You are on page 1of 175

r.

THU'UNG CONG BINH



DO MOT N.HOM GIAO-SU', SlNH-VIEN B~I-HOC SU'-PH~M SAI-GON CHU TRU'O'NG

PHU-LANG TRUONG-BA-PHAT .

• Truonq-Dlnh, Dong Tv6ng huy~n Ton-Hoo

lE- THQ-XUAN

• Vai gioi thocl co dfnh liu t6i cu Ionh Binh Truong 9!nh

,1

BAC KUAD vt



. , -

TO_NAM Va BUI.QUANG-TUNG

• Truven Lanh Binh Truong 9!nh Mien 90ng

Tlnh hlnh ba Tlnh

"" _... ...

HO-HUU- TUONG

• Hlen tlJgng Truonq-Conq-Btnh

.

" "-

VUONG-HONG-SEN

• Trvonq-Conq-Blnh vo dec hieu trung

?

,..------ su- B I A -------..



T~P·SAN Sl1U-TAM, KHAO-ClrU, GIAO-KHOA.

BAN CHU BIEN:

Nguyen-the-Anh, B&u-Cam, Phan-Khoang, Lomthcnh-Liem, Phctm-ven-Son, Th6i-vi~t-9i~u, Phcrn-cooO"oog, Phu-Lcnq, Qu6ch-thanh- Tom, Tran-deng-9cti, Phctm-dinh- Tieu, NguYEm-khac-Ngu-, Phctm-long-9ien, Tran-anh-Tu6n, Nguyen-th6i-An, Tran-quoc-Gi6m, Len. Bai, Nguyen-sao-Mai.

Val Sf! C(5NG-TAC THUaNG-XUYEN CVA :

Hocnq-xufin-Hdn, Chen-ching Ho, Thlch-thi~n-An, la-von-Hao, Nguyen-ven-Hau, T ct-tr9ng-Hi~p, Ngu}entran-Huon, Ph-ctm-von-Oieu, B&u-Ke, Nguyen-khac-Kham, TrU'ong-blru-Lom, le-hu-u-Myc, Nguyen-Ph"ong, Hohu-u-T"ang, Le-th9-Xuon, lfng-Trinh, Nghiem-lham, ToNom, Bui-quang- Tung.

BAN TR/-Sf! :

Nguyen-Nha, Nguyen-nh'lt-T6n, Phcm-th] HongLien, Nguyen-ng9c-Tr6c, Tran-dinh-Th9, Nguyen-hu-uPh"oc, Phcrn-th] Kim-Cue, Tran-N99c-Ban, Phcrn-vcn, Quang, Phctm-9lrc-Lien.

Thtr til', Mi viY, ti'Dn bqc xin gfH t NGUY~N.NHA

221 CQng-Hba. Sai-gon, B.P_ : 380

~ ~

LA THU TOA SOAN



Sw Bia Jang c~#P chil'ng tiln !JII'O-c. Qua hai ~} in ~:l1tlt, Sw Bill cn", tltly vifng tA", tiln !Ju-,fc vi Ju-rc Sfl' "u-o-"g d-ng Itrp tac cua h'ltu "lru- !tit t],Jy ,,!,ifng vi thilt tlta iUu "ga"It sw Jia "It',fc "hJ VA J u-rc I!l' ung h~ cua fut 6911 J 9C kltip iNt "u-,fc.

Co !J"n J9c Ji keu "~ng Sw Bia 'lua klto klra" va khilc khs. Sw Bia xin ,,"~It "h#1I Ji~u Jo. Nltu-Itg Sw Bill kh$"g thl lIao la", kltac Ju-rc M·; Su- BillJi C"9n con "JII"D-ng Ji cl~a ",~n". Si'i' Bill u-,fc ",ong Ie la 110'; Jiln Jail cua cac cOng t"~n" ng],iell cd-u IUJia tlrErc I!l' co gia tr] VA hii'u (eh, SIlO cho nganh sw Jia xd- ta IIga) cJng PhtSt t"illl. Mil. CM cOng tr~ltlr 1Igltiht Cd-II tlt1 klto fO tM /a ",6" gilli trl Up JI" thdng t/'II'Oonl t u-rc.

Su- Bia ciing ~ilu t~'!" t"9ng ~i!n t9i gAy n~i~u ~~o ~Ttifn eTto
Su- Bia lI~n Su- Bia, lIguy#n se ,d ging sao ,Ito tM,1t It~p 1'o-i
ltodn ,an" if! t"an" S!l' ylu 1'ong. Su- Bia ~"gng p"ai eTtl bilt ed ging nAng eao t,,1nlt if~ w} cTtl cltu j to-i giA tr] cua CAe cgng 1,ln" "glti~n CU.ll md 'iu;n ifi 1'i" if~ pitS biln. Til} 1'9y S!l' t"!l" tTt1 S!l' pM b;ln CUll Su- Bia pltai co gio-i "9n.

N"i'lu b9n if~c ifii 1'ilt c"o cltung tgi y;u c~u rAng ifu.ng 1'1 lj Jo C~ ma Su- Bia lIgwng xuit ban 1'a clto ",AIt! ifo Id cAn niio CUlt 'itldc gt'a. CMmg t~i t"#t ~"Ong bilt t"d liTi sao, cTtl bilt ,,:tng c"ung tOi se xin nglly;n co ging 1'd ifem Ttlt '<ha nilng ct}ng t"i;n cM if! Inm vi;c, bo-i Sf" t~n tlJi clia Su- Bia ciing n"U' gia tr] cua 110 con tuy tltu~c 1'aO s!l' ifong gop cua lI"i'lu ngU'iTi, &tia cac ,,"d "g"i~n CU.II "~p' tac 1'".i T#p.Jant cua 'iul 1'i ;mg Tt~, c& 1'0 '''0 T#p Sall.

V".i sd ififc '<"ao IcY ndY 1''1 T"U'O'1Ig Bin", mo- if~u e"o cac so co c",i if~ sa« ndy_ Sir Bia gifP n/'i'lu t"o- ngfJi, ,,!to '<"illf, cai ""0 ""iln chlln! eTto 1'ifc sira sOfJn m~t sd eo eltlt if'l ciing nltU' S!l' tltilu tMn tai li;1I 1''1 T"".O'ng Binlt.

P".i so ififC "!tao nay ciing n!tU' cAc so ififc ~"ao 1''1 eac Janlt nltd"
1''1 ntlt Su- Bill ""gllg ifong gop ifU'~c gi , ,<Ito tang su- "9c
se«, 1'110
n» Nam tlt1 cUlfg IItong "Ang ifo la CAi Jip ifl Ijul bfJn if9C cung cltlmg
tOi tlro-ng 11M t".i n"i?ug 1'i anlt "ullg Jd" t~c. T!P SAN SV DIA

, " ~

NEN HUaNG HOAI co

TRUONG

91 N H



Kink Jang vong link JU'o-ng 1I1Ju

• PHU LANG TRU"O'NG BA PHAT

..... VAl Lal f)E Ttl A CUA CIAo SU' BtiU CAM.

Truong Blnh III mQt v! anh-hUng khang-chi~n mi~n Nam dtr60i tri~u T1l-tu-c, dii khbi ngbia ch5ng th'lc-dan Phap va chi~n-d~u anhdiing dln phut cuCSi cung.

MQt nban-v~t quan - trQng d6i v60i lich - su- Viet-nam nhtr thE, nhtrng su- sach cila ta chep v~ ang ch!ng c6 1a baa.

Chfnh-su- ntr6-c ta nhtr Dq.i-nam chlnh-bien li~t-truy~n (nhi ~p, quy~n 38, to. 26a - 27a) chep v~ TrtrO'ng Blnh rat SO' ItrQ'c.

Bbi v~y, muCSn tim dtrQ'c nhi~ tai-lieu v~ TrtrO'ng Blnh, inuCSn bi~t ro nhii'ng chi-tj~t v~ cuQc dai ctia vi anh-hang dan-tQc dy, ngtro-i ta ph3i dung d~n nhii'ng sach vi~t b~ng chii' Pbap.

Chfnh nhii'ng sl-quan Pbap dii d\1ng dQ v6-i TrtrO'ng Blnh l~i vi~t to v~ ang hon dc su--gia Viet-nam. B6 ciing III de hieu: vi hQ III ke xam-lang ma ding l~ chu-ng-nban cia thaj-d::ti.

Nhii'ng sU--li~u· b~ng ngo::ti-ngu- Iy,' ngoai viec ghi chep kba d~y du chi-ti~t v~ cUQc dai cach-mang ctia Trtrong Blnh, con cho dQc-gia bi~t to long kham-ph\1c cua ke thU ang (bQn th1lc-dan Phap) d5i v6-i ling. E>6 la mQt diem quan-trong, vi c6 dQc nhii'ng sUo-lieu ay ta m6-i thay dtrQ'C nhii'ng ngtrai chu-trtrO'ng diet-tru- TttrO'ng Binh I~ thira. nh~n gict-ttl va uy-tfn ella Oog b1ng nhU'ns lai Ie ehan thanh.

ltplaD Ivdia 3

TrucYc d1y, da c6 vai bai pao, vai quy~n sach b1ng Vi~t-ngrr kh:1o-cuu v! Truong Dinh, nhlrog chua lam cho d~c-gi3 thoa-man, vi nhfrng tai-li~u lien-quan d~n vi vo-tucYng ai-quoc ~y v~n chua du9'c . cac tac-gia t~n-lu9'ng khai-thac-

Nay, ong Phu-Iang Truong Ba-Ph3t, nguai da nhi~u nam chuYen kh:1o v! sir-hQc va c6 nhi~u bai lai-cao dang trong Van-hOa nguy~tsan, vira vi~t xong ~p bien-khao ve TruO'ng E>inh va c6 nha-y muon d~ tai de t\fa.

Tai nh~n tUy t~p bien khao n~y soan dt cong-phu, tai-lieu doidao, d~n-chu-ng phan-minh, c6 th~ gitip feb nhieu cho nhfrng ai muon nghiem-ceu lich-sir Viet-nam trong thai c~n-d\li, nen 'c6 vai lai gioithieu d~ clap l\li thlnh-tlnh cua sO\ln-gi:1 va dong thai g6p m~t vai 1- kien tha-thi~n voi cdc sir-gia.

SiH-thanh, ngay 5 thang 5 n~m 1964 Biru-elM

YI~N KHAO-CO SAIGON



4 t~p8an su-dia

• THAN THE TRVO'NG SINH.

II Than-ph9 eua Truong Dlnh danh la TrU'O'ng-C~m (I)' ngU'c,.i II huy~n Blnh.Son, dnh Quang-Ngai ».

II Cam lam chirc V~-(jy hi'i'u-thuy-v~ (y tlnh Gia-Dinh.

It Kbi C~m nhi~m-chu-c nly, Blnb theo tban-ph9. Den kbi Cam II tit lQc, Dinh ng(1 ngay ch6 cha lam vi~c; Dlnh la ngU'c,.i tinh-theng vo~

• Cl ngb~, e6 thao-ltroc l\li th@m su-c manh (2).

E>inh' lam vi@n-tlr (con quan) c6 mOt con dau chu-ng nh~tl tU'<Yc [?] (3),

Ch~c 1a nam Giap-Dan 1854, sau kbi nghe 1eri Nguy~n- Tri-PhU'oong gei l~p don-diln, Trtrong-Dlnh lam quan-cO' kiem luon Cbanh- T1>ng (4)

"

song chtra ro t1>ng ten gl trong 4 't~ng a huyen Tan-Hoa. (5)

(1) Sach Histoire de [,Expedition de Cochinchine ell 1861 tac-gia:

Leopold Pallu de la Barriere, nha xuat-ban Berger-Levrault, Paris. Nancy 1888, trang 19, dong 4 to-i 8 c6 n6i vay :

Phi!. thdn caa Bjuh Ld mpt vi si qnan [(In ngodi tri~u dinh Hut, danh Ld Tht-V~-Scim.

La ngllfJ'! Phap khong th~ al cilag bi~t chuc-tuoc danh-v] clla ogtreri Vi~t, Den toi oghieng theo B{l.i-Nam Chrinh-Bien Li~l-truy~n t~p 2, quy~n 38, trang 26 a va b.

(2) Khojing co . dau ngo~c doi la theo «. B{l.i-Nam chtinh ... » nhtr ita d~n.

(3) Sach Pallu de la Barriere, trang 219.

(4) Linh £}Cln·£}i~n noi theo cau : 4[ !Tnh vi nong, dQng vi binh ». (Thofbioh lam' dan cay, theri-lo~n lam binh-llnh),

Theo Pallu de la Barriere trang 295 thl 511 thi~t-l~p £}on-EHen mo-i hOi Giap-Diln 1854 do Nguy~o-tri-Phlloong keu goi,

Nhung thuy~t nay khOng m!y vilng, vi d~t trong Nam hdi theri Nguy~nAnh va truoc oila, chua khai pha ma dan thtra, Muoo vua khai-thac, vua c6 llnh d~ bao-v~ an-niuh, t~t nhi~n nha cam.quy~n nay fa y-kien £}dD·Bien.

*,psan s..raja 5

cho linh co d~t cay d~ tll-hic va co th~ tarn linh khi c~n. S(}n-Si(!n co til narn Canh-dan 18jO hie Le-van-Duyet, chc- khang phai Iii. hOi 1854, c6 hoa chang lil Nguy~n-Tri-PhtrO'ng keu gQi chlnh-dtin Iai va thi~t-I~p them BClnBien.

C6 til:t cii 24 Lien-SOi BCln-Bien (y Nam-Ky, bay (y Gia-Bjnh, sau (y MyTho, nam (y Villh-Long. b6n (y Bien-Boa va hai (y An-Giang, Vien chi-huy mOt lien-dOi gQi la Quan-CO', c6 dtrCri tay nhiXng vien 'p-trttiYng, Quan-CO' kiem luon chirc Cai-Tang, trong tling c6 Biln-Bien (Pallu de la Barriere trang 297). MOt lien-dOi khong len qua ba tram ngtrll'i (theo Pallu de la Barriere trang 297 dong 29-30) con theo Paulin Vial den' nam tram (sach Lea' premieres annees de la Cochinchine, clla Paulin Vial, quy~n I, trang 105 dong 12), mt)t dc)i khong hO'D ba muot ngtrll'i (Pallu de la Barriere).

HCli 24 thang hai -1861 c6 mtro'i ngan ngtrll'i BCin-Bifin 't~i Ki-Hoa, V~y ali d(lng mi)t lien-dQi dtrQ'c 416 ngtrll'i.

M~i lien-tlOi co mc)t sung d~i-bac cO- nbO. Mtrll'i ngmYi Ilnh c6 sung, kY dir dim giao, Quan-CO' chia vo-khl cho linh (sach de la Barriere trang 299 dong 8, 9 va 10), c6 th~ linh s~m sung ma deo,

«Linh BCln-Bi"en dOi trlln diiu n6n nbO clla linh Vi~t, mOt ao ng~n «X6 nua iY v~t truoc (cUng nhir ao ba-ba bay gill') va mau den, mOt qulin « tim hay Iii hung-hung. N6i th~ng ra, Hnh 11y khang dClng-ph\1c. Quan-CO' « deo giay bang den hay tim, g~n huy-hi~u tren nguc (Pallu de Ia Barriere s trang 291) s,

(5) Tan Hail la nei Trtrcng Binh da. ml) nghia dong quan d~ cMng Philp. Nam Gla-Long tlnr 7 (m~u thin 1808) Tan Hoa (y etia ph~n huy~n Phucc Ll)c, tinh Gia Sinh va Kian Hoa tinh Sinh Ttrll'ng.

I

Nam Minh M~ng thu- 13 (nham nhin 1832) I1£y Mn tling trong huy~n

Kien Hoa d~t ten hl'ly~n Tan Boa song thuOc tinh Binh Ttrll'ng.

Nam Thi~u Trj nguyen nilln (Tan suu 1841) d~t tlln 190 phU Hoa rh~nh, thui)c ve tinh Gia Bjnh.

Nam Tg Bu-c thu- 5 (nham ti 1852) Iai bo phU Hoa Thgnh, d~t ten la huy~n Tan Hoa, kiem them huy~n Tan Thaih thuOc. tinh Gia Sinh.

(Theo quy~n B~i Nam NMt tMng chi djch gia Tu Trai Nguyen Tll-o, L\1c tinh Nam Vi~t, t~p thtrQ'ng,1959, trang 52).

.. TR!N TAN CONG CH(JA KIENG-PHvac.

E>~n kbi 17 tbang hai 1859 (I) thanh Gia-Dlnh tUt-thU do Hai-quan Trung-Ttrong Rigault de Genouilly chi~m, kMp Qu5c-Gia VietNam deu d~t vao tlnh-trang bao-dQng. E>inh 1a m~t Quan-CO' chi-huy E>~n-E>ien trong tlnh Gia -E>inh khong lam sao thoat khoi tlnh tr\lng baod~ng ~y. TM nen S1,1' c6 m~t E>inh (y chi~n-tuy~n Ky-Hba cung nhieu vi~n tU'&ng kbac la Ie dt nhien v~y. HQ d~-mU'U thi~t-k! d~ dich-quan s6ng trong h~i-hQP.

u E>em 3 rang ngay 4 thing 7 nam 1860 (2) it nhu-t la hai

u ngan ngU'Cri Viet, im-llm rCri cbi~n - tuy~n cua Minh va bao yay e chaa Clochetons (Ki~ng-PbU'&c) xung-phong vao, la l&n tieng. Sung dich .. u quan Mn vao cae chua _ kbac, va ciIng vao chaa Ki~ng-PhU'&c, Phap, «Tay-Ban-Nba va ngU'Cri An-Nam (3) deu hu-ng d~n. NgU'Cri ta giet lin «nhau trong mQt giCr. Vien-binh ngoai Saigon vo lam du-t chien cuQc ay' «Bich-quan d~ tren mQt tratD xac ch~t. tren gach: Binh trong chua Ki~ngu PhU'&c g~m c6 mQt tram ngU'01 Tay-Ban-Nha, Trung-Vy Hernandez « chi-huy toan ~y, va sau chec ngU'Cri Pbap, do Hai-quan Trung-Uy Narac «d Gervais chl-huy, Til' d6 tro- di, nhung ngU'Cri An-Nam khon~ con «c6 y t~n-cong chaa Ki~ng-PhU'&c nua; ma til' hao doi cua hQ, hQ d~p «mQt IGy song-song v&i .phbng-tuy~n cua tao V~y thl hQ Mt bUQc d~n-

u binh Phap, TaY-Ban-Nha Co trong phbng tuy~n va hQ c~m doan binh uta ra dong me sau Ki-Hoa (4) D.

(1) R~m thang gi~ng ky mui

(2) Bern r~m r~ng 16 thang 5 nam Canh than (3) Ng\l(yi Vi~t d~u Phap

(4) Sach Hutoire de ['Expedition de Cochinchine en 1861, trang 35 va 36.

t,psan s1i-dia 7

Anh Ki~ng-PhU'6'c~ c~ t~.

Ngay'tbu- nam 2S hay la tbu- du ~9 than~ sau 1860 (Canh-Tban) Pbap-qu~n va qu~n Tay-Ban-Nha cbi~m chUa Ki~ng-PhU'&c, d6ng d<>n.

Bern 3 rang ngay 4 thang bay (dm va 16 thang nam) nam 1860, Vi~t-quan daah cU'&p d<>n nay ma khong gi1,1't khoi m6ng cua vuot dich-quan.

Qui dQc-gia nhln tMy:

?

0' blnh-dien thu- nhu-t mQt nh6m b~y Phap-quan hay la qu~n

Tay-Bao-Nha va (y me trai mQt top binh-si khac.

?

a blah di~n tbu- nhl, th5y m9t lily c6 Ie la " lily dat va gach,

. rat day, bao boc het khung-cinh chua, ba nha dom (y ba g6c kern theo ba ngU'Cri linh gac, nha dom tbu- til' hi l~n khuat, (y bai khia ding cira . la hai sung d~i-bac dU'a hong den ngom fa ngoai va mQt cay thu- ba nam dU'&i goc chom cay cau.

(y blnh-dien thu- ba va tren cao la mQt choi canh.

8 tfP8~n Ivdia

& blnh-dien thu- ttr ba nha chua, m~t trtrcYc hai sau, tr~n n6c lQ'p ng6i am-dtrO'ng, me trai c6 Ie la n6c cua hai nna b~p.- Anh trong sach ctia Taboulet trang (y gifra 470 va 471.

ChUa n~y da b] dO' phi hoi nam 1866 (Blnh- D~n). «Truy ra vf-td chUa n~y mgt ph~n 1Qt vao can dtro-ng Nguyen-van- Thoai, con mQt pb~n 16-n l\li 0- v~ 10 dat, bong do m6-i so 20 va 23 ngang ngang Iii v6-i trtro-ng hoc ctia can gai (bong do 21) tbtro-ng gQi It trtro-ng Ba D~m J) (0- CbQ' L6-n bay giO-).- VtrO'ng-Hong-S!n, sach Saigon ndm xtra, trang II2.

Tr~n cong-bam chua Ki!ng-Pbtr&c dem toi 03 ring ngay 04 th3ng 07 nllm 1860 1a do binh-Ilnh dtr6-i st,r cbl-huy cua lanb-binh Sat (I).

Ngay thu- ttr 18 thang 07 nam 1860, quan Vi~t tro- l\li t5ncong Phdp-quan, nhtrng cbing lam gl dtrQ'c cbi ki!m-soat rat xa cbauthanh v~y thoi. Vi~t-quan ciing bO cuQc phong-toa chau-thanb (2) .

... cuoc AM-sAT a~l-(Jy BARBE.

Til' thing ba nam 1859 (Ky-Mui) tro- di, qoan Vj~t cbo treo gia cac d~u cua cac quan ~o Pbap.

TM nen loi nam thing sau tr~n danb chua Kieng-Phtr6-c c6 xay ra v9 hanh-thlch vien Dii- 'Oy Barbe.

V9 «y nhtr dy:

It Chua Barbe (3) hay 13 chua Kh:1i-Ttro-ng 13y ten cua vien D\liIt 'Oy 1Qc-quan thtiy-chien tdn (y d6, bi giet chet va ke am sat c£t dau. CI MQt bu~i chi~u (4), co-i ng1,1'a di tuan toi, thea thtrong Ie, til' ch,ua • Kh:1i- Ttro-ng den den Hien- Trung (pagode des Mares), t&i kbuc quanh II tbu- nhu-t, Barbe hi bon am-sat tan-cong, bon nay nup trong mgt 1um II r~m ma ngtro-i ta chi ng\li cho nhfrng ngtro-i nao di qua chB d6. BQn

(1) Xem Van-Boa Nguyet-San s<> 50, dllM aliu hai Tiz Trl1n-T{1c

Tiz den KMi Tu:ang-T1J: tac gia" nm-Vi~t-Bi~u.

(2) Ngay 01 thang 06 nam Canh-Than, Theo Bulletin des Ami! du Vieux-Bue, 19 erne annee , Janvier-Mars 1932, trang 33, tap-chi nlly dang Iai cua bao Le Memorial d'Aix No du Dimanche 28 Oct. 1860 page 2, colonne 1.

(3) Pallu de la Barriere khOng bi~t m~t va khOng bi~t t~n Barbe.

TM nen khi vi~t Barbe (trang 46, dong 9) khi vi~t Barbel (CUDg trang ~y, dong 20) reU d~n trang 52 dong 25 vi~t Barbe. Ngoaf cu<>i sach Pallu de la Barriere trang 350 thily nO'i sCi cac ng1l'<Yi tn- tr~u: Barbe (Nicolas Michel-Aug) Capitaine, 7 Decembre 1860 il~-tam lj~n-ilQi luc-quan th1iy-chi~n.

(4) Thli' sau 25 thang 10 nam Canh-Thdn nh~m 7 thang chap nam 1860 - Van-Boa Nguyet.San, sl) 50, trang 366.

tfPsan Ivdja 9

I ~m-s~t dung gi~o, Barbe t~ xugng og11a khi b] m~y mui giao d~u ti~n. II BQn am-sat c~t d~u li~n, _va bb ngang trong nhdnh va trong co cao « d~ v~ chi~n-tuy~n eil Ki- Hoa. Sam mai ngay sau, ngU'Cri ta tMy thi-th~ II cua Barbe n~m tr~n l~ (lU'Crng; ng\1'a bi thU'O'ng du-ng glin ben khong « cir-dQng. NgU'o-i ta th~t ~i r~ng, khi thU c~p D\li-Uy d~ b~n mam tr~u, « luc dliu vien tirong An,Nam kbong n6i chi ca d~m ti~n trao cho nhfrng <I ngU'Cri am-sat, roi sau l\li bueng ra mQt lo-i ti~c. ~\li-Uy Barbe to ngU'Cri, <I c6 su-c nhU' l\1'c-si, va ngU'Cri An-Nam d!u bi~t (I) II.

Theo lo-i thu~t cua Tan- Viet-Di~u (~), Barbe sanh quan t\li Preaschdorff (tlnh Bas-Rhin, doh-IX Strasbourg) Barbe bi quan kbang-chi~n cUa TrU'O'ng-Djnh l~y dau.

« Thea Legrand de la Liraye, nhii'ng dt>n cUa TrU'O'ng-Dinh dt <t vil'ng ch~c va neu tU'o-ng Ton- Thilt-Hiep chiu d~ cho TrU'O'ng-Djnh nhi~u (I sang kien hon thl quan xa11l-lang dt c6 th! bi nhi~u tMt b\li II.

Roi tam mtro'i tam ngiy sau vq.' D\li-Uy Barbe tr~n chi~n-tranh quyet-djnh xay ra trong nhfrng ngay 24-25 tbang hai 186x (3)'

~ GO-CO NG BI T ~M CHIEM.

Binh Vi~t rut lui... rM binh Phap ti~n t&i.

Ngay 12 thing 4 nam x86I (4), Phap-quan chi~m cu- dt>n My-

Tho.

<I CUQc chiem-cu- My-Tho dem l\li h~u-q!.1a 13 ph3i chitm luon <I cac xU- a gifra cbau-thanh ~y. song Tien-Giang va song Soi-Rap j ngU'CYi

(1) Sach dli d§n iren phan-t6og (3) trang 52 va 53. Coi Tlim bia ltch sit ngoai sau cung,

(2) Tan-Vi~t.Bi~u dtrai ailu Mi' 7;ir Trlln-T9c-Tir dtn KhQi-TlZang-T",

tap-chl Van-Hoa Nguy~t-San, s6 50, thang 5 nam 1960, trang 364.

(3) Chua nh~t 15 va thu hai 16 thang gieng nam Tan-D~u. (4) Chua nh~t mdng 03 thang 3 nam Tan-D~u.

Thea Bulletin des Amis du Vieux-Hut. 19 eme Annee, No I, JanvierMars 1932, A La suite de Lamiral Charner ; trang 90, dong 18 tai 33.

10 tfpaan a1i-dja

II ta thiit-l$p 1i~n tay nhii'ng d~n llnh Ph~p b- Gia-fh\1nh (I), b- Ch9' Il G~o va 0- Gb-Cong (2).

Nhtr v~y Gb-Cong th~t-thu l~n d~u tit 15 d~n 20-4-1861 (3)'

Gb-Cong 13 mQt thanh-dia cia gibng vua, vi noi d6 c6 m<>-ma t~-tien ben ngoai vua T\1'-nlU-c.

Il Phla bi~n, hU'&ng Tay-B~e d hU'&ng E>ong-Nam cia Gb-Cong I ngU'ai ta th~y mQt gily nhii'ng than xa nba: nhii'ng xli E>()n-E>i~n, I nhii'ng than thU'ang, cae xli thon nliy thU'o-ng hay gay g~ nhau •.• II

Il (y m~ m~t Gb-Cong, khi ng6 ngay song Ciru-Long, mQt con rach It tit Gb-Cong eh:iy V30 song l&n va song Yam-Co (4): ~y la Rach-La,

(1) Pnu Tan-An, vi-trl 16i vong thu nhi cua Vam-Co Tay bat tli' hQ'phru hai Vam-Co lti len.

(2) Sach Les premieres aanees de la Cochinchine , tac-gia: ,Paulin Vial, trang 114, dong 5 tiri 8.

\

(3) Thu hai mClng 06 -th).ng ba teri thu bay 11 thang ba nam Tan-D,u.

N6i ZOng -Bd-Chi'lu, noi trang 24, ghi 14-12-1861, khOng bi~t tae-gia thify trong sach nao ma n6i nlnr thEi.

(4) Tren dja-[JCl tam xu Nam-Ky, ve t~i Saigon 1859-1863 dinh sau sach Onze mois de 60ua prefecture en Basse-Cochinchine, tac-gia : B~-Uy Lucien de Grammont, Paris, Challamel-Aine Librairie-Editeur, 30 rue des Boulangers, 1863 (do Vi~n Khao-C~ tang tru). Rach-La Ill. Rach-Tra bay gier gQi theo aia-aCl Hanh-Chanh Nam-Phjiu nam 1960), Bach-La Ill. ten tfr song Yam-Co ai len teri mQt rach chltn ngang (khong c6 ten) rCli tli' ch6 '1 len nua goi Ill. Bach-Tram (khOng ditu).

R~ch-La c6 ml)t chi-hru ben ber huu va gan nga ba ra B~-Vam-Co: il:y Ill. R~ch Go-cong, RCli B~i-Vam-Co meri ali ra song Sci-Rap, V4y, R~ch Go-Cong III nhanh cua R~ch-Lli, Rach-La nhanh song B~i-Vam-Co.

tfpsan lli-dia 11

«MQt chi~c tau chi~n nho (I) Lj Amphitrite di tren rach 5y va d~ti cach u qu~n ba d~m, trtr&c mQt xa l&n ten goi 1a Tan-Hoa. Vien qu~n nh~mu chec dtr&i· S1l che cho- clla mQt ti~u-dQi hai mtro'i H1m ngU'o-i thllY« qudn 1t;1c-chien do mQt sl-quan h~u-tuy~n chl-huy, Qu~n nay ciing Mt u nhU' cac qu~n An.Nam khac, c6 mQt cong trtro-ng 16'n va mQt cho, dtro-ng u hep d~ neli li~n cho va ceng tnrong ; mQt chua (2) ma hoi nay pbai u trer thanh don linh (3) D.

u Kip den tbtrQ'ng-tuan thang ~ nam 1861, dong-tbo-i v6'i toanu quyen phai-vien clla Hoang-De er Hu~, vi n~y dang vi~t blrc tbU' thU' • ttr cho Tong-hanh-dinb quan-dQi vi~n-cbinb PUp mQt ngU'o-i An-Nam « tao-b~o, ctrO'ng-quyet va c6 d5ng-ll1c, danb 1a Dinb, ra m~t vien Slr-tban It a Bien-Hoa va blra se lam cho soi noi trong xU- ».

(1) Lorchas.- 1,.y la nhlfng tau hay ghe chai b<5n-xti.-, ngucH ta cho d*a trong nhieu rach d~ tang sll canh-phong, va thay cho phao-ham ; thuythu-doan Ia Phap-quan, mQt sinh-vien hai-quan hay Itt liri mQt Trung-Uy chl-huy tau ay; nguCri ta cho thuy-thU, doan gom cit Iinh Tagals (linh PhiLuat-Tan hay la hOi 1861 got III liuh Ma-Nl) cac linh nay tra- nen thUybinh uu-tu, va Ilnh bOn-xU- klem.soat chung quanh chiec tau. NguCri ta lQ'p mui la hay lil chieu, ay la nhfrng don n~i khong hon khOng kem, L'Amphglrile {y Iau ngay tnro-e Go-Cdng va Gia-Thanh, va ti~u-h~m I'Esperance (a) 0'. Vam Nhllt-Tao. Nhfrng tau ay ciing glup Ich nhieu Ii\m, va nhtrt la dO- cho phao-ham •. Nlnmg, ngiro-i ta nMn-ilinh ra cllng c6 m(it ml1i t~ hai, 811 kh6 xoay xo' dua n6 vao m(it tinh tM bll:t-lgi, nhimg cai b&t-Igi &y dugc dcn bti VaG biYi nhilng ehi~e ghe nbO tua ra canh chirng va nhfmg ogll'Cri An-Nam do-tham,

(a) Chi~c nay bi dlSt ngay 10-12-1861 (thti.- ba mdng 09 thang 11 nam l'an-D~u) do Nguy~n-Trung-Trl1c.

(

Theo sach 'Onze mois de sons-prefecture en Bosse-Cocbinchine , trang

116, dong thu 10 d~n thti- 25.

(2) Dicn ti~ng pagode, nhung a day co Ie Ill. dlnh.

(3) Boan tli' Phia bi~a... Uri ddn linh 13. djch sach Histoire de ['Expedition de la Cochinchine... cua Pallu, trang 218.

