1.

Pedaqogikann obyekti, predmeti v sas pedaqoji anlaylar

Hr hans elm bard sz alarkn ilk nvbd aadak sullara cavab tapmaq tlb olunur: bu elm n zaman meydana glib, nec inkiaf edib v onun
tdqiqat mvzusunu n tkil edib v edir?
Haqqnda danlan elmin elmlr sistemind rolunun v yerinin myynldirilmsi d az hmiyyt damr. Bu, bir hqiqtdir ki, biliyin hr hans sahsi o vaxt
elm kimi x edir ki, ona ictimai tlbat olsun v yerin yetirmli olduu sciyyvi vziflr, znmxsus tdqiqat predmetin malik olsun. Yuxarda haqqnda
danlan btn msllr pedaqogika elmin d aiddir. Vaxtil (htta hazrda da) bzilri pedaqogikaya elm kimi yanamrdlar. K.D.Uinski pedaqogikan elm
deyil, snt kimi qlm verirdi. O, bu xsusda yazrd: Elm ancaq hazrda mvcud hadis v eylri yrnir, snt is bu vaxta qdr olmayan eylri
yaratmaa chd edir v onun yaradclnn mqsdi v ideal glcy istiqamt almdr. lbtt, hr bir sntin znn nzriyysi ola bilr, lakin sntin
nzriyysi elm deyildir. Bu nzriyy artq mvcud olan hadis v mnasibtlrin qanununu rh etmir, o, mli faliyyt n qaydalar tklif edir v bu qaydalar
n sas elmdn gtrr.
K.D. Uinskinin qnatinc, n siyast, n tbabt, n d pedaqogika ciddi mnada elm adlandrla bilmz; bunlarn mqsdi insan iradsindn asl olmayan
eylri yrnmk deyol, mli faliyyti yrnmkdir, yen d insan iradsindn asl olmayan, kemi, v hazrki vziyyti deyil, glcyi yrnmkdir ona gr
d bunlar sntdir.K.D.Uinski pedaqogikan elm kimi qbul etms d, bu elmin nzriyysin, balca msllrin dair qiymtli fikirlr irli srm, tlim v
trbiynin son drc zruri problemlrini hll etmidir. O, pedaqogikan snt adlandrsa da, rus pedaqogika elminin banisi hesab edilir. Pedaqogika elmdir,
yoxsa snt? Glin diqqt yetirk: elm dedikd, tbit, cmiyyt v tfkkrn obyektiv inkiaf qanunlarna, briyytin tarixn qazand biliklr sistemi v bu
biliklr sasnda yeni qanunlarn kf olunmas, nzriyylrin irli srlmsi mqsdil hyata keiriln faliyyt baa dlr.
Bu mnada pedaqogika da elmdir. Onun da z qanun v qanunauyunluqlar, nzriyylri vardr. Pedaqogikann elm olduunu nec sbuta yetirmk olar?
Vahid elmin bu v ya digr sahsi onun digr sahlrindn bir ne lamtin gr frqlnir. Buraya daxildir: a)elmin hr hans sahsinin znmxsus tdqiqat
obyekti v ona uyun olan predmeti vardr; b)elmin hr hans sahsi z obyektini yrnmk n xsusi tdqiqat metodlarna malikdir; c) elmin hr hans
sahsinin tdqiqat obyektin uyun anlaylar sistemi mvcuddur. Pedaqogikan elmin baqa sahlrindn frqlndirn, yaxud digr sahlrin yaxnladran
lamtlr mvcuddur. Pedaqogikann znmxsus tdqiqat obyekti vardr. Bu onu digr elmlrdn frqlndirn sas lamtlrdn biridir. Hmin obyekt
briyytin qazand tcrbni gnc nsl atdrman sciyyvi xsusiyytlri il myyn edilir.Tcrbnin trlmsinin qanun v prinsiplri, smrli
yollar baqa bir elm n deyil, mhz pedaqogika elmi n sciyyvi obyektdir. Bu obyektd (tcrbnin trlmsi gediind) mvcud olan qanunlar,
qanunauyunluqlar, prinsip v metodlar, thsil, trbiy, tlim v s. Mhz pedaqogikann anlaylar sistemi kimi qbul edilir.
Pedaqogika elmi z obyektini yrnmk mqsdil mahid, msahib, soru, shbt, anketldirm, sndlrin v yaradclq mhsullarnn yrnilmsi,
eksperiment v s. Bu kimi tdqiqat metodlarna mracit edir.Pedaqoqlarn qnatinc, elmin obyekti, grkliyin mvafiq sahsindn, predmeti is bu sahnin
myyn trflrindn ibartdir. Pedaqogikann obyekti dedikd, onun tdqiq etdiyi gerkliyin sahsi baa dlr. Bzi Pedaqogika drsliklrind pedaqogika
trbiyy haqqnda elm kimi nzrd keirildiyindn, pedaqogikann tdqiqat predmeti kimi d trbiy gtrlr. Diqqt yetirk: Pedaqogikann predmeti insann
insan trfindntrbiy olunmasdr (S.P.Baranov), trbiyvi faliyytdir (V.V.Krayevski), xsusi tkili olunmu trbiy sahsidir (.F.Xarlamov), cmiyytin
xsusi funksiyas kimi insann trbiy olunmasdr.(Y.K.Babanski).Bel mvqe qbul hesab edil bilmz. slind pedaqogikann predmeti xsiyytin tkkl
qanunauyunluqlarnn yrnilmsi v pedaqoji prosesin smrli tkilin yardm olan bu v ya digr msllrin aradrlmasdr. K.D.Uinski, .P.Podolski,
Y.K.Babanski, N..Boldryev v b-nn iddia etdiklri kimi, pedaqogika he d yalnz trbiy haqqnda deyil, tlim, thsil v trbiy haqqnda elmdir.
Bir zamanlar pedaqogikan pedaqoji psixologiya, htta pedologiya il vz etmk istyiblr. Hmin dvr pedaqogikann inkiafnn empirik sviyysi dvr kimi
nzrdn keiril bilr. K.D.Uinskinin pedaqogika il bal irli srdy fikirlr birtrflidir. Onun dediklrinin ksin olaraq, pedaqogika tkc mli faliyyti
yrnmir, tkc glcyideyil, hm d kemii v hazrki vziyyti yrnir. K.D.Uinskinin bel bir qnati il d razlamaq tindir ki, sntin nzriyysi
elm deyildir. nkaredilmz hqiqtdir ki, sntin nzriyysi slind elmdir, bu nzriyy formalab. Hazrda sntnaslq elm kimi etiraf olunur.
Pedaqogika dedikd, uaqlarn thsilinin, tliminin v trbiysinin mahiyyti, qanun v qanunauyunluqlar, mqsd v vziflri, mzmunu, prinsip v
metodlar, pedaqoji prosesin tkilinin smrli forma v yollar, bu v ya digr mktb tipinin idar olunmas v s. dn bhs edn elm nzrd tutulur.
sas pedaqoji anlaylar. Pedaqogika bir elm olmaq etibaril xsusi anlaylar sistemin malikdir. sas pedaqoji anlaylar bunlardr: thsil, tlim, trbiy.
Tlim mllim v agirdlrin qarlql faliyytinin xsusi tkil edilmi, mqsdynl, sistemli v idar olunan prosesi olub, bu zaman bilik, bacarq v vrdilrin
mnimsnilmsi ba verir, mktblilrin thsili, trbiysi v inkiaf hyata keir.
Thsil sistemli bilik, bacarq v vrdilr, tfkkr sullarna yiylnmnin mqsdynl prosesi v nticsi, byyn nslin hyata, my v ictimai faliyyt
hazrlanmasnn mhm rtidir.
Trbiy (geni mnada)dedikd, aild v tdris-trbiy mssislrind msbt keyfiyytlri formaladrmaq, nmunvi davran vrdilri alamaq mqsdil
hyata keiriln mqsdynl proses, sistemli, fasilsiz v mtkkil gstriln tsirlr anlalr.
Mhdud mnada TRBY dedikd is, uaqda bu v ya digr keyfiyytin (xeyirxahlq, dzlk v doruuluq, vtnprvrlik, mksevrlik, byy hrmt v
s.)inkiaf etdirilmsi nzrd tutulur.
Pedaqoji proses-tlim-trbiy mssislrind mllimlrin mxtlif vasitlrdn istifad etmkl v thsilalanlarn ya, frdi v cinsi xsusiyytlrini v
inkiafnn tempini nzr almaqla, tlim v trbiynin mqsd v vziflrinin hyata keirilmsin ynlmi v urlu tkil olunmu, mqsdynl v
planauyun tsiridir. Pedaqoji prosesin tkili tlim v trbiy proqramna sasn hyata keirilir.
Pedaqogikann meydana glmsi. Eramzdan bir ne sr vvl rqd, o cmldn ind ibtidai, yuxar drcli dini, flsfi mktblr mvcud idi. Bu qdim
tdris ocaqlarna flsf v xlaq, ncum (astronomiya) elminin saslarna dair biliklr verilir, airlrin yaradcl yrdilirdi. Hakimlrin vladlar oxu v yazn
mrkkb heroqliflrin (yaz iarlrinin) kmyil yrnirdilr. Qdim Hindistanda icma mktblri mvcud idi. Kndlrd kndlilrin vsaiti il mktblr
faliyyt gstrirdi. Flsfnin hdudlar daxilind trbiynin nzri ideyalar formaladrlrd. Qdim misird, yaxn rq lklrind v Qdim Yunanstanda ilk
pedaqoji biliklr yaranmdr. Yunanstanda trbiy haqqnda elmin mnyi v ad-pedaqogika meydana gldi. Bir sra rq lklrind olanlar n mktblr
faliyyt gstrirdi. Qdim Misir papiroslarnn zrind bel bir yaz vard: Olanlarn qulaqlar onlarn kryinddir. Nlar dylnd eidirlr. Bu, hmin qdim
dvrlrin ruhunu v adtlrini znd ks etdirn znmxsus trbiyvi idayalar idi. Pedaqoji fikir tarixind Sparta v Afina trbiy sistemlri mhurdur.
Eramzma bir ne sr vvl Spartada savad tlimin thsil deyil, sasn dini, srt fiziki v hrbi trbiyy diqqt yetirilirdi. Burada trbiy tam dvlt
hmiyytli msl kimi qarda dururdu. Spartada dvlt trbiy mssislri faliyytd idi. Quldarlarn uaqlar 7yana atdqda bu mssislr gtirilir, 18
yana kimi pedanomun (dvlt nzartisinin) nzarti altnda trbiy olunurdular. 18-20 yal gnclr hrbi tcrby yiylnirdilr. Qul sahiblrinin yeniyetm
v gnc qzlarnn hrbi-fiziki trbiysin d xsusi fikir verilirdi.Bu, ona gr lazm idi ki, olanlar dy gedrkn qzlar lk daxilind min-amanln
mhafizsini hyata keirir, qullar itatd saxlayrdlar. Afinada da mktblr quldar uaqlar n idi. Bizim eramzdan bir ne il vvl afinada hakimlrin
vladlar 7 yaa kimi aild trbiy olunur, sonra olanlar mktb gedir, qzlar ev ilri sahsind bacarq v vrdilr yiylnirdilr. Sparta thsil sistemindn
frqli olaraq, Afina mktblrind uaqlar tkc trbiy almr, hm d tliml hat olunurdular. Bel ki uaqlar 7 yadan 13-14 yaa kimi qrammatika v kifaramusiqi mktblrind tliml hat edilirdilr. Afinada flsf, riyaziyyat, tbiyyat, incsnt, tarix, heykltralq v s. elmlr xeyli inkiaf etmidir. Qrammatika
v kifara musiqi mktblri xsusi xslr trfindn tkil olunurdu. Thsil pullu idi. Bzn aa tbqnin (demosun) vladlar da bu mktblr qbul edilirdi.
Adlar kiln thsil ocaqlarnda agirdlri didaskal-mllim (didasko-yrdirm demkdir, didaktika, baqa szl, thsil v tlim nzriyysi anlaylar da
buradan meydana glmidir) zruri bilik v bacarqlara yiylndirdilr.
Uaqlar 13-14 yalarnda iki- illik idmn (palestra) mktbind oxumaa balayrdlar. Bu tipli tdris mssislrind thsil alanda glmk, qamaq,
tullanmaq, zglk, ox v niz atmaq, qlnc oynatmaq v s. buna bnzr bacarqlar yaradlrd. Sonradan onlar z thsillrini gimnaziyada davam etdirir, bu
thsil mssissind siyast, flsf, dbiyyat v s. bu kimi fnlr zr mllr keir, btn bunlarla yana dvlt idarlrind i hazrlanrdlar.
Gnclr 18 yana atdqda hrbi v mlki tcrb keirdilr. Bir zamanlar qdim Yunanstanda quldarlar vladlarna qulluq v qay gstrmyi, onlarla
oynama v mktb aparb-gtirmyi z qullarna taprardlar. Bu ilrl mul olan qullara paydaqoqos (yunanca: pais-uaqlar, aqo-aparram) deyrdilr.
Sonradan uaqlarn, bilavasit tlimi v trbiysi ilmul olan xslri pedaqoqadlandrdlar.Hmin pedaqoq szndn is pedaqogika termini meydana gldi.
Qdim Yunanstanda bir ox pedaqoji terminlr, o cmldn schole-asud vaxt, oyun) , gimnaziya (gymnasion)-fiziki trbiy mktbi v nticd sadc orta
mktb v s. tkkl tapd. Qdim dnyada bir ox ictimai xadimlr v filosoflar cmiyytin inkiafnda v hr bir insann hyatnda trbiynin v thsilalmann
roluna yksk qiymt verirdilr. Vaxtil Afina hkmdar Solon (b.e.. 640-635-ci illr aras-559) xsusi qanun imzalamd. Burada gstrilirdi ki, atalar myin bu
v ya digr sahsind z olanlarnn tlimin gr cavabdehdirlr. Ata oluna bir snt yrtms, o, qocalanda oul onu yedizdir bilmz.Zrdt peymbr
z pesin msuliyytsiz yanaan mllimlri tnqid edirdi. Bu bard o deyirdi: Pis mllim uru korlar. Szn mnasn atdrmaz. Aln inkiafn
dayandrar, tlim-trbiyni fsada evirr. Nticd hyatn tbii axarna v gzlliyin ziyan gtirr.
Filosoflar byyn nsli yax trbiy etmyin vacibliyini gstrmkl brabr, mllimlrdn, trbiyilrdn bu sahd ciddi msuliyyt tlb edirdilr. Bu da
sbbsiz deyildir. Platonun nqteyi-nzrinc, gr bamaq pis usta olsa, dvlt bunun o mnada ziyytini kck ki, vtndalarn ayaqqablar bir qdr
pis olacaq. gr trbiyi z vzifsini pis yerin yetirs, lkd cahil adamlarn btv nsli meydana glckdir.Trbiy tcrbsinin qdim tarixi vardr. Trbiy
ilk insanlarla bir yerd tarixin shnsin xmdr. O zamanlar uaqlar pedaqogika olmadan trbiy v tlim edirdilr. Trbiy v thsil haqqnda elm ox-ox
sonralar flsf, riyaziyyat, ncum (astronomiya) v s. elmlr artq mvcud olanda formalad. Fqt xalq pedaqogikas hmi mvcud idi, trbiy, tlim
sullar nsillrdn nsillr yazlmam qanunlarla, ifahi kild trlrd. Yni sad insanlar, mki xalq trbiy etmyi, mk, mit, zehni v s. bu kimi
mxtlif bacarq v vrdilri alama, biliklr vermyi bir-birindn yrnrk ttbiq edirdi. Oul-atadan, qz anadan gtrb-gtrr, xanm qz xalasna, xan
olan-daysna oxamaa alrd. Ata-babalarmz tsadfn demirdilr: Ana qzna taxt verr, ata oluna baxt , Qz anadan grmyinc yd almaz, Oul
atadan grmyinc sfr kmz v s. v i.a. Xalq pedaqogikas insanlarn mnvi, ruhi v fiziki inkiafnda mhm hmiyyt malik idi. Xalq hikmtini, trbiy
sahsind insanlarn srlr boyu qazand tcrbni, fikir v ideyalar znd birldirn xalq pedaqogikasnda mnvi, mk, fiziki trbiynin orijinal v canl
sistemi formalamd. Tlim, thsil v trbiynin avropa sisteminin beiyi qdim yunan flsfsidir. Mxtlif elm sahlrinin ml glmsinin balca sbbihyatn tlbi olmudur. Mqam yetidi ki, trbiy v thsil insann hyatnda zrurt evrildi. Mlum oldu ki, gnc nslin trbiy, thsil v tlim msllri il
hans sviyyd hat olunmasna sasn, cmiyyt srtl, yaxud tdrici inkiaf edir. Btn bunlar nzr alnaraq, trbiy v yrnm tcrbsinin, bilik,
bacarq v vrdilr yiylnm sullarnn mumildirilmsi, uaqlarn cmiyytin hyatnda yaxndan itirak etmsi v xsi hyata hazrlanmas n xsusi
tdris-trbiy ocaqlarnn yaradlmas zrurt evrildi.Qdim dnyann daha ox inkiaf etmi Misir, Hindistan, in, yunanstan v s. lklrd tlim v trbiy
tcrbsinin tkmilldirilmsi, nzriyynin ilnib hazrlanmas problemi aktuallad, txirsalnmaz vzify dnd. Qdim dnyada tbit, cmiyyt, tfkkr
v insan haqqnda biliklr flsfd ks olunurdu v onda ilkin pedaqoji mumildirmlr chd gstrilirdi.
Pedaqogika uzun mddt flsfnin mhm trkib hisssi olmu, onun btnind t-qana dolmu, sonralar, yni XVII srd mstqil elm kimi zn tsdiq
etmidir. Bu gn d pedaqogika min tellrl flsf il baldr. Bu elmlrin hr ikisinin obyekti insandr. Hr ikisi xsiyytin hyatn, inkiafn v faliyytini
yrnir. Bzi pedaqoqlarn (.P. Podlas v b.) qnatinc, pedaqogikann flsfdn ayrlmas v onun elmi sistem salnmas ex pedaqoqu Y.A. Komenskinin,
bzi pedaqoqlara (.F. Xarlamov v b.) gr, ingilis tbitnas F. Bekonun (1561-1626) ad il baldr. Y.A. Komenski Byk didaktika srini 1654-c ild
yazaraq Amsterdamda nr etdirmidir. Hmin sr ilk elmi-pedaqoji srlrdndir. Bu kitabda z ksini tapm ideyalarn ksriyyti bu gn d hmiyytini
znd saxlayr. F.bekon is, Elmlrin dyri v onlarn inkiaf srini 1623-c ild yazm, mstqil ilmi fnlr olmaa layiq biliklrin (elmin) digr sahlri
arasnda pedaqogikann adn da kmi, likin onu oxunun tlimi snti kimi nzrdn keirmidir. Bellikl, F. Bekon cmiyytin inkiafnda pedaqogikann son

drc vacib rol oynadn tsdiq etmidir. Diqqt edk: gr F.Bekon pedaqogikan biliklrin mstqil sahsi elan etmidirs, Y.A. komenski znn
fundamental nzri srlri il onun elmi statusunu mhkmlndirmidir.
2. Pedaqogikann vziflri
Hr bir elmin qarsnda myyn vziflr dayanr. Bu mnada pedaqogikann da znmxsus vziflri vardr. Onlar aydn tsvvr etmkl hmin vziflri
yerin yetirmk mmkndr. Aydndr ki, thsil, trbiy, tlim v pedaqoji sistemlrin idar olunmasnn elmi v praktik vziflri frqlidir, eyniyt tkil etmir. sas
frq budur ki, elmin vzifsi-tdqiqat aparmaq, mktbin vziflri-agirdlrin thsilini v trbiysini hyata keirmk, tlim prosesini tkil etmk, agirdlrin
inkiafna nail olmaqdr. Pedaqoji elmin balca vziflrindn biri thsil, tlim, thsil v trbiy sistemlrinin idar olunmas istiqamtind qanunauyunluqlarn
myyn edilmsindn ibartdir. Prof. N.M.Kazmov pedaqoji prosesin qanunauyunluqlarna aadak trifi verir: Tlim, trbiy, thsil v psixoloji inkiaf
faktlar arasnda tez-tez tkrar olunan sbb-ntic laqlrinin mahiyytinin aydn v dqiq ifadsi pedaqoji prosesin qanunauyunluqlardr..P.Podlas
pedaqoji prosesin aada adlar kiln qanunauyunluqlarnn zrind dayanr: 1. Pedaqoji prosesin dinamikas qanunauyunluu. 2.xsiyytin pedaqoji
prosesd inkiaf qanunauyunluu. 3.Tlim-trbiy prosesinin idar olunmas qanunauyunluu. 4.Pedaqoji prosesd hissi, mntiqi v praktik olunan vhdti
qanunauyunluu. 5.Xarici (pedaqoji) v daxili (idraki) faliyytin vhdti qanunauyunluu.Pedaqogikada qanunauyunluqlar mvcud rtlr (raitlr) v ld
olunmu nticlr arasnda laqlr kimi zn gstrir. Nticlr kimi xsiyytin thsilliliyi, trbiyliliyi v inkiaf x edir. Aydnlq n bu vziflrin
bzilrinin mahiyytin v mzmununa diqqt yetirk. Bu v ya digr elmin vzifsi tdqiq etdiyi obyektd faliyyt gstrn qanunlar myynldirmk v
insanlarn hmin qanunlardan faydalanma yollarn akara xarmaqdan ibartdir. Pedaqogika elmi d istisnalq tkil etmir. Bu elm d pedaqoji gerkliyin
obyektiv qanunlarndan bhrlnmyin smrli yollarn yrnir.
Prof. N.M. Kazmov qanun anlayna da aydnlq gtirmidir. Diqqt yetirk: Qanunauyunluun ycam kild ifadsi pedaqoji qanundur. Professor pedaqoji
prosesin mumi qanunauyunluqlarna sasn pedaqoji prosesin qanunlarn bel myynldirir: 1.Tlim, trbiy v psixoloji inkiafn taml qanunu.
2.Pedaqoji proses subyektlrinin hmrylik qanunu. 3.Pedaqoji prosesinsviyysinin maddi v mnvi-psixoloji mhitdn asll qanunu. 4.Pedaqoji proses v
cmiyyt arasnda qarlql laq qanunu. 5.Pedaqoji iin mzmununun mqsddn asll qanunu. 6.Pedaqoji i sullarn mnvi keyfiyytlrin sviyysin
uyun semk qanunu. Qabaqcl tcrbni akarlamaq, mumildirmk v pedaqoji prosesd ondan istifadnin smrli yollarn nzrdn keirmk,
pedaqogika elminin vziflrindn biridir. Bu vzif il bal elmi yaradclq mhsullarnn praktikaya ttbiqi problemlrinin meydana glmsini stimulladran iki
chti qeyd ed bilrik: 1) nnvi vziflrl yeni vziflr arasndak daimi mbariz. Nzriyy v tcrbnin bir ox sahlri kimi pedaqogika da yeniy
mqavimtin oxsayl faktlarn gndm gtirir. Vaxtil pedaqogika sahsind tdqiqatlar aparlr, onlarn tcrbd ttbiq olunub-olunmamas alimlri ox da
narahat etmirdi. Bazar iqtisadiyyat raitind vziyyt dyiir. Pedaqogi tdqiqatlarn, elmi-pedaqoji yaradclq mhsullarnn zehni mal kateqoriyasna daxil
edilmsi tdqiqatlar z mvqelrini yenidn nzrdn kemy mcbur edir. Nec dyrlr meydana pedaqoji prosesin, tlim v trbiynin, mktb rhbrlik
v onun idar olunmamasnn tkmilldirilmsi, mllim-agird mnasibtlrinin dzgn tkil olunmas cmiyytin masir tlblri sviyysind, dnya
standartlarna uyun kild qurulmas imkanlar bard saslandrlm ideyalar irli srmyi, smrli proqnoz vermyi tlb edir. Pedaqogikann vziflrini
aqlamazdan vvl glin bel bir suala cavab tapaq: Pedaqogikann vziflri dedikd, n baa dlmlidir?
Pedaqoji elmin vziflri-innovasiya proseslrinin nzri, metodoloji saslarn, nzriyy v tcrbnin smrli laqlrini, tdqiqat v praktik faliyytin
qarlql tsirini ilyib hazrlamaqdan ibartdir. Pedaqoji proqnozlama futurologiya (futurum-glck) kimi elmlraras konsepsiyadan tcrid olunmu kil
inkiaf etmir. Futurologiya glck tbiti v cmiyyti qabaqcadan grmk, tsvvr etmk konsepsiyasnn bir hisssidir. Pedaqoji futurologiya tkkl
dvrn yaayr. Ona gr d Pedaqogikada tdqiqatlar n nzri v ttbiqi axtar sahsini meydana gtirn xeyli namlum msllr vardr.
Pedaqogikann vziflrin eyni zamanda aadaklar aid etmk mmkndr:
1-pedaqoji prosesin mahiyytini, strukturunu v funksiyalarn tdqiq etmk;
2-thsil, tlim v trbiynin nzriyysini ilyib hazrlamaq;
3-pedaqogika elminin mumi qanunlarn myynldirmk;
4-pedaqogika elminin qanunauyunluqlarna aydnlq gtirmk;
5-pedaqoji prosesin mumi prinsiplrini myyn etmk;
6-thsilalanlarn znthsilinin v zntrbiysinin prinsiplrini, saslarn, mzmunu v metodlarn myynldirmk;
7-pedqogikann metodoloji problemlrin, onun tdqiqinin metodikasna aydnlq gtirmk, tlim v trbiy tcrbsinin mumildirilmsi, yaylmas v ttbiqi;
-bymkd olan nslin mumbri v milli dyrlr, islam xlaq v milli mnviyyat sasnda inkiafna imkan vern pedaqoji prosesi tdqiq etmk;
-pedaqoji ideyalar, tlim v trbiynin prinsip v metodlarn, smrli vasir v priyomlarn akara xarmaq;
-thsil sisteminin balca vziflrini, quruluunu, thsil sahsind dvlt siyastinin sas prinsiplrini myynldirmk;
-mktb rhbrlik v onun idar olunmas, habel mktbdaxili nzartin tkili msllrini aradrmaq;
-qabaqcl pedaqoji tcrbni akarlamaq, mumildirmk v pedaqoji prosesd ondan istifadnin smrli yollarn nzrdn keirmk;
-n yaxn v uzaq glck n thsili proqnozladrmaq;
-pedaqoji prosesin diaqnostikasn v ekspertizasn hyata keirmyin smrli metodikasna aydnlq gtirmk;
-tlim v trbiy prosesinin tkilinin optimal formalarn myynldirmk;
-thsil alanlarn trbiylilik sviyysini myyn etmyin v yksltmyin smrli yollarn amaq;
-thsil alanlarn tlim mvffqiyytinin monitorinqi v qiymtlndirilmsinin smrli yollarn myynldirmk;
-mllimlrin faliyytinin xsusiyytlriniv mzmununu, onlarn pe ustalnn tkmilldirilmsi imkanlarn akarlamaq v s.
Bu vziflrin sayn artrmaq da olar, lakin balca msl onlarla diqqtl tan olmaq, tlim v trbiy prosesinin smrli tkilind onlar nzr almaqdr.
3. Pedaqogika elminin sistemi
Bir zamanlar pedaqogika flsfnin trkibind mvcud idi. Filosoflar flsfnin, mntiqin, etikann v s-in bu v ya digr problemlrin dair z mvqelrini, ry v
mlahizlrini bildirmkl yana, cmiyyt zvlrinin tliminin, thsilinin v trbiysinin tkilin dair d qnatlrini bildirirdilr. Pedaqoji fikir genilndi, pedaqoji
ideyalar flsf elminin hddlarna smad, pedaqogika mstqil elm kimi tkkl tapd. Pedaqogikann inkiaf, vziflrinin yerin yetirilmsinin vacibliyi v
txirsalnmaz olmas, cmiyytin, dvltin pedaqogika elmi qarsnda mhm tlblr qoymas, mktblrin bksinin genilnmsi v yeni tip mktblrin
meydana glmsi bu elmin znn d sahlr blnmsini zrurt evirdi. Pedaqogikann sahlri pedaqogika elminin sistemini meydana gtirir.
Pedaqogikann sahlrinin bzilri yeni olsalar da, bzilrinin tarixi qdimdir. Pedaqogikann bel inkiaf, onu artq uaq v byklrin thsili, trbiysi haqqnda
elmlr sistemi kimi nzrdn keirmy sas verir. Pedaqogikann sahlri pedaqogika elminin sistemini meydana gtirir. Pedaqogikann sahlrinin bzilri yeni
olsalar da, bzilrinin tarixi qdimdir. Pedaqogikann bel inkiaf, onu onu artq uaq v byklrin thsili, trbiysi haqqnda elmlr sistemi kimi nzrdn
keirmy sas verir.
Pedaqogika elminin inkiaf dedikd,pedaqoji gerkliyi yrnn elmlrin vhdt tkil etmsi, birinin baqasndan tr rt olmas, onlarn qarlql baa
dlr. Pedaqogika, ilk nvbd mumi pedaqogikanznd birldirir. Bu sistemin sasnda mumi pedaqogika dayanr, o biri qollar, sahlr ondan nt
tapr, ayrlr.
mumi pedaqogika pedaqoji gerkliyin mumi problemlrini, baqa szl, pedaqogikann vziflrini, mumi qanunlarn v qanunauyunluqlarn, prinsip v
formalarn, obyektini v predmetini, tdqiqat metodlarn, tlim v trbiynin metodlarn, tkili formalarn, mktb rhbrlik v onun idar olunmas
msllrini, thsilin tkili problemlrini v s. yrnir.
mumi pedaqogika bir ne blmni znd birldirir:
1)Pedaqoji prosesin saslar; 2) didaktika (thsil v tlim nzriyysi);
3) trbiynin nzri msllri; 4)mktbnaslq.
Pedaqogikann mhm sahlrindn biri krplik pedaqogikasdr. Pedaqogikann bu qolu krp uaqlarn trbiysinin qanunauyunluqlarnv smrli
yollarn, nzr alnmas vacib bilinn prinsiplrini yrnir. Krplik pedaqogikas valideynlrin v trbiyilrin vziflrini v msuliyytini myynldirir.
Pedaqogikann bu sahsi, xsusn psixologiya, fiziologiya v tibbl qrlmaz tellrl baldr.
Mktbqdr pedaqogika aild v uaq baasnda mktbqdr yal uaqlarn inkiafnn mumi qanunauyunluqlarn, onlarla thsil tlim v trbiy
iinin tkilinin smrli yollarn v formalarn, uaq baalarna rhbrlik v onlarn idar olunmas msllrini aradrr. Uan inkiafnn mktbqdr
beynlxalq standartlar, mktbqdr thsil v trbiy zr mtxssis hazrlnn nzriyysi v tcrbsi mvcuddur. Dvlt, xsusi, qeyri-dvlt tdristrbiy mssislrind, bir, iki v oxuaql, tam, natamam aillr raitind mktbqdr yal uaqlarn thsilinin nzri saslarn v texnologiyasn yrnir.
Uan trbiysi il erkn yalrdan balamaq lazmdr. Bu fikir baxmndan Nsirddin tusi v Mhmmt ta Sidqinin aadak qnatlri diqqti clb edir:
*Uaq sddn ayrldqdan sonra hl xlaq korlanmaa vaxt tapmam, onu trbiy etmy. Nizam-intizama yrtmy balamaq lazmdr (N.Tusi).*Tz kiln
tinklr v aaclara su vermk n qdr lazm olsa, uaqlara da tlim v trbiy kiiklikd bir o qdr lazmdr (M.T. Sidqi).
Mktb pedaqogikas - mumthsil mktblrind, pe-texniki mktb pedaqogikas pe liseyri v pe mktblrind, orta ixtisas mktbi
pedaqogikas texnikum v kolleclrd, ali mktb pedaqogikas tlim akademiyalarnda, universitetlrd v institutlarda adalar kiln mktb tiplrinin
xsusiyytlrin sasn thsil alanlarn tlim, thsil v trbiysinin mahiyytindn, vziflrindn, qanun v qanunauyunluqlarndan, prinsip, metod v
vasitlrindn, thsilin v trbiynin tkilinin smrli yollarndan v formalarndan, hmin thsil ocaqlarna rhbrlik v onlarn idar olunmas msllrindn
bhs edir. Mktb pedaqogikas biliklr yiylnm prosesind thsil alanlarn tliminin, trbiysinin v inkiafnn znmxsusluunu vxsuiyytlrini; pe
pedaqogikas mxtlif pe nmayndlrinin tlimi, trbiysi v hazrl proseslrini;ali mktb pedaqogikas ali thsilin alnmas prosesind tlblrin
tliminin, trbiysinin v inkiafnn xsusiyytlrini yrnir.Pedaqoji dbiyyatda bzn mktbqdr v mktb pedaqogikas, baqa szl ya pedaqogikas
da adlandrlr.
Ali mktb pedaqogikasnn inkiafn bir sra amillr rtlndirir. Bu amillr arasnda elmi potensial amili nmlidir. Tlblri elmlr doktoru, professorlar,
mxtlif akademiyalarn, o cmldn Azrbaycan Respublikas Milli Elmlr Akademiyasnn mxbir v hqiqi zvlri, elmi nzriyylrin, konsepsiyalarn
mlliflri, ixtiraclar, innovasiya texnologiyalarnn yaradclar biliklrl hat edirlr. SSR-y daxil olduumuz illrl mqayisd hazrda ali thsilin dvlt
qurumlar il yana qeyri-dvlt (zl) sektorlar da faliyyt gstrir v inkiafdadr. Ali thsil artq iki pilldn (bakalavariat v magistratura) ibartdir. Ditstant
thsilin ttbiqi v genilndirilmsi istiqamtind tdbirlr grlr. Boloniya thsil sistemin qoulmuuq. Ali thsild tlim mvffqiyytinin, ali mktblrin idar
olunmasnn monitorinqi v qiymtlndirilmsi, qiymtlndirmnin yz ballq sisteminin ttbiqi, kredit sistemin keid, ali thsil sistemind pedaqoji diaqnostika v
ekspertiza v s. ali mktb pedaqogikasnn vziflrinin mrkkblmsini v znginlmsini gstrir.
Sosial pedaqogika uaq v byklrin mktbdnknar thsili v trbiysi istiqamtind nzri v ttbiqi ilmlri hat edir. Sosial pedqogikaya ail
trbiysi, preventiv (bir eyin qaban alan, nlyici A.A.) pedaqogika (mcburi trbiy, hquq v qanun pozunluqlarna yol vernlrin yenidntrbiysi) v
profilaktik pedaqogikan daxil edirlr. Pedaqoji dbiyyatda bzn ikinci thsil anlayndan istifad olunur. Hmin thsili, adtn oxprofilli thsil-trbiy
mssislrind almaq olar. Mdniyyt evlrind v saraylarnda, uaq teatrlarnda v kino-teatrlarnda, klublarda, uaq v mktblilrin yaradclq evlrind,
gnc texniklr stansiyalarnda, uaq gnclr idman mktblrind uaqlar, yeniyetm v gnclr, byklr z yaradclq tlbatlarn tmin etmk imkanlarna
malik olur, asud vaxtn n, mnal v mzmunlu keirilmsinin smrli formalarna clb edilirlr. Tbii ki, adlar kiln mktbdnknar mssislrd onlar
zruri biliklr, o cmln pe biliklrin yiylnir, hm d trbiy alrlar. Uaqlarn v byklrin mulluunun mktbdnknar sistemi tkkl tapr.

Yallarn pedaqogikas. stehsalatda fal pe faliyytini artq baa vurmu yal insanlarla iin smrli tkili son drc vacibdir. Yallarn pedaqogikas
tqad yal xslrin thsili v inkiaf sistemini ilyib hazrlayr. Bu insanlarn hyat faliyytinin normal, salam rejimi tibbin v gerontologiyann hdudlarnda
hyata keirilir.
Pedaqogika tarixi pedaqoji elmlr sistemind znmxsus yer tutur. Pedaqogikann bu sahsi bir trfdn mktblrin yaranmas v inkiaf, digr trfdn
pedaqoji ideyalarn meydana glmsi v formalamas, thsil sisteminin, tlim v trbiy prosesinin tkmillmsind hmin ideyalarn rolu v s. bu kimi
msllri aradrr. Bu mnada, pedaqogika tarixi iki yer blnr: 1) mktb tarixi - mktblrin v baqa tdris ocaqlarnn, thsil, tlim v trbiynin tarixini v
inkiaf yollarn nzrdn keirir; 2) pedaqoji fikrin tarixi - pedaqoji elm nmayndlrinin, maarifprvrlrin, maarifilrin, mtfkkirlrin pedaqoji ideyalarn v
qnatlrini yrnrk sistemldirir v mvafiq nticlr glir. Tarixi-pedaqoji istiqamtd aparlan tdqiqatlar etnoqrafiya, arxeologiya il baldr. Thsilin v
trbiynin tarixin dair aradrmalar briyytin inkiafnn mumi dvrldirilmsi il uzladrlrki, bu da cmiyytin ibtidai icma, quldarlq, feodal, kapitalist,
sosialist, postsoslialist inkiaf dvrlrin blnr. Hmin blg sas gtrlrk, pedaqogikann tarixind, rti olaraq thsilin qdim, orta srlr, yeni v n yeni
tarixi frqlndirilir. Pedaqogika tarixi sahsind tdqiqatlarn sas vzifsi masir dvr v pedaqoji gerkliyin glcyindn tr lazmi nticlr glmkdir.
Hrbi pedaqogika hrbi mktblrd, hrbi akademiyalarda ordunun, aviasiyann v donanmann xsi heytinin kadrlarnn hazrlanmas, tlimi v trbiysi
msllrini nzrdn keirir. Hrbi pedaqogikann elementlrin mumthsil mktblrind v ali thsil sistemind rast glinir.
Pedaqoji elmin sistemin hm d tibbi pedaqogika daxildir. Pedaqogikann bu sahsi tibbin hdudunda tkkl taparaq formalar. Uaq v yeniyetmlr
arasnda xstlik hallarnn artmas bu istiqamtd shiyynin mqsdynl faliyyt gstrmsini tlb etdiyi kimi, bel uaqlarn thsilindn knarda qalmasn
da zrurt evirir. Bellikl, qoruyucu thsil-trbiy konstruksiyalarnn ilnib hazrlanmas txirsalnmaz vzif kimi qarda durur.Tibbi pedaqogikann
predmetini xst v halsz agirdlrl mllimlrin tlim-trbiy faliyytinin sistemi tkil edir. Demli, mlic v thsilin smrli kild uzladrlmas tlbat
z-zlynd meydana xr v bellikl, tibbi-pedaqoji elmin inteqrasiyas ba verir. Tibbi pedaqogikann faydalln artrmaq n alimlrin v praktik iilrin
ikili thsil (tibbi v pedaqoji) yiylnmlri mqsduyundur.
slah mk pedaqogikas pedaqoji elmlrin strukturunda mhm yer tutur. slah-mk pedaqogikas hquq elmlri v hquqnaslqla sx kild baldr.
Pedaqogikann bu sahsi cinayt xarakterli mllrin gr azadlqdan mhrum olunmu xslrin yenidntrbiysi tcrbsinin nzri baxmdan
saslandrlmas v ilnib hazrlanmas msllrini nzrdn keirir. Yol verdiklri cinaytlr gr cza alm insanlarn yenidntrbiysi zr elmin uaq v
byklrl bal sahlri vardr. Bu pedaqogika uaq v byklrin davrannn cmiyyt zidd formalarnn qarsnn alnmas profilaktikas zr sistemli iin
aparlmasna yardm olur. lsah-mk pedaqogikasn eyni zamanda hbs czas mssislrinin pedaqogikas da adlandrrlar.
Mhndis pedaqogikas pe pedaqogikasnn trkib hisssi hesab olunur. O, mhndis faliyytini hyata keirn mtxssislrin hazrlanmasna xidmt
gstrir, tlimin xsusi mqsdlri, prinsiplri v, mzmunu, tkili formalar, metod v vasitlri il diqqti clb edir. Mhndis pedaqogikasnn obyekti
mhndis kadrlarnn hazrlanmasnn pedaqoji sistemi, predmeti is, pe thsilinin mzmununun layihlndirilmsi v hyata keirilmsi, tlimin tkilinin
formalar, metod v vasitlridir. Mhndis pedaogikasnn nzriyysi mhndis thsili sahsind ictimai tlbatlarn tsiri altnda, mhndis pedaqogikasna
qida vern texniki elmlrin inkiaf nticsind tkkl tapr. Mhndis pedaqogikas layihlndirici, kommunikativ, qnostik, konstruktiv, idaredici v baqa
funksiyalarn nzriyysin v metodikasna; texniki texnoloji biliklrin, bacarq v vrdilrin nzriyysin v metodikasna, mhndis faliyytinin sciyyvi
sullarnn formaladrlmasna aydnlq gtirir.
Xsusi pedaqoji elmlr. Aramzda mxtlif qsurlara malik uaq, yeniyetm, gnc v yal insanlar var. Bu qsurlar (defektlr) orqanizmin ayr-ayr zvlri il
baldr ki, bu xslrl tlim, trbiy, thsil iinin tkilind hmin qsurlar nzr almadan keinmk olmur. Qsur (defekt) uan gznd, eitm orqannda
v nitqind v s. ola bilr. nsann alnn yerind olmas da mmkndr. Hmin defektlr sasn, qsurlu uaqlarn tlim-trbiysi v thsilini yrnn xsusi
pedaqoji elmlr defektologiya, yaxud korreksion pedaqogika da adlandrlr. Bellikl, xsusi pedaqoji elmlr fiziki inkiafnda atmazlqlar olan (grm v
eitmdn mhrum, nitqind qsurlara rast glinn, tfkkrnn inkiafnda pozunluqlar olan) uaq v byklrl trbiy, tlim v thsilin nzri saslarn
mahiyytini, qanun v qanunauyunluqlarn, prinsiplrini, metodlarn, formalarn v vasitlrini ilyib hazrlayr.Xsusi pedaqogika anomal uaqlarn thsili,
trbiysi v tlimi haqqnda elmdir. Defektlrin xarakterindn asl olaraq, xsusi pedaqoji elmlr drd yer blnr: surdopedaqogika, tiflopedaqogika, oliqofren
pedaqogika, loqopediya.
Surdopedaqogika lal-kar uaqlarn thsil, trbiy v tliminin mumi qanunauyunluqlarn, tkili formalarn, prinsip v metodlarn yrnir.
Tiflopedaqogika(yunanca: typhlos kor+pedaqogika) korreksion (xsusi) pedaqogikann mhm sahlrindn biri olub grmsind qsurlar olan uaqlarn
thsil, trbiy v tlimi haqqnda elmdir. Xsusi pedaqogikann sahlrindn biri d loqopediyadr. Loqopediyann vziflrin uaqlarn nitqindki qsurlarn
yrnilmsi, bu kimi hallarn qarsnn alnmas v aradan qaldrlmasnn prinsip v metodlarnn ilnib hazrlanmas daxildir.
Oliqofren pedaqogika xsusi pedaqogikann sahlrindn olub qli chtdn gerid qalan uaqlarn thsil, trbiy v tlimi msllrini nzrdn keirir.
Fnn (yaxud xsusi) metodikalar da pedaqoji elmlr sistemind nmli rol oynayr. Pedaqoji elmlrin strukturunda sistemind nmli rol oynayr. Pedaqoji
elmlrin strukturunda balca yer tutan bu sah konkret tdris fnninin (Azrbaycan dilinin tdrisi metodikas, riyaziyyatn tdrisi metodikas, fizikann, tarixin v s.
tdrisi metodikas) tdrisinin qanunauyunluqlarnn yrnilmsi il mul olur.
nklziv thsil Azrbaycan thsili n yeni olsa da, dnya thsilind oxdan ttbiq olunur. Xsusi qayya ehtiyac olan uaqlarla thsilin tkilinin dnya
tcrbsi mrhlni hat edir. 1)tn srin vvllrindn 1960-c ildk olan dvr. Bu dvrd tibbi model geni yaylmdr. Bl uaqlardan tr ayrca
thsil mssislri tkil edilmi v bu mssislrd uaqlar tibbi xidmt clb olunmu, uzunmddtli malic almlar. Lakin inkiaf v sosial adaptasiya
amillri diqqt mrkzindn knarda qalrd. Hmin mrhld Azrbaycanda da salamlqlarnda problemlr olan uaqlar n uaq evlri v internat mktblri
alrd. 2) 1960-80-c illri znd birldirn dvr. Bu dvr normallladrma model stnlk tkil etmidir. Haqqnda danlan proses inteqrasiya kimi
nzrdn keirilir. Bu model ilk df 1970-ci ild Skandinaviyada, sonra is AB v Kanadada ttbiq olunub. Modelin sasndadayanan amillr: salamlq
imkanlar mhdud olan uaqlar normal uaqlarla eyni tlbatlara malikdir. Bel bir fikir formalad ki, uaqlar normal hyata yaxn olan bir mhitd yaamaldrlar.
Baqa szl, salamlqlarnda problemlr olan uaqlar ev raitind daha yax inkiaf ed v thsil ala bilrlr v cmiyytdn tcrid olunmazlar. Bzi dvltlr
bu msly daha ciddi fikir vermy balad. Bu istiqamtd AB, sver, Byk Britaniya v b. lklrin tcrbsi diqqti clb edir. Adlar kiln lklrd
internat mktblri, uaq evlri lv edilir, uaqlar patronat aillr, yaxud vladla verilirdi. Azrbaycanda da bu istiqamtd bir sra ilr hyata keirilmidir.
Bel ki bzi ktlvi thsil mssislrind, o cmldn mumthsil mktblrind v uaq baalarnda haqqnda bhs olunan uaqlarn thsil aldqlar
korreksiya (dayaq) siniflri v qruplar tkil edilmidir. 3) tn srin 80-ci illrindn hazrk vaxta qdr olan dvr. Bu dvr sosial modelin ttbiqi il
sciyyvidir. Hmin proses inklzivlik kimi nzrdn keirilir. nklzivlik salamlqlarn problemlr olan, bacarqlarndan, ail vziyytindn, dinindn, irqindn asl
olmayaraq uaqlarn thsil prosesind v hyata brabrhquqlu itirakn nzrd tutur. Prof. M.C.Mrdanovun qnatinc, nklziv thsil dedikd, xsusi
qayya ehtiyac olan uaqlarn z hmyadlar il birlikd ktlvi thsil mssislrind thsilin tkili nzrd tutulur. Professorun qeyd etdiyi kimi, inklziv
thsil aada qeyd olunan skkiz prinsip saslanr: 1.nsann dyri onun bacarqlar v nailiyytlri il llmr. 2. Hr bir insan hiss etmk v dnmk
qabiliyytin malikdir. 3. Hr bir insan nsiyyt hququna malikdir. 4. Btn insanlarn bir-birin ehtiyac vardr. 5. sl thsil yalnz real qarlql mnasibtlr
zminind hyata keiril bilr. 6. Btn insanlar z hmyadlarnn kmyin v dostluuna ehtiyac duyurlar. 7. Btn thsil alanlarn nailiyytlrinin inkiaf
onunla llr ki, onlar nyi etmyi bacarrlar, onunla llmr ki, nyi etmyi bacarmrlar. 8. Rngarnglik insann btn chtlrini inkiaf etdirir.
4.Pedaqogika elminin mnblri
Pedaqogika bir elm olmaq etibaril qarsnda duran mqsdi, mqsddn irli gln vziflri konkretldirmk, znn faliyyt istiqamtlrini
myynldirmk n myyn qaynaqlara mracit edir, mvafiq mnblrdn bhrlnir. Bu mnada Azrbaycan dvltinin v hkmtinin thsil v
trbiyy dair qrarlar, frmanlar v srncamlar pedaqogika elminin sas mnblrindn biridir. Buraya respublika Prezidentinin imzalad qanun,
srncam v frmanlar (Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu, Azrbaycan Respublikasnda mumthsil mktblrinin informasiya v
kommunikasiya texnologiyalar il tminat Proqram (2005-2007-ci illr, 2009-2013-c illrd Azrbaycan Respublikasnn ali thsil sistemind islahatlar zr
dvlt proqram, Mktbqdr thsil mssislrinin maddi-texniki bazasnn gclndirilmsi il laqdar lav tdbirlr bard, Texniki-pe thsil
mssislrinin maddi-texniki bazasnn gclndirilmsi il laqdar lav tdbirlr), Nazirlr Kabinetinin tsdiq etdiyi sndlr (mumthsil mktblrinin I-IV
siniflri n fnn kurikulumlar, Azrbaycan Respublikasnda mumi orta thsilin dvlt standartlar, Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind
Qiymtlndirm Konsepsiyas, 2005-2009-cu illr n mmthsil mktblri bksind pedaqoji kadr tminat zr Dvlt Proqram, Xsusi qayya
ehtiyac olan (salamlq imkanlar mhdud) uaqlarn thsilinin tkili il laqdar inkiaf Proqram (2005-2009-cu illr ), mumthsil mktbinin
sasnamsi)v s. bel sndlrdndir.Bellikl thsil, aid sndlrin bir qismi lk Prezidenti, bir qismi respublikann nazirlr Kabineti trfindn, bir qismi is
thsil naziri trfindn tsdiq olunur.
Pedaqogikann mnblrindn biri Qurani-Krim, Mhmmd Peymbrin (s..s.) hdislri, bykvliyalarn fikirlri, hzrti linin klamlardr.
Dinimizin mqdds kitabnda irli srln ideyalar, habel adlar kiln mqdds xslrin syldiklri gcl thsillndirici v trbiylndirici imkanlara
malikdir. Pedaqogika drsliklri hazrlanarkn, thsil, trbiy v tlim aid materiallar yazlarkn onlara mracit olunur. slam dininin zllri, xsusn d
Qurani-Krim v hzrti Mhmmdin hdislri thsillndirici v zngin trbiyedici tsir gcn malikdir. Peymbrimizin Vtn v xalq, elm, mrhmt v
yaxlq, valideyn hrmt, xlaq v db-rkan, insani siftlr, mhbbt, vicdan, nfsi cilovlamaq, tmkinli olmaq, xoxlaqllq, mlayimlik, natiqlik mharti v
gzl danq qabiliyyti, yaxlq, tvazkarlq, qonaqprvrlik, hya, ismt v ifft, rf v lyqt, evlnmk, aily ciddi mnasibt, elm yrnmk v s.
bard qiymtli fikirlr irli srmdr. Diqqt yetirk: bir saat elm yrnmk altm illik ibartdn xeyirlidir, mrnn uzanmasn v ruzisinin artmasn istyn
ks valideynin ehtiram etsin, Ata-ananza ehtiram edin ki, vladlarnz da siz hrmt qoysunlar, Elm yrnmk hr bir mslmana, istr kii, istrs d qadn
olsun-vacibdir, nsan elml layiqli rtby atr, Elm kmksizlikd yoldanz, xobxtliy trf yol gstrniniz, dostlar arasnda zintiniz v dmnlr
arasnda silahnz hesab olunur, Hr bir xs z yaxl il valideyninin razln qazanmaldr (Mhmmd peymbr); Yaxlqla azad adamlar qul
etmk olar (Hzrti li)v s.
Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu pedaqogikann sas mnblrindn biri, thsil aid balcasnddir.Bu snd respublika Prezidenti
trfindn imzalanr. Sndd thsil qanunvericiliyi v onun vziflri, thsil sahsind dvlt siyastinin sas prinsiplri, vtndalarn thsil hquqlar, thsil
dili, thsil sistemi v onun balca vzifsi, thsil sisteminin quruluu, thsil formalar, mktbqdr thsil mssislri, mumthsil, pe, orta ixtisas v ali
mktblr, ali thsilin pilllri v ixtisas drclri, thsil sisteminin idar olunmas msllri v s. z ksini tapr. Heydr liyev irsi pedaqogikann ox mhm
mnblrindn biri hesab olunur. XX v XXI yzilliklrin n byk tarixi xsiyyti, qlblrd znn bdi heyklini ucaltm ulu ndrimiz Heydr liyev 1969cu ild Azrbaycan Respublikasnda hakimiyyt gldiyi ilk gnlrdn btn mr boyu thsil diqqt v qay gstrmi, lkmiz hr bir vtndann drin elmi
biliy, geni dnyagr, hrtrfli savada, yksk vtnprvrlik hissin v mdniyyt malik olmasn v bu istiqamtd mqsdynl i aparlmasn thsil
ocaqlarnn zrin mhm vzif kimi qoyurdu. Heydr liyevin byyn nslin trbiysi, o cmldn mnvi v vtnprvrlik trbiysi msllri, mllim
xsiyyti, mktb quruculuu, tlim v thsil bal qiymtli fikirlri vardr. mumthsil, texniki pe, orta ixtisas v ali mktblrd ayr-ayr fnlrin tdrisind,
hminin sinifdnxaric v mktbdnknar, elc d auditoryadanknar tdbirlrd, pedaqogika drsliklri, pedaqoji mvzuda srlr yazlarkn, dissertasiyalar
mdafi olunarkn onlardan faldalanrlar. Hmin fikirlrdn birin mracit edk: Hr bir insan n hyat anadan doulduu gnd balayrsa, insann urlu
hyat, onun glcyi, onun cmiyytd zn yer tutmas mktbdn balayr... azrbaycann bu gn glcyi n almaq, ziyyt kmk v birinci
nvbd thsil almaq lazmdr... Thsil mlltin glcyi, mstqil dvltin tmlidir. Dvlt n tin vaxtlarnda bel thsil v thsil iilrin, mktb v
mllim kmk etmlidir. Pedaqogikann digr mnbyi klassik v masir pedaqoqlarn fikirlri, onlarn srlridir. Bu ideyalarda thsilin xalq n lverili

olmas, insanda n yax keyfiyytlrin formalamasnda trbiynin rolu v s. bu kimi msllr iiqlandrlr. Bu pedaqoqlar v mtfkkirlr arasnda T.Mor, T.
Kampanella, A, Sen-Simon, . Furye, R. Ouen v b. xsusi yer tutur. Bu xslr mxtlif dvrlrd v mxtlif lklrd yaam v faliyyt gstrmilr, lakin
onlar birldirn mumi cht bunad ibartdir ki, onlar insann inkiaf, thsil, trbiy v tlimin rolu v pedaqoji prosesin tkili, mktb, inkiafn
qanunauyunluqlar v s. bard z qnatlrini irli srm, ideal insann formalamasnn yollarn gstrmilr. Onlar mktbi cmiyytin sosial dyidirilmsi
vasitsi kimi nzrdn keirir, dvlt mktblrind btn trbiy n brabrlik, thsilin mkl birldirilmsi ideyasn irli srrdlr. Hmin fikirlrin
bzilrind yanlmalar, hyatdan ayr dm, qeyri-real (utopik) fikirlr olsa da, onlar get-ged durularaq cilalanm, elmi pedaqogikann yaranmasna yollar
amlar.Elmi pedaqogikann formalamas il sinif-drs sistemi, kollektiv ml formasnn mvcud olduu yeni mktblr meydana glmi v inkiaf etmidir.
Elmi pedaqogikann tkkl tapb formalamasnda Y.A. Komenski, K.D.Uinski, . H. Pestalotsi,A.Disterveq, a.S.makarenko, V.A. Suxomlinski, Y.K.Babanski,
M.M.Mehdizad v b. vzsiz rol oynamlar.
Masir pedaqoqlarn pedaqoji yaradcl, tdqiqat srlri v drsliklri d pedaqogikann mhm mnblrindnbiridir. Azrbaycanda pedaqogika elminin
inkiafnda klassik v masir pedaqoqlar byk mk srf etmilr Onlar istr pedaqoji faliyytlrind, istr mxtlif sviyyli tdbirlrdki xlarnda, istrs
d srlrind, drslik v drs vsaitlrind pedaqogikann aktual problemlrin mnasibt bildirmilr . Nsrddin Tusinin xlaqi-Nasiri, Abbasqulu aa
Bakxanovun Nsihtlri, Mir Mhsn Nvvabn Nsihtnamsi, Mhmmd Ta Sidqinin Pedaqoji srlri, hmd Seyidovun Pedaqogika tarixi. Mehdi
mehdizadnin mumthsil mktblrind tlim-trbiy prosesinin tkmilldirilmsi yollar, Mrdan Muradxanovun agirdlrin xlaq trbiysin dair srlri
diqqti clb edir. Zahid Qaralovun cilddn ibart Trbiy, Abdulla Mehrabov Azrbaycan thsilinin masir problemlri, Yhya krimov Pedaqoji tdqiqat
metodlar, Tlim metodlar kitablarn qlm almlar. Pedaqoqlarn bir oxu Pedaqogika, Mktb pedaqogikas, Ali mktb pedaqogikas, Xsusi
pedaqogika, Pedaqogikaya giri, Mktbqdr pedaqogika, Ali mktb didaktikas v s. drslik v drs vsaitlrini yazmlar. Hmin drslik v drs
vsaitlrinin mlliflrindn Nrddin kazmov, Hseyn hmdov, Yusif Talbov, jdr Aayev, liheydr Himov, Bir hmdov, Akif abbasov, Frahim
sadqov, Hikmt lizad, Frrux Rstmov, mrulla Paayev, Rfiq Mustafayeva, Aahseyn snov, Lzif Qasmova, Rhim Mahmudova, Firdun
brahimov, ramin sayev, Allahverdi Eminov, Mcid smixanov, Hmeyir hmdov v b. adlarn kmk mmkndr. Mnblrdn biri azrbaycan ifahi xalq
yaradclq nmunlridir (Xalq pedaqogikas materiallardr). Xalq mdrikliyi ifahi xalq yaradclnda bayatlarda, atalar szlri v msllrind, nal v
dastanlarda, mif, fsan, rvayt v satirlrd, laylalar, oxamalar v tapmacalarda, xalq oyunlarnda, adt v nnlrind ks etdirilir. Bu nmunlrd trbiy
v insanlar arasnda qarlql mnasibtlrin ox mxtlif msllri zr son drc hmiyytli yd-nsihtlr, mslhtlr, tvsiylr, mlahiz v fikirlr
verilir. Diqqt edk: vladm ziz, trbiysi ondan ziz, Qz tanmaq istyirsns, anasn gr, daha yaxndan tanmaq istyirsns nnsini gr, Biliksiz al
paltarsz bdn kimidir, Bilmmk eyib deyil, sorumamaq eyibdir, Bacarq aln niansidir, Kemii oxumaq, glcyi yrnmk ndr, Bilmdiyini
bilndn soru, Pis mllim uru korlar, Elm para il yox, almaqla l gtir v s.
Pedaqoji (mktb) sndlr d pedaqogikann mnblrindn hesab olunur. Pedaqoji urann protokollar, mktbin tarixin dair sndlr thsil mssissinin
faliyytin dair tdqiqatya zruri material verir.
Qabaqcl tlim-trbiy mssislrinin tcrbsi d pedaqogikann qaynaqlarndandr. Respublikamzda el mktblr olmudur v hazrda da vardr ki,
onlar z nailiyytlri, qazandqlar uurlarla digr mktblr nmun olurlar. Msln, Yevlax rayonunun Xaldan knd mktbi. Zahid ybovun direktor
ildiyi dvrd bu mktb tkc Azrbaycanda deyil, xaricd d mhur idi. Smrli faliyytin gr Zahid mllim bir ox fxri adlar almd. agirdlr biliklr
yiylnmkl yana, burada mk tlimi v trbiysi mktbi keirdilr. Mktbin geni razisi vard. Burada asud vaxtlarda bitkiilik v heyvandarlqinkiaf
etdirilir, alnan glir tdris mssissinin abadladrlmasna, tdris avadanlqlarnn ld olunmasna, mktbin hytind idman kompleksinin inasna v s. srf
olunurdu. Mxtlif lklrdn thsil iilri glib mktbin tcrbsini yrnir v ttbiq edirdilr. El mktblr vardr ki, orada btvlkd tdris mssissi adsan xarmasa da, hanssa mllimin i tcrbsi diqqti clb edir v yaylr. Msln, tovuz rayonu Bozalqanl knd mktbinin kimya mllimi Mhr Quliyev
kimi. O, uurlarna gr Sosialist myi Qhrman adna layiq grlmd. Pedaqogika elmi bel mllimlrin faliyytindki msbt chtlri yrnir,
mumildirir v yayr. Demli, qabaqcl mllimlrin tcrbsi d pedaqogikann mnblrindn biri kimi x edir.Azrbaycan klassik (Qtran Tbrizi, Nizami
Gncvi, Xaqani irvani, Mhmmd Fzuli, Saib Tbrizi, Abbasqulu aa bakxanov v b.) v masir air v yazlarn (Smd Vurun, hriyar, Rsul Rza,
Bxtiyar Vahabzad, Xlil Rza Ulutrk, Mirz brahimov, Mehdi Hseyn, Anar v b.), dramaturqlarn (M.F.Axundov, C.Cabbarl, lyas fndiyev v b.)
srlrindki tlim v trbiy xarakterli fikirlri, rq xalqlarnn, trk dnyasnn ifahi v yazl snt abidlri, rq mtfkkirlrinin tlim-trbiy, mllim
xsiyytin dair fikirlri, xarici lk (btn) dnya pedaqoqlarnn faydal, mtrqqi pedaqoji fikirlri, thsil alanlarn faliyyt mhsullar da pedaqogika elminin
ox hmiyytli mnblri kimsi nzrdn keirilir.
5.Pedaqogikann tdqiqat metodlar
Tdqiqat metodlardedikd, elmin z predmetini, mvzusunu tdqiq etmk mqsdil ttbiq etdiyiyol v vsaitlrin mcmusu, elmi-tdqiqat vziflrinin hyata
keirilmsi sullar anlalr. Zruri biliklr, hyati bacarq v vrdilr yiylnmk metodun dzgn seilmsind v ondan smrli kild istifad
olunmasndan ox asldr. Pedaqoji tdqiqatn metodlar xsiyytin trbiysi, tlimi vinkiaproseslrinin drk olunmasn, didaktikann ttbiqini znd ehtiva
edir v tdqiqatn vziflri il rtlnir.Pedaqogika z mnblrini bir sra metodlarn kmyil tdqiq edrk yrnir. Bu metodlardan saslar aadaklardr:
Elmi dbiyyatn yrnilmsi metodu. Nzrdn keiriln problem bard shih mlumata yiylnmk n, adtn hmin problem aid dbiyyatla tan
olurlar. Bel ki, problemin mahiyytin aydnlq gtirilir, nzri v praktik msllri, tkilinin sul, vasit v formalar iqlandrlr. Mvcud dbiyyatla tan
olmaq mllim z faliyytini elmi v praktik baxmdan smrli qurmaqda, tdqiqatya z aradrmalarn dzgn aparmaqda kmk gstrir. Pedaqoji
problemin yrnilmsi, yaxud tdqiqi, hr eydn nc, dbiyyatn yrnilmsi il balanr. Pedaqoji problemin yrnilmsi n clb olunan adbi sndlr v
materiallara daxildir: 1. Azrbaycan dvlti v hkmtinin thsil dair srncamlar, frmanlar v qrrlar. 2. Azrbaycan v xarici lk pedaqoqlarnn srlri,
pedaqoji fikirlri. 3. Pedaqogikaya dair mumi v xsusi srlr. 4. Arxiv sndlri v digr tarixi-pedaqoji materiallar. 5. Dvr pedaqoji mtbuat. 6. ifahi xalq
yaradcl nmunlri. 7. Mktb, thsil, tlim v trbiyy, pedaqoji my hsr olunmu bdii, elmi-ktlvi srlr. 8. Mxtlif elmlr (psixologiya, fnn
metodikalar v s.) zr dbiyyat. 9. Soru pedaqoji dbiyyat (ensiklopediya), pedaqoji lt v s. 10. Drsliklr, pedaqogika v ayr-ayr fnlr zr tdris v
metodik vsaitlr. 11. Mxtlif elmlr (flsf, psixologiya, sosiologiya, fnn metodikalar v s.) zr dbiyyat.dbiyyatla tanlq problemin hans trfinin artq
hrtrfli aradrldn, hans problemlrin mbahis dourduunu, hans msllrin hl z hllini tapmadn yrnmy imkan verir. dbi mnblrl i
biblioqrafiyann, xlaslrin, icmallarn trtibini, mumelmi metodlardan istifadni nzrd tutur.
Mahid pedaqoji-psixoloji tdqiqatlar aparlarkn n ox mracit olunan metoddur. Bu prosesd tdqiqat hadisni tam (btv) halda, yaxud onun hr hans
bir hisssini gr bilir, tsdfi laqlri tcrid edrk, hmiyytli, sabit laqlri myynldirir v s. Mahid tdqiqatlar, trbiyilr, mllimlr, sinif,
mktb v thsil orqanlar rhbrlri, valideynlr, metodistlr v b. trfindn aparla bilr. Mahid hr hans pedaqoji prosesi planl kild qavrama nzrd
tutur. Bu mqsdl vvlcdn plan tutulur, obyekti yrnmk istyn xs nlri mahid edcyini z n myynldirirv iin gediatna qarmadan
mvafiq pedaqoji hadisni aradrr. Pedaqoji mahid mxtlif mnasibtlrd v vziyytlrd uan, thsil alanlarn bilavasit qavranlmasndan ibartdir.
Mahid metodunun vasitsil ayr-ayr drslr, sinifdnxaric v mktbdnknar tdbirlr, mktblilrin sinifd, tnfsd, istimai yerlrd davran v s.
yrnilir.Mktb direktoru agirdlrin mvffqiyytinin afahi soru il nac yoxlandn myynldirmk n mxtlif fnlr zr drslrd itirak edir.
Mahidnin kmyil mvafiq mlumatlar ld olunur. Onlarn sonradan thlili nzrd tutulmu msl barsind mfssl tsvvr ld etmy rait
yaradr.Fiziologiya v psixologiya elmlrinin dzgn qnatin gr, mahid zaman n qdr ox duyu zv itirak edrs, onun smrliliyi v
mhsuldarl bir o qdr yksk olar. nsan mahid olunan obyektin mxtlif trflri bard trafl mlumata grm, toxunma v s. duyularn kmyil
yiyln bilr. Pedaqoji mahidnin smrliliyin nail olmaq mqsdil aadak chtlr diqqt mrkzind dayanmaldr: mahid vvlcdn konkret
plana uyun kild aparlmal v dqiq mqsdi izlmli; yrniln hadisnin gediin maneilik trdilmmli; mahid hatli olmal; mahidnin nticlri
qeyd alnmal; mahid materiallar ilnmli, bu msly aid digr mlumatlarla tutudurmal v mumildirilmlidir. Mahidnin mahiyyti ndn
ibartdir? Bu suala cavab vermk n qavraya mracit olunmaldr. Ax mahid mhz qavraya sasn hyata keir. Mahid bilavasit, yaxud bilavasit
olur. Bilavasit mahid, Obyekt v onu tqiq edn, yrnn xs arasnda birbaa mnasibtlr olduqda, onun diqqt mrkzin canl prosesin kli, tsiri
deyil, z gtirildikd bu mahid bilavasit mahid adlanr. Bilavasit mahid material ilk mnbdn tqdim edir. Tdqiqatnn urunda prosesbir kil,
foto kimi ks olunmur, emosional kild qavranlr. ld olunmu materialn kmiyyti v keyfiyyti mahidinin mvqeyindn xeyli drcd asldr. nv
mvqe mlumdur: Tdqiqat-ahid kimi (bitrf xs); tdqiqat-prosesin itiraks kimi; tdqiqat-prosesin rhbri kimi.Mahidnin proqram hazrlanr, fkt
v mlumatlarn ks olunma texnikas seilir. Bilavasit mahid- tdqiqatnn tapr v tdqiqat plan zr faliyyt gstrn xs trfindn
aparlr.Mahid pedaqoji gerkliyi izah etmk n yaradc kild pedaqoji hadislrin sbbini (msln, mllim ny gr drsi bu kild idar etdi,
yaxud mktbli drs n n hazr glmmidi v s.) amaq n lverili deyil.
Bunun n msahib metoduna mracit edilir.Btn agirdlri, mumilikd pedaqoji prossi mahid etmk mmkn deyil. Eyni vaxtda xsi qavrayn
sahsi 7-9 mahid olunan lamtlrl mhdudlar. Ona gr d balcan ayrd etmyi bacarmaq lazmdr. ks halda toplanan mlumatn dyri aa dr.
Hm d mahidnin keyfiyyti mllimin marandan, pedaqoji sritliliyindn, onun tcrbsindn, pe mvqeyindn xeyli drcd asl olur. Mahid
xsusi raitin yaradlmas tlbatn ortaya xarmr. Mahid stnly onunla myyn olunur ki, o, mktblilr zrind aparlr. Bu metod zn mxtlif
vziyytlrd-tlimd, sinifdnxaric v mktbdnknar tdbirlrd, ictimai faliyytd, istirahtd vs.) tzahr etdirir. Mahidninhazrlq, icralq v
yekunladrc mrhllri vardr. Mllim ilkin mrhld mahidnin mqsd v vziflrini ayrmal, vziyyt aydnlq gtirmlidir. kinci mrhl vziyytin
sciyylndirilmsi, faktlarn qeyd alnmas v mhakimlrin yrdlmsidir. nc mrhld mlumatlar sistemldirilir, mumildirilir, sbb-ntic
laqlri myynldirilir v diaqnoz qoyulur. Mahid aadak sviyylrl sciyyvidir: mahidnin nticlrinin mqayis olunmasndak tinlik;
mhdudluq;hr bir mahid olunan vziyytin prinsipc frdi xarakter malik olmamas; mahidnin mrkkbliyi v bir ox hallarda onun tkraredilmz olmas
v s. Fnn mllimlrinin, yaxud sinif rhbrinin agirdlr zrind sistemli mahid aparmas diaqnostik faliyytdir. agirdlrin davran zrind mahid
hm d pedaqoji diaqnostikann balca metodu hesab olunur. Mllimlr, valideynlr v trbiyilr bu metoddan daha ox faydalanrlar. Pedaqoji dbiyyatda
mahidnin tam v natamam nvlri d gstrilir. Tam mahid zaman proseslr btv kild (vvldn axra kimi v yekunlaana qdr) hat olunur.
Natamam mahid zaman yrniln bu v ya digr hadis v proseslrin bzi mqamlar z ksini tapr. Maahidy ciddi tlblr verilir. Mahid myyn
prinsiplr nzr anmaqla hyata keirmlidir. Aadak prinsiplr nm verilmsi mslhtdir:Mqsdmvafiqlik prinsipi mahidnin konkret mqsdi
izlmsini lazm bilir. Pedaqoji mahid zaman, hr eydn vvl bir ne hipoteza (frziyy) irli srlmli v mahidnin gediind oblarn doruluu
yoxlanlmaldr. Sabitlik (dyimzlik) prinsipi sthi tssratlara alud olmama, onlarla kifaytlnmmyi, tsadfi, qsa mddtli tzahrlrin hmiyytini
hddindn artq qiymtlndirmmyi zrurt evirir. Mllim, tdqiqat, trbiyi, valideyn v baqalar nyi mahid etmli olduqlarn drst bilmli,
mahidni mqayis edil biln hadislrd yoxlamaldrlar. Hr hans pedaqoji vziyyti v hadisni bir ne mllim mahid edirs (bilavasit, yaxud
videonun kmyil), onlar ld etdiklri materillara sasn mahidlrinin nticlrini tutudururlar. Nzart prinsipi bir ne mllim trfindn mahidlrin
tkrar aparlmasna v mqayis edilmsin kmk gstrir. Bu v ya digr agird qrupu zrind mahidlr sasn ld olunan ntic agirdlrin baqa bir
qrupu zrind nzart xarakterli mahidlr zaman yoxlanlr. Bu,real vziyyti kara xarmaq n lazmdr.Mahidnin smrliliyi qiymtlndirm
metoduna sasn myyn edilir. Ad kiln mtodun mahiyyti ondan ibartdir ki, mllim mktblinin bu v ya digr keyfiyytini qiymtlndirmk xahiil
sritli xs mracit edir.Metodun stnly onun faydallnda, mahid olunan obyektlrin diaqnozunu genilndirmk, knar adamn gzlril
mktblilr baxmaq imkanlarndadr.

Soru pedaqogikann mhm tdqiqat metodlarndan biridir. ox zaman didaktik sorulara mracit olunur. agirdlr sualllara cavab verrk, yaxud ayr-ayr
fikirlr mnasibtlrini myynldirrk. z qnatlrini bildirir, z hvallar, mxtlif vziyytlrd mmkn davran, trafdaklarla qarlql mnasibtlr
bard mlumat verirlr. Bu metod suallara yazl v ifahi mraciti sas gtrr. Tlim prosesind soru ikitrfli v oxtrfli nsiyytin ox mhm
formalarndan biridir. Yuxarda qeyd olunan soru nvlri arasnda prinsipial hmiyytli frq yoxdur. Bir halda bu, yazl, qiyabi soru;digr halda ifahi, yani
soru olur. Soru ifahi v yazl formada aparlr. ifahi soru mahid v interv, yazl soru is anket sorusu klind hyata keirilir. Sorunun kmyil
informasiya toplanr.ifahi soru aparlarkn mllim, yaxud tdqiqat agirdlrlbilavasit nsiyyt gir bilir,onlarn cavablarn eidir, yol verdiklri shvlri
akara xarr. Ehtiyac yarandqda mllim, trbiyi, tdqiqat mktblilr istiqamt vermk, sual baqa kild qoymaq imkanna malik olur. Htta lav
ehtiyac yarandqda mllim, trbiyi, tdqiqat mktblilr istiqamt vermk, sual baqa kild qoymaq imkanna malik olur. Htta lav suallar vermk d
mmkndr. Yazl soruda ox zaman bel rait yaranmr. Izahat soru anketlri paylanarkn aparlr. Pedaqoji dbiyyatda soru metodunun msahib,
interv v anketldirm kimi nvlrin rast glinir.
Msahib metodu. Qabaqcadan dnlm v txmini formaladrlm suallarn kmyil yoxlanlanlarla bilavasit canl shbtin rolu bykdr.
Msahib frdi, qrup halnda v kollektiv olur. Msahib intervdn (birtrfli shbt olub, tbbskar sual verir, msahib cavab verir) onunla frqlnir ki,
ikitrfli laqnin v qarlql rbtin brqrar olmasn nzrd tutur. Msabib metodu uaqlarn maraqlarn, onlarn tsvvrlrini, mnasibtlrini,
mhakimlrini myyn etmy, hyatn bu v ya digr tzahrn qiymtlndirmy kmk gstrir. Msahib mllim, valideyn, trbiyiy, tdqiqatya
pedaqoji prosesin mhiyytin daha drindn nfuz etmy toplanm materiallarn baa dlmsin v qiymtlndirilmsin, mahid materiallarndan
tshihlrin aparlmasna imkan verir. Msahibni aparmaq n mqsdi myyn etmk, proqram hazrlamaq, suallar (bilavasit v bilavasit) v onlarn
ardclln fikirlmk lazmdr. Msahib metodundan istifad zaman: ilk nvbd msahibdn vvl verilck suallar v onlarn ardcll bard fikirlmli,
msahiby clb edilck xslrl nsiyyt yaradlmal, suallara cavab alnan cavablar yadda saxlanlmal, sonradan bu cavablar hafizd canlandraraq
yazmaq v thlil etmk mqsduyundur.Pedaqoji tcrbd didaktik msahiblr daha geni yer ayrlr. Msahib bir trfdn tlimin metodu, digr trfdn
mktbli xsiyytinin yrnilmsi sulu kimi zn gstrir. Msahibnin hm d trbiyvi rolu vardr. Eyni zamanda msahib psixoloji-pedaqoji
qanunauyunluqlarn v xsiyytin xsusiyytlrinin tdqiqind fakt v zruri mlumatlarn meydana xarlmasna kmk gstrir.
Msahibnin uurlu
aparlmas mllimin tcrbsindn, xsusn onun pedaqoji v psixoloji hazrlndan, nzri biliklrinin sviyysindn v lbtt, msahibni aparmaq
bacarndan ox asldr. bhsiz, msahiby clb olunan mktblilrin xsi keyfiyytlri v idraki qabiliyytlri diqqt mrkzin gtirilmlidir. Onlar n
qdr qapal, yaxud smimidirlr, mllim grln i inamlar var, yaxud yoxdur v s. bu kimi msllr az hmiyyt damr. Mllim msahib il bal
hazrlq ilri grmli, hans problemlr nec diqqt yetircyini, hans suallar vercyini aydn tsvvr etmlidir. Msahibnin stnly bundan ibartdir ki, o,
hyati vziyytlr yaxn olur, onu qeyri-formal raitd aparmaq mmkndr. Ona gr d hr hans anketi doldurmaqdan boyun qaran mktblilr hvsl
zlri haqda ifahi mlumat verirlr. Msahib agirdin reaksiyasn mahid etmy rait yaradr. Nticd bzn cavabn zndn daha ox mktblinin
reaksiyas daha mlumatverici (mlumat mnbyi mnasnda) olur. Metodun qsurlu trfi odur ki, qeyd gtrmk, msahibnin nticlrini kmiyytc izlmk
tinlik trdir. Mktblilrin yannda qeyd aparmaq mqsduyun deyildir. Cavablar yaddaa krlmli, sonradan xatrlanb yazlmal v thlil edilmlidir.
Interv - msahib metoduna yaxn bir metoddur. Bu metod pedaqogikaya sosioloji tdqiqatlardan gtirilmidir. Tbii, srbst formada hyata keiriln msahib
metodundan frqli olaraq, interv zaman mllim, trbiyi, yaxud tdqiqat vvlcdn nzrd tutulmu suallar myyn ardcllqla verir v msahibnin
cavablarn yazr.Interv, adtn anket sorusundan vvl aparlr. Anket hazrlandqdan sonra onun smrliliyi interv vasitsil yoxlanlr, interv frdi, yaxud
qrupla tkil olunur. Qrup halnda interv mktblilr v onlarn thsil aldqlar sinfin mllimlri, mktb ictimai tkilatlarnn rhbrlri, hminin valideynlr v
agirdlrl v b. il keiril bilr.
Anketldirm-sorunun bir nv yazl variantdr. Mllim suallar hazrlayarkn bilmlidir ki, son nticd nyi yrnmk istyir. Mqsdi dzgn
myynldirmk lzumsuz suallardan istifady yol vermir. Anketd, hr eydn vvl mvzu v sorunun mqsdi, daha sonra suallar z ifadsini tapr.
Mllim alr ki, suallar mkdala psixoloji kmk yaratsn, mktblilri clb etsin. Thlil v dnmk tlb edn sas suallar anketin ortasnda yerldirilir.
Suallarn tinlik drcsi tdricn azaldlmaldr. Suallar myyn sayda olur ki, onlar zrind i (cavablarn taplmas) myyn vaxt-15 dqiqni
amasn.ifahi soru il mqayisd yazl soru, baqa szl, anketldirm suallara yazl cavablarn verilmsi tlbatn ortaya xarr. Anketldirmnin stn
chti ondan ibartdir ki, o, oxsayl agirdi hat ed bilir, fakt v mlumatlarn ktlvi kild akarlanmasna imkan verir. Anket metodunun msahib metodu
il bir sra oxarlqlar vardr. Hr ikisind suallar irli srlr v onlara cavablar alnr. Msahib metodundan frqli olaraq, anketd mntiqi qurulu mvcuddur ki,
anketldirmnin btn gediatnda bu, diqqt arpr. Burada suallar xsusi olaraq seilir, htta cavablarn mmkn variantlar da qeyd edilir. Frdi
msahibdn frqli olaraq, anket byk insan qrupunu hat ed bilr. Anket n xsi laq vacib deyil, anketi potla da yola salmaq mmkndr.Anketin bir
ne nv vardr. Ktlvi soru keirmk n ilk nvbd hans tip anketdn istifad olunacan myynldirmk lazmdr. Mzmununa gr suallar iki
byk qrupa blmk mmkndr. Sualn mzmunu v tdqiqatnn maraq obyektinin st-st ddy bilavasit (birbaa) suallar. Diqqt yetirk: sl
xobxtliyi nd grrsn?.Grndy kimi, tdqiqatn maraqlandran problem sualn mzmununa daxil edilmidir.Sualn mzmunu v tdqiqatnn maraq
obyekti frqlidir - v o zaman bilavasit (dolays il) suallar tqdim olunur. Msln: Sn bel fikirl razlarsanm ki, sl xobxtlik var-dvltddir?. Anketin
nv vardr: aq anket (qarsnda cavablar yazlmam suallar znd birldirir). Qapal tipli anket el qurulur ki, hr bir sualn qarsnda cavablar yazlr v
dzgn olan semk, yaxud altndan xtt kmk tlb edilir. Qarq anket hr ikisinin elementini znd hat edir. Bu tipli anketd hm sualn qarsnda
hazr cavablar ks olunur, hm d bo stir buraxlr ki, soruya clb ediln xs mvqeyini, fikrini srbst kild bildirsin.
Uaqlarn ilrinin, tlim-trbiy mssislrinin sndlrinin yrnilmsi metodu. Pedaqoji sndlrin yrnilmsi tdqiq olunan obyekt bard zruri
mlumatlar toplamaa imkan verir. Mlumat mnblrin daxildir: thsil orqanlarnn, mktb direktorunun, valideyn komitsinin, sinif rhbrlrinin, yetkinlik
yana atmamlarn ilri zr mfttiliyin sndlri, pedaqoji urann v s. i planlar, iclas protokollar v hesabatlar, ayr-ayr agirdlr veriln
xasiyytnamlr, trcmeyi-hal, drslrin v mllrin icmallar, sinif jurnallar v gndliklr, bdii v texniki yaradcln nticlri v s. Bu sndlrin
yrnilmsi mahid nticlrini dolunladrr, yeni faktlarn ld olunmasna kmk gstrir. Mktblilrin yaradclq mhsullarnn yrnilmsi onlarn
myinin mxtlif mhsullarnn psixoloji thlilini nzrd tutur. Yaradclq mhsullarna aiddir: rsmlr, fotolar, sxemlr, ertyojlar, texniki yaradclq ilri v s.
Faliyyt mhsullarnn keyfiyytin sasn, mktblilrin hans sviyyd sliqli, msuliyytli, dqiq olmasna dair fikir sylmk olur. Pedaqoji dbiyyatda
faliyyt mhsullarnn thlili metoduna yaxn olan shv faliyytlrin yrnilmsi metoduna da diqqt yetirilir. Bu metodun mahiyyti ondan ibartdir ki,
agirdlrin nqsanlarnn yrnilmsi v thlili sasnda onlara zruri istiqamt verilir.
Pedaqoji eksperiment tdqiqat obyektini yrnmk n istifad olunan n smrli metodlardandr. Eksperimentin smrliliyini tmin etmk n agirdlrin
trkibi, inkiaf sviyysi, mllimin i slubu v s. baxmndan bir-birin bnzr iki sinif seilir. Onlardan biri kontrol, digri eksperimental sinif olur. Eksperiment
eksperiment clb olunmu sinifd qoyulur. Eyni tdbir kontrol sinifd adti zr, eksperiment sinifd is dyidirilmi kild, baqa szl, mllimin,
tdqiqatnn qabaqcadan irli srdy frziyyy uyun kild aparlr. Aradrlan msl siniflrin hr ikisind mahid olunur v zruri qeydlr gtrlr.
Bellikl, myyn nticy nail olunur ki, o da mqayis yolu il yoxlanlr. Zrurt yarandqda digr sinifd aparlan tkrar eksperimentlrl yenidn snaqdan
keirilir v yrniln msly dair daha etibarl mlumatlar toplanr.Pedaqoji eksperiment-tlim v trbiy sahsind elmi baxmdan irli srlm tcrb,
xsusi tkil olunmu v tdqiq ediln obyekt planl tsir raitind pedaqoji hadisnin nzrdn keirilmsidir. Eksperiment zaman elmi mddalar yoxlanlr
v pedaqoji prosesin idar olunmasnn daha smrli sulu n tdqiq olunan tzahrlr arasnda qarlql laqlr akarlanr. Pedaqoji eksperiment kiik
uaq qrupunu, btn sinfi v qrupu, mktbi, sinifdnxaric v mktbdnknar tdbirlri hat ed bilr. Eksperimentin gediind mllim, trbiyi, tdqiqat
yrniln pedaqoji prosesin gediatna fal surtd mdaxil edir, yaxud hadisni z yaradr. Onlar yrniln hadisni myyn rait, prosesin mmkn
tkmilldirilmsi bard z frziyysin uyun olaraq daxil edir. Bu zaman bir hadis aradan qaldrla, digri qvvtlndiril bilr. Pedaqoji eksperimentin
kmyil mxtlif vziflrin hllin nail olunur. Diqqt yetirk: bilik, bacarq v vrdilrin keyfiyytinin, sviyysinin yksldilmsin imkan vern rait, tkilati
forma v metodlarn aydnladrlmas; tlim v trbiynin smrliliyini artran yeni metod priyomlarn myynldirilmsi v s. Konkret vziflrdn, tdqiqatn
xarakterindn asl olaraq tbii v laborator eksperimentlr mracit olunur. Tbii v laborator eksperimentin arasnda bzi frqlr vardr. Hmin frq tdqiqatn
aparlma rtlri v raitlri il bal bir msldir. Tbii eksperiment tbii raitd (ona, adtn uaqlarla iin gediind mracit olunur) hyata keirilir,
laborator eksperiment xsusi tkil olunmu raitd aparlr. Laborator eksperiment snaqdan keiriln v onlarn cavab reaksiyalarna tsirin xarakterini dqiq
qeyd almaa (cihazlarn kmyil) rait yaradr. Eksperimentin adlar kiln nvlri adtn qarlql laqd ttbiq olunur.
Testldirm. Mktblilrin frdi xsusiyytlrinin obyektiv myynldirilmsind testlr xsusi rol oynayr. Didaktik tdqiqatlar aparlarkn bir sra hallarda
ttbiqi psixologiyann daha ox sasland testldirm metoduna mracit olunur v ondan lm vasitsi, snaq kimi istifad edilir. Mllim tkc z yaddana
arxayn olmamaldr. Gnlri gstrmkl, vaxtl-vaxtnda qeydlrin aparlmas, mahidlrin nticlrinin dftrd ycam kild ks etdirilmsi zruridir.
Hr bir fakt, hadis, mlumat diqqt mrkzin gtirilmlidir. nki mahid zaman hmiyytsiz grnn material, fakt, hadis sonra lazm ola bilr. Mllim
ayr-ayr mktblilrl z shbtini qeyd edrkn baqa bir xsin d shbtd itirak edib-etmdiyini v bunun agirdin xlaqnda-hrktind, davrannda v
rftarnda, emosional vziyytind mvafiq izlr buraxb-buraxmadn da gstrmlidir. Ardclln gzlnilmsi az hmiyyt damr. Hazrda test thsil
sistemin drindn nfuz etmidir. Ona znmxsus psixoloji ekspert kimi yanalr.Testlr saslanan bu v ya digr psixi prosesin sviyysi myyn edilir.
Mvcud dbiyyatda testlrin mxtlif tsnifatlar mvcuddur. Onlardan birini diqqt mrkzin gtirk: a) mumi zehni qabiliyyt testlri (mumi inkiafn
sviyysi myynldirilir); b) qabiliyyt (istedad) testlri (xsiyytin bu v ya digr qabiliyytlri myynldirilir); c) mktb v ya mnimsm testlri (ayrayr fnlr zr mktblilrin bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysi myynldirilir); ) xsiyyt testlri (xsiyytin mxtlif keyfiyytlri
myynldirilir).Testldirm xsiyytin tdqiqinin psixodiaqnostik metodlarna daxildir. Test standartladrlm taprq olub onun ttbiqinin nticlrin
sasn xsiyytin xarakteristikalar bard mlahiz yrtmk mmkndr.
Reytinq metodu - pedaqoji gerkliyin yrnilmsinin smrli metodlarndan olub, istr mllimlrin mktblilri, istrs d mktblilrin mllimlri
qiymtlndirmsini nzrd tutur. Bu metod faliyytin ayr-ayr trflrinin sritli hakimlr (ekspertlr) trfindn qiymtlndirmsidir. Ekspertlrin seilmsin
bzi tlblr verilir: sritlilik, yaradc vziflri hll etmk bacar, ekspertizaya msbt mnasibt, prinsipiallq, obyektivlik, tfkkrn itiliyi, zntnqid v s.
Reytinq qiymtlndirm v ya sritli hakimlrin mlahizlri sas gtrln psixoloji ldr. Reytinq metodunun ttbiqi zaman tdqiqat ekspertlr taprr
ki, tandqlar agirdin mvafiq keyfiyytlrin qiymt versinlr. Adtn qiymtlndirm bir ne lamt zr v ya btvlkd hyata keirilir.
Sosiometriya metodu da geni yaylmdr. Ad kiln metod soru sasnda, yaxud insanlarn davran bard myyn fikir yrtmy, kollektivd qarlql
mnasibtlrin strukturunu akara xarmaa rait yaradr. Metodun kmyil alnan mlumatlar asanlqla mntiqi, statistik v qrafik thlil tqdim olunur.Geni
yaylm metodlardan biri d modelldirm metodudur. Modelldirm real mvcud olan pedaqoji sistemin xsusi modellrinin yaradlmas yolu il hyata
keirilir. Model dqiq thlil v riyazi tsvir imkan verir, alnan nticlrin real rait ttbiqini tmin edir. Modelldirm hmiyytsiz xasslrdn yan
qamaa, nzartd olan raitlrd btv sistemin ifad sullarn drk etmy imkan verir.Pedaqoji tdqiqatlarda hm d riyazi metodlarn imkanlarna
mracit olunur. Bu metodun kmyil alnan mlumatlar saf-rk edilir. Metod riyazi statistikann, kibernetikann n yeni nailiyytlrin, ehtimal v informasiya
nzriyylrin saslanr. Onlarn ttbiqi tkc pedaqoji qanunauyunluqlarn yeni nqteyi-nzrdn tfkkr szgcindn keirilmsini deyil, hm d tdqiqatn
gediind v qabaqcl tcrbnin mumildirilmsi zaman konkret msllri hll etmy imkan verir. Tdqiqatn nticlri sxemlrd, cdvllrd,
diaqramlarda, qrafiklrd ks olunur.

