You are on page 1of 288

T R K Y E N N M A L T U T S A K L I I

T R K Y E 'N N M A L T U T SA K L I I / Parvus Efendi - M uam m er Sencer / K a


pak: M. A li rgen f K apak Basm : Tekin Ofset / Tom urcuk M atbaasnda dizilip,
baslm tr.

Bilim / Belge / nceleme


73
Byk Dizi
5
1. Basm - Aralk 1977

MAY YAYINLARI
Babli Caddesi No: 19
Caalolu / STANBUL
Telf: 27 71 61

TRKYENN MAL
TUTSAKLII

PARVUS EFEND
Muammer Sencer

MAY YAYINLARI

Parvusun Yaam ve Kiilik Dialou

Eldeki dank bilgilerden, Parvus'un yaamiyle, kiiliini yaratan


dnceleri arasnda bir diyalog kurmaya alacam. (I). Elinizdeki
betiin, kuramsal arka plann biimlevici bir diyalog olacak bu. Kla
vuz varsaymlarndan doan yanl saptamalar bir yana braklrsa,
tarihin yinelenmesi asndan, yazdklar bugn bile okunacak ve ders
alnacak bir zellik tayan Parvusu tanmak, Trk okuru iin gerekli.
Yeniden vurguluyorum: Bu gereklilik, salt tarihsel srecin bir halka
sn tamamlamak noktasndan deil, ayn zamanda, bugnk edimi (pra
tii) gdlemek, ynlendirmek asndan da domakta.
1867 veya 69da Ruya'da domu olan Parvus, asl adiyle Alexan
der Israel Helphand, Almanya'ya gidip, orada Ekonomi ve Maliye dok
toras yapm, srgndeki Rus Manclariyle ve Alman Marx evre
leriyle iliki kurmutur (II).
Yanlmyorsam, Parvus, sesini ilk kez, Kapitalin nc cildiyle
ilgili olarak, Alman Marxlar arasnda kan tartmada duyurmu
tur. Bilindii gibi, Kapital'in nc cildinde, deerle retim fiatnm
eitlii, greli (rlatif) olarak ok ve greli olarak az miktardaki dei
mez kapitalin, deien kapitale oraniyle (kapitalin organik bileimi)
temsil edilen retim fiyat arasndaki eitlik anlamna gelmekteydi.
Yani, retim fiyat, kapitalin organik bileimiyle temsil ediliyor ve bir
maln deerine eit oluyordu. Marxm bu dncesini biraz daha aar
sak, diyebiliriz ki, kapitalistin kazanc, aslnda, retim fiyatna bindi
rilen ayrmdan (farktan) doard. Kapitalist toplumlarda, metan, z
deerinden artna (fazlasna) satlmasiyle kapital birikimine gidilirdi.
Bu dncelerin kolaylkla anlalmasn salamak amaciyle birka
simge kullanalm:
Kazanlk (P), artk deerin (MW), deien (V) ve deimiyen (K)
sermayenin toplamna orandr:
MW
P = ----------K +V

(I) Sayn A bdullah zkan, Parvus hakknda, yurt dnda yaynlanm kimi
betikler bulunduunu bildirdi. U zunoa b ir sre nce sm arladm bu betikler,
T iirk kambiyo ilemlerindeki glkler nedeniyle, bu satrlar yazana dein
elim e gelmedi. Gelseydi, kuracam z diyalog daha salam olu :d u .
(II) zden N uri A kbayar. Bir Sosyalist Tip, Trkiye D efteri, say 19, s. 6.

Formlde, sa yann pay ve paydasn, deien kapitalle (V) bler


sek, basit matematik kurallar uyarnca, deer deimez.
Dolaysiyle
MW/V
Kazanllk

=
K/V + V/V

MW/V
=
K /V + I

----------

K/V kapitalin organik bileimi denen eydir. Kapitalist bir sis


temde, iinin, cret veya alma saatleri asndan smrlmesiyle
(gnmzde daha ok, i saati verimini arttrarak), bu organik bileim
artar. Yukarki son eitliin, bylece paydas arttka, yine basit mate
matik kurallar uyarnca deeri (kazanllk) der. Bu bakmdan, de
imez kapital arttka, kapitalizmin krize dme olana ykselir.
Parvusu yazar ve dnr olarak ilk kez karmza karan tar
tma burada balar. Kapitalist giriim, kazanll drmemek ve
krizden kurtulmak jin artk deeri, (smr oran) ayarlama yntem
leri bulabilir mi?Sorunun olumlukarl, bir adan, kapitalistin, fi
yat kendince saptamasn da kapsar. Yani onun, retim fiyatna (maln
gerek deeri) ekledii artkl (fazlal) da dile getirir.
Artk deer, deimez sermayenin yksek olduu kesimden, bu ser
mayenin dk olduu kesime doru bir kapital aktarm salanarak
ayarlanabilir pekl. Yatrma yetenekli kapital sunumunun (arznn)
kesimleraras (sektrler aras) dengesizliinin biiyk lde gze arpt
azgelimi ekonomilerde keskinlik kazanan bir uygulamadr bu. Deien
sermayeyi, yukarda kurduumuz orantlarda bir an deimez sayma
nn hi bir zaran yoktur. Bu durumda, az gelimi bir ekonomide, bel
li bir kesimde kazanll dmeye balayan sermaye, dinamik bir at
lmla, deimez sermayenin henz clz olduu kesime (zellikle, kendi
ne yan rn salyan kesimdir o) srar ve bu alan genilemesiyle, ken
dine zg, yksek bir deer orants yaratr.
Bylece, topluma, fiyat olarak yansyan meta deeri, liretim fiyatiyle ilikisinden uzaklar. Doan, kesimler aras birlikle, ortalama bir
piyasa fiyat ve kazanllk salanr. Kapital, organik bileimini yine
kendisi dzenlemi olur (II1).
(II1) nl A m erikan ekonom isti Samuelson bir makalesinde (U nderstanding
th e M arxian N otion o f Exploitation, Journal o f Econom ic Eiterai'ure, June
1971) kazan o rann ve fiyat artk d e e kavram nda toplayarak, deerleri
piyasa fiyatna indirgiyerek, M antl kentsoylu ekonom iyle zde tutm ak
istiyor. Ona gre, artk deer kavram , K ap italin birinci cildine geri gider,
birinci cildin deerlerisyse, m ikro-ekonom ik kimi ayrlklarla d dnyann
fiyat ve kazancna dnr. Samuelson iin, emek-deer kuram n rtmeye

Tekniin gelime anda bir konunun daha tartlmas gerekirdi:


Kapitalizm, geleneksel el emeini, makineletirip kendine mal ederken,
deien sermayeler aras yatay bif sreci de devindircbiiir miydi? Bunu
yaptnda, deien sermaye maliyetinin daha diik olduu sektrkesimle, daha yksek olduu kesim arasndaki degeleme nedeniyle, dei
en sermayenin, deimez kalmas bir yana, maliyetinde bir azalma ola
bilir ve kazanllk yine *belli bir dzeyde kalabilirdi.
Deindiimiz her iki ayrl (k), kazanlln ve kapitalist dzenin,
bizzat kapitalist ynnden, kesirnleraras, deien ve deimez scmaye
datmiyle yeniden dzenlenebilmesi demektir.
Alman sosyalistlerinin, Kapitalin nc cildindeki, retim fiyat
ve deer eitliiyle ilgili olarak balattklar ve bu eitliin bozulduu
koullarn saptanmas amacna ynelik tartma, belki de Marstan ay
rlmamak iin, kapal geilmitir. Alman sosyalizminin belli bal tar
tmaclarndan Sombart, Schmidt ve Hilferding, bize aydnlk dn
celer getirmi deildir. Bu konudaki tutumunu aka belirleyen tek
ekonomist Parvustur:
Marx, meta deiiminin, onlarn emek deerine gre yaplmasn
koul komutu (Emek deeri, az nce deindiimiz retim deeridir).
Hibir yapma veya doal tekel, bir mal, retim deerinin altna dr
me veya stne karma yetkisine sahip olmamalyd. Byle bir ey,
topluma dnk deer asfdan deerin topluma dnk yan dikkate
alm ann anlam yoktur, am a zam an, kazanc belirleyen etm en de deil
dir.
mdi, retim ve dolam srelerinin bir doal btn olduunu kabul edelim.
Dolam srecini bir yana brakalm . N e kalr geride? Soyut bir artk deer
kuram . A ncak, piyasa ilikileri asndan, em ck-deer'n som utluunu tayan
bir kuram dr o.
M arxi ilgilendiren sorun, ite burada. Emek ilikileri, toplum da, neden deer
ilikileri biiminde kendini gstermekte?
Fiyat konusunda d a ayn ey sz konusu. F iya 1ar ve kazan, toplum un birer
gierei. K apitalin nc cildinde kabul edilmi bu. uras d a var ki, fiyat
larn ve kazancn gerek varl, M arsn kapitalizmi, emek-deer asndan
zmlemesinin geerliini o rtad an kaldrm az. Sunum ve istek tem eline dayal
kuram lar, bir fiyat bryle aklarlar. Ama fiyatn kendisini aklam azlar.
Marx modelde, rekabet fiyatlar deildir aslolan. Fiyat sisteminin ortadan
kalkm asdr, fiyatlarn W alras veya Sayn sta>ik dengeleri evresinden karlp,
emek evresinde anlalm asdr.
Deerlerin fiyatlara dnm esini, M arx fiyat kuram n ve Borkiewicz, Winternitz. Meek ve Seton gibi yazarlarn, o kuram tem elinde fiyatlarn oluumuyle
ilgili grlerini,
M ehm et Selikin doentlik tezinden izlemek doru olur
(M arxsist D eer Teorisi, s. 125, v..).

10

alndnda, emein smrlmesiydi. Deiim deeri, emek deerinin


altna drldnde, o mal reten, stne karldnda da satn
alann emei smrlyordu. nk, fiyat ayrmn (farkn) deyen
ler, deme ls birimlerini yine emekleriyle elde ediyorlard.
Parvusa greyse tekel, kapitalist ncesi retim ilikilerinin onsuz
edilemez bir z izgisydi (karakteristiiydi). Onun, ana yurdu Rusya'
dan tand kapitalizm ncesi modeli, Marxla Engelsin ngrdn
den ayryd.
Emek zamannn, toplumsal deeri saplad grn Parvus, Sos
yal Demokratlarn Yeni Zaman adl yayn organnda yaynlad DN
YA PAZARI VE TARTM K.RZ adl makalesinde ekledii uzun bir dip
notla ortaya koymutur (XIV, s. 753):
Her iki yann da (satc ve alc M.S.), emek zamanna gre dei
imden yana olduunu dnelim. Ana sorun, ekonomik ilikilerin, bu
na elverip vermiyeceidir. Toprak sahibine, eliyle, tarlada alarak,
angaryaya koulmak suretiyle hizmet eden ve emek zamann, pazar iin
retimle, kendisi iin retim ilevlii arasnda blen, rnnn bir b
lmn efendisine veren ve karlnda, ondan bireyler de alan, de
iik rnler reten ve rnlerinin bir blm, kendi aile bireylerince
ilenen bir ifti, emek zamann nasl saptyacaktr? fIII).
Bu sorusuyla Parvus, belki retim biimlerine uymu ve o biimler
iinde ilikisini srdren toplumsal snflarn varolduu bir sistemin
deimezlii ilkesini benimsiyerek, Marxm diyalektiini grmezlikten
geliyor. Marx'm diyalektii, deerin, toplumda hereyin srekli bir ak
iinde lyle, kendi ngrd nitelii kazanacan anlatmak* a dr.
retim ilikilerinin evrimiyle, emek temeline dayal bir toplum veya
toplumlar birliinin deiim deeri, doallkla emek deeridir. Baka
bir deyile Marx, olan deil, olmas gerekeni yazmtr. Bu da. toplum
sal diyalektiin gereidir. Ortalama piyasa fiyatnn vc deer sorunu
nun, Kipatal'in nc cildi dnda bir sre zmlenmesi, onlann hep
ayn biimde zmlenmesinin zorunlu olduu anlamna gelmez.
Parvusun, Alman toplumcularnn tartmasna zaman zaman ka
tlmas bununla kalmamtr. Onu, Prusya Landtas seimlerine, Alman
Sosyal Demokrat Partisinin (SPD) katlmasiyle ilgili gr ayrlklar
srasnda yine duymaktayz. Yeni Zamandaki bir yaz, Bem steinm, bu
seimlere katlmann doru olaca nerisini desteklemektedir (XI, s.
173 v..) (IV).

(UT)

zet olarak evrilm iir.

(IV) B cm stcnin nerisi iin bkz. Bcbel Engels K orrespontlenz, Marx En


gels N erke, 38, s. 228, 708.

11
O SM AN LI

Z E R N E

K U R A M S A L

A R K A

Y A Z IL A N LA R IN
PLA N I

Almanya'daki renim ve yaants, Parvusun, 1910 yh sonlarn


dan, 1915 bana dein, 4 yl akn bir sre kald Trkme'de (V) yan
dklarnda, ister istemez Almanya damgasnn bulunmasna yol am
tr. rnein, dikkatle baklrsa, fckononik yaps irdelenen Osmanh m
paratorluu, 1891 Erfurt Programnn kapitalizmi yorumlaymn izle
rini tar. Programda SPD (Alman Sosyal Demokrat Partisi), Max de
terminizmle, kapitalizmin uzak, fakat grlebilir bir gelecekte kecek
ini kabul ederek, Marx determinizmi, Almancl bir grle birle
tirmi oluyordu. Ayn tehis, Osmanl mparatorluu iin de sz konu
sudur.
Alman devlet brokrasisi modeline uygun bir yaps vard SPD'nin. Her bir devlet dairesine, bir parti kanad ve ilevlii karlk olmak
tayd. Sosyalist ocuklar, devlet okullarna devam ediyorlar, okul son
ras ilevliklerinde, partinin dzenledii eitim programlarna katlyor
lard. Hafta sonlarnda ve tatillerde, iiler parti iin almaktaydlar.
Toplant, gsteri ve yllk kongrelere, iilerin tm olarak katlmas
3'olunda gereken her ey yaplyor. i evlerine, Partinin iki bakan
Liebknechtle, Bebelin resimleri astrlyordu.
Bu tr giriimler, partinin brokratik yann glendirmi, ona bu
yurucu, pek de demokratik olmayan bir merkeziyetilik kazandrmt,
kaypaklarmz, Parvusn, iste bu tutum nedeniyle SPD'nin sol kana
dna katldn ileri sryorlar (VI).
SPD iinde de olsa, sol kanada katlmsa Parvs, Lemnin Spartakus kmesi iin sylediklerinin hi deilse bir blmn dnmtr.
rnein 1905lcrdeki gibi siyasal aralara gvenmez olmutur, parlamentarizmi, gerici sendikalarla ibirliini knar olmutur. Her hakle
SPD yneticilerinin stten, nder kadrosundan devinim tezine, Parvus,
alttan, ktle devrimi savyle karlk veriyordu (VII).
Ancak Parvusun, nderler hakkmdaki dncesinin. Leninin ele
tirdii noktaya dein varmad, sonralar lkemizde kaleme akllh ve
yneticilere, devlet adamlarna, kalknmada pay ayran dnceleriyle
de kantlanabilir. En azndan onun, Lafenbcrg, Woiffheim, Horner,
(V) A kbayar, agy, 6.
(VI) Parti sol kanadna katlm adan, pratik politikadan, parlam enlarizm den
yarar beklem itir o. i snfnn politik erkinin (iktidarnn) yolum n, politik
mcadeleden getiini kabullenm i, eree varm a yolunda bir dizi taktik be
nimsemi olabilir.
(VII) Rosanm yaynlad N E Y A PlLM A L I'nn eletirisi. Parvus - Luxem-

12

Schrder, Wendel ve Erlerden ayrlarak. Parti'yi rgt olarak aradan


karmak istemedii, devrimde partiye, bir noktada, yine Leninle bir
likte, ktleye ve ii aristokrasisinden olmayan nderlere birlikte pay
tand kesinlik derecesinde ileri srlebilir. (Lenin, Left Wing Kommunism. Progress Publishers, 1968, 23 v..).
Leninin deyimiyle, Almanya gibi meruluun kk sald bir l
kede barnma ve kazanma niyetleri ak olan Parvus gibi birinin, mer olmyan ocukluklara kaplmas beklenemezdi. Bu bakmdan onun.
Kzl Bayrak stunlarnda yeni taktikler ariyan Luxemburgla, daha Al
manyadayken olsa bile, Trkiyeye yerletii sralar, balarn iyice ko
pardn karyoruz. Hele 1918-19da, Rosa'y bile geen bir hza sahip
Alman sol radikalleriyle iliki kurmu olabileceini dnmek iin bir
neden yoktur (VIII).
Parvus, hi deilse balangta, Marx'm karamsar grlerine kar
n, denizar lkelerde yaylan ve koloniler kuran, ulam ve ticaret
olanaklarm ve dolaysiyle ar sanayiini hzla gelitirerek beklenme
dik bir onat (refah) dnemine giren Avrupa kapitalizmiyle bile dn
celeri sarslmayan sun' bir Marx'dr. 1789 devriminden, 1848 devrimine uzanan bir dnemin, Marx ynnden tmdengelimsel yorumuna
itenlikle inanmtr. Sendikalarn bymesi, gelimi i yasalar ka
rlmas, parlamenter sistemin yaylmas bile, onun kapitalizminin ge

burg diijiince birlii dnem ine rastladndan, Parvusun, o e le iri veya


zmlemeye katldn syleyebiliriz.
zmlemede, proletarya diktatrl
yoktur. i snf nderliinde yrtlecek bir burjuva devrimi vardr. Burju
vazinin baars, ii snfnda snf bilincini uyandracak ve daha sonraki ev
rede burjuvaziyle doan elikiler, ii snfnn olgunlam asna yol aarak,
ona bitimse! (niha) erki verecektir.
(VIII) Parvusun hi deilse 1914'leTde ayn kademeli devrim dncesine sa
hip olduu, O smanl kyls zerine yazm olduu yazlarla d a saptanm ak
tadr. Kyl, ekonomik kalknm ada gizil (potansiyel) b ir gtr. Devletin y
kn olduu gibi srtlanm asna karn bir devrim ncs deildir. Osmanl
m paratorluu, yabanc boyunduruundan syrlp, sanayilem e, kapitalistleme dnem ine girdiinde yabanc boyunduruundan syrlacaktr. nemli olan,
yabanc yardm na hi bir biimde bavurmak deil, onu u z kurallar iinde,
devlet kaynaklarnn kaldraca lde ve yeniden retim e elverili yatrm
ereiyle alm aktr. Parvus burada, sosyalizm yolunda uzun bir kapitalist durak
lam ay ngrmeyi hayrlayan (reddeden) lkda Luxem burgtan ayrlm akta
ve Osmanl m paratorluu hakknda, T rokiyle b ir zam anlar Rusya iin d
ndklerini hem en ayniyle yinelemektedir. O dnceler, bir kapitalistleme
dnem inde toplanr. Belki de gnn koullan gerei, Parvus, O smanl mparatorluunda sosyalizm grne yer vermez.

13

lecei hakkmdaki ktmserliini sarsmamaktadr.


Parvus'u, sosyalist deviniye eitli alardan etki yapm biri olarak
grmek doru olur. Nitekim, devrimciler arasnda kan dnce ay
rlklarnda, Troki, Martov ve Axelrod'u brakp, Parvus'u kendine k
lavuz olarak almtr. 1903'teki bu yeleme, 1905'te, Trokiyle Parvusu,
meneviklii Leninin tutumu ynne evirmesiyle sonulanacaktr
(Wolfe, Devrim Yapan Adam 302). Troki-Parvus ibirlii, Parvusun, Troki ynnden kaleme alnVn bir brore (OCAIN DOKUZUN
DAN NCE) nsz yazmasiyle srecektir (22.Ocak.1905).
Kesintisiz devrim kuram, ilk kez bu brorde ileri srldne
gre, ondan Parvusn de paynn bulunduu epey beLkilik iindedir
(ihtimal dahilindedir). (Bkz. Wolfe, agy, s. 335). Trokinin yaam bo
yunca srdrd ve Leninin 1917 eylemlerine k tutan kesintisiz
devrim kuram, Parvusn temsil ettii meneviklie aykr dmemek
teydi.
Parvus ve Troki, meneviklerden, Rus ii snfna gvenleri ve
burjuva devrimiyle, proleter devrimi btnletiren kesintisiz devrim
asndan ayrlyorlard. Lenin, burjuvaziye gvenmeyen yaniyle. Pan'us
ve Trokiye katlmakla birlikte, burjuvaziyle geici ibirliine gitmeyi
savunarak meneviklere yaklayordu. Pan'usla Trokinin, proleter n
clnde uluslararas devrimi, Lenin'den daha byk inanla savun
duklarn da szlerimize ekleyelim.
Lenin, Troki ve Parvus'n tersine, Rus proleteryasn nicel ve ni
tel olarak gsz bulduundan, ii snfnn balaklarna (mttefik
lerine) evirmiti yzn. Bugn lkemizde sk sk kullandmz de
yimle, eitli snflarn katlaca bir halk iktidarnn kurulup devri
min yolunu temizlemesini istiyordu nce. Bu iktidar, proletarya ve ky
lnn ibirliiyle gerekleecek bir tr diktatrlkt de. Halk oun
luunun katlmas anlamnda demokratik bir diktatrlk.
Parvusun, proleteryanm ba ekecei geici devrimci ynetim
dncesine kar kyordu Lenin:
Olamaz byle... Devrimci diktatrlk, ancak halkn byk oun
luuna dayanrsa ayakta durur. Proletarya aznlktadr. Ancak, yar pro
letarya ve ksmen mlk sahibi olanlar yanma alrsa ounluk kazana
bilir. Kurulacak devrimci bir ynetimde, ancak byle bir balama dev
rimcilii yanstabilir...
Bylece, sosyalizme varma yolunda, kademeli bir programa yer ve
ren Lenin, Rusyann o gnk koullarnda, sosyalist devrim iin, iktidar
hemen ele geirmenin yar anarik bir gr olduunu, geri iilerin
kurtuluunun, ancak iilerle salanabileceini, ancak bunun iin gerek
li rgtlenme ve bilinlenmenin gereklemesine zaman ayrlmas ge
rektiini ileri srerek Parvus'u aktan aa eletiriyor, sosyalizme, sa
dece siyasal demokrasiden varlacan zenle belirtiyordu.
Troki'yle Parvus, Leninin bu gr ve uyanlarna ba emedi ku-

14

kuuz. Onlara grt, geici ynetimde Parti rgt, sosyalist devrime


geii salayacakt. Aznln diktas, ounluun diktasna gtrebile
cekti.
Lenin-Troki-Parvus lsnn 1904lerindeki bu ayrl, 1917'lerde hemen hemen ortadan kalkacaktr. O tarihlerde, Troki, geici dik
tatrlk yerine, Parti Merkez Komitesinin sosyalizme hazrlayc fonk
siyonunu, Lenin de buna kar, sosyalist devrim iin iktidar hemen al
may kabul etmiti.
Zaten, Lenin-Troki-Parvus ayrlnn grnte olduunu ve bir
takm kiisel nedenlere dayandn anlamak g deildir. nk, de
mokratik devrimden, sosyalist devrime gei sreci, Troki-Parvusun
kesintisiz devrim kuranm anmsatr. Demokratik devrim snfsal z
asndan, baka bir deyile burjuva egemenliinde olduundan, ksa
tutulacak, ksa tutulmasna allacak bir gei dnemidir sadece. Her
nn grnde de, dpedz siyasal oluum, maddi yaam koulla
rn belirliyordu. Bir bakma Marxin tersine evrilmesiydi bu.
1904-5 yllarnda Toki'yle bir yazt ball kuan ve 1917 devrimine temel biimliyen tartmalarda birinci derecede rol alan Parvs,
dnce arkada ve byk bir belkilikle (ihtimalle) rencisi Troki,
zaman zaman fena halde kapt Leninle, (IX) dnyaya yepyeni siyasal
ve ekonomik bir g getiren devrim devinisine girdii zaman, Rusyadan
uzakladr. sveten Almanyaya, demir-elik rnleri ve kmr satmak
tadr. Bir yandan silah sanayiini beslerken bir yandan byk servet ya
pan Parvus, hazrlanmasna byk lde katld Rus devriminin pra
tiinden o derece uzak kalmtr (X).
Acaba, bu sadece kazan tutkusyle bir uzak kal myd?.. Yoksa
onun, Alman sava sanayiinin beslenmesinden siyasal bir erei var myd?
Sorularn yantlariyle ilgili ip ularn, Trkiyede yazlan ve yaynlanan
iki kk risalede buluyoruz az ok (XI).
(IX) B ertram W olfeun kaynak gstermeksizin, Leninin, Plekhanov ve Rosa
Luxem burg denli Parvuse de sayg gsterdiini yazyorsa da, bu sayg uzun
srm em i olm aldr. nk, 1919da yazlan TO PLU M SA L D EV R M VE
U LU SLARIN K EN D Y A Z IT IN I K E N D L E R N N B ELR LEM ESnde P ar
vus, uluslarn kendi yaztlarn belirlemesini hayrlayan (reddeden) bir oport
nist olarak grnm ektedir. (Lenin, Ausgewaehlte W erkc, V erlag Progress, 1969,
s. 178).
(X) Bu tutum uyla, SPD nin 1915'te sava kredisine oy kullanm ayn, Prens
M ax kabinesine, iki sosyal d em o k rat yenin giriini onaylam olabilir. H er
halde, sava kredisine oy kullanm am ann, savaa kart olm a anlam na gelme
diini, sadece hkm etin onaylanm am as demek olduunu, Reichstagm, na
slsa bu krediyi kabulleneceini, Prens Max kabinesi bakanlarnn da kendi te
rim sel (ticar) ilikilerine y arar salyacan biliyordu.
(XI) Bkz. Elinizdeki betik, E K III.

15

EMPERYALZMN OSMANLI VERSYONU

Parvusun vermi olduu salam bilgi, 20. yzyl bandaki emper


yalizm kuramlarna k tacak bir nitelik tayor. Osmanl topraklan
zerindeki emperyalist uygulama, ortodoks kuramlarn dnda gl
lere yol amakta. ncelikle dendiktc, bor verme emperyalizmiyle koIonyalist emperyalizmi ayrt etmek, Osmanl mal tarihinden salad
mz ip ulan karsnda gerekli. Lenin'in, d yatrm oranlarna baka
rak yapt saptama eksik. 20. yzyl banda, Fransz bor verme emper
yalizmi (XII) Osmanl imparatorluunda geri ar basm. Ancak bu,
Fransz emperyalizminin bor verme emperyalizminden ibaret olduunu
kantlamaz doallkla. Emperyalizmin, Bor verme emperyalizmi diye
ayr bir tre ayrlmasn da salamaz. Nitekim, Leriinin verdii saylar
da, kanmz dorular nitelikte. rnein, 1902 ylnda, ngilterenin yurt
d yatrmlar 62 milyar frankken, Fransannkler 27-37 milyon frank
gemiyor (Lenin, Imperialismus, 230).
Trkiyeye egemen olan Fransz ve Alman emperyalizminin, bir
finans emperyalizmi olarak giri yapt ve kendi sanayii iin gerekli ham
maddeyi alma erei tad kesin. Bu gerek, yukarda belirlediimiz
gibi sadece Fransz emperyalizmini tefeci emperyalizm diye genelle
meye yeterli deil. Her emperyalizm, emperyalizme zg tm zellikleri
kapsar desek daha doru. Bu ekonomik iliki trnn eitli zellikle
rini, her uygulayc devlet ynnde kapsamlatrabiliyoruz. Emperya
lizmin Trkiye versiyonu da ayn dorultudadr.
Alman emperyalizminin adam Paul Rohrmach, Hat-t Saltanat di
ye Trkeye evrilen (yl 1915) betiinde, emperyalizmin finans yatrm
olanaiyle birlikte, ucuz hammadde deposu olarak kullanabilecei top
raklar aradn ak ak yazyor. rnein, Konya, Mezopotamya ve Ada
na ovalar byk kanallarla, Alman sanayii iin sulanacak, gneydou
Anadoluda el sanatlar gelitirilerek, ucuz el emeinden yarar salanacak,
demiryollar evresindeki orman ve madenlerin iletme ayrcal alna
cak, byk tarm irketleri kurulacak, belirli blgelere Alman koloni
leri yerletirilecektir. (Hat-t Saltanat, 58, 88).
Alman Politikas, Alman ekonomisinin buyruundadr bu i iin.
Wilhelmin Trkiye yolculuu, emperyalist amaldr. Mabeyn Bakatibi
Tahsin Paann anlarnda, Wilhelmin, Badat Hatt ayrcaln kopa
rnca nasl sevindii yazldr (s. 53). Trkiyenin Almanya iin nasl ya(XII) Endstri kapitaline dnebilen kapitale finans kapital diy o r Lenin. Bi
zim kullandm z finans emperyalizm i deyiminin, zorunlu olarak byle bir
koulu yok.
(Bkz. D er Im perialism us, V erlag Progress. Cilt Says Yok.
A usgewaehlte W erke, s. 216 v..)

16

l bir lokma olduunu, Osmanl Genel Kurmay Bakan Bronzart Paa'mn


azndan bizzat nn iitir (Anlar, 233).
Kukusuz olan, Alman dnya politikasnn, Alman emperyalizmi ko
utunda (paralelinde) ilerlediidir. Wilhelm, bir Romalnn civis Romanus sum demesi gibi, herkese Alman yurttaym dedirtmek ister
ken, Almanyann dnyay smreceini ilan ediyordu (XIII)
Ayrntlarna giremediimiz btn bu siyasal davranlar, ekonomik
tasarlar, kuramsal planda ne anlatyor? Emperyalizmin, tek bir neden
le, tek ynden giri yapmadn.
19. yzyl sonu, 20. yzyl ba, Ispanyadan Ortadouya, Rusya
dan Arjantin'e dein, gelimemi eitli lkelerin, teknolojik devrimini
tamamlam lkelere bor iin avu at bir dnemdir. stenen bor
lar vermek, karlnda, endstri iin sipari almak, kapitalizmin vazgeemiyecei bir ey. Emperyalizm byle domu zaten. Bir yandan da
kendini, geri kalm uluslarn koullarna ayarlam. rnein, 1888de.
Haydarpaa-zmit demiryolu ayrcal alnana dein, Almanyada, bir
demiryolu yapm irketi yoktur. Byle bir irket, ancak, bu hattn ayrca
l alndktan sonra kurulmutur. (irketin ad: Societe du ehemin de
fer dAnatolie.)
Bu olgular, Lenin, Luxemburg ve Kautsky'nin emperyalizm kuram
larnn, ayr ayr geersiz olmadklarn, ancak yeteneksiz kaldklarm
belirlemektedir. Ksaca dendikte, emperyalizm ne salt mela ihrac, ne
tam olarak, bir k dneminin, bu k geciktirecek zgesi (aresi),
ne de sadece siyasal bir katma abasdr (aneksasyon). O,geri uluslarn
gereksinmelerim, ncelikle, bir borsa smrsnn k noktas yapan
tefeci ve teknolojik bir an rndr. Teknolojik geliim nedeniyle,
hammadde gereksinimi her geen gn artan endstriye araclk etmitir
tefeci sermaye. Ayn zamanda, geri uluslara vurduu mal boyundurukla
sanayiine ortam hazrlamtr ve onunla ibirliine girmitir.
Yine Parvus aracliyle saladmz Osmanl verileri, Leninin,
Avrupa bankalar hakkmdaki deerlendirmesine katlmamza olanak ver
memektedir. Onun, sanayi yatrmna dnk sermaye birikimi salyan
kurumlar olarak grd bankalar. Osmanl imparatorluunda, sadece
tefecilik yapmtr. Devlet, Kautskynin anlad anlamda, tam olarak bir
(XTII) O smanl m paratorluunda gl b ir balak da bulm utu Almanya,
Prusya disipliniyle koullanm Enver Paa. Paa'm n, kiisel belgeleri ve mek
tu p lar arasnda yaptm z ksa bir aratrm a, bu koullanm ann belgelerini
ortaya dkm bulunuyor. Envere sunulan tasarlar, T rkiye'nin madenlerini
ve byk tarm sal iletmelerini 99 yl Alman ayrcalna veren irket stat
lerini kapsyor. (Trk T arih K urum u, Enver Paa Belgelii, 1/192, V /176,
V I/57). T rkiyenin o u alar, ekmeklik budayn, hayvann doyuracak arpa
sn bile dardan alm as, A lm anlar bu nerilerin kabul edilecei um uduna
gtrm tr.

17

Avrupa lkesine katlmamakla birlikte, Avrupa ynnden stratejik oru


nu (mevkii) nedeniyle bllemedii iin, srekli bir etkinlik atmas
alan olmu ve siyasal kimliini yitirmitir. Baka trl dendikte, dev
let bllemedii iin, biimsel olarak bir ynetim zerkliine sahip
olmu, topraklan zerinde biimsel olarak bayran dalgalandrabilmitir (XIV).
Bu bakmdan, siyasal katmay (aneksasyon) emperyalizmin dou ne
deni saymyarak Kautsky'yi eletirmekte hakldr Lenin. Yani, siya
sal katma, emperyalizminin varlk koulu deildir. Ancak, emperyaliz
mi, siyasal zerklik trne gre ayrma balamak da saptrcdr. Em
peryalizm, kendine zg koullariyle birlikte vardr veya yoktur. Resm
bir devinive biimsel bir el koymaya gerek kalmadan btn kaynaklan
ipotek edilen Osmanl imparatorluu, Leninin ngrd gibi yan-koloni deildir. Emperyalizmin ekonomik deerlendirilmesi asndan tam
bir kolonidir. Lenin, emperyalizmi, ayr ayr siyasal ve ekonomik ierie
gre snflandrarak, onun gerek ieriini -Kautsky'yi eletirme- pahasna
gzlerden uzaklatrmtr.
Bir de u nokta nemli: Emperyalizm, tekelci kapital ve retim artiyle de dorudan doruya balantl deil. Bu konuda, ayrntl istatis
tik bilgiler verme olanamz yok. Sonuta, vereceimiz saysal deer
ler yaln kalacak. Ama yine de kabaca bir kan salyacak:
Amerikan endstri giriimlerinin 1900 ylndaki sermaye toplam
9 835 086 909 dolar, trstlere, bunun ancak 3 093 095 868 dolar dvor
(XV). Ingteredeyse, 1887den, 1900'e dein, trstlere yatrlan toplam
kapital 91 976 000 sterlin (XVI). Halbuki, Leninin de belirttii gibi, yurt
dndaki Ingiliz sermayesi, ounluu banka sermayesi olarak sadece
1902 ylnda 62 milyardr (XVII).
1895te, endstri, ticaret ve ulam alannda giriimci Alman say
s, 892 115, i yeri says 1 989 572, buralarda alan memur ve ii says
1 318 983 ve 457 748 kii, henz evlerde, para ba i yapmakta (XVIII).
(XIV) C evdet Paann T ezakirinden, M ahm ut evket Paa'nn ve ABD 'nin
Trkiye Bykelisi H . M orgenthaunun anlarndan, devleti nasl yabanc b
ykelilerin ynettiini okum al.
(XV) Twelth C encus o f th e U nited States, 1900.
(XVI) R eport o f the industrial Comm ission o f U.S., XVIU. Industrial Com
binations in Europe, s. 14.
(X VII) Im perialism us, yukarda am lan bask, s. 230. Lenin bu saynn Ster
lin mi frank m olduunu bildirm iyor. Eer o franksa, 1 altn -sterlin 25 frank
olduundan 25*e blnm eli.
(XVIII) Gew. u. H and. d.D .R ., 1895.
F /2

18

Fransada kk sanayi kollarnda alanlarn says, 1901'de byk


sanayi kollarnda alanlarn saysndan bir kat ok (XIX).
Verdiimiz bilgiler, doallkla eksik. Ancak, yzylmzn banda,
bat lkelerinin ekonomik yaamnda kk sanayiin etkin payn dile
getirecek kapsamda. Denecek u: Yirminci yzyl banda, Avrupa serma
yesi, tekelci dneme girmi olsa bile, henz, i pazardan d pazara y
nelme gerekimi iinde deil. Giriimci, henz, elinde toplad deiim
deerinin hitap edebilecei, kendi deiken sermayesi dnda bir tke
tici ktleyle kar karya. Baran-Sveezynin diliyle konuursak, tketi
cinin elinde henz yoaltlmam bir retim art (fazlas) kalm deil.
Byle bir artk sz konusu ols: bile, deiim deerinin gercklenmeyiinden doan yitimi, tekelci sermayenin, retimi kstlayarak gidermesi,
yabanc bir lkede servenimsi yatrmlara girmesinden ok daha pra
tikti. Bvlesi, Marxin kapital birikimi modeline daha da uygun olurdu.
Marx'in kapital birikimi modeli, kapal homojen bir sistemi belgi
ler (iaretler). inde, kapitalin artan organik bileiminin, kazancn d
mesiyle sonuland bir sistemi. Kazan dmesini nlemek iin giri
lir dnya pazarna, kazanma snrlarn geniletme abalarna. Bunun
iin de kapital deil, meta dsatlr (ihra edilir). Ancak dediimiz gibi,
kapital nce, kazanlhm dme evresine gelmelidir (XX).
Piyasa mekanizmasn, cblaysiyle d pazar sorununu, kazanlln dmesi yannda, verimlik sarunuyle birlikte ele almak, kapita
lizmin yapsna daha uygup. Erikimin olmad veya az olduu yerde de
verimlilik ykseldiinden, o, kapitalin genilemesi biimindeki retim
srecinden bamszdr. Arzisiz yryen birikimde, verimliliin art
deer yaylmiyle eleledir. Deien ve deimez kapital, kendi deer
biimi iinde, retimin maddi koullarndan ayrlmaz olarak byr.
Kapitalin maddi bileimiyle organik bileimi arasnda bir ayrm
vardr. Organik bileim kavram, maddi retimle, deer retimi ara
sndaki zdelie ve ayrla iaret eder. Toplumsal planda bu, kullanm
deeriyle, deiim deerinin zdelii veya ayrmdr. Maddi retimle,
deer retimi arasndaki aynlk, birikim srecinde gle yol aar.
Ancak, maddi ve teknik retim koullarndaki deime o srecin yeni
den ie koyulmasn ve yaylnasm olanakl klar. O deime, iin ve
rimliliinin ve onunla birlikti, artk deer ve kazanllk orann yksel
mesidir.
Maddi retim koullarm deiimi, vine igcne baldr. Sadece

(XIX) RSs. stat, du recenstment general de la population 1901, IV, s. 500-1.


(XX) Y azm zn banda, tazanhln dm e eiliminin, kapitalin bileenle
riyle balantsn simgesel d arak gstermitik.

19

kol deil, kafa gcne ayn zamanda (XXI) Giriimcinin, kol gc denli,
dahas ondan ok kafa gcn smrmesi sz konusudur maddi retim
koullarnda. Bylece, verimlilik artt halde, kazanllk azalmaz. D
pazar gerekimi de, kapitalizmin almasnn doal bir rn olarak do
mam olur. Bir kesimin retiini, br kesimde yoaltacak ktle daima
vardr. Byle olunca, i piyasadaki ekime kazanllm korunmasna
elverir. Baka trl dendikte, giriimcilerin kazanl arasnda bir dengeleme srer gider (XXI1)
D pazar ve emperyalizm sorunu, dorudan doruya bir tekelle
me ve verimden dme sorunu olmad bylece anlalyor. Geri, te
kellemeyle verimliliin arttrlmas, yatrm olanaklarnn gelimesi da
ima sz konusudur. Ancak, bizi ilgilendiren tarihsel dnemden aldm
kesit (yirminci yzyl balan), henz sermayenin tam anlamivlfc te
kellerde ylmadn (deien ve deimez sermayenin ikisini birlikte
dnmeli burada), i pazarda kol gcn deimez tutarak veya onu
kafa gcyle birlikte geni apta smrerek kazanllm dme eili
minin ortadan kaldmldn kantlamakta.
Toplumsal kapitalin yeniden retiminde, rnn deiim deerinin
rol oynadn belirlerken, Lenin rn geniletmekte, sadece, bir de
er yerine bakasn koymann deil, ayn zamanda, bir madde yerine
baka bir madde koymann sz konusu olduunu sylyor. (Bkz. Rusya'
da Kapitalizmin gelimesi). Maddeler arasnda orant kurmak, sermaye
nin teknik bileimini dile getirmekten baka bir ey deildir. Kapitalist
i pazarn bymesinin, retim aralarn ilgilendirdii sarunu da buna
baldr. Yani maddi koullar gelitike kapitalizmin i pazar da geli
ir. I pazar, bu noktada, bireysel tketimden bazszdr. Tketim
maddeleri biimindeki deiir sermaye ve artk madde (eer, deer de
il, materyel oranty gz nnde bulunduruyorsak) tketim maddeleri
biimindeki deimez kapitalden daha yksek olabilir sonuta. Yani
giriimci, deimez yatrmlar, deien kapitalin verimliliinden dofuij
artk deeri i piyasada yoaltarak oaltabilir.
D pazar gereksiniminin, toplumsal rn elde etme gereksini
minden deil, meta dolam gereksiniminden doduu gr de uymu
yor Osmanl imparatorluu verilerine. Meta dolam gr (Leninci
gr) tarihsel nedenlere dayanyor. Uluslarn tek bana yayamyaca ilkesine dayanyor. Ayrca, toplumsal kapitalin yeniden retiminin,
(XXI) T eknik geliimi sal van k afa gcnn re'im in m addi koullarndaki
rol Manc literatrde ihm al ediliyor ok kez.
(XXU) Bir kapitalist planlam ann varlna, G otha Program nn Eletirisinde
deiniyor Engels. P ay senetli ortaklklarn, plan yokluunun sonu olduunu
gryor rnein. D evlet ve D evrim d c Lenin, bu tmceyi yorum larken, tekel
ci kapitalizme dnn de b ir planlam a olduuna deiniyor.

20

her zaman, kesimler arasnda tam bir uyukunluk yaratmamas, kapi


talist ncesi retim ilikilerinden ayn olarak, kapitalist retimin, ku
ral olarak, snrl yaylm yapsna almay trnden ikincil nedenlere
de karyor iin iinde.
Legal Marxlar, toplumsal retimin gereklenmesini, orantl le
im kuramiyle zdelerken kesimleraras srekli bir uyuum varsay
yorlard. Lenin bu kuram soyut bulmakta ve kimi kesimlerde, kapita
lin organik bileimindeki oalmayla bu uyuumun bozulacan, den
genin kimi kesimlerin kazanll aleyhine ortadan kalkacam dn
yordu (Luxemburg, KAPTAL BRKMndeki yeniden retim forml
lerinde ayn dnceyi yanstmtr.)
Fakat nclleri d pazar hesaba katmyan emalarn, kuramsal
zmlemenin aydnlndan yoksun bir srece karlk olduu yolundaki
gr, emperyalist uygulamann tam bir tekelci meta dsatm biimin
de grnmedii yirminci yzyln eiinde henz snanabilir saylamazd.
Her meta devinisi, retim deil, deiim ilikilerine karlk olur
aslnda. Kafa ve kol gcnn deeri, onlarn, YENDEN RETMDE
ORTAYA KONAN alma deeridir. Teknolojik ilerlemenin olmamas'
durumunda meta deiim srecinin derhal d pazara ynelecei ak
tr. Emperyalizmin, 20. yzyl banda meta dsatm biiminde ken
dini gstermeyiinin nedeni, Lenin, Kautsky ve Luxemburg'un ihmal
ettii teknolojik geliim hzdr. Kapitalizmin, kendi isel yapsndan
doan elikilerle krize dmesi bu nedenle gecikmitir. Kimi modern
yazarlar da katlabilir onlara (XXII).
Kapitalizm, sadece, dzenlenii artk deere bal bir pazar iin
retimden ibaret deildir. Toplumsal gerekimleri, birikim srecinin,
yapsnda yol aaca sonulan, artk deer ktlesiyle, var olan kapital
ktlesi arasndaki oran dikkate alan bir planlamay da kapsar o. Emek
kullanmnda ve yeniden retimde bu planlama, maksimal kazancn bir
arac olur. Deer kuram, ite bu teknolojik ereveyle, kapitalist plan
lama iinde geerlidir.
Deer yasas uyarnca meta dolamn hzlandrmak, krizden, kur
tulmak amaciyie veya kimi modern yazarlarn dedii gibi teknik gelii
min ytrd retim artn yoaltmak dncesiyle emperyalist gi
riimde bulunmak, herhalde Avrupa sanayiinin Osmanl imparatorluun-

(XXII) M andel, Son K apitalizm 'de (Spactkapitalism), kapitalizm krizini Lcninin tarihsel k o u lla rn a benziycn genci geliim dorultusu kavram na
balyarak, deer kuram ndan tretm cm cklc hakszlk ediyor.
Bylece onu,
Luxemburg. H enryk G rossm ann, Bcharin ve H ilfcrtling'in karsnda saya
biliyoruz.

da uygulad yntemlere baklrsa, emperyalizmin dou koullar de


ildi. (XXIII)
Parvus'un verdii bilgilerin, emperyalizm kuramlarna katkda bu
lunabilecei aa kyor bylece.

PA RV USU N ED M SE L Y AKARI

Parvus Efendinin, Osmanl imparatorluunun mal biinhesi zerine


yazdklarnn edimsel (pratik) yararna gz atmakta yarar var:
Yazlanlar, nce Duyun- Umumiye'nin ve reji'nin devleti nasl d
pedz aldatarak, bortan kurtulamaz bir duruma getirdiini aa koy
mas asndan nemli. Trk Yurdu dergisinin, Parvus'un yazlarna ba
larken yaynlam olduu sunu yazsnda da zerinde durduu gibi,
Trk ekonomicileri-varsa-, Trkiyenin sorunlarna, o gne dein deil
zge (are) aramak, bir akllk kazandrma sava bile vermemiler
Parvus ortaya kana dein. Uzun yllar, devletin nasl soyulduu, ve po
litikaclarn beceriksizliinden, bilgisizliinden yararlanlarak, bortan
syrlamaz bir ortama srklendii, kamu oyundan gizli kalm.
Bu aldatmacalar, ilk, kez gzler nne sermi Parvus. Yaptn, ikin
ci blmnn D ve nc blmnn B ayrtn bu gzle okumal.
Osmanl devletinin yalariyle (dmanlariyle) ibirliine giderek Trki
yeye ihanet eden kuruluun foyas, daha nce ve daha sonra bu denli
aa vurulmu deildir. Kasasnda, ihtiyat akesi olarak, devlet bor
larnn denmesi iin gerekli olandan ok daha fazla para bulunan Duyun- Umumiye, bu paray hzineye aktarmavp sava durumunda ol
duumuz talya'dan tahvil alarak, siyasal alanda Trkiye'ye ihanet ettii
gibi, yeniden borlanmamza yol am ve bizi ok g durumda brak
mtr.
Avanslarn byk bir blmn, devletin alaca ilk bortan den
mesi zorunluunu getirme, alacaklar gvenceye alma gerekesiyle, h
kmeti, btn hal ve denetimsel yetkilerden yoksun etme ve bore
almama olanana sahip bir lkeyi bor alma zorunda brakma gibi
dramlar sergileyen Parvus, 1914 hesap artm (tasfiyesi) ilemlerinin, ko
parlan, yeni tahvil kartma ve satma ayrcalklariyle, aslnda, yeniden
borlandrma esasna dayandn ve arada kazanl kann, sadece, ulus
lararas bankalar olduunu vurguluyor.
Osmanl Bankas'nm. istedii zaman geri alma kouluyle verdii
(X X III) B urada O sm anlln tarihsel koullar da rol oynam tr herhalde.
(Emperyalizmin t r n ve zam anm belirlemekte demek istiyorum.)

22

para ve yeni bor tahvilleri, o tahvillerin, borsa deerini drerek, sa


hiplerine geri denmesini daha da gletirmitir. Burada, tek gven
ceye alnan, hazine deil, bankalarn cep harldr, te yandan, dei
tirilmi ve birletirilmi borlarn itfalarna, dnya borsalarnda grlilmiyen ykseklikte para harcanmaktadr.
Belli finans kmelerinin, eitli tahvil oyunlariyle, devletin srtn
dan vurduu vurgunlar, muhasebe hesaplariyle kantlyan Parvus, Osmanl devlet rant kurulmas yolunda ilgin bir neri de getirmektedir.
Borsadan yararlanarak, dk fiatla tahvil almak, nal (itibar) deer
le tahvil imha hakkn devlette tutmak, borsadaki gerek tahvil deer
leriyle bor deiimine girmek gibi nlemleri kapsvan bu nermenin ay
rntlar da veriliyor. Bu nerge uygulansayd, belki de Osmanl mnaratorluu dzenli bor demeyi baararak, sorunlarn toptan zmliyeceini umduu emperyalist bir savaa katlmyacakt.
Bor deme yolunda, gelir artnn nemine ve tarmn gelime czgelerine de deinen Parvus iin, Trkiyenin kalknmasnda, zellikle
tarm teknolojisindeki gelimenin pay byk olacaktr. nk tanm'sal gelime, sanayilemeden daha abuk gerekletirilebilecektir. (XXTV).
Tarmsal gelimeyle, nfusun byk bir ounluunun siyasal katlm
da salanacaktr. Trkiye'nin bu konudaki ilkelliini, Avrupa lkelerin
den verdii saylarla karlatrmal olarak aklavan Parvus, Trk
Yurdundaki yazlarda, konuya geni yer ayrmtr (XXV).

PA RV USU D EV L ET

Anlalyor ki Parvus, Trkiye'de feodal artklarn temizlenmesi ve


(XXIV) Parvus, tahl fiyatlarnn artm a eilimini, kylnn ekonomik duru
munun dzelmesi asndan ok olum lu karlyor ve toprak fiyatlarnn artiyle birlikte tahl fiyatlarnn artn d a gerekli buluyor. (Bkz. Elinizdeki ya
pt V III. Blm). Bu sorun, son zam anlarda gncel oldu lkemizde. K onfe
ranslar, gerek Sayn Ecevitin, gerekse rgt o larak C H P nin katktiyle siyasal
bir grnm kazanan ngiliz iktisats K aldor, Parvustan btnyle ayr d
nen bir kii.
Sayn Ali Gevgilili, 19 A ralk 1976 gn M illiy ette, K aldoriun katld bir
forum dzenledi. O rada K aldor, Sayn Gevgililinin iyi hazrlanm sorularn
yantlarken, soyut savlarn yineledi.
ngiliz iktisats, tahl fiyatlarndaki artn, sanayide fiyat ykselilerinin et
keni olduunu ve bunun sonucu doan maliyet enflasyonunun, B atdaki son
bunalm a yol atn sylyor. Halbuki, son 10 yllk O ECD bltenlerine gz

23

burjuvazinin kemiklemesi amaciyle, bir an nce bortan kurtulmay,


yatrmlara gemeyi salyacak barl nlemler dnmektedir. lgin,
mal nerileri gerisinde yatan siyasal ve ekonomik ierik, bol sayda
giriimci yaratarak sanayilemeye geme yolunda, devleti bir ara gibi
kullanmak, baka bir deyimle adaletli vergi tonlama ve letirme notkas izliyecek bir devlet yaratmaktr. Bu ieriin bir eliki ierdii de
aktr: Kyly ve sanayi giriimcisini ayn lde doyuracak snflarst bir devlet yaratmak olanakszdr. Devlet varsa, egemen smflrr,
kaynaklan, kendi karlar donltfcunda kullanacaklardr. Kyllkle,
sanayiin karlar k kez atmaktadr. Kylnn, ekonomik ilikilere
bamll, nitel durumu kltr ve bilin aamas, gz nne alnrsa,
Parvus'un ngrd devletin, salt bir burjuva devleti olaca aktr.
attm zda, A vrupad a tahl fiyatlarnn henz artm a eilimi gstermedii s
ralar, endstri m am ulleri fiyatlarnn
ykselen b ir eri izdiini saptyoruz.
Fransa gibi, enflasyonun, greliklc (nisbeten) yksek olduu bir lkede bile,
1960'tan 1967'ye dein, tah la dayal yiyecek m addeleri fiyatlar % 86dan
% 113.5a ykselmiken, m am ul m adde fiyatlarndaki art, o rtalam a % 90dan % 134.8e ulam tr. z o larak dendikte, O ECD bltenleri, tahl fiyatlariyle ertdstri m am ulleri fiyatlar arasnda zorunlu bir iliki bulunm adn ka
ntlyor.
Spiegel dergisi, 19 N isan 1976 gnl saysnda, A lm an sanayiinde retim in k
slmas sorununun bulunm adn, dahas, otom otiv sanayiinde b ir yllk satn
gvenceye alndn, rnein Mercedes firmasnn bir yl, sipariler karlam ak
amaciyle piyasaya alm ayacan yazm tr (Bkz. Titelgesehichte). Derginin
hesaplarn, br aratrm a ve gzlemlerle kapsam latrrsak, fiyatlarn ykse
liine asl, kapitalizm in kendi ileyi biiminin etken olduunu k a rsa m . Arac
firm alar, acentalar, tem silcilerle alan 'kapitalizm, m akine, ulam , paketleme,
pazarlam a ve reklam giderleriyle, kendisine kmscnmiyecck yk yklenm ek
tedir. k. kazanm a tutkusundan kaynaklanan bu m aliyet ykseklii herhalde
K aldorun szn ettiinden ayr bir yksekliktir.
Kapitalizm , maliyet basksndan kurtulm ak amaciyle, geri kalm lkelere, tek
noloji aktarm n da kapsyan yatrm lar yapm ak eilim indedir
(Ma t 1976
gnl Scala dergisinde, bu konuda kk bir istatistik ve inceleme yaynlan
mtr). Kapital biimlenmesinde hzl saysal a r gzlenmesine karn (OECD
> bltenleri), enflasyonun nlenem eyii, dne dein Keynesi politika izleyen
leri g durum da brakm tr. 21 Nisan 1976 tarihli New Y ork Tim es, bir
haberinde A m erikan Planlam a dairesinin .kullanlabilir kaynak ve retim et
meni yaratm aya, ynetimsel nlem ler almaa yneldiini, gelir dalm ve pa
ra konusunda ynetimsel nlem ler nerdiini b ild irm e k tjiir. M arxin, de
ien ve deimeyen kapital kavram larn canl vc cansz szckleriyle
yeniden kullanan kentsoylu Fransz yorum cular bile, enflasyonun, emein ve
rimliliindeki azalm adan deil, kapitalizmin yapsndan doduunu kabullen-

24

Burjuvazi, ibirliki olmaktan gnenlidir (memnundur). Proletar


yann, nicebnitel geliimine katkda bulunacak yapda deildir. Trki
yenin o dneminde, demokratik devrimi gerekletireceim dnmek
epey gtr. Nitekim ayn nedenle, Mustafa Kemalin silahl mcadelesi
bile onu gereklemeye yetmemitir.
, Ksaca dendikte, Parvusun anlad devlet, emperyalist kart m
cadele verilmeden kurulacak bir devlet olduundan, mparatorluun o
gnk bnyesi iinde yrrlkten kalkmaa yarglvd (mahkumdu).
Bu tartmal (XXVI) saptamalar bir yana, Trkiye'nin o zamanki
d ve i ekonomik ilikilerinin i yzn anlatacak tantsal (tasvir)
bilgiler vermesi ve tarihsel oluumun eksik halkalarnn btnlemesi
asndan ok deerlidir elinizdeki betik. Onu, gnmzn kuaklan iyi
ce bellemelidirler. nk tarih yinelenmektedir.
Muammer SENCER
inektedirler (Fresque historique du systeme preduc.if, Les Colleclions de lINSEE, 1974). Bu da kapitalizm in kendi rasyonellik soruYudur. Reinhard Jordan,
yaynlanm am doktora tezinde piyasaya uygun o tan vc olm ayan ileyii a
sndan ekonom i politikasnn stratejilerini incelerken (dzen, sre, yap po
litikalar) Keynesilin bu tutkusunu krkleyici yann ortaya koymutur.
Bir baka adan K aidor, uluslararas ekonomik krizlerin, kazanlin dme
eilimimden doduunu grm ezlikten gelerek, Kuznet-ci, ykselme ve k
dnem leri neren bir iktisat tarihisi gibi grnm ektedir. K rizleri savuturm a
yolunu, ekonom ik stabiiiloyi, i ve d istei arttrc pazar y aratm akta ve bu
am ala uluslararas, uluslarst rgtlere gitmekte bulan dnem kapanm tr
(M odern C apitalism . Andrevv Schonfield. 19 v..). mdi p ara dsatm (ihrac)
ar basm aktadr, m eta deil. A lm anlarn son yaklam , dahas Dou blokuyla ibirlii yaparak, geri kalm lke pazarlarn ele geirmek istemeleri bun
larn rnekleridir
(stanbul Sanayi CUas Y netim K urulu Bakan Sayn
N urullah G ezgin, M illiyetfce Sayn Abdi pekiyle yapt ve 8 Kasm 1976
gnl gazetede yaynlanan grme srasnda G lckner adl b ir A lm an fir
m asnn, Sovyetlerle,' petrol rnlerini uluslararas p azarlarda deerlendirecek
b ir ibirliine girdiini sylemitir. D oallkla Sayn Gezgin, bunu, Sovyeticrin
A lm an ya)dm ald biim inde yorum luyor. Biz niye alm ayalm demeye ge
tiriyor.)
(XXV) Lavoisierinin, daha 1789d a n nce kavrad tarm sal gelimenin, T r
kiyenin de kurtuluu yolunda zorunlu bir adm olduu, henz tam olarak
anlalm deil. Sanayileelim derken, tarm sal rnlerim izi, ham o larak, ilen
memi olarak satyoruz. O nlar deerlendirecek sanayi kollarnn kurulm asna
alm yoruz. D pazar olm ayan ve sper devletler karsnda hi bir zam an
da olm ayacak olan y atrm lar ardnda kouyoruz. Byk devletlerin, dnya
pazarlarnda, buyurun m alnz salna diye geri ekileceini sanarak, tekno
lojisi dalm lt (ithal edilm i) ve m ontaja dayal bir gelime um uyoruz. (En
azndan,
K ennedy Round grm elerinde uygulanan yntem le, T rkiyeye

25
pazar olabilecek lkeler, gm rk 1arife pozisyonlariyle zorlanacak.)
Turizm yannda, ilenmi konserve edilmi ve iyi anbalajlanm arm
rnlerim izin, sadece A vrupa piyasasnda bile sahip olaca anslar yeterince
dnm yoruz.
Sayn C H P G enel B atannn demelerinde, A K G N L E R E bildirgesinde ve
son C H P program nda,
kylye ucuz ara gere salam a, tarm sal retimi
arttrm a yolunda birtakm tm celer yer alyor. A ncak, tarm , baheilii ve
orm ancl da kapsar biim de ele alan ve rnleri yurt dn d a deerlendirm e
olanaklar zerinde d u ran b ir planlam a henz yok. (Bu konuda bkz. C H P
G enel B atannn kylyle ilgili dem elerini hoplayan E C E V T adl bror.
C H P Genel Merkezi yayn.)
AK G N L E R E bildirgesi, yu rt iinde, kylnn ekonom ik duru m u n u dzel
tecek nlem lerden ve tarm sal retim artnn ne yolda salanacandan sz
ederken, d pazarlam ay savsaklad (ihmal ettii) gibi, snailem e politika
snn tem el stratejik k u rallarn srralarken, tarm teknolojisine hitap edebilecek
bir k urala d a y er verm iyor.
H em en hem en, Ak G nlere ilkelerini yineleyen yeni program da, d ah a ok,
sanayi devriminin. tutuculuu o rtad an kaldran ve toplum sal dengeyi deiti
ren siyasal y a n lan zerinde du ru y o r (s. 161 v..). T eknoloji v e girdiler b ak
m ndan, da bam lln azaltlaca, sanayilem enin doayla uyum lu olaca
ve T rk kylsne gnen getirecei sylenirken, tarm sal sanayiin, gerek do
al olanaklarm z, gerekse lkem izin bugnk ekonom ik koullar karsnda
n plana alnacana deinilm iyor. Gelimenin kylden balatlm as konu
sunda da sadece gkeyaznsal szler ediliyor.
Halbuki, Sayn Ecevit, BU D Z E N D E M E L D R adl yaptnda, ok so
m ut bir rnek verm itir: A lm anyadaki T rk iilerine, beyaz peyniri Bulga
ristan yedirm ektedir. Bu rnekleri oaltm ak olanakldr: T aze meyvemizi, son
gnlere dein Bulgar soutm al (frigorifik) kam yonlarnn tam as, konserve
lerimizin bozuk km as, taze meyve konserve olanaklarm zn, yok denecek
denli az olm as gibi.
Son C H P program nn, b u som ut sorunlarn zmne k tutacak ilkeler ge
tirmesi beklenirdi. rnein, petro-kim ya d aln a bal olarak, iyi kalite konserve
tenekesi yapm n salayacak sanayi olanaklar yaratlp yaratlm ayacam , o
program dan kestirm ek ok g. H albuki bu sanayi kolunun geliimiyle, T r
kiyenin karsnda 200-300 m ilyonluk bir alc ktlesi bulaca kesin. O rm an
clk ve orm an rnleri iin de ayn eyler sylenebilir.
Bu konuda, savatan sonra st ste kard 5 yasayla, tarm rnlerinde 10
ylda % 150 art salayan ve tarm iisinin gelirini, endstri iisi dzeyine
karan A lm anya, orm anclk ve orm an rnleri iletmesindeyse sve rnek
alnabilir ve C H P program na daha som ut b ir nitelik verilebilirdi. (A lm anya'
d a T arm sal Geliim iin bkz. Deulschlarfd H eute, Presse-nd Inform ationsam t:
sve Devlet O rm an letmeleri ve O rm an iileri iin bkz. Swedish Forest
Service, N ational Board o f Crow n Forests an d Lands, Stockholm).
Ksaca dendikte, Parvus Efendinin, ncelikle kylnn kalknm as tezi, 70

26
u denli yl sonra bile T rkiyed e gncelliini korum akta Y unanistan ve Yu
goslavya gibi lkeler, deimez fiatlarla ylda ortalam a % 15 lik gelime salar
v e T rkiye, O llar, ortalam a % 9'la izlerse, daha d a koruyacak. Son C H P prog
ram , gelimeyi kylden balatm ak, snailejm eyle, tarm sal gelimenin
uyum unu salam ak trnden ilkelerle soruna doru o la rak yaklam , ancak
bu ilkeleri som utlatrm aktan, gkeyaznsal (edebi) szcklerin stne kar
m aktan, nedense kanm tr.
(XXVI) rnein devlet kapitalizm ine kar Parvus. L enin'e greyse, tekelci
devlet kapitalizmi, toplum culuun maddesel koullarndan, toplum culuun bir
n evresi (Bettelhcim, Ch., Sosyalizmin K uruluu, ev. K enan Somer, Uural
Yaynevi, s. 49).

Birinci Blm

29

A JKrm Savandan n c e

Trkiyenin mal tutsakl, daha Krm Sava'ndan balamtr.


Trkiyenin utkusuyle (zaferiyle) biten bu savasin, onun mal tutsak
lna yol amas, ayrca siyasal gcne ve etkinliine (nfuzuna) kesin
bir darbe vurmu olmas dikkate deer.
Osmanl devleti, ilk kez Krm Savanda borlanmtr.
urasn da aka belirlemek gerekir: Devlet, Avrupaya baml
duruma gelmekle, kendisinin ne tr tehlikelerin beklediini lmlememl (tahmin etmemi) deildir. Osmanl hkmeti, Avrupadan bor pa
ra almak istememitir ok kez. Dahas, 1850de' Londrada imzalaman
bor szlemesi, zamann padiah ynnden hayrlandnda (reddedil
diinde) Trk hkmeti, bor verenlere, anlamay tek yanl bozduu
iin 2 200 000 frank giderim (tazminat) demitir.
Ancak, Krm savann ortaya kard gerekimler, borlanmalar
kanlmaz duruma getirmitir.
Gemii incelediimizde, Trkiyenin, mal ve siyasal yaltlmlna
son vermesinin ve borlanma szlemesini para gereksinimi son derece
ye varncaya dein geciktirmese ok daha iyi ederdi. Tarihi inceledii
mizde bu sonuca varyoruz. Durum, Osmanl mparatorluunun, Avru
pallama konusunda izlemi olduu politikann ayrc niteliini ok iyi
gstermekte. Bu politikann zellii u: Son noktaya dein -bor alma
makta M.S.- direnmek ve ardndan, Avrupa yntemlerini uygulayabile
cek en elverili frsatlar karmak.
Halbuki, mal alanda tam tersi biimde davranlm, yani, Avrupa
mal yntemleri geliigzel uygulanm, lkenin, borlara dayanma g
c hi mi hi dikkate alnmam.
Para gerekimi gittike bymekte olduundan, Avrupa'nn mal say
gnlndan yararlanmak istiyen Trkiye, gereksindii paray elde et
mek iin, daha tehlikeli, daha zararl aralara ba vurmu, gelirini kiraya
vermi ve bu yolla Galatal Rum bankerlere hayli borlanm, te yan
dan, maden paralarn, deimez olmas gereken arln azaltm ve
onlar, dk deerli madenlerle kartrmt.
Bu tr nlemler (tedbirler) tkendikten sonra, hkmet, kt bir
n japm olan kaime kartma iine girimitir. Ancak, bu yntem de,
Avrupa'nn ayn konudaki deneyimi (tecrbesi) ve lke gerekimleri dik
kate alnmakszn, geliigzel uygulanmtr.

30

B )Kaim e karlm as

Kaime kartma deneyimi (tecrbesi) Trkiye'de, btn kat pa


ralarn dahas banknotlarn saygnln (itibarn) lekelemi olduundan,
ayn konudaki yeni bir giriim, pek byk zararlar dourabilir. n
k bylece para dalam bozulmakta ve ihtiyat altn akesine olanak
brakmamaktadr. Bu bakmdan, kaime sorununu biraz ayrntl olarak in
celemek gerekir:
Kaime, gerekte kt para demek deildi. borlanmay tems
ediyordu. Hkmet, bu bor iin, balangta % 8, sonra % 6 ve daha
sonra % 3 faiz demitir. Kaimelerin, kat paraya benziyen yn az
miktarda karlm olmalardr.
Kaimelerin, altn parayla deitirilmeler; zorunlu olmad gibi,
genellikle deiim ilemi yapacak bankalar da yoktu. Osmanl impara
torluunda, kaime karmn piyasa gerekimlerine uyduracak aralar,
daha dorusu, Avrupada deerli katlarn dolamn belirliyen bel
li bal koullar da bulunmuyordu.
Bu konuda ba vurulan yntem, Hzinenin, kaimelerin stne de
er koyarak halk arasnda datmasndan ibaret kalmtr.
Dahas, hkmet, yapma (sahte) kaimelerin ortaya kmasna engel
olmak iin balangta hi bir nlem almam, bu nedenle daha balan
gta, gerek kaimelerden ayrlmas olanaksz bir ok sahte kaime orta
da dolamaya balamtr. Hkmetse ortaya hadsiz hesapsz yeni kai
meler karm ve bunu halka duyurmamak iin kaimelere say koyma
yntemini kaldrmtr.
Zamann Maliye Nazrnn kuruma ne gzle baktn anlatmak iin
u yky anlatmak yeter:
Sultan Abdlmecit bir kez, Dolmabahe Saraymn kaa mal oldu
unu renmek istemi. Maliye Nazr yant vermi:
3,500 kurua hnkrm.
Hkmdar aalaynca da tamamlam:
naat iin gerekli 70 000 000 franklk kaimenin mrekkep, ka
t ve bask bedeli efendimiz.
Durum bu merkezdeyken ve kaimenin nemi de bylece takdir edi
lince onun piyasa fiatnm abucak dmesi kanlmazd. Ancak zama
nn hkmetleri bu de pek az nem veriyorlard. Yani kaimeler
karlyor, faiz hadleri drldnden kaime fiatlarnm dmesine
resm makamlar bizzat yardmc oluyordu.

KAME IKARILMASI

31

Sonunda para piyasasnda ylesine kargaalk kmt ki bu arala


daha ileri gidilemiyeceini zamann maliye nazr bile anlam ve ar
tk yeni kaime karmak yle dursun, eski kaimelerin dolamdan kal
drlmas zgelerini (arelerini) aramaa koyulmutu. te o zaman,
kaimelerin kat giderinden baka, hkmet ynnden denmesi taah
ht edilmi baka bir deerinin de bulunduu anlalmt.
Hkmet en sonunda Avrupa'dan bor alma yoluna ba vurunca
kaime eski nemini yitirmi, br blk kaimenin karl denmi
tir. Bu araca (kaime kartmaa) olaanst zamanlarda yine ba
vurulmutur. 1876-77 Rus sava buna rnektir.
6 000 000 lira deerindeki Rus Sava kaimeleri, Maliye belgele
rinden anlaldna gre faizsizdi, fakat hazr bir karla sahipti.
Ereli kmr madeniyle baka maden ocaklarnn geliri, kaimelerin
karln demeye ayrlmt.
Rus saya kaimelerinin piyasa fiatn rvence altna almak iin
onlarn, vergiye karlk hazine adma kabul edilmesi kararlatrlm
t. Ancak, kaimelerin deitirilmesini salyan ihtivat akes'nin (madeni
parann) eksiklii nedeniyle bu stlenim (taahht) uzun sre yerine
getirilememi ve 1879 yl vergisi toplanrken, halktan yzde seksen ma
den para (sikke), yzde yirmi'be kaime istenmitir.
Ayrca 400 kuruluk kaimenin altn fiat 100 kuru olarak saptan
mtr. Bu davran kaime fiatlarn adeta kat fiatna indirmitir.
Altn fiat kaime hesabiyle 1000 kurua km, yani 100 kuruluk bir
kaime ancak 10 kurua alnp verilmitir.
Kaime araciiyle yaplan ilemler halka pek pahalya gelmi ve
Avrupa'yla ticaretin doal geliimine engel olmutur.
Yine de 1876-77 yllarndaki kaime karmnn (ihracnn) devlete
hayli yararl olduunu itiraf etmek gerekir. nk o sra Avrupa ban
kalar Trkiye'ye sk skya kapalyd, dolaysiyle para alacak yer yok
tu. 1877 ylnda ngiltereyle bor szlemesi yapma giriimi baar
szlkla sonulanmt. te bu koullar altnda, kaime para salayc
belli bal ara olmutu.
f
1876-77 yl kaimelerinin dolam (tedavl) fiatlan yleydi:
karm tarihi

Toplam itibar deer


(Osm. Liras)

13.8.1876
11.11.1876
5.1.1877
3.9.1877

2 000 000

1 000 000

7 000 000
6 000 000

Toplam

16 000 000

hra Fiat
(Kuru)
117
135
150
185

Genel Deer (k fiyatna gre)


1 7000
750
4 660
3 240

000
000
000
000

10 350 000

32

TRK Y E'NN MAL TUTSAKLII

Hkmet 16 000 000 liralk bu itibar deeri elde edemediyse de


bir 10 milyon elde etti. Bu da byk bir tutardr.
Kaimeler, uluslararas ticaret ilemlerinde kullanlabilecek aralar
dan deildir. Ancak, i borlarn denmesi iin kullanlabilirler. uras
da unutulmamal ki o zaman Trkiye sava durumundayd. Savata
baka aralara ba vurulabilirdi pekl. rnein halktan, deer? sonra
denmek zere eitli maddeler alnabilir ve bunun iin resm alndlar
(makbuzlar) verilebilirdi.
Eer Avrupann para dolam deneyimlerinden (tecrbelerinden)
kard sonutan des alnm, kaime yerine itibar senetleri karl
m, para piyasasnn koullar dikkate alnarak ar ve ihtiyatl dav
ranlm olsayd, para bu denli sarslmaz, kaimelerin halkta ve ticaret
yaamnda dourduu fena sonulara meydan verilmezdi (*).