12 t~p8aD su-dja

Cl Hai vi~n dU'M tay £>tnh l~ hai vien chl-huy ph6 da lea Bien«H~a hoi thang ba d~ hai ngU'M vr:t l~i Gb-Coag. CUQc n~i d~y dU'r:tc Cl tll-chu-c mau 1~, va v~i ng~y sau vie a ~y nh6m dU'r:tc 600 ngU'eri vi5- Cl trang, g?m' c6 200 ngU'eri don-di~n, 200 ngU'o-i binh chanh-quy tan-mat «bo-i tbua tr~n danh Ki-Hoa, v~ 200 ngU'M Hnh ve tuy~n trong hang «ngu ba con vua va nhung ngU'erj ban cua ba con vua (I) D.

Theo Dfl.:-Nam chcZnh-biin li~t-truYln thl: £>jnh chieu-t~p sau

ngan trang-dinb, kiem quan ca canh tMn-hao v~ cac d~u-m(1c, xtp thanh mtreri tam co. »

Vai gian-diep €6 cho hay trtrac la binh ~y se danh pha Phap-

quan,

Hoi My gier Vial - thang hai 1861 1a hai-quan trung-uy a dtr&i tau Le Weser (2) - lam Giam-£>6c b~n-xu- Sit v(1 cai-tr] GoCong (3)'

« Vial tbu-c su5t dem 21 r~ng 22-6-1861 (4). Vira blnh-minh, ti~ng u chieng va ti~ng tr5ng danh r~m len. NgtrM An-Nam vu-trang b~ng dQc u titn t&i. Ben Phap n~ sung. Vial v&i 10 llnh- thuy ch~y dln, ben An'u Nam dirng l\1i t~m-thai, Vial tb5i lui mau v~ cong-trtrang cho, vl Vial «tUy 15i ti~n mlnh da bl ch~n. Viec gi\1't lui dung luc, vi dlch-quan 15 u dang (y d~u dtrang. Ben Phap nha d~n ra, ttung dlch vao nhung ngtreri «di d~u, nhtrng nhung ngtrM khac tilp-tt;1c ti~n, phai Mn nga. £>~n II mQt luc mtrM quan Phap phai xap Ii I ca. Ten thuy-quan l(1c-chi~n

(1) Sach Histoire de l'&rpedilion de Coehinchine en 1861 cua Leopold Pallu de la Barriere. nha xuirt-ban: Berger-Levranlt, Paris, Nancy, 1888, trang 218-219.

(2) Ciing saeh c1li din trang 257.

(3) Theo B.A. V. Hut, 1geme annee No 1 Janv. - Mars 1932, trang 70, dong thu 9, 10, 11:va 12 thl l ••• ngulrl ta dli b~ dll-ng phri (pretels) vd hll~'~n (SOllS-pretets) cho cdc tlnh: ngodi Sl> ti~n luang dli lBnh mai tMng con nluui mal rigdy 40 phij,t-Ui.ng eho vi~n pha. 30 pMt-lli.ng cho hay~n. Nhiing Trang-Ug h{(71-d9'. Trang-tlg hcii-qudn, Uy-vlen nhl).m nhiing chuc aye

(4) Thil sa~ rl].ng thu My U v~ r~m thaug 05 nam Tan-D~u

13 ~psan su-dia

(I Bodiez 00 trong mQt ngoi chua thty, Vial dang lam nguy, bay dtn giai dy. e Bodiez t\1' choan qua Minh clla Vial va bi dam li~n chea kip ban° pbat II nao, Vial b] hai mtli dQc va tren m£t mQt vet phbng len do mao d~n.

u MU'o-i Mn thay n~m trong gach trong d6 c6 huy~n Toai 0(1). TrU'ac II Phap chi~m, huy~no Toai cai tri huy~n Tan-Hba.

(I Ben Phdp, mQt ngU'o-i bi gi~t va mQt bi theong D.

Ngay sau (ngay 23-6-1861) quan Elinh vai llnh d~n-di~n (2)0 congkich Gb-Cong nira. NhU'ng mQt pbat d~i-bac khi~n Elinh rut lui (1).

Ngay 24~6-I86I, Phap-quan d~n ti~p tr9'; hai-quaa Trung-T4 Lebris vai h3i .. phong-ham Duchayla d~u a cira R~ch-La, Lebris dll bQ len dla-phU'O'ng !ly va giai-tan nhirng ltl ngU'o-i (3)'

Trtrong-Dinh va dt ca nghia-dong-quan khong b~ng lbng cho dan Viet-Nam cQng-s\1' vai Phap, vi nhU' th~ 13 ng!lm-ng~m dliu hang, va c::tlng nhu' th~ la Elinh bi co-l~p r~i •

... TRU'q'NG SINH TO CHtJC TAN CONG PHAP QUAN, THANH ToAN cAc TAY SAl CUA PH.AP.

II Elinh c6 mQt ngU'o-i ban ctl ten ba-M Huy nh~n chiu lam chu-c II Cai-t~ng (4) vai Pbap, lue nliy Huy c6 trll-sa noi El~ng-SO'n (5) gao tau

(I) Huy~n To~i la quan van rna l~i xung-phong trong a~o hinh n~y. (2) Sach Hisloire de l'Fxpedilion de Cochinehine en 1861 trang 301, dong 30 c6 viilt: mais apres la prise d'armes contre 0 Go Cong et les er}l!nemenis qui en [ureni 10 suite ces co Ions (Bdn-Bi~n) [urenl dissous par un arrMe Tendu le 22-8-1861 llhu:ng sau khi phan co;g Go Cong va cdc biln c() sau fig, linh Bdn di~n bi gicii-tan bal nghi-djnh ngdg 22-8-1861.

Nhtr v~y c6 Iinh Bon-dien tra hang va co Hnh !lon-dien trong V\l tilncaog nliy.

(3) Dich les bandes , trang tren day Ct sach Histoire de l'Expedi-

tion... trang 220.

(4) Vien t(')og niiy mu6n Mo.vl} tai-san ella minh, mai chju ra lam eal.tang.

(5) B15ng-SO'n nay con tMy tren Bfa-dli Hdnh-Chcinh Nam-Phdn Bang gi:ip lang Brnh-Phn-Bdng va Thanh-Tr], Tay gi:ip Blnh-Phuc-Nhut va Blnh-Phuc-Nhl, Bite giap sang Tra, va Nam giap Vfnh.Binh.

14 t,psan su-dja

«chi~n cua chung ta, Huy trU-c.'tlnh n~p Dinh cho chung tao Huy bi m~t II ten iY mU'6-n tam-phuc phan-h~i, hanh-d~ng n:ly it th~y iY ngtro-i AnI Nam, Huy trao cho ngU'o-i ~y m~t hu-c tho' bao dem den m9t Si-quan II Phdp trong ay chi eh5 c, eua Quan Dinh. NgU'o-i CY bat-trung-thanh nay dem II tho cho Djah. Tu-c tho-i, Dinb di Dong-SO'n va Mt Huy lien; tMy II mlnh hi ·si~t ch~t vi Phap-quan, Dinh ch\lY ngang qua mQt dong ru~ngt I bO l\li tbi-th~ kbong d~u etta Huy (1) D.

M9t gtrO'ng .khac cung ve dn-de Mt-hQ'p-tac v6-i Phap:

II Quan Blnh ttr thO' bam-dQa vien xa-trU'c,Dg CY tang GO-Cong vi «,vien n:ly con ti~p-tQc lam nhi~m-vQ mlnh khi ngtrO'i Phdp den cai-tr]. Vi@n «xli kbiep SQ' hien cho Blnh tat cl tai-san coi Blnh c6 xieu lbng. Sau II cung, yien xa pbai di qui-phuc Dinh, nhtrng Blnh cflng b\l sat vi@n II xii ~y (2) a,

QU3n-S1f dll tMt-tM, tbl chanh-trj yeu kem lucn.

D!u c6 dung ngbi.@m-blnh d~n dau. cung lam cho can ngtro-i kbUng-khiep ma khong lam cho lbng ngtro-i gan ch~t ve htr6-ng mlnh.

Xira nay ngtro-i ta thtro:ng tMy v~y va dan-chung nao cung c6 ban tanh c:lu an.

LQ'i-d\1ng nhU'Q'c-di~m cUa Chanh-PhU Hu~ ma Blnb lam d\li-dien CY Gb-Ccng, Phap ra dang' hien tanh, vO ve dan-chung. t~t cl quytn ril l~n-l~n dan-chUng ve hen Phap.

Ngay 29 thang 09 nam 1861 (3), Phap-quan truy t~m r~t g~t nhil'ng ngU'o-i dii gil!t vien xii trU'c,ng, nhtmg cong da-trtrb'ng (4).

(I) Djch trong sach Lea premieres armees de la Cochinchine: quy~n I,

trang 115, tll dong 15 Uri 27.

(2) Djch sach Lea premieres anrdes.;«, trang 116, dong 15 U)'i 21. (3) Chti~ oMt 25 thang 8 nam Tan-Diu.

(4) Theo sach Abrege de l'Hlslotre d'Annam, tac-gia A. Schreiner trang 215,

... VI~T QUAN LAM CHU G()-C6NG.

Ngay 14 thing chap 1861 (I) Gb-Cong bi cong-kfch. Vien quan cai-tri Go-Cong, hM My gio- 13 d' Arfeuille (2).

Ngay 30 thang chap 1861 (3), Charner trao quyln l~i cho haiquan Thi~u-TU'&ng Bonard (4) ma vl PMp.

Tuy chi~m, nhtrng Phdp chua trl dU'Q'c. Lvc':lU'Q'ng ctia PMp moog, vi hM thang hai c6 d~-nhi lQc-quan va d~-nhl d~i-d~i ctta 101 chi~n tuy~n v&i vai chi~c tau dlu h~i v~ Pbap-qu6e (5). '

Le dt nhien, Phap-quan ph3i rut di khoi cae d~n nhO Ie-te, d~ cting-c6 cae phao Iiiy quan-trong va cae cU--di~m. MQt mQc-phieu chdnh, ma chtra ti~n bay £0 ra luc My gio-,' Ia binh PUp dv~t(nh t~n-cong va chi~m gift thanh-trl Vinh-Long d! lam tin, h~u de bl thU'O'ng-thuy~t.

Th~t v~y, Phap-quan dU'&i quy~n chl-huy etta Bonard xua IVClU'Q'ng ehj~m l~n thu- nhu-t thanh Vinh-Long ngay 23 thang ba nam 1862 (6), nhtmg rl)i tra l?i cho trieu dlnh Hu~ ngay 25 thang 5 nam 1863 (7), t,H-chi~m thanh n~y Me 7 gio- rU'bi ngay 20 thang 6 nam 1867 (8).

(1) Ngay thti- bay 13 thang 11 nam Til.n-Dt\u. (2) Theo sach cua Schreiner trang 224.

(3) Chua nMt 29 thang 11 nam Tan-Dt\u.

(4) Theo Hulletl" des Amis du Vieux-Hue, 19 eme annee No 1,JanvierMars 1932 thl ,nO'i trang 110 dong 31, trang 113 dong 17, trang 114 dong" 6, trang 115 dong 16, trang 120 dong 2 d~u viiSt la Bonnard vlri hai chil n, con Paulin Vial, vi~t m(\t chil n thai. T6i nghieng theo Vial vi Vial lam pho quan, Ie thl thao hon.

(5) Theo sach cua Schreiner trang 232.

(6) Chua nhut 23 thang hai nam NMm-Tu1ft. (7) Thll hai m~ng 08 thang tll nam Qui-HQ'i. (8) Thti- nam 19 thang 05 nam Sinh-Mao.

16 tfpsan s1i-d,a

Bay gio-, chUng ta tro. v~ Gb-C&ng cua chllng tao « Ngay cr thang «03 nam 1862 (I), hai-quan Thi~u-TU'&ng Benard truy~n cho cae d<>n « Go-Cong, CbQ'-G~o, Gia- Thanh va Cai-!e d~u di Mt, va Bonard rllt cae « sl-quan da cai tr] huy~n Can-Gi~e (PbU'&c-LQc) Tan-An va Tan.Hoa. M~t « vien huy~n An-Nam b~-nh~m a C~n-Gi~c dU'&i S\1' bao.b~ cua m~t chi~e «tau Ph3p t nhtl'ng cae vien huyen thien-bll a Tan-An va Go-Cong khong « a t~i hai buy~n·ly' dU'Q'c, vi Ie hai huyen ~y da bi chi~m do binh-hrc «phi~n-lo~n (2). CUQc di-chuykn khoi cac trung-tam cai-tr] ~y, dU'&i m£t « cu~ dan-chung, chUng ta Mt con sa-hii'u-quy~n v~ lu~t_pbap va th~t-t~ « cua xU- nay » (3)'

Dan - chdng, nhu-t 13 nhii'ng nba e6 an, pban nhi~u a cbun~quanb ehQ' G~-Cong, d~u c~ng-tac khOng nhi~u thai it v&i Chanh-PbU Phap, Tb~ nen khi nghe dU'Q'C tin quan Phap rut di hQ ~t-d~t ki~m ghe thuyen di theo,

a BCSn td1m sau mtroi ngU'o-i (trong sCS 600 ngU'o-i) xu5ng thuy~n u di len ~n tru 0- Saigon 1863 D ••• (4)

a Lac Phap-binh d6ng Go-Cong, :E>lnb khong lam chi dU'Q'c; bay « gio- Quan-Blnh lam chu, nen cho Itnh pM cac nha cua nhii'ng ke than It Phap, huy cac chua chien vi nO'i d6 binh Pbap da d6ng va cho ki~n .. « tao th~t ch~c-cb£n mQt d<>n nbO» (5).

E Phap-quan d6ng l~i, cac ngLro-i cOng-tic hM n~y tra nen nhii'ng ngU'oi tbu vo cung nguy-hi~m trong nrong-lai, . Blnh thanh toan hQ, nhu-t 13 cbu-e vi~c da cQng-s\1' v&i Pbap va cac gia-dlnh trung-thanh v&i Ph3p.

Le t\1'-nhien, cae cap chi-huy nghta-dong-quan deu ra m~t, d6ng quan cac di~m he-trQng, tuy~n-m~ them tan-binh, danh thu~ lU'u-thong va tien-doan v&i daD chung dng binh Phap se rut khoi xU- (6).

(1) Thti.- bay m<>ng 01 thang 02 nam Nhlim-tuirt. (2) GiQBg van cua nguai di xam-chi~m.

(3) Trich dich sach Les premieres annees de la ~ochinchine cua P. Vial, quy~n 1, trang 141, tiro dong 10 d~n dong 22.

(4) Theo §ach Les premieres annees de la Cochinchine eua P. Vial, quy~n 1, trang 142, dong 6 Uri 8,

(5) va (6) Theo sach Lea premi~re, annee« de la Cochinchine eua P. Vial, quy7;n I, trang 142.

ti-paan a..rdia 17

• TRIEU SiNH HUE KY HOA-lJ'CrC 1862.

Ngay 16 thdng 05 nam 1862, m9t chi~u-chl cia nba Vua h~ xuong

I •

Cll' Phan- Thanh-Gidn lam toan quy~n . phai-vien va Lam-Duy-Hi~p lam

ph6 d~ thU'O'ng-tMo hoa-blnh,

Sau day la bu-c tho phong chu-c (y:

Ghi~u chi ngay 16 tbang 05 nam 1862

(tai-li~u do gja-quy~n Phan- Thanh-Gian dU'a ra)

(t3i-li~u so B3)

Chi~u-chl h~ cho Phan- Thanh-Gidn, Hi~p-bi~n D~i-hQc-si kiem Ll-B9 ThU'Q'ng-ThO' kiem H9-BQ ThU'Q'ng-ThO', QUOC-Sll'-Quan t~ng-tai va Quoc-Sll'-Giam t~ng-tai.

Trim vita m&i nh~n dU'Q'c cua Giam-doc so- Thtrong- Thuyen m¢t giac-thO' ngoai-giao nhU' sau day:

Cl Hai-quan thU'Q'ng-tU'&ng Bonard, T~ng Ttr-Linh, d~c-su- toan-quyen « cua xU- D~i-PhU Lang-Sa (I) da phai mQt m~t-su- dem cho Tr~m mQt « bu-c tho, y~u-c~u go-i mQt toan-quyen phai vien d~n Saigon d~ d\f cUQc « hQi-nghi hoa-blnh, Tit ngay hai dao.binh cua hai nU'&c chien-chinh ch5ng « nhau, lfnh trang va dan-chiing dt kh~ so-. Khi d~ len cho TrIm buc « tho ve cuQc Ma-daml bai-quan thU'Q'ng tU'&ng bi~u lQ' thi~n-y . ngtrng Cl cbi~n va dO- kh~ chUng dan.

(I V~y Trim b~-nh~m khanh de-nhu-t phai-vien trong cUQc hQi(I ngb] boa-blah va Trim se cho Lam-Duy-Hi~p, Binh-be thU'Q'ng-thO', (I ph6 Giam-Doc thuy-v9 0- de-do, tam ph6 Phai-vien.

It V &i tir-cach toan-quyen phai-vien, cac khanll sl! xuong chi~c ghe « c6 vo dong (2) v&i cac than-Mo, cac si .. quan, binh Hob va phu d~ « di ph6-hQi. V~ cac cUQc dam-ph3n hoa-blnh va cac dieu-khoan d~ di

(1) Keu theo h()i NMm-TI!1!ft 1862.

(2) Ghe il:y ten Iii 'I'hoai-Nhac (loa! llieu tuo-ng tUQ'Dg mang di~m Ianh),

18 ti-P8an 8u-dja

It d~n k~t-thtic hoa-tr&c, hai kbanh hay h~nh-d¢ng dt cln-th~n, h~u c6 ngtrng a cbi~n c~ng som cang t5t, d~ lam dliy aU s(r-m,ng ella TrIat giao ph6 u cho,

a Hay kinb ljnh nliy.

T\1'-D(rc, nam th(r IS, thang 4, ng~y 18 I) (16-5-186 a)

An-tin d~ b~-nh~m (2)

Ngay 0') thing s3U 1862, toan-quy~n phai-vien Phan-Thanh-Gihr va Lam-Duy-Hi~p ky hoa-tr&c bat-blnh-d~ng, g~m 12 di~u khoan, nhirng c6 nhfmg di~u khoan thti- 3, thti- 8, th(r 'IO va thti- II la he trong vl thti- 1 I la di~u n6i d~n ngbia quan. Day 13 nam di~u ~hoan trlch trong hoa-tr&c:

f>ieu-khodn 3.- Ba dnh trQn ven Bien-Hoa, Gia-Dinh va DjnhTtrang (My-Tho) (3) va dao Con-Non, d~u nhtrQ'ng dti-t bcan-toan cho Hoang-D~ ella ngtrai Phd-Lang-Sa bo-i hiep-tr&c nliy. Va l~i, ngU'CYi Phti-Lang-Sa lam thtrong-mai va hru thong tr~n cae sc;ng Ciru-Long va chi-lira ella song ~y b~ng t«t ca cae lo~i uu; nhirng tau ebi~n Phti-Lang-Sa sai di gioim-tbl tren song «y ho~c I:. chi-ltru eua n6

. ciing se leu tMng luon.



.

(2) Trich trong sach Phan-Thanh-Gian 1796-1867 et sa famille d'apres

'luelql1es documents annamites, recueillis, traduits et annotes par Pierre Daudin en collaboration avec l.~-van-Phuc, Saigon, Imprimerie de l'Union Nguy~n-van-Ciia, 57 rue Lucien Mossard, 1941, pp. 61-62.

(3) Theo bai Le rapport de Phan-Thanh-Gian et de Ldm-Duy-Hiep sur leur mission d Saigon, aup 'es de l'amiral Bonard el Palanea \rong t:}.pchi Bulletin des Amis du Vieux-Hut, 1918, siS 4, trang 224 va 225 thl v~y <,

ij.psan su-dia 19

«Nhung ili~u-ki~n n~y, m~c d~u t~p-trung l~i trong 8 Iti~u-khoan - « tir h2>i mM khiH a:au Uri day cac di~u-khoan khae nhau dai d~c va rlleYm « ra - ileu c6 muc-dich chlnh-yeu Ill. nlnrong I~i LT,TC-TiNH va bCii khoan to« tat Ill. niim tri~u( dong ».

CI,1. Phan n6i vlri Giam-BlSc Ha-Ba-Ly (a) va vH~n theng-dich qulSc--tjch Hoa-KiElu Ly-Lien-PhuO'ng r~ng:

«Theo doi y-ki~n trong ban van n~y, hlnh nhtr Ill. cac vi soai chua « c6 y mutin hoa-blnh ; Vi v~y nen cac vi bitt bUQc g~t-gao qua. MulSn cho e hoa-blnh ilugc vinh-vi~n, nElD hoa-blnh ~y ph3i cong-blnh, ilirng d~ mOt «Mn kho heo, con ben khac xanh tiro'i It:ay Sll slSng_ Hoi c6 ai ch3'p nMn « Sll hoa-blnh cua qui nga! tUO-Dg soal. MM ong hay v~ dinh va b'llm lal «vM qui vi so Ai gia, yeu-du sira di'li Il).i cac <ti~u-kho3n' trong boa-tree, e Iam th~ nao cho ba qudc-gia kbOi nhuc th~-thlSng va hai ben se c6 Igi «ca. Toi r3't mang on Ong v~y ».

« Ha-Ba-Ly tra 1M: 8ll quy~t-dinh cua hai scai.gla toi da ra rCii. « thao-Iu~n nita khOng dem I!).i k~t-qna ».

R2>i tir m2>ng ba thang nam (b~ to-i mCing sau thang nam (c) nam NhamTuit't, CIJ Gian thuong thao vo-i Ha-BIi-LY. Cu()i cung nga ngil nhu sau Itay I

«Til' Itay sit'p Iti C()t-y~u la (ben Vi~t) nhueYng Il).i b()n tlnh thay vI e sau tinh, giam gia Mn tri~u thay vi nlim. Ong Ha-Ba-Ly cho chung th:an «hi~t r~ng' cac vi soai ~a x6a bO nhilng (lQl hOi qua rmrc n~u hai than. « mulSn hoa-blnh, hai th:an khOi phai nhoc cong thao-Iu~n gl nila. Xet vi..! «giila hi~n-trl).ng, dem cac diC!u-khoan ra ma ban cai thl e b~t nha, mQt «]an chot, chung than meri vHln Giarn-B15c (d) tI16'ng-tbu~t Il).i cuoc ngh], « lu~n giila hai th1in va Ong cho hai vi soal roo Nhon danb clla cac vi. « ~y Ong Ha-Ba-Ly sir-d1J.ng ngon-nger nlnr sau: s Ba qudc-gta se ki\"t ch~t « tinh giao-hao'; trong muc-dich ify, toi khOng th3'y e6 chi tro- ngai rna hai «qu15c-gia se giao tra tinh Vinh-Long va nhfrng hon PM-Qu6c. B~ i.t6i-tY, «Ong dua ra mUeYi hai phu-khojin il~ hai th:an cung ban-luau ».

(a) va (d) Gabriel Aubaret. (b) Uur sau 30 Mai 1862. (c) ihtl hai 02 Juin 1862.

20 tfpsan sudia

f>i"eu-khodn 8._ V~ ng1n-khoan boL thtrang, trong m~t thai-gian 1a mtrai nam, nha Vua An-Nam se phai tra m~t s5 ti~n Ii Mn trieu My-Kim (1). Do d6, m6i nam, nha Vua se tra cho ngU'aj d~-dien Hoang-E>~ Clla Phap (y Saigon, Mn tram ngan My-Kim. S5 tib n~y d! bCii thtrong cho nU'(rc Phdp va Tay-Ban-Nha v~ chi-phi chi~n-tranh. MQt tram ngan quan (2) trl rai se kMu.trU- vao s5 tien n~y. Qu5c-Gia An-Nam khong c6 hru-hanh dong My-Kim, m~t dong My-Kim se thay th~ b~ng bay mU'CYi hai phan tram m~t 1tr9'ng , (3).

f>i"eu-khoan IO.- Nhon-dan ba dnh Vinh-Long, An-Giang va HaTien se dU'9'c tl1-do di l~i d! thirong-mai v(ri ba tinh Phd-Lang-Sa (4) v(ri dieu-kien 1a phli theo 1u~t-pbap hien-hanh; nhung nhfrng doan binh, vo-khi, d~n-dtr9'c hay quan-1trO'ng clp cho ba tlnh k! tren se phai ch?Yehuyen b~Dg dU'ang bi~n. Nbtrng Hoang-D~ cua ngtrCYi Phd-Lang-Sa cho phep nhfrng doan ghe tau vao song Cu-u-Long noi vo My-Tho t\lc 1i Cu-a Ti!u (5), v(ri dieu-kien '13 m6i Ian nha chu-c-trach An-Nam cho ngtrai

(1) Djch tieng Do11ar,. hac con 6 clla Hoa-Ky lnrerc kia:

(2) Djch tieng Ligature la mOt xau tien. Thai bay gia mOt xlu tien

b~ng gia-tr] mOt Phat-Lang, (3) Luong-bac,

(4) Blen-Hoa, Gia-Binh, Binh-Tuang.

(5) Theo quy~n Hisloire de l'Expedilion de Coehinchine en 1861 tac gia Leopol Pallu, Paris, Libsairie L. Hachette et Cie, 77. Boulevard Saint-Germain, 1864, trang khOng so (hic la ben trai trang 1), c6 tam djada xli' Nam-ky tuy theo cong tac thi-hanh (d'apres les travaux executes) Dam 1859, 1860, 1861, 1862 (do Vi~n Khao-C(j Saigon tang trfi') thi hoi 1862 bh~n-gieri tinh Binh-Tuang nlnr vay:

Bong, tii' nga ba Bao.-9jnh-Hil. (arroyo de la Poste) veri song VilngGu (Vaico occidental) ch~y gioe theo ba Mn m~t Bao-I:}jnh-Ha tai It'Si nua song nay (theo be dai) chay tach ra gam ChQ'-G~o xufing tai song Ci'ra Ti~u (loi Yam Giang gQi theo bay gia) ra bi~n, ella B~i va Ci'ra Ba-Lai ;

Nam, til Cila Ba-Lai ch~y len theo ba ben trai song Ba-Lai tM do MY-Thu;}.n bay gia (hi:ii 1862 gQi Ia gi khOng bien trong aja-u<»;

Ta,y, til' Mn do My-Thu~n len d~n Hang-Ngll bay gia (Mi 1862 bien trong dja-aa la Bouthan) ba ben· trai song Tien-Giang.

Bi[c. tii' tren (Bouthan) Hang-Ngll ch~y dai theo dia-giM VuO'ng-qu(Sc Cam-Bdt den nguon song Vilng-Gu, tii' d6 chU theo ba m~t song nay t6'i nga ba song nay vai Bao-Binh-Ha.

Nhu v~y she tau ella Vi~t vao Cu.-a Ti~u 180 VIlO tinh Binh-Tuo-ng (Hi. uhuo-ng cho Phap,

t;paan 8wdia 21

d~i.di~n caa Hoang-D~ hay trU'ae, ngU'c,.j n~y se trao cho mQt gi~y thong. hanh- Neu soo-su£t thu-tQe 5y va mQt doan ghe tau vo etta song khong thong-hanh, thl doan ghe tau ~y va tat ea nbfrng cai gl eua doan deu bi b£t het, nhii'ng d~ v~t tieh-thau dU'Q'e d~u b] buy hoai,

Dzeu-khodn II.- Vinh-Long-thanh se bi binh Phd-Lang-Sa giir l~i tai chirng nao e6 linh mai, nhU'ng kheng can tro- mQt chUt nao S1! am viee eua cdc quan An-Nam. Thanh n~y se dU'Q'c tra l~i cho Vua AnNam, sau khi Vua nlly bao S1! d£y loan ch5m du-t, S1! d;ly loan do mang-Iinh cua nha Vua 0- trong tinh Gia-Djnh va Dinh- Trreng va khi nao nhirng ke du-ng dliu cac cUQc kho-i d~y ~y se di khoi va xU- sO- e6 anninh va quy-thu~n nhir phii e6 trong mQt xU- hoa-blnh,

Df§u-khodn IZ.- Hba-trac n~y ky-ket giira ba qu5c-gia, va cae toan-quyen phai-vieq eua ba qu5c-gia ~y ky ten va d6ng d~u, m6i toanquyen phai-vien se trlnh bay eho Qu5c- V U'oong mlnh ro, va, kho-i S1! tir ngay ky ten cho den khoang mQt nam sau ba QUClc-VU'oong xem xet vl phe-cbuln· hiep-U'ac n~y, Sll trao d~i eUQc phe-ehuln se xay ra trong tbudo' VU'oong-Qu5c An-Nam.

D~ lam b~ng, cac toan-quy~n phai-vien ky tren tOo hba-U'ae hi~n-hiru va da d6ng d£u.

. ,...

cua mel

Qu5e-gia da thu~

Saigon, nam 1862, ngay 5 Juin.

TII-Du-c, pam thu- mU'b'i lam, thing nam ngay mong chin.

Bonard Carlos . Palanea Gutierres

con d£u va chit ky cua

nhirng toan-quyb phii-vien An-Nam (I)

Giai kbang-chib len tieng phan.khoing nhu-t la dieu-khoan thu- II· Tan thanh, phc\n-d:6i 13 quyen dan-chung. cQ Phan thay m~t trieudlnh Hue, ngU'Cri dot dulSe d~n dio, sang-su6t boon dan-chUng, chU-trU'O'ng mem deo va hQ'p-tac vai Phap.

(1) B6n (tieu-khoan trong hOa-ll&c tren itiiY' Ia trlch-djch trong sach Abrege de I'Histoire d'Annam cua A. Schreiner trang 444, 445 va 446 •.

22 t~p.aD au-elia

Ngtrai di Long-H~ (r), lY l~ng d6i dien vai ~~nh-trl Vinh-Long, va ket ch~t mc>i giao-hao v&i Phap.

LJc nay the n~o ciing c6 cao-tb] cua nghia-ddng-quan, the til' glYi den ~ho nh~ dim-quy~n Phap, hi~m vi tap-chi, Revue du Monde Colonial, asiatique et americain khcng dang nhfrng bu-c pMn-khang tho' ~l ma chl n6i t6m t~t thoi. The nen chung ta khong the nao tin tron vao tapchi kia, l~i trong day chu-a nhi~u thien-kien nghieng ve phla PUp.

CI Phan 1&0 nhfrng d~i-1y trong cac bu-c thtr ~y nhtt vay: Trao;

..

«mnh Hue muc>n gifr hoa-blnh va muc>n chu-ng tMt 511 ~y, Trao-E>lnh

« khong nhii'ng muon tra tien b~i-khoan trong ky lQc-ca-nguyet ma tra «luon troog nam i nhtrng Trao-Dlnh-Huf nghi rhg, Phan- Thanb-Gian (I mQt phan v~ hai-quan trung-ttr&ng phan khac cl hai d~u di qua quyen «h~n cua hai Vua da thu-a nh~n khi n6i ebuyen ve nhtrQ'ng-dja eho « Phd-Lang-Sa ; Ho~ng-E>e cua ta bet 5U-C U'ng-thu~n cho ngtrCl'i Phd-LangIX Sa sanh co l~p-nghi~p Ct dat Nam-ky, nhirng 511 nhtrQ'ng-dia ebo PM«Lang-Sa 1;\ el?-uyen tuyet doi khong th~ e6, Hoang-E>e eua ta khOng « thu~n theo v~y.

(I Nhtr the 1a phai khlYi 511 thao-1u~n l~i.

«Bu-c tho nay den v&i hii-quan trung-ttr&ng trong lue cuQc khCti « day xay ra (2). Ve phan Phan- Thanh -Gian eho pbat ra nhfrng ban hlch II (3) trong d6 CQ tien-tri Sll ~h~ng-tr~n cUa ngtrai An-Nam tren khap

(I) Sau khi ky-k~t hoa-uoc, Til-SUC qua trach C\1 Gian va bll-ohi~m C\1 lam tCing-doc Vioh-Long " dieu-aloh vdi Philp hau chuee ba tinh mien BOng va chuoc 13i lam cua eu. CUQc Uieu-dinh khong thanh C\1 hi hlii-chi.lc nhimg vllo coo nhiem-vu, Hoi bay giu Itli Dua thang sau Dam J86:.1. Trong B.S.E.I. 2 erne trimestre 19.u khong ooi dich xac la ogay thang 080.

(2) C6 Ie k~ tlr thang tam Dam 1862 tinh tai. Sach Otize mots de sous prefecture... trang 388.

(3) Khong Ie cu Giao la ngllui d:p-di~n cho tllt -ea dan Vi~~ I~i thuQc v~ phai chii-hoa rna xuan-liQng nlnr th~._

(y xa v~n d~m, duong sa each sang bi~o, lam gi tap - chi nay khang nghe theo nhfrng nguot Philp c6 y-iljnh xam-chiem xu Vi~t va ran them chon, dEl nguei chanh-qudc tuang ngllui DaO ciing lie ti~n, man ira Mt.

t~p8an airdia. 23

rn9i vi-tri coa xU-, ngU'M PM-lang-Sa se hi b~m nho ra nhU' thit lam dM (I).

CQ Gian bi~t Vi~t-qua!l ,kem sut moi m~t, va thay vi~n aoh cua Phdp 13 mu6n cho Vi~t nhU'Qong Mt sau tlnh (nhtr ta da: th51 khi

. .

thU'O'~-thao trU'6oc 1uc ky Hoa-U'6oc). N~u cQ khOng kheo dan x~p cho

hoa-blnh ch6ng van hlJi thl c6 th! Phap-quan xin vi~n-binh them va m~t s60m m~t chi~u, xua quan chi~m - eu- ngay; n~u C\1 kheo leo 1ai dlt c6 th! Vi~t-dlnh chl nhU'Qong ba tlnh thi cMm dU-t. NhU' Anh d6i v60i HU'O'ng-Cang, d6i v60i 'I'inh-Chau (Singapour), d6i v&i Aden, d6i v60i Gibraltar, Phap cling chi~m Bien-Hoa, Gia-Dfnb, Dinh TU'Qong thoi.

Th~ nen cQ Gian 10 ti~n g6c canh cho tron.

~ SAU HOA uoc 1862 TRU'O'NG f)INH TIEP TVC KHANG PHAp.

CQ khuyen hai-quan Thi~-TU'6ong Bonard dirng n6ng tanh vQi d! tranh cuOc dl) mau vo Ich, CQ se can-thiep v60i nghia quan d! hQ tro- v~ vbi 1e phai, h~ khi-gi6oi va giao cho cac phu huy~n cia Chanb PhU Phap.

Quan Djnh tU' thO' cbo h3i-quan Thi~u-TU'&ng Bonard n6i dng u cac thuQc h~ cua Dng c~ 811 nhQom g60m l~t v5 khi trao tay , cho cong chu-c ngo~i-qu6c I) (2).

(1) Trich dich bai La France en Cocbinchine tap - chi Revue de Monde Colonial, osiaiique et americain, organe politique des deux mondes publie sous la direction de M. A.Noirot. 6 annee, 2eme serie, No 4, Tome Xle - 'Avril-1864, Paris, 3 rue Christine, trang 394.

Chuy~n xiiy ra tir thang 06 nam 1862 d~n thang 04 nam 1864 mo'i dang len bao, dH bao iry qua tal day it nhut cting la thang 07 nam 1864. K~ cllng lau,

(2) Sach Les premieres anuee& de Cochinchine clla P. Vial, quy~n I, trang 16!, dong 24 va 25.

24 lfp.aa .li-dia

Thb dip cUQc ngtrng chi~n, ng~y 61 th~ng chin 1M2 (I) Bonard di tham do song Mekong vi~ng Vinh-Long va VtrO'ng-Quac Cam bOt •

« T&i Vinh-Long, Benard dtrQ'c c\l Gian ti~p rU'&c rat cbu-tat, va « va bu-a ch:ic v&i El~i- Ttrong 13 cuQc kbang-chi~n cua Quan Elinh se « cbam du-t dt gan day trtrcrc S\l' kbuy~n-cao va bam doa cua c\l (2»).

Ngay chin thdng chin nam 1862 (3) c\l Gian c6 gai cho Elinh mQt mang-linh ro-rang bUQc Elinb phai quy-hang, song r~i dau cung y chiS ay:

Lam chu tlnh hlnh a G~-Cong, Elinh W.do dap luy dao hac,

« Muon cho Elinh xa Go-Cong, Vua T\l'-:E>u-c phong cho Elinh lam C! chu-c Hinh-binh tran' thu An-Giang (Chiu-Doc), nhtrng thay vi di II pho-l] Elinh khong chju di, va c6 vi~t mQt bu-c tho cho mQt trong u nhieu cong chimg an-nam (4) quan - trong tung S\l' dU'cri Cbanh - PM u Phap ••

« NQi-dung cua bu-c tho nhir vay :

« Quan-binb cua toi cam toi l~i khong cho toi di len An-Giang II nh~n chec. Thang trtrac day, toi dU'Q'c ijnh cua quan T~ng-Eloc. tlnh II Vinh-Long bao toi pbai nap khi-gi&i trong tay cae phu huyen Phap « nhtrng quan cua toi khong muon n~p; chUng n6i dng khong ph3i « cac quan Phdp dip cho chung khi trtl'cre. ChUng toi se lia khoi Go« Congo Toi dQ'i ijnh ctia cac quan a Vinb-Long d~n thau hoi khi « gi&i. Elja-vl ctia toi rat rae-rai.

Thang tam, ngay mU'o-i hai (5)

(1) Sach Onze-mois... trang 310, dong 13 va chua-nhtrt 14 thang 8 Dam Nham-Tuift.

(2) Sach ita d~n tren phan-t<Sng (1) trang 174, dong 20 t6'i 23.

(3) 16 thang 8 truoc (nam n~y nhuan hai tMng tam) nam Nham-Tujit, Sach d1i din tren phan-tong (1) trang 185, dong 24,

(4) Ton-ThQ-TuCrng.

Theo Khuong-Vi~t trong quy~n Ttui-Tho-Tuimq, trang 40 thi I

. «Thuy-su B~-B6c Bonard, tMng-Hioh quan-uQi Phap 0- Saigon, hilt « long tin din Ton,' ngai khOng ogan ngat vi~c ci'l" Too di Go-Cong di~u« dlnh gii'li-hOa... Lanh-binh Trtrcng-Bjnh ».

Do d6 rna tac.gia djoh la vi « ceng-clnrc An-Nam quan-trong » d6 la Ton-ThQ-TuO'ng.

Va en- theo quy~n T6n-Thg-Tllang eua Nguy~n-Ba-The, nha xu1lt-ban Tan-Vi~t, 1957, trang 25, thi hal tho' Til lhui)t sau day eua Ton-ThQTU(l'llg la go-i cho 'I'ruo-og-Bluh rha dung theo loi tra-hinh d~ n6i ra y sau ciia rninh:

Vllan xudn vang chua l<iu tin mai Hoa cii ong Xlla d€ ep ridi ?

Loi lien dO. ddnh loan kiep kluic Tinh tluronq nen tnoi tr'li b"e ng~di. Gio trang quen kluicb. e nhi~u n6i Binh sat, gil! long de may ai I

Ganh g'6 gum cho con tq.o-Ma Phanh-phui nen niJi sac xa tdi.

Trong bai bao dang 0- to' tuan-bao Tan-Van s6 80, ngay 14-3-1930, Phan-Tir-Lang n6i HI Ton-ThQ-TuO'ng khi trmrc c6 htra ghip Bjnh, v~ sau TuO'ng thlly vi~c kho-i d1ly cua Bjnh khOng co th~ thu thi\ng dugc, nen TuO'ng viet bat tho nay de dap IO'i k~u got cua Bjnh va th6i-thac kheo, C6 Chi\. chep bili nay d~ tlla Iii Kg tinli niuin.

(5) Chua nMt ngay 05 thang 10 nam 1862. Ben am-lieh, thang tam nay nhuiin, Thang 08 nh5rn thang 09 duong Iich va ngay 12 nham ngay 05-9-1862, xet I~i thi ngay nay khong phai, vi loi thireng tuan thang 11 Bonard c6 n6i v6"i cu Gian ding Quan-Binh la phi~n loan va se hi xu nhu the, tir ngay Bjnh viet tho n"liy t6"i ngay Benard nof nhu v~y, chua day rnQt thang e6 Hi Ia trung hon,

Khoang d6ng db ngo~e doi dich trong sach Les premieres allnt!es eua Vial, quyen I, trang 184, dong 17 den 27 va trang 185, dong 1 d~D 4.

26 .t~psan au-dja

Ngay 16 th~ng a (I) n~m Nh3m- Tu~t, nghla 1a Mn ng~y SaU, 1anh binh Binh l~i geri mQt bu-c tho thu- nhi ciing cho vien quan ay lo-i Ie nhu' dU'&i day:

(! Quan cia toi khoog khu-ng cho toi di, Toi rat lU'O-ng-nan. «Quan bay dQ'i toi, toi se gom g6p quan-binh ella toi va bay gio- toi « se quy~t-djnh (2). Toi khOng e6 tham vong muon lam lanh-hinh. Toi «e de cho 51,1' gi~r1 diii clla quan ph6 D ~i-Kiem-Duyet (3) (Phan- Tan« Giang), va toi khong hieu hai-quan Thieu-TU'&og c6 khoan hong doi « veri toi sau khi toi ve hang. Bang khac, n~u toi khong lam theo quan « dQi toi, chUng se giet toi. NgU'o-i An-Nam khOng c6 y tU'erng chOng «binh Phap b~ng vO-khf. Quan hay dem cac dong nay d~ dU'&i mitt « ella Be-Boc va yeu cau ngai hay dQ'i toi nU-a. Khong chirng toi se « khuat-ph~c quan-llnh clla toi (4) It.

Qui ban thtrong thay cac cU'o-ng qu5c khong nhu-t-quy~t cho cac thuQc-qu5c dQc-l~p. Muon v~y cac qudc-gia ay hay su--d1,1ng loi thU doan ngoai-giao dien-ky (manceuvres dilatoires), thl (y day Blnb dung thll-do\1n d6 doi v&i Phap.

Lanb-binh Bjah nuoi y-chi sitt da 1a chong Phap cho den ky cung, ch& khong chlu lam.

u Hang than 10' lao D

thl lam gl phai nap khi-gi&i va ve hang ~

(1) Thu: nam ngay 09 thang 10 nam 1862.

(2) La ngtro-i cirO'ng-quy~t ma lam tudng nlnr \.hOng quy~t-<linh gt, (3) Dich ti~ng vice qratui-cemeur, Rdi blly gier Phan-Thanh-Gijin lam

T~ng-Boc Vinh.Long. C6 Ie trong brrc 'thO' nay cling goi la 't0ng-Boc, nhirng T~ng-B6C'"ma djch vice grand-censeur thl i'ln chang? Th\o VICINam Sir-lll{1C clla L~·Than, nha in Vinh va Thanh, Ha-NQi, 1928, trang 23, dong 23.

(4) Sach Les premieres annees de la Cocbinchine clla Vial, Quy~n I, trang 185, til dong 5 <len 21,

t~paan Iu-dja 27

ThM cuQc cU'o-ng-bach khong cho phep lam kbac bon nih, tri~u dlnh Hu~ m&i ha-ljnh thien chuy~n len An-ba nh~m-ch{rc lanh-binh d~ rCri xa huy~n Tan-Hoa.

C6 Ie 13 sau d6 mQt tho'i-gian r5t-ng~n, trieu-dlnh Hu~ tMy Dinh kheng nhuc-nhlch di dau ca nen c6 ha-linh khac thuyen chuy~n Dinh ra PM-Yen (r). Dlnh-than trao ljnh cho c~ Phan dich-than ki~m ~inh d~ hi~u-thi (2) •

.,. TRUO'NG SINH KHONG TuAN LINH THUY£N-CHUYEN CVA TRIEU SINH HUE.

Bai dang trong Bulletin des Amis du Vieux-Hue chl ro dieu ma Dinh khong Chiu xe-dich:

xxxv

Cu{)c nh6m h9P cl'ta 9~i-TrH~u.

II Sau kbi ky ten VaG Hoa-U'&c, Hoang-D~ B~-H~ h~ chieu chi« dinh cho cac vien-quan (y Luc- Tinh Nam-Ky dlnh-chl cac chien-tr~n « ch6ng Phap va gQi Trtrong-Djnh ve dnh Phu·,yen. Nhimg nhon-dan «ba tlnh Gia-Binh, Dinh- TU'Crng va Bien- Hoa phan-doi kich-li~t ve S\1' « nhircng d{rt ba tlnh nay cho Phu-Lang-Sa (3) va cong dong hQi-hQ'p II tuy~n l\1'a Trll'oong-Bjnh lam chi-buy (4) va dirng len Hoang-De ,mQt «s& tau (5) yeu cau cho phep tiep-t~c cuQc ehien-tranh chong PM- Lang«Sa (6) t&i ky cung,

(l) C6 Ie III H5i giila thang 09 Uri cu6i thang 09 nam Nham-Tdt hay

Ia I6i 06 thang 11 d~n 21 th~ng 11 nam 1862.

(2) lBq._i-Nam Chanh-Bien li~t truy~n, t~p 2, quy~n 38. (3) va (6) GQi theo h6i Nham-Tuilt 1862.

(4) Djch chi} chef Cr day c6 th~ Ia TLrang.soai.

(5) Ti~c rang slY Ufu nay khOng con, h6a ra khOng tai-li~u thuctich (document pos!tif).

28 tf.psan au-dia

«Tri~u-:E>lnb nghi r~ng ehi~n-st.t' B~e-Ky dang di~n·ti~n v1 h~t. su-e « kh!n-clp (1), nen v~n-d~ Nam-Ky phai tri~n.1\li dU'Q'c e6 hoa-blnh mien «~y. V~y e6 l!nh cho Phan-Thanh-Gian hay bao Trtrong-Djnh h~ v5-khl «va dlu hang.

« TrU'O'ng·:E>inh khOng khu-ng ngbe nhi~u Ian nhung 1eri yeu-elu, «:E>inh pbai bi bai de ehu-c va tU'ac (2) ».

Tuy 1a bai ehu-e va tU'ac cho ngU'eri Phap th~y thanh-tam th~t y cua Tri~u-:E>lnh Hu~, nhwng bi~t dau ben trong ch~n~ cho ngU'o-i dem ~* chi khuy~n-khfch cu¢c chi~n d~u cua :E>jnh. Le dS nhien la d~t nU'ae Dai-Nam toan ven bay gio- xen bat ba dnh ~ong d6 c6 hai dnh Bien-Hoa va Gia-Dlnh m~-ma tll-tien ben ngoai cae Vua Thieu Tr] va Tv-:E>u-e n~m day thl lam. gi Tv-E>u-e khong s6t rUQt, dan chung khong hoang-mang-

Trong Bulletin des Amis du Vieux-Hue e6 mQt bai khac de ~p d~n Tnrong-Djnh. Bar ~y nhU' vay:

(1) Luc n~y cY dflt B~c, gi~c nlii len nhtr n~i cam soi; Gi~c Ta-van-Phung c6 dU'Cri tay tiln Trtrong, ten U'o'c va ten SQ, dfly binh (y dflt Quang-Yen •

. Loan Nguy~n-van-Thinh (tuc goi Ill. cai-t~ng Vang) vay thanh B~c-Ninh.

Gi~c Nong va gi~c Khach cY tlnh Thai-Nguyen,

Theo Viet-Nam szr tuoe, cua L~Than. nba in Vinh va Thanh, 1928, trang 241. va 242.

(2) Djch Noles pour servir d l'etoblissement du protectoral franr;ais en Annam bili thu 35, Une reunion du Haut-Conseil,' t:ic-gia: Ul-ThanhCanh~ Bulletin des Amis du Vieux-Hut, 24eme annee, No 4 Octobre _ Decembre 1936, trang 187. Chtrc va tuCrc cua Trtrong-Bjnh c6 Ie b] bai sau ngay 05 thang 10 nam 1862 (ogay Ton-ThQ-Tu<rng ilugc biro tho thu nhl) s5'p len.

t~p8an audja 29

XXXVII

S-., ngoan ct) ella TrU'O'ng-Bjnh

«M~c d~u Phan- Thanh-Gidn dii ky Hba-tr6-c va m~c d~u mang« ljnh minh-dc cua Hoang-B~ B~-H~, Trirong-Djnh titp-t(1c chCSng Phap den It ky cung. Blnh m~ ch(-nguy~n qu~n trong L(1c- Tlnh d~ danh l~i nba It chu-c-trach Phdp, M~c d~u c6 U)'i khuyen-cao nbi~u l~n cua Phan- Thanh«Gian, Binh cilng ngoan-c6. Hai-quan Thj~u-Ttr6-ng Phap dii nhj~u pben « d~t Blnb len dU'cyng bOa;giai. Binh kb6ng mueln nghe, th~ r~ng trng It selng dU'6-i acb ngtrCYi Phdp. Phan- Thanh-Gidn pbai dtrng s6- t5'u v6-i « Hoang-Be xin bao Tnrong-Bjnh h~ vo kbf.·

«B~y giCY Hoang-Be m6-i phan v6-i Tri~u"tb~n r~ng: D~u dung It deb gl ciing khOng th~ bao ngU'CYi cuong tre,. l~i ly Ie. Va lai, Stt ngoan« cel eua Tnrong Binh bi~u-lQ mQt trang-thdi tinb-th~n ma Tri~u-Blnb « c6 th~ lQ'i dung d~ khoi phuc VtrO'ng-qu5c II (I).

C6 Ie la sau lCYi phan n~y va ro tlnh-hlnh trong Nam qua cac m~t s6-, nen vua Ttt-B.rc ha linh cho tbi-v~ Thi dem m~t tam buy chirong b~ng yang cho -Blnh (2).

Tnrong-Dlnh tr{ cae sung tren cae rach di v6 trong sOng rach di vo trong nQi-dia buy~n Tan-Hba, tiin-cong cac tau Phap di tren song rach g~n d6 (3).

(1) Djch Noles pour servir d l'etablissemeni du protectoral franr;ais en Annam bai thti' 37 L'enietement de Trllang-Bfnh, tac-gia: Lil-ThanhCanh, B.A. V.H., 24eme anuee, No 4 Octobre-Decembre 1937, trang 390-391.

,

(2) Sach Les ,premieres annees de la Gochinchine quy~n II, 1874, trang

261, dong 18, 19 va '0. Bi~t dau TI1-Buc lai chang phong chirc e Blnh-TaySat Ta Bai- Ttr<yng» trong hie kern theo ti£m huy-clnrong i£y.

(3) C6 Ie Ia th~ng cac tr~n nho nlnr a Cua-Khau, Tr~i Ca, nhimg hi~m vi su Phap kMng n6i ro, con sUo Vi~t bi~t dau rna Urn. duy co col bai Van-Ie PhO Quan-Ga TrlZang-B!nh dang a sau,

30 tfpsan sudia

Trong bang ngii Pbap-quan dm-chi~m thu¢c-dia cO Trung-Oy chi~n-hl}m Guys, h~i chtra do bQ (y chi~n-hl}m Rhin (I), nam IS61 ri T~y-Ninh; Guys sanh tam-Iy ngU'Cri Vi~t. Guys hQ'p cung Huynh-coogT~n (2) (y tren chi~c l'Alarrne theo d5i nhfrng banh-dQng cua Dinh trong nhj~u than~ dU'&i Sl! nha d~n lien-mien cia dl}i-bac cia Djnh khi~n cho ch~t m~t var ngU'o-i (3).

«MQt buoi sang cac thuy-thu dU'&i phao-ham l' Alarme Mt g~p trcn « ch6t mQt cay 'Sao c~m tren be- song mQt bu-c tho cua Quan Djnh g(yi CI cho b:ii-quan Thi~u- Ttrong, d?i-d~ trong 3y n6i r~ng: Trao-Dlnh Hu~ «khOng nhln nh~n chiing ta, nhttng chung ta cu- b3o-v~ To-Qu~c cua chung CI ta ; Hoang-El~ (5) gQi cluing ta la phi~n-lol}n, nhtmg ben S3U Hoang-D~ (6) « khen th~m 51! trung-h~u clla chUng ta; va t&i ngay th~ng tr~n, Hoang« El~ (7) 5e khong nhfrng x6a 16i rna thang-thU'(yng cluing ta nfra. Cac « nglfCri c6 dong-lee, nhirng it nglfo-i; m6i ngay vai ngU'o-i Hnh cua cac « ngU'o-i nga quy' dU'&i S1.1' phuc-klch clla chung ta; bjnh ret cung (y mQt ben CI ta d~ chien-dau cb5ng cac ngU'o-i va n6 btl ll}i 51.1' khiem-khuyet v5-kb{ CI ~ua chiing tao ChUng ta (y xU- ta, chung ta dU'Q'c lQ'i hon cac ngU'o-i; CI chiing ta vftn dQ'i chCr va ngU'o-i An-Nam kien nh~n l~m. Hay tlr bo mQt U cUQc xam-chiem khong th~ dU'Q'C, hay qui-hoan dat dai lai cho ta va luc « bay gio- chUng ta rat han-hanh tiep rU'&c cac ngU'o-i Phap nhir Mng-hfru u cua chung ta v~y D.

Paul Emile

Ban sao l\1c: A. Noirot

DU'&i bu-c tho ky-gia c6 phat-bi~u cam-tU'(Yng nhtr yay :

«Ay ranh re la nhfrng ngon-ngfr cao-tbtrcng, dang gQ'i s\1' c&u-y cia cl_1ung ta.

(I) Theo sach Histoire de l'Expedition de Cochinchine en 1861 cua De Ia Barriere, trang 262.

(2) Theo sach Les premieres annees de la Cochinchine, quy~n I, trang

3191 dong 27. '

(3) Sach dli dfin tren chu giai (2) trang 186, dong 14 Uri 16. (4) Btrc tho- nliy c6 Ie tir loi 06 thang 10 nam 1862 dp clio ~5), (6) va (7) Hoang-B~ Bl).i-Nam.

t~p8aD 8udia 31

Roi l\li Mi ti~c:

e Nhtmg ta khong Ie tMi lui trtr&c mQt doanh - nghi~p minhu mong nhU' v~y, khi ngU'oi ta do ra bao nhieu vang v~ bao nhieu "u mdu 1ll.

Va vi~n Ie them :

It Chung ta phai tra l\li cho Vua (y Hu~ nhii'ng ngU'Cri An-Nam It cia v~ ben phe chiing ta '? V~y chung ta pbai bo nhii'ng ngU'oi i{y cGng nhU' u ta cia bO nhii'ng ngU'Cri That-ddt (y ben Crimee » (1).

(1) Theo sUo PMp, trong VCIn-d~ Cq.n-dong cua nllll'c Phap, mroc Anh, xU- Piernont va Thl'i-Nhi-Ky cMng Nga (y t:;ti Crlmee tir nam 1854 tll'i 1856.

Btrc tho va cam-tmYog it~u djch theo bai La France en Cochinchine III t~p-chi Revu du Monde colonial, asiati9.ue et omerieain, organe politique des deux mondes, publie sous la direction de M. A. Noirot, 6erne annee, 2eme serie, No 4, Tome Xleme, Avril 1864, Paris, 3 rue Christine, trang 396 ~a 397.

Chung ta dtrng hlnh _ thtrc Iy-Iu~n: Null'c PMp (ho~c cac cuangqu5'c khac) ita van-minh sao con ifi xam.Hing thuQc - dfa, y manh hi~p y~u ma chung ta phiH xem bal toan-eliS thuQc-<Iia Ia cu&ng-Mch t~n-t~i vi cae cuong-qutic duyen-hai Tay-Au nhir Anh, Phap, Tay-Ban-Nha; B~Bao-Nha, Hoa ~Lan, Iuc hay gill', pMt-tri~n hon cac dan-tQc khac tr@n th~-giCri; n~u quiSc-sia niiy c6 thuQc dfa,' quiSc-gia no khOng c6 thi kMng th13 dugc, bQoi v~y nen ho dang tranh nhau <Ii Um. Phap kheng d~ chon d~n xU-. Vi~t, thi c6 Tay-Ban-Nha hay Anh ho~c Hoa-Lan. Ngay nlnr 6ng khi'ing·lCl Trung-Hoa con phai b] xen, C6 thuQc-dia dem v~ cho quiSe-gia minh phai ha thifp nhiin-ph'lim cua dan thuQc-quiSe vi kMng ai trongvQog dan mift ehU-quyEln va ca dan tbugng-qul5c vi mlnh da gQi vanminh, tt;r-do ma con di an bam vao di'lD-~Qc hen y~u, de dliu c&i cll nhuge-ti~u dan-tQc, con chi bao dieu hay thl hi~m. H~i bify gill', dant~c Vi~t-Nam (y trong trang-thai y~u lrt, th~ nsn pbai chin iljnh-lu~t Ilt «ca be .b] ca 16'n nuot D, dliu c6 hting-bi~n d~n dau. phan-diSi gl eung khang dUQ'c.

Kh5'n nan va nguy h~i thay cho cac nhugc.uh quiSc.gia I

32 t~psan au-elia

(y Khanh-Tbu~n (I), T~ng-:E>~c (2) Lam-Duy-Hiep yeu-clu tra thanh Vinh-Long; Benard dap neu :E>!nb chtra nap khf-gi&i dl1u bang, Ph3p-quan se con gift thanh Vtnh-Long.

Gi~c-gi~c ben ngoai, ben trong binb vi~n-cbinb Ph3p c6 It, kbong du StfC d~ t~n-cong nghla-quan,

Bonard mQt m~t tU' tho qua Ctf di~m Phap (y Trung-Hoa yeu-cl1u ben ~y trQ' quan-hrc, IDQt m~t tin v~ Ph3p xin vien-binb (3).

U)'i keu gQi ctia Bonard c6 ket-qu3 my man.

HJi-IJUJH BlJi-Tlrtfng !'lm'Cs, twe tMi ta. thanh Tlfll'p'ng-HJi sang thallh Ma-Nt vtfi tJu c!zitn aia SIl'-Jaall, viell toan-quY'!1I 0- Ma-Nt eho tam trIm "gll'(,oi /inh "Sn-thS Xlltlllg t,lu, va !'Iures chi lIlui nglly bin Saigon. Li"h J611g tJo TltIl'9'''g-H,ii J'!u fa "gll'(,oi All-ge-ri (4)'

Bau tbU'Q'ng-tuan thang mU'o-i mQt (5) Benard c6 gCri tho cbo c1.1 Gian tuyen-b5 dog Tru-O'ng-Binh la m~t tgll phit1t-Io~n va se "i Jhi xUnhJl' thl; song le BonarJ. chiu J'fng chung Vlri C!, ,,* "an tuy;n"<ng8n nhd cae ngll'(,oi nSi-lol}H ra J:iu hang (6).

(1) Khanh-Hoa, Binh-Thuan nh~p Iai.

Sach Vi?t-il/am sir IU(1c ella L~- Thh, quy~n II, Ha-n(\i, 1928, trang 233, dong 24, Vial goi Binh-tuan Ill. l~m (Vial, quy~n 1, trang 190, dong 9~.

(2) Tujin-phji thay vi T<:Jog.B6c, thee Vi?t-Nam Sir-Lu(1C (fa d§n tren ding trang ::Iy dong ay.

(3) Such Les premieres annees .•• » trang 191, dong 26 va 27. H(li 24 fevri er 1861, Cr tr~n Kl-Hoa, PMp va 'I'ay-Ban-Nha g<>m Hft ca tam ngan, nguai (theo Hisloire de l'Expedition de Cochinchine ella PalIu trang 88), tbi cu6i nam 1862 thi ehitc-khong con bao nhieu, vi h<>i hurmg h~t (f~-nhj Iue-quan va a~-nhj i'I~i-(fQi ella 101 chi~n-tuy~n, r<>i vira cMt vira binh, pMbinh, va Iinh nl:iy chua thay a(5i augc vi kMng c6 Iinh il~ thay d(5L

(4) Sach Les premieres anmles de Cochinchine clla Vial, quy~n 1, trang 192, dong 23 tiri 27 va trang 202, dong'1 Uri dong 6.

(5) L6i 10 thang 09 nam Nham-Tu::lt.

(6) Sach Les premiere« annties de Cochinchine quy~n 1, trang 191, dong 12 t6"i 16.

ti-paan awdia 33

Ciing lue «y b~n bi~n-gi6'i :Dong ella dnh Bi~n-Hba, m~t vi~n eai-t~ng n~i len danh pba cac laDg rili rlit lui d~ keo dai tr~n.tuy~n Vi~t.

Ngay 02 thang chap trieu dlnh Hu~ d~ ngh] v6'i Phip c6 th~ sai ngtro-i den Phan.Ri lay tien bili khoan trong nth nam dau la hai tram ngan bac.

E>au thtrQ'ng-tuan tbang chap I862 (1), Bonard mu5n qui hoan VinhLong l~i cho Nam-trao (2).

Thlnh-llnh, ..mOt vien quan h\l-cap dem mOt bue cong-ham (y Hu~ de ngay 02 .tMng II (3) va den Saigon ngay I2 thang ch\lp (4). Trao bee ay rili, vien quan kia (5) di lien kh8ng dQ'i phuc dap.

Trif!u-tUn elia V".a J~ng yeu-e;tJt rli"lz "'9c" S!l" ean"-eai Jln t#" g~e lzba-Jrtfc vii lilly "0 tif!lt-k"otill tii nlzJrifng 19i '''0 PlulP-'1uie cae tin" Saigon, My-Tlto Vd Bien-Hba (6).

Bire cOng "A", ngay t 8 t"ang e"9P (7) klzi!" P"an-Tltanlz-Gitin vilt

( ) Loi 10 thang mlllYi narn Nham-Tuift.

(2) Tac·gia rift nghi ngo- thi~n-chi clla Bonard, vi Bjnh con a Go·Cong Bonard con keu vi~n-binh a Thugng-Hai va a' Ma-Ni quyet tiElu-di~t nghia quan va c6 Hi n~u co th~ vi8n-xam luon. Bay, chitc la mot don chanh-tr] d~ ru ngll Mn N am-trao,

(3) Chua nh\Ft 11 thang 09 nam r-..ham-Tuift. Sao c6 vi~c rift 1~ Ia congham clla Nam-trao ma a~ ngay duong-Ijch, Ie thl all ngay am-Ijch va muon ro thl Vial chua ngay duo'ng-ljch them,

(4) Thli' sau 21 thang muo-i Dam Nham-Tuilt,

(5) Sao khOng nho- cu Gian trao lai cho Bonard rna a~ viEln quan h~-cap ?

Mt ti~c la Vial kMng cho !In-hanh hire cong-ham c6 gUt tr] Ijch-sir n~y.

(6) Sach Les premieres annees, de la Cochinchine, quy~n 1, trang 193, dong 26-27 va trang 19-1 dong 1-2.

(7) Sach Les premieres annees de la Cochinchine, trang 193, dong 2' all 12 thang chap 1862 nham thfr san thang 10 nam Nham-Tufit, con a tap-chi Revue de monde colonial ..• tren day, a trang 394 I~i a~ 18-12-1862 nh~m thli' dm 27 thang 10 nam Nham-Tuift. Luc nay rna trich oi mQt hai ngay cling c6 th~ xay ra vi~c khac,

C~o ~J;-'1uA" Tl'ung-TU'b-ng Ht~t Mc thO' (1). Bu.c c&ng-~JHt CUll vibl '1ulln aHul ~It&ng CO gitS-tri.

1.- Bo-i vi no ~It&ng cO Ji 'lUll tay c,! IJ toiln-'1uyl!n phAi-viln JII"~C Holl1tf.-fH (2) uy-nltiflH J! giao-thifp vb-i ngU'lJ'i Pltft-Lang-SIl;

2.- Bo-; vi no IJ c&ng-ltdHt cua CAC '1uan thU'~ng-t't(,. ~ltdng co J;{HkifU 1I'1tg-fltu#n cua Holl1lg-el (3)'

Ta- dy, vi tOdn fJuyl!n Jt}i Jif" ~hOng nga-ng JI!-clp Jln vile Iton"i1th; niH ItOIl- ~1"1t vi-plt"lH Mi se Jln vb-i ngll'lJ'i Pltft-La"g-Sa, /lJ'i C!, Plta1t noi vtfi 7flqt giao-sT';' niH It'Oa-bJnh "i vi-plt"m, fai Mt-J~lIg trong nltJ tai, 'lui" Unit CUll ttii cutlg "ltU' tai, r"Ji ngU'lJ'i ta ";It tai va flt,it c& tlJi, C{i Pltlln tuyln-M Din ~1tJ.c vtfi gillo-sT dy. Pltan-Thanlt-Gitin 1HlJ'i HtlJc luan luOn CAC sT-'1ulln 0- trong tltdnft (4) J!l' ti!c vtfi C!, VA CAC m~i n"It "Iu ""n Ji ttn chJ Ite" It" (5). Blmg kltac, Quan Binlt It "if"g long clto cd- - cftl cua Phan-Tltanlt-Glan trong nltfiong trU'lJ'"g-ft~p tyln, ItilmJIJIl se t6t Idng cua C,! Pita" 0- va rilt t2tu cua c'!. TOdn-'1uyl!n J"i-Ji/n

(1) Ti~c vi khOng thify Uri III trong lnrc tho- ify. H<5i tc'>i eoi sach ena.

Paulin Vial toi lIa c6 tham y nghi nlnr loi n6i (y clni giai (5). Sau toi xem Revue du monde colonial ... mcYi thily cu Gian e6 geri buc tho phan-ae>i biro eong-bam (y Hulf, nhirng chi thlly (y day n6i I~i ma thOi, nQi-dung cua hire tho kMng e6 trll'ac m~t tM.

(2) va. (3) Hoang-Bif Bai-Nam, Mi bify giiY c6 Hoang-B~ DglliYi PMp Napoleon III nglf-tri tir nam 1852 tcYi 1870.

(4) Thanh Vrnh-Long.

(5) Djch ti~ng jusqu'd la bassesse . KhOng bi~t hen-ha ch~ DaO? BiYi DaO va luc nao ciing c6 lap DglliYi viet khong dung 811 th~t. Nguo-i ta gQi IiI. hllng hpc gid gia.

ttplan ludia 35

l!,i-J!/lI! nll~-tld dy y~u·c:tu va iw!,c C~II£1t - Y "'~t i~i v#."i,,~ P~ap, it cto tMy ro "kirt-ttt", cua C!t (1) a,

~ TRU'O'NG SINH L Y KHAI TRIEU SiNH VA THOAT KHOI TR!N TAN CONG QUI MO CVA SICH.

T&i d~u thdng hai (2) I863, Binb cong-khai tuyen-M khong dinh liu v&i Nam- Tri~u nih va vi~t mQt bu-c tho cho cdc quan Vi~t b VinhLong. NQi-dung nhtr v~y:

MII'6n frO- IlJi y ,,~w t~uo- XWA, JJ1t-C~Ulll! "" tl1t~ yeu-c;tu c~ullg f~i it'rn.~ i21u ~Mi-"gkia. Vb chltnt tiJi ~hiJlIK tTt! ~d,,~-iqll! gl ~~/zc ~O'" ~J"~-i~,,g btty gido. Err; 111Y, cltltng fiJi c~"ti" hi clti!" i;[lI, lid hwowg BaliK cii"g "~1/! hwa-lIg Ttty Chlllig fiJi cMlIg ilti lid chil,,-i;[lI, cMlIIg fiJi se iJlI~ nga ~fJ" gi4c C1/!a-p. Ntll cac 'i"lln ili!-etjp illn s!" Juy-fri cac ",'6i ba"g-giao va.; giiJc cwa-p, chlmg tOi eMIIg lilllt Nllm-Trdo. 'I'd chic-chJn la se ~hOng cO h1t'u-c~iln, hay ~oa-bll1!t iti (ac 'illall, Vd tlltll' tid cac fjlllln se iit-H,g Uy IJIII "glJc-1Iltieti (3)'

Vi khOng b~ng chtrng dich-xac, nlnrng trt,rc-gi,k cho chang toi bi~t r~ng Trtro'ng-Djnh rmru ap-dQng k~ ly-khai v&i cac quan ba tlnh mi~n

(1) MQt ngU'Qoi dam hy-sanh su6t eli aQoi il~ pbung-sir quaC-dan rna khllng c6 chut can aarn ir ? N~u cu khOng can-darn lam sao co vu C1,1. tlJ,' tll xiiy ra khi Vinh-Long-Thauh ml'l:t vinh-vi~n ngay 20 thaug 6 nam 1867.

Lura va Rieunier Ia hai ngml'i Phap bi~t C1,1. b~ng xirong, b~ng thjt con il:).i - ngon khen Cll - chi ca - nhon C1,1. va SlJ,' trung - thanh cua C1,1. itai v6'i Tli-Quac Vii;t-Nam. Vi Ct aay chua ~t n6i rong chuyen C1,1. Ph an, nen xin tam gac Iai, cho dip khac,

Tt'r (l Btrc cong ham ... » l6'i «nhW-tam clla C1,1. » Ia trich djch hili La France en Cochinchine, tap-chi Revue du Monde colonial, asiatique et americain, organe politique des deux mondes, publie sous Ia direction de M,A. Noirot, 6erne annee, 2eme serle, No 4, Tome XI erne - Avril 1864 Paris, 3 rue Christine, trang 394 ·va 395.

(2) 14 thang' chap nam Nbam-Tu~t.

(3) Djch trong sach Les premieres annees de la Cochinchine trang 216, dong 21 t6'i 27 va trang 217 dong 1 t6'i 5.

Tay, d~ rU'o-c tat ca tracb-nhi~m ve Bjnb. N~u ch~ng may, Blnh c6 sa lU'&i ella Phap, trao-dlnh Hu~ khOi loi-thoi c:1oi v&i Phdp.

Kho-j c:1au thang hai 1863, hai-quan D~i-TU'&ng Ja..11'es (1) d~ b~ len Saigon v&i tat ca l1,rc-h.rQ'ng ma ngU'o-i c6 dU'o-i tay, 13 mQt ph}n c:1~i-c:1Qi binb Al-ge-ri da: 0- Thtrong-Hai va mQt d~-dQi Hob b~n-th~ PhiLu~t-Tao ella Chinh-PM Ma-Nf cho rmron, nhtr chung ta c:1a: thay trtr&c.

a VlIm R.lJch-Ltf, fr;n s6ng B9i-VlIm-CJ, tlllt V#,I-tOllg L' Europle" "il" th/mh JZt'o-ng-ilH'(J'ffg, trung-tdlll-ilil/ft tilp-tl Ilro-ng-nlzu, vo-~M vII trir (111111. KI "en chilc L' Al'lrme il#11 0- r"ch Go-Can,~, "ililt Phap cdt trht {,lr 1f19t pltao-illli Im-ng;;' cM iy. & Bl1ng-So"1f, TJy-B;ic Go-Callg,' PhJp-IjuJn tin-cang rift g;it gao trll''''c lIIift va trai nTty-ng phao-ilai ililp Un Jo IjIlJn ,,~i-109" (2); cupc v#n-cTtzty!n mau Jo BlJi-TIt Bihri va.i Ifn.h Al-ge-ri Ijllyft iljlllz If S!t' tTt.anh-c8ng trong lH'rt iy; "en B81lg, Tt.tii-p!zollg-Tt.lJm Tdy-Ban-Nlza «Circe» "110 vJy va chil", "go r« 0- Lang-lop (J) iren s8ng Soi-R.9P j hll'a.lIg T Jy va hll'a.nC Bic "gll'o-i ta gin-, ilich-IjuJIt Jo ill1lt CTt.r-G"o va "hirnc tolt" Ifnh 0- My-Tho JzrUi S!l' cM-hll) cua Bl}i-TIt J'Aries (4), Vergnes (5) giir R."ch-Gilt (6) va GongellrJ

(1) Hoi thang ba 1860, tren soai-ham Imperairice Baqenie , co hiliquan Trung-Ttrong Charner t6ng chi-huy ; Laff'on de Ladebat, :6~i-Uy chninham ; Le Couriault du Quilio, B~i-Uy chien-hgrn pho quan thir nlnrt ; Jaures Trung-Uy chien-ham pho-quan thir nhl. Theo sach Histoirc de l'E.lpedllion de Cochinchine en 1861» ella Leopold PaUu de la Barriere, trang 249.

(2) Giong van clla ke xam-chiem,

(3) KhOng biet chdc dia-i1i~m C:t ch6 nao, nhung tren dja-dCi hdnhchtinh Nam-Phlin thliy c6 mQt rach nbO tir Go-Cong chay ra Sol-Rap ma gQi 130 Bach Cam-Lee, Khong biet ci'ra .rach 3"y phlli 130 Lang-lop chang?

(4) D'Arles, f)~i-Uy chi-huy chien-hl!m «Le Primauguet ll, hoi nam

1861 Histotre de l'Expedition de Cochinchine trang 253.

(5) Trong sach Histoire de l'Expedition ... cjia Pallu trang 2;)7 va trong tap-chi Revue de monde colonial ... trang 180 ten Vergnes viet khang e6 s,

Trong sach trEln Vergne 130 Trung-Uy chien-ham, phu-ta chi.huy-truong Desvaux hCli nam 1861.

Ch~c lit mQt ngU"Cri cho khOng ai l~ ma Vial viet them s,

(6) KhOng bieL vj-tri dlch-xac nhung phiH 130 chi-hru ben trai ella song eila Ti~u.

t~psaQ eu-dia 37

« Guys, eM-lillY c!tilc L' Alarme, Phlii li VA sJ.u trong r,!eh (3) va trll' giltp cuqe ililil-ilqng l(wtjlldn elui-yill clla~&,!j-Tll'6-lIg CltflltIIlont va &I}i-Ta Palallca.

Nhii-lrg cOllg vifc to-fat illl'll'C cIIllS/I-pi if! tjlla {JImg pil'1 va 1'llqng rhy hay la ill ili 11gflllg 'lua sOllg rl}ch ; ha ch!IC chilc thylll "IJC sit 0- mui eM ilTI'll'C 1IIfJi ckite sau tgn 1!lc-tjIlIJn k,ry)a sail 1rg1l'rri tro- len~ ,<hieng tay tlieo {+ /;ink va trosg vai plrftt il~lIg-k'a hilll t!tanh cdy cill philO chic-chll" irtro:« m~t lich'lull" 1/ao rift tjlla-tjuytt.

linh mpt chi~clxu(Jng :doi eua Phclp-quan trong muiri liim ehiee nlur v4y trong trQ.n dQi-ttin-e~ng vao Go-Cong nhii'ng ngay 25 va 26 thang hai nam 1863 (mang tam va mong chfn thang gieng nam Quf.H"i).

(1) ?

'(2) T~n n!y nay khOng th~y tr~n bh-d~, nhimg ph~i fy ven btr me trAi song etta Ti~u vii co Ie Iii Vinh-Thai thay vi Vinh-toi (me trai song etta Tieu c6 lang Vinh- Vi@n, Vinh-Hl1u co Ie vi-tri Vinh- Thai cilng (y loi a6).

Tren etta-aa sach Onze mois ... cua De Grammont tM ng6 thtiy c6 Vinh- 101 (Vinh-Lc;ri), khong biet phili Vinh·Lc;ri va Vinh-Tlitai Ia mot hay la hai ata-aiElm khac nhau,

(3) Bach GO-Coog.

38 l'PlllD aU-dill.

Qui d9c-gia th~y:

a blnh-dien thu- ohu-t cac ogU'Cri Hoh Phap dang vin theo be xu~og d~ d~y xu~og di;

(y blnh-dien thu- nhl mQt t5m th&t Mng g6 o5i li~o hsi chi~c xu~ng va b5n ogU'Cri llnh og~i, hai cay dtrng len ben trong, m6i chi~c xu~ng, ch~c la d~ ch5ng xu~ng di khi g~p nU'&c sau?

a blnh-dien thu- ba, coli giol g6 c6 sung d:].i-bac tri (y giil'a, bai ben la hai cai mQc b~ng s~t d~ bao v~ cho llnh ngM tr~o xuong. B5n cbi~c doi· ho~c nhieu hon, d~ khft sau se k~t thanh mQt c~u phao chac ch~n 1m.

a blnh dien ch6t 1a eanh trf btrng-bifn ohiet-d&i, nU'&c minhmong, vai chom lau s~y, thUy-li~u ho~c tram.

Tuy t5n cong b~ng xuong nhir tM, va nhieu phao-ham khac, nhtrng Tnrong-Dinh 19t lU'o-i rat d~ dang.- Anh trong sacn Taboulet, trang (y giil'a 470 va 471.

Sau h#u-tllyln, tlrOng'bao h"", Forbin an-ngw t"i B"i-Vd"'-Co u va", J?"ch-La vo-; tltuy'!" va m§t tdll Lorcha; cltile I'AvIII'lIIclte, chiie la Drl1go""e va pltao-htJ.m 31 (1) phong-toa ehi-IU'u Bile eua CI11ftboge (2) ; cltile Cosntao, p"lio"lJm s~ 20 (3). tau ehiln Lorcha Sahlt-JosePh vo-; "'U'O-; lilm chiie ghe vJy "am m!t TJy.

N gdy 2) (4) Iue tam gio- t~;. bilt ehiie Id "gU'o-i ndo J- eM ,,;y, tJo Jvo-i tau O"Jine. BonarJ ra J;u-hi!tt /,,10 s/mg so-m t;n-c8n,(. Sang md; ngvo-; Ji'1udvng fuJn. B;eh-binlt, kltung-kltiip, f,Jn va; lotJ.i tr9ng-pltJo va tr~II lJ"It iapltvO'ng bO IlJi nltfl-ng cd dIJi-bae, su"g t(lY va e&i d~g-ph!le. Chung te e6 It "gvo-; eMt Itay hi tltvO'ng, nltvIIg nlti'!" b;n"-nltO'll v) f,i eVUong-bacf, Iv; /'vng Jvo-; tro-; niing tlt;I".

(1) H2}i 1861, theo hat-quan Trung-Ttrong Charner, t~t ca 13 chi~c phao

ham c6 s6 nlnr san: 12, 13, 15, 16, 18, 19, 22, 24, 25, 27, 29, 30 va 31, (Pallu),

(2) Tire 18 silng Mekong, (y Clay 18 eua Ti~u.

(3) Cbite 18 mlri tlri trQ' giup,

(4) ThJ.io tll' m~ng tam thang giBns nam Qui-Hili.

t;plan 8u-dia 39

Sang sJ.m, ngily 2~, f)~i- TwOong Chllllmottt, ekl-ltlIY1fl~t Jqi -'l1lt1n xu5ng lllrJ.l1g NII/H "lIyrn Tse-Hb« ~!t-t"lle cuqe !tanh-'lllJn, ehifm Clr Iiiy eMt elia iOI}II-'11111n t Trsl-C« (1) (Chi-tit! is« plzue-fr~lI!t Clia hiii-quJII Trung- T wOoIIg BOilard il'J IIgay hai tltdllg ba lIi/m 186~ (2).

Bonard . xua binh hung ttr&ng manh ctro'p dtrQ'e dat Gc-Cong. Theo scy·kien thl thay vi tb~ng tr~n 26 thang hai 1863, Bonard thua to tr~n nay.

T~i sao '?

CUQC h anh quan ~y t~n-pbf kbong it, pbai huy-deng tat d l\1'c ItrQ'og d~o-quan vi~n-chinh, ca don llnh ben Thtrong-Hai va binh Ma-·Nf, chu~n bj non thang, bo-tri het sac eh~t-che, phong-toa khOng sot eh5 nao, song ket-qua ~!nh, mQt tU'&ng khOng tit trirong d~i-hQc nao rat thoat khoi ro, c6 Ie cU'o-i tham Benard cung cac D~i-Ta, Trung-Ta v.v •• Theo Paulin-Vial thl Trwong-Dlnh hinh nlur au:{Yc m~t cinh-hu:iYng lirn lao them SaU khi Gb-Cong tMt-tM (3). Theo toi thl khong phai 13 u hlnh nhtr II ma th~t sll nhe v~y.

(1) Trong aia-tla sach Onze-mois de sous-prefeclrre.i, toi Ihl:l'y c6 ten Tral-Co (cMc la 'I'rai Ca) ke ben c6 ve hlnh tam-giac va hlnh nliy a~ chi tlCin hoac liiy tlii bOo Co Ie la liiy nliy all uUQ"c Sinh cho ngu&i giif, va ngay 26-2-1863 011 bOo

(2) Thli- nam 13 thang gieng Dam Qui-He],

Dich sach Les premieres annees de Cochinchine cua Paulin Vial quy~n I, trang 202 va 203.

BQc-gia thay Phap-quan nhi~u tau ghe, nhi~u blnh ttnrng va mQt th&ihan it nlnrt la 20 ngay mo-i tan-cong Go-Cong, thi ben Vi~t, Bjnh mQt nron g soai khong ph3.i dO- v~y, hi~m vi va khi khOng aliy au, tam sung blin oglin han sung Phap (a), nen ell gill- the thu rna khoog tan-cong o~ .qui rno aUQ"c.

(a) Hinh nhir ht>i 1830. nghia Ia trmrc khi vil-khi Clll! Phap thay alii c6 m<)t ngu&i aQc-chi~m mua tat ca va-khi b] sa thai ra roi Clem ban I~i cho ngu&i Vi~t; anh lly khOng ng& rang chung ta (Ngu&i Phap) I~i th~y sung clla ta ban lai ta), Theo Bulletin des Amis du Vieux-Hut, l\Jeme annee No 1 Janv.- Mars 1932, trang 76.

(3) Theo sach Les premieres annee« de la Cochitichitie quy~n I, trang 215 dong ",7 va 216 dong 1.

40 t~P8aD 81idia

Ng~y 12 thll11g OJ nll1ll lU3 (1), theo Lllcie" Je trd1ll1ll0nt, ~"i tJtChiim GO-Ca,ll, BOilard co XII~lIg 1IIqi c"JII-in tron g J6, III!}t p"ill, B01l,,,J rtt n"ii'Hg Ji'ell-ki #n Cll'Ull,rt-bJc" CdC fJuan Vi!t p"J; ;"eo lIill 1II11~n "U'trllg J!r khoa" J,';;"g (De GralllfflOllt kltang 116; ro "ltwng gl). Ph;;" k"dc, BonarJ bilt lm!}c JJ"-c"u,,.~ Go-C~ng phJ; c"iu n"il'7Ig Jilu-kif" sau JJy, lIa c"Ju-tr; iy ciillg Jp-J!lItg lIAO CdC ""yfn kltac trong ba tlll!t Phap c!tillll :

1) Nhtl-ng 71gzrd-i In-lIg J;;u J'!u thl? t/;-"I71h (2) theo lu#! II Nam-Trao.

2) Tick thJu tit ca ta; san thJu tSng-s?1 thul ilia 71a1l1 1862 Idlll HI!}t /;;71.

3) Giao 71,!P tit ca cac lo'!; lIo-kTti.

4) Bilt dJn-chung p!tai khS-Jick idl1t JU'(l'1lg sa lIa ",iy "0tJ; CdC J()1f l,iy.

5) B()i t!twa-lIg chiln-tran!t th#t 71ifng 71'e Joi v6-i Hue-ki'eu Ira »s« trong hllyf71 (3) •

.... S{)' HY-SINH CAO c): CVA HAl VI ANH HUNG KHONG TtN TUC)I.

Trong theri - gian 24, 25 va 26, Vergne (y R~ch-Gia c6 Mt dU'Q'c hai anh em ngU'eri Vi~t, bU9C phai chi ch6 trll ctta nhfrng lanh-t1,1 ngbla-quan. Hai ngU'eri nliy chiu de d(ji mang song etta mlnh,

'song roi danh lac linh Phdp. Chieu ve, Vergne truyen xU- b~ta nhtr leri giao trU'&c, hai vi anh hung khOng ten tu(ji ay can dam bU'&c di den cb6 chet. DU'&i day la leri tU'erng thu~t eua hai-t1uan Thieu-TU'&ng Reveillere (khong biet hoi bay gier Reveillere lam cbu-c gl 1)

Long ai-quoc etta ngu:eri An-Nam (4)

(I)' Thu nam 23 thang gieng nam Qul-Ho-l,

(2) Luc nao cau n6i ella La Fontaine cling hop thot : Ly Ie ella ke manh luon luon Ul.lQ·c xem Iii dung nhtrt,

(3) Hue-kieu ti~p-t~ cho nghta-quan,

Djch theo sach Onze mois de so us-prefecture ... trang 318, dong 5 d~n dong 19.

(4) Djch hai ti~ng Pairiotisme. annamite.

tfPaan au-dja 41

Uy st.t' cAng-blnh rna noi chdng ta (I) qul-trong mQt ng1.1'eri bCri gia tr! tinh than nhieu hon npfrng kien-thu-c, thl chting ta phai h~ thap xuong tanh tt.t'-d~i tu-cao cua chung ta doi v&i ngU'ai Vi~n-E>ong, nhfrng ngU'ai nay biet cbet l~rn v~y.

Nam 1862 (2), chting toi dU'Q'c ljnh xuong Rach-Gia (3) d~ ti~u trir rnQt cuQc n1)i 10<].n (4). Thieu-Ta V ... (5) sai hai quan Trung-Uy de M ... ch~n dU'ang ve cua quan day loan (6) sau luc bai tr~n.

(1) Nguo-i Phap.

(2) Theo Sl! nhan xet cua toi thl Ia Hli ha tuan thang hai narn QuiHgi 1863. My-Tho thflt lhu ngay 14-4-1861.

CIiPC chiem-c,} My-rho dem 19i Mu-qw} ld phO.i chitm luon cdc xU- & giii'a chdu-thdnh (ig, song Tl~n-Giang vd song Soi-Rap : nglfM ta thiet lijp li~n tag nhii-ng dan llnl: PMp & Gta-Tluuiit (quijn Tan-An), a Chl)'-Ggo va & GoCong (sach Les premieres annees de Cochinchine cua Paulin- Vial, tl'ang 114 dong 5 lai 8 ».

Nlnr v~y Go-Cong thfit-thU 15 d~o 20-4-1861 Ia cung, Tti- ngay l1y t&i 21-6-1861 khoug c6 gl I:). 0' Go-Cong. Kip d~n 22-6 thl c6 tr~n danh ban ngay gifra nghfa-quan Go-Cong va Phap, Nghia-quan tMt-b:).i. R6i khong nghe n6i jUln Go-Cong nih c6 Ie la c6 nhfrng tr~n mai-phuc hra-thtra lam m~t linh Phap, Ti: 1 dtn 14-12-1861 19i ngh'ia-quan cong-kich Go-Cong (sach Abrege de l'Histoire d'Annam, trang 224), ngdy 22-1-1862 mpt bon & Go-Cong cong-kich racti Cd-Hon. ngdy sau Rach. Gdm sach Abrege de l'Hisioire d'Annam trang 232), toan Dgllo-i Phap a th~-thU. Kip d~n 1-3-1862 cac d6n leota cua Phap a Go-Cong, Chg-G:).o, Gia-Th:).nh, Cai-Be deu bi rut quan (P. Vial trang 141).

Bau thang hai 1863 quan Phap tinh bao vay Go-Cong. Trong cac ngll<yi PMp c6 Thi~u-Ta Vergne a. R:).ch-Gia (P. Vial trang 202). Ten n~y nrong sung veri ten V ... tren hili.

Vf}.y thl loi ha tuan thang 2 nam 1863 la phai. nhtrng sao c6 lam vf}.y; theo sa-kien thi hili nay tln-hanh sau cuec truy-kich lau l~m nen mM lam ve Dam, can ba~ tuyen-ngon thi c6 chep d~ l:).i nen can nho- ranh mach, (3) Nay khcng hiet la rach nao, nhirng ph3.i Ia mc}t chi-hru phia tii cua

song Cu'a Ti~u.

(4) Nghl'a-quan theo Vi~t, can Phap keu niH 10:).n. (5) Thieu-T:i Vergne nhu tren chti thich (3).

(6) Nghla quan,

42 tV-Pian Iu.-dja

Khi m~t trai t?n, chting tai tb~y De M. •• v~, theo sau m~t todn lInb met nhir, mlnh m~y dlnh bun slnh. St.l' v~ng m~t cua tubinh mQt phan, cac m~t chin nan phan khac cho chiing toi biet s'l that-b~i cua cUQc chinh-tieu luc vit'a li~c mlh qua. Nhfrng ngU'o-i d~n dU'Crng, dau cui xu5ng, tay tr6i lai, tien gifra Mn ngU'o-i linh mang sung. Minh m~y gan tran trullng, mang v~t don.

De M •.• tj~n h£n d~n Tbi~u-ta V ••• va noi ho'i luc>ng cuc>ng:

- Thira Thi~u-Ta, tit' sang som d~n giCr, nhfrng hU'6ong-d~o d~t chung toi lQi slnh t60i run, nhimg chUng toi cMng tbay mQt ten phi~nloan nao Mt.

- Anh muCSn gi nfra 1. •• fl6 khOng phai la llii no'i anb.

Anb bao Hnh di an corn.v , flang ti~c th~t, chung ta bUa lU'6oi hut, n~u trung dich at c6 ca to.

V •. , keu ngU'Cri thong-dich ten Paulus, dam-thoai mQt chut, roi ngoi trtro'c (r) mQt cai ban nho diro'i mai (2) la, roi bao d~n hai ngU'o-i An-Nam 3Y t&i.

flay 13 hai anh em 'ruQt: st.t' gi5ng tac chl r5. Duy c6 ngU'Cri anh dap nbfrng cau boi cua Thieu- Ta,

- Chung bay biet vi-tri nhtr chting bay ail thti thi~t.

- ChUng t6i ail ro v~y.

-- Ta ail giai-thich bet su-c tl-ml, noi nao va each nao a~ dat d~n linh cua tao Bay to bay da hi~u het.

- ChUng t8i hi~u ro.

- Ta c6 n6i nhU' vliy: It Neu bay d~n Unh ta trung dU'o-og di,

ta cho chUng bay an-toan, neu bay din lac, bay se bi ban '? I.

(1) Djch ti~ng devant, <lang ly ra lit sau mM phaL

(~) Ajoupa: choi eua nguai da-man, nguai da den, Ct day eM Dlai Ia a~ ehe nang.

- Cng c6 h6-a v~Y.

- Bay co y din linh ella ta lac 16i trong bung. Hai thj~u nieo lam thinh,

- Tnroc khi di, ta da n6i r~ng chang bay se bi ban n~u chung bay se 13 htr6ong.d?o b~t trung-thanh 1 Tra lo-i di ...

- Dog c6 cho bay nhtr v~y, ngtrM anh ca dap 1M sau kbi do-de mQt chdt-

- V~y bay chju bi b~n '?

- Chung toi slin long.

Than-nhien, ngtro-i Nam-ky dap 1M v&i s\1' nbIn-n~i phtrong Dong.

Thay cUQc th~m van cbam du-t, ha'i ngtro-i An-Nam chao.

V ••• bao mQt vien cai Hnh, ngtro-i AI-ge-ri.

- Keu bon ngtro-i llnh, va ban hai tt'1-binh ay sau trai,

Vi en cai ra dau cho hai ngtro-i An.Nam t hai ngtro-i nay theo sau, mQt loat sung n~ r~p bao cho bi~t la xU- Mn r~i.

Day qua chting toi, gtrO'ng m~t do ran, thi~u-ta n6i:

_ Day 13 nhfrng ngtro-i hung .•• xU- Hy-lap c6 th~ l~p ttrQ'ng hlnh cho cac ngtro-i ay ••• con toi, toi pbai xU- tu- chung.

Theo nguyen-t:£c thl V ••• cMng tlnrong x6t ai, nhtrng b~m tanh ngtro-i khOng tan.nhIn; sau mQt luc im l~ng, dtro-ng nhtr d! vuot-Vt hrong-tam, cng ta l~p l~i dinh-thu-c thich nhu-t roa Dng:

- Chi~n-tranh la chi~n-tranh ••• N6 cang tan bao, cang mau kttli~u c6 lQ'i cho ngtro-i thling cilng nhtr ke b~i.

Sang som ngay sau, du-ng ne-i phdo-ham, chdng toi tMy xa-xa, mQt tam van d6ng dinh vao mQt cay s5ng a tren bo-, vien thongngon dich l?i cho chung toi bi~t nhtr vly. •

tfpsan su-dia 44

Klti ChAnlt-Pllli cua vu« ta ~h8ng t~n-tf}i 0- phfin iI it n:ty. chung til ilau ~ltS nhZl' ;!,fa hai-nhi ",'(J-e8i clta. ",~.

Nhlt' con n{,!,a 'I'd con trdu Ic.hic bif! nhau, cac "glt'fr; va til ding fltac "It au v"! "g8n-"gii-, vll,,-t[c/' va pltong.tljc. Tltuo- xtra, IIg1/,fr; t a SIIIIIt re trong cltung-Io'l; sai-bi!t nltau; J;;II 0- iltlll nglt'fri ta eung co g;a-tri ngtlng nltau. "ltlt'ng M", sanlt bit iI~ng.

S'!' tri-dll bu~c clt~t chUllt til vtfi IIlta vu« elia te, chung til tra tltu tit ea IIlti1'ng si-IIhljc ilai vtfi 'VUIl ta Itay I;' chit v1 iII-vlt'O'ng te. Ntu eac ngl/,fri tilp-t!'c ile", sJt Ilrll gieo rife clto xw sO- te, thJ S!/' I§n-x~n con Jai Jing; nltlt'lIg ta tlly tlteo Tltilll-11I9t",d Itdnlt-il§ng, eai IIgltra euia ta se tM"g'

Nlu cae ngl/,fri" ",1Iall Itoll':"ll1lt, Itay tra I,,; fanlt-tltS cua vu« til; til c!tint cae IIgZl'fri vl "'!le-ilfelt dy.

Cac ngtrfri cltil",-elf cac tlllh cAa chung ta ill fltg", PhU etrfr"g clto ill-quae cae ngtrlFi, ill fit;", -r c/'oi Sdllf cho JanlrvlJlIg cae IIg1/'lFi. Vb cac ngl/,fri mllall "'9f sa ti'lll e/'u§c I"i liilllt-tltS CUll ts bi ",it? Ta s3" long, vui ili'1u~i!n Id cae ngtrfri s; "gtr,,; 1II..fi S,!, gdy rai Vd rltt bin" v"! liiTllt-ilia cltii",-. /';;'u (2) eua cac ngtrfri. ctuIIg fa ding se cam doll cae IIg1/,fri, 'Vi) t/,all/, JaIl/' cac IIglt'lFi se l1r9'c bilt ~ltifp Itodll-vii. Cac IIgtrlri co 11Iuan '1II9t nlt'/'9'llg-ilia ill Id", tlttrO'ng-miii? CIt/mg ta vui long ,,1t#1I cMu.

(1) H6i bay gi6' huyen Ttin-Hoa Ia ph3.i han. Toi chl\c Ia ten tuc GoCong cflng tMng-dl,lDg, b!ng -chtmg Vial dung ti~ng Gb-C~ng phiin nhi~u a~ chi vj-tri Gb-Cong han Ia huy~n Tan-Hila. Song v~ me dan-chung rna Cl~ tinh Go-Cdng Ia khOng dllQ'c, hoa chang Iii. xU- Go-Cong, vi Go-Cong' Clili v6'i ho chua phai Iii. tlnh,

(2) Djch Possessions, 'nhllng o' day toi nght Iii. mnrc thl phai han vi dan chung h6i bay gi6' khdng chju diiu hang va nhuong Hic il~t nao cho Phap-quan ni!u Phap-quan dung binh chli!m.

NhU'1Ig, 1Iiu cae ngU'fri tu- eMi, til chiln-Jlu ~hdng nglmg JI vuong theo Tlti~n-cltf. T II ~hiing gia tr] cac ngU'o-i, song til .f(! long Tro-i nhi"!u ko« tM-I1fe cac "glro-i- Chung til thl ngllyrn se Jlmlt miii va ~!t8Itg ngUong. Klti ta tlti!" tIt ca ta se be nhanlt cdy lam cO- va g#, gqc Jl 111111 klrf-gi6-i eho fjndn Unit til. Hoi vb lam sao cac "glt'o-i s~ng giii-a ta?

Chung ta y~1I clln ellc ngU'fri eltu-j ilIn ban tuyin ng8n nlly va eM", Ju.t ",~t tr~ng thlli co h,!i eho fjlly'ln hri J8i u«:

Ch~ng phai la lo-i ham-doa suong: khong c6 dan-tQc nao ti~pt{1C khang-chi~n den tinh-the nguy nan nhtr v~y. Trong luc m~t-lQ cUa dang. qufic-gia, toi c6 b~t dl.1'Q'c mQt tu - binh v&i cay sting tay ma toi ti~c khong con giir cay sting ay. N6 lam ra bo-i mQt cay du 1 Ba sung 1a cai tay n~m cua du, can c~t dQ sau d5t (I) b~ dai 13m thanh long sung; xoi 0- tren mQt 16 sang (2) de quet lu-a cham ngoi, Ben trong sting' ay day s~t nghi~n nbO. Khoi n6i la khi gi&i nay khong dl.1'Q'c dung Ian nao, vi n6 Sl: n~ nong ngay trl.1'&c miii ngl.1'lYi b~n.

Sau nhieu con that tr~n khOc-li~t, nhirng ngl.1'O-i «nang vgc» cua mQt qu5c gia lam nguy con khang-chien cMng binh dQi au-tay v&i nhirng kbi Cf;1 nhu' v~y. MQt vai lan, ho giet vai ngl.1'O-i cua ta trong earn b~y cua ho, nhirng nhut la hQ Mt chUng ta phai 19i bung hOi ham de rl.1'Q't he, dU'&i m~t tro-i nung d5t va nhl.1' th~ phai chlt Ian ve bjnh hoan.

Va hon mQt lan, khi du~i theo nhirng ngU'o-i ai-quoc ay lD:a chang ta gQi la phien-lo~n (3), toi cam tMy mQt n6i tlnrong x6t vo-bien cho dan tQc nay va mQt Sl1 klnh-phnc cac quan-lieu cua hQ trong nghHl1c khong giam stit vi hQ tin c~y vao Sl1 cong-blnh (4) [Sach ay an-hanh luon chU giai (4) 0- dl.1'&i cu5i trang)

(1) Bou-v] dai xira, do ilU'Q'c Oth027. {y day do t1ft ca Olh162.

(2) LO nM (y Mu sung il~i-bac hay cii.y sung, ,

• (3) N6i ra doan nliy, chung toi ngcY ding Reveillere Mi 1863 130 Trung-

Uy De M •.• gi~u ten. •

(4) Tinh ella chung ta lt6i xu chung ta khOng phiH can chung ta hi~u long ai-qu6e ella cac dan-tdc khac, Ta hay cung kinh nhilng c:!i.t\lC Clla dan thuec-dia ella ta, va cho ho nhilng ly Ie a~ yen Phap-qufic vi DU'lYC n~y bao-hQ ho, Djch theo quy~n Lectures morales bic.gia sach : A. Despots vd Mme Laberenne, Paris, nha sach Delagrave, 15 dU'cYng Soufflot, tac-gia bai:

Blzi qtuin Thiell- Tu:&ng Reoetllere, trang 376-377-378-3i9-380.

t~paaa au-dia 46

V$Y cung d~ng-tho-i di xam-tang, nhtrng Reveillere cung con tlnhcam cua con ngtrCYi !

N6i gl v~ cac ngU'CYi Vi~t m¢t som mQt chieu len chon thl hic n~y tha he:, cho he khoat n:].t va vO'_vet dan tanh. BQn d6 dtr60i tho-igian nao va khOng-gian nao cung c6

L5i d~u thang ttr (I), Bonard a Hue ve. Trll'png-Binh c6 viet

I

cho Bonard birc tho nhtr sau:

Chanh nguy;n- soai, IInh-h,}"g cMn 1','t'ng 1'N, cM- hllY t1'U'O'ffg lighT a-fuJII co tfach-nhirlll /o'li trir b911 rJy-JIt'O'lIg I'll tir hich n:ty: V't'O'",~-'lll~C cao cd PhltLallg-Sa phJi cho Chll9C ba tlnlt bi chil'll, t,a,,1t c!to bong-hoa JJIl-C!tUIIg (2) V4 ~hOllg il CltUllt t a cMng i;)i tdo-itnh Phu-LIl"g-Sa md ciillg ~lt8ng nghiclt vtfi Ne«:

• Trso. VJ /!li, CdC 'luan Pltu-Lang-Sa rn linlt cko ireo c& tit ca nltrrng ~e 'luiltal1g sau ~hi ban til yin "gon hoa-Mnh ra tiri. DJlI-eh!mg ~!t811g chi~ thai-if "hU' v#y, vo ylll cl1u til hoi 111/1 "ira vin-ii! clmqc tit ca til illi iii bi cltilm (3)'

Le c6-nhien la bu-c tho n~y kheng dem ket-qua chi ca.

Ngay I thang nam 1863 (4) Bonard lia ben Saigon, v~ Phapqu5c, d~ trach.iihi~m I:].i cho tirong De la Grandiere,

Ngay 25 thdng 5 nam 1863 (5) C\1 Gian v~ thanh Vtnh-Long. Tin n~y khien dan-chiing Vi~t tin dng nU'6oc Phdp se qui-holm dt ca thanh luy a ba tinh mien Beng.

Trai l~i, luc n~y kh6 cho Nam- Trao c6 cam-dnh dliy du cua danchung la nan d6i kern dang ham-do:]. va slip hoanh-hanh trong Nam, nhu-t

(1) L6i 14 thang 2 nam 'Qui-Hili s1'fp len.

(2) Bjnh mutin am-chi minh, nhtrng theo tac-gia nf con khuy~t, ph3.i n6i: tranh cho bOng-hoa dan-chang kh~-c1Fc.

(3) Sach Les premieres anmJes... cjia Vial trang 217, dong 25 Uri 27, va trang 218 dong 1 tai 8 •

. (4) Thtr sau 14 thang 03 nam Qui-Hili. (5)· Thu- hai 08 thang tu narn Qui-Hili.

Sach Vial, trang 220, dong 26 va 27.

1a ch6 b3i chi~n·trU'O-llg m{,oi r~i. H~i tru{,oc Phap chtra d~ll, trao-dlnh Hu~ dam-duO'ng vi~c ti~p-trQ' khi co d6i, gio- day lam sao dtrQ'c '? De "la Grandiere thi-hanh don chanh-tr] ' rllt c6 cong-hieu ;

Cim xuit-cting lua gao trong "itm 1863. ChO vai lang ngheo mWfJ'n b9C trwfrc, ~hil" mila chuqc dWfJ'C thir;z-ctim Clia Jdft-Chung cOn hun la nhZt'ftg c/'it,,th1l9i ch6i IlJi. Ddft ban xU- cam-dqng, lUe tMy ta dn-clt" xem s6e quyl!,,-IfJ'i va nbuC'l111 cfia /,IJ (1).

Nhtr v~y, dan-chang kbOi 10 nan u hh co dot rU9t D va yen-<ln 13m mua 11am Ghip-Ty (1864) •

..... TR'VO'NG-S!NH L~I THOAT KHOI MOT TR!N TAN CONG THtJ NHi a CO-LAO LY-.NHO'N.

V~ ph an Tnrong-Dlnh lai thoat manh ltr&i va' ti~p-tt;lc cUQc chi~nd~u. Kheng hao hon nhon mang bao nhieu nhc- c6 dtrC-11g rut lui khonkheo (2), nghia-quan tt;l-t~p l~i tung nh6m t~i bien-gio-i Bien-Hoa (3), b Ly-NhO'n (nay hay con tMy tren dia-dl), nh6m ca-lao doi dien v{,oi

(1) Sach Les premieres annees ... clla P.Vial, quy~n I, trang 232, dong 22 a~n 27.

CMnh-PhU chinh-phuc hay dung chi~n-thu~t e danh rdi born ngot D Bonard danh manh, de la Grandiere dung chanh-tr] mtlm deo nhu tra thanh Vinh-Long, cho dan-cluing muon tien lam mila khong an Uri, dim xui'ltcang hia gao V.v .•• d~ gieo cam-tinh trong dan-chang, va dan-chung c6 i'ln-tugng rang mlnh 'augc san-soc con han Chanh-Phii cli cua mlnh. Ky thi~t, tien dan-chung se dong g6p trong ngay tuong-lai ch4' khOng phai ben Phap xui'lt. cong-quy ra cho muon, De la Grandiere ci'lm xu1l:t-cang lua gao vi bi~t khOng lam v~y dan se il6i ma dan' il6i khong d~ gt tr], Cu.- rnQt ng\l(Ji gQi la dil tgn di rdi. thl ngulri goi la hien lanh a~n, rna dan-chung thi~n-c~n, khong de ding ngulri sau mol la sau ilQc, c6 ban tay si1t hoc nhung,

(~) Sach Les premieres annees de la Cochinchine quy~n 1, trang 214' 12 va 13.

(3) H(ji My gilr tinh Bien-Hoa Hty bien-giM me Tay d~n phi a t1 s~ng Bdng-Tral}h, tir Vling-Tilu chay len song Nguu-Chit (song Saigon) va tir d6 len ngudn song nay.

Theo -aja-ad sach Histoire de I'Expedition ...

tfPsan s\rdja 48

Gb-Cong ngan-cach bM song Sci-Rap v~ D~ng-Tranh (1). Cae ca-lao n~y d~y dac thuy-li~u, dU'&i song, v~ slnh l~y noi btrng bi~n; nU'<Yc l&n bao trum m~t d~t, tru- phi nhfrng kh~ynh dat cao j tr~n ru-ng loai cay dU'&c bao phu xanh kit, dc tay e ngoai vong phdp lu~t 8, CQP, beo ru-ng hoan-thanh bu-c hoa cua cMn man-da con trinh bach ~y.

Trtrong-Dinh deri d banh-dinh ra nO'i ~y, miru tfnh viec danh pba. Dinh xay cat phong-tuyen vfrng-vang.

MQt cUQc hanh-quan d~i-qui-mo, t5n kem m~ kh6ng dem l~i k~t-qua mong muCSn nhU' (y Go-Cong, h~i 26 thang hai 1863 kbong dn thiet nita, v~ viec lam ~y nang-cao gia-trj clla Binh dU'&i con m~t cua dan Vi~t.

Ngay 25 thang 09 nam 1863 (2) vai ngU'Cri m~t-bao ch6 (y clla E>jnh cho Gougeard va Behic biet. Tu-c thCri mQt cUQc hanh-quan dU'Q'c t~-chu-c mau l~.

Phap-quan v~ vai ph\1-ta ban xU- danh up V30 phbng-tuyen, caulU'u vai ogU'Cri va 'chiem do~t nhi~u sung gng.

MQt ngU'Cri Hnh mli-t~ nlu Dlnh no'i vai, nhtrng -B!oh chem .mQt lat gtrorn, vung chay rei trCSn trong bQi r~m. CUQc rU'Q't h~t soi D~jt Dinh XUCSDg xueng va hao cheo di m~t; v9' Dlnh hi b~t va vai ngU'o-i khac.

(1) Sach Les premieres annees de la Gochinchine quy~n I,.traog 215, dong .( va 1) c6 vi~t v~y : ••• aux embouchures du Sol-Rap et du Dam-Trang Toi e6 thanh-ki~n r~ng Phap doc kMng dung giong r2u phai vi~t trai be B2>ng-Tranh ra Bam-Trang, nhirng ngoai sau cung Les premieres qnnees de la Gochinchine quy~n II c6 m~t tilm ltia-t12> va ra Dam 1868 (y' cM cua B2>ng-Tranh c6 de Gua BOhg-Tranh hay Bam-Tranq, v~y thi c6 hai ten rorang d~ goi mQt cn-a, song d~n bay gio- con nghe gQi Ia B6ng-Tranh con Bam-Trang thl hCli 1863 chua bi~t gQi sao, 'Vi ti~ng Phap khOng dilu nen kheng bi) difu. Mi)t hQc-gia vi~t Bam iran tuc Opi Id dam lei ieii trot, VfJ,y toi n/;u ra Mt t1~ thlnh-giao v6-i cac van-hiru.

(2) Thli sau 13 thang 08 nam Qui~H9'i.

ti-psan su-dja 49

DO\lt dU'Q'c tai-lieu trong' d~y c6 mQc-lQc k~ danh-tanh cac dong- 15a va mgt b11'c tho giao d~n-dU'Q'c cho Dlnh cua ngU'CI'i Hoa-Ki~u Qo Phan-Ri.

i)lJng-thCl'i, nghia-quan l~i n~i len danh pM Qo bien-gi&i dnh Bien-Hoa, chung-quanh Tan-An, My- Tho, C~n-Giugc va ChQ'-L&n (x), quy~t thea du~i chanb-sach lam r5i tr~t-t\1', khOng cho Pbap-quan caitti dU'Q'c.

V~ ph~n TrU'O'ng-DJnh pb6ng tin huyen-truy~n' r~ng D!nh da di H~~ v&i s11' mang gl d6, tho\lt l~i loan 13 ngU'CI'i ta tb~y Dinh Qo BlnhThusn, thoat nghe ti~ng ctlJn dng D!nh 00' ngoai 0 thanh Saigon. Day la Dinl1 ap-d1,1ng mgt chi~n-thu~t tam dich-quan lac 15i.

~ TRVO'NG SINH BI HUYNH-CONG [?l-TAN HJ...I.

Dinh c6 mQt ngU'CI'i tu--thll la T!n.

DQi Huynh-coog-T~n gt'5c-gac Qo lang PhU'&c-H~u {ten n~y nay hay can tren dia-do lC;i Rach Cau-Tram, h~&ng Dong va By giap-gi&i nhii'ng lang My-Lgc, Long-Trach, hirong B:£c va Nam giap-gi&i v&i Long- Thueng va Plnrc-c-Lam] tlnh ChQ'-L&n. Tban-pht;t cua - T~n lam ch11'c pho-quln-co, kip sau khi Ky-Hoa tMt-thu, ngtrCl'i lui v~ phu TanAn d~ oi thirong-mai sanh st'5ng, trong luc «y ngtrCl'i c6 lien-lac, v&i mQ~ .ngtrCl'i quaD Viet cgog-s\1' v&i Phap; T«D tllng-ngii dU'&i quy~n cua Dinh, song luc nghe oU'9'c than-phu cia T«n giao-dich v&i vieD quan ~y, Dinh ham~dQa l~y dau T~n n~u tMn-phQ T~n can giao-tbiep v&i



vien quan kia nfra. T!D khi~p. Thira co Dlnb lo-ldng, Tan tr5n sang

hang-ngi! Phap hoi nam 1862 (2).

'(1) Sach Les premieres annee« de la Cochinchine trang 234, dong 19 va 20. (2) Phong theo sach Abre[J.e de l'Histoire d'Annam c1ia A. Schreiner, trang 265 phan-t<Sng (1).

Ti{n sang hang-ngil Phap-quan )6i ll~-nhi tam-ca-nguyet hay Ia ll~-tam tam-ca-nguyet nam 1862.

flO t~psan su-dia

l{hoi phai n6i l~ luc qua b~n nay l~n muc; T~n phai h~t sue sc;t-s~ng, nhiet-thanh d~ mua long Phap.

Tan hi~u ng:ich ngo cua xU- Go-Cong. Vi l~p nbi~u cong-tr~ng (y xU- n~y, nen dU'Q'c Binh tin dung va c6-nhi~n 13 bi~t m~t Binb. Tan phli tuy thea Guys hoi Guys con chi-buy chi~c I' Alarme, ngir tren r~ch Go-Cong d~ coi ch?rng nhirng dr-d~ng cia Binh. Tan la ngU'o-i hieu-thao, rat thong-minh, dlt lieu-lioh, gan d~ ky 1\1- ... (I).

Ngay 26 thang bai l863, ngay d~i-tan-cong cia Bonard vao GoCong, Tan giir mQt cay c~u cMng tra dong-binh dong. quan-s5 hon, B] IDQt vien di b~n vao d~u g6i, Tan dU'Q'c dem ve va quan-y Phap doh ctra chon d~ cu-u Tan, nlnmg Tan khong chiu. Sau Tan lanh binh m~t each phi-thU'O-ng'. Tan sang dU'ai quyen chl-huy cua Gougeard. Vien n~y (y t~i Go-Cong va theo d5i TrtrO'ng-Binh mai.

Khi nghe truyen tin, Binh di xa, Tan khong tin nhtr v~y, ¥ai l\1-i ran dinh-ninh la Blnh (y l~n.-qu~n vung Go-Cong.

Toi da n6i don danh chdnb-tr] cc hieu-qua rat my-man 13 De la Grandiere cho cac lang chc5 bai chi~n-trU'o-ng mtrQ'n tien khoog an to-i, nhtrng v&i dieu-kien la ph3i mach vj-tr] Binh, neu Binh c6 vee

(I) Nguy~n .. van: Cet homme pieux, Ires intelligent, ires hardi, d'une braooure extraordinaire ... sach P. Vial, quy~n I, trang 319, dong 2~ va 23. Pieux c6 hai nghia Iii kinh-tinh ttrc sung-dao va hi~u-tbao. & day toi gUQ'og i't~ hi~u-thao, bat tiit da Ia dung.

Cung trong trang 319 dong 9 va 10 Paulin-Vial c6 than-phien mQt cliu rat 15.bjch, la sau khi nghe B!nh nay (y Hu~, mai b Blnh-Thuan, m5t a Saigon, d.ng :

Ay lii m~l cu~c tim-mini thr.rang-xuyen kheo leo tll-O nell d~ kMng cho chung Iii ngai nghl. (e'Mail une eonspiraiion permanenie savammenl ourdie contre notre repos),

Bi xam·chi13m rna con phi~n ha dan- ch uog ben (ljch III am·mllU thl tMt la buon cll6'i qua Ie I

t~p8an 8..rdia 51

Dem 19 r~ng ao thang tam nam 1864 (1) c6 ngU'o-i m~t-bao viii T~n r~ng Dinh se v~ t~i lang Ki~ng-PhU'&c (ten n~y nay hay con tr~n dja-do, Dong giap-gi&i Soi-R~p, B~c, Tay, va Nam giap-gi&i nhifng lang Tan,PhU'&c, Tan-Nien-Tay, Tan-Nien-Dong va Tan-Blnh-Di~n) (2). T~n chl-huy mQt 55 ngU'o-i dU'&i tay, am-thlim vay nba .ma Dinh v&i hai miroi lam (3) ngU'o-i tam-phUc dang tru trong day.. N~m day t&i blnh-minh, T~n m&i d~y va ao vao aha.

Tdn giJP 1It~t cu~c dU'O'ng-c!" cU'O'ng-quyit. Quan Binlt va tJm·pltuc. nhO'n cMn./f ira IlltU' nltii-ng anlt-Itl}ng. cac ngU'?ri iy Janlt nltau plt6ng ra ngoai, con vai ngll'Ooi kltac Ity-sanlt c!tiu ill clto quitn ta gilt. Quan Binlt 0- giif4 .1Ihirng 1fg/rOoi c"ell ra, clt~nt ",~t IJt gU'O'm n6n cua ten mii-ta, m~t 14t kltlrc m9t ten nirll kltiin ro-t slmg va d/n g2tn "!Ii rim SN}t kltlJi f,j m~t vit tltU'O'ng nao ldt ; Iftc My giOo Tdn chla slmg SdU ";in ngay Bi1!h va hO ts, cho cAe ",a-t,} "ao n"a dl}n, mifc J2t1l Tdn c6 } ";it s~ng. M~t v;en dl}n trlmg Jfcft, Bjl1h "i gay xU'O'ng s~ng te xlIllng Jit. Nilm thdy chit tr01lg sll iy c6 Quail Binh, v5-kM va tai-li!1I d'i!lI "i Tin liy JIt''!c.

X"c cua Q'lan Billh illr,!c dem v'i! Go-COng VA ill cho cOng.chllllg xem va nhJn "ilt; Quan Binh c6 v6c thanh-lich, nlt'O-c Ja tring, net mift teo-

(1) 18 r~ng 19 thang 7 nam Giap-Tj.

(2) Sach Bon vi anh-hring ... cua Thai-Bach not trang 70, n6i ChiinKhu Blnh-Xuan, Kiin-Phzrac» (khOng g ma lIja-i!() hanh-chanh Nam-phjn vi~t c60 g). Toi khOng thily ten Blnh-Xuan (y tren ho~c du6'i Ki~bg.Plm6'c, chi c6 lang Gia-Thuan tren Bite, Tan-Binh-f)i~n duM Nam. Ho~c la h(}i 1864 c6 lang Blnh-Xuan ma bay gier lIa nMp vao lang khac, ho~~ la m.,t ifp nbO rna ngay nay khong, c6 bien tren ltja-dl:i.

Sach Nai long -Bli-Chi~u cua Phan-van-Hum, in l~n thu- hai, tu sach Tan-Vi~t, trang 97 ciing th1l'y tac-gia vi~t Phu6'c-Ki~n. Vb Ki~n va Ki~ng ten nao dung?

(31 Cling sach Bon vi anh hUng ... trang 71, dong 2 n6i ba IDuO'i ngllO-i.

52 tapsl;I.n eu-dia

..

"hii. va ti'lh-ti hO'n ngU'o-i J~lIg-1tlrO'ng vo-i Binlt (,).

Nhon dip nay, De la Grandiere tra tit-do cho D~ Delc Huan bi quan vien Nam- Trao cau.ltru va giao cho Phdp.

Theo giay tCY thau th~p dU'Q'c c6 ca tMy 10.800 danh-sach c~a quan tinh-nguyen va t:U'O'ng-bach tuag-ngu dU'<Yi quyen chi-buy cia E>jnh. Chanh-Phu xam-cbiem b~t vai tay quan trong. NgU'CYi ta g~p mQt tCY hich bi~u-1Q nlli nguy~n-vQng nhi~t-li~t cia mQt tinb-than khong phuc-tung, va hy-vong tham kin dng ngay nrong-lai vua Tl1-E>u-C se ban thU'o-ng xu-og dang cho ngU'ai, song l\li giau ten vua e lam nguy-hai den Hoang-De mQt khi Phap bat dU'Q'C ta hjch nay.

Hieh aia Quan Dinh trong cu§c nghia tltang 8 "it", ,864 (2).

Hiclt r4ng:

Tir ugay "I!n 11t1!;-r9' ngoa; ~hO'i (11,. t!l' ilJc vi i!l'c-iU'9'ng tlt/lY-'1HJn VA J!l' Jong-"'~nh cua il~;-"ac, v8 cO- Jln ~hu;y r3; "ie1t-t~uy cua ta vd "I!c il9C clla chung Ian fran ~hJp cMn, nhil'lIg vi thin-iin/z "ao-v# tit VA JJn-c/zUng il~u rlln v~ u;t-h#n. N/zi'lu li" /jn/z fo;-cllo ilii xuo1lg til JJn chung ca" "giln

(1) Djch theo sach Les premieres annees de la Cocbincbiue cua Paulin- Vial, trang 321-322. P. Vial c6 den t:p. ch3 d~ col m~t Bjuh, nen mai biet ma tii ra nhtr vfJ.y. '

L~t qusen Documents pour servir d I'Histoire de Saigon clla Jean Bouchot, nha in A. Per-tail, Saigon, 1927, trang :!15, 216 va 217 th1l:y P. Vial lam pho-quan gai cho Boresse bon hire tho- va MauchLr mQt buc (lrU'ac nua khong tin h) 312 ngay 11-8-11l64, 314 khOng de ngay duy de 1864, 315 de ngay 12-1H8,64, 316 cho Maucher de ngay 12-8-1864, 317 de ngay 18.-8-1864. Sen ngay 22-8-1864 c6 hai tho khac cho Boresse so 323, 324, va cho CanhSat-Truong vai siS 3:!5 aeu ky ten E. de Jonquieres gai, tai ngay 23, 24, 26-8-1864 deu ky tro- ll].i la P. Vial.

Til' 1~ to'i 22-8-1864 P. Vial vang m~t 0- Saigon, Trong thel-gian ify Vial dli ui GO-COBg de xem bret m~t Sinh nen mO'i khOng c6 Ct nhi~m-sCr mlnh, chac-chdn khong di uau khac,

(2) Til' ngay 01 thang 9 a~n 30 thang 9 nam 1864. Le pMi i1~ nam Giap-TY·

(3) Djch Barbaree dn large a day toi tuang Ia ngogi-duoug thl (lung hO'D.

t~p8aD lud;a 53

Anh m~' TrU'oong-Dinh trung tu (tMy trutrc . mi#)

Ngay ttr nl{m 1864, m~ TrU'O'l1g Cong da dU'Q'c xay Mng da ong v&i ho voi o-dU'&c; tren bia m~ c6 de DQi, Nam, Binh Tay Dq.i tU'o-ng Quan, Trtnrng Cong Dinh chi m~. Hai cay tr~ trU'&c mQ c6 doi lien:



Soon M tMu chanh kh£ Nhv:t nguy~t chieu don tam.

Sau d6 bia m~ nay b] Phap cho Mm nat.

f)~n nam 1945, m~ Truong Cong dU'Q'c stta chira lai. MQ bia dU'Q'c kh~c: Dq.i Nam, thi2n dong Dq.i Tirong quan truy tij.ng Ngii Qudn Quq.n cong, Trtrtrng Cong Vjnh. chi m~. T&i 1956, dU'Q'c trung tu va them 2 cau doi noi ctta :

Truong chi qu4t cU'cyng, vo li?t neu cao dat Vi?t, Dink tdm khang chien, viin m~ ch6i rqng triri Nam .

54 t~p8an 8ttdia

blJn s. nllll'lIg eMng Itay Id ~lt8ng eMIIg il~u. 14 0- IOllg JJn : nglr?i-i fa ~lt8n.f ilU'uIIg iliu eMug eltung nSi (I).

Vb eM ililllt r411g ~ltang-c/f" Ch';lIg ~h8l1g ~hllm SilO?

Til- nglty I(mg Jtt" ilii mu5", fa [g" lam nglrun-n"ung I", fi"It, f1'll'tYc Mt fa co- git"g ili'lu-~ltiln Ti,,-Hoa cMng fjllttn cU'O-P iy, ~1t8"g t"Ju IIr!"III ilU'!"c ~it~fjua mj-man, Cit! con tr8ng cb VdO tim lo"g yeu tltU'ung ~!td"g pltai I!"t clia ngw?i-i ngtr?i-i iloi Vo-; ta va An-tr"elt vi-il,,; cua Trao-fJlnlt. VA"g, ta se /iy vi-18 Idm c?i-, /iy ti", vOng lam vo-~!t£. Tit! la XOIIg, bit JUllg tltA blJn cU'O-p.

NltU'ng md! titan 8i! "ink ~!tOug IU'O'lIg-fk/f"c; con "110 llltieu lua 0- TAn-Hoa illu "i tan-mac, V.f vo-~!t£, m~t Inc J/f"-frii- pha; "i ChOIl, v~ gi?iilAy ~1t8"g co ngltia-fjllJn ill sii·-J¥ng no. S!" la long JJ" ilSi ltU'o-"g.·

Til- My (2) nlly gom gop illng tro.tdn,_ trong ",U'?i-i plti", COli M" 1t4Y nilm; S/f" mu« cltac vil-a il iy illt Vd My gi?i- con ttm pltU'ung-pltap ill Jung m~t klti gi?i- pltut huy-Ito,,; ilf" (J); nltU'ng do sJu Ji" cMn va th?i-i-l1#n cin-tltill, tit cd illu pltai il!"i eM. Trong,,* ip mU'?i-i nltd, co nhilu ngTtia-IJ,"2n; vb eM sao ngU'?i-; i a bab Id flt8ng co ai? (4)' V. nhil'lIg two-"g tu"g-lIgu nhU' tSng-bin4 VA fjulln-sJlot Ill. n!tri'ng ngU'?i-i gidu co mudn h9 hay IA hang nho-si ill". co m~t _ so /6-" vi nChia ca. Fb klti milO" fjllJn, man-r!" iy Jil-"g}1{}' va ill ta 1# Iln-ni1th frong JJ,,-ehung, lam SIlO kltOng cO ncU'iFi lam co-vin clto ta Vd klzani co ngU'?i-; ill-nglti 110-; ta m9t ph,rung - pltap ill Jem I"i kit - fjna vi-J"i 'y, ill, Jiit-tril-

(1) BllD djch P. Vial, trang 323, tt'r dong 15 d~n 18 nlnr vay: mais resister ou ne pas resister est au creur de l'homme: o~n'a pu tenir centre eux. Serait-il dit cependani qu'il n'y a pas d resister '1

Can on n'a pu tenir conire eux nglrai ta khong duong aau ch6ng chung nCli, con thieu mi}t ml}ng-lte bCl-luc. Theo toi: Nglriri ta khong dirong aau chting chung nCli vi long dan khOng muon chong nU-a. Song toi nghe thify nga-ng., vi ali ch6ng n'!i khong chting rai ch6ng.

(2) Tt'r ngAy 26 thang hai 1863.

(3) Tiz My nay ... tot hUy hoqi den la noi ve vo-khi.

(4) Bay la Bjnh tra 1()'i cho cac nglr<'ri cau.an ho~c co tinh-than hang aau ding: paai c6 nglrai c6 nh:i~t-huyet cam sung chOng Phap, cho Ie nao khOng?

t~psan au-dja 55

'iI/tin c~o-p va up illy hy-v~ng ta (1). Sao I!,i ta. cao ifn tldp ngll'ui ta 10 tranh dlln" 1lhau, nhifllg S!" ~lng l'Ong hiio v~ tham-Iam va ,,"ifng IIl1ru-m8

. icn toi (2). Le phai c6 n"if"g cugc tuyln-chlJ" IIgll'o-i th8ng-mi,," va c6 j~iin sJu t"JIIt 0- dlro-i tt'rng Up thu~c-h!" 1II1t ta. lt~i lIao tin nay, cae nglro-i "Ily k"ang tlz! tiin vao ii!lI-ia; Ijujln-tlr.rc va n"lI' vb th} hoantoan v8 felt clto nhifng nglro-i nlly.

V~ IB, ta cTtl la m9t ten linlt v8-"lJc-thlrc va tro- nen tIro-ng-Ian" vi thO-i-tM.. ta chi c6 Ity clti Jot clla ta JI cltong iJo., clto Jln ilaj ta It~ tllfn ng~i ceo 1t00n tam vi tU'o-ng-liink' kia: ben hifu nkU' ~en fa i~u cUng co ngU'o-i il ta vin-ki~ ta tki-hll1lh trong S!" !o-J!" va ta tltdu-th#P nhifng jkiln ala Mnh-Jdn JI chiem-ngh"!m va plt!lng-s!" nhO'n-Jtin, nltil'''g mIru-IU'r~ lII~lc-i{ck ltliy-di#t . Ijudn CII'Up il cuoi cung, sau JM m~f Jiu-hi!u t'~ng (3), Jdn-cltung i~u thO- kk8ng-kltl t!tang-tkJ.

Vi Ie iy, ta ,a to- /tick nlly yeu c:1u kay ifn idy tit ca ngll'o-i Jllu 0- JU'o.; i!,o-~ink lIaO, HI.' t~ng-~inlt tui Ijuan-suot, kltang ph,ln-bi!t sl> PhU hay vjj-~i~n, nin cac vi nlly c6 pltlrO'ng-pltap Jilt Ijudn cU'O-p. Jl1u Jtra.i nU'Uc, dllu tren ~o-, JIlIl vo-i xe, Jllu va.i ng!"a hay la t,d'l, ntu cac vi iy c6 j. tlrJ.ng Jo!,t tau, tkdu thank, ntu cdc vi nlly c6 mgt vi-trE tot ilf klrang-ckiin, IIlgt h,mg stiu, mqt v!"c-thfim if J6ng mqt i!,o Ijlltin, ta ellu xin va.; cdc vi iy hay giftp ta PhU'O'ng-phap il 'IIcm v~' mgt klt-Ijua /Un lao, ta se thilngthU'o-nt II"z1'ng ngU'o-i iy ~il1lt nhif1lt ehlre-vi tU'O'ng-Jzr0'1Ig va.i cang, "hifng tlro-ng-I! ~l1ng b!,e tiln ekdu ball xlrng iang il k"8ng thl g~i t: p"lln tltU'o-ng etia anh ha-tiln cdp eho.

(1) Luc nay, co Ie, ngllai ta aa b~t aiiu 89' cho tanh-mang' minh, nen khong con nhon-tai dll6'j soai-tuong nib?

(2) Trong hang-ngii nghta-quan ai'log m(lt long nhau ma ciing con nhirug ganh-t] nbO nhen lam h~i nghia to. Th~t, thoi-glan nao va khonggian nao ciing co nhfhig bon thlcb Iam lil'Q (megalomane).

(3) Djch Signal de tambour, Ct day m(3l h6i trong phZIi hon ?

56 tfP8an 8u:dia

Ta lam hich n?iy d~ cho m9i ngll'Cri deu bitt.

Nay hich.

(Ban nay djch ra do Giao.Sl Legrand de la Lyraie (I). Thanh-Tra Be>n-Xtr SI1-VV, tho.ig-djch-vien ella Toan-quyen) (2).

MQ-phan cua TrtrO"og-Djnh dii dtrQ'c 1113 gan T~a-B5 Phap. Nhieu ngtro'i Vi~t den dl1 dam tang. Nhfrng CQog-sl1-vien Vi~t biet tam-ly ngtriYj hay giau b~t nhfrog hung-tin loai ay, d~ duy-tri tinh-thiin chien-diu ctia dan-cluing Vi~t, nea mach cho ngtro i Phap hieu ro.

Ngtro'i Phap I c£t llnh M-ph~ng chung-quanh ma e nghla-quan 1~ do~t di,

Theo Dqi-Nam Chanh. Bien Li~t truytn, vg Djnh a Le-thi- Thtro-og

(1) Co-Trang, eha Trang hay Cu Truo-ng hay Legrand de la Liraie ma duil"i thoi Phap-thudc duong Phan-Thanh-Gian bay gi6- mang t~n, tli' nga tu dm'mg Le-van-Duyet to·j rach T'hi-Nghe, Theo bai Le rapport de PhanThanh-Gian et de Lam-Duy-HICP sur leur mission d Saigon, aapre« de l'Amiral Bonard et Paianca trong tap-chl Bulletin des Amis du Viellx-Hul1918, so 4, trang 219, phlm-tO'ng (3).

(o!) BaD hjch dich trong sach Les premieres annees de la Cochinchine tac-gia : Paulin-Vial trang 323, 324s 325 va 326..

(3) 0- Ly-Nhon, vg Bjnh b] bih, khOng bi~t phai bit nay chang '1 CUp nMn r~ng la bit b] Phap giam dim, d~n Binh milt ciing cho bit ra ('I~ ba lam trim pMn-s~ ngu6-i vg ngay cuO'j, cung ciia chdng, Sao ~i c6 minh ba hau aung t<Jng-tang, ma b3. bau nay dang-Iy khOng ra m~t duge vi ba tri~,t-d~ iing-hQ nghia-quan va tinh-nguyen theo giup '1 Ba han da giau thl sao all ba Thuang khOng not mrorig-tira ma phai v~ nguyen-quan P Ba cai «t~i sao l) ily khi~n toi tra 16-i khOng <lugc.

ti-Plan Iu-dia 57

Sau khi Dinh qui-tisn, con trai ten Tu~ (trong Nam gQi la Hu~) n~i len va ciing b] Ghet (1). Ba Thircng het con chc5 ntrong tva phii trer v~ nguyen-quan la Quang-Ngai d~ sanb nhai.

Nam T1,1'-Bu-c thu- 27 (2), tMy Binh nghia-khl ctang khen, nay VQ' bi ngheo kb~ th~t dang thirong, quan tlnh ben tau v~ tri~u xin c~p cho ba m6i thsng hai mtroi quan ti~n va hai . phtrong gao den khi ba cMt thl thOi.

Nam T1,1'-Bu-c th{r 31 (3), tlnh-thjin Tra-Qul-Binh tau dng: MQt nha Blnh cha con trung-nghia, dtrQ'c vua soi xet til' lau, v~y xin cap cho t1,1'-dj~n Dam miu, d~ ngtro-i trong hQ ta Van-H(j nh~n lam ke-t1,1'. Vua y theo.

Nam T1,1'-Bu.c thu- 34 (4), vua nb& den cong cua Binh l:].i -sai dung d~n thO- (y lang ser tai tu-c Ia Xa Tir-Cung, va c~p them cho VQ' mQt thdng mtro-i quan ti~n va s{rc cbo xli d6 ph3i 10 san-s6c ba.

Khi b~ milt, vua ban cbo mQt tram quan ti~n d~ 13m ma chay (5)'

Nen htrong hoai-c() s~p tan.

Chuy~n Tnrong-Dlnh tv s~p su-a danh hM chuong cao chung.

Blnh la nbO'n-v~t cua d:}.i-cbung mi~n Nam QUClc-Gia Vi~t, nan

(1) Theo Les premieres annees de la Cochinchine etta Vial quy~n II, trang 256 thi Hu~ b] ngtleri Millo du vao rirng 1I~ dl}' ti~c. Hu~, vg Hu~ va bao nhieu du-klch-quan deu b] ha sat. Trir vai ngllui phu-nit va con nit tra-n trong bui mai thoat eh~t. HQ llin ve a~n ella Phap va ti~t-1Q SI1 nlly. Hu~ h] tan hai 10i thang nam Dam 1870 (thang tIl nam Canh-Ngo),

(2) ~am Gh\p-Ty (1864). (3) Binh-Mao (1867).

(4) Tan-Mid (1871).

(5) Tir Theo Bg.i.Nam Cluinl: ... Uti lam rna chag 130 rut trong f)f#-Nam Chdnh-Bien Li~t truy~n, t~p 2, quy~o 38, trang 26 a va b do cu To.Nam djch ra cho tac-gia chep ll}i. Tae-gia rat cam tl} cu To-Nam.

58 ij.plan Ivdia

tac-gi~ xin ban gop chut it v~ £>jnh th6i, tuy~t-nhien kMng c6 t pileb1nh chi ca.

Khen :E>inh U'u-tu 1.1' '?

Gifra luc nay, khen nhw v$y, tac-gi~ h6a thanh banh xe thti' nam rang chi~c xe bOn banh, vi~c ma tac-gia khong th[ch tt nao.

va lai, n~u khen nhtr th~, t~t phai phU-nh~n cong-can, Sl1 hy-sanh khong bo- b~n cua Phan; Thanh-Gisn (70 tu~i con di su- ben Phap) ngU'o-i ma ca phe chu-hoa va ngU'o-i Phap deng-thanh cho 13' ngU'o-i ai-qu6e sang~su5t (patriote eclaire), c5-g~ng dem Sl1 t5i-thi~u t~n-that cho qu6cgia Vi~t.

N6i :E>jnh la ngU'o-i b~t tuan ky-1u~t, cung ch~ng hi~u ro tlnh-hlnh trong nU'ac va "khat-voug ctia cac cU'o-ng-qu5c ngoai-dtrong, lam eho r6i them cha khong g&-g:)c chi Mt, vi tr~n Ky- Hca dii ch~ng quy~t-dinh v~n-m~ng eua quoc-gia Vi~t rei 1.1' '?

N6i nhtr th~ 1a bao quat 1uon phe chu-chi~n gem ca Vua Tl1-Du-c trong day vi Vua T\f-:E>u-c tha-thi~t va slSt-ruQt vai xU- Gll-C6ng, dii kbuy~nkhich Blnh trong vi~c de-khang chOng Phdp.

V~y :E>Jnh ~e dU'Q'c ph~m-tir nao '?

Cae ban tim d~-d;}ng ti~ng ay trong cac lo-i men tMt ra tren kia.

Khong phai la nba phe-blnh hay 13 hQc-gia, tac-gia chi 13 mQt ke hi~u-ky mu5n x~p dau vao d6. C6 th~ thoi.

tfplaD .udja 59

Anh t'hng-quan m~ Trll'O'ng.fJjnh . .,

PHU'·BAN



... MU'O'I HAl BAI LI~N HOAN BAT co v A VAN TE eVA NGUYEN - &iNH. CHIEU.

Truong.Djoh e6 mi)t tri.kY: Nguy~n-f)inh-Chi~u.· Nguyen-Dtnh-Chieu sinh nam Nham-Ngo 1822 (1), nglfCri bai Phap tri~t-de.

C6 Ie V30 d~-nhi tam.ca-nguyet hay la d~-tam tam-ca-nguyet nam Tan-Dju 186[, Djnh e6 yeu-cau Do-Chi~u gia-nhap bi) tham-rmru etta minh, nhtmg Do-Chi~u til' ehOi \Ii ly-do b] mu m~t. Tuy tht ma m8i . khi c6 vise chira thang, Trtrong-Dinh. cling ci2u mll'u hOi y turi ong aD (2).

Khi nghe Dinb b] ban thac, Nguy~n-Dinh-Chi~u bet su-e dau kh" ve tinh-than. The Do-Chi~u m&i dieu Dinh mU'Cri hai bai lien-hoan bat-eli va mi)t bai van-teo Bai sau nay nao-nuQt, lam-Iy, mQt th~ covan d~i-blit trong Nam v~y.

(1) Sach N8t long tJ6-Chi~u trang 11.

(2) Sach N8t long tJ6-Chieu eua Phan.van-Hum . trang 26 dong, 13, 14,

va 15. .

60 t,psan su-dia

Mrrai hai bdi

I

Trang Nam ten ho nbi nlw cC;n,

May tr~n Co~Cong nuc tieng Jon. Dau J~n hOi rem tau b'}ch qui (1) Hal qtram them r{lng tM hoang-mon Ngpn ca ung nghia tra; clur« be, Qua an' B;nh~tay Jat vpi chon.

NO' I<hien anh~hiing (2) tal gipt IllY Lam.clam ba chl1' Jieu linh·hOn.

II

linh-hOn nay Ja tach thea than, Sau finh con roi clau tlJ'(fng~quan. MlJ'c seT lanh.binh rna mat gi~c,

Son Mng ung nghia tMm long clan. Ciup Ja; cloc tron an nam_t,},

Ngay chUa nao 10 tieflg nghjch·than. 6c (3) ngu tvung tinh ray trb m~t, CHip xong nha nU'uc buli; gian~truan.

III

Cian~truan k~ xiet may nhieu Ian, VI mroc Janh trao mpt tam than.

Nghe chOn Ly-Nhan (4) ngU'ai sang~sot, Nhln can Oa-phU'uc (5) canh bang,lchuang.

(1) Ngll'Cri Phap,

(2) Hai ti~ng anh.hung khang bii§t CQ. B() rnu60 tra v~ ai, KhOng It CQ.

B() tv gQi mlnh nhu v~y? .

(3) ?

(4) Cn-lao giao m~t viri xu Go·Cong.

(5) KhOng th~y ghi ten treo .JJ!a-dlJ Hdnh-Chdnh Nam-Phhn, song U\y trllc·giac rna suy chilc II. din cat fy giila ell-a Sol-Rap va cll-a B()ng-Traoh.,

fi,psan su-dja 61

Bat cum Ke-I(j' (1j chi sun bulJi.

Manh ao Mong-Iung (2) chang ne philn. CM ddc ra tay nang vac nga,

Trvuc sau cho tron chii' quan-than.

IV

Quan,thiJn con ganh n~ng hai vei,

LO' du cong,trlnh he bui ai ?

Tram Jam miJ,binh vay Ian nhd,

MiJt go co-lay (3) chOng hOm maio LvO'ng-tien nhii ruiJng ba mua tnroc, Thudc J~n nghe buon bdn bi~n ngoiii. May rui pMi chang, trui Jat biet, MiJt tay chOng,chdi m~y nam dai.

V

Nam diii nMng mang (4) ng6ng tin vua, Nln nhl,1c tham toan Ie JV(TC thua.

U ke (5) nam h~ng con cM Joair,

Ngo Ton (6) tram cluroo J(Ti ngiiy du«, Biiy long than,t,} viii hang su,

Ciii' mdi giang,sO'n may J{lo,bUa,

PMi J~ng tu~i trirl cho m/J'(Tn sd, CuiJc nay ngay v~y c6 phan-bua.

(1)7

(2) Ao giap,

(3) Liiy lr cho-vo mOt mlnh,

(4) Nhilng phai dlru nga ehlr khOng dlru hOi va e6 nghia la lilln-tillp, Iuon-Iuen, Mang la tri suy vao m(lt eM miii, 10 l~ng. Nhtrng mang la li8a-tillp suy-nghY, lo-l~ng.

(5) ?

(6) Ngo-Khai, Ton-Va-Til hai ehi~n-pbap-gia c1l!-i-Uli.

62 tfPsan Iu-dia

VI

Phan-bua trai Jat bi~t cho long,

"-

Gong vifc clau Jau cOng mu6n xonq,

Gam nJi nhfl nghieng lam (1) cMng cpt, Nfli bao b6ng x~ lu6ng day clang. Dong-Nai, chfJ' My (2) 10 nhieu plr/a, Ben-Nghe, Saigon (3), k~ may clong.

DJu bi~t dung binh nhu clat hi~m,

GhSng clflnh xa bO co! Go-Gong.

(1) Mong.

(2) B~ng-Nai: theo Buemg-ThO' gQi Chu-Nai, ngUili nha Thanh gol Ia Nong-N~i va tH~ng Vi~t bi~n ra thanh BClng-Nai, lr itay B<>ng-Nai Ik Bien-Hoa.

ChI}' My: Cu-uc My-Tho ten gQi cua Cam-bill.

(3) Ben-Nghe: L6i diu quay qua c1uang Trjnh-Minh-TM My gia keu Ia B~n-Nghe. Trong Bai-Nam NMt Th'Ong-Chi T~p Tha{1ng, dich-gia:

Tu-Trai Nguy~n-T~o, BQ Qu6c-Gia Giao-Due xu1l:t-ban, trang 75 c6: NgauchU thi (ch{1 Ben-NgM) a pbia Bong huy~n Binb-Duonq, phO xci trli rn~t.

Chi von-v~n blfy nhieu, thOi ma tim hi~u, va khOng bi~t dich-sac chI}' n~y hi~n gia lr vj-trl nao, phan nguiri Vi~t ilinh, phirong-hueng sal, a IiSi ify c6 CM Soi, Ch{1 Sol cfing (1l; (y phia Bong huy~n Blnh-Dtrrrng ••• (sach da d§n trang 73) Chg Soi lr 16i HQi-trli'ang Dien-HClng bay gia. n huang HQi-truang Dien-Hdng ma gQi Ia huang Bdng thi khOng (lugc, cM ify vao huang Nam,

Saiqon : ten Saigon Ia (l~c - bi~t cho chau-thanh Hue-Ki~u. ~hilng ngll'ai n~y gQi Iii. Tal-ngon hay III Tai-ngan (B~ Ngan), Cbau-thanh ma chung ta (nguc1i Pbap) keu III Saigon, nguai An-Nam gol III B~n-Nghe. Vi duy nhut dan-chung nghe chung fa n6i Saigon nen ho gQi dia-lli~m ify 1a Saigon d~ di! h~ chimg fa hi~u. Sach Histoire et Description .de la Basse-Cochinchtne (Gia-B{Rn Th6ng-Chi cua 'I'rjnh-Hoai-Btrc) dich-gia:

G. Aubaret (ten Vi~t gQi III Hll-BA-Ly) trang 194.

VQ.y thi truec 1861, Saigon III ten g9i ChQ'-L6'n bay gia.

VII

Co·Cong binh giap hc'J'i chang.rang,

Doai Bac trong Nam /u{)ng thd-.than.

Tren tr!Ji Don.dan (1) hoa kh6c chil,

DU'ui viun Bao.ngU'rTc (2) s6ng' keu quan. May giang Truong.coc (3) dU'ang quan vang, Trang xe Co rua (4) tieng dliu tan.

May cI~m non song deu x,}nq vl1'ng (5), N~n clan ach nU'uc d~ ai toan?

VIII

Ai toan cho thiJu may trai sau? S", the nghe 'thoi da lac di1u 1 Ci~c co om-sam mire /9i nrol,

Binh suonq lac·dac nang fien th!iu. Ca lau da xep tren Giong-thap, (6) Tr{)ng siJm con gam clU'ui C,}a-khiiu. (7) Canh 3'y nhl1'ng ma ngU'o-; ay /~;,

Hpi nay nao tMy tU'ung-quan d~U.

(1) ?

(2) Bin a vam s6ng Tra chay ra B~i Vam-Co? (3)1

(4)1

(5) Xirng-vlwg: xay-xhm. Tren day vi~t virag dau nga 1a 1ilm. L~i in. (6) ?

(7) Con thll,}f a trong f)ja-dl3 Hanh-Chanli Nam-Phbn (y me huu song Cila Ti~u mQt con rach d~ ten rach. Luong-Uong (eMf sau villt nlnr v~y kMng bO dau chi ca) a tren nguCln c6 de cira Khau ..

B2>i Bloh Con s5'og c6 phuc-kich quan Phap {y day, song khong ro. ngay thang, va cUQC xap chiiln nhu thf nao ?

64 tf.paan su-dia

IX

T trang-quan clau hCti co hay chNng ? Seiu tlnh co-da, nu-a cla ngan. (1) Cam n6i kien ong ra su-c dr:p,

Quan bao sau-m(Jt chiu lai nhilng. (2) Dei keu reu moe bia Dtrung,Nghi~p, (3)

Cd HB hOB tan ma Lf,Lang. (4)

ThOi v~y thai vay, thOi ciJng v~y,

"

Anh-hung clen the J~ ai Jan? (5)

x

D~ ai Jan-thue IfJi sau nay, TriYj bui eht.ra cho vpi cllii xay.

Thii buli; trang-sa da ng(l'a boe, (6)

KhOi turi Deo-chich tieng muong ray; (7) L(le-Iam f!lay ch~ng hoe sau biJn,

ThUy-hir v1 c1au nh{JD re bay?

Hay v~y cat bien giong v6 ky, (8) Nau-nt.rung cha v~n c6 clfiu vay. (9)

(1) Bien-Hoa,' Gia-Bjnh va Bjnh-Tllang Ita v~ PMp do hoa-uoc ky k~t ngay 5 Juin 1862 (mong 09 thang 05 nam Nhlim-Tuilt), con VinhLong, An-Giang va Ha-Tien v~ trao-dlnh Hu~.

(2) Lai ella ke ti~u-nhO'n han tan.

(3) Danh-tirong CIeri T1lng, ca nha cha con It~u gioi, thai nhon SQi ehung la Ducng-gla-tuong.

(4) Tllang lIai Han y3-B~, nam 99 tmac T8y~Nguy~n Itanh Hung-N~.

ki~t-hlC. phai qui hang - sach N6i lOng -B6-Chi~u, trang 58. (5) D~n thuc - sach iili dirn ding trang 58.

(1'1) Canh cua ehi~n-si khi thac giila tr;}n mac,

(7) CM cua ngmYi aTh trQm ten Chich cil sua ngllai 1~ m~t.

(8) Va ngga hay (y day 18. cbi~n-ma. N~u tmac ro 11ll9'C canh ch~l nhl.l nay, thi len ngtra di nh~m clnrc Hi.nh-binh.

(9) R()i H'ty lilt cha v~n dO con han.

tfplan ,-ad;. 65

XI

Dau vay s~m chap n~ thlnh-/}nh, Gi6 b~t them buiJn may d?O binh,

Ngva trem xifng-vifng mien BSc-khuy~t, (1) Xe nhung ngO'-nglin co! Tay-Ninh.

8M vsn pha La, cu chll'a t~,

Tam bang phong-than gi6 cla kinh; (2) Trang curie con nhmu tay tu"anp-ta, Lui nguyen trung-nghia ha lam thinh,

XII

Lam thinh hlJ clrrng git1'a hai nqoi, (3). Nem mQt tir clay kh6 nJi ngiJi. (4) Mai giao Thi-Toan clirng cl~ set, (5)

LLrlti qtram Ov-NhLrp'ng phili toan giiJi. (6) Danh Kim (7) chi sa thang LLru-Ov, (8).

(l).Tai hai ti~ng Bi1c-khny'li, b~t ngmYi chu thich lien-tuang tM bai Win-Ie phd-mli Vo-Tanh vei ThU:flng-Thu: Ngo-Tdng-CMu do B~ng-SllcSi~u soan :

Sira ma do l~i v~ BiJc-khuy'lt, ngpn quang_minh hun-Iui! aim trunq-can ... Bd.c-khuytt: tren Bl1c, khuytt lei cira cung, vi)y cira cung irtn Bilc lei Ii

Hut dc5i oi-iri Nam lei Nam-KY. (2) Sa qua, da th~i qua. (3) Tr6'i, d~t.

(4) Ng21i tren gal, n~m m~t i1~ng nhu Vi~t-VuO'ng Cau-Tien h21i IlSi nam 412 truoc CBng-Nguyen, ita lam v~y dt; nha miSi thu Vua NgB.la Phu-Sal,

(5) Thi-Toan ngu6'i trong trny~n ~h~c-Phi, c6 chi phuc thu cho Nhae-

Phi.

(6) Bo-i xua, D1!-Nhllgng Cll deo dang y-tuCrng tra thu cho Tri-Ba. (7) Nuac Kim, Mi Itai Nam-TlSng, la mQt quiSc-gia rQng Ian tren B£c Trung-Boa•

(8) Ngllai trong truy~n Nhac-Phl,

66 tfPBan 8u-dja

Giup Tt5ng xin phlJ ga Nh~e-Lo;. (1) Dang hp mroc Nam ve mpt m(J;, Ngan niIm mi~u-va 'Slng cong toi.

VOn-ti Ph6 Qu&n-Ca TRUaNG-9INH (2)



H,,; oi I

1.- Gi~c cd bo Ian;

TU'ang-quan mdc h~i I

2.- Ngpn kh6i Tay-bang (3) J6ng J6, cc'Ji Bien (4) con . t,(Jng Janh sun-lam;

B6ng sao Va-KhUc (5) ve Jau, Jem thu vSng ti~ng canh clinh t~i. (6).

Nha tU'ang-quan XU'8;

3.- G~p thuu b,nh CU',

lam ngU'u; eM J~;.

(1) T6i th!in nha Nam-Tting, con ella Nhae-Phi,

MU'Cri hai bai bat-eli tren !lay trfch sach N6i lOng -BlJ-Chi~u nhil·ng trang 55, 56, 57, 58 va 59.

(2) TUY hi'li qul-tien, Bjnh khOng con chuc-tuec ella tri~u-dlnh Hu~ I'l~i vlri con mih ngU'Cri PMp, nhung ben trong tri~u-(!lnh Hu~ khuy~nkhieh va dan-chUng khang-chien llng-M, nhu-t Iii BCI..chi~u thl th~ nao khOng goi la Btnh- 'ray Sat- Ta tirong-quan ho~c la tanh-binh Binh, che dau iQi . la PM QUllD-_Co-. Ch~c la SI1 so- suilt ella Vo-Sam?

(3) NU'lrc 0- huong Tfty tu-c la Phap-qutic,

(4) Coi Bien. N~u vi!)t Bien B hoa thl la Blsn-Hoa, 0- day toi nghi khOng phai la Bien-Boa rna liL coi ghlp-gilri vlri tin~ khac, vi v~ dU'lri ti~ng thu la danh-tir chung.

(5) Sao clla ngU'Cri chuyen-nghiep 'Va.

(6) Trich a sach Nguy2n--Binh-Chi~u, Nguy~n.Ba.TM, trang 118.

t~p.aa Iu-dia 67

4. - Til' thuu u hang vien-tu. phap-binh tram tr$n Ja lau.

Den khi ra quan Jon-c!ien, v{j-ngh~ may ban cung trai.

5. -_ LUc gi~c Janh tai theo quan T(;ng,Doc, (1) trU'ung thi, mo sung,

tron may nam ra s,rc tranh tien ;

Ltsc cu{k tan ve u huy~n Tan-Hoa, cUp luy, han song, (2)

gi{l' mpt g6c bay long elich-thai. (3)

6. - Ch9't thay canh buom lai Stf (4)

vi~c gj;jng-hoa nh{l'ng tU'ung r~ng xonq ) Da Janh tam giay t'!U phonq (5)

phQn Thien-tv (6) ha elau dam csi.

7 - Bai long chUng cMng nghe Thien-tv chieu, J6n ngan may d?m ma tien;

Thea b"mg dan phiIi chtu tU'ang-quan phil (7), ganh vac mpt vai kMn nqoel;

8.- Com ba tlnh dl)'ng cu phan nghia,

si-phu Idm ke vui theo;

T 6m muon dan gay s(; mp quijn, lu~t-linh nao ai dam nh{li. (8)

(1) ?

(2) Bong noe vir d~ cac chuo-ng-ngai vi}t khac, (3) Khang-cll cMng ngtrai nghjch mlnh,

(4) Thu hal 26-5-1862 hay Iii 28 thang tu nam Nham-;rulft giO-. dlin (til 15 gia den 17 gi6') thuy~n su bo neo a Mn Gia-Bjnh-Thanh lit Saigon bAy giO-.B . .4. V. Hut, 1918, No 4.

(5) Clfp b~ng Ianh-binh.

(6) Ch~ nliy Thlin-tir m{Yi ph3i.

(7) An, Ttrang-Quan phil phai a tri~u-alnh Hu~ ban, hay la dan-chung ton Mn rna atrQ'c?

(8) D~ nguol - N6i long fJ~-Chi'lu trang 98.

68 ttpsal\ 8udia

9.- Van tM nhu Tham-bi~n, ThIl'O'ng-b;~n, g;up cac co ban.b;;Jc nhung ding.

Va tM clung T(;ng-b;nh, Di5c-binh, coi may a{Jo su-a sang I<M.§;ai.

Thll'O'ng 0; I

10.- lien viing an chua, tr6t aa ru,rang

An bee mtru binh, oao tirng tr~.m;it 11.- Chi lam cli5c cit xue Iv bi5 (1),

ch6i sac girra trao;

Ai mui5n dem qiram bau cang tll'O'ng (2), chiin hoi ngoa; ai.

Ha chBng thay'? 12.- Srrc g/~c Lang.Sa,

Nhieu phll'O'ng qui,quai.

13.- Giang clll'ai mroc tau aong tau sat, sung n(; qua bap rang.

Keo len bit Ma-nl (3), Ma-ta (4), J;;Jn ban nlw mll'a vsi.

14.- DiJu nhrrng api,aon (5) thuu tnroc, cOng kh6 toan.ae trrrng ngan can;

Hui5ng chi co lay (6) ngiiy nay,

aau clam chac treo manh mvt clai

(1) LI) biS : Btrc tho bao.cao vi~c th~ng tr~D. (2) Cang, Chfl cang nay phai kMng g.

Ten mQt thanh guom bau xira, girom trong gQi la can-tuong, guom

mat gQi la mac-gia,

(3) Binh Tagals Ct Phi-Luat- Tan rna Ma-Ni (Manilla) IS. d~-aa. (4) Linh Vi~t theo v~ PMp bl:1!5i ban aiiu.

(5) B~i-d()n III d()n KY·Hoa a~p len h<>i 1860.

(6) CO lUy III lUy dung mQt mlnh,

I l,pean au-dia 69

Nhtrng v~y mao 15.- V, mroc tam than c1a nay I con mat eOng cam;

Giup clai ·cai ngMa clang lam: nen lur nao npi.

16.- RSlCh-U, Go-Cong (1) may frgn, ngU'u; thay cl3 kinh ;

Cu.a Khau (2), Trpi CfJ (3) Cae nal, ai nghe cMng hst,

17.- Nao nhpc su-c hp tao {4} bien $lJ, lU'O'ng tien nhfl rupng, clio mpt eau hao ngMa I~e quyen;

Nao nhoc quan vo-kM blnh-ean (5) thuoe clSln ghe budn, quyen bOn chii' giang tluronq clpo tai.

18.- Nu; clat nu.a nitm ngitn gi~c {6) nao thanh clang loy sat cac' nol,

Ciao tre ngan cl~m clanh Tay,

la ngva giap xe nhung may cai.

Oil

19.- CM doc clem ve non mroc cO, ghe phen hoen nen, eay thU'O'ng pha M (7) clwe lie ,

(1) Cae chiln-tfch n~:y khOng con hru ll!-i d~ lam Siau cho lfch-sii. (2) Cua Khau (xem chu-thich hai tho- thli- tam fr mQt trang trmrc), (3) Xem eM ban phuc-trtnh eua Benard.

(4) Mc}t chuc-vu chia nhieu bQ-pMn. mlH bQ-ph~n gQi 1a tao. & l1ay nhfhrg quan eoi s~ tien bac, lila th6c.

(5) Giang thtrong do giang thau a~o tai.

(6) Am-chi hie a Go-Cong, nhung a l1!ly tfr 1-3-1861 l1~n 26-2-1862 tlingeQng lil muai thang hai muot san ngily.

(7) Ta~ mQi tit5ng am-chI h~ng.tMp.

70 ~p.aD .lidia

Nso hay fra ISii eanh que xu», nMm mdt lam chung, tilm bang phong-th-an vpi oai (1).

20. - Chenh long quiin-si, tluranq quan T trung (2), nhte quan T trung (3), chiu eMt nhtr ga :

Bl,I'c trI nhan-dan, gi~" th~ng ta, mang thang fii, om s~m nlnr nhai.

Oil

21 - S", fM hai (4) ben Ho, ben Hun (5), bao gia v~ mpt mtJi xa tho ?

Phong ctronq con nu-a TtJng nu-a lieu (6), Jau nu h:}i mpt fai (7) ttrung soai I

22.- Nao phai ke tang sir (8) J-au gi~c,

ma J~ nhvc mi~u Jtrang ;

Nao pMi ngtrai ki~u chieu (9) Janh (10) phien, ma gay fhii bien tai?

23.- Ho~c la chupng mpt lai hoa-nghj,

v~n Nam-Thien phai bat Nh:}c-Phi v~ ;

Ho~e la 10 tram hp hoanh la (11)

fhui V-Jia (12) cMng cho Dtrung-Nghifp I:}i.

(1) Quay la mang Hln vai li16'i trung.

(2) va (3) Hal ti~ng nay phai vi~t b~ng t khang hoa. (4) Difu nga m6'i e6 nghia. Bay ehite 16i in.

(5) Rg phia B£e Trung-Hoa got la ne, H6'n la ten tri~u-c1~i xU- Trung, Boa, xung dQt I~n nhau v6'i Hd (dam 425 truoc Cong-Nguyen t6'i nam 196)?

(6) MQt trieu.d~i Trung-Hoa gQi la Tong, m~t trieu v':!a a Bite TrungBoa gQi 1a Lieu, tllO'ng-khite v6'i nhau,

(7) Y eh6' khOng i.

(8) Giai binh eh6 nay tan khong g. (9) Gia ehi~u Vua ra.

(10) Ch6 nay ti~ng hoa phru hon 18. danh (11) Giang rQng ra,

(12). Ten mOt chau trong ettu-ehb Trung-Hoa, tu-c Ia d~t Bitc-kinh ngay nay.

24.- V~ ai khien dU'a chi» khan xe,

nhln qienq-son ba tinh lunng them buon ;

,

Biet thucf nao cCr phat trong rung,

hOi nh~t nguy~t hai yang sau (1) cMng c/oai I

25.- Can chi nii'a ; cai co the rieng than ngU'ui khoc tU'p'ng (2), nham mat .roi may fui mpl tnrimq khang;

ThOi cia clanh : bong ta dU'ang gam ghe ke day clang, quay got I{li han thua tram tr~n bsl,

A. , VI.

26.- (3) Lam ra co ay, teo-ho» ghet nhau chi ?

Nhac clen clo{ln nao, anh-hung rai Ivy rna; I

27.- Cupc ttunq-nqht« hal nam llim J{li.tU'ung, nhpc nhan v~ mroc,

nao khirn (4) tieng th], tieng phi;

Coi An-ha (5) mpt chu-c chju Lanh-binh. lay lat theo thoi,

clum cnac clau thanh, clau bei,

28.- Kh6c la kh6c: mroc nha can Mn loen, hOm mai yang chua,

thua buon nhieu nJi khUc niil )

Than la than: bu cal IUc qua phan (6), ngay thang trong vue,

ngO"ng~n mpt phlfung tre dSl;.

(1) Sao mai phai.

(2) Ngllo-i kh6c tllgng la ngllo-i kh6c hlnh ve. (3) 26 rna bien 28, iHfy chdc l~i in.

(4) So-n la nao nung thay vi khon la mon (Viet-Mam Tl!-f}i'en). (5) Chflu·96c.

(6) X~t dna, (y day chla xe ba tinh mien. Bong ve Philp, con l~i ba tlnh v~ trao-dtnh Hu~.

72 t,paan au-dia

29.- T Irang-quan con J6, cac turl Jpo-t~c thiiiy kieng-de;

T IrcYng-quan mat roi, may ch6 nghia-binh them bai-xai_

30 - Nao Ja Jang may hoi thfch-/y,

mfmg hum (1) che m~t r~ng xue:

ThfJ chJng may mpt giac chlfn inrirnq-se, da ng'l'a boc thay tturi phai.

0-'

, .

31.- Trui Ben-Nghe (2) may mira sui-svt,

tluranq defng anh-hung gifp luc qlen-truiin (J) ;

D~t Go-Cong cay co u-e;

cam niem than-t,} het long trung-a;.

32.- Xir» con lam tlro-ng,

c!lfc Tpng gio; hai chii' binh Tay ;

Nay thac ve thanh (4)

xin cilrng hp mtJt cau phlJc thai (5).

Phir-Lang TRU'O"NG BA-PHAT

Thao ca& 8 - 6 - 1963 Cao thanh 7 - 8 - 1963

(1) MIlD khong co g m&i trting, Man co ve hlnh con h~, nO'i nguon-soal

il~t Ti'lng Hanh-Dinh,

(2) Ten chtr nho Ia Nguu-chi'r, Nguu-tdn, va ngay nay Ia Saigon. (3) V::rt-va, khi'l-cl1C.

(4) Than m&i phai thay vi thanh,

(4) Tro- ve DO'i TMi tuc Ill. coi vinh vi~n - trong sach N6i long es-cua« nhtrng trang 96, 97, 98, 99, 100, 101 va 102, sach nay ciing rut Thi-phu van-til' cua Va-Sam.

tt-psan airdia 73

~ ,

TAM BIA LlCH Su-

o

Qui ban c6 ba con hay anh em chon (y nghia-dja do-thanh Saigon dU'o-ng Phan- Thanh-Gidn hay n6i theo blnh-dan la u d5t thanh Tdy) ma ngU'o-i ta gQi khong tning 13 (y dU'o-ng Mac-dlnh-Chi, ho~e la khong c6 ba con gl yen giae ngan thu trong d6 ciing v~y, cll' Il cac Thanh la vo chOn ay thong-th3. Toi m&i vo hom I thang I I, roi v&i anh MinhKha, mQt 13 tham mQ cua ban toi cat tang ngay 4-9 va hai 13 dat Minh-Kha l::ti tam bia ljch-su- d~ coi. Bia n~y toi biet n6 tit nam 1960, sau khi xem Vifn-h6a Nguy~t-San s6 50 an-banh hoi tUng 5 nam ay, bai cia Tan- Vi~t-Bieu.

Chung toi qua khOi cu-a, queo me trai, di th£ng tai mut dU'o-og l~i re ben m~t. MQ ban toi (y 10 tay m~t. Vao kiem vieng xong x3, toi l::ti trc,. ra dU'o-ng va Iii t&i loi trU'ac nba quan, Khoi dU'o-ng nach s5 9 mQt chut t::ti 10 23. chung toi d1i trong thay tam bia lich-su- ma dii'ng ngoai thay mQt th~p-t\l' son den, dU'ai c6 chii' d~ nhtr v~y:

CI - GiT

Barbe capitaine dinjamerie de Marine, Tue dans une embuscade.

Le 7 Dicembre I860 Souvenir de S(lS camarades

(Cac tieng Barbe khong dau sac, d'injanterie cung khong dau ph~t tren va tue cflng v~y).

T6i xin phep mua baa trU'ac m~t the;>' ma dich dng; Bay nO'i an nghl :

Barbe B~i-uy I\lc-quan thuy-chien Bi giet trong mQt eUQc ph~e-kfch Ngay 7 thdng 12 nam 1860

(thii' sau, 25 thing 10 nam Canh- Than) KY-ni~m. cua cac be-bin.

74 tfP8an 11i-dia

ChUng toi vo vong rao bong bup d~ coi, va d~ng th~y nhG-ng ti~ng ~y kMc bam vao dm bia va ve SO'.il dliu den.

Rai tMy chi chit nhii'ng chii' Han, c6 ch6 dec duQ'c, sau chec phan tram 1a dec khong dUQ'c vl Ie bi nguCri t~y x6a, va mua nang.

Anh Minh-Kha rang doc, nhung k~t.qua it oi l~m, vl anh n6i m6i mQt hang chii' mat Mt nira, thanh thir cac chii' con l~i toi nghia h~t. Toi bao anh rang coi thir, anh xem noi bla trai cua t5m bia th~y chii; con ro, va doc cho toi chep 1~:

Thai-Belo C~n-Chanh-Dien D~i-H{Jc-Sl Du-c-Quoc-Cr5ng Ph~m-Trung-Nhii Cong M~ Bia Minh.

NO'i bla m~t cua t5m bi~:

Tv:-Dl'rc tMp-tam-ni€n, thq.p nhi ngo~t Jciet nh(l't Sdc-Soqr: (rai ke hang chii' coi khong to)

. .

. . . .

• • • • Phan-Thanh-Gidn

• • • . qu4n Hinh-Bp ThU'{J'ng-ThO' TrU'O'ng-Quoc-DQ.ng-phll-ng

Pham-trung-Nha 13 ten th\1Y cu~ Ph\lm-i)ang-Hung. Tl1-i)~c th~p. tam nien th~p-nhi ngo\lt... la nam Canh- Than (I860) thang Chap, ngay tot (chua bi~t ngay nao),

Ph\lm-i)ling-Hung 13 than-sinh eua Tir-DG tu-c Nghi-Thien Cbirong Hoang-Hgu, VQ' vua Thi~u-Tri.

Ngoai Hu~, khi thQ' khac xong, tam bia dU'Q'c dU'a xuong ghe vao hai-ph~n Nam-Ky b] bon Pbap g~p etrap 15y va s~n lt6 lay tam bia ay, khac them chii' Pbap chong len va dl1ng tren mO ella Barbe d! kY-ni~m..

~paan .-adia 75

T~m bia nay b~ng c~m-tb~ch loai x~u, c6 lQn san, mei trong

thi Him nhtr bang gra-ni-te.

Be cao d9 I th 70 Be ngang lei I th

Be day lei 0, th 25 /

Dtrng tren m9t cai dai :

Be cao chirng 0, th 60 Be dai lei I, th 40

Be r9ng loi 0, th 50

« Tam bia lich. su-» ill1'{yc ch1J.p ngay 28-r66. Ban van bia nay do Phan-Thanh-Gia~ va Trutrng-Khdc-Dung phung sac thdo being Han tlf, nay con d{Jc dU'{yc, tuy mpt d6i chii' hoi mer, chUng tOi se xin tro- lqi ban J)~n bia nay trong m~t dip khac gi:in ddy.

76 t~p8aD au-dja

t~psan sirdja 77

..4.nh chup khOng trtmg thfiy nhfrng hang eM: Han. Rinh trtn til' trdi qua pluii . 6/lg'lPM~Lang, Giao str Phan-Khoang. va b~n baa eM nhitm, d~n coi «tam bia lidi sri-» trtn.

D~c-bi~t cua tam bia 13 ki~u-thu-c cham theo ngtro-i Vi~t.

Me tren cao the cua bia, tr~ Ltr&ng-Long tri~u nguy~t va may

bay.

K~ d6 1a khu5n tam bia.

B~ tren «hai rong gi&n chau », hai bla dtrng cham nhanh 1a h6a dau rong, Cr dtr&i chan bia c6 tao may bay va m~t thu.quy~n.

Hai ben hOng, ben 'tren va dtr&i chan t~m bia, bon mi~ng cia cham day la, lam trang-tri cho tang them VI! hoa-rny-

Ph an cua (Hi, m~t rong ngang cham Cr trtr&c, hoi-van qua tu5t hai m~t hai ben, nhirng khong c6 rong Cr hai m~t nay. .

T~t d, t~m bia va dai d~u lam trong m9t kMi c~m-tb~ch, di kheo, cai bay a cb5 ~y.

Chung toi trong qua, t~m tat khen hlnh-thtsc eua bia. Toi nh6m y n6i v&i Minh-Kha:

- T~m bia n~y pbai d~ che; n~y chang 1

_ Toi tU'ang khong phai.

- Toi dIng v~y. N6 phai a trong Vi~n-Bao-T3ng, no'i d~ My-thu~t Viet-Nam, theo anh Pban-Thanh-Gian m&i hgp Ie.

Anh Minh-Kha ti~p:

- V~y thl phai l~m, vi t~m bia nay c6 rn9t ti~u-sir kha quantrQng dlnh-dang d~n ht>i. Vi~t eMng Phap dm-lang.

Toi khOng n6i nita, vi b day khong phai 13 noi ctia toi dap Ul'i ma Vi~n-Khao-C~ rn&i du th~m-quy~n d~ phUe-dap.

Rt>i 11a t~m bia ~y, chUng toi di xem qua cac nha rna khac.

Ngizy $-11-1965 PM-Lang TRtrO'NG-BA-PHAT

HAY TiM BQC B4C-SAN PHD-BIEN H~N CHE

,

THA 1-

"-

DQ

• TIENG N6I eUA NHU'NG ~GUCrI TRE KH6NG MUON f>AU HANG eQNG-sAN, GONG KHONG MUON CHIEN-f>AU f>E BAO-V~ Ttr-BAN DJA-CHU.

NHiiNG SACH, T~P-CHf DUNG K~ ClrU

I) f)q.i-Nam NMt TMng-ChC, LQ.c-Tlnh Nam-Vilt, ~p thtrQ'Ilg, cijch-gia:

Tu-Trai Nguy~n-T~o, B~ Qu5c-Gia Giao-D9c xu«t-ban, 1959.

·2) Nguy~n-ba-Th~, Nguyln-c1inh-Chi~u, tU sach nhifng manh gU'O'ng:

Tan-Viet 1957.

3) Phan-van-Hum, Nai long f)'6-Chi~u, in l~n thu- hai, lo~i sach tim hi~u, Tan-Vi~t, 1957.

4) Nguy~n_ba-TM, TOn-Th9-TrrrJ'ng, nhl xu«t-ban Tan-Viet 1957.

5) Le-Thln Tran-TrQng-Kim, Vilt-Nam S,r-Lrrp-c, quy~n h~, in l~n thu- hai, nha in Vinh va Tbanh, Hl-n~i, 1928.

6) Nguy~n-nhtr-Lau, Hai trdm nlfm drrO'ng-lich va am-lich c1~i chitu I780 - I980, nba in Man-Sanh-

7) f)ia-d'6 Hanh-ChUnh Nam-Ph'I1n; ty-le Giam B5c Bia-CMnh Viet-Nam, 1960.

8) Bja-do xU- Nam-Ky tuy thea cang-tac thi-hanb nam 1859, 1860" 186I, 1862 trong quy~n Histoire de l'Expedition de Cochinchine en I86I cua Leopold Pallu, Paris, Librairie L. Hachette et Cie, 77 boulevard Saint-Germain, 1864 (do Vien Kbao-C& Saigon tang-trif).

9) B~i-uy Lucien Grammont, Bfa-do t:Jm xU- Nam-Ky, ve t:Ji Saigon 1859-I863 ngoai sau sach Onze mois de sous-pre!ecture en Basse-Cochinchine Paris, Challamel-Aine Libraire Editeur, 30 rue des Boulangers, 1863 (do Vien Khao-C& tang-tr&).

1

do Nha TSng

200.000

10) Paulin Vial, Les premieres annies de la Cochinchine; tome I et II, Paris, Challamel-Atne, Libraire Editeur, 30 rue des Boulangers et rue de Bellechasse 27, 1874.

II) Leopold PaUu de la Barriere, Histoire de l'Expedition de Cochinchine en I86I, Berger-Levrault editeur, Paris.Nancy, 1888.

12) Alfred Schreiner, Abrege de I'Histoire d'Annam, deuxieme edition, Imprimerie Coudurier et Montegoilt, Saigon 1906.

. 13) Henri Bouchot, Documents pour servir a l' Histoire de Saigon, Impri-

merie Albert Portail, 1927.

t~pean eudia 79

14) Diirwell. Ma chere Cochinchine, (thO'-vi~n Societe des Etudes Indochinoises (y Thao-Cam- Vi en tang t.rii').

15) Phan- Than~-Gidn et sa [amille d' apres quelques documents annamites, recueillis, traduits et annotes par Pierre Daudin en collaboration avec Levan.PhUc, Saigon; Imprimerie de l'Union Nguy~n-van-Cua, 57, rue Licien Mossard, 1941.

16) A Despois et Mme Laberenne, Lectures morales, Paris, Imprimerie Delagrave, 15, rue Soufflot.

17) Lucien de Grammont, Onze mois de sous-prejecture en Basse-Cochinchine. Paris, Challame1-Aine, Libraire Editeur, 30, rue des Boulangers, IS63'

IS) Bulletin des Amis du Yieux-Hid, 1geme annee No I, Janvier-Mars 1932. 19) Le~'rapport de Phan-Thanh-Gidii et de Ldm-Duy-Hiip sur leur mission a Saigon, aupres de t Amiral Bona rd et Palanca dans Bulletin des Amis du Vieux-Hue, 19I5, ~o' 4.

20) Tap-chi La France en Cochinchine, revue du Monde Colonial, asiatique et americain, organe politique des deux mondes, pub lie sous la direction ode M.A. Noirot, 6eme annee, aeme serie, No 4. tome XI erne - Avril x864, 3 rue Christine Paris.

21) Notes pour seruir a I' etablissement du protectorat [rancais en Annam.

Une reunion du Haut-Conseil par Le-Thanh-Canh, Bulletin des Amis du Vieux-Hue, 24 erne annee, No 4, Octobre-Decembre 1937'

22) Van-H6a Nguy~t-San. s(5 50, thang 5. nam 1960, B~ Qu5c-Gia Giao-D1}c.

23) Sach chii' nho:

Dgi-Nam Chanh-Bien li~t-truy~n, t~p 2, quy~n 38, trang 26 a va h.

24) VU'O'ng-hong-S~n, Saigon Niim Xira, T1J'-Do xuat-ban, Saigon, 20-9-1960.

25) Nguy~n-Huynh-Mai, Vii-Tanh, TrlrO'ng-fJinh. Hai vi anh hizng dtft nlrO'c Go-Cong.

Hai aoh chap trong sach La geste [rancaise en Indochine, tac-gia Taboulet, Tome II, Adrien, Maisonneuve, Editeur , I I rue Saint-Sulpice, Paris 6eme, 1956•

Hai anh ma chup ~i chO Ct G~-Cong.

80 t~p8an I-u:dja-

VAl GIAI- THOAI co OINH LID TUI



CO LANH-BINH



TRUONG - SINH



















• Lt'- THO _ XUAN

Nhii-ng tdi.li~u Sir-Bia nuac nhd v~ sach vOo vd hinh chup md tOi ttl ttm-to! gom-gop trong ngot hai muu; niim troittr vdm song (jng Boc den t(in dinh Hung-Sun, da bi mlit ea trong con binb-lira,

. Md anh c~i em trong nhOm chd truonq t~p·san S[rBja co do; 0- tOi mpl bdi khO.o.cU-u. Dam khao-cu-u Sir-Ria bling « tu~ng b~ng]) hay Mng irl-nlur ·thi au cung ld qua buang vd ... qua chu{mg.

May thay, tOi CO mpt lC5i thoa' I

Anh chO-nh;~m tgp-san Sir-Bja vit:a g&i den tOi m9t caf tho « Phat r;eng» val con dliu Bun - di~n Saigon 24--6-1966. Anh mong tM girip cho nhil-ng giai-thofl.i v~ C~ Liinb-binli h9 Truonq,

V~g, hOm nay, gitra d~m mua tlim-ta, trong canh ticli mfch thDn-qn~, tit: xa vl)ng {fl.i l1m-l nhirng tieng dai-bsu: hoij.c ilhzr canh-phdng hoijc nhtr bt1n phci, tol trinh-tronq chep lai vdi gfai-tho{li co dinh-daug tai C~ Truonq, irir mpt qiai-thoai md bd con Go-Clmg thuang nMe ld 0: H~n C{l Liinh-binlt Trzrung da v~t Lanh ·binh Tlin Mc man md cMt :t.

1.- TEN H(J cu LANH BINH.

"

TBi nh6- n tu. khi t&i bit ~~u nghe. thu$t chuy~n vi anh-Mng

« Cib-Khau, Tr"i-Ca, R"ch-U, Go-Rua» n~y, hay a9C nhrrog sach chrr Han va chrr Phap chep. v~ vi « C5i An-Ha ~t chu.c cbiu Laoh.binh» nly, t&i quen vai hai chit h9 t~D : TRU'O'NG-BINH.

Nlm XU'3, chinh Bng Nguyen-Blnh-Chiem, em ru~t aha SU'o-ng-Nguy~tAnh. con Cy Nguyen-Blnh·Cbi~u. khi aQc cho wi c:hep bai van-t~ va 1 Z bai lien-hoan c:Ua CI,I Nguyen-elnh-Chi~u kh6c: C", Lanh-binh, cling bao v61 tai U Cv Lanh-binh h9 TRlrO'NG tetl BINH.

tfpsan 8..rdia 81

G~n clay, tBi m6-i thiy S~Ch chii' Vi~t ch~p ba chrr T,u-O'ng-C8ngD inh ding nhtr bang t2n dtrbong g~n ch9' B~n-thlnh.

Tdi ngo- r~ng ai kia ita dQC ittr9'c. m~t van·li~u nlo noi v~ ell Lanh-binh Mng chii' Han v6-i ba chii' Tru-O'ng-(o1lg-Dinh, nen ch~p I~i nhtr th~. Chii' cdng it~y pbiH chang co ngbia II It 8ng I) nhtr Quan-Vii nha Han thl ittr9'C gQi Ia Quan-COng (6ng Quan~ 8ng h9 Quan), Baa. Cho-ng nhl T5ng Ih1 ittrQ'c gQi 11 Bao-Ce.ng (8ng Bao~ Bng h9 B;;)?

Va !\li, van xtra cung co d~m chfr u c8ng I) trtro-c ten it~ to long sung"'kfnh. nhtr bli cua Cv Phan- Thanh-Gian soan trong dip di-Hng ph~nm~ Cv Vo-TtU'o-ng-Toan~ eM mBn-sanh Cv Vo thl. vi~t: Trinh-c8ng HoJi-D,f.C, D-cOng Quang-Dinh, NgO-cOng-Tinh ...

Ho~e-gia ngtro-i nao ito ita co itQc nhrrng chfr eon I\li tren m~bia trtr6-c kia cua Cv Lanh-binh, nhU' t8i se thu$t sau itay?

Th2m m~t ili~u cung itang ghi-nho- II than-phv eoa Cv Lanh-binh ten TRU'aNG-CAM vl con cua C\1 Lanh-binh t2n TRU'O'NG -·HU~ (1),



m~t ngtro-i ding theo itu&i vi?c itanh Tay cho it~n ch~t vl trong quyin

Abrege Je I'HiJtoire J'Annllm, ,Alfred Schreiner ita chep ra « TrtrO'ng-Hu~ D.

11.- M(5T «KY, VJT J) KH6NG CON NtJA.

Hili two-c, da nhi~u I~n t8i d~n Go-c8ng c1~ In bip SO'D-qui ella song-tban bl T(r-Du. il~ xem 1~ Cung (jng (s) 0. Vlm Ung. no-i d\1ngvo d~C th~ clla Cy Lanh-bihh 1.Q TrtrO'Dg.

T8i cia cI~n cbvp blnh m~ Lanh-binh T~n c1~ llm tli li~u".,.. cilng ~~~~~~Th~~~~~~o..~~

(1) Chil 1.t n~y itQc HI1~ theo am trong Nam ma itang Ie phai itQc Tu4 (bong lua), TruO'ng-Hu~ con e6 mc}t ten nua la Quy~n, va vi 1& con ca eua C\1 Liinh-bioh. nen itU'Q'c ogU'lYi itU'O'og thai gQi 1& «C~u hai Quy~n» (T~i mi~n Nam; ngtrai con ca gQi III th..r hal),

(2) e Ong» day Iii. Ca Oog.

82 tfP8an audia

t6i cM nh60 ba chit ch6t v~ ttU'6oc U «KM,,~ ,,~u-t tr;c! D va bly chit ch6t v~ sau la «u-e Jlrung c$lIg ["'ill plto tlti 111 tltu ».

Ba chit «khinh nhu-t trich]l g9'i I~i cSu thO' Mt-h& cua Lt B~ch «Thai-suu "ltn.t trielt kltinlt 1t~lIg-",ao II va clu dich qua hay trong «CltillltpltlJ.-lIgd", ]I: Gieo TltJi-sun "ltr t!,,/I It~Hg-",ao, khi~n cho tai clU'O'ng cIu.ng trU'lre bu-c aoh roi Urn cua Lanh-binh T~n tren chanh cli~o ma mi2n-lilan lien tU'o-ng t6-i C\l Lanh-binh hQ TrU'oong, con ngU'o-i clem di eh~t clang If phli n~ng nhU' Thai-soon ma «e3n D nh~ con hoon lang con chim Hl}ng.

B~n nhU' neu trU'6oc m~t Lanh-binh T~n bay chit «u-c Jlrun,f c8,,: /U#II plto tltil" tltu» (khen che ceng.lu$n m~e ngao thu), thl ta m6-i nghl sao clay? Nhu-t ta ngU'o-i a~ t~ng cl8i (fgi n~y u eng T8n-ThQ-TU'O-ng. Ai ding bi~t: cliSi vlri Phap thl T U'o.ng VM T~n ta hai ngU'o-i trong nhitng Ite ra h9'P tac s60m nhu-t, ma cliSi vlri cll}ng-bao thl Tuong con chut luang t~m hO'n T~n. Cung clanh : «rlt"g ltay tlti tlt#t IJ ltay», nhU'ng T&n khen ehan~. T8n mfa chang? Thei clanh I ph6 cho «ng;'" nil", "ia mi!"g lII?C klten cltl» I. ..

Tei cung con nh60 U sau khi ehyp Ity hloh em ky-ni~m Lanh. binh T~n trU'lrc s~n ch9' Go-d\ng - m~t «kj-v$t]l nay kheng coo nita. lei r~t hai long ma baa anh }',n - mOt c8ng-chu.c nhU' t8i - t~ng :

- Nho- anh clU'a d~n cI~y, t8i chyp cai clai n~y t~t ky, ch\lp cho th$t to di c~u Itj-c8ng n~y ch~m s~u tr2n cia &0 chO'n ~m: «A 1/1 m;"tOire Ju L1nlt-/'i"It Tin, rranJ serviteur Je 1/1 Fra"ce» (1) Anh coi: ngU'oi vi~t eMnh Ia ngU'o-i Phap rna ngU'o-i clQc I~i ehrnh 11 nguo-i Vi~t, nhU' anh va tei.

- Nghla 11...

- Nghla Ia ngU'o-i vi~t clinh nghia chit « serviteur » U ngU'o.i giup vi~c. nguo-i co c8ng; con nguo-i dQe tht hi~u nghia -«. nhU' anh va tei.

(1) Theo Abrege de l'Hisloire d'.Annam thi cau nliy: «A Ia memolre du Uinh-binh T~n, Chevalier de la legion d'honneur, fidele et courageux serviteur de la France ».

t;p.an ,li-dja 83

- U nghia lAm sao?

- TlU con tam sao nii'a ~ M~t ngAn l~n, anh va t8i go.i c1O'n cho h~-tren thl c1~u au m~t ngan I~n du-lri chot phai co m~y chii' « Votre tr~s humble et tres obc!issant serviteur» r~i mlri d~ni ky ten. Nghia Il serviteur 11 illy-tlr, l'lghia m~y chii' tren la «Tui c1ay ta ten illy-tlr. qu~ il~i th~p-htn Yl dt da 5ai-khi~n cua Quan-L60n », hi~u chua?

- V~y eau 0. hai nb n~u djch cao-cao theo Tay thl la «B~ ky-ni~m Liinh.hioh Tin, ngU'c"i giup vj~c dt day cang cua B~i-Ph~p », b30g dJch dgtdgt theo kifu « an-nam-mit 'II, tlU la ... ngLe ky qu' I

*

/11.- L~I M'(jT ({ KY - V ~T II KHONG CON NO' A.

TM cung cung anh b~n a~n vi~ng. m~tl « ky-v~t» khac. Nhung khi g~n c1~n m~t nga-tU" thl anh ao.l1g l~i va bao:

- Anh ai m~t mInh, quanh qua tay m~t, c1~n di cita s~t nho b~ tay tdi la ao. Va nh60 au-ng noi u tai ilU"a iluc"ng ehl eh& ila I

- Sao v~y?

- S<}' Hnh-kfn si! (! phi-Ie» (1) ho~c &ng x~p ilOi-hoi thl m~t. bi~t h8n.

Ma anh c1i thl c1i chlr ehU"a eMe la ilU"<},c I~i gln.

Sao vb?

VI cM nhl, eM a~t S<}" e. kh8ng noi thi~t~ H9 59' nha c~m-quy~n quo. SlO h9 eho anh xem,« va cO khi h9 cung 59' anh ta Hnh-kfn mugn thit hQ. va h9 cung s<}' gium ebo anh nii'a. Ui-th8i Um, tuy anh.

T&i «l~n-mo II ilin. M~t hang do ch~y dli theo 1~; khoi c;H cil-a ngo s~t a~n m~t cita ago s~t khac nbo hO'n, vtra m~t ngU'c"i ai. Tai do qua r~i rao l~i, nhlt!. vao. Ben trong ' ell-a s~t nho co m~t ng"i m~ cg; Mn trong hlng do va cu-a ngo r~ng ta m~t ng8i nhl xu-a kha Io-n, .tu c£n, c1~cblob. quy git Ng8i m~ va ngai nha c~ch nhau bo-i m~t san r~ng, cO mQC

(I) Theo doi.

84 t~p8an au-dja

cao, chu-ng ro fa ng1.1'o-i trong nha n~y 't khi ra m~, va cMc-chfn la a1 co cl~n tham m~ vao ng1ly I~ nhu-t-clioh nao thl ph3i do ctta sit nhc, moco Mc co gio-, ch6- khang cl1.1'Q'c vao cU-a ngo danh rieng cho nha n~y.

Ma mlnh khaog ph3i thatt-nhatt cua k~ nkm d1.1'6-i m~ va ciing kh8ng phai g~p ngay I~ cl1.1'Q'c mOo ctta sit nho. Th~y m~t og1.1'01. clo-n- 8ng clu-ng tu8i, toc chai lang, m~c h~ cl~ ha-ha tr)ng tinh, il1.1'o-ng sam-soi cayki~ng trong ch$u· to-tU'6-ng, t8i go cira xin vao. Nhb- co ao baoh-ta va cav~t r~t mlfc dang hoang, tai cl1.1'Q'c cht nhi ta ti~p.

Sau khi khen c~i tric-M-di~p uelo ilang thu-c, cal til N~i-phU r~t hi~m, h~ gh~ ng~i trang-Dha, 54ch bao co gia-tri, tai khen trl ngon, t~i cblm rai phan-tr~n:

- Th1.1'a Bng, t&i ttt Sai-gon xugng, nghe n6i ngei m~ nly la m~ quan-lo-n clang ClfU.

To ve ng'!c-nhi2n, eng de-d~t ilap:

- Ph3i I Ma khang hi~t h~i tr1.1'6-c ha ngo,!i tai cO ha - con chi khang hay nghe ai noi sao ~6 ml cho chan 0. clo; lac sau n~y kheog co a1 tham-vi~llg sira-sang nen cii.-kj va u-tr~ qua.

Xin eng cho ph~p tBi ta xetn m~t chat.

Thl ng~i cliy ciing tUy to, cln chi fa ifo. M~ cii. qua, h1.1' ~hi~u.

Th1.1'a ang, tai tim h9C lich-sir nU'6-c-nhl nen il1.1'Q'c xem m~ DaO cang . cii. cang xtra caDg quY.

Tei I~i nai xin. Ong gU'l}'Dg-gfO:

- BU'Q'c, mOoi eng ra xem, milo eng nh6- 11 kh6ng phli tai chI bao 1

Ng8i m~ v8i kha 160n, xung-qu3nh co Yong thanh th~p ma r~ng.

Quanh vong thanh m~, ang chU c1~t eho d1fng va-sel tau dtta eta rOC I~ch la, phO'i c1~ Um cUi.

tfpean Iu-dia 85

T8i vac meS- tlu do-ad~p qua do. Tei kfnh-c£n h.ro.ng-ni~ ti~n. nhan. Tai r~t xuc-a~ng khi chep m~-hia. T8i tb$n-trQng ch1;lp hlnh dm m~-bia ain ba hr9't, cgt sao cho c11t9'c m~t t~m 3nh th$t to to. n~t, tit ch~m, to. 18 Dho Um-tOCm Iten bia, m9t t~m bia hi-hii'U. TBi nh6- DbII' Dhii'ng ehu- tren Ia:« &I}i-Nam liinh An-HJ Lanh-bilth kiim Binh-TJy &I}i T wo-ng-QuJ" », v~ tM nh&. ~h~c-cMn sau ebu- ch6t Il: «TrwO'"g-cdllg hll) ... chi "'9 ».

T ~i sao tBi dt xuc-a~ng khi chep m~-bia ? - T ~i sao cO nhitng l~ nho l~m-IOCm gl tren bia ml t8i phai ch1;lp anh cho th$t ky?

ThU'a quf h~D, c16 la m~t ~m m~- hia hi... BAM I T8i con nh6- to e16 hai ,hit« Bi"h Tt1y D tbi bi bam ml v~n clQc vl cloan ra c1tr9'c, c1~n nbU' di ten cua C\l An-Hl Lanh-binh sau chii' «huy» tM hi bam nat m~t dch e£n-th$n va tan-nh~n, bi IOCy avc aa ave lam nham tM kh8ng con to m~t net nao [

Poai chaog h~i Cv Tttr01lg meS-i c1~n xong DI}' ntreS-c, ngtro-i Ph~p ph~n thl trQng C\l, phln tM mugn mua-chu9c dan-tam nen cho phep xay m~ d"ng bia Un-hOi; t~i v~ . sau, mOCy ten Vi~t-gian «tau ta tau vao D hay tv-y ham n~t t2n Cv, m9t ngtrM rna chung eho Ja « phi~n-Io~n D.

Khang to sau ngay qu~c-gia dltl}'C d~e-I$p, ng8i m~ cua TtltO'lIgCong c1trl}'c xay-clip I~i m9t cach xu.ng-c1ang nhtr th~ nao, song cMe-ehb t~m m9-bia bi BAM kia - dm m~-bia ~eh-sit tUng ltru t~i Bao-tang-vi~n - Ia m9t « kj-v$t» ma nay khang can nita I

IV.- MOr ANH - HUNG Va - DANH.

. .

Nh~e teS-i Tttr01lg.C&ng, ta kh8ng c1tr9'e quen C\l Nguy~n-elnh-Chi~u; khBng phai eM vI 12. bai Iien-holn Va bli van-t~ kh6e Cv Lanh.binh, ma vl tac-gil L~c-VJ,,-TI;" 11 ngltai c6 nhi~u quan-h~ d~n cli 0-, cli cli, coli 8gDg, di ch~t eua Cv Lanh-binh. Tuy mang t$t mu-Ioa, Cv Nguy~n-Blnh-Chi~u khBng cam Jam m9t ke vB-dVng trlteS-c: eanh gia-vong quelc-pha ma vIn n~Dg long cung non-ntr6-c, luBn-luBn ti~p-xuc veS-i nghia-quan, bay mtrU tfnh k~.

Trong s~ xuan T~p-ch! BlJng-Nni, kho3ng 1933-1934, vi~t tilu'rsoC\1 Nguy~n-Blnh-Chi~u (1), tei c6 theo l<'ri Bng Nguy~n-Blnh-Cbi~m ma thu~t rkng: «C\1 TnrO'og-Binh e~m d~U nghia-quao t~i Go-C8ng. Vua T'lBu-c phong C\1 Um Lanh-hioh va d~y vao tr~n hai dnh An-gian, Ha-ti2n dg ch~n-chinhvi~c hinh-nhung h~u sau n~y danh Tiy dXe.I'lc hO'D ..• C\1 ra di t11 an-than va vinh~hifn hO'n, nhu-ng cae d~ng-cM than ta cu~c L:bang-chi~n vo- tan. nghia-quan sao danh 11a ho; ma C", 0- l~i th1 m~ng vua d~ eli du-cre nao r.o.

Bu-ng tru-6-c dnh n~y, C\1 Lanh-hinh phao-ph~n h~t nhU-t. hen tho ngtrOoi qua Ba-tri to hay m9i vi~c va v~n k~ 0- It Gng B~ D.

C\1 Ngu~n-Blnh-Cbilu m~t hao: It Tlnh-th~ dia anh th1 (Ii dng hay ma 0- l~i L41 dng hay 1 l)

Cho neo C\1 Lanh-hinb quy~t-tam If BOoi long cluing ehJng ng"~ Tlrih,t;"-e"illl, 16" "gilll ",iy J9'" ",ii·ti'l,,» va hi) hin j-nghi <Cs: An Hs ",~t e!twe e"ill Lan"-bi,,", idy-1Jt theo t"iTi, '''11"11 e!t;ie ttill t!tan" ttill "~i» (2) ...

Va, nhic tM It Cng B~ Ba-tri:l, t8i hro.ng nen chep ra day chuy~n m~t Gng I B~ kbac ma tren ba mtrO'i nam nay t&i ch1J'a ti?n to bay v~ 'kh8ng m~t sach bao nao vi~t d~n.

Maa he nam d6, tSi. d~n 0- nhi~u ngay t~i yang Pha-ki~t - Tinhhl (My_tho) (I~ chep· bai hia kUc tr2n da thuit vj~c (lao I~i Kinh Thangtr8ng thu~c Hog Phu-Ki~t trong thM Minh-M~og (3), va ding ag tim d$t- 11J' :v~ C\1 Tri-buy~n Au-DU-O'Dg-Un va C\1 Thu-khoa Nguy~n-Hiiu-Huan, hai nguc,i cang sanh-trtro-ng 0. vung n~y, cung h9C r~ng uo eao, eung bo

(1) Trong s6 Xuan n?iy, toi c6 chep ti~u-slr C\l Nguy~n-Blnh-Chi~U va Cu Phan-Thanh-Gian. B6 ~il hai hili d?i.u-tien clla toi vi~t v~ danh-nhan DUe-Cnba nen c6 nhitlu sal-sot,

(2) Hal cau dy rut trong Qai "an-t~ kh6c Cu Llinh-binh. clla Cu Nguy~n-Binh-Chi~u.

(3) An thOng til song ChQ'-cfi My-tho (Titln-giang, Bjnh-tuerng) d~n st\ng Vung gu (Vam-co 'fay. Tan-an). Khi kinh (tao l~i xong, vua a~t tI~n la « Bao-djnh-ha J va Bach Phap gQi la «Arroyo de la Poste t.

tfpaan .udia 87

vinh-hoa phu-quy ma theo-ilu8i vi~c ,flnh T~y, r~i c~ng chiu dnh Bit kJIIg cam lolfH t1t·tf~,g-'1ui1H-illJu (1).

Lf:H m~t gio- il2m, sau khi an ch~o ga t~i nba Bng H~i-d~og Th6bg, eh~u C\l J'hu-khoa, chung t&i cu~c b~ ngot ba c~y-s~ dtr6-i bong trang Ibmo- cI~ v~ oha. Anh H., ngtto-i da tgo co-rn v&i t8i va da 1,0 cBng an vj~c lam ma dtta tBi di d~y eli do, vo-a D1?t-nhQc Ie chO'n vtra tho.th~ cung toi:

- Ollg th~n t&i thtto-ng n6i &- d~y co m~t h~ slr-s~ng v~ de cu~c cach-m~ng t~i vung n~y: do la Ba B~. Nhtrng ha kh8ng chiu n6i eho ai nghe, nhut U cI~i v&i ngtro-i 1~, hO'n nih la veri 1,90 trc tu8i va COD hO'O nii'a 11 veri t\li b~n d~ T~y.

M1 chung tBi d~U II kc I~ hoic l~ huo- d3i vlri ba, chUng tBi U b9n tu&i 1I5i ba nnroi, th2m nita 11 ra dtto-ng th1 chung tBi pUi kho~c ao hanh. t8 va deo e~-v~t rho co ve dang hoang.

M~c-d~u v~y, chUng t8i cung Cll- d~n va sf: tuy-cO' ung-bi~n. Nha: ba can mai Ia c~t cay, ~i el~u day Mn hii'u, sat I~ ttr ch~u-thanh Mytho eh~y' d~n. Ba: m~t C\l gia tu&i tr2B 80, ct~u qo tree, m~c ao d1i vii nu, qu~n vai den qua cii, dang khoe-m~nh, ve tr~m-tinh, cung ngU'ai cbau ngo~i trai tu~i c1~ tu--tU~D, than-nhi2n ti~p chung t8i.

Un-Itr9't chUeg tBi hoi tham nien-canh, suc-khoe va gia canh eua b1.

Chung 18i k~ ti~p 11 c6 U~D giap-ntt6-c v1 e~u tai-L~c, ehb C\l Thu-khoa th9-h1oh, c6 vi~og m~ C\l Thu-khoa, c6 d~D tham Ong Ba (z) va g~p Bng UttO'ng . phO'i lua; b1 nhlch mBi etrM. Chung tBi l~i U Ia co cl~n Vj~Dg lp~ C\l Au-DttO'ng-Un, m~t ngBi m~ 1~ mit x~y cao v6-i ba l&p di ong (3) va co nghe noi chuyin C\l Tri-hul'~n v6-i di non x~p (4); b1 I~i nhich

(1) MQt cau trong blli tho h~u-nhan nMc-nha C\l ThU-khoa. (2) Nguai than-tinh cua C\l ThU-khoa.

(.) Ba Cio, thuang gQi 18 Cia Bi~n-hOa.

(4) Truy~n r~ng C\1 Tri-huy~n tinh-theng nham-ddn, Cii dau enng dem theo minh mQt cai non xiSp, trong non co nhilSu bua-chu,

88 tf.paan au-dia

mei ctrO-i. R~i nhtr r~t b~ng long, b~ thu$t cho chJ.og t~i oghe m~t vi~c m~ ch~c chtra ai dtr9"C nghe, k~ cl nguo-i chau ngo~i cua t,a c1trO"tlg nglii c16, ngoay r~ng 1& tai:

•.• T ~i vam s6ng mo-ainh (Ch9"-cu, My-tho), tru6-c Cu-Iao Rling khi Cv Tri-huy~n Un vtra bi c1ao-phU-thU xu5ng tay tM con gai rieng. cua ba V9" thu- CUa Cv, 17 \u&i, nguo-i Ch9"-Btrng, chui mlnh vao giii'a phap-tnto-ng, chla v~t 30 Iya tr~ng hu-ng I~y c1~u-lau kheng itg ro-i xu5ng

it~t. •.

K~ it6, bi~t chung tSi 0- qu~n Ba-tri, ha hoi v~ Oog B~ Chi~u. ChUng tei m~nh mi~og tr1nh-bly : 6ng a~ luc trtr60c 0- g~n ch9" Ba-tri chung t8i thtro-ng it~n vi~ng m~ hai Bng b~ ~i it6; chung tSi cung thtro-ng d~n vi~og ngtro-i con trai cUa 6ng all la Th~y bay Chi2m 0- lang My-chanh, each ch9" Batri 6, 7, cay !5. Chung tSi hoi ba co quea-lon th~ nao v60i gia-quy~n Ong all Ba-tri. Bl aap:

- Quen-16on thl khang quen-lon, m~ tSi chl co c1~n Ba-tri m~t I~s at tham Ong a~.

- Thtra ha, 11 ct~n tham co vi~ chi?

Net m~t ba b&ng dau-diu. giQng noi b1 h&ng run-run, nhtr qua xuccam vi m~t du chuy~n xa-xtra nao,. h~ ttr-tir kt ••

Thl ra: sau khi nghia - quao « Bam La Tgi TtCri II hi Lanh-hinh T~n d1t Hoh Tay dn-quet, b~ v~ ngv t~i chQ' Thang-trSng. Rlli m~t nh1 nho 1Di~n Trung ct~ c1ay d~y hQc va xin ctr60i ha: vl v$y m~ ngtrb-i til gQi ba Il «Bl Bll », IX. Bl all PhU.-ki~t », « 13a B~ Thang-tr.ang II •••

K~ co cu~c khO-i.nghia do Cv ThU-khoa Huan va Cy T ri-huY~D Un laob-d~O. Tt~n-Ba-L~c c1ero hQn « h~t-ti-dzan I il~n c10ng t~i (fay c1~.,. gi~t c1l3ng-bao. L~c hi~t 6ng a~ Phu-ki~t la ngtro-f hay chii' nen mM giup vi~c van phong va dt till-dung ... B~ sanh hai I~D i1~u U gai. K.

ttplaD Iu-dia 89

Cv Thl1-khoa to. .« ttU'o.c Bhn.-bon» (1) v~, bi giam long t~i CbQ'-lbn, h!-m~t k~t-lien. curg oh6m «Cb~c TtU'o-ng-phatll (2), r~i trgn thoat ,~ My-tho ti~p-t\lc ,tanh Tay .

• • • Sau ogay Cv Thl1-khoa len ao~n-ct~u-cUi t~i c~u Cai-I~c, ba m sanh them m~t gai thu. ba, nh~m maa « ghe b~u v~ Qu~ng ». 60g B~ b~n n6i v6-i ba la vao Nam cla lau, mugn v~ tham que oha, rnaa « ghe b~u V.lO B~ng'nai » nam sau th1 tro. v8 ••.

Ba tho~t dtrng l&i, bao ngU'o-i chau ngo~i dO. tr~p mling (3) l~y di toc{y m~t ghc dlta cho cbung t8i xem, Bo~n, ba H ti~p :

- B~y la bUt-dch cua gog. 60g Um to- co. giam che ogU"o-i Mi xonr bi m~t ghe va gog cO ghi «t~n ngU"yi vi~t to-» 0. cu~i trltang gi~y. Mi day u ... t2n gia 1 An 0- v6-i nhau cia ba rn~t con, ct~n ngay v~ Qu~og, gog mM noi ro la vl vj~c « m~n an » nen llng phai thay t2n d&i h~; nay ph~n dU'&ng-sa xa-x8i, ph~n gi~c-gia lien-mien, n~u ch1ng may co cung cam cho gog th1 vai t20

h9 thi~t cua gog la (4)' Va saU khi gog ra di~ mu6n bi~t tin-tu.c cua

(1) CQ. Thu-khoa b] b~t va i;li k~t-an tU--hlnh. Chaog bao iau sau, C\l Liinh-binh Truong-Djnh tir-tr~n. nguo-i Phap giam an Cl,l Thii - khoa ra chang-than kh{j-sai ~ phai bi It ban moi » qua It nuoc Bon-bon II, tllc la dao Reunion, vi thuo- truoc nguo-i Phap d~t ten thuQc-dia nay clla ho Ia It He Bourbon D. Bao nay 0- trong An-dQ-dlrO'ng, each phi a Bong dao Madagascar (Phi-chan) 700 cay so.

(2) Chi nhtmg nguo-i Trung-hoa d~ t6c dai, kheng chju cao dart gi6c bin dong-h6a vai Man-Thanh; ho gia-nhap Thien-dia-hQi ho~c theo Bachlien-giao, hoac theo' Giang-hO-giao... cung vai mQt lo-i the «Philn Thanh Phuc Minh ll.

(3) Mi}t tlnr ruong nho, cling SQi tdp vo m~ng, vi nitp ruong baubau nhu va mang,

(4) Ba 06i ro ten hQ Ong B(} cho chung t6i ghi. Ba cho chung t~i .ob~n It TO- cO- m~t ghe s d~ lam tai-li~u va ba cting vui long ra ng<U truoc san d~ng chung toi chup mi}t buc anh. Nhilng su--li~u n~y h] milt ca trong con binh-lira 1945. Cach nay m:iy nam, t6i c6 hai Ilin tro- ll}-i PhU.-ki~t: mi}t Ian vai em t6i, Bac-sf U-Van-Ngon; m~t l~n vai hai ban Phl;lm-Van-LuQ'c, Hi~u-tmo-ng trueng Trung-hoc NguybBinh-Chi~u va Huy~n Huong 0- ChQ'-cu My-tho. Un nao toi ~oi tham cung kMng g~p ai, tl}-i chQ' Thang-trdng, con bi~t d~n Ba B(} hay con chau ba I

90 tf.paan au-dja

&ng thl hay clr c1~n hoi. ~ng B~ Cbigu 0. Ba.tri I .•• 6ng c1i c1ltC}'C v~i th~ng, nhon cO ngU'b-i qua mua 100-I\1a 4i Ba-tri. t8i nho- hoi tham lin ~ng thl Ong B~ Cbi~u cho bi~t la iIa v~ cUn no-i a~n ch~n vl vIa khoe vIa m~nh. T8i nghe cung mUong. • Man mua It ghe b~u vao B~ng-nai » ml sao kh8ng th~y &og . tro. v3, lei nang tU9t,' a~n Ba-tri .•• Ngbe t8i hoi, Ong B~ Chi~u tta lo-i:

« Chi B~ Thang-tr8ng iIiy l? Chao chi 1 Chi aa bi~t lnh co ten gil «va aoh iIa noi ro vo-i chi ten hQ tbi€t cua anh trlt6-c ngay ra iii u 'lnh co «d!nh-Y. Cb~ bi~t anh I~ thO'-ky thin-I{n cua It th~ng »L~c, chi bi~t loh d~y « hQc r~t Xu.og danh Ong B~, nhU'ng chic chi kheng to aoh coo lam g1 khac « nira. • •. Anh la b~n ~m-giao cua Thi2n-M DuO'ng vl cung 11 m9t c5- hiru « cua Lanh-binb Bioh. Nhb- cO anh ma hai ngU'o.i n~y Um th~ y-giac «v6-i nhau iI~ ,1£nb T~y. Khi Thi~n-h9 B~ng-thap v~ Trung r~i tit-n~n «va Lanh- bioh Go-cong bi «th~ng» T~n tro. giao, anh mai daoh £n bch « 0. Phu-ki~t, d~y hQc c~m chu-ng, t~i kheo lam thO'-ky i!~c-l,!c cho « th~ng » « L9C ma ky-thi~t 13 d~ giup by trong cbo anh em nghia-i!ang. 1i2n-l~c « b{-m$t va ch~t-che v&i ThU-khoa Tinh-ha vl Tri-huy~n Thang-tr8ng. « Nhi~u nghia-qu~n iI& kb& khi bi giam-c~m, ThU-khoa vl T ri-huy~n bao It phen tboat aU'<}'c voog vay cua gi~c phai noi ph~n Ilrn u nho- m~t tay Ong «B~ PhU-Li~t.

It my chi. vl chi I~i sanh (on gai n2n anh ra ai co m9t mlnh; «phli chi chi sanb con trai th1 anh chb- no tr9ng tu&j m6-i aem v~ ngoli «ctg t~p-1uy~n cho no aanh ny ...

It Ml My gio- anb 0. ct~u? Nam bgoai, chi nbb- ngU'M ct~ hoi, «t6i e cbi con non ngly non thang Den tra 1M qua-lea, Nao lnh cO v~

.,

« Nam-nghia Bloh-phu gl a~u. Anh vUoa tlri Phan-thi~t thl theo ctltb-ng bO

« ItO. vlo gop Su.c ciaoh T~y cY mi~t HM-tram, Thi-vai. t~i anh cia tii--tr$n « va t8i cO b10 hQc-tro t8i ghi to ngay tMng. clg ehb- iIlta cho chi ct~y 1. «Chi nen s~u blrt th1m vI lnb ila to~i-nguy~n, loh eta neu gU'O'ng sang-

t,plan ~u-dia 91

0: cb.6i tnrlre mQi ngU'o-i. chi nh6- ky thAng ngAy c1~ hang nam cung CO'll1 0: cho 3nh I ...

*

Ng~H trU'6-c mi?ng hum d~ giup mwu c1anh CQP' nhU' cng B~ Phu-(i~t, dung chang Ii vj~c ma cO le ca m~t Lanh-hinh Sinh, m~t Thiikhoa Huse, m~t T ri-huy?n Lse, m~t SIS Cbi~u cling ph£i cho u kh6 lam?

V$y nen, dem nay, d3t nen hU'O'ng long, t8i thanh-thanh kfnh-kfnh chep I~i du chuy~n n~y ~u ~boi· c1~c-t~i v6-i m~t b1!c ...A.NH-HUNG V6-DANH cua T&-Qulk

II. - TH9- XUAN



. -.... .- .... ----....,-----------------~

".

BONG - NAI

Cac ban mu5n tim hi~u mien dong - Mng Ciru-Long, xin mo-i cac ban dQc:

'-"

90NG-NAI VAN-TAP·



XUXT BAN HANG THANG

Vui 51)' cpng fac fhU'ung xuyen cua cac 0.0. Le·NgpcTfI,I, VU'ung-Hong.S~n, Thuan-Phong, H().H(l'u.T U'ung, Ch~nh. T,f Mai.Thp·T,uyen, Tuan Ly HuYnh.KMc-D(mg, Than van Nguy~n.van.Qu;, T~.Quang.Phaf, NguyJn.van.Hiiu, T,iin-van.Que, T,png.Tolm, Dong-Ho, H().Dlc-Thang, Le-Thp.Xuan, Sun-Nam, Blnh-Nguyen-Lpc, An'CU', Nguy~,..Ngpc-Huy, .Nguy~n-van.Y, Phpm.Long·Dien.

TiM BOC:

B~NG-NAI s6 7

:Bq.c-khiio v~ nhd tho Nguyln-:Binh-Chi~u

92 ij.psaa Iu-dia

Than the vd tho-van.

eaa

;t "'-

NGUYEN - THONG

'or BU/-QUANG-TUNG

L. T. s. B'l bitt ro v~ idc gia B~n Am Van T~p, ngrrCri drrang thai vai Trrrang-Binh, mn M m~t thi~t ciing nhrr cho ta tdi li~a co gici tri v~ «Trrrang Cong., chung tOi xin dang vda sf) dq.c khiio ndu bai cua ang BUi-Quang-Tung, ngrr&i rat quen ihu~c trong giai khao clla Viel-Nam' cung nbu qu()c-te. Bay ld bai bi~n khQo ngC1n ma- dlia cho nhilng bai khQo Clla ma ang se Ian lrrcri gui

tir Paris v~ cho T~p San. .

Trong hie toi con (y Viet-Nam. nUn dip di khao cuu v~ Ijch-suntrac nha, dtrQ'c han hanh g~p Bac si Nguyln-quy-Phln ~i Phan- Thi~t. Bac si mai cho toi bi~t r1ng con giit dtrQ'c - sau bao nhieu cuOc tang thtrO'ng vl kh6i lu-a - mOt bO sach cua c9 Nguyln-Thong. Ay la sacb BQn Am van tQ.p va Ky xay€n Van sao. At la 2 sach con l~i trong nhtrng tac pUm khac nbtt :

- Ngo9 J" tAo tki vin tip.

- Pitt sit- clI'O'ng giA'" ~kJo ["'rc.

- N/tJ" s!" ~i", giJ",.

- DII'O'ng cMn" [!lc •••

nay khong tim ra dtrQ'c.

Cac tac ph~m cua Nguy!n- Thong vi~t b~ng chit Han cb phii gia cong phien-dlch va ehti-thich d~ cho clning ta khao-cuu sau nay. V~ m~t nay, 6ng khac Mn Nguyen - dlnh - Chi~u, ong nay l~i vi~t tom Mng chit nom, chl c6 mOt 'vai bin chit Han.

ti-psan su-dia 93

~u-ng v~ phU'O'ng dien lich sUo, thu- nUt 1~ v~ m~t dan Nam· k~ khang chi~n thai Phap xam hrl?'c. C~ To-Nam v~ tei xin tam dich ba b~i cua c~ Nguy~n-:rhOng va TrU'oong-ceng-£)inh, H<;-Huan-Nghiqp d Phan-van-£)~t Ia ba tay khang chi~n mi~n Nam, c6 ten tu~i trong lich sUo c~n d~i Viet-Nam.

TrU'ac btt, nhon dip nay, xin giai thieu than tM



cua CO

Nguy€n- ThOng. Toi dlla theo ti~u sUo cua C\1 da dang trong DfJi Nam chlnh bien li~t trriyln t~p II (quy~n '37 tOo 136) va nhfrng lai truy~Q kh~u cua Bac sl Nguy€n-quy-Ph~n ~ 'chau ba dai ctia c~. thu~t ~i cho tei nghe trong nhifng bu~i h~u chuyen ciing Bac si tai Phan- Thi~t v~ Ui lieu ctia giao SU' Ca-van-Thlnh, hien nay Ct B~c-Viet da thau th~p v~ tMn tb~ va Sll ngbiep cua C9 •

.... THAN THE CUA CT) NGUYEN-THONG:

T~i Tan- Th~nh dnh Gia-E>jnh nay la chI?' Ky-Soon. dnh Tan-An (Nam PUn) c6 gia dinh dong Nguy~n-Hanh k~t hOn vai hQ Trinh. nguy~n qudn Ct Thira-Thien. Sanh h~ dU'Q'c :3 trai 13 Thong va HM. Anh em dU'Q'c than ph~ v5n la nha nho ngbeo d~y d6.

Cha 1~ m~t sam. d~ gia dlnh dti sanh s5ng Thong pbai di lAm mU'an cho mOt ba con trong lang vtra chan trau va giup viec l~t vit trong nha. COn. Hai thl Ct nha cham nom san s6c b~ v~ mI;' Ong b~ chU nha TMng 0-, vCSn ngU'boi hi~u hoc, th«y ThOag vi~t chii' t6t ba giup d5' cho ltn hoc, V5n thong' minh, trf nha b~n, Nguy~nThOng hQc VU'Q't ca ban be dU'Q'(!' x6m lang khen ngQ'i v~ yeu mb.

£)~n 100 18 tu~i, Thong dU'Q'c cho di ra hQ ngo~i Ct Thtra- Thien. (y day, ThOng cang n~i ti~ng l~ hcc gioi. Khoa 1849 (nam ky d~u, trj~u T\1' £)u-c), ong tbi d6 cit nhan.· Vao thi h¢i ; Th~ng bi danh rat vi ~p b~i thi bi l~m mV'c, khong hQ'p Ie. £)QC bai thi thay van di ctia ThOng, nhi~u ngU'ai khuyen nen ti~p tQC hcc d~ thi khoa sau. NhU'ng nha ngheo ThOng khOtlg tb~ ngoi hcc d~ di thi nen nh~n chu-c Hu~nd~o t~i PM - PMng dnh An - giang (nay tu-c la C~D - ThO')

94 tfpsan Inrdia

Nguytn-Th6ng l~y t~n chll 11 Hy Ph~n; hieu 11 Ky-Xuyen, bi~t hi~u I)~n-Am. 6ng lam hu~n-d\lo 6 nam. I)~n ,nam lS55, ong v! Hu~ 13m nQi cae; tham dll viec soan sach Nhdn S{l' kim giam (gtrO'ng vang SlI viec ngtrO-i). BQ sach hoan thanh, k~ dy viec quan Phap danh thanh Gia-:Dinh nam IS59, vi th1,1'c tlnh muon bao v~ dat ntr&c, ong quy~t tam tlnh nguyen tung quan. Trong quan ngu ong giup viec d~c l1,1'c cho ThOng doc quan v\l la Ton-TMt-Hiep.

I)~u nam ISOI, quan tri~u thua tr~n a d\li dlln Cbf-Hba rut v~ Bien-Hba. Bien-Hea l\li b] chi~m. Ong di xu6ng Long-Thanh vbng v~ Tan-An, Gb-Cong d~ tham gia do cUQc phong tdo nhan dan khang chien do c~u cua ong la Trinh - Quang - Ngh] (trtr&c a tr~n Chl-Hoa chi~n dau ben canh ong Nguyen-Duy la con cia Nguy~n- Tri-Plnrong], Ong Nguy~n-Duy tu- tr~n t\li tr~n Chl-Hoa, va ban ong la Phan - van - B\lt du-ng len mQ nghia binh cMng quiD xam Itr9'c Phap. Sau khi ong Phan-van-D\lt bl quan Phap Mt giet. Ong Trjnh-Quang-Ngh] thl tiep t\1c khang chi~n, dtrQ'c Ong I TrtrO'ng-Cong-Djnh tuy~n lam tham tan quan v\l, giup ong I)jnb mQt each dac l1,1'c.

Sau nam IS62 la nam tri~u - dinb Hue ky to- hba-tr&c nhtro-ng ba dnh mi~n dong cho Phap dlnh, thl ong Nguyen-Thong - do PhanThanh-Gian d~ cu- dtrQ'c bl> 13m diSc hoc Vinh - Long. Den nam 1867 thl ba dnh mien tay bi chiem luon. Trang tho-i gian 4 nam «y ong tlch c1,1'c giang d\lY, xay d1,1'ng .19i van mieu, lien 19c v6-i Trinh-QuangNghi theo' doi cu~c chien dau clla TrtrO'ng-Dinh dllng tho-i lien l\lc v&i cac si phu yeu ntr&c, treng d6 c6 nhllng si phu cac ,dnh mien dong.

Khong s6ng dtrQ'c·. trong dat bi dich chiem d6ng, do-i gia dinh v~ ~c mi~n tay. Ton 'sung d\lo du-c Kbl>ng M\lnh, ong cung PhanThanh-Gian khbi xtr&ng viec do-i mQ nba giao-dQc nl)i tieng a lQc dnh la V5-Trtro-ng-Toan, tit Chl-Hoa dtra cli dng v~ Bao-Th\lnh (tu-c la Ba-tri, tlnh B~n-tre) vi Ie du-c-nghi~p cua ong th~y chung khong d~ cho quan dich lam 0 ue. Sau khi Phan-Thanh-Gian t1,1' to. va toan

t,psan ,irdja 95

19C dnh bl m~t, ang rung mQt siS s1 phu « tJ' dja» ra a Blnh- Thu.D. Nam 5y ong dU'Q'C 41 tul>i (I).

:E>~n Blnh, Thl:1~n ong cung cac ban ngU'o-i Nam-Ky ban viec di!u tra dia tMt tim can cu- d~ tao di~u kien lien lac v&i Bien.Hea, d~ng tho-i pUt tri~n ngh~ ~ong, dch trir 1U'O'ng thl,t'c 10 k~ !au dai, Ong tl> chu-c viec di tUm hi~m cac vung cao nguyen La ngtr, Ba d~n ghi dja hlnh, d!a tM, kh3 nang khai hoang v.v ... 011g chua 13m dlf9'C gl thl l:}.i dl>i v~ Khanh-Hoa, (Nha - trang) rlli sau d6 di Quang-Ng3i va Hu~.

Trong nam 1867; ong lam an-s.it Kbanh-Hba, nhU'ng long v~n 10 nghi d~n Nam Ky da m5t. Vi kfnh m~n Phan- Thanh-Gidn, nh& d~n u di s&» cua Phan mong vua su-a dl>i viec trl nU'&c, ong lien ti~p gbi s& d~n vua TI,t'-f.)U-c mQt ta xin truy t~ng Phan-Tbanh-Gisn da tu- ti~t, hal 11 di~u tr~n neu 4 v5n d~ (chon hi~n tai, 'trtr quan I:p h:}.i dan, tang cU'o-ng vo bi, cai ti~n thu~ thl> san, d~ cao khoan Mu d6i v&i dan) va manh dan can vua giam vi~c xay dtmg lang t!m tl>n phi cia kho. LCYi ong khong dU'Q'c tri~u dlnh cUp thu~n.

Nam 1870; ong lam bien-1y bQ Hlnh, rl)i B5-CMnh tlnh Quang.

Ngru. :E>~c biet b tinh nay, trong tho-i gian khOng d~y ba nam, 6ng d3 lam nbi~u vi~c c6 lQ'i cho nong dan, nUt 1a cong dc tMy 1Q'i. Ong da v~n dQng dao kinh, d~p d~p, trl)ng cay, dong tho-i bai trtr bai te, cU'o-ng hao nhilng lam cua dan. Giira luc ~y, ong bl t5 cao xU- an that xuat, nen bl cacb cbu-c, b] giam d xU- trU'Q'ng. Dan, llnh thU'O'ng m~n ong du-ng ra xin quan kbam-sai 13 Nguy~n-Bfnh vtra d~n QuangNg3i xet 1:}.i JQi tr:}.ng cua ong. C6 ngU'CYi tl,t' nguy~n d~n t~n Kinhthanb keu oan cho ong. Ong dU'Q'c tba nhtrng pbai ti~p t\lc cong viec tbuy lQ'i d~ cbuQc t¢i. Mai sau m&i xet ro tr~ng den V\l an ay do ten cU'o-ng hao Le-Doan dl,t'ng ra d~ vu cao ong.

(1) Blnh phlim vu « ti dja» nay, cu Phan-Bol-Chau c6 ph'1im mOt cau chua chat nhu sau: II Thilt thiln thi nil, ha di chi trinh l) (t~ danh gia tr] hanh vi cac si phu tir try, trCS'n gi~c che khOns' cMng gi~c nhu cac.cO gai (Iii thilt than ma con tIF hao Siil gin trinh ti~t cma minh,

96 tfpaan au-dja

Khoang theri gian 1873 - 1875, ang m~e b~nh xin v! Blnh-Thu~n _b eMn soon trang k~t ban thl 1a rung nhau ngam vjnh. Nhan eung ban be du ngoan cae vung rirng nui, eng b~t su-e eM y dln van d~ kbai hoang.

Nam 1876, eng tro- ra tri~u lam TU' !lghi~p qu6e tu- giam. Cng dtrQ'e eu- eung vCYi cae eng Bai- U cye, Hoang-duy- Tan khao duyet b~ Kluim dinh Vi~t·sU- thting giam cU'O'ng mil-c. Nban lam ccng viec ~y, eng soan ra b~ Vi~t-su- cuong giam khdo lu4n.

Trong nam 1874 tri~u dlnh Hu~ va Pbap ky biep dinh v! thuong chanh, Phap giao tra l{li cae dnb Ninh-Blnh, Nam-Dlnh, HaNQi, Ha-Deng va Hli-DU'oong ma ho dii chiem va t~ng tri~u dlnh nam chi~e tau may. Nhan lUe' ~y ~ng thay vua quan ngoi yen, chl cbu trong den m5i lQ'i tmcye m~t, tbira luc giang d~y b QuCSc-tu--giam, cng soan bai van ngbia dva vao cau chuyen M~nh-Tu- ra ' m~t vua Hue-VU'oonS nU'cye Ltrong ma bay to y ni~m mlnb doi v&i viec nU'CYc.

Vi Ich lQ'i. tau dai cbo dan, ong tom g6p tai lieu cUQC di~u tra b La-ngir, Ba-D~u tr-t.rCYe kia va nghien cu-u them. Cng gu-i d~n vua de ngb] l~p don dien khai kh~n mien Tay nguyen tir bien giCYi CaoMien d~n Quang- Tr], thau nap nbirng dan ltru ngQ, nhu-t la dan tir Nam-Ky ra. Trieu dlnh 'chu~n y d~ ngh] ~y. Nam 1877 cng ve BlnhThu~n lam Dinh-dien SU'. Tir Hu~ ve tlnh, eng lam blnh ih~ huy~t rat n~ng eh~t di song l~i may Ilin. Giira coon blnh 'tue nao kba thl eng co su-e d1.1' hQi dong d~ ban viee l~p don kh~n b Cao-nguyen. Nhtrng Soai pou b Nam-Ky gu-i tbtr ra Hu~ pb3n deli nen trieu

.,/

dinh ben ra lenh bai cong viec nay. Luc ay eng dtrQ'c 57 tu~i.

Tir ngay th& huyet, su-e khOe eng cang ngay cang '"Slit Mm.

Sau bay nam dai, bjnh tro- di trer l~i m~e dliu gia dlnb, ban be Mt su-c cbam 10 dieu trio Dii bjnh them dau bu()o vi eM trU'O'ng khong

tfpsan a..rdia 97

th1)'C hien dU'Q'c blnh ' cang keo dai. NgU'o-i ban ehi~n d~u eua 6ng 1~ 'Td-quf-Blnh (1) thOng cam n6! long tbao ra mQt bai s(r dai giri v~ tri~u dlnh vach ro am mtru t~m an dau eua phap dlnh, Ong eho r~ng ntu tri~u dlnh khOng c6 k~ hoach, htt nhan nhU'gng nay d~n nMn nhU'Q'rlg khdc thl ea nU'IYe se m~t. S& ~y khong dU'gc tri~u dlnh ehtl y.

Nam 1880, 6ng cung cdc ngU'o-i d()ng htrong ban viee l~p £long CMu xii. Trong Itle tutii gia, su-e y~u,~ cng vIn 10 hai viee ma do-i cng cbu y nMt la: khuytn khlch phat tri~a ngbe nong' va ra su-e giao d~c dao tac I&p tu~i tre. Ong dtrng mQt ngoi nha nho ben canh song PhanThi~t d~t t~n la Ng(Ja du sao, tren vach e6 ve mQt s5 canh tieu bi~u ma dM tlng da tdi qua.

Ong m~t nam 1894, thQ 6'8 tu~i.

Ong k~t hOn cung Ngo-tbi Thtly-A, ehiu t~ng ton eua Ngo-nhanTrnb, mQt trong tam gia thi Qo Gia-Dinll. Ba sanh dU'Q'e 2 trai la TrongL~i va Quf-Anh va ba gai la A San, A Chuyen va A t6. VQ' tM bai eua ong sanh mQl trai mQt gai.

Nguyln-trQng-LQi, con d Nguyln.ThOng c6 tham gia phong trao d~u tranh chlnh trf nam 1907. Cae nha hoat dQng chlnh tr] dau tht ky nay nhe e1;l Phan-chau-Trinh, D~ng-nguyen-Ciin cung v&i Nguy~n-trQngLQi l~p CY Phan- Thitt HQi Lien Thanh (v~ m~t kinh tt) va lap hQc Dac-Anh (2) (ve m~t giao due) d~ lam co sa mcy rQng hoar dQog gay phong tdo d~u tranh chlnh trl a nhi~u tlnh Trung BQ. Con trong hang eon ctia cng Nguy~n-quf-Anh e6 c~u Nguyln-Minh-Due tham gia kbang ehi~n, nh~p bQ dQi Ciru-Long va hy sinh cho te> qu6e vao nam 1948, d~ l~i mQt eo vi hOn the den nay vIa thu tiet v&i ngU'o-j da lieu mlnh vl nU'&e.

(1) Cling Iii thong gia vi eon- trai cua ang Blnh t~n Iii Ti~p cuai con gai ClJ, Nguy~n-ThOng, ong 'I'ra-qul-Binh ngtrlYi tinh Gia-djnh, nguyen lam b1S chanh, c6 t~p thi van, cu Nguy~n-ThuQ'ng-Hi~n d~ tua,

(2) HQi Duc-Anh khOng bao Iau b] Chinh - phu Phap xui tri~u dlnh Hu~ d6ng ci'ra. HQi Lien Thanh van duy tri d~n ngay, nay, hi~n chuysn chu v~ san xuift mroc m~m.

98 t~p8an 8u-dja

You might also like