3 LI I U Gio trnh ny c bin son nhm cung cp cho sinh vin nhng kin thc c bn v ng dng ca cng ngh gen trong lnh vc nng nghip. Do sch c xut bn ln u v cng ngh sinh hc l mt ngnh khoa hc pht trin rt nhanh chng c bit trong thi gian gn y nn kh trnh khi thiu st. Tuy vy, chng ti vn mnh dn xut bn vi mong mun phc v cho nhu cu hc tp ca sinh vin ngnh nng nghip. Chng ti rt mong c cc ng nghip v sinh vin ng gp nhiu kin cho ln bin son sau t c cht lng tt hn. hng nhn xt v kin ng gp xin vui lng gi v Khoa ng hc, Trng i hc ng Lm, i hc Hu. Chng ti trn trng cm n TS. L Vit Dng ng gp nhiu kin qu bu cho gio trnh ny. Xin chn thnh cm n D n Gio dc i hc Hu gip v to iu kin cho chng ti hon thnh gio trnh. Cc tc gi 4 5 Chng 1 SN XUT, XC NHN V BN VNG CA CY TRNG CHUYN GEN 1.1. CC PHG PHP CHUY GE THC VT Cho n nay hn 150 loi thc vt khc nhau, trong c rt nhiu loi cy trng, c chuyn gen thnh cng. Nhng thc vt chuyn gen v cc din bin ni bt ca cng ngh gen thc vt c gii thiu bng 1.1. to ra cy bin i gen trong nhng nm qua mt lot cc phng php khc nhau c thc hin. Trong , ba phng php sau y c s dng ph bin (gii thiu cc mc t 1.1.1 n 1.1.3). Bng 1.1. Din bin ni bt ca cng ngh gen thc vt Nm Nhng pht trin quan trng 1980 - Ln u tin chuy n DNA vi khun vo thc v t nh Agrobacterium tumefaciens. 1983 - Marker chn lc, Ti-plasmid c loi b cc gen khng cn thit. 1984 - Bin np vo t bo trn. 1985 - Khng thuc dit c. 1986 - Khng v irus. - Ln u tin a cy bin i gen ra ng rung. 6 Nm Nhng pht trin quan trng 1987 - Khng cn trng. - Bin np phi sinh hc. 1988 - iu khin s chn c chua. 1989 - Khng th thc vt bc cao. 1990 - Bin np phi sinh hc ng. - Tnh bt dc c nhn to. 1991 - Thay i thnh phn carbohydrate. - To alkaloid tt hn. 1992 - Thay i acid bo - Bin np phi sinh hc la m. - Ln u tin phn gii plastic nh cy bin i gen. - C chua bin i gen FlavorSav er xut hin trn th trng. 1994 - Ln u tin hn 10 gen c chuy n ng thi vo thc v t. 1998 - Trn th gii c 48, trong M c 35 loi thc vt bin i gen c th trng ha. - La bin i gen vi gi tr dinh dng tt hn. - Cy bin i gen c trng trn din tch hn 40 triu ha. 1999 - Cho n nay khong 9.000 th nghim v cy bin i gen c a ra ng rung ( EU: 1.360). Phng php chuyn gen c chn la ty thuc cc loi vector bin np c s dng. Cc vector ny l cc plasmid c thit k thch hp. 7 1.1.1. Chuyn gen nh vi khun Agrobacterium tumefaciens Mc ch ca cng ngh gen thc vt l to ra nhng cy bin i gen c nhng c tnh mi. y, DNA ngoi lai c a vo t bo thc vt v tn ti bn vng trong h gen (genome). Cc vi khuNn t A. tumefaciens v mt s loi h hng ca chng c kh nng chuyn mt phn nh DN A vo t bo thc vt v qua kch thch to khi u (callus). N hng khi u ny l khng gian sng ca vi khuNn. Mt s cht dinh dng (opine) c li cho vi khuNn cng c to ra trong nhng khi u ny. N hng opine ph bin nht l nopalin v octopin. V ha hc opine l nhng sn phNm ngng t ca mt amino acid vi mt cetoacid hoc mt amino acid vi ng. Octopin c to nn t cc amino acid l arginine v pyruvate, cn nopalin c to nn t arginine v - cetoglutaraldehyd. Cng thc cu to ca opine c trnh by hnh 1.1. A. tumefaciens thc hin k thut gen vi mc ch to ra cy bin i gen c li cho n. N h vy, vic khng nh k thut gen l mt qu trnh nhn to l khng hon ton ng. Kh nng chuyn DN A ca A. tumefaciens c ng dng trong cng ngh gen hin i. hiu c qu trnh ny, iu u tin l cn lm r s tng tc sinh hc gia Agrobacterium vi thc vt. 8
COOH COOH HC NH CH CH 2 CH 3
CH 2
CH 2
NH C H 2 N NH COOH COOH HC NH CH CH 2 CH 2
CH 2 CH 2
CH 2 COOH NH C H 2 N NH
Octopin opalin Hnh 1.1. Cng thc cu to ca opine Vic s dng A. tumefaciens bt u t 1970, khi ngi ta pht hin vi khuNn ny c kh nng to nn khi u cy hai l mm b thng, c gi l khi u c r (Hnh 1.2). Trong nhng nm 1970, cc nh khoa hc tm thy trong cc chng A. tumefaciens to khi u c mt plasmid rt ln kch thc khong 200-800 kb. T nhng th nghim trn nhng chng A. tumefaciens khng c (khng c plasmid ny), ngi ta khng nh plasmid ni trn cn thit cho vic to khi u. V vy, chng c gi l Ti-plasmid (tumor inducing-plasmid). 9
Hnh 1.2. Vi khun Agrobacterium tumefaciens. a: Di knh hin vi in t. b: Khi u cy v t khi u ny xut hin chi mt cch t nhin. Ti-plasmid mang cc gen m ha cho protein phn gii opine, nhn bit nhng t bo thc vt b thng, ct v vn chuyn on T-DN A (transfer-DN A). T-DN A l mt phn ca Ti-plasmid, c chuyn vo thc vt. Trn nh v nhng gen to khi u v tng hp opine. T-DN A c gii hn bi hai vng, b tri v b phi (LB: left border v RB: right border). Cc b ny gm mt trnh t lp li ca 25 bp, l trnh t nhn bit cho vic ct T-DN A. T-DN A c a vo DN A trong nhn t bo thc vt. V tr gn vo thng l ngu nhin, tuy nhin thng l nhng vng c kh nng sao chp. Qu trnh ly nhim c m t hnh 1.3. 10
Hnh 1.3. S ly nhim ca vi khun Agrobacterium tumefaciens B thng Nhim sc th ca v i khun Ti-plasmid vi T-DNA Agrobacterium Agrobacterium Nhim sc th trong nhn t bo thc vt T bo thc v t Khi u
Vi khun bm vo t bo thc v t v chuy n T-DNA v o nhn Agrobacterium trong khi u Cc t bo khi u thc vt T-DNA ca v i khun trong DNA nhn ca t bo thc v t 11 Trong opine ngi ta phn bit hai loi octopin v nopalin. Mt s chng vi khuNn A. tumefaciens cha Ti- plasmid ca loi octopin v mt s khc l ca nopalin. N hng plasmid octopin ch c th to octopin v phn gii chng, nhng khng to v phn gii c nopalin. tms tmr nos vir RB noc tra ori T-DNA
Hnh 1.4. Ti-plasmid ca Agrobacterium dng nopalin T-DNA: Transfer-DNA; LB: B tri; RB: B phi; ori: Khi u sao chp ca A.tumefaciens. noc: Phn gii nopalin; nos: Tng hp nopalin; tmr: Tng hp cytokinin, tms: Tng hp auxin, tra: Vn chuyn tip hp; vir: Vng virulence (v ng c tnh). 12 C s khc nhau gia cc loi plasmid Agrobacterium, l Ti-plasmid ca loi nopalin ch cha mt bn sao (copy) ca T-DN A, trong khi plasmid octopin cha n ba bn sao. hnh 1.4, trn on T-DN A nh v nhng gen tng hp opine v to khi u. Khi u c to nn l do hai loi phytohormone (auxin v cytokinin) c to ra trong t bo thc vt b nhim, chng kch thch s phn chia t bo v to nn m khng phn ha (callus). iu kin cho vic chuyn T-DN A vo thc vt trc ht l t bo b thng. Khi t bo b thng chng tit ra cc hp cht phenol (acetosyringone), cht c vai tr quan trng trong vic nhn bit v gn kt vi khuNn vi t bo thc vt. C ch nhn bit c gii thch l nh tnh c hiu ca A. tumefaciens vi cy hai l mm, cy mt l mm th phn ng ny ch c mt t loi. V vy, Agrobacterium ch c s dng hn ch cho vic bin np gen cy mt l mm. Khi b sung syringone ngi ta c th bin np gen vo nm nh A. tumefaciens. Thc vt mt l mm quan trng nh ng cng c th c bin np bng A. tumefaciens. Khi u xut hin bi nhng gen ca A. tumefaciens S pht trin khi u sau khi nhim A. tumefaciens da trn tc dng ca hai phytohormone. Cc enzyme cn thit cho tng hp phytohormone c m ha ch yu t nhng gen trn T-DN A. S tng hp auxin c thc hin 13 bi hai gen l tms1 v tms2. Gen tms1 m ha tryptophan- 2-monooxygenase xc tc cho s bin i tryptophan thnh indol-3-aceamide. Sn phNm ca gen tms2 l indol-3- acetamide-hydrogenase, xc tc to ra auxin l indolylacetic acid (IAA). N goi ra, T-DN A cn mang gen tmr m ha cho enzyme isopentenyltransferase. Enzyme ny gn 5-AMP vo chui bn isoprenoid tng hp nn tin cytokinin l isopentenyladenin v isopentenyladenosin. Hydroxyl ha tin cytokinin bng nhng enzyme thc vt to nn cytokinin. Auxin c to nn cng vi cytokinin lm cho khi u ln ln, nh kch thch s phn chia ca cc t bo khng phn ha.
CH 2 -COO - N H N N HN-CH 2 N C=C H CH 2 OH CH 3
N H
Hnh 1.5. Cu to ca indol-3-acetate (mt loi auxin) v zeatin (mt loi cytokinin) A. tumefaciens nhn bit acetosyringone nh mt cht nhn, c m ha bng mt gen vng vir (virulence), vng vir bao gm nhiu gen. S nhn bit bng cht nhn dn n s hot ha ca tt c gen vir. Mt sn phNm gen 14 vir khc l mt endonuclease nhn bit b phi v tri ca T-DN A v ct T-DN A nhng v tr ny. Sau , mt protein gn vo si n ca T-DN A v phc h ny c chuyn vo thc vt cng nh tc dng ca cc sn phNm gen vir (Hnh 1.6).
LB LB LB LB RB RB RB RB T-DN A virD2 virE2 virD2 Ph? c h? T-DNA-Protein
Hnh 1.6. S biu din qu trnh di chuyn T-DA ca Ti- plasmid 1. T-DNA vi b phi v b tri c chn vo Ti-plasmid. 2. Si n c ct ra nh protein c m ha bi gen virD2. 3. Si n ca T-DNA c gii phng v kt hp vi protein do virD2 v virE2 m ha, ch t si n th hai c tng hp b sung. 4. Lp y ch trng trong Ti-plasmid (ng gch ni m). Si T-DNA t do c vn chuyn vo t bo thc vt dng phc h DNA-protein. 15 Qu trnh ny phc tp nn khng thch hp cho vic ng dng trong cng ngh gen v c ba nguyn nhn sau: - Do to khi u nn khng th ti sinh c cy hon chnh v khe mnh t t bo bin np gen. - S tng hp opine l khng mong mun v cy tiu tn nng lng khng cn thit. - DN A l (ngoi lai) khng th a vo Ti-plasmid cng nh T-DN A. N hng plasmid c kch thc > 200 kb l qu ln, kh thao tc trong phng th nghim. N gi ta thnh cng trong vic sa i Ti-plasmid v T-DN A cc phytohormone ny khng c to nn. Trong nhng bc tip theo gen tng hp opine c ct ra v a vo nhng gen ch th (xem mc 1.2), v d: gen khng kanamycin. N gy nay, ngi ta s dng h thng c gi l vector hai ngun (binary vector), y chc nng ca Ti-plas mid c thc hin hai plasmid. Plasmid ln mang vng vir v plas mid nh mang b tri v phi ca T-DN A. y l nhng vng ca T-DN A duy nht cn thit cho vic vn chuyn gen vo thc vt, plas mid nh l cho vn chuyn chnh xc thm ch ch vi mt b. Gia b phi v tri mt gen chn lc v nhng gen l c chn vo. S cu to ca mt vector hai ngun c gii thiu hnh 1.7. u 16 im ca vector ny l cc thao tc ch thc hin vi plas mid nh. Tt c nhng cng vic to dng, c vic a DN A l, c th thc hin trong nhng t bo E. coli, cn plas mid ln hon thin v c chuyn vo A. tumefaciens. Qu trnh bin np c thc hin nhng m thc vt ph hp, v d: m l. Chng c vi vi khuNn A. tumefaciens, sau vi khuNn c loi b v m ti sinh thnh cy hon chnh. Cy Arabidopsis thaliana tr thnh cy m hnh quan trng trong nghin cu di truyn thc vt. Phng php bin np c m t l phng php thm qua, y khng ch l t bo hoc m m c th cy hon chnh c s dng. Cy cha n hoa c ngm tng phn vo dung dch A. tumefaciens. Sau , sng lc th h cy con ca nhng cy c bin np ny xc nh cy bin i gen. D nhin, phng php ny thch hp ch vi cy rt nh c chu k sng ngn v c kh nng sn sinh ra lng ht ln, v hiu qu ca phng php ny khng cao. 17
vir Ti-plasmid Khng c T- DNA A.t. ori Mod. T-DNA T2 Gen P2 T1 MG P1 LB RB E. coli plasmid vi T- DNA E.c. ori Km R LB RB
Hnh 1.7. S h thng vector hai ngun bin np bng A. tumefaciens Cc gen to khi u v tng hp nopalin c loi ra, T-DNA mang mt gen nh du chn lc trong thc vt (MG). Cc gen khc c chn vo. A.t ori: Khi u sao chp nhn ln trong A. tumefaciens, E.c. ori: Khi u sao chp nhn ln trong E. coli; Km R : gen khng kanamycin chn lc trong E. coli v A. tumefaciens. P1, P2: Promoter ; T1, T2: Terminator ; vir: Vng v ir. 18 ngha ca nhng gen vir s chuyn A. tumefaciens- T-DN A c gii thch nh sau: Gen virA m ha cho mt protein mng, l cht nhn hp cht phenol t bo cy b thng. S nhn bit cht ny dn n s hot ha sn phNm gen virG, n lt n li kch thch s sao chp v s biu hin ca tt c gen vir. S hot ha ca protein thuc gen virG c th do s vn chuyn nhng nhm phosphate (phosphoryl ha). Hai protein c m ha t gen virD2 v virE2 quan trng i vi vic chuyn T-DN A. Protein virD2 l mt endonuclease, ct si n c hiu b phi v tri ca T-DN A, Protein virE2 gn lp tc vo si n v ngn cn s gn li vi Ti- plasmid (Hnh 1.7). Sau , bng c ch tng hp sa cha DN A, t si n cn li trong Ti-plasmid xut hin li mt T-DN A hon chnh. N goi ra, mt protein virD2 gn vo u 5 ca T-DN A si n c ct ra bng lin kt ng ha tr. Bng cch ny xut hin mt phc h DN A-protein v c chuyn vo t bo thc vt. Qu trnh ny xy ra nh th no vn cha bit ht mi chi tit, nhng c th l 11 protein c m ha t gen virB to nn mt l hng, qua l ny phc h DN A-protein c vn chuyn vo thc vt. Khi n t bo thc vt phc h ny i vo nhn t bo. Protein virD2 v virE2 cha trnh t nh v nhn c hiu cho php phc h i qua mng nhn v gn vo DN A thc vt mt cch ngu nhin nhng ch gy trn si ca DN A ca t bo thc vt. Tuy nhin, v tr ti t hp c quan st l c hiu, bao gm nhng trnh t rt ngn 5-10 19 bp. Qu trnh kt hp c thc hin nh cc enzyme thc vt, c th c s tham gia ca protein virD2. 1.1.2. Chuyn gen bng phng php phi sinh hc Bin np phi sinh hc l mt phng php rt c trin vng thc vt, c pht trin nm 1987 bi Sanford v cng tc vin, c bit cy ng cc v thng khng th bin np c bng A. tumefaciens v s ti sinh cy t t bo trn gp kh khn. vt qua thnh t bo ngi ta thit k mt dng c bn nhng ht wolfram hoc vng mang DN A vo t bo. Ht ny nh n ni khi i vo t bo n khng gy hi ko di (Hnh 1.8). u im ca phng php ny: - Khng cn phi phn hy thnh t bo bng enzyme. - V l thuyt mi t bo v m u c th c bin np. - Khng phc tp nh s bin np A. tumefaciens. S so snh hai phng php trnh by bng 1.2.
Hnh 1.8. nh chp di knh hin vi in t ca ht vng (a) v wolfram (b) trong cng t l cho s bin np phi sinh hc 20 Bng 1.2. So snh bin np bng A. tumefaciens v phi sinh hc Bin np nh A. tumefaciens vo mnh l Bin np phi sinh hc vo callus Cc mnh l c nui cy chung vi vi khun, 1-2 ngy
Cc mu l pht trin
X l khng sinh dit v i khun v chn lc cc t bo thc vt bin np, 2- 4 tun
Chuy n mu l ln mi trng ti sinh v chn lc (to callus v chi), 6-10 tun
Mu l trn mi trng khng c phytohormone (to r), 4-6 tun
Cy bin i gen To callus hoc phi v tnh, 8-12 tun
Bin np phi sinh hc
Pht trin callus khng chn lc, 4 ngy
Callus pht trin trong iu kin chn lc, 8-12 tun
Ti sinh trong iu kin chn lc, 8-12 tun
Cy bin i gen Vector s dng cho bin np phi sinh hc n gin hn vector bin np bng A. tumefaciens (Hnh 1.9). 21
E. coli ori MG Amp R Te r Pro SmaI EcoRI BamHI
Hnh 1.9. Vector s dng cho bin np phi sinh hc Trn c s mt vector ca E. coli, mt Makergen (khng trnh by promoter v terminator) chn lc thc vt. Ngoi ra, cn c mt v tr to dng gia mt promoter v mt terminator c hiu cho thc vt chn gen ngoi lai v o; Amp R : gen khng ampicillin. Phng php ny thnh cng trong vic a 10 gen ng thi vo cc plasmid khc nhau v c th c s dng cho bt c loi sinh vt no, v d vi khuNn, nm, to v ng vt. Trong khi cc phng php khc ch ph hp vi vic a gen l vo nhim sc th ca nhn th bng phng 22 php ny ngi ta c th bin np c ty th v lp th (Bng 1.3). N m 1988, bin np thnh cng ty th ca nm men Saccharomyces cerevisiae v ty th ca to xanh Chlamydomonas. Thit b u t in chuyn gen l sng bn gen. My hin i s dng kh helium nn lm t n vn tc bn ti u v thao tc an ton (Hnh 1.10). Tc bn t 1300 m/s (so snh vi vn tc m thanh trong khng kh 343 m/s). T l bin np hoc hiu qu ca phng php ph thuc vo nhiu yu t: lng DN A/ht vng hoc wolfram, tc ht, s lng ht, ln v loi t bo v mt ca t bo hoc m c s dng. Bng 1.3. Mt s gen c chuyn vo ty th ca thc vt bc cao Gen bin np Chc nng Gen -endotoxin ca Bacillus thuringensis 5-Enolpy ruvylshikimate-3- phosphatsynthase -Glucuronidase Neomycin-phosphotransferase Khng cn trng Khng gly phosate-(Round up) Gen ch th (phn ng to mu) Khng kanamycin
23 a nha mang cc vi n bng v ng c bc DNA a nha c chn li bi tm li T bo ch ca thc vt Cc vi n bng vng c bc DNA Nng sng
Hnh 1.10. S sng bn gen (gene gun, bombardment) Bin np phi sinh hc ch mi t c s biu hin tm thi (transient) ca cc gen hnh, u tng, la v ng. S biu hin tm thi c ngha l gen bin np ban u hot ng nht thi v sau th mt hoc s biu hin b cn tr bi s methyl ha DN A sau phin m. Ch mt s t bin np bn vng c m t v thc t phng php ny c ngha ln i vi cy ng cc. Tuy nhin vn cn mt s kh khn: Hiu qu ca phng php ny thp, ch khong 0,05% nh sinh trng u tng ti sinh sau khi bin np. + DN A bin np khng phi lun lun bn vng trong DN A ca nhn t bo nn thng biu hin tm thi. Thng ch mt s t t bo ca m c bin np v v vy khng phi lc no cng ti sinh c cy thay i gen ng nht. 24 + Phn ln phi s dng m phn sinh bin np, v d phi la hoc dung dch t bo ng. 1.1.3. Chuyn gen bng t bo trn Tr to l sinh vt n bo, t bo thc vt tn ti dng m. S gn gi cc t bo thc hin qua carbohydrate cao phn t l pectin. Chng to nn nhng ci gi l l mng trung tm gn cc t bo ln cn li vi nhau. to nn t bo trn t nhng m l trc ht cn phi phn gii pectin nh enzyme pectinase. Bc tip theo thnh t bo, phn ln gm cellulose, phi c phn gii nh enzyme cellulase. Kt qu xut hin t bo trn, khng c thnh (Hnh 1.11), bn vng chng phi c gi trong mt dung dch ng thNm thu.
Hnh 1.11. T bo trn cy thuc l di knh hin vi 30 m 25 Vector c s dng cho bin np t bo trn ging nh vector ca bin n`p phi sinh hc (Hnh 1.9). DN A c bin np vo t bo trn c th thc hin bng hai cch: + Th nht, s dng cht polyethyleneglycol, khi c mt cht ny cc t bo trn ha ln vo vi nhau v qua cc phn t DN A c tip nhn. + Th hai, s bin np c thc hin bng sc in, gi l xung in. Sc in dn n s khng phn cc ngn ca mng t bo trn, qua DN A c tip nhn. DN A i vo nhn v kt hp hon ton ngu nhin vo mt v tr bt k vo DN A nhn ca thc vt. V nguyn tc bt k thc vt no cng c th c bin np bng cc phng php trn. Tuy nhin vic ti sinh cy hon chnh thng l kh khn, v vy vic s dng bin np bng t bo trn b hn ch. 1.2. H THG CH LC V CH THN N i chung, tt c cc h thng bin np t l cy tip nhn DN A bn vng l rt thp. V vy, ngi ta phi c phng php phn bit mt s rt t cy bin np t mt lng ln cy khng bin np. xc nh nhng cy c bin np ngi ta s dng h thng gen chn lc. c bit a thch l h thng chn lc tri, c ngha l ch nhng cy bin i gen c th ti sinh v pht trin. N gc li, 26 mt h thng ch th n gin nh h thng ch th GUS, th c nhng cy khng bin np cng ti sinh. D nhin phng php ny khng hiu qu, v lun lun ch c mt phn nh t bo thc vt c bin np. Mt u im th hai quan trng hn l thao tc ca h thng chn lc n gin c th phn tch nhanh mt s lng cy ln. Trong nhiu trng hp ngi ta s dng khng sinh kanamycin cho chn lc tri. Tuy nhin, nng cao n c i vi phn ln thc vt. in hnh cho khng sinh nhm ny l mt aminoalcohol gn vi gc ng cha nhm amine (Hnh 1.12). Bn cnh kanamycin thu c t Streptomyces kanamyceticus cn c gentamycin (t Micromonospora purpurea), neomycin (t Streptomyces fradiae) v streptomycin (t Streptomyces griseus) cng thuc nhm ny. N gi ta s dng cc gen khng khc, v d gen neomycin-phosphotransferase (nptII) m ha cho phosphotransferase, sn phNm gen lm bt hot khng sinh aminoglycosid (v d: kanamycin) do gn thm nhm phosphate (phosphoryl ha). Gen m ha cho neomycin- phosphotransferase c ngun gc t vi khuNn v thng khng c trong thc vt. Vi nhng promoter v terminator tng ng, gen ny c th c s dng trong thc vt. Bn cnh gen khng kanamycin cng c mt lot cc h thng chn lc khc c s dng v gii thiu bng 1.3. 27 Cc gen khng tri, ngoi neomycin phosphotransferase, cn c hygromycin B phospho-transferase v 3- enolpyruvyl shikimate 5-phosphat-synthetase (EPSP- synthetase).
NH 2
NH 2
HO
O
OH HO HO CH 2 NH 2 O OH HO HO CH 2 O O NH 2 O
Hnh 1.12. Cng thc cu to ca kanamycin N goi cc gen chn lc, cn cc gen ch th (reporter gene) cng c s dng chn lc th bin np. Gen ch th khng chn lc tri, nhng sn phNm gen c chng minh d dng bng phng php ha sinh, ha hc m, knh hin vi hoc quang k. V d: ngi ta c th chng minh chc nng ca promoter c hiu m cng nh s bin np ca nhng loi t bo nht nh hoc kim tra mt gen xc nh c hot ng hay khng. Trong thc vt 28 bc cao c s dng nhiu nht l -D-glucuronidase, luciferase v mi y l green fluorescent protein (GFP). Vic xc nhn c thc hin nh s bin i ca mt cht c hiu (glucuronid hoc luciferin, hnh 1.13) v s pht hin ra sn phNm xc tc hoc quang t trong trng hp luciferse. N gc li GTP-protein c th chng minh c bng knh hin vi hunh quang ca protein sau khi kch thch vi nh sng c di bc sng ph hp. phng php ny khng cn mt c cht c hiu. Bng 1.4. H thng gen chn lc v ch th cho thc vt Hot tnh enzyme Chn lc tnh tri Xc nhn n gin 3-Enolpy ruvylshikimate-5-phosphatsy nthase Acetollactatsy nthase Lucif erase ca v i khun Bromxy nilnitrilase Chloramphenicol-acetyltransf erase Dihy dro-f olatreductase (Tetrahy drofolate- dehy drogenase) Gentamycin-acety ltransferase Green f luorescent protein Hy gromycin-phosphotransf erase Lucif erase ca cn trng chiu sng Neomycin-phosphotransferase (Kanamycinkinase) Nopalinsy nthase Octopinsynthase Phosphinothricin-acetyltransf erase -D-glucuronidase Streptomycin-phosphotransf erase Threonindehy dratase C C Khng C C C C Khng C C C Khng Khng C Khng C C Khng Khng C Khng C C C C C C C C C C C C C 29
OH HO HO COOH O O Cl Br N H OH HO HO COOH O OH Cl Br N H OH + Cl Br N H O Cl Br N H O trong khng kh -Glucuronidase
O 2 + Luciferin Oxyluciferin + CO 2
Con om m - Luciferase ATP AMP + PP i nh sng (562 nm) a b
Hnh 1.13. Xc nhn s biu hin gen ch th a: Xc nhn s biu hin ca luciferase, c cht l luciferin, phn ng ny ph thuc vo ATP. nh sng to nn t phn ng c nh lng bng my. b: Xc nhn s biu hin ca -D-glucuronidase, c cht nhn to l 5-bromo-4- chlor-3-indoyl--glucuronid (X-GlcA), cht ny c thy phn nh glucuronidase. Bng s oxy ha xut hin mt cht indigo mu xanh. Ngi ta c th s dng cc cht khc thay th X-Glc, m sn phm thu phn l cht mu pht quang. 1.3. TI SIH CY HO CHH So snh vi sinh vt n bo nh vi khuNn, nm men hoc to th s bin np vo thc vt bc cao kh khn hn, v khng ch phi a DN A vo trong t bo m cn 30 phi ti sinh cy hon chnh t mt t bo hoc m phn lp. iu ny thc hin c v phn ln t bo thc vt c tnh ton nng v mi t bo c th ti sinh thnh cy hon chnh (Hnh 1.14). Khc vi ng vt, thc vt c th ti sinh t t bo soma bnh thng v t thu c trc tip ht bin i gen. Tuy nhin, khng phi tt c cc loi t bo v m u ph hp cho mc ch ny. V vy, thc vt phi th nghim nhiu tm ra nguyn liu s dng ban u ph hp. iu quan trng l tm ra mi trng ph hp kch thch t bo phn chia. Bn cnh nhng cht khong v c, cn c nhng cht hu c khc nhau, c bit ng l ngun carbon v nng lng, v cc cht iu ho sinh trng. Auxin v cytokinin c ngha ln trong nui cy m v t bo. i khi amino acid hoc nc da cng c s dng. Cng nh trong cy tc dng ca phytohormone phc tp v chc nng rt c hiu. Tuy nhin c th ni rng, lng cytokinin cao kch thch s to chi, nng auxin cao, ph thuc vi hm lng cytokinin, kch thch to callus hoc r. Callus l mt khi t bo khng mu, c kch thc ln, khng phn ha v cha khng bo. Khi b sung cytokinin vo mi trng nui cy callus th s pht trin chi v r c kch thch tr li. iu kin chnh xc cho s ti sinh thnh cng phi c th nghim cho tng loi cy. V d: to callus v chi t mnh l thuc l th cn b sung 0,2 mg/l -N AA v 1,0 mg/l BAP (Hnh 1.14). 31 T t bo trn c th ti sinh cy hon chnh, nu thnh cng bc to thnh t bo v phn chia t bo. Tuy nhin, nhiu thc vt qu trnh ti sinh ny rt kh khn. D nhin, cy ti sinh c s bin i ln v kiu hnh v nguyn nhn l do s bt thng phn bo nguyn nhim v t bin, c gi l bin d soma. N h nu khng phi tt c thc vt c ti sinh d dng t t bo trn, t bo hoc m. N hng loi i din ca h c, cy ci cay, cam, to v c rt ti sinh d dng. nhng thc vt khc rt him hoc ch thnh cng vi mt s ging nht nh (nh c ci ng). c bit kh khn l cc cy ng cc. Trong thc t cc th nghim bin np, s ti sinh v s chn lc thng c tin hnh ng thi. 1.4. XC H S THAY I GE Thc t l mt cy sau khi bin np sinh trng trn mi trng chn lc th cha c s ni l mt bin np thnh cng, v c th l tnh khng xut hin t nhin do mt t bin trong vt cht di truyn ca thc vt. Hn na t l bin np thp, nm t rong ln ca t bin t nhin vi tn sut 10 -6 n 10 -8 . V vy phi thc hin cc th nghim b sung, nh Southern blot hoc PCR v cc th nghim khc chng minh sn phNm ca gen. 32
Hnh 1.14. S biu din to t bo trn v ti sinh cy hon chnh N hng sinh vt bin i gen c chng minh bng vic phn tch thnh phn cc cht c thay i, c bit l nhng c tnh (v d: khng mt tc nhn gy bnh no ), nhng protein thay i, xut hin protein mi v bng vic xc nh DN A l c bin np. chng minh DN A c bin np vo thc vt phng php Southern v PCR c s dng v hai phng Pht trin r L cy Lt ct ngang l Pht trin chi Mi trng khng cha hormone Callus nhiu t bo Mnh l X l bng pectinase Cc t bo ring r T bo trn X l bng cellulose Ti sinh thnh t bo Chuy n sang dung dch lng T bo phn chia ln th nht Dng nhiu t bo Mi trng c cha auxin Mi trng c cha cytokinin 33 php ny rt nhy cm. qu trnh to cy bin i gen, tng bc cn phi chng minh, rng t bo v thc vt ny c bin np. Phn ng lai Southern blot c a thch, v n t nhy cm vi s ln tp ca DN A khc v ng thi ngi ta nhn c thng tin v s lng copy, ngha l s lng phn t DN A ngoi lai c gn vo h gen. thc hin phng php ny ch cn vi g DN A (1 g = 1/1000 mg), m ngi ta d dng tch ra t mt l cy duy nht. Mt v d chng minh cho DN A bin np a ra hnh 1.15.
