AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

LYEVA ZRF

PEDAQOGKA
(Mdniyyt v ncsnt tmayll ali mktblrin
bakalavr pillsind thsil alan tlblr n drslik)

Drslik Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi

___ ______-ci il tarixi ______ sayl
mri il tsdiq edilmidir.

BAKI - 2004

Elmi redaktor: .MMMDOV,

professor
Ryilr:

F.SADIQOV
ped. elm. doktoru, professor
ADMU-nun prorektoru.
.QDMOVA
ped. elm. namizdi,
Azrbaycan Respublikas Thsil
Problemlri nsitutunun aparc elmi
iisi
M.Mmmdova
ped. elm. namizdi, dosent
Azrbaycan Dvlt Mdniyyt v
ncsnt Universitetinin elmi ilr
zr prorektoru

MNDRCAT
n sz
Pedaqogikann obyekti v predmeti
Pedaqoji fikir, mktb v maarifin inkiaf tarixin dair
1920-90-c illrd Rusiyada v Azrbaycanda thsil sistemi
Pedaqogika mdniyytin trkib hisssi kimi
ncsnt v trbiy
Trbiynin mqsdi
qli thsil v dnyagr formaladrlmas
xlaq trbiysi
Estetik trbiy
Fiziki trbiy
mk trbiysi
Hquq trbiysi
Trbiy prosesinin mahiyyti
Trbiy prinsiplri
Trbiynin sullar
Trbiy il zntrbiy prosesinin qarlql laqsi v dialektikas
Didaktika
Thsilin mzmunu
Tlim prosesi
Tlim prinsiplri
Tlim sullar
Trbiy il zntrbiy prosesesinin dialektikas
Pedaqoji prosesd znthsil

N SZ
Bu drslik mdniyyt v incsnt tmayll ali mktblrin bakalavr pillsind thsil alan tlblri
n nzrd tutulmudur. Bu ali mktblrd tlblr pedaqoji biliklr, pedaqoji universitetlrdn frqli
olaraq, mumi kild verilir. Yni tlblr qsa olaraq pedaqogika tarixin, pedaqoji nzriyylr, thsil
sistemin, pedaqogikann mumi problemlri, tlim, trbiy v thsilin sas msllrin aid mlumatlar
verilir. Tlblr cmiyytin xsiyyt formaladrlmas tlblri, mumi trbiy problemlri haqqnda
elmi mlumatlara yiylnirlr. Hminin drslikd tlblrin mstqil failiyytini tmin etmk mqsdi
il pedaqogikann bir ox sahlri haqqnda lav mlumatlar da verilmidir. mumiyytl, insanlarda el
bir shv mnasibt mvcuddur ki, pedaqogikan yalnz mllimlr, xsusn d orta mktb mllimlri
bilmlidirlr. Bu mnasibtd bir hqiqt var, nki xsiyyt formaladrlmas ii mqsdynl v
mtkkil kild orta mktblrd aparlr. Lakin bu i z d uaq v yeniyetmni hat edn digr
mhit v faliyyt adamlarnn pedaqoji biliklr malik olmas raitind aparldqda daha smrli ntic
verir. Digr trfdn mlumdur ki, yrtm, trbiylndirm yalnz mktb hyat il mhdudlamr.
vvala, insan mrnn sonuna qdr yrnir, dyiir, yeni-yeni xlaqi v qli keyfiyytlr ksb edir. Digr
trfdn mxtlif kollektivlr ona myyn tlblr verir. Bu lav tlblrin, mnasibtlrin smrli
tsir malik olmas n, he olmazsa, btn ali thsilli xslrin zruri pedaqoji biliklr malik olmas
vacibdir. Ona gr ki, insanlara gstriln mxtlif tsirlr bu v ya digr sviyyd xsiyyt
formaladrlmasna tsir gstrir. xsiyytin formaladrlmas mslsi is btn dvr, zamanlar n
iqtisadi problemlr kimi aktual olmudur. nki bu, myyn mnada cmiyytin mvcudluu
rtlrindn biridir. Cmiyytin z ona lazm olan, iqtisadiyyatn, mdniyytini qoruyan v inkiaf
etdirn insanlar formaladrmaa alr. Bununla da, geni mnada trbiy prosesinin itiraksna evrilir.
Cmiyyt, onu tkil edn birliklr, xslr, byyn nsil, mumiyytl insanlarn formalamasnda bu v
ya digr mvqedn itirak edirlr. Ona gr d ayr-ayr mssis v idarlrd alan rhbrlrin
valideynlrin az ox drcd trbiy il mul olan insanlarn pedaqoji biliklr mallik olmas zruridir.
Hr bir idar rhbrlri insanlar idar etmk, onlarn faliyytlrini istqamtlndirmk n pedaqoji
ustala, frdi yanama qabiliyytlrin v s. bu kimi pedaqoji biliklr malik olmaldr. Mdniyyt iisi
apardg tdbirl, icra etdiyi trbiy ilri il hans xlaqi keyfiyytlr alayacan, bu keyfiyytlrin
aktuallq sviyysini bilmlidir. Hr insan valideyn kimi uaqlarna tsir etmyin, trbiylndirmyin
smrli yol v vasitlrini bilmlidir. Formaladrma, trbiylndirm grndy kimi geni v
mrkkb msldir. nsanlarn formaladrlmas, hyat n hazrlanmas yalnz tlim - trbiy
mssislrinin ii il mhdudlamr. Cnki, hr bir insan - uaq, yeniyetm, gnc, ii hm d bir
ailnin zv, bir mhitin yaayan, bir kollektivin nmayndsi, bir idarnin iisidir. Bu birliklr, mhit,
insanlara mxtlif tsirlr gstrir. Ona gr d ali thsil mssislrind d pedaqoji biliklr verilmsi,
cmiyytd pedaqoji biliklrin tblii dvrn aktual problemlrindn biridir. Drslikd mumpedaqoji
biliklrl yana, mdniyyt mssislrind tlim trbiy imkanlar, bu mssislrin xsiyyt
formaladrlmasnda rolu verilmidir. Hminin mdniyyt v incsnt sahlrind pedaqoji prosesin,
yeni pedaqoji tsir vasitlri, pedaqoji vziyytlr d izah edilmidir. Bu mssislrd mxtlif yal
insanlarn trbiysi, formalamas problemi mvcud olduundan ox vaxt drslikd pedaqoji problemlr
trbiy olunan v trbiy edn, yrdn v yrnn baxmndan thlil edilmidir. Drslikd pedaqogikann
n mumi msllri haqqnda tlblr elmi mlumatlar verilir. Trbiy problemlri, cmiyyt v trbiy,
trbiynin formalamada rolu, pedaqoji proses v onun cmiyytin inkiaf il laqsi v s. bu kimi
pedaqoji mlumatlar
thlil edilmidir.
Hminin,
tlim-trbiy mssislrind olduu kimi
pedaqogikann btn problemlri deyil, n mumi msllri hat edilmidir. Bu is Mdniyyt v
ncsnt Universitetlrind pedaqogikaya veriln saatlarn miqdar il laqdardr. Hminin, bu
universitetlrd tlblr pedaqogika haqqnda - pedaqoji fikir tarixi, trbiy, tlim ycam, qsa,
konkret mlumatlar verilir. Bu fnnin tdrisi, myyn mnada, pedaqogika il mumi tanlq mqsdi
dayr. Yni pedaqoji universitetlrdki kimi geni, hrtrfli pedaqoji biliklr yiylndirm - trbiyi,
mllim kimi hazrlama mqsdi damr.

PEDAQOGKANIN
OBYEKT V PREDMET
Pedaqogika insann formalamas haqqnda elm olub, qdim tarix malikdir. Belki, insan yaranan
gndn onun mvcudluu urunda mbarizsi, zn tmin etmsi, qorumas, malik olduu hyat
tcrbsinin byyn nsl trmsi problemi mvcud olmudur. Bu is btn dvr v zamanlar n
hmi aktual bir problem msl kimi x etmidir. Hmin problemlr is cmiyytin ictimai, iqtisadi
inkiaf il myyn edilmi, mhsuldar qvvlrin inkiafndan asl olaraq dyimidir. Msln,
mhsuldar qvvlrin n zif inkiaf etdiyi ibtidai icma dvrnd mvcud olan primitiv faliyyt sullarn
icmann btn zvlri byyn nsl yrdirdi. Lakin inkiaf etmi cmiyytd is hm faliyyt sullar,
hm d br tcrbsi v onun trkib hisslri, elm, istehsalat v s. inkiaf etdiyi n onlarn da byyn
nsl trlmsi v ona veriln tlblr d dyimi, mrkkblmidir.
nkiaf etmi cmiyytd artq xsiyyt formaladrlmas, tcrbnin trlmsi prosesi
mrkkblmi v xsusi faliyyt sistemi tlb edirdi. Bu is pedaqogika elminin meydana glmsi, elm
kimi inkiaf edib formalamasna sbb olmudur.
Pedaqogika qdim yunan paydaqoqos szndn olub, hrfi mnas uaq trn demkdir. Onun
obyekti insann formaladrlmas, hyata hazrlanmas, hyat n zruri olan bilik, bacarq v vrdilr
yiylnmsi prosesidir. Predmeti is bu prosesin pedaqoji nqteyi nzrdn tdqiq edilmsidir.
nsann hyata hazrlanmas, geni mnada insan anadan olandan ln kimi mxtlif sviyy v
formalarda aparlr, davam etdirilir. mumiyytl, cmiyyt zn davam, varis hazrlayr, yni
cmiyyytin mvcudluu tlbi z insanlarn hyata hazrlanmasn tlb edir. Bu tlb is hm sistemli
tlim mssislrind, hm cmiyytd mvcud olan btn birlik, tkilat, faliyyt sahlrind, aild v s.
mxtlif sviyyd yerin yetirilir. Hmin birlik v tkilatlarn bilavasit vzifsindn, cmiyytdki
mvqeyindn asl olaraq, insanlarn hyata hazrlanmas ii hyata keirilir. Bu nqteyi-nzrdn
pedaqogikann aadak anlaylarn gstrmk olar. Pedaqoji gerklik, pedaqoji proses, tlim, trbiy,
thsil (B. hmdov, A. Rzayev Pedaqogikadan mhazir konspektlri B. Maarif, 1983).
Pedaqoji gerklik mumiyytl, cmiyytin insanlarn hyata hazrlanmas prosesini hat edir. Bura
cmiyyt daxil olan btn idar, tkilat, birlik, mssis, istehsal v qeyri-istehsal sahlrind tcrbnin
insanlara trlmsi daxildir. Msln, istehsal prosesind rhbr-ii mnasibtlri, qarlql yardm,
iilr arasnda smrli mnasibt, nsiyyt formalarnn yaradlmas, hr bir iini frdi
xsusiyytlrindn bacarq v qabiliyytlrindn mk mhsuldarlnn artrlmasnda istifad edilmsi v
s.
Mdniyyt mssislrind insanlarn mvcud tlblr uyun formaladrlmas iin misal olaraq
asud vaxtn smrli tkili, insanlarn yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirn tlim ilri drnklr,
texniki yaradclq birliklri, mxtlif yal insanlarda yeni biliklr yaratmaa v bacarqlar formaladrmaa
xidmt edn maraa gr mllri; mnasibt formaladran mllr, aktual trbiy v ideoloji
problemlr hsr edilmi tdbirlri v s. gstrmk olar.
Ail trbiysi d pedaqoji gerkliy daxildir. Ail cmiyytdki ictimai v iqtisadi mnasibtlrin
gzgs olmaqla pedaqoji mqsdlrin hyata keirilmsind, mumiyytl insanlarn hyata hazrlanmas
prosesind mhm rol oynayr. Ail trbiysin ata-ana, valideyn vlad mnasibtlri, uaqlarn fiziki
salaml, dzgn, - yni cmiyytin tlblrin uyun kild trbiy olunmas daxildir.
Ail, onun gstrdiyi trbiyvi tsirlr insanlar btn mr boyu mayt edir. Ailnin qorunmas,
aild salam qarlql mnasitbtlrin tkili ail balarndan, onlarn pedaqoji ustalndan ox asldr.
Pedaqoji proses is sistemli tlim v trbiy mssislrind insanlarn hyata hazrlanmas prosesini
hat edir. Bu uaq baalarndan balayaraq mxtlif tip thsil mssislri, orta mumthsil mktblri,
litseylr, gimnaziyalar, seminariyalar; ali thsil mssislri (institutlar, universitetlr, ali hrbi mktblr,
akademiyalar, musiqi v rssamlq akademiyalar v s.) aspirantura, elmi-tdqiqat ilri, mxtlif
yaradclq faliyytlri v s. hat edir.
Mhz insanlarn sistemli, mqsdynl kild hyata hazrlanmas ii pedaqoji proses qarsnda
qoyulmu birinci, sas vzifdir. Daha dorusu, pedaqoji proses insanlarn bilavasit hyata hazrlanmasna
xidmt edir.
Tlim yrdnin rhbrliyi il yrnnlrin hyat drk etmsi v bu sasda bilik, bacarq, vrdilr
Trbiy insanlarda faliyyt formaladrma, yni insanlarda cmiyytin myyn etdiyi xlaq
normalar, davran qaydalarna yiylndirm prosesidir.
Demli pedaqogika insanlar bilik, bacarq, vrdilr yiylndirrk, onlarda cmiyytin myyn
etdiyi xlaq normalar v davran qaydalarna uyun mnasibt formaladraraq, hyata hazrlanmas

haqqnda elmdir. nsanlarn hyata hazrlanmas problemi btn dvrlrd mvcud olmu v onun vziflri
hr dvrn znn ictimai-iqtisadi tlblri sasnda myyn edilmidir
Masir dvrd pedaqogikann vziflri cmiyytin tlblri baxmndan tlim, trbiy v thsilin
aktual problemlrini, pedaqoji gerklik problemlrini, insanlarn hyatnn v faliyytinin dzgn
qurulmasnda pedaqogikann rolunu; pedaqoji prosesin ayr-ayr sahlrinin mqsdi, mzmunu, vasitlri,
smrli sullarn myyn etmkdn ,inkiaf etdirib znginldirmkdn ibartdir.
nsanlarn hyata hazrlanmas bri v bdi prosesdir. nki o, insanlara, insan cmiyytin, onun
mvcudluuna aid olan bir prosesdir. Onun aadak mnblri mvcuddur.
1.
Nzri klassik irs bura klassik pedaqoqlarn nzri fikirlri, mxtlif dvrlrd yaam
mtfkkirlrin pedaqoji grlri, tlim, trbiy, thsil haqqnda fikirlri; hminin mxtlif flsfi, dini
cryanlarn pedaqogikaya tsiri daxildir.
2.
Masir pedaqoji nzriyylr.
3.
Maarif, tlim, thsil, trbiy v onlarn aktual problemlri haqqnda dvlt srncam v
qrarlar.
4.
Xsusi metodikalar.
5.
Qabaqcl tcrb.
Nzri klassik irs qdim dvrlrdn son zamanlara qdr klassik filosoflarn tlim v trbiyy aid
mvqeylri, nzri ilri, mxtlif tarixi dvrlrd mvcud olmu thsil sistemlri daxildir. Hminin,
klassik pedaqoqlarn nzri fikirlri v tcrbi ilri d bura daxildir.
Masir pedaqoji nzriyylr is, indiki dvrd yaayan pedaqoqlarn nzri fikirlri, pedaqoji
tcrblrin nticlri, tlim, trbiy v thsilin ayr-ayr sahlrin aid nzri fikirlri, elmi kflri
daxildir.
Tlim, trbiy v thsil haqqndak qrar v qtnamlrd maarif v thsil qarsnda qoyulan vziflr
z ksini tapr. Bu qrarlar da cmiyytin pedaqoji proses qarsnda qoyduu vziflr z ksini tapr.
Daha dorusu, bu qrarlarla inkiaf, texniki, ictimai-siyasi trqqi il tlim, trbiy, thsil pedaqoji proses
laqlndirilir.
mumi pedaqoji nzriyylr xsusi metodikalar vasitsi il reallar v tsdiq edilir. Xsusi
metodikalar myyn mnada, pedaqoji yeniliklrin mnbyi kimi x edir. Belki, tlim, thsil v
trbiyy aid yeniliklr vvlc xsusi metodikalarda z xarlr, snaqdan keirilir, sonra digr sahlr
tdbiq edilrk hyata vsiq alr. Demli, xsusi metodikalar nzri chtdn mumpedaqoji mddalara
istinad etmkl, hm d onlarn inkiaf edib znginldirilmsin sbb olur. Qabaqcl mllimlrin
yaradclq ilri d pedaqogikann inkiafnda hmiyytli yer tutur. Belki, mllimlrin z ilrin
yaradc yanamas nticsind yeni qabaqcl tcrblr meydana xr. Bel smrli ilr, tcrblr
sasnda is yeni ideyalar, elmi fikirlr, nticlr z xarlr, myyn edilir. Yeni tdqiqat sahlri z
xarlr. Hr bir elmd olduu kimi, pedaqogikann da xsusi tdqiqat metodlar mvcuddur. Bu tdqiqat
sullar pedaqoji prosesin v pedaqoji faliyytin spesifik xsusiyytlrin uyun myyn edilmidir v
pedaqoji prosesin xsusiyytlrini znd ks etdirir.
Pedaqogikann n mumi tdqiqat metodlarn aadak kild mumildirmk olar: mahid,
msahib, eksperiment, sndlr, elmi pedaqoji mnblr, dbiyyatn yrnilmsi, trbiy olunanlarn
yaradclq faliyytlrinin yrnilmsi. Bu tdqiqat metodlar pedaqoji gerkliyin butun sahlrindki
tdqiqatlara da tdbiq olunur. Bu metodlarn tdbiqi zaman tdqiq ediln sahnin, prosesin spesifik
xsusiyytlri nzr alnr.
Hr hans bir pedaqoji ii tbii vziyytd yrnmk n pedaqoji mahidlrdn istifad edilir.
Pedaqoji mahid iin, prosesin gediin hr bir mdaxil etmdn onu mvcud vziyytd yrnmy
xidmt edilir. Onu tkil edrkn tdqiqat vvlcdn trtib etdiyi plan sasnda hrkt edir. Mahid
zaman tdqiqat, mllim, trbiyi, tlimat aradrmaq istdiyi mslnin mvcd, yni indiki
zamandak vziyytini yrnmy alr. Ona gr d mahid zaman mahidi iin qediin he bir
mdaxil etmir. Mahid metodu pedaqoji gerkliyin btn sahlrind ttbiq edilir. Belki, tlimin
mxtlif mrhllri, tlimd trbiy ilrinin qoyuluu, thsilin btn sahlri, mktbnaslq, mktbin
idar olunmas, pedaqoji ustalq, mktbdnknar trbiy mssislrindki tlim ilri, drnklr, trbiyvi
tdbirlr, digr asud vaxt tdbirlrin trbiyvi hmiyyti, mdniyyt mssislrinin trbiy faliyyti,
teatr v digr mssislrin trbiy faliyyti, inzibati dvlt orqanlarnn trbiy faliyyti v s. sahlrd
aparlan tdqiqat ilrind geni istifad edilir. Pedaqoji mahiddn tkc tdqiqatlar deyil, hm d
trbiy v tliml bu v digr sviyyd mul olan xslr z faliyytlrini smrli tkil etmk n d
istifad edirlr. Msln, hr mllim drs dediyi agirdlri, tlimat, ildiyi insanlar, drnk rhbri
drnk zvlrini yrnmk, onlarn inkiaf sviyylrini dzgn myynldirmk n, qabaqcl
mllimin i tcrbsini yrnmk mqsdi il mahidlr aparlr. Rejissor - aktyor mnasibtlrini z

xarmaq v ya rejissorun aktyora tsiri vasitlrini yrnmk n rejissorun mq zaman faliyyti teatr
tdqiqatlar mahid edilir v s.
Mktbdnknar v ya mdniyyt mssislrind aparlan trbiy ilri tdbirlrin uaqlara,
yallara gstrdiyi tsiri yrnmk n iin tkili v gedii zrind mahid aparlr. Mahidnin
smrli v obyektiv aparlmas n aadak rtlr riayt olunmaldr; mahid mqsdi dqiq v
aydn olmaldr; mahid obyekti vvlcdn myyyn olunmaldr; mahid zaman hadisnin gediin
he bir mdaxil edilmmlidir; mahidnin nticlri qeyd edilmli v mumildirilmlidir.
Msahib hr hans bir pedaqoji mslni sual-cavab, shbt vasitsil aydnladrmaa deyilir.
Mahid zaman hadisy mdaxil edilmdiyi n onun mahiyyti bzn tam kild almr. Bu nqteyi
nzrdn msahib hmiyytli yer tutur. Msahibdn hm mvcud vziyyti yrnmk, hm tdqiqatn
gedii prosesind, hm d nticni aydanladrmaq n istifad edilir. Msahib hm yazl, hm d ifahi
kild aparla bilr. Hr iki halda ntic mumildirilmlidir. Msahib tbii v normal psixoloji raitd,
lakonik, mntiqi, aydn cmllrl aparldqda daha smrli ntic verir. Pedaqoji msahib metodundan
pedaqoji gerkliyin btn sahlrind aparlan tdqiqatlar zaman geni istifad edilir.
Pedaqoji eksperiment tdqiq ediln pedaqoji mslni xsusi tkil edilmi raitd yrnmy deyilir.
Tdqiqat zaman irli srlm frziyy mhz eksperiment vasitsil tcrbdn keirilir, yoxlanlr.
Eksperiment zaman yrniln hadis, pedaqoji fakt vvlki, tbii vziyytindn frqli, tdqiqatnn irli
srdy frziyy sasnda tkil edilir. Msln, tlim aid aparlan tdqiqat irli srlm frziyy tlim
prosesind tdqiqatnn irli rdy metod sasnda xsusi raitd aparlr.
Mdniyyt mssislrind insanlarn trbiysinin smrli tkilin aid aparlan tdqiqat ii hmin
mssisd tdqiqatnn irli srdy metod sasnda, tklif etdiyi xsusi raitd aparlr.
Eksperiment metodu istehsal mssislrind iilrin tkmilldirilmsi, yeni bacarq v vrdilr
yiyln; inzibati dvlt orqanlarnn trbiy faliyyti; mdniyyt, shiyy, idman komplekslri, ktlvi
infformaiya vasitlrinin trbiyvi faliyytin aid tdqiqat ilrind d tdbiq edilir. Maisr dvrd
pedaqoji eksperiment n aktual problemlrdn biridir.
Pedaqoji eksperiment zaman tdqiqat ona lazm olan raiti z yaradr. Smrli ntic almaq n
raiti istdiyi zaman dyiir. Pedaqoji eksperiment sulundan tqdiqatlarla yana trbiy ii il mul
olan yaradc xslr d istifad edirlr.
Pedaqoji eksperiment suluna keid dvrlrind daha ox ehtiyac vardr. nki yeni ictimai-iqtisadi
qurulua keid, yeni insan formaladrlmas prosesi yeni-yeni eksperimentlr qoyma tlb edir.
Sndlrin aradrlmas v yrnilmsi d tdqiqat iind byk hmiyyt malikdir. Thsil
mssislrind thsil alanlarn tlim mvffqiyytini, mxtlif dvrlrd aparlan trbiy tdbirlri,
trbiyvi ilrin tkili, trbiy tdbirlrinin formalarn, mktbknar trbiy mssislri, mdniyyt
mssislri, ayr-ayr dvrlrd incsntin v digr ictimai tkilatlarn apardqlar trbiy tdbirlri,
onlarn insan formaladrlmas iindki rolunu yrnmkd sndlr v onlarn aradrlmas hmiyytli
yer tutur. Hminin, pedaqogika tarixin aid tdqiqatlarda, mktb v maarif mssislrinin yaranmas,
tkili formalarnn yrnilmsind d sndlr, yazl dbiyyat, arxiv materiallarnn yrnilmsi xsusi
hmiyyt malikdir.
Trbiy olunanlarn yaradclq faliyytinin yrnilmsi d hmiyytli pedaqoji tdqiqat
metodlarndan biridir. Yaradclq faliyyti dedikd trbiy olunanlarn kdiyi killr, bdii srlr, l
ilri, bdii tikilr, quradrlm cihazlar, modellr, maketlr, yazlm musiqi srlri, mxtlif mzmunlu
tablolar v s. nzrd tutulur. Tdqiqat iind hr hans bir mslnin aradrlmasnda trbiy olunanlarn
bu yaradclq ilrin d mracit edilir. Buna xsusil insanlarn asud vaxtlarnn smrli tkilin aid
aparlan tdqiqat ilrind daha ox ehtiyac olur. Bu metodlardan baqa pedaqogikann thlil v trkib,
induktiv v deduktiv, riyazi hesablama kimi sullar da mvcuddur ki, tdqiqat prosesind bunlardan da
istifad edilir.
Yuxarda qeyd ediln tdqiqat sullar biri-biri il qarlql laqddir, biri- digrinin mvcudluunu
tmin edir.

Pedaqoji elmlr sistemi.

Pedaqoji elmlr sistemi dedikd, pedaqogikaya daxil olan elmlrin mcmusu nzrd tutulur. Pedaqoji elmlr
sistemin aadaklar daxildir: mktbqdr pedaqogika, mktb pedaqogikas, orta ixtisas mktbi pedaqogikas,
xsusi pedaqogika, ali mktb pedaqogikas, hrbi pedaqogika, xalq pedaqogikas, istehsalat pedaqogikas, mdni
faliyyt pedaqogikas, xsusi metodikalar, pedaqogika tarixi, ail pedaqogikas, sosial pedaqogika, mqayisli
pedaqogika v s.
Mktbqdr pedaqogika anadan olandan mktb gedn qdr uaqlarn tlim-trbiysinin,
mktb hazrlanmasnn aktual problemlrini tdqiq edir. Bu dvrd uaqlarn hazrl sasn psixoloji
inkiafa istinad edir. Uaqlarn minimum sviyyd hyata hazrlanmas msllri aradrlr.
Mktb pedaqogikas orta mumthsil mktblrind uaq v yeniyetmlrin hyata hazrlanmasnn
aktual problemlrini hat edir. Pedaqogikann bu trkib hisssi d z nvbsind ibtidai, natamam orta, orta
olmaqla hissy ayrlr. Bura hminin litseylrd, gimnaziyalarda tlim, trbiy, orta thsil msllri,
onlarn sas problemlri d daxildir.
Orta ixtisas mktbi pedaqogikas orta ixtisas mktblri, seminariyalar, kolleclr, gimnaziyalar,
texnikumlarda pedaqoji iin spesifik xsusiyytlrini: tlim, trbiy, thsilin aktual problemlrini tdqiq
edir.
Xsusi pedaqogika qli v fiziki chtdn nqsanl uaq v yeniyetmlrin tlim, trbiy v thsili
problemlrini aradrr v defektologiya adlanr. Bura:
surdopedaqogika lal v kar uaqlarn tlimtrbiysini yrnn pedaqogika;
oliqofrenopedaqogika qli chtdn zif inkiaf etmi uaqlarn tlimtrbiysini tdqiq edn elm;
tiflopedaqogika kor uaqlarn tlim-trbiysini tdqiq edn elm;
loqopediya nitqi nqsanl olan uaqlarn tlim v trbiysi haqqnda elm
daxildir.
Ali mktb pedaqogikas ali thsil sistemi mssislrind institut, universitet, akademiyalar v s.
pedaqoji prosesin aktual problemlrini aradrr, tlim, trbiy, thsilin mzmunu, smrli yol v vasitlri
v s. msllri myyn edir.
Hrbi pedaqogika hrbi mktblrd, ali hrbi mktblrd, hrbi akademiyalarda, adi ali thsil
mssislrinin hrbi kafedralarnda, hrbi hisslrd, orta mktblrd, orta ixtisas mktblrind gnclrin
hrbi hazrl, hrbi tlimi, trbiy v thsilini tdqiq edir.
stehsalat pedaqogikas mxtlif istehsalat mssislrind, idar v tkilatlarda aparln trbiy ilri,
cmiyytd yaranan yeni problemlrl bal aparlan trbiy ilri, formaladrlmas, texniki inkiaffla bal
yeni mk v tlim bilik, bacarq v vrdilrinin formaladrlmas v digr pedaqoji problemlri aradrr.
Mdni faliyyt pedaqogikas mdniyyt mssislrind, klublarda, muzeylrd, mktbdnknar
trbiy mssislrind, radio, televiziya, teatr, konsert zallarnda aparlan pedaqoji faliyyti hmin
mssislrd trbiy, tlim msllrini, insanlarn asud vaxtlarnn smrli tkili v bu prosesd zruri
xlaqi keyfiyytlr yiylnmnin smrli yol v vasitlrini, mzmunu v s. bu kimi problemlri tdqiq
edir.
Fnlrin tdrisi metodikas ayr-ayr fnlrin tdrisinin aktual problemlrini tdqiq edir. mumpedaqoji
qanunlar fnlrin spesifik xsusiyytlrin uyun kild tdbiq edilmsini aradrr. Yni tlim, trbiy, v
thsilin prinsiplri, sullar, elmi- pedaqoji yeniliklr fnnin spesifik xsusiyytlrin uyun kild tdbiq
edilmsi msllrini aradrr.
Pedaqogika tarixi btn lklrd pedaqogikann yaranma v inkiaf tarixini yrnir. Bu is pedaqoji
fikir v mktb tarixi olmaqla iki yer ayrlr. Pedaqoji fikir tarixi qdim dvrlrdn indiy qdr pedaqoq,
filosof v digr mtfkkirlrin nzri pedaqoji fikirlrini tdqiq edir. Mktb tarixi is mxtlif dvrlrd
tkil olunmu mktblr, thsil sistemi, onlarn quruluu v s. yrnir.
Ail pedaqogikas aild uaqlarn trbiysinin dzgn tkili, aild dzgn mnasibtlrin
yaradlmas, ail il mktb v digr trbiy mssislri arasnda smrli laq yaradlmas, cmiyytl
ailnin trbiyvi tsirlrinin laqlndirmsi, bunlarn insanlarn hyata hazrlanmas iin tsiri v digr
problemlri aradrr.
Mqayisli pedaqogika mxtlif lklrd mvcud olan thsil sistemi, onlarn mumi v spesifik
xsusiyytlrini aradrr.
Pedaqogikann digr elmlrl laqsi.
Pedaqogika btn elm sahlri il qarlql laqlidir. Bu pedaqogikann obyektinin xarakterindn irli
glir. Pedaqogika z inkiaf prosesind hmin elmlrin xard nticlrdn istifad edir. Digr trfdn
pedaqogika btn elm sahlrinin son nticlrinin byyn nsl yrtmnin smrli yol v vasitlrini,

yrdilck mlumatlarn mzmununu, formaladrlacaq bacarq v vrdilrin mzmunu tdqiq edir,

myynldirir. Ona gr d onun btn elm sahlri il laqsi obyektiv zrurtdn, tlbdn dour.
Pedaqogikann flsf il laqsi.
Mlumdur ki, dialektik v tarixi materializm tbit v cmiyytin obyektiv ienkiaf qanuna
uyunluqlarn myyn edir. Bu qanunlar pedaqoji gerkliyin ayr- ayr sahlrind d faliyyt gstrir.
Pedaqoji prosesd insanlarn biliklr yiylnmsi v inkiaf flsfi qanunlar sasnda ba verir. Tlim v
trbiy prosesind mvcud olan ziddiyytlr inkiafn sasn tkil edir. Digr trfdn elmi dnyagr
varln obyektiv kild drk olunmas, maddi alm hadislrinin qarlql laq v vhdtd olduunu
qavramas, inkiaf v dyimnin zruriliyinin drk edilmsi sasnda ba verir. Bu is pedaqogikann
flsf il qarlql laqsi saysind mmkn olur.
Pedaqogikann sosiologiya il laqsi.
nsanlar mhz trbiy vasitsil sosiallar, cmiyytin sosial tcrbsin qoulur. nsanlara
formalama prosesind mqsdynl trbiy il yana sosial mhit, sosial mnasibtlr d tsir edir. Digr
trfdn trbiyvi tsirlr bilavasit sosial mhitd reallar, hyata tdbiq edilir.
Demli insandan, onun arzu v istyindn asl olmayaraq o, sosial mhitl qarlql laqy girir.
Pedaqoji proses is bu qarlql laqy nzart etmli, sistemli trbiyvi tsirlrl sosioloji tsir arasnda
mqsdynl, smrli dzgn mnasibt yaratmaldr.
Pedaqogikann fiziologiya il laqsi.
Pedaqogika fiziologiya il bilavasit baldr. Xarici tsirlr ba beyin qabnda zn mvafiq
mrkzi oyandrr, oxar qcqlandrclar is bir mrkz oyandrr. Bu is oxar yalarn tin
frqlndirilmsin sbb olur. Fiziologiya is yrdir ki, oxar qcqlandrclar el frqli chtlrini tapmaq
lazmdr ki, izah zaman o, bir deyil, iki mrkz oyandrsn. Bu is fiziologiyann pedaqogikaya
inkiafetdirici tsiridir. Digr trfdn insan bydkc onun fiziki v fizioloji imkanlar da dyiir. Tlimtrbiy, formaladrma iind bu dyimnin spesifik chtlri nzr alnr, pedaqoji proses inkiaf v
dyimni z arxasnja aparmaqla onu dzgn istiqamt ynldir.
Pedaqogikann psixologiya il laqsi.
Pedaqogika psixologiya il qarlql laqlidir. Bu laq insan psixikas sasnda yaranr. nsanlarn
psixi xsusiyytlri daim inkiafda v dyimddir. Pedaqoji prosesd mtlq bu dyim v inkiaf nzr
alnmaldr. Digr trfdn mxtlif ya dvrlrind trbiy olunan insanlar frdi psixoloji xsusiyytlr
malikdirlr. Tlim-trbiy prosesind bu frdi psixoloji xsusiyytlr istinad edilir, bu xsusiyytlrdn
pedaqoji iin smrliliyini artrmaq n istifad edilir.
nsanlarda psixoloji proseslr, onlarn inkiaf pedaqoji prosesin mvffqiyytini tmin edir. Yni
maddi almin drk olunmasnda hafiz, diqqt, tfkkr, nitq, qabiliyyt v s. psixoloji proseslr mhm rol
oynayr.
Digr trfdn psixoloji proseslrin inkiafnda pedaqoji proses vasit rolunu oynayr. Msln, msl
hllind tfkkr sas yer tutursa, mslnin hlli prosesind hm d tfkkr inkiaf edir, aydnlar. Ona
gr d pedaqoji faliyyt gstrn, insanlarn formalamasnda hr hans olu olan hr ks hm d
psixologiyan bilmli, insanlarda psixoloji xsusiyytlrin inkiaf haqqnda sasl, elmi mlumata malik
olmaldr.
Pedaqokann etika il laqsi.
Pedaqogika etika il qarlql laqlidir. Flsfi elm olan etika, xlaq trbiysinin sasn tkil edir.
Pedaqoji prosesd xlaqn meydana glmsi, tkkl haqqnda mlumatlar da hmiyytli yer tutur.
Pedaqogika hminin gigiyena, genetika, erqonomika, dbiyyat, incsnt v s. l d qarlql
laqddir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Pedoqoji gercklikd mdniyyt mssislrinin yeri.
2. ctimai mdni faliyyt veriln pedoqoji tlblr.
3. nsanlarn yaradc faliyytinin pedoqoji saslar.

PEDAQOJ FKR, MKTB

V MAARFN NKAFI TARXN DAR
Yuxarda qeyd etdik ki, pedaqoqikann trkib hisslrindn biri d Pedaqoqika tarixidir. Pedaqoqika
tarixi z d mktb v pedoqoji fikir tarixi olmaqla iki yer ayrlr. Pedoqoji fikir tarixi mxtlif dvr v
cmiyytlrd meydana glmi pedaqogikaya aid tlim, thsil v trbiynin mxtlif sahlrin aid nzri
fikirlri hat edir. Bu nzri fikirlr istinad edilmdn yeni insan formaladrlmas iini daha da
tkmilldirmk, yeni smrli sul v vasitlr kf etmk tcrbni nzri chtdn saslandrmaq,
nzri yeni fikirlri qneseoloji chtdn saslandrmaq da mmkn deyildir. Hminin, mktb tarixinin
tdqiq edilmsi, yeni mktb tlimin tkili formalarn tkmilldirmy d imkan yaradr. Ona gr d
mxtlif dvrlrd yaradlm mktblr, onlarn tkili, quruluunu yrnmk hmi aktual olmudur.
Bunlarla brabr hminin trbiynin meydana glmsi, inkiaf, br cmiyytind onun rolu, hmiyyti
hmi pedaqoqlar dndrm v onlar bu sahd tdqiqatlar aparmaa mcbur etmidir. Bu sahd
mxtlif ziddiyytli fikirlrd meydana xmdr. nsanlarn thsil mssislrind formaladrlmas,
hyata hazrlanmasna aid btn dvr v cmiyytlrd mbahisli fikirlr mvcud olmudur. nsan
cmiyyti, mhsuldar qvvlr inkiaf edib dyidikc trbiy, byyn nslin biliklr yiylnm sistemi
d dyiib inkiaf etmidir. Msln, ilk ictimai qurulu olan ibtidai icma quruluunda hr ey hamya
mxsus olduu kimi trbiy d mumi xarakter dayrd. Bu dvrd insanlar sasn tbitin hazr
mhsullarndan istifad edir, ovla mul olur, ld edilmi ov hamya brabr blnr, bu prosesin ahidi
olan uaqlar da hmin ruhda trbiy olunurdular. Trbiy ilri olduqca sad idi. Uaqlar mumi
olduqlarndan onlarn trbiysi il d ham mul olurdu. Onlara hyat n zruri olan mk vrdilri
alanrd. Getdikc olanlarla qzlarn trbiysind frq ml gldi: qzlar ev ilril mul olar, qabqacaq hazrlamaqla, olanlar is silah, ov altlri hazrlamaqla v ovda itirak etmy baladlar.
Gnclrin trbiysi xsusi adamlara taprlmaa balad. Onlara mk, bacarq vrdilri il yana, bir
sra dini mrasimlr, qhrmanlar haqqnda rvaytlr, fsanlr v s. haqqnda mlumatlar da verilirdi.
Olanlar yetkinlik dvrnd tam hquqlu icma zv kimi byklr srasna kemk n asaqqalar
ynca qarsnda ciddi yoxlamadan kemli idilr. Grndy kimi ibtidai icma quruluunda da trbiy
diqqt mrkzind olmudur. Lakin mhsuldar qvvlr inkiaf etdikc snin, mnim anlay ml
glmy balad, xsusi mlkiyyt, quldarlq v tkaillik meydana glir. Bununla laqdar olaraq ibtidai
cmiyytd tbqlm ml glir. Frdi kbin meydana glir. hali arasnda kahinlr (yar elm, yar din
adamlar), srkrdlr v asaqqalar meydana glir. Kahinlrin rhbrliyi il xsusi mktblr yaranr.
Quldarlq dvrnd trbiy.
Quldarlq dvrnd rq lklrind elm, mdniyyt, maarif, incsnt Qrb lklrin nisbtn
yksk sviyyd inkiaf etmidir. Msln, Qdim ind flsf, astronomiya, riyaziyyat v s. elmlr digr
lklr nisbtn yksk sviyyd inkiaf etmidir. Qdim ind ibtidai v yuxar drcli dini sciyyli
flsfi mktblr mvcud olmudur. Bu mktblrd oxu-yaz heroqlif iarlrl aparlrd, dvrnn
mhur yazlarnn srlri, flsf, astronomiya (ncum), xlaq v s. yrnilirdi.
inl digr rq lklrind d, msln, Hindistan, Misir v digr lklrd mdniyyt v maarif
inkiaf etmidir.
Hindistanda yaranm icma mktblri bir ne min il yaamdr. Hindistann fiziki-corafi raiti il
bal olaraq burada fizika, astronomiya, corafiya, tibb, riyaziyyat digr lklr nisbtn yksk kild
inkiaf etmidir. Hindistanda sasn iki tip mktblr faliyyt gstrirdi: 1. Yksk imtiyazl xslr n
olan mktblr. Bu mktblr hm d saray kahinlri hazrlayrd. 2. Xrda mmur hazrlayan mktblr.
Birinci tip mktblrd heroqlif yaz iarlrindn, ikinci tip mktblrd is heratik yaz iarlrindn
istifad edilirdi. Hmin mktblrd czalandrmada cismani (bdn) czadan da istifad edilirdi, (xsusil
aa tbq n olan mktblrd). Qullarn uaqlar thsil hququndan mhrum idilr. Onlar hyat n
zruri olan btn bacarn v vrdilri ancaq valideynlrindn alrdlar.
Quldarlq dvrnd Yunanstan z inkiafna gr xsusil frqlnirdi. Bu lkd elm, mdniyyt,
maarif, incsnt, flsf, dbiyyat digr lklr nisbtn daha yksk kild inkiaf etmidir.
Yunanstan razisind oxlu xrda dvltlr mvcud idi. Bu dvltlr irisind Lakoniya v Attika
dvltlri xsusi yer tuturdu. Hmin lklrd olan maarif sistemlri bu lklrin paytaxt hrlrinin ad il
bal pedaqogika tarixin Sparta v Afina trbiy sistemi kimi daxil olmudur.
Sparta trbiy sistemi.
Spartada qullarn amansz istismarna istinad edilirdi. Ona gr d tez-tez qul syanlar ba verirdi.
Burada trbiynin sas mqsdi fiziki chtdnsalam, dykn quldarlar yetidirmkdn ibart idi. Hm
d itaytkar, salam, ilk qullar trbiy edilirdi. Spartada trbiy tam dvltin ixtiyarnda idi, v burada
aadak trbiy sistemi mvcud idi.

7 yaa qdr uaqlar aild trbiy alrdlar.

7 yadan 18 yaa qdr dvlt trbiy mssislrind xsusi pedanomlarn (nzarti) rhbrliyi
altnda trbiy alrdlar.
18-20 yalarnda xsusi efeb qruplarnda hrbi hazrlq keirdilr.
20 yadan 30 yana qdr is tam hquqlu legion olurdular.
Spartada tez-tez qul syanlar v qonu dvltlrin basqn ba verdiyi n qzlara da hrbi tlim
verilirdi.
Afina trbiy sistemi.
Afina da Sparta kimi kinilikl mul olurdular. Lakin burada hm d sntkarlq v ticart d
inkiaf etmidi. Afinada hminin flsf, dbiyyat, incsnt, heykltaralq, riyaziyyat, tarix v s. elmlr
yksk ktld inkiaf etmidir. Afinada 7 yaa qdr uaqlar aild trbiy alrdlar.
7 yadan 13-14 yaa qdr qrammatika v kifara (musiqi ) mktblrind thsil alrdlar. Bu
mktblrd uaqlar oxu, yaz, riyaziyyat v musiqi yrnirdilr. Thsil ya ardcl v ya parallel kild
aparlrd. Thsil pullu idi. Mktbd uaqlara didaskal-mllimlr drs deyirdilr. Pedaqogikann didaktika
blmsinin mnas da buradan gtrlmdr. Uaqlar mktb aparan qullar pedaqoq adlanrd.
13-14 yadan sonra uaqlar iki illik palestra (idman) mktblrind idmann be nv zr, qamaq,
hoppanmaq, glmq, ox atmaq, zmk, hazrlq keirdilr. Gnclrin ksriyyti n thsil bu sviyyd
bitirdi. Dvltli gnclr is dvltin idar olunmasnda itirak etmk n xsusi gimnaziyalarda flsf,
dbiyyat v siyast yrnirdilr.
18-20 yalarda gnclr Spartada olduu kimi Afinada da xsusi efeb qruplarnda hrbi hazrlq
keirdilr. 20-30 yalarnda tam hquqlu leqion olurdular. Afinada thsil pullu xsusi mktblrd
aparlrd. Ona gr d sistemli tlim mssislrind ancaq varl uaqlar thsil ala bilrdilr. Qul ualar
is tlimi ancaq z valideynlrindn ala bilrdilr. gr valideyn qul z pesini vladna yrtms o,
glckd vlad qaysndan mhrum edilirdi. Afinada qzlara hrbi tlim verilmirdi.
Qdim Yunanstanda mxtlif tip mktblr v nzriyyilr mvcud idi. z pedaqoji nzriyylri
v grlrin gr Platon xsusil frqlnirdi.
Platonun pedaqoji grlri.
Platon obyektiv idealist flsfi nzriyynin banisidir. O, almi iki yer: keici hadislr (bu dnya),
bdi ideyalar (axirt) dnyalarna blrd. Platona gr oxlu ideyalar mvcuddur. Bunlarn n alisi
Allahdr. Onun fikrinc insan anadan olarkn onun ruhu ruhlar almindn ayrlb, bdni il birlir, lrkn
is ruh bdndn ayrlb, ruhlar almi il birlir. O, ruhu yer al, irad, hiss blrd. Buna uyun
olaraq da insanlar n xlaqi keyfiyyt myyn etmidir: mdriklik, mrdlik v mtdillik. Bu xlaqi
keyfiyytlr uyun olaraq da insanlar qrupa blrd srkrdlr, filosoflar, kincilr. Filosoflar,
lkni idar etmlidilr srkrdlr lkni mdafi etmlidirlr, kincilr lkni maddi nemtl tmin
etmlidirlr. O, trbiy iin ciddi yanar, onu dvlt ii hesab edir, dvltin glcyinin, myyn mnada,
ondan asl olduunu qeyd edirdi. O, aadak trbiy sistemini myyn etmidir:
3-6 yal uaqlar xsusi dvlt meydan alalarnda oyunlarla trbiy almaldrlar.
7-12 yalarnda dvlt mktblrind oxu, yaz, hesab, musiqi v s. yrnmlidirlr.
12-16 yalarnda polestra mktblrind fiziki hazrlq kemlidirlr.
16-18 yalarnda mli hmiyyt ksb edn elmlr (riyaziyyat, hnds, astronomiya v s.)
yrnmlidilr.
18-20 yalarnda efeb qruplarnda hrbi v mlk tcrb kemlidrlr.
20-30 yaa qdr is hrbi xidmt getmli, legion olmaldlar.
qli qabiliyytlri yksk inkiaf etmi gnclr is hrbi xidmt deyil thsilin nc sviyysin
kemlidirlr. Yni 20 yadan 30 yaa qdr thsil almaldrlar. Xsusi istedada malik olanlar is yenidn 5
il oxuduqdan sonra dvlt iind ala bilrdilr. Hmin adamlar 50 yadan sonra dvlt iindn xb elmitdqiqat ii il mul olmaldrlar.
Platon qzlarn hrbi tlimin yksk qiymt verirdi. O, qullara mnasibtind mrtce mvqe tutaraq
onlar danan altlr hesab edirdi.
Aristotelin pedaqoji grlri.
Aristotel (rstu) d z trbiy mnasibtlri il xsusi yer tuturdu. O, z mllimi Platondan frqli
olaraq ruhu v bdni qarlql vhdtd olan madd v forma hesab etmidir.
O, ruhlar qrupa ayrmdr:
1.
Bitki ruhu (bu qidalanma v artma il sciylnmir).
2.
Heyvan ruhu (bu hiss v arzuya malik olmas il frqlnir)
3.
nsan ruhu (bu bilik v tfkkrl sciyylnmir)
Pedaqogika tarixind ilk df olaraq Aristotel inkiaf dvrlr blmdr:

1.
Bitki dvr 7yaa qdr olan dvr.
2.
Heyvani dvr 7-14 yaa qdr dvr.
3.
nsani dvr 14-21 ya dvrlri
7 yaa qdr uaqlarn fiziki inkiaf qaysna qalmaq. Onlarn dzgn, salam bymsi n xsusi
qay gstrmyi lazm bilirdi.
Heyvani dvrd uaqlarda iradi, hissi v xlaqi keyfiyytlr formaladrma zruri hesab edirdi.
14-21 yalar is qli thsilin n smrli dvr hesab edirdi.
O, insanlarn xlaqi keyfiyytlrind chti irli srmd: atmazlq, artqlq, orta hdd
(mtdillik).
Orta hddi btn insanlar n kafi hdd hesab etmidir.
Qdim dvrd Azrbaycanda elm, maarif, mdniyyt, flsf, riyaziyyat, astronomiya v s. inkiaf
etmidir. Azrbaycan razisind qdim dvrlrd Aratta, Lullubu, Kuti, Manna kimi dvltlr mvcud idi.
Bu dvltlrd incsnt, naxlq, memarlq, maldarlq, atlq, flsf, riyaziyyat v s. inkiaf etmidir.
Oxu v yaz, heroqlif iarlrl aparlrd. hali trk dilind danr, oxuyur v yazrd.
Qdim dvrd Zrdtn Avesta sri xsusil frqlnirdi. Burada dzlk, doruuluq, paxlla
qar barmazlq, zahiri v daxili paklq, xeyirxah ilr grmk, kimssizlr, yetimlr hyan olmaq, qay
gstrmk mhm v zruri xlaqi keyfiyyt saylrd. Bu srd gstrilirdi ki, mvcud olann xlaq tmiz
olmaldr. Avestada deyilirdi ki, trbiy hyatn n zruri stunu hesab edilmlidir. Hr ksi el trbiy
etmk lazmdr ki, o, oxuma, yazma bacarmaqla yksk pilly qalxa bilsin.
Burada trbiy dedikd mnvi, fziki trbiy, oxu v yaz nzrd tutulurdu.
Qdim Romada trbiy.
Qdim Romada trbiynin mqsdi bacarql kini, qvvtli dyc, dindar xs trbiy etmkdn
ibart idi. Burada aa ibtidai v yuxar drcd qrammatik mktblr mvcud idi. btidai mktblrd
cmiyytin imtiyazsz tbqlri thsil alrd.
Roma respublikasnn son dvrnd ritorik mktblr meydana xd. Bu mktblrd thsil haqq
yksk olduundan ancaq yuxar tbqnin uaqlar flsf, huquq, yunan dili, riyaziyyat, musiqi v s.
elmlri yrnirdi.
Mark Fabiy Kvintilian Roma pedaqoqlarnn n grkmli nmayndlrindn biri idi (42-118).
Natiqlik trbiysi haqqnda ki 12 cildlik srind o, pedaqogika tarixind ilk df mktb tcrbsini ks
etdirdi. Ktlk v istedadszl o, insanlar n mstsna hal hesab edirdi v onlarn istedadna inanrd.
Uaqlarn istedadna yksk qiymt verirdi. Onun fikrinc mllimlr yksk thsilli, tmkinli, xlaqca
nmunvi olmal, uaqlar sevmli, onlar drindn yrnmli, rbtlndirmyi v czalandrma
bacarmaldr. Riyaziyyat tfkkr trbiysinin mhm vasitsi hesab edirdi. O, musiqi thsilin d yksk
qiymt verirdi.
Feodalizm dvrnd mktb v maarif.
Feodalizm dvrnd cmiyyt zmry blnrd: dnya feodallar, ruhanilr v kndlilr. VII
VIII srlrd mslmanlq qlb alm, Asiya, Affrika v Avropann bir ox lklrind yaylmdr.
rqd elm mdniyyt inkiaf edirdi. IX srd zbk alimi Mahmud l-Xorzmi, XI-XIII srlrd
Azrbaycanda Xqani irvani, Bhmnyar, Mahmud Naxvani, Nizami Gncvi, Nsirddin Tusi v s.
riyaziyyat, flsf, dbiyyat, astranomiya, triqonometriya, hnds v digr sahlrd byk elmi kflr
etdilr.
Xqani irvani elm adamlarna, elmi faliyyt yksk qiymt vermidir. Sadlik, tvazkarlq kimi
xlaqi keyfiyytlri yksk qiymtlndirmidir. Savadszlq v nadanla qar xrd. Xqani mllimlik
faliyytin, yrnn hr ksin zhmtin hrmtl yanard.
Nizami Gncvi (lyas Yusif olu) Orta srlrin n grkmli xsiyyti olmudur. O, dvrnn btn
mvcud elmlrindn xbrdar olmuudur. Nizami Gncvi elm, maarif, biliklr yiylnmy yksk
qiymt verirdi. O, gstrirdi ki, elm ictimai-faydal xarakter damal, milltin, lksin, xalqna xidmt
etmlidir. O, xalq biliklr yiylnmy, hquqlarn drk etmy, mbarizliy, haqszla, xrafata qar
durmaa arrd. O, tlim, onun trbiylndirici xarakterin, onun insan maddi v mnvi chtdn
yksltmsin byk hmiyyt verirdi. Nizamiy gr tlim kiik yalarndan balanlmal v bu onlarn
mrnn sonuna qdr davam etmlidir.
O, qzlarn da thsil almasn zruri hesab edirdi. Nizami tlimin mzmununa da toxunmudur. Qeyd
etmidir ki, msciddn kanar mktblrd oxu, yaz, rb, fars, yunan dillri, riyaziyyat, astronomiya,
corafiya, poetika v digr tbit elmlri tdris edilmlidir. Nizaminin XII srd maarif haqqnda syldiyi
fikirlr XVI sr humanistlrinin, XVIII sr Avropa maarifilrinin ideyalar il eyni sslnirdi.
Nizami srlrind xlaq trbiysin d toxunmudur. O, zlm, daltsizliy, igncy, pozunlua
qar nifrt, barmazlq tbli edirdi. Acgzly, tamahkarl pislyir, insanlar z ehtirasnn qulu

olmamaa arrd. Onun trbiy mvqeyind xalqlar dostluunun da xsusi yeri vardr. Dostlua
yksk qiymt verir, insanlar arasnda yoldalq mnasibtlrini sas xlaqi keyfiyyt hesab edirdi. Nizami
Gncvinin xlaqi grlrind mk trbiysi sas ana xtt kimi verilmidir. air insan hyatnn sas
mnasn mkd grrd. Halal zhmtl yaama n byk nemt hesab edirdi. O, myi insanlarda
yksk xlaqi kyfiyytlr fomaladrlmas vasitsi hesab edirdi. Mllim, byyn nslin trbiysind
onun roluna yksk qiymt vern mtfkkir onlarn geni biliy, saf xlaqa, iti zehn, pedaqoji ustala
malik olmasn tlb edirdi.
Nsirddin Tusi (1201-1274) ensiklopedik biliy malik olmudur. Avropann bir ox grkmli alimlri
Kepler, Kopernik, Dekart, Nyuton, Lobaevski v baqalar hl XIV srd onun srlrindn istifad
etmi, nzriyysin istinad etmilr. Tusinin astronomiya, riyaziyyat, triqonometriya sahsindki srlri
ninki z dvr n byk hmiyyt mialik olmu, htta masir dvrd d z aktualln itirmmi, hm
tcrbd istifad edilir, hm d nzri msllrin elmi sasna evrilmidir. Onun yuxarda qeyd ediln
grlri kll-qita, Thrir qlidis, Zic Elxani srlrind verilmidir. Pedaqoji grlrini xlaqi
Nasiri srind rh etmidir. Bu srd onun flsf, psixologiya, xlaq, siyast, trbiy dvltilik, rq
flsfsi haqqnda fikirlri, slama mnasibti, Qurann aylrindki xlaqi msllr mnasibti izah
edilmidir. O, insann formalamasna tsir edn amillri trafl izah etmi, insann hyatda mvqe tutmasna
xsusi hmiyyt vermidir. Onun fikrinc insan z nfsini onu zifldn eylrdn saxladqda onun daxili,
mnvi qvvlri hrkt glir, elm yrnmk, maariflnmk, hqiqti drk etmk v s. kimi faliyytlr
balayr. Elm v bilik ld etm prosesind bu daxili qvv getdikc gclnir, insan yeni-yeni yaradc
faliyyt thrik edir. Nsirddin Tusiy gr znn ziflmsin imkan vermdn daim inkiaf edib
tkminln insan kamil xs adlandrmaq olar. Kamillik drcsi is genidir. nsann kamillmsind is
irad, inam, hval, onlarn qarlql laqsi mhm yer tutur. O, trbiyd irsiyyt, mhit v trbiyni eyni
drcd hmiyytli hesab etmidir. srd tlim v trbiynin insann formalamasnda hlledici rolu elmi
faktlar v nmunlr istinad edilrk saslandrlmdr. Nsirddin Tusi ail trbiysin d xsusi
hmiyyt vermidir.
Bir sra rq lklrind ibtidai v yuxar tipli mktblr, mdrslr meydana glmidir. Drslr rb
dilind aparlrd.
rblr Avropa mdniyytin d z tsirlrini gstrmilr. Onlar Kordovada universitet amdlar
ki, bununla da Avropa antik srlrl tan edilmidir. Slib yrlri zaman is Avropa v Rusiya,
Vizantiya mdniyyti il tan olmular.
Qrbi Avropada uzun illr boyu thsil Kilisnin lind olmudur. Feodalizm dvrnd ruhanilrin
tip - mhll, monastr v sobor, yaxud kafedra mktblri olmudur. Mhll mktblri knd kilislri
yannda, yaxud ruhaninin evind tkil edilirdi. Burada olanlar hm oxuyur, ilyir, hm d atalarnn
pelrini yrnirdilr.
Monastr v sobor mktblri hrlrd monastr yanndk xsusi binalarda yaxud byk kilis
yannd olurdu. Daxili mktbd oxuyanlar orada yaayr v rahibliy hazrlanrdlar. Xarici mktblrd
oxuyanlar is ruhani olmaqdan baqa mmur da ola bilrdilr. Monastr v kils mktblrinin mzmunu
ly v drdly blnm yeddi srbst sntdn ibart idi. ly qrammatika, ritorika, dialektika;
drdly hesab, hnds, astronomiya v musiqi fnlri daxil edilmidir.
lahiyyt is btn elmlrin tac kimi tdris edilirdi. Dnyvi feodallar z uaqlarn cngavr kimi
formaladrmaa stnlk verirdilr. Bu hazrln mzmununa 7 sas bacarq at apmaq, zmk, ox
atmaq, qlnc oynatmaq, ov etmk, ahmat oynamaq v er qoub oxuma bacarmaq daxil idi. Oxu, yaz
mcburi deyildi. Cngavr tlimi aadak kimi gedirdi: feodallarn byk oullar yeddi yandan sonra
yuxar rtbli feodaln sarayna gndrilirdi. Uan mktbi mhur cngavrin saray hesab olunurdu. 14
yaa qdr uaq feodaln qadn yannda paj (agird) vzifsini icra edirdi. 14 yadan sonra ona qlnc verilir,
cngavr yannda qlnc dayan olurdu. 21 yanda ona cngavr ad verilirdi. sasn savad qadnlara
verilirdi.
XII-XIII srlrd Qrbi Avropa lklri arasnda ticart laqlri genilnir, iqtisadiyyat inkiaf edir.
Din qar bhlr oyanr, dnyvi mdniyyt inkiaf etmy balayr. Bel bir dvrd dinl elmi
bardrmaa sazi gtirmy alan sxolastik flsf meydana xd. qtisadiyyatn tlbi il hrlrd
universitetlr ald. XII srdn balayaraq taliya, Fransa, ngiltr v exiyada universitetlr ald.
Getdik kilislrin ona tsiri artr, ilahiyyt fakltlri artr, dnyavi elmlr sxdrlr. Bu sntkarlq v
ticarti tmin etmdiyindn sex v gildiya (ticart) mktblri alr. Bu mktblrd sasn dnyavi fnlr
keirilir, tlimin mzmunu v quruluuna gr kilis mktblrindn frqlnirdilr.
ntibah dvrnd mktb v pedaqoji fikir.
XIV-XVI srlrd Papann mnvi hkmranl qrlr, bir sra elmi ixtiralar olur. Bu dvrd hyatdan
zvq alma bacaran gmrah, fiziki chtdn salam yeni fal insan trbiy etmk mslsi meydana xr.

