COÂNG NGHEÄ SINH HOÏC

TEÁ BAØO NGÖÔØI VAØ ÑOÄNG

VAÄT
(HUMAN CELL AND ANIMAL
BIOTECHNOLOGY)
NOÄI DUNG :
I. Nuoâi caáy caùc teá baøo ñoäng vaät vaø ngöôøi.
II. Khaùng theå ñôn doøng.
III. Caáy gheùp cô quan vaø caáy phoâi.
IV. Taïo doøng (Cloning) voâ tính ñoäng vaät.
V. Caùc teá baøo goác (tem cell).
VI. Kyõ thuaät cheá taïo moâ (Tissue Engineering).
VI. Coâng ngheä sinh hoïc ñoäng vaät chaên nuoâi.
 CNSH teá baøo ngöôøi vaø ñoäng vaät hieän
nay bao goàm caùc lónh vöïc chuû yeáu nhö
nuoâi caáy caùc teá baøo, taïo khaùng theå ñôn
doøng, caáy gheùp cô quan vaø caáy phoâi, taïo
doøng voâ tính ñoäng vaät (animal cloning), teá
baøo goác (stem cell), caùc phöông phaùp sinh
saûn nhaân taïo, caáy gheùp cô quan, kiõ thuaät
cheá taïo moâ (tissue engineering).
Tuy ra ñôøi chaäm hôn so vôùi CNSH VSV,
nhöng noù coù nhieàu öùng duïng lieân quan
tröïc tieáp ñeán con ngöôøi neân phaùt trieån
maïnh vaø nhanh.
CAÙC ÑAËC ÑIEÅM :
 Kó thuaät phöùc taïp vaø khoù thöïc
hieän.
 Ñaùp öùng nhieàu nhu caàu caáp thieát

cho phoøng vaø chöõa trò beänh.