(*) T rk mliyesini en yansz gzle izliyenlerden A. du Velay kaim e ilemleri


zerine yapm oldu bir zm lem ede u sonulara varm ir:
Kaimelerdeki bu korkun fiat dnn nedenleri oktur. O nlarn belli ba
ls tr:
1. H azine m em urlarnn, zellikle vilyetlerde, halkn verm i olduu kaim eleri
alm akta ekince gstermeleri.
2. Vilyet halknn kaim eleri byk gvensizlikle karlam as ve kaim elerin, za
ten kaimeyle dolu olan stanbula akmas.
3. Para (dolamnda (tedavlnde) kaim elerle rekabet eden m aden sikkelerin
para ilikilerinde gvensizlik yaratm as.
E er devlet ilk kaim e ihracnda vergi tahsil ederken, m em urlarnn kaimeleri
rahatlkla ve gven verir biimde alm alarn salam ve balangta piyasaya
birer kuruluk kaim eler karm ve ayn zam anda ufaklk sikkeleri o rtadan kal
drm olsayd bu ka tlar piyasada durm adan sregelen karklklara reden
olm azd. Nitekim talya ayn dnem de ticari ilemleri etkilendirm eden kaime kurabilm itir. H em de T rkiyeden daha ok.s
Kaim enin itibar senetlerinin dolam nda gerekli koullara sahip bulunduu bu
paradan da aa kyor.

33

C )Trkiye flsa Nasl Srklendi?

Kaime karlmas halk ve ticaret yaam zerinde nasl ar b


yk biimlemise, devletin mal saygnl (itibar) zerinde o denli
ykc olmutur.
Ben burada her borlanmann tarihinden ayfr ayr sz edecek de
ilim. Sadece borlanma koullar ve onlarn sonulan zerinde dura
cam:
Trkiyenin mal itibar balangta bir lakm siyasal nedenlerle
kank bir duruma gelmi, daha sonra Avrupa para piyasalarndaki ka
rarszlklar etkisiyle byk bir gerileme gstermemitir. Ancak, Trki
yenin yapt borlanma szlemeleri br devletlerin borlanma sz
lemelerinden ok daha ar koullar iermektedir.
Trk hkmeti, bir kez borlanma yoluna girince, nce borlanmak
tan kanmakta gsterdii arl, hesapsz ve ihtiyatszca borlanmak
suretiyle yine gstermitir. Durum, her para verenin ileri srecei her
koulu kabullenmeye dein varmtr. Borlarn bte zerinde bir ar
lk yapt ve bor faizlerinin ancak yeni bor szlemeleri yapmak su
retiyle denebildii kesinlikle dikkate alnmamtr.
Bununla birlikte uras itiraf edilmelidir ki Avrupa kredisi pahal
olmakla birlikte, Trkiye'nin yerli maliyecilerinden (Galata banker
leri) alman borlara bakldktan ok daha elveriliydi. Yine de Trki
yenin Avrupa bankalarna dedii faiz oran yzde 15-20'den aa de
ildi. Byle bir mal politikann, sonunda iflas etmesi zorunluydu.
A. Heidborn Trkiye Mliyesi adl yaptnda diyor ki:
1874/75 yl btesinde, 25 000 000 Osmanl liras gelir gsteril
mitir. Olmyan bir saydr bu. Gerek gelir 17 000 000'dur. Bundan,
devletin d borlar iin de 13 000 000 ayrmak gerekir. Dolaysivle hk
mete, ynetim ve baka devlet harcamalar iin gerekte ancak 4 000 000
lira kalr.
Bu denli parayla, ne ordu beslenmek ne devlet ynetmek olanakl
olduundan, hkmet borlarn demekten vaz gemitir.

F/3

TRKYENN MAL TUTSAKLII

34

Ayn yllar devletin bor durumu yledir:


Borlanma
Yl
1854
1855
1858
1860
1862
1863
1865
1867
1869
1870-72
1871
1873
1874

Bor Miktar
(Frank)
75 000 000
125 000 000
125 000 000
50 930 500
200 000 000
200 000 000
150 000 000
909 091 000
555 555 500
792 000 000
278 155 000
694 444 500
1.000 000 000

Toplam

5. 297 676 500

hra Fiat
(Yzde)
80
100
76
62.5
68
68-72
66
5C
61
125-32
98.5
59.5
43.5

Ele Geen
(hra Fiatna Gre)
60 000 000
125 000 000
95 000 000
31 831 562
136 000 000
142 000 000
99 000 000
404 545 500
388 885 500
254 430 000
273 972 675
413 194 477
435 000 000
3. 012 884 714

Bu saylardan anlalyor ki ele geen para, devlete bor olarak


yklenilen miktardan, gerekte 2. 300. 000. 000 frank daha azdr. Ele
geen paradan, banka, komisyon cretleri ve baka bir takm giderle
rin dlmesiyle, bor alman 5. 297. 676. 500 franktan ancak yarsnn,
yani 2. 700. 000. 000 kullanlabilecek durumda olduu anlalr. Dolaysiyle Osmanl devletine 2. 500. 000. 000 frank havadan bor yklenmi
olmaktadr. Yani devlet, be santimini bile almad bir paray deme
ykmllne sokulmutur.
Sonralar Trkiye demeleri durdurduunda btn Avrupa grlt
ve hiddete boulmutu. Ancak yukarki saylar gz nne alnrsa bu
grlt ve kzgnln, Osmanllarm g durumlarndan, Osmanl me
murlarnn dncesizlik, acemilik ve ihanetlerinden yararlanan Avrupa
maliyecilerinin her trl agzllk snrn amas demek olduu sonu
cuna kolayca varlacaktr.
Finans dnyasyle iliki kurulaca zaman, geirilen bu deneyimi
(tecrbeyi) daima dikkate almak gerekir. Borsa ilemleri ve banka po
litikas, Trkiye'yi iflstan baka k olmayan bir yola srkleyecek
gtedir. Hem de paldr kldr ve sorumlu kiilerin ruhu bile duyma
dan girilen bir yola.
Trkiye borlar tarihinin ilk dnemi burada biter.

35

D )1881 M uharrem Kararnam esi

Trkiye borlarnn ikinci dnemi, borlarn kesin tesviyesiyle (den


mesiyle) ilgili olarak karlan 1881 Muharrem kararnamesiyle balar.
Daha nce (1879'da) bata Osmanl Bankas olmak zere Galata
bankerleriyle bir anlamaya varlmt. 1881 yl Muharrem Ferman,
1879 uzlamasiyle hazrlanan ilkeleri daha geni bir temele oturtmu
ve Osmanl imparatorluuyla Avrupa maliyecileri arasndaki iliki, dev
letle Galata bankerleri arasnda zaten var olan iliki esaslarna dayan
drlmtr.
1879 yl uzlamasna srekli bir yntem gibi katlan bu esaslar,
Trkiyeyle Avrupa finans kapitali arasndaki iliki iin yeniydi ve dev
let gelirini alacakllarn ynetimine brakmak yada onlara kiralamak
biiminde zetlenebilirdi.
Zaten zararl olan bu yntem i siyasetten, devletin d ilikilerine
de aktarlp da devlet gelirleri, byk devletlere dayanan Avrupa ma
liyecilerince ynetilmeye ve kiralanmaya balaynca siyasal bamsz
ln da tehlikeye dmesi doald. Bu konuya daha sonra deineceiz.
imdilik 1881 yl Muharrem Kararnamesi gereince uygulanan bor
tesviyesi (denmesi) ilemlerinin ne gibi mal sonular ortaya kard
n grelim:
Trkiye'nin, iflsn iln etmeden nce alm olduu borlarn
5 297 676 500 franklk itibar bir deere ulatn belirtmitik. Daha
sonra, Muharrem Kararnamesine dein 125 000 000 franklk ve yzde
52 ihra fiatl bir borlanmaya daha gidilmi ve bor karl olarak
Msr vergisi gsterilmitir. Gerek bu borlanma, gerekse 1854, 55 ve 71
yllar borlan Muharrem Kararnamesine katlmamtr. Dolaysiyle,
yukarki cetvelde gsterilen borlardan, bu saylanlarn karlmas ge
rekir. karlacak borlarn tutan aadadr:
BORLANMA YILI
1854
1855
1871
TOPLAM

BOR TUTARI
75 000
125 000
124 500

(FRANK)
000
000
000

342 500 000

Bylece, Muharrem Kararnamesine alnan borlarn itibar kapi-

36

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

tali 4 955 176 500 franka dyor. Ancak bu say, borlarn tesviyesi i
lemine dein iyice azalmt. Zira hkmet, iflasn ilan edene dein
borlanma szlemelerine uymakta ve borlarn dzenle demekteydi,
itfalar iin her yl byk bir mebla belirlenmi ve ayrlm olduun
dan, Kararnameye dein borlarn byk bir blm denebilmitir.
Bu konuda birka rnek verelim:
BOR
YILi
185i
1860
1862
1863
1869
1872

BALANGITA
TBAR KAPTL.
(Frank)
12 500 000
5 930 500
200 000 000
200 000 000
555 555 500
694 444 500

1881'deki
ITBARl KAPTL.
(Frank)
92 118 750
41 107 500
122 897 500
127 687 500
516 250 000
679 918 500

t f a i n
DENEN
(Frank)
32 881 250
9 823 000
72 312 500
72 312 500
39 305 500
14 526 000

Sadece bu alt borcun itfas iin 245 000 000 franktan ok para
denmitir. Ancak son ikisi, ifls ilnndan ksa bir sre nce alndn
dan, byk lde itfa edilmeden kalmtr.
Borlarm itfas sorununu iyice anlyabilmek iin, denen miktar
ana para asndan deil, Trkiyenin eline geen parayla karlatrmaldr. nk itibar para daha balangta imgesel (hayal) bir saydr, sade
ce kat zerinde kalmtr. Durumu, itibar paray dolam (tedavl) de
erleriyle karlatrarak daha yakndan kavryabiliriz:
BOR
YILI

1858
1860
1862
1863
1869
1873

TEDAVL DEER
(t ib a r b o r )
(Frank)
90 000
31 831
136 000
142 000
388 885
413 194

000
562
000
000
500
477

ITFA EDLEN
t f a e d i l e n
BORCUN GEREK
BORCA ORANI
(Frank)
(Yzde)
32 881 250
34.5
9 823 000
30.8
77 102 500
56.6
72 312 500
50.9
39 305 500
10.1
14 526 000
3.5

Grlyor ki hkmet yukarki borlardan bazsnn ana paralarn


yardan ok demitir ifls iln edene dein. Geri kalanlarn da 1/3rden oiuu demeyi baarmtr. Dahas, 1869 ylnda, yani mal kriz
den be yl nce alman borcun da 1/10 u denmi durumdadr.
1881 Kararnamesine tabi borlarn itibar ana paras, Kararname
iln edildiinde 190 753 650 sterline, yani 4 768 841 250 franga ula-

1881 MUHARREM KARARNAMES

37

mt. Bu tutara, yukarda sz edilen d borlarn ana paralarndan


baka, Osmanl Bankasnn avanslar ve Galata bankerlerinden 1879
yl anlamasiyle alman borlar da dahildir. Bu son iki i borlanma
nn tutar 200 000 000 franktr.
200 000 000 frank karlacak olursa. Muharrem Kararnamesine
giren d borlarn itibar ana paras 4 568 841 250 frank olarak sap
tanr. Trkiye'nin gerek borlarnn miktar budur.
1881 yl Muharrem Kararnamesinin kapsad borlar, dolaysyle
yle hesaplanr:
Balangtaki itibar bor ana paras:
4 955 176 500 frank
Muharrem ferman karldnda itibari bor ana paras:
4 568 841 250 frank *
Aradaki fark.
386 335 250 frank.
Burada ortaya kan fark, borlarn denmesine ayrlan miktar gs
termektedir.
nceki hesaptan anlaldna gre, hkmet btn borlardan
2 700 000 000 frank elde edebilmitir. Bu tutara, Msr vergisi gvence
siyle alnan borlarn 342 500 000 franklk itibar ve 289 000 000 frank
lk gerek ana paras da katlmtr. Dolaysiyle 2 700 000 000 franktan,
bunlar karldnda, gerek bor olarak 2 411 000 000 franklk gerek
bor kalr.
Bu gerek borcun 38 635 200 frank denmi olduundan bor i 124
664 800 franka dyor.
Yaplan bor szlemelerinin bal bulunduu dayanlmaz koul
lar ancak borlan azaltmakla hafifletilebilirdi.
Osmanl Devletiyle alacakllar arasnda yaplan ve 1881 Kararna
mesiyle onaylanan anlama, ite bu temele dayandrlmtr.
Borlar daha balangta lml koullarla alnm olsayd, hem dev
let hem de alacakllar iin daha iyi olurdu. Gerekten, o zaman borsa
oyunlarna uygun ortam kalmazd. demeler hi bir zaman kesintiye
uramazd, te yandan Avrupa mliyesi, Trk mliyesinin gelime olanaklann ve karlann, daha balangta dikkate alm olsayd, bu tutumuyle kendi karlarn da korumu olurdu.
Fakat, Trk devletiyle Avrupa bankalar arasnda araclk eden
maliyeciler sadece milyonlar ve milyonlar kazanma amacn gtmler
dir. Onlar bu milyonlara nce Trkiye, sonra Avrupa borsas hesabna
kavumulardr.
Yaplan uzun ve kark hesaplardan sonra 1881 Muharrem Karar
namesine alman borlarn genel toplam 106 437 234 Osmanl lirasna

TRKYENN MAL TUTSAKLII

38

(2 660 930 850 frank) (') indirilmitir. Yukarda belirtildii gibi, bu top
lama avans ve baka i toplam olan 200 000 000 frank dahildir. Dolaysiyle, indirilen d bor toplam 2 460 930 850 franktr.
Bizim hesabmza gre, gerek bor 2 124 664 800 franktr. Bu ba
kmdan, indirilen bor, gerek bortan 336 266 050 frank, yani aa yu
kar yzde 16 lsnde daha oktur.
Muharrem Kararnamesi Osmanl mparatorluunun mal ve siya
sal geliiminde yeni bir dnem amtr. lkede hkmetten avn, h
kmete bal bulunmyan, fakat devletin gelir kaynaklarnn byk bir
blmn ele geiren yeni bir kurum kmtr ortaya: Borlularca se
ilmi bir ynetim kurulunca ynetilen Duyun- Umumiye.
Siyasal bir kurum deildir Duyun- Umumiye. Devletlerin vekili ya da
temsilcisi de deildir. Dpedz zel bir irkettir.
Ancak, Avrupa diplomasisi, Duyun- Umumiye zel bir irket de
il de sanki kendi temsilcisiymi gibi davranmtr.
Dolaysiyle lkede iki maliye ynetimi kmtr ortaya. Onlardan
biri, Avrupa ynnden aktan aa korunan Duvun- Umumive. b
ryse Avrupann srekli olarak bask altnda tuttuu ve sktrd Osmanl Maliye Nezaretidir.
lkenin her yannda ubeler aarak, binlerce memuruyla koskoca
bir rgt oluturan Duyun- Umumiye, bu rgte dayanarak, devlet
gelirinin byk bir blmn kendi penesine drmemesi olanak
szd. Avrupa maliyecilerinin, Avrupa diplomasisini izledii vol da avnvd. Bu yolda yrmenin ne tr sonular verdiini iyice kavnyabilmek
iin, aaki saylara bir gz atalm:
1882-83 ylnda, devlet gelirleri Duyun- Umumive ynetimine gir
dii zaman, rgtn ynetimi altndaki gelir 2 522 498 Osmanl lirasn
dan ibaretken, bu say 1911-12 ylnda 8 258 292 lirava ulamtr.
Demek oluyor ki, geen zaman iinde Dyun- Umumiye 5 755 794
liralk art salamtr gelirinde. Yzde 288lik bir oran demektir bu.
Muharrem Kararnamesiyle gvenceye alnan borlarn yllk taksit
lerini salamak amaciyle kank bir yntem gelitirilmitir. Bu ynte
mi ve onun daha sonra ortaya koyduu sonulan aklamak amaciyle,
devlet gelirlerini, ayrc niteliklerini dikkate alarak bir ka blme ay
ralm:

()

Bir Osmanl liras, yaklak o larak 22.5 franktr. Bkz. Borsa R ehberi, 1928.

s. 391.

1881 M U H A R REM KARARNAM ES


I.

39

D I G EL R L ER :

Bu gelirler, Trkiyeye bal devletlerce denmesi gereken u ver


gilerden oluur:
a. Bulgaristan Eyaleti vergisi.
b. Dou Rumeli vergisi.
c. Berlin Antlamas gereince, Trkiye borlarnn, Srbistan, Bul
garistan, Yunanistan, ve Kara Da'a den blmlerinden gelen gelir.
d. Kbrs geliri fazlas.
Bu vergi ve gelirleri toplamada, Duyun- Umumiye, Osmanl hk
metinin yerini alm ve devlet bu dzenli gelir/er ortaya ktktan
sonra tmyle yoksul kalmtr.
Fakat, en rk gvenceye alman borlarn, asl bu borlar olduu
ksa zamanda anlalmtr. Bunun nedeni udur: Trkiye'den alaca
na ahin olan Avrupa, Trkiyeye borlu olan lkelere kar inanmaz
ho gryle davranmtr.
Berlin Antlamasna katlan ve Balkan devletlerinin, Trkiyenin
bir blk borcunu yklenmesi yolundaki karar, gerekte uygulanmam
tr.
0 zamanlar ngilterenin hazrlam olduu bir andaa (muhtra)
gre, Balkan devletleri, Trkiyenin borlarna u biimde katlacak
lard:
Bulgaristan
Srbistan
Yunanistan
Karada

9 898 662 Osmanl liras


2 107 457

2 130 870

1 098 986

Bunlardan, Trkiye'ye tek kuru girmemitir. Hkmetin bu ala


caklar iin gsterdii btn aba bouna gitmitir. nk, Trkiye'nin,
borcuna uymyan borlular Avrupa ynnden aktan aa korunmu
lardr.
rnein, Bulgaristan, Rusya ynnden korunmutur. Kbrs. ngil
tere ynnden igal edilmi ve Ingiltere, adnn gelir fazlasn, 1855 yl
borlanmasna (Osmanl devletinin borlanmas) gvence olmak zere
alkoymutur.
Yllk 265 000 Osmanl liras olarak saptanan vergiyi. Dou Rumeli
Meclsi keyfi olarak 180 000e indirivermitr. Bu da gayet dzensiz ola
rak denmitir. Ayn verginin, sonralar, 152 026 ve 114 020 liraya de
in indiini de grmekteyiz. Sonunda Bulgaristan bamszlna ka
vumu ve Trkiye bir keze zg 40 000 000 frank alm ve sorun bylece kapanmtr.

TRKYENN MAL TUTSAKLII

4')

Trkiye, alma hakkna sahip bulunduu bu vergileri yitirmesi bi


yana, stelik geliri azald iin Duyun- Umumiye'ye, bor gvencesi
olmak zere yeni kaynak gstermek zorunda kaldu Dolaysiyle, Bulga
ristan vergisi ve Kbrs gelir fazlasna karlk aar geliri, Dou Rumeli
vergisine karlk da kimi kaynaklar Duyun- Umumiyeye ister istemez
teslim etti.

2.

G ELR LER :

Muharrem Kararnamesi uyarnca, Duyun- Umumiye ynetimine


verilen yurt ii gelirlerin en nemlileri, tuz ve ttn tekelleridir. Ka
rarname karldnda, Trkiye'de Avrupadaki anlamiyle tekel yoktu
henz. Sadece, tketiciden, bandrol yntemiyle ttiin vergisi alnmak
tayd. lkede ttn yapm ve satm serbestti. Hkmet ne ttn fab
rikas amt, ne de ttn satmaktayd.
Ancak, Duyun- Umumiyenin banda bulunan finans grubunun
basksyle ttn vergisi konularak, gerek bir tekelcilie girilmiti.
Ttn Rejisi adl bir irket kuruldu, devlet bu irketle 30 yllk bir
szleme imzalad. Szleme gereince, ttn yapm ve satm irkete
aitti, hkmete, kazantan pay ayrlacakt. Ancak yllk 750 000 lira
olarak saptanan bu para, hkmete deil, borlara karlk olmak ze
re Duyun- Umumiye'ye verilecekti.
750 000 lira dendikten ve ortaklara yzde 8 kazan pay datl
dktan sonra geride bir ey kalrsa, ondan devlet hzinesine de pay ve
rilebilecekti.
Byle bir durumda bile hkmet, fazlann ancak yzde otuzunu
alabilecek, kalann yzde 35'i Duvun- Umumiyeye, yzde 35i de olaan
st kazan olarak Reji irketine verilecektir.
Daha sonra, kazan oran artp gelir fazlas 500 000 liray geecek
olursa, hkmet pay da arttrlacaktr.
Bylece, alacakllar kat gvence alm ve hkmet adan
kskvrak balanm olmaktadr:
a. Tln geliri Maliye Nezaretinden alnarak Duyun- Umumiyeye
geiyor.
b. Tln yapn ve satmma tekelcilik yntemi uygulanyor.
c. Ttn tekelci ticari bir irkete veriliyor.
Ttn rejisiyle olan anlama, Duyun- Umumiye'nin oluriyle ya
plmtr. Bylece, szlemede Duyun- Umumiye, nc bir taraf gibi
davranabilmi ve bu niteliini nmze dein srdrmtr.
mdi, ttn rejisi adiyle anlan ortakln nitelii nedir? nce

1881 MUHARREM KARARNAMES

41

u gerei grelim. Reji szlemesi, Trkiyeyle u yabanc Finans gu


ruptan arasnda yaplmtr.
1. Viyana Kreditanstalt grubu.
2. Bleichrder grubu.
3. Osmanl Bankas grubu.
Duyun- Umumiye ynetiminde btn bu maliye gruplan temsil
edilmi ve etkili rol oynamlardr. O halde Ttn Reji irketi, Duyun-
Umumiyenin kanndan canndan bir para demektir. Osmanl Bankasiyse, Trkiyenin resm bir kurumu deil, Trkiyeye kar hareket
eden yabanc finans kapitalin bir organ olduunu gstermitir, Reji
ye katlmakla.
Devlet, ttn gelirini bylece elden karmakla, en nemli ve b
ymee en yatkn bir kaynaktan yoksun kalmtr. Ttn reji ayrcal
verilmesi, Trkiyeye pek pahalya oturmutfur. Denebilir ki eer dev
let, eski bandrol ynetimini koruyabilmi olsayd, yllk bte a iyice
azalm olurdu. Ancak, ttn rejisi sorunu o denli nemli ve karmak
tr ki bu hususta ayrca incelemeler yaplmas gerekir.
Muharrem Kararnamesi, Duyun- Umumiye'ye tuz ve ttn tekel
lerinden baka, u gelir kaynaklarn da vermitir:
1.
2.
3.
4.
5.

3.

Damga pulu resmi.


Alkoll ikiler resmi.
stanbul ve daha birka blgenin balk resmi.
Pek ok yerin ipek r.
Tnbeki resmi (50 000 lira kadar.)

BAIM SIZ G EL R L ER :

En salam ve en zengin gelir kaynaklarna el atmakla yetinmiyen


Duyun- Umumiye, Osmanl hkmetini, gelirin artt yllara zg bir
takm kurallara balamtr. Sras gelmiken urasn da belirtelim:
Hkmet, Duyun- Umumiyenin rzas olmadka yukarki gelirleri hi
bir trl deitirememektedir. Yani, sz konusu gelirleri ne arttrabilmekte ne azaltabilmektedir. Ksas, mal potikada btnyle bam
ldr.
1881 Muharrem Kararnamesinin ve onun, bamsz gelirler hakkndaki nc ve drdnc ayrtlarnn (fasl) sekizinci fkrasna gre,
btnyle Duyun- Umumiye'ye braklan bamsz gelirler unlardr:
1.
Ticaret szlemelerinin yeniden incelenmesi suretiyle gmrk t
rifesinde deime yapld takdirde gmrk gelirinde ortaya kacak
fazlalk.

42

TRKYE'NN MAI. TUTSAKLII

2.
Kazan ynetmelii yaygnlatrldnda, o gnk kazan ver
gisine gre ortaya kacak artk (fazlalk).
Muharrem Kararnamesi devleti, Duyun- Umumiye ynetimine b
raklan gelirlerden yoksun etmekle onun sz konusu gelirle ilgisini azalt
mtr. Devlet ancak, kendine dorudan doruya yarar salyan gelirlere
nem vermitir.
Halbuki Duyun- Umumiye ynetimindeki gelirlerin artmasiyle, bor
larn denmesine o lde daha ok para denmekte ve dolaysivle, ge
lir fazlasndan devlete hi bir yarar salanamamaktadr.
Muharrem Kararnamesine gre Duyun- Umumiye gelirleri u ilere
harcanmaktadr:
Gelirin bete drd faizlere, bete biri ana parann itfasna.
Dolaysiyle, gelir ne denli artarsa, faiz denmesine o denli fazla
para harcanyor.
Bu orann bete drd amamas her ne denli art koulmusa da
bundan fazlas devlet hzinesine girmeyip yine borlarn denmesine
zg klnmtr. Duyun- Umumiye gelirinde bir art olmas, doru
dan doruya devletin karmadr. Zira devlet bylece bor faizlerinden
kurtulmu olmaktadr.
Devlet, Duyurn Umumiyeye belli miktarda gelir brakm oldu
undan, daha tesini dnmek, ona deil, Duynn- Umumiyeye der.
Kukusuz, Duyun- Umumiye, ne denli ok para toplamsa, faizlerin
denmesine o denli ok para ayrmtr. Doallkla, gelir az olduu l
de de denen faiz oram dk olacaktr. Dengesiz ve doal d bir du
rum douyor bylece. Duyun- Umumiyenin mal adan boykot ed:,mssi
devlet iin daha yararl olmu oluyor.
te yandan, gmrk ve kazan ve gelirlerini arttrmak devlet iin
yarar salamyor. nk o yoldan doacak olan para, Duyun- Umumiye
nin doymak bilmiyen kasasna akveriyor. Sonuta Duyun- Umumiye
ve Devlet, bir anlamann iki yan deil de, birbirine ya (dman) iki
e oluyor. lkenin geliimi de olanakszlayor.
Ancak 1903 ylnda devlet borcu yeniden dzenlendii zaman bu
dayanlmaz kmazdan kurtulma zgesi (aresi) zerinde durulmu ve
Duyun- Umumiyece toplanan gelirden bir blm devlete ayrlmtr.
Muharrem Karamamesine giren gelirlerin geliimi hakknda bir
fikir verebilmek iin, Duyun- Umumiyenin douundan 1912 ylma de
in her be yllk dnem iin dzenlenmi u cetveli alyoruz:
BE YILLIK DNEMLER
1882/3-1886/7
1887/8-1891/92
1892/3-1896/7

YILLIK ORTALAMA GELR


2 203 401,8
2 285 565,2
2 554 418

1881 MUHARREM KARARNAMES

1897/8-1901/2
1902/3-1906/7
1907/8-1911/12
LK DNEM ORTALAMASINA GRE
GELR ARTII
77 163,4
351 006,2
366 305,8
1 357 192,2
2 245 723,2

43

2 569 707,6
3 060 600
4 449 125
ARTI ORANI (YZDE)
3.5
11.5
12
38.9
101

Grlyor ki Duyun- Umumiye geliri 1903 ylma dein hemen hemen


ayn kalmtr. 1903 mali reformundan nceki son be yllk dnemdeki
artk ok nemsizdir ve ilk be yllk dneme bakldkta yzde 12den
ibarettir.

44

E )1903 M al Reformu

1903 yl mal reformunda u esas benimsenmitir: Duyun- Umu


miye ynetiminde toplanan btn gelirlerden, borlarn faiz ve ana
paralarnn denmesine belli bir mebla ^ayrlacak ve bu mebla dn
da salanacak fazlann yzde 75'i devlete, yzde 25'i, yine borlarn
denmesine harcanacaktr.
1903 mal reformunda Trk borlarnn ne durumda olduklarn
grelim imdi:
BORLAR MUHARREM KARARNAMESN- TBAR ANA PARANIN
DEK TBAR ANA PARA
1903 DURUMU (DEN(OSMANLI LRASI)
M MKTARLAR)
Tm denmitir
A
7 831 870
4 158 023
B
11 049 307
27 354 470
C
33 604 176
D
44 415 526
48 017 162
Toplam
103 502 515
75 928 019
DENEN BOR MKTARLARI:
BORLAR
DENEN
A
7 831 870
B
6 891 284
C
6 249 706
D
3 601 636
Toplam
24 574 496
Muharrem Kararnamesine, bu borlardan ayr olarak, dll tah
villerle, ayrcalkl borlar (duyun- mmtaze) de katlmtr (?)
(2) dll tahvillerin arkasnda 99 yl sreyle, iki ayda b ir ekim (kura) e
kilecei ve ekim de kacak tahvil saylarnn belli b ir dlle itfa edilecei, belli
sayda tahvilin de 400 frank am ortiyle itfa edilecei yazldr. E n byk dl
600 000 franktr. D oallkla bu lde para, tahvil atm n ekici durum a ge'irmek iin konm utur.. A yrcalkl tahvillerse, 1881 K ararnam esiyle, alacaklar
8 72 5 0 0 0 liradan, 8 170 000 liraya indirilen G alata bankerlerine verilen yzde
5 faizli tahvillerin addr. Bu tahviller ayrcalkldr. nk, 1881 kararnam e
siyle kurulm u olan Duyun- U m um iye nce bu tahvillerin yllk 590 000 lira
sn diyecektir. (M.S.).

1903 MAL REFORMU

45

Ksaca dendikte, birletirilmi borlarn, 1903 ylna dein, 24.6


milyon liras denmi ve tedavlde ancak 76 milyon Osmanl liras (iti
bar olarak) kalmtr.
Bu borcun piyasa deeri daha da azdr. Onun ortalama deerini, her
yl tahvilata denen miktardan karabiliriz. Yeri gelmiken birka rnek
verelim:
1882/3 ylnda, birletirilmi borlarn 451 086 liralk itibar bir
tutara sahip olmasna karlk 154 688 liralk blm denmiti. Dolaysiyle piyasa deerleri, itibar deerle yzde 43.2 demek olur (3).
1893/4 ylndaysa, 1 431 408 liralk itibar bir tutara karlk 565 464
lira denrti olduundan, borlarn piyasa deeri, itibar deerle yzde
39.4'tr.
1882/3 ylndan 1902/3 ylma dein 9 096 001 Osmanl liras den
mitir. Bu sre iinde, birletirilmi borlarn piyasadaki ortalama de
eri 37.7dir.
Eer son verdiimiz ortalama piyasa deeri, 1903te dolamda
(tedavlde) bulunan birletirilmi borlarn itibar deeriyle karla
trlacak olursa, piyasa deerinin 28 624 863 Osmanl liras olduu an
lalr.

(3) Maliye N ezaretinin 1326da (1910) yaynlad, gelir ve maliye istatistik


leri ve genel giderler hakkndaki yapttan.

46

F )Borlarn Evirtimi (Tahvili) ()


1903te maliye reformu yapld zaman, yukarda anlan borlar evir
tilmi, yani deitirilip birletirilmitir. Bu konudaki hesaplar aadaki
gibi yaplmtr.
1903 EYLLNE DEN
Seri
DOLAIMINDAK SERMAYE
FYATLAR (Yzde)
A
Tamam denmitir
B
4 158 023
70
C
27 354 470
42
D
44 415 526
37,5
EVRTLEN BOR MKTARI: 32 738 772 Osm. L.
Birletirilmi borlardan doan 32.7 milyon liralk genel toplam, yu
karda gsterdiimiz bor toplamndan 4 milyon, yani yzde 15 daha az
dr. Borsa ilemlerinin devlet karlarna uygun olmad buradan da an
lalmakta. Buna itiraz olarak u denebilir: Borlarn evirtimi srasn
da, uzun bir dnemin, ortalama borsa fiyatiyle yetinilemezdi.
Sanyoruz ki borsa tahvillerinin deerini adaletli biimde saptamak
ancak uzun bir dnemin ortalama borsa fiyatn dikkate almakla olanak
kazanr. Byle bir hesap yaplrken bor evirtimi ilerine en yakn za(*) Fuat Paa sadrazam olunca (1865), faiz ve itfa bedelleri Osmanl Ban
kas araclyle denen i borlarn (1865te, yllk 2 464 000 lira) daha az
faizli tahvillerle deitirilmesini dnd. Bylece, A vrupa borsalarnda tahvil
satlabilirse, T rkiyeye yeni yabanc sermaye ekilebilecekti. (Fuat Paa, ya
banc sermayeyle T rkiyenin kurtarlabileceini dnenlerdendi).
G eneral
Creldit and Finans adl ngiliz Bankasyle, Societe genrale de Finance adl
Fransz bankasna, bor evirtimi iini verdi. F akat, ilem, fiyaskoyla sonu
land. rnein, Fransa, yksek faizli ve yksek itfa bedelli olm asna karn yeni
tahvilleri B orsaya kabul etmedi.
Aslnda, bor evirtim i, tahvil alm fiatlan nn ykselmesi sz konusuysa
yaplr, yksek faiz dem em ek iin. T ahvil sahiplerine, daha dk faizli yeni
tahvil veya tahvilin adal (itibari) deeri nerilir. Tahvil sahibi, elindekini sata
rak, borsadan daha yksek faizli yeni tahvil alam yacak dururrHaysa, ne
rilen yeni tahvili kabullenir. O smanl tahvilleri, dk alm satm deerinde
olduundan ve hkm etin uluslararas saygnl bulunm adndan, bor de
itirme ilemi yaplm am alyd. (M.S.)

BORLARIN EVRTM (TAHVL)

4?

manlardaki piyasa fiyatn dikkate almann byk bir yanllk olduu


aktr. nk bu fiyatlar, bor evirtimini bekleyenlerce yapay biim
de iirilmitir.
Belirttiimiz ynteme gre yaptmz bir uygulamayle, 1903 yl
bor evirtimi ileminden yl nceki fiyatlar saptam bulunmaktayz:
YIL
1900/1
1901/2
1902/3
yln ortalamas

PYASA FYATI (Yzde)


33.7
35.7
39.9
35.9

Demek ki, bor evirtimi, hi deilse, evirtim tfcrihini nceleyen


yln borsa fiyatlar ortalamasna gre yaplsayd Osmanl Devletinin bor
cu 32 738 772 lira deil, yzde 35.9 zerinden 27 300 000 lira olacakt.
Dahas, evirtim ilemine bakldkta yapay olarak arttrld ilk ba
kta bile anlalan 1902/3 yl fiyatlarna gre hesap yaplmas duru
munda bile, toplam bor ancak 30 300 000 liraya ykselmektedir. evir
tim borcundan2 400 000 daha azdr bu say.
Osmanl devletinin 1903 evirtiminde borsa fiyatlar dikkate alnd
nda bile yine 2.4 lira aldatld byle aa kyor.

48

G )A yrcalkl Borlar
(Duyun- M m taze)

Devredilen borlarn arasna daha sonra, yani 1906'da katlmtr.


Ayrcalkl borlar iin dzenli olarak yllk yzde 5 faiz denmitir. evirtim ilemi, ayrcalkl borlar faizini br bor faizlerine gre dei
tirerek yzde 4e indirmitir. Ancak, borcu, faiz indiriminden doan ay
rl rtmek iin kabartmak gerekmitir. Dolamndaki ayrcalkl bor
lar tahvillerinin genel deeri, evirtim srasnda 6 786 164 liradan iba
retti. evirtimden sonra bu tutar 9 537 000 liraya kmtr.
Piyango biletlerine gelince: 1903 mali reformunda, her yl piyango
ekilii ve dl demeleri iin 270 000 lira ayrlmtr.
Ayrca, Duyun- Umumiye gelirinden doacak fazlalklarn Duyun-
Umumiye payna den kesiminden yzde 40nm, kazanan biletlerin
dlne (ikramiyesine) ayrlmas kararlatrlmtr.
Yapay bir takn piyasa ovunlariyle, kazanan biletlerin nasl spe
klasyon konusu yaplm olduunu ve bu oyunlarn Osmanl devletine
neye mal olduunu ilerde greceiz.
1903 yl slahatnn salad deiim sonucu, ayrcalkl borlar u
duruma getirilmitir:
BOR TUTARI SREKL DEME FAZLAYA KATILMA
(OSMANLI L.)
(OSMANLI L.)
(YZDE)
evrilen
ilk borlar
Ayrcalkl
Borlar ()
Piyango
Biletleri
Toplam

32 738 772

1 456 875

9 537 000

430 500

13 374 356
55 650 128

270 000
2 157 375

15

10

Muharrem Kararnamesi gerei, Duyun- Umumiye ynetimine veri


len gelirlerin yllk toplamndan, srekli demeler iin 2 157 375 lira in
dirilmektedir. Bu tutar, yukarda sz edilen borcun faizine ve ana para
snn denmesine ayrlmakta ve hibir suretle deitirilmemektedir.
(s)

1906 yl devredilen b o rlan arasna katlm tr.

AYRICALIKLI BORLAR (DUYUN-I MMTAZE)

49

Bor demek iin her ne denli, gittike daha byk bir tutar ayrlmakta
ve bylece ana para ve faizlerin denmesi iin gerekli miktar azalmak
taysa da yllk 2 157 375 lira yine deimeksizin kalmaktadr. Borlarn
faizleri aynen kaldklarndan, yani yzde oranlarn deitirmediklerin
den, bor itfasna ayrlan miktarlar artmaktadr.
Gelir fazlasndan bir blm ayrca bor itfas iin harcanmaktadr.
Gelir fazlas, borlarn itfas iin ayrlan 2 157 375 liradan geri kalan k
smdr. Yukarda sylendii gibi, gelir fazlasnn yzde 75i devlete ve
yzde 25i Duyun- Umumiyeye gitmektedir.
1903 yl bor evirtimi alacakllar iin ok elverili koullarla yapl
mtr. Alacakllar, evirtim srasnda olduu gibi, daha sonra da fiyat
artlarndan ok paralar kazanmlardr. nk, ayrcalkl bor tahvil
lerinin ve piyango biletlerinin fiyatlar gittike artmtr.
Devlet iin evirtimde bir yarar varsa o da, Duyun- Umumiye yne
timindeki gelirlerin artklarndan (fazlalarndan) ksmen olsun yarar
lanabilmektedir. Ancak devlet, kendi payna den bu fazlalklar, yeni
borlanmalarn gvencesi olarak kullandndan, yine Duyun- Umumi
yeye ipotek etmitir.

I7/ 4

kinci Blm

53

A )Eski Tutsaklk
Yeni Tutsaklk

1881 Muharrem Kararnamesi ktndan, yani Duyun- Umumiye


ynetimi kurulduundan beri, baz borlanmalar dnda, her borlan
mada gvence gsterilen gelirler ksa zamanda btnyle Duyun- Umu
miye ynetimine girmitir.
Bundan baka, gmrk gelirinin hzl biimde schtmas nedeniyle
Duyun- Umumiye gelirleri de hzla artmtr. Bilindii gibi Muharrem
Kararnamesi gereince gmrk gelirleri Duyun- Umumiye'ye brakl
mtr. Muharrem Fermannn kapsad gelirlerden baka u gelirler
de Duyun- Umumiye'ye braklmtr (4):
1. Muharrem Kararnamesine katlan yerlerden baka baz blgele
rin balk resmi. Duyun- Umumiye bylece lkenin btn balk ticareti
ni kendi gzetim ve ynetimine aktarmtr.
2. Balk avlama ruhsat resmi.
3. Avlanma ruhsat resmi.
4. Tnbeki sat resmi.
5. Muharrem Fermanna girmeven yerlerden ounun ipek resmi.
6. Vilayetlerin ounun ekin (afyon v..) r.
7. Kimi vilayetlerin koyun resmi.
8. Baka ufak tefek gelirler.
1911/12 ylnda durum bu merkezdeydi. Devletin Duvun- Umtmiyeye olan bamll, avanslar ve savan yol at para sknts nede
nivl e daha da artmtr. Sava sonunda ortava kan durumu gelecek ke
simde inceleyeceiz. 1903 yl mal slahatnn sonularm o zaman in
celeyeceiz.
Bu kesimi, Osmanl Devletinin mal tutsakln savlarla gstererek
ve bu tutsakln 1911/12 vlmdaki derecesini ve nasl olup da gitgide
devlet gelirlerini Duvun- Umumiyeye teslim etmek gibi bir sonuca da
yanacan aklamakla bitireceiz:
Devlet gelirinin balca trlerini karlatrmamz gerekir nce:
Bu amala, devletin 1911/12 ylndaki genel gelirini, avn vla ilikin
Duvun- Umumiye gelirlerini ve Duyun- Umumiye ynetimi altndaki ge
lirle devlet gelirlerinin orann gzden geirelim:
(4) Duyun- Umumiyenin yaynlad Note sur linsiitution, lorganation ct
le fonctionnement de la De:te publique Ottomane adl yapttan.

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

54

BTE FASILLARI
Dolaysz vergiler
Damga pulu resmi
ve baka resimler
Dolayl vergiler
Tekeller )
Toplam

DEVLET GELRLER
16 235 527
1 451 032
5 512 158
2 697 278
25 895 995

DUYUN-I UMUMYE
GELRLER
3 728
342
573 816
1 713
617
2 146
456
8 162
231

DUYUN-I UMUMYE GELRYLE


DEVLET GELRNN ORANI
(YZDE)
Dolaysz vergiler
22.9
Damga pulu resmi
ve baka resimler
39.4
Dolayl vergiler
31
Tekeller
79
Toplam ortalama
31.5
Cetvelden, Duyun- Umumiyenin, daha 1911/12de devletin balca
gelir kaynaklarnn te birine el koyduu anlalyor. Bu kurum al
maya baladnda, btesi daha ok tekellere ve damga resmine daya
nyordu. O zamandan beri bu kurum, sadece dolayl vergilerin nemli
bir blmn deil, dolaysz vergilerin de yzde 23n ynetimine al
mtr.
Duyun- Umumiye, her ynyle kendini Maliye Nezaretinn yerine
koymu ve devlet iinde devlet olmutur.
1911/12 ylnda durum buydu. Yazk ki o zamandan beri daha da
ktlemitir.

(?)

Posta-telgraftan baka.

55

B )1913 M artna Dein Trkiye Borlar

OsmanlIlar, Avrupaya borlanmalar nedeniyle dm olduklar son


derece ar ve g durumdan kurtulabilmek iin, nce borlarn ve on
larla ilgili ykmllklerini gayet ak ve seik bir duruma getirmeli
dir.
Mal adan u hususlarn ayrt edilmesi gerekir:
t. Devlet borlan.
2. Avanslar ve hazine tahvilleri.
3. Donanma borlan.
Devlet borlar hakkmdaki grlerimizden ie koyulalm:
Savalar srasnda Trkiye yeni borlar alamad. Paris Mali Kon
feransna verilen hesap cetvellerine gre 1913 ylnn Mart bana dein
Osmanl bor durumu yleydi:
DOLAIMDAK SERMAYE
BOR
Yzde 3 faizli
Birletirilmi Dei
37 946 567
tirilmi Borlar (8)
kramiyeli demiryolu
11 135 310
tahvilleri (2)
Olaanst bor itfas
Yzde 4 faizli
2 631 728
1904 yl borcu
Yzde 4 faizli Badat
4 724 940
Demiryolu borcu
Yzde 4 faizli Badat
Demiryolu nc
5 231 424
Tertip Borcu
Yzde 4 faizli Badat
Demiryolu Drdnc
Henz dolamda deildir
Tertip Borcu
Yzde 4 faizli Badat
Demiryolu Beinci
Henz dolamda deildir
Tertip Borcu
(8) 4. nota bkz.

YILLIK DEME

1 887 375
270 000
469 000
123 750
194 240

214 025

97 120

97 120

56

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Yzde 4 faizli Badat


Demiryolu Altnc
Tertip Borcu
Henz dolamda deildir
Yzde 4 faizli
1890 yl Osmanl
Tahvilleri Borcu
3 202 200
Yzde 4 faizli
698 060
1893 vl Tmbeki Borcu
Yzde 5 faizli
2 886 620
1896 Yl Borcu
Yzde 4 faizli
1903 Su Avcl
2 489 259
Ruhsat Resmi Borcu (9)
Yzde 4 faizli Badat
Demiryolu Birinci
2 350 414
Tertip Borcu
2 494 910
Asker Donatm Borcu
Yzde 4 faizli
1901-5 yllk Borlan
5 071 638
Yzde 4 faizli
1908 Borcu
4 599 936
Yzde 4 faizli
Soma-Bandrma
1 587 190
Demiryolu Borcu
Yzde 4 faizli
Hadide-San'a
1 000 010
Demiryolu Borcu
Yzde 4 faizli
Kstence Kablo
18 312
irketi Avans
Yzde 4 faizli
Konva Ovasn
733 000
Sulama Borcu
Yzde 4 faizli
4 196 720
1885 Msr Borcu (1)
Yzde 3.5 faizli
7 950 778
1894 Msr Borcu
Yzde 4 faizli
5 982 812
1891 Msr Borcu
1 090 056
st. Bel. Borcu (2)
131 344 513
Toplam

97 120

249 975
50 000
180 000

118 800

97 120
118 800
238 800
212 300

76 560

40 988

25 000
181 796
362 174
308 685
65 050
6 934 303

(?) Su Avcl iin verilen ru h sat tezkireleri geliri karlk gsterilerek alnan
bor.

1913 M A R TIN A D E N T R K Y E BORLARI

57

Yukarki tutarlarn toplam 1913 Martndan bu yana yaplan dzenli de


meler sonucu biraz azalmtr.
te yandan stanbul Belediyesi, devlet kefaletiyle bor almtr. ti
bari deeri 1 090 056 lira olan bu bor iin denecek faiz ylda yzde be
tir. Belediye borcu tahvilleri, btnyle Perier (3) Bankas ynnden
yzde 86 ihra fiyat zerinden satn alnmtr. Dolaysiyle, bu borlan
maya yzde 5.8 orannda faiz demek gerekecektir. Perier Bankas b
tn borcu hemen vermemi, para para ve azar azar aktarmtr. Ban
kann 1913 yl Aralna dein dedii 16 283.000 franktr.
mdi, avanslara ve hazine tahvillerine geebiliriz:
Burada yine Paris Konferansna resmen sunulan hesaplara ba vur
mak gerekecektir. Bu konudaki hesaplar iki blme ayrlmaktadr:
1. Sava ncesi alman avanslar.
2. Sava srasnda 1913 Martna dein alman avansar.
Bu bor kalemleri aaya alnmtr:
SAVAA DEN ALINAN AVANSLAR

AVANSI VEREN

DENMEYEN
BLM

Deutsche B.
Trkiye Mill
Bankas ve Selnik B.
Osmanl Bankas

>

Banque Franaise

Trkiye Mill
Bankas
Deutsche B.
Osmanl Bankas
Anadolu Demiryolu
irketi
Yen Mallar
Sand
Fenerler Ynetimi (,0)
Fenerler Ynetimi
Toplam
(10)

2 888 283

DEME
FAZ KOMSYON TARH
(Yz.)
(Yz.)
5.5
1

1 575 000
1 500 000
1 045 013
1089 417
537 594
421 259

6.5
7
7
5
7

1.4
1.4
1.2 3 Nisan 1913
1.2 23 Austos 1913
1
18 Aralk 1913
1/4 15 Ekim 1913

1 733 197
33 000
300 000

5
5.5
6

133 108

137 420
128 695
SG681

12.6
7
6

11602 667

1 Temmuz 1913
13 ubat 1913
28 ubat 1913

Osmanl liras

Fenerler geliri karlk gsterilerek alm an bor. (M.S.)

T R K P H N N MAL TUTSAKLII

58

SAVA SIRASINDA ALINAN AVANSLAR

AVANSI VEREN
Ttn Rejisi
Duyun- Umumiye
lurkiye Milli
Bankas
Hazine Tahvilat
Hazine Tahvilat
Osmanl Bankas
Osmanl Bankas
Toplam

DENMEYEN
BLM
122 737
300 000
33 000
3 000 000
5 500 000
1 500 000
300 000
10 755 745

DEME
FAIZ KOMSYON TARH
(Yz.)
(Yz.)
6
7
7
6
5
5.5

1 Haziran 1913
8 Kasm 1915
30 Kasm 1915

Osmanl liras.

1913 yl Martna dein alman avanslarn genel toplam 22 358 412


Osmanl lirasn bulur.
Yukarki cetvellerde grld gibi, avanslardan ounun sresi
1913 ylnda bitmitir. O yl denmesi gereken avans tutan 9 422 560
Osmanl lirasdr. Bu denli ykl bir tutarn tek azda denmesi, do
allkla olanakl olamazd. Dahas, byle bir tutarn, normal Trkiye ge
liriyle denmesi, deil sava srasnda, normal zamanlarda bile akla ge
tirilemezdi.
u noktaya da dikkat edilmelidir: Trkiye Mill Bankasnn 33 000
liralk avans dnda, sreleri I913te biten btn avanslar savatan
nce alnmlardr.
Bankalar bu avanslar verdiklerinde, onlar, szlemesi imzalanm
veya imzalanmakla olan borlardan deyeceklerini hesap etmilerdi.
Halbuki Trkiyedeki ayrcalklar sorunu nedeniyle devletler aras re
kabet ve bu devletlerin bazsnn Paris borsas aracliyle Trkiye ze
rinde mal bask yapmas sonucu, tasarlanan byk bor dolama
karlamamtr.
Sava ktnda byk devletler, gerek Trkiyeye gerekse Balkan
lkelerine para vermemek konusunda aralarnda anlamlard. Eer
Trkiye bugn, alm olduu avanslar, belirlenen sre iinde demedi
inde knanyorsa bu hakszlktr. nk Trkiye, isteklerine karn
g bir duruma sokulmutur.
Bu durumda, Avrupa maliyecilerine den, btn becerilerini ortaya
dkerek borlan tesviye iin sreyi uzatmakt. Halbuki Avrupa maliyeci
ve diplomatlar, gerek aralarndaki uzlamazlk, gerekse kiisel kar
lar sonucu, Trkiyeyi, sokmu olduklar bataktan kurtarmay uslarnn
kysndan bile geirmiyorlard. Onlann, btn kabahati Trk hkme

1913 MARTINA DEN TRKYE BORLARI

59

tine yklemek ve ellerindeki senetlerin denmesini istemekten baka


yaptklar yoktu.
te, byle bir durumun sonucunda bor srelerinin uzatlmas ge
rekmi, ancak yine de maliyeciler, sreyi uzatrken, Trkiyenin girdii
kmazdan en byiik lde yararlanmay bilmilerdir.

60

C )Avans Srelerinin Uzatlm as

Avans srelerinin uzatlmas sorununu cetveldeki sraya gre ince


leyelim:
DEUTSCHE BANK AVANSI. Bu avansn 1 Martta biten sresi, an
cak 4 ay, yani 1913 Temmuzuna dein uzatlm ve ayn zamanda faizi
de arttrlmtr. Hkmet DBa en dk faiz haddi olarak yzde 6 ve
komisyon olarak da yzde 1/2 demeyi taahht etmitir. Ayrca, avans
faizinin DBta geerli faiz haddinden yzde bir daha fazla olmas, bor
szlemesinde yer almtr.
Dolaysiyle DB faizinin yzde 5.5a ykselmesiyle Trkiye yzde 6.5
deyecektir. nk Trkiye avans, doal olarak Temmuza deiri de
yememitir. Avans sresi her ne denli, kurala uygun olarak ykseltil
mise de DB, borcun, istendii an denmesi hakkn kendinde alkoy
mu ve bu hakk kulland zaman, Osmanl Devletinin kendisine yzde
9 faiz demesini art komutur.
Bu avansn, yaplacak byk bor szlemesi hesabndan denmesi,
daha Martta yaplan uzatma szlemesi srasnda kararlatrlmtr.
DBn btn avans 53 089 336 marktr ( ).
TRKYE MLL BANKASI - SELNK BANKASI. Bu bankalarn
satn alm olduu hazine tahvilleri karl olan avansn sresi 1 Mart
ta bitmektedir. Hkmet, avansn sresini, faizin uygun miktarda art
trlmas kouluyla istemi ve yzde 5.5 yerine 7.5 demeye raz olmu
ve ek gvence olarak Cide gmrk gelirini nermitir. Ancak, alacakl
lar buna rza gstermeyip yle bir aklama yapmlardr (12):
Cide gmrk gelirlerinin ek gvence olmas kouluyla hazine tah
villeri sresinin bir yl daha uzatlmas konusundaki nerimizin kabul
edilmemesi ve hkmetin, sz edilen tahvillerin karlklarm iire so
nunda deme olanandan yoksun olmas zerine, bu bildirimle ilgili
bankalar ve tahvil sahiplerini resm protesto ileminden bamsz say
yoruz. Ayn zamanda protestonun btn yasal sonularn kabullenmek
ve onaylamak, yani borcun btnyle denmesine dein yzde 9 faiz
demee raz olmakla birlikte, borcu, yaplacak ilk borlanma szle
mesiyle birlikte demek ve bu konuda gvence gsterilen gelirleri Trk
(H)
(12)

G azelte Financiere, 1 T em m uz 1913.


G azette Financiere, 18 M art 1913.

AVANS SRELERNN UZATILMASI

61

ulusal bankasna teslim etmek konusundaki eski koullan da uygulaya


camz berkitiriz (teyd ederiz).
Sz edilen gvence, zmir, Beyrut, Selanik, Bursa ve Edirne gm
rklerinin gelir artdr (fazlasdr). Her yl Trk ulusal bankasna tes
lim edilecektir.
OSMANLI BANKASININ LK K AVANSI. Bunlarn sreleri 3 Ni
sanda dolmutur. Bu avanslarn uzatlmas konusunda yukarda anlan
uzlama olmutur. Bylece hkmet, anlan avanslar iin yzde 9 faiz
deyecektir. Bankalar bu konuda gerekli olan resm protesto ilemini
uygulamamlarsa da devleti, istedikleri zaman borcun denmesi konu
sunda sktrma hakkn ellerinde bulundurmulardr.
Buraya dein saylan konularda alacakllar, avans sresini uzatmak,
protesto ilemini uygulamamak, ancak deme istei hakkn ellerinde
bulundurmak, yzde 9 faiz almak gibi ayrcalklara ortaklaa varm
lar ve bu haklarn ufak tefek ayrlklarla kullanmlardr. rnein De
utsche Bankm Temmuzda kulland, savdmz trden ayrcalklara
Osmanl Bankas daha Nisanda bavurmutur.
OSMANLI BANKASININ NC AVANSI. Bunun sresi 23 Aus
tosta bitmitir. Bu avansa 540 000 liralk yllk gelir karlk gsterilmi
tir. Bu gelirle, avans sresinin dolmasna dein yzde 38i denebilirdi.
Dolaysiyle borcun yzde 62si 1814 yl Eyll bana ertelenmitir.
Osmanl Bankasnn, sresini uzatmaa raz olmad yukarki avans
lardan birinin sresini uzatma konusunda sonradan bir uzlama olmu
tur. Listedeki yzde 7 faizli avans ite budur. Onun denmeyen blm
1 045 013 Osmanl lirasdr.
Sz konusu avans gvenceye almak iin ayrlan gelir ylesine b
yktr ki, avansn yzde 10unu dorudan doruya karlamtr. Bor
cun geri kalan blmnn denmesi 1914 Maysna ertelenmitir. de
necek faiz oran yzde 8 olarak saptanm ve pein denmitir.
FRANSIZ TCARET VE SANAY BANKASI VANSI. Sresi 1913
Ekimine deindir. Sre bitimine dein yzde 15'i denmi, kalan 1914
Ocana ertelenmitir.
Bunlar hep, savaa dein alnm olan avanslardr. Devletin boynu
na ar bir halka gibidir. Sreleri binbir glkle ve ksa vdeler iin
uzatlabilmektedir. Hem de daha yksek faizler demek pahasna. Osmanl hkmeti, boaz gittike sklan bir kurban durumundadr. Ara
da bir nefes almasna izin verilen, sonra tekrar cendereye sokulan bir
kurban.
Dahas var: Vdesinde denmeyen bor senetleri protesto edilme
mekle birikte protesto hkmlerine balanyordu. Mart 1913 listesine
gre bu tr borlarn tutar 7 008 296 Osmanl lirasdr.

62 '

TRKYENN MAL TUTSAKLII

SAVA SIRA SIND A A LIN A N A VANSLAR

Listemiz byk avans kapsamaktadr. Bunlarn ikisi hazine tah


vilatndan, biri Osmanl Bankasndandr. Osmanl Bankas'nn 1913 ba
nda vermi olduu 1,5 milyonluk avans pek nemli deildir. 1911 y
lnda yenilenmi szleme gerei Banka'nn Hzineye amak zorunda
olduu cari hesaptan ibarettir. O hesaplar, Osmanl Bankasna brakl
m cari gelirlerle gvenceye alnmtr.
Sava srasnda hazine tahvilleri ilk kez 1912 Kasmnda karlm
tr. Bu tahvillerin k (ihra) deeri 3 000 008 Osmanl lirasn bulmak
tadr. Listede gsterdiimiz gibi, onlar deme sresi Kasm 1915'te bit
mektedir. Ancak bu, dolamdaki son tahvilin denecei son sredir.
deme azar azar yaplmtr. Her yl borcun te biri itfa edilecek ve
deme, alt ayda bir, her yl 1 Mart ve 1 Eyllde yaplacaktr.
Bu tahvillerin dolamdaki miktarn, imdiye dein yaplan yayn
lardan karmak gtr. Asker vergisiyle (,3) gvenceye alnm olan bu
tahvillere ilikin demeler imdiye dein dzenli olarak yaplmtr.
Tahvil sahipleri, sermayelerinin altda birini, daha 1912 Eyll banda
almtr.
Hazine tahvilleri, ikinci kez 18 Aralkta karlmtr ve 5 500 000
liraya varmtr. Ancak, onlarn dolama konulmas bir yl sonradr.
Bu tahvillerin, ok grltye yol aan k (ihra) ilemleri Perier
Bankas ynnden yaplmtr. Bilindii gibi, Perier Bankas, sz edi
len tahvillerden 100 000 000 franklm, k (ihra) fiyatnn, yzde 79.5u
zerinden satn alm, bu suretle devlet 100 000 000 borlanarak (u ) 79.5
milyon frank elde edebilmitir. Hkmetin, kalan 1 100 000 liralk tah
villerden ne miktar ve ne fiyatla satabildiim bilmiyoruz. karlan tah
villere, itibar deer zerin den .yzde 5 faiz denmesi ve her yl serma
yenin bete birinin itfa edilmesi ve tahvillere karlk arazi vergisinin
gvence gsterilmesi kabul edilmitir.

( 3)
(14)

Askerlik yapm yanlardan alnan karlk (bedel). (M.S.)


F aiz hari (M.S.)

63

D )Osm anl Bankas


ve
Duyun- Um um iyenin Rol

Getiimiz rnekler bize, Osmanl Bankasnn, Osmanl hkmetin


den gelen isteklere kar ne denli kat davrandn grdk. Devlete da
yanak olmas iin kurulmu bu mal kurum, ulusun acl gnlerinde, da
yanak deil, tam anlamiyle yk olmutur.
Bir kez, Osmanl Bankas, olaanst ayrcalklar ve riiha'n hak
larndan yararlanmaktadr. Bu ayrcalklar ylesine byktr ki, Ban
ka kurucularnn 1859 ylnda yaptklar genel kurul toplantsnda. DN
YANIN BAIMSIZ ORTAKLIKLARI VE ML KURULULARI ARA
SINDA OSMANLI BANKASININ BAARISINA BENZER BAARI
SALAYAN BR KURUM BULUNMADII vnle belirtilmitir.
Hibir olaanst ayrcal bulunmayan yerli ve yabanc bankalar,
devlete kar tutumlarnda Osmanl mparatorluk Bankas'ndan. ok
daha insafl, ok daha alak gnll davranmlardr.
Nitekim Osmanl Bankas hkmete 1913 yl Ocann beinde yz
de 7 gibi yksek faizli ve ancak 100 000 liradan ibaret bir avans vermeyi
kabul etmitir. Bu, Sivas vilyeti gelirinin gvence gsterildii bir avans
tr.
Bununla birlikte sz konusu avans, devletin yapaca ilk byk bor
lanmadan denecektir.

Duyun- Umumiye ynetimine gelince, o, hkmetin gerekimlerine


kaplarn kapamakla yant vermitir ona. Halbuki isteseydi, devlete ko
layca yardmc olabirdi. Elinde pek ok atl ara vard. ki milyonluk
ihtiyat akesini borsa eshamna harcyordu.
Duyun- Umumiye, ihtiyat akesiyle, Italyan, Alman, Fransz, Japon,
ngiliz veya Macar tahvilleri alaca yerde Osmanl Hazine tahvilleri al
sayd Trkiye'nin mal gerekimini hafifletmi olurdu. Kurum, bu ihtiyat
akesinden ayr olarak 50 000 000 franklk talyan sava giderimini (taz
minat) de ele geirmiti. Halbuki bu parann hkmete verilmesi gere
kirdi.
Kurum, sava giderimini (tazminatn) u gerekeyle eline almtr:
Giderim, Trablusgarp ve Bingazideki Duyun- Umumiye sermayesinin
urad zarara karlk verilmitir, dolaysiyle Kurum'a braklmaldr.
Devletle borlular arasndaki szlemede, zellikle 1881 Muharrem

64

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Kararnamesinin dayand gelirlerde byle bir hesap, byle bir bor it


fas yoktur. Duyun- tJmumiye'nin, gerek gemi rneklere, gerekse, sz
lemelere dayanarak isteyebilecei bir ey varsa, o da Trablusgarp ve
Bingaziden artk gelir salyamyan Osmanl hkmetinin, oradaki bor
larna, baka gelirlerle gvence (teminat) gstermesidir. Yoksa, Duyun-
Umumiye Ynetimi, talya sava gideriminin, olduu gibi, borlarn it
fasna aynlmasm istiyemez.
Trk hkmetiyle Duyun- Umumiyenin, talya sava giderimi so
runundaki grleri arasnda uyumazlk kmtr. Uzlamazln ne
yolda zmlenecei, dahas zmlenip zmlenemediine degin bil
giye, gvenilir ve resm kaynaklarda rastlamadm. Bu konuda kesinlikle
bilinen ey, Osmanl hkmetinin, Italyan sava giderimmden ancak
300 000 lira alabilmi olduu ve geri kalan parann Duyun- Umumiyeye gittiidir. Ayrca bir de, sz konusu ynetimin, ald giderim para
snn nemli bir blmn yabanc bankalara yatrm olduunu bilmek
teyiz (,s).
Halbuki Duyun- Umumiye, bu paralarla, Osmanl hazine tahvili sa
tn alabilir veya onlar, uygun bir gvence karlnda Trk hkmeti
ne avans gibi bor verebilirdi.
Geri Duyun- Umumiye sonralar hkmete ara sra avans vermee
balamtr. Ancak bu avanslar, kendi elinde toplanmakta olan gelirler
hesabndan vermitir. Duyun- Umumiye vaznesinde toplanan devlet ge
lirleri sayesinde kendi kendilerini itfa etmektedirler. Daha dorusu, Os
manlI hkmeti, zaten kendinin olacak olan paralar avans ad altn
da biraz daha nce alm ve stelik, yzde 6 gibi yksek bir faiz demi
tir.
Duyun- Umumiye 1913 Martnda hkmete 300 000 lira avans ver(15) 1881 K ararnam esine gre, Osmanl hkm etiyle Dyun- U mumiye y
netimi arasnda b ir anlam azlk kt takdirde, anlam azln zm bir
hakem kuruluna havale edilecekti. K urul iin her iki yan ikier arac atyaoak
ve bu araclar, aralarn d a b ir bakan seeceklerdi. Geri talyan sava giderimi
byle bir uyum azlk biimliyordu. A ncak, i hakem kuruluna gitmezden n
ce giderimin yine de devlet kasasna teslimi gerekirdi. talyann, giderimi, Os
manlI hzinesine teslim edecei yerde, Duyun- U m um iye kasasna aktarm as,
acayip ve diplom asi kurallarna uymayan bir davranl. nk bar, talya
yla D uyun- U m um iye ynem i arasnda deil, talyayla Trkiye arasnda
yaplm tr.
D olaysyla Duyun- U m um iye, bu konudaki dileklerini, sadece T rk hkm e
tine kar ileri srebilirdi. N itekim , Trkiyenin istekleri de talyaya karyd.
Bu yanl i, K am il Paa hkm eti zam anna rastlar. (Y aznn Gen T rkler
hkm eti zam annda yazld belli. A hrarc Kamil Paa ktleniyor.) (Bkz.
Firuz A hmet, ttihat ve T erakki, 58).

OSMANLI BANKASI VE DUYUN-I UMUMYE'NN ROL

eS-

mse de bu para imdiye dein denmitir. Sz konusu ynetimin h


kmete Mavsta vermi olduu 200 000 liralk avans u sralarda tama
men denmi olmaldr.
Duyun- Umumiye avanslarn aaya alyorum:
VERLD TARH
1913 Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Aralk
TOPLAM

TUTAR
200 000
214 000
500 000
219 719
100 000
140 000

Bu avanslar, gmrk geliri, aar ve halktan toplanan sava yard


mndan ayrlan payla gvenceye alnmtr.
Duyun- Umumiye veznesinde toplanmakta olan gelelerle gvence
ye alnm bulunan bu avanslar, yukarda sylediim gibi, kendi kendi
lerini itfa etmektedirler.
Sz konusu kuruluun kasasnda toplanan gelirlerin, devlet bor
larnn denmesi iin gerekli olandan ok daha byk, fazla olduunu
okuyucuya anmsatmak isterim (u ). Bu garip durumun doa) sonucu
olarak Duyun- Umumiye kasasnda her zaman gereinden ok para bu
lunduu halde, devlet hzinesinde toplanm olan paralar en zorunlu
giderlere bile yetmiyordu.
Hesaplar yl sonunda yaplmakta olduundan, yl iinde Duvun-
Umumiye kasasnda iyice para toplanyordu. Onlar, Hzineye ancak bi
lano yapldktan sonra teslim edilmekte olduundan devlet birden b
yk bir mebla elde etmi oluyor. Ancak, daha nce de belirttiimiz gi
bi, yl iinde kendi paralarm avans biiminde almaa ve bu uurda yz
de 6 faiz demee mecbur kalyor.
.
Duyun- Umumiye para vermediinden, baka yerlerden hkmet
avans bulmaya alyor. Yani kendi paras dururken bakalarndan fa
izle bor alyor.
Duyun- Umumiye ynetimine verilen bor gvencesi o denli byk
olmasayd byle bir durum domazd.

( i i)

D uyun- U m um iye bu paralar iletmi, bazen devlete, devletin parasiyle

bor vermitir. (M.S.)


F /5

66

E )A vanslar ve A yrcalklar

Hkmet, Duyun- Umumiyeden ald, ani gerekimleri karlaya


cak lde kk, ancak devlet gelirini azaltacak nitelikte avanslardan
baka fenerler ve ttn rejisi ayrcalklarn yeniledii srada da nemli avanslar almtr.
FENERLER AYRICALIININ sresi ancak 1914 yl Eyllnde bit
tii halde ayrcalk sahipleri bu dnemi byk frsat saymlar 1913 yl
1 Nisannda karttklar geici bir yasayla ayncal klarm yirmi be yl
daha, yani 1939 ylma dein uzatmay baarmlardr. Ayrcalk koul
lar, hemen eskisi gibi kalmtr.
Ayrcalk dolaysiyle hkmet, yzde 7 faizle 500 000 liralk bir avans
alm ve fenerler gelirini gvence olarak gstermitir. Bu avans den
medike, fenerlerden tek kuru gelir alnamayacaktr.
TTN REJS ayrcalnn sresiyse, 1914 Nisanndan balayarak
15 yl uzatlmtr. Reji irketinin elde etmi olduu mal sonularn ga
yet karmak ve ayrca ncelenmee deer bir sorun olduunu getii
miz sayfalarda belirtmitik. Konudan uzaklamamak iin bu ayrcal
eletirmeyi bir yana brakp, avansn nemli koullarn ele alalm:
Avans 1 500 000 liraysa da bunun 500 000 liras, devletin alaca ilk
bortan denecei iin, gerekte pek az ie yaryacak trdendir. Yzde
6.25 faizli bir avansa, zmir Sancann aar geliri gvence gsterilmi ve
sz edilen gelir Duyun- Umumiyeye aktarlmtr. Duyun- Umumiye,
bu geliri Rejiye vermekle ykmldr. Hkmetin, Reji'den alaca
kazan pay da bu avansa ek bir gvence olacaktr.

Avans Dkm

lk listemize gre, 1914 ylnn 1 Martna dein alman avanslar,


22 358 412 Osmanl liras tutmaktadr. Ancak bu tutar, avanslarm ger
ek tutarndan oktur. nk, sava srasmda yaplan avans szleme
lerine, 1 Marta dein henz dolama karlmam olan 5 500 000 liralk
hazine tahvilleri de eklenmitir (,7). Avans ana paras da ksmen ve az
miktarda denmitir.
Sresi 23 Austos'ta biten 1 089 417 liralk avansn yzae 38i den
mitir. 413 978,46 lira demektir bu. 1 045 013 liralk avansm yzde 10u,
yani 104 501,3 liras, Fransz Bankasndan alman 421 259 liralk avansm
yzde 15i, yani 63 188,85 liras denmitir.
Sonradan dolama karlm olan 3 000 008 liralk hazine tahvil
lerinin te biri, yani 1 000 003 liras da verilmitir.
5 500 000 liralk hazine tahvillerinin bete biri denmi saylr. n
k Perier Bankas bu tahvillerin ancak 4/5n almtr. Kalan 1/5in
(1 100 000) itfa koullan gerei denmi olmas gerekir.
te yandan, bir takm yeni avanslar daha bulunmaktadr:
Reji irketinden 1.5 milyon lira, Fenerler Ynetimindcn 1/2 mil
yon lira, Duyun- Umumiyeden henz denmemi 1 milyon lira (yakla
k) alnmtr. Bu avanslann toplam en aa 3 100 000 liray bulmak
tadr. Ve o sre iinde denen avanslardan 418 329 lira daha oktur.
imdiye dein yaptmz hesaplara' bakarak, Paris Konferans'na
sunulan ve gerekte daha dk olan avanslar toplamnn imdi ok da
ha ykseldiini kesinlikle syleyebiliriz. imdiye dein alnm olan avanslar toplam 23 milyon liray bulmaktadr.