Bel bir dvrd humanist pedaqoqlar meydana gldi. Onlarn bzilri htta mktblr d ar, bu
mktblrd d din z tsirini saxlayr. hr mktblri oxalr. Qzlar n d mktblr alr. Bzi
hr mktblrind tlim ana dilind aparlrd. Yksk tipli latn mktblri, orta mktblr (kollegiumlar)
v gimnaziyalar ml glir.
Hr lknin ictimai tarixi inkiafna uyun olaraq pedaqoji fikri d xsusi yolla inkiaf edir. Msln,
humanist pedaqoqlardan Vittorino De Feltre (1378-1446) taliyann mnzrli bir yerind adlq evi adl
mktb tkil edir. Bu mktbd uaqlarn fiziki inkiafna xsusi diqqt yetirilir v tbit tnzzhlr
(ekskursyalara) xsusi stnlk verilirdi. Vittorinonun yazl sri qalmamdr. Onun ar bel imi:
Yazmaqdan mli i grmk faydaldr.
Grkmli humanistlrdn biri d Fransua Rabledir (1483-1553). O, znn Qarqanta v Pantaqruel
srind Orta sr sxolastik tlim v trbiy sistemini tnqid edir, Qarqantuann sxolastik mllimi hr eyi
ursuz zbrltdirdiyindn uaq kt bir mxluqa evrilir.
Rable sxolastik tlimin insan ikst etdiyini qeyd edir v bundan x yolunu da gstrir. O, uaqda
yaradclq v tbbskarln inkiaf etdirilmsini irli srr, bunu z srlrind nmunvi kild
gstrir. Sxolastik mllimin yerin humanist mllim glir. O, trbiy v tlimi iini kkndn dyiir.
Qarqantua dnyvi elmlri, musiqini yrnir, fiziki trbiy alr. Demli, Rable trbiynin hyatiliyi v
yaniliyini mdafi edir.
XVI-XVII srlrd Yan Amos Kamenski (1592-1670) mumi pedaqoji nzriyyni inkiaf etdirrk
yksk sviyyy qaldrmdr. Onun pedaqoji grlri tlim-trbiy iinin sas olmaqla yana masir
dvrd d z hmiyytini itirmmidir. Y. A. Kamenski mumi hikmtlrin mjdisi, Dnyann
dolaq yollar, n yolu, Dillrin aq qaps, Ana mktb, Byk didaktika, Fizika v baqa
srlrini yazmdr. Humanizm v demokratizm Kamenski dnyagrndki mhm nsr olmudur. O,
nikbin baxl bir pedaqoq olub, insana, onun qdrtin, meyl v arzularna inanrd. Trbiynin gcn
inam Kamenskinin pedaqogikaya gtirdiyi yeni fikir idi. Kamenskinin elm gtirdiyi yeniliklri qsa kild
aada kimi rh etmk olar.
1.
Frdi tlimin ksin olaraq drs-sinif sisitemi, birg tlimi
zruri hesab edib.
2.
Gnc nslin trbiy v tlimini 4 dvr blb:
1)
6 yaa qdr (ana mktbi)
2)
6-12 dvr hr kndd, hr icma v qsbd ana dili
mktbi
3.
12-18 ya dvr, hr hrd latn mktbi.
4.
18-24 ya dvr, ali mktb
Kamenski yalnz nyi yrtmk v yrnmk deyil, hm d nec yrtmyin yollarn da gstrmidir.
Tdris materiallarnn mrkzlmi kild verilmsini lazm bilirdi.
Ana mktbind uaqlarn traf mhit haqqnda tsvvrlri, hiss zvlrini inkiaf etdirmk, tsrrfata
aldrmaq tlb olunurldu. Kiik yalarndan uaqlarda sliq, doruuluq, dalt, insanlara mhbbt
trbiy etmyi tlb edirdi. Valideynlr bu yada uaqlarn trbiysind kmk mqsdi il Kamenski Ana
quca mktbi adl srini yazmdr.
Ana dili mktbind silkindn v cinsindn asl olmayaraq btn uaqlarn (olan v qzlar) thsil
almalarn lazm bilirdi. Bu mktbin drs planna oxu, yaz, hnds, hesab, tbit corafiya, tarix, din, l
myi, nm daxil etmidi. Bel ana dili mktbi pedaqogika tarixind ilk df Kamenski trfindn
saslandrlmd.
O, latn mktbinin tdris plann daha da genilndirrk ora 7 srbst elmdn (qrammatika, ritorika,
dialektika, hesab, hnds, astronomiya, musiqi) baqa fizika, corafiya, xronologiya, tarix, xlaq, ana dili
v xarici dllri d daxil etmidir. Kamenski bir novator pedaqoq kimi elmlrin tdrisi sistemini illr zr d
dyidirmidi.
Ali mktblrd o, 4 faklt nzrd tuturdu: qrammatika, ritorika, flsf, hquq. Bellikl Kamenski
pedaqogikaya mumi thsil ideyas, trafl ilnmi mktbqdr trbiy nzriyysi, tlimin ana dilind
aparlmas, geni tdris plan olan orta mktb v s. kimi yeniliklr gtirmidir. O, hminin z dvr n
tdqirlayiq olan bir ne drs kitablar da trtib etmidir. Kamenski 1632-ci ild znn Dillrin aq
qaps, 1654-c ild is Real alm killrd adl drsliklrini yazmdr. Kamenskinin byk
xidmtlrindn biri d tlimin tkili msllrini geni iqlandrmasdr. Onun fikrinc mktb lazmi
tchizatla tmin edilmli, iql v yaraql olmal, mktb yannda meydana, mktbyan sah, mktb
ba olmaldr. Kamenski drs-sinif sisiteminin stnlklrini qeyd etmidir. Bu indi d tcrbi hmiyytini
itirmmidir. Onun fikrinc ham drs ilin eyni vaxtda balamal, uaqlarn mktb qbulu ild bir df payzda olmal, drs ili 4 rb blnmli, axrda uaqlar sinifdn sinif keirilmlidirlr. Drs saat ana dili

mktblrind 4 saat, orta mktblrd is 6 saat olmaldr. Kamenski trbiynin qarsnda aadak
vziflri qoyurdu: a) bizi hat edn eylri, xarici almi drk etdirmk
b) insann n etmli olduunu yrtmk
c) din sadiq, mmin insan yetidirmk
Fiziki trbiy sahsind o, mtdil (orta) hyat trzi, sad salam mk, fiziki almalar, zhmtl
istirahtin nvbldirilmsini tlb edirdi. Onun fikrinc mktbd aparlan tlim insan mdrik, mrd v
alicnab etmlidir. xlaq trbiysinin sas vzifsi xeyirxah insan trbiy etmkdir. Buna nail olmaq n
16 qayda irli srr.
1.
Gnclr btn xeyirxaqlqlar alanmaldr.
2.
Xeyirxaqlqlar irisind mdriklik, etiqat, mrdlik v dalt sas tutulmaldr.
Qalan 14 bndd is bu 4 xeyirxaqln alanmas yollar qeyd olunur. mumiyytl Kamenski tlim
v trbiynin demk olar ki, btn sahlrin aid mlahizlr sylmi, ona sas vermidir. O, mllimin
vzifsini n stn, n rfli vzif hesab etmidir. Kamenski mllimi hr gn gy hr trfdn
iqlandran gnl mqayis edirdi.
Fransz maarifilrinin trbiy haqqnda grlri.
XVII srd mtrqqi xarakter dayan burjuaziya il feodal quruluu, onun khn qaydalar arasnda
mbariz kskinlirdi. Khn quruluun qaydalar tnqid edilirdi. Fransz materalist filosoflarnn grkmli
nmayndlrindn biri Klod Adrian Helvetsi (1715-1771) idi. Helvetsi fitri ideyalar rdd edrk trbiynin
rolunu qiymtlndirirdi. Onun fikrinc trbiy hr eyi hll edir, trbiy vasitsil dahilr yetidirmk
mmkndr. Bu is onun idealist dnyan rylr idar edir baxndan irli glirdi. Helvetsi yazrd ki,
insan biliyi onun duyularnn mhsulu olduundan, trbiynin sas vzifsi hiss orqanlarn trbiy v
inkiaf etdirmkdn ibartdir. Hqiqtlr n qdr yksk olursa olsun ham trfindn qavranla bilr demkl insanlar arasnda olan tbii frqlri inkar edirdi. (Bu is onun shvi idi).
Helvetsi xlaqn mtlqliyini inkar edir v onun insann ictimai mnafeyi il myyn edildiyini qeyd
edirdi. Onu fikrinc din xadimlrini mktbdn qovmaq, khn sxolastik feoldal mktbini kkndn
dyimk, mktblri dnyvi etmkl dvltin ixtiyarna vermk lazmdr. Helvetsi ictimai trbiyni ail
trbiysindn stn tutaraq mktb trbiysin byk hmiyyt verirdi. Al haqqnda, nsan, onun
qli qabiliyytlri v trbiysi haqqnda srlrni yazmdr.
Deni Didrro (1713-1784), fransz materialist filosoflarndan biridir. D. Didro Flsfi dnclr,
Korlarn mktubu v gzllr nsiht adl srlrind feodal quruluunu tnqid edir, z fikirlrind
ardcl olaraq materiyann mhv olmammasn v yaamasn mhkm mdafi edirdi. O, duyular
qiymtlndirrk deyirdi, almz hakim, duyularmz is ahidimizdir. Didro trbiynin hmiyytin
byk qiymt verirdi, lakin Helvetsi kimi onu hddindn artq iirtmirdi. Helvetsiy cavab olaraq deyirdi:
Trbiy hr ey yox, ox eydir. O, insanlar arasnda tbii imkanlarn v ona trbiynin tsirini izah
edirdi. Didro khn mktb sistemi v proqrammlarn dyidirilib aradan gtrlmsini tlb edirdi. O,
lnd bel z materialist fikrindn dnmmidir. 1773-c ild o, kinci Yekaterina trfindn Rusiyaya
dvt edilmi v ona yeni saslar zr maarif plan trtib etmk taprlmdr. O, Rusiyann universitet
plan adl lahiy trtib edir, plan demokratik ruhda (mktblr mumi pulsuz, mcburi olmal, ibtidai
mktbi bitirnlr btn mktblr daxil ola bilmli, maarifd silki mhdudiyyt olmamal v s.)
olduundan hyata keirilmdi.
Jan Jak Russo (1712-1778) da fransz materialist maarifprvrlrinin grkmli nmayndlrindn
biridir. C. Lokkun (a lvh, salam ruh salam bdnd olar; dvltin mnyi haqqnda bel iddia
etmidir ki, insanlar vvllr azad v brabr yaamlar, sonralar z hquqlarn knll olaraq
hkmdarlara vermilr ki, hkmdarlar da onlar mdafi etsin; aa tbqy, fhllr v onlarn
uaqlarna aq nifrt edirdi) dvltin mnyi haqqnda nzriyysin saslanaraq qeyd edirdi ki, insanlar
tbii halnda hmi azadlq, brabrlik, qardalq n tbii hquqa malik olmular. O da digr fransz
maarifprvrlri kimi qeyd edirdi ki, yeni insan trbiy edils onlar zlri dnyan yeni qaydada qura
bilcklr. Onun ctimai mqavil, nsanlar arasnda brabrsizliyin mnyi adl srind sbut edirdi
ki, brabrsizlik mdniyytl yana inkiaf etmidir. Emil, yaxud trbiy haqqnda (1762) romannda
yeni insan feodal xlaqndan, qanun v qaydalarndan xilas olmu insan burjuaziya cmiyyti adamn
trbiy etmyin yollarn gstrmidir. sr tonqallarda yandrld. Russo is Cenevry - Bern hrin,
sonra da ngiltry qamal oldu. Yalnz 5 ildn sonra vtn qayda bildi. Russo khn trbiy sisteminin
yenisi il vz edilmsini, trbiyni psixoloji chtdn saslandrlmasn, trbiyd uaqlarn frdi
xsusiyytlrini nzr alnmasn lazm bilirdi.
Russoya gr insanlar trbiyni mnbdn, tbitdn, ya v hadislrdn, trafdak adamlardan
alrlar. Birinciy insan qabiliyytlrini hiss orqanlarn inkiaf etdirmk, ikinciy uaq xsiyytin onu
hat edn mhitin tsiri, ncy is mqsdli pedaqoji tsir daxildir.

Russo yeni insann sas keyfiyytlrini mkd grr, mkl mul olmayan hr bir gnci oru
adlandrrd.
yohan Henrix Pestalotsi (1746-1827) isve alimi olub pedaqoji fikrin inkiafnda grkmli yerlrdn
birini tutmudur. Ona gr trbiynin sas mqsdi insann tbii qabiliyytlrini inkiaf etdirmk, daim onu
tkmilldirmkdir. O, hr bir vtndan trbiy almasna trfdar olmu, insann qvv v qabiliyytlrinin
ahngdar inkiafn tbli etmidir. Bu is qlin, qlbin v llrin inkiafn tlb edir. Pestalotsi ibtidai
tlim, tlimd yaniliy dair qiymtli fikirlr sylmidir. O, Hyatdan atlmlarn axam saatlar v
Linqart v Gertruda srlrini yazmdr.
yohan Fridrix Herbart (1776-1841) zn idealist flsfsi, etikas v psixologiyas sasnda
pedaqoqikann sistemini yaratmaa almdr. Pedaqoji iin mvffqi yytl getmsi n pedaqoji
nzriy il silahlanmag zruri hesab edirdi. Trbiynin mqsdininin myynldirilmsin byk
hmiyyt verrk o, bu mqsddn asl olaraq trbiy vasitlrini myynldirir. sasn daimi v
dyimz xlaqi ideyalar tkil edn etik nzriyysin mvafiq olaraq Herbart trbiynin mqsdini
xeyrixah insann formalamasnda grr. Bu mumi mqsd iki yer blnr.
1.
mkan daxilnd olan mqsd.
2.
Zruri mqsd
Birinci ixtisas vermni, ikinci xlaqi xarakter formaladrma nzrd tutur.
Herbart trbiy prosesini 3 hissy blrd idar, tlim v xlaq trbiysi. Herbart Trbiynin
mqsdindn doan mumi pedaqogika (1806), Psixologiya drsiliyi (1816), Psixologiyann
pedaqogikaya ttbiqi haqqnda (1831), Pedaqogika zr mhazirlr xlassi (1835) adl srlrind
pedaqogikann psixoloji saslar, tlim, trbiy v s. pedaqoji msllr haqqnda mxtlif mlahizlr
sylmidir.
Adolf Disterveq (1790-1866) (Alman) trbiynin tbit mvafiqliyini, yni uaq trbiysinin onun
tbii inkiafna mvafiq qurulmasn tlb edirdi. O, mllimdn uaq zrind mahid aparma, onun
inkiaf qanunlarn bilmyi tlb edirdi.
Didaktikan Disterveq tlimin mumi qanunlar v qaydalar haqqnda elm hesab edirdi.
Bu bard fikirlrini 23 tlim qaydalar klind rh edrk onlar 4 rti qrupa blrd: 1) uaqlara
aid olanlar; 2) tlim materialna aid olanlar; 3) xarici rait, zamana, mkana, vziyyt v s. aid olanlar; 4)
mllim aid olanlar.
Disterveq tbit mvafiq tlimin sasn yanilikd grr.
O, tlim materiallarnn urlu mnimsnilmsin yksk hmiyyt verir. Disterveq hminin tlimd
sistemliyi v ardcll tlb edirdi. (Pedaqoji ideyalar v imkanlar Mdniyytin zruri msllri adl
kitabalarda).
Mllim yksk qiymt vermidir, onun fikrinc yax drs deyn mllim hm d yax trbiy edir.
Trbiy v tlim n Reyn vrqsi jurnaln nr edib.
Robert Ouen (1771-1858 ) (ngilis) utopik sosialist olub, kapitalizmi kskin tnqid etmi v kapitalizm
raitind myin lnt damas olduunu, onun ehtiyaca, tcavz, lm thlksin saslandn
gstrmidir. (. Furye, Sen-Simon kimi) O da, XVIII sr maarifilri kimi dnyan insan rylri idar
edir fikrini sas tuturdu.
Ouenin fikrinc insan z z xarakterini myyn etmir, o insandan asl olmayan xarici raitl
myynldirilir. Bu prinsipi sas tutaraq mnvi chtdn aa sviyyd olan fhllri trbiy etmk
istyirdi.
Onun faliyytinin sas mrhlsini Nyu-Lenark tcrbsi tkil edirdi. Nyu-Lenarkda fabrikd
fhllrin vziyyti ar idi, az mk haqq alr, gnd 14-15 saat ilyirdilr, 6-7 yal uaqlrn v qadn
myindn ox ucuz istifad edilirdi. nsan z xarakterini tkil etmir, o, traf mhitin tsiri il
myynlir - prinsipini rhbr tutan Ouen fhllrin i raitini yaxladrr, i saatn azaldb 10 saat
edir, uaqlarn 10 yaadk ilmsini qadaan edir, crimlri lv edir, mk haqqn artrr, fhllr n
ucuz yemklr tkil edir, mnzil raitini yaxladrr; 10 yandan yuxar istehsalatda ilyn fhllr
n axam mktblri tkil edir, onlarn i saatn qsaldr. Nhayt yal fhllr n mhazirlr v
mslhtlr verir. Bu tlim-trbiy mssislrinin hamsn bir yerd Ouen 1816-c ild Xarakterin
tkkl n yeni institut adlandrmdr. Ouen uaqlarn fiziki, mk, bdii trbiysin xsusi
hmiyyt vermidir. Onun tkil etdiyi ibtidai mktbd uaqlar ana dilini, corafiyan, tbiti v tarixi
yrnirdilr.
Ouen z tcrbsind myyn etdi ki, kapitalizm cmiyytind xsiyytin hrtrfli inkiaf mmkn
deyildir.
R. Ouen Cmiyyt yeni bax, yaxud insan xarakterinin tkkl prinsipi haqqnda, Yeni xlaq
dnyas v baqa srlrind qeyd etmidir ki, insann xarakteri onlar hat edn rait uyun olaraq

yaranr, xarakterindki atmazlq v eybcrlik onlarn hyat trzindn ml glir. O, xarakterin dzgn
formalamas n be rt irli srr: 1) insan orqanizmin xarici raitin qarlql tsiri; 2) z iradsindn
asl olmayaraq hisslrin v etiqadn xaricdn alnmas; 3) bu hisslrin v etiqadlarn birlikd hrkt n
stimul almas; 4) he bir rtl tsirl iki frdin eyni olmamas; 5) yaad raitin tsirindn asl olaraq
uaqn aa v yksk sviyyli tkklnn mmknly.
Ouen Xarakterin tkkl adl srind btn bdbxtliklrin sbbini ata-babalarn avamlnda,
onlarn pis trbiysind, mhitin pis tsirind grr. Ouen insann mhit v trbiynin mhsulu olmas
haqqnda Helvetsinin nzriyysini qbul edir, insan mhitin passiv mhsulu hesab edir.
Rusiyada pedaqoji fikir.
Qdim Slavyanlar trbiyy byk hmiyyt vermilr. Trbiyinin sas vzifsi qvvtli v
bacarql ii, kini, ovu hazrlamaq idi. Slavyanlarn trbiysi srt ail v patriarxal qaydalar zrind
qurulmudu.
Slavyanlarn yazs xristianln qbulundan vvl meydana glmidir. Bir sra sndlr sasn, demk
olar k, VII srd rqi Slavyanlarn ana dilind yazlar mvcud olmudur. Knyaz Vladimirin dvrnd
Kiril v Mifodeyin islah etdiyi lifba daha geni yaylr. Xristianlqla birlikd Kiyev Rusuna Vizantiya
mdniyyti d tsir etmidir. Rusiyada ilk ruhanilr yunanlar olduundan rus kilssi Vizantiyadan asl idi.
Bu hal hmin dvrdki mktb v trbiy sistemin d tsir etmidir. Yunanlardan nsihtnam xarakterli
Svyatoslav klliyat, Zlatoust, Zmrd, Patklr, estodnyev, Fizoloq v s. kimi yarfsanvi,
yar elmi kitablar rus dilin trcm edilmidir.
O zamann pedaqoji dbiyyatlar da dini-xlaqi xarakter dayrd. Trcm edilmi pedaqoji
dbiyyatlarda uaqlarda Allaha mhbbt v ondan qorxmaq, dini mrasimlrin yrnilmsi tlb edilirdi.
Vladimir Monomaxn uaqlara nsihti ilk orijinal rus pedaqoji dbiyyat olub, lknin mnafeyin
uyun olan yaama qaydalar v uaqlara mslhtlr myyn edilmidir.
Monomax uaqlar lknin btvlyn qorumaa, z torpaqlarn mdafi etmy, zhmtsevn v
igid olmaa, daltli i urunda lmdn qorxmamaa arr. Monomax oxumaq dedikd tkc dini deyil
dnyvi elmlri yrnmyi d nzrd tuturdu.
XIII-XV srlrd Rusiyada mktblr kifayt deyildi. Mvcud mktblr savada olan tlbi dmirdi.
XII srd bu tlbi dmk n savad ustadlar meydana xr. Onlar kils xaricind, z evlrind v ya
valideyn evlrind uaqlara oxu, yaz v dualar yrdirdilr. Savad ustas uaqla frdi mul olurdu.
XVIII srin 1-ci yarsnda I Pyotrun maarif islahat byk hmiyyt malik olmudur.
Mktblrin say hmiyytli drcy artrld, ilk df olaraq ibtidai dvlt mktblri meydana xd,
hesab v hnds tlimin stnlk verilirdi. Bu mktblr thsilin mzmununun hyatla laqsin gr
Qrbi Avropa mktblrindn stn idi. I Pyotrun ad dnyvi mlki dvlt mktblrindn n mhuru
riyaziyyat v dnizilik elmlri mktbi idi (1699).
XVIII srd rus xalqnn n grkmli maarifprvrlri irisind M. V. Lomonosovun byk xidmtlri
olmudur. O, elmlrin v insan biliklrinin btn sahlrin toxunmudur. A. S. Pukin deyirdi ki,
Lomonosov Rusiyada universitet tkil etmkl brabr z d canl bir universitet idi. O, bir tarixi, natiq,
fizik, mexanik, kimya, mineroloq, rssam, air, dilnas, filosof kimi hr eyi snaqdan keirmi v hr
ey drin nfuz etmidir.
Lomonosov flsfsi gr etibaril materialist olmudur. O, hr cr mvhumata, falla, cahilliy
qar mbariz aparmdr. O, ilk df olaraq uaqlar v analar mhafiz mssislrinin yaradlmasn
tklif etmidir.
O, uaqlarn lmnn qarsn almaq, bunlar trbiy etmk v mxtlif pelri v sntlri
yrtmk n trbiy evlrinin almasn lazm bilmidir. Lomonosov dinin xurafat chtin, elmin v
trqqinin dmni kimi baxmd, ona gr d o, elmin xurafat sartindn xilas olunmasn inkiaf n
mhm rt hesab etmidir.
Lomonosova gr tlim-trbiy xalqn v lknin mnaffeyin uyun olaraq dvlt trfindn
istiqamtlndirilmlidir. O, thsil v trbiyni xalqa xidmt etmsi kimi vtnprvrlik ideyasna tabe
etmidir. Lomonosov fizika, riyaziyyat, corafiya elmlrin saslanan dnyvi thsil sistemini irli
srmdr.
Lomonosov o dvrd hkm srn sxolastik tlim qar xmd.
O, mllimin nitq mdniyytin d ciddi tlbkarlqla yanaaraq, qeyd edirdi ki, danq n yeknsk,
n d insan beynini den qqrq kimi olmamaldr.
Lomonosov tlimd yaniliy yksk qiymt vermi, z tcrblrind ondan geni istifad etmidir.
Ritorikadan qsa rhbrlik, Hqiqi fiziki kimyann kursu, Rus qrammatikas v s. kimi drslik v
rhbrliklr hazrlamdr.

XVIII-XIX srd rus pedaqoji fikrinin inkiafnda N. . Novikovun da hmiyytli rolu olmudur
(1744-1818). Novikov ilk df olaraq uaqlar n Detskoye teniye dlya serda i razuma jurnalnn
nrin balayr. Sonralar bu jurnaln nrini Karamzin (tarixi v yaz) davam etdirir. Novikov
thkimilik klliyinin leyhin olmudur. O, kndlilri yksk xlaqi keyfiyyt malik olan adamlar hesab
etmidir. Novikova gr trbiynin vzifsi faliyytini vtnin v vtndalarna fayda vermy hsr edn
fal, xeyirxah xslrin formalamaqdr. O, maarifi v xlaq nsihtlri hddindn artq qiymtlndirirdi.
Ona gr uaqlar yoxsullara v kllr mrhmt etmk ruhunda trbiy edilmlidir.
Novikov qli thsild, biliklr yiylnmd xarici hiss zvlrinin inkiafna stnlk verirdi.
A. N. Radievin (1749-1802) XVIII srin 2-ci yarsnda pedaqoji fikrin inkiafnda mhm rolu
olmudur. O, qeyd edirdi ki, insan hmi gzlliy, byklyy, ykskliy can atr. Radiev xalqn
qdrtin inanm v Ey byklk v rf n doulmu xalq dey rus xalqna mracit etmidir.
Peterburqdan Moskvaya syaht adl srind yaad dvrn ictimai, siyasi thlilini vermidir. O,
biliyin, maarifin, elmin, trbiynin roluna qiymt vermi , z dvrnn mktb v ail trbiy sistemini
tnqid etmidir. Radiev insan tbitin bir hisssi kimi qiymtlndirmi, Rusoonun tbii v frdi trbiysi
leyhin xmdr. Maarif sahsindki brabrsizliyi kkskin tnqid etmidir. Vtn olu nec olmaldr
haqqnda msahib srind trbiynin mqsd v vziflrini myyn etmy almdr. Onun fikrinc
trbiynin vzifsi vtndalq uruna malik olan yksk xlaqi keyfiyytli v vtni hr eydn artq sevn
vtndalar yetidirmkdn ibartdir. Onun fikrinc nsan n rhmli, n d rhmsiz doulur, onlar
yaadqlar raitdn asl olaraq formalarlar.
Tbit mvafiqliyi (trbiyd) mdafi, frdiyytiliyi tnqid etmidir.
Radiev gr insann formalamasnda xlaq trbiysi kimi qli trbiy d hmiyytli yer tutur.
nsann hrtrfli v ahngdar inkiafn mdaffi edirdi.
qli trbiyd ld ediln biliyin mnbyini hyatda v tcrbd grrd.
Hm humanitar, hm d dqiq elmlrin tdrisi trafdar olmu tlimin ana dilind aparlmasna yksk
qiymt vermidir. O, sxolastik tlimi, zbriliyi kskin tnqid etmidir.
Radiev mk, hrbi v fiziki trbiynin d hmiyytli rolunu qeyd etmidir. ncsntin, bdii
trbiynin hmiyytindn danaraq gstrirdi ki, musiqi, nm, dbiyyat v s. insan qlbini yumaldr,
hyatn drk olunmasnda ona kmk edir. Onun pedaqoji fikirlri z dvrnd Rusiyada mvcud olan
pedaqoji fikrin zirvsi sviyysin qalxmdr.
Rus pedaqoji fikrin inkiaf v znginldirilmsind V. Q. Belinskinin, A. . Gertsenin, N. .
Piroqovun, N. Q. ernevski v N. A. Dobrolyubovun rolu byk olmudur.
XIX srd yaayb yaratm grkmli rus pedaqoqlarndan biri d K. D. Uinski (1824-1870)
olmudur. Uinskinin flsfi grlri idealizmdn materializm doru inkiaf etmi, lakin bu materializmin
tam zirvsin ykslmmidir. O, pedaqoji grlrini flsf il sx laqlndirmy almdr.
Uinskinin pedaqoji faliyytind xlqilik sas yer tutur. ctimai trbiyd xlqilik haqqnda, Trbiyd
xlaqi nsrlr haqqnda, Vtn dilin rhbrlik , Pedaqoji antropologiya v ya insan trbiynin
obyektidir v s. mqal v srlrind xlqiliy yksk qiymt vermi, xalq tarixin byk qvvsi, byk
mdni srvtlrin, dilin, incsntin v s. yaradcs kimi qiymtlndirmidir. O, ctimai trbiyd xlqilik
haqqnda srind qeyd edir : ham n mumi olan tk birc fitri meyl var ki, trbiy ona hr zaman
arxalana bilr, buna biz xlqilik ad veririk.
Uinski xlqiliyi hr bir xalqn z tarixin v hmin xalqn sciyyvi xsusiyytlrin mvafiqlik kimi
baa drd. Gnc nslin trbiysi xlqilik zrind qurulmal v onlarda milli iftixar hissi yaratmaldr. O,
rus xalqnn yaradc qvvsin inamn xlqiliyin xsusi lamti hesab edirdi.
Uinski trbiy haqqnda qiymtli fikirlr sylmi, trbiyd insann zn arxalanma sas
gtrmd. Onun fikrinc insan hrtrfli trbiy etmk n onu hrtrfli yrnmk lazmdr. O, qeyd
edirdi ki, insan kamil olmal, fiziki, qli, xlaqi chtdn ahngdar inkiaf etmlidir.
Uinski z dvrndki mlkdar trbiysind olan nqsanlar, avaral, acgzly, ikizlly,
mnsbprstliyi v bu kimi irkin siftlri tnqid etmidir. O, gnc nsldn vtnprvrlik, xalqa ballq,
ictimai vzif hissi, insanprvrlik, qidd mhkmlik, igzarlq, yksk irad v zm kimi masir dvrd
d aktuallq ksb edn siftlr trbiy etmyi irli srrd.
Uinskiy gr trbiynin mqsdi ictimai v xalq mnafeyini stn tutan hqiqt, dorulua,
xeyirxahla can atan btn insanln mnafeyini xalqqnn v znn mnafeyi il birldirmyi bacaran
hqiqi insan yetidirmkdir.
O, xlaq trbiysi n aadak vasitlri gtrrd: 1. Tlim. 2. Mllimin xsi nmunsi. 3.
nandrma. 4. Dzgn pedaqoji rftar. 5. Xbrdarlq. 6. Rbtlndirm v cza. 7. Rejim. 8. Yax rftar,
adtlr.

XVIII-XIX srlrd yaam Azrbaycan dibi A. Bakxanovun da (1794-1847) trbiyy v thsil aid
mtrqqi, qiymtli fikirlr sylmidir. O, xobxtliyin yolunu elmd grrd. Glistani rm, Qanuni
Qdsi, Fars dilinin qrammatikas, Tnzibul xlaq, (xlaqn tmizliyi), Nsihtnam, Kfl
Qrayib (Amerikann kfin dair) srlrind hmiyytli pedaqoji fikirlr irli srmdr. O, trbiynin
mqsdini myynldirmy alaraq qeyd etmidir ki, trbiynin mqsdi hqiqi insan yetidirmkdir.
Onun fikrinc insan orqanizmind balca zv rk olduu kimi kainatda da insan n yksk varlqdr. O,
bilmdiklrini yrnmy qadirdir.
nsann yetimisnd trbiynin byk rolu olduunu qeyd edn Bakxanov trbiyy lap kiik
yalarndan balama tlb edirdi. Onun fikrinc uaqlqda veriln tlim iti altl da zrind salnm
nq kimi mhkm olur.
Bakxanovun trbiyy aid ideyalar irisind xlaq trbiysi sas yer tutur. Cmiyytd olan qeyri
insani vziyyti grn Bakxanov btn insanlar dostlua arrd. Onun fikrinc varllar v yoxsullar
ancaq xlaqlarndak atmamazla gr yola getmirlr.
Bakxanov uaqlarda ancaq arzu olunan keyfiyytlr nzaktlilik, tvazkarlk, smimiyyt,
doruuluq, dzlk, diqqtlilik, dostluq, dqiqlik, hssaslq, slistlik, zntnqid, dzmllk,
dnclilik, ehtiyatllq, mksevrlik v s. kimi keyfiyytlri trbiy etmyi irli srrd.
Bakxanov elmi mlumatlarn yrdilmsini yksk qiymtlndirmi, elmi elm xatirin yrnmyin
leyhin olmudur. Bakxanov deyirdi ki, tbitin v briyytin qanunu hr bir xsdn z vaxtn v
qiymtli hyatn briyytin xeyrin srf etmyi tlb edir. O, elmin yrnilmsind obyektiv olma
mslht grrd.
Bakxanov mllimlrdn yksk dzmllk v hssaslq tlb edirdi. Hr hans mslnin hllind
adamlara taktla yanama lazm bilirdi.
mumiyytl Bakxanov XIX srin balancnda Azrbaycann byk alimi, z dvrnn
nzriyyisi, maarifprvri, hrtrfli inkiaf etmi zkaya v tknmz enerjiy malik olan sz iindn
ayrlmayan grkmli bir alimi olmudur.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Quldarlq dvrnd pedaqoji fikir.
2. Tusinin pedoqoji grlri.
3.Komenskinin thsil sistemi.

1920-90-CI LLRD RUSYA

V AZRBAYCANDA THSL SSTEM
Thsil sistemi dedikd lk daxilind movcud olan btn tlim v trbiy mssislrinin mcmuu
nzrd tutulur. Bura mktbqdr trbiy mssislri, mmthsil mktblri, orta v ali ixtisas
mktblri, mktbdnknar trbiy ocaqlar daxildir.
Thsil sistemi stqruma daxil olub lknin ictimai v iqtisadi quruluuna mvafiq kild, hm d
dvlt trfindn myyn edilmi prinsiplr sasnda qurulur. Ona gr d aydndr ki, ictimai-iqtisadi
quruluu mxtlif olan lklrd thsil sistemlrinin v elcd sosialist lklrinin xalq maarifi
sistemlrinin zlrin mxsus spesifik xsusiyytlri vardr.
Oktyabr sosialist inqilabnadk ar Rusiyas xalq maarifinin inkiafna gr Avropann bir ox
lklrindn gerid qalrd, ar hkmti d digr kapitalist lklri kimi varl balalarnn tlim v trbiysi
qeydin qalr, xalq ktllrini, xalq balalarn is chaltd saxlamaa alrd. Btn mktblr pullu idi.
Bu is hamya eyni sviyyd thsil alma imkan vermirdi.
Digr trfdn o dvrd istehsaln, snayenin inkiaf sviyysi d aa olduundan savadl fhl
hazrlna ciddi tlb d yox idi. Ona gr d zehni mkl fiziki mk kskin kild ayrlrd.
ar Rusiyasnda aa tbqnin uaqlar dvlt v ictimai tkilatlarn ad mhll ibtidai v
mhll kils mktblrind thsil ala bilirdilr. btidai mktblr 4 sinifli yksk tipli ibtidai mktblr
daxil idi. Bu mktblrd d, sasn, xrda burjuaziya v varl kndlilrin uaqlar oxuyurdular. Mktbi
bitirinlr xrda mmur v idar iisi vziflrind ily bilrdilr. btidia mktblrd thsilin sas
mzmunu din, hesab, yaz v oxu tkil edirdi. Burada agirdlr corafiya, tarix v tbit aid bzi
mlumatlar d verirdilr. Mhll-kils mktblrind is sasn din v dini mahnlar yrdilirdi. Savad
tlimi v hesaba ox az vaxt verilirdi. Orta thsil balca olaraq olan v qz gimnaziyalarnda v habel
realni mktblrd verilirdi. Gimnaziyada oxumaq n evd xsusi hazrlq keirilirdi. Bu hazrlqdan
sonra gimnaziyada 8 il thsil alrdlar.
Gimnaziyada hmanitar fnlrin tdrisin daha geni yer verilirdi. Olan gimnaziyalarn bitirinlr
universitet girm, hququ verilirdi. Qz gimnaziyalarnda thsil bir qdr aa sviyyd olduundan, bu
gimnaziyan bitirnlr universtitet girm hququ verilmirdi. Qzlar yalnz axrnc kurslarda pedaqoji
hazrlq vern ali ixtisas kurslarna gir bilrdilr.
Realn mktblrd is agirdlri ali texniki mktblr hazrlaydlar. Bu mktblrd dqiq elmlrin
tdrisin daha geni yer verilirdi. Realn mktblr ibtidai thsili olanlar daxil edilirdi v thsil mddti 6-7
il idi. Realn mktblrl yana tiart mktblri d mvud idi. Bu mktblrd d orta thsil verilirdi.
Tiart mktblrind mmthsil fnlri il yana mal dvriyysi, hesabdarlq, mhasiblik kimi xsusi
fnlr d keirilirdi. Mktbi bitirnlr ticart institutlarna daxil olma v ticart, snaye mssislrind
ilm hququ verilirdi.
Gimnaziyalarda dvoryan uaqlar thsil ald halda realn v ticart mktblrind is iri v xrda
burjuaziyann uaqla thsil alrd.
Yuxarda qeyd ediln mktblrdn baqa silzad balalar n 8 sinifli hrbi orat mktblr (kadet
korpusu), 8 sinifli ncabtli qzlar institutu, paj orta mktbi, ruhani seminariyalar v silki mktblr
d var idi.
Ali thsil sas etibar il universtitetlrd, texniki, ticart v knd tsrrfat institutlarnda verilirdi.
Bunlardan baqa ba rhani idarsinin ixtiyarnda olan rhani akademiyas da vardr.
Rus olmayan xalqrlar n alm mktblrd thsil, balca olaraq, rus dilind aparlrd. Bu
mktblrd d yerli dvltlrin uaqlar oxuyurdular.
Bu dvrd Azrbaycanda da mktblr ald. Bu mktblr Azrbaycanda myyn qrup ziyallar
yetimsind msbt rol oynad. Amma halinin 90%-i savadsz idi. Bel halda ar hkmti mollaxana v
mdrslrd drs deyilmsini daha da genilndirdi. Molla mktblrind tlimin mzmunu balca olaraq
din tkil edirdi. Hftlik drsin 4 saat rit, drd moizy, alts namaz-dstmaza, mrsiyy v s.
verilirdi. Dnyavi thsil vern ibtidai mktblrin say son drcd az idi. Msln, 18 30-cu ildn 1914-c
il dk ar hkmti Azrbaycanda cmi 943 ibtidai mktb amdr. Bunlarda oxuyan 61249 uaqdan
yalnz 22161 nfri Azrbaycanl idi. Cmi 15 orat mktb vard ki, bunlardan 7-9 Bakda idi. Orta
mktbd thsil alan 7158 nfr uan oxu yerli dvltlrin balalar idi.
nqilabdan vvl Azrbaycanda ali mktb yox idi. Rusiyada thsil alm az miqdarda azrbaycanllar
is varl uaqlar idi. 1920-ci illrdn balayaraq hali arasnda savadszl lv etmk, lkd mktb
bksini genilndirmk, mumi icbari thsil kemk, yeni mtxssislr hazrlamaq mqsdil mktblr
almaa baland.

1920-90-c illrd Azrbaycanda 5000-dn artq gndz orta mktblri 100-dn ox orta ixtisas
mktblri, 15-dn ox ali mktb faliyyt gstrirdi. lk df SSR-d xalq maarifinin saslar 1919-cu
ild qbul edilmi Partiya proqramnda myynlmidir. Hmin sasalar sosializm quruculuu dvrnd
mhkmlnib inkiaf etmi, daha da tkmilldirilmi v SSR Konstitusiyasnda tsdiq olunmudur. Bu
saslar mktbin hyatla laqsini mhkmltmk v SSR-d xalq maarifi sistemini daha da inkiaf
etdirmk haqqnda k qanunda, mmthsil v pe mktbi islahat haqqndak, qanunda ks
olunmudur. Hmin saslar aadaklardan ibartdir:
SSR-d btn thsil sistemi hyatla, kommunizm quruculuu ilri il sx laqdar qurulur.
SSR-d maarif mssislri dvltin ixtiyarndadr.
SSR-d mktb mumidir.
Btn xalqlarn istdiyi dild thsil almaqda brabr hququ vardr.
SSR-nin xalq maarifi sistemind vahidlik vardr.
Tnsil dnyvidir.
Qadnlar v kiilr brabr thsil hququna malikdir.
Uaq v gnclrl yana yallarn da thsil hququ vardr.
O cmldn Azrbaycanda da thsil bu mddalar sasnda qurulmudur.
SSR-d v Azrbaycanda xalq maarifi aadak quruluda idi:
- krplr evi, uaq baalar (1-6 ya)
- ibtidai mktblr (1-4 sinif)
- natamam orta mktblr (1-9 siniflr)
- orta mktblr (1-11 siniflr)
- xsusi v yardm mktblr (fiziki v qli chtdn nqsanl olan uaqlar n internat mktblr)
- fhl v kndli gnclr n axam nvbli qiyabi orta mktblr (VIVII, VIII-XI).
- ixtisasl fhl kadrlar hazrlayan texniki-pe mktblri
- 9 illik thsil texniki-pe mktblri zrind qurulmu 1 v 2 il thsil mddti olan
- 9 illik thsil zrind qurulan v thsil mddti 2,5-3 il olan texnikumlar,
orta ixtisas mktblri
- XI illik thsil zrind qurulan v thsil mddti 1,5-2 il olan texnikumlar,
- orta XI illik thsil zrind qurulan v thsil mddti 4-6 il olan ali mktblr, bura daxildir:
universitetlr, institutlar, konservatoriyalar, akadameyilar. Akademiyalar dedikd burada ali thsil vern,
msln: knd tsrrfat akademiyas, hrbi akademiyalar, tibb akademiyalar v s. nzrd tuturlur.
- elmi kadrlarn hazrlanmas n ali mktblr v elmi tdqiqat institututlar nzdind 3 illik
aspirantura: buran bitirnlr elmlr namizdi alimlik drcsi almaq n disertasiya mdafi etmlidir.
Xalq demokratiyas lklrind maarif demokratik saslar zrind quruludu. Bu lklrd mktb
kilsdn ayrlaraq dnyavi xarakter ald. Qadnlara da kiilrl brabr thsil hquq verildi. Mktb yal
uaqlarn hams n 7-8 illik icbari thsil hyata keirildi. Yallar arasnda savadszlq lv etmk n
axam mktblri tkil edildi. Hamnn orta v ali ixtisas mktblrin daxil olma hququ verildi.
Mktblrd tlim-trbiy iind vahidlik prinsipi hyata keirildi v s. Btn bu mumi chtlri il yana
xalq demokratiyas lklrind maarif sisteminin bzi frqli chtlri d mvcud olmudur. Msln,
Polada agirdlr 7 sinifli sas mktbi bitirdkdn sonra ya i daxil olaraq snt mktblrind oxuyur, ya
da 4 illik letseyd thsil alrdlar.
Rumniya xalq demokratik lksind thsil sistemi 4 illik ibtidai mktbdn balayrd: onun zrind
3 illik gimnaziyalar qurulur, bu 7 illik thsil zrind is 2 illlik v ya 4 illik litsey qurulurdu. Litseyin
sonuncu 2 ili glck ixtisasa gr ya humanitar, ya da real blr kimi tkil olunurdu. litseyi bitirinlr
mvafiq ali mktblr daxil ola bilrdilr. Baqa bir misal. Bolqarstanda ibtidai thsil 8 il, orta thsil is 12
illik idi.
exoslavakiyada ibtidai thsil 5 illik, 3 illik orta siniflr, 3 illik yuxar siniflr mvcud idi v s.

1.

Mstqil i n sual v taprqlar:

Azrbaycanda tarixn mvcud olmu mktblr.
2.Masir dvrd mktb tiplri.

PEDAQOGKA MDNYYTN
TRKB HSSLRNDN BRDR
Geni mnada mdniyyt br tcrbsini hat edir. Yni, mdniyyt briyytin yarand
gndn indiy qdr ld etdiyi btn maddi v mnvi tcrb - snaye, knd tsrrfat, xalq
tsrrfatnn btn sahlri, xlaq, dil, din, incsnt, elm, thsil, hquq v s. daxildir.
Mdniyyt mrkkb ictimai hadis olub insanlar trfindn yaradlm srvtlr v srvtlri
yaratmaq sahsind gstriln faliyytdir.
Pedaqogika is br tcrbsinin nsillr trlmsi haqqnda elmdir. Yni briyytin ld etdiyi
maddi v mnvi tcrb - mdniyyt - byyn nsl mhz tlim v trbiy vasitsi il trlr. Maddi v
mnvi tcrbnin son nailiyytlri, yaranma tarixi, faliyyt sullarnn trlmsi pedaqoqika vasitsi il
hyata keirilir. Demli pedaqoqika insanlarn ld etdiyi maddi v mnvi mdniyytin byyn nsl
trlmsinin mqsdi, mzmunu, smrli yol vasitlri v s. msllri tdqiq edir. Bu is insan
cmiyytinin mvcudluunun mhm rtlrindn biridir. Mlumdur ki, ictimai-iqtisadi quruluundan asl
olmayaraq btn cmiyytlrin mvcudluu, yaamas rtlrindn biri d cmiyytin zn zmin,
davamlar, vzedicilr hazrlamasdr. Yni mvcud tcrbnin byyn nsl trlmsi, yrdilmsi
mvcud istehsal, snayeni idar edck qvvnin saxlanlmas, istehsal v digr mnvi mvcudluun
tmin edilmsi demkdir. Bu is yalnz geni mnada trbiynin vzifsidir. bs deyilki mdniyyt
haqqnda antik tsvvrlr yuxarda saslandrdmz mddalarla sslir. Roma antik anlaylarnda
mdniyyt terminind insan faliyytinin hyatn bioloji formalarndan frqini gstrmk syi tam
kild grnr. Hqiqtn d hmin terminin ilk mahiyyti - becrm, emaletm v qulluq etm kimi
trcm edilir. Bizim nzrdn keirdiyimiz aspektdn, yni mdniyytin trbiy v thsil, savad
baxmndan saslandrlmas bu kontekstd insan tbiytini tamamlayan v bzn onu formaladran bir
vasit tk hmiyyti daima qeyd olmur. Yunanstanda mdniyyt anlaya paydeyi kimi yanama da
el bizim mvqeyimizi bir daha aydnladrr. Bu termin bilavasit trbiyy, tlim, savad, thsil,
maariflnm v mdniyyti nzrd tutur. Hmin termindn yalnz savadn, thsilin trbiy il laqsi
ideyas deyil, trbiy il tlimin drin kontakt ideyas da ifad edilir. Mtmadi v daimiln vrdilrin
alanmas v elcd onun incsntd (texie termini - yni vrdilr) n yksk pilly qalxmas,
myyn vrdilr yiylnmkl ustada evrilm prosesi yunan mdni alminin stn chtini ks
etdirir.
Yunanlar unikal thsil sistemi yaratmdrlar. Bu sistem vasitsi il myyn sahnin professional
deyil, mhz myyn dyrlr ynm il insan xsiyyt kimi yetidirilirdi. nsana bel bir mnasibt
mdniyytin antik anlamnn humanist hmiyytindn irli glirdi. Humanist mdniyytin sasnda
mdni prosesin mqsdi olan insan ideal durur. slind yunan paydeyasnn sas dyrlri pedaqoji
sahdn knara xaraq mdniyyt kontekstin daxil olur.
Yni byyn nslin maddi v mnvi mdniyyt yiylnmsi vasitsi il hyata hazrlanmas
bilavasit mdniyytin yaamas v inkiaf vasitsidir. Mlumdur ki, br tcrbsi biliklr sistemini,
mnasibtlr sistemini, bacarq v vrdilr sistemini, yaradclq tcrbsini hat edir.
Biliklr sistemi maddi almin, obyektiv gerkliyin drk edilmsini hat edir. Bu maddi mdniyytin
drk edilmsidir. Yni maddi almin obyektiv qanun v qanunauyunluqlarnn mahiyytini adqdan sonra
ondan insanlarn hyatn, gzrann yaxladrmaq n istifad etmkdir. Maddi mdniyytin bu sahsi,
pedaqoqikann tlim blmsi vasitsi il byyn nsl, mumiyytl insanlara atdrlr. nsanlar mhz
tlim vasitsi il zlrindn vvl mlum olan elmi mlumatlara yiylnir v onlarn insanlarn hyatndak
yeri, rolu, hmiyyti il tan olurlar. ox mrkkb tarixi v tbii raitd Azrbaycan zn mxsus
orjinal mdniyyt yaratmdr. slind sovet dvrnn msbt chtlindn biri xalqn savad, tlim,
thsilinin yksk sviyli olmas v hmiyytli thsil sisteminin yaradlmasdr ki, hmin thsil sisteminin
yetidirdiyi ziyallar mumdnya standartlarna tam cavab verir. Mnasibtlr sistemi insanlarn hyata,
zn, aily, ictimai hyta, gzlliy v s. olan mnasibtlri hat edir. Hminin hal-hazrki ciyytin
myyn etdiyi xlaqi-etik, hquqi, siyasi-ictimai, estetik, fiziki mnasibtlrid bura daxildir. Br
tcrbsinin, mdniyytin bu sahsi d pedaqoqikann trbiy blmsi vasitsi il maddilir. Yni
mdniyytin bu trkib hisslri sistemli v mqsdynl trbiy vasitsi il insanlara alanr. Bu alanma
prosesi, cmiyyt zvlrinin cmiyytin tlblrin mvafiq, mnvi tlblr uyun formalamas, sasn,
sistemli tlim v trbiy mssislrind hyata keirilir. Bu prosesd trbiynin tarixn meydana xm,
uzun mddt tcrblrd brkiyrk smrliliyi myyn v tsdiq edilmi elmi pedaqoji sul v
vasitlri, prinsiplri ld rhbr tutulur. Bacarq v vrdilr sistemi mvcud faliyyt sullarn hat edir.
Mdniyytin br tcrbsinin bu aktual v hyat n zruri olan sahsi pedaqoqikannn thsil prosesi

vasitsi il hyata keirilir. Hal-hazrda mdniyytnaslqda mdniyyti savadllqla eyildirn

mktblr d mvcuddur1.
Bunlar erudisiyan deyil insann daxili almin km biliklr sisteminin mzmununu nzrd tutur
ki, hmin keyfiyytlr xsiyyti mdnildirir. Biz daxili ziyall mdni keyfiyytlrin formalamas il
trzinin eyni gzn qoymamalyq. Yni thsil v zn thsil vasitsi il byyn nsil insanlar yaamaq
v yaratmaq n mvcud zruri faliyyt sullarna yiylnirlr. Daha dorusu, insanlarda knd tsrrfat,
snaye, xalq tsrrfat v s. idar etmk, bu v ya digr sahd faliyyt gstrmk n zruri mk
bacarq v vrdilri formaladrlr. Faliyyt- insan mvcudluunun n fundamental xarakteristikas kimi,
tarixin substansiyas v btn br dnyasnn mhrriki tki qiymtlndirilrk maddi v mnvi sistemin
inkiaf amili saylr. Akademik M.S.Kaqan insan homo sapiyens (all insan) adlandrmr, onu homo
faber (yaradc insan) kimi qiymtlndirmyi tklif edir.2 Briyytin inkiaf n mvcud tcrby
yiylnrk, onunla kifayytlnmk azdr. nkiaf yeni yaradclq, elmi kflr vasitsi il hyata keirilir.
Bu is br tcrbsinin - mdniyytin yaradclq sahsini hat edir.
Yaradclq daima mdniyyt anlaynn aparc istiqamti kimi saslandrlmdr. Bu sahd antik,
yeni dvr alim v tdqiqatlarnn, o cmldn Stoloviin, M.S.Kaqann, Sokolovun v baqalarmm fkri v
elmi sasl mddalar mvcuddur.3 Msln, mhur ingilis mdniyytnas A.Toynbinin srlrind
azad yaradclq v cmiyytl onun ball problemlri ox orijinal mddalar v fkirlrl saslandrlr.
Elmi kflr hyatn maddi v mnvi tlblri sasnda ba verir. Lakin bunun sas, yaradcla meyl
didaktik idraka istinad edrk onun vasitsi il yaradlr. Didaktika idrak inkiaf etdirir, tfkkr
mliyyatlarn gclndirir, nitql mntiqi tfkkrn laqli inkiafn tmin edir, yaradclq
qabiliyytlrini inkiaf etdirir. Bu is glck elmi faliyytin sasm qoyur.
Bellikl, mdniyyt v pedaqoqika bir-biri il hrtrfli baldr. Pedaqoqikann obyektini br
tcrbsinin byyn nsil trlmsi, briyytin ld etdiyi maddi v mnvi mdniyytin byyn
nsil mnimstm tkil edir.
Pedaqogika z mstqil obyekti, predmeti, tdqiqat sulu olan bir elm kimi br mdniyytinin,
tcrbsinin trkib hisssin daxildir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1.Mdniyytin mahiyyti nlri hat edir?
2.Pedaqoji anlaylarn mahiyyti.
3.Pedaqoji anlaylarla mdniyytnaslq anlaylarnn mqayissi.

. . . .. . .-. 1997, .76-80.