 Nhieàu phaùt minh ôû ñoäng vaät raát

deã öùng duïng cho ngöôøi neân laø

nhöõng vaán ñeà nhaïy caûm ñoái vôùi dö
luaän xaõ hoäi.
 Nhieàu öùng duïng trong chaên nuoâi.
Chæ trong 4 naêm cuoái cuûa theá
kæ XX ñaõ coù 3 phaùt minh neàn
taûng cuûa CNSH ñoäng vaät gaây
chaán ñoäng dö luaän theá giôùi
vaø nhöõng thaønh töïu môùi
ñöôïc thoâng baùo thöôøng xuyeân
treân caùc phöông tieän truyeàn
thoâng ñaïi chuùng nhö nhaân
baûn voâ tính cöøu Dolly, teá baøo
goác vaø khaùng theå ñôn doøng.
I. NUOÂI CAÁY TEÁ BAØO ÑV
 Töø naêm 1907, nuoâi caáy teá baøo ñoäng vaät
in vitro laàn ñaàu tieân cho thaáy coù khaû naêng
thöïc hieän. Ñeán naêm 1949, J.F. Enders nuoâi
moâ ñoäng vaät thaønh coâng vaø ñaõ cho thaáy
virus gaây baïi lieät (Poliovirus) coù theå phaùt
trieån trong caùc teá baøo nuoâi in vitro.
 Ñaàu thaäp nieân 1950, teá baøo ñoäng vaät coù
vuù ñöôïc nuoâi vôùi soá löôïng lôùn ñeå nuoâi
nhieàu virus baïi lieät (Poliomyelite virus) cheá
vaccine baïi lieät.
NUOÂI CAÁY TEÁ BAØO ÑOÄNG VAÄT
COÙ VUÙ COÙ NHIEÀU ÖÙNG DUÏNG :
ÖÙng duïng chuû yeáu vaøo caùc lónh vöïc :
 Saûn xuaát vaccin virus.
 Saûn xuaát caùc protein, hormone trò lieäu
 Saûn xuaát caùc protein taùi toå hôïp duøng cho
trò lieäu baèng caùc teá baøo ñoäng vaät
chuyeån gen.
 Saûn xuaát caùc khaùng theå ñôn doøng.
 Veà laâu daøi., nuoâi caáy teá baøo ñoäng vaät
vaø ngöôøi coù theå goùp phaàn phuïc hoài caùc
cô quaûn bò thöông toån hay cheá taïo caùc cô
quan nhaân taïo.
1. Nhöõng khoù khaên trong nuoâi caáy
teá baøo ñoäng vaät coù vuù.
 Nuoâi teá baøo ñoäng vaät vaø ngöôøi khoù hôn
raát nhieàu so vôùi teá baøo VSV. Caùc teá baøo cô
theå ñoäng vaät coù söï chuyeân hoaù cao neân
chuùng khoâng coù tính toaøn theá (totipotency)
nhö teá baøo thöïc vaät. Khi taùch caùc teá baøo ñeå
nuoâi trong moâi tröôøng nhaân taïo, chuùng coù
nhieàu bieåu hieän ñaëc bieät vaø khoâng phaùt
trieån ñöôïc ñeán cô theå tröôûng thaønh. Thöôøng
xuaát hieän caùc loaïi teá baøo vôùi soá boäi theå
khaùc nhau. Teá baøo bình thöôøng sinh saûn ñeán
moät luùc thì cheát theo chöông trình.
 Maät ñoä teá baøo ñaït ñöôïc sau nuoâi caáy
raát thaáp : tính chung khoaûng 1 trieäu teá
baøo/ 1ml so vôùi 10 tæ/ml ôû vi khuaån.
 Sinh saûn raát chaäm : 15 ñeán 40 giôø ñeå
taêng ñoâi soá löôïng, vi khuaån vaøi chuïc
phuùt hay nhieàu laém laø 1 hay 2 giôø.
 Teá baøo ñoäng vaät coù vuù raát nhaïy caûm
vôùi caùc yeáu toá moâi tröôøng nuoâi giöõa 35
vaø 39oC
 Deã nhieãm vi sinh vaät.
 Noùi chung, moät quaàn theå TBÑV nhaïy caûm
khi caïn nguoàn dinh döôõng thöôøng nhanh
choùng chuyeån sang pha cheát. Vaán ñeà khoâng
chæ do maát theá naêng sinh toång hôïp maø coøn
ôû choã caùc teá baøo cheát tan vaø phoùng thích
ra caùc protease cuøng nhieàu chaát baát lôïi.
Caùc chaát naøy gaây trôû ngaïi ñaùng keå ñeán
hieäu quaû thu hoài vaø laøm phöùc taïp hôn vieäc
taùch saûn phaåm khoûi moâi tröôøng vaø tinh
saïch.
 Xeùt töø goác ñoä kinh teá, söï hoaøn thieän kó
thuaät nuoâi vaät vaø chuû ñoäng söû duïng