Hnh 1.15. Phng x t ghi kt qu lai Southern Sinh vt bin i gen c ct bng mt enzyme gii hn XhoI v cc an DNA c tch ra bng in di. Sau thc hin Southern blot v lai vi mu d l DNA nh du phng x. Cc ng 1, 3 v 5: cc nguyn liu khng bin np. Mu cc ging 2, 4, 6 v 7: th hin cc sinh vt bin i gen, v y xut hin tn hiu lai r rt. 1 2 3 4 5 6 7 34 Khi c nhiu mu khc nhau v c mt lng rt t DN A, thm ch DN A t nhng thc phNm c bin i gen nh chip khoai ty c phn lp, th khuch i PCR l phng php c la chn. Phng php ny c bit ph hp cho mc ch kim tra v xc nh nhng thay i gen cy trng v thc phNm. S chng minh DN A trong sn phNm cy trng thnh cng hay khng, ph thuc vo phng php s dng. V d: c th xc nh DN A trong sn phNm khoai ty ng lnh, nhng trong du u tng th hu nh khng c DN A. - 828 bp - 226bp Amp R bar 35S bar cryIA M T C SM
Hnh 1.16. Xc nhn thay i gen ng bin i gen Gel agarose vi cc on DNA c phn tch sau khi thc hin phn ng PCR. Nm cp primer c s dng (Amp R : gen khng ampicillin, bar: khng thuc dit c, 35S bar: promoter v khng thuc dit c, cryIA: gen to c t Bt. ivrl: gen m ha invertase ng). M: DNA t ng bnh thng, T: DNA t ng bin i gen. Bn phi l marker chun (SM) xc nh kch thc ca cc on PCR. 35 Mt v d v s dng PCR xc nh cy bin i gen trong minh ha hnh 1.16. T th nghim trn c th rt ra nhng kt lun sau: + i chng (khng bin np gen) khng c bng DN A. C ngha l th nghim c thc hin chnh xc. + Gen m ha cho invertase (ivr1) c trong tt c cc ging ng t nhin v th c th tm thy c trong ng khng bin i gen (M) ln ng bin i gen (T) nh cp primer c hiu ca gen ivrl. iu c ngha l DN A tn ti c hai loi ng. + Vi s tham gia ca 4 cp primer (oligonucleotide) khc chng khuch i nhng on khc nhau ca vector, mt on DN A c to ra ch ng bin i gen (ch c T). iu c ngha l cp nucleotide c hiu vi DN A bin np v qua cho php xc nh chc chn ging ng bin i gen. N i chung, phn ng lai DN A v khuch i PCR i hi phi c nhng thng tin nht nh v DN A c bin np, v th cn c nhng mu d hoc nhng nucleotide c hiu. Mt phng php khc l s biu hin ca gen ch th, sn phNm ca n d dng c chng minh. Tuy nhin, phng php ny thng c s dng cho mc ch nghin cu. y, ngi ta s dng vector biu hin -D- 36 glucuronidase, hot ng ca n c chng minh d dng bng s to nn mt cht indigo mu xanh (Hnh 1.13). S xc nhn di truyn ca gen bin np cc th h sau c nhiu nh khoa hc quan tm nghin cu, tuy nhin vn ny cng gp nhiu kh khn nht l i vi cc c chuyn gen c vng i di (cy lu nm). Mc d vy yu cu ny l cn thit, v th h sau ca cy bin np c th xy ra s bt hot gen bin np. Cng c cc phng php chng minh s c mt ca protein c hiu trong cy bin i gen. i vi u tng bin i gen cng ty Strategic Diagnostic Inc hp tc vi cng ty Monsanto sn xut ra bt ha cht chuNn GMO Soya Test Kit TM ; vi khng th c hiu, protein EPSP-synthetase c chng minh l c mt trong u tng bin i gen. 1.5. BIU HI CA DA GOI LAI Thc vt bc cao c ba c quan (r, chi v l) v mt s m c hiu nh m bo v (v d biu b), m duy tr (v d m phn sinh). N goi ra cn c hn mt trm loi t bo khc nhau. Mt gen l c th biu hin trong tt c t bo (DN A l bin np vo nhiu v tr khc nhau trong h gen) hoc ch trong mt s loi t bo hoc m nht nh. y, ngi ta s dng nhng trnh t khi ng phin m c gi l promoter. Mi mt gen c mt promoter iu khin s biu hin ca gen. Trong khi mt s promoter hot ng trong phn ln cc t bo, mt s khc c tnh 37 chuyn ha rt cao i vi nhng loi t bo nht nh (Bng 1.4). Trong t bo c nhiu c quan nh nhn, ty th, lp th... N h nhng promoter thch hp m gen bin np biu hin v tr chnh xc nh mong mun. N goi ra, s biu hin antisense cng c cp, vi phng php ny s biu hin ca tng gen ring l c th b c ch. Bng 1.5. Mt s promoter c hiu cho m v t bo thc vt. Loi t bo hoc m Promoter/tn gen Thc vt Phloem l v r Hoa v u r M phn sinh T bo km ca kh khng Phloem Ht phn Giao t c T bo bao phn Asus1 CHS15 Cyc07 on 0,3 kp ca AGPase on ca RTBV PLAT4912 Puroindolin-b TA29 Arabidopsis u Arabidopsis Khoai ty La Thuc l La m Thuc l 1.5.1. Biu hin gen ngoi lai nhiu v tr Trong thc t phn ln promoter 35S t virus khm hoa sp-l (cauliflower mosaic virus, vit tt CaMV 35S) c s dng cho s biu hin ca gen bin np trong tt c cc loi m v t bo. Promoter c ngun gc virus nn c hiu qu phin m gen sau khi ng. Promoter CaMV 35S c 38 bit ph hp cho s biu hin ca gen nh du v gen ch th hoc to nn cy khng thuc dit c. Tuy nhin, nghin cu chc nng trao i cht ca thc vt th promoter ny khng ph hp, v s thay i ng hng trao i cht nht nh i hi s biu hin gen t bo hoc m c hiu. 1.5.2. Biu hin gen t bo hoc m c hiu Trong thc vt nhiu qu trnh trao i cht ch xy ra mt v tr nht nh, nn vic vn chuyn cc cht gia c quan s dng v c quan sn xut l cn thit. Sn phNm quang hp c to ra phn ln l xanh (ngun) v phi c vn chuyn qua phloem ca b mch n cc c quan s dng nh hoa v r (ch). Trong nhng nm qua, nhiu promoter c pht hin tng cng s biu hin ca gen. N hng gen bin np c biu hin c hiu c khoai ty, trong l hoc thm ch trong nhng t bo ring l nh ht phn. Cc promoter c hiu c xc nh qua thc nghim bng cch phn lp cc phn t RN A ch tn ti trong m mong mun. Tip theo l cc gen v promoter c xc nh. Tnh c hiu ca mt promoter c kim tra bng cc gen ch th. y promoter c to dng trc gen ch th v c bin np vo thc vt, sau v tr biu hin ca gen c chng minh, v d hnh 1.17. 39 Chc chn trong nhng nm ti nhiu promoter c hiu khc s c xc nh bng nhng d n xc nh trnh t genome, nh vy trong thi gian khng xa nhng promoter c hiu s c s dng cho tt c cc loi t bo v loi m.
Hnh 1.17. Xc nh s biu hin gen nh gen ch th S biu hin ca -glucuronidase (vng ti) di s iu khin ca mt promoter tng ng ch th hin v ng l b thng. 1.5.3. Biu hin antisense N m 1988, ln u t in ngi ta nhn thy thc vt mt sc t ca hoa b c ch do s biu hin ca mt RN A antisense. Phng php ny c gi tr ln khng nhng i vi nghin cu c bn m cn i vi ng dng. 40
Hnh 1.18. nh hng ca antisense-RA gia l phn t DNA, lm khun mu tng hp mRNA. phn di l s biu hin gen bnh thng. mRNA gn vo ribosome v s dch m c thc hin to nn mt polypeptide. Phn trn ca s xy ra thc vt bin i gen, mt gen c bin np to nn mt antisense-RNA (mu xanh), n c th kt hp vi mRNA ni sinh, lm xut hin mt phn t RNA mch kp. Phn t ny c phn gii nh mt enzyme c bit. P: promoter, T: terminator.
Protein Protein Phin m Gn v i Ribosome Dch m Ribosome Phin m mRNA mRNA Gn v i antisense Phn gii nh RNase Antisense - RNA Antisense -Gen 41 Phng php antisense (Hnh 1.18) da trn s biu hin ca phn t RN A, b sung vi sn phNm phin m ca mt gen, lm cho mRN A bt hot v khng th dch m cho protein. T mt RN A b sung chng c th to nn mch kp. Mch kp RN A c phn gii rt hiu qu bng mt s enzyme xc nh tng t RN ase H ca retrovirus, qua s phin m v tng hp protein b nh tr. Khi RN A tng hp tn ti vi mt lng ln hn sn phNm phin m bnh thng th s biu hin ca gen ny b gim rt mnh hoc nh ch hon ton. Mt ng dng ni ting ca phng php antisense l to ra c chua FlavrSaver. Trong lnh vc s dng thc vt bin i gen lm thc phNm th phng php antisense c mt u im ln v s an ton, v khng c protein ngoi lai c to ra trong t bo m ch c mt phn t RN A nh. iu ny hon ton tin tng, v con ngi hng ngy tip nhn mt lng rt ln RN A khng c hi cng vi thc phNm. 1.5.4. S bn vng ca cy chuyn gen to nn nhng dng thc vt bin i gen th s biu hin bn vng ca gen bin np v s truyn li cho th h sau c ngha ln. iu ny ni ln rng, bn vng ca mt gen bin np v s biu hin ca n khng phi lun lun chc chn m n c th thay i, v thc vt c c ch lm bt hot nhng DN A ngoi lai. 42 Gn y mt s c ch bt hot gen bin np c xc nh v s c cp di y v n ngha ln i vi vic to ra thc vt bin np gen bn vng. 1.5.5. S bt hot do methyl ha Thng s bt hot gen bin np do s methyl ha xy ra mnh m, gy ra do s tn ti nhiu bn sao ca mt gen hoc allele. c bit s tn ti nhiu bn sao ca mt gen l gn nhau (s sp xp nhiu phn t vector k tip nhau trong h gen ca mt cy bin np gen hoc nhiu bn sao ca gen bin np) to nn qu trnh ny. N gi ta cho rng s bt hot ca gen bin np lp li nh l mt c ch bo v chng li nhng nhn t gen di ng nh transposone (gen nhy). Transposone c s lng bn sao ln v c th gy ra nhng t bin trong h gen. c bit khi nghin cu di truyn phn t nm, phn ln nhng transposone c trong nm Ascobolus immersus dng methyl ha v do vy m bt hot. N hng gen bin np lp li dng chm thng gp khi bin np t bo trn v bin np phi sinh hc, ngc li rt him khi xy ra bin np bng Agrobacterium tumefaciens. iu ny to cc c ch khc nhau ca s bin np DN A vo h gen thc vt. S methyl ha DN A lp li xy ra nguyn t th 5 ca vng cytosine v thng trnh t base CG hoc CN G, 43 y C v G l cytosine v guanine, N l k hiu cho mt trong bn base. N hng trnh t c methyl ha hoc l khng c phin m hoc him khi c phin m, do s biu hin ca gen b gim hoc hon ton b c ch. N hiu bn sao ca gen nm thnh chm mt v tr c gi l s bt hot cis. Bn cnh c s bt hot trans, y mt phn t DN A bt hot nm xa mt phn t khc, nh hng m tnh n s biu hin gen. 1.5.6. ng c ch S bt hot gen c bin np khng phi lun lun l do s methyl ha DN A. S bt hot cn do s ng c ch xy ra sau khi phin m, v d qu trnh sp xp li sau phin m. Biu hin ca s ng c ch l s gim lng RN A ca gen phin m t 20-50 ln. N hiu th nghim ch ra, y khng phi l do hot ng phin m b gim xung m l s tng cng phn gii RN A. Gii thch iu ny ngi ta cho rng do mt RN A- polymerase ph thuc RN A sao chp t RN A, s lng ny nm trn mt gi tr gii hn. Cc bn sao RN A ny sau kt hp vi sn phNm phin m nh RN A antisense, to nn mt RN A mch kp, b phn gii nhanh bi enzyme tng ng. C ch ng c ch cn tr vic to nn cy bin i gen, nhng n cng c ngha trong vic to nn nhng cy bin i gen khng virus. 44 Tm li. bin np gen vo thc vt bc cao c ba phng php c s dng l bin np bng Agrobacterium, bn gen v t bo trn. Chn lc v ti sinh l nhng yu t quyt nh thu c nhng cy bin np hon chnh. Xc nhn s bin i gen ca th h ti sinh t vt liu bin i gen c thc hin bng k thut Southern, PCR hoc s dng cc gen ch th. Do s cu to phc tp ca t bo v m thc vt nn phi c nhng trnh t promoter tng cng s biu hin ca mt gen l ng v tr mong mun. Vi c ch RN A antisense s biu hin ca gen c th b gim hoc hoc b c ch hon ton. Trong thc vt bin i gen, DN A l khng phi lun lun biu hin v chng b bt hot do s methyl ha v c ch ng c ch. 45 Chng 2 NHNG C TNH MI CA CY CHUYN GEN Trong hn thp k qua, nh thnh tu to ln ca cng ngh gen, ngi ta chuyn thnh cng nhng gen phn lp t sinh vt ny vo nhng sinh vt khc to ra c th bin i gen mang cc c tnh mong mun. Sn phNm bin i gen ang em li nhng li nhun kinh t khng l cho nhiu quc gia. M, hin nay c ti 1.300 cng ty Cng ngh sinh hc vi doanh thu hng nm t khong 12,7 t la. Trong s cc sn phNm to ra (c lin quan n bin i gen), sn phNm y dc chim ti 75%, trong khi sn phNm nng nghip ch chim 3%. Tuy nhin, s u t m rng quy m nghin cu v khai thc sn phNm nng nghip bin i gen ngy cng tng. N m 1996, ton th gii ch c 1,7 triu ha trng cy bin i gen, nhng n nm 2004 din tch cy trng bin i gen ton cu tng ln gn 48 ln, t ti 81 triu ha, trong hn 1/3 din tch ny l cc nc ang pht trin. Hin nay, c khong 20 quc gia sn xut cy trng bin i gen vi din t ch t 50.000 ha tr ln. M l quc 46 gia hng u trng cy bin i gen vi din tch trong nm 2004 l 47,6 triu ha (chim 59%). Tip n l Argentina: 16,2 triu ha (20%), Canada: 5,4 triu ha (6,7), Brazil: 5 triu ha (6%), Trung Quc: 3,7 triu ha (4,6%). chu , cy trng bin i gen ch yu l bng, c trng nhiu Trung Quc, n , Philippines v Indonesia. C 4 loi cy trng bin i gen c thng mi ha mnh nht. l: u tng khng thuc dit c t n din tch 48,4 triu ha (chim 60% tng din tch cy trng bin i gen nm 2004), ng khng thuc dit c v khng su t din tch 19,3 triu ha (chim 24%), bng khng thuc dit c v khng su t din tch 9 triu ha (chim 11%) v ci du khng thuc dit c t din tch 4,3 triu ha (chim 5%). N u so snh din tch trng cy bin i gen vi tng din tch cy trng cng loi quy m ton cu th u tng bin i gen chim 56%, bng bin i gen chim 28%, ci du bin i gen chim 19% v ng bin i gen chim 14%. N goi 4 loi cy trng bin i gen chnh c thng mi ha rng ri ni trn, cn c hng lot cc cy trng bin i gen khc nh khng nm, khng virus, chn chm... cng v ang c ph bin. 47 Khc 7,2% Cht lng sn phm 21,4% Khng cn trng 24,3% Khng virus 10,1% Khng thuc dit c 28,9% Khng nm 4% c tnh nng hc 4%
Hnh 2.1. T l (%) ca cc loi cy bin i gen c a vo sn xut Thc vt bin i gen mang li nhng c tnh tt cho cy trng. Chng ny cp n nhng bin i gen thc vt. Cho n nay gen c chuyn vo thc vt nhiu nht l gen khng thuc dit c v khng cn trng. V vy, lm gim mt lng ng k thuc dit c v tr su c s dng trong nng nghip. Bn cnh , cc nh khoa hc cng to ra nhng cy bin i gen khng vi khuNn, virus v nm. Kh nng chng chu nhng iu kin ngoi cnh bt li nh kh 48 hn, nng hoc kim loi nng ca cy trng cng c ci thin. N goi ra, nh k thut gen to ra nhng thc vt c gi tr dinh dng hn, hm lng vitamin v khong cao hn. Mi v v kh nng lu gi ca qu cng c nng ln. Thc vt bin i gen cng s cung cp nguyn liu nh carbohydrate, cht bo v cht do phn gii sinh hc. Trong lnh vc y hc, thc vt chuyn gen cung cp cc alkaloid v nhng cht min dch c ngha. S nhim bNn ca vaccine vi virus gy bnh ngi v c bn c loi tr. N hng hiu bit v s xut hin dng v mu hoa cng cho php to nn nhng loi hoa mi. N hng cy bt dc c nhn to c to ra cho mc ch sn xut ging. Sau y s cp c th hn v cc kt qu ny. 2.1. TG TH KHG V THCH GHI VI MI TRG S mt ma ln hng nm lun xy ra do cn trng, bnh v c di cng nh do nh hng bt li ca iu kin ngoi cnh v nhng yu t phi sinh hc khc. Theo mt kt qu nghin cu, mt ma do bnh gy ra t nm 1988 n 1990 l 12,4% la m, 15% la v 49 16,3% khoai ty, nh hng ln i vi sn xut nng nghip. Ch canh tc c canh cn mt lng ln thuc bo v thc vt, lm nh hng n mi trng sng. Gn y, cy trng chuyn gen c kh nng khng thuc dit c v khng cn trng c s dng, c ngha ln trong vic bo v mi trng. 2.1.1. Khng thuc dit c Trong sn xut nng nghip c tnh chuyn mn ha cao th vic s dng cc loi thuc dit c di l iu rt cn thit nhm m bo nng sut cy trng. Tuy nhin, vic lm dng mt s thuc dit c c c tnh cao v ang gy ra cc hu qu nghim trng i vi mi trng, h sinh thi v sc khe con ngi. Gn y, ngi ta tng hp c mt s hp cht ch tn ti trong t nhin mt thi gian ngn, nhng li tiu dit ton b cy ci. Cc hp cht ny c gi l thuc dit c khng chn lc. Bng phng php s dng t bin, ngi ta phn lp c mt s gen to cho cy trng c kh nng khng cc loi thuc dit c ni trn. Vic chuyn cc gen ny vo cy nng cao tnh chn lc v hiu qu kinh t ca thuc dit c cng nh lm gim nh hng ca thuc i vi qun th sinh vt trong t. Tht vy, khi cha c loi cy trng bin i gen khng thuc khng chn lc, ngi ta phi phun nhiu ln trc khi gieo ht nhm loi b hon 50 ton mm mng c di. N hng khi ngi nng dn gieo trng loi cy bin i gen th h i cho cy trng v c di cng pht trin n mt mc nht nh, s tin hnh phun thuc mt ln l c th m bo loi b s xm ln ca c di. ng thi vic phun thuc khi m cy trng pht trin s lm gim thuc dit c thm vo t, lm gim nguy c gy hi i vi mi trng. Khng thuc dit c nhn to l c im thng c s dng nhiu nht cho n nay thc vt bin i gen. iu ny c nhiu nguyn nhn: - Th nht l to ra thc vt bin i gen loi ny tng i n gin. - Th hai, c di l mt vn ln nht trong nng nghip, lm gim nng sut t 10-15%. V c bn phn bit loi thuc dit c chn lc vi loi khng chn lc. liu lng nht nh loi khng chn lc c tc dng i vi thc vt c c im sinh l v hnh thi nht nh. V d: thuc nhm ny gm c: atrazin, bromoxynil, 2,4-D. Tc dng ca thuc dit c chn lc: Atrazin: Lm ngng s vn chuyn in t trong h thng quang ha II lc lp (cn thit i vi quang hp ca thc vt). N g khng mn cm vi atrazin. Bromoxynil: nh ch s vn chuyn in t trong h thng quang ha II ca lp th, lm cht cy hai l mm. 51 Glyphosate (Round up R ): Lm ngng hot ng enzyme EPSP-synthase v qua km hm s tng hp cc amino acid thm. Phosphinothricin (PPT) cn gi l Basta: PPT l ng phn dng L ca sn phNm tng hp glufosinate. PPT c cu trc tng t glutamic acid, gn khng thun nghch vi enzyme glutamatsynthase, gy c do tch ly N H 3 . 2,4-D: Auxin tng hp ny gy hi cho s pht trin ca cy hai l mm, phn ln cy mt l mm khng mn cm. Mt s loi thuc dit c chn lc tn ti lu trong t, v vy n lm nhim ngun nc. N gc li, thuc dit c khng chn lc nh glyphosate hoc phosphinothricin (PPT) c i vi tt c cy trng. u im ca hai loi thuc dit c ny l phn gii rt nhanh trong t thnh nhng cht khng hi. Thi gian bn hy ca Basta trong t ch 10 ngy v Round up t 3 n 60 ngy. Thi gian bn hy l khong thi gian m 50% cht ny b bin i v phn gii. sn xut cy chuyn gen khng thuc dit c, ngi ta cn nhng gen khng m ha cho protein, nhng protein ny hoc lm bt hot thuc dit c, hoc thay i v tr tc ng ca thuc trong t bo, lm thuc khng cn gy hi. C ch khng thuc dit c khng chn lc Basta v glyphosate c gii thch nh sau: 52 Basta l thuc dit c khng chn lc c s dng trong hn 50 quc gia, nhng c s dng rt c gii hn, v n gy c cy trng v c di nh nhau. Gn y, rt nhiu loi cy trng bin i gen c to nn v c th nghim trong hn 100 th nghim ng rung, trong nhiu loi c a ra th trng. N hng gen khng c phn lp t vi sinh vt hoc t thc vt khng trong t nhin. T cy linh lng tho (Medicago sativa) mt gen khng mn cm vi Basta c phn lp v t vi khuNn t Streptomyces hygroscopius v S. viridochromogenes 2 gen bar v pat c phn lp, nhng gen ny m ha cho enzyme phosphinothricin-acetyltransferase. Enzyme ny lm mt c tnh ca thuc bng acetyl ha, gn vo mt gc acetyl. s dng cho thc vt, nhng gen t vi khuNn c bin i v c iu khin bi promoter CaMV 35S nhm t c s biu hin gen thng xuyn trong tt c cc m. Bng cch ny cy linh lng tho, c chua, ng, la, la m v u tng khng thuc dit c c to nn. Thuc dit c glyphosate nh ch c hiu enzyme 5- enolpyruvylshikimate-3-phosphate-synthase (EPSP synthase). y l enzyme cn thit trong thc vt tng hp amino acid thm (phenylalanin, tryptophan v tyrosin), mt s vitamin v cc hp cht c ngun gc th cp. Enzyme ny khng c ngi v ng vt, v vy glyphosate khng c i vi ngi. Glyphosate c phn gii trong t nh vi sinh vt v khng li sn phNm c hi no. 53 Khng glyphosate c th do nhng c ch khc nhau: - Th nht trong cy c s biu hin mnh m ca enzyme ca EPSP-synthase di s iu khin ca promoter CaMV-35S v ng thi to nn mt enzyme oxidoreductase ca vi khuNn. N h enzyme oxidoreductase m thuc b bt hot v vi mt lng ln EPSP-synthase c to nn th lng thuc cn li khng th gy hi cy bin i gen (Hnh 2.2). y 2 gen cn thit, trong gen oxidoreductase l khng c trong thc vt.
Hnh 2.2. Hiu qu khng thuc dit c Hnh trn l cy cha gen bar khng basta. Hnh di l cy i chng khng cha gen khng ny. C hai u c phun basta. nh chp sau 15 ngy phun thuc. Cy chuy n gen (gen bar) Cy khng chuy n gen (i chng) 54 Mt kh nng th hai l s dng EPSP-synthase ca vi khuNn. T vi khuNn Agrobacterium tumefaciens (loi CP4), EPSP-synthase vi khuNn c phn lp v do s thay i trnh t amino acid nn enzyme ny khng cn mn cm vi glyphosate v v vy c s dng trong nhiu cy trng thng mi. Th ba l xut hin mt dng t bin EPSP-synthase ca cy trng c kh nng khng glyphosate (Hnh 2.3). Tnh khng khng chn lc c s dng i vi nhiu cy trng bin i gen, nh cy bng, khoai ty, ng, u tng, thuc l v la m. Bng vic s dng cy trng khng thuc dit c, lng thuc dit c c s dng gim i ng k, v thuc c dng theo yu cu v trong phm vi nh hn. N m 1996 v 1997 M, khi s dng cy khng thuc dit c lm gim lng thuc dng tng ng l 26% v 22%. Ra tri t gim 90%, do t khng phi cy su, ng thi nng sut tng ln 5%. Mt vn kh khn trong vic s dng cy bin i gen l s lan truyn tnh khng qua ht phn n nhng cy h hng. gii quyt vn ny vic to cy bin i gen l da vo s thay i cc gen trong lp th. V gen lp th phn ln thc vt di truyn theo t bo cht, v vy tnh khng thuc dit c khng th lan truyn c qua ht phn. 55
Hnh 2.3. t bin xy ra trong EPSP-synthase lm cho cy khng thuc dit c glyphosate S kt hp ca glyphosate v o enzyme EPSP-sy nthase loi hnh bnh thng lm mt hot tnh xc tc v hn ch s di chuyn ca enzyme ny vo lc lp. Dng EPSP*-synthase (m ha bi ShkG*-dng t bin) c hot tnh thp vi glyphosate v vn th hin hot tnh khi c mt ca thuc dit c ny. EPSP-synthase hot ng trong lp th. N hng gen m ha cho enzyme ny li c mt trong nhn. Protein c dch m ribosome trong t bo cht v do c trnh t ch ca lp th nn c vn chuyn vo c quan t ny. Cy thuc l khng glyphosate c to nn bng cch bin np gen m ha cho EPSP-synthase c ngun T bo cht Phe, Trp, Ty r Phe, Trp, Ty r Lc lp Glyphosate Glyphosate Nhn EPSP synthase EPSP synthase EPSP* synthase EPSP synthase EPSP synthase EPSP* synthase SHKG ShkG* Gly Ala Thay i cu trc enzyme 56 gc t cy d yn tho. Gen ny c chn vo DN A ca lp th. Lp th cng c ribosome nn tng hp trc tip EPSP-synthese. Bng cch ny vic vn chuyn gen qua ht phn phn ln cy trng khng xy ra. 2.1.2. Khng cn trng gy hi Cc tn tht trc thu hoch gy ra bi cc loi su ph hoi l mt trong cc nguyn nhn ch yu lm gim nng sut cy trng, c bit l cc nc nhit i c nhit cao, Nm ln, thch hp cho s pht trin su bnh nh nc ta. Cn trng gy hi cy trng hai kha cnh: - Th nht l gin tip truyn cc tc nhn gy bnh khc nh virus, vi khuNn hoc nm. - Th hai l trc tip n hi cc c quan ca cy trng. Bin php hu hiu c s dng rng ri hin nay l phun thuc tr su ha hc. Vic s dng thuc tr su lm nh hng n mi trng sinh thi, do d lng cn li tch ly trong chui thc n v mt khc thuc tr su gy c khng c hiu i vi tt c ng vt. V vy, s pht trin nhng cy trng chuyn gen khng su c ngha ln. y cp n mt loi toxin t nhin, c to ra trong vi khuNn Bacillus thuringensis v ch gy hi mt s loi cn trng nht nh, khng hi i vi cc ng vt khc v con ngi. Toxin ny c gi l Bt-toxin. 57 B. thuringensis l mt vi khuNn t to bo t. qu trnh to bo t xut hin nhng v tinh th cha - endotoxin. cc loi B. thuringensis khc nhau ngi ta xc nh c hn 100 loi toxin khc nhau, l nhng protein vi khi lng phn t khong 130 kDa. Trong rut cn trng -endotoxin c bin i thnh dng c t hot ng v tch ly trong t bo thng b rut. Vic to bo t trong mng dn n s phn gii thNm thu nhng t bo ny v lm cho cn trng cht. Trong nng nghip sinh thi vi khuNn B. thuringensis c phun trc tip trn ng rung. Tuy nhin, i vi mt s cy trng, vic phun thuc tr su Bt i khi t hiu qu do c tnh hnh thi ca cy trng ti thi im cn phun thuc. V d: i vi cy ng loi cn trng ph hoi chnh l su c thn Ostrinia nubilalis. phng tr loi su ny, ngi ta phun thuc vo thi im su bt u n. N hng do c tnh kh hu mt s vng, thi im su bt u n ri ng vo lc cy pht trin. iu ny ngn cn thuc tr su Bt i ti cc m, cc b phn m su c thn ph hoi. Mt khc, thuc tr su Bt rt d phn hy trong mi trng t nhin, c bit di nh sng mt tri cha nhiu tia cc tm. Do vy, nhng vng thch hp cho s pht trin ca su c thn, khin cho thi k sinh sn ca su ko di, ngi nng dn phi phun thuc nhiu ln rt tn km. 58 Bt ngun t cc hn ch ca vic phun thuc tr su Bt, cc nh khoa hc chuyn gen Bt vo nhiu loi cy trng. Lc ny, cy chuyn gen Bt c kh nng sinh tng hp trc tip loi thuc tr su sinh hc. iu ny gip cho vic phng tr tr nn hiu qu hn v gim chi ph mua thuc tr su cho ngi nng dn.