.. . .,1976.
3
.. , .2978.
2

NCSNT V TRBY
Mlumdur ki, pedaqoqika bir sra dqiq elmlr, mumiyytl, is btn elm sahlri il qarlql
laqddir. Bu pedaqoqikann obyektinin xsusiyytlrindn dour. Bel ki, pedaqoqika br tcrbsinin,
btn elm sahlrinin naliyytlrinin son mumildirilmi nticlrinin, faliyyt sullarnn, maddi v
mnvi, mdniyytin byyn nsl trmk haqqnda elmdir. Bu mnada incsnt d mnvi
mdniyytin sas trkib hisslrindn biri olub byyn nsl trlr. Bu estetik trbiy hminin digr
fnlrin tdrisi vasitsil hyata keirilir. Estetik trbiy byyn nsild, mumiyytl insanlarda estetik
zvqlr, baxlar formaladrr, insanlarn yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirir. Estetik trbiynin sas
v hmiyytli mnblrindn biri incsnt srlri, insanlarn hyat v mitlrind, ictimai hyatda
mvcud olan incsnt elementlridir.
Br yaranandan bri diblr z srlrind incsnti, gzllik nmunlrini trnnm etmi,
insanlarda gzlliy mnasibti snt srlri vasitsil yaratmaa almlar.
nsanlarn formalamasnda incsnt srlrinin rolu haqqnda fikirlr qdim tarix malikdir. Qdim
rq mdniyytinin nmunlrindn biri olan Avestada sntin cmiyytin hyatnda, insanlarn
trbiysindki hmiyytli rolu haqqnda fikirlr verilmidir. Msln, q, Zlmt, Cnnt,
Chnnm anlaylar kainat gzlliyi il yana, hminin ijtimai xlaqi, davran v hrktlrin
gzlliyi kimi d verilmidir. Avesta ya gr hm fiziki, hm mnvi kamillik, cismani v ruhi
gzlliklri xsiyytin znd qoruyub saxlamaq z bir gzllik sntidir.
ncsnt v trbiy, onlarn qarlql laqsi, birinin digrini tamamlamas Avestadan sonrak
abidlrd d rh olunmudur. ncsntin trbiyy tsiri tkc estetik baxmdan gtrlmmidr. Bu
sahd Platonun syldiyi fikir maraqldr. Bel ki, bir trfdn o, insanlarn maddi tminat baxmndan
tcrbi snti incsntdn stn tutur, digr trfdn is insanlarn mnvi chtdn formaladrlmasnda,
trbiysind zrif sntlrin roluna byk hmiyyt verir, onu yksk qiymtlndirir, onu dvlt
hmiyytli msl sayr.
Orta srlrd Azrbaycanda hrt tapm xvan-s-sfa cmiyytinin filosoflar incsnt v onun
nvlrinin insan mnviyyatna tsiri, trbiysindki rolu haqqnda txtlif fikirlr sylmilr. Bunlardan
l Kindi, bn- Sina, bn Rt v baqalarnn incsntin trbiyd roluna dair indi d z hmiyytini
itirmyn qiymtli fikirlri mvcddur. Bu filosoflarn fikrinc incsnt obrazl tfkkrdr. Onlarn
fikrinc insanlarn trbiysind tcrbi sntlr hmiyytli yer tutur. nsann iqtisadi hyat n qdr
hmiyytli rol oynasa da, onlarda myyn mnasibtin formalamasnda incsntin yerini ver bilmz.
ncsnt insanlarn ruhuna, qlin, xlaqna inc, zrif yollarla tsir edir, insanlarn hrkt v
davranlarn gzlldirir, zifin qlbini mhkmlndirir, zalmn qlbini yumaldr.
nsanlarn estetik, mnvi, xlaqi grlrin incsnt srlrinin tsiri onlarn mzmununun
znginliyi v digr tsir imkanlarndan asldr. Zngin mzmuna, ideya saflna malik incsnt srlri
ninki insanlarda bdii zvq, inc hisslr yaradr, hminin insanlarn qli inkiafna, idrakna, tbiti drk
etmsin d tsir edir. draki inkiaf formalama prosesi bir biril qarlql laqddir. nsanlarn qli
inkiaf, xlaq trbiysi v onlarda zruri bacarqlarn formaladrlmas v tkminldirilmsinin sasnda
idrak durur. nsanlar xarici alm gzlliklrini d idrak vasitsil drk edir. Bel ki, tbit v cmiyyt
hadislri, onlarn qanunauyunluqlar tam kild, yni hm d malik olduu gzlliklrl birlikd drk
olunur.
nsann qli trbiysi tbit, cmiyyt v insan tfkkrnn obyektiv inkiaf v dyim
qanunauyunluqlarn drk etm vasitsil ba verir. qli trbiy zehnin inliyi v evikliyin, real
varlq qanunauyunluqlarna ustalqla, seicilikl yanama trzi yaradr, insanlarn tbit qanunlarndan
istifad edrk hm tbitin zn, hm d insan hyatn dyidirmy imkan yaradr. Bu dyidirmd
tbit qanunlar il yana gzllik qanunlar da itirak edir. Bel ki, insan hr bir eyi, gzl - hm znn,
hm d baqalarnn zvqn oxayacaq zriflikd, gzllikd yaratmaa alr. Bunu is tbit v cmiyytdki gzlliyi drk edn, grn estetik zvql insanlar ed bilr. nsanlarda estetik zvqn trbiysi is
tbit v cmiyytdki gzlliklri grmkl brabr onu qiymtlndirmk, thlil etmk v mli ilrini
bu istiqamtd qura bilmkl baldr. Bunun z d idraki prosesdir, yni insann hyat gzllik qanunlar
sasnda drk etmsi, gzllik qanunlar sasnda dyidirmsi prosesidir.
nsanlar estetik ideallar urunda ancaq hyatn estetik qanunauyunluqlarn, onun konkret tzahr
formalarn, gzllik v lvilik, eybcrlik, facililik, komikliyini drk etdikdn sonra mbariz apara bilr,
bel ideallar yaratmaa calar. Bu estetik drk etm, anlatma v mbariz meyllri is ancaq sistemli v
mqsdynl trbiy prosesind hyata keirilir. Mhz trbiy vasitsil kortbii estetik tsirlr
sistemldirilir, smrli v faydal istiqamt ynldilir.

ctimai urun digr formalar kimi incsntin d mnbyi obyektiv gerklik, real varlqdr. nki
insan uru xarici almi ks etdirir, xarici alm gzlliyi olmasa, onun ksi, srti d mvjud ola bilmz.
Trbiy vasitsil insan urunda ks etdiriln, obraz yaradlan gzlliklr is hyatda, insann
tcrbsind yoxlanlr v ttbiq edilir. nsanlar estetik trbiy prosesind real gerkliyin estetik xss v
keyfiyytlrini semyi, trkib hisslrin ayrma v onlar sintez etmyi, varl znn istdiyi kimi
qurma yollarn yrnirlr. Bu yolla insanlar almi daha dolun, zngin kild estetik tfkkrl drk
edirlr.
Musiqi gzl sslrin, tranlrin, tbitdki zrif sslrin ifadsidir. Musiqi insanlarda yksk hval
ruhiyy, adlq hisslri yaradr. Musiqi srlrini dinlrkn insanlara trafdaklar da gzl grnr.
Yaranm n hval ruhiyy istr istmz insan msbt ilr grmy, hrkt v davranlarna
gzllik elementlri daxil etmy hvslndirir.
Rsm, rssamlq is hyat rnglr, boyalar vasitsil ks etdirm, trnnm etdirmdir. Tsviri snt
hyatn btn sahlrini tsvir etm imkanna malikdir. Bu zaman gz grnn v ya grnmyn
hadislr, insanlarn fantaziya v xyallar da tsvir olunur. Bu incsntin btn nvn aiddir. nsann
yaratd bdii obrazlar, rsm, musiqi, heykllr, bdii srlr vasitsil tsviri anlarn estetik zvq il
baldr. ncsntin btn nvlri myyn mnada bir biri il baldr v biri digrinin inkiafna imkan
yaradr. Msln, gzl musiqi insanlarda gzl tbii mnzrlr tsvvr yarada bilir v ya hr hans
gzl tablo, tbit mnzrsin baxan insan hmin gzlliyi drk edib, onun gzlliyinin seyrin dalan
zaman istr istmz beynindn sevimli musiqi tranlri keir. Hm d mnzry uyun musiqi duyulur.
Rssam tbii rnlr vasitsil insanlar n gzl musiqi sslrini eitmy, heykltara yaratd heykl
vasitsil varln canl hrkt v dinamikasn gstrmy nail ola bilr.
ncsnt vasitsil ninki sntin mxtlif sahlri, hminin onlarla ictimai urun mxtlif
formalarnn daxili zv laqsi, qarlql tsiri yaradlr. ncsnt elm, flsf, siyast v xlaqla qarlql
laqd olduu n br tcrbsini drk etmkd, mnimsmkd insanlara kmk edir. Elmlr
yiylnmnin hmiyytini drk etmkd, faliyyt sullarna yiylnmnin tbiti v insanlarn hyatn
gzlldirmdki rolunu anlamaa, z faliyytlrin urlu, gzllik qanunlar sasnda yanama imkan
verir. Bu is mhz urlu trbiy prosesidir. Demli, elmi tfkkr kimi bdii tfkkr d tbit v cmiyyt
hadislrinin drk edilmsind byk imkanlara malikdir. Msln, poeziya v digr srlr vasitsil
insanlar cmiyyt tarixn yanar, mxtlif ictimai iqtisadi qurulularda mvcud olan ictimai iqtisadi
qanunlarla tan olur, ayr ayr dvrlrdki xlaq normalar, mumbri msbt xlaqi keyfiyytlri drk
edirlr. nsanlara ziyan vuran, cmiyyt n mqbul saylmayan keyfiyytlrin nticsi, onun insann xsi
hyatna vurduu ziyan srlr vasitsil grrlr. nsanlar drk edirlr ki, cmiyyt onun zruri hesab
etdiyi xlaqi keyfiyytlr malik olmayan, ksin bu norma v davran qaydalarnn ziddin hrkt
ednlri qbul etmir, bu is hmin xsin mhvin, facisin qtirib xarr. Satirik erlr vasitsil
cmiyytd mvcd olan yriliklri grr, onun sbbini anlayr, bu is onlarda hyat hadislrin dzgn
mnasibt formalamasna sbb olur. Poeziyann digr nvlri insanlarda gzlliyi drk etmy imkan
yaradr, gzlliy saslanan poeziya fiziki myin, hminin myin btn sahlrinin, htta yaradc
faliyytin mnbyin evrilir. A.S.Pukin qeyd etmidir ki, ilham insan qlbinin canl tssratlar qbul
ed bilmk, mfhumlarla dn bilmk qabiliyytidir. Tkc poeziya n deyil, hnds n d ilham
lazmdr. lham n is elm lazmdr. nsanlarn elmi, mdni sviyysi n qdr yksk olarsa, bir o qdr
d mahid qabiliyytin, zngin estetik duyuya, gcl txyyl malik olar.
Alimin elmdn ald estetik zvqn mahiyytini hmin elmin daxili qanunauyunluqlarn drk
etmsi tkil edir. Fikrin gzlliyindn zvq almaq n drin biliy, drk etm qabiliyytin malik olmaq
lazmdr. str elm, istrs d incsnt qneseoloci chtdn eyni kk baldr. Bu zn idrak prosesinin,
txyylnn, insan xyalnn varldan uzaqlaaraq, zn ehtiva etmsind gstrir. nsanlar varl istr
elmi, istrs d bdii kild mnimsyrk hadislrin mzmunu v mahiyytin daha drindn nfuz
etmy, sad mlumatlardan daha mrkkb mlumatlarn mahiyytini amaa alrlar. Elm d, incsnt
d vahid olan maddi almi ks etdirir, ona gr d eyni inikas qanunlarna tabedir.
nsann emosional hisslrinin sasnda tk tk ya v ya hadislr durur. Bu ya v hadislr d
zlrin mxsus xass v keyfiyytlr, rnglr, formalara v s. malik olurlar. Mhz bu frdi xsusi
keyfiyytlr insanlarn txyyl, xyal v qlin daha tez v drin tsir gstrirlr. Myyn qruplara
daxil olan yalarn, hadislrin n qdr mumi chtlri olsa da, onlar bir birindn frqlndirn xsusi
keyfiyytlri mvcddur. Mhz bu keyfiyytlr mzmunun daha drindn drk olunmasna imkan yaradr.
Bdii obrazlar is eyni qrupa mxsus olan frdilrdn mumildirilmi frdiy kesmk saysind ba
verir. Bu frqlndirm onun xas olduu btn xsusiyytlrl yana, onu baqalarndan frqlndirn
xarakterik xsusiyytlri d znd ks etdirir. Bu is bdii obrazn spesifik xsusiyytidir, yni bdii obraz
ks etdirdiyi varln n frdi, n sciyyvi chtlrini d ifad edir. Bu is insanlarn estetik hisslrinin,

bdii txyyl v dnyagrnn formalamasnda hmiyytli rol oynayr. Estetik trbiy insann
ahngdar formaladrlmas prosesinin trkib hisslrindn biridir. Estetik trbiy prosesind estetik
vasitlrl(musiqi, tsviri snt v s.) yana estetik idrak, estetik hycan v s. estetik tlbat da hmiyytli
yer tutur. Hyatn estetik keyfiyytlrinin oxchtliliyi estetik idrakn, estetik hycan v tlbatn
xarakterind zn gstrir. nsann musiqini gz il deyil,qula il dinlyib drk edir, ondan zvq alr,
rsm tablosunu qula il deyil, gz il grr, drk edir, mnimsyir v bu yolla da onu znn
dnyagrn daxil edir. Hr insann znmxsus estetik tlbat onun dnyagrn uyun tlbatnn
dnilmsi mvafiq estetik vasitlrin tlimindn asldr. ncsntin mxtlif nvlri zr tlbatlarn
faliyyti myyn tcrbi tlbat v zrurt sasnda inkiaf edib tkmillir, daha insani v tkmillmi
hiss zvlri yax mahidi olur, daha ox v seici grr, hyat gzlliklrinin tzahr formalarnn
arxasnda gizlnn daxili mzmunun estetik mnasn se v aydnladra bilir. nsann hiss zvlrinin
fizioloji v estetik mnada inkiaf v kamilliyi estetik mnimsm v bdii faliyytin n mhm rtidir.
Mhz hr bir frdin subyektiv hissi xsusiyyti, zn mxsus mkmmlliyi insann hyata daha drindn
nfuz etmsin, gzllik qanunlar sasnda gzlliyin yeni yeni formalarnn yaradlmasna kmk edir.
Estetik qiymtlndirmd subyektiv chti yalnz hiss zvlrinin inkiaf drcsi il mhdudladrmaq
dzn olmasa da, bu mhm amilin rolunu unutmaq olmaz. Estetik mnimsm, qavrama, drk etm,
hycanlandrma, qiymtlndirm prosesind hiss zvlri qarlql laqd faliyyt gstrir. Msln, rsm
srlrinin drk edilmsind grm duyular il yana eitm duyusu v insann hyat tcrbsi d fal
itirak edir. nsann estetik chtdn ahngdar inkiaf v trbiysi hminin onun hiss zvlrinin ahngdar
inkiafn v trbiysini tlb edir.
Estetik hissin konkret bir sahsinin inkiaf digr chtlrin inkiafna da tsir gstrir. Msln,
musiqinas, bstkar hminin tbit gzlliklrini, rsm srlrini d drk edir, sevir, ondan ilham alr.
Bunu incsntin digr nvlrin d aid etmk olar. Estetik v bdii mnimsm zaman insann btn hiss
zvlri itirak edir, zlrin gr mhm rol oynayrlar. Mxtlif hiss zvlrinin estetik mnimsmsind
itirak drcsi bu hiss zvlrinin inkiaf drcsindn, idrak prosesinin xarakterindn xeyli asldr. Estetik
qavramaya v estetik trbiy hminin insanlarn ictimai-iqtisadi vziyyti d tsir gstrir. Ehtiyac iind
yaayan insanlar n gzl tbit hadislrini, bdii lvhlri qavramaq, grmk, ondan hzz alma
iqtidarnda olmurlar. Ona gr d mxtlif siniflrin, mxtlif tbqli insanlarn estetik baxlar da
mxtlif olur.
Estetik tlblr, bdii v estetik yaradcla mnasibtd insanlarn dnyagr d hmiyytli yer
tutur. Dnyagr insanlarn traf alm haqqndak biliklr sistemini, insanlarn onlar hat edn alm
mnasibtlri sistemini hat edir. Estetik yaradclqda, tbit, mit, faliyt estetik yanamada
dnyagr hmiyytli yer tutur. Sntkarn sri myyn mnada onun dnyaya baxnn nticsidir.
Bdii tfkkr varl znmxsus kild ks etdirmkl yana, hminin bu ks etdirm prosesind
sntkarn srind onun mnasibtlrini d z xarr. Demli hr sntkarn srind obyektiv hyat
hadislrinin tsviri il yana, onun bilavasit dnyagr d ks olunur. Ona gr d hyat dzgn baa
dn hr sntkar z srlrind tsvir etdiyi bdii ideyan n qdr gcl v zngin verrs, onun srinin
insanlara bdii tsiri d o qdr dzgn v gcl olar.
Mxtlif snt srlri insanlara, onlarn xlaqna mxtlif kild tsir gstrir. Ona gr d byk
sntkarlar z srlrind ictimai ideyalar, xlaqi qaylri, bdii obrazlarla hyat hadislrinin xarakterini
tipikldirilmi, frdildirilmi bdii vasitlrl ab gstrmy almlar v alrlar.
Qdim yaradcln n mhm qaylrindn biri mnvi gzlliyin incsntd tcssmdr.
nsanlarn yksk mnvi, estetik amillar ruhunda trbiysin snt srlrind insanlarn ncib mnvi
hrktlrinin bdii mumildirilmlr sviyysin qaldrlmas da hmiyytli drc d tsir gstrir.
ncsntin hyatiliyi onun xlaqa, insanlarn mnviyyatna tsiri il myyn edilir.
ncsnt insanlarn mnviyyatna trbiylndirici tsir gstrmkl yana, hminin onu estetik v
ictimai mvqedn qiymtlndirir, onlarn faliyyt v davranlarn bu gzllik baxmndan tqdir v ya
tnqid edir. Gzllik v mnviyyat, etik v estetik anlaylar hyatla, incsntl eynilik tkil etmir.
Gzllikl mnviyyat anlaylar arasnda hm kmiyyt, hm d keyfiyyt frqlri mvcuddur. Gzllik
daha geni anlay olub, mnviyyatda mvcud olan gzlliklrl yana tbit v cmiyytdki gzlliklri
d hat edir. Tbii gzlliklr is mnvi keyfiyytlr malik deyildir. Ona gr d, gzl olan hr ey
mnviyyata tsir edrk onu daha da znginldirir; mnviyyat inkiaf prosesind yeni xass v
keyfiyytlr ksb edir; mnvilik tcrbi, hyati faliyytd gzlliy tsir edir, yeni gzllik nmunlri
yaradr. Bunu Azrbayjann ifahi v yazl dbiyyatnda, folklorunda daha canl kild grmk olar.
Mnviyyatn tcrbi faliyyt vasitsil gzlliy tsiri daha hyati hmiyyt malikdir. F.Bekon
(ingilis materialisti) xlaq irad - istk v mk faliytinin mna v mahiyytindn istifad edrk
mnvi faliyytin roluna xsusi qiymt verirdi. Bekona gr, dnc insann myyn qrara glmsin

kmk edir. Hr iki faliyyt prosesind txyyl mhm rol oynayr. nki txyyl hr iki sah arasnda
vasiti v keirici kimi x edir, hr iki trf xidmt edir. Txyyl qbul etdiyi hissi obrazlar
dnjy verirs, qil z qrarn vermzdn vvl onlar seib tdqiq edir v bundan sonra yenidn
txyyl qaytarr. Cnki azadlqdan vvl gln txyyl z mhz bu iradni oyadr v bir szl hm
dnc, hm irad n xsusi silah rolunu oynayr. Onun fikrinc insan faliyyti qil, emosional, mnvi
amillrin tsir gstrdiyi bel bir mnzrdn yaranr: duyu - txyyl - qil, txyyl - irad - faliyyt.
Demli txyyl, o cmldn bdii txyyl mli faliyytin hyata keirilmsind byk
hmiyyt malikdir. iller gr mnvi borcun hyata keirilmsind estetik amillr son drc
hmiyytlidir. Mnvi borcun hyata keirilmsindn insan byk hzz v zvq alr. Bu is mnviyyatn
znn incliyi v gzlliyindn dour. Mnvi gzllik v inclik is insann hissi tbiti il xlaqi
vziflri arasndak hmahnglikdn yaranr. Bu is hmi mvcud olmur. Bel hallarda insan borc
namin znn hissi tbitini qurban verir. Bu zaman incliyin yerini lyaqt tutur. Demli, mnvi
hrkt z inkiafnda daim yeni yeni estetik hallar v keyfiyytlr ksb edrk, insann estetik
hycannn obyektin cevril bilr. Buradan da bel xr ki, estetik hyacan mnviliyin, xlaqiliyin
myyn drcsindn, xass v keyfiyytindn dur. Estetik hzz ver biln hr mnvi hrkt is z
tbiti etibaril xlaqmz olmaldr. Lakin msbt xlaqi hrkt hmi estetik hycan doura bilmir.
Msln, masir fhlnin faliyyti estetik maraq dourmur, bu maddi maraqdr.
xlaqi hrktlr o zaman estetik sviyyy qalxr ki, onlar qhramanlqla, radtl bal olsun. He
ndn qorxmayan, hr bir mqavimtin, tinliyin qarsn ala biln, yaradc insanlarn mnvi hrktlri
estetik zvq yaradr. Masir incsntin n mhm vziflrindn biri xlaqi v estetik chtlrin vhdti
v dialektikasnn btn znginliyi v dolunluunu bdii frdi obrazlarla amaqdan ibartdir. Bunun
byk ictimai hmiyyti vardr.
nsanlarn ideya estetik, xlaq trbiysind incsntin btn nvlri dbiyyat, musiqi, rssamlq,
teatr, kino v s. kimi nvlri byk hmiyyt ksb edir. Azrbaycan diblrinin, musiqinaslarnn,
rssamlarnn yaratd srlr bu baxmdan xsusil hmiyytli v dnya hrtlidir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1.ncsntin xlaqi grlrin tbliind rolu.
2.ncsntin nvlri v trbiy.

TRBYNN MQSD
V TRKB HSSLR
stniln faliyytd, myyn mnada, mvffqiyytin sasn mqsd aydnl tkil edir. Aydn
mqsd hr bir iiy, istniln sahd faliyyt gstrn iini smrli v dzgn tkil etmy imkan
verir. Pedaqoji prosesd d mqsd aydnl byk hmiyyt ksb edir.
Bu mqsdlr is cmiyytin xsiyyt formaladrlmas iin verdiyi tlblr sasn myyn edilir.
Klassik v masir pedaqoqlar xsiyyt formaladrlmas prosesind mqsd aydnlna yksk qiymt
verirblr. Msln K. D Uinski mqsd aydnln pedaqoji prosesin birinci v sas mslsi hesab edirdi.
Onun fikrinc trbiynin mqsdi ictimai v xalq mnafeyini stn tutan, hqiqt, dorulua, xeyrixahlqa
can atan, btn insanln mnafeyini xalqnn v znn mnafeyi il birldirmyi bacaran hqiqi insan
yetidirmkdir. (K.D.Uinski, seilmi pedaqoji srlri, Azrnr, 1953, s111)
Praqmatizm nmayndlrindn biri, Amerika pedaqoqu D. Dyui iddia edirdi ki, eyni zamanda paralel
kild hm mqsd, hm d trbiy prosesi mvcuddur. Onun fikrinc trbiy inkiafdr v o, he bir
xarici tsir tabe deyildir. Bununla da o, trbiy prosesini elmilik, obyektivlik v mqsdynllkdn
mhrum edirdi. O frdi trbiyy daha ox stnlk verirdi.
D.Dyuinin davamlar masir proqmatistlr iddia edirdilr ki, mnlik iddias il doulmu hr ks
xarici tsir qar ks tsir gstrir, o zn yaradclqda tsdiq edir. ksin, xaricdn gstriln trbiyvi
tsirlr insanlardak mstqilliyi, qabiliyyti bour, onun z xmasn, inkiafn lngidir.4
Mhur Azrbaycan dibi A. Bakxanov hr eydn vvl trbiynin mqsdini myynldirmy
yksk qiymt vermidir. Onun fikrinc trbiynin mqsdi hqiqi insan yetidirmkdir. O, xlaq v qli
trbiyy daha ox stnlk verirdi. Trbiynin digr trkib hasslrini d xlaq trbiysinin trkib
hisssind (estetik, fiziki, mk v s) verirdi.
O, xlaq trbiysin nzaktlilik, tvzarkarlq, smimilik, doruuluq, dzlk, diqqtlilik, dnrk
danmaq v hrkt etmk, srbstlik, zntnqid, tmkinlilik, ehtiyatllq, mksevrlik, v s kimi siftlri
aid edirdi.
Trbiynin mqsdi cmiyytin obyektiv inkiaf qanunlar sasnda myyn edilir, mhsuldar
qvvlrin inkiaf il rtlnir, onunla brabr dyiir.
ctimai iqtisadi qurulu dyidikc trbiynin mqsdi d dyiir. Ona gr mxtlif ictimai iqtisadi
qurulularda trbiy d mxtlif mqsdlri yerin yetirmidir.
Masir dvrd inkiaf etmi demokratik lklrd trbiynin mqsdi hrtrfli tnktaf etmi insanlar
yetidirmkdn ibartdir. Hrtrfli insan ideal mxtlif dvrlrd insanlar dndrm, bu is z ksini
xalqlarn yaradclnda dvrn mtfkkirlrinin srlrind tapmdr. Hrtrffli inkiaf etmi insan
ideal mxtlif xalqlarn hm yazl, hm d iffahi xalq dbiyyatnda ks olunmudur. Xalq yaradclnda
tsvir ediln bu qhrmanlar fiziki chtdn salam, gzl, xlaq tmiz, mrd, qorxmaz, dykn, xalqn
v vtnini sevn xslr kimi verilmidir, vsf edilmidir.
Zaman kedikc hrtrfli inkiaf etmi xsiyyt ideal reallam, gndlik tlbata evrilmi, zruri
hyat keyfiyytlr kimi formaladrlmaa balanmdr.
Hrtrfli inkiaf etmi xsiyyt tlbi masir dvrd cmiyytin pedaqoji proses qarsnda qoyduu
sas tlbdir. Bu tlb uyun olaraq trbiy, tlim thsilin insan formaladrlmas iinin mqsdlri
myyn edilir. Azrbaycanda trbiynin mqsd v vziflri Azrbaycan Respublikasnn Thsil
Qanununun 9-cu maddsind z ksini tapmdr: drin v hrtrfli biliy, bacara, praktik hazrla,
yksk mdniyyt, msuliyyt hisssin, mtrqqi dnyagr malik olan v onu daim inkiaf
etdirmy alan xsiyyt formaladrmaq: soykkn, Azrbaycan xalqnn azadlq v demokratiya
nnlrin bal olan, xalqnn milli, xlaqi, humanist, mnvi v mdni dyrlrin drindn yiylnn,
onu qoruyan v daim inkiaf etdirn, ailsini, milltini, Vtnini sevn v daim ucaltmaa alan,
mumbri dyrlr yiylnn, insan hquqlar v azadlqlarna hrmt edn, mstqil v yaradc
dnn, biliyin, yksk xlaqi v mnvi keyfiyytlrin, demokratikliyin gr dnyann n qabaqcl
lklrinin vtndalar sviyysind dura biln salam yurddalar yetidirmk v bununla yksk
sivilizasiyal cmiyyt qurmaa, azrbaycan dnyann n inkiaf etmi demokratik dvltlrindn birin
evirmy qadir olan nsan trbiy etmkdir. Bu deyilnlr istinad edrk demk olar ki, Azrbaycan
Respublikasnda trbiynin mqsdi hrtrfli inkiaf etmi xsiyytlr yetidirmkdn ibartdir.
Hrtrfli inkiaf etmi xsiyyt dedikd yuksk intelektual sviyy malik, zruri xlaqi
keyfiyytlr yiylnmi, istehsaln sas sahlri hqqnda myyn biliklr v mk vrdilrin malik,
gzlliyi sevmyi, qiymtlndirmyi bacaran, yaad dvrn ictimai-siyasi hadislrin obyektiv qiymt
4

(., .., ..). .,1976.

vern, dvlt v xsi hquqlar haqqnda elmi mlumata malik, onu mdafi ed biln mbariz insanlar
nzrd tutulur.
Trbiynin bu mqsdin mvafiq trkib hisslri myyn edilir. Bunlar aadak kild
qrupladrmaq olar:
1.
qli thsil v elmi dnyagr formaladrlmas
2.
xlaq trbiysi
3.
mk trbiysi
4.
Estetik trbiy
5.
Fiziki trbiy
6.
Hquq trbiysi
7.
deya-siyasi trbiy
8.
Ekoloji trbiy
qli thsil v elmi dnyagr formaladrlmas byyn nslin, mumiyytl insanlarn tbit,
cmiyyt v insan tfkkrnn obyektiv inkiaf qanunlar haqqndak elmi mlumatlara yiylnmni hat
edir. Bu prosesd byyn nsil sistemli thsil mssislrind mxtlif tdris fnlri vasitsil zruri
biliklr yiylndirilir v onlarda bu biliklr mvafiq bacarqlar, vrdilr formaladrlr. Mnimsdiln
hmin biliklr, elmi mlumatlar sasnda hyata bax formaladrlr, dnyagr yaradlr. Belki,
elmlrin sasna yiylndikc trbiy olunanlarda tbit hadislrin, tbii mczlrin saslarna aid elmi
mnasibt yaranr, bu is onlarda dzgn obyektiv dnyagr yaranmasna sbb olur.
Byyn nslin zruri elmi biliklr yiylnmsi hm d ictimai-iqtisadi tlbdir. Bu tlb cmiyytin,
ictimai-iqtisadi quruluun pedaqoji proses qarsnda qoyduu sas vzifdir. Ona gr d mxtlif ictimaiiqtisadi qurululu cmiyytlrd trbiy mqsdi d mxtlif olmudur. Buna sbb hm d mhsuldar
qvvlrin inkiaf sviyysi, elmi-texniki trqqinin vziyyti olmudur. Masir yksk elmi-texniki inkiaf
sviyyli dvltlrd thsilin myyn dvr mcburidir. Bu insanlarn, xsusn d yeniyetm v gnclrin
yaad cmiyytin sas iqtisadi inkiaf sviyysin cavab ver bilck vziyyt hazr olmas tlbindn
irli glir. Elmi mlumatlara yiylnm, intellektual inkiaf hr bir xs hyatda, quruculuq iind fal
itirak etm, tbit v cmiyyt hadislrin obyektiv qiymt verm, myini v hyatn dzgn qurma, z
yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirm v s. bu kimi imkanlar verir. nsanlar hyat v faliyytlrinin
mxtlif dvrlrind elmi mlumatlara yiylnm zruriyyti qarsnda qalrlar. Bu istehsalatn v xalq
tsrrfatnn digr sahlrindki elmi yeniliklrin tdbiqi il bal olur.
mk trbiysi v politexnik thsil byyn nslin, mumiyytl insanlarn mk faliyytin hm
nzri hm d tcrbi nqteyi nzrdn hazrlanmasn hat edir. mk trbiysi myin elmi saslar,
onun elmi tkili haqqnda sistemli mlumatlar verir, zruri mk bacarq v vrdilri, my, mk
adamlarna, z mk faliyytin mnasibt formaladrr. Bu proses hm xsusi drslr, mxtlif tip
mllr, hm d ayr-ayr fnlrin tdrisi vsitsil hyata keirilir. Bu yolla insanlara onlarn yaamas
n mk faliyytinin birinci sas rt olduu drk etdirilir. Bu i mktbdnkanar trbiy
mssislrind, mdniyyt mssislri v digr trbiy mssislrind mxtlif tipli almalar,
tdbirlr, drnklr vasitsil d hyata keirilir. Mdniyyt mssislrind mxtlif texniki drnklrd
istehsalatdak yeniliklr, texniki yeniliklr aid elmi mlumatlar verilir., hm d yeni mk bacar v
vrdii formaladrr. Azrbaycan mtfkkirlrinin srlrind mk trbiysin, myin insann
formalamasnda oynad rola yksk qiymt verilmidir. Bu Nizami Gncvi srlrind xsusil geni
verilmidir. Nizaminin fkrinc chnnmd mkl mul olmaq cnntdki mksiz hyatdan
yaxdr.
Politexnik thsil byyn nsli, thsil alan xslri istehsaln sas prinsiplri il tan edir, onlarda n
sad mk altlri il rftar etm bacar formaladrr. Politexnik thsil trbiy olunanlara urlu pe
semy, zehni biliklri il mli faliyytlrini laqlndirmy, pelrini istdiyi vaxt dyimy, elmitexniki yeniliklri iin ttbiq etmy imkan verir. Politexnik thsil sistemli thsil mssislrind ayrca
fnn klind tdris edilmir. O, mxtlif fnlrin tdrisi prosesind hyata keirilir. Politexnik thsil pe
thsili il d qarlql laqddir.
Pe thsili xsusi gimnaziya, seminariyalar, litseylr, texnikum v s. orta-ixtisas mssislrind
istehsal v xalq tsrrffatnn mxtlif sahlrind ala bilck xslr formaladrr. Ali thsil
mssislrind is yksk ixtisasl, ali hazrlql, hrtrfli inkiaf etmi v myyn sah zr formalam
yksk ixtisasl xslr hazrlanr.
xlaq trbiysi byyn nsl cmiyytd mvcud olan xlaq normalar, davran qaydalar, onlarn
mahiyyti haqqnda nzri mlumatlar vermk, mvafiq xlaqi adtlr formaladrmaqdan ibart uzun
mddtli bir prosesdir. xlaq trbiysi vasitsil byyn nsil zruri xlaqi anlaylar mnimsyir, xlaqi
keyfyytlr yiylnir, bri v sosial birgyaay normalar il tan olur. Bu prosesd onlarda

cmiyyt, insanlara, aily, hr ksin z-zn mnasibti formaladrlr. xlaq trbiysi demk olar ki,
insann mrnn sonuna qdr davam edir. nsan hyatnn myn dvrndn sonra xlaqi keyfiyytlr
formaladrlmas ii mktbdnkanar trbiy, mdniyyt v digr mssislrd icra edilir. Bu
mssislrd aparlan trbiy tdbirlri cmiyytin aktual trbiy problemlrin hsr edilir.
Yni ayr-ayr istehsal sahlrinin tlb etdiyi zruri xlaq mnasibtlrin tcrbi chtdn mahiyyti
alr, insanlar arasndak rsmi i, etik v s. mnasibtlrin istehsala, kollektivin faliyytin tsiri izah
edilir. Digr trfdn cmiyytdki dyiikliklrl laqdar olan yeni mnasibt, yeni vziyytd iilrin v
digr xslrin riayt etmli olduqlar qayda v normalar izah edilir. Msln, sahibkarla istinad edn
cmiyytd yeni istehsal i mnasibtlri meydana xr. Bu is insanlardan faliyyt yeni mnasibtl
yanama tlb edir. Bel ki, vvllr sosial yarlar qarlql yardm v kmy saslanrdsa indiki
istehsal rqabt istinad edir. Rqabt is hr bir ii iini yax, elmi saslarla, keyfiyytli qurmaa, i v
kollektiv daxili normalara ciddi riayt etmy mcbur edir. ks halda ii isiz qala bilr. Bu yeni tlb
tlim-trbiy mssislri il yana mdniyyt v incsnt mssislrind d insanlara izah edilir,
mnimsdilir.
Fiziki trbiy fiziki chtdn salam, bdnc mhkm, evik, dzml, mk qabiliyytli xsiyytlr
yetidirmy xidmt edir. Fiziki trbiy vasitsil hminin insanlarda msbt iradi keyffiytlr d tkkl
tapr. Fiziki trbiy insanlar Vtni mdafi etmy hazrlayr. Bunun n tlim mssislri xsusi
proqram sasnda faliyyt gstrir. Fiziki trbiy hminin qli inkiaf vasitsidir. Bel ki, fiziki chtd
zif v nqsanl insanlarn qli inkiafnda da atmamazlq v ya nqsanlar mvcud olur. Bu nqteyi
nzrdn H. Zrdabi fiziki trbiyni hrtrfli v harmonik xsiyyt formaladrmann sas rtlrindn biri
hesab edirdi. Onun fikrinc, fiziki trbiy qli v xlaq trbiysinin mvffqiyytl hyata keirilmsi n
mhm hmiyyt malikdir.
Grkmli fransz pedaqoqu P. F. Lesqaft da fiziki trbiyni yksk qiymtlndirmi, onu irad v
xarakterin formalamasnda xlaq trbiysind qli qabiliyytlri, fikri falln bdii zvqlrin
yaranmasnda, trbiysind mhm amil, vasit hesab etmidir.5
Estetik trbiy insanlar gzllik almin yaxnladrr, estetik zvqlr yaradr, gzlliyi grm,
qavrama, drk edrk qiymtlndirm bacar formaladrr, yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirir.
Estetik trbiy insanlarda gzl hisslr yaratmaqla onlar hyata gzllik nsrlri daxil etmy thrik edir.
Trbiynin digr trkib hisslri kimi estetik trbiy d xlaq, qli, fiziki, mk, hquq v s. kimi
keyfiyytlrl qarlql laqddir.
Hquq trbiysi d trbiynin trkib hisslrindn biridir. Hquq trbiysi vasitsil insanlar hquqi
biliklr yiylnir cmiyytd mvcud olan hquq normalar, onlarn mahiyyti, hquqi pozuntularnn
konkret nticsini yrnirlr. nsanlar cmiyytd vtndan hquqlar haqqnda zruri biliklr
yiylnirlr. Hquq trbiysi vasitsil trbiy olunanlarda cmiyytd mvcud huquq normalarna
mnasibt formaladrlr.
deya siyasi trbiy d hrtrfli xsiyyt formaladrlmas iinin mhm chtlrindn biridir.
deya siyasi trbiy vasitsil ictimai-siyasi hadislr obyektiv yanama v qiymtlndirm bacar
formaladrlr.
Bu yolla yeniyetm v gnclrd dzgn mnasibt, yksk hval ruhiyy, mbarizlik, dzgn,
obyektiv ictimai-siyasi mvqe trbiy olunur. deya siyasi trbiy tlim prosesind mxtlif fnlrin tdrisi
prosesind hminin sinifdn v mktbdnknar tdbirlr vasitsil alanr. deya siyasi trbiy iind
mdniyyt mssislri, dbiyyat v incsnt, ktlvi informasiya vasitlri hmiyytli yer tutur. Hmin
vasitlrl insanlar mvcud ictimai-siyasi hadislrin mahiyyti il tan olur, siyasi cryanlar, partiyalarn
yaranma raiti, sbbi, mqsdi, prinsiplri il tan olurlar. Siyasi hadislrl kortbii v urmuz qoulma
hallarn thlil edrk, siyasi siyasi hadislrin mahiyyti haqqnda mqayislr apararaq, hm siyasi
biliklr yiylnirlr, hm d bu hadislri dzgn qiymtlndir bilirlr. Bu is onlarda fal hyat
mvqeyi, urlu ictimai-siyasi mnasibt formaladrr.
Trbiynin trkib hisslri bir-biri il qarlql laqddir v bunlar eyni zamanda qarlql vhdtd
hyata keirilir, formaladrlr.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Trbiynin ictimai iqtisadi inkiafdan asll.
2. Trbiy mqsdlrin tarixi yanama.
3. Masir insanlara veriln tlblr.

. ., , 1964, .386.

QL THSL V ELM DNYAGRN FORMALADIRILMASI

xsiyyt formaladrman mhm v sas trkib hisslrindn bir d qli thsil v bu sasda elmi
dnyagr formaladrlmasdr. qli thsil vasitsil insanlar tbii v ictimai hadislrin ba verm
qanunauyunluqlarn drk edirlr. Onlarn beynind maddi almin, obyektiv gerkliyin elmi mnzrsi
yaradlr. Bu yolla insanlara tbit, cmiyyt v insan tfkkr haqqnda zruri biliklr verilir. Bu biliklr
istehsal prosesi il laqlndirilir. Bellikl d byyn nsl drk olunmu obyektiv gerklik qanunlarndan
cmiyytin v xsiyytin xeyrin istifad yollarn yrnirlr. qli thsil sistemli kild d tdris
mssislrind aparlr. Byyn nsl mxtlif fnlrin tdrisi prosesind mxtlif tbit hadislrinin
mahiyytini yrnir, yrnilmi biliklr mvafiq bacarq v vrdilr yiylnirlr. qli thsilin aadak
vziflri mvcuddur:
- byyn nsli bilik, bacarq v vrdilrl silahlandrmaq;
- hsil alanlarn zehni biliklri v intellektual sviyylrini inkiaf etdirmk;
- zehni mk mdniyyti formaladrmaq;
- qli biliklr mstqil yiylnm bacarqlar formaladrmaq;
- byyn nsld, btn thsil alanlarda znthsil maraqlar yaratmaq;
- thsil alanlar istehsaln elmi saslar il tan etmk;
- elmi mlumatlara urlu mnasibt formaladraraq yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirmk;
- mnvi znginlik yaratmaqla, elmi dnyagr formaladrmaq.
Elmi mlumatlara yiylnmi hr bir adam quruculuq iind daha fal itirak edir, z faliyyytini elmi
saslar zrind qurmaa alr, yaradclq gstrir. Bu hminin masir mrkkb istehsal prosesinin,
inkiaf etmi snayey saslanan cmiyytin z vtndalarna verdiyi tlblrdir. Yni cmiyyt qli thsil
qarsnda mvcud snayeni idar ed bilck, xalq tsrrfatnn mxtlif sahlrind ala bilck yksk
intellektual sviyyy malik xsiyytlr yetidirmk tlbi qoymudur.
qli thsil mnvi znginlik yaratmaqla xlaqi safln da sasn qoyur. Biliklr yiylnm prosesin
d insanlar hm d ncib xlaqi keyfiyytlr yiylnirlr. Bu prosesd insanlarn zn, z gcn inam
yaranr, bu inam is tbbskarlq v yaradclq meyllrinin yaranmasna sbb olur.
qli thsil zehni qabiliyytlrin, idrak proseslrinin, xsusn d tfkkrn inkiafna imkan yaradr.
Daha dorusu, qli thsil prosesi insanlarn psixi proseslrinin inkiaf etdirilmsinin sas vasitsidir.
Biliklr yiylnm birbaa idrak prosesidir. Materiallarn mnimsdilmsi zaman thlil trkib, mqayis
kimi tfkkr mliyyatlarnda istifad edilir ki, bu da idrak inkiaf etdirir. Hr yeni yrdiln materialn
vvlki mlumatlarla laqlndirlmsi, anlaylar yaradlmas, tfkkrl yana hafizni d inkiaf etdirir.
Material ixtiyari v davaml diqqt sasnda yrnilir. Diqqtin uzun mddt yrniln obyekt zrind
cmldirilmsi onu hm d inkiaf etdirir, material mnimsm, drk etm, yrnm arzusu, meyli iradi
grginlik, zn mcburetm sasnda ba verir ki, bu da iradni mhkmlndirir v inkiaf etdirir.
Mnimsnilmi materialn rhi, baqalarna atdrlmas nitqi inkiaf etdirir v s. Grndy kimi biliklr
yiylnm insanlarda psixi hadislri, idrak proseslrini smrli kild inkiaf etdirir.
Biliklr yiylnrkn byyn nsil v mumiyytl yrnnlr tbit, cmiyyt v insan
tfkkrnn inkiaf qanunlar haqqnda dzgn elmi mlumatlar mnimsyirlr.
Tbii v ictimai hadislrin ba verm sbblrini yrnirlr. Bu is onlarda elmi dnyagr
formaladrman sasn qoyur. Elmlr yiylnmi insanlar nadanlq v xurafatdan uzaq olur, tbit v
cmiyyt hadislrin obyektiv, real mnasibt bslyirlr. Elmi dnyagr malik olan hr ks onun
trafnda ba vern hadislri thlil ed bilir, siyasi-ictimai hadislr dzgn qiymt verirlr. Elmi
dnyagr xsin tutduu mvqe v vziyytdn asl olmayaraq, mvcud cmiyyt, traf alm
hadislrin obyektiv elmi mnasibtlr sistemidir. Bu mnasibtlr insanlarn baxlar v qidsi klind
tzahr edir. nsanlarn traf alm hadislrin ilk mnasibtlri baxlar kimi x edir. Bu baxlar
getdikc insanlarn davran v hrktlrind mhkmlnrk qidy evrilir. Baxlarn yaranmas v
tzahrnd intellektual sviyy hmiyytli yer tutur. Belki, intellektual sviyysi yksk olan insanlar
ictimai-siyasi v tbit hadislrin elmi nqteyi-nzrdn, elmi saslara istinad edrk yanar. Bu is
onlarda elmi baxlar formalamasna sbb olur.
Dnyagr biliklr sasnda yaranr, lakin bilik deyildir. Bu inanlm biliklrin hyata keirilmsidir.
Dnyagr elmi biliklrl yana znd qid, bax v davrn da birldirir. Elm, baxlar, zruri
xlaqi hrkt v davranlar vhdt halnda dnyagr yaradr. Vahid v hrtrfli dnyagr malik
xslr is btn hadislr istr tbit istrs d cmiyyt hadislrin eyni obyektiv mvqedn yanar.
Hadislr yanama trzin gr mxtlif dnyagrlr mvcud olmudur. Mtrqqi-mrtce;
materialist-idealist; metafizik-materialist v s.

Elmi dnyagr malik insan faliyytind elmi mddalar rhbr tutur, tbit v cmiyyt
hadislrini thlil edrk obyektiv qiymtlndirir, hr hans bir faydal mkl mul olur, isizlik v
faliyytsizliy qar xr, optimist v mbariz olur, z zrind mntzm alr, lazm gldikd zn
trbiy v znthsill mul olur.
nsanlarda elmi dnyagrn sas hl kiik yalarndan qoyulur. Bu sistemli tlim mssislrind
ki, tlim prosesind tlim-trbiy prinsiplrin riayt etmkl ayr-ayr fnlrin tdrisi prosesind hyata
keirilir. Tbii v dqiq elmlrin tdrisi prosesind tbitin sirlri alr, humanitar fnlrin tdrisi
prosesind is cmiyytin inkiaf qanunlarn mahiyyti drk edilir v s. Materiallarn tdrisi prosesind
sas qoyulan elmi dnyagr sinfdnkanar tdbirlr vasitsil mhkmlndirilir v inkiaf etdirilir.
Dnyagr formaladrlmas ziddiyytli prosesdir. Onun formalamasna mxtlif alimlr insanlarn
zlrinin malik olduu hrkt v davranlar da tsir gstrir. Ona gr d dnyagr uzun mddt
formalar. Bu proses tlim mddti bitdikdn sonra insanlarn faliyyti zaman da davam edir. Buna gr
d insanlarda elmi dnyagrn formaladrlmasnda mdniyyt mssislri, KV v faliyyt
mssislrind aparlan tlim-trbiy ii tdbirlri hmiyytli rol oynayr.
Bu mssislrd aparlan trbiyvi ilr cmiyytin trbiy proqram xsiyyt formaladrlmas iin
veriln tlblr sasnda qurulmaldr.
Mstqil i n sual v taprqlar.
1. qli thsilin mahiyyti.
2. Bilik v dnyagr.
3. Dnyagrn formalama mrhllri.

XLAQ TRBYS
xlaq trbiysi hrtrfli xsiyyt formaladrlmas iinin mhm trkib hisslrindn biridir.
nsanda xlaqi keyfiyytlrin formalamas v tkmillmsi hyat boyunca ictimaiiqtisadi tlblrdn
asl olaraq, mk v baqa insanlarla nsiyyt prosesind mrnn sonuna qdr davam edir. Bu proses
hminin insann znn hyat movqeyi, cmiyyt mnasibti, hrkt v rftarlar da tsir edir. xlaq
trbiysi trbiycinin byyn nsil, trbiy olunanlara aslanacaq zruri xlaqi
keyfiyytlrin
mqsdynl v mtkkil aparlmas, xlaqi hisslrin mnasibtlrin yaradlmas, davranlarn
formaladrlmas prosesini hat edir.
nsann xlaqi keyfiyytlri, onun daxili alminin tzahr kimi meydana xan davranlarn
formalamas mrnn sonuna kimi davam edir. nsan xlaqi keyfiyytlri il birlikd hazr kild
doulmur. Onda formalaan insanprvrlik, dzlk, doruuluq, pislik, tnbllik, mk sevrlik kimi baqa
keyfiyytlr ona tsir edn kortbii v urlu trbiyvi tsirlrin, cmiyytin gstrdiyi tsirin nticsi
kimi meydana xr. nsanlarn xlaqi keyfiyytlri thlil edilrkn xlaql, yksk etikal, mdni
xlaql, xlaqsz kimi anlaylardan istifad edilir.
xlaq trbiysi baza kimi etikaya istinad edir.
xlaq insanlar arasnda yaranm tcrbi etik qaydalar, normalar, yax pis, daltli daltsiz, xeyir
r v s. kimi normalar sistemi haqqnda elmidir. xlaq flsfnin trkib hisslrindn biri olan Etika
tdqiq edir.
ctimai urun digr formalar kimi xlaq da cmiyytin inkiaf il laqdr olaraq dyiir. Hminin
xlaq srdn-sr, xalqdanxalqa kedikc dyiir, bzn ziddiyytli kil alr. xlaq tarixi v ictimai
xarakter dayr. Bel ki, eyni tarixi dvrd eyni xlaqi keyfiyyt cmiyytin tlbindn asl olaraq
mxtlif mvqedn x ed, mxtlif mnada ildil bilrr.
xlaq hr zaman mvcud ictimai mnasibtlrdn asl olub, bu mnasibtlri mxtlif kild ks
etdirir. Ona gr d hr bir cmiyytin znn istehsal mnasibtlrini ks etdirn xlaq normalar,
davran qaydalar mvcd olmudur v mvcuddur. Bu qaydalar
insanlar arasndak mxtlif
mnasibtlri, xlaqi qiymtlri znd birldirir. Hr bir cmiyyt zvnn hrkt v davranlar bu
tlblr v qaydalara uyun kild qurulur. Mhz xlaq trbiysi vasitsil insanlarn uruna yeridilir ki,
hr insan bu tlblr, normalar sasnda hrkt etmy mcburdur. Trbiy vasitsil cmiyytdki xlaq
normalar insanlarn adtin cevrilir, uruna yeridilir. Bu prosesd mxtlif trbiy mssislri mxtlif
kild itirak edir. Mdniyyt mssislrind bu proses tk-tk nmunlr sasnda, hyati hqiqtlrl
msbt v mnfi hrktlrin ntijlri mqayisli kild thlil edilrk verilir. nsanlar xlaqi v qeyri
xlaqi hrktlrin nticlrinin bilavasit ahidi olurlar ki, bu da onlara daha urlu drk etmy v dzgn
xlaqi ntic xarmaa imkan verir. Trbiynin bu kild qurulmas ba ver bilck xlaqi nqsanlar
aradan qaldrr.
xlaq trbiysi trbiyinin rhbrliyi il byyn nsld, mumiyytl insanlarda cmiyytin
myyn etdiyi xlaq normalar v davran qaydalar formaladrmaqla cmiyyt n yaral, z hrkt
v mnasibtlrini urlu srtd idar edn xsiyytlr formaladrma prosesidir. Onun mqsdi
cmiyytin xlaqiictimai tlblrin javab vern insanlar, vtndalar yetirmkdn ibartdir. xlaq
trbiysi dzgn xlaqi anlaylar yaratmaq, bu anlaylara mvafiq adtlr, rftarlar formaladrmaq kimi
vziflri yerin yetirir. xlaqi anlaylar alanacaq xlaqi hrktlrin, qaydalarn mnas, mahiyyti
haqqnda biliklr, mlumatlardr. Hr ks icra etdiyi hrktin mnasn dzgn drk etms onun hrkt v
davranlar da urlu olmaz. Mahidlr v aparlan tdqiqatlar gstrmidir ki, xlaq nqsana sbb ox
vaxt onun mahiyyti haqqnda dzgn mlumatn olmamasdr. Ona gr d xlaq trbiyvi trbiy
olunanlarda xlaqi biliklr, mlumatlar v bu biliklr istinad edn xlaqi r formaladrmasndan
balandqda daha smrli ntic verir. urlu srtd drk edilmi xlaq norma v qaydalar insanlar hr
zaman v hr yerd urlu srtd hrkt etmy mcbur edir. urlu qavranlm xlaq insan davrannn
tnzimlyicisin evrilir. Formalam dzgn xlaqi istiqamtlr insana hm zn hm d baqalarnn
hrktlrini, davrann thlil edrk obyektiv qiymt verm imkan yaradr. Dzgn xlaqi mnasibtlr
insanlara mxtlif situasiya v vziyytlrd vicdanla, etik normalara uyun urlu seim imkan verir.
xlaqi ideal xlaqn urluluunun xsusi formas vacib trkib hisssi kimi tzahr edir.
deal hr ksin arzu etdiyi xlaqi keyfiyytlr malik insan obrazlardr. Daha dorusu xsin znn
olmaq istdiyi insan nmunsidir. Yni hr adam idealnda grdy msbt xlaqi keyfyytlri znd
d yaratmaa, formaladrmaa lr. xlaqi anlaylar alanmas trbiynin ilk mrhlsindn balanr,
mxtlif faliyyt sahlrind davam etdirilir. Bel ki, sistemli tlim v trbiy mssislrind
miyytd mvcud mumi xlaq normalar v onlara riayt etmnin zrurliyi alanr, izah edilir.
Mxtlif faliyyt sahlrind is hmin faliyyt n zruri olan xlaqi keyfiyytlr, hrktlr haqqnda

anlaylar yaradlr. Msln istehsal xlaq, pedaqoqa veriln (hm orta hm d ali mktb pedaqoqlar)
xlaqi tlblr, tlblr veriln xlaqi tlblr, diplomatiya xlaqi, biznes xlaq, mdni faliyyt xlaq
v s. Bunlar is mvafiq thsil v faliyyt mssislrind kmki trbiyvi faliyyt vasitsil hyata
keirilir. Msln istehsalat xlaq istehsalat mssislrindki mdniyyt mssislrind keiriln
trbiy tdbirlri (xlaqi shbt, disput, dbi bdii geclr v s.) vasitsil atdrlr v s.
Verilmi xlaqi anlaylarn insanlarda adt evrilmsi d anlaylar kimi zruri v vacibdir. xlaqi
adtlr yaradlmasa mnimsnilmi, drk edilmi anlaylar bo v hmiyytsiz shbt evrilr. Tlim
trbiy mssislrind anlaylarn adtlr dflrl, mcburn tkrar etdiriln tmrinlrl evrilir. Bu is
ntic etibaril anlaylarn insanlarn xsi xlaqi keyfyytin, xarakterin, rftarna evrilmsi demkdir.
stehsal, xlaq, mumiyytl faliyytin tlb etdiyi xlaqi adtlr is insanlarn mstqil urlu faliyyti
zaman zntrbiynin kmyi il hyata keirilir. Bu prosesd trbiynin stimul v motivi d hll edici
rol oynayr. Birinci halda insanlarda xlaqn formaladrlmas tlimtrbiy mssislrinin vzifsi
olduu halda II vziyytd bu insann xsn znn mcburi hyati vzifsin, borcuna evrilir. Birinci
halda trbiy olunann hrkt v davranna tlim mssissi v trbiyi cavabdeh olduu halda, II
vziyytd hr ks zdr. I halda xlaqi nqsanda, myyn mnada, trbiyi d msuliyyt dayrsa, II
vziyytd xsiyyt z z qeyri xlaqi hrkti n msuliyyt dayr.
xlaq trbiysinin mzmunu.
xlaq trbiysinin mzmununa mumbri dyrlrl yana cmiyytd mvcud olan birg yaay
qaydalar, yeni sosial v mit mnasibtlri d daxildir. xlaq ictimai ur formas olduuna gr onun
mzmunu da cmiyytl brabr dyiir, hr cmiyyt znn iqtisadi-ictimai tlblrin uyun xlaq
normalar, qaydalar myyn edir. Bu qaydalar btn cmiyyt zvlri n zruri-mcburi, ham n
mqbul hesab ediln qaydalardr. Bu norma v qaydalarn ksi, ona zidd hrktlr is cmiyyt n qeyrimqbul, hrktlr hesab olunub n cmiyyt, n d ki, digr cmiyyt zvlri trfindn qbul edilmir.
xlaq trbiysinin mzmununa vtnprvrlik, dostluq v yoldalq, qarlql yardm,
beynlmillilik, faliyyt urlu mnasibt, intizam, msuliyyt, dzlk, doruuluq, sadlik tvazkarlq
insanlara humanist mnasibt, onu hat edn mhit tbit qayl mnasibt v s. daxildir.
Vtnprvrlik z doma vtnin, lksin, diyarna mhbbt, onun dmnlrin qar
barmazlq ifad olunan xlaq keyfiyytlrdir. Bu aparc xlaqi keyfiyyt olub digr xlaqi keyfiyytlrin
sasn qoyur. Bel ki hr bir msbt xlaqi keyfiyytin sasn z milltin, vtnin, xalqna, doma, kiik
kndin mhbbt tkil edir. Btn msbt keyfiyytlri insanlara, vtnin olan msbt mnasibtlr
stimulladrr. Vtnprvrlik tarixi anlaydr. Xalqn, insanlarn vtnprliyinin sasn onlarn yaad,
faliyyt gstrdiyi vtn, onlar qoruyan, mdafi edn, maddi vziyytini yaxladrmaa, faliyytinin
mdni sviyysini yksltmy alan dvlt, ictimai qurulua mhbbt, msbt mnasibt tkil edir.
Vtnprvrlik trbiysi insann yaad mikro mhitdn, doma ata yurdunu, kndini, gc v
hrini sevmkdn balayr. Bu mhbbt byk vtn, onu qoruyan dvlt yaradlacaq mhbbtin
sasn tkil edir.
Milli vtnprvrlik trbiysi sistemli tlim mssislrind tlim v drsdnknar tdbirlr
vasitsil hyata keirilir. Msln tarix drslrindn xalqn kediyi rfli tarixi yolu, mhariblrd
qlb v mlubiyytini, onlarn sbblrini v s. yrnrkn yrnnlrd doma vtnlrin mhbbt,
onun suverenliyi, mstqilliyi rnda mbarizlik, dmnlrin qar nifrt, milli sayqlq hisslri trbiy
olunur. Kimya, biologiya, corafiya drslrind lknin malik olduu tbii srvtlri yrnmkl onlarda
milli iftixar hissi v s. trbiy olunur.
Sinifdnknar v mktbdnknar tdbirlr is dvrn aktual vtnprvrlik msllri, problemlrin
hsr olunur.
Mdniyyt mssislri v mxtlif mssislr d xlaq trbiysinin digr trkib hisslrin
nisbtn vtnprvrlik trbiysin aid daha ox tdbirlr keirilir, trbiy ilri aparlr. nki milli
vtnprvrlik insanlarn trbiy mnasibtlrinin sasn tkil edir. urlu faliyyt prosesind insanlar
zlrinin maddi ehtiyacn dmkl yana hminin yaad lknin dvltin d mnafeyini mdafi
etdiyini drk edirlr. Msln alan hr bir zavod hr sahibkara mnft gtirmkl yana hm d, oxlu
sayda insanlarn il tmin olmas, lknin iqtisadi potensialnn ykslmsi demkdir. Hr bir iinin
urlu faliyyti hmin iinin maddi tminat il yana mk mhsuldarln artrr, bu is lkd
istehsaln inkiafna tkan verir. Bu mnasibtlr is mdniyyt mssislrind v hminin mxtlif i
yerlrind, faliyyt sahlrind aparlan mdnitrbiyvi tdbirlr vasitsil, tlim xarakterli mllr
vasitsil yaradlr.
Vtnprvrlik trbiysinin sasl qolunu hrbi- vtnprvrlik trbiysi tkil edir. Hrbi
vtnprvrlik trbiysi vasitsil gnclr vtnin mdafisin hr zaman hazr olma, onun yolunda lm
bel getmy hazrolma ruhunda trbiy olunurlar. Hrbi vtprvrlik trbiysi orta mktblrd hm

xsusi drslrd, hm d idman oyunlarnda, bu mqsdl keiriln sinifdnknar tdbirlr vasitsil

hyata keirilir. Bu i hminin sistemli v xsusi hazrlq kimi hrbi sgri xidmtlrl d hyata
keirilir. Hrbi sgri xidmt zaman gnclr mli zruri dy bacarq v qabiliyytlrin yiylnirlr.
Hm d onlara vtnin
siyasi mdafisin aid nzri mlumatlar verilir, mxtlif tdbirlr v siyasi
biliklr vasitsil vtn mhbbt formaladrlr.
Hrbi
vtnprvrlik
trbiysin mdniyyt mssislri, mktbdn knar uaq trbiy
mssislrind d xsusi yer verilir. Mktbdn knar uaq trbiy mssislrind mxtlif hrbi idman
oyunlar, yarlar vasitsil yeniyetm v gnclr hm mli hrbi vrdilr, hrbi strategiya, taktika
yrdilir, hm d onlarda bu oyunlar prosesind zmkarlq, prinsipallq, siyasi sayqlq, dzmllk,
cldlik, eviklik kimi keyfiyytlr yaradlr v trbiy olunur. Bu keyfiyytlr is vtnprvrlik, vtnin
mdafisi n zruri v vacib xlaqi keyfiyytlrdir.
Hrbi vtnprvrlik trbiysi sahsind mdniyyt mssislrind d xsusi ilr grlr, tdbirlr
keirilir, faliyyt gstrir. Bel ki, bu mssislrd dvr olaraq hali arasnda mlki mdafi
tdbirlri, dvrn aktual siyasi hadislriinin thlilin hsr olunmu mxtlif tdbirlr (disput, mzakirlr,
mhazirlr, vtn qhramanlar, milli qhramanlarla gr v s.) keirilir. Bu tdbirlrin keirilmsind
mqsd insanlarn vtndalarn malik olduu hrbi biliklri tkrar etdirmk, yeni silah nvlri v ondan
qorunma sullar bard anlaylar yaratmaq, zn v ailsini ktlvi, v s. silahlardan mdafinin yeni
sullarn yrtmkdn ibartdir. Bel tdbirlr vasitsil insanlar fvqalad vziyytlrd yerin
yetirmli ilr, smrli v all mdafi tdbirlri il tan olurlar. Bunlar is onlarda milli sayqlq,
ictimai mlkiyyt urlu mnasibt v s. bu kimi zruri hrbi vtnprvrliy aid keyfiyytlri daha da
mhkmlndirir.
my v mk adamlarna urlu mnasibt d xlaq trbiysind sasl yer tutur. mk
trbiysinin sosialictimai trfini insanlarn mk faliyytinin sasn vtnin xeyrin urla almas;
myi birinci v sasl yaay vasitsi kimi drk etmsi; btn mk nvlrin mhbbt v hrmt, urlu
faliyyt nv semk v s. tkil edir. vvlc evd, sonra is mktbd mxtlif faliyyt nvlri il
mqul olan hr bir insan bel bir qnat glmlidir ki, hyatda ham hr hans bir mk faliyyti il
mqul olmal, xalq tsrrfatnn bu v ya digr sahsind almaldr. Bu tlb hr bir insan n
mcburi hyati tlbdir.
my urlu mnasibt trbiysi dedikd hr ksin z mk faliyytin vicdanla yanamas,
doruculuu, dzly, iind yaradcl nzrd tutulur.
in vicdanla yanamaq hminin hr ksdn faliyyt zaman ciddi chd, dzmllk, hvsl tlb
edir. my dzgn mnasibtin ictimai xlaqi chtini dzgn pe sem tkil edir. Bu is
insanlarn my urlu mnasibti il baldr. Masir xsusi sahibkarlq dvrnd my bel urlu
mnasibt, imkan, maraq v bacarqdan asl olaraq pe sem xsusil vacibdir. Trbiy olunanlarn
diqqti znn fiziki v intelektual sviyysin ynldilmli, hr ks znn malik olduu fiziki v qli
imkanlarn obyektiv qiymtlndirmsi bacarmaldr. Pe semy d mhz bu imkanlar baxmndan
yanalmaldr. Hr ks el pe semlidir ki, hmin pe il hm zn, hm d cmiyyt fayda ver
bilsin. nki Sovetlr birliyi dvrnd pe sem nisbtn ablon v maran nzr alnmamas klind
hyata keirdi.
Msln orta mumthsil mktblrini bitirn hr ks mtlq ali mktb daxil olmal idi. Bu
mnasibt ictimai ry ox gcl idi. Ona gr d orta mktbi bitirn hr bir gnc mtlq ali mktb daxil
olmaa alrd. Burada n planda ali mktb daxil olma gedirdi. Seilmi sahd faydal mk is arxa
plana keirdi. Bu is istehsalatda durunluq yaranmasna, mk mhsuldarlnn aa dmsin sbb
olurdu.
xlaq trbiysinin mhm komponentlrindn biri d intizamldr. ntizam trbiysi xlaq trbiysinin
qiymtli, hmiyytli v vacib keyfiyytidir. Bel ki, intizam insann btn faliyytinin ilk gstricisidir.
Ona gr d hl trbiynin ilk mrhlsind onun smrli kild formalamasna ciddi fikir verilir.
ntizam yandan asl olmayaraq hr ksin znnzn rhbrliyi, faliyytinin urlu istiqamtidir.
Humanizm mhm xlaqi keyfiyytdir. Bu, baqa insanlara, onlarn myi, faliyyti, xsiyytin
hrmt zrind qurulur. xsiyytin hrtrfli inkiaf rtlrindn biri d humanistlikdir.
Humanizm dedikd hm d baqa insanlarn xobxtliyi urunda mbariz, onlarn istedad, bacarq v
yaradjclq qabiliyytlrinin z xarlmas, inkiaf n rait yaratmaq, insanlar arasnda smimi
mnasibtlr yaratmaq da baa dlr. Humanist mnasibtlr btn insanlara ictimai mvqeyindn asl
olmayaraq brabr hquqlu xslr kimi baxmaq: insanlarn ehtiyaclarna diqqtli olub onlara kmk etmk:
insanlarn qlbin dymmk onlara qar diqqtli olmaq; baqalarn anlamaq, baa dmk bacar v
hvslsi; ziflri mdafiy hazr olmaq v s. daxildir. Bu mnasibtlr insanlarn btn hyat boyunca
onlara alanmaldr. Humanizmin sasn baqalarna hrmt v qaykelikl yanamaq tkil edir.