chuùng trong coâng nghieäp laø vaán ñeà khoâng
ñôn giaûn.
2. Phöông phaùp xaùc ñònh caùc teá
baøo ñeå nuoâi
 Khôûi ñaàu moät maûnh moâ voâ truøng ñem
xöû liù vôùi protease trypsin, ñeå taùch caùc teá
baøo rôøi nhau ra. Dòch teá baøo caáy vaøo bình
thuûy tinh hay nhöïa coù ñaùy phaúng roäng
chöùa moâi tröôøng dinh döôõng loûng. Caùc teá
baøo sau khi qua pha lag seõ baùm vaøo ñaùy
vaø baét ñaàu nguyeân phaân.
 Doøng teá baøo nuoâi tröïc tieáp töø moâ ñaõ
bieät hoaù laø doøng nuoâi sô caáp (primary
culture). Caùc teá baøo phaân chia ñaõ nhanh
choùng taïo lôùp ñôn (monolayer).
Hieän töôïng kìm haõm tieáp xuùc
a. Kìm haõm tieáp xuùc ôû teá baøo bình thöôøng.
b. Khoâng coù kìm haõm tieáp xuùc ôû teá baøo ung thö
 Vieäc taïo lôùp ñôn laø bieåu hieän ñaëc bieät
cuûa caùc teá baøo bình thöôøng do tính chaát
ñöôïc goïi laø kìm haõm tieáp xuùc (contact
inhibition). Söï kìm haõm bôûi tieáp xuùc ñöôïc
thaáy roõ khi lôùp ñôn teá baøo bò laáy maát
moät loõm, caùc teá baøo rìa loõm troáng seõ laïi
chia ñeán khi laáp kín loõm troáng thì döøng
khoâng chia nöõa. Caùc teá baøo töø moâ ung
thö hoaëc ñaõ bieán ñoåi (transformed) thì maát
söï kìm haõm tieáp xuùc, neân chia lieân tuïc taïo
thaønh nhieàu lôùp teá baøo choàng leân nhau
 Ñeå nhaân caùc doøng teá baøo sô caáp qua xöû
liù trypsin, thuaän tieän hôn caû laø söû duïng
caùc moâ cuûa phoâi nhö moâ cô-da, thaän,
phoåi,... Caùc teá baøo phoâi coù hoaït tính haáp
thu dinh döôõng maïnh khi taùch khoûi cô theå
vaø boä gen cuûa chuùng töông ñoái oån ñònh
trong quaù trình nuoâi. Coù theå nuoâi caáy toát
caùc moâ cuûa khoái u.
 Treân thöïc teá, doøng nuoâi teá baøo coù theå
nhaän ñöôïc töø baát kiø moâ naøo.
 Caùc teá baøo doøng sô caáp coù theå taùch
khoûi bình baèng xöû lí vôùi trypsin hay EDTA
(kieàm). Chuùng coù theå duøng taïo doøng nuoâi
thöù caáp (secondary cultures) baèng caùch ñöa
vaøo moâi tröôøng dinh döôõng môùi noàng ñoä
cao. Caùc teá baøo doøng sô caáp coù theå qua
haøng loaït caáy chuyeàn. Chuùng sinh saûn vôùi
toác ñoä oån ñònh qua nhieàu laàn chuyeàn vaø
taïo neân chuûng teá baøo (cell strain). Caùc
doøng khoâng toàn taïi voâ haïn maø phaân chia
chæ moät soá laàn nhaát ñònh tröôùc khi toác
ñoä taêng tröôûng giaûm vaø cheát. Ví duï, caùc
teá baøo ngöôøi chæ chia 50  100 laàn.
3. Caùc doøng teá baøo lieân tuïc
(Continuous cell lines)
 Khoâng phaûi taát caû caùc teá baøo cô theå
ñoäng vaät ñeàu cho caùc doøng sô caáp maø taát
caû caùc theá heä thöù caáp ñeàu cheát. Phaàn
lôùn caùc teá baøo chuoät cheát sau khi chia 30 
50 laàn, nhöng moät ít ñaõ bieán ñoåi coù hình
thaùi khaùc, taêng tröôûng nhanh hôn vaø coù
khaû naêng baét ñaàu doøng nuoâi töø moät soá
löôïng ít teá baøo. Theá heä töø nhöõng teá baøo
ngoaïi leä ñoù toàn taïi voâ haïn, khaùc vôùi caùc
chuûng teá baøo nguoàn, chuùng laø caùc doøng
teá baøo (cell lines).
Phöông phaùp nuoâi caáy teá baøo ñoäng
vaät coù vuù
a. Xaùc ñònh caùc teá baøo ñeå nuoâi