(17) Byiik avanslarn pek ounun faizinin o gnden bu yana arttrldn


buraya eklemeliyiz.

nc Blm

71

A )G vence Sorunu

mdi gvence (teminat) sorununa geelim. nceki yazmzda, Duyun- Umumiyenin resmi hesaplarna bakarak, Trk borlarna kar
lk gsterilen gvenceyi incelemitik.
Bu ayrtta, geici borlara, yani avanslara kar gsterilen gven
ceyi ele alacaz. Avanslar gvencesi, borlar gvencesiyle yakndan il
gilidir.
Bilindii gibi Duyun- Umumiye ynetiminde bulunan borlarn g
vencesi ylesine byk bir tutara varmaktadr ki btn bor taksilerini
deyebilecei gibi, geriye hayli para kalmaktadr. Yani Trkiye, borcun
dan ok daha yksek bir paray gvence olarak gstermitir. te, avans
lar gvenceye almak iin bu paralardan yarar salanmtr.
Ancak bu paralar da yetmediinden ek gvenceye gerek grlm
tr. Bizim ele almak istediimiz de bunlardr. Gelir fazlalklarn, devlet
borlar gvencelerini ele aldmzda grmtk. imdi onlar bir yana
brakyoruz.
Dolaysiyle, ancak eski gvencelere eklenen yeni gvencelerle, Duyun- Umumiye ynetimine verilen devlet gelirlerini konu edineceiz:
Avrupa maliyecileri, avanslardan yararlanp, nce gmrk gelirleri
ne el koymulardr.
Bilindii gibi, gmrk resmine yaplan yzde 3 zam, Duynn- Umu
miye ynetimindedir. imdiyse avanslar gvenceye alabilmek iin,, ka
lan yzde 8 rsuma da el kovmulardr. Bylece pek ok vilayetin gm
rk geliri, alacakllara rehnedilmitir.
Bu vilyetlerin 1326 yl iindeki gmrk gelirleri unlardr:

VLYETLER
stanbul
Selanik
zmir
Edime
Beyrut
Badat
skenderun
Preveze

DIALIM (THALAT)
RESM (KURU)
140 324 786
58 389 756
59 256 108
11 837 514
64 946 992
26 221 146
14 486 773
10 250 930

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

72

Havdar Paa
Trabzon
TOPLAM

12171599
25872 880
425758 484

1326da btn ithalt resmi geliri 445 849 126 kurua varmtr. Bu
suretle gmrk gelirlerinin yzde 95.4 Avrupal alacakllarn eline ge
mitir.
Yabanclarn el srmedii gelirler, sadece Cidde (Hicaz) ve Yemen
gmrk gelirleridir.
El koyulan gmrklerin gelirinden tek kuru girmiyecektir devletin
kasasna, avanslar denmedike.
Yukarda sraladmz gmrk gelirleri, eski borlara gvence gs
terilmi olan yzde 3 gmrk zammn da kapsamaktadr. Dolaysiyle,
sadece avanslar gvenceye alan gelir miktarn saptyabilroek iin, yukarki toplamdan, yzde 3 zam gelirini kartmak gerekir. Listemize g
re gmrk zammndan doan gelirler 116 115 948 kurutur. O halde avans gvencesi olarak 309 642 536 kuru gmrk geliri ayrlmtr.
Alacakllara braklan ikinci gelir tryse ttn aardr. Duvun-
Umumiye'ye rehnedilmi olan ttn tekeli geliri Reji irketince ynetil
mektedir. Reji irketi gelirinden devlete ait olan payn artklan (fazla
lar) da rehnedilmitir. imdiye dein rebnedilmemi olan, sadece ttn
geliriydi. Artk o da rehnedilmi oluyor.
Bu gelir blm son yllarda iyice artmtr. Savatan nceki son
yllarda ttn aarnn art derecesini anlyabilmek iin u listeye gz
atmalyz:

YILLAR
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12

TTN R GELR
(KURU)
24 785 883
26 108 039
29 574 908
40 526 487
59 386 010

Btn bu gelirler imdi btnyle avans gvencesine aynlmtr.


Duyun- Umumiye, aynca u yerlerin rn de elinde bulunduru
yordu:
1. Bir ksm aan, imdiye dein 1901-5 yllar Badat Demiryolu,
birinci dizi borlanmasna gvence gsterilmi yerlerin btn aan.
2. Bursa, Ankara, zmit ve Aydmda padiah soyuna ilikin kiilerin
mlklerinden toplanan aar.
3. Bir blk aan Duyun- Umumiye ynetiminde bulunan yerlerde

GVENCE SORUNU

73

ki mazbut vakf (18) aan.


4. Edime ve Ankara'nn koyun vergisi (yeniden).
Btn asker vergisi ( ) de avanslara karlk rahnedilmitir. Yap
lan son hesap cedvellerine gre mal 1323 (1907) yl 1 Martndan Eyll
sonuna dein geen yedi ay iinde toplanan asker vergisi 88 449 345 ku
rutur. Bu say esas alnarak, yllk asker vergisi lmne (tahminine)
gidilecek olursa sz konusu vergi geliri 151 627 440 kurua vanr.
Arazi vergisi de, son olarak kanlan hazine tahvillerine gvence
olarak gsterilmitir. Arazi vergisinin 1327 (1911) yl iindeki tutar
295 266 500 kurutur.
mdi, imdiye dein vermi olduumuz bilgilere dayanarak avanslar
gvencelerine (teminatna) ilikin bir tablo hazrlyabiliriz:

g v e n c e n in t r

Gmrk resmi
Ttn r
br aar
Edirne-Ankara Koyun resmi
Asker vergisi
Arazi vergisi
TOPLAM

YILLIK GELR
(KURU)
309 642 536
59 386 010
bilinmiyor
30 331 184
151 627 440
295 266 500
846 253 670

Duyun- Umumiyenin verdii ve daha nce andmz bilgiye gre,


borlanma gvencesi ii gren yllk toplam gelir 8 258 292 liradr. Bizim
hesabmzdaki avans tutar lmsel olarak (tahminen) 846 milvon ku
rutur. Bylece avanslarn gvenceleri hemen hemen borlarn gvence
lerine eit bir duruma gelmitir.
Mal kurulularn, Trkiye'ye neden para vermek istemedikleri ve
avans srelerini uzatmaya neden raz olduklar imdi daha iyi anlalr
sannz.
Devlet gelirlerinin, avanslar araclyle ellerine alm olan bu mal
kurulular, sz edilen gelirleri elden karmak istemedikleri gibi, ter
sine devlete ar borlar ykleterek etkinliklerini arlatrmaya al
mlardr.
Yukarda verilen bilgilere gre, gerek borlara, gerekse avanslara g
vence gsterilen gelirlerin toplam 16.5 milyon Osmanl liras kadar tutP8) Vakfedenin koullarna uygun mtevelli bulunm adndan veya mtevel
lisi bu grevi alm adndan V akflar N czaretince ynetilen vakf (Bkz. Y rr
lkteki V akflar Yasas, m. 1). (M.S.)
(19) Askerlik hizmeti yapm am ak amaciyle denen para. (M.S.)

74

TRKYENN MAL TUTSAKLII

maktadr. Savatan nceki devlet btesi dikkate alndkta, btn dev


let gelirlerinin yzde 50si demektir bu (20).

(20)

Bugn, devlet gelirleri Rumeli'nin yitimi sonucu azalm tr. te yandan,

borlarn bir blm de Balkan devletlerinin ykm llne gemitir. Bunun


sonucu olarak hesaplarda o rtay a kacak deimeleri a y n c a inceleyeceiz.
Osmanl borlar tarihini izlemi olan okuyucular bu deim elerin herhalde
alacakllar zararn a olm adn lm liyebilirler (tahm in edebilirler).

75

B )Duyun- U m um iyenin Gc
ve
n em i
lkede bir yandan Maliye Nezareti, te yandan Duyun- Umumiye
gibi iki mal kurumun var oluu, devletin bamszln zedeledii gibi,
masrafa da yol amaktadr. Duyun- Umumiye elinde ne denli ok gelir
bulunuyorsa, bu kuruluun rgt de o denli yaygnlaacak, giderleri de
o denli artacaktr doallkla.
te yandan Maliye Nezaretinin giderleri de eksilmeyip hi deilse
ayn durumda kalmaktadr. Duyun- Umumiye ynetimine giden gelir
ler, devletin, zaten pek ok artm olan ve devlet bnyesini sarsmakta
bulunan btesini daha da arlatrmaktadr.
Duyun- Umumiye'nin yaynlam olduu resm bilgilere bakldkta,
sz geen ynetim 1 Mart 1912ye dein 8931 memur kullanmaktadr.
Bunlarn 5652si srekli, 3253 geici memurlardr. Ynetim aar ve ba
ka gelirleri toplad sralarda dzenli olarak geici memurlar kullan
maktadr.
Sz geen ynetim her ne denli memurlarn seme ve azletme ko
nularnda bamszsa da, hkmete bu konuda yetki verilmemise de,
Duyun- Umumiye memurlar devlet memuru nitelii tamakta ve
devletten emekli maa alma hakkna sahip bulunmaktadr. stelik, ku
ruluta alan yabanclara bile yine devlet hesabna emekli maa ve
rilebilmesi iin ayrca bir sandk kurulmutur.
Grlmemi, rastlanmam bir itir bu. Devlete kar hi bir sorum
luluu bulunmayan, zel bir irkete hizmet eden ve bu irket karlarn
devlete kar savunma durumunda olanlar, emekli olunca devletten ma
a alyorlar.
Kuruluun srekli memurlar unlardr:
Ynetim merkezi
495 memur
Vilayetlerde
3968
Mfettilik
30
Kontrolrlk
1150
Bu memurlarn says, daha imdiden, Maliye Nezareti memurlar
nn saysn gemektedir. 1910 ylnda altrlan memurlarn says
5472dir. Bunlarn 646s merkezde, 4826's vilayetlerde grev yapmak
tadr.

76

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Adana, Halep, Edime, Ankara, Badat, Beyrut, Bursa, Dra, Erzu


rum, Midilli, Manastr, Musul, Selanik, Sivas, zmir, Trabzon gibi kent
lerde bamdrlkler bulunmaktadr. Bamdrlkler, birok mdr
lkler ve memurluklara ayrlmaktadr. Savatan nceki mdrlk sa
ys 692dir.
Bu savlan, Duyun- Umumiyenin ne derece geni bir rgt oldu
unu ve lkeyi nasl sanp sarmalam bulunduunu anlatmak amacyla
aktardm. Sz konusu rgt o denli salamdr ki, gereinde Maliye Ne
zareti yerine geebilir.
Btn lkeye kk salm olan b rgt ykmak olanak d gr
nyor. O ancak, bnyesinde yaplacak deiiklikle lkenin genel mal ve
ynetimsel rgtne balanabilir ve olanakl lde, zel bir kurum ni
teliinden karlarak, devlete kar sorumlu ve gerek bir resm kurum
biimine dntrlebilir. Yoksa, onu tamamen ortadan kaldrma ola
na yoktur.
Dolaysiyle, bamsz maliye slahatnn balca grevi, Duyun- Umumiye'yi Maliye Nezaretiyle birletirmektir. Bu yaplamyacak olursa,
Duyun- Umumiye, devletin mal grevlerini kendi zerine alacak ve Ma
liye Nezaretini gereksiz bir kuruma dntrecektir.
Byle byk bir ynetim mekanizmasnn byk giderler gereksin
dii aktr.
1911/12 mal yl hesaplarna gre Duyun- Umumiyenin yllk gideri
773 365 Osmanl lirasna varmaktadr. Tuz tekeli iin yaplan 351 929 li
ralk giderle, ufak tefek baka giderler de bu toplama dahildir.
Son iki toplam birbirinden karrsak, salt Duyun- Umumiye gi
deri olarak 403 943 lira kalr geride. Bu da az bir tutar deildir. Duvun-
Umumiyeyle Maliye Nezareti birletirilirse bu gider arttrlabilir.
Avanslar sonucu, Duyun- Umumiveye geen devlet gelirleri o denli
yksektir ki bundan sonraki giderler daha da artacaktr.
te yandan, Duyun- Umumiyenin Trkiye zerindeki mal deneti
mi devlete ok pahalya oturmaktadr. Kurulu, devletin mal ynetimi
ni karmakark ettii gibi, yabanclarn srekli karmna (mdahale
sine) da yol amaktadr. Mal etkinlik (nfuz) ve siyasal etkinlik daima
birbirini etkilemekte, birbirine yardmc olmaktadr. Avrupa, Trkiye
zerindeki mal etkinliiyle siyas, siyas etkinliiyle mal bark yap
maktadr.
Yabanc devletlerin, Trkiye'de gmrk vergilerinin artna ve ka
zan vergisinin dzenlenmesine kar koyular, siyasal nfuz aracliyle gerekletirilen mal nfuza bir rnektir.
AvrupalIlar bu konuda kapitlasyonlara, yani Trkiyeyle yaplar,
eski szlemelere dayanyorlar. Onlar bu szlemeleri istedikleri gibi yo
rumluyor ve bu yorumlarn, Trkiye'nin uygulamak zorunda olduunu
sanyorlar.

DYUN-I M UMYENN GC VE NEM

Bu devletler Osmanl devletinin, gmrk resimlerini arttrarak ka


zancn arttrmasna imdiye dein kar karken acaba hangi amac gt
mlerdir? Sz konusu ama aka, avanslar incelerken bulduumuz
amalarn ayndr. Yani Trkiye'nin mal gereksinimini arttrarak daha
kolay mal etkinlik kazanmaktr.
Duyun- Umumiye ne iin ortaya karlmtr? Nedeni ak: Ala
cakllarn Trkiyedeki hukukunu gvenceye almak. Ancak sorun, imdi
daha baka bir renk alm ve alacakllar, Trkiye'nin mal tutsakln
pekitirmek ve onun zerinde mal etkinlik (nfuz) uygulayabilmek iin
Duyun- Umumiye'den yararlanmaa balamlardr. Bu erekle en ok
avanslar ktye kullanlmaktadr. Artk yle bir durum domutur ki
Trkiye, kendisinden istenen ayrcalk karsnda btn zgrln
yitirmitir.
imdi, aktan aa:
Ya bize ayrcalk verin, ya avanslarmz deyin.
Veya:
Bize ayrcalk verin. Yoksa gmrk resimlerini arttrmanza raz
olamayz.
Veya:
Bize siyasal kolaylklar gstermeyecek olursanz, sizi mal dene
tim ve avanslarn denmesi yolundaki isteklerle boarz, denmektedir.
Bu duruma son vermek iin nce avanslardan kurtulmak gerekir.
Ne denli yksek olurlarsa olsunlar, onlar mmkn mertebe gecikmek
sizin demelidir.

n
Q

D zensiz Borlar (21)

Genel borlar ve avanslardan ayr olarak dzensiz borlar denen


bir takm borlar daha bulunmaktadr. Onlar da eski ve yeni dzensiz
borlar olarak ikiye ayrlr.
Dzensiz borlar, genel olarak, eski dnemden kalan borlardr.
Gen Trklerbu tr borlarn birikimine yol amamaa n'maktadrlar.
Gen Trklerin hkmeti, mal glk dnemine dein memurlarna
dzenli maa vermeyi ve mteahhitlere olan borlarn demeyi baar
mtr.
Ancak, gerek savan kmas, gerekse mal kurulularn Trkiyeye
para vermekten kanmalar ve avans srelerini uzatmaa raz olmama
lar ve gerekse gvence yntemi sayesinde, yabanclarn devlet gelirinin
byk bir blmne el koymu olmas, Osmanl mparatorluunun b
yk bir mal skntya dmesine yol am ve menur maalar den
memee, mteahhitlerden vade istenmee balamtr.
Bununla birlikte, kuku yok, dzensiz borlarn denmesi de koudur. Yeni dzensiz borlar, ite bu mal sknt dneminin rndr.
Yeni dzensiz borlarn miktar hakkndaki bilgi, ancak Maliye Ba
kan Cavit Beyin gazetelere vermi olduu demelerden karsanabilmektedir.
Cavit Bey'in verdii bilgiye gre, denmeyen memur maalar./n
toplam 50 000 000 franktr. denmeyen mteahhit borlar da yine bir
o kadar tutmaktadr. Demek ki .yeni dzensiz borlar 100 000 000 frank
tr.
1913 yl Aralk sonunda, dzensiz borlarn durumu bu merkezde
dir. Bugnk tutarn 5 000 000 Osmanl lirasn bulduunu sylersek
yanlm olmayz (22).
Abdlhamit dneminde doan eski dzensiz borlara gelince, bu
borlarn denmesi sorunu Meclis-i Mebusanda uzun uzadya grl
m ve ayn konuda bir yntem bile benimsenmiti. Eski dzensiz bor
lar arasnda ok kuku uyandran ve ok bytlm borlar da bulun
maktadr. Ancak byle bir sorunda sadece alacakllarn karn deil.

(21) Dzensiz Borlar: K sa vadeli borlar. (M.S.)


(22> Y aklak olarak 112.500.000 frank. (M.S.)

DZENSZ BORLAR

79

devletin dt son derece g durumu da dikkate almak gerekecek


tir.
Eski borlardan, tecile en az dayankl olan, emekli sandyle Zi
raat Bankas'na olan, tutarn aada gsterdiimiz borlardr:
Ziraat Bankasna bor
Emekli Sandna bor
TOPLAM

4 431 518 Osm. Liras


872 608 Osm. Liras
5 304 126 Osm. Liras

Bu toplam Meclis-i Mebusan ynnden kabul edilmi ve onaylan


mtr. Geri kalan dzensiz borlar, yine Meclis-i Mebusan karar gere
i, uygun miktarda indirerek deitirmek ve dahi bir borlanmaya d
ntrmek gerekir.
Eer devlet borlar dntrlp birletirilir ve Trkiyenin mal
durumu dzene sokulursa, sz edilen i borlanma tahvilleri borsada
epey rabet grr ve devlet ynnden azar azar itfa olunur.
Her ne denli, bu tahvillerin derhal denmesi yelemee (tercihe)
deerse de, ortamn dikkate alnmas da zorunludur.
Dzensiz borlar alacakllarnn durumu, balangta kukusuz k
tyd. Ancak, onlar, zamann gemesiyle bu duruma altklarndan bi
raz daha sabredebilirler. nk, nce devletin mal durumunu dzen
lemek ve ayarlamak gerekir. Mal ve iktisal yaamn salam temellere
oturtulmasnda ve borcun ondan sonra denmesinde alacakllarn ya
ran vardr.

80

D )Ertelenm eye Elverili Olm ayan


D zensiz Borlar

Bu
1.
2.
3.

tr borlan sralayalm:
Avanslar
Yeni dzensiz borlar
Eski dzensiz borlarn ertelenmeye
elverili olmayan kesimi
TOPLAM

23 000 000 Osm. L.


5 000 000 Osm. L.
5 300 000 Osm. L.
33 300 000 Osm. L.

Yukarki toplama lmsel (tahmini) bte a da eklenirse 35 000


000 liralk bir sayya vanlr.
Ancak tm borlar bundan ibaret deildir.
Devlet nceleri yapm olduu, ancak gszl nedeniyle uygula
mad szlemeleri uygulamak zorundadr. Yol yapm hakkmdaki sz
lemeler gibi.
Yol yapm szlemelerini yerine getirmek iin 2.5 milyonluk bir
borlanma gerekimi vardr. Badat demiryollarnn yapm iin de 4.,
5. ve 6. dizi bor tahvillerinin dolama karlmas zorunludur. Bunun
iin de 7 128 000 Osmanl liras bulmak zorunludur. Dolaysiyle kara ve
demiryollar yapm iin 9 628 000 lira bulmaldr.
Derhal gerekli ve ancak borlanmayla salanabilecek paraysa 45 mil
yon liradr. Bu en dk miktar salanamadka, lke mal glklerden
kurtulamayacaktr.
Trkiye kendi, uygar geliimini, ekonomik ve siyasal kalknmasn
ksteklemekte olan ar mal taahhtlerden yakasm syrabilmek iin
bu 45 milyon liray (1 milyar frank) ivedilikle gereksinmektedir.
te yandan, Trkiye'nin Balkan devletlerinden istekleri vardr. Bu
devletlerin Trkiye'nin borlarna katlmas sorunu aslnda zlm
tr. Ancak, onlarn stlenecei bor miktar henz bilinmemektedir.
Bu konudaki dnce ve hesaplar 22-30 milyon arasnda dolamaktadr.
Kesin hesaplar, Paris Mal Konferansnda yaplacak ve kesin karar da
orada verilecektir.
Adalar sorununun son zamanlarda alm olduu grnme baklr
sa, bu siyasal sorunun da mal bir sorun biimine dnecei anlalr.
I o noktaya varrsa, Trkiye, adalarn geri verilmesinden dolay giderim
(tazminat) vermek zorunda kalabilir.

ERTELENMEYE ELVERL OLMAYAN DZENSZ BORLAR

urasn bir kez daha anmsamaldr: Demiryollar yapmak, tarm ve


sanayii gelitirmek, okullar, sayrlarevi (hastahane) amak ancak paray
la kabildir. Bu zorunluluklar baka nasl giderilebilir?
imdiye dein izlenen yntemler ok sadedir ve birbirinin ayndr.
Yeni borlanma szlemeleri yapmak, yeni gvenceler vermek biimin
de zetlenebilir.
Halbuki bu yol mal tutsakl arttrmaktan baka eye yarama
mtr.
Tutsaklktan kurtulmak iin, sadece bor almakla yetinmeyip, bor
lar geliime yetenekli ve devletin mal bamszln salayacak salam
esaslara balamaldr. Asl grev budur. Trkiyeyi kurtaracak ve yeni
bir Trkiye'yi yaratacak i budur.
Byle bir alma, aamada yaplabilir:
1. Devlet borlarnda reform.
2. Btede reform.
3. Banka rgtlerinde ve parada reform.
lerki sayfalarnda bu reform programlan zerinde durulacaktr.
nce devlet borlarnn reformundan ie balayacak ve alacaklla
rn kann zedelemeksizin her yl gayet byk miktarda parann, on
larn elinden kurtarlabileceini ve yeni gvenceye meydan vermeyen
bor szlemeleriyle, denemeyen faizlerin denebileceini gstereceiz.

F /6

Drdnc Blm

85

A )1914 Hesap Tasfiyesi


Borlanm as

Alnan avanslarn tasfiyesi ve lkenin mali ilerini dzenlemek iin


en aa bir milyar frank bor bulmak gerektiini hesab etmitik. Ay
rcal verilmi demiryollaryle, yeni demiyolu projelerine gerekli gi
derler bu toplamn dndadr.
Pariste yaplan, hesaplarn tasfiyesiyle ilgili szleme, ancak 800
milyon frank borcu kapsamaktadr. Dolaysiyle 200 milyon kalyor ge
ride. Ancak, hkmete uygulanmas zorunlu bir anlama olan Badat
demiryolu yapmna gerekli sermaye szlemesinin kapsad bor mik
tar verdiimiz saylarn dndadr.
Badat Hatt yapm szlemesinin uzand borcun 4., 5. ve 6. b
lm tahvillerinin karlmas iin ayrca 7 127 000 Osmanl liras, yani 162
milyon frank gereklidir. Demek ki hesapladmz gerekime bakldkta
162 milyon franklk bir eksiklik sz konusudur.
te yandan Trkiyenin, Balkan hkmetlerinden, onlarn payna
den borlarn kapatlmasna yetecek denli para almas gerekir.
Balkan devletleri tam deme yapt ve demelerini aksatmad
takdirde avanslarn, cari borlarn ve eski taahhtlerin tasfiyesi olanakl
olacaktr.
Halen, Paris Konferansnda karar altna alman 800 milyon frankn
tamam verilmi deildir. Hesap tasfiyesi borlanmasnn birinci kesim
tahvilleri, yaplan aklamaya gre 500 milyon frank olarak karlm
tr. istekliler, bunun ancak 400 milyon frankm satn alabilmilerdir.
100 milyonluk kesimi Osmanl Bankas kendisine tannan yeleme (ter
cih) hakkyle almtr. Yeleme hakknn anlam udur: 100 milyonluk
tahvili, banka isterse kendinde alkoyacaktr.
Bankalar borlanma tahvillerini yzde 88.3.4 fiyatiyle almlarsa da
bu fiyattan Fransz borsasmn vergileri yine hkmet hesabna de
neceinden hkmete yzde 86 ve belki de 85 3/4 oranmda para kala
cakt. Sonuta hkmet, 400 milyon yerine 344 milyon alafbilmitir.
te yandan Osmanl Bankas, alm olduu 100 milyon franklk tah
vilat karl, hkmete 80 milyon franklk avans vermitir.
Szleme gereince, alman parann ilk blmyle avanslarn 9.6 mil-

86

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

von liral tesviye edilecektir. Bizim hesabmza gre, avanslarn genel


toplam 23 milyon lira olduundan, hazine tahvilleri karmak suretiyle
alnp henz, tesviye edilmemi 13 milyon liradan fazla avans kalyor
geride. Ayrca yine, bor olarak alman ilk paradan ve Genel Yollar ir
ketinin yapt ilerin gvencesi olarak 2.5 milyon Osmanl liras ve Samsun-Sivas demiryoluyle limanlarn yapm iin 15 milyon frank ayrla
caktr.
Sarf yeri szlemede gsterilmi olan parann toplam bylece 290
milyon franka varmaktadr. Bu para, sava dnemi mteahhitlerinin he
sabn karlamaa ve devlet memurlarnn maalarn vermee bile yet
memektedir. uras gzden uzak tutulmamaldr: Hesabmza, Osmanl
Bankas ynnden verilmi 80 milyonluk avans da katlmtr.
Halbuki bu 80 milyon gvenilir bir para deildir. Osmal Bankasran yapt ilemden caymas durumunda Bankaya geri verilecektir.
... Borlanmann birinci blmnden dorudan doruya gelen para,
yukarda sylediimiz gibi 344 milyon franktan fazla deildir. Szlemeyle
belirlenmi zorunlu deme tutarysa 290 milyon franktr. Demek ki h
kmetin eline, borlanmann birinci blmnden ancak 54 milyon frank,
yani 2 376 000 lira geebilmitir.
Dolaysyle, hesap tasfiyesi iin giriilen borlanmann birinci b
lm, bankalarn hkmete verdii avans tahvillerinin borsa mteri
lerine aktarlmasndan ibarettir. Devletin mal glkleri hemen hemen
deimeksizin kald gibi, bte, avanslar ve cari borlar nedeniyle b
yk bir yk altndadr.
Geen ayrtta belirttiimiz gibi, bankalar, son yllarda Trkiyeye
kar izledikleri ve lkeyi srekli bir tutsaklk ve lkeyi gerekim iinde
tutma politikasna bal kalmlardr.
mdi szlemenin koullarn aktaralm:
Borlanma szlemeleri her ne denli uzun sre srdyse de devlet
bundan bir yarar salamad. Anlalyor ki hkmet, karsnda gl
bir banka rgt bulmu ve bu rgt, istediklerinin tmn elde et
mitir. Grmeler srasnda kurul en kk bir. kolaylk bile gster
memitir.
Denebilir ki borlanma koullar hkmete zorla kabul ettirilmitir.
Koullara gre yzde be faizli bor 93.25 fiyatiyle, yani btnyle Yu
nan szlemesine uygun biimde karlacaktr. Halbuki Trkiye hi bir
zaman' Yunanistan'a benzetilerriez. nk Yunanistan gerek srekli sa
valara girmeyii, gerekse yeni yerler igal etmesi nedeniyle, Tkiye
gibi gcnn stnde borca dalm deildir.
Yzde 5 faizli yeni Osmanl borcunun dolama (tedavle) karl
d 93.25 deer pek dktr. Bunu anlamak iin borsa fiyatlarna gz
gezdirelim:
' Yzde 93.25 deer zerinden karlan yzde 5 faizli bu borlanma

1914 HESAP

TASFYES

BORLANMASI

87

tahvillerinin faizi gerekte, yzde 5.36y bulmaktadr. Eski borlar, bu


yeni borlarn koullarna uygulayacak olursak, o zaman, yzde 4 faizli
birleik borlarn borsa deeri yzde 74.6'ya inmelidir.
Halbuki yzde 4 faizli birleik borlarn borsa deeri, pek ok sava
yenilgisinden sonra, en kt zamanlarda bile yzde 78den aa dme
mitir.
inde bulunduumuz yln ubatnda birleik bor tahvillerinin bor
sa deeri yzde 86.5'tan yksekti. Yeni tasfiye borlanmas szlemesi
nin koullar belli olmaya balaynca dmeye yz tutan bu deer 4 Mafrta yzde 86.60t. Yeni borlanma szlemesi yaynlandktan sonra 82ve
dmtr.
Gerekten yzde 5 faizli borlanma tahvillerini, yzde 93.25 deeri
zerinden alma olana varken, yzde 4 faizli tahvilleri yzde 85 dee
rinden almann ne yarar vardr? Birinci ayrlda (kta), yani yzde 5
faizli tahvil alnd takdirde, sermaye yzde 4.8, ikinci ayrlda, yani
yzde 4 faizli tahvil almak durumunda, dolam deeninin dkl
nedeniyle, yzde 5.36 faiz getirecektir.
Bununla birlikte, yzde 4 faizli, birleik borlar tahvillerinin borsa
fiyat henz yzde 82de duruyorsa bu, halkn yzde 5 faizli tahvilin de
erinde bir art beklemesinden ileri gelmektedir. Daha dorusu, borsa
alclar, yeni borcun dolam deerinin pek dk bulunduunu ve so
nuta, borsa rekabetinin o deeri arttracan sanmaktadr.
Gerekten yeni br bor tahvili piyasaya karldktan sonra, yeni ve
eski bor tahvilleri arasnda bir deer ayrm domas gerekir.
Burada yine, Trkiyenin karna kart bir i varsa o da banka
larn yl sonuna dein, 400 milyon franklk tahvili, ayn fiyatla, yani yz
de 93.25den dolama karma konusunda seimlik hakka sahip olma
sdr. Bugn yzde be faizli tahvilleri yzde 93.25 fiyatla almay baaramyanlar, ikinci karma (ihra) ileminde o ii yapabileceklerini tah
min ederek yzde 5 faizli tahvilin fiyatn arttrmaya doallkla edim
gstermiyeceklerdir.
Dolama karlmasna izin verilen 400 milyon franklk tahvil, bylecc borsada fazla bir yk gibi kalarak Trk bor tahvili fiyatlarn bask
altnda tutacaktr.
Bilindii gibi, bankalar, yeni bor tahvillerini ancak yzde 86 fiyatla
almlardr. Ve yzde 93.5 deer zerinden satacaklardr. ki deer ara
sndaki ayrm yzde 4.5 olduundan, bankalar, borlanmann ilk kar
lacak tahvillerinden 18 milyon frank kadar kazanyorlar demektir.
Bu para, borlanmay tekellerine alm bankalara braklm bir cep
harl gibidir. Fransz hkmeti, balangta Trk bor tahvillerinin
dolama karlmasn engellemekle, sz konusu bankalara hizmet et
mitir.
Bankalarn bu cep harln, deiik araclarla paylatnda kuku

88

TRKYE'NN MAL TUTSAKLlC

yoktur. Borsa alclar, bu konuda, kazanmak yle dursun, zarar bile


etmilerdir.
Fransz hkmeti, Trk bor tahvillerinin dolama karlmasn,
Fransz ulusal karlarnn korunmas amacyle engellemi olduklarn
belirtmilerdi. Gerekteyse bu karardan, Fransz borsas alplariyle (m
teri) Osmanl Devleti zarar grm, sadece byk bankalar ve evreleri
kazanmlardr.
Borlanmann ikinci blm tahvilleri ^karldnda bankalar, 18
milyon frank cep harl alacaklardr. te yandan, borlanma szleme
sinde, demiryollar ve Hman ayrcalklarna degin maddeler de bulun
maktadr. Bu koullar da ilgililere byk karlar salyacaktr.
Bor gvencelerinin devlet iin ne denli byk bir nem tadn
ve devletin elini kolunu balamak amaciyle, bankalarn bundan nasl ya
raladklarn grdk.
Avanslarn ortadan kaldrlmas, her eyden nce Trkiye'nin ken
disini saran ipoteklerden kurtulmas asndan nem tamaktadr.
imdi bir de yeni borlanmann gvencesinin ne olduunu inceleme
e alalm. nce, borlanma tahvili karlmasna degin hkmet bildi
risinin, gvenceyi kapsyan maddesini analm:
Szlemenin onuncu maddesinde yazl olduu gibi, borlanma faiz
ve amortismann srekli olarak salyabilmek iin Hkmet-i Seniyye,
tahvil sermayesinin btnyle amortismanna dein, hi bir biimde vaz
gememek ve baka yere harcamamak kouluyle, aaki gelirleri salt
Osmanl Bankasna brakr.
Maddede sralanan gelirlerin dkmne geebiliriz imdi.

89

BH
Aar, Koyun Resmi ve Duyun- Um um iyece
Ynetilen Deiik G elirler

1. Aar, koyun resmi ve baka gelirlerden, demiryollar gvencesi


ve yaplan szlemeler gerei ayrlan miktar ve giderler dldkten son
ra kalan artklar (fazlalklar). Bu artklarn son yllk ortalamas, sa
dece Osmanl snrlar iinde kalm olan yerler iin 40^000 liradr.
2. 4 Austos 1913 tarihli szleme uyarnca Duyun- Umumiyeye b
raklan, zmir sanca aar art. Bugnk hesaplara gre, sz konusu
aarla ilgili baka stlenmeler (taahhtler) dldkten sonra 900 000
Osmanl liras.
3. 5 Aralk 1913 tarihli szleme uyarnca Duyun- Umumiye'ye bra
klan Sivas vilayeti r artklan. Kullanlan miktar, ilgili stlenmeleri
(taahhtler) dldkten sonra 1 500 000 liradr.
4. Ynetimi 1913 ylnda Duyun- Umumiye'ye braklm olan dei
ik yerlerin rleri. imdiye dein 55 000 liraya vardna gre lm
sel olarak (tahminen) 60 000 lira.
5. Tahl rleri. Ttn ve ipek rlerine eklenen yzde 1.5 yardm
pay. Son yln ortalamas 300 bin. (1913 ylnda 350 000'e varmtr.)
Duyun- Umumiyece toplanan ve belli bi yere ayrlmam bu gelirlerin
toplam (3. ve 4. maddedeki gelirler) bylece 1 000 000 Osmanl lirasn
bulmaktadr.
Yukarda anlan gelirlerin ounluu hazine evrakmn veya avansla
rn gvencesine ayrlmtr. Sz edilen hazine evraknn ve avanslarn,
borlanma gelirinden denmesi kouluyla byle bir gvence kabul edili
yor (22).
Bu gelirlerin tm Duyun- Umumiye'ce ynetilerek, yl sonlarnda,
yllk bor taksitlerine e bir blm Osmanl Bankas'na aktarlacaktr.

(22) Devletin, faiz ve bor deyebilmek iin gelir kaynaklarn elden kar
m asna gerek bulunm adn Parvus, elinizdeki yaptn V II. Blm nde sapl
yor. (M.S.)

Duyun- U m um iyeye Teslim Edilen


G m rk Gelirleri

Bor taksitlerinin denmesine ayn zamanda aa ki yllk demeler


ayrlmtr.
1. 1913'te 250 000 Osmanl liras tutan Trabzon vilayeti gmrk ge
lirinden, yllk 150 000 Osmanl liras.
2. Halen, belli bir borcun denmesine ayrlm olan miktar (yani
1911 yl yzde 4 faizli borlanmasiyle Adapazar-Bolu demiryolu gven
cesi olan 690 000 lira) dldkten sonra stanbul gmrk gelirinden ar
da kalann yllk 350 000 liras.
stanbul vilayeti gmrk gelirleri, yllara gre yle sralanabilir:
YIL
1911
1912
1913

GELR
(Osm. L)
114 600
1 036 000
1 231 000

Borlanma taksitlerinin tesviyesine ayrlan gmrk gelirlerinin top


lam 500 000 Osmanl lirasdr.
Gmrk gelirleri her gn Duyun- mumiyeye teslim edilecek ve
her ay ba Osmanl Bankasna yatrlacaktr. Bankaya yatrlan para,
her yln iki taksitini demeye elverecek tutara ularsa, Ekim kuponu
nun (tahvil kuponu) vadesine dein toplanacak para hkmete brak
lacaktr.
Ayrca uras da karar aitma alnmtr: Borlanma gvencesine
ayrlan parann yetmemesi durumunda hkmet, her kupon vadesinden
15 gn nce, borca yetecek denli paray, genel gelirinden ayrarak Duyun- Umumiyeye teslim edecektir.
Ksaca, bor denmesi iin ylda 1 200 000 Osmanl liras gerektii
halde, yukarda saylan gvenceler 1 500 000 lira tutuyor. Yani denmesi
gerekenden fazla.
Szlemenin 12. maddesinde, Osmanl hkmeti, szleme sresince
aym deer ve gvenlii tayan ve Osmanl Bankas ynnden kabul edi
len baka gelirler gstermedike, bor demeye ayrlan gelirleri azaltacak
veya deitirecek bir karar almamay stlenmektedir (taahht etmekle
dir).

D. U.'YE TES. EDI.EN GM. GELRLER

91

Maddeye gre, deer zerinden alnmakta olan gmrk resminin


mala, maln cinsine gre alnmas, gvencenin deitirilmesi saylacaktr.
Borlanmaya degin resmi aklamadan anlalyor ki, yukarda d
km yaplan gvenceler, borlanmann toplamna deil, imdi dola
ma karlan blmne ilikindir. Geri, resm aklamada yllk bor
demeleri 1 210 000 lira olarak gsterilmitir. Halbuki, toplam 800 mil
yon frank yani, 33.2 milyon Osmanl liras olan bor iin, yllk 1 830 000
lira (yzde 5 faiz ve yzde 1/2 amostisman bedeli olarak) demek ge
reklidir.
Dolaysiyle, geri kalan 300 000 000 frank iin ayrca YEN GVENCE
istenecektir.
Yeni gvencelerin neler olaca henz kamu oyunca bilinmemekte
dir. Dolaysiyle, imdilik yine yukarda gsterilen ve resm aklamaya g
re borlanmann birinci blmn ilgilendiren gvencelerden sz edelim.
Yukarda aktarlan saylara gre, aar, koyun resmi ve deiik gelir
lerin artklar (fazlalar) yukarki saylara gre yllk 400 000 lirdan ibaret
saylyor. Bu lmleme, gerek tutarn pek altnda. Resm aklamadaki
hesap, son yln ortalamalarna dayanyor.
Bu tr bir hesap uygun deildir. Artklarn tutar, yllk gelirden,
bor denmesi ve demiryolu gvencesi olarak verilenler dnda sapta
nyor. Ancak, borcun yava yava itfa edilmesi nedeniyle, demeler yl
getike azalmakta ve demiryollarnn genilemesi dolaysiyle kilometre
bana gsterilen gvence dmektedir. te yandan gelir de art gster
diinden, artklarn son yllarda oald kabul edilebilir.
Geen yln mal saylarna dayanan bir hesap yapalm:
Sir Adam Blockun (3), Duyun- Umumiye ynetim kuruluna vermi
olduu bilgiye gre, getiimiz 1913 ylnda, r, koyun resm ve dei
ik gelirler toplam 7 303 700 Osmanl lirasn bulmutur. Ancak bu top
lamdan, artk Osmanl snrlar iinde bulunmyan Rumeli gelirleri in
dirilmelidir. Paris Mal Konferansna sunulan bilgiye gre Rumeli geliri,
1911 ylnda 538 821 Osmanl lirasdr. Bylece. Duyun- Umumiyeye ve
rilen gelirler 1 814 879 lira oluyor.
Sir Blocka baklrsa, demiryollar gvencesi iin 238 042 ve borla
rn denmesi iin 879 925 lira, yani toplam olarak 1 117 967 lira gerekli
dir. Demek oluyor ki 796 912 lira artk kalyor geride.
Bu artk geri, yeni borlanmaya gvence olarak gsterilmise de
onun bir blm, yeni borlanmadan nceki szlemelerin gvencesidir.
Bu szlemeler unlardr:
1. Konya Ovas'nm sulanmas tasars. Gvence tutar 25 bin lira.
2. 1908 sayl yzde drt faizli borlanma szlemesi. Gvence tu
tar 40 000.
( 23)

Dyun- U m um iye ngiliz vc H ollanda ham illeri delegesi. (M.S.)

92

TRKYENN MAL TUTSAKLII

3. Dou Rumeli vergisi gvencesi 114 000 lira (2t).


Toplam olarak 179 000 lira.
Demek ki yeni borlanma iin 617 912 lira kalyor. Bu, resm akla
mada gsterilen 200 000 liradan kat yksek bir saydr.
Yeni borlanmaya ayrlan br gelirler de gerek tutarn altnda
olarak hesaplanmtr.
rnein, resm aklamada yardm pay geliri 300 000 liradr. Hal
buki yine ayn aklamada bu gelir 1913 yl iin 350 000 liraya varm
olarak grnyor.
Duyun- Umumiye'ni yamlad saylara gre 1914 yl ubat so
nuna dein, yardm payndan gelen gelir 434 434 Osmanl lirasdr. Yani
yeni bor bildirisinde gsterilenden 134 434 lira daha oktur (Yzde 45).
Yine aklamadan, yeni borlanmaya yllk 300 000 lira r geliri
ayrld anlalyor. Gerek bu mu acaba?
Sir Adam Block, raporunda, r geliriyle, Badat Demiryolu bor
lanmasnn ikinci ve nc blmlerine ayrlan koyun resm gelirinin
geen mal ylda aa yukar 1 000 000 liraya vardn belirtiyor. Duyun- Umumiye raporuyse ayn geliri 1913te 220 123 liradan ibaretmi
gibi saptamakta. Aradaki fark 870 000 lira.
Fark, yeni bor szlemesinin 10. maddesi uyarnca, yeni borlanma
gvencesinden nceki u bor szlemelerinin gvenceleri olarak kulla
nlacaktr:
BOR
. Eski
taahhtler
2. Reji Ynetimi avans
3. 1909 yzde 4 borlanmas
4. Gemi yapm irketi
Toplam

GVENCE
(Osm. L)
46 000
11000
63 000
88 850
307 850

Bylece, yeni borlanma gvenceleri, 474 000 lira olduuna gre, res
m aklamada gsterilen tutardan 170 000 lira, yani yzde 57 daha lazladr.
Uyguladmz dzeltmelerden sonra gerek gvence tutarlar aa
yukar u biimi alr:
GVENCE TR
A. Aar ve yardm yap geliri
B. Gmrk geliri
Toplam

TUTAR
1 500 000 Osm. Liras
500 000 Osm. Liras
2 000 000 Osm. Liras

(M) Dou Rumelinin elden km asna karlk alnan vergi de gvence gs


terilip bor alnm tr. (M.S.)

D. U.YE TES. EDLEN GM. GELRLER

Doiaysiyle, yeni borlanma iin gsterilen gvence imdi bile den


mesi olanakl olan taksitten, resm bildiride belirtildii gibi, 290 000 de
il, 800 000 lira daha fazladr. Baka trl dendikte, gvence, gvenceye
alman tutarn yzde 165ini biimlemektedir.
Durum imdi byledir. Giderek, borla gvence arasndaki oran g
vence lehine deiecektir.
nk, nce gelir kendiliinden artacaktr. Sonra sz konusu ge
lirle gvenceye alman eski borlarn, gitgide itfasiyle, yeni borlanmaya
aynlan artklarn tutan artacaktr. nc olarak, yeni borlarn serm
yesi de zamanla daha ok itfa edilmi olacaktr.
urasn da analm: Reji irketinden alnp da yine sz konusu ge
lirle gvenceye alnm olan avans, 15 yl iinde deneceinden, bu sre
bittiinde 110 000 lira artk olacaktr. Yani, yeni borcun gvencesi o denli
artm olacaktr.
Gerekte bu sonu, daha nce kacaktr ortaya. nk, hkmet
kukusuz, Reji'nin yzde 6.25 faizli avansndan kurtulmak iin doacak
ilk frsattan yararlanacaktr.
Gvenle diyebiliriz ki, birinci blm borlanmaya ilikin szlemey
le Duyun- Umumiye ynetimi, az zamanda, birinci blm borcun den
mesi iin gerekli tutarn iki katna yakn bir gelir salamtr.
Halbuki ikinci blm borlanma iin yine YEN GVENCE VERL
MEKTEDR.
Btn bu sylenenler dikkate alndnda, yeni borlanma, Trkiye'
nin mal tutsakln hafifletmek 3le dursun, tersine arlatrmt!'.
Bir de u kk, fakat ok anlaml koullara bakalm:
Yeni borlanmaya ilikin szleme uyarnca, bu borlanmann g
vencesi arasna katlan gmrk gelirleri her gn duyun- umumiye y
netimine aktarlacaktr. Halbuki te yandan Duyun- Umumiye, ald pa
ralarn hesabn ylda bir, Mart banda vermektedir.
Ancak hkmet, ylda bir de olsa, kendi parasnn, borlarndan arta
kalann alamamaktadr. nk, tam Duyun- Umumiye'ye hesap grl
d srada, ortaya Osmanl Bankas kmakta ve kendisine pein ve
rilmesi koul olan altar aylk iki avans taksitini almaktadr.
Halbuki, borlanmaya ilkin demeler, aslnda Mays ve Ekimde ya
plmaktadr. Banka bylece, daha ay nceden paray alp iletmeye
koyuluyor..
Geri Banka, kasasndaki paraya yzde 2 faiz demektedir. Ancak
hkmet hep avans gerekimi iinde bulunduundan ve ald avanslara
yzde 6 faiz dediinden, Osmanl Bankasnm elindeki, deta gaspedilmi paras iin yzde 4 faiz demektedir. Baka bir deyile. Banka, za
ten hkmetin olan paray, hkmete avans diye vererek yzde 4 ka
zanmaktadr.
Yeni borlanmann, devlet mliyesi iin ok zararl bir sonucu da

TRKYENN MAL TUTSAKLII

yzde 5 faizin, Trkiye'nin mal itibarnda bir temel nitelik kazanmaya


yz tutmasdr. imdiye dein, mal- itibarm esasn yzde 4 faizli bor
lar biimlemekteydi.
Daha nce belirttiimiz gibi, yeni borlanmann etkisiyle, btn Os
manlI tahvillerinin borsa fiyatlar iyice dmtr. Onun iin imdiden
sonra yzde be faizden aa bir faizle bor almak ok gtr. Dahas,
genel yol yapm borlanma szlemesini, salt bu nedenle deitirme ge
rei domutur.
Yol yapm borlanmas yzde 4 faizli olacakt. imdiyse, yeni bor
szlemesine katlarak yzde 5 faizli borca dnmtr.
Bor miktar 2 500 000 lira olduuna gre, devlet ylda 25 000 lira faz
la diyecektir.
Badat Demiryolu irketi geri durur mu? O da demiryolu borlar
nn geri kalan blm faizini yzde 4'ten 5e kartmak istiyor. Deutsche
Bank mali kurulu, yeni borlanmann yzde 5 faizli olmas ve yollar bor
cu faiz orannn yzde 5'e karlmas nedeniyle Badat demiryollarna
yzde 4 faizle para bulma olana kalmadm ileri srmektedir.
Badat borcunun geri kalan blmnn toplam 712 800 lira ol
duundan, hkmetin yzde 5i kabul etmesi durumunda yllk yitim
(kayp) 71 280 liray bulacaktr.
Yeni borcun amortisman, bor tutarnn yzde 1/2'sine eittir. Bylece, ilk itfas (amortisman) iin, yllk 110 000 lira vermek gerekecektir.
Halbuki 15 yl iin, yzde 6.25 faiz ve yzde 4 3/4 amortismanla, top
lam olarak yzde 11 deme yk getiren Reji avans dururken, byle
yeni bir ar stlenime (taahhde) girmenin hi bir anlam yoktu.
Yeni borlanmann amortismanna sarfolunacak 176 000 lira, bu
denli pahalya mal olan Reji avansnn amortismanna ayrlsayd, o avans
drt yl iinde denecek ve sadece faiz olarak 700 000 liraya yakn bir
para kazanlacakt.
En ar yk biimliyen bor en nce amorti edilmeli. te yandan
borlarn amortisman ilemi, denecek bortan daha ar bir bor aln
ma zorunluu olduu srada yaplmamal. Parann bol olduu bir zamana
rastgetirilmeli.
Bugn Osmanl lkesinde geerli olan amortisman sistemi, Avrupa'
da oktan, yersiz ve zararl diye braklmtr.
Yeni borlanma, Osmanl borlarnn kark ve lkeye zararl olan
durumunu dzeltemez. Dolaysiyle yeni zgeler (areler) aranmal.
incelememizin br blmlerinde, ite bu zgeler zerinde dura
caz.
Bu amala borlarn her birini ayr ayr ele alacak ve ne gibi a ttrmlar yaplabileceini ve borlarn, alacakllarla, Osmanl Devletinin
hukukunu korumak kouluyle, nasl salam bir esasa balanabileceini
gstereceiz.

Beinci Blm

97

A )Birletirilm i Borlarn
G elir Artklarnn
(Fazlalarnn) Art

1903 ylnda yaplan, borlar deitirme ve birletirme ilemi umu


lann stnde parlak sonular vermitir. Birletirilnaftiorlara ilikin
gelirler o denli artmtr ki, yeni bir deitirme ve birletirme ilemi ya
plmas, hem olanakl hern de zorunlu duruma gelmitir.
Savaa dein durum oudur.
Sava, sz konusu ilemin uygulanmasn, daha da olanakl bir du
ruma getirmitir. Pek ok belgeyle kantlyacaz bunu. Kantlama sra
snda nce, sava ncesi durumu ve sonra askeri harekt sonucu ortaya
kan gelimeleri gzlemliyeceiz.
Deitirilmi ve birletirilmi borlar gelirinin olaanst biimde
artm olduu u iki eyden anlalmaktadr:
1. 1881 Muharrem Ferman gereince ipotek altna alman gelirler
lmlenenden (tahmin edilenden) daha ok artmtr.
2. potek edilen gelirler 1907/8 ylndanberi, yzde 3 gmrk resm
eklenmesiyle epey artmtr.
1903 yl szlemesinin 7. maddesi gereince deitirilmi ve birle
tirilmi borlarn gvenceleri ve gelirlerinden doacak fazlalar devletle,
Duyun- Umumiye ynetimi arasnda bllecek ve bu blme gre,
fazla gelirin yzde 75'i devlete geri verilecek ve yzde 25'i, borlarn ola
anst itfasna harcanacaktr.
Gelir fazlasndan ereklenen (kasdedilen), tm gelirden 2 157 375 lira
karldktan sonra kalan miktardr. Bizce bilinen ve tm ayn kalan bu
miktar yle kmaktadr ortaya:
1. Ayrcalkl tahviller iin yaplan yllk demeler.
2. Deitirilmi ve birletirilmi borlarn yzde 4 faizi.
3. Deitirilmi ve birletirilmi bor sermayesinden yllk yzde
0.45in itfas.
4. kramiyeli demiryolu tahvillerine 270 000 Osmanl liras.
Borlarn deitirme ve birletirme ilemindenberi u denli gelir faz
las domutur:

F /7

98

TRKYENN MAL TUTSAKLII

DETRLM 'V E (BRLETRLM


BORLARIN .GELR F A ZL A SI

YILLAR

1903/4
1904/5
1905/6
1906/7
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12

ESK GELRLER
(Osm. Liras)
514
336 101
500 181
495 834
606 102
482 648
704 930
805 728
818 038

YZDE
EK GMRK
(Osm. L.)

544 988
918 438
1 042 993
1 103 209
1 151 185

TOPLAM
(Osm. Liras)
514
336 101
500 181'
495 834
1 101 090
1 401 086
1 748 923
1 968 937
1 969 223

Tablodan anlaldna gre Duyun- Umumiye, yzde 3 ek gmrk


resmini almasa bile, her yl, deitirilmi ve birletirilmi borlarn it
fas iin gerekli olan paradan 818 030 lira, yani, yzde 40 daha ok para
toplamakta. Yzde 3 gmrk resmi hesaba katlrsa, sz konusu ku
ruluun geliri yzde yz artm oluyor. Bununla birlikte, artklardan
(fazlalardan) yzde 75inin devlete geri verildii de anmsanmaldr.
Duyun- Umumiye payna den gelir artnn (fazlasnn) yzde
60, deitirilmi ve birletirilmi borlarm olaanst, yzde 40, dl
l demiryolu tahvillerinin itfasma harcanmaktadr.
Bylece, deitirilmi ve birletirilmi borlarm itfasna o denli
para harcanmaktadr ki, byle bir ileme, dnya borsalarnn hi birin
de rastlama olana yoktur.

99

B )
B or tfasna Ayrlan Parann
Art

Bu artn ne yolda ortaya ktn, ayrntl olarak grelim:


Yukarda belirtildii gibi, 1903 yl szlemesinde, deitirilmi bir
letirilmi borlarn yzde 4 faizi ve deitirme ilemi srasnda var
olan sermayenin her yl yzde 0. 45inin itfas iin bellt-bil'""para ayrl
mt. Bu parann, daima ayn kalmas koul olduundan, gerek ser
mayenin itfasna ve gerekse faizlere harcanacak para, daha az olamyacak demektir. Ve sonuta, bor itfasna ayrlan para yzde 10 l
snde artyor.
Bu artn hesab basittir:
Her yl itfa edilen bor azalmaktadr. Borcun azalmasiyle, faiz
sermayeye dendiine gre, o da azalmaktadr. Dolaysiyle, faiz ve ser
mayenin denmesine zg para miktar artmaktadr.
Baka trl dendikle, faizlere ilikin bor gittike azalmakta ve
elde, sermaye itfasna zg para, gittike oalmaktadr. Sonuta, ser
maye daha hzl ve daha byk bir oranda itfa edilmektedir.
Sylediklerimize, gelir fazlal dolaysiyle gerekleen olaanst
itfalar da eklersek, demenin iyice hzland anlalr.
Bu iki nedenle borcun itfasma, gittike, gelirin yzde 45'inden da
ha ou ayrlmaktadr.
Yaptmz giriten sonra, deitirilmi, birletirilmi borlarn
denme oranlarn izliyebiliriz:
YILLAR
1903/4
(Yarm itfa)
1904/5
1905/6
1906/7
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12
Toplam

NORMAL TFA
(Osm. L.)
90 398
192 016
176 616
205 128
243 848
255 706
267 630
279 004
299 002
2 009 348

OLAANST
(Osm. L.)

30 382
55 110
109 780
203 280
226 138
289 014
394 020
390 918
1 698 642

TOPLAM
Osm. L.)
90 398
222 398
231 726
314 908
447 128
481 844
556 644
673 024
689 920
3 707 990

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

ICO

Bor itfa orauru son yllar iin ylece saptyabiliyoruz:


1910/11 mal ylnda yzde 1. 68
1911/12 mal ylnda yzde 1. 7574.
Borlarm deitirilme ve birletirilme ilemi yapldnda, borcun
korkun bir oranda itfa edilecei, kimsenin usuna gelmemiti.
Burada rastlantsal bir durum deil, devlet gelirinin artmas olgusu
ve 1903 bor deitirme ve birletirme szlemesinin doal sonucu kar
snda bulunuyoruz.
Savan yoi at deimeleri incelemee balamadan, sava yok
var sayarak, normal koullarda olabilecek olanlar sralyalm:
Sir Adam Bloch'un hesabna gre, deitirilmi ve birletirilmi
borlarn brt geliri, 1907/8 mali ylndan 1911/12 mal ylna dein
yzde 30 artmtr. 1907/8 gelirine yzde 3 gmrk resmi eklendiinde
de bu byledir. Bu sre iinde doan gelir artklar (fazlalar) yzde
73tr. (Blochun hesabndan kan sonu).
Bu bilgileri, yukarda borlarm itfas zerine verdiimiz bilgilerle
karlatrsanz, aradaki ayrmn 242 792 lira, yani yzde 54 orannda
olduunu anlarsnz. Eer btn, birletirilmi ve deitirilmi borla
rm net geliri, yani 2 157 000 lira ve fazlalklar dikkate alnrsa net ge
lirin, 1907/8'den, 1911/12ye dein geen be yl iinde yzde 24.7 ve
bileik (mrekkep) faiz hesabiyle, ylda yzde 4.5 artt sonucu kar.
mdi yle bir soru yneltebiliriz kendi kendimize: Acaba, gelirin
bu tempoyle artmas durumunda, her ey doal ak iinde geseydi,
yani sava kmasayd 1911/12'den sonraki 10 yl iinde ne denli bor
denir ve ne denli bor kalrd?

B R LETR LM BO R LA R IN BELKL
(M U H TEM EL) T F A S I

Yukarki sorumuzu aadaki tabloyla yantlamaa alyoruz:


YIL
1912/13
1913/14

KALAN BOR
(Osm. L.)
38 568 000
37 910 000

NET GELR DENEN BLM


(Osm. L.)
(Osm. L.)
4 311 670
667 000 ( )
4 505 592
723 000

(25) Bu tutar, gerekte, 1.911/12 itfasna ayrlan paradan d ah a kktr. Ay


rm , tahvillerin alm fiyatlar ayrm dan dom aktadr. Birletirilm i bor tah
villerinin piyasa fiyat, genellikle, sz konusu tahvillerin fiyatndan yzde 9

101

BOR TFASINA AYRJLAN PARANIN ARTII

1914/15
1915/16
1916/17
1917/18
1918/19
1919/20
1920/21
1921/22

37 178 000
36 396 000
35 551 000
34 639 000
33 656 000
32 597 000
31 458 000
30 233 000

4 707 766
4 918 192
5 140 996
5 372 052
5 611360
5 867 172
6 131 236
6 403 552

1
1
1
1

782 000
845 0G0
912 000
983 000
059000
139 000
225000
315 000

Yukark saylar, itfann 10 yl sonra nasl us almaz bir dereceye


vardn pekl anlatyor. 1921/22 ylnn itfa bedeli 1 315000 lira, yani
sermayenin yzde 4.5udur. Borcun itfasna denen paralar, faiz iin
denenden oktur.
Bilindii gibi, 1903 bor deitirme szlemesi uyarnca, sermaye
nin ylda ancak 0. 45i itfa edilecektir. Bu yzde esas alnrsa, 10 yl
sonra denecek itfa bedeli 136 048,5 lira olmaldr. Byiece, olaanst
itfa iin 1 178 000 lira kalr. Demek ki olaanst itfa iin harcanan,
normal itfa iin harcanandan 9 kez byktr.
Demek oluyor ki, olaylarn normal ak iinde byk lde bir
bor denebilecektir.

veya 10 lsnde daha adadr. Dolaysiyle bil ayrm , sz konusu tahville


rin itfasna ayrlan paralda d a kendini gstermektedir. H esaplarm zda kullan
dm z deerler, gerek deerden biraz dktr bu bakm dan.

102

C )Savan Etkisi

Osmanl topraklarnn bir blm Balkan devletlerine gemi oldu


undan Trkiye'nin genel geliri eksilmitir. Dolaysiyle, birletirilmi
borlara gvence gsterilmi olan gelirler de eksilmitir.
Acaba bu eksiklik ne denlidir?
Duyun- Umumiyenin Paris Konferansna sunmu olduu hesap
lara gre, birletirilmi borlarn Yanya, Kosova, Manastr, Selanik ve
Ikodra vilyetlerinden gvenceler geliri, 1909-11 arasnda ortalama
767 074 liradr.
Bu sre iinde btn birletirilmi borlarn ortalama gelirleri
4 803 506 Osmanl lirasdr. Bylece, yitirilen vilayetlerdeki gelirler, b
tn birletirilmi gelirlerin yzde 15. 6 sim, yani lmsellikle (tahmi
nen) yzde 16'sn biimlemektedir.
Rumeli vilayetlerinin yitimi sonucu olarak, deitirilmi birleti
rilmi borlarn yitirmi olduu gelirler de o vilayetlerin geliri kadardr.
Ancak, Akdeniz Cezayiri geliri bu hesaba dahil deildir. Adalar gelirin
deki yitim, ancak Midilli ve Sakz adalar Yunanistana brakldnda
nemli bir miktara varacaktr. Ancak bu, henz zmlenmi bir sorun
olmadndan, hesaplarmzda sadece Rumeli vilayetleriyle yetineceiz.
te yandan, deitirilmi ve birletirilmi borlar sermayesinin azal
mas da gerekir. nk sz konusu borcun bir blm Balkan devlet
lerine yklenmitir. Bu blmn ne denli bir tutar biimlivecei henz
belirgin deildir.
Bu borlarn blnmesi sorunu, sadece, deitirilmi ve birleti
rilmi borlara deil, savatan nceki btn borlanmalara da deine
cektir. Borlarn, Balkanllar arasnda bllmesi in deiik yntem
ler nerilmekteyse de henz bir uzlama domamtr.
Ayrca, Balkan lkelerinin konuyle ilgili demelerinden, hangi borca
nc denli pay decei de belli deildir. Hesaplarmz srdrebilmek
iin, bizim benimsiyeceimiz yntem, talyadan Trablusgarp ve Bingaziye dein alnnan sava gideriminin (tazminatnn) belirlenmesi yo
lunda benimsenen yntemi ayn olacaktr.
Bu giderim iin, Duyun- Umumiyenin, Trablusgarp ve Bingaziden
toplamakta olduu gelire yllk yzde 4 faiz eklenerek bir say bulun
mutur.
Birletirilmi borlarn, Balkan devletlerine braklan Rumeli vil

SAVAIN ETKS

103

yetlerindeki gelirleri, ylda ortalama 767 074 Osmanl lirasn bulmak


tadr demitik daha nce. Eer bu tutar, talyan sava giderimi gibi,
yllk yzde 4 faizli sermaye biimine dntrlecek olursa 19 176 850
liralk bir tutar doar. Dolaysiyle, birletirilmi 'bor sermaye 19 mil
yon lira olmu olacaktr.
Duvun- Umumiye hesaplarna gre, birletirilmi bor sermayesi
37 064 864 liradan baretti. Bundan 19 milyonu karrsak, 18 milyon
kalr geride.
Duyun- Umumiye, bu konudaki hesabna, talya sava giderimi he
sabna uygulanmas gerekli, bor itfas durumunu dikkate almamtr.
Sz konusu kuruluun vermekte olduu bilgiye gre, Trablsgarp ve Bingazi borlarnn itfas iin 1 684 194, baka trl dendikte, yaklak ola
rak 1.7 milyon Osmanl liras gerekmektedir.
Birletirilmi borlar sermayesinden bu tutar da kardmz tak
dirde, sz konusu sermaye 16.3 milyon lira kalr.
Paris mal konferans, grevini bitirdikten sonra, birletirilmi ve
deitirilmi borlar bu denli kalacaktr. Bu borca kar gvence gs
terilen gelirlerin tutar nedir ve borlarn itfas nasl yaplacaktr? Ya
ntlanmas gerekli sorular imdi bunlar.

104

D )G elecekte Borlar
Nasl tfa Edilecek?

Yukarda, deitirilmi ve birletirilmi borlar gvenceleri konusun


daki listemiz, Osmanli topraklanln btnln koruyaca gz nne
alnarak hazrlanmtr.
Halbuki, Rumeli vilyetlerinin yitimi nedeniyle, sz konusu gelir
lerin yzde 16s da ortadan kalktndan, listemizde ona gre deitirme
yapmak gerekmektedir. Dolaysyle, borlarn itfas hesaplarnda, ser
mayenin azalm olduu gz nne alnmaldr. (Sermayeden ereklenen bor tutandr.)
Yukarki satrlarn dikkate alnmasivle u sonular karlabilir:
YILLAR
1914/15
1915/16
1916/17
1917/18
1918/19
1919/20
1920/21
1921/22
1922/23

BOR
(Osm. L.)
16 300 000
15 005 000
13 423 500
11 750 500
9 980 000
8 109 000
6 130 000
4 039 000
1 831 000

NET GELR
(Osm. L.)
3 954 000
4 131 000
4 318 000
4 512 000
4 713 000
4 928 000
5 150 000
5 379 000

DENEN BLM
(Osm. L.)
1 505 000 *
1 580 500
I 674 000
1 770 000
1 871 000
1 979 000
2 091 000
2 208 000

Bu hesabmz gsteriyor ki, deitirilmi, birletirilmi borlar ser


mayesinden 1922/23 ylma dein, sadece 1 831 000 lira kalyor, te yan
dan, iki milyonluk ihtiyat akesi bulunduundan, 1921/22'de, yani sekiz
vl sonra bor btnyle denmi olacaktr.
Daha savatan nce olaanst oranda uygulanmakta olan bor
itfas hu gn ok yksek bir dereceye varmaktadr. deme oran, 1914/15
ylnda yzde 9'a, 1921/22 ylnda yzde 10a varacaktr.
Bu durumun artc yann aklamak kolaydr: 1903 szlemesi
nin yukarya aldmz maddesi, ne denli bor kalrsa kalsn, 2 157 000
lirahk belirli miktarn yzde 4nn, faizlere ve sermayenin itfasna
harcanmasn ngrmektedir. Yukarki hesaplarda gsterdiimiz gibi,
azalan bor ve faizlere hep belli bir miktar para denmesiyle bor ka

GELECEKTE

borlar

NASIL TFA EDLECEK?

105

patlm olmaktadr.
2 157 000 lirann, 270 000 liras, dll (ikramiyeli) demiryolu tah
villerine harcandktan sonra, kalan 1 887 000 lira, birletirilmi bor
lar karlamakta kullanlacaktr.
Borlar, Paris Mali Konferansnda kabul edilecek deiiklikle
16 300 000 liraya ineceinden, bunun yzde 4 faizi 652 000 lira tutacaktr.
Bylece, birletirilmi, deitirilmi borlar sermayesinin itfasna ili
kin pay, 1 235 000 liraya, yani sermayenin yzde 8ine varacaktr. Ay
rca, u nl artklar (fazlalar), ana bor, ivedilikle itfa nedeniyle aza
lrken, ayn ivedilikle artmaktadr.
Paris maliye konferansnn, lmlemelerimize (tahminlerimize) kar
t olarak Trkiye zararna bir sonu dourmas belkilii Cfhtimali) bir
sav olarak ileri srlebilir. Ancak, Pariste ortaya kacak deiiklikten
sonra, deitirilmi, birletirilmi borlar 16 300 000 lira deil de 20
milyon olarak kalrsa, Trkiye 3 700 000, lira daha alm olsa bile du
rum, listemizde gsterdiimizden pek ayr olmyacaktr.
Ancak, birletirilmi borlar gvencesi, bizim lmlediimiz gibi
yzde 16 deil, daha kk bir oranda azalabilir ya da hi azalmvabilir.
Bunu da ayrntl biimde aklyalm:
nce urasn belirtmek gerekir: Deitirilmi, birletirilmi bor
lar gvencelerinin byk bir blm gmrk gelirinden ibarettir. Hal
buki, sz konusu gelirlerin rn, sava srasmda, gerek Rumelinin
yitimi, gerekse ekonomik kriz nedeniyle azalmtr.
Durum, doal bir renk aldnda ithalat resminin belli bir aamaya
ykselecei tahmin edilebilir. u iki yllk sava olmasayd ithalat res
minin bu denli artaca dnlemezdi.
te yandan, gmrk resmi, yzde l l den yzde 14e karlmak
zeredir. Muharrem fermam gereince, ithalat resminin, yzde 8den
art (fazlas), deitirilmi ve birletirilmi borlarn gvencelerine
ayrlacaktr. imdiye dein yzde 3 olan bu artk, yzde 7ye ulaacak
tr.
Gmrk resminin art nedeniyle ithalatta bir azalma olacan
varsayalm. Fakat, her halde, gmrk gelirinin art gstereceinden
kuku yoktur. Dolaysiyle, gmrk resminden, Duyun- Umumiye ka
sasna girecek para da artacaktr.
1911/12 yl, deitirilmi ve birletirilmi borlarndan gmrk ge
liriyle denen blm 115 100 liray bulmutur. Sz konusu gelirin yzde
16 lsnde azalaca dnlse bile, sonuta 966 830 lira kalacaktr
geriye (2S). Gmrk gelirinin artiyle bu say 2 256 000'i bulacaktr.

(25)

1912/13 yl iin (M.S.)

106

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Dahas, bu art sonucu, ithalatn yzde 20 azalaca varsaylsa bi


le, gmrk geliri art yine de 1 804 800 liraya varacaktr. Dolaysiylc,
deitirilmi, birletirilmi borlar geliri, bizim var saydmz gibi, gm
rk resminin art sonucunda azalmayp, tersine 653 800 lira artmak
tadr.
Anlamaya gre, kazan vergisindeki reformdan saklanacak ek ge
lir, deitirilmi borlarn gvencelerine ayrlacaktr. (Reform iin, ka
zan vergisi deitirilecek ve yabanclara da uzanan bir nitelik kazana
caktr.)
Kazan vergisinin deitirilmesi ve yabanclara uzanmasndan do
acak ek gelir, birletirilmi borlarn, Rumeli'nde yitirdiini gider
meye (telafiye) yeterlidir.
Sonuta, bizim, borlarn itfasiyle ilgili olarak dzenlediimiz lis
te abartml olmaktan uzaktr.

107

F>Sonu

Birletirilmi borlar hakkndaki incelememizin sonularn ele al


mann zamandr:
1. Daha savatan nce, birletirilmi borlar gvenceleri, 1881 Mu
harrem kararnamesini taarak pek artm ve bu da bpfcun her yl b
yk lde artna yol amtr.
Bir adan, bor ne denli abuk denirse o denli iyidir. Ancak, Os
manlI devletinin mal durumu dikkate alndnda, borcun abuk abuk
denmesinin, iyi deil kt sonular douraca gzlenebilir.
Devlet, birletirilmi borlarn itfasna byk paylar ayrabilmek
iin, ar koullarla yeniden borlanmak zorunda kalmtr. Salanan
avanslarn faizi yzde 6-7 ve sava srasnda yzde 9 dahas yzde 17'
dir.
Bor denmesine eer daha kk bir pay aynlabilseydi, hzinede
daha ok para bulunabilir ve avans almaa gerek kalmazd.
2. Sava srasnda ortaya kan deiiklik, birletirilmi borlar,
1903 szlemesinden daha mantksz bir kla sokmutur.
Borcun nemli bir blmn, Balkan lkelerine aktaran deiik
likler, birleik borlar sermayesini 1903 szlemesindeki lmleme
(tahmin) snrlar tesinde abucak itfa edilir bir duruma getirmitir.
Ayn durum, talya sava giderimi iin de sz konusudur.
Sonuta, 1903 szlemesinin faiz ve sermayelerine ayrlan 2 157 000
Osmanl lirash gereinden ok bir toplam (yekun) tutmaktadr. Bu
say, bor toplamnn 43 milyonu bulduu 1903 yl iin uygundu. An
cak, o, bor sermayesinin 20, dahas 16 milyona indii bir zamanda ger
ekten oktur.
Bu koullar deitirilmezse, bor sermayesi her yl yzde 8 ora
nnda itfa edilecektir. Bu da faizlerden iki kat ok bir demeye kar
lktr. deme oran gittike de artmaktadr.
Gmrk resimleri ve kazan vergisinin artiyle deme art daha
yksek bir aamaya ulaacaktr.
4.
Devlet mliyesi glkler iinde bulunduundan hkmet, bor
sermayesinin bylesine byk bir hzla itfasna son verme arelerini
aramaldr. Osmanl devletinin mal durumu ne denli iyileirse iyilesin,
Trkiye daha 10 yl bortan kurtulamyaca gibi, yeni szlemeler yap
mak zorunda da kalacaktr.