Baqalarna hrmtl yanaan insanlarda is zndn razlq, baqalarna yuxardan aa baxma

mnasibtlri olmur, onlar yksk nsiyyt mdniyytin malik olurlar.
Baqalarn incitmmk, thqir etmmk, onlar n arzu olunmaz vziyyt yaratmamaa saslanan
diqqtlilik insanlara mk sevrlilik kimi yanama z insan yuxarda qeyd ediln kild hrkt
etmy mcbur edir.
Dzmllk v genirklilik insanlarda baqalarnn zif chtlrini, tinliklrini baa drk
onlar balamaq haqqnda pis fikr dmmk mnasibtlri formaladrlr. Bura hminin baqalarnn
tinliklrini vaxtnda grb hiss edrk ona imkan dairsnd kmk etmk, he olmazsa drdin rik
olmaq da daxildir. Bu mnasibtlr insanlarda kiik yalarndan formaladrlmaldr, ks halda onlarda
baqalarna, onlar hat edn insanlara qar etinaszlq v qddarlq yarana bilr.
Humanizmin mhm trkib hisslrindn biri d ziflri mdafi etmkdir. Bu uaqlarda kiik
yalarndan balanr v vvlc heyvanlar, bitkilri qoruma, gcalara, analara kmk formalarndan
balayaraq getdigc mrkkbln ilr klind aparlr.
Humanist mnasibtlr trbiynin digr trkib hisslri kimi sistemli tlim-trbiy mssislrind
paralel kild hminin thsil mddti bitdikdn sonra mxtlif mssis v tkilatlarda da aparlr. Yal
insanlar v gnclrl trbiynin bu sahsind ilr mdniyyt mssislrind, pedaqoji gerkliyin digr
sahlrind daha geni kild aparlr. dar v mssislrd ayr-ayr tdbirlrin trkibind verilir.
Msln mdniyyt v ya ayr-ayr faliyyt sahlrind baqa xalqlara, milltlr zoraklq (hmin dvrd
real kild mvcud olan) aktlarna qar etiraz tdbirlrind, xstlr, qaqn v kknlr,
valideyinsizlr kimssiz qocalara kmk v yardm formalarnda v digr kild hyata keirilir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. xlaqn sosial v ictimai mahiyyt anlaylar.
2. Mdniyyt v incsnt iilrinin xlaq trbiysind rolu.
3. urlu xlaqi faliyyt.
4. xlaq trbiysinin vasitlri.

ESTETK TRBY
xsiyytin hrtrfli v harmonik inkiafnda, onun yksk bri tlblr cavab verck bir
sviyyd formalamasnda trbiynin tkib hisssindn biri olan estetik trbiy d byk hmiyyt ksb
edir. ndi grk estetik trbiy ndir, onun mahiyyti ndn ibartdir.
Estetika qdim yunan estanomay szndn olub hrfi mnas hisslrl qavramaq demkdir.
Masir dvrd estetika maddi almin, obyektiv gerkliyin insan trfindn bdii surtd qavranlmasnn
mumi qanunauyunluqlar haqqnda elmdir. Estetika gzllik haqqnda elmidir. Estetik trbiy is
pedaqoji mfhumdur. Estetika flsfi mfhumdur, flsfnin trkib hisssindn biridir.
Estetik trbiy is trbiynin ayrlmaz trkib hisssindn biri olub, gnc nsli gzllik almin
yaxnladrr, insanlarda hqiqi gzlliyi btn tzahr formalarnda aydn qavramaq, dzgn baa dmk,
sevmk v qiymtlndirmk bacarqlar trbiy edir. Estetik trbiy insanlarda gzlliy olan hssasl
artrr, onlar hyata gzllik nsrlri daxil etmy thrik edir, insanlarn mnvi almin qvvtli tsir
gstrmkl onu daha da ncibldirir. Ona gr d dahilrin bir ox srlrind v klassik pedaqoqlarn
pedaqoji irslrind byyn nslin, mumiyytl insanlarn estetik trbiysin byk hmiyyt
verilmidir.
Masir dvrd estetik trbiyy yksk qiymt verilir, onun xsiyytin hrtrfli formalamasnda
hmiyytli rol oynad qeyd edilir, gnclrin gzlliyi, bdii hisslr dolun v drindn yiylnmsin,
onlarn bdii yaradcla clb olunmasna byk hmiyyt verilir.
Estetik trbiynin mqsdi v vziflri.
Demli estetik trbiy - insanda bdii hisslr, zvq, bdii mhakimnin tkkl tapb
mhkmlndirilmsi v bu sasda yaradclq qabiliyytlrinin inkiaf etdirilmsi prosesidir.
Bu prosesd trbiy olunanlar gzlliyin mahiyytini drk edir, ona qiymt vermyi yrnir,
gzlliyin yaradlmasnda, mhafizsind itirak etmy hazrlanr, zlrinin estetik keyfiytlrini inkiaf
etdirir, mvafiq bilik v vrdilr yiylnirlr.
nsanda gzlliy mnasibtind onun maddi tlabat da mhm rol oynayr. Tbit v cmiyyt
hadislri xsiyytin tlabatn dyn zaman onlarda gzl dyu v hislr ba qaldrr. Msln,
mxtlif vaxtlarda tbit hadislrin mnasibt d mnfi v msbt olmudur. Cmiyyt hadislri d
hminin frdd msbt v mnfi keyfiyytlr doura bilr. Bu hmin hadislrin frdin z maddi v
mnvi tlblri il ballndan asl olur.
Tbit v cmiyyt qanunlarn yrnmk, bu qanunlardan x edrk tbit v cmiyyti insan
tlabatna uyunladrmaq mslsi, ggzllik qanunlar sasnda yaratmaq prinsiplrin uyun rh
edilmlidir. Danqda v bzi pedaqoji dbiyyatlarda estetik trbiy anlay bzn bdii trbiy
anlay il eynildirilir. slind is bunlar baqa anlaylardr. Belki, bdii trbiy dedikd balca
olaraq incsnt srlri (dbiyyat, musiqi, rsm) vasitsil veriln trbiy nzrd tutulur. Bdii trbiyincsnt srlrini baa dmk v hmin srlrin tsiri il ruhn yaamaq qabiliyyti trbiy etmyi
nzrd tutur.6
Estetik trbiy is hm incsnt srlri, hm d tbitd, hyatda, fikir v davranda olan
gzlliklri qavramaq, baa dmk, sevmk v qiymtlndirmk qabiliyytinin, habel bdii yaradclq
qabiliyytlrinin trbiy etdirilmsini nzrd tutur. Demli estetik trbiy daha geni sahni hat edir
v bdii trbiy d onun trkibin daxildir.
Estetik trbiy qarsnda aadak vziflr durur:
1.Estetik trbiy estetik hisslr yaratmal v inkiaf etdirmlidir. Bura estetik hvs, estetik
qavrama, duyma daxildir. nsanlarn yaad mhitd olan btn gzl eylr-tbit mnzrlri, tsviri
snt srlri, inc musiqi, memarlq abidlri, qiymtli mk mhsullar v s. onu diqqtini clb etmli,
hssasln artrmal, bdii hisslrini tkkl v inkiaf etdirmlidir. Mllim agirdlr gzlliyi btn
tzahr formalarnda qavramaqda gmk etmlidir.
2. Estetik trbiy insanlarda estetik baxlar v mhakimlr yaratmaldr. nsanlarn gzllikdn
sadc hzz almalar il kifaytlnmk olmaz. Onlarda hminin gzlliyi qiymtlndirm bacarda
yaradlmaldr. Hr bir trbiy olunan gzlliyi ayra, drk ed bilmli, tkc baxmaq v eitmk deyil,
hm d grmyi v dinlmyi d bacarmaldr. Ancaq bel halda uaqlarda yeniyetm v gnclrd
estetik bax v mhakim trbiy edil, yaradla bilr.
3. Estetik trbiy insanlarda estetik yaradclq qabiliyytini tkkl v inkiaf etdirmli, onlarda
incsntin mvafiq sahlri zr bilik, bacarq v vrdilr yaratmaldr. Estetik trbiy insann incsnt

., . . , 1983.

sahsind yaradclq gstr bilmsin, kollektiv v ya tklikd er v hekay oxumaq, musiqi srlrini
ifa etmk, rqs etmk bacarna yiylnmsin gmk etmlidir.
Yuxarda sadalanan vziflr ayr-ayrlqda deyil, bir-biril qarlql laqd hyata keirilir. Hmin
vziflr n qdr mvffqiyytl hyata keirils, trbiy olunanlar bir o qdr saf v gzl olar.
Mitd, rftar v davranda zvqszly, baya tsvvrlr qar mbariz apararaq, traf alm
gzllik nsrlri daxil etmy alar.
Estetik trbiynin yuxarda qeyd ediln vziflri btn thsil sistemind
tlim-trbiy
mssislrind, o cmldn mktbdnknar trbiy mssislrin, mdniyyt mssislrind v
mumiyytl pedaqoji gerkliyin btn sahlrind aparlan estetik trbiyy aid edilir. Mdniyyt
mssislrind estetik trbiy imkanlar daha genidir. Teatr, kino, televiziya, sirk v s. bu kimi incsnt
mssislri estetik trbiy sahsind daha geni imkanlara malikdir. ncsntin bu nvlri mxtlif
sahlri gzllik nsrlrini zlrind birldirmilr.
Msln, teatrda tamaalar zaman bdii qirat, pantomima, dekorasiya, musiqi ahnkdar kild
birlmidir. Bu is tamann qavranlmasnda zn mxsus emosional, estetik hislr yaradr. Bu zaman
aktyorlarla tamalar arasnda yaranm emosional laqlr estetik trbiynin smrliliyini daha da artrr,
insanlarda estetik mnasibtlr formaladrr. Tamaa myyn mnada ruhn tamaaya daxil olur, gedn
hadislrd itirak edir v ya onu z hyat il mqayis edirlr.
Kino, televtziya mxtlif yal
trbiy olunanlarda, insanlarda
estetik
mnasibtlr
formaladrlmasnda daha hmiyytli yer tutur. Bdii, tarixi, tdris filmlrin bax, onlarn sonra
trbiyi trfindn thlili estetik imkanlarnn almas, insanlarn gndlik hyat il laqlndirmsi
buna misaldr.
Estetik trbiynin prinsiplri.
nsanlarn estetik trbiysini gnn tlblri sviyysin qaldrmaq n bir sra prinsiplr ml
etmk lazmdr. Bunlar aadak kild tsnif etmk olar.
1.Estetik trbiyd ideyallq tmin olunmaldr. Estetik trbiy mqsdi il istifad ediln material
diqqtl seilmli, onlarn ideyaca yksk, bdii chtc dyrli v zngin olmasna xsusi fikir
verilmlidir. nsanlar el musiqi v tsviri incsnt srlri il tan edilmli, el film v pyeslr nmayi
etdirilmlidir ki, bu srlr onlarda yksk bdii zvq oyatmaqla brabr ncib xlaqi keyfiyyt d trbiy
etsin, insanlarn xobxtliyi urunda mbariz zmini qvvtlndirsin. Bu hr bir trbiyinin diqqt
mrkzind durmaldr.
Estetik trbiy prosesind kiik uaqlara mzmunu onlar n anlalmaz olan bdii srlr
oxumaq, kino v teatrlara baxmaq, musiqi dinlmk olmaz. nki bel materiallar onlar n anlalmaz
olur, bu is bzn msbtdn ox mnfi tsir gstrir. Uaqlar onlara mnaca aid olan srlrdn zvq ala
bilr. Digr trfdn d, onlar byklr n olan srlri qavramaa hazrlanmaldrlar. Ona gr d ua
gzllik almin daxil edn ayr-ayr tdbirlrd tdriciliy ciddi ml olunmaldr. Tqdim ediln
incsnt srlri, esietik trbiy vasitlri saddn mrkkb doru aparlmaldr.
2. Estetik trbiy iind sistematikliy v ardclla ml edilmlidir.
Mlumdur ki, sistematiklik v ardcllq hm tlim , hm trbiy prinsipidir. Ona gr d bu prinsip
hm estetik tlim hm d estetik trbiyd aktualdr. Etetik tlim zaman yrnnlr estetik biliklr verilir,
hm d bu biliklr bacarq v vrdilr evrilir. Bu is asandan balayaraq yava-yava, bir-biril bal
kild biri digrin istinad edilrk alanr. Bu estetik tlim, davaml v sistemli almalar vasitsil
hyata keirilir. Sistemli tlim mssislrind bu tlim mqllri drslrd aparlr. Mktbdn knar
trbiy mssislri, mdniyyt v digr mssislrid is tlim tipli mllr vasitsil (drnklr)
hyata keirilir. Msln, kil qalereyasnda rssamlq drnklri, mdniyyt mssislrind rqs,
musiqi mqlri v s. misal gstrmk olar.
Estetik mnasibtlr hm tlim mqllrind, hm d mktbdn mssislrd anlaylar
yaratmaqdan balayaraq trdin estetik baxlar v grlr yaratmaa doru aparlr. Tlim
mssislrind sas qoyulan estetik baxlar sonralar mdniyyt mssislri v pedaqoji gerkliyin
digr sahlrind estetik grlr evrilir. Estetik trbiy fasilsiz kild aparlr.
3. Estetik trbiy hrtrfli aparlmaldr.
Estetik trbiy insanlara hrtrfli tsir etmlidir. Hr bir xs incsnt, tbit, hyat gzlliklrini
drk etdikc, onu znn faliyytind, rftarnda,geyimind ks etdir bilmlidir. Estetik trbiy el
aparlmaldr ki, trbiy olunanlar z davranna, insanlarla nsiyytin gzllik elementlri daxil ed
bilsinlr. Trbiy ii el qurulmaldr ki, yaradlan estetik anlaylar urlu drk olunaraq xsi
mnasibtlr evrilsin. Mnimsniln estetik biliklr hyati bacarq v vrdilr evrilmlidir. gr
trbiy olunanda incsntin bu v ya digr sahsin aid gcl meyl v ya xsusi istedad elementlri

varsa, onda trbiy olunanda hmin istiqamtd daha smrli i aparmal, onun qabiliyytinin inkiaf
n geni rait yaradlmaldr.
4. Trbiy olunanlarn ya xsusiyytlri nzr alnmaldr.
Trbiynin btn sahlrind olduu kimi estetik trbiyd d trbiy olunanlarn mumi fiziki,
psixoloji, intellektual inkiafna istinad edilmlidir. Bu prinsip istr tlim, istrs d trbiynin btn
sahlrind istinad ediln sas prinsipdir.
Btn bu prinsiplr riayt zaman trbiy olunann ahngdar inkiaf diqqt mrkzind olmaldr.
Hyata keiriln btn trbiyvi tdbirlr mhz bu mqsd xidmt etmlidir.
nsanlarn, byyn nslin estetik trbiysinin mvffqiyyti, myn mnada, mktbl ailnin
lbir iindn d asldr.Bu is valideyn v mllimlrin zlrinin estetik mdniyytinin yksldilmsini
tlb edir.
Estetik trbiynin bu prinsiplri sistemli tlim trbiy mssislrind rhbr tutulmaqla yana, hm
d mktbdn knar trbiy mssislrind, mdniyyt mssislrind aparlan estetik trbiy ilrind
d rhbr tutulur. mumiyytl, bu prinsiplr estetik trbiy il mul olan btn sahlrd, o cmldn
pedaqoji gerkliyin btn sahlrind d riayt ediln sas v balca prisipdir.
Estetik trbiynin bir ox vasitlri mvcuddur. Bunlarn irisind: a) insanlarn tbitl laqsi; b)
ictimai-sosial hyat; v) mk faliyyti mhm yer tutur.
nsanlarn gzllikl, tbitl laqsi nticsind onlarda gzl hisslr ba qaldrr, tbit vurunluq
ml glir. Bu id tbit ekskursiyalar, yalladrma iind itirak etmk v s. hmiyytli yer tutur.
Tbit, onun gzlliyi z uaq v yeniyetmlri gzlliyi sevdirir.
Estetik trbiynin iknci vaitsi insanlarn sosial hyatdr. Abadladrlm hr v kndlr, onlarn
gndn-gn gzlldirilmsi, yaraqd binalar tikilmsi v istiraht kulrinin salnmas insanlar
arasnda gzl, mehriban nsiyyt yaradr, onlar hyat daha da gzlldirmy ruhlandrr, yaradclq
qabiliyytlrini inkiaf etdirmy svq edir.
Estetik trbiynin vasitlri irisind mk mhm yer tutur. nsan z myinin nticsindn,
cmiyyt verdiyi xeyrdn zvq alr.
Estetik trbiy metodlarna:
a) estetik bilgilrin verilmsind istifad ediln tlim metodlar;
b) estetik zvq v estetik baxlarn trbiy edilmsind istifad ediln trbiy metodlar;
v) estetik yaradcln zn mxsus olan spesifik metodlar daxildir.
Birinci qrupa ifahi rh, msahib, illustrasiya v demonstrasiya, izah v s.; ikinci qrupa shbt,
mzakir, disput, dbi-bdii geclr v s.; nc qrupa is estetik faliyytin tkili metodikas daxildir.
Msln, rssam olmaq istyirs kil km qaydalar, naturan gr bilmk, fradan, qlmdn v s.
istifad yrdilir. Rqqasy rqs elempentlri, musiqiy uyun hrkt etmk qaydas yrdilir.
mumiyytl estetik tlim v trbiy, sasn iki formada tlim v drsdnknar proseslrd hyata keirilir,
mdniyyt v incsnt mssislrind d estetik trbiy tdbirlrin geni yer verilir.
Trbiynin digr trkib hisslri kimi estitik trbiyd d baza kimi tlim prosesi gtrlr.
Mktblrd tdris ediln drslrin, demk olar ki, hamsnda estetik trbiy imkan vardr. Bir sra fnlr is
bilavsit estetik trbiy v tlimin (musiqi, rsm, nm v s.) xidmt edir.
Msln, dbiyyat drslrind yeniyetm v gnclr bdii srlri yrnirlr. Bu zaman onlar sr
qhramanlarn thlil edirlr, ona mnasibt bildirirlr: Bu is onlar hm d z hrkt v davranlarna
gzllik lmtlri daxil etmy mcbur edir, onlarda gzlliy aid mnasibtlr formaladrr.
dbiyyat drslrind yeniyetm v gnclr zngin dbi materiallar xalq, yaradcl, poeziya il
tan olur, yaradc txyyllri inkiaf etdirir.
Tarix drslrind uaqlar qhrman kemiimizl tan olur, mxtlif tarixi dvrlrd xalqmzn
ddy tinliklr, kediyi kem-keli mbariz yollar il tan olur, azadlq urunda vuruan
qhramanlara rbt bslyirlr. Onlar istismardan uzaq olan yeni cmiyytin, qurulucularna minntdarlq
hissi bslyirlr, bu is estetik trbiyy msbt tsir gstrir.
Bdn trbiysi drslrind hrktlrin bdii kild icras, drsin musiqi il mayit edilmsi,
qamtin dzgn inkiaf kimi msllr estetik trbiy-nqteyi nzrindn ox faydaldr. Tlim prosesind
trbiy olunmu bu estetik baxlar, hisslr insanlarn mstqil hyat v faliyyti prosesind daha da
mhkmlnir v inkiaf edir. Hminin bu hisslr, baxlar v onlarda trbiy olunmu, formaladrlm
estetik bacarq v adtlr sasnda z hyatlarn, i yerlrini gzllik qanunlar sasnda qurmaa sy
gstrirlr. Daha dorusu smrli estetik trbiy estetik zntrbiyy evrilir.
Rsm drslri estetik trbiyd daha geni imkanlara malikdir. Bu drslr vasitsil trbiy olunanlarda
rssamlq v onun mxtlif sahlrin aid biliklr, anlaylar yaradlr, zruri bacarqlar formaladrlr.
Nm drslri d rsm drslri kimi estetik trbiyd byk hmiyyt malikdir. Nm drslrind ss,

musiqi, onun ahngi haqqnda mlumatlar verilir, musiqini dinlm, drk etm qabiliyyt v bacarqlar
formaladrlr. str nm istrs d rsm drslrind mktblilrin bu sahd xsusi qabiliyytlri z
xrlr v inkiaf etdirilir.
Estetik trbiyni yalnz tlim prsesi il mhdudladrmaq olmaz. Drsd binovrsi qoyulmu estetik
trbiy drsdnknar tdbirlr prosesind v mktbdnknar trbiy mssislrind davam etdirilir.
Sinifdnknar tdbirlr prosesind agirdlrin tlim zaman qazandqlar bilik, bacarq v vrdilri daha da
inkiaf etdirilib tkmilldirilir.
Tlim prosesin nisbtn sinifdnknar tdbirlr mktblilrin frdi tlbatna, arzu v istklrin,
maraq v meyllrin uyun kild tkil edilir.
Rngarng sinifdnknar estetik trbiy ilrin mxtlif drnklr, ktlvi tdbirlr ekskursiyalar v s.
daxildir.
Mdniyyt mssislrind tkil ediln estetik trbiy mllrind d insntin mxtlif
sahlrin aid bilik, bacarq v vrdilr formaladrlr. Bu mqllr tlim mqllri olduu n
tlim veriln btn pedaqoci tlblr onlara da verilir. Elmi pedaqoci yeniliklr tlimin bu sahsin d
ttbiq edilir. Mdniyyt mssislrind tkil ediln bu tip mllr d tlim v trbiy mllri
hesab edilir v xsiyyt formaladrlmas mqsdlrin xidmt edir.
Estetik trbiy iind bdii yaradclq v ya incisnt drnklri hmiyytli yer tutur. Bura rqs,
dram, dbiyyat, xor, rsm, bdii trtibat, tiki v s. drnklr daxildir. Uaqlar v gnclr arasnda geni
yaylm incsnt nvlrindn biri d rqsdir. Uaq v yeniyetmlr bayram tntnlrind, msamir v
nliklrd hvsl rqs edirlr. Uaqlar, yeniyetmlr v gnclr rqs zaman ylnir, sevinir v frh hissi
keirirlr. Rqs zaman hr ks z bacarq v istedadlarn sfrbrliy alr, grdklrini yadda saxlamaa
alr, hrktlri zrind dnr. Bu is onlarda hm d hafiz v tfkkr inkiaf etdirir.
Mktbdnknar v mdniyyt msslrind tkil ediln rqslr yaauyun tkil edilir. Ona gr d
drnklr eyni yal, he olmazsa yalarnda az frq olan insanlar bildirir. Rqs zaman geyimlr d gzl,
milli v ya masir olmaldr.
Yeniyetm v gnclrin estetik trbiysind dram drnklri d byk hmiyyt ksb edir. Dram
drnyind aktyor kimi itirak edn zaman itirak zn srd gstriln almd hiss edir, rola girir,
personajn hiss v grlrini yaamaa alr. Bu proses insanlarda txyyl, fantaziya, yaradc
qabiliyytlri d inkiaf etdirir.
Hazrlanan tamaa yeniyetm v gnclrin, mumiyytl trbiy olunanlarn ya xsusiyytlri v
sviyylrin uyn olmaldr. Sinifdnknar v mktbdnknar trbiy ilrind incsnt srlrin daha
arqtq fikir verilmlidir.
Drnk ilrinin mvffqiyytinin tmin edilmsi itiraklar arasnda vzif blgsnn dzgn
aparlmas v s. kimi rtlrdn d asldr. Ktlvi tdbirlr d estetik trbiynin mhm formalarndan
biridir. Bura incsntin ayr-ayr sahlrin hsr olunmu mruz, mhariz v shbtlr, dbi-bdii
geclr, radio v televiziya verlilrinin mzakirsi, tbit v incsnt muzeylrin ekskursiyalar, teatr v
kino tamaalarna kollektiv gedilr, mdni ylnclr, bdii albom, ktlvi oyunlar v s. daxildir. Tbit,
cmiyyt v incsntdki gzlliklri mahid v drketdirmk bu sasda insanlarda estetik zvq,
mhakim v bax formalaqdrmaq nqteyi-nzrindn btn bu tdbirlrin ox byk hmiyyti vardr.
Misal n mlum olduu kimi teatr v kino z konkretliyi v bdii trtibat il, hminin musiqi v canl
sz vasitsil tsir edrk insana gzlliklri drk etmyi yrdir, insann bdii zvqn v estetik
mhakimsini inkiaf etdirir.
in mvffqiyyti vvlcdn hazrlq aparlmasn tlb edir. Bu zaman trbiy olunanlara
baxacaqlar film v ya teatrn sjeti ideyas haqqnda qsa mlumat verilir. Sonra is baxlm sr mzakir
edilir, hr ksin xsi fikri z xarlr.
Trbiy olunanlarn incsnt muzeylrin ekskursiyalar da hmiyytli yer tutur. Bu ekskursiyalar
zaman agirdlr v tlblr incsnt nmayndlri v onlarn nvlri il rssamn, heykltaran, memarn
yaratd xarqlr il tan olurlar.
Tbit ekskursiyalar da trbiy olunanlarn estetik trbiysind, doma vtnimizin gzlliklrini drk
edib, sevmkd hmiyytli yeri tutur. Tbitin estetik gc haqqnda K. D.Uinski Bs lallr, bs
tbit, hrin gzl traf, bs tirli mnliklr v dalal shralar, bs gll-ikli bahar v qzla bnzr
payz bizim trbiyilimiz olmayblarm? Mn hyat tssuratmn drin etiqad nticsind bilirm ki, gnc
ruhun trqqisind gzl mnzrnin trbiyvi tsiri o qdr bykdr ki, mllimin tsiri ona rqib ola
bilmz.7
7

... , 1952, .52.

Aild v ictimai tkilatlarda da estetik trbiyy diqqt yetirmk d hmiyytli yer tutur.
Estetik trbiy insan mitinin hr bir sahsin daxil olmaldr. Byyn nslin zvqn trbiy edib
tkmilldirmkd onu hat edn raiti byk rol oynayr. Trbiy olunan hat edn rait z d gzl
olmaldr.
Y.A. Kominski qeyd edirdi ki, mktbin z gzlri clb edck xo bir yerd olmaldr. Mktbin
foyesi v dhlizlri mhur xsiyytlrin portretlri, tarixi hadislrin tsviri, ornament nmunlri il
bznmi olmaldr. Mktbin xaricind is kzinti ba olmaldr ki, agirdlr aaclarn bitki v iklrin
mnzrsindn zvq alsnlar.
Byk pedaqoqun bu szlrindki hqiqt indi d z hmiyytini saxlayr. Bu tlb mdniyyt
mssislrin, hminin mktbdnknar trbiy mssislrin d aiddir.
Yeniyetm v gncin xarici grkmi, znn zngin daxili almin v ncib hrktlrin uyun
glmlidir. Bu nqteyinzrdn geyim insann estetik mdniyyti v zvq haqqnda myyn tsvvr
ver bilir.
Hr bir yeniyetm v gnc tkc danqda deyil, hr eyd; dannda, yeriind, rftar v
hrktlrind, baqalarna qao mnasibtind gzl olmaldr.
Uaqlarn estetik trbiysind btn ya dvrlrind ail daha ox rol oynayr. Belki, ailnin yal
zvlri, valideyinlr gzintilr zaman tbitdki gzlliklri onlara mahid etdirir, bu gzlliklri onlara
drk etdirmy alrlar. mumiyytl trbiynin digr trkib hisslrind olduu kimi estetik trbiyd d
ail mhum, vzedilmz hmiyyt malikdir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Estetik trbiy il bdii trbiynin mqayissi.
2. Estetik tlim v estetik trbiy.
3. Mdniyyt mssislrind estetik tlim v estetik trbiy.

FZK TRBY
Fiziki trbiy d baqa ictimai hadislr kimi cmiyytin iqtisadi siyasi v mdni inkiaf il laqdar
olaraq dyiir xsiyytin hrtrfli inkiaf v formalamasna xidmt edir.
Fiziki trbiy xsiyytin salamlnn mhkmlndirilmsi, fiziki chtdn dzgn inkiafnn,
evikliliyinin, gmrahlnn tmin edilmsi v onlarda fiziki bacarq trbiy edilmsi prosesidir. Bu is
fiziki mdniyytin masir sviyysin uyun olmal v fiziki kamilliy gtirib xarmaldr. Grndy
kimi xsiyytin hrtrfliliyini sbt edn dlillrdn biri d xsiyytin fiziki inkiaf, fiziki chtdn
kamilliy malik olmasdr.
Fiziki trbiynin mqsdi salam, fiziki chtdn kamil, ictimai baxmdan fal, gmrah xsiyytlr
yetidirmkdn ibartdir. Bu mqsd uyun olaraq fiziki trbiynin qarsnda aadak vziflr durur:
- byyn nslin bdnc salamlnn tmin edilmsi;
- fiziki salamla v inkiafa xidmt edn bacarq v vrdilr formaladrlmas;
- fiziki inkiafa dair zruri anlaylar formaladrlmas.
Fiziki inkiaf v fiziki trbiy kanar tsirlr nticsind orqanizmin morfoloji funksiyasnn fiziki
keyfiyyt v qabiliyytlrinin dyimsi v formalamas prosesidir.
Fiziki kamillik is xsiytin faliyyt fiziki chtdn hazr olmas demkdir. Yni xsiyyt fiziki
mdniyyt maksimum yiylnir v zn faliyyt fiziki chtdn gnn tlblri sviyysind hesab
edir.
Demokratik fikirli pelaqoqlar idman xsiyytin ahngdar inkiaf n sas rt hesab etmilr.
Fiziki trbiy hminin insanlar my v vtnin mdafisin hazrlayr. Bu is hm sistemli tlim
mssislrind, mktbdnknar trbiy mssislrind, hm d mdniyyt mssislri, idman
komplekslri, istehsal v digr mssislrd hyta keirilir. Bel mssislrd aparlan fiziki trbiy
ilri insanlarn hm mk qabiliyytlrini inkiaf etdirir,hm d onlarda yeni mk bacarq v vrdilrinin
yaranmasna imkan yaradr. Mdniyt v digr mssislrd aparln fiziki trbiy mllri v
tdbirlri zaman itiraklarn fiziki salaml tmin edilir, fiziki mdniyyt formaladrlr, onlarda
estetik xlaqi grlr daha da cilalanr, mhkmlnir. nsanlarda kollektivilik mnasibtlri mhkmlnir.
Msln, keiriln idman yarlarna hazrlq mrhllrind v yarlarn keirilmsi prosesind
kollektivilik mnasibtlri daha da inkiaf edir. Qarya xan tinliklrin aradan qaldrlmas
mvffqiyytin tmin edilmsi n kollektivin tlblrinin yerin yetirilmsi qarlql yardm, kmk,
qarlql anlama kimi kollektivilik mnasibtlrini daha da inkiaf etdirib mhkmlndirilir. Yarlar v
mxtlif fiziki tdbirlr prosesind yaranm vziyytdn asl olaraq mstqil seim, vziyyti d meydana
xr ki, bu da trbiy olunanlarda hm mstqillik hm d msuliyyt trbiy edir. Belki, mstqil hrkt
seimi zaman hm d bu icra edilck hrktin nticsi v onun mumi i tsiri d dnlr. Bu
vziyyt z hminin insanlarda qorxaqln qarsn alr, onlar csartli edir.
Mxtlif mssislrin funksiyasndan asl olaraq fiziki trbiynin tkili formalar mxtlifdir.
Sistemli tlim-trbiy mssislrind fiziki trbiy xsusi drslrd aparlr, yni ibtidai siniflrd 1-ci
sinifdn balayaraq btn thsil mssislrind idman drslrind uaq, yeniyetm v gnclr hyat n
zruri olan idman bacarq v vrdilri formaladrlr, fiziki inkiaf n zruri biliklr verilir. Hmin
drslrd alanacaq bilik, bacarq v vrdilr thsil nazirliyinin tsdiq etdiyi proqram sasnda aparlr. Bu
drslrd thsil vziflri hll edilmkl yana orqanizmin funksional imkanlarnn artrlmas da nzrd
tutulur. dman drslri vasitsil MH kompleksinin normativlri hyata keirilir. Fiziki trbiy
mllrin aadak tlblr verilir.
1.
Bdn trbiysi mllri salamladrc xarakter damal, gigiyenik
tlblr cavab vermlidir.
2.Trbiy olunanlarn fiziki imkanlar, hazrl yrnilmli, frdi
xsusiyytlrin istinad edilmlidir.
3.Mllrd idman hrkilri, onlarn insanlarda formaladrlmas trbiynin digr trkib hisslri
il laqli kild aparlmaldr.
4.Gn rejiminin tkili d insanlarn fiziki inkiaf, salamlnn tmini istiqamtind qurulmaldr.
5.Bdn trbiysi, mllri, myyn idman bacar v ya vrdii formaladrlmas il
nticlnmlidir.
Sistemli tlim mssislrind idman drslrind sas qoyulmu fiziki trbiy ii sinifdn v
mktbdnkanar trbiy ilrind davam etdirilir. Bunlara misal olaraq tdris mssislrind mqlr,
mli gimnastikalar, byk tnffzlrd tkil olunan oyunlar, idman ylnclri v s. gstrmk olar.
Sinifdnkanar idman mllri idman drslrinin davam olub, mumi fiziki hazrln artrlmasna,
idmana aid maran inkiaf etdirilmsin xidmt edir. Bu btn tdris mssislrind idman faliyyti

sasnda qurulur. Bu i idman mllimlri, tlimatlar pedaqoji rhbrlik edir, fal idmanlarn, gnclrin
gcndn istifad edilir. Sinifdnkanar tdbirlrin tkil edilmsind sas mqsd uaq, yeniyetm v
gnclri bdn trbiysi v idman ilrin clb etmk, bu sahd bacarq v vrdilrini daha da
mhkmlndirmk, insanlarda tkilatlq bacar formaladrmaqdan ibartdir. Sinifdnkanar idman
tdbirlri irisind ktlvi idman yarlar, idman bayramlar byk hmiyyt ksb edir. Bu yarlar v
bayramlar zaman idman, bacarq v vrdilri nmayi etdirilmkl yana trbiynin digr trkib hisslri
insanlarn malik olduu qli v xlaqi keyfiyytlri d nmayi etdirilir.
Mxtlif tip yay istirahti drglrind tkil ediln idman ilri d bdn trbiysind hmiyytli rol
oynayr. Bu drglrd uaq, yeniyetm v gnclrin shhti, hrki bacarq v vrdilri mhkmlndirilir.
Bu drglrd fiziki trbiynin btn nvlri v imkanlarndan istifad olunur: shr gimnastikas, mxtlif
idman oyunlar, MH normalarnn yerin yetirilmsi v s.
Bdn trbiysi iind mdniyyt mssislri, idman komplekslrinin rolu xsusidir. Bu
mssislrd idmann btn nvlri zr mxtlif yal insanlar spartakiadalara, idman yarlarna,
olimpiadalara hazrlanrlar. Bu hazrlq sasn idmann bir sahsi zr aparlr. Yni idman bir sah zr
yara, olimpiadaya, bayrama v s. hazrlanr, hm d bu prosesd qarya qoyulan mqsdin
mvffqiyytini tmin edn digr idman tmrinlri d yerin yetirilir. Bu terminlrd idmann bir ne
nvn aid mvcud bacarq v vrdilrdn formaladrlr. Bellikl, bir ne idman vrdilri kompleks
kild d istifad edilir, bu is idmann fiziki chtdn daha da kamilldirir, hminin onda xlaqi
safln sasn qoyur. Yarlar zaman hr ksin ictimai mnafeyi il xsi mnafeyi ular. O, baa dr
ki, qalib glmkl hm z xsi hm d aid olduu lknin, milltin mnafeyini mdafi edir. Qlb
zaman lksinin dvlt himninin sslndirilmsi, bayrann qaldrlmas hm idmanda hm d onu hat
ednlrd milli iftixar hissi yaradr, ideya-siyasi chtdn mtinldirir. dman hazrl prosesind
msuliyyt hiss, irad, dzmllk, mtin olmaq, tinliy dzm, zn mcbur etm kimi keyfiyytlr d
inkiaf edib, mhkmlnir.
Mdniyyt mssislri v idman komplekslrind sistemli tlim mssislrindn frqli olaraq hr
ks yandan, cinsindn, pesindn asl olmayaraq, fiziki trbiy almalarnda itirak ed bilrlr. Bu
zaman itiraklarn fiziki v digr imkanlar nzr alnr, bdn trbiysi v fiziki hazrla veriln
gigiyenik-pedaqoji tlblr riayt edilir. Bu mssislrd hminin fiziki trbiy myyn mnada
zntrbiy xarakteri alr. Hr ks znd istdiyi fiziki qabiliyyti, bacarq v vrdii formaladrr. Ona
gr d zntrbiy prinsiplri stimul v motivlri idman taprqlarnn yerin yetirilmsind zn
gstrir.
mumiyytl mdniyyt mssislri, idman komplekslri, shiyy v digr mssislrd idmana
aid mllr iki mqsdl tkil edilir:
1. Salaml brpa v tmin edn mllr.
2. Xsusi mqsdli mllr.
Bu mllrin xsusi mqsdi olduu n ayr ayr proqramlar sasnda aparlr. Bel tip
mllr orta mumthsil mktblrindki drslr v lav mllrdn frqli kild aparlr, ona
daha ox vaxt ayrlr. Amma tlim v trbiynin btn qanunlarna tabe edilir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Mdniyyt mssislrindki idman mllrinin mqsdi.
2. Fiziki tlim v fiziki trbiy anlaylarnn mqayissi.
3. Mxtlif tip mssislrd idman mllri.

MK TRBYS
Hrtrfli inkiaf etmi xsiyyt veriln sas v mhm tlblrdn biri d xsiyytin my qadir
olmas, istehsaln, xalq tsrrfatnn bu v ya digr sahsind faliyyt gstrmk bacarna, my, mk
adamlarna msbt mnasibtlr malik olmasdr. Hr ks, xsusn hyata atlan yeniyetm v gnclr,
istehsaln bir sahsind almaq n zruri mk bacar v vrdilrin malik olmaldr. Bu mk
bacarq v vrdilrinin hm aild, hm d sistemli thsil mssislrind tlimin ilk gnlrindn sas
qoyulur. mk, bacarq v vrdilri mhz mk trbiysi vasitsil hyata keirilir. nsanlarn my hazr
kild formaladrlmas birinci hyati zrurtdir. nkiaf etmi demokratik cmiyyt tlb edir ki, byyn
nsl mk sasnda trbiy alsn, hl kiik yalarndan quruculuq v yaradclq faliyytind itirak
etsinlr. Quruculuq iind mk faliyytind itirak etmkl onlarda zruri mk bacarq v vrdilri
trbiy edilsin. mk trbiysi hm d insan xsiyytinin, insanlarda zruri xlaqi keyfiyytlrin
formalamasnda byk hmiyyt malikdir. mk prosesi z onda itirak ednlrin xsiyytin tsir
gstrir, onlarda irad, dzmllk, dostluq, yoldalq, mkdalq, kollektivilik, qarlql yardm kimi
xlaqi keyfiyytlr formaladrr, tnbllik, msuliyytsizlik, tfeylilik v s. kimi xlaqi nqsanlar aradan
qaldrr.
mk trbiysi sistemli v mqsdynl kild tlim-trbiy mssislrind aparlr.
mk trbiysi mllim v trbiyinin rhbrliyi altnda byyn nsld, mumiyytl insanlarda
hyat n zruri olan mk, bacarq v vrdilrin, my, mk adamlarna mhbbt hissi
formaladrlmas prosesidir. Ona gr d mk trbiysi, mk tlimi v mk trbiysi olmaqla iki hissy
ayrlr.
mk tlimi xsusi mk drslrind aparlr. Bu drslrd mk faliyytinin maddi istehsal prosesi
haqqnda zruri elmi mlumatlar verlir, mvafiq bacarq v vrdilr formaladrlr.
Birinci sinifdn balayaraq uaqlar mk drslrind my hazrlanrlar. Orta mumthsil
mktblrind mk tlimi xsusi proqram sasnda aparlr. Bu proqram thsil nazirliyind tsdiq edilir,
respublikann btn mktblri n eyni v zruri olub btn siniflr zr mk tliminin mzmununu
hat edir. Kiik siniflrd mk tlimi sasn yrdici xarakter dayrsa, yuxar siniflrd artq yeniyetm
v gnclr mhsuldar mkd ihtirak edirlr. Belki, IX-XI siniflrd yeniyetmlr istehsalat tcrblrind
istehsaln myyn sahsind mhsuldar mkd bilavasit itirak edir, mhsul istehsal edir, z mklrinin
bhrsini grrlr. Orta mktblrd my dzgn v urlu mnasibt trbiy edilmsi imkanlar genidir.
Buna uaq v yeniyetmlrin tlim myi, mk drslri ictimai-faydal ilrd itirak v s. aid etmk olar.
Smrli tkil olunmas tlim prosesind trbiy olunanlar my alr, biliklrinin qiymtlndirilmsi il
mklrinin nticsini grr, myi sevir, kiik yalarndan ona hazrlanr. stniln raitd mk tlim ii
il laqlndirilmlir; bu hm myi, hm d tlimin urluluunu tmin edir. Knd tsrrfatna aid
tcrblr zaman aqrotexniki sullardan, zvi v mdni kbrlrdn vaxtnda v yerind istifad edilir,
knd tsrrfat manlar ildilir.
Bu zaman mllim uaq myinin elmiliyini, elml tcrbni laqlndirmyi trbiy olunanlarn
diqqt mrkzin gtirmlidir. mk trbiysi myyn pedaqoji tlblr sasnda aparlr. Bunlar
aadak kild tsnif etmk olar:
- mk faliyytindn trbiy vasitsi kimi istifad edilmlidir. stehsal faliyytind (kiik vya
byk) itirak el kild qurulmaldr ki, bu prosesd itirak edn hr ks myinin nticsini grrkn
zn cmiyyt n faydal xs hesab ed bilsin. myinin nticsinin hmiyytini drk etsin, bununla
frhlnsin. Qarya xan mk tinliklrindn qorxmasn, bu tinliyi aradan qaldrmaq istiqamtlrini
arasn.
- mk uan yana, gcn uyun qurulmaldr. Bu tlb mk proqramlarnda z ksini tapr.
mk tlimi uaqlarn fiziki, intellektual, psixoloji inkiaf sviyysin uyun qurulur. myin btn
sahlrind, yni tlimdnkanar ictimai-faydal v digr tdbirlrd bu tlb nzr alnmaldr. Bu tlb
hminin mdniyyt mssislrind tkil ediln mk faliyytlrind, texniki v yaradc, tikiilik v s.
drnklrin tkilind d nzr alnr. Bu mssislrd tkil ediln yaradc mk faliyyti zehni mkl
fiziki myi birldirmli, itiraklarn yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirmli, onlarda yeni xlaqi
keyfiyytlr formaladrmal, znthsili stimulladrmaldr.
- mk trbiysi uaq v gnclrin fiziki inkiafna tkan vermlidir. mk prosesind ildiln
altlr, grln ilr onlarn zllrini inkiaf etdirib, mhkmlndirmlidir. raiti el qurulmaldr ki,
bdninin quruluu, qamti, mtnasibliyi, grm qabiliyyti v s. dzgn inkiaf etsin.
- mk tlimi v trbiysind sistematiklik v ardclla xsusi fikir verilmlidir. Uaq v
yeniyetmlrd mk adtlri formaladrmaq n onlarn hr gn mk faliyytind itirak etmsini

tmin etmk lazmdr. Yaradlm mk adtlri is byyn v inkiaf edn insan my psixoloji
chtdn hazrlayr, onlarda ictimai fallq formaladrr.
- mk trbiysi prosesind frdi mkl kollektiv mk laqlndirilmlidir. Frdi mk trbiy
olunanlarda mvafiq mk vrdilri, frdi msuliyyt formaladrr, iradni inkiaf etdirib mhkmlndirir.
Kollektiv mkd is bu cht kollektiv syl birlir, ictimai hmiyyt ksb edir, daha smrli kil alr.
Kollektiv mkd sas cht onlan ibartdir ki, mumi mk kollektiv zvlri arasnda bldrlr,
kollektiv zvlri faliyyt baxmndan bir-birindn asl olur, kollektiv myin mvffqiyytli nticsi hr
frdin myindn asl olmas hr frdin msuliyytini bir-iki artrr, onlar daha diqqtli olmaa alrlar.
gr frdi mk zaman frd yalnz z iinin nticsi n msuliyyt dayrsa, kollektiv mk zaman is
btn kollektivin myi n msuliyyt dayr.
- myin mxtlif nvlri mvcuddur. Aild znxidmt myinin sas qoyulur, mktbqdr
trbiy mssislri v thsil mssislrind davam etdirilir.
Hminin znxidmt myi btn istehsal mssislri, faliyytin btn sahlrind mvcuddur v
hr ksdn tlb olunan zruri faliyyt nvlrindn biridir. myin bu nvn gigiyenik qaydalar, xsi
yalar, drs v i lvazimatlarn tmiz v sliqli saxlamaq v s. aiddir. znxidmt myi ictimaifaydal myin ilk mrhlsidir. znxidmt myi agirdin, tlbnin, iinin bilavasit z, i yeri, ailsi,
onu hat edn mikromhitl baldr. ctimai-faydal mk is cmiyytin xeyrin pulsuz mkdir. myin
bu nv rayon, hr zr keiriln kampaniya xarakterli faliyyt nvdr.
Nticsind maddi nemt ld ediln faliyyt mhsuldar mk adlanr. Bu faliyytin n geni formas
olub. vvli mumthsil mktblrindn balanr. mk drslrind uaq v gnclr mxtlif mit
yalar (stol, stul v s. mk altlri) dzldir, mktbyani sahlrd mxtlif knd tsrrfat mhsullar
yetidirir v s. mhsuldar mk sahlrind alrlar.
Mdniyyt mssislrind is mxtlif drnklrd bu v ya digr mk sahsini yrnmkl maddi
mhsul istehsal edirlr. Msln texniki drnklrd texniki sahd yaradclq ilrini ttbiq edrk, yeni
texniki vsait hazrlanr v snaqdan keirilir. Bu is yeni texniki trqqilrinin mk mhsuldarlnn
artrmasnn sas v ya vasitsi olur.
slah mk koloniyalarnda mxtlif nv mk faliyytlrindn xsusi trbiy vasitsi kimi istifad
edilir. Burada yeniyetm v gnclr hm mxtlif pelr yrdilir, mhsul istehsal edilir, hm d bu
prosesd yeniyetm v gncd digr xlaqi keyfiyyt formaladrlr.
mk trbiysinin mzmunu mxtlif tlim-trbiy mssislri n mvafiq nazirliklr v ba
idarlr trfindn myyn edilir. Msln, orta mumthsil mktblrind mk trbiysi mktblrin
trbiy edilmsinin nmunvi mzmununda gstrilir. Bu proqramda I sinifdn balayaraq XI sinif qdr
hr sinif zr (yni ayr-ayr siniflr zr) mk bacarq v vrdilri, mnimsdilck biliklrin konkret
mzmunu verilmidir.
mk trbiysinin gnclrin pe ynm sahsind d hmiyytli rolu vardr. Pe xalq
tsrrfatnn bu v ya digr konkret bir sahsin aid bilik, bacarq v vrdilr yiylnmdir, hmin sahd
faliyyt qoula bilmk n yiylnmi zruri mk keyfiyytlridir. Pe ynm is yeniyetm v
gnclrin pe semsi n ali mktb v ictimayytin hyata keirdiyi xsusi tdbirlr sistemidir.
Yeniyetm v gnclrin pe marann yrnilmsi, qabiliyytlrin myynldirilmsi, pelr aid
mlumat, pey aid bilik, bacarq v vrdilr, seilmi pe zr i dzlm, pey uyunlama,
yenidnoriyentasiya v s. pe ynmnn mzmununu tkil edir.
Pe maarifi, pe mslhti, pe tmayl pe ynmnn komponentlri hesab edilir. Pe ynm
yeniyetm v gnclrin pe nqteyi-nzridn yrnilmsindn balayaraq yenidn oriyentasiyasna qdr
olan btn ilr sistemini hat edir. Penin shv seilmsi, pe zr yenidn i aparlaraq qabiliyyt
uyun pe seilmsi prosesi yenidnoriyentasiya adlanr.
Pe il ixtisas mfhumu bir-birin oxar olsa da hr mffhumun z mahiyyti vardr. Pe daha geni
anlay olub, bir ne ixtisas hat edir v s.
Msln, mllimlik pesi fnlrin tdrisi zr bir ne ixtisaslar hat edir. Mhndislik pesi
faliyyt sahlrin gr oxlu ixtisaslar hat edir.
Pe seilmsind sas msl xalq tsrrfatnn masir dvrd tlblrini nzr almaqdr. Pey
istiqamtlndirmd hm masir snayenin inkiaf, onun tlblri, hm d lknin inkiaf prespektivlri,
dvltin v xalqn mnafeyi nzr alnmaldr. Bu prosesd hmin msllr yksk vtndalq hissi
sasnda hyata keirilir.
Pey istiqamtlndirm iind hminin istehsal v qeyri-isehsal sahlrinin mahiyytinin almas,
faliyyt nvlri haqqnda mlumat verilmsi d hmiyytli yer tutur. Pey istiqamtlndirm orta
mumthsil mktblrd yuxar siniflrd aparlr.

Mdniyyt mssislrind is pe ynmnn smrli aparlmas iin daha geni imkan vardr.
Bu mssislrd nzri il mli i laqli, yani kild aparlr. Belki, yeniyetm v gnclr asud
vaxtlarnda z marana gr drnklrd birlir. Bu drnklr v digr ilr vasitsil gnclr hmin
faliyyt prosesind bilavasit mul olur, faliyytin sas mzi il tan olur. Sediyi v ya secyi
penin sirlrini yrnir v bu il z imkanlarn, bu faliyyt nvnd ala bilcyini urlu surtd drk
edir. Bu zaman artq pelr haqqndak romantika reallar, yeniyetm v gnclr hmin pey urlu
yanarlar.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1.mk trbiysinin vziflri.
2.Masir dvrd mk trbiysin veriln tlblr.
3.myin elmi saslar haqqnda.

HQUQ TRBYS
Hquq trbiysi xsiyytin hrtrfli inkiaf, formalamas rtlrindn biri hesab edilir. Digr
trfdn mvcud qanunuluun mhkmlndirilmsi z ktllrin hquqi bilik v mnasibtlr
yiylnmsini tlb edir. nsan yarand gndn myyn cmiyytin zv olur. Bu cmiyytd cmiyytin
digr zvlri kimi onun hyat mxtlif chtlrdn tnzim olunur. Hquqi qaydalar da insann hyat v
faliytini dvlt mvqeyi baxmndan tnzim edir. Hquq qaydalar mvcud inzibati dvlt orqanlar
trfindn myyn edilir. Btn cmiyyt zvlrinin tutduu mvqe v vzifsindn asl olmayaraq hmin
qanunlara riayt etmsi mcburidir. Demli, dvltin hr xs qarsna qoyduu mcburi tlblrdn biri
hquqi qanunlara riayt etmkdir. Bunun n is hr bir vtnda icra etmli olduqlar hquq qaydalar,
xsi hquqi imtiyazlar haqqnda mlumata malik olmaldr. Bu is hm sistemli tlim v trbiy
mssislrind hm d digr mdniyyt mssislrind hquq trbiysi vasitsil aparlr. Hquq trbiysi
trbiy olunanlarda hquqi biliklr yaratmaq v bu mlumatlara uyun zruri mnasibtlr
formaladrlmas prosesidir.
Hquq trbiysinin mzmununa:
- zruri hquqi biliklr alamaq;
- yksk vtndalq hissi fformaladrmaq;
- mvcud qanunlar v sosial birg yaay qaydalarna hrmt hissi trbiy etmk;
- dvlt qanunuluunun hr hans pozuntularna qar barmazlq;
- hquq qaydalarnn mhafizsind fal itirak etmy hazr olmaq v s. daxildir.
Bu yuxarda qeyd ediln msllr hquq trbiysinin sas istiqamtini tkil etmli, trbiy il mul
olan btn mssislrd hquq trbiysi hmin istiqamtd aparlmaldr. ndi is hquq trbiysin trif
verk.
Hquq trbiysi trbiyinin rhbrliyi v mxtlif vasitlrin ttbiqi il insanlarda cmiyytd
mvcud olan hquq normalar v qaydalarna mvafiq bilik, bacarq, vrdilr v bu qanunlara mnasibt
formaladrmaqdan ibart pedaqoji prosesdir.
Bu vaxta qdr hquq trbiysi, xlaq, ideya-siyasi v s. trbiynin trkib hisslrind verilirdi. Son
vaxtlar is cmiyytin mumi inkiaf v pedaqoji tcrblrin nticlrini nzr alaraq hquq trbiysinin
ayrca trbiy ii kimi verilmsi zrurti meydana xd.
nsanlar dadqlar yerin yetirmli olduqlar mcburi hquq v vziflri drk etmlidirlr. Bu is
hl kiik yalarndan hquq trbiysi vasitsil hyata keirilir. Hquq trbiysi sistemli tlim-trbiy
mssislrind daha mtkkil v mqsdynl aparlr. O, hquq tlimi v hquq trbiysi olmaqla iki
yer ayrlr. Hquq tlimi hm xsusi drslrd, hm d mxtlif fnlrin trkibind hquqi biliklr
yiylndirmdir. Bu biliklr insanlarn hquqi mnasibt, rftar v davrannn bazasdr.
Tdqiqatlar gstrir ki, hquqi pozuntularna ox zaman sbb insanlarn qanunlar bilmmsindn
irli glir. Ona gr d tlim prosesind hquq normalarna dair sistemli v ardcl biliklr mnimsdilir. Bu
biliklr onlarda hminin dvlt qanunlar qrasnda msuliyyt v cavabdehlik d formaladrr. Hquq
tlimi vasitsil hr bir vtndaa yaad cmiyytin, daha konkret desk, dvltin qanunlar urlu
surtd drk etdirilir, onlarda ninki zlrinin bu qanunlara riayt etmy, hminin onu pozanlara qar
mbariz v barmaz olma inam yaradlr. Orta mumthsil mktblrinin birinci sinfindn balayaraq
uaqlara hm mvafiq biliklr verilir, hm d ona mnasibt formaladrlr. Bu xsusi proqram sasnda
aparlr. Digr thsil mssislrind universitet, kollec, seminariya, orta ixtisas mktblri, hrbi mktblr
v s. d hquqi biliklr xsusi hquq drslrind aparlr. Bu drslrd hr ksin z xsi hquq v vziflri
istehsalat prosesind icra ediln qanunlar, beynlxalq hquq normalarnn hyat v faliyyt n zruri
formalar haqqnda biliklr mnimsdilir. stehsalat mssislri, mdniyyt v digr mssislrd d
ehtiyac yarandqda yeni hquqi mlumatlar verilir.
Hquq tlimi hquq trbiysi il parallel aparldqda daha smrli ntic verir. Mllim v trbiyi
alanan hr bir hquqi biliyin trbiy olunann xsi keyfiyytin evrilmsin nail olmaldr. Yni
alanm hr bir hquqi bilik insanlarn hyatnda, mvqeyind fal kild tzahr etmlidir. Hquqi
dnc insann fal hyat mvqeyin evrilmlidir. Hquq trbiysi vasitsil insanlarda barmazlqla
yana mbarizlik, qanunsuzlua qar xma, durunlua, inamszla, qorxaqla, etinaszla, mtiliy
qar xma kimi hisslr d trbiy olunur.
Hquq trbiysi hminin insanlarn sosial, hquqi falln yksldir. nsanlarn mxtlif sosial vziyytd
hquqlar da mxtlif olur. nsan inkiaf edib bydkc onun vziflri, hyat hadislrin mnasibtid dyiir.
Msln, kiik yalarnda insan qay iind bslnir, sonra tlim vziflri icra edir, yeniyetm v gnclik
dvrnd hm aild hm d ictimaytd mxtlif vziflr yerin yetiri, ail qurur, ata v ya analq edir, rsmi
faliyyt gstrir v s.