Hình 7.1. Hieän töôïng kìm haõm tieáp
xuùc.
a. Kìm haõm tieáp xuùc ôû teá baøo bình
thöôøng.
b. Khoâng coù kìm haõm tieáp xuùc ôû
teá baøo ung thö.
Hình 7.2. Bioreactor (Maùy duøng tuùi)
nuoâi teá baøo ñoäng vaät.
Ñaây laø moät caûi tieán môùi vì cho
ñeán nay chuû yeáu nuoâi teá baøo trong
bình thuûy tinh hoaëc nhöïa.
B. Caùc doøng teá baøo lieân tuïc (Continous cell lines)
Doøng Loaøi Moâ goác Hình thaùi Boäi theå Taêng
teá goác tröôûng
trong
baøo huyeàn
phuø

3T3 Chuoät Moâ lieân keát Nguyeân baøo sôïi Ña boäi leäch Khoâng
L Chuoät " " " Coù
CHO Chuoät baïch Buoàng tröùng Bieåu bì Töïa löôõng boäi "
BHK 21 Chuoät Siri Thaän Nguyeân baøo sôïi Löôõng boäi "
Hela Ngöôøi Ung thö naõo Bieåu bì Ña boäi leäch "
Wish " Maøng oái " " ?
Hep-2 “ Ung thö thanh “ “ ?
quaûn
KB " Ung thö muõi " " Coù
haàu
Thieát bò nuoâi
 Coù theå duøng bình Roux vaø bình
truï ñeå nuoâi ôû quy moâ nhoû
Saûn xuaát coâng nghieäp nuoâi bình lôùn treân
giaøn keä
Duøng bi trong bioreactor hieäu quaû
cao gaáp 60 laàn
vaät
Bioreactor (Maùy duøng tuùi) nuoâi teá
baøo ñoäng vaät.
4. Moâi tröôøng dinh döôõng vaø caùch pha
cheá

 Moâi tröôøng nuoâi töï nhieân

 Moâi tröôøng nuoâi toång hôïp
 Caùc thaønh phaàn caên baûn cuaû moâi tröôøng dinh
döôõng vaø caùch pha cheá
Moâi tröôøng dinh döôõng phaûi thoaû maõn:
1/. Nhöõng ion voâ cô caên baûn (Na, Ca, K…).
2/. Aùp suaát thaåm thaáu chính xaùc.
3/. pH chính xaùc (thöôøng giöõ ôû 7-7,3).
4/. Nguoàn naêng löôïng töø glucose.
5/. Coù phenol ñeå deå theo doõi pH.
 Sô ñoà pha
cheá :
Caùc chaát boå sung Nöôùc Muoái Caùc vitamin
-dòch thuûy caùc protein - caát nhieàu laàn - tan trong - tan trong alkali
- chaát taêng tröôûng - maát ion nöôùc
- dd ñieäm, choáng boït - giöû ôû 800c
- antiblotics
- Antifungicides
- Chaát chæ thò

Huyeát töông

- Khöû maùu ñoùng cuïc, tieát dòch, laøm

trong, loïc, thöû

Theâm pH

Thu & thöû

Khöû truøng, loïc

D. Qui trình khaùi quaùt vaø caùch xöû liù ñeå thu
caùc loaïi saûn phaåm

Caùc teá baøo nuoâi

Pha loaõng trong moâi tröôøng

Laáy moâi tröôøng caïn dung dòch ra
vaø Acid butyric

Laáy moâi tröôøng kieät
chaát dinh döôõng ra
Cho vaøo moâi tröôøng
kích thích taïo interferon
Theâm moâi tröôøng Tinh saïch, coâ ñaëc
duy trì
Khaùng theå, hormone
Virus soáng