Hnh 2.4. Cy ng bin i gen, to ra Bt-endotoxin (pha trn) v cy ng bnh thng b nhim su hi (pha di) Gen m ha cho Bt-toxin c bin i cho ph hp vi thc vt, c a vo cc cy trng khc nhau nh bng, ng, khoai ty v c chua chuyn gen ang c sn xut thng mi biu hin c t ca t to ra tnh khng i vi cc cn trng loi nhai-nghin (chewing insects). Vi khuNn B. thuringensis tng hp cc protein - endotoxin tinh th c m ha bi cc gen Cry. 59 N gi ta phn bit 4 nhm endotoxin (CryI n CryIV), ty thuc n c vi loi su no, i vi Lepidoptere (bm, CryI), Lepidoptere v Diptere (rui v mui, CryII), Coledoptere (cn trng cnh cng, Cry III) v Diptere (Cry IV). Sau nhiu th nghim ng rung cc loi cy trng cha gen Bt c mt trn th trng vi kt qu tt. V d: vi vic s dng ng cha gen Bt nm 1996 v 1997 lm gim lng thuc tr su cho cy ng M 10%, nng sut tng ln 9%, bng cha gen Bt nng sut tng 7%. 60% nng dn loi b hon ton thuc tr su. Mt s u im ca c t Bt nh sau : - Tnh c hiu, mi protein Cry ch hot ng chng li mt hoc mt vi loi cn trng. - S a dng, nhiu protein Cry khc nhau c nhn bit. - Cc nh hng khng bt li hoc b gim c xc nhn trn cc cn trng khng phi ch hoc cc ch th t nhin ca cn trng. - c tnh vi ng vt c v l rt thp. - C th thoi bin d dng. Kt qu nghin cu cho thy im mu cht l gen chu trch nhim tng hp protein tinh th tr su ca vi khuNn B. thuringensis chng kurstaki, cha c bit biu hin r 60 cy trng. nng cao hiu qu ca c t, cc nh nghin cu ct gt bt gen ch tng hp phn protein c hot tnh cha c t m khng cn cc phn gen ph khc. Gen Cry c ct bt biu hin tng hp protein gp 500 ln so vi gen nguyn thy. Hin nay, hn 40 gen khc nhau mang tnh khng cn trng c hp nht trong cy trng chuyn gen vi mt vi ging c thng mi ha cc nc nh M, c... Li ch ca cc c t Bt trong kim sot cn trng buc chng ta phi c cc phng thc qun l khc nhau lm chm s pht trin ca tnh khng ca cn trng i vi t, bao gm : - B tr cc vng bn cnh trng cy bng khng chuyn gen Bt, lm ni tr Nn gim p lc chn lc hng ti vic khng cn trng. - Trin khai cc gen khng cn trng khc nhau (V d: protease inhibitors). - Dng cc loi c t Bt cho cc receptor ch khc nhau. - Dng cc promoter khc nhau iu chnh s biu hin ca cc gen Bt. - Dng cc promoter c trng m (tissue-specific promoter), nh th cn trng c th n m khng tn hi n kinh t trn cc b phn t quan trng ca thc vt. 61 - C cc hng khc pht trin tnh khng cn trng cho cy chuyn gen da trn c s: protease inhibitors, - amylase, lectins, chitinases, cholesterol oxidase, cc virus ca cn trng c to dng, tryptophan decarboxylase, anti-chymotrypsin, bovine pancreatic trypsin inhibitor v nhn t c ch l lch. D nhin l Bt-toxin khng c cho tt c mi cn trng v trong t nhin lun c kh nng xut hin nhng loi su khng. V vy, phi c chin lc tip tc to ra nhng loi cy trng khng. c bit ha hn l cht c ch serin-protease, km hm cc enzyme tiu ha quan trng ca cn trng. N hng cy trng cha mt lng ln protein ny c tc dng bo v trc s ph hoi ca su hi. N goi ra, nhiu phng php khc cng c th nghim. V nguyn tc cc phng php ny da trn vic s dng nhng protein c trong t nhin c hiu ch gy hi cho cn trng. iu ny c bit c ngha trong cy lng thc v thc phNm v n khng cha nhng cht c gy hi cho ngi tiu dng. 2.1.3. Khng virus gy bnh Tng t nh vi khuNn, ng vt v ngi; thc vt cng tn ti mt s lng ln virus. N goi ra, thc vt cn c th c gi l viroide. 62 Virus cha mt v protein v trong c c mng lipid. Vt cht di truyn ca virus l DN A hoc RN A. Viroide khng c v protein v mng m ch c phn t RN A dng vng nh. S ti sinh virus v viroide hon ton ph thuc vo trao i cht ca k ch. Theo quy c quc t tn ca virus c gi theo tn thc vt u tin m loi virus c tm ra, sau n triu chng u tin v thm t virus (v d: thuc l-khm-virus: tobacco-mosaic-virus). Virus thc vt cn sinh vt khc truyn t cy ny sang cy khc. y phn ln l nh cn trng, v khi chng mang virus c gi l vector. Virus thng c coi l tc nhn gy bnh nguy him. Tuy nhin, quan nim ny khng hon ton chnh xc, v khi phn tch tng phn h gen thc vt cho thy, trong cy trng v cy hoang di tn ti s lng ln cc loi virus, trong chng phn ln l khng gy hi. N goi ra, virus thc vt khng phi l virus ngi v ng vt. Ch c mt s loi virus gy thit hi ln cho ma mng. V d loi virus to ra nhiu r nh c ci ng trong mt s vng ln c gy thit hi n 75%. Triu chng thc vt sau khi virus xm nhim (thay i mu, dng v cht) rt a dng v ph thuc vo cc yu t mi trng. N gc li, virus thc vt c cu to n 63 gin, v chng gm mt v protein n gin v bn trong v ny cha nucleic acid mang nhng gen khc nhau. Phn ln virus cha nhng gen m ha cho v protein, cho sao chp thng tin di truyn ca n (t DN A hoc RN A) v mt gen cho s di chuyn bn trong thc vt t t bo ny n t bo khc. Thng tn ti nhng chng virus h hng vi mc gy bnh khc nhau. C nhng chng khng gy triu chng, c c tnh thp, trong khi c nhng chng gy triu chng hi rt nng, c gi l virus c c tnh cao. lu ngi ta bit rng, nu tim chng trc vi loi virus c tnh yu th trong cy xut hin tnh min dch i vi loi virus h hng c tnh mnh hn. S ti sinh ca virus b ngng hoc l gim rt mnh, c gi l bo v cho (cross protection) (Hnh 2.5). N gi ta li dng hiu qu trn to cy bin i gen khng virus. u tin nhng gen m ha cho protein v ca virus c a vo thc vt v biu hin di s iu khin ca promoter CaMV 35S. Thc t cho thy nhng cy ny sau khi nhim virus khng xut hin triu chng. Theo c ch ny nhng tnh khng c bn vi nhiu loi virus khc nhau c to nn. N hiu phng thc c s dng kim sot s xm nhim virus bao gm cc x l ha hc git cc vector virus, chuyn vo cy trng cc gen khng t nhin t cc 64 loi lin quan, s dng cc phng php chNn on hin i nh PCR v a ra nhng ch dn thch hp m bo nhn ging cc vt liu khi u sch virus (v d: ht, c...).
Hnh 2.5. Th nghim v bo v cho Bn tri: Cy thuc l c x l vi TMV yu, sau c ly nhim vi TMV c tnh v kt qu l cy khng gy bnh. gia: Cy thuc l khng c x l vi TMV yu, xut hin triu chng bnh sau khi x l vi TMV c tnh. Bn phi: Cy bin i gen, cha cc gen m ha cho protein v ca TMV, khng c s ly nhim Nhim TMV c tnh yu Nc Nc Cy t bin gen Nhim TMV c tnh Nhim TMV c tnh Nhim TMV c tnh Sau khong 3 tun Khe Khe Bnh 65 Tuy nhin, phng php ch yu khc phc tnh trng trn l khai thc tnh khng xut pht t cc tc nhn gy bnh. Chng hn, s dng cc trnh t c ngun gc t virus c biu hin trong cc cy chuyn gen to ra tnh khng i vi cc virus thc vt. Hng ny da trn c s cc nghin cu v s gy nhim (inoculat ion) hay xm nhim (infection) thc vt, c khi u vi cc chng virus nh to ra kh nng bo v chng li s gy nhim t ip theo vi cng chng virus hoc cc virus c lin quan gn gi. Tnh khng bt ngun t tc nhn gy bnh nh vy cn s bin np thc vt vi cc t rnh t c ngun gc t virus. Tnh khng vt ch xut hin t hai c ch khc nhau: (1) S bo v c dn xp thng qua biu hin ca cc protein virus t nhin hoc c bin i (v d: protein v, replicase, v replicase khim khuyt). (2) S bo v c dn xp mc phin m (RN A-mediated resistance), i hi s phin m ca RN A hoc t cc trnh t hon chnh hoc tng phn c ngun gc t virus ch (bao gm cc gen cho protein v, replicase, replicase khim khuyt, protease, protein vn ng...). Mt ng hng khc to ra cy trng khng l da trn vic s dng nhng gen khng (cc gen R) tn ti mt s thc vt t nhin. N hng gen khng ny xut hin trong qu trnh tin ha ca mt s loi thc vt v mi mt tnh khng chng li mt tc nhn c hiu. 66 N gi ta chuyn mt gen R vo mt cy trng khc th cy ny s khng c tc nhn c hiu . Bng cch ny khng nhng khng virus c hiu qu m ngi ta cn bit cc gen R khng vi khuNn, nm v tuyn trng. Trong tng lai c th to nn cc gen R c tnh c hiu xc nh. Trong nhng nm 80, bnh virus m vng cy u xut hin vng Hawai. N m 1994, gn mt na din tch u ca quc gia ny b bnh. Mt ging khng bnh rt cn nhng phng php lai to truyn thng khng thnh cng. Cc nh nghin cu i hc Cornell v i hc Hawai quyt nh tm mt dng khng bnh ny. H s dng cng ngh gen chn cc gen m ha cho v protein ca virus m vng u c phn lp t virus ny vo DN A ca cy u . S c mt ca protein v virus trong cy ngn cn s ly nhim virus v cc gen virus cn gy nhim khng c mt. N h vy, to ra mt loi min dch thc vt. Sau khi kim tra s an ton cn thit ngi ta s dng loi cy u bin i gen sn xut. 2.1.4. Khng vi khun v nm Vi khuNn l nhng sinh vt tin nhn. Cng nh virus, phn ln vi khuNn l tc nhn gy bnh nguy him, mc d thc t cng ch mt s lng nh. Gn y, c bit c 67 200 loi gy bnh thc vt trong tng s khong hn mt triu loi. i vi bnh vi khuNn, hng nghin cu to ging mi bng cng ngh gen ch mi bt u. V c bn c ba hng: (1) Dng gen m ha enzyme lm thoi ha thnh t bo vi khuNn, chng hn gen sn xut lysozyme t cc ngun t bo ng vt hoc t bacteriophage T 4 a vo cy thuc l v khoai ty. Cc gen ny biu hin hot tnh lysozyme mnh v cc t bo c kh nng phng tr vi khuNn Erwina carotovora rt tt. (2) Gen m ha - thionin-cystein c chuyn vo cy thuc l cng phng nga c vi khuNn Pseudomonas syringae. (3) Chuyn np gen sn xut protein lm gim c t ca vi khuNn l hng c nhiu ha hn. Gen ny ch yu sn xut cc loi enzyme phn hy c t ca vi khuNn, do vy ngn cn tc hi ca chng. N m thuc vo sinh vt nhn chuNn (eukaryote), c khong 8.000 trong 100.000 loi nm bit gy hi nng thc vt. Mt s kin ni bt l s ph hy v khoai ty Ailen vo nm 1845 v nhng nm sau do nm Phytophtora infestants. S kin ny dn n nn i ln nht v s di c ca hng triu ngi t nc ny n M. Cho n nay dn s nc ny vn cha t n con s trc nm 1845. 68 Mt ma do vi khuNn v nm vn lun l vn ln, v vy bt buc s dng thuc tr nm trong nng nghip. Mt vn na l s nhim thc phNm do mycotoxin m nm thi ra, thng gp khi thc phNm thc vt khng c x l bng thuc tr nm. Mycotoxin v cu to ha hc rt a dng, c th gy bnh nng ngi v ng vt v c th gy ung th nu s tip nhn thc phNm ny trong thi gian di. Kh nng gy hi chnh xc ca n cho n nay vn cha c nghin cu y . V phng thc to ra cy bin i gen khng vi khuNn v nm c phn tng t nhau, nn c cp chung y. Vic s dng cc gen khng trong cy bin i gen c nu r phn trn. N hng gen khng c th c ngha v c th nghim trong cy bin i gen. Gen khng m ha cho cc cht nhn, chng kch thch nhiu phn ng bng chui vn chuyn tn hiu, v d to nn khng th. N hng gen ny l s quan tm ln ca cc nh sn xut. Sn xut nhng cht chng li vi sinh vt trong cy bin i gen c th nghim t nhiu nm nay, nhng kt qu thu c cha thng nht. V d: ngi ta th nghim chitinase trong cy bin i gen, v thnh t bo ca nhiu loi nm cha chitin. Thc t cho kt qu tt mt s thc vt do nm gy bnh. 69 Ci to cc ging cy trng khng nm hi da trn nguyn l a gen m ha mt loi enzyme no c tc dng c ch trc tip hoc gin tip n s pht trin ca nm hi. Cc enzyme lm thoi ha cc thnh phn chnh ca v t bo nm chitin v -1,3 glucan l loi ang c ch . Khi c gen chitinase chuyn vo, cy thuc l chuyn gen tng hot tnh khng nm gy hi. S biu hin ng thi ca c hai gen chitinase v glucanase trong thuc l lm cho cy c tnh khng nm gy hi cao hn cy c mt gen c lp. Cng tng t, c chua c tnh khng nm Fusarium cao hn hn, sau khi c chuyn c hai gen ni trn. Protein c ch ribosome (ribosomal inhibition protein-RIP) cng biu hin tnh khng nm kh quan. Cy thuc l cho tnh khng nm rt tt, khi cy c chuyn ng thi gen RIP v chitinase. N hiu thc vt bin i gen khc nhau to ra protein khng vi sinh vt khc nhau. y ngi ta thu c nhng kt qu tri ngc nhau, v d -thionin c ngun gc t yn mch c bin np vo cy thuc l khng vi khuNn Pseudomonas syringae v mt thionin nhn to ni sinh biu hin mnh khng Fusarium oxyporum. N hiu tc nhn gy bnh to ra trong cy cc cht c. N gc li cy trng cng to ra cht c t bo v chng. 70 2.1.5. Khng cc iu kin ngoi cnh bt li Thc vt gn lin vi v tr ca n v v vy chng pht trin c ch nhm chng li nhng iu kin bt li ca mi trng. y phi k n nng, lnh, kh hn, thiu khong, nng mui v kim loi cao, nhim mi trng v tia cc tm. D nhin l khng gp tt c nhng yu t ny mt v tr v chng c nhng nh hng khc nhau n thc vt. Thc vt c kh nng chng chu cao vi nhng yu t bt li ny c ngha c bit cho nhng vng kh khn v nng nghip. iu ny rt quan trng, v din tch gieo trng cho n nay cha p ng nhu cu cho dn s th gii ngy cng tng. V vy, bt buc phi trng cy trn nhng vng rt kh hn, nng v lnh, c bit cc nc ang pht trin vi s tng dn s rt nhanh v nhiu vng kh khn v thi tit. N gi ta cho rng, phn ln nhng yu t bt li gy hi trc tip hoc gin tip lm xut hin nhng hp cht oxy c, hot ng, c gi ngn gn l ROS (reactive oxygen species). ROS xut hin do s vn chuyn in t t chui vn chuyn in t gn lin vi mng trong ty th v lp th n phn t oxy. ROS hot ng ha hc mnh, gy hi cu trc t bo v nucleic acid. Tt c t bo sng hiu kh (cn oxygen) c kh nng phn gii nhanh nhng ROS. ngi ROS gn lin vi qu trnh lo ha. 71 N gi ta cho rng, ROS c to nn hot ha cc gen, m ha cho cc enzyme, xc tc cho tng hp cc cht chng oxy ha (v d, vitamin D hoc E). Mc d cc marker phn t khng kh hn c s dng trong lai to truyn thng, nhng nhng nghin cu v kh nng khng iu kin bt li thc vt bin i gen vn cn trong giai on nghin cu. N goi ra, cn c l do khc l mi mt qu trnh trong t bo gn cht ch vi nhau, chng hn qu trnh h hp gn lin vi qu trnh quang hp. Tuy nhin, c mt s trin vng nh da trn s biu hin ca enzyme tng hp cht chng oxy ha nh cc v d sau: - N gi ta thnh cng trong vic to ra cy Arabidopsis bin i gen c mang enzyme cholinoxygenase t vi khuNn Arthrobacter globiformi. Thc vt ny tch ly glycinbetaine v th hin tnh chu mn cao. nhng th nghim khc glycinbetaine c phun ln cy ng v cy k (Sorghum bicolor) t c kh nng chng hn tt hn v nng sut cao hn. nhiu cy trng khc c s tch ly mannitol chng li kh hn v nng mui cao. Gen m ha cho mannitol- dehydrogenase c ngun gc t E. coli c bin np vo thuc l v enzyme biu hin lp th nh mt trnh t ch tng ng. Mt s tch ly mannitol lm tng kh nng chng li cc cht oxy ha. 72 - N gi ta s dng gen m ha cho DN A helicase, loi enzyme c tc dng tch DN A (gin xon) trong sut qu trnh sao chp gen. Mt helicase tm thy trong cy u H Lan c th l cht PDH45 tng kh nng chng chu vi nng mui cao, s kh nc v nhit thp. Kt qu cho thy sau khi chuyn gen PDH45 vo cy thuc l, th cy ny khng ch tip tc tng trng trong iu kin mn cao, m cn cho php vic cc th h tip theo ca cy ny gi c gen v tip tc chu c mn cao. Cc nh nghin cu pht hin thy vic biu hin gen ny trong cy thuc l tng t nh kh nng chu mn. Mc d cy thuc l chuyn gen c th nghim trong iu kin sinh trng kh khn, nhng chng vn tip tc ln ln, ra hoa v to qu vi s lng ht kch thc ht, khi lng ht v kch thc qu tng ng vi nhng loi cy trng hoang di khng phi chu mn. t b nhim kim loi cng l mt kh khn trong nng nghip. C nhng chin lc khc nhau c pht trin to ra cy khng hoc t nht l khng mn cm. Vic biu hin gen Hg-reductase, khng thy ngn c ngun gc t vi khuNn cy c h hng vi mc lan (Liriodendron tulipifera) chu c nng Hg cao so vi cy bnh thng. Vic s dng cc gen metallothionin cng thnh cng cy thuc l bin i gen khng cadium. 73 Khi nghin cu cy Crasterostigma plantagineum c kh nng chu hn, ngi ta pht hin c mt s gen ch biu hin cc m chu hn. Pht hin ny m ra nhng trin vng trong to dng, phn tch v chuyn gen vo thc vt to ra cc cy c tnh chu hn cao. y l nhng v d cho php hy vng rng trong tng lai c kh nng to ra nhng cy bin i gen vi kh nng chng hn, mui v kim loi cao hn. 2.2. G CAO CHT LG S PHM Phn ny tho lun v vn sn xut lng thc vi cy bin i gen. y phn bit vn trong cc nc ang pht trin v cc nc cng nghip: S suy dinh dng v thiu lng thc vn tn ti trong nhiu nc ang pht trin. Tuy nhin, cc nc cng nghip do d ng hoc khng tiu ha i vi cc thnh phn trong thc n, lm nh hng phn no n cht lng cuc sng. Cui cng th khng nn xem nh vn vn chuyn thc phNm t ni xa chuyn n. V d: tri cy thng thu hoch xanh, trong qu trnh vn chuyn c gy chn nhn to. T nhng mi lo ngai ny dn n kh nng thay i thc vt theo hng thay i cc cht bn trong. 2.2.1. Carbohydrate v acid bo Carbohydrate ng vai tr quan trng v c nhiu chc nng i vi thc vt v con ngi. Tt c s sng trn tri 74 t suy cho cng u da vo cy xanh, t H 2 O, CO 2 v nng lng nh sng to nn glucose v O 2 . Qu trnh ny xy ra trong lc lp v c gi l quang hp. Qu trnh to carbohydrate trong thc vt rt phc tp, do v tr to ng (phn ln l l cy) v v tr tch ly hoc s dng ng (v d: hoa, c...) tch ri nhau v v vy phn ln ng to ra dng saccharose, c vn chuyn trong thc vt. S tch ly carbohydrate ch yu dng tinh bt, xy ra trong v sc lp (amyloplaste). Tinh bt l chui cc phn t glucose, gm mch thng (amylose) v mch phn nhnh (amylopectin). Tinh bt c vai tr ln i vi sn xut thc phNm v l nguyn liu cho cng nghip. Khi s dng tinh bt cho cc mc ch khc nhau, s phn nhnh ca amylopectin, ln v cu trc ca cc ht tinh bt c vai tr quan trng. N guyn l ca sinh tng hp r rng v phn ln nhng gen tham gia c to dng. C th thay i thnh phn carbohydrate ca thc vt bng vic biu hin nhng gen mi hoc bt hot nhng gen hin c. V d: ngi ta thnh cng trong vic chuyn enzyme AGPase (ADP-glucose-phosphorylase) t vi khuNn ng rut E. coli c bin i lm tng kh nng tch ly tinh bt trong khoai ty. N gc li bng c ch antisense, enzyme tng hp tinh bt synthetase trong ht tinh bt b c ch. Khoai ty c to ra bng cch ny ch cha amylopectin m khng c amylose. 75 Khng phi th trng lun lun th v vi cy bin i gen, v nhng thay i v ln c hoc lm gim nng sut. Trong tng lai cn thit phi tip tc phn tch cc chc nng trao i cht lin quan phc tp trong thc vt trnh nhng hiu qu ph. Cu to ha hc tng t vi tinh bt l cellulose, mt polysaccharide, ch yu to nn thnh t bo thc vt. Chui cellulose khng phn nhnh (Hnh 2.6) v khng c vai tr trong thc n ca ngi, v chng khng c tiu ha. Cht bo l hp cht ester ca glycerine v cc acid bo. Acid bo gm mt chui carbon di vi u cui l nhm carboxyl. Cc acid bo khc nhau v di ca chui carbon v bo ha, ngha l s lng lin kt i trong phn t. N hng c im ny nh hng n c tnh ha hc ca acid bo. C th thay i cht bo theo hai hng sau: - Th nht l thay i t l acid bo bo ha v cha bo ha, th hai l to ra nhng acid bo c mch carbon di, cha bo ha, v chng c coi l thc phNm c gi tr. V d: mt gen t Umbellularia californica m ha cho enzyme thioesterase c a vo cy ci du, tng hm lng lauric acid (CH 3 (CH 2 ) 10 COO - ), thun li cho vic sn xut b. 76
OH O HO CH 2 OH O O CH 2 OH OH HO O OH O HO CH 2 OH O O CH2OH OH HO O O HO O OH O O OH O HO O OH HO O O HO O OH O HO HO O HO H H H O O HO H - O H H H O CH 2
H O
O H O CH 2
O O H O
O H H O O O H O H H H O CH 2
H O
O H O CH2 O O H O
O H H
Hnh 2.6. Cu trc ca (a) cellulose, (b) amylose (khng phn nhnh) v (c) amylopectin (phn nhnh) - Tuy nhin, thay i acid bo trong thc phNm cng c kh khn v c nhng trng hp cho thy, mt s acid bo mi xut hin c nh hng xu n ngnh chn nui. V 77 vy, c s pht trin thch hp phi thc hin cc nghin cu v an ton. im chnh trong thay i acid bo l hng v cc mc ch cng nghip, v d cc cht thay th cho du t nhin. 2.2.2. Hm lng protein v amino acid khng thay th Hm lng protein v thnh phn amino acid thay i rt nhiu trong thc phNm thc vt. N goi protein th cc amino acid khng thay th, phi c tip nhn cng thc n v con ngi v ng vt khng t tng hp c. c bit trong thc n gia sc ch yu l u tng v ng, phi b sung cc amino acid c sn xut bng phng php ln men nh lysine, methionine, threonine v tryptophan. Trong tng lai khng cn thit phi b sung cc amino acid ny theo cch nh vy m to dng cc gen cy u tng hoc ng m ha cho protein giu nhng amino acid ny. Mt trong nhng thnh cng u tin l to dng ng t bin c cn bng amino acid tt hn (hm lng protein cao hn) c tn l Opaquez, c hm lng lysine cao hn (tng 32% so vi i chng). N m 1960, cc nh khoa hc chng minh c u th dinh dng ca loi ng ny, nhng ngi nng dn khng chp nhn v nng sut gim 15%. Thc t ny dn ti s c gng trong lai to ging trong 30 nm to ra c dng ng cha protein cht lng cao. Hm lng lysine ca loi ny 78 khng cao nh Opaque2 (20% so vi 32%), nhng c nhng c im nng hc tt. N ng dn chu Phi v N am M, ni m ng l lng thc chnh cho con ngi chp nhn rng ri ging ng ny. Trong ht u tng hm lng protein cao nhng ngho methionine. N hng c gng to ra cy h u giu methionine bng cng ngh gen xc nh c mt protein trong ht hng dng cha cc amino acid c lu hunh cao bt thng. Mt c tnh khc ca protein ny l bn trc s phn gii vi khuNn trong d c. Mt nh nghin cu ngi c a gen m ha cho protein vo cy u lupin vi mc ch biu hin ht. Kt qu l tng 100% hm lng protein trong ht. Khi dng ht ny nui cu, trng lng cu tng 7% v sn lng lng tng 8% so vi cu nui bng loi ht bnh thng. Thnh cng ny thc Ny cc nh nghin cu a gen ny vo l cy c, nhm ci tin cn bng amino acid khng thay th d c. Thaumatin l nhng protein c chit xut t tht qu ca cy Thaumatococus danielle, c ngt gp 1.000 ln ng saccharose. N gi ta thnh cng trong vic chuyn mt gen m ha cho thaumatin (thaumatin II) vo cy khoai ty, to mt cy khoai ty c l, thn r, c u ngt. Kt qu ny m ra mt trin vng rt ln i vi cy n qu ngt. 79 Cy trng chuyn gen c kh nng sn xut nhng loi protein mi. Vic sn xut protein trong thc vt d dng, nhng tinh sch nhng protein ny t m thc vt l kh khn v trc ht l gi thnh cao. V vy, ngi ta hy vng vo mt phng php mi, c gii thiu bi Raskin v cng s (1999). N hng gen m ha cho protein c gn vi mt promoter v m bo cho protein ch c tng hp r. Tip theo, protein to thnh c mt h thng tn hiu, m bo cho n c vn chuyn vo mt v tr xc nh trong t bo. Trong trng hp c bit protein c vn chuyn vo mng li ni cht (endoplasmatic reticulum: ER). Protein i vo ER c th c tit ra bn ngoi v ch vng r, v promoter ch c hiu cho vng ny. N gi ta c th dng mt s dung dch mui tch protein mt cch d dng v vi gi thnh hp l. Mt v d khc cho hng ng dng ny l to ra c hai loi thuc l chuyn gen, mi loi c kh nng sn xut mt trong hai mch immunoglobin nh v nng. Th h con sinh ra nh lai hai loi cy trn biu hin c mt khng th hot ng gm hai loi mch vi hm lng cao (chim 1,3% protein ha tan tng s ca l) v c tt c cc c tnh ca mt khng th n dng sn sinh t hybridoma. 80 2.2.3. Vitamin, cht khong v cc nguyn t vi lng Vitamin, cht khong v cc nguyn t vi lng rt cn cho sc khe con ngi v phi c a vo cng vi thc n. Vn ny cc nc cng nghip thc hin rt d dng, trong khi cc nc ang pht trin li l s thiu ht rt ln. Hng nm c khong 250 triu tr em thiu vitamin A, 250.000-500.000 tr em b m. Hai t ngi, mt phn ba dn s th gii thng xuyn thiu Fe, con s ny cn tng ln khi lng thc chnh l go. Thc vt l ngun cung cp vitamin, cht khong v cc nguyn t vi lng, tr vitamin B 12 v D. Cc thc vt khc nhau c lng vitamin v cht khong khc nhau. Go l lng thc chnh cho con ngi hu nh khng cha viatmin A. Thc vt c s dng n sng c ngha i vi vic cung cp vitamin, v phn ln vitamin khng chu nhit. y nu hai v d v Fe v vitamin A cng nh - carotene. Gn y thnh cng cy la bin i gen, c hm lng -carotene (trong c th ngi n c bin i d dng thnh vitamin A) v hm lng Fe hp thu c cng cao hn. N u ging la ny c s dng, tnh t rng dinh dng ca hng t ngi c nng ln r rt . Gii bo ch gi ging la ny vi ci tn la vng. 81