6. Pedaqogikann baqa elmlrl laqsi

Dnyann rfi olan insan bir ox elmlrin tdqiqat obyektidir. Pedaqoji kollektiv zvlrinin trbiyvi v yrtm faliyytinin obyekti byyn v inkiaf
edn xsiyyt olduundan o, tbii ki, ilk nvbd insan yrnn elmlrl qarlql laqd olmaldr.
Cmiyytin zv olan insan problemi il ictimai
elmlr mul olur: insan bioloji tkaml mhsulu v canl orqanizm kimi anatomiyann, fiziologiya, biologiya v tbabtin; z psixi daxili almi il, dnn varlq
kimi-psixologiyann yrnm obyektidir. Insan urunu psixologiya v kibernetika, faliyytini is sosiologiya v tarix elmlri aradrr. Pedaqogika didaktik
problemlrin ilnib hazrlanmasnda idrak nzriyysin; mnvi trbiy msllrinin yrnilmsind-etikaya; estetik trbiynin mqsdinin, yollarnn v
metodlarnn yrnilmsind estetikaya saslanr. Insan bdninin hceyrlrind gedn proseslri anlamaq n fizika v kimyaya bld olmaq lazmdr.
Metodoloji v dnyagr sasnda pedaqogika digr elmlrl-biologiya, psixologiya, ya psixologiyas il oxaxli laqlr qurur. Insan canl
varlqdr, tbitin bir hisssidir (Y.A. Komenski-tbit mvafiqlik). xsiyytin inkiaf qanunlar v mvcudluu il bal bioloji elmlrdn trafl mlumat
toplamaq v tlim-trbiy prosesind faydalanmaq mmkndr. Pedaqogika bioloji amil saslanr. Ya anatomiyas, fiziologiyas, ali sinir faliyyti, sinir
sisteminin tipoloji xsusiyytlrin dair nzriyylr imkan verir ki, pedaqogika tlim-trbiy prosesinin optimal v tkmil metodikasn hazrlaya bilsin v onun
sasnda thsil alanlarn faliyyti n daha lverili rait yaratsn. Misal n, temperament tiplrini psixologiya elmi yrnir, onun materiallarndan
pedaqogika istifad edir. Hminin uan ba-beyin qabnda gedn proseslri, yann stn ya gldikc orqanizmind gedn dyiikliklri, onun kisini v
s. insann anatomiyas v fiziologiyas elmi yrnir, mllim hmin msllrl yaxndan tan olub, uaqlarla i prosesind nzr alr. Thsil alanlarn (kiik,
orta v byk mktb yal uaq v yeniyetmlrin) frdi xsusiyytlrini v inkiafnn qanunauyunluqlarn bilmk-tlim v trbiynin daha smrli mzmunu
v metodlarn myynldirmy v saslandrmaa, xsiyytin formaladrlmas prosesini dzgn layihlndirmy kmk gstrir.
Didaktika btn bu
biliklri v mlumatlar sas gtrr. Qeyd olunanlar mvafiq ya dvr n tlim yknn dzgn bldrlmsin, mzmunun, vasitlrin, metodlarn
seilmsin imkan verir.
Pedaqogikann mstqil elm olaraq formalamas flsfi, humanitar v tbit elmlril laqdardr. Ona gr d hmin elmlr
pedaqoji kadr hazrlayan mktblrin tdris planlarna salnr.
Hazrda pedaqogikann ayr-ayr elmlrl qarlql laq imkanlar xeyli genilnib.
Pedaqogika pedaqoji gerkliyin nzri v praktik msllrini aradrarkn eyni zamanda xsiyyt probleminin tdqiqi il mul olan baqa elmlrin
uurlarndan, materiallarndan bhrlnir. Pedaqogika mhz bu uurlardan faydalanaraq inkiaf edir. O, digr elmlrdn yalnz v yalnz tdqiqatlarnn sthi
aparlmas, praktik tvsiylrin inamszl il bal ayr d bilr. Elmin tarixin nzr salsaq, grrik ki, pedaqoji fikir mumflsfi biliklr saslanmaqla
tkkl tapmdr. Thsil, tlim v trbiyy dair ideyalar dvlt haqqnda, qanunlar klliyyatnda, dini ehkamlarda, dbi srlrd z ksini tapmdr.
Pedaqogika elminin tdqiqat metodlar da, ilk nvbd bu prosesd formalamdr.
Elmi
biliklrin
drinlmsi
v
genilndirilmsi
elmlrin
diferensiasiyas il nticlndi. Pedaqogika da mstqil elm sahsi oldu. Sonradan elmdaxili diferensiasiya ba verdi, bir sra mstqil pedaqoji elmlr tkkl
tapd v onlarn sistemi brqrar oldu. Elmnasln qnatlrin gr, elmaras sintez (trkib) yarand. Insana v tbit dair elmin inkiafnn mumi nnlri
mhz bel sciyylndiril bilr. Elm vahiddir, onun sahlr blnmsi rti xarakter dayr, gerkliyin daha hatli yrnilmsin rait yaradr. Hazrda elmin
diferensiasiyas (ayr-ayr sahlr blnmsi) v inteqrasiyas (bir araya gtirilmsi, qovumas) dialektik vhdtd zn bruz verir. Elmlrin qarlql
laqd faliyyt gstrmsi onlarn inkiafna kmk edir. Odur ki, he bir elm z hdudunda qapanb qalmr, baqa elmlrl qaynayb-qarr, bu v ya digr
elmin materiallarndan qidalanr, yaxud hmin elm material verir. Bu baxmdan pedaqogika da ox elmlrl qarlql laqddir. Pedaqogika z sistemin daxil
olan elmlrl yana baqa elmlrl d sx surtd baldr. Hmin laq tsadfi xarakter damr. Odur ki, vvla, pedaqogikann tdqiqat obyektlrindn biri
saylan trbiy il eyni zamanda flsf, etika, estetika, psixologiya v s. bu kimi ictimai elmlr d mul olur. Pedaqogika z inkiaf namin bu elmlrin ld
etdiyi nticlrdn d faydalanmaldr.Ikincisi. Pedaqogika thsilin mzmunu v ayr-ayr fnlrin tdrisi metodikas il bal olan bir sra msllri lazmi
sviyyd dvrn tlblrin uyun kild myynldirmk mqsdil elmi v texniki biliklrin mxtlif sahlri il mnasibtd olmaldr. ks tqdird, o, elm
v texnikann inkiaf il bal olan yeni biliklri tdris proqramlarna, drsliklr v thsilin mzmununa daxil ed bilmz. Bu is tlim-trbiy sahsind gerid
qalmaya, mktbin hyatla laqsinin ziflmsin sbb ola bilr. Demli, pedaqogikann baqa elmlrl laqsi tbii v qanunidir. Lakin hr halda laq v
ballq elmlrin hams arasnda eyni drcd deyildir. Mktb tcrbsinin yrnilmsindn grnr ki, pedaqogika bir ox elmlrl, o cmldn, flsf,
psixologiya, insann anatomiyas v fiziologiyas, erqonomika, mktb gigiyenas, fiziologiya, etika, tibb v s. il laqdardr. Onlar nzrdn keirk:
Flsf v pedaqogika. Flsf tbit, cmiyyt, tfkkrn n mumi inkiaf qanunlarn myynldirdiyi n onun ideyalar hr bir sahd, o
cmldn pedaqoji gerklikd zn gstrir. Bel ki, flsf sbuta yetirmidir ki, inkiaf cisim v hadislrin daxili v xarici ziddiyytlrin sasn gedir. Bu
kimi ziddiyytlr mvcud deyils, inkiafdan shbt bel ged bilmz. Flsf yunan sz olub mdrikliy mhbbt demkdir. Bu anlaydan grnr ki, bir
zamanlar dnya v insan haqqnda btn biliklrin mcmusu flsfd z ksini taprd. Mlumdur ki, xsiyytin inkiafnda faliyytin roluna dair, insan
urunun formalamasna, varln v sosial raitin tsirin dair zngin flsfi fikirlr mvcuddur. Trbiynin mahiyyti aydnladrlarkn hmin fikirlr yada
salnr. Bu baxmdan qdim yunan filosoflarnn xsiyytin trbiysin aid qiymtli fikirlrini qeyd ed bilrik. Qdim in filosofu Konfutsinin (b.e.. 551-479)
qnatinc, cmiyytdki mvqeyindn asl olmayaraq, hr bir ks el davranmaldr ki, onun hrktlri v vzifsi arasnda ziddiyyt ml glmsin. Insanlar
qarlql rhmdillik gstrmli, ata-babalarnn bu istiqamtdki nnlrini yaatmaldrlar Platon trbiynin dvlt trfindn tkil olunmasn mqsduyun
hesab edirdi. Aristotel d trbiy il dvltin mul olmasn vacib bilir, trbiyni dvltin mhkmlnmsindn tr mhm vasit sayrd. ox-ox sonralar
biliklrin hat dairsinin genilnmsi, xsusi tdqiqat metodlarnn myynldirilmsi saysind briyytin vahid elmi olan flsf bir ox sahlr ayrld.
Baqa elmlrl mqayisd flsf onlarn mumi metodologiyas rolunu oynayr. Digr elmlrin hr biri dnyann drk edilmsi kimi mhm bir problem xidmt
gstrir.Flsf il laq pedaqoji elmlrin inkiafna kmk gstrir. Flsfd trbiy haqqnda elm, ilk nvbd dayaq metodoloji mddalarla znginlir.
Buraya daxildir: zrurt v tsadf, mumi, tk v xsusi; qarlql laq v qarlql asllq qanunu, inkiaf v onun hrktverici qvvlri qanunu, pedaqoji
hadislrin subyektiv v obyektiv determinizmi v s. Flsf v pedaqogikann laqsi tdqiqatlq tfkkrnn, dialektikann v idrak nzriyysinin
(qnoseologiyann) inkiafna imkan verir.Pedaqoji prosesin sas mram mllimin rhbrliyi altnda mktbli olan v qzlarn z imkanlarn, bacarq v
qabiliyytlrini inkiaf etdirmk qaysna qalmalarndan, cmiyytimiz layiq vtndalar kimi yetimlrindn ibartdir. Mqsd mktblinin inkiafn tmin
etmy ynldiyindn xsiyyti inkiaf etdirn dialektik ziddiyytlr myynldirilmli v nzr alnmaldr.Pedaqogikann v flsfnin bir sra mumi
msllri v problemlri vardr: xsiyytin trbiy olunmas problemlri, dnyagrn formaladrlmas, kollektiv v xsiyytin qarlql laqsi problemlri;
idrak nzriyysinin v insann rtaf gerkliyi drketm formalarndan biri kimi agird idraknn ilnib hazrlanmas il laqdar olan qnoseoloji problemlr v s.
Flsfnin ziddiyytlr dair mddalarna bld olmadan mktbli xsiyytinin formalamasna rait yaradan ksikliklri myynldirmk asan deyildir.
Lakin pedaqogika he d yalnz flsfnin ziddiyytlr dair ideyalarn mexaniki kild pedaqoji proses ttbiq etmmli, pedaqoji gerklikdki sciyyvi
ziddiyytlri akara xarmaldr. Hmin ziddiyytlr flsfnin myynldirdiyi ziddiyytlrin inkarna ynlmmli, ona uyun olmal v onu tamamlamaldr.
Hm d pedaqogika flsfnin mumi mddalarna istinad edrk, pedaqoji gerkliyin qanunlarn, prinsip v metodlarn konkretldirir. Mktbli olan v
qzlarn dnyagrn genilndirmk thsilin sas vziflrindn biridir. Ona gr pedaqoji kollektiv zvlrinin apardqlar mqsdynl, sistemli v fasilsiz i
hm d ona ynlmlidir ki, mktblilr aydn baa dsnlr: varlq birincidir, ur ikinci, maddi almi drk etmk olar. Yer kr klinddir, kainat maddidir; Yer
znd hr bir ey qarlql laqddir; yeniliyin qars alnmazdr v s. v i.a. btn bunlarn alanmasna flsf dzgn istiqamt verir. O, pedaqogika
elminin metodoloji sasn myynldirir.
Pedaqogika sosial mhitin insana, onun cmiyytdki mvqeyin tsirini tdqiq edn sosiologiya il d sx laqddir. Ictimai mhit, insanlar arasndak ictimai
mnasibtlr xsiyytin sosial baxmdan inkiafna rait yaradr. xsiyyt mhitin tsiri, mhitd lverili mnvi-psixoloji atmosferin brqrar olmas,
insanlar arasndak qarlql mnasibtlrin xarakteri il tanlq sosiologiya elminin vziflrin aiddir. Olan v qzlar mktb glrkn mhitin ona gstrdiyi
tsirin izlrini d zlri il gtirirlr. Mllimin pedaqoji tsirlri il mhitin tsiri bir sra hallarda bir-birin uyun glmir. Mllim v sosioloqun bundan xbri
olmaldr. Odur ki, pedaqogika il sosiologiya arasndak qarlql laqy hmi fikir verilmlidir. Pedaqogika il sosiologiya arasnda qrlmaz laqlr
mvcuddur. Hazrda pedaqogikann xsusi sahsi-sosial pedaqogika faliyytddir. Pedaqogikann bu sahsi pedaqogika v sosiologiyann qovanda yaranb.
Pedaqogika il sosiologiya cmiyytin sosial strukturundak dyiikliklri, insanlarn pe muliyyti proseslri haqqnda sosioloji tdqiqatlarn mumi
mlumatlarn v nticlrini mktb, ail v ictimaiyytin birg hll etmli olduu tlim v trbiynin konkret vziflrin krlmsini hyata keirir. Ali
mktblrd sosial pedaqogika ixtisas zr mtxssis hazrlanmas da nzrd tutulur. Bu, ona doru istiqamtlnir ki, hmin fakltni bitirnlr
mktbdnknar mssislrd ixtisasl mtxssislr kimi uurla ala bilsinlr.
Pedaqogikann fiziologiya il laqsi d sxdr. rti reflektorlu faliyytin fizioloji nzriyysi trbiy olunanlarda praktik bacarqlarn, vrdilrin v msbt
davran tcrbsinin formalamasnn elmi saslarn, hminin idraki qabiliyytlrin v yaradc tfkkrn inkiafn aydnladrmaa kmk gstrir.Fiziologiya
tam sistemin v onun ayr-ayr sahlrinin funksional sistemlrinin hyat faliyyti haqqnda elmdir. O, uan maddi-enerji inkiafnn mnzrsin aydnlq
gtirir. agirdin fiziki v psixi inkiafnn idarolunmas mexanizmini anlamaqdan tr ali sinir sisteminin faliyytinin qanunauyunluqlarna bld olmaq lazmdr.
Hr hans ya dvrndn olan agird z inkiafnn fizioloji proseslrini bilmlidir. Mhitin, metodikalarn, trbiyvi tsirlrin sirlrin drindn nfuz etmkd
pedaqoji myin tkilind, yklnmnin myynldirilmsind v qarsnn alnmasnda mktblilr v z-zn tlblr vermsind mllim kmk
gstrir.Bir ox hallarda mktblilr oxar anlaylar he d asan qavramr, ox zaman onlar qardrrlar. Btn bunlarn fizioloji sbblri vardr. Xaricdn tsir
gstrn hr hans qcqlandrc ba-beyin qabnda zn uyun bir mrkzi oyadr. Nticd insan bu qcqlandrc bard myyn tsvvr yiylnir.
Oxar qcqlandrclar is iki mrkzin deyil, bir mrkzin hrkt glmsin rait yaradr v bellikl, onlar bir-birindn tin frqlndirilir. Fiziologiya bel
raitlrd n etmyin lazm gldiyini yrdir. O, oxar qcqlandrclarn el frqli lamtlrini taparaq mktbliy aydnladrmaldr ki, nticd bir deyil, iki
mrkz oyansn.
Ya fiziologiyas mxtlif ya dvrlrind fizioloji proseslrin qanunauyunluqlarn myynldirir ki, onlar tlim v trbiy prosesind hesaba alnmaldr.
Burada dinamik stereotipin, adtlrin v vrdilrin, xsiyytin xasslrinin formalamasndak rolu, mxtlif ya mrhllrind anatomik-fizioloji dyiikliklrin
psixi inkiaf v xsiyytin inkiafna tsiri ali sinir faliyytinin tiplri, onlarn trbiy prosesind tzahr v xsiyytin xasslrinin formalamasna gstrdiyi
tsir mktblilrin frdi fizioloji frqlri v tlim prosesind onlarn hmiyyti, sinir sistemi xasslrini igzarla, onun tempin tsiri v s. msllr aydnlq
gtirilir ki, btn bunlarn hr biri il tanlq aild v mktbd byyn nsl arasnda tlim v trbiy ilrini smrli kild qurmaa imkan verir.
Insann anatomiyas v fiziologiyas. Pedaqogika mxtlif ya dvrlrind uan bdninin v ayr-ayr zvlrinin quruluu v inkiaf xsusiyytlrin dair
zruri mlumatlar insann anatomiyas v fiziologiyasndan alr. Pedaqogika hmin mlumatlara istinadn thsil alanlar fiziki chtdn normal inkiaf etdirmyin
sullarna mllim v trbiyilrd, hm d valideynlrd aydn tsvvr formaladrr. .P. Pavlovun ali sinir faliyyti il bal nzriyysinin pedaqogika n
hmiyyti bykdr. Bu nzriyy pedaqoji prosesin bir ox msllrinin fizioloji mahiyytini ar. Bel ki, birinci v ikinci siqnal sistemlrinin qarlql
laqsin dair tlim-biliklr yiylnm prosesini, tsvvr v anlaylarn meydana xma sbblrini v imkanlarn fizioloji baxmdan rh edir. Bundan baqa,
dinamik stereotip Pavlov tlimi trbiyd rejimin rolunu v hmiyytini saslandrr, vrdilrin fizioloji mexanizmi bard aydn tsvvr yaradr.
Pedaqogika eyni zamanda genetika il qarlql laqddir. Mllim agirdin irsn qazand lamtlr bld olmal v z faliyytind onlar diqqt
mrkzind saxlamaldr. agirdlrl ail hyatna hazrlq zr i aparan mllim olanla qza hans mslhtlri ver bilr? O, dominant lamtlri yax
bildikd onlara gldikd aild qsurlu uan olmamasna aid tvsiylr ver bilr.
Pedaqogikann hm d erqonomika il laqsi vardr. Bzn yax oxuyan, tlim msuliyytl yanaan, nmunvi davran v rftara malik mktbli birdnbir dyiir, zn qrib aparr, pedaqoji tsirlr bigan qalr, mlllimini, valideyni eitmir, intizam pozur v s. Hmin agird hm valideynlri, hm d
mllimlr trfindn irad tutulur. agird z d zn tccb qalr: N ba verir?. Bunun sbbini he o z d bilmir. Yeri glmikn, bu kimi hallar yalnz
uaq v yeniyetmlrd deyil, yallarn zlrind d ba verir. Bir d grrsn ki, nyis hara is qoyuruq, az, yaxud ox vaxt kemsin baxmayaraq, onu

unudur, axtarna xeyli vaxt srf edirik. Bzn, mumiyytl, tapa bilmir, yaxud tapmaqda kims biz kmk gstrir v ya bir mddt sonra tsadfn qarmza
xr. Bzn istmdn kimins xtrin dyir, yaxud el hrkt yol veririk ki, sonradan xcaltini kirik. Qfltn limizdn nyis yer salb sndrdmz
vaxtlar da olur. Demli, hyatda el mqamlar vardr ki, insann hr hans hrkti urun nzartindn knara xr, el bil ani olaraq hafiz faliyytdn qalr.
Bu, n il baldr? Hmin anlarda nqsana yol vern insann hrkt v mllri nec qiymtlndirilmlidir? Bel suallara cavab tapmaq n erqonomikann
imkanlarndan faydalanmalyq. Erqonomika elmlr kompleksindn ibartdir. O, pedaqogika v psixologiya, gigiyena, antropologiya, fiziologiya, sosiologiya v s.
elm sahlrinin gldiyi nticlri mumildirrk, onlardan faydalanr.
Psixologiya (xsusn, mumi psixologiya, ya v pedaqoji psixologiya) - mxtlif ya dvrlrind uaqlarn psixi faliyytlrinin inkiaf qanunlarn yrnir.
Pedaqogika pedaqoji prosesi smrli kild qurmaq n hmin qanunlar sas gtrr. Psixologiyann v mntiqin ideyalar mktblilrin idraki faliyytinin
tkili prinsiplrinin hazrlanmasna ox kmk edir. Insanlar xarakterin, davran v rftarna gr bir-birlrindn frqlnirlr. N n? Bu sual psixologiya v
biologiya elmlri cavablandrr: bioloji v sosial amillr adamlarn sas frqli lamtlrinin ml glmsin imkan verir. Ayr-ayrlqda hr bir xsin hyat yolu
tkrarolunmazdr. Mhz bu sbbdn d insanlar eyni olmurlar. Btn bunlara sasn pedaqogika mvafiq nticy glir: mktbli olan v qzlarn hr biri
znmxsus frdi xsusiyytlr malikdir v pedaqoji prosesd bu xsusiyytlr hkmn diqqt mrkzin gtirilmlidir.Tlim-trbiy iind mktblinin
tfkkr, txyyl, qabiliyytlri, hafizsi, yadda, qavray, mqayis aparmaq, tutudurmaq, qrupladrmaq, mumildirmk, mvafiq nticy glmk
bacarqlarnn formalamas qaysna qalmaq lazmdr. Tfkkr, tsvvr v s. bu kimi anlaylarn xsusiyytlrin yax bld olmaq saysind onlar inkiaf
etdirmk mmkndr. Tfkkrn, txyyln, qavrayn, hafiznin n demk olduunu bilmk n psixologiyan yrnmk grkdir. Psixologiya il yaxndan
tan olmaq mktbli olan v qzlarn dzgn inkiafna, mllim-agird mnasibtlrinin smrli qurulmasna kmk edir. Psixologiya, bildiyimiz kimi, bir ox
sahlr blnr. Diqqt yetirk: mumi psixologiya, ya psixologiyas, pedaqoji psixologiya, sosial psixologiya, tibbi psixologiya, hquq psixologiyas v
s.Pedaqogika v psixologiya arasnda oxaxli laqlr mvcuddur. Bu laqlrdn n sas-bu elmlrin predmetidir. Psixologiya insann psixikasnn inkiaf
qanunauyunluqlarn yrnir, pedaqogika is xsiyytin inkiafnn idar olunmas qanunlarna aydnlq gtirir. Uaqlar v byklr arasnda trbiy ilrinin
aparlmas bu psixikann (tfkkr, fliyyt) mqsdynl dyiilmsindn ibartdir. Bu msl yalnz psixoloji biliklr yiylnmkl mtxssislr trfindn
hyata keiril bilr. Pedaqogika v psixologiyann ikinci sas laqsi-xsiyytin thsillilik v trbiylilik gstricilri v meyarlar il baldr.Pedaqogika daha
ox mumi psixologiya, ya v pedaqoji psixologiya v sosial psixologiya il sx surtd baldr. Ya psixologiyas xsiyyti ya dinamikas v inkiaf
ynmnd; pedaqoji psixologiya is xsiyyti insann inkiafnda tlim v trbiynin rolu baxmndan aradrr. Yalnz mxtlif ya dvrlrinin psixoloji
xsusiyytlrini, bu v ya digr ya dvrlrind psixi inkiafn qanunlarn v qanunauyunluqlarn diqqt mrkzin gtirmkl pedaqoji prosesin smrli
qurulacana dair nikbin fikir yrtmk mmkndr.
Ya psixologiyas davran, nsiyyt v tlim msllri, aa v krplrin, mktbqdr, kiik mktb yal uaqlarn, yeniyetm v gnclrin psixi inkiaf
xsusiyytlri v bu axarda xsiyytin formalamas msllrini nzrdn keirir. Pedaqogika tlim v trbiy prosesini smrli qurmaq n ya
psixologiyasnn ilyib hazrlad hmin materiallardan faydalanr. Pedaqoji psixologiya bilavasit tlim, trbiy v thsil msllri il mul olur v z d
qollara ayrlr. Fikir verk: trbiy v zntrbiy psixologiyas, tlim psixologiyas, thsil psixologiyas, pedaqoji faliyyt v mllim xsiyyti psixologiyas,
anormal uaqlarla tlim v trbiy psixologiyas v s. Pedaqoji psixologiyan mumi psixologiya il pedaqogikann hdudlarnda dayanan bir sahkimi nzrdn
keirmk mmkndr. Tlim-trbiynin nzriyysini bilmdn pedaqoji psixologiya z predmetini myynldirmkd tinliklrl zlrdi. z hmiyyti
baxmndan pedaqogikann psixologiya elmi (xsusn d pedaqoji psixologiya) il laqsi baqa elmlrl mqayisd ncl yerlrdn birini tutur. Bu da sbbsiz
deyildir. Istr pedaqogika, istrs d pedaqoji psixologiya uaq, yeniyetm v gnclrin tlim v trbiysini mxtlif ynmlrdn yrnir.
Sosial psixologiya psixologiya elminin qrup v kollektivlrd, mxtlif mtkkil v qeyri- mtkkil insan birliklrind insanlar arasndak qarlql
faliyytin gediind meydana gln psixi hadislri yrnn perspektiv bir sahsidir ki, pedaqogika onun nailiyytlrindn v ilyib hazrlad materiallardan
gen-bol istifad edir. Sosial psixologiya, adndan grndy kimi, psixologiya v sosialogiyann qovanda yaranmdr v gn-gndn inkiafdadr.
Etika. Mlum olduu kimi, etika (yunanca ethos szndn olub, dilimiz trcmd adt, xasiyyt, xarakter, davran demkdir) xlaq v mnviyyat
haqqnda tlimdir. Etika ictimai urun ox qdim formalarndan biri olan xlaq yrnir. Etika bir trfdn adamlarn davran qaydalarn v xlaq normalarn
nizamlamaq, digr trfdn mnviyyat nzriyysini aradran mnvi prinsiplr bard tlim mnasn verir. Pedaqogika xlaq trbiysinin nzriyysini ilyib
hazrlayarkn xlaqn tkkln dair etikann mddalarn sas gtrr, mnvi trbiy prosesi aydnladrlarkn etikann istinad edir.
Mktb gigiyenas - xarici mhit amillrinin (fiziki, kimyvi, bioloji v ictimai) thsil alanlarn orqanizmlrin v onlarn shhtin tsiri msllrini
nzrdn keirir. Bu elmin inkiaf fiziologiya v pedaqogika elmlrinin inkiaf il son drc sx kild baldr. Bu elmin pedaqogika il laqsini hm d
mktb gigiyenasnn qarsnda duran mqsdd grmk olar: 1) xarici mhit amillrinin uaq orqanizmin mnfi tsirini azaltmaq v zifltmk ; 2) thsil
alanlarn bdninin mhkmlnmsin, xstliklr qar mqavimtinin yaradlmasna v artrlmasna, uaqlarn i qabiliyytinin yksldilmsin tsir gstrn
tbii v sni amillrl tan olmaq v onlarn ttbiqin nail olmaq.
Mktb gigiyenas eyni zamanda xarici mhit amillrinin uaq orqanizmin tsirini aradan
qaldrmaq n tdbirlr v normativlr ilyib hazrlayr.Mktb gigiyenas tlim prosesi il bal mktblilrin fiziki inkiafnn qanunauyunluqlar, mktb
binasna, avadanlna v tlim myin veriln shiyy tlblrini, idman v bdn trbiysinin sviyysini smrli qurmaqda pedaqogikann kmyin yetir.
Nfuzlu, saylb-seiln, hm cmiyyt zvlri, hm valideynlr v agirdlr, hm d pedaqoji kollektiv zvlrinin sevimlisin evrilmk v lkmiz n
lyaqtli vtndalar yetidirmk istyn hr bir mllim v hr bir valideyn hmin elmlr d drindn bld olmaldr.Insana aid mxtlif elmlrin ideyalar
xsiyytin inkiafnn mahiyytini v qanunauyunluqlarn tdqiq etmy imkan verir. Pedaqogika digr elmlrin tdqiqat metodlarndan yaradc kild
faydalanmaqla tkkl tapr. Pedaqogikada eksperimental tdqiqat metodlarnn genilndirilmsin psixologiya, sosiologiya, insann fiziologiyas v s. elmlr
kmk gstrir. Riyaziyyat tcrb-eksperimental materialn statistik metodlarla ilnib hazrlanmas sahsind pedaqogikaya yardm olur.
nkiaf haqqnda anlay
Inkiaf dedikd, xarici v daxili, idar olunan v idar olunmayan amillrin tsiri il agird xsiyytinin tkkl tapb formalamas prosesi v nticsi
anlalr. Baqa szl, inkiaf ana btnindn balayb insann doulduu andan kmiyytc v keyfiyytc bir-birindn frqlnn anatomik-fizioloji, psixoloji v
mnvi-intellektual dyiikliklrl rtlnn prosesdir.Insanlar boylarna v kilrin, hminin siftlrinin quruluuna, zahiri, fiziki lamtlrin gr
birbirlrindn frqlndiklri kimi, mnvi v psixi baxmdan da bir-birlrin oxamrlar.
Bu v ya digr xsin, o cmldn uaqlarn qabiliyytlrini, meyl v
maraqlarn, xlaqn mqayis edrkn onlarn bir-birindn seildiyi mlum olur. Bel ki, bzi uaqlar bu v ya digr msl v misaln izahn tez, digrlri
nisbtn gec baa drlr. agirdlrdn bzilrinin yadda yax olur, baqalar is yrndiklrini daha tez unudurlar. Bzilri zlrindn byklr, qocalara
hrmtl yanar, balacalara qay gstrir, sinif yoldalar, mhlld hmyadlar il mehriban davranr, intizam gzlyirlr. Digrlri bard bunu sylmk
olmur. nki onlar intizamszlq edir, agirdlr n qaydalara ml etmir, yoldalar il kobud davranr, lovalq edir, balacalar incidir, byklrin szlrin
qulaq asmr v s. Hmin frqlr niy ba verir? Mxtlif dvrlrd bu suala mxtlif kild aydnlq gtirmilr. Nticd haqqnda danlan msl il bal
mxtlif nzriyylr meydana glmidir.
Insann inkiaf hr bir canl v byyn orqanizmin hm xarici, hm d daxili qvvlrinin tsiri altnda ba verir v son drc mrkkb proses kimi
tzahr edir. Daxili tsirlr cmiyytin maddi hyat - insan hat edn tbii v sosial mhit, uaa, thsil alanlara, hr bir zruri keyfiyytlri alamaq
sahsind valideynlrin, mllimlrin, trbiyilrin mqsdynl v sistemli faliyyti daxildir.
Inkiafn nticsi - insann bioloji nv v sosial inkiaf kimi
tkkl tapma prosesidir. Bioloji nv znd morfoloji, bio-kimyvi, fizioloji dyiikliklri ks etdirn fiziki inkiafla rtlnir. Sosial inkiaf is, psixi, mnvi, qli
inkiafda tzahr edir.
xsiyyt onu urun v cmiyytd z mvqeyini dnmyin dayc hesab edilmsin rait yaradan inkiaf sviyysin
ykslirs, mstqil faliyyt gstrmy qabildirs-bel insan xsiyyt adlandrrlar. Insan xsiyyt kimi doulmur, inkiaf prosesind xsiyyt evrilir.
xsiyyt anlay insan anlayndan frqlidir, ictimai mnasibtlrin, baqa insanlarla nsiyytin tsiri altnda formalaan keyfiyytlri gstrn ictimai
sciyydir. Insan xsiyyt olaraq: mqsdynl, mtkkil, fasilsiz v sistemli sosial sistemd tkkl tapr. Hm d cmiyytin maddi v mnvi srvtlr
xzinsin yiylnmli, gcatan sviyyd thf vermlidir. xsiyyt olmaq n insan faliyytd, tcrbd tbit trfindn bx ediln hyat v trbiy il
formaladrlan daxili xasslrini tzahr etdirmlidir.
Inkiafn hrktverici qvvlri ziddiyytlrin mbarizsidir.
Insan bir yerd dayanb durmur, btn mr boyu faliyytd olur. Onu oxsayl
mxtlif fiziki v psixi, kmiyyt v keyfiyyt dyiikliklri izlyir. Fiziki dyiikliklr smk v zl sistemlrinin artmn v inkiafn, sinir sistemindki
dyiikliklri hat edir. Psixi dyiikliklr daxildir: qli inkiaf, xsiyytin psixi xsusiyytlrinin formaladrlmas v cmiyytd hyat n lazm olan sosial
keyfiyytlr yiylnm v s.
Irsiyyt dedikd, vladlarda valideynlrl bioloji oxarln ml glmsi anlalr. Irsiyyti daha geni mnada nzrdn keirmk mmkndr.
Buraya insann genotipini nzrd tutan btn genetik proqram, hminin onun ana btnind inkiaf dvrn aid msllr daxil edil bilr. Insan insan edn
bioloji irsiyyt, hm d insanlar zahiri v daxili chtdn frqlndirir. .P. Pavlovun fikrinc, insan doularkn rtsiz reflekslr qrupuna aid olan bzi
anadanglm xasslr v instinktlr yiylnir. Buraya qida reflekslri (msln, yemk hazrlanarkn az suyunun ifraz), mhafizedici (isti, qaynar eydn
lini kmk, gcl iq selindn gzlrini yummaq v s.), smt (ss eidib qfltn ban evirmk v s.) v s. reflekslr daxildir.
Mhit daha mrkkb anlaydr. Mhit dedikd, uaq anadan olduu dvrdn mrnn sonuna kimi onu hat edn, aildn v n yaxn trafdan
balayaraq, sosial mhitl bitn, yni hmin insann doulduu v onun inkiaf v trbiysi n rait yaradan cmiyyti sciyylndirn, ox mxtlif xarici
tzahrlr kompleksi nzrd tutulur. Adtn mhitin tbii, yaxud corafi, sosial v ev tsirini frqlndirmk mmkndr. Hr bir mhitin insana tsiri
znmxsus kilddir.
Uaqlarn heyvanlar trfindn ourland, yaxud bu v ya digr sbbdn heyvanlar arasnda yaamal olduu hallara rast glinib. Htta bel hallarn
say he d az deyil. Hmin xslr xeyli mddtdn sonra taplanda akara xb ki, onlar sas insani keyfiyytlrdn mhrumdurlar: dana bilmir, iki li, iki
aya st yeriyir, tfkkr qtiyyn inkiaf etmyib. Bu onu gstrir ki, htta irsn verilmi, insan insan edn muminsani qabiliyytlrin inkiaf he d tkc
irsiyytdn asl deyildir, hr eydn vvl sosial raitdn, insanlarla nsiyytdn, onlarn hatsind olmasndan v s. xeyli drcd asldr. Valideyndn
uaa trln ata-anann genlrinin bu v ya digr uzlamasn ks etdirn, genetik proqramnn hyata keirilmsinin nticsi kimi bdn quruluunun
xsusiyytlri, salarn, gzlrin v drinin rngi veril bilr. Irsi olaraq sinir sisteminin bzi xsusiyytlri d trlr, orqanizmd mxtlif zlallarn
uzladrlmas irsi baxmdan ciddi kild proqnozladrlb, qann qrupu, rezus-amil bizdn asl olmayaraq myyn edilib. Bunlar xsiyytin kemi,
anadanglm fziki qabiliyytlridir ki, insanlarn grnn v grnmyn frqlrini qabaqcadan myyn edir.bhsiz, bzi xstliklr v patologiyalar (anomal
hallar) vardr ki, onlar irsi xarakter malikdir. Onlara aid edirlr: qan azl (hemofilya), izofreniya (ar ruhi xstlik), krli diabet, bzi endokrin pozuntularcrtdanlq v s. Valideynlrin alkoqolizmi, narkotik maddlrin qbulu nsl mnfi tsir gstrir.
Irsi xstliklri v defektlri tibbi genetika yrnir. Fizioloq v
psixoloqlarn qnatinc, insanda anadanglm hazr qabiliyytlr v istedad deyil, yalnz onlarn inkiaf n lazm olan imkanlardr (lamtlrdir). Bu imkanlar
(lamtlr) ba beyinin, duyu zvlrinin, nitqi meydana gtirn orqanlarn frdi struktur-funksional frqlri il rtlnir.
2. xsiyytin inkiaf haqqnda nzriyylr
Mlum olduu kimi, xsiyytin tkkl tapb formalamasnda irsiyytin, trbiynin v sosial mhitin rolu bykdr. Alimlr ne srlrdir ki, bu
amildn gah birin, gah da digrin stnlk verirlr. xsiyytin inkiafna dair qeyri-elmi nzriyylrin mahiyyti ndn ibartdir? Bu suala cavab tapmaa
alaq. Mxtlif dvrlrd, sinifli cmiyytlrd insann inkiafnda irsiyyt balca yer verrk, uan hr bir qabiliyyt v xasiyyti hazr kild z
valideynlrindn irsn aldn qeyd edirlr. Sinifli
cmiyytlrd ictimai quruluun xarakterindn irli gln irsiyyt nzriyysi uan frastli, yaxud
frastsiz, xlaql v ya xlaqsz, all v ya korafhim olmasnn sas sbbini onun zatnda (nslind) axtarrd. Hl bizim eramzdan ne yz il vvl,

quldarlq cmiyyti ideoloqu, yunan filosofu Aristotel iddia edirdi ki, qullarn xobxt hyat srmy hquqlar yoxdur. Aristotel gr, mnviyyatn balca
meyar var-dvlt, znginlikdir, xeyirxahlq dvltli v hrtli insanlara mxsusdur. Yoxsul adamn xeyirxah olmas v hrt atmas mmkn deyil. Tbii ki, bu
fikirlrl razlamaq qeyri-mmkndr. rsiyyt nzriyysi ox zaman dini inamlarla saslandrlrd. Hmin nzriyy trfdarlarnn qnatinc, guya insan
doularkn taleyi alnna yazlr, onun alnnda yaz olur, allah-talann yazd bu yazn is pozmaq olmaz, baqa szl, taleyi dyidirmk qeyri-mmkndr
v s. rsiyyt nzriyysi qismt nzriyysi il qovuaraq ua trbiylndirmk sahsind trbiyinin rolunu he endirdi. Hqiqtn d, madam ki,
olacaa ar yoxdur, onda trbiyinin lindn n glr?.
rsiyyt nzriyysinin tsiri orta sr air v mtfkkirlrin srlrind, ifahi xalq
yaradcl nmunlrind z ifadsini tapmdr. Diqqt yetirk: Aac kkndn su ir, lann balas da ilan olar, Alma aacndan alma dr, armud
aacndan-armud, Aslann balas aslan olar, Qurd kkn dyir, xasiyytini yox, Quyuya su tkmkl dolmaz, grk dibindn glsin, oran yer snbl
bitirmz, qrbin xasiyyti sancmaqdr.xsiyytin inkiafnda irsiyytin roluna dair Klil v Dimn srind d maraql fikirlr rast glmk mmkndr.
Diqqt yetirk: lana sahibi n qdr hrmt edib yax qulluq ets, frqi yoxdur, yen d xo gnlrin birind ilan, sahibinin iql gnn qaranlq gecy
evirr.rsiyyt nzriyysi myyn sinfi kklr malikdir v feodalizm cmiyytil sx surtd baldr. Hmin cmiyytd, ahlq, sultanlq, xanlq, bylik,
arlq, krallq atadan vlada irsn keirdi. rsiyyt nzriyysi cmiyytd mvcud olan silki mnasibtlr nzri chtdn don geydirib iddia edirdi ki, silncabti olan insanlara z valideynlrindn yksk xsusiyytlr keir.Feodalizm z yerini kapitalizm verdikdn sonra irsiyyt nzriyysin qar etiraz
dalas qalxd. XVII srd grkmli ex pedaqoqu Yan Amos Komenski insan hyatnda, onun cmiyytd tutaca mvqed irsiyytin roluna hdsiz yer
vermy qar xd. Komenski ninki silli-nsilli xslrin, habel hr bir adamn thsil almaa qadir olduunu v bu sahd mllimdn, trbiyidn, aparlan
mqsdynl tlim v trbiy ilrindn ox eyin asl olmas fikrini qtiyytl irli srd. Byk pedaqoq z qnatlrini aadak kimi ifad edirdi: ...he bir
tsviri qavramayan irkli gzgy rast glmk olmaz. Gman etmirm ki, el bir nahamar taxta olsun ki, onun zrind bir ey yazmaq mmkn olmasn. Lakin
toz v lklrl irklnmi bir gzgy rast gliriks, onu vvlc silmk, hamar olmayan taxtan rndlmk lazmdr. Bundan sonra onlar istifad n yararl
olacaqdr.XVIII srd irsiyyt nzriyysin qar etirazlar daha kskin sciyy ald. Bu da tbii idi. rsiyyt nzriyysi sli-ncabti olmayan, lakin zngin
kapital olan burjuaziyaya hakimiyyt glmy maneilik trdirdi.
Hmin dvrd ingilis filosofu v pedaqoqu Con Lokk fitri ideyalar nzriyysini rdd edrk a lvh (tabula rasa) nzriyysini ilyib hazrlad. Ad
kiln nzriyynin mzi bundan ibart idi ki, dnyaya gz aan uan aln, beyni a lvh kimi trtmizdir. Hmin lvhnin zrind istniln eyi yazmaq
mmkndr.
Con Lokkun qnatinc, insanlarn onda doqquzu mvcud olduqlar vziyytd - rhmdil v ya zalm, faydal v ya faydasz olmalarnda
trbiyy borcludurlar. Adamlarn arasndak frqlri trbiy meydana gtirir. Con Lokk hmin fikirlri il irsiyyti tamamil inkar edirdi. O z qnatlri il insann
inkiafna, tkkl tapb formalamasna aid yeni ideyalarn yaranmasna, zndn sonrak alim v pedaqoqlara byk tsir gstrmidir. XVIII srin fransz
mtfkkirlri Klod Andrian Helvetsi v Deni Didro a lvh nzriyysini tqdir edrk, onu tkmilldirmy chd etmilr. Bel ki, Helvetsi insann
inkiafnda irsiyytin tsirini qbul etmyrk bildirirdi ki, trbiy hr eyi hll edir, trbiynin kmyil dahilr yetidirmk mmkndr. Helvetsiy bel glirdi ki,
trbiy nticsind ictimai quruluu dyidirmk olar.
z nvbsind Deni Didro da trbiynin byk imkanlara malik olduunu gstrirdi. Lakin o, Helvetsi
kimi trbiynin hr ey qadir olduunu iddia etmirdi. Odur ki, Helvetsini nzrd tutaraq bildirirdi: Siz tsdiq edirsiniz ki, trbiy hr eydir. Yax olar ki,
deysiniz, trbiy ox eydir. Tbii ki, irsiyyt nzriyysinin leyhin olan bu nikbin ideyalar z dvrnd mtrqqi xarakter malik idi. Fqt istr a lvh
nzriyysinin mllifi Con Lokk, istrs d Helvetsi v Didro v baqalar xsiyytin inkiafnda trbiynin roluna hdsiz yer ayrrdlar. bhsiz, bu iirtm
daha real dnn mtfkkirlrin diqqt mrkzindn yayna bilmzdi. XIX srin birinci yarsnda rus tnqidisi V.Q. Belinski uan inkiafnda trbiynin rolunu
etiraf etmkl yana irsiyytin tsirini grmyn v trbiynin rolunu iirdnlrin dzgn mvqe tutmadqlarn byan etdi. V.Q. Belinski aadak qnatlrini
irli srd: krpnin ruhu zrind istniln eylr yazla biln a lvh deyildir: o el bir toxumdur ki, ondan aac ola bilr, el bir imkandr ki, ondan adam ola
bilr.V.Q. Belinski z qnatlrind tkidli idi, inandrc v ala batan dlillrl z fikirlrini saslandrrd. Dorudan da, pald aacn alma yetidirmy mcbur
etmk mmkn deyil, nki onun alma yetidirmk imkan yoxdur, fqt med bitn cr alma aacn peyvnd etmkl byk v dadl almalar yetidirmk olar.
Bununla, V.Q. Belinski insanda qabiliyytlrin inkiaf etdirilmsi n tbii imkanlarn rolunu diqqt mrkzin gtirirdi.
Mvcud dbiyyatn aradrmasndan grnr ki, rqin, o cmldn Azrbaycann ifahi v yazl abidlrind bel nikbin v bitkin fikirlr hl V.Q.
Belinskidn xeyli vvllr irli srlmdr. 1082-1083-c illrd qlm alnm mhtm Kabusnamd sslnn aadak fikirlr dediklrimizi sbuta
yetirir: yri bitmi qol-budaq atm v ya ykslmi aac ksib yonmaynca dzltmk olmaz. Siracddin Mahmud bubkr olu Urmvi (1198-1283) hl XIII
srd ex pedaqoqu Yan Amos Komenskidn (1592-1970), ingilis filosofu v pedaqoqu Con Lokkdan (1632-1704), fransz materialistlri Klod Adrian Helvetsidn
(1811-1848) v Deni Didrodan (1713-1784) ox-ox, bir ne sr vvl xsiyytin inkiafnda irsiyytin rolunu hdsiz qiymtlndirnlr mracitl onlar
trbiynin v mhitin rolunu unutmamaa arrd. Bu xsusda byk filosof deyirdi: Xasiyytlr (xlaq), habel ideyalar, qidlr fitri (anadanglm) olmayb
sonradan qazanlr, islah edil-edil formalar. Bel ki, insan nitq qabiliyyti il anadan olmur, amma nitq yiylnmk n vacib bilinn tbii imkanlarla
doulur: boaznn, dilinin, damann quruluu v xsusil sinir sisteminin inkiaf sviyysi, ikinci siqnal sistemi danmaq v danlan anlamaq n tbii
imkanlardr. Hminin uaq yazmaq qabiliyytil anadan olmur, fqt barmaqlarnn quruluu, lindki xrda zllrin vziyyti, urunun inkiaf sviyysi,
sonralar onda yazmaq qabiliyytinin meydana xmas n tbii imkanlar kimi zn gstrir.
Txminn III-IV srlrd ifahi hekaylr klind meydana glmi v sonradan qlm alnm Klil v Dimnd deyildiyi kimi, nsanlarda olan fitri
istedad, taxtadak yanma qabiliyytin bnzr. Taxtaya od dymmi yana bilmdiyi kimi, fitri istedad, ql v kamal da tcrb v vrdi olmadan zn gstr
bilmz. Insan anadan olarkn hmin tbii imkanlar da zlri il gtirir. Bunu is tkc ata-anadan irsn kem kimi mhdud mnada deyil, hm d srlr boyu
insan nvnn tkaml nticsi kimi geni mnada anlamaq grkdir. Irsiyyt vasitsil trln v hr bir xs mxsus olan mumbri tbii imkanlar uaqda
zbana inkiaf edn qvv hesab olunmur, onun sonrak taleyini hll etmir. Lakin onun mxtlif psixi v fiziki qabiliyytlrinin yaranmas v inkiaf etmsi n
tbii zmin rolunu oynayr. Doularkn uan irsn qazand tbii imkanlarn qabiliyytlrl vz edilmsi v inkiaf etmsi n mhit v trbiynin tsiri
vacibdir. ks tqdird tbii imkanlar imkan olaraq da qalar, akara xmaz v qabiliyyt kimi zn gstrmz. Diqqt yetirk: nitq imkanna malik uaq danan
mhitd yaamazsa, onda nitq qabiliyyti yaranmaz. Hminin yazmaq qabiliyyti n zruri imkan olsa da, tlim olmadan yazmaq imkan yaz qabiliyyti
klin dmr. Bellikl, uan inkiafnda sas amillr irsiyyt, lverili mhit v trbiydir. Insan mhitin tsirini z zrind hiss etdiyindn mhit el
qurulmaldr ki, insan orada hqiqi insanl anlasn, insan n zruri olan keyfiyytlr yiyln bilsin.
1. Didaktikann saslar v mahiyyti
Didaktika anlay pedaqogika elmin on yeddinci yzillikd gtirilmidir. Hmin termini ilk df alman pedaqoqu Volfqanq Ratke (1571-1635) v
ex pedaqoqu Yan Amos Komenski (1592-1670) iltmilr. Bu anlayn mahiyytini hmin xslrin hrsi bir cr aydnladrmdr. V. Ratkey gr, didaktika
elmlri, dillri v incsnti yrtmk mhartidir. Y.A. Komenskinin nqteyi-nzrinc, didaktika hr eyi hamya yrtmk sntidir.
Pedaqoji fikir tarixind didaktikan gah thsil, gah tlim, gah da tlim v thsil nzriyysi kimi aydnladrmaq chdlri olmudur. Bu chdlr
baxmayaraq, dey bilrik ki, slind didaktika thsil v tlim haqqnda nzriyydir.
Didaktika pedaqogikann sas blmlrindn biridir. Pedaqogikann
thsil v tlimin mahiyytindn, mqsd v vziflrindn, mzmunundan, prinsip v metodlarndan, qanun v qanunauyunluqlarndan, vasitlrindn, tkili
formalarndan bhs edn hisssi tlim v thsil nzriyysi v ya didaktika adlanr. Bel halda thsil tlimin nticsi, tlim is thsil yol kimi x edir.
Didaktika tlim prosesinin smrli kild hyata keirilmsi n normativ tlblr ilyib hazrlayr. Cmiyytin ictimai sifariin, elm v mktbin
masir sviyysin saslanaraq, didaktika yrnm predmetini tlimin mqsdini (n n yrtmk, ny hazrlamaq); tlimin mzmununu (nyi yrtmli);
tlimin metodlarn v tkili formalarn (nec yrtmli); tlim nzart v onun nticlrinin hesaba alnmas v s. bu kimi msllri myynldirir.
Didaktikann predmetin aydnlq gtirk.
Didaktikann predmeti mllimin rhbrliyi altnda mxtlif tip tlim-trbiy mssislrind hyata ken thsil v tlim prosesidir. V yaxud
didaktikann predmetini tdrisin, baqa szl, yrtmnin (mllimin faliyyti) v yrnmnin (mktblinin idrak faliyyti) laqsi v onlarn qarlql faliyyti
tkil edir. Didaktika bu prosesin qanunauyunluqlarn nzrdn keirir, thsilin mzmununun myynldirilmsinin elmi saslarna aydnlq gtirir, tlimin
metodlarnn v vasitlrinin smrliliyinin yksldilmsi yollarnn, hminin tlimin tkilati formalarnn myynldirilmsin kmk gstrir.
Tlimi v
thsili nzri, daha mumi sviyyd tdqiq edn pedaqoji fnn didaktika adlanr. Buradan mlum olur ki, didaktika tlimin pedaqoji nzriyysi olub onun
mzmunu, metodlar v tkili formalar bard elmi saslandrma verir.
Haqqnda danlan msllrdn bu v ya digr fnnin tdris xsusiyytlrin
uyun olaraq xsusi metodikalar da bhs edir. Istniln metodika znmxsus tdqiqat predmetin malikdir. Metodika mvafiq fnn zr bilik, bacarq v
vrdilr sisteminin nzri saslarnn myynldirilmsini, hminin tdris prosesinin tkili metodlarn v formasn ilyib hazrlayr. Hr bir fnn zr
metodika znd thsillndirici, trbiylndirici v inkiafetdirici vziflri ks etdirir. Hmin msllr eyni zamanda didaktikann predmetini tkil edir. Fnlrin
tdrisi metodlar il didaktika arasnda qarlql laq v mnasibt mvcuddur: fnlrin tdrisi metodikas tlimin mzmunu, prinsip, metod v vasitlrini bu
fnn zr yrnib myynldirir, didaktika is fnlrin tdrisi metodikasna dair hmin materialdan mumi nticlr xararaq, btn fnlrin tdrisi n mumi
olan tlim prinsiplrini v metodlarn konkretldirir, bu bard mumi qanunauyunluqlar v mddalar formaladrr. Didaktikann tlim v thsil nzriyysi
elmi kimi qbul edilmsi n onun myyn tlblr cavab vermsi lazmdr. Bel ki, yrniln material znd n az qarlql laqd olan chtlri
birldirmlidir: nzri (elmi faktlar v onlarn nzri mumildirilmsi), praktik (mxtlif hyati vziyytlrd biliklrin ttbiqi zr bacarq v vrdilri) v
dnyagr (baxlar v qid). Hmin chtlrin diqqt mrkzind olmas mktblilrin hrtrfli inkiafna v xsiyyt kimi formalamasna sas verir ki, bu
da didaktikada xsusi thsil anlaynn meydana glmsin gtirib xarr.
Didaktika mxtlif tdris mssislrind hyata keiriln tlim prosesinin mumi qanunauyunluqlarn znd birldirir. Hr bir tdris fnni
znmxsus xsusiyytlr malikdir, znn qanunauyunluqlar vardr, tlimin xsusi metodlar v tkili formalar sasnda hyata keirilmsini tlb edir.
Hmin msllrl xsusi didaktikalar, yaxud ayr-ayr tdris fnlrinin tdrisi metodikas mul olmaldr.
Didaktika yunanca didakticos (yrdn) v didasko
(yrnn) szlrindn gtrlmdr. Tlim prosesinin sas mrhllri mnimsm prosesinin strukturunu ks etdirir.Tlimin mahiyyti v vziflri, tkili
formalar, qanun v qanunauyunluqlar, prinsip v metodlar xsusi metodikalar trfindn ayr-ayr fnlrin tdris metodikasna uyun kild formaladrlr.
Xsusi metodika didaktikaya uyun materiallar v xsusi mddalar irli srr, didaktika is hmin materiallar v xsusi mddalar sas gtrmkl ayr-ayr
fnlrin metodikalarnda istifad olunacaq ideyalar ks etdirir.Didaktika aadak suallara cavab axtarr: nyi yrtmli, nec yrtmli, hans hcmd yrtmli,
harada yrtmli v kim yrtmli? Hl vaxtil M.F.Axundov Hsn by Zrdabiy yazd mktubunda gstrirdi: Sn hr qzetind biz mslman tayfasna
elmin fziltini v smratn zikr edib, biz hey tklif edirsn, elm yrnin...biz de grk, elmi harada yrnk v kimdn yrnk v hans dild yrnk?.
Grndy kimi, Mirz Ftli xalq mktblrinin balca problemin toxunurdu: Harada yrnk deyrkn mktblrin azln, kimdn yrnk deyrkn
mllim mslsini, pedaqoji kadrlarn atmadn, n dild yrnk deyrkn mscid mktblrind rb-fars dilinin hakim olduunu, doma ana dilind
drs keilmdiyini nzrd tuturdu. Demli, tlimin, thsilin smrli tkili n zruri rait olmaldr.Qeyd etmk lazmdr ki, didaktika ox qdim tarix
malikdir. Tlimin mqsdlrin v mzmununa dair hl vaxtil Konfutsi, Sokrat, Demokrit, Heraklit, Platon, Aristotel, Nizami Gncvi, Nsrddin Tusi v digr
drin tfkkr sahiblri son drc qiymtli fikirlr sylmilr. Demokrit tlimd tbit haqqnda biliklr yiylnmni balca cht hesab edirdi. Platon yksk
thsili hrbilr n: mumi hrtrfli thsili hakimlr; mk v pe thsilini qullar n nzrd tuturdu.B.e.. nc minilliyin ortalarnda umerd mktb
thsili, b.e.. drdnc minilliyin sonlarnda qdim Misir yazs vard. Didaktikann formalamasnda Azrbaycan mtfkkirlrinin v pedaqoqlarnn da myi
bykdr. Nizami Gncvinin nqteyi-nzrinc, tlim almaq hamya lazmdr. Dahi air tlimin trbiyedici xarakter malik olduunu xsusi vurulayr, nzriyy
il tcrbnin vhdtd gtrlmsinin vacibliyini, tlimin insan hm maddi, hm d mnvi baxmdan yksltdiyini gstrirdi. Nizaminin dzgn qnatin gr,
tlimin son hddi yoxdur. Bu fikir hazrda dbd v gndmd olan fasilsiz thsil ideyas il sslir.

Didaktikann saslar Y.A.Komenskinin xsusn Byk didaktika srind z hllini tapd. Pedaqoji fikir tarixind Y.A.Komenski ilk df mumi thsilin
vacibliyin diqqti ynltmdi, tlimin mqsdin, sul, vasit v prinsiplrin v tlimin tkili msllrin yeni yanamalarla aydnlq gtirdi. O, ehkam
(doqmatik) tlim qar xrd. Bu xsusda deyirdi: Tkc bir nfuz sasnda he n yrtmk lazm deyil, yalnz sbutlar sasnda, yksk hisslr v al
vasitsil yrtmk lazmdr. O, mslht grrd ki, sz deyil, ya v hadislri yrtmk lazmdr, biliklr yalnz kitab vasitsil deyil, bilavasit smadan
v yerdn, palddan v fstqdan, yni mahid v mstqil zehni i yolu il yiylnmk lazmdr. Y.A.Komenski Pansofiya (elmlr sistemini yaratmaq mdriklik) ideyasn irli srmdr. Komenskinin qnatinc, Pansofiya mumi thsilin ycam tam kursunu vern v dnyan canl ks etdirn bir kitab
olacaqdr. Komenski tkc nyi yrtmk v nyi yrnmk bard deyil, eyni zamanda nec yrtmk v yrnmk bard sz ard. O, tlimin prinsiplrinin
v qaydalarnn myynldirilmsinin, tlimin tkilinin saslarn (tdris ili, ttillr, tdris ilinin rblr blnmsi, agirdlrin eyni vaxtda mktb qbulu, sinifdrs sistemi, mktblilrin biliklrinin hesaba alnmas v qiymtlndirilmsi, tdris gnnn davametm mddti v s) qoydu.Sonralar ohan Henrix Pestalotsi
(1746-1827) ibtidai thsilin didaktik sistemini yaratd. Onun nqteyi-nzrinc, mktblilr trfindn dnyann drk edilmsinin sasnda element dayanr:
say, sz v forma. Onlardan btn sonrak biliklr meydana glir. .H. Pestalotsi bel mhm vzifni irli srrd: tlimin el metodlar v formalar
myynldirilmlidir ki, onlardan istifad etmkl kndli ana z uaqlarn tlim etmyi bacarsn. Pestalotsi inkiafetdirici tlim ideyasn saslandrm, tdris
mssissinin sas iinin mnvi qvvlri v qabiliyytlri oyatmaq, dnmk bacarn inkiaf etdirmk olduunu bildirmidi.
ohan Fridrix Herbart (1776-1841) tlimin nvn dyrlndirirdi: tsviri, thlili, trkibi. Onun nqteyi-nzrinc, tsvir v thlili tlim, sasn aa siniflrd,
trkibi tlim is yuxar siniflrd tkil edilmlidir. Tlim prosesi hm d qeyd olunan nvlrin vhdtin nail olmaldr. Didaktikann inkiaf tarixind Herbartn
tlim drclri (mrhllri) nzriyysinin d znmxsus yeri vardr. Bu nzriyyy gr, tlim prosesi drd drcdn (mrhldn) ibartdir: aydnlq
mrhlsi (yeni material mxtlif yollarla mktblilr atdrlr), assosiasiya mrhlsi (yeni material mktblilrin vaxtil mxtlif mnblrdn aldqlar biliklrl
laqlndirilir), sistem mrhlsi (trif v qaydalar formaladrlr, mumildirmlr aparlr, mvafiq nticlr glinir), sul mrhlsi (biliklr praktikaya ttbiq
olunur).Didaktikann inkiafnda alman pedaqoqu Adolf Disterveq (1790-1866) znmxsus rol oynamdr. Onun didaktikasnda inkiafetdirici tlim, tlimin
trbiylndirici xarakteri diqqti xsusil clb edir. Disterveq gr, tlim thsil alann tkc zehni qvvlrini inkiaf etdirmkl brabr, hm d onlarda ncib
siftlr, yksk mnvi duyular, qvvtli xarakter v mhkm qid formaladrr. Disterveq tlimd yaniliyin, sistemlilik, ardcllq v urluluun rolunu
qiymtlndirir, mllimin xsiyytin yksk tlblr verirdi.Abbasqulu aa Bakxanov biliklrin konkret, dqiq v aydn olmas ideyasn irli srr, thsil
alanlara z biliklrin tnqidi yanama mslht grrd.
2. Didaktikann anlaylar sistemi
Didaktikann xsusil vacib anlaylar onun kateqoriyalar adlanr. Bu mnada didaktikann sas anlaylar bunlardr: thsil, tlim, yrnm, tlimin
qanunauyunluqlar v prinsiplri, tlim prosesi v onun komponentlri, tlimin vziflri, mzmunu, formalar, metodlar, vasitlri v nticlri.
Pedaqogikada tlim-trbiy prosesi, bir sra hallarda is pedaqoji proses ifadlrin rast glinir. Pedaqoji proses ifadsi rus pedaqoqu P.F. Kapterev
trfindn pedaqoji dbiyyata gtirilmidir.
Tdris prosesi anlay tlim prosesinin sas komponentlrini hm mllimlri v mzmunun mnimsnilmsi mqsdil mvafiq vziflrin yerin yetirilmsi
n onlarn istifad etdiklri tlimin vasitlri v metodlarn, drsd v mstqil-evd mllimin rhbrliyi altnda faliyyt gstrn mktblini v tlim prosesini
yani v texniki vasitlrl mumi tchiz edn v tliml bal btn chtlri znd birldirir.
Thsil v tlim anlaylarna artq trif vermiik. Tlim tdris v yrnm proseslrini znd birldirir. Tlimin gediind mllimin faliyyti prosesin-tdris
(yrtm), mktblinin faliyytin-yrnm deyilir. yrnm hm d znthsil zaman hyata keirir.
Mllimin drsi idar etmsi- yrtm faliyytin daxildir. yrnm faliyytin mktblilrin veriln taprqlar yerin yetirmlri, alnan biliklri ttbiq etmlri,
z zrlrind ilmlri, mstqil bilik ld etmlri, bacarq v vrdilr yiylnmlri, idraki qabiliyytlrini inkiaf etdirmlri aiddir.
Didaktik sistem - trbiy sisteminin altsistemi, thsilin mqsdlrinin, mzmununun, prosesinin, onun tkilinin metodlar v formalarnn mcmusudur.
Pedaqoji proses tlim-trbiy mssislrind mllimlrin mxtlif vasitlrdn istifad etmkl v thsilalanlarn ya, frdi v cinsi xsusiyytlrini v
inkiafnn tempini nzr almaqla, tlim v trbiynin mqsd v vziflrinin hyata keirilmsin ynlmi v urlu tkil olunmu, mqsdynl v
planauyun tsiridir. Pedaqoji prosesin tkili tlim v trbiy proqramna sasn hyata keirilir.
Didaktikann sahlri. Mktblrin tiplrin sasn, didaktika bir sra sahlr (qollara) ayrlr. Diqqt yetirk: uaq baas didaktikas, ibtidai mktb
didaktikas, orta mktb didaktikas, orta ixtisas mktbi didaktikas, ali mktb didaktikas, xsusi didaktikalar fnlrin tdrisi metodikalar (Azrbaycan dilinin
tdrisi metodikas, tarixin tdrisi metodikas v s.).
Tlim prosesinin hrktverici qvvlri. Tlimin hrktverici qvvlri-idraki v praktik vziflrin gedii il irli srlnlr v mktblilrin mvcud biliklri,
bacarq v hyati vrdilri, qli inkiaf arasndak ziddiyytlrdir. Alimlr bir sra xsusi ziddiyytlr diqqti ynldirlr: tdris materialnn rh mntiqi v
mktblilr trfindn onun mnimsnilmsi prosesi arasnda, nzri biliklr v onlarn tcrbd ttbiqi bacar arasndak ziddiyytlr v s. Bu ziddiyytlri
tlim prosesinin hrktverici qvvsin evirmyin sas rti-onlarn mktblilrin idraki imkanlar il uzladrlmasna nail olmaqdan ibartdir. Bunun
hdsindn pedaqoji ustala yiylnmi mllim gl bilr.
Tlimin mahiyyti.
Bzn bel gman edirlr ki, tlim biliklrin agirdlr verilmsinin sad prosesidir. Tlim mrkkb trbiyvi-thsillndirici-inkiafetdirici funksiyalara malikdir.
Tlimd mllim v mktblilrin qarlql faliyyti kimi iki trf x edir: tdris v yrnm. Onlar bir-biri il sx surtd baldr. Tlimin smrliliyi tdris
prosesind mllim v mktblilrin dzgn qarlql faliyytindn, thsil alanlarn idraki falllnn v mstqilliyinin, yrnmy maraqlarnn sviyysindn
xeyli drcd asldr. Tlimin can agirdin fal mstqil tdris faliyytidir. yrnm insann sciyyvi faliyytini znd birldirir v insan faliyytinin urlu
mqsdi izldiyi, mvafiq bilik, bacarq v vrdilri, davran normalarn v faliyyt nvlrini mnimsdiyi yerd tzahr edir.Psixologiyada yrnm urlu
tnzim olunan yrtm kimi nzrdn keirilir. Uan yann stn ya gldikc, mxtlif ya dvrlrin qdm qoyduqca onun davranndak v
faliyytindki btn sas dyiikliklr yrtm faktlar il mayit olunur. yrnm xarakterin malik olmas n mqsdynl faliyytin orqanizmin
anadanglm xsusiyytlril deyil, hyatda qazanlan xsusiyytlril, glck faliyytl ball vacibdir. Bu mnada yrnm xsiyytin xsusiyytlrindn,
o cmldn onu glcy ynldn hrktlrindn irli gln mqsduyun bir prosesdir.
Hr bir faliyytin sas motivlri (thrikedicilri) rolunda
insann tlbatlar v maraqlar x edir. Tlbatlar xsiyytin bu v ya digr hyat raitindn aslln gstrn, bu raitd onun fallna rait yaradan
znmxsus psixi halt tlbat kimi nzrdn keirilir. yrnmnin msbt motivlri onun hyata keirilmsinin mhm gstricilridir.
yrnm motivasiyasnn formaladrlmas mhm psixoloji-pedaqoji problem kimi zn gstrir. agirdlr yrnmnin faydasn anlamal v
yrnmnin obyektiv, ictimai hmiyytini, habel onun subyektiv mnasn baa dmlidirlr. Motiv (latnca motiv motere-hrkt gtirmk mnasn verir)
agirdi faliyyt thrik edn qvvdir. Odur ki, pedaqoji kollektivlrin zvlri yrnmnin msbt motivlrinin formaladrlmas qaysna qalmaldrlar.
Psixologiya v pedaqogikada tlim motivlrinin iki qrupuna diqqti clb edirlr: idraki motivlr v sosial motivlr. Mktblilrin fall bu v ya digr tdris fnninin
(Azrbaycan dili, Azrbaycan tarixi, riyaziyyat, fizika v s.) tdrisi zaman nzrdn keiriln hr hans bir obyekt istiqamtlndikd, demk, shbt idraki
motivlrdn gedir. Idraki motivlrin aadak nvlrini frqlndirirlr: 1. Geni idraki motivlr (agird hr bir fnnin tdrisind yeni cisim, hadis v proseslr,
faktlara v deduktiv nticlr maraq gstrir). 2. Tdris-idrak motivlri (mktblinin yalnz bir, yaxud iki- fnn mara olur v onlar daha yax yrnir). 3.
znthsil motivlri (mktbli biliklri mstqil ld edir).Ikinci qrup motivlr-agirdin digr insanlarla mxtlif sosial qarlql laqlr malik faliyyti il bal
olan sosial motivlr daxildir. Diqqt edk: 1. Geni sosial motivlr-Vtn, cmiyyt faydal olmaq n bilik almaq, bir agird kimi z borcunu yerin yetirmk
n yax oxumaq, nmunvi davranmaq v s. 2. Mhdud sosial motivlr (baqa szl, mvqe motivlri)-insanlarla qarlql mnasibtlr (qarlql anlama,
qarlql smimiyyt v hrmt) nail olmaq. 3. Valideynlrin v mllimlrin rbtini v hrmtini qazanmaq, mktbd v aild lazmi mvqe tutmaq n
yax oxumaq istyi. 4. Sosial mkdalq motivlri-biliklr yiylnm zaman mllimlrl, sinif yoldalar v digr xslrl qarlql mnasibtlrin xarakterini
thlil edir, onlarla yax mnasibt qurmaa chd gstrir v s. Mktblilrd hm d yaradclq motivlri tzahr edir. Bel hallarda motivlrin xarakterind
dyiikliklr ba verir, yaradclqdan tr zruri saylan balca chtlr n plana keir. Motivin psixoloji funksiyalar btn hallarda, demk olar ki, eynidir. Burada
iki cht-thriketm v istiqamtlndirm vhdtd x edir. Demli, motiv bir trfdn insan faliyyt svq edir, digr trfdn onun faliyytinin istiqamtini
myyn edir.
Tlbat, motiv v mqsd xsiyytin sas motivasiya sahlridir. Mqsd tlim faliyytinin v davrann ynldiyi drk olunan nticdir.
Hrtrfli inkiafa nail olmaq n bu motivlri uzladrmaq, bir araya gtirmk lazmdr. Yalnz bu halda idraki v sosial fallq brqrar olar.
4. Tlimin funksiyalar
xsiyytin hrtrfli v ahngdar inkiaf onun thsill hat olunmasn, geni dnyagr yiylnmsini, trbiyliliyini v mumi inkiafn nzrd
tutur. Mktbin qarsnda duran mumi mqsd sasn, tlim prosesi balca funksiyan yerin yetirmlidir: thsillndirici (tdris materialnn hr hans bir
hisssinin mnimsnilmsinin tmin olunmas), trbiylndirici (dnyagrn saslarnn v hr hans xsiyyt keyfiyytlrinin formaladrlmas) v
inkiafetdirici (mktblilrin qli qvvlrinin v idraki qabiliyytlrinin inkiaf etdirilmsi v onlarn tlim myin mnasibtini dyimk v s.)Bzi pedaqoq
alimlrin fikrinc, tdris prosesinin vzifsini tkc bilik, bacarq v vrdilrin formaladrlmas il mhdudladrmaq olmaz. Bu proses n thsillndirici
funksiyann daha sciyyvi olmasna baxmayaraq, tlim xsiyyt kompleks tsir gstrir.
Valeri Volnkinin qnatinc, nnvi pradiqma-bilik-bacarq-vrdi artq elmi-pedaqoji dnya ictimaiyytini tmin etmir, nki o yalnz bir psixoloji
realla ynlib: biliklr-bacarqlar-vrdilr. Lakin hl ikinci psixoloji reallq tmayl-qabiliyyt-istedad mexanizmi mvcuddur ki, nnvi pradiqma il nzr
alnmr. Tbii ki, tlimin tkilind bu cht nzr alnmal, pedaqoq alimlr z tdqiqatlarnda bu msly diqqt yetirmlidirlr. Thsil, trbiy v inkiaf
arasndak srhd onlarn mhdud mnasnda son drc nisbidir. Msln, thsil anlay ninki tkc faktik v nzri biliklri, xsusi bacarqlar, hm d
mumtdris bacarq v vrdilrin formaladrlmasn nzrd tutur. Thsil ninki bilik v bacarqlarn, habel xsiyytin keyfiyytlrinin, dnyagrn,
ideyalln, xsiyytin mnviyyatnn formaladrlmasn nzrd tutur. Thsillndirici, trbiylndirici v inkiafetdirici funksiyalarn rti olaraq frqlndirilmsi
mllimlrin praktik faliyytind, xsusn drslrd tlimin vziflrinin planladrlmas zaman mqsduyundur.
Tlimin thsillndirici funksiyas. Thsillndirici funksiya, hr eydn vvl elmi biliklr yiylnmni, xsusi v mumtdris bacarq v vrdilrin
formaladrlmasn nzrd tutur. Elmi biliklr znd nzriyylri, qanun v qanunauyunluqlar, dnyann mumildirilmi mnzrsini, anlaylar, faktlar
v s. ks etdirir.
Xsusi bacarq v vrdilr yalnz mvafiq tdris fnni v elm sahsi sciyyvi olan praktik bacarq v vrdilri znd birldirir. agirdlr
hm d btn fnlrl bal olan mumtdris bacarq v vrdilrin yiylnirlr. Buraya daxildir: gn rejiminin gzlnilmsi, kitabla, mlumat kitabalar il,
biblioqrafik mnblrl i; oxu v yaz vrdilri, ev myinin smrli tkili v s.
Tlimin trbiylndirici funksiyas. Trbiylndirici funksiya mktblilrd dnyagr, mnvi, mk, estetik, etik tsvvrlrin, baxlarn, inam v qidnin,
davran mdniyytinin, cmiyytd faliyyti, ideallar, mnasibtlr, tlbatlar sisteminin, fiziki mdniyytinin v s. mcmusunun formaladrlmasn nzrd
tutur. Bu funksiya tlimin mzmunundan v metodlarndan irli glir. Mllimin agirdlrl nsiyytinin, mllim - agird mnasibtlrinin dzgn qurulmas lazm
bilinir. Tlim xsiyytin mvafiq baxlarn, qidlrini, mnasibtlrini, keyfiyytlrini trbiy etmy bilmz. Ax xsiyytin keyfiyytlrinin formaladrlmas
onun trfindn mnvi tlblri v normalar mnmsmkl baldr.Qeyd etmk lazmdr ki, trbiylndirici tlim ideyasn pedaqogikaya alman pedaqoqu
ohan Fridrix Herbart gtirmidir. Herbartn qnatinc, tlimsiz trbiy, trbiysiz tlim ola bilmz. Thsil v trbiy arasnda yalnz birtrfli laq (tlimdn
trbiyy) mvcud deyildir. Trbiy prosesi dzgn tkil olunduqda drhal tlimin gediin lverili tsir gstrir. Nticd intizam, mtkkillik, ictimai fallq
v digr keyfiyytlrin trbiy olunmas tlimin daha fal v smrli olmas n rait yaradr.