Taùch teá Thöû

baøo
Tinh cheá interferon
vaccine
5. Caùc öùng duïng cuûa nuoâi teá
baøo ñoäng vaät.
– Saûn xuaát vaccine virus.
– Saûn xuaát caùc protein trò lieäu (nhö
interferon).
– Saûn xuaát caùc chaát lieân quan mieãn
dòch.
– Saûn xuaát caùc hormone.
– Saûn xuaát caùc virus dieät caùc loaøi
saâu haïi.
 II. HYBRIDOMA VAØ CAÙC
KHAÙNG THEÅ ÑÔN DOØNG.
 Naêm 1975, Kohler Milstein phaùt minh ra khaùng theå ñôn
doøng.
 Nguyeân lyù saûn xuaát :
- Gaây ra nhöõng teá baøo bình thöôøng coù khaû naêng taïo
khaùng theå .
- Lai nhöõng teá baøo naøy vôùi teá baøo Mieloma ung thö.
Quaù trình lai naøy hieäu quaû khi duøng virus Sendail
baèng dung hôïp teá baøo.
- Choïn loïc caùc doøng lai vöøa mang tính chaát taïo khaùng
theå vöøa sinh saûn voâ haïn ( goïi laø doøng lai hybridoma).
ÖÙùng duïng roäng raõi trong
nhieàu lónh vöïc :
- Taêng ñoä nhaïy caùc chaát thöû duøng phaûn
öùng mieãn nhieãm caùc khaùng nguyeân khoâng
dung naïp (Histocompability)
- Chaån ñoaùn: ung thö,..
- Lieäu phaùp: chöaõ trò ung thö ñuùng choã.
- Tinh saïch caùc saûn phaåm laø protein.
- Giuùp phaùt hieän vò trí cuûa protein qua
khaùng theå coù gaén chaát chæ thò (nhö phaùt
huyønh quang).
 III. TAÏO DOØNG
(CLONING) VOÂ TÍNH.
 Thaùng 2/1997, Wilmut coâng boá nhaân
baûn voâ tính ñoäng vaät (Animal cloning)
cöøu Dolly. Thaønh coâng naøy môû ra
trieån voïng to lôùn trong nhaân gioáng
nhieàu loaøi ñoäng vaät khaùc nhau töø
nhaân cuûa teá baøo soma (teá baøo
thöôøng cuaû cô theå), keå caû nhaân baûn
ngöôøi.
Teá baøo Prokaryotae.
IV. CAÙC TEÁ BAØO GOÁC
1. Teá baøo goác phoâi vaø teá baøo goác soma
Töø ñaàu thaäp nieân 1940, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ
phaùt hieän caùc doøng teá baøo goác phoâi (embryonic
stem cell) ôû chuoät. vaø cho thaáy chuùng coù tieàm naêng
sinh saûn vaø phaùt trieån khoâng giôùi haïn nhö coù theå
bieät hoaù taïo cô, xöông, caùc teá baøo gan,…
Trong nhieàu thaäp kiû qua, caùc nhaø khoa hoïc
chuù troïng caùc teá baøo goác phoâi chuoät nhaèm
taïo caùc ñoäng vaät chuyeån gene hôn laø taïo ra
caùc moâ taêng tröôûng in vivo. Cho ñeán cuoái
1998, 2 nhoùm nghieân cöùu ñoäc laäp daãn ñaàu
bôûi J. Thomson, Madison vaø John Gearhart (Mó)
môùi tuyeân boá hoï ñaõ nuoâi caáy thaønh coâng
teá baøo goác cuûa ngöôøi.
 TEÁ BAØO GOÁC
 Ñònh nghóa teá baøo goác : “ñoù
laø nhöõng teá baøo coù khaû
naêng töï taùi sinh keùo daøi voâ
haïn vaø coù theå taïo ra ít nhaát 1
kieåu teá baøo haäu dueä ñöôïc
bieät hoùa ôû möùc cao”.
 Tröôùc phaùt hieän cuûa M. Goodell veà caùc teá
baøo goác soma (somatic stem cell) ôû caùc teá baøo
cô tröôûng thaønh, caùc nhaø khoa hoïc cho raèng
chæ caùc teá baøo ôû giai ñoaïn sôùm cuûa phoâi
môùi coù tính toaøn theá (totipotency) hay ña theá
(pluripotency) töùc khaû naêng phaùt trieån taïo
caù theå hoaøn chænh hay thaønh nhieàu loaïi teá
baøo bieät hoaù.
 Trong khi Gearhart ñang loay hoay vaät loän
vôùi caùc teá baøo goác phoâi thì Goodell taäp
trung vaøo caùc teá baøo goác soma. Hoï ñaõ thieát
keá moät thí nghieäm phuïc hoài tuûy xöông cho
chuoät bò chieáu xaï baèng caùc teá baøo goác cô
laáy töø nhöõng con chuoät tröôûng thaønh.
Teá baøo
tröùng
cuûa
ngöôøi (~
200
microâme
ùt) vôùi
caùc tinh
truøng
bao quanh
Söï
phaùt
trieån
caùc
doøng
teá
baøo
töø hôïp
töû
Teá baøo
goác phoâi
sinh saûn
taïo nhieàu
doøng teá
baøo bieät
hoaù khaùc
nhau
 Caùc teá baøo goác coù 2 con ñöôøng ñeå töï taùi
sinh vaø bieät hoaù. Moät laø chuùng taïo ra tröïc
tieáp caùc teá baøo bieät hoaù baèng caùch phaân
chia baát ñoái xöùng (1 teá baøo goác cho ra 2 teá
baøo con, 1 vaãn laø teá baøo goác, coøn caùi kia laø
teá baøo tieàn bieät hoaù seõ traûi qua bieät hoaù). Hai
laø taïo ra nhieàu quaàn theå teá baøo vaø döôùi taùc
ñoäng cuûa caùc nhaân toá ñaëc hieäu seõ taïo ra caùc
teá baøo bieät hoaù.
 Caùc teá baøo maàm sô khai cuûa ngöôøi vaø
chuoät trong moâi tröôøng pha troän nhieàu yeáu
toá tín hieäu (signaling factors) ñeàu coù theå phaùt
trieån thaønh caùc teá baøo goác phoâi coù tính ña
theá trong bieät hoaù vaø töï taùi sinh.
caùc teá baøo goác. Bôûi vì chuùng coù traùch
nhieäm taùi taïo moâ ngay trong ñieàu kieän bình
thöôøng hoaëc trong phuïc hoài sau toån thöông.
Moät soá nghieân cöùu thaønh coâng cho thaáy
caùc moâ bieåu bì coù khaû naêng taùi laäp chöông
trình phaùt trieån höôùng bieät hoaù thoâng qua
nhöõng thay ñoåi moâi tröôøng ngoaïi moâ cuûa
chuùng.
kinh cuûa lôùp thuù gaây
nhieàu söï chuù yù nhaát.
Chuùng cuõng coù theå ñöôïc
thu nhaän töø caùc teá baøo
goác phoâi sô khai vôùi caùc
ñaëc tính : 1) coù theå taïo ra
moâ thaàn kinh hoaëc ñöôïc
laáy töø heä thaàn kinh ; 2)
coù khaû naêng töï taùi sinh ;
3) coù theå taïo ra caùc teá
baøo khaùc teá baøo ban
ñaàu qua söï phaân chia baát
ñoái xöùng.
 Coù söï phaân bieät caùc teá baøo goác toaøn theá
(totipotent stem cell) vôùi caùc teá baøo goác ña theá
(pluripotent stem cell). Moät teá baøo goác toaøn theá coù
theå cho ra moät cô theå hoaøn chænh coù caû heä thaàn
kinh trung öông laãn ngoaïi vi (nhö moät hôïp töû). Coøn
caùc teá baøo goác ña theá thì coù theå bieät hoaù ñöôïc
thaønh baát kìø loaïi teá baøo naøo keå caû teá baøo thaàn
kinh, ngoaïi tröø teá baøo cuoáng nhau.
 Caùc teá baøo goác laø ñôn vò cô sôû khoâng nhöõng cuûa
quaù trình taïo phoâi, maø caû taân taïo ñoái vôùi moät cô theå
tröôûng thaønh, taùi taïo ña daïng caùc loaïi moâ. Caùc nghieân
cöùu cho thaáy coù theå taát caû caùc moâ vaø cô quan ñeàu
phaùt sinh töø caùc teá baøo goác vaø cuõng chöùa teá baøo
goác.
 Hieän ñaõ xaùc ñònh ñöôïc trong maùu ngöôøi coù 1
teá baøo goác/1 trieäu teá baøo vaø ñaõ coù maùy töï ñoäng
saøng loïc teá baøo goác töø maùu ñeå söû duïng vaøo
nhieàu muïc ñích khaùc nhau.
2. Khaû naêng öùng duïng
Thaønh coâng caùc teá baøo goác phoâi seõ môû ra moät
vieãn caûnh öùng duïng voâ cuøng saùng suûa. Ñaëc bieät
noù thaùo gôõ haøng loaït caùc trôû ngaïi then choát
trong caùc kó thuaät khaùc cuûa CNSH ñoäng vaät vaø
coù theå noùi veà vai troø caùch maïng hoaù CNSH
ñoäng vaät.
 Thöù nhaát, nuoâi caáy moâ teá baøo ñoäng vaät seõ gaëp