108

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Her borlanma yeni gvence gereksindiinden, devlel bylece, ar


bir mal tutsakln boyunduruu altna decektir.
Bor sermayelerinin bugnk garip itfa biimine son verilecek olur
sa, birletirilmi borlara bal bulunan pek ok gvence, ondan konarlm olacak ve bu gvencelerle, yeni borlanma szlemeleri yaplabi
lecektir.
Bu durumdan nasl syrlmak gerektiini dnecek olursak so
nuta, bata da sylediimiz gibi, yeni deitirme ve birletirme ile
minden, yani, eski tahvilleri satn alarak yeni tahvil kartmaktan baka
are bulunmadn syliyebiliriz.
Yeni tahvil kartma ve borlar birletirme ilemi, baka birtakm
borlanmalarla da ilikili olmaldr. Szn ettiimiz borlanmalar in
celerken greceiz bunu. Borlar evirme ve birletirme ilemine, yeni
borlanma sorununu ele aldmzda deineceiz. Bu ilemin, Trk m
liyesi iin gerekli ve Avrupal alacaklar iin de elverili olduunu g
receiz.
Birletirilmi ve deitirilmi borlara gelince: Yaplacak birletir
me, br alacaklarn koullarn onlara da uygulyacaktr.
Sermayenin olaanst itfas yntemi ncelikle kaldrlacaktr. Da
has, btn itfa yntemi kaldrlarak, Trk borlar ranta evrilecek
ve borlarn evrilmesi hakkiyle, rant tahvillerini itibari deerleri ze
rine satn alma hakk Trkiye'ye verilecektir.
Birletirilmi borlarn sermayesi azalacandan, gvence gelirleri
de azaltlacaktr. Her hakle borcun denmesi iin, her yl belirli ve s
rekli bir tutar denmesi kural kaldrlacaktr.
ncelikle, faizlerin denmesini salamak gerekir. Eer, sermayenin
itfas kuralndan vaz gelmiyecek olursa, buna ayrlacak miktar, bor
cun byyp klmesine gre artp eksilmek ve artk (fazla) gvence
gelirleri devlet hzinesine verilmekdir.
Birletirilmi borlar sermayesinin 16 milyona inmesi yolunda ok
byk aba gstermelidir. nk bu miktarn zel bir nemi vardr.
Balkan sava gideriminin (tazminatnn) bir blmnn, birleik bor
lara uzanmas durumunda ortaya kar bu nem. Bilindii gibi, gide
rim tutar belirlendiinde, sadece birletirilmi borlar sermayesi de
il, Trkiyenin btn borlar dikkate alnmtr.
Balkan lkeleri deitirilmi, birletirilmi borlardan kendi pay
larna deni vermeyi stlendikten sonra, bu borlar 16 milyona inrniyecek olursa o zaman. Balkanlarn br borlar karsnda, birletiril
mi borlar pay arttrlmaldr.
Bilindii gibi, bor paylar ayrldnda, sadece deitirilmi ve bir
letirilmi borlar deil, Trkiyenin btn borlar gz nne alnmtr.
Trk hkmeti, borlarndan Balkan lkelerinin payna den mik
tarnda birletirilmi borlar blmnn arttrlmasn isterse, sanrz

SONU

109

AvrupalI alacakllarn byk bir itirazyle karlamyacaktr.


Birletirilmi borlar, eer 16 milyona indirilirse, Osmanl hk
meti, Duyun- Umumiyenin elindeki ihtiyat akesinden bir milyon lira
alacaktr.
1903 szlemesinin 8. maddesinde yle deniyor:
Birletirilmi bor sermayesi 16 milyona inerse, ihtiyat akesi bir
milyon indirilecek ve art (fazlas) o andan itibaren devlet laziesine
geri verilecektir.
htiyat akesi bugn iki milyondan ibaret bulunduuna gre, bir
milyonu hzineye verilecektir.
te yandan Osmanl hkmeti, deitirilmi ve birletirilmi bor
larn itfas yntemini kaldrarak, onu Balkan lkeleri hesabna azalt
t takdirde iki milyon lira kurtarlm olacaktr. Bu parayla da ra
hata yeni borlanmaya gidilebilir.
Gelecek bimde, dll (ikramiyeli) demiryolu tahvillerinin slahivle, baka borlardan yapacak arttnm lan (tasarruflar) inceliyeceiz.

Altnc Blm

A ) d ll Dem iryolu Tahvilleri

BARON H R SC IT L E T R K Y E A RA SIN D A K
M A L LK

dll (ikramiyeli) demiryolu tahvilleri, dou demiryollarnn ya


pm sermayesini salamak iin karlmt ve 1 980 000 taneydi. Baron
Hirsch bu tahvillerin tanesini 128.5 franka alm ve daha dolama (te
davle) karmadan 150 franka satmtr.
Hirschin hi bir emek gstermeden salad kazan 4 157 000
franktr.
Hkmetin, tahvilleri Hirsche ne denli ucuz satt anlalyor.
Tahviller ilk kez 1870 ylnda (10 Mart) tanesi 180 franktan sata
karlm ve ikinci dizi de 11/12 Eyll 1872'de yine 180 franktan satl
mtr.
Tahvil fiatlan ksa bir srede 143, sonra 115 franka dein dm.
Ancak Trkiye'nin bor demesi durduunda ykselebilmitir.
1881 Muharrem Kararnamesi, dll tahvilleri deerlendirmitir
1903 bor deitirme ileminden sonra bu deerlenme, olaanst bi
imde artmtr.

1903 BOR R E FO R M U

1903 mal reformundan sonra, gerek dll demiryolu tahvilleri,


gerekse, deitirilmi ve birletirilmi borlar tahvilleri sekin bir mev
ki almtr. Bilindii gibi, onlarn faizlerinin denmesine ve sermaye
lerinin itfasna belli bir para ayrlmtr. Dahas, o tahviller, gvence
gelirleri artklarndan da denebilmektedir. Bu bakmdan, dll tah
viller, birletirilmi bor tahvillerinden daha abuk geri alnabilmekte
dir.
Demir yolu tahvillerinin olaanst itfasndan, devlet adna kan
F /8

114

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

sonular, birletirilmi borlar konusunda belirtmi olduumuz sonu


lardan ok daha zararldr.
Trk hkmeti, olaanst itfa sonueu olarak, sz konusu tahvil
ler iin byk meblalar sarfetmektedir. Bu konudaki harcamann ay
rntlarn aaki tabloda gstereceiz. Ancak, daha nce dll de
miryolu tahvillerinin 1903 mal slahatndan savaa dein gelir art
zerinde durmamz doru olur:

D LL D EM R Y O LU T A H V L L E R N N G V E N C E G E L R L E R

YILLAR
1904/5
1905/6
1906/7
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12

SREKL GELR
(Osm. L.)
270 000
270 000
270 000
270 000
270 000
270 000
270 000
270 000

GELR ARTIKLARI
(Osm. L.)
33 610
55 018
49 583
115 109
140 109
174 892
190 894
199497

GENEL TOP!
(Osm. L.)
303 010
320 018
319 583
385 109
410 109
444 892
460 894
469 497

Tabloda sraladmz sekiz yl iinde dll tahvillerin olaanst


imhasna ayrlan artklar 165 887 Osmanl lirasna varm, yani hemen
hemen alt kat artmtr.
dll tahvillerin itfasmn nasl gelitiini izliyebiliriz imdi de:
Bilindii gibi, her yl dll tahvillerin belirli bir blm ekilmek
tedir. nk, tahvillerin kimisine byk dller verilmekte, kimisine
de ancak adal (itibari) sermayesi denmektedir.
Bu nedenle, borcun ekim yoluyle itfas, borsadan satn alma yoluyle itfasndan ayr olarak incelenmelidir. Aaki cedvelde, ekim yoluy
le olan itfayla, borsa yoluyle itfa ayrllar (klar) ayr ayr belirtilmi
tir:

DLL DEMRYOLU TAHVLLER

i 15

D L L D EM R Y O LU T A H V L L E R N N M H A SI

EKM YOLUYLE TFA


TAHVLLERN
TBAR DEER
(Osm. L)
YILLAR
38 092
1902/J
40 472
1903/4
41 663
1904/5
42 853
1905/6
42 853
1906/7
45 234
1907/8
47 615
1908/9
47 615
1909/10
74 993
1910/11
1911/12
76 184
TOPLAM

BORSA YOLUYLE TFA


DENEN
DEER
(Osm. L)
137 808
171 283
210 672
212256
212 256
210 424
218 592
218 592
198 924
200 508

ADAL-DEER
(Osm. L)
147 368
108 657
141 496
120 624
171 453
251 701
215 894
207 569
255 922
247 526
1 868 212

DENEN
(Osm. L)
97 009
5723
96177
148 532
236 111
211 504
224 815
311954
288 680
1 401 608

Tablo, borsa yoluyle itfann, 1903tenberi giderek ne denli byk


tutarlara vardn kantlamaktadr.
1903/4'te borsadan satn alnarak imha edilen demiryolu tahvilleri
toplam 108 657 OsmanlI lirasna varmaktadr. 1911/12de bu toplam
247 526 liray bulmutur. Yani yzde 140 artmtr.
1911/12 ylnda dolaan (tedavl eden) dll demiryolu tahvilleri
nin toplam itibari deerleri, ancak 11 407 500 Osmanl lirasdr. Dolaysiyle, sz konusu tahviller, yzde 2.1 orannda imha edilmi demektir.
Demiryolu tahvillerinin, gerek ekim, gerekse borsa yoluyle gerekletirlen imhalar amaciyle 323 710 lira harcanmtr. Bu da, dolamda
bulunan sermayenin yzde 2.8dir.
Yukarda sraladklarmz, 1903 yl szlemesi imzalandnda lmlenemiyen (tahmin edilemiyen) ve dnlemiyen sonulardandr.

BORSA LEM

dll demiryolu tahvillerinin abucak imhas, borsa ilemcilerine


dayanarak biimlemek, ve devlete pek byk zararlar vermektedir.
Trk hkmetinin, tahvilleri imha amaciyle her yl byk miktar
da (bu miktar her yl artmaktadr) tahvil satm alacan bilen borsa, fi
yatlar boyuna ykseltmektedir. Dolaysiyle bu ilem, devlete pahalya
oturmaktadr.
1901-10 arasnda, dll demiryolu tahvillerinin urad deime
ler unlardr:

116

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

DLL TAHVLLERN FYATLARI

YILLAR
1901
1902
1903
1904
136.5

FRANK
104.75
121
132.5
126
1910

YILLAR
1906
1907
1908
1909
122

FRANK
148
165.5
175.75
218.75
222

dll demiryolu tahvillerinin fiyatlar, 1902den 1910'a dein, 121


franktan 222 franka dein kmtr. Bu 101 franklk art, yzde 80'lik
art demektir.
Tahvil fiyatlar ne denli yksek olursa, devlet o lde zarara uryacak demektir. Bu durumun ne sonu vereceini anlyabilmek iin,
itfalar gsteren tabloya bir gz atmak yeter.
Tabloda, balangta imha edilen tahvillerin itibar deerlerinin, on
larn borsa deerinden daha yksek olduu ak. rnein 1901/3 y-<
lnda, borsadan itibari deer zerinden 147 368 liralk tahvil satn aln
m ve buna karlk 97 009 lira denmitir.
Ancak bu durum, yava yava deimi ve satn alman tahvillere,
giderek daha fazla para denmi, sonunda itibari deerler, borsa deer
lerinin altnda kalmtr. rnein, 1909/10 ylnda borsadan 207 569
liralk tahvil satn alnm ve bunlara kar 224 815 lira denmitir. Son
raki yllarda da ayn durumun srdn ve tahvillerin itibari deer
lerinin, borsa deerinin altnda olduunu gzlyoruz.
rnein, 1909/10 ylnda borsadan 207 569 liralk tahvil satn alnm
ve 224 815 lira denmitir.
Sonraki yllarda da ayn durumun, srp gittiini yani tahvillerin
itibari deerlerinin, borsadaki satn alma deerlerinin daha altnda ol
duunu biliyoruz. Demek oluyor ki devlet, her yl gittike daha ok
para sarfcttii halde daha az tahvil imha ediyor.
Bu ters durumu aaki taiblo da kantlamaktadr. Yani, dll de
miryolu tahvillerinin, denen dller dnda kaa imha edildiini ak
la kavuturmaktadr:
YILLAR
1907/8
1908/9
1909/10

MHA N HARCANAN
385 109
410 109
444 892

SATIN ALINANLARIN DEER


36 737
32 219
31 179

imha iin harcananla imha edilenlerin itibari deeri arasndaki b


yk ayrm iin daha ok konumaa gerek yok.

117

DLL DEMRYOLU TAHVLLER

1902/3 yl dll tahvillerinin satn alma deerleri, itibari deer


lerin yzde 65.8i olduu halde, 1911/12 yllarndaki satn alma deer
leri 116.6'ya dein frlamtr.
1902/3'ten, 1911/12'ye dein geen 10 yl iinde, borsadan 1 868 212
lira itibari deerde tahvil alnarak imha edilmi ve bunlar iin 1 401 607
lira denmitir. Eer borsa fiyt ykselmemi olsayd, bu parayla, da
ha ok tahvil imha edilmi olacakt. 1902/3 tahvil fiyatlar temelinde
bir hesap yaparsak 10 yllk srede harcanan paralarn 2 130 102 lira
lk tahvil imha etmee yeterli olduunu saptarz.
Demek ki arada 261 890 lira boa harcanmtr.
Ksaca devlet, 1903 szlemesindenberi geen 10 yl iinde dll
demiryolu tahvili satn alarak byk zarara girmitir.
En byk zarar da tahvil fiyatlarnn alabildiine artt son yl
larda olmutur. Fiyatlar bir sre decek gibi grnmediinden, daha
dorusu fiyatlarn dmesi iin bir neden bulunmadndan zararn daha
da artacana kesin gzyle baklabilir.
dll (ikramiyeli) demiryolu tahvil fiyatlarnn artmas, borsa tah
villerinin byk rabet grmesinden ileri gelmektedir. Bundan hi ku
ku yoktur.
Bu tahvillere faiz denmemektedir. Geri bu tahviller, dolama
karldklarnda dlden ayr olarak, ylda 12 frank (tahvil bana) den
mesi kararlatrlmt. Her bir tahvil 400 lira olduundan, yzde 3 faiz
demektir bu. Ancak, 1876 ylndan balyarak faiz denmesi kesilmi ve
1903 yl bor deitirme ilemi srasnda dll tahvillere faiz den
mesinden resmen vazgeilmi, faiz kuponlan iptal edilmitir.
1881 yl bor deitirme ileminden sonra demiryolu tahvillerinin
itibari deerleri 180.36 frankt. Bu tahvillerin, sahiplerine getirdii ge
lir, ekili yoluyle datlan dllerdir, dl kazanlmas, kukusuz, rast
lantya bal bir niteliktir. Kazanma belkilii (ihtimali) zaman pertike
artacana azalmaktadr. Her ne denli, nemli sayda tahvil, ekili voluvle imha edilmise de, ekilie btn numaralar, yani nceden imha
edilmi tahvillerin numaralar da alnmaktadr.
Dahas, dl olarak denen paralar, 1910 ylndanberi klm
tr. Aaki tablo bu durumu saptamaktadr:

D EM R Y O LU T A H V L L E R N N D L TABLOSU

EKL YILI
1870-1910

AYLAR
Nisan - Austos Aralk

DENEN (FRANK)
800 000

118

1870-1910
1910-1914
1910-1914

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

ubat - Haziran Eyll


Nisan - Austos Aralk
ubat - Haziran Eyll

400 000
800 000
358 00

Grlyor ki, kazanma belkilii (ihtimali) ayn kalmakla birlikre,


dller iyice azalmtr.
Bununla birlikte, dll tahvillerin fiyat inecei yerde eskisi gibi
yksek bir dzeyde bulunmaktadr.
Duyun- Umumiye, tahvil fiyatnn, borsada rabet grd srece
ayn dzeyde kalacan bilmektedir. Dolaysiyle, savan ilk sekiz ayn
da deitirilmi, birletirilm i borlarn olaanst itfasn geici ola
rak durdurduu halde, dll tahvillerin olaanst itfasnn durmas
na raz olmad ve bu imha ilemi kesintisiz srd.
Halbuki devlet iin yararl olan, borsa ilemlerine yardmc olacak
yerde, ekililerde kazanma belkiliini (ihtimalini) ve dl saysn art
trmaktr.
Sra, 1881 Muharrem Kararnamesinden bu yana, dll tahvillere
imha iin harcanan paralarn aklamasna geldi. imdi vereceimiz tab
lo, beer yllk dnemlerin ortalama harcamasndan ayn olarak son be
yln yllk harcamasn ortaya koymaktadr.

D L L D E M R Y O L U T A H V L L E R N N E K L N E
H ARCAN AN PARALAR

DNEMLER
1882/3
1883/6
1887/8
1891/92
1892/93
1896/7
1897/8
1901/2
1902/3
1906/7

DENEN
(Osm. L.)
158 162
135 507.4
128 414.2
134 745.2
188 855

YILLAR
1907/8
1911/12
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12

DENEN
(Osm. L.)
210 408
215 424
218 592
218 592
198 924
200 508

DLL DEMRYOLU TAHVLLER

119

1910/11 ylnda yaplan demenin azald anlalyor. Tahvillere ve


rilen dllerin azalmasndan ileri gelmektedir bu.
Halbuki daha sonralar ekiliin artmas sonucu, tahvillerin imhas
ve dllerine yaplan deme de artmtr.
ekili srasnda, tahvil bana denen en dk para 240 franktr.
Bu tutar, ayn zamanda, bir miktar dl de kapsamaktadr. nk tah
vilin itibari deeri 180.30 franktan ibarettir. Bununla birlikte, ancak tah
villerin imhasna hizmet edebilecek trden bir ekili ilemi getirilme
li ve bu ekilite sadece tahvillerin itibari deeri denmelidir.
Ayrca, dller de artrlmaldr.
Eer bugn, tahvillerin imhas ve dl iin sarfedilmekte olan yl
lk 270 000 lira, nerdiimiz trden ekili ve dle ayrlacak olursa
dller de arttrlabilir, borcun daha byk bir blm itfa edilebilir.
Bugn, olaanst imhaya sarfedilen gelir fazlas hkmetin eline ge
er. Hkmet bylece her yl byk bir gelire sahip olaca gibi baka
yararlar da salar. Borsadan, itibari deerleri stnde tahvil satn al
mak zorunda kalmaz (26).
Szn ettiimiz yntem benimsenirse, demiryolu tahvilleriyle uy
gulanmakta olan bir tr kumar ilemine son verilmi olaca gibi, tah
vil sahipleri salam ve itibari deerleri gvenceye alnm tahvillere
kavumu ve dl tutan da arttrlm olacaktr. O zaman, dll tah
viller, borsa ilemleri iin deil, dl almak amaciyle satn alnacaktr.
Tahvil sahibi, sermayesini tehlikeye atm olmayacak, sermayenin faizi
orannda bir tutarla piyangoya katlacak ve 30 frankla yiizbinlerce frank
kazanmak gibi ekici bir belkilik (ihtimal) karsnda bulunacaktr.
ekilite dl kazanma olanan (ihtimalini) arttrmak iin, gn
mzde uygulanan, biitn savlan ekilie katma yntemi kaldrlmal
dr. ekilie, ancak, dolamdaki tahvillerin numaralan katlmaldr.
Bylece, bamsz (serbest) kalp da, hkmet ynnden baka bor
lanmalarda kullanlacak paralarn tutann hesap etmek g deildir.
1903 szlemesi gerei her yl gelir fazlalarnn yzde onu dll de
miryolu tahvillerine sarfedilmekte olduundan doacak artklan (faz
lalklar) hesap etmek g olmaz.
Deitirilmi ve birletirilmi borlan incelediimizde, Duyun- Umumiyenin, gelecek en yakn yllarda 1903 szlemesi maddelerine uy
mak kouluyla elde edecei lmsel (tahmini) geliri belirlemitik. Bu
(26) Baron H irschlc yaplan szleme uyarnca devlet, tahvil bana 128.5
frank alm olduundan, im ha iin 180.3 frank dediinde, verdii 51,8 frank
arlkla, yze 40 kazan salam oluyor tahvil sahiplerine. B arondan tah
vil alanlar unlaldr: Society generale dc France, l'Anglo A ustrian Bank, le
C redit Gendral O ttom an, Bangue de C redit et de depots des Pays-Bas, F.A.
Seillicres, Suizbach G oldschm idt et Cie, Max Spiringer, O ppenhcim. Alberti et
Cic, Emile Erlanger et Cie (M.S.).

120

TRKYENN MAL TUTSAKLII

hesaba gre aadaki gelir artklarnn domas ve dnl tahvillerin


olaanst imhas iin yine aadaki tutarlarn (mebla) ayrlmas ko
uldur:

D LL D EM R Y O LU T A H V L L E R N N BELKSL (M U H TEM EL)


O LA A N ST M HA SI

YILLAR
1914/15
1915/16
1916/17
1917/18
1918/19
1919/20
1920/21
1921/22

GELR ARTIKLARI
(Osm. L.)
1 797 000
1 974 000
1 161 000
2 335 000
2 556 000
2 771 000
2 993 000
3 222 000

DLL TAHVLLERN
OLAANST TFASI
(Osm. L.)
179 700
197 400
216 100
235 500
255 600
255 600
299 300
322 200

Dolaysiyle, olaanst imha ynteminin ortadan kaldrlmasiyle,


ylda lmsel olarak (tahminen) 2 000 000 Osmanl lirasnn kurtarl abilecei aa kyor.

br B orlanm alar

imdi de br borlanmalara geelim:


Bu borlanmalar birbirine benzeten genel bir zellik varsa, o da
tmnn itfasna, gereinden ok para ayrlmasdr. Olaanst oran
daki bor itfasnn ne gibi zc sonular dourduunu, birletirilmi
ve deitirilmi borlar ele aldmzda gzlemitik.
Borlarn itfasndan doan sonular, birletirilmi ve deitirilmi
borlarn sonulan denli ar deilse de her halde onlarn itfas, dev
letin mal durumuna ar biimde etki etmektedir.
nceleri, kimi borlanmalarn sermayeleri, balangtaki tutarlanmn yzde l'i lsnde itfa edilmekteydi. Ancak, sermaye ne denli itfa
edilirse itfa oran da o oranda artmaktadr, rnein, 1890 tahvillerinin
itfas bugn yzde 3 oranna varmtr.
Borlann rant durumuna getirilmesiyle, yani, deitirilmi ve bir
letirilmi borlar iin nerdiimiz gibi, itfa kuralnn kaldrlmas ve
devletin, gerek bor deiimi, gerekse itibari deer zerine ekili hak
kn kendinde alkovmasiyle ok nemli gelirlere kavuabilir.
tablo, 1913 Martna dein dolamdaki bor sermayelerini, onla
rn faizlerini, itfa gderlerini ve itfa yntemi kaldrld takdirde faiz
lere decek payla arttrlacak para tutarlarn aa koymaktadr:

BOR YILI
1904
Badat
Demiryolu (I)
Badat
Demiryolu (II)
Badat
Demiryolu (III)
1890 Tahvilleri
1893 Tnbeki
1896
1903 Balk
1905 Askeri

1903
MARTINDA
YILLIK
FAZ SERMAYE DEMELER
(Osm. L.)
(.%) (Osm. L.)
123 750
4
2 631 728

FAZLER TFA
(Osm. L.) (Osm. L.)
18 482
105 268

2 350 414

97120

94 016

3104

4 724 940

194 240

188 996

5 244

4
4
4
5
4

5 231 424
3 203 200
698 060
2 886 620
2 489 250

214 025
249 975
50 000
180 000
118 800

209 256
128 128
27 924
59 568
59 568

4 769
121 847
22 076
19 232
19 232

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

122

4
Tehizat
4
19015
4
1908
4
1894 Demiryolu
4
1902 Gmrk
4
1909
4
1911
Soma-Bandrma
4
Demiryolu
Hadide-Sana
4
Demiryolu
4
1855 Msr
4
1891 Msr
1894 Msr
3.5
TOPLAM

2 494 910
5 071 638
4 599 936
1 587 190
8 040 318
6 716 050
6 860 282

118 800
238 800
212 000
76 560
390 000
350 000
352 000

99 596
202 864
183 996
63 484
321 612
268 560
274 408

19 104
35 936
28 004
13 076
68 612
82 440
77 402

1 704 978

71 355

68 196

3 159

1 000 010
4 196 720
5 982 812
8 950 778
80 421 329

40 988
181796
308 685
362 174
3 931 068

40 000
171 868
239 312
268 274.5
3 200 196.5

988
9 928
69 373
93 899.5
730 872.5

Tablomuz, borlanma szlemelerinin itfas iin ok byk paralar


harcandm kantlamaktadr. Borlanmalar iin yaplan yllk deme
ler 3 931 068, itfa iin yaplan demelerse 730 872 liraya ulamtr. Dolaysiyle, borlanmalar, bizim nerdiimiz gibi, devlet rant biimine
getirilecek olursa her yl 730 000 lira kazanlm olacaktr.
Borlarn 1913 Martna dein durumu, zaman getike sermayenin,
srekli itfa nedeniyle azalacan ve bor itfas kesiminin grelikle (nisbeten) artacan gsteriyor. demelerin, bor itfas kesiminin art,
borlar rant durumuna getirilirse artrlacak olan tutara karlk olmak
tadr.
Tablomuza gre borlarn toplam 80:4 milyon liradr. 1913 Mart
nn balangcna dein durum budur. Toplamdan yzde 5 faizli 1896
borcuyla yzde 3.5 faizli 1894 borcunu karacak olursak, kalan borlar
vzde 4 faizlidir. Yzde drt faizli borlarn toplam, 69 583 931 liradr.
Bunlar iin ylda 601 302 liras bor itfasna ayrlm 3 388 894 lira den
mektedir.
imdi vereceimiz cetvel, gelecek be yl iinde yzde 4 faizli bor
sermayelerinin nasl azalacam ve sermaye itfasna zg tutarn ne den
li byyeceini dile getirmektedir.
YILLAR
1913/14
1914/15
1915/16
1916/17
1917/18
Ksaca dendikte,

SERMAYE
69 600 000
69 000 000
68 560 000
67 900 000
68 220 000

TFA EDLEN BOR


600 000
640 000
660 000
680 000
710 000

yzde 4 faizli borlarn itfasna harcanan para

BR BORLANMALAR

123

1917/18 ylnda 710 000 liraya ulaacaktr. tfaya harcanan para 1913/14
ylma bakldkta 110 000 lira, yani yzde 18 daba oktur.
Yzde 5 ve yzde 3.5 faizli bor sermayelerinin itfasna ilikin pa
rann nmzdeki be yl iinde ne yolda artacan ayr listeyle gstermektense, yukarda elde ettiimiz orandan yararlanarak btn bor
sermayelerinin 1917/18 yllarna dein uygulanacak itfalars ne denli
harcama yaplacan lmsel (tahmini) olarak bulabiliriz.
1913 yl Mart bana dein, btn borlarm itfas iin 730 000 lira
sarfedilmitir. Bu say be yl sonra yzde 18 artacak, 861 400 liraya va
racaktr.
1917/18 yl epey yakndr. Bununla birlikte, o denli uzaa gitmek
istemiyoruz. Dolaysiyle, anlan arttnmm 800 000 lira olacan lmliyebiliriz.

124

zet

Buraya dein yaptmz hesaplara baklrsa, devlet borlan iin


nerdiimiz reform sonucunda her yl u paralar artrlm olacaktr:
1. Birletirilmi, deitirilmi borlardan
2. dll demiryolu tahvillerinden
3. br borlardan
TOPLAM

1 500 000 lira


200 000 lira
800 000 lira
2 500 000 Ura

Hesaplanmz, ortalama saylarla ve 1913 Mart bana dein siidrdk. Kukusuz, doru saylar gsterebilmek iin, her borcu aynca
incelemek, hesap etmek ve 1913 Martndan bu yana ortaya kan dei
meleri dikkate almak gerekir.
Bylesine tam ve kesin hesap, ancak Maliye Nezareti veya Duyun
Umumiyece yaplabilir. Bir yazarn gc dndadr.
Hesaplanmzm, matematik kesinlik tadn ileri srmemekle bir
likte, genel sonularm, gsterdiimiz saylardan nemli aynlklar gstermiyeceini syleyebiliriz.

Yedinci Blm

127

A )Osm ani D evlet Rant Kurulmas zerine


n erg em iz

imdi de, borlarn deitirilmesi ve Osmani borlarnn slahna


degin nerdiimiz mal ilemleri anlatalm:
Biri dll demiryolu tahvilleri, bryse gerek deitirilmi ve
birletirilmi borlar, gerekse brleri iin nerdiimiz iki ayr tasar
nn ana izgileri unlardr:

1.

D LL D E M R Y O L U T A H V LL E R

Bu tahvillerin, borsadan satn alnarak imhas zorunluluunun or


tadan kaldrlmasn sz konusu tahvillerin itibari deerleriyle imha edilmesini ve ayn zamanda dl ve imhaya ayrlan fonun 270 000 lira
olarak snrlandrlmasn dnmekteyiz.
Bugn, dll tahviller itibari deerle imha edilmemektedir. Bor
sa yoluyla imha iin denmekte olan en dk fiyat, onlarn itibari de
erlerinden iyice yksek olduu gibi borsa fiyatlar da epey yksektir.
Devlet onlar, itibari deerleri, yani 180,3 franktan imha ettiinde bile,
tahvil bana 71.5 frank yitirmektedir. nk, dll tahviller Baron
Hirsche satldnda, devlete ancak 128.5 frank denmiti.
Bizim, dl ve imha iin nerdiimiz toplam olan 270 000 lira, ayn
zamanda tahvil sahiplerini tevik edecek ve tahvil fiyatlarn ykselte
cektir. Bugnk durumda devlet, demiryolu tahvil fiyatlarnn dk
lnden yararlanmaktadr. Ancak bu yararlanma, o tahvillerin sadece
devlet ynnden satn alnmas asndan dorudur. Yoksa, tahviller pa
ra eder ve zel kiilerce rabet grrse Trkiyenin kar uzun vadede
daha da artacaktr.

2.

D E T R L M V E (BRLETRLM BR BORLAR

Borlarn tmnn Osmani devlet rantna dntrlmesi tasar


larmz arasndadr. imdiye dein yaplm olan btn borlanmalar.

128

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

genel bir borlanmayla birletirilmen ve borlarn itfas yntemi kald


rlmaldr. Doallkla, bor deitirme hakkiyle, tahvilleri itibari deer
zerinde satm alma hakk, alacakllarn da rzasiyle alkonulmaldr.
nergemizde, devlet borlarnn yava yava ve kendi kendilerine
denmesi ynteminden vazgeilerek, devlet btesinin elverili yllarn
da denmesi yntemi de yer almaktadr. Dolaysiyle hkmet, paras bu
lunmadnda eski borlar demek iin yeni borlanmalara girmek ve
ya ar koullarla avans almak zorunda kalmayacaktr.
nerdiimiz yntem yeni deildir. Avrupa lkelerinde oktan beri
uygulanmaktadr. Eskiden ngiltere ve Fransada, imdi Trkiyede ol
duu gibi, borlarn azar azar denmesi yntemi geerliydi. Bunun iin,
daima ihtiyat akesi bulunduruluyordu.
Ancak zaman getike, sakncalar ortaya kan bu yntemden vaz
geildi. nk, bylece, devletin eli kolu balanyordu.
Devlet borlarnn ykn hafifletmek iin, bordadan yararlanma
becerilerini bilmek, yani fiyatlar dk olduunda tahvil almak yk
sek olduunda, bor deitirimi ilemine bavurmak gerekmektedir.
Hkmet, tahvilleri ekilile (piyango yntemi) ve itibari deer esa
sna gre itfa etmek hakkm kendinde tutmakla, kendisini borsa ilem
lerinden koruyacak ve tahvilleri istedii zaman satn alma olanan;
salam olacaktr. Bylece, deitirilmi, birletirilmi borlar, tnbeki, balk av v.. borlanmalar yerine genel Osmanl rant geecektir.
Bu rantn bykl nedir?

129

B )Osm anl Devlet Rantnn Bykl

Bilindii gibi, borlarn denmekte olan faizinin tutar, bor tahvi


linin dolama k fiyatna baldr. rnein, borlanma yzde 4 faiz
le ve yzde 80 deerle dolama karlan tahvillerden kuruluysa yzde
4 deil, yzde 5 faiz deniyor demektir.
te yandan k fiyatiyle birlikte, borlarn borsa deerleri de de
iiklie uramaktadr.
Bor deitirme ilemi srasnda, kukusuz, borlarn itibari deer
leri ve faizlerin itibari tutarlar deil, onlarn borsadaki gerek deer
leri dikkate alnacaktr.
Bu nedenle, okuyucularn dikkatini nce aadaki tabloya ekiyo
ruz.
Tabloda, her borcun 1910/11 ylndaki ortalama deeri, bunun iin
denmesi gerekli gerek faiz ve borcun borsa deeri yer almaktadr.
rneimizi 1910/11 ylndan almamzn nedeni, o yln savaa dein
geen yllarda en doal grnme sahip bir yl olmasndandr.
Son zamanlarda, borsa deerleri hep savan ve mal krizin etkisindedir. Olaanst ve doal d grnmde olduklarndan gerek
borlar, gerekse uzun sreli yeni stlenimlerle (taahhtler) ilgili hesap
lara konu alnamazlar.

BOR T A H V L L E R N N D OLAIM A IK I D E E R L E R Y L E
BORSA D E E R L E R

BORLAR
Deitirilmi Birletirilmi
1890
1897

1910/11
ORTALAMA
FAZ DEERLER
4
4
5

93.47
95.1
102.7

BORLARIN
GEREK.
FAZLER
4.28
4.96
4.46

BORSA
DEERLER
(Osm. L.)
35 468 387
3 046 243
2 964 558
F /9

TRKYENN MAL TUTSAKLII

130

4
1904
4
19015
4
1908
4
1891 Msr
3.5
1894
4
1893 Tnbeki
1894
4
Demiryollar
4
1902 Gmrk
4
1909
4
1909 Badat
1903 Balk Av 4
Asker
4
Tehizat
4
1911 F )
Soma 4
Bandrma (28)
Hadide 4
Sana ( )
Badat
Demiryolu
Dizi: 3.2 (30)
4
TOPLAM

89.15
91.1
85.4
101
94.67
83.4

4.38
4.8
3.96
3.7
4.29
4.06

2 346185
4 620 272
3 910 645
6 042 640
7 527 001
582 182

98.3
98.72
89.1
86.5
88.1

4.05
4.49
4.49
4.62
4.76

1 460 207
7 937 381
5 974 000
2 033 108
2 193 029

85.45
%75

4.68
5.33

2 131 900
5 145 211

%83

4.79

1 421 951

%81

4.55

812 008

%78

5.13

8 765 963
107 766 197

Yu karki tabloya, dll demiryolu tahvilleri alnmamtr. nk,


nerdiim tasarya gre onlar, bor deitirme ilemi dndadr.
Yzde 5 faizli 1897 yl borcuyla, yzde 3.5 faizli 1894 yl borcu d
nda, br borlarm tm yzde 4 faizlidir. Gerekteyse, borsa fiyatla
rnn deiiklii nedeniyle faizler de deimektedir.
Borlar, faizlerine gre ayrarak aaki listeyi dzenlemi bulu
nuyoruz:
Yzde 4.5tan dk faiz denen borlar
79 387 824
Yzde 4.5'tan yksek faiz denen borlar 28 358 373
Borcun byk bir blmne, yzde 4.5'tan daha az faiz deniyor
demektir. Yine de yzde 4.5tan yksek faiz denenleri ayrntl olarak
ele almalyz.
i yakndan ele alnca, faizi yzde 4.5'un stnde olan sadece bir
(27)

19 J 3

H aziran so m u ttak i fiyat.

( 28)
Yeni bor, yzde 5 failde alndndan, bu saylar 22.000.000 liraya v ar
m aktadr. Yine d e bor toplam , ncekilere bakldkta, alacak lde azdr.
(2*)
(30)

Bkz. 2. not.
Bkz. 2. not.

OSMANLI DEVLET RANTININ BYKL

bor grebiliyoruz. O da, yzde 5 faizli 1897 borcudur.


Bor tahvillerinin, borsada yksek faiz bulmalar, dolama pek d
k deerlerle karlm olmalarndan ileri gelmektedir. k deerle
rinin dk oluunun nedeniyse, borsa alclarnn, onlara, br tahvil
lere bakldkta, daha az gvenmeleridir. Bu bakmdan, yksek faizli tah
vil, itibarsz tahvil anlamna gelmektedir.
Bu tr tahvil sahipleri, daha yksek faiz almaktansa, elde itibarl
tahvil bulundurmay, doallkla ye tutacaklardr.
Osmanl tahvillerinin, yukarda gsterilen ortalama deerlerini esas
alarak, nerdiimiz Osmanl rantnn yzde 4.5 faizli olmas gerektii
kansndayz (31).
Bu faiz daha yksek veya daha dk olsa bile, borsa onu, doal
durumlar iinde yine bizim gsterdiimiz miktara getirecektir.
Osmanl rant, yzde 4.5 faize dayandrlacak olursa bu, bor d .-tirme ilemleri hesabma esas alnacaktr. Her ayr borca denecek olan
faizler, yzde 4.5tan sermaye biimine dntrlecek, buysa tm bor
toplamm belirleyecektir.

(31) Yeni borcun yzde 5 faizle alnmas ayrl (mstesna) bir durum olduun
dan, dncemizi deitirmez.

11

oBorlarn Deitirilm esi


ve Birletirilm esi

Yukarki tablodan, Trkiyenin birletirilmi ve deitirilmi bor


ve dll demiryolu tahvilleri dnda, tm borlan iin vlda 3 200 1%
lira demekte olduu anlalyor. Eer, deitirilmi ve birletiriln-
borlara faiz olarak denen 1 517 862 lira eklenirse, Hzineden kan ge
nel toplam 4 718 058 lira olur. Bu tutar, yzde 4.5tan, sermaye biimine
dntrlecek olursa 104 845 733 liralk bir toplam kar ortaya.
Son toplam, faiz oranlarna gre borlara blnecektir. Kukusuz,
o zaman, eski tahviller dolamdan ekilerek, yerlerine yenileri kar
lacaktr. Bu tahviller biim asndan ayn olacak, ancak Osmanl dev
let rant adn tayacaktr.
Borcun genel toplam, gerek itibari deer, gerekse bugnk bora
deerine bakldkta yksektir. Ancak, tahvil sahipleri bundan dolay za
rara uramyacaklardr. nk, aradaki ayrm hesabn biiminden ile r i
gelmektedir. Aslnda tahvil sahipleri, almakta olduklar faizin aynn vi
ne alacaklardr. Eski ilemle yenisi arasndaki ayrm, hesaplarn, nceki
gibi yzde 4 deil, yzde 5 zerinden yaplmasdr.
Bor deiimi ileminden bir ey kazanmamaktadr Trkiye. n eden demekte olduu faizi yine deyecektir. Fakat, bor itfasna her il
harcad 2.5 milyon liray arttrabilecektir.
Hkmet, bu 2.5 milyon liray, her yl bor olarak almakta ve hu
uurda faiz demektedir. O faizleri, ortalama yzde 4 sayacak olursak,
sadece bor itfas iin ylda 112 500 lira harcadn anlarz.
te, itfa yntemi kaldrldnda, her vl yitirilen bu para da kur
tarlm olacaktr.
Burada, daha nemli bir nokta, arttrlacak yllk 2.5 milyon lirann,
devlete zarar verecek yerde (demiryolu tahvillerinde grdk bunun r
neini) bor faizlerinin dzenli olarak denmesi gibi yararl bir ite
kullanlacak olmasdr.
Konuyu biraz deelim:

133

D )G vence Sorunu

Hesabmza gre, btn bor toplam 150 milyon liraya varmakta


dr. Eski borcu itibari deerden hesaplamtk. Bu itibari deer, yzde
4.5 faizli devlet rantn hesaplarken esas alnacak deerden 12.5 milyon
lira daha oktur. Dolaysiyle, btn bor 137.5 milyon lira demektir.
Bundan, dll demiryolu tahvilleri deeri olan 11 milyon dlrse ka
lan, yani 126.5 Osmanl liras, yzde 4.5 faizli Osmanl rantn biimleyecektir.
Bu borca her yl ne denli faiz denecektir ve ne denli gvence ve
rilecektir?
Sorunun yant, bizim hesabmza gre udur: Ylda 270 000 lira
harcanacak, 126.5 milyon liralk sermaye zerinden, yzde 4.5 faiz de
necektir. O da 5 692 500 lira tutar.
te gvenceye alnmas gereken tutar budur.
Halbuki bu parann kat kat ou zaten gvencededir. nk Duyun- Umumiye deil 6 milyon, tam 16 milyonluk devlet gelirine el koy
mu bulunmaktadr.
Avanslar gvencesi de dahildir bu toplama.
Avanslar gvencesi hesaptan drlrse, 1911 yl iin Duyun- Umumiyede yine 8 milyon lira kalr.
Rumeli'nin yitimi sonucu, Trkiyenin geliri eksilmitir. Bu neden
le, durumu dikkate alarak hesaba girimemiz doru olur.
Bilindii gibi, Duyun- Umumiye geliri ikiye ayrlr:
1. Duyun- Umumiye tekelinde bulunan devlet geliri.
2. Duyun- Umumiyenin sadece ynetiminde bulunan devlet gelirleri.
Sir Adam Blochun hesaplarna gre, Rumeli, Midilli, Girit ve Sisam
gelirleri dnda, Duyun- Umumiye tekeli altnda bulunan gelirler un
lardr:
4 596 000 lira
1913 ylnda
3 799 500 lira
1912
3 981 173 lira
1911
191213 yl saylarna asker vergileri de katlmtr. Bu geici asker
vergileri 1913te 566 000 lira getirmitir.
Dolaysiyle, o yl, Duvun- Umumiye tekelinde bulunan gelir, Rumc-

T R K Y E NN MAL TUTSAKLII

134

li, Midilli, Girit, Sisam geliriyle asker vergisi geliri dldkten sonra
bile 4 030 000 liray bulur.
Duyun- Umumiyece sadece ynetilen gelirlere gelince, yine Sir
Adam Bloch'un hesabndan kan sonuca gre, 1913 vlmda sz konusu
gelirler 2 353 700 liradr. Fakat, yardm pavyle, 1329 senesinde Duyun-
Umumiyeye aktarlan baz gelirler bu toplamn dndadr.
Duyun- Umumiye ynetimindeki Trkiye hzinesi gelirleri, toplam
olarak 6 383 700 liraya varmtr.
nerdiimiz, bor deitirme koullar kabul edildiinde, dll de
miryolu tahvilleriyle birlikte, btn borcun faizlerini demee yeterlidir bu para tek bana.
Bununla birlikte, Duvun- Umumiye ynetimi, btn gvence gelir
lerini ynetmekte deildir. Baka mal kurulularn denetimi altnda
bulunan bor gvencesi de bulunmaktadr.
Sz konusu gvence unlardr:
1.
2.
3.
4.

Msr vergisi
Tnbeki tekeli geliri
Dou demiryollar
Anadolu vilyetleri aar
ve kovun resmi geliri
5. Gmrk gelirlerinin
bir blm
TOPLAM

750 000 Osmanl liras


50 000 Osmanl liras
76 560 Osmanl liras
350 000 Osmanl liras
390 000 Osmanl liras
1 616 560

Bor gvencesi gelirleri toplandnda u sonu elde edilmi olur:


1. Duyun- Umumiye ynetiminde
6 383 700 Osm. liras
2. br mal kurulularda
1 616 560 Osm. liras
TOPLAM
8 000 260 Osm. liras
Sz konusu toplam, bor faizleri dnda, demiryollar kilometre
gvencesine de yaramaktadr. 1913 yl kilometre gvencesi 23 804 020
Osmanl lirasdr. Yakn yllarda bu tutarn klmesi beklenemez.
Bu gvence iin ylda 300 000 lira ayracak olursak her trl belkili
(muhtemel) durumu karlam oluruz. Bu bakmdan, bor gvencesi
olarak 7 700 000 lira kalyor geride. Hesabmza gre faizlerin tonlaro
6 000 000 liraya ulayor. Sonuta gvence, toplanan parann yzde 126s oluyor.
Yine de, gmrk resminin, yzde ll'den 15'e karlacan dikkate
almadk. Duyun- Umumiye geliri, sadece bu ilem dolaysiyle en az
200 000 lira artacaktr. Kuruluun geliri, kazan vergisinin reformuyle
de ykselecektir.

GVENCE SORUNU

135

Ksas, bugn Duyun- Umumiyede bulunan gelirler yine syl


yorum, bor itfas yntemi kaldrld takdirde bor faizlerinin d
zenli biimde denmesine yeterlidir. Bu konuda hibir gvenceye gerek
yoktur.
Bor deitirme ilemi dndaki konular eskisi gibi kalabilir.
Bununla birlikte, br konulan eski durumlarnda brakmak ge
rekli de deildir. Gvence sorununda, gerek devlet, gerekse 'alacakllar
iin yararl deiimler yaplabilecei kansndayz.
Mal gvence yntemini sadeletirmek ve onu daha elverili bir bi
ime getirmek olanakldr. Ancak, gvence reformuna degin planmz
aklamaya girimezden nce Osmanl mparatorluunun ilerki ekono
mik ve mal geliimi zerine ksaca bilgi vermek istiyoruz.

Sekizinci Blm

139

A )Tahl Fiyatlar
ve
Ekonom ik Durgunluk

Osmanl mparatorluundaki ekonomik, siyasal ve ekinsel (klt


rel) durgunluk ve geriliin nedenleri zerinde pek ok ey sylenip ya
zlmtr. Bu konuda, ok rasyonel ve doru dnceler ileri srlmekle
birlikte onlarn tm ayn derecede rasyonel ve doru deildir.
Gerileme nedenlerinden birine ve en nemlisine, imdiye dein reinilmemitir. Siyasal ve ekinsel (kltrel) deildir bu neden. Burada,
ne ulusal zellikler, ne de u veya bu politikacnn yanl ve kt niyeti
sz konusudur.
Deinmek istediimiz neden salt ekonomiktir.
Tahl fiyatlarnn dnden sz etmek istiyorum. 19. yzyln
ikinci yarsnn ayanc niteliidir bu d.
Siyasal gerilik ve yanl dncelerin srmesini salayan bilgisiz
lik, kara ve demiryollarnn yokluuyla birlikte, uluslararas pazarlarda
tahl fiyatlarnn d, Trkiyede tahl dsatmn (ihracm) kstek
lemi ve lkede fenni yntemler ve aygtlarla tarm yaplmasn nle
mitir.
Tahl fiyatlarnn d, Trkiyeye deil, tm Avrupa pazarlarna
zgdr. Sanayi lkeleri iin yararl olan bu d, tarm lkelerine
ok byk zarar vermektedir.
Bilindii gibi, tahl fiyatlarnn dmesinin balca nedeni, ok ge
ni ve verimli Kuzey Amerika topraklarnda tarmn gelimi olmasdr.
Bu topraklar, onu balangta ekip bienlere bedavaya mal olmu
tur. Bu oluum da tahl ekimini hzlandrm, fiyatlarn dn sa
lamtr.
1860ta Kuzey Amerika tahlnn bir buscheli 52 cent'ken 1889'da
28.3, 1892de 21.5 cente dein inmitir. Yani yar yarya.
Avrupa pazarlar. Kuzey Amerika talliyle dolmutur. Bu da, ora
lara tahl gnderen lkeler karsnda mthi bir rekabet dourmutur.
Sanayi lkeleri, kendi tarm kesimlerini korumak amaciyle d almsal
(ithal edilen) tahla ar gmrk vergisi koymu. Byle bir davran, ta
hl da satan (ihra eden) lkelerin daha da zarar grmesine yol am
tr. 19. yzylda Rus tarmclnn ok ar ilerlemesine de ayn neden
yol amtr. Geni toprak sahiplerinin, kylleri zgr brakmasndan

140

r R K IY ENN MAL TUTSAKLII

sonra fenni yntem ve aygtlarm tarma girmesi bu yzden gerekle


ememiti.
Bu koullarda, Trkiye gibi tahl d satm (ihrac) ok ilkel bir
aamada bulunan lkede esasl bir tarmcln uygulanmas olanaksz
dr. Zengin tccar bulunmayan, sanayi merkezlerine tahl satamayan bir
lkenin, byk sermaye gereksinen bilimsel tarmcl uygulamas hi
sz konusu olamaz.
Trkiye'de byk apta d satmn ne anlama geldii bilinmedi
inden onun nemi de deerlendirilememitir.
Sorunu yle koyalm bir de:
Tahl fiyatlar yarm yzyl iinde azalatana artsayd, tarmsal ge
liimde makineleme byk pay alacak ve doallkla bu sektrn geli
iminde btnleme salanm olacakt.

141

B )Tahl Fiyatlarnn Art

Yirminci yzylda tahl fiyatlarndaki art eilimi iyice kendini gs


termeye balamtr. Bu eilimin ilerde nasl bir ak iinde olacan
kestirmek kolay deildir. Art kesindir. Ancak, art oran, yllk n
lerin azl ve bolluuna sk skya baldr.
Tahl fiyatlarnn iniinde olsun knda olsun bir istikrarszlk,
bir dalgalanma vardr. Fiyatlar, bir yl yksek, bir yl dktr. Geen
yzyllarda da ayn durum gzlenmitir. Gemile, imdiki zaman ara
sndaki ayrn udur: Eskiye ilikin, birka yllk bir dnem dikkate alndnda fiyatlarn dmekte olduu anlalr. imdilerdeyse, durma
dan ykseliyor. Bugnk ortalama fiyat, 1890 yl fiyatlarndan yk
sektir.
Dolaysiyle, Trkiye'de, tarm, gelecekte yararl olacaktr. Tarmla
uraanlar, topra slah etmek ve makine kullanmak iin sarfedecekleri paray az zamanda karabileceklerine gvenebilirler. nk, rn
lerini daha yksek fiyatla satabileceklerdir.
Ayrca, toprak fiyatlarnn art da umulabilir. Bu bakmdan tar rsclarn mal itibar da ykselmekledir.
uras da unutulmamaldr: Bu umutlarn doru kmas iin hayi
zaman gemelidir...
Eer btn umutlar en yakn yllarn bolluuna balanrsa tam
bir kumar olmaktan teye gemeyecektir. Kimi yllar durum ylesine
elverisiz olabilir ki bir lkede olmasa bile brnde ok bol olabilir
rn, yle ki elverisiz koullar yznden az tahl reten lke bile, r
nn ucuza satabilir. Fakat, en az 10 yllk bir dnem iin hesaba giiilecek olursa tahl fiyatlarnn ykseleceinden emin olunabilir.

B. 1.

ARTM A E L M

Artma eilimi sadece tahl fiyatlarnda deil, Osmanl topraklarnn


kimi kesimlerinde byk nem tayan pamuk fiyatlarnda da gze apmaktadr. Deiik tarm dallanyle ilikisi olan, st, ya, et, yumurta.

142

TRKYENN MAL TUTSAKLII

peynir v.. trnden yiyecek maddelerindeki artlar daha nemlidir.


Bu tarm kollarnda byk sermaye kullanmak ve fenni yntemler uy
gulamaktaki yarar apaktr.

B. 2.

B A H EC L N G ELM ES

Trk tarm iin nem tayan bir baka alan da meyveciliktir, f'ur
takal, hurma, incir, kuru zm, ceviz, taze zm d satm, Trkiye bt
esinde daha imdiden nemli bir rol oynamaktadr. Meyve d satm,
toplam d satmn (ihracat) yzde 22sini biimlemektedir.
Meyve d satmndan elde edilen gelir, hi bir lkenin meyve d
satmndan elde edilememektedir.
1910 yl meyve d satm 490 449 499 kurua varmtr. Avrupa Jt,
Amerika'da kentlerin bymesi, halkn satn alma gcnn artmas,
uzak mesafelere ulamn kolaylamas, konservecilikte atlan admlar,
meyve d satmn arttrmaktadr. Osmanl Devletine de bu yolda parlak
bir gelecek vadedilmektedir.

B. 3.

ISLAH E D L M TO PR A K L A R IN O A LM A SI

Trk tarmnn geleceini imdiden baz saylarla saptamaa al


mak, kanlmaz bir takm yanllar ierebilir.
Trkiye'de ok toprak bulunmaktadr. lke, uygarln beii say
lan yerleri kapsamaktaysa da, toprak asndan br tarm lkelerine
benzemiyen ynlere sahiptir.
Almanya ve ngiltere gibi, topraklarnn drtte birinde tarm yap
lan sanayi lkeleri bir yana, Rusyann Avrupa ktasndaki topraklarnn
yzde 40, Bat Hindistan topraklarnn yzde 35'i tarma aktr. As
ya'daki Osmanl topraklarndaysa, Tarm Bakanlnn vermi olduu
bilgiye baklrsa, topran ancak yzde 2.8'inde tarm yaplabilmektedir.
Baka lkeler, bir kar topra tarma kazandrmak iin rpndk
lar halde, Osmanllar verimli topraklarndan bile yararlanmasn bil
miyorlar.
Burada asl sorun, topran nereden salanaca deil, topra isliyecek yeterli ve yetenekli iinin nereden ve nasl bulunacadr.
Avrupadaki oluum dikkate alnrsa, bu sorun da baka bir T
nme brnr;

TAHIL FYATLARININ ARTII

143

Savaa dein Trkiye'nin nfusu en az 26 milyondu. Yine o zaman,


tarm yaplan topraklarn toplam 93 milyon dnmd. Yani, adam ba
na 3.6 dnm dyordu.
alacak lde azd bu say. Tarm yntemini ilerletmi lkeleri
hesaba katmazsak, Rusya'nn Avrupa ktasndaki toprak^.hem de ok
ilkel yntemlerle srld, bakld halde, kii bana 23 dnmdr.
Demek ki, ilkel durumda bile Rus kyls, Trk kylsnden alt kat
daha ok ekip biebiliyor.
Almanya'da kyl nfusu yksek olduu halde, tarmda (kadn ve
ocuk dahil) kii bana 35 dnm ilenmektedir. Macaristan'da tarm
sal nfusa 34, ngilterede 84, Kuzey Amerikada 160, rlanda'da 65 de
kar dyor.
Asya'daki Osmanl nfusu 20 milyon saylrsa, aa yukar 10 mil
yon kii tarmla uraabilir demektir. Bu 10 milyon, eitli lkelerdeki
Liili duruma gre u denli toprak ilemelidir;
1. Almanya dikkate almrsa 350 milyon dekar.
2. Macaristan dikkate alnrsa 340 milyon dekar.
3. Ingiltere dikkate alnrsa 840 milyon dekar.
4. rlanda dikkate almrsa 650 milyon dekar.
5. Kuzey Amerika dikkate almrsa 1600 milyon dekar.
Avrupa'daki uygulamann ne lde olduu grlyor. Dolaysiyle
Trk okuyucu, lkesine herhangi bir Avrupa kurumunu alrken (askeri
teknik, parlamentarizm, tarm, sanayi ve baka alanlarda), devletler ara
sndaki uygulamay ve uygarlk dzenini gzden karmamaldr.

144

oG Sorunu

Trk tarmnn geliimi soruna eilmiken u gerein zerinde de


duralm:
Osmanl nfusu, Avrupa yntemini uygulamak kouluyle, tarm bir
ka kez gelitirmeye yeteneklidir. Trkiye'ye gelecek gmenler rnek
bir tarm yntemi uygularsa ok olumlu bir rol oynam olurlar.
Ancak Trkiye byle bir g olay gereksinimi iinde deilcr. S
mrgelere benzemez bu adan. Dolaysiyle asl grev, lkeye yabanc
ekmek deil, yerli halktan ifti yetitirmektir.
Bugn Trkiyede tarma alm az miktarda topra Avrupa ko
ullarnda iletmee imdiki tarmsal nfusun bete altda biri yeterdir.
Byle bir durumda kyler isizlerle dolup taacaktr. ok geni top
raklar iletilmeksizin brakld gibi, nasl geineceini bilmiyen ktleler
kacaktr ortaya. Bo topraklar, yoksulluk ve zgesizlik (aresizlik)
iinde insanlar...
te glerin nedeni.
Dalar denizler alyor. Geim zgeleri aranyor, te yanda, gz
alabildiine topraklar, dokunulmakszm duruyor.
Trk gnn Amerika'ya dein uzand gerek (32). Bir Trk, bir
Arap, bir Ermeni Amerika'da iyi bir ii olabiliyor da Trkiye'de neden
olamyor.

(32)

Ayn neldenlerlc bugn A lm anyaya gidilmesi gibi.

145

D )Trk Tarm nn Yakn ve Aydnlk


G elecei

Uluslararas pazarlarn gelimesi, tahl v.. gibi tarm rnlerinin


fiyatlarndaki art karsnda, Trk tarmna byk sermayenin ve tek
nik yntemlerin girmesi yararl olacaktr. te yandan, tarma elverili
topraklarn okluu ve kylerdeki isiz says, gizil (potansiyel) bir g
biimlemektedir.
Uzun sren baarszlklar sonucu zihinleri kaplam olan ktm
serlie karn, Osmanl tarmnn ksa zamanda geliebileceini bu gizil
gc dikkate alarak, kesinlikle syliyebilirim.
Kukusuz, demiryollarna ve denizlere yakn yerlerde daha hzl ge
liecektir tarm. Asya'daki Osmanl topraklarnda yaplmakta olan de
miryollarndan baka, o evre halknn demiryollarndan geni lde
yararlanmasn salyacaic karayollarnn yapm da kouldur (arttr).
Bilinen gereklerdir bunlar. Fakat nemli olan Trk tarmnn ha
zrland aydnlk gelecein, yol yapmn gerekli klmasdr.
Yol yapmna, devlet ynnden gvence akesi vermeye gerek kalmyacak gnler gelecektir.
Bu zamann bir an nce gelmesi, demiryolu yapmnn tanmn ge
limesi sorununa rasyonel biimde balanmasn dndrmektedir.
Yaplacak demiryollar tarmsal gelimeye katkda bulunmaldr. z
lenecek politikann esas bu olmaldr.
Halbuki Osmanl hkmeti, demiryolu yapmn hep asker adan
deerlendirmektedir. Yeterli deildir bu. Demiryolu yapp el kol balya
rak oturmak ve o yolun kendi kendine yarar salyacam ummak us
ii (akl kn) deildir.
stasyonlarda rnlerin korunmas iin depo yaplmas, rnlerin
deerlendirilmesi ayn avr dnlecek konulardr. Bylece, ekiciler,
rnlerini satmakta ivedili davranmaz ve fiyatlarn artn bekliyebilirler.
Ksas, ekicilerin mal itibarn salamak bata gelir. Mal itibar ol
maynca, ekicinin makine ve baka teknik aralar salamas olanaksz
lar. rnn tam olarak deerlendirilmesi sat koopertifleri araclyle daha iyi salanr. Gerek tanmn gelimesi, gerekse kylln
F /1 0

TRKYENN MAL TUTSAKLII

146

srmesi iin kooperatifleme kouldur. Tersi durumda kyl, faizcilerin


ve tccarlarm insafna terkedilmi olur.
Okuyucu, burada toprak politikasiyle uramadmz ve onun mal
sorunun dnda kaldn bilmelidir.
n e m li o la n
y a p m iy le

b ir lik t e

u d u r : T r k iy e d e t a r m
sanayi

de

bu

g e li im e

e r g e g e li e c e k v e d e m iiY o lla r
ayak

u y d u r a c a k t r .

imdi bu sorunun, hkmeti mal durumuyle ilikisine gelelim.

Dokuzuncu Blm

149

A )T rkiy enin M al Geliim i


ve
Krsal Kesim den Alnan V ergiler

lkede tarm ve sanayiin gelimesi, kukusuz, devlet mliyesine ok


yarar salar. Devletin ve ulusun genel kar bir yana, lkenin ekono
mik kalknmasndan mliyenin yararlanabilmesi iin maliye politika
snn da bu kalknma ynnde olmas gerekmektedir.
Kalknmann yolu nce, kylye, kendine gelebilmesi iin frsat ver
mekten geer. Ayn zamanda, kentlerin vo kasabalarn tketim gc art
trlmaldr. Alc pazar ancak bu suretle geniler, fabrika ve yapmevleri (imalathane) ancak bu suretle alr, trenler, gemiler ancak bu su
retle ie yarar. Sonuta da devlet geliri artar.
Osmanl imparatorluunun vergi makinesi pek kt iliyor. Bu k
tln nedeni, ynetimin dzensizlii dnda, vergilerin lke kalkmmasivle uyumlu olmaydr.
Devlet gelirlerini arttrmak iin imdiye dein hep gelirler arttrl
mtr. Halbuki vergilerin arttrlmas onlarn toplanmasn karmaklatrmakta ve dolaysiyle kt kullanma (su-iistimale) kap amak
tadr.
Trkiye'nin dzenine uygun biimde toplanan vergiye pek az rast
lyoruz. Her admda vergi borcu ve kalntsna (bekayasma) rastlanmaktadr.

A . .

AAR

Dorudan doruya alnmakta olan vergilerin balcas aardr. ti


bar olarak, rnn yzde 12,5'una eittir aar.
Aarn yzde 12.5un ok stne kt yaygn bir inantr. Yzde
20, yzde 30 aar alnd sylenmektedir. Byle olaylar olabilir.
Fakat, kanmca aar yzde 10un da altndadr.
Aar doru biimde hesaplamak ve denetim altnda tutmak olanak
szdr. Kadastro olmadndan, tarlalarn genilik ve snr bilinemez.
Ekili tarlalarn snn yldan yla deimektedir. Dolaysiyle alnacak

150

T R K Y E NN MAL TUTSA KLI I

rnn tutarn saptamak kolay deildir. ller her iki yann (verenin
ve alann) isteine ve rastlantya baldr. Hzineye girecek para mik
tarn saplyan, yasa deil, mltezimlerin, arttrmada ileri srdkleri
fiyattr.
Dolaysiyle, krsal kesimde yavanlar yasann saptad vergiyi de
mezler, kendilerinin srekli olarak borlu bulunduklar aar mltezim
lerinin keyfine gre saptadn derler.
Aar mltezimleriyse, kylyle birlikte devlet hzinesini de soymak
tadrlar.
Arazi vergisine gelince: Bu vergi yarm yzyl nceki deerlendirme
zerinden alnmaktadr.
Vergi toplama yntemi gereince dzeltilecek olursa, onlarn mik
tarnda epey art salanacaktr.
Devlet borlar hakkmdaki aratrmamzdan anladmza gre, bor
larn arl, onlarn byklnden ok, gvence ve itfa ynteminin
karmaklndan ve temelsizliinden ileri gelmektedir.
Devlet gelirlerinden nemli bir blmnn mal slahatla kurtarlabileceini bilmekteyiz. Ayn ans ve olanak, vergiler sorunu iin de
sz konusudur.
Gelir arttrm sorununda esas, vergi salyacak yeni mal ve kaynak
aramak deil, vergi yntemini dzeltmek dzenlemektir.
- .
imdiye dein Trkiye'de vergi verenler, kyl, esnaf, kk tc
car ve ii olmutur. Gerekte, vergi ykn baka biimde datmak
zorunludur.
lerde, byk iftilere, kent ve kasabalardaki tanmaz mal ahin
lerini, byk sanayicilere, byk tccarlara yksek vergi ykletilmelidir.
Trkiyenin ekonomik gelimesi, bir toplumsal snfn ksa zaman
da -palazlanmasna vanyacandan vergi ve ynetim yntemi gereince
dzenlendiinde hazine gelirinin olaanst art kanlmaz olacaktr.

151

B )Kentsel Kesim den Alnan V ergiler

B. 1.

SERV ET V ER G S

Bu blme giren vergiler;


1. Arazi vergisi.
2. Tanmaz mal vergisi.
3. Kazan vergisidir.
1910 yl arazi ve tanmaz mal vergi gelirleri toplam olarak 296 000
000 kurutur. Bunlardan 45.9 milyon kuruu yitirilen vilyetlerdendir.
Dol ay isiyle, yitirilen vergi gelirlerinin yzde 19 olmas gerekir. Ger
ekteyse yitim bu dereceye varmamtr. 1910 yl Mart bandan Eyll
sonuna dein geen 7 ay iinde arazi ve tanmaz vergisi 144 599 980 ku
rua varmtr. Her aya 20 657 140 kuru der buradan.
Son sayya bakarak, 1913 yl arazi ve tanmaz vergisi geliri 248
milyon kuru hesab edilmitir. 1910 ylna gre, aradaki ayrm 44 milyon
kurutur. Yani yzde 15.
Ayrmn, ksa bir sre sonra ortadan kalkaca, gerek arazi, gerekse
tanmaz vergilerinde byk bir artma olaca kesinlikle ileri srle
bilir.

B .2 .

A RA Z V ER G S

u nedenlerle arazi vergisinin alnmasna gerek vardr:


1. Toprak fiyatlarnn art.
2. Ekilen tarlalarn genilemesi.
3. Tarmsal yntemin gelimesi sonucu toprak veriminin art.
Bugn gerek Avrupa, gerek Amerikada, daha dorusu uluslararas
tahl pazarlarnda fiyatlar artmaktadr.
rnein, Dou Prusyann iskanyla grevli krallk komisyonunun
vermi olduu bilgiye gre son be ylda Prusyada toprak fiyatlar yz
de 60 artmtr. Komisyon, 1891den 1900e dein dnmbama ortala
ma 649 mark demiken, 1902'den 1911 'e dein 1040 mark demitir.

152

T R K Y E N N MAL TUTSAKLII

Sanayii gelimi olan Prusya, demiryollaryle ve ticar balarla ulus


lararas pazarda oktan yerini almtr. Dolysiyle orada toprak fiyat
lar, uluslararas pazarlarla henz ilikisi yeni olan gen lkelerdeki denli
hzla artamaz, Bununla birlikte, son 10 ylda toprak fiyat Prusyada
yzde 60 artmsa, ikinci kategoriye giren Trkiyede haydi haydi arta
caktr. Hem de daha yksek oranda.
letmeye alan tarlalardaki art oranndaki umutlarsa daha yk
sektir.
Tarm bakanlnn yaynlad istatistiklere baklrsa 1909 ylnda
Trkiyede 8 565 277 hektar tarla srlmtr. Bunun 7 180 785 dnm
Asyadaki Osmanl topraklarndadr.
Yukarda yapm olduumuz hesaplara gre, yeni tarm yntemleri
uygulandnda sadece Asya'daki Osmanl halk, 340 milyondan 1600
milyon hektara dein tarla iletebilecektir.
Bu saylarn kn, yani 340 milyonu kabul etsek bile, ekilecek
toprak bugnknden 20 kat ok olacaktr.
Tarmsal tekniin slah ok gereklidir Trkiye iin. Tarm, ecdat
tan kalma yollardan kurtarlmaldr. Geen blmde szn ettiim gi
bi, uluslararas tahl pazarlarnn uygun ortam uyarnca Trkiye'de g
nn tekniine uygun bir. tarm anlay yerleecek ve bundan da ksa
zamanda olumlu sonular alnacaktr.
Trkiye'de tarmsal servetin byk bir lzla artabileceini gster
mek iin Amerikadan birka sav aktaralm.
Amerikan eyaletlerinin bazsnda arazi fiyatlar, deiik yllarda vleydi:
YIL
1880
1890
1900

IDAHO
(Mil. Dol.)
170.5
400
691.8

UTAH
(Mil. Dol.)
14.5
28.4
50.8

WASHINGTON
(Mil. Dol.)
13.8
83.5
115.6

daho eyaletindeki iftliklerin fiyat 1880'den 1890a dein yzde 100


artmtr. Art, Utahta yine yzde 100, Washington'da yzde 500diir.
1880den, 1900a dein geen 20 yl iindeyse Tdaho'daki art yzde
250den ok, Utahda yzde 300, Washingtonda yzde 800dr.
Bu artlar, uluslararas pazarlarda tahl fiyatlarnn dt zama
na rastlamtr. Fakat tahl fiyatlar bugn artmaktadr.
Trkiyede arazi fiyatlarnn ok dk olduuna daha nce dein
mitik. Arazi vergisi yazmnda lek alnan deere gre, ilenmekte olan
tarlann dnm ortalama 70 kurua, yani hektar 770 kurua (171 frank)
satlmaktadr.

KENTSEL KESMDEN ALINAN VERGLER

153

Prusya'da bir hektar topran 1040 marka (1300 frank) gittiini yu


karda grmtk.
Bu bakmdan, ilenmekte olan topran fiyat, Prusya'dalcinden 7.5
kez daha ucuzdur.
Durum bu merkezdeyken, Trkiyede de demiryollarnn getii bl
gelerde toprak fiyatlarnn yzde 100, dahas yzde 200 artmas doaldr.
Btn bu gerekleri dikkate alarak, Trkiye'de toprak vergisinden
byk gelir salanmas beklenebilir. Bu gelirin ne lde artacan im
diden lmlemek (tahmin etmek) gtr. Ancak, artma orannn yk
sek olaca kesindir.

B.3.

T A IN M A Z V ER G S

Tanmaz vergisinin de artaca kukusuzdur. Trkiyenin byk


kentleri, gitgide Avrupa kentleri biimine geliyor. Kentlerde ktisad
yaam gelimekte, nfus artmakta ve modern binalar boy gstermek
tedir. Kentlere akn eden yabanc says artmaktadr.
Kent ve kasabalarda arsa fiyatlar artmakta olduundan tanmaz
vergisinin de kabaraca aktr.
imdiye dein uyuuk ve tutucu bir lke gibi baklmakta olan Tr
kiye, artk gelime ve ilerleme yolundadr.
Yeni durumun mal hesaplar deitirmesi doaldr.

154

C )Tecim sel (Ticar) Vergiler

C. 1-

KAZAN V ER G S

1911 ylnda kazan vergisi olarak ancak 344 000 lira toplanabilmi
tir. Nfus bana 1.5 kuruluk, yani 35 santimlik bir saydr bu.
Halbuki Trkiyede daha 1911 yl sonunda toplam sermayeleri 1 192
000 000 franklk anonim irket bulunmaktayd. statistik cedvellerine
gre byk iyerlerinin says sadece stanbul'da 191 l e varmtr.
Bulgaristan 1911 ylnda 6.6 milyon frank kazan vergisi toplam
tr. O ylki Bulgaristan nfusu Osmanl nfusundan 4.3 kez daha az
dr. Bylece Bulgar hkmeti nfus bama 1.6 frank kazan vergisi top
lam olmaktadr.
Eer bu l, Trkiye'nin imdiki nfusuna (22 milyon) uygulana
cak olursa toplanacak kazan vergisi 33 milyon frank yani 1.5 milvon
Osmanl liras olmaldr. Bu say, sava ncesi kazan vergisinin drt
katdr.
Bulga halknn ortalama servetinin Trk halkndan fazla olduu iti
raz niteliinde ileri srlebilir. Bu ancak krsal kesim iin sylenebile
cek bir szdr. Halbuki kazan vergisi, sadece ticaretle uraanlardan
ve ounlukla kent ve kasaba halkndan alnmaktadr.
1911 ylnda, kazan vergisi diyen Bulgarlarn says 174 488di. Tr
kiyedeyse 1 999 522. Demek ki alt kat fazla.
Trkiyede ticaretle uraan ky ve kasaba halknn says Bulgaristandakilerden ok olduu gibi, Trk ticaret erbabnn yllk kazanc da
Bulgar ticaret erbabndan daha yksektir.
Btn dnyayla byk ilikisi bulunan bir stanbul, ticaret asn
dan birka Bulgaristan eder.
Trkiye'de kentlilerin ve kasaballarn, Bulgar kent ve kasaballar
na bakldkta daha zengin olduunu anlamak iin d ticaret istatistikle
rine bir gz atmak yetiir.
Bulgaristan'a 1910 ylnda 197 milyon franklk yabanc mal dalmd halde (ithal edildii halde) Trkiyenin dalm bir milyar frang
bulmutur.
imdiye dein kazan vergisinin az bir tutarda olmas, kazan d
zeninin eksikliinden, vergi dzensizliinden ve yabanclarn imdiye de

TECMSEL (TCAR) VERGLER

155

in kazan vergisinden bakl tutulmasndan ileri gelmektedir. Fakat,


kazan vergisi sistemi slah edilir ve yabanclar vergiyle ykml tutu
lurlarsa durumu derhal deiecektir. Tarm ve sanayideki gelime de,
kazan vergisinin artna yardm edecektir.