Tlimin inkiafetdirici funksiyas. Tlimin mhm funksiyalarndan biri d onun inkiafetdirici funksiyasdr. Tlim prosesind xsusi istiqamtlnm olduqda v
mktblilr onlarda sensor qavray, hrki, qli, iradi, emosional, motivasiya sahsini inkiaf etdirn faliyyt nvn clb edildikd inkiafetdirici funksiya
smrli kild hyata keir. He d tsadfi olaraq, didaktikada inkiafetdirici tlim anlay meydana glmmidir. Inkiafetdirici tlim nzrd tutur ki, tlimin
gediind biliklrin v xsusi bacarqlarn formaladrlmas il yana agirdlrin mumi inkiaf da diqqt mrkzin gtirilsin. Hqiqt namin demk lazmdr ki,
tlim hmi inkiafetdirici olmudur. Lakin inkiaf etdiriln keyfiyytlrin dairsi, tlimin mzmunu v metodlar buna lazmnca istiqamtlndirilmdiyindn
mhdud kil almdr. Hl vaxtil - XIX srin ortalarnda alman pedaqoqu Adolf Disterveq z didaktikasnda inkiafetdirici tlim xsusi yer ayrmd. Byk
pedaqoqun nqteyi-nzrinc, tlim thsil alann qabiliyytlrini inkiaf etdirib, onun insani mhitini znginldirir v onun bir insan kimi formalamasna kmk
gstrir. Inkiafetdirici tliml bal L.V.Zankovun qnatlri diqqtlayiqdir. Onun fikrinc, tlim prosesind tfkkrn smrli inkiaf etdirilmsi n tdrisi
agirdlrin gclri atan n yksk tinlik sviyysind, yksk tempd qurmaq, z tlim faliyytlrinin mktblilr trfindn drk olunmasna nail olmaq
lazmdr.
Tlimin funksiyalarnn qarlql laqsi. Tlimin funksiyalar ayr-ayrlqda faliyyt gstrmir v gstr d bilmz. Onlar sx v qarlql surtd bir-biri il
laqddir. Mllim bilik verrkn (thsillndirrkn) hm d agirdi trbiylndirir, inkiaf etdirir. Hr bir fnn zr ayr-ayr mvzularn trbiyvi baxmdan zngin
imkanlar vardr. Mllim onlar diqqt mrkzin gtirmli v mvzunu trbiyvi chtdn istiqamtlndirmlidir. Drsd v drsdnknar vaxtlarda trbiyvi ilr
aparlarkn, konkret mvzularn trbiyvi imkanlar nzr alnarkn mktblilr bu v ya baqa msly, problem aid bilik d alr, onun irliy doru inkiaf
da tmin olunur. Pedaqoqlarn fikrinc, tlimin trbiyedici xarakter malik olmas v bunun z inikasn frdin formalamasnda tapmas tlimin obyektiv
qanunauyunluudur. Buna gr d mllim tlimin trbiyedici xarakterini hmi nzr almaldr. Bel olduqda tlim agird xsiyytin formalamasna z
smrli tsirini gstrir. Hr bir agirdin qazand bilik v bacarqlar onun xarakterinin ideya v xlaqi, hquqi chtdn kamillik drcsin atmasna, idrak
qabiliyytlrinin inkiafna son drc kmk edir. Professor Mrdan Muradxanov yazrd: Tlimin trbiyedici xarakteri... tlimin mahiyytindn nt edrk,
agirdlrin ld etdiyi bilik, bacarq v vrdilrin onlarn xsiyytlrinin formalamas il zvi surtd birlmsi demkdir. Tlimin trbiyediciliyi yalnz onun
mzmununun ideya v xlaq formaladrmaa kmk etmsi il mhdudlamr, hm d agirdlrin uruna, psixi proseslrinin inkiafna kmk gstrir.
Tlimin gediind drsin yaradc xarakteri agirdlri fal dnmy, yerinin aydn drk olunmasna, onlarn trbiy edilmsin imkan vern raitin mvcudluu
byk hmiyyt dayr. Bel drslrin hazrlanmasnda, lbtt, mllimin rolu vzsizdir. K.D.Uinski yazrd: Tlim trbiynin olduqca qdrtli zvdr v bu
zvdn mhrum olan mllim uaqlar zrind n balca v n gerk tsir vasitsini itirmi olur.Hmin szlrd drin hqiqt vardr. Bu da bir hqiqtdir ki,
tlimin hr hans hisssi deyil, btn tlim prosesi trbiy edir.
5. Mnimsm prosesinin quruluu
Tlimd biliklrin v faliyyt sullarnn mnimsnilmsinin daxili prosesi ba verir. Mllimin-yrtm, thsil alanlarn yrnm faliyyti qavrama,
anlama, mhkmlndirm v ttbiqetm mrhllrini znd birldirir.
Pedaqoji dbiyyatda bu mrhllri mxtlif kild ifad edirlr. Diqqt yetirk:
tlim prosesinin nsrlri (Mrdan Muradxanov), mnimsmnin sviyylri (Bir hmdov), mnimsm prosesinin tipik strukturu (Y.K.Babanski) v s.
Mnimsm prosesinin psixoloji sciyysin diqqt yetirk:
Qavrama - duyu zvlrind faliyytd olan cisim v hadislrin ayr-ayr xasslrinin insan urunda inikasn nzrd tutur. Qavramaya ninki
yalnz mktblinin bilavasit duyularnn (grm, motor, toxunulmaqla duyulan v s.) faktlar, hminin onun kemi tcrbsi daxildir. Bu mnada qavrama
bilavasit duyularla zngindir. Qavrama cisim v hadislri tanmaa, mktblilrin vvlki tcrbsindn onlara mlum olan mvafiq qruplara ayrma nzrd
tutur.
Fqt hr cr biliklr qavray adlandrla bilmz. Qavrama maddi almin ya, cisim v hadislrin, proseslrin dair biliklr yiylnmni nzrd
tutur. Kemi tcrby v biliklr saslanmadan drindn v mhkm qavrama qeyri-mmkndr. Odur ki, qavray zaman kemi tcrb v kemi
biliklrin itirak tlb edilir Mktblilrin biliklrinin keyfiyyti, baqa szl, taml, drinliyi, dqiqliyi v mhkmliyi, ilk nvbd qavramann xarakterindn, yni
tamlndan, drinliyindn, dqiqliyindn v mhkmliyindn xeyli drcd asldr. agird z qavrayn idar etmyi bacarmaldr.Qavray prosesini ox
zaman birinci siqnal sistemi il laqlndirirlr. Qavray prosesind cisim, hadis v proseslrl birg onlarn ifadisi olan szlr d ba beyin qabna tsir
edir. Nticd hm cisim, hadis v proseslrin tsiri altnda ba beyin qabnn birinci siqnal sisteminin kmyil yaranan mvqqti rabitlr sistemi z
ifadsini tapr, hmin rabitlrin ardcllna, sistemlmsin hm d ikinci siqnal sisteminin d tsiri olur. Bu zaman ikinci siqnal sistemi itirak etmzs, bu v
ya digr obyektin qavranlmas sistemsiz, sthi, davamsz olur, ardcllq, mqsdynllk pozulur. Btn bunlar yeni bilik v bacarqlara yiylnmy maneilik
trdir.
Tlim prosesind qavrama tkc ya yaniliyi il deyil, hm d onun forma lamtlrin, hminin mllimin ifahi mlumatna sasn ba tutur.
Mktblilr proqramn yeni mvzular zr materiallar, bilavasit, yaxud bilavasit qavrama il z mhsullarna evirirlr. Bilavasit qavrama zaman mktblilr
cisim v hadislri, hminin onlarn rsmlrini, maketlrini, foto-killrini grr, tcrb apara bilirlr. .P.Pavlov demikn, bu vaxt thsil alanlarn beyin
qabnda birinci siqnal sistemi faliyytd olur. Bilavasit qavramann gediind ya, hadis v proseslr bard mlumatlar mktblilr szn kmyi il
verilir. Bu, z ksini ya mllimin cisim, hadis v proseslri tsvir v nql etmsi formasnda, yaxud mktblilrin bu v ya digr mtni oxuyaraq, mvafiq ya,
cisim, hadis v proseslrl bal tsvvrlr yiylnmsi formasnda tapr. Bel halda artq faliyyt gstrn ikinci siqnal sistemi olur.Tlimin gediind hr iki
siqnal sistemindn istifad olunmas mqsd mvafiq hesab edilir. Bu, ona gr lazmdr ki, proqramda nzrd tutulmu msllrin hamsn mktblilr
bilavasit qavratmaq tinlik trdir. Tsvir v nql sasn, thsil alanlarn cisim, hadis v proseslr barsind dzgn tsvvr yiylnmlrindn tr
mllim agirdlrin hyat tcrblrin, vaxtil qazandqlar bilik v bacarqlara mracit etmli, tutudurma, oxarlq v mqayislrdn faydalanmal, baqa
szl ikinci siqnal sisteminin birinci siqnal sistemi il laqsin nail olmaldr. Bel ki, hrd yaayan agirdd knd tsrrfat alti olan yaba haqqnda
tsvvr yaratmaq n nglin zndn, yaxud klindn istifad edil bilr.Yeni pedaqoji tfkkr raitind tdris material v hyat reall passiv deyil,
aktiv v mstqil kild qavranlmaldr. Bu zaman, tbii ki, agirdlrin hyat tcrbsi n plana keir.Qavramann gediind mktblilr hiss zvlri vasitsil
szlrin formasn (rngini, enini, uzunluunu v hndrlyn, isti v soyuqluunu, brkliyini, ssini v s.) aydn tsvvr edirlr.
Anlama. Mnimsm prosesind anlamann rolu bykdr. Psixoloqlarn qnatinc, yax baa dln yax da mnimsnilir. oxsayl tkrarlar
yalnz pis anlalan yadda saxlamaq n lazmdr. Qavrama tdricn yrnilnlrin baa dlmsi il nticlnmlidir.Mlum olduu kimi, maddi almin insan
trfindn drk edilmsi canl seyirdn balanr. Lakin seyr hr eyi hat ed bilmir. Grm kanal zr informasiyann alnmas zaman beyinin keirm
qabiliyyti eitm kanal il mqayisd bir ne df oxdur. Baadm prosesinin ilkin mrhlsi mllimin dandn v gstrdiyini anlamaqdr, agird
trfindn oxunan kitab, tdris kinofilminin nmayii zaman grdyn anlamaqdr. .P.Pavlovun qeyd etdiyi kimi, Fikrin meydana glmsi vziflr v kemi
tcrbnin elementlri arasndak assosiasiyadr. Anlama vvllrd mnimsnilnlrin sistemi il yeni anlaylarn uzladrlmasna saslanr. O, hmi xsi
tcrb il laqdar olur. Mllim mktblilri sas tfkkr mliyyatlarnn (thlil, trkib, yar v s.) hyata keirilmsin clb edirs, anlama daha tam v baa
dln (drk edilmi) olacaqdr.
F.. Yankovi (1741-1814) gr, tlim prosesind mllim agirdin hafizsindn ox dncsin mracit etmlidir, uan yadda saxlamasna deyil,
daha ox anlamasna saslanmaldr.
Anlamann uurla hyata kemsi n lazmdr ki, mllim yeni qayda, qanun, formul v triflri onlarla bal cisim, hadis v proseslrl laqli
kild aydnladrsn. Bel halda thsil alanlar anlaylar tlb olunan sviyyd mnimsyirlr. Mcrrd anlaylar baa dmdn yrnmk, triflri, qayda
v qanunlar mexaniki zbrlmk hallarnn qars alnmaldr. Bel ki, mktbli feli siftin trifini deyib cml daxilind onu tapmaqda tinlik kirs, bu, o
demkdir ki, onun biliyind, tbii ki, birinci v ikinci siqnal sistemlri arasnda laq yaranmamdr. Anlama tdris materiallarnn hrtrfli v drindn
mnimsnilmsin imkan yaratmaldr.
Mhkmlndirm. Hr hans bir hadisni anlamaq, onun barsind fikir yrtmk mmkndr, lakin bir mddt sonra bir d grrsn ki, onlar
aydnladrmaqda tinlik kirsn. Biliklrin mhkmlndirilmsind tkrarlarn rolu son drcd bykdr. Mhkmlndirm zaman yrnilnlrin sadc
zbrlnmsi tlb olunmur. Biliklri yeni sbut v dlillrl znginldirmk lazmdr. Ona gr d mhkmlndirm aktuallq dayr. Mhkmlndirm bir sra
sas qaydalarn, faktlarn, triflrin, formullarn, laqlrin, sbutlarn, sullarnn v yrnilmi materialn xsusil vacib bzi elementlrinin, mumildirm v
nticlrin xatrlanms, vaxtar tkrarlanb yada salnmas yolu il hyata keir. Yeni sasda, yeni taprqlara, mvzuya aid nmunlr mracit etmkl d
mhkmlndirmni hyata keirmk olar. agirdlrin zlrinin rastladqlar hadislr mracit etmlri mslhtdir. Bel halda mhkmlndirm hm d
biliklri drinldirir, tdris-idraki bacarq v vrdilri inkiaf etdirir.
Ttbiqetm. Biliklrin ttbiqi onlara daha srbst yiylnmy kmk edir, yrniln msllrin praktik hmiyytini aaraq tlim motivasiyasn
gclndirir, biliklri daha mhkm, hyati, real v drk olunan edir. Mnimsmnin gediind tkc mhkmlik, drinlik v drk olunmuluq deyil, hm d
biliklrin tcrbd thsil v hyata ttbiqi bacarn tmin etmk lazmdr. Mktbd ttbiqin, adtn iki formasna mracit edilir: 1) yrdiln nmunlr
sasn ttbiq; 2)yaradc ttbiq. Nmunlr (standartlar) zr ttbiq qazanlm biliklrin mhkmlndirilmsini, zruri bacarq v vrdilrin formaladrlmasn
nzrd tutur. Yaradc ttbiq mktblilrin idrak mstqilliyin ynlir, biliklrin urlu mnimsnilmsinin lamtidir, mktblilrin psixi inkiafna kmk
gstrir. Tdbiqetmniagirdlr taprq, msl v misal, laboratoriya ii vermkl v s. inkiaf etdirmk olar.
1.Thsilin mzmunu anlay
Didaktikann cavab axtard sualllardan biri d Nyi yrtmli? sualdr. Mktbd bir ox elmlrin saslarna dair agirdlr biliklr verilir. Bu elmlrdn mktb
n, konkret sinif n nlr seilib onlara atdrlmaldr? Thsilin mzmunu bu suala cavab vermlidir.
Thsilin mzmunu dedikd, agirdlrin ayr-ayr drslrd yiylnmli olduu bilik, bacarq v vrdilrin hcmi v xarakteri nzrd tutulur. Thsil anlay son
drc mrkkb v oxchtlidir. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununda thsil bel trif verilir: Sistemldirilmi bilik, bacarq v vrdilrin
mnimsnilmsi prosesi v onun nticsi. Thsil anlayna tkc tlimin nticsi kimi bilik, bacarq v vrdilr deyil, hm d insann faliyytind v
nsiyytind mnvi chtdn tnqidi dnmk, yaradclq nmnsi gstrmk v qiymtlndirmk bacar daxildir. Buna insan faliyytin mhm nvlrin
daxil etmkl nail olunur. Thsilin mzmunu tlim prosesinin komponentlrindndir. Bu, elmi biliklr, bacarq v vrdilr sistemidir. Hmin sistem yiylnmkl
agirdlrin qli v fiziki qabiliyytlrinin hrtrfli inkiaf, onlarn dnyagrnn, xlaqnn, nmunvi davran v rftar trzinin formaladrlmas, ictimai
hyata v my hazrlanmasnn mqsdlrindn v xarakterindn asl olaraq, mumi v pe-ixtisas thsili hyata keirilir. Mktbd v digr tlim-trbiy
mssislrind thsilin mzmunu kurikulumlar, thsil standartlar, dvlt tdris planlar, yrniln fnlr zr tdris proqramlar v drsliklrl myyn olunur.
Thsilin mqsdinin myyn edilmsinin mxtlif nnvi, humanitar v elmi-texniki v tbit elmlrinin qar-qarya qoyulmas XVIII srd thsild iki
istiqamtin formal v maddi thsilin yaranmasna v XIX srd hmin istiqamtlrin inkiafna sbb oldu.
Formal thsilin mqsdi-aln inkiaf etdirilmsini nzrd tuturdu. Onun balca mzmununu dillrin, xsusn qdim dillrin (yunan, latn v s.), hminin
riyaziyyatn, tarixin yrnilmsi tkil edirdi. Elementar thsil nzriyysini irli srn .H.Pestalotsi formal thsil nzriyysinin trfdar olmudur. Thsilin bu
klassik istiqamti hl d Qrb lklrind mvcuddur. Formal thsilin bu istiqamti birtrflidir. O, tbit elmlri zr biliklri qlin gimnastikasna qurban verir.
Maddi thsilin mqsdi tbit elmlri zr biliklrin myyn hcmd mnimsnilmsini, mktblilrd idraki v praktik bacarq v vrdilrin yaradlmas n
zruri biliklrin hazrlanmasndan ibart idi. Thsilin mqsdlrinin v mzmununun tarixn dyimsi metodlarn da dyimsin sbb oldu. Ehkammetodlar
z yerini daha ox idraki qabiliyytlrin, tfkkrn inkiafna imkan yaradan metodlara verdi. Bunlar urlu mnimsmni v biliklrin ttbiqini nzrd tutan
yani tlim, izahl-illstrativ tlim metodlarndan ibart idi. Thsilin mzmunu tlim metodlarn v tlimin 6tkili formalarn myynldirir, xsiyytin
istiqamtini formaladrr. Ona gr d thsilin mzmununa, onun seilmsi prinsiplrin v didaktikada onun quruluuna byk hmiyyt verilir. Thsil
haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununda (2009) thsilin formalarnn aadaklardan ibart olduu gstrilir: Formal, qeyri-formal, informal. Thsil

haqqnda Qanunda hmin formalara aydnlq gtirilir. Diqqt yetirk: 1. Formal thsil dvlt thsil sndinin verilmsi il baa atan thsil formas. 2. Qeyriformal thsil mxtlif kurslarda, drnklrd v frdi mllrd ld ediln v dvlt thsil sndinin verilmsi il mayit olunmayan thsil formas. 3.
nformal thsil z nthsil yolu il biliklr yiylnmnin formas. Thsilin mzmununa daxil edilir: 1) tbit, cmiyyt, insana v onun tfkkrn, my,
incsnt, istehsalata, insan faliyytinin sullarna aid elmi biliklr; 2) faliyytin mxtlif nvlrinin hyata keirilmsinin zruri sullar. Bunlar da xsiyytin
bacarqlarnda v vrdilrind hyata keir; 3) mvafiq bilik v bacarqlarda z ksini tapan istehsalat, siyast v mdniyyt sahlrind meydana gln yeni
problemlrin hlli zr yaradc axtarc faliyyt tcrbsi; 4) davran normalar v tbit mnasibt, yeni etik estetik normalar, insanlarn davran v
rftarnda, nsiyyt trzind v faliyytind xlaqi trbiylilik.
Thsilalma formalar, mktb tiplri, thsilin mxtlif pilllrind thsilin mzmunu. Thsil mssislri bir sra tiplr v nvlr malikdir. Onlar nzrdn
keirk:
1.Mktbqdr thsil mssislri. Bu mssislr daxildir: krplr evi-uaq baas, uaq baxas, xsusi uaq baas, ev tipli uaq baas.
2.mumi orta thsil mssislri. Bu mssislr aiddir: ibtidai mumi orta thsil v tam orta thsil mktblri; mumthsil internat mktbi, sanatoriya tipli
internat mktbi; pe-salamlq mktbi, valideynlrini itirmi, yaxud valideyn himaysindn mhrum olmu, kor v zifgrn, zifeidn v kar uaqlar, qli
chtdn gerid qlqn, dayaq-hrkt funksiyalar pozulmu uaqlar n xsusi tipli internat mktbi, ciddi trbiy raitin ehtiyac olan uaqlar n xsusi
mktb, gimnaziya, lisey.
3. Mktbdnknar tlim-trbiy mssislri. Onlara daxildir: uaq v mktblilrin yaradclq evlri v saraylar, mktbdnknar i mrkzi, uaq yaradclq
mrkzi, uaq-gnclr idman mktbi, ekaloji trbiy v tcrbilik mrkzi, texniki yaradclq mrkzi, turizm v diyarnaslq mrkzi, turizm v diyarnaslq
mrkzi, estetik trbiy mrkzi, bdii yaradclq mrkzi v s.
4. lk pe-ixtisas mssissi pe mktblrini v pe liseylrini hat edir.
5. Orta pe-ixtisas kolleclri znd birldirir.
6.Ali thsil mssislri. Bu tipli mssisd nstitut, Unverisitet
Konservatoriya v akademiyayan aid etmk olar.
7. lav thsil mssilri ixtisas artrma v yenidn hazrlanman nzrd tutur.
Thsil mssilri z faliyytlrin gr cmiyyt dvlt v vtndalar qarsnda cavabdehliy malikdir. Mdavimlr yksk sviyyd thsil vermli v onlarn
trbiylri qaysna qalmaldr. Mktbqdr thsil thsilin ilk pillsini tkil edir. Bu pilld ailnin v cmiyytin mnafeyi nzr alnaraq uaqlarn erkn ya
dvrndn qli, fiziki v psixi inkaf sad mk bacarqlarna yiylnmlri, qabiliyytlrinini meydana xarlmas, salamlqlarnn meydana xarlmas, mnvi
trbiysi, tbit v insanlar hssas mnasibtin yaradlmas qaysna qalnmaldr. lkmizd mktbqdr thsil 3 yandan etibarn balanr v thsil
mvafiq thsil proqramna (kurikuluyma sasn reallar) thsil haqqnda azrbaycan respublikasnn qanununnun tlbin gr, 5 yal uaqlardan tr
mktbqdr hazrlq icbardr. mumi orta mktb thsili-thsil sistemind mhm yer tutur. Thsilin bu nv mumthsil mktblrind, gimnaziya, lisey,
xsusi tmalli thsil ocaqlarnda ilk v orta pe ixtisas mssislrind hmcinin kollec v ali thsil mssilrinin nazdind faliyyt gstrn mktblrd
tkil edilir. mumi orta thsil agirdlri elmin mumi saslar il silahlandrr. Onlarn hyat bacarq v vrdilr5r yiylnmlir, hyata vtn mdafisin v
mmy hazrlanmasna kmk gstrir. Btn bunlarla yana mktblilrin zehni v fiziki inkaflarna salam hyat trzin v sivil dyrlr syknn
vtnda mvqeyinin formalamasna milli v dnyavi dyrlrin hrmt bslmlrin ail cmiyyt, dvlt, thsil aldqlar mktb, traf mhit qarsnda z
hquq v vziflrinin anlamalarna milli v xsi lyaqt v rf kimi mhm mnvi keyfiyytlri xz etmlrin rait yaradr. mumi orta mktb thsili
pilldn ibartdir: btidai, mumi orta v tam orta thsil. Respublikamzda mktbd tlim alt yadan balanr. mumi orta mktb thsil mssilrind tdris
thsil proqramlarn (kurikulumlara) sasn tkil olunur. mumi orta mktb thsilini yksk uurla tamamladqda agirdlr qzl, yaxud gm medala layiq
grlrlr. Bir vaxtlar thsild naliyytlrin gr mumthsil mktblrinin mzunlar qzl v gm medallarla tltif edilirdilr. Htta ali mktblr qbul
imtahanlarnda itirak edrk digr mzunlar 4-5 imtahan verdiklri halda medal mzunlar yalnz bir imtahan verir, la qiymt aldqda hmin ali mktbin
tlbsi hesab edilirdilr. Sonradan bu qaydalarn tdbiqi dayandrld. Uzun illrdn sonra medal mkslsi yen gndm glir. Thsil haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn yeni qanununda (2009) gstrilir: mumi thsili xsusi nailiyytlrl baa vuran mzunlar qzl v gm medalla tltif olunurlar. Ibtidai thsilin
balca mkan kiik yal mktblilrd oxu, yaz v hesablama qabiliyyti, insan, tbit v cmiyyt barsind ilkin hyati tsvvrlr, mntiqi tfkkr
elementlri, mdni davran tcrbsi v s. Formaladrmaqdr. lkmizd ibtidai thsil alt yandan etibarn balayr v I-IV siniflri znd birldirir. mumi
orta mktb thsilinin ikinci pillsini mumiorta thsil tkil edir v V-IX siniflri hat edir. mumi orta thsilin sas mqsdi mktblilrd ifahi nitq v yaz
mdniyytinin, nsiyyt bacarnn, idraki falln v mntiqi tfkkrn inkiafna nail olmaq, agirdlrin mstqilliyini, tbskarln, mtkkilliyini,
yaradc falln artrmaq v davran mdniyytini tmin etmkdir. Tam orta thsil X-XI siniflri znd birldirir. Bu pilld agirdlrin biliklrinin
qiymtlndirilmsinin yekun dvlt attestasiyas aparlr, attestasiyann nticlrin sasn, mzunlara dvlt nmunli snd-attestat tqdim olunur. Bu pilld
mktblilrin istedad v qabiliyytlrinin inkiaf etdirilmsin, onlarn mstqil hyata v pe semy hazrlanmalarna, fal vtnda mvqelrinin
tkkln, milli, mumbr v islam dyrlrin, insan hquq v azadlqlarna hrmtl yanamalarna v tolerantlqlarna, informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarndan faydalana bilmlrin, xarici dild nsiyyt saxlamalarna, iqtisadi v hquqi biliklrin saslarna yiylnmlrin v s. nail olunur. Tam orta
thsil mumi orta mktb thsilini znd ehtimal edn thsil proqramlarnn (kurikulumlarn) hyata keirilmsini tmin edir. mumi orta mktb thsilinin bu
pillsindn thsilin tmallmsin (humanitar, tbit, texniki v b.) nail olunur. lk pe - ixtisas thsili cmiyytin v zmk bazarnn tlbatna uyun kild
snt v pelr zr ixtisasl iilr hazrlna doru istiqamtlnir. Thsilin bu nv pe -ixtisas, thsilin mssislrind, mxtlif mssis, tkilat,
mxulluq idarlri v mk birjalar v s trfindn thsil proqramlarna (kurikumlarna) sasn hyata keirilir. Mzunlara mvafiq istiqamtlr zr ilk pe
drclri verilir. Orta pe-ixtisas thsili cmiyytin v mk bazarnn tlbat nzr alnmaqla, istehsal v xidmt sahlri n ayr-ayr ixtisaslar zr orta
thsilli mtxssis hazrln hyata keirir. 2009-cu ilin sonlarna qdr orta pe ixtisas thsilinin texnikumlar v kolleclr hyata keirirdilr. Yeni Thsil
Qanunda orta pe-ixtisas thsilinin kollec v ali mktblrin mvafiq strukturlarnda tkil edilmsi v mzunlara suppbakalavr pe-ixtisas drcsi verilmsi
nzrd tutulur. Orta pe-ixtisas thsili proqramlarnn ayr-ayr istiqamtlri zr ali thsil proqramlarna uyun olmas diqqt mrkzind saxlanlr. Bu thsil
pillsini yksk gstricilrl bitirnlrin mvafiq ixtisaslar zr ali mktblrin ikinci kurslarna birbaa qbul olunmasna rait yaradlr. Ali thsil cmiyytin v
mk bazarnn tlbat nzr alnaraq, tam orta thsil v orta-pe ixtisas thsili bazasnda mtxssis hazrln hyata keirir. Ali v orta ixtisas
mktblrin tlb qbulunu Dvlt Tlb Qbulu Komissiyas hyata keirir. Hazrda ali mktblrd mtxssis hazrl pilldn ibartdir: bakalavriat;
magistratura v doktorantura. Birinci thsil pillsind (bakalavriat) istiqamtlr zr geni profilli ali thsilli kadr hazrl aparlr. Bakalavriat pillsinin mzunlarna
bakalavr ali pe-ixtisas drcsi verilir. Mzunlarn mk faliyyti sahsi elmi-tdqiqat v ali mktblrd elmi-pedaqoji faliyyt istisna olmaqla digr sahlri
znd ehtiva edir.
Magstratura thsil pillsind ixtisaslamalar zr elmi-tdqiqat faliyyti il v ali mktblrd elmi-pedaqoji faliyytl mul olmaq slahiyytin malik ali
thsilli mtxssislr yetidirilir. Magistratura thsili magistr dissertasiyasnn mdafisi il baa atr. z dissertasiyasn uurla mdafi edn xslr magstr
ali elmi-ixtisas drcsi alrlar. Doktorantura ali thsil bazasnda elmi v elmi-pedaqoji kadr hazrln, ixtisas v elmi drclrin artrlmasna rait yaradr.
Doktorantura thsili ali mktblrd v elmi mssislrd tkil olunan doktoranturalar (hrbi thsil mssislrind adunkturalar) vasitsil hyata keirilir v
elmi drcnin tqdim edilmsi il tamamlanr. Yeni Thsil Qanunu qbul olunana qdr (2009) lkmizd dissertasiyalarn iki pillli mdafilri (namizdlik v
doktorluq) mvcud idi. Buna uyun olaraq, elmi tkilatlarda, elmi-tdqiqat institutlarnda v ali mktblrd aspiranturalar (yani v qiyabi) v doktoranturalar
faliyyt gstrirdi. Elm hvsi olanlar aspirantura v dissertantura yolu il mdafi edrk elmlr namizdi, doktorantura yolu il mdafi edrk elmlr doktoru
alimlik drclri alrdlar. Hazrda aspirantura lv edilmi, yalnz dissertantura v doktoranturalar saxlanlmdr. Yeni Thsil Qanununa gr, doktorantura iki
pilldn ibartdir v aadak elmi drclrin verilmsi nzrd tutulur: elm sahlri gstrilmkl flsf doktoru v elm sahlri gstrilmkl elmlr doktoru.
lav thsil fasilsiz thsilin v pe hazrlnn ox mhm trkib hisssidir, lakin ayrca thsil pillsi hesab olunmur. lav thsil znd ks etdirir:
ixtisasartrman; kadrlarn yenidn hazrlanmasn; tkrar ali v orta pe-ixtisas thsilini; stajkem v kadrlarn tkmilldirilmsini.
2. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu thsilin hquqi sas kimi
Respublika Milli Mclisinin 2009-cu il iyunun 19-da keirilmi iclasnda Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu qbul olunmu v lk
prezidentinin tsdiqin verilmidir. lk Prezidenti lham liyev Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunun ttbiq edilmsi bard 5 sentyabr 2009cu il tarixd Frman imzalamdr.
Thsil Qanunu alt fsildn v 47 madddn ibartdir. Ayr-ayr maddlr zlri d bndlr blnmdr.
mumi mddalar adlanan birinci fsil yeddi madddn ibartdir. Burada thsild ilnn sas anlaylara aydnlq gtirilir; thsil haqqnda
Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi; thsil sahsind dvlt siyastinin sas prinsiplri; thsilin sas mqsdi; thsil hququna dvlt tminat; thsil
sahsind dvlt standartlar; tdris ili kimi md msllr rh edilir.
Ikinci fsil Azrbaycan Respublikasnn thsil sistemi adlanr. Bu fsil 20 madddn ibartdir. Ayr-ayr maddlrd thsil sisteminin quruluu; thsilin
keyfiyyt sviyysi; thsil proqram (kurikulum); thsil mzmununa v tkilin dair mumi tlblr; thsilin formalar; thsilalma formalar; thsil mssissi;
thsil mssissinin tsisisi; thsil faliyytinin lisenziyaladrlmas v thsil mssissinin akkreditasiyas; thsilin pilllri v sviyylri; mktbqdr thsil;
mumi thsil; ilk pe-ixtisas thsili; orta ixtisas thsili; ali thsil; doktorantura; lav thsil, thsil sistemind elmi aradrmalar; ali v orta ixtisas thsili
mssislrin tlb qbulunun mumi qaydalar; thsil haqqnda dvlt sndi; thsil mssislrind ia v tibb xidmti kimi msllr z ksini tapmdr.
Thsil haqqnda Qanunun II fsli Thsil sisteminin idar olunmas, thsil subyektlrinin hquqlar, vziflri v sosial mdafisi adlanr. Bu fsil 8
maddni znd birldirir. Ad kiln fsild thsil sahsind dvltin vziflri; thsil mssissinin idar olunmas; thsil prosesinin itiraklar;
thsilalanlarn hquq v vziflri; thsilvernlrin hquq v vziflri; valideynlrin v ya digr qanuni nmayndlrin hquq v vziflri; thsilalanlarn sosial
mdafisi; thsilvernlrin sosial mdafisi kimi maddlr verilmidir.
Thsilin iqtisadiyyat adlanan III fsil 6 madddn ibartdir. Bu maddlrd thsil sistemind mlkiyyt mnasibtlri; thsil mssissinin
maliyyldirilmsi; dvlt v bldiyy thsil mssislrinin maliyyldirilmsi mnblri; zl thsil mssislrinin maliyyldirilmsi; thsil mssissinin
sahibkarlq faliyyti; keyfiyytsiz thsil gr vurulan zrrin dnilmsi msllrin aydnlq gtirilir.
Qanunda V fsil Thsil sahsind beynlxalq laqlr adlanr. Burada thsil sahsind beynlxalq mkdalq v xarici laqlr; Azrbaycan
Respublikas vtndalarnn xarici lklrd, cnbilrin v vtndal olmayan xslrin Azrbaycan Respublikasnda thsil almaq hququ kimi maddlr z
ifadsini tapmdr.
Keid v yekun mddalar adlanan sonuncu, VI fsil maddni znd birldirir. Bu maddlrd qanunun pozulmasna gr msuliyyt; keid
mddalar; qanunun qvvy minmsi kimi msllr iqlandrlr.
Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun ayr-ayr maddlrind nzrdn keiriln bzi msllrl tan olaq.
Madd 3. Thsil sahsind dvlt siyastinin sas prinsiplri:
3.1. humanistlik milli v mumbri dyrlrin, xsiyytin azad inkiafnn, insan hquqlar v azadlqlarnn, salamln v thlksizliyin, rtaf
mhit v insanlara qay v hrmtin, tolerantlq v dzmllyn prioritet kimi qbul olunmas;
3.2. demokratiklik thsilalanlarn azad dnc ruhunda trbiy edilmsi, thsilin dvlt ictimai saslarla tkilind v idar edilmsind slahiyyt v
azadlqlarn genilndirilmsi, thsil mssislrinin muxtariyytinin artrlmas;

3.3. brabrlik btn vtndalarn brabr rtlr sasnda thsil almasna imkanlar yaradlmas v thsil hququnun tmin olunmas;
3.4. millilik v dnyvilik milli v mumbri dyrlrin qorunmas v onlarn dialektik vhdtinin tmin edilmsi sasnda dnyvi thsil sisteminin
yaradlmas v inkiaf etdirilmsi;
3.5. keyfiyytlilik thsilin mvcud standartlara, normalara, sosial-iqtisadi tlblr, xsiyytin, cmiyytin v dvltin maraqlarna uyunluu;
3.6. smrlilik thsilin v elmi yaradcln daim inkiaf edn, faydal v son nticy istiqamtlnn masir metodlarla tkili;
3.7. fasilsizlik, vhdtlik, daimilik - mvcud thsil standartlar, tdris proqramlar v planlar sasnda thsilin bir ne sviyyd ld edilmsi imkan,
thsilin ayr-ayr pilllri arasnda sx dialektik qarlql laqlrin tmin olunmas v onun insann btn hyat boyu ardcl davam etmsi;
3.8. varislik thsil sahsind ld olunmu bilik v tcrbnin ardcl olaraq nvbti nsl (dvr) trlmsi;
3.9. liberallama - thsil sahsinin v thsil faliyytinin ardcllnn genilndirilmsi;
3.10. inteqrasiya milli thsil sisteminin dnya thsil sistemin smrli formada qoulmas, uyunlamas v qovumas sasnda inkiaf.
Madd 4. Thsilin sas mqsdi:
4.1. Azrbaycan dvlti qarsnda z msuliyytini drk edn, xalqnn milli nnlrin v demokratiya prinsiplrin, insan hquqlar v azadlqlarna
hrmt edn, vtnprvrlik v azrbaycanlq ideyalarna sadiq olan, mstqil v yaradc dnn vtnda v xsiyyt yetidirmk;
4.2. milli-mnvi v mumbri dyrlri qoruyan v inkiaf etdirn, geni dnyagr malik olan, tbbslri v yeniliklri qiymtlndirmyi
bacaran, nzri v praktik biliklr yiylnn, masir tfkkrl v rqabt qabiliyyti mtxssis-kadr hazrlamaq;
4.3. sistemldirilmi bilik, bacarq v vrdilrin mnimsnilmsini v ixtisasn daim artrmasn tmin etmk, thsilalanlar ictimai hyata v smrli
mk faliyytin hazrlamaq.
Madd 8. Thsil sisteminin quruluu.
8.0. Thsil sistemin aadaklar daxildir:
8.1. btn thsil mssislri, tlim-trbiy prosesi il mul olan v thsil xidmtlri gstrn digr qurumlar, thsil faliyytini v onun inkiafn
tmin edn elmi-tdqiqat institutlar v informasiya mrkzlri, layih, istehsalat, klinik, ictimai ia, tibbi-profilaktik v czalq strukturlar, idman, istiraht v
salamlq komplekslri, kampuslar, mdni-maarif mssislri v tkilatlar, kitabxanalar, yataqxanalar, drglr v digr infrastruktur obyektlri;
8.2. thsil idaretm orqanlar v onlarn tabeliyind faliyyt gstrn mssis v tkilatlar;
8.3. thsil sahsind faliyyt gstrn qeyri-hkumt tkilatlar, assosiasiyalar, cmiyytlr, elmi-metodik uralar v digr qurumlar.
Madd 11. Thsilin mzmununa v tkilin dair mumi tlblr:
11.1. thsilalanlarda masir tlblr, rait uyunlamaq, rqabt qabiliyyti olmaq, informasiya cmiyytind yaayb faliyyt gstrmk, nsiyyt
yaratmaq bacar formaladrmaq;
11.2. z zrin msuliyyt gtrmk, kollegial qrarlarn qbulunda, demokratik tsisatlarn faliyytind v inkiafnda itirak etmk keyfiyytlrin
malik, mstqil, yaradc xsiyyt v vtnda formaladrmaq;
11.3. thsilalanlarn fasilsiz thsil almasn, daim yeniln, masir standartlara uyun gln biliklr v dnyagrn yiylnmsini, cmiyytin
tlbatn daha smrli dmsini, xsiyyt kimi inkiaf etmsini v mr boyu thsilin ham n aq v brabr imkanl olmasn tmin etmk;
11.4. yksk intellektual sviyyy v praktik i qabiliyytin, yeni texnologiyalara yiylnmk, informasiya axnnda evik istiqamt tapmaq bacarn
formaladrmaq;
11.5. cmiyytin yksk sviyyli v rqabt qabiliyytli kadr potensialna tlbatnn dnilmsi n real zmin yaratmaq;
11.6. thsil mssissind thsil prosesinin thsilalanlarn v thsilvernlrin insan lyaqtin hrmt etmsi sasnda qurulmasn tmin etmk v
thsilalana qar hr hans fiziki v psixoloji zorakla yol vermmk.
3 . Bilik, bacarq v vrdilr
Bilik thsilin sas komponenti hesab olunur. Bilik (pedaqoji mnada) tbit v cmiyyt hadislrin, tfkkrn obyektiv qanunuauyunluqlarna, anlay,
tsvvr v faliyyt sullar sistemin yiylnmk, srbst v mntiqi kild mqayis v mumildirm apara, nticy gl bilmkdir.
Bilik praktikada z tsdiqini tapm gerkliyin drk olunmas prosesinin nticsi; insan urunda obyektiv realln (tsvvrlrin, anlaylarn, mhakimlrin,
nzriyylrin) adekvat ks olunmasdr.Biliklrin cisim, hadis v proseslr aid mlumatlara yiylnmyin, anlaylarn, tbit v cmiyyt qanunlarnn,
faktlarn mnimsnilmsinin nticsidir. Hqiqi bilik hyatla sx laqd meydana glir. agirdlrin biliklri kitabla mhdudlamamaldr. Onlar qazandqlar
biliklri tcrbd, ictimai faydal mkd, mitd, ekskursiya v yrlrd, gzintilrd, sinifdnxaric v mktbdnknar digr tdbirlrd ttbiq etmlidirlr.
agirdlrin dnyan drk etmlri onlarda oxlu n nlr? sual meydana gtirir. Hmin n nlr? d mktbli qlinin hr eydn xbr tutmaq istyi v
chdi yaranr. agirdlrin rtaf alml mntzm tanl bilik hsrti il yaayan insann tkkl tapb formalamasna kmk gstrir.Cmiyyt inkiaf etdikc,
yeni-yeni kflr meydana gldikc biliklr d yenilir, inkiaf edir. Demli, bilik mthrrikdir. Zaman kedikc biz mlum olan biliklrin bir qismi khnlir, yeni
bilik ya khnni hat edir, yaxud cisim, hadis v proseslr aid khn biliklr elmd qazanlan yeni tsvvrlr uyun olmadndan onu rdd edir. Bir
zamanlar sovet, o cmldn Azrbaycan ali mktblrind elmi ateizm v elmi kommunizm, tarixi materializm, siyasi iqtisad v Sov. KP tarixi fnlri keilirdi.
Onlar sosializm quruluunun mnafeyin xidmt edn qondarma fnlr, elm sahlri idi. Sosializmin dayaqlar sarslan kimi onlar tdris planlarndan xarld. V
yaxud, dnyann quruluunu znd ks etdirn, son drc mrkkb olan Ptolomey sistemi txminn min be yz il mvcud olub. Lakin hmin sistem
Kopernik, Bruno v Qaliley kimi dahi alimlrin mvafiq kflrindn sonra z hmiyytini tamamil itirdi. Darvinin tkaml nzriyysi, yni insann meymundan
ml glmsin dair srsm ideya dyrsiz oldu.
Thsilin mzmununu myynldirrkn hyatda, gndlik faliyytd lazm olan grkli mlumatlar seilib gtrlmlidir. Hm d bununla i bitmir, eyni
zamanda almaq lazmdr ki, thsil alanlar tqdim olunan biliklri z mallarna evir bilsinlr. Bunu baqalar da etiraf edrlr: agirdlr mktbd ne il
fizika drsi keir, lakin onlarn bir oxu mr boyu elektrik yaxnlamaa qorxur, xarab olmu elektrik aarn dyimk, il-ira asmaq, birldirmk n
montyor arr. Hminin ne il orta mktbd (htta sonralar ali v orta ixtisas mktblrind) ingilis dili, yaxud alman, fransz dili keir, lakin bir ingilis, yaxud
franszla rastlaanda z fikrini ifad ed, onun suallarna cavab ver bilmir. Azrbaycan dilinin qrammatikasna aid ibtidai siniflrd sad tsvvrlr yiylnir,
sonrak siniflrd sistemli biliklr alr, fqt bzn nitq hisslri il cml zvlrini, siftl zrfi qardrr v s. Problem tdrisin lazmi sviyyd aparlmamas il
yana biliklrin mzmununun da dzgn myynldirilmmsindn, ikinci drcli, yaxud hmiyytsiz msllr geni yer ayrlmasndadr.
Thsilin mzmununda bacarqlarn da z yeri vardr. Bacarq faliyytd olan bilikdir, yrnilnlrin tcrby ttbiqi sul v priyomlarna yiylnmyi nzrd
tutur v qazanlm biliklri ttbiq ed bilmk sritsidir.Grndy kimi, trifd bacarq faliyytd olan bilik kimi nzrdn keirilib. Burada myyn mnada
hqiqt vardr. Ax bacarq daim biliyin ttbiqi il laqdar olur.
Tlimin mzmununda vrdilrin d xsusi rolu vardr. Vrdilr praktik bacarqlardr ki, insan faliyyt prosesind onlar qismn avtomatlaan hrktlri il,
i sullarn tinlik kmdn, xsusi irad syi v urun xsusi nzarti olmadan v trdddsz yerin yetirir. Hr hans faliyyt vaxtar yerin yetirildikd
onun trkibin daxil olan bu v ya digr hrkt, icra trzi v slubu get-ged avtomatlar, baqa szl, urun xsusi nzarti olmadan hyata keirilir. Vrdi,
adtn urlu faliyytin avtomatlam komponenti kimi yanalr. Bel bir cht nmlidir ki, faliyytin z avtomatlamr, hmi urlu sciyyy malik olur.
Avtomatlaan onun bu v ya digr sullar v icra trzlridir ki, onlar gndlik, mntzm yerin yetirilm saysind vrdi haln alr, baqa szl, avtomatlar.
Tutaq ki, qarmzda mktblilrd mhkm oxu, yaz v hesablama vrdilrini formaladrmaq vzifsi dayanr. Tbii ki, biz bu zaman btvlkd onlarn
avtomatlamasn deyil, bzi icra sullarnn v nsrlrinin vrdi klin dmsini planladrrq.Fizioloji sasna gr, vrdilr yiylnm prosesi ba beyin
yarmkrlri qabnda mvqqti rabitlr sisteminin yaranmas v mhkmlnmsidir. Hmin rabitlr vvllr zif olur, tkrarlar nticsind mhkmlnir.
Vrdilrin ld olunmas urlu bir prosesdir.
Pedaqoji dbiyyatda bacarqlar insan faliyytinin nvlrin sasn blrlr. Diqqt yetirk:
1. radi faliyyt bacarqlar: idraki vziflrin irli srlmsini v praktik eksperimental xarakterli mvafiq faliyyti hyata keirmk, onlarn hlli sullarn
tapmaq, idrakn nticlrini formaladrmaq bacarqlarn znd birldirir. 2. qli faliyyt bacarqlar praktik v nzri vziflrin hllini nzrd tutur, qarda
duran vziflri myynldirmyi, cisim, hadis v proseslrin thlilini aparma, onlarn ayr-ayr trflrini frqlndirmyi, mumildirmyi v nticy
glmyi tmin edir. 3. Tlim faliyyti bacarqlar mllimi dinlmk v onu baa dmk, onun gstrilrin sasn mahid etmk, qavramaya
istiqamtlnni anlamaq; mxtlif msllri yerin yetirmk, hesablamaq, oxumaq, yazmaq bacar; mtnlrd balca msllri grmk, onlar frqlndirmk,
icmalda, planlarda ks etdirmk bacar. 4. Nitq faliyyti bacar nitqi dinlmk v anlamaq, leksik, fonetik v qrammatik normalardan, nitq nsiyyti
normalarndan istifad edrk, z fikrini drst ifad etmk bacar. 5. Bdii faliyyd bacarqlar musiqi, hrki rsm v s. obrazlarnn yaradlmasn
nzrd tutan bacarqlar. 6. Cmiyytd insann nsiyyt v davran bacarqlar - laqlrin yaradlmasna, hr hans birg faliyytin tkilin, qarlql
anlamaya nail olmaa ynln bacarqlar.
Bacarqlar hl uaq yalarnda gndlik hyatda, mitd, mkd qazanlr. Hr hans iin yerin yetirilm qaydasn uaa aydnladrmaq, gstrmk hmin
iin tez bir zamanda urlu, dqiq v keyfiyytli grlmsi il nticlnir. Bacarqlarn inkiaf sonradan mktbd davam edir.
Bacarqlar insann praktik faliyyti il sx surtd laqdardr. Bel ki hr hans mkd idraki, qli, mk nitq bacarqlar tzahr edir. Bacarqlarn dinamik
sistemin yiylnmk thsilin trkib hisssidir. Bacarqlar biliklrin sasnda yaranr v vaxtil qazanlm vrdilri hat edir.Ina yazmaq bacar yaz
prosesinin vrdi sviyysin atdrlmasn tlb edir. mk faliyyti altlrl davranman yax yerin yetirilmi vrdilrini tlb edir. Vrdilr mzmununa
gr mxtlifdir. Msln, qli faliyyt vrdilri hesablama, oxu, bu v ya digr fakt v hadisnin thlilini v s.; nitq vrdilri cml qurmaq, mvafiq trz,
sluba, nitq tempin, srtin, artikulyasiyann mkmmlliyin yiylnmyi v s. nzrd tutur. Hrki vrdilr is, cmiyytin hrki mdniyytini (qa,
yeri, zglk, tullanma, mk hrki vrdilri, yaz vrdilri v s.) ks etdirir.Vrdilr mqlr, tmrinlr, yrnmy chd saysind yaranr v inkiaf edir.
Bunlar ox olduqca vrdilr d mhkmlnir. Vrdi insana mrlk verilmir. O, mhkmlndirilms vrdidn d bilr. Bilik v bacarqlar mqsdynl
faliyyt prosesind formalar. Onlarn mhkmlndirilmsi n myyn vaxt tlb olunur. Mnimsnilmi biliklrl sx bal olan xsusi taprqlarn yerin
yetirilmsi lazm glir. Bacarqlarn hat dairsi genidir. Onlarn tkc tlim prosesind formaladrlmas tindir. Thsilin mzmununa idraki, qli, mk, hrki
bacarqlar daxildir. Thsilin mzmununda balca cht zruri bilik v bacarqlara mstqil yiylnmk qabiliyytini formaladrmaq, vaxtil ld olunmu
bacarq v vrdilr sasnda yenidn meydana gln praktik v nzri vziflri hll etmk lazmdr.
1.
Kurikulum
Kurikulum thsilin ayr-ayr pilllri zr tlimin nticlrini v mzmun standartlarn, tdris fnlrini, hftlik drs v drsdnknar ml
saatlarnn miqdarn, tlim-trbiy prosesinin tkili, tlim nticlrinin monitorinqi v qiymtlndirilmsinin keirilm mexanizmini hat edn dvlt sndidir.
Kurikulum thsil prosesinin mqsdin sasn, mvafiq dvlt standartlarna uyun kild, bu v ya digr thsil pillsi v istiqamtlri zr thsilin
mzmununa v mnimsnilm qaydalarna aydnlq gtirir. Kurikulum tdris plann, ayr-ayr fnlr zr tdris proqramlarn, metodik tminatla laqdar
tvsiylri, qiymtlndirm v baqa thsil texnologiyalarn znd birldirir. Respublikamzda thsilin ayr-ayr pilllri v sviyylri zr kurikulumlar (thsil
proqramlar) hyata kemkddir. lav thsil v msafdn (distant) thsil zr d thsil proqramlarndan istifad olunur.
1999-cu ild lk Prezidentinin Frman il Azrbaycan Respublikasnda Thsil haqqnda slahat Proqram tsdiq edilmidir. slahatn mhm istiqamtlrindn
biri d thsilin mzmununun tkmilldirilmsindn v yenildirilmsindn, dnya thsil sistemi sviyysin atdrlmasndan ibartdir. sasn 2004-c ildn
etibarn lkmizd ardcl hyata keiriln mzmun dyiikliklri pedaqoji prosesin sistemli planladrlmasn nzrd tutan kurikulum islahatlar kild reallar.

Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti 2006-c il oktyabrn 30-da Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin Konsepsiyasn (Milli Kurikulumunu)
tsdiq etmidir. Milli kurikulumda mumi thsil zr tlim nticlri v mzmun standartlar, mumi thsilin ayr-ayr mrhllrind keiln tdris fnlri, hftlik
drs v drsdnknar ml saatlar, tlim-trbiy prosesinin tkili v idarolunmas, tlim mvffqiyytinin monitorinqi v qiymtlndirilmsi il laqdar
balca tlblr kompleksi halnda ks etdirilmidir. Hmin snd sasnda hazrlanm fnn kurikulumlarnda hr bir sinif zr tlimin nticlri, mzmun v
qiymtlndirilm standartlar, tlim strategiyalar z ifadsini tapmdr.
Fnn kurikulumlarnda, hr eydn nc tlimin mzmunu verilir. nnvi proqramlarla mqayisd burada mzmun nticlr formasnda ifad olunur.
Hmin nticlr mktblilrin ld edcklri biliklri, hminin onlarn faliyytlrini nzr arpdrr. sasn bacarqlardan ibart olan hmin nticlr minimum
tlb kimi tsdiq edildiyi n eyni zamanda standart kimi gtrlr.
Pedaqoji dbiyyatda qeyd edildiyi kimi, fnn kurikulumlarnn didaktik sasnda nticynmllk, tlbynmllk v xsiyytynmllk prinsiplri dayanr.
Nticynmllk thsilin ayr-ayr pilllri, konkret siniflr v fnlrl bal ld edilck tlim nticlrinin qabaqcadan nzrd tutulmasn;
tlbynmllk tlim mqsdlrinin dvltin, cmiyytin v thsilalanlarn tlbatn dmsini;
xsiyytynmllk agirdlrin maraqlarnn, arzu, istk, meyl v qabiliyytlrini hesaba almaqla mhm v grkli hyati bacarq v vrdilrin
formaladrlmasn mqsduyun hesab edir.
2. Dvlt thsil standartlar
Thsilin ayr-ayr pilllrind mzmunun ilnib hazrlanmasnda dvlt thsil standartlar znmxsus rol oynayr. Thsilin standartladrlmas lkmizd vahid
thsil mkannn yaradlmas zrurtindn irli glir v mxtlif tip mktblrd thsil alanlar n mumi thsilin vahid sviyysini tmin edirs, digr trfdn
dnya thsil sistemin inteqrasiya olunmamza imkan verir.
Thsil standart mzunlarn mumi thsil hazrlna veriln tlblrin mcburi sviyysidir, tlimin v nzartin hmin tlblr uyun gln mzmununu,
metodlarn, formalarn v vasitlrini znd ks etdirir. Bunlar hm norma, hm nmun v hm d ldr.
Pedaqoji dbiyyatda gstrildiyi kimi, thsil standart dedikd, thsilliliyin dvlt normalar kimi nzrdn keiriln, ictimai ideal v bu ideala nail olmaq zr
thsil sistemini ifad edn sas chtlrin sistemi baa dlr.
Dvlt thsil standartlar myyn dvr n dvlt tlblrini znd hat edn mumi normalar mcmusu olub, pedaqoji elmin prinsiplrin sasn hazrlanr.
Thsil standartlar mtrqqi beynlxalq meyarlar, milli, mumbri dyrlr sas gtrlmkl, myyn edilir.
Dvlt thsil standartlar thsilin mzmununu, pedaqoji kollektiv zvlrinin keyfiyyt gstricilrini, thsilin mxtlif pilllrind agirdlrin (tlblrin) bilik,
bacarq v vrdilrinin sviyysini, thsil mssissinin v tlim prosesinin idar olunmasn, maddi texniki bazan myyn edir. Thsil mssislrind thsilin
dvlt standartlarna uyun tkili tmin edilir. Ayr-ayr mktb tiplrinin faliyytlrinin, thsilin sviyysinin v mzunlarn tlim gstricilrinin monitorinqi v
qiymtlndirilmsind, akkreditasiya v mzunlarn yekun attestasiyasnda mvafiq thsil standartlarna saslanlr. Salamlq imkanlar mhdud olan
mktblilrin thsilini hyata keirmk mqsdil is xsusi dvlt standartlar ilnib hazrlanr.
mumi dvlt thsil standart aadaklar nzrd tutur:
- thsilin hr bir pillsi zr mzmunu ks etdirir. Dvlt agirdlr (tlblr) zruri mumi thsil hazrl vermyi nzrd tutur;
- thsilalanlarn zruri hazrlna minimum tlblr verilir.
Mzmun baxmndan mumthsil mktbinin dvlt standart nzrd tutur:
- elmlrin saslarna dair nzriyylrdn, konsepsiyalardan, onlarn tarixindn, problemlrindn, metodologiyasndan v proqnozlarndan xbrdar olmaq;
- bu v ya digr bilik sahsinin sas anlaylarn bilmk v ttbiq etmk bacar;
- sas anlaylara trif vermk;
- anlayn mzmununu v qaysini amaq;
- anlaylara praktik rh (tfsir) vermk;
- bilik, elm sahlri v faliyyt nvlri zr fasilsiz mumthsil texnologiyalar il tan olmaq v onlarn saslarn mnimsmk;
- cmiyytin sas problemlrini (ail, milli, sosial, siyasi, mnvi, mdni, beynlxalq, ekoloji, iqtisadi, istehsalat v s. sahlrd) bilmk v onlarn hll edilmsi
sahsind z vziflrinin ndn ibart olduunu aydn baa dmk;
- sabit (standart) v dyin (qeyri-standart) situasiyalarda idraki (nzri) v praktik vziflrin yerin yetirilmsi zaman elmi biliklri ttbiq etmk bacar;
- mvafiq thsil sahsinin nzriyysi v praktikasna bld olmaq.
Yuxarda qeyd olunanlar thsilin pilllri v sviyylri zr thsilin standartladrlmasnn mumi parametrlrini hat edir. Onlar thsil sahlri, konkret tdris
fnlri zr konkretldirilir. Tdris materialnn tqdimetm sviyysin v mktblinin icbari hazrlna veriln tlblr nzr alnmaqla agirdlrin hazrl
sviyysin nzart etmk v onu qiymtlndirmk mqsdil taprqlar (testlr) sistemi myynldirilir. Thsil standartlarnda mzmun el qurulur ki, hr bir
mktbli maksimum gcatan sviyyd oxuya bilsin v onlarda tlimin msbt motivlri formaladrla bilsin.
Dvlt thsil standartlar thsilin mzmununun formaladrlmasnda real tcssmn tapan aadak normativ sndlr nm verir: tdris plan, tdris
proqram, drsliklr, drs vsaitlri, msl v alma kitablar v s. Bu normativ sndlr thsilin mzmununun layihlndirilmsinin mvafiq sviyysin (tdris
plan-nzri tsvvrlrin sviyysin; tdris proqram-tdris fnlrinin sviyysin; tdris dbiyyat-tdris materialnn sviyysin) uyun glir.
3. Tdris plan
Tdris plan mktbin faliyytini istiqamtlndirn normativ snddir.
Tdris plan Azrbaycan Respublikasnn Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq ediln snd olub tdris ilinin mddtini, rblrin v ttillrin srkliyini; tdris
mssislrind yrniln fnlrin trkibini (srasn), onlarn hr bir sinif zr bldrlmsini, bu v ya digr sinifd yrniln fnn n nzrd tutulan
saatlarn hftlik v illik miqdarn ks etdirir.
Tdris plan tdris fnlrinin siyahsn, yrniln hr bir fnn btvlkd v onun hr bir mrhlsin ayrlan vaxt, baqa trfdn thsilin mzmununda
mktbin bilavasit sasland prioritetlri myynldirir, digr trfdn onun hyata keirilmsi n zmin yaradr.
Tdris plannn vzifsi agirdlrin hrtrfli inkiafn tmin etmk, onlar Vtnin mdafisin v my hazrlamaqdr. Odur ki, orta mumthsil mktbinin,
pe-texniki mktblrinin tdris plannda sosial-iqtisadi ynml tdris fnlri (hyat bilgisi, Azrbaycan tarixi, insan v cmiyyt Azrbaycan Respublikas
Konstitusiyasnn saslar, iqtisadi biliklrin saslar v s.); humanitar ynml fnlr (Azrbaycan dili, xarici dil, dbiyyat, musiqi, tsviri incsnt v s.); tbitriyaziyyat fnlri (riyaziyyat, kimya, biologiya, corafiya v s.), hminin fiziki trbiy, texnologiya fnlri salnr.
Tdris plannda tdris fnlrinin uzladrlmas diqqt mrkzind dayanr, mktblilrin hrtrfli inkiaf, zruri bacarq v vrdilrin formaladrlmas,
mumthsil hazrl tmin olunur.
Tdris plannn tkmilldirilmsi cmiyytin sosial sifarii nzr alnmaqla aparlr. Mcburi fnlrl yana tdris plannda fakultativ mllr ayrlan vaxt
(saatlar) da gstrilir.
mumthsil mktblrinin tdris planlar lav v dyiikliklrl birlikd hr il kitaba klind, yaxud Azrbaycan mllimi qzeti vasitsil btn mktblr
atdrlr (Ali v orta ixtisas mktblrinin tdris planlar vvlki illrdn frqli olaraq, bir ne ildir ki, tdris mssislrinin zlri trfindn hazrlanaraq, Thsil
Nazirliyinin tsdiqin verilir). mumthsil mktblrinin tdris planlarnda tdris olunacaq fnlrin siyahs, illik v hftlik saatlar verilmkl yana, tdris planna
dair qeydlr d z ksini tapr. Aydnlq n 2009-2010-cu tdris ili n tdris planna dair qeydlrin bzi bndlrin nzr salaq: 5. XI siniflrd fakultativ,
frdi v qrup mllrin ayrlm saatlardan drs cdvlin daxil edilmkl 1 saat fizika, 1 saat corafiya fnninin tdrisin verilir; 10. fakultativ ml
qruplar agirdlrin say 8 nfrdn az olmamaq rti il komplektldirilir; 12. Drs ili 32 tdris hftsindn ibartdir. Drs mllri btn mumthsil
mktblrind, bir qayda olaraq, sentyabrn 15-d balayb, mayn 31-d baa atr. Drs ili iki yarmil blnr: - Birinci yarmil - 15 sentyabr-29 dekabr; - ikinci
yarmil 06 yanvar-31 may; 13. Drs ili rzind aadak ttillr myyn edilir: -6 gn payz ttili (12-17 noyabr); - 7 gn q ttili (30 dekabr-05 yanvar); -8gn
yaz ttili (16-23 mart).
Bazis tdris plan dvlt standartlarnn trkib hisssi, sas dvlt normativ sndi olaraq, mumi orta thsilin dvlt normasn ks etdirir ki, bu da mktblilrin
thsilinin qurulmasna, mzmununa v sviyysin veriln tlblri myynldirir. Bazis tdris plan mktbin maliyyldirilmsi n tip tdris plannn ilnib
hazrlanmas n sas olur.
Tdris plannn trkibin aadak tlblr verilir:
1. Fnlri onlarn arasndak laqy v mktblilrin sviyysin uyun kild ks etdirilmsi, sonrak fnn n baza yaradan vvl verilir, nisbtn tin
fnlr yuxar siniflrd tdris olunur. 2. Fnlr arasndak nisbt diqqt yetirilmsi (elmlrdn bir qismin, msln, tbit elmlrin stnlk vermk v baqa
qismini arxa plana kmk olmaz); 3. agirdlrin ya xsusiyytlri diqqt mrkzind dayanmal; 4. Fnlrin tdrisind ardclla ml olunmal; 5. Milli trbiy
nnlrinin nzr alnmas; 6. Thsilin mzmunundak vahidlik v varislik gzlnilmlidir; 7. Hr bir fnn (sinifdn-sinf kedikc) veriln yer, ardcllq v s.-in
gzlnilmsi.
4. Tdris proqramlar
Fnn proqramlar tdris plannn tlblrin sasn trtib olunur.
Tdris proqram Azrbaycan Respublikasnn Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq ediln snd olub bu v ya digr sinifd hr bir fnn zr thsilin
mzmununu v quruluunu myynldirir, elmi biliklrin, dnyagr v mnvi-etik ideyalarn, hminin agirdlr trfindn mnimsnilmsi vacib bilinn
praktik bacarq v vrdilrin znd birldirir.
Tdris proqramlar quruluuna gr iki komponentdn ibartdir: izahat vrqi (yaxud giri) v thsilin mzmunu. Bzi pedaqoqlar metodik gstrilri
nc komponent kimi verirlr. slind metodik gstrilr d izahat vrqind z ksini tapr.
Tdris proqramlar, sasn iki kild hazrlanr: sistematik (ardcl) v konsentrik. Proqramn sistematiklik prinsipi zr trtibinin mahiyyti bundan
ibartdir ki, bu v ya digr fnn elmin sistemini qoruyub saxlamaa xidmt edir, ayr-ayr mvzular zlrindn vvlki mvzular tamamlayr, zlrindn sonrak
mvzular n zmin yaradr.
Tdris mvzularnn konsentrik dzlnn mahiyyti beldir ki, aa siniflrd, yaxud vvlki sinifd yrniln mvzularn yuxar (sonrak) siniflrd
daha hatli v drindn keilmsi tmin olunur. Msln, ibtidai siniflrd Azrbaycan dilindn isim bard ycam mlumat verilir, V sinifd hmin mvzunun
zrind daha geni dayanlr. V yaxud, V sinifd Ata yurdu fnni tdris olunur. Ata yurdu Azrbaycan tarixi kursuna daxil olan bir fndir. Bu fnn zr VI-XI
siniflrd nzrdn keirilck mvzularn byk ksriyytin ycam kild ekskurs edilir. Baqa szl, V sinifd qdim dvrdn bu gnmz qdr tariximiz
qsa kild iqlandrlr, digr siniflr Azrbaycan tarixinin yalnz myyn dvrn (lakin hrtrfli) hat edir.
Tdris proqramnn quruluunun konsentrik sulunda eyni material (msl) bir ne df, lakin sad mrkkblikl, yeni komponentlrl thsilin mzmununun
genilndirilmsi, znginldirilmsi, onlar arasndak laqlrin v asllqlarn drindn nzrdn keirilmsi il rh olunur.
Proqramda materialn konsentrik yerldirilmsi he d sadc tkrar nzrd tutmur, bu v ya digr msllr nzrdn keiriln hadis v proseslrin
mahiyytin daha drindn nfuz etmkl genilndirilmi sasda yrnilir.
Proqramn konsentrik qaydada hazrlanmas mktblilrin ya v drketm sviyysini hesaba almaqla baldr. Mktblilrin psixi inkiafnn sviyysi beldir ki,
bir sra hallarda elmin qanun v anlaylarn onlara atdrmaa imkan olmur. Odur ki, bzi qanun v anlaylar bard vvlc ycam tsvvrlr yaradlr, daha
sonra (sonrak siniflrd) geni kild hmin msllrin zrind dayanlr.

Proqramn trtibin aadak tlblr verilir:

1. Tdris planna sasn hazrlanmal; 2. Sistematik v ardclla ml olunmal; 3. Proqramda mllim n mvafiq gstrilr olmal; 4. Proqramda elmin
mbahisli msllri z ksini tapmamal; 5. Elmin masir inkiaf sviyysin uyun glmli; 6. Trbiyvi vziflr z hllini tapmal; 7. Mktblilrin anlaq
sviyylri, ya xsusiyytlri diqqt mrkzind dayanmal; 8. Nzriyy il tcrbnin vhdti tmin edilmli; 9. Fnlr arasnda tbii laqy fikir verilmli; 10.
Proqramda elmin balca mddalar v anlaylar daxil olunmaldr v s.
Konkret fnn (msln, tarix v s.) zr btn siniflrin proqram, adtn bir yerd, toplu halnda nr olunur v gstrilir: mumthsil mktblrinin V-XI siniflri
n tarix proqramlar. (Son zamanlar bzi fnlr zr drsliklrin (hr bir drsliyin) axrnda hmin sinif zr proqramn ks etdirilmsi tcrbsindn d istifad
olunur).
Proqramn izahat vrqi bu fnnin tdris olunduu btn siniflr nzr alnmaqla, mumi yazlr. Burada kursun qarsnda duran mqsd v vziflr,
proqramn zndn vvlki proqramdan frqi, yeniliklr, mllimlrin diqqt yetirmli olacaqlar sas msllr, fndaxili v fnlraras laqlrin yaradlmas,
yeni tlim texnologiyalarndan istifady, tlimin optimalladrlmasna, mllim-agird mnasibtlrinin dzgn qurulmasnn zruriliyin, tlimin prinsip v
metodlarndan smrli istifady, agirdlrin mstqil ilrinin tkilin, mktblilrin tlim faliyytinin monitorinqi v qiymtlndirilmsin v s. dair tvsiylr
z ksini tapr.
Proqramda thsilin mzmunu n ayrlm hissd (hr bir sinif n ayrca) konkret blmnin (bhsin) ad v hmin blmnin yrnilmsin ayrlan saat, bu
blmy daxil olan hr bir mvzu yrnilrkn diqqt yetirilmsi vacib olan msllr (mzmun) ifad olunur. Diqqt yetirk:
Azrbaycan tarixi fnni zr VI sinifd: I blm. Azrbaycan razisind ibtidai icma quruluu (6 saat).
Mvzu: Azrbaycan razisind ilk insan msknlri (1 saat).
(Mzmun): Azrbaycann tbii-iqlim raiti. Ibtidai insanlarn heyvanlar almindn ayrlmas. n qdim insanlar. Bacarql adam. Ibtidai insan dstlrinin
meydana glmsi. Onlarn mk altlri v muliyyti: yemtoplama v ovuluq. Azrbaycan razisind n qdim insan izlri: azx adam. Oddan istifad.
Hmin blmy daha drd mvzu daxildir. Hmin mvzular, onlarn tdrisin ayrlan saatlar v mzmun verildikdn sonra, tkrarn aparlmas (1 saat) nzrd
tutulur, kursdaxili, kurslararas v fnlraras laqlrin imkanlar gstrilir. Diqqtlayiq cht hm d burasndadr ki, proqrama hr bir blmdn sonra
Formaladrlan sas anlaylar, agirdlrin sas bacarqlar verilir. Yni blmy aid mvzular yrnildikdn sonra agirdlr nlri bilmli, nlri
bacarmaldrlar.
dbiyyat fnni zr V sinifd:
Blm: Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatndan semlr (12 saat).
Mvzu: Layla v zizlm (1 saat).
(Mzmun): Anann vladla bal arzular, krplri bdii szl zizlm (oxama) imkanlar, bdii oxama sullar, beik mahnlar.
dbiyyat nzriyysi: layla v zizlm.
Sinifdnxaric oxu n: layla v zizlmlr v s.
5. Drsliklr v drs vsaitlri
Drsliklr tdris proqramnn tlblri sasnda hazrlanr. Tdris proqramnn mzmununun konkretldirilmsi z ifadsini drsliklrd v drs vsaitlrind
tapr. Drsliklr v drs vsaitlri biliklrin, mktblilrin mstqil ilrinin tkilinin sas mnbyi v tlimin n mhm vasitlrindn biridir.
Drsliklrin trkibin aadak tlblr verilir: 1. Fnn proqramna uyun glmli; 2. Trbiynin vziflrinin hyata keirilmsin yardm olmal; 3. Sistemliliy,
ardcllq, varislik v elmiliy ml edilmli; 4. agirdlrin yana v anlaq sviyysin uyun olmal; 5. Dili sad, anlaql, aydn v ycam, nri yksk
sviyyd olmal; 6. deoloji baxmdan yararl olmal; 7.Qazanlm bilikl yeni bilik arasnda laq yaradlmal; 8. Tlim material agird bilik vermkl yana,
hm d onun mumi inkiaf n rait yaratmaldr; 9. Materiallar xarakterin gr (hansn mcburi kemk lazmdr, hansna aid tsvvr yaradlmaldr v s.)
bir-birindn frqlnmli; 10. Mstqilliyin inkiafna rait yaradan taprqlara, test nmunlrin mracit edilmli, mtnlrdn sonra dndrc suallar
verilmli; 11. Bu fnn (fndaxili laq) v ya digr fnlr (fnlraras laqlr) zr material vaxtil ld olunan biliklrin bu v ya digr drcd tkrar
olunmasna imkan vermlidir.
Drslik agird dnmyi, yrnmyi, mstqil fikir yrtmyi yrtmlidir. Bunun n drsliy ikinci drcli, lzumsuz v hmiyytsiz materiallar
gtirilmmli, drslik v drs vsaitlri ycam, lakonik olmal, materiallar yksk sviyyd mumildirilmi, eyni zamanda konkret olmaldr. Drsliklr faktik
materialn zruri v lverili hcmini znd birldirmlidir. Materiallar, mktblilrin ya sviyylrini, maraqlarn, psixi proseslrinin xsusiyytlrini nzr
almal, eyni zamanda elmin balca mddalarn ks etdirmlidir. Drslikd tdris materialnn sistemli rhi idrak metodlar il vhdtd hyata keirilmli,
ktlvilik, clbedicilik, problematiklik diqqt mrkzind dayanmaldr. Nticd drslik mktblilrd biliklr v drketmy maraq oyada, onlarda znthsil
tlbat stimulladra bilr. Drsliyin strukturu beldir ki, o, sas komponent kimi mtni v kmki komponentlri hat edir. Btn mtnlr mtn-tsvir, mtnnqletmy, mtn-dnmy blnr. Bel komponentlr daxildir: tkilat aparat v mnmsm (sual v taprqlar, yaddalar, yaxud tlimati materiallar,
cdvllr v rift ayrmalar, llstrativ materiallara v taprqlara rhlr; qeydlr, lavlr, srlvhlr, gstrilr).
Drsliy lav kimi mxtlif drs vsaitlri mntxbatlar, metodik gstri v tvsiylr, ltlrdn, mlumat kitabalar, taprq v msl kitablar,
drsliklr metodik rhbrliklr , tarix v corafiya xritlri, lal xritlr v fonomntxbat, sinifdnxaric oxu n materiallar v s. hazrlanr v onlardan istifad
olunur.
1. Tlimin prinsiplri anlay
Elmi pedaqogika yaranana qdr v htta ondan sonra tlimin smrli tkili msllri bir yandan valideynlri v mllimlri, digr trfdn pedaqoq alimlri
dndrmdr. Nec etmli ki, az vaxt rzind agird tlb olunan biliklr veril bilsin? Uaqlarn biliklr urlu yiylnmlri n n lazmdr? Materiallarn
asan mnimsnilmsi n hans vasitlrdn istifad etmk mqsduyundur?
Hmin suallara xalq pedaqogikasnda da, elmi pedaqogikada da cavab taplb.
Xalq pedaqogikasnda: Grn grb gtrr, Grdyn qoyub eitdiyin inanma, Bir df grmk, yz df eitmkdn yaxdr, Gz il grn tanrdan
ox bilr (yanilik); ki dn, bir dan, Yz l, bir bi, vvl dn, sonra dan, Fikirlmdn danma, Deyn alsz olsa, eidn all grk
(urluluq); Gcn bax, lni gtr, Azna bax, tikni gtr, Gcn dmyn daa l vurma, zora drsn (yaauyunluq, gcmvafiqlik); Nrdivana
ilk pilldn xarlar, Nrdivana aya bir-bir qoyarlar (sistemlilik v ardcllq); Tkrar biliyin anasdr (biliklrin mhkmlndirilmsi).
Tdricn elmi pedaqogika tlimin yanilik, urluluq v fallq, sistemlilik v ardcllq, elmilik v s. prinsiplr diqqt mrkzin gtirilmidir. Xalq trfindn, yaxud
pedaqoq alimlr trfindn myynldirilmsindn asl olmayaraq, adlar kiln prinsiplr tlim prosesinin istiqamtini v mllimin faliyytini
myynldirn balca lamtlri meydana xarr.
agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr yiylnmlrind tlimin prinsiplrindn istifadnin rolu bykdr. Lakin bu prinsiplrdn nec gldi, yni kor-koran deyil,
yerli-yerind bacarqla faydalanmaq lazmdr. Prinsiplr tlimin uurla nticlnmsi n irli srln sas tlblrdir.
Didaktikann prinsiplri tlimin mqsdlrin v onun qanunauyunluqlarna sasn formaladrlr. Prinsiplr tdrisin v yrnmnin gediini myynldirn
rhbr mddalardr. Hr bir mllim didaktikann prinsiplrin bld olmaldr.
Tlimin prinsiplri thsilin v trbiynin mqsdlri il myyn olunur. Odur ki, onlar dyiilmz qala bilmz. Tarixn mvcud olmu bzi prinsiplr artq z
hmiyytini itirmidir, bzilrinin formas dyimi, bir qeyrilri yenic formalamaqdadr. Bel ki, XVII srd Yan Amos Komenski (1592-1670) trfindn irli
srln, Jan Jak Russo (1632-1704) trfindn mdafi olunan, ohan Henrix Pestalotsi (1746-1827) trfindn drinldirilmi tlimin tbitmvafiqlik prinsipi
on doqquzuncu yzillikd z rolunu itirmidir. Bu prinsipin mahiyyti ondan ibartdir ki, insan tbitin zvi hisssi olduu n grk onun mumi qanunlarna
tabe ola. Y.A. Komenskinin fikrinc, mktb z qaydalarnda tbit saslanmaldr.
XIX srd htta alman pedaqoqu Adolf Disterveq (1790-1866) tbitmvafiqlik prinsipindn baqa mdniyyt mvafiqlik prinsipini irli srmdr. Bu prinsipin
mahiyyti ondan ibartdir ki, thsil alann tlim v trbiysind tbii v ya xsusiyytlril yana onun anadan olduu v glckd yaayaca yerin raitini
v vaxtn da nzr almaq lazmdr.
XVII srd irli srlm tlimd urluluq prinsipi ilk vvllr mktblilr trfindn proqram materialnn baa dmsini tlb edirdi. Sonralar XX srd v
hazrda bu prinsip znginlmi, yeni mzmun almdr.
Tlimin prinsiplri iki qrupa bln bilr: 1. Tlimin seilmsini v mzmununu myyn edn prinsiplr. 2. Tdris prosesinin smrli qurulmasn v faliyytini
myynldirn prinsiplr.
Tlimin prinsiplrind thsilin mzmununa v tdris prosesin aid normativ tlblr, tdrisin v tlimin qanunauyunluqlar, mumildirilmi qabaqcl tcrb z
ksini tapr.
Hazrda pedaqogika elmind tlimin bir sra smrli prinsiplrin diqqt yetirilir v mktb tcrbsind onlardan geni istifad olunur. Tlimin sas
prinsiplrinin mahiyytin aydnlq gtirk.
2. Tlimin elmiliyi prinsipi
Tlimin elmiliyi prinsipi o demkdir ki, mktblilr yalnz hqiqi elmi biliklr verilir.
Bu prinsip iki istiqamtd hyata keir: 1) gerkliyi olduu kimi gstrmk, baqa szl proqrama zruri faktlar, cisim, hadis v proseslri daxil etmk; 2) cisim,
hadis v proseslri inkiafda, qarlql laqd gstrmk ki, bu da idrakn dialektikasnn tlblrin uyun glir. Cisim, hadis v proseslr aydnlq
gtirilmsi myyn olunmu mumelmi baxlara, onlara aid anlaylarn mzmununa uyun olmal, daha hmiyytli tzahrlrd gerkliyi amaldr.
Btn bu tlblr sasn, proqrama tsadfi mlumatlar deyil, bu sah zr qanunauyun tzahrlr, zruri cisim, hadis v proseslr haqqnda materiallar
daxil edilir.
Elmilik prinsipi ayr-ayr fnlr zr yrniln faktlarn, anlaylar v qanunauyunluqlar sisteminin mnbyi kimi elm saslanma nzrd tutur, hr eydn
vvl qanunauyunluqlar tdris materialnn seilmsind v tlimin ttbiq olunan metodlarnda tzahr edir.
Bu prinsip yrniln fakt v hadislrin doruluunu; obyektiv almin inkiafnn qanunauyunluqlarnn elmi chtdn almasn; elml bir araya glmyn
nzriyylrin v tsvvrlrin tnqidini nzrd tutur.
Elmilik prinsipinin tlbin gr, tlimin mzmunu mktblilri obyektiv elmi faktlar, nzriyylr v qanunlarla tan etmli, elmin masir vziyyti bard
tsvvr yaratmaldr. Bu prinsip tdris proqramlarnda v drsliklrind, yrnilmi materiallarn seilmsind z ifadsini tapr, elmi axtar elementlrinin, elmin
metodlarnn, tlim myinin elmi tkilinin sullarnn agirdlr trfindn yrnilmsin rait yaradr.
Elmilik prinsipi mllimi problemli situasiyalardan istifady, onlar yrniln cisim v hadislrin mxtlif mahidlrin, elmi mbahislr qoulmalarna, xsi
mahidlrinin nticlrinin thlilinin aparlmasna, z mvqelrini sbut etmk, alnan nticlri saslandrmaq n lav elmi mlumat ld etmy
istiqamtlndirir.
Tlimin prinsiplri bir-biri il qarlql surtd laqdardr v vhdtd hyata keir. Bel ki, tlimd sistematiklik olmasa, elmilik sadc qeyri-mmkndr.
Didaktik sistem elmi sistemdn frqlnir. Ayr-ayr fnlr elmin sistemini nec varsa tkrar etmir. Fqt ona mxsus mntiqi v biliklr sistemini saxlayr. Hmin
sistemd vaxtil mnimsniln bilik ondan sonra yrniln biliy yol ar, elmi anlaylar v mumi qanunauyunluqlar arasnda daxili ballq ml glir. Lakin
fnn zr biliklrin sistemi, tdris illrin gr materialn bldrlmsi qaydas, mktblilrin psixoloji xsusiyytlrin v imkanlarna uyun glmlidir.

Elmilik prinsipi masir elmd z ksini mhkm tapm v glckd yalnz znginl v inkiaf edck mddalarn yrnilmsini tlb edir. Mktblilr
(xsusn yuxar siniflrd) fakt v hadislri yrnrk, anlaylara yiylnrk, hadislrin inkiaf qanunlarn mnimsyrk elmi nzriyylri drk edirlr.
Buradan bel bir tlb ortaya xr: mktblilri n mhm elmi nzriyylrl, elmin v texnikann masir nailiyytlri il tan etmk, agirdlrin idraki
imkanlarnn sviyysinin artrlmas v s. Elmilik prinsipi elmin mzmunu il sx surtd bal olan metodlarla mktblilrin bld olmas tlbatn meydana
xarr.
2. Tlimin yanilik prinsipi
Mktblilrin yrnm faliyytinin smrli tkilind yanilik prinsipi d znmxsus rol oynayr. Mllim real gerkliyin predmetlrinin mktblilr
trfindn qavranlmasna v onlarn urunda ks olunmasna yanilik vasitlrin saslanmaqla daha tez v asanlqla nail olur. yanilik, mxtlif vziyytlrd
agirdlrd tlim myin msbt mnasibt yaradr, onlarn idraki maraqlarn stimulladrr, obrazlarn hrtrfli formaladrlmasna, biliklr mhkm
yiylnmy, drsin hr dqiqsindn smrli istifad olunmasna v vaxta qnat edilmsin, biliklrin hyatla, lkmizd aparlan dinc quruculuq ilril
laqlndirilmsin rait yaradr. yani vasitlr hm agirdlrd obrazl tsvvrlrin yaradlmas mqsdil, hm d anlaylarn formaladrlmas, mcrrd
laqlrin v asllqlarn baa dlmsi n mracit olunur. yaniliyin kmyil ya, fakt v hadislri, proseslri qavrayan mktblilr obyektiv gerkliyi
dzgn anlayrlar.
yanilik prinsipinin ttbiqi ya bilavasit duyular v qavrayla, yaxud sasnda kemi duyularn canlandrlmas dayanan real gerkliyin cisim v
proseslri il bal olur. Sz mktblinin diqqtinin balcaya, hmiyytli olana ynlmsin, tlimin mqsdi n daha zruri olan seib ayrmaa kmk
gstrir. yanilik prinsipinin ttbiqi sasnda birinci siqnal sistemi dayansa da, ikinci siqnal sistemi onun siqnallarna tnzimlyici tsir gstrir. Istniln yani
vsait hmi szl mayit olunur.
yanilik prinsipi qdim tarix malikdir. On yeddinci yzillikd Yan Amos Komenski ingilis filosofu F. Bekonun flsfsin saslanaraq yaniliyin roluna
yksk dyr verrk, ona uurlu tlimin sas kimi yanamd. O, yanilik prinsipini ilk df nzri chtdn saslandrmdr. Komenski yaniliyi tlimd qzl
qayda adlandraraq yazrd: ...mmkn olan hr eyi duyularla qavramaa tqdim etmk qoy mllimlr n qzl qayda olsun, yni grnni grm
duyusuna, iyi-iybilm duyusuna tqdim etmli.
Ibn Sinann agirdi v davams olmu Azrbaycann klassik filosofu bdlhsn Bhmnyar bilik ld etmkd duyu zvlrinin rolunu grrk hl
XI srd deyirdi: nsan yalnz duyudan gln, yaxud duyunun tsdiqldiyi ey inanr.
Y. A. Komenski Byk didaktika srind gstrirdi: Duyularda olmayan he bir ey urda da olmadndan al btn dnclr n material
yalnz duyulardan alr.
O, tlimi yalarn v hadislrin canl mahidsindn balama tklif edirdi. Komenskinin fikrinc, eylr bdn, szlr d paltardr, eylr nv,
szlr d qabqdr. Hr hans bir eyi yrnrkn qoy qulaq gzl, sz l faliyyti il birlsin. Byk ex pedaqoqu deyilnlr saslanaraq bildiridi ki, ba
nvsiz qabqla doldurmaa lzum yoxdur. Szlr agirdlr yalarla laqd yrdilmlidir.
Y. A. Komenskinin gldiyi ntic nmli idi. bhsiz, bir ne duyu zv il qavranlan mlumat, material hafizd, yaddada uzun mddt v
mhkm qalr.
Adolf Disterveq d tbit mvafiq tlimd yaniliyin roluna yksk qiymt verir, ona son drc hmiyytli didaktik prinsip kimi yanard. Alman
pedaqoqu konkret tfkkr malik agirdl tlimi nmunlr, real yalara, faktlara mracit etmkl, konkret tsvvrlr oyatmaqla balama mslht bilirdi.
yani tlim Adolf Disterveqin saddn mrkkb, daha asandan daha tin, yaxndan uzaa, mlumdan mchula qaydalarnda z ifadsini taprd.
Onlarn srasnda is mlumdan mchula qaydas znmxsus yer tuturdu.
K.D. Uinski yaniliyin rolunu uan konkret fikirlmsi faktna sasn dyrlndirirdi. Rus pedaqoqunun qnatinc, Uaq formalarla, boyalarla,
sslrl v mumiyytl, duyularla fikirlir v ua baqa cr dnmy vadar etmk istyn xs onun tbitini bs yer v zrrin olaraq zorlam olur.
Bellikl, ibtidai tlimi formalarda, boyalarda, sslrd ifad etmkl, bir szl, onu uan mmkn qdr oxlu duyular n lverili bir kl salmaqla, biz
eyni zamanda tlimi uan anlaq sviyysin uyunladrr v zmz d uan tfkkr almin daxil oluruq.
K.D. Uinski hr bir drsd, hr bir mvzu keilrkn deyil, zruri hallarda yaniliy mracit olunmasn mqsduyun sayr v deyirdi: Uan
tbiti aydn bir surtd yanilik tlb edir. Uaa, ona mlum olmayan be klm sz yrtmy aln, o, bunlarn zrind bir mddt v bs yer zab
kckdir. Lakin bu cr 20 klmni killrl laqlndirin v uaq bunlar ox asanlqla mnimsyckdir. Siz uaa sad bir fikri izah edirsiniz, o sizi anlamr;
hmin uaa mrkkb bir kli izah edin, o sizi ox tez anlayr. Eyni qabiliyyt malik olan iki uaa eyni hadisni iki mxtlif yolla nal etmyi tcrb edin:
birin kil zr, o birin is kilsiz nal edin o zaman uaq n klin btn hmiyytini qiymtlndircksiniz.
Y. A. Komenski kimi K.D. Uinski d yanilikdn istifad zaman daha ox hiss zvnn i qoulmasn lazm bilirdi. Diqqt yetirk: Hrmyin n
inc tellr zr insan heyrt gtirck drcd dzgn yyrmsinin sbbi odur ki, o, bir cayna il deyil, oxlu cayna il tellrdn yapr, biri qopursa, o
birilr onu saxlayr.
K.D. Uinski yani tlim ndir? sualn bel cavablandrrd: Bu mcrrd tsvvrlr v szlr zrind deyil, uaq trfindn bilavasit qavranan
konkret obrazlar zrind qurulan bir tlimdir: bu obrazlar mllimin rhbrliyi il tlim zaman da qavranla bilr, qabaqcadan uan mstqil mahidsi
vasitsil d qavranlm ola bilr, bel ki, mllim bu tlimi uan ruhunda mvcud olan hazr obrazlar zrind qurur.
Prof. Mrdan Muradxanov da tlimd yanilik prinsipinin rolunu yksk qiymtlndirrdi. Bu xsusda o yazrd: yanilik prinsipi tlimi mcrrd szlr
zrind deyil, uaq trfindn bilavasit qavranlan konkret eylr v hadislr zrind qurmaa deyilir.
Didaktikada yani vasitlrin v szlrin uzladrlmasnn vacibliyin diqqt yetirilir, bunsuz idraki faliyytd konkretin v mcrrdin vahidliyin v
qarlql laqsin dair mslnin dzgn hlli mmkn deyildir.
Tlimd sz v yanilik qarlql laqd olur. Mktbd yaniliyin mxtlif nvlrindn istifad olunur: tbii yanilik sinifd v mktbin hdudlarndan
knarda (ekskursiya zaman, tbit gzintid v s.) mktblilrin real obyektlrl (bitkilrl, heyvanlarla, minerallarla v s.) tanln nzrd tutur.
Eksperimental yanilik real gerklikd (kimyvi reaksiya, elektrik boalma hadissi v s.) ba vern proses v hadislrl eksperiment v tcrblrin
aparlmas gediind mktblilrin tan edilmsidir.
kil v kil-dinamik yanilik real almin (foto, kil, rsm, diafilmlr, diapozitivlr, sssiz filmlr v s.) tsvirini vermk mqsdi dayr.
Ss yaniliyi ss obrazlarnn, o cmldn dbi srlrdn paralarn bdii oxunuunun, ss tsvirlrinin v xarici nitqin qramplastinkaya, yaxud
maqnitafon lentin ssyazsn ks etdirmk n istifadni nzrd tutur.
Mktbd mvcud olan tdris vsaitlri sistemind hcmi yanilik maketlri, modellri, mulyajlar (gipsdn, yaxud mumdan dzldiln yalar), hndsi
fiqurlar v s. nzrd tutur.
Rmzi v qrafik yanilik mcrrd tfkkrn inkiafna rait yaradr. Bu tipli vsait real gerkliyi rti-mumildirilmi, rmzi formada (xritlr,
planlar, sxemlr, ertyojlar, diafilmlr v s.) ks etdirir.
Qabaqcl mktblrd yani vsaitlrin agirdlr trfindn hazrlanmas tcrbsindn d geni istifad olunur. Bu, son drc smrli tsir
malikdir.
4. Tlimin urluluq v fallq prinsipi
Mktblilr trfindn baa dln hr ey mnimsnilir. Yax baa dmdn biliklri mnimsmk qeyri-mmkndr. Buradan da tlimd
mktblilrin urluluu v fall meydana glir. agirdlr bu v ya digr mvzunun v yaxud drsin konkret vziflrini d bilmli, yrniln faktlar v
hadislri aydnladrma, onlar arasndak hmiyytli laqlri ama bacarmaldrlar.
Bu prinsip gr, tlim o zaman smrli olur ki, mktblilr faliyytin subyekti olsunlar, idaraki fallq gstr bilsinlr. Bu, onda ifad olunur ki,
mktblilr biliklrl maraqlanr, elm v texnikann yeniliklrindn xbr tutmaq istyir, sorularda, diskussiyalarda yaxndan itirak edir, problemlr irli srr v
onlarn hlli yollarn tapma bacarrlar. urluluq prinsipi tlb edir ki, mktblilr alnm biliklrin tcrbd urlu v mqsdynl ttbiqini bacarsnlar.
Mllim proqram materialnn urlu yrnilmsini tmin edrk, mnimsnilmi materialn yaddada mhkm saxlanlmasna nail olur. Bu prinsip alnan
nticnin etibarllna min olmaa v z faliyytin ttbiq etmy kmk gstrir.
Mktblinin drk etmsinin yolu onun trfindn konkret cisim v hadislrin hissi qavrayndan balanr. Drketm idrak mnblri kimi ya v
hadislr mnasibtl d baldr. O, tlimdn balayaraq, canl seyr qdr gedib xr. Buradan da tlimin yanilik prinsipi meydana glir. Bu zaman yanilik,
seyr kimi, geni mnada baa dlr, drketmy ksr hiss orqanlarnn clb edilmsini nzrd tutur.
Qarda duran iin vziflri agirdlr aydn olduqda, mllim onlara bir ne bir-birin oxar faktlar tqdim edir, onlarn hmiyytli xsusiyytlrini
frqlndirmyi taprr, cisim, hadis v proseslrin, faktlarn v nzri mumildirmlrin drk edilmsini tmin edir. urluluq v falla tlimin btn
mrhllrind fal tfkkr faliyyti nticsind nail olunur.
urluluq dnmk tlb edir, fallq-idraki fall, tfkkr v faliyytin vhdtini sciyylndirn aparc motivlr saslanma nzrd tutur.
Material urlu, dn-dn, baa d-d yrnildikd uzun mddt yaddada qalr v hm d drsd fallq tmin olunur. Mnimsmnin
urluluu yaddasaxlamann mhm rtidir. Bel ki, aydn v parlaq obraz, real mnzr yaradan eir (msln, S. Vurunun Azrbaycan, M.. Sabirin Uaq
v buz, A. aiqin Kei eirlri v s.) asan yadda qalr, ksin, anlalmaz, dnclr qida vermyn eiri zbrlmk, yrnmk tinlik trdir.
Mexaniki zbriliy uyan mktbli fal olmur, yalnz zbrldiklrini atdra bilir, dndrc sual verilnd zn tdris materialn yrnmi kimi
gstrmsin baxmayaraq, sual cavablandrmaqda tinlik kir. He tsadfi olaraq deyilmmidir: Oxuman faydas zbrlmkd yox, drk etmkddir.
Bu fikirlr Klil v Dimndn gtrlmdr. rqin bu mhtm snt abidsind daha sonra deyilir: Hr ks bilmdiyi idn yapsa, onun vziyyti sz
zbrlyib mnasn baa dmyn adamn vziyytin oxar.
Mllr urlu yanama v qli falln oyadlmas idraki vziflrin qoyuluunu, problem situasiyann yaradlmasn, mktblilrin falln
stimulladran bir sra digr priyom v metodlarn ttbiqini tmin edir.
Ayr-ayr fnlr aid materialn urlu mnimsnilmsi yeni biliklrin artq mvcud olan bilik v tsvvrlr ehtiyat il mqayissinin, tsnifatnn
aparlmasna, fndaxili v fnlraras laqlrin yaradlmasna imkan verir. Mnimsnilmi zruri biliklrl yana bacarq v vrdilrin tkmilldirilmsin d
urlu yanalmaldr.
Tlimin sistematiklik v ardcllq prinsipi
Sistematiklik v ardcllq prinsipi hm tlimin mqsdlri, hm d yrniln cisim, hadis v proseslrin elmi mntiqi v uan tfkkrnn inkiaf
qanunauyunluqlar il rtlnir. Y.A. Komenski bel hesab edirdi ki, tdris material uaa dqiq sisteml verilmli v sas mddalar rh edilmlidir. O,
mvafiq qaydalar irli srrd. Hmin qaydalara gr, faktlardan nticlr, nmunlrdn qaydalara: konkretdn mcrrd, asandan tin, mumidn
xsusiy getmk lazmdr.
Sistematiklik v ardcllq prinsipi elmilik prinsipi il qrlmaz tellrl baldr. O, biliklrin quruluunun v xarakterinin myynldirilmsin z kmyini gstrir.
Elmi biliklr biliklrin mzmunundan asl olaraq, mvafiq qurulula sciyylnir.
Biliklr sistemli verildikd, hr bir nvbti elmi mdda vvlki mddadan irli glir, vvlki mdda is znn sonrak inkiafn nvbti mddada tapr, elmin
birinci sas (x) mddalar, faktlar v triflri agirdlrin bu elmd btn sonrak nailiyytlrinin sas olarkn onda biliklrin urlu v mhkm
mnimsnilmsindn danmaq mmkndr.