khoù khaên laø teá baøo bình thöôøng khoâng nuoâi

ñöôïc thaønh doøng vì cheát theo chöông trình vaø hôn 50
naêm qua vaãn söû duïng caùc doøng teá baøo ung thö
ñeå nuoâi caáy. Nuoâi teá baøo goác seõ ñöôïc thöïc hieän
deã daøng hôn vôùi nguoàn teá baøo doài daøo coù theå
thu ñöôïc töø caùc loaïi moâ khaùc nhau cuûa ngöôøi.
 Thöù hai, ñaùp öùng chính xaùc ñaëc hieäu mieãn
dòch cuûa töøng caù theå nhôø nguoàn teá baøo
goác coù theå thu ñöôïc töø moãi ngöôøi vaø chöõa
trò ngay cho chính hoï. Ñieàu naøy môû ra lónh vöïc
môùi laø lieäu phaùp teá baøo (duøng teá baøo goác
khoûe maïnh bình thöôøng thay theá teá baøo
beänh). ÖÙng duïng caáy gheùp caùc teá baøo goác
ñeå ñieàu trò caùc beänh thoaùi hoaù ngaøy caøng
trôû neân quan troïng vaø phoå bieán. Lieäu phaùp
teá baøo seõ ñöa y hoïc leân taàm cao môùi.
 Thöù ba, khaùng theå ñôn doøng seõ taïo deã daøng
vôùi teá baøo goác ngöôøi.
 Thöù tö, nhaân baûn voâ tính seõ deã daøng hôn
vôùi nhaân cuûa teá baøo goác.
 Thöù naêm, kó thuaät thay theá vaø gheùp moâ hay
cô quan ôû ngöôøi seõ thöïc hieän deã daøng hôn
vôùi teá baøo goác cuûa ngöôøi ñöôïc ñieàu khieån
ñeå phaùt trieån thaønh cô quan nhö mong muoán.
 Coù theå noùi, söï keát hôïp kó thuaät teá baøo
goác vôùi caùc lónh vöïc khaùc seõ taïo nhieàu
böôùc ñoät phaù trong CNSH ñoäng vaät.
 Vaán ñeà lôùn nhaát hieän nay ñoái vôùi teá baøo
goác soma laø söï taét daàn khaû naêng phaân chia
vaø bieät hoaù sau moät thôøi gian nuoâi caáy.
Chính ñieàu naøy aûnh höôûng ñeán caùc öùng
duïng trong y hoïc. Goodell cho bieát caùc teá baøo
goác phoâi chuoät laïi khoâng coù haïn cheá naøy,
thôøi gian nuoâi caáy leân ñeán 10 naêm.
3. Moät soá öùng duïng ñieån hình
 Gheùp caùc teá baøo goác taïo maùu trong ñieàu trò
caùc tình traïng khaùc nhau cuûa söï suy thoaùi heä
thoáng taïo maùu. Ñeå taêng soá löôïng caùc teá baøo
goác, ngöôøi ta keát hôïp söû duïng theâm yeáu toá
taêng tröôûng teá baøo goác (stem cell factor), moät
cytokin taïo maùu vaø kích thích teá baøo goác ña theá
cuûa tuûy xöông.
 Chöõa trò caùc beänh thuoäc heä thaàn kinh do söï
thoaùi bieán caùc teá baøo thaàn kinh. Ví duï nhö
beänh Parkinson, trong ñoù caùc teá baøo tieát
dopamine bò cheát ; beänh Alzheimer, trong ñoù caùc
teá baøo saûn xuaát caùc chaát daãn truyeàn thaàn
kinh bò cheát ; beänh teo cô (amyotrophic lateral
sclerosis) do caùc teá baøo thaàn kinh vaän ñoäng bò
cheát v.v…
 Taùi taïo da sau chöõa trò boûng.
 Taùi taïo moâ cô – xöông qua thuû thuaät gheùp caùc
teá baøo goác phoâi trung bì hay caùc beänh xöông,
suïn … trong chaán thöông chænh hình.
 Nghieân cöùu lieäu phaùp teá baøo goác (stem cells
therapy) nhaèm laøm giaûm toån thöông sau côn nhoài
maùu cô tim ôû ngöôøi beänh.
 ÖÙng duïng vaøo caùc thuû thuaät gheùp tuûy xöông.
 Caùc teá baøo goác duøng nhö veùc tô chuyeån gene
trong thuû thuaät gheùp töï thaân nhaèm caûi tieán tình
traïng söùc khoûe nhieàu loaïi beänh nhôø khaû naêng
phuïc hoài veà soá löôïng vaø chaát löôïng teá baøo.
 – Chöõa trò caùc beänh töï mieãn dòch, suy giaûm
mieãn dòch nhö ñaùi thaùo ñöôøng tyùp 1, AIDS.
Naêm 2001, ñaõ coù thoâng baùo veà thaønh coâng
trong lieäu phaùp gene gheùp töï thaân qua caùc teá
baøo goác ñeå chöõa trò nhieãm HIV. Gene anti-
HIV-1 ñaõ ñöôïc ñöa thaønh coâng vaøo caùc teá
baøo goác gheùp vôùi caùc teá baøo CD4. Baèng
caùch naøy, gene antisense anti-HIV-1 seõ gaén vaøo
mRNA vaø öùc cheá ñöôïc chöùc naêng di truyeàn
cuûa virus HIV.
 Hoã trôï cho caùc lieäu phaùp choáng ung thö
hieän nay nhö giuùp phuïc hoài tuûy xöông sau hoaù
trò lieäu, phoùng xaï trò lieäu,... Ngoaøi ra, hieän
nay ñang höôùng vaøo lieäu phaùp thay theá cô
quan.
V. GHEÙP CÔ QUAN ÑOÄNG VAÄT
1. Dò gheùp (xenotransplantation)
Nhieàu beänh nhaân caàn thay theá cô quan môùi
soáng ñöôïc. Thöôøng 15% soá ngöôøi beänh bò
cheát tröôùc khi nhaän ñöôïc cô quan thay theá. Ñeå
khaéc phuïc khieám khuyeát naøy, phöông phaùp
söû duïng cô quan cuûa ñoäng vaät ñöôïc nhaém tôùi.
Caùc cô quan cuûa heo (lôïn) laø ñoái töôïng coù
nhieàu höùa heïn vì van tim heo duøng thay theá cho