Hnh 2.7. La vng gold rice Ging la mi ny c sn xut bng cng ngh gen. Ht c mu vng v prov itamin A c to ra trong ton ht (thay v nm v ngoi ca la khng bin i gen). t c cht lng trn, 7 gen khc nhau c bin np vo cy la. S lng ny tng i ln v c thc hin trong hai bc. ht go khng cha -carotene, nhng ngi ta thy c hp cht geranyl- geranylpyrophosphate, cht ny c bin i thnh - carotene trong mt trnh t gm 4 phn ng enzyme. Bn gen cn thit y c phn lp t vi khuNn, thc vt v c bin np vo cy la thng qua A. tumefaciens. Chng c ni thm trnh t iu khin m bo cho gen c biu hin trong ni nh. V vy tin vitamin A khng b mt i khi xay xt. N i nh by gi c mu vng -Caroten biosynthesis Phytoene synthase Phytoene desaturase 82 l do -carotene. Ba trm gam go ny cha lng - carotene, p ng nhu cu hng ngy ca con ngi. Bn enzyme cn thit l: phytoen-synthase, phytoen- desaturase, -carotin-desaturase v lycopen--cyclase. nc ta, Vin nghin cu la ng bng sng Cu long tin hnh nghin cu to c nhiu dng la giu -carotene, vitamin E v -oryzanol bng phng php chuyn np gen qua trung gian A. tumefaciens v chn lc bng mannose thay th cho h thng chn lc bng cht khng sinh hoc cht dit c. Kt qu nghin cu ny cn c ngha trong vic to ra cc dng la bin i gen sch, khc phc cc mi lo ngi v tnh an ton ca cy bin i gen hin nay. Song song mt ging la th hai c to ra, cha ba gen lm tng s cung cp Fe. Phytate (myo-inositol-hexaphosphate) l mt dng phosphore d tr trong ht ng cc v ht cy h u. Khi ht ny mm xut hin enzyme phytase gii phng phosphate t inositol. Tuy nhin, nhng ht khng ny mm hoc ng vt trong h thng tiu ha khng c phytase hot ng mc ng k th ng vt phi s dng phosphate rt ngho trong ht. Phytate l yu t dinh dng i khng v n kt hp vi Zn, Fe v cc nguyn t khong khc. Phytate kt hp vi Fe lm cho 95% Fe c trong thc phNm khng s dng 83 c. i vi nhm ngi s dng ch yu l go, c bit thiu Fe do phytate. vt qua vn ny ngi sn xut thng xuyn cho thm phytase ca nm chuNn b thc n v phytase ny bn vi nhit, phn gii phytate trong go. Gn y, cc nh nghin cu to ra ging ln bin i gen, c th tit ra phytase vo nc bt tiu ha phytate trong thc n ca chng. N hng nghin cu tip theo l tm kim nhng ht t bin d tr phosphate v c hn l phytate. Cc nh nghin cu xc nh c dng ng c phytate thp. N gi v ng vt n ng ny tng c kh nng hp th Fe. N gi ta cng tm thy hai gen t thc vt, mt gen lm tng s tch ly Fe trong go (ferritin) v gen khc tng s hp thu Fe (protein giu cystein, tng t metallothionine) trong c th ngi. Bng s lai to gia hai ging la ny xut hin mt ging c hm lng -carotene cao cng nh cha nhiu Fe v hp thu Fe cng tng ln. Hu ht du ca ht cha -tocopherol, mt tin cht khng hot ng ca -tocopherol. Bin i dng l gn thm mt nhm -CH 3 (methyl). Gn y, cc nh khoa hc phn lp c gen m ha cho enzyme xc tc phn ng methyl ha ny trong m thc vt, sau gn gen vi promoter c hiu ht v a vo cy th nghim 84 (test-plant). Kt qu l 95% tocopherol dng hot ng (methyl ha), tng 80 ln hm lng vitamin E. ng dng kt qu ny cho cy c du ha hn s ci thin tt vitamin E cung cp cho ngi v ng vt. 2.2.4. Tng kh nng bo qun v hng v cc nc cng nghip yu cu v lng qu, rau v salat rt ln cho tng ma trong nm. S cung cp vitamin cho con ngi trong ma ng cng c m bo. p ng c nhu cu ny l do mt phn thc phNm ti c vn chuyn n t nhng ni rt xa. Thi gian vn chuyn di nn kh khn trong vic bo qun nng sn ti, v qu chn mm rt nhanh v khng cn gi tr, c bit i vi chui v c chua. V vy, qu phi c thu hoch xanh v qu trnh chn xy ra trong khi vn chuyn v bo qun. S chn c thc hin nhanh trc khi a ra th trng bng x l ethylene. Trng hp ny lm nh hng n mi v ca qu. C chua s ngon hn nu thu hoch khi qu chn, nh vy c thi gian lu gi ngn. Vi phng php bin i gen c th ko di thi gian ct gi qu. c im t nhin ca c chua l chn ra gii phng ht. Trong qu trnh ny cy sn sinh ra enzyme phn gii thnh t bo lm cho qu chn. Trong cc enzyme c polygalacturonase. Bng phng php to dng gen (antisense-polygalacturonase) enzyme ny khng c tng hp v nh vy m c chua gi c lu 85 hn. Tuy nhin, sau c chua s chn do cn c nhng enzyme khc phn gii thnh t bo. Loi c chua ny trn th trng c gi vi tn l Flavor Savor. u im i vi ngi sn xut l thu hoch n gin v bo qun c lu hn v i vi ngi tiu dng l cht lng tt hn. N hng thnh phn khc, v d nh vitamin, theo phn tch cho n nay l khng thay i. Tuy nhin, trong c chua ny c gen khng kanamycin v gi c chua ny cn cao nn cha ph bin trn th trng. 2.2.5. Gim cc cht gy d ng D ng l mt vn ln trong x hi hin i, nguyn nhn gy ra cho n nay khoa hc vn cn tranh ci. Thng th d ng l do thc n hoc cc thnh phn ca n. c bit l d ng i vi ht d, qu kiwi hoc u tng. Gn y d ng vi ht d v u tng ang c quan tm, v n c trong nhiu loi sn phNm v gy ra d ng nguy him cho con ngi. N gi ta c lng c khong 20.000 sn phNm trong thnh phn c cha u tng. Cho n nay bin php duy nht chng li d ng v nhng chng kh tiu ha khc l trnh tip nhn nhng thc phNm gy d ng. iu lm gim cht lng sng. V phn ln ch mt cht trong thc phNm gy ra d ng nn bin php tt hn l loi b cht ny. Vn cn thit l xc nh protein hoc nhng hp cht gy ra d ng v 86 gii thch s tng hp ca chng trong cy. Vi k thut gen ngi ta c th bin i hoc lm ngng tng hp enzyme, to ra cy bin i gen vi kh nng d ng thp hn. t c mc ch ny nhiu d n ang c tin hnh. V d: gen m ha cho protein go gy d ng c phn lp. l mt protein tng t vi cht c ch - amylase/trypsin ca la m v yn mch. Bng phng php antisense gim c lng protein gy d ng trong go. 2.2.6. Vaccine thc phm Gn y, cc nh khoa hc coi cy trng nh mt ngun cung cp cc loi vaccine phng bnh, bi v nhng loi vaccine thng thng i hi phi c bo qun trong mi trng lnh, iu v cng kh khn nhng ni xa xi ca cc nc ang pht trin. Mt nghin cu gn y cng b mt bc t ph trong lnh vc sn xut vaccine t thc vt, l kt qu nghin cu ca Thanavala v Arntzen (M) v kh nng gy min dch trong c th ngi bng vaccine thc phNm iu tr bnh vim gan B. Loi cy trng chuyn gen khng nguyn ly t virus vim gan B l khoai ty. N h loi khoai ty ny c kh nng khng virus vim gan B bng cch to ra khng nguyn virus. Cc nh nghin cu hy vng rng khi n loi khoai ty ny, cht khng nguyn s gy ra mt phn ng min dch nh trong c th ngi. T , c th ngi s 87 to ra cht min dch c th i vi bnh ly nhim vim gan B. Loi khoai ty chuyn gen, cha vaccine nga vim gan B, thc Ny thnh cng kh nng min dch trong cc cuc th nghim lm sng u tin. Theo , hn 60% tnh nguyn vin n khoai ty chuyn gen (tng ng ba liu vaccine) v kt qu l c th h to thm mt lng ln khng th chng li virus. Tnh nguyn vin n khoai ty bnh thng khng sinh thm khng th. Tuy nhin, do nhng ngi n sng khoai ty chuyn gen c tim vaccine vim gan B thng thng nn vaccine khoai ty ch tng cng kh nng min dch ca h. Vic bin thc phNm thnh ngun vaccine r tin rt hu ch i vi cc nc ngho v khng phi chi ph cho bo qun lnh hoc mua kim tim. N h vy th cc nh dc phNm ang t b vic bo ch vaccine t cc loi thc phNm c bn nh chui, c chua v khoai ty. N guyn nhn lm h lo ngi l thc phNm cha vaccine c th b ln vo thc phNm trong siu th hoc ca hng. Thay vo , cc nh bo ch thuc ang tp trung vo sn xut vaccine trong l cy n c, song thc vt khng c bn lm thc phNm. N hm nghin cu ca Arntzen ang iu tra mt s thc vt v ha hn nht l cy icotiana benthamina, h hng ca cy thuc l. L c thu hoch, ra sch, nghin ri p lnh, sy kh bo qun trc khi ng vo cc vin con nhng. 88 p lnh, sy kh c ngha l vaccine tn ti trong thi tit nng, khng cn bo qun lnh ging nh vaccine thng thng. N goi ra, ng vaccine thnh vin con nhng m bo liu lng thng nht. T chc Y t th gii (WHO) cho bit rt quan tm ti phng php bo ch vaccine dng ny. Tuy nhin, vn cha r liu vaccine c an ton v hiu qu i vi ngi hay khng. S ngi khng phn ng vi vaccine trong thc vt chuyn gen cao hn nhiu so vi vaccine thng thng. 2.3. HG G DG MI CA CY TRG- GU GUY LIU V CI TO T Khong sn thu c trong cng nghip dng qung, du, kh... v thng sau c tinh ch v bin i ha hc. N hiu khong sn trong t nhin c gii hn v s cn dn trong tng lai. Mt trong nhng suy ngh cch mng nht l s dng cy bin i gen cung cp nguyn liu cho cng nghip: carbohydrate, cht bo v thm ch l cht tng hp. N hng cy ny c trng, thu hoch v s dng lm nguyn liu cho cng nghip ha hc. Hin nay, nhiu d n theo hng ny ang c thc hin. 2.3.1. Carbohydrate v acid bo l ngun nguyn liu Trong tng lai tinh bt bin i cho sn xut cht dnh v nguyn liu cho cc mc ch khc c ngha trong cng nghip. Cellulose l nguyn liu cn cho sn xut giy v pectin cn cho cht keo v cht lm kn. Thay i hng 89 trao i cht c th tng t l mt carbohydrate no v cy bin i gen s to ra mt lng ln cht ny. y cng l mt ng gp quan trng bo v mi trng. Cht bo v du l nhng nguyn liu cng nghip quan trng. Cho n nay cht bo v du thu c t thc vt cha p ng nhu cu. V d hng nm khong 80% m v du (khong 75 triu tn) dng cho sn xut thc phNm, v ch c 15 triu tn s dng cho cng nghip. Mt nguyn nhn l do cht bo v du c gi cao gp i so vi du cng nghip. S tng hp cht bo l mt qu trnh phc tp, xy ra trong nhiu v tr khc nhau ca t bo. Thc t cho thy, tng hp mt acid bo no t cao hn, khi cht ny c vn chuyn v tch ly vo vt cha ph hp (v d: ht). V thay i thnh phn cht bo c mt lot cc d n, v d lm gim no cc acid bo ca cy ci du bng k thut antisense hoc s dng cc gen to nn petroselic acid, cho mc ch sn xut polymer. S ko di chui carbon ca acid bo sn xut du m cho my mc v cht lm mm. 2.3.2. Cht tng hp N hiu loi vi khuNn to ra cht d tr l polyester, v d polyhydroxy acid butyric [poly (3HB)]. Cht ny khng c v c th phn gii hon ton bng phng 90 php sinh hc. Chng c c im tng t polypropyle v v vy ph hp cho sn xut plastic. N goi vic sn xut bioplastic trong vi khuNn, gn y ngi ta bt u to cy chuyn gen sn xut hp cht poly (3HB). Vn ny bc u khng thnh cng, cy to ra c poly (3HB), tuy nhin cy biu hin s pht trin km. Khi ngi ta chuyn 3 gen m ha cho poly (3HB) c ngun gc t Ralstonia eutropha vo lp th ca Arabidopsis thaliana th thu c cy pht trin bnh thng v sn sinh ra poly (3HB) v cht ny t n 14% khi lng kh. Mt s ci t in tip theo c thc hin trong mt nghin cu mi bng vic s dng 4 gen. Arabidopsis thaliana v cy ci du, cht trung gian tng hp cht bo v amino acid c bin i tng hp plastic c hiu qu hn. 2.3.3. Protein thc vt Vic sn xut protein trong thc vt d dng, nhng lm sch protein t m thc vt kh kh khn v trc ht l gi thnh cao. V vy, ngi ta hy vng vo mt phng php mi, c gii thiu bi Raskin v cng s nm 1999. N hng gen m ha cho protein c gn vi mt promoter v m bo cho protein ch c tng hp r. Tip theo protein to thnh c mt h thng tn hiu, m bo cho n c vn chuyn vo mt v tr xc nh trong 91 t bo. Trong trng hp c bit protein c vn chuyn vo mng li ni sinh cht. Protein i vo mng li ni cht (ER) c th c thi ra bn ngoi v ch vng r, v promoter ch c hiu cho vng ny. N gi ta dng mt s dung dch mui tch protein mt cch d dng v vi gi thnh hp l. 2.3.4. Ci to t N ng cht c cao (kim loi nng hoc cc cht thi) trong t thng l hu qu ca qu trnh sn xut cng nghip. Cc cht ny phi c t chy hoc phn gii nh vi khuNn. Cc qu trnh ny t tin v nguy him cho ngi lao ng. V vy, gn y cy bin i gen c s dng loi b cc cht c. N m 1999, ln u tin thnh cng trong vic s dng cy chuyn gen phn gii TN T (trinitrotoluene), trong ngi ta to dng gen sn xut enzyme vi khuNn (pentathritol- tetranitratreductase) trong cy thuc l, enzyme ny phn gii TN T v cht tng t GTN (glyceryl trinitrate) thnh nhng cht khng c. Tip theo, ngi ta chuyn mt gen vi khuNn m ha cho enzyme phn gii thy ngn Hg-reductase vo cy h hng vi mc lan. Cy ny ht ion Hg t t v bin i n thnh kim loi t c hn. Vic loi cc kim loi nng nh ch, uran v cadium vi cy bin i gen c thc hin. 92 Vi h thng r mt s loi thc vt c th ht cc kim loi v tch ly trong cc phn trn mt t ca n, nhng phn ny sau c loi tr d dng. Mt phng thc nng cao cc qu trnh t nhin l tng cng h hp ca cy, v kim loi nng cng vi dng nc i ln cc b phn trn mt t. 2.4. CY DC LIU Thc vt cha mt lng ln cc hp cht c ngun gc th cp, c cu to ha hc khng ng nht v to nn mt s a dng. Tc dng cha bnh ca mt s thc vt c bit t lu, v thc t tc dng ca chng l nh vo cc hp cht th cp tn ti trong cy, v d thuc asparin c sn xut t acid salicylic c trong loi c t nhin. Cc cng ty dc thc hin s tm kim rng ri v tn km cc hp cht t nhin c dc tnh. N hng cht ny c tm ra, phn tch cu to ha hc v c tng hp nhn to. Rng nhit i v san h ngm bin l ngun tim nng i vi cc dc liu vn cn cha bit. 2.4.1. Alkaloid Khi nim alkaloid bt ngun t ch rp v biu din cc cht c trong thc vt cha nitrogen, phn ln l d vng v c tnh kim. N m 1806, alkaloid u tin c 93 phn lp l morphin t cy nha phin (Papaver sonniferum). T n nay hn 10.000 alkaloid khc nhau c tm thy v bit cng thc cu to. Mt s c minh ha trong hnh 2.8. Rt nhiu cht trong l cht c, gim au hoc cha bnh (v d: atropin hoc morphin) c ngha trong y hc hoc l cht kch thch (v d: coffein hoc nicotin). C ngha trong cha bnh ung th l cc alkaloid nh taxol, thu c t Taxus brevifolia. Trong tin trnh lch s con ngi s dng khong 13.000 loi thc vt dc liu v ngy nay nhiu sn phNm thc vt cn ng mt vai tr quan trng trong y hc. T nhiu dc liu t nhin m cc loi thuc c tng hp, v d nh cu to ca atropin l c s tng hp tropicamid. c c nhng cy bin i gen vi s hm lng alkaloid cao hn trc ht phi xc nh c cc enzyme v cc gen m ha ca chng. Mt s gen m ha cho enzyme tng hp alkaloid c bit v to dng t c kt qu u tin, v d cy c din (Atropa belladonna) enzyme hyoscyamin-6-hydroxylase biu hin bin i hyoscyamin (tng ng atropin) thnh scopolamin. Trong l v chi ca chng tm thy hu ht l scopolamin. Th trng c nhu cu ln v scopolamin, v cht ny thch hp cho nhng bin i tip theo. 94
Hnh 2.8. Cng thc cu to ca mt s alkaloid c ngha Trong tng lai thc vt bin i gen vi s tng hp alkaloid thay i cng c ngha, c bit l nhng gen ca mt s qu trnh tng hp hon ton bit. Tuy nhin, iu quan trng l nhng hiu bit v gen v enzyme tng hp cc alkaloid khc phi c gii thch trc ht bng nhng nghin cu c bn. Coff ein Nicotin Morphin Taxol 95 2.4.2. Cht min dch Tim chng nhm mc ch chng li nhng tc nhn gy bnh nguy him nh vi khuNn v virus. Trc y bnh u ma, bnh lao, hoc bnh bi lit l mi nguy hi ln, ngy nay nh cc bin php phng nga v c bit nh tim chng m t nht l cc nc cng nghip cc bnh ny khng cn na, tuy nhin cc nc ang pht trin vn cn l vn . Cht min dch thng c thu t ng vt hoc t t bo nui cy. N hng nm gn y cht tim chng (vaccine) c sn xut t thc vt. u im ln nht l s nhim bNn vi virus gy bnh cho ngi v nhng tc nhn gy bnh khc khng xy ra, v chng khng tn ti thc vt. Cn phn bit tim chng min dch ch ng v b ng. min dch ch ng tc nhn gy bnh c lm yu hoc protein c s dng. N gc li, min dch b ng l khng th c tinh sch. C hai phng php ang c th nghim trong h thng biu hin thc vt. Mt trong nhng nguyn nhn gy chng su rng l do vi khuNn Streptococcus mutants. gn dnh vi khuNn ny cn c protein dnh c hiu. Gen spaA m ha cho protein ny c to dng v biu hin trong cy thuc l. Trong thuc l chuyn gen protein spaA chim n 0,02% tng s protein l. N gi ta hy vng mt s tip nhn thc n thc vt cha protein ny c th to ra phn ng min dch. 96 Bng cch tng t trong khoai ty tiu phn B ca cholera toxin c ngun gc t Vibrio cholerae c biu hin. Protein ny chim n 0,3% protein ha tan tng s trong cy. Khoai ty thng phi c nu, nn min dch khng c hiu qu, v vy c ch ny c th nghim c chua. Mt glycoprotein ca virus gy bnh ch di c biu hin lng nh trong cy c chua v trong th nghim t m thy c mt khng th n dng. iu ny chng t kh nng sn xut protein v nng lc ca phng php ny. salat cht min dch cng c biu hin. S la chn cy trng thch hp nht l t rng tm ca nhng n lc. Mt vn na l lng chnh xc i vi ngi phi c kim tra cht ch. Phc tp hn l sn xut khng th trong thc vt. Khng th c ngha quan trng phn ng min dch ca ng vt c xng sng. c tnh c bit ca khng th l c i lc ln vi cht xc nh gi l khng nguyn. u im ln nht ca h thng biu hin thc vt so vi vi khuNn v sn xut khng th l kh nng kt hp v hnh thnh cu hnh chnh xc ca protein phc tp. H thng ny rt c hiu qu v protein vi h thng tn hiu ph hp tch tr trong mng li ni cht. Tuy nhin trong mng li ni cht ca thc vt v ng vt c v c ch kt hp v hnh thnh cu trc c duy tr, m bo 97 cho protein c chc nng chnh xc. Kt qu cho thy c n 6,8% protein ha tan trong thc vt l khng th v lng ny c th c tip nhn cng vi thc n. Trc ht trong thc vt mt phn ca khng th, v d nh Fab- v Fv-fragment, c biu hin. Gn y, ngi ta thu c khng th hon chnh, nh khng th chng li virus type 2 Herpes-simplex, mt khng th ca Adenocarcinome ngi v mt khng th ca protein kt dnh Streptococus mutants. Khng th cui c tn gi l Guys 13, c tc dng ngi. Kt qu th nghim cho thy s pht trin ca vi khuNn ny rng b c ch. Trong tng lai s c nhiu ng dng trong y hc. N goi ra, khng th s c s dng chng li tc nhn gy bnh thc vt. Th v l c im ca mt s khng th sau khi kt hp, c ch chc nng ca khng nguyn (antigen). V c ch ny th hin trong t bo sng, cho php s dng khng th bo v cy trng. Pht trin cc cy khng bnh, trong cc khng th c hiu biu hin. 2.5. THC VT BI I GE Hoa v cy cnh c ngha kinh t rt ln. Thng ngi ta ch ngh n doanh thu cc vn, vic kinh doanh hoa, cng vin... N gc li, cng ngh gen c th a li nhng thay i v dng v mu hon ton mi, v phng php truyn thng t n gii hn. Kh nng 98 ny da vo vic ng dng cc kt qu nghin cu c bn v to mu v dng hoa. 2.5.1. Thay i mu hoa Mu hoa c xc nh ch yu do nng ca cc cht nh flavonoid, carotinoid v betalain. Trong khi carotinoid (mu vng/cam) quy nh mu vng ca cnh hoa hng dng, ngi ta thy betalain (mu vng/) i din h cy xng rng. Vng mu nhiu nht l flavonoid, mu vng, , thNm, xanh. Cc flavonoid c c im chung l bt ngun t khung c bn (Hnh 2.9). Th hin cc mu khc nhau l do anthocyanin, c ngun gc t khung c bn v c tch ly trong khng bo. c bit c ngha l pelargonidin, cyanidin, peonidin, delphinidin v petunidin. N hng mu bt ngun t tn cc cy m t chng c phn lp ra. Do s hydroxyl ha (gn cc nhm OH), glycosyl ha (gn gc ng) hoc acetyl ha (gn mt nhm acetyl) t c s a dng v mu sc. S a dng ny cn do cc yu t khc nh pH ca khng bo, to phc h kim loi v hnh dng t bo. Cho n nay, hng trm anthocyanin t thc vt c tinh sch v xc nh cu trc ha hc. Chc nng sinh hc l hp dn cn trng trong vic th phn. S tng hp cc flavonoid c bit chnh xc v a ra kh nng thay i mu bng k thut gen. iu kin l phn ln cc gen tham gia phi c xc nh. N hng 99 gen tng ng t thc vt h hng c th c phn lp d dng bng phng php lai phn t. N goi ra cn c kh nng trao i cc gen tng hp cc flavonoid cng nh cc anthocyanin gia cc loi thc vt. V d: c, cy d yn tho bin i gen l th nghim u tin c a ra ngoi. Sau , nhng gen iu khin tng hp mu ny cng bit. S thay i mu hoa cy bin i gen l do s biu hin ca mt gen tng hp no m cy bnh thng khng c hoc mc thp. y s dng phng php antisense hoc l ng c ch (mc 1.5.2 v 1.6.2). Cc v d cho nhng thay i thnh cng v mu hoa tng kt li bng 2.2. Qu trnh sinh tng hp flavonoid c tng qut nh sau: Bc u tin tng hp flavonoid c xc tc bi enzyme chalcon-synthase (CHS) v to nn 4, 2,4,6- tetrahydroxychalcon (Hnh 2.9), cht ny tip tc c bin i thnh naringenin nh enzyme chalcon-isomerase (CHI). Enzyme flavonon-3-hydroxylase (F3H) thy phn narigenin thnh dihydrokaempferol. Cht ny l im khi u cho tng hp nhiu flavonoid khc. c bit c ngha l flavonoid-3-hydroxylase (F3H) v flavonoid-3,5- hydroxylase. Chng l nhng enzyme quan trng trong vic xc nh mu hoa, v chng xc tc cho s hydroxyl ha khc nhau ca dihydrokaempferol v cui cng to nn anthocyanidine, cht ny c thay i bng cch gn thm ng (Glc) hoc cc nhm thm (Caf). 100
Hnh 2.9. Tng hp flavonoid ANS: anthocyanidinsynthase, Caf: caffeic acid, CHS: chalkonsynthase, CHI: chakonisomerase, DFR: dihydof lavonol-4-reductase, F3H: flavanon-3- hy droxylase, F3'H: flavonoid-3'-hydroxylase, F3'5'H: flavonoid-3',5'-hydroxylase, Glc: glucose, 3GT: flavonoid-3-glucosyltransferase, Rha: rhammose. 101 Bng 2.1. Mt s v d v cy bin i gen vi mu sc hoa thay i Cy hoa (mu) Bin i gen c im mi Cc (mu hng) ng tin (mu ) Cm chng (mu hng) Cm chng (mu trng) Cm chng (mu ) D y n tho (mu tm) CHS Antisense-CHS, DFR CHS F35H v DFR Antisense-F3H Antisense-CHS Hoa mu trng Hoa mu hng Hoa mu nht Hoa mu xanh Hoa mu trng Hoa mu trng Cy d yn tho bin i gen c mu hng (cy bnh thng khng c mu ny), c a ra t Vin Max-Planck Koeln cho nghin cu lai to l do can thip vo s tng hp flavonoid. Bnh thng th cy d yn tho to nn cht mu cyanidin () v delphindin (xanh). Trong mt t bin c mu trng, cy khng tng hp c cht mu ny, c to dng gen m ha cho enzyme dihydroflavonol-4- reductase (DFR) c ngun gc t ng. N h hot tnh ca enzyme DFR lm xut hin cht leucopelargonidin, mang li cho cy bin i gen mu c trng ny. Khi ngi ta chuyn gen m ha chalcone synthase (CHS), mt enzyme ch yu trong qu trnh tng hp cc sc t anthocyanin, vo cy d yn tho th thu nhn c nhng cy c hoa mu trng hoc . N guyn nhn l do gen CHS sau khi c bin np gn vo mt v tr bt k trn b gen ca cy s gy ra hin tng ng loi b (co-suppression), c ch s biu hin ca gen CHS ni bo dn n s hnh thnh cc mu mi. Vic sn xut cc cy hoa chuyn gen nh hoa hng, cNm chng, cc v hoa tulip tng i n gin. Cng ty 102 Florigen v Suntory pht trin hoa cNm chng chuyn gen (Moondust TM ) mu xanh m cho n nay khng th to ra c bng phng php lai to truyn thng. Thnh cng ny l nh a nhng enzyme tng ng t cy d yn tho vo loi cNm chng hoa trng (Bng 2.2). N hng loi cy ny c a ra trng cc nc trong EU. Trong tng lai chc chn s c nhiu cy hoa bin i gen vi nhiu mu sc hn.
Hnh 2.10. S biu din hot tnh ca gen A1 c ngun gc t ng trong cy d yn tho trng Nh sn phm gen A1 l dihydroflavanol reductase (DFR) m dihydrokaempferol c kh thnh leukopelargonidin, cht ny sau c bin i thnh sc t pelargonidin mu hng nh cc enzyme trong cy. 103 2.5.2. Thay i hnh dng hoa t lu con ngi can thip vo t nhin to ra cy hoa p. N goi ra, dng t bin t nhin cng to ra nhng ging mi. Mt thi gian di ngi ta khng hiu c s di truyn ca s pht trin hoa. T nhng nghin cu c bn ca cc nh khoa hc c v M, mt s gen tham gia vo qu trnh ny c xc nh. Th nghim c thc hin trc ht hai loi Antirrhinum majus v Arabidopsis thaliana v xc nh c m hnh ABC ca s pht trin hoa (Hnh 2.11). M hnh ny cho bit, i hoa, cnh hoa, nh hoa v bu nhy tn ti ba vng chc nng trong cu to hoa, c gi l A, B v C. Mi vng c xc nh bi mt hoc nhiu gen, c gi l gen A, B v C. i hoa xut hin l do hot ng ca gen A, cnh hoa l kt qu ng hot ng ca gen A v B, nh hoa l do hot ng ca gen B v C v bu nhy l gen C. Kt qu nghin cu cho thy, c s di truyn ca cu to hoa phn ln cy c ht l ging nhau. N gi ta li dng c im ny i vi cy bin i gen thay i hnh dng hoa. V d: khi lm ngng hot ng gen C th hoa ch cn i hoa v cnh hoa.