Bu dvrlrin hr birind insanlar mxtlif qanunlara riayt etmlidirlr ki, bu da trbiy prosesind
onlara tdricn alanr.
Hquq trbiysind hm tlim, hm d trbiynin btn prinsiplri faliyyt gstrir. nki bu
prosesd hm hquqi gerkliklr dr edtdirilir, hm d ona mnasibt formaladrlr.
Hquq trbiysind hminin hm tlim, hm d trbiy sullarndan istifad edilir.
Qeyd etdik ki, hquq trbiysi sistemli v mqsdynl kild tlim-trbiy mssislrind aparlr.
Bundan baqa hquq trbiysi sinifdn v mktbdn kanar trbiy, mdniyyt istehsalat, dvlt,
shiyy mssislrind, idman komplekslri v digr kollektivlrd, birliklrd aparlr. Sinifdnkanar
tdbirlrd v digr mssislrd aparlan hquq trbiysi sistemli thsil mssislrind aparlan hquq
trbiysi iini davam etdirir v tamamlayr. nsanlar kollektivd formalar v onlarn yaradclq
qabiliyytlri, hyata, insanlara mnasibti formalar, mhkmlndirilir, inkiaf etdirilir. Mktbdnkanar
tdbirlrd hm yeniyetm gnclr, hm d yal adamlar cinaytlrdn kindirilir, ictimai thlkli
mllrin qars alnr. Bu zaman trbiy olunanlarda hm d hquqi mdniyytin d formaladrlmas
vacibdir. Mktbdnkanar trbiy mssislri mdniyyt v digr mssislrind aparlan trbiy ilri
digr trbiy ii il laqli kompleks klind aparlmaldr. xlaq trbiysi il hquq trbiysinin qarlql
laqd aparlmasnn daha geni trbiyvi imkanlar mvcuddur. Belki, istr xlaq, istrs d hquq
cmiyytin myyn etdiyi normalardr. Hr ikisi ictimai ur formasdr. laqli formaladrma prosesind
insanlar drk edirlr ki, hquq normalarn inzibati dvlt orqanlar yaradr v hmin orqanlar da onu
mdafi edir. xlaq is insanlarn uzun illr boyu yaratdqlar xeyr, r, daltli-daltsiz v s. mnasibtlr
sistemidir. Onu insanlar yaratm, ictimai ry d qoruyur. Lakin bunlar bir-biril laqdardr, biri digrini
mvcudluunu tmin edir, biri, gicrini qoruyur.
Mktbdnkanar v mdniyyt mssislrind hquq trbiysinin aadak sullar v formalar
mvcuddur;
A) ifahi, szl;
B) Tcrbi;
C) yani.
ifahi formaya mhazir, mruz, oxucu konfranslar, disputlar, grlr, tematik geclr v s. aiddir.
Tcrbi formaya ekskursiyalar, milisin gnc dostlar klublar, hquqa dair kitab srgilri, mharib v
mk qhrmanlarnn xsi yalar v s. daxildir.
Hquqi tdbirlr prosesind hquq trbiysi zr iin formalar mvqqti v daimi olmaqla iki yer
blnr. Mvqqti faliyyt gstrn formalara mhazirlr, shbtlr, mruzlr, grlr, sual-cavab v
tematik geclr, ifahi jurnallar, disput v olimpiadalar, bdii v sndli filmlr bax, mhkm
iclaslarnda itirak v s. daxildir.
Daimi faliyyt gstrn formalara is Xalq universitetlri, hquq fakltlri v ya lektoriyalar,
Gnc hquqnas, 16 yallar klubu, Qlnc v qalxan, Polisin gnc dostlar, Gnc lpirilr
gusi daxildir.
Mhazir v shbtlr zaman dvlt v hquq haqqnda nzriyylr, hquq normalarnn v
qanunlarnn demokratik prinsiplri izah olunur. Mhazir v shbtlr ktllri hquqi chtdn
maariflndirir, hquqi ur v mdniyyti yksldir, hquq pozunluqlarnn profilaktikasna rait yaradr.
Tematik v sual-cavab geclri myyn hquqi bir problem hsr olunur. Tematik geclr Snin
vtndalq borcun, Cmiyytd hquq v xlaq, Qanun v yeniyetm, Hquqi borc, Hquqi
barmazlq v s. mvzularna hsr edil bilr.
Sual-cavab geclrind itiraklar hquq normalar v qaydalar, ayr-ayr cmiyytd hkm srn
qanunuluq, vtndalarn hquqi azadlqlar, ail v nikah msllri il laqdar onlar maraqlandran
suallara cavab alrlar.
Grlr insanlarda hquqi mhafizy maraq oyadr, onlar hquq iilri il yaxnladrr, inzibati
iilr qar olan qorxu xofunu aradan qaldrr; hquq iilri bu grlr zaman hr mssisnin rejimi,
prinsiplri, intizamlar il tan olur, lazmi mslhtlr verirlr.
ifahi jurnallar 4-6 shifdn ibart xsusiburaxldr, onun hr nmrsi bir adla xr, hr shif
mvzuya uyun yarmbalqlara blnr. ifahi jurnallar trbiyi v tlimatnn rhbrliyi altnda inzibati
orqan iilrinin mssis fallarnn, mk v mharib veteranlarnn kmyil hazrlanr v tbli edilir.
Mhkm iclasna bax hddi-bulua atm yeniyetmlrl gnclrl, vvlcdn xalq hakimi il
razladrlaraq aparlr, il boyu 2-3 mhkm prosesind itirak edil bilinr. clasdan sonra hakim v ya
trbiyi hadisnin ba verm sbbi, qanun v cza haqqnda lav dqiqldirici mlumatlar verirlr.
Hquq biliklri olimpiadalar yeniyetm v gnclrin hquqi bilik sviyylrini akara xarmaq,
onlarda hququ qorumaa maraq yaratmaq mqsdi n xidmt edir. Hmin olimpiadalar msabiq klind
aparlr. Hquq trbiysi zr daimi i formas kimi Polisin gnc dostlar drnyini gstrmk olar.

Polisin gnc dostlar (PGC) dstlri yeniyetmlrin cinayt xarakterli mllrinin qarsn almaqda,
onlarn qanun keiyind durmalarnda, qanunun pozulmas hallarna qar xmaqda hmiyytli yer tutan
vasitdir. Bu dst sasn yeniyetm, gnc v nisbtn yal iilrdn ibart olur, onlarn iin polislr
nzart edir.
16 yallar klubu 16 yana, yni vtndalq hququna atm yeniyetmlri hat edir. Klub sasn
aadak blmlr zr faliyyt gstrir:
1. Yeniyetmlri my, ali mktb hyatna hazrlayan blm.
2. Yeniyetmlri sgri xidmt hazrlayan blm.
3. Yeniyetmlri ail hyatna hazrlayan blm.
Bu klub mdniyyt mssislrind, evlr idarsind, polis blrind tkil edilir.
Bu blmlrd faliyyt gstrn yeniyetmlr z hquq v vziflrini drk edir, dzgn pe seir,
ail, vtn, valideyn qarsnda vzifsini baa dr.
Gnc hquqnaslar klubu hm orta mumthsil mktblrind, hm xalq mhkmlri nzdind,
mdniyyt mssislrind tkil edilir. Klubda mllri xalq hakimlri aparrlar. Gnc hquqnaslar
klubu hquqnaslarla prokurorluq, xalq mhkmsi, daxili ilr bsinin mkdalar v alimlrl grlr
tkil edir, Gnc hquqnas, Qlnc v qalxan, Qanun keiyind, Qanun namin, Nmunvi
davran urunda v s. adla divar qzeti buraxr, bdii srlrin mzakirsini keirir, shnciklr hazrlayr,
orta mktbin btn siniflrind bilavasit onlarn hquq trbiysin, mktbd, kd, ictimai yerlrd,
aild nmunvi davrana xidmt edn shbtlr aparrlar.
Yeniyetm v gnclrin hquq trbiysind hminin teatr, kino, ktlvi informasiya vasitlrinin d
hmiyytli rolu mvcuddur.
Hquq trbiysin pedaqoji rhbrlik. str mktbd, istrs d mktbdnkanar trbiy
mssislrind hquq trbiysin rhbrlik kompleks kild hyata keirilir. Mktb direktoru tlimtrbiy zr direktor mavini, sinifdnxaric v mktbdnkanar tdbirlr zr tkilat, sinif rhbrlri,
ayr-ayr mllimlr, tkilat cmiyytd msul xslr, mdniyyt mssislrind drnk rhbrlri,
metodistlr, yeniyetmlrl i zr polis iilri, hquq trbiysi il mul olan btn xslr hmin i zr
pedaqoji rhbr hesab oluna bilrlr. Msln, mktbd agird tkilat komitsi inzibati orqan iilri il
birlikd hrktin gnc inspektoru dstsinin faliyytin rhbrlik edir.
Trbiy ilri zr tkilat btn sinifdnkanar v mktbdnxaric ilr rhbrlik edir.
Mktbdki btn tlim-trbiy ilri kimi hquq trbiysin d sasn mktb direktoru rhbrlik
edir. Direktor pedaqoji kollektivin bilavasit rhbri, tlim-trbiy iinin tkilatsdr.
Direktor mktbd tkil edilmi btn dst v klublarn iin rhbrlik edir, onlarn komandir v
balarnn hesabatn dinlyir, keircklri tdbirlr razlq verir.
Mktbdn knar trbiy mssislri, mdniyyt mssislrind aparlan hquq trbiysi ii
trbiyi v ya drnk rhbrindn pedaqoji ustalq tlb edir. Bu sahd i zaman drnk rhbri, tlimat,
mxtlif hquqi tdbirlrin tkili zaman itiraklarn mara, ya xsusiyytlri, intellektual v sosial
sviyysini, dnyagr v s. nzr almaldr. O, bu zaman trbiy olunann btn imkanlarndan smrli
kild istifad etmyi bacarmaldr.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Mktb daxili hquq tdbirlri.
2. Mdniyyt v incsnt mssislrind aparlan hquqi ilr v
tdbirlr.
3. Mdniyyt v incsnt iisinin hquqi trbiysind rolu.

TRBY PROSESNN MAHYYT

Cmiyytin qarya qoyduu xsiyyt modelin uyun olaraq bymkd olan nslin
formaladrlmasna mtkkil, mqsdynl rhbrlik trbiy prosesi adlanr. Bu trbiyy veriln mumi
trifdir. Konkret olaraq is trbiy olunanda hyata dzgn mnasibt formaladrmaq, miyytin myyn
etdiyi xlaq normalar v davran qaydalarna yiylndirm ii trbiy adlanr.
Bu prosesd byyn nsl cmiyyt n faydal, yksk mnvi potensiala malik, my meylli v
mk qabiliyytli ideyaca mtin, estetik grlr malik v fiziki chtdn salam insanlar formaladrlr.
mumiyytl, trbiy vasitsil xsiyyt sosiallar, hyata, cmiyyt maksimum ictimai-fayda
vercyi sahy hazrlanr, sistemli trbiy vasitsil formalaan insan hyatda mstqil kild zn tmin
ed bilir. Trbiy prosesi ictimai mnasibtlr tcrbsi sasnda byyn insanlarn faliyytinin dzgn
istiqamtlri myynldirilir. Bellikl d trbiy olunanlarda my, biliklr, tlim, mumiyytl
faliyyt oxchtli mnasibt yaranr. Bu is obyektiv ictimai mnasibtlrin xsi mnasibtlr
evrilmsi, insanlarn ictimai mnasibtlrin urlu drk etmsi demkdir. Obyektiv ictimai mnasibtlrin
urlu drk olunmas nticsind obyektiv tlb, insann xsi tlblrin, trbiy motivlrin, trbiynin
hrktverici qvvlrin evrilir. Demli, trbiy insanlarda konkret mnasibtlr formaladrr. Mnasibt
kateqoriyas is bir sra ictimai elmlr trfindn tdqiq edilir. Msln, flsfi kateqoriya kimi mnasibt
subyektin obyektl laqsinin dialektikasn ifad edir. Etik kateqoriya kimi mnasibtlr adamlar arasnda
xlaqi etik laqlr halnda - xeyir, r, daltlilik mvqeli qiymtlr kimi gstrir. Psixoloji kateqoriya kimi
mnasibtlr xsiyytin n mumi mvqeyitk izah olunur.
Pedaqoqika is mnasibtlrin bu mumi mvqeyini mxtlif faliyyt formalarnda adamlarn
qarlql laqlrind tzahr kimi nzrdn keirir.
xsiyt formalamasnda hmiyytli yeri mnvi mnasibtlr tutur, bu mnasibtlr insan hyat v
faliyytinin mxtlif sahlrin nfuz edir, onun xsi simasna, adamlarla laqsin, onun zn
qiymtlndirmsin tsir gstrir.
Hminin trbiy prosesi zntrbiynin meydana xmasna sbb olur, zntrbiy is ona gr
xsiyytin formalamasna byk tsir gstrir ki, trbiy olunan xsin z trbiy funksiyasnn daycs
olur. O trbiy prosesi smrli hesab edilir ki, ntic etibaril zntrbiyy evrilsin, trbiy mqsdlri
insanlarn xsi mqsdlri kimi hyata keirsin.
Hr bir proses znd myyn nticnin ld edilmsi n qanunauyun v mqsdynl
faliyytlri birldirir. Trbiy prosesinin sas nticsi is hrtrfli inkiaf etmi, cmiyytin tlblri il
uyunlaan insanlar formaladrmaqdan ibartdir. Bu is ikitrfli fal prosesdir. Burada trbiyinin fall
stnlk tkil edir. Bel ki, trbiy iinin mzmunu mahiyyti, sullar, vasitlri, formalarn v s.
trbiyi myyn edir, trbiy olunann faliyytini dzgn istiqamt ynldir, onlarn diqqtini
cmiyytd zruri olan trbiy problemlrin clb edir. xsiyytirn formaladrlmas prosesi is bir sra
xsusiyytlr malikdir.
vvla xsiyyt btvlkd, bir tamlq kimi formalar. nsann mxtlif xarakterli keyfiyytlri birbiril qarlql laqddir, biri digrinin mvcudluunu tmin edir, biri-digrinin meydana xmasna, yeni
keyfiyytlr formaladrlmasna sbb olur. Bu qarlql vhdtd olan keyfiyytlr is faliyyt prosesind
insann xarakter lamtlri kimi tzahr edir. Trbiy olunann yandan, inkiaf sviyysindn asl olaraq
onun mzmunu da dyiir, yeni keyfiyytlr alr. Bu is z ksini mvafiq trbiy, tlim, incsnt v
mdniyyt, mdni-faliyyt mssislrinin trbiy proqramlarnda tapr. Ona gr d mdni faliyyt
mssislrinin trbiy proqramlar thsil mssislrinin trbiy proqramlarndan frqlnir. Bel ki, bu
mssislrd insanlar maraqlarna gr birln v sasn, sistemli thsil alm xslrdir. Bu xslri is
artq dvrn aktual trbiy problemlri maraqlandrr birldirir.
Trbiy ii v onun komponentlri arasnda laq o drcd mhkmdir ki, trbiy komponentlrinin
birind ba vern dyiiklik mtlq baqalarna da tsir edir. Bel ki, bu sistemd hr bir trbiy
komponenti xsiyyt formaladarlmas iinin digrlri il laqd olan zruri hlqsini, trfini,
mrhlsini tkil edir. Ona gr d ba vern hr dyiiklik digrlrin d tsir edir.
Trbiyy hrtrfli v kompleks yanama prinsipi trbiylndirm faliyytind d bel hrtrfli tsir
edn pedaqoji sistemin, pedaqoji yanamann yaradlmasn tlb edir. Bu trbiy sistemi xsiyytin qli,
fiziki, xlaqi, estetik, ideya siyasi, hququ v s. chtlrdn formalamasnn kompleks kild aparlmasn
znd birldirmlidir. Bu sistem hminin insanlar hat edn mhit, trafdaklara ictimai, sosial
mnasibt formaladarlmaldr.
Trbiy prosesi grndy kimi tbit etibaril hrtrflidir. Bu is trbiy tsirlrinin mxtlif v
oxchtliliyindn irli glir. Bel ki, trbiy prosesind trbiyi il yana trafdaklarn mtamadi,

oxchtli tsirlri mvud olur. Bu tsirlr insann mrnn axrna qdr davam edir. nsana ham, hr
ey valideyn, trbiyi, tbit - anl v ansz tbit - istehsalat, istehsal mnasibtlri, onu hat edn
mikro mhit v s. tsir edir. Bu mxtlif forma v mzmunlu trbiy tsirlri insan anadan olandan mrnn
sonuna qdr zddiyytli v uzun mddtd davam edir. Trbiynin tsiri insanlarda mxtlif kild olur
v tzahr edir. Buna sbb trbiy tsirlrinin mxtlifliyi il brabr hm d trbiy olunanlarn zlri
mxtlifliyidir. Trbiyilr mxtlif frdi-psixoloji xsusiyytlr, inkiafa malik insanlara trbiyvi tsir
gstrirlr. Bu trbiyvi tsirlri, tlblri hr ks z frdi mnasibtlri, inkiaf sviyylri baxmndan
qbul edir. Ona gr d eyni trbiyvi tsir eyni yal insanlarda mxtlif kild tzahr edir.
Tlim v trbiy xsiyyt formaladrlmas prosesinin dialektik vhdt tkil edn iki qtbdr.
Hm trbiy hm d tlim xsiyytin hyata hazrlanmasna xidmt edir. Lakin, bunlar xsusi predmet v
anlaylara malik ayr-ayr pedaqoji proseslrdir. Msln, tlim byyn nsld bilik, bacarq, vrdi
formaladrmaqla obyektiv alm hadislrini drk etdirir. Trbiy prosesind is qid, rftar, adtlr
yaratmaqla cmiyytin myyn etdiyi xlaq normalar, davran qaydalar mnimsdilir ki, bunun
nticsind d insanlar da onu hat edn hr ey mnasibt formalar. Tlimin bilik, bacarq, vrdi
kimi anlaylar mvcuddur. Trbtynin qid, rftar, adt kimi anlaylar vardr. Bu anlaylar mexanizm
etibaril uyun v oxardrlar. Bilik-tbit v cmiyytin obyektiv inkiaf qanunlar haqqnda insanlarn
urunda mhkmlndirilmi elmi mlumatlardr.
qid-xlaq qaydalar, normalar sistemi v buna riayt etmnin zruriliyi haqqnda insanlarn hm
urunda hm d faliyytind mhkmlndirilmi mlumatlar sistemidir. Bacarqlar biliklrin ttbiq edil
bilmnmsidir. Rftar mnimsnilmi xlaq normalarn icra etmkdir. Vrdi avtomatlam bacarqdr. Adt
avtomatladrlm rftardr.
Bunlar arasnda frq ondan ibartdir ki, bilik , bacarq v vrdilr maddi almin drk edilmsi il ,
rftar, adt v qid anlaylar is hyata mnasibtlr formaladrmaqla baldr.
Bzn, vrdi v adt anlayn qardrrlar. Bunlarn frqli chti ondan ibartdir ki, adtlr hmi
adam adt olunmu faliyyt thrik edir, hmin i grlmynd adam zn narahat hiss edir. Vrdilr
icra edilmdikd is he bir narahatlq yaranmr.
yrnm qannlarn tlim nzriyysi, trbiy qanunlarn trbiynaslq uz xarr. Trbiy il
tlimin tdqiqat metodlar da mxtlifdir.
2. Trbiy prosesinin dialektikas v spesifikliyi
Pedaqoji proses o, cmldn trbiy prosesi dialektik bir prosesdir. A.S.Makarenkoya gr pedaqokika
n dialektik elmdir. Onun fikrinc pedaqoji prosesd dialektikann btn qanunlar faliyyt gstrir. Bu
zn trbiy prosesind d gstrir. Bel ki, trbiy prosesind trbiyy btn tsirlr, amillr qarlql
laq v ziddiyytd tsir edir.
Konkret olaraq demk olar ki, trbiy prosesi trbiy olunanlarn xalqn maddi v mnvi srvtlrinin
mnimsmsin n qdr ox gmk gstrrs, o qdr d trbiy mqsdin uyun glir, masir sosial
tlblr cavab verir.
Bymkd olan insan xsiyytinin formaladrlmas trbiy prosesinin mqsdidir v burada
insann znn psixi xsusiyytlri, xsiyytin xasslri, onun sy, tlb v imkanlar, n inc asll v
rtlnmsi zn gstrir. Trbiy olunann bu frdi xsusiyytlri myyn mnada, trbiy mqsdinin
hyata kecirilm mvffqiyytini myyn edir. Bunu nzr almayan pedaqoq-trbiyci mvffqiyyt
nail ola bilmz.
Digr trfdn trbiy prosesind hm d pedaqoji tsirlrin qarlql surtd laqlndirilmsi
zruridir. nki onlar da bymkd olan insann xsiyyt kimi formalamasna z tsirini gstrib.
Trbiy olunan hat edn mhit (hr, knd), onun mikromhiti (ail, dostlar), kommunikasiyann
ktlvi vasitlri, insann mmkn olan hm msbt hm d mnfi tcrbsi, btn bu coxhtli laqlr,
trbiy prosesini, onun sosial, psixoloji v pedaqoji amillri il birlikd qarlql surtd qovudurur,
birldirir.
Trbiy prosesinin oz mahiyytc dialektik ziddiyytli inkiafda, dyimd olan mthrrik bir
prosesdir. O, sosial tlblr sasnda inkiaf edir; trbiy olunanlarn ya xsusiyytlrin uyun olaraq
dyiir; onlarn mxtlif hyat situasiyalarda mxtliflir. Bu rtlrdn asl olaraq trbiynin tsir gc
d mxtlif olur.
Trbiy prosesi he d hmi rvan cryan etmir, onun zn mxsus sraylar, ucalma v
enmlri olur. Trbiy proseinin ziddiyytlrind, onun inkiafnn hrktverici qvsi olan daxili v xarici
ziddiyytlri bir-birindn ayrmaq lazmdr. Xarici ziddiyytlr mvqqtidir, o trbiy proseini hm
lngid, hm d srtlndir bilr. Daxili ziddiyyt is daimidir. Bel ki, trbiy olunann hll edcyi

artan sosial hmiyytli vziflrl, bu vziflri hll etmkd onun ml v hrktlrini

mhdudladran imkanlar arasndak ziddiyyt trbiy prosesinin daxili ziddiyytidir, onun hrktverici
qvsidir. Myyn mrhld bu ziddytlr aradan qaldrlsa da btn trbiy prosesi mddtind
tamamil yox olmur.Lakin xsiyyt qarsnda hll edilmli yeni mrkkb vziflr qoyulmazsa onun
inkiaf dayanar.
Trbiy prosesinin digr daxili ziddiyyti insanlarn daxili meyylri il xarici tsirlr arasndak
ziddiytlrdir. S.L.Rubenteyn bu msly xsusi diqqt verrk yazrd ki, uan hrktinin bu daxili
mzmununa diqqt yetirilmzs, pedaqoqun faliyyti midsiz formalizm dar olar.
Xarici ziddiyytlr trbiy prosesi n byk tinliklr trdir. Bel ki, trbiy prosesind
mvffqiyytsizlik ox vaxt trbiy tlblri il xarici tlblrin (ail, valideyn, traf mhit v s. ) dz
glmmsi nticsind ba verir.
Mtkkil trbiy tsiri il uaq v yeniyetmnin hyat raitinin kortbii tsirlri arasndak
ziddiyyt d trbiy proseini mrkkbldirir. Bu ziddiyytlr trbiy proseinin xsiyyt kortbii
amillr nisbtn daha gcl tsiri vasitsil aradan qaldrla bilr. Trbiy mssislri daxilind ayr-ayr
trbiyi v trbiy il mul olan digr xslrin verdiyi tlblrin mxllifliyi d trbiy prosein mnfi
tsir gstrir.
ox vaxt ziddiytlr uaq trfindn mnfi tcrbnin qazanlmas gediind yaranr v bunun d
nticsind o, trbiy proseinin itiraklar il daim mnaqiy girir.
Xarici ziddiyytin bu v ya digr nvlri ciddi diqqt tlb edir.
3.Trbiynin qanunauyunluqlar.
Cmiyytd mvcud olan trbiy prosesinin z qanunauyunluqlar var. Bu msly gr masir
pedaqoqlar arasnda ciddi mbahis mvcuddur. Bir qrup pedaqoqlar trbiynin obyektiv qannularn
inkar edir, trbiyy insann daxili qvvlrinin frdi inkiaf nticsind, xsusi trbiy tsiri olmayan
imkanlarn znn ifadsi prosesi kimi baxrlar. Onlara gr trbiy ancaq bu inkiafa rait yaratmaa
xidmt edir.
Bir qrup pedaqoqlar is trbiyni insann sosial hyat varlnn qanunauyunluqlar v ictimai
xsiyyt kimi, onun psixoloji xsusiyytlri il rtlnn bir proses kimi nzrdn keirir. Professor
B.hmdov trbiy qanunlarn aadak kild qrupladrm v thlil etmidir:
1. Hyatn btn sahlrind, o cmldn trbiy prosesind faliyyt gstrn qanunlar;
2. Pedaqoji prosesin btn sahlri, o cmldn, trbiyd faliyyt gstrn qanunlar;
3.Psixoloji v fizioloji qanunlar;
4.Trbiynin spesifik qanunlar.
Birinci qrup qanunlara dialektik materializmin qanunlar aiddir. Bel ki, bu qanunlar btn hyat
hadislrin ttbiq edildiyi kimi pedaqoji prosein btn sahlrin d, o cmldn, triy proseisn d
ttbiq edilir.
Dialektikann ksliklrin vhdti v mbarizsi qanunu trbiy prosesinin, trbiyi v trbiy
olunann inkiafn, bu inkiafn mnb v sbbini ab gstrmy ttbiq edilir. Kmiyyt dyimlrinin
keyfiyyt dyimlrin kemsi qanunu inkiafn xarakterini v formasn, inkar inkar qanunu is
inkiafn istiqamtini, tendensiyasn ks etdirir.
Pedaqoji prosesin qanunlar, yni pedaqoji prosesin mumi mqsdinin ictimai mnasibtlr
trfindn myyn edilmsi qanunu trbiynin d konkret mqsdini myyn edir. Trbiy olunan
xsiyytin modulunu layihlndirmy v bu prosesd trbiynin rolunu myyn etmy imkan verir.
Myyn edilmi mqsd uyun mzmun seilmsin v mzmununun konkretldirilmsin kmk edir.
nc qrup qanunlar tlim prosesind olduu kimi trbiy prosesind d psixo-fizeoloji v bioloji
qannulara istinad etmyi nzrd tutur. Bel ki, insan inkiaf etdikc psixoloji-fizioloji chtdn dyiir,
onunla laqdar olaraq, onun mara, meyli v faliyyti d dyiir. Bu proses trbiy iind nzr
alnmaldr. Fiziologiyann ali sb sistemi haqqndak qanunlar, mddalar trbiy iind nzr
alnmaldr.
Yuxarda deyiln qanunlarn he biri trbiy n spesifik deyildir.
Trbiynaslqda trbiynin spesifik qanundar zrnd, demk olar ki, hl mbahis gedir.
Faliyytd trbiy qanunu pedaqoq-alimlrin ksriyyti trfindn qbul edilmi qanundur. Bu qanuna
gr Trbiyi trbiy olunana aalamaq istdiyi keyfiyytlrin tlb etdiyi rait (faliyyt) onu n
qdr ox clb edrs, hmin keyfiyytlrin formalamas bir o qdr mvffqiyytli olar.

Professsor Bir hmdov iki cht gr bu qanunu dqiq hesab etmir: a) bu qanun hm d tlimi
hat etdiyin gr spesifik sayla bilmz; b) bu qanun daha mhm bir qanunun konkret raitd tzahr
formasdr,yni trmdir. O trbiynin aadak spesifik qanunlarn myyn etmidir:
1. Szl faliyyt arasndak laqni ks etdirn qanun;
2. Planl tsirl kortbii tsir arasndak laqni ks etdirn qanun.
3. Hrmtl tlbkarlq arasndak laqni ks etdirn qanun.
4. Msbt keyfiyytlrl mnfi keyfiyytlr arasndak laqni ks etdirn qanun.
5. Frdl kollektiv arasndak laqni ks etdirn qanun.
ndi bu qanunlarn mahiyytin nzr salaq.
1. Trbiyi trbiy olunann rasional v emosional almin n qdr birg tsir gstrrs v hmin
tsiri trbiy olunan mvafiq faliyyt clb etmkl n qdr ox mhkmlndirrs, ntic d bir o qdr
smrli olar.
2. Planl tsirl (mllimin tsiri) kortbii tsir (mhitin tsiri) bir-birini n qdr oz tamamlayarsa
trbiy olunann formalamas bir o qdr srtlnmi olar.
3. Trbiyi xs olan hrmt v tlbkarl zn olan hrmt v tlkarl il n qdr ox
uzladrsa, xs onun tlblrini bir o qdr yax qbul edr v yerin yetirr.
4. Trbiyi trbiy olunanlarn msbt keyfiyytlrini n qdr ox inkiaf etdirrs, mnfi
keyfiyytlrin inkiafn bir o qdr lngitmi olar.
5. Frdin hrktlri kollektiv trfindn n qdr ox tqdir olunarsa, hmin hrkt bir o qdr drin
intiar tapar, pislnrs lngiyr: kolektivin frd olan mnasibti n qdr paralanarsa, ntic bir o qdr
ziflyr.
Bzn trbiyi trbiy olunandan ox tlb edir, zn is tlbkar yanamr. Tlby deyir: drs
gecikm, amma z zngdn be dqiq sonra sinif daxil olur. Bel halda tlb mllimi eitmir, onun
tlbin ml etmir. Demli, mllim zn qar da ox tlbkarlq gstrmlidir. Bu, nc qanunun
tlbi olub, mlliml tlbnin mnasibtini myyn edir.
Mllim agird, tlby verdiyi tlblr, mumiyytl, btn tlblr z n qdr riayt edrs,
bir o qdr trbiy tlblri smrli kild hyata keirilr.
Btn ictimai elmlr qanunu, o cmldn d trbiy qanunlar-tbit qanunlarndan frqli olaraq, tendensiyalar mumi istiqamtd ifad edir. Ona gr d bu qanunlarda konkret raitd myyn
mstsnalqlar, tsadflr zn gstr bilr.
Trbiynin bu qanunlar hminin mdniyyt v incsnt mssislrindki trbiylndirm
faliyytind d hkm srn sas qanunlardr. Bu mssislrd aparlan trbiy tdbirlrind hmin
qanunlar sas gtrlr. nki bu cmiyytin tlblrindn doan trbiy qanunlardr. Mdnityyt
mssislrind istr eyni ya qruplarnda aparlan trbiy ilri, istrs d mxtlif ya sviyyli insanlarda
aparlan trbiy ilri mvcud trbiy qanunlar sasnda aparlr. Asud vaxtn smrli tsirin xidmt
edn btn tlblr cmiyytin xlaq, mumiyytl, trbiy tlblri baxmndan aparlr. Ona gr d
tdbirlr mumpedaqoji tlblr sasnda tkil edilir v aparlr.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Trbiynin elmi saslar.
2. Trbiynin mumi qanunlarnn mahiyyti.
3. Trbiy qanunlarnn mdniyyt v hminin digr mssislrd aparlan trbiy ilrind yeri.

TRBY PRNSPLR
stniln faliyytd rhbr tutulan qayda v qanunlar sistemi prinsip adlanr.
Trbiy prinsiplri is trbiynin btn qanunauyunluqlarn znd ks etdirn, xsiyyt
formaladrlmas iinin daha da smrli v mqsdynl tkilin istiqamt vern, rhbrlik edn qaydalar
sistemidir. Bu prinsiplr ayr-ayr trbiyilr trfindn uydurulmur, myyn edilmir, trbiynin obyektiv
qanunlar, cmiyytin pedaqoji proses qarsnda qoyduu xsiyyt formaladrmas mqsdinin tlblri
v vziflri sasnda myyn edilir..
Son dvrd nr edilmi pedaqogika drsliklrinin ksriyytind trbiy prinsiplri mumi v xsusi
olmaqla iki qrupa blnr. mumi prinsiplr hm tlim, hm trbiy, mumimyytl, btn pedaqoji
prosesd rhbr tutulan prinsiplrdir.
Bura trbiynin hyatla, quruculuq ii il laqlndirilmsi, sistematiklik v ardcllq, urluluq v
fallq, yaa uyunluq v frdi yanama prinsiplri daxildir. Bu prinsiplrin ttbiqi zaman hr sahnin
spesifik xsusiyytlri nzr alnr. Msln, tlim prosesinin sas mqsdi maddi alm
qanunauyunluqlarn drk etdirmkdir. Ona gr d mumi prinsiplr bu mqsdin hyata keirilmsin
xidmt edir. Trbiynin mqsdi insanlarda oxchtli mnasibt formaladrmaq olduundan mumi
prinsiplr trbiy prosesind mhz bu mqsdin mvffqiyytl hyata keirilmsin xidmt edir.
mumiyytl trbiy prinsiplrini aadak kild tsnif etmk olar:
1. Trbiynin hyatla quruculuq ii il laqlndirilmsi.
2. Yaauyunluq.
3. Frdi yanama.
4. Sistematiklik v ardcllq.
5. urluluq v fallq.
6. Nikbinlik.
7. Hrmt v tlbkarlq.
8. Kollektivd trbiy.
9. Tlblrd vahidlik.
Birinci be prinsip mumi prinsiplrdir. Bu mumi prinsiplrin ttbiqi zaman trbiyi
trbiylndirm zaman istinad edcyi, nzr alaca msllri daha aydn kild drk etmlidir.
Trbiynin hyatla quruculuq ii il laqlndirilmsi prinsipi btn dvr v zamanlar n aktual olan
bir prinsipdir. Bel ki, hr bir trbiy ii mvcud ictimai tlblr cavab verms cmiyyt onu qbul etmz
v o smrsiz, yararsz bir i evrilr. Hr bir trbiyiy yaad ictimai-iqtisadi mhitin tlb etdiyi
insan modeli, cmiyytd yaayacaq faliyyt gstrck xs n zruri olan xlaqi keyfyytlr aydn
olmaldr. Ona gr d bu prinsip sas v aktual prinsip hesab edilir. Trbiyi btn trbiy faliyytini
trbiy olunanlarn gndlik hyat v faliyyti il balamaldr. Bu i kiik yalarndan balanr. Msln,
mktbd agird faliyyti sasn tlimdir. Mhz tlim prosesind onlara intizamllq (drs gecikmmk,
mllimin izah zaman diqqtli olmaq, yoldalarn dinlmk v s.), alqanlq (yax oxumaq, ina
yazmaq, msl v misallar z hll etmk, tcrblr qoymaq, yrdiln praktiki ilri icra etmk v s.),
dzmllk (grln ii axra atdrmaa zn mcbur etmk, msl v misallar dzgn hll etm yollar
axtarmaq v s.), yoldalarna hrmt etm, mracit etm qaydalar v mqamlar v s. kimi keyfyytlr
alanr. Bu keyfyytlr is glck xsin hyat v faliyytini nizama salan sas rtlrdir.
Trbiynin quruculuq ii il laqlndirilmsi tlim prosesind materialn mzmunu, onun hyatdak
rolunun izah vasitsi il d aparlr.
Mktbdnkanar trbiy mssislri, mdniyyt mssislri v istehsalat mssislrind aparlan
trbiy ilri d byk hmiyyt ksb edir. Bura yeniyetm v gnclrnin ictimai hadislr clb edilmsi
ktlvi hadislr v tdbirlr d itirak v s. daxildir.
Yaauyunluq prinsipi.
Trbiy olunanlarla aparlan hr bir trbiyvi ilrd onlarn yalarnn, fiziki v psixoloji inkiaflarnn
xsusiyytlri nzr alnmaldr. Hr yada insanlarn inkiaf sviyysin uyun maraq dairsi, qavrama
qabiliyytlri, tbit v cmiyyt hadislrin mxtlif mnasibtlri mvcud olur. Trbiy il mul olan
hr ks trbiylndirm faliyytind mtlq bu xsusiyytlri nzr almaldr. ks halda he bir naliyyt
ld ed bilmz. Msln, kiik yal uaqlarn hrktlri mthrrik olur, bir yerd uzun mddt tin
dayanrlar. Bu is onlarn orqanizmlrinin inkiaf srtinin, bym prosesinin xsusiyytindn irli glir.
Hminin bu yada uaqlarn diqqtlri v maraqlar da davamsz, qsamddtli olur. Bilik dairlri, xlaq
normalar v qaydalar haqqnda mlumatlar mhdud olur, ona gr d kiik yalarnda xlaqi adtlr
formaladrmaa xidmt edn tmrinlr, xlaqi hrktlrin mahiyytinin almasna, xlaqi anlaylar
yaradlmasna xidmt edn xlaqi shbtlr stnlk verilir.

Yeniyetm v gnclr artq myyn intellektual hazrla zruri xlaqi adtlr, fiziki kamilliy,
xlaqi anlaylara malik olduqlar n onlarla problem xarakterli ilr aparlr. Hminin mdniyyt
mssislrind aparlan trbiyvi tdbirlr d dvrn aktual problemlrin hsr edilir.
Bu mssislrd mxtlif yal uaq, yeniyetm, gnc v yallarn asud vaxtlarnn smrli tkili
zr ilr aparlr, ona gr d aparlan hr bir trbiy tdbirlri maraa gr birlmi mxtlif yal
kollektivlrin ya, bilik, maraq, gr dairlr baxmndan aparlr. Uaq v yeniyetmlrl aparlan ilr srf
yrdici, aldrc v s. xarakteri dayrsa, gnclr v yallarla aparlan ilr, tdbirlr dvrn aktual
problemlrinin mzakir v hlli istiqamtind aparlr. Cmiyytd ba vern, yaranan neqativ hallar v
bunlarn yeniyetm v gnclr, mumiyytl insanlarn hyat trzin tsiri kimi msllr, bel neqativ
hallarn aradan qaldrlmas yollarna aid aparlan ilr buna misal ola bilr.
Hm tlim-trbiy mssislri, hm mdniyyt, hm d digr dvlt mssislrind hyata keiriln
rbtlndirm v cza tdbirlrind d yaa uyunluq nzr alnr. Ona gr d mxtlif mssislrd
(sistemli tlim, mdniyyt, istehsalat, dvlt v s.) trbiy ilri, tdbirlri hmin idarlrin aid olduu
nazirliklr v ya ba idarlr trfindn hazrlanm v ya tsdiq edilmi trbiy proqramalar sasnda
aparlr.
Frdi yanama prinsipi.
Cmiyytd, htta bir aild eyni xarakterli iki insan tapmaq qeyri mmkndr. Bel ki, eyni raitd,
eyni valideynlrin tsiri v trbiysi altnda byyn uaqlar eyni ya sviyysind zlrini mxtlif kild
aparrlar. Ayr-ayr frdi xsusiyytlr malik uaqlar eyni aild mxtlif fiziki inkiafa, sb sistemin
malik olurlar. Onlarn xarici alm hadislrin mnasibti, qavrama qabiliyytid mxtlif olur. Msln,
aild ilk uaq, tutaq ki, 7 yanda srbst danr, riyazi tfkkr inkiaf etmi olur, faldr, fiziki chtdn
salamdrsa, ikinci uaq da hmin yada srbst v mntiqi danr, riyazi tfkkr zifdir v yaxud da
fiziki chtdn daha yax inkiaf etmidir, trafdaklara qar aqressivdir v s.
Cmiyyti tkil edn insanlar da mhz bir-birindn bu frdi xsusiyytlrin gr frqlnirlr. Trbiy
prosesind frdi yanama insanlarn malik olduu frdi xsusiyytlrdn istifad edrk onlar mumi
mqsd tabe etmyi nzrd tutur. Yni trbiy prosesind eyni yal trbiy olunanlarn fiziki, emosional,
intellektual xsusiyytlrinin nzr alnmas v onlardan trbiy mqsdil istifad edilmsi frdi yanama
adlanr. gr yaauyunluq prinsipi ayr-ayr ya dvrlrind aparlacaq trbiy ilrinin mzmununu,
alanacaq xlaqi keyfyytlri, formaladrlacaq adtlri muyyn edirs, frdi yanama hmin ya
dvrnd trbiy olunanlarn frdi xsusiyytlrin istinad etmyi irli srr.
Frdi yanama eyni sviyyli trbiy olunanlarn frdi xsusiyytlrindn istifad edrk onlar mumi
tlb tabe edir. Bu trbiy mqsdlrinin mvffqiyytl hyata keirilmsinin sas v mhm
rtlrindn biridir. Frdi yanama trbiy olunann btn daxili almini, maran, sb sisteminin quruluu
v inkiaf il brabr onlarn yaad mhitin, tsir edn digr amillrin d thlil edilib yrnilmsini tlb
edir. Trbiyi trbiy etdiyi insana (uaq, yeniyetm, gnc, yal adam) onunla brabr kimlrin nec tsiri
sviyysini bilmsi onun trbiy faliyytinin smrililiyini daha da artrr. nki bu ona trbiy faliyytini
dzgn qurma imkan verir. Frdi yanamadan trbiynin btn mrhllrind istifad edilmlidir. Hr
ksin frdi xsusiyytlrindn istifad edrk onu cmiyyt n fal xsiyytlr kimi formaladrma
mmkndr.
Bu prinsipdn mdniyyt v incsnt mssislrind tkil ediln tdbirlrd, aparlan tlim v
trbiy xarakterli ilrd d istifad edilmlidir. Msln trbiy problemin hsr edilmi disputlar zaman
elmi dnyagr malik, hadislri obyektiv kild thlil edrk mnasibt bildirn xs aparc kimi
seilmlidir. Bu hm disputun smrli aparlmas, sviyssini artrr, hm d hmin xsin yaradclq v
digr qabiliyytlrinin daha da inkiafna imkan yaradar.
Sistematiklik v ardcllq prinsipi.
Mvcud pedaqogika drsliklrinin ksriyytind sistematiklik v ardcllq tlim prinsipi kimi
verilmidir. Lakin professor N. M. Kazmov, professor B. A. hmdov, V. A. Slastenin8 v bir sra baqa
pedaqoqlar sistematiklik v ardcllq prinsipini trbiy prinsipi kimi d qbul etmilr. M.Kazmov v B.
hmdov bunu trbiynin mumi prinsiplrin aid etmilr.
Qeyd etdik ki, trbiy cmiyytin qarya qoyduu mqsdlr mvafiq xsiyyt formaladrlmas
prosesidir. Bu is mqsdynl, ardcl sistem klind aparlan tsirlr vasitsil hyata keirilir.
Sisitematiklik v ardcllq trbiynin ilk mrhllrindn balayaraq hyata keirilir. Yni alanacaq xlaqi
keyfiyytlr, formaladralacaq adtlr zncirvari sistem halnda vvlcdn birlmi kild hyata
8

. . , , 1996 . .
, , 1983 , , 1981.

keirilir. xlaqi anlay yaradlmadan onun tlb etdiyi adtlr tin formaladrlar v yaxud da zruri ilk
xlaqi adtlr formaladrlmadan digr xlaqi keyfiyytlr formaladrla bilmz.
Msln, msahibini axra qdr dinlmk adti olmadan onun fikri haqqnda dzgn ntic xarmaq
olmaz. ntizam formaladrmadan n tlim n d trbiy mvffqiyyt qazana bilmz. Trbiy el bir uzun
mddtli prosesdir ki, burada mxtlif insanlar v vasitlr itirak edir. Bu trbiyvi tsirlr el
sistemldirilmlidir ki, mumi xsiyyt formaladrlmas mqsdin xidmt etsin. Bu sistemli tlimtrbiy mssislrind olduu kimi mdniyyt v digr mssislrd d aparlan trbiy ilrind zruri
olan bir prinsipdir.
urluluq v fallq prinsipi.
urluluq v fallq prinsipi d trbiynin mumi prinsipidir. Bu prinsip hm tlim hm d trbiy
prosesind rhbr tutulan prinsipdir. Trbiy prosesind urluluq v fallq veriln trbiy tlblrin
urlu mnasibtd v ictimai faliyytd fallq gstrmd zn biruz verir.
Trbiyi il trbiy olunan arasnda yaranan ziddiyyt ox zaman sbb trbiy olunann trbiy
tlbin urlu yanamamas, onu drk etmmsidir. Ona gr d hr bir xlaqi anlayn urlu srtd
mnimsnilmsi, ona urlu mnasibt bslyrk z mnviyyat, daxili almi vasitsil transformasiya
edilmsi trbiy iind mhm v zruri amildir, trbiy mvffqiyytini tmin edn sas rtdir. urlu
surtd drk ediln xlaqi anlay icra edilmkl fallq ksb edir. Ona gr d hr bir mllim v trbiyi
xlaqi anlaylarnn adtlr, fallq mvqeyin evrilmsin almaldr.
Trbiy tlblrinin urlu drk edilmsi il yana hmin tlblr mvafiq hrkt etmy hr ksin
zn mcbur etmsi d trbiy iind zruridir. zntrbiy tlblrin uyun kild faliyyt mcbur
etm insanlarda fallq formaladrr. Trbiyd urluq v fall istiqamtlndirmy mdniyyt
mssislrind d imkan vardr. nki mdniyyt mssislrind maraa gr kamil, cmiyyt, hyata,
xlaqa konkret v xsi mnasibtd olan, xsi ideyaya malik insanlar birlirlr. Ona gr d tkil ediln
trbiy tdbirlrin daha urlu mnasibt olur, trbiy problemlrinin hllind onlar daha ox fallq
gstrirlr.
Htta sistemli trbiy mssislrind mnimsnilmi xlaqi anlaya yenidn nzr salr, onu z ur
szgcindn yenidn keirirlr.
Nikbinlik prinsipi.
Bu humanist prinsip olub insana, onun msbt istiqamtd dyi bilmsin inam yaradr. Nikbinlik
prinsipinin mahiyytin gr he bir yax chti olmayan, dyimz dzlmz insan yoxdur. nsanlarn
msbt keyfiytlrin istinad edrk trbiy vasitsil onun mnfi chtlrini aradan qaldrmaq mmkndr.
Btn insanlarn hamsnda hm msbt, hm d mnfi lamtlr mvcuddur. Lakin bir qrup insanlarda
mnfi lamtlr nisbtn stnlk tkil edir, trbiyinin trbiyvi tsirlrini qbul etmir v ya tin qbul
edir. Trbiy olunanlarn msbt v mnfi keyfiyytlrini z xarmaq trbiyidn byk ustalq tlb
edir. Ancaq bu prosesdn sonra, yni trbiy olunann mnfi chti v hm d onu yaradan sbb mlum
olunandan sonra trbiyi iini smrli qura bilr. Trbiyi trbiy etdiklrinin glcyin, znn trbiy
iinin nticsin inanmaldr.
Nqsanlarn aradan qaldrlmasna inamla prinsipiallq v sbrl yanalmal, tlsnlik edilmmlidir.
Bu sistemli tlim-tprbiy mssislrind, yenidn trbiy mssislrind, mdniyyt v incsnt
mssislrind aparlan trbiy ilrind rhbr tutulan prinsipdir. Mnfi keyfiyytlr trbiy prosesind
aradan qaldrlmazsa bir trfdn bu insann xarakterind mhkmlnr, digr trfdn d baqa zruri
xlaqi keyfiyytlrin formaladrlmas iind ngl evril bilr.
Hrmt v tlbkarlq prinsipi.
Bu prinsip gr trbiyi trbiy faliyytind trbiy olunann xsiyytin mmkn qdr ox
hrmt etmli v trbiy tlblrinin yerin yetirilmsind eyni drcd tlbkar olmaldr. Ciddi
tlbkarlq v qarlql hrmt saslanan trbiy faliyyti smrli ntic verir. Trbiyi trbiy olunana
qay, hrmt, valideyn mhbbtil yanamaldr. Trbiy olunanlar bu qayn, hrmti hiss etmlidir. Bu
hrmt arxasnda hr ks ona veriln trbiy tlblrini yerin yetirmli olduunu, onun vacibliyini drk
etmlidir. O, bilmlidir ki, veriln xlaqi tlbin yerin yetirilmmsi onu hrmtdn salar, nfuzuna xll
gtirr. Hminin trbiyi trbiy olunanlardan da z xsiyytin hrmtl yanama tlb etmlidir. z
xsiyytin hrmt ed bilmyn xsin baqasna hrmti qorxaqlq v ya lyaqtsizlik kimi meydana
xar. Bu is trbiy iinin mvffqiyytsizliyin sbb olar. Trbiy tlblrinin mahiyyti trbiy
olunanlara aydn olmaldr. Tlblr el tonda verilmlidir ki, icrada onun yerin yetirilmsin he bir
bh qalmasn. Tlblrin icrasnda fasillr, lngimlr yol verilmmlidir.
Mdniyyt mssislrind bu tlb xsusi ustalq v hssaslqla hyata keirilmlidir. nki, bzn
trbiyi il trbiy olunan hmya, hmkar olurlar. Trbiy tlblrinin verilmsi v onun icras myyn
mnada trbiy olunann xsiyytin hrmtl birlmlidir. Bu mssislrd trbiy olunann

xsiyytin ifrat hrmt bzn onda mnm-mnmlik, zndn razlq v baqalarna qar etinaszlq
yaradr. Bu situasiyann aradan qaldrlmas trbiyidn ustalq tlb edir. Trbiyi inc pedaqoji takt
serk, onu thqir etmdn shvini baa salmaldr. mumiyytl trbiy il mul olan btn
mssislrd veriln tlblr mkana, rait trbiy auditoriyasna uyun kild verilmlidir.
Kollektivd v kollektiv vasitsil trbiy prinsipi.
Hr adam cmiyytd mxtlif xarakterli insanlar hatsind yaayr, faliyyt gstrir. Onun
faliyyti myyn kollektiv daxilind mvcud olur. Ona gr d hl kiik yalarndan insanlarda
kollektivilik ruhu, kollektiv zvlri il normal nsiyyt adtlri formaladrmaq cmiyytin vacib
tlblrindn biridir. mumiyytl yandan asl olmayaraq kollektivd kanardan insan yoxdur, ona gr d
kollektivin zndn trbiy vasitsi kimi istifad edilir. Kollektiv trbiy zaman trbiy olunana parallel
tsir gstrilir. Uaq, yeniyetm, gnclr trbiyi hm bir baa hm d kollektiv vasitsil tsir edir.
Demli xs, insana hm trbiyi, hm d eyni zamanda kollektiv tsir edir. Kollektivd hr bir trbiy
olunan znn mvqeyini myyn edir, zn tsdiq edir. Kollektiv mqsdlrinin hyata keirilmsi
prosesind trbiy olunanlarn msbt v mnfi keyfiyytlri z xarlr, nqsanlarn aradan qaldrlmas
yollar myyn edilir, kollektiv tsir vasitlr onlarn ictimai fall artrlr. Kollektiv trfindn tlblr
el verilmlidir ki, bu ictimai mnafe il xsi mnafeyi birldirsin. Yni trbiy olunan kollektivin verdiyi
trbiy tlblrini z xsi tlbi kimi qbul etsin. Bu zaman kollektivl birg faliyyt vziyyti yaranr. Bu
vziyytd kollektiv zvlri eyni ii icra etm tlblrin tabe olurlar ki, bu da onlar arasnda msuliyyt,
qarlql yardm, kmk, intizamllq kimi mnasibtlr yaradr v mhkmlndirir. Digr trfdn kollektiv
trfindn tqdir olunan xlaqi hrktlr digrlrin d nmun olur, digr kollektiv zvlri d triflnmk
n kollektivin baqa ihlrini, tlblrini nmunvi kild yerin yetirmy alrlar.
mumiyytl kollektiv xsiyytl cmiyyt arasnda krp rolunu oynayr. Cmiyyt z tlblrini
kollektiv, kollektiv is z zvlrin verir v bu tlblrin yerin yetirilmsin nzart edir. ksin ayr-ayr
insanlarn kollektiv zvlrinin tlblri vvl kollektiv sonra is kollektiv vasitsil cmiyyt trlr.
Hr hans bir xlaqi problem vvl kollektiv daxilind tcrbbdn xr, sonra is cmiyytin digr
kollektivlrin verilir. Bu hminin insanlarn sosial tlblrin d aiddir. Bel ki, insanlarn tk-tk sosial
problemlri, tlblri ayr-ayr kollektivlr vasitsil cmiyyt trlr. Mxtlif kollektivlr trfindn
irli srlm bu problemlr, tlblr i thlil-trkib edilir, mumildirilir v cmiyytin problemin
evrilir. Kollektiv daxilind hrbir trbiy olunan kollektiv tlblrini icra ed-ed mtkkiliy,
intizamlla, icrala, yaradcla, falla v s. bu kimi msbt xlaqi keyfiyytlr yiylnirlr. Mhz
kolektiv vasitsil insanlar ictimai tcrby qoulur, z faliytini cmiyytin faliyyti il laqlndirir,
zn cmiyyt n yararl xs hesab edir. Tlblrd vahidlik prinsipi.
Trbiy prosesind zruri xlaqi keyfiyytlrin v adtlrin formalamasnda bu prinsip hmiyytli
yer tutur. Bu prinsip trbiynin ilk mrhllrind daha byk hmiyyt ksb edir. Belki, uaqlara hm
mllim, hm valideyn, hm dostlar, mumiyytl onun trbiysi il mul olan btn insanlaa eyni
trbiyvi tlblr vermlidir. Veriln trbiy tlblrindki ziddiyyt uaqlarda zruri xlaqi keyfiyytlr v
adtlr formaladrlmasnda ziddiyyt v anlq yaradr, bu is trbiy iin mnfi tsir gstrir.
Trbiy olunanlara vahid tlb verilmkl yana onun icrasna da eyni sviyyd tlbkarlqla nzart
edilmlidir. Tlblrd vahidlik, xsusn tlim v trbiy mssislrind, gzlnilmlidir.
Bel ki, mktb direktorundan balam xadimy qdr ham agirdlr eyni tlbl yanamaldr. Bu
hminin ali thsil mssislrin d aiddir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Prinsiplrin mahiyyti.
2. Mdniyyt v incsnt mssislrind rhbr tutulan prinsiplr.
3. Prinsiplr veriln tlblr.