van tim ngöôøi trong hôn 30 naêm qua chöa coù vaán
ñeà vaø chæ caàn nuoâi heo 4 – 5 thaùng ñaõ thu
ñöôïc cô quan thay theá. Ñeå thöïc hieän dò gheùp
thaønh coâng caàn phaûi öùc cheá phaûn öùng thaûi
gheùp cô quan laï.
laø gen taïo hormone taêng tröôûng vaø gen taïo thuï theå
GGTA1 (1,3-galactosyl-transferase laø enzyme gaây phaûn
öùng thaûi gheùp, thuï theå giuùp cô theå môùi nhaän
bieát cô quan laï)ï.
2. Caùc cô quan duøng cho gheùp
 Heo vaø khæ bamboo coù theå cung caáp nhieàu
cô quan cho dò gheùp ôû ngöôøi (hình 10.16).
 Tuy nhieân, vaán ñeà laø khi gheùp cô quan
cuûa heo coù theå bò nhieãm virus gaây haïi cho
ngöôøi hay khoâng ? Do ñoù coù khuyeán caùo
laø “Chôù vì lôïi ích cuûa moät soá caù nhaân
maø aûnh höôûng lôïi ích coäng ñoàng”. Tình
hình caøng nghieâm troïng hôn khi nhieàu loaïi
virus gaây caùc beänh môùi xuaát hieän nhö
virus gaây dòch cuùm gia caàm coù theå nhieãm
sang cô theå ngöôøi.
VI. CAÙC COÂNG NGHEÄ SINH
SAÛN NHAÂN TAÏO ÔÛ NGÖÔØI
1. Can thieäp vaøo sinh saûn ôû ngöôøi
a) Caùc nguyeân nhaân voâ sinh ôû ngöôøi : Voâ
sinh (Infertility) laø hieän töôïng phoå bieán ôû
ngöôøi. Coù nhieàu nguyeân nhaân daãn ñeán voâ
sinh töø phía nam giôùi cuõng nhö nöõ giôùi.
 ÔÛ nam giôùi, nguyeân nhaân coù theå do soá
löôïng tinh truøng thaáp, tinh truøng khoâng di
ñoäng hay coù khaùng theå choáng laïi tinh truøng.
 ÔÛ nöõ giôùi, nguyeân nhaân coù theå do söï coá
trong ruïng tröùng, tieát chaát choáng tinh truøng,
oáng daãn tröùng bò ngheõn.
b. Bôm tinh nhaân taïo (artificial
insemination  AI)
 Kyõ thuaät ra ñôøi sôùm nhaát. Ca
ñaàu tieân thöïc hieän vaøo naêm 1790.
Ñeán naêm 1953, tinh truøng ñöôïc
ñoâng laïnh vaø baûo quaûn neân
bieän phaùp naøy trôû neân phoå
bieán. Hieän nay, hôn 250000 treû em
treân toaøn theá giôùi ñöôïc sinh ra
moãi naêm nhôø phöông phaùp naøy.
c) IVF (in vitro fertilization –
Thuï tinh trong oáng nghieäm) :
 Taùch teá baøo tröùng cho thuï tinh vôùi tinh
truøng trong oáng nghieäm hoaëc ñóa Petri.
Sau ñoù phoâi ñöôïc ñöa vaøo töû cung ngöôøi
mang thai. “Ñöùa beù oáng nghieäm” (test-
tube baby) ñaàu tieân sinh ra naêm 1978. Ñeán
naêm 1997, rieâng ôû Mó ñaõ coù 24582 treû
em sinh ra nhôø IVF, chieám 0,6% cuûa 3,9
trieäu treû em sinh ra treân toaøn theá giôùi
haøng naêm. IVF thöïc hieän vôùi chí phí cao
vaø tæ leä thaønh coâng trung bình laø 14%.
 Töø naêm 1995, moät kó thuaät môùi laø
tieâm tinh truøng vaøo teá baøo chaát
(intracytoplasmic sperm injection – ICSI)
ra ñôøi. Neáu tinh truøng khoâng xaâm
nhaäp vaøo teá baøo chaát thì tieâm thaúng
vaøo teá baøo tröùng. ICSI hieäu quaû hôn
nhieàu so vôùi IVF, nhaát laø tröôøng hôïp
löôïng tinh truøng ít hoaëc tæ leä tinh
truøng khoâng bình thöôøng cao.
 2 phöông phaùp môùi coù hieäu quaû
vôùi chi phí thaáp hôn IVF laø :
– GIFT (Gamete intrafallopian
transfer) – chuyeån giao töû vaøo
oáng daãn tröùng
 Kó thuaät thuï tinh baèng tinh truøng ngay treân cô
theå ngöôøi meï. Trong GIFT, ngöôøi meï ñöôïc kích
thích sieâu ruïng tröùng tröôùc moät tuaàn vaø vaøi
tröùng to nhaát ñöôïc laáy ra. Tinh truøng toát nhaát
cuõng ñöôïc thu. Caû tröùng vaø tinh truøng cuøng
ñöôïc ñaët vaøo oáng daãn tröùng cho tieáp xuùc vôùi
nhau ñeå thuï tinh. GIFT cho keát quaû 26% vôùi
giaù reû chæ moät nöûa so vôùi IVF. Ngoaøi ra, moät
soá toân giaùo chaáp nhaän kieåu sinh saûn naøy.
– ZIFT (Zygote intrafallopian
transfer) – chuyeån hôïp töû vaøo
oáng daãn tröùng laø bieán daïng
cuûa GIFT khi hôïp töû IVF ñöôïc
ñöa vaøo oáng daãn tröùng vôùi keát
quaû trung bình 23%.
2. Caùc bieän phaùp sinh saûn
nhaân taïo ñoäng vaät nuoâi
a) Thuï tinh nhaân taïo
 Thuï tinh nhaân taïo ñöôïc aùp duïng ôû ñoäng vaät
(choù) töø naêm 1782. Ñaëc bieät töø naêm 1949 ñaõ
söû duïng chaát choáng ñoâng ñeå ñoâng laïnh vaø
raõ ñoâng tinh truøng ñoäng vaät thaønh coâng.
Naêm 1952, con boø ñaàu tieân sinh ra nhôø tinh
truøng ñoâng laïnh.
 Saûn xuaát tinh ñoâng vieân : Thu nhaän tinh truøng,
loaïi boû nöôùc, pha loaõng trong moâi tröôøng thích
hôïp vaø nhôø chaát choáng ñoâng, chaát baûo quaûn
laïnh coù theå baûo quaûn tinh truøng laâu daøi