104
Hnh 2.11. S to thnh cc c quan xc nh do s biu hin ca 3 lp gen (A, B v C) Cu to hoa t ngoi vo trong: i hoa, cnh hoa, nh hoa v nhy hoa. cc t bo ch c gen A biu hin th xut hin i hoa, gen A v B cng biu hin th xut hin cnh hoa, gen B v C cng biu hin th xut hin nh hoa, ch c gen C biu hin th xut hin nhy hoa. cy m c 3 loi gen u bt hot c gi l th t bin: tt c cc c quan ging nh cc l nh. Ba Bao phn Ch nh Trng hoa Nm nhy Vi nhy Bu i Non hoa C B B A A 1 2 3 4 3 2 1 Cc loi gen v v tr biu hin ca chng i Trng Trng i Nh Nh Nhy 105 2.6. BT DC C H TO S XUT HT LAI iu c khng nh t hng trm nm nay l, khi lai gia hai loi th th h con lai (th h F 1 ) th hin s sinh trng tt hn v nng sut cao hn, c gi l u th lai. Ht ging thu c t php lai trn, trc ht l ng v sau l cc cy trng khc. Tuy nhin, phn ln cy t th phn, nn vic lai kh thc hin c. ng bng c c loi b bng tay nhm trnh hin tng t th phn, nhng phng php ny khng p dng c phn ln cc cy trng khc. Cch gii quyt vn ny l s pht hin ra hin tng c gi l bt dc t bo cht (CMS), lm cho ht phn bt dc. Tuy nhin, khng th s dng cy bt dc c trong mi trng hp, v mt s loi thc vt ngi ta cha bit h thng CMS v mt s h thng CMS khng n nh di nhng iu kin thi tit nht nh, do b nh hng bi nhng bin ng v sinh l. N hng yu t ny hn ch vic sn xut ht lai. N hng cng trnh th nghim chuyn mt phc hp gm gen rolC ca A. tumefaciens v promoter CaMV 35S (cauliflower mosaic virus: virus gy bnh khm sp-l) vo cy thuc l to c cy chuyn gen bt th. Kt qu ny ang c nghin cu v p dng trn nhiu loi cy khc. 106 C nhiu h thng khc nhau c p dng to ra cy bin i gen bt dc c, v d trng hp sau: H thng c ng dng gi l h thng Barnase- Bastar. Barnase l mt RN Ase, c phn lp t vi khuNn Bacillus amyloliquefaciens. Enzyme ny c vi khuNn thi ra mi trng xung quanh v c kh nng phn gii RN A ca cc vi khuNn cnh tranh. Bn cnh Barnase, B. amyloliquefaciens cn to ra protein Barstar, mt cht c ch c hiu ca Barnase. N h vy m n t bo v trc tc dng ca Barnase. Xu hng to cy bin i gen bt dc c c ch ra cy thuc l trong cc nghin cu c bn. y gen Barnase c gn vi mt promoter c hiu tapetum (TA29, bng 1.5) (Hnh 2.12). N h s biu hin ca Barnase trong cc t bo bao phn m RN A ca cc t bo ny b phn gii v t bo bao phn cht. Hu qu ht phn b thoi ha, thng th ht phn c cung cp dinh dng t cc t bo bao phn. Tng ng l cc thc vt ny bt dc c (Hnh 2.12). i vi cy trng cho mc ch thng mi, th th h sau ca cc cy bt dc c phi l cy hu dc, th qu v ht mi c to thnh. iu ny t c l nh gn promoter TA29 vi gen Barstar. th h sau Barnase v Barsta biu hin c hiu t bo bao phn lm cho cy hu dc, v protein Bastar to phc vi Barnase v v vy Barnase bt hot (Hnh 2.12). 107
Hnh 2.12 Bt dc nhn to Bn tri: Cy trong gen m ha cho Barnase c bin np di s iu khin ca promoter c hiu t bo bao phn l bt dc v Barnase phn gii RNA, lm cho t bo ny cht. Hu qu l ht phn khng pht trin. Bn phi: Cy to ht, v mt gen th hai (Barstar) c a vo bng phng php lai to. Barnase kt hp vi Barstar thnh mt phc cht khng phn gii c RNA. Do v y ht phn pht trin bnh thng. Promoter c hiu t bo bao phn c iu khin chnh xc trong nhiu thc vt mt v hai l mm v v vy Barnase TA29 Barnase TA29 Barnase TA29 Cy F 1 hu dc + + Barnase Barnase Barstar Phc h Bernase/Barstar Cy bt dc c Phn gii RNA trong t bo to ht phn T bo to ht phn cht T bo to ht phn pht trin bnh thng Pht trin ht phn bnh thng Khng c ht phn 108 h thng ny c ng dng trong nhiu loi cy trng nh c ci du, c chua hoc ng. Mt kt qu khc l s dng N -acetyl-L- ornithinedeacetylase c ngun gc t E. coli. Khi s dng promoter TA29 s biu hin ca gen ny cy bin i gen b gii hn t bo bao phn. N gi ta phun N -acetyl- L-phosphinothricin vo thi im cy n hoa, hp cht ny khng c v bin i thnh L-phosphinothricin, mt glufosinate lm cht cc t bo bao phn. Gen bt dc c nhy cm vi nhit cng c chuyn vo la nhm mc ch sn xut ht la lai. Hin nay, trn th gii c 6 gen bt dc c nhy cm vi nhit c lp bn phn t, gen tms1 nm trn nhim sc th 8 (Trung Quc), gen tms2 nm trn nhim sc th 7 (N ht), gen tms3 nm trn nhim sc th 6 (IRRI), gen tms4 nm trn nhim sc th 2 (Vit N am), gen tms5 (sa-2) nm trn nhim sc th 9 (n ), gen bt dc c mi nhy cm vi nhit ca Vit N am cng c lp bn phn t nm trn nhim sc th 4. nc ta, bng phng php nui cy bao phn kt hp vi ch th phn t bc u thnh cng trong vic quy t gen to vt liu b m phc v cho cng tc to ging la lai. Trong nhng nm qua, cc nh khoa hc Vit nam cng nghin cu chuyn gen vo mt s cy trng v thu c mt s thnh cng bc u. Bng phng php bin np qua Agrobacterium thu nhn c cy thuc l 109 mang gen nptII v gus, cy u xanh mang gen bar, gus v gen khng su CryIA(c), hai ging la DT10 v DT13 khng thuc dit c, khng bnh kh vn, la VL 902 khng bnh bc l, la khng ry cha gen GN A, la chuyn gen to -caroten, ng v bng cha gen Bt, u tng AR-02, 3950, 5409 khng thuc dit c, khoai lang khng su c thn, bp ci CB 26 khng su t v hoa cc ti lu. 110 Chng 3 CNG NGH CHUYN GEN NG VT 3.1. CG GH GE TROG TO GIG VT UI MI Mc ch ca cng tc chn ging v nhn ging l ci thin tim nng di truyn ca vt nui nhm nng cao nng sut v hiu qu chn nui. Trong cng tc nhn ging truyn thng, ngi ta s dng ch yu phng php lai to v chn lc ci to ngun gen ng vt. Tuy nhin, cc ng vt thu c qua lai to v chn lc cn mang c cc gen khng mong mun do t hp hai b nhim sc th nguyn vn ca tinh trng con b v t bo trng con m. Mt hn ch na l vic lai to t nhin ch thc hin c gia cc c th cng loi. Lai xa, lai gia cc loi khc nhau, gp nhiu kh khn v thng bt th do s sai khc b nhim sc th gia b v m c v s lng ln hnh thi; do cu to c quan sinh dc khng tng hp; do chu k sinh sn khc nhau, tinh trng ca loi ny b cht trong ng sinh dc ca loi kia; do tp tnh sinh hc... Gn y, nh nhng thnh tu trong cng ngh DN A ti t hp, cng ngh gen ng vt ra i cho php khc phc nhng tr ngi trong cng tc to ging truyn thng to ra cc ng vt mang cc tnh trng mong mun trong mt thi gian ngn hn v chnh xc hn. 111 Bng cc k thut tin tin ca cng ngh sinh hc hin i, Palmiter v cng s (1982) chuyn c gen hormone sinh trng ca chut cng vo chut nht, v to ra c chut nht khng l (Hnh 3.1). T n nay hng lot ng vt nui chuyn gen ra i nh: th, ln, cu, d, b, g, c... Cng ngh gen ng vt l mt qu trnh phc tp v nhng loi khc nhau c th khc nhau t nhiu nhng phng thc c bn bao gm cc bc chnh sau: + Tch chit, phn lp gen v to t hp biu hin trong t bo ng vt N gi ta c th phn lp c gen mong mun t sn phNm biu hin ca n nh mRN A hoc protein.
Hnh 3.1. Chut nht chuyn gen hormone sinh trng c kch thc ln hn nhiu ln so vi chut nht bnh thng
T mRN A di tc dng ca enzyme phin m ngc (reverse transcriptase) tng hp ra DN A b sung mch n (single strand complementary DN A, ss cDN A), tip theo l 112 cDN A mch kp (ds cDN A). cDN A khc vi DN A gc l khng cha cc on intron m ch bao gm cc exon. S sai khc ny gy nh hng ti hot ng ca gen b tr trong h thng t bo ng vt. T sn phNm protein, c th suy ra trnh t nucleotide ca gen cu trc trn c s trnh t cc amino acid trong phn t protein. iu ny cho php to ra on mi (primer) d tm on gen mong mun. Gen cu trc mun hot ng biu hin ra protein m n quy nh trong h thng t bo nht nh th phi c promoter thch hp vi h thng m n hot ng. Promoter t bo ng vt c ngun gc hoc t ng vt nh methallothionein (mt), thymidine kinase (tk) hoc t virus ng vt nh simian virus (SV40), rous sarcoma virus (RSV)... + To c s vt liu bin np gen ng vt c v, giai on bin np gen thch hp nht l trng thi k tin nhn (pronucleus), lc m nhn ca tinh trng v trng cha dung hp (fusion) vi nhau. giai on ny t hp gen l c c hi xm nhp vo genome ca ng vt nh s ti t hp DN A ca tinh trng v ca trng. Do t bo phi cha phn chia v phn ha nn t hp gen l c bin np vo giai on ny s c mt tt c cc t bo k c t bo sinh sn ca ng vt trng thnh sau ny. 113 Trng hp ng vt c v, trng chn c thu nhn bng phng php s dng kch dc t theo chng trnh c xy dng cho mi loi hoc bng phng php nui cy trng trong ng nghim (in vitro). Sau th tinh nhn to to ra trng tin nhn. Trng hp c, bin np gen thch hp nht l giai on phi c t 1-4 t bo. Phi ny uc to ra bng cch thu nhn trng v t inh dch nh phng php s dng kch dc t (kch thch t sinh dc trong nhau thai ca ngi-HCG, no thy th c chp) ri th t inh nhn to. + Chuyn gen vo ng vt C nhiu phng php khc nhau chuyn gen vo ng vt nh: phng php vi t im (microinject ion), s dng t bo mm phi (embryonic stem cell-ESC), phng php xung in (electroporat ion), s dng vector virus... + N ui cy phi trong ng nghim (i vi ng vt bc cao) T bo trng tin nhn sau khi vi tim c nui cy in vitro pht trin n giai on phi du (morula) hoc phi nang (blastocyst). giai on ny mng trong (pellucida) b bong ra v phi c th lm t c d con. Cy chuyn nhng phi ny vo con nhn c 114 gy cha gi (pseudopregnant) pht trin thnh c th con. i vi ng vt bc thp nh c khng cn giai on ny. Tuy nhin, c ngi ta phi tin hnh loi mng th cp (chorion), ko di giai on phi 1-4 t bo v p nhn to phi trn to c bt. + Kim tra ng vt c to ra t phi chuyn gen khng nh ng vt c c chuyn gen l vo hay khng ngi ta phi kim tra xem gen l c xm nhp c vo b my di truyn ca ng vt trng thnh hay khng v sn phNm ca gen l c c tng hp ra hay khng. Trng hp th nht, ngi ta s dng phng php lai phn t trn pha rn (phng php Southern blot hoc dot (slot) blot) hoc PCR. Trng hp th hai, phi khng nh c gen l c hot ng hay khng. pht hin protein do gen l tng hp ngi ta s dng phng php Western blot hay k thut ELISA hoc k thut min dch phng x (RIA). + Theo di th h sau ca ng vt chuyn gen xc nh gen l c di truyn hay khng Hin nay, vic nghin cu ng dng cng ngh gen trong vic to ging vt nui mi ang tp trung vo cc hng c bn c trnh by di y. 115 3.1.1. To ging vt nui c tc ln nhanh, hiu qu s dng thc n cao Trong hng ny, ngi ta tp trung ch yu vo vic a t hp gen cu trc ca hormone sinh trng v promoter methallothionein vo gia sc. Cho n nay, ngi ta a thnh cng gen ny vo th, ln v cu. Kt qu l nhng ng vt chuyn gen ny khng to ln nh chut. c, trong trng hp ln chuyn gen hormone sinh trng lng m gim i ng k (t 28,55 mm xung cn 0,7 mm) v hiu qu s dng thc n cao hn. Australia, ln chuyn gen hormone sinh trng c tc ln nhanh hn i chng l 17%, hiu sut s dng thc n cao hn 30%. Tuy nhin, ng vt nui chuyn gen hormone sinh trng c biu hin bnh l ln qu c v cha c ngha ln trong thc tin. Cc nh khoa hc Granada (Houston, M) to ra c b chuyn gen tip nhn estrogen ngi (human estrogen receptor) c tc ln nhanh. H thnh cng trong vic a gen hormone sinh trng ging insulin b (bovine insulin like growth hormone) vo gia sc to ra ging gia sc tht khng dnh m. to ra ng vt chuyn gen tht s c ngha trong thc tin cho chn nui cn phi tm c gen khi ng (promoter) thch hp. Gn y, Sutrave (1990) khm ph ra gen Ski, m di tc ng ca gen ny protein c c tng hp rt mnh, trong khi lng m li gim 116 i ng k. Pht hin ny m ra trin vng to ra ging ln nhiu nc, t m, hiu sut s dng thc n cao. tng biu hin ca hormone sinh trng nhm tng sn lng, ngi ta thnh cng trong vic to c chuyn gen hormone sinh trng. C chuyn gen hormone sinh trng ngi ln nhanh gp hai ln so vi c i chng khng chuyn gen (Zhu, 1985). Cc nh khoa hc Canada chuyn gen hormone sinh trng ti t hp vo phi c hi ang pht trin to ra c c hi chuyn gen u tin. C hi chuyn gen ny khng nhng c chu k sinh sn ngn m cn c trng lng ln gp 11 ln so vi c hi khng chuyn gen (Hnh 3.2).
Hnh 3.2. C hi chuyn gen hormone sinh trng c trng lng ln gp 11 ln so vi i chng 117 Vit nam, N guyn Vn Cng v cng s v ang nghin cu chuyn gen hormone sinh trng ngi vo chut, c vng (Carassius auratus), c chch (Misgurnus anguillicaudatus) v c chp (Cyprinus carpio). Vi mt s kt qu t c, vic nghin cu to c chuyn gen hormone sinh trng ang c tip tc tin hnh. 3.1.2. To ging vt nui chuyn sn xut protein qu dng trong y dc y l hng c nhiu trin vng nht bi v nhiu protein dc phNm qu khng th sn xut qua con ng vi sinh hoc sinh vt bc thp, do nhng sinh vt ny khng c h enzyme to ra nhng protein c cu to phc tp. nh s dng tuyn sa ca ng vt bc cao sn xut ra protein qu ln u tin c Clark (1987) xut. N i dung ca k thut ny l gn gen cu trc vi - lactoglobulin (l promoter iu khin s biu hin ca gen tuyn sa). Khi a t hp c cha promoter - lactoglobulin vo cu v chut th ng thy chng biu hin rt cao tuyn sa (Hnh 3.3). Cho n nay, rt nhiu protein dc phNm qu v ang c nghin cu sn xut qua tuyn sa ca ng vt nh: 118
Hnh 3.3. S qui trnh sn xut protein thng qua tuyn sa Promoter - lactoglobulin Gen quan tm Trng th tinh Vi tim v o DNA nhn Cy phi v o con m thay th Kim gi Th h con chuy n gen c pht hinh bng PCR S biu hin ca gen quan tm c gii hn m v Thu nhn sa t ng v t chuy n gen Sn phm ca gen quan tm c tit ra trong sa Phn on protein sa 119 - 1 -antitripsin v yu t lm ng mu IX (blood clotting factor IX) ca ngi c tit ra trong sa cu vi nng 25 mg/ml. - Hat t plasminogen m ca ngi (human tissue plasminogen activator) lm tng ng mu c tit ra sa d. - Gen urokinase ngi c a thnh cng vo ln v tit ra tuyn sa nh gen khi ng -casein ca b. - Protein C ngi c to ra t sa ln chuyn gen... GenPharm, mt cng ty Cng ngh sinh hc ca California, to ra mt b c chuyn gen lactoferrin ngi (human lactoferrin-HLF) c tn l Herman (Hnh 3.4). HLF c chc nng khng khuNn v vn chuyn st ngi. Hin nay, nhiu b ci th h con ca Herman sn xut ra sa cha HLF v GenPharm c nh pht trin n b chuyn gen ny sn xut HLF thng mi vi qui m ln.
Hnh 3.4. B c Herman chuyn gen HLF 120 Mt khc, cc protein dc phNm mong mun cng c to ra trong dch c th khng thuc m v nh mu. Cho n nay, phng php ny ch mi c s dng biu hin hemoglobin ngi vi mc cao ln chuyn gen (Sharma 1994). Hin ti, c hai protein c sn xut bng con ng ny l 1 -antit ripsin ngi v hot t plas minogen m ca ngi. Cht u c sn xut qua sa cu vi nng 35 g/ l, cn cht sau sn xut qua sa d. Hng Genetech (M) hng nm thu c 196,4 triu USD t sn phNm hot t plas minogen m vi gi 2,2 USD/ liu. Hormone s inh trng ngi cng l sn phNm ca k thut gen do vi sinh vt tng hp vi mc thu hng nm 122,7 triu USD. Hin ti, cc nh khoa hc M mun gim gi thnh ca sn phNm ny bng cch sn xut qua sa th. N gi ta d on gi thnh sn xut hormone ny qua sa th ch bng 1/3 gi thnh hin ti sn xut nh vi sinh vt . L do l chu k sinh sn ca th ngn v lng protein sa ca th li cao. Trong mt nm lng protein sa ca su con th bng ca mt con b. Tp on Genzymee Transgenic (M) sn xut ra nhiu loi protein qu t sa ca chut v d chuyn gen (Bng 3.1). 121 Bn cnh hai phng php trn, cc nh khoa hc pht trin ng vt chuyn gen sn xut ra dc phNm trong bng quang ca chng. Kh nng s dng nc tiu ca ng vt sn xut protein tng ln vo nm 1995, khi Sung v cng s (i hc N ew York) chng minh rng c nhng gen ch hot ng bng quang. Cc gen ny m ha cho protein uroplakins. Protein ny l mt thnh phn tham gia hnh thnh nn mng bng quang. Kerr (1998) nghin cu to ra chut chuyn gen sn xut hormone sinh trng ngi t nc t iu. Gen hormone sinh trng ngi c ni vi promoter urolapkin. Promoter ny kim sot v tr v thi gian hot ng ca gen. Chut mang gen ngoi lai to ra 500 ng hormone sinh trng ngi trong 1 ml nc tiu thi ra. Mc d sn phNm ca chut chuyn gen ch l mt lng nh nhng chng cho thy rng trong tng lai nc tiu ca vt nui c th s c la chn. N c tiu c nhng u th vt tri so vi sa. C ng vt c v ci u bi tit nc t iu, c bt u ngay sau khi sinh ra. N c tiu ca cc i gia sc cha nhiu protein hn trong sa ca chng. Mt khc, trn thc t chi ph cho vic tinh ch thuc t nc tiu thp hn so vi sa. Mt vi protein c th khng thch hp i vi vic khai thc t sa bi v chng lm tn thng m v. 122 Bng 3.1. Mc biu hin ca mt s protein trong sa ng vt chuyn gen Loi protein Chut (g/l) D (g/l) AAT Longer acting tPA AT III BR 96 Mab Single chain antibody -Human transferring receptor Soluble receptor CD4 AT III Sy n Antibody fusion protein -IFN Mab Chitotriosidae Galactosyl transferase Sialy l transf erase GAD Human growth hormone Proinsulin My elin basic protein Single chain antibody f usion protein Prolactin Soluble HMW receptor CFTR membrane protein Factor Xa Urokinase Human transferrin receptor MAb 35 6 10 4 1 2 8 1 1 0,2 1 2 1 0,1 8 4 8-14 4 0,2 4 0,2 0,001 0,3 1 1 20 6 10 14 123 3.1.3. To ging vt nui khng bnh v s thay i ca iu kin mi trng n nay, ngi ta bit c mt s gen c kh nng khng bnh ca vt nui. Tim gen Mx vo ln to ra c ging ln min dch vi bnh cm. N gi ta, cng thnh cng trong vic tim gen IgA vo ln, cu, m ra kh nng to c cc ging vt nui min dch c vi nhiu bnh... Trong t nhin, c sng trong nc lnh hai cc qu t, bin nhit i m p v nhng vng nc n ha. nhng ni ny iu kin nhit thay i theo ngy cng nh thay i theo ma. Tri qua qu trnh tin ha lu di, c c cc c ch sinh l thch nghi vi nhng iu kin nhit thay i ny. Cng nh nhiu loi ng vt khc, c s dng gen sc nhit phn ng vi iu kin nhit tng cao, nhng trong iu kin qu lnh mt vi loi c tin ha theo hng gen chng lnh. Gen ny m ha protein gi cho mu khi ng. De Vries pht hin ra protein chng lnh ny (antifreeze protein, AFP). Theo De Vries, trng hp cc loi c vng Bc cc v N am cc th gen AFP biu hin sut c nm, trong khi cc loi c sng vng nc n ha gen AFP ch biu hin trong ma ng. Cc protein AFP cho php c sng c trong iu kin nhit thp. Hew (1988) vi tim gen AFP ca c bn ma ng vo c hi, to ra cc con c hi chuyn gen c kh nng chu c iu kin lnh vi mc ch m 124 rng kh nng sng st ca c hi vo ma ng trong cc b nui c nc mn. y l mt thun li ln cho vic nui trng ngun thy sn quan trng ny. 3.1.4. To ging vt nui c nng sut v cht lng cao bng cch thay i cc con ng chuyn ha trong c th ng vt Trong hng ny ni bt l nhng nghin cu nng cao cht lng sa b, sa cu bng cch chuyn gen lactose vo cc i tng quan tm. S biu hin ca gen ny c iu khin bi promoter ca tuyn sa. Trong sa ca nhng ng vt chuyn gen ny, ng lactose b thy phn thnh ng galactose v ng glucose. Do vy, nhng ngi khng quen ung sa cng c th s dng c sa ny m khng cn qu trnh ln men. Hin ti, ngi ta ch ti vic a mt s gen ca vi sinh vt vo c th ng vt. Tin b ni bt nht trong hng ny l a gen m ha enzyme chu trch nhim tng hp cysteine vo cu. Cysteine l amino acid c tng hp t serine nh hai enzyme l serine transacetylase v O-acetylserine sulfahydrylase. Hai gen chu trch nhim tng hp hai enzyme ny l Cys E v Cys K. Cysteine l amino acid c bn rt quan trng trong s pht trin ca lng. N hng c gng b sung amino acid ny vo thc n u khng t kt qu do chng b phn hy trong ng tiu ha ca ng vt. Bi vy, nu a c gen tng hp 125 cysteine vo c th ng vt s lm tng nng sut lng ln rt nhiu. Tng t, vic a gen tng hp amino acid c bn nh threonine v lysine c ngun gc vi sinh vt vo c th ng vt lm tng hiu qu s dng thc n ca vt nui l c trin vng trong tm tay. 3.2. CG GH SIH S 3.2.1. Siu bi non S thnh thc v th tinh nhn to ca trng tng ln nh k thut siu bi non, cung cp mt phng tin khc phc vn sinh sn t hiu qu ca vt nui. Thng thng, mt bung trng b cha khong 50.000 trng cha thnh thc. Tuy nhin, trung bnh ch 3-4 trong s trng ny s c kt qu trong vic sinh sn ra cc b con trong sut thi gian sng ca mt b m. S dng cc k thut siu bi non hin nay, t mt con b x l, cho php mt ln c th thu nhn c 10 trng v mt na s trng ny pht trin thnh phi. K thut siu bi non ci tin gip tng s lng trng thch hp cho th tinh nhn to. N h th s con sinh ra t mt ng vt c th l rt nhiu. Cc loi hormone nh FSH, PMSG, HMG, pergonal... thng c s dng gy siu bi non. Cc hormone ny c th c dng ring r hay phi hp vi HCG hay 126 PGF 2. Thi gian thch hp gy siu bi non thng nm trong pha th vng ca chu k ng dc. c ngi ta thng s dng no thy th c chp hoc HCG kch thch sinh sn nhn to. 3.2.2. Th tinh nhn to Th tinh nhn to (artificial insemination) l k thut sinh sn c nhiu li ch, c s dng rng ri v ra i sm nht trong tt c cc k thut sinh sn mi. Th tinh nhn to hy ang cn pht trin v ngy cng c ci tin. Th tinh nhn to l mt k thut sinh sn bao gm vic ly tinh dch ra ngoi con c, nh gi cht lng tinh dch (k c pha long v bo tn) ri a tinh dch y vo ng sinh dc ca con ci m bo thu c th h sau. K thut th tinh nhn to bao gm cc bc c bn sau: - Ly tinh. Thng s dng phng php m o gi v n c nhiu u im nh cho php thu c tinh dch thun khit, cc phn x phng tinh ca con c xy ra bnh thng, cu to ca m o gi n gin, gn vi t nhin v c bit l d s dng. - nh gi cht lng tinh trng v pha long tinh dch. 127 - Bo qun tinh dch. C hai hnh thc l ngn hn (tinh lng) v di hn (tinh ng lnh). - Pht hin ng dc con ci. - Dn tinh cho con ci. Th tinh nhn to cho php mt con c ging c th phi ging vi nhiu con ci hn so vi kh nng thng thng v cho php tin hnh ng thi nhiu c s nhn ging cng nh nh gi chnh xc gi tr gy ging ca con c. Mt khc v s lng c th con i sau ln nn c th nn c th p dng chn lc cht ch v c th a nhanh n ci tin vo phn cn li ca qun th. Th tinh nhn to cn c th khc phc c tnh khng tng hp v th trng, v sinh l hay tp tnh gia cc ging hay cc loi thn thuc. Kt hp vi vic chn lc tng cng v kim tra hu th, th tinh nhn to mang li hiu qu ln trong sn xut sa (Vishwanath 2003, Hansen and Block 2004) v vic kt hp vi gii tnh ca tinh trng (tch tinh trng mang nhim sc th X v tinh trng mang nhim sc th Y, Seidel 2003) ang bt u m rng li ch ca n xa hn na. gia sc ni chung v b ni ring c qu nhiu bnh do giao cu, th tinh nhn to trnh c cc bnh truyn qua con ng ny. + Th tinh nhn to b Trong khong thp nin t 1940-1950, th tinh nhn to b sa hu nh ch s dng tinh lng do vy cc nh 128 chn nui t c c hi la chn con c ging. n u thp nin 1960, tinh ng lnh tr nn ph bin v cho php s dng rng ri hn cc con c ging xut sc, c th ngay sau khi chng cht v cho php cc nh chn nui t do la chn. i vi b tht, vic s dng th tinh nhn to t hn b sa. S d nh vy l do vic qun l b tht vi qui m rng ln hn lm cho vic pht hin ng dc chnh xc v sau l x l b ci th tinh nhn to l kh hn.. + Th tinh nhn to ln N hn chung, hu ht cc nc, th tinh nhn to ln b hn ch nhiu. iu ny do nhng kh khn v mt k thut cng nh nhu cu thp i vi dch v ny trong sn xut. Khi tin hnh th tinh nhn to, tinh dch ln s dng phi ti hoc 72 gi sau khi ly tinh th mi t c hiu qu tt (Mare 1984). Tuy nhin mt s nc, chi ph cho phi ging nhn to l tng i thp hn so vi phi ging t nhin nn n cng c s dng rng ri trong sn xut. + Th tinh nhn to gia cm i vi gia cm th vic ly tinh dch l d v gia cm mi c th c th tinh mt cch nhanh chng. Tuy nhin, chi ph th tinh nhn to cho mt n v sn phNm l tng i cao do gia cm c kch thc nh. Bi v t inh ng lnh cho t l th thai thp nn trong th tinh nhn to gia 129 cm hu nh ch s dng tinh lng, mc d cc phng php ng lnh c ci tin hin nay cho t l th thai cao i vi loi tinh ny. + Th tinh nhn to c i vi c, khi th tinh nhn to tt nht l ly trng v tinh dch cng mt lc, nht l khi nhit cao. Th tinh nh vy s nhanh v c hiu qu cao. Khi ly tinh dch, mt ngi t c c vo khn t vt kit nc, bng hng ln trn, gi cho c khi giy, mt ngi khc tay phi cm pipetman, tay tri n nh vo phn gia v di vng bung s, vut v pha sau, b i nhng git tinh dch u tin, ri a pipetman vo gn l sinh dc ht ly tinh dch. Tinh dch ca mi con c c nn ly ht trong mt ln. Tng t khi ly trng, dng tay vut nh phn b ca c ci trng s chy ra ngoi. N h chng ta bit trng thnh thc ra khi bung trng khng cng mt lc m theo tng t cho nn thi gian th tinh c hiu qu ca mi lot trng khng ng u vi nhau, m vic ly trng thng ch lm mt ln, do qu trnh th tinh cn phi c gng hon thnh nhanh chng. Hin nay, phng php th tinh nhn to thng thng l phng php th tinh kh. C bn cch thao tc nh sau: Cch th nht. Sau khi ly trng, ty theo s lng trng, cho nguyn tinh dch ly sn vo cc nh c nc 130 mui sinh l (lng nc mui sinh l gp 10 ln tinh dch) lc u, ri ti u ln trng. Cch th hai. rt ngn thi gian th tinh trc khi ly trng, tinh dch ha vi nc mui sinh l vo khay th tinh sau ly trng cho vo, lc nh khay th tinh lm cho trng v tinh trng sm tip xc vi nhau. Hai cch trn u l ly tinh dch trc, ly trng sau, c u im l c th gim bt s ngi lm v chuNn b c y s lng tinh dch cn thit ngay t u, nhng khuyt im l thi gian th tinh hi di, vo ma h nhit cao th khng thch hp lm. Cch th ba. Va ly trng va ly tinh dch. Trong khi ly trng th ng thi c mt s ngi khc ly tinh dch v ti nhanh vo trng. Lm nh vy c th rt ngn thi gian th tinh n mc ti a nhng nhc im l cn tng thm s ngi lm. Cch th t. Ly trng trc ly tinh dch sau. Sau khi ly trng, trc tip vut ngay tinh dch ca c c vo trng. Phng php ny c th gim bt thi gian ly tinh dch. Bt k p dng phng php no, sau khi trn ln tinh dch vi trng cng cn dng lng g sch khuy nh thc Ny qu trnh th tinh. Thi gian khuy khong chng 30-60 giy. Sau , t t cho nc sch vo, va cho nc va khuy chng 30 giy, ri yn 30 giy. Sau 131 cng tip tc cho thm nc sch vo ra trng, loi b i nhng tinh dch, mu hoc non dch tha. Ra 2-3 ln th cho trng vo a petri tin hnh bc mng, to phi trn mt t bo chuNn b cho phng php vi tim gen ngoi lai vo. Khi cho tinh dch vo trng, nu thy tinh dch khng tt lm, c th dng cch th tinh hn hp, ngha l dng tinh dch ca hai hoc nhiu con c. Trong trng hp nhiu trng nhng tinh dch khng c th ly tinh so ca c c ct thnh nhiu ming nh, dng nc mui sinh l ra ly t inh trng. Sau dng vi x lc ri s dng. 3.2.3. Cy chuyn phi v cc cng ngh lin quan + Thu nhn phi Phng php phu thut v khng phu thut l hai phng php c s dng thu nhn phi cc gia sc. Thu nhn phi bng phng php phu thut l phng php thu nhn phi sau khi m con vt. Cng c th git cht con vt, ct ly b phn sinh dc bn trong mang v phng th nghim di ra ly phi. Phng php khng phu thut c pht trin cho b v nga ci cho kt qu nh phng php phu thut. Hin nay, y l phng php ph bin c s dng thu nhn phi gia sc. Chng bao gm vic s dng mt ng thng Foley c 18- 24 (gm hai ng lng vo nhau), cho php dn dung dch 132 vo t cung v sau cho php dung dch t t cung quay tr ra vo mt vt cha chn lc. Mt qu bng nh gn cui ng thng c th c thi phng pha bn trong sng t cung ngn cn khng cho dch trn ra ngoi c t cung. Dung dch di ra thu c lng khong 20-30 pht, gn b phn bn trn. Phi c tch ra, a vo a petri v c nh gi phng i 75X. Phi sng c phn loi v sp xp da vo s biu hin hnh thi ca chng. Phi sau khi nh gi phn loi c th em chuyn lun cho vt nhn ng pha (synchronized recipients) hoc em ng lnh s dng sau. Tt c cc phi sng c cho vo mi trng gi kh trng (DPBS b sung vi 0,4% BSA) theo s ch dn ca Hip hi chuyn phi Quc t. + Bo qun phi y l cng on c tin hnh trc khi cy truyn phi vo vt nhn, to iu kin thun li cho vic vn chuyn phi i xa. Phi c bo qun trong nitrogen lng (-196 o C) i vi tt c cc vt nui, tr ln. + N ui phi Phi c nui cy tm thi trong cc h thng sng khc nhau nh ng dn trng ca cu chut, th; t cung ca b; xoang phc mc ca chut; xoang i ca phi g. Trong a s cc trng hp, phi c bc bng agar bo v cho mng trong sut ca phi khng b tn thng. 133 + Cy chuyn phi Cy chuyn phi (embryo transfer) l qu trnh thu nhn phi t mt con ci (con cho) v chuyn sang mt con ci khc (con nhn) hon thnh thi k c thai. N guyn tc ca vic cy chuyn phi l phi c ly ra v tr no th cy tr vo ng v tr nh sng chuyn phi. Phng php cy chuyn phi c s dng tng kh nng sinh sn ca ng vt ci. Hin nay, y l phng php ph bin c s dng trong thc tin chn ging gia sc nhiu nc trn th gii. Cc phng php cy chuyn phi khc nhau c pht trin. Hiu qu ca vic chuyn phi ph thuc vo nhiu yu t nhng quan trng nht l kinh nghim v k nng ca ngi thc hin thao tc cy chuyn phi. C hai phng php cy chuyn phi: phng php phu thut v phng php khng phu thut. Phng php cy chuyn phi khng phu thut c mt s u im: t tn km, c th t t l th thai cao nh phng php phu thut. V vy phng php ny c s dng rng ri (Hnh 3.5). Cy chuyn phi khng phu thut c thc hin bng cch s dng mt sng chuyn phi thu nh xuyn qua c vo sng t cung. Cc con nhn cng lc c kim tra s c mt ca mt th vng hot ng (CL-corpus luteum). Vic gy t mng cng (epidural anesthesia) l gim n 134 mc ti thiu sc cng. Phi cy chuyn c ht vo mt cng rm 0,25 ml trong mt ct trung tm cha 20 ml mi trng gi (holding medium) nm gia hai ti kh. Cng rm c lp vo sng cy chuyn phi v mt mng bc vi u kim loi c lp qua nh. Sau , mt mng bc v sinh c qun trn nh trnh bt k s nhim trng no t h vi khuNn m o. By gi, sng chuyn phi c a xuyn qua m o n ngoi ming t cung. Ri sau mng bc v sinh c xuyn qua v sng chuyn phi c a t t qua c v thn t cung n trn 1/3 sng t cung, cng pha vi bung trng mang th vng. Piston ca sng c Ny chm chm t phi vo sng t cung v sng c rt ra t t. Trong cy chuyn phi bng phng php khng phu thut, bc quan trng nht l a mt dng c vo nh sng cy chuyn phi n c v sng t cung. Vic s dng khng cNn thn cc dng c nh th s lm tn thng c cng nh mng t cung v gy chy mu. Do , ch di chuyn cc dng c trn khi bit v tr ca chng v qu trnh a cc dng c vo t cung lun c kim tra v iu chnh qua trc trng. cc nc pht trin, t l u thai b sau khi cy chuyn phi l 60-70% i vi phi ti v 55-65% i vi phi ng lnh. Vit N am, t l u phi t c thp hn: 30-40% i vi phi ti v 38-44% i vi phi ng lnh (Hong Kim Giao 1997). 135
Hnh 3.5. Tm tt phng php chuyn phi b 1: Gy siu rng trng b cho bng gonadotropin. 2: Th tinh nhn to (5 ngy sau khi bt u gy siu rng trng). 3: Thu nhn phi bng phng php khng phu thut (6-8 ngy sau th tinh nhn to). 4: ng Foley thu nhn phi. 5: Tch v phn loi phi. 6: Bo qun phi khng hn nh trong nitrogen lng 37 0 C hoc nhit phng mt ngy. 7: Chuyn phi vo con nhn bng phng php phu thut hoc khng phu thut. 8: Chn on thai bng s nn qua v ch trc trng 1-3 thng sau khi chuyn phi. 9: Sinh (9 thng sau khi chuyn phi). 136 + Sinh thit phi Sinh thit t phi sinh i cng trng c th xc nh c gii tnh v cc c tnh di truyn ca dng v tnh. C th ht ra mt t t bo t phi xt nghim hoc dng dao ct mt phn ca phi. + Th tinh in vitro Th tinh in vitro (in vitro fertilization) l mt k thut mi ca cng ngh sinh hc hin i nhm kt hp gia trng v tinh trng trong ng nghim thu c hp t. Cc nh khoa hc s dng phng php th tinh nhn to gii quyt vn tnh hu th ngi trong nhiu nm qua. i vi gia sc, k thut cng ngh sinh hc ny c s dng ln u tin l th (Daizien 1971), sau b v ln (Iritani 1978), d (Kim 1981). N m 1982, mt con b u tin c sinh ra bng th tinh in vitro (Hanada 1982). T n nay k thut th tinh in vitro c p dng rng ri trong chn nui b nhiu nc trn th gii. N i chung, k thut th tinh in vitro bao gm cc bc: - Trc ht tin hnh thu nhn trng cha th tinh t bung trng ca con ci cho (c th s dng thuc gy siu rng trng hoc khng). Trng c th c thu nhn vo bt k thi gian no ca chu k sinh sn (i vi b). - Sau khi c nui thnh thc trong t m (khong 20- 24 gi i vi b), trng c th tinh vi tinh trng 137 hot ha. S hot ha tinh trng c th c thc hin trong ng sinh dc ca con ci hay trong ng nghim vi mi trng nui cy thch hp. - N ui hp t cho pht trin n giai on phi du hoc phi nang. - Cy chuyn cc phi thu nhn c vo con nhn. b t l th thai t th tinh in vitro thng nm trong khong t 40-50%. S dng th tinh in vitro cho php khai thc tim nng sinh sn ca gia sc ci n thai, rt ngn khong cch th h cc gia sc c vng i di, thnh lp ngn hng gen v cng nghip ha ngnh chn nui. 3.2.4. To dng v tnh ng vt To dng v tnh (somatic cloning) l mt thut ng c dng ch mt tp hp c th (t hai tr ln) c xut x t mt c th ban u qua qu trnh sinh sn v tnh. To dng v tnh vt nui v ang pht trin vi mt s cc k thut: + Chia tch phi Vi k thut ny c th cho ra hai hay nhiu phi t mt phi ban u, to ra hng lot cc c th ging ht nhau v mt di truyn hay ni cch khc l to nn mt dng v tnh. 138 C hai phng php chia tch phi (embryo spliting): phng php dng kim (Hnh 3.6) v phng php dng dao ct. Phng php dng dao th n gin hn v d dng hn nhiu so vi phng php dng kim. thc hin chia tch phi cn phi c dung dch nui phi, knh hin vi soi ngc (inverted microscope), thit b vi thao tc iu khin kim hoc dao ct, kim gi c nh phi...