Sistemlilik tdris fnninin znn mntiqini ifad edir. Hr bir fnd bir-biril qarlql laqd olan v bir-birindn irli gln anlaylar sistemi mvcuddur.
Buraya daxildir: myyn hadislri laqlndirn qanunauyunluqlar v s.
Sistemlilik v ardcllq prinsipi tdrisin v biliklrin mnimsnilmsinin mvafiq qaydada v sistemd olmasn zrurt evirir. O, hm mzmun, hm d tlim
prosesinin mntiqi kild qurulmasn, bzi qaydalarn gzlnilmsini tlb edir. Msln, birinci tdris material planladrlr, mntiqi hisslr (mvzulara)
blnr; mvzular zrind iin qaydalar v metodikasna aydnlq gtirilir; ikincisi, hr bir mvzu zr sas anlaylar, ideyalar, mzmuna aid bir sra balca
msllri myyn etmk, proqram materialn myyn sistem salmaq; ncs fnnin yrnilmsi zaman nzriyylr, qanunlar, cisim, hadis v
proseslr, faktlar arasnda daxili v xarici laqlr yaradlr.
Elmlrin saslarnn ciddi mntiqi qaydada tdrisi, agirdlrin tdris myin ardcl rhbrlik-bu prinsipin mahiyytidir. K.D. Uinski tlimd sistemliliyin rolundan
danarkn diqqti aadak msllr ynldirdi: Yalnz fnlrin mahiyytindn irli gln, lbtt, all sistem bizim biliklrimiz zrind biz tam hakimiyyt
verir. Natamam, laqsiz biliklrl dolan ba nizamsz halda olan anbara bnzr ki, bu anbarn sahibinin z bel he nyi burada tapa bilmir; yalnz biliksiz
sistem olan ba btn yeiklrin zrind yaz olan, lakin yeiklrin z bo qalan pitaxtaya oxayr.
Tlimd sistemlilik v ardclln tlbi beldir ki, o, tlimin mzmun v prosessual trflrinin varisliyinin qorunub saxlanmasna doru ynlib ki, bu zaman hr
bir drs hm yrniln tdris materialnn mzmununun, hm mktblilr trfindn yerin yetiriln tdris idraki faliyytin xarakteri v sullarna gr vvlki
drsin mntiqi davam olur.
Sistemlilik prinsipi tfkkrn sistemliliyi il baldr. gr insanda assosiasiyalar sistemi, yeni v khn material arasnda laqlr yaranbsa, demli, material
artq mnimsnilmidir. agird mvzunu o zaman yax mnimsyir ki, tdris materialnn zrind sistemli kild alr. Beyin o zaman daha smrli ilyir ki,
yk kiik hcmlrl, hm d sistemli v mntzm qbul edir.
Ona gr d mktb fnlrinin yrnilmsi bir yarmil n deyil, bzn tdris ili, htta nvbti drs ili n planladrlr.
Mktblilr trfindn baa dln hr ey mnimsnilir. Yax baa dmdn biliklri mnimsmk qeyri-mmkndr. Tlimd mktblilrin urluluu v
fall prinsipi mhz buradan meydana glir.
Sistemlilik hm d fnnin mvzular v blmlri (fndaxili laqlr), ayr-ayr fnlr arasnda laqlrin brqrar olmasnda (fnlraras laqlr) tzahr edir.
Nticd agirdlrd yrniln fnlr haqqnda tam tsvvr yaranr. Bellikl, onlar cisim, hadis v proseslr arasndak qarlql laqlrin v qarlql
rtlnmni baa drlr.
Sistemlilik mllimin iinin mumi tkilati priyomlarnda v mktblinin faliyytind (dftrlrin trtibind, gndliyin yazlmasnda, ev taprqlarnn yerin
yetirilmsind, hr bir fnnin zrind i metodlar sistemind) zn yer tapr. Id bu sistemliliyi, lbtt, agird mllim yrtmlidir.
Tlimd sistemlilik v ardclln tlbi beldir ki, o, tlimin mzmun v prosessual trflrinin varisliyinin qorunub saxlanmasna doru ynlib ki, bu zaman hr
bir drs hm yrniln tdris materialnn mzmununa, hm mktblilr trfindn yerin yetiriln tdris-idraki faliyytin xarakter v sullarna gr vvlki
drsin mntiqi davam olur.
6. Biliklrin mhkmlndirilmsi prinsipi
Biliklrin mhkmlndirilmsi tlimin mhm prinsiplrindn hesab olunur. Bu prinsipin tlbin gr, biliklr mktblilrin yaddanda drindn
mhkmlnmli, onlarn urunun bir hisssin, adt v davrannn sasna evrilmlidir.
Elmi pedaqogikann banisi Yan Amos Komenski biliklrin mhkmlndirilmsin yksk qiymt verir, bu i etinasz yanaan mllimin iini xlbirl su damaa
oxadrd.
Yadda saxlama v biliklrin hafizd canlandrlmas tkc materialdan deyil, hm d ona mnasibtdn xeyli drcd asldr. Mktbli olan v qzlar
qazandqlar biliklrdn yeni mvzunu yrnmk mqsdil istifad edirlr. Biliklrin mhkm mnimsnilmsi onlarn tez yaddan xmasna imkan vermir.
Biliklr drindn yiylnmk urluluq, fallq v mstqillik kimi anlaylarla zvi surtd laqdardr. zbrlmkl biliklri uzun vaxt rzind yadda saxlamaq
olmur, yeni material yrnrk bu, bilikdn bir vasit kimi faydalanmaqda tinlik yaradr. Proqram material yrnilrkn mllim ilk nvbd biliklri mhkm
mnimsdrk yeni mvzuya kemlidir. Mktb tcrbsindn mlumdur ki, ox zaman mvzu ksr agirdlr trfindn mnimsnilmdiyi halda yeni
mvzunun rhin balanr. Bu kimi hallar nzrd tutaraq, Yan Amos Komenski gstrirdi ki, biliyin vvli mnimsnilmmi, irli kemk zrrlidir, sonra
glnlr zndn vvlkilrin zrind qurulmaldr.
Biliklrin mhkmlndirilmsinin vacibliyin dair K.D. Uinskinin d qiymtli fikirlri vardr. Byk rus pedaqoqu biliyi mhkmlndirmdn drsi srtl ken
mllimi yk arabada pis balam kefli arabaya oxadrd. Hmin araba geriy baxmadan atlar srtl irliy doru qovur. Nticd araban ev bo
gtirrk, yalnz uzun yolu srtl getmsi il yrnir.
K.D. Uinskinin baqa, daha maraql bir bnztmsi d vardr. O, biliyin saslarn mhkmlndirmyn mllimin iini evin bnvrsini pis qoyan ustann iin
bnzdir. Usta evin tmlini yax qurmadndan tez-tez evin uuqlarn dzltmkl mul olur. Biliyin saslarn hafizd yax mhkmlndirmyn v
bununla vaxta qnat etdiyini dnn mllim irli gedrk pis mhkmlndirilmi bilik ondan z qisasn hmi alr: mllim tez-tez hmin biliy qaytmaq
mcburiyytind qalr.
Proqram materialna drindn yiylnmk n ona msbt mnasibt v maraq yaratmaq lazmdr. Biliklr aadak hallarda daha mhkm mnimsnilir:
- mktbli qli, idraki fallq gstrdikd biliklr mhkm mnimsnilir;
- material strukturladrldqda, balca frqlndirildikd, mntiqi laqlr myynldirildikd
biliklrin mhkmliyi tmin edilir;
- biliklr drindn yiylnmk mqsdil almalarn sayn (miqdarn) v dvriliyini v
materialn tkrarn dzgn tkil etmk, frdi frqlri nzr almaq vacibdir;
- tlimin, yoxlama v qiymtlndirmnin nticlri zrind sistemli nzartl biliklrin mhkmlndirilmsin nail olunur.
Biliy mhkm yiylnmk tlb edir ki, mllim mnimsm prosesinin qavrama mrhlsind tsvvrlrin nec formalamasna diqqt yetirsin, yol
verilmi qsurlar myynldirib aradan qaldrsn. Biliklrin mhkmlndirilmsi il ardcl mul olmaq lazmdr.
Biliyi mhkmlndirmyin bir sra vasitlri vardr. Onlardan ttbiqetm v tkrarlama ox mhm vasitlr hesab olunur. Nsirddin Tusi biliklrin
mhkmlndirilmsind tkrarlamann faydasndan danarkn aadaklar diqqt atdrrd: agird...keilmi drslrd yrndiklrini unutmamal, tkrar v
gzdn keirmkl onlar mnimsmlidir. nki elmin dmni unutqanlqdr.
Mktb tcrbsind tkrarlamann ilkin, gndlik v yekun nvlrin mracit olunur. Yay ttilindn sonra tn tdris ilind keiln materiallarn yeni
drs ilinin vvlind hr bir fnn zr birinci drslrd v yeri gldikc, sonradan bir ne drsd yada salnmas ilk tkrar adlanr. Gndlik tkrar hr bir drsd
aparlan tkrardr. Bu tkrar yeni bilik verilmzdn vvl, artq yrnilmi biliklri xatrlatmaq, yeni mvzunun izah ged-ged v mvzunun rhi baa atdqdan
sonra keiriln tkrardr. Yekun tkrar mvafiq fnn zr blm, myyn bhs baa atdqdan sonra v drs ilinin sonunda v yarmild aparlr.
7. lverililik v gcmvafiqlik prinsipi
Bu prinsipin mahiyyti ondan ibartdir ki, yrniln material tinlik sviyysin gr lverili olsun, lakin onun mnimsnilmsi n myyn sylr
srf olunsun. Prinsipin dzgn baa dlmsi v ttbiqi mktblilrin qli inkiaf v idraki qabiliyytlrinin formalamas n son drc byk hmiyyt
dayr. Bu prinsip tdris proqramlarna el bilik v bacarqlarn daxil olunmasn tlb edir ki, onlar agirdlrin idraki v yaradc imkanlarn nzr ala bilsin, bu
imkanlarn artmas il onlar da mrkkblsin.
Tlimin tinliyinin lverililik sviyysi mrkkb bir problemdir. Mktblilrin qarsna qoyulan tinliyin gcmvafiqliyi idraki faliyytin daxili
thrikedicilrinin inkiafnn sasnda dayanr ki, bu da tlimin hrktverici qvvsi kimi x edir. Tlimin asan olmas tfkkr mliyyat il yana hm d
tlim mara aa salr. Lzumsuz tinlik yaratmaq da uur gtirmir. Uurun olmamas zn inamn itirilmsi il nticlnir. Tlimin gcmvafiqliyinin
dzgn myynldirilmsi idraki falln inkiafna rait yaradr, mktblilrin mumi inkiafn srtlndirir, tlim v inkiaf arasnda xsusi qarlql laq
brqrar olur. Tlim hm d mktblilrin inkiaf sviyysini nzr alr, eyni zamanda onun yklnmmsini tmin edir. Nticd inkiafetdirici tlim yer ayrlr.
1. Metod v tlimin metodlar haqqnda
mumi anlay
Tdris prosesi tlimin mzmununun, metodlarnn v tkili formalarnn vhdtini znd birldirir. mumi anlamda metod myyn mqsd nail
olmaa ynlmi faliyyt sistemidir.
Pedaqoji anlay kimi metod (metod yunan dilindn trcmd tdqiqat, sul, mqsd yetmk n yol demkdir) bir ne mnalarda ilnir: a)
pedaqoji gerkliyin yrnilmsi metodu (msln, daha geni planda-dialektik metod); b) tlimin metodu, yni mktblilrin idraki faliyytinin tkili sulu; c)
trbiy metodu, baqa szl, agirdlrd msbt keyfiyytlrin, msbt davran tcrbsinin formaladrlmas sulu. Tlimin hr bir metodu zvi surtd
mllimin yrdici iini (msln, yeni materialn rhi, biliklrin tcrbd ttbiqi zr iin tkili v s.), mktblilrin fal tlim-idraki faliyytin
stimulladrlmasn znd hat edir.
Tlimin metodlar tlim prosesind mllim trfindn hyata keiriln mvafiq faliyyt, tqdim olunan materialn agirdlr trfindn drk edilmsi
zr onlarn mxtlif idraki v praktik faliyytini znd birldirn i sistemidir. V yaxud, tlimin metodlar mllim v agirdlrin tlim vziflrinin hllin
ynlmi birg faliyytinin sullardr.
Akademik Mehdi Mehdizad tlimin metodlarna aadak kild trif verir: Tlim metodu-mllim v agirdlrin qarlql faliyyt qaydalar
sistemidir ki, mxtlif vasitlrdn istifad etmkl tlim prosesind didaktik vziflrin hllin xidmt edir.
2. Tlim metodlarnn xarakteristikas
Pedaqoji dbiyyatda tlimin metodlarn mllimin v mktblilrin tlimin vziflrinin yerin yetirilmsin ynldilmi birg faliyytinin sullar kimi d
nzrdn keirirlr.
Mktblilrin idraki faliyytinin metodlar tlim (yrtm) metodlarna daxildir. Bu is, reproduktiv v produktiv olmaqla blnr.
Tlimin metodlarn mxtlif kild tsnif edirlr. E.. Perovski v D.O. Lordkipanidze tlimin metodlarn biliklrin alnma mnblrin gr tsnif etmyi
mslht bilirlr. Onlar qrup metodu tklif edirlr: ifahi, yani v praktik.
M.A. Danilov v B.P. Yesipovun qnatinc, gr tlimin metodlar didaktik mqsd v vziflrin yerin yetirilmsi zr mktblilrin tlim faliyytinin tkili
sullarn znd ks etdirirs, onda onlar aadak qruplara blmk mmkndr: yeni biliklrin ld olunmas metodlar; bacarq v vrdilrin
formaladrlmas v biliklrin tcrbd ttbiqi metodlar; bilik, bacarq v vrdilrin yoxlanlmas v qiymtlndirilmsi metodlar.
Y.K. Babanskinin tsnifat da diqqtlayiqdir. Fikir verk: tdris-idrak faliyytinin tkili metodlar; tdris-idrak faliyytinin stimulladrlmas metodlar; tdrisidrak faliyytinin smrliliyin nzart metodlar.
.Y. Lerner v M.N. Skatkin be metodlar qrupunun adn kirlr. Hmin qruplara daxildir: 1. zahetm-yani v ya mlumatverm-mnimsm metodu. 2.
Reproduktiv metod. 3. Problemli rh metodu. 4. Qismn axtar v ya evristik metod. 5. Tdqiqat metodu.
Masir anlamda tlim agirdlrin biliklr, mvafiq vrdilr, bacarqlara v dyrlr yiylnmlri mqsdil mllim v mktblilrin (drs) arasnda qarlql
faliyyt prosesidir.
Tlimin metodlarn mumildirilmi qrupa blmk olar. Onlarn hr biri znmxsus xsusiyytlr malikdir. Diqqt yetirk:

Passiv metod (bax: I sxem) - mktblilrin v mllimin qarlql faliyytinin formas olub, bu zaman mllim drsin gediinin sas faliyytd olan v idaredn
xsi olur, mktblilr is mllimin gstrilrin tabe olan qeyri-fal dinlyicilr kimi x edirlr. Qeyri-fal drslrd mllimin mktblilrl laqsi sorular,
mstqil v yoxlama ilri, testlr vasitsil hyata keir.
Passiv metod smrsiz metoddur, lakin buna baxmayaraq, onun bzi msbt chtlri vardr. Bu metod mllimdn ox da ar zhmt, ustalq v
srit tlb etmir. Bir az hazrlamaqla proqram materialnn byk hisssini agirdlr tqdim etmk olur. Bu, bir nv tnbl mllimi tmin edn metoddur.
Odur ki, bir ox mllimlr bu passiv metodu digr metodlardan stn tuturlar. Bzi hallarda, yni mktblilr fnnin sasl yrnilmsin istiqamtlnn dqiq
mqsd malik olduqda bel yanama uurlu olur. Mhazir-qeyri-fal drsin n geni yaylm nvdr. Drsin bu nvn ali mktblrl yana mumthsil
mktblrind d mktb mhazirsi kimi arabir mracit olunur.
Fal metod (2-ci sxem)-mktblilrin v mllimlrin qarlql faliyytinin formas olub, bu zaman onlar drsin gediind qarlql faliyyt gstrirlr v
mktblilr burada artq passiv dinlyicilr deyil, drsin fal itiraks olurlar. gr qeyri-fal drsd sas faliyyt gstrn xs v drsin meneceri
mllimdirs, burada mllim v mktblilr eyni hquqludurlar.
Passiv metodlar qarlql faliyytin avtokrat slubunu nzrd tutarsa, fal metodlar demokratik slubu sas gtrr. Bzn fal v interaktiv metodlar arasnda
frq grmrlr. Bu, yaln yanama trzidir. mumiliy baxmayaraq, bu metodlar arasnda frq vardr.
Interaktiv metodlar fal metodlarn daha masir formas kimi nzrdn keirmk mmkndr.
Interaktiv metod (3-c sxem). Interaktiv (nter-qarlql, act-faliyytd olmaq)- qarlql faliyyt gstrmk, kiminls shbtd, dialoqda olmaq demkdir.
Baqa szl, fal metodlardan frqli olaraq, interaktiv metodlar mktblilrin ninki mllimlrl, hm d bir-birlril daha geni qarlql laqsin, tlim
prosesind mktblilrin stn fallna istiqamtlnib.
Interaktiv drslrd mllim mktblilrin faliyytini drsin mqsdin nail olmaq baxmndan ynldir. Mllim, hminin drsin plann hazrlayr (adtn bu,
interaktiv taprqlar v msllrdir ki, bu prosesd mktbli materiallar yrnir). Interaktiv drslrin sasn mktblilrin yerin yetirdiklri interaktiv taprqlar
v msllr tkil edir.
Mllim tlimin mxtlif metodlarn ttbiq edrk konkret mzmun (proqram v drsliklr) sasnda tlim prosesini tkil edir. Tlim metodlar tarixn tlimin
mqsdi v mzmunu il zvi surtd bal olmudur. Tlimin metodlarnn kmyil agirdlr bilik, bacarq v vrdilr yiylnir, hminin onlarn dnyagr
formalar, idraki qvv qabiliyytlrinin inkiaf, tlimin thsillndirici, trbiylndirici v inkiafetdirici funksiyalar yerin yetirir. Konstantin Uinskinin qnatinc,
metod-mllimin lind el altdir ki, o, uaqlarn alna he d yalnz bu v ya digr hqiqti daxil etmy xidmt gstrmir, trafdak ya v hadislrin
yrnilmsind uaqlarn mahidlrin v tfkkrn rhbrlik etmy yardm olur. O, tsvvrlrin ilnib hazrlanmasna v onlar anlaylarda
mumildirmy imkan verir.
Byk rus pedaqoqunun yazd kimi, yrtmnin hr hans dzgn metodu mhz mlumdan mchula doru getmlidir, mchuldan mluma doru yox. Tlimin
bel metodunda agirdlrin banda el mstqil i yaranr ki, bu da hr hans yrnmnin yegan mhkm sasn tkil edir.
Lev Tolstoya gr, tlimin metodu yalnz uaqlarn tbitin uyun gldikd v onlarn tlimi n lverili rait yaratdqda z rolunu yerin yetirir. Hm d
tlimin bu v ya digr konkret priyomu deyil, mllim v mktblilrin bird faliyyti prosesind onlarn mnasibtlrinin xarakterind z ifadsini tapan tlimin
ruhu vacibdir.
Tlimin metodlarn v onlarn mzmununu tlimin mumi mqsd v vziflri myyn edir.
Ayr-ayr fnlr zr mllrd v drslrd tlimin ttbiq olunan mxtlif, rngarng metodlar mktblilr trfindn biliklrin urlu mnimsnilmsin
kmk gstrir. Kemi SSR-d bir zamanlar tlimin btn metodlarnn iki qrupa blnmsin tbbs gstrilmidi: 1) hazr biliklr metodlar; 2) axtar
metodlar.
Birinci qrupa hazr biliklrin tqdim olunmas; ikinci qrupa is, agirdlrin zlri trfindn ld olunmu biliklr saslanan tdqiqatlq metodlar daxil idi.
Pedaqoqlarn bir qismi bu metodlar digr metodlara qar qoyur v onlara universal metodlar kimi yanardlar.
Bzi dbiyyatlarda tlimin aadak metodlarna diqqti clb edirlr: bilik mnblrinin (ifahi, yani v praktik); aparc didaktik vziflrin (yeni biliklrin rhi,
biliklrin mhkmlndirilmsi v tkmilldirilmsi, onlarn yoxlanmas v qiymtlndirilmsi v s.); mllimin faliyyt formalarnn (tdris metodlar) v
mktblilrin faliyytinin (yrnm metodlar); tfkkr faliyytinin xarakterin v mktblilrin idraki faliyytlrinin sviyysinin (reproduktiv, izahedicillstrativ, problemli-axtarc, tdqiqatlq v s.); ntic (hkm) nvlrinin stnlk tkil etmsin saslanan metodlar.
Akademik Mehdi Mehdizad tlim metodlarnn tsnifatnn aadak kild aparlmasn mqsduyun hesab edir: 1. Mlumatverm metodlar. 2. yanilik
metodlar. 3. Reproduktiv metodlar. 4. Axtar metodlar. 5. Nzart metodlar.
Akademik mlumatverm metodlarna aadaklar daxil edir: 1) yrtm metodlar: rhetm, izahetm, nqletm, mahid, mhazir, mtn oxumaq v s. 2)
yrnm metodlar: dinlm, drslik zrind i (mtni yrnmk), biliyi drk etm, yadda saxlama, yrndiyini tkrar etm.
M. M. Mehdizad yanilik metodlarna aid edir: 1) yrtm metodlar: yani vsaiti gstrm, tcrbni, tlim filmini v s. nmayi etdirm, masir texniki tlim
vasitlrinin ttbiqi, ekskursiyalar v s. 2) yrnm metodlar: mahid, kil kmk, dftr qeyd etmk, didaktik materiallar zrind i v s.
Reproduktiv metodlar qrupunda is nzrd tuturdu: 1) yrtm metodlar: materialn tkrar, almalar n nmun gstrmk v almalar tkil etmk,
mtni oxumaq, laboratoriya mllrini keirmk yollarn rh etmk v s. 2) yrnm metodlar: material hafizd mhkmlndirmk, drslik zrind i,
mxtlif yaz ilrini icra etmk, msl v misallar hll etmk, laboratoriya mllri, qrafik ilr, mk ilri v s.
M. M. Mehdizad evristik msahib v ya qismn axtar metodunu, problemli rh metodunu, tdqiqat, mhazir-seminar, referat, disput metodunu axtar
metodlarna; ifahi soru (frdi v frontal), yoxlama ilrini, laboratoriya ilrini, emalatxana v s.-d mk taprqlarn, manla, mansz agirdlrin biliyinin
proqramladrlmas, yoxlanmas, perfokartlar, siqnal kartokalar vasitsil aparlan yoxlamalar, buraxl imtahanlarn yoxlama v nzart metodlarna daxil
edir.
Pedaqoji dbiyyatda v mktb tcrbsind tlimin metodlarnn biliklrin alnmas mnbyin gr tsnifat geni yaylmdr. Bel yanamaya uyun olaraq,
tlimin metodlarn aadak kild tsnif etmk mmkndr:
1) ifahi metodlar (biliklrin mnbyi ifahi, yaxud yazl szdr);
2) yani metodlar (biliklrin mnbyi mahid olunan cisim, ya, hadis v proseslr, yani vasitlrdir;
3) praktik metodlar (mktblilr biliklr alr v praktik faliyyti yerin yetirck bacarqlara yiylnirlr).
3. ifahi metodlar.
Tlimin metodlar arasnda ifahi metodlar aparc yer tutur. Vaxt vard ki, bu metodlar biliklrin verilmsind, demk olar ki, yegan metodlar idi. Y.A.
Komenski v K.D. Uinski ifahi metodlarn hmiyytinin mtlqldirilmsin qar x edir, onlarn yani v praktik metodlarla znginldirilmsinin
vacibliyini saslandrmaa alrdlar. Hazrda da bzn onlar khnlmi, qeyri-fal metodlar adlandranlar taplr.
ifahi metodlar qsa mddtd byk hcmd informasiyann atdrlmasna, thsil alanlarn qarsna problemlr qoyub, onlarn hlli yollarn
gstrmy imkan verir. Demli, mllimin canl sz sas rol oynayr. Szn kmyil mllim uaqlarn urunda kemiin, bu gnn v glcyin parlaq
mnzrlrini canlandrmaa alr. Sz mktblilrin tfkkrn, txyyln, yaddan, hiss v duyularn falladrr.
ifahi metodlarn aadak nvlri vardr: mllimin rhi, izah, msahib, diskussiya, mhazir, kitab zrind i v s.
Mllimin rhi. rh metodu tdris materialnn mzmununun ifahi kild nql edilmsini nzrd tutur. Mktb tliminin btn mrhllrind bu
metoda mracit olunur. Yalnz nqletmnin xarakteri, onun hcmi, davametm mddti dyiir. Mllim rhd yalnz gerk (hqiqi) elmi faktlar iqlandrr,
nzri mumildirm aparr, yani vsaitdn istifad edir. rh canl v emosional olmal, nzrdn keiriln ayr-ayr msllr mllimin xsi mnasibti z
ifadsini tapmaldr.
rhetmy bzi tlblr verilir. Diqqt yetirk:
rh zaman mllim almaldr ki, mktblilr biliklri fal drk etsinlr;
rh tdrisin ideya-mnvi istiqamtini tmin etmlidir;
irli srln mddalarn shihliyin v gerkliyin inam oyadan v aydn ifad olunan
nmunlrin, faktlarn, mlumatlarn tlb olunan hcmini znd ehtiva etmlidir;
rh yalnz gerk (hqiqi) v elmi baxmdan yoxlanlm faktlar, cisim, hadis v
proseslr dair mlumatlar znd ks etdirmlidir;
yani vsaitlrdn istifad olunmaldr;
rh zaman tkc drslikdki materialla kifaytlnmmli, hyatdan, konkret tcrbdn,
znn rastlad hadislrdn nmunlr gtirmk lazmdr;
informasiya kommunikasiya texnologiyalarna mracit edilmlidir;
forma (mllim ifadli danmaldr) v mzmun (xsi qiymtlndirm elementini v
mllimin rh olunan fakt v hadislr mnasibtini ks etdirmk) diqqt mrkzind dayanmaldr;
mllimin rhi sistemli v ardcl olmaldr;
material sad v anlaql dill rh olunmaldr;
rh mntiqi baxmdan tam v bitkin olmaldr;
rh emosional olmaldr;
rh cisim, hadis v proseslr, faktlara mllimin mnasibtini v xsi qiymtlndirm
elementlrini ks etdirmlidir.
ifahi rhin atmayan chtlri: rh zaman agirdlrin yalnz eitm duyusu fal olur. Halbuki bu, mktblilrin az sonra diqqtinin yaynmas il
nticlnir, onlarn falln v mstqilliyini mhdudladrr.
Mllimin rhi induktiv, yaxud deduktiv olaraq qurulur. Baqa szl, mllim, hr eydn nc yrniln mvzuya dair fakt hadis v proseslri
mktblilrin nzrin atdrb, sonra ntic kimi zruri qanun v triflri sylyirlr (induksiya), yaxud trifi, qanun v qaydalar qeyd edib mvafiq fakt v
hadislr, mlumatlar zrind dayanrlar (deduksiya).
Mllimin rhind mqsd hr hans bir hadisni, qanun, qayda v qanunauyunluqlar, ardcl olaraq ifahi szn kmyil aydnladraraq,
mktblilr trfindn onlarn mnimsnilmsin nail olmaqdr. Bu metodun stn chti: az vaxtda geni hcmd mlumat sistemli kild mktblilr
anlatmaq mmkn olur.
rh materialn sistemli aydnladrlmasnn ox mhm metodlarndandr. Mllimin rhi praktik olaraq, btn siniflrd, ilk nvbd dbiyyat, tarix,
corafiya v s. fnlrin tdrisind ttbiq olunur.
Tlblr: 1. Tdrisin ideya istiqamtini tmin etmlidir. 2. Yalnz gerk v elml yoxlanm faktlar hat etmlidir. 3. rli srln mddalarn
dzgnlyn sbut edn, rh olunan materialn yax qavranlmasn tmin edn parlaq v inandrc nmunlr v faktlarn zruri hcmini daxil etmk. 4. El
rh etmk lazmdr ki, balca fikir v sas anlar aydn olsun. 5. Daha mhm mddalarn tkrar, ntic, fikir v mumildirmlri daxil etmk. 6. yaniliyi

gzlmk. 7. Sad v anlaql dild rh etmk. 8. Forma (mllim ifadli danmaldr) v mzmun (xsi qiymtlndirm elementini v mllimin rh olunan
fakt v hadislr mnasibtini ks etdirmk).
Mllimin izah. zah rhin monoloji formasdr. zah dedikd, yrniln obyektin qanunauyunluqlarnn hmiyytli xasslrinin, ayr-ayr anlaylarn,
hadislrin ifahi rhi baa dlr. Mxtlif elmlrin nzri materiallarnn yrnilmsi, riyazi, fiziki, kimyvi msllrin v s. misallarn hlli, tbit
hadislrind v ictimai hyatda ba vern hadislrin aydnladrlmas zaman izaha ehtiyac hiss olunur. Izah metodundan istifad tlb edir ki:
- qarda duran vziflr, problemlrin mahiyyti, suallar dqiq v drst ifad olunsun;
- sbb-ntic laqlrinin mahiyyti aydnladrlsn, dlillr v sbutlar ardcl irli srlsn;
- rh mkmml, mntiqi olsun;
- konkret nmunlr mracit edilsin.
Mllim tdris materialn izah, nql, mktb mhazirsi formasnda aydnladrr. Burada mllimin canl sz sas rol oynayr. Nql, adtn shbtl
uzlar.
Izah metodundan, adtn yeni materialla tanlq v onun aydnladrlmas zaman istifad olunur. Lakin bzn bu metoda tkrarlama drslrind
(xsusn mllim grnd ki, mktblilr ns aydn deyil) mracit oluna bilr.
Tlimin ifahi metodlar arasnda msahibnin znmxsus rolu v hmiyyti vardr. Tlimin bu metodu bir sra hallarda Sokrat metodu, yaxud
evristik metod (yunanca: heirisko-axtarram, tapram) metod adlanr. Sokrat hmin metodun kmyil z agirdlrin bu v ya digr problem zr dnmyi v
mstqil nticy glmyi yrdirdi.
Mllimin rhi, mllimin nqli, izah v mktb mhazirsi tlimin monoloji, yaxud informasiya-mlumat tipli metodudursa, msahib, yrniln
materialn ifahi rhinin dialoji metodudur. Msahibnin mahiyyti bundadr ki, mllim bacarqla irli srdy suallarn vasitsi il mktblilri yrniln cisim,
hadis v proseslri, faktlar myyn mntiqi ardcllqla mzakir v thlili, mvafiq nzri nticlrin v mumildirmlrin mstqil formaladrlmasna svq
edir.
Mllim suallardan istifad etmkl, mktblilrin yeni mvzunu baa dmlrin rait yaradr, yaxud artq onlarn yrndiklri materialn
mnimsnilm sviyysini yoxlayr.
Msahib mktblilrin xsi tcrbsin saslanmaa ehtiyac yarandqda ttbiq olunur. Bu zaman mllim trfindn drsd yani vasitlrin, yaxud
yaz lvhsindki yaznn kmyil tkil olunan mahidlr sas gtrlr. Msahib n drsliyin material, cdvllr seilir.
Istniln msahib mktblilrin biliklrinin qiymtlndirilmsin imkan verir. Konkret vziflrdn, tdris materialnn mzmunundan, agirdlrin
yaradc idraki faliyytindn, didaktik prosesd msahibnin yerindn asl olaraq, onun mxtlif nvlrini frqlndirirlr: giri sz (msahibsi), tkiledici
(tkilati) msahib, msahib-mlumat, yaxud yeni biliklrin akara xarlmas v formaladrlmas (Sokratik, evristik); mumildirici, sistemldirici, yaxud
mhkmlndirici msahiblr.
Suallarn dzgn qoyuluu, dndrc olmas msahibnin aparlmasn tmin edir. Msahib metodunun stnlklri aadaklardan ibartdir:
mktblilrin tdris-idraki fall artrlr;
onlarn yaddan v nitqini inkiaf etdirir;
byk trbiyvi imkanlara malikdir;
yax diaqnostik vasitdir.
Msahib metodunun atmazlqlar:
ox vaxt aparr;
agird shv cavab ver bilr ki, bu da baqa mktblilr trfindn qbul oluna v onun
yaddana hkk oluna bilr.
Msahib yeni biliklrin verilmsi, onlarn mhkmlndirilmsi, yoxlanlmas v qiymtlndirilmsi, vaxtil keilnlrin tkrar v mumildirilmsi
mqsdil ttbiq olunur. Didaktikada msahiby myyn tlblr verilir. Mllimin suallar ycam v dqiq olmal, ardcllq gzlnilmli, mktblilri thlil,
mqayis, tutudurma v mumildirm aparmaa stimulladrmaldr. Reproduktiv (tsvvr gtirilmi) xarakterli msahib el istiqamtlndirilir ki, agirdlr
qaydalar, trzlri sbutlar, dlillri, faktlar v s. hafizlrind canlandrsnlar v cavablarnda onlar ifad ed bilsinlr.
Mktblilrin cavablarna veriln sas tlblr: tamlq v sbut etmyi bacarmaq, dqiqlik v aydnlq. Mqsdin v mzmununa gr msahibnin
evristik msahib (yeni biliyin verilmsin xidmt gstrir) v tkrarlama msahibsi (biliklrin mhkmlndirilmsin yardm olur) kimi nvlri vardr.
Evristik msahib. Evrika yunanca tapdm mnasn verir. Metodun ad mhz tapmaqla baldr. Bir zamanlar qdim yunan filosofu Sokrat z
agirdlri il tkil etdiyi flsfi mllrd bu metoddan geni faydalanrd. Evristik msahib suallara sasn mktblilri onlara mlum olan fakt v
hadislr istinad etmkl mstqil nticlr glmyi, bu v ya digr qanunu, qaydan, qanunauyunluu tapma nzrd tutan msahibdir. Evristik
msahibnin mahiyyti bundan ibartdir ki, son ntic, pedaqoji gerklik mktblilr hazr kild tqdim olunmur, suallara sasn onlara tapdrlr.
Mllim tdrisi el qurur ki, yeni mvzunu tfsilat il z aydnladrmaa tlsmir. alr ki, suallar vasitsil yeni drsi agirdlr dandrsn, baqa
szl, yeni mvzu mktblilr trfindn aydnladrlsn. Bel ki, Azrbaycan dilindn Feli sift mvzusunun tdrisi zaman sift v fel mvzular yada salnr.
Bu iki nitq hisssinin mahiyytin aydnlq gtirilir, hans suallara cavab verdiyi v s. izah olunur. Feli siftin baqa kild deyil, mhz bel adlandrlmasnn
sbbsiz olmadn, fel v siftin lamtlrin malik olduu diqqt mrkzin gtirilir. agirdlr bu qnat glirlr ki, feli sift hm felin, hm d siftin
lamtlrini znd ks etdirir. Sonra agirdlr mllimin kmyil feli sift trif vermy alrlar: yann hrktl ifad olunan lamtini bildirn sz
birlmsi feli sift adlanr. Daha sonra feli sift aid nmunlr gtirirlr: uan qu, oxuyan agird v s.
Evristik msahibnin smrli aparlmas n agirdlrin artq yiylndiklri biliklr yada salnr. Bu v ya digr mlumat, fakt, yaxud, cisim, hadis v
proseslr bard mktblilrin mlumat olmasa, evristik msahib alnmaz, drs tapmaca oyunu sciyysi dayar.
Msahib tlimin btn mrhllrind ttbiq oluna bilr. Msahibnin 4 nvn diqqti ynldirlr: 1) yeni biliklrin verilmsi il bal ttbiq olunan
msahib; 2) biliklrin mhkmlndirilmsi (xsusi ifahi almalar formasnda) mqsdil ttbiq olunan msahib; 3) biliklrin yoxlanmas v qiymtlndirilmsi
n msahib; 4) keilmi materialn tkrar il bal msahib.
Tkrarlama msahibsi. Tkrarlama msahibsi dedikd, bu v ya digr mlumat v bilik bir sra digr metodlarla agirdlr atdrldqdan sonra,
onlar tkrar etdirmk, mnimsmni drinldirmk v sistemldirmk n aparlan sual-cavabdr. Msahibnin bu nvnn ttbiqi zaman mktblilr ns
yeni bir eyi tapmr, bir zamanlar yrniln fakt v hadislri yada salrlar.
Diskussiya ifahi tlim metodlarnn tcrbd zn dorultmu nvlrindn biridir. Diskussiya mktblilrin idraki maran stimulladrlmasna, bu v
ya digr problem zr mxtlif elmi problemlrin mzakirsind onlarn fal itirak etmsin, agirdlri z mvqelrini bildirmy v onu mdafi etmy, eyni
zamanda baqalarnn mvqelrin d hrmtl yanamaa, tnqid v zntnqid yardm olur. Mktbli olan v qzlar diskussiyaya qabaqcadan
hazrladrmaq lazmdr.
Mktb mhazirsi ifahi rhin mhm metodlarndandr. Adtn tdris proqramnn ox byk v prinsipial baxmdan zruri msllri zr tkil olunur.
Mhazir nql nisbtn uzunsrn olur, adtn onun icmal tutulur. Ondan yuxar siniflrd daha mrkkb mvzular zr proqram materialnn rh olunmas
mqsdil istifad edilir. Mktb mhazirsinin mahiyyti bundadr ki, o, mktblilr trfindn digr mnblrdn alna bilinmyn fakt v mlumatlarn
mumildirilmsini hyata keirir. Mhazir rhin ciddiliyi, balca mddalarn mumildirilmi olmas il sciyylnir.
Mhazir zaman materialn rhinin monoloji suluna mracit olunur. Imtahanqaba materialn tkrarna ehtiyac olduqda IX sinifd icmal mhazirsi aparla
bilr. Mktb mhazirsindn hm d keilmi materialn tkrar zaman istifad olunur. Bel mhazir icmal mhazirsi adlanr. Bu tipli mhazirlr yeni
materialn mumildirilmsi v sistemldirilmsi n bir, yaxud bir ne mvzu zr tkil edilir. Mhazirnin ttbiqi mktblilrin idraki faliyytini
falladrmaa, problemli tdris-idraki vziflrin, tematik taprqlarn yerin yetirilmsin, tdqiqatlq faliyyti il bal mstqil tcrblr v eksperiment
aparmaq n onlar lav elmi informasiyann mstqil axtarna clb etmy rait yaradr.
Tlimin mhm metodlarndan biri d drslik v kitabla idir. Ibtidai siniflrd kitabla i mllimin rhbrliyi altnda hyata keir. Sonrak siniflrd agirdlr daha
ox kitabla mstqil ilmyi yrnirlr. Kitabla mstqil iin bir sra priyomlar mvcuddur. Diqqt yetirk:
- icmal tutmaq yrnilmsi nzrd tutulan materialn mzmunun qsa rhi, ycam kild ks etdirilmsi;
- plannn trtibi. Mtnin plan sad v mrkkb ola bilr. Plannn trtibi n mtn oxunduqdan sonra onu hisslr ayrmaq v hr hiss n balq semk
lazmdr;
- mtn zr tezis yazmaq oxunanlarn sas mddalarnn ycam rhi;
- iqtibas gtirmk mtndn hanssa bir hissni seib ayrmaq, onu drnaa almaq, mllifi v mnbni (n zaman, hans hrd v hans nriyyatda, jurnalda
nr olunub, ne shifdn ibartdir) gstrmk;
- resenziya yazmaq oxunan materiala aid z mnasibtini ifad etmkl qsa ry yazmaq.
- annotasiya yazmaq balca mnaya xll gtirmdn oxunan materialn mzmununu ycam kild ks etdirmk;
- aray hazrlamaq hr hans msl bard mlumat. Araylar statistik, trcmeyi-hal, terminoloji, corafi xarakterli olur.
Tlimd agirdlrin mstqil ilrinin mxtlif nvlrin v priyomlarna mracit olunur. Bu da aydndr. Masir dvrd elmi informasiyann hcmi xeyli artm,
nticd mstqil idraki iin rolu ykslmidir. Mstqil i bir sra mcburi komponentlri znd birldirir. Fikir verk: tdris vziflrinin drk olunmas; hmin
vziflrin yerin yetirilmsi qaydalarna dair tlimat. Iin yerin yetirilmsi gediind znthsil v znnzart, mktblilr trfindn iin trtibi,
planladrlmas, mllim trfindn onun thlili v qiymtlndirilmsi.
Mstqil ilr ifahi v yazl, nzri v praktik, reproduktiv v yaradc ola bilr.
Mllim trfindn biliklrin ifahi rhi hmi mktblilrin drslik v kitabla mstqil ii il uzladrlr. agirdlri buna hl ibtidai thsilin ilk gnlrind
yrdirlr. Mllimin planna v suallarna sasn, drslikl nec ilmy dair tlimat verilir.
Mktblilr drsliyin mzmununu danmaa, icmaln tutmaa, suallara cavab yazmaa, drslik zr taprqlar yerin yetirmy, mtndki balca
mddalar ayrmaa v s. alrlar. Drslik zrind iin xarakteri fndn asldr. Bel ki, tbit fnlri zr drsliyin mtninin nzri hisssinin yrnilmsi
praktik taprqlarn (ertyojlarn hazrlanmas, msllrin hlli v s.) yerin yetirilmsi il baldr.
Drsd taprqlarn, hminin drslik, mntxbat, oxu kitab v s. zr ev taprqlarnn yerin yetirilmsi zaman agirdlr mllimin taprqlarna
ml edilmsi qaydalar v sullarn mstqil semk imkanna malik olmaldrlar.
4. yani metodlar
Tlimin yani metodlar dedikd, tdris materialnn mnimsnilmsinin yani vsaitlr v informasiya kommunikasiya texnologiyalarnn tlim
prosesind ttbiqinin hmiyytli drcd asl olan metodlar baa dlr. yani metodlardan tlimin ifahi v praktik metodlar il qarlql laqd istifad
olunur v onlar mktblilrin mxtlif killr, reproduksiyalar, sxemlr v s. kmyil tbii halda, yaxud rmzi tsvird yani-hissi tan olmalar n nzrd
tutulur. Masir mktbd bu mqsdl kompter texnologiyalarndan, ekran-texniki vasitlrindn, geni kild faydalanrlar.
Tlimin yani metodlarn rti olaraq iki byk qrupa blrlr: illstrasiya metodu v demonstrasiya metodu.

Illstrasiya metodu ya v predmeti statistikada (donuq, yni dyimdn) gstrir. Ilstrasiya mktblilr illstrativ vasitlri, plakatlar, cdvllri, killri,
xritlri, lvhdki rsmi, modellri nmayi etdirmyi nzrd tutur. Illstrasiya drs prosesind kil, sxem, model v ya yann nmayi etdirilmsidir.
Demonstrasiya metodu, adtn cihazlarn, tcrblrin, texniki avadanlqlarn, kinofilmlrin nmayii il baldr. Demonstrasiya - ya, predmet v hadislrin
dinamikada (hrktd) gstrilmsidir.
yani vsaitlrin nmayii yrniln ya v hadislrin hissi qavrayna kmk edir. Drsd bitkilr, minerallar, hminin real yalarn rti-hcmi tsviri
(hndsi cisimlr, mqvva, maketlr v s.; killr, rsmlr, fotoqrafiya, diafilmlr, diapozitivlr v digr ekran vasitlri; corafi, topoqrafik v tarixi xritlr;
cdvllr, sxematik-qrafik tsvirlr-sxemlr, ertyojlar, diaqramlar; ss vsaitlri ss yazm, musiqi v s.) nmayi etdiril bilr. Btn bu vasitlr zvi surtd
drsin mzmununa daxil olur, tlimin bu v ya digr metod v priyomlarnn xidmtind dayanr.
Tlimin yani metodlarndan istifad zaman bzi rtlr gzlnilmlidir:
1) yaniliyin ttbiqi zaman mktblilrin ya xsusiyytlri nzr alnmaldr; 2) nmayi etdiriln yanilik materialn mzmununa uyun glmlidir; 3) mahid
el tkil olunmaldr ki, mktblilr nmayi etdiriln predmeti yax gr bilsinlr; 4) yanilikdn lazm olduqda, hm d drsin myyn mrhlsind istifad
edilmlidir; 5) illstrasiya zaman balcan, hmiyytlini dqiq diqqt atdrmaq lazmdr; 6) demonstrasiyann gediind veriln izahat mqsduyun
olmaldr.
5. Praktik metodlar
Praktik metodlar mktblilrin praktik faliyytin saslanr. Hmin metodlarn kmyil praktik bacarq v vrdilr formalar. Praktik metodlara almalar,
laborator ilri v praktik ilr daxildir. Mktbd laboratoriya v praktik ilrdn d geni istifad olunur ki, bu metod biliklrin mhkm mnimsnilmsin, alnan
nzri biliklrin tcrby uurla ttbiq olunmasna kmk gstrir. Bu mllrdn hm vvllrd keiln mvzular zr biliklrin mhkmlndirilmsi v
drinldirilmsi, hm d elmin yrniln msllrinin yaradc, tdqiqatlq baxmndan hlli mqsdil istifad edilir.
almalar. alma dedikd, qli, yaxud praktik faliyytlr yiylnmk, yaxud keyfiyyti yksltmk n onlarn oxsayl tkrar baa dlr. almalar
ayr-ayr fnlrin yrnilmsi zaman v tdris prosesinin mxtlif mrhllrind ttbiq olunur. almalarn xarakteri v metodikas tdris fnninin
xsusiyytlrindn, konkret materialdan, yrniln problemdn v mktblilrin yandan asldr. almalar z xarakterin gr ifahi, yazl, qrafik v tdrismk almalarna blnr. Onlarn hr birinin yerin yetirilmsi zaman mktblilr zehni v praktik ii yerin yetirirlr. Mktblilrin mstqilliyi sviyysin
gr almalarn yerin yetirilmsi zaman aadak msllr diqqt mrkzin gtirilir:
1) biliklrin mhkmlndirilmsi mqsdil mlumun hafizd canlandrlmasna kmk gstrn almalar (hafizd) canlandrlacaq almalar. 2) yeni
raitlrd biliklrin ttbiqi zr almalar mq xarakterli almalar. gr faliyytin yerin yetirilmsi zaman mktbli z-zn, yaxud ucadan qarda
duran mliyyat sslndirirs, izahat verirs, bel almalar izahl almalar adlanr. Izahl faliyyt tipik shvlri akarlamaqda, mktblilrin faliyytind
tshihlr aparmaqda mllim z kmyini gstrir.
Bzi tlblr cavab verdikd almalar smrli olur. Buraya daxildir: almalarn yerin yetirilmsind didaktik ardclln gzlnilmsi - vvlc tdris
materialn yrnmk v yadda saxlamaq, sonra hafizd canlandrmaa vaxtil mnimsnilnlri ttbiq etmy - qeyri-standart situasiyada yrnilnlrin
mstqil krlmsin, yaradc ttbiqin almal v s. Problem-axtarc almalar mktblilri tapmaa, dnmy thrik edir.
almalar biliklrin mhkmlndirilmsinin, bacarq v vrdilrin alanmasnn sas vasitlrindn biridir. Ana dili v xarici dillrin tdrisind ifahi v yazl
nitqin inkiaf zr almalarn icras; riyaziyyat, fizika, kimya v b. fnlrin tdrisind msllrin hlli hyata keirilir. Xsusi almalarn ttbiqi zaman
laboratoriya avadanlqlarna, l cihazlarna mracit olunur. agirdlr hmin avadanlq v cihazlarla i alrlar. almalar mllim trfindn vaxtil
gstrilmi nmunlrin mexaniki krlmsi v tkrar olmamaldr. Mktblilr veriln ilrin yerin yetirilmsinin mstqil axtarna almaldrlar.
alma metodunun mahiyyti bundan ibartdir ki, mktblilr oxchtli hrktlri yerin yetirirlr, yni mnimsnilmi materialn tcrbd ttbiqi il bal
mq edir v bellikl, biliklri drinldirir, mvafiq bacarq v vrdilr yiylnir, hminin z tfkkrlrini v yaradc qabiliyytlrinin inkiaf etdirilmsi
qaysna qalrlar.
alma metodunun tkili znd aadak priyomlar birldirir: mq xarakterli iin qarsnda duran mqsd v vzifnin izah; mllim trfindn
almalarn yerin yetirilm sulunun gstrilmsi; mktblilr trfindn hrktlrin ilkin nmayii; qazanlm bacarq v vrdilrin tkmilldirilmsi v
mhkmlndirilmsi zr agirdlrin mq faliyyti.
Laboratoriya ilri. Bu metoda, sas etibaril, tbit fnlrinin tdrisind mracit olunur. Msln, fizika drslrind mktblilr cihazlarla davranmaq, elektrik
dvrsini qurmaq v s. yrdilir. Metodun mahiyyti ondan ibartdir ki, mktblilr nzri material mnimsyrk, mllimin rhbrliyi altnda materialn
tcrby ttbiqi zr praktik taprqlar yerin yetirirlr. Nticd onlarda zruri bacarq v vrdilr inkiaf edir.
Biliklrin tcrby ttbiqi zr laboratoriya (praktik) ilrinin aparlmas aadak metodik priyomlar znd birldirir:
laboratoriya (praktik) mllrinin mqsdinin qoyuluu;
laboratoriya (praktik) ilrinin yerin yetirilm qaydasnn myyn olunmas v
mktblilrin texniki thlksizlik zr tlimatlandrlmas;
mktblilrin faliyytin v texniki thlksizlik qaydalarn yerin yetirmlrin nzart;
laborator iin thlili v onun nticlrinin yekunladrlmas.
Drsd tlimin texniki vasitlrin, yeni pedaqoji texnologiyalara mracit olunur. Buraya
daxildir: ss yazs, radio, televiziya, videomaqnitafon, kompter texnologiyas v s. Qeyd olunanlar tdris materialnn daha asan mnimsnilmsini rtlndirir,
tdris vaxtna qnat edilmsi il nticlnir.
Proqramladrlm tlim - proqramladrlm tdris material zrind mktblilrin mstqil iinin nvdr. O, tlimin yeni vasitlrindn (xsusi
proqramladrlm drsliklr v yrdici manlar v s.) v tlim prosesinin xsusi formalarndan istifadni rtlndirir. Proqramladrlm tlimin gediind tdris
material kiik hisslr blnr. Tdris materialnn hr bir hisssinin mnimsnilmsi (informasiya pay) mktblilrin idraki faliyytinin trkib hisslr
ayrlmas yolu il tmin olunur. Mktbli (ifahi v yazl formada) myyn ardcllqla bu faliyytlrin hyata keirilmsi zr gstrilr (tlimat v
srncamlar) sistemin yiylnir.
Proqramladrlm tlim, mvafiq proqrama uyun olaraq, xsusi hazrlanm drsliklr (mansz proqramladrlm tlim) v yrdici manlara
(mansz proqramladrlm tlim) sasn hyata keirilir. Tcrbdn grnr ki, proqramladrlm tlim, xsusn yuxar siniflrd bilik, bacarq v vrdilrin
mhkmlndirilmsi v yoxlanlmas mrhlsind faydaldr.
Problem situasiya, problem v problemli msl problemli tlimin sas anlaylardr.
Problem situasiya dedikd, mktblilr trfindn tinliyin aradan qaldrlmasnn zruriliyi, yeni biliklrin, yeni sul v faliyytlrin yaradc axtar
tlb etmsini bu v ya digr drcd anlamaq diqqt mrkzin gtirilir. Problem, onun hllinin hr hans raitinin gstrilmsi il, problem vzifsini nzrd
tutur. Problemli tlimin sistemi tlimin metodlarnda hyata keirilir. Buraya daxildir: problemli rh, evristik v tdqiqatlq metodlar.
Materialn problemli rhi bir ne hissdn ibartdir: problemin qoyuluu, onun hllinin gedii v mntiqi, mmkn gerk tinliklr v ziddiyytlr,
onun dzgnlyn dair qrar v sbut, fikrin sonrak inkiaf v yaxud faliyyt sahsi n qrarn hmiyytinin almas.
Evristik metod mrhllrl problemli vziflri (msllri) hll etmk imkan verir. O, evristik msahib formasnda z ifadsini tapr ki, bu da bir
sra bir-biril qarlql laqd olan msllrdn ibartdir, onlarn hr biri problemin hllin imkan yaradr.
Tdqiqat metodu mktblilrin axtarc-yaradc faliyytinin tkilin ynlib ki, bunun n fakt v hadislrin mahid olunmas v yrnilmsi,
tdqiq ehtiyac olan anlalmayan hadislrin izah edilmsi, frziyynin irli srlmsi, tdqiqatn plannn qurulmas, yrniln hadislrin digr hadislrl
laqlrinin aydnladrlmas, qrarn yoxlanmas v formaladrlmas, biliklrin mmkn v zruri ttbiqi haqqnda praktik nticlrin xarlmas vacibdir.Btn
metod v priyomlar yalnz o zaman mqsduyun v smrli olur ki, idraki faliyytin mumi trzin zvi surtd daxil olur.
6. Tlimin priyomlar v vasitlri
Vasit v priyom metod anlay il sx surtd laqdardr. Tlimin vasitlri hmi tlimin mqsdi v mzmunu il zvi surtd bal olmudur.
Daha mumi halda vasit faliyytin altidir, baqa szl, onun kmyil bu v ya digr faliyyt hyata keir. Mllim yrtmkd, mktbli yrnmkd,
onlarn idraki faliyytini tkil etmkd kmk edn hr ey v mnblr tlimin vasitlridir.
Tlimin vasitlrin aiddir: mllimin sz, drsliklr, drs
vsaitlri, kino, radio, televiziya, videomaqnitafon, kompter, proqramladrlm tlimin xsusi vasitlri, yrdici manlar v s.
Priyom metodun trkib hisssi, yaxud onun ayrca bir trfi, metodun detaldr, baqa szl, metodun mumi anlayna mnasibt zr xsusi
anlaydr. Nql tlimin metodudursa, plan bard mlumat diqqtin falladrlmas priyomu olub, qavrayn sistemliliyini tmin edir.
Mktblilrin drslik v kitabla iinin tkili metodu il bal aadak priyomlar frqlndirirlr: konspektldirm, icmaln plannn trtibi, tezislrin
yazlmas, iqtibas gtirmk, rezensiya vermk, mvzuya aid lti yazmaq.
Pedaqoji sritlilik v pedaqoji ustalq mllimdn tlimin metod v priyomlarna bld olma tlb edir.
Ayr-ayr priyomlar mxtlif metodlarn trkibin daxil ola bilr. Msln, sxematik modelin trtibi priyomu drslikl, yaxud kitabla i metodu kimi x
ed bilr v s.
Tlimin bu v ya digr sulu bir trfdn mstqil metod kimi, digr trfdn, tlimin priyomu kimi x edir. Msln, izah tlimin mstqil metodu
olur. gr ondan mllim trfindn mktblilrin shvlrinin aydnladrlmas n praktik iin gediind epizodik kild istifad edilirs, yaxud bu v ya digr
vziflrin hlli mntiqinin almas mqsdil ona mracit olunursa, bel halda izah praktik iin metoduna daxil olan tlimin priyomu kimi zn gstrir. Metod
v priyom yerlrini dyi bilir. Msln, mllim yeni materialn aydnladrlmasn rh metodu vasitsil aparr, bu prosesd yaniliy mracit edir v yax
yadda saxlamaq n mktblilrin diqqtini drsliyin mtnin v yaxud qrafik materiala clb edir. Drslikl i bel priyom kimi zn gstrir. gr drsin
gediind drslikl i metodundan istifad edilirs, hr hans terminin mllim trfindn lav izah artq metod kimi deyil, yalnz ox da byk olmayan lav
priyom kimi zn biruz verir. Bellikl, tlimin mxtlif sullar hm tlimin metodu, hm d priyomu rolunda x ed bilr.
Tlimin vasitlri tlim prosesinin mhm komponentidir. Tlimin vasitlri dedikd, yeni biliklri mnimsmk n mllim v mktblilr trfindn
istifad olunan maddi v ideal obyektlr nzrd tutulur. Tlimin vasitlri mllimin informasiya v idaretm funksiyalarnn hyata keirilmsind hmiyytli
rol oynayr. Onlar mktblilrin idraki proseslrinin i salnmasna v inkiaf etdirilmsin kmk edir.
Obyekt tlim prosesindn asl olmayaraq mvcuddur. O, tlim prosesind mnimsm predmeti kimi, yaxud hr hans digr funksiyada itirak ed
bilr.
Tlimin vasitlri funksiyasn yerin yetirn obyektlri mxtlif chtlrin gr tsnif etmk mmkndr: onlarn xasslrin, faliyyt subyektlrin, biliklrin
keyfiyytin tsirin, mxtlif qabiliyytlrin inkiafna, tlim prosesind onlarn smrliliyin gr v s.
Tlimin vasitlri ideal v maddi obyektlrdir ki, bunlardan da biliklr yiylnmk, tcrbnin, idraki v praktik faliyytin formaladrlmas mqsdil istifad
olunur. Maddi vasitlr aiddir: drslik v drs vsaitlri, ml cdvli, cdvllr, yani vasitlr, maketlr, modellr, tdris-texniki vasitlr, tdris-laborator
avadanlq, yer (otaq), mebel, tdris kabinetinin avadanl, mikroiqlim, tlimin digr maddi-texniki raiti.
Tlimin ideal vasitlri yeni biliklri mnimsmk n mllim v mktblilrin istifad etdiklri vaxtil mnimsnilmi bilik v bacarqlardr. L.S. Vqotski
bunlara nitqi, yazn, sxemlri, rti iarlri, ertyojlar, diaqramlar, incsnt srlrini, yadda saxlamaq n minemotexniki qurular aid edir.

Ideal vasit mdni irsin, yeni mdni dyrlrin mnimsnilmsi silahdr. Mnimsnilmi informasiya hm d tlimin vasitlrinin ilkin xzinsidir. Onun
kmyil mktblilr dnmk, mhakim yrtmk, sbut etmk, yadda saxlamaq v xatrlamaq sullarn xz edirlr.
Sistemli tlim prosesind mnimsnilmi biliklr yeni biliklrin mnimsnilmsinin, xsiyytin emosional, iradi v qli sahsinin inkiafnn vasitsin evrilir.
Onlardan bzilri mktblilrin zehni inkiafna gcl tsir edir. Onlar drsin mvzusunun izah zaman mllim trfindn hazr kild (msln, davran
qaydalar, msllrin hlli, hrflrin yazl, cmllrin thlili v s.) veril bilr, hm d mktblilr trfindn mstqil, yaxud drsd mlliml birg faliyytd
yerin yetiril bilr.
Ideal vasitlr hm d dnc, ry v mhakimlr daxildir. Mllim, yaxud mktblilr onlar ifad etmk n hmin fikirlri v s. tsvvr gtir
bilmlidirlr. Bel formalardan biri mhakim vasitlrinin nitq vasitsil rhidir, thlil v sbuta yetirmkdir. Hmin vasitlr mcrrd rmzlr formasnda
(qrafiklr, cdvllr, sxemlr, rti iarlr, kodlar, ertyojlar, diaqramlar v s.) zn gstrir.
Tlimin maddi vasitlri detalladrlm tlimin mqsdlri n mllim v mktblilrin istifad etdiklri fiziki obyektlrdir. Maddildirilmi vasitlr
motivasiyaya, tlimin smrliliyin v mktblilrin zehni inkiafna msbt tsir gstrir.
Tlimin maddi v ideal vasitlri bir-birin qar durmur, ksin bir-birini tamamlayr. Tlimin vasitlrinin mktblilrin biliklrinin keyfiyytin tsiri oxchtlidir.
Buraya daxildir: maddi vasitlr maran v diqqtin oyadlmas, praktik faliyytin hyata keirilmsi, yeni biliklrin mnimsnilmsi il baldr; ideal vasitlr
materiallarn baa dlmsi, mhakimnin mntiqi, yadda saxlama, nitq mdniyyti, intellektin inkiaf il laqdardr. Maddi v ideal vasitlrin tsir sahlri
arasnda srhd yoxdur. Onlar, adtn mktbli xsiyytinin bu v ya digr keyfiyytinin tkkln kmk gstrir.
Tlimin masir vasitlri onun metodlarndan istifadni nzrd tutur. Bel ki, tlimin texniki vasitlri (TTV) tlim iinin metodlarn hmiyytli drcd
dyiir. nki hadislri dinamikada, inkiafda gstrmk imkanlarna malikdir, biliklrin mnimsnilmsinin frdi prosesini idar ed bilir. Xarici, maddi vasitlr
mktblilrin tfkkrnn vasitsi kimi zn gstrir. Mllim maddi vasitlrl mktblilrin uruna tsir edir v materialn onlar trfindn
mnimsnilmsin nail olur. Sonra mktblilr birg faliyytd, nsiyytd, mq xarakterli vziflrin hllind izah v qarlql kmkd maddi vasitlrdn
istifad edirlr. Burada mstqil idraki faliyytin rolu bykdr, onun gediind nitq qsalr, avtomatlar v fikr evrilir.
Vasitlrdn istifadnin smrliliyi onlarn tlimin mzmunu v metodlar il mvafiq qaydada uzladrlmas il myyn olunur. Tlimin vasitlri v
metodlarnn laqsi birmnal deyil: tlimin vasitlrindn, hr eydn vvl mxtlif metodlarla uzlamada istifad olunur, yaxud ksin. Bel ki, bir metoddan
istifad etmk n bir ne adekvat (uyun) vasit semk mmkndr.
Tlimin vasitlri tlim v trbiy proseslrin tsir edn sas amillrdn biridir. Tlimin mzmununa aid yanilikdn savay mktblilrin tfkkrnn v
txyylnn inkiafnda, biliklrin formaladrlmasnda v mhkmlndirilmsind v onlardan praktik istifady diqqt yetirilir. Tlimin vasitlrinin kompleks
ttbiqi zaman vasitlrdn biri aparc, digrlri onun lavlri kimi zn gstrir.
Tlim prosesind bir sra vasitlrdn istifad olunur. Onlara aiddir:
1. Tlimin mqsdlri n traf almin tbii, yaxud xsusi preparat halna salnm halda gtrln obyektlri (canl v qurudulmu bitkilr, heyvanlar v onlarn
mqvvalar, da sxurlarnn nmunlri, torpaq v minerallar, manlar v onlarn hisslri, arxeoloji tapntlar v s.).
2. nformasiya kommunikasiya texnologiyalar (KT).
3. Drsliklr v drs vsaitlri.
4. Faliyytd olan modellr (man, mexanizmlr, qurular v s.)
5. Qrafik vasitlr (killr, rsmlr, corafiya, xritlr, sxemlr v s.)
6. Maketlr v mulyajlar (mumdan, gipsdn v s. dzldilmi modellr v s. tkm) bitkilr v onlarn meyvsi, texniki qurular v avadanlqlar,
orqanizmlr v ayr-ayr orqanlar.
7. Cihazlar v tdris eksperimentlri n mexanizmlr (altlr, aparatlar).
8. Mktblilrin biliklrin v bacarqlarna nzart n qurular.
Faliyytin subyektin gr tlimin vasitlrini rti olaraq tdrisin vasitlri v yrnmnin vasitlri kimi nvlr blmk olar. Mllim tdris
vasitlrindn, sasn tdris materialnn aydnladrlmas v mhkmlndirilmsi, yrnmnin vasitlrindn is agirdlr biliklr yiylnmk n istifad
edirlr. Dzgn tkil olunmu tdris mlsind mllim mktblilr yrniln hadis v obyektlrin hissi qavranlmas imkanlarn vermlidir. Lakin hadis
v obyektlrin zlri he d hmi sinif otanda canlandrla v gstril bilmir. Bel halda tlimin vasitlri bu imkanlar yaradr.
Tlimin vasitlrinin hr bir nvnn znmxsus sciyyvi xsusiyytlri, didaktik funksiyalar vardr. Odur ki yalnz bir drs vsaiti yrniln obyekt
dair msbt tssrat yarada bilmz. Buna gr drsd tlimin vasitlri kompleks kild ttbiq olunur.
Tlimin vasitlrinin didaktik funksiyalarn akara xarmaq n tlim prosesind mllim v agirdin faliyytini aydn tsvvr etmk lazmdr.
agirdlrin v mllimin faliyyti qarlql olur. Tlim prosesind agird mllimin rhbrliyi altnda tlim vasitlrinin kmyil traf almi drk edir. Onun n
tlim prosesi drketm prosesi, onun faliyyti is idraki prosesdir. Tlim prosesind mllim informasiya mnbyi rolunu oynayaraq, mktblilrin idraki
faliyytini tkil edir, mktblilrin faliyytinin grnn nticlrin nzart edir v onu qiymtlndirir, tlim prosesinin gediini tshih edir, mktblilri fasilsiz
trbiylndirir.
Tlim vasitlri mcrrd tfkkr mrhlsind d mllimin vzedilmz kmkisi olur. Bu, onunla baldr ki, yani obrazlar hmi tfkkrn ox
zruri elementi v ilkin rtidir. Tfkkrn mcrrdlmsinin hans yksk sviyysin atmasndan asl olmayaraq, ox, yaxud az drcd onun hissi
yaniliy, obrazlla ehtiyac olur.
Hadis v obyektlrin yrnilmsinin yekun mrhlsind onun praktik ttbiqinin gstrilmsi lazmdr. Bunu tlimin vasitlrindn (maketlr, modellr,
rsmlr v kinofilmlrdn) istifad etmdn hyata keirmk tin olur.
Bellikl, hm hissi seyr mrhlsind, hm mktblilrin yrniln hadis v obyektlrin praktik ttbiqi il tan edilmsi mrhlsind tlimin
vasitlrindn istifadnin vacibliyi idraki prosesin qanunauyunluqlarndan irli glir.
Tlimin vasitlri tdris materialnn mllim trfindn rh ediln mzmununun daha tam v drindn almasna imkan verir, mktblilrd tlimin
msbt motivlrini formaladrr.
1. Tlimin tkili formalarnn inkiaf tarixindn
Pedaqoji v metodik dbiyyatda, Pedaqogika fnni zr drslik v drs vsaitlrind tlimin tkili formalar ifadsi il yana, hm d tlimin
tkilat formalar v tlim iinin formalar ifadlrin rast glinir. Nec adlandrlmasndan asl olmayaraq, biz shbtin mhz ndn getdiyini aydn bilirik.
Tlimin tkili formalar dedikd, mktblilrin qrupladrlmas, mlliml agirdlr arasndak mnasibtlrin xarakteri v mlnin keirilm
mexanizmi (rejimi, vaxt v kli) baa dlr.
Latn sz olan forma xarici nv, zahiri mumi tsvvrdr. Didaktik kateqoriya kimi tlimin formas tlim iinin tkilinin xarici (zahiri) trfi olub,
mktblilrin say, tlimin vaxt v yeri, hminin onun hyata keirilmsi qaydas il baldr.
Hr hans mzmunun zahiri ifadsi forma adlanr.
Tlimin tkili formalar tlim prosesinin mliyyat-faliyyt komponentin daxil olur, mllim v mktblilrin myyn olunmu qaydada v mvafiq
rejimd hyata ken faliyytinin zahiri ifadsini znd ehtiva edir.
Tlimin tkili formalar tlim prosesinin ox dyrli komponentlri hesab edilir. Tkilat formalarnda tlimin mqsd v vziflri, mzmunu v
metodlar vhdt halnda olur. Mktblilrin tlim faliyytinin tkili hmin formalarda znn aydn ksini tapmdr. Bu, frontal tlim ola bilr ki, burada mllim,
qrup halnda v frdi, hm d ktlvi tlim prosesinin vziflrindn v mktblilrin tlim faliyytinin xarakterin sasn, bilik mnbyi, tkilat, mslhti,
nzarti v s. bu kimi mxtlif rollar oynayr.
Tlimin mzmunu v metodlar mllimin hans trkibd olan agirdlr arasnda i aparmasndan, tlimin
vaxtnn v i yerinin nec myynldirilmsindn asl olan mvafiq tkilati formalarda hyata keir. Tlimin tkili formalar z-zn deyil, tdris ocaqlarnn
yaranaraq inkiaf etmsi il birg tkmillib.
Mktbin inkiaf tarixind mxtlif tlim sistemlri mvcud olmudur. Hmin sistemlrd ayr-ayr tkilat
formalarna: tlimin frdi-qrup formasna (orta sr mktblrind), qarlql kild bir-birin tlim vermk formasna (ngiltrd Bell Lankaster sistemi), thsil
alanlarn qabiliyytlrin gr frdildirilmi tlim formas (Manheym), briqada-laborator formasna (Dalto-plann kli dyidirilmi formas, tn srin 20-ci
illrind, sovet mktblrind ttbiq olunub), sinif-drs formasna (350 ildn oxdur ki, inkiafdadr) yer ayrlb. Tlimin mqsdi, mzmun v metodlar onun
tkilat formalarnda qarlql laq raitind tzahr edir.
Tlimin tkilinin mxtlif formalarnn meydana glmsi, inkiaf, tkmilldirilmsi v tdricn bzilrinin inkiaf edn cmiyytin tlblri, ehtiyaclar
il bal olmudur.
Tlimin tkili formalarnn tsnifat aparlarkn mvafiq saslara istinad etmilr. Onlara diqqt yetirk: mktblrin say v trkibi, tdrisin keirildiyi
yer, tdris iinin davam etm mddti. Qeyd olunan saslara uyun kild tlimin formalar frdi, frdi-qrup, kollektiv, sinif v sinifdnxaric, mktb v
mktbdnknar formalara blnmdr.
Tlimin tkilinin n qdim formas - tlimin frdi formasdr. Frdi tlimin mahiyyti ondan ibartdir ki, thsil alanlar drslrini frdi qaydada ya z
evlrind, ya da mllimin evind yerin yetirirlr. Mnblrl tanlqdan grnr ki, tlimin frdi formas hl ibtidai icma quruluunda mracit olunmudur.
Insanlar min ziyytl qida ld edrk, ov n silah v paltar hazrlayaraq, vhi heyvanlarla mbariz apararaq, traf alm d diqqt yetirir, ondan ba
xarmaa, onun barsind tdricn biliklr toplamaa alrdlar. Bu biliklr, sasn onun yaamas, mvcudluu n vsaitlr ld etmkl bal idi v
gndlik nsiyyt prosesind bir insandan digrin trlrd. Byklr bildiklri, grdklri bard balacalara danr, onlar yrdirdilr. Tlim frdi kild
tkil olunarkn mllim agirdin mnimsm sviyysini yoxlayr, yeni material aydnladrr, biliklrin tcrby ttbiqi zr mq xarakterli ilr aparrd. traf
alm bard biliklrin trlmsi yaznn meydana glmsini zrurt evirdi. Nticd bu biliklr tliminin tkilin dair mslni gndm gtirdi. Ilk vaxtlar
burada tlim frdi idi: yazn biln kahin hr bir agirdl ayrca mul olurdu.
Tlimin tkilinin daha erkn formalarna nmun kimi frdi, frdi-qrup tlimini gstrmk mmkndr. Qdim rq lklrind kahin mktblrind
ibadtxanalarn nzdind, Qdim Yunanstan v Roma mktblrind frdi v qrup mllrin mracit olunurdu. Erkn orta srlrd kils mktblrind
mllim, adtn agird qrupu il mllr aparr, hr bir mktbli veriln tapr oxuyar, yaxud yazar, mllim is nvb il tlim iin nzart mqsdil v
bu iin istiqamtlndirilmsi n thsil alanlar soru-suala tutard. Lakin tlimin myyn olunmu dqiq mddti v sabit drs cdvli yox idi. Bu, tlimin ktlvi
kil almad bir dvrd mnasib v lverili idi.
Tlimin frdi formasnn sas stnly bundadr ki, o, uan tlim faliyytinin mzmununu, metodlarn v tempini frdildirdi. Bundan baqa, thsil
alann imkanlarn nzr alaraq, biliklr yiylnm prosesini qurur, agirdin mlumdan mchula doru hrktini tkil edirdi. Btn bunlar agird z
qvvlrinin srfin daim nzart etmy, z n lverili olan vaxtda drs almaa, bellikl, tlimd mvafiq nticlr qazanmaa imkan verirdi. Mllim
grdkd ki, agird hanssa mslni dumanl tsvvr edir, yax bilmir onda hmin material bir daha aydnladrr, yeni mvzunun izahna kemirdi v s.
Frdi tlim zaman agirdin anlaq sviyysini nzr almaq, bu v ya digr mvzunun izahna az, yaxud ox vaxt (saat) ayrmaq mllimin imkan daxilinddir.
Ktlvi mktblrd, sinif-drs sistemi raitind ox zaman buna imkan olmur. vvla, 45 dqiq rzind hr bir agirdl ayrca mul olmaq tindir; imkan
yoxdur; ikincisi, hr bir mvzunun tdrisin konkret vaxt (saat) ayrlr, keiln drslr sinif jurnalnda yazlr.
stnlklri olsa da, frdi thsilin bir sra nqsanlar vardr. Bu nqsanlara hl XVI srd diqqt ynldilirdi. Nqsanlardan biri mllimin funksiyasnn
mhdudladrlmasdr. Bel ki, frdi tlim raitind mllim yalnz taprq verir v onun yerin yetirilmsini yoxlayr, agirdi biliklrl silahlandrr v onlarn

mnimsnilmsin fikir verirdi. Digr nqsan mktblilrl mkdaln mhdudluudur. Bu da onlarn kollektivd faliyyt gstrmk bacarnn
formalamasna mnfi tsir edir.
Frdi tlim bir trfdn repetitorluq formasnda bu gnmz glib xb, digr trfdn artq XVII srd ktlvi kild z yerini tlim prosesinin yeni
formalarna, o cmldn tlim prosesinin tkilinin frdi-qrup formasna verir.
Qdim quldar lklrind (Vavilonda, Misir, in, Hindistanda) mllrin frdi-qrup formas yarand v inkiaf etdi. Tlimin bu formasna n n
mhz frdi-qrup ad verilmidir?
Bu formann mahiyyti ondan ibartdir ki, mllim artq mllri bir agirdl deyil, mxtlif yal v mxtlif sviyyli uaqlardan ibart (txminn 1015 nfrl) bir qrupla aparr. Bu zaman o, hr bir agirdl ayr-ayrlqda mul olur, nvb il hr bir agirddn keilmi material soruur, hr bir xs ayrayrlqda yeni material izah edir, frdi taprqlar verir. Digr mktblilr bu zaman z ilril mul olurlar. Sonuncu agird taprq verdikdn sonra mllim
yenidn birinci agird yaxnlar, onun taprqlar nec icra etdiyini, material nec baa ddyn yoxlayrd. Grndy kimi, tlimin bu formas frdi-qrup
formas adlandrlsa da, mllim btn qrupla (qrupa mracitl) eyni zamanda mul olmurdu, qrupun irisind hr bir agirdl ayrca i aparrd. Demli,
frdi-qrup tlimi zaman mllim eyni zamanda bir ne agirdl (qrup halnda) mul olsa da, tdris frdi xarakter dayrd. Frdi v qrup szlri ona gr
yana ildilmidir.
agirdlr mxtlif yal olduqlar n tdris ilinin vvlind, ortasnda v htta sonunda, gnn istniln vaxtnda mktb gl bilirdilr. Onlar mxtlif
thsil proqramlar il thsil alrdlar. Qruplar trkibin v hazrlq sviyysin gr d mxtlif idi. Htta bir qrupda hm yeniyetm, hm d rtsar oxuyurmu.
Tlimin tkilinin frdi formas kimi frdi-qrup formas da XVI srin sonu-XVII srin vvllrind byyn nslin sosial hmiyytli vziflrinin yerin
yetirilmsin hazrlanmasnda cmiyytin tlblrini dmirdi. Uaqlarn byk ksriyyti tliml hat olunmam qalrd, hat olunanlar is, oxu, yaz v
hesablamann (hesab) yalnz n sad vrdilrin yiylnirdilr. Biliklrin sviyysi aa idi.
Myyn dvr qdr bu sistem l verirdi, nki tlim hl ktlvi deyildi. Hyatn, snayenin, elm v texnikann inkiaf ktlvi miqyasda thsil,
savadl iilr tlbat yaratd. Tlimin frdi-qrup sistemi z yerini tlimin tkilinin digr bir formasna vermli oldu. Yeni sistem gr, bir mllimin srncamna
yrtmk n oxsayl agird verilir v ondan mktblilr yksk sviyyli thsil vermk tlb olunurdu.
Thsil mssislrinin bksi v thsil alanlarn say hiss olunacaq drcd artd. Thsil mssislri byk miqdarda agirdl hat olundu. Bu
baxmdan Belarus v Ukrayna qardalq mktblrinin (XVI sr) tcrbsi diqqti clb edir. Hl o zamanlar mvafiq yada olan agirdlr daimi trkib malik
siniflrd komplektldirilirdilr. Mllr bu v ya digr agird qrupu il xsusi cdvl zr tkil olunurdu. Hr bir ml drs adn alrd. Tlimin sinif-drs
sisteminin yaranmas n imkanlar ald. Kollektiv tlim konsepsiyas sciyysi dayan bu sistem nzri olaraq, XVII srd, Y.A. Komenski trfindn
saslandrld, ttbiq edildi v ktlvildirildi. Odur ki, Y.A. Komenski sinif drs sisteminin atas saylr. Tlimin sinif-drs sisteminin mahiyyti ondan ibartdir ki,
bu v ya digr yada olan agirdlr ayr-ayr siniflr zr bldrlr, onlarla mllr qabaqcadan trtib olunmu cdvl sasn keirilir, hm d sinfin
btn agirdlri trfindn bu v ya digr materialn mnimsnilmsi qaysna qalnrd.
Y.A. Komenski tdris ilinin balanc (sentyabr) il bal mslni gndm gtirdi v saslandrd. Bundan baqa, sinifl eyni vaxtda mllrin aparlmas
sistemini ilyib hazrlad. Bir ne il vvl qdr Azrbaycanda da btn tip mktblrd drs ili sentyabrn 1-d balanrd. Iqlim dyiikliklrini,
respublikamzda sentyabr aynn vvllrind dzlmz istilrin olduunu nzr alaraq, lk rhbrliyinin xsusi srncam il drslr artq sentyabrn 15-dn
balanr.
Y.A. Komenski dvrndn etibarn sinif-drs sistemi btn Qrb lklrin nfuz etdi. XIX srd sinif-drs sisteminin nzri chtdn saslandrlmas
sahsind K.D. Uinski byk xidmtlr gstrdi. Onun dzgn qnatin gr, tlimin tkilinin sas formas kimi drs standart ola bilmz, ablonlar zr qurula
bilmz. Tdris materialnn mnimsnilmsi zr mktblilrin mstqil ilrin geni yer ayrlmaldr.
Bu sistem eyni vaxtda mqayis oluna bilck qdr oxsayl agirdin (40-50 nfr) tlimini tmin edirdi. Y.A. Komenskinin fikrinc, bu say mllimin rhbrliyi
altnda hr on nfr agird mllri aparmaq n n yax agirdlrdn (denirion) ayrmaq rtil 300 nfr atdrmaq olar.
Sinif v drsin 350 ildn artq tarixi olsa da, tlimin tkilinin bu formas hmiyytli modifikasiya v modernldirmy mruz qalaraq, dnyann, demk olar ki,
ksr mktblrind zn layiqli yer tutur.
Sinif-drs sisteminin sas mahiyyti aadaklardan ibartdir:
- siniflr txminn eyni yal v eyni hazrla malik agirdlrdn tkil olunur, mktbd tliminin btn dvrlrind bu trkib sasn qorunub saxlanr;
- sinif mvafiq cdvl, vahid illik plana v proqrama sasn faliyyt gstrir. Nticd thsil alanlar ilin eyni vaxtnda v qabaqcadan myyn edilmi saatda
mktb glirlr;
- sas ml nv drsdir;
- drs, adtn bir tdris fnnin hsr olunur, yrnmk n mktblilr eyni materiallar verilir;
- drsd mktblilrin tlim faliyytin mllim rhbrlik edir, mllimlrin hr biri z fnni zr hr bir agirdin bilik, bacarq v vrdilr yiylnm sviyysini
qiymtlndirir;
- tdris iinin sonunda mktblilrin nvbti sinf kemsin dair qrar qbul edilir.
Tdris ili, tdris gn, drs cdvli, drslr arasndak tnffslr, tdris ttillr-sinif-drs sisteminin lamtlri hesab olunur.
Sinif-drs sistemi yarand gndn etibarn btn dnya pedaqoq alimlrinin diqqt mrkzind dayanmdr. Onlar z srlrind sinif-drs sistemin
mnasibt bildirmi v onun stnlklrini qeyd etmilr. Alimlrin qnatinc, frdi v frdi-qrup tlimil mqayisd sinif-drs sisteminin bir sra msbt
chtlri vardr. Onlara nzr salaq: tlim-trbiy prosesinin qaydaya salnmasn tmin edn dqiq tlikati qurulua malik olmaq; sinif-drs sisteminin sad yolla
idar olunmasnn mmknly; problemlrin kollektiv mzakirsi v msllrin hllinin kollektiv axtar prosesind uaqlarn z aralarnda qarlql faliyyti;
tlim prosesind mktblilr, onlarn trbiysin mllim xsiyytinin daimi emosional tsiri; tlimd qnatcillik: mllimin kifayt qdr byk mktbli qrupu
il eyni vaxtda ilmsi, agirdlrin tlim faliyytin yar ruhu bx etmk n rait yaradlmas, eyni zamanda onlarn mlumdan mchula doru hrktind
sistemliliyin v ardclln tmin edilmsi. Sinif-drs sistemi mvcud olduu sr rzind tkmillib v inkiaf edib. Lakin sas kklri dyimz qalb.
Tlimin sinif-drs sistemi, tbii ki, nqsanlardan da xali deyildir. Bzn fikirlr sslnir ki, tlimin sinif-drs sistemi khnlib. Nqsanlara aadaklar aid etmk
olar: tlimin tkilinin bu formas, sas etibaril orta sviyyli agird ynlmidir, zif agird n gc atmayan tinlik yaradr v daha gcl agirdlrin
qabiliyytlrinin inkiafn lngidir. Bel fikirlr d rast glinir ki, guya bu sistem thsil alanlarn daha ox frdi-idraki faliyytinin tkilin istiqamtlnib,
kollektiviliyin inkiafn is stimulladrmr. Bundan baqa, byk v kiik yal agirdlr arasnda mtkkil nsiyyti brqrar etmir, tlimin mzmunu, tempi v
metodlar zr mktblilrl tkilati frdi id onlarn frdi xsusiyytlrini hesaba almaqda mllim n tinlik trdir v s. Tlimin sinif-drs sistemi il
tkilind mllimin sas vzifsi agirdlr hazr biliklrin verilmsi olmudur. Drs daimi trkib malik agird kollektivi il (sinifl) mvafiq vaxt rivsind
(adtn 45 dq; ibtidai siniflrd 30-35 dq) keilir.
Drslr yarmillik, htta illik tutulan cdvl zr dyiilmz ardcllqla nvblmidir. agird pedaqoji tsirin yalnz obyekti kimi nzrdn keirilmidir. tn srin
60-c illrin qdr drs tlimin tkilinin yegan formas kimi x etmidir. XX yzilliyin 60-c illrindn etibarn tdris prosesin agirdlrin istehsalat tcrbsi;
tdris ekskursiyas, drnklrd mllr, praktikumlar, fakltativ mllr, seminar mllri v s. ttbiq edilmy balanmdr. Durunluq illrinin
mktbi v pedaqoji elmi tnqid olunmu, yeni tip mktblr, pedaqoji texnologiyalar, tlimin innovasiya metodlar, alternativ tdris planlar v s. tklif olunmu,
drs anlaynn z yeni mna ksb etmidir.
Drsin hll olunmam problemlri hl d qalmaqdadr. Buraya daxildir: tdris vaxtndan smrsiz istifad, vaxtn dzgn bldrlmmsi, mxtlif sviyyli
tlimin vacibliyi v s. Bir sra drs tiplri meydana glmidir. Drsin ksr mrhllrini znd birldirn kombinedilmi drs tipi geni yaylmdr. Yeni
materialn mhkmlndirilmsin sasn yuxar siniflrd mhazir, konfrans, kino drs, problemli drs v s. klind keirilir. Bilik v bacarqlarn
mhkmlndirilmsi drsi tdris ekskursiyas, praktikum, seminar, laborator praktikumu klind hyata keirilir. mumildirici v sistemldirici drs tdris
materialnn iri hcmli bhslrinin sistemli tkrar mqsdi dayr. Bilik, bacarq v vrdilr nzart v tshihi drsi tdrisin nticlrini, agirdlrin biliklr
yiylnmlrini, qazanlm biliklri ttbiq etmy hazrlq sviyylrini qiymtlndirmy imkan verir.
Kollektiv ml (sinif-drs sistemi) he d o demk deyildir ki, sinif otana imkan daxilind daha ox parta dzlsn v hmin partalar oxsayl agird tutsun.
Bir zaman, xsusn hr yerlrind hr sinifd parta arxasnda 35-40 agird ylirdi. Mllimlr 45 dqiq rzind bu qdr agirdl drs kemk
mcburiyytind qalrd. Bu, yrnilnlrin yada salnmas, eyni zamanda yeni materialn hans sviyyd mnimsnildiyini, taprqlarn nec yerin yetirildiyini
yoxlamaqda, htta sinifd intizam brqrar etmkd mllimlr n tinliklr yaradrd v hazrda da bu qdr agirdin cm olduu sinifd ml aparmaq
asan i deyil. agirdlrin say 25 nfrdn artq olduqda mk tlimi, fiziki trbiy, xarici dil v s. drslrind mktblilr iki yarmqrupa blnrlr. Hr yarmqrup
ayr-ayr siniflrd, baqa-baqa mllimlrdn drs alr. Bu sayda agirdl ilmk, onlar fal, mstqil i clb etmk, onlarn idraki v yaradc faliyytlrini
tkil etmk asan olur. Bellikl, btn siniflrin 15-20 nfr agirddn komplektldirilmsi n yax seimdir.
Respublikamzn mktblrind tlim sinif-drs sistemi sasnda aparlr. O, sinif sistemi ona gr adlanr ki, mktbin btn agirdlri yalarna v bilik
sviyylrin gr (yni mktblrin mhkm (sabit) trkibi nzrd tutulur) ayr-ayr siniflrd qrupladrlr (komplektldirilir); drs sistem ona gr adlanr ki,
hr bir fnn zr tdris kursu bir sra ayr-ayr blmlr v mvzulara; blmlr v mvzular is, bzi brabr v ardcl yerldirilmi hisslr - drslr
blnr ki, drslr d mvafiq cdvl sasn bir-birinin ardnca dzlr.
Drs tlimin sas tkili formas olub, mktbin qarsnda duran btn vziflri znd birldirir v didaktikann btn nailiyytlrinin hyata kemsi n
imkanlar ar.
Sinif-drs sisteminin ox byk pedaqoji qdr-qiymti vardr: o, pedaqoji prosesin tkilati drstlyn v nizamlanmasn, tlimin sistemliliyini v ardclln,
mllimin agird xsiyytin trbiylndirici tsirini, problemlrin thsilalanlar trfindn kollektiv mzakirsini v mstqil hllini tmin edir.
Hazrda mktbin balca vzifsi olan mumi orta thsilin yalnz mktblilrin tlim vaxtndan v mllimlrin myindn istifad olunan ktlvi thsil raitind
yerin yetirilmsi mmkndr. Mllimin aparc rolu raitind mktblilrin elmi biliklr, bacarq v vrdilrl hat olunmalar tmin edilir, tlim ideya
istiqamti verilir.
Mxtlif srlrd v dvrlrd sinif-drs sistemi il yana tlimin bir sra tkilat formalarna da mracit olunmudur. Bel ki, XVIII srin sonu XIX srin
vvllrind ngiltrd kapitalizmin srtli inkiaf il laqdar ktlvi tlim kskin tlbat hiss olunanda Bell-Lankaster sistemi tklif edildi. ngiltrd kei A.
Bell v mllim D. Lankaster qarlql tlim adlanan sistem diqqti ynltdilr. Qarlql tlimin Bell-Lankaster sistemi 1798-ci ild meydana glmidir.
Mahiyyti ondan ibartdir ki, yuxar sinif agirdlri, yax oxuyan mktblilr, mllimdn zruri mlumat v taprqlar alaraq, balacalarla aa sinif agirdlri
il tlim mllri kemy baladlar. Pedaqoji kadrlarn atmad bir raitd bu, ktlvi thsilin tkilin imkan verirdi. Lakin Bell-Lankaster sistemi geni
prvri tapmad. Bu da sbbsiz deyildi. Bel ki, xsusi pedaqoji thsil almam gnclr trfindn hyata keiriln tlim ox da smrli olmurdu.
XIX srin axrlarnda tlimin seici formalar (AB-da Batav sistemi v Avropada Manheym sistemi) tlimin ktlvi formalarnda, o cmldn tlimin sinif-drs
sistemind zn bruz vern qsurlar kimi meydana gldi. Batav sistemin gr, tdris gn iki hissy blnrd: onun birinci hisssi agirdl kollektiv
mllr, ikinci hiss - frdi mllr v daha gcl thsil alanlarn qabiliyytlrinin inkiaf etdirilmsin, hminin tlimd geridqalmann aradan
qaldrlmasna, zif oxuyanlara kmyin gstrilmsin ayrlrd. Yuxar siniflrd mllim z n agirdlrdn kmkilr seir v onlarla birlikd alrd.
Manheym sistemi nzrd tuturdu ki, qabiliyytlrindn v tlimd qazandqlar nailiyytlrindn asl olaraq, siniflr gcl, orta v zif siniflr ayrlsnlar. Seim
mahid v snaq sasnda hyata keirilirdi. Tlim mvffqiyytind bu v ya digr dyiiklik ba verdiyi tqdird agirdlr bir sinifdn digrin keirilirdi.