trong nitrogen loûng (–196OC) ôû daïng vieân.
 Kiõ thuaät giaûi ñoâng ñöôïc aùp duïng tröôùc
khi gieo tinh nhaân taïo. Saûn xuaát tinh ñoâng
vieân aùp duïng roäng raõi ôû lôïn, boø, caù.
Nhôø tinh ñoâng vieân maø thuï tinh nhaân
taïo ñöôïc öùng duïng cho hôn 80% boø, 60%
lôïn ôû caùc nöôùc phaùt trieån. Vaán ñeà
quan troïng laø phaûi coù phöông phaùp
ñaùnh giaù vaø choïn ñöôïc con ñöïc coù naêng
suaát cao nhö nhieàu söõa, taêng tröôûng
nhanh ….
 Naêm 1959, con thoû ñaàu tieân ra ñôøi nhôø
IVF. Kó thuaät thuï tinh trong oáng nghieäm
ñöôïc aùp duïng cho ñoäng vaät quyù hieám.
 b) Caáy chuyeàn phoâi (Embryo
transplantation)
 Töø naêm 1951, con boø ñaàu tieân ra ñôøi nhôø caáy
chuyeån phoâi. Quy trình tieán haønh qua caùc böôùc :
 – Thu nhaän hôïp töû : Tröôùc tieân gaây sieâu ruïng
tröùng nhôø hormone ; tieáp theo thu, nuoâi tröùng ;
keá tieáp thuï tinh trong oáng nghieäm ñeå coù hôïp
töû vaø taïo phoâi.
 – Caáy chuyeån phoâi vaøo ñoäng vaät caùi laø böôùc
tieáp theo. Caáy chuyeån phoâi caàn caùc kiõ thuaät
lieân quan khaùc nhö nuoâi tröùng chín in vitro, taïo
haøng loaït phoâi töø ñoäng vaät naêng suaát cao, caét
phoâi,...
 Xaùc ñònh giôùi tính phoâi
(sexing embryos) nhaèm taêng
hieäu quaû caáy chuyeån phoâi
baèng caùch söû duïng moài ñaëc
hieäu nhieãm saéc theå Y
khueách ñaïi gen baèng PCR.
 Ngoaøi ra, coøn coù theå caáy
gheùp phoâi giöõa caùc loaøi taïo
caùc ñoäng vaät khaûm.
VII. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN COÂNG
NGHEÄ GEN ÔÛ ÑOÄNG VAÄT
1. Caùc phöông phaùp chuyeån gen ôû ñoäng
vaät
Caùc phöông phaùp chuyeån gen ôû ñoäng vaät
goàm :
 – Taûi naïp nhôø virus : Gen cuûa ngöôøi ñöôïc cheøn
vaøo boä gen herpes virus vaø noù nhieãm vaøo teá baøo
ngöôøi ñeå chuyeån gen.
 – Taûi naïp nhôø retrovirus : Boä gen RNA cuûa
retrovirus mang gen ngöôøi, xaâm nhaäp teá baøo soma
ngöôøi vaø phieân maõ ngöôïc ñeå taïo CDNA maïch
keùp, cheøn vaøo nhieãm saéc theå ngöôøi.
– Chuyeån gen nhôø liposome : laø caùc maøng
lipid goùi DNA ôû trong, xaâm nhaäp teá baøo
soma ñöa gen vaøo thay gen beänh.
– Hoaù bieán naïp : Calcium phosphate hay
dextran sulfate môû caùc loã treân maøng ñeå
DNA xaâm nhaäp.
– Ñieän bieán naïp : Doøng ñieän môû caùc loã
treân maøng ñeå DNA xaâm nhaäp.
– Vi tieâm : Duøng kim bôm DNA vaøo teá baøo.
– Baén vi ñaïn ñaïo : Duøng luoàng khí maïnh
thoåi caùc vieân ñaïn (vaøng hoaëc tungsten)
ñöôïc bao DNA xaâm nhaäp teá baøo.
2. Caùc tính traïng chuyeån gen ôû
ñoäng vaät nuoâi
 Ngoaøi caùc protein trò lieäu vaø cô quan ñeå
gheùp, coâng ngheä gen coøn caûi thieän nhieàu
tính traïng cuûa ñoäng vaät nuoâi.
 – Caùc tính traïng naêng suaát : Khaû naêng ñoàng
hoaù thöùc aên cao, taêng chaát löôïng cuûa thòt,
söõa, loâng vaø giaûm môõ.
 – Gen hormone taêng tröôûng : doøng heo mang gen
hormone taêng tröôûng cuûa boø, cuoái 1989 nhaän
ñöôïc theá heä hai. Heo naøy taêng tröôûng nhanh
hôn, môõ ít hôn nhöng mang raát nhieàu beänh.
 – Kích thích söï taêng tröôûng cô : ÔÛ gaø coù gen
cSKI kích thích söï taïo cô maïnh hôn (hypertrophy)
bình thöôøng, giaûm môõ. Vieäc ñöa gen naøy vaøo
heo seõ taïo neân gioáng coù nhieàu thòt vaø ít môõ
hôn. Treân thöïc teá, ñaõ taïo ñöôïc 5 con heo vôùi
möùc taêng tröôûng cô cao hôn bình thöôøng ôû 3
thaùng tuoåi : 3 con coù vai vaø ñuøi to hôn, coøn 2
con kia thì söï taêng tröôûng cô quaù möùc bình
thöôøng neân chæ coù vai to hôn. Nhöõng con heo
naøy coù chaân yeáu vaø cô trôn yeáu neân caàn
tieáp tuïc nghieân cöùu ñeå hoaøn thieän.
 – Taêng naêng suaát taïo loâng (ôû cöøu) : Chuyeån
gen haáp thuï cystein töø caùc vi khuaån vaøo cöøu
ñeå taêng naêng suaát loâng.
VI. COÂNG NGHEÄ SINH HOÏC ÑOÄNG VAÄT
TRONG CHAÊN NUOÂI.

1. Kieåm soaùt söï sinh saûn vaät nuoâi.

 Kieåm soaùt noäi tieát chöùc naêng sinh saûn ôû ñoäng

vaät.
 Ñieàu hoøa chu trình sinh saûn höõu tính ôû ñoäng vaät.

2. Caùc bieän phaùp sinh saûn nhaân taïo vaät nuoâi.

 Tinh vaø phoâi ñoâng laïnh.

 Thuï tinh ngoaøi cô theå ñoäng vaät.

 Caáy chuyeån phoâi ñoäng vaät

 Caáy gheùp phoâi giöõa caùc loaøi taïo ÑV khaûm.

3. Taïo doøng ñoäng vaät hay nhaân baûn voâ tính.