Hnh 3.6. Tch phi bng kim Trc ht cho phi dng chia tch vo a petri cha dung dch nui cy; c nh phi bng kim gi; iu khin thit b vi thao tc dch chuyn dao ct theo hng thng ng t trn xung hay theo hng nm ngang sao cho li dao t ng vo gia khi t bo phi; ct phi thnh hai, ch thao tc nhanh, dt khot v chnh xc; chuyn phi sau khi tch vo dung dch nui mi nui cy khong 2- 3 gi trc khi chuyn vo vt nhn c gy ng dc ng pha; cng c th nui cy v tip tc chia tch lp li thu nhn c nhiu phi hn. 139 Phi c s dng chia tch t nht l giai on 5- 7 ngy sau khi th tinh (i vi b). N u s dng phi giai on cui phi du hay u phi nang khi khi t bo ln v cc t bo cha bit ho th kt qu chia tch phi ni chung l s tt hn. N u chia tch phi giai on phi du th ch vic chia khi mm phi thnh hai phn u nhau. Cn nu chia tch phi giai on phi nang th ngoi vic tch ni phi b th cn phi tch phn ngoi phi b. N u tch phi giai on mun hn, lc cc t bo bit ha th t l to nn nhng c th ton vn l thp. Vo nm 2001, ln u tin Vit N am cc nh khoa hc Vin Chn nui quc gia thnh cng trong vic to mt dng v tnh b gm hai c th bng phng php chia tch phi lm i. + Chuyn ghp nhn Phng php chuyn ghp nhn (nuclear transplantation) to nn cc dng v tnh thnh cng nhiu loi gia sc nh cu, b, nga, ln, d. y l mt phng php hin i nhm chuyn ton b vt cht di truyn (DN A cha trong nhn) t mt t bo phi sm vo mt t bo trng cha th tinh tch nhn i to nn t bo lng bi (hp t) v pht trin thnh phi. K thut chuyn nhn bao gm cc bc c bn sau (Hnh 3.7):
140
Hnh 3.7. K thut chuyn ghp nhn - Trc ht, gy siu bi non, th tinh, ri thu nhn phi tt nht l giai on phi du. - Tch khi t bo phi du thnh tng t bo ring l. Cc t bo cho ny c sinh trng di nhng iu kin c bit trong mi trng nui cy. Bng cch ny s lng t bo c th c tng ln. Cng c th thc hin cc bin i di truyn v chn cc t bo bin i nh mong mun nhn chng ln. - Dung hp cc t bo trn vi t bo trng cha th tinh khng nhn bng xung in to thnh phi. - Phi to thnh c nui cy in vitro hoc a vo nui vt nhn trung gian thng l th hoc cu. Cc t bo phi ca Cc nhim sc th t trng cha th tinh Phi pht trin nh 1 trng th tinh mi T bo phi ca th cho c t cnh trng v dung hp bng xung in 141 - Sau mt thi gian, chuyn cc phi pht trin ny vo cc vt nhn c gy ng dc ng pha. K thut chuyn nhn cho php tng s lng c th con ca ng vt ci, c th t n hng trm hoc hng ngn. N i cch khc, n cho php c th to ra cc nhm ng vt ging ht nhau v mt di truyn mang mt tnh trng mong mun no , em li hiu qu cao trong nhn ging, trong ci tin di truyn cc ging vt nui. 3.2.5. To dng cu Dolly N m 1996, ln u tin trn th gii mt ng vt c to dng thnh cng bi nh phi hc Ivan Wilmut v cng s Vin Roslin ca Scotland l cu Dolly (Hnh 3.8). Phng php s dng to cu Dolly c th tm tt nh sau (Hnh 3.9): - T bo trng ca cu ci ging Scottish Blackface cha th tinh k gia II c loi b nhn. - T bo tuyn v ca cu ci ging Finn Dorset, 6 nm tui ang giai on 3 thng cui ca thi k mang thai, c nui cy trong mi trng ngho cht dinh dng i vo pha nh v ca chu k t bo (pha G 0 ). - Hai t bo trn c dung hp bng xung in. - Cc t bo pht trin trong mi trng nui cy thnh phi. Phi c cy vo mt cu m thay th c tim hormone cn thit. - Phi pht trin n gii hn v kiu DN A xc nh Dolly l mt dng v tnh, l bn sao ca cu Finn Dorset. 142 T 277 phi to thnh bng phng php ny c a vo nui cy, cui cng ch c mt phi pht trin thnh thai ri thnh cu con. Cu Dolly sinh ngy 5 thng 7 nm 1996, c trng lng bnh thng, khng c biu hin d dng g. Tip theo , cc nh nghin cu ny cng to c 3 cu con t cc t bo ca mt thai 26 ngy tui v 4 cu con t cc t bo ca mt phi 9 ngy tui.
Hnh 3.8. Cu Dolly v cu m ca n Sau nhiu ng vt khc ra i bng phng php ny. N m 1998, s dng phng php vi tim nhn vo trng loi b nhn, cc nh sinh hc ca trng i hc Hawaii to dng c hn 50 chut nht. Cc nh khoa hc cng ty PPL Therapeutics Edinburgh (Scotland) cho ra i 5 con ln to dng vo ngy 5 thng 3 nm 2000 bng cch s dng vt cht di truyn t mt t bo ca mt ln ci trng thnh. Mt nhm cc nh khoa hc N ht Bn cng thnh cng trong vic to dng b.... 143 T bo tuy n v ca cu nui cy trong mi trng T bo trng k gia II Ly bt cht dinh dng Loi b nhn Dung hp T bo th cho pha G 0
Shock in Chuy n sang cu m thay th
Hnh 3.9. Quy trnh to dng cu Dolly 144 Cu Dolly cht vo nm 2003 do b ung th phi, mt bnh ph bin c tm thy cc cu gi. Kt qu phn tch DN A cho thy cc u ca nhim sc th (telomere) ca cu Dolly ngn hn so vi bnh thng. 3.3. S XUT VACCIE TH Y Vaccine DN A ti t hp c iu ch bng cch bin np gen khng nguyn b mt c hiu ca tc nhn truyn nhim vo E. coli. Mc ch l to dng gen m ha protein khng nguyn bo v v biu hin cao gen to dng ny. Sau protein tinh ch c tim chng vo mt c th vi mt protocol chuNn v c th tng phn ng min dch vi protein ti t hp. N u thnh cng, sau c th c tim chng s t hiu qu cao trong cuc sc vi tc nhn truyn nhim. Phng php ny c tinh ch hn na nu c th xc nh c vng protein khng nguyn b mt tri min dch (immunodominant). y l yu t quyt nh khng nguyn bo v. Cc chui peptide nh c tng hp lin kt vi mt phn t th mang v c s dng nh ngun khng nguyn duy nht dn n phn ng min dch bo v. Phng php ny em li cc kt qu to ln khi p dng sn xut vaccine chng st rt. Bnh st rt trn th gii l mt bnh truyn nhim c bit gy nn tnh 145 trng bnh tt v t l t vong ln. N guyn nhn l do loi k sinh trng Plasmodium. Cc sporozoite l mt giai on trong chu k sng ca Plasmodium c tim vo trong mu do mui ci Anopheles khi n ly mu nui dng trng. Giai on ny biu hin mt khng nguyn b mt ch yu gy ra phn ng min dch. Gen m ha khng nguyn ny c to dng s dng khng th n dng sng lc th vin biu hin DN A ti t hp E. coli. Th vin DN A plasmid ny cha cDN A ca Plasmodium ( c tng hp bng cch s dng mRN A sporozoite) dung hp vi mt promoter ca E. coli. Khi biu hin gen dung hp, cDN A m ha khng nguyn b mt ca sporozoite c tch ra. Trnh t nucleotide ca cDN A ti t hp tch ra ny cho php tng hp cc peptide bt chc (mimicked) epitope tri min dch. Cng vic chnh c thc hin Plasmodium knowlesi, k sinh trng gy ra st rt kh, nhng li c m rng mt cch nhanh chng i vi vic tch chit cc gen khng nguyn b mt t cc dng gy ra st rt ngi P. falciparum v P. vivax. Phng php ny ang c p dng mt cch rng ri v nhanh chng sn xut mt s vaccine khng virus v khng k sinh trng (Bng 3.2). 146 Bng 3.2. Cc vaccine c sn xut bng phng php DA ti t hp Vaccine Gen to dng Virus Vim gan B Cm Herpes L mm long mng HIV (HTLVIII, LAV) K sinh trng Plasmodium (st rt) Trypanasoma (bnh ng) Shistosoma Giun tc (Trichnella) Giun ch (Filaria)
Khng nguy n b mt vim gan B (HbsAg) Hemaglutinin/Neuraminidase Cc tiu n v bao bc khc nhau (v arious coat subunits) Protein capsid VPl Khng nguy n b mt
Khng nguy n b mt sporozoite Khng nguy n b mt merozoite Khng nguy n b mt Khng nguy n b mt Khng nguy n b mt Mt phng php khc c s dng sn xut vaccine l dng genome virus u ma ti t hp. Trong phng php ny, DN A qui nh epitope khng nguyn b mt t cc virus nh vim gan B hoc cm A hay t cc k sinh trng nh Plasmodium c to dng trong genome virus u ma. Cc gen to dng ny c biu hin nh promoter virus u ma. S tim chng virus u ma ti t hp vo mt c th to ra s nhim trng cc b v sinh sn ca virus vi s biu hin cc sn phNm ca gen t genome ti t hp. Trong qu trnh ny vt ch biu hin bnh u ma v khng nguyn ti t hp v hy vng tng 147 phn ng min dch bo v c th vi chng. y l phng php sn xut vaccine a tr (polyvalent vaccine). Trong v d mang tnh cht l thuyt nu trn, s tim chng mt vaccine ti t hp cha cc epitope to dng ny c th lm cho vt ch min dch vi bnh u ma, vim gan B, cm v Plasmodium. 3.4. S XUT KHG TH DG Phn ng ca h thng min dch vi bt c khng th no, ngay c khng th n gin nht, l a dng (polyclonal antibody). Cho d chng ta tch chit mt t bo tit khng th ring l v a vo trong mi trng nui cy, n s cht sau mt vi th h do kh nng sinh trng gii hn ca tt c cc t bo soma bnh thng. Vn ny c gii quyt khi Kohler v Milstein pht minh ra k thut sn xut khng th n dng vo nm 1975 v cng trnh ny c trao gii thng N obel vo nm 1984. T bo B c kh nng tng hp khng th nhng khng c kh nng phn chia. N gc li t bo u ty c kh nng tng sinh khng kim sot nhng khng to thnh khng th. Kohler v Milstein tm ra cch kt hp kh nng sinh trng khng gii hn ca t bo u ty vi tnh c trng ca khng th xc nh trc ca cc t bo lch min dch bnh thng. H tin hnh dung hp cc t bo u ty vi cc t bo B hot ha to ra cc t bo lai. Trn cc t bo lch ca chut gy min dch bng khng nguyn mong mun vi cc t bo u ty. S dng 148 mt tc nhn cc mng sinh cht k st d dng dung hp. Tuy nhin t l thnh cng l qu thp. V vy, ngi ta s dng cc t bo u ty mt kh nng tng hp hypoxanthine-guanine-phosphoribosyltransferase (HGPRT) v mt kh nng tng hp khng th. Enzyme HGPRT gip t bo tng hp purine bng cch s dng ngun hypoxanthine ngoi bo. Bnh thng s vng mt HGPRT l khng c vn g i vi t bo u ty bi v chng c mt con ng th hai c th s dng tng hp purine. Tuy nhin, khi t bo c mt aminopterin, chng khng th s dng con ng th hai ny v lc ny ph thuc hon ton vo HGPRT tn ti. - Chuyn hn hp cc t bo dung hp vo mi trng nui cy nhn to HAT (cha hypoxanthine, aminopterin v thymidine). Cc t bo u ty khng th sinh trng c v thiu HGPRT. Cc t bo lch bnh thng khng th sinh trng v hn bi v thi gian sng gii hn ca chng. Cc t bo lai c th sinh trng v hn do t bo lch cung cp HGPRT v t bo u ty l bt t. - Kim tra dch ni mi mi trng nui cy tm mi trng to ra khng th mong mun. - Bi v mi trng nui cy gc c th c bt u vi hai hoc nhiu t bo lai nn phi tch cc t bo ring l t mi mi trng c khng th dng tnh v nui cy li chng. 149 - Li tin hnh kim tra mi dch ni i vi khng th mong mun. Mi mi trng nui cy li dng tnh c bt u t mt t bo ring l tng ng vi mt dng v khng th ca chng l khng th n dng. iu ny c ngha l mi mi trng nui cy to ra mt loi khng th ring bit chng li trc tip mt yu t xc nh ring l vi mt khng nguyn chn trc. - Tng lng nui cy i vi cc dng thnh cng.
Hnh 3.10. M hnh sn xut khng th n dng Khng nguy n T bo lch T bo u ty Dung hp 1. Nui cy trong mi trng HAT 2. Kim tra khng th b mt 3. To dng cc t bo dng tnh 4. Kim tra khng th b mt 5. Pht trin cc dng dng tnh In v ivo Nhn ln hoc In v itro Thu nhn khng th n dng 150 N ui cy t bo lai c th c c tin hnh bng hai con ng: + In vitro: nui cy trong cc bnh. Sn lng tng t 10-60 g/ml. + In vivo: nui cy trong c th chut. N ng khng th trong huyt thanh v trong cc dch khc ca c th c th t ti 1-10 mg/ml. Khng th n dng c s dng mt cch rng ri nh l thuc th trong cha bnh v nghin cu. Hin nay, khng th n dng c dng chng th thai, trit sinh gia sc, chNn on c thai, lao, hi, v cn c dng chNn on di cn ung th nu c gn thm ng v phng x. Gn y nht, khng th n dng cn c dng pht hin AIDS. S dng khng th n dng nhanh chng thay th n cho mt s cc phng php min dch v huyt thanh thng thng pht hin mt khng nguyn cha bit trn b mt t bo, xc nh mc hormone nh gi chc nng ca tuyn ni tit, xc nh v nh loi vi sinh vt, pht hin mt s protein c ngha trong chNn on ung th, c ch phn ng loi thi khi ghp c quan.... 3.5. S XUT PROTEI BO Protein n bo (single cell protein-SCP) l thut ng ni n s c canh (monoculture) t bo vi khuNn hoc protein tng s tch chit c t cc t bo nui cy tinh khit m c th c s dng lm ngun protein b sung cho ngi v ng vt. SCP l thch hp i vi s tiu th ca con ngi v ng vt, c xem l thc n ci tin. 151 S dng sinh khi vi khuNn lm ngun thc n l mt hng nghin cu quan trng bi v lng thc n trn th gii khng cung cp v hm lng protein ca phn ln vi sinh vt l rt cao (xp x 60-80% khi lng kh ca t bo). Mt khc, do hm lng methionine, lysine, vitamin v cc cht khong cao nn SCP nhiu dinh dng hn mt s thc n thc vt v ng vt. Tuy nhin, c mt s hn ch i vi vic s dng ph bin SCP: hm lng nucleic acid trong SCP cao c th nguy him i vi sc khe ca mt s c th vi nhng ri lon nht nh; vic c th c ca cc cht c c tit ra t cc c cht sinh trng (v d nh kim loi nng) hoc c to ra do vi sinh vt (v d nh x khuNn) i hi phi phn tch kim tra cht lng tn km; s tiu ha chm ca cc t bo vi khuNn trong ng tiu ha c th gy ra cc phn ng khng tiu hoc d ng mt s c th; gi SCP t hn so vi cc ngun protein khc nh bt u tng. N hiu loi vi sinh vt khc nhau bao gm vi khuNn, nm men, nm, to, x khuNn v nhiu c cht khc nhau c s dng sn xut SCP (Bng 3.3). Bng 3.3. Cc c cht v vi sinh vt c s dng sn xut SCP Vt liu th Vi sinh vt Loi sinh vt Carbon dioxide Nc sa (lactosse) Alkane du m Rc cellulose Methane (Methanol) Spirulina maxima Kluyvecomyces f ragilis Candida lipoly rica Chaetomium cellulolyticum Methy lophilus methylptrophus Cy anobacterium Nm men Nm men Nm Vi khun 152 Sn xut SCP u tin c ngha c thc hin c trong chin tranh th gii ln th nht. N m men Saccharomyces cerevisiae sinh trng trn nc r ng (ngun carbon) v mui ammonium (ngun nitrogen), c s dng lm c sp v xc xch. n nm 1973, du m c xem l ngun ti nguyn di do v r, do mt s cng ty du ln bt u cc d n sn xut SCP s dng du m hoc cc sn phNm tinh luyn t du m lm mi trng sinh trng. Tuy nhin, s quan tm i vi cc d n ny b gim st khi gi du m tng ln. thp nin 1970, ngnh cng nghip ha hc Hong gia Anh (ICI) pht trin thnh cng qu trnh ln men methanol lin tc sn xut SCP thng mi t vi khuNn Methylophilus methylptrophus (c gi l Prutten). M. methylptrophus c th s dng methanol lm c cht sinh trng, mc d trong thc tin methane b bin i thnh methanol v methanol c s dng lm c cht chnh. N m 1979, ICI xy dng mt nh my c kh nng sn xut 50.000 tn SCP/nm. Tuy nhin, mc d ICI u t rt ln (200 triu USD) cng nh cc thnh tu k thut ng k ca cng ngh sinh hc, nhng n khong nm 1987 th SCP khng c sn xut nh my ny na v khng mang li hiu qu kinh t. Gn y, ngi ta quan tm phc hi li vic sn xut SCP bng cch s dng cc vt liu nh rc, thc n tha (v d cellulosics v nc sa). Mt s d n s dng cc vi 153 sinh vt t nhin, trong khi cc d n khc li s dng cc vi sinh vt c bin i di truyn. Tuy nhin, bt chp bn cht ca vi sinh vt nh th no, s xem xt di gc kinh t l yu t chnh ca s thnh cng hay tht bi. C l mt qu trnh mang tnh kinh t c th c pht trin sn xut SCP t cc sn phNm ca vic x l rc. 3.6. S XUT HORMOE SIH TRG
Hnh 3.11. S sn xut hormone sinh trng b bng k thut DA ti t hp 1: Ct plasmid bng enzyme hn ch. 2: Gen somatotropin b c tch chit t t bo. 3: Gen somatotropin c chn v o plasmid. 4: Plasmid ti t hp li c a vo t bo v i khun. 5: Vi khun sn xut somatotropin b sinh trng trong bnh ln men. 6: Thu nhn somatotropin t v i khun v tinh sch. 7: Somatotropin b c a v o tng sn lng sa. Escherichia coli T bo ca b 154 Hormone sinh trng (GH) l mt protein c tit ra t thy trc tuyn yn ca ng vt c xng sng. ng vt c v, GH cn thit cho s sinh trng v pht trin. Trc y, khi cn s dng ngi ta phi tch chit GH trc tip t tuyn yn, do chi ph qu t, gi thnh qu cao. N h nhng thnh tu trong lnh vc cng ngh DN A ti t hp, ngi ta sn xut v a ra th trng nhiu loi hormone sinh trng phc v cho chn nui th y nh hormone sinh trng b (bGH), hormone sinh trng ln (pGH)... Gen m ha hormone sinh trng somatotropin l gen hormone sinh trng u tin c to dng thnh cng. Vo nm 1994, Monsanto sn xut thng mi somatotropin ti t hp ca b (bovine somatotropin-BST). Cc nng gia sn xut b sa bt u b sung hormone sinh trng ny vo ch n hng ngy ca b tng kh nng cho sa ca chng (Hnh 3.11). Somatotropin ti t hp cn ang c th nghim nh l mt phng php tng trng lng c ca gia sc v ln cng nh iu tr cc ri lon ca ngi do nhc nng tuyn yn gy ra. 155 Chng 4 NHNG LI CH V THCH THC CA CY TRNG CHUYN GEN Cy trng chuyn gen (transgenic crops) hay cn gi l cy trng bin i gen (genetically modified crops) (Hnh 4.1 v 4.2) hin ang l vn c c th gii tranh lun. Song khng th ph nhn hiu qu ca n trong sn xut cng li ch kinh t rt ln do n mang li. Hin nay, cng ngh sinh hc trn th gii pht trin vi tc chng mt, ring trong nng nghip c hn 60 triu ha gieo trng bng cc ging cy bin i gen nh: ng, la, u tng, bng, hoa hng dng, khoai ty, u ... Cy trng chuyn gen vi nng sut v cht lng cao em li li ch khng l cho nhng quc gia c nn cng ngh sinh hc tin tin. ng thi gim c vic s dng thuc tr su-phn bn ha hc vn lm suy kit ti nguyn thin nhin v ph v cn bng sinh thi, nh hng nghim trng n kh hu ton cu. N hng nghin cu hin nay cho php to ra cc loi cy lng thc th h u tin c kh nng chng li cc stress ca mi trng nh hn hn, s thay i nhit t ngt hay t nhim mn... Cc nh khoa hc trn th gii ang nghin cu th h th hai ca cc sn phNm cng 156 ngh sinh hc-nhng sn phNm mang li li ch trc tip cho ngi tiu dng. Chng hn, cy la vng c hm lng -carotein cao, hoc ging khoai ty cng ngh sinh hc c hm lng protein cao hn ging bnh thng. Cy trng cng c th to ra cc loi vaccine thc phNm (edible vaccine), em li nhng loi thuc c chi ph sn xut v bo qun thp. y l mt trong nhiu nghin cu mi nhn nhm thc Ny pht trin ngnh lng thc cng nh dc phNm th gii. N hng trin vng m cy chuyn gen mang li l v cng to ln. Hin nay, cc mt tri m ngi ta cp v cng ngh sinh hc nng nghip vn cn dng li kha cnh l thuyt v kh nng. Cn nhng u im ca loi cng ngh ny c thc t chng minh v kim nghim. 4.1. S DG CY TRG CHUY GE Hin nay, nhng sn phNm lng thc-thc phNm do cng ngh sinh hc to ra c mt trn th trng. N hng cy trng c bin i gen vn ging nhng cy trng truyn thng nhng chng c thm mt s c im c ci thin. Chng khng nhng c li cho nng dn m cn cho c ngi tiu dng. N gi nng dn gt hi c nhng v ma bi thu, trong khi ngi tiu dng quanh nm li c nhiu loi sn phNm la chn. N goi ra, nhng ging mi c to ra bng cng ngh sinh hc cn c tim nng bo v mi trng. 157
Hnh 4.1. S chuyn gen thng qua Agrobacterium tumefaciens 158
Hnh 4.2. S chuyn gen bng sng bn gen Promoter cho biu hin gen thc v t Gen c nhn dng Cc trnh t ca v i khun Vi n tungsten 1 m Kt ta DNA thnh cc tiu th a v o sng bn gen Kim ha Tiu th L thng hi Mu (m hay t bo) Khng bo T bo cht Thnh t bo Nhn Vi n xm nhp v o t bo Bn cc tiu th v o m Dn ln mng lc bn trn cc t bo nui dng Ti sinh cy Tm chn gi vin n ln li Vin n ln (n nha) Bung np thuc sng Khoang chn khng cha m 159 Trn th trng hin nay, c mt s loi cy trng cng ngh sinh hc c ci thin tnh trng v cht lng nh: - C kh nng chng chu bnh. - Cho php gim s dng thuc tr su. - Tng thnh phn dinh dng. - Tng thi gian bo qun (Bng 4.1). Bng 4.1. Mt s cy trng cng ngh sinh hc ch yu hin nay Cy trng c im mi Ci du Khng thuc dit c Ci du Hm lng laurate cao Ci du Hm lng oleic acid cao Ng Khng thuc dit c Ng Khng cn trng Bng Khng thuc dit c Bng Khng cn trng u Khng v irus Khoai ty Khng cn trng Khoai ty Khng v irus u tng Khng thuc dit c u tng Hm lng oleic acid cao B Khng v irus C chua Chn chm C chua Khng v irus 160 Ch thch - Thuc dit c (herbicide): Cc cht ha hc thng xuyn c s dng trong nng nghip kim sot c di vn gy nh hng ti nc, nh sng v cc cht dinh dng trong t. - Laurate: Mui ca lauric acid, mt acid bo quan trng c trong x phng v cc cht tNy, c ngun gc ch yu t du da v du c. Loi du ci mi ny ang c dng trong cng nghip thc phNm lm lp ph ngoi ko chocolate, bnh ngt, lp kem, b, thm ch n cn c s dng trong cng nghip m phNm. - Oleic acid: y l acid bo c mt lin kt khng no. V gc dinh dng th nhng cht bo khng no c xem l tt hn so vi cc cht bo no c tht b, ln, phomt v mt s thc n thng ngy khc. - g v bng khng cn trng (su c thn): L loi ng hoc bng chuyn gen sn xut mt loi protein tinh th (crystal protein) c ngun gc t vi khuNn t trong t nhin (Bt-Bacillus thuringiensis). Protein ny cho php cy ng hoc cy bng c kh nng khng n nh i vi su c thn. N g Bt cng lm gim s nhim c do nm trn nhng vt thng h (Hnh 4.3). 161
Hnh 4.3. g chuyn gen khng cn trng Mexico - u khng virus: u mang mt gen ca virus m ha cho protein v
(coat protein: thnh phn ca virus, chc nng c bn ca cc protein v l bo v thng tin di truyn ca virus) ca virus m vng u (PRSV). Protein ny to cho cy u kh nng t bo v chng li PRSV. Mt gen t ngun bnh c s dng khng li chnh n (Hnh 4.4). - Khoai ty khng cn trng:
Khoai ty mang mt gen sn xut protein khng su to cho n kh nng t bo v trc b khoai ty Colorado (Hnh 4.5). - Khoai ty khng virus:
c mt vi ging khoai ty c chuyn gen nhm khng virus xon l khoai ty (PLRV) v virus khoai ty Y (PVY). Loi khoai ty ny c chuyn gen ca virus t khng li virus. 162 - B khng virus: C kh nng khng virus khm vng zucchini. Phng php cng ngh sinh hc ny tit kim c chi ph chng rp cy (vector mang virus) v t gim hoc hn ch hon ton vic s dng thuc tr su (Hnh 4.6). - C chua chn chm: L loi thc phNm chuyn gen u tin c sn xut cc nc pht trin. Ging c chua ny c thi gian lu trn quy bn hng di hn. N mang mt gen lm chm qu trnh trnh mm qu t nhin khi qu chn. Loi ny gi c trn cy lu hn so vi cc ging khc, v vy c th bo qun ti lu hn. Hn na, thi gian lu gi trn quy bn hng di hn tng gi tr thng mi sau thu hoch v bo qun, gim gi thnh sn phNm.