TRBYYNN SULLARI
Mtrqqi fikirli pedaqoqlara gr insan mrkkb mxluq olub, onun trbiysi mxtlif psixoloji
amillrin qarlql tsiri nticsind yaranr v formalar. Trbiyvi anlaylar irad, adt v hiislr xlaqn
tkklnd eyni drcd hmiyytli yer tutur. nsann myyn trbiy tlblrin uyun surtd
hrkt etmsi n onun hmin tlblr haqqnda dzgn tsvvr v anlalar olmaldr.
ox zaman insanlarn dzgn olmaan hrkt v davranlarna sbb onlarn trbiy norma v
qaydalar haqqnda dzgn mlumata malik olmamasdr. xlaq normalar v davran qaydalar aid shv v
dolaq fikirlr dzgn olmayan hrktin ba vermsin sbb olur. Hl kiik yalarnda uaqdan dzgn
davran tlb etmzdn vvl, dzgn v shv hrktin ndn ibart olduunu baa salmaq lazmdr.
xlaq normalar haqqnda biliklr, xsusn, hat tcrbsi az olan uaq v yeniyetmlr n
zruridir. Hmin biliklr yiylndikc tdricn uaqda inam yaranr o, inanr ki, hqiqtn bu cr hrkt
etmk dzgndr v lazmdr. Nticd nec hrkt etmk haqqnda onda myyn anlaylar yaranr bu
anlaylara uyun hrkt etmy inam formalar. Bu is insanlarda formalaacaq idnin, inamn
balanc olur. Formalam qid is hrktlr rhbrlik edir, ona istiqamt verir. Trbiyinin rolu n
qdr hmiyytli yer tutsa da qidnin tkkl anlaylardan balanr.
qidnin gc ondadr ki, insanda myyn xlaqi tlb haqqnda inam yaranmsa, artq ona hmin
tlb uyun hrkt etmyi xatrlatmaq v ya ona nzart etmk tlb olunmur. Uaq, yeniyetm v byk
hmin xlaqi tlb ml etmyi zn borc bilir v he bir nzart, tkkr gzlmdn onu icra edir.
Msln, tramvayda v baqa minik vasitlrind yer vermk, tlb olunan yerd baqalarna kmk etmk,
zibili zibil yeiyin atmaq, kd aaclar sndrmamaq, yall tapdalamamaq, ictimai yerlrd brkdn
danmamaq, rftarlarnda nzaktli olmaq v s. Grgmli tarixi xslrin faliyytind onlarn mhkm,
yenilmz qidlrinin sas hrktverici qvv olduuna aid oxlu misal ktirmk olar. qid yuxar
yalarda tkkl tapsa da onun sas kiik yalarndan balanr. Yuxarda yazlanlar trbiynin bir
chtvdir, vvln hr bir trbiy anlay qid klin dmr, xsusn uaq v yeniyetmlik dvrvd
drk etdiriln hr bir xlaqi anlayn tezlikl trbiy olunann hrktlrin rhbrlik edn qidy
evrilcyini yqin etmk olmaz. kincisi bir ox hallarda insan iradsinin zifliyi zndn yax niyytini
icra ed, yerin yetir bilmir; yax arzular arzu olaraq qalr. Bellikl xlaqi bilikl xlaqi davran arasnda
ayrlq ml klir. Bel nqsan hm uaqlarda, hm d yal adamlarda olur.
Uan trbiysinin formalamas, anlaylarn rftar v adtlr evrilmsi n mhkm irady
malik olmas mhm rtlrdn biridir. Davran qaydalar, normalar naqqnda bilikl yana trbiyi bu
biliklrin, anlaylarn onlarn hrkt v adtlrin kemsin, evrilmsin nail olmaldr. Bu id is irad
hmitli yer tutur. Demli trbiylndirmd dzgn anlayla mhkm irad eni drcli hmit ksb
edir.
Trbiynin formalamasnda iradi grginlikl ifad olunan urlu hrktlrl yana, adtlr d byk
yer tutur. Bir ox mdni davranlar - qadna, uaa qocaya, lil hrmt etmk, biri-biril salamlamaq,
mdni ifadlr iltmk, rejiml yaamaq, qoyulmu qaydalara ml etmk, ilyndn sonra i yerini
sliqy salmaq, sliqli v tmiz qeyinmk, mitd tmizkarlq v s. mhz adtlr sasnda ifad olunur.
mumiyytl insanlarn hyat v faliyytind adtlr ox byk hmiyyt malikdir. Adtlr insann
diqqt v iradsini grginlikdn myyn drcd azad edir, hrktlr avtomatiq icra olunur.
Adtlr insann diqqt v iradsini grginlikdn myyn drcd azad edir. nki adt olunan
hrktin ifas hr insanda grginlik tlb etmir. O, avtomatik icra olunur. Adt edilmi hrkti icra
etmmk z tin olur (msln yemkdn vvl lin yuyulmas v s.), insanda narahatlq yaradr.
Masir pedaqogikada trbiynin aadak sullar mvcuddur:
1. nandrma.
2. Aldrma.
3. Rbtlndirm v czalandrma.
4. Mllimin - trbiyinin xsi nmunsi.
1. nandrma sulu
nandrma sulu, dzgn trbiy tlblrinin ndn ibart olmasn izah etmk v onlarn icrasnn
zrurliyin trbiy olunanlar inandrmaq, bu haqda onda qid yaratmaq n istifad ediln yol v
vasitlr deyilir. nsann mhkm qidy mxtlif raitd yiylnirlr. Mktbd bu i tlim, hminin
sinifdn v mktbdnknar tdbirlr prosesind aparlr. Tlim prosesind bu i mxtlif fnlrin tdrisi
zaman hyata keirilir. Mktbdnkanar tdbirlr prosesind is inandrma xlaqi shbtlr frdi shbtlr
frdi shbtlr, trbiy msllrin dair mruz v mhazirlr, disputlar v bdii srlrin mzakirsi
vasitsil keirilir. Mdniyyt v incsnt mssislrind is xlaq normalarnn doruluuna, onun

hyatn tlblrindn irli glmsin inam tlim tipli mllrd, mxtlif xarakterli drnklrd,
yaradclq birliklrind yaradlr, trbiy olunur. Tlim tipli mllr v drnklrd materiallarn
mzmunu trbiy tlblrin, cmiyytin trbiy ideyalarna uyun kild trtib edilir. Mzmun z
mvcud trbiy tlblrin, xlaq normalarna uyun hrkt etmyin vacibliyini ttbiq edir. nandrma
sulunun xlaqi shbtlr formasndan trbiy il mul olan btn adamlar, trbiyilr mllimlr,
gnclr tkilat, iilri v baqalar geni istifad edirlr.
xlaqi shbtlrin mahiyyti ondan ibartdir ki, pedaqoq myyn xlaqi mslni canl shbt
klind rh edir, myyn ardclqla trbiy edilnlr qarsnda xlaq msllrin dair mvafiq suallar
qoyur, onlarn bu msl haqqndak fikirlrini akara xarr, drstldirir v dqiqldirir, hmin
mslnin mahiyyti haqqnda dzgn anlay yaradlr. Mllim tlim prosesind tlim materiallar il
laqdar olaraq myyn xlaqi shbtlr aparr, amma shbtlr drsin bir hisssi kimi x edir. xlaqi
shbtlr hm d drsdn knar vaxt aparlard. xlaqi shbtlr sinifl, bir qrup agirdl v bir qrup
adamlarla aparla bilr. Mvzu xlaq normalar v qaydalarndan agirdlr n qaydalardan v mxtlif
trbiy problemlrindn gtrl bilr. Hr sinifin v ayr-ayr adamlar qrupunun z yana uyun xlaqi
shbt keirilir. Hr bir trbiyi sinif rhbri, sinif mllimi v trbiyil mul olan digr xslr
shbtlri vvlcdn planladrlmaldr. xlaqi shbtlri aa siniflrd sinif mllimi, yuxar siniflrd
is sinif rhbri, mktbdnkanar trbiy mssislrind is trbiyi v tlimatlar aparmaldrlar.
Nmun xlaqi shbtlrd hmiyytli yer tutur. Shbt aparlan qrupun v ya kollektivin hyatndan
gtiriln msbt v mnfi faktlarn thlili d xlaqi shbtin daha canl tsir balayr. Mnfi faktlar thlil
edrkn qrupun v ya kollektivin urlu surtd pisliyin mahiyytinin drk etmsin, hmin pis hrkti
tnqid etmsin nail olmaq lazmdr.
xlaqi shbtlr trbiyi v ya mllimin giri szlri il balanr, o shbtin mvzusu v mqsdini
rh edir, sonra mvzu trafnda trbiy olunanlarn mlumatlarn z xarr, alnan cavablar thlil edrk
myyn nticy glir.
Trbiy olunanlar shbt vaxt falladrlmas, onlarn xsi mnasibtlrinin z xarlmas trbiy
iinin smrliyini dana da artrr. xlaqi shbtlr hminin mdniyyt mssislrind d aparlr. Bu
zaman xlaqi shbtlrin mvzusunu insanlarn i faliyyti, yerin yetircklri rsmi - i mnasibtlri,
faliyytin tlb etdiyi yoldalq, dostluq, qarlql yardm mnasibtlri tkil edir. Bu hm ayrca tdbir
klind v yaxud da byk tdbirin bir hisssi kimi aparla bilr.
Trbiy iind xlaqi shbtlrl brabr frdi hbtlr d hmiyytli yer tutur. Bu tk-tk xslrl
aparlan xlaqi shbtlrdi.
Frdi shbtlr, adtn trbiy olunan trfindn myyn xlaq normas pzulduqda, onun
hrktlrind xoa glmz hallar mahid edildikd aparlr. Burada mqsd trbiy olunan pis hrkti
trafnda dndrmkdn v xlaqi nqsann ba verm sbbini, raitini z xarar, onlar aradan
qaldrmaqdan ibartdir.
Frdi shbt danlaa evrilmmlidir. Danlaq cza tdbiridir, frdi shbt trbiy olunana pis
hrktlrini baa salmaq suludur. Frdi shbt aadak kild aparlmaldr.
Frdi shbt can sxc, uzun - uzad aparlmamaldr.
Frdi shbt trbiyi v mllimdn ustalq tlb edir.
Bir ox halda pis hrktin trbiy olunann znn izah etmsi tlbindn balanmas msbt ntic
verir. Bu trbiy olunann frdi-psixoloji xsusiyytlrindn asldr.
Mruz v mhazirlr xlaqi shbtdn frqli olaraq daha keni kild v sistemli rh yolu il
keirilir. Bu n ox yuxar sinif agirdlri v geni zhmtke ktllrl aparlr.
xlaqi mvzuda mruz v mhazirlrdn hm mktblrd hm d mdniyyt v mktbdnknar
trbiy mssislrind keni istifad olunur.
Mruz v mhazirlrin mvzusunun materiallar byk xsiyytlrin hyat v faliyytindn,
cmiyyt adamlarnn gndlik hyatndan, dbiyyatndan alnr, dvrn aktual trbiy problemlrin hsr
edilir. Mdniyyt mssislrivd mruz v mnarizlr xlaq, vtnprvrlik v s. ideya-siasi trbiyy
xidmt edir. Bu msislrd aparlan mruzlr ayr-ayr siyasi partiyalarn mbarizsi, dvltin v xalqn
hyatnda tutduu mvqey vtn urunda gedn mbarizlr hsr edilir.
Mruzlri bir ox hallarda trbiy olunanlarn zn d taprmaq olar. Bu zaman mllim v
trbiyi ona rhbrlik etmlidir.
Mruz v mnarizdn sonra aydn olmayan msllr bard suallar verilmsin imkan yaratmaq
lazmdr. Bzn trbiyinin izahatna, mumldirici xna ehtiyac da yarana bilr.
Disputlar myyn xlaqi msllr naqqnda adamlar arasnda ry mbadilsi keirmkdr. Bel
mbahislr klind aparlan disputlar trbiy olunanlarn xlaqi gr v davranarna daha qvvtli tsir

kstrir. Disputlar yanl v dzgn xlaqi anlaypar mqayis edrk aradrmaa imkan verir. Bu zaman
hr ks z nqteyi nzrni mdafi etmk imkan verilr.
Disputlarda sasn yuxar sinif agirdlri, yni yeniyetm v knclrl aparlr. hminin disputlar
knclr v yal nsill d aparla bilr. vvlc mvzu seilir. "Xobxtlik ndir", "hqiqi v yaln
dostluq", "Qzlar v olanlar arasnda dostluq", "Qhrmanlq ndir v dinc quruculuq illrind bu nec
ifad olunur, "sl insan olmaq n n etmk lazmdr?" v s. mvzularda disputlar keirmk olar.
Disputlarn mvzusu sasn, problem v aktual msllr hsr edilir.
Disputu hm mumi mktb zr hm d sinif daxilind, mktbdn knar trbiy
mssislrind aparmaq olar. Disputlar hminin mdniyyt mssislrind n ox istifad ediln trbiy
vasitsidir. O, xsusi hazrlq tlb edir. Bel ki, bir ne gn vvlcdn mvzu elan edilir, keirilm vaxt
haqqnda mlumat verilir. Keirildiyi zaman aparc vvlc mvzu haqqnda mlumat verir, sonra is
itiraklara sz verilir. Disput prosesind hr z mvqeyini mdafi edir, bzn fikirlr kskinlir,
zidiyytli mvqelr yaranr. Bel zidiyytli raitdn qorxmaq lazm deyil, mhz hmin zidiyyt prosesind
hqiqt meydana xr. Disputun keirilmsi zaman aktual suallar qoyulmal, xlaqi kefiyytin yeni-yeni
chtlri meydana xarlmaldr. Disputu tkil edn trbiyi hr trfli hazrla, geni v elmi
dnyagr, mahidilik qabiliyytin, mntiqi mhakim qabiliyytin malik olmaldr. ks halda
keiriln disputun smrli nticsi olmaz. Tkilat, aparc ziddiytli vziyytd obyektiv ntic
xarma, hadislr dzgn istiqamt vermyi bacarmaldr.
Bdii sr mzakirsi. nandrma sulunun mhm vasitlrindn biri d bdii sr mzakirsidir.
Bdii sr mzakirsi zaman srdki msbt v ya mnfi qhrmanlardan msbt v mnfi xlaq
nmunlri kimi istifad edilir, dvrn ictimai siyasi hadislri, adamlar arasnda ictimai mnasibtlr thlil
edilir. Bdii kitab mzakirsinin sas msbt chti ondan ibartdir ki, burada mzakir olunan xlaq
normalar mcrrd kild deyil, dbi surtlrin nmunsind ifad olunur.
Kitab mzakirsi disputlardan frqlnir. Disput xlaqi mvzular zr keirilir, bdii srin
mzakirsind is bir dbi qhrmann hrktlri thlil olunur.
Kitab mzakirsinin keirilm qaydas da txminn disput kimidir.
2. Aldrma sulu
xlaqi hrkti dflrl tkrar etdirmy aldrma sulu deyilir.
Aldrma sulu adtlr, intizam trbiyysi v iradnin inkiafnda xsusi hmiyyt malikdir.
Bu sul hminin intizam trbiysind ttbiq edilir; nki adt halna dm hrktlr intizaml
olmaqda byk rol oynayr. Baqa trbiyvi kefiytlr trbiysind d aldrma sulu hmiyytli rol
oynayr v geni ttbiq olunur. Msln, vtnprvrlik trbiysind aldrma sulu ua mntzm olaraq
vtnin xeyrin aldrmaq kimi ifad olunur.
Mrdlik trbiysind bu sul dn-dn uan mrdlik kstrmk raitin salmaqla hyata keirilir.
Bel xlaqi hrktlrin tkrar saysind trbiy olunanda xlaqi adtlr ml glir v bu hrktlr onda
gndlik tlabat klin dr.
Aldrma sulu trbiy olunann dzgn olmaan hrktini dayandrma v bu hrktin ksi olan
dzgn xlaqi hrkti mli olaraq ona tkrar etdirmyi tlb edir.
Aldrma sulunun aadak vasitlri vardr:
1. Rejim
2. mk prosesi.
3. Oyun v idman
Rejim. nsann davrann v hyat trzini nizama salan, mcburi qaydalar sistemidir. Msln,
mktbd -agirdin sinifd, koridorda, paltar aslan yerd, hytd v s. yerlrd; teatrda foyed, salonda,
paltar aslan yerd, zn aparmaq naqqnda xsusi rejimlr vardr. Kitaxanada kitab alb qaytarmann, oxu
zalnda ilmnin zn mxsus rejimi olur. Aillrin d z rejimlri mvcuddur.
Smrli davran adt klin salmaq n rejim ox lverili vasitdir. nki rejim uzun mddt
n myyn edilir v tlb olunan qaydalarn hr gn, hr df icra edilmsini nzrd tutur. Qaydalarn
bel sabitliyi is insanda adtlrin yaranmasna sbb olur. Orta mktblrd bu qaydalarn bir oxu
agirdlr n "Qaydalar"da z ksini tapmdr. Bu qaydalar agirdlrin thsil, my, mtb mlakna
mnasibtini, mllimlrl, yallarla, yoldalar il rftar etmsi qaydalarn, evd velideyinin
mnasibtini myyn edir v s. Qaydalara olan tlblr mumi kild varildiyindn bu, nisbtn,
agirdlri xlaqi hrktlr aldrmaa imkan vermir. Hmin qaydalar hr mktbin, ayr-ayr thsil
msislrinin raitin uyun olaraq xrdalanb verilmlidir. Rejimin trbiylndirici tlblri hminin
btn thsil mssislrind hmin mssisnin z spesfikasna uyun olaraq myyn edilmlidir. Rejim
qaydalar rsmildirilmmidn vvl hmin mssisdki tkilat v birliklrd mzakir edilmli,
kollektivin ryi yrnilmlidir. Bel halda rejim tlblrini ham vvlcdn mnimsyir, onun tlblrini

1)
2)

knll surtd qbul edir, bu is glckd qbul edilmi qaydalara tabe olmaq mcburiyyti yaradr.
Rejim trtibind aadaklar nzr almaq vacibdir:
rejimin tlblri mqsduyun olmal v onun zruriliyin ham inanmaldr;
rejim tez-tez dyimmli, myyn dvr n sabit olmaldr.
Bu mrhldn sonra sas msl qbul edilmi rejimin tlblrinin ham trfindn icra edilmsin nail
olmaqdr. Rejim qaydalarnn icrasna aadak tlbkarlqla yanalmaldr:
qaydalar icralarn gcn mvafiq olmaldr;
qaydalarn icrasnda axra qdr tlbkar v ardcllq gzlnilmlidir;
he bir qayda pozuntusu (n xrda pozuntu bel) nzrdn yaynmamaldr;
qaydalarn yerin yetirilmsind vahid tlbkarlq olmaldr v s.
Rejimin icrasna nzart kollektiv zvlrinin clb edilmsi d smrli ntic verir.
mk insanlarn sosial baxmdan safladrlmasnda hmiyytli yer tutur. Qdim xalqlarn
dbiyyatnda, demokratik fikirli mtfkkir, filosof, air v yazlarn srlrind my insan
safladrma vasitsi kimi baxlmdr.
Dahi N.Gncvi ar zhmtl mul olan qocann dili il: "Onun n yrtdim, limi bu snt,
Bir gn sn l ab, dmyim xcalt" demkl myin insana xsi srbstlik verdiyini v msbt
xlaql etdiyini gstrir.
Grkmli fransz pedaqoqu J.J.Russo v sver pedaqoqu Pestalotsi uaq v yeniyetmlrin mk
sasnda trbiy olmasn trbiyd sas vasit kimi mdafi etmilr.
Russo myi hr bir insann hyatnn labd sas rti hesab edrk kstrirdi ki, uaq mkd itirak
etmkl ninki faydal mk vrdilri ksb edir, hm d onda mk adamlarna hrmt hissi alanr, o,
mstqil yaamaa alr, xlaqca pozucu tsir kstrn tnbllikdn azad olur. XIX srin rus inqilab
demokratlar N.D.Dobrolyubov v N.Q.ernevski uaqlarn ahngdar inkiaf etmsi n onlara mk
trbiysi verilmsini zruri hesab edirdilr.
Dahi rus yazs L.N.Tolstoy myin xlaqa tsirindn bhs edrk yazr: " nsan xlaqszlqdan mk
qdr he bir ey qorumur. nsan mksiz z insani lyaqtini mhafiz ed bilmz. ax trbiynin birinci
rti odur ki, uaq btn istafad etdiyi eylrin kydn hazr dmdiyini, baqa adamlarn myinin
mhsulu olduunu bilsin,
Byk rus pedaqoqu K.D.Uinski "myin psixi v trbiyvi hmiyyti" adl srivd insann
m'nviyyatna xlaqi chtdn tkkln myin drin surtd tsirini thlil edrk, bunu tamamil
qanunauyun bir pedaqoji hadis hesab edirdi. O, yazrd: xsi mksiz insan irliy doru hrkt ed
bilmz, bir yerd dayana bilmz: o geri getmlidir (Seilmi pedaqoji srlri, Azrnr, B.1959, s. 57).
Deyilnlrdn bel m'lum olur ki,ta qdim zamanlardan, mxtlif ictimai qurululu formasiyalarda insan
myinin onun xlaqi keyfiyytlrinin saflamas iin hmiyytli yer vermidilr.
mk z-zlynd deyil, z tkili il trbiylndirici t'sir balayr. mk prosesind sl trbiy
edici cht uaq, yeniyetm, knc v yallarn giridiyi qarlql mnasibtlr v laqlrdir. Ona gr d
frdi mkl kollektiv myin xsiyyt tsirind d byk frq vardr. Kollektiv mkd insanlar gerid
qalm yoldalarna kmk edir, shlnkarlq v tnbllik ednlri is yoldacasna tnbeh v tnqid edir. Bu
is onlar arasnda qarlql olur, dzgn mnasibt yaranmasna sbb olur. myin kollektiv tkilinin bir
hmiyyti d insanlarn kollektivilik ruhunda trbiylndirilmsi n rait yaratmasdr. Bu zaman hm
d onlarda tkilatlq qabiliyytlri d inkiaf etdirilir.
Kollektiv mk sosial mnasibtlrin formalamasnda da byk HMIYYT ksb edir.
mkd itirak edn xsd mk mhsuluna qayl mnasibt d trbiy olunur.
mk prosesind itirak etmkl insan hm d tinliklrl mbarizy alrlar.
Oyun v idman. Fiziki trbiy vasitsi olub, uaq v yeniyetmlrin btn faliyytin tsir kstrir,
onlar faydal xlaqi hrktlr aldrr. Oyunun ua psixoloji chtdn hyata, my hazrlamas
haqqnda hl Q. Plexanov, A.M.Qorki, E.F.lesqaft v baqalar qiymtli fikirlr irli srmlr.
A.S.Makarenko yax oyunla mk arasnda oxar chtlri xsusn qeyd edrk, bu oxarln hr ikisini
uaqda mqsd atmaq n mli sy v dnc oyatmasnda, qabiliyyt v yaradclq sevinci
dourmasnda v nhayt, uaqda msuliyyt yaratmasnda grrd. "Glck xadimin trbiysi, hr eydn
vvl, oyun prosesivd yaranr" - deyn Makarenko qeyd edirdi ki, oyunu el tkil etmk lazmdr ki, o
oyun kimi qalsn, amma onda glck iinin, vtndan kefiyytlri trbiy olunsun.
radnin inkiaf v mhkmlndirmsind oyun v idman xsusi hmiyyt malikdir. Oyunda itirak
edn trflr qlb urunda mbariz aparrlar ki, bu da onlarda mqsd ardcllnn tmin edilmsi
demkdir. dman v oyunda mvcud olan mhkm qaydalar insanlarda intizam trbiy edir. Kollektiv
kilind aparlan oyunlar kollektiv zvlri arasnda mxtlif laq v mnasibtlr yaradr, bu is onlarda

kollektivilik trbiysin tkan verir. Nhayt oyun v idman uaqlarda tkilatlq bacarqlarn inkiaf
etdirir.
3. Czalandrma v rbtlvdirm
Rbtlndirm trbi olunann hrktlrin msbt czalandrma is mnfi qiymt vermk
demkdir. Trbiy olunann hrktlrin msbt qiymt vermk tqdir ediln hrktlri mhkmlndirir,
mnfi qiymt is qeyri mbul hesab ediln hrktlri aradan qaldrmaa thrik edir.
Trbiy olunan yax hrkti n triflndikd bundan hzz alr, hmin hissi bir daha yaamaq n
o yeni-yeni yax hrktlr etmy alr. Pis hrkt nticsind cza alan xs kdrlnir, iztirab kir.
ztirab hissi il pis hrkt arasnda assosisativ laq yaranr. Bir dava hmin hissi yaamamaq n mnfi
hrktdn danmaa alr. Bu czalandrma v rbtlndirmnin xlaqa tsirinin mexanizmidir.
Digr trfdn hr bir xs z hrkt v davrann kollektiv trfindn nec qiymtlndirilmsin d
diqqtli mnasibt bslyir. Az yal uaqlarn bu qiymtlndirmy ehtiyac daha oxdur (nki hat
tcrblri azdr).
Yeniyetmlik dvrnd mlum olduu kimi, mstqilliy daha ox can atlr. Onlar zahirn zlrini
mstqil, he ksin qiymtin hmiyyt vermdiklrini kstrslr d hat ednlrin onlarn hrktlrin
verdiklrini qiymtlr kskin reaksiya verirlr, daxiln hyacan keirirlr. Onlar trif daha ox can atr,
czadan kinir v qarlar. nsann hrktin veriln qiymt onu z hrkti zrind dnmy mcbur
edir ki, nticd hr adam xlaqi kefiytlr haqqnda dnr, onun mahiyytini drk etmy alr. Bu is
onlarda uru inkiaf etdirir.
Rbtlndirm v cza tk-tk adamlarla yana bqn kollektiv d tsir edir. Rbtlndirm v
cza trbiy sulu kimi tkc thsil mssislrind deyil btn mssislrd v aild d ttbiq edilir.
Fiziki cza btn sah v mssislrd qanunla qadaan edilmidir. Hr mssisnin spesifikasna uyun
rbtlndirm v cza tdbirlri mvcuddur. Bu tdbirlr rsmi kild uyun ba idarlr v nazirliklr
trfindn myyn edilir.
Azrbaycan thsil mssislri n THSL nazirliyi trfindn aadak rbtlndirm nvlri
myyn edilmidir:
1 Triflm - bu n yngl rbtlndirm nv olub, btn mktb iilri trfindn ttbiq edilir.
Hminin btn mssislrd.
2 - Tkkr - daha yksk rbtlndirm nv olub yazl v ifavi kild sinif rhbri v mktb
direktoru trfindn kollektiv qarsnda elan edilir.
3 - Mkafatlandrma - tkkr eyl ifad etmkdir. Bunu mllim, sinif rhbri, mktb rhbrlri
ed bilrlr. Bu zaman agirdlr drs lvazimat, bdii kitab, kino v ya teatra bilet, ekskursiyaya vsiq v
s. mkafatlandrlrlar.
4 - Trifnam - drs ilinin sonunda la xlaqa v tlim mvffqiyytin malik olan akirdlr
pedaqoji urann qrar il verilir. Bu da tntnli raitd hyata keirilir.
Aadak cza tdbirlri mvcuddur.
I - Danlaq - n ynkl czadr. agird pis hrkti n ya tklikd ya da yoldapar arasnda tnqid
edilir.
II - Ayaq st saxlamaq - agirdin pis hrktini drhal dayandrmaq mqsdi gdr.
III - Sinif qarsnda thmt etmk danlan rsmi formasdr. agirdin pis hrkti qsa kild sinif
qarsnda izah edilir v ona thmt elan edilir.
IV - Drsdn knar etmk - agirdi intizamsz hrktindn knar etmk mqsdini gdr.
V - Drsdn sonra saxlamaq - icra olunmam tapr, icra etmk mqsdi gdr. Buna tbii ntic
sulu il czalandrma da deyilir.
VI - agirdi pedaqoji uraa armaq qvvtli cza tdbiridir.
VII - xlaq qiymtini aa salmaq agird n iddtli czadr.
VIII - mrl thmt - ancaq mktb direktorunun mril veril bilr.
IX - Paralel snif krm - agirdi pis tsir edn raitdn uzaqladrma demkdir.
X - Baqa mktb krm - agirdd yeni kollektiv daxil olma nticsind dn yaratmaqdr.
XI - Mktbdn xaric etmk son cza tdbiri kimi ttbiq edilir. Bu cza xuliqanlqla mul olan,
mllim heytini tir edn, mntzm surtd he bir srncam yerin yetirmyn, mktb rejimini pozan,
mlakn dadan v ourlayan agird ttbiq edilir.
Bu rbtlndirm v cza tdbirlri orta ixtisas v ali mktblrd d ttbiq olunur. hr idar,
mssis, fabrik v digr sahlrini d mvafiq rbtlndirm v czalandrma tdbirlri mvcuddur. Bu
rbtlndirm v czalandrma zaman istehsaln spesifik xsusiyytlri d nzr alnr.
Nmun yani trbiy sulu olub trbiy olunanlara gcl tsir vasitsidir. Trbiyi v mllimin
verdiyi trbiy tlbnin daycs olmas zruri pedaqoji tlbdir. Hr bir trbiyi verdiyi trbiy tlbin

birinci z riayt etmlidir. gr trbiyi brkdn danman dbiszlik olduunu trbiy olunanlara izah
edib, z brkdn, he ks aman vermdn danrsa onun verdiyi trbiy bo sz olaraq qalr. gr
mllim sliqli v tmiz geyim tlb edib, z zvqsz v sliqsiz geyinirs onun tlbi yerin
yetirilmyck. nki uaqlara, trbiy olunanlara onun dediyi szdn ml v hrktlri daha ox tsir
edir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Trbiy sllarnn elmi saslar.
2. Trbiy sullarnn mdniyyt, incsnt mssislrind ttbiqi sahlri

TRBY L ZNTRBY
PROSESNN QARILIQLI LAQS V DALEKTKASI
xsiyytin formalamas mxtlif amillrin ziddyytli tsiri sasnda ba verir. Bura hminin xarici
v daxili tsisirlr, onlar arasnda olan dialektik ziddiyyt v onlarn vhdti daxildir. nsanlarn
mnviyyat, xlaq, mxtlif mnasibtlri v digr keyfiyytlri bu tsirlr sasnda ba verir v
formalar. Xarici ziddiyytlr dedikd pedoqoji v traf almin trbiy olunma gstrdiklri mxtlif
tsirlr baa dlr. Mxtlif trbiy tsirlri xsusn d pedaqoji tsirlr o zaman smrli ntic verir ki,
o trbiy olunanlarn daxili almin tsir etsin, onlarn mnvi dnyasn hrkt gtirsin. Bu daxili
hrktglm zntrbiy meyllrinin yaranmasna sbb olur. Ziddiyytlr zaman insan zn, hrkt
v davranlarna nzr salmaa, thlil etmy mcbur olur. Obyektiv thlil etm is msbt v mnfi
keyfiyytlrin myyn edilmisn imkan yaradr, insan z mvqeyini dzgn myyn edir, mnfi
keyfiyytlrini aradan qaldrmaq arzusuna dr. Bu arzu trbiynin zntrbiyy meyllr, sylr yaradr,
trbiy hr bir trbiy olunan lazmi qaydada hrkt edib-etmdiyi zrind dnmy mcbur etmlidir.
Bu thrik etm, dndrm v nzart insann zn yenidn trbiysin istiqamt verir. zn drk etm,
zn grm zntrbiynin ilk pillsidir. zn drk edn, mnfi keyfiyytlrini grn v bu mnfi
keyfiyytlrin aradan qaldrlmas ii hr ksdn iradi sy, gc tlb edir. Yni zn yenidn trbiy etmk
istdikd insan lazm olan zruri hrktlri ijra etmy zn mjbur edir. nki insanlarn malik olduqlar
hrkt v davranlar yeni qaydada hrkt etmy mane olur, faliyyti mhdudladrr. Bu is onun
arzusu il davrannda, mara il faliyytind ziddiyyt yaranmasna sbb olur.
zntrbiy sistemli tlim mssislrind dz istiqamtd, yni cmiyytin tlblri
istiqamtind aparlr. Bel ki, hr agird v ya tlb knar trbiy tsirlri il yaranm adt v
mnasibtlrin dzgn olmadn, hm jmiyyt, hm d z n yararsz olduunu drk edir v bu
adtlrin dyidirilmsi n urlu sy gstrir. Bu proses mllim v trbiyi rhbrlik edir, ona
istiqamt verir.
stehsal prosesind is artq bu zntrbiy motivlri dyiir. Bu dyim is mxtlif istiqamtd
ged bilr. Bel zntrbiy prosesind mhit sas rol oynayr. Bel ki, faliyyt balayan xs malik
olduu biliklri yeni faliyyt sullar il ttbiq etmy sy gstrir. Onun faliyytin is mssisd
mxtlif mnasibtlr yaranr. Bura hm rsmi i mnasibtlri, hm d qeyri rsim mnasibtlr aiddir.
Bel mnasiblr hm obyektiv, hm d subyektiv xarakter dayr. Ttbiq ediln ideya, faliyyt sulu
mssisnin mnafeyin uyun olmadqda o qbul edilmir. mumi iin xeyrin olduqda is qbul edilir. Bu
qbul edilmm, obyektiv sbb frdd mxtlif mnasibt yaradr. Bu mnasibt hr ks zn v
znn malik olduqlarna yenidn nzr salmaa mcbur edir. Frd drk edir ki, znd yeni keyfiyytlr
formaladrmaldr. Bu tlb obyektiv olub myyn mnada onun hyatn myyn edir. Yni zntrbiy
obyektiv, real hyati tlabata evirilir. O, yenidn trbiy vasitlri aradrr v znd yeni keyfiyyelr
formaladrman zruriliyini drk edir. Bzn is ona qeyri-obyektiv, subyektiv sbblr mane olur. Bu
vziyyt d xsiyytd, onun rftar v davrannda yeni keyfiyytlr yaradlmasna sbb olur.
zntrbiy mktb illrindn balanr. Bel ki, aparlan btn trbiy ii zntrbiy tlblri
yaratmaldr. Hr agird veriln xlaqi tlbi znn hrkt v davranlarnda formalamaa almaldr.
Bu formaladrma syi, faliyyti myyn mnada zntrbiydir.
zntrbiy, grndy kimi, insanlarn daxili sylri il baldr. Bu daxili sylr is xarici tsirlrin
mzmunu il rtlnir.
Daxili sy hm d insanlarn psixi in il baldr. nsan z psixi inkiafna nzart etdikdn sonra
zntrbiy balayr. Ona gr d insanlarn urlu surtd zn trbiysi yetkinlik, insann zndrk
etmsi dvrndn balanr. zndrketm dvrnd tlbat zntrbiy motivin evrilir. Ancaq hyat,
yaamaq n zruri olan tlbatlar zntrbiy motivin evril bilr. Bu tlblr insanlarn yaad v
faliyyt gstrdiyi maddi hyatdan doan tlbatlardr. Mhz bu tlbatlar sasnda insanlar yeni
keyfiyytlr formaladrr. Artq xsiyyt z-znd yeni xlaqi keyfiyytlr formaladrmaa sy
gstrir. Bu is zntrbiyni trbiydn frqlndirn sas v balca rtdir.
zntrbiy formaladrlacaq xlaqi keyfiyytin tlb etdiyi yeni keyfiyytlrl-xsin malik olduu
adt v rftarlara, imkanlara uyun gldikd daha asanlqla ba verir.
zntrbiy anlay geni mnada znthsil anlayn da hat edir. Dar mnada is zntrbiy
jmiyytin v faliyytin tlbi sasnda insann znd yeni mnvi keyfiyytlrin formaladrlmas v ya
hr hans xlaqi keyfiyytlrin adt v rftarndan xarmas prosesidir.
zntrbiynin zndrketm, znmcburetm, znnzart,zn lalma kimi anlaylar
mvcuddur.

2. zntrbiyy rhbrlik
zntrbiy reymlri trbiynin ilk mhllrindn balanr. Yeni veriln trbiy tlblri urlu
surtd mnimsnildikc, uan z trfindn transformasiya edildikc, zn drketm, zn mcbur
etm meyllri d balanr. Bu proses mhz mllim rhbrlik etmlidir. Mllim trbiy tlblri verdikc
uaq xsiyytin, onun gcn d mracit etmlidir. Yni trbiyi v mllim trbiy tlblri il trbiy
olunann faliyytin el istiqamt vermlidir ki, onlarda mstqillik, tbbskarlq, yaradclq fallq
yaransn. Bu tsirlr hminin trbiy olunanda z zrind syl ilm arzusu v ona daxili tlbat da
yaratmaldr. Bu is trbiyinin trbiylndirm faliyytinin sasn tkil edir.
Mdniyyt mssislrind is bu i daha byk ustalq, pedaqoji bajarq v takt tlb edir. Bel ki,
mdniyyt mssislrind maraa gr tkil ediln mxtlif ya qruplarnda bu iin aparlma sviyyisi
d mxtlif olur. Yallardan ibart qruplarda bu i daha mkrkkb olur. Bel ki, dvrn aktual ictimaisiyasi problemlri insanlarn xlaqna mxtlif kild tsir gstrir.
nsanlarda dzgn mnasibt formaladrmaq, problemli situasiyalar dzgn drk etdirmk,
rhbrdn xsusi biliklr, pedaqoji ustalq tlb edir. Tkilat, trbiyi mvjud raiti obyektiv kild
thlil etmli, xsi zn nzr salmaa, z-znn hrkt v faliyytini thlil etmy mcbur etmlidir.
xsiyyt zn thlil edrk z nqsanlarn drk etmli v ya zn doru bildiyi, amma cmiyyt v
traf mhit trfindn qbul edilmyn rh, davran v ya hrktlrini grmli, baa dmlidir. Anjaq
bundan sonra xsd zn trbiy etm arzusu v meyli yarana bilr. zn trbiy btn dvrlrd
mvjud olmudur. Xsusn inqilablar v yenidnqurma dvrlrind buna byk ehtiyaj yaranmdr. Bel
ki, khn ijtimai mnasibtlr sasnda formalam xs yeni cmiyytin tlblrin tin alr, onda
aqnlq yaranr, yeni tlblri qbul ed bilmir. Mdniyyt mssislrinin trbiyvi faliyfti bel
vziyytl daha ox aktuallq vsv edir. Mdniyyt mssislrind aparlan tdbirlr vasitsil yeni xlaqi
tlblr, ictimai mnasibtlrin mahiyyti thlil edilmli, onun daxili mnzrsi insanlarn qarsnda
almal v insanlara drk etdirilmlidir. Yeni mnasibtlrin qbul edilrk insanlarn mnimsnilmsin
dzgn istiqamt verilmlidir. Hr bir yeni ictimai mnasibtlr is yeni xlaqi keyfiyytlr yaradr v
cmiyyt zvlrindn bu keyfiyyti mnimsmyi, ona uyun hrkt etmyi tlb edir. Odur ki,
zntrbiy d ictimai xarakter dayr, onun mzmunu cmiyytin dyimsil brabr gedir. gzar,
kamil v hrtrfli xs is mhit v onun yeni tlblri il ayaqlamaa, znd zruri keyfiyytlr
formaladrmaa, lazm olmayanlar aradan qaldrmaa alr. ctimai hyat hadislrind fal itirak
etmy, ona bu v ya digr kild tsir gstrmy alr. Bu is, sasn, insann znn hyata olan
mnasibtini baa ddkdn, drk etdikdn sonra balanr. Hyatn insana verdiyi tlblri, xs z-zn
vermy balayr.
zntrbiy tlbatnn ml glmsind subyektiv sbblr, amillr d mhm rol oynayr.
Subyektiv rtlr dedikd formalam adtlr, rftarlar, xlaqi anlaylar, mumi inkiaf sviyysi, iradi
keyfiyytlr, maraq, meyl v s. baa dlr. Bu keyfiyytlr insanlarn frdi keyfiyytlrind tzahr edir.
zntrbiy stimullar maddi v mnvi olmaqla iki yer blnr. Maddi stimullar mk faliyyti
v iqtisadi tlblri il bal olan stimullardr. Bu stimullar zntrbiyd sas rol oynayr.
Mnvi stimullara is insanlarn mnviyyata olan tlblrindn doan stimullar daxildir. Mnvi
stimullar da insanlarn hyatdak mvqeyindn dour, maddi tminatla bal olur.
Mstqil i n sual v taprqlar.
1. zntrbiy stimullar hanslardr?
2. Mhit zntrbiyy nec tsir edir?
3. Mdniyyt mssislrind hans znirbiy imkanlar vardr.

DDAKTKA
Didaktika pedaqoqikann bir sahsi olub thsil nzriyysini tdqiq edir. Thsil trbiy v inkiaf
hyata keirn, realladran, yrdn v yrnn, mllim v agird, mllim v tlb, tlimat usta v
aird birliyinin mqsdynl, qarlql faliyyti prosesind biliklr mvafiq bacarq v vrdilr
yiylnm prosesidir. Thsil hminin tkc sistemili tlim mssislrind mllimin rhbrliyi altnda
biliklr yiylnmni deyil, hm d znthsili hat edir. Bura insanlarn btn hyat boy mxtlif
mnblrdn yeni mlumatlar mnimsmsi, yeni elmi biliklr yiylnmsi daxildir. Thsil geni mnada
trbiynin insanlarn hyata hazrlanmas proesesinin trkib hisslrindn biridir.
Didaktikann predmeti thsil prosesidir. Didaktikada mllimin, (yrdnin) rhbrliyi altnda ba
vern mnimsm prosesinin mahiyyti, bu prosesin qanunauyunluqlar, vasitlri, prinsiplri, sullar v
s. tdqiq edilir. Hminin mxtlif tip thsil mssislrind thsilin tkili formalar, tlimin smrliyini
artrman yol v vasitlri v s. aradrlr. Didaktika ayr ayr fnlrin tdrisinin spesifik
xsusiyytlrini tdqiq edn xsusi metodikalar da hat edir.
Didaktikann vziflri byyn nslin thsilinin mzmununu myyn etmk, onlar bilik, bacarq v
vrdilr yiylndirmnin n smrli yol v vasitlrini aradrmaqdan ibartdir. Ona gr d didaktika
hmi thsil v tlim nzriyysi kimi gtrlmdr, qbul edilmidir. Qeyd etmk lazmdr ki, thsil
prosesind byyn nsl hm d trbiy olunur. Yni tlim materiallarnn mzmunu, thsilin quruluu,
vasitlri, pedaqoji tlblr elmlr yiylndirmkl, mnimstmkl trbiy edirlr. Bu nqteyi-nzrdn
bir qrup alimlr didaktikann predmetin thsil v tliml brabr trbiyni d daxil etmilr.
mumi pedaqoqika kimi didaktika da cmiyytin inkiaf il bal olaraq inkiaf etmi, dyimidir.
Tarixn didaktika da jmiyytin pedaqoji proses qarsnda qoyduu xsiyyt modelin uyun insanlar,
vtndalar formaladrlmas mqsdin xidmt etmidir. Masir didaktika mumi pedaqoqikann
mzmunu, mqsdi, smrli inkiaf yollar, elmi metodiki tdqiqatna, yeniliklrin istinad edir. Thsil
nzriyysi kimi didaktikann mahiyytini daha drindn drk etmk n onun tarixi inkiafna nzr
salmaq lazmdr. Tarixi inkiaf prosesind insanlarn tcrbsinin mk prosesind mbadilsi, ttbiqi tlbi
meydana ldikd bu tlb hm d ylm br tcrbsinin, faliyyt sullarnn, elmi mlumatlarn
byyn nsl yrdilmsin, mnimsdilmsin ehtiyac yaratd. Mdni v iqtisadi inkiafn hrktverici
qvvlrindn biri olan bu mnimsm, yrtm prosesi br cmiyytinin ilk mrhllrind lnq
qedirdi. Elmin inkiaf, yeni faliyyt sullarnn yaranmas, ticart, sntkarln inkiaf v bu ylm
tcrbnin qorunub saxlanlmas, inkiaf etdirilmsi tlbi onun byyn nsl trlmsi tlbini
meydana xard. Bu tlb sasnda da yrtm v thsil nzriyysi yaranmaa balad.
XVII srd ilk df olaraq ex alimi Yan Amos Komenski (1561-1626) znn Byk
Didaktika srind didaktikann elmi sasn vermidir. lk df olaraq o didaktikan hr eyi hamya
yrtmk elmi kimi thlil etmi, yrtmnin prinsip v sullarn rh etmidir. znn pedaqoji
tdqiqatlarnda o, ingilis filosofu Frensiz Bekonun flsfi grlrin istinad etmidir. Onun didaktik
grlri tbit varlik prinsipi zrind qurulmudur, nki o insan da tbitin bir hisssi hesab etmidir.
Komenskiy gr didaktikann sas vzifsi yrtm prosesind eylrin mahiyyti el ardclqla
almaldr ki, o hmi mvffqiyytl nticlnsin. Onun fikirinc didaktikann mqsdi agirdlrin
drk etm qabiliyytini yrnck mnimsmni ona uyun kild qurmaqdan ibartdir. O, sensualizm
saslanaraq mnimsmnin prosessual, yavi duyulara saslanan uzun mddtli proses olduunu akar
etmidir.
Komenski hminin mnimsmnin smrliyini tmin edn bir sra drslik trtib etmi, tlim
mvffqiyytini tmin edn sullar irli srmdr. Onun didaktik nzriyysinin hmiyytli jhti bir
d ondan ibartdir ki, o, pedaqoqika tarixind ilk df olaraq mnimsmnin iki trfli olmasn amdr:
obyektiv (didaktikann qanunauyunluqlar), subyektiv (bu qanunauyunluqlarn ttbiqi). Bununla da o
didaktika nzriyysi v mnimsm nzriyysinin sasn qoymudur.
Fransz maarifilrindn J.J.Russo da z dvrnd didaktika haqqnda mtrqqi fikirlr irli
srmdr. O, z dvrnd mvcud olan, quru, hyatdan ayr drk onun tlblri il ayaqlamayan
thsil sistemini tnqid edrk yeni mnimsm tlim konsepsiyas irli srmdr. Bu konsepsiyaya gr
mnimsm, yrtm prosesind uan tlblri v imkanlar nzr alnmal v ona istinad edilmlidir.
Uaqlara onlarn glck hyat n zruri v lazm olan biliklr yrdilmlidir. Onun fikrinc ancaq bel
halda uan qli inkiaf ba ver bilr. Elmlri tdris etmzdn vvl onu uaqlara sevdirmk, ona qar
maraq yaratmaq lazmdr. Didaktika haqqnda Y.Pestalotsi, A.Disterven, A.Rodiev, V.Belinski,
K.Uinski, L.Tolstoy v baqalar. mtrqqi v qiymtli fikirlr sylmi v bu fikirlrin didaktikann
inkiafnda hmiyytli rolu olmudur.

Didaktikann quruluu v sas kateqoriyalar.

Didaktikann tdqiq etdiyi sas v mrkkb msllrdn biri tlim prosesidir. Belki, mhz tlim
prosesind br tcrbsi znn mxtlifliyi il birlikd bilik bacarq v vrdi evrilmsinin obyektiv
v subyektiv qarlql inkiaf ba verir. Bu prosesd insanlar qli, xlaqi, ideya baxmndan formalar.
yrnnlrin tbbskarl inkiaf etdirilrk obyektiv kl salnr, konkret xarakter lamtlrin
evrilir. Tlim prosesind bilik bacarq v vrdilr yiylndirmy maddi almin drk etdirilmsi v bu
sasda elmi dnyagrlr formaladrlmas zminind qurulan yrdn v yrnn (mllim-agird,
mllim - tlb, usta - agird v s.) faliyyti qarlql laqd v sx faliyyt gstrir, biri digrini
tamamlayr. Didaktika znd aadak komponentlri birldirn thsill rtlnir: tlimin mzmunu
(yrdilck biliklrin mzmununu v sistemi), yrdnin faliyyti, yrnnin faliyyti, yrnm v
yrtmnin maddi vasitlri.
Didaktikada thsil mqsdlrinin tam hyata keirilmsinin aadak mrhllr blmk olar:
1.Thsilin mvcud raitdki vziyytini cmiyytin thsil tlblrini, elmin inkiaf sviyysini,
metodiki rhbrliyin sviyysi v s. yrnmk;
2. Thsil mqsdlrini drslik, proqram, tlim sullar v vasitlrind ks etdirmk.
3. Thsil mqsdlrinin bilavasit yrtm il mqul olan pedaqoq v digr yrdnlrin faliyyti
vasitsil hyata keirmk.
4. Thsil v tlim mqsdlrini yrnnlr urlu srtd drk etdirmk v onlarn zlrini knll,
mstqil yrnmyy clb etmk, znthsil arzu v meyylri yaratmaq. Biliklr maksimum sviyyd
yiylndirm, yrnnlrin qli inkiaf sviyysini yksltmk n bu komponentlrin qarlql
laqsini tmin etmk didaktikann sas problemlrindn biridir.
Didaktikann qanunauyunluqlar.
Biliklr yiylndirm mrkkb, hr bir yrtmnin xsusi metodlar olan tin bir prosesidir. Ona
gr d mumi pedoqoji prosesdn, pedaqoji tlblrdn x edrk yrtm qanunauyunluqlarnn
myyn edilmsi byk hmiyyt ksb edir.
Flsfi qanunlar tbit, cmiyyt v insan tfkkrnn daxili inkiaf qanunauyunluqlarn ks
etdirir. Pedaqoji qanunlarda xsiyyt formaladrlmas, onun qli, xlaqi, fiziki v s. chtlri znd
birldirn inkiaf qanunlar sas gtrlr. Yni pedaqoji qanunlar formaladrmann daxili mahiyytini,
sosiollamasn znd ks etdirir.
Didaktika yrtm prosesi kimi, mumi pedaqoji qanunauyunluqlara istinad edn xsusi yrtm
qanunlarna malikdir. Rus alimlri L.V.Zankov agirdlrin mumi inkiaf yrtm sullar, qaydalar il
rtlnir9 qanununu,S.Q. apovalenko agirdlrin inkiaf tlimin xarakteri v onun tlb etdiyi rtlr
sasnda ba verir10 kimi didaktik qanunlar sas gtrmlr. Onlar bu didaktik qanunlar myyn
edrkn K.D.Uinskinin ql n qdr ox faktiki biliklr yiylnrs, bir o qdr onlar yax drk edr,
yenidn ilyr, bununla da o, inkiaf etmi v gucl olar mddasna saslanmlar.
Uinskinin pedaqoji v psixoloji thlilin istinad edn L.V.Zankov v S.Q.apovalenkonun
yuxardak mddalar drketmnin inkiafnn mumi qanunu kimi qbul edilib.
Didaktikann qanunauyunluqlar znd aadaklar birldirir:
1. Tlim prosesinin mxtlif elementlri arasndak qarlql keyfiyyt laqsini z xarmaq
mqsdil thlillr aparmaq. Bu tlim prosesinin qanunauyun drk olunmasnn ilk emprik sviyysidir.
Bu yolla tlimd yrnnlrin fall qanunu myyn edilmidir.
2. yrniln hadis v onun daxili sasl struktur laqlrinin almas, qanunu. Bu onu ifad edir ki,
yeni anlay formaladrlmas yrnnlr n vacib, txir salnmaz olduqda ba verir. Yni yeni faktn
yrnilmsi ehtiyac yaradldqdan sonra yrnm smrli ntic verir, elmin sas anlaylar v qanunlar
yrnnlrin drk etm sviyysini nzr almaqla smrli mnimsdilir.
3. yrnilmilrin tcrbd yoxlanlmas qanunu. Bu da sas v hlledici qanun olub yrnmnin
smrliyini tmin edir. Pedaqoji prosesd bzn qanunla onun raiti v rtlri arasnda uyunsuzluq
yaranr. mumiyytl is didaktik qanunlar hmi hmin prosesin ba verdiyi raitl qarlql
laqddir. Pedaqoji qanunauyunluqlar raitdn asl olaraq gah hyata keirilmi prinsip kimi, gah da
nnvi qaydalarn hyata keirilmsi kimi x edir. Mhz raitl qanunun qarlql laqsi insanlara
tbit v cmiyyt qanunlarndan z mqsdlri n istifad etm imkan verir. Bu qanun elmi
pedaqoqikada oxdan istifad edilir. Qabacl v tcrbli mllimlr yrtm prosesind yrnnlri
bilik, bacarq v vrdilr daha smrli kild yiylndirmk n qanunla onun rtlri arasndak
9

.. .1968.
.., , .,1963,.646

10

laqnin tzahr n geni imkan yaratmaa alr. Yni yrniln hadis v fakt hmin sahnin daxili
struktur mahiyyti, sas anlaylar il laqlndirilir. Didaktika yrtm prosesi sasn ilk lamtin
gr xarakteriz olunur: bir trfdn yrtm prosesind mqsdynllk, ciddi ardclq gzlnilir, digr
trfdn is yrnmlr yaradc fallq, axtarclq, mstqil faliyyt gstrmk n imkan yaradlr.
Bu is didaktikann dialektikliyidir. Dialektikann dialektikasnn gstricilri is yrnnlrin qli inkiaf,
biliklrini drinldirmk v genilndirmk sylri, formalaan elmi dnya gr tkil edir.
Yuxarda deyilnlrdn bel gnat glmk olar ki, didaktika uaqlarn yrnnlrin urlu
faliyytin istinad edn sistemli kild biliklr
yiylnm, bu sasda bacarq v vrdilr
formaladrlmasndan ibart olan thsil prosesini yrnir. Onun predmetini yrtm prosesi, onun
qanunlar, mnimsm prosesind didaktik qanunauyunluqlarn mahiyytinin almas bu qanunlarn
hyata keirilmsi rtlrinin tdqiqi tkil edir. Masir didaktika sbt etmidir ki, tlimin smrliyi tkc
yiylnmi bilik, bacarq v vrdilrin hcmi il deyil hminin materiallarn mahiyytinin drk edilmsi;
qanun v qanunauyunluqlarn urlu srtd mnimsnilmsi sviyysi il d llr. Didaktika tdrisl
bu laqnin qarlql tsiri rtlrini, mahiyytini ar. Biliksizlikdn bilikliy, bacarqszlqdan urlu
srtd biliklrin ttbiqin istinad edn bacarqlla evrilmsi yollarn, smrli vasitlrini tdqiq edir.
Tlimin qanunauyunluqlarn tdqiq edn didaktika mxtlif tdris fnlri z xarr. Bel mumi
qanunauyunluqlardan biri tdris etm il yrnm arasndak laqddir. yrdnin, mllimin rhbrliyi
altnda hr hans elmi mlumatn mnimsnilmsi prosesind elmi mlumat, yrniln msl urlu srtd
drk edilir, onun sas v kmkci lamtlri v xsusiyytlri haqqnda tsvvr yaradlr, hmin hadis v
ya faktn digr hadis v faktlarla qarlql laqlri z xarlr, tcrbi hmiyyti drk etdirilir, ttbiqi
yollar yrdilir, uyun mlumatlarn glckd yrdilmsi n baza, zmin yaradlr.
yrtm qanunauyunluqlarn tdqiq edrk didaktika ya v uaq psixologiyasnn inkiaf
haqqndak elmi mddalarna istinad edir, yrtmd psixi proseslrin inkiaf qanunauyunluqlarndan
istifad edir. Bu nqteyi nzrdn didaktika n pedaqoji psixologiya hmiyytli rol oynayr. Pedaqoji
psixologiya uaqlarn tlim v trbiy prosesind inkiaf qanunauyunluqlarn ar, bu prosesd uaq
xsiyytinin formalamasna veriln psixoloji tlblrin mahiyytini uaqlarn inkiaf qanunlar sasnda
izah etsin.
Didaktikann tdqiq etdiyi mumi qanunauyunluqlar btn fnlrin tdrisinin xsusi chtlrini
hat etmir. Bu spesifik xsusiyyt v chtlri xsusi metodikalar tdqiq edrk z xarr. Demli xsusi
didaktikalar didaktikann mumi mddalarna istinad edrk ayr-ayr fnlrin tdrisinin spesifik
xsusiyytlrini z xarr. Digr trfdn xsusi didaktikalar hmd mumi didaktikann konkret ttbiqi
sahsi kimi x edir, onun znginlmsin, inkiafna sbb olur. Bel ki, xsusi didaktikalarda ba
vermi hr hans yenilik mumildirilrk mumi didaktikaya trlr v burada is yeni didaktik qanun
kimi tdqiq edilir. mumi didaktik qanunlar yrtm mvcud olan btn sahlrd ttbiq edilir. Sistemli
tlim mssislrind olduu kimi digr mssislrd d yrtm xarakterli ilrd didaktikann qanunlar
ttbiq edilir. Msln mdniyyt mssislrind mxtlif tip drnklrd, istehsal prosesind usta
agird mnasibtlrind, islah mk koloniyalarndak tlim xarakterli ilri, yeni tamaalarn
hazrlanmas, istehsal prosesin yeniliklrin ttbiqi v s. bu qbildn olan ilrdir. Didaktika nzriysi
istehsaln tlbi, yeni ictimai iqtisadi tlblr sasnda dyiir, inkiaf edir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Didaktikann mahiyytini izah et.
2. Didaktik kateqoriyalar thlil et.
3. Glck faliyyt sahd didaktik mllri thlil et.