C .2 .

G M R K V E R G L E R

Gmrk vergilerini incelemee girimezden nce, o vergilerin sa


vatan nceki yllarda hzla arttna deinmek isteriz.
1907/8 ylndanberi, yani gmrk vergileri yzde ll'e karldmdanberi Trk topraklarna yaplan dalm (ithalat) tutan aada gs
terilmitir:
DIALIM VERGLERNN GELR
KURU
YILLAR
318 933 720
1907/8
357 792 933
1908/9
400 019 798
1909/10
443 775 212
1910/11
457 417 867
1911/12
1907/8 ylyie karlatrld takdirde gmrk vergilerinin 138 484
147 kuru, yani yzde 43 bir art gsterdii anlalyor. 1913/14n ilk
yedi ay iinde gmrk vergileri geliri 230 825 848 kurua varmtr. Bu
sy esas alnacak olursa 1913/14 vl gmrk gelirlerinin 395 530 000 ku
rua ulatn lmleyebiliriz. Demek ki 1911/12 ylma bakldkta 62
milyon kuru (yzde 13) azalma var demektir.
Gmrk gelirindeki bu azalmann en yakn zamanda giderilecei
aktr. Gmrk gelirleri imdiye dein olduu gibi ve daha byk bir
hzla artacaktr. Byle bir lmleme (tahmin) bizi, gmrk gelirini yz
de 15'e karmadan da hkmetin ileri yrtebilecei sonucuna vardrr.
Kald ki gmrk vergilerindeki art kesinlemitir. Vergi oran yz
de 15'e ve geliri yzde 36ya karlacaktr. Ancak, gmrk vergisinin
byle ani ve nemli tutarda art, dalm (ithalat) azalmasiyle sonu
lanabilir.
Bugn 4 milyon Osmanl liras olan gmrk gelirinde yzde 36 ar
tla 1 440 000 lira daha salanmas dnlyor. Fakat dalm vergisin
deki ykselmeyle fazla mal gelmiyecei hesaba katlrsa ngrlen art
n ne lde karlnn var olaca kukuludur.
440 000 liralk azalmayle gmrk gelirini 5 milyon var sayyoruz.

156

TRKYENN MAL TUTSAKLII

D almda ok byk bir azalma lmlemek gereksizdir. nk yurt


d mamullerine gittike daha fazla gerekim duyulmaktadr.
Ekonomik gelimenin tketim maddelerinden alnmakta olan vergi
ler zerindeki etki yapmas gerekir. Tketim maddeleri arasnda ttn
bata gelir.
Bilindii gibi, ttn tekeli kiralanmtr. Sresi 1914 yl Nisannda
dolan bu kira szlemesi 15 yl daha uzatlmtr.
Ttn rejisi adm tayan ttn tekeli kiras, deitirilmi ve bir
letirilmi borlar gvencesi arasnda byk bir rol oynamakta oldu
undan onu ayrca ele almaa gerek grmekteyiz.

Onuncu Blm

159

A )Ttn Tekeli
ve
Ttn Rejisi

B R N C SO NU :

M ISIR PY A SA SIN IN Y T M

Ttn Rejisi irketi varlm 1883tenberi srdrmektedir. O za


mana dein gerek anlamiylebir ttn tekeli yoktu. Ttn resmi adn
tayan bir vergi geliri vard. O da Reji'nin kurulduu 1882/3 ylnda
737 466 lira salamt.
Yaplan uygulamadan anlalyor ki Osmanl lkesinde ttn tekel
ciliinin ilk sonucu Msr ve baka Osmanl blgelerinde ortaya kan bir
ayaklanma ve bir tepkidir.
Reji kuruluna dein Msr'da Osmanl ttn iilir, baka ttn kul
lanlmazd. Oraya gnderilen ttnlerden Msr hkmetinin, gmrk
resmi olarak baya yarar vard.
Reji'nin kurulmasiyle Msr hkmeti doabilecek ters sonular d
nerek, Osmanl ttnnden bakasnn dalmn (ithalini) yasaklyan yargy kaldrd.
Msr hkmetinin byle bir davran izgisi benimseyiinin neden
lerinden biri de, Reji'nin kurulmasiyle Trkiyeden Msra dnen sim
sar ve tccarlarn kkrtmadr.
Bu etkenler sonucu, Msr'a dnyann her ynnden ttn yama
ya balaynca Osmanl ttnnn dsatm birdebire azalverdi.
Rejinin, kuruluunun ilk yllarnda karlat gelir dkl s.runu buradan douyordu. Ancak, sonradan bu zararlarn hkmete ak
tarlma zgesi (aresi) bulunmu, birka yl sonra zarar eden, irkti
deil yine hkmet olmutur.
Reji kurulmazdan nce hkmetin ttn tekelinden geliri 737 466
lira dolayndayd. Rejinin kuruluunda herhalde bu hesap esas alnm
olmal ki irketin hkmete ylda 750 000 hra demesi ve gelir belli bir
tutara vardktan sonra ykselecek gelirden hkmetin de ayrca yarar
lanmas kararlatrlmt.
Bir karlatrma yapabilmek iin, hkmetin, szlemeye karn Reji'den yllk ne denli para alabilmi olduunu saptamaa altk.
Hesabmz, Reji'nin, Duyun- Umumiyeye ve hkmete yapm ol

160

TRKYENN MAL TUTSAKLII

duu demelere dayandrdk. Ancak bu tutardan, Duyun- Umumiyenin


irkete hesap kapatmak iin geri verdii miktar karttk.
Hesabmz, Reji'nin 10 yl boyunca hkmete, szlemenin n gr
dnn altnda bir deme yapm olduunu ortaya kard:
YILLAR
1885/6
1886/7
1887/8
i 888/9
1889/90
1890/91
1896/97
1897/98
1898/99
1899/1900

HKMETN ALDII
(Osm. L.).
650 000
688 582
700 850
732 428
706 000
738 286
701 696
700 000
700 000
700 000

Yukarya alman 10 yldan sekizi, Rejinin hkmete, kuruluundan


nceki ttn gelirinden daha azn dediini kantlyor. Yukarya yaz
mtk: Hkmetin ttnden ald net gelir, rejinin kurulduu 5a! 737
466 lirayd.
Hkmetin, Reji'den aldklarnda, ancak yirminci yzyln geliiyle
bir art gzlenebilmektedir. Yani, Rejinin henz kurulmad 1882 vl
net gelirine. Reji araeliyle hkmet, ancak yirminci yzyln banda,
yani yirmi yl sonra kavuabilmitir.
Yirminci yzyla ilikin Reji ilemlerinden alnan sonular aa
dadr:

YILLAR
1902/4
1905/6
1906/7
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12
1912/13

HKMETN ALDICT
(Osm. L.)
871 346
811 623
800 479
907 694
920 469
913 702
1 049 443
946 852
916 538

Yukarki hesaplara bakldnda hkmete gelen gelir 1872 senesine


gre yzde 30 art gstermitir.
Ancak o zamandan beri aradan 30 yllk bir zaman getii de unutul-

TTN TEKEL VE TTN REJS

16

manialdr. Bu sre iinde nfus nemli lde artt gibi, kentlerde de


hali vakti yerinde olan kiiler ve dolaysiyie ttn tketimi oalmtr.
te sadece bu nedenle, 1882de 734 000 lira getiren eski yntemin
1913 ylnda, irkete olduu lde hkmete de kar salyaca lmlenebilir. Baka trl dendikte, ttn ii hkmet elindeyken, 1882
ylnda bile 734 000 lira getirmitir. hkmetin elinde braklsayd bu
say 1913'te de elbet ayn noktaya taklp kalmayacak, Reji'ce hkmete
salanann stnde bir gelir getirecekti. nk Reji hkmete verdii
denli (en az o denli) gelir salamaktadr kendine ara yerde.
Reji ilemlerindeki duyulur artn bir nedeni daha ttn fiyatla
rndaki ykselitir.
Bizzat Reji ynnden dzenlenen hesap zetlerinde, tekelci ir
ketin, ttnn kilosunu, eski tarife zerinden 25.6 kurua salt aa
kyor. Reji'nin, ttn hangi fiyatla alp satt hakknda biraz ak
lama yapalm:
SATI FYATI
ALI FYATI
(Altn Kuru)
(Altn Kuru)
YIL
1885/6
26.10
7.6
1889/90
28.1
6.5
8.4
1893/94
31.81
24.75
5.2
1894/1900
29.70
7.4
1904/5
30.16
7.3
1909/10
31.6
7.8
1910/11
34.07
1911/12
9.6
1913/14
30.02
10.3
Reji irketince geerli olan eski tarife uyarnca ortalama sat fiyat
25.6 kuru olacak yerde, son yllarda bu ortalama 35.2'ye frlamtr. Sa
t fiyatlarndaki ortalama 9.4 deimeye karlk al fiyatlarnda da de
imeler izlenmektedir. Al fiyllarmdaki ortalama deimeler 1885/86dan bu yana 2.7 kurutan ibaret kalmtr.
Sat fiyatlarndaki art ortalamas, al fiyatlarndaki art ortala
masndan 6.4 kuru fazladr. 1882 yl esas alndnda bu ayrm 6.9 ku
rua varyor.
Hesaplardan, Rejinin kendisine rakip bulunmadn bilmesi nede
niyle, alm satm fiyatlar arasndaki gereksiz art (fazlay) kendi
karna kulland sonucunu karyoruz.
Dolaysiyie, alm satm fiyatlar arasndaki gereksiz ayrm, adeta,
tketicilere zorla detilen bir vergidir.
Reji'nin henz kurulmad zamanlarda tahakkuk eden geliri hesap
layabilmek iin sadece eski tarifeyi deil, hkmetin, o zamandan beri
vergileri arttrdn da dikkate almak gerekir.
F/l 1

162

B )D evlet Y lda 500 000 Lira Yitiriyor

Reji kurulmayp da devlet eskisi gibi bandrol yntemiyle vergi al


m olsayd acaba ne kazanacakt?
1909-10-11-12

1909/10, 1910/11 ve 1911/12 yllar iinde i tketim iin satlan t


tnlerin ortalama tutar S 020 000 kiloydu.
Reji ynteminin konduu ilk yllarda ne denli ttn satlmtr? Ge
ici bir kimlik tayan ilk Reji yln bir yana brakrsak, daha sonraki
yl, yani 1885/86, 1886/87 ve 1887/88 iinde i tketim iin satlan t
tnlerden her yla ortalama 5 770 000 kilo dmektedir. Bu say, yurt
iinde satlan ttnlerin tutarnn 2 250 000 kilo, yan: yzde 39 artm
olduunu saptyor.
Dolavsiyle sadece i tketim art dolaysiyle salanacak gelir, Re
ji kurulmam olsayd yzde 39 artm olacak, hkmetin geliri 736 000
lirada kalaca yerde, sadece bu nedenle 1 023 000 liraya ykselecekti.
Sylediklerimize kar, Reji kurulduunda satlan ttnlerin tutan
akkmdaki saylarmzn gerekten daha byk gsterildii ve Rejinin
kurulmasyle kaakln ok ilerlemi olduu sylenebilir. Dorudur
bu szler.
Ttn kaakl srmekte. Satlan ttnn tutan, tketilmekte olanm ok altnda. Hkmet, bandrol yntemini uygularken, kaakl
iyice alt dzeyde tutabiliyordu. Demek ki i yine hkmete verilirse bi
ze yneltilen itiraz ortadan kalkacak.
Sonu olarak, bu itiraz, bizim ttn tekelinin yeniden hkmete ak
tarlmas yolundaki tezimizi destekliyor.
Eski bandrol yntemine dnlmekle ttn geliri artrlm olacak
tr.
te yandan, Reji ttn vergisine kilo bana 6.9 kuru eklemitir.
Bylece, satlan yllk 8 milyon kilo ttnden 500 000 lira ek gelir sa
lanmaktadr.
Demek ki hkmet, ttn tekelini alsa ylda toplam olarak 1 573 000
lira gelir elde edecektir. Bu da, savaa dein geen verimli yllarn geliri
esas alndnda, yllk yarm milyon fazlalk yapar.
Baka trl dendiinde. Ttn Reji irketi, devletin ylda 500 000
lira yitirmesine yol ayor. Dlaysivle, Reji yntemi kaldrlp, bandrol
yntemine dnldnde ylda en az yarm milyon kazanlacaktr.

163

C )Reji, Devleti A ldatarak Ald Paray


N ereye Harcyor?

Elde ettiimiz u sonu ylesine artc ki, insan sler istemez,


hesabm doruluunu kantlayabilmek iin bu 500 000 lirann nereye git
tiini anlamaa alyor.
Rejinin hesap dengesini incelediimizde, ttn kaakln nle
mek amaciyle yaplan byk masraf dikkatimizi ekiyor ilk azda. r
nein 1911/12 hesap dengelemesindebu ie u paralar ayrlm:
DENETM N
RN TUTARININ
TOPLAM

YAZIMIN

205 904 Osmanl liras


48 007 Osmanl liras
253 911 Osmanl liras

Bir de 1911/12 yl kazan datmna bakalm:


1. Devletin ve Duyu- Umumiye'nin Pay
2. Tahvil sahiplerine
3. Kuruculara
TOPLAM

966 852 Osm. L.


255 002 Osm. L.
17 173 Osm. L.
1 239 027 Osm. L.

te, bizim nereye gittiini aratrdmz 500 000 lirann hesab. ir


ket kurucularna, irketten tahvil alanlara ve gya kaakln nlen
mesi yolundaki almalara akyor para. Gerekten bu alana ayrlan
fonlann toplam 526 086 lira. Tam bizim aratrdmz toplam.
Reji aldatmacasnn Trkiye'ye verdii zarar anlatmak iin daha
baka sze gerek var m?

164

D )Ttn K aakl S o ru n u

Eski bandrol yntemine dnldnde1 de, kaakl nlemek iin


belli bir masraf yaplmas doaldr. Ancalk b masraf, Rcjininkinden
ok daha az olacaktr.
Ttn ekim ve satmn Reji, ekime btuland dakikadan, tketici
nin eline geinceye dein denetimi altnda bulundurmak istiyor. Doal
lkla, bu ok karmak, uygulanmas ok gi bir istektir.
Bandrol yntemindeyse ttn ekimi seerbesttir. Devlet bu konuya
karmaz. Sadece satlmakta olan ttn dem, bandrol aracliiyle vergi
alr.
Reji ynteminde, ttn ticaretine sadeece Reji memurlar yetkilidir.
Orta snfn belli bir kesiminin (zellikle esnaf) kaaklara yardm et
mesinin nedeni budur. Eer orta snfn yardm olmasayd ve kaak
lar, ttnlerini sadece tketiciye satmak zorunda kalsalard, satlacak
ttn miktarnn eni konu azalaca dntlebili-di.
Bandrol yntemindeyse ttn ticareti serbesttir. Dolaysiyle, badroll ttn satmak, kaak ttn satmaktan d;aha elverilidir. Geri satc,
kaak ttnden daha ok kazanr. Ama, ontu gizlice satmak zorunda ol
duundan srm dk olur.
Baka trl dendikte, bandrol ynteminde, satcnn srm daha
ok olacandan, kazanc da daha yksek olacaktr.
Ayrca ttn alm satmnn serbestlemesi, esnafn geni apta bu
ile uramasna ve bu iten kar salamasna yol aacaktr.
Reji, kaaklarla sk bir mcadele sonucu, tln gelirinin iki ka
tna kacan savlyor (iddia ediyor). BizirJ grmze gre ttn so
runu yasama gcyle deil, ynetimsel gJe zmlenebilir.
Bugn lkede ttn kaaklna uygulanan yasa, bizzat Reji y
nnden hazrlanm ve nerilmitir. Dolaysiyle irket, yasal aralar bu
lunmadn hibir biimde ileri sremez. Rejinin bu konudaki istekleri
imdiye dein yerine gelmitir. Ajanlk, jurnalcilik ve ceza yntemleri
hep irket ynnden srdrlmektedir.
Ksas. Trk hkmeti ttn kaakln nlemek amaciyle yasa
kartm ve o yasann uygulanmasn irkete brakmtr.
Ttn rejisi gelirinin byk bir blm devlet borlarnn denme
sine ayrlmaktadr. nce de sylediimiz gibi Osmanl hkmeti, 1903
yl bor deiiminde Duyun- Umumiye gelirinin arttrlmasndan kar

TTN KAAKILII SO R U N U

165

salamamtr. Yani liitn rejisi geliri, Duyun- Umumiye'nin iine gel


mektedir. Bu bakmdan o, ttn kaakl sorununda yanszdr.
Kendi bana braklan Reji'vse kaakln engellenmesi yolunda
ki harcamalarn giderek arttrmak zorunda kalmtr. Sz konusu y
netim bunu kendi hesabna yapyor gibi grnyorsa da, gerekte Tr
kiyenin parasn harcamaktadr. Hkmetin aldrmazln Reji, dev
let hzinesi aleyhine gidermek istemektedir.
te bir devletin geliri, o devletin etkinlik alan dndaki kuram
lara braklrsa bylesine ac sonular doar.
1903 ylndan beri, birletirilmi borlarn faizleri gelir artna uy
mamaktadr. Bylece hkmetin Reji gelirinin artnda kar oldu
undan, kaakln nlenmesinde de kar vardr. Reji, hkmetin ve
zellikle ky ve kasabalardaki yerel yneticilerin, kaakln nlenme
sine yardmc olmadndan yaknmakta ve kaaklk yasasnn bu yn
de deitirilmesini nermektedir. Anlalan, irket, yerel yneticileri ka
aklk mcadelesine katmakla, onlar kendi karma almaa zorla
makla, giderlerini azaltmay dnmektedir.

166

R ejinin N et Geliri Nereden G el'yor?

imdi de Reji'nin elde ettii gelirleri ele alalm:


irket'in son yllardaki net kazanc yzde 30-12'dir. Halbuki gerek
kazan bunun stndedir. Bakn nasl?
irket byk bir ihtiyat akesi bulunduruyor. Daha 1912 Martna
dein bu ake 1 173 307 lirayd. Halbuki devlet, Reji ayrcalnn sonun
da irketin btn mal ve eyasn satn almak zorunda olduundan o
mal ve sermayenin geri alnmas btnyle gvence altndadr.
1 760 000 liradr bu sermaye. Dahas, kesin hesap tasfiyesi srasnda
mevcut ihtiyat akesi esham sahiplerine, bltiirlecektir.
htiyat akesinin yukarda anlan tutar 1911/12 yl bte hesapla
rnda gsterilmitir. Bylece esham sahipleri kesin hesap tesviyesi s
rasnda sermayelerinin yzde 160 lsnde bir para alacaklardr.
Devletin, zellikle Duyun- Umumiye ynetiminin pay dldkten
sonra Rejiye kalan net gelir 1911/12 ylnda 272 175 liraya varmtr.
Yzde 15 kazan demektir bu. 1910/11 ylndaki net gelirse 350 919 lira
ya ulamtr. Yzde olarak bu da yzde 20'lik bir oran temsil eder, bu
denli yksek net kazan.
Ttn ekim ve ticaretinin uygun koullarda uygulanmasndan ileri
gelmi olsayd takdirle karlanrd.
Devlet tekelciliinden, tekel gelirleri, ttn ekim ve ticaretinin belli
ellerde toplanmasndan doarsa yarar salanabilir. Halbuki Rejinin b:
tn geliri, vergi biiminde alkonmakta olan akelerden ibarettir. Geli
rin art retim giderlerini azaltmaktan deil, ttn fiyatn ykselt
mekten, daha dorusu ttn vergisini arttrmaktan ileri gelmektedir.
1911/12 hesaplarna gre o vl ttn sat amaciyle 242 435 lira sarfedilmilir. Fabrikalarda ilenen ttnlerin deeri 710 636 liraya varm
tr. Sat giderleri yzde 30.4tr.
Ttn ticareti serbest olsayd her ttn tccar, Reji'nin sat gide
ri olarak gsterdii bu yzde 30u kazan olarak almaktan ok gnenli
(memnun) kalacakt.
Ticar rekabet belki bu kazanc azaltrd. Akas, ttn de ucuzlatabilirdi.
Bu bakmdan bandroi yntemi, devlete byk bir gelir salamas
yannda tketiciye de yararl olacaktr.
Sras gelmiken urasn da belirtelim:

REJNN N ET G ELR NEREDEN GELYOR?

167

Reji, kendi giriiminin gerek nitelii hakknda imgeye (hayale) ka


plyor deildir. irket imdiye dein yapm olduu aklamalarda, ya
ynlad bildirilerde, kendisinin bir tr vergi kiracs orununda (mev
kiinde) olduunu sk sk belirtmitir. rnein bir ortaklar toplantsn
da, irket Bakan demitir ki:
Yerel yneticilerin, Ttn Rejisi'nin gerek yapsn hl anlyamadiim zntyle belirtmek isterim. Onlar, irketimizin, bir devlet
vergisini, devlet adna ve hesabna toplayan bir ynetimden baka birey
olduunu anlamam grnyorlar.
Ksas, Ttn Rejisi, ttn vergisinin kiralanmasndan baka birey
deildir. Bu kiralama, devlete ylda 250 000 liraya mal olmaktadr. Kiralyanlar giritikleri uygulama sonucunda, ttn miktarnn saptanmas,
denetimi, ksas ttn tekelinin sk skya ynetimi bahanesiyle, devlete
ylda 250 000 lira zarar veriyor.
Bilindii gibi, ttn rejisi ayrcal, hkmet ynnden 15 Martta
yenilenmitir. Ancak bu ayrcalk, henz Meclis-i Mebusan ynnden onaylanmamtr. Ayrcaln yenilenmesi sonucunda ortaya kacak du
rumu yle bir inceleyelim:

168

F )Reji'nin G sterdii Szde K olaylklar

Reji irketi yeni ayrcalk szlemesinde baz kolaylklar gsteriyor.


Kurucu payndan vazgeiyor. Sermayesinin faizini, yzde 8 yerine yzde
6dan hesap ediyor. Bununla birlikte, imdiye dein Duyun- Umumiye
ynetimine verilmekte olan pay, 750 000 liradan 800 000 liraya karl
yor. Gelir fazlalar bllrken devlet pay da biraz arttrlyor.
Reji ynnden gsterilen kolaylklar, gzle grnmeyen, elle tutul
mayan trden. nk, yukarki szde zverilere kar, kimi Rumeli ve
Afrika vilayetlerinin yitimi sonucu, ttn alan darald bahanesiyle, dev
letten ayrcalklar koparyor.
Duyun- Umumiye'ye srekli olarak verilen para gitgide azalmakta
olduu halde, Rejinin almakta olduu para tersine artmaktadr. Doavsiyle, alacana ekledii yzde 6 faiz, aslnda daha yksek olmaktadr.
Yeni ayrcalk szlemesinde hesaplar, ttn tekelinin yitirilen vi
lyetlerle birlikte btn Osmanl lkelerinde son be yl iinde salam
olduu net gelire gre yaplmaktadr. Bylece elde edilen oran Reji y
nnden, Duyun- Umumiyeye yaplmakta olan demelerin azaltlma l
ei gibi kullanlmaktadr. (Reji, Dyun- Umumiye'ye yapm olduu
demeleri byk tutarda azaltmaktadr.)
Bundan baka Reji ziyan etme dl de almaktadr. Bu dl ylda
96 800 liraya varmaktadr.
in burasm ayrntl biimde incelemek istiyorum:
Reji'den bilgi almas belkili (muhtemel) olan Gazette Financiere'in
26 Austos 1913 tarihli saysndaki hesaplara gre, irketin btn Os
manlI lkesindeki net geliri ylda ortalama 1 288 000 ve yitirilen vilyet
lerdeyse 238 000 liraya varmaktadr.
Dolavsivle, Duyun- Umumiye'ye srekli olarak denmekte olan pa
ra, ancak 656 000 liradan ibaret kalacaktr. Gelir daha sonra ne denli ar
tarsa artsn, Duyun- Umumiye pay avm kalacaktr. Yeni szlemeye
sz konusu demenin 800 000 lira olarak geirilmesi, sadece muhase
bede ie yarar. Gerei temsil etmez. O payn 656 000in stne kma
yaca kesindir.
Rejinin btn Osmanl lkelerindeki yllk net geliri 1 288 000 ve
yitirilen vilyetlerdeki geliriyse 232 000 liradan daha az gsteriliyor.
Gazette Financierede yaplan dkmde, Reji gelirinin blm
yle:

REJNN GSTERD SZDE KOLAYLIKLAR

DEVLET HAZNESNE
DUYUN-I UMUMYEYE
REJ'YE KALAN

76 920
752 940
226 140

Grlyor ki Reji sermayesi, irketin savlad (iddia ettii) gibi


1 056 000 dolaylarnda deil, gazetenin yine Rejiden aldt bilgiye gre
1760 000 lira.
Bu bakmdan Reji, yeni szlemede Rumeli vilyetlerinin yitimi ne
deniyle doan zararlar ktktan sonra stelik bir de sermayesine yzde
12.8 kazan eklemi.

170

O )Yanl Hesap

Reji szlemesine, baka eyler arasnda ok nemli bir husus dr:


katlmamtr. Szlemenin dayand gre gre tekelin geerli olduu
alann klmesiyle deme o oranda azaltlmaldr.
Haydi bu istei yerinde sayalm. Ama una ne buyurulur? Reji'yic
ilk ttn tekeli szlemesi bundan 30 yl nce yaplmt. Tketim o za
mandan beri yzde 40 artmtr. Yitirilen vilyetlerin geliri dlse b:le
bu byledir.
Dolaysiyle, ttiin tekeli ilemleri 1883 ylma bakldkta ok ilerle
mitir.
mdi bu noktadan baklrsa, devletin yeni szlemede Rejiye de.'
yeni haklar vermesi, tam tersi, Rejiden yeni haklar almas gerekir, Bu
da doallkla Rejiden alman hkmet paynn arttrlmas yolundan ge
er her eyden nce.
Diyelim ki Rejinin istedii yem haklar esirgenmedi. Fakat zamam
sadece tekel alannn klmesi mi hesaba katlacaktr? Bu alann k
lmesiyle birlikte giderlerin de azalm olduu dnlmeyecek midir?
Eer Reji, imdiye dein 1 760 000 liray sermaye olarak kullanm
sa, bundan sonra ttn tekeli alannn daralmasivle sermavenin de azal
tlmas gerektii sonucuna varlmaldr. nk artk, nceki denli biivk
sermayeve gerek kalmayacaktr. Rejinin Makedonya'daki mallan 'mdi
nerededir acaba?
irket bu mallarn bir blmn Yunanistanda kurmakta olduu
rgtte kullanmaktadr. Bir blmn de Bulgaristan ve Srbistan h
kmetlerine satmtr. Sonuta, hi bir eyini yitirmemitir.
Bu gelirler, irketin tm Osmanl topraklarnda kulland serma
yenin (1 760 000 lira) bir parasn biimlemektedir yine de.
Reji bundan sonraki ilemlerinde, imdi Yunanistan'da kulland
sermayeye, Bulgaristan ve Srbistan ynnden denecek olan paraya
gereksinim duvmyacaktr.
Yukarda yaptmz hesaba gre, irketin net geliri, tekel alannn
klmesi sonucu, yzde 18 eksilmitir. irket sermayesinin de ayn oranda klm olduunu var sayacak olursak, 1 760 000 lira yerine,
1443 000 liraya indiini buluruz. Bunun sonucunda ttn hesaplar da
deiir. Yukarda sv.enenler uyarnca. Reji payna den 226 140 Mm
net gelir, yzde 11.8de kalmayp, yzde 15.Vya km olur.

171

I I ) -

S erm aye Sorunu

Reji, sermayesini, acaba niin kltmemitir? k: nedeni vardr bu


nun:
Onlardan birincisi udur:
Reji, devlete avans vermektedir. Bu avanslar iin yzde 6 faiz den
mektedir. Sermayeye, yzde 6 da kazan salanm bulunduundan, top
lam faiz yzde 12'ye ykselmektedir.
kinci neden, 1 760 000 liralk sermayenin, oktandr tekel ilemleri
ne yetmemesidir. Bu nedenle Reji, oktandr iki milyondan fazla ser
maye kullanmaktadr. Ancak irket, tamamlayc sermayeyi, ihtiyat ak
esi hesabna yazarak gizlemektedir.
irketin, byie bir kurnazla ba vurmasnn nedeni, eski szle
mede, sermayenin 2 milyonu amasiyle, faizin yzde 8'den, yzde 7'ye
ineceine degin bir madde bulunmasdr. Dolaysiyle Reji, yine yzde
8 faiz alabilmek iin, devlete yllardr, uydurma bir bte gstermekte
dir.
Byle uydurma saylar, yeni ayrcalk szlemesinde de byk rol
oynamaktadr. Yeni szlemeye, Rejinin Duyun- Umumiye'ye ylda
800 000 lira demesi yargs katlm. Bilindii gibi bu say gerekte
550-560 000 liradan ibarettir. Yine ayn szlemede Reji'n, yzde 6 faiz
alaca kararlatrlm. Reji, bundan baka, kendisi iin ylda 96 800 li
ra daha salyor ki bu, yzde 11.3 faiz demektir.
Szlemedeki srekli paralar, faizler, zarar dn adn tayan b
tn demeler, sadece muhasebe asndan nemlidir. Gerekteyse, ge
lirin devletle Reji arasnda blmn gizlemektedir.

172

Reji Geliri

imdi, Reji'nin, savatan nceki son 10 yl iinde salam olduu


gelirleri inceleyelim. Aadaki listede, salt gelirin yllk toplamlarn ve
sz konusu gelirlerden (Duyu- Umumiye pay dahil), devletin puyuv.
denle Reji'nin payna deni ayr ayr gsteriyoruz:

R E JN N N E T G E L R

YILLAR
1911/12
1910/11
1909/10
1908/9
1907/8
1906/7
1905/6
1904/5
1903/4
1902/3

GELR
(Osm. L.)
1 239 028
1 450 363
1 335 090
1 221 860
i 302 767
1 255 688
1 215 461
1 073 184
1 168 283
. 1 109 933

DEVLET PAYI
(Osm. L.)
966 852
1 099 443
1 030 944
960 397
1 019206
989 333
950 478
862 622
921 346
885 315

REJ PAYI
(Osm. L.)
272 176
410 920
304 046
251 46.3
283 561
266 355
264 983
210 526
246 937
222 618

On yln tutar, ortalama 1 236 165 liradr. Yeni szleme gereince


bu tutar, Rejiye, yzde 11.5 net gelir salyacaktr.

173

D Ttn Tketim inin Arttrlm as

Ttn tketiminin, geen ylki lde kalmayp, ok daha artaca


aktr. Her eyden nce, nfus art neden olacaktr buna. Dahas,
kentlerin bymesi, tarm ve sanayiin gelimesi sonucunda, ttn tke
ticilerinin says da artacaktr.
Reji son yllarda, yllk 7-8 milyon kilo ttn satmaktayd. Buradan
nfus bana ylda 1/3 kilo ttn der. Almanya'da bu say 1.5 kilodur.
Bu bakmdan, Trkiye'de, Almanyada kullanlan ttnn 1/5i bile
tketilmemektedir. Bu bakmdan, lkede gizli bir tketim gc vardr.
Bugn Trkiyede tketilen gerek tln miktar, Rejinin sattnn
ok stndedir. Kaakln nlenmesi konusunda btn nlemler aln
d takdirde, Reji gelirinin pek ok artmas doaldr.
Kaaklk sorunu ok nemli ve zm art olan bir sorundur.
Eer, ttn ekim ve ticaretini bask altnda tutan koullarn ortadan kal
drlmas ve nceki bandrol yntemine dnmek olanakl deilse, o za
man, ttn, kaaklnn btnyle ortadan kaldrlmas, halkn, lke
tarm ve sanayiinin ve maliye hzinesinin yararna olacaktr. Bylece,
gelir artacak, gider azalacaktr.
Dolaysiyle, Reji'nin dedii gibi, ttn gelirinin iki kat artmasn olanakl grmekteyim.

174

D -

Ttn Tekelinin G elecekteki Geliri

Ttn gelirinin hi deilse yzde 50 artiyle ortaya kacak olan so


nular ele alalm bir de:
Yukarda gelir zerine bir rnek vermitik. Buna gre, tm Osmanl
lkesinin ortalama ttn geliri 1 288 000 liraya ulayordu. Yitirilen Ru
meli vilyetlerinin geliri dldkten sonra geri kalan blgeye 1 056 000
liralk gelir dmektedir. Bylece, bugnk Trkiyede ttn gelirinin
yzde 50 lsnde art 528 000 liralk bir artklk (fazlalk) demek ola
caktr.
Yeni szleme koullar gereince yle bltrlecektir bu artklk
(fazlalk):
Devlet Hzinesine
Duyun- Umumiye'ye
Reji irketine

213 000 Osmanl Liras


201 800 Osmanl Liras
113 200 Osmanl Liras

Bylece, Rejinin net geliri, yzde 6.4 lsnde daha artmakta ve


indirilmemi sermayesine, yzde 18 lsnde kazan salanmaktadr.
lmlediimiz yzde 50 artla birlikte ttn satndan doan b
tn net gelirler u biimde bltrlecektir:
Devlet Hzinesine
Duyun- Umumiye'ye
Rejiye
TOPLAM

289 920
954 740
339 340
1 584 000

Osmanl Liras
Osmanl Liras
Osmanl Liras
Osmanl Liras

Duyun- Umumiyeye verilen payla, devlet haznesine verilenin top


lam 1 244 660 liradr.

Onbirinci Blm

11 :

A )Borlardan
Kurtulu
Yolu

Trk mliyesinin gelecek gelimesini inceledikten sonra, bizi zel


likle ilgilendiren devlet borlan sorununa dnebiliriz:
Bor deiimi ve borlarn devlet rantna dntrlmesi konusun
daki dncemizi daha nce aklamtk. Yaptmz inceleme ve irde
leme, bugn, borlara gvence gsterilen gelirler, hazine tahvillerinin,
yeni dzensiz borlarn tmn ve eski dzensiz borlarn bir blm
n demeye yeterli olann stnde bir deere sahip bulunduunu a
a koymutur.
Bizim, Osmanl borlar konusundaki nerimiz, gvence yntemi
nin sadeletirilmesini de kapsyordu.
Aadaki sayfalarda, yine, gvencelerin sadeletirilmesine dnyo
ruz:
Borlar gvencesi son derece karktr bugn. Yntem ve sistem
den yoksundur. Borlanma gvencesi, imdiye dein rastgele hesaplarla
salanm ve borlar arttka, gvenceler birbirine karmtr.
Bir blk gvence, sadece, birletirilmi, deitirilmi borlarla, dll devlet tahvillerinin denmesine zgdr. Dahas, her yeni borlan
maya, ayr ve zel bir gvence gsterilmitir. Ancak bu durum, birka
devlet gelirinin, zamanla birka borlanmaya gvence gsterilmesine en
gel olmamtr. Bylece, devlet gelirinden kimisi birka kez rehnedilmitir.
Deitirilmi ve birletirilmi borlarn gvence gelirlerinin fazla
lar, br borlarn gvencesine ayrlmtr. Tm lkeye ilikin gvence
lerden baka, yerel gvenceler de vardr. Btnyle gvenceye ayrlm
gelirler yannda blmse! (bir blm gvenceye ayrlm) gelirler de
bulunmaktadr.
rnek olarak, yzde 4 faizli 1908 yl borlanmasn alalm ele. Bu
bor, gmrk resmi geliriyle gvence altna alnmtr. Yine de o, b
tn gmrk gelirlerine uzanmamaktadr.
Gerekteyse, btn gmrk gelirleri, daha nce rehnedilmitir.
kar yol olarak, 1908 borcunun, gmrk geliri artklariyle (fazlalariyle)
gvenceye alnmas kararlatrlmtr.
F/12

178

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Gmrk gelirlerinden, 1902 yl gmrk borcu ve, yzde 4 faizli 1901-5


yllar gvence tutarlar indirildikten sonra kalan artn (fazla) 1908
borcunun gvencesini biimlemesi kararlatrlmtr.
Fakat, sz konusu gvenceye ek olarak, borsa, aar, koyun resmi ve
baka gelirler de gvence olarak gsterilmitir. Sz konusu gelirler daha
nce de rehnedildiinden Duyun- Umumiye ynetimindedir. Dolaysiyle, onlarn sadece artklar gvence grevini yklenmitir.
Ayn artklar baka borlara da gvence biimlemekte olduundan,
eski gvenceler ayrldktan sonra kalan 1908 borcunun gvencesi olmu
tur.
Gvencelerin bu denli karmak oluu, devlete pek ok glk kar
makta ve alacakllara da zarar vermektedir. Gvence grevi yapan ge
lirlerin denetim ilemi bylece glemekte ve gereksiz giderlere neden
olmaktadr, rnein, btenin pek ok ayrntsn denetlemek gerek
mekte, her vilyetin gmrk, tuz, ispirto, ttn, damga pulu, ipek, para
cezas, avlanma, r ve koyun resmi gibi gelirleri ayr ayr hesap edil
mektedir.
Halbuki, tahl rleri ve koyun resmi, tamamen rehnedilmemitir.
Kimi vilyetlerin, dahas sancaklarn geliri ayr ayr rehnedilmitir. So
nuta, yle bir durum domutur ki, artk bor tahvillerine sahip bulu
nanlar alacaklarna gvence gsterilen bte ayrtn (fasln) denetle
mee kalksa byk bir kemeke doacaktr.
te bu nedenle, gvenceleri denetleme grevi, halen var olan Dei
tirilmi ve Birletirilmi Borlar Kurumuna braklmtr. Duyun- Umumiye de, ileri basitletirme gerekiminden domu ve tzel kiiliiyle,
deiik borlar arasnda bir balant kurmutur. Bu kurumun kurulma
s, sorunun zm deil, karlalan glklerin doal sonucudur.
Duyun- Umumiye, btn borlarn gvencesini ynetmekle birlikte,
gerekte ancak, deitirilmi ve birletirilmi borlar tahvilleriyle, dll demiryolu tahvilleri sahiplerinin vekilidir.
Duyun- Umumiye ynetim kurulu, sadece, sz konusu tahvil sahip
lerince seilmekte ve biimlenmekte, sadece tahvil sahiplerine kar so
rumlu bulunmaktadr. Bununla birlikte, 1882den, yani, Duyun- Umumi
ye kurulduundan beri, borlar arasndaki oran btnyle deimitir.
Aa liste, bir yandan, deitirilmi ve birletirilmi borlarla, dl
l demiryolu tahvillerinin, te yandan da kalan borlarn, tm borlara
orann gstermektedir:
TM BORCA
YIL
BORCUN ADI
ORANI (Yzde)
1882
Birletirilmi - Deitirilmi
87.7
Borlar ve Demiryolu Tahvilleri
1882
Geri kalan borlar
12.3
1911/12
Birletirilmi - Deitirilmi

179

BORtLARDAN KURTULU YOLU

1911/12

Borlar (33) ve Demiryolu


Tahvilleri
Geri kalan borlar

37.4
62.6

Bor oranlatnn btnyle deitii grlyor. Son zamanlarda,


birletirilmi ve deitirilmi borlarla, diinl demiryolu tahvilleri d
ndaki borlar, sermayece ounluu biimlemektedirler. Ama, oun
luu biimleyen alacakllarn, Duyun- Umumiye'de vekilleri yoktur.
Gerekte onlar, 'Trk mliyesi zerinde hibir denetim uygulamamak
ta ve bu grev, nc kii ynnden yerine getirilmektedir. ounlu
u biimliyen tahvil sahiplerinin, maliye nezaretine neden hi gven
meyip de, zerimde hi bir sz hakkna sahip bulunmadklar Duyun-
Umumiyeye gvtendikleri anlalmamaktadr.
Duyun- Umumye'ye gelince: Bu kuram, bor gvencelerinin ou
nu elinde toplarmakla, bu konudaki denetimini biraz kolaylatrmsa da
karklk ve gilkleri giderememitir. Bylece Kurum, pek ok yne
ba vurmak ve iaralarmda bir iliki bulunmayan pek ok ilem ve he
sapla uramak ^zorunda kalacaktr.
Eer btn borlar birletirilip, genel bir devlet rant kurulacak olursa, sonuta givenceler birletirilmi olacaktr. O zaman, her borcun
ayr gvencesi bulunmayacak, imdiye dein ayr ayr kalan btn g
venceler, genel bir borcun genel gvencesi grevini grecektir toplu hal
de. Bylece muhasebe yntemi de son derecede sadeletirilmi olacak
tr.
te yandan, gvence ieriinde de bir takm deimeler yaplmas
nn, gerek alacakllar, gerekse Trkiye iin yararl olup olmayaca so
runu var ortada. Gvencelerin dank ve paral bir durumda bulun
mas, borlar dolama karldklarnda egemen olan rastlantsal ko
ullarn rndr. Borlar birletirilince, gvence olmaa en elverili
devlet gelirini semek kolaylar.
Gvencelerin ne gibi koullar tamas gerekir? Gvenceye ayrla
cak bte gelirleri, en salam ve kolayca denetlenebilecek gelirlerden
seilmelidir. Bu gr asndan, gmrk resmi gelirinin aar, koyun
resmi ve damga pulu gelirinden daha salam gvence biimleyecein
den kuku duyulmaz.
Gmrk gelirleri ok belirli bir yntem ve sk bir gzetim altnda
pein olarak alndndan, vergi kalnts (bekaya) diye birey orada sz
konusu olmaz. Gmrk kasasnn teftiiyle, gelirin kesin tutan derhal
anlalr.
Gmrk resmi gelirleri, btn lkelerde artma eilimindedir. Tr
kiye'de de byle olacaktr.
(33) 1914 yl borcu, deitirilmi, birletirilmi borlarn, btn borlar top
lam na oranm daha d a arttrm tr.

180

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Dolaysiyle biz, gmrk resmi gelirinin, bor gvencesi olarak aln


masndan yanayz.
Daha bugnden iyi bir gvence grevi gren baka bir gelir de M
sr vergisidir. Bu gvence, Trkiyedeki alacakllara, dorudan doruya
Msr hkmetince denmektedir.
Dou demiryollariyle birlikte, br demiryollarndan alnmakta olan gvence geliri de ayn dorultudadr. Bu gelirler de, devlet alacak
llarna, hi bir gidere gerek kalmakszn denmektedir.
Duyun- Umumiyenin yllk hesaplarna baklrsa, devlet btesin
de gvence olarak, hi bir gidere gerek kalmakszn veya ok az bir gi
derle denetlenebilecek u gelirlere rastlyabiliriz:
1. Ttn r.
2. Ttn tekeli.
3. Gmrk resmi.
Bunlara tuz tekeli de eklenmelidir. Bu tekel, bizzat Duyun- Umumiyece ynetilmektedir. Ynetimin bu uurda giderleri olmas doaldr.
Fakat bu giderler, sadece tuz retimi, tamas ve satm iindir ve mal
denetime bal bulunan arasnda yer almamaktadr.
1911/12 ylnda tuz lekelinin brt geliri 1 271 703 liradr. Bunun
202 692 liras Rumelivilyetlerinin paydr. Dolaysiyle, sz konusu vi
lyetlerin tuz geliri, nettuz gelirinin yzde 22'sioranndadr.
Tuz tekelinin iletilmesi iin 351 928 lira harcanmaktadr. Byleee,
tuz gelirinin net geliri 919 775 liradr.
Rumeli vilyetlerinin yitimi sonucu, sz konusu gelirin yzde 22
azalacam varsayarsak, genel tuz tekeli gelirini net 717 000 liraya in
dirgeriz.
Tuz tketimine gelince, o imdiye dein ayn miktarda kalmad
gibi bundan sonra da kalmayacaktr. Tuz sarfiyat gittike artaca gibi,
onunla birlikte, tuz tekeli geliri de artacaktr doallkla. u liste, sa
vatan nceki beer yllk dnemde, tuz tketiminden salanan brt
geliri gstermektedir:
1896'dan 1900'e dein
1901den 1905'e dein
1906dan 1910a dein

84 527 000 Kuru


97 464 000 Kuru
114 245 000 Kuru

Kolay ve gvenli biimde denetlenebilecek bir gelir daha varsa o


da, kazan vergisi geliridir.
Bu vergi kent ve kasabalardan toplanmaktadr. Yaknda yaplacak
reformdan sonra kolayca denetlenebilecektir.
Yukarda yapm olduumuz hesaba gre, kazan vergisi slah edi
lip, yabanclara da uzandnda yllk gelir cn az bir milyona yksele
cektir.

SI

BORLARDAN KURTULU YOLU

Daha nce gsterilen gvence gelirlerini anlattmz yntemle top


larsak u snuca ularz:
GVENCE GELRLERNN LSTES
Gmrk resmi geliri
Msr vergisi
Demiryollar
Ttn gelirleri
Tuz gelirleri
Kazan vergisi gelirleri
TOPLAM

5 000 000
750 000
100 000
1 200 000 1 500 000
700 000
1 000 000
8 750 0009 000 000

lira.
lira.
lira.
lira.
lira.
Ura.
Ura.

Yaptmz ayrntl dkmde alman bor (nerdiimiz bor dei


tirme ve birletirme ilemi uyarnca) 6 000 000 Osmanl liras tuttuu
halde, gsterilen gvence (yine hesabmz uyarnca) 9 000 000'u bulmak
tadr.
Dolaysiyle, gvence gsterilen gelirler, borcun bizim gsterdiimiz
kadarn gvence altna aldktan baka, hi deilse 1 milyar franklk
yeni bor almaa elverilidir. nerdiimiz mal reform tasars, mli
yenin dzeltilmesi yan sra, demiryolu yapm iin gerekli parann bu
lunmas ve alacakllarn karlarnn daha iyi savunulmas konularn
da kapsamaktadr.
Tasarmz uygulanrsa, Duyun- Umumiye giderleri azalaca gibi,
ilemleri de ok basitleecektir. Sz konusu kuruluun vermekte oldu
u bilgilere gre, gmrk resmi gelirinin denetlenebilmesi iin sadece
1911/12 ylnda 7925 lira harcanmtr.
Ayn yl, kuruluun 1 15 i 185 lira tahsil ettiine baklrsa (gmrk
vergisi olarak), 5 000 000 liralk geliri denetleyebilmek iin, 40 000 lira
harcanmas gerekecektir. Msr vergisiyle, demiryollar gelirleri, hi bir
gidere yol amamaktadr.
Reji koullar uyarnca, ttn gelirinden Duyun- Umumiye'ye veri
len paylar iin de bir gider sz konusu deildir. Bandrol yntemi ko
nulduu takdirde gmrk gelirlerindeki durum kacaktr ortaya.
Dolaysiyle, bandrol yntemiyle, 1.5 milyonluk ttn geliri topla
mak iin sadece 12 lira harcanacaktr ( o da bandrol kd parasdr).
Listermzde gsterdiimiz gibi, tuz gelirinin, ylda 700 000 lira tutan
gelirinden btn giderler dlmtr.
te yandan, kazan vergisi denetiminin, gmrk vergisi denetimin
den daha g olacam varsaydracak bir neden bulunmamaktadr. Bu
bakmdan, ylda 1 milyon lira dolaynda bulunan kazan vergisinin, ton
lama, hesap ve ynetim gideri iin 8 bin lira gider lmlemekteyiz.
Bylece, sz konusu vergilerin ynetim giderleri, toplam olarak 60 bm
liraya varmaktadr. Bu toplamn gerek miktar daha azdr. rnein

182

T R K Y E N N M A L TU TSA K LI I

biz, gmrk vergisinin denitimi iin 40 lira masraf yaplacan syle


mitik. Ancak onun imdiki tutar 8 bin lira bile deildir.
Halbuki denetim mekanizmas, gmrk gelirinin bir ya da be mil
yon olmasiyle deiiyor deildir. Duyun- Umumiye de yllk hesaplarn
da, gmrk denetimini kendisine hi denecek denli az bir gidere mal
olduunu itiraf etmektedir.
Ksas, Duvun- Umumiyenin yllk giderlerini, bu i iin 6U bin lira
sayyoruz. Bilindii gibi bugn, kurumun yllk giderleri daha oktur.
Bunlar, 1911/12de 773 365tir. Bu tutardan, tuz tekelinin iletilmesi iin
351 929 lira, arap dsatm (ihrac) dl iin 6338 lira dlmelidir. O
halde kurumun ynetimsel giderleri 415 098 liradr. Bu bakmdan, bizim
nerdiimiz mal reformda 350 000 liradan ok bir arttnm salanm olacaktr.
Bu sonucu inceliyebilmek iin, Duyun- Umumiye giderlerini daha
ayrntl biimde ele almalyz.
Kuramca karlan hesaplarda gvenceler u blmlere ayrlmakta
dr:
1. Birletirilmi ve deitirilmi borlar ve dll demiryolu tah
villerinin gvenceleri.
2. br borlarn gvenceleri.
Bilindii gibi, ikinci blm borlarn denetimi, Duyun- Umumiyeye bir ek grev olarak verilmi ve onlar yava yava kurumun yneti
mine girmilerdir. Bu ek greve karlk, denetlenen gelirlerin belli bir
yzdesini vermektedir. Bu i iin kuruma sadece 1911/12 ylnda 110 000
lira denmitir. Yukarda sz edilen 415 098 lira ynetim giderlerinden
bu 110 000 lira dldkten sonra kalan 305 098 lira, birletirilmi ve de
itirilmi borlarla, dll demiryolu tahvilleri gvence gelirlerinin gi
derlerine karlk olur.
Duyun- Umumive'ce yaynlanan hesaplarda (yllk hesaplar), hi de
nebilecek denli az bir giderle tahsil edilen u gerlere rastlamaktayz:
1.
2.
3.

Ttn r
476 273.51 lira
Ttn tekeli
874 753.42 lira
Baka devletlerin ynetimine
geen vilyetlerden toplanan vergiler
164 019.74 lira
4. Gmrk resimleri
1 151 185.10 lira
5. htiyat akesinin faizleri
81 325.84 lira
TOPLAM
2 647 557.52 lira

Tuz gelirinden, iletme giderleri karldktan sonra kalan net gelir


de yukarki toplama eklenmelidir. Bu gelir, 1911/12 mal ylnda 951 921
liraya varmaktadr. Bylece, Duyun- Umumiyenin hi masrafsz topla
m olduu para 3 707 478.95 liradr.

b o r la rd a n

k u r tu lu y o lu

183

Birletirilmi ve deitirilmi borlarla, dll demiryolu tahvilleri


gvencesinin btn geliri 5 090 836 liradr.
Bu tutar, tuz gelirinin btn brt gelirini kapsar. Net geliri bulmak
iin, tekeli iletme giderleri, vukarki tutardan dlmeliir. 1911/12 y
lnda, bu konuda yaplan masraflar 311 872 liradr. O halde, btn net
gelir, 4 779 054 liradr.
Duyun- Umumiyenin, hi masraf etmeksizin tahsil etmekte olduu
vergi gelirinin toplam, y^ani 3 707 478 lira, btn gvence geliri olan
5 090 836 liradan karlrsa, ancak, geri kalan 1 071 576 lira gibi kk
bir tutarn gidere gerek gsterdii saptanm olur.
ite, Duyun- Umumiyenin, tahsili ve ynetimiyle urat gelirler
bunlardr. Kuruluun bu konudaki uras, yukarda da gsterdiimiz
gibi 305 098 lira gidere yo] amtr. Bu gider toplamndan, ttn r
ve gmrk resimleri giderleri gibi, toplam 11155 liraya varan kk gi
derleri de dmek gerekir. Sonuta, kuruluun ynetim gideri olarak
293 943 lira saptanm olur.
Ksas, Duyun- Umumiye, 1071 576 liralk gelirin denetimi iin
293 943 lira masraf etmektedir. Bylece, mal denetim giderleri, her yl,
denetlenen gelirlerin yzde 27'sine varmaktadr.
Duyun- Umumiye denen kurumun, bu denli pahalya oturan deerli
ilevlii, acaba nerede ortaya kyor?
Duyun- Umumiye'ce o denli byk giderlerle tahsil edilmekte olan
bte giderlerini ylece gsterebiliriz:

Y N ET M SEL G D E R L E R E YOL A A N

GELR TR
ikiler
Damga pulu
Damga pulu (ek)
Balk resmi
ipek resmi
Para cezas
TOPLAM

G V E N C E G ELRLER

1911/12 YILI GELlR


357 146.43
461 442.83
44 721.35
67 653.17
90 661.49
6 946.12
1 028 571.39

Yukarda gsterdiimiz, 1 071 576 liradan azdr bu toplam. Aradaki


ayrm, 1911/12 mali yl btesi dndaki 13 503 liralk gelirle, geen
yllar kalntsndan (bekaya) tahsil edilen 29 500 liradan ileri gelmekle
dir.
Hesapla bulduumuz 1 028 571 liralk geliri denetlemek iin 293943

184

TRKYENN MAL TUTSAKLII

lira sarf, dilmitir. Bu gider, Maliye Nezaretinin, ayn gelirin tahsili iin
yapt n eraflarn dndadr.
Biit. enin bu ayrtnn (fasl) denetiminin pek karmak bir meka
nizmay gereksindii grlyor. Mal denetimin pahall da buradan
ileri gelmektedir. Dolaysiyle, byle bte ayrtlar, gvence ii grmeye
elverili deildir pek. nk, anlan denetim uruna, btn vilyetlerde
ele aan ve memur altran bir mekanizma zorunluu kendini gsI. .rmektedir.
Aslnda, bunlarn tm gereksizdir. nk, bylesine derdi bulun. .avan ve bor gvencesi grevi yapacak gelirler de vardr.
Artk incelememizin sonuna gelmi bulunuyoruz. Bu noktada sy
leyeceim birka sz daha kalmtr:
Avrupa'da oktan bir .yana braklan, fakat Trkiye'de nedense, uy
gulamasndan hl vazgeilmeyen, yllk bor itfas yntemi kaldrlma
ldr. Bylece, devlet btesi bir arlktan, kendini cendereye alan bir
baskdan kurtulmu olacaktm.
dll demiryolu tahvilleri olaanst itfalarla, daha zararl duru
ma gelmitir.
Her yl yzbinlerce liralk yitime yol aan Ttn Reji'si kaldrla
rak, onun yerine bandrol yntemi getirilmelidir.
Duyun- Umumiye rgt basitletirilmeli ve daha az masrafl bir
duruma getirilmelidir. Buysa, imdiki gibi deiik ve karmak gvence
sistemi yerine, btede zaten bulunan ve yukarda gsterdiimiz gibi, ma
l denetimi ar giderlere yol amyacak gelirlerin gvence gsterilme
siyle olanakldr.
Pariste yeni bor, mal kurumlarca Trkiye'ye kar izlenen politi
kaya uygun biimde alnmtr. Yksek faiz alma ve karmak bir g
vence sistemine bavurma biiminde zetlenebilecek bu mal politika
Trkiyeye pek zararl olduu gibi, alacakllar iin de gittike byyen
tehlikeler yaratmaktadr.
Savdm btn olgulara karn, unu da vurgulamak isterim: ne
rilerim, Trkiye borlar tarihinden domutur. lkenin gelecekteki ya
zt ne biim alrsa alsn, Trkiyeyi gelecekte kimler ynetirse ynetsin,
aktardm nerilerin gereklik alanma.kabilmesi, mal karlar ve eko
nomik gelime asndan kouldur (arttr).

Onikinci Blm

187

A )Devlet Tekeli Sorunu

Avrupa lkeleri, Trkiyede kazan vergisinin yabanclara uzanmas


yannda, birtakm tekeller yaratlmasna da raz olmulardr. Yaratlma
sna raz olunan tekeller, petrol, eker, ispirto, oyun kd, kibrit ve sigara kdna zgdr.
Bu tr izinlerin, hukuk kurallarna ne denli uyduunu, bir devletin
i politikasna bu denli el uzatmann, uluslararas hukukla ve Trkiye
nin yabanc lkelerle yapm olduu szlemelerle ne denli badatn
tartacak deiliz.
Gerekte Trkiye, yabanc lkelerden izin almakszn hi bir i ya
pamaz duruma gelmi olduundan, tekeller konusunda koparlan izin
bile sevindirici bir baardr. nk Trkiye bu sayede, mal politika
snda bir tr zgrlk kazanacaktr.
imdi ortaya kan belli bal sorun, devletlerin itiraz hakknn or
tadan kaldrlmas ve tekelin bamszca uygulanmasdr.
Trkiye, tekel yaratmak zorunda deildir. Osmanl hkmeti, dev
letlerden kopard tekel iznine uygun olarak tketim resmi yntemini
getirebilir.
Tekel ynteminde devlet, tekel maddesinin hem yapcs hem sat
cs oluyor. Bu da lkede yapm satm zgrln kstlyor. Halbuki,
tketim maddelerinden sadece vergi almakla yetinilecek olursa, o zaman
Verkes bu tr maddelerin alm ve satmnda bamsz kalacak ve dev
lete yapt ii iin vergi deyecektir.
Demek ki sorun tekel mi, tketim vergisi mi? biimine dn
yor.
Yukarda andmz anlamda tekelcilie giriildiinde, hkmet, y
netimsel ilevliinden ayrlarak, ticaret ve sanayi alanna girmi olacak
tr. Sanayilemi Avrupa lkelerinde bu alana geme eilimi oktan beri
vardr kukusuz. Bu tr lkelerde hkmetler, demiryollarnn, maden
kmr ocaklarnn, fabrikalarn, atlyelerin malikidir.
Avrupa lkeleri bu yola gitmezden nce, uzun bir ynetimsel gelime
ve sanayi dnemi geirmilerdir. Tekeller yaratlmas sorununda, nem
le dikkate alnmas gereken bir husustur bu.
Bat Avrupa, sanayi geliiminin son evresine girdii halde, Trkiye
henz banda yer alyor. Dolaysivle, bugn Avrupaya yararl olan Tr
kiyeye zararl olabilir.
Avrupa, bugn, dzeniyle ayrcalk kazanan ynetim yntemini ve

188

T R K Y E 'N N M AL TUTSA KLI I

devlet mekanizmasn yzyllar sren almas sonucunda elde etmi


tir. Trkiyeyse henz balangcnda bulunuyor bu grevin. Acaba h
kmet, ordusunun, ynetimini, yargyerlerini (mahkemelerini), okulla
nn slahla urat bir dnemde, tekellerin gayet g ve karmak i
lemlerine zaman ayrabilecek midir?
Avrupa lkeierinin ynetimsel ve ekonomik uygulamas, siyasal par
tilerin yer ald bir toplumun ok etkin siyasal yaam, eksiksiz bir kamuovu ve basn, bilim adamlar, bilimsel dernekler ynnden denet
lenmektedir. Trkiye'deyse bunlarn tm ilkel bir durumdadr.
Avrupa lkelerinde hkmetler snai ilemlere, sanayi ilevlerine,
ancak sanayi gelitikten sonra giriiyorlar. Trkiyedeyse durum bun m
tersi. Devlet, tekelciliiyle, daha yavru durumundaki sanayii bomak is
tiyor. Hi deilse, onu kstekliyecek tehlikeler yaratyor.
Avrupa sanayiinin geliiminde u etmenler rol oynamtr:
1. Sanayi burjuvazisinin douu.
2. Tketimin artiyle, sanayi mallar pazarlarnn gelimesi, kii
sel karlarna sk skya bal bulunan giriimcinin, kendi alann b
ytmek amacivle olaanst bir dnce ve g sarfetmesi.
Devlet memurundan, sanayi ve ticaret alannn gelitirilmesi iin,
kukusuz zel bir g sarfetmesi beklenemez. Devlet, bat Avrupa'da ol
duu gibi, gelimi ve dnya pazarlariyle ilikisini kurmu byk sana
yie sahip bulunursa zel giriim, o zaman ikinci plana itilebilir. Devlet
memurlar, o zamar, sanayi ileriyle uraabilir. Trkiye'deyse tersine,
herey henz ilkel aamadadr ve zel giriimcinin giriim gcne ba
ldr.
Trkiye'de; nce, giriimciler grubunun ortaya kmasna olanak ta
nnmal, zel giriim tevik edilmelidir.
Dolaysiyle, sanayi ve ticaret, tekellerle kstlanmamaldr.
Birok yldan, zellikle merutiyet iln edildiinden beri, Trkiye'
de sanayiin tevik ye korunmas gerekiminden sz edilmektedir. Birok
giriimin teviki iin yasalar karlmaktadr. Devlet, sanayi ve ticaret
alanm kendisi alnca tevik yasalarnn anlam da kalmayacaktr.
Ttn vaann lkeye verdii zararlar az mdr? Bir zamanlar Tr
kiyede ttn yapmclar ve kk apta ttn tccarlar vard. Bunlar
tln ileverek ve salarak az ok kazanmaktaydlar. imdiyse, onlarn
verini, Trkiyeden Avrupaya her yl 200 000 liray, kazan ad altnda
karan Reji almtr.
Ttn tekeli, ttn sanayiini mahvetmitir.
te yandan, bu sanayi kolu, eskisinden ayrml (farkl) olarak M
srda da gelimitir. Aslnda, Msrda ttn ekilmemektedir. Msrl t
tncler, Trkiyeden, Yunanistan'dan ve baka yabanc lkelerden al
dklarn ilemektedirler.
Trkiye'yse dnyann ttnle uraan i yerlerine mal yetitirmek

DEVLET TEKEL SORUNU

189

tedir. Ancak, Trkiye'nin da satmakta olduu hemen tmyle ham t


tndr. ilenmi ttn sat yok denecek denli azdr.
lkede da satlan ilenmi ttn, sigarann deeri ancak 7 milyon
kuru olduu halde, ttn dardan alarak ileyen Msr'n d satm
50 milyon kurutur.
Msrl ttncler, zellikle Trkiyeden ttn alp ilediklerine g
re, Trkiye, ttnn ham olarak salmaktan kurtulup d satm deerini
neden en aa Msr aamasna kartmasn? O zaman, Msr'la Trki
ye arasnda, ilenmi ttn satmndan doan korkun ak kapanacak
tr. Msr, zellikle Trk ttnn ileyerek kazand bu paray, asln
da Trkiyenin srtndan ve uyank davranmaymdan kazanmaktadr.
Trkiyeden da, ilenmi ttn satmnn pek geri bir aamada bu
lunuu Reji yzndenir. zel giriimin. Reji yznden alan bulamaymdandr.
Baka sanayi dallarnda da devlet tekeli yaratld takdirde bu dal
larn kbeti de az ok ayn olacaktr.
Sanayiin geliimi konusunda, ticaretin bamszl ve zel giriim
den daha nemlisi, pazarn geniletilmesi, yani ekici miktarnn arttnmasdr.
Avrupa kentlisinin yaamn Anadolu kylsnn yaamiyle kar
latrnz. Avrupa sanayiinin geliimiyle, Trkiyenin geriliini o zaman
anlarsnz.
Eer lallt, dzenli kent ve kasabalarda yaar, salkl ve bakml
konutlarda oturur, ev ve sokaklarn, havagaz veya elektrikle aydnla
trsa uygarln yaratt eyadan yararlanr, iyi giyinir, sk sk st ba
deitirir, gazete okur, uygar elence aralarm gereksinirse, sanayi ve
ticaret mamullerine daha ok ilgi gsterir, sanayi mallar pazar geliir.
Yok eer halk, kulbelerde yaar, hasrda oturur, ok basit giyinir,
masasz, sandalyesiz, atalsz, bakz yemek yerse, sanayie yer kal
maz.
Tketiciler karlmaldr ortaya. Sanayiin geliimi, uygarln geli
imi demektir. Dolaysiyle halkn uygar gerekimleri arttrlmal ve hal
kn basit yaam daha onatl (mreffeh) bir yaantya evrilmelidir.
Ancak yeni gerekimlerin yaratlmas ve arttrlmasnda en nemli
olan ey ucuzluktur.
Geni pazarlar olmadka, yani ok sayda alc bulunmadka, g
l yerli sanayi kurulamaz.
Modem fabrikalar geni pazarlara dayanmakta ve ok sayda alc
lara umut balamakladr. Dolaysiyle, bir lkede, tketici saysnn artiyle, fabrika says a artar.
Trkiyede ncelikle ucuz metaa gerekim vardr. lke, tarm lkesi
olduundan, ancak, da sataca tahl araclaiyle gelir salyabilmektedir. Halk, bu yoldan elde edecei parayla, daha ok mal alabilmelidir.
Tarm riin fiyat, yksek tutulmal ve fabrika mallan ucuzlatlmah-

190

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

dr. Halkn maddi durumu, ancak byle dzelebilir.


Tketim gc, ancak byle arttrlr. Tketimin artna bal ola
rak, fabrika ve baka i yerleri alr. zel giriimciler i yeri amay
ancak bu yolda kazanl grr.
Btn devlet tekelleri, fiyatlar arttrmaa eilimlidir. Ortada ya
rma tehlikesi kalmaynca, fiyatlar gereinden ok ykseltmek tekel
ler iin pek kolaydr. Sonuta, yapma bir pahallk doar. Tketim ar
t durur.
Konuyla ilgili en uygun rnek ttn Rejisidir. Sylediimiz gibi Re
ji, 1884 ylnda ilevlie gemitir. Fakat, rgtn kurarak geni lde
almaya koyulmas iin epey zaman gemesi gerekmitir.
Dolaysiyle, Rejinin ilk yl iinde elde ettii sonular, gerei tan
olarak yanstmayacandan hesap d braklabilir.
Ondan sonra doal bir ak izleyen vl iinde, yani 1885/6, 18S6/7,
1887/8 mal yllarnda kurumun ortalama 5 771 272 kilo ttn sattn
bilmekteyiz.
Rejinin, 30 yllk ayrcalk (imtiyaz) sresinin sonuna rastlyan
yllk dnemlerdeki ttn art, yani 1908/9, 1909/10 ve 1910/11 bte
yllarnda, ortaiama ttn sat her yl iin, 8 083 104 kiloya kmtr.
Dolaysiyle, ttn tketimi, eyrek yzylda, sadece 2 311 832 kilo
gramlk, yani yzde 40Ik bir art gsterebilmitir. Bu sre iinde n
fusun da artt, kent ve kasabalarn byd dikkate alnrsa, ttn
tketiminde grlen bir artn pek nemsiz olduu derhal aa kar.
Rejinin, lkede ttn tketimine engel olduunu kantlayan bu sa
y ve oranlardan baka saysal kantlar da bulunmaktadr.
Bilindii gibi Badat Vilyeti, ttn sorununda ayr bir oran (mev
ki) almakta, Rejinin tekelcilik blgesine girmemektedir. Btn lkede
dar anlamiyle ttn tekeli egemen olduu halde, Badat vilyetinde n
ceki bandrol yntemi geerlidir. iki yntem arasndaki ayrm anlaya
bilmek iin, Badattaki ttn tketim artna gz atmal.
Vilyette, ttnden bandrolle alman vergi tarifesi hep eski durum
da kaldndan, bu vergiden salanan gelir, vilyetin tketim derecesi
ni kesin biimde aklayacaktr. Reji rneinde ele aldmz yllarn he
saplarn burada da kullanacaz.
Bu yllar iinde Badat vilyetinde salanan ttn geliri aadaki
gibidir:
Birinci Dnem
45 609 Osmanl Liras
ikinci Dnem
47 416 Osmanl Liras
Aradaki ayrm, 28 807, yani yzde 63tr.
Ksas, Reji yntemi geerli olmayan Badat vilyetinde ttn t
ketimi yzde 60tan ok artt halde, Reji tekelinin egemen olduu vi
lyetlerde bu art oran yzde 40'ta kalmtr.

DEVLET TEKEL SORUNU

191

Bu sre iinde Badat vilyetinde nfusun, br vilyetlere bakl


dkta daha ok artm olduunu kimse ileri sremez. Reji ynetiminde,
stanbul, Selnik, zmir gibi byk tketim merkezlerinin de bulunduu
hesaba katlrsa, ttn tketiminin, Badat'ta deil, Reji ynetimindeki
vilyetlerde daha ok artmas gerektiini karsamak hi de g olmaz.
Eer gerek, bunun tersi biimde kyorsa karmza, onun nedeni,
Rejinin fabrika ttn fiyatlarn ok arttrm ve ttn tketimini b}-lece ksteklemi olmasndandr.
Daha nce de sylemi olduum gibi, devlet tekeli, tekel fiyatlarn
arttrmak eilimindedir. Bu arttrma eilimi, rekabet yokluu nedeniyle
daha ok kazanmak belklik (ihtimal) ve umudu yannda, genellikle h
kmet mekanizmasnn slah almasndan ileri gelmektedir.
te yandan hkmet mekanizmasnn yabanc sermayeyle almak
ta ve bu uurda yksek faizler demekte bulunduu da gzden uzak tu
tulmamaldr.
Sz konusu nokta, zellikle Trkiye iin byk nem tamaktadr.
Yeni devlet karlar oluturmak, her eyden nce, tekel rgt ve a
ltrlmas konusunda gerekli sermayeyi salamak, yani bor almak de
mektir. Ancak, borlar Trkiyeye pek pahalya oturmaktadr. nk fa
izler fahi derecededir. Alacakllar ar ayrcalklar koparmaktadr
lar.
Ksas, hkmet, Avrupa'nn izin verdii birka tekeli iletebilmek
iin, ar faizli yeni bor szlemeleri yapmak zorunda kalacak, byle
byk ve kark ticaret giriimlerini ynetmee yetenekli, teknolog ve
drst memur ve iiler altrmak zorunda kalacaktr.
Sradan ynetimsel iier iin yetenekli memur bulunmad bir s
rada, ince ticar hesap ve dnceleri kapsyan ekonomik ilemlere gi
rilmesi son derece gtr. Btesinde henz denge kuramam, vergi
toplad srada bavurulan en aalk kt kullanmlar (su-i istimalleri)
bile nliyememi bir hkmet iin byle bir giriim olanakszdr.
Ticar ilemleri bilmemek nedeniyle yaplan her yanl, ba vurula
cak her kt kullanm (sui- istimal), tekel fiyatlarnn artna yol aa
caktr. Bilgisizce ilerin zararlarn giderebilmek iin fiyat arttrmma
bavurmak en kolay yol olacaktr.
Btn bunlar, sonunda tketicinin zararnadr. Fakat, mal aralar
ok snrl bulunan tketiciler, tketim maddelerinin fiyat artka, ya
tketim maddelerinin kullanmm kstlayacak veya onlarn yerine daha
ucuzunu kullanacaklardr. Ve bu durum, sadece tekel maddesine zg
kalmayp, baka maddelere de etkisini gsterecektir.
Eer tketici, petrol, eker, ispirto, sigara kd, kibrit, oyun k
d gibi eyleri daha pahalya almak zorunda kalrsa, sadece bu mad
delerden daha az satn almakla kalmayp, parasal olanaklarnn azl

192

T R K Y E N N M AL TU TSA K LI I

nedeniyle, baka maddeleri de daha az miktarda kullanacaktr (34)


te yandan, gmrk resimlerinin, yzde 11'den, 15e karlacan
ve sonuta, tketim maddelerinin daha da pahallaacam da getirme
liyiz usumuza.
Bylece, tketim gcnn geliimi yerine, gerilemesi, bunun sonucu
olarak da sanayiin en azndan duraklamas olgusuyla karlaacaz.
Ben, btn bu koullar ve sonular dikkate alarak, Avrupann iz
nine bal bulunan yukarki devlet geliri kaynandan yararlanmak ko
nusunda aadaki koullarn da dikkate alnmasndan yanaym:
1. Kullanlacak yntem olanaklar lsnde yaln olmal.
2. Olanaklar lsnde az personel kullanlmal.
3. Denetim ilemi yaln ve kolay olmal.
4. Tekel rgt, olanaklar lsnde abuk kurulmal.
5. Personelin, olaanst bir teknik bilgi ve ticaret deneyimine
(tecrbesine) sahip olmasna allmal.
6. Devlet byk masrafa girmemeli.
7. Devlet, .zarar-ziyan tehlikesinden uzak kalmal.
8. Halka, tekelcilik dolaysiyle ar yk ykletilmemeli.
9. Sanayi geliimi engellenmemek.
10. Devlet, Avrupa'nn tutsaklna bir kez daha dmemeli.
Saydmz koullarda, tekelcilik yerine, tketim maddelerine vergi
koyma yntemi kukusuz daha uygundur.
Bunu, petrol tekeline ilikin edimsel (pratik) bir rnekle aklaya
bilirim:
Petrol tekeli konusu, Trkiye henz bu konuyla ilgilenmeden ok
nce, Alman parlamentosunda sz konusu edilmiti. Parlamentoda u2u
uzundya tartmaya yol aan bu sorun, sonuta, ne Parlamentonun, ne
de kamuoyunun desteini salyabilmitir.
Petrol tekeliyle ilgili olarak dikkate alman balca sakncalar, tekel
nedeniyle fiyatlarn ykselmesi belkiliiydi (ihtimaliydi). Byle bir ey,
sanayii ilerlemi, siyasal yaam olgunlam, ok sayda teknik gce, de
neyimli (tecrbeli) memur ve baka personele sahip ve ekonomik uygu
lamada geni bilgisi olan Almanya gibi lkede sz konusu olursa, bu
zelliklerin btnyle tersini yapsnda barndran Trkiyede haydi
haydi olur.
Almanyada kurulmasna cesaret edilemeyen tekeller, Trkiyede
kukusuz pek ok gle urayacak, byk tehlikelerle karlaacak
tr.
Trkiyede petrol tekeli yaratlmas, ilk bakta yaln bir sorun gibi
grlebilir. Fakat, gerek yle deildir. Dtan petrol getirmek kolaydr.
(34) D ou Sibiryada bir zam anlar, petrol dalm (ithali) snrl olduundan
petrol fiyat yksekti. Bu nedenle, petrol yerine bakla ya kullanlyordu. An
cak, petrol ucuzlaynca, fiyatlar dt ve herkes petrol kullanm aya koyuldu.

DEVLET TEKEL SORUNU

193

nk petrol byk anonim irketlerin elindedir ve tanmas da d


zenli yntemlere balanm bulunmaktadr.
Ancak, dardan kolayca alnabilecek olan petrol, lke iindeki t
ketim merkezlerine aktarmak ve sat ilemleri iin bir rgt kurmak
pek karmak bir itir. Gl kiileri ve sermayeyi gerektirir.
Petrol, ky kent ve kasabalarna ulatrmak, gemilerin ve uzman
personelin iidir. Sonralar, petrol depolar da kurmak gerekecektir.
Byle yatrmlar iin nereden para ve insan bulunaca sorulabilir,
sorulmaldr. imdiki duruma baklarak, sorunun yant Avrupadan
diye verilebilir.
Avrupaya gelince, o, verecei sermaye iin, fahi faiz ald gibi
yeni gvenceler ve yeni ayrcalklar istemektedir.
Bu durum, Avrupa'nn Trkiyeyle olan her mal al veriinde kural
olmutur.
Tekel izni verdikten sonra, Avrupann istiyecei gvence ve ayrca
lklar neler olabilir? Bunun yant ok basittir. Bizzat, petrol tekeli g
vence hizmeti grecektir. Avrupann bu mal hizmetine dl olarak is
teyecei ayrcalk, yine petrol lekelinin kendisi olacaktr.
Daha dorusu, Avrupa, Trkiye'ye petrol tekelinin kurulmas iin
verecei yeni sermayeyi, ancak bir Reji yoluyla verecek, ttn rejisi t
rnden, bir de petrol rejisi kurulacaktr.
Avrupann bu sorunda ileri srecei gr, ttn rejisinin douun
da ileri srdkierininin ayn olacaktr. Baka bir deyile onlar, Trk;ye'nin bylesine karmak ticar bir giriimin stesinden gelemiveceine, borcun dzenle denmiyeceine inananacaklardr. Bu iki noktadan
gvenli (emin) olabilmek iin, petrol tekelini, kendi ellerine almak iste
yeceklerdir.
Avrupann, sorunu ortaya koyu biimi u olacaktr:
Eer siz, petrol tekeli kurmak iin bizden sermaye istiyorsanz, o
tekeli bize veriniz.
Bylece sorun, daha balangta baka bir renge brnyor. Ve bir
Trk devlet tekeli yerine, Trkiyede bir Avrupa tekeli oluturulmu
oluyor.
I, erge dediimiz biimde sonulanacak ve bir petrol tekeli kurul
mas durumunda, bu bir Avrupa finans tekeli olacaktr. Bu tekelin, i
letme sermayesi gibi, ynetiminin de Avrupal olacandan kuku yok
tur. Bu da pek pahalya mal olacaktr Trkiyeye. nk, br tekeller
den de anlalmtr ki, Avrupal uzmanlar, Trkiyede alrken, kendi
lkelerinde aldklarndan daha ounu almak, yabanc sermaye, kendi
lkesinde kazandndan daha ounu kazanmak tutkusundadr.
Yabanc uzmanlara, aslnda hak vermek gerekir. nk, uygarlk
alanlar dnda, yoksunluk blgelerinde almaktadrlar.
F /1 3

194

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Reji ynetim kurulu, almakta olduu yksek maalar dnda, her


yl 20 000 lira deneli bir kazan pay da almaktadr. Duyun- Umumiye'deyse bu, haydi haydi byledir. Ynetim kurulu, genel mdrlk ve
merkez mdrlkleri yneticileri, ylda, maalar dnda 80 000 lira den
li prim almaktadrlar. Btn Duyun- Umumiye ynetimi ylcla lmsel
(tahmini) olarak 400 000 liraya mal olmaktadr devlete.
Ttn rejisi, irket paylarna, ylda yzde 12 faiz demektedir.
Petrol rejisinin daha az kazanla yetineceine kimse garanti vere
mez.
Tekel kazanc iki eden kuruludur:
1. Ticar kazan.
2. Fiyatlarn yapay (sun) biimde artndan doan kazan.
Ticar kazan, retim, yapm (imalt) ve alm-satm ilemlerinin, d
zenli rgte ve merkezcilik yntemine bal bulunmalarnn sonucudur.
rnein, ttn tekelinden kazan douu, ttn yapmnn birka
fabrikaya zg kal ve ileme (imalt) giderlerinin son derece drl
mesi ve byk lde ttnn pek az giderle ve gayet uygun koullarla
satlabilmesinden ileri gelmektedir.
Bununla birlikte reji yle bir durumdadr ki, ttn fiyatn yzde
20 arttrmam olsa ttnden zarar edecektir.
Ancak, petrol tekeli, ttn tekeli denli kazanl olmayacaktr. Pet
rol ticareti, daha bugnden ylesine merkezsellemitir ki, bundan son
ra yeni bir merkezlemeye yer yoktur. Petrol fiyat, uluslararas para
larla ayarlanmakta olduundan, Trkiyenin fiyatlara hi bir etkisi sz
konusu olamaz.
te yandan petrol ticareti, imparatorluun byk vilyetlerindeki
dank pazarlara umut balamaldr. Gerek bunlar, gerekse ttn reji
sinin ayn konudaki deneyimleri ve gerekse petrol tekelinin kazan ve
giderleri iin, byk kazan gerei dikkate alnrsa, petrol tekelinin,
bugnk koullar altnda, byk bir ticar kazan elde edeceini um
mak yle dursun, tersine zarar ederek, bu zarar gidermek amaciyle
ttn rejisi gibi, petrol fiyatm yapay bir biimde arttrmak zorunda kal
masndan korkulur.
Ancak, yabanc sermaye sahiplerinin, petrol fiyatn yapay bir bi
imde arttrarak kazan salamamalar iin, petrol tekeli oluturarak
halk soymak yakk alr m?
ie bir baka noktadan bakarsak, bugn Trkiyenin, dnyann, bel
li bal petrol irketlerinin at oynatt bir alan olduunu farkederiz.
u liste, 1910 ylnda, deiik yerlerden Trkiyeye d alman (ithal
edilen) petrol miktarn gstermektedir:
LKELER
Rusya

PETROL TUTARI
(Kg)
122 605 310

DEER
(Kuru)
69 613 432

DEVLET TEKEL SORUNU

Kuzey Amerika
Romanya
Avusturya
talya
Msr
Baka
TOPLAM

10 550 190
31 948 827
4 784 782
2 688 488
2 052 654
2 422 464
177 152 715

7 350 851
16 146 563
3 359 838
1 992 986
1 449 715
2 253 293
102 166 678

Grlyor ki en ok petrol Rusya'dan gelmektedir. br lkeler de


Trkiyeye daha ok petrol satmak konusunda yarmaktadr. Bu yar
ma, petrol fiyatlarnn dne yol amaktadr.
Petrol irketleri, fiyat krmakla birlikte, kazanc arttrma zgeleri
(areleri)ni ihmal etmemektedirler. Bunun iin ticar rgtlerini geli
tirmektedirler.
Petrol satclar, bu amala alcnn ayana dein gitmektedirler. Alcy lkenin en uzak kelerinde bulabilmek amaciyle bir sat a kur
maktadrlar.
Devlet tekeli, bu gibi incelikleri ve ayrntlar dnmez. O, tke
ticinin baka bir yere bavurmyacamdan emin olarak, petrol sat alann genileteceine, tersine onu, belli merkezlere zg duruma geti
recek, alcy, tekelin sat istasyonunu arayp bulmak zorunda braka
caktr. Arasn bulsun felsefesini, ttn rejisini gstererek kantlyabiliriz.
Bu felsefe, tketicinin byyp serpildii bir ortamda uygulana
bilir, ama pazarm gelitirmek zorunda olan bir lkede deil.
Petrol tekeli yaratlnca, petrol retici ve artclar, i pazar zerin
de etki yapamaz duruma gelecektir. Onlarla, tketici arasna tekel gire
cek. Bylece petrol reten irketler, fiyatlar drse bile, tketimi art
trm ve pazar geniletmi olmayacaktr. nk tekel, petrol alcya
hep eski fiyatla aktaracaktr.
Btn bunlarm sonucu ne olacaktr?
Yant basit:
Petrol tekeli aracliyle, onu ele geirecek kapital sahipleri, devlet
srtndan yeni milyonlar vuracaklar. Halk, petrol fiyatnn ykseklii ne
deniyle yeni bir yk altna dahi girecek, petrol tketimi azalacak.
Halbuki petrol gerek ekonomide, gerekse uygarlkta pek nemli bir
etkendir." Petrol sayesinde, gece saatlerinden yarar salanyor, gece oku
yup yazma olana douyor. Tekelde bunlarm hibiri olmayacaktr.
Tekelcilik, hkmeti karmak grev ve dertlere itecektir.
imdi de sra, sanayi ve ticaret bamszlna dokunmakszm, pet
rol tekeli yerine sadece tketim vergisi konulmasndan doacak sonu
lan incelemekte:
Bilindii gibi, 1910 ylnda Trkiye'ye 102166 678 kuru deerinde
177 052 715 kilogramlk petrol alnmtr. Bunlardan; Selnik, Dedeaga,

196

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Preveze ve Bat Trablusa d alnan (ithal edilen) petrol dlecek olur


sa 79 945 568 kuru (aa yukar 80 milyon kuru) ve 117 764 448 kilo
petrol kalr.
Devlet, bu 80 milyon kuruluk d almmdan 8.8 milyon kuru gm
rk almtr.
br lkelerin petrol gmrnden kazandklarna baklrsa, ok
dk bir saydr bu.
Almanyay rnek alalm:
Almanyada devlet, Trkiye gibi petrol kaynaklarna sahip deildir.
Petrol btnyle dardan almaktadr. Alnan petrolden, arlna gre
gmrk istenmektedir. Bu verginin petrsl deerine oran, petrol deeri
deitike deimektedir.
Cetvelimiz, Almanya'ya d alman (ithal edilen) petroln gmrk
vergisini belirlemektedir:

A LM AN YA YA D I-A LIN A N P E T R O L N G M R K V ER G S

YILLAR
1907
1908
1909
1910
1911
1912

DEER
(Kron)
121 807
108 344
102 539
93 664
121 139
135 133

VERG
(Kron)
76 695
77 381
75 602
78 263
77 637
83 785

VERG-DEER C
(Yzde)
63
71
84
74
64
62

Verginin en aa, yzde 62 deerinde olduu ak. Petrol fiyatnn


dt baz yllarda vergi-deer oran yzde 84e dein kyor.
Trkiye'de, vergi-deer oranm yzde 70 sayarsak, petrol d ahm
(ithali) 80 milyon kuru olduu zaman, ylda 56 milyon kuru gelir sa
lanm olur.
Rusyada bir put (16.38 kg) arlndaki petrolden 60 kapik (1 kapik
5 para), yani 7.5 kuru, kiloya vurursak, kilo bana 0.45 kuru vergi alnmaktadr. Trkiye'de de Rusya'daki ller uygulanacak olursa, lke
de kullanlan yllk 118 milyon kilo petrolden 53.1 milyon kuru vergi
alnm olacaktr.
Avusturyadayse, 100 kilo petrolde 13 kron vergi denmektedir.
Trkiyede tketilen petrolden de bu lde gmrk resmi alnm
olsayd, ylda 15.3 milyon kron, yani 68.85 milyon kuru gelir doard.
Yukarki rneklerden, petrole konacak vergiden, nemli bir gelir sa

DEVLET TEKEL SORUNU

197

lanabilecei anlalyor. Tketim arttka, sz konusu gelir de artacak


tr.
Yine de, vergiler dolaysiyle fiyatlar artacandan, tketimin biraz
azalmas belkilii (ihtimali) dikkate alnmal ve uyank davranmaldr.
Petrol d lmmn gereinden ok vergiye balanmasndan doa
cak sonucu kestirebilmek iin Yunanistan rnei zerinde durulabilir:
Yunanistan Duyun- Umumiye ynetiminin 19.13 bte yl hesapla
rna gre kii bama ylda bir kile 1S9 dirhem, yani 2.2 kilo petrol tke
tilmektedir.
Trkiye'deyse, 1910 ylnda 177 milyon kilo petrol tketilmitir. N
fus, 26 milyon saylrsa, nfus bama 6.8 kilo petrol der. Yunanistan'a
bakldkta, kat ok bu say. Avrupa lkeleriyle kyaslandndaysa
epey dk.
Ayn konuda bir karlatrma iin, Almanyann petrol tketimi
zerine bilgi verelim ve tketimin yllara gre artn izleyelim:

A LM A N Y A DA Y IL LA R A G R E P E TR O L T K E T M A R T I I

YILLAR
1866-70
1871-75
1876-80
1881-85
1886-90
1891-95
1896-1900
1910-5
1906-10
1911
1912

GENEL TKETM
(kg)
70.4
154.5
235.3
389.3
556.7
755.9
926.1
1002.4
. 924.7
974.9
1055.4

NFUS BAINA 7
(kg)
1.87
3.75
5.41
8.54
11.61
14.82
16.97
17.04
14.62
14.96
15.91

1906 ylndaki tketim dkl, resm istatistik cetvellerinde veni bir yntem uygulamaktan ileri gelmitir. O zamana dein dardan
alnan petroln arl, varil arlivle birlikte hesap edilmekteydi.
Eski yntemle hesap edilirse, 1906-10 dneminde ortalama tketim
14.62 yerine 17.5a kar.
Petrol vergisinin ykseliine karn, Almanya'da pct-ol tketiminin
nasl artm olduunu bylece izledik.
Bugn Almanyada petrol tketimi, Trkiye'den iki kez daln ok.

198

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Bnunla birlikte, Almanya'da havagaz ve elektrik aydnlatmasnn pek


ok yaylm olduu da unutulmamal. Trkiyedeyse henz, gaz yan
dan baka aydnlatma arac yok denecek denli az.
Bunlara bakarak, hkmetin halka, ar petrol vergisi ykletmeme
si durumunda, gaz ya tketiminin byk lde artaca umulabilir.
Gaza konulacak vergi, onun fiyatnn artmasna yol aacaktr.
Bununla birlikte, gaz fiyatnn, konulan vergi lsnde artmas
belkilidir (muhtemeldir).
Byk petrol irketlerinin, kendi aralarndaki yarma nedeniyle,
daha ok alc kazanabilmek iin fiyatlar drmesi olanakldr. Bylece,
konulan verginin bir blm, onlar ynnden denmi olacaktr.
Sz konusu irketler, petrol daha ucuz satabilmek iin, tama ve
baka giderleri azaltmaa almaktadr. rnein, bugn Trkiye'de pet
rol (gaz ya) teneke ve varil iinde satlmaktadr. Depo ve tanker kul
lanldnda epey arttrm salanacaktr.
Vergi nedeniyle, petrol fiyatnn, vergi orannn artmyaca, Alman
ya rneine bavurularak aklanabilir. Almanya'da ar vergiye karn,
petrol fiyatlar Trkiyedeki fiyatlar derecesindedir.
Ksas, yukarya aldmz rneklerden de anlalaca gibi, hkmet
karmak ve zc tekel ilemiyle uramakszm, sadece petrol vergi
siyle nemli gelir salyacaktr.
Buraya dein verdiimiz bilgilerden karlacak sonu, Trkiye'nin,
petrol tekelinden uzak kalmasnn kendisi iin daha hayrl olacadr.
Kukusuz, soran, sylediklerimizle her yer ve zaman iin zmlen
mi deildir.
Ynetimsel reformlar sonulanp, Trkiye bir sanayi ve uygarlk l
kesi gibi yaamaa koyulunca, durum btnyle deimi olacandan,
o zaman tekel yaratlmas sonucu baka biimde zmlenebilecektir.
Ancak, devlet tekellerini, daha bugnden zorunlu veya yararl k
lacak bir takm zel durumlar doabilir.
rnein, Avrupa lkeleri, tketim maddeleri vergisi koyulaca za
man ve sz konusu vergilerde sonradan deime yapldnda, Osman
devletinin davrann snrlama koulunu getirebilirler.
Her eyden nce devlet, mal ilerinde tam bamszlk elde edebil
melidir. Dolaysiyle, devletlerin el atmivle (mdahalesiyle) snrlandrl
m tketim vergisi koyma veya byle bir elatmdan arnm devlet tekeli
kurma almaklan karsnda, kukusuz, devlet tekeli yelemesine ynel
mek gerekecektir.
Birtakm aynlsal (mstesna) durumlar daha doabilir. Szn gelii,
petrol tekelini alalm ele. Trkiye'ye petrol getiren irketlerin, petrol
fiyatn arttrmalara konusunda anlamalar olanakldr. Olmutur by
le eyler. O zaman, rekabet zgrl ortadan kalkacandan, petrol ti
caretinin devlet tekeline alnmas, lke iin daha iyi olacaktr.

DEVLET TEKEL SORUNU

199

Bu yolla, irketlerin yerine geecek olan devlet, petrol reten lkelirle dorudan doruya iliki kurabilecektir.
Bu ve buna benzer durumlarda, tekelin, bir yarar salamas, sadec onun devlet elinde bulunmasiyle kabildir. Tekel, yabanc bir rejiye
vrildii takdirde, devlete yarar salamak yle dursun, tersine, zarar
verecektir. nk, bylece, tekelden doan btn ticari kazan Rejinn eline geecektir. Devlet, bir kez daha Avrupa egemenliine girecek
ti-.
Yabanc devletlerin elatm (mdahalesi) tehlikesi karsnda bulu
run tketim vergisinden daha hayrldr, andmz durumlarda tekele
etmek. Yukarya alm olduumuz bu dncemize ek olarak diyoruz
k, yabanc devletlerin egemenliine girecek tketim vergisi koymak,
br rejiye verilecek devlet tekelinden daha yararldr.
Her eyden nce mal bamszlk. Genel geer slogan bu olmaldr.
Bteler, Avrupann elatmmdan (mdahalesinden) kurtarlmaldr.
almamzn birinci ayrtnda belirttiimiz gibi, Duyun- Umumiye,
Pil avanslar dnda, kendi denetimi altnda, yllk 8.2 milyon liralk
dvlet geliri bulunduunu bildirmektedir.
Bunlara, baka mal kurulularn denetimi altndaki gelirlerle, yeni
brlarm ilk blm gvencesi olan 2 milyonluk gelir daha katlrsa, toplm 11.8 milyonluk gelir braklm olur Duyun- Umumiyeye.
Perier bankasnn vermi olduu borla, o borcun henz denmemi
anslar bu toplamn dndadr.
Genel olarak dendikte, Osmanl bte gelirlerinin 2/5si daha imcden yabanc denetimi altna girmi bulunuyor.
Duyun- Umumiye ve Ttn Rejisi, btn lkede ubeler am bk kurululardr. Devlet iinde devlettirler. Onlarn ynetimi altndaki
prsonel bir ordu kadardr.
Trkiyede, demiryollar, limanlar, daha bugnden zel ve yabanc
irketlerin elindedir. Onlara bir de petrol ve baka rejiler katlrsa, duum neye varr? zaman maliye bakanl, btn nemini yitirmi Trlye tam anlamiyle bir Avrupa smrgesi biimine dnm olacaktr.
uras da unutulmamaldr:
Yaratlacak yeni rejiden kurtulmak kolay olmayacaktr. Bir kez,
evlet uzun sre bir szlemeyle balanacak, te yandan, ayrcalk sesi bittikten sonra, tekelin btn mal varln satn almak zorunda kacaktr. Byle byk kurulularn hesaplarnn tesviyesiyle uramak
olay deildir.
En kar yol, kiinin, kendini balamyarak davranlarnda bam
z kalmasdr. Hkmetler iin de bu byledir. Ye tutulacak almak,
a lml bir tketim vergisi getirmek ya da dzenli bir rgte sahip
levlet tekeli kurmaktr. Yoksa, bir reji yaratmak deil.

EK -1

203

Osm anl Borlarnn Sonras

Trkiye borlarnn, Parvusun getirdii dnemden sonra alm ol


duu biimi ksaca grmek yararl ve gerekli olur kansndaym.
Birinci dnya savann Osmanl ve Alman imparatorluklarnn ye
nilgisiyle sonulanmas, ngiliz ve Fransz alacakllar heveslendirmiti.
1918 vl Aralnda, Alman ve Avusturya alacakllar vekilleri geri gn
derilmi, ngiliz alacakllar delegesi Blockla, Fransz alacakllar dele
gesi Lamornaix, Duyun- Umumiye'yi yeniden altrabilmek iin iliki
lere balamlard. Uzlam (antant) devletlerince igal edilen yerlerde
vergi toplamaya koyuldular.
Trk parasnn deer yitirmesi, alacakllar deil, Trkiye zararna so
nuland sadece. nk, 1915 Martndan beri yaplmyan demeler, eski
Trk paras deeriyle Londraya stok edilmi sterlinle dendi. Sevres
antlamas, Duyun- Umumiyenin isteini dikkate alan bir antlamay
d ve Alman, Avusturya delegelerinin ynetimden karlmasn ngr
yordu. Eski ynetim zamannda yaplm olan iler denetlenecek ve ala
cakllar iin zararl olabilecek ilemler geersiz saylacakt.
Trk paras, i bor szlemeleri, bte ve baka konular, Duvun-
Umumiyeyle, Osmanl Bankasnn da katlaca bir yabanc mal komis
yonla dzenlenecekti.
Ulusal kurtulu devinisinin balamasivle, Duyun- Umumiye nemli
sorunlarla karlat. Ankara, kendi blgesindeki gelirleri kendi hesa
bna topluyordu. Duyun- Umumiyenin protestosuyle, uzlamc devlet
ler, Osmanl hkmetini sktryordu. Hkmet, 1920 balarnda An
kara'nn vergi toplamasn nlemek istiyen bir bildiri yaynlad. Doal
lkla, ancak szde kalan bir bildiriydi bu.
Askeri utkudan (zaferden) sonra Ankara, Duyun- Umumiyeye, bor
lar konusundaki her trl grmeye kendisinin yetkili olduunu du
yurdu. Lozan Konferansnda Haan Saka, Muharrem Kararnamesiyle
saptanan durumun deimiyeceini Duyun- Umumiye ynetim kuruluna
bildirmeye hazr olduunu syledi. Bor ve demeler, Osmanl mpara
torluundan kopan lkeler arasnda blnd. Trkiyenin, ekonomik durumuyle orantl bir indirim istei kabul edilmedi.
Trkiye'yle birlikte, talya, Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan,
Msr, Yugoslavya, Irak, Suriye, Lbnan, Filistin, eria, Necit ve Hicaz,
1.3.1920 balang tarihi saylarak, paylarna deni diyeceklerdi.
kiye ayrlmt borlar:
1.1918 ylnda var olan bor.
2.
Trkiyedeki ayrcalkl irketlerden ve bankalardan alman avans
lar.

204

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Birinci blme girenlerin toplam, 10 279 594, kincisiyse 1561 090


lirayd (adal olarak).
Pariste kurulan Duyun- Umumiye Kurulunun hazrlad, yllk
bor paylan lkelere gre yleydi:
DEVLET
Arnavutluk
Asir
Bulgaristan
Filistin
Hicaz
Irak
talya
Maan
Necit
Suriye
Trkiye
Yunanistan

17.10.1912den nceki
BORLAR
1.57
0.02
1.62
2.46
1.13
5.09
0.23
0.10
.0.10
8.17
62.25
10.57

17.10.1912den sonraki
BORLAR
0.02
0.16
0.16
3.03
1.39
6.25
0.12
0.1.2
10.05
76.54
0.55

Ayrca, Msr, 1855, 1891, 1894 borlarnn tmn stleniyordu.


Trkiye'nin, blmn kimi noktalarna yapm olduu itiraz, Ulus
lar Topluluunca (Cemyet-i Akvam) Prof. Eugene Borelin hakemlii
ne havale edildi. Borel'in, anlamazl zmlemesinden sonra, Paris
Duyun- Umumiye Kuruluyle yaplan grmeler, 1.12.1928 tarihinde
TBMM'nin onaylad bir sonuca baland.
Anlamaya gre, Trkiye'nin yapaca demeler, tutar olarak y
leydi:
TARH
1929-36
1936-'42
1942-47
1947-52

DEME (Yllk)
(Altn L.)
2 000 000
2 380 000
2 780 000
3 180 000

1952'den sonra ylda 3 400 000 sterlin veya edeeri dviz denecekti.
Btn bu ,demeler, Trkiyenin payna diien, 82 456 337 altn li
ralk bor ana paras iindi. 3 521 936 altn lira tahvil karl bor ve
21 550 190 altn lira denmemi kupon (tahvil kuponu) ve amortisman
bedeli karl bor iindi. Demek ki Trkiye Cumhuriyeti, toplam
olarak 107 528 463 altn liralk bor devralmt.
1930da ortaya kan ekonomik kriz nedeniyle, Trkiyenin istedii

205

OSMANLI BORLARININ SONRASI

ekonomik kolaylk, 1932'ye dein sren grmeler sonuca kabul edil


mi ve yllk demeler 700 000 altn liraya indirilmitir.
700 000 altnn dalm yledir:
1. Borcun % 7.5 zerinden faizi
2. dll demiryolu tahvilleri
3. Amortisman
4. Duyun- Umumiye Kurulu Gideri
5. Banka ve baka hizmet giderleri

613 464 ira


30 686
15 850
29 450 y>
10 550

demedeki dengesizlik derhal aa kyor. Asl bor demesi sa


dece 10 550 lirayken, 613 464 lira gibi korkun bir faiz yk var. Bor
deme oram, nerdeyse, banka giderleri lsnde. Bir de Duvun- Umu
miye Kurulunu besliyoruz 29 450 altn lirayla.
stelik, Duyun- Umumiye'ye denecek paralar, Osmanl Bankas
sterline evirme yetkisi olduundan, bu bankada biriken Trk liralar,
enflasyona da etken olmutur.
Btim bunlara bakp, Trkiyenin utkulu (zaferli) bir kurtulu sa
va m verdii yoksa yengin bir devlet olarak m grme masasna
oturduunu soraca geliyor insann. Kurtulu Savan, emperyalizmin
icazetini almak iin mi yapmtk?
Geri, stanbul ve Samsun gmrk geliri dndaki kaynaklarmz
rehinden kurtarlm, ancak ferah bir demeler dengesi kurulamamtr.
te yandan, ayrcalkl yabanc irketlerin (demiryolu ve rhtm irket
leri) mal ve ayrcalklar % 7.5 faizli tahvillerle satn alnp, yeni bir yk
altna girildiinden, demeler dengesi son derece rk temellere otur
tulmutur. Bu yolda stlendiimiz borca bir gz atalm:
SATIN ALINAN
Reji
zmir Rhtm irketi
zmir-Kasaba Demiryolu irketi
stanbul rhtm irketi
Aydn demiryolu irketi
stanbul elektrik irketi

BEDEL
40 000 000 F
7 827 480 F
162 468 000 F
1400 000 F
1 825 840 St.
1 873 000 St.

TARTH
1.3.1925
18.6.1933
31.5.1934
29.12.1934
1.6.1935
i . 7.1938

Bir altm lira 112. 217 frank ve 4.5 (yaklak) sterlin hesabiyle, ay
rcalk ve mal varl satn alnmasndan doan ek bor toplam olarak
2 709 334 altn liray (o. 916 2/8 ayarnda 7.21657 gr. altn bir lira bu
lur. Ortalama yzde 6 yllk faiz dikkate alnrsa (sadece stanbul elek
trik irketinin tahvilleri % 5, brleri %7.5 faizlidir), bar grme
lerine tam bir yengin (galip) devlet gibi kalkmadmz dnlebilir.
Bu denli ar bor yknn kabul edilmesi iin iki neden buluna
bilir:

206

TRKYENN MAL TUTSAKLII

1. Trkiyenin saygnln korumak.


2. lkenin d tecimsel (ticari) ilikilerini srdrmek.
Fakat, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya gibi lkeler kendi pay
larn tam, olarak dememiler de ne olmutur? Onlar saygnlklarm
m yitirmilerdir? lkenin, tahl rnlerine d pazar yaratmak, ger
ekte bir i dinamik rndr.
Tartma, bylece, mali ve ekonomik alandan, politik alana kayar.
imdilik, kimi strateji uzmanlarna sylenecek sz, kurtulu savann
pek de yle emperyalizm kart saylacak sonulan olmaddr. 195U'
lere dein emperyalist lkelere hara veren bir lknin savalar, ni
yetleri ne olursa olsun, emperyalist kart savatan, tam yengin km
saylmazlar.

207

Bugnk Durum
Tarihten Alnm ayan Ders

nceki sayfalarda, bugne nasl geldiimizi grdk. imdi de bu


gn neler dndne, bakaca dendikte, tarihten ders alp almadmza
bakalm: Maliye Bakanlnn yaynlad, 1977 yl bte gerekesinde
zel bir blm kapsyor d borlar. Devletin iflasm ortaya koymas
asndan zerinde ibretle durulmaya deer blmler var orada.
Bte gerekesine gre, d borlar DVZLE DENECEK DIS
BORLAR ve TRK PARASYLE DENECEK DI BORLAR OLARAK
ikiye ayrlyor. Dvizle denecek d borlarn tutar, 30.9.1976da, 4
Milyar 942 milyon dolan bulmu. Bunun 3 milyar 424 milyonu, doru
dan doruya bteden, 1 milyar 042 milyonu, bte d kamu sektr
ynnden denecek. Geri kalanyse zel sektr borcu.
Borlarmzn alacakllar. Dnya Bankas, Uluslararas Kalknma
birlii, Uluslararas skan Fonu, Avrupa Yatrm Bankas, Uluslararas
Finansman Kurumu gibi kurulular. En ok borlu olduumuz lkele
rin banda ABD geliyor, onu 492 milyon dolar borla Almanya izliyor.
Borlarn faizine bir gz atmak bile Osmanl dzeninin, btn ba
mszlk teranelerine karn alabildiine srp gittiini kantlyacak
nitelikte: 4 milyarlk bor iin 2 milyarlk, evet 2 milyarlk faiz den
mektedir. Yani yzde 50.
te, da bamllk bu demektir. Bor alann zgrl, bor ve
renin istemine gre kstlanr. Kuraldr bu. Hele bylesine ar bir yk
altnda olanlar iin, d ve i politikalarm kendi isteklerine gre d
zenlemek, artk sz konusu edilemez. Bor verenin ileri srm oldu
u koullar engeldir buna.
Bor veren ne ister? Parann, kendi ngrd alanlarda kullanl
masn ister. Verdii bor iin deme gvencesi ister. Bunun iin, lke
nin doal kaynaklarn, ticaret etmenlerini ipotek etmek ister (3S).
(35) B urada M arxin kapitalist iliki ve anlayn zn veren bir formln
anm ann tam yeri: D o u t des, do u t facias, facio u t des, facio ut facias (veri
yorum V ER ESN D Y E, yapyorum YAPANIN D YE, yapyorum veresin di
ye, yapyorum yapasn diye.) (Kapital 1/562. Rona Serozan, M arx/E ngels,
D evlet ve H ukuk zerine, 109, M AY Y aynlar, 1977). U luslararas finans ku
rulularnn yaps hakknda bilgi edinm ek isteyenler u yaptlara bavurabi
lirler: Banque M ondiale,
Association nternationale de developpement, Rap
port annuel (deiik yl raporlar); les m oyens financiers mis a la disposition
des pays moins developpes, 1961-65, OCDE, Paris, 1967; Efforts et politiqucs
d ade au developpem ent, Exam en (deiik yllar), O C D E yayn; aide au

208

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Buralar daha yalcndan saptamak iin, rnek olbrak AET'nin akal ku


rulularndan olan Avrupa Yatrm Bankasnn kredi koullarn gz
den geirelim:
Banka, Tznn 20. maddesi uyarnca, Trk hkmetinin, ana
pana ve faizlerin, zamannda geri denmesini garanti etmesi zerine
2.7 milyar dolar verilmitir. Parann byk bir blm, tarm, enerji,
ulatrma, kimya, kat ve kauuk dalnda kullanlmtr. zel sektrn,
tekstil sanayii ve imento dalnda ald para da kmsenmiyecek l
dedir (AET, Trkiye Srekli Delegelii Blteni).
AET aday yelik stats erevesinde Trk ekonomisinin hzlandurlm biimde kalknmasna yararl olmak amaciyle yaplan bu
yardmlar, ilkelerine uygun biimde kullanlmadklarndan, yani, kat
ma protokol gerei alt yap yatrmlarna yneltilmediinden, Trkiye
ye ibyk bir faiz yk gelmitir en belirgin sonu olarak. Bankadan
alnan parann faizi 169 700 000 dolardr. Yani, 271 800 000 dolara kar,
169 700 000 dolar.
Borcun byiesine bir dnme uramasnn asl nedeni, doallk
la, planl ve istikrarl bir ekonomi politikas izlenemeyiinde buluna
bilir'- demeler denaesinde, fiyat aamalarnda bozuklua yol aan ve
ekonomik kalknmay durduran bu durumu eitli etmelere geri g
trmek olanakldr. zel sektre, fikir vermekten, tavsiyede bulunmak
tan, ona kolaylklar gstermekten ve kamu kurulularnda siyasann
bir fonksiyonu olmaktan te geemiyen Trk planclnn, global
olumlu etkilere sahip olabilecei dnlemezdi elbet. zel sektr her
trl karm (mdahaleyi) yadsyan, dolaysiyle vergi, piyasa ve para
koullan karsnda aciz kalan devletten, bor jfkn, sa salim hafif
letmesi de beklenemezdi.
developpement, E C D E (Deiik yllar E xam enIcri); K ooperation oder Konfrontation?, Progress D ritte N elt; Bonn 1975, s. 197 v.... U luslararas finans
kurulularnn, geri kalm lkelere yardm ederken, o ralard a enflasyonist po
litikay destekledikleri, arlk Endonezya'dan Brezilyaya dein bilinen b ir ger
ek olm utur. (Bkz. A uslandshilfe en Instrum ent f r den F ortschritt?, P eter
Bauer, 16i v.... Soziologic d er Entw icklungslaender adl yaptta, K ohlham m er Verlag, 1968). D evelasyon, dolaysiyle enflasyon zorlam alarn, yabanc
uzm anlara u gerei anm satm ak ve kabul ettirm ek gerekir: G eri kalm bir
lke parasnn d ve i deerleri arasnda bir ayrm elbette var olacaktr. O
lke parasn iile d e d deerine edeer durum a getirmek ekonom ide salksal
belirtiler yaratm az. Olsa olsa, i deerin greli ykseklii nedeniyle hafiflem i
gibi grnen d borlarn,
d deer tem elinde yeniden artna yol aar.
U luslararas kurulularn d yardm koullarnn, uluslararas pazarlarn
karlarna uygun dtn gryoruz (Bkz. P. Jalee, D as neueste Stadium des
m perialismus, M nchen, 1971).

BUGNK DURUM TARHTEN ALINMAYAN DERS

209

Trk ekonomisinin ve aile btelerinin allak bullak olmasna yol


aan son zamlar, Trkiyenin, dnyadan soyutlanamyacan bir'-kez
daha aa karmtr. D basklar sonucu, birbiri ardnca gelen enf
lasyon dalgalar, sistem iinde bir nlem alma olana zaten bulunma
dndan, bir kk ktlenin haksz ve ar kazanmasna ve byk kt
lelerin ezilmesine yoi amtr. Bu sistem iinde, alnacak her nlemin,
tccar, sanayici, esnaf ynnden alnacak bir kar nlemi kesinlikle
vardr. Mal ve hizmetlere kolaylkla zamlar yanstacak zmrelerdir on
lar. Dolaysiyle onlarn, pahallktan yaknmas yoktur. Tersine, stok
larn yzde yz deer kazanmas hepsini gnendirmitir. Bat sradzeninin (hierari) belli kesimlerini de. nk bir kez, Avrupa piyasasnda
Trk mallan artk bedavaya kapatabilmektedir. D satmda (ihracat)
belli belirsiz bir kmldan Trkiyeden hi deilse faizlerin devirilmesini gvenceye alr gibi olmutur. te yandan, her eyden nemlisi,
Trk lirasyle denecek borlar korkun biimde kabarmtr (Bu bor
larn nitelik ve tutanna biraz aada deineceiz).
Enflasyonla, piyasada dolanan para arasnda srekli bir fonksiyo
nel iliki kuran iktisat kuramlar, d ticaret dengesini dzeltme ve kre
di salama amalariyle yaplan devalasyonlardan sonra btnyle sar
slmtr. D kaynakl enflasyondan sonra, batldan yeni nimetlere ka
vuturan Trkiye'ye dl olarak biraz kredi verilmitir. Bu ona, yzst
kapanmadan varln srdrebilmesi, yeniden bor alabilmesi olana
verecektir. Trkiyeyi borlandrmann ne denli kazanl olduu, dein
diimiz faiz gelirlerinden aa kmaktadr. imdi batklar, aman
Trkiye borcunu demese diye bakmaktadrlar. nk denmiyen
borlar, bor tutarn aan faiz ykmllkleri getirecektir. Faizleri
bile demekte glk ekecek Trk ekonomisi, kaynak yaratamamas
nedeniyle, parasma, yabanc paralar karsnda yeni elastiklikler ka
zandrmak istiyecek ve bu fasit daire srp gidecektir.
Az nce, para deerindeki dn Trk parasiyle denecek bor
lar hayli ykselttiine deinmitik. Gerekten de 3.5 milyar liralk bor,
bir yl iinde, para dleri orannda artmtr. Bu borlarn da yar
sndan ou devlet ynnden denecektir. (Trkiye Snai Kalknma
Bankas ve Devlet Yatrm Bankas borlarn da bu arada gz nne
alyoruz.)
Gerek dvizle, gerekse TL olarak denecek borlarn dsatmmz
(ihracatmz) karsndaki oraniyle, faiz ve ana para demelerinin birbiriyle ilikisini tablolar halinde grmenin yarar vardr:

F/14

TRKYENN MAL TUTSAKLII

DVZLE D EN EC EK DI B O R L A R I N D I L A R
TBA RYLE DAILIMI
540-

500-

460-

420

380-

340-

300'

260-

220 -

IS O '

140-

O O

60-

20-

llar

1977

1978

1979

1950

1981

1982

1983

1984

1985

BUGNK DURUM TARHTEN ALINMAYAN DERS


T r k LRASI LE DENECEK DI BORLARIN YILLAR
TBARIYLA DAILIMI

I M ! Anapara
Faiz
Milyon
400

Toplam

300

200

lOO-

Y lla r

1977

1973

1979,

1980

1991

1962

1983

1984

di bor d e m e l e r im iz ve hracat g e l ir l e r im iz

Milyon Dolar
2500
2400

2200
2000
1800
1600 -

1400

hracat G e lirle rim iz


S Bore dem elerim iz
(x) Tahmini ve geici rak am lar

1985

212

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Yukarki tablolardan kan sonuca gre, 1985e dein, dvizle de


necek faiz gittike azalacak, ama yine de, ana parann ortalama yars
lsnde olacaktr. te yandan, son para ayarlamas da dikkate aln
dnda, d satmmzn yzde 15inden aa olmyan bir kesimini bu
tr (dvizle denecek) borlara ayracaz. Trk lirasiyle denecek ana
para ve faiz oranlarnn da eklenmesiyle, d satm erimizin, yaklak
drtte birinin her yl yine yurt dna kacan kabul etmek geekir.
rnein, 1977 ylnda Trk parasiyle denen borcun dolar olarak kar
l, 17 milyondur. Dvizle denecek borcun, yzde 4.5 orannda kabar
mas demektir bu. 1976 yl saylarnn dikkate alnmasiyle yaplan bu
hesaplamaya, bir yl iinde, devalasyondan doan ykselmeler katlr
sa, toplam d demele;i, dsatmmzn yzde 25ine vardrmaa hak
kazanlm olur.
Cumhuriyet tarihinin en byk ekonomik olay saylabilecek son
zam furyas, dar gelirli yurtta lsnde devletin de geleceini tehli
keye atan ve ancak sava yllarnda ortaya kabilecek istifilik, kara
borsaclk ve vurgunculua yol aan, kt politika sonucudur. Siyasal
arenadaki sorumsuz, dahas yurt ihanetiyle nitelendirilebilecek yne
tim biimi ve siyasal karar odaklarnn, snfsal dengenin deiimin
den doan eliki karsnda her ne pahasna olursa olsun direnii dev
letin tkenmesine yol aan belli bal etmenlerden olmutur. Dar ge
lirli, emeki snflar zerinde bask yaratc kararlar almak, ekonomik
bunalmdan k yolu gibi grlmtr.
Sadece iktidarda kalabilme tutkusu, politikaclar Trkiye'nin yarniyle, hi mi hi ilgilendirmemektedir. Onlar halka, kemerleri biraz
daha skmay tlerken, kendilerini iktidarda tutan glere vurgun
kaplarn ardna dein aarken, savunduklar bat sistemine yaklaama
yacaklar lde uzak dmlerdir. Bat kapitalizmini, yeniden re
timle ilgisiz bir vurguncu dzeninden ibaret sandklar, bat tipi sanayi
retiminin teknolojik temelinden, pazarlama ve fiyat sorunlarn nasl
zmlediinden habersiz olduklar iin. Nihayet, batsal tarih geli
imini, bir lde de olsa, Trkiye'de yineliyebilecekleri gafletine d
tkleri iin.
Geri dnya tek boyutlu deildir. lkelerin isel sorunlar, artk
uluslararas gndemde grlmektedir. Nitekim AET, gerek Trk iile
rinin Avrupa'da serbest dolam, gerekse Trk i pazarnn Avrupaya
almas zlemleri nedeniyle n planda tartlan bir gncel sorun ol
mutur. AETnin, kendi bnyesine Trkiyenin dokuma sanayii rn
leri satn kastiyan son izgisi, siyasal dayanma kurallarn (Kb
rs ve Ege sorununda) deviniye (harekete) geirmeyii, Trkiyenin son
zamanlarda duyarln artrmtr hakl olarak. Yine de Trkiyenin
genel tutumu, sorunlarn, ortak Avrupa politikas iinde zmleme
esasna dayanmakladr. Oysa, lkemizin ekonomik dengesini kurmann
ok deiik ve baar ans ok daha yksek yollar yok deildir.

BUGNK DURUM TARHTEN ALINMAYAN DERS

213

Trkiyenin tarihsel lanet kskacndan kurtulma srecini en azndan


hzlandracak bu yollarn kuramsal temellerini, ille de belli kutupldrda
arama zoruluu da yoktur. Batda tartmas yaplan kuramlarn (ku
tuplara alerjisi olan iin sylyorum) yeni stratejilere dayanak biimliyebilecei de kabul edilmelidir. Karlatrmal avantajlar kuram, bu
nun bir rnei olabilir. lkelerin, ekonomilerini ayakta tutacak fak
trlerin (temel maddesi lke iinde bol bol bulunabilecek faktrlerin)
retmede uzmanlamas anlamna gelen bu kuram, ayn zamanda, ulus
lararas ticaretin yaamasna da arlk tanmaktadr.
Sonuta bir retim daln etken duruma getirerek, ekonomiye bir
dinamiklik kazandrmak olanakldr. Bir takm baka faktrlerin re
timinden vaz geilmesi, tek retim dalnn salad kar dengeyle, yi
tirilenlerin yerine yeni deerlerin konmasn salyacaktr. Dolaysiyle,
br retim faktrlerinin bir yana braklmasndan doan yitim byk
olmyccaktr. Ekonomideki adiyle, byle bir giriimin frsat veya paha
maliyeti ok dk olacaktr.
lkede kaynak younlamasn salyacak bir strateji dnemine gi
rilip en bol ve en kolay retilen tarm rnlerinin ada bir anlayla
pazarlanmas salandktan sonra, rnein montaj dalndan vazgeil
mesinden doan deer yitimini kat kat aan bir kazan salanabilecek
tir. Doallkla tarmsal geliime kout olarak ve ona destek olabilecek
endstri kollarnn da gelitirilmesi plana alnrsa: rnein kimya sa
nayiinin.
Devi niye geirilmesi nerilen atl tarm potansiyeli yannda turizm
potansiyelini de sz konusu etmek gerekecektir. Geri bu konuda yl
lardr eitli neriler ileri srlmektedir ve Dnya Bankasndah bu
amala 26 milyon dolar bor da salanmtr. Ancak, merkezsel bir
planlamaya bal olmadan arur edilen bu dolarlar, bor ve faiz y
kn arttrmaktan fazla ie ydramyacaktr. Daha ncekilerin yarama
d gibi.
Yinelemek gerekirse, Trkiye, 1977 yl sonunda hl 994 milyar
dolarlk tanm rnn satamam durumdadr. Btn bunlar, rn
lerimizi ham madde olarak satmak zoranda kahmzdandr (Bkz. Mer
kez Bankas Bakannn aklamas, 21 Eyll 1977, Milliyet). lenmi,
iyi ambalajlanm kaliteli Trk tanm rnlerinin dnya ticaret ala
nnda srekli bir yer almas her halde g oJmyacaktr. f34) Fakat, n
ceden bu sonucu salyacak kaynak yneltilmesine gemek ve ilgili sa
nayi dallarm gelitirmek gerekir. Kaynak arttran iin, eitli global
zgeler (areler) ileri srlebilir. Bunlarn banda da bamll
arttran eitli montaj rnlerinden (bata, kara yollar giderlerini, pet
rol dalmn byk lde etkiliyen tat aralar) tamamen veya ks

(34)

A E T 'ye, eski ngiliz kolonilerinin aday UyeJcinc karn.

214

TRKYENN MALI TUTSAKLII

men vaz gemek, kentlere akm nleyici programlarla konut yapmnda


dler salamak gelebilir.
Bir rnek vermi olrnak iin syliyelim: Trkiyede bu yl ortala
ma 15 milyon mere karelik konut yaplmtr. Metre kare en dk
2000 TL maliyet esasndan bu 30 milyar liralk bir yatrmdr. Bkz. Ay
lk Statistik Blteni, 1977/IV. DS). te yandan, Azot Sanayii Genel
Mdrl, Trk dsatmmna ok byk olumlu destek salyacak
gbre tesislerne ngrlen 24. 3 milyar liralk yatrmda kaynak ktl
nedeniyle nemli gecikmeler olduunu ve imdiye dein bir yatrmn
ancak yzde l inin gerekletirilebildiini aklamtr. Enflasyonlar
nedeniyle, bu yatrmlarn, geciktike gletii de artk ok iyi bilin
mektedir. rnein, Gemlik Gbre Fabrikasnn, 596 milyon lira olarak
hesaplanan ilk maliyeti, yaplan bir maliyet revizyon hesabnda 994
milyon liraya ykselmitir. (37) te tek bir rnekle bile Trkiyenin e
likileri ortaya konabiliyor.
Trkiyenin byk trajedisini yanstan bu elikileri ardarda nefes
almakszn sralamak gereksiz. DM hesabna kur gvencesi salyarak
kaynak bulma, taksitli satlar smrlyarak enflasjmnu nlemeye a
lma gibi uydurma nlemlerle kk kaznamayacak elikilerdir bunlar.
kar yol sadece dzen deiiminden getii iin, imdilerde vaatlerin
laftan teye gitmemesi, devleti ele geiren ticari ortaln dalmamas
doaldr. Durum ktlelerin, kimi yaratklarca kannn emilmesine nza
gsteremiyecei lkeyi bir avu savguncunun tkenmez kar tutkula
rna satmasna gz yumamyaca ana dein srecektir.
(37) Dviz gereksinmemizi azaltacak i arttrm nlem leri arasnda, altn pi
yasasnn denetim i herhalde anm sanm aldr. Piyasada ss eyas niteliinde
alnp satlan altn tutar kmsenmiyecek ldedir. Maliye Bakanl, D arp
hane v e D am ga M atbaasnn, 1975 Yl Akal lcvlik raporu verilerine gre
sadece ss eyas o larak D arphanede h er yl ortalam a 10 bin to n altn basl
m aktadr. A yrca, yine ss o larak kullanlan p aralan da b unlara eklemek ge
rekir. 1976 ylnda 1.653.615 liray bulm utur. Kimi yllar bu tu ta r iyiden iyi
ye artm aktadr. rnein 1975 ylnda, sadece m ekuk (standart) birlik altn
parann says 1.195.058e varm tr. Ayn yl baslan kle altn tu tar: da
14.209.329 kiloya ykselmitir. 14 bin ton altn, kle gram 130 T L. hesa
biyle, 18 m ilyar 200 milyon lira eder. Y ine 1976 yln esas alalm . O yl b a
slan toplam 1.958.671 altn lirann, C um huriyet altn olarak satlm as duru
m unda, 1 C um huriyet altn 950 lira hesabiyle bunun yaklak 2 m ilyar T L Ik
atl kapasite yaratt anlalacaktr. G erekte saylar, T rkiye iin ok yk
sektir. (V eriler iin bkz. D arphane M atbaasnn sz edilen yayn Ek T ablo,
9 10). Demek ki altn kullanm n snrlandracak siyasal b ir program la ylda
yaklak 20 m ilyar T L 'Ik bir ek kaynak salanabilecektir. Baka am alarla
ilenen 55 ton altn (bkz. ayn kaynak) da hesaba katlrsa, salanabilecek kay
nak ylda 27 m ilyar T L Ik b ir toplam a varr.

B U G N K D U R U M T A R H T E N A LINM A YA N DERS

215

O gn geldiinde, karlatrmal stnlkler kuram gereklee


bilecek ve Trkiye, belli faktrlerin retici ve satcs olarak dnya
ticaretine girebilecektir. Bylece.Trk tarm rnleri ilenmi madde
olarak, dnya tarm rnleri arasnda tam rekabet de salyabilecektir. Tarmn dzenlenmesi geni apta istihdam sorununun zmn
de kolaylatracaktr sonuta. Bilindii gibi, artan nfus karsnda,
gecekondu tr montaj atlyelerinin, tketime dnk sala iyerlerinin
istihdam kapasitesi yok denecek ldedir. Hele, parmak saysn gemiyen byk i yerleri arasnda 2000'den ok ii altran birka
tanesi, isizlik sorununu zmlemekten ok uzaktr. (38)
Tarmda makineleme ve byk iletme esasna gemekle yeni top
raklar iletmeye alacak ve krsal kesimdeki i gc oran ykselecek
tir. iletmelerin yetersizlii ve topran miras paylarna ayrlabilmesi,
erozyon ve ilkel yntemler yznden topran yetitirme (inbat) yete
neini yitirmesi nfusun kylere gmesinde ve yozlamasnda etken
olmaktadr. Kentte, yaamn srdrmek iin her trl ii kabullenmeye
hazr, nesnel emeini koulsuz olarak piyasaya sren kiilerin yozla
masn doal karlamak gerekir (39). Tarmsal retimin fizik olanakla
rnn marjinalin stnde kullanmiyle d satm erisi, demeler den
gesini ayakta tutacak biimde ykselecektir (39a). retimin rasyonelletirilmesiyle maliyet ok decei iin, marjinal d satmlar bile,
bu dk maliyetin karlanmasna yetecektir (40).
imdi, politikaclarn all pullu demelerinin doru kmamas kar
snda (41), ekonomik bunalmdan kurtulu zgesini (aresini), izlenegelmekte olan yntemlerin dnda aramaktan baka kar yol yok
(38)

2000den ok ii altran yerler, Trkiye D em ir elik, Ereli Demi>-

elik. Selloz ve Kt F abrikalar, E: i bank. im ento Sanayii, T ofa ve Otosan d r (stanbul Sanayi Odas Dergisi, 102).
(39) Topra 0 50 dnm arasnda olan iletme says 3.5 m ilyona yakndr.
Byk denebilecek iletmeler, toplam iletmelerin ancak yzde 3n biim le
m ektedir. (Statik Y ll, 1973. DS).
T arm sal savam -illarna byk lkelerin bile gereksinmesi olduu.
hracat G elitirm e Etd M erkezinin hazrlad b ir raporda (24 T em m uz
1970) saysa olarak belirlenm itir. Bu k noktalar, T rk dsatm na k
tutabilir.
(3?aJ dem eler dengesiyle ilgili, T rkiyeyi de kapsyan gzel b ir uluslar
aras karlatrm a iin bkz.
K ooperation oder K onfrontation?, Progress D ritte
N elt, Bonn, 1975, s. 13 v..
(40)
Bu yntem le evrensel pazara girebilmenin bir koulu
da, kiilikli bir d
politika izleyerek nc dnya lkeleriyle btnlem ektir.
(41) Gereklemeyen aklam alar iin bkz. Babakan Sleym an D em irelin 10.
Basn T oplants, A nkara 1968. O zam anlar Sayn Demire! neler sylemi ne-

210

TRKYENN MAL TUTSAKLII

tur. Yani, tama suyla deirmen dndrmekten vazgeilmeli, buyuru


cu bir planlamann altnda i artrm nlemleri zerinde dnl
melidir. Yllardr hazrlanan, Trkiyenin ekonomik bnyesiyle ilgili ra
porlar, mali darboazlarn almasnda izJenecek arttnm Ctasarruf)
politikas zerinde avnntiyle durmaktadrlar (4). Gerek kamu ekono
mik giriimleri, gerekse genel sermaye piyasasn dzenleyici f43) n
lemler zerinde 10 yl akn bir sredir durulmasna kam hi bir
kesin sonuca varlmam oluu bugn iinden klmas son derece g
gzken dar boaz trajedisini hazrlatc etmenlerden olmutur. Yaban
c kkenli krediler, uyana seslere kulak verilseydi ve devlet kiisel
karlarn drt duvan arasna kapatlmasayd, son 15 yl iinde dengeli
bir ticaret dzenine kavuma olana doar, lke ii toplumsal sorun
lar da bu arada kendi olanaklarmzla zmlenmi olurdu. Hl
tatl kazanlar ardnda koan yabanc sermayeden (44) her an arkas
kesilebilecek ve seyyal nitelikte ii dvizlerinden umulan medetle uzun
vadeli yatrm hesaplar yaplyor (4S). Evlerimizde suyumuz, elektri
imiz, kanalizasyonumuz, hasta olduunda bakacak doktorumuz, ocu
umuzu okutacak okulumuz yokken, hac yollarna yzbinlerce dolar
aktlyor (44). Gelecek enflasyonlarla, daha da kabaracak, d borlarn
ana para ve faizlerinin nasl karlanaca dnlmyor. Byk bir
vurdum duymazlkla, drdnc 5 yllk plann hazrlanmas geciktiri
liyor. Gnn gn etme, yarma Tann kerim felsefesiyle, gelecek
kuaklara, ksas lkeye ihanet ediliyor (4<a).
ler? Y anl kalknm a hesaplarn T rkiyenin nurlu ufuklarnn belirtisi mi
st-ymam (s. 172). Y oksa dem ir - im ento satlarnn hzlln ekonomik
kurtuluun k ar yolu m u yapm am (s. 234)? (Y ani, tccar ne denli ok dem ir
alp stok eder, K aradenizli yurttalar ne denli dem ir alp 2 3 m ilyona sata
caklar daireler yaparlarsa, Trkiye o denli kurtulacakm .) Btn bu saym a
larla herhalde yerimizde saym olacaz ki, n u rlu ufuklara ald sylenen
9 yln ardnda k aranlkta kalvermiiz.
(42) Bkz. K am u ktisad Teebbsleri H akknda Birletirilm i Rapor. Maliye
Bakanl, H azne G enel M drl ve M illetleraras ktisad birlii Te
kilt, A nkara, 1962; K am u ktisad T eebbslerine A it zel R apo rlar (Bunlar
yabanc uzm an veya kurulularca hazrlanan rapo rlardr), M aliye Bakanl,
1961; Trkiye G enel Enerji R aporu. T rkiye 2. Enerji K ongresi in, Eyll
1968.
(43) Bkz. Sermaye Piyasasnn Tanzim ve Teviki H akknda K anun T asarsna
D air zel Sektrn G r ve Teklifleri,
T rkiye T icaret O dalar, Sanayi
O dalar ve T icaret B orsalar Birlii, A nkara, 1967. Bu yaynda, zel sektre
likidite ve gvence salyacak rgtlenm elere girm e yolunda verilecek dnler,
yani vurgun dzenini, d finans kunm lariyle de btnleerek salam a alm a
yollar zerinde ay n n tlariy le durulm aktadr. Sayn tccar, borsa simsar ve
m ontajclarm zn, Osm anl geleneine uyarak d piyasaya uyum lu tatl ka-

BUGNK DURUM TARHTEN ALINMAYAN DERS

217

mdi, btn bu us ve adalet d, lkeyi bamllktan bamlla


siiriikliyen davranlarn kkn kazyacak stratejinin saptanmasna gel
mitir sra. Hinolu hinlikleriyle, devleti kendilerine peke ekenler
sahneden ekildiinde, halka yine. denmesi kuaklar boyu srecek bir
d bor yk kalacaktr. Devletin haracn yemi olanlar, kyda safa
srerken, emeki ktlelerin binbir cefa altnda bor demeye abala
malarn herhaide alayla izliyecekler. Onlar deilse bile, torunlar ya
pacaklar bunu. Dedelerinin helal malmnn tadn karr, mlkiyetin
kutsall zerine nutuklar atarken. Doallkla, bu olanaa sahip olur
larsa. Toplumsai eitlik kavranlan, kiilerin kafasndan siyaset arena
sna aktarldnda, yani emeklerini kiiler bizzat tasarruf edebildik
lerinde, drst olabilmek iin, vurguncularn kendilerine kalt (miras)
brakt borlan deseler de, o vurgunlann acsn kartmak istiyeceklerdir belki. Emein ba tac edilmesiyle doacak hukuk ite' o za
man kapkalarn, devleti babalarnn iftlii gibi ipotek edenlerin,
lkeyi intihara zorlyanlarm karsna elbette dikilecektir (46b).

zanlardan vazgeemediklerinin, bu kiilerin kar birliiyle devletin zdele


tiinin, akas, devletin nasl pe atlm ak istendiinin k an td r b u yayn.
Kapitalist retim modeli ad altnda, ne tr ilikilerin srdrlm ek istendiinin
kantdr.
(44) T rkiyeye son 15 ylda ortalam a 1 m ilyar dolarlk yabanc serm aye gir
mi ve bunun sadece kazan olarak yzde 52,7si yine T rkiye dna karl
mtr. K azan gvencesi grd salam tem eller zerine yapt yatrm larla
yabanclar, gerekte, z deerlerimizin b ir parasn transfer etm ektedirler.
(*5) imdiye dein gelen 1.5 m ilyar dolarlk ii dvizi de yine belli ellerde
eriyip gitmitir. (Kr. A hm et K udem irolu, Yabanc Serm ayenin Ekonomiye
Etkileri, stanbul T icaret Odas Dergisi, Kasm A ralk, 1968, s. 48 v..)
(4) H er hac adaynn, resm i dvizi dnda, zel b ir fonla yu rt dna kt
(A vrupaya yolladm z turistler gibi) artk bilinmekte.
(4*a) Bu oluum un nedenleri zerinde dururken, sosyo-kltirel ereveye de
geni yer verilm elidir. T oplum larm kuruluunda olm asa d a gncel evrelerinde,
ekonomik kalknm aya, daha kapsam l dendikte, retim ilikilerine bu ere
veden de bakm ak yerinde olur. (Bu dncenin, ksa b ir kuram sal tartm as
iin bkz. D er sozialc R ahm en d er konomisehen Entvvicklung W ilbert E-.
M oore, s. 9 v.., Soziologie d er Enlw icklungslaenjder adl yaptta, K ohlham m er V erlag, K ln, 1968).
(46b) Politikaclarn bugnk sorum suzluunda,
toplumsal snflarn henz
kemiklememi oluu ba etm en. Toplum um uz, siyasal bilimci H ntinglon'un
deyimiyle pretorik, yani btn toplum sal glerin siyasal katlm n salayan
bir toplum deil henz fPolitical O rder in C hanging Societier. N ew Haven
London, 1969).

EK- 2
Parvusun Dergideki Yazlar

21

T rk Y u rd u D ergisinin P arv u sun


lk Y a zs n a E kledii
nsz

EkcnorrJy gerekten bildiini vanm ve ilevliiyle kantlyan bir


yazarmz, geen hafta yaynlad bir brorde bir tccarn en nemli
zamannn yl sonu bilano zaman olmas gibi, bir ulusun bireyleri
de en ok lke ekonomisiyle ilgilenmelidir... nk gelecein hesap
bilanocu oradadr diyordu.
Trk Yrdu'nun en ek nem vermek istedii konulardan birisi,
lkenin ekonomik durumunu ortaya sermek, eitli zm yollan ner
mektir. Bununla birlikte, dergimiz, ancak esnafn durumundan sz
eden bir makale yaymlyabilmitir imdiye dein.
...Trk yurdu, bu eksiklii gidermek amaciyle, lkenin tannm
iktisatlarna bavurmu. Ancak onlardan vaatten baka bir ey ala
mam; bu bakmdan Trk deilse de, Trklere sempati duyan, ve
lkemizin ekonomik- durumunu salam jL*Ir yntem ve etkin bir bak
la inceliyen birinin sayn Parvus Efendinin yardmm salamtr.
Sayn yazarn Tanin ve Jeune Turcteki makaleleri bilim ve yete
neini aka gstermi olduundan, okuyucularmzn, kendisini ya
zarlarmz arasna katmamzdan gnen (memnunluk) duyacaklarm
umuyoruz.
Parvus Efendinin ekonGmik ve toplumsal grlerinin kimi nem
li noktalarna Trk Yurdu katlmazsa da, halk sevmek ve elinden gel
diince yoksul halka yardmc elmak gibi nemli bir temelde, yazarla
uzlamaktadr.
imdi sz Sayn Yazara brakyoruz:

ti

K yller ve D evlet

Trk Yurdu, 8 Mart 1912 (47)


Trk ulusu, Osmanl devletinin btnln koruma voltunda u
ramak zorunda olduu gibi, onun bamszlm savunma yolunda da
srekli olarak didinmek durumundadr.
Bugn ulus, biri siyasal, br ekonomik iki tr tutsakln bas
ks altnda kvranmaktadr.
Osmanl devletinin eli kolu, kapitlasyonlarla, mal dene-time yol
aan anlamalarla ve baka szlemelerle baldr. Bu szlemeler uya
rnca kimi vilayetlerin gelirleri bile rehmedilmi, hkmet istedii gi
bi davranamaz duruma gelmitir.
rnein hkmet, Avrupa lkelerinin iznini almakszn, gmrk
vergisini azaltp oaltamaz. Gmrk gelirinin nemli bir blm, Duyun- Umumiye denen bir yabanc kurumca toplanp harcanr,
Trkiye, Avrupa sermayesine, Avrupa mallarna, Avrupa teknik ve
sanatna gereksinme duyduundan, Avrupa bankalarnn, ve byk sa
nayiinin tutsakl altna girmitir. Bu tutsaklk, gittike glenmektedir. Osmanl hkmeti, bor almak, demiryolu yaptrmak istedi mi,
yabanc lkeler derhal etkinliklerini daha da geniletmee almak
tadr.
Bu bakmdan Trkiye, kendisini siyasal tutsaklktan kurtarabil
mek iin, nce ekonomik tutsaklktan kurtarmaldr. Trkiye iin, bun
dan baka kurtulu yolu yoktur. Bin trl diplomat incelii ie ya
ramaz. Devlet ekonomik adan gsz olduka, dostlar onu incitecek,
yalar (dmanlan) soyacaktr. Bamsz yaamann tek koulu, kendi
iini kendi grecek duruma gelmektir.
Ekonomik bamszlk kazanabilmek, sanayi ve tarmn gelime
sine baldr. Ekicilerin hemen tm, Trk halknn byk ounluu
kyldr. Dolaysiyle, nce onlar dnmek gerekir. Trkiye'de ky
l sorunu Osmanl devletinin ekonomik gc, yani gelecekteki yaam
sorunudur.
Trkiye'de kyl sorununa, daha nemli bir baka noktadan ba
kalm:
Devlet kime hizmet eder? Devletin asl grevi nedir?
Devlet, rnein, sadece sermaye sahiplerinden ibaret bir snfa hiz
met edebildii gibi, aristokratlardan ibaret bir snfa da hizmet edebilir.
Yneticiler, bir kliin, dahas bir ailenin bile buyruunda olabilir. Bun
(47)

Y azlar tarih srasn d ath r (M.S.)

KYLLER VE DEVLET

223

larn tm, olaylarn gerek ynne geni adan bakan biri iin g
nen (memnunluk) verici deildir.
Devletin kimin karna alt sorusuna verilecek yant u ol
maldr: Devlet, btn ulusun ekonomice ve uygarlka gelimesine hiz
met etmelidir. Gerek bu merkezde olunca, halkn ounluunu ky
llerin biimledii bir lkede hkmet, kukusuz, nce kyllerin du
rumunu dikkate almaldr.
mdi, Osmanl kylsnn ne durumda bulunduunu, onlarn lke
yaamnda ne gibi yararlar saladn ve nasl bir umut vaad ettiini
inceliyelim:
Bu konuda, aydnlatc bilgi maalesef azdr. Kylnn durumuyle, imdiye dein hi kimse megul olmamtr. Bu bakmdan onlar,
unutulmu ve terkedilmi durumda kalmlardr.
Kyl zerine bildiklerimiz, onlarn, durmadan vergi ve asker ver
dikleridir. Baka konuda, kyly ammsyan olmamtr. En ok ihmal
edilenler de Trk asll kyllerdir. Makedonya ve Ermeni kyllerini
savunacaklar kmtr. Ermeni, Bulgar, Srp ve Rum aydnlar ken
di rkdalar olan kylleri dnmlerdir. Fakat, Trk kylsn
arayp soran kmamtr.
Zaten kyl sorununun, ulusal bir sorun nitelii almasnn nedeni
budur. Gerekte, kyl sorunu ulusal bir sorun deildir. eitli aln
lk gruplarn tmn ilgilendiren toplumsal bir sorundur.
Bulgar ve Ermeni aydmlariyle kylleri arasnda az ok bir iliki
vardr. Bu durum, sz konusu aydnlarn, uygar evrendeki etkinlikle
rini ve orunlann (nfuz ve mevkilerini) ykseltmektedir. Dolaysiyle,
bu aydnlarn ileri srd savlar ve neriler, kendi uluslarnn sav
lar ve nerileri gibi ele alnmaktadr.
Trk aydnlarna gelince, onlar, tersine kylden yz evirmiler,
bylece Trk ulusunu siyaset d braktklar gibi, kendinlerini bel
li bir amatan yoksun etmilerdir. Uygar dnyada, Osmanl hristiyanlarnn, Trk egemenliine kar ba kaldrd yolunda bir kan uyan
masnn nedeni de, hristiyan aznlklar iindeki aydnlarn, andmz
ilevliidir.
Trk aydnlan Trk kylsyle iliki kurduu ve halkn karm
dile getirdii takdirde durumun deieceine kuku yoktur.
O zaman, Trk sorunu, Trk ulusall ve Trklerin ulusal ilerle
mesi sorunu da Bulgar, Ermeni ve baka aznlklarn sorunu srasna
girecek ve uygar dnya, onlara da br uluslara davrand gibi dav
ranacaktr.
Durum byle olunca, deiik aznlklar arasnda iddetle s
ren mcadele de, halk katmanlarnn karlar arasnda bir uvukunluk doacandan, hafiflemi olacaktr.
Osmanl lkesinde, kylnn durumunu, ancak onlarn devlet ya
amndaki durumlarndan anlvabilmekteyiz.

224

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Merutiyet, askerlik grevini stanbul'daki mslman olmyan n


fusa doru kapsamlalrd. Ancak, bugn de, askerlikten en ok etki
lenen, yine kyl katmandr. ocuu askere giden bir kyl ailesi,
en salam bir iisinden yoksun kalyor. Bu durum, kylnn ekono
mik gcn byk lde azaltyor.
slam nfustan, nce, 180 erkekten bir erkek askere alnmaktayd.
Sonra bu, 135te bire dt. Son be yldr da 100 erkekten biri asker
yaplmaktadr.
Anayasa gerei, askerlik ykmllnn slam olmyanlara da
yneltilmesinden, slam kyl iin pek byk bir yarar domamtr.
Ordudaki asker says arttrldndan, slamlarn askerlik ykmll
nde bir hafifleme olmamtr.
Bundan baka karlk (bedel) vererek askerlik ykmll d
nda tutulma yntemi yine alkonulmutur. Bu frsattan en ok, kent ve
kasabalarn hristiyan halk yararlanmaktadr. Hkmet, 1911/12 bte
sinde, askerlik karl olarak bir milyon lira gelir gstermitir. Bu
tutara gre, karlk vererek askerlikten bakl tutulacak kiilerin
says 20 000 olmaldr. Halbuki, ayn y sadece 9 ay iinde, askerlik kar
l olarak 134 204 878 kuru toplanmtr. Demek ki yl sonuna de
in 30 000 kii bu olanaktan yararlanacaktr.
Kent ve kasabalarda oturan mslman ve hristiyan halkn byk
bir blm, ve zengin kyller karlk diyerek askerlik grevinden
kurtulma olanana sahipken, yoksul kyl, zellikle Trk kyls
byle bir olanaktan yararlanamyor. Demek ki askerlik, yoksul kylye
dyor: Yoksul Trk kylsne.
Karlk yntemi alkonulmasayd, en aa 30 000 yoksul kyl as
ker olmaktan kurtulacakt. 30 000 yoksul Trk kyls, bir o denli
kentli, kasabal ve ounluu hristiyan insan 50 lira karlk dyor
diye, yl orduya hizmet etmek zorunda kalmaktadr. Bu hesapla,
zengin katnda, askerliin gnl 5 kuru deer tayor. Yoksul ky
lnn emeiyse, gnde 5 kuru ediyor. Bu kadarck bir para iin yok
sul aile, yl, belli bal dayanandan yoksun braklyor.
Orta halli bir aile iin, para diyerek yllk bir hizmetten kur
tulmak, kmsenecek bir nimet deildir. Bylece bamsz kalan biri
gnde 20-30 kuru kazanabilir. Burada, gerekten zengin olanlar sz
konusu bile etmiyoruz. Onlarn, devlete yl iin 50 lira vermeleri hi
ten bile deil. Buna karlk gndelik kazanlarnn ancak liralarla
llebilecei de kesin. Dolaysiyle, para diyerek askerlikten kurtul
maa alacaklarn says gitgide artacak.
O halde, askeri reform denen ey, Trk kylsnn eskiye bakl-

225

KYLLER VE DEVLET

dikta daha ok asker vermesini salamaktan ibarettir C48).


imdi de vergiler sorununu ele alalm: A. Heidborn, Trk mliyesi
zerine yazm olduu yaptta, kent ve kasaba halknn vermekte ol
duu vergilere ilikin ibret dolu bir liste veriyor. Listeye gre, kyl
10 902 820 lira dolaysz vergi derken, kent ve kasaba halknn dedii
sadece 1 645 498 lira. Dolaysiyle, kylnn ykmll alt kat daha
ok.
Geri kyl says da yksek. Ancak, kent ve kasaba halk daha
ok kazanmakta.
Aarn, deiik blgelerde nasl blldn incelersek yle bir
sonu elde ederiz:
1909/10 Aan
BLGE
Rumeli
ErmenistanKrdistan
Irak
Anadolu
Suriye

1909/10 AARI
(Osm. L.)
. 1 368 570
885 199
378 290
2 440 842
754 590

NFUS BAINA
(Osm. L.)
27.7
25
27.2
33.3
33.5

Listeden, aan, daha ok Anadolu kylsnn dedii anlalyor.


Nfus bana den miktara bakldnda da byle bu. Bir Anadolu,
bir Ermenistanldan %35, bir Rumeldliden %50 daha ok vergi ver
mekte.
Manastr Vilayet vergerini incelersek, birey bana 20.8 kuru d
tn grrz. Bu hesapla, Anadolu kyls, Manastr Vilyeti hal
kna bakldkta %65 daha ar ykmllk altnda.
Halkn demekte olduu verginin arlm tam olarak saptyabilmek iin, sadece birey bana den vergi tutann bilmek yetmez.
Bir de topran ne verdiine bakmak gerekir. Bu da tanm sorununa
uzanmay gerekli klar. Bu noktay baka bir yazmzda ele alacaz.

(48) Askerlik karl sorunu M ebuslar M eclisinde grlrken.


Harbiye
N ezareti onun tam am en kaldrlm asndan yana km sa da m uhalefetin di
renm esiyle, karlk yeniden kabul edilm itir.
F /1 5

226

1 9111 Yl M a l D u ru m u n a B ir B ak

Trk Yurdu
3 Mays 1912
Devletin, sadecte niali dengesini -deil, ekonomik dengesini de d
nmek gerekir.
Merutiyetin ilamndan bu yana geen zaman dikkate alndnda,
1911 yl mali adam en kt yldr. Ancak yetkin (mutlak) kt de
mek de doru deilidir ona. Ekonomik yaamn her ynnde bir geli
me grld iin.
Mebuslar M e c l is i n d e kabul edilip onaylanan 1911 btesi, u genel
saylan kapsamakta:'GELR
GDER
AIK

27 755 743 Osm. Liras


35 314 995 Osm. Liras
7 559 253

O zaman Maliye^ Nazn bulunan Cavit Bey, gerekte, gelirin daha


yksek olacan lmlemi (tahmin etmi) ve gelirin 30 milyona kmasiyle, an iyice kapanacan sylemiti.
Cavit Bey'in lmlemesi, genellikle dendikte doru kmtr: Ca
vit Bey btesinin iKasm sonuna dein geen, dokuz ay iinde gelir
20 milyondan ok aftm ve 2 022 103 167 kurua varmtr.
Aralk gelirleri, jgeen yln ayn ayma den gelirlere bakldnda
daha dk olduu halde, yllk hesaplara bakldkta 1911 geliri 31
milyon liradr. O hadde mal yl sonundaki iki ayn yani Ocak ve u
batn gelirleri lmsel olarak 7.5 milyona varabilmi demektir.
Bu say ok byktr. Fakat, uras da unutulmamaldr: Yl so
nunda devlet hazinecine giren para tutar artmaktadr. nk, Reji'
den yllk ttn ve tmbeki geliriyle, irketlerden demiryolu kazan
lar o zaman alnmaktadr.
Gelirle gider arasnda byk ayrm vardr yine de. Mzmin duru
ma gelen bte a, gelirin %25'iyle 35'i arasndadr ve kukusuz,
ekonomik yaama gi bir bask yapmakta, kalknmay gletirmek
tedir. Bu nedenle, giderlerin azaltlmas, yerli ve yabanc uzmanlarca
salk verilmektedir.
Trkiye'nin, arttnma son derece uymak zorunda olduuna kuku
yoktur. Ancak, uygulama, sadece arttrmla denge salanamyacam
gstermitir.
Merutiyet, byk memurlarn maalarn olduka azaltmtr.

1911 YILI M Al- DURUMUNA BR BAKI

227

1908 btesinde hanedan tahsisatiyle, nazr maalar 1 459 286 liray


ken, 1910 btesinde 779 333 liraya indirilmitir. Ayrm, 720 000 lira
kadardr (*9). Fakat te yandan. Mebuslar Meclisinin ynetimi ve ba
ka ereklerle zgleme (tahsisat) vermek gerekmitir.
En nemli sorun, kalknmann para gereksinmesidir. Demiryolu
ve okul sorunlar vardr. Hkmet, btn geliri, lke karlar yolun
da kullanamamaktadr. Onlarn byk bir blm, borlara gitmek
tedir.
Borlu olan lke, sadece Trkiye deildir. Bugn, Avrupa'nn b
tn lkeleri borludurlar. Fakat, sanayi ve sermayesi gelimi lkeler
de, devlete bor para verenler, yerli bankalar ve finans gruplar oldu
undan, devlete denen borlar, yine yurt iinde kalmakta, yine i
giriimlerin finansman yolunda kullanlmaktadr.
Trkiye'de i byle deildir. Osmal devletine para verenler, he
men sadece yabanclardr. Dolavsiyle denen borlar, hep yabanc
bankalara akp gitmektedir. 1911 btesinde bu tr paralar 6 810 677
liray bulmutur.
Devlet ynnden, demiryollar gelirlerinin tamamlanmas, yani de
miryollar irketlerinin kazanlarn gvenceye almak iim verilen pa
ralar da da akan akeler arasndadr. Bu sorun, son derecede b}ik nem tamaktadr.
Herkes, yabanc sermayenin Osmanl lkesine ekilmesinden sz
ediyor. Halbuki bor demek iin yabanc lkelere aktlan paralarn,
dardan yabanc sermaye olarak gelenden ok olduunu gryoruz.
Bu demelerin zorunlu olduu da aktr.
Bununla birlikte, u gerei de grp gstermek gerekir: Parann
lke dna akp gitmesi, sanayiin gelimesini ksteklemektedir. Za
man geip de lkede byk sanayi gelitike ve Trkiye zenginletik
e, yurt ii borlanmalar olanakl olacak ve Duyun- Umumiye'ye akan
paralar lkede kalacaktr.
Sz konumuz, ilerde Trkiye sanayiletiinde neler olup bitecei
deil, ekonomik geliimi kstekleyici veya destekleyici g ve etkenleri
aratrmak ve onlarn ne yolda kullanldn saptamaktr.
Bizim karsamak ve aklamak istediimiz ekonomik gerek, Os
manlI devletinin Avrupayla olan mal ilikilerini ve bu ilikilerin,
Trkiyenin iktisadi gelimesine yapmakla olduu etkileri .iyice anlyabilmek konusunda ok nemlidir. lkede sanayiin geliimi iin Av
rupayla ilikide bulunmak zorunludur.
Avrupann, Trkiye'ye para vermesi, insanca dnce ve duygu
larn rn deil, bu paralar aracliyle, yine kendi servet ve gle*
rini arttrma isteinin itkisiyle domutur. Buras apaktr.
( ) Y z lira ve daha ok m aa alan 69, bir liradan 10 liraya dein m aa alan
70.000 m em ur bulunm aktadr.

228

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Durum byle olunca, biri Trkiye'nin yararn, br zararn do


uracak iki akm kyor ortaya.
AvrupalI maliyeciler, verdikleri borla, Osmanl devletinin yarar
na alyor grnrken, onu kendi etkinlikleri altna almaktadrlar.
Trkiye'nin mali tutsakl, onun gelimesine engel olacak noktaya gel
mitir.
Osmanl borlan, eski ynetimden kalm bir kalttr (mirastr).
Anlalyor ki, mutlakiyyet ynetimi, lkede, iktisadi gc gelimekten
yoksun etmekle kalmayp, Trkiyenin bana daha byk belalar a
m, Trkiyeyi, Avrupa bankalanna tutsak gibi, zincirlerle balam
tr.
Eer, Avrupadan alnan paralar, ulusun gerekimlerine harcanm
olsayd, kukusuz, bugn Trkiye iin daha yararl sonular doard.
Bor alnan milyonlar, demiryollarna, ulusal eitime, tanm ve sana
yine harcansayd, bugn Osmanl devleti daha zengin bir durumda
bulunur, daha iyi bir bteye sahip olurdu, bor demek de o denli
ar olmazd.
Fakat bu paralar, ya verimsiz ilere harcanm ya da dorudan
doruya israf edmitir. Sonuta sermaye ksr kalm vc alman bor
lara yksek faiz demek gerekmitir.
Trk sanayii gelimesinin henz balangcnda bulunduu halde,
Osmanl devleti ar borlar yklenmi bulunmaktadr. Dolaysiyle,
yeni bor szlemeleri yapld zaman ok dikkatli davranmak, alna
cak borlar verimli alanlarda kullanmak gerekir.
Eski ynetimin, mal becerisi borlanmak ve bor demek iin
ara salamaktan ibaretti. Bu yntem, bir lkenin, iktisaden mahvna
yol aar.
lkenin, sadece mal dengesi deil, iktisadi dengesi de dnl
melidir. iktisadi denge kurulduunda asl sorun, yoksul halktan ola
nakl lde yksek vergi almaktan ibaret deil, tm halkn ekonomik
gcn arttrmaktr.
Halk zenginletike, ondan toplanacak olan vergi de doallkla
artacaktr.
Yalnz, halkn, vergi verme konusundaki erkini de dnmek koul
dur. Bir lkenin yaamnda her trl gl bir rpda giderecek
bir kural konulamaz. Her trl etkiyi hesab ederek, en uygun yolu
semek doru olur. Devlet ynetiminde en byk beceri budur.
Bu genel ilkelerden sonra, yeniden bteye dnebiliriz:
Btede gsterilen, 27.8 milyon gelirden, borlara ayrlan tutar
kardmzda, hkmetin elinde sadece 21 milyon lira kalr.
Merutiyette, mliyedeki dzelme, arttnmdan deil, gelir artn
dan ileri gelmitir. Gnmzde devlet geliri, 1909 yl geliri derecesinde
kalm olsayd, imdiki bte a 10 milyona varrd. Olaanst gi
derleri bu hesabn dnda tutuyoruz.

1911 YILI MAL DURUMUNA BR BAKI

229

Devlet gelirinin artmas, ynetimdeki yntem, dzen, ilevlik ve


reform sonucu, lkenin genel ekonomik yaamnda ortaya kan ilevlikten ileri gelmitir. Yurtii trafiin serbest olmas, halkn kent ve
kasabalara ylmasna, inaatn hzlanmasna yol am, ky rnleri
gereksinimini arttrm ve tarm gelitirmitir. Psikolojik durumda or
taya kan deimeyse, halkn ekonomik ilere girime gcn kamla
mtr.
Arada yaama yoluyle reforma tabi tutulan bir vergi zerinde de
durmak doru olur. Msakkafat (atl yerler) vergisidir bu. Geen vl
yeni biimiyle geni apta uygulanan bu vergi, isteneni vermekten uzak
kalmtr.
Geen yl btesinin sadece 9 ay iin gsterilen hesaba gre, m
sakkafat vergisi dahil, btn emlak vergisinden sadece 4 461 780 kuru
toplanabilmitir. Halbuki hkmet onun 22 milyon kurua kacan
ummaktayd.
Ev sahipleri, msakkafat vergisini dzenli biimde dememekte
dir. Heidbom, Trk Maliyesi'nde, sadece stanbulun 3 627 695 lira
msakkafat vergi kalnts (bekayas) biriktirdiini yazyor. Ev dkkan
ve maaza sahipleri, kiraclarna hi aman vermedikleri halde, devle
tin hogrsnden geni lde yararlanmaktadrlar.
Vergi kalntsnn, stanbul'un belli kesimlerinde nasl blldn aratrmak, konumuz iin nemlidir.
Bu dalm
Beyolunda
stanbulda
skdarda

1 308 200
944 256
375 229 Osmanl lirasdr.

En zengin semt olan Beyolunun, devlete, br semtlerden daha


ok vergi borcu kalmas gariptir. Dahas, Beyolu'ndaki yaplarn nem
li bir blm, vergiyle ykml olmyan yabanclara aittir.
iinde bulunduumuz yln son avlan ve lkenin ekonomik yaa
m savan etkisi altndadr. Bu savan mal duruma etkisi, sava
giderleri dnda. Bat Trablus gelirinin alnmamas olmutur. Da
lmn (ithalatn) azalmas nedeniyle gmrk gelirleri de azalmtr. D
satm (ihracat) da zarar grmtr. rnein, Italyan ttn tekeli, im
diye dein Trkiyeden almakta olduu ttn artk almaz olmutur.
Sadece Kavala'dan, 1.5 milyon kilo daha az ttn dsatlmtr.
Ham ipek ve koza dsatm da azalmtr. nk Italyan hk
meti, Trkiye'den gelen bu maddelere ok yksek gmrk resmi uy
gulamaya balamtr.
Italyan hkmetinin alm olduu btn nlemler (tedbirler), Tr
kiye'den ok talyaya zarar vermektedir. Italyan halk, ttn ve ham
ipei daha pahalya satn almak zorunda kalmaktadr,

T R K Y E 'N N M A L T U TSA K LI I

230

Savan verdi zarar vc ziyan, bar ilikileri yeniden kurulduk


tan sonra, ksa srede giderilebileceinden o denli nem li deildir. An
cak 1911 mali btesinde, srm ekle olan savala hi bir ilikisi blunmyan, fakat ilerde Trkiye'nin gelim esi ve Osmanl lkelerinin eko
nomik gerekimleri iin son derecede anlaml olan bir olay da gzlen
mektedir. O da aarn duraklamasdr.
Geen yln 11 ay iin (mali yl) verilen hesaba gre, aar nceki
yllarda u orandadr:
KKEN
Tahl, zeytin v..

Ttn

ipek

YIL
1910
1911
1910
1911
1910
1911

TUTAR (Kuru)
654 610 100
636 809 650
55 438 650
37 416 959
20 516 898
20 717 146

Aar geliri farklar da yle tablolatrlabilir:


YIL
1910/11
1910/11
1910/11

KKEN
Tahl, Zeytin v..
Ttn
pek

AYRIM (KURU)
+ 17 800 450
+ 18 021 691

200 248

Sadece ttn rnde byke bir art olmutur. pek r azal


m tr bile. Tahl, zeytin, pamuk, sebze v.. trnden, aarn belkemi
ini biimliyen maddelerin vergi gelirlerindeki art hi denecek den
lidir. nceki yl gzlenen, 136.8 milyon kuru art karsnda, imdiki
17.8 milyon kuruluk artn sz edilemez.
Getiimiz yllarda, tahl, zeytin v.. rleri, baka maddelerin
rlerinden daha oktu. O rler, hazine gelirinin esasn biimlemek
tedir. Dolaysiyle, ulusal ekonomik yaamn da temelidir.
Aar dalmnda bir deiiklik olmad da belli. Bu bakmdan,
gelirde grlen duraklama, dorudan doruya, tarmsal retimin d
nden ileri gelmi demektir.
Tarmsal retimin neden dtn aratu'mak, son derecede
nemli bir sorun. imdilik onun sadece nemli bir noktasn dikkatlere
sermek istiyoruz:
Bir ka yldanberi yapld gibi, kyllerin daha ok vergi dedi
ine bakarak, vergilerin kendi kendine arttm sanmak botur. Kyl
nn ekonomik gcn arttrmaa almaldr. Bu gcn canlanmas
kouldur.

1911 Y ILI MAL DURUM UNA BR BAKI

231

Devlet borla mu incelediimizde vardmz sonuca burada da var


maktayz: DEVLET YNETENLER, SADECE MAL DENGENN DE
L, AYNI ZAMANDA EKONOMK DENGENN DE KURULMASINA
ALIMALIDIR.

232

Trkiye, A vrupann M al
Boyunduruau A ltndadr

T r k Y u rd u , 14 H a z ir a n 1912

Trk sanayiinin gelimesi, gerek, lkenin gerekse halkn gelecei


iin esastr. Eski Trkiye, gnden gne, gemie doru yryerek yit
mektedir. Bundan sevinebilir de, zlebilir de insan. Ancak bu yoldan
geri dnmek olanak ddr.
Eski temelleri Krm Sava sarsmtr. Avrupa uygarl, o zamandanberi, Osmanl lkesine sokularak, btn dinsel ve siyasal engellere
karta toplumsal bir reforma yol amtr.
Avrupanm getirdii reform sonucu yle bir durum ortaya km
tr ki, gemiin savunulmas bile, yeni aralar gereksinmektedir.
Artk yeni biimde yaamak gerekiyor. Bunun iin, eski uygarl
n son izlerini silmek ve Avrupa'nn vermekte olduklarnn tmn
olduu gibi kabul etmek gerekmez.
Bugn, ok byk ve tarihsel bir mcadele karsnda bulunmak
tayz.
Dou ve bat uygarlklar birbirleriyle atmaktadr. Avrupa uy
garl, daha pek gentir. Eer bu uygarla belli renk katan zellikle
rin ortaya kt zaman dikkate alnrsa, Avrupa uygarlnn geirdii
yzyllarn says, Asya uygarlnn geirdii yzyllarn saysndan
daha az kar. Dou uygarl, Avrupada daha yakndan aratrlp in
celendike, Avrupa'nn dou felsefe, din ve edebiyatndan ok sayda
dnce ald ve bugn Avrupada sadece tasarlanmakta olan eyle
rin, douda oktanberi bilindii gereklemektedir.
Anlalyor k, Avrupa, dou uygarl mcadelesi, dou uygarl
nn btnyle ortadan kalkmas ve onun yerine Avrupa uygarlnn
konmasiyle deil, bu iki uygarln yaptlarn kaynatrp birletirmek
le son bulacaktr.
Bugn bir Avrupal, bir Asyahya yksekten bakmaktadr. Bir do
ulu da, kendisinin bir Avrupal ynnden kmsendiimi sanmakta
dr. Fakat, gelecei henz parlamakta olan ve hiten, koca bir uygarlk
yaratp onu ok yksek bir felsefe aamasna karan uhslan, batnn
gelimi glerinden yararlanarak, dnya uygarlna yeni bir erek,
yeni bir renk ve yeni gler sunacaktr. Doacak dou uygarl, Av
rupa uygarlnn stne kacaktr.
Bu szlerimin, ilerde tarihsel bir gerek olaca dncesiyle vn
duymaktaym.
Durum byle olmakla birlikte bugn Avrupa, Asyay tutsakl al
tnda bulundurmaktadr.

T R K Y E , A V R U P A N I N MAL BOYUNDURUU ALTINDADIR

233

Ben Av-upa szcyle, resm Avrupa'y, yani Avrupay ynet


mekte olan egemen snf ereklemekteyim.
Burada szn edeceim Avrupa, kendisiyle ilikisi olan lkeleri,
kendi sermayesiyle tutsaklna alan kapitalist Avrupadu-.
Gerek Avrupada gerekse byk sanayie sal ip lkelerde, egemen
sermayeyle, onun tutsaklna ezilmekte olan halk ktleleri arasnda
mcadele vardr. I-Ialkn ounluu ile, kapitalistler birbirinden ayr,
karlar birbirine kart iki snf biimler. Byk sanayi lkelerinin i
mcadeleleri ve Avrupa-Asya atmas, yirminci yzyln ayrc zelli
idir.
Bu makalede, Osmanl lkesine giren sermayenin lkeyi nasl s
mrdn Trk Yurdu stunlarnn msaadesi lsnde anlatmaya
alacam:
nce, iki ey birbirinden ayrlmaldr:
1. Sermaye ve bilgi stnlyle domu doal tutsaklk.
2. Yabanc sermayenin, Osmanl devletini tutsaklk altna alma
emelleri.
Geen makalelerimden birinde, devlet borlarnn artmas nede
niyle ok miktarda faiz demek gerektiinden her yl bol miktarda
Osmanl parasnn, Avrupa bankalarna aktarldn yazmtm. Alman
borlara faiz demek gerekir doallkla. Fakat, ortada bir gerek var
dr: O da bu borlarn ok ar koullarla alnm olmasdr.
Durum, Osmanl devletinin kimi borlara %13e varan faiz de
mesine ve sonunda iflas bayram ekmesine yol amtr. Devlet. 1876
ylnda, yani borcunu demekten aciz kald srada, yle bir durumda
bulunuyordu ki, bor sermayeleri ve faizleri iin yllk ON DRT ML
YON OSMANLI LlRASI DEMES GEREKYORDU. HALBUK KENDtSlNN BTN GELRl YRMl MLYON LRANIN STNE IKV
MIYORDU.
lkenin bu yolda varln srdrmesi, doallkla olanakszd. Bu
gerei onaylamak zorunda kalan Avrupa maliyecileri, Osmanl devle
tini byle bir duruma getirdikten sonra ona biraz .kolaylk gsterme
yntemini uygulamaya koyuldu.
Avrupann byle davranmas ok zorunluydu. nk tersine din
nmda bor verenlerin eline hi bir ey gemiyecekti. Ayn konuda
daha ok ayrntya girecek deilim. Sadece 1881 ylnda kesin hesap
tasfiyesiyle doan sonucu belirteceim:
1881 Muharrem Kararnamesiyle, Osmanl devletinin iflasn iln
etmesine dein, borlar 237 138 819 lira. denmi olan yllk faizler
14 992 377 liradr.
Tasfiye ileminden sonra bor 141 505 309 lira, denmesi kabul
edilen faiz 2 991 344 liradr.
Bylece, borlardan 95 milyon lira, sermaye ve faiz olarak denen
yllk paradan 12 milyon lira indirilmi bulunmaktadr.

234

TRKYF.NN MAL TUTSAKLII

Aradaki mthi farka baklacak olursa Avrupa maliyecilerinin ihti


krda ne denli ileri gitmi olduklar aa kar.
Daha nce de sylemi olduum gibi, kimi borlara ylda % 13 faiz
demek gerekmiti. Borlarn byk bir blm, Krm Savandan
sonra yani 1859'n sonuyla 1860 banda alnmtr. 1876da hkmet
borlan deyemiyecek durama geldiinde, aslnda BORLARININ B
YK BR BLMN, YAN BOR SENETLERNDE YAZILI ANA
PARANIN OUNU FAZLERYLE BRLKTE DEM BULUNUYOR
DU. Fakat alacakllar hl 141.5 milyon lira istemekteydi. Ve Trkiye'
nin bu tutar iin faiz de demesi gerekiyordu.
Bunun zerine, alacakllar, 1881 Muharrem Kararnamesiyle, devle
tin bir blmn kendi ynetimleri altna aldlar. Duyun- Umumiye adivle, devlet iinde devlet olan, uluslararas bir kuram kurdular.
Duyun- Umumiye o zamandan beri, Osmanl devletini, Avrupa'nn
sadece mal deil, ayn zamanda siyasal boyunduruu altnda tutma ay
gt oldu. Hem de ok salam bir aygt.
Osmanl devletinin gelecei iin demiryollar yapmna duyulan gerekim, Krm savandan, zellikle Osmanl-Rus savandan sonra her
kese anlalmt. Ancak, lkenin en nemli gelir kaynaklar Duyun-
Umumiyede bulunduundan ve Muharrem Kararnamesi uyarnca tm
gelirler, borlarn ve bor faizlerinin denmesine ayrldndan, yapla
cak demiryollarna gvence olabilecek bir gelir bulunamyordu. G
vence olmadan da demiryolu yaplamyordu.
1903 ylna dein bu merkezdeydi durum. Bu sre iinde, devlet git
gide elden ayaktan kesildii halde, Duyun- Umumiye gelirleri gitgide
artyordu.
Anadolu ve Badat demiryollar yapmna ilgi gsteren Almanya
nn 1903 ylnda durama siyasal el atmasiyle borlarn birletirilmesi
adiyle bir reforma giriilmiti. Reform sonucu, her ne denli, bor mik
tar azalmsa da, yllk demeler hi azalmamt. nk, tutan azal
tlm olan borlarn faizleri arttrlmt.
Reformdan doan bir yarar varsa, o da Duvun- Umumivenin
2 157 375 liray aan gelirinin yzde 75'inin Osmanl devletine braklma
sdr.
Muharrem Kararnamesi uyarnca, Osmanl Devleti yeni bir borlan
maya giritii zaman, Avrupa maliyecileri, u koullar ileri srebilecek
tir.
nce borlanma, devlet geliriyle gvenceye alnacak, sonra gvence
gsterilen gelir, Duyun- Umumiyeye verilecektir.
Duyun- Umumiye uygulamas u saylardan da anlalaca zre git
tike gelimektedir:
1882/3 ylnda, Duyun- Umumiye'nin brt geliri 2 339 736 liradan
ibaretken 1909/10da 7 329 257 liradr. Bunun 4 543 837 liras. Muharrem
ferman uyarnca gelen brt gelir, 2 785 419 lirasiyse yeni gelirdir.

TRKYE. AVRUPA'NIN MAI. BOYUNDURUU ALTINDADIR

235

Demek ki Duyun- Umumiye geliri, kurumun kurulmasndan bu ya


na kat artmtr. BUGN BTN DEVLET GELRLERNN YZ
DE 25 DUYUN-1 UMUMYENN ELNDEDR. Kurum o denli dal bu
dak salmtr ki, kendisinin yllk giderleri, ylda 700 000 liray amak
tadr.
Duyun- Umumiyenin kulland memur says 4000 kadardr. Onun
karn koruyan 4000 kiilik bir ktle demektir bu.
Bylece, Avrupa sermayesi, Trkiye'nin yreini kendi avucuna al
mtr. Osmanl devieti, yapt her ileri atlmda bu penenin basksn
duymaktadr. Bu gerei, ilerde olavlariyle kantlayacam.
Bugn alacakllara % 4 faiz denmektedir. demeler gvenceye
alnm bulunduundan, onlarn ilerde de dzenli olarak yaplacan
dan kuku yoktur.
Bununla birlikte her yl, ana borcun bir blm de denmektedir.
Ana para denmesi, normal ve olaanst olmak zere iki yolda yapl
maktadr. imdiye dein her iki yolda yaplan deme de hi amam
tr. Bunun nedeni udur: Ana borcun olaanst denmesiyle, faizlerin
denmesine yetecek para, Duyun- Umumiye kasasnda fazlasiyle bu
lunmaktadr.
ngiliz alacakllar vekili Sir Adam Bloch'm verdii bilgiye gre,
kurumun son iki yllk demesi u biimdedir:

YIL
NORMAL DEME
1911
299 002
1912
279 004
TOPLAM
578 006

OLAANST
DEME
390 918
394 020
784 938

TOPLAM
689 920
673 024
1 362 944

ki yl iinde, olaanst biimde itfa edilen bor tutar 800 000 li


raya varmaktadr. Toplam bor demesiyle 1.5 milyona yaklaktr.
Bu saylar dikkate alnrsa, OsmanlIlarn para gereksindii dn
lebilir mi hi? Tersine, bu denli bor alan bir ulusun ok paras olmas
gerekmez mi?
Gerekse, bsbtn baka yolda geliiyor. Mzmin bte ann
kapatlmas iin, boyuna bor alnyor. Duyun- Umumiyeye aynlan pa
rann baka giderlere aynlamamas, zaten byk olan bte an bir
kez daha kabartyor. Bylece eski borlan fazlasiyle demek iin, yeni
yeni borlar alnyor.
Ellerinde Osmanl bor tahvilleri bulunanlarn, yani asl alacakl
larn, borlarn denmesinde karlar yoktur. Asl kar salyanla*, bu
tahvilleri ahp satan, alp sattka da kazanan bankalarla, yeni bor sz
lemeleri aracliyle, Osmanllar zerindeki siyasal ve ekonomik etkin
liklerini arttran bankalardr.
1903/4 yllarndan, yani borlarn birletirilmesi ilemi uyguland-

236

TRKYENN MAL TUTSAKLII

mdan beri, denen borlarn tutan 3 709 990 lirasn bulmutur. Dolaysiyle bu sre iinde bor alman paralarn 1.7 milyon liras, eski bor
larn denmesine harcanmtr.
Yeni bor szlemeleri ar koullarla yaplmtr. Bu bakmdan,
eski borlann yeni borlara evrilmesinden doan tek sonu, yeni bor
larn daha yksek faiz deme zorunluu yklemesidir. Daha nemlisi,
alman her yeni borcun yeni gvenceye balanmasdr. Sonuta Duyun-
Umumiye've denen borla, OsmanlIlar, kendilerini kurtaracak yerde,
Avrupa finans evresinin daha ok tutsa olmulardr.
Borlar birletirildiinde, ana parann her yl yzde 0.45 lsnde
Duyun- Umumiye'ye denmesi koul koulmutur. Daha yksek bir oranda deme, ancak mliyenin dzenli gittii yllar yaplacak olaan
st bir koul sanlmt. Yllk yzde 4 faizle birlikte, ana parann 0.45inin itfas borsa iin salam bir temel saylmt.
Halbuki Sr Adam Blockun hesabma gre, 1910 ylnda, borlann
yzde 1.6855i, 1911deyse 1.7574 itfa edilmitir. tfa iin ngrlenin
drt kat demektir bu.
Avrupa finans evresi, ana parann itfasnda bu olaanst orandan
vazgemi olsayd, geen yl, hzineye 390 981 lira fazla para kalacakt.
Eer bu para, yeni borlann faizlerini demeye harcansayd, dokuz mil
yon liralk bir borcun btn faizi denmi olacakt. Buysa, OsmanlIla
rn, btelerine yeni bir yk getirmeksizin, 9 milyonluk yeni bir bor
olanana sahip klacakt.
Eer, borcun normal ve olaanst itfasna harcanan paralar, ye
ni borlann faizlerini demeye aynlsayd, bugn 14 milyon liralk yeni
bir bor alnabilirdi.
Avrupa finans evrelerinin, borlarn olaanst itfas isteinden
vaz gememesi, Osmanllara yeni olanak vermemek iindir. Avrupann
asl erei, Osmanllara nefes aldrmamak, onlan mal sknt iinde ez
mek ve yeni gvenceler alarak yeni borlar vermektir.
Bu satrlar yazdm srada, Avrupa finans evreleri, Osmanllara,
ksa vadeli yeni bir bor vererek onlar bir kez daha kskavrak yakala
ma abalan iindedir. Gerek bu abalardan, gerekse OsmanlIlar mal
boyudurua almakta kullanlan baka aralardan, br yazlarmzda
sz edeceiz.

237

M a l Tutsaklktan Kurtulm ann Yolu (50)

Trk Yurdu, Temmuz, 1912

ttihat ve Terakkinin etkinliinin azalmasna neden olan etkenler


den biri de, merutiyet ynetimiyle geen u drt yl iinde, kylnn
durumunu dzeltecek hemen hibir ey yapmam oluudur. Kyllerin
bugnk durumu ok ackldr. Halbuki, orduyu biimliyen kyldr.
Kyller ttihat ve Terakki'den yeterince gnenli (memnun) olsayd
kimi subaylar Partiye kar kmazd.
1908 Reformunu izleyen yllarda, kylnn vergi ykn hafifletme
sorunu kmt ortaya. Bu sorun geciktirildike geciktirildi. Sonula,
hibir ey yaplmad. Byk bir yanlt bu.
Hkmetin, kyl karn gzetmeyiine baka etkenler de yol a
mtr. Duyun- Umumiye'in varl gibi.
Eski ynetim, lke mliyesini harap etmi ve lkeyi, bir sr sllenimlerle Avrupa finans gruplarna peke ekmitir.
Merutiyet hkmeti, giderleri arttrmaa ve bte aklarn ka
patmak iin yeniden bor almaa zorunlu kalmt. Dolaysiyle, Duyun-
Umumiycyle iyi ilikiler kurmak gerekmiti. Duyun- Umurniyeyse,
birka vilyetin gelirinin kendisine bor gvencesi olarak verildiini
ileri srerek, aarn azaltlmasna kar kmaktadr.
nceki makalelerimde aklam olduum gibi, Duyun- Umumiye
Trkiyede dar grl bir siyaset izliyor. Sadece, kendi gelirini arttr
may dnyor, elindeki gvence, borlarn denmesine kat kat yetti
i halde, Osmanl devletini yeni gvenceler alarak kendine yeniden bir
ka kez balamak istiyor.
Sadece Duvun- Umumiye'nin deil btn Avrupa maliyecilerinin
Trkiye politikas byle. Dolaysiyle devlet, lkenin geliimi iin koul
olan mal reformu yapamyor. Tersine, mal tutsakl arttracak yolla
ra bavuruluyor. Bunun en canl rnei, birka hafta nce Mebuslar
Meclisi'nde kabul edilen sava ykmllkleri (tekalif-i harbiye)dir.
Bu yasaya gre, gelirde art, en ok tuz vergisini arttrmadan do
uyor. Sz konusu verginin, yaplacak zamla 500 000 lira artaca umu
luyor. Fakat bu 500 000 lirann 375 000 liras devlet hzinesine girecek,
kalan 125 000i Duyun- Umumiye kasasna aktarlacaktr. nk tuz
resmi, Duyun- Umumiyenin tekelindedir.
Tuz resmi, Duyun- Umumiyece toplanmakta ve ondan, bor ve
(50)

z e t olarak.

.238

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

faizlerin denmesine zg blmler alndktan sonra, kalann % 70'i


hkmete geri verilmektedir.
Bu bakmdan, tuz vergisinin art sonucu, Duyun- Umumiyenin
gelir art (fazlas) artyor.
Osmanl kvllis, sava alanlarnda lkesi urana cann verdii yet
miyormu gibi, imdi de alk ekerek, Duyun- Umumiyenin kasasm
doldurmaya alyor.
Eer Duyun- Umumiyeye kar byle bir stlenim (taahht) olma
sayd, tuz fiyatna 7.5 para eklemek yetecekti. imdiyse 10 para eklen
mitir.
Bu ek 125 000 liraya aslnda gereksinimi yoktur Duvun- Umumiye
nin. nk onun geliri, vaktiyle saptanan tutar zaten amtr. Duyun-
Umumiye, bu gelirle, borlar normal biimde demesi dnda bir de
olaanst biimde demektedir. Olaanst demeler iin verilen pa
ralar byk bir toplam (yekn) tutmakta ve gittike de artmaktadr.
Dolaysiyle, tuz resmi arttrlmadan nce, arttrandan salanacak
parann, maliye hzinesine % 75inin deil tamamnn girmesini sala
yacak nlemleri almak gerekiyordu. Bu nlemin yoluysa Duyun- Urnumiyeyle uzlamaktan geiyordu.
rendiimize gre, Duyun- Umumiyeyle bu hususa degin gr
meler yaplmaktaym. Fakat arttran, hkmet ve parlamentoca karara
balandndan, bundan sonra giriilen grmelerde baar kazanmak,
borlar ynetiminin keyfine kalmtr.
Devlet, mal stlenimlerle ylesine balanmtr ki, kendisinin mal
bamszla kavumas, ilk azda, olanak d grnebilir. Fakat soran,
gerekte, grnd gibi deildir. Devlet, bu konuda usal (rasyonel)
politika izlivebilirse, mal denetimi altnda bulunduu glerden, yani
Avrupa borsalarndan yararlanabilir.
Soyut konumu olmamak iin unu syleyelim: Gerek Duyun-
Umumiye, gerekse demiryollar geliri ok artmtr. 1903 ylndakine ben
zer bir bor evirtimi ve birletirilmesi (conversion, unification) yapl
mas zorunludur.
evirtim ve birletirme ilemine bavurulduunda, devlet, mal ba
mszlk yolunda nemli bir adm atm olacak ve mal durumunu d
zeltecektir. Bu mal ilem, ayn zamanda gerek Trkiye'nin alacakllar
gerekse genellikle Avrupa borsalar iin elverili olacaktr.
Siyasal durum sknet bulduunda bu meseleye eilmek gerekir.
Devlet borlar reformunda dikkate alnacak balca koullar aa
yazyorum:
1. Birletirilecek borlarn olaanst itfas kaldrlmaldr.
Alacakllar ilgilendiren, borlarn bir an nce denmesi deildir.
Sermayeleri iin faiz almaktr. dll tahvillerin, olaanst amortis
man oram da drlebilir. Bylece, devletin kullanabilecei 500 000 li
rahk bir tutar serbest kalacaktr.

MAL TUTSAKLIKTAN KURTULMANIN YOLU

239

Burada nemli olan bir baka yn de, olaanst deme yntemi


kaldrlnca, Duyun- Umumiye elindeki gvencelerin geliri artndan
% 25'inin artk bu Kuruma deil hzineye verilmesidir.
Biraz nce, tuz resminin arttrlmas (zam grmesi) sorununda,
% 25 gelir fazlasnn, Duyun- Umumiyeye ne denli byk bir tutar
(mebla) saladn grdk. Gmrk resminin artlrmnda da ayn
durum doacaktr. nk, gmrklerdeki gelir artkl yine olaanst
demeler iin, borlar kurumuna verilecektir.
2. Bugn birok bor vardr. Onlardan her biri, zel koullara ve
zel gvenceye balanmtr. Bir yandan, btn borlarn genel toplam
belirlenmeli, te yandan, onlara karlk verilen gvencelerin toplam
da hesap edilmelidir. Koullan ve gvenceleri deiik borlar yerine,
genel bir bor szlemesi yaplmaldr. Borlarn birletirilmesi denen
ilem ite budur.
Bu ilemin en iyi biimde uygulanmasiyse, yeni borlanma tahvil
leri karlmasiyle elde edilecek parann eski borlar btnyle deme
sidir. Buna bor deitirimi ilemi denir. Her borcun gvencesi, o
borcun itfas iin belirlenen tutardan ok olduundan, bor birletirimi
ileminde gvenceyi azaltmak g olmayacak vc bylece. Maliye Neza
retinin devini bamszl yine artacaktr.
3. Yeni borlanma tahvillerinin dolama karlmas, gnmzde
geerli ynteme gre yaplmal, itfa olunmyan ve hkmetin istedii
anda satn alabilecei rant biiminde olmaldr. Byle yaplrsa, faiz
tutarn biraz arttrmak olanakl olur ve bu da borsa alclarm ekecek
bir aratr. Tahvilleri itfa zorunluu kalknca da hzineye ylda 500 000
lira kalm olur.
Bunlardan doacak genel sonu udur:
Bir yandan alacakllarn kar gvenceye alnacak ve onlar imdi
kinden daha ok kazanacaklardr, te yandan devlet, mal alanda byk
bir devini zgrlne kavuacak ve her yl, alacakllarna, 1 milyon lira
daha az para deyecektir.
Yineliyorum: Bu sylediklerim temenniden ibaret deildir. Uygu
lanmas olanakl ve zorunlu reformlardr. lkede i kargaa ne denli
azalrsa, hkmet o derece salam ve verimli bir yol tutarak, Avrupa
borsalarndaki koullardan, stn bir beceriyle yararlanabilecektir.

24 0

Trklerin Bor A lm akta Hakl O lduklar Para

Trk Yurdu, 18 Ekim, 1912

Avrupann Trkiye'yle ift ynl mcadele ettiini birka kez gs


termitim. Avrupa, Trkiyeyle bir yandan ordular aracliyle mcade
le ederek, para para toprak almakta olduu gibi, kendisinin mal geyle Osmanl devletini, ekonomik ve siyasal adan kskvrak balamak
tadr.
Avrupa, dardan indirmekte olduu darbelerle, OsmanlIlarn ba
mszlm mahvetmekte olduu gibi, ierden uygulad mal oyunlar
la lkeyi kaptalizmin smrgesi durumuna getirmektedir.
Avrupa lkeleri, Trkiyeden reform yapmasn istiyor ve taknd
tavrla, kendilerinin idenli isteine karlk, Osmanl hkmetinin re
formlar, uygulamakta kabahatli olduunu anlatmaya alyor. O ta
vrlarn tm yapmacktr, Avrupa emperyalizminin iki yzlln
dile getirir.
Bir lkede reform yaplmas iin, her eyden nce para gereklidir.
Merkez yokluu (adem-i merkeziyet) ve bamszlk (muhtariyet) sorun
lar, Trkiyenin kimlerce ynetileceine, vilyetlerin nasl blmlene
ceine ilikin ynetimsel sorunlardr. lkeyi kim ynetirse ynetsin, re
form yaplmas para iidir.
Bugn Makedonya komitecilerinin bakanlarm, Makedonyaya mu
tasarrf veya vali yapsanz, akal (nakdi) aralar olmaynca, onlar ne
demiryollar yapabilir, ne eitim rgt kurabilir ne de mal ve can g
venlii salyabilir.
Reform iin gerekli ake Avrupadan alnabilir. Fakat, Avrupa en
gerekli olduu zaman para vermiyor. Gen Trkiye, mliyesini dzelt
mee gerekten alt halde acaba neden baar gsteremedi?
Bu baarszln sorumluluu, Avrupa maliyecilerine ve Avrupa dip
lomasisine aittir. nk onlar, Trk mliyesinin dzeltilmesini kolay
latracaklar yerde, eski kapitlasyonlara dayanarak, lkeyi faizcilik
szlemeleriyle balyarak, mliyenin kurtulu ve gelimesini engelle
mektedirler.
Reform bahanesiyle, talya Trkiyeye sava amtr. Bu sava yol
at giderle, darlk iinde darlk yaratmtr. Balkan devletleri, bugn
de, yine reform bahanesiyle, OsmanlIlara kar asker harekta girii
yorlar. Kk Balkan devletleri de Trkiye de bu devimlerden zarar
grmektedir.
Avrupa hem Trkiyeyi savalarla eziyor, hem de ondan reform yap

TRKLERN BOR Al. M AKTA HAKL OLDUKLARI PARA

241

masn istiyor. Hkmet, reform iin gereken akeyi aramaya koyuldu


unda da size verdiimiz paralar ne oldu? nereye gitti?, neden ya
rarl iler yapmadnz, neden demiryollar yapmadnz? diye soruluyor.
Gerekten, para sarfedilmektedir. Nereye? Avrupann kard sa
va belasna.
Para konusunda Avrupa, hileli bir siyaset izlemektedir. Bugn Av
rupa bankalar, savan abuk ve kesin olarak sonulanmasna hizmet
edecek tutarda para vermiyor. Mal saygnl (itibar), asl u sralar
snrlyor. Onlarn balca erei, gerek Trkiye'yi, gerekse kk Balkan
devletlerini birbirine krdrarak gsz drmektir.
Balkan devletleri, bugnk davranlariyle, kendilerinin deil, b
yk Avrupa devletlerinin kan iin almakta, halklann kann dk
mekle, kendilerini Avrupa'ya daha ok balamaktadrlar.
Avrupa, Osmanl devletini gsz drerek kmaza sokmak d
ncesindedir. Savatan sonra bor almaa giritiinde, pek ok ar ko
ul ileri srlerek, gvence, denetim, ayrcalk trnden pekok ey
istenerek, btn gelir kaynaklarna el konarak devlet tutsak edilmek
istenmitir.
Savan uygulanmas paraya bal bulunduundan, maliye sorunu
nun ba sorun olduunu herkes bilir. Fakat, i bununla da bitmez. l
ke bamszlnn korunmas, her halde silahtan ok, mliyeye baldr.
Mal bamszlk yoksa, kazanlacak bir savan hi bir yarar yoktur.
Bu konuda tarihsel bir rnek olarak Krm savam gsterebiliriz.
Krm Sava, Osmanl devletinin utkusuyla (zaferiyle) bitmekle birlikte,
lkenin mal kaynaklarn kurutmutur. O zamana dein li bir borcu
bulunmayan devlet ilk kez borlanm ve denebilir ki, ilk borland
andan balayarak kmeye yz tutmutur.
Savan akal aralarnn salanmas zorunludur. Fakat, bu yaplr
ken, devleti olanakl lde daha az gvenceye balama yolu gzetilmelidir. Osmanllann zerinde durmas gereken belli bal sorun budur.
Bylesine kapsaml bir sorunu, kukusuz bir dergi makalesinde zmliyemem. Sadece, Osmanllann, mal tutsaklklarn arttrmakszn
elde edebilecekleri hatr saylr bir kara iaret edebilirim.
Konuya girmeden urasn da ncelikle belirleyelim: Szn ede
ceimiz kar Duyun- Umumiyenin izniyle salanabilecektir ancak.
Sz konusu para salama yolu, Duyun- Umumiye ihtiyat akesin
den gemektedir. Bu ihtiyat akesinin ana paras iki milyon lira savl
maktaysa da son hesaplar, bu parann ok daha yksek olduunu sap
tamaktadr.
Zamann gemesiyle Duyun- Umumiye gelirleri pek ok artm ol
duundan, bugn ihtiyat akesi bulundurmaya hi de gerek kalmam
tr. O para, bou bouna atl durumda bekletilmektedir. Bu gerei,
F/16

4 2

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Jeune Furc gazetesine yazm olduum bir dizi makalede belgeleriyle


kantlamtm. Kimi Fransz gazetelerinin, Duyun- Umumiye ve Osman
lI Bankasndan aldklar bilgilere dayanarak grlerime kar ileri sr
dkleri savlar eletiri karsna tutunamaz.
Okuyucuyu fazla say ile yormamak iin rnek olarak sadece bir
ka veri aktaracam:
Duyun- Umumiyenin son yllardaki gelir art (fazlas) udur:

YIL
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911

GELR ARTII
(OSMANLI LRASI)
330 101
500 181
495 834
1 051 090
1 401 086
1 748 923
1 908 937
1 969 223

Duyun- Umumiye gelirinde artklk olup olmadn anlamak amaciyle, yukarki gelirlerden aaki toplamlar indirmeliyiz:
1. 1903 yl ana parasna gre yzde 4 faiz.
2. Birletirilmi borlarn, yine 1903 tutarna gre % 0.45lik itfa
pay.
3. Osmanl piyangosu iin 270 000 lira.
Bunlann tm, 2 157 375 liraya varmaktadr. Ayrca, yukarda grd
mz gibi, Duyun- Umumiye'nin net gelirinden, lmsel (tahmini)
olarak, daha iki milyonluk bir artklk domaktadr.
Halbuki, birletirilmi borlar ana paras, 1903 yl tutarndan az
dr. nk o zamandan beri birletirilmi borlar ana paras epeyce itfa
edilmitir. Sz konusu ana para, bugn ancak 38.5 milyondur. Bu ana
parann denmesi iin, ylda 156 000 liraya gerekiyor. Bu tutara, piyan
go ekimine gerekli 270 000 lira eklenirse, genel gerekim 1 830 000e va
rr.
Avrupal alacakllarn karn gvenceye alabilmek iin ite ancak
bu denli para bulunmaldr. Bu tutar, 1911 net gelirinden indirecek
olursak, 2 229 596 lira gelir kalr.
Bu u demektir: DUYUN-I UMUMYE'NN NET GELR, ALACAK
LILARIN PARALARINI GVENCEYE ALMAK N GEREKL TUTARI
YZDE 127 ORANINDA AMAKTADIR.
Madem ki her yln artn, yllardan beri biriken ihtiyat akesin
den daha byk bir tutar biimliyor, o halde ayrca ihtiyat akesi bu
lundurmaya ne gerek vardr?
Duyun- Umumiye, her ay, kendi gelirlerinin bilanosunu yapmak

TRKLERN BOR ALMAKTA HAKLI OLDUKLARI PARA

243

tadr. Yaynlanan son bilanoda neler bulunduunu bir grelim:


Orada, Austos sonuna dein olan, yani alt aylk hesaplar yer
alyor. Brt gelir, 2 546 862 lira.
Buna gre, net geliri bulmaya alalm: Giderler, geen yl, 733 365
liraya bulmu. Bu yln giderleri de ayn tutarda var saylrsa, alt aylk
gider 386 682 lira. Bunu, brt gelirden dersek, 1912'nin ilk yansnda
net gelir 2 160 180 lira olacaktr.
Birletirilmi bor faizleriyle, piyangoya ayrlan para toplam ola
rak 1 830 000 liradr. Austos ay sonunda bu tutar, Duyun- Umumi
ye kasasnda hazrdr, hem de 330 000 lira artiyle. (Kurum yl sonuna
dein kullanyor bu paray.)
inde bulunduumuz sava, bu konuda hibir deime- yaratmyacaktr. nk demenin belirli zamanlarda yaplmas iin gerekli olan
para, kurumun kasasnda daima bulunmaktadr. Sava bir iki yl srse
bile ihtiyat akesi gereksinilmiyecektir.
Okuyucuyu, uzun hesaplarla skmak istemem. Burada anlalmas
gereken balca sorun udur: htiyat akesinin Duvun- Umumiye y
nnden, devlete dorudan doruya geri verilmesi sz konusu deildir.
Kurumun, Osmanl devletine kredi mektubu vermesi yeter. Devlet de bu
teminat mektubunu, tpk Osmanl bankasndan ald mektup gibi tam
teminata balar.
Duyun- Umumiye gemite byle davranmaktayd. Kurum, ihtiyat
akesinden, devlete 120 000 liralk avans vermiti. O zaman ihtiyat ake
si 500 000 lira olduundan, avans olarak, ihtiyat akesinin 1/5'i verilmi
demektir. Halbuki, kurumun o zamanki geliri, bugnknn yars den
liydi.
1900 ylnda, durum bu merkezde. Bugn, Duyun- Umumiye, geliri
iki kat, ihtiyat akesi drt kat artt halde devlete be paralk kredi
mektubu vermek bile istemiyor.
Burada, mali grler yerine siyasi ereklerin etken olduu aktr,
t, Trkiyeden baka lkelere gelince, Duyun- Umumiye inanlmaz
cmertlik gsteriyor. Japon, Rus, sve, svire esham ve Macar hazine
tahvili alyor.
Kurum, 1910 ylnda, % 3.5 kazanl 34 996 liralk ve % 3 kazanl
19 894 liralk, toplam olarak 55 000 liralk Italyan esham almtr.
Kazanl bir ilem deildi bu. Sz konusu ynetim, birinci blm
esham iin % 5.58 gibi epey yksek faiz demitir.
ilem, ihtiyat akesi hesabna, daha dorusu, Osmanl devletinin,
borlan ve faizleri hesabna yaplmtr. Halbuki ihtiyat akesi, devlete
verilseydi, borlar ve faizler o oranda denmi olurdu.
nceki makalelerimin birinde bu ilemden sz etmi ve talya'nn,
Trkiyeye kar asker harekta girimesi zerine, alman Italyan esha
mnn ne yapldn sormutum. Duyun- Umumiyenin, nezaket duygusuyle, o esham derhal satp elden karacam ummak gerekiyordu.

244

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Halbuki, Kurum, byle birey yapmad ve onlar, ihtiyat portfynde


alkoydu.
1911 ve 1912 yllarnn muhasebesi incelendiinde, talyan esham
satn alnmasna sarfedilmi olan tutarn, 1912 Martnn 13iinde ihtiyat
akesi czdanna kaydedilmi olduu grlr.
Duyun- Umumiye, bylece, Osmanl hkmetinin parasiylc, o hk
metin yasna (dmanna) yardm etmi olmaktadr.
Osmanl hkmeti hazine tahvili kard. O tahvilleri, gayet ciddi
gvenceye balad. Tahvilleri demek ereiyle 11 milyon liralk bor
ald. Eer Duyun- Umumiye, ihtiyat akesi aracliyle Osmanl hazine
tahvili alm olsayd, ihtiyat akesini tehlikeye atmakszn, Osmanl dev
letine hizmette bulunmu olurdu.
Nitekim, Osmanl Bankas, hazine tahvillerine karlk, devlete ha
tr saylr bir avans vermi ve 34.5 milyon frank tutacak baka avanslar
vermek dncesinde olduunu da aklamtr.
Tahvil almamakta direnen Duyun- Umumiye, Osmanllara ake s
kntsn hafifletecek baka bir vaatte de bulunmuyor. Onun bu tutu
mu, hkmeti eitli kurtulu nlemleri almaa yneltmekte. Bu kur
tulu Kurumun zararl siyasetinden kurtulu olacaktr.
Duyun- Umumiye'nin tutumuna kar zge (are) 1881'in 20 Mu
harreminde yaynlanan kararnameden hakkiyle yararlanmaktr.
Sorunu, hukuk ve maliye asndan uzun uzadya kaleme alacam
gelecek makalemde.

245

D evlet ve Ulus

Trk Yurdu, 16 Kasm 1912


Osmanl devleti, imdiye dein pek ok yanl i yapmtr. O yan
llklarn cezasn imdi ekmektedir.
Onlarn asl kayna nerededir? Devletin bana bu ktlkler, Av
rupann rnek alnmasndan m gelmitir?
Sorunun yant, hem evettir, hem hayr.
Avrupadan alman eylerin ou, Osmanl devletine yararla birlikte
zarar da getirmitir. Hem de pek ar trden. Devlet, Avrupa'nn, ulu
sal mutluluu ve uygarlk dzeyini gelitirecek zelliklerinden yararla
namamtr.
Bugn, biri resm, br ulusal olmak zere iki Avrupa vardr. Res
m Avrupa, diplomatik aralara sahip bulunan byk devletlerle, Av
rupa maliyecilerinden olumaktadr. Trkiye, imdiye dein, ancak bu
Avrupay tanm ve lkede reform yapmak istedii zaman, sadece bu
Avrupay dikkate alm, sadece onun tlerini dinlemi ve sadece onu,
kendisine rnek tutmutur.
Resm Avrupa, imdiye dein, Trkiyeye ne vermitir? Osmanl sa
nayi ve tarmnn gelimesini kolaylatrmak ve lkeyi zenginletirmek
yolunda hi bir ey... Avrupa diplomat ve maliyecileri, Osmanl mpa
ratorluundan bir ey koparmay ve onun srtndan yaamay dn
mlerdir sadece.
Diplomatlar, Trkiyeyi kasten gszle ve ykma slklerken,
te yandan Avrupa maliyecileri Trkiye'yi bu lkeyi soymakta birbirleriyle yarmaktadrlar. Dolaysiyle, resm Avrupadan alnm olanlar,
sradan trden olmakla birlikte Osmanl devletine pahalya oturmu?
tur.
Ekonomik sorun bize, devlet gcnn neye dayandn gstermek
tedir. Halkn mal durumudur bu.
Mslman ve Hristiyan kyller, yzyllar boyu, Trkiyede anla
arak yaamlardr. O dnem, Trkiyenin en gl dnemidir. Daha
sonra durum deimeye balam, zellikle Krm savandan beri, da
ha dorusu, devletin ekonomik ve ticari adan btnyle Avrupa uy
rukluunda olduunun gereklemesinden bu yana yoksulluk ve sefale
te yz tutmutur.
Halkn ne denli sefalete dtn anlyabilmek iin, bugnlerde
stanbul sokaklarn dolduran gmenlere bir gz atmak yetiir.
Krklareli gmenlerinden duyduumuz u szler, ekonomik geli
me zerine gayet anlaml siyasal bir zet biimliyor:

246

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Biz Trkz. Fakat lkemiz artk Trkiye deil.


Zavall kyl, sonra unlar ekliyor ackl bir sesle:
Bulgaristandaki kyller, buradakilerden daha iyi yayor.
Bu szlerden, Bulgaristandaki kyllerin daha iyi yaadklar m
anlalr dersiniz? Kesinlikle hayr. imdiye dein alnan bilgilerden,
Bulgar kyllerin de pek sefil bir durumda olduklar kyor ortaya.
Ancak, onlarla snr komusu olan Trk kylsnn daha da feci du
rumda olduu, Krklarelili kylnn sznden belli.
Anadolu kylsne gelince: Onun durumu, Edirne vilyeti kyl
snden kat kat kt. Anadoluda mzmin bir alk kol geziyor. Halkta
bu yzden soy bozukluu balam. Salgn sayrlklar (hastalklar) ev
reyi krp geiriyor, geirmekte.
Ben ehsen, Osmanl askerinin seferberlik zamanndaki sefaletin
den dehete dmmdr. Gzmn nnden geen binlerce insan
iinde giysisi salam olana pek rastlamadm. Zavalllarn tm, yrtk
prtk ve binbir yamal giysiler iindeydi ve son derece gszd. Asker,
bir kemik ve yamal boha sergisiydi.
Trk kyls neden bu denli sefalete dmtr? nk, ellerin
deki avularndaki her ey alnmtr. Askeri, vergiyi veren kyldr.
Devletin bu yndeki istekleri de gittike artmaktadr.
Krm savandan bu yana, Avrupa etkisiyle giderler de oalm
tr. Askeri ve ynetimsel giderler yannda, devlet borlar her eyin s
tne kmtr. Trkiye borlar tarihi denince, Trkiyede Avrupa faiz
cilii ve aldatmacl tarihi anlalmaldr.
Devleti besliyen kyi olduu halde, devlet, kyly besleme ko
nusunu hi dnmemektedir. Bu bakmdan, kylnn mal ve mane
v gc kalmamtr.
Bu hususta bir deime ortaya kamad takdirde kendine gele
mez Trkiye. Byle bir deime olmadka hi bir eyden yarar unulamaz.
Eer ulusun karlarnn dikkate almmasiyle hkmet edilirse, hem
devlet adamlar, hem parlamento g kazanr.
Trkiye iin bir kurtulu yolu varsa o da demokrasidir. Bu volu
size gsterecek, yine Avrupa'dr. Ancak, diplomatlar, bankerler ve fab
rikaclar Avrupas deil, kendi intikarc ve despotlariyle mcadele et
mekte olan demokrat Avrupadr.
Ulusal servetin artna allmadka, yaplmakta olan demirvolarmdan da yarar salanamyacaktr. Bir lkenin demiryollar, vcudun
kan damarlarna benzer. Damarlarda kan bulunmadka vcudun canl
kalamamas gibi, ulusun zenginlii ve mutluluu olmadka toplumsal
bnyede de yaam yoktur.
Irka taze yaam verecek olan da sadece ulustur. Dolavsivle, ulusla
ilikide bulunmak, onun gerekimlerini aratrmak, ona yararl bilgileri
iletmek gerekir. Bu yaplmadka, baka kurtulu yolu aranmamaldr.

247

1913 Y lnda G enel Ekonom ik Durum

Bilgi Dergisi, Ocak 1913

lke ekonomisi, hl, savan yol at karkln etkisinde. Ru


meli'nin yitiminden sonra, devlet gelirlerinin azalmas zorunlu. Ancak,
durum normale dner, tecim ve sanayi hi deilse sava ncesi aamaya
ularsa ve eer Avrupa, Trkiye'ye am olduu anlamsz ve kendisi
iin de zararl mal boykota son verirse, devlet gelirlerinin, yitimi gi
derecek lde art gsterecei imdiden sylenebilir.
Mal istatistik dergisinde, 1912 yl Eyll sonuna dein Rumeli
nin 145.9 milyon kuru vergi verdii belirtiliyor. Gerek bu, gerekse ge
lecek yllar iin yitiktir bu para. Fakat, merkezsel ynetim, geen yln
gelirini btnyle topladktan baka, Rumeli vilyetlerinin yitimi nede*
niyle doan eksiklii kapatm ve geliri, 213.6 milyon kuru arttrmtr.
Merkezsel ynetimden baka, bu yl daha ok gelir salam vil
yetler de vardr:
VLAYE
stanbul
Erzurum
Adana
Aydn
Hicaz
Diyarbakr
Sivas
Elziz
Musul
Van
Yemen
Urfa
Zor
Lbnan
TOPLAM

GELR ARTII (FAZLASI)


(Mil. Kr.)
26.1
1.1
1.2
0.7
0.4
1.2
1
2.2
1
0.3
0.1
1.2
0.5
0.4
37.4

Gmrk geliri de 14.6 milyon kuru art gstermitir. Rumelinin


yitimi, Duyun- Umumiye gelirinde de 16.5 milyon kurulu azalmaya
yol amtr,

248

TRKYENN MAI. TUTSAKLII

Azalm olan gelirler unlardr:


Rumeli gelirleri
Duyun- Umumiye gelirleri
Posta-telgraf gelirleri
TOPLAM

145.9
16.5
1.5
166.9

mil. Kr.
Mil. Kr.
Mil. Kr.
Mil. Kr.

te yandan, u gelirlerin art sz konusudur:


213.6 Mil. Kr.
Merkezsel ynetim geliri
37.4 Mil. Kr.
Baz vilyet gelirleri
Eer bir blk vilyet gelirinde noksanlk olmam olsayd, yukar
da gsterilen artklarla (fazlalarla) Rumelinin zararlar, daha imdiden
giderilebilirdi. Gelirde bu azalma doal deildir, sanayiin duraklama
sndan domutur. Verdiimiz listenin dnda kalan tm vilyetlerin
gelirinde, toplam 216.6 mityon kurua varan azalma gzlenmektedir.
Gelirinde en byk azalmann gzlendii vilyet Edirnedir. Geen
yln Eyllne dein, Edirneden, 59.1 milyon kuru toplanmtr. Bu
ylki gelirse, ancak 5.4 milyon kurutur.
Bu noktada, Edirne'nin 1913n ilk aylarnda ya (dman) izmesi
altnda bulunduu dikkate alnmaldr. Ayrca, gelir azalmasnn ba
lak (mttefik) devletler ordularnn insafszca giritikleri yama ve
ykmdan da doduu hesaba katlmaldr.
Trkiyenin bnyesindeki yaralar henz kapanmamtr. Bu varala^
rm kapanmas iin, onun yaamasna olanak brakmak, mal boykotla,
diplomasi entrikalariyle boulmasndan vazgemek gerekir.
Gmrk gelirindeki art ilgin. Dalmn ve d tecimin (ticaretin)
canlanmasna iaret eder. Eyll sonuna dein, bu yln gmrk geliri
245.3 mlvon kurua varmtr. Geen yln 230.7 milyon kuruuna ba
kldkta 14.6 milyon kurulu art demektir bu.
Rumelinin yitimi sonucu, gmrk gelirinin azalmas gerekirdi. Hal
buki, sz konusu gelir % 6.3 orannda arttna gre, Osmanl snr
iinde kalan vilyetlerin d tecimi hayli gelimi demektir. Bu gelime,
yitim sonucu doan zararlar giderdikten baka bir de 6.3Ik artklk;
(fazlalk) salamtr.
1911 ylnda, Edirne hari, btn Rumelinin gmrk geliri, Trkiye
gmrk gelirinin % 13.5i lsndeydi. Bu yln gmrk geliri de
ayn lye gre hesaplanrsa, 33,2 milyon kuru ekle edilir. 14.6 mil
yon kuruluk artkla birlikte, d alm artndan doan toplam artklk
47.8 milyon kuru olur.
Baka bir deyile, d alm miktar artm olmasavd, gmrk ge
liri, 245.3 kuru deil, 209.5 kurutan ibaret kalrd. Dolaysiyle, gm
rk gelirinin art oran % 18dir.
Tccar, sava srasnda boalan depolarn barla birlikte doldur
maya koyuldu. Kukusuz, yurt dndan gelecek mallara alc bulaca

1913 YILINDA G ENEL EKONOMK DURUM

249

n ummakta. Ancak, tccarn bu umudu henz gereklemedi. Avru


pa lkelerinin mal basks sonucu, Trkiyede para yok.

T A R IM A G E L N C E

Tann, pek acnacak durumda. Kyl ailelerinden, en yetenekli


olanlar savata silah altna alnm, tarlalar ekecek kimse kalmamt.
Fakat, savatan sonra, durum dzelmeye yz tuttu. Duyun- Umumiye,
ynetiminde bulunan aar ve koyun vergilerinin, Eyll-Ekim aylarnda
arttn bildiriyor:
1913 ylnda
735 226 lira
1912 ylnda
559 221 lira aar ve koyun resmi toplanm.
Aradaki ayrm 176 005 lira. Yani % 31.4.
Rumelinin yitimiyle tarm alan da o lde kldnden bu ar
t anlaml. Yitirilen tarm alanlarndaki gelir dlrse, gerek art
% 40a ulaabilir.
Tarmn belli blmlerini incelediimizde ttn gelirinin byk l
de artm olduuna tank oluyoruz. Maliye Nezaretinin verdii bilgiye
gre, 1913 Eyllnde ttn r olarak 2 702 373 kuru toplanm. Hal
buki, geen yln Eyll geliri sadece 1 504 927 kuru. Demek ki bu yl,
1 197446 kurulu art olmu. Yzde 79.5 demektir bu.
Geen yllarn deneyimleri, ttn tarmnn byk kararszlklara
uramakta, daha dorusu, abucak artp eksilmekte olduunu ortaya
koymutur. Her yl ttn hakknda dzenli istatistikler hazrlamakta
olan Reji'nin verdii bilgiye gre;
1907/8
1908/9
1909/10
1910/11
1911/12
1912/13

ylnda
ylnda
ylnda
ylnda
ylnda
ylnda

41 820 007
29 835 212
34 734 212
58 449 123
63 496 575
37 452 000

kilo
kilo
kilo
kilo
kilo
kilo ttn retilmitir.

Saylar, ttn tarmnn, gerektiinde birka katna kabileceini


kantlamaktadr.
Ttn tarmnn hesaplan basittir. Rumelinin yitimiyle, bir blk
ttn ekim alan da elden kmtr. Reji'nin hesaplan, lkenin baka
yerlerinde yetien ttne kar istein artna dayanyor. Kukusuz
doru bu. Fakat, ayn zamanda Rumeli alcnn aradan ekilmesi ger
eini ihmal ediyor.

TRKYENN MAL TUTSAKLII

250

Yitirilen vilyetlerde ne denli ttn ekildiini, ttn aar geliriyle


hesap etmee altm. Hesabm, oralarda, btn Osmanl lkesi tt
nnn % 34.5'unun yetitii sonucunu verdi.
Yukarya aldmz, Eyll - Ekim ay gelirleri, % 79luk bir art
temsil etmekte olduundan, ttn ekicilii, yitimi gidermenin de stn
de bir gelimeye sahne olmu.
te yandan Reji, ttn alimini arttrmayp azaltm ve ayn zaman
da ttn fiyatlarn ykselterek tketici saysn olumsuz ynde etkile
mitir.
Durum bu merkezde olunca, Makedonya'nn byk tutarda ttn
den yoksun kalnmakla birlikte, gerek bu, gerekse gelecek yllarda pi
yasadan klliyetli tutarda ttn toplanacak, ttn fiyat decek, dolavsiyle, da ttn satma olana doacaktr. Ancak, uluslararas pazar
larda Makedonya ttnlerinin rekabetiyle karlalaca hesaba katl
maldr.

BOR T A H V L L E R N N D U R U M U

Yabanc piyasalardaki Osmanl devlet tahvilleri henz kararsz du


rumdadr. Son zamanlarda, sz konusu tahvillerin fiyatlarnda biraz ar
t eilimi grlmse de, gerek giriilen mal boykot, gerekse finans
gruplarnn muhalefeti nedeniyle duraklama domutur.
Fransann raz olmamasna ve kimi engellemelere karn piyasa
ya % 5 faizli 100 000 000 franklk Osmanl hazine tahvili karan Perier
bankasnn baars, piyasada Osmanl tahvili alcs bulunduunu ka
ntlamaktadr (51).
Baarnn bir baka nemi de Trkiyeye kar boykota arka kan
finans kurum ve gruplarnn, borsa alclar arasndaki etkinliinin sar
slmasdr.
te yandan, Trk tahvillerinin borsa fiyatlarnda egemen olan ka
rarszlk, siyasal durumun kararszlndan ileri gelmektedir. Borsa
evreleri, yakmda bir Trk-Yunan sava, dahas bir Avrupa sava
kacandan kuku duymaktadrlar (52). te bu nedenle borsa fiyatlar
dmeye yz tutmutur.
Galata borsasnda, eski bir gelenek uyarnca, Paristen gelen tel
graflara kr krne uyuluyor. Halbuki, yerli maliyeciler, kan frsat
lardan yararlanmal.
(si) Tahvillerin ilgi grm esinde faizin ykseklii, ihra fiyatnn dkl
ve be taksitte itfa edilm e kolaylyd. (M.S.)
(52)

T rk-Y unan savann, daha 1913lerde tezghland anlalyor (M.S.)

1913 YILINDA GENEL EKONOMK DURUM

rnein, Galata borsas bir beceri gsterip, Perier Bankasnn, t


mn Fransz piyasasnda satm olduu Osmanl hazine tahvillerin
den alabilirdi pekl.
Galata Borsas, yerli eshamla ileme balamam deildir. Bunun
nedeni, Trkiye'de anonim irketlerin oalmas. Onlarn says bugn
160tan oktur. Dolaysiyle, yerli eshama ilgi gittike artmaktadr.
stanbul, Tramvat irketi esham epey ykseliyor. Tramvaylarn
artk elektrikle iletilmesinden ileri geliyor bu. Halk, tramvaylardan
daha ok kazan beklemekte. Fiyatlardaki ykselme, bekleneni kat kat
am, fakat sonra bir tepki domu ve esham sahipleri bu fiyat yk
selmesinden rker olmutur. Bunun zerine, den fiyatlardan, borsa
oyuncularndan bir grup yararlanmaya koyulmutur. O gruba, gazete
ler de yardmc olmutur. Kendilerine gelen abartml haberleri sz
geten geirmeyp yaynlayarak.
Son gnlerde d durduu gibi, fiyatlar eski durumuna gelmitir.
zmir incir irketinin esham da 28 ilingten 18 ilinge indi. Bu fi
yat, eshamn adal deerinden de aa.
irketin ilk zamanlar gsterdii baar, ortaklarn itihasm ka
bartm olacak. nk, esham, sermaye biimine dnm ve serma
ye, 100 000 liradan, 250 000 liraya karlmtr.
Fakat irketin ilemlerine bu sermaye fazla gelmi, yneticilerin ki
isel tutkusu da, gerek halk, gerekse yerel ynetimi, irkete kar kar
mtr. Ayrca, ynetim kurulu kendi iinde anlamazla dmtr (53).

(53) Y az, zet olarak aktarlm tr (M.S.)

252

Dem iryolunun Ekonom iye Katks (54)

Bilgi Dergisi, Ocak 1913

Gen Alman yazarlarndan Dr. Hermann Schmidt, Asya Trkiye'sin


deki demiryollar hakknda vararl bir betik yaynlad (55).
Schmidt demiryolu irketlerinin imdiye dein yaynlam olduu
hesaplar bu yansz (tarafsz) betiine temel almtr.
Demiryollar, hi bir lkede, Trkiyede olduu gibi, siyasal bir bi
ime brnmemitir. Hkmetin gszlnden ve onun sonucu ola
rak, byk devletlerin Trkiyenin iilerine karmasndan domutur
bu. Devletleraras rekabet de ok byk rol oynamtr, demiryollarnn
siyasallama srecinde.
Devletler, daima btn Trkiyenin blnecei veya hi deilse ba
msz blmlere ayrlaca zaman gzetmilerdir. Bu sonuca varmak
iin, ortam hazrlamaktan da geri durmamlardr. Bir blgede daha
ok ekonomik kan bulunan bir devlet, politikasnn tm arln o
noktaya yneltmitir.
Bu bakmdan, her devlet, ilgilendii blgede, kendi yurttalanndan
gelmiyen giriimi engellemektedir. Deiik devletlerin yurt talan, avn
blgede, demiryolu ayrcal almaa abaladndan, Bab- li'ye eli
lerin biri gidip biri gelmektedir.
Byle bir durumda, Trkiye'nin, kendisine en iyi koullan nerene
ayncalk verecei gelir usa. rnein, en dk gvenceye raz olana.
Halbuki, lkenin gszl bunu engellemitir.
Avrupa elilerinin, birbirlerini ayrcalk almakta ksteklemesi sa
dece kskanlktan, tecimsel (ticar) rekabetten ileri gelmemitir. On
lar, demiryollar aracliyle, Osmanl devletinin glenmesinden de e
kinmilerdir. Hasta adamn mrnn uzamasndan da ekinmilerdir.
Demiryolu yapmiyle, btn lkenin gvenliini stanbuldan y
netmek kolaylaacak, buysa, ekonomik yaamn ve hkmetin glen
mesine yol aacakt. zellikle, snrlara yakn yerlerde, durum hayli de
iecekti.
Dr. Schmidt, Rusya'nn Badat demoryolu yapmna kar krm
nedenini yle aklyor:
Rusyann muhalefeti asker ereklere dayanmaktadr. Ruslar, kc-n(54)

z e t o larak aktarlm tr.

(55) H . Schmidt, Das Eisenbahnwesen in d er asiatishen Tiirkei, Berlin 1914,


V erlag F ran z Siemenroth.

DEMRYOLUNUN EKONOMYE KATKISI

253

di snrlarna yakn Trk vilyetlerinde demiryolu yaplmasn, Trklerin glenmesini nlemek amaciyle istemiyorlar. Eer bugnk durum
korunacak olursa, Rusya bir sava nnda, Trklerin snr kentlerine
asker gndermesi iin geecek zamandan yararlanabilir... te yandan,
Trkiyenin smr blgelerinde (Ermenistan, Kiirdistan gibi) demiryol
lar yapmiyle etkinliini arttrmas ve doacak kargaalklar nlemesi
doaldr.
Schmidt, Deutsch-Levanlinische Baumwollgesellscliaft irketinin he
saplarna dayanarak Kilikya ovasnda pamuk ekiminin hzla geliece
i sonucuna varyor. Schmidt'in verdii bilgiye gre 1904/5 ylnda Kilikyada 200er kiloluk 45 100 balya pamuk elde edilmiken, 1912'de riin
100 000 balyaya varmtr.
Schmidt'in verdii bilgiler, demiryolu evresindeki kylerin retim
kapasitesinin artt merkezinde. Demiryolu evresinde aar gelirinin
artndan da anlalmakta bu. u art listesini hazrlam Schmidt (sa
ylar frank olarak verilmi):
DEMRYOLU
VLAYETLER

Haydarpaa-Ankara

ARTILAR
1889/90
1891/92
138 722

Eskiehir-Konya
zmir-Kasaba

(LK YILA GRE)


1892/93
1895/96
1898/99
1896/97
1894/95
1900/*1
172 231
177 868
218 516
% 24.6
% 38.2
% 57.9
92 733
45 660
% 104.4
147110
225 841
% 53

am Hama
Badat
DEMRYOLU
VLAYETLER

Haydarpaa-Anka a
Eskiehir-Konya
zmir Kasaba
am-Hama
Badat

ARTILAR
1901/2
1903/4
221 230
% 60.1
98 302
% 117.7
247 802
% 68

(LK YILA GORE)


1907/8
1904/5
1909/10
1906/7
274 138
268 042
% 94.1
% 98.5
116 140
131 808
191.1
% 157.7
301 608
257 714
% 104.7
% 74.8
157 616
13 276
% 20.7
103 805
83 505
% 24

TRKYEN N MAL TUTSAKLII

254

Demiryolu evresinde yetitirilen rn de deer kazanmtr. rne


in, Ankara'da demiryolu yaplmadan tahln kilesi 4-5 kunuken, de
miryolu yapldktan sonra 11-12 kurua kmtr. Ayn biimde, tarla
fiyatlar da frlamtr. Tarla fiyatlar zerine Schmidt u bitlgiyi veri
yor:

TOPRAK
TR
Tarla (dnm)
Ba-bahe
Dut bahesi

DEMRYOLUNDAN NCE
(DEER - Frank)
50
120
180

DEMRYOLUNDAN
SONRA
(DEER - Frank)
120
170
400-10100

Aar vergisi konusundaki listede ilgin olan, artn sreklilii. Ar


t, fiyat art yannda tarmn gelimesinden de ileri gelmekte. Demir
yolu yapmcl yerinde bir giriimdir. Ancak, kylye dniik olmal
dr. Kylnn ulamn, pazarla ilikisini salamaldr, yle olursa, ta
rm daha ok geliir, kyl kalknr.
1911 ylnda, Ankara-Havdarpaa hattnda taman tahl tutan bu
konuda aydnlatcdr:
Btn tama
Tahl

421 709 180 kilo


262 145 569 kilo

Tahl tamacl, tm tamacln yarsndan ok. Buna br ta


rm kollariyle ilgili tamalar da eklemek doru olur, rnein, ayn
hatta, ayn yl 159 505 kilo ya, 5 070 618 kilo yumurta, 549 587 tavuk, kaz
v.. tanmtr.
Kylnn zenginlemesi, doallkla lkenin zenginlemesi demek
tir. Dr. Schmidt'in yaptn Almanca bilenlere salk veririz.

255

Kyller ve Devlet

Trk Yurdu, 9 Ocak 1913


Anadolu kyls unutuluyor yine. Acl, ulusal felakette ammsanmt. Kylnn, acnacak durumda bulunduu ve bundan, lke aydnlariyle zenginlerinin sorumlu olmas gerektii, a, yorgun ve sayr (has
ta) bulunan kyl ktlesi, yann (dmann) basksna dayanamad
zaman ortaya kmt. Kylnn, yzyllardr unutulmu olduu, o
zaman dnld.
Krsal kesimde yaayanlar, daima vergi ve asker vermekte, ar bir
yk altnda inlemekte olduu halde yurduna kar grevini yapmaktay
d. Buna bakarak, kylnn sabrnn hi tkenmiyecei sanlabilirdi.
Fakat, artk onun gcnn tkendii zaman geldi. Deil kyl, devlet
bile atrdamaa balad.
Mahmut Muhtar Paa, Balkan sava zerine .yazm olduu betik
te, kylyle ilgili, ok dikkate deer szler sylemitir. rnein bir yer
de unlar yazmtr.
Kylnn, canndan baka koruyaca hi bir ey kalmad. Bunun
la birlikte, yallardan beri ikide bir redif seferberliine giriilmesi ve o
yzden ailelerde ortaya kan ykm, insanlar, canndan bezdiren bir
noktaya getirdi. te sava srasnda M.S. ortadaki psikolojik du
rum bu merkezdeydi (56).
Byle olmakla birlikte, Osmanl ordusunu biimleyen Anadolu ky
ls yine de son dakikada yurdu savunacak g bulmutur kendisinde.
Osmanl mparatorluunu bu kez de kurtaran odur.
Artk sava bitti. Asker terhis edildi. Kyl kyne dnd. Orduya
gelenlerin ou da geri dnemedi. Ate hattnda, koleradan ve baka
bulac sayrlklardan ld. Pek ou da sakat ve i gremez durumda
kald.
Acaba dnenler, yuvalarnda ne buldu? Maln ve mutluluunu ko
ruyabilmi aileler bulanlara ne mutlu.
Ordu, savarken, kylerde tarla srecek adam bulunamamtr.
Kyden gelen erler, kent ve kasabalardan gelenlere bakldkta, iki kat
zarara uramtr. Kyl erler, sava alanlarnn, kar, frtna ve ateini
gslerken, bir yandan da kydeki a ailesini, otsuz kaldndan sa
tlmaya mahkm hayvanlarm, kra kalm tarlalarn dnmek zorun
dadr.
(56) nc K olordunun ve kinci ark O rdusunun M uharebat, s. 226. Ky
lnn yoksulluuyla, devletin k arasndaki sk ilikiye, yine bu sayfa
larda deinmitim. (Bkz. 10 Kasm 1912 tarihli T rk Yurdu).

256

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

lkenizin ne denli ac ekmi olduunu gryor musunuz? Geni,


ok geni bir alan, ulusun ahlariyle inlemektedir.
Ulusun felketini hesap aracliyle ortaya koymak amaciyle bir ta
km saylar verelim:
Toplanan vergilerle ilgili resm saylar elimde. Onlardan en ok dik
katimi eken, aarla ilgili olanlar. nk, rn bolluu, ancak aar
aracliyle anlalr.
1913 mal j'ih bandan (Mart), Eyll sonuna dein toplanm aar
vergisine ilikin verileri toplyabildim. O verileri, 1911/12 rnyle kar
latracam.
Bugnk topran, nceki yllara bakldkta daha az olmas, kar
latrmaya biraz glge drmektedir. Geen yllardaki aar rn, bu
gnn aariyle karlatrlacak olursa, Rumeli vilyetlerinin yitimi ne
deniyle, ikinci trden aar gelirinde hatr saylr azalma gzlenir.
Dolaysiyle nce, yitirilmi Rumeli vilyetlerinden 1911 aarna d
en pay saptamaa alacam. 1911 ve 1912 yllar bandan (mal! yl,
Mart), Eyll sonuna dein toplanan genel aar gelirinden Rumeli vil
yetlerine den blm, yukarki yntemle elde edeceim oram kulla
narak saptyacak ve karacam. Bylece, bugn Trkiye snr iinde
kalan yerlerin aar geliri belli olacak. Onu da 1912 yl Ejdl sonuna
dein olan aar geliriyle karlatracam.
Bugn Trk ynetiminde olan yerlerin Eyll sonuna dein verdik
leri aar:

YILLAR
1911
1912
1913

TAHIL
(Mil. K.)
202.5
212.4
182.7

TTN
(Mil. K.)
29.1
16.2
14.7

p e k
(Mil. K.)
14.1
8.8
12.8

Aradaki ayam, yzdeyle hesap edilirse, bu ylki tahl aarnn, 1912


ylma bakldkta % 14 ve 1911 ylna bakldkta % 9.8 daha az olduu
aa kar.
Yineliyorum: Bunlar, bugn Trkiye snrlar iinde kalan vilyet
lerin aar gelirleridir.
Maliye Nezaretinin yapt gibi, her yln aann ayr ayr inceleye
cek olursak, o zaman daha byk bir ayrmn belireceinde kuku yok
tur.
Bu ylki ttn r, geen ylmkinden % 9.3 daha azdr. Fakat,
1912deki ttn krizini de dikkate almak gerekir. Kriz sonucunda, t
tn rn ok azalmtr. 1911 ylna gre, bu azalma % 49.5 orannda
dr.
Ancak, 1913 ylnn ipek r, 1912 yl aarndan ok, 1911 yl
aanndan azdr. uras da unutulmamaldr: ipekiliin, kylnn

KYLLER VE DEVLET

5 7

genel durumu zerinde byk etkisi yoktur.


Aar geliriyle birlikte, pek ok vilayetin baka gelirlerinde azalma
olmutur. Ak bir gerektir bu. Yiyecee bile sahip bulunmyan kyl
ailesinin vergi deme gc doallkla olamaz. Demek ki, kylnn yok
sulluu, devlet geliri zerinde olumsuz bir etki yapmtr. Ve mal du
rum, ayn zamanda kylnn de koullarm yanstan bir aynadr.
Maliye Nezaretinin yaynlam olduu istatistiklere gre, bu yln
Eyll sonuna dein gzlenen gelir azalmas, geen yln ayn dnemiy
le karlatrlmal olarak yledir:
AZALMA
VLYET
Edime
Ankara
Aydn
Basra
Badat
Beyrut
Halep
Hdavendiga r
Suriye
Trabzon
Kastamonu
Konya
zmit
Bolu
Canik
atalca
Kuds
Karasi
anakkale
Medine

TUTARI (Kuru)
53 734 480
12 929 420
27 343 100
2 198 600
6 435 050
2 956 950
5 204 950
27 686 810
6 833 500
10127 530
5 984 870
13 424 280
2 253 550
2 365 670
1 335 130
3168 110
1 089 210
11 990 540
5 433 040
122 400

AZALMA ORA
90.3
28.2
22.7
17.3
18
9
14.9
37.8
14.4
35.1
21.8
19.1
16.1
14.1
8.2
82.2
6.4
38.5
30.5
12.5

(Yzde)

En ok azalma, Edirne ve atalcada gzleniyor. Bu


nk oralar, ya (dman) ynnden igal ve tahrip edilmitir.
Halbuki, sava alamndan ok uzak blgelerde, rnein, Ankara,
Trabzon, Kastamonu v.. yerlerde (57) de gelirin azaldn gzlemek
(57) Savaa sahne olm ad halde, geliri en ok azalan vilyetlerin, Trklerin
ounlukta bulunduu y erler olduuna, okuyucularm zn dikkatini ekmek is
teriz.
eitli savalarn heyecan ve aclarn gridkten sonra, kylerine dnen ky
ller h er alanda yoksulluk ve yoksunlukla karlam lardr. Y olundan km
F /l 7

258

TRKYEN N MAL TUTSAKLII

teyiz. Demek ki sava, lkenin her kesiminde kendini gstermi ve ky


ly perian etmitir.
Hdavendigar vilayetinin azalan geliri % 37.8, Trabzon'unki 35.1,
Kastamonununki, 28.8, Ankara'nnki 28.2yken, Beyrutunki % 9 ve
Kudsnki % 6.4 tr. (Trk Yurdunun notu).

olan tarm yeniden dzene koym ak iin ie sarlm ak gerekm itir.


K yl, o denli d ikkat ve istekle ie koyulm utur ki, tarm n btn blm lerinde,
d a h a imdiden, b ir iyilik gzlenmeye balam tr. D uyun- U m um iyenin ver
m ekte olduu bilgiye gre, onun yne:im inde bulunan a ar ve koyun lesmi
Eyll ve Ekim de art gstermitir. Bu yln a ar ve koyun resmi geliri, geen
yln ayn aylarndaki 559221 kurululufc aar ve koyun resm i gelirinden 176 005
kuru dah a oktur. okluun oran, yzde 31.4'tr.
U su ve gc yettii lde alm aktadr kyl. Bylecc, devletin dayand
tarm canlandrm aktadr.

259

iten G em eden Gznz A nz (S8)

Trk Yurdu, Mart 1913

Bugn Trkler, bakalar zerinde egemenlik kurmak iin deil,


varlklarm korumak iin savamak zorunda. Bu gerei, uzun uzad
ya aklamaa ve kantlamaa gerek var m?
Eer siz, lkenizin, kannn son damlasn aktmakta bulunduu"
nu duymuyor ve bakentinizin kaplar nne yaklamakta olan top
sesleriyle sarslmyorsanz, eer siz, ya (dman) ynnden evrilmi
ve bir av hayvan gibi sktrlm olduunuzu farketmivorsanz size
bir makale hacmi iinde ne sylenebilir?
Amerika'da mahvedilen yerli halk gibi ortadan kaldrmak istiyorlar
sizi. Bu karlatrmay, gkeyazmsal (edeb) bir karlatrma veya
benzetme saymaynz. Ac bir gerektir bu. Eer onu anlamyorsanz,
pek fena bir orunda (mevkide) bulunduunuzu onurunuz size sylet
mediinden anlamyorsunuz.
Kyleriniz yaklp yklmakta, her kede insanlar ktle halinde
ldrlmekte, ikenceye alnmakta, bylece halka dehet salnmakta
dr. Sonuta, bir zamanlar, Amerika yerlilerinin AvrupalIlardan ka
mas gibi, bugn de Trk kyls, hi denebilecek denli az mal ve
servetini srtna vurarak Avrupa uygarlklarndan kamaktadr.
Dahas, toprana el koyabilmek iin halka bask yaplmaktadr.
Ayn ilem vaktiyle, Amerika'nn yerli halkna da reva grlm
tr.
te, yurttalarnz gyor. Zavall gmenler. Artk, Boazm te
yakasna geip, Anadolu lnn yolunu tuttular.
Uygarlklar size. Dou Anadolu, Msr ve Suriye yrelerinden
de sokulmaktadr. Btn yollarnz kapam ve kuatm drmdalar.
Eer yerlerinizde tutunamvacak ve aa uygun ekonomik bir g kazannmyacak olursanz dalr gidersiniz.
Byk devletlerin yklna degin pek ok rnek veriyor tarih.
Devletlerin k, uluslarn mahvolmas demek deildir. Lehliler, dev
letlerinin bamszln yitirmediler mi? Bununla birlikte uluslarn
korumadlar m? Sizdeyse tersine. Devletinizi iyi kt koruyabildiiniz
halde, halknzn mahvolmasna gz yumuyorsunuz.
Bunun balca nedeni iktisat sorunu. Ekonominizin gszl,
askeri yenilginize yol amtr. Askeri yenilgiler, lke ekonomisini da
ha da batrmtr.
(58) z e t olarak.

260

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Son dakikalar gelip atyor. Elinizde kalan topra koruyamyacak, ekonomik karnz savunamyacak olursanz, sonra ne yapsanz
bo. Ne yaplabilecekse, imdi yaplacak, sonra, i iten geecektir.
Ancak, yaya (dmana) askeri aralarla bask yapmaa yiite
altnz hakle, ekonomi konusunda, son derece kaytsz, aciz ve
bilgisiz grnyorsunuz.
Yann igal ettii yerlerden kopup gelen yzbinlerce Trk g
meni, Anadolu'ya gnderildikten sonra, adeta unutuldu. Acaba, bu
Trk kyllerinin, tedenberi malik bulunduklar topran gelecei
dnld m?
Osmanl devletinin, bugn, igal edilmi topraklar zerindeki hak
k sadece ynetimsel bir haktr. Bu hak, halkn, toprak zerindeki ml
kiyet hakkm ihlal edemez. Ancak, siz, gmenlerin eski topraklar ze
rindeki mlkiyet haklarn kantlama ve koruma hususunda ne gibi
nlemler aldnz? Bu yerler, Trk kyllerinin mlkiyet hakkm kantlyacak belgelerin korunmasn dnmediinizden yitirilecektir.
Avrupadaki topraklarnzn son paras iin didiniyorsunuz. An
cak, Trk kyllerinin Avrupadan gmesiyle, zeminin ayanzn al
tndan kaydn anlamyorsunuz.
Gmenlerin, eski yurtlarna dnmeleri ve ellerindeki topraklar
korumalar iin ok almalsnz. Tersi durumda, Avrupay btny
le brakp, Anadoluya skmak zorunda kalacaksnz.
Kiisel giriimlerle, gmenlerin toprak zerindeki mlkiyet hakkmnn korunmas yolunda pek ok ey yaplabilirdi. Bu amala, g
menler hakknda inceleme yaplarak, onlarn ad, adresi ve ya eline
den hayvan ve eyas hakknda eksiksiz listeler hazrlanabil irdi pek
l.
Acaba iinizde, bunlar dnecek kimse neden kmad?
nk sizin usunuz ve dnceniz, askeri harekat ve diplomasiyle
uramakta, halkn karma aldr etmemektedir.
Devletiniz, vaktiyle demokratik bir devletti. Nitekim Osmanllar
eski g ve etkilerini bu yaplarndan almlard. Fakat, Bizansn etkisiy
le ynetiminizin esaslar deiti. Artk devlet, halkn gerekim ve kar
larn dnmyor. Halkn srtna yk oluyor. Devlet bugn, kimi (ba
z) kii ve gruplarn, halk ezmek iin kulland bir ara.
Bu kii ve gruplarn serveti arttka artyor. Halk da yoksulluk
ve yoksunlua dtke dyor. Devletin asl grevinin, ulusa hizmet
etmek olduunu kimse usuna getirmiyor.
Merutiyet yntemini kabullendiniz. Ancak, halkn isteklerini te
his edemediniz. Siz aydnlar, ulustan uzaklamsnz. Kendi ulusunuzu
tanmyorsunuz.
Siz ulusu, imgenizde, yiitlik heyulas klna sokarak ya vyor,
ya da bilisizlik ve tutuculuu nedeniyle yeriyorsunuz. Ancak, ulusun
yaamn yaamyorsunuz. Ulusun duygularivle, sizin duygularnz ara-

TEN GEMEDEN GZNZ AINIZ

261

smda ortak bir nokta yok. Dolaysiyle, ulusunuzun onatiyle (refahiyle) uratnzda, gerekte imgelerinize (hayalinize) bal kalyorsunuz.
rnein Tarm Bakanlnz, orman yetitirmek iin bir brokra
tik nerge hazrlam. Her ev, kt zerinde lmlendii gibi gider de,
kyller aa dikerse ve eer aalar, ocuklar ve kyllerce kesilmeyip de ormana dnrse, 30 yl sonra, serin bir glgelik doacak de
mektir. Bu glgelik, Tarm Bakanlnzn yreine, daha imdiden se
rinlik serpiyor.
Siz, glgeli ormanlar zerine imgelere daldnz halde, sava ne
deniyle harab olan yerlerde, zellikle, Trkiye'nin, Osmanl Devleti
ynetiminde kalacak blmndeki Trk kyllerinin, tarlalarn ekmek
iin gereksindikleri hayvan ve tohumlar nereden salayacam maale
sef hi dnmyorsunuz.
Mebuslar Meclisinin kapal oluundan yararlanarak abuk abuk
yasalar karlyor. Bu arada, emlak ynetmeliinde deimeler yapld.
Yararl bulunan bu yntemin, tamamlanp btnlenecek kimi yanlar
vardr.
Ky ve kentlerdeki emlak sahiplerinin ellerindeki mal korumalar
ve tarmsal ilevliklerni srdrebilmeleri iin, dk faizli kredi ve
recek bir mal rgt kurulmas zorunluu vardr. Byle bir rgt ku
rulmad takdirde, emlak ynetmeliinin deitirilmesi, sadece Trk
halknn mahvn istemek demek olacaktr.
Bu deitirmeyle, miri arazi bankalarn, anonim irketlerin eline
geecektir.
Bu tehlikeleri Taninde, Trk Yurdunda, Jeune Turcte ok ak
ladm.
stanbulun Trklerce yerleilen semtlerinde bugn, yangnlar ne
deniyle sadece kl ynlar gzleniyor. Naslsa bir keye snm
olan halk, son derece byk yoksulluk ve yoksunluk iindedir. Sava,
bu zavalllarn skntsn daha da arttrmtr.
Bu durumda bulunan insanlarn elindeki araziyi satn almak ok
kolaydr. Bankalar, ksa zamanda, byle yerleri alarak, maazalar, apart
manlar dikecektir. O zaman stanbul, btnyle deiecek, her yan
elektrikle aydnlatlacak, elektrikle devinen tramvaylar btn stan
bul'u dolduracaktr.
Fakat o yerlerde, Trk-mslman balkndan iz kalmyacaktr.
Arsa sahiplerinin torunlar eski evlerinin yerinde yaplacak yaban
c konutlarda bir kapclk bulurlarsa ne ala. (Bu szler abartm sa
ylmasn. Beyolunu bir dnn.)
te yandan, bankalar, kyllerin mal ve toprana da el uzatacak
Yineliyorum: Emlak ynetmeliinin deitirilmesi son derecede
zorunludur. Ancak, halka dk faizle kredi salyacak kredi kurum
lan kurumyacak ve halk, Avrupa yntemlerince, bu kurumlardan ya-

262

TRKYE'NN M a I. TUTSAKLII

rarlanmyacak olursa Trk halk, ynetmelik deiimiyle perian ola


caktr.
lkede sanayiin geliimi, gnn en nemli gerekimi ve emelidir.
Byk sanayiin, byk servetler douracandan hi kuku yoktur.
Burada nemli bir sorun varsa, o da servetlerin kimin eline geecei,
daha dorusu, servetin, yerli halka m, yabanc bankalara m akta
rlaca sorunudur.
rnek olarak, geenlerde verilen metro ayrcal sorununu ana
ym, Basma ulaan haberlere gre, ayrcalk alan irket, daha balan
gta, bu giriimden iki milyon lira kazanacan ummaktadr. Pekiyi
Belediye ne alacaktr?
rendiimize gre, Belediye'nin kazanc 3500 lira, (80 bin frank)
olacaktr. 0 da hattn bitiminden sonra. Halbuki, hat tamamlannca,
ayrcalk sahibi irketin geliri daha da artacaktr.
Kent nfusu ne denli artarsa artsn, Belediyenin kilometre ba
na alaca kazan demiyecektir. Gerekteyse, yaplacak tnel ge
liri o lde artm olacaktr.
Dolaysiyle, szlemede nfus art da dikkate alnmalyd.
Metronun, yararl bir giriim olduundan kuku yoktur. te yan
dan, kentin gelire ve devletin vergiye gerekimi vardr. Sanayiin geli
mesiyle, bu gerekim daha da artacaktr. Bugn dnerek vermi
olduunuz ayrcalklardan ilerde pek az yararlanacaksnz.
Parlamentonuz kapal olduundan, bakanlklarnz her trl dene
timden yoksundur. Yaplan ilerde, kamu oyu hi dikkate alnmamak
ta, basn susmaktadr. Gazeteler, ya kapital ynnden satn alnm
tr ya da olup bitenlerin i yznden haberli deildir. Verilen ayrcalk
lar, her ey olup bittikten sonra basma yansmaktadr. Dahas, ayr
calk szlemelerinin ok yan gizli kalmaktadr.
Kimi kez, yanl haberler de yansyor gazetelere. Szn gelii, met
ro szlemesinin, iki milyonluk bir avans sorununa bal olduu ha
beri yaylmtr. Bu haberle kim kandrlyor? Basn m, hkmet mi?
Szleme imzalanmadan size banka kaimeleri gsterildi. mzadan
sonra, kaimeler yine ceplere indi. Sadece avans alabildiniz.
Sizi daha byk tehlikeler karsnda brakan, devletin mal y
ndr. Bu makaleyi uzatmamak iin, iin mliyeyi ilgilendiren ynn
gelecek yazya brakyorum. O yazda, eitli yrelere yararl olacak
zel uygulama ve giriimlere deineceim (s9).
Gemekte olan zaman son derecede tehlikelidir. Gz amak, ie
sarlmak zamandr. Daha sonra her ey bitmi olacaktr.

(K )

O yaz, 2 M ays 1913 gnl T rk Y urdunda km , ancak, ikinci ve


nc blm lerdeki bilgileri kapsadndan telinizdeki betie bkz.) buraya
alnm am tr.

263

Trk G enlerine M ektup

Trk Yurdu, 30 Mays, 1913


Trk genleri, uluslarnn ve lkelerinin kar yolunda almak
istiyor. Yallar perian, genler honutsuz ve direnite.
Yallar, gszce ba eerken, genler byklk ve onur duygusu
iinde meydan okumakta. Yallk, nasl, rzgardan atrdyan kuru
dallar gibiyse, genlik, rzgar karsnda esneklik kazanan ve a
doru serpilen fidanlar gibi.
Genler, mcadele etmek istiyor. Bu mcadelede gereksindikleri
g, onlarn, caniyle ve kaniyle besleyici olan halk katmanlarna balanmasiyle bulunabilecektir.
lkelerinin dt felaketten zlen Trk genleri ne yapmal
sorusunu soruyor.
Trk Yurdu, bu sorunun ekonomik ynlerini, elimden geldiince
aklamam istiyerek hakkmda byk bir tevecch gsterdi.
Ben, Trk genlerine bilgim ve deneylerimle hizmete hazrm. An
cak, her soruya karlk hazr cevaplk beklenmemesini de rica ede
rim. Bugn size glk karmakta olan sorunlara benzer sorunlarn
baka lkelerde nasl zmlenmi olduunu, Avrupa kurum ve yn
temlerinin, lkenizde nasl kurulup uygulanabileceini gsterebilirim.
Fakat, bu yantlardan da yararlanarak, sorunlarnz, bu lkenin
havas ve suyuyle yayan sizler zmliyeceksiniz. Trk Yurdunun
tevecchyle stlendiim bu ite, sizden yardm beklerim. Ulusunuzun
yaamn inceliyerek, onun gerekimlerini saptyarak bana yardm ede
bilirsiniz.
Benim sesim Avrupadan geliyor, sizin sesinizse, yurdun barndan.
lkeniz, ekonomik adan incelenme gerekimindedir. Bu inceleme
nin nasl yaplacam, makalemin aadaki kesiminde okuyacaksnz.
Sizin, sadece makalemi okumanz deil, edimsel olarak (bilfiil) dedi
im uygulamaya girmenizi beklerim.
lkenizde, tarmn gelimesi, kylnn gereksinimi ve tarm re
formu hakknda dnce al verii yapacaz. Daha ok, demiryolu
sorununu ele alacaz. Daha ok demir yolu yaplmas, bu yollarn hal
kn zararna deil yararna almas iin ne yaplmas gerektii ze
rinde duracaz.
lkenizde, sanayiin gelimesinden, fabrika ve atlyeler kurulma
sndan, ticaret ve trafiin gelimesinden de sz edeceiz.
Bunun iin, bizim, devlet hzinesi, belediye ve bucaklarn mal sorunlanyle uramamz da gerekecek.

264

T R K Y E N N MA1. TUTSA KLI I

Bunlarn tm, zamana baldr. Yazk ki size zaman brakmyor


lar. Tm vakinizi, iktisadi reforma ilikin isteklerinizi, ya baka yana
ekiyorlar ya da eziyorlar.
lkenizin bayndrl zerine yazmak ist'vorum. Ancak, evreme
baknca, her eyin darmadan kmekte olduunu grvorum.
Durum bu merkezde olunca, en nce yaplmas gereken bir grev,
lkeyi bsbtn yklmaktan ve bakalar ynnden soyulmaktan kur
tarmaktr.
Evet. Siz yar ykntya dnm bir lkede yayorsunuz. Bu yu
vann, oktan rm olan duvarlar, bugnk sava nedenivle, bs
btn yklmak zere. Artk ak kalan kaplardan, komular, sokaktan
geenler, ksas, arlmam bir takm konuklar girmekte. O eve gi
renlerden her biri, kendi isteine gre davranvor. Kimi, ev sahibine
t veriyor, kimi onu tehdit ediyor. Tm, aslnda, ev sahibinin iyi
liine gz dikmi. Her biri, olanakl lde bvk bir yama paras
koparmaa alyor. Ev sahibi ne yapacan bilemivor.
Yaplacak i u: Yuva iinde bir dzen kurulacaktr. Yitirilmi ey
lerin hesab yapldktan sonra, kalann korunmasna allacaktr.
Balkan savanmn ortaya kard sorunlarn zm amadvle,
Paris'te bir konferans toplandn biliyorsunuz. lkenizin, bundan
sonraki ekonomik gelimesi, konferansta alnacak kararlara bal bu
lunacaktr.
Devletinizin borlar, Trkiye'yle Balkan devletleri arasnda uy
gun bir biimde blnmiyecek olur ve Balkanllarn istedii gibi size
1.5 milyar liralk sava giderimi (tazminat) yklenirse, yanacanz
hi bir reformdan hayr gelmez. Daha dorusu, ciddi bir reform bile
yapamazsnz.
Dolavsivle, mal konferans katnda karlarnz koruyabilmek
amaciyle pek ok aba sarfetmelisiniz. Atl kalarak, sizin iin hazrlanmakta olan ovunu kapal bir gzle beklerseniz, yandnz gndr. Sus
tuunuz takdirde, kimse sizi dikkate almvacaktr.
Dolavsiyle, sesinizi iittirmelisiniz. nce parlamentonuz almal
dr. Mebuslar Meclisi, lkenin ktisad durumunu grmeye balarsa,
Avrupa, savan daha imdiden vermi olduu zararlarn derecesini
grr ve Trkiyenin zorunlu gereksinimlerinin ne denli bvk ve Os
manlI hkmetinin sahip olduu aralarn ne denli clz olduunu anlar.
Avrupa zerinde bir etki yapmak iin, bundan baka zge (are)
yoktur. Hele Avrupa, artk alacak baka bir ey kalmadn ve bun
dan sonra, Trkiye'ye daha ar mal yk ykletmenin, onu iflasa s
rklemek olduunu anlarsa, gaddarlktan belki vaz geer.
Bundan baka. Duyun- Umumiyenin blnmesine, sava siderimi
sorununun zmne, zellikle parlamento alana dein bvk avrcalklar vermemeye ve uzun vadeli bor almamaa allmaldr. Bu
gn yapmakta olduunuz mal ve ticar szlemelerin, mliyeniz az

TRK GENLERNE MEKTUP

265

ok yoluna girdiinde yapacanz szlemelerden daha az elverili ola


candan kuku yoktur. nk siz, neye yetenekli olduunuzu, neye
olmadnz ancak o zaman anlyacaksmz.
Bugnse, ortadaki bilinmezlikler ve tehlikeler ileri srlerek, si
ze daha ar koullar neriliyor. nk sava, btn Avrupa'y heye
cana bomutur. Dolaysiyle Avrupa, btn endielerden kurtularak
huzura kavumaldr nce. Avrupa sermayesinden daha uygun koullar
la yararlanmak, o zaman olanakl olabilir ancak.

EK- 3
Brorler

269

ngiliz Em peryalizm i
O sm anl m paratorluu (40)

Osmanl imparatorluunun, gcn ve atlmn krelten tarihsel


etmenlerin balcas. imdiye dein Rusyayd. Kendisine Boazlara
doru yol amak iin yzyllarca inatla alm olan Rusya, eer bu
kez Almanya ve Avusturya'nn direncini krmay baarrsa tedenbcri
gz diktii Karadeniz'e el uzatacaktr.
Genel savan kndan nce, Rusyann, Boazlar hi gereksin
medii, ara sra iitildi. Gerekten Rusya, Boazlara sahip olmakszn
da pekl iini yrtebildi. Bu yoksunlua karn, gerek snai, gerek
se siyasal adan byk gelimeler salad.
Boazlarn Rusya'ya gerekmedii kuramiyle birlikte, toprann iyi
ce bym olmas nedeniyle, merkezsel ynetim gcn yitirme teh
likesiyle kar karya bulunduu ve dolaysiyle, artk yeni fetihler ar
dnda koamyaca gr ortaya atld. Ancak bu gr, uzun bir
bar dnemi var saymna dayanyordu.
Halbuki Rusya imdi byk bir savaa atlm bulunuyor. Hem
de bu sava, snrlarn geniletmek iin yapyor. Bu olup bitenler,
Rusyaya, yeni yerler ele geirmesinin tehlikeli olaca kuramn
rtyor. Boazlar sorununu yeniden ortaya karyor.
Rusya iin. Boazlarn pek byk bir deer tad yadsnamaz.
Trablus savanda, anakkale Boaz'nn kapatlmasna tank ol
duumuz gibi, bu kapanma nedeniyle Karadeniz ticaretinin felce u
radn da grdk.
Bugn Marmara Denizinde birka Gben zrhls dolasa, Rusya
nn Karadeniz donanmas ve Rus kylar byk tehlikeler karsnda
kalr. Dolaysiyle, Rusyann, u sra, Trkiyenin yanszlna verdii
nem yannda, Trkiyeyle kacak savata Boazlarn her halde ka
patlaca gr, zerinde dikkatle durmaa deer iki noktadr.
Boazlardan ticaret gemilerinin gemesi imdiden bir takm g
lklerle karlatndan ve Rusyayla bir anlamazlk ktnda, s
tanbul limanndaki Rus gemileriyle onlarn ykne el konmas belkili
(Muhtemel) olduundan, Karadeniz limanlarndaki al veri, imdiden
snrlamaya tabi tutulmutur.
Gz yumulamyacak olaylardr bunlar. Bu belirtiler, uygun bir fr
sat kar kmaz, Ruslar'm Boazlara el koymaa alacan gste
rir. Rusya'nn kar, Osmanl devletine bir lm darbesi indirmek
tedir.
(60)

zet olarak, anlam ca.

270

TRKYENN MAL TUTSAKLII

Ancak, Rusya'nn balaklan (mttefikleri) raz olacaklar mdr


buna? zellikle, bir zamanlar, Trkiye'yle birlikte Rusyaya kar sa
vam olan ngiliz ve Franszlar, arln Trkiyeyi hedef tutan gaspedici bir devinisine ses karmyacak mdr?
Bu sorulara yant verebilmek iin, nce, Fransz ve ngiliz hk
metlerinin, gttkleri dou siyasasnn niteliini anlamak gerekir.
ngilterenin Trkiye'ye kar gstermi olduu dosta ilgi, Krm
savandan sonra bir sre epey soumutu. Bu kaytszlk, sadece res
mi mahfillerde deil, mal ve ticari mahfillerde de sz konusuydu.
Trkiyenin ilk bor szlemeleri ngiltere'yle yapld. Krm sa
vandan nce, Trkiye'den en byk kar olan devlet ngiltereydi.
Fakat 1870ten itibaren, ngiliz para piyasassas Trkiyeye kapanma
a balad. Bu ekingenlik gnmze dein srd.
Resmi ad Bonque Imperiale Ottomane olan resm Osmanl ban
kasnn atas, Banque Ottomane, aslnda bir ngiliz sarraf kurmuydu.
1856da kurulmutu. Fakat, daha 1863'te, ngilizler oradaki orunlarn
(mevkilerini) Franszlara braktlar. Franszlar, bu kurumu dzenlemek
bahanesiyle, yeni bir takm ayrcalklar aldlar. O srada ngiltere,
devletin i ilerine de ilgisiz davranmaya balad. Dikkatini daha ok
Msra evirmiti. Svey kanalnn kazm sorunu, bsbtn arttrd
bu ilgiyi.
Bununla birlikte, ngiltere'nin Msra kar gstermi olduu te
vecch ve iyi niyet, Trkiye'nin yanszln (tarafszl) korumak bi
iminde deil, Msr'da ngiliz mandas kurulmas biiminde kendini
gsterdi.
Rusya, 1877-78 yllarnda, Trkiye'yi baltalamaa koyulunca, ngil
tere buna kaytsz ve seyirci kald. Ancak, son dakikada, Rus ordular Ye
ilkye girince ngiltere Almanyayla birlikte uyand. Onlann ie kanmasiyle, Bismarck'n bakanlnda toplanan Berlin kongresi, asn
Rus isteklerini, ual (mgkul) bir snra indirdi. te o zaman Almanya
nn varln korumasnn ve karnn, Trkiye'nin yaamasnda ol
duu anlald.
Trkiye 1878'de, yalarna (dmanlarna) Balkan dalan snrn
brakmak zorunda kalmakla, varlm srdrme olanandan yoksun
edilmiti. ngiltereyse, buna rtk olarak (zmnen) raz oldu.
Bununla birlikte, urasn da belirlemek gerekir: 1860 ylndan balyarak, yzyln sonuna dein uzanan zaman sresi iinde, ngiltere
nin sadece Trkiyeye kar deil, btn dnya politikas ekingen ve
olumsuzdu.
1860tan nceki yllardaysa, gerek yakn gerekse uzakdouda, daha
saldrgan bir politika izlemiti. Krm ve in seferleri bunun en canl r
neidir. O yllar, ngilterenin, byklnn doruuna trmand d
nemdir. Onn bykl, atlm ve saygnlndan, byle bir dnemde

NGLZ EMPERYALZM OSMANLI MPARATORLUU

271

kuku duymak kimin haddineyd? ngiliz sanayiiyle, bir ulusun rekabet


edecei dnlebilir miydi?
ngiliz smrgeleri o denli geni, yer yznde ngiliz karlar o
denli dankt ki, ngiltere bir vn (gurur) duygusuyle rahat rahat
yayordu. Bu rahat yaamann sadece tek koulu vard: ngiltere d
ndaki lkelerin yava yava gelimesi. Bunun iindir ki, ngilterenin
geri lkelerdeki politikas tutucu, dahas gerici bir grnmdeydi.
Dolaysiyle, in'in ve Trkiyenin geri kalmas isteniyordu. Ama
o, lkelerde istibdat halkn kemiklerine ilemi, ama o lkelerde de
miryolu yokmu, tecim (ticaret) gelimemimi, bunlardan ngiltereye
ne? Bu lkeler ne denli geriyse, ngiltere iin o denli verimli bir pazar
d. ngiliz fabrikalar isiz kalmyordu ya...
Ingilizlerin, kurduklar hegemonya dolaysiyle, kendilerine gven
leri ylesine artmt ki, Avrupann egemeni, br AvrupalIlardan yk
sek bir rkn yeleriymiesine davranyorlard.
ngiltere, tecim zgrlnden yanayd. nk bir gn, baka ulus
larn kendilerine rakip olabileceini uslarna bile getirmiyorlard. br
lkelerin sanayi geliimini daha beikteyken bomak ve bitimsizce (ebe
diyen) dnyann fabrikatr kalabilmek amaciyle neriyorlard bamsz
tecimi. Bylelikle, ngiliz uygarlnn, ngiliz fabrikalarnn, ngiliz kurumlarmn ve ngiliz hkmetinin sonsuza dein snmiyecei inanan
daydlar.
Almancada insan kne yalcn, bykle kaplr anlamnda
bir ata sz vardr. ngilterenin durumu ona uymutur.
Alman sanayiinin, son zamanlarda ulat gelime, bilisiz ngiliz
bencilliine vurulan bir darbe olmutur.
Almanlar, zamanla, gerek Avrupa, gerekse Amerika'da, ngilizlerin
en gzde tecim (ticaret) alanlarnda, onlara kar baar kazanmlar
dr. Alman mamulleri, ngiliz smrgelerine bile, diren grmeksizin
girebilmitir. ngiliz tccarlar bu tehlike karsnda yaygaray basm
lardr. Onlann kendilerine gveni o denli bykt ki, Alman rekabeti
nin, Alman sanayi ve teciminin stnlnden ileri geldiini bir trl
anlyamyorlard.
ngilizler sanyorlard ki, Almanlar kendi mallarn, ngiliz fabri
kalarndan km gibi gstererek tketicilerin ilgisini ekiyor. Bu ba
kmdan halk, ngiliz ve Alman mamulleri arasndaki ayrm grrse ar
tk Alman malna yz vermez. Sonuta, Almanyadan gelen mallarn
zerine made in Germany damgasnn baslmasna karar verildi.
Yabanc bir lkenin tecimini (ticaretinin) nlemek iin alman bu
nlemi anmsyanlar, bugn glmekten kendilerini alamyorlar. Ancak,
daha yirmi yl ncesine dein, ngiliz devlet adamlar, bu nlemle, s
mrgelerdeki Alman rekabetini krabileceklerini dnyorlard.
Gerek tam tersi oldu. Made in Germany, Alman mamulleri iin
tam bir reklam arac oldu. Daha etkili nlemler aratrlmas, ngiliz

272

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

emperyalizmi denen grnmn (fenomen) ortaya kna yol at.


Arlk, ngiltere'nin genel d politikasnda balca etken, emperya
lizm dnce ve koram olacaktr. Artk siyasal bir davran kural olan
emperyalizmin ne tr tecimsel karlardan g aldn burada incele
meyi gerekli bulmaktayz.
Emperyalizm retisinde balca erekler unlardr:
1. Smrgeler zerinde, ngilterenin etkinlik ve egemenliini des
teklemek ve smrgeler aras ilikileri, aklktan ve gvenden yoksun
klacak btn etmenleri ortadan kaldrmak.
2. Smrgelerle ynetimsel ilikiyi younlatrmak.
3. Yabanc mallara kar, ngiliz mallarn koryucu bir gmrk
tarifesinin kabul ve uygulanmas. Bu d alm vergisi ngiliz mallar
nn daha ucuz satlmasn salyacak biimde koyulacaktr.
Ar emperyalist dnce sahipleri. ngiltere'de de bu tip vergiler
konulmasn ve smrgelerden gelecek rn ve mamullere ncelik ta
nnmasn istemektedir. Bu tasarlar gerekletirmek kabil olursa, n
giltere, smrgeleriyle birlikte gerekten bir imparatorluk olurdu.
ngilizleri endieye dren, Almanlarn, tecimsel rekabetlerinden
ayr olarak smrgecilikte gsterdikleri baarl almayd. Almanya
nn, byk bir donanma yapmna balamas ngilizlerin asl byk
endiesine yol ayordu. Korku, zellikle Gney Afrikaya uzanyordu.
BoerIerin direnleri hesaba katlyordu. Hzla gelien Boer Cumhuri
yetlerinin, gnn birinde Cap smrgesiyle birleip ngiltere'den ko
paca dnlyordu.
,
Avrupada durum, buyken, uzak douda, etkenlik ve gcn gn
getike arttran bir lke, Japonya douyordu. ine kar at 1894
seferi, Japonyann, sanayi lkeleri arasnda yer almakta olduunu sap
tamt. Uzak Dou politikasn, inin ml ml uyumasna gre ayarlyan ngiltere, bu seferden sonra erinsizlie (huzursuzlua) kapld.
te yandan, Sibirya iinden Okyanusa dein uzana demiryolunu
tamamladktan sonra, Manuryay topraklarna katan, Port Arthur ve
Koreyi igal iin hazrla girien Rusya da Byk Britanya zerine
kara bulutlar ekmiti.
Almanya, Kiau-Tsehau blgesini tasarruflarna almakla in'de s
zn geirir olmutu. Buna seyirci kalamazd, ngiltere. Nitekim her
yerde, etken bir politika izlemeye balad.
lk sonu, Gney Afrika savadr.
Byk Britayna, btn gney Afrika'y kendi egemenliine almak
amaciyle giritii bu savata, amacn gerekletirdi.
Gney Afrika savan, dou ve baar koullar ok nceden Lond
rada tezgahlanan Rus-Japon sava izlemitir. ngilterenin, Rusyayla,
yaplacak savata, Tokyo hkmetine yardm vaat ettii, artk bilinen
bir gerektir. Almanyann, o ara Anadolu'da salad baar, Almanngiliz ilikilerini gerginletirdi.

NGLZ EMPERYALZM OSMANLI MPARATORLUU

273

Anadolu demiryolu ayrcalm ele geirene dein, Almanya epey


glkle karlamt. ngiltere, yukarda zetlediimiz olumsuz poli
tikas ve kaytsz politikas nedeniyle bu ayrcal elde edememitir.
Yoksa, onun iin byle bir olanak, iten bile deildi.
Anadolu hattnn parlak ilerden olduu ve imdiye dein byk
kazanlar braktm sylemek yanl olur. O hat, gelecekte daha kazan
l olacaktr. Yolun en byk yarar, Anadolu'yu dalm olduu gaflet
uykusundan uyandrmak olacaktr. (ngiltere'nin o zamana dein by
le bir giriimde bulunmay, iin ilk azda byk kazan brakmay
ve demiryolunun, Anadolu'yu uyandrmasndan ekinmesi olmutur.
M.S.)
Almanlar, Badat Hatt yapmm da stlenince, ngilizlerin tela
artt. Halbuki Ingiliz mhendisleri, Irak ve El-Cezireyi Karadenize
balyacak ve yapm, Konyadan geecek yoldan daha kolay ve ucuz
olacak bir hat tasars hazrlamlar. Fakat Ingiliz kapitalistleri (na
slsa kolay kazandklar gerekesiyle M.S.) bu tasarlar bir yana at
mlard.
Badat hattnn yapmma balannca, Ingilizler, Almanlarn Hind
Okyanusuna doru aldn ayrt ederek, korkularndan titremeye ba
lamlard. Hattn yapmm engellemek iin, Ingilterenin btn yap
tklarm anlatmaya yerimiz yok. Ancak, onun asl yumruu Trkiyenin
srtna indirdiim ve Almanya'y dolayl olarak zarara sokmak istedi
ini belirteceiz.
Rus-Japon sava, Rusya'nn ezilmesiyle bittikten ve i olaylarla
Rusya iyice yprandktan sonra, Ingiltere, Almanya'yla daha kolay u
raabilecekti. Orta Asya ve Iran sorunlarn zme balyan szleme
yi Petersburg hkmetiyle imzaladktan ve Rusya'y balaklar ara
snda aldktan sonra Fransay da balama katt.
l bala, Avrupann bar ve esenlii iin imzalanm gibi gs
teriliyordu. Gerekteyse, tam bir saldrganlk paktyd. (Ama, Ingil
tere'nin, orta ve yakn dou politikasnda, Almanyaya kar btnyle
bamsz kalmasyd. M.S.)
Balak (mttefik) devletlerle uzlak (itilaf) devletler, son Bal
kan Savanda, savamakszn boy lt.
talya'nn, Trablus Savanda tek bana bir yol tutmas, bala
mn biimsel olduunu daha o zaman anlamtr. talya'nn, bu yan\
izmesinden sonra yalnz kalan, Almanya, Avusturya-Macaristan, l
talam (itilaf) politikaclarnn basksna dayanamadlar. ki devletin,
ba eii, Macaristan'da aka kendini gsterdi. Bunun zerine, l
uzlamclar Avrupa siyasetini ellerine ald.
Bir yann stnlk ve yenginliinin (galipliinin) br yann aaF/18

274

TRKYENN MAL TUTSAKLII

lanma ve yenilgisi alamna gelen siyasal bir durum domu ve o du


rum, gsterdii gszlk ve dirensizlikten dolay, Almanyayla ak
tan aa alay edilmesine yol amt. Siyasal dengenin, Avustuya ve
Almanya aleyhine dnmesi sonucunda, OsmanI) Devleti, mlkn, ya
larna (dmanlarna) brakmak zorunda kald. Halbuki savatan n
ce (Balkan Sava M.S.) Trkiye'nin toprak btnl cafcafl szlerle
gvenceye alnmt. (Dostlarndan zge (are) gelmeyince, Osmanl h
kmeti, varln, yaya brakt ister istemez.)
Trkiyenin Avrupadaki mlkne el konurken, Ingiltere aktan
aa ve zoralma (gaspa) nclk eden Rusyay tutmutur. l uz
lamaclarn (itilaflarn) ilk byk baars budur. imdiyse, uzla
maclarn yznden kan bir Avrupa savaiyle kar karyayz.
Varsn, Ingiliz Babakan lord Asquith, mterisine dil dkerek
bozuk mal satmaa savaan bir tccar havasiyle, savaa, sadece Bel*
ikanm yanszlm koruma ereiyle girdiini syliyedursun. ngilizler
arasnda bu laflara inanacak safdil kar m bilmeyiz. Bu savan uzun
sredenberi Ingiltere, ynnden tezgahlandn btn dnya anlam
tr. Erek, Almanyann dnya ticaretini ykmak, Alman donanmasn
denizlerden silmek, Alman siyasal etkinliini (nfuzunu) ykmak, iin
bu yan zmlenince, emperyalist emelleri gerekletirmek, etkinlik
blgelerini smrgeye evirerek, salam bir rgtle Ingiltereye ba
lamakt.
Basra Krfezi evresiyle, Irak ktasnn, Ingiltere iin birer etkin
lik alan olduu, son yllarda iyice renildi. Ingiltere, Irak'a, salam
ve srekli biimde yerleebilmek iin Kveyt eyhini, daha imdiden
bir aygt gibi kullanmaktadr. Basra-Badat evresine el konulmas
yolunda ilk adm oktan atm olan Ingiltere, imdi bir adm daha
atmak istiyecektr.
Basra Krfezi'yle Irak evresi, Ingilterenin Hindistan zerindeki
mlkiyet sav ve egemenlii andan ok nemlidir. Hind Okyanusu'
na kan yollar, bylece denetim altna alnaca gibi, ilerde petrol
asndan ok nemli bir orun (mevki) kazanacak Irak da elden ka-1
nlmam olacaktr.
Ingiliz topraklarnda yoktur petrol. Smrgelerinde de yok tu A
Halbuki srm ok yksek bir aydnlatma ve stma aracdr o. Sava
gemilerinde kmr yerine kullanlmaya balad andanberi en deerli
yakacak olmutur.
Petrol kaynaklarna bizzat malik olmak istiyen Ingiltere, onlar
Irak'tan baka bir yerde bulamyacan biliyor. Dolavsiyle, uzlamclann utku ve yenginlii (zafer ve galiplii) durumunda, Osmanl pet
rol kaynaklarnn bulunduu yreye, Trkiye'nin toprak btnln
bozacak bir saldr belkiliini (itimalini) dndrecek ciddi nedenler
vardr. Osmanl devletini blme ve datma yolundaki ilk saldrnn
Ingiltereden gelecei dnlmelidir.

NGLZ EMPERYALZM OSMANLI MPARATORLUU

275

Osmanl devletinin blmnde Rusya, ngiltere'den daha sabrl


olabilir. Avusturya-Macaristan bir kez blndkten, Almanya'nn gc
hie indirgendikten sonra, yrenin tek egemeni olacak Rusya, pene
sini Osmanl devletine istedii zaman uzatabilecektir.
Eer bir gn, Boazlarn uluslararas denetime verilmesi sz ko
nusu edilirse, Rusya kukusuz, onlarn Trkiyenin elinde braklma
sn ye tutacaktr. Bu yeleme, Trkiye'nin gsz ve aciz kalaca
varsaymna dayandrlacaktr. Trkiyenin, tahnit edilmi bir ceset gi
bi Boazlarn evresinde yer almasna, Rusya biraz daha katlanacaktr.
Bu savata ngilterenin, Rusyann emellerine hizmet eder biim
de davrand yadsnamaz. Zaten ngiliz muhalefeti, bunu her gn dev
letlerinin yzne arpp duruyor.
ngiltere, l uzlamn yenginli (galiplii) durumunda Rusya'nn
bir atlm ve g kazanacam, arn, Avrupa'y kendi hegemonyasna
alacan bilmektedir. Yer yzndeki hkmdarlar arasnda, Moskof
arlar denli buyruk vermesini bilen kimse yoktur.
Ingiltere, u noktay da iyice kavramtr: Rus imparatorluunun
etkinliinin ve yengmliinin etkisi, savata sonra, sadece Avrupada de
il, Asya'da da duyulacaktr. ngiltereyle Rusya arasnda, douda ol
sun merkezsel Asyada olsun rekabet canlanacaktr. arlk, gemi ye
nilgilerini hi bir zaman unutmyacaktr. Dolaysiyle, ngilterenin ne
den olduu, Rus-Japon savanda, urad yitimlerin acsn kara
caktr. Rusya, dmanlarm ezmeyi baardnda da snrlarm alabil
diine geniletecektir.
Bu nedenlerle u inantaym: Savan bitii ardndan, ngiltere
Douda, kesin siyasal binmeve yanda kacaktr. Ana yurdunu, s
mrgelerle kaynatrp btnletirecek, smrgelerini, dnyann br
kesimlerinden yaltmaya alacaktr.
Ingiliz bayrann dalgaland blgeler, bugn, kimi halkalar ek
sik byk bir zincire benzetilebilir. Eksik halkalar arasnda, Osmanl
mparatorluuyle Msr da vardr. Ingiltere halkay tamamlamaa ka
rar vermitir.
ngiliz sanayii, dnya sanayiine stnken, ngilterenin kar, dn
yann kar saylabilirdi. imdiyse, sorun btnyle deimitir. n
giltere imdi, uluslarn karm, kendi karma hizmet eder duruma ge
tirmek arzusundadr. Byk Britanya'y mcadeleye atlmaya gtren,
dnya pazarnda, Alman sanayii nnde urad yenilgidir.
Ingilterede emperyalist dnce ve taanlar destekliyen, krkliyen ve lkenin yaztn elinde bulunduran entrikac gruhun, her ey
den nce ulamaya alt erek. Alman kuaklarnn almas ve Al
man bilim ve tekniinin katksiyle oluan Alman sanayiinin kkne kib
rit suyu ekmektir. Madem ki Almanya en gzel gemileri yapyor. O
halde biz o gemileri ya ekip almalyz, ya delip batrmalyz. te
ngiliz emperyalistlerinin mant.

276

TRKYE'NN MAL TUTSAKLII

Bu sava, khne Ingiliz gelenei iinde ypranm ngiliz tecimine


(ticaretine) kar Almanya'nn getirdii modem kural ve rgtlenmeyi
ortadan kaldrmak iin almtr. Bu sava, verimsiz Ingiliz iletme*
cilii, geri Ingiliz sanayii adna almtr. Almanyann getirdii ileri
kredi sistemi karsnda bir fosil gibi duran ngiliz sarraflm yaat
mak iin almtr (61).

(61) 1914te yaynlanan 32 sayfalk b u risalenin zgn ad, Umumi H arbin


N eticelerinden: ngiltere G alip Gelirsejtdir.

277

A lm anya Yenqin (G alip) G elirse


Osm anl m paratorluu
Ne O lur? (4)

Osmanl imparatorluu, savatan ne yolda yararlanacaktr? Bab-


li'nin siyasal ekoln incelemek ve eletirmek konu d. Ancak Avus
turya ve Almanya'nn yenginliiyle (galipliiyle) bitecek savan, Dou
politikasna ne getirecei, yazmzn amac.
Kuku yok, savatan sonra Almanya ve Avusturyann tutumu dost
Trkiyeye kar tutumu dosta olacaktr. Alman imparatorluunu, Avusturva'nn varln gvenceye almak, btn Alman soydalarn bir
letirmek amaciyle Rusyayla savamak zorunda kalmas gibi brakan
nedenlerin ayn, Osmanl imparatorluuna da gvence ve geliim ola
naklar salamaa gtrecektir. (Almanya'y, Rusyayla savamaya gt
ren, Rus arlnn, gnden gne artan atlm ve gcdr.)
Rusya yenik derse, doallkla, hem sel (askeri) adan, hem de
arazice unyaa yitim yznden epey gsz kalacaktr. Byleyken de
vayacaktr Rusya. Krm Savandan sonra yapt gibi kendini yeni
den toplyacak ve Almanya iin yeniden bir korkutma arac olacaktr.
Yitirdii topraklar yznden, 10-15 milyon azalsa bile, Rusya'nn
nfusu savatan sonra 150 milyon gibi byk bir saydan aa dmiyecektir. Sava sonunda, Rusya'nn yenik dme olana varsa da, ar
hkmetinin, ulusu tutsak ve bilisiz (cahil) ve sefil tutmas ve bylece
ulusal gcn geliimini kendi eliyle engellemesi gibi nedenlerden do
maktadr bu. Bununla birlikte, Rusya'nn ynetim biimi erge kesin
likle deiecektir, ite o zaman Rus ulusunda ikin olarak var olan, si
yasal ve ekonomik g kendini gsterecektir.
Ruslarn yatknhk ve yeteneinin gelimesi sonucunda ve nfusun
br lkelerin nfusu stne kiyle Rusya, de yalmz Cermen h
kmetlerinin, btn Avrupa'nn bile ba edemivecei bir g olacaktr.
iinde bulunduumuz savala Rus tehlikesi geitirilmiyeceinden,
Almanya, bu tehlikeyi daha etkili ve kesin biimde gslemek amaciy
le, birtakm nlemler alacaktr.
Btn bunlar dikkate alnnca, Trkiyenin Almanya iin tad
olaanst nem derhal aa kar.
Karadenize yol veren tek kapnn aklan (anahtarlar) Trkiye'
nin elinde. Ancak Trkiye'ye Almanya'nn gznde daha bir nem ka
zandran, Trkiyenin tuttuu, deiimci, yenilemeci yolla, bir gn, Ka
radeniz kylarndan, Edirneden ta Basra Krfezi'ne dein, byk ve
(42) zetle ve anlam ca.

278

TRKYENN MAL TUTSAKLII

gl bir slam imparatorluuna dnme belkiliidir (ihtimalidir).


Byle bir imparatorluk, Almanya ve Avusturya'nn Rusvava kar gi
ritikleri dvte, vam balarnda doal bir balak bulmalar demek
olurdu, (Rusyaya snr komusu olmalar dolavsiyle, Almanva ve Avusturya ve Osmanl mparatorluunun kar birliine gireceklerine de
iniyor Parvus. M.S.).
Bu konuda Almanya ne Anadoluda ne de El Cezire ve Irakta Tr
kiye'nin yerini tutabilir. Olsa olsa, oralarda tam bir smrge kurulabi
lir. Almanya'nn, kendi bana Asya'da bir hkmet olmas imgedir (ha
yaldir).
Trkiyede gelecekt bir hkmet kurulacaksa, bu hkmet sadece
Trk hkmeti olabilir. Trkiye, yeni ve modern bir hkmet kuracak
yeterlie sahip olur da o yeterlii iyi kullanrsa, tarihsel bir grev yap
m ve Rusyann, Asya'daki hegemonyac giriimlerini engellemi olur.
lerlemekte olan Uzak Dou halklarnn da bu konuda yardm doku
nacaktr.
Ancak Trkiye, ileri adm atmazsa, imdiki topraklar stnde s
mrgeler grmeye katlanacak, smrgelerin siyasal nemiyse pek vksek olmyacaktr. Halbuki bu yerlerin ok gl bir hkmetin yneti
minde olmas Almanya iin kouldur (arttr).
Almanya'ya kout (paralel) bir tutum izliyen Avusturyann, Osman
lI hkmetine kar dosta bir tutum izlemesini gerektirecek baka ne
denler de bulunmaktadr. Bir kez, savatan yengin (galip) ksa bile,
Almanya, ngilterenin deniz stnlne son veremez. AlmanVa, Av
rupa'da siyasal egemenliini kurduktan sonra, Alman emperyalistleri,
kukusuz, btn abalarn, ngilterenin deniz stnln ykmaya
ayracaklardr.
Almanyann yenilgiye urataca lkelerden alaca byk sava
giderimi (tazminat), her halde onun, ok ulusu geride brakacak gte
donanma yapmasna elverecektir. Almanya, bunu baarsa bile, Cebeliit Tark ve Msr gibi byk stratejik noktalar ngilterede kaldka, de
niz stnl sorununu vdne de zmliyemiyecektir.
Sava, Almanyann Okyanus ulamn hemen btnyle kesintiye
uratm ve Badat Hattnn nemini bir kat daha arttrmtr.
Sylediklerimizden de nemlisi, Msrda ngiliz egemenliine son
vermektir. Trkiye'nin glenmesi yolunda, Almanyann yapaca i
lerden biri de, Msrda ngiliz egemenliine el ektirmektir.
Almanyann dou politikas, savatan nce, bar ve esenlik gereke
leriyle zorunlu olarak gszle uram bulunuyordu. Rus mpara
torluunun atlmn endieyle izleyen Almanya o zaman, Rusya'nn
dostluunu korumaya alt. Hohenzollem hanedanivle, Romanof hane
dan arasnda pek eski bir dostluk vard. Eer Avustuya, Krm Sa<
va srasnda, Rusyaya kl ekmemise bu, Prusyann kesin direnii
nedeniyle olmutur. Buna karlk Rusyann, 1866-70 tarihlerinde sr

ALMANYA YENGN (GALP) GELRSE OSMANLI MP. N E OLUR?

279

drd yanszlk politikas nedeniyle, Prusya, nce Avusturya'y, son


ra Fransay ezmeyi baarmtr, Rusyann o savaa seyirci kalmasnn
balca nedeni, Krm Savann am olduu yaralan henz kapatamam oluudur. te yandan, Avusturya'nn gsz, dnde Rusyann
karnn oluu, Rusya'ya 1866da yanszlk politikasn kabul ettiren
belli bal nedenlerdendir.
Balkan savana dein Almanya, Rus-Fransz balamna (ittifak
na) karn, Rusya'yla bar iinde yaamann olanakl olduunu sanm
t. Sava ilnna birka gn kala Almanya, Ingilterenin yanszln ko
ruyaca umudundayd. Sava, btn ekince (tereddt) ve imgelere
(hayallere) son verdi. Karlkl karlar arpmaya balad. Bunlar, ba
rl amalarla uyuturulamaz karlard.
Bu nedenle, Almanya'nn, hasmlariyle baa kabilmesi olanakl olursa, Dou politikasna bir devini ve ilevlik getireceinden kuku du
yulmamak (63).

SON

(O ) 19144 e yaynlanan 24 sayfalk bu nsefem n zgn ad Umumi H arbin


Neticelerinden: A lm anya G alip G elirse dir.

N D E K L E R

G iri
Parvusun Yaam ve K iilik D ialou

Osmanl zerine Y azlanlarn A rk a Plan-11, Em peryalizm in Osmanl


Versiyonu-15, Parvusu n Edim sel Y aran -2 1 , Parvusu Devlet-22

B R N C B L M
A K rm S avandan n c e
B K aim e k a rlm a s
C T rkiy e iflsa N asl S rklen di?
D 1881 M uharrem K ararn am esi

29
30
33
35

1 D GeIirler-39, 2 G elirler-40, 3 Bam sz Gelirler-41

E 1903 M a l R eform u
F B o rlarn Evirtim i (Tahvili)
G A yrcalkl B o rla r (D uyun- M m taze)

44
46
48

K N O B L M
A Eski Tu tsaklk Y eni T u ts a k lk
B 1913 M a rtn a D ein T rk iy e B orlar
C A vans S relerinin U zatlm as

53
55
60

Sava Srasnda A lnan A vanslar-62

D O sm anl B ankas ve D uyun- U m um iyenin Rol


E A vanslar ve A y rc a lk la r
F Avans D km

63
66
67

N C B L M
A G vence Sorunu
B Duyun- U m um iyenin G c ve n e m i
C D zensiz B o r la r
D E rtelenm eye Elverili O lm ayan D zensiz B o rlar

71
75
78
80

DRDNC BLM
A 1914 H esap Tasfiyesi B orlanm as
B Aar, Koyun Resm i ve Duyun- U m um iyec e Y n etilen D eiik
G e lirle r
C Duyun- U m um iye'ye Teslim Edilen G m rk G elirle ri
B E N C B L M
A B irletirilm i B o rla rn G e lir A rtklarn n (F azlalarn n ) A rt

85
89
90
97

Deitirilmi ve Birletirilm i B orlarn G elir Fazlas-98

B B or itfasn a A yrlan P a ran n A rt

99

Birlei iri mi B orlarn Belkili (M uhtemel) tfa s-100

C Savan Etkisi
D G e le c e k te B o r la r N asl tfa E d ilecek?
E Sonu

102
104
107

A L T IN C I B L M
A d ll D em iryolu T a h v ille ri
B aron H irschIe T rkiye A rasndaki M al liki-113, 1903 Bor Reform u
-113, dll D em iyolu T ahvillerinin G vence G e lh lc ri-I14, dll
Dem iryolu T ahvillerinin m has-115, Borsa lemi-115, dll T ahvil
lerin F iy atlar-116, D em iryolu Tahvillerinin dl Tablosu-117, dll
D em iryolu T ahvillerinin ekiliine H arcanan ParaIar-118, dll De
m iryolu T ahvillerinin Bclkili (M uhtem el) O laanst m has-120

B b r B o rla n m a la r
C zet

121
124

Y E D N O B L M
A O sm anl DeViet R ant K urulm as ze rin e n e rg e m iz
1 dll D em iryolu TahYlIeri-127,
tirilm i br Borlar-127

113

2 D eitirilm i

127
ve

Birle

B O sm anl D ev le t R a n tn n Bykl

129

Bor Tahvillerinin D olam a k D eerleriyle Borsa Deerleri-129

C B o rlarn D e itirilm esi ve B irletirilm esi


D G vence S orunu

132
133

S E K Z N C B L M
A T a h l Fiyatlar v e E k o n o m ik D urgunluk
B T a h l F iyatlarnn A rt

139
141

b .l A rtm a EiIimi-141, b. 2 Baheciliin G elim esi-142,


b. 3 Islah Edilm i T opraklarn oalmas-142

C G Sorunu
D T rk T a rm n n Y a k n ve A yd n lk G elecei
DOKUZUNCU BLM
A Trkiye'nin M a l G eliim i v e Krsal K esim den A lnan

144
145
V e rg ile r

149

a. 1 A ar-149

B K entsel K esim den A lnan V e rg ile r

151

b. 1 Servet Vergisi-151, b. 2 A razi Vergisi, b. 3 T anm az


Vergisi-153

C T ecim sel (T ic a r) V e rg ile r

154

c. 1 K azan Vergisi-154, c. 2 G m rk Vergileri-155

O NU NC U BLM
A Ttn T ek eli ve Tt n Rejisi
Birinci Sonu: M sr Piyasasnn Yitimi-159
B D evlet Y ld a 500 000 Lira Y itiriyo r
C Reji, D evleti A ld a ta ra k A ld Paray N ereye H arcyo r?
D Ttn K a a k l S orunu
E R ejinin N et G eliri N ere d en G eliyor?
F R eji'nin G sterdii S zd e K o laylklar
G Y a n l H esap
H S e rm aye Sorunu

159

162
163
164
166
168
170
171

I Reji G eliri
i Ttn T ke tim inin A rttrlm as
J Ttn Tekelin in G e le c e k te k i G e liri

173^
174'

O N B R N C B O L M
A B o rlard an Kurtulu Y o lu

177

Ynetim sel G iderlere Y ol Aan G vence Gelirleri-183

O N K N C B L M
A D evlet T e ke li S orunu

187

A lm anya'ya D -aln Petroln G m rk Vergisj-196, A lm anyada


Y llara G re P etrol T ketim i A rt-197

EK 1
O sm anl B o rlarn n S onras
Bugnk Durum T a rih te n A ln m ayan D ers

203
207

EK 2 P A R V U S U N D E R G D E K Y A Z IL A R I
T rk Yu rdu D ergisinin Parvusun lk Y a zs n a Ekledii n s z
K yller ve D evlet
1911 Y l M a l D urum u na B ir B ak
Trkiye, A vrupann M a l B oyunduruu A ltn d a d r
_
M a l T u ts aklktan K urtulm ann Y o lu
T rk le rin B or A lm akta H akl O ld u kla r P a ra
D evlet ve Ulus
1913 Y ln d a G en el E ko n o m ik Durum

221
222
226
232
237
240
245
247

T arm a Gelince-249, Bor T ahvillerinin D urum u-250

D em iryolunun Ekonom iye K atks


K yller ve D evlet
iten G e m ed e n G znz A n z
T rk G e n le rin e M e k tu p

252
255
259
263

EK 3 B R O R L E R
ngiliz Em peryalizm i O sm anl im pa ratorluu
A lm anya Y engin (G a lip ) G e lirs e O sm anl m paratorluu N e olur?

269
277

You might also like