A B
Hnh 4.4. Cy u trng Thailand Bn phi hnh A l cy chuyn gen khng virus m vng v bn tri hnh A l cy khng chuyn gen. Hnh B gii thiu cc qu u chuyn gen pht trin khe mnh. 163
Hnh 4.5. Khoai ty chuyn gen khng cn trng
A B
Hnh 4.6. B chuyn gen khng virus khm vng zucchini A: Rung b chuyn gen. B: Qu b khng chuyn gen b nhim virus (bn tri) v qu b chuy n gen pht trin bnh thng. N hn chung, vic s dng cc ging cy trng chuyn gen c th em li li nhun ng k cho cc nc ang pht trin. Th h u tin ca nhng ging cy ny chng minh c kh nng tng nng sut cy trng, gim gi thnh sn phNm, tng li nhun nng nghip v gp phn bo v mi trng. Hin nay, cc nghin cu ang hng n cc cy trng bin i gen th h th hai, tp trung vo vic tng cht lng dinh dng v kh nng ch bin. Cc ging cy trng ny s khng nh c gi tr ca chng nhng quc gia c hng triu ngi dn b 164 thiu ht thc phNm. Tuy nhin, liu cc thc phNm cng ngh sinh hc ny c an ton hay khng chng ta s tho lun trong cc phn sau.
Hnh 4.7. u tng chuyn gen khng thuc dit c
A B
Hnh 4.8. C chua chuyn gen khng virus khm cy da chut CMV (cucumber mosaic virus) A: Cy khng chuyn gen b nhim CMV. B: Cy chuyn gen sinh trng bnh thng. 165 4.2. CC GHI CU V S A TO CA CY CHUY GE 4.2.1. Xc nhn s chuyn gen bng ht phn Cho n nay, khng c ht phn ca loi cy trng chuyn gen no c hn ch kh nng pht tn. iu ny c ngha l trong tng lai cn phi xc nh v qun l s dch chuyn ca ht v ht phn. Cc phng thc qun l nh cch ly khng gian v thi gian c th c s dng hn ch s lu chuyn gen (gene flow) gia cy trng, hn ch ht st li trong t v cy st li sau khi thu hoch. Vic s dng vng cch ly, ro cn cy trng v cc ro cn thc vt khc gia ngun to v ni nhn ht phn cng c th lm gim mc pht tn ht phn. Thi gian ht phn trong khng kh cng kh di, do c th pht tn n khong cch kh xa. N ghin cu ca Reheul (1987) ghi li s pht tn ht phn nh gi c khong cch 1000 m. Tuy nhin, iu kin thi tit v mi trng thay i c th gy ra s pht tn nhng khong cch xa hn. Cc bin php cch ly sinh hc ang c pht trin xc nh liu s sinh sn cy trng c th kim sot c hay khng trnh s giao lu gen qua ht hoc ht phn. c bit cc ging hoc dng c cy bt dc c, s xy ra hin tng lai xa vi ging bin i gen hu th vi tn s cao hn v khong cch xa hn so vi ging truyn thng. S tch ly gen (gene stacking) c quan st 166 cy trng v ngi ta d on l cy trng mang gen a khng s tr nn ph bin sau khi cy trng chuyn gen c php a vo th trng, v v vy cy mc hoang bin i gen s phi cn cc bin php dit c khc. Cc nghin cu cho thy phn ln s th phn cho xy ra khong cch ngn v kh nng th phn thnh cng gim theo hm m so vi khong cch t ngun pht ra ht phn. Theo Timmons v Thompson (1995), phm vi nng tri vn c s lu chuyn gen mc rt thp xy ra trn khong cch kh xa, v vy s tch bit hon ton v mt di truyn rt kh duy tr. Trong khi ht phn ng vai tr quan trng trong s pht tn theo khng gian th ht ging ng vai tr quan trng trong s pht tn theo thi gian. V vy, khi cch ly cy trng chuyn gen vi cy trng khng chuyn gen phi tnh n chuyn trc cy trng chuyn gen c c trng trn cng mnh t khng v tp qun canh tc c gy ra s di chuyn cc ht gia cc mnh rung hay khng. S lu chuyn gen gia cy bin i gen v h hng ca n cn ty thuc vo loi tnh trng gen chuyn quy nh, c im sinh hc ca cy (th phn cho hoc t th phn) v bi cnh nng nghip (h thng cy trng, t chc khng gian gia cc tha rung). Raybould v Clarke (1999) cho rng v gen chuyn tun theo quy lut di truyn 167 Mendel nn s lu chuyn gen gia cc qun th t nhin l mt m hnh sinh hc ph hp cho vic d on s lu chuyn gen trong v gia cc qun th cy trng v h hng ca chng. Di y l mt s loi cy trng quan trng c m t l c nguy c lu chuyn gen gia cc cy trng v t cy trng vo cy hoang di mc t thp n cao. + Cy ci du Ci du c xem l cy trng chuyn gen c nguy c lu chuyn gen sang cy trng khc v sang h hng hoang di mc cao. Ci du lai c vi mt s h hng hoang di, v vy c kh nng lu chuyn gen vo cc ging ny. Tnh trng ch yu trong cy ci du chuyn gen l cc gen khng thuc dit c. N goi ra, chng cng c bin np thay i v lng v loi du to ra, v d: tng hm lng stearic acid v a gen sn xut lauric acid vo. C th s dng cc h thng qun l gim thiu s pht tn ht cy ci du bin i gen, gim thiu s lng ht ging/m 2 v qun th cy mc hoang. N gi ta xut khong cch 100 m ngn cch gia cy ci du chuyn gen v dng ci du bnh thng c kh nng sinh sn y . Tuy nhin, n nay ngi ta bit r cc dng hoc ging ci du c cy bt dc c s lai xa vi dng 168 ci du chuyn gen tn s cao hn trn mt khong cch xa hn. + Cy c ci ng Ht phn t cy c ci ng c ghi nhn pht tn khong cch hn 1 km vi tn s kh cao. Th phn cho cy trng ly c thng khng c t thnh vn v chng c thu hoch trc khi ra hoa. Tuy nhin, mt s cy trng s lt ra ngoi v s lu chuyn gen gia chng vn c th xut hin. Lai xa v np gen (introgression) 1
gia c ci ng trng v ging hoang di c chng minh l c xy ra. Cho n nay, cc nghin cu c ci ng chuyn gen ch yu tp trung vo tnh khng thuc dit c v virus. C ci ng l mt cy trng l rng v pht trin chm, do kh nng cnh tranh vi c di thp. Thng thng, ngi ta phi dng thuc dit c liu thp v lp li nhiu ln kim sot c di. Bin php ny rt tn km v iu kin thi tit cng thng lm gim hiu qu ca thuc dit c. V vy, vic to ra c ci ng khng thuc dit c l mt trin vng hp dn cho ngi canh tc. Hin nay, ngi ta chuyn hai gen khng virus gy bnh r v virus gy vng l vo c ci ng. Mt kh
1 Cn gi l chuyn gen, t c l chuyn mt vi gen t loi ny vo loi khc c b genome lng bi y . 169 nng khc l chuyn cc gen khng su b vo c ci ng kim sot rp vng (vector mang virus gy bnh vng l). Tuy nhin, nghin cu v gen chuyn khng rp vng ang cn giai on s b. Do c ci ng thu hoch c nn t l cy trng tht thot ra ngoi thp hn 1%, v vy s lu chuyn gen do pht tn ht phn gia cc cy trng thu hoch c l rt thp. Ht ging ca dng c ci ng mang cc gen thch nghi vi mi trng c kh nng nh hng n h sinh thi hoc a dng di truyn ca c ci ng hoang di, v th cn cch ly ging chuyn gen hn ch n mc ti thiu s lu chuyn gen. c ci ng hin tng lu chuyn gen gin tip thng qua ht cng l mt vn ng quan tm. N ghin cu cho thy ht c ci ng tn ti trong t trong mt khong thi gian ng k. trnh s lu chuyn gen t cy trng vo cy hoang di nn lun canh gi cho s lng ht ging/m 2
duy tr mc cao. + Cy khoai ty Th phn cho gia cc cy trng bng c thng khng c t thnh vn , v c sau khi thu hoch khng b nh hng bi ht phn bm vo. Tuy nhin, cc khu vc sn xut ht ging, kh nng th phn cho gia cc cy trng cnh nhau dn n tp nhim ging kh 170 cao. N guy c lu chuyn gen l c nu cy mc hoang pht trin trong rung t v ny sang v khc. Kh nng lai xa v np gen gia khoai ty v cc h hng hoang di ca n l rt thp. Cc tnh trng c bin np gen khoai ty gm: khng nm, su b v giun trn, khng thuc dit c, thay i thnh phn tinh bt, chng chu stress v chng bm dp c. Mc pht tn ht phn khoai ty thay i ty thuc vo ging, iu kin thi tit lc ra hoa, s c mt v tn s ca cc vector th phn. a s cc nghin cu thc a kt lun kh nng pht tn ht phn xu ra trong khong 20 m. chu u, s pht tn ht phn t khoai ty bin i gen t c kh nng nh hng trc tip n cy trng thu nhn ht phn v sn phNm thu hoch khng b nh hng n qu trnh th phn v to ht. N goi ra, khoai ty c trng bng c thay v ht v vy s tp nhim cy chuyn gen s khng truyn cho th h con. Tuy nhin, nhng quc gia km pht trin gieo trng bng ht ging c nhiu li th, v vy s th phn cho dn n tp nhim gia cc v ma. N goi ra, nu c mc hoang pht trin cng s dn n nguy c nhim cy chuyn gen vo cy truyn thng. + Cy ng c xem l loi cy trng c nguy c lu chuyn gen gia chng mc t trung bnh n cao. Bng chng 171 cho thy ng bin i gen th phn cho vi ng bnh thng khong cch bng v ln hn khong cch cch ly xut l 200 m. Vic chuyn gen ng bng Agrobacterium khng d nh cc cy trng khc. Phng php thnh cng nht a gen vo ng l bn gen (bombardment) vo m nui cy v ti sinh cy. N gi ta a gen khng khng sinh v gen chng chu cc loi thuc dit c nh: glufosinate, glyphosate v bialaphos vo ng (Harding v Harris 1994). Mt thnh cng ng k khc l a gen biu hin c t Bt vo ng kim sot s lng su bnh. Tuy nhin, cng ngh ny ang i mt vi tr ngi ln theo sau bo co gn y v nh hng xu n u trng bm su bng tai (Danaus plexippus). Cc kt qu nghin cu cho thy nh gi ht phn ca ging ng ny c th th phn cho cc ging ng khc cch xa 800 m. Khong cch cch ly duy tr thun khit 99% gia hai tha rung l 200 m, thun khit 99,5% l 300 m. Kh nng tc ng ca ht phn tng ln theo kch thc v s lng rung trong trang tri (Treu v Emberlin 2000). Mc th phn cho trong cng mt rung ph thuc vo rng ca rung thay v din tch ni chung. Kt qu nghin cu cn cho thy 5 lung u tin bn cnh ngun gy tp nhim c chc nng lm l chn i vi s pht tn ht phn. Cc lung tip theo ch c chc nng lm long gy tp nhim. T l th phn cho vi cc dng 172 ng khc gn ph thuc vo cc yu t nh khong cch, ro cn i vi s di chuyn ht phn v iu kin thi tit v a hnh . N u c hin tng np gen gia ging chuyn gen v ging bnh thng th xc sut cy mc hoang rt thp v kh nng sinh sn ca n b hn ch bi cc c im nh khng th rng ht t nhin. + La mch c xem l c nguy c lu chuyn gen gia cc cy trng v gia cy trng vi h hng hoang di mc thp. Th phn cho trong iu kin thc a thng lin quan di 2% s hoa, v vy phn ln th phn cho xy ra cc cy trng gn nhau. Cy lai gia la mch v mt s i mch hoang di v cc loi c dng nh ch gii hn F 1 vi rt t bng chng v hin tng np gen i sau do bt th. La mch l i tng c nghin cu rt nhiu nhm tm kim m hnh ng tin cy to ging cy bin i gen. Cc phng php c s dng bin np gen la mch l a trc tip DN A vo t bo trn bng shock in, hoc a trc tip vo t bo nguyn vn bng sng bn gen tc cao (high speed microprojectile bombardment). Vasil v cng s (1992) to ra ging la mch chng chu thuc dit c bng cch bn gen vo callus phi. N goi ra, cn c phng php chuyn gen trc tip bng polyethylene glycol (PEG), da vo vic x l t 173 bo phi trn bng PEG c mt DN A ngoi lai. Gn y, ngi ta pht trin phng php tch t bo trn v ti sinh cy con t nui cy dch huyn ph v trong tng lai gn s cho ra i la mch chuyn gen. Cc tnh trng c th ci thin bng chuyn gen bao gm: khng nm, khng su bnh, nng cao sn lng bng cch thay i vng i, hiu sut quang hp v s dng nc, v chng rp bng cch thay i chiu cao. Mt tnh trng khc cng c quan tm l cht lng ca ht la, m c th l nng cao c im nng bnh t bt la mch. La mch c m t l cy trng c nguy c giao lu gen t ging bin i gen sang ging bnh thng v loi hoang di thp. Kh nng lai cho vi cc h hng ca n gn cng b hn ch v khng c hin tng np gen cc th h sau nu c xy ra lai cho. + i mch Cng tng t nh la mch, i mch c m t l cy trng c nguy c giao lu gen t cy trng sang cy trng v t cy trng sang h hng hoang di mc thp. i mch ch yu sinh sn bng t th, ch to ra mt lng ht phn nh v th hu ht th phn cho ch xy ra gia cc cy trng cnh nhau. So vi cc loi la mch khc th s pht trin k thut chuyn gen i mch din ra kh chm. Bin np gen ch 174 thc hin c cho mt s kiu gen hn ch tn s thp (Harwood v cs 2000). Tuy nhin, cng c nhng thnh cng nht nh v a s u s dng phng php bn gen vo phi cha trng thnh. Gn y c thng tin v vic s dng Agrobacterium bin np gen vo i mch. Bo t c cng c s dng lm i tng bin np i mch (Yao v cs 1997). Harwood (2000) cho rng cn nghin cu thm v qu trnh bin np c th ci thin mc thnh cng khi chuyn gen. N i chung, cc tnh trng chuyn gen cho la mch u c th p dng cho i mch, c bit l nng sut v khng bnh (DoE 1994). Thay i thnh phn tinh bt l mi quan tm ca cc nh ch bin i mch. Cc tnh trng bin i gen khc i mch bao gm tng hm lng enzyme thy phn, gim nitrogen tng s, tng hm lng tinh bt v tng hm lng lysine. c m t l cy trng c nguy c giao lu gen t cy trng sang cy trng v t cy trng sang h hng hoang di mc thp. i mch ch yu sinh sn bng t th, ch to ra mt lng ht phn nh v th hu ht th phn cho ch xy ra gia cc cy trng cnh nhau. Cha c s liu no v cy lai gia i mch v loi hoang di. 4.2.2. ghin cu s bn vng ca DA trong t DN A ca cy chuyn gen c th c phng thch vo mi trng t cc nguyn liu thc vt gi hoc mc 175 nt. Vn ny c kho st i vi cy thuc l chuyn gen (aacC1; Paget v cs 1993), cy hoa d yn chuyn gen (N OS-nptII; Becker v cs 1994) v cy c ci ng (bar/TR1, TR2/nptII, 35S/BN YVV-cp; Smalla v cs 1995). S bn vng ca cu trc DN A trong t c pht hin bng cch tch chit DN A trc tip t t, sau khuch i PCR (polymerase chain reaction) cu trc ny. Chn lc primer thch hp cho php pht hin r rng cu trc chuyn gen bn cnh cc gen xut hin t nhin. Vi phng php ny s hin din ca cu trc DN A c th c pht hin nhng khng c thng tin no v s hin din ca n trong nguyn liu thc vt mc nt c th do DN A t do c hp th vo b mt t. nhy ca phng php pht hin cng rt quan trng thng ty thuc vo qui trnh tinh sch DN A v cc iu kin PCR. Gii hn ca s pht hin c xc nh cho cu trc dng trong cy c ci ng chuyn gen vi 3 cp primer khc nhau (Bar/TR1, TR2/nptII v 35S-BN YVV-cp) l khong 10 2 trnh t ch/gam t (Gebhard v cs, khng cng b). DN A ca cy c ci ng chuyn gen c pht hin trong mu t v tr khng s dng t 6, 12 v 18 thng sau khi cy c ci ng b cy lp trong t. Paget v cs (1993) nhn thy DN A cy thuc l chuyn gen c th pht hin hn 1 nm sau khi thu hoch cc cy chuyn gen. Becker v cs (1994) thng bo DN A ca cy hoa d 176 yn chuyn gen ch c th pht hin 3 mu t vo thi im 2 thng sau khi cy c cy lp trong t. Mc d ch c mt vi kho st v s bn vng ca DN A cy chuyn gen trong t, nhng s bn vng ca cu trc trong mt thi gian di c th c chng minh r rng. Tuy nhin, khng c nghin cu no cho thy hoc l DN A c hp th vo cc b mt khong, hoc vn cn ph ln nguyn liu thc vt b thi ra. 4.2.3. ghin cu s chuyn gen t thc vt vo vi sinh vt + Chuyn gen ngang t thc vt vo vi sinh vt t Chuyn gen ngang (horizontal gene transfer) l hin tng chuyn cc gen hoc nguyn liu di truyn trc tip t mt c th ring bit vo mt c th khc bng cc qu trnh tng t s gy nhim (infect ion). Phn bit vi mt qu trnh bnh thng l chuyn gen dc (vertical gene transfer)-t b m vo con ci-xut hin trong qu trnh sinh sn. Cng ngh di truyn ni chung thng khai thc chuyn gen ngang, v th cc gen c th c chuyn gia cc loi xa nhau m trc khng bao gi c th giao phi trong t nhin. V d, cc gen ngi c th c chuyn vo ln, cu v vi khuNn. Cc gen ca cc c th c chuyn vo khoai ty. N h vy, cc gen ngoi lai (foreign gene) cng c th c a vo cc cy lng thc. 177 Chuyn gen ngang trong phn ny cp n DN A ngoi lai ca cy chuyn gen hin din trong t, vi khuNn pht trin kh nng nhn gen ny v cui cng, cc trnh t ny c hp nht trong genome ca vi khuNn. - Cc nhn t tn ti t nhin (vector) c th chuyn gen ngang gia cc c th l cc virus (thng l virus gy bnh), cc plasmid v transposon, a s trong chng mang v pht tn cc gen khng thuc v khng khng sinh. Cc gen ny c th i vo t bo v sau s dng nguyn liu ca t bo nhn ln nhiu bn sao hoc nhy vo (cng nh ra ngoi) khi genome ca t bo. Cc nhn t t nhin b gii hn bi cc ro cn loi, v d virus ln s nhim vo ln nhng khng nhim vo ngi c, v virus sp- l khng th tn cng vo cy c chua c. Tuy nhin, cng ngh di truyn sn xut cc vector nhn to (mang cc gen ngoi lai) bng cch ti t hp cc phn ca hu ht cc nhn t gy nhim t nhin, nhng chc nng gy bnh ca chng b loi b, v thit k li chng khc phc cc ro cn, v th cc vector ny sau c th gn cc gen ngi chuyn vo t bo ca tt c ng vt c v khc, hoc t bo thc vt. - Cc gen ngoi lai c a vo cng vi cc tn hiu di truyn mnh-c gi l promoter (gen khi ng) hoc enhancer (vng tng cng)- tng s biu hin ca gen cao hn mc bnh thng m chng biu hin trong t bo. Cc promoter c s dng ph bin nht l t cc virus 178 thc vt c h hng vi cc virus ng vt. Cc gen ch th chn lc (selectable marker) cng c a vo cng vi cc gen quan tm, sao cho nhng t bo hp nht thnh cng cc gen ngoi lai vo trong genome ca chng v c th chn lc c. Cc gen ch th c s dng ph bin nht l cc gen khng khng sinh c ngun gc t cc plasmid ca vi khuNn v cc transposon, cho php cc t bo c chn lc vi cc khng sinh. Cc gen ch th ny thng duy tr sau trong c th c bin i di truyn. - Mt promoter thng c dng cho cc cy chuyn gen l t virus khm sp-l (cauliflower mosaic virus, CaMV), c quan h gn gi vi virus vim gan B, v t hn vi cc retrovirus nh AIDS virus. CaMV promoter c th hot ng trong hu ht thc vt, nm men, cn trng v E. coli. y l mt promoter mnh gip cho gen ngoi lai c th biu hin d tha (over-expression) v cng c th nh hng n cc gen ca vt ch nm xa v tr ca gen ngoi lai chn vo. - S chn on ca cc gen ngoi lai vo trong genome vt ch khng chu s kim sot ca cng ngh di truyn. N hon ton ngu nhin v cho hiu qu khng mong i, bao gm cc c t v cc cht gy d ng trong cc cy lng thc, v ung th trong cc t bo ng vt c v. - N guy c ca cng ngh di truyn l lm tng tim nng ca s chuyn gen ngang qua cc loi khng h hng. 179 Cc c ch t bo cho php cc gen ngoi lai chn on vo genome cng c th di chuyn chng nhy ra ngoi mt ln na. V d: enzyme integrase xc tc cho s hp nht ca DN A virus trong genome vt ch, cng mang chc nng nh mt disintegrase, xc tc cho mt phn ng ngc li. Cc gen ngoi lai sau c th chn on tr li vo v tr khc trong genome, hoc pht tn khng th kim sot ti cc c th sng khc. Cc gen khng thuc dit c hoc khng khng sinh ca vi khuNn thng c s dng nh l cc ch th chn lc i vi cy chuyn gen. V th, chuyn ngang (horizontal transfer) ca cc gen khng nh th t thc vt vo vi sinh vt thng c tho lun nh l mt hiu ng tim tng khng mong mun ca cy chuyn gen vo cc vi sinh vt t. Tuy nhin, cho n nay cha c bng chng r rng v vic chuyn gen t thc vt vo cc vi sinh vt. N ghin cu an ton sinh hc (biosafety) v chuyn gen ngang t cy chuyn gen vo vi sinh vt (vi khuNn v nm) c hai hng chnh sau: - Tm hiu c ch chuyn gen t thc vt vo vi sinh vt. - nh gi cc hu qu sinh thi. Bc tranh him hoi ca vic chuyn gen ngang c mong i t thc vt vo vi sinh vt hin din trong mu 180 t v s nhy cm cao ca cc phng php pht hin c ng dng, l c bit quan trng lm gim xc sut s chuyn gen, vn cha c pht hin. trnh cc du hiu dng tnh gi (false positive), cc phng php c dng phi c tnh c hiu cho php phn bit r rng cu trc t cc gen khng xut hin t nhin. Hu ht c ch c th cho vic chuyn gen t thc vt vo vi sinh vt l bin np t nhin i hi s hp th DN A t do. Vi khuNn t kh bin t nhin v c th hp nht DN A ngoi lai trong genome ca mnh. chuyn gen t thc vt vo vi sinh vt iu kin ng rung, khng phi ch c c ch cho php hp th v sao chp trong mt vt ch mi m s chn lc vt ch biu hin mt tnh trng mi l quan trng nht. S pht hin chuyn gen ngang c th thc hin bng cch phn tch vi khuNn sau giai on nui cy u tin. c c thng tin v s hin din cu trc trong loi vi khuNn khng th nui cy th phn vi khuNn ph trc tip trn t c th c phn tch tm DN A chuyn gen. + Chuyn gen t thc vt vo virus Kt qu u tin v cy chuyn gen biu hin protein v ca virus khm thuc l (tobacco mosaic virus, TMV) lm chm s pht trin ca bnh xut hin trong nm 1986. Cng phng thc nh th c s dng sau to ra tnh khng cho cc loi virus khc nhau, nhng 181 cc nh di truyn hc t cu hi v s an ton ca cy trng chuyn gen ngay t nhng ngy u tin. N guy c r rt nht l tim nng to ra cc virus gy nhim mi bng s ti t hp, v d gen chuyn ca virus (viral transgene) lin kt hoc trao i cc phn vi nucleic acid ca cc virus khc. Do v protein khng ngn c virus xm nhp vo t bo thc vt, gen chuyn (transgene) s c tip xc vi cc nucleic acid ca nhiu virus c mang ti thc vt bi cc vector cn trng (insect vector). Mt s nghin cu chng minh rng cc virus thc vt c th tn cng mt lot cc gen virus khc nhau t cy chuyn gen. - Virus gy bnh khm hoi t c ba l mu (red clover necrotic mosaic virus-RCN MV) dng khim khuyt thiu gen cho php n chuyn t t bo ny n t bo khc (v th khng gy nhim c) ti t hp vi mt bn sao ca gen trong cy thuc l chuyn gen icotiana benthamiana, v sinh sn cc virus gy nhim. - Cy ci (Brassica napus) chuyn gen VI, mt nhn t hot ng dch m, ca virus khm sp-l, ti t hp vi phn b sung ca virus thiu mt gen , v to ra virus gy nhim trong 100% cy chuyn gen. - Th nghim tng t tin hnh trn cy . bigelovii to ra cc th ti t hp gy nhim m rng phm vi vt ch ca virus. 182 - Cy . benthamiana biu hin mt on gen protein v ca virus CCMV (cowpea chlorotic mottle virus) ti t hp vi virus khim khuyt khng c gen . Mt cng trnh nghin cu cho thy c s ti t hp gia cc gen chuyn virus gy nhim trong CCMV, tuy nhin vi tn s cao hn s ti t hp gia cc virus gy nhim. - . benthamiana c bin np vi 3 cu trc khc nhau cha trnh t m ha protein v ca ACMV (African cassava mosaic virus). Cc cy chuyn gen c gy nhim vi mt t bin khuyt on ca protein v ca ACMV to ra triu chng ngm nh (mild systemic) cc cy i chng. Mt s cy b nhim ca cc dng chuyn gen pht trin cc triu chng ngm gay gt c trng ca ACMV. S ti t hp xut hin gia DN A ca virus t bin v DN A ca cu trc hp nht, kt qu to ra cc th h virus con ti t hp vi cc c im ca dng hoang di. Khi tt c cc th nghim ny i hi s ti t hp gia virus khim khuyt v chuyn gen, n c ngh rng di cc iu kin t nhin khi cc virus khng b khim khuyt, s khng c virus ti t hp no s c sinh ra. - S ti t hp gia CaMV dng hoang di v dng chuyn gen VI c chng minh trong . bigelovii. t nht mt trong s virus ti t hp c c tnh hn dng hoang di. N gi ta nhn thy trong cc th nghim c CaMV, tn s ti t hp cao hn nhiu so vi cc virus khc. Trong khi 183 CCMV ti t hp c phc hi t 3% ca cy chuyn gen . benthamiana cha cc trnh t CCMV, th CaMV ti t hp c phc hi t 36% ca cy chuyn gen . bigelovii. N gi ta nghi ng rng s t gy DN A si i c th xy ra trong trng hp ti t hp CaMV do thc t l DN A chuyn gen bao gm c promoter CaMV 35S. 4.2.4. Phn tch s tip nhn gen chuyn trong thc phm Cng ngh sinh hc c vai tr quan trng i vi s pht trin trong tng lai ca th gii nhng thch thc t ra l lm th no c nhiu nc ang pht trin tip cn c vi cng ngh hin i. N m 1994, thc phNm chuyn gen u tin, cy c chua mang tnh trng chn chm, c trng v tiu th mt s nc pht trin. T , ngy cng nhiu loi thc phNm c ngun gc t cy trng chuyn gen c thng mi ha v s dng trn ton th gii. Vic a cc thc phNm mi ny vo ba n hng ngy ang lm tng ln nhng bn khon chnh ng v an ton ca chng. Cc ging cy trng chuyn gen ngy cng c pht trin nh vo cc cng c ca cng ngh sinh hc hin i. Cng chnh v vy m rt nhiu ngi thc mc rng liu cc thc phNm ny c an ton bng cc loi thc phNm c c nh s dng cc bin php nng nghip truyn thng hay khng. Vy s khc bit gia lai ging thng thng v cng ngh sinh hc thc vt l g. 184 Thc ra c hai u c cng mt mt mc tiu l to ra cc ging cy trng c cht lng cao vi nhng c tnh c ci thin gip chng pht trin tt hn v ngon hn. S khc bit l ch mc ch ny t c bng cch no. Lai ging truyn thng i hi s trao i hng ngn gen gia hai cy c c tnh trng mong mun. Trong khi , nh cng ngh sinh hc hin i, chng ta c th la chn mt c tnh mong mun v chuyn ring n vo ht ging. S khc bit gia hai k thut ny l rt ln. Phng php cng ngh sinh hc hp l hn, c hiu qu cao v em li kt qu rt tt. Cc k thut s dng trong cng ngh sinh hc hin i cung cp cho nhng nh lai to ging nhng cng c chnh xc cho php h chuyn nhng c tnh mong mun vo cy trng. Hn th na, h c th lm iu ny m khng b chuyn thm cc tnh trng khng mong mun vo cy nh vn thng xy ra nu s dng lai ging truyn thng. Cng ngh sinh hc thc vt to iu kin cho cc nh khoa hc c th kim sot c cc gen chuyn, nh vy c th nghin cu rt chi tit cc tnh trng a vo. Thc phNm c ngun gc t cy trng chuyn gen phi tri qua nhiu th nghim hn bt k loi thc phNm no trong lch s. Trc khi c a ra th trng, chng phi c nh gi sao cho ph hp vi cc quy nh do mt vi 185 t chc khoa hc quc t a ra nh T chc Y t Th gii (WHO), T chc N ng Lng (FAO), T chc Hp tc v Pht trin Kinh t (OECD)... N hng quy nh ny nh sau: - Cc sn phNm chuyn gen cn c nh gi ging nh cc loi thc phNm khc. Cc nguy c gy ra do thc phNm c ngun gc t cng ngh sinh hc cng c bn cht ging nh cc loi thc phNm thng thng. - Cc sn phNm ny s c xem xt da trn an ton, kh nng gy d ng, c tnh v dinh dng ca chng hn l da vo phng php v k thut sn xut. - Bt k mt cht mi no c a thm vo thc phNm thng qua cng ngh sinh hc u phi c cho php trc khi a ra th trng cng nh vic cc loi cht ph gia mi nh cht bo qun hay mu thc phNm cn phi c cho php trc khi thng mi ha. Mt s nhn nh trong vn an ton thc phNm, nh sau: - Mc n ton ca thc phNm chuyn gen t nht cng tng ng vi cc thc phNm khc bi v qu trnh nh gi an ton i vi thc phNm chuyn gen k lng hn nhiu so vi vic nh gi cc thc phNm khc. Qu trnh nh gi an ton thc phNm m bo rng thc phNm chuyn gen mang li tt c cc li ch nh thc phNm thng thng v khng c thm mt tc hi no. - Cha c bng chng no cho thy thc phNm chuyn gen hin ang c trn th trng gy ra bt c lo ngi no 186 v sc kho con ngi hay c bt k kha cnh no km an ton hn so vi cy trng to c nh lai ging truyn thng. - Mt im c trng ca k thut chuyn gen l n a vo mt hay nhiu gen c xc nh r. iu ny gip cho vic th nghim c tnh ca cc cy trng chuyn gen d thc hin hn so vi cc cy trng bnh thng. + Cc cht gy d ng Mt trong nhng mi quan tm ln nht v thc phNm chuyn gen l cht gy d ng (mt protein gy ra phn ng d ng) c th c chuyn vo thc phNm. May mn l cc nh khoa hc bit rt nhiu v cc thc phNm gy ra d ng tr nh v ngi trng thnh. Khong 90% s d ng thc n l c lin quan ti tm thc phNm v nhm thc phNm-ng vt c v (tm, cua, s, hn), trng, c, sa, lc, u tng, qu hch v la m. N hng loi thc phNm ny v rt nhiu cht gy d ng khc c xc nh rt r v do vy kh tin rng chng c th c a vo thc phNm chuyn gen. Tuy vy, vic kim tra tnh d ng vn l mt khu quan trng trong vic kim tra an ton trc khi mt ging cy trng c a ra lm thc phNm. Hng lot cc th nghim v cu hi phi c xem xt k quyt nh liu thc phNm ny c lm tng s d ng hay khng. 187 Cc cht gy d ng c nhng c tnh chung nh: chng khng b phn hy trong qu trnh tiu ha, chng c xu hng khng b phn hy trong qu trnh ch bin thc phNm, v chng thng c rt nhiu trong thc phNm. Khng c bt k protein no c chuyn vo thc phNm chuyn gen c thng mi ha li mang nhng c tnh ny. Chng phi khng c tin s v kh nng gy d ng hay c tnh, chng khng ging vi cc cht gy d ng hay cc c t bit v chc nng ca chng c bit r. Chng cng c mt hm lng rt thp trong thc phNm chuyn gen, s nhanh chng b phn hy trong d dy v c kim tra li xem c an ton khng trong cc nghin cu v thc phNm cho ng vt. Cc gen m ha thng tin di truyn c mt trong tt c cc loi thc phNm v vic n chng khng gy ra bt k nh hng xu no. Khng c tc hi di truyn no xy ra khi tiu ha DN A c. Trn thc t, chng ta lun nhn DN A mi khi n do n c mt tt c thc vt v ng vt. + nh gi an ton ca cc thc phNm Bt k mt sn phNm chuyn gen no trc khi a ra th trng phi c th nghim ton din, c cc nh khoa hc v cc gim nh vin nh gi c lp xem c an ton hay khng v dinh dng, c tnh, kh nng gy d ng v cc kha cnh ca khoa hc thc phNm ny u da trn nhng quy nh ca cc t chc c thNm quyn ca mi nc. Chng bao gm: mt hng dn sn phNm, 188 thng tin chi tit v mc ch s dng sn phNm, cc thng tin v phn t, ha sinh, c tnh, dinh dng v kh nng gy d ng. Cc cu hi in hnh c th c t ra l: (1) Cc thc phNm chuyn gen c c to ra t thc phNm truyn thng c cng nhn an ton hay khng. (2) N ng cc c t hay cht gy d ng trong thc phNm c thay i hay khng. (3) Hm lng cc cht dinh dng chnh c thay i hay khng. (4) Cc cht mi trong thc phNm chuyn gen c m bo tnh an ton hay khng. (5) Kh nng tiu ha thc n c b thay i hay khng. (6) Cc thc phNm c c to ra nh cc quy trnh c chp nhn hay khng. N gay khi cc cu hi ny v cc cu hi khc v thc phNm chuyn gen c tr li, vn cn nhiu vic phi lm trong qu trnh ph chuNn trc khi thc phNm chuyn gen c thng mi ha. Thc t, thc phNm chuyn gen l loi sn phNm c nghin cu nhiu nht trong cc loi c sn xut. + Gen khng khng sinh Mt vi ging cy trng chuyn gen c cha cc gen quy nh tnh trng khng khng sinh. Cc nh khoa hc s dng tnh trng ny nh mt ch th (marker) nhn bit ra nhng t bo chuyn c gen vo. N gy cng c nhiu lo lng rng cc gen ch th ny c th c pht tn t cc cy trng chuyn gen sang cc vi sinh vt c tr trong rut ngi v chng lm tng kh nng khng i 189 vi khng sinh. c rt nhiu cc nghin cu v th nghim khoa hc v vn ny i ti cc kt lun sau: Kh nng cc gen khng khng sinh c th c pht tn t cc vy trng chuyn gen sang cc sinh vt khc l v cng thp; v thm ch khi s kin t xy ra l mt gen khng sinh c pht tn sang mt sinh vt khc th tc ng ca vic ny cng khng ng k do cc ch th c s dng trong cy trng chuyn gen c ng dng trong th y v y hc rt hn ch Tuy nhin, lm du nhng lo lng ca x hi, cc nh nghin cu c yu cu trnh s dng cc gen khng khng sinh trong cy trng chuyn gen. Vic s dng cc ch th thay th khc ang c nh gi v pht trin. 4.3. GUY C I VI MI TRG V H SIH THI Mc d th h th nht ca cc ging cy trng cng ngh sinh hc tp trung vo vic em li nhng li ch kinh t ng k cho ngi nng dn, song ngy cng c nhiu bng chng cho thy cng ngh sinh hc cn mang li nhng li ch ln hn v an ton lng thc v mi trng. N hng kt qu s dng cng ngh sinh hc ti M cho thy, vic s dng thuc tr su gim ng k, mi trng vn c bo m trong khi sn lng vn tng v tit kim chi ph sn xut. Mc d kt qu s dng cng ngh sinh hc i vi tng vng c khc nhau nhng nhng li ch kinh t do n mang li rt r rng, khng ch 190 i vi ngi s dng m cn i vi c mi trng v ngi tiu dng. Cc li ch nh ging cy lai bng cng ngh sinh hc t ph thuc ha cht u vo, do nguy c gy nhim ngun nc thp hn; vic hn ch s dng ha cht s tng an ton ca nc, m bo mi trng tt hn cho sinh vt trong t nhin; cc v ma ng dng cng ngh sinh hc cho nng sut cao hn. Tuy nhin, nhng cuc tranh lun xung quanh nh hng ca cy chuyn gen i vi mi trng ngy cng phc tp. Vn ny cng phc tp hn khi c cc nghin cu mi c cng b. N h vy cy chuyn gen c an ton vi mi trng hay khng. Vic nh gi nh hng ca cy chuyn gen ti mi trng thng rt kh khn do phi xem xt nhiu yu t. Mt s nh khoa hc tp trung vo nguy c tim tng ca cy chuyn gen trong khi s khc li nhn mnh trin vng v li nhun. 4.3.1. Thc trng mi trng hin nay ra sao Dn s gia tng, tri t ngy cng nng ln v a dng sinh hc (biodiversity) mt dn ang nh hng rt nghim trng n mi trng. S ph hy rng v mi trng t nhin, s dng ngy cng nhiu than dn ti s gia tng khng ngng lng kh CO lm tri t nng ln. N gi ta d on rng nhit trung bnh ca tri t s tng t 2-3 o C tnh n nm 191 2100, ng thi vi s bin ng ca thi tit. S thay i kh hu c th lm thay i cn bn ch ma, do gy nn s di c ca con ngi v nhng bin i trong cc hot ng nng nghip. Thm vo dn s gia tng (theo d on n nm 2020, dn s th gii s ln ti 8 t ngi) dn n ph hy t nhin, gim cht lng nc v thay i dng chy. Sinh cnh (biotope) b mt lm cho nhiu loi ang ng trc nguy c tuyt chng. Bi vy, bo tn rng, sinh cnh v s a dng sinh hc, chng ta cn phi m bo nhu cu lng thc trong tng lai da trn qu t hin c. 4.3.2. hng li ch ca cy chuyn gen Cy chuyn gen c li ch tim tng i vi mi trng. Chng gip bo tn cc ngun li t nhin, sinh cnh v ng-thc vt bn a. Thm vo , chng gp phn gim xi mn t, ci thin cht lng nc, ci thin rng v ni c ng ca ng vt hoang di. Thc vt vi kh nng t bo v chng li cn trng v c di c th gip gim liu lng v nng ca cc thuc tr su s dng. V d: Trung Quc, bng Bt gip gim lng thuc dit cn trng xung cn 40 kg/ha. Gim s dng thuc tr su ci thin ng k cht lng nc nhng vng s dng thuc. V d: nc chy qua cc cnh ng bng Bt M hon ton khng cn 192 nhim thuc tr su trong sut 4 nm nghin cu ca B N ng nghip M. Thc vt khng thuc dit c gip cho vic s dng bin php khng cy t (yu t quan trng trong vic bo tn t ai) tr nn ph bin. V d: ngi trng ci du chuyn gen Canada t phi cy cy hn so vi khi trng cy ci du truyn thng. Cy chuyn gen c th tng ng k sn lng thu hoch, do vy vi din tch t canh tc t hn vn c th thu c nhiu lng thc hn. V d: M, vo nm 1999 c 66 triu rung ng trnh c su c thn. 4.3.3. nh gi cy chuyn gen i vi an ton mi trng Cc cy chuyn gen c nh gi cNn thn v nh hng ti mi trng trc khi a ra th trng tun theo cc quy tc do cc t chc v cc chuyn gia mi t rng trn khp th gii xy dng. Chng hn, Hi ng nghin cu quc gia M nm (1989), T chc hp tc pht trin kinh t nm (1992), chnh ph Canada nm (1994)... N hng ngi nh gi nh hng ca cy chuyn gen bao gm nhng ngi to ra chng, cc c quan kim sot v cc nh khoa hc khc. Hu ht cc quc gia s dng cc quy trnh nh gi tng t nhau xem xt s tng tc gia cy chuyn gen v mi trng. Bao gm nhng thng tin v vai tr ca gen c a vo, nh hng ca n i vi cy nhn gen, 193 ng thi c nhng cu hi c th v cc nh hng khng mong mun nh: - nh hng ln cc sinh vt khng phi l sinh vt cn dit trong mi trng . - Cy chuyn gen c tn ti trong mi trng lu hn bnh thng hoc xm chim nhng ni c ng mi khng. - Kh nng gen pht tn ngoi mun t cy chuyn gen sang loi khc v nhng hu qu c th xy ra. 4.3.4. hng ri ro c th ca cy chuyn gen Kh nng xy ra lai cho xa ca gen c chuyn vo cy trng vi cc cy c h hng, cng nh kh nng to ra nhng loi c mi. Lai cho xa l lai khng mong mun gia cy trng vi mt cy c quan h h hng. Lo ngi chnh v nh hng ca cy chuyn gen i vi mi t rng l kh nng to ra loi c mi thng qua lai cho xa vi cc cy h hng hoang di hoc n gin hn l tn ti lu trong t nhin. Kh nng trn c th xy ra, c nh gi trc qu trnh chuyn gen v c kim sot sau khi a cy ra trng. Mt nghin cu bt u t nm 1990 ko di 10 nm chng minh rng thc vt chuyn gen (nh ci du, khoai ty, ng, c ci ng...) khng lm tng nguy c xm chim hay tn ti lu di trong mi trng t nhin so vi cc cy khng chuyn gen tng ng. Cc tnh trng 194 nh chng chu thuc dit c, khng cn trng cng c iu tra ng thi vi nhng cy khng chuyn gen tng ng (Crawley v cs 2001). Tuy nhin, cc nh nghin cu cho rng nhng kt qu ny khng c ngha l s thay i di truyn khng th lm gia tng tnh hoang di hay kh nng pht tn ca cy trng m chng ch ra rng nhng cy trng nng sut cao kh c th tn ti lu di nu khng c canh tc. Do , vic nh gi cy chuyn gen theo tng trng hp nh quy nh l rt quan trng. 4.3.5. nh hng ca cy chuyn gen trc tip ln cc sinh vt khng phi l sinh vt cn dit Thng 5 nm 1999, xut hin bo co rng ht phn t cy ng Bt c nh hng bt li i vi u trng bm Monarch. Bo co ny gy ra nhng lo lng v nguy c tim tng i vi bm Monarch v c th i vi nhng sinh vt khng phi l sinh vt cn dit khc. Mt s nh khoa hc li cho l cn phi thn trng trong vic gii thch nhng kt qu nghin cu v nghin cu phn nh mt tnh hung khc vi thc trng mi trng. Bo co cho thy nghin cu ny c tin hnh trong phng th nghim v c th l khi u ca nhng vn quan trng, tuy nhin nu ch da vo n th khng c s rt ra kt lun v nguy c i vi qun th bm Monarch trn cnh ng. 195 Mt bo co khc ca y ban bo v mi trng M ch ra rng cc s liu nghin cu chng minh protein trong cy trng khng c nh hng bt li i vi sinh vt khng phi l sinh vt cn dit. Thm vo , mt nghin cu ca trng i hc Illinois (M) cng cho thy bm Monarch khng b gy hi bi ht phn Bt trong iu kin ng rung thc s. N hn chung, nhng mi quan tm ti sinh thi v mi trng xut pht t cy chuyn gen c nh gi trc khi thng mi ha chng. ng thi cn c s kim sot cc h thng nng nghip tt pht hin v gim thiu nhng mi nguy hi c th xy ra. Chng ta cn so snh cc phng php chuyn gen hin i v truyn thng lm sng t nhng mi ri ro tng i cng nh nhng li ch ca vic p dng cy chuyn gen. 4.4. GUY C I VI CO GI 4.4.1. Qun l cht sn phm bin i gen Mi hot ng c lin quan n cc loi sn phNm ny nh xut nhp khNu, vn chuyn v s dng, nghin cu khoa hc, kho nghim v chuyn giao kt qu nghin cu... u phi nm di s qun l ca chnh quyn qun l an ton cc sinh vt bin i gen v sn phNm ca chng, m bo tun th nghim ngt cc bin php qun l ri ro. Cc t chc v c nhn thc hin cc hot ng trn nu vi phm quy ch, gy thit hi cho sn xut, cho mi 196 trng v sc khe con ngi s phi bi thng mi thit hi v chi ph khc phc hu qu. Trng hp nghim trng c th b truy cu trc php lut. Cc chuyn gia cho rng, bn cnh u im v nng sut, cht lng, kh nng chng chu su bnh v thi tit khc nghit, cc sinh vt chuyn gen cng l mi nguy c gy mt an ton sinh hc. Mt s gen nh gen khng thuc hay gen mang c ch "kt thc" (terminator) ny mm khuch tn vo mi trng c th dn ti tnh trng khng thuc vi khuNn gy bnh v mt kh nng ny mm nhiu loi cy trng. Bn cnh , sn phNm bin i gen cng c th gy d ng cho ngi tiu dng. 4.4.2. guy him cho sc kho con ngi Khng c cc vn quan trng ni bt v sc khe ca con ngi lin quan n cc cy trng thc phNm c bin i di truyn (c tiu th nhiu ti M). Tuy nhin, do cc thc phNm bin i gen khng c nh du, ngi dn c th chu mt hu qu xu lin quan n vic h tiu dng loi thc phNm ny. iu quan trng cn nh l trong 3-4 nm va qua, cc cy u tng v ng khng cn trng v thuc dit c c trng hng triu acre 2 M v c s dng tip trong ch bin thc phNm.
2 1 acre t ng ng 0,4 hect are (ha). 197
Hnh 4.6. Bn cc nc ngn cm hoc yu cu dn nhn trn cc thc phm cng ngh sinh hc (CSH) Lin minh chu u (European Union, EU) cam kt theo mt tiu chun quy nh cho dn nhn thc phm cng ngh sinh hc, nhng gn y mt s nc thnh vin khng th thc hin c na. Hn mt thp k qua, cc chuyn gia an ton thc phNm xc nhn mt s vn tim tng c th tng ln nh l mt kt qu ca cc cy trng thc phNm chuyn gen, bao gm cc kh nng a cc c t mi hoc cc cht gy d ng vo trong cc thc phNm an ton trc y, lm tng c tnh vi cc mc nguy him trong thc phNm, m trc y c sn xut bi mt s cht khng c, hoc lm gim bt gi tr dinh dng ca thc phNm. Trong s cc tc ng tim tng ny, cc nh khoa hc v cc gim nh vin lo lng nht l v cc cht gy d ng mi, v thc vy, hai s kin trong thp k va qua ph hp vi iu : - u tin, mt mt bi bo cng b trong t ew England Journal of Medicine (EJM) vo nm 1996 xc Ngn c m ho c ngn cm t ng phn nhp khu sn ph m CNS H hoc canh tc th ng mi. Yu cu dn nhn sn phm CNS H Cc nc thnh vin ca European Union (EU): Austria, Belgium, Cyprus, Czech Rep., Denmark, Estonia, Finl and, France, Germany, Greece, Hungary, Ireland, Italy, Latvia, Lithuani a, Luxemboug, Malta, Netherlands, Poland, Portugal, Slov akia, Slov eni a, Spain, Sweden, UK. 198 nhn d bo cng ngh di truyn c th chuyn mt cht gy d ng t mt thc phNm gy d ng bit vo mt thc phNm khc (N ordlee v cs 1996). Mt vi nm trc , cc nh khoa hc Pioneer Hi-Bred Seed Company chuyn thnh cng mt gen t cy d Brazil (Brazil nut) vo trong u nnh ci thin cht lng dinh dng ca cy trng bng ht. Cc th nghim tip theo cho thy nhng ngi d ng vi ht d Brazil cng d ng tng t vi cy u nnh chuyn gen. - Th hai, trong nhng nm cui thp nin 1990, ngi ta thng bo rng mt dng bin d ca ng t (StarLink) cha mt tc nhn gy d ng tim tng c a vo thc phNm mt cch bt hp php lm ni ln mt ln sng tranh lun v iu , cui cng gim xut khNu ng, gy hoang mang cho ngnh cng nghip thc phNm, to ra s nghi ng rng ln v c cu t chc gim nh ca M. Cc Bo v Mi trng (EPA) khng chp thun s dng ng StarLink lm thc phNm cho ngi v lo ngi c t t c th gy ra cc phn ng d ng trong ngi tiu dng. N m 1998, c quan ny ng cho php s dng StarLink dng lm thc n gia sc. Hai nm sau, mt lin minh ca cc nhm c chung li ch cng cng kim tra cc sn phNm trn cc quy thc phNm bn l v tm thy ng StarLink trong v ca mn bnh tht chin dn (taco shell). Sau , ng chuyn gen khng c chp thun ny li c tm thy trong nhiu sn phNm khc. N gi ta bt buc phi thu hi li n v ng ca nh my, ngng xut khNu, v mua li ng b nhim bNn. S c StarLink minh ha r rng s yu km ca h thng gim nh ca M trong khu vc hu thng mi ha, tip tc m nh nng dn M, cc nh ch bin thc phNm, v cc cng ty cng ngh sinh hc. 199 TI LIU THAM KHO Trn Quc Dung. 2001. N ghin cu chuyn gen hormone sinh trng ngi vo c chch (Misgurnus anguillicaudatus) bng phng php vi tim. Lun n Tin s Sinh hc, Vin Cng ngh sinh hc, Vin Khoa hc v Cng ngh Vit am, H N i. guyn Mng Hng. 2004. Cng ngh t bo phi ng vt. XB i hc Quc gia H i. ng Hu Lanh, Trn nh Min v Trn nh Trng. 1999. C s di truyn chn ging ng vt. XB Gio dc, H N i. Bains W. 2003. Biotechnology from A to Z. Oxford University Press, Inc. N ew York, USA. Chopra VL and asim A. 1990. Genetic Engineering and Biotechnology, Oxford and IBH Publishing Co. Pvt. Ltd. New Delhi Dingermann T. 1999. Gentechnik Biotechnik. Wissenschafltiche Verlagsgsselschaft mbH, Stuttgart, Deutsch. Glick BR and Pasternak JJ. 2003. Molecular Biotechnology: Principles and Applications of Recombinant DN A. 3 rd Edition. ASM Press, USA. Birch RG. 1997. Plant transformation: Problems and strategies for practical applications. Annual Review of Plant Physiology Plant Molecular Biology 48: 297-326. Chrispeels MJ and Sadava DE. 2003. Plants, Genes, and Crop Biotechnology. 2 nd Edition. Jones and Bartlett Publishers, Massachusetts, USA. 200 Eastham K and Sweet J. 2002. Genetically Modified Organisms (GMOs): The Significance of Gene Flow through Pollen Transfer. European Environment Agency (EEA), Copenhagen, Denmark. Kempken F and Kempken R. 2000. Gentechnik bei Pflanzen, Springer, Deutsch. Houdebine LM. 2003. Animal Transgenesis and Cloning. John Wiley & Sons, Ltd. USA. ational Research Council. 2002. Animal Biotechnology, Printed in the USA. ordlee J, Taylor S, Townsend J, Thomas L and Bush R. 1996. Indentification of a Brazil-nut allergen in transgenic soybean. ew Enland Journal of Medicine 334: 688-692. Ratledge C and Kristiansen B. 2002. Basic Biotechnology. Cambridge University Press, UK. Raven PH and Johnson GB. 1996. Biology, 4 th Edition. Wm.C. Brown Publishers, Dubuque, IA. Walker JM and Rapley R. 2002. Molecular Biology and Biotechnology. 4 th Edition. The Royal Society of Chemistry, Cambridge, UK. http://www.bi otechvn.com http://binas.uni do.org. BIN AS Online: The environmental risks of transgenic crops: an agroecological assessment. http://www.ucsusa.org. Special Feature: Environmental effects of genetically modified food crops. http://www2.dupont.com. Dupont Biotechnology: Horizontal gene transfer and transgenic crops. http://www.fftc.agnet.org/library/article/tb151a.html. Technical spects of the recovery, handling and transfer of embryos. 201 MC LC
Li ni u 3 Chng 1 S XUT, XC H V B VG CA CY TRG CHUY GE 5 1.1. Cc phng php chuyn gen t hc vt 5 1.1.1. Chuyn gen nh vi khuNn Agrobacterium tumefaciens 7 1.1.2. Chuyn gen bng phng php phi sinh hc 19 1.1.3. Chuyn gen bng t bo trn 24 1.2. H thng chn lc v ch t h 25 1.3. Ti sinh cy hon chnh 29 1.4. Xc nhn s thay i gen 31 1.5. Biu hin ca DN A ngoi lai 36 1.5.1. Biu hin gen ngoi lai nhiu v t r 37 1.5.2. Biu hin gen t bo hoc m c hiu 38 1.5.3. Biu hin ant isense 39 1.5.4. S bn vng ca cy chuyn gen 41 1.5.5. S bt hot do met hyl ha 42 1.5.6. ng c ch 43 Chng 2 HG C TH MI CA CY CHUY GE 45 2.1. Tng tnh khng v t hch nghi vi mi trng 48 2.1.1. Khng thuc dit c 49 2.1.2. Khng cn t rng gy hi 56 2.1.3. Khng virus gy bnh 61 2.1.4. Khng vi khuNn v nm 66 2.1.5. Khng cc iu kin ngoi cnh bt li 70 2.2. N ng cao cht lng sn phNm 73 2.2.1. Carbohydrat e v acid bo 73 202 2.2.2. Hm lng prot ein v amino acid khng thay th 77 2.2.3. Vitamin, cht khong v cc nguyn t vi lng 80 2.2.4. Tng kh nng bo qun v hng v 84 2.2.5. Gim cc cht gy d ng 85 2.2.6. Vaccine t hc phNm 86 2.3. N hng ng dng mi ca cy t rng-ngun nguyn liu v ci t o t 88 2.3.1. Carbohydrat e v acid bo l ngun nguyn liu 88 2.3.2. Cht t ng hp 89 2.3.3. Prot ein t hc vt 90 2.3.4. Ci to t 91 2.4. Cy dc liu 92 2.4.1. Alkaloid 92 2.4.2. Cht min dch 95 2.5. Thc vt bin i gen 97 2.5.1. Thay i mu hoa 98 2.5.2. Thay i hnh dng hoa 103 2.6. Bt dc c nhn t o sn xut ht lai 105 Chng 3 CG GH CHUY GE G VT 110 3.1. Cng ngh gen trong t o ging vt nui mi 110 3.1.1. To ging vt nui c tc ln nhanh, hiu qu s dng t hc n cao 115 3.1.2. To ging vt nui chuyn sn xut prot ein qu dng t rong y dc 117 3.1.3. To ging vt nui khng bnh v s thay i ca iu kin mi t rng 123 3.1.4. To ging vt nui c nng sut v cht lng cao bng cch thay i cc con ng chuyn ha t rong c th ng vt 124 3.2. Cng ngh sinh sn 125 3.2.1. Siu bi non 125 3.2.2. Th t inh nhn t o 126 203 3.2.3. Cy chuyn phi v cc cng ngh lin quan 131 3.2.4. To dng v t nh ng vt 137 3.2.5. To dng cu Dolly 141 3.3. Sn xut vaccine th y 144 3.4. Sn xut khng th n dng 147 3.5. Sn xut prot ein n bo 150 3.6. Sn xut hormone sinh t rng 153 Chng 4 HG LI CH V THCH THC CA CY TRG CHUY GE 155 4.1. S dng cy t rng chuyn gen 156 4.2. Cc nghin cu v s an t on ca cy chuyn gen 165 4.2.1. Xc nhn s chuyn gen bng ht phn 165 4.2.2. N ghin cu s bn vng ca DN A t rong t 174 4.2.3. N ghin cu s chuyn gen t thc vt vo vi sinh vt 176 4.2.4. Phn t ch s t ip nhn gen chuyn t rong t hc phNm 183 4.3. N guy c i vi mi trng v h sinh t hi 189 4.3.1. Thc t rng mi trng hin nay ra sao 190 4.3.2. N hng li ch ca cy chuyn gen 191 4.3.3. nh gi cy chuyn gen i vi an ton mi t rng 192 4.3.4. N hng ri ro c th ca cy chuyn gen 193 4.3.5. nh hng ca cy chuyn gen t rc t ip ln cc sinh vt khng phi l sinh vt cn dit 194 4.4. N guy c i vi con ngi 195 4.4.1. Qun l cht sn phNm bin i gen 195 4.4.2. N guy him cho sc kho con ngi 196 TI LIU THAM KHO 199