THSLN MZMUNU
Mxtlif dvrlrd, mxtlif pedaqoqika drsliklrind thsil mxtlif yanamalar olub, mxtlif
triflr verilib. Mvcud pedaqoqika drsliklrini v thsil olan mnasibtlri thlil etdikdn sonra
N.M.Kazmovun thsil mnasibtini aktual hesab edirik v onun thsil verdiyi trifi sas gtrrk.
Xalq tsrrfatnn trkib hisssi kimi, mvafiq tdris mssislrind myyn mddtd yrniln,
trbiy v inkiaf imkanna malik olan, tlimin hm zruri rti; hm d nticsi olan biliklr, bacarq v
vrdilr sistemi thsildir.
Lakin, bu trifd thsil xalq tsrrfatnn trkib hisssi hesab edildiyi halda tkc tdris
msslrind bilik, bacarq v vrdilr yiylnm sistemi kimi verilib. Halbuki, istehsal msslrinin
znd, mdniyyt msslrind d v dir qeyri thsil msslrind d bilik, bajarq v vrdilr
yiylnm mvcuddur. Msln pe thsili xsusi thsil msslri il yana mdniyyt msslrind,
elmi tdqiqat msslrind d verilir v s.
Thsil onun mzmunu, formalar, mqsdi cmiyytin iqtisadi - ictimai inkiaf il bal olaraq inkiaf
edir v dyiir, o cmiyytin, sasn iqtisadi tlblri il myyn edilir.
Pedaqoqika tarixind thsil haqqnda iki shv nzriyy mvcud olmudur: maddi v formal thsil
nzriyylri.
Formal thsil nzriyyilrinin fikrinc thsil byyn nslin, thsil ananlarn anjaq zehni
qabiliyytlrini inkiaf etdirmlidir. Onlarn fikrinj zehni chtdn yksk inkiaf etmi hr bir xs z
zehni mlumat v qabiliyytlrindn hyatda mstqil kild lazm olan yerd istifad ed bilrlr.
Formal thsil nzriyysi texniki inkiafda saslanan istehsaln tlblrini dmdiyi n onun leyhin
olaraq maddi thsil nzriyysi meydana xd. Maddi thsil nzriyyilri is iddia edirdilr ki, byyn
nsl, uaqlara ancaq onlarn glck faliyyt sahsinin tlb etdiyi elmi mlumatlar yrdilmlidir.
Digr elmi mlumatlar, bacarq v vrdilri is hr ks z lazm olduqda mnimsy bilrlr. Onlar
byyn nslin hr trfli inkiafnda zehni qabiliyytlrin inkiaf etdirilmsini nzr almr, onu ikini
drcli i, insanlarn z xsi ii hesab edirdilr. Lakin materialist nzriyyy istinad edn masir thsil
nzriyysi ayrlqda hm maddi, hm d formal nzriyyni inkar edir. nki masir inkiaf sviyysi,
ictimai iqtisadi qurulu byyn nslin hrtrfli inkiafn tlb edir. Yni byyn nslin hm zehni
qabiliyytlri inkiaf etdirilmli, hm d onlarda maddi istehsalla bal bilik, bacarq v vrdilr
formaladrlmaldr. Ona gr d thsil mumi, politexnik v pe thsillri olmaqla c hissy ayrlr.
Thsilin bu trkib hisslri bir biril qarlql laqd olub biri digrinin mvcudluu cn zmin, sas
rolunu oynayr.
mumi thsil
mumi thsil byyn nslin secyi pedn asl olmayaraq hyatn btn sahlri n
zruri olan biliklr yiylndirir v onlarda faliyyt n sas olan bacarq v vrdilr formaladrr.
yrdilck elmi biliklr elmlrin son naliyytlrini hat edir. mumi thsilin trkibin daxil olan
fnlr sas qrupa ayrlr: tbii, humanitar, mk v fiziki inkiaf fnlri:
Tbii fnlrin trkibin riyaziyyat, fizika, kimya, bioloqiya v s. daxildir.
Bu fnlr vasitsil tbit hadislrinin obyektiv inkiaf qanunauyunluqlar v onlardan insanlarn
xeyrin istifad yollar haqqnda elmi mlumatlar verilir. Bu tbii v riyazi biliklrin yrdilmsi
vasitsil byyn nslin tfkkr, mumiyytl idrak inkiaf etdirilir. Bu tbii elmlrin tdrisi
prosesind hminin hr bir yrniln elmi mlumata aid zruri bacarq v vrdilr formaladrlr.
Humanitar fnlrin tdrisi vasitsi il is byyn nsl cmiyytin obyektiv inkiaf qanunlarn,
insanlarn sosial tbitini yrnib drk edir. Humanitar fnlr tarix, dbiyyat, crafiya, ana dillri,
xarici dil, v s. daxildir. Bu fnlrin hr biri uaqlara cmiyyt hadislrinin konkret bir sahsi haqqnda
elmi mlumat verir. Msln tarix drslrid hr ks hm z xalqnn, hm d baqa xalqlarn tarixi
kesmiini, dil drslrind dilin trkib hisslri, qrammatik qada qanunlar v s. mnimsyir. dbiyyt,
musiqi, tsviri snt drslri uaqlarn estetik hiss v zvqlrini formaladrr, onlara zllik qanunlarn
drk etdirir, yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirir.
Bdn trbiysi, mk tlimi v bu kimi drslr byyn nslin salamln mhkmlndirir, onlar
my hazrlayr, mk n zruri olan bacarq v vrdilr formaladrr, gnclri vtnin mdafisin
hazrlayr. Thsilin btn sviyylrin d (pe thsili, ali thsil v s.) thsil alanlarn fiziki v mk
hazrl diqqt mrkzind olur, thsil mqsdlikdn asl olaraq onlar mxtlif sviyylrd, formalarda
aparlr. Msln mk thsili ali thsil mssislrind istehsalat tcrblri formasnda aparlr. Burada
artq gnclr sediyi pe zr birbaa my, mstqil faliyyt hazrlanrlar. mumi thsil ibtidai,
natamam orta, orta olmaqla c hissy ayrlr.

btidai thsil orta mktblrin I IV siniflrini hat edir, tbii v ictimai hadislr haqqnda
elementar elmi mlumatlar verir, traf alml tan edir, hesablama toplama, xma, vurma, blm, oxu
v yaz bacarq v vrdilri formaladrr.
Natamam orta thsil orta mktblrin V - IX siniflrini hat edir. Bu dvrd uaq v yeniyetmlr
tbit v cmiyyt elmlrinin sas anlaylarn mnimsyir, zruri bacarq v vrdilr yiylndirilir,
elmi dnyagr elementlri formaladrlr, maraa v bacara gr pe semy hazrlanrlar.Bu
dvrd hminin uaq v yeniyetmlrd xlaqi keyfiyytlr d formaladrlr. mumi orta thsil
intelektual sviyynin vvlkilr nisbtn yksk pillsidir.
Bu orta mktblrin X-XI siniflrini hat edir. Bu sviyyd yeniyetm v gnclr hyat n zruri
olan biliklri daha drindn yrnir, onlarn mvcud bacarq v vrdilri daha da inkiaf etdirilib
mhkmlndirilir, elmi dnyar formaladrlr, mvcud ictimai siyasi hadislr, istehsala urlu
mnasibt yaradlr, mstqil pe sem tbbslri z xarlr. mumi orta thsil hm orta
mktblrd hm d lahidd mktblrd ( lal kar, kor, qli chtdn zif inkiaf etmi uaqlar n
mktblr), litseylr, qimnaziyalar, seminariyalar v mxtlif tipli pe mktblrind d verilir.
mumthsil aadak vziflri yerin yetirir: byyn nsl tbit, cmiyyt v insan tfkkrn aid
elmi mlumatlarla silahlandrlr; idrak proseslri, yaradclq qabiliyytlri inkiaf etdirilir; onlarda
elmi dnyagrn saslar formaladrlr; jmiyytin tlb etdiyi xlaq normalar, davran qaydalarna
yiylndirilir; estetik zvqlri, hisslri inkiaf etdirilck estetik grlr sistemi yaradlr; hquqi
biliklr yiylndirilir v mvafiq mnasibt formaladrlr; ictimai siyasi fallq trbiy edilir.
Politexnik thsil
Politexnik yunan politexnikum szndn gtrlb oxpelilik demkdir. Politexnik thsil orta
mumi thsil mktblrind thsil alanlar ayr ayr fnlrin tdrisi vasitsil istehsal v snayenin elmi
saslar v prinsiplri il tan edir, onlarda mk altlri il rftar etm bacarq v vrdii formaladrr.
Grndy kimi politexnik thsil xsusi drs kimi aparlmr. stehsaln mxtlif sahlrin aid biliklr
mxtlif drslrd elmi mlumatlara yiylnm prosesind verilir. Msln orta mktbd kimya drsind
aliminum elementinin kimyavi v fiziki xasslrini yrnmkl yana onun snaye, xalq tsarrfatnda
ttbiqi sahlrini d yrnirlr. Onlar aliminum kimyavi elementindn mitd v digr sahlrd istifad
olunmasnn elmi saslarn mnimsyirlr. Hminin aliminumun alnmasn, mxtlif istehsal prosesini
d yrnirlr ki bu da istehsaln elmi saslar haqqnda mlumatlar verir. Politexnik thsil biliklrin urlu
mnimsnilmsini tmin edir, zehni mkl fiziki myi laqlndirir, mk mhsuldarlnn
artrlmasna imkan yaradr, pe semy dzgn istiqamt verir.
Politexnik thsil thsilin btn dir sviyylrind d mvcuddur. Yni ali thsil mssislri, orta
ixtisas mktblri, pe mktblri v s. dir thsil mssislrind d politexnik hazrlq hyata
kecirilir. Msln pe mktblrind yiylniljk pey uyun sahlr, onun saslar v prinsiplri
haqqnda tlimat verilir, texniki fnlrin tdrisi zaman hm birbaa hmin sah hm d dir istehsal
sahlrinin d ttbiqi yollar yrdilir. Bunu ali mktblrd tdris ediln fnlr d aid etmk olar.
Pe thsili.
Pe thsili snaye v xalq tsrfatnn konkret bir sahsin aid bilik, baxcarq v vrdilr
formaladrmaqla byyn nsli hyata hazrlayr. Masir dvrd respublikamzda pe thsili xsusi
qimnaziyalar, seminariyalar, litseylr, pe mktblri v s. msislrd hyata keirilir. Pe thsili
hminin mdniyyt mssislri v dir istehsal v qeyri istehsal mssislrind alan xsusi
kurslar vasitsil d verilir.
Pe thsili seilmi pe v ixtisasn elmi saslarn mnimsdir, laqli sahlr haqqnda elmi
tlimatlar verir, digr elmi, istehsal sahlri il laqlndirilir. Pe thsilinin sas orta mktblrd
qoyulur. Yeniyetm v gnlrin malik olduu bilik, bacarq, vrdilr pe thsilinin maddi bazasn
tkil edir. Bu mktblrd tdris prosesind penin nzri v tjrbi msllrinin tdrisin daha qeni
yer verili. Pe mktblrind hminin yeniyetm v qnclrn mumi elmi, xlaq, siyasi inkiafn
tmin edn fnlrin tdrisin d xsusi yer verilir.
Thsilin bu trkib hisslri birbiril qarlql laqddir, biri - dirinin mvcudluunu, inkiafn
tmin edir. Bunlar sxsiyyt formaladrlmas iinin laqli qtblridir.
Thsilin btn sviyylrind tdrisin mqsdi, vziflri, mzmunu z ksini tdris plan,
proqramlar, drsliklrd tapr.
Tdris plan ayr ayr mktblrd (orta, pe, ali, xsusi mktblr) yrdiln fnlrin say, hmi,
ardcl, hminin siniflr, kurslar zr veriln rblk, smestlik, illik saatlarn miqdarn myyn edn
rsmi dvlt sndidir. Onu dvlt myyn edir, tsdiqlyir. Tdris msslrinin onu dyidirmy

icazsi yoxdur. Onu thsil nazirliyi tstiq edir v yerin yetirilmsi mcburidir. Hr thsil msssinin
mqsdin uyun olaraq tdris plan trtib edilir. Tdris plan thsil mdtin gr qurulur v burada
xsusi kurslar, drsdn knar tlim mllri d hat olunur.
Tdris proqramlar hr fnn zr aslanacaq bilik, bacarq v vrdilrin mzmununu, hcmi, tcrb,
mxtlif tip mqllri (mxtlif siniflr v kurslar zr) ht edir. Proqramlarda konkret olaraq hr
mvzuya veriln saat, hmin mvzu zr aparlan tcrbi i veriln vaxt, mstqil ilr veriln saatlarn
miqdar gstrilir. Proqramda hminin mvzular zr mnimsdilck elmi mlumatlar, onlarn sistemi d
verilir. Proqram trtibind hr bir elmin sistematiklik v ardcl gzlnilir. Tdris ediln mvzular el
ardclql dzlr ki hm hmin elmi sahsi haqqnda sistemli anlaylar yaradlr, hm d elmin sistemi
v ardcl pozulmur. Hr bir fnnin tdrisind elmin sistemi qorunur, hr yeni tdris ediln mvzu
zndn vvl yrdilmi mvzunu mkmlndirir v onu tamamlayr, sonrak mvzulara zmin
hazrlayr.
Masir dvrd proqramlarn trtibind sistematiklikl brabr konsentriklik d nzr alnr. Yni
aa siniflrd yrdiln materiallar yuxar siniflrd daha drindn v qeni yrdilir. Orta mktblrd
proqram konsentr blnr I - IV, V IX, X XI - siniflr zr. Proqramn bu konsentrik prinsiplri
ali mktb, hminin digr mktblrin proqramlarnda da ttbiq edilir.
Proqramn bel konsentrik dzl thsil alanlarn anlaq sviyysi, psixi-fizioloji v intelektual
inkiaf sviyysi il laqdardr. Msln tdrisin ilk mrhlsind uaqlarn psixi imkanlar elmi
anlaylar olduu kimi drk etm imkanlarna malik deyildir. Ona gr d tbit v cmiyyt hadislri
haqqnda elementar mlumatlar verilir. Orta mktblrin yuxar siniflrini hat edn son mrhld is
yeniyetm v gnclrin hm psixi hm d intellektual inkiaf sviyylri elmi qanunauyunluqlar
mnimsm imkannda olduu n onlara daha mrkkb elmi hqiqtlr haqqnda mlumatlar verilir.
Bunu thsilin mxtlif mrhllri, sviyylrind d gstrmk olar.
Proqram materiallarnn mzmunu ideyaca salam, dvrn tlblrin uyun olmaldr. Mzmun z
thsil ananlar cmiyytin tlblrin uyun trbiy etmli, onlarda zruri xlaqi keyfiyytlri
formaladrmal, elmi dnyagrn sasn qoymaldr. Proqram trtibind elmin sistemi, ardcll
nzr alnmaldr, elmin sas anlaylar v mddalar verilmlidir, mllimlr aydn gstrilr
verilmlidir, mbahisli msllr proqrama daxil edilmmlidir, mzmun metodoloji chtdn salam
v elmi olmaldr. Drsliklr mvafiq fnlr zr proqramlar sasnda nzri v tcrbi biliklri znd
birldirir. Drslikd veriln biliklr alanacaq bacarq v vrdilr yrnnlrin ya sviyylrin uyun
verilir.
Drsliklr zrind i yrnnlrin (agird, tlb) biliklri mhkm mnimsmsin, psixoloji
proseslrinin inkiaf v trbiysin, mstqil ilm bacarqlarnn formalamasna imkan yaradr. Drslik
srf proqram sasnda trtib edilir, proqram materiallarnn mnimsnilmsin xidmt edir. Drslikd
veriln materiallarn mzmunu, elmi materiallarn rhi ideya siyasi, xlaqi chtdn dzgn, cmiyytin
tlblrin uyun qurulmaldr. Drsliklrdn baqa proqram materiallarnn trafl v drindn
mnimsnilmsin xidmt edn drs vsaitlri d mvcuddur. Bura almalar toplusu, ltlr, mhtxabatlar, plastinkalar, xritlr, maqnitafon yazlar, diafilmlr, tris filmlri v s. daxildir. Drsliyin
trtibin aadak tlblr verilir: drslik mvcud proqram sasnda trtib edilmlidir; elmi materiallar
sistemi, ardcl verilmlidir; materiallarn mzmunu ideyaca salam olmaldr; mtnin izahna kmk edn
lav vsaitlr (kil, sxem v s.) verilmlidir; shiyy tlblrin cavab vermlidir;
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Thsilin mahiyytini thlil et.
2. Thsilin trkib hisslri.
3. Mdniyyt v incsnt mssislrind pe kurslar.

TLM PROSES
Tlim ayr-ayr pedaqogika drsliklrind mxtlif trif verilmidir. Msln bir drslikd tlim
mllimin rhbrliyi v mvafiq vasitlrin kmyi il agirdin hyat, drk etmsi prosesi kimi thlil
olunmudur. Digrind tlim mllim faliyyti il agird faliyytini hm d mumi bir mqsd
agirdlri bilik, bacarq v vrdilrl silahlandrmaq, onlar inkiaf etdirib trbiylndirmk mqsdin
doru ynlmi olan bu faliyytlrin mrkkb bir vhdti kimi verilmidir. Bir baqasnda tlim
mllimin rhbrliyi il agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi prosesi kimi verilmidir v s.
Btn bunlarn hamsnda mumi bir cht agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi chti
mvcuddur. Demli, tlim agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi prosesidir. Mvcud
drsliklrin ksriyyti orta mumthsil mktblri n trtib olunduundan veriln misallarn hams
agirdlrin zrind, orta mktb materiallar sasnda qurulmudu. Bu btn yrnm imkan, tlbi olan
proseslrin hams n mumi bazadr, sasdr.
Bildiyimiz kimi digr trfdn tlim obyektiv almin drk etdirilmsidir. Drk etdirm v drk etm
sistemli kild tlim mssislrind aparlmaqla yana tlimdnkanar mssislrd d mdniyyt
mssislri, ail, uaq evlri, yenidn trbiy mssislri, istehsalat mssislri v s. d aparlr. Bu
baxmdan tlim mumiyytl insanlarn hyat drk etmsi, zruri bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi
prosesi kimi d baxmaq olar. Bilik, tbit, cmiyyt, insan tfkkr haqqnda qaydalar, qanunlar,
qanunauyynlyqlar haqqndak faktlar, mlumatlar sistemidir. Bu faktlar v qanunauyunluqlar ayr-ayr
elmlrin trkibind birldirilib sistem salnmdr. Mxtlif elm sahlrinin son naliyytlri is tdris
fnlri vasitsil byyn nsl mnimsdilir. Bu fnlr vasitsil byyn nsl tbit v cmiyytin inkiaf
qanunlarn drk edirlr. Drk edilmi elmi mlumatlara uyun olaraq faliyyt sullarna yiylnirlr. Elmi
mlumatlara yiylnm prosesi yrnnin hminin tfkkrn inkiaf etdirir, intellektual sviyysini
yksldir, bellikl d elmi dnyagrn sas qoyulur. Bu is z nvbsind insanlara tbit v cmiyyt
hadislrin obyektiv mnasibt bslm imkan verir.
Bzn bilikl elm mfhumu qardrlr v ya eynildirilir. Bilik bir frd mxsusdur. Yni
briyytin ld etmi olduu son elmi naliyytlrin myyn hisssinin tk tk frdlr trfindn
mnimsnilmsidir. nsanlarn biliklr yiylnmsi hm mumi, hm d xsusi olmaqla iki istiqamtd
aparlr. Belki mumthsil mktblrind mvcud hyatn tlb etdiyi elmi mlumatlar mnimsdilir. Bu
tlimalar insanlarn hyatda yaamas, faliyyt gstrmsi, hm znn hm d cmiyytin tlblrini
tmin edn biliklrdir, elmi mlumatlara yiylnmdir. Xsusi biliklr is pey yiylnmni hat edir.
Yni xalq tsrrfat, snayenin bu v ya digr sahsin aid orta v ali sviyyd biliklr yiylnmdir. Bu
is xsusi thsil v ali thsil mssislrindki tlim iini hat edir. Orta ixtisas thsili vern pe
mktblrind (seminariya, kollec v s.) seilmi pey aid snaye v istehsaln tlb etdiyi sviyyd
elmi biliklr yiylndirilir. Ali thsil mssislrind is seilmi pe zr daha drin, hrtrfli biliklr
formaladrlr. Elm is btn briyyt mnsubdur. O, tbit, cmiyyt v insan tfkkrn aid btn
obyektiv inkiaf qanunauyunluqlarn hat edir. Daha dorusu elm briyytin yarand gndn kf
etdiyi, insanlarn gndlik hyatda iltdiyi v iltmdiyi btn elmi mlumatlar hat edir.
Biliklr yiylnm insanlarn btn faliyyti prosesind gedir. Belki, qeyd etdik ki, elmlrin son
naliyytlri byyn nsl mnimsdilir, tdris fnlrin daxil edilir. Elmi yeniliklr is istehsal prosesind
yaranr, istehsala ttbiq edilir. Msln, hr hans bir zavodda (manqayrma, metallurgiya v s.) meydana
xm smrldirici elmi yenilik mk mhsuldarlnn inkiafna xidmt edir, ona gr d o, digr
sahlr d ttbiq edilir. Bunun ttbiq edilmsi is elmi-nzri chtdn saslandrlr v ttbiq n
cmiyyt verilir. Bu yenilik digr sahlr ttbiq edilmzdn vvl hmin istehsal sahlrind alan
xslr trfindn yrnilir, mnimsnilir, drk edilir. Yaxud da ki, pedaqoji proses aid hr hans bir yenilik
vvlc pedaqoji prosesd tsdiq olunur, onun smrliliyi pedaqoji prosesd tsdiq edildikdn sonra elm
daxil edilir. Bu tsdiqlm prosesi z v tsdiqlnmi elmi yeniliyi yenidn geni mnada ttbiqpedaqoji
proses iilrini yrnmy mcbur edir. Bu yrnm ikitrfli olur. Belki, mllim hm digr elm
sahlrindn yeniliklri, hm d pedaqoji faliyytindki yeniliklri yrnmlidir. Bunu ictimai hyatn
btn sahlrin aid etmk olar. Bu yrnm is tkmilldirm v ixtisas artrma, yeni ixtisasa yiylnm
kurslarnda, mdniyyt mssislrind istehsal prosesinin znd tkil edilmi seriya mlahizlr,
seminarlarda hyata keirilir. Demli bilik, yandan asl olmayaraq btn insanlarn elmi mlumatlara,
qayda, qanun, qanunauyunluqlara yiylnmsi prosesidir.
Bacarq biliklrin ttbiq edilmsidir. Bacarqlar sistemli tlim mssislrind formaladrlr. Belki,
hr bir agird yrndiyi elmi fakt ttbiq etm bacar formaladrlr. Msln, bdii sri oxuyub, nql
v ya thlil etm agird ifahi nitq bacar, ina yazmaq is yazl nitq bacar trbiy edir. Bacarqlar z
mzmununa gr tlim v mk olmaqla iki qrupa ayrlr: ina yaz, msl v misal hll etm, ertyoj

kmk, diaqramlar dzltmk, fizikaya, kimyaya aid tcrblr aparmaq tlim bacarna aiddir. Bitki
becrmk, aaclar zrind i aparmaq (peyvnd, oxaltmaq v s.), heyvanlara qulluq etmk, dlgrlik,
xarratlq emalatxanalarnda ilmk, bimk, tikmk v s. mk bacarqlarna aiddir.
Orta mumthsil mktblrind yaradlan bu bacarqlar byyn nslin mumiyytl hyata
hazrlanmas mqsdin xidmt edir. Belki, bacarqlar yrniln biliklrin hyati hmiyytinin drk
edilmsin, biliklrin urlu v smrli mnimsnilmsin imkan yaradr.
Tlim bacarqlar hm d mk bacarqlarnn urlu v smrliyini tmin edir. Hminin yaradlm
bacarqlar gnclr urlu pe semkd kmk edir. Belki, bu proses yeniyetm v gnc znn hm
drk etm qabiliyytini hm d mk qabiliyytinin mnzrsini yaradr, bu is hr ks pe semy
urlu yanama imkan verir. Seilmi sahlr, ixtisaslar zr is artq xsusi biliklr verilir. Bu biliklr
uyun ixtisas bacarqlar is gnclrin hmin sahd hl orta mktbd malik olduu bacarqlar sasnda
yaradlr. Msln, incsnt sahsind ixtisaslama zaman hl orta mktbdn gnclrd formaladrlm
ifadli oxu, avazla er demk, musiqi dinlmk, musiqi altlrind ifa etmk, dram srlrini shnldirm,
km, yonma, aac v metal zrind ilm v s. bacarqlarna istinad edilir. Artq formalam olan bu
bacarqlar hm sistemli tlimin mxtlif mrhllrind, hm d faliyyt prosesind yeni bacarqlarn
yaranmasna sbb olur. Tlimin mvffqiyytind bilik v bacarqlar kimi vrdilr d hmiyytli yer
tutur.
Vrdilr bacarqlarn dflrl tkrar nticsind avtomatlam formasdr. Bacarqlarn icras
zaman insan dn-dn, iradi chtdn grginlikl ilyir. Vrdilr zaman is eyni hrkt, i
dflrl tkrar etdirildiyindn beyin qabnda yaranm mvqqti rabitlr sasnda avtomatlar. Ona
gr d hmin faliyyt dnc v diqqtin grgin nzarti olmadan icra edilir. Msln, vurma cdvli
zbrlnrkn eyni ddin mxtlif sayda toplusunu drk etm myyn drcd tinlikl aparlr. Lakin
hmin cdvl dflrl zbrlndikdn v msl, misal hllin ttbiq edildikdn sonra vrdi evrilir, (tk)
rqmlrin vurulmas insanlar n avtomatlam vrdi olur. Bel misal faliyytin btn sahlrin aid
etmk olar. Vrdilr mvcud bacarqlar sasnda yaradlr, hr bir elmi mlumat vvlc bacara sonra
vrdi evrilir. Lakin btn bacarqlar hams vrdi evrilmir. Msln, msl hll etm, ina yazma,
bim v s. kimi bacarqlar n qdr ox tkrar edils d vrdi evrilmir, nki, hr mslnin z hlli
yollar, mqsdi v s. vardr. Bim hr zaman ld aparlr. er dem onun mzmunundan asl olaraq
dyiir. kil km mqsddn asl olaraq mxtliflir v s.
Vrdilr d tlim v mk olmaqla iki yer ayrlr: srtli oxu v yaz, iffahi hesablama v s. tlim,
tikmk, toxumaq, lmk v s. mk vrdilrin aiddir. Vrdilrin istr tlim faliyyti v istrs d mk
faliyytind byk hmiyyti vardr. Belki, vrdilr: faliyytin dzgn v srtli icrasn tmin edir;
vaxta qnat edir: faliyyt prosesind uru grginlikdn azad edir; diqqtin eyni zamanda baqa sahlr
zrin ynldilmsin imkan yaradr.
Tlim v mk vrdilri hm tlim, hm d faliyytin smrliliyini artrr, onlarn mvffqiyytli
davam v inkiafna kmk edir. Hr bir vrdi bacarqlar sasnda ml gldiyi kimi hm d yeni
bacarqlar yaranmasna sbb olur. Msln, srtli oxu vrdii olmadan kitab zrind mstqil alma
bacar; aac miarlama, rndlm, hamarlama v s. vrdilri olmadan aac zrind n dlgrlik n d
oyma bzk ilri aparma bacar v s. yaratmaq olmaz.
Grndy kimi bilik, bacarq v vrdilr bir-biril sx laqddir, biri digrinin mvcudluu v
inkiafn timn edir. str tlim faliyyti istrs d insanlarn digr istehsal faliyytlrind elmi biliklri
mnimsm v bunlara mvafiq bacarq v vrdilr yiylnm hyati hmiyyt ksb edir.
Tlim prosesinin elmi saslar.
Tlim elmi chtdn obyektiv almin insan urunda fal, canl ks etdirn idrak nzriyysin istinad
edir. nsandan asl olmayaraq onu hat edn hadislr, faktlar, yalar obyektiv almdir. Hmin fakt v
hadislr onlarn arasndak laqlr, mnasibtlr, qanunlar idrak prosesi vasitsil urda ks olunur. drak
obyektiv olann insann subyektiv kild drk etmsi, urunda ksini yaratmasdr. Drk etm is hqiqt
doru irlilm prosesidir, biliksizlikdn bilikliliy doru irllmdir. Bu hm d tlim prosesinin
mahiyytini tkil edir. Tlim prosesind yeni-yeni, getdikc mrkkbln biliklr yiylnilir, yeni elmi
faktlar kf edilir. yrnm prosesind tlim zaman yrnn az drin drk etmdn biliklri daha drin,
dolun, yksk sviyyd drk etmy doru gedir. Bu drk etm prosesi z d drk ediln obyektiv alm
kimi ziddiytli v mrkkbdir. drakn dialektikliyi v mrkkbliyi onun daxili ziddiytind zn
gstrir. Obyektiv alm hadislrinin, ya v faktlar z daxili inkiaf vziyytind, inkiafda olduu kimi
canl kild drk edilmsi, el hmin hadislrin, faktlarn, ya v proseslrin ksiklrin vhdti kimi drk
edilmsidir. Tbitin drk edilmsi ziddiyytli inkiafda ba verir, ziddiyytli proseslrin qavranlmas,
ziddiyytlrin aradan qaldrlmas kimi hyata keirilir. Maddi almin, ziddiyytli obyektiv alm
qanunauyunluqlarnn drk edilmsindn ibart olan tlim prosesi d ziddiyytd, inkiafda, dyimd

olan bir prosesdir. yrdn mnimstmy ald hr bir elmi hqiqti sad yolla, hazr kild deyil elmi
idraka saslanan axtarlar kimi aydnladrlmaldr, yrnm prosesind idrak intuisiya v txyyl,
mhakimy, mcrrdldirmy, induksiya, deduksiya, mhakimy istinad edir. Psixofizioloji v
pedaqoji tdqiqatlar sasnda sbut edilmidir ki, agirdin, muiyytl yrnnin malik olduu tcrb v
biliklrl, yni onlarn malik olduqlar intellektual imkanla hll edcklri idrak i, aydnladracaqlar elmi
faktlar arasndak ziddiyyt idrak ziddiyytlrini tkil edir. Bu prosesd agird, tlb axtar aparr, zehni
v iradi qvvlrini sfrbr edrk mvcud problemi hll etmy alr.
Tlimin sas hrktverici qvvsini daim artan v mrkkbln tlblrl yrnnin imkanlar
arasndak ziddiyyt tkil edir. Bu ziddiyytlr is zn kemi bilik sviyysi il yeni biliyin
mnimsnilmsind mlum biliklrdn istifad bacarnda, tlim mnasibtd, yrnmy tlabatda v s.
gstrir. Ziddiyytlr btn tdris prosesind mvcud olduu n tlimin hrktverici qvvsi hesab
edilir. Hr df yeni biliklr yrnm tlbi, drk etm motivlri getdikc mrkkbln tlim tlblri v
bu tlim tlblri il vvlc yrnilmi mlum biliklr ziddiyyt tkil edir ki, bu ziddiyyt nticsind d
biliksizlikdn biliy doru inkiaf prosesi ba verir. Tlimin bu ziddiyytliliyi yandan v yerindn asl
olmayaraq yrnm motivlri, tlblri olan btn sahlrd mvcuddur. Belki, mdniyyt
mssislrind aparlan tlim xarakterli yrdici mllr, xssi tlim kurslar, tkmilldirm v
ixtisasartrma kurslarnda bu ziddiyyt zn daha aydn biruz verir. Msln, mlumdur ki, hr bir elmi
yenilik ilk nvbd istehsalalata ttbiq olunur. Bu ttbiq etm xsusitlim mllrind, ixtisasartrma v
s. kurslar v ya mllrd aparlr. Bu zaman khn istehsal sisteminin elmi saslarna yiylnmi iinin
(mhndis, usta, fhl) mlum biliklri v tcrbsi il yeni mlumat arasnda yeni ziddiyt yaranr. Bu
ziddiyyti aradan qaldrmaq n ii ona mlum biliklr arasndan yeni il bal olan seir, yeni
mlumatlarla laqlndirir, yenini ttbiq etm, smrli kild istehsalla laqlndirm sahsini tapr. Bu
zaman biliklr yiylnm motivi daha real v urlu olur, nki, myyn mnada bundan iinin hyat
asl olur, demli hrkt verici ziddiyyt sasnda biliksizlikdn biliy kem kimi drin, mrkkb v inc
bir proses ba verir.
drak nzriyysi vasitsil drk etmnin strukturu akar edilir, onun kompanentlri arasndak
qanunauyun laqlr tlim prosesind, drk etmd bu laqlrin hmiyyti myyn edilir. Hl kiik
yalarndan mktblilr mumildirilmi biliklri qavraya bilir, mumildirilmlr vasitsil hm biliklr
yiylnir, hm d mumi inkiaf n qsa v smrli yol seir. Lakin hr zaman canl, yani, konkret
hadislr mcrrd tfkkr znginldirir. Bu is mumi inkiaf n xsusi hmiyyt malikdir.
draki faliyyt idraka daxil olan oxsayl, mxtlif mzmunlu, materiallarsz, canl obrazl tsvvrsz
mmkn deyildir.
Tlim idraknda induksiya v deduksiyann vasitsiz v vasitli yollarndan istifad edilir.
Tlimin, drk etmnin n smrli vasitlrindn biri onun tcrb il laqlndirilmsidir. Bu tlim
iind xsusi metodolooji prinsipdir. Belki, tlim insanlarn geni ictimai tcrbsindn tcrid edil bilmz.
Mhz tlim prosesind insanlar drk edirlr ki, hr bir idrakn son mqsdi tbii ya v hadislri drk
edrk ona yiylnmdir. Tlimin ictimai v xsi tcrby saslanmas onu maraql v smrli edir.
Tcrb biliklrin ttbiq edilmsi il daha ox baldr. Bu prosesd hm bacarqlar tsbit edilir, hm
biliklr mhkmlnir, biliklrin doruluu yoxlanlr, hm d elmin faliyyt sullar mnimsnilir.
Tlim yrtmk, inkiaf etdirmk v trbiylndirmk vziflrini yerin yetirir.
Masir dvrd tlim veriln tlblr v yanamalar oxchtlidir.
nki hazrki dvrd tlim nzriyysi v tcrbsi mxtlif raitd inkiaf edir. Elm v texnikann
yksk inkiaf etdiyi indiki vziyyt mktb n elmi materiallar zrind dnmy mcbur edir. Elmi
inkiafla yana insan z, onun istehsalata mnasibti, xlaqi-etik grlri d dyimidir. Masir uaqlar
da z ya sviyylrin gr vvlki eyni yal uaqlara nisbtn yksk kild inkiaf etmidir. Ona gr
d thsil alanlarn ya v frdi xsusiyytlrin, inkiaf tempin uyun olan, yaradclq qabiliyytlrini
inkiaf etdirn, mumi inkiafn daha smrli kild tmin edn yanamalar meydana xmaa balad.
Bel yanamalardan biri d proqramladrlm tlim idi.
Proqramladrlm tlim ideyas kibernetikann inkiaf il meydana glmidir. Bu tlimi ilk df
Amerika psixoloq v pedaqoqlar S.Pressi, B.Skinner, D. Evans, N. Krauder hazrlamlar.
Proqramladrlm tlimin sasn materialn mzmununun lzumsuz eylrdn tmizlnmsi tkil edir.
yrdiln materialn mzmunu hisslr ayrlr, hr hissnin icras zr yrnn (agird v ya tlb,
ii) xsusi taprq alr, yerin yetiriln taprq mhkmlndirilir, sonra digr hiss yerin yetirilir, shv
yol verildikd yeni izahat verilir v shv ediln hiss yenidn yerin yetirilir. Bu addm-addm irllmd
yrdn n xarici, yrnn n is daxili ks laq yaranr.
Proqramladrlm tlim tdris maierialnn nizamlanm kild etibarl yrnm vasitsi, yrnnin mstqil
yrnm faliyytidir. Bu prosesd btn tlim vasitlri, drsliklr, cihazlar, texniki vasitlr yrdn v yrnnin

kmkisi rolunu oynayrlar,kmki kimi x edirlr. Tlimin bu nvnd sas mqsd az vaxt rzind daha ox
material mnimstmkdn ibartdir. Proqramladrlm tlim zaman proqramlar vvlcdn trtib edilir, hmin
proqramda aralq v son nticlr v nticlr glm prosesi ardcl kild verilir.
Proqramladrlm tlimin nnvi tlimdn stnly ondan ibartdir ki, yrdilck mlumatn
btn ayrlm hisslri yrnnlrin hr birinin idrak faliyyti il laqlndirilir, tdris materiallarnn
hafizd mhkmlndirilmsin artq xsusi vaxt ayrlmr. draki faliyyt el sisteml qurulur ki, materialn
mhkmlndirilmsi yrnm prosesind hyata keirilir. Lakin bu tlim msbt keyfiyytlrl yana bir
ox nqsanlara da malikdir. Belki, proqramladrlm tlim yrnnlrin bacarq v vrdilrini inkiaf
etdirib, tkmilldirdiyi halda nzri mlumatlarn hrtrfli v hatli kild mnimsnilmsini tmin
etmir, yaradclq qabiliyytlrini inkiaf etdirmir, tbbskarla imkan yaratmr, faliyyti dar, proqram
rivsind saxlayr.
Masir pedaqogikada alqoritmldirilmi tlim d xsusi hmiyyt malikdir. Alqoritm myyn tip
aid idraki v mli vziflrin mntiqi ardcllqla yerin yetirilmsidir. Alqoritm prosesind bir v ya silsil
msllrin hlli n sad addmlarla icra edilir v hkmn dzgn nticy gtirilir. Tlim alqoritmi
yrnnin mntiqi faliyytinin mntiqi quruluunu z xarr, mntiqi dnmy istiqamt verir,
tfkkr, dnmy takan verir. Msln, mxtlif mrhllrd riyaziyyatda oxlu alqoritmlrdn
istifad edilir. Dilin yrnilmsi, thlili v tdqiqi alqoritml aparlr. Alqoritmli tlim n ox mdniyyt
mssislrind, drnk tlimi mllrind, yaradclq birliklrind, xsusi tkmilldirm v
ixtisasartrma kurslarnda ttbiq edilir.
Lakin tlim prosesind btn materiallar alqoritmldirmk mmkn deyildir v buna imkan da
yoxdur. Tlimd alqoritmldirm, myyn mnada qiymtli yanamadr. Bu zaman yrnn zlrinin
zehni v mli faliyytlrini ifad etm vasitlri il silahlandrlrlar,onlar zlrinin bilik v faliyytlrini
ttbiq etmkl tsdiq edirlr
Problemli tlim d pedaqoji trqqinin trkib hisslrindn biridir. Bu tlimin inkiaf etmi naliyyti
hesab olunur. nnvi tlim gr yrdiln material yrnnlr hazr kild, onlarn idrakna he bir
taprq vermdn, daha dorusu yrnnlr he idraki bir tinliy salnmadan verilirdi. Bu is masir tlim
qarsnda qoyulmu vziflrin, mumi inkiafn tlblrin cavab vermirdi. Problemli tlimin pmahiyyti
ondan ibartdir ki, yrdilck hr hans elmi mlumat yrnnlr qarsnda hll edilmli problem klind
qoyulmal, yrnnlrin (agird, tlb, kursant, drnk zv v s.)hmin problemlrin hllin clb edilmli,
qoulmaldr. Bu zaman yrnnlrd yeni materiallarla babl olan vvlki mlum hqiqtlr z xarlaraq
yeni il laqlndirilir, mlum olmayan hqiqti z xarmaq n aradrmalar aparlr. yrniln yeni
bilik yrdnin rhbrliyi il el tdqiqatlq aradrclqla aparlr ki, yeni yrnnlrin kfi kimi
meydana xr. Problemli tlim prosesind yrnnlrin idraki fall artr, mntiqi tfkkr inkiaf edir,
tdqiqatlq v yaradclq qabiliyytlri inkiaf edir, hadislr yanama trzi elmi kil alr, problemi
grmk, drk etmk, hlli yollarn axtarma bacar formalar, mstqil ilm bacar trbiy olunur.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1.Tlimin mahiyyti.
2.Mdniyyt mssislrind mvcud olan tlim mqllrin veriln
tlblr.
3.Mdniyyt v incsnt mssislrindki tlim mqllrinin
spesifik xsusiyytlri.

TLM PRNSPLR
mumiyytl prinsip insanlarn hr hans istniln faliyyt prosesind istinad etdiyi, rhbr tutduu
qaydalar sistemidir. Tlim prinsiplri yrdnin (mllim, tlimat, usta v s.) yrtm prosesind,
biliklr yiylnm prosesind sasland qaydalar, qanunlar sistemidir. Tlim prinsiplri tlimin btn
mrhllrind, yrtmnin yerindn, yandan asl olmayaraq btn mrhllrind n mumi chtlrini
hat edir. Tlimin mqsdlrinin smrli kild yerin yetirilmsin xidmt edn tlim prinsiplri tlim
mqsdlrindn asl olaraq dyiir.
yrtm tcrbsi, mllim v yrtm il mqul olan digr xslrin tcrbsi, mumildirilmi
qnatlri v s. tlim prinsiplrinin mnbyidir. Bura hminin klassik pedaqoqlarn tlim haqqndak
nzri fikirlri d daxildir. Pedaqoqika tarixind tlim prinsiplri mxtlif mnblr istinad edilrk
myyn edilmidir. Msln Y.A.Komenski tlim prinsiplrini tbitvarilik sasnda myyn etmidir.
Tlim prinsiplri haqqndak mvcud nzri v tcrbi fikirlri mumildirrk aadak kild
tsnif etmk olar:
1.Tlimin hyatla, quruculuq ii il laqlndirilmsi.
2.Tlimin mvcud xlaq normalarna uyun trbiylndirmsi.
3.Mvafiqlik.
4.Frdi yanama.
5.yanilik.
6.urluluq v falllq.
7.Sistematiklik v ardcllq.
8.Biliklrin mhkmlndirilmsi.
Tlimin hyatla quruculuq ii il laqlndirilmsi.
Bu prinsip btn formasiyalar v dvrlr n aktual olan sas prinsipdir. nki bu, bilavasit
cmiyytin pedoqoji proses qarsnda qoyduu mqsddn, formaladrmal xsiyyt modelindan x
edir. Yni tlim ii bilavasit hyatn tlblri il laqlndirilmli, hyatla balanlmaldr. Orta
mumthsil mktblrind tdris ediln hr bir elmin hyati hmiyyti urlu srtd drk etdirilmlidir.
Mdniyyt mssislri v digr (ixtisas artrma, tkmilldirm v s.) mssislrd tdris ediln
elmlr is bilavasit hyatn tlblrindn irli gldiyi n qrclqla, hyatla bal olur. Digr trfdn
mdniyyt v incsnt mssislrind aparlan tdbirlr, drnklrdki yaradclq ilri, mumiyytl
btn yaradclq faliyyti cmiyytin aktual problemlri sasnda tdris edilir v bilavasit quruculuq
ilri il laqlndirilir.
Tlimin trbiylndirmsi.
Bu prinsip pedaqoji qanunauyunluqlardan biridir. Belki yrnnlr tlim prosesind biliklr
yiylnmkl yana hm d trbiy olunurlar. Tlim materiallarnn mzmunu el qurulur, trtib edilir ki,
o, hm d mvcud xlaq normalar baxmndan trbiy edir. Tlim z mzmunu il yana tkili formalar,
smrli sul v vasitlri il yrnnlrin xlaqna, dnyagrn, onlarda psixi proseslrin inkiafna
tsir gstrir. Yni tlim prosesi trbiylndirm vasitsin evrilir.
Demokratik tlim sistemind tlim ilk nvbd z mzmunu il trbiylndirir. Belki dqiq elmlr
aid fnlrin tdrisi zaman tbit hadislri obyektiv qanunlar sasnda aparlr. Tbii hadislr arasndak
laqlr obyektiv inkiaf qanunauyunluqlar sasnda izah
edilir. Drk olunmu obyektiv
qanunauyunluqlar is materialist dnyagrn sasn qoyur, hr ks tbit v cmiyyt hadislrin
obyektiv v urlu yanama imkan verir.
Humanitar fnlrin tdrisi vasitsil is byyn nsld mxtlif xlaqi keyfiyytlr formaladrlr.
Msln tarix drslrind uaq, yeniyetm v gnclr tarixi kemii il tan olur, yadellilr v lknin
mstqilliyi urunda vuruaraq canndan ken qhramanlarla, hidlrl v onlarn dy yolu il tan
olur. Bu is trbiy olunanlarda milli vtnprvrlik trbiy edir.
Corafiya drslrind lknin tbii corafi raiti, iqlimi, tbii gzlliklri, srvtlri il tanlq
onlarda milli qrur v iftixar hissi trbiy edir.
Mdniyyt mssislrind aparlan tlim ilrinin mzmunu da insanlarda zruri xlaqi
keyfiyytlrin formaladrlmasna imkan vermlidir. Hr bir mdniyyt v incsnt iisi z iinin
mzmunu il trbiy etmlidir. Daha dorusu hr bir yaradc sr z mzmunu il insanlarda cmiyytin
vacib sayd xlaqi keyfiyytlri alamaldr. Msln, rssamn rsm srlri insanlarda gzllik
duyular yaratmal, gzlliyi sevdirmli, onlarda gzlliyi qorumaq, qaysna qalmaq hisslri, traf
mhiti daha da gzlldirm meyl v tbbslri yaratmaldr.
Mvafiqlik v ya gcuyunluq prinsipi.

Bu prinsip tlimi yrnnlrin inkiaf sviyysin psixoloji, fizioloji v intellektual uyun

kild qurma tlb edir. nsanlarn inkiaf sviyylri qarlql laq v vhdtd gedir. Yni ya
artdqca uaqlar hm fiziki chtdn inkiaf edird, hm psixoloji proseslri, ona gr anlama sviyy artr.
Digr trfdn tlim prosesind getdikc mrkkbln biliklr yiylnirlr, yni intellektual imkanlar da
artr tdris edilck elmi mlumatlar, v vasitlri myyn edilir.
Gc mvafiqlik hminin aslanacaq bacarq v vrdilrd d nzr
alnr. Bu tlimin
smrliyini tmin edn mhm prinsiplrdn biridir.
Tlim materiallarnn seilmsi il brabr smrli mnimsdilmsin tmin edn sullar, onlarn
mzmunu da mrkkblir. Mxtlif ya sviyylrind mnimsmy mnasibt, maraq da mxtlifdir.
gr orta mum thsil mktblrind mnimsm, biliklr yiylnm, yiylnmi biliklr mvafiq
bajarqlara, vrdilr yiylnm mcburidirs sonrak mrhld bu knll xarakter alr. Belki pe
sem insanlarn mstqil kild biliklr yiylnmsi, yaradclq ilri, tkmillm proseslri buna misal
ola bilr. Bu mdniyyt mssislrind mvcud olan maraa gr tlim ilrin d aiddir. Mdniyyt
mssislrind tkil ediln mxtlif nv mllrd mnimsm sviyysini yksltmk n
yrnnlrin gcn mvafiq, intellektual tlblrin v sviyysin uyun maraql tlim materiallar v
smrli tlim sullar seilmlidir. Bu sullar yrnnlrin ya sviyylrin uyun olaraq onlarn
inkiafn dzgn istiqamtlndirmli onu z arxasnca aparmaldr. yrnnlrin maraland tlim
mllrini daha smrli, inkiaf etdiriji, qurmaq tlim materialnn mzmununa, hminin
yrnnlrin intelektual sviyysin mvafiq sullar seilmsindn d ox asldr. Mvafiqlik prinsipi
mxtlif ya sviyylrind aadak qaydalarda ifad olunmudur: mlumdan mchula: asandan tin;
saddn mrkkb; mumidn xsusiyy.
Frdi yanama.
Tlim prosesind gcmvafiqlikl brabr frdi yanama da byk hmiyyt ksb edir. Mnimsm
sviyysini yksltmk ayr-ayr ya dvrlrind - siniflr, kurslar, drnklr v saird-yrnnlrin, tlim
alanlarn mumi inkiaf v ya xsusiyytlri il yana frdi xsusiyytlrini d nzr alma tlb edir.
Eyni ya dvrnd insanlarn mumi chtlri il yana frdi xsusi chtlri d mvcuddir. Bel ki, eyni
yal insanlar mxtlif fiziki inkiaf, psixi xsusiyytlr malikdir.
Tlim prosesind mhz frdi xsusiyytlr nzr alnmal, hr ks bu frdi imkanlara uyun olaraq
yanalmaldr. Msln eyni sinifd oxuyan eyni yal uaqlardan bzilrinin grm hafizsi, birinin nzri
hafizsi v s. qvvtlidir; birinin tfkkr gcldr, tez dnr, ntij xarr, digri nisbtn lng
fikirlir; biri problemdn qorxur, digri hll etmy problem axtarr v s. Tlim prosesind bu
xsusiyytlr nzr alnmazsa tlim mvffqiyytin d nail oluna bilinmz.
Bu chtlrin nzr alnmasnda sas mqsd zif chtlri aradan qaldrmaq, qvvtli trflri daha
da inkiaf etdirrk tlim sviyysini yksltmkdn ibartdir. Frdi yanama mxtlif sviyyli
yrnnlrin hams n zruridir. nsan inkiaf edib dyidikj ondak frdi xsusiyytlr d, onlarn
sviyysi d dyiir.
Frdi yanama prinsipindn mdniyyt mssislri, istehsal mssislri, incsnt v digr
mssislrd tkil ediln tlim mllrind d istifad edilir. Msln, mxtlif yallar n tkil
edilmi rqs drnklri, musiqi drslri, xarici dil drnklri, bim-tikm v s. kimi mllri gostrmk
olar. Bu drnklr mxtlif ya v intellektual sviyyli insanlar n tkil edilir. Bunlar srf tlim ilridir.
Ona gr d hmin mllrd tlimin digr prinsiplri kimi yaauyunluluq prinsipi d ttbiq edilir.
yanilik prinsipi.
Bu prinsip drk etmni real ya v ya hadislr, faktlar zrind qurmaa deyilir.
Mhur ex pedoqoqu Y.A.Komenski yaniliy yksk qiymt verrk onu mllimlr n qzl
qayda adlandrlmdr. Qeyd etmidir ki, mnimsm prosesind n qdr ox hiss zvlri itirak edrs
qavrama bir o qdr smrli olar.
Mnimsniln materialn konkret ya v hadislr zrind qurulmas, onun haqqndak mlumat
dqiqldirir, daha da aydn v drst drk etm imkan yaradr. ya haqqnda (mlum olmayan) ifahi
szl mlumat vzin znn tqdim olunmas mnimsmd eyni zaman da bir ne hiss zvnn
itirakn tmin etdiyi n, ya aydn mnimsnilmkl yana uzun mddt yadda qalr, hafizd zn
daha mhkm yer edir. Bu hminin materialn urlu mnimsnilmsin d imkan yaradr. Hr ks
yrndiyini grm, toxunma, zrind i aparma imkan verilir.
yanilik tlimin btn sahlrind,btn mrhllrind aktualdr. Bu sasn ya v ya hadis
haqqnda ilk tanlq zaman msbt ntic verir. Thsil mssislrind bu vvlcdn dnlm xsusi
sistem sasnda aparlr.
Mdniyyt v incsnt mssislrind aparlan tlim tipli mllrd d bu xsusil nzr
alnmaldr. Msln musiqi, drnklrind musiqi altini tutma, ifann xsusi elementlri mllim

trfindn gstrilmkl yana xsusi killr vasitsil d atdrlmaldr. Rqs drnklrind rqsin
zn, ifa trzlrini ks etdirn kil v plakatlardan istifad edilmlidir.
Yalllar v gnclr n texniki v digr yaradclq drnklrind is vziyyt baqadr. Belki, bu
drnklrd irli srln hr bir yeni mtlq khnnin zrind onun yenidn thlili v trkibi zrind
qurulur. Burada da yani eylrl yana onun kli, sxemi, maketi zrind d ilmk olar.
Demli yanilik tlimin btn sviyylrind biliyin asan mnimsnilmsini, ya v hadislr
haqqnda dzgn tsvvrlr yaranmasn, nitq v tfkkr inkiafn, biliklrin uzun mddt hafizd
qalmasn, drsin maraqlln yrnnlrin falln v s. tmin edir. Bu prinsip yrnnlrin ya,
intelektual, mumiyytl inkiaf sviyylrin uyun kild ttbiq edilmlidir.
urluluq v fallq prinsiplri.
Yeni material dlil v sbutlarla, isbatlarla yrnmy fal surtd bilik ld etm, biliklrini ttbiq
etmy urluluq v fallq deyilir. Bu prinsipi pedaqoqika tarixind inqilabi bir prinsip adlandrmaq olar.
Belki, uzun mddt mnimsmd doqmatik prinsip hkm srmdr. urluluq v fallq prinsipi d
mhz bu prinsip qar qoyulmudur. urluluq prinsipi sasnda yrnnlrin tfkkrn tez-tez tlblr
verilir, onlar dnrk mntiqi nticlr xarlmaa mcbur edilirlr. Bu is onlara yrndiklri biliklri
istniln zaman sbut ed bilm imkan verir. Materialn mnimsnilmsi zaman yrnnlrin thlillr,
mqayislr, sbb v ntic laqlrinin aradrlmasna clb edilmsi onlarn mnimsmy urlu
mnasibtil yana falln da artrr. Tlim prosesind, mumiyytl yrnm prosesind urluluq v
fall tmin etmk n yrnilk hr material qarya problem klind qoyulmal v yrnnlr
onun hllin clb edilmlidir. Bu zaman yrnnlr yeninin btn mmkn laqlrini axtarr, mqayislr
edir yeniyeni qli nticlr xarmaa alrlar.
Mdniyyt mssislrindki tlim ilrind d yrtm mhz bu prinsip sasnda aparlr. Maraa
gr tkil edilmi drnklrd bu xsusil qabarq kild z xr. nki bu drnklr zlri
problemlilik, axtarclq tlblri sasnda qurulmudur. Burada urluluq fallqla mstqillik axtarclqla
daha qabarq kild birlir. Demli tlimd urluluq v fallq hm d tlimin mxtlif sviyy v
formalarnda yrnnlrin hmd mstqilliyini inkiaf etdirir, onlarda hadis v faktlara srbst yanama
bacar formaladrr. Bu cr mnimsnilmi biliklr inaml olur, hafizd mhkm qalr, dzgn
dnyagrn sasn qoyur.
urlu srtd mnimsnilmi biliklri istniln zaman, lazm gldikd ttbiq etmk d asan olur. Bu
is vvlc mxtlif tlim almalarnda hyata keirilir, yrnmnin mxtlif sviyylrind
genilndirilir. Buna is mdniyyt mssislrind maraa gr mllrd daha geni imkan vardr.
Belki hr hans yaradclq iind (drnklrd) yeni, mhz vvlki, insanlarn tlim prosesind
mnimsdiklri biliklri zrind qurulur. Daha dorusu tlim prosesind biliklr ttbiq edilrk onun yeni
chtlri axtarlr, aradrlr.
urlu mnimsnilmi biliklr hminin yrnnlrin nitqini inkiaf v trbiy edir. Hr ks
yrndiyi mlumat ifahi v ya yazl kild rh etmk n sz axtarr, cml qurur, fikrini mntiqi v
ardcl kild tfad etmy alr. Bu is yrnnlrin nitqini v mntiqi tfkkrn inkiaf etdirir.
urluluq hminin yrnnlrin nzri v mli, fallnn da artrlmas demkdir. Biliklrin urlu
mnimsnilmsi nzri yrnnlrin nzri sviyysini artrr, onlarn biliklrini ttbiq ed bilmsi, mxtlif
kild snaqdan keirmsi, hr ksin z hyat v faliyytind ondan istifad etmsi is mli falln
tmin edir. Bu prinsip tlimin mvffqiyytini tmin edn sas prinsiplrdn biridir.
Sistematiklik v ardcllq.
Bu prinsip elmlrin saslarna yiylnn zaman elmin sistemini mhafiz etmk, bilik, bacarq v
vrdilri alayarkn myyn ardcla riayt etmdir. Bu prinsip riayt etmdn sistemli elmlr
yiylnm d mmkn deyil. Elmlrin zlrinin sistemi d bunu tlb edir. Mxtlif sniflrd tdris ediln
fn aid olduu, ifad etdiyi elmin sistemi sasnda qurulur. Hminin proqramlar, drs yk, da mhz
elmin sistemi sasnda qurulur. Digr trfdn tbit v cmiyyt hadislri birbiril qarlql laqd
olduu kimi onlar ks etdirn elmlr d bir-biril qarlql laqddir. Bu bir-biril laqdar elmlr d
myyn sistem sasnda yrdilmlidir. Mnimsnilmi biliklr d myyn sisteml bacarq v vrdilr
evrilmlidir.
Biliklrin mhkmlndirilmsi.
Tlimin mvffqiyytini tmin
edn sas v mhm
prinsiplrdn biri d biliklrin
mhkmlndirilmsidir. Y.A.Komenski biliyin mhkmlndirilmsi qaysna qalmayan mllimin iini
xlbirl su damaa bnzdirdi. Hr bir sonrak bilik zndn vvlkinin davam olmaqla ona saslanr,
ona gr d hafizd mhkmlndirilmyn biliyin he bir hmiyyti olmur, onun yrnilmsin srf
olmu zaman da hdr gedir.

Uinski biliklrin mhkmlndirilmsi qaysna qalmayan mllimin iini ykn arabaya pis
balam arabann ii il mqayis edir, ona bnzyir.
Birliklrin urlu, problemli situasiya raitind mnimsnilmsi onlarn hayizd uzun mddt
qalmasna imkan yaradr.
yrnilmi mlumatlarn ttbiqi d biliklrin mhkmlndirilmsi rtlrindn biridir. Hr bir
mllim, tlimat, drnk rhbri yrtdiyi mlumatlarn yadda qalmas qaydasna qalmal, bunun n
btn vasitlrdn istifad etmlidir. Bel smrli vasitlrdn biri tkrarlardr. yrnilmi material
dflrl tkrar etdirildikc hafizd zn daha mhkm yer edir. Tkrarlar rblk v illik olmaqla yer
ayrlr. Cari tkrarlar hr drsd myyn biliklrin yada salnmasdr.
Rblk v illik tkrarlar hr rbn v drs illiyin sonunda aparlan yoxlama tkrarlardr. Problemi
tlim zaman yeni yrnilnin mlum laqlri tkrar msahiblr vasitsil z xarlr. Burada tkrar
msahiblr myyn mnada, yaradc msahib kimi x edir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. Tlim prinsiplrinin mahiyytini thlil edin.
2. Mdniyyt mssislrind tlim prinsiplrinin ttbiqi.
3. Tlim prinsiplri haqqnda nzriylr.