Haqqnda sz alan sistemin elementlrindn hazrda Avstriyada istifad olunur. Avstriya mktblrind daha qabiliyytli, yaxud az qabiliyytli agirdlr n
xsusi siniflr tkil olunur. ngiltrd bu sistem bir zamanlar mxtlif tip mktblilrin yaradlmas n sas rolunu oynayrm.
1905-ci ild tlimin tkilinin digr formalarnn ilnib hazrlanmasna chd gstrildi. Onun sasnda mktblilrin mstqil frdi ii dayanrd. Amerika mllimi
Yelena Parkherst tlimin tkilinin frdildirilmi formasn tklif etdi. Bu sistem gr, mktblilrin hr biri taprqlar z srtil yerin yetirirdi. mumi
plann v ml cdvlinin hazrlanmasna fikir verilmirdi. Gn rzind kollektiv i bir saat vaxt ayrlrd, qalan mddtd mktblilr tdris materialn frdi
qaydada yrnirdilr. Dalton-plann mahiyyti ondan ibart idi ki, mktbd siniflrl yana hr bir fnn zr laboratoriya sistemi (emalatxanalar) yaradlrd.
agirdlr taprq v gstri alaraq, nvbti mllimin kmyil mstqil mul olur, onlarn yerin yetirilmsi il bal sonradan hesabat verrk, qalan
vaxtda material frdi yrnirdilr. Mllr n plan (cdvl) tutulmurdu, iin kollektiv formasna gnd bir saat ayrlrd. tn srin 20-ci 30-cu illrinin
vvllrind Dalton-plan sovet, o cmldn Azrbaycan mktblrind tlimin briqada-laborator metodu ad il ttbiq olunurdu.
Bu sistem Dalton-plan (Massauets tatnn Dalton hrind meydana gldiyi n), yaxud laborator plan (mktblilr taprqlar laboratoriya v
emalatxanalarda yerin yetirirdilr) adn qazand. Tlimin tkilinin bu formasnn msbt vziyytlri il yana bir sra nqsanlar da vard. agirdlrin bir-biri il
nsiyyti mhdud kild idi, taprqlarn yerin yetirilmsin az vaxt qalrd. Bu is, ki, tlsknlik, i sthi yanama il nticlnir v biliklrin yksk
sviyysini tmin etmirdi.
Btn bunlarla yana, Dalton-planda agirdlrin mstqil iin yer ayrlrd. Bu msbt hal kemi SSR-d bzi pedaqoqlarn diqqtini clb etdi. tn srin 20-ci
illrinin axrlarnda 30-cu illrin vvllrind bzi dyiikliklr aparlmaqla Dalton-plann mktblr ttbiqin chd gstrildi. Briqada-laborator metod tlimin
tkilinin tn srin 20-30-cu illrind mumthsil, ali v orta ixtisas mktblrind ttbiq olunan formasdr. O, Dalton-plann tsiri il hazrlanmdr. Sinfin
agirdlri briqadalar klind birlrk, mvafiq taprqlar zr (taprqlarn yerin yetirilm mddti 2 hftdn 2 aya qdr) alrdlar. agirdlr bu v ya
digr tapr alarkn eyni zamanda onlara tdris dbiyyat, msllr v almalar, yoxlama suallar da tqdim olunurdu. Briqada-laborator metod sinfin
mumi faliyytini, briqadann kollektiv iini hat edirdi. Yekun mllrd nticlr nzrdn keirilir v mumilikd i qiymt verilirdi (i nzr alnmrd).
Briqada - frdi tlim - frdildirilmi tlim sistemi olub, tn srin 80-c illrinin vvllrind C. Hopkinsin universitetind ibtidai siniflrd (3-5-ci siniflrd)
riyaziyyatn tdrisi mqsdil tklif olunmudur. Frdi tlim trkibin gr mxtlif qruplardan ibart (hrsind 4-6 agird) agirdlrl (olanlar v qzlar, yax,
orta v zif hazrlql, habel mxtlif etnik mnli uaqlarla) iin tkilini nzrd tutur. Tdris material ayr-ayr proqramladrlm paylara blmlr ayrlr.
Hr bir agird proqram z srtin uyun mnimsyir. Sonra briqada zvlri iki-iki alaraq, bir-birlrini yoxlayrlar. Briqada-frdi tlimin sistemi, sasn
aadak hallarda ttbiq olunurdu: sinifd tlim mvffqiyyti son drc aadr, tlimd gerid qalanlar mllim imkan vermir ki, vahid templ tlimi aparsn
v s.
Bel ki, frdi mllrl yana briqada v manqalarda qrup halnda mllr d hyata keirilirdi. O zamanlar imperiya daxilind olduumuzdan
Azrbaycan mktblrind d hmin sistemdn istifad olunmudur.
Dalton-plan xalqa zidd xarakter malik idi. Uaqlarn zehni qabiliyytlri v istedadn irsi amillrl balayrdlar ki, bu da zhmtke uaqlarnn tlimind ayrsekiliy gtirib xarrd.
Sonralar biliklrin urlu v mhkm mnimsnilmsini tmin etmdiyindn ondan imtina olundu.
XX srin vvllrind AB-da tlimin layih sistemindn istifad olunmaa baland. O, Dyuinin ardcl Y. Kilpatrik trfindn ilnib hazrlanm v sovet
mktblrind tlimin kompleks-layih sistemi adn almd. Bu sistemin mahiyyti bundan ibart idi ki, tdris ilinin sasnda ayr-ayr fnlr zr materialn
yrnilmsi deyil (fnn sistemi lv olunurdu, drsliklr yox idi), mllimlrl birlikd agirdlr trfindn layihlndiriln uaqlarn praktik faliyytinin tkili
dayanrd (buradan da bu sistemin ad glir), sonra onun hyata keirilmsi gediind agirdlr dil, riyaziyyat, tarix v s. zr biliklrin elementlri il tan
olurdular.
Bir mddt sonra layihlr metodundan istifady chd gstrildi. Biliklr yiylnm praktik ilrin yerin yetirilmsind z ifadsini taprd ki, bu da mktblilrin
biliklrinin natamaml, qrq-skk olmas il diqqti clb edirdi. Mktbd bu formann ttbiqi d mqsduyun hesab olunmad.
Tcrbdn grnr ki, tlimin tkilinin n yax formas sabit cdvl v daimi agird trkibi zr mllimin rhbr rolu raitind hyata keiriln drs ola bilr.
Hazrda tdris iinin tkilinin digr formalar da ttbiq olunur. Onlara aiddir: praktikum (yuxar siniflrd) v tdris kabinetlrind laboratoriya mllri (fizika,
kimya, biologiya, corafiya v s. zr), tdris ekskursiyalar (mey, l, mssisy, muzey, tarixi abidlr), ev taprqlar, mk tlimi zr tdris
emalatxanalarnda mllr: fakultativ mllr, mslht saatlar, mktblilrin ev tdris ii; kompter (proqramladrlm) tlimi; lav mllr v s.
2. Drs tlimin sas tkili formas kimi
Drs tlim prosesinin myyn vaxtla mhdudladrlan bitkin bir hisssi olub, onun gediind mvafiq tlim-trbiy vziflri hyata keirilir.
Mllr drs cdvlin daxil olur, istr vaxt, istrs d proqram materialnn hcmi baxmndan nizamlanr. Baqa tkilat formalar il mqayisd drs
tlimin daimi v sas formasdr. O, mktblilrin biliklr, bacarq v vrdilr yiylnmlrin, dnyagrlrinin formalamasna v trbiy edilmsin rait
yaradr.
Drs mllimin rhbrliyi altnda sabit agird kollektivi il, qabaqcadan hazrlanaraq mktbin xsusi gusind aslan cdvl uyun kild, myyn
vaxt rzind, fnn proqram sas gtrlmkl, tlimin mxtlif prinsip v metodlarn ttbiq etmkl sinif raitind keiriln kollektiv ml nvdr.
Drsd mktblilrin itirak mcburidir. Onlar myyn mntiq sasn drslr blnm biliklr sistemin yiylnirlr. Hr bir drs znmxsus
mzmuna malikdir. Bu mzmun respublika Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq olunmu mvafiq fnn zr tdris proqramnda v drsliyind z ifadsini tapr.
Drsd tlimin frontal, qrup, kollektiv v frdi formalarna mracit olunur.
Mllim v mktblilrin lbir faliyyti, hminin bir qrup agirdin (sinfin) hmi qarlql nsiyytd olmas agird kollektivini sx surtd birldirir v
mhkmlndirir. Btn bunlar agird xsiyytinin mnvi alminin znginlmsindn, xlaqnn safladrlmasndan tr, onlarda kollektiv mnasibtlr v
ictimai mslk, ideya inam formaladrmaq n vacibdir.
Drs eyni zamanada mktblilrin qiymtli drketm xasslrini: mstqillik, fallq, biliklr maraq v s. formaladrmaa rait yaradr, agirdlrin
zehni baxmdan inkiafna kmk edir. Nticd tlimin sas tkili formas olan drs digr tkilat formalar arasnda mrkzi yer tutur.
Hr bir drs bu v ya digr fnnin mvzusu, blmsi zr drslr sistemin daxil olaraq, tlim prosesinin tam, btv, tamamlanm hlqsi rolunu
oynayr. Bzi drslr btn elementlri, digrlri yalnz onlardan bzilrini nzrd tutur. Drsin n mhm elementlrin, adtn aadaklar aid edirlr:
tkilati an (sinfin v mktblilrin mllr hazrlq sviyysi, tn drsin material zrind i (ev taprnn yoxlanmas), yeni materialn
mnimsnilmsin hazrlq v mnimsnilmsi zr i, yrniln materialn mhkmlndirilmsi, ttbiqetm) (sinifd msl, misal v almalarn yerin
yetirilmsi; ev veriln taprq v onun yerin yetirilmsin dair tlimat. Bu mllr (ekskursiyalardan savay) cdvl daxil edilir v drs kimi qurulur.
Tbii ki, drs hmi eyni struktura malik ola, bunu daim qoruyub saxlaya bilmz. slind buna qtiyyn ehtiyac yoxdur. Drsin thsil mqsdindn, bu
v ya digr mvzunun drslr sistemindki yerindn, proqram materialnn xarakterindn v digr rtlrindn asl olaraq, drsin quruluu myyn olunur.
Drsin quruluu bzi rtlrdn asldr. Hmin rtlr bunlardr: didaktik mqsd, tdris fnninin mzmunu, drsin mrhllri, thsil alanlarn ya v
anlaq sviyylri. Mllimin nzri v metodik hazrlndan, tcrbsindn, pedaqoji sritliliyindn v ustalndan, lbtt ki, sinfin bu v ya digr mly
hazrlndan v s.-dn d ox ey asldr. Mktblilrin idraki fallnn v mstqilliyinin tkilin mllimin nec qay gstrmsinin d hmiyyti bykdr.
3. Drs veriln tlblr
Yaxn zamanlara kimi kemi SSR (kitablar yrn, dan v qiymt al), ingilis (yrndiklrini ttbiq etmy diqqt yetir) v fransz (az bilik sasnda
ox inkiafa nail ol) thsil sistemlri diqqt mrkzind idi. Vaxtil Platon deyirdi: yrn, yadda saxla, mnasn anla.
Hazrda respublikamzn mumthsil mktblri dnya thsil sisteminin faydal chtlrindn faydalanrlar. XXI sr thsil sri, intellektin tntnsi sri
kimi nzrdn keirilir. Yeni pedaqoji tfkkr mktblrimiz daxil olmudur. Thsil sistemimizd dnya tcrbsindn yaradc kild istifad edirik.
Drsin smrliliyin nail olmaq, mktblilri bilik, bacarq v vrdilr yiylndirmk, dzgn trbiylndirmk, onlarn dnyagrn
genilndirmk, thsil ocan yadda mktbindn tfkkr mktbin evirmk n mvafiq pedaqoji tlblr sas gtrlmlidir. Hmin tlblr, balca
olaraq, didaktikann prinsiplrind z ksini tapmdr. Etiraf edk ki, nmunvi drslr tlim proseslrinin nzr alnd, rhbr tutulduu, dzgn istifad
olunduu drslrdir.
Tlim aid olan prinsiplrl yana drsin bilavasit zn mxsus bzi tlblri d nzr alnmaldr. Onlara diqqt yetirk:
Hr bir drs, tkilati, mntiqi v psixoloji baxmdan tam olmaldr.
Tkilati tamlq v drsin bitkinliyi, mkmmlliyi ondan ibartdir ki, drs ciddi myyn edilmi vaxtda balanr v sona yetir; mktblilr v mllim drs
hazrdrlar; drsin btn gediat rzind agirdlrin bilik v bacarq nmayi etdirmlri tkil olunur, vaxt dqiq v smrli bldrlr.
Mntiqi tamln mahiyyti bundan ibartdir ki, hr bir drs proqramn tlblrin cavab vermli, nzrd tutulmu 45 dqiq mddtind drsin tdrisin imkan
vermlidir. Bu v ya digr mvzunu nec gldi, tamamlanmam qoyub (zng vurulur, mllim rhini el oradaca ksib tnffs elan edir), nvbti drs
saxlamaq mqsduyun deyil. Mllim materialn bir drsin rivsin smayacan qabaqcadan bilmli, onu tam mntiqi hissy blmli v iki drs n
planladrmaldr.
Mntiqi tamlq drsin ayr-ayr msllrini hat edn, mvzunun plann v onun mntiqi qurulmasn aan mvafiq mzmununda ifad olunur.
Psixoloji tamln mahiyyti beldir ki, agird bu v ya digr drsd hanssa mslni, problemi onu tmin edn sviyyd, tam kild yrndiyini hiss etmlidir.
Psixoloji tamlq mqsd atmaq, uurlu nticlrdn mmnunluq hissi duymaq, glckd irlilyi nail olmaq arzusu, istyi v chdi il sciyylnir. Baqa
szl, drsd mktblilrin intellektual, emosional v iradi qvvlri hrkt gtirilir. Drs tamama yetnd agird fikirlmmlidir ki, ona ns qaranlq qald, o
nyi is yrn bilmdi. Odur ki, mllim hr bir mvzunun rhini baa atdrdqdan sonra sinf suallar vermli v proqram materialnn tam mnimsnildiyin
min olmaldr.
Yax drsd tkilati, mntiqi v psixoloji trflr qarlql surtd laqd olurlar. Fqt tcrbd bel hallarla da qarlamaq olur: drs tkilati baxmdan
tamamlanb, mntiqi v psixoloji chtdn tamamlanmayb (ntic xarlmayb, mktblilr drsd fallq gstrmyiblr, yrniln materialla bal n suallar
veriblr, n d mvzuya onlarda maraq yaranb v s.). Bel drsi, tbii ki, yax drs hesab etmk olmaz. Odur ki, hr hans bir drsi dzgn qurmaq n bu
mvzu zr drslrin btn sistemini v bu sistemd ayrca (konkret) drsin yerini myynldirmk lazmdr. Bu z faliyytinin perspektivliyini, mumilikd
mvzunun mntiqi mzmununun thsillndirici v trbiyvi hmiyytini grmk, bu sasda hr bir drsin sas didaktik mqsdini myynldirmk n
lazmdr.
Drsin didaktik vzifsini myyn etmk drsin ny-yeni materialn yrnilmsinmi, mhkmlndirilmsinmi, tkrarnam, sistemldirilmsinmi hsr
olunduunu tyin etmk n lazmdr.
3)
Mktblilrin drsd fallna nail olmaq lazmdr. Pedaqoqlarn dzgn qnatin gr, nmunvi drs mllimin az, agirdlrin is ox ald
drsdir. Tbii ki, bu drslrd mllimin zahirn az fall, onun mktblilrin fallna nail olmaq n vvlcdn drs yax hazrln gstrir.
2. Drs tlimin sas tkili formas kimi
Drs tlim prosesinin myyn vaxtla mhdudladrlan bitkin bir hisssi olub, onun gediind mvafiq tlim-trbiy vziflri hyata keirilir.
Mllr drs cdvlin daxil olur, istr vaxt, istrs d proqram materialnn hcmi baxmndan nizamlanr. Baqa tkilat formalar il mqayisd drs
tlimin daimi v sas formasdr. O, mktblilrin biliklr, bacarq v vrdilr yiylnmlrin, dnyagrlrinin formalamasna v trbiy edilmsin rait
yaradr.

Drs mllimin rhbrliyi altnda sabit agird kollektivi il, qabaqcadan hazrlanaraq mktbin xsusi gusind aslan cdvl uyun kild, myyn
vaxt rzind, fnn proqram sas gtrlmkl, tlimin mxtlif prinsip v metodlarn ttbiq etmkl sinif raitind keiriln kollektiv ml nvdr.
Drsd mktblilrin itirak mcburidir. Onlar myyn mntiq sasn drslr blnm biliklr sistemin yiylnirlr. Hr bir drs znmxsus
mzmuna malikdir. Bu mzmun respublika Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq olunmu mvafiq fnn zr tdris proqramnda v drsliyind z ifadsini tapr.
Drsd tlimin frontal, qrup, kollektiv v frdi formalarna mracit olunur.
Mllim v mktblilrin lbir faliyyti, hminin bir qrup agirdin (sinfin) hmi
qarlql nsiyytd olmas agird kollektivini sx surtd birldirir v mhkmlndirir. Btn bunlar agird xsiyytinin mnvi alminin znginlmsindn,
xlaqnn safladrlmasndan tr, onlarda kollektiv mnasibtlr v ictimai mslk, ideya inam formaladrmaq n vacibdir.Drs eyni zamanada mktblilrin
qiymtli drketm xasslrini: mstqillik, fallq, biliklr maraq v s. formaladrmaa rait yaradr, agirdlrin zehni baxmdan inkiafna kmk edir. Nticd
tlimin sas tkili formas olan drs digr tkilat formalar arasnda mrkzi yer tutur.Hr bir drs bu v ya digr fnnin mvzusu, blmsi zr drslr
sistemin daxil olaraq, tlim prosesinin tam, btv, tamamlanm hlqsi rolunu oynayr. Bzi drslr btn elementlri, digrlri yalnz onlardan bzilrini
nzrd tutur. Drsin n mhm elementlrin, adtn aadaklar aid edirlr: tkilati an (sinfin v mktblilrin mllr hazrlq sviyysi, tn drsin
material zrind i (ev taprnn yoxlanmas), yeni materialn mnimsnilmsin hazrlq v mnimsnilmsi zr i, yrniln materialn
mhkmlndirilmsi, ttbiqetm) (sinifd msl, misal v almalarn yerin yetirilmsi; ev veriln taprq v onun yerin yetirilmsin dair tlimat. Bu
mllr (ekskursiyalardan savay) cdvl daxil edilir v drs kimi qurulur. Tbii ki, drs hmi eyni struktura malik ola, bunu daim qoruyub saxlaya bilmz.
slind buna qtiyyn ehtiyac yoxdur. Drsin thsil mqsdindn, bu v ya digr mvzunun drslr sistemindki yerindn, proqram materialnn xarakterindn v
digr rtlrindn asl olaraq, drsin quruluu myyn olunur.
Drsin quruluu bzi rtlrdn asldr. Hmin rtlr bunlardr: didaktik mqsd, tdris fnninin mzmunu, drsin mrhllri, thsil alanlarn ya v
anlaq sviyylri. Mllimin nzri v metodik hazrlndan, tcrbsindn, pedaqoji sritliliyindn v ustalndan, lbtt ki, sinfin bu v ya digr mly
hazrlndan v s.-dn d ox ey asldr. Mktblilrin idraki fallnn v mstqilliyinin tkilin mllimin nec qay gstrmsinin d hmiyyti bykdr.
4. Drsin quruluu, tiplri v nvlri
Drsin quruluu, anlay v onun tiplri. Drs mrkkb v kompleks xarakter dayr. Odur ki, drsin daha dqiq planladrlmas v aparlmas
mqsdil onun balca struktur elementlrini, drsin rngarngliyini (mxtlifliyini) sciyylndirn mxtlif uzlamalar aydn tsvvr etmk lazmdr. Bzi
drslr drsin btn elementlrini, baqalar yalnz bir qismini hat edir. Drsin quruluu v onun tiplri tlim prosesinin sas elementlrinin zvi
uzladrlmasndan ml glir. Drsin struktur quruluu konkret tlim-trbiy vziflrindn, drsd mllimin agirdlrl qarlql mnasibtlrinin
xarakterindn asldr. Hr bir drs konkret didaktik mqsdin v mumi sistemd yerin gr ayr-ayr tiplr blnr. Bu mnada drsin sas didaktik mqsdi
agirdlri yeni biliklrl silahlandrmaqdrsa yeni bilik yrdn drs; balca didaktik mqsdi mvafiq fnn zr vaxtil yrniln materiallar tkrar etmkdirs tkrarlama drsi; sas didaktik mqsdi biliklrin ttbiqidirs - ttbiq etm drsi; sas didaktik mqsdi vrdilri alamaqdrsa - alma drsi; sas didaktik
mqsdi yoxlamadrsa yoxlama drsi adlanr.Drs tiplri hm didaktik mqsdlrin, hm d qurulularna gr bir-birlrindn seilir. Drsin quruluuna
drsin mrhlsinin trkibi v ardcll daxildir. Mrhl dedikd, drsin ttbiq olunan i qaydas il seiln kiik hisssi baa dlr. Buraya daxildir: yeni biliyin
verilmsi mrhlsi, soru (frontal v frdi soru) mrhlsi, tkrarlama mrhlsi, almalarn yerin yetirilmsi mrhlsi v s.
Qeyd olunanlar mvafiq trkibd v znmxsus ardcllqla bir-birini vz edrk, drsin quruluunu (strukturunu) ml gtirir. Drs tiplrinin hr birinin
znmxsus mumi quruluu vardr. Bunun kimi, hr bir drs tipinin daxilind d qurulu mxtlif olur.Bel bir cht nmlidir ki, drslr malik olduqlar bir ne
didaktik mqsd gr deyil, balca didaktik mqsdin gr tiplr blnr. Demli, drs balca didaktik mqsdi il brabr qeyri-sas mqsd malikdir.
Bel ki, alma drslrinin qarsnda duran sas mqsd vrdilri formaladrmaq olduu halda, mllim eyni zamanda qaydalarn dzgn ttbiq olunmasna
fikir verir. V yaxud yeni bilik yrdn drs tipind sas mqsd yeni biliklrin agirdlr atdrlmas olduu halda htta bilik v onunla bal kemi biliklr d
yada salnr, mktblilrin biliklri d qiymtlndirilir.Buradan grnr ki, yalnz bir didaktik mqsdin malik drslr mvcud olmur, yaxud da onlara nadir
hallarda rast glinir. Demli, drslr, z hmiyytin gr, oxmqsdli, baqa szl, mrkkb drslrdir.
Mrkkb drs mstqil drs tipi olmaq etibaril bir sra mqsdlrdn kombin olunan drs tipidir. O, demk olar ki, drsin btn mrhllrini znd
birldirir.
Mrkkb drs tipi daha geni yaylmdr. Bu da tsadfi deyildir. Mrkkb tip drsin strukturuna, adtn btn sas elementlr, yaxud onlarn ksriyyti daxil
olur. Pedaqoji dbiyyatda drsin bu tipini gah kombinedilmi drs, gah mumi drs, gah mrkkb drs, gah qarq drs tipi adlandrrlar. Bu drsin
mrhllrin diqqt yetirk:
1. Drsin tkilati mrhlsi. Bu mrhlnin mqsdi drsd lverili i raiti yaratmaa nail olmaqdr. Adtn tkilati hissy mllimin sinf mracitl
salamlamas, sinif otann, mktblilrin drs hazrlq vziyytinin v s. yoxlanmas, drs glmynlrin akara xarlmas v s. daxildir.
2. Yazl ev taprnn yoxlanlmas mrhlsi.
3. Mktblilrin biliklrinin ifahi yoxlanlmas mrhlsi. Bu, mxtlif metodlarla (frdi, frontal, kombinedilmi soru) hyata keirilir.
4. Mktblilrin yeni material fal, urlu mnimsmy hazrlanmas mrhlsi.
5. Yeni materialn nzrdn keirilmsi, yaxud yeni biliklrin mnimsnilmsi mrhlsi. Bu, mllimin ya mlumat, ya da mktblilrin mstqil
aradrmalarna sasn hyata keirilir.
6. Ev taprqlar bard mlumat v onun yerin yetirilmsin dair tlimatn verilmsi mrhlsi. Drsin bu hisssind taprn mahiyyti, onlarn
yerin yetirilmsi metodikas aydnladrlr.
7. Yeni materialn mhkmlndirilmsi (ilkin mhkmlndirm) mrhlsi.
8. Drsin yekunladrlmas mrhlsi. Drs mllimin gstriin sasn baa atr.
Pedaqoqlarn qnatinc, drslrin mumi saynda mrkkb drs tipi zr keiln drslr 75-80 faizi tkil edir. Bu tip eyni zamanda bir ne
mqsd atmaa imkan verir.
Mrkkb drsin msbt, faydal chtlril yana qsurlu trflri d vardr. Onun qsurlu chti sasn vaxt qtl il baldr. Bel ki, bu drslrd
yeni materialn rhin cmi 15-20 dqiq vaxt qalr, digr vaxt tdrisin baqa mrhllrin ayrlr.
Drsin mrkkb tipi tlimin yegan formas deyil. gr o, drsin yegan formas olsayd v onun quruluu dyimz qalsayd, bu, tdris iind
yeknskliy, ablon v formalizm aparb xarr, tlim prosesi maraqsz olard.
Yeni bilik yrdn drs. Bu drsin balca mqsdi yeni biliklrin verilmsidir. Bel drslr iri hcmli materiallarn atdrlmas, texnoloji proseslri,
yeni tzahrlri nmayi etdirmk n mracit olunur. Bu halda drsin digr mrhllrin ayrlacaq vaxt ixtisar edilir. Ona gr d yeni bilik yrdn drs tipi
d drsin tiplri arasnda geni yaylmdr. Bu tipin sciyyvi lamti bundan ibartdir ki, drs vaxtnn oxu mktblilri mvafiq mvzu v probleml bal yeni
biliklrl silahlandrmal v mnimsnilmi biliklrin mhkmlndirilmsini tmin etmlidir. Demli, bu drs 7-8 mrhldn deyil, yalnz iki sas mrhldn - yeni
bilik v mlumatlarn verilmsi v onlarn mhkmlndirilmsindn ibartdir. Xsusi mrhl kimi nzrd tutmayb (yni ox vaxt srf etmyib) kemi mvzunu
yada salmaq (kemi bilikl yeni bilik arasnda laq yaratmaq baxmndan), ev tapr vermk olar. Yeni biliklrin mhkmlndirilmsi zaman ttbiqetmy d
mracit olunur. Bu mqsdl agirdlr almalar, msl v misallar verilir.
Bir sra hallarda yuxar siniflrd yeni bilik yrdn drs tipinin formas kimi mktb mhazirsin, mstqil i, shbt, mllimin rhin, evristik
msahiby, ayr-ayr msllrin mzakirsin mracit olunur. Mllim mktblilrin diqqtini v tfkkr faliyytini falladrr v mnimsniln biliklri
sistemldirir.
Tdris ili rzind ox yox, bir-iki df mktb mhazirsindn istifad etmk mslhtdir.
Tkrarlama drsi. Adtn hr bir drsd, hr bir mvzu zr mld yrnilnlrin tkrarna yer ayrlr. Drsin mrhllrindn biri tkrardr. Lakin
bzn btn drs tkrara hsr olunur. Bu, daha ox yarm ilin (vvllr rbn), yaxud tdris ilinin sonuna tsadf edir. Bu v ya digr fnnin proqramnda tkrar
drslri n xsusi saatlar myynldirilir. Bu tipli drslrd tdris fnninin mvafiq blmsi zr yrniln materiallar agirdlrin yadna salnr.
Bzn tkrarlama drsin ifahi yoxlama mqsdi d lav olunur ki, bu zaman mktblilrin cavablarna qiymt verilir. Tkrarlama drslri
planladrlarkn qabaqcadan bu bard agirdlr mlumat verilir ki, onlar hazrlasnlar. Mktblilr tkrarn mhz hans bhslr, mvzular zr aparlacan
bilmlidirlr.
Tkrarlama drsind mlum olanda ki, mktblilr hanssa mvzular lazmnca tkrar etmyiblr, onda mllim hmin mvzulara aid ev taprq verir.
Tkrarlarn mumildirici mvzular zr aparlmas mslht bilinir. Msln, Mrkzldirilmi Azrbaycan Sfvilr dvlti (VIII sinifd); Azrbaycan
xanlqlar v onun Rusiya v ran arasnda bldrlmsi dvrnd (IX sinifd); Azrbaycan ifahi dbiyyatndan semlr (V sinifd); XI-XII srlr
Azrbaycan dbiyyatndan semlr (VIII sinif).
alma drsi bir trfdn mktblilrd bacarq v vrdilri formaladrr, digr trfdn biliklrin ttbiqin v mhkmlndirilmsin yardm olur.
Bu kimi almalara, adtn yeni bilik yrdn drslrd mracit olunur. Lakin almalarn hat dairsi geni olduundan onlara btv bir drsi srf etmk
lazm glir. Msln, dbiyyat fnnindn inalarn yazlmas, riyaziyyatdan yoxlama yaz ii (msl v misal hlli) v s.
alma drslri mktblinin qarsna myyn vziflrin irli srlmsi il balanr. Mllim alr ki, mktblilr taprqlar, msl v misallarn
hllini, ina, ifad v imlalar mstqil yerin yetirsinlr, bir-birlrindn krmsinlr, bir-birlrin suallar verib, yaxud kmk n mracit edib, yoldalarnn
fikirlrini yayndrmasnlar. agirdlr mvafiq qaydalar v onlarn ttbiqi sullar il son zamanlar tan olmularsa, mllim almalarn (cml thlilinin,
mslnin hllinin v s.) yerin yetirilm sullarn yada salr, nmun olaraq bzilrini mktblilr icra etdirir, yaxud z onlar yerin yetirir. Drsin balca
hisssi - sas vaxt mktblilrin almalar mstqil icra etmlrin srf edilir. Mllim yerin yetirilmi ilri ev apararaq, onlar yoxlayb qiymtlndirir. Sonrak
drslrin biri yaz ilrinin nticlrin (thlilin) v shvlr zrind i hsr olunur.
Drsin gediind mllim agirdlrin faliyytin nzart edir, lazm gldikd onlara istiqamt verir.
agirdlrin biliklrin nzart, onlarn qiymtlndirilmsi v tshihi drslri ifahi, yazl v praktik yoxlayc mqsdlr formasnda hyata
keirilir. Bu tipli yoxlamalar, bir qayda olaraq, mrkkb drsin hisslrindn biri kimi aparlr v ona ox vaxt srf olunmur. Yoxlama drslrin is, btn drsin
sas hisssi (35-40 dqiqsi) hsr edilir. ifahi yoxlama drslri tkrarlama drslrini xatrladr, bir sra hallarda onunla birldirilir. Yazl yoxlama drslri is,
Azrbaycan dili v dbiyyat fnlri zr yaz ilri kimi, fizika, riyaziyyat v kimya zr msl v misal hlli formasnda tkil olunur. Mllim bu drslr sinf
yazl taprq vermk v icras il laqdar ycam aydnladrmaqla balayr. Praktik yoxlamalar mk drslri zr olur. mk mllrind yoxlama
taprqlar v yaxud laboratoriyada mvafiq tcrblr diqqt mrkzind dayanr.
yrtmnin v yrnmnin qarsnda dayanan mqsd atmaq hmi agirdlrin bilik, bacarq v vrdilri zrind nzart v tshihlrin
aparlmas il baldr. Bel drslr nzri biliklrin mnimsnilm keyfiyytinin, dnyagr v hyata baxlarn, ruhi-mnvi dyrlrin, hyat trzinin, elmi
anlaylar sisteminin, yaradc faliyytin sullarnn, mktblilrin hyata v my hazrlanmalarnn myynldirilrk qiymtlndirilmsi n ttbiq olunur.
Mktblilrin bilik, bacarq v vrdilrinin qiymtlndirilmsi mnimsmnin keyfiyytini gstrir, proqram materialna hans sviyyd yiylndiklrini ks etdirir.
agirdlrin tlim, tlim faliyytinin mxtlif chtlrin mnasibtlrinin sistemi akara xr ki, bu da xsiyytynml yanamann ttbiqin, tlim prosesind
dyiikliklrin, tlimin tkilind v mzmununda tkmillmlrin aparlmasna imkan verir.
5. Mllimin drs hazrlamas

Tlim prosesinin smrliliyi mllimin drs yax hazrlamasndan ox asldr. Mllim drsin qarsna qoyulan mqsdin yerin yetirilmsi,
thsillndirici, trbiylndirici v inkiafetdirici vziflrinin reallamas n msuliyyt damal, ne illik i tcrbsin malik olmasna baxmayaraq, hr bir
mvzu zr qabaqcadan drs hazrlamaldr.
Mllimin drs hazrlamasn, adtn sxematik olaraq, aadak kild tsvvr gtirmk mmkndr:
1. lk nvbd tdris proqram il yaxndan tan olmaq lazmdr. Bu i, adtn tdris rfsind balanr. Bu zaman btvlkd tdris fnninin sas
mqsd v vziflrin v hr bir tdris mvzusunun mzmununa, yrnilm ardcllna, hr bir mvzu yrnilrkn hans metodikann ttbiq edilcyin, hans
vasitlrdn istifad olunacana diqqt yetirilir.
Bu v ya digr mvzunun mzmununu yrnn mllim tdris materialn vaxtil yrniln materialla, hminin sonradan yrnilck materialla mntiqi
qarlql laqd aydnladrr. Bu, tdris materialnn n yaxn v uzaq mqsdlrinin daha drindn v dqiq formaladrlmasna rait yaradr.
Drslr hazrlq prosesind mllim metodik dbiyyatla, digr mllimlrin tcrbsi il tan olur v yax chtlri z iin ttbiq edir. Mllim nvbti drs
hazrlaaraq, vvlki drslrin nticlrini nzr almal, hans materialn tkrar olunacan, hansnn yrnilcyini z n aydnladrmaldr. Drs
hazrlaarkn plan trtib olunur v drsin konkret thsil vziflri myynldirilir.
Konkret vziflr myynldirildikdn sonra vvlc sas hiss, sonra giri v yekun hisslr n material seilir. Material seilrkn blglr (tkrarlarn
say, taprqlara srf olunan vaxt v s.) aparlr. Bu, hm agirdlrin yklnmsinin qarsn alr, hm d hrki bacarq v vrdilrin formalamas n
vacibdir. Planda, hminin cari uota aid msllr (hans nv taprqlar v nec hyata keirilck, agirdlrdn kimlr yoxlanlacaq v s.) z ksini tapr v
ev verilck taprqlar myyn olunur. Hazrlq zaman taprqlarn yerin yetirilmsi metodikas il bal olan msllr xsusi diqqt yetirilir.
2. Metodik dbiyyatn yrnilmsi. Mllim mvafiq mvzu il laqdar mzmunla tan olaraq, drsliyin ayr-ayr blmlrini, metodik rhbrliklri v metodik
jurnallardak mqallri nzrdn keirir. Sonra o, mvzunun yrnilmsinin mumi plan n material toplayr (tematik planladrma). Tematik plan ycam
olmaldr. Planda daha mhm v hmiyytli olanlar, drslr zr tdris materialnn bldrlmsi, materialn mntiqi qarlql laqsi, drslrin keirilmsinin
tqvim mddti (hftlr zr) z ksini tapr;
3. Drslikdki mvzu zr materialn yrnilmsi. Mllim drslikl tan olaraq, agirdlrin hazrlq v inkiafnn sviyysi il drslikd tdris materialnn
rhinin xarakter v mntiqini fikrn laqlndirir. O, tdris materialnn lverili olub-olmamasna fikir verir, drslikd asan v lverili kild ks etdirilnlri
diqqt mrkzin gtirir. Daha sonra mktblilr taprr ki, hmin material yrnsinlr.
4. Mvzuya aid mktbd mvcud olan tlim vasitlrinin myynldirilmsi. Mllim vasitlrl, tdris diafilmlri v kinofilmlrl yana televiziya verililrinin
annotasiyalar il d tan olur, ss vsaitlrini dinlyir. Tdris demonstrasiya v laborator ilri d diqqtdn yaynmamaldr.
5. Drsin plannn ilnib hazrlanmas. Drsin plan mllimin hazrlq iinin yekun nticsidir. Bzi mllimlr bu fikirddirlr ki, drsin gediind plana mracit
etmk mktblilrin yannda onlarn nfuzunu aa sala bilr. Halbuki bu, bel deyildir: mllim z nmunsi il yetirmlrin plan zr ilmyi yrdir. Hr bir
drs mllimin ah sri olduu n, onun plan olmaldr. Plan faliyyt rhbrlik rolu oynayr. Lazm gldikd drsin smrliliyini artrmaq n nzrd
tutulmu plandan knara xa bilr.
Drsin plan tematik plan sasnda trtib olunur. Drsin plannda aadak msllr z ifadsini tapr: 1) drsin mvzusu; 2) drsin mqsd v vziflri; 3)
drsin quruluu-tdris materialnn rhi v mktblilrin mstqil iinin keirilmsi zaman tdris situasiyalarnn ardcll; 4) drsin hr bir mrhlsin ayrlan
vaxt; 5) drsin keirilmsi n lazm olan avadanlq v tdris vsaitlri; 6) tdris nmayilrinin siyahs v yeri.
Drsin plan hazrlanarkn nzrd tutulmu mzmunun mktblilr trfindn urlu mnimsnilmsin, layihlndirilmi tdris faliyytinin yerin yetirilmsin
hazrlq sviyylri nzr alnr.
Mllimin drs hazrlamas bir-biri il zvi surtd bal olan iki mrhldn ibartdir: 1) mvzu zr drslr sisteminin planladrlmas; 2) bu planladrmann
hr bir drs gr konkretldirilmsi, ayr-ayr drslrin planlarnn dnlmsi v trtibi.
Drs hazrlaarkn proqram material iki formada planladrlr: 1) perspektiv planladrma; 2) cari (gndlik) planladrma. Perspektiv planladrma z d iki
yer ayrlr: illik planladrma v tematik planladrma.
Mllimin drs hazrlamas tematik plann trtibi il balanr. Tematik planladrma drslr v mvafiq mvzu, yaxud tdris proqramnn blmsi zr
sinifdnxaric mllr sistemind tlim-trbiy prosesinin thsillndirici, inkiafetdirici v trbiyvi funksiyalarnn hyata keirilmsinin smrli yollarnn
myynldirilmsi n nzrd tutulur. Bu sistem, sas thsil mqsdindn asl olaraq, mxtlif tip drslr, hm d sinifdnxaric iin tkilinin mxtlif
formalar daxil ola bilr. Tematik planladrmann mvffqiyyti sas etibaril, mktblinin nyi mhkm bilmli olduunu mllimin aydn tsvvr etmsidir.
Odur ki, tematik planladrma mllimin fnn zr tdris proqramn, thsil standartlarn diqqtl yrnmsini, sas trbiyvi vziflri v mktblilrin inkiaf
etdirilmsi mqsdlrini myynldirmsini zrurt evirir.
Illik planladrma tdris ili boyu keirilck drslr kompleksind hr bir elementin yerini myyn etmy xidmt gstrir. Mvzular saatlara blnr, istifad
edilck metodlar, forma v vasitlr ks olunur. Illik plana sasn tematik plan trtib olunur.
Tematik plan mvafiq fnn zr tlimin tkilinin btn formalarnn vahidliyini v qarlql laqsinin ks etdirilmsini nzrd tutur. Mllim mvafiq blm,
yaxud mvzunun materialnn mktblilr trfindn mnimsnilmsini, mvffqiyytin qazanlmasn tmin edck inkiafetdirici mqsdlri v sas trbiyvi
mqsdlri diqqt atdrr.
Mktblilrin inkiaf v trbiysi bu v ya digr drs keirildikdn sonra tzahr etmirs, bu vziflr daha uzun mddt, yni btvlkd kurs zr (proqramla
n myynldirilibs onu) v btn mvzu, yaxud blm zr (mllim z bu v ya digr sinif agirdlrinin xsusiyytlrindn x edrk nyi nzrd
tutub) planladrlr.
Konkret bir drs zr planladrma aparlarkn bu mqsd daha konkret xarakter dayr. Plann trtibi v drsin icmalnn tutulmas zaman, drsin sas
mzmunu v istiqamti myynldirildikd mktblilrin mnimsmli olduu proqram material seilir. Drsd anlaylar sistemi nzrdn keirilir v bu
zaman onlarn yrnilm ardcll diqqt mrkzind dayanr. Bundan baqa, illstrativ material seilir. mumi plan tutulduqdan sonra mllim qarda duran
didaktik mqsdlri yerin yetirmk n metodlar, bundan sonra drsin mumi strukturu, txmini vaxt myynldirilir. Soru planladrldqda, agirdlr
verilck suallar zrind dnlr, habel drsi danmaa arlmas zruri olan mktblilrin soy adlar myynldirilir, yazl ev iinin yoxlanlmas
nzrd tutulur.
Mllimin drs hazrlamas iki mrhly blnr: ilkin hazrlq v bilavasit hazrlq.
Drs ilkin hazrlq xsusi pedaqoji v metodik dbiyyatn yrnmsini, fnn zr tdris proqramnn v onun izahat vrqinin, drslik v drs vsaitlrini, fnn
zr mntxbat, didaktik materiallar, digr mllimlrin i tcrbsinin yrnilmsini, mllimlrin z tcrbsini thlil etmsini, drslr sistemind bu drsin
yerini myynldirmyi nzrd tuturdu.
Drs ilinin vvlind mllim proqramda hr bir mvzu n nzrd tutulan saatlarn miqdarn, tdris plannda bu fnn ayrlan hftlik saatlarn miqdarn v
tdris mllrinin cdvlini diqqt mrkzind saxlamaqla, mvafiq tqvim mddtlrini myynldirrk, proqramn btn mvzularnn yrnm vaxtn
bldrr. Mllim tdris iini tematik planladrmaldr. Tematik planda drslrin ardcll, drsd yerin yetiriln iin sas blmlri v nvlri, fnlraras v
fndaxili laqlr, informasiya kommunikasiya texnologiyalarnn, yeni innovasiyalarn ttbiqi, hr bir drs n tchizat qeyd olunur. Btn mllimlr n vahid
v mcburi ola bilck tematik plan formas myyn olunur, nki bu, tdris fnlrinin v hr bir mllimin iinin xsusiyytlrindn asldr.
Drs bilavasit hazrlq hr bir drs aid tematik planladrmann konkretldirilmsini, ayr-ayr drslrin planlarnn tutulmasn zrurt evirir. Drsin plan
(tematik plandan frqli olaraq, bu, drsin ii plan adlanr) hr bir mllim n lazmdr. Bu plan trtib olunarkn, adtn glck drs proqnozladrlr, bir nv
onun ssenarisi hazrlanr.
Mllim drsin plannn hcminin, mzmunun v strukturunun myyn edilmsind srbstdir. Gnc mllimlr, adtn drslrin plan-icmaln, tcrbli
mllimlr ycam plann tuturlar. Lakin hr halda drsin mfssl plannn ld olunmas mqsduyundur. nki bu, mllimin qardak drsin btn
detallarn nzr aldn gstrir. Planda aadak elementlri ks etdirmk mmkndr: drsin mvzusu v sinif, drsin thsillndirici, trbiylndirici v
inkiafetdirici vziflri (he d hmi yazlmr), drsin sas blmlrini v drsin maddi tchizatn qeyd etmkl, yrniln materialn mzmununun qsa rhi.
Drsin mzmunu myynldirilrkn fnn zr tdris proqramnn tlblri nzr alnr, onun ideya trfin, elmi-nzri v dnyagr istiqamtin, mntiqi
ardcllna diqqt yetirilir ki, drs yklnmsin, mktblilrin zruri bilik, bacarq v vrdilri mnimsnilmlri tmin edilsin. Drs bilavasit hazrlq
mrhlsinin vzifsi drsin tipinin v drsin hr bir mrhlsi n tlimin optimal metod, priyom v vasitlrinin, mktblilrin idraki faliyytinin xarakterinin
(reproduktiv, yaxud axtarc) myynldirilmsi, drsd frontal, qrup v frdi iin uzladrlmas, didaktik materialn, yani, texniki v digr vasitlrin seilmsi
v hazrlanmas v s.-dir.
Drsin uuru v onun nticlri he d yalnz mllimin hazrlndan deyil, hm d mktblilrin hazrlndan asldr. Bir ox mllimlr, ndns z praktik
faliyytlrind bu msly lazmnca diqqt yetirmirlr. Halbuki mktblilrin drs hazrlanmalar onlarda msbt psixoloji hval yaradr, yksk idraki maraq
oyadr.
6. Drsin thlili
Drsin thlili. Hr gn, sasn, iki nvbd mktblrd ayr-ayr fnlr (dbiyyat, fizika, Azrbaycan dili, Azrbaycan tarixi, riyaziyyat v s.) zr drslr
keilir. Yzlrl mllim, minlrl mktbli (tlb) tlim prosesinin itiraks olur, qarlql, mqsdynl faliyyt qoulur. lbtt, bu proses nec gldi deyil,
tdris planna v proqramna, drs cdvlin sasn, mvafiq vaxt rivsind hyata keir, nzart altnda olur. Mllimin nzri v metodik hazrl, pedaqoji
ustal hans sviyyddir? Mllim-agird mnasibtlri nec qurulur? Mllim pedaqoji mdniyyt v etikaya hans sviyyd yiylnib? Mktblilrin
drsd fallna nec nail olunur? Bunlar drsin smrliliyini yksldn zruri rtlrdir. Mahid etmkl bu v ya digr drsi, mllimlrin v agirdlrin
faliyytini qiymtlndirmk olar. Mllimin itirakil drs thlil olunmal, mvafiq nticy glmkl, msbt v qsurlu chtlr onun diqqtin
atdrlmaldr.Thlild mqsd masir pedaqogika v psixologiyann yeniliklrini diqqt mrkzind saxlamaqla drs deyn, nzri, metodik sviyysini v
pedaqoji ustaln gn-gndn artrmaq qaysna qalan mllimin faliyytini qiymtlndirmkdir. Drsin thlili mqsdynl v planauyun kild aparlmal
v bu vaxt bzi vziflr hyata keirilmlidir. Bu vziflr aiddir: nzart (kmki), thsillndirici (sas) v trbiyedici (znthsilin v zntrbiynin
istiqamtini myynldirmkd mllim kmk gstrn).Drsin keyfiyyti v smrliliyi mllimin znn v baqalarnn uurlarn v shvlrini grmk
bacarndan ox asldr. Odur ki, pedaqoji yaradcln ox mhm elementi mllimin z drsini thlil etmsi v znqiymtlndirmsidir. z faliyytinin
thlili-ixtisasn yksldilmsinin n mhsuldar tdbirlrindndir. Onun keyfiyyti bir ox amillrdn, hr eydn vvl mllimin z faliyytini dnrk, gtrqoy edrk aradrmaq, onlarn meydana gtirdiyi v gtir bilcyi tzahrlri v ld olunan nticlri saf-rk etmk qabiliyytindn asldr. Thsilin drs
tamama yetn kimi, nvbti drs qdr aparlmas mqsduyundur.
Drslrin thlili gediind bir sra msllr diqqt mrkzin gtirilmlidir. Hmin msllr bunlardr: 1) nzrdn keiriln materialn proqrama uyunluu, ali
mktbd qazanlm biliklrin sviyysi (nzart funksiyas); 2) qabaqcl tcrb, innovasiyalar v pedaqoji texnologiyalara sasn tlimin metodlarna uyun
olaraq mllimin faliyytindki msbt chtlr v buraxlan nqsanlar, pedaqoji ustaln yksldilmsi zr konkret mslhtlr (thsillndirici funksiya); 3)
mllimin pe v etik keyfiyytlri, onun pedaqoji mrifti, nitqi, nsiyyt trzi (trbiyvi funksiya) v s. qiymtlndirilmsi.Drsin thlili znthlill balayr v
mllimin z-zn verdiyi tlblri hat edn znqiymtlndirm il sona yetir. Pedaqoji ustala tez v kamillikl yiylnmk n mllim kediyi hr bir
drs zrind dnmli, onun msbt, uurlu v eyni zamanda, mnfi, qsurlu trflrini gr bilmdilr. Hr bir mllim hl tlblik illrindn, pedaqoji
tcrb dvrndn znn, yoldalarnn v mllimin drslrini thlil etmyi yrnmlidir.znthlil zaman irli srln mqsdlr ycam kild

sciyylndirilir. Mllimin bu mqsd hans sviyyd nail olduu materialn mzmunu v mnimsmnin keyfiyyti, ttbiq ediln metodlar v onlarn
qiymtlndirilmsi, agirdlrin fall v onlarn tlim myinin tkili sullar, mllimin xsi v pe keyfiyytlri (pedaqoji mrift, pedaqoji takt, pedaqoji
texnika, nitq, mntiq, mllim-agird mnasibtlrinin xarakteri v s.) thlil olunur. Hm d mllimin n n mhz bu metodik i slubunu sediyin dair
aqlama verilir. Axrda mumi nticlr glinir. Thlild itirak edn xslr tlim prosesinin masir tlblr sasnda yaxladrlmas zr z tkliflrini irli
srrlr.
Mllim z iini nec qurmaldr ki, drsd smrli nticlr nail olsun? Hans metodika daha ox thsillndirici, inkiafetdirici v trbiyedici ntic verirs,
mktblilrin falln, mstqilliyini, tbbskarln, yaradc qabiliyytini inkiaf etdirirs, o metodika nmlidir.Drsin thlili zaman atmazlqlar v zif
chtlr bard el danlmaldr ki, mllim bu istiqamtd z iini tlb olunan sviyyd qura bilsin. Thlil aparlarkn drs yaradc kild qiymt verilmli,
mllim proqram materialnn mzmununa, didaktik v trbiyvi vziflrin, pedaqogika fnninin tdrisi metodikasnn tlblrin v z xsi imkanlarna
saslanaraq, drsin strukturuna v metodikasna yeni baxla yanamaldr. Btn bunlarla yana, drsin thlili elmi sciyyy malik olmal, mllimin uurlarn
meydana xarmal, mstqil axtarlarn praktikada tzahrn rait yaratmaldr.
Drsin thlilini kim apara bilr? Thlilin mktb rhbrliyinin nmayndsi, i yolda, qabaqcl mllimlrin daxil olduu bir qrup xs trfindn aparlmas
mslhtdir. Ayrca bir xs v mllim trfindn aparlan thlill mqayisd qrup thlii daha obyektiv olur, hr bir agirdin faliyytinin dzgn
qiymtlndirilmsin rait yaradr. Bzn bir nfrin ryi il hesablamamaq olur, lakin nqsan ksriyyt trfindn deyildikd, etiraza yer qalmr.Drslrin
thlilinin mxtlif nvlrindn istifad etmk mmkndr. Diqqt yetirk:
Drsin mrhllrl thlili. Thlil mvafiq sxem sasn hr mllimin z trfindn aparlr. Buraya daxildir: drsin balanc, onun mqsdin aydnlq
gtirilmsi, tkrar, yeni materialn mnimsnilmsin, rhin psixoloji hazrlq, mhkmlndirm, ttbiqetm, ev tapr, agirdlrin cavablarna veriln qiymt
v s.
Thlil zaman uurlar v uursuzluqlar myynldirilir, qiymt yazlr, drsin bu v ya digr elementlrinin ttbiqinin priyom v sullarnn yaxladrlmasna
dair mslhtlr verilir.
Drsin struktur-mvqqti thlili. Xsusn gnc mllimlr vaxtdan smrli istifad etmyi, drsin hr bir dqiqsindn faydalanma yrtmk n drsin
struktur-mvqqti thlilindn istifad edilir. Bu zaman, sasn aadak chtlr diqqt mrkzin gtirilir:
- drsin ayr-ayr mrhllrinin yerin yetirmli olduu vziflri nzr almaqla, vaxtn (45 dq.) smrli kild bldrlmsi, baqa szl, bel raitd
soruya, yeni mvzunun mnimsnilmsi zr psixoloji hazrla, yeni mvzunun aydnladrlmasna v mhkmlndirilmsin, ev taprqlarna, ttbiqetmy
ne dqiq (v n n mhz bu qdr) vaxt ayrlmaldr;
- drsin struktur elementlri daxilind vaxtn bldrlmsi. Yni yeni mvzunun yrnilmsin btvlkd n qdr vaxt nzrd tutulub, drsin hans
mrhlsind (balancda, ortada, sonda) bu, ba verib, hmin vaxt yeni materialn mnimsnilmsin psixoloji hazrlq nec hyata keirilib, materialn
agirdlr atdrlmas, mhkmlndirilmsi, ttbiqi sviyysi necdir? Mktblilrin soruya clb edilmsi, ev taprqlarnn yoxlanlmas kimi eynil bu kild,
drsin elementlrinin hyata keirilmsinin vaxt thlil olunmaldr;
- drsin struktur elementlrindn hr birinin smrliliyi: onun hans elementlri nisbtn ycamladrlmal, hanslar artrlmaldr v n n;
- ttbiq olunan priyom v metodlarn smrliliyi, yni mvafiq raitd shbtin, mstqil iin ayr-ayr nvlri, sorunun formas v s. mqsduyun
idimi;
- drsin ayr-ayr elementlrinin aydnladrlmasna ayrlan vaxtdan keyfiyytli istifad. Yeni tdris material yrnilrkn soruya srf olunan vaxt
smrli idimi, ny nail olundu, sinfin fall nec idi, mllimin dan ne dqiq vaxt apard, mktblilrin dan n qdr kdi, suallarn lazmnca
myynldirilmmsi nticsind shv cavablara n qdr vaxt srf olundu v s.;
- mvzunun mzmunu v yeni materialn atdrlmasna v mnimsnilmsin kmk gstrn metodlar arasnda laqnin mqsdynllk drcsi.
Drsin psixoloji thlili. Psixoloji thlil mktblilri mahid etmkd v anlamaqda, yrnmkd, onlarla daimi laq saxlamaqda v mdafi etmkd
mllimlr yardm our. Psixoloji thlil smrli zehni faliyyt n lverili raitin brqrar olmasna, diqqtin tkilin, tfkkrn, txyyln, qavrayn,
hafiznin, yaddan inkiafna v s. kmk gstrir. Psixoloji thlilin gediind balca cht diqqt mrkzind dayanmaldr: tlimin psixologiyas (agirdlrin
faliyyti), mllimin psixologiyas (onun erudisiyas, al, emosionallq, nitq, davran, mktblilr mnasibt), mllim v agirdlr arasnda emosional laq.
Psixoloji thlild aadak msllr fikir verilir:
- idraki proseslrin sciyysi: diqqt, yadda, tfkkr, qavray, drk etm, anlama, mhkmlndirilm, ttbiqetm;
- tlim prosesind intellektual atmosferin sciyysi: mllim mktblilrin tfkkrn falladra bildimi, idraki maraqlar inkiaf etdirildimi, idraki
problemlrin qoyuluu v hlli hans vziyytddir, yrnmy maran sviyysi necdir, tlim myinin kollektiv formalarna mracit olundumu, bir yerd
fikirlmk, ry mbadilsi aparmaq, sbut v tkzib etmk bacar;
- biliklrin mnimsnilmsi keyfiyytlrinin sciyysi: anlaylar zrind i, balcann ayrd edilmsi, nzriyynin mnimsnilmsi v onun tcrb
il ball, inam v qidnin formaladrlmas, biliklrin dqiqliyi;
- tlimin gediind emosional mhitin sciyysi: hval nec idi, z faliyytin gr cavabdehliyin yaradlmas n msbt emosiyaya nail olundu,
mllim z iin hans sviyyd msuliyytl yanar v hans sviyyd vurundur, drsin emosionall agirdlrin i qabiliyytin nec tsir gstrdi;
- drsd mktblilrin inkiafnn sciyysi: hans bacarq v vrdilr formaladrlacaq v ya mhkmlndirilck, bu vaxt hans iradi qvvlr v
qabiliyytlr nec inkiaf etmidir, hans mnvi keyfiyytlrin (ilk nvbd msuliyyt, mtkkillik, znnzart, znintizam, mksevrlik, iradi) trbiy
olunmasna fikir verildi.
Drsin kompleks thlili - hmiyytli yer tutur v tcrb mbadilsi nqteyi-nzrinc, mrkkb v mqsdynl xarakter malikdir.
Tdris ili rzind mllimlrdn biri aktiv zehni faliyyt, agirdlrin tfkkrnn falladrlmasna srf olunacaq vaxt diqqtl izlyir, sonra onlarn
qli faliyytini sciyylndirir. Baqa mllim materialn mzmununa fikir verir, ideyann atdrlmas v tlim texnologiyalarndan istifadnin sviyysini izlyir.
Hmin qayda il pedaqoji faliyytin baqa trflri zr gstricilr d diqqt mrkzin gtirilir. Pedaqoji kollektivin bir zv mllimin faliyyt trzin v
xarakterin nzart edir, digr mllim tlimin metodikasn, yeni materialn tdrisi metodlar v yollarn, ld olunmu biliklrin mhkmlndirilmsini v
drinldirilmsini, mllim-agird mnasibtlrini, pedaqoji mdniyytin sviyysini mahid v thlil edir. Nticd mllim xsiyytinin pedaqoji
xarakteristikasn vermk asanlar. Buraya aid edilir: mllimin pedaqoji mdniyyti v etikas, agirdlrl mnasibtlrinin trzi, xarici grkmi, danq
maneras, nitqinin keyfiyyti, dqiqliyi, mntiqiliyi v obrazll v s.
Tlim prosesinin, mllimlrin v mktblilrin drsdki faliyytinin v qarlql faliyytinin thlili bir sra materiallarn ld olunmasna imkan verir ki,
sinif rhbrlri z faliyytlrind onlardan faydalanrlar.
Drsin thlili zaman tdris fnninin mqsdi, vziflri, mzmunu v metodikas, tlim v trbiynin nzriyysi, hminin psixologiya zr biliklr sas
gtrlr. Qeyd olunanlar drsin smrliliyinin n mhm rtlridir. Thlil zaman aadak msllr diqqt mrkzind dayanr: vaxtil mnimsnilmi hans
mzmuna saslanr, onun mzmunu nec inkiaf edir, hans yeniliy nail olunur, qarda duran drslrin mzmununun urlu mnimsnilmsi n n
edilmlidir?
Drsin thlili zaman drsin mqsdinin mllim trfindn hans sviyyd baa dldy akara xarlmaldr. Yeni pedaqoji tfkkr raitind
oxlu biliklrin verilmsi v vrdilrin alanmas balca mqsd hesab edilmir. agirdlrin mstqilliyinin, axtarclq v yaradclq faliyytinin, idraki
qabiliyytinin inkiafna fikir verilmli, trbiynin mhm vziflrini yerin yetirmli, xsiyytynml cht, rqabt qabil insanlarn yetidirilmsi diqqt
mrkzin gtirilmlidir. Daha sonra drsin thlili zaman aydnladrlmaldr: drsin mqsd v vziflrin nail olundumu, bu biliklrin keyfiyyti necdir,
mktblilr hans bacarq v vrdilr yiylniblr, yaxud yiylnmy baladlar?!
Sonrak thlil drsin ayr-ayr mnblrind mllim trfindn yaradlm tlim-trbiy situasiyalarn v drsin qarsnda duran mqsd v konkret
vziflr atmaq n onlarn smrliliyi baxmndan bu situasiyalarn pedaqoji qiymtlndirilmsini znd ehtiva etmlidir.
Mktblilrin diqqtini sfrbrliy almaq v onlar yeni tdris materialnn qavranlmasna hazrlamaq n mllim hans tdris situasiyalar yaratd?
agirdlrd mvzuya maraq, problemi hll etmk arzusu oyada bildimi, yenini, namlumu yrnmy mvffq oldumu? gr mktblilr mstqil ii yerin
yetiriblrs, mllim znnzart, znyoxlama kimi tdris situasiyalar yaradbm? Mllim yeni materialn agirdlr trfindn baa dlmsini yoxladm v
onun mhkmlndirilmsi qaysna nec qald? Mvafiq tdris situasiyalar hans drcd smrli oldu? Drsin thlili zaman ev taprqlarnn nec yerin
yetirildiyini d myyn etmk lazmdr.
Prof. T.A. lina drsin mllimin z trfindn thlilinin v qiymtlndirilmsinin on parametrini qeyd edir. Diqqt yetirk: 1. Drsin mumi strukturu. 2.
Drsin sas didaktik mqsdinin hyata keirilmsi. 3. Tlim prosesind inkiafn hyata keirilmsi. 4. Drs prosesind trbiy. 5. Didaktikann sas
prinsiplrinin gzlnilmsi. 6. Tlim metodlarnn seilmsi. 7. Drsd mllimin ii. 8. Drsd agirdlrin ii. 9. Drsin gigiyenik rtlri. 10. Bzi xsusi vziflr.
T.A. lina eyni zamanda bu parametrlrin hr birin aydnlq gtirmidir. Onlardan bzilrin diqqt yetirk:
I. Drsin mumi strukturu: Drsin bu tipi hans drs tipin aid edil bilr? Mvzu zr digr drslr sistemind (onun) yeri necdir? Bu tip drsin sas
elementlri dqiq myyn olunub v drsin hr bir hisssin ayrlan vaxt hddi dzgn myynldirilib?
II. Drsin sas didaktik mqsdinin hyata keirilmsi: Mvafiq mvzu zr proqramn tlblri drsd z ksini tapbm? Yeni materialla tanlq
zaman mktblilr hans drcd fal olmular (qavray, diqqt, idraki maran oyadlmas)? Ilkin mhkmlndirmnin tkili zn yer albm (drsin xsusi
ayrlm hisssind yeni il tan olma proseslrind)? agirdlrin bilik, bacarq v vrdilrinin keyfiyytinin yoxlanlmas nec hyata keirilib (agirdlr nec
hat olunub, ar prinsipi v s.)? agirdlr frdi yanamaya yer verilibmi? Drsin hans mrhlsind? Nec?
III. Tlim prosesind inkiafn hyata keirilmsi: agirdlrin sas tfkkr mliyyatlarna (thlil, trkib, mumildirm, tsnifat, sistemldirm) clb
olunmas sviyysi? agirdlrin idraki mstqilliyinin inkiaf nec v n il tmin olunub? Fndaxili v fnlraras laqlr hyata keirilibmi? Yaradc
tfkkrn inkiaf etdirilmsi vasitlrindn istifad olunubmu (profillik elementlri, yaradc xarakter dayan taprqlar)? agirdlrin muminkiaf n drsd
hr hans bir mlumat verilibmi? gr verilibs, kim trfindn? agirdlrin mruzlrind, mlumatlarnda, mllimlrin lavlrind? agirdlrin estetik inkiaf
zn yer albm? Bu mqsdl hans vasitlrdn istifad olunub? v s.
7. Tlimin tkilinin digr formalar
Tdris ekskursiyalar. Tlimin tkili formalar arasnda drsdn sonra znmxsus yeri olan v agirdlrd ox byk maraq douran tdris
ekskursiyalardr. Ekskursiyann bu nv tlimd yaniliyin tmin olunmas baxmndan da faydaldr. Drslrd mxtlif fnlr zr ayr-ayr mvzularn
tdrisind, adtn yaniliyin rngarng formalarna mracit olunur. Lakin el mvzular da olur ki, yaniliyi drs gtirmk mmkn olmur. Bel halda tlim
prosesi bilavasit obyektin olduu yerd tkil edilir.
Tdris ekskursiyalar, adtn fnn proqramnda z ksini tapr. Tdris ekskursiyas bu v ya digr fnnin yrnilmsin ayrlan vaxtn hesabna tkil
olunur. Tlimin digr tkili formalar kimi tdris ekskursiyas didaktik prinsiplr (elmilik, tlimin hyatla, lkmizd aparlan dinc quruculuq ilri il laqsi,
sistemlilik v ardcllq, urluluq v falllq, yanilik v s.) hyata keirir, cisim, hadis v proseslrin reallqda, qarlql laqd v qarlql asllqda
yrnilmsin, xsiyytin msbt keyfiyytlrinin, tlim ciddi mnasibtin formaladrlmasna, dnyagrn, idraki v kollektiv maraqlarn, mktblilrin
mk faliyytin v pe ynmn hazrlanmalarna imkan verir.
Tlim prosesind yerin v tyinatna gr ekskursiyalar aadak kild qrupladrlr:

giri, yaxud ilkin; cari, yaxud mayitedn; yekun ekskursiyalar;

tbit, istehsalata, tarixi yerlr, muzeylr, srgilr, corafi yerlr ekskursiyalar.
Tlimin bu tkili formas gah tdris ekskursiyas, gah tlim ekskursiyas, gah da sadc
ekskursiya adlandrlr. Fikrimizc, msl onun tlim, yaxud tdris ekskursiyas kimi ifad olunmasnda deyil. Lakin tlimin tkilinin bu formasn sadc
ekskursiya adlandrmaq olmaz. Tdris (tlim) ekskursiyas tlimin; ekskursiya is sinifdnxaric v mktbdnknar iin tkili formasdr. Tdris ekskursiyas
tdris proqramnn myyn bir mvzusu zr olur, drs cdvlind v sinif jurnalnda ks etdirilir, davamiyyt yoxlanlr. Mcburi ml olmaq etibaril sinfin
btn agirdlri tdris ekskursiyasnda itirak edirlr v onlarn biliklri yazl qiymtlndirilir. Tdris ekskursiyas eyni sinfin, yaxud iki eyni sinfin (msln, yalnz
doqquzuncu, yalnz onuncu siniflrin) agirdlri il keirilir. Tdris ekskursiyas myyn vaxt rivsind aparlr v konkret fnn (fizika, dbiyyat v s.) v
hmin fnnin tdris proqramnda z ifadsini tapm konkret mvzusu zr tkil olunur, agirdlri obyekt - irvan Dvlt Rayon Elektrik Stansiyasna, ki xan
sarayna, irvanahlar sarayna v s. fnn mllimi aparr. Sinifdnxaric (mktbdnknar) iin tkili formalarndan biri olan ekskursiya knll xarakter dayr,
mxtlif sinif agirdlrin ekskursiya bard mlumat verilir, imkan v hvsi olmayan hmin tdbird itirak etmy bilr. Vaxt mhdudiyyti, demk olar ki,
yoxdur. agirdlrin biliklrin jurnalda qiymt yazlmr (sinif jurnallar bel tdbirlr mumiyytl aparlmr), onlarn davamiyyti yoxlanlmr. Bu tipli ekskursiyalar
tdris proqramlarnda deyil, mktbin, hanssa sinfin sinifdnxaric tdbirlr plannda ks etdiril bilr, agirdlrin arzu v istyin gr tkil olunur, bir nv onlarn
asud vaxtlarnn smrli v mzmunlu keirilmsi mqsdi dayr.Ekskursiya trbiy ilri zr direktor mavini, sinif rhbri, uaq birliyi v gnclr tkilat
rhbrlri, yaxud mktb rhbrlrinin taprna sasn ayr-ayr mllimlr v b. trfindn hyata keirilir.Bzi hallarda bir ne fnn zr eyni zamanda
hyata keiriln tdris ekskursiyalarna mracit olunur. Bu tipli ekskursiyalara kompleks ekskursiyalar deyilir. Onlar fnlraras laqlrin hyata keirilmsi,
obyektlrin tam halda yrnilmsi, vaxtdan qnatl istifad olunmas baxmndan faydaldr. Tdris ekskursiyalar zaman mktblilr istehsalatn elmi
prinsiplrl, mssislrin, yaxud tsrrfatn qabaqcl texnologiya v iqtisadiyyatla tkili msllri il tan olurlar.Tdris ekskursiyalar mllimdn xsusi
hazrlq tlb edir. O, tdris ekskursiyalarnn vziflrini v mzmununu, obyekti myynldirir. Qabaqcadan obyektl yaxndan tan olur, ekskursiyann tkili
plann hazrlayr, qarda duran ekskursiyaya rhbrlikl bal mslni hll edir. gr mllim hanssa sbbdn ekskursiya rhbri ola bilmirs, ekskursiyan
aparacaq xs mvafiq metodik tvsiylr vermlidir.Tdris ekskursiyasnn plannda ekskursiyann mrhllri, onlara ayrlan vaxt, taprqlarn yerin
yetirilmsi ardcll, tkili formalar (frontal, qrup, yaxud frdi), maddi tchizat (mahid v onlarn qeyd alnmas n vsaitlr, l cihazlar v s.) ks
etdirilir. Ekskursiyaqaba giri shbti aparlr ki, bu prosesd mktblilr veriln taprqlar dqiqldirilir, ekskursiya bard hesabatn formasna, mddtin
v materialna aydnlq gtirilir. Tdris ekskursiyasnn srkliyi obyektlrin xarakterindn, ekskursiyann keirilmsinin mqsdlrindn, mktblilrin yandan
asldr v adtn 40-45 dqiqdn 2-2,5 saata qdr (hr iki trf (yola) srf olunan vaxt nzr alnmr) kir. Ekskursiya btn agirdlrin fall v
urluluu raitind uurlu olur. Tdris ekskursiyas keirilrkn mktblilrin davran qaydalarna v thlksizlik texnikasna ml etmlrin nail
olunmaldr.Tdris ekskursiyasnn yekun mrhlsi shbtl bitir. Mllim mktblilrl bir yerd alnan mlumatlar mumildirir, bu yolla mlumatlar biliklrin
mumi sistemin daxil edir. Materiallardan drslr, mktb srgilri, muzeylri n paylayc materiallar kimi faydalanmaq mmkndr.
Fakultativ mllr. Fakultativ latnca fakultatis szndn alnmdr, mmkn olan, mcburi olmayan (knll), seim tqdim olunan demkdir. Fakultativ
mllr agirdlrin sediklri fnlrin mvzular zr knlllk sasnda keirilir. Bu mllrin tyinat ondan ibartdir ki, mktblilrin byk marana,
meyilin, qabiliyytin v bacarna uyun gln fnlrin yrnilmsi zr biliklrl silahlanmaq mmkn olur. Fakultativ mllr tdris planna 1967-68-ci
drs ilindn salnmdr. Fakultativ mllrin mzmununu fnn zr proqramn ayr-ayr blmlri, habel mktb fnlrinin hdudlarndan knara xan yeni
mvzu v problemlri il tanlq tkil edir. Mllim kmk mqsdil xsusi proqramlar nr olunur. Fakultativ mllr drs, ekskursiya, hminin mxtlif
yaradc msllrin hlli formasnda hyata keiril bilr. Bir ox hallarda fakultativ mllrdn agirdlrin idraki bacarqlarnn v yaradclq qabiliyytlrinin
inkiaf etdirilmsi mqsdil deyil, zif oxuyan mktblilr kmk n istifad olunur. Bel mvqe tutmaq is, bu mllrin mnasn v didaktik
hmiyytini thrif edir.Fakultativ mllri drsl eynildirmk olmaz. nki: 1) drsd sinfin btn agirdlri itirak edirlr. Onlar tdris proqramna v
drsliyin sasn faliyyt gstrirlr. Fakultativ mllr is, sinifdki mktblilrin bir qismi xsusi qabiliyyt v istedada malik agirdlr clb edilirlr. 2)
mktblilr axtara, tdqiqatlq faliyytin quulurlar. 3) fakultativ mllr ali mktblrd keiriln ixtisas kursuna v seminara oxayr.Fakultativ
mllr drnklrd aparlan ilr d bnzmir. Diqqt edk: 1) drnk mllrind mqsd tdris material il yaxndan tan olmaq; fakultativ
mllrin yerin yetirilmsi vzifsi mktblilrin mvafiq elm sahsin olan qabiliyytlrini inkiaf etdirmkdir. Fakultativ mllrin is proqram olur; 3)
fakultativ mllr tdris plannda z ifadsini tapr, drnk mllri is yox; 4) drnyin mllrind mxtlif siniflrdn olan agirdlr itirak edirlr,
fakultativ mllrd is yalnz eyni sinfin agirdlri hat olunurlar; 5) fakultativ mllrd mktblinin itirakna v mvffqiyytin dair attestatda xsusi
qeyd olur, drnklrd is, onlarn itirakna v faliyytin dair bel qeyd rast glinmir.Mktblilr fakultativ mllr knll yazlrlar. Lakin bundan sonra,
mllrd itirak artq mcburi xarakter dayr. Fakultativ mllri el tkil etmk lazmdr ki, agirdlr bu v ya digr fakultativ mly yazldna
gr sonradan peman olmasn. Fakultativ mllr mxtlif sahlr zr tkil edilmli v mktblilri maraqlandrmaldr.
Praktikumlar v seminar mllri. Praktikumlar tlimin digr tkili formasdr. Praktikumlar, adtn tdris kabinetlrind, laboratoriya v
emalatxanalarnda, mktblilrin istehsalat briqadalarnda v s. hyata keirilir. Ibtidai v orta siniflrd keiriln laboratoriya ilri v praktik mllrl
mqayisd praktikum v seminar mllri mktblilrin byk mstqilliyi v tdris taprqlarnn yerin yetirilmsin yaradc mnasibtil frqlnir.
Proqramda nzrd tutulmu vaxt (saat) hesaba alnmaqla mllim praktikumun keirilm plann hazrlayr. Bellikl, o, mktblilr n tlimat v maddi
tminat yaradr. Iin yerin yetirilmsi frontal olur. Hr bir mktbli n tdris avadanl atmadqda, yaxud i tin olduqda v bir ne icra tlb edildikd
kiik qrupdan (hr biri 2-3 nfrdn ibart) istifad olunur.Mllim rhbrliyi v zruri kmyi hyata keirrk, mktblilrin mstqilliyinin yksk sviyysin
nail olur. Praktikumlar mktblilrin politexnik thsilini, mk hazrln v pe ynmn tmin edir.Seminar mllri humanitar ynml fnlr zr
proqramn sas blmlrinin yrnilmsindn sonra keilir. Seminar mllri agirdlri znthsil aldrr, nzri materialn sistemldirilmsin,
mktblilrin mlumatlar v referatlarla x etmlrin, z mvqelrind durmalarna, bu mvqeyi mstqil mdafi etmlrin, ry v mlahizlrini
bildirmlrin, ictimai hyatda itirak formalarnn tkmilldirilmsin imkan verir. Seminar mllrinin keirilmsi plannn agirdlrin itirak il nzrdn
keirilmsi mslhtdir. Plana sasn, btn sinfin v hr bir agirdin seminara hazrlanmas proqram myyn edilir, taprqlar bldrlr, dbiyyat
mslht grlr, yanilik (xritlr, diaqramlar, texniki vasitlr v s.) hazrlanr. Mktblilrin referatlarnn, mlumatlarnn v mruzlrinin tematikas, adtn
problem xarakteri dayr. Bu sahd mllim onlardan z kmyini sirgmmlidir.Seminar, adtn mllimin ycam x il balanr. Burada mvafiq
mlnin sas vziflri gstrilir, mzakir n problemlr irli srlr. Ml prosesind kskin v mhm (aktual) problemlrdn, mktblilrin dolaq
suallardan yan kerk, diskussiyadan qamaq lazm deyildir. Mlnin sonunda seminar yekunladrlmal, tlimin konkret vziflri il laqlndirilmlidir.
lav mllr. Tlimin tkili formalar arasnda lav mllrin d z yeri vardr. agirdlrin he d hamsnn tlim mvffqiyyti eyni olmur.
Aralarnda lalar, la v yax qiymtlrl oxuyanlar, candrdi drslr cavab vernlri, almayanlar, almalarn, msl v misallarn cavablarn sinif
yoldalarndan alb dftrlrin krnlri, tlimd yetirmynlri v b. olur. Tlimd yetirmyn agirdlr sinfin tlim gstricilrini d aa salr.z iin
msuliyytl yanaan, byyn nslin glcyini fikirln, vicdanl, nmunvi, yetirmlrini sevn mllimlr zif oxuyan agirdlr gr narahat olur, onlarn da
yax nailiyytlr ld etmlrin, he olmasa, orta sviyylilr atmalarn arzulayr v buna alr.Drslrd zif oxuyan agirdlrl aprlan ilr smrsiz
qaldqda mllim bellril tlimdnknar vaxtlarda mul olmaq mcburiyytind qalrlar. lav mllr hr hans sbbdn bu v ya digr fndn, yaxud
fnnin bhsini v mvzusunu mnimsy bilmmi mktblilr n tkil edilir. Mllr hr bir agirdl xsusi aparlan frdi i kimi keirilir. lav mllr
bir sistem kimi deyil, mvqqti tdbir olaraq tkil edilir. Tlimd yetirmyn bu v ya baqa mktbli n lav mlnin davam etm mddti gerilik
drcsin sasn myynldirilir. El mktbli var ki, 2-3 mldn, elsi d olur ki, 5-6 mldn sonra mvafiq nticy nail olmaq
mmkndr.mumiyytl, pis oxuyan agirdlrl lav mllr nisbtn uzun srr. Mllrin ardcl salnmas mqsduyundur. Hftd bir df
olmaqla bir ne ay davam edn lav mlnin smrsi d olmur. Bel halda agird bu gn yrndiyini nvbti mly qdr unudur. Gn rzind
mlnin ne dqiq davam etmsin gldikd is, bu, agirdin sviyysindn asldr. Mktblinin biri n bu, 15-20 dqiq, digri n 30-40 dqiq vaxt
apara bilr.
Mslhtlr. Mslhtlr tlimin smrli tkili formalarndandr. Onlar, adtn hr bir mllimin z fnni zr drsdnknar vaxtlarda aparlr. Mslht
saatlarna daha ox imtahanqaba mracit olunur. Mllim mslhtlrin gnn v vaxtn elan edir. Imtahan suallar il tan olan agirdlr dumanl tsvvr
etdiklri, haqqnda az mlumatlar olan msllri mlliml birlikd nzrdn keirirlr. lav mllrdn fqrli olaraq, mslht saatlarnda sinfin btn
agirdlri, onlarn ksriyyti, yaxud bir qismi itirak ed bilr. Mslhtlr zaman ya agirdlr mllim suallar verrk, bu v ya digr mslni, problemi
aydnladrma ondan xahi edir, yaxud da mllim z mvafiq bhslrin, mvzularn mzmununa, mahiyytin, tin baa dln msllrin aid aqlama
verir. Mslht saatlar mvafiq cdvl sasn, kollektiv ml formasnda keirilir.
8. Pedaqoji ekspertiza
Ekspertiza (franszca: expertise, latnca: expertus tcrbli demkdir) dedikd, hqiqti meydana xarmaq n mxtlif mtxssislr trfindn hyata
keiriln tdqiqat baa dlr. Pedaqoji ekspertiza, adtn metodistlr, mktb direktorlarnn tlim-trbiy ilri zr mavinlri, thsil bsinin mkdalar
trfindn keirilir.
Ekspertlr nlri bilmli v bacarmaldrlar? Bu suala cavab vermk n aadak msllr diqqt yetirk:
1. Tdrisin masir sistemini, onlarn inteqrativ variantlarn aydn tsvvr etmli v drslrd onlarn ttbiqinin smrliliyini qiymtlndirmyi;
2. Tdrisin metodikasn, drslrin tkilini v nticlrini qiymtlndirmyi.
3. Mllim v mktblilrin qarlql mnasibtlrinin sviyysini qiymtlndirmyi.
4. Mllimin nzri v metodik hazrln akara xarb qiymtlndirmyi.
5. Trbiynin masir prinsiplrini, sinifd v mktbd trbiy prosesinin smrliliyini qiymtlndirmyi.
6. Mktblilrin ya xsusiyytlrini, maraqlarn v inkiafnn sviyysini nzr almaqla, tdrisin v trbiynin mxtlif sistemlrini layihlndirmyi
bacarmaldr.
Ekspert:
7. Hr hans bir didaktik sistemi v onun inteqrativ variant zr danma (mlumat vermyi) v htta nmayi drsi aparma;
8. Drslrin qiymtlndirilmsi n parametrlr v obyektiv sistemin malik olmaldr. Bunun n meyarlara ninki tkc smrlilik sviyysi zr
tdrisin priyomlarnn, metodlarnn v formalarnn tsvirini daxil etmli, hminin drsd tlim-trbiy prosesinin intensifikasiyas nzriyysinin mddalarn
nzr almaq, hr bir mktblinin tdris iinin tkili qaydalarn;
9. Hr bir yeniliyi obyektiv qiymtlndirmk n fnnin ilnib hazrlanmasnda nzr alnan btn yeniliklri tfsilat il bilmli v dialektik mntiqin
qanunauyunluqlarna yiylnmlidir;
10. Ekspertizann keirilm hdudunda mktb mllimlrinin pe ixtisasn, cmiyytin tlbatn, mktbin imkanlarn, mktblilrin maraqlarn
bilmlidir ki, bu sasda mktb rhbrliyi il birlikd Mktbin inkiaf proqramn layihlndir bilsin;
11. Tdris mssissind byk praktik i tcrbsin, yax elmi hazrla malik mtxssis olmaldr ki, pedaqoji prosesi, onun elementlrini thlil ed
v qiymtlndir bilsin. Yalnz bir drsi deyil, mxtlif paralel siniflrd keiln drslr sistemini mahid etmyi yrnmk lazmdr. Ekspert he d yalnz
mktbin iini thlil edn v qiymtlndirn mtxssis deyil. O, hm d mktb metodistlri il birg glck inkiafn mxtlif modellrini layihlndirir. Bunun

n ekspert fnnin tdrisinin masir sistemini bilmli, drslrd mllimlr trfindn onlarn ttbiqini qiymtlndirmyi bacarmaldr; o, tdrisin metodikasna
yax yiylnmli; mllim-agird mnasibtlrinin sviyysini grmlidir.
Ekspert tkc yax fnn mllimi deyil, hm d mvafiq fnnin tdrisinin btn masir sistemin yiylnn metodist mllimdir. O, bilmlidir ki, thlilin
nticlrini mlliml birlikd nzrdn keirib mzakir etmlidir. Mktbin ehtiyat imkanlarn yrnmlidir.
Ekspertiza zaman yol veriln shvlr. Yol veriln nqsanlar aadak kimi qrupladrmaq mmkndr:
1. Ekspertlr mllimlrin i tcrbsini elmin mvqeyindn thlil ed bilmirlr, mna baxmndan bir-birindn ayr dn cfng suallar verirlr.
2. Mllimin faliyytin ayr-ayr drslr gr qiymt verirlr, slind is, qiymtlndirm mxtlif siniflrd, mxtlif agirdlrl drslr sistemi zr
aparlmaldr.
3. Pe ustal sviyysinin yksldilmsi zr mllim elmi chtdn saslandrlm tvsiylr vermyi bacarmrlar. Situasiyann dyiilmsini, tdrisin
sviyysin tlblri nzr almrlar.
4. ox zaman ekspertin xouna gln yalnz bir texnologiya tklif edirlr. Hr bir mllim is, temperamentin, biliklrin gr frqlidir. Mllim daha yax bilir ki,
bu sinifl v mhz bu gn hans texnologiya, yaxud texnologiyann elementi ttbiq olunmaldr.
5. Drsin msbt anlar, bu mrhllrin uurlu hlli, mllimin uurlar qeyd olunmur, bunun vzind mllimin yol verdiyi nqsanlar diqqt mrkzin gtirilir.
6. Ekspertlr tlimin mzmununun, priyomlarnn v tkili formalarnn qiymtlndirilmsi zaman shv yol verirlr.
7. Ekspertlr mllimin tdris sistemi bard tam tsvvr malik olmur v tlsik, birtrfli nticlr glirlr.
8. Ekspertlr ox vaxt mktbin struktur elementlrinin inkiaf modellrini layihlndirmyi bacarmrlar.
9. Drsd mllim v agirdlrin qarlql mnasibtlrinin qiymtlndirilmmsi v thlil edilmmsidir. Halbuki bu cht pedaqoji faliyytin nticlrinin
qiymtlndirilmsi il sx surtd bal olan bir problemdir.
10. Drslrin tdrisinin metod v formalarnn, tkilinin qiymtlndirilmsi zaman shvlr buraxlr.
11. Pedaqoji prosesin thlilin v qiymtlndirilmsin lazmi kild yanalmr. Tlim-trbiy prosesinin btv (tam) vahidi ayr-ayr drslr, yaxud drslr qrupu
deyil, mvzudur.
12. Pedaqoji prosesin nticlrinin thlilinin v qiymtlndirilmsinin obyektiv metodikas mvcud deyildir.
13. Metodistlr, tlim-trbiy ilri zr direktor mavinlri, thsil bsinin mkdalar bir sra hallarda fnn zr proqramlardan, kurikulumdan, thsil
standartlarndan xbrsiz olurlar. Bundan baqa, uaqlarn yann xsusiyytlrini bilmirlr.
14. Bir sra hallarda yalnz bir drsi thlil edirlr.
15. Mktblilrin biliklrind v faliyytlrind z ifadsini tapan drsin nticlrin az diqqt yetirirlr.
16. ox zaman planladrlm drslrd mlliml tlimin mqsdlrin v ekspertin mahidsinin mqsdlrin aid vvlcdn shbt aparlmr.
Shvlrdn danarkn mvafiq nticy glmmidn nc mllimi dinlmk vacibdir. Bzn ekspert qrupunun qrar hkm kimi sslnir. Hmin hkm
sasn, mllim haqq qazandrmr, o, ittiham olunur. Dnn olmur ki, ekspert z iinin hdsindn gl bilmmidir.
Bir-iki drsd itirak etmkl mllimin i sistemi haqqnda mfssl mlumat (tsvvr) ld etmk d olar, etmmk d. Htta bir mllimin hdsind iki
mxtlif sinif ola bilr ki, hmin siniflrin hr birind o, mxtlif kild faliyyt gstr bilr. Htta eyni sinifd d drslr bir-birin oxamr. Bel xr ki, mllim
mxtlif vaxtlarda bir ox hallarda eksperti grmk mcburiyytind qalmaldr. Buna mllim dz, tablaa bilrmi? Bu sual da cavabsz qalmamaldr.
Shvlrdn nec yaxa qurtarmal? Shvlr yol vermmk n aadaklar diqqt mrkzind dayanmaldr:
1. Pedaqoji ekspertiza ekspertizann plan v metodikas il mllimin tanlndan balanr. Bu son drc vacib andr v mlliml mumi dil tapmaqda,
ekspertizan hyata keirrkn subyektivizmdn yaxa qurtarmaqda ekspert kmk edir.
2. Mllimin iinin nticlri mxtlif paralel siniflrd bir sra drslrd itirak etmk prosesind thlil olunur v qiymtlndirilir.
3. Mllimin iinin sviyysinin thlili onunla bir yerd aparlr v onun imzas il tsdiq edilir. Hmin msl mllim n ox vacibdir. Bel ki, bu halda
mllimin z ryi dinlnilir, onun znthlili hyata keir. Yekun nticy glmzdn vvl mllimin ekspertin ryi il raz olub-olmad bard fikrini dinlmk
lazmdr.
4. Mllimin iinin ekspertizas zaman mbahis yarandqda digr trkibd ekspertlrl tkrar ekspertiza aparlr. Hmi qbul ediln olmasa da, tin
vziyytlrd knardan da ekspert armaq olar.
Yalnz bu tlblrin yerin yetirildiyi raitd ekspertizann dzgn aparlmas il bal nikbin qrara glmk mmkndr. Ekspert mktbd byk praktik i
tcrbsin, yax elmi hazrla malik olmaldr ki, pedaqoji prosesi, yaxud onun hr hans elementini thlil ed, qiymtlndir v layihlndir bilsin. Obyektiv
qiymtlndirm ekspertizada sas gtrlmlidir. Obyektiv qiymtlndirm ninki idki qsurlar akara xarmaa v tshih etmy imkan verir, hm d
kollektivd salam psixoloji iqlimi tmin edir.
Ekspert drsi thlil edrkn, pedaqoji qanunauyunluqlar grmli, onun sasnda faliyyt gstrmli, mmkn shvlri myynldirmli v drslrin
qurulmasnn daha lverili modelini tklif etmlidir. Ekspert qabaqcadan mllimi thlilin btn parametrlri zr hr bir meyarla tfsilat il tan etmlidir. Tlim
v trbiy prosesinin, elmi-metodik iin, mktbin idar olunmasnn thlili v qiymtlndirilmsi yalnz bu struktur elementlrinin faliyytinin btn istiqamtlri
zr bir ne tdbird itirak etdikdn sonra hyata keirilmlidir.
Ekspert yalnz shvlri gstrmkl z iini bitmi hesab etmmli, hm d onlar nec aradan qaldrma, drslrin qurulmasnn smrli modelini tklif
etmlidir. O, mllimin iinin metodikasn, thsil alanlarn kontingentini bilmlidir.
Ekspertiza zaman shvlr yol vermmk, mllim ziyan vurmamaq n ekspert, hr eydn vvl ekspertizann predmeti il (kontingent, fnn, mllim) tan
olmaldr.
Mktbd tlim-trbiy prosesinin thlili ox mrkkb vziflrdndir. Ekspertlr he d hmi obyektiv nticy glmirlr. Onlarn nzri hazrln
yksltmk lazmdr. Bel ki, ali mktbd aldqlar biliklr onlara kifayt etmir. Ekspertlr tlimin texnologiyalarna, pedaqoji prosesin v onun elementlrinin
layihlndirilmsin dair trafl biliklr malik olmaldrlar. Onlar tdrisin metodikasna, mktb proqramnn, hr hans fnn zr drslrin tkili v nticlrinin
qiymtlndirilmsi zr bacarqlara yiylnmlidirlr.
Ekspertizaqaba trafl, shih plan hazrlanmal v buraya ekspertizann nticlri zr elmi saslandrlm tvsiylrin ilnib hazrlanmas mqsdil
mllimlrin bir ox (seriya) drslrind itirak daxil edilmlidir.
Ekspertizann akarl tmin olunmaldr. Yni kollektiv yoxlamann plan v metodikas, ekspertlrin namizdliklri, pedaqoji konsiliumda yekunlarn
(nticlrin) kollektiv mzakirsi il laqdar mlumatlarla qabaqcadan tan ola bilmlidirlr.
Ekspertiza v layihlndirm arasnda laqnin hmiyyti d bykdr.
Mllim ekspert ola bilr, yoxsa ekspert yalnz metodistlr arasndan seilir? Bu suala msbt cavab vermk olar.
Ekspertin daha tez-tez rast glinn shvi: o, drsi z bildiyi kimi, mllim is z bildiyi kimi tsvvr edir. Ekspert mllimin bu drsd hanssa konkret
metodikan ttbiq edcyini gzlyir, lakin bunu grmr. El bilir ki, mllimin bu metodikadan xbri yoxdur. Halbuki (sn dem) mllim vvlki drsd hmin
metodikaya mracit edibmi.
Ekspert pedaqoji ekspertizann texnologiyasn yrnmlidir. Tcrbli ekspert, ilk nvbd z drsini thlil etmyi, z shvlrini grmyi v onlar aradan
qaldrmaq yollarn, mllimin iinin metodikasn yax bilmli v bu istiqamtd mllimlr arasnda i aparmaldr. Ekspert daim z zrind ilmli, oxumal,
yrnmli, inkiaf etmli, z nzri v metodik hazrl qaysna qalmaldr.
1. Thsil mssissinin pedaqoji monitorinqi
Tlim prosesi byyn nslin tlim-trbiy vziflrinin hyata keirilmsin istiqamtlnmidir. Digr sahlrd olduu kimi, thsil sistemind d
sylr keyfiyyt nail olmaa, yksk gstricilr qazanmaa doru ynlir. Thsilin keyfiyyt gstricilri dedikd, mxtlif vasitlrin kmyil thsilin
qarsnda dayanan mqsd uurla atmaq anlalr. Pedaqoji prosesd keyfiyyt gnc nsl veriln biliklrin, formaladrlan bacarq v vrdilrin cmiyytin
tlbatna v thsilin dvlt standartlarna hans sviyyd uyun gldiyini myyn edn v inkiafa xidmt gstrn sas vasitdir. Thsild keyfiyyti tmin
etmk n, hr eydn vvl bu v ya digr mrhllrd nzrd tutulan ilr planladrlmal, idar edilmli, onun monitorinqini v qiymtlndirilmsi hyata
keirilmlidir.
Uzun illr pedaqoji dbiyyatda v mktb tcrbsind qiymtlndirm (dyrlndirm) anlayna yalnz mktblilrin tlim mvffqiyytinin akara
xarlmas kimi yanalmdr. Halbuki o, bu qdr mhdud deyil, nisbtn geni anlaydr. Bu, agird nailiyytlril yana mllimlrin, pedaqoji kollektivin hr
bir zvnn, mktb rhbrlik v onun idar olunmasnn, ayrca gtrldkd tlim prosesinin, sinifdnxaric v mktbdnknar tdbirlrin, agirdlrin
davrannn, valideynlrin thsil mnasibtinin v s. monitorinqini v qiymtlndirilmsini hat edir.
Monitorinq, qiymtlndirm v hesaba almaq - ox mhm elementlrindn hesab olunur. Tlim prosesind monitorinq (ingilis dilind izlm, mahid
etmk demkdir) mktblilrin tlim faliyytin, yaradclq qvvlrinin v qabiliyytlrinin inkiafna rhbrliyi v nzarti hyata keirir, idar etmk
funksiyasn yerin yetirir.
Thsil mssissinin pedaqoji monitorinqi dedikd, bu mssisnin smrli faliyytin nail olmaq, vziyytinin vaxtar mahid olunmas v
tnzimlnmsi, inkiafnn proqnozladrlmas n lazm olan mlumatlarn ld edilmsi, thlili v mvafiq nticy glm sistemidir.
Monitorinqin mqsdi mktblilrin proqram materialna nec bld olduqlarn, biliklrdki boluqlar, nqsanlar akara xarmaqdan, eyni
zamanda hr bir agir trfindn yrniln materialn mnimsnilmsini tmin edn tdbirlrin ilnib hazrlanmasna kmk gstrmkdn ibartdir.
Monitorinqin qarsnda dqiq mqsd qoyulmadqda bzn ikinci drcli msllr yer ayrlr, bu is, bir trfdn ox vaxt alr, digr trfdn agirdlri
bezdirir.
Monitorinqin mzmunu bu v ya digr drsin, mumiyytl, tdris fnninin qarsnda dayanan mumi v xsusi thsil vziflril myyn olunur. Didaktikann
vziflri dyidikd monitorinqin mzmununda da dyiikliklr aparlr. sas ideyalar, qayda v qanunlar, cisim, hadis v proseslr bard mktblilrin bilik v
tsvvrlrinin monitorinqi keirilir. Monitorinqin mzmunu el materiallar hat etmlidir ki, mktblinin z ryini, mlahizlrini bildirmk, mhakim yrtmk,
cisim, hadis v proseslr, faktlar arasndak qarlq laq v asllqlar anlamaq, sbut v dlillr sasnda z mvqeyini mdafi etmk, z fikrini ifad etmk
qabiliyytini z xarr. Suallar n hmiyytlilri aydnladrmaq n irli srlr. yrniln materiallarn emosional-bdii sciyysi z yerini materialn
informativ chtin verir. Odur ki, monitorinq zaman mktblilrin cavablarnda mlumat mxtlif formalarda kodladrla bilir, ixtisarlar aparlr, ycam kild
ks etdirilir.
Mktblilrin tlim faliyytinin monitorinqi tlimin prinsiplrin sasn, mntzm, sistemli v ardcl kild hyata keirilir. Monitorinq yani v aydn olmal,
mktblilrin urluluq v fallna, bilik, bacarq v vrdilrinin inkiaf etmsin rait yaradr.
Thsil mssissinin monitorinqi aadak vziflrin yerin yetirilmsin ynlir:
- thsil mssissinin hr bir sahsi (tlim-trbiy prosesi, idaretm, innovasiya v s.) v nticlri zr qiymtlndirmnin hyata keirilmsi;
- kadrlarn pedaqoji sritlilik v ustalnn, idaretm sviyysinin qiymtlndirilmsi;
- thsil alanlarn tlim faliyytinin dvlt standartlarna uyunluunun akarlanmas;
- monitorinq nticsind ld olunmu mlumatlara sasn thsil mssissinin ayr-ayr strukturlarnn faliyytinin tnzimlnmsi;
- monitorinq vasitsil ld ediln mlumatlara sasn, thsil mssissinin inkiaf perspektivlrini myynldirmk;

- pedaqoji prosesin keyfiyytinin yksldilmsin kmk gstrn tkilati v idaretm istiqamtind mvafiq qrarlarn qbul olunmas.
2. agirdlrin tlim faliyytinin monitorinqi
Tlim prosesind agirdlrin tlim faliyytinin monitorinqi bir sra vziflri yerin yetirir. Onlar nzrdn keirk:
- mktblilrin yeni biliklri mnimsmy hans sviyyd hazr olduunu myynldirmk;
- mktblilrin mstqil ilrinin mahiyyti, xarakteri v tkili bard mlumata yiylnmk;
- tlimin tkili metodlarnn v vasitlrinin smrliliyini tyin etmk;
- agirdlrin yiylndiklri bilik, bacarq v vrdilrin sviyysini akarlamaq.
Mktblilrin nailiyytlrinin monitorinqi v qiymtlndirilmsi qaydalar respublika Thsil Nazirliyi trfindn hazrlanr. 13 yanvar 2009-cu il tarixd respublika
Nazirlr Kabineti Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind Qiymtlndirm Konsepsiyasn tsdiq etmidir.
Monitorinq aparlarkn mnimsniln anlaylarn ayr-ayr lamtlrinin mktblilrin hiss v duyularnda, urunda hans sviyyd z ksini tapdn:
taprqlarn icras n lazmnca istiqamtlndirici tml formaladrlb - formaladrlmadn, cisim, hadis v proseslrin lamtlrinin mntiqi quruluunu
mktblilrin nec anladqlarn v onlarn zrind ilm qaydalarna n drcd yiylndiklrini meydana xarmaq lazm glir
3. Monitorinqin nvlri, metodlar v tkili.
Monitorinqin nvlri. Mktb tcrbsind monitorinqin aadak nvlrin diqqt yetirilir: cari, tematik, vaxtar monitorinq, son, yaxud yekun monitorinq.
Monitorinqin cari nv nzrd tutur ki, hr gn ayr-ayr fnlr zr mllrd mllimlr mktblilrin tlim-idrak faliyytini diqqt mrkzind saxlasnlar.
Monitorinqin bu nv slind tlim prosesin rhbrliyi v onu idar etmk funksiyasn hyata keirir.
Monitorinqin tematik nv hr bir fnn zr proqramn bu v ya digr mvzusunu znd ks etdirn drslr sisteminin materialn birldirir, mktblilrin
biliyindki balca anlaylar, cisim, hadis v proseslr arasndak mvcud asllqlar v laqlr sisteminin myynldirilmsin xidmt gstrir.
Vaxtar monitorinq hr bir yarm il zr mzmunu, proqrama salnan mvzular znd birldirir.
Monitorinqin son, yaxud yekun nv hr bir fnn zr tkil olunur. Mqsd proqram materialnn sistemini v quruluunu mnimsmkd, hmiyytli msllri
saf-rk edrk frqlndirmkd, fnnin bu v ya baqa hisslri arasnda laqlri dzgn myynldirmkd agirdlr yardm olmaldr.
Imtahan - yekun monitorinqin v mktblilrin tlim mvffqiyytinin qiymtlndirilmsi formas hesab edilir.
Monitorinqin metodlar. Monitorinqin metodlar vasitsil mktblilrin tlim-idrak faliyyti v mllimin faliyytinin nticsin dair ks laqy nail olunur.
Monitorinqin metodlar tlim prosesinin mzmununa, vziflrin v prinsiplrin sasn aadaklar tmin edir:
- tlim prosesi v onun mrhllrin aid operativ kild drst v dolun ks mlumata yiylnmni;
- ld olunan biliklri, qazanlan bacarq v vrdilri sistemldirmk, mumildirmk v yada salb tlb olunan sviyyd ifad etmk;
- agirdlrd zlrin v tlim mklrin tlbkar olmaq v tnqidi mnasibt yaratmaq.
Monitorinq metodlarn aadak kimi qrupladrmaq mmkndr:
1) ifahi monitorinq metodlar: msahib, mktblinin nqli, kitab, ertyoj, sxem, texnoloji xritnin oxunmas, canl gud, corafiya meydanasnda aparlan
tcrblr, mahidlr dair mlumat;
2) yazl monitorinq metodlar: yaz ilri, imla, ifad ina, referat. Yerin yetiriln ilrin mqayis olunmas agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr hans
sviyyd yiylndiklrini, yol veriln nqsanlar myynldirmy rait yaradr;
3) qrafik monitorinq metodlar: mktblilrin qrafik, cdvl, sxemlr, kontur xritlr kmsi, rsmlr, ertyojlar zrind ilmlri. Bu istiqamtd
myynldirm ilri aparlr;
4) praktik monitorinq metodlar: tcrblrin v laboratoriya ilrinin icras. Hmin metodlar mktblilr trfindn biliklrin hans sviyyd urlu
yrnildiyini, onlarn praktik faliyytinin keyfiyytini gstrir. Praktik monitorinq zaman ilk nvbd mktblilrin nzri biliklrinin sviyysi yrnilir, onlarn
yerin yetircklri ilr dair tlimatlandrlmas sas gtrlr.
5) proqramladrlm monitorinq metodlarmansz proqramladrlan monitorinq metodlarn v manla monitorinq metodlarn nzrd tutur.
Mansz proqramladrlan monitorinq metodlar kartokalarn, cavablar nmrlnmi matrislrin, rqm, hrf, qrafika imlalarnn, birlmi imlalarn, yoxlama
diafilmlrin v s. ttbiqini hat edir. Manla monitorinq metodlar il id, tbii ki, manlarn kmyin mracit olunur.
Monitorinqin tkili. Monitorinqin smrliliyi tlim prosesind onun nec tkil olunmas il baldr. Monitorinqin tkili dedikd, monitorinq mllrinin
tkilinin vaxt, mddtlri v ardcll; mktblilrin mstqil ilrinin xarakteri v formas (frdi, qrup halnda, frontal kild); tlim n didaktik v texniki
vasitlrin yerldirilmsi; monitorinq metodlarnn laqlndirilmsi; tlim prosesin dair mlumatlarn qeyd v trtib olunmas anlalr.
Monitorinqin tkilinin pedaqoji mahiyyti onun vaxtl-vaxtnda tkilindn, mktblilrin iin dair dolun v zruri mlumat verilmsindn xeyli drcd asldr.
Monitorinqin dzgn tkil olunmamas mktbli olan v qzlarn idrak fallnn sviyysini aa salr.
Mktblilrin falliyytinin frontal monitorinqi aparlarkn taprq zrind sinfin btn agirdlri eyni vaxtda ilyirlr. Mktblilrin cavablar ifahi, yazl, qrafik
v praktik formada ks etdirilir. Qrup halnda monitorinq hr hans sbbdn (tlimd yetirmmk, drs buraxma, xstlik v s. ucbatndan) mktblilrin kmy
ehtiyaclar olduu zaman hyata keirilir.
4. Mvffqiyytin qiymtlndirilmsi
Mktblilrin tlim-idrak faliyytindki uurlar hm kmiyyt, hm d keyfiyyt gstricilri il frqlnir ki, bu da, tlim nailiyytlrin veriln qiymtlrd z ksini
tapr. Qiymt drsd veriln tapra hans sviyyd dzgn ml olunduuna v n drcd dqiq icra edildiyin, mktblinin mstqilliyin, urluluuna v
fallna aid gstricidir. Mvffqiyytin gr yazlan bu v ya digr qiymt (5, 4, 3, 2, 1) myyn mnada agirdlrin tlim-idrak faliyytinin sciyysidir.
Qiymtl tkc mktblilr deyil, onlarn sinif yoldalar, valideynlri d maraqlanrlar. agirdlr kimi ata-analar, ailnin digr zvlri v yaxn qohumlar, bzn
htta qonular ziz adamn (agirdin) tlim uuruna, imtahana gr ald yax v la qiymtdn sevinir, adlanr, aa qiymt gr is prt, mtssir olur,
kdrlnir, hycanlanr, ovqat tlx olur.
agirdlr onlarn tlim nailiyytlrin gr veriln yazl qiymtin byk pedaqoji v ictimai dyri vardr. Bu, mllimin qarsna yksk tlblr qoyur, onun
msuliyytini artrr. Qiymtlndirm zaman agirdin cavab il yana onun psixi v fiziki vziyyti diqqt mrkzind dayanmaldr. Tcrbli mllimlr bzn
qabaqcadan agirdin drs hazr glmdiyini v soruya clb edilrs, cavab ver bilmycyini myynldirdikd onun tlim mvffqiyytini
qiymtlndirmy tlsmir.
Qeyri-obyektiv v aa qiymt verib mktblinin inamn qrmaq, onu ruhdan salmaq yolverilmzdir. Qeyri-obyektiv qiymt tkc aa qiymtin verilmsind
deyil, layiq olmad halda, hanssa prinsiplri sas gtrrk, agird yksk qiymt verilmsind d zn gstrir. Biri layiq olmad halda yksk, o biri
syli, alqan olduu halda aa qiymt alr. Bel hallar mllim, mktb v thsil qar mnfi mnasibt formaladrr.
Qiymtlndirm mktbliy aydn v anlaql olmal, obyektiv, daltli v dzgn aparlmaldr. Qiymtlr yazlarkn mktblilrin yrniln hadis v
proseslr, sas faktlara aid biliklri, zruri anlaylar, qanunlar, nzriyylri, qaydalar mnimsm sviyylri; tdris proqramnda nzrd tutulan mxtlif
ilrin yerin yetirilmsi n lazm olan priyomlara v mliyyatlara yiylnm imkanlar nzr alnr.
Mktblilrin nailiyytlrinin obyektiv qiymtlndirilmsi onlarn tlimd mvffqiyyt qazanmalarna kmk gstrir. Bzi mllimlr drslrdki davranna
gr agirdlrin qiymtlrini aa salrlar. Bel hal yolverilmzdir. Intizamszlna gr digr cza tdbirlrin mracit etmk mmkndr. Bunun n baqa
vasitlrdn (irad, gndlikd qeyd v s.) istifad etmk lazmdr.
Hazrda respublikamzda qiymtlndirmnin nvndn istifad olunur: 1) mktbdaxili qiymtlndirm; 2) milli qiymtlndirm; 3) beynlxalq qiymtlndirm.
Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind Qiymtlndirm Konsepsiyasnda qiymtlndirmnin gstriln nvlrinin hr birin aydnlq gtirilmidir.
1. Mktbdaxili qiymtlndirm sas etibaril aadak balca komponentlri znd birldirir:
- agirdlrin mvffqiyytinin v inkiafnn monitorinqi;
- hr bir agirdin faliyytinin tlim standartlarna uyunluunun myyn edilmsi (kurikuluma sasn qiymtlndirmnin aparlmas);
- mumi thsilin pilllrin uyun olaraq yekun qiymtlndirmnin (buraxl imtahanlarnn) hyata keirilmsi.
Haqqnda sz alan konsepsiyada bu komponentlrin hr birinin zrind geni kild dayanlr, mahiyytin v mzmununa aydnlq gtirilir.
Bir ne nmuny mracit edk: agird nailiyytlri v irlilyilrinin formativ qiymtlndirilm mqsdlri n mktb sviyysind mllimlr v
mktb rhbrlri trfindn aadak mrhllrl hyata keirilir:
formativlr, bhslr v blmlr zr yekun (kiik summativ) qiymtlndirm;
agirdin ayr-ayr mvzu v bhslrin mnimsnilmsi il bal faliyyti bard mlumat
toplamaq mqsdi il mllim trfindn mntzm, davaml olaraq mahid v ya monitorinqlr vasitsil aparlr v s.
2. Milli qiymtlndirm thsilin keyfiyytin nzarti hyata keirmk n tdris dvrnn sonunda mtmadi kild, IV v XI siniflrd testlr, soru
vrqlri v tlimatlara sasn 4-5 ildn bir aparlr.
Milli qiymtlndirmnin mqsdlrin daxildir:
- thsil alanlarn tliminin nticlrindki zif v gcl trflri, mumi mnimsm sviyysini akarlamaq;
- thsil alanlarn tliminin nticlrin tsir gstrn amillri v nticlr arasndak frqlri myynldirmk, mqayissini aparmaq;
- respublikamzda thsilin vziyyti bard zruri mlumata malik olmaq, nticd thsil siyastini formaladrmaq;
- thsilin dvlt standartlarnn monitorinqini hyata keirmk v s.
3. Beynlxalq qiymtlndirm lkmizd thsilin yksk keyfiyytin nail olma, bu keyfiyyt qiymt verilmsini nzrd tutur. Beynlxalq
qiymtlndirm ildn bir aparlr v ld olunmu nticlr xarici lklrd thsil sahsindki nailiyytlrl mqayis olunur v s.
Mktblilrin tlim nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi ox hatli bir prosesdir. Hmin proses agirdlrin tliminin nticlrinin sviyysini myyn
etmy deyil, thsilin keyfiyytinin yksldilmsin xidmt gstrir. Qiymtlndirm keyfiyyti idar edn zruri amil kimi ml glir. Qeyd olunmaldr ki, fnn
kurikulumlarnda mzmun standartlar il brabr qiymtlndirm standartlarna da lazmi yer ayrlmdr. Bu standartlar mzmun standartlarnda z ksini tapan
tlim nticlrini mktblilrin hans sviyyd ld etdiklrini qiymtlndirmy doru ynlir.
Biliklrin yoxlanmasnn sasnda yrnilnlrin mnimsnilmsinin sistemli cari hesaba alnmas dayanr. Yoxlama hr bir drsd bu v ya digr
drcd hyata keir. Bundan baqa, mllim trfindn biliklrin yoxlanmas zr xsusi drslr d tkil olunur. Mllim mntzm surtd mktblilrin
dftrlrini yoxlayr, ifahi soru, yoxlama yaz ilri (Azrbaycan dili zr imla v ifadlr, dbiyyat fnni zr inalar, riyaziyyat, fizika, kimya v s. zr
msllrin hlli v s.) aparr. O, mktblilrin biliklrini yoxlayaraq onlar qiymtlndirir.
Qiymtlndirm hm thsil, hm d trbiyvi hmiyyt dayr. Onun thsil baxmndan dyri bilik, bacarq v vrdilrin keyfiyytin v sviyysin
qiymtin verilmsind zn gstrirs, trbiyvi mahiyyti mktbli olan v qzlarn fallna, alqanlna, mstqilliyin, tlim myin urlu v
msuliyytli mnasibtin veriln pedaqoji xarakteristikada tzahr edir.
Tlim nailiyytlri qiymtlndirilrkn aadak tlblr diqqt mrkzin gtirilir:
mvffqiyyt trafl qiymtlndirilmlidir;
qiymt son drc dqiq v obyektiv olmal, dalt gzlnilmlidir. Davranna gr
agirdin qiymtinin aa salnmas yolverilmzdir;

- qiymtlndirm zaman mvafiq meyarlar sas gtrlmli, agird ona n n mhz bu qiymtin verildiyini bilmlidir. Mllim bu istiqamtd izahat
ii aparmaldr;
mllimin yazd qiymtl mktblilrin zlrin verdiklri qiymt laqlndirilmli; sinifdki agirdlr yoldalarnn faliyytinin v cavablarnn
thlilind itirak etmlidirlr.
1. Trbiynin mnyi
xsiyytin tkkl tapb formalamasnda digr amillrl yana trbiy prosesinin mstsna drcd byk rolu vardr. Peymbrlrimiz hzrti
Mhmmd (s..s.) leyhisslam buyururdu ki, Trbiy valideynin z vladna verdiyi n byk hdiyydir.
Nec d uzaqgrnlikl, mdrikcsin deyilmi fikirdir. Hr bir xs istr yal, istrs d cavan, yaxud uaq olsun daim trbiyy mhtacdr. Hl
vaxtil ingilis filosofu Con Lokk Trbiy hr ey qadirdir deyir v gstrirdi ki, insanlar arasnda frqlri d trbiy yaradr.
Insanlarn bir-biri il nsiyyti, qarlql mnasibtlri, yaay urunda mbarizsi prosesind birg faliyyt gstrmyin zruriliyi trbiynin yaranmasna
sbb olmudur.
Trbiy bioloji hadisdir (yeni heyvanlar almind d trbiy mvcuddur) v trbiy psixoloji hadisdir (yni balacalarn byklri, vladlarn z valideynlrini
tqlid etmsindn baqa bir ey deyil) deynlrin ksin olaraq, qabaqcl fikirli adamlar, mtrqqi filosof, psixoloq v pedaqoqlar, o cmldn Azrbaycan
alimlri trbiyni ictimai hadis kimi gtrr, yalnz insan nslin amil edirlr.
2. Trbiynin mahiyyti
Trbiyy mxtlif triflr verirlr: Trbiyinin trbiy olunana mqsdynl tsiri, uaqda bu v ya digr keyfiyyti (byy hrmt, dzlk v doruuluq,
vtnprvrlik v s.) inkiaf etdirmk n ona gstriln tsir , yal nslin qazand sosial tcrbnin gnc nsl verilmsi v s.
Hmin triflr trbiy prosesinin mahiyyti bu v ya digr drcd ar. Bir qdr d dqiq ifad etmli olsaq, trbiyy bel trif ver bilrik: trbiy dedikd,
bu v digr keyfiyyti inkiaf etdirmk, davran tcrbsini formaladrmaq n trbiyinin (valideynin, mllimin) trbiy olunana (uaa, agird) mtkkil,
mqsdynl, planl, sistemli v fasilsiz tsir gstrmsi prosesi baa dlr. Trbiy sz son drc geni anlaydr. ox zaman thsil v tlim d
onun trkibind nzrdn keirilir, htta pedaqogikaya trif verrkn ona trbiy haqqnda elm kimi yanarlar. Bu, grnr, thsil v tlim anlaylarna
nisbtn trbiy anlaynn daha erkn meydana glmsil baldr. Ilk insanlar mhz trbiy ed-ed vladlarna bilik, bacarq, vrdilr qazandrrdlar. Ingilis
dilind education sz var. O, eyni zamanda hm trbiy, hm thsil, tlim, maarif, hm d n sas, pedaqogika mnasn verir.
Bu gn ox tlatml bir dvrd yaayrq. Bel bir vaxtda, tbii ki, trbiy prosesini khn sxemlr, modellr zr qurmaq olmaz. Biz cmiyytdn ayr yaamrq
v cmiyytd ba vern dyiikliklr bigan qala bilmrik. Eyni zamanda hmin dyiikliklr bu v ya digr drcd hr bir xsin hyatna da z tsirini
gstrir.
Masir mrhld gnc nslin milli mnlik urunun formaladrlmas, milli rf v lyaqt hissinin inkiaf etdirilmsi qaysna qalmaq lazmdr. Vtnini,
milltini sevmk he d, vaxtil znn olunduu kimi milltilik deyildir. Milli mnliyi , milli lyaqti olmayan vtn vlad, szn hqiqi mnasnda, beynlmilli ola
bilmz. z xalqn, vtnini sevmyn xs, he vaxt baqa xalq, millti d rkdn sevmz. Bir zamanlar ateizm trbiysi dbd idi. Kemi ittifaqda, o,
cmldn respublikamzda bir trfdn Konstitusiya il vicdan azadl elan edilir, digr trfdn dini mrasim v ayinlrin icrasna hr vchl maneilik trdilir,
din, Allaha inananlar sxdrld. tn srimizin ortalarnda, htta allahszlar cmiyytlri faliyyt gstrirdi. Xsusn gnclr v mktblilr arasnda anti-din
tbliat, ateizm trbiysi geni kild aparlrd. z d baqa dinlrl mqayisd slam dinin hcum daha gcl idi.
Hazrda cmiyytimizd din mnasibt kkndn dyimidir. Islam dini n mtrqqi dindir. Qurani-Krim, Mhmmd peymbrin hdislri, Byk
vliyalarn, Hzrti-linin klamlar nr olunmudur. Yeniyetm v gnclr dindn, dini mdniyytdn yox, mvhmatdan, chaltdn, cahilllikdn
kinmlidirlr.
Dinimizin mqdds kitab olan Qurani-Kriml, hzrti Mhmmd leyhisslamn (s..s.) hdislri il tan olan hr ks grr ki, islam dini, he d
bdxahlarmzn syldiklri kimi, zorakl tbli etmir, adamlar elm, xeyirxah ilr grmy, byy, valideyn hrmt bslmy arr, insanprvrlik,
Vtn mhbbt, mnvi keyfiyytlr yiylnmyi tbli edir. Bir d gr din gnc nslin Vtnin lyaqtli olan v qzlar kimi trbiy olunmasna kmk
gstrirs, niy onun trbiyvi imkanlarndan istifad olunmasn?!
Uzun illr burjua ideologiyasndan, ona qar mbariznin zruriliyindn danlb, bolevizmi, kommunizmi triflmiik. Indi is grrk ki, bynmdiyimiz hmin
ideoloqlar yaay trzimiz haqqnda bir ox eylri doru-dzgn deyirlrmi. Ermni ideoloqlarnn syldiklri haqsz tlblr is daha qorxuludur. Onlar
tariximiz, mdniyytimiz, adt v nnlrimiz r atr, onlar saxtaladrrlar. Artq burjua ideologiyasna qar deyil, mhz ermni ideologiyasna,
tbliatna, ermni saxtakarlna qar mbariz aparmaq lazm glir. Vaxtil, sovet hakimiyyti illrind is bu quldurlar yetirn xalq zmz dost, qarda
sayrdq.
Masir mrhld znqayd, milli trbiy amili n planda durur. Biz milli trbiydn beynlmill trbiyy doru getmliyik. vvllr is beynlmill trbiyni
milli trbiydn vvl keirmidik. Ail trbiysi il mqayisd ictimai trbiynin rolunu hdsiz iirtmidik. Bu gn trbiy zr aparlan ilr milli zmind v
eyni zamanda dnyada mvcud olan n mtrqqi trbiy nnlri sasnda qurulmaldr.
Pedaqoji dbiyyatda trbiy anlay il yana zntrbiy v yenidntrbiy anlaylar da ilnir.
zntrbiy dedikd, xsiyytin (agirdin, uan) ictimaiyytin tqdir etdiyi msbt keyfiyytlri v davran tcrbsini znd tkmilldirmk; mnfi
siftlrdn v naqis hrktlrdn azad olmaq n z zrind sistemli, mqsdynl v planl kild apard drkedilmi faliyyt anlalr.
Gnc nslin trbiysi diqqtdn yaynmr. Aild valideynlr, mktbd pedaqoji kollektivin zvlri agirdlrin trbiysi qaysna qalrlar. Nticd mktblinin
msbt mnvi keyfiyytlri inkiaf edir, o, nmunvi davran tcrbsin yiylnir, intizam gzlyir. Hl vaxtil bu hqiqti aydn baa dn eyx
ihabddin Shrvrdi deyirdi: Tut yarpa tdricn atlas olduu kimi, dzgn tlim-trbiy saysind hr bir xs d get-ged hqiqi insana evril bilr.
lbtt, pedaqoji tsirlr bigan qalan uaq v yeniyetmlr d rast glinir. Baqalar trfindn aparlan trbiy il yana, hr bir ks, o cmldn agirdlr
zlri d z trbiylri il mul olmaldrlar. Bu, zntrbiydir. Yax grnmk, baqalarnn rbtini qazanmaq, insanlara v cmiyyt faydal olmaq
arzusu insan zntrbiysi qaysna qalmaa svq edir. Lakin he d ham zntrbiy il mul olmur. Insan (agirdi) buna daxili tlbat mcbur
etmlidir.
Trbiy v zntrbiy bir-birin mhkm tellrl baldr. zntrbiy dzgn aparlan trbiynin nticsind meydana glir. Demli, zntrbiy
trbiydn bilavasit asl olan pedaqoji prosesdir. Trbiynin myyn bir formasdr. Trbiy olmadan zntrbiyd yksk nticlr qazanmaq qeyrimmkndr. zntrbiynin sciyyvi xsusiyyti bundan ibartdir ki, agird trbiynin obyektindn onun subyektin keir. zntrbiy mktblidn yksk
urluluq v mqsdaydnl tlb edir. zntrbiyd urluluq o demkdir ki, agird daxili thrikedici motivlrin kmyil z, he kimin diqtsi olmadan
zntrbiysi il mul olur. Ona gr d deyirlr ki, zntrbiy insann tkmil, kamil grnmkdn tr urlu chdi il laqdardr. zntrbiyd
mqsdaydnl budur ki, yeniyetm yax tsvvr etmlidir ki, o znd hans keyfiyytlri inkiaf etdirmk, hans mnfi keyfiyytlrdn v davran
tcrbsindn yaxa qurtarmaq istyir. zntrbiyd urluluq v mqsdaydnl il yana bu i mntzm sy d tlb olunur. agird z trbiysi
(zntrbiysi) qaysna qalmaldr.
zntrbiy mexanizminin bir-biri il qarlql laq v mnasibtd olan iki trfi vardr: 1) subyektiv, daxili (zndrk, znhdlik, znidar,
zntnqid , znqiymtlndirm v s.);
2) obyektiv, xarici (xarici almdki rngarng faliyyt).
zntrbiynin ilk reymlri xeyli erkn uaq vaxt yaranr. Olan v qzlar bu zaman z davranlarn hl ki, xsiyyt keyfiyytlri il laqlndirmirlr,
lakin hans hrktin baqalarna, valideynlrin xo glib-glmycyini artq bilirlr. Uaq irli srln tlblri sas gtrrk, ata-anasn, baxd filmd,
tamaada grdy, oxuduu kitabda sevdiyi qhrman yamslayaraq, alr ki, yax olsun (Mn d qhrman olacaam v s.), pis keyfiyytlrdn, davran
v rftardan imtina edir. (Daha sy symycm, Balacalar incitmycm v s.).
Yeniyetmlik yanda zntrbiy yeni xarakter alr. Insanlarn hrkt v mllrindki msbt v mnfi trflri grmk, baqalar il zn mqayis etmk ,
znqiymtlndirmy chd v s. bu yada gnc nsli zntrbiyy istiqamtlndirn motivlrdir.
gr trbiy prosesi agird rtafdan gstriln tsirlri nzrd tutursa, zntrbiy, bilavasit onu daxildn faliyyt ynldn motivlri ks etdirir. Lakin
bzn tcrbsizliy v mhdud dnygr malik olmaq, sbirsizlik, utancaqlq, yaxud tkbbrlk sbbindn agird, mllimin kmyi olmadan
zntrbiyni hyata keir bilmir v ruhdan dr. Buna is yol vermk olmaz. Byklr yeniyetmlr zn knardan baxma, znthlili, zntnqidi
yrtmli, zntrbiynin sas metod v vasitlrin, o cmldn znnazrt v znhesabata, zntlqin v zninandrmaya v s. nail olmaqla
onlara kmk gstrmlidirlr. z-zn grmk bacar zntrbiyd mhm rol oynayr. rqin byk snt abidlrindn biri olan Qabusnamd deyilir:
Grk insan aynaya baxsn, grn yaxdrsa, ii d grn kimi yax olmald, nki gzl irkinlik yaramaz, budadan arpa, arpadan buda
bitmmlidir... Aynaya baxdqda zn kifir grsn, yen yaxlq et, nki, irkinlik etsn, kifirliyi artrm olarsan. Bu is ox pis eydir. Bir irkinlik stn bir d
irkinlik glsn, bir yerd iki irkinlik olar.
Ilk gnclik yanda zntrbiy daha mqsdynl xarakter alr. Dnyagrn tkkl tapb formalamas, znn qsurlu trflrini grmk bacar,
zntrbiy proqramna yiylnmkd agird rait yaradr. Bu yada mktblilr sas etibaril aln, iradnin, msbt mnvi keyfiyytlrin inkiaf qaysna
qalr, fiziki kamilliy can atrlar.
zntrbiynin komponentlri bunlardr: zntlqin, znnzart, znnizamlama, znqiymt, zn knardan baxmaq bacar, znsrncam,
znhdlik, znmsuliyyt, znthlil, znhesabat, zntnqid v s. v i.a.
Yenidntrbiy dedikd, trbiyinin uaqda tkkl tapm yaln mhakim, mlahiz, bax, qid v qiymtlndirmnin, habel xsiyytin formalamas
prosesin ngl trdn davran tcrbsinin dyidirilmsin, ynldilmi mqsduyun, mtkkil, planl v sistemli faliyyt nzrd tutulur.
Trbiyy nisbtn yenidntrbiy daha tin v uzunsrn prosesdir. Bir yandan agirdd zn gstrn mnfi hallar aradan qaldrlr, digr trfdn msbt
keyfiyytlri inkiaf etdirilir. Bu is asan baa glmir. Mnfi davran tcrbsi, rtafdaklara xoaglmz mnasibt v nsiyyt trzi artq formalamdr.
Tsvvrmz gtirk ki, agird mnfi emosiya v hisslr, mnasibt, meyllr yaradan qeyri-salam mhit dmdr. Onu xsiyyt n arzuolunmaz
keyfiyytlrdn, davran trzindn azad etmkdn tr ox almaq, vaxt itirmk, mhllnin, hmyadlarnn, yallarn mnfi tsirlrini neytralladrmaq
lazmdr. Btn bu ilrl mul olmaq trbiyidn mhkm irad, enerji, sbr, hvsl, soyuqqanlq tlb edir ki, he d hr bir mllim, valideyn bu kimi
tinliklr tablamr, yaxud dzmk istmir. Ua is hyatn frhli yollarna xarmaq, xobxtliyin sirrini ona anlatmaq lazmdr.
Trbiy prosesinin komponentlri. agirdlr arasnda trbiy ilrinin smrli aparlmas n trbiynin komponentlrini aydn tsvvr etmk lazmdr.
Hmin komponentlr aadaklardr: trbiynin mqsd v vziflri, mzmunu, prinsiplri, metodlar, trbiy iinin tkili formalar v s.
Trbiynin mnyi, mahiyyti, mqsdi bard artq dandq. Trbiynin ayr-ayr trkib hisslri nzrdn keirilrkn vziflr d toxunacaq. Bu, bir
hqiqtdir ki, trbiynin mumi vziflri onun trkib hisslrind z ksini tapr. Bu v ya digr trkib hissy aid olan vzif is mumi trbiynin vziflrindn
irli glir.
3. Trbiynin mqsd v vziflri.

Mxtlif ictimai-iqtisadi formasiyalarda trbiynin mqsdin mxtlif kild yanamlar. Hr bir dvrd cmiyyt zvlrinin xsiyytin myyn tlblr
verilmidir. Antoqonist siniflrin mvcud olduu ictimai-iqtisadi formasiyalarda trbiy sinfi xarakter dam, hakim sinfin mnafeyin xidmt gstrmidir.
Siniflrin mvcud olmad ibtidai icma quruluunda trbiynin mqsdi mumi idi uaqlarn hams (cinsi frqlr myyn drcd nzr alnmaqla) eyni
trbiyni alrd.
Sosializm cmiyytinin qarsnda kommunizm qurmaq kimi vahid mqsd durduundan xsiyyti, gnc nsli formaladran trbiy prosesi d kommunist
trbiysi adlanrd. Bu trbiynin balca mram is ahngdar v hrtrfli inkiaf etmi xsiyyt, kommunizm qurucular yetidirmk idi.
Btn yuxarda deyilnlrdn grnr ki, trbiynin mqsdi hmi bu v ya digr cmiyytin tlblrini obyektiv kild znd ehtiva edir.
Prof. N.M. Kazmovun qnatinc, Mqsd hr hans i, tdbir, faliyyt balamazdan vvl adamn urda yaratd, arzu etdiyi xyali nticdir. Professor
trbiynin mqsdin aadak kild aydnlq gtirir: Trbiynin mqsdi trbiy iini hyata keirmzdn vvl trbiyinin urda canlandrd xyali
nticdir. Trbiy iinin mqsdini vvlcdn dqiq lb-bimyin byk mli hmiyyti vardr. Mqsd n qdr rtafl llb-biilrs, o qdr dqiq
myynldirilrs alnacaq nticnin uurlu olaca bir o qdr artr.
Hrtrfli v ahngdar inkiaf etmi xsiyytin trbiy edilmsi z-zlynd pis ideya deyil. O, z aktualln bu gn d itirmyib. Masir dvrd trbiynin
mqsdini bel myynldirmk mmkndr: z soykkn bal, cmiyyt yararl, Vtni sevn, onun taleyi n narahat olan, mdafisind duran,
lkmizi dnyann n inkiaf etmi v sivil dvltlri sviyysin atdrmaqda mara olan v bu yolda mbariz aparan, nmunvi davranl, n ncib siftlri
znd birldirn, demokratik dnyagrl, humanist, elmi biliklr yiylnmi gnc nsil yetidirmk.
Mtfkkirlr, pedaqoqlar trbiynin mqsdi il bal z fikirlrini bildirmilr. Onlar yada salmaa alaq:
Y.A. Komenski: nsan yalnz trbiy saysind insan olur... xlaq trbiysinin sas vzifsi xeyirxah insan trbiy etmkdir.
J.J. Russo Elm, yaxud trbiy haqqnda srind trbiynin balca vzifsin diqqti ynldirdi: 1) xeyirxah hisslrin trbiysi, baqa szl, qlbin (ryin)
trbiysi; 2) xeyirxah mhakimlr trbiysi; 3) xeyirxah irad trbiysi.
J.J. Russonun qnatinc, insanlar trbiyni mnbdn alrlar tbitdn, ya v hadislrdn, trafdak adamlardan.
.H. Pestalotsi mktbin sas vzifsinin mnvi qvvlri v qabiliyytlri oyatmaqdan, dnmk qabiliyytini inkiaf etdirmkdn ibart olduunu gstrirdi.
.F. Herbart trbiynin mqsdini xeyirxah insan formaladrmaqda grrd.
Mhmmd Fzulinin nqteyi-nzrinc, trbiynin mqsdi elmli, pak mnviyyata, zngin hyata malik, insann ruhi almini, hvaln yax anlayan, xsi
mnafeyini xalqn mnafeyi il balayan, al v zkas il insanlara nur bx edn, sznd, hdind sdaqt v vfa nmunsi gstrn, smimi xs
formaladrmaqdr.
Abbasqulu aa Bakxanova gr, trbiynin mqsdi sl insann yetimsin nail olmaqdr.
M.F. Axundovun nqteyi-nzrinc, trbiynin mqsdi mvhumata uymayan, elmi biliklr yiylnmi, urlu, materialist dnyagrn malik, vtnprvrlr
yetidirmkdn ibartdir.
Trbiynin mqsdinin yerin yetirilmsi zaman qli, mnvi, mk, estetik, hquqi, ekoloji, iqtisadi v s. trbiyni hyata keirmkl laqdar olan daha xsusi
vziflr irli srlr. Trbiynin hr hans trkib hisssi zr iin aparlmas, digr trkib hisslrinin vziflrinin d eyni zamanda gerklmsin, yerin
yetirilmsin kmk gstrir.
1. Trbiynin prinsiplri anlay v trbiynin
prinsiplrinin xarakteristikas
Trbiynin prinsiplri dedikd, mktbd, aild v ictimai mhitd trbiy prosesinin tkilinin mzmunu, metod v formalarn myynldirn rhbr tlb
v mddalar anlalr. Trbiyi (valideyn, mllim) hmin tlblri z faliyytind sas gtrr.
Bu v ya digr prinsip konkret raitd v situasiyalarda ayr-ayr mktblilr v yaxud agird kollektivin yanama trzini, faliyytin mumi istiqamtini
gstrir.
Trbiynin aadak balca prinsiplrini qeyd etmk olar: 1. Trbiyd mqsd aydnl; 2. Trbiy iinin hyatla, mkl v Azrbaycan Respublikasnn
quruculuu il laqlndirilmsi; 3. Yaauyunluq; 4. Frdi xsusiyytlrin nzr alnmas; 5. Trbiyd sistemlilik, ardcllq v fasilsizlik; 6. Nikbinlik (uan
msbt chtlrin istinadn qsurlarnn aradan qaldrlmas); 7. agirdin xsiyytin hrmtl dzgn tlbkarln uzladrlmas (trbiyd hrmt v
tlbkarlq); 8. Tlblrd vahidliyin gzlnilmsi; 9. Trbiy prosesin kompleks yanama. 10. Kollektivd, kollektiv vasitsil v kollektiv n trbiy.
2. Trbiyd mqsdaydnl prinsipi
Bu prinsip mktbli xsiyytinin formalamasnda znmxsus rol oynayr v trbiynin son mqsdini diqt edir. Prinsipin mahiyyti ondan
ibartdir ki, mllim trbiynin mumi mqsdini aydn tsvvrn gtirir, yaxn vziflri myynldirmyi bacarr, urlu kild, fal surtd v tkidl
onlar yerin yetirmy alr, gnc nslin lyaqtli vtndalar kimi yetimsin nail olur.
Trbiy iind ikinci drcli, hmiyytli, yaxud hmiyytsiz msl yoxdur v ola da bilmz. Bu istiqamtd grln hr bir tdbir mqsdynl
olmal, mumbri v milli dyrlri znd ehtiva etmli, agirdlrin tsvvrlrini genilndirmli, onlar mdni davran v nzaktli rftar qaydalarna
yiylndirmli, mnvi hiss, duyu v uru formaladrmaa xidmt gstrmlidir.
Mqsdaydnl prinsipi trbiy prosesind zn bruz ver bilck hr cr kortbiiliyin qarsn alr, mktbd aparlan trbiy iinin trbiynin
mqsdin uyun qurulmasn nzrd tutur, mllimin aydn perspektiv malik olmasn, qarsnda hans vziflrin dayandn v onlar hyata keirmk
n nlrin lazm gldiyini bilmyi, ld olunanlarn thlilini aparma, yol verilmi nqsanlar grmyi, trbiy iind yksk nticlr qazanma tlb edir.
Mqsdaydnl prinsipi tkc mllimin faliyytini nzrd tutmur, hm d mktblilrin kollektivin v hr bir agirdin trbiysi iin yaxndan qoulmasn
zrurt evirir. Bellikl, mumi mqsd agirdlrin mqsdlri kimi tzahr edir.
Mqsd aydn olmadqda, baqa szl, tdbirin n n hyata keirildiyini, agirdlrd hans keyfiyytlri inkiaf etdircyini, hans qsurlar aradan
qaldracan, son nticd ny nail olacan yax tsvvr etmyn mllim z faliyytind uur qazana bilmz. Bu xsusda rqin byk snt abidsi
olan Klil v Dimnd deyilir: All adam grk iin vvlind onun sonunun n il qurtaracan gznn qabana gtir, yola xmam hara gedcyini
myyn ed. ks halda o, yolun ortasnda avara qalar.
Mqsdin aydn baa dlmsi v yerin yetirilmsi ayr-ayr agirdlrl aparlan ilrin, sinifdnxaric v mktbdnknar tdbirlrin smrliliyini
artrr.
3. Trbiy iinin hyatla, mkl v Azrbaycan Respublikasnda dinc quruculuq ilri il laqlndirilmsi prinsipi
Hyatda, cmiyytimizd, lknin daxilind v xaricind hr gn n qdr lamtdar, qrib, ziddiyytli, qlbardc hadislr ba verir. agirdlr
onlardan bzilrinin canl ahidi olur, bir qismindn mtbuat, televiziya v radio, tay-tular, ail zvlri vasitsil xbr tuturlar. Cmiyytin hyatnda gedn
kkl dyiikliklr az hmiyyt dayan msllr deyildir. Biz mhariby clb edilmiik, halimizin milyon nfrdn art (txminn yeddid bir hisssi)
qaqn, kkn, didrgin vziyytind yaayr. Ial olunmu torpaqlarmzn azad edilmsi, Vtnin mdafisin hazr olmaq, dnyann n inkiaf etmi lklri
sviyysin xmaq v s. tam ciddiliyi il qarda dayanr. Odur ki, trbiy ilri aparlarkn hyatda ba vern bu v ya digr hadis v tzahrlrl, mk
prosesi, zhmt adamlar v onlarn hnrlri il agirdlrin tan olmalar vacibdir.
Gnc nslin msbt nmunlr, mtrqqi adt v nnlr sasnda
trbiy almaldrlar. Lakin hyatdak mnfiliklr, naqis hallar v onlarn dourduu nticlrdn d yan keilmmlidir. Bir gn onlara bigan qalrqsa, sabah
sadc bo ey kimi yanarqsa, birisi gn zmz tssflnir v bu bard mktblilr mlumat vermyi lzumsuz sayrqsa, nvbti gn sadc gizli
saxlayrqsa, n vaxtsa btn bunlardan onlarn zlri xbr tutur, vvlc hmiyyt vermir, sonra sadc tssflnir, daha sonra maraqlanr, tsir altna dr,
yaxud meyl gstrir, alud olur... Yalnz bu zaman faliyyt balayr, danlayr, qqrr, qadaan edir, czalandrrq.
Grnr, bel mnasibtin ziyan
nzrd tutularaq, Klil v Dimnd yazlmdr: O adamlar sevirm ki, glck qarsnda msuliyyt, kemi qarsnda ehtiram, indinin nnd fdakarlq
duysun. Trbiy iini hyatla laqlndirmyi mhm tlb kimi gtrmk, bu prinsip saslanmaq smrli ntic verir. agird kollektivinin, ayr-ayr
mktblilrin diqqtini lkmizd gedn quruculuq ilrin clb etmk lazmdr. Trkiy Respublikasnn yaradcs v ndri Mustafa Kamal Atatrkn Yurdda
slh, cahanda slh devizinin mahiyyti mktblilr atdrlmaldr. Biz slh istyir, mhariby nifrt edirik. Lakin... Vtn thlkd olanda lm-dirim savana
atlmaq artq zrurt evrilir.
Trbiy iinin hyatla laqlndirilmsi ona gr vacibdir ki, gnc nsil mvafiq mikro v makromhitd yaayr, faliyyt gstrir. Myyn mhitd
yaayb onun tsirindn azad olmaq is qeyri-mmkndr.
4. Ya xsusiyytlrinin nzr alnmas prinsipi
Uaqlarn ya dvrlrini tarixn mxtlif kild tsnif etmilr. Bir vaxtlar Aristotel (rstu) gnc nslin hyatn yeddi-yeddi olmaqla dvr
ayrmdr: 0-7 ya (bitki dvr, baqa szl, bitkiy gz qoymaq, qulluq gstrmk vacib olduu kimi, uaa da baxlmal, qaysn kmk lazmdr); 7-14 ya
(heyvani dvr, baqa szl, uaqlarda iradi keyfiyytlrin trbiy olunmas); 14-21 ya (insani dvr, baqa szl, gnclrin zehni trbiysi qaysna qalmaq).
Nizami Gncvi d hr yeddi ildn bir olu Mhmmd nsiht yazm, vladnn hyatnda yeni mrhl balandn ona xatrlatm, bu ya
dvrlrind olunun qarsnda duran vziflri, grmli olduu eylri ona aqlamdr.
ex pedaqoqu Y.A. Komenski ya dvrlrini alt-alt olmaqla drd dvr blmdr: 0-6 ya (aild ana mktbi mktbqdr ail trbiysi); 6-12
ya (hr kndd v qsbd ana dili mktbi); 12-18 ya (hr hrd latn mktbi); 18-24 ya (akademiya ali mktb).
Jan Jak Russonun blgs digrlrinkindn kkl surtd frqlnir. Diqqt yetirk: 0-2 ya uan fiziki trbiysi diqqt mrkzind dayanr.
2-12 ya - qli yuxu dvr. Uaq guya bu mddt rzind hl mstqil kild fikir sylmk, mcrrd anlaylar qavramaq iqtidarnda deyil.
12-15 ya - qli v mk trbiysi kimi sciyylnn dvr.
15 ya yetkinlik yana qdr olan xlaq trbiysi dvr.
Hazrda aadak ya dvrlrini qeyd etmk lazmdr: 1) Mktbqdr ya dvr (0-6 ya); 2) Mktb ya dvr (16-17 ya).
Mktbqdr ya dvr kimi rti olaraq uan anadan olduu gndn mktb gedn qdrki mddti gtrr v buraya aid edirik: aalq dvr
(0-6 ya), krplik dvr (0,6-2 ya), erkn uaqlq dvr (2-3 ya), v mktbqdr ya dvr (3 yadan 6 yaa qdr). Mktbqdr ya dvr yer
blnr: kiik mktbqdr ya (3-4,5 ya), orta mktbqdr ya (1,5 - 5,5 ya), byk mktbqdr ya (5,5-6 ya).
Mktb ya dvr d yer blnr: kiik mktb ya (6-10 ya), orta mktb ya (10-15 ya), byk mktb ya (15-17 ya).
Gstriln ya dvrlrind uaqlarn inkiaf istiqamtd gedir: 1) anatomik-fizioloji inkiaf; 2) psixoloji inkiaf; 3) intellektual-mnvi inkiaf
Orta mktb ya dvrn yeniyetmlik ya, byk mktb ya dvrn is ilk gnclik ya adlandrrlar. Yeniyetmlik ya dvr d iki yer ayrlr:
kiik v byk yeniyetmlik ya.
Hr bir ya dvrn xas sciyyvi xsusiyytlr mvcuddur. Mktbd ayr-ayr siniflrd mxtlif yal uaqlar thsil alrlar. Tbii ki, I sinifd oxuyanla
V sinifd, VI sinifd oxuyanlarla X-XI siniflrd thsil alan agirdlrin xarakteri, frdi xsusiyytlri, qli inkiafnn sviyysi, dnyagrr, htta anatomik-fizioloji
mlumatlar v s. eyni deyildir. I sinif agirdinin xarakteri, temperament tipi V sinifd oxuyannki il, V-VI siniflrd thsil alanlarnk VII-XI siniflrd thsil
alanlarnk il uyun gl bilr. Lakin hr bir ya dvrn mxsus xsusiyytlr eyniyyt tkil etmy bilr.
Ibtidai siniflrd oxuyan agirdlrin tlim material orta v yuxar siniflr nisbtn asan olur. Elc d kiik mktb yal agirdlrl mqayisd orta v
byk yal mktblilr daha mrkkb tlblr irli srlr. Demli, ya xsusiyytlri nzr alnr. Konkret xsin, agirdin hr birin xas znmxsus frdi
xsusiyytlri vardr. Lakin mvafiq ya dvrnd btn mktblilr n eyni drcd sciyyvi saylan xsusiyytlr d mvcuddur.

Kiik mktb ya dvrnd (I-IV siniflr) agirdlr emosionallq, trifi xolamaq v bundan ruhlanmaq, mllim byk ehtiram, hrmt v inam
bslmk, tez yorulmaq, diqqtd davamszlq, smimi olmaq v s.-l seilirlr. Digr ya dvrlri il mqayisd ibtidai sinif agirdlri tlim syli mnasibt,
sz baxmaq, sinifdnxaric tdbirlr, ylnc v bayramlara, gzintiy, ekskursiyaya byk maraq gstrmk, hssaslq, intizam gzlmk v eyni zamanda
tnffslrd dhlizd qamaq, bir-biri il tutamaq v s.-l frqlnirlr. Mllimin mktblilrl nsiyyti, rftar v mnasibt trzi onlarn bir-biril d qarlql
mnasibtlrinin xarakterini myynldirir. Istr valideynlrin, istrs d mllimlrin xsi nmunsinin agirdlr n byk hmiyyti vardr. Onlarda
zlrini ata-analarna, mllimlrin bnztmk meyli qvvtli olur.
Bu ya dvrnd agirdlrd tlim urlu mnasibti, iradi keyfiyytlri inkiaf etdirib formaladrmaq nticsind drsd onlarda fallq, mstqillik,
yrniln mvzulara maraq yaradlr. Get-ged onlarn mqayis v mumildirmlr aparmaq, mvafiq nticlr gl bilmk bacarq v vrdilrin
yiylnmlri n lverili zmin meydana glir. Bu ya dvrnd insanlara v tbit qayl mnasibt, xeyirxahlq, vtn sevgisi, byy hrmt, dzlk v
doruuluq, yoldalq kimi msbt keyfiyytlri uurla inkiaf etdirmk mmkndr.
Orta mktb ya (V-XI siniflr) dvrnd agirdlrd orqanizmin btn sistemi, sasn formalar. Anatomik-fizioloji inkiaf sasl dyiikliklrl
mayit olunur. Bu dyiikliklr mktblilrin psixikasnda z izlrini buraxr. Haqqnda danlan ya dvr yeniyetmlik yana dr. Yeniyetmlik ya digr
ya dvrlri il mqayisd znmxsus ziddiyytlri il seilir v uaqlq dvr il gnclik ya dvr arasnda bir nv krp rolunu oynayr. agirdlrd
byklr xas lamtlr meydana glir. Onlar yallarn nmunsini mexaniki tkrarlamaqdan azad olur, z hrkt, davran v rftarlarna tnqidi yanamaa
balayrlar.
Byk mktb ya (X-XI siniflr) dvrn bioloji yetiknliyin baa atmas dvr kimi sciyylndirmk mmkndr. Yuxar sinif agirdlri ilk gnclik
ya dvrn qdm qoyurlar. Onlarda tbitd v cmiyytd ba vern hadislr, insanlarn qarlql mnasibtlrinin xarakterin kompleks baxlar sistemi
tkkl tapr, psixikalarnda kkl dyiikliklr ba verir, maraqlar bir trfdn drinlir, digr trfdn frdilir. Mktblilr mstqil hyatn astanasnda
dayandqlar n istr-istmz z glcklri bard dnmli olurlar. z hisslrini tnzimlmyi v idar etmyi bacarrlar.
Bu ya dvrnd vvlki ya dvrlrindn frqli olaraq pe semy daha ciddi yanar, bir oxlar artq hans snt yiylnmk yaxdr? sualn
z-zlrin vermirlr. Tbii ki, valideynlri il d mslhtlir, mvafiq qrara glirlr.
Yuxar sinif agirdlri yoldalq v dostluq mnasibtlrind daha sabitqdm olur, yoldalar arasndan baxlar, maraqlar, qidlri, xarakterlri
uyun gln dostlarn myynldirirlr. Bzn bu dostluq illrl, mrlrinin sonuna kimi davam edir. Byk mktb ya dvrnd olanlar v qzlarn
qarlql mnasibtlrind d sasl dyiiklik ba verir. Ilk sevgi bir sra hallarda mhz bu ya mrhlsind yaranr. Bzilri sinif, yaxud mktb yoldalar
arasndan glck mr-gn yoldalarn seirlr.
Pedaqoji kollektivin zvlri, mllimlr, sinif rhbrlri agirdlrin yoldalq, dostluq, mhbbt hisslrin qay il yanamal, yersiz eyhamlara, sorusuallara yol vermmlidirlr.
5. Frdi xsusiyytlrin nzr alnmas prinsipi
Insanlar xarakter v xasiyytc bir-birlrin bnzmirlr. Hr bir xs znmxsus frdi xsusiyytlr malikdir. Bel is, demli, trbiy prosesind
yalnz hmin frdi frqlri hesaba almaqla smrli nticlr qazanmaq mmkndr.
Psixoloqlar drd temperament tipini gstrirlr: xolerik, sanqvinik, fleqmatik, melanxolik.
Frdi frqlr temperamentin bu tiplrindn irli glir.
Hippokrat (e.. 460-377) temperamenti qan, d, qara d v semuli bdndki nisbti il; alman psixiatr E. Kremer, amerikal U. eldon v S. Stivens
insan bdninin quruluu il laqlndirirdilrs, .P. Pavlov temperamenti ali sinir faliyytinin tiplri il aydnladrrd.
Psixoloqlar temperament tiplri xasslrin gr bel sciyylndirirlr: sanqvinik zirk, fleqmatik sakit, xolerik coun, melanxolik zif tip.
Xolerik tip n xarakterik olan lamtlr bunlardr: narahat, bir yerd qrar tuta bilmyn; hvslsiz, kobud, tbbskar, qtiyytli, inadkar,
hazrcavab, risq edn, kinsiz, tez zndn xan, mqsd atmaq yolunda inadkar; hval tez dyin v s.
Sanqvinik tip n aadak lamtlr sciyyvidir: n, gmrah v igzar; balad ii bir sra hallarda axra atdrmayan; zn hdsiz
qiymtlndirn, uursuzluqdan tez tsirlnn; rait uyunlama bacaran; hr hans bir i giriib hmin idn baqasna ken, hmi gmrah hvalruhiyyd olmaq v s.
Fleqmatik temperament tipi n sciyyvidir: soyuqqanllq, ehtiyatl v all olmaq; tmkinlilik; qaradinmzlik; bo-bo danma xolamamaq; gn
rejimini ciddi gzlmk; hamya eyni gzl baxmaq; sliqlik v intizam xolamaq; yeni rait gec almaq, zn l ala bilmk v s.
Melanxolik tip aiddir: utancaqlq, hssaslq, hr eyi ryin salmaq, yeni raitd zn itirmk; yeni xslrl nsiyyt girmkd tinlik kmk;
tnhal xolamaq; ksmk; asanlqla tsir altna dmk; hm zn, hm d baqalarna tlbkar yanamaq v s.
agirdin bu kimi frdi frqlrini diqqtl yrnmdikd mllim, valideyn onun trbiysind tinliklrl zlir.
Nsirddin Tusi yazrd: He bir surt bir-birin oxamad kimi, he bir xasiyyt d baqa xasiyyt oxamaz. Ona gr d trbiy v tlimd
ehmallq gstrils, hr ksin cilovu z tbitinin ixtiyarna verils, o, btn mr boyu hans xasiyytd doulmudursa, el d qalar.
Ona gr d Tusi ata-analara mslht grrd ki, z vladlarnn trbiysi il yaxndan mul olsunlar v onlara vicdanl olma yrtsinlr.
Hr bir agirdin frdi xsusiyytlrin bld olmaq v hmin xsusiyytlri nzr almaq trbiy prosesind mvffqiyytin rhnidir. Bu sahd
xsusn sinif rhbrlrinin, elc d fnn mllimlrinin zrin mhm vziflr dr.
6. Trbiyd sistemlilik, ardcllq v
fasilsizlik prinsipi
Hr hans bir faliyyt yalnz sistemli kild aparldqda, ardcllq gzlnildikd smrli nticlr qazanmaq mmkn olur. Trbiy ii gnc nslin
hrtrfli v ahngdar inkiafna doru istiqamtlnib. Mllim, sinif rhbri agirdlrl qarlql mnasibtlrin istniln annda konkret trbiyvi vziflri yerin
yetirir. Hmin vziflr bir-biril sx surtd baldr.
Trbiy prosesi mvsm xarakter damr, daya da bilmz. Sistemin gzlnilmsi trbiynin trkib hisslri, komponentlri, istiqamtlri arasnda
laqnin nzr alnmasn zrurt evirir. Ardcllq is bu laqlrin mtmadi kild bir-birini izlmsini nzrd tutur.
Aild aparlan trbiy ilri, tlim prosesind tnffslrd agirdlrin asud vaxtlarnda davam etdirilmli, sinifdnxaric v mktbdnknar
tdbirlrd daha da inkiaf etdirilib mhkmlndirilmlidir.
Sistemin tlbin gr, ilk nvbd grk ura tsir gstrn bax, qid v ideal formaladran metodlara mracit olunsun, trbiy iinin
smrliliyini yksltmk n faliyyti tkil edn v ictimai davran tcrbsini yaradan metodlardan, hminin situasiyadan asl olaraq faliyyti v
davran stimulladran metodlardan istifad edilsin.
Trbiy ii srkli, uzunmddtli bir prosesdir. Odur ki, o, tnffs v fasillri xolamr. Bir d grrsn ki, trbiyi myyn mddt trbiy il ciddi
mul olur, agirdlrin davran, tftar v nsiyyt trzin, yoldalar il qarlql mnasibtlrinin xarakterin diqqt yetirir, znidar orqanlarnn faliyytin
rhbrlik v nzarti hyata keirir. Bu zaman mvafiq tlblr irli srr, taprqlar verir, mktblilrin zfaliyyti, mstqilliyi, tbbskarl qaysna qalr.
Sonra birdn-bir sanki ciddiliyi, tlbkarl azalr, trbiy iin mara snr. Tez-tez gzt gedir. Tlb irli srr, lakin ehtiyac olmadan gzt gedir,
agirdi balayr, yaz glir, halna acyr. Taprq verir, onun nec yerin yetirildiyini v mumiyytl, yerin yetirilib-yetirilmdiyini yoxlamr. V yaxud,
xeyli vaxt kedikdn sonra yadna dr ki, hanssa mktbliy ns taprmd. Bundan xbr tutmaq istynd mlum olur ki, mllimin maraqlanmadn
grn agird d gn-gn satm, son nticd taprlan ii yerin yetirmmidir. Yaxud mliim vd verir (Sizi ekskursiyaya, kinoya aparacaam v s.), lakin
ona ml etmir. Tbii ki, bu, agirdin diqqtindn yaynmr, onu arxaynladrr. O da vvlki kimi z davran v rftarna fikir vermir.
Demli,
trbiyd
fasil yaranmdr. Trbiy psosesi is bu fasilni xolamr. Mllim, trbiyi trbiynin fasilsiz aparlmasna almaldr.
Baqa hallara da tsadf
olunur. Bu v ya digr hrktin gr mllim mktblini czalandracan bildirir, lakin dediyini unudur. agird czasz qalr. Bel vziyyt bir ne df tkrar
olunur. Mktbli mllimin sznn sz olaraq qalaca qnatin glir. Bellikl, o z z sznn tsirini aa salr. agird is onun dediklrin laqeyd
yanar.
Trbiyd sistem, ardcllq pozulur. Bu is yolverilmzdir.
7. Nikbinlik prinsipi
Bu prinsip agirdin msbt keyfiyytlrini sas gtrmk, onun qabiliyyt v bacarn, istedadn qiymtlndirmkl, onun mnfi chtlrini
aradan qaldrma nzrd tutur. Mktblilr arasnda ellri vardr ki, aildki yaln trbiy, mhll mhitinin pozucu tsiri altnda tdris ocanda zn yax
aparmr, zndn kiiklri incidir, hmyadlar il kobud davranr, savar, drs mane olur, sy syr, intizam pozur, mlrdn yaynr v yaxud qar.
Mllimlr bzn bellri il ehtiyatl davranmaq, nec deyrlr, onlarn dilini tapmaq vzin, hmin agirdlrl ixtilafa girir, stlrin qqrr,
drsdn xarr, onlara acqlanr, valideynlrin ikayt edir. Btn bunlar is mllim-agird mnasibtlrini tinldirir. Bir sra hallarda szbaxmaz, dzlmz
saydqlar agirdlrdn llrini zr, onlarn trbiy olunmasnn qeyri-mmknly bard bdbin hval-ruhiyy qaplrlar. Bu prinsip trbiyvi faliyytd hr bir
konkret agird mnasibtd nikbin olma, bu sahd bdbinliy qaplmama tlb edir.
Pedaqoji prosesd nikbin olmaq nyi nzrd tutur? He bir uaq anadan nmunvi, intizaml, bilikli, baqa szl, n yax mnvi keyfiyytlr
yiylnmi kild v yaxud intizamsz, mnfi keyfiyytlrl doulmur. Ddy mhitin, ald trbiynin tsiri nticsind xarakteri formalar. Lakin mktbli
xsiyytinin hans kild tkkl tapmasndan asl olmayaraq, onu msbt pedaqoji tsirlrl hat etmk mmkndr. Htta nmunvi, la sandmz
agirdin xarakterind d bu v ya digr xoaglmz chtlr (tkbbrlk, lovalq, xudpsndlik v s.) zn gstrir. Lakin onun uurlarnn fonunda byklr
bu chtlr fikir vermirlr. slind bunlar trbiyinin diqqtindn yaynmamaldr.
Intizamsz, yax oxumayan, mnfi davran v mnfi keyfiyytlri il baqalarnda narahatlq douran agirdlr gldikd is, onlar he d gzdn
salmaq lazm deyildir. Trbiyd nikbinlik prinsipin uan msbt keyfiyytlrin istinad etmkl ondak qsurlarn aradan qaldrlmas prinsipi d deyirlr.
El bir insan tapmaq olmaz ki, yalnz btn mnfi keyfiyytlri znd cmldirsin. Hyatda yax adam kimi tanmadmz xslr bzn ekstermal raitlrd
el msbt hrktlri il frqlnir, el mrdlik nmunsi gstrirlr ki, yax insan sandmz bzilri bel vziyytlrd sadc seyrci kimi dayanb baxr, yaxud
zlrini evirib keirlr.
Mllim yolaglmz, dzlmz, tin, trbiysiz sand agird nikbin nzrl baxdqda, onun da yola glcyin, dzlcyin, trbiyli v
nmunvi mktbli olacana inandqda v bu istiqamtd faliyyt gstrdikd msbt nticlr ld edir. Nizami Gncvi he d tsadfi demmidir:
Hr gecnin bir nurlu, gnli gndz var,
Hr yoxuun enii, hr tpnin dz var.
Demli, almaq, sy gstrmk, tinliklrdn qorxmamaq lazmdr.
Bunun n bel agirdlri hrtrfli yrnmk lazmdr. Bu zaman mnfi keyfiyytlrl yana onlarn msbt trflri d akara xacaq. Msln,
mrdliyi var, csurdur, qvvtlidir, yax idmandr, foto il, rsml mul olur, yax ss malikdir, tarda, qarmonda ifa edir v s. Onlarn bu istiqamtd
faliyytlrin yer verdikd, rbtlndirdikd, istedad v qabiliyytlrini nzr aldqda haqqnda danlan mktblilr agird kollektivind zlrin layiqli yer
tuturlar.
8. agirdin xsiyytin hrmtl dzgn tlbkarln
uzladrlmas (trbiyd hrmt v tlbkarlq) prinsipi.

agird mktbd pncrnin sini sndrmdr. Iki mktbli bir-biri il savamdr. Olan qzn hryndn tutub dartm, onu alatmdr. Baqa
bir agird mktbli qza badalaq vurub onu yer yxmdr. Sinif v mktb rhbrlri, fnn mllimi n etmlidir? Bir d grrsn ki, mllim mktblinin stn
qqrr, onu thqir edir. Heyvan, yaramaz, axmaq, trbiysiz, intizamsz v s. bu kimi szlrl onun xsiyytini alaldr. N qdr acnacaql olsa da,
agird l qaldran mllimlr d olur. ox zaman agird bel mnasibt digr mktblilrin, mllimlrin gzlri qarsnda ba verir. Cann xsn, alb
saldrarsan.
Mktblilrdn agirdlr n qaydalar yerin yetirmyi, dzgn davranma, intizam gzlmyi tlb etmk lazmdr. Tutduu xoaglmz
hrkt, ml gr, lbtt, o, triflnmyck, ksin mvafiq cza alacaq. Mktbd intizama nail olmaq, agirdlrd mdni davran adt v vrdilri
formaladrmaq n pedaqoji kollektivin hr bir zv mehriban, qayke, smimi olduu qdr hm d ciddi v tlbkar olmaldr. Lakin tlbkarlq he d sas
vermir ki, mllim, sinif rhbri agirdin xsiyytini thqir etsin, lyaqtini alaltsn.
Naqis mlin gr mktbliy gzt getmk yox, onu czalandrmaq mllimin borcudur. Ax, czaszlq intizamszlqla mayit olunur. Lakin
czann xsiyytin mnliyini tapdalayan symk, dymk, thqir etmk kimi yolverilmz sullarna l atmaq pedaqoji mriftsizlik, etikaszlqdr, trbiyinin
nfuzuna xll gtirir, onun hrmtini aa salr, pedaqoji sritsizliyini, tcrbsizliyini, acizliyini gstrir. Yax mllim insan xsiyytini alaldan vasitlr
mracit etmir, daha smrli tsir sullar axtarb tapr. slind agird xsiyytin hrmt v tlbkarlq yana getmlidir. Trbiynin bu prinsipindn dzgn
istifad edn mllimlr z faliyytlrind smrli nticlr ld edirlr.
9. Tlblrd vahidliyin gzlnilmsi prinsipi.
Istr aild, istr mktbqdr mssislrd, istrs d mktbd uaqlara qay v nvazi gstrilmkl yana onlara mxtlif tlblr verilir. z
xarakterin v mzmununa gr bu tlblr mdni adtlrin, nmunvi davran v rftarn, nsiyyt trzinin formalamasna, mk bacarq v vrdilrinin
yaradlmasna, ncib siftlrin qazanlmasna xidmt gstrir v eyni zamanda tlim xarakteri dayr, gnc nslin tfkkrnn, txyylnn, iradi
keyfiyytlrinin, diqqt v hafizsinin inkiafna kmk edir.
Tlblrin kiik yalardan irli srlmsi mqsduyundur. Bu, ua tlblri, onlarn mahiyytini, cmiyyt v ail n, zndn tr faydalln
anlamaa v knll yerin yetirmy imkan verir. Nticd uaq get-ged bir xsiyyt kimi formalamaa balayr.
Yalnz qay v nvazil hat olunan, mk vziflrindn azad ediln, tinliy almayan, myyn bir ii grmyi yrnmyn uaqlar sonralar
aild ata-analarnn, mktbd mllimlrinin tlblrini laqeyd qarlayrlar.
Aild olduu kimi mktbd d agirdlr bir ox tlblr verilir. Tlbin agird trfindn baa dlmsi, ona ml edilmsinin zruriliyin inam
oyatmaq n bir sra rtlr gzlnilmlidir. Onlar nzrdn keirk:
1.
Tlblr pedaqoji etika rivsind verilmli, pedaqoji mrift v taxta ml edilmlidir
2.
Tlb agird aydn olmaldr. 3. Mktblinin ya nzr alnaraq ona tlb verilmlidir. 4.
Tlb onun gcn uyun glmlidir. 5. Tlblr irli srlrkn agirdin fiziki v ruhi vziyyti, hval nzr alnmaldr. Mktbli xst, daln, qanqara, hval
prian ola bilr. Tbii ki, bel vziyytlrd o, tlb maraq gstrmyck, yaxud onu knlsz yerin yetirmy alacaqdr. 6. Mllimin tlblri daltli
olmal, subyektiv mlahizlr syknmlidir. Bel hallarda agirdd tlblr, srncama, taprlan i hiddt v acq doura bilr. O, tlbi yerin yetirmkdn
imtina edr ki, bu da mllim-agird mnasibtlrini tinldirir, ixtilafl vziyyt yaradar. 7. Pedaqoji kollektivin zvlri, ayr-ayr mllimlr tlblrind ardcll
gzlmlidirlr. 8. Eyni zamanda bir ne tlbin irli srlmsi mqsduyun deyildir. 9. Tlblr trbiynin mqsdin zidd olmamal, ksin, onun yerin
yetirilmsin istiqamtlnmlidir. 10. Mllimin verdiyi dzgn tlb pedaqoji kollektivin digr zvlri trfindn d mdafi olunmaldr.
Mktbd agirdlr bir ne istiqamt zr tlblr irli srlr. Buraya daxildir:
Tlim xarakterli tlblr. Ayr-ayr drslrd mliim agirdlr mracitl deyir: Diqqtiniz mnd olsun!, Sual verrkn, yaxud suala cavab verrkn
linizi qaldrn, Yerinizdn danmayn, Yaz yazarkn belinizi dz saxlayn, banz partann zrin ox ymyin, Yoldanz drsi danarkn, ona mane
olmayn, Drsd sakitliyi gzlyin, cazsiz sinfi trk etmk olmaz, Yoldanz drsi dananda ona diqt etmyin.
Bu, btn sinf veriln tlblrdir.
Konkret mktbliy, ayr-ayr agirdlr d tlblr verilir: Babk, tapr yoldandan krm, Fidan, dz otur, Eldniz, qalx, yaz lvhsini sil,
Aqil, axrnc df olsun, bir d drs gecikm v s. v i.a.
Sinifd, tnffslrd, asud vaxtlarda bu v ya digr tdbirlr keirilrkn d agirdlr mxtlif tlblr verilir: Aacn budan sndrmaq olmaz,
Tum rtlama, Dalamaq olmaz. Kaz yer atma, Partan yazmayn, Sinfi sliqli saxlayn v s.
agirdlrin tlblri yerin yetirmlri n ilk nvbd mllimin yersiz gzt getmmsi lazmdr. Ikincisi, pedaqoji kollektivin zvlri vahid dstixtti gzlmlidirlr. Mllimin verdiyi tlb, digr mllim, yaxud sinif rhbri; sinif rhbrinin irli srdy tlb mktb direktoru, yaxud onun mavinlri
trfindn dayandrlmamaldr.
Mxtlif tlblrin verilmsi agirdd bu v ya digr tlb qar etinaszlq yaradr v onu bel qnat gtirir ki, tlb ml etmk he d mcbur
deyildir. V yaxud, hans tlb onun ryinc olursa, ona ml edir.
Mllim, sinif rhbri agirdlr tlblr verdikd onun yerin yetirilib-yetirilmdiyin nzart etmlidir. Bzn agird tlb qar durur. Bu tbii ki,
yax hal sayla bilmz. Odur ki, artq soyuq, rsmi kild tlbi yerin yetirmyin lazm gldiyini xatrlatmaq lazmdr.
10. Trbiy prosesin kompleks yanama prinsipi
Insan hiss-hiss deyil, kll halnda nzrdn keirilir. Odur ki, slind, mllim, valideyn trbiynin hr hans sahsini lahidd, onun digr trkib
hisslrindn ayrca gtrb, tutaq ki, yalnz v yalnz mnvi keyfiyytlrinin inkiaf etdirilmsi qaysna qalmr. Hr hans mnvi keyfiyytin formaladrlmas
zr i aparldqda da eyni zamanda baqa mnvi siftin inkiaf n zmin yaradlr. Bundan baqa, z-zlynd hm d trbiynin digr trkib hisslri
zr d i gedir.
Msln, vtnprvrlik trbiysi agirdin fiziki v mk trbiysi qaysna qalma tlb edir. Vtni yax fiziki hazrla, dzm, evikliy, mk
bacarq v vrdilrin yiylnmi xs daha mhkm mdafi edr.
Ona gr d trbiyy kompleks yanama istr-istmz zruri prinsip rolunu oynayr. Trbiyy kompleks yanama prinsipin hm d xsiyyti
formaladran btn amillrin kompleksliliyi v qarlql laqsi prinsipi d deyirlr. Tdris ocanda mktbli olan v qzlarn ya xsusiyytlrini hesaba
almaqla onlarn qli, mnvi, estetik, fiziki, hquq, iqtisadi, mk v s. trbiysinin vhdtin nail olmaq v hmin sasda pedaqoji prosesin smrliliyini tmin
etmk vacib bilinir.
Trbiy iin kompleks yanama zaman trbiynin vziflrinin, prinsip, metod v vasitlrinin birliyi, hrtrflilik mhm rtdir. Trbiy prosesin
kompleks yanama prinsipi aadak chtlrin nzr alnmasn tlb edir:
- xsiyytin tkkl tapb formalamasna kmk gstrn btn amillrin vhdtd ttbiq edilmsi;
- aild, tdris ocaqlarnda, mktb mikrorayonunda, asud vaxtlarda aparlan trbiy iind qarlql tsird varislik;
- trbiynin trkib hisslrinin vahidliyi;
- mqsd, prinsip v metodlarn vhdtd gtrlmsi;
- agirdl i prosesind tarixi tcrb v trbiy nnlrinin masirlikl uzladrlmas;
- trbiy vasitlrinin planladrlmas v laqlndirilmsi;
- trbiy iin nzart v onun nticsinin yrnilmsi.
11. Kollektivd, kollektiv vasitsil v kollektiv n trbiy prinsipi
Uaq onu hat edn insanlardan ayrlqda gtrlrk trbiy olunmur. Hyat da, mahidlr d, pedaqoji, psixoloji tdqiqatlar da tam yqinlikl
sbuta yetirmidir ki, insan xsiyyti kollektiv daxilind v kollektivin fal msbt tsiri altnda daha yax formalar. Bu, bir hqiqtdir ki, aild tk, yegan
ua trbiy etmk bir ne uaa trbiy vermkdn daha tindir. oxuaql aild uaq daha yax inkiaf edir: oyun n zn yoldalar axtarmr,
darxmr, qarlql nsiyyt girmk, mslhtlmk, birg sevinmk, adlanmaq, kdrlnmk, tssflnmk n hmyolda tapr. Ail z d bir kollektivdir
v bu mnada ilk kollektivdaxili mnasibtlr mhz burada formalar. Daha sonra uaq baasnda, mumthsil, ali v ya orta ixtisas mktblrind, bir qdr
sonra mk kollektivind bu mnasibtlr getdikc inkiaf edir. Kollektiv gnc nsl yalnz znn xobxtliyi, sevinc v rifah n deyil, hm d mumi sadt
n yaama, tkc znn taleyi n deyil, yoldalarnn taleyindn tr narahat olma yrdir.
Odur ki, mktbd sinif v mummktb agird kollektivlrinin tkili v trbiysi son drc vacib msl kimi qarda dayanr. Gnc nslin
kollektivd, kollektivin fal msbt tsiri il v kollektiv n, mumi mnafelr namin trbiy olunmas qaysna qalnr. lbtt, bu zaman xsi mnafe arxa
plana kemir. mumi v xsi mqsd v mnafe ahngdarlq tkil edir.
1. Trbiynin metodlar anlay
Mllim agirdlrl apard trbiyvi ilrd myyn prinsip v tlblrl yana, hm d mvafiq metodlardan faydalanr. Trbiynin metodlar
dedikd, trbiynin vziflrin atmaq n trbiyinin (valideynin, mllimin) istifad etdiyi yol v vasitlr, sullar sistemi baa dlr.
Trbiynin metodlar trbiy prosesinin mqsd v vziflrin, mzmununa, uaqlarn imkanlarna sasn konkretldirilir. Trbiynin metodlarn bir
ne istiqamtd tsnif edirlr. Ya sadc metodlarn hr birinin konkret olaraq, adlar kilir (msln, inandrma, aldrma, rbtlndirm (hvslndirm),
czalandrma, trbiyinin xsi nmunsi), yaxud onlar metodlar qrupu il ifad olunur.
Nsrddin Tusi trbiynin (xlaq trbiysinin) metodlarna mnasibt bildirmi, rbtlndirm tdbirlrindn trif, hvslndirm v rk-dirk
vermnin; czalandrma tdbirlrindn bir balaca qulaqburmas vermnin v hd-qorxu glmnin adn kmidir.
2. ura, ala, idraka tsir gstrn metodlar
(baqa szl, inandrma metodlar)
Aild uaqlara, mktbd agirdlr dzgn davran qaydalarnn, etik normalarn yerin yetirilmsinin vacibliyini, byklr hrmtli mnasibti,
zndn balacalara qay gstrmyi, xeyirxah, csur, vtnprvr, mksevr olma yrtmk, pis hrktlrdn yaxa qurtarma anlatmaq n onlarla
mvafiq i aparlmaldr. Bu zaman, sasn onun uruna, alna, idrakna tsir gstrilir. Baa salmaa, yd-nsiht, mslht v s. stnlk verilir.
Grkmli fars airi Firdovsi yd v nsihti eitmyin faydallndan danarkn gstrirdi:
Atandan, oul, bir nsiht eit, Gtr addm doru, dz yolla get. All yddn qarsa boyun, Peiman olar balayand oyun.
Nizami Gncvinin olu Mhmmd nsiht yazmas biz mlumdur. Insann, gnc nslin formalamasnda nsiht v ydn byk rol oynadn
nzr alan bir ox mtfkkirlr Nsihtnamlr, xlaqnamlr yazmlar. N. Tusinin xlaqi-Nasirini, A.A. Bakxanovun Nsihtlrini, M.M. Nvvabn
Nsihtnamsini, M.T. Sidqinin Hkimnam szlrini, Mirz Rcab Vssafn xlaqnamsini nmun gstrmk mmkndr. Demli, msbt keyfiyytlrin
alanmas, inkiaf etdirilmsi, intizama nail olunmas n gnc nsild byklrin, mllimlrin syldiklrin inam yaratmaq lazm glir. Baqa szl,
inandrma metodunun imkanlarna arxalanmaq faydaldr.
Trbiynin bu metodunun kmyil agirdlrd bu v ya digr faliyyt, davran v rftar trzin yeni, dzgn mnasibt formaladrmaq mmkn
olur.
mumiyytl, inandrma metodu dedikd, msbt adt v keyfiyytlrin yaradlmas, davran v xarakterdki mnfi tzahrlrin qarsnn alnmas
mqsdil mllimin mktblilrin uruna, hisslrin v iradsin tsir gstrmsi sulu baa dlr.

Nsrddin Tusi trbiyd inandrma metodunun roluna yksk qiymt verir, baa salman bu metodun ox mhm nv, vasitsi kimi nzrdn
keirirdi. Byk alimin xlaqi-Nasiri srind bu bard deyilir: Ua mehribanlq v mhbbt douran kramtlrl trbiy etmk lazmdr, xsusil ala,
ura, idraka tsir edn baa salma yolu il....
Inandrma metodunun ttbiqind szn tsir qvvsi balca rol oynayr. Bu zaman ayr-ayr agirdlrl aparlan shbtlr, yd-nsiht, tvsiy,
mslht faydaldr. Bir qrup mktbli il, yaxud sinifl keiriln disputlarn, mzakir v mruzlrin d imkanlar genidir.
Inandrma metodunun nvlri (vasitlri) bunlardr: baa salma, yd, nsiht, tvsiy, xatrlama, diltutma, xbrdarlq, shbt, mruz, disput,
mzakir v s.
3. Faliyyti tkil edn v mnvi davran formaladran metodlar
(baqa szl, aldrma metodlar)
agirdd dzgn davran v rftar qaydalar, yax keyfiyytlr yaratmaqdan tr inandrma metodu ox kmk gstrir. Lakin trbiyd yalnz
inandrma metodu il keinmk olmur. Tkc onunla shbt etmk, mslht, yd-nsiht vermk, onu dil tutmaq, baa salmaq kifayt deyildir. Bel ki,
mktbliy inandrc surtd aydnladrla bilr ki, dzlk v doruuluq msbt, insanlar trfindn thqir ediln keyfiyytlrdir. Hqiqtin trfind duran
xslri xolayrlar. Odur ki, hr bir adam dorucul, li, dili dz olmaldr. Lakin kiik yalardan aldatmaa yrnmi, liyrilik edn, tez-tez yalan danan agirdl
tkc shbt etmkl onu dzly aldrmaq, yalandan kindirmk mmkn deyil. Bzn mnfi keyfiyytlr, xarakterd o qdr mhkm yer tutur ki,
uzunmddtli sy gstrmdn, ziyyt qatlamadan trbiy iind mvffqiyyt qazanmaq olmur. Odur ki, trbiynin daha kskin metoduna-mktblinin
faliyytinin tkili v ictimai davran tcrbsini formaladran metodlara, o cmldn aldrma metoduna, onun vasitlrin, priyomlarna mracit etmk
lazm glir. Hm d bu metoddan istifad ninki mslhtdir, habel ox vacibdir. Aldrma bu v ya digr msbt hrkt v davrana aid vrdilrin
yaradlmasn nzrd tutur.
agird byklrin hrmtini saxlasn, mehriban, smimi, nzaktli v mriftli olsun dey, sinif yoldalar il, digr mktblilrl, mhll uaqlar il
qarlql mnasibtlri, nsiyyti qura bilsin dey onun davrann mq etdirmk lazmdr.
Mllim, valideyn bu v ya digr hrktin vacibliyini, hr hans msbt keyfiyyti znd trbiy etmyin zruriliyini mktbliy baa salr. Baasalma,
aydnladrma (ura tsir gstrmk) yolu il agirdin mnimsmi olduqlar onun davran v rftarnda, nsiyyt trzind z ksini tapmal, mhkmlnmlidir.
Bunun n tlb olunan, zruri bilinn davran nmunsi, yax hrkt bir ne df tkrar etdirilir. Baqa szl, dzgn davrana, nzaktli v xeyirxah
hrktlr agirdlri aldrmaq saysind mdni adtlr yaranr. Aldrma metodu pedaqoji kollektiv zvlrindn tkilatlq qabiliyytin yiylnmyi tlb
edir.
Bir sra hallarda mllimlr, sinif rhbrlri zlri pedaqoji vziyytlr yaradr, yaxud mvafiq vziyytlrdn trbiy mqsdil istifad edirlr. Msln,
yolu kemkd tinlik kn yal adam agird gstrrk , ona kmk etmyi taprr. Xeyirxahlq kimi ncib keyfiyyti formaladrmaqdan tr mktbli
dflrl yaxlq etmk raitin salnmaldr. Bu zaman o, pislik, bdxahlq gstrmk kimi mnfi siftlrdn azad olur, get-ged xeyirxahlq nmunsin evrilir.
Gnc nsild vtnprvrlik hisslrinin inkiafna nail olmaq mqsdil onlarn sistemli v ardcl kild, fasilsiz surtd Vtnin mnafeyi namin
faliyyt gstrmlrin almaq lazmdr.
Demli, davran tcrbsinin formaladrlmas aldrma il-agirdlrd mvafiq bacarq v vrdilrin, mdni adtlrin yaradlmas il balanr. Bu
v ya digr davran trzinin dn-dn tkrar etdirilmsi davrann sabit normas, adt kimi mumilir. Mdni adtlr agirdlr mnvi tcrb qazandrr.
Nticd mktblilr intizam, myyn olunmu rejimi gzlyir, nzaktli, mriftli olur, zntrbiyy diqqt yetirirlr. Burada diqqtlayiq cht vardr.
Haqqnda danlan agirdlr zlrini ona gr nmunvi aparmrlar ki, bunu kims onlardan tlb edir. Sadc, bu v ya digr hadisy, tzahr laqeyd yanaa
bilmir, artq baqa cr hrkt etmyi bacarmrlar. Buradan grnr ki, davranla bal bacarq, vrdi v adtlrin yaradlmas aldrma saysind mmkn
olur. agirdlri intizama yrtmk n aldrma metodunun imkanlarndan geni istifad olunur. Bu da tbiidir. Intizam gzlmk n adt evrilmi
hrktlr i salnr. Trbiynin bu metodunun sasnda agirdin bu v ya digr hrkti icra etmsi dayanr: hr eydn vvl hrkti nec yerin yetirmyin
lazm gldiyi mktbliy gstrilir, sonra mhkmlndirm ii aparlr, yni hmin hrktlr agird trfindn vaxtar icra olunur. Msln, fnn mllimi
mdni davran vrdiin agirdi bel aldrr. Sinf sual verilnd, icazsiz ayaa qalxdn v cavab vermk istdin. Indi yerind yl v lini qaldrb suala
cavab vermk n icaz ist.
Aldrma metodu smrli kild tsir gstrsin dey, aadak kompleks priyomlarn imkanlarna mracit etmk mmkndr: n etmk lazm
gldiyi bard gstri; nticnin myynldirilmsi - nyi v n n etmli; gstrmk v anlatmaq, yaxud yalnz hrktin qaydasn v ya davrann
sulunu baa salmaq; nzart v qiymtlndirm.
Davran tcrbsinin formaladrlmas v bu istiqamtd faliyytin tkili bir-biri il laqdar olan mrhldn ibartdir. Hmin mrhllr
bunlardr: 1) agirdlr yaxnn, xeyirin, pisin, rin n olduunu yrtmk; 2) mvafiq tsvvrlrin mktblilrin davran tcrbsin evrilmsi; 3) agirdlrin
mdni adtlr stnlk vermlri, xoaglmz hrktlr meyl gstrmmlri.
Aldrma metodunun nvlri (vasitlri) bunlardr: rejim, yar, oyun, srncam, tlb, ictimai ry, trbiyvi vziyytin yaradlmas, taprq, pedaqoji
tlb, ictimai-faydal mk v s.
4. agirdlrin hiss v mnasibtlrini, faliyyt v davrann stimulladran metodlar
(baqa szl, rbtlndirm v czalandrma)
agird yax v la qiymtlrl oxuduqda, drs gecikmdikd, sinifd v mktb daxilind, ictimai yerlrd zn nmunvi apardqda, sinifdnxaric tdbirlrd
fallq gstrdikd, bu, pedaqoji kollektivin zvlrinin diqqtindn knarda qalmr. Mxtlif yarlarda, msabiqlrd qalib xdqda triflnir, ona mkafat verilir,
kli rf lvhsin vurulur, haqqnda divar qzetin yazlr, nailiyyti, uuru mxtlif sviyyli tdbirlrd, iclaslarda qeyd olunur. Btn bunlar ayr-ayr
mktblilrin dzgn trbiy edilmsin, yeni-yeni mvffqiyytlr qazanmasna byk kmk gstrir. Hr hans agirdin hrktlrini thqir etmk qarlql
mnasibtlr, davran, rftar v nsiyyt trzin veriln tlblri anlamaa v onlar yerin yetirmy rait yaradr. Odur ki, rbtlndirm trbiynin smrli
metodu kimi zn gstrir.
Rbtlndirm dedikd, ayr-ayr mktblilrin, yaxud agird kollektivinin nmunvi davranna v faliyytin msbt qiymt verilmsi nzrd tutulur.
Trifd tk-tk mktblilrl yana agird kollektivinin d ad kilir. Bu, o demkdir ki, rbtlndirm tdbirlri, ninki bu v ya digr mktbliy, habel agird
kollektivin, bir qrup agird ttbiq edil bilr. Rbtlndirm agird diqqtin gstrilmsi, onun qabiliyyt v istedadn, smrli faliyytini, tbbskarln,
iinin, yaxud davran v rftarnn nticlrini qiymtlndirmk demkdir.
Rbtlndirm vasitlrinin ttbiqi zaman dalt v obyektivlik gzlnilmlidir. ks tqdird, nmunvi davran v yax faliyyti il seiln agird inciy,
ks, daltin olmamas qnatin gl bilr. Ehtiyac olmad tqdird rbtlndirm vasitlrin mracit etmk, vacib bilindikd is rbtlndirmnin yada
dmmsi d arzu olunas hal deyildir. Demli, trbiynin ad kiln metodunun ttbiqind l hisssi gzlnilmlidir. Nsrddin Tusiy gr, uaqda xoa
gln bir hrkt ba verdikd onu triflyib hvslndirmk lazmdr, lakin ks hallarda hr dqiq danlayb bana vurmaq doru deyildir. Qabaqcl pedaqoji
kollektivlr, yaxud tcrbli mllimlr rbtlndirm tdbirlrini daltli tlbkarlq v zntnqidl uzladrrlar.
Rbtlndirm metodunun formalar bunlardr: 1) mnvi (trif, tkkr etmk, fxri taprq, agirdin valideynlrin mktub gndrmk, agirdin klini rf
lvhsin vurmaq, haqqnda divar qzetin, mktbin kitabna yazmaq v s.); 2) maddi (fxri frmanla, diplomla, qiymtli hdiyy il tltif etmk v s.).
Bir sra hallarda mllim trbiynin mxtlif metodlarndan istifad ets d, bzi mktblilrin, yaxud konkret agirdin davrannda, rftarnda msbt
dyiikliklr zn gstrmir. O, yoldalar il kobud davranr, myyn olunmu rejimi pozur, zndn kiiklri incidir, mktb mlakn korlayr, sndrr v s. Bu,
onun nticsidir ki, vaxtil trbiy ii dzgn qurulmamdr, mnfi adtlr tkkl tapm v mhkmlnmidir, onlarn aradan qaldrlmas n uzun vaxt
lazmdr. Bel hallarda mllimlr czalandrma tdbirlri grrlr.
Danlamaq, mzmmt etmk, bu v ya digr hrkt formasn bynmmk, irad tutmaq da mktblilri naqis, xoaglmz hrkt v mllrdn yaxa
qurtarmaa rait yaradr. Czalandrma pedaqoji tsir metodu olub, agird myyn olunmu tlblri yerin yetirmdiyi, davran qaydalarn pozduu
tqdird ttbiq edilir.
Ail v mktb tcrbsind czalandrmann aadak nvlrindn istifad olunur: tnbeh, thmt, danlaq, nzrd tutulmu hr hans bir ii txir salmaq,
mktb divar qzetind agirdin karikaturasn kmk, radio qovanda mnfi hrkti bard mlumat vermk, mxtlif sviyyli tdbirlrd, iclasda adn
tutmaq v s.
Tez-tez czalandrma tdbirlri il agirdi tng gtirmk dzgn deyildir. Cza zruri hallarda ttbiq edilmli v saslandrlm kild olmaldr. Bu v ya digr
mktbliy mnasibtd cza tdbirlrini myynldirmyi agird kollektivinin hdsin buraxmaq da smrli ntic verir. Bu, agirdin davran v rftarnn,
hrktinin ictimai baxmdan qiymtlndirilmsidir. Czalandrmann dzgn, daltli v obyektiv olmas mktblid z hrktini thlil etmk, xoaglmz
hallara yol vermmk tlbat yaradr.
Mllim hm ayr-ayr mktblilri, hm d btn kollektivi rbtlndir bilr.
Czalandrmann is nizam-intizam, qaydan pozmu konkret mktbliy ttbiq edilmsi mslhtdir. Btvlkd sinif kollektivin, agirdlrin byk bir qismin
cza vermk xoaglmz nticlr gtirib xarar, onlar mnfi motivlr trafnda birlrk, bir-birinin mdafisin qalxarlar ki, bu da pedaqoji kollektivi, sinif
rhbrini pis vziyytd qoyar. Bzi mllimlr v sinif rhbrlri czalandrma metodundan yerli-yersiz istifad edir, ac tutmu, xouna glmyn agirddn
heyf xmaq n bu metoda mracit edirlr. Halbuki bel mvqe tutmaq yolverilmzdir. Mllimin faliyytind, pedaqoji tsirlr sistemind xoa glmyn,
heyf xmaq, gey, doma, sevimli, pis anlaylar, mumiyytl, olmamaldr.
Nsrddin Tusi yazrd: ox danlamaa adt edib hr eyi qadaan etmkdn kinmk lazmdr, bu srtqlamaa, aca db hmn ii bir d grmy svq
edr (insan qadaan olunmu eylr hvskar olar); nsiht qulaq asmaqdan bezr, zhlsi gedr, qorxaq olmadn nzr arpdrmaq xatirin bd
mllr balayar, blk daha inc hiyllr l atar.
Kollektivin hyatnda balca yer tutan norma v qaydalar pozulduqda, bu zaman tcili tdbir grmk lazm gldikd, yaxud tk-tk agirdlr, elc d bir qrup
mktbli mvafiq tlb tabe olmadqda czalandrma metodunun ttbiqi zrurt evrilir.
Bzn aillrd v pedaqoji kollektivlrd fiziki czadan czalandrma metodunun bir nv kimi istifad olunur. Trbiyi, tbii ki, shv yol verir. Fiziki cza,
baqa szl, bdn czas trbiy metodu yox, tzyiq metodudur. Tzyiq v zoraklqla hqiqi xsiyyt yetidirmk qeyri-mmkndr. Kemi mktbd ua
oxutmaq n mdrsy, mollann yanna aparanda ti snin, smy mnim deyib, vladn onun srncamna verirdi. Bu szlrin mnas bu idi ki, lazm
glrs, dysn, ldrsn, amma ona bilik yrtsin. Valideynin onlara verdiyi slahiyytdn istifad edn mollalar yax oxumayan (keiriln drslr o qdr tin
v anlalmaz, bzn d mnasz idi ki, uaq onlar mnimsy bilmirdi), yaxud intizamsz uaqlarn ayaqlarn falaqqaya qoyub ubuqla vurur v ya digr
uaqlara dydrrdlr. Dli Kr romann (v eyni adl filmi) nmun gtirmk olar. Sdi irazi fiziki czan nzrd tutaraq yazrd: agird xo tsir eylmz
ktk. O, eyni zamanda bdn czasna l atan mllimi pislyirdi:
gr bir mllim olsa bdsil,
Yetidir bilmz bxtiyar nsil.

Trbiyi mllim v valideyn anlamaldr ki, fiziki (bdn) czasndan uaq orqanizmin, onun xarakterin, mnviyyatna v psixologiyasna gstrdiyi mnfi
tsiri anlayan mtrqqi fikirli adamlar, ziyallar, pedaqoq v psixoloqlar bu tzyiq suluna qar xmlar. tn srd M.F. Axundov, V.Q. Belinski, A.. Gertsen,
XX yzillikd N. Nrimanov, . Nzmi, V.A. Suxomlinski, masir Azrbaycan psixoloq v pedaqoqlar .. lizad, .. Aayev, A.N. Abbasov fiziki czan
pislmilr. Azrbaycan Respublikasnn Cinayt Mcllsin gr, uaq lyaqtini alaltmaq, onu dymk hallarna gr qanun qarsnda cavab vermk tlb
olunur.
Fiziki cza nyin yax, nyin pis olduunu yrtmir. Dylmk qorxusunu duyan uaq yalnz mvqqti myyn vaxt rivsind sz baxr. Kimdn
kinirs, onun yannda zn sz baxan, dbli aparr, sonra is bildiyini edir. Ata (ana) vladnn artq yola gldiyini fikirlir. slind bu, dylmk qorxusu
nnd zahiri itatkarlqdr. Fiziki cza hqiqtd olduundan baqa cr grnmyi agird yrdir, onda xlaqmza yabanc olan keyfiyytlr yalanlq,
ikizllk, qorxaqlq, yaltaqlq v s. formaladrr.
Bzi mllimlr yax bilirlr ki, tutduu xoaglmz ml gr valideynlr z uaqlarn dyrlr v bunu bil-bil drhal onlara z vladlar bard bu v ya
digr xbri atdrrlar ki, qoy yax qulaq burmas versinlr. slind is sizin olunuz oxumaq istmir, tdbir grn szlrini mktblinin gndliyin yazmaqla
mllim agirdin antasna qam qoyur ki, bununla ata z vladn dysn (V.A. Suxomlinski).
Rbtlndirm v czalandrma metodlarndan ona gr istifad olunur ki, agird z hrkt v mllrinin, davran v rftarnn msbt v mnfi nticlrini
tfkkr szgcindn keirib, thlil etsin, dzgn qnat glsin. Hmin metodlarn ttbiqi mktbliy davran v rftarnda, insanlarla, o cmldn yadlar v
zndn balacalarla qarlql mnasibtlrind dzgn mvqe sesin.
Cza verildikdn sonra mllim onun nticsini d nzrdn qarmamaldr. O, agirdin bu v ya digr hrkt qsdn, bilrkdn v ya tsadfn yol verdiyini
d z n aydnladrmaldr. Bir sra hallarda czann stndn kemk lazm glir. gr mktbli z tqsirini smimi kild boynuna alrsa, artq czaya
ehtiyac qalmr.
5. Mllimin xsi nmunsi
Trbiyinin, valideynin, mllimin gstrdiyi nmun kimi agird tsir edn ikinci n gcl metod yoxdur. He d tsadfi deyilmmidir ki, sz arr,
nmun trbiy edir. Yaxud tlimd yaniliyin rolu ndirs, trbiyd nmun o demkdir. K.D. Uinski yazrd: Trbiyinin cavan ruha tsiri el bir tsir
qvvsidir ki, he bir drslik, he bir xlaqi nsiht, he bir cza v rbtlndirm onu vz ed bilmz. Hmin szlrd drin hqiqt vardr.
Sinif rhbrlri, mllimlr, agirdlr arasnda trbiy ii aparr. Mllim sinf qdm qoyandan drsi yekunladrana qdr mktblilrin diqqt mrkzind olur.
O, pedaqoji etikann tlblrini nec yerin yetirir, agirdlr nec mracit edir, nec geyinir, tmkinli, yaxud sbidir? Btn bunlara mktbli olan v qzlar
fikir verirlr. Sinifdnxaric id haqqnda danlan msllr nzr alnr. Odur ki, mllimin agirdlr dediklri, mslht grdklri il znn hrktlri birbirin uyun glmlidir.
Aq-saq geyinn mllimnin mktbli qzdan abrl geyinmyi tlb etmsi qrib grnr. Dhlizd, mllimlr otanda bir-biri il szln, htta bzn
syn mllim agirdi intizama nec dvt ed bilr? z drs gec gln mllimin gecikn mktbliy sznn tsiri d olmaz.
Demli, mllim hr sahd - bilik v bacar, geyimi, davran v rftar, nsiyyti, qarlql mnasibt trzi, tkilatlq qabiliyyti v s. il yetirmlrin
nmun gstrmlidir.
6. Trbiyd nzart, znnzart v znqiymtlndirm
(baqa szl, trbiy prosesin nzart v onun smrliliyinin thlili)
metodu
Gnc nslin xsiyytinin formaladrlmasnda ad kiln metod da xsusi rol oynayr. Trbiy mtkkil, mqsdynl, sistemli v fasilsiz proses
olduundan bu proses nzartsiz buraxla bilmz. Sinif rhbrlri, mktbd agirdlrin trbiysin bilavasit cavabdeh olan orqanlar (agird tkilatlar) v
xslr (trbiy ilri zr direktor mavinlri) mahid, shbt, mktb sndlrini v mktblilrin yaradclq mhsullarn yrnmkl agirdlrin v onlarn
kollektivinin trbiylilik sviyysi bard mlumat toplamal, gndlik pedaqoji tsirlrini gstrmlidirlr. Mktblilrin znnzarti d diqqtdn
yaynmamaldr.
zlrinin gndlik davranna, rftar v nsiyyt trzin fikir vermyi agirdlr yrtmk v hr sahd nmunvi olmaq tlbatn onlarda yaratmaq mhm
hmiyyt dayan msllrdndir. znnzart zntrbiynin mhm komponentlrindndir, xsiyytin ahngdar v hrtrfli inkiafna xidmt gstrir.
znqiymtlndirm haqqnda da eyni fikri sylmk mmkndr. gr agird znqiymtlndirmyi bacarrsa, zn knardan, baqasnn gzlri il baxa
bilir v z qsurlarn, yax chtlrini grrs, o, ntic xarmaa alacaqdr. Baqa cr ola da bilmz.
Burada eyx Nizaminin:
z ksin vurulma, bil ki, ndir varln,
Qdrtin gzgsnd bir zrrdir varln.
v: A. Bakxanovun: O adam all hesab olunur ki, z nqsann baqalarndan ox grsn v hnrini az bilsin szlri yerin dr.
Cmiyytin nzrind msbt qiymtlndirilmk istyi insan mdni (hm daxiln, hm xaricn) v trbiyli, kamil olmaa vadar edir. Trbiyd nzart,
znnzart v znqiymtlndirm bir-biri il sx surtd bal olan v biri digrinin olmasn zrurt evirn anlaylardr.
Bu metod bir sra vasitlrin kmyi il smrli kild hyata keir. Onlar qeyd edk: a) agird znidar orqanlarnn taprqlarn yerin yetirmk; b)
trbiy olunanlarn davrann yrnmk n yaradlm situasiya; c) agirdin ictimai faliyytinin nticlrinin thlili; ) trbiylilik sviyysini akara xarmaq
n aparlan shbt v s.
7. Trbiynin priyomlar (trzlri) v vasitlri
Qeyd etdiyimiz kimi, priyomlar metodun komponenti, onun trkib hisssidir. Bir metodun daxilind bir ne priyomun olmas
mmkndr. Tutaq ki, mllim vtnprvrlik mvzusunda shbt aparr. Bu zaman o, nitqini tsirli etmk, agirdlrin Vtn olan sevgisini daha da artrmaq,
onlarda doma yurdu qorumaq, onun rifah namin almaq tlbat formaladrmaq n konkret nmunlr mracit edir, Milli qhrmanlar v onlarn
hnrlrini yada salr, bdii srlri, film v
tamaalar v buradak sas obrazlar xatrladr, trbiyvi vziyytlr yaradr. Btn bunlar mllimin mracit etdiyi priyomlardr. Demli, priyom hm d
metodun tsir dairsini genilndirir.
Trbiynin priyomlarn (trzlrini): 1) Msbt keyfiyytlrin inkiafna ynln priyomlara; v 2) Mnfi keyfiyytlrin lngidilmsin ynln priyomlara
ayrmaq mmkndr.
Pedaqoqlar birinci qrup priyomlara xahi; nvazi; mllimin (trbiyinin, valideynin) mharti; mktbli n ziz olan hisslr saslanmaq; onun
kdrin v sevincin rik olmaq; tssf; hvslndirm v s. v i.a.
Ikinci qrup priyomlara is xbrdarlq, tnbeh, mzmmt, eyham, tnqid, hycanlanma, grmmzlik, partlay v s. daxil edirlr.
Pedaqoji dbiyyatda tez-tez vasit anlay da ildilir. Priyomla mqayisd gtrdkd, vasit daha geni anlay saylr. Trbiyvi faliyytin
gediind mllim bir ox vasitlrdn faydalanr. Tlimin texniki vasitlrini i salr, fraqmentlri, diapozitivlri, tdris filmlrini nmayi etdirir. kil, sxem,
yann znn, mqvvasnn gstrilmsi, xrity mracit v s. d yaniliyi tmin edn vasitlrdir.
mumiyytl, tlim, oyun, mk, idman v s. xalq yaradclq nmunlri, incsnt srlri, kitab, drslik, yani v texniki vasitlr, informasiya
kommunikasiya texnologiyalar v sair trbiy mqsdin xidmt gstrirs onun vasitlri olur.
TRBYNN TRKB HSSLR
Vaxtil mumi trbiynin bir-biril sx kild bal olan be trkib hisssini (nvn) gstrirdilr: qli thsil (trbiy), xlaq trbiysi, estetik trbiy, fiziki
trbiy, politexnik thsil v pe thsili.
Sovet dvrnd thsilin mzmununun siyasildirilm meyllri sasnda qurulmas nticsind ideya-siyasi trbiy anlay meydana gldi. Cmiyytd
birgyaay qaydalarna hrmt, qanunun tlblrini yerin yetirmk zrurt evrildiyi bir raitd hquq trbiysi; traf mhitin qorunmas zrurt evrildiyi,
ekologiyann flaktli vziyyt ddy zamanda ekologiya trbiysi; iqtisadi thsil ehtiyacn yarand, iqtisadi mdniyytin, qnatiliyin vacib olduu
masir dvrd iqtisadi trbiy xlaq trbiysindn ayrlb trbiynin mstqil trkib hisslri kimi nzrdn keirilmy balad.
Hazrda gnc nsil arasnda trbiynin aadak sahlri (trkib hisslri) zr i aparlr.
QL TRBY
Uaqlar z xsi mahidlrin sasn tbit v cmiyyt, insanlarn qarlql mnasibtlrin dair bir sra mlumatlar toplayr, mvafiq bacarq v
vrdilr yiylnirlr. Lakin byklrl mqayisd onlarn mnvi tcrbsi azdr v hmin tcrb uaqlarn qli inkiafnn balca mnbyi rolunu oynaya
bilmir. Odur ki, yal adamlarn kmyi olmadan xsi mahidlr v tcrby sasn qazanlm biliklr sasn bu v ya digr hadis v tzahrlrin
sbblrini myynldirmkd tinlik kirlr. Nticd yaln tsvvrlrdn yaxa qurtara bilmirlr. Tfkkrn mq v inkiaf etdirilmsi bu vziyytdn
xmaqda gnc nsl kmk gstrir. Mlum olduu kimi, tfkkr beyin faliyytinin mhsuludur. Beyinl sx bal olan aln v tfkkrn inkiaf etdirilmsind
is qli trbiy znmxsus xsusi rola malikdir. Bu sahd mktblinin zrin mhm vziflr dr. Tdris ocaqlarnda qli trbiy zr agirdlr arasnda
aparlm ilr, onlarn hadis, fakt v tzahrlr, insanlarn qarlql mnasibtlri, nsiyyti, davran v rftar bard zruri mlumat almalarna rait yaradr.
qli trbiy tfkkrl yana, zehni qabiliyytlrin, diqqtin ixtiyariliyinin, yaddan, txyyln inkiafna kmk gstrir, zehni faliyyti tkil edir.
qli trbiy (yaxud, zehni trbiy) dedikd, gnc nslin tfkkrn v aln inkiaf etdirmk n sistemli, mqsdynl v planl kild hyata keiriln
pedaqoji tsir anlalr. Hr bir xs tfkkr malikdir. Lakin tfkkr mxtlif adamlarda mxtlif sviyyli olur. Hmin szlr agirdlr d aiddir.
Bildiyimiz kimi, tfkkrn bir sra nvlri vardr: yani-mli tfkkr, mli tfkkr, konkret tfkkr, mcrrd tfkkr, dialektik tfkkr, nzri tfkkr,
texniki tfkkr, bdii tfkkr, mntiqi tfkkr v s. Bu nvlr bir-biril son drc qrlmaz tellrl laqdardr v agirdlr arasnda mqsdynl, mtkkil,
sistemli v fasilsiz aparlan tlim-trbiy ilri onlarn inkiafn tmin edir. Odur ki, agirdlrl tfkkrn adlar kiln nvlrinin tkkl tapb formalamas
qaysna qalmaq lazmdr. Bu zaman mktblilr bir trfdn tlim materialn yax anlayr, digr trfdn tbit v cmiyyt qanunlarn aydn kild baa
dr. Son nticd insann z, tbit v cmiyyt dyiir.
Tfkkr sosial mhitin, traf almin, tlim v trbiynin kmyil inkiaf edir. Onun inkiaf lazmi sviyyd olmadqda tdris material, bu v ya digr fnn
zr mvzular qavranlsa da, tam mnimsnilmir, sl mahiyyt agirdlr n qaranlq qalr.
qli trbiyy trif verrkn aln inkiaf ifadsini iltdik. qli trbiy zr aparlan ilrd bu, nmli msllrdndir. Tfkkrn yksk sviyyd
inkiaf etmsi n aln keyfiyytlrinin inkiafna diqqt yetirilmlidir. Psixoloqlar aln aadak keyfiyytlrini gstrirlr: aln mstqilliyi, aln tnqidiliyi,
aln drinliyi, aln evikliyi, fikrin surti, fikrin mntiqiliyi.
Aln mstqilliyi agirdin hadislrin mahiyytin nfuz edib srbst, urlu kild fikir yrtmsind; aln tnqidiliyi fakt v hadislri thlil
szgcindn keirib doru v yaln tsvvrlri aydnladrmaq v baa dmk qabiliyytind; aln drinliyi hr hans bir tzahrn, hadisnin mahiyytini
tam aydnlqla anlamaqda, nticni irlicdn tsvvr etmkd; aln evikliyi bu v ya digr problem mnasibtd srtli qrar qbul etmk, cld mnasibt
bildirmk, yaranm situasiyalardan xman birdn-bir oxlu variantn tapmaq bacarnda; fikrin surti hr hans bir msly qsa mddtd mnasibt
bildirmk bacarnda; fikrin mntiqiliyi mntiqi dlillri sas gtrrk, inandrma, sbut etmyi bacarmaqda z ifadsini tapr.

Hr bir xsin, o cmldn agirdin al, qli inkiaf qazanlm biliklrin hcmind, geni dnyagr malik olmasnda, yaradc idrakn mstqilliyind,
idrakn smrli yollarn myynldirmkd, bacarq v qabiliyytlrd v s. zn gstrir. Burada biliklrin hcmi il yana mzmunu v xarakteri, qli
faliyytin dinamikliyi d mhm rol oynayr.
qli trbiy zr id fikri mliyyatlar uurla aparma da agirdlr yrtmk lazmdr. Onlar cisim v hadislri fikrn hisslr blmyi (thlil);
hisslrdn tama doru getmyi (trkib); cisim v hadislrin oxar v frqli trflrini myyn etmyi (mqayis); cisim v hadislrin xsusiyytlrini fikrn
hm d ayrmaq, hm d birldir bilmyi (mumildirm) bacarmaldrlar.
Tfkkr mliyyatna hm d mcrrdldirm, konkretldirm v sistemldirm (tsnifat) daxildir. Mcrrdldirm zaman mktbli cisim v
hadislrdki bu v ya digr balca xsusiyyti fikrn ayrr v ona z mnasibtini bidirir. agirdin hr hans mumi mddaya xas olan mumi chtlri fikrn
myynldirmsi is konkretldirmdir. Sistemldirm (tsnifat) dedikd is, mktblinin bu v ya baqa cisim v hadisnin mumi oxar trflrini akara
xararaq, hr hans xsusiyyt sasn, cisim v hadislri fikrn oxar v frqli lamtlr gr qrupladrmaq baa dlr.
Mktblilrin qli trbiysinin qarsnda bir sra vziflr dayanr ki, mllimin, sinif rhbrinin onlar bilmlri vacibdir. Hmin vziflri nzrdn keirk:
1.
agirdlri biliklrl hat etmk;
2.
agirdlrin tfkkrnn v alnn inkiaf etdirilmsi;
3.
Tfkkrn ayr-ayr nvlrinin, aln keyfiyytlrinin inkiaf qaysna qalmaq, mktblilrin
tfkkr mliyyatlarnn saslarna lazm sviyyd yiylnmlrin nail olmaq;
4.
Dnyagr yaratmaq, tbit v cmiyyt haqqnda elmi biliklr fondu formaladrmaq;
5.
qli faliyyti sciyylndirn zehni bacarqlar formaladrmaq;
6.
Zehni mk mdniyyti alamaq;
7.
Mktblilri znthsil hazrlamaq;
8.
Yaradc dnn xsiyyt yetidirmk;
9.
draki maraqlar trbiy etmk.
Mktbd qli trbiy zr i hm tlim prosesind, hm d sinifdnxaric tdbirlrin kmyil
aparlr. Azrbaycan dilindn qrammatik almalar, riyaziyyat v fizikadan msl v misallar, informatika v hesablama texnikas fnni zr mllr aln,
tfkkrn inkiaf etdirilmsin, agirdlrd aln drinliyini, evikliyini, fikrin srtini v mntiqiliyini z xarmaa byk kmk gstrir.
Digr fnlr zr biliklr d qli inkiaf tmin edir. Btn tdris fnlrind tfkkr mliyyatlar (thlil, trkib, mqayis, tsnifat, qrupladrma,
mumildirm, mvafiq nticy glmk) hyata keir. Odur ki, mllim agirdlrd qli bacarq v vrdilrin inkiaf etdirilmsi v formaladrlmas qaysna
qalmaldr.
Istniln tdris fnninin yrnilmsi zaman mktblilr mumi v tlim bacarna (oxuma, yazma, dinlmyi, kitabla ilmyi, z fikrini ifahi surtd
izah etmyi, mstqil ilri yerin yetirmyi bacarmaq v s.) v hr hans bir fnn zr biliklr ld etmk n vacib bilinn xsusi bacarqlara (xritdn,
ertyojdan ba xarmaq, hesablama aparmaq v s.) yiylnirlr. Istr humanitar, istrs d tbit fnlrinin tdrisi gediind mktbli olan v qzlar dnyann
elmi mnzrsi, tbitin v cmiyytin inkiaf qanunlar bard mlumatlar alrlar ki, bu onlarn hyata baxn, dnyagrn genilndirir.
Ayr-ayr fnlr zr mvzular yrnilrkn drslrd agirdlr mstqil ilri yerin yetirmk taprlr. Mstqil iin icras xsusi hazrlq tlb edir. Mllim
agirdlrd mstqil iin vrdilrini yaratmaldr.
Istr tlim prosesind, istrs d sinifdnxaric tdbirlrd agirdlr qli iin rejimini, i yerind sliq-sahman gzlmli, tapr keyfiyytl v sliqli
yerin yetirmlidir. qli qabiliyytlrin inkiafna yaradc taprqlar ox kmk gstrir. Bu tipli taprqlara diyarnaslq materiallarnn toplanmas, mahid,
tcrbilik ii, dbiyyatn aradrlmas v s. daxildir.
Drsdn sonra mktblilr bir sra tdbirlrl hat olunurlar. agird konfranslar, disput v mzakirlr bel i formalarndandr. Burada bu v ya digr
agird mruz v xlar edir, z rylrini, fikirlrini bildirir. Lakin, lbtt, onlar tdbir hazrlqsz ged bilmzlr. Mvafiq dbiyyatlara baxmal,
dqiqldirmlr aparmal, iqtibaslar semli olur, referat v mruz yazrlar.
Demli, onlar dbiyyatla ilmk bacarna da yiylnirlr. Ictimai taprqlar yerin yetirn agird znidar orqanlarnda faliyyt gstrn
mktblilrin z mvqelri, fikirlri, i slublar olur, tbbs, mstqillik gstrirlr. Bu faliyyt onlarn alnn, tfkkrnn inkiafna kmk edir.
1. Mnvi trbiynin mahiyyti. Mnvi trbiy v mnvi inkiaf
Mnvi trbiy trbiynin trkib hisslri arasnda son drc nmli yer tutur. Insann aln, tfkkrn inkiaf etdirmk (qli trbiy) n qdr vacibdirs,
xsiyytin mnvi alminin, mnviyyatnn, msbt xlaqi keyfiyytlrinin formaladrlmas bir o qdr mhm v zruridir.
Gnc nsli biliklr sistemi il silahlandrmaq, onda dnyagr yaratmaq z-zlynd hl azdr, mnvi chtdn kamil, xlaqca saf vtndalar
trbiylndirmk cmiyytimizin zln, dayaqlarn, mhkmlndirmk demkdir. Insan n qdr bilikli, savadl, fiziki chtdn salam olsa da, xlaqi
baxmdan kasb, mnviyyatca yoxsuldursa, cmiyytin salam saslar zrind brqrar olduunu sylmk tindir. Odur ki, qarsnda duran mqsd v
yerin yetirmli olduu vziflrin gr trbiynin trkib hisslri arasnda mnvi trbiy daha hatli, geni v vacibdir. Masir dvrd, cmiyytimizin
hyatnda mnvi amilin tsir dairsinin genilnmsin daha ox ehtiyac yaranmdr.
Pedaqoji dbiyyatda mnvi trbiy v mnvi inkiaf anlaylarndan istifad olunur. Mnvi trbiy dedikd, agirdlrin uruna, hiss v
duyularna, davranna sistemli, mqsdynl, mtkkil tsir gstrmkl onlarda xlaqi keyfiyytlrin, vtndalq yetkinliyinin, fal hyat mvqeyinin
formaladrlmas b dlr. Bu da mnvi inkiafa rait yaradr.
Ona gr d mnvi trbiy v mnvi inkiaf anlaylar bir-biril sx surtd baldr. Mnvi inkiaf mnvi trbiynin son nticsi kimi meydana glir v
gnc nslin mnvi trbiylilik sviyysini gstrir.
Ideya qidliliyi, vtnprvr, mrd, mbariz olmaq, cmiyytin v insanlarn mnafeyi v xobxtliyi namin almaq, mnvi davran tcrbsin
yiylnmk, hyatda fal mvqe tutmaq mnvi inkiafn yksk sviyysinin ox mhm gstricilrindndir.
Mnvi trbiynin nzriyy v tcrbsinin sasn xlaq haqqnda tlim tkil edir. xlaq ictimai hyatn mxtlif sahlrind (mkd, mitd, elmd,
siyastd, ail, xsi, kollektiv v qrupdaxili mnasibtlrd) insann davrann tnzim edir. xlaq etikan yrnmnin predmeti, ictimai urun xsusi formas,
ictimai mnasibtlrin nv kimi nzrdn keirir.
2. Mnvi trbiynin vziflri v mzmunu
Trbiynin digr trkib hisslri il mqayisd gtrldkd, mnvi trbiynin qarsnda daha ox vzif dayanr. Bu, tbiidir. Mnvi trbiy bir trfdn
mnvi uru v hisslri, mnvi tsvvr v anlaylar, mhakimni, digr trfdn is mnvi davran formaladrr. Vtn mhbbt vtnprvrlik,
insanlq v cmiyyt n son drc vacib olan yksk ncib keyfiyyt d mhz mnvi trbiy zr aparlan ilr zaman inkiaf etdirilir. Bundan baqa, dzlk
v doruuluq, byy hrmt, yoldalq v dostluq, sadlik v tvazkarlq, mrdlik, qhrmanlq, csurluq, millik mnlik, rf v lyaqt hissinin, fal hyat
mvqeyinin v s. buna bnzr msbt keyfiyytlrin formaladrlmas da mnvi trbiynin vziflrin daxildir.
mumiyytl, pedaqoji dbiyyatda mnvi trbiynin qrup vziflrindn sz alr:
1)
Gnc nsild mnvi urun, mnvi tsvvr, anlay v mhakimlrin formaladrlmas;
2)
Mnvi hiss v mnasibtlrin formaladrlmas;
3)
Mnvi davrann formaladrlmas.
Mnvi trbiy bir ox qollara, komponentlr, trkib hisslr ayrlr ki, onlarn da znmxsus konkret vziflri vardr. Bel ki, vtnprvrlik trbiysi
vtn, doma yurda, el-obaya sevgi, vtnprvrlik; beynlmillilik trbiysi mxtlif xalqlarla hmrylik, onlarn hisslrin hrmt; sadlik v tvazkarlq
trbiysi gnc nsild zn sad aparmaq, mvffqiyytin gr yersiz ynmmk, baqalarna yuxardan aa baxmamaq; yoldalq v dostluq trbiysi
agirdlr arasnda yoldalq v dostluq tellrini mhkmltmk, bir-birin kmk gstrmk, bir-birinin sevincin, kdrin rik xmaq, dostluqda sadiqlik;
dzlk v doruuluq trbiysi z yadlar, mllimlri, valideynlri il mnasibtd smimi olmaq, szn dzn demk, yalan danmamaq v s.
keyfiyytlrin inkiaf etdirilmsin rait yaradr.
Mnvi trbiy mzmunu etibar il zngindir. Bu, onun qarsnda dayanan vziflrin geniliyi, hatliyi il baldr. Mnvi trbiynin mzmununu tkil
edn keyfiyytlr yzlrldir. Mqdds xslr, aqillr mnvi keyfiyytlr yiylnmyin vacibliyi haqqnda oxlu qiymtli fikirlr sylmilr. Onlarn bzilrin
diqqt yetirk:
Vtnprvrliy aid: Vtni sevmk imandandr (Mhmmd peymbr), Patriot o adama deyilir ki, vtnprvrlik v xalqprvrlik urunda malndan v
canndan kemyi sirgmz (M.F. Axundov);
Dzlk v doruulua aid: Yalan axrda dnyan kor qoya bilr (Zrdt).
mksevrliy aid: Zhmtsiz rahatlq olmaz (Qtran Tbrizi), z halal zhmtinl namuslu insan sayl (Nizami) v s.
Vtn sevgi v onun mdafisin hazr olmaq, humanizm, xeyirxahlq, borc v msuliyyt
byy hrmt, sadlik v tvazkarlq, dzlk v doruuluq v s. formaladrlmas tarixn mnvi trbiynin mzmununu myynldirib. Milli mnlik v milli
lyaqt hisslrinin daha da inkiaf etdirilmsi mnvi trbiynin balca vziflrinin birin evrilmidir. Btn bu mumbri v milli mnvi dyrlr xsiyyti
sciyylndirn keyfiyytlrdir.
Trbiynin digr trkib hisslrindn frqli olaraq, mnvi trbiy d mvafiq komponentlr,
qollara blnr. Onlardan bzilrini nzrdn keirk.
3. Vtnprvrlik trbiysi
Bir mahnda deyilir: Haradan balanr vtn? ox asan v hm d ox tin sualdr. Bu suala hr bir cr cavab verir. Kimisi deyir krpnin beiyindn,
kimisi inandrr ki, ana laylasndan balanr Vtn. Bir baqalar mhllni, kndi, bulaq ban, obann z srsn yayd gy mnin adn kir. Hmin
szlrd myyn hqiqt vardr. Vtnin hr qar torpa, da, mesi, l, mni, insanlar zizdir. Vtn hissi krpnin beiyindn, anann laylasndan
balayb hammz n eyni zamanda ziz, doma olan, hammzn mumi evi, pnah saylan btv bir respublikan, lkni hat edir.
Mrd, csur, xeyirxah, sad, doruu insan yksk qiymtlndirirlr. Lakin vtnprvr o
xslri adlandrrlar ki, Vtn sevgisini szd deyil, mlind bruz versin. Vtnprvrlik ox yksk v drin insani hissdir. Vtnprvrlr yetidirmk
mktbin qarsnda duran balca vziflrdndir. Vtnprvrlik trbiysi zr tlim prosesind v agirdlrin asud vaxtlarnda aparlan ilr gnc nsild
vtn sdaqt, onun nailiyytlrini, mstqillik v suverenliyini qorumaq hisslri formaladrlmasna ynldilir.
Yeniyetm v gnclrin vtnprvrlik trbiysindn danarkn ulu ndrimiz Heydr liyev
deyrdi: Hr bir gnc vtnprvr olmaldr. Vtnprvrlik grk, insann qlbind olsun. Borc o demk deyildir ki, vtnprvrlik tlb edirsn, o da
vtnprvr olur. Vtnprvrlik hissinin hr bir gncin qlbind olmas n lazmi tdbirlr grlmlidir.
Milli mnlik uru v milli lyaqt hissinin formaladrlmas vtnprvrlik trbiysinin mhm
vziflrindndir. Pedaqoji dbiyyatda gstrildiyi kimi, milli mnlik dedikd, hr bir milltin mvcudluu, znmxsusluu, milli zntsdiqi, milli zndrki,
milli lyaqti nzrd tutulur. Tbii ki, mumbri dyrlr d saslanmaq lazmdr. Mustafa Kamal Atatrk milli mnlik v lyaqt hissin yiylnmyin

zruriliyini, trklrin sarti qbul etmyn millt olmasn dn-dn tkrar edirdi. Onun fikrinc, millt dmn sartindn qurtard zaman sl millt kimi
yaamaq hququna malik olur. Atatrk inamla deyirdi: lkmizin llid biri deyil, hr trfi mhv olsa, hr trfi odlar iind yansa da, biz bu torpaqlarn stnd
hr bir tpy xacaq v orada mdafi il mul olacaq...Milli mdafimizi dmnlrin bayraqlar babalarmzn ocaqlarndan kiln qdr davam
etdircyik.
Hyatda bel mvqe tutmaq vtnprvrliyin gzl nmunsidir
Vtnprvrlik milli iftixar hissi il sx surtd baldr. Odur ki, hqiqi vtnprvr lkmizin maddi v mnvi srvtlrin, uurlarna, fiziki v zehni mk
nmayndlrin, insanlarna gr iftixar hissi keirir.
Azrbaycan Respublikasnn dvlt rmzlri (himni, bayra, gerbi v s.) bard agirdlr mlumat verilmsi mstqilliyimiz, respublika gnn,
ordumuzun yaradlmasna hsr olunmu bayramlarn keirilmsi vtnprvrlik trbiysi zr iin mhm istiqamtlrindndir.
Mktb kursunda el bir tdris fnni yoxdur ki, onun vtnprvrlik hisslrinin inkiaf etdirilmsi, formaladrlmas n imkanlar olmasn. Sadc,
mllim bu imkanlar grmli v trbiyvi baxmdan istiqamtlndirmlidir.
Vtnprvrlik hisslrinin inkiafnda mktblilrin diyarnaslq faliyyti, doma diyara aid mlumatlarn toplanmas v yrnilmsi mhm rol oynayr.
Hrbi vtnprvrlik trbiysi zr mqsdynl i d vtnprvrlik trbiysinin tcrbd zn dorultmu smrli istiqamtlrindndir. Dy hrti
muzeylrinin v gulrinin yaradlmas, kinci dnya mharibsinin v Qaraba mharibsinin itiraklarna, veteranlara, hidlr, qhrmanlara hsr olunmu
shbt v axamlarn, grlrin keirilmsi, Qartal balas, fqd parlt, ahin v s. idman oyunlarnn tkili, Mrdlik drslri v s. hrbi vtnprvrlik
zr iin mhm formalarndandr.
4. Yaxlq v xeyirxahlq trbiysi
Mnvi trbiy sistemind yaxlq v xeyirxahlq trbiysi mhm yer tutur. Bu da tbiidir. Xeyirxahl zn pe etmyn yax mllri il insanlarn
hrmtini qazanmayan xs mnvi kamilliy ata bilmz. He d tsadfi deyildir ki, mqdds dini kitabmz Qurani Krimd, hzrti Mhmmd
leyhisslamn hdislrind, byk vliyalarn v hzrti linin klamlarnda, mtfkkirlrimizin srlrind bu keyfiyyt tqdir olunur. Diqqt edk: Bir-biriniz
yaxlq etmyi unutmayn (Qurandan), Yaxl zldn etsn adt zn, Yaxln hr yanda qap aar zn (Nizami), Bacardn qdr yaxlq
toxumu k ki, yax bhr gtrsn (Humam Tbrizi), nsan yax mldn iki df zvq alar: birisi onu edn zaman, ikincisi vzini grn zaman (A.
Bakxanov).
Yuxardak mdrik klamlarda bel bir fikir xsusil qabarq sslnir ki, yaxlq elyn adam, onun bhrsini grr. Bu, hqiqtn beldir. Atalarmz nene sr bundan vvl hmin qnat glmidir: Yaxlq qap aar.
mumiyytl, ifahi xalq dbiyyatmzda yaxlq v xeyirxahla aid oxlu atalar sz v msl, tapmaca v s. vardr. Nal v dastanlarmzda, rvayt,
ltif, satir v s. bu msl il bal onlarla nmuny rast glmk mmkndr.
Yaxlq etmk, kims kmk v yardm lini uzatmaq, xeyirxahlq gstrmk grk hamya xas ola. Biz insana kiiy, qadna, cavana, qocaya qiymt
vernd hm d onun xeyirxah olub-olmadn nzr alrq.
Yaxlq v xeyirxahlq bir-biril sx surtd baldr. Yaxlq xeyirxahlqsz, xeyirxahl yaxlqsz tsvvr gtirmk tindir.
Uaq ilk yaxlq, xeyirxahlq v mrhmt drslrini aild alr. Valideyn trbiy iin can yandrdqda vladlar baqalar trfindn d sevilir, oul v
qzlarnn xeyirxah mllri hr zaman, hr yerd - id d mktbd d, ictimai yerlrd d tqdir olunur.
Insanda adamlara sevgi, xo mnasibt olduqda, yaxlq v xeyirxahlq hisslri onlarda daha tez oyanr, onlar bu v ya digr ncib hrkti etmy
istiqamtlndirir. gr valideyn, trbiyi, mllim uaqda zn bruz vern yax hrktlri tqdir etmzs, o, yaxlq, xeyirxahlq etmk arzusunda da
olmayacaqdr.
Yaxln ksi pislik, yamanlqdr. Yaxlq, xeyirxahlq yaddan xmad kimi pislik v yamanlq da uzun mddt yaddalardan silinmir. gr yaxlq
insana frh gtirir, onun knln adlandrr, iin frc verirs, pislik v yamanlq adamlar tin vziyytlr, drd, xstliy salr, onlara qm, kdr, qss,
flakt, bdbxtlik gtirir. Lakin pislik toxumu spnin axr pislikl qurtarr.
Mktbd aparlan trbiy ilrinin mzmununda yaxlq v xeyirxahlqla laqdar tdbirlr mhm yer tutmaldr. Ilk nvbd fnlrin imkanlarndan
faydalanmaq lazmdr.
Fnn mllimlri, sinif rhbrlri, trbiy ilri zr direktor mavinlri, mktb ictimai tkilatlar trbiy ilrinin tkilind agirdlrd yaxlq v
xeyirxahlq etmy tlbatn formaladrlmasna fikir vermlidirlr.
5. Byy hrmt trbiysi
Insan mdniyytinin gstricilrindn biri d onun zndn byklr hrmt v ehtiram bslmsi, onlarn qaysna qalmas, nfuzunu qaldrmasdr.
Byy hrmt insana hrmtdn ayr nzrdn keirilmir. Byk deynd he d yalnz asaqqal kii v abirk qadn baa dlmr. Bununla yana,
yal xslrin daha ox hrmt, qayya ehtiyac var. Lakin bu v ya digr xs xeyli yaldr dey bu, insan z fikrini aq bildirmkdn, szn demkdn,
qsurlar gstrmkdn kindirmmlidir.
Nqliyyatda byy, krp uaql xslr, qadna yer vermk bizd mnvi normaya evrilmidir. Mktblinin, gncin zn grmmzliy vurub zn
pncry sar evirmsi, yaxud zn qzet, kitab oxuyan kimi gstrmk chdi ictimaiyyt trfindn tn il qarlanr.
Bzi respublikalarda metroda, avtobus, trolleybus v tramvayda src mikrafonla elan edir: Yal adamlara, qadnlara, liuaqllara yer vermyi
unutmayn.
Byklr hrmt etmk srniinlr xatrladlr. Halbuki byy hrmt diqt il olmur, aild v mktbd veriln trbiynin nticsi kimi meydana
glmlidir.
Babkin Byklr hrmt el... adl bir hekaysi var. Hmin hekaynin mzmunu il tan olaq: Nadir oxuduu mktbdn bir-iki dayanacaq aralda
yaayrd. Buna gr d ox vaxt mktb avtobusla gedirdi. Nadirin qrib xasiyyti vard. Avtobusda bo yer grn kimi tez oturard. zn d pncry
evirrdi ki, avtobusa minn olanda ona yer vermsin. Bir df Nadir mktb gedirdi. Hmiki kimi pncrdn l baxrd. Amma avtobusdak danqlar
eidirdi. Sinif yolda Tofiqin ssi idi:
Day, buyurun, ylin.
Ay oul, zhmt km.
Yen ss eidildi:
Day, burada yer var, glin ylin.
Ay bala, sn narahat olma. Burada bir olan var, istyirm o mn yer versin.
Ss Nadir yaxnlad. Hmin kii Nadirin ba zrind dayanmd. Ss ona tan gldi.
Nadir zn evirnd atasn grd.
Ibrtamiz hvalatdr. Hmin hekaydn bel mntiqi ntic xarmaq olar ki, sn nqliyyatda zndn byklr yer vermlisn. Bu, mktbli kimi snin
mnvi borcundur, hm d sn burada qoca, yal kiiy, qadna yer verirsns, baqa bir avtobusda, metroda kims snin anana, bacna, atana z yerini tkllif
edir. Baqa bir trfdn, indi byklr hrmt etmlisn ki, qocalanda sn d hrmt etsinlr.
Mktbd tlim zaman v drsdn sonra tkil olunan tdbirlrd agirdlr baa salnmaldr ki, byy hrmt sahsind xalqmzn gzl nnlrini
davam etdirmk son drc zruri msldir. Aparlm mqsdynl i nticsind mktblilr bykl qarlaanda ona salam verir, yal adamn gldiyini
grdkd ayaa qalxr v yaxud oturmaq n ona yer verir. Byy hrmt qaykelikl sx surtd laqdardr. Yal qadna ar antan aparmaqda kmk
etmk ox xeyirxah idir, onun qaysna qalmaq demkdir. Byy hrmt hm d yeri gldikd onunla mslhtlmyi, onun ryini yrnmyi tlb edir.
Xsusn ahl adamdan mslht istdikd onda sevinc hissi oyanr. znn hl grksiz olmadn, xeyir-r yaradn anlamaq duyusu onun hyat
eqini alovlandrr, mrn uzadr. Lakin byk d z hrmtini saxlamal, z-zn hrmt etmlidir.
Digr mnvi keyfiyytlr kimi byy hrmt zr i uaq hl kiik yalarda ikn balamaq lazmdr. Byk Nizami demikn:
Hr bir ey tmldn mhkm qurulur,
Tmlsiz binalar ox tez d uur.
Xeyirxahlq kimi ncib siftin balacalara alanmasnda ailnin zrin mhm vzif dr. Ailnin hyat trzi, ata-ana, bac-qarda, baba-nn, yallarla
uaqlar arasnda qarlql anlama, smimiyyt, mehribanlq v hrmt, trbiy prosesinin dzgn qurulmas bu msbt mnvi keyfiyytin tkkl tapmasna
rait yaradr. Ailnin bnvrsi mhkmdirs, valideynlr vtndalq borclarn aydn drk edirlrs, zlrindn yal adamlara qay v ehtiramla yanar,
onlarla mehriban davranr v hrmtl yanarlarsa, ata-anann bel xsusiyytlri vladlarna da keck, onlarn gzl rftarn yamslamaa can atacaq,
byklr hrmt edcklr. Eyni szlr pedaqoji kollektivlrin zvlrin d aiddir.
Ail zvlri yalnz z almlrin qapldqlar, baqasnn halna, sevincin v drdin rik xmaa ox da maraql olmadqlar, bir-birin qar hrmtsizlik
v kobudluq gstrdiklri tqdird uaq da, tbii ki, onlarn tsiri altna dck. Byy hrmt ata-anaya hrmtl sx baldr. Biz, hr eydn vvl, z
valideynlrimiz hrmt etmli, onlarn qaysna qalmalyq. Bunsuz, mumiyytl, byy hrmtdn sz ged bilmz.
Shrlr yataqdan qalxarkn evdkilri salamlamaq, onlara sabahnz xeyir, axamlar is yatmamdan vvl gecniz xeyir qalsn demk aild hkm
srn qarlql hrmtin, zndn byklr ehtiramn lamtidir. Byy hrmt ox vaxt bu vrdilr sasnda inkiaf edib tkmillir. Byy hrmt zndn
yal adamlara qulaq asma, onlara yol vermyi, valideynlrin dediklrini yerin yetirmyi, ata-anadan icazsiz baqa yer gedib onlar nigaranlq irisind
qoymama nzrd tutur.
zndn byyn stn qqrmaq, ona l qaldrmaq, azn yib laa qoymaq, onunla kobud danmaq yaramaz. Ata-ana, byk bac-qarda paltarn
dyirkn onlara kmk gstrn, ev paltarlarn v kmlrini gtirib onlara vern olan v qz ehtirama layiqdir.
6. Dzlk v doruuluq trbiysi
Dzlk srlrin szgcindn kerk, insanlarn yaddanda hyat qanunlar kimi kk salmdr. Dzlk v doruuluq trbiysi zr aild valideynlrin
apard ilri mktbd mllimlr v pedaqoji kollektivin digr zvlri davam etdirmlidirlr. Bel ki, onlar dzlk v doruulua aid tsvvrlrin agirdlrin
urunda drinlmsi qaysna qalmal, bu tsvvrlrin mktblilr trfindn sthi, yaxud drindn qavranldna fikir vermlidirlr. agird onlar ninki
mnimsmli, habel gndlik hyatda nzr almaldr. Bu, bir hqiqtdir ki, mktb yal uaq bu v ya digr vziyytd n etmk lazm gldiyini yax bilir,
lakin, bununla bel, yalan danmandan qalmr, yoldalarn, htta mllimi aldadr. Bu onu gstrir ki, slind onun tsvvr il hqiqi davran arasnda
uyunsuzluq mvcuddur.
agirdlrin dzlk v doruuluq ruhunda trbiy olunmasna trbiyinin, mllimin xsi nmunsi gcl tsir gstrir. Doruuluq dzlkl sx surtd
baldr. Mktbd trbiyvi i prosesind gnc nsil aydn surtd baa dmlidir hyatda douru olmaq insana byk nfuz qazandrr. Doruul xslrin
he vaxt hqiqtdn uzaq dmmsi, daim szn dzn demsi, yalanlara v dediyini yerin yetirmynlr, sz il mli arasnda uurum olanlara qar
mbariz aparmaq demkdir. Bzn el ekstermal vziyytlr yaranr ki, bu zaman hqiqti sylmk sadc qeyri-mmkndr v slind lazm deyildir. Buraya

mharib zaman dmn yalan demk, hkimin xstdn yalan gizltmsi v s. daxildir. Bel mvqe tqdir olunur. Bu mqsdl agirdlri Azrbaycann
grkmli filosofu Siracddin Urmvinin aadak fikirlri il tan etmk mqsduyundur: Yalan danmaq pisdir, lakin bu yalan dmndn sirr gizldirs,
yaxdr. nki doruuluq doruuluq olduu chtdn yaxdr, zrrli olduu chtdn pisdir. Yalan yalan olduu chtdn pisdir, faydal olduu chtdn
yaxdr.
Dzlyn ksi yrilikdir. gr dzlk kimi ncib sift yiylnmi xsi tqdir edir, baqalarna nmun gstrirlrs, li yri adam pislyir, ondan uzaq
gzirlr. Bzn mktbd agirdlr arasnda ourluq hallar ba verir, bir-birinin antasndan pul v s. gtrrlr. Bu, ksiz, yax i deyil. Hmin hrkti
trdn agird taplmadqda bir ox mktblilr d bh altna alnr, bu is kollektiv, ayr-ayr agirdlr mnasibtd inamszlq yaradr. Mllim, sinif rhbri
v b. vaxtnda li yrilik hallarnn qarsn almaldr.
Dzlyn ksi yrilik olduu kimi, doruuluun da ksi yalanlqdr. Yalanlq bir sra hallarda dzgn olmayan ail trbiysi nticsind tkkl tapr v
get-ged inkiaf edir v agird bu keyfiyyti il mktb glir. Mllimin vzifsi valideynl birg agirdlri doruulua aldrmaqdr. Uaqlar yalan dandqda
bu, byklr xo glmir. Lakin bzn yal adamlarn zlrinin szn dzn demmsini yada salaq, bu mnfi keyfiyytin uaqlarda nec yarandn aydn
tsvvr edrik.
Yalanlq mnfi keyfiyytdir. Yalan danmaq insan hrmtdn salr. Bunu nzrd tutaraq peymbrimiz Hzrti Mhmmd leyhisslam imam liy
mslht grrd: Ey li, yalan danma, gzlliyin v xo siman zay olar.
Mktbli olan v qzlarn yalan danmas bzi sbblrl baldr. Onlar bir sra hallarda mhz ona gr yalan sylyirlr ki, szn dzn demk slind
qeyri-mmkndr. Mllim bel bir hqiqti unutmamaldr ki, gr o, z yetirmsin dzlk v doruuluq hisslri alamaq istyirs, ac hqiqti eitmkl d
tvi dmmlidir. agird hqiqti syldiyin gr, czalandrlarsa, czadan yaxasn qurtarmaq n yalan danmaq mcburiyytind qalacaqdr.
7. Yoldalq v dostluq trbiysi
Azrbaycan xalq nallarnda deyilir ki, yolda kim sninl yolda oldu, nahara oturanda onu sna, ryini ortaya qoy. gr yoldan onun ox hisssini
sn vers, demk hiylgr adamdr, ns klyi var, ona inanma. gr ox hisssini z gtrs, yen d inanma acgz adamdr. Yox gr ryi tn yar
bls, bil ki, ls yoldadr. Sizinki tutar, dar ayaqda sn hyan durar.
Yoldalq borcunun balca tlblri, motivlri mumn d olsa hmin nalda irli srlr.
Bs yolda anlayn nec baa dmli?
Insanlar bir-birlrin yolda dey mracit edirlr. Bu sz hm rsmi (brahimov yolda z bel buyurdu, Mn bu bard yolda Hsnova mlumat
vermim, Yolda Nazilnin gstriini yerin yetirmk lazmdr v s.) hm d qeyri-rsmi (Arif mnim i yoldamdr, Sinif yoldamn ad Nazimdir, Tlb
yoldalarm arasnda lqara xsusi hrmtim var v s.) kild ildilir.
Adamlar hyatda bu sz o qdr alblar ki, bzn onun mnas zrind fikirlmk allarna bel glmir. Hmin mna is slind ox drindir. Uaqlq
yolda, yol yolda, mr-gn yolda szlri d ildilir, cbh yolda, sgrlik yolda, sfr yolda, snt yolda szlri d. Yolda deynd iki (v ya daha
ox) xs arasnda davam edn smimi, mehriban mnasibt anlalr.
sl yoldalq mnasibtind balca cht qarlql yardm v hrmt, msuliyyt, bir-birin hyan durmaq, tlbkarlq v hssaslqdr. mumi iin uurla
baa atdrlmasndan tr sadaladqlarmz son drc vacibdir. Yoldalq xudpsndlik v paxllqla bir araya smr. Hyatda el adamlar var ki, zn yaxn
yolda kimi gstrir, lakin tinliy dnd yoldan meydanda qoyub qar.
Yoldaln yksk zirvsini dostluq tkil edir. Yoldala nisbtn dostlua daha byk tlblr verilir. Insanlar bu v ya digr xs yolda des d, hr
adam zn dost sanmr. Adtn yoldalar ox, dostlar is az olur. Dost yoldaa nisbtn daha yaxn adamdr. Insan dostuna z sirrini etibar edir. Dostlar
tin, dara dnd bir-birin kmk lini uzadrlar. Ona gr d deyirlr ki, dostluq emosional tmas, qarlql anlamada mnvi yaxnlq tlbatnn
dnilmsi, zn drketm, zn v msahibini baa dmk vasitsidir. Dostluq xarakteri, hisslri formaladrr. Dostluqda balca cht doruuluq,
smimilikdir. Yoldalq v dostluun mhkmlndirilmsinin mhm vasitsi tnqid v zntnqiddir. Tnqid dostun pis hrktlrinin qarsn alr, mnvi
almini safladrr.
ms Tbrizi bu xsusda yazrd: Mn mni triflyib mdh edndn inciyirm, ancaq mni tnqid edn mnim sl dostumdur.
Smimi v ideal dost qayke olur, gzlrindn, tbssmndn, siftinin cizgilrindn hr eyi baa dr, tmnnasz kmk gstrir, dostunun
mvffqiyytin sevinir, kdrin rik xr. Hmin adama hr eyi etibar edirsn, arxayn olursan.
Grkmli adamlarn trcmeyi-hallarndan, bdii srlrin qhrmanlarnn hyatndan gtirilmi nmunlr agirdlrd dostlua dair aydn tsvvr yarada
bilr. Onlar yrnrlr ki, Abbas Shht, Clil Mmmdquluzad v Mirz lkbr Sabiri, zeyir Hacbyli v Mslm Maqomayevi, Cfr Cabbarl v Mikayl
Mfiqi, Smd Vurun v Adil sgndrovu son drc smimi dostluq tellri bir-birin balayrd.
Klil v Dimnd skkiz adamla dostluq etmk tvsiy olunur: Birincisi qnat v sxavt adt ednlrl; ikincisi hadislrin gediin uymayan, z
szndn dnmynlrl; ncs alm v hnr sahiblrin qiymt vernlrl; drdncs xyant v namrdlr nifrt ednlrl; beincisi nalayiq
hrktlrdn kinib, xoa gln ilr meyl gstrnlrl; altncs qzbli vaxtlarda zn l ala bilnlrl; yeddincisi hrislik edib tamaha dmk lazm
gln vaxtda sxavt gstr bilnlrl; skkizincisi - yya v dgnlr mclisin nifrt ednlrl.
Hazrda mktblilri maraqlandran msllrdn biri d olanlarla qzlar, kiilrl qadnlar arasnda dostluun mmkn olub-olmamasdr.
Cmiyytimizd insanlarn yoldalq v dostluq mnasibtlri cinsi mhdudiyyt gr myynldirilmir. Qadnlarn v kiilrin brabr hquqlara malik
olmas onlarn arasnda yoldalq v dostluun mhm rtlrindndir. Olanlarla qzlar arasnda dostluq qarlql hrmt, smimiyyt, qarlql anlamaya
saslanmaldr.
Lakin olanlarla qzlarn dostluuna bzn byklr bh il yanar, ns pis cht axtarrlar. Bu is gnclri birlikd drs hazrlamaqdan, kd
getmkdn, kino-teatra tamaa etmkdn, htta sinifd bir partada oturmaqdan kindirir. Bzi ata-analar qzlarnn olanlarla dostluundan bu gnn znd d
tvi dr, bel dostluu qzlarna qadaan edirlr. Valideynlri d baa dmk lazmdr. Ax, olanla qz arasndak dostluu vaxtnda
istiqamtlndirmmdikd o, mvafiq raitd qeyri-yoldalq mnasibtin d evril bilir. Qzlarnn baqa olanlarla dostluuna ata, yaxud ana etinaszlq
gstrdikd, hmin mnasibtlr tsir etmdikd tsadfi adamlar istiqamt verirlr ki, bu da ox thlklidir.
Valideynlr olanla qzn dostluuna namus v qadn lyaqti haqqnda mnvi anlaylar baxmndan yanarlar. Qzlarnn adna sz xacandan,
vladlarnn aldanacandan, ailnin nvanna tn glcyindn ehtiyatlanrlar. Qzn adnn dillr dmsi is onun glck xobxtliyini d thlk qarsnda
qoyur.
Demli, qzlarna olanlarla dostluq etmy imkan vemyn valideynlri khn fikirli, gerid qalm, masir hyatla ayaqlamayan, dardncli adam
adlandrmaq he d dz deyildir. Onlar, hr eydn vvl ailnin rfini, qzlarn xobxtliyini dnrlr.
Ata, xsusn ana z qznn davranna nzart etmli, onun kimlrl dostluq, yoldalq etdiyini, qz rfiqlrinin kim olduunu bilmlidir. Lakin qz v ya
olann o biri cins nmayndsi il dostluu qadaan edilrkn fiziki czaya l atlmamal, onun xsiyyti alaldlmamaldr. Bzn bel d olur: qz gz ya
tk-tk olanla mnasibtd he d qbaht yol vermdiyini, gnahsz olduunu etiraf ets d, ata (ana) ona inanmr, vladn danlayr, azna gln nalayiq
szlri ona deyir, htta qonularn, yaxn qohumlarn, qznn yoldalarnn yannda onu xlaqsz, trbiysiz adlandrr. Btn bunlar yolverilmzdir.
Msbt mnvi keyfiyytlr yiylnmk, mnvi davran tcrbsi il nmun gstrmk agirdlrin mktbd, cmiyytd v aild hrmt v nfuz
qazanmasna, hyatda fal mvqe tutmasna sbb olur.
1. mk trbiysinin mahiyyti
mk xsiyytin hyatnda byk rol oynayr. Insanlar zhmt balanmaq saysind maddi nemtlr istehsal edir, znn v ailsinin dolann, rifahn
tmin edir, cmiyytin inkiafna v trqqisin sbb olur. myi sevmk adamlar tfeylilikdn, tnbllikdn, naqis mllrdn uzaqladrr. Bu mnada gnc
nsli mksevrlik ruhunda trbiy etmk son drc vacibdir. Trbiynin bu sahsini agirdlrd mkl mul olmaq tlbat, Azrbaycan Respublikasnn
quruculuq ilrin chdin v praktik kild hmin istiqamtd faliyyt gstrmyin formaladrlmas prosesi kimi nzrdn keirmk mmkndr. mk
trbiysi mk faliyyti il laqdar bilik, bacarq v vrdilri hat edn tcrby yiylnmyi zrurt evirir.
mk trbiysi - my, mk adamlarna, myin nticsin dzgn mnasibt formaladrma, agirdlri psixoloji chtdn my v urlu kild
pe semy hazrlama nzrd tutur.
Uaqlar (agirdlri) mk hyatna hazrlamaq, szsz , lazmdr. Hmin i aild balanb mktbd davam etdirilmlidir. Lakin unutmaq olmaz ki, bu
zaman bzi tlblr hkmn nzr alnmaldr. Hmin tlblr bunlardr:
yerin yetiriln mk uan yana uyun olmaldr;
mk uan gcn mvafiq glmlidir;
czalandrma tdbiri kimi uaa mk zr taprq vermk mqsduyun deyildir. Bu,
onda my ikrah hissi, nifrt yarada bilr.
2. mk trbiysinin vziflri
mk trbiysinin uurlu hyata keirilmsi n onun d dzgn myynldirilmlidir. Hmin vziflri txminn bel konkretldirmk mmkndr:
1. my psixoloji v praktik hazrlq. Bzn aildki yanl trbiynin nticsind uaqlar my xor baxr, onlara taprlan i laqeyd yanar, onu
birthr, hvssiz yerin yetirirlr. Bel mnasibt, lbtt, mk zr taprn lazmnca icra olunmasna kmk etmir. Odur ki, gnc nsild bel inamn
formaladrlmas vacibdir ki, my balanmadan, maddi srvtlrin istehsalnda yaxndan itirak etmdn yaamaq tindir. almaq lazmdr ki, mk
prosesin qoulmaq agirdin daxili tlbatna evrilsin. Bu i nisbtn mktbqdr v kiik mktb ya dvrlrindn balamaq zruridir.
Bzi aillrd uaqlarn mk hyatna hazrlanmas lazmi sviyyd tkil olunmur. Valideynlr bir sra hallarda onlar mk ilrindn azad edir, onlar n
zhmtsiz hyat raiti yaratmaa alrlar. Bel hrktlr is, yolverilmzdir. Fikrimizi saslandrmaq n aadak fikirlr mracit edk:
* Ata zn yol aaraq, vladlarn zhmt kmkdn xilas etmk n alr, btn qvvsini srf edrk vurnuxur v nhayt, onlar n kifayt qdr
var qoyur. Bu var onun uaqlarna n gtirir? O ox vaxt uaqlarnn ninki xlaqsz olmasna sbb olur, ninki onlarn zehni qabiliyytlri v fiziki qvvlrini
mhv edir, htta onlar tamamil bdbxt edir. O, yazq vladlarn zhmtdn azad etmk n btn hyat boyu zhmt kmidir, onlarn xlaqn pozmaq,
hyatn qsaltmaq v xobxtliyi onlar n imkan xaricind qoymaqdan tr btn mr boyu zn ora-bura vurmudur. O, hqiqi trbiynin qaysna
qalmamdr. Tki pul olsun (K.D. Uinskidn).
* Grrm ana zn uaqlarnn qulluqusuna evirmidir bel ail quruluu dzgn deyildir... Ana zn qulluquya evirdikd qz, yaxud oul anann
myi sasnda aa kimi yaayr, o biri trfdn ana z xsi hyatnn gzlliyini itirir,... artq tam dyrli ana ola bilmir. Yalnz z sl dolun insan hyat,
vtnda hyat srn ana trbiy vern, nmun gstrn, mhbbt oyadan, valeh etdirn, z haqqnda tqlid etmk arzusu oyadan hqiqi ana ola bilr. z
vzifsini uaqlara sad qulluquluq etmkl mhdudladran ana artq trbiy vern ana deyil, z uaqlarnn qulu olur (A.S. Makarenkodan).
my balanmaq bir sra obyektiv v subyektiv amillrin tsiri altnda tkkl tapr.
Obyektiv amillr xsi v ictimai tlbatlarn yerin yetirilmsi mqsdil mk prosesin qoulman zruriliyidir. Subyektiv amillr is agirdin my xsi
mnasibti il baldr. Burada onun daxili thrikedici qvvlr kimi yaradc my maraq, myin nticsin hvs gstrmk v onun hmiyytini anlamaq v
s. zn gstrir.

my yalnz v yalnz maddi rifah vasitsi kimi baxmaq dzgn mvqe deyildir. myin ictimai xarakteri sas gtrldkd, bu istiqamtd faliyyt
gstrildikd, grln i agird sevinc, frh gtirir. O, z myinin nticsindn sevinir v raz qalr. Bir ox hallarda agirdlr my yaradclq elementlri
daxil edirlr. Bu is onlarn mk prosesin urlu surtd v knll qoulduunu sbuta yetirn balca chtlrdndir.
2. mk adamlarna hrmt hisslri trbiylndirmk. mki insanlarn, zhmt adamlarnn qdrtli llri saysind lkmizin simas gn-gndn dyiir.
Fiziki mk nmayndlri il yana zehni mkl mul olan xslr d elmimizi, mdniyytimizi, incsntimizi, thsilimizi irli aparrlar. Onlarn myi d
yksk qiymtlndirilmlidir. Yeri gldikc, mk adamlar, onlarn nailiyytlri bard agirdlr mlumat verilmli, konkret nmunlr gtirilmli, bu xslr
mhbbt hisslri trbiy edilmlidir. Bu i hm tlim prosesind, hm d sinifdnxaric tdbirlrd aparla bilr.
Digr vziflri aadak kimi sciyylndirmk mmkndr:
1.
Zehni v fiziki mk mdniyyti, ictimai faydal fallq vrdilri alamaq;
2.
my urlu, yaradc v msuliyytli mnasibt formaladrmaq;
3.
myin elmi tkili yollar il agirdlri tan etmk;
4.
Mktblilr arzu v maraqlarna, qabiliyytlrin uyun pe semkd kmk gstrmk;
5.
lbaxmlq psixologiyasna yiylnmi, tnbl, tfeyli hyat trzi keirn xslr qar barmazlq hisslri trbiylndirmk;
6.
mk mdniyytinin saslarn formaladrmaq;
7.
agirdlri mk faliyyti prosesind onlara lazm olacaq mumthsil v politexnik biliklr, mk bacarq v vrdilrin yiylndirmk;
8.
myin nticlrin dzgn mnasibt alamaq;
9.
mksevrlik hisslrini inkiaf etdirmk;
10.
urlu pe semkd agirdlr kmk gstrmk v s. v i.a.
3. agirdlrin peynm
mk trbiysinin sas vziflrindn biri d gnc nsl glck hyat yolunu myynldirmyi, urlu surtd pe semyi yrtmkdir. Uaqlarda
hl kiik yalardan mxtlif pelr maraq oyanr. Valideynlrinin, yoldalarnn Byynd ni olacaqsan? sualna uaqlarn hrsi bir cr cavab verir.
Man onlarn xolarna gldiyindn bir oxu src olmaq istdiyini bildirir. Illr kedikc, mxtlif pe sahiblri il rastladqca agirdlrin seimind
dyiikliklr olduu grnr. Sonuncu sinf glib atana qdr eyni agird ne-ne sntin, penin adn kir.
tn srin 20-40-c illrind insanlar hquq mhafiz orqanlarnda ilmy meyilli deyildilr. Prokuror ilmk tin idi. Sleyman Rhimovun Mehman
povestini v hmin sr sasnda ekranladrlm Qanun namin bdii filmini yadnza saln. Baqasnn mrdmazar olmaq istmdiklrindn, bir oxlar
hquq fakltsin daxil olmur, baqa penin ardnca yollanrdlar. Sonralar gnclrd, insanlarda prokuror, hakim, milis (polis) vziflrin sonsuz maraq artd,
milis mktblri, hquq fakltlri db mindi. Indi d mnni olmaq istynlrin say oxalb. Mnnilrin evini-eiyini, ban, gn-gzrann, geyiminikeimini, mann grn olanlar v qzlar onlara hsdl tamaa edirlr. Hquq mhafiz orqanlar il mqayisd mnnilrin msuliyyti d azdr. Demli,
glirli pelr yeniyetm v gnclri bir sra hallarda daha ox clb edir. Tbii ki, mktbd v aild bu istiqamtd onlarla i aparlmal, halal zhmtin faydas
onlara baa salnmaldr.
Odur ki, peynm zr mktbd sistemli, mqsdynl iin aparlmas vacibdir. Bu istiqamtd mllimin, sinif rhbrlrinin faliyyti ona doru
ynlmlidir ki, agird peni z istedad, qabiliyyt v bacarna gr sesin. n sas, sediyi pe onun zn glckd frh versin, bu sntl ailsin,
cmiyyt layiqinc xidmt ed bilsin.
Mktbd agirdlrl peynm ilri sas etibaril, istiqamtd aparlr: 1) pe maarifi (mktblilrin mxtlif pelrl tan edilmsi); 2)
peynm trbiysi (pelr maran yaradlmas, inkiaf etdirilmsi v mhkmlndirilmsi); 3) peynm zr mslhtlr (agirdlr mvafiq pelri
dzgn sesinlr dey, agirdlrin frdi meyllrinin, psixofizioloji imkanlarnn diqqtl yrnilmsi v onlara kmk gstrilmsi).
Peynm zr mktbd aparlan ilr nticsind agirdlr mxtlif pelr, hr bir pe sahsind mk faliyytinin mzmunu, bu v ya digr
penin insana verdiyi tlblrl tan olurlar. Pelr bard mlumat v mslhtlr hm tlim prosesind, hm d sinifdnxaric tdbirlrd agirdlr verilir.
Msln, dbiyyat drslrind mktblilri Nizami Gncvinin:
Kamil bir palan olsa da insan,
Yaxdr yarmq papaqlqdan, fikri il tan etmk mmkndr. mk tlimi drslri peynm ii aparmaq n zngin imkanlara malikdir. Drsdnknar tdbirlrd shbtlr, mzakir v
disputlar, mk qabaqcllar v veteranlar il grlr, istehsalat mssislrin gedilr, axamlar v s. bu kimi formalarn kmyil mktblilri pelr
istiqamtlndirmk mmkndr. Shbt v mzakirlrin gediind Sdi irazinin aadak hekayti onlarn nzrin atdrla bilr: Bir alim olanlarna ydnsiht verib dedi: - ziz olanlarm, snt yrnin ki, dnya malna etibar yoxdur. Sfrd qzl, gmn qorxusu var, ya oru aparar, ya xrclnib qurtarar,
snt is qaynar bulaq, tknmz bir xzindir. Snt sahibi dvltdn mhrum olsa da, qorxusu yoxdur, nki snt z el bir dvltdir ki, ona sahib olan hara
gets, hrmt qazanb yuxar bada oturar. Sntsiz adam is dara ddkd l ab dilnilikl dolanar.
XIII srd deyilmi bu szlr indi d qiymtini znd saxlayr. my balanmaq, z bacarna gr pe, snt qazanmaq insan dar gndn saxlayr,
ailsin, zn, cmiyyt fayda gtirir.
1. Fiziki trbiynin hmiyyti. Onun trbiynin digr trkib hisslri il qarlql laqsi
Kamil insan v onun mhz hans keyfiyytlr, davran v rftara malik olmas mslsi tarixn mdrik v qabaqcl fikirli adamlar, o cmldn Azrbaycan
mtfkkirlrini hmi dndrmdr. Onlar zruri chtlr hm d fiziki tkmilliyi, csurluq v evikliyi, salaml, mhkmliyi, fiziki qabiliyytlri,
gmrahlq v dzmly v s. daxil etmilr.
Uaq doulandan sonra valideynlr onun trbiysi il mul olurlar. Bu zaman, hr eydn nc, uan fiziki chtdn mhkmlndirilmsi, salamlnn
tmin edilmsi, mthrrikliyi, ona hrki bacarq v vrdilrin alanmas, oyunalar diqqt mrkzind dayanr. Bu da tbiidir. Uan qli qabiliyytlrini,
tfkkrn, mnvi urunu inkiaf etdirmkdn vvl onu salam bytmk lazmdr. Tsadfi deyilmmidir ki, Salam bdnd salam ruh olar.
Bu mdrik klamda fiziki, qli v mnvi trbiy arasndak laq aydn kild z ksini tapmdr. Fiziki trbiynin balca mram he d yalnz fiziki
inkiaf tmin etmkdn ibart deyil. O, btvlkd agirdin xsiyytind z ksini tapr.
Fiziki trbiy, hr eydn vvl qli trbiy il sx kild baldr. Psixikamzn maddi sasnda beyinin, sinir sisteminin dayandn nzr aldqda hmin
balln tbii olduunu grrik.
Mdni-gigiyenik vrdilrin, fiziki almalarn mnimsnilmsi zaman hm d qli qabiliyytlrin inkiaf ba verir. Bu v ya digr fiziki hrktlr yerin
yetirildikd, eyni zamanda qli faliyyt hyata keir, tfkkr i dr. agird fikirlir, gtr-qoy edir. Htta bu zaman tez qrara glmk, optimal variant
semk, thlil v trkib aparmaq, hrktlrin bu v ya digr sulunun smrliliyini myynldirmk, onu yadda saxlayaraq faliyyt gstrmk lazm bilinir.
Fiziki almalarn icras v hrktlrin yerin yetirilmsi gediind analizator sistemlrinin ii fallar. Duyu orqanlarnn inkiaf daha srtli olur.
Fiziki trbiy mnvi trbiy il qrlmaz tellrl laqdardr. Mqsd he d yalnz salam, csur, gcl, evik nsil yetidirmk deyil, hm d z Vtnini
sevn, onun mstqilliyini, taml urunda mbariz aparan, lknin mdafisin hmi hazr olan, intizaml, mtkkil, mdni xslr formaladrmaqdr.
Fiziki trbiynin estetik trbiy il sx laqsi vardr. Salam, gmrah v nyaar mktbli gzlliy vurulur, ondan zvq alr. Gzlliyi duymaq, qavramaq,
qiymtlndirmk insann fiziki v mnvi qvvlrini inkiaf etdirir, qida rejimini gzlmkd, artq kidn azad olmaqda ona kmk gstrir. Btn bunlar is
idman-salamlq tdbirlrin meylli mktblilr n son drc vacibdir.
Hrtrfli fiziki inkiaf agirdin xarici grnn gzlldirir. Gimnastika v idmanla mul olan mktbli olan v qzlarn, bir d bu idn knar dolanan
agirdlrin xarici grnn, yaxud shhtin fikir versk, xeyli frq akara xararq.
Gimnastika v idman oyunlar zaman, fiziki almalar yerin yetirrkn mktblilr gzl, ifadli hrktlr alr, onlarda qamtin gzlliyi, mumi estetik
sima (qamt, uxluq, sliqlilik v s.) haqqnda tsvvrlr tkkl tapr.
Fiziki trbiy mk trbiysi il sx kild baldr. Salam v qvvtli xs mk faliyyti il yax mul olur v eyni zamanda mkl lft balayan
mktblilrin bdni brkiyir, orqanizmi mhkmlnir, gc, qvvti artr. Bellri Vtnin keiyind durmaq kimi mqdds borcu da lyaqtl yerin yetir
bilirlr.
2. Fiziki mdniyyt v fiziki tkmillm anlaylar. Fiziki trbiynin mahiyyti
Pedaqoji dbiyyatda, adtn hm fiziki mdniyyt, hm d fiziki tkmillm anlaylarna mracit edilir v onlarn mahiyyti aydnladrlr. Fiziki
mdniyyt mumi mdniyytin trkib hisssi kimi gtrlr v nisbtn mumi xarakter dayr. O, cmiyytin qazand maddi v mnvi dyrlri znd
birldirir v xalqn, gnc nslin fiziki baxmdan kamillmsi mqsdin xidmt edir. Biz maddi v mnvi srvtlrin adlarn kdik. Maddi srvtlr xsusi
qurular (idman zal, stadion, zglk hovuzu v s.) mxtlif avadanlqlar aiddir. Mnvi dyrlr dedikd is, fiziki trbiy sisteminin elmi, tkilati v ideoloji
saslarn rtlndirn sosial, siyasi, xsusi elmi v praktik nailiyytlr anlalr.
Fiziki tkmillm ahngdar fiziki inkiaf v hazrln, salamln, cmiyytin mvafiq tlblrin cavab vern sviyysidir.
Fiziki trbiyy bel trif ver bilrik: fiziki trbiy dedikd, trbiyinin (valideynin, mllimin) rhbrliyi altnda uan (agirdin) salamln
mhkmlndirmk, evikliyini v gmrahln tmin etmk, onun fiziki qvvlrini v keyfiyytlrini mqsdynl v sistemli olaraq formaladrmaq, gnc nsli
fiziki v qli my, Vtnin mdafisin hazrlamaq zr mqsdynl, sistemli v fasilsiz faliyyt baa dlr.
3. Fiziki trbiynin mqsdi, vziflri v mzmunu
Fiziki trbiynin mqsdi fiziki chtdn tkmil, salam, yaradc my v lknin mdafisin hazr olan nsil yetidirmkdn ibartdir.
Pedaqoji dbiyyatda fiziki trbiynin hmin mqsddn irli gln txminn aadak vziflrini gstrirlr:
1. Salamla xidmt edn vziflri: orqanizmin forma v funksiyalarnn ahngdar inkiaf qaysna qalnmas, mk nailiyytlrinin artrlmas, xarici
almin xoaglmz hallarna dz bilmk, yaradc uzunmrllk.
Hmin vziflrin yerin yetirilmsi mqsdil mvafiq ilr grlmlidir ki, onlar txminn aadak kild gstrmk mmkndr:
1)
mxtlif xstliklrdn qoruna bilmk, bdni mhkmltmk, xarici almin tsirlrin
orqanizmin mqavimtini artrmaq;
2)
ahngdar fiziki inkiafa nail olmaq; orqanizmin funksional imkanlarn genilndirmk, bu
mqsdl onun btn sisteminin vaxtnda v dzgn inkiaf qaysna qalmaq.
2. Thsillndirici vziflr. Hyatda, mk prosesind v Vtnin mdafisi zaman fiziki trbiy vasitlrindn bhrlnmk n lazm gln biliklr,
hrki bacarq v vrdilrin, gigiyena vrdilrin yiylnmk.
Bu vziflrin hyata keirilmsi aadak istiqamtd ilrin grlmsini tlb edir:
1) fiziki almalar zr mllrin tkili, mdni-gigiyenik vrdilrl bal ilkin biliklrin verilmsi;
2) hyatda hr bir xs lazm olan xsi v ictimai gigiyena vrdilrinin yaradlmas;
3) idmann mxtlif nvlrind itirak zaman lazm olan hrktlr yiylnmk;
4) hrki qabiliyytlrin v keyfiyytlrin (o cmldn laqlndirici, eviklik v srtl bal olan) inkiaf, dzmllyn formaladrlmas;

5) mhm hrktlrin (qa, tullanma, drmanma v s.) yerin yetirilmsi.

3. Trbiyvi vziflr: xlaq normalarna uyun olan ur v duyu formaladrmaq, davran trzi yaratmaq,msbt mnvi v iradi keyfiyytlr alamaq v s.
Gstriln vziflrl bal aadak ilr aparlmaldr:
1)
mnvi-iradi keyfiyytlrin formaladrlmas;
2)
fiziki trbiynin qli, mnvi, mk v estetik trbiy il laqlndirilmsi
Gstriln vziflr bir-biril sx surtd baldr v onlardan kompleks kild istifad edildikd gnc nslin fiziki trbiysind smrli nticlr qazanmaq
mmkn olur. Mktbd fiziki trbiy zr iin mzmununu agirdlrin salamlnn mhafizsin, hrki mdniyytin xidmt gstrn bilik, bacarq v
vrdilr tkil edir.
4. Fiziki trbiynin vasitlri v tkili formalar
Fiziki trbiy prosesind mxtlif vasitlrindn istifad olunur. Hmin vasitlri txminn aadak kild qrupladrmaq mmkndr:
tbii amillr (su, hava, tbit, gn);
gigiyenik amillr (rejim, smrli, qidalanma, kollektivdki, hval-ruhiyy, gigiyenik
rait, mdni-gigiyenik vrdilr yiylnmk);
fiziki hrktlr.
Mktbd fiziki trbiynin tkili formalarna diqqt yetirilmlidir. Hmin formalara aiddir:
bdn trbiysi drslri, agirdlrin mstqil mllri, idman oyunlar, idman yarlar, bdn trbiysi v salamlq ilri, fiziki trbiy zr sinifdnxaric v
mktbdnknar mllr.
ESTETK TRBY
1. Estetik trbiynin hmiyyti. Bdii trbiy v estetik trbiy anlaylar
Estetik hisslrin, zvqn inkiaf etdirilmsi, gzlliyi baa dmk, qiymtlndirmk,
hrkt, davran v rftarda, nsiyyt v mnasibtlrd irkin v arzuolunmaz olan anlamaq trbiy sistemind az hmiyyt damr. Bu sahd estetik
trbiy zr aild v tdris ocanda, mktbdnknar mhitd aparlan ilr agirdlr kmk gstrir.
Bzn bdii trbiy il estetik trbiyni eynildirir, yaxud onlarn frqini aydnladrmaqda tinlik kirlr. Halbuki estetik trbiy, bdii trbiydn
daha geni anlaydr. Bdii trbiy dedikd, yalnz incsnt srlri (kino, teatr, bdii srlr, tamaalar, rssamlq, memarlq, heykltaralq v s. nmunlri)
vasitsil aparlan trbiy ilri nzrd tutulur.
Estetik trbiy bdii trbiyni d hat edir. Hm incsnt srlrinin, hm d hyatdak, tbitdki, insanlarn davranndak, geyimindki, nitqindki,
mnasibtlrindki v s. gzlliklrin tsirini nzrd tutur.
Bellikl, estetik trbiy insanda, hyatda, tbitd, incsntd gzllik v lviliyi grmk, duymaq, qavramaq, dzgn baa dmk, sevmk,
qiymtlndirmk, yaratmaq bacarnn ld olunmasna v tkmilldirilmsin ynlmi tdbirlr sistemidir.
Insan cmiyyti gzlliklr msknidir. Adamlarn xarici grnndn tutmu davran v rftar, nsiyyt trzind, geyimind oxsayl gzllik elementlri
vardr. Cisim v hadislr, ya v predmetlr, tbit d gzllik mnbyidir. Snt nmunlri (dbiyyat, musiqi, memarlq, rssamlq v s.) insanda gzl
hisslr oyadr.
sas estetik kateqoriya gzllik olduundan hl kiik yalarndan uaqlara gzlliklr bard mlumat verilmli, n yax chtlri grb qiymtlndirmkd
gnc nsl kmk gstrilmlidir.
Lakin eyni zamanda agirdlr gzl olmayan gzldn se bilmyi, davran v mnasibtlrindki saxta tzahrlri baa dmyi d bacarmaldrlar. ks
tqdird gzl olanla irkin, baya, zahirn clbedici grnn dzgn drk olunmaz, shv baa dlr.
Mktbd tlim prosesind ayr-ayr fnlrin tdrisi v sinifdnxaric tdbirlr zaman agirdlr onlar traf almin nisbtn hmiyytli estetik chtlrini v
xsusiyytlrini znd birldirn anlaylar mnimsmli, estetik ur, zvq v hiss, son nticd estetik mdniyyt yiylnmlidirlr. Btn bunlar is, z
nvbsind, mktblilrin gzllik v irkinlik, mtbrlik v alaqlq, fci v komik v s.-in balca meyarlar bard aydn tsvvr malik olmalarna rait
yaradr.
2. Estetik trbiynin mqsdi, mzmunu v vziflri
agirdlrl estetik trbiynin smrli aparlmas n estetik trbiynin mqsdinin, mzmun v vziflrinin aydn baa dlmsi vacibdir. Estetik trbiynin
mqsdi estetik mdniyytin formaladrlmasndan ibartdir.
Estetik trbiynin mzmununa daxildir: mvafiq biliklrin verilmsi, bacarq v vrdilrin alanmas. Btn bunlarla yana, estetik hisslrin, maraqlarn,
tlbatlarn, qiymtlndirmnin formaladrlmas v estetik zvqn trbiy edilmsi d mzmunda mhm yer tutur.
Estetik trbiynin nzri, tcrbi v metodoloji sasn estetika tkil edir. Estetika elminin myynldirdiyi balca mdda v ideyalardan estetik trbiy
prosesind istifad olunur. agirdlr ilk nvbd gzllik haqqnda biliklr almaldrlar ki, hmin biliklr traf gerkliyin, elc d gzlliyi ifad v ks etdirn
incsnt srlrinin estetik qavranlmas zaman mnimsnilsin.
Tbit v cmiyytdki maddi v mnvi mdniyytin predmetlrindki estetik tzahrlri grb, baa db qiymtlndirmkd estetik qavray, estetik hisslr,
estetik maraq, estetik tlbat, estetik zvq, estetik qiymtlndirm xsusi rol oynayr.
Estetik qavray insan mnasibtlrind v hyatda mvcud olan tzahrlrin, elc d ya v hadislrin estetik mahiyytinin inikasn ifad edir. O, yalnz
estetik anlay v mhakimlrin yaradlmas il reallar. Estetik trbiynin sasn konkret hissi qavray tkil edir. Estetik qavrayn psixofizioloji sasnda is
grm v eitm dayanr.
Biz gzllik elementlri grdkd estetik qavray prosesi ba verir. Gzllikl nsiyytd olarkn, yaxud incsnt srlri il tanlq zaman agird valeh olur
v xolayr, onda mhbbt, yaxud nifrt hissi yaranr. O, adlana da bilr, kdrln d, alaya da. Bu, bir hqiqtdir ki, mktbli gerklikdki gzlliklrl,
yaxud incsnt nmunlri il rastladqda he vaxt onlara bigan qalmr. Laqeyd xs yaradc ola bilmz. O, taml, mqsduyunluu, emosionall v
elc d frdiliyi il sciyyvidir.
Estetik hisslr traf almdki, insan mnasibtlrindki gzllik elementlrini duymaqla baldr. Estetik hisslr drinliyi, mrkkbliyi, mzmun mxtlifliyi il
seilir.
Estetik maraq estetik hisslrin kmyil meydana glir. Estetik maraq dedikd, traf almin estetik baxmndan mnimsnilmsin, incsnt srlrin v
estetik faliyyt ynlm anlalr.
Estetik maran bir sra gstricilri vardr: agirdin estetik faliyyt meyilliliyi; sevimli incsnt srlrinin (sevdiyi myyn romann, rsm srinin, memarlq
nmunsinin, kino v dram srinin, musiqinin v s.) olmas v onlar bard aydn mhakim yrd v stn chtlrini gstr bilmsi, baqa xslrin
rylrini d yrnmk, seicilik qabiliyytin yiylnmk v s.
Estetik tlbat dedikd, hr bir xsi, o cmldn agirdi traf almi, incsnt nmunlrini estetik chtdn mnimsmy, bdii faliyytin bu v ya digr
nvlrin thrik edn subyektiv amil baa dlr.
Estetik zvq obyektiv normativlrin subyektiv qbul olunmas, gzllik v eybcrliyin drk edilib onlara qiymt verilmsidir.
Estetik qiymtlndirm estetik norma v ideallara saslanaraq, bu v ya digr tzahr, davran, rftar, nsiyyt trzin, ya v predmetlrin xsusiyytlrin
gstriln mnasibtdir.
Estetik trbiy zr iin smrli tkili onun vziflrinin d aydn tsvvr edilmsi zrurtini meydana xarr. Estetik trbiynin vziflri bunlardr:
1 estetik hisslri formaladrmaq;
2 estetik zvq alamaq;
3 hqiqi gzllikl estetik olmayan ayrd etmk;
4 mktbli olan v qzlar gzlliyin yaradcs, mhafizisi kimi bytmk;
5 hyata estetik tlbat trbiylndirmk;
6 insann mnvi v fiziki simasndak gzllik elementlrini inkiaf etdirmk;
7 estetik ideal formaladrmaq;
8 insanda, hyatda, tbitd v incsntdki gzllik elementlrini grmk, duymaq, qavramaq v qiymtlndirmk bacar yaratmaq, bu qabiliyytlri daha
da inkiaf etdirmk v s. v i.a.
1. Hquq trbiysinin mahiyyti
Hquq trbiysi qanunun tlblrini gzlmk, birgyaay qaydalarna hrmt etmk, gnc nslin z hquq v vziflrini bilmk, hquqlarndan istifad
etmkl yana zrlrin dn vziflri yerin yetirmk v s. sahsind aparlan ilri nzrd tutur. mumiyytl, hquq trbiysi dedikd, uan
(mktblinin) xsiyytin mtkkil, mtmadi, mqsdynl v planl kild tsir gstrilmsi sasnda onda hquqi ur v hquq mdniyytinin,
hquqauyun davran, dzgn adt v vrdilrin formaladrlmas, qanuna, hquqa, birgyaay qaydalarna hrmt hissinin, cmiyyt zidd hallara qar
dzlmzlik mnasibtlrinin yaradlmas baa dlr.
2. Hquq trbiysinin vziflri Hquq trbiysinin vziflri bunlardr:
- Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas v lknin digr qanunlar, vtndalarn hquq v vziflri, azadlqlar haqqnda mumi anlay yaratmaq;
- gnc nslin z hquq v vziflrini drk etmlri, hyata keirilm yollarn bilmlri, onlara veriln hquq v azadlqlardan istifad etmkl brabr, z
vziflrini d yerin yetirmlrin nail olmaq;
- hququn sahlri (dvlt hququ, cinayt hququ, mlki hquq, ail hququ, mk hququ v s.) il agirdlri tan etmk;
- dvltin myynldirdiyi v dvlt trfindn mhafiz olunan mcburi rftar qaydalarn mktblilr yrtmk;
- mktb intizamnn v davran mdniyyti qaydalarnn pozulmas hallarna, kobud, daltsiz hrktlr mnfi mnasibt formaladrmaq;
- asayi keiyind dayanan adamlarn funksiyalarn baa salmaq, hmin xslr, onlarn myin hrmt hissi trbiylndirmk;
- qanunu, hquq qaydalarn, birgyaay normalarn pozmaa gr vtndalq msuliyytini formaladrmaq;
- gnc nsl znn v baqalarnn davrannda nyin yax, nyin pis, nyin daltli, nyin daltsiz olduunu anlatmaq v s.
agirdlrin hquq normalarna riayt etmk, qanunun tlblrini gzlmk, z hquq v vziflrini anlamaq ruhunda trbiy edilmsi vaxtil mnvi trbiy zr
aparlan iin mzmununa daxil idi. Hququ uru formaladrmaq, hquq mdniyyti yaratmaq mnvi trbiynin balca vziflrindn saylrd. Ayrca hquq
trbiysi anlay mvcud deyildi v bu ifad XX srin 70-ci illrindn geni surtd ilnmy balad v hquq trbiysi mnvi trbiydn ayrlaraq trbiynin
mstqil trkib hisssi statusu ald.Hquq trbiysinin mumi trbiynin ayrca sahsi, mstqil trkib hisssi kimi gtrlmsi onun qarsnda duran vziflrin
genilnmsini, qanunun tlblrini yerin yetirmyin son drc vacib olmasnn hr bir xs, o cmldn mktblilr urlu surtd drk etdirilmsini; hquq
trbiysi zr iin mzmunca znginlmsini zrurt evirdi.
3. Hquq trbiysinin mktbd hyata
keirilmsi yollar

1970-90-c illrd mumthsil mktblrinin tdris planlarna salnm Sovet dvlti v hququnun saslar fnni agirdlr arasnda hquqi maariflnmnin
tkili baxmndan myyn rol oynamdr. Imperiya dvltinin v hququn saslarndan sz alsa da, respublikamzda dvlt, mlki, cinayt, mk, thsil,
inzibati, ail v s. bu kimi hququn sahlri il mktblilr tan olur, Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas sas gtrlmkl z hquq v vziflrini
yrnirdilr.
Mstqillik v suverenlik qazandqdan sonra tdris planlarna Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn saslar adl yeni fnn salnmdr. Hmin fnn
cmiyytd z hquqlar il tan olmaqla yana, zrlrin dn vziflrdn d xbr tutmaqda agirdlr kmk gstrir. Aparlm mqsdynl i
nticsind hr bir mktbli bilir ki, hquqlarsz vziflr, vziflrsiz hquqlar yoxdur. lkmizin sas Qanunu - Konstitusiyamz vtndalarn hquqlarn elan
edir v onlarn hyata keirilmsin tminat verir. Hr bir xs z hquqlar il tan ola v mxtlif sviyylrd bu hquqlarn qorunmasn tlb ed bilr.
Bzn hququnu bilmmk ucbatndan ayr-ayr vtndalarn hquqlar tapdalanr, onlar aldanr. Hququnu bildikd is, insanlar onlar tlb etmk imkan
qazanrlar. Dvlt bu v ya digr hququ elan etmkl yana onlarn hr birin mvafiq konkret vziflr d myynldirir. Msln, milliyytindn, cinsindn,
sosial vziyytindn, irqindn asl olmayaraq, lkmizd hamnn thsil almaq hququ vardr. Lakin vtnda bu hquqdan istifad etmkl yana zrin
dn vziflri d bilmlidir. O, thsil ald tdris mssissinin daxili nizam-intizam qaydalarna riayt etmy v s. borcludur. gr bu tlblri gzlms,
qeyri-mvffq qiymtlr alsa, ali mktbd kursda saxlanlr, yaxud tdris ocandan xaric edilir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn saslar fnni il yana digr mumthsil fnlrinin, o cmldn dbiyyat, Azrbaycan tarixi v s. hquqi trbiy
imkanlar vardr. Sadc, mllim ayr-ayr mvzularn trbiyvi imkanlarn grmli, agirdlrin hququ urunun inkiaf etdirilmsi, onlarda hquq
mdniyytinin formaladrlmas mqsdil tdris materialndan faydalanmaldr.
Sinifdnxaric tdbirlr d hquq trbiysi n zngin material verir. Qabaqcl mktblrd hquq trbiysinin Gnc hquqnaslar, 16 yallar kimi klub;
Polisin gnc dostlar, Hrktin gnc mfttilri kimi dst formalarndan istifad olunur. Qlnc v qalxan divar qzeti buraxlr. Vtndalq yan atr,
Vtnda olmaa borclusan, lini ver, yeniyetm, Qanun v biz v s. mvzularda axamlar, disput v mzakirlr keirilir. Svetafor adlanan yarlar da
maraq dourur.
1. qtisadi trbiy
Vaxtil iqtisadi trbiy xlaq (mnvi) trbiysinin trkibind nzrdn keirildi, onun komponenti, qolu kimi gtrlrd. Masir dvrd vacibliyi nzr alnaraq,
artq ona trbiynin mstqil trkib hisssi kimi yanalr.
Iqtisadi trbiy dedikd, agirdlrin iqtisadi biliklr sistemli kild yiylnmsi, iqtisadi ur v iqtisadi mdniyytin formaladrlmas, mnvi prinsip v
normalara rmn onlarda tsrrfatlq bacarq v vrdilrinin, tlbatlarnn yaradlmas anlalr.
Iqtisadi trbiynin vziflrin aadak msllri daxil ed bilrik:
-agirdlri iqtisadi biliklrl hat etmk (iqtisadi uru formaladrmaq);
-lknin iqtisadi siyastini dzgn anlamaq bacar alamaq;
-ictimai inkiafn iqtisadi qanunauyunluqlar bard tsvvr yaratmaq;
-maddi srvtlr qnatkarlqla yanamaq (qnatilik) syi formaladrmaq;
-sahibkar kollektivi keyfiyytlri, tsrrfatlq bacarqlar alamaq;
-hr bir agirdin iqtisadi mdniyyt yiylnmsin nail olmaq v s. v i. a.
2. Ekoloji trbiy
Ekoloji tarazln pozulduu, tbitin taleyi ciddi narahatlq dourduu, insan hyat thlk qarsnda qald hazrki vaxtda ekoloji trbiy zr mktb yal
uaqlar arasnda sistemli v mqsdynl, planl v mtkkil kild, fasilsiz i aparlmas son drc vacibdir.
Ekoloji mdniyyt insann tbit mnasibtinin gstricisidir. O, mumi mdniyytin ayrlmaz, zvi trkib hisssi olub, tbit v cmiyytin qarlql
mnasibtlrinin tnzimlnmsi istiqamtlrindn biri saylr.
Ekoloji trbiy - ekoloji urun v mdniyytin formaladrlmas, mktblilrin tbit qay gstrmlri v onu mhafiz etmlri zr faliyytinin tkili
sahsind mllimin (trbiyinin) mqsduyun, ardcl v planl iidir.
Ekoloji trbiynin qarsnda duran vziflr bunlardr:
-agirdlr tbitin bitki v heyvanat almin qayke v humanist mnasibt alamaq;
-tbitin taleyi n cavabdehlik hissi yaratmaq;
-mktblilrin urunda v faliyytind tbii ehtiyatlara maddi srvtlr qnatcil yanamaq mnasibtinin ks olunmasna almaq;
-tsrrfat-iqtisadi vziflri vicdanla yerin yetirmy aldrmaq;
-gnc nsli tbitin mhafizsi iin clb etmk;
-agirdlrin ekoloji urunu formaladrmaq, onlarn ekoloji mdniyyt yiylnmlrin nail olmaq v s. v i.a.
1. Sinifdnxaric iin hmiyyti v xsusiyytlri
Mktbd agirdlrl aparlan tlim-trbiy ilri tlim prosesi, drsl mhdudlamr. ks tqdird, bu, pedaqoji prosesin smrliliyin mnfi tsir gstrr,
mktb mara azaldard. Pedaqoji kollektivin zvlri agirdlrin asud vaxtlar bard d dnr, onlarn drsdn sonrak saatlarn n, mnal v mzmunlu,
maraql kemsi qaysna qalr v eyni zamanda rngarng tdbirlr tkil etmkl gnc nsl trbiyvi tsir gstrirlr. Lakin, lbtt, sinifdnxaric tdbirlrin
tlim prosesi il laqsi mslsi d diqqt mrkzind dayanr.
Tlim prosesi il mqayisd sinifdnxaric i znmxsus xsusiyytlr malikdir. Hmin xsusiyytlri nzrdn keirk:
1.Tlim prosesindn frqli olaraq, sinifdnxaric i knll xarakter dayr.
2.Sinifdnxaric tdbirlrd mxtlif yal v mxtlif siniflrdn olan agirdlr itirak edirlr.
3.Drs sinif raitind keirilirs, sinifdnxaric tdbirlr n mkan, yer mhdudluu
yoxdur. Onlar sinif otanda, akt zalnda, stadionda, mktb hytind, dhlizd, kino-teatrda, med, muzeyd, xiyabanlarda v s. tkil oluna bilr.
4.Sinifdnxaric tdbirlr tdris proqramna sasn yox, arzu, istk v maraa, tbbs gr tkil edilir.
5.Tdbirlr qabaqcadan planladrlr, sinif rhbrlrinin, mktbin sinifdnxaric tdbirlr planlarnda z ksini tapr (qabaqcadan nzrd tutulmam tdbirlrin
keirilmsi d mmkndr).
6.Sinifdnxaric ilrin tkilind mktblilrin mstqilliyi, tbbskarl nzr alnmaldr. Tdbirin tbbss ayr-ayr agirdlr, yaxud agird kollektivi ola
bilr.
7.Sinifdnxaric ilr mktblilrin msbt keyfiyytlrinin inkiafna rait yaratmal, ictimai v ideya-mnvi istiqamt malik olmal v dnyagr
genilndirilmlidir v s.
8.Sinifdnxaric iin clbedici v maraql olmas n tdbirlrin gediind ylncli vziyytlrin yaradlmasndan, viktorina, msabiq, yar v oyundan, bdii
zfaliyyt kollektivinin xndan istifad edilmlidir.
9.Sinifdnxaric tdbirlr d thsillndirici, inkiafetdirici, trbiylndirici vziflri yerin yetirmlidir.
10.Sinifdnxaric tdbirlr zaman mktblilrin davamiyyti sinif jurnallar zr yoxlanlmr, onlara yazl qiymt verilmir.
2. Sinifdnxaric iin tkili formalar v mahiyyti
Sinifdnxaric iin tkili formalarn, adtn frdi, qrup halnda v kollektiv (ktlvi) olmaqla yer blrlr. Bu fikir baxmndan frdi forma - sinifdnxaric oxunu,
agird trfindn yani vsaitin (kolleksiya, fotomontaj, sxemlr, stend v s.) hazrlanmasn, agird konfrans n x, divar qzeti n mqalnin yazmasn,
frdi bdii mllri hat edir.
Mxtlif drnklrin (dbiyyat, tarix, kimya v s. fnlr zr; Bacarql llr v s.); klublarn (n v hazrcavablar, 16 yallar, Qlobus, stiraht gn v
s.); habel studiyalarn, cmiyytlrin, lektoriyalarn faliyytini qrup halnda ilr; disput, mzakir, shbt, gr, hrcik, tematik gec, agird konfranslar,
turnirlr, yr v ekskursiyalar, olimpiadalar, oyunlar, yarlar v s. bu kimi tdbirlri kollektiv (ktlvi) formalara aid etmk mmkndr.
Sinifdnxaric iin bzi formalarn nzrdn keirk:
Shbt v mhazirlr mxtlif mnvi, etik, estetik v s. msllr hsr edilir. Bir szl, trbiynin btn sahlri v istiqamtlrini hat edn mvzulara aid
ola bilr. Mqsd gnc nslin mnvi v hquqi urunu, estetik zvqn formaladrmaq, vtnprvrlik, milli mnlik, rf v lyaqt hisslrini
qvvtlndirmk, salamln mhkmlndirmk v fiziki mdniyyt formaladrmaqdan, intizam tmin etmkdn ibartdir. Aparlm shbt v mhazirlr
agirdlrd dzgn davranmaq, qanuna hrmt bslmk, mksevr, doruul, prinsipial, sad v tvazkar, qayke, mrd olmaq, byklr hrmt etmk
tlbat yaradr.
Shbtlrin hyati, inandrc; mhazirlrin maraql olmasna, darxdrc v yorucu xarakter damamasna fikir verilmlidir. Ona gr d sinif rhbri, mllim,
mhaziri qabaqcadan ciddi hazrlamal, agirdlrin nzrin mhz hans chtlri atdracan, hans nmunlri gtircyini dqiq myynldirmlidir.
Yeri gldikc rqin ifahi v yazl abidlrin, grkmli adamlarn, yaz v airlrin fikirlrin istinad etmk shbt v mhazirlrin tsir gcn artrr.
Shbt v mhazirlrin mvzusunu qabaqcadan myynldirmk v mktblilrin mnasibtini, arzusunu nzr almaq da az hmiyyt damr. Onlar
maraqlandran msllrdn shbt getdiyini grdkd agirdlr tdbird daha fal itirak edir v mxtlif suallar verirlr.
Axamlar. mumthsil mktblrind mzmunundan asl olaraq mxtlif formal axamlar keirilir. Onlar aadak kild qrupladrmaq mmkndr: dbibdii axamlar, grkmli adamlarn ildnmn hsr olunmu axamlar, humanitar fnlr zr axamlar, tbit fnlri zr axamlar, sual-cavab axamlar,
tematik axamlar v s. Hmin axamlarn mzmununa agirdlrin ail hyatna hazrl, vtndalq yetkinliyi, cmiyytd davran normalar, milli mnlik, rf
v lyaqt trbiysi v s.-l laqdar msllr daxil edilir. eir paralar, shnciklr v s. buna nmun gstril bilr.
Tematik axamlar myyn mvzuya hsr olunur. Msln, Gncliyin ail qarsnda borcu, Valideynin qaysna qalmaq hr bir vladn borcudur v s.
Sual-cavab axamlar. Adnn z sual-cavab axamlarnn mahiyytini myyn edir: mnvi-etik problemlrin suallar v cavablar vasitsil agirdlr
atdrlmas. Suallara cavab verck xsdn yksk hazrlq tlb edilir. Ona gr d qabaqcadan hmin suallarla tan olmaq, onlar qrupladrmaq xsusil
vacibdir. Sinifdnxaric iin bu formasn agirdlrin sual, byklrin is cavab vermlri il mhdudladrmaq olmaz. Bel mnasibt mktblilri passiv
dinlyicilr evirrdi. Sual-cavab axamlar tkil edrkn nsanda hans chti mhm sanrsan?, Kim ideal insan demk olar?, Qhrmanlq hmi
mmkndrm?, Nikah ndir v nikahn balanmas n hans rtlr ml edilmlidir? v s. bu kimi msllr nzrdn keiril bilr.
Grlr. Mktbd istehsalat qabaqcllar, mk v mharib veteranlar, adl-sanl yaz v airlr, alimlr, incsnt xadimlri il grlr tkil edilir. Bel
grlr zaman agirdlr zehni v fiziki myin gzlliklri, bdii v elmi tfkkrn, texnikann nailiyyytlri il tan olur, vtnprvrlik, mrdlik drslri
keirlr.
Dyirmi stol trafnda grlr d geni yaylmdr. agirdlr bir yer toplaaraq, stol arxasnda ylir, bir ox mnvi-etik problemlri igzar kild mzakir
edirlr. Bu, bir nv kollektiv shbt tsiri balayr. Shbtin konkret bir problem hsr olunmas mslhtdir. Bel grd itiraklarn say bir qdr mhdud
olur. Olan v qzlar mstqil surtd fikir mbadilsi aparrlar. Ona gr d bu, onlardan yksk hazrlq tlb edir. Qfil meydana xacaq suala da hazr olmaq
lazm glir.
Dyirmi stol arxasnda sas etibaril yuxar sinif agirdlri toplarlar. Grd itirak edn mllim yalnz agirdlrd dzgn tsvvr formaladrmaq,
mhakimlr istiqamt, dzli vermk mqsdil z szn demlidir.

agird konfranslar. Mllimin rhbrliyi altnda, pedaqoji kollektivin v mktb ictimai tkilatlarnn kmyi, agirdlrin qvvsi il tkil olunur. agird
konfranslar:
-bu v ya digr fnn zr mvzularla, etik-mnvi problemlrl bal qazanlm biliklrin mhkmlndirilmsin, genilndirilmsin v drinldirilmsin;
-mvafiq baxn formalamasna;
-biliklr mstqil surtd yiylnmk zr zruri bacarq v vrdilrin qazanlmasna;
-gnc nslin mnvi keyfiyytlrinin inkiafna, bir xsiyyt kimi formalamasna xidmt gstrir v s.
Konfransa 2-3 hft hazrlq grlr. Mruzlrin hazrlanmas mqsdil, hr eydn nc lektor qrupu yaradlr. Lektor qrupundan lav daha bir ne qrup
yaratmaq mmkndr. Tkilatlar qrupu sinif agird znidarsi rhbrlrinin faliyytini laqlndirmk mqsdil v glckd qonaqlarn qarlanmas,
dvtnamlrin paylanmas n mvafiq agirdlr ayrr.
Zaln, dhlizin trtibi, elann v dvtnamlrin nfis kild yazlmas trtibilr qrupuna taprlr. Onlar hm d stendlr , kitab srgilri, agirdlrin mstqil
ilri n albomlar dzldir, blletenlr buraxrlar.
Mtbuat mrkzi konfransa hazrl, onun keirilmsini v yekununu divar qzetind ks etdirir, radio qova vasitsil myyn bildirilr, xbrlr verir.
Mruzilr sinif rhbrlri, fnn mllimlri v trbiy ilri zr direktor mavini trfindn hazrlanr. Mruzlr hazr olduqdan sonra mllim agirdlr
mvafiq mslhtlr verir, hminin bildirir ki, mktblilr konfransda srbst mruz etslr, daha maraql v clbedici olar.
Konfransn yekununu mktb agird znidar orqann yncanda mzakir etmk faydaldr. Mruzilrin rbtlndirilmsi d smrli tsir gstrir.
Mzakirlr d bir ne spgid aparlr. Seilmi mvzuya uyun olaraq bdii srlrin, elmi-ktlvi v pedaqoji dbiyyatn, kino-filmlrin, teatr v televiziya
tamaalarnn, qzet v jurnal mqallrinin mzakirsini keirmk, agirdlrin hmin incsnt srlrind irli srln ideyalara, hyat hadislrin, insanlarn
hrkt v davranlarna, dnclrin, hisslrin nec yanadn akara xarmaq mmkndr.
Disputlar gnc nsild bir ox msbt keyfiyytlrin formalamasna imkan yaradr, agirdlr z yadlarnn olan v qzlarn, byklrin davran motivlrin,
qarlql mnasibt v rftar trzin obyektiv qiymt vermyi, traf alm aq gzl baxma yrdir, onlarda zntrbiyy tlbat yaradr.
Disputun gediind mktblilr inandrc v sbutlu danmaa almaqla brabr eyni zamanda diqqtl qulaq asmaa, z yoldalarnn nqteyi-nzrlrin
nzakt v sbirl mnasibt gstrmy adt edirlr.
Disput latn szdr. Mnas da mhakim yrtmk, mbahis etmk demkdir. Disput fikirlrin mstqil mbadilsi olub olanlarn v qzlarn balca
hadislr fal v yaradc mnasibt gstrmlrin imkan verir, kollektivi birldirir, itiraklarn diqqtini mzakir edilck msly ynldir. Disput gcl
trbiy vasitsidir. O, agird xsiyytinin tkklnd, onda fal mnvi-etik mvqeyin formalamasnda, z bax v qidsini myyn mlahizy
saslanmaq v mntiqi surtd mdafi etmk qabiliyytinin trbiy olunmasnda mstsna hmiyyt dayr.
Disputda yanl v doru tsvvrlr yaranr. Rylr mxtlif olur, bir-birin zidd fikirlr meydana glir. Get-ged onlar drstlir. Disput mnvi problemlr,
insanlarn bu v ya digr srdki qhrmann davran motivlrin qiymt vermkd mktblilr yol gstrir. Eyni zamanda hrkt v rftarlarn,
davranlarn, fikirlrini yal nslin, dbi qhrmann davran il mqayis etmy rait yaradr.
Disputun canl, maraql v mzmunlu kemsindn tr hm d yax nmunlrl, fakt v dlillrl silahlanmaq lazmdr. Bel nmunlr bir trfdn
dinlyicilri zn clb edir, onlarn tfkkrn iqlandrr, digr trfdn trbiyvi tsir gstrir. agirdlr mvafiq vziyytlrd nec hrkt etmyi yrnirlr.
Grndy kimi, sinifdnxaric tdbirlr mumthsil mktblrinin hyatnda, agirdlrin trbiysind hmiyytli yer tutur.
Btn deyilnlri sas tutaraq, sinifdnxaric i aadak trifi vermk olar: sinifdnxaric i dedikd, tlimdnknar vaxtlarda pedaqoji kollektiv zvlrinin (sinif
rhbrlri, fnn mllimlri, kitabxana, agird tkilatlar, mktb ictimai tkilatlar, valideyn komitsi, mktb hkimi v b.) v mktb rhbrlrinin, bir sra
hallarda ail v ictimaiyyt nmayndlrinin v b. yaxndan kmyil mxtlif tkilat formalarda aparlan tlim-trbiy tdbirlrdir.
MKTBDNKNAR
agirdlrin dnyagrnn formalamasnda, msbt mnvi keyfiyytlrinin daha da inkiaf etdirilmsind, fiziki baxmdan mhkmlnmlrind,
yiylndiklri biliklrin hat dairsinin genilndirilmsind, hrki v mk bacarq v vrdilr yiylnmlrind, Vtnin lyaqtli vladlar kimi
bymlrind, vtnprvr olmalarnda onlarla aparlan mktbdnknar i d znmxsus rol oynayr.
Tlim-trbiy ilri tkc aild v mktbd hyata keirilmir. Yaay yerlrind, mktb mikrorayonunda bu i cavabdeh msislr v xslr mvcuddur.
Mnzil-istismar sahlrind uaqlarn oyununu, ylnclrini tkil etmkdn tr tkilat-pedaqoq tat nzrd tutulmudur. Polis idarlrind yetkinlik yana
atmamlarn ilri zr mfttilik faliyyt gstrir. Mfttiliyin mkdalar, xsusn pedaqoji chtdn zbana buraxlm yeniyetmlrl mul olur,
onlarn qanun pozunluqlarnn, naqis tsir altna dmlrinin qarsn alrlar.
Mxtlif mktbdnknar mssislr trfindn asud vaxtlarnda mktb mikrorayonunda agirdlrl aparlan tlim-trbiy tdbirlr mktbdnknar i
saylr.
Mktbdnknar mssislr dedikd, uaqlar v yeniyetmlrl mktbdn knarda i aparan dvlt v ictimai mssislr nzrd tutulur. Azrbaycan
Respublikasnda mktbdnknar mssislrin iki nv mlumdur: mumi v xsusi.
mumi mktbdnknar mssislr daxildir: Uaq yaradclq evlri v saraylar, uaq parklar. Burada gnc nsil arasnda mxtlif istiqamtlr zr ilr
aparlr.
Xsusi mktbdnknar mssislrin bksi aadaklar hat edir: 1. Uaq kitabxanalar. 2. Gnc turistlr stansiyalar. 3. Gnc texniklr stansiyalar. 4.
Gnc tbitilr stansiyalar. 5. Uaq dmiryol stansiyalar. 6. Uaq meydanalar. 7. Uaq kino-teatrlar (msln, Bakda Vtn kino-teatr). 8. Uaq teatrlar
(msln, Kukla teatr, Gnc Tamaalar Teatr v s.). 9. Uaq-gnc yaradclq klublar. 10. Uaq filarmoniyas. 11. Uaq-gnclr idman mktblri. 12. dman
v incsnt mktblri (studiyalar). 13. Uaq drglri v s. v i.a.
Mktbdnknar mssislr mumthsil mktblri il sx laq raitind faliyyt gstrir. Uaq v gnclr tkilatlar da mktbdnknar mssislrin
iind yaxndan itirak edirlr. Uaq v yeniyetmlrl i hm mssislrin z bazasnda, hm d yaay yerlrind aparlr. Mktbdnknar mssislrd
uaqlar rngarng tdbirlrl - idman, bdii v texniki yaradclq, diyarnaslq, turizml v s.-l hat olunurlar. Bu tipli mssislrd uaq v yeniyetmlr
mktbd yiylndiklri biliklri daha da inkiaf etdirir v mhkmlndirir, asud vaxtlarn keirir, trbiy alrlar. Bel ki, mxtlif texniki drnklrd, gnc
texniklr stansiyalarnn mllrind itirak edn mktblilrin texniki tfkkr, pe maraqlar inkiaf edir.
Uaq kitabxanalar tkc mktbli olan v qzlar kitabxanaya zv yazb, oxumaq n onlara kitablar vermir, hm d burada mxtlif tdbirlr keirir, uaqlarn
qvvsindn istifad edir. Kitab mzakirlri, yaz v airlrin yubileylrinin qeyd olunmas, Kitab hftsi v s. bel smrli i formalarndandr.
Uaq v gnclr idman mktblri gnc idmanlarn yetidirilmsind byk rol oynayr. Uaq istiraht drglri yay aylarnda mktbli olan v qzlarn
istirahtini tkil edir v s.
Mktbdnknar mssislr icra hakimiyyti v rayon (hr) thsil blri mumi v pedaqoji rhbrliyi hyat keirir.
MLLMN PE V XS KEYFYYTLR
Mktbd agirdlrin tlim v trbiysin tsir gstrn amillr oxdur: sinif otanda tdris mllri n yaradlm rait, otan iqlandrlmas, istilik
sisteminin mvcudluu, drs kitablar, mktbin mumi trtibat, binann grkmi, istirahtin v asud vaxtn nec tkil olunmas v s.
Btn bu sadalananlarn arasnda mllimin rolu daha bykdr. Mllimin mvqeyin, gnc nslin yetimsind onun myin tarixn yksk qiymt
verilmidir. Nizami Gncvinin qnatinc, mllimin drsi tkc gnc nslin alna iq samr, hm d qlbini nurla doldurur. Respublika mllimlrinin XI
qurultaynda mummilli liderimiz Heydr liyev demidir: Azrbaycan mlliminin bir mqsdi, bir amal olmaldr: Azrbaycanmz iklnn, inkiaf edn,
firavan, qdrtli bir dvlt evirmy qadir, mstqillik ideyalarna sadiq, zn vtnin azadl namin fda etmy hazr olan, yeni tfkkr trzini qavrayaraq
masir tlblr cavab vern salam qidli milli ruhlu nsil yetidirmk.
K.D. Uinskinin nqteyi-nzrinc, gr biz hkimlr z salamlmz etibar ediriks, pedaqoqlara uaqlarmzn xlaqn, aln, ruhunu v btn bunlarla
yana z Vtnimizin glcyini etibar edirik.
Mllim xsiyytindn sz saan Abdulla aiq yazrd: Bir baban min ziyytl kdiyi v becrdiyi meyv bann mhsulunu seve-seve drdiyi kimi, bir
mllim d mnvi qidalarla becrdiyi tlblrinin kamala atdn v onlarn xalqa, vtn, cmiyyt etdiyi xidmtlri grnc, bir babandan daha bxtiyar
grnr, nki onun yetidirdiyi mhsul daha qiymtli v smrlidir.
Btn bu deyilnlr mllimlik pesinin n qdr rfli olduunu gstrir.
Cmiyytd agirdlr, valideynlr v ictimaiyyt arasnda hrmt v nfuz qazanmas n mllim bir sra xsi v pe keyfiyytlrin yiylnmlidir. Onlar
aadak kimi qrupladrmaq mmkndr:
1. Mllim geni mlumata malik olmal, yksk kamal sviyysind dayanmal, z fnnini yax bilmlidir.
2. Mllim pedaqoji ustala v metodik hazrla yiylnmli, agirdlri tkil v trbiy etmyi bacarmaldr.
3. z yetirmlrin qay v nvazil yanamal, onlarn sevincin v kdrin rik olmaldr.
4. Ciddi v tlbkar olmal, lakin quru v srt rsmiyytilikdn knarda durmaldr.
5. Pedaqoji kollektivin zvlri, agirdlr v onlarn valideynlri, ictimaiyyt arasnda z nfuzunu qoruma bacarmaldr.
6. Zngin mnviyyata yiylnmli, davran v rftar, nsiyyt trzi, geyimi v sliqsi il nmun gstrmlidir.
7. ctimai fallq vrdilrin malik olmal, mktbd v cmiyytd ictimaiyyti kimi zn tantmaldr.
8. Aq fikirli, humanist v vtnprvr olmaldr.
9. Uaqlar sevmli, onlara valideyn istyi il yanamal, agirdlr arasnda ayrsekiliy he bir halda v he bir vchl yol vermmlidir. (Sn bir ata kimi
hrkt etmirsns, mllim kimi faliyyt gstr bilmzsn Y.A. Komenski).
10. z zrind yorulmadan almal, geni dnyagr yiylnmli, pedaqogika v psixologiya, fiziologiya, mntiq, anatomiya v s. elmlr drindn bld
olmaldr.
11. Yksk mumi v pedaqoji etika v mrift malik olmaldr.
12. Mhkm iradli, hvslli v sbirli olmal, agirdlr arasnda tlim-trbiy ilri apararkn yersiz zndn xmamaldr. Hzrti Mhmmd leyhisslam
(s..s.) demikn: Qvvtli adam glnd qalib gln deyil, qzblnn vaxt qzbini boa bilndir.
13. z faliyytind dqiq v ardcl olmaldr.
14. Uan xsiyytin hrmti all tlbkarlqla uzladrmaldr.
15. Ua hrtrfli yrnmlidir.
16. agirdin tlim iin, davranna istiqamt vermlidir v s. v i. a.
1.Sinif rhbri
Kiik yal mktblilr sinif mllimi rhbrlik edir. Siniflrin hr birin is direktorun mril sndldirm ilrini aparmaq, agird kollektivini tkil
etmk, onlarn drs davamiyytin, tlim mvfqiyytin nzarti hyata keirmk, sinifd normal v mnvi v psixoloji iqlim yaratmaq, mktblilrin asud
vaxtlarn n, mnal, mzmunlu v rngarng keirmk, onlar sinifdnxaric iin mxtlif formalar il hat etmk, yetirmlrinin valideynlri il mktbin
laqsini mhkmlndirmk, n sas, gnc nslin trbiysi il mul olmaq n sinif rhbri tyin edilir.Sinif rhbri, adtn bu sinifd drs aparan nmunvi

xlaqa, tkilatlq bacarna malik, trbiy iinin metodikasna bld olan, z ixtisasna drindn yiylnn, uaqlar sevn fnn mllimlrindn biri olur.
Demli, o, bir trfdn fnn mllimi, digr trfdn trbiyi rhbr funksiyasn z zrin gtrr. Digr fnn mllimlri il mqayisd onun ii
znmxsusluu il sciyyvidir. Sinif rhbri ail il mktb arasnda krp yaradr, uaqlarn trbiysind valideynlrin d msuliyytini artrr, onlarn
pedaqoji maariflnmsi qaysna qalr, agirdlrl aparlacaq ilri, o cmldn trbiy ilrini planladrr, hr bir agirdi diqqtl yrnir, onlarn frdi
xsusiyytlrin, temperament tiplrin bld olur. Mktblilrin yrnilmsi ona gr vacibdir ki, onlarn hr birin frdi yanaa bilsin, tinliklrini, bacarq v
qabiliyytlrini, maraq v meyllrini z xarsn.Bu, bir hqiqtdir ki, agirdi maraqlandrmayan tdbiri keirmk onun tlim-trbiysin smrli tsir gstrmir.
Sinif rhbri hr bir mktblini yax yrndikd, onlarn qvvtli v zif trflrin bld olduqda z faliyytini bu istiqamtd qurur, nticd mllim-agird,
agird-agird, uaq-valideyn mnasibtlri faydal mcraya ynlir, qarlql anlama, qarlql nsiyyt asanlar. Mktblilrin sinif rhbrin inam, etibar artr,
onun hrmt v nfuzunu gzlyirlr. Bel olan tqdird, agirdlr sinif rhbrini zlrin doma, yaxn adam sayr, onunla mslhtlmkdn, onlar narahat
edn msllrdn sz amaqdan kinmir, drd-srlrini onunla blrlr.
Mllimin xsi v pe keyfiyytlrin veriln tlblr hm d sinif mllimin aiddir (bu bard mvafiq paraqrafda artq bhs etmiik).Fnn mllimlri, mktb
ictimai tkilatlar, pedaqoji kollektivin digr zvlri, baqa sinif agirdlri il rhbrlik etdiyi sinfin agirdlri arasnda anlalmazlq yarandqda sinif rhbri
kmy glir. Hr bir mktbliy yaxndan bld olduuna gr, sinif rhbri konkret agirdl mnasibtlri smrli qurmaq n fnn mllimlrin mslht
verir.Ild bir ne df (sasn tdris yarmilinin sonunda, ata-analar vladlarnn tlim mvffqiyyti v trbiylilik sviyysi, intizam il tan etmk n) sinif
valideyn yncaqlar keirir. Grndy kimi, hqiqtn d sinif rhbrinin ii sciyyvi xsusiyytlri malikdir. Hmin xsusiyytlrdn aadaklar gstrmk
mmkndr:
1.Bir ne il rzind eyni trkibli sinifd faliyyt gstrmk.
2.Yetirmlri il gndlik grmk imkanna malik olmaq. Bu, istr-istmz sinif rhbrini agirdlrin qaylar il yaamaa mcbur edir.
3.Mktblilrin ata-analar il daimi nsiyyt imkannn olmas.
4.Pedaqoji kollektivin digr zvlrindn frqli olaraq, sinif rhbrinin konkret sinifdki faliyytinin mrkkb, msuliyytli, tin, eyni zamanda rfli bir i
olmas.
5.Sinifdki agirdlrin tlim mvffqiyytin, trbiylilik sviyysin, intizamna, drs davamiyytin gr bilavasit sinif rhbrinin msuliyyt damas.
6. Sinif agird kollektivini smrli tkil etmk, mktblilr arasnda qarlql mnasibtlri dzgn qurmaq sahsind sinif rhbrinin cavabdehliyi.
7. agirdlrin asud vaxtnn v istirahtinin smrli tkili istiqamtindki cavabdehlik.
8. Sinifl trbiy ilrinin aparlmas sahsindki faliyyti.
Sinif rhbri thkim olunduu sinifd tlim v trbiy ilrini yksk sviyyd qurmaq n ilk nvbd sinif agird kollektivini yaratmaldr.
3. agird znidarsi
Istr mummktb agird tkilatlar, istrs d sinif agird kollektivlri znidar prinsiplri sasnda tkil olunduqda onlarn faliyyti smrli nticlnr,
thsillndirici, inkiafetdirici v trbiyvi tsirin gc geni vst alar.mumthsil mktbind thsil ocann, agird hyatnn idar olunmas, ninki olan v
qzlarn mnafeyi namin hyata keirilir, hm d qanunauyun kild getdikc daha artq drcd onlarn bilavasit z ilrin evrilir.
agird znidarsini inkiaf etdirmk mktbd demokratiyann brqrar olmasn gstrn lamtdir. Kemi komsomolla mqayisd gtrldkd, bu gnk
gnclr ittifaqlar cmiyytd z yerlrini myynldirmkd tinlik kir v onlarn gnc nsl tsiri zifdir. Eyni szlri gnclr tkilatnn mumthsil
mktblrindki qurumlarna da aid etmk olar. Odur ki, mktbd yuxar orqanlardan he bir asll olmayan agird znidar orqanlarnn yaradlmasna
stnlk verilmlidir.znidar ictimai falln ox mhm tzahr formasdr. znidar faliyyti tlimin keyfiyytinin yksldilmsin, yaradc zfaliyytin
inkiafna, intizamn brqrar olmasna doru istiqamtlnmidir. agirdlrin rhbrlik v asllq mnasibtlrind itirakna imkan verir.
znidarnin dzgn v smrli tkili nticsind mktblilr daha mtkkil v mstqil olurlar. Onlar getdikc daha artq drcd tbbskarlq
nmunsi gstrir v tkilatlq qabiliyytlrin yiylnirlr. Nticd mktbd salam v mhkm kollektiv yaranr. Lakin znidar he d bir ox klublarn
yaradlmas, saya-hesaba glmyn tdbirlrin hyata keirilmsi mnasnda da baa dlmr. agird znidar orqanlar bel bir hqiqti mhkm yadda
saxlayr ki, msl he d tkil olunan tdbirlrin kmiyytind, saynda deyil, ksin onlarn keyfiyytind, yni hans trbiyvi nticnin ld edilmsinddir.
Tdbirlr, sadc mktblilrin ban qatmaq n keirilmir. Onlarn hr birinin agirdlrin hiss v duyularnda nec ks olunduu v hans mnvi
keyfiyytlrin inkiafna, olan v qzlarn nmunvi davranna nec kmk gstrdiyi yrnilir.
Bzi mktblr z vziflrini tlim prosesini tkil etmk, ml otaqlarn mlliml tmin etmkl mhdudladrrlar. Sinifdnxaric tdbirlr v bu tdbirlrd
znidar orqanlarnn qvvsindn istifad etmk unudulur. Yaxud sinifdnxaric tdbirlr, adtn pedaqoji kollektivin z tbbs il v yaxud knardan
sifaril hyata keirilir. agirdin arzusu nzr alnmr, onlara yalnz tlblr verilir. Odur ki, thsil ocanda gnc nslin hyat onlarn maraq v meylin,
mktbli tbbsn, arzu v istyin uyun kild qurulmaldr. znidar agirdlrd tlim v taprlan il msuliyyt hissini, kollektivd tkilatlarn
sayn artrr.gr tlimin keyfiyyti aa dmdrs, mktbd intizam, drslr davamiyyt ziflmis, mllrd itirak etmk, yaxud drsdn qamaq
hallar oxalmdrsa, bu ilrl yalnz pedaqoji kollektiv, mktb rhbrliyi mul olmamaldr. agirdlrin gcndn d istifad edilmlidir. Onlar thsil aldqlar
mktbd z hyatlarn zlri qurur, z-zlrini idar edir, bir-birin qar msuliyyt, cavabdehlik dayrlar. znidar prinsiplri sasnda qurulmu agird
kollektivi thsil ocann avadanln da, sliq-shmann da qoruyur, bayram tdbirlrinin, grlrin, mzakirlrin, yarlarn tkilind tbbskar zlri
olurlar.
agird znidarsinin aadak strukturda qurulmas mqsduyundur: agird znidar uras yaradlr. urann sdri v mavinlri seilir. agird
znidar urasnn ali orqan urann mumi ynca saylr. agird znidar orqanlar z faliyytini hrsinin trkibin -drd nfr zv daxil olan bealt komissiyann kmyi il hyata keirir. Hr bir komissiyaya sdr seilir.agird znidar uras sekili orqandr. O, vaxtar iclaslarn keirir, komissiya
sdrlrinin mlumatlarn dinlyir, z n plan tutur. ura z faliyytini txminn aadak komissiyalar vasitsil hyata keirir: 1. Tlimin keyfiyytin
nzart komissiyas; 2. Davamiyyt v agirdlrin intizamna nzart zr komissiya; 3. Sanitariya-gigiyena ilri zr komissiya; 4. Mdni-ktlvi tdbirlr
zr komissiya; 5. Trtibat ilri zr komissiya v s.
Son zamanlar mumthsil mktblrind agird znidarsinin trbiyd zn dorultmu yeni bir formas uaq parlamenti yaranmdr. Bu parlament
mktblilrin hquqlarnn v mnafeyinin keiyind dayanr, onlar uaq hquqlar konvensiyas il v elc d insan hquqlarna dair baqa sndlrl tan
edir, agirdlrin tlim-trbiy prosesind subyekt kimi gtrlmsin alr. Mktbd demokratiyann brqrar olmasnn mhm gstricisi kimi nzrdn
keiriln agird parlamenti z sasnamsin uyun kild faliyyt gstrir. Parlamentin sdri, mavinlri v zvlri VII-XI sinif agirdlri arasndan seilir.
agird parlamentinin iclaslar ayda bir df arlr. Pedaqoji urann iclaslarnda yaxndan itirak edn parlament sdri v onun mavinlri burada nzrdn
keiriln msllrl bal x edir, z tkliflrini irli srrlr. agird parlamentinin nmunvi sasnamsi vardr. Hmin sasnamnin tlbin gr, agird
parlamenti razlq verms, bu v ya digr agird mktbdn xarla bilmz. agird parlamenti, habel drs apara bilmyn, mktblilrl mnasibtd zoraklq
tdbirlrin l atan mllimlr bard l gtrmk n tdris mssissinin rhbrliyi qarsnda msl qaldrmaq slahiyytin malikdir.
Bzi mktblrd agird znidarsinin, demokratiyann baqa bir formasna prezident sul-idarsin mracit olunur. agird mktb prezident seilir.
Adtn bu vzify bir ne mktblinin namizdliyi irli srlr. Onlar z platformalar il agirdlri tan edir, prezident seilcklri tqdird hans ilr
grcklri bard mlumat verirlr. mummktb agird kollektivi n layiqli namizdi prezident seir.
agird znidar orqanlarna pedaqoji rhbrliyi mktb rhbrlri, o cmldn trbiy ilri zr direktor mavini hyata keirir.
1.Mktb rhbrlik v onun idar olunmas msllri Istr Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununda, istrs d Thsil sahsind slahat
Proqramnda mktbin idar olunmas msllrin xsusi diqqt yetirilir. Mktbin idar olunmas v ona rhbrliyin, habel tdris ocana nzartin
humanistldirm v demokratikldirm prosesin uyun kild qurulmas mqsduyun saylr.
Thsilin humanistldirilmsi mktb hyatnn btn sahlrin nfuz etmli, son nticd salam mnvi-psixoloji atmosferin yaradlmasna imkan vermlidir.
Tdris mssissind direktor-mllim, mllim-mllim, mllim-agird, agird-agird, mllim-valideyn mnasibtlrind humanizm prinsiplri brqrar olmal
v btn mktb hyatn hat etmlidir.
Humanistldirm pedaqoji kollektivin btn zvlrin, agirdlr, valideynlr insan mnasibti, onlarn lyaqtin, xsiyytin, mnliyin hrmt
bslnilmsini nzrd tutur. Mktb direktoru v onun mavinlri humanizm prinsiplrini gzlmslr, tdris ocann idar olunmasnda humanistlm
mmkn deyil. Mktb rhbrlri mllimlr, agirdlr z hquqlarn hyata keirmy imkan vermlidir. Mktblilrl aparlan tlim-trbiy prosesind uaq
hquqlar konvensiyasnn tlblri nzr alnmaldr.
Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun (2009) 30-cu maddsi Thsil mssissinin idarolunmas adlanr. Burada deyilir: Thsil
mssissi akarlq, ffaflq v demokratiklik prinsiplri sasnda bu Qanuna, digr normativ-hquqi aktlara v z nizamnamsin uyun idar edilir. Dvlt
thsil mssissinin ali idaretm orqan elmi v pedaqoji uralardr.
Ilk nvbd, mktbi idar etmk v ona rhbrlik anlaylarnn mahiyytini aqlayaq. Pedaqogika zr drslik v drs vsaitlrind bu anlaylara mxtlif
mvqedn yanarlar. Bzi mlliflrin nqteyi-nzrinc, rhbrlik el idaretmnin funksiyalardr. Bel ki, onlar idaretmy thsilin dvlt orqanlarnn
mstqil hquqi kimi, rhbrliy is mktb direktorunun faliyyt dairsi kimi yanarlar.
Bir qisim pedaqoqlar bel gman edirlr ki, idaretm rhbrliy mnasibt zr znmxsus anlay v onun funksiyasdr.
Baqa fikirlr d mvcuddur. Bir qisim mlliflr idaretmni mvafiq (dvlt v yerli) orqanlarn, thsilin, mktb v digr tlim-trbiy ocaqlarnn tkilin v
tkmilldirilmsin ynlmi mtkkil v planl faliyyti kimi nzrdn keirirlr.
slind is mktbin idar olunmas v tdris ocana rhbrlik msllri dialektik vhdtd gtrlmlidir. daretm dzgn v all planladrma ilrinin
grlmsini, mktbd tlim-trbiy prosesinin smrli tkilini, stimulladrlmasn, nzartin v alnan nticlrin thlilinin aparlmasn tlb edir. Rhbrlik
is pedaqoji kollektivin zvlri il id idaretmnin qarsnda duran vziflrin reallamasn nzrd tutur.
Vaxtil digr sahlrd olduu kimi, mktbin idar edilmsind d inzibati-amirlik slubu hkm srrd. Bzi pedaqoji kollektivlr hmin slubdan hl d l
k bilmmilr. Halbuki bu yolla thsilin v mktbd idaretmnin demokratikldirilmsin nail olmaq qeyri mmkndr. gr mktb direktoru, onun
mavinlri tdris ocana rhbrliyi z llrind toplayr v pedaqoji urann, thsil urasnn, mktb ictimai tkilatlarnn smrli faliyytin lazm rait
yaratmrsa, burada demokratiyann mvcudluundan shbt ged bilmz. Alimlrin qnatin gr, demokratikldirm komponenti znd birldirir: 1)
idaretm strukturlarnn demokratik saslarla qurulmas; 2) mktb rhbri-mllim, mllim-mllim, mllim-agird, mllim-valideyn, agird-agird
mnasibtlrin yeni pedaqoji tfkkr sasnda yanalmas v hmin mnasibtlrd mllimin, mktblinin, valideynin, mktb rhbrlrinin mvqeyinin
myynldirilmsi; 3) tlimin mzmununda sasl dyiikliklrin aparlmas. Demokratiklmnin tdris ocann hyatnda brqrar olmasndan tr ilk
nvbd mktb rhbrlri z pedaqoji tfkkrlrini dyimli, demokratik dnyagr yiylnmli, demokratik ynml faliyyt malik olmaldrlar. Bir ox
hallarda direktor, sadc mktb rhbrliyi hyata keirir. Halbuki onun sas vzifsi tdris ocan idar etmkdn ibart olmaldr. Rhbrlik v idaretm
eyni anlaylar deyildir. Rhbrliyi bzn bel baa drlr ki, Burann sahibi mnm, ona gr d dediklrim qeydsiz-rtsiz yerin yetirilmlidir.
Bel raitd direktor mktbd yersiz grginlik yaradr, yalnz irad tutur, mr, gstri v srncamlar verir, quru rsmiyytilik gstrir.
daretm is, mllimlrin, agirdlrin, valideynlrin faliyytin istiqamt vermk, ry v mlahizlrini nzr alaraq; yeri gldikc, onlarla mslhtlrk ii
qurmaq, gnc nslin thsil v trbiy almalar n imkan v rait yaratmaq demkdir. Mktbin demokratik saslarla idar olunmas tdris ocana
muxtariyytin verilmsini, direktorlarn daha ox mstqil olmalarn, z vzifsin gr tez-tez kimins qarsnda hesabat vermmsi tlbatn ortaya xarr.

Lakin demokratiyann mktbd genilndirilmsi o demk deyildir ki, direktor mllimlrin faliyytin nzarti azaltsn, onlara zruri tlbkarlq gstrmsin,
ham n yax grnmy alsn. Bu, mktbd hrc-mrclik yarada bilr. Odur ki, hazrda thsil iilrini, pedaqoqlar bel bir suala cavab tapmaq
dndrr: Mktb hans ld, hcmd muxtariyyt verilmlidir?. Thsilin demokratiklmsi znidar faliyytini genilndirmyi, mktbin idar
olunmasnda onlarn itirakn, mstqilliyin, tbbskarlna, qabiliyytin, istedadna, rylrin yer ayrlmasn, mllimlrin v mktblilrin hquqlarnn
gzlnilmsini, tnqid v zntnqid raitin yaradlmasn tlb edir. Thsilin idar olunmasnda aadak prinsiplr sas gtrlr: planladrma, hesaba
alma v nzart, demokratik mrkziyyt, elmilik, igzarlq, obyektivlik, akarlq v s. Mktbin idar edilmsi v rhbrlik iind mktb direktoru bilavasit
msuliyyt dayr. Lakin tdris mssissinin idar olunmas v rhbrlik kollegial kild hyata keirilir. Mktb direktorundan savay, bu id onun mavinlri,
agird znidar orqanlar, agird parlamenti, uaq birliyi v gnclr tkilatlar, hrbi rhbr yaxndan itirak edirlr.
mumthsil mktbinin nizamnamsi thsil ocann idar olunmas v ona rhbrliy cavabdeh olan xslrin hquq v vziflrini konkret kild ks etdirir.
Mktb direktoru v onun mavinlri idaretmnin kollegial orqanlar v mktbin ictimai tkilatlar il lbir faliyyt gstrirlr. Bu is mktbd demokratik
atmosferin brqrar olmasna rait yaradr. Mktb mdiriyytinin sas ii tdris mssissind pedaqoji kollektivin formalamas, mhkmlnmsi v inkiaf
qaysna qalmaqdr. Kollegialln tkbana rhbrlikl uzladrlmas prinsipinin yerin yetirilmsind pedaqoji urann zrin mhm vziflr dr.
Pedaqoji ura kollektivin sylrini birldirir, onlar mktbd pedaqoji prosesin smrliliyini yksltmy, pedaqogika elminin nailiyytlrini v qabaqcl mktb
tcrbsini tlim v trbiy sahsin ttbiq etmy imkan verir. Pedaqoji ura mktbin faliyyti il bal olan i. planlarn v hesabatlar, pedaqoji, metodik v
tkilati msllri, mktbin tdbirlr plann mzakir v tsdiq edir, pedaqoji v psixoloji elmlrin uurlarn mllimlr atdrr.
Pedaqoji urann iclaslar, adtn tdris ilinin vvlind v sonunda, q v yaz ttillri rfsind bir df keirilir. Mktbin idar olunmasnda v ona
rhbrlikd mktb urasnn rolu da bykdr. Mktb urasna pedaqoji sritli valideynlrdn biri rhbrlik edir. Mktb uras kollegial ictimai idar orqan
saylr. O, tdris mssissi rhbrlrinin hesabatlarn dinlyir v onlarn ilrini qiymtlndirir, thsil ocann maddi-texniki bazasnn mhkmlndirilmsi,
mktb tipinin, profilinin, tdris plan v proqramlarnn seilmsi, ayr-ayr siniflrd agirdlrin saynn, ttil gnlrinin davam etm mddtinin
myynldirilmsi, imtahanlarnn keirilmsi, maraa gr ml nvlrinin myynldirilmsi, tmir ilrinin aparlmas v s. istiqamtind ilr
grlmsin z thfsini verir. Hr bir mumthsil mktbind pedaqoji ura, valideyn komitsi, bzilrind agird komitsi, agird parlamenti faliyyt gstrir.
Son illr yaranm mktb uralar agird v valideyn komitlrinin slahiyyytlrini zlrind birldiriblr, htta pedaqoji urann bir sra funksiyalarn da
dayr.
2. Sinif agird kollektivinin tkili v trbiysi
mumthsil mktbind xeyli agird oxuyur, burada ne-ne sinif olur. Hr sinifd 25-30 agirdin iki-iki parta arxasnda ylmsi, mktb znginin cingiltili
sdalar altnda drsin balanmas, agirdlrin adlarnn jurnala yazlmas hl o demk deyildir ki, bu siniflrd kollektiv tkkl tapmdr. Mhkm kollektiv
z-zn meydana glmir, onu tkil etmk, yaratmaq lazmdr. ks tqdird sinifdki agirdlr kollektiv yox, mktbli yn, qrupu, dstsi olard. Kollektivin
kollektiv olmasndan tr o, mvafiq lamtlri znd birldirmli, mvafiq tlblr cavab vermlidir.Bu mnada sinif kollektivinin tkili v trbiysind sinif
rhbrinin zrin mhm vziflr dr. O, z faliyytin, ilk nvbd sinif kollektivini tkil etmkdn balamaldr. Ayr-ayr mktblilri yrnmkl ictimai
i maraq gstrn, tkilatlq qabiliyytin malik agirdlr zrind myyn tsiri olan uaqlar myynldirilir. Sinfin trbiylilik v tlim mvffqiyytinin
sviyysi akara xarlr.
gr aild uan davran tcrbsi ail mnasibtlri il mhdudlarsa, burada mktbd, sinifd o, yeni mnasibtlr
sistemin dr. Trbiy iinin asanl ondan ibartdir ki, mktblini xsusi pedaqoji thsil grm, trbiy iinin metodikasn biln mllimlr trbiy edir, thsil
verirlr. Trbiy iinin tinliyi bundadr ki, sinifdki agirdlrin hrsi bir aildn glmidir. Bu aillrin is he d hamsnda trbiyvi mhit, mnvi v psixoloji
atmosfer, valideyn nfuzu v ata-analarn uaqlara tsiri eyni kild deyildir. Mktbd, sinifd mxtlif mnasibtlr sistemin girn agird mvafiq tsir altna
da d bilr.
Demli, sinif rhbri agird kollektivinin tkili v trbiysi zaman bir ox msllri diqqt mrkzind saxlamaldr. Hm d unutmamaldr
ki, agird kollektivd fal xsiyyt kimi yetimli, yaranm problemlri yaradc v mstqil aradan qaldrmaa almaldr. nki mktbin vzifsi hm d fal
hyat mvqeli nsil formaladrmaqdan ibartdir. agird kollektivi msbt sosial tcrbnin mktbli olan v qzlara atdrlmasnn sas bazas rolunu yerin
yetirmlidir.agirdlr kollektiv daxilind yalnz z mnafelrini gdmmli, kollektiv zvlrinin xeyrin almaldrlar. Kollektivin mumi mqsdi qarsnda duran
balca vziflr hr bir zvn faliyytinin mqsdin v vziflrin evrilmlidir. Kollektivd yaranan mnasibtlrd mktbli hm obyekt, hm d subyekt
kimi x edir. Bu v ya digr agirdin kollektivd oynad rol tez-tez dyi bilr. Kollektiv faliyytd lider, rhbr icra v s. kimi x edn mktbli
kollektivl, onun zvlril sx laqd olur. Faliyytin istr mzmunu, istrs d iin tkili xarakteri mktblinin sosial inkiaf v formalamas prosesin
mvafiq tsir gstrir.Sinif agird kollektivi mummktb agird kollektivinin trkib hisssi, onun bir nv tkilatdr. Eyni zamanda mktb agird tkilatlarnn ilk
qurumlar da hr bir sinifd yaradlr. Bu mxtlif tipli ilk kollektivlr bir-biril sx surtd baldr v mktb agird kollektivini yaradr. Mktb ictimai tkilatlar
uaq birliyi, gnclr tkilat, agird komitsi, agird parlamenti ilk kollektivlr - sinif agird kollektivlrin rhbrliyi hyata keirir. Ilk kollektivlrin fallar, adtn
mummktb znidar orqanlarnda tmsil olunur, mxtlif faliyyt clb edilirlr.Lakin btn bunlarla yana, sinif agird kollektivinin dzgn
formaladrlmasnda, qeyd etdiyimiz kimi, sinif rhbrinin rolu bykdr.
mumthsil mktbinin nmunvi sasnamsind deyilir: Sinif rhbri... agird kollektivini tkil etmk, mktbli xsiyytinin formaladrlmas n
mqsdynl i aparmaldr.
Sinif agird kollektivi mktbli xsiyytinin formalamasna gcl tsir gstrir. Bu kollektivi digr (istehsalat kollektivi v s.) kollektivlrl mqayis etmli olