁˇÊáʟʂʬÈ≈U –
˙ ÿÒ¥ Ÿ◊—, flÊ◊ŸÊ‚ʬÈ≈U – ˙ Áfl¢ Ÿ◊—, ◊Èπ– ˙ ëø¢ Ÿ◊—, ªÈs–
“∞fl¢ ÁflãÿSÿÊc≈UflÊ⁄U¢ ◊Í‹Ÿ √ÿʬ∑¥§ ∑ȧÿʸØ”
ÁŒæ˜ ãÿÊ‚—
˙ ∞¢ ¬˝ÊëÿÒ Ÿ◊—– ˙ ∞¢ •ÊÇŸƒÿÒ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥ ŒÁˇÊáÊÊÿÒ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥
184 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŸÒ´¸§àÿÒ Ÿ◊—– ˙ Ä‹Ë¥ ¬˝ÃËëÿÒ Ÿ◊—– ˙ Ä‹Ë¥ flÊÿ√ÿÒ Ÿ◊—– ˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ
©UŒËëÿÒ Ÿ◊—– ˙ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ∞‡ÊÊãÿÒ Ÿ◊—– ˙ ∞¢ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ
Áflëø ™§äflʸÿÒ Ÿ◊—– ˙ ∞¢ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ Áflëø ÷ÍêÿÒ Ÿ◊—–
äÿÊŸ◊˜˜
π«˜˜ª¢ ø∑˝§ªŒ·Èøʬ¬Á⁄UÉÊÊÜ¿Í‹¢ ÷ȇÊÈá«UË¥ Á‡Ê⁄U—
‡ÊW¢ ‚¢ŒœÃË¥ ∑§⁄UÒÁSòÊŸÿŸÊ¢ ‚flʸX÷Í·ÊflÎÃÊ◊˜˜–
ŸË‹Ê‡◊lÈÁÃ◊ÊSÿ¬ÊŒŒ‡Ê∑§Ê¢ ‚fl ◊„ÔÊ∑§ÊÁ‹∑§Ê¢
ÿÊ◊SÃıàSflÁ¬Ã „Ô⁄Uı ∑§◊‹¡Ù „ÔãÃÈ¢ ◊äÊÈ¢ ∑Ò§≈U÷◊˜˜H 1 H
•ˇÊdĬ⁄U‡ÊÈ¢ ªŒ·È∑ȧÁ‹‡Ê¢ ¬k¢ œŸÈc∑ȧÁá«∑§Ê¢
Œá«¢ ‡ÊÁQ§◊Á‚¢ ø ø◊¸ ¡‹¡¢ ÉÊá≈UÊ¢ ‚È⁄UÊ÷Ê¡Ÿ◊˜˜–
‡ÊÍ‹¢ ¬Ê‡Ê‚ÈŒ‡Ê¸Ÿ ø ŒœÃË¥ „ÔSÃÒ— ¬˝‚ãŸÊŸŸÊ¢
‚fl ‚ÒÁ⁄U÷◊ÌŒŸËÁ◊„Ô ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë¥ ‚⁄UÙ¡ÁSÕÃÊ◊˜˜H 2 H
ÉÊá≈UʇÊÍ‹„Ô‹ÊÁŸ ‡ÊW◊È‚‹ ø∑˝¥§ œŸÈ— ‚Êÿ∑¥§
„ÔSÃÊé¡ÒŒ¸œÃË¥ ÉÊŸÊãÃÁfl‹‚ë¿ËÃÊ¢‡ÊÈÃÈÀÿ¬˝÷Ê◊˜˜–
ªı⁄UËŒ„Ô‚◊ÈjflÊ¢ ÁòÊ¡ªÃÊ◊ÊœÊ⁄U÷ÍÃÊ¢ ◊„ÔÊ-
¬Íflʸ◊òÊ ‚⁄USflÃË◊ŸÈ÷¡ ‡ÊÈê÷ÊÁŒŒÒàÿÊÌŒŸË◊˜˜H 3H*
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ãÿÊ‚ •ı⁄U äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ◊ÊŸÁ‚∑§ ©U¬øÊ⁄U‚ ŒflË∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U–
Á»§⁄U 108 ÿÊ 1008 ’Ê⁄U ŸflÊáʸ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡¬ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸ∑§
¬„Ô‹ “∞¢ OÔUË¥ •ˇÊ◊ÊÁ‹∑§ÊÿÒ Ÿ◊—” ß‚ ◊ãòÊ‚ ◊Ê‹Ê∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄Uó
˙ ◊Ê¢ ◊Ê‹ ◊„ÔÊ◊Êÿ ‚fl¸‡ÊÁQ§SflM§Á¬ÁáÊ–
øÃÈfl¸ª¸SàflÁÿ ãÿSÃSÃS◊Êã◊ Á‚ÁhŒÊ ÷flH
˙ •ÁflÉŸ¢ ∑ȧL§ ◊Ê‹ àfl¢ ªÎˆÊÁ◊ ŒÁˇÊáÙ ∑§⁄U–
¡¬∑§Ê‹ ø Á‚hKÕZ ¬˝‚ËŒ ◊◊ Á‚hÿH
˙ •ˇÊ◊Ê‹ÊÁœ¬Ãÿ ‚ÈÁ‚Áh¢ ŒÁ„U ŒÁ„U ‚fl¸◊ãòÊÊÕ¸‚ÊÁœÁŸ
‚Êœÿ ‚Êœÿ ‚fl¸Á‚Áh¢ ¬Á⁄U∑§À¬ÿ ¬Á⁄U∑§À¬ÿ ◊ SflÊ„ÔÊ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄U∑§ ¡¬ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U – ¡¬ ¬Í⁄UÊ ∑§⁄U∑§ ©U‚ ÷ªflÃË∑§Ù
* ÁflÁŸÿÙª ãÿÊ‚-flÊħÿ ÃÕÊ äÿÊŸ‚ê’ãœË ‡‹UÙ∑§Ù¢∑§ •Õ¸ ¬„‹U ÁŒÿ ¡Ê øÈ∑§ „Ò¢–
* ©¬‚¢„Ê⁄U—* 185
‚◊̬à ∑§⁄Uà „ÈÔ∞ ∑§„Ôó
ªÈsÔÊÁêÈsªÙåòÊË àfl¢ ªÎ„ÔÊáÊÊS◊à∑Χâ ¡¬◊˜˜–
Á‚Áh÷¸flÃÈ ◊ ŒÁfl àflà¬˝‚ÊŒÊã◊„Ô‡flÁ⁄UH
ÃଇøÊؘ Á»§⁄U ŸËø Á‹π •ŸÈ‚Ê⁄U ãÿÊ‚ ∑§⁄Uó
∑§⁄UãÿÊ‚—
˙ OÔUË¥ •«˜.U ªÈc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊— – ˙ ø¢ ḟËèÿÊ¢ Ÿ◊— – ˙ Á«¢ ◊äÿ◊ÊèÿÊ¢
Ÿ◊— – ˙ ∑§Ê¢ •ŸÊÁ◊∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊—– ˙ ÿÒ¥ ∑§ÁŸÁc∆U∑§ÊèÿÊ¢ Ÿ◊—– ˙ OÔUË¥
øÁá«∑§ÊÿÒ ∑§⁄UË∑§⁄U¬Îc∆UÊèÿÊ¢ Ÿ◊—–
NUŒÿÊÁŒãÿÊ‚—
˙ π«˜˜ÁªŸË ‡ÊÍÁ‹ŸË ÉÊÙ⁄UÊ ªÁŒŸË øÁ∑˝§áÊË ÃÕÊ–
1
‡ÊÁWŸË øÊÁ¬ŸË ’ÊáÊ÷ȇÊÈá«UˬÁ⁄UÉÊÊÿÈœÊ H NUŒÿÊÿ Ÿ◊—–
˙ ‡ÊÍ‹Ÿ ¬ÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ¬ÊÁ„U π«˜˜ªŸ øÊÁê’∑§–
ÉÊá≈UÊSflŸŸ Ÿ— ¬ÊÁ„U øʬÖÿÊÁŸ—SflŸŸ øH Á‡Ê⁄U‚ SflÊ„ÔÊ–
˙ ¬˝ÊëÿÊ¢ ⁄UˇÊ ¬˝ÃËëÿÊ¢ ø øÁá«∑§ ⁄UˇÊ ŒÁˇÊáÙ–
÷˝Ê◊áÙŸÊà◊‡ÊÍ‹Sÿ ©UûÊ⁄USÿÊ¢ ÃÕ‡flÁ⁄UH Á‡ÊπÊÿÒ fl·≈U˜–
˙ ‚ıêÿÊÁŸ ÿÊÁŸ M§¬ÊÁáÊ òÊÒ‹ÙÄÿ Áflø⁄UÁãà Ö
ÿÊÁŸ øÊàÿÕ¸ÉÊÙ⁄UÊÁáÊ ÃÒ ⁄UˇÊÊS◊Ê¢SÃÕÊ ÷Èfl◊˜˜ H ∑§fløÊÿ „ÈÔ◊˜–
˙ π«˜˜ª‡ÊÍ‹ªŒÊŒËÁŸ ÿÊÁŸ øÊSòÊÊÁáÊ Ã˘Áê’∑§–
∑§⁄U¬À‹Ufl‚XËÁŸ ÃÒ⁄US◊ÊŸ˜ ⁄UˇÊ ‚fl¸Ã—2H ŸòÊòÊÿÊÿ flı·≈U˜–
˙ ‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ù ‚fl¸‡ÊÁQ§‚◊ÁãflÖ
÷ÿèÿSòÊÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊Ù˘SÃÈ Ã3H •SòÊÊÿ »§≈U˜–
äÿÊŸ◊˜˜
˙ ÁfllÈgÊ◊‚◊¬˝÷Ê¢ ◊Ϊ¬ÁÃS∑§ãœÁSÕÃÊ¢ ÷Ë·áÊÊ¢
∑§ãÿÊÁ÷— ∑§⁄UflÊ‹π≈UÁfl‹‚hSÃÊÁ÷⁄UÊ‚ÁflÃÊ◊˜˜–
„ÔSÃÒ‡ø∑˝§ªŒÊÁ‚π≈UÁflÁ‡ÊπÊ¢‡øʬ¢ ªÈáÊ¢ ḟ˥
4
Á’÷˝ÊáÊÊ◊Ÿ‹ÊÁà◊∑§Ê¢ ‡ÊÁ‡Êœ⁄UÊ¢ ŒÈªÊZ ÁòÊŸòÊÊ¢ ÷¡ H
1. ß‚∑§Ê •Õ¸ ¬Îc∆U 71 ◊¢ „ÔÒ– 2. ߟ øÊ⁄U ‡‹Ù∑§Ù¢∑§Ê •Õ¸ ¬Îc∆U 104-105 ◊¢ „ÔÒ–
3. ß‚∑§Ê •Õ¸ ¬Îc∆U 164 ◊¢ „ÔÒ– 4. ß‚∑§Ê •Õ¸ 171 ◊¢ „ÔÒ–
´§ÇflŒÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜˜
˙ •„ÔÁ◊àÿc≈Uø¸Sÿ ‚ÍQ§Sÿ flʪÊê÷ÎáÊË ´§Á·—,
‚Áëøà‚ÈπÊà◊∑§— ‚fl¸ªÃ— ¬⁄U◊Êà◊Ê ŒflÃÊ, ÁmÃËÿÊÿÊ ´§øÙ ¡ªÃË,
Á‡Êc≈UÊŸÊ¢ ÁòÊc≈ÈU¬˜ ¿ãŒ—, ŒflË◊Ê„ÔÊàêÿ¬Ê∆U ÁflÁŸÿÙª—–1
äÿÊŸ◊˜˜
˙ Á‚¢„ÔSÕÊ ‡ÊÁ‡Ê‡Ùπ⁄UÊ ◊⁄U∑§Ã¬˝ÅÿÒ‡øÃÈÌ÷÷ȸ¡Ò—
‡ÊW¢ ø∑˝§œŸÈ—‡Ê⁄UÊ¢‡ø ŒœÃË ŸòÊÒÁSòÊÁ÷— ‡ÊÙÁ÷ÃÊ–
•Ê◊ÈQ§ÊXŒ„ÔÊ⁄U∑§VáÊ⁄UáÊà∑§ÊÜøË⁄UáÊãŸÍ¬È⁄UÊ .
ŒÈªÊ¸ ŒÈª¸ÁÄÔÊÁ⁄UáÊË ÷flÃÈ ŸÙ ⁄UàŸÙÀ‹‚à∑ȧ᫋ÊH 2
ŒflË‚ÍQ§◊˜˜ 3
˙ •„¢Ô L§º˝Á÷fl¸‚ÈÁ÷‡ø⁄UÊêÿ„Ô◊ÊÁŒàÿÒL§Ã Áfl‡flŒflÒ—–
•„¢Ô Á◊òÊÊflL§áÊÙ÷Ê Á’÷êÿ¸„ÔÁ◊ãº˝ÊÇŸË •„Ô◊Á‡flŸÙ÷ÊH 1H
¡Ê Á‚¢„U∑§Ë ¬Ë∆U¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§ ◊SÃ∑§¬⁄U øãº˝◊Ê∑§Ê ◊È∑ȧ≈U „ÒU,
¡Ê ◊⁄U∑§Ã◊ÁáÊ∑§ ‚◊ÊŸ ∑§ÊÁãÃflÊ‹Ë •¬ŸË øÊ⁄U ÷È¡Ê•Ê¥◊¥ ‡Ê¢π, ø∑˝§, œŸÈ·
•ÊÒ⁄U ’ÊáÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ÃËŸ ŸòÊÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à „UÊÃË „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§ Á÷ãŸ-Á÷ãŸ
•¢ª ’Ê°œ „ÈU∞ ’Ê¡Í’¢Œ, „UÊ⁄U, ∑¢§∑§áÊ, πŸπŸÊÃË „ÈU߸ ∑§⁄UœŸË •ÊÒ⁄U L§Ÿ¤ÊÈŸ ∑§⁄UÃ
„ÈU∞ ŸÍ¬È⁄UÊ¥‚ Áfl÷ÍÁ·Ã „Ò¥U ÃÕÊ Á¡Ÿ∑§ ∑§ÊŸÊ¥◊¥ ⁄àŸ¡Á≈Uà ∑ȧá«U‹ Á¤Ê‹Á◊‹Êà ⁄U„UÃ
„Ò¥U, fl ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸ „U◊Ê⁄UË ŒÈª¸Áà ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ¥–
[◊„UÌ· •ê÷ÎáÊ∑§Ë ∑§ãÿÊ∑§Ê ŸÊ◊ flÊ∑˜§Ô ÕÊ– fl„U ’«∏UË ’˝rÊÔôÊÊÁŸŸË ÕË–
©U‚Ÿ ŒflË∑§ ‚ÊÕ •Á÷ãŸÃÊ ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹Ë ÕË– ©U‚Ë∑§ ÿ ©UŒ˜ÔªÊ⁄U „Ò¥Uó] ◊Ò¥
‚ÁìʌʟãŒ◊ÿË ‚flʸà◊Ê ŒflË L§º˝, fl‚È , •ÊÁŒàÿ ÃÕÊ Áfl‡flŒflªáÊÊ¥∑§ M§¬◊¥
Áflø⁄UÃË „Í°U– ◊Ò¥ „UË Á◊òÊ •ÊÒ⁄U flL§áÊ ŒÊŸÊ¥∑§Ê, ßãº˝ •ÊÒ⁄U •ÁÇŸ∑§Ê ÃÕÊ ŒÊŸÊ¥
•Á‡flŸË∑ȧ◊Ê⁄UÊ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Í°UH 1H
1. ß‚‚ ÁflÁŸÿÙª ∑§⁄U∑§ ÁŸêŸÊ¢Á∑§Ã M§¬∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U –
2. äÿÊŸ∑§ ¬‡øÊؘ ŸËø Á‹π •ŸÈ‚Ê⁄U flŒÙQ§ ŒflË‚ÍQ§∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U –
3. ÿ ŒflË‚ÍQ§∑§ •Ê∆U ◊ãòÊ ´§ÇflŒ∑§ •ãê¸Ã ◊¢0 10 •0 10 ‚Í0 125 ∑§Ë •Ê∆U
´§øÊ∞° „ÔÒ¥–
* flŒÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜˜* 187
•„¢Ô ‚Ù◊◊Ê„ÔŸ‚¢ Á’÷êÿ¸„¢Ô àflc≈UÊ⁄U◊Èà ¬Í·áÊ¢ ÷ª◊˜˜–
•„¢Ô ŒœÊÁ◊ º˝ÁfláÊ¢ „ÔÁflc◊à ‚Ȭ˝Ê√ÿ ÿ¡◊ÊŸÊÿ ‚ÈãflÃH 2H
•„¢Ô ⁄UÊc≈U˲ ‚¢ª◊ŸË fl‚ÍŸÊ¢ ÁøÁ∑§ÃÈ·Ë ¬˝Õ◊Ê ÿÁôÊÿÊŸÊ◊˜–˜
ÃÊ¢ ◊Ê ŒflÊ √ÿŒäÊÈ— ¬ÈL§òÊÊ ÷ÍÁ⁄USÕÊòÊÊ¢ ÷̓ÿʸfl‡ÊÿãÃË◊˜˜H 3H
◊ÿÊ ‚Ù •ãŸ◊ÁûÊ ÿÙ Áfl¬‡ÿÁà ÿ—
¬˝ÊÁáÊÁà ÿ ßZ ‡ÊÎáÊÙàÿÈQ§◊˜˜–
•◊ãÃflÙ ◊Ê¢ à ©U¬ ÁˇÊÿÁãà üÊÈÁœ
üÊÈà üÊÁhfl¢ à flŒÊÁ◊H 4H
•„Ô◊fl SflÿÁ◊Œ¢ flŒÊÁ◊ ¡Èc≈U¢
ŒflÁ÷L§Ã ◊ÊŸÈ·Á÷—–
◊Ò¥ „UË ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§ ŸÊ‡Ê∑§ •Ê∑§Ê‡ÊøÊ⁄UË ŒflÃÊ ‚Ê◊∑§Ê, àflc≈UÊ ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ê
ÃÕÊ ¬Í·Ê •ÊÒ⁄U ÷ª∑§Ê ÷Ë œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Í°U– ¡Ê „UÁflcÿ‚ ‚ê¬ãŸ „UÊ
ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ©UûÊ◊ „UÁflcÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§⁄UÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ ©Uã„¥U ‚Ê◊⁄U‚∑§ mÊ⁄UÊ ÃÎåÃ
∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ÿ¡◊ÊŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ „UË ©UûÊ◊ ÿôÊ∑§Ê »§‹ •ÊÒ⁄U œŸ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË
„Í°UH 2H ◊Ò¥ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë •œË‡fl⁄UË, •¬Ÿ ©U¬Ê‚∑§Ê¥∑§Ê œŸ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ
∑§⁄UÊŸflÊ‹Ë, ‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ¬⁄U’˝rÊÔ∑§Ê •¬Ÿ‚ •Á÷㟠M§¬◊¥ ¡ÊŸŸflÊ‹Ë
ÃÕÊ ¬Í¡ŸËÿ ŒflÃÊ•Ê¥◊¥ ¬˝œÊŸ „Í°U– ◊Ò¥ ¬˝¬¢øM§¬‚ •Ÿ∑§ ÷ÊflÊ¥◊¥ ÁSÕà „Í°U–
‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥◊¥ ◊⁄UÊ ¬˝fl‡Ê „ÒU– •Ÿ∑§ SÕÊŸÊ¥◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ ŒflÃÊ ¡„UÊ°-∑§„UË¥
¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§⁄Uà „Ò¥U, fl„U ‚’ ◊⁄U Á‹ÿ ∑§⁄Uà „Ò¥UH 3H ¡Ê •ãŸ πÊÃÊ „ÒU,
fl„U ◊⁄UË ‡ÊÁQ§‚ „UË πÊÃÊ „ÒU [ÄÿÊ¥Á∑§ ◊Ò¥ „UË ÷ÊQΧó‡ÊÁQ§ „Í°U]; ß‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ŒπÃÊ „ÒU, ¡Ê ‚Ê°‚ ‹ÃÊ „ÒU ÃÕÊ ¡Ê ∑§„UË „ÈU߸ ’Êà ‚ÈŸÃÊ „ÒU,
fl„U ◊⁄UË „UË ‚„UÊÿÃÊ‚ ©UQ§ ‚’ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „UÊÃÊ „ÒU– ¡Ê ◊ȤÊ
ß‚ M§¬◊¥ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ, fl Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UË ŒËŸ-Œ‡ÊÊ∑§Ê ¬˝Êåà „UÊà ¡ÊÃ
„Ò¥U– „U ’„ÈUüÊÈÃ! ◊Ò¥ ÃÈê„¥U üÊhÊ‚ ¬˝Êåà „UÊŸflÊ‹ ’˝rÊÔÃûfl∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UÃË
„Í°U , ‚ÈŸÊóH 4H ◊Ò¥ Sflÿ¢ „UË ŒflÃÊ•Ê¥ •ÊÒ⁄U ◊ŸÈcÿÊ¥mÊ⁄UÊ ‚Áflà ߂ ŒÈ‹¸÷
Ãûfl∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UÃË „Í°U– ◊Ò¥ Á¡‚-Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃË „Í°U , ©U‚-
188 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿ¢ ∑§Ê◊ÿ â Ã◊Ȫ˝¢ ∑ΧáÊÙÁ◊
â ’˝rÊÊáÊ¢ Ã◊ÎÁ·¢ â ‚È◊œÊ◊˜˜H 5 H
•„¢Ô L§º˝Êÿ œŸÈ⁄UÊ ÃŸÙÁ◊ ’˝rÊÁm· ‡Ê⁄Ufl „ÔãÃflÊ ©–
•„¢Ô ¡ŸÊÿ ‚◊Œ¢ ∑ΧáÊÙêÿ„¢Ô lÊflʬÎÁÕflË •Ê Áflfl‡ÊH 6 H
•„¢Ô ‚Èfl Á¬Ã⁄U◊Sÿ ◊Íœ¸ã◊◊
ÿÙÁŸ⁄UåSflã× ‚◊Ⱥ˝–
ÃÃÙ Áfl ÁÃc∆U ÷ÈflŸÊŸÈ Áfl‡flÙ-
ÃÊ◊Í¢ lÊ¢ flc◊¸áÊÙ¬ S¬Î‡ÊÊÁ◊H 7 H
•„Ô◊fl flÊà ßfl ¬˝flÊêÿÊ⁄U÷◊ÊáÊÊ ÷ÈflŸÊÁŸ Áfl‡flÊ–
¬⁄UÙ ÁŒflÊ ¬⁄U ∞ŸÊ ¬ÎÁÕ√ÿÒÃÊflÃË ◊Á„UŸÊ ‚¢’÷ÍflH 8H*
U
©U‚∑§Ê ‚’∑§Ë •¬ˇÊÊ •Áœ∑§ ‡ÊÁQ§‡ÊÊ‹Ë ’ŸÊ ŒÃË „Í°U– ©U‚Ë∑§Ê ‚ÎÁc≈U∑§Ãʸ
’˝rÊÔÊ, ¬⁄UÊˇÊôÊÊŸ‚ê¬ãŸ ´§Á· ÃÕÊ ©UûÊ◊ ◊œÊ‡ÊÁQ§‚ ÿÈQ§ ’ŸÊÃË „Í°UH 5H ◊Ò¥
„UË ’˝rÊÔm·Ë Á„U¢‚∑§ •‚È⁄UÊ¥∑§Ê flœ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ L§º˝∑§ œŸÈ·∑§Ê ø…∏UÊÃË „Í°U–
◊Ò¥ „UË ‡Ê⁄UáÊʪáŸÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ ‡ÊòÊÈ•Ê¥‚ ÿÈh ∑§⁄UÃË „Í°U ÃÕÊ •ãÃÿʸ◊ËM§¬‚
¬ÎâflË •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡Ê∑§ ÷ËÃ⁄U √ÿÊåà ⁄U„UÃË „Í°UH 6H ◊Ò¥ „UË ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§
Á¬ÃÊM§¬ •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ê ‚flʸÁœc∆UÊŸSflM§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ™§¬⁄U ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UÃË „Í°U–
‚◊Ⱥ˝ (‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥∑§ ©Uà¬ÁûÊSÕÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê)-◊¥ ÃÕÊ ¡‹ (’ÈÁh∑§Ë
√ÿʬ∑§ flÎÁûÊÿÊ¥)-◊¥ ◊⁄U ∑§Ê⁄UáÊ (∑§Ê⁄UáÊSflM§¬ øÒÃãÿ ’˝rÊÔ)-∑§Ë ÁSÕÁà „ÒU;
•Ã∞fl ◊Ò¥ ‚◊Sà ÷ÈflŸ◊¥ √ÿÊåà ⁄U„UÃË „Í°U ÃÕÊ ©U‚ Sflª¸‹Ê∑§∑§Ê ÷Ë •¬Ÿ
‡Ê⁄UË⁄U‚ S¬‡Ê¸ ∑§⁄UÃË „Í°UH 7H ◊Ò¥ ∑§Ê⁄UáÊM§¬‚ ¡’ ‚◊Sà Áfl‡fl∑§Ë ⁄UøŸÊ
•Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UÃË „Í°U , Ã’ ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ∑§ Á’ŸÊ Sflÿ¢ „UË flÊÿÈ∑§Ë ÷Ê°Áà ø‹ÃË
„Í°U , Sflë¿UÊ‚ „UË ∑§◊¸◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊÃË „Í°U– ◊Ò¥ ¬ÎâflË •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡Ê ŒÊŸÊ¥‚ ¬⁄U „Í°U–
•¬ŸË ◊Á„U◊Ê‚ „UË ◊Ò¥ ∞‚Ë „ÈU߸ „Í°UH 8H
U
* ß‚∑§ ’ÊŒ ÃãòÊÙQ§ ŒflË‚ÍQ§ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ, ©U‚∑§Ê ÷Ë ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•Õ ÃãòÊÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜˜*
Ÿ◊Ù Œ√ÿÒ ◊„ÔÊŒ√ÿÒ Á‡ÊflÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—–
Ÿ◊— ¬˝∑ΧàÿÒ ÷º˝ÊÿÒ ÁŸÿÃÊ— ¬˝áÊÃÊ— S◊ ÃÊ◊˜˜H 1 H
⁄Uıº˝ÊÿÒ Ÿ◊Ù ÁŸàÿÊÿÒ ªıÿÒ¸ œÊòÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—–
ÖÿÙàSŸÊÿÒ øãŒÈM§Á¬áÿÒ ‚ÈπÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—H 2 H
∑§ÀÿÊáÿÒ ¬˝áÊÃÊ¢ flÎhKÒ Á‚hKÒ ∑ȧ◊Ù¸ Ÿ◊Ù Ÿ◊—–
ŸÒ´¸§àÿÒ ÷Í÷ÎÃÊ¢ ‹ˇêÿÒ ‡ÊflʸáÿÒ Ã Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 3 H
ŒÈªÊ¸ÿÒ ŒÈª¸¬Ê⁄UÊÿÒ ‚Ê⁄UÊÿÒ ‚fl¸∑§ÊÁ⁄UáÿÒ–
ÅÿÊàÿÒ ÃÕÒfl ∑ΧcáÊÊÿÒ œÍ◊˝ÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—H 4 H
•ÁÂıêÿÊÁÃ⁄Uıº˝ÊÿÒ ŸÃÊSÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—–
Ÿ◊Ù ¡ªà¬˝ÁÃc∆UÊÿÒ Œ√ÿÒ ∑ΧàÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 5 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÁflcáÊÈ◊ÊÿÁà ‡ÊÁéŒÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 6 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È øßàÿÁ÷œËÿÖ
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 7 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ’ÈÁhM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 8 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÁŸº˝ÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 9 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ˇÊÈœÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 10H
* ŒflË‚ÍQ§∑§Ê •Õ¸ ¬Ê°øfl¢ •äÿÊÿ (¬Îc∆U 110ó115)-◊¢ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ–
190 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷Í÷Èë¿UUÊÿÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 11H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‡ÊÁQ§M§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 12H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÃÎcáÊÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 13H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ˇÊÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 14H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ¡ÊÁÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 15H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‹Ö¡ÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 16H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‡ÊÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 17H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È üÊhÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 18H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ∑§ÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 19H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ‹ˇ◊ËM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 20H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È flÎÁûÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 21H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È S◊ÎÁÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 22H
* ÃãòÊÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜˜* 191
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ŒÿÊM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 23 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÃÈÁc≈UM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 24 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ◊ÊÃÎM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 25 H
ÿÊ ŒflË ‚fl¸÷ÍÃ·È ÷˝ÊÁãÃM§¬áÊ ‚¢ÁSÕÃÊ–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 26 H
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊Áœc∆UÊòÊË ÷ÍÃÊŸÊ¢ øÊÁπ‹·È ÿÊ–
÷ÍÃ·È ‚Ãâ ÃSÿÒ √ÿÊÁåÃŒ√ÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 27 H
ÁøÁÃM§¬áÊ ÿÊ ∑ΧàSŸ◊ÃŒ˜√ÿÊåÿ ÁSÕÃÊ ¡ªÃ˜˜–
Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊SÃSÿÒ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 28 H
SÃÈÃÊ ‚È⁄UÒ— ¬Ífl¸◊÷Ëc≈U‚¢üÊÿÊ-
ûÊÕÊ ‚È⁄Uãº˝áÊ ÁŒŸ·È ‚ÁflÃÊ–
∑§⁄UÙÃÈ ‚Ê Ÿ— ‡ÊÈ÷„ÔÃÈ⁄Uˇfl⁄UË
‡ÊÈ÷ÊÁŸ ÷º˝ÊáÿÁ÷„ÔãÃÈ øʬŒ—H 29 H
ÿÊ ‚Êê¬˝Ã¢ øÙhÃŒÒàÿÃÊÁ¬ÃÒ-
⁄US◊ÊÁ÷⁄UˇÊÊ ø ‚È⁄UÒŸ¸◊SÿÖ
ÿÊ ø S◊ÎÃÊ ÃàˇÊáÊ◊fl „ÔÁãà Ÿ—
‚flʸ¬ŒÙ ÷ÁQ§ÁflŸ◊˝◊ÍÌÃÁ÷—H 30H*
U
* ß‚∑§ ’ÊŒ “¬˝ÊœÊÁŸ∑§” •ÊÁŒ ÃËŸÙ¢ ⁄U„ÔSÿÙ¢∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U–
•Õ ¬˝ÊœÊÁŸ∑¥§ ⁄U„ÔSÿ◊˜˜
˙ •Sÿ üÊË‚åÇÊÃË⁄U„ÔSÿòÊÿSÿ ŸÊ⁄UÊÿáÊ ´§Á·⁄UŸÈc≈UȬ˜¿ãŒ—,
◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflàÿÙ ŒflÃÊ ÿÕÙQ§»§‹ÊflÊåàÿÕZ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
⁄UÊ¡ÙflÊø
÷ªflãŸflÃÊ⁄UÊ ◊ øÁá«∑§ÊÿÊSàflÿÙÁŒÃÊ—–
∞÷ʢ ¬˝∑ΧÁâ ’˝rÊŸ˜ ¬˝œÊŸ¢ flQȧ◊„Ô¸Á‚H 1H
•Ê⁄UÊäÿ¢ ÿã◊ÿÊ Œ√ÿÊ— SflM§¬¢ ÿŸ ø Ám¡–
ÁflÁœŸÊ ’˝ÍÁ„U ‚∑§‹¢ ÿÕÊflà¬˝áÊÃSÿ ◊H 2H
´§Á·L§flÊø
ߌ¢ ⁄U„ÔSÿ¢ ¬⁄U◊◊ŸÊÅÿÿ¢ ¬˝øˇÊÖ
÷Q§Ù˘‚ËÁà Ÿ ◊ Á∑§ÁÜøûÊflÊflÊëÿ¢ Ÿ⁄UÊÁœ¬H 3H
‚fl¸SÿÊlÊ ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËÁSòʪÈáÊÊ ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
‹ˇÿÊ‹ˇÿSflM§¬Ê ‚Ê √ÿÊåÿ ∑ΧàSŸ¢ √ÿflÁSÕÃÊH 4H
˙ ‚åÇÊÃË∑§ ߟ ÃËŸÊ¥ ⁄U„USÿÊ¥∑§ ŸÊ⁄UÊÿáÊ ´§Á·, •ŸÈc≈UȬ˜Ô ¿U㌠ÃÕÊ
◊„UÊ∑§Ê‹Ë, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë ∞fl¢ ◊„UÊ‚⁄USflÃË ŒflÃÊ „Ò¥U– ‡ÊÊSòÊÊQ§ »§‹∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§
Á‹ÿ ¡¬◊¥ ߟ∑§Ê ÁflÁŸÿʪ „UÊÃÊ „ÒU–
⁄UÊ¡Ê ’Ê‹ó÷ªflŸ˜Ô! •Ê¬Ÿ øÁá«U∑§Ê∑§ •flÃÊ⁄UÊ¥∑§Ë ∑§ÕÊ ◊Ȥʂ ∑§„UË–
’˝rÊÔŸ˜Ô! •’ ߟ •flÃÊ⁄UÊ¥∑§Ë ¬˝œÊŸ ¬˝∑ΧÁÃ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ ∑§ËÁ¡ÿH 1H Ám¡üÊc∆U!
◊Ò¥ •Ê¬∑§ ø⁄UáÊÊ¥◊¥ ¬«∏UÊ „Í°U– ◊È¤Ê ŒflË∑§ Á¡‚ SflM§¬∑§Ë •ÊÒ⁄U Á¡‚ ÁflÁœ‚
•Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄UŸË „ÒU, fl„U ‚’ ÿÕÊÕ¸M§¬‚ ’ËÊßÿH 2H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥Uó⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ÿ„U ⁄U„USÿ ¬⁄U◊ ªÊ¬ŸËÿ „ÒU– ß‚ Á∑§‚Ë‚ ∑§„UŸ-
ÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU; Á∑¢§ÃÈ ÃÈ◊ ◊⁄U ÷Q§ „UÊ, ß‚Á‹ÿ ÃÈ◊‚ Ÿ ∑§„UŸ-
ÿÊÇÿ ◊⁄U ¬Ê‚ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒUH 3H ÁòʪÈáÊ◊ÿË ¬⁄U◊‡fl⁄UË ◊„UÊ‹ˇ◊Ë „UË
‚’∑§Ê •ÊÁŒ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U– fl „UË ŒÎ‡ÿ •ÊÒ⁄U •ŒÎ‡ÿM§¬‚ ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl∑§Ê √ÿÊåÃ
∑§⁄U∑§ ÁSÕà „Ò¥UH 4H
* ¬˝ÊœÊÁŸ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 193
◊ÊÃÈ‹ÈX¢ ªŒÊ¢ π≈U¢ ¬ÊŸ¬ÊòÊ¢ ø Á’÷˝ÃË–
ŸÊª¢ Á‹X¢ ø ÿÙÁŸ¢ ø Á’÷˝ÃË ŸÎ¬ ◊Íœ¸ÁŸH 5 H
ÃåÃ∑§ÊÜøŸfláÊʸ÷Ê ÃåÃ∑§ÊÜøŸ÷Í·áÊÊ–
‡ÊÍãÿ¢ ÃŒÁπ‹¢ SflŸ ¬Í⁄UÿÊ◊Ê‚ á‚ÊH 6 H
‡ÊÍãÿ¢ ÃŒÁπ‹¢ ‹Ù∑¥§ Áfl‹ÙÄÿ ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
’÷Ê⁄U ¬⁄U◊¢ M§¬¢ Ã◊‚Ê ∑§fl‹Ÿ Á„H 7 H
‚Ê Á÷ãŸÊÜ¡Ÿ‚¢∑§Ê‡ÊÊ Œ¢c≈U˛ÊÁVÃfl⁄UÊŸŸÊ–
Áfl‡ÊÊ‹‹ÙøŸÊ ŸÊ⁄UË ’÷Ífl ßÈ◊äÿ◊ÊH 8 H
π«˜˜ª¬ÊòÊÁ‡Ê⁄U—π≈UÒ⁄U‹«˜.U∑ΧÃøÃÈ÷ȸ¡Ê –
∑§’㜄ÔÊ⁄U¢ Á‡Ê⁄U‚Ê Á’÷˝ÊáÊÊ Á„U Á‡Ê⁄U—d¡◊˜˜H 9 H
‚Ê ¬˝ÙflÊø ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë¥ ÃÊ◊‚Ë ¬˝◊ŒÙûÊ◊Ê–
ŸÊ◊ ∑§◊¸ ø ◊ ◊ÊÃŒ¸Á„U ÃÈèÿ¢ Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 10H
ÃÊ¢ ¬˝ÙflÊø ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËSÃÊ◊‚Ë¥ ¬˝◊ŒÙûÊ◊Ê◊˜˜–
⁄UÊ¡Ÿ˜! fl •¬ŸË øÊ⁄U ÷È¡Ê•Ê¥◊¥ ◊ÊÃÈ‹È¢ª (Á’¡ÊÒ⁄U∑§Ê »§‹), ªŒÊ, π≈U
(…UÊ‹) ∞fl¢ ¬ÊŸ¬ÊòÊ •ÊÒ⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U ŸÊª, Á‹¢ª ÃÕÊ ÿÊÁŸóߟ flSÃÈ•Ê¥∑§Ê
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 5H ìÊÿ „ÈU∞ ‚Èfláʸ∑§ ‚◊ÊŸ ©UŸ∑§Ë ∑§ÊÁãà „ÒU, ìÊÿ „ÈU∞
‚Èfláʸ∑§ „UË ©UŸ∑§ ÷Í·áÊ „Ò¥U– ©Uã„UÊ¥Ÿ •¬Ÿ á‚ ß‚ ‡ÊÍãÿ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ¬Á⁄U¬Íáʸ
Á∑§ÿÊ „ÒUH 6H ¬⁄U◊‡fl⁄UË ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ß‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ‡ÊÍãÿ Œπ∑§⁄U ∑§fl‹
Ã◊ʪÈáÊM§¬ ©U¬ÊÁœ∑§ mÊ⁄UÊ ∞∑§ •ãÿ ©Uà∑Χc≈U M§¬ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊH 7H fl„U M§¬
∞∑§ ŸÊ⁄UË∑§ M§¬◊¥ ¬˝∑§≈U „ÈU•Ê, Á¡‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ∑§ÊÁãà ÁŸπ⁄U „ÈU∞ ∑§Ê¡‹∑§Ë
÷Ê°Áà ∑§Ê‹ ⁄¢Uª∑§Ë ÕË, ©U‚∑§Ê üÊc∆U ◊Èπ ŒÊ…∏UÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à ÕÊ– ŸòÊ ’«∏U-’«∏U
•ÊÒ⁄U ∑§◊⁄U ¬Ã‹Ë ÕËH 8H ©U‚∑§Ë øÊ⁄U ÷È¡Ê∞° …UÊ‹, ËflÊ⁄U, åÿÊ‹ •ÊÒ⁄U ∑§≈U
„ÈU∞ ◊SÃ∑§‚ ‚ȇÊÊÁ÷à ÕË¥– fl„U flˇÊ—SÕ‹¬⁄U ∑§’㜠(œ«∏U)-∑§Ë ÃÕÊ
◊SÃ∑§¬⁄U ◊Èá«UÊ¥∑§Ë ◊Ê‹Ê œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÕËH 9H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝∑§≈U „ÈU߸
ÁSòÊÿÊ¥◊¥ üÊc∆U ÃÊ◊‚ËŒflËŸ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë‚ ∑§„UÊó“◊ÊÃÊ¡Ë! •Ê¬∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
◊È¤Ê ◊⁄UÊ ŸÊ◊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ’ÃÊßÿ”H 10H Ã’ ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ÁSòÊÿÊ¥◊¥ üÊc∆U ©U‚
194 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒŒÊÁ◊ Ãfl ŸÊ◊ÊÁŸ ÿÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ÃÊÁŸ ÃH 11H
◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë ◊„ÔÊ◊Ê⁄UË ˇÊÈœÊ Ãηʖ
ÁŸº˝Ê ÃÎcáÊÊ øÒ∑§flË⁄UÊ ∑§Ê‹⁄UÊÁòʌȸ⁄UàÿÿÊH 12H
ß◊ÊÁŸ Ãfl ŸÊ◊ÊÁŸ ¬˝ÁìÊlÊÁŸ ∑§◊¸Á÷—–
∞Á÷— ∑§◊ʸÁáÊ Ã ôÊÊàflÊ ÿÙ˘œËà ‚Ù˘‡ŸÈà ‚Èπ◊˜˜H 13H
ÃÊÁ◊àÿÈÄàflÊ ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë— SflM§¬◊¬⁄U¢ ŸÎ¬–
‚ûUflÊÅÿŸÊÁÇÊÈhŸ ªÈáÙŸãŒÈ¬˝÷¢ ŒœıH 14H
•ˇÊ◊Ê‹Ê«˜.U ∑ȧ‡Êœ⁄UÊ flËáÊʬÈSÃ∑§œÊÁ⁄UáÊË–
‚Ê ’÷Ífl fl⁄UÊ ŸÊ⁄UË ŸÊ◊ÊãÿSÿÒ ø ‚Ê ŒŒıH 15H
◊„ÔÊÁfllÊ ◊„ÔÊflÊáÊË ÷Ê⁄UÃË flÊ∑˜§ ‚⁄USflÃË–
•Êÿʸ ’˝ÊrÊË ∑§Ê◊œŸÈfl¸Œª÷ʸ ø œË‡fl⁄UËH 16H
•ÕÙflÊø ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊¸„ÔÊ∑§Ê‹Ë¥ ‚⁄USflÃË◊˜˜–
ÿÈflÊ¢ ¡ŸÿÃÊ¢ Œ√ÿı Á◊ÕÈŸ SflÊŸÈM§¬Ã—H 17H
ÃÊ◊‚ËŒflË‚ ∑§„UÊó“◊Ò¥ ÃÈê„¥U ŸÊ◊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Í°U •ÊÒ⁄U ÃÈê„UÊ⁄U ¡Ê-¡Ê ∑§◊¸ „Ò¥U,
©UŸ∑§Ê ÷Ë ’ËÊÃË „Í° U,H 11H ◊„UÊ◊ÊÿÊ, ◊„UÊ∑§Ê‹Ë, ◊„UÊ◊Ê⁄UË, ˇÊÈœÊ, ÃηÊ,
ÁŸº˝Ê, ÃÎcáÊÊ, ∞∑§flË⁄UÊ, ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ ÃÕÊ ŒÈ⁄UàÿÿÊóH 12H ÿ ÃÈê„UÊ⁄U ŸÊ◊ „Ò¥U, ¡Ê
∑§◊ÊZ∑§ mÊ⁄UÊ ‹Ê∑§◊¥ øÁ⁄UÃÊÕ¸ „UÊ¥ª– ߟ ŸÊ◊Ê¥∑§ mÊ⁄UÊ ÃÈê„UÊ⁄U ∑§◊ÊZ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U
¡Ê ©UŸ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚Èπ ÷ʪÃÊ „ÒU”H 13H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ◊„UÊ∑§Ê‹Ë‚ ÿÊ¥
∑§„U∑§⁄U ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ •àÿãà ‡ÊÈh ‚ûflªÈáÊ∑§ mÊ⁄UÊ ŒÍ‚⁄UÊ M§¬ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ, ¡Ê
øãº˝◊Ê∑§ ‚◊ÊŸ ªÊÒ⁄Ufláʸ ÕÊH 14H fl„U üÊc∆U ŸÊ⁄UË •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ •ˇÊ◊Ê‹Ê,
•¢∑ȧ‡Ê, flËáÊÊ ÃÕÊ ¬ÈSÃ∑§ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÕË– ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ©U‚ ÷Ë ŸÊ◊ ¬˝ŒÊŸ
Á∑§ÿH 15H ◊„UÊÁfllÊ, ◊„UÊflÊáÊË, ÷Ê⁄UÃË, flÊ∑˜§Ô, ‚⁄USflÃË, •Êÿʸ, ’˝ÊrÊÔË,
∑§Ê◊œŸÈ , flŒª÷ʸ •ÊÒ⁄U œË‡fl⁄UË (’ÈÁh∑§Ë SflÊÁ◊ŸË)óÿ ÃÈê„UÊ⁄U ŸÊ◊ „UÊ¥ªH 16H
ÃŒŸãÃ⁄U ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃË‚ ∑§„UÊó“ŒÁflÿÊ! ÃÈ◊ ŒÊŸÊ¥
•¬Ÿ-•¬Ÿ ªÈáÊÊ¥∑§ ÿÊÇÿ SòÊË-¬ÈL§·∑§ ¡Ê«∏U ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UÊ”H 17H
* ¬˝ÊœÊÁŸ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 195
ßàÿÈÄàflÊ Ã ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë— ‚‚¡¸ Á◊ÕÈŸ¢ Sflÿ◊˜˜–
Á„U⁄Uáÿª÷ı¸ L§Áø⁄Uı SòÊˬȢ‚ı ∑§◊‹Ê‚ŸıH 18H
’˝rÊŸ˜ Áflœ ÁflÁ⁄UÜøÁà œÊÃÁ⁄UàÿÊ„Ô Ã¢ Ÿ⁄U◊˜–
üÊË— ¬k ∑§◊‹ ‹ˇ◊ËàÿÊ„Ô ◊ÊÃÊ ø ÃÊ¢ ÁSòÊÿ◊˜˜H 19H
◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë ÷Ê⁄UÃË ø Á◊ÕÈŸ ‚Ρ× ‚„Ô–
∞ÃÿÙ⁄UÁ¬ M§¬ÊÁáÊ ŸÊ◊ÊÁŸ ø flŒÊÁ◊ ÃH 20H
ŸË‹∑§á∆¥ ⁄UQ§’Ê„ÈÔ¢ ‡flÃÊX¢ øãº˝‡Ùπ⁄U◊˜–
¡ŸÿÊ◊Ê‚ ¬ÈL§·¢ ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë Á‚ÃÊ¢ ÁSòÊÿ◊˜˜H 21H
‚ L§º˝— ‡Ê¢∑§⁄U— SÕÊáÊÈ— ∑§¬ŒË¸ ø ÁòÊ‹ÙøŸ—–
òÊÿË ÁfllÊ ∑§Ê◊œŸÈ— ‚Ê SòÊË ÷Ê·ÊˇÊ⁄UÊ Sfl⁄UÊH 22H
‚⁄USflÃË ÁSòÊÿ¢ ªı⁄UË¥ ∑ΧcáÊ¢ ø ¬ÈL§·¢ ŸÎ¬–
¡ŸÿÊ◊Ê‚ ŸÊ◊ÊÁŸ ÃÿÙ⁄UÁ¬ flŒÊÁ◊ ÃH 23H
©UŸ ŒÊŸÊ¥‚ ÿÊ¥ ∑§„U∑§⁄U ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ¬„U‹ Sflÿ¢ „UË SòÊË-¬ÈL§·∑§Ê ∞∑§
¡Ê«∏UÊ ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿÊ– fl ŒÊŸÊ¥ Á„U⁄Uáÿª÷¸ (ÁŸ◊¸‹ ôÊÊŸ‚ ‚ê¬ãŸ) ‚ÈãŒ⁄U
ÃÕÊ ∑§◊‹∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ Õ– ©UŸ◊¥‚ ∞∑§ SòÊË ÕË •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UÊ
¬ÈL§·H 18H ÃଇøÊÃ˜Ô ◊ÊÃÊ ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ¬ÈL§·∑§Ê ’˝rÊÔŸ˜Ô! Áflœ! ÁflÁ⁄ Uø ¢ !
ÃÕÊ œÊ×! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ê’ÊÁœÃ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U SòÊË∑§Ê üÊË! ¬kÊ! ∑§◊‹Ê!
‹ˇ◊Ë! ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ê¥‚ ¬È∑§Ê⁄UÊH 19H ß‚∑§ ’ÊŒ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃËŸ
÷Ë ∞∑§-∞∑§ ¡Ê«∏UÊ ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿÊ– ߟ∑§ ÷Ë M§¬ •ÊÒ⁄U ŸÊ◊ ◊Ò¥ ÃÈê„¥U ’ËÊÃÊ
„Í°UH 20H ◊„UÊ∑§Ê‹ËŸ ∑§á∆U◊¥ ŸË‹ Áø±Ÿ‚ ÿÈQ§, ‹Ê‹ ÷È¡Ê, ‡flà ‡Ê⁄UË⁄U
•ÊÒ⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U øãº˝◊Ê∑§Ê ◊È∑ȧ≈U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê ÃÕÊ ªÊ⁄U ⁄¢Uª∑§Ë
SòÊË∑§Ê ¡ã◊ ÁŒÿÊH 21H fl„U ¬ÈL§· L§º˝, ‡Ê¢∑§⁄U, SÕÊáÊÈ , ∑§¬ŒË¸ •ÊÒ⁄U ÁòÊ‹ÊøŸ∑§
ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚h „ÈU•Ê ÃÕÊ SòÊË∑§ òÊÿË, ÁfllÊ, ∑§Ê◊œŸÈ , ÷Ê·Ê, •ˇÊ⁄UÊ •ÊÒ⁄U Sfl⁄UÊó
ÿ ŸÊ◊ „ÈU∞H 22H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ◊„UÊ‚⁄USflÃËŸ ªÊ⁄U ⁄¢Uª∑§Ë SòÊË •ÊÒ⁄U ‡ÿÊ◊ ⁄¢Uª∑§
¬ÈL§·∑§Ê ¬˝∑§≈U Á∑§ÿÊ– ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§ ŸÊ◊ ÷Ë ◊Ò¥ ÃÈê„¥U ’ËÊÃÊ „Í°UH 23H
196 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÁflcáÊÈ— ∑ΧcáÊÙ NU·Ë∑§‡ÊÙ flÊ‚ÈŒflÙ ¡ŸÊŒ¸Ÿ—–
©U◊Ê ªı⁄UË ‚ÃË øá«UË ‚ÈãŒ⁄UË ‚È÷ªÊ Á‡ÊflÊH 24H
∞fl¢ ÿÈflÃÿ— ‚l— ¬ÈL§·àfl¢ ¬˝¬ÁŒ⁄–
øˇÊÈc◊ãÃÙ ŸÈ ¬‡ÿÁãà ŸÃ⁄U˘ÃÁmŒÙ ¡ŸÊ—H 25H
’˝rÊáÙ ¬˝ŒŒı ¬àŸË¥ ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËŸ¸Î¬ òÊÿË◊˜˜–
L§º˝Êÿ ªı⁄UË¥ fl⁄UŒÊ¢ flÊ‚ÈŒflÊÿ ø ÁüÊÿ◊˜˜H 26H
Sfl⁄UÿÊ ‚„Ô ‚ê÷Íÿ ÁflÁ⁄UÜøÙ˘á«◊¡Ë¡ŸÃ˜˜–
Á’÷Œ ÷ªflÊŸ˜ L§º˝SÃŒ˜˜ ªıÿʸ ‚„Ô flËÿ¸flÊŸ˜H 27H
•á«◊äÿ ¬˝œÊŸÊÁŒ ∑§Êÿ¸¡ÊÃ◊÷ÍãŸÎ¬–
◊„ÔÊ÷ÍÃÊà◊∑¥§ ‚flZ ¡ªàSÕÊfl⁄U¡X◊◊˜˜H 28H
¬È¬Ù· ¬Ê‹ÿÊ◊Ê‚ ÃÀ‹ˇêÿÊ ‚„Ô ∑§‡Êfl—–
‚¢¡„ÔÊ⁄U ¡ªà‚flZ ‚„Ô ªıÿʸ ◊„Ô‡fl⁄U—H 29H
©UŸ◊¥ ¬ÈL§·∑§ ŸÊ◊ ÁflcáÊÈ , ∑ΧcáÊ, NU·Ë∑§‡Ê, flÊ‚ÈŒfl •ÊÒ⁄U ¡ŸÊŒ¸Ÿ „ÈU∞ ÃÕÊ
SòÊË ©U◊Ê, ªÊÒ⁄UË, ‚ÃË, øá«UË, ‚ÈãŒ⁄UË, ‚È÷ªÊ •ÊÒ⁄U Á‡ÊflÊóߟ ŸÊ◊Ê¥‚ ¬˝Á‚h
„ÈU߸H 24H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃËŸÊ¥ ÿÈflÁÃÿÊ° „UË Ãà∑§Ê‹ ¬ÈL§·M§¬∑§Ê ¬˝Êåà „ÈUßZ–
ß‚ ’ÊÃ∑§Ê ôÊÊŸŸòÊflÊ‹ ‹Êª „UË ‚◊¤Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– ŒÍ‚⁄U •ôÊÊŸË¡Ÿ ß‚
⁄U„USÿ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ‚∑§ÃH 25H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ òÊÿËÁfllÊM§¬Ê ‚⁄USflÃË∑§Ê
’˝rÊÔÊ∑§ Á‹ÿ ¬àŸËM§¬◊¥ ‚◊̬à Á∑§ÿÊ, L§º˝∑§Ê fl⁄UŒÊÁÿŸË ªÊÒ⁄UË ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜Ô
flÊ‚ÈŒfl∑§Ê ‹ˇ◊Ë Œ ŒËH 26H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚⁄USflÃË∑§ ‚ÊÕ ‚¢ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U
’˝rÊÔÊ¡ËŸ ’˝rÊÔÊá«U∑§Ê ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ÷ªflÊŸ˜Ô L§º˝Ÿ ªÊÒ⁄UË∑§
‚ÊÕ Á◊‹∑§⁄U ©U‚∑§Ê ÷ŒŸ Á∑§ÿÊH 27H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ©U‚ ’˝rÊÔÊá«U◊¥ ¬˝œÊŸ
(◊„UûÊûfl) •ÊÁŒ ∑§Êÿ¸‚◊Í„Uó¬¢ø◊„UÊ÷ÍÃÊà◊∑§ ‚◊Sà SÕÊfl⁄U-¡¢ª◊M§¬
¡ªÃ˜Ô∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „ÈU߸H 28H Á»§⁄U ‹ˇ◊Ë∑§ ‚ÊÕ ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈŸ ©U‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê
¬Ê‹Ÿ-¬Ê·áÊ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ∑§Ê‹◊¥ ªÊÒ⁄UË∑§ ‚ÊÕ ◊„U‡fl⁄UŸ ©U‚ ‚ê¬Íáʸ
¡ªÃ˜Ô∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U Á∑§ÿÊH 29H
* ¬˝ÊœÊÁŸ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 197
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊¸„ÔÊ⁄UÊ¡ ‚fl¸‚ûUfl◊ÿˇfl⁄UË–
ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄UÊ ø ‚Ê∑§Ê⁄UÊ ‚Òfl ŸÊŸÊÁ÷œÊŸ÷ÎØH 30H
ŸÊ◊ÊãÃ⁄UÒÌŸM§åÿÒ·Ê ŸÊêŸÊ ŸÊãÿŸ ∑§ŸÁøؘH ˙H 31H
ßÁà ¬˝ÊœÊÁŸ∑¥§* ⁄U„ÔSÿ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
◊„UÊ⁄UÊ¡! ◊„UÊ‹ˇ◊Ë „UË ‚fl¸‚ûfl◊ÿË ÃÕÊ ‚’ ‚ûflÊ¥∑§Ë •œË‡fl⁄UË „Ò¥U–
fl „UË ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ‚Ê∑§Ê⁄UM§¬◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŸÊ◊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË
„Ò¥UH 30H ‚ªÈáÊflÊø∑§ ‚àÿ, ôÊÊŸ, ÁøÃ˜Ô , ◊„UÊ◊ÊÿÊ •ÊÁŒ ŸÊ◊ÊãÃ⁄UÊ¥‚ ߟ
◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ê ÁŸM§¬áÊ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∑§fl‹ ∞∑§ ŸÊ◊ (◊„UÊ‹ˇ◊Ë◊ÊòÊ)-‚
•ÕflÊ •ãÿ ¬˝àÿˇÊ •ÊÁŒ ¬˝◊ÊáÊ‚ ©UŸ∑§Ê fláʸŸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊH 31H
U
* ¬˝Õ◊ ⁄U„USÿ◊¥ ¬⁄UʇÊÁQ§ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ SflM§¬∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU; ◊„UÊ‹ˇ◊Ë
„UË ŒflË∑§Ë ‚◊Sà Áfl∑ΧÁÃÿÊ¥ (•flÃÊ⁄UÊ¥)-∑§Ë ¬˝œÊŸ ¬˝∑ΧÁà „Ò¥U, •Ã∞fl ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ∑§Ê ¬˝Ê∑ΧÁÃ∑§
ÿÊ ¬˝ÊœÊÁŸ∑§ ⁄U„USÿ ∑§„Uà „Ò¥U– ß‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ◊„UÊ‹ˇ◊Ë „UË ‚’ ¬˝¬¢ø ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ •flÃÊ⁄UÊ¥∑§Ê
•ÊÁŒ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U– ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§Ë ‚ÊêÿÊflSÕÊM§¬Ê ¬˝∑ΧÁà ÷Ë ©UŸ‚ Á÷㟠Ÿ„UË¥ „ÒU– SÕÍ‹-‚͡◊,
ŒÎ‡ÿ-•ŒÎ‡ÿ •ÕflÊ √ÿQ§-•√ÿQ§ó‚’ ©Uã„UË¥∑§ SflM§¬ „Ò¥U– fl ‚fl¸òÊ √ÿʬ∑§ „Ò¥U– •ÁSÃ,
÷ÊÁÃ, Á¬˝ÿ, ŸÊ◊ •ÊÒ⁄U M§¬ó‚’ fl „UË „Ò¥U– fl ‚ÁìʌʟãŒ◊ÿË ¬⁄U◊‡fl⁄UË ‚͡◊M§¬‚ ‚fl¸òÊ
√ÿÊåà „UÊÃË „ÈU߸ ÷Ë ÷Q§Ê¥¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬⁄U◊ ÁŒ√ÿ Áøã◊ÿ ‚ªÈáÊM§¬‚ ÷Ë ‚ŒÊ
Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ⁄U„UÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§ ©U‚ üÊËÁflª˝„U∑§Ë ∑§ÊÁãà ìÊÿ „ÈU∞ ‚Èfláʸ∑§Ë ÷Ê°Áà „ÒU– fl •¬Ÿ øÊ⁄U
„UÊÕÊ¥◊¥ ◊ÊÃÈ‹È¢ª (Á’¡ÊÒ⁄UÊ), ªŒÊ, π≈U (…UÊ‹) •ÊÒ⁄U ¬ÊŸ¬ÊòÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U ÃÕÊ ◊SÃ∑§¬⁄U
ŸÊª, Á‹¢ª •ÊÒ⁄U ÿÊÁŸ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UÃË „Ò¥U– ÷ÈflŸ‡fl⁄UË-‚¢Á„UÃÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ◊ÊÃÈ‹È¢ª ∑§◊¸⁄UÊÁ‡Ê∑§Ê,
ªŒÊ Á∑˝§ÿʇÊÁQ§∑§Ê, π≈U ôÊÊŸ‡ÊÁQ§∑§Ê •ÊÒ⁄U ¬ÊŸ¬ÊòÊ ÃÈ⁄UËÿ flÎÁûÊ (•¬Ÿ ‚ÁìʌʟãŒ◊ÿ SflM§¬◊¥
ÁSÕÁÃ)-∑§Ê ‚Íø∑§ „ÒU– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ŸÊª‚ ∑§Ê‹∑§Ê, ÿÊÁŸ‚ ¬˝∑ΧÁÃ∑§Ê •ÊÒ⁄U Á‹¢ª‚ ¬ÈL§·∑§Ê
ª˝„UáÊ „UÊÃÊ „ÒU– ÃÊà¬ÿ¸ ÿ„U Á∑§ ¬˝∑ΧÁÃ, ¬ÈL§· •ÊÒ⁄U ∑§Ê‹óÃËŸÊ¥∑§Ê •Áœc∆UÊŸ ¬⁄U◊‡fl⁄UË ◊„UÊ‹ˇ◊Ë
„UË „Ò¥U– ©UQ§ øÃÈ÷Ȩ̀¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ Á∑§‚ „UÊÕ◊¥ ∑§ÊÒŸ-‚ •ÊÿÈœ „Ò¥U, ß‚◊¥ ÷Ë ◊Ã÷Œ „ÒU–
•Õ flÒ∑ΧÁÃ∑¥§ ⁄U„ÔSÿ◊˜˜
´§Á·L§flÊø
˙ ÁòʪÈáÊÊ ÃÊ◊‚Ë ŒflË ‚ÊÁûfl∑§Ë ÿÊ ÁòÊœÙÁŒÃÊ–
‚Ê ‡Êflʸ øÁá«∑§Ê ŒÈªÊ¸ ÷º˝Ê ÷ªflÃËÿ¸ÃH 1H
ÿÙªÁŸº˝Ê „Ô⁄UL§Q§Ê ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë Ã◊ÙªÈáÊÊ–
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷ŸÊ‡ÊÊÕZ ÿÊ¢ ÃÈc≈UÊflÊê’È¡Ê‚Ÿ—H 2H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥Uó⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ¬„U‹ Á¡Ÿ ‚ûfl¬˝œÊŸÊ ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§
ÃÊ◊‚Ë •ÊÁŒ ÷Œ‚ ÃËŸ SflM§¬ ’ËÊÿ ªÿ, fl „UË ‡Êflʸ, øÁá«U∑§Ê, ŒÈªÊ¸,
÷º˝Ê •ÊÒ⁄U ÷ªflÃË •ÊÁŒ •Ÿ∑§ ŸÊ◊Ê¥‚ ∑§„UË ¡ÊÃË „Ò¥UH 1H Ã◊ʪÈáÊ◊ÿË
◊„UÊ∑§Ê‹Ë ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë ÿʪÁŸº˝Ê ∑§„UË ªÿË „Ò¥U– ◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ’˝rÊÔÊ¡ËŸ Á¡Ÿ∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ÕË, ©Uã„UË¥∑§Ê ŸÊ◊ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë „ÒUH 2H
⁄UáÊÈ∑§Ê-◊Ê„UÊàêÿ◊¥ ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, ŒÊÁ„UŸË •Ê⁄U∑§ ŸËø∑§ „UÊÕ◊¥ ¬ÊŸ¬ÊòÊ •ÊÒ⁄U ™§¬⁄U∑§ „UÊÕ◊¥
ªŒÊ „ÒU– ’ÊÿË¥ •Ê⁄U∑§ ™§¬⁄U∑§ „UÊÕ◊¥ π≈U ÃÕÊ ŸËø∑§ „UÊÕ◊¥ üÊË»§‹ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ flÒ∑ΧÁÃ∑§ ⁄U„USÿ◊¥
“ŒÁˇÊáÊÊœ—∑§⁄U∑˝§◊ÊØԔ ∑§„U∑§⁄U ¡Ê ∑˝§◊ ÁŒπÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ŒÊÁ„ŸË •Ê⁄U∑§ ÁŸø‹
„UÊÕ◊¥ ◊ÊÃÈ‹È¢ª, ™§¬⁄UflÊ‹ „UÊÕ◊¥ ªŒÊ, ’ÊÿË¥ •Ê⁄U∑§ ™§¬⁄UflÊ‹ „UÊÕ◊¥ π≈U ÃÕÊ ŸËøflÊ‹
„UÊÕ◊¥ ¬ÊŸ¬ÊòÊ „ÒU– øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊ËŸ ∑˝§◊‡Ê— Ã◊ʪÈáÊ •ÊÒ⁄U ‚ûflªÈáÊM§¬ ©U¬ÊÁœ∑§ mÊ⁄UÊ
•¬Ÿ ŒÊ M§¬ •ÊÒ⁄U ¬˝∑§≈U Á∑§ÿ, Á¡Ÿ∑§Ë ∑˝§◊‡Ê— ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§ ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚Áh
„ÈU߸– ÿ ŒÊŸÊ¥ ‚åÇÊÃË∑§ ¬˝Õ◊ øÁ⁄UòÊ •ÊÒ⁄U ©UûÊ⁄U øÁ⁄UòÊ◊¥ flÌáÊà ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃË‚
Á÷㟠„Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ ŒÊŸÊ¥ „UË øÃÈ÷ȸ¡Ê „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©UQ§ øÁ⁄UòÊÊ¥◊¥ flÌáÊà ◊„UÊ∑§Ê‹Ë∑§ Œ‚ ÃÕÊ
◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§ •Ê∆U ÷È¡Ê∞° „Ò¥U– øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ∑§Ê‹Ë∑§ „UÊÕÊ¥◊¥ π«˜UÔª, ¬ÊŸ¬ÊòÊ, ◊SÃ∑§ •ÊÒ⁄U
…UÊ‹ „Ò¥U; ߟ∑§Ê ∑˝§◊ ÷Ë ¬Ífl¸flÃ˜Ô „UË „Ò– øÃÈ÷ȸ¡Ê ‚⁄USflÃË∑§ „UÊÕÊ¥◊¥ •ˇÊ◊Ê‹Ê, •¢∑ȧ‡Ê, flËáÊÊ
•ÊÒ⁄U ¬ÈSÃ∑§ ‡ÊÊ÷Ê ¬Êà „Ò¥U– ߟ∑§Ê ÷Ë ¬„U‹-¡Ò‚Ê „UË ∑˝§◊ „ÒU– Á»§⁄U ߟ ÃËŸÊ¥ ŒÁflÿÊ¥Ÿ SòÊË-
¬ÈL§·∑§Ê ∞∑§-∞∑§ ¡Ê«∏UÊ ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿÊ– ◊„UÊ∑§Ê‹Ë‚ ‡Ê¢∑§⁄U •ÊÒ⁄U ‚⁄USflÃË, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë‚ ’˝rÊÔÊ
•ÊÒ⁄U ‹ˇ◊Ë ÃÕÊ ◊„UÊ‚⁄USflÃË‚ ÁflcáÊÈ •ÊÒ⁄U ªÊÒ⁄UË∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl „ÈU•Ê– ߟ◊¥ ‹ˇ◊Ë ÁflcáÊÈ∑§Ê, ªÊÒ⁄UË
‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê ÃÕÊ ‚⁄USflÃË ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê ¬˝Êåà „ÈUßZ– ¬àŸË‚Á„Uà ’˝rÊÔÊŸ ‚ÎÁc≈U, ÁflcáÊÈŸ ¬Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U
L§º˝Ÿ ‚¢„UÊ⁄U∑§Ê ∑§Êÿ¸ ‚°÷Ê‹Ê–
* flÒ∑ΧÁÃ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 199
Œ‡ÊflÄòÊÊ Œ‡Ê÷È¡Ê Œ‡Ê¬ÊŒÊÜ¡Ÿ¬˝÷Ê–
Áfl‡ÊÊ‹ÿÊ ⁄UÊ¡◊ÊŸÊ ÁòÊ¢‡ÊÀ‹UÙøŸ◊Ê‹ÿÊH 3H
S»È§⁄Ug‡ÊŸŒ¢c≈U˛Ê ‚Ê ÷Ë◊M§¬ÊÁ¬ ÷ÍÁ◊¬–
M§¬‚ı÷ÊÇÿ∑§ÊãÃËŸÊ¢ ‚Ê ¬˝ÁÃc∆UÊ ◊„ÔÊÁüÊÿ—H 4H
π«˜˜ª’ÊáʪŒÊ‡ÊÍ‹ø∑˝§‡ÊW÷ȇÊÈÁá«÷ÎØ –
¬Á⁄UÉÊ¢ ∑§Ê◊ȸ∑¥§ ‡ÊË·Z ÁŸ‡ëÿÙú˝ÈÁœ⁄U¢ ŒœıH 5H
©UŸ∑§ Œ‚ ◊Èπ, Œ‚ ÷È¡Ê∞° •ÊÒ⁄U Œ‚ ¬Ò⁄U „Ò¥U– fl ∑§Ê¡‹∑§ ‚◊ÊŸ ∑§Ê‹
⁄¢Uª∑§Ë „Ò¥U ÃÕÊ ÃË‚ ŸòÊÊ¥∑§Ë Áfl‡ÊÊ‹ ¬¢ÁÄ ‚ȇÊÊÁ÷à „UÊÃË „Ò¥UH 3H ÷ͬʋ!
©UŸ∑§ ŒÊ°Ã •ÊÒ⁄U ŒÊ…∏¥U ø◊∑§ÃË ⁄U„UÃË „Ò¥U– ÿlÁ¬ ©UŸ∑§Ê M§¬ ÷ÿ¢∑§⁄U „ÒU, ÃÕÊÁ¬
fl M§¬, ‚ÊÒ÷ÊÇÿ, ∑§ÊÁãà ∞fl¢ ◊„UÃË ‚ꬌÊ∑§Ë •Áœc∆UÊŸ (¬˝ÊÁåÃSÕÊŸ) „Ò¥UH 4H
fl •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ π«˜UÔª, ’ÊáÊ, ªŒÊ, ‡ÊÍ‹, ø∑˝§, ‡Ê¢π, ÷ȇÊÈÁá«U, ¬Á⁄UÉÊ, œŸÈ·
ÃÕÊ Á¡‚‚ ⁄UQ§ øÍÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ∞‚Ê ∑§≈UÊ „ÈU•Ê ◊SÃ∑§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 5H
ߟ •flÃÊ⁄UÊ¥∑§Ê ∑˝§◊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUó
øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë (◊Í‹ ¬˝∑ΧÁÃ)
øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ∑§Ê‹Ë øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‚⁄USflÃË
‡Ê¢∑§⁄U-‚⁄USflÃË ÁflcáÊÈ •ÊÒ⁄U ªÊÒ⁄UË
’˝rÊÔÊ •ÊÒ⁄U ‹ˇ◊Ë
200 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∞·Ê ‚Ê flÒcáÊflË ◊ÊÿÊ ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë ŒÈ⁄UàÿÿÊ–
•Ê⁄UÊÁœÃÊ fl‡ÊË∑ȧÿʸØ ¬Í¡Ê∑§Ãȸ‡ø⁄UÊø⁄U◊˜H 6 H
‚fl¸Œfl‡Ê⁄UË⁄UèÿÙ ÿÊ˘˘Áfl÷͸ÃÊÁ◊ì˝÷Ê–
ÁòʪÈáÊÊ ‚Ê ◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë— ‚ÊˇÊÊã◊Á„U·◊ÌŒŸËH 7 H
‡flÃÊŸŸÊ ŸË‹÷È¡Ê ‚ȇflÃSß◊á«‹Ê–
⁄UQ§◊äÿÊ ⁄UQ§¬ÊŒÊ ŸË‹¡YÙL§L§ã◊ŒÊH 8 H
‚ÈÁøòÊ¡ÉÊŸÊ ÁøòÊ◊ÊÀÿÊê’⁄UÁfl÷Í·áÊÊ–
ÁøòÊÊŸÈ‹¬ŸÊ ∑§ÊÁãÃM§¬‚ı÷ÊÇÿ‡ÊÊÁ‹ŸËH 9 H
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê ¬ÍÖÿÊ ‚Ê ‚„Ôd÷È¡Ê ‚ÃË–
•ÊÿÈœÊãÿòÊ flˇÿãà ŒÁˇÊáÊÊœ—∑§⁄U∑˝§◊ÊؘH 10H
•ˇÊ◊Ê‹Ê ø ∑§◊‹¢ ’ÊáÊÙ˘Á‚— ∑ȧÁ‹‡Ê¢ ªŒÊ–
ø∑˝¥§ ÁòʇÊÍ‹¢ ¬⁄U‡ÊÈ— ‡ÊWÙ ÉÊá≈UÊ ø ¬Ê‡Ê∑§—H 11H
ÿ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë ŒÈSÃ⁄U ◊ÊÿÊ „Ò¥U– •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ÿ ø⁄UÊø⁄U
¡ªÃ˜Ô∑§Ê •¬Ÿ ©U¬Ê‚∑§∑§ •œËŸ ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥UH 6H ‚ê¬Íáʸ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ •¢ªÔUÊ¥‚
Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl „ÈU•Ê ÕÊ, fl •Ÿãà ∑§ÊÁã ÿÈQ§ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ◊„UÊ‹ˇ◊Ë „Ò¥U– ©Uã„¥U
„UË ÁòʪÈáÊ◊ÿË ¬˝∑ΧÁà ∑§„Uà „Ò¥U ÃÕÊ fl „UË ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ◊Œ¸Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥UH 7H
©UŸ∑§Ê ◊Èπ ªÊ⁄UÊ, ÷È¡Ê∞° ‡ÿÊ◊, Sß◊á«U‹ •àÿãà ‡flÃ, ∑§Á≈U÷ʪ •ÊÒ⁄U ø⁄UáÊ
‹Ê‹ ÃÕÊ ¡¢ÉÊÊ •ÊÒ⁄U Á¬¢«U‹Ë ŸË‹ ⁄¢Uª∑§Ë „Ò¥U– •¡ÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ∑§Ê •¬Ÿ
‡ÊÊÒÿ¸∑§Ê •Á÷◊ÊŸ „ÒUH 8H ∑§Á≈U∑§ •Êª∑§Ê ÷ʪ ’„ÈU⁄¢Uª flSòÊ‚ •Êë¿UÊÁŒÃ
„UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •àÿãà ‚ÈãŒ⁄U ∞fl¢ ÁflÁøòÊ ÁŒπÊÿË ŒÃÊ „ÒU– ©UŸ∑§Ë ◊Ê‹Ê, flSòÊ,
•Ê÷Í·áÊ ÃÕÊ •¢ª⁄Uʪ ‚÷Ë ÁflÁøòÊ „Ò¥U– fl ∑§ÊÁãÃ, M§¬ •ÊÒ⁄U ‚ÊÒ÷ÊÇÿ‚
‚ȇÊÊÁ÷à „Ò¥UH 9H ÿlÁ¬ ©UŸ∑§Ë „U¡Ê⁄UÊ¥ ÷È¡Ê∞° „Ò¥U, ÃÕÊÁ¬ ©Uã„¥U •∆UÊ⁄U„U
÷È¡Ê•Ê¥‚ ÿÈQ§ ◊ÊŸ∑§⁄U ©UŸ∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– •’ ©UŸ∑§ ŒÊÁ„UŸË •Ê⁄U∑§
ÁŸø‹ „UÊÕÊ¥‚ ‹∑§⁄U ’ÊÿË¥ •Ê⁄U∑§ ÁŸø‹ „UÊÕÊ¥Ã∑§◊¥ ∑˝§◊‡Ê— ¡Ê •SòÊ „Ò¥U,
©UŸ∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 10H •ˇÊ◊Ê‹Ê, ∑§◊‹, ’ÊáÊ, π«˜UÔª, flÖÊ˝, ªŒÊ,
* flÒ∑ΧÁÃ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 201
‡ÊÁQ§Œ¸á«‡ø◊¸ øʬ¢ ¬ÊŸ¬ÊòÊ¢ ∑§◊á«‹È—–
•‹«˜.U ∑ΧÃ÷È¡Ê◊Á÷⁄UÊÿȜҗ ∑§◊‹Ê‚ŸÊ◊˜˜H 12H
‚fl¸Œfl◊ÿË◊ˇÊÊ¢ ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËÁ◊◊Ê¢ ŸÎ¬–
¬Í¡ÿà‚fl¸‹Ù∑§ÊŸÊ¢ ‚ ŒflÊŸÊ¢ ¬˝÷È÷¸flØH 13H
ªı⁄UËŒ„ÔÊà‚◊ÈjÍÃÊ ÿÊ ‚ûUflÒ∑§ªÈáÊÊüÊÿÊ–
‚ÊˇÊÊà‚⁄USflÃË ¬˝ÙQ§Ê ‡ÊÈê÷Ê‚È⁄UÁŸ’Ì„ÔáÊËH 14H
Œœı øÊc≈U÷È¡Ê ’ÊáÊ◊È‚‹ ‡ÊÍ‹ø∑˝§÷ÎØ–
‡ÊW¢ ÉÊá≈UÊ¢ ‹ÊX‹¢ ø ∑§Ê◊ȸ∑¥§ fl‚ÈœÊÁœ¬H 15H
∞·Ê ‚ê¬ÍÁ¡ÃÊ ÷ÄàÿÊ ‚fl¸ôÊàfl¢ ¬˝ÿë¿ÁÖ
ÁŸ‡ÊÈê÷◊ÁÕŸË ŒflË ‡ÊÈê÷Ê‚È⁄UÁŸ’Ì„ÔáÊËH 16H
ßàÿÈQ§ÊÁŸ SflM§¬ÊÁáÊ ◊ÍÃ˸ŸÊ¢ Ãfl ¬ÊÌÕfl–
©U¬Ê‚Ÿ¢ ¡ªã◊ÊÃÈ— ¬Îժʂʢ ÁŸ‡ÊÊ◊ÿH 17H
ø∑˝§, ÁòʇÊÍ‹, ¬⁄U‡ÊÈ, ‡Ê¢π, ÉÊá≈UÊ, ¬Ê‡Ê, ‡ÊÁQ§, Œá«U, ø◊¸ (…UÊ‹), œŸÈ·,
¬ÊŸ¬ÊòÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊á«U‹Èóߟ •ÊÿȜʥ‚ ©UŸ∑§Ë ÷È¡Ê∞° Áfl÷ÍÁ·Ã „Ò¥U– fl ∑§◊‹∑§
•Ê‚Ÿ¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U, ‚fl¸Œfl◊ÿË „Ò¥U ÃÕÊ ‚’∑§Ë ߸‡fl⁄UË „Ò¥U– ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ¡Ê
ߟ ◊„UÊ‹ˇ◊ËŒflË∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚’ ‹Ê∑§Ê¥ ÃÕÊ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ÷Ë
SflÊ◊Ë „UÊÃÊ „ÒUH 11ó13H
¡Ê ∞∑§◊ÊòÊ ‚ûflªÈáÊ∑§ •ÊÁüÊà „UÊ ¬Êfl¸ÃË¡Ë∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ¬˝∑§≈U „ÈU߸ ÕË¥ ÃÕÊ
Á¡ã„UÊ¥Ÿ ‡ÊÈê÷ ŸÊ◊∑§ ŒÒàÿ∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ ÕÊ, fl ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ‚⁄USflÃË ∑§„UË
ªÿË „Ò¥UH 14H ¬ÎâflˬÃ! ©UŸ∑§ •Ê∆U ÷È¡Ê∞° „Ò¥U ÃÕÊ fl •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ ∑˝§◊‡Ê—
’ÊáÊ, ◊È‚‹, ‡ÊÍ‹, ø∑˝§, ‡Ê¢π, ÉÊá≈UÊ, „U‹ ∞fl¢ œŸÈ· œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 15H
ÿ ‚⁄USflÃËŒflË, ¡Ê ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê ◊Œ¸Ÿ ÃÕÊ ‡ÊÈê÷Ê‚È⁄U∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥U,
÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ¬ÍÁ¡Ã „UÊŸ¬⁄U ‚fl¸ôÊÃÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 16H
⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃÈ◊‚ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ◊ÍÌÃÿÊ¥∑§ SflM§¬ ’ËÊÿ,
•’ ¡ªã◊ÊÃÊ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ë ÃÕÊ ßŸ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ◊ÍÌÃÿÊ¥∑§Ë
¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ©U¬Ê‚ŸÊ üÊfláÊ ∑§⁄UÊH 17H
202 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ëÿ¸ŒÊ ¬ÍÖÿÊ ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë ‚⁄USflÃË–
ŒÁˇÊáÊÙûÊ⁄UÿÙ— ¬ÍÖÿ ¬Îc∆UÃÙ Á◊ÕÈŸòÊÿ◊˜˜H 18H
Áfl⁄UÁÜø— Sfl⁄UÿÊ ◊äÿ L§º˝Ù ªıÿʸ ø ŒÁˇÊáÙ–
flÊ◊ ‹ˇêÿÊ NU·Ë∑§‡Ê— ¬È⁄UÃÙ ŒflÃÊòÊÿ◊˜˜H 19H
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê ◊äÿ flÊ◊ øÊSÿÊ Œ‡ÊÊŸŸÊ–
ŒÁˇÊáÙ˘c≈U÷È¡Ê ‹ˇ◊Ë◊¸„ÔÃËÁà ‚◊ø¸ÿØH 20H
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê øÒ·Ê ÿŒÊ ¬ÍÖÿÊ Ÿ⁄UÊÁœ¬–
Œ‡ÊÊŸŸÊ øÊc≈U÷È¡Ê ŒÁˇÊáÊÙûÊ⁄UÿÙSÃŒÊH 21H
∑§Ê‹◊ÎàÿÍ ø ‚ê¬ÍÖÿı ‚flʸÁ⁄Uc≈U¬˝‡ÊÊãÃÿ–
ÿŒÊ øÊc≈U÷È¡Ê ¬ÍÖÿÊ ‡ÊÈê÷Ê‚È⁄UÁŸ’Ì„ÔáÊËH 22H
¡’ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË „UÊ, Ã’ ©Uã„¥U ◊äÿ◊¥ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§
ŒÁˇÊáÊ •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ∑˝§◊‡Ê— ◊„UÊ∑§Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ •ÊÒ⁄U ¬Îc∆U÷ʪ◊¥ ÃËŸÊ¥ ÿȪ‹ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„UÿH 18H
◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ ∆UË∑§ ¬Ë¿U ◊äÿ÷ʪ◊¥ ‚⁄USflÃË∑§ ‚ÊÕ ’˝rÊÔÊ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U– ©UŸ∑§
ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ ªÊÒ⁄UË∑§ ‚ÊÕ L§º˝∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U ÃÕÊ flÊ◊÷ʪ◊¥ ‹ˇ◊Ë‚Á„UÃ
ÁflcáÊÈ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U– ◊„UÊ‹ˇ◊Ë •ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ŒÁflÿÊ¥∑§ ‚Ê◊Ÿ ÁŸêŸÊ¢Á∑§Ã ÃËŸ
ŒÁflÿÊ¥∑§Ë ÷Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„UÿH 19H ◊äÿSÕ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ •Êª ◊äÿ÷ʪ◊¥
•∆UÊ⁄U„U ÷È¡Ê•Ê¥flÊ‹Ë ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U– ©UŸ∑§ flÊ◊÷ʪ◊¥ Œ‚
◊ÈπÊ¥flÊ‹Ë ◊„UÊ∑§Ê‹Ë∑§Ê ÃÕÊ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ •Ê∆U ÷È¡Ê•Ê¥flÊ‹Ë ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§Ê
¬Í¡Ÿ ∑§⁄UH 20H ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ¡’ ∑§fl‹ •∆UÊ⁄U„U ÷È¡Ê•Ê¥flÊ‹Ë ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ê •ÕflÊ
Œ‡Ê◊ÈπË ∑§Ê‹Ë∑§Ê ÿÊ •c≈U÷È¡Ê ‚⁄USflÃË∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ „UÊ, Ã’ ‚’ •Á⁄Uc≈UÊ¥∑§Ë
‡ÊÊÁãÃ∑§ Á‹ÿ ߟ∑§ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ ∑§Ê‹∑§Ë •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ◊ÎàÿÈ∑§Ë ÷Ë ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– ¡’ ‡ÊÈê÷Ê‚È⁄U∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë •c≈U÷È¡ÊŒflË∑§Ë ¬Í¡Ê
∑§⁄UŸË „UÊ, Ã’ ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ©UŸ∑§Ë ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ L§º˝ ∞fl¢
flÊ◊÷ʪ◊¥ ªáʇʡË∑§Ê ÷Ë ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ (’˝ÊrÊÔË, ◊Ê„U‡fl⁄UË, ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË,
flÒcáÊflË, flÊ⁄UÊ„UË, ŸÊ⁄UÁ‚¢„UË, ∞ãº˝Ë, Á‡ÊflŒÍÃË ÃÕÊ øÊ◊Èá«UÊóÿ ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ° „Ò¥U)–
* flÒ∑ΧÁÃ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 203
ŸflÊSÿÊ— ‡ÊQ§ÿ— ¬ÍÖÿÊSÃŒÊ L§º˝ÁflŸÊÿ∑§ı–
Ÿ◊Ù Œ√ÿÊ ßÁà SÃÙòÊÒ◊¸„ÔÊ‹ˇ◊Ë¥ ‚◊ø¸ÿØH 23H
•flÃÊ⁄UòÊÿÊøʸÿÊ¢ SÃÙòÊ◊ãòÊÊSÃŒÊüÊÿÊ—–
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê øÒ·Ê ¬ÍÖÿÊ ◊Á„U·◊ÌŒŸËH 24H
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊¸„ÔÊ∑§Ê‹Ë ‚Òfl ¬˝ÙQ§Ê ‚⁄USflÃË–
߸‡fl⁄UË ¬Èáÿ¬Ê¬ÊŸÊ¢ ‚fl¸‹Ù∑§◊„Ô‡fl⁄UËH 25H
◊Á„U·ÊãÃ∑§⁄UË ÿŸ ¬ÍÁ¡ÃÊ ‚ ¡ªà¬˝÷È—–
¬Í¡ÿÖ¡ªÃÊ¢ œÊòÊË¥ øÁá«∑§Ê¢ ÷Q§flà‚‹Ê◊˜˜H 26H
•ÉÿʸÁŒÁ÷⁄U‹VÊ⁄UÒª¸ãœ¬Èc¬ÒSÃÕÊˇÊÃÒ— –
œÍ¬ÒŒË¸¬Ò‡ø ŸÒfllҟʸŸÊ÷ˇÿ‚◊ÁãflÃÒ—H 27H
L§Áœ⁄UÊQ§Ÿ ’Á‹ŸÊ ◊Ê¢‚Ÿ ‚È⁄UÿÊ ŸÎ¬–
(’Á‹◊Ê¢‚ÊÁŒ¬Í¡ÿ¢ Áfl¬˝flÖÿʸ ◊ÿÁ⁄UÃÊH
“Ÿ◊Ê Œ√ÿÒ......” ß‚ SÃÊòÊ‚ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„UÿH 21ó23H ÃÕÊ
©UŸ∑§ ÃËŸ •flÃÊ⁄UÊ¥∑§Ë ¬Í¡Ê∑§ ‚◊ÿ ©UŸ∑§ øÁ⁄UòÊÊ¥◊¥ ¡Ê SÃÊòÊ •ÊÒ⁄U ◊ãòÊ
•Êÿ „Ò¥U, ©Uã„UË¥∑§Ê ©U¬ÿʪ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– •∆UÊ⁄U„U ÷È¡Ê•Ê¥flÊ‹Ë ◊Á„U·Ê‚È⁄U-
◊ÌŒŸË ◊„UÊ‹ˇ◊Ë „UË Áfl‡Ê·M§¬‚ ¬Í¡ŸËÿ „Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ fl „UË ◊„UÊ‹ˇ◊Ë,
◊„UÊ∑§Ê‹Ë ÃÕÊ ◊„UÊ‚⁄USflÃË ∑§„U‹ÊÃË „Ò¥U– fl „UË ¬Èáÿ-¬Ê¬Ê¥∑§Ë •œË‡fl⁄UË
ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ◊„U‡fl⁄UË „Ò¥UH 24-25H Á¡‚Ÿ ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê •ãÃ
∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ë ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§Ë „ÒU, fl„UË ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê SflÊ◊Ë
„ÒU– •Ã— ¡ªÃ˜Ô∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÷Q§flà‚‹Ê ÷ªflÃË øÁá«U∑§Ê∑§Ë •fl‡ÿ
¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„UÿH 26H
•Éÿ¸ •ÊÁŒ‚, •Ê÷Í·áÊÊ¥‚, ªãœ, ¬Èc¬, •ˇÊÃ, œÍ¬, ŒË¬ ÃÕÊ ŸÊŸÊ
¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ˇÿ ¬ŒÊÕÊZ‚ ÿÈQ§ ŸÒfllÊ¥‚, ⁄UQ§Á‚ÁøÃ
¢ ’Á‹‚, ◊Ê¢‚‚ ÃÕÊ ◊ÁŒ⁄UÊ‚
204 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
÷ʢ Á∑§‹ ‚È⁄UÊ◊Ê¢‚ÒŸÙ¸Q§Ê ¬Í¡Ê ŸÎ¬ ÄflÁøؘ–)
¬˝áÊÊ◊Êø◊ŸËÿŸ ø㌟Ÿ ‚ȪÁ㜟ÊH 28H
‚∑§¬Í̧ ⁄UÒ‡ø ÃÊê’Í‹Ò÷¸ÁQ§÷Êfl‚◊ÁãflÃÒ—–
flÊ◊÷ʪ˘ª˝ÃÙ Œ√ÿÊÁ‡¿ãŸ‡ÊË·Z ◊„ÔÊ‚È⁄U◊˜H 29H
¬Í¡ÿã◊Á„U·¢ ÿŸ ¬˝Êåâ ‚ÊÿÈÖÿ◊ˇÊÿÊ–
ŒÁˇÊáÙ ¬È⁄U× Á‚¢ „¢ ‚◊ª˝¢ œ◊¸◊ˇfl⁄U◊˜H 30H
flÊ„ÔŸ¢ ¬Í¡ÿg√ÿÊ œÎâ ÿŸ ø⁄UÊø⁄U◊˜–
∑ȧÿʸëø SÃflŸ¢ œË◊Ê¢SÃSÿÊ ∞∑§Êª˝◊ÊŸ‚—H 31H
÷Ë ŒflË∑§Ê ¬Í¡Ÿ „UÊÃÊ „ÒU–* (⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ’Á‹ •ÊÒ⁄U ◊Ê¢‚ •ÊÁŒ‚ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë
¬Í¡Ê ’˝ÊrÊÔáÊÊ¥∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ’ÃÊÿË ªÿË „ÒU– ©UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ê¢‚ •ÊÒ⁄U ◊ÁŒ⁄UÊ‚ ∑§„UË¥
÷Ë ¬Í¡Ê∑§Ê ÁflœÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–) ¬˝áÊÊ◊, •Êø◊Ÿ∑§ ÿÊÇÿ ¡‹, ‚ȪÁãœÃ ø㌟,
∑§¬Í⁄U ÃÕÊ ÃÊê’Í‹ •ÊÁŒ ‚Ê◊Áª˝ÿÊ¥∑§Ê ÷ÁQ§÷Êfl‚ ÁŸflŒŸ ∑§⁄U∑§ ŒflË∑§Ë
¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– ŒflË∑§ ‚Ê◊Ÿ ’Êÿ¥ ÷ʪ◊¥ ∑§≈U ◊SÃ∑§flÊ‹ ◊„UÊŒÒàÿ
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, Á¡‚Ÿ ÷ªflÃË∑§ ‚ÊÕ ‚ÊÿÈÖÿ ¬˝Êåà ∑§⁄U
Á‹ÿÊ– ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ŒflË∑§ ‚Ê◊Ÿ ŒÁˇÊáÊ ÷ʪ◊¥ ©UŸ∑§ flÊ„UŸ Á‚¢„U∑§Ê ¬Í¡Ÿ
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ¡Ê ‚ê¬Íáʸ œ◊¸∑§Ê ¬˝ÃË∑§ ∞fl¢ ·«˜UÔÁflœ ∞‡flÿ¸‚ ÿÈQ§ „ÒU– ©U‚ËŸ
ß‚ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU–
ÃŒŸãÃ⁄U ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§· ∞∑§Êª˝ÁøûÊ „UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄U– Á»§⁄U
„UÊÕ ¡Ê«∏U∑§⁄U ÃËŸÊ¥ ¬ÍflʸQ§ øÁ⁄UòÊÊ¥mÊ⁄UÊ ÷ªflÃË∑§Ê SÃflŸ ∑§⁄U– ÿÁŒ
∑§Ê߸ ∞∑§ „UË øÁ⁄UòÊ‚ SÃÈÁà ∑§⁄UŸÊ øÊ„U ÃÊ ∑§fl‹ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§ ¬Ê∆U‚
∑§⁄U ‹; Á∑¢§ÃÈ ¬˝Õ◊ •ÊÒ⁄U ©UûÊ⁄U øÁ⁄UòÊÊ¥◊¥‚ ∞∑§∑§Ê ¬Ê∆U Ÿ ∑§⁄U– •Êœ
øÁ⁄UòÊ∑§Ê ÷Ë ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ ◊ŸÊ „ÒU– ¡Ê •Êœ øÁ⁄UòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
©U‚∑§Ê ¬Ê∆U ‚»§‹ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ¬Ê∆U-‚◊ÊÁåÃ∑§ ’ÊŒ ‚Êœ∑§ ¬˝ŒÁˇÊáÊÊ •ÊÒ⁄U
* ¡Ù ‹Ùª ◊Ê¢‚ •ı⁄U ◊ÁŒ⁄UÊ∑§Ê √ÿfl„ÔÊ⁄U ∑§⁄Uà „ÔÒ¥, ©Uã„UË¥ ‹ÙªÙ¢∑§ Á‹ÿ ◊Ê¢‚-◊ÁŒ⁄UÊmÊ⁄UÊ
¬Í¡Ÿ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÔÒ– ‡Ù· ‹ÙªÙ¢∑§Ù ◊Ê¢‚-◊ÁŒ⁄UÊ •ÊÁŒ∑§ mÊ⁄UÊ ¬Í¡Ê Ÿ„ÔË¥ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ–
* flÒ∑ΧÁÃ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 205
Ã× ∑ΧÃÊÜ¡Á‹÷͸àflÊ SÃÈflËà øÁ⁄UÃÒÁ⁄U◊Ò—–
∞∑§Ÿ flÊ ◊äÿ◊Ÿ ŸÒ∑§ŸÃ⁄UÿÙÁ⁄U„ÔH 32H
øÁ⁄UÃÊœZ ÃÈ Ÿ ¡¬Ö¡¬ÁÜ¿º˝◊flÊåŸÈÿÊؘ–
¬˝ŒÁˇÊáÊÊŸ◊S∑§Ê⁄UÊŸ˜ ∑ΧàflÊ ◊ÍÌäŸ ∑ΧÃÊÜ¡Á‹—H 33H
ˇÊ◊ʬÿÖ¡ªhÊòÊË¥ ◊È„ÈÔ◊ȸ„ÈÔ⁄UÃÁãº˝Ã—–
¬˝ÁÇ‹Ù∑¥§ ø ¡È„ÈÔÿÊà¬Êÿ‚¢ ÁË‚̬·ÊH 34H
¡È „ÈÔÿÊàSÃÙòÊ◊ãòÊÒflʸ øÁá«∑§ÊÿÒ ‡ÊÈ÷¢ „ÔÁfl—–
÷ÍÿÙ ŸÊ◊¬ŒÒŒ¸flË¥ ¬Í¡ÿà‚È‚◊ÊÁ„U×H 35H
¬˝ÿ× ¬˝ÊÜ¡Á‹— ¬˝u— ¬˝áÊêÿÊ⁄UÙåÿ øÊà◊ÁŸ–
‚ÈÁø⁄U¢ ÷ÊflÿŒË‡ÊÊ¢ øÁá«∑§Ê¢ Ãã◊ÿÙ ÷flØH 36H
∞fl¢ ÿ— ¬Í¡ÿjÄàÿÊ ¬˝àÿ„¢Ô ¬⁄U◊‡fl⁄UË◊˜˜–
÷ÈÄàflÊ ÷٪ʟ˜ ÿÕÊ∑§Ê◊¢ ŒflË‚ÊÿÈÖÿ◊ÊåŸÈÿÊؘH 37H
Ÿ◊S∑§Ê⁄U∑§⁄U ÃÕÊ •Ê‹Sÿ ¿UÊ«∏U∑§⁄U ¡ªŒê’Ê∑§ ©Ug‡ÿ‚ ◊SÃ∑§¬⁄U „UÊÕ
¡Ê«∏U •ÊÒ⁄U ©UŸ‚ ’Ê⁄¢U’Ê⁄U òÊÈÁ≈UÿÊ¥ ÿÊ •¬⁄Uʜʥ∑§ Á‹ÿ ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄U–
‚åÇÊÃË∑§Ê ¬˝àÿ∑§ ‡‹Ê∑§ ◊ãòÊM§¬ „ÒU, ©U‚‚ ÁË •ÊÒ⁄U ÉÊÎà Á◊‹Ë „ÈU߸
πË⁄U∑§Ë •Ê„ÈUÁà ŒH 27ó34H •ÕflÊ ‚åÇÊÃË◊¥ ¡Ê SÃÊòÊ •Êÿ „Ò¥U, ©Uã„UË¥∑§
◊ãòÊÊ¥‚ øÁá«U∑§Ê∑§ Á‹ÿ ¬ÁflòÊ „UÁflcÿ∑§Ê „UflŸ ∑§⁄U– „UÊ◊∑§ ¬‡øÊØÔ
∞∑§Êª˝ÁøûÊ „UÊ ◊„UÊ‹ˇ◊ËŒflË∑§ ŸÊ◊-◊ãòÊÊ¥∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ¬ÈŸ—
©UŸ∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UH 35H ÃଇøÊÃ˜Ô ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥ ⁄Uπà „ÈU∞
„UÊÕ ¡Ê«∏U ÁflŸËÃ÷Êfl‚ ŒflË∑§Ê ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ SÕÊÁ¬Ã
∑§⁄U∑§ ©UŸ ‚fl¸‡fl⁄UË øÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ê Œ⁄UÃ∑§ Áøãß ∑§⁄U– Áøãß ∑§⁄UÃ-∑§⁄UÃ
©Uã„UË¥◊¥ Ãã◊ÿ „UÊ ¡ÊÿH 36H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ◊ŸÈcÿ ¬˝ÁÃÁŒŸ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§
¬⁄U◊‡fl⁄UË∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà ÷ʪʥ∑§Ê ÷ʪ∑§⁄U •ãÃ◊¥ ŒflË∑§Ê
‚ÊÿÈÖÿ ¬˝Êåà ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 37H
206 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÿÙ Ÿ ¬Í¡ÿà ÁŸàÿ¢ øÁá«∑§Ê¢ ÷Q§flà‚‹Ê◊˜˜–
÷S◊Ë∑ΧàÿÊSÿ ¬ÈáÿÊÁŸ ÁŸŒ¸„Ôà¬⁄U◊‡fl⁄UËH 38H
ÃS◊Êà¬Í¡ÿ ÷ͬʋ ‚fl¸‹Ù∑§◊„Ô‡fl⁄UË◊˜˜–
ÿÕÙQ§Ÿ ÁflœÊŸŸ øÁá«∑§Ê¢ ‚Èπ◊ÊåSÿÁ‚H 39H
ßÁà flÒ∑ΧÁÃ∑¥§ ⁄U„ÔSÿ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
¡Ê ÷Q§flà‚‹Ê øá«UË∑§Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ ¬Í¡Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ÷ªflÃË ¬⁄U◊‡fl⁄UË
©U‚∑§ ¬ÈáÿÊ¥∑§Ê ¡‹Ê∑§⁄U ÷S◊ ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥UH 38H ß‚Á‹ÿ ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ÃÈ◊
‚fl¸‹Ê∑§◊„U‡fl⁄UË øÁá«U∑§Ê∑§Ê ‡ÊÊSòÊÊQ§ ÁflÁœ‚ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÊ– ©U‚‚ ÃÈê„¥U ‚Èπ
Á◊‹ªÊ*H 39H
U
* ¬ÍflʸQ§ ¬˝Ê∑ΧÁÃ∑§ ÿÊ ¬˝ÊœÊÁŸ∑§ ⁄U„USÿ◊¥ ∑§Ê⁄UáÊÊà◊∑§ ¬˝∑ΧÁÃ÷ÍÃÊ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§
SflM§¬ ÃÕÊ •flÃÊ⁄UÊ¥∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ– ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ Áfl‡Ê·M§¬‚ ¬˝∑ΧÁÂÁ„UÃ
Áfl∑ΧÁÃÿÊ¥∑§ äÿÊŸ, ¬Í¡Ÿ, ¬Í¡ŸÊ¬øÊ⁄U ÃÕÊ ¬Í¡Ÿ∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê fláʸŸ „ÈU•Ê „ÒU; •Ã—
ß‚ flÒ∑ΧÁÃ∑§ ⁄U„USÿ ∑§„Uà „Ò¥U– ß‚◊¥ ¬„U‹ ‚åÇÊÃË∑§ ÃËŸ øÁ⁄UòÊÊ¥◊¥ flÌáÊà ◊„UÊ∑§Ê‹Ë,
◊„UÊ‹ˇ◊Ë ÃÕÊ ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§ äÿÊŸ∑§Ê fláʸŸ „ÒU; ÿ„UÊ° ◊„UÊ∑§Ê‹Ë Œ‡Ê÷È¡Ê, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê ÃÕÊ ◊„UÊ‚⁄USflÃË •c≈U÷È¡Ê „Ò¥U– ߟ∑§ •ÊÿȜʥ∑§Ê ∑˝§◊ ¬„U‹ ’ÃÊÿ •ŸÈ‚Ê⁄U
ŒÊÁ„UŸ ÷ʪ∑§ ÁŸø‹ „UÊÕ‚ ‹∑§⁄U ∑˝§◊‡Ê— ™§¬⁄UflÊ‹ „UÊÕÊ¥◊¥, Á»§⁄U flÊ◊÷ʪ∑§ ™§¬⁄UflÊ‹
„UÊÕ‚ ‹∑§⁄U ŸËøflÊ‹ „UÊÕÃ∑§ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡Ò‚ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë∑§ Œ‚ „UÊÕÊ¥◊¥ ¬Ê°ø
ŒÊÁ„UŸ •ÊÒ⁄U ¬Ê°ø ’Êÿ¥ „Ò¥U– ŒÊÁ„UŸflÊ‹ „UÊÕÊ¥◊¥ ∑˝§◊‡Ê— ŸËø‚ ™§¬⁄UÃ∑§ π«˜UÔª, ’ÊáÊ, ªŒÊ,
‡ÊÍ‹ •ÊÒ⁄U ø∑˝§ „Ò¥U; ÃÕÊ ’Êÿ¥ „UÊÕÊ¥◊¥ ™§¬⁄U‚ ŸËøÃ∑§ ∑˝§◊‡Ê— ‡Ê¢π, ÷ȇÊÈÁá«U, ¬Á⁄UÉÊ, œŸÈ·
•ÊÒ⁄U ◊SÃ∑§ „Ò¥U– ß‚Ë Ã⁄U„U •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ ŸÊÒ ŒÊÁ„UŸ „UÊÕÊ¥◊¥ ŸËø∑§Ë •Ê⁄U‚
∑˝§◊‡Ê— •ˇÊ◊Ê‹Ê, ∑§◊‹, ’ÊáÊ, π«˜UÔª, flÖÊ˝, ªŒÊ, ø∑˝§, ÁòʇÊÍ‹ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‡ÊÈ „Ò¥U ÃÕÊ
* flÒ∑ΧÁÃ∑¢§ ⁄U„Sÿ◊˜˜* 207
’Êÿ¥ „UÊÕÊ¥◊¥ ™§¬⁄U‚ ŸËøÃ∑§ ‡Ê¢π, ÉÊá≈UÊ, ¬Ê‡Ê, ‡ÊÁQ§, Œá«U, …UÊ‹, œŸÈ·, ¬ÊŸ¬ÊòÊ •ÊÒ⁄U
∑§◊á«U‹È „Ò¥U– •c≈U÷È¡Ê ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§ ÷Ë øÊ⁄U ŒÊÁ„UŸ „UÊÕÊ¥◊¥ ¬ÍflʸQ§ ∑˝§◊‚ ’ÊáÊ, ◊È‚‹,
‡ÊÍ‹ •ÊÒ⁄U ø∑˝§ „Ò¥U ÃÕÊ ’Êÿ¥ „UÊÕÊ¥◊¥ ‡Ê¢π, ÉÊá≈UÊ, „U‹ •ÊÒ⁄U œŸÈ· „Ò¥U– ߟ ÃËŸÊ¥∑§ äÿÊŸ∑§
Áfl·ÿ◊¥ ∑§„UË „ÈU߸ •ãÿ ‚Ê⁄UË ’ÊÃ¥ S¬c≈U „Ò¥U– ÃଇøÊÃ˜Ô ßŸ ‚’∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê ∑˝§◊ ÿÊ¥
’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒUó’Ëø◊¥ øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ê SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§ ŒÁˇÊáÊ ÷ʪ◊¥ øÃÈ÷ȸ¡Ê
◊„UÊ∑§Ê‹Ë ÃÕÊ flÊ◊÷ʪ◊¥ øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§⁄U– ◊„UÊ∑§Ê‹Ë∑§ ¬Îc∆U÷ʪ◊¥
L§º˝-ªÊÒ⁄UË, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ ¬Îc∆U÷ʪ◊¥ ’˝rÊÔÊ-‚⁄USflÃË ÃÕÊ ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§ ¬Îc∆U÷ʪ◊¥ ÁflcáÊÈ-
‹ˇ◊Ë∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U– Á»§⁄U øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§ ‚Ê◊Ÿ ◊äÿ÷ʪ◊¥ •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê∑§Ê SÕÊÁ¬Ã
∑§⁄U– ߟ∑§Ê ◊Èπ øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë∑§Ë •Ê⁄U „Uʪʖ •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê∑§ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ •c≈U÷È¡Ê
◊„UÊ‚⁄USflÃË •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ Œ‡ÊÊŸŸÊ ◊„UÊ∑§Ê‹Ë ⁄U„¥UªË– ÿÁŒ ∑§fl‹ •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê ÿÊ Œ‡ÊÊŸŸÊ
•ÕflÊ •c≈U÷È¡Ê∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ „UÊ ÃÊ ßŸ◊¥‚ Á∑§‚Ë ∞∑§ •÷Ëc≈U ŒflË∑§Ê SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§
©UŸ∑§ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ ∑§Ê‹ •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ◊ÎàÿÈ∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– •c≈U÷È¡Ê∑§Ë
¬Í¡Ê◊¥ ∑ȧ¿U Áfl‡Ê·ÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ∑§fl‹ •c≈U÷È¡Ê∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË „UÊ ÃÊ ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ©UŸ∑§Ë
’˝ÊrÊÔË, ◊Ê„U‡fl⁄UË, ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË, flÒcáÊflË, flÊ⁄UÊ„UË, ŸÊ⁄UÁ‚¢„UË, ∞ãº˝Ë, Á‡ÊflŒÍÃË •ÊÒ⁄U øÊ◊Èá«UÊóߟ
ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ¥∑§Ë ÷Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– ‚ÊÕ „UË ŒÊÁ„UŸ ÷ʪ◊¥ L§º˝ •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ÁflŸÊÿ∑§∑§Ê
¬Í¡Ÿ ÷Ë •Êfl‡ÿ∑§ „ÒU– ∑§Ê‹ •ÊÒ⁄U ◊ÎàÿÈ∑§Ë ¬Í¡Ê ÷Ë, ¡Ê ¬„U‹ ’ÃÊÿË ªÿË „ÒU,„UÊŸË øÊÁ„Uÿ–
∑ȧ¿U ‹Êª ‡ÊÒ‹¬ÈòÊË •ÊÁŒ ŸflŒÈªÊ¸•Ê¥∑§Ê ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ¥◊¥ ª˝„UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, Á∑§ãÃÈ ÿ„U ∆UË∑§
Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ©Uã„¥U •c≈U÷È¡Ê∑§Ë ‡ÊÁQ§M§¬‚ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ÿ ’˝ÊrÊÔË •ÊÁŒ
‡ÊÁQ§ÿÊ° „UË ◊„UÊ‚⁄USflÃË∑§ •¢ª‚ ¬˝∑§≈U „ÈU߸ ÕË¥; •Ã— ÿ „UË ©UŸ∑§Ë ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ° „Ò¥U–
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡ÊŒflË∑§ ‚Ê◊Ÿ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ Á‚¢„U •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ◊Á„U·∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U– ∑ȧ¿U
‹ÊªÊ¥∑§Ê ∑§ÕŸ „ÒU Á∑§ ¡’ •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡ÊŒflË∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË „UÊ, Ã’ ©UŸ∑§ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥
Œ‡ÊÊŸŸÊ •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ •c≈U÷È¡Ê∑§Ë ÷Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U– ¡’ ∑§fl‹ Œ‡ÊÊŸŸÊ∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË
„UÊ, Ã’ ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ ∑§Ê‹∑§Ë •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ◊ÎàÿÈ∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U ÃÕÊ ¡’
∑§fl‹ •c≈U÷È¡Ê∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË „UÊ, Ã’ ©UŸ∑§ ‚ÊÕ ¬ÍflʸQ§ ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ¥ •ÊÒ⁄U L§º˝-ÁflŸÊÿ∑§∑§Ë
÷Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– ÿ„U ∑˝§◊-Áfl÷ʪ ŒπŸ◊¥ ‚ÈãŒ⁄U „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ◊Í‹¬Ê∆U∑§ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹
„ÒU– ∑ȧ¿U ‹Êª ∞‚Ê ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê •ÊÁŒ◊¥‚ Á¡‚∑§Ë ¬˝œÊŸÃÊ‚ ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸË
„UÊ, ©U‚ ◊äÿ◊¥ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ ŒÊÁ„UŸ •ÊÒ⁄U flÊ◊÷ʪ◊¥ ‡Ê· ŒÊ ŒÁflÿÊ¥∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§⁄U
•ÊÒ⁄U ◊äÿ◊¥ ÁSÕà ŒflË∑§ ŒÁˇÊáÊ-flÊ◊-¬Ê‡flÙZU◊¥ L§º˝-ÁflŸÊÿ∑§∑§Ê SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ ‚’∑§Ê
¬Í¡Ÿ ∑§⁄U– ÿ„U ’Êà ÷Ë ◊Í‹‚ Á‚h Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ∑§Ê߸-∑§Ê߸ •c≈U÷È¡Ê∑§ ¬Í¡Ÿ◊¥ Áfl∑§À¬
◊ÊŸÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§Ê ∑§„UŸÊ „ÒU Á∑§ •c≈U÷È¡Ê∑§ ‚ÊÕ ÿÊ ÃÊ ∑§Ê‹ ∞fl¢ ◊ÎàÿÈ∑§Ë „UË ¬Í¡Ê ∑§⁄U
•Õ ◊ÍÌÃ⁄U„ÔSÿ◊˜˜*
´§Á·L§flÊø
˙ ŸãŒÊ ÷ªflÃË ŸÊ◊ ÿÊ ÷ÁflcÿÁà ŸãŒ¡Ê–
SÃÈÃÊ ‚Ê ¬ÍÁ¡ÃÊ ÷ÄàÿÊ fl‡ÊË∑ȧÿʸ֡ªàòÊÿ◊˜˜H 1H
´§Á· ∑§„Uà „Ò¥Uó⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ŸãŒÊ ŸÊ◊∑§Ë ŒflË ¡Ê ŸãŒ‚ ©Uà¬ãŸ „UÊŸflÊ‹Ë
„Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ÿÁŒ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ SÃÈÁà •ÊÒ⁄U ¬Í¡Ê ∑§Ë ¡Êÿ ÃÊ fl ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê
©U¬Ê‚∑§∑§ •œËŸ ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥UH 1H
•ÕflÊ ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ¥‚Á„Uà L§º˝-ÁflŸÊÿ∑§∑§Ë „UË ¬Í¡Ê ∑§⁄U; ‚’∑§Ê ∞∑§ ‚ÊÕ Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ∞‚Ë
œÊ⁄UáÊÊ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ∑§Ê߸ ¬˝’‹ ¬˝◊ÊáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ŸËø ∑§Êc∆U∑§Ê¥‚ ‚◊Ác≈U-©U¬Ê‚ŸÊ •ÊÒ⁄U √ÿÁc≈U-
©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê ∑˝§◊ S¬c≈U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
(‚◊Ác≈U-©U¬Ê‚ŸÊ)
L§º˝-ªÊÒ⁄UË ’˝rÊÔÊ-‚⁄USflÃË ÁflcáÊÈ-‹ˇ◊Ë
øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ∑§Ê‹Ë øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‹ˇ◊Ë øÃÈ÷ȸ¡Ê ◊„UÊ‚⁄USflÃË
Œ‡ÊÊŸŸÊ Œ‡Ê÷È¡Ê •c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê •c≈U÷È¡Ê
(√ÿÁc≈U-©U¬Ê‚ŸÊ)
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê-¬Í¡Ê Œ‡ÊÊŸŸÊ-¬Í¡Ê •c≈U÷È¡Ê-¬Í¡Ê
•c≈UÊŒ‡Ê÷È¡Ê •c≈U÷¡ È Ê
Œ‡ÊÊŸŸÊ ∑§Ê‹ ◊ÎàÿÈ
∑§Ê‹ ŒflË ◊ÎàÿÈ ∑§Ê‹ ◊ÎàÿÈ ŒflË
L§º˝
Á‚¢„U, ◊Á„U· ŒflË ŸÊÒ ‡ÊÁQ§ÿÊ° ÁflŸÊÿ∑§
* ŒflË∑§Ë •¢ª÷ÍÃÊ ¿U— ŒÁflÿÊ° „Ò¥UóŸãŒÊ, ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê, ‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË, ŒÈªÊ¸, ÷Ë◊Ê •ÊÒ⁄U
÷˝Ê◊⁄UË– ÿ ŒÁflÿÊ¥∑§Ë ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ◊ÍÌÃÿÊ° „Ò¥U, ßUŸ∑§ SflM§¬∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ „UÊŸ‚ ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ∑§Ê
◊ÍÌÃ⁄U„USÿ ∑§„Uà „Ò¥U–
* ◊ÍÌÃ⁄U„Sÿ◊˜˜* 209
∑§Ÿ∑§ÙûÊ◊∑§ÊÁã× ‚Ê ‚È∑§ÊÁãÃ∑§Ÿ∑§Êê’⁄UÊ–
ŒflË ∑§Ÿ∑§fláÊʸ÷Ê ∑§Ÿ∑§ÙûÊ◊÷Í·áÊÊH 2H
∑§◊‹Ê«˜.U ∑ȧ‡Ê¬Ê‡ÊÊé¡Ò⁄U‹«˜.U ∑Î ÃøÃÈ÷ȸ¡Ê –
ßÁãŒ⁄UÊ ∑§◊‹Ê ‹ˇ◊Ë— ‚Ê üÊË L§Ä◊Êê’È¡Ê‚ŸÊH 3H
ÿÊ ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê ŸÊ◊ ŒflË ¬˝ÙQ§Ê ◊ÿÊŸÉÊ–
ÃSÿÊ— SflM§¬¢ flˇÿÊÁ◊ oÎáÊÈ ‚fl¸÷ÿʬ„Ô◊˜H 4H
⁄UQ§Êê’⁄UÊ ⁄UQ§fláÊʸ ⁄UQ§‚flʸX÷Í·áÊÊ–
⁄UQ§ÊÿÈœÊ ⁄UQ§ŸòÊÊ ⁄UQ§∑§‡ÊÊÁÃ÷Ë·áÊÊH 5H
⁄UQ§ÃˡáÊŸπÊ ⁄UQ§Œ‡ÊŸÊ ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê–
¬Áâ ŸÊ⁄UËflÊŸÈ⁄UQ§Ê ŒflË ÷Q¢§ ÷¡Ö¡Ÿ◊˜˜H 6H
©UŸ∑§ üÊË•¢ªÔUÊ¥∑§Ë ∑§ÊÁãà ∑§Ÿ∑§∑§ ‚◊ÊŸ ©UûÊ◊ „ÒU– fl ‚ÈŸ„U⁄U ⁄¢Uª∑§ ‚ÈãŒ⁄U
flSòÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§Ë •Ê÷Ê ‚Èfláʸ∑§ ÃÈÀÿ „ÒU ÃÕÊ fl ‚Èfláʸ∑§ „UË ©UûÊ◊
•Ê÷Í·áÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 2H ©UŸ∑§Ë øÊ⁄U ÷È¡Ê∞° ∑§◊‹, •¢∑ȧ‡Ê, ¬Ê‡Ê •ÊÒ⁄U
‡Ê¢π‚ ‚ȇÊÊÁ÷à „Ò¥U– fl ßÁãŒ⁄UÊ, ∑§◊‹Ê, ‹ˇ◊Ë, üÊË ÃÕÊ L§Ä◊Êê’È¡Ê‚ŸÊ
(‚Èfláʸ◊ÿ ∑§◊‹∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ) •ÊÁŒ ŸÊ◊Ê¥‚ ¬È∑§Ê⁄UË ¡ÊÃË „Ò¥UH 3H
ÁŸc¬Ê¬ Ÿ⁄U‡Ê! ¬„U‹ ◊Ò¥Ÿ ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê ŸÊ◊‚ Á¡Ÿ ŒflË∑§Ê ¬Á⁄Uøÿ ÁŒÿÊ „ÒU, •’
©UŸ∑§ SflM§¬∑§Ê fláʸŸ ∑§M°§ªÊ; ‚ÈŸÊ– fl„U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ÿÊ¥∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
„Ò¥UH 4H fl ‹Ê‹ ⁄¢Uª∑§ flSòÊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ⁄¢Uª ÷Ë ‹Ê‹
„UË „ÒU •ÊÒ⁄U •¢ªÔUÊ¥∑§ ‚◊Sà •Ê÷Í·áÊ ÷Ë ‹Ê‹ ⁄¢Uª∑§ „Ò¥U– ©UŸ∑§ •SòÊ-‡ÊSòÊ,
ŸòÊ, Á‚⁄U∑§ ’Ê‹, ÃËπ Ÿπ •ÊÒ⁄U ŒÊ°Ã ‚÷Ë ⁄UQ§fláʸ∑§ „Ò¥U; ß‚Á‹ÿ fl
⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê ∑§„U‹ÊÃË •ÊÒ⁄U •àÿãà ÷ÿÊŸ∑§ ÁŒπÊÿË ŒÃË „Ò¥U– ¡Ò‚ SòÊË ¬ÁÃ∑§
¬˝Áà •ŸÈ⁄Uʪ ⁄UπÃË „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ŒflË •¬Ÿ ÷Q§¬⁄U (◊ÊÃÊ∑§Ë ÷Ê°ÁÃ) SŸ„U
⁄Uπà „ÈU∞ ©U‚∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥UH 5-6H
210 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
fl‚Èœfl Áfl‡ÊÊ‹Ê ‚Ê ‚È◊L§ÿȪ‹Sß˖
ŒËÉÊı¸ ‹ê’ÊflÁÃSÕÍ‹ı ÃÊflÃËfl ◊ŸÙ„Ô⁄UıH 7 H
∑§∑¸§‡ÊÊflÁÃ∑§ÊãÃı Ãı ‚flʸŸãŒ¬ÿÙÁŸœË–
÷Q§ÊŸ˜ ‚ê¬ÊÿÿgflË ‚fl¸∑§Ê◊ŒÈÉÊı SßıH 8 H
π«˜˜ª¢ ¬ÊòÊ¢ ø ◊È‚‹¢ ‹ÊX‹¢ ø Á’÷Ìà ‚Ê–
•ÊÅÿÊÃÊ ⁄UQ§øÊ◊Èá«UÊ ŒflË ÿÙª‡fl⁄UËÁà øH 9 H
•ŸÿÊ √ÿÊåÃ◊Áπ‹¢ ¡ªàSÕÊfl⁄U¡X◊◊˜˜–
ß◊Ê¢ ÿ— ¬Í¡ÿjÄàÿÊ ‚ √ÿÊåŸÙÁà ø⁄UÊø⁄U◊˜H 10H
(÷ÈÄàflÊ ÷٪ʟ˜ ÿÕÊ∑§Ê◊¢ ŒflË‚ÊÿÈÖÿ◊ÊåŸÈÿÊؘ–)
•œËà ÿ ß◊¢ ÁŸàÿ¢ ⁄UQ§ŒãàÿÊ fl¬È—SÃfl◊˜˜–
â ‚Ê ¬Á⁄Uø⁄UgflË ¬Áâ Á¬˝ÿÁ◊flÊXŸÊH 11H
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË ŸË‹fláÊʸ ŸË‹ÙଋÁfl‹ÙøŸÊ–
ªê÷Ë⁄UŸÊÁ÷ÁSòÊfl‹ËÁfl÷ÍÁ·Ãß͌⁄UË H 12H
ŒflË ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§Ê∑§Ê •Ê∑§Ê⁄U fl‚ÈœÊ∑§Ë ÷Ê°Áà Áfl‡ÊÊ‹ „ÒU– ©UŸ∑§ ŒÊŸÊ¥ Sß
‚È◊L§ ¬fl¸Ã∑§ ‚◊ÊŸ „Ò¥U– fl ‹¢’, øÊÒ«∏U, •àÿãà SÕÍ‹ ∞fl¢ ’„ÈUà „UË ◊ŸÊ„U⁄U „Ò¥U–
∑§∆UÊ⁄U „UÊà „ÈU∞ ÷Ë •àÿãà ∑§◊ŸËÿ „Ò¥U ÃÕÊ ¬Íáʸ •ÊŸãŒ∑§ ‚◊Ⱥ˝ „Ò¥U– ‚ê¬Íáʸ
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ë ¬ÍÌà ∑§⁄UŸflÊ‹ ÿ ŒÊŸÊ¥ Sß ŒflË •¬Ÿ ÷Q§Ê¥∑§Ê Á¬‹ÊÃË
„Ò¥UH 7-8H fl •¬ŸË øÊ⁄U ÷È¡Ê•Ê¥◊¥ π«˜UÔª, ¬ÊŸ¬ÊòÊ, ◊È‚‹ •ÊÒ⁄U „U‹ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË
„Ò¥U– ÿ „UË ⁄UQ§øÊ◊Èá«UÊ •ÊÒ⁄U ÿʪ‡fl⁄UËŒflË ∑§„U‹ÊÃË „Ò¥UH 9H ߟ∑§ mÊ⁄UÊ ‚ê¬Íáʸ
ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜Ô √ÿÊåà „ÒU– ¡Ê ߟ ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§ÊŒflË∑§Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U
÷Ë ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜Ô◊¥ √ÿÊåà „UÊÃÊ „ÒUH 10H (fl„U ÿÕc≈U ÷ʪʥ∑§Ê ÷ʪ∑§⁄U •ãÃ◊¥
ŒflË∑§ ‚ÊÕ ‚ÊÿÈÖÿ ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU–) ¡Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ ⁄UQ§ŒÁãÃ∑§ÊŒflË∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê
ÿ„U SÃflŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ë fl ŒflË ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ‚¢⁄UˇÊáÊM§¬ ‚flÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥Uó∆UË∑§
©U‚Ë Ã⁄U„U, ¡Ò‚ ¬ÁÃfl˝ÃÊ ŸÊ⁄UË •¬Ÿ Á¬˝ÿÃ◊ ¬ÁÃ∑§Ë ¬Á⁄Uøÿʸ ∑§⁄UÃË „ÒUH 11H
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UËŒflË∑§ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ∑§ÊÁãà ŸË‹ ⁄¢Uª∑§Ë „ÒU– ©UŸ∑§ ŸòÊ ŸË‹∑§◊‹∑§
‚◊ÊŸ „Ò¥U, ŸÊÁ÷ ŸËøË „ÒU ÃÕÊ ÁòÊfl‹Ë‚ Áfl÷ÍÁ·Ã ©UŒ⁄U (◊äÿ÷ʪ) ‚͡◊ „ÒUH 12H
* ◊ÍÌÃ⁄U„Sÿ◊˜˜* 211
‚È∑§∑¸§‡Ê‚◊ÙûÊÈXflÎûʬ˟ÉÊŸSÃŸË –
◊ÈÁc≈¢U Á‡Ê‹Ë◊ÈπʬÍáÊZ ∑§◊‹¢ ∑§◊‹Ê‹ÿÊH 13H
¬Èc¬¬À‹fl◊Í‹ÊÁŒ»§‹Ê…UK¢ ‡ÊÊ∑§‚Üøÿ◊˜˜–
∑§ÊêÿÊŸãÃ⁄U‚ÒÿȸQ¢§ ˇÊÈûÊÎá◊ÎàÿÈ÷ÿʬ„Ô◊˜H 14H
∑§Ê◊ȸ∑¥§ ø S»È§⁄Uà∑§ÊÁãà Á’÷˝ÃË ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË ‡ÊÃÊˇÊË ‚Ê ‚Òfl ŒÈªÊ¸ ¬˝∑§ËÌÃÃÊH 15H
Áfl‡ÊÙ∑§Ê ŒÈc≈UŒ◊ŸË ‡Ê◊ŸË ŒÈÁ⁄UÃʬŒÊ◊˜˜–
©U◊Ê ªı⁄UË ‚ÃË øá«UË ∑§ÊÁ‹∑§Ê ‚Ê ø ¬Êfl¸ÃËH 16H
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË¥ SÃÈflŸ˜ äÿÊÿÜ¡¬Ÿ˜ ‚ê¬Í¡ÿãŸ◊Ÿ˜–
•ˇÊƒÿ◊‡ŸÈà ‡ÊËÉÊ˝◊㟬ʟÊ◊Îâ »§‹◊˜˜H 17H
÷Ë◊ÊÁ¬ ŸË‹fláÊʸ ‚Ê Œ¢c≈U˛ÊŒ‡ÊŸ÷Ê‚È⁄UÊ–
Áfl‡ÊÊ‹‹ÙøŸÊ ŸÊ⁄UË flÎûʬ˟¬ÿÙœ⁄UÊH 18H
©UŸ∑§ ŒÊŸÊ¥ Sß •àÿãà ∑§∆UÊ⁄U, ‚’ •Ê⁄U‚ ’⁄UÊ’⁄U, ™°§ø, ªÊ‹, SÕÍ‹ ÃÕÊ
¬⁄US¬⁄U ‚≈U „ÈU∞ „Ò¥U– fl ¬⁄U◊‡fl⁄UË ∑§◊‹◊¥ ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥U •ÊÒ⁄U „UÊÕÊ¥◊¥ ’ÊáÊÊ¥‚
÷⁄UË ◊ÈÁc≈U, ∑§◊‹, ‡ÊÊ∑§‚◊Í„U ÃÕÊ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ œŸÈ· œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– fl„U
‡ÊÊ∑§‚◊Í„U •Ÿãà ◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà ⁄U‚Ê¥‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ ˇÊÈœÊ, ÃÎ·Ê •ÊÒ⁄U ◊ÎàÿÈ∑§ ÷ÿ∑§Ê
Ÿc≈U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÃÕÊ »Í§‹, ¬À‹fl, ◊Í‹ •ÊÁŒ ∞fl¢ »§‹Ê¥‚ ‚ê¬ãŸ „ÒU– fl „UË
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UË, ‡ÊÃÊˇÊË ÃÕÊ ŒÈªÊ¸ ∑§„UË ªÿË „Ò¥UH 13ó15H fl ‡ÊÊ∑§‚ ⁄UÁ„UÃ,
ŒÈc≈UÊ¥∑§Ê Œ◊Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ¬Ê¬ •ÊÒ⁄U Áfl¬ÁûÊ∑§Ê ‡ÊÊãà ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „Ò¥U– ©U◊Ê,
ªÊÒ⁄UË, ‚ÃË, øá«UË, ∑§ÊÁ‹∑§Ê •ÊÒ⁄U ¬Êfl¸ÃË ÷Ë fl „UË „Ò¥UH 16H ¡Ê ◊ŸÈcÿ
‡ÊÊ∑§ê÷⁄UËŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ, äÿÊŸ, ¡¬, ¬Í¡Ê •ÊÒ⁄U fl㌟ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‡ÊËÉÊ˝ „UË •ãŸ,
¬ÊŸ ∞fl¢ •◊ÎÃM§¬ •ˇÊÿ »§‹∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ „ÒUH 17H
÷Ë◊ÊŒflË∑§Ê fláʸ ÷Ë ŸË‹ „UË „ÒU– ©UŸ∑§Ë ŒÊ…∏¥U •ÊÒ⁄U ŒÊ°Ã ø◊∑§Ã ⁄U„Uà „Ò¥U–
©UŸ∑§ ŸòÊ ’«∏U-’«∏U „Ò¥U, SflM§¬ SòÊË∑§Ê „ÒU, Sß ªÊ‹-ªÊ‹ •ÊÒ⁄U SÕÍ‹ „Ò¥U– fl
212 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
øãº˝„ÔÊ‚¢ ø «◊L¢§ Á‡Ê⁄U— ¬ÊòÊ¢ ø Á’÷˝ÃË–
∞∑§flË⁄UÊ ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ— ‚ÒflÙQ§Ê ∑§Ê◊ŒÊ SÃÈÃÊH 19H
áÙ◊á«‹ŒÈœ¸·Ê¸ ÷˝Ê◊⁄UË ÁøòÊ∑§ÊÁãÃ÷ÎØ–
ÁøòÊÊŸÈ‹¬ŸÊ ŒflË ÁøòÊÊ÷⁄UáÊ÷ÍÁ·ÃÊH 20H
ÁøòÊ÷˝◊⁄U¬ÊÁáÊ— ‚Ê ◊„ÔÊ◊Ê⁄UËÁà ªËÿÖ
ßàÿÃÊ ◊ÍøÿÙ Œ√ÿÊ ÿÊ— ÅÿÊÃÊ fl‚ÈœÊÁœ¬H 21H
¡ªã◊ÊÃȇøÁá«∑§ÊÿÊ— ∑§ËÌÃÃÊ— ∑§Ê◊œŸfl—–
ߌ¢ ⁄U„ÔSÿ¢ ¬⁄U◊¢ Ÿ flÊëÿ¢ ∑§SÿÁøûUflÿÊH 22H
√ÿÊÅÿÊŸ¢ ÁŒ√ÿ◊ÍÃ˸ŸÊ◊÷Ëc≈U»§‹ŒÊÿ∑§◊˜˜–
ÃS◊Êؘ ‚fl¸¬˝ÿàŸŸ ŒflË¥ ¡¬ ÁŸ⁄UãÃ⁄U◊˜H 23H
‚åáã◊ÊÌ¡ÃÒÉÊÙ¸ ⁄U Ò’˝¸rÊ„ÔàÿÊ‚◊Ò⁄UÁ¬ –
¬Ê∆U◊ÊòÊáÊ ◊ãòÊÊáÊÊ¢ ◊Èëÿà ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò—H 24H
•¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ øãº˝„UÊ‚ ŸÊ◊∑§ π«˜UÔª, «U◊M§, ◊SÃ∑§ •ÊÒ⁄U ¬ÊŸ¬ÊòÊ œÊ⁄UáÊ
∑§⁄UÃË „Ò¥U– fl „UË ∞∑§flË⁄UÊ, ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ ÃÕÊ ∑§Ê◊ŒÊ ∑§„U‹ÊÃË •ÊÒ⁄U ߟ ŸÊ◊Ê¥‚
¬˝‡Ê¢Á‚à „UÊÃË „Ò¥UH 18-19H
÷˝Ê◊⁄UËŒflË∑§Ë ∑§ÊÁãà ÁflÁøòÊ (•Ÿ∑§ ⁄¢Uª∑§Ë) „ÒU– fl •¬Ÿ áÊ◊á«U‹∑§
∑§Ê⁄UáÊ ŒÈœ¸·¸ ÁŒπÊÿË ŒÃË „Ò¥U– ©UŸ∑§Ê •¢ª⁄Uʪ ÷Ë •Ÿ∑§ ⁄¢Uª∑§Ê „ÒU ÃÕÊ fl ÁøòÊ-
ÁflÁøòÊ •Ê÷Í·áÊÊ¥‚ Áfl÷ÍÁ·Ã „Ò¥UH 20H ÁøòÊ÷˝◊⁄U¬ÊÁáÊ •ÊÒ⁄U ◊„UÊ◊Ê⁄UË
•ÊÁŒ ŸÊ◊Ê¥‚ ©UŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ªÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ªã◊ÊÃÊ
øÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ë ÿ ◊ÍÌÃÿÊ° ’ËÊÿË ªÿË „Ò¥UH 21H ¡Ê ∑§ËøŸ ∑§⁄UŸ¬⁄U
∑§Ê◊œŸÈ∑§ ‚◊ÊŸ ‚ê¬Íáʸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ¬Íáʸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ÿ„U ¬⁄U◊ ªÊ¬ŸËÿ
⁄U„USÿ „ÒU– ß‚ ÃÈê„¥U ŒÍ‚⁄U Á∑§‚Ë∑§Ê Ÿ„UË¥ ’Ã‹ÊŸÊ øÊÁ„UÿH 22H ÁŒ√ÿ
◊ÍÌÃÿÊ¥∑§Ê ÿ„U •ÊÅÿÊŸ ◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà »§‹ ŒŸflÊ‹Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ¬Íáʸ ¬˝ÿàŸ
∑§⁄U∑§ ÃÈ◊ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ŒflË∑§ ¡¬ (•Ê⁄UÊœŸ)-◊¥ ‹ª ⁄U„UÊH 23H ‚åÇÊÃË∑§
◊ãòÊÊ¥∑§ ¬Ê∆U◊ÊòÊ‚ ◊ŸÈcÿ ‚Êà ¡ã◊Ê¥◊¥ ©U¬ÊÌ¡Ã ’˝rÊÔ„UàÿÊ‚ŒÎ‡Ê ÉÊÊ⁄U ¬ÊÃ∑§Ê¥
∞fl¢ ‚◊Sà ∑§À◊·Ê¥‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 24H
* ◊ÍÌÃ⁄U„Sÿ◊˜˜* 213
Œ√ÿÊ äÿÊŸ¢ ◊ÿÊ ÅÿÊâ ªÈsÔÊŒ˜˜ ªÈsÃ⁄U¢ ◊„ÔØ–
ÃS◊Êؘ ‚fl¸¬˝ÿàŸŸ ‚fl¸∑§Ê◊»§‹¬˝Œ◊˜˜H 25H
(∞ÃSÿÊSàfl¢ ¬˝‚ÊŒŸ ‚fl¸◊ÊãÿÙ ÷ÁflcÿÁ‚–
‚fl¸M§¬◊ÿË ŒflË ‚flZ ŒflË◊ÿ¢ ¡ªÃ˜˜–
•ÃÙ˘„¢Ô Áfl‡flM§¬Ê¢ ÃÊ¢ Ÿ◊ÊÁ◊ ¬⁄U◊‡fl⁄UË◊˜˜–)
ßÁà ◊ÍÌÃ⁄U„ÔSÿ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–*
U
ß‚Á‹ÿ ◊Ò¥Ÿ ¬Íáʸ ¬˝ÿàŸ ∑§⁄U∑§ ŒflË∑§ ªÊ¬ŸËÿ‚ ÷Ë •àÿãà ªÊ¬ŸËÿ
äÿÊŸ∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ „ÒU, ¡Ê ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà »§‹Ê¥∑§Ê ŒŸflÊ‹Ê
„ÒUH 25H (©UŸ∑§ ¬˝‚ÊŒ‚ ÃÈ◊ ‚fl¸◊Êãÿ „UÊ ¡Ê•Êª– ŒflË ‚fl¸M§¬◊ÿË „Ò¥U
ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô ŒflË◊ÿ „ÒU– •Ã— ◊Ò¥ ©UŸ Áfl‡flM§¬Ê ¬⁄U◊‡fl⁄UË∑§Ê
Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ „Í°U–)
U
* ÃŒŸãÃ⁄U ¬˝Ê⁄Uê÷◊¥ ’ËÊÿË „ÈU߸ ⁄UËÁ ‡ÊʬÊhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ŒflË‚ •¬Ÿ
•¬⁄Uʜʥ∑§ Á‹ÿ ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄U–
ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ
•¬⁄UÊœ‚„ÔdÊÁáÊ Á∑˝§ÿãÃ˘„ÔÌŸ‡Ê¢ ◊ÿÊ–
ŒÊ‚Ù˘ÿÁ◊Áà ◊Ê¢ ◊àflÊ ˇÊ◊Sfl ¬⁄U◊‡flÁ⁄H 1H
•ÊflÊ„ÔŸ¢ Ÿ ¡ÊŸÊÁ◊ Ÿ ¡ÊŸÊÁ◊ Áfl‚¡¸Ÿ◊˜˜–
¬Í¡Ê¢ øÒfl Ÿ ¡ÊŸÊÁ◊ ˇÊêÿÃÊ¢ ¬⁄U◊‡flÁ⁄H 2H
◊ãòÊ„ÔËŸ¢ Á∑˝§ÿÊ„ÔËŸ¢ ÷ÁQ§„ÔËŸ¢ ‚È⁄U‡flÁ⁄–
ÿà¬ÍÁ¡Ã¢ ◊ÿÊ ŒÁfl ¬Á⁄U¬ÍáÊZ ÃŒSÃÈ ◊H 3H
•¬⁄UÊœ‡Êâ ∑ΧàflÊ ¡ªŒê’Áà øÙëø⁄UØ–
ÿÊ¢ ªÁâ ‚◊flÊåŸÙÁà Ÿ ÃÊ¢ ’˝rÊÊŒÿ— ‚È⁄UÊ—H 4H
‚ʬ⁄UÊœÙ˘ÁS◊ ‡Ê⁄UáÊ¢ ¬˝ÊåÃSàflÊ¢ ¡ªŒÁê’∑§–
ߌʟË◊ŸÈ∑§êåÿÙ˘„¢Ô ÿÕë¿Á‚ ÃÕÊ ∑ȧL§H 5H
¬⁄U◊‡flÁ⁄U! ◊⁄U mÊ⁄UÊ ⁄UÊÃ-ÁŒŸ ‚„UdÊ¥ •¬⁄UÊœ „UÊà ⁄U„Uà „Ò¥U– “ÿ„U ◊⁄UÊ ŒÊ‚
„ÒU”óÿÊ¥ ‚◊¤Ê∑§⁄U ◊⁄U ©UŸ •¬⁄Uʜʥ∑§Ê ÃÈ◊ ∑Χ¬Ê¬Ífl¸∑§ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UÊH 1H
¬⁄U◊‡flÁ⁄U! ◊Ò¥ •ÊflÊ„UŸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, Áfl‚¡¸Ÿ ∑§⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ ÃÕÊ ¬Í¡Ê
∑§⁄UŸ∑§Ê …¢Uª ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ– ˇÊ◊Ê ∑§⁄UÊH 2H ŒÁfl! ‚È⁄U‡flÁ⁄U! ◊Ò¥Ÿ ¡Ê
◊ãòÊ„UËŸ, Á∑˝§ÿÊ„UËŸ •ÊÒ⁄U ÷ÁQ§„UËŸ ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ „ÒU, fl„U ‚’ •Ê¬∑§Ë ∑Χ¬Ê‚
¬Íáʸ „UÊH 3H ‚Ò∑§«∏UÊ¥ •¬⁄UÊœ ∑§⁄U∑§ ÷Ë ¡Ê ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê “¡ªŒê’”
∑§„U∑§⁄U ¬È∑§Ê⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ fl„U ªÁà ¬˝Êåà „UÊÃË „ÒU, ¡Ê ’˝rÊÔÊÁŒ ŒflÃÊ•Ê¥∑§
Á‹ÿ ÷Ë ‚È‹÷ Ÿ„UË¥ „ÒUH 4H ¡ªŒÁê’∑§! ◊Ò¥ •¬⁄UÊœË „Í°U , Á∑¢§ÃÈ ÃÈê„UÊ⁄UË
‡Ê⁄UáÊ◊¥ •ÊÿÊ „Í°U– ß‚ ‚◊ÿ ŒÿÊ∑§Ê ¬ÊòÊ „Í°U– ÃÈ◊ ¡Ò‚Ê øÊ„UÊ, flÒ‚Ê ∑§⁄UÊH 5H
* ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ* 215
•ôÊÊŸÊÁmS◊ÎÃ÷˝Ê¸ãàÿÊ ÿããÿÍŸ◊Áœ∑¥§ ∑ΧÃ◊˜˜–
Ãà‚flZ ˇÊêÿÃÊ¢ ŒÁfl ¬˝‚ËŒ ¬⁄U◊‡flÁ⁄H 6H
∑§Ê◊‡flÁ⁄U ¡ªã◊Ê× ‚ÁëøŒÊŸãŒÁflª˝„Ô–
ªÎ„ÔÊáÊÊøʸÁ◊◊Ê¢ ¬˝ËàÿÊ ¬˝‚ËŒ ¬⁄U◊‡flÁ⁄H 7H
ªÈsÔÊÁêÈsªÙåòÊË àfl¢ ªÎ„ÔÊáÊÊS◊à∑Χâ ¡¬◊˜˜–
Á‚Áh÷¸flÃÈ ◊ ŒÁfl àflà¬˝‚ÊŒÊà‚È⁄U‡flÁ⁄H 8H
üÊˌȪʸ¬¸áÊ◊SÃÈ–
U
ŒÁfl! ¬⁄U◊‡flÁ⁄U! •ôÊÊŸ‚, ÷Í‹‚ •ÕflÊ ’ÈÁh ÷˝Êãà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ò¥Ÿ
¡Ê ãÿÍŸÃÊ ÿÊ •Áœ∑§ÃÊ ∑§⁄U ŒË „UÊ, fl„U ‚’ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UÊ •ÊÒ⁄U ¬˝‚㟠„UÊ•ÊH 6H
‚ÁìʌʟãŒSflM§¬Ê ¬⁄U◊‡flÁ⁄U! ¡ªã◊ÊÃÊ ∑§Ê◊‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ◊⁄UË ÿ„U
¬Í¡Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÊ •ÊÒ⁄U ◊Ȥʬ⁄U ¬˝‚㟠⁄U„UÊH 7H ŒÁfl! ‚È⁄U‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ ªÊ¬ŸËÿ‚
÷Ë ªÊ¬ŸËÿ flSÃÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– ◊⁄U ÁŸflŒŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ß‚ ¡¬∑§Ê
ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– ÃÈê„UÊ⁄UË ∑Χ¬Ê‚ ◊È¤Ê Á‚Áh ¬˝Êåà „UÊH 8H
U
üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚-¬Í¡Ê
©Ulëø㌟∑ȧ«˜.U ∑ȧ◊ÊL§áʬÿÙœÊ⁄UÊÁ÷⁄UÊå‹ÊÁflÃÊ¢
ŸÊŸÊŸÉÿ¸◊Ááʬ˝flÊ‹ÉÊÁ≈UÃÊ¢ ŒûÊÊ¢ ªÎ„ÔÊáÊÊÁê’∑§–
•Ê◊Îc≈UÊ¢ ‚È⁄U‚ÈãŒ⁄UËÁ÷⁄UÁ÷ÃÙ „ÔSÃÊê’È¡Ò÷¸ÁQ§ÃÙ
◊Ê× ‚ÈãŒÁ⁄U ÷Q§∑§À¬‹ÁÃ∑§ üÊˬʌÈ∑§Ê◊ÊŒ⁄UÊØH˜ 1H
Œflãº˝ÊÁŒÁ÷⁄UÌøâ ‚È⁄UªáÊÒ⁄UÊŒÊÿ Á‚¢„ÔÊ‚Ÿ¢
øÜøà∑§ÊÜøŸ‚¢øÿÊÁ÷⁄UÁøâ øÊL§¬˝÷Ê÷ÊSfl⁄U◊–˜
∞Ãëøê¬∑§∑§Ã∑§Ë¬Á⁄U◊‹¢ ÃÒ‹¢ ◊„ÔÊÁŸ◊¸‹¢
ªãœÙmøŸ◊ÊŒ⁄UáÊ ÃL§áÊËŒûÊ¢ ªÎ„ÔÊáÊÊÁê’∑§H 2H
¬‡øÊgÁfl ªÎ„ÊÔ áÊ ‡Êê÷ȪÁÎ „UÁáÊ üÊË‚ÈãŒÁ⁄U ¬˝Êÿ‡ÊÙ
ªãœº˝√ÿ‚◊Í„ÔÁŸ÷¸⁄UÃ⁄U¢ œÊòÊË»§‹¢ ÁŸ◊¸‹◊˜˜–
◊ÊÃÊ ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U! ÃÈ◊ ÷Q§¡ŸÊ¥∑§Ë ◊ŸÊflÊ¢¿UÊ ¬Íáʸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ∑§À¬‹ÃÊ „UÊ–
◊Ê°! ÿ„U ¬ÊŒÈ∑§Ê •ÊŒ⁄U¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄U üÊËø⁄UáÊÊ¥◊¥ ‚◊̬à „ÒU, ß‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– ÿ„U
©UûÊ◊ ø㌟ •ÊÒ⁄U ∑È¢§∑ȧ◊‚ Á◊‹Ë „ÈU߸ ‹Ê‹ ¡‹∑§Ë œÊ⁄UÊ‚ œÊÿË ªÿË „ÒU–
÷Ê°ÁÃ-÷Ê°ÁÃ∑§Ë ’„ÈU◊ÍÀÿ ◊ÁáÊÿÊ¥ ÃÕÊ ◊Í°ªÊ¥‚ ß‚∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ „ÈU•Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ’„ÈUÃ-
‚Ë ŒflÊ¢ªŸÊ•Ê¥Ÿ •¬Ÿ ∑§⁄U-∑§◊‹Ê¥mÊ⁄UÊ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ß‚ ‚’ •Ê⁄U‚ œÊ-¬Ù¥¿U∑§⁄U
Sflë¿U ’ŸÊ ÁŒÿÊ „ÒUH 1H
◊Ê°! ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ÃÈê„UÊ⁄U ’Ò∆UŸ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ÁŒ√ÿ Á‚¢„UÊ‚Ÿ ‹Ê∑§⁄U ⁄Uπ ÁŒÿÊ
„ÒU, ß‚¬⁄U Áfl⁄UÊ¡Ê– ÿ„U fl„U Á‚¢„UÊ‚Ÿ „ÒU, Á¡‚∑§Ë Œfl⁄UÊ¡ ßãº˝ •ÊÁŒ ÷Ë ¬Í¡Ê
∑§⁄Uà „Ò¥U– •¬ŸË ∑§ÊÁã Œ◊∑§Ã „ÈU∞ ⁄UÊÁ‡Ê-⁄UÊÁ‡Ê ‚Èfláʸ‚ ß‚∑§Ê ÁŸ◊ʸáÊ Á∑§ÿÊ
ªÿÊ „ÒU– ÿ„U •¬ŸË ◊ŸÊ„U⁄U ¬˝÷Ê‚ ‚ŒÊ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ß‚∑§ Á‚flÊ, ÿ„U
øê¬Ê •ÊÒ⁄U ∑§Ã∑§Ë∑§Ë ‚Ȫ㜂 ¬Íáʸ •àÿãà ÁŸ◊¸‹ Ë •ÊÒ⁄U ‚ȪãœÿÈQ§ ©U’≈UŸ
„ÒU, Á¡‚ ÁŒ√ÿ ÿÈflÁÃÿÊ° •ÊŒ⁄U¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË ‚flÊ◊¥ ¬˝SÃÈà ∑§⁄U ⁄U„UË
„Ò¥U, ∑Χ¬ÿÊ ß‚ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÊH 2H
ŒÁfl! ß‚∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ÿ„U Áfl‡ÊÈh •Ê°fl‹∑§Ê »§‹ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– Á‡ÊflÁ¬˝ÿ!
* üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚-¬Í¡Ê* 217
Ãà∑§‡ÊÊŸ˜ ¬Á⁄U‡ÊÙäÿ ∑§VÁÃ∑§ÿÊ ◊ãŒÊÁ∑§ŸËdÙÃÁ‚
SŸÊàflÊ ¬˝ÙÖÖfl‹ªãœ∑¥§ ÷flÃÈ „Ô üÊË‚ÈãŒÁ⁄U àflã◊ÈŒH
3H
‚È⁄UÊÁœ¬ÁÃ∑§ÊÁ◊ŸË∑§⁄U‚⁄UÙ¡ŸÊ‹ËœÎÃÊ¢ .
‚ø㌟‚∑ȧ«˜.U ∑ȧ◊ʪÈL§÷⁄UáÊ Áfl÷˝ÊÁ¡ÃÊ◊˜˜–
◊„ÔʬÁ⁄U◊‹ÙÖÖfl‹Ê¢ ‚⁄U‚‡ÊÈh∑§SÃÍÁ⁄U∑§Ê¢
ªÎ„ÔÊáÊ fl⁄UŒÊÁÿÁŸ ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U üÊˬ˝ŒH 4H
ªãœflʸ◊⁄UÁ∑§ãŸ⁄UÁ¬˝ÿÃ◊Ê‚¢ÃÊŸ„ÔSÃÊê’È¡-
¬˝SÃÊ⁄UÒÌœ˝ÿ◊ÊáÊ◊ÈûÊ◊Ã⁄U¢ ∑§Ê‡◊Ë⁄U¡ÊÁ¬Ü¡⁄U◊˜–
◊ÊÃ÷ʸSfl⁄U÷ÊŸÈ◊á«‹‹‚à∑§ÊÁãì˝ŒÊŸÙÖÖfl‹¢
øÒÃÁãŸ◊¸‹◊ÊßÙÃÈ fl‚Ÿ¢ üÊË‚ÈãŒÁ⁄U àflã◊ÈŒ◊˜˜H 5H
ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U! ß‚ •Ê°fl‹◊¥ ¬˝Êÿ— Á¡ÃŸ ÷Ë ‚ȪÁãœÃ ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U, fl ‚÷Ë «UÊ‹
ªÿ „Ò¥U; ß‚‚ ÿ„U ¬⁄U◊ ‚ȪÁãœÃ „UÊ ªÿÊ „ÒU– •Ã— ß‚∑§Ê ‹ªÊ∑§⁄U ’Ê‹Ê¥∑§Ê
∑¢§ÉÊË‚ ¤ÊÊ«∏U ‹Ê •ÊÒ⁄U ª¢ªÊ¡Ë∑§Ë ¬ÁflòÊ œÊ⁄UÊ◊¥ Ÿ„UÊ•Ê– ÃŒŸãÃ⁄U ÿ„U ÁŒ√ÿ
ªãœ ‚flÊ◊¥ ¬˝SÃÈà „ÒU, ÿ„U ÃÈê„UÊ⁄U •ÊŸãŒ∑§Ë flÎÁh ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊH 3H
‚ê¬ÁûÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë fl⁄UŒÊÁÿŸË ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U! ÿ„U ‚⁄U‚ ‡ÊÈh
∑§SÃÍ⁄UË ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– ß‚ Sflÿ¢ Œfl⁄UÊ¡ ßãº˝∑§Ë ¬àŸË ◊„UÊ⁄UÊŸË ‡ÊøË •¬Ÿ ∑§⁄U-
∑§◊‹Ê¥◊¥ ‹∑§⁄U ‚flÊ◊¥ π«∏UË „Ò¥U– ß‚◊¥ ø㌟, ∑È¢§∑ȧ◊ ÃÕÊ •ªÈL§∑§Ê ◊‹ „UÊŸ‚
•ÊÒ⁄U ÷Ë ß‚∑§Ë ‡ÊÊ÷Ê ’…∏U ªÿË „ÒU– ß‚‚ ’„ÈUà •Áœ∑§ ªãœ ÁŸ∑§‹Ÿ∑§
∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U ’«∏UË ◊ŸÊ„U⁄U ¬˝ÃËà „UÊÃË „ÒUH 4H
◊Ê° üÊË‚ÈãŒÁ⁄U! ÿ„U ¬⁄U◊ ©UûÊ◊ ÁŸ◊¸‹ flSòÊ ‚flÊ◊¥ ‚◊̬à „ÒU, ÿ„U
ÃÈê„UÊ⁄U „U·¸∑§Ê ’…∏UÊfl– ◊ÊÃÊ! ß‚ ªãœfl¸, ŒflÃÊ ÃÕÊ Á∑§ãŸ⁄UÊ¥∑§Ë ¬˝ÿ‚Ë
‚ÈãŒÁ⁄UÿÊ° •¬Ÿ »Ò§‹Êÿ „ÈU∞ ∑§⁄U-∑§◊‹Ê¥◊¥ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ π«∏UË „Ò¥U– ÿ„U
∑§‚⁄U◊¥ ⁄°UªÊ „ÈU•Ê ¬ËÃÊê’⁄U „ÒU– ß‚‚ ¬⁄U◊ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ ‚Íÿ¸◊á«U‹∑§Ë
‡ÊÊ÷Ê◊ÿË ÁŒ√ÿ ∑§ÊÁãà ÁŸ∑§‹ ⁄U„UË „ÒU, Á¡‚∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U ’„ÈUà „UË ‚ȇÊÊÁ÷Ã
„UÊ ⁄U„UÊ „ÒUH 5H
218 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
SfláÊʸ∑§ÁÀ¬Ã∑ȧ᫋ üÊÈÁÃÿȪ „ÔSÃÊê’È¡ ◊ÈÁº˝∑§Ê
◊äÿ ‚Ê⁄U‚ŸÊ ÁŸÃê’»§‹∑§ ◊Ü¡Ë⁄U◊昘 ÁÉÊ˝mÿ–
„ÔÊ⁄UÙ flˇÊÁ‚ ∑§VáÊı ÄfláÊ⁄UáÊà∑§Ê⁄Uı ∑§⁄Umãm∑§
ÁflãÿSâ ◊È∑ȧ≈U¢ Á‡Ê⁄USÿŸÈÁŒŸ¢ ŒûÊÙã◊Œ¢ SÃÍÿÃÊ◊˜˜H 6H
ª˝ËflÊÿÊ¢ œÎÃ∑§ÊÁãÃ∑§Êãì≈U‹¢ ª˝Òflÿ∑¥§ ‚ÈãŒ⁄U¢
Á‚ãŒÍ⁄U¢ Áfl‹‚À‹‹Ê≈U»§‹∑§ ‚ıãŒÿ¸◊Ⱥ˝Êœ⁄U◊˜–
⁄UÊ¡à∑§Ö¡‹◊ÈÖÖfl‹ÙଋŒ‹üÊË◊ÙøŸ ‹ÙøŸ
ÃÁg√ÿı·ÁœÁŸÌ◊â ⁄UøÿÃÈ üÊˇÊÊê÷Áfl üÊˬ˝ŒH 7H
•◊ãŒÃ⁄U◊ãŒ⁄UÙã◊ÁÕÃŒÈÇœÁ‚ãœÍjfl¢ .
ÁŸ‡ÊÊ∑§⁄U∑§⁄UÙ¬◊¢ ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U üÊˬ˝Œ–
ªÎ„ÔÊáÊ ◊Èπ◊ËÁˇÊÃÈ¢ ◊È∑ȧ⁄UÁ’ê’◊ÊÁflº˝È◊Ò-
ÌflÁŸÌ◊Ã◊ÉÊÁë¿Œ ⁄UÁÃ∑§⁄UÊê’È¡SÕÊÁÿŸ◊˜˜H 8H
ÃÈê„UÊ⁄U ŒÊŸÊ¥ ∑§ÊŸÊ¥◊¥ ‚ÊŸ∑§ ’Ÿ „ÈU∞ ∑ȧá«U‹ Á¤Ê‹Á◊‹Êà ⁄U„¥U, ∑§⁄U-
∑§◊‹∑§Ë ∞∑§ •¢ªÈ‹Ë◊¥ •°ªÍ∆UË ‡ÊÊ÷Ê ¬Êfl, ∑§Á≈U÷ʪ◊¥ ÁŸÃê’Ê¥¬⁄U ∑§⁄UœŸË
‚È„UÊÿ, ŒÊŸÊ¥ ø⁄UáÊÊ¥◊¥ ◊¢¡Ë⁄U ◊ÈπÁ⁄Uà „UÊÃÊ ⁄U„U, flˇÊ—SÕ‹◊¥ „UÊ⁄U ‚ȇÊÊÁ÷à „UÊ
•ÊÒ⁄U ŒÊŸÊ¥ ∑§‹ÊßÿÊ¥◊¥ ∑¢§∑§Ÿ πŸπŸÊà ⁄U„¥U– ÃÈê„UÊ⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U ⁄UπÊ „ÈU•Ê ÁŒ√ÿ
◊È∑ȧ≈U ¬˝ÁÃÁŒŸ •ÊŸãŒ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄U– ÿ ‚’ •Ê÷Í·áÊ ¬˝‡Ê¢‚Ê∑§ ÿÊÇÿ „Ò¥UH 6H
œŸ ŒŸflÊ‹Ë Á‡ÊflÁ¬˝ÿÊ ¬Êfl¸ÃË! ÃÈ◊ ª‹◊¥ ’„ÈUà „UË ø◊∑§Ë‹Ë ‚ÈãŒ⁄U
„°U‚‹Ë ¬„UŸ ‹Ê, ‹‹Ê≈U∑§ ◊äÿ÷ʪ◊¥ ‚ÊÒãŒÿ¸∑§Ë ◊Ⱥ˝Ê (Áø±Ÿ) œÊ⁄UáÊ
∑§⁄UŸflÊ‹ Á‚ãŒÍ⁄U∑§Ë ’¥ŒË ‹ªÊ•Ê ÃÕÊ •àÿãà ‚ÈãŒ⁄U ¬k¬òÊ∑§Ë ‡ÊÊ÷Ê∑§Ê
ÁÃ⁄US∑Χà ∑§⁄UŸflÊ‹ ŸòÊÊ¥◊¥ ÿ„U ∑§Ê¡‹ ÷Ë ‹ªÊ ‹Ê, ÿ„U ∑§Ê¡‹ ÁŒ√ÿ
•Ê·ÁœÿÊ¥‚ ÃÒÿÊ⁄U Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒUH 7H
¬Ê¬Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ‚ê¬ÁûÊŒÊÁÿŸË ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U! •¬Ÿ ◊Èπ∑§Ë ‡ÊÊ÷Ê
ÁŸ„UÊ⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ÿ„U Œ¬¸áÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– ß‚ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ⁄UÁà ⁄UÊŸË •¬Ÿ ∑§⁄U-∑§◊‹Ê◊¥ ¥
‹∑§⁄U ‚flÊ◊¥ ©U¬ÁSÕà „Ò¥U– ß‚ Œ¬¸áÊ∑§ øÊ⁄UÊ¥ •Ê⁄U ◊Í°ª ¡«∏U „Ò¥U– ¬˝øá«U flª‚
ÉÊÍ◊ŸflÊ‹ ◊ãŒ⁄UÊø‹∑§Ë ◊ÕÊŸË‚ ¡’ ˇÊË⁄U‚◊Ⱥ˝ ◊ÕÊ ªÿÊ, ©U‚ ‚◊ÿ ÿ„U Œ¬¸áÊ
©U‚Ë‚ ¬˝∑§≈U „ÈU•Ê ÕÊ– ÿ„U øãº˝◊Ê∑§Ë Á∑§⁄UáÊÊ¥∑§ ‚◊ÊŸ ©UÖÖfl‹ „ÒUH 8H
* üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚-¬Í¡Ê* 219
∑§SÃÍ⁄U˺˝flø㌟ʪÈL§‚ȜʜÊ⁄UÊÁ÷⁄UÊå‹ÊÁflâ .
øÜøëøê¬∑§¬Ê≈U‹ÊÁŒ‚È⁄UÁ÷º˝√ÿÒ— ‚ȪãœË∑ΧÃ◊˜–˜
ŒflSòÊ˪áÊ◊SÃ∑§ÁSÕÃ◊„ÔÊ⁄UàŸÊÁŒ∑ȧê÷fl˝¡Ò- .
⁄Uê÷—‡ÊÊê÷Áfl ‚¢÷˝◊áÊ Áfl◊‹¢ ŒûÊ¢ ªÎ„ÔÊáÊÊÁê’∑§H 9 H
∑§tÊ⁄UÙଋŸÊª∑§‚⁄U‚⁄UÙ¡ÊÅÿÊfl‹Ë◊Ê‹ÃË-
◊À‹UË∑Ò§⁄Ufl∑§Ã∑§ÊÁŒ∑ȧ‚È◊Ò ⁄UQ§Ê‡fl◊Ê⁄UÊÁŒÁ÷—–
¬Èc¬Ò◊ʸÀÿ÷⁄UáÊ flÒ ‚È⁄UÁ÷áÊÊ ŸÊŸÊ⁄U‚dÙÂÊ
ÃÊ◊˝Êê÷Ù¡ÁŸflÊÁ‚ŸË¥ ÷ªflÃË¥ üÊËøÁá«∑§Ê¢ ¬Í¡ÿH 10H
◊Ê¢‚˪ÈǪȋø㌟ʪÈL§⁄U¡—∑§¬Í¸⁄U‡ÊÒ‹ÿ¡Ò- .
◊ʸäflË∑Ò§— ‚„Ô ∑ȧ«Ũ.∑ȧ◊Ò— ‚È⁄UÁøÃÒ— ‚̬Ì÷⁄UÊÁ◊ÁüÊÃÒ—–
‚ı⁄UèÿÁSÕÁÃ◊ÁãŒ⁄U ◊ÁáÊ◊ÿ ¬ÊòÊ ÷flØ ¬˝ËÃÿ
œÍ¬Ù˘ÿ¢ ‚È⁄U∑§ÊÁ◊ŸËÁfl⁄UÁø× üÊËøÁá«∑§ àflã◊ÈŒH 11H
÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ë œ◊¸¬àŸË ¬Êfl¸ÃËŒflË! ŒflÊ¢ªŸÊ•Ê¥∑§ ◊SÃ∑§¬⁄U ⁄Uπ „ÈU∞
’„ÈU◊ÍÀÿ ⁄UàŸ◊ÿ ∑§‹‡ÊÊ¥mÊ⁄UÊ ‡ÊËÉÊ˝ÃʬÍfl¸∑§ ÁŒÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê ÿ„U ÁŸ◊¸‹ ¡‹ ª˝„UáÊ
∑§⁄UÊ– ß‚ øê¬Ê •ÊÒ⁄U ªÈ‹Ê‹ •ÊÁŒ ‚ȪÁãœÃ º˝√ÿÊ¥‚ ‚ÈflÊÁ‚à Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU
ÃÕÊ ÿ„U ∑§SÃÍ⁄UË⁄U‚, ø㌟, •ªÈL§ •ÊÒ⁄U ‚ÈœÊ∑§Ë œÊ⁄UÊ‚ •Êå‹ÊÁflà „ÒUH 9H
◊Ò¥ ∑§tÔUÊ⁄U, ©Uଋ, ŸÊª∑§‚⁄U, ∑§◊‹, ◊Ê‹ÃË, ◊ÁÀ‹∑§Ê, ∑ȧ◊ÈŒ, ∑§Ã∑§Ë
•ÊÒ⁄U ‹Ê‹ ∑§Ÿ⁄U •ÊÁŒ »Í§‹Ê¥‚, ‚ȪÁãœÃ ¬Èc¬◊Ê‹Ê•Ê¥‚ ÃÕÊ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
⁄U‚Ê¥∑§Ë œÊ⁄UÊ‚ ‹Ê‹ ∑§◊‹∑§ ÷ËÃ⁄U ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë üÊËøÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ë ¬Í¡Ê
∑§⁄UÃÊ „Í°UH 10H
üÊËøÁá«U∑§Ê ŒÁfl! ŒflflœÈ•Ê¥∑§ mÊ⁄UÊ ÃÒÿÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ÿ„U ÁŒ√ÿ œÍ¬
ÃÈê„UÊ⁄UË ¬˝‚ãŸÃÊ ’…∏UÊŸflÊ‹Ê „UÊ– ÿ„U œÍ¬ ⁄UàŸ◊ÿ ¬ÊòÊ◊¥, ¡Ê ‚Ȫãœ∑§Ê
ÁŸflÊ‚SÕÊŸ „ÒU, ⁄UπÊ „ÈU•Ê „ÒU; ÿ„U ÃÈê„¥U ‚ãÃÊ· ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄U– ß‚◊¥ ¡≈UÊ◊Ê¢‚Ë,
ªÈǪȋ, ø㌟, •ªÈL§-øÍáʸ, ∑§¬Í⁄U, Á‡Ê‹Ê¡ËÃ, ◊œÈ , ∑È¢§∑ȧ◊ ÃÕÊ ÉÊË Á◊‹Ê∑§⁄U
©UûÊ◊ ⁄UËÁ ’ŸÊÿÊ ªÿÊ „ÒUH 11H
220 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÉÊÎú˝fl¬Á⁄US»È§⁄Uº˝ÈÁø⁄U⁄UàŸÿc≈UKÊÁãflÃÙ .
◊„ÔÊÁÃÁ◊⁄UŸÊ‡ÊŸ— ‚È⁄UÁŸÃÁê’ŸËÁŸÌ◊×–
‚Èfláʸø·∑§ÁSÕ× ‚ÉÊŸ‚Ê⁄UflàÿʸÁãflÃ-
SÃfl ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U S»È§⁄UÁà ŒÁfl ŒË¬Ù ◊ÈŒH 12H
¡ÊÃË‚ı⁄U÷ÁŸ÷¸⁄U¢ L§Áø∑§⁄U¢ ‡ÊÊÀÿÙŒŸ¢ ÁŸ◊¸‹¢
ÿÈQ¢§ Á„U«.˜UªÈ◊⁄UËø¡Ë⁄U‚È⁄UÁ÷º˝√ÿÊÁãflÃÒ√ÿ¸Ü¡ŸÒ—–
¬ÄflÊ㟟 ‚¬Êÿ‚Ÿ ◊äÊÈŸÊ ŒäÿÊÖÿ‚Áê◊ÁüÊâ
ŸÒfll¢ ‚È⁄U∑§ÊÁ◊ŸËÁfl⁄UÁøâ üÊËøÁá«∑§ àflã◊ÈŒH 13H
‹fl«˜.U ª∑§Á‹∑§ÙÖÖfl‹¢ ’„ÈÔ‹ŸÊªflÀ‹UËŒ‹¢
‚¡ÊÁû§‹∑§Ù◊‹¢ ‚ÉÊŸ‚Ê⁄U¬ÍªË»§‹◊˜˜–
‚ÈœÊ◊äÊÈÁ⁄U◊Ê∑ȧ‹¢ L§Áø⁄U⁄UàŸ¬ÊòÊÁSÕâ
ªÎ„ÔÊáÊ ◊Èπ¬V¡ S»È§Á⁄UÃ◊ê’ ÃÊê’Í‹∑§◊˜˜H 14H
ŒflË ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U! ÃÈê„UÊ⁄UË ¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ÿ„UÊ° ÿ„U ŒË¬ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „UÊ ⁄U„UÊ
„ÒU– ÿ„U ÉÊË‚ ¡‹ÃÊ „ÒU; ß‚∑§Ë ŒËÿ≈U◊¥ ‚ÈãŒ⁄U ⁄UàŸ∑§Ê «¢U«UÊ ‹ªÊ „ÒU, ß‚
ŒflÊ¢ªŸÊ•Ê¥Ÿ ’ŸÊÿÊ „ÒU– ÿ„U ŒË¬∑§ ‚Èfláʸ∑§ ø·∑§ (¬ÊòÊ)-◊¥ ¡‹ÊÿÊ ªÿÊ
„ÒU– ß‚◊¥ ∑§¬Í⁄U∑§ ‚ÊÕ ’ûÊË ⁄UπË „ÒU– ÿ„U ÷Ê⁄UË-‚-÷Ê⁄UË •ãœ∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ë ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUH 12H
üÊËøÁá«U∑§Ê ŒÁfl! ŒflflœÈ•Ê¥Ÿ ÃÈê„UÊ⁄UË ¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ÁŒ√ÿ ŸÒfll
ÃÒÿÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU, ß‚◊¥ •ª„UŸË∑§ øÊfl‹∑§Ê Sflë¿U ÷Êà „ÒU, ¡Ê ’„ÈUà „UË L§Áø∑§⁄U
•ÊÒ⁄U ø◊‹Ë∑§Ë ‚Ȫ㜂 flÊÁ‚à „ÒU– ‚ÊÕ „UË „UË¥ª, Á◊ø¸ •ÊÒ⁄U ¡Ë⁄UÊ •ÊÁŒ
‚ȪÁãœÃ º˝√ÿÊ¥‚ ¿UÊÒ¥∑§-’ÉÊÊ⁄U∑§⁄U ’ŸÊÿ „ÈU∞ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ √ÿ¢¡Ÿ ÷Ë „Ò¥U, ß‚◊¥
÷Ê°ÁÃ-÷Ê°ÁÃ∑§ ¬∑§flÊŸ, πË⁄U, ◊œÈ , Œ„UË •ÊÒ⁄U ÉÊË∑§Ê ÷Ë ◊‹ „ÒUH 13H
◊Ê°! ‚ÈãŒ⁄U ⁄UàŸ◊ÿ ¬ÊòÊ◊¥ ‚¡Ê∑§⁄U ⁄UπÊ „ÈU•Ê ÿ„U ÁŒ√ÿ ÃÊê’Í‹ •¬Ÿ ◊Èπ◊¥
ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– ‹fl¢ª∑§Ë ∑§‹Ë øÈ÷Ê∑§⁄U ß‚∑§ ’Ë«∏U ‹ªÊÿ ªÿ „Ò¥U, •Ã— ’„ÈUÃ
‚ÈãŒ⁄U ¡ÊŸ ¬«∏Uà „Ò¥U, ß‚◊¥ ’„ÈUÃ-‚ ¬ÊŸ∑§ ¬ûÊÊ¥∑§Ê ©U¬ÿʪ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ߟ
‚’ ’Ë«∏UÊ¥◊¥ ∑§Ê◊‹ ¡ÊÁflòÊË, ∑§¬Í⁄U •ÊÒ⁄U ‚ʬÊ⁄UË ¬«∏U „Ò¥U– ÿ„U ÃÊê’Í‹ ‚ÈœÊ∑§
◊ÊœÈÿ¸‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ „ÒUH 14H
* üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚-¬Í¡Ê* 221
‡Ê⁄Uà¬˝÷fløãº˝◊—S»È§Á⁄UÃøÁãº˝∑§Ê‚ÈãŒ⁄U¢ .
ª‹à‚È⁄UÃ⁄UÁXáÊË‹Á‹Ã◊ıÁQ§∑§Ê«ê’⁄U◊˜ –
ªÎ„ÔÊáÊ Ÿfl∑§ÊÜøŸ¬˝÷flŒá«πá«ÙÖÖfl‹¢
◊„ÔÊÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒÁ⁄U ¬˝∑§≈U◊ÊìòÊ¢ ◊„ÔØH 15H
◊ÊÃSàflã◊ÈŒ◊ÊßÙÃÈ ‚È÷ªSòÊËÁ÷— ‚ŒÊ˘˘ãŒÙÁ‹Ã¢
‡ÊÈ÷˝¢ øÊ◊⁄UÁ◊ãŒÈ∑ȧ㌂ŒÎ‡Ê¢ ¬˝SflŒŒÈ—πʬ„Ô◊˜–
‚lÙ˘ªSàÿflÁ‚c∆UŸÊ⁄UŒ‡ÊÈ∑§√ÿÊ‚ÊÁŒflÊÀ◊ËÁ∑§Á÷—
Sfl ÁøûÊ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ ∞fl ∑ȧL§ÃÊ¢ ‡Ê◊ʸÁáÊ flŒäflÁŸ—H 16H
SflªÊ¸XáÙ fláÊÈ◊ÎŒX‡ÊW÷⁄UËÁŸŸÊŒÒL§¬ªËÿ◊ÊŸÊ–
∑§Ù‹Ê„Ô‹⁄Ò UÊ∑§Á‹ÃÊ ÃflÊSÃÈ ÁfllÊœ⁄UËŸÎàÿ∑§‹Ê ‚ÈπÊÿH 17H
◊„UÊÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒ⁄UË ◊ÊÃÊ ¬Êfl¸ÃË! ÃÈê„UÊ⁄U ‚Ê◊Ÿ ÿ„U Áfl‡ÊÊ‹ ∞fl¢ ÁŒ√ÿ ¿UòÊ
¬˝∑§≈U „ÈU•Ê „ÒU, ß‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÊ– ÿ„U ‡Ê⁄Uà∑§Ê‹∑§ øãº˝◊Ê∑§Ë ø≈U∑§Ë‹Ë øÊ°ŒŸË∑§
‚◊ÊŸ ‚ÈãŒ⁄U „ÒU; ß‚◊¥ ‹ª „ÈU∞ ‚ÈãŒ⁄U ◊ÊÁÃÿÊ¥∑§Ë ¤ÊÊ‹⁄U ∞‚Ë
¡ÊŸ ¬«∏UÃË „ÒU, ◊ÊŸÊ ŒflŸŒË ª¢ªÊ∑§Ê dÊà ™§¬⁄U‚ ŸËø Áª⁄U ⁄U„UÊ „UÊ– ÿ„U
¿UòÊ ‚Èfláʸ◊ÿ Œá«U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ’„ÈUà ‡ÊÊ÷Ê ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒUH 15H
◊Ê°! ‚ÈãŒ⁄UË ÁSòÊÿÊ¥∑§ „UÊÕÊ¥‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U «ÈU‹ÊÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê ÿ„U ‡flà ø°fl⁄U,
¡Ê øãº˝◊Ê •ÊÒ⁄U ∑ȧãŒ∑§ ‚◊ÊŸ ©UÖÖfl‹ ÃÕÊ ¬‚ËŸ∑§ ∑§c≈U∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
„ÒU, ÃÈê„UÊ⁄U „U·¸∑§Ê ’…∏UÊfl– ß‚∑§ Á‚flÊ ◊„UÌ· •ªSàÿ, flÁ‚c∆U, ŸÊ⁄UŒ,
‡ÊÈ∑§, √ÿÊ‚ •ÊÁŒ ÃÕÊ flÊÀ◊ËÁ∑§ ◊ÈÁŸ •¬Ÿ-•¬Ÿ ÁøûÊ◊¥ ¡Ê flŒ◊ãòÊÊ¥∑§
©UìÊÊ⁄UáÊ∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë fl„U ◊Ÿ—‚¢∑§ÁÀ¬Ã flŒäflÁŸ ÃÈê„UÊ⁄U
•ÊŸãŒ∑§Ë flÎÁh ∑§⁄UH 16H
Sflª¸∑§ •Ê°ªŸ◊¥ fláÊÈ , ◊ÎŒ¢ªÔU, ‡Ê¢π ÃÕÊ ÷⁄UË∑§Ë ◊œÈ⁄U äflÁŸ∑§ ‚ÊÕ
¡Ê ‚¢ªËà „UÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ Á¡‚◊¥ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§Ê‹Ê„U‹∑§Ê ‡ÊéŒ √ÿÊåÃ
⁄U„UÃÊ „ÒU, fl„U ÁfllÊœ⁄UËmÊ⁄UÊ ¬˝ŒÌ‡Êà ŸÎàÿ-∑§‹Ê ÃÈê„UÊ⁄U ‚Èπ∑§Ë flÎÁh
∑§⁄UH 17H
222 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒÁfl ÷ÁQ§⁄U‚÷ÊÁflÃflÎûÊ ¬˝ËÿÃÊ¢ ÿÁŒ ∑ȧÃÙ˘Á¬ ‹èÿÖ
ÃòÊ ‹ıÀÿ◊Á¬ ‚໧‹◊∑§¥ ¡ã◊∑§ÙÁ≈UÁ÷⁄U¬Ë„Ô Ÿ ‹èÿ◊˜H˜ 18H
∞ÃÒ— ·Ù«‡ÊÁ÷— ¬lÒL§¬øÊ⁄UÙ¬∑§ÁÀ¬ÃÒ—–
ÿ— ¬⁄UÊ¢ ŒflÃÊ¢ SÃıÁà ‚ ÷ʢ »§‹◊ÊåŸÈÿÊؘH 19H
U
ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄U ÷ÁQ§⁄U‚‚ ÷ÊÁflà ߂ ¬l◊ÿ SÃÊòÊ◊¥ ÿÁŒ ∑§„UË¥‚ ÷Ë
∑ȧ¿U ÷ÁQ§∑§Ê ‹‡Ê Á◊‹ ÃÊ ©U‚Ë‚ ¬˝‚㟠„UÊ ¡Ê•Ê– ◊Ê°! ÃÈê„UÊ⁄UË ÷ÁQ§∑§
Á‹ÿ ÁøûÊ◊¥ ¡Ê •Ê∑ȧ‹ÃÊ „UÊÃË „ÒU, fl„UË ∞∑§◊ÊòÊ ¡ËflŸ∑§Ê »§‹ „ÒU, fl„U
∑§ÊÁ≈U-∑§ÊÁ≈U ¡ã◊ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ÷Ë ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÃÈê„UÊ⁄UË ∑Χ¬Ê∑§ Á’ŸÊ ‚È‹÷
Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 18H
ߟ ©U¬øÊ⁄U∑§ÁÀ¬Ã ‚Ê‹„U ¬lÊ¥‚ ¡Ê ¬⁄UÊ ŒflÃÊ ÷ªflÃË ÁòʬÈ⁄U‚ÈãŒ⁄UË∑§Ê
SÃflŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ©UŸ ©U¬øÊ⁄UÊ¥∑§ ‚◊¬¸áÊ∑§Ê »§‹ ¬˝Êåà ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 19H
U
•Õ ŒÈªÊ¸mÊÁòÊ¢‡ÊãŸÊ◊◊Ê‹Ê
∞∑§ ‚◊ÿ∑§Ë ’Êà „ÒU, ’˝rÊÔÊ •ÊÁŒ ŒflÃÊ•Ê¥Ÿ ¬Èc¬ •ÊÁŒ ÁflÁflœ ©U¬øÊ⁄UÊ¥‚
◊„U‡fl⁄UË ŒÈªÊ¸∑§Ê ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ– ß‚‚ ¬˝‚㟠„UÊ∑§⁄U ŒÈª¸ÁßÊÁ‡ÊŸË ŒÈªÊ¸Ÿ ∑§„UÊó
“ŒflÃÊ•Ê! ◊Ò¥ ÃÈê„UÊ⁄U ¬Í¡Ÿ‚ ‚¢ÃÈc≈U „Í°U , ÃÈê„UÊ⁄UË ¡Ê ßë¿UÊ „UÊ, ◊Ê°ªÊ, ◊Ò¥ ÃÈê„¥U
ŒÈ‹¸÷-‚-ŒÈ‹¸÷ flSÃÈ ÷Ë ¬˝ŒÊŸ ∑§M°§ªË–” ŒÈªÊ¸∑§Ê ÿ„U fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U ŒflÃÊ
’Ê‹ó“ŒÁfl! „U◊Ê⁄U ‡ÊòÊÈ ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê, ¡Ê ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§ Á‹ÿ ∑¢§≈U∑§ ÕÊ,
•Ê¬Ÿ ◊Ê⁄U «UÊ‹Ê, ß‚‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô SflSÕ ∞fl¢ ÁŸ÷¸ÿ „UÊ ªÿÊ– •Ê¬∑§Ë „UË
∑Χ¬Ê‚ „U◊¥ ¬ÈŸ— •¬Ÿ-•¬Ÿ ¬Œ∑§Ë ¬˝ÊÁåà „ÈU߸ „ÒU– •Ê¬ ÷Q§Ê¥∑§ Á‹ÿ ∑§À¬flΡÊ
„Ò¥U, „U◊ •Ê¬∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „Ò¥U– •Ã— •’ „U◊Ê⁄U ◊Ÿ◊¥ ∑ȧ¿U ÷Ë ¬ÊŸ∑§Ë
•Á÷‹Ê·Ê ‡Ê· Ÿ„UË¥ „ÒU– „U◊¥ ‚’ ∑ȧ¿U Á◊‹ ªÿÊ; ÃÕÊÁ¬ •Ê¬∑§Ë •ÊôÊÊ „ÒU,
ß‚Á‹ÿ „U◊ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ •Ê¬‚ ∑ȧ¿U ¬Í¿UŸÊ øÊ„Uà „Ò¥U– ◊„U‡flÁ⁄U!
∑§ÊÒŸ-‚Ê ∞‚Ê ©U¬Êÿ „ÒU, Á¡‚‚ ‡ÊËÉÊ˝ ¬˝‚㟠„UÊ∑§⁄U •Ê¬ ‚¢∑§≈U◊¥ ¬«∏U „ÈU∞
¡Ëfl∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– Œfl‡flÁ⁄U! ÿ„U ’Êà ‚fl¸ÕÊ ªÊ¬ŸËÿ „UÊ ÃÊ ÷Ë „U◊¥
•fl‡ÿ ’ÃÊfl¥–”
ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ŒÿÊ◊ÿË ŒÈªÊ¸ŒflËŸ ∑§„UÊó
“ŒflªáÊ! ‚ÈŸÊóÿ„U ⁄U„USÿ •àÿãà ªÊ¬ŸËÿ •ÊÒ⁄U ŒÈ‹¸÷ „ÒU– ◊⁄U ’ûÊË‚
ŸÊ◊Ê¥∑§Ë ◊Ê‹Ê ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë •Ê¬ÁûÊ∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU– ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥
ß‚∑§ ‚◊ÊŸ ŒÍ‚⁄UË ∑§Ê߸ SÃÈÁà Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ⁄U„USÿM§¬ „ÒU– ß‚ ’ËÊÃË
„Í°U , ‚ÈŸÊó
224 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒÈªÊ¸ ŒÈªÊ¸ÌÇÊ◊ŸË ŒÈªÊ¸¬ÁmÁŸflÊÁ⁄UáÊË–
ŒÈª¸◊ë¿UÁŒŸË ŒÈª¸‚ÊÁœŸË ŒÈª¸ŸÊÁ‡ÊŸËH
ŒÈª¸ÃÙhÊÁ⁄UáÊË ŒÈª¸ÁŸ„ÔãòÊË ŒÈª¸◊ʬ„ÔÊ–
ŒÈª¸◊ôÊÊŸŒÊ ŒÈª¸ŒÒàÿ‹Ù∑§ŒflÊŸ‹ÊH
ŒÈª¸◊Ê ŒÈª¸◊Ê‹Ù∑§Ê ŒÈª¸◊Êà◊SflM§Á¬áÊË–
ŒÈª¸◊ʪ¸¬˝ŒÊ ŒÈª¸◊ÁfllÊ ŒÈª¸◊ÊÁüÊÃÊH
ŒÈª¸◊ôÊÊŸ‚¢SÕÊŸÊ ŒÈª¸◊äÿÊŸ÷ÊÁ‚ŸË–
ŒÈª¸◊Ù„ÔÊ ŒÈª¸◊ªÊ ŒÈª¸◊ÊÕ¸SflM§Á¬áÊËH
ŒÈª¸◊Ê‚È⁄U‚¢„ÔãòÊË ŒÈª¸◊ÊÿÈœœÊÁ⁄UáÊË–
ŒÈª¸◊ÊXË ŒÈª¸◊ÃÊ ŒÈª¸êÿÊ ŒÈª¸◊‡fl⁄UËH
ŒÈª¸÷Ë◊Ê ŒÈª¸÷Ê◊Ê ŒÈª¸÷Ê ŒÈª¸ŒÊÁ⁄UáÊË–
ŸÊ◊ÊflÁ‹Á◊◊Ê¢ ÿSÃÈ ŒÈªÊ¸ÿÊ ◊◊ ◊ÊŸfl—H
¬∆UØ ‚fl¸÷ÿÊã◊ÈQ§Ù ÷ÁflcÿÁà Ÿ ‚¢‡Êÿ—H
1 ŒÈªÊ¸, 2 ŒÈªÊ¸ÌÇÊ◊ŸË, 3 ŒÈªÊ¸¬ÁmÁŸflÊÁ⁄UáÊË, 4 ŒÈª¸◊ë¿UÁŒŸË, 5 ŒÈª¸‚ÊÁœŸË,
6 ŒÈª¸ŸÊÁ‡ÊŸË, 7 ŒÈª¸ÃÊhÊÁ⁄UáÊË, 8 ŒÈª¸ÁŸ„UãòÊË, 9 ŒÈª¸◊ʬ„UÊ, 10 ŒÈª¸◊ôÊÊŸŒÊ,
11 ŒÈª¸ŒÒàÿ‹Ê∑§ŒflÊŸ‹Ê, 12 ŒÈª¸◊Ê, 13 ŒÈª¸◊Ê‹Ê∑§Ê, 14 ŒÈª¸◊Êà◊SflM§Á¬áÊË,
15 ŒÈª¸◊ʪ¸¬˝ŒÊ, 16 ŒÈª¸◊ÁfllÊ, 17 ŒÈª¸◊ÊÁüÊÃÊ, 18 ŒÈª¸◊ôÊÊŸ‚¢SÕÊŸÊ,
19 ŒÈª¸◊äÿÊŸ÷ÊÁ‚ŸË, 20 ŒÈª¸◊Ê„UÊ, 21 ŒÈª¸◊ªÊ, 22 ŒÈª¸◊ÊÕ¸SflM§Á¬áÊË,
23 ŒÈª¸◊Ê‚È⁄U‚¢„UãòÊË, 24 ŒÈª¸◊ÊÿÈœœÊÁ⁄UáÊË, 25 ŒÈª¸◊ÊXÔUË, 26 ŒÈª¸◊ÃÊ, 27 ŒÈª¸êÿÊ,
28 ŒÈª¸◊‡fl⁄UË, 29 ŒÈª¸÷Ë◊Ê, 30 ŒÈª¸÷Ê◊Ê, 31 ŒÈª¸÷Ê, 32 ŒÈª¸ŒÊÁ⁄UáÊË–
¡Ê ◊ŸÈcÿ ◊È¤Ê ŒÈªÊ¸∑§Ë ß‚ ŸÊ◊◊Ê‹Ê∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ÁŸ—‚㌄U ‚’
¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ÿ‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊ–”
“∑§Ê߸ ‡ÊòÊÈ•Ê¥‚ ¬ËÁ«∏Uà „UÊ •ÕflÊ ŒÈ÷¸l ’㜟◊¥ ¬«∏UÊ „UÊ, ߟ ’ûÊË‚
ŸÊ◊Ê¥∑§ ¬Ê∆U◊ÊòÊ‚ ‚¢∑§≈U‚ ¿ÈU≈U∑§Ê⁄UÊ ¬Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚◊¥ ÃÁŸ∑§ ÷Ë ‚¢Œ„U∑§ Á‹ÿ
SÕÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿÁŒ ⁄UÊ¡Ê ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄U∑§⁄U flœ∑§ Á‹ÿ •ÕflÊ •ÊÒ⁄U Á∑§‚Ë ∑§∆UÊ⁄U
* ŒÈªÊ¸mÊÁòÊ¢‡ÊãŸÊ◊◊Ê‹Ê* 225
Œá«U∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ Œ Œ ÿÊ ÿÈh◊¥ ‡ÊòÊÈ•Ê¥mÊ⁄UÊ ◊ŸÈcÿ ÁÉÊ⁄U ¡Êÿ •ÕflÊ flŸ◊¥
√ÿÊÉÊ˝ •ÊÁŒ Á„U¢‚∑§ ¡ãÃÈ•Ê¥∑§ ø¢ªÈ‹◊¥ »°§‚ ¡Êÿ, ÃÊ ßŸ ’ûÊË‚ ŸÊ◊Ê¥∑§Ê
∞∑§ ‚ÊÒ •Ê∆U ’Ê⁄U ¬Ê∆U◊ÊòÊ ∑§⁄UŸ‚ fl„U ‚ê¬Íáʸ ÷ÿÊ¥‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
Áfl¬ÁûÊ∑§ ‚◊ÿ ß‚∑§ ‚◊ÊŸ ÷ÿŸÊ‡Ê∑§ ©U¬Êÿ ŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ŒflªáÊ! ß‚
ŸÊ◊◊Ê‹Ê∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ∑§÷Ë ∑§Ê߸ „UÊÁŸ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– •÷Q§,
ŸÊÁSÃ∑§ •ÊÒ⁄U ‡Ê∆U ◊ŸÈcÿ∑§Ê ß‚∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Ÿ„UË¥ ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¡Ê ÷Ê⁄UË Áfl¬ÁûÊ◊¥
¬«∏UŸ¬⁄U ÷Ë ß‚ ŸÊ◊Êfl‹Ë∑§Ê „U¡Ê⁄U, Œ‚ „U¡Ê⁄U •ÕflÊ ‹Êπ ’Ê⁄U ¬Ê∆U Sflÿ¢
∑§⁄UÃÊ ÿÊ ’˝ÊrÊÔáÊÊ¥‚ ∑§⁄UÊÃÊ „ÒU, fl„U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë •Ê¬ÁûÊÿÊ¥‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU– Á‚h •ÁÇŸ◊¥ ◊œÈÁ◊ÁüÊà ‚»§Œ ÁËʥ‚ ߟ ŸÊ◊Ê¥mÊ⁄UÊ ‹Êπ ’Ê⁄U „UflŸ ∑§⁄U
ÃÊ ◊ŸÈcÿ ‚’ Áfl¬ÁûÊÿÊ¥‚ ¿ÍU≈U ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚ ŸÊ◊◊Ê‹Ê∑§Ê ¬È⁄U‡ø⁄UáÊ ÃË‚
„U¡Ê⁄U∑§Ê „ÒU– ¬È⁄U‡ø⁄UáʬÍfl¸∑§ ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ ß‚∑§ mÊ⁄UÊ ‚ê¬Íáʸ ∑§Êÿ¸ Á‚h
∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ◊⁄UË ‚ÈãŒ⁄U Á◊^ÔUË∑§Ë •c≈U÷È¡Ê ◊ÍÌà ’ŸÊfl, •Ê∆UÊ¥ ÷È¡Ê•Ê¥◊¥
∑˝§◊‡Ê— ªŒÊ, π«˜UÔª, ÁòʇÊÍ‹, ’ÊáÊ, œŸÈ·, ∑§◊‹, π≈U (…UÊ‹) •ÊÒ⁄U ◊ÈŒ˜Ôª⁄U
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÊfl– ◊ÍÌÃ∑§ ◊SÃ∑§◊¥ øãº˝◊Ê∑§Ê Áø±Ÿ „UÊ, ©U‚∑§ ÃËŸ ŸòÊ „UÊ¥, ©U‚
‹Ê‹ flSòÊ ¬„UŸÊÿÊ ªÿÊ „UÊ, fl„U Á‚¢„U∑§ ∑¢§œ¬⁄U ‚flÊ⁄U „UÊ •ÊÒ⁄U ‡ÊÍ‹‚
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê flœ ∑§⁄U ⁄U„UË „UÊ, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ¬˝ÁÃ◊Ê ’ŸÊ∑§⁄U ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
‚Ê◊Áª˝ÿÊ¥‚ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U– ◊⁄U ©UQ§ ŸÊ◊Ê¥‚ ‹Ê‹ ∑§Ÿ⁄U∑§ »Í§‹
ø…∏UÊà „ÈU∞ ‚ÊÒ ’Ê⁄U ¬Í¡Ê ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ◊ãòÊ-¡¬ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ¬Í∞‚ „UflŸ ∑§⁄U– ÷Ê°ÁÃ-
÷Ê°ÁÃ∑§ ©UûÊ◊ ¬ŒÊÕ¸ ÷ʪ ‹ªÊfl– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ •‚Êäÿ ∑§Êÿ¸∑§Ê
÷Ë Á‚h ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU– ¡Ê ◊ÊŸfl ¬˝ÁÃÁŒŸ ◊⁄UÊ ÷¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ∑§÷Ë
Áfl¬ÁûÊ◊¥ Ÿ„UË¥ ¬«∏UÃÊ–”
ŒflÃÊ•Ê¥‚ ∞‚Ê ∑§„U∑§⁄U ¡ªŒê’Ê fl„UË¥ •ãÜʸŸ „UÊ ªÿË¥– ŒÈªÊ¸¡Ë∑§ ß‚
©U¬ÊÅÿÊŸ∑§Ê ¡Ê ‚ÈŸÃ „Ò¥U, ©UŸ¬⁄U ∑§Ê߸ Áfl¬ÁûÊ Ÿ„UË¥ •ÊÃË–
U
•Õ Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ◊˜˜
Ÿ ◊ãòÊ¢ ŸÙ ÿãòÊ¢ ÃŒÁ¬ ø Ÿ ¡ÊŸ SÃÈÁÃ◊„ÔÙ
Ÿ øÊuÊŸ¢ äÿÊŸ¢ ÃŒÁ¬ ø Ÿ ¡ÊŸ SÃÈÁÃ∑§ÕÊ—–
Ÿ ¡ÊŸ ◊Ⱥ˝ÊSà ÌÁ¬ ø Ÿ ¡ÊŸ Áfl‹¬Ÿ¢
¬⁄U¢ ¡ÊŸ ◊ÊÃSàflŒŸÈ‚⁄UáÊ¢ Ä‹‡Ê„Ô⁄UáÊ◊˜˜H 1H
Áflœ⁄UôÊÊŸŸ º˝ÁfláÊÁfl⁄U„ÔáÊÊ‹‚ÃÿÊ
ÁflœÿʇÊÄÿàflÊûÊfl ø⁄UáÊÿÙÿʸ ëÿÈÁÃ⁄U÷ÍØ–
ÃŒÃؘ ˇÊãÃ√ÿ¢ ¡ŸÁŸ ‚∑§‹ÙhÊÁ⁄UÁáÊ Á‡Êfl
∑ȧ¬ÈòÊÙ ¡Êÿà ÄflÁøŒÁ¬ ∑ȧ◊ÊÃÊ Ÿ ÷flÁÃH 2H
¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ¬ÈòÊÊSà ¡ŸÁŸ ’„Ôfl— ‚Áãà ‚⁄U‹Ê—
¬⁄U¢ ÷ʢ ◊äÿ Áfl⁄U‹Ã⁄U‹Ù˘„¢Ô Ãfl ‚È×–
◊ŒËÿÙ˘ÿ¢ àÿʪ— ‚◊ÈÁøÃÁ◊Œ¢ ŸÙ Ãfl Á‡Êfl
∑ȧ¬ÈòÊÙ ¡Êÿà ÄflÁøŒÁ¬ ∑ȧ◊ÊÃÊ Ÿ ÷flÁÃH 3H
◊Ê°! ◊Ò¥ Ÿ ◊ãòÊ ¡ÊŸÃÊ „Í°U , Ÿ ÿãòÊ; •„UÊ! ◊È¤Ê SÃÈÁÃ∑§Ê ÷Ë ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
Ÿ •ÊflÊ„UŸ∑§Ê ¬ÃÊ „ÒU, Ÿ äÿÊŸ∑§Ê– SÃÊòÊ •ÊÒ⁄U ∑§ÕÊ∑§Ë ÷Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË Ÿ„UË¥ „ÒU– Ÿ
ÃÊ ÃÈê„UÊ⁄UË ◊Ⱥ˝Ê∞° ¡ÊŸÃÊ „Í°U •ÊÒ⁄U Ÿ ◊È¤Ê √ÿÊ∑ȧ‹ „UÊ∑§⁄U Áfl‹Ê¬ ∑§⁄UŸÊ „UË •ÊÃÊ
„ÒU; ¬⁄¢UÃÈ ∞∑§ ’Êà ¡ÊŸÃÊ „Í°U , ∑§fl‹ ÃÈê„UÊ⁄UÊ •ŸÈ‚⁄UáÊóÃÈê„UÊ⁄U ¬Ë¿U ø‹ŸÊ– ¡Ê
Á∑§ ‚’ Ä‹‡ÊÊ¥∑§Êó‚◊Sà ŒÈ—π-Áfl¬ÁûÊÿÊ¥∑§Ê „U⁄U ‹ŸflÊ‹Ê „ÒUH 1H
‚’∑§Ê ©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ◊ÊÃÊ! ◊Ò¥ ¬Í¡Ê∑§Ë ÁflÁœ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ,
◊⁄U ¬Ê‚ œŸ∑§Ê ÷Ë •÷Êfl „ÒU, ◊Ò¥ Sfl÷Êfl‚ ÷Ë •Ê‹‚Ë „Í°U ÃÕÊ ◊Ȥʂ ∆UË∑§-
∆UË∑§ ¬Í¡Ê∑§Ê ‚ê¬ÊŒŸ „UÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ; ߟ ‚’ ∑§Ê⁄UáÊÊ¥‚ ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥∑§Ë
‚flÊ◊¥ ¡Ê òÊÈÁ≈U „UÊ ªÿË „ÒU, ©U‚ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UŸÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ∑ȧ¬ÈòÊ∑§Ê „UÊŸÊ ‚ê÷fl
„ÒU, Á∑¢§ÃÈ ∑§„UË¥ ÷Ë ∑ȧ◊ÊÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 2H
◊Ê°! ß‚ ¬Îâflˬ⁄U ÃÈê„UÊ⁄U ‚Ëœ-‚ÊŒ ¬ÈòÊ ÃÊ ’„ÈUÃ-‚ „Ò¥U, Á∑¢§ÃÈ ©UŸ ‚’◊¥
◊Ò¥ „UË •àÿãà ø¬‹ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ’Ê‹∑§ „Í°U; ◊⁄U-¡Ò‚Ê ø¢ø‹ ∑§Ê߸ Áfl⁄U‹Ê „UË „Uʪʖ
Á‡Êfl! ◊⁄UÊ ¡Ê ÿ„U àÿʪ „ÈU•Ê „ÒU, ÿ„U ÃÈê„UÊ⁄U Á‹ÿ ∑§ŒÊÁ¬ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§
‚¢‚Ê⁄U◊¥ ∑ȧ¬ÈòÊ∑§Ê „UÊŸÊ ‚ê÷fl „ÒU, Á∑¢§ÃÈ ∑§„UË¥ ÷Ë ∑ȧ◊ÊÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 3H
* Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ◊˜˜* 227
¡ªã◊ÊÃ◊ʸÃSÃfl ø⁄UáÊ‚flÊ Ÿ ⁄UÁøÃÊ
Ÿ flÊ ŒûÊ¢ ŒÁfl º˝ÁfláÊ◊Á¬ ÷ÍÿSÃfl ◊ÿÊ–
ÃÕÊÁ¬ àfl¢ SŸ„¢Ô ◊Áÿ ÁŸL§¬◊¢ ÿà¬˝∑ȧL§·
∑ȧ¬ÈòÊÙ ¡Êÿà ÄflÁøŒÁ¬ ∑ȧ◊ÊÃÊ Ÿ ÷flÁÃH 4H
¬Á⁄UàÿQ§Ê ŒflÊ ÁflÁflœÁflœ‚flÊ∑ȧ‹ÃÿÊ
◊ÿÊ ¬ÜøʇÊËÃ⁄UÁœ∑§◊¬ŸËà ÃÈ flÿÁ‚–
ߌʟ˥ øã◊ÊÃSÃfl ÿÁŒ ∑Χ¬Ê ŸÊÁ¬ ÷ÁflÃÊ
ÁŸ⁄UÊ‹ê’Ù ‹ê’ÙŒ⁄U¡ŸÁŸ ∑¥§ ÿÊÁ◊ ‡Ê⁄UáÊ◊˜˜H 5H
‡fl¬Ê∑§Ù ¡À¬Ê∑§Ù ÷flÁà ◊äÊȬÊ∑§Ù¬◊Áª⁄UÊ
ÁŸ⁄UÊÃVÙ ⁄UVÙ Áfl„Ô⁄UÁà Áø⁄U¢ ∑§ÙÁ≈U∑§Ÿ∑Ò§—–
ÃflʬáÙ¸ ∑§áÙ¸ Áfl‡ÊÁà ◊ŸÈfláÙ¸ »§‹Á◊Œ¢
¡Ÿ— ∑§Ù ¡ÊŸËà ¡ŸÁŸ ¡¬ŸËÿ¢ ¡¬ÁflœıH 6H
¡ªŒê’! ◊Ê×! ◊Ò¥Ÿ ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥∑§Ë ‚flÊ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§Ë, ŒÁfl! ÃÈê„¥U
•Áœ∑§ œŸ ÷Ë ‚◊̬à Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ; ÃÕÊÁ¬ ◊ȤÊ-¡Ò‚ •œ◊¬⁄U ¡Ê ÃÈ◊
•ŸÈ¬◊ SŸ„U ∑§⁄UÃË „UÊ, ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„UË „ÒU Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ∑ȧ¬ÈòÊ ¬ÒŒÊ „UÊ
‚∑§ÃÊ „ÒU, Á∑¢§ÃÈ ∑§„UË¥ ÷Ë ∑ȧ◊ÊÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 4H
ªáʇʡË∑§Ê ¡ã◊ ŒŸflÊ‹Ë ◊ÊÃÊ ¬Êfl¸ÃË! [•ãÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë •Ê⁄UÊœŸÊ
∑§⁄Uà ‚◊ÿ] ◊È¤Ê ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚flÊ•Ê¥◊¥ √ÿª˝ ⁄U„UŸÊ ¬«∏UÃÊ ÕÊ, ß‚Á‹ÿ
¬øÊ‚Ë fl·¸‚ •Áœ∑§ •flSÕÊ ’Ëà ¡ÊŸ¬⁄U ◊Ò¥Ÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¿UÊ«∏U ÁŒÿÊ „ÒU,
•’ ©UŸ∑§Ë ‚flÊ-¬Í¡Ê ◊Ȥʂ Ÿ„UË¥ „UÊ ¬ÊÃË; •Ã∞fl ©UŸ‚ ∑ȧ¿U ÷Ë ‚„UÊÿÃÊ
Á◊‹Ÿ∑§Ë •Ê‡ÊÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ‚◊ÿ ÿÁŒ ÃÈê„UÊ⁄UË ∑Χ¬Ê Ÿ„UË¥ „UÊªË ÃÊ ◊Ò¥
•fl‹ê’⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U Á∑§‚∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê™°§ªÊH 5H
◊ÊÃÊ •¬áÊʸ! ÃÈê„UÊ⁄U ◊ãòÊ∑§Ê ∞∑§ •ˇÊ⁄U ÷Ë ∑§ÊŸ◊¥ ¬«∏U ¡Êÿ ÃÊ ©U‚∑§Ê
»§‹ ÿ„U „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ◊Íπ¸ øÊá«UÊ‹ ÷Ë ◊œÈ¬Ê∑§∑§ ‚◊ÊŸ ◊œÈ⁄U flÊáÊË∑§Ê
©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ©UûÊ◊ flQ§Ê „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ŒËŸ ◊ŸÈcÿ ÷Ë ∑§⁄UÊ«∏UÊ¥ Sfláʸ-◊Ⱥ˝Ê•Ê¥‚
‚ê¬ãŸ „UÊ Áø⁄U∑§Ê‹Ã∑§ ÁŸ÷¸ÿ Áfl„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ¡’ ◊ãòÊ∑§ ∞∑§ •ˇÊ⁄U∑§
üÊfláÊ∑§Ê ∞‚Ê »§‹ „ÒU ÃÊ ¡Ê ‹Êª ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ¡¬◊¥ ‹ª ⁄U„Uà „Ò¥U, ©UŸ∑§ ¡¬‚
¬˝Êåà „UÊŸflÊ‹Ê ©UûÊ◊ »§‹ ∑Ò§‚Ê „UʪÊ? ß‚∑§Ê ∑§ÊÒŸ ◊ŸÈcÿ ¡ÊŸ ‚∑§ÃÊ „ÒUH 6H
228 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ÁøÃÊ÷S◊Ê‹¬Ù ª⁄U‹◊‡ÊŸ¢ ÁŒÄ¬≈Uœ⁄UÙ
¡≈UÊœÊ⁄UË ∑§á∆U ÷È¡ª¬ÁÄÔÊ⁄UË ¬‡ÊȬÁ×–
∑§¬Ê‹Ë ÷ÍÇÊÙ ÷¡Áà ¡ªŒË‡ÊÒ∑§¬ŒflË¥
÷flÊÁŸ àflà¬ÊÁáʪ˝„ÔáʬÁ⁄U¬Ê≈UË»§‹Á◊Œ◊˜˜H 7H
Ÿ ◊ÙˇÊSÿÊ∑§Ê昘 ˇÊÊ ÷flÁfl÷flflÊÜ¿UÊÁ¬ ø Ÿ ◊
Ÿ ÁflôÊʟʬˇÊÊ ‡ÊÁ‡Ê◊ÈÁπ ‚Èπë¿UÊÁ¬ Ÿ ¬ÈŸ—–
•ÃSàflÊ¢ ‚¢ÿÊø ¡ŸÁŸ ¡ŸŸ¢ ÿÊÃÈ ◊◊ flÒ
◊ΫUÊŸË L§º˝ÊáÊË Á‡Êfl Á‡Êfl ÷flÊŸËÁà ¡¬Ã—H 8H
ŸÊ⁄UÊÁœÃÊÁ‚ ÁflÁœŸÊ ÁflÁflœÙ¬øÊ⁄UÒ—
Á∑¢§ L§ˇÊÁøã߬⁄UÒŸ¸ ∑Χâ fløÙÁ÷—–
‡ÿÊ◊ àfl◊fl ÿÁŒ Á∑§ÜøŸ ◊ƒÿŸÊÕ
œà‚ ∑Χ¬Ê◊ÈÁøÃ◊ê’ ¬⁄U¢ ÃflÒflH 9H
÷flÊŸË! ¡Ê •¬Ÿ •¢ªÔUÊ¥◊¥ ÁøÃÊ∑§Ë ⁄UÊπ-÷÷Íà ‹¬≈U ⁄U„Uà „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ê Áfl·
„UË ÷Ê¡Ÿ „ÒU, ¡Ê ÁŒªê’⁄UœÊ⁄UË (ŸÇŸ ⁄U„UŸflÊ‹) „Ò¥U, ◊SÃ∑§¬⁄U ¡≈UÊ •ÊÒ⁄U ∑§á∆U◊¥
ŸÊª⁄UÊ¡ flÊ‚ÈÁ∑§∑§Ê „UÊ⁄U∑§ M§¬◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U ÃÕÊ Á¡Ÿ∑§ „UÊÕ◊¥ ∑§¬Ê‹
(Á÷ˇÊʬÊòÊ) ‡ÊÊ÷Ê ¬ÊÃÊ „ÒU, ∞‚ ÷ÍßÊÕ ¬‡ÊȬÁà ÷Ë ¡Ê ∞∑§◊ÊòÊ “¡ªŒË‡Ê”
∑§Ë ¬ŒflË œÊ⁄UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ß‚∑§Ê ÄÿÊ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU? ÿ„U ◊„Uûfl ©Uã„¥U ∑Ò§‚
Á◊‹Ê; ÿ„U ∑§fl‹ ÃÈê„UÊ⁄U ¬ÊÁáʪ˝„UáÊ∑§Ë ¬Á⁄U¬Ê≈UË∑§Ê »§‹ „ÒU; ÃÈê„UÊ⁄U ‚ÊÕ ÁflflÊ„U
„UÊŸ‚ „UË ©UŸ∑§Ê ◊„Uûfl ’…∏U ªÿÊH 7H
◊Èπ◊¥ øãº˝◊Ê∑§Ë ‡ÊÊ÷Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊Ê°! ◊È¤Ê ◊ÊˇÊ∑§Ë ßë¿UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU,
‚¢‚Ê⁄U∑§ flÒ÷fl∑§Ë ÷Ë •Á÷‹Ê·Ê Ÿ„UË¥ „ÒU; Ÿ ÁflôÊÊŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ „ÒU, Ÿ ‚Èπ∑§Ë
•Ê∑§Ê¢ˇÊÊ; •Ã— ÃÈ◊‚ ◊⁄UË ÿ„UË ÿÊøŸÊ „ÒU Á∑§ ◊⁄UÊ ¡ã◊ “◊ΫUÊŸË, L§º˝ÊáÊË, Á‡Êfl,
Á‡Êfl, ÷flÊŸË”óߟ ŸÊ◊Ê¥∑§Ê ¡¬ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ’ËÃH 8H
◊Ê° ‡ÿÊ◊Ê! ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ¬Í¡Ÿ-‚Ê◊Áª˝ÿÊ¥‚ ∑§÷Ë ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË
•Ê⁄UÊœŸÊ ◊Ȥʂ Ÿ „UÊ ‚∑§Ë– ‚ŒÊ ∑§∆UÊ⁄U ÷Êfl∑§Ê Áøãß ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊⁄UË flÊáÊËŸ
∑§ÊÒŸ-‚Ê •¬⁄UÊœ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU! Á»§⁄U ÷Ë ÃÈ◊ Sflÿ¢ „UË ¬˝ÿàŸ ∑§⁄U∑§ ◊ȤÊ
•ŸÊÕ¬⁄U ¡Ê Á∑¢§ÁøÃ˜Ô ∑Χ¬ÊŒÎÁc≈U ⁄UπÃË „UÊ, ◊Ê°! ÿ„U ÃÈê„UÊ⁄U „UË ÿÊÇÿ „ÒU–
ÃÈê„UÊ⁄UË-¡Ò‚Ë ŒÿÊ◊ÿË ◊ÊÃÊ „UË ◊⁄U-¡Ò‚ ∑ȧ¬ÈòÊ∑§Ê ÷Ë •ÊüÊÿ Œ ‚∑§ÃË „ÒUH 9H
* Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ◊˜˜* 229
•Ê¬à‚È ◊ÇŸ— S◊⁄UáÊ¢ àflŒËÿ¢
∑§⁄UÙÁ◊ ŒÈª¸ ∑§L§áÊÊáʸflÁ‡Ê–
ŸÒÃë¿∆Uàfl¢ ◊◊ ÷ÊflÿÕÊ—
ˇÊÈœÊÃηÊÃʸ ¡ŸŸË¥ S◊⁄UÁãÃH 10H
¡ªŒê’ ÁflÁøòÊ◊òÊ Á∑¢§
¬Á⁄U¬ÍáÊʸ ∑§L§áÊÊÁSà øã◊Áÿ–
•¬⁄UÊœ¬⁄Uê¬⁄Uʬ⁄U¢ .
Ÿ Á„U ◊ÊÃÊ ‚◊ȬˇÊà ‚ÈÃ◊˜˜H 11H
◊à‚◊— ¬ÊÃ∑§Ë ŸÊÁSà ¬Ê¬ÉŸË àflà‚◊Ê Ÿ Á„–
∞fl¢ ôÊÊàflÊ ◊„ÔÊŒÁfl ÿÕÊÿÙÇÿ¢ ÃÕÊ ∑ȧL§H 12H
ßÁà üÊˇÊV⁄UÊøÊÿ¸Áfl⁄UÁøâ Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
◊ÊÃÊ ŒÈª¸! ∑§L§áÊÊÁ‚ãœÈ ◊„U‡fl⁄UË! ◊Ò¥ Áfl¬ÁûÊÿÊ¥◊¥ »°§‚∑§⁄U •Ê¡ ¡Ê ÃÈê„UÊ⁄UÊ
S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U [¬„U‹ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÊ] ß‚ ◊⁄UË ‡Ê∆UÃÊ Ÿ ◊ÊŸ ‹ŸÊ;
ÄÿÊ¥Á∑§ ÷Íπ-åÿÊ‚‚ ¬ËÁ«∏Uà ’Ê‹∑§ ◊ÊÃÊ∑§Ê „UË S◊⁄UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥UH 10H
¡ªŒê’! ◊Ȥʬ⁄U ¡Ê ÃÈê„UÊ⁄UË ¬Íáʸ ∑Χ¬Ê ’ŸË „ÈU߸ „ÒU, ß‚◊¥ •Ê‡øÿ¸∑§Ë ∑§ÊÒŸ-
‚Ë ’Êà „ÒU, ¬ÈòÊ •¬⁄UÊœ-¬⁄U-•¬⁄UÊœ ÄÿÊ¥ Ÿ ∑§⁄UÃÊ ¡ÊÃÊ „UÊ, Á»§⁄U ÷Ë ◊ÊÃÊ
©U‚∑§Ë ©U¬ˇÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃËH 11H
◊„UÊŒÁfl! ◊⁄U ‚◊ÊŸ ∑§Ê߸ ¬ÊÃ∑§Ë Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U ÃÈê„UÊ⁄U ‚◊ÊŸ ŒÍ‚⁄UË ∑§Ê߸
¬Ê¬„UÊÁ⁄UáÊË Ÿ„UË¥ „ÒU; ∞‚Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ¡Ê ©UÁøà ¡ÊŸ ¬«∏U, fl„U ∑§⁄UÊH 12H
U
Á‚h∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ◊˜˜
Á‡Êfl ©UflÊø
‡ÊÎáÊÈ ŒÁfl ¬˝flˇÿÊÁ◊ ∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ◊ÈûÊ◊◊˜˜–
ÿŸ ◊ãòʬ˝÷ÊfláÊ øá«Uˡʬ— ‡ÊÈ÷Ù ÷flØH 1H
Ÿ ∑§flø¢ ŸÊª¸‹ÊSÃÙòÊ¢ ∑§Ë‹∑¥§ Ÿ ⁄U„ÔSÿ∑§◊˜˜–
Ÿ ‚ÍQ¢§ ŸÊÁ¬ äÿÊŸ¢ ø Ÿ ãÿÊ‚Ù Ÿ ø flÊø¸Ÿ◊˜˜H 2H
∑ȧÁÜ¡∑§Ê¬Ê∆U◊ÊòÊáÊ ŒÈªÊ¸¬Ê∆U»§‹¢ ‹÷Ø–
•Áà ªÈsÃ⁄U¢ ŒÁfl ŒflÊŸÊ◊Á¬ ŒÈ‹¸÷◊˜˜H 3H
ªÙ¬ŸËÿ¢ ¬˝ÿàŸŸ SflÿÙÁŸÁ⁄Ufl ¬Êfl¸ÁÖ
◊Ê⁄UáÊ¢ ◊Ù„ÔŸ¢ fl‡ÿ¢ SÃê÷ŸÙëøÊ≈UŸÊÁŒ∑§◊˜˜–
¬Ê∆U◊ÊòÊáÊ ‚¢Á‚hKØ ∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ◊ÈûÊ◊◊˜˜H 4H
•Õ ◊ãòÊ—
˙ ∞¢ OUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflëøH ˙ Ç‹ı¥ „ÈÔ¢ Ä‹Ë¥ ¡Í¢ ‚—
ÖflÊ‹ÿ ÖflÊ‹ÿ Öfl‹ Öfl‹ ¬˝Öfl‹ ¬˝Öfl‹
∞¢ OUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ Áflëø Öfl‹ „¢Ô ‚¢ ‹¢ ˇÊ¢ »§≈U˜ SflÊ„ÔÊH
H ßÁÃ◊ãòÊ—H
Á‡Êfl¡Ë ’Ê‹ó
ŒflË! ‚ÈŸÊ– ◊Ò¥ ©UûÊ◊ ∑¢ÈU §Á¡∑§ÊSÃÊòÊ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§M°§ªÊ, Á¡‚ ◊ãòÊ∑§ ¬˝÷Êfl‚
ŒflË∑§Ê ¡¬ (¬Ê∆U) ‚»§‹ „UÊÃÊ „ÒUH 1H
∑§flø, •ª¸‹Ê, ∑§Ë‹∑§, ⁄U„USÿ, ‚ÍQ§, äÿÊŸ, ãÿÊ‚ ÿ„UÊ°Ã∑§ Á∑§ •ø¸Ÿ ÷Ë
(•Êfl‡ÿ∑§) Ÿ„UË¥ „ÒUH 2H
∑§fl‹ ∑¢ÈU §Á¡∑§Ê∑§ ¬Ê∆U‚ ŒÈªÊ¸¬Ê∆U∑§Ê »§‹ ¬˝Êåà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– (ÿ„U ∑¢ÈU §Á¡∑§Ê)
•àÿãà ªÈåà •ÊÒ⁄U ŒflÊ¥∑§ Á‹ÿ ÷Ë ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 3H
„U ¬Êfl¸ÃË! ß‚ SflÿÊÁŸ∑§Ë ÷Ê°Áà ¬˝ÿàŸ¬Ífl¸∑§ ªÈåà ⁄UπŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÿ„U ©UûÊ◊
∑¢ÈU §Á¡∑§ÊSÃÊòÊ ∑§fl‹ ¬Ê∆U∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ê⁄UáÊ, ◊Ê„UŸ, fl‡ÊË∑§⁄UáÊ, SÃê÷Ÿ •ÊÒ⁄U ©UìÊÊ≈UŸ
•ÊÁŒ (•ÊÁ÷øÊÁ⁄U∑§) ©Ug‡ÿÊ¥∑§Ê Á‚h ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 4H
◊ãòÊó˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊH ˙ Ç‹ÊÒ¥ „È¢U Ä‹Ë¥ ¡Í¢ ‚— ÖflÊ‹ÿ ÖflÊ‹ÿ
Öfl‹ Öfl‹ ¬˝Öfl‹ ¬˝Öfl‹ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ Öfl‹ „¢U ‚¢ ‹¢ ˇÊ¢ »§≈˜UÔ SflÊ„UÊH
* Á‚h∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ◊˜˜* 231
Ÿ◊Sà L§º˝M§Á¬áÿÒ Ÿ◊Sà ◊äÊÈ◊ÌŒÁŸ–
Ÿ◊— ∑Ò§≈U÷„ÔÊÁ⁄UáÿÒ Ÿ◊Sà ◊Á„U·ÊÌŒÁŸH 1H
Ÿ◊Sà ‡ÊÈê÷„ÔãòÿÒ ø ÁŸ‡ÊÈê÷Ê‚È⁄UÉÊÊÁÃÁŸH 2H
¡Êª˝Ã¢ Á„U ◊„ÔÊŒÁfl ¡¬¢ Á‚h¢ ∑ȧL§cfl ◊–
∞¢∑§Ê⁄UË ‚ÎÁc≈UM§¬ÊÿÒ OË¥∑§Ê⁄UË ¬˝ÁìÊÁ‹∑§ÊH 3H
Ä‹Ë¥∑§Ê⁄UË ∑§Ê◊M§Á¬áÿÒ ’Ë¡M§¬ Ÿ◊Ù˘SÃÈ Ã–
øÊ◊Èá«UÊ øá«ÉÊÊÃË ø ÿÒ∑§Ê⁄UË fl⁄UŒÊÁÿŸËH 4H
Áflëø øÊ÷ÿŒÊ ÁŸàÿ¢ Ÿ◊Sà ◊ãòÊM§Á¬ÁáÊH 5H
œÊ¢ œË¥ œÍ¢ œÍ¡¸≈U— ¬àŸË flÊ¢ flË¥ flÍ¢ flʪœË‡fl⁄UË–
∑˝§Ê¢ ∑˝§Ë¥ ∑¢Í˝ ∑§ÊÁ‹∑§Ê ŒÁfl ‡ÊÊ¢ ‡ÊË¥ ‡ÊÍ¢ ◊ ‡ÊÈ÷¢ ∑ȧL§H 6H
„ÈÔ¢ „ÈÔ¢ „ÈÔ¢∑§Ê⁄UM§Á¬áÿÒ ¡¢ ¡¢ ¡¢ ¡ê÷ŸÊÁŒŸË–
(◊ãòÊ◊¥ •Êÿ ’Ë¡Ê¥∑§Ê •Õ¸ ¡ÊŸŸÊ Ÿ ‚ê÷fl „ÒU, Ÿ •Êfl‡ÿ∑§ •ÊÒ⁄U Ÿ
flÊ¢¿UŸËÿ– ∑§fl‹ ¡¬ ¬ÿʸåà „ÒU–)
„U L§º˝SflM§Á¬áÊË! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U– „U ◊œÈ ŒÒàÿ∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ë! ÃÈê„¥U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ∑Ò§≈U÷ÁflŸÊÁ‡ÊŸË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U– ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ë ŒflË!
ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 1H
‡ÊÈê÷∑§Ê „UŸŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷∑§Ê ◊Ê⁄UŸfl Ê‹Ë! ÃÈê„U¥ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 2H
„U ◊„UÊŒÁfl! ◊⁄U ¡¬∑§Ê ¡Êª˝ÃÔ˜ •ÊÒ⁄U Á‚h ∑§⁄UÊ– “∞∑¥ §Ê⁄U” ∑§ M§¬◊¥ ‚ÎÁc≈USflM§Á¬áÊË,
“OÔUË¥” ∑§ M§¬◊¥ ‚ÎÁc≈U¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ËH 3H “Ä‹Ë¥” ∑§ M§¬◊¥ ∑§Ê◊M§Á¬áÊË
(ÃÕÊ ÁŸÁπ‹ ’˝rÊÔÊá«U)-∑§Ë ’Ë¡M§Á¬áÊË ŒflË! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– øÊ◊Èá«UÊ∑§
M§¬◊¥ øá«UÁflŸÊÁ‡ÊŸË •ÊÒ⁄U “ÿÒ∑§Ê⁄U” ∑§ M§¬◊¥ ÃÈ◊ fl⁄U ŒŸflÊ‹Ë „UÊH 4H
“ÁflìÊ” M§¬◊¥ ÃÈ◊ ÁŸàÿ „UË •÷ÿ ŒÃË „UÊ– (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U “∞¥ OÔUË¥
Ä‹Ë¥ øÊ◊Èá«UÊÿÒ ÁflìÊ”) ÃÈ◊ ß‚ ◊ãòÊ∑§Ê SflM§¬ „UÊH 5H “œÊ¢ œË¥ œÍ¢” ∑§
M§¬◊¥ œÍ¡¸≈UË (Á‡Êfl)-∑§Ë ÃÈ◊ ¬àŸË „UÊ– “flÊ¢ flË¥ flÍ¢” ∑§ M§¬◊¥ ÃÈ◊
flÊáÊË∑§Ë •œË‡fl⁄UË „UÊ– “∑˝§Ê¢ ∑˝§Ë¥ ∑Í̋§¢ ” ∑§ M§¬◊¥ ∑§ÊÁ‹∑§ÊŒflË, “‡ÊÊ¢ ‡ÊË¥ ‡ÊÍ”¢ ∑§
M§¬◊¥ ◊⁄UÊ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UÊH 6H “„È¢U „È¢U „È¢U∑§Ê⁄U” SflM§Á¬áÊË, “¡¢ ¡¢ ¡¢” ¡ê÷ŸÊÁŒŸË,
232 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
÷˝Ê¢ ÷˝Ë¥ ÷˝Í¢ ÷Ò⁄UflË ÷º˝ ÷flÊãÿÒ Ã Ÿ◊Ù Ÿ◊—H 7H
•¢ ∑¥§ ø¢ ≈U¢ â ¬¢ ÿ¢ ‡Ê¢ flË¥ ŒÈ¢ ∞¢ flË¥ „¢Ô ˇÊ¢
Áœ¡Êª˝¢ Áœ¡Êª˝¢ òÊÙ≈Uÿ òÊÙ≈Uÿ ŒËåâ ∑ȧL§ ∑ȧL§ SflÊ„ÔÊH
¬Ê¢ ¬Ë¥ ¬Í¢ ¬Êfl¸ÃË ¬ÍáÊʸ πÊ¢ πË¥ πÍ¢ πø⁄UË ÃÕÊH 8H
‚Ê¢ ‚Ë¥ ‚Í¢ ‚åÇÊÃË Œ√ÿÊ ◊ãòÊÁ‚Áh¢ ∑ȧL§cfl ◊H
ߌ¢ ÃÈ ∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ¢ ◊ãòʡʪÌÄÔÃfl–
•÷Q§ ŸÒfl ŒÊÃ√ÿ¢ ªÙÁ¬Ã¢ ⁄UˇÊ ¬Êfl¸ÁÃH
ÿSÃÈ ∑ȧÁÜ¡∑§ÿÊ ŒÁfl „ÔËŸÊ¢ ‚åÇÊÃË¥ ¬∆UØ–
Ÿ ÃSÿ ¡Êÿà Á‚Áh⁄U⁄Uáÿ ⁄UÙŒŸ¢ ÿÕÊH
ßÁà üÊËL§º˝ÿÊ◊‹ ªı⁄UËÃãòÊ Á‡Êfl¬Êfl¸ÃË‚¢flÊŒ
∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–*
H ˙ Ãà‚ؘH
U
“÷˝Ê¢ ÷˝Ë¥ ÷Í̋”¢ ∑§ M§¬◊¥ „U ∑§ÀÿÊáÊ∑§ÊÁ⁄UáÊË ÷Ò⁄UflË ÷flÊŸË! ÃÈê„U¥ ’Ê⁄U-’Ê⁄U ¬˝áÊÊ◊H 7H
“•¢ ∑¢§ ø¢ ≈¢U â ¬¢ ÿ¢ ‡Ê¢ flË¥ ŒÈ¢ ∞¥ flË¥ „¢U ˇÊ¢ Áœ¡Êª˝¢ Áœ¡Êª˝¢” ߟ
‚’∑§Ê ÃÊ«∏UÊ •ÊÒ⁄U ŒËåà ∑§⁄UÊ, ∑§⁄UÊ SflÊ„UÊ– “¬Ê¢ ¬Ë¥ ¬Í¢” ∑§ M§¬◊¥ ÃÈ◊ ¬Êfl¸ÃË
¬ÍáÊʸ „UÊ– “πÊ¢ πË¥ πÍ¢” ∑§ M§¬◊¥ ÃÈ◊ πø⁄UË (•Ê∑§Ê‡ÊøÊÁ⁄UáÊË) •ÕflÊ πø⁄UË
◊Ⱥ˝Ê „UÊH 8H “‚Ê¢ ‚Ë¥ ‚Í¢” SflM§Á¬áÊË ‚åÇÊÃË ŒflË∑§ ◊ãòÊ∑§Ê ◊⁄U Á‹ÿ Á‚h
∑§⁄UÊ– ÿ„U ∑¢È§Á¡∑§ÊSÃÊòÊ ◊ãòÊ∑§Ê ¡ªÊŸ∑§ Á‹ÿ „ÒU– ß‚ ÷ÁQ§„UËŸ ¬ÈL§·∑§Ê
Ÿ„UË¥ ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ– „U ¬Êfl¸ÃË! ß‚ ªÈåà ⁄UπÊ– „U ŒflË! ¡Ê Á’ŸÊ ∑¢È§Á¡∑§Ê∑§
‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU ©U‚ ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Á‚Áh Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U
flŸ◊¥ ⁄UÊŸÊ ÁŸ⁄UÕ¸∑§ „UÊÃÊ „ÒU–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊËL§º˝ÿÊ◊‹∑§ ªÊÒ⁄UËÃãòÊ◊¥ Á‡Êfl-¬Êfl¸ÃË-‚¢flÊŒ◊¥
Á‚h∑¢È§Á¡∑§ÊSÃÊòÊ ‚ê¬Íáʸ „ÈU•Ê–
U
* (¬˝ÁÃÁŒŸ ¬˝Ê×∑§Ê‹ ©U¬ÿȸQ§ SÃÙòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ‚ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ’ÊœÊ-ÁflÉŸ Ÿc≈U
„ÔÙ ¡Êà „ÔÒ¥– ß‚ ∑¢È§Á¡∑§ÊSÃÙòÊ ÃÕÊ ŒflË‚ÍQ§∑§ ‚Á„Uà ‚åÇÊÃË ¬Ê∆U‚ ¬⁄U◊ Á‚Áh ¬˝ÊåÃ
„ÔÙÃË „ÔÒ–) ◊Ê⁄UáÊó∑§Ê◊-∑˝§ÙœŸÊ‡Ê, ◊Ù„ÔŸóßc≈UŒfl-◊Ù„ÔŸ, fl‡ÊË∑§⁄UáÊó◊Ÿ∑§Ê fl‡ÊË∑§⁄UáÊ,
SÃê÷ŸóßÁãº˝ÿÙ¢∑§Ë Áfl·ÿÙ¢∑§ ¬˝Áà ©U¬⁄UÁà •ı⁄U ©UëøÊ≈UŸó◊ÙˇÊ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ
¿≈U¬≈UÊ„Ô≈Uóÿ ‚÷Ë ß‚ SÃÙòÊ∑§Ê ß‚ ©Ug‡ÿ‚ ‚flŸ ∑§⁄UŸ‚ ‚»§‹ „ÔÙà „ÔÒ¥–
‚åÇÊÃË∑§ ∑ȧ¿U Á‚h ‚ê¬È≈U-◊ãòÊ
üÊË◊Ê∑¸§á«Uÿ¬È⁄UÊáÊÊãê¸Ã ŒflË◊Ê„UÊàêÿ◊¥ “‡‹Ê∑§”, “•œ¸‡‹Ê∑§” •ÊÒ⁄U “©UflÊø”
•ÊÁŒ Á◊‹Ê∑§⁄U 700 ◊ãòÊ „Ò¥U– ÿ„U ◊Ê„UÊàêÿ ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË∑§ ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚h „ÒU–
‚åÇÊÃË •Õ¸, œ◊¸, ∑§Ê◊, ◊ÊˇÊóøÊ⁄UÊ¥ ¬ÈL§·ÊÕÊZ∑§Ê ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU– ¡Ê
¬ÈL§· Á¡‚ ÷Êfl •ÊÒ⁄U Á¡‚ ∑§Ê◊ŸÊ‚ üÊhÊ ∞fl¢ ÁflÁœ∑§ ‚ÊÕ ‚åÇÊÃË∑§Ê
¬Ê⁄UÊÿáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ©U‚Ë ÷ÊflŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÁŸ‡øÿ „UË
»§‹-Á‚Áh „UÊÃË „ÒU– ß‚ ’ÊÃ∑§Ê •ŸÈ÷fl •ªÁáÊà ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê ¬˝àÿˇÊ „UÊ øÈ∑§Ê
„ÒU– ÿ„UÊ° „U◊ ∑ȧ¿U ∞‚ øÈŸ „ÈU∞ ◊ãòÊÊ¥∑§Ê ©UÀ‹π ∑§⁄Uà „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ê ‚ê¬È≈U Œ∑§⁄U
ÁflÁœflÃ˜Ô ¬Ê⁄UÊÿáÊ ∑§⁄UŸ‚ ÁflÁ÷㟠¬ÈL§·ÊÕÊZ∑§Ë √ÿÁQ§ªÃ •ÊÒ⁄U ‚Ê◊ÍÁ„U∑ §M§¬‚
Á‚Áh „UÊÃË „ÒU– ߟ◊¥ •Áœ∑§Ê¢‡Ê ‚åÇÊÃË∑§ „UË ◊ãòÊ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U
’Ê„U⁄U∑§ ÷Ë „Ò¥Uó
(1) ‚Ê◊ÍÁ„U∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‹ÿó
Œ√ÿÊ ÿÿÊ ÃÃÁ◊Œ¢ ¡ªŒÊà◊‡ÊÄàÿÊ
ÁŸ‡‡Ê·ŒflªáʇÊÁQ§‚◊Í„U◊Íàÿʸ –
ÃÊ◊Áê’∑§Ê◊Áπ‹Œfl◊„UÌ·¬ÍÖÿÊ¢
÷ÄàÿÊ ŸÃÊ— S◊ ÁflŒœÊÃÈ ‡ÊÈ÷ÊÁŸ ‚Ê Ÿ—H
(2) Áfl‡fl∑§ •‡ÊÈ÷ ÃÕÊ ÷ÿ∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿó
ÿSÿÊ— ¬˝÷Êfl◊ÃÈ‹¢ ÷ªflÊŸŸãÃÊ
’˝rÊÔÊ „U⁄U‡ø Ÿ Á„U flQȧ◊‹¢ ’‹¢ ø–
‚Ê øÁá«U∑§ÊÁπ‹¡ªà¬Á⁄U¬Ê‹ŸÊÿ
ŸÊ‡ÊÊÿ øʇÊÈ÷÷ÿSÿ ◊Áâ ∑§⁄UÊÃÈH
(3) Áfl‡fl∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿó
ÿÊ üÊË— Sflÿ¢ ‚È∑ΧÁßʢ ÷flŸcfl‹ˇ◊Ë—
¬Ê¬Êà◊ŸÊ¢ ∑ΧÃÁœÿÊ¢ NUŒÿ·È ’ÈÁh—–
üÊhÊ ‚ÃÊ¢ ∑ȧ‹¡Ÿ¬˝÷flSÿ ‹Ö¡Ê
ÃÊ¢ àflÊ¢ ŸÃÊ— S◊ ¬Á⁄U¬Ê‹ÿ ŒÁfl Áfl‡fl◊˜ÔH
234 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
(4) Áfl‡fl∑§ •èÿÈŒÿ∑§ Á‹ÿó
Áfl‡fl‡flÁ⁄U àfl¢ ¬Á⁄U¬ÊÁ‚ Áfl‡fl¢
Áfl‡flÊÁà◊∑§Ê œÊ⁄Uÿ‚ËÁà Áfl‡fl◊˜Ô–
Áfl‡fl‡ÊflãlÊ ÷flÃË ÷flÁãÃ
Áfl‡flÊüÊÿÊ ÿ àflÁÿ ÷ÁQ§Ÿ◊˝Ê—H
(5) Áfl‡fl√ÿÊ¬Ë Áfl¬ÁûÊÿÊ¥∑§ ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
ŒÁfl ¬˝¬ãŸÊÌÄU⁄U ¬˝‚ËŒ
¬˝‚ËŒ ◊ÊḪÃÊ˘Áπ‹Sÿ–
¬˝‚ËŒ Áfl‡fl‡flÁ⁄U ¬ÊÁ„U Áfl‡fl¢
àfl◊ˇfl⁄UË ŒÁfl ø⁄UÊø⁄USÿH
(6) Áfl‡fl∑§ ¬Ê¬-Ãʬ-ÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹ÿó
ŒÁfl ¬˝‚ËŒ ¬Á⁄U¬Ê‹ÿ ŸÊ˘Á⁄U÷ËÃ-
ÌŸàÿ¢ ÿÕÊ‚È⁄UflœÊŒœÈŸÒfl ‚l—–
¬Ê¬ÊÁŸ ‚fl¸¡ªÃÊ¢ ¬˝‡Ê◊¢ ŸÿʇÊÈ
©Uà¬ÊìÊ∑§¡ÁŸÃÊ¢‡ø ◊„Uʬ‚ªÊ¸Ÿ˜ÔH
(7) Áfl¬ÁûÊ-ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
‡Ê⁄UáÊʪÌ˟Êø¬Á⁄UòÊÊáʬ⁄UÊÿáÊ –
‚fl¸SÿÊÌÄU⁄U ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(8) Áfl¬ÁûÊŸÊ‡Ê •ÊÒ⁄U ‡ÊÈ÷∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
∑§⁄UÊÃÈ ‚Ê Ÿ— ‡ÊÈ÷„UÃÈ⁄Uˇfl⁄UË
‡ÊÈ÷ÊÁŸ ÷º˝ÊáÿÁ÷„UãÃÈ øʬŒ—–
(9) ÷ÿ-ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
(∑§) ‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ê ‚fl¸‡ÊÁQ§‚◊ÁãflÖ
÷ÿèÿSòÊÊÁ„U ŸÊ ŒÁfl ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(π) ∞ÃûÊ flŒŸ¢ ‚ÊÒêÿ¢ ‹ÊøŸòÊÿ÷ÍÁ·Ã◊˜Ô–
¬ÊÃÈ Ÿ— ‚fl¸÷ËÁÃèÿ— ∑§ÊàÿÊÿÁŸ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
* Á‚h‚ê¬È≈U◊ãòÊÊ—* 235
(ª) ÖflÊ‹Ê∑§⁄UÊ‹◊àÿȪ˝◊‡Ê·Ê‚È⁄U‚ÍŒŸ◊˜Ô –
ÁòʇÊÍ‹¢ ¬ÊÃÈ ŸÊ ÷ËÃ÷¸º˝∑§ÊÁ‹ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(10) ¬Ê¬-ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
Á„UŸÁSà ŒÒàÿáʢÁ‚ SflŸŸÊ¬Íÿ¸ ÿÊ ¡ªÃ˜Ô–
‚Ê ÉÊá≈UÊ ¬ÊÃÈ ŸÊ ŒÁfl ¬Ê¬èÿÊ˘Ÿ— ‚ÈÃÊÁŸflH
(11) ⁄Uʪ-ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
⁄Uʪʟ‡Ê·ÊŸ¬„¢UÁ‚ ÃÈc≈UÊ
L§c≈UÊ ÃÈ ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô ‚∑§‹ÊŸ÷Ëc≈UÊŸ˜Ô–
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊŸÊ¢ Ÿ Áfl¬ãŸ⁄UÊáÊÊ¢
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊ sÔÊüÊÿÃÊ¢ ¬˝ÿÊÁãÃH
(12) ◊„UÊ◊Ê⁄UË-ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
¡ÿãÃË ◊XÔU‹Ê ∑§Ê‹Ë ÷º˝∑§Ê‹Ë ∑§¬ÊÁ‹ŸË–
ŒÈªÊ¸ ˇÊ◊Ê Á‡ÊflÊ œÊòÊË SflÊ„UÊ SflœÊ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(13) •Ê⁄UÊÇÿ •ÊÒ⁄U ‚ÊÒ÷ÊÇÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
ŒÁ„U ‚ÊÒ÷ÊÇÿ◊Ê⁄UÊÇÿ¢ ŒÁ„U ◊ ¬⁄U◊¢ ‚Èπ◊˜Ô–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÊ ŒÁ„U Ám·Ê ¡Á„UH
(14) ‚È‹ˇÊáÊÊ ¬àŸË∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
¬àŸË¢ ◊ŸÊ⁄U◊Ê¢ ŒÁ„U ◊ŸÊflÎûÊÊŸÈ‚ÊÁ⁄UáÊË◊˜Ô–
ÃÊÁ⁄UáÊË¥ ŒÈª¸‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄USÿ ∑ȧ‹ÊjflÊ◊˜ÔH
(15) ’ÊœÊ-‡ÊÊÁãÃ∑§ Á‹ÿó
‚flʸ’ʜʬ˝‡Ê◊Ÿ¢ òÊÒ‹ÊÄÿSÿÊÁπ‹‡flÁ⁄U–
∞fl◊fl àflÿÊ ∑§Êÿ¸◊S◊mÒÁ⁄UÁflŸÊ‡ÊŸ◊˜ÔH
(16) ‚fl¸Áflœ •èÿÈŒÿ∑§ Á‹ÿó
à ‚ê◊ÃÊ ¡Ÿ¬Œ·È œŸÊÁŸ ÷ʢ
÷ʢ ÿ‡ÊÊ¢Á‚ Ÿ ø ‚ËŒÁà äÊ◊¸flª¸—–
œãÿÊSà ∞fl ÁŸ÷ÎÃÊà◊¡÷ÎàÿŒÊ⁄UÊ
ÿ·Ê¢ ‚ŒÊèÿÈŒÿŒÊ ÷flÃË ¬˝‚ãŸÊH
236 * üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
(17) ŒÊÁ⁄Uº˝KŒÈ—πÊÁŒŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿó
ŒÈª¸ S◊ÎÃÊ „U⁄UÁ‚ ÷ËÁÃ◊‡Ê·¡ãÃÊ—
SflSÕÒ— S◊ÎÃÊ ◊ÁÃ◊ÃËfl ‡ÊÈ÷Ê¢ ŒŒÊÁ‚–
ŒÊÁ⁄Uº˝KŒÈ—π÷ÿ„UÊÁ⁄UÁáÊ ∑§Ê àflŒãÿÊ
‚flʸ¬∑§Ê⁄U∑§⁄UáÊÊÿ ‚ŒÊ˘˘º˝¸ÁøûÊÊH
(18) ⁄UˇÊÊ ¬ÊŸ∑§ Á‹ÿó
‡ÊÍ‹Ÿ ¬ÊÁ„U ŸÊ ŒÁfl ¬ÊÁ„U π«˜UÔªŸ øÊÁê’∑§–
ÉÊá≈UÊSflŸŸ Ÿ— ¬ÊÁ„U øʬÖÿÊÁŸ—SflŸŸ øH
(19) ‚◊Sà ÁfllÊ•Ê¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ÁSòÊÿÊ¥◊¥
◊ÊÃÎ÷Êfl∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
ÁfllÊ— ‚◊SÃÊSÃfl ŒÁfl ÷ŒÊ—
ÁSòÊÿ— ‚◊SÃÊ— ‚∑§‹Ê ¡ªà‚È–
àflÿÒ∑§ÿÊ ¬ÍÁ⁄UÃ◊ê’ÿÒÃØÔ
∑§Ê à SÃÈÁ× SÃ√ÿ¬⁄UÊ ¬⁄UÊÁQ§—H
(20) ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‹ÿó
‚fl¸◊XÔU‹◊XÔUÀÿ Á‡Êfl ‚flʸո‚ÊÁœ∑§–
‡Ê⁄Uáÿ òÿê’∑§ ªÊÒÁ⁄U ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(21) ‡ÊÁQ§-¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
‚ÎÁc≈UÁSÕÁÃÁflŸÊ‡ÊÊŸÊ¢ ‡ÊÁQ§÷Íà ‚ŸÊÃÁŸ–
ªÈáÊÊüÊÿ ªÈáÊ◊ÿ ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(22) ¬˝‚ãŸÃÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
¬˝áÊÃÊŸÊ¢ ¬˝‚ËŒ àfl¢ ŒÁfl Áfl‡flÊÌÄUÊÁ⁄UÁáÊ–
òÊÒ‹ÊÄÿflÊÁ‚ŸÊ◊Ë«K ‹Ê∑§ÊŸÊ¢ fl⁄UŒÊ ÷flH
(23) ÁflÁflœ ©U¬º˝flÊ¥‚ ’øŸ∑§ Á‹ÿó
⁄UˇÊÊ¢Á‚ ÿòÊʪ˝Áfl·Ê‡ø ŸÊªÊ
ÿòÊÊ⁄UÿÊ ŒSÿÈ’‹ÊÁŸ ÿòÊ–
ŒÊflÊŸ‹Ê ÿòÊ ÃÕÊÁéœ◊äÿ
ÃòÊ ÁSÕÃÊ àfl¢ ¬Á⁄U¬ÊÁ‚ Áfl‡fl◊˜ÔH
* Á‚h‚ê¬È≈U◊ãòÊÊ—* 237
(24) ’ÊœÊ◊ÈQ§ „UÊ∑§⁄U œŸ-¬ÈòÊÊÁŒ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
‚flʸ’ÊœÊÁflÁŸ◊ȸQ§Ê œŸœÊãÿ‚ÈÃÊÁãfl×–
◊ŸÈcÿÊ ◊à¬˝‚ÊŒŸ ÷ÁflcÿÁà Ÿ ‚¢‡Êÿ—H
(25) ÷ÈÁQ§-◊ÈÁQ§∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
ÁflœÁ„U ŒÁfl ∑§ÀÿÊáÊ¢ ÁflœÁ„U ¬⁄U◊Ê¢ ÁüÊÿ◊˜Ô–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÊ ŒÁ„U Ám·Ê ¡Á„UH
(26) ¬Ê¬ŸÊ‡Ê ÃÕÊ ÷ÁQ§∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
ŸÃèÿ— ‚fl¸ŒÊ èÊÄàÿÊ øÁá«U∑§ ŒÈÁ⁄UÃʬ„U–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÊ ŒÁ„U Ám·Ê ¡Á„UH
(27) Sflª¸ •ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
‚fl¸÷ÍÃÊ ÿŒÊ ŒflË Sflª¸◊ÈÁQ§¬˝ŒÊÁÿŸË–
àfl¢ SÃÈÃÊ SÃÈÃÿ ∑§Ê flÊ ÷flãÃÈ ¬⁄U◊ÊQ§ÿ—H
(28) Sflª¸ •ÊÒ⁄U ◊ÈÁQ§∑§ Á‹ÿó
‚fl¸Sÿ ’ÈÁhM§¬áÊ ¡ŸSÿ NUÁŒ ‚¢ÁSÕÖ
SflªÊ¸¬flª¸Œ ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ê˘SÃÈ ÃH
(29) ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿó
àfl¢ flÒcáÊflË ‡ÊÁQ§⁄UŸãÃflËÿʸ
Áfl‡flSÿ ’Ë¡¢ ¬⁄U◊ÊÁ‚ ◊ÊÿÊ–
‚ê◊ÊÁ„Uâ ŒÁfl ‚◊SÃ◊ÃØÔ
àfl¢ flÒ ¬˝‚ãŸÊ ÷ÈÁfl ◊ÈÁQ§„UÃÈ—H
(30) SflåŸ◊¥ Á‚Áh-•Á‚Áh ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿó
ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊SÃÈèÿ¢ ‚fl¸∑§Ê◊ÊÕ¸‚ÊÁœ∑§–
◊◊ Á‚Áh◊Á‚Áh¢ flÊ SflåŸ ‚flZ ¬˝Œ‡Ê¸ÿH
U
üÊËŒflË¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÃË
¡ª¡ŸŸË ¡ÿ! ¡ÿ!! (◊Ê! ¡ª¡ŸŸË ¡ÿ! ¡ÿ!!)
÷ÿ„UÊÁ⁄UÁáÊ, ÷flÃÊÁ⁄UÁáÊ, ÷fl÷ÊÁ◊ÁŸ ¡ÿ! ¡ÿ!! ¡ª0
ÃÍ „UË ‚Ã-ÁøÃ-‚Èπ◊ÿ ‡ÊÈh ’˝rÊÔM§¬Ê–
‚àÿ ‚ŸÊß ‚ÈãŒ⁄U ¬⁄U-Á‡Êfl ‚È⁄U-÷ͬÊH 1 H ¡ª¡ŸŸË0
•ÊÁŒ •ŸÊÁŒ •ŸÊ◊ÿ •Áflø‹ •ÁflŸÊ‡ÊË–
•◊‹ •Ÿãà •ªÊø⁄U •¡ •ÊŸ°Œ⁄UʇÊËH 2 H ¡ª0
•Áfl∑§Ê⁄UË, •ÉÊ„UÊ⁄UË, •∑§‹, ∑§‹ÊœÊ⁄UË–
∑§ûÊʸ ÁflÁœ, ÷ûÊʸ „UÁ⁄U, „U⁄U ‚°„UÊ⁄U∑§Ê⁄UËH 3 H ¡ª0
ÃÍ ÁflÁœflœÍ , ⁄U◊Ê, ÃÍ ©U◊Ê, ◊„UÊ◊ÊÿÊ–
◊Í‹ ¬˝∑ΧÁà ÁfllÊ ÃÍ , ÃÍ ¡ŸŸË, ¡ÊÿÊH 4 H ¡ª0
⁄UÊ◊, ∑ΧcáÊ ÃÍ , ‚ËÃÊ, fl˝¡⁄UÊŸË ⁄Uʜʖ
ÃÍ flÊ¢¿UÊ∑§À¬º˝È◊, „UÊÁ⁄UÁáÊ ‚’ ’ÊœÊH 5 H ¡ª0
Œ‡Ê ÁfllÊ, Ÿfl ŒÈªÊ¸, ŸÊŸÊ‡ÊSòÊ∑§⁄UÊ–
•c≈U◊ÊÃÎ∑§Ê, ÿÊÁªÁŸ, Ÿfl Ÿfl M§¬ œ⁄UÊH 6 H ¡ª0
ÃÍ ¬⁄UœÊ◊ÁŸflÊÁ‚ÁŸ, ◊„UÊÁfl‹ÊÁ‚ÁŸ ÃÍ–
ÃÍ „UË ‡◊‡ÊÊŸÁfl„UÊÁ⁄UÁáÊ, ÃÊá«Ufl‹ÊÁ‚ÁŸ ÃÍH 7 H ¡ª0
‚È⁄U-◊ÈÁŸ-◊ÊÁ„UÁŸ ‚ÊÒêÿÊ ÃÍ ‡ÊÊ÷Ê˘˘œÊ⁄UÊ–
Áflfl‚Ÿ Áfl∑§≈U-‚M§¬Ê, ¬˝‹ÿ◊ÿË œÊ⁄UÊH 8 H ¡ª0
ÃÍ „UË SŸ„U-‚ÈœÊ◊Áÿ, ÃÍ •Áà ª⁄U‹◊ŸÊ–
⁄UàŸÁfl÷ÍÁ·Ã ÃÍ „UË, ÃÍ „UË •ÁSÕ-ßÊH 9 H ¡ª0
◊Í‹ÊœÊ⁄UÁŸflÊÁ‚ÁŸ, ß„U-¬⁄U-Á‚Áh¬˝Œ–
∑§Ê‹ÊÃËÃÊ ∑§Ê‹Ë, ∑§◊‹Ê ÃÍ fl⁄UŒH 10H ¡ª0
‡ÊÁQ§ ‡ÊÁQ§œ⁄U ÃÍ „UË ÁŸàÿ •÷Œ◊ÿË–
÷Œ¬˝ŒÌ‡ÊÁŸ flÊáÊË Áfl◊‹! flŒòÊÿËH 11H ¡ª0
„U◊ •Áà ŒËŸ ŒÈπË ◊Ê! Áfl¬Ã-¡Ê‹ ÉÊ⁄U–
„Ò¥U ∑§¬Íà •Áà ∑§¬≈UË, ¬⁄U ’Ê‹∑§ Ã⁄UH 12H ¡ª0
ÁŸ¡ Sfl÷Êflfl‡Ê ¡ŸŸË! ŒÿÊŒÎÁc≈U ∑§Ë¡Ò–
∑§L§áÊÊ ∑§⁄U ∑§L§áÊÊ◊Áÿ! ø⁄UáÊ-‡Ê⁄UáÊ ŒË¡ÒH 13H ¡ª0
U
üÊË•ê’Ê¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÃË
¡ÿ •ê’ ªÊÒ⁄UË ◊ÒÿÊ ¡ÿ ‡ÿÊ◊ʪÊÒ⁄UË–
ÃÈ◊∑§Ê ÁŸÁ‡ÊÁŒŸ äÿÊflà „UÁ⁄U ’˝rÊÔÊ Á‡Êfl ⁄UËH 1 H ¡ÿ •ê’0
◊Ê°ª Á‚¢ŒÍ⁄U Áfl⁄UÊ¡Ã ≈UË∑§Ê ◊Ϊ◊Œ∑§Ê–
©UÖÖfl‹‚ ŒÊ©U ŸÒŸÊ, ø¢º˝flŒŸ ŸË∑§ÊH 2 H ¡ÿ •ê’0
∑§Ÿ∑§ ‚◊ÊŸ ∑§‹fl⁄U ⁄UQ§Êê’⁄U ⁄UÊ¡Ò–
⁄UQ§-¬Èc¬ ª‹ ◊Ê‹Ê, ∑§á∆UŸ¬⁄U ‚Ê¡ÒH 3 H ¡ÿ •ê’0
∑§„UÁ⁄U flÊ„UŸ ⁄UÊ¡Ã, π«˜UÔª π¬⁄U œÊ⁄UË–
‚È⁄U-Ÿ⁄U-◊ÈÁŸ-¡Ÿ ‚flÃ, Áß∑§ ŒÈπ„UÊ⁄UËH 4 H ¡ÿ •ê’0
∑§ÊŸŸ ∑ȧá«U‹ ‡ÊÊÁ÷Ã, ŸÊ‚ʪ˝ ◊ÊÃË–
∑§ÊÁ≈U∑§ ø¢º˝ ÁŒflÊ∑§⁄U ‚◊ ⁄UÊ¡Ã ÖÿÊÃËH 5 H ¡ÿ •ê’0
‡ÊÈê÷ ÁŸ‡ÊÈê÷ ÁflŒÊ⁄U, ◊Á„U·Ê‚È⁄U-ÉÊÊÃË–
œÍ◊˝Áfl‹ÊøŸ ŸÒŸÊ ÁŸÁ‡ÊÁŒŸ ◊Œ◊ÊÃËH 6 H ¡ÿ •ê’0
øá«U ◊Èá«U ‚¢„UÊ⁄U, ‡ÊÊÁáÊÃ’Ë¡ „U⁄U–
◊œÈ ∑Ò§≈U÷ ŒÊ©U ◊Ê⁄U, ‚È⁄U ÷ÿ„UËŸ ∑§⁄UH 7 H ¡ÿ •ê’0
’˝rÊÔÊáÊË, L§º˝ÊáÊË ÃÈ◊ ∑§◊‹Ê⁄UÊŸË–
•Êª◊-ÁŸª◊-’πÊŸË, ÃÈ◊ Á‡Êfl ¬≈U⁄UÊŸËH 8H ¡ÿ •ê’0
øÊÒ¥‚∆U ÿÊÁªÁŸ ªÊflÃ, ŸÎàÿ ∑§⁄Uà ÷ÒM°§–
’Ê¡Ã ÃÊ‹ ◊ÎŒ¢ªÊ •ÊÒ ’Ê¡Ã «U◊M§H 9 H ¡ÿ •ê’0
ÃÈ◊ „UË ¡ª∑§Ë ◊ÊÃÊ, ÃÈ◊ „UË „UÊ ÷⁄UÃÊ–
÷Q§Ÿ∑§Ë ŒÈπ „U⁄UÃÊ ‚Èπ ‚ê¬Áà ∑§⁄UÃÊH 10H ¡ÿ •ê’0
÷È¡Ê øÊ⁄U •Áà ‡ÊÊÁ÷Ã, fl⁄U-◊Ⱥ˝Ê œÊ⁄UË–
◊ŸflÊÁÜ¿Uà »§‹ ¬ÊflÃ, ‚flà Ÿ⁄U-ŸÊ⁄UËH 11H ¡ÿ •ê’0
∑¢§øŸ ÕÊ‹ Áfl⁄UÊ¡Ã •ª⁄U ∑§¬È⁄U ’ÊÃË–
(üÊË) ◊Ê‹∑§ÃÈ◊¥ ⁄UÊ¡Ã ∑§ÊÁ≈U⁄Uß ÖÿÊÃËH 12H ¡ÿ •ê’0
(üÊË) •ê’¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÁà ¡Ê ∑§Êß Ÿ⁄U ªÊflÒ–
∑§„Uà Á‡ÊflÊŸ°Œ SflÊ◊Ë, ‚Èπ ‚ê¬Áà ¬ÊflÒH 13H ¡ÿ •ê’0
U
ŒflË◊ÿË
Ãfl ø ∑§Ê Á∑§‹ Ÿ SÃÈÁÃ⁄UÁê’∑§ !
‚∑§‹‡ÊéŒ◊ÿË Á∑§‹ à ßȗ–
ÁŸÁπ‹◊ÍÌÃ·È ◊ ÷flŒãflÿÙ
◊ŸÁ‚¡Ê‚È ’Á„U—¬˝‚⁄UÊ‚È øH
ßÁà ÁflÁøãàÿ Á‡Êfl ! ‡ÊÁ◊ÃÊÁ‡Êfl !
¡ªÁà ¡ÊÃ◊ÿàŸfl‡ÊÊÁŒŒ◊˜–
SÃÈÁá¬Êø¸ŸÁøãßflÌ¡ÃÊ .
Ÿ π‹È ∑§ÊøŸ ∑§Ê‹∑§‹ÊÁSà ◊H
“„U ¡ªŒÁê’∑§! ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ∑§ıŸ-‚Ê flÊæ˜ U◊ÿ ∞‚Ê „ÒU, ¡Ù ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁÃ
Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U ÃÙ ‚∑§‹‡ÊéŒ◊ÿ „ÒU– „U ŒÁfl! •’ ◊⁄U ◊Ÿ◊¥
‚¢∑§À¬Áfl∑§À¬Êà◊∑§ M§¬‚ ©UÁŒÃ „UÙŸflÊ‹Ë ∞fl¢ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ŒÎ‡ÿM§¬‚ ‚Ê◊Ÿ
•ÊŸflÊ‹Ë ‚ê¬Íáʸ •Ê∑ΧÁÃÿÙ¥◊¥ •Ê¬∑§ SflM§¬∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ „UÙŸ ‹ªÊ „ÒU– „U
‚◊Sà •◊¢ª‹äfl¢‚∑§ÊÁ⁄UÁáÊ ∑§ÀÿÊáÊSflM§¬ Á‡Êfl! ß‚ ’ÊÃ∑§Ù ‚Ùø∑§⁄U •’
Á’ŸÊ Á∑§‚Ë ¬˝ÿàŸ∑§ „UË ‚ê¬Íáʸ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜◊¥ ◊⁄UË ÿ„U ÁSÕÁà „UÙ ªÿË
„ÒU Á∑§ ◊⁄U ‚◊ÿ∑§Ê ˇÊȺ˝Ã◊ •¢‡Ê ÷Ë ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁÃ, ¡¬, ¬Í¡Ê •ÕflÊ äÿÊŸ‚
⁄UÁ„Uà Ÿ„UË¥ „ÒU– •ÕʸØ ◊⁄U ‚ê¬Íáʸ ¡ÊªÁÃ∑§ •ÊøÊ⁄U-√ÿfl„UÊ⁄U ÃÈê„UÊ⁄U „UË
Á÷ãŸ-Á÷㟠M§¬Ù¥∑§ ¬˝Áà ÿÕÙÁøÃM§¬‚ √ÿflNUà „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÈê„UÊ⁄UË
¬Í¡Ê∑§ M§¬◊¥ ¬Á⁄UáÊà „UÙ ªÿ „Ò¥U–”
ó◊„UÊ◊Ê„U‡fl⁄U •ÊøÊÿ¸ •Á÷ŸflªÈåÃ
U
You might also like
- KRSNA: Volume II of The Book of KRSNA TrilogyDocument283 pagesKRSNA: Volume II of The Book of KRSNA TrilogyMukesh K. Agrawal100% (2)
- KRSNA: Volume III of The Book of KRSNA TrilogyDocument287 pagesKRSNA: Volume III of The Book of KRSNA TrilogyMukesh K. Agrawal100% (2)
- Science of Self RealizationDocument343 pagesScience of Self Realizationapi-3699487100% (1)
- Narottam: The BrahminDocument5 pagesNarottam: The BrahminMukesh K. Agrawal100% (1)
- If I Could Catch A Rainbow.....Document1 pageIf I Could Catch A Rainbow.....Mukesh K. Agrawal100% (3)
- Vraja-Mandala Parikrama 2ed (Hindi)Document338 pagesVraja-Mandala Parikrama 2ed (Hindi)Sudhir MaherwalNo ratings yet
- KRSNA: Volume I of The Book of KRSNA TrilogyDocument288 pagesKRSNA: Volume I of The Book of KRSNA TrilogyMukesh K. Agrawal100% (2)
- The Vedic Conception of SoundDocument14 pagesThe Vedic Conception of SoundMukesh K. Agrawal90% (10)
- The Times of London: August 15 1947Document8 pagesThe Times of London: August 15 1947Mukesh K. Agrawal100% (1)
- Police Malpractices (English) : Police Ki Gair-RitiyaDocument44 pagesPolice Malpractices (English) : Police Ki Gair-RitiyaMukesh K. Agrawal100% (1)
- Sri Navgraha Chalisa - - - श्री नवग्रह चालिसा - -Document6 pagesSri Navgraha Chalisa - - - श्री नवग्रह चालिसा - -Mukesh K. Agrawal100% (2)
- Police Malpractices (Hindi) : Police Ki Gair-RitiyaDocument44 pagesPolice Malpractices (Hindi) : Police Ki Gair-RitiyaMukesh K. AgrawalNo ratings yet
- The Detail Analysis of NamaskaarDocument12 pagesThe Detail Analysis of NamaskaarMukesh K. Agrawal100% (1)
- Shri Harinama Mahamantra (Hindi)Document75 pagesShri Harinama Mahamantra (Hindi)Mukesh K. AgrawalNo ratings yet
- The Hindu Prayer BookDocument88 pagesThe Hindu Prayer BookMukesh K. Agrawal95% (19)
- Too Often We Don't RealizeDocument1 pageToo Often We Don't RealizeMukesh K. Agrawal100% (3)
- What Every Hindu Ought To Know PDFDocument92 pagesWhat Every Hindu Ought To Know PDFzang312adNo ratings yet
- Short Answers To Real Questions About HinduismDocument8 pagesShort Answers To Real Questions About HinduismMukesh K. AgrawalNo ratings yet
- Bharatiay ItihasDocument62 pagesBharatiay ItihasAjey67% (3)
- Arcana Dipika in HindiDocument104 pagesArcana Dipika in HindiGAURAV KUMAR100% (1)
- Water Scarcity Effects Year 2070Document21 pagesWater Scarcity Effects Year 2070Dheeraj100% (2)
- Leaves From The Tree of Life Vegan Cook BookDocument201 pagesLeaves From The Tree of Life Vegan Cook BookLexander Ziz100% (1)
- Why Your Workouts Don't Work!!!Document48 pagesWhy Your Workouts Don't Work!!!Mukesh K. AgrawalNo ratings yet
- Sri Vishnu Shahastra Naam: The Thousand Holy Names of Lord VishnuDocument110 pagesSri Vishnu Shahastra Naam: The Thousand Holy Names of Lord VishnuMukesh K. Agrawal100% (2)
- E-Book of Supreme Master Ching Hai's Live Our Lives With Love and Wisdom - Be Veg, Go Green, Save The PlanetDocument530 pagesE-Book of Supreme Master Ching Hai's Live Our Lives With Love and Wisdom - Be Veg, Go Green, Save The Planetwisdomdisciple90% (10)
- Why NO Meat ???Document60 pagesWhy NO Meat ???Mukesh K. AgrawalNo ratings yet
- Global WarmingDocument3 pagesGlobal WarmingMukesh K. AgrawalNo ratings yet
- S.S. Cohen - Reflections On Talks With Sri Ramana MaharshDocument202 pagesS.S. Cohen - Reflections On Talks With Sri Ramana MaharshFrancesca GeeNo ratings yet
- Answers To Many Spiritual QuestionsDocument107 pagesAnswers To Many Spiritual QuestionsDr. JarrelNo ratings yet
- The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeFrom EverandThe Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good LifeRating: 4 out of 5 stars4/5 (5794)
- The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy LivingFrom EverandThe Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy LivingRating: 3.5 out of 5 stars3.5/5 (399)
- Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space RaceFrom EverandHidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space RaceRating: 4 out of 5 stars4/5 (890)
- Shoe Dog: A Memoir by the Creator of NikeFrom EverandShoe Dog: A Memoir by the Creator of NikeRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (537)
- Grit: The Power of Passion and PerseveranceFrom EverandGrit: The Power of Passion and PerseveranceRating: 4 out of 5 stars4/5 (587)
- Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic FutureFrom EverandElon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic FutureRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (474)
- The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)From EverandThe Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)Rating: 4 out of 5 stars4/5 (98)
- Team of Rivals: The Political Genius of Abraham LincolnFrom EverandTeam of Rivals: The Political Genius of Abraham LincolnRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (234)
- Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On ItFrom EverandNever Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On ItRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (838)
- The Emperor of All Maladies: A Biography of CancerFrom EverandThe Emperor of All Maladies: A Biography of CancerRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (271)
- A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True StoryFrom EverandA Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True StoryRating: 3.5 out of 5 stars3.5/5 (231)
- Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New AmericaFrom EverandDevil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New AmericaRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (265)
- The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy AnswersFrom EverandThe Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy AnswersRating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (344)
- On Fire: The (Burning) Case for a Green New DealFrom EverandOn Fire: The (Burning) Case for a Green New DealRating: 4 out of 5 stars4/5 (72)
- The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first CenturyFrom EverandThe World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first CenturyRating: 3.5 out of 5 stars3.5/5 (2219)
- The Unwinding: An Inner History of the New AmericaFrom EverandThe Unwinding: An Inner History of the New AmericaRating: 4 out of 5 stars4/5 (45)
- The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You AreFrom EverandThe Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You AreRating: 4 out of 5 stars4/5 (1090)
- The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)From EverandThe Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)Rating: 4.5 out of 5 stars4.5/5 (119)
- Her Body and Other Parties: StoriesFrom EverandHer Body and Other Parties: StoriesRating: 4 out of 5 stars4/5 (821)
- Naturalism, Secularlism and Universalism According To Indian PhilosophersDocument30 pagesNaturalism, Secularlism and Universalism According To Indian PhilosophersAnjali K Negi62% (13)
- Rajan Sachdeva Ji's VisitDocument2 pagesRajan Sachdeva Ji's VisitsnmseattleNo ratings yet
- Prasthanatrayi 170914133950 PDFDocument10 pagesPrasthanatrayi 170914133950 PDFAndre V.0% (2)
- The Order of The Mass: Introductory RitesDocument11 pagesThe Order of The Mass: Introductory Ritessanluisreyparish100% (1)
- Table of PhilosophiesDocument2 pagesTable of Philosophiesbarliz33% (3)
- Greatness of Prophet Muhammad SawDocument9 pagesGreatness of Prophet Muhammad Sawapi-3736823No ratings yet
- History of The Holy RosaryDocument2 pagesHistory of The Holy RosaryDaniela AseoNo ratings yet
- YogaDocument7 pagesYogaAb To zine doNo ratings yet
- Liberating Paths: Shambhava/ Shakta/ Anava - Upaya. L. SilburnDocument32 pagesLiberating Paths: Shambhava/ Shakta/ Anava - Upaya. L. SilburnRudraSivaAmitabhaNathNo ratings yet
- Vivekananda's Insights on Education System and Teacher RoleDocument5 pagesVivekananda's Insights on Education System and Teacher RoleHanin BadsahNo ratings yet
- Leadership Model of JesusDocument6 pagesLeadership Model of JesushislilredNo ratings yet
- Positive AffirmationsDocument5 pagesPositive AffirmationsTa NiaNo ratings yet
- Planets, All Karakas AlphabeticDocument9 pagesPlanets, All Karakas Alphabetictmn2011100% (2)
- Liber 86Document26 pagesLiber 86Rev. Donna Owen100% (1)
- The Monster CultDocument3 pagesThe Monster CultJonny JacobsenNo ratings yet
- LA873 NaoNiddh MeditationDocument2 pagesLA873 NaoNiddh Meditationonkarsingh2No ratings yet
- Mantras for meditation on chakras and deitiesDocument4 pagesMantras for meditation on chakras and deitiesVishal Sharma100% (2)
- Somatics 101Document2 pagesSomatics 101Veron PabonNo ratings yet
- Public Service Values ProgramDocument48 pagesPublic Service Values ProgramronaleneoNo ratings yet
- List of Occult BooksDocument15 pagesList of Occult BooksDILLIP KUMAR MAHAPATRA91% (11)
- The Roots of Srividya Sakta TantrismDocument19 pagesThe Roots of Srividya Sakta TantrismBenjamin Hoshour100% (3)
- Character Sketch of Adam BedeDocument1 pageCharacter Sketch of Adam BedeSaleem Raza100% (1)
- Father Gino, Apostle of Our Lady of Fatima (Cont... )Document3 pagesFather Gino, Apostle of Our Lady of Fatima (Cont... )The Fatima CenterNo ratings yet
- List of Asanas - WikipediaDocument11 pagesList of Asanas - WikipediaVarun ChaudhariNo ratings yet
- The Islamic Veil by Maha DabbousDocument15 pagesThe Islamic Veil by Maha DabbousHaseeb AhmadNo ratings yet
- IHOP Ministry GuidelinesDocument3 pagesIHOP Ministry GuidelinesTheArkHOPLongislandNo ratings yet
- Boni, Lauren - THE SUFI JOURNEY TOWARDS NONDUAL SELF-REALIZATIONDocument261 pagesBoni, Lauren - THE SUFI JOURNEY TOWARDS NONDUAL SELF-REALIZATIONdiffusi0nNo ratings yet
- Khenpos Diamond - Living With Wisdom Volume I (English) - Khenpo SodargyeDocument172 pagesKhenpos Diamond - Living With Wisdom Volume I (English) - Khenpo Sodargye3JewelsNo ratings yet
- Moon SalutationDocument2 pagesMoon SalutationSolange PardoNo ratings yet
- Corpus stylistic analysis of love in The Forty Rules of LoveDocument13 pagesCorpus stylistic analysis of love in The Forty Rules of LoveNauman MashwaniNo ratings yet