TLM SULLARI
Mqsd mvffqiyytl nail olman sas v balca rti faliyyt sullarnn dzgn
seilmsidir. Faliyytin btn sahlrinin mvffqiyyti mhz bundan asldr. Bu tlim faliyytin d
aiddir. Belki yrtm, bilik, bacarq v vrdilr smrli kild yiylndirm lverili, smrli tlim
sulu semkdn ox asldr. yrnnlr d, mumiyytl insanlarda biliksizlikdn biliy doru irllilm
obyektiv alm hadislri haqqnda drin elmi mlumatlara yiylnm, yaradclq qabiliyytlrinin
inkiaf, mstqil ilm bacar, baqalar il birg alma qabiliyytlri mhz dzgn seilmi tlim
sullar vasitsil hyata keirilir.
Tlim sullar tlim mqsdlrini hyata keirmk v tlim faliyytini smrli tkil etmk n
yrdnlrin istifad etdiklri yollardr. Mxtlif dvrlrd alimlr tlim sullarn mxtlif kild
tsnif etmilr. Pedaqoqlar bu tsnifatda mxtlif mnblr istinad etmilr. Msln M.Muradxanov
XX srin 60-c illrind tlim sullarn bilik mnblrin gr aadak kild tsnif etmidir:
1. ifahi v msahib, metodlar.
2. llstrasiy v demonstrasiya, metodlar.
3. Labalator mllri, praktik mllr v almalar.
4. Kitab zrind i.
80-c illrd B. hmdov tlim sullarn istifad olunan vasitlr baxmndan tsnif etmidir: szl,
yani, tcrbi metodlar olmaqla qrupa ayrmdr.
90-c illrd N.Kazmov tlim sullarn tlim mrhllrin gr myynldirmidir v tlim
sullarn aadak kild qrupladrmdr.
1.Yeni tdris materiallarnn, sasn, qavranlmasna xidmt edn sullar.
2.Bilik, bacarq v vrdilrin, sasn, formalamasna xidmt edn sullar.
3.Bilik, bacarq v vrdilrin, sasn, ttbiqin xidmt edn sullar.
4.Tlimd mvffqiyyt nzart edn sullar.
Rus v digr lklrin pedaqoqlar da tlim sullarn mxtlif konsepsiyalardan tsnif etmilr. Bu
drslikd i tlim sullar ttbiqi sahsi baxmndan tsnif edilir. Yni tlim sullarnn srf tlim
mssislrind deyil, myyn mnada, pedaqoji gerklikd ttbiqi baxmndan tsnif edilck. Tlim
trbiy mssislrind ttbiq ediln tlim sullarnn mxtlif qeyri-thsil mssislrindki tlim
xarakterli ilrd, faliyyt sahlrind ttbiqi baxmndan yanalacaq. Bu faliyyt sahlrin
mdniyyt mssislrindki tlim yrtm drnklrini, islah mk koloniyalarndak drnk tipli
tlim ilrini, istehsal mssislrindki ustann-agirdi tlimi etmsi yrtmsi v s. bu kimi
mllrd istifad ediln tlim sullar v trzlri thlil edilck. Bu mllrd tlimin btn
sullar ttbiq edilir. Hmin sullar mlnin mzmunundan v mqsdindn asl olaraq sul v ya
trz kimi x edir. Trz sas yrtm sulunda gmki kimi x edn xrda epizodik yollardr.
Mqsddn asl olaraq bunlar rollarn dyidirirlr. Msln mhazir metodunda yani vsaitlrdn
istifad yanilik trzi kimi x edir. llistrasiya, demonstrasiya, ya drslri zaman is yanilik sul, izah
il trz kimi x edir. Tlim sullarnn tsnifi v qruplamasnda biz sullar tlimin mqsdi, simvol v
motivlri, urluluu, problemliliyi, nzart v zn nzart saslanmas baxmndan gtrcyik. Bu
nqteyi-nzrdn tlim sullarn aadak kild tsnif etmk olar: Yeni biliyin yrdilmsin xidmt
edn szl sullar; Yeni biliyin yrdilmsi prosesind mustqil faliyyt elementlri stnlk tkil edn
v bilik, bacarq, vrdilrin yaradlmasna xidmt edn sullar (ekskursiyalar, labarator mllr, kitab
zrind mstqil i, oyunlar, msllr v s.); Mstqil ilr; Problemli tlim, proqramladrma sullar;
Nzart v znnzart metodlar.
Yeni biliyin yrdilmsin xidmt edn szl metodlar.
Bu metodlar nnvi pedaqoqikada rh sullar kimi, gedir. Lakin burada rhin btn nvlri deyil,
ancaq yeni biliyin yrdilmsind daha ox rolu olan metodlardan bhs edilckdir: izah, nql, mhazir,
msahib.
zah tlimin n geni yaylm usuludur. Bu yrnilck yeni material ifahi sz vasitsil dlillrl
isbat etmkdir. zah vasitsil yrnnlr yeni fakt v ya hadisnin, elmi tlimatn sbb v ntic
laqlrini drk edir, mnimsyir. Bu zaman hm d yeni drk olunan material vvl drk olunmularla
laqlndirilir, bellikl d yeni yrniln mlum biliklr sistemin daxil edilir. Mlum biliklr istinad
edilrk yrnilnin yeni chtlri akar edilir. Bu laq mdniyyt mssislrindki texniki-yaradclq
drnklrind daha qabarq nzr arpr. Problemli izah vasitsil kf edilmi elmi mlumatlar
insanlar daha yax drk edirlr. Bel drk olunmu elmi mlumatlar onlarn malna evrilir. yrtm
zaman, daha drusu izah zaman mxtlif vasitlrdn d istifad etmk olar. Yni yrdn z fikirini
daha aydn izah etmk n mxtlif yani vasitlrdn, illstrativ v demonstrativ vasitlrdn istifad

ed bilr. zah zaman hminin yrtmnin smrliyini tmin edn induktiv v dediktiv tlim
formalarndan da istifad edilir. ndiktiv v dediktiv izah formalarndan istifad tlimin mqsdindn
asldr. zah sulundan dqiq elmlrin mnimsdilmsind daha geni istifad edilir. Humanitar elmlrin
yrdilmsi prosesind hadis v faktlar arasnda sbb ntic laqlrinin z xarlmas zaman da
izahdan geni istifad edilir.
Nql yeni materialn tsvir saslanaraq yrdilmsi suludur. Nql vasitsil yeni material sistemli
v ardcl kild tsvir edilir. Nql msahib v izahla laqli kild d aparlr. Nql rhin nisbtn
asan formas olub, yrnnlri az idraki tinliy salr. Nqldn yrtmnin btn dvrlrind btn
siniflrd, tlim mrhllrind istifad edilir.
Nql tlim metodu kimi bir sra pedaqoji tlblr verilir: nql edmi chtdn saslandrlm hadis
v faktlara istinad etmlidir; mntiqi chtdn dzgn qurulmaldr; irli srln mslnin doruluunu
sbt edn misallarla tmin edilmlidir; dzgn planladrmal, aydn rh edilmlidir; sas msllr
xsusil nzr atdrlmaldr; sad, aydn dild rh olunmaldr; nql ifadli v emosional aparlmaldr,
nqlin smrlliyi yrdnin ona diqqtli v hrtrfli hazrln tlb edir.
Mhazir rhin nql v izaha nisbtn geni v uzunmddtli nv olub znn ciddiliyi,
prinsipial chtdn vacib msllr hsr olunmas il xarakteriz edilir. Belki mhazir yrnnlrin
baqa mnblrdn mnimsdiklri mlumat v faktlarn mumildirrk dqiqldirilmsin hsr edilir.
Mhazir mktb, ali mktb v tlimdn knar mssislrd olmaqla mxtlif nvlr ayrlr. Bu
mhazir nvlri irisind orta mktb mhazirsi konkret mslnin geni rhin hsr olunmas il
frqlnir. Mhazirnin bu nvnn mddti d z qsalna gr digrlrindn frqlnir. Orta thsil
mhazirsi digr mhazir nvlrin nisbtn qsa mddt, 20-30 dqiq rzind aparlr. zah v nql
nisbtn mhazir grgin diqqt tlb etdiyin gr onu dinlmk izah v nql nisbtn tindir. Ona gr
d mhazirdn ancaq 10-11-ci siniflrd mcburi tlblr, ehtiyac olduqda istifad edirlr. Ali mktb
mhazirsin nisbtn orta mktb mhazirsi aramla, asta-asta aparlr ki, lazml hisslri agirdlr yaza
bilsinlr.
Mhazir ali mktblrd n ox istifad ediln tlim suludur.Bu mhazirlr daha geni msllrin
ycam rhin hsr olunur. Buna sbb ali mktb tlblrinin yksk intellektual inkiaf v mstqil
ilm qabiliyytlridir. rh ediln msl ycam kild izah edilir, tlblr nzri istiqamt verilir,
msl trafnda daha geni v trafl ilm is tlblrin zlrin taprlr. Ali mktb mhazirsi
80-dqiq rzind aparlr. Mhazir zaman rh ediln msllrin sas mahiyyti tlblr qeyd
etdirilir v ya da mhazirnin mzmunu qsa tezislr klind yazdrla bilr.
Mdniyyt mssislrind aparlan mhazirlr dvrn aktual problemlrin hsr edilir. Bu
mhazirnin n uzunmddtli aparlan formasdr. Bu tip mhazirlr mxtlif ya qruplar il aparla
bilr. Yallarla mhazirlr mxtlif elm v ya texnika sahsindki yeniliklr hsr edilir. Bu tip
mhazirlr yeni elmi kflrl yana qabaqcl tcrlrin ttbiqin d hsr edilir.
Msahib.
Msahib tlimin btn mrhllrind istifad ediln sual-cavab suludur.Tlim prosesind
msahibnin aadak nvlrini gstrmk olar:
1.Yeni materialn mnimsnilmsi prosesind.
2.Biliklrin mhkmlndirilmsin xidmt edn msahib.
3.Biliklrin yoxlanlmas v qiymtlndirilmsin xidmt edn msahib.
4.Tkrarlama msahibsi.
Yeni materialn yrdilmsi prosesind msahibdn o zaman istifad olunur ki, yrdiln material
haqqnda yrnilnlr myyn mlumata malik olsunlar. Msahibnin bu nvndn n ox problemli izah
zaman istifad edilir. Belki, mllim uaqlara mlum olan materiallar sual-cavabla z xardqdan
sonra onu evrestik msahib il yeni problem balayr, mntiqi ardclqla, dndrjc suallar
vasitsil onlar problemin alna qour. Evrestik msahib dndrc, aradrc msahibdir. Bu
zaman yrnnlr idraki fallq gstrir, sualn cavabn urlu srtd axtarrlar. Suallarn
qoyuluundaki mntiqi ardclq is onlarn aradrmasna, idraki faliyytin istiqamt verir. Bununla da
mnimsmd msahibnin rolu artr, yrnm urluluq v fallq raitind keir. Msahib mxtlif
ya v ya hadislr zrind d aparla bilr. Yeni materialn yrdilmsi prosesind msahib hm
indiktiv hm d dediktiv yolla aparla bilr.
nduktiv yolla msahib zaman mllim, tlimat, usta v digr yrtm il mul olan xs
yrnnlri onlara mlum olan hadis, fakt v qanunlara istinad edrk yeni qnat, ntic xarmaa
gtirir.

Dediktiv msahib zaman is mlum hqiqtlr, elmi nticlr ayr-ayr hallar v vziyytlrd
ttbiq edilir, trkib hisslrin ayrlr. Materialn induktiv v ya dediktiv izah z bilavasit msahibd
ks olunur.
Msahib tlimin mrkkb metodu olub onun smrli keirilmsin aadak tlblr verilir:
msahibd mntiqi ardclq gzlnilmlidir; qoyulan suallar tfkkr inkiaf etdirmlidir; suallar aydn
kild qoyulmaldr.
Hminin suallara veriln cavablara da myyn tlblr verilir. Belki, cavab aydn v mntiqi
olmal, cavab vernin mnasibtini ks etdirmli, tfkkrn mhsulu olduunu sbt etmlidir.
Biliklrin mhkmlndirilmsin xidmt edn msahiblr d tlimd byk hmiyyt ksb edir.
Bu tip msahib, sasn, yeni material yrdildikdn sonra, yeni yrdilmii daha da mhkmlndirmy
xidmt edir. Bu msahib bilavasit mllimin izahndan, yeni materiala aid almalar icrasndan v ya
sonrak drsd ev taprqlarnn yoxlanlmasndan sonra aparlr.
Mhkmlndirm il brabr qiymtlndirm v yoxlama msahibsi d aparla bilr. stniln sualcavaba yrnnin bilik v mnimsm sviyysini myyn etmk olar. Yoxlama mqsdil aparlan
msahib d suallar aydn qurulmal, dndrc olmal, qeyri-myyn cavab n imkan vern,
alternativ suallar verilmmlidir. Suallar dqiq, qsa, mntiqi ardclqla qurulmaldr.
Msahib sulu tlimin btn mrhllrind, btn tlim tipli mllrin hamsnda geni kild
ttbiq olunur. Bura hminin mdniyyt mssislrindki tlim ilri, yrdici rejissor ilri, ritorik
xarakterli yrdici ttbirlrin tkili v s. daxildir. Bel tip mllrd ox vaxt msahib diskusiyalar
klind aparlr. Diskusiyalar n ox ali thsil mssislri, mdniyyt v incsnt mssislrindki
tlim ilrind tkil edilir. Diskusiyalar zaman itiraklar (tlb, agird, tdqiqat v s.) z fikirini
saslandrlm dlil v sbutlarla isbat etmyi yrtmk lazmdr. Bu uaq v yeniyetmlrin, elc d
byklrin qli inkiafn sistem salr, onlarn fikrini cilalayr, onlarda mntiqi inkiaf etdirir.
Ekskursiyalar mstqillik elementlri stnlk tkil edn metodlardan biridir. Ekskursiya tlim
prosesin hm tlim sulu hm d tlimin tkilat formas kimi daxil olmudur. Ekskursiyalar zaman
yrnnlr hm yeni mlumatlar ld edir, yeni biliklr yiylnirlr, hm d yrndiklrini tkrar edir,
hafizd mhkmlndirir, yrndiklrinin mli hmiyyti, biliklrin ttbiqi il bilavasit tan olurlar.
Ekskursiyalar zaman izah v rhin digr nvlrindn d istifad edilir. Orta mumthsil mktblrind,
orta ixtisas mktblri, pe mktblrind ekskursiyalar tdris plan v proqram sasnda xsusi drslr
kimi aparlr. Bunlar tdris iinin mhm trkib hisssi hesab olunur. Mdniyyt mssislrind
ekskursiyalar, sasn maraa gr tkil ediln mllrd tkil edilir. Msln m\yyn texniki,elmi
iin istehsalda qoyuluu vziyytini yrnmk mqsdil, hminin mld ld edilmi yeniliyin
istehsalda ttbiqi v onun hmiyytini yrnmk mqsdil ekskursiyalar tkil edil bilr.
Labarator mllr v praktikumlar da tdqiqatlq metodlarndan biri olub, yeninin axtarcl
mnimsmsind mhm hmiyyt malikdir. Praktikum v labarator mllrdn hminin biliklrin
mhkmlndirilmsi mqsdil d istifad edilir. Bu mllrin xsusi hmiyyti ondan ibartdir ki
mxtlif tbii, kimyvi, texniki hadislr zrind uzun mddt mahid apara v mstqil ntic xara
bilirlr. Msln, bitkilrin becrilmsi zrind i, kimyvi reaksiyalarla yeni element v maddlrin
alnmas v s.
Mdniyyt mssislrind labarator mllri v praktikumlar maraa gr tkil edilir v srf
yaradclq mqsdi dayr. Bu mllrd yeni bitki nv zrind i, yeni texniki yaradclq v s. ilr
aparlr.
Kitab v mxtlif mnblr zrind i hm biliklr mstqil yiylnm, hm d mhkmlndirm
metodu kimi mlumdur. Bu sulla thsilin mxtlif mrhllrind, hminin tlim xarakterli btn
faliyyt sahlrind geni istifad edilir. Tlimin ilk mrhllrind kitab zrind idn sinifd v evd
istifad edilir. Sinifd yrtm, evd tkrarlama v mhkmltm vasitsi kimi ttbiq edilir. Tlimin
sonrak mrhllrind is kitabdan mstqil i vasitsi kimi istifad edilmy balanlr. Kitab v ilk
mnblr zrind i hr ksdn myyn bacarq v vrdilr malik olma tlb edir. Bu bacarq v
vrdilr mxtlif yaddalardan istifad, sitatlara istinad etm rtlrini bilm, cdvllrdn istifad, elmitexniki dbiyyat oxuma, mxtlif iar v atlaslardan istifad v s. daxildir.
Kitab v ilk mnblr zrind i insanlara btn hyat boyunca, faliyyti prosesind lazm olan
vacib v hmiyytli bir suldur. Ona gr d tlimin ilk gnlrindn balayaraq agird v tlblrd
kitab zrind mstqil i bacarq v vrdilri formaladrlmaldr. Kitab zrind i bacarn
formaladrlmasnn insanlarn glck faliyytind byk hmiyyti vardr. Belki, bu thsilin btn
mrhllrind elmi mlumatlar daha trafl v dqiq mnimsm n, xsusi mqsdli mstqil i,
axtarclq ii v onun smrliliyini tmin edn mhm rtlrindn biridir. Kitab zrind i qaydalarna
aadaklar aid edil bilr: yrdnin izah il kitabda verilnin laqlndirilmsi, yrnilmilrin tkrar,

yarmq yrnilmi materialn tamamlanmas, tin v anlalmayan ifad v szlrin aydnladrlmas

(lt zrind i), materialn planladrlmas, plan zr materialn seilmsi, oxunun ifahi rhl ifadsi.
Kitab zrind i, myyn mnada , insanlarn faliyytinin mvffqiyytinin sasn tkil edir.
Belki, kitabdan smrli istifad qaydalarn biln hr ks hyatda, mstqil faliyytd mxtlif
mnblrdn (kitab, manlar v yeni avadanl iltmk v ya ttbiq etmk n verilmi tlimatlar, arxiv
material, kf edilmi yeniliklr v s.) istifad ed bilirlrr. Msl, istehsalatda qabacl olmaq dvrn
iqtisadi tlblrindn geri qalmamaq elmi-texniki trqqini, yeniliklri izlmyi tlb edir. Bu is
sahibkardan v ya istehsalatdan mvcud dvr mtbuat, elmi-texniki materiallar oxuyub drk etmyi
tlb edir. V yaxud mdniyyt mssislrind tkil edilmi drnklr z o zaman smrli ntic verir
ki, itiraklarn hams mnblrdn smrli istifad ed bilsinlr.
Ona gr d hl tlimin ilk mrhllrindn balayaraq uaqlarda kitab zrind ilm bacar
formaladrlmaldr. Bzn el agird olur ki, onun hafizsi hddindn artq iti olur, o, mllimin izahn
btnlkl mnimsyir v yadda saxlayr. Ona gr d o, kitab oxumur, kitabdan istifad etmir. Bu cht
mllimin nzrindn qamamal, hmin agird kitab zrind ilmk n lav taprqlar vermlidir.
ks halda hmin agirdd ninki kitab zrind i bacar formalamr, hminin onda oxu vrdiinin
sviyysi aa dr.
Kitab zrind ilk olaraq mtni dzgn baa dmk, qavramaq, mtn sasnda qeydlr aparmaq
bacar yrdilmlidir. Bura hminin mtnin plann tutmaq, tezislrl konspektldir bilmk d
daxildir.
Tlimd oyun sulundan, sasn, mktbqdr tlimd geni istifad edilir. Oyun vasitsil
uaqlara tbit v cmiyyt hadislri haqqnda konkret, tcrbi mlumatlar verilir. Didaktik oyunlarn
nisbtn mrkkb formalarndan ibtidai siniflrd istifad edilir. Oyun izah ediln msl trafnda
ndrrmkl yana, uaqlarn diqqtini ninki yaynmaa qoymur, htta onlar inkiaf etdirir.
Oyunlarla tlim hminin materialn urlu mnimsnilmsin onu hyatla laqlndirilmsin imkan
yaradr, uaqlarda mstqillik, fallq, yaradclq trbiy edir. K.D. Uinski oyuna insanlarn mnvi
formalama, qli, iradi inkiaf vasitsi kimi baxrdr. Onun fikrinc oyun uaqlarda mstqillik, irad,
diqqt, yaradclq, mxtlif qabiliyytlr inkiaf etdirmkl yana onlarn myyn mnada gdck
taleyini hll edir:
Tlimd oyun mnimsmsi ynglldirir, maraql edir v uzun mddt yaddada qalmasna sbb
olur. Masir dvrd dnya didaktikasnda oyunla tlim xsusi hmiyyt verilir. Oyun hminin insanlarn
asud vaxtlarnn smrli tkili, fiziki inkiaf v salamln tmini vasitsi kimi d hmiyytli yer
tutur. Mdniyyt mssislrind mxtlif drnklrd sjetlr qurulmas, dramladrma, texniki yarlar,
idman yarlar oyunla tlim misal ola bilr.
Msln dil drnklrind danq dilini mnimsm mqsdi il dialoq xarakterli sjetli oyunlarn
tkili zaman szlrin yrnilmsi, tlffz urlu kild, hyatda olduu kimi aparlr. Bel halda
yrniln material urlu mnimsnilmkl yana daha mhkm yadda qalr. nki oyun vasitsi il yadda
saxlama raiti, ona tsir edn amillr daha smrli tkil edilir (adamlarn tlffz trzi, cestlri, ifad
trzlri, htta buraxdqlar shvlri).
Texniki yar xarakterli oyunlarda drnklr zv hm iini bilavasit ttbiq edir, shvlrini grr,
yeniliyin hmiyytini drk edir.
Bellikl oyunla tlim ii yrtmnin v yrnmnin btn mrhllrind smrli tlim sulu kimi
x edir. Onun mvffqiyyti is yrdnin pedaqoji ustal v bacarndan ox asldr.
Biliklr, bacarq v vrdilr formaladrlmas v mhkmlndirilmsi metodlarndan biri d
almalar v msllrdir.
almalar mxtlif olub, tlim materialnn mzmunundan asldr. Msln riyaziyyat n msl
v misal hlli, dil drslri n qrammatik v slub chtdn dzgn yaz almalar; kimya v fizika
fnlri zr msl v misal hlli, labarator almalar v s. spesifik almalar hesab edilir. almalar
vasitsil biliklrin urluluu, ttbiqi tmin edilir, yrnilmi
materiallar hafizd
daha da
mhkmlndirilir. almalarn mvffqiyytli icrasna veriln sas tlblr urluluq v ardcllqdr.
alman icra edn hr ks bu prosesdki tlim mqsdi, almann rti v onun hlli ardcl aydn
olmaldr. Tlim
materialn mzmunundan asl olaraq
almalarn mzmunu da getdikc
mrkkbldirilmlidir. Hr df yeni yrnilmi materiala aid veriln almalarda yaradjlq v
mstqillik elementlri olmal, yrnn yenini ona mlum biliklr sistemin daxil etm raiti v imkan
yaradlmaldr. almalarn rngarngliyi v mxtlifliyi d byk hmiyyt ksb edir. Bu almalar
maraql edir v tlimd yeknskliyi aradan qaldrr. Eyni almann mxtlif variantlarda hlli d tlimi
maraql v urlu edir. almalarn trtibi v seilmsind sistematiklik d hmiyytli yer tutur. Belki
almalarn getdikc tinlik drcsi artrlmas, idraki fallq gclndirilmsidir.

Mstqillik insanlarn he ksin, he bir knar xsin tsir v mdaxilsi olmadan, mvcud
situasiyaya yun faliyyt sulu serk srbst hrkt etm xasssidir, keyfiyytidir. Tlim prosesind
mstqilliyin inkiaf, yrnnlrin mstqilliy aldrlmas tlimin mnimsm sviyysini artrmaqla
yana insanlarn hyata urlu yaradc kimi hazrlanmasn da tmin edir. Mstqil xs hyatda qarsna
xan problemi hll etdikd amr, zn itirmir, dndy vziyytdn xmaq n, mvcud problemi
hll etmk n yollar axtarr. Byyn nsld mstqillik trbiy edilmsi daha da ox aktuallq tlb
edir. Belki masir elmi-texniki trqqi insanlardan mstqillik, yeniliklrin faliyytlrin ttbiqind
srbstlik v yaradjlq tlb edir.Bu is masir fasilsiz thsil sistemi tmin edir. Mhz thsil vasitsil hr
bir yeniyetm v gnclr tcrubi v psixoloji chtdn daima yrnmy, yeni biliklr yiylnm
meylin, yrndiklrini faliyytlri ttbiq ed bilmy hazrlanrlar. Bu cht hminin thsilin
hyatiliyini tmin edn sas rtlrdn biridir.
Tlimin problemldirilmsi d masir dvrn aktual tlim
sullarndan biridir. Tlimin
problemldirilmsi yrtm prosesind problemlilik raiti yaramma hat edir. yrtmnin smrliyi
yrnnlrin yksk fall, faktlar mstqil analiz, mumildirm, ntijlr xarma raitind daha
yksk sviyyd keir. Yni yeni material yrdnlrin n qdr yksk idraki fall, tdqiqatcl,
thlil trkib aparmalar sasnda aparlarsa mnimsm bir o qdr yksk sviyyd ker. Bu i
problemli suallar sistemi, urlu sual v taprqlarn icras raitinin yaradlmas vasitsil hyata keiril
bilr. Bel yolla mnimsm prosesind yrnnlrin fall stnlk tkil edir. Bu zaman yrdn
problemli suallar sasnda yrnnlri
tdqiqatla, problemi mstqil hll etmy lb edir.
yrdn(mllim, tlimat, drnk rhbri v s.) dndrc suallar vasitsil yrnnlri problemi
amaa doru aparr, onlara bldilik edir. Bel vziyytd mnimsm prosesind (mllimin)
yrdnin izahna az ehtiyac qalr. Materiala aid mstqil msl v misallarn, taprq v suallarn hlli
zaman yrdnin izahna ehtiyac yaranr. Bel mnimsm sulu evristik mnimstm sullar adlanr.
Problemli evristik yolla mnimsm zaman yrdn yrnnlrin fal itirak il yenini kf etdirir. Yeni
yrdnin hll edilmli msly aid mumildirmlr vasitsil falladrd mlum faktlar sasnda z
xarlr. yrnnlr mlum faktlar mntiqi, evristik suallar vasitsil el mhartl falladrlr ki,
yrnnlr zlri bu mlum faktlar yeni il, probleml laqlndirrk onun mahiyytini aa bilirlr.
Bu proses hminin, myyn mnada, tdqiqatlq prosesidir. Bel mnimsm prosesind yrnnlr
hl kiik yalarndan tdqiqatla alrlar.
yrnnlrd qarya xan problemlri, taprqlar mstqil hll etm bacar formaladrlr.
Demli hm idraki fallq tmin edilir, hm d hyat n zruri olan bacarq v vrdilr formaladrlr.
Bu is masir dvrd tlim veriln n aktual tlblrdn biridir.
Problemli tdqiqatclq tlimin son mrhllrind problemli proqramladrma il paralel aparlr.
Daha dorusu problemli proqramladrma da tlimin digr problemli sullar kimi idraki fall v
mstqilliyi tmin edn tlim sullarndan biridir. Proqramladrlm tlimi masir pedaqoq, psixoloq v
qibernetiklr tkil etmilr. Tlimin bu nv yrnnlrin xsusn d agirdlrin urlu faliyytinin
smrliyini artrr. Proqramladrlm tlimin xsusiyyti ondan ibartdir ki, yrnnlr xsusi tkil
edilmi proqramlar v texniki vasitlrdn istifad edrk yenini z tapa bilir. Ona gr d ona yeni bilik
v bacarqlara mstqil yiylnm vasitsi kimi baxlr.
Proqramladrlm tlim znthsil vasitsi, proqramladrma vsaitlrin is z yrdn, mstqil
yrnm vasitsi kimi baxmaq olar. Tlim sulu kimi proqramladrmaya tlimin, yrtmnin mstqil
tipi kimi x etmir, taprqlarn sistemli proqramladrlmas yollarn hat edir.
Problemli proqramladrma sulu tlimd problemliyin hesaba alnmas, mlum biliklr istinad
edilmsi, yrnnlrin yaradjlnn tmin edilmsi v s. zrind qurulur. Mdniyyt ve qeyri thsil
mssislrind proqramladrma sas tlim sulu kimi ttbiq edilir. nki bu mssislrd hll edilck
tlim ii, ksr hallarda, problem kimi qarya xr onun hlli myyn proqramladrmalar sasnda
aparlr. Bu sula mnimsm sviyysi problemin mstqil hll etm imkanlar v situasiyasndan asl
olur. Problemli proqramladrma metodunun ttbiqi prosesind tlimin digr metodlarndan istifad edilir.
Proqramladrma aadak kild ttbiq edilir. Belki, hrbir msl, taprq iin myyn mrhlsini
tkil edir. Hr bir mrhl d sual , cavab, taprq v s. kild yrniln materialn myyn hisssini
tkil edir. Bu mrhllr suallara hazr cavab klind v yaxud da dzgn cavab yoxlama klind trtib
edilir.
Tlim sullar bir biri il qarlql laqddir. Belki, tlimin, yrdilck materialn mzmunundan
asl olaraq tlim sullar trzi formasnda x edir. Yni bir materialn yrdilmsi prosesind yalnz bir
tlim sullarndan istifad edilmir. Bir sul aparc, hlledici rol oynayr, digrlri is tlim mqsdinin
muvffqiyytl icrasna kmk edn trzlr kimi x edir.
Mstqil i n sual v taprqlar:

1.Mdniyyt mssislrind ttbiq ediln tlim sullarna aid misallar

gtirin.
2.Tlim sullarn hr ks z ixtisas sasnda izah etsin.
3.Tlim sullarna veriln masir tlblr.

TRBY L ZNTRBY
PROSESESNN DALEKTKASI
xsiyytin formalamas mxtlif amillrin ziddiyytli tsiri sasnda ba verir. Bura, hminin xarici
v daxili tsirlr, onlar arasnda olan dialektik vhdt v ziddiyyt daxildir. nsanlarn mnviyyti, xlaq
v digr keyfiyytlri bu tsirlr sasnda formalar, ba verir. Xarici ziddiyytlr dedikd pedaqoji tsirlr
nticsind ba vern ziddiyytlr baa dlr. Pedaqoji tsirlr o zamansmrli ntic verir ki, o trbiy
olunanlarn daxili almin tsir etsin, mnviyytini hrkt gtirsin. Meyillri gtirmsi demkdir,
trbiynin trbiy olunan zn nzr salmaga, malik oldugu adtlri thlil etmy mcbur etsin demkdir.
Trbiy hr bir trbiy olunan lazimi qaydada hrkt edib etmdiyini zrind dnmy msbur
etmlidir. Bu thrik etm, dndrm v nzart zntrbiynin sasn tkil edir. zn drk etm,
zn baa dm zntrbiynin ilk sas pillsidir.zn drk edn insann zn yenidn trbiy etmsi
ondan hm d iradi gc tlb edir. Yni insan lazm olan zruri 2 hrktlri icra etmyi yrnmy mcbur
etmlidir.nki insann malik olduu hrkt v davranlar yeni qaydada hrkt etmy mane olur,
faliyyti mhtudladrr. Bu is insann hrkt v davranlarnda ziddiyytlrin meydana glmsin
sbbb olur.
Bu daxili hrkt glm is zntrbiyynin, zntrbiy meyillrinin sasn yaradr. nsan zn, hrkt v
davranlarna nzr salr, thlil edir. Msbt v mnfi keyfiyytlrini drk edir. Mnfi keyfiyytlrini aradan qaldrmaq
arzusu yaranr. znd msbt keyfiyytlr olmasn istyir. Bu is trbiynin zntrbiy metodudur.
zntrbiy sistemli tlim msssilrind dz istiqamtd, yeni cmiyytin tlblri istiqamtind
aparlr. Bel ki hr agird v ya tlb knar trbiy tsirlri il yaranm adt v mnasibtlrin dzgn
olmadn, hm cmiyyt hm d z n yararsz olduunu drk edir v bu adtlrin dyidirilmsi n
urlu sy gstrir. stehsal prosesind is artq bu zntrbiy motivlri dyiir. Bu dyim is hm
neqativ hm d pozitiv istiqamtd ged bilr. Bel zntrbiy prosesind mhit sas rol oynayr. Belki
faliyyt balayan xs malik olduu biliklri yeni faliyyt sullar il ttbiq etmy sy gstrir. Onun
faliyytin is mssd mxtlif mnasibtlr yaranr. Bura hm rsmi i mnasibtlri hm d qeyri
rsmi mnasibtlr aiddir. Bel mnasibtlr hm obyektiv hm d subyektiv xarakter dayr. Ttbiq ediln
ideya, faliyyat sulu msssinin mnafeyin uyun olmadqda o qbul edilmir, mumi iin xeyrin
olduqda is qbul edilir. Bu qbul edilmm obyektiv sbbfrdd mxtlif mnasibt yaradr. Bu
mnasibt hr ks zn v znn malik olduqlarna yenidn nzr salmaa mcbur edir. Frd drk edir
ki, znd yeni keyfiyytlr formaladrlmaldr. Bu tlb obyektiv olub myyn mnada onun hyatn
myyn edir. Bzn is ona qeyri obyektiv, subyektiv sbblr mane olur. Bu vziyyt d xsiyytd,
onun rftar v davrannda yeni keyfiyytlr yaradlmasna sbb olur.
zntrbiy mktb illrindn balanr. Belki aparlan btn trbiy ii zntrbiy tlblri
yaratmaldr. Hr agird veriln xlaqi tlbi znn hrkt v davranlarnda formaladrmaa
almaldr. Bu formaladrma syi, faliyyti zntrbiydir. zntrbiy, grndy kimi, insanlarn
daxili sylri il baldr. Bu daxili sylr is xariji tsirlrin mzmunu il rtlnir. Daxili sy hmd
insanlarn risixi inkisi il vagldr. nsan z pisixi inkiafna nzart etdikdn sonra zntrbiy balanr.
Ona grd insanlarn urlu surtd zntrbiysi yetkinlik, insann zndrk etmsi dvrndn balanr.
zndrketm dvrnd tlbat zntrbiy metoduna evrilir. Ancaq hyat, yaamaq, yni zntrbiy
obyektiv, real hyat tlabata sevrilir. O, yenidn trbiy vastlri axtarr, znd yeni keyfiyytlr
formaladrmann zruriliyini drk edir. Bunun sn zruri olan tlbatlar zntrbiy motivin evril bilr.
Bu tlblr insanlarn yaad v faliyyt gstrdiyi maddi hyyatdan doan tlbatlardr. Mhz bu
tlbatlar sasnda insanlar z hrkt v davranlarnda yeni keyfiyytlr formaladrr. Artq xsiyyt zznd yeni xlaqi keyfiyytlr formaladrmaa sy gstrir. Bu is zntrbiyni trbiyydn frqlndirn
sas v balca rtdir.
zntrbiy formaladrlacaq xlaqi keyfiyytlrl, cmiyytin tlb etdiyi yeni keyfiyytlrl
xsin malik olduu adt v rftarlara, o imkanlara uyun gldikd daha asanlqla ba verir.
zntrbiy anlay geni mnada znthsil anlayn da hat edir. Dar mnada is trbiy
cmiyytin v faliyytin tlbi sasnda zntrbiyni mnvi keyfiyytlrin formaladrlmas v ya hr
hans xlaqi keyfiyytin adt, davran, rftarnda xarmas prosesidir. zntrbiynin zndrketm,
zn mcbur etm , znnzart, zn lalma kimi anlaylar mvjutdur.
zntrbiy rhbrlik.
zntrbiy reyimlri trbiyynin ilk mrhllrindn balanr. Yni veriln trbiy tlblri urlu surtd
mnimsdildikj, uan z trfindn transformasia edildikj zndrketm, zn mjbur etm meyillri il
balanr. Bu proses mhz mllim rhbrlik etmlidir. Mllim trbiy tlblri verdikj uaq xsiyytin, onun
gjnd mrajit etmlidir. Yni trbiyi v mllim trbiy tlblri il trbiy olunann faliyytin el

istiqamt verilmlidir ki, onlarda mstqillik, tbskarlq, yaradjlq fallq yaransn.Bu tsirlr hmsinin trbiy
olunanda z - znd syl ilm arzusu v ona daxili tlbatda yaratmaldr. Bu is trbiyyinin trbiyylndirm
faliyyin sasn tkil edir.
Mdniyyt mssislrind is bu i daha byk ustalq, pedaqoci ustalq v takt tlb edir. Belki
mdniyyt msslrind maraa gr birln mxtlif ya qururlarnda bu iin aparlma sviyysi d
mxtlif olur. Yallardan ibart bu i daha mrkkb olur. Belki dvrn aktual istimai siyasi problemlri
insanlarn xlaqna mxtlif kild tsir gstrir. nsanlarda dzgn mnasibt formaladrmaq, problemli
situatsiyalar dzgn drk etdirmk rhlrdn xsusi birliklr pedaqoci ustalq tlb edir. Belki, trbiyysi
mvsut raiti obyektiv kild thlil etmli, xsi zn nzar salmaa, z zn hrkt v faliyytini
thlil etmy mjbur etmlidir. xsiyyt zn thlil edrk z nqsanlarn drk etmli v ya znn
doru bildiyi, amma jmiyyt v traf mhit trfindn qbul edilmyn shv davran v ya hrktlrini
grmli baa dmlidir. Anjaq bundan sonra xs d zntrbiy etm arzusu v meyli yarana bilr.
zntrbiy btn dvrlrd mvjud olmudur. Xsusn inqilablar v yenidnqurma dvrlrind buna
byk ehtiyyajlar yaranmdr. Belki khn ijtimai mnasibtlr sasnda formalam xs yni jmiyytin
tlblrin jtin alr, onda aqnlq yaranr, yni tlblri qbul ed bilmir. Mdniyyt msslri,
injsnt msslrinin trbiyyvi faliyyti bel vziyytd daha ox aktuallq ksb edir. Mdniyyt
msslrind aparlan tdbirlr vastsi il yeni xlaqi tlblr, ijtimai mnasibtlrin mahiyyti thlil
edilmli, onun daxili mnzrsi insanlara drk etdirilmlidir. Yeni mnasibtlrin qbul edilrk insanlarn
mnimsmsin dzgn istiqamt verilmlidir. Hr bir yeni ijtimai mnasibtlr is yeni xlaqi keyfiyytlr
yaradr v jmiyyt zvlrindn bu keyfiyytlri mnimsmyi, ona uyun hrkt etmyi tlb edir. Odur
ki, zntrbiy ijtimai xarakter dayr, onun mzmunu jmiyytin dyimsil brabr gedir. gzar, kamil
v hrtrfli xs is mhit v onun yeni tlblri il ayaqlamaa, znd zruri keyfiyytlr
formaladrmaa, lazm olmayanlar aradan qaldrmaa alr. jtimai hyat hadislrind fal itirak
etmy ona bu v ya digr kild tsir gstrmy alr. Bu is sasn, insann znn hyata olan
mnasibtini baa ddkdn, drk etdikdn sonra balanr. Hyatn insana verdiyi tlblri, xs z
zn vermy balayr.
zntrbiy tlabatnn ml glmsind subyektiv sbblr, amillrd mhm rol oynayr. Subyektiv
rtlr dedikd formalam adtlr, rftarlar, xlaqi anlaylar, mumi inkiaf sviyysi, iradi
keyfiyytlr,maraq, meyl v sair baa dlr. Bu keyfiyytlr insanlarn frdi keyfiyytlrindn tzahr
edir. zntrbiy stimullar maddi v mnvi olmaqla iki yer blnr. Maddi stimullu insanlarn mk
faliyyti v iqtisadi tlblri il bal olan stimullardr. Bu stimullar zntrbiyyd sas rol oynayr.
Mnvi stimullara is insanlarn mnviyyata olan tlbatlarndan doan stimullar daxildir. Mnvi
stimullar da insanlarn hyatdak mvqeyindn dour, maddi tminatla bal olur.
Mstqil i n sual v taprqlar.
1.zntrbiy stimullar hanslardr.
2.Mhit zntrbiyy nej tsir edir.
3.Mdniyyt msslrind hans zntrbiy imkanlar vardr.

PEDAQOJ PROSESD ZNTHSL

Biz vvlki drslrimizd yrndik ki, thsil dar v geni mnada ilnilir. Geni mnada thsil
insanlarn hm sistemli tlim msislrind myyn dvr rzind, hm d btn mr boyu bilik, bajarq
v vrdilr yiylnm prosesini, yni hm d znthsil hat edir. znthsil sistemli tlim
mssislrind, myyn mnada, mllimin rhbrliyi altnda thsill paralel aparlr. Mllimin
rhbrliyi altnda aparlan thsil-bilik, bacarq v vrdilr yiylnm insanlarn hyata v vrdilr
yiylnm hyata hazrlanmas iin xidmt etdiyi n, onlar mtlq mstqilliy, mstqil kild
biliklr yiylnm v onu ttbiq etmy hazrlanmaldr. Sahibkarla istinad edn masir iqtisadi-ictimai
qurulu da insanlarda mstqilliyin inkiafn, mstqil kild biliklr yiylnm bacarnn
formaladrlmasn aktual bir tlb kimi qarya qoyur.
nki istehsaln yksk texnika, kompyuterl idar edilmsi, texniki idaretmnin srtli inkiaf
znthsilin aktualln bir daha artrr.
Sistemli thsil mssislrind tlim, mnimsm el aparlmaldr ki, bu istniln zaman znthsil
n bazaya evril bilsin. Daha dorusu thsil ntic etibaril z yerini znthsil versin. Demli,
znthsil thsil sistemin daxildir, mumi thsilin davamdr, znthsild thsil kimi ictimai-iqtisadi
tlblrl baldr, mhsuldar qvvlrin inkiaf il laqdardr. Mhsuldar qvvlrin inkiaf insanlarda
yeni bilik, bacarq v vrdilr formaladrlmas tlblri meydana xarr ki, bu da insanlar znthsil
mcbur edir.
Bu hminin cmiyytin pedaqoji proses qarsnda qoyduu tlblrdn d irli glir. Hrtrfli
inkiaf etmi xsin keyfiyytlrindn biri d onun z ixtisasn istdiyi zaman dyi bilmsi, ixtisasna
urlu yanaaraq tkmilldir bilmsi, yeni zruri bilik, bacarq v vrdilr mstqil kild bilmsidir.
Daima z inkiafnn qaysna qala bilmsidir.
znthsil insanlarn yksk urluluq v drk etmsi, idraki fall sasnda ba verir. Obyektiv alm
hadis v faktlarnn drk olunmas onlarn daxili inkiaf qanunlarnn mnimsnilmsi, thlil-trkib
olunmas, insann hmin hadis v fakt tam drk etmsi demkdir. Bu hminin o demkdir ki hmin drk
olunmu elmi hqiqtdn, qanundan insan lazm olduqda istifad ed bilr. Hmin biliklri istehsaln,
tsrrfatn mxtlif sahlrin ttbiq ed bilr. Bu ttbiq etm prosesi is insandan yaradjlq, myin
tkmilldirilmsi meyli is tbbskarl, yeni mlumatlar, elmi biliklr yiylnm tlbat yaradr.
Yeni mlumatlara yiylnm is znthsil motividir. nsan ona lazm olan fakt v hadisni, elmi mlumat
yrnmk n yenidn thsil qoulur. Demli znthsil yksk urluluq v idraki fallq, drk etm
sasnda mmkn olur. Hminin bu proses vvlki tcrb v intelektual sviyy sasnda ba verir. xs,
frd malik olduu imkanlara istinad edrk znd yeni keyfiyytlr, bilik v bacarqlar formaladrr.
Yeni, mstqil yiylnilmi biliklr, bacarqlar motivlrdn asl olaraq mxtlif kild hyata keiril
bilr; tam yeni bilik bacarq v vrdilr v ya mvcd bilik, bacarq v vrdilrin yeni formalara
salnmas, tkmilldirilmsi. Bu motivlr insanlarn hyati zrurtindn v ya maarandan doan
tlblrl baldr. znthsild hyat n zruri olan motivlr daha ox stnlk tkil edir. Bu motivlr
insanlarn hm iqtisadi hm d ictimai mvqeyi il bal olur. nsanlarn qarlad iqtisadi ehtiyaclar,
smrli iqtisadi mnasibtlrdn daan znthsil daha urlu v intensiv kild aparlr. nki bu
insanlarn daxili v maddi marandan doan, urlu srtd drk olunan znthsil, yenidn mnimsm
prosesidir.
znthsil prosesinin mxtlif motivlri mvcuddur. Bunlardan bilavasit ii il bal olan
yeniliklrin ttbiqi, faliyyti il yni ii il bal olan yeni problemin meydana xmas; iinin uzun
mddt mahidsi v thlili il bal olaraq yeni tkmilldirm maraqlarnn meydana xmas v s.
gstrmk olar.
sahsi, faliyytin sas il bal olan yeniliklrin yrnilrk ttbiq edilmsi, myyn mnada
mcburi v zruri znthsildir. Yeniliklri yrnrk iin ttbiq etm cmiyytin tlbidir. Hr bir
vtnda ii iindki yeniliklri izlmli, onu iin ttbiq etmyi yrnmlidir. Bu masir sahibkarla
istinad edn cmiyytd daha ox aktuallq ksb edir. Belki, yeniliklri drk edrk iin ttbiq ed
bilmyn xs istehsala, maddi nemtlr istehsalna mnfi tsir gstrdiyin gr idn azad edilir.
Bzn faliyyt prosesind myyn tinliklr, problemlr meydana xr. Bu problemin hlli,
tinliyin aradan qaldrlmas iidn hmin i prosesinin, faliyytin elmi saslarn yrnmy, thliltrkib edrk mqayislr aparmaa mcbur edir. Bu zaman ii mstqil kild yrnir, elmi aradrmalar
aparr, yeni nticlr xarmaa alr. Bu mnimsmnin, znthsilin mvffqiyytind sistemli thsil
mssislrind yiylnmi bilik, bacarq v vrdilr byk rol oynayr. Mstqil ilm bacar,
mnblrdn smrli istifad, biliklrini ttbiq ed bilmk znthsild byk hmiyyt malikdir.

Maraa gr znthsild yaradclq v tbbskarlq sas motiv rolunu oynayr. Yaradclq

meylin malik insanlar daim axtarr, yrnir, iind yeniliklr etmy alrlar. Bu insanlarn daxili
tlblri sasnda ba vern znthsildir, yrnmdir. Daxili yrnm, aradrma tlbi insanlar narahat
edir, uzun mddt bir yerd oturmaa qoymur, axtarlar aparmaa mcbur edir. Bu zaman insan hm
bildiklrin, malik olduqlarna nzr salr, onu artq yeni nqteyi-nzrdn thlil edir, yrndiklri il
balayr, yeni ntijlr, qnatlr xarmaa alr. Bu proses z insanlarn yrndiklrin, insanlarn
idraki fallna yeni mna verir. gr sistemli thsil mssislrind hr hans bir elmi mlumat mcburi
yrdilmis, bu yeni raitd, yni vvl yrnilmi mlumata yenidn tcrbi bax raitinind hmin
mlumat yeni mna ksb edir. O, hyatilir, domalar,hr ksin dorudan da xsusi malna evrilir.
Faliyytin bu cr tkili is vvl yrnilmilrdn yeni raitd istifad etm, znthsil v yeni faliyyt
sullar myyn etm n imkan yaradr.
ndi znthsil trif verrk:
znthsil xsiyytin mstqil yolla bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi prosesidir.
gr tlim mllimin rhbrliyi altnda thsil alma prosesidirs, znthsilin mllimin rhbrliyi
olmadan, mstqil kild thsil alma prosesidir.
znthsilin aadak formalar mvcddr: frdi,qrup,kollektiv.
Frdi znthsil xsiyytin he ksl nsiyytd olmadan tkbana bilik, bacarq v vrdilr
yiylnmsidir. Bu thsil prosesind xsiyyt z vvlki thsil bazasna, yaradclq v mxtlif ilm
bacarna saslanr. Frdi thsilin sas stn chtlrindn biri ondan ibartdir ki, xsiyyt z ideyalarn,
fikirlrini srbst kild he ksin mdaxilsi olmadan tfkkr szgcindn keirir, thlil, trkib edir.
Frdi thsil tam v tkminlmi adamlar trfindn daha mvffqiyytl hyata keirilir. Bu hminin
frdin daxili tlblrindn irli gln thsil prosesidir. Hr ks myyn bir sahy aid ciddi maraq gstrir v
bu maraq onu yenidn yrnmy gtirib xarr. Msln alimin, elmi iinin mstqil thsili v ya tdqiqat, ali
thsili mtxssislrin ixtisaslarnn tlb etdiyi xsi thsil v s. buna misal ola bilr. Bundan lav hr bir xs
z maraq v meylin uyun dbiyyat zrind ilyir, istdiyi raitd istdiyi material zrind ilmk
imkana malik olur. Digr trfdn masir iqtisadi vziyyt d insanlar yenidn yrnmy, z zrind yenidn
ilmy mcbur edir. Bzn snt sem tsadf xarakter dayr. Ali thsili v ya orta ixtisas thsilini
bitirdikdn v istehsalatda atldqdan sonra gnc myyn edir ki, dzgn snt semyib, v yaxud da sediyi
snt onun intellektual, fiziki v ya maddi imkanlar il uyun glmir. Bu vziyytd znthsilin tlbi yaranr.
Mvcud bilik, bacarq v vrdilr yiylnmy balanr. Bel halda seim smrli v uyun kild aparlr.
Btn yxarda qeyd edilnlrl yana frdi thsilin atmayan chtlri d mvcuddur. Bel ki, gr
frdin mstqil ilmk bacar yoxdursa, o bu iin hdsindn tin glir v bzn pessimizm qaplr.
Bzn is adamlar mstqil ilmyin priyom v metodlarn bilmirlr. Mstqil thsil alan frd ox zaman
ii mvffqiyytl icra edib etmdiyini bilmir.
Ona gr d frdi thsil hr ksdn mhkm irad, ikzarlq, mksevrlik, tlb edir. Digr trfdn
frdi thsilin mvffqiyytl yerin yetirmsi frdi thsill kollektiv thsilin laqlndirilmsini tlb edir.
Bel halda frdlr qarlql srtd bir-birini yoxlayr, nqsan chtlri iz xarr, bir-birinin tcrbsini
yrnirlr v s.
zfaliyyt birliklri, tkmilldirm kurslar, xsusi tip drnklr, nzri konfranslar, seminarlar v s.
kollektiv znthsil mllridir. Kollektiv znthsilin bu nvlri qdim tarix malikdir.
Msln, XIII-XX srlrd Qrbd, Rusiyada, rq lklrind bu qbildn olan drnklr v
mgllr mvcud olmudur. Kollektiv znthsilin mllri demk olar. nki drnk v seminarlarn
xsusi rhbri olur.
Myyn msllrd kollektiv zvlrin istiqamt v mslht verirlr.
yrnm, i, faliyyt mstqil, tklikd ba vers d, nticlrin mzakirsind kollektivin btn
zvlri itirak edirlr. Tlim metodlar hm d znthsil metodlar kimi x edir.
Kitab zrind i, mnblrdn istifad, mqayiss, problemli izah, radio v televiziya verlilrini
dinlmk, xsusi almalar, zbrlm v s. Metodlarndan znthsil metodu kimi istifad edilir.
Thsil kimi znthsilin mzmunu da cmiyytin iqtisadi inkiaf il myyn edilir. Mxtlif
ictimai-iqtisadi dvrlrd znthsilin mzmunu, ona veriln tlblr mxtlif olmudur. Masir dvrd
znthsilin mzmunu bir sra rtlr sasnda myyn edilmlidir.
Mzmun myyn edilrkn frdin xsi mara v meyli, xsiyytin faliyyt gstrdiyi i sahsinin xsusiyytlri ,
gndlik ictimai siyasi hadislr v s. nzr alnmaldr.
Bzn znthsili mstqil ilrl qardrrlar. Mstqil i mllimin rhbrliyi il, thsil alann yaradclq v
mstqillik qabiliyytlrini yoxlamaq v inkiaf etdirmk mqsdil ttbiq edilir. Msln orta mktblrd
agirdlrin xlar v referatlar hazrlanmalar, xsusi mqsdli almalar zrind ilmlri z arzu v meylin
uyun olan elm sahsind mstqil yrnmlri v s. ali mktblrd yoxlama v kurs ilri, labarator mllr,

ertyoj ilri v s. Bu ilrin hamsna mhz mllim rhbrlik edir. Amma znn yaradclq v mstqillik eyni
msl zrind lazm gldikd uzun mddt ilm mssislrin gr mstqil ilr znthsilin maddi
bazasn tkil edir. xsiyytin znthsilin mvffqiyyti ilk nvbd onun mcburi thsil prosesind qazanm
olduqlar iradi keyfiyytlr dzmllk, yaradclq, mxtlif mnblrd mstqil ilm qabiliyytlrin
yiylnm sviyysindn asldr.
xsiyytin znthsilind kitabxanalar da hmiyytli rol oynayr. Elmi-ktlvi v digr kitabxanalar
xsiyytin mstqil thsili n hr cr rait yaradr. Mstqil alan xs kitabxana vasitsil zn
lazm olan btn dbiyyatlar ld edir. Bu is onlara mstqil ilmk n imkan yaradr. Digr trfdn
kitabxana iilri mstqil thsill mqul olan, amma kitabdan istifad d tinlik knlr kmk edir,
onlara kitabdan istifad, thsil ald sah zr dbiyyat se bilmk ilrind kmk edir, istiqamt
verirlr.
Demli, ktllrin mstqil thsili n rait yaratmaq, kitabxana v onun iilrinin bir nmrli
vzifsidir.
Mrkzi kitabxanalarda mstqil thsil alanlara kitab sem, kitablardan istifad, kitablarn alma,
istifad etm, kataloqlardan istifad, kitablar qaytarma, qaydalar da yrdilir ki, bu da he bir (thsil
mssislrindn baqa) thsil mssislrind vvlcdn frdlr yrdilmyib.
Kitabxanalar orta v digr thsil mssislrinin, agird v tlblrin, mstqil yrnmk iind
yardm edn sas mssisdir. Kitabxanalarn mxtlif istiqamtlrd, mvzularda, apard ilrd itirak
etmk n agirdi v tlblr axtarlar aparr, myyn msllri yrnmy alrlar ki, bu da z
nvbsind znthsildir.
znthsilin hyata keirilmsind mdniyyt mssislri hmiyytli yer tutur. Bel ki, mdniyyt
mssislri xsiyytin hrtrfli faliyyti v o cmldn znthsil n geni imkan v rait
malikdir. Bu is mdniyyt mssislrinin funksiyalar, onlarn qarsnda duran vziflrl baldr.
Mdniyyt mssislrinin vzifsi bilavasit insanlarn asud vaxtlarn smrli tkil etmk v bununla
da onlarda cmiyytin keyfiyytlri formaladrmaq, onlarn yaradc qabiliyytlrini daha da inkiaf
etdirmkdn ibartdir.
Mdniyyt mssislrind tkil edilmi drnklr, texniki yaradclq birliklri, mxtlif klublar,
zfaliyyt kollektivlri insanlarn mstqil thsilin, onlarn yaradclq imkanlarnn inkiaf v ttbiqin
xidmt edir. Msln: Texniki yaradclq drnklri (gnc radistlr, gnc texniklr v s.) texnikann
mxtlif sahsin maraq gstrn adamlar birldirir. Bel drnklrd hr ks maraland sah zr
mstqil faliyyt gstrir, ld etdiyi nticni v ya onda yaranm ideyan hmin drnkd ttbiq edir.
Mdniyyt mssislrind hr ks onu maraqlandran sah zr elmi texniki ictimai- siyasi, bdii
yaradclq tsrrfat idar v s. yaradlm qruplarda birlir, z yaradclq qabiliyytlrini, thsilini
inkiaf etdirirlr.
Yaradlm zfaliyyt kollektivlri xsiyytin znttbiqinin n yksk faktorudur.
Bel ki, zfaliyyt kollektivlri hr ks z bacarq v qabiliyytlrini nmayi etdirmy geni imkan
v rait yaradr.
Bel kollektivd xsiyytin hminin qabiliyyt v bacarqlar, nzri sviyylri daha da tkminlir
v inkiaf etdirilir.
Mstqil thsil prosesind tkmilldirm kurslar da hmiyytli yer tutur. Tkminldirm kurslar
bir trfdn xsiyytin ixtisas zr mstqil hazrln yksldir v tkmilldirir, digr trfdn is
ixtisasa veriln yeni tlblri, yeni kflri bilavasit i ttbiq etm yollarn baa salr. Ona gr d
istehsaln, knd tsrrfatn, qeyri-istehsal sahlrinin btn iilri vaxtar olaraq tkmilldirm
kurslarndan keirlr.
Mxtlif tip teatrlarda da znthsil imkanlar genidir. Msln:Tlbnin yrndiyi hrifi v tcrbi
msllr yeni formada tlb edilir. Rejissorun tlblrini aktyor drk etmk n dnr, onu bildiklri il
mqayis edir, laqlndirir, yenisini yrnmy chd edir, v yaxud hr bir yeni rolu aktyor yandan v i
stajndan asl olmayaraq, yrnmk, yni personajn szlrini zbrlyir, onun psixoloji xsusiytlrini
drk etmy alr, xlaqi v ictimai grlrini, mvqeyini drk etmy alr. Bu aktyor faliyytinin
sasn tkil edir, onun inkiafn tmin edir. Bu hminin teatrnasa da aiddir. Hr bir rol haqqnda sz
demk, onu thlil edrk mnasibt bildirmk hr bir teatnasdan hm tamaaya qoyulan sri drindn
drk etmyi, hm d aktyoru yrnmy tlb edir. Bu is myyn mnada znthsildir.
Mstqil i n sual v taprqlar:
1. znthsil veriln masir tlblr.
2. znthsil aid fikirlr.
3. Mdniyyt mssislrind znthsil ilri.
4. znthsil sullar.

DBYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.

Azrbayjan Respublikasnn konstitusiyas. Bak,1998

Azrbayjan Respublikasnn Thsil Qanunu. Bak,1992.
N.M.Kazmov, ..Himov. Pedaqoqika. Bak Maarif,1996.
N.M.Kazmov Mktb pedaqoqikas, Bak aolu,2002.
Z.Qaralov Azrbayjanda thsil i plannn saslar. Azrbayjan mllimi, 21-31 fevral,2001.
Pedaqoqika, M.1968.
Pedaqoqika, Bak Azrnr 1966.
Pedaqoqika. M.1972.
Vvedenie v pedaqoqiku M.Prosveenie 1975.
Pedaqoqika kol. M.Prosveenie1977.
Pedaqoqika, Bak, Renesans,2000.
C.Y.Lerner Proses obueni i yeqo zakonomernosti.M,Prosveenie1980.
Didaktika sredney kol M, Prosveenie,1983.
Pedaqoqika,M., Prosveenie,1983.
.Y.Seyidov Pedaqoqika tarixi,B. Maarif1968.
.Y.Seyidov, Azrbayjanda pedaqoci fikrin inkiaf tarixindn. B., Maarif1982.
Mktb Pedaqoqikas (rusadan trjm) B. Maarif1982.
A.Rzayev, B.hmdov, Pedaqoqikadan mhazir konspektlri,B., Maarif 1983.
.S,Bayramov,..lizad,PsixoloqiyaB., Maarif 1989.
V.V.Krayevskiy Problem naunoqo obosnovani obueni, M.1977.
V.Okon, Osnov problemnoqo obueni. M. Prosveenie,1968.
Q.A.Clina Pedaqoqika.M., Prosveenie1984.
Y.R.Arazov skusstvo vospitvat.M. Prosveenie1985.
N.Kazmov Ali mktb pedaqoqikas.,B., Nijat1999.
A.Aslanov njsnt v trbiy, B. Gnjlik,1967.
A.krov, Kulturologiya. B., Elm1998.
.Tayev, Q.liyev, Kulturologiya. B., Tbib1997.
N.M.Kazmov, Trbiynin elmi pedaqoci saslar, B. Maarif, 1983.
hmdov N. XIX sr Azrbayjan mktbi,B., Maarif,1985.
Y.Talbov, F.Sadxov, S.Quliyev, Azrbayjanda mktb v pedaqoci fikir tarixi, B.
nsiyyt,2000.
N.Tusi, xlaqi-Naziri, B., Elm1989.
M.Maxmudov, Problemnoe obuenie,M., Prosveenie,1979.
Pedaqoqika, M. Prosveenie 1981.
Pedaqoqika, B., Maarif 1993.
Xrestomatiya po pedaqoqike. M., Prosveenie1976.
.Himov, Azrbayjan xalq pedaqoqikas, B.,1993.
.Aayev, Pedaqoci fikrimiz: dnnimiz, bu gnmz, B.,2000.
Avestva. Azrbayjan klassik dbiyyat kitabxanas.
Y.V.Zankov, Didaktika i jizn, M.1968.
S.Q.apovalenko Metodika prepodovaniya ximii v sredney kole, M.,1963.
Kulturologiya, (Pod. red. Draa Q.V.) R-D,1997.
M.S.Kaqan, Kultura i deyatelnostM.1976.
L.Stolovi, Cizn, tvorestvo i iskusstvo,M.1978.
K.D. Uinski, Seilmi srlri, (rusa) M.,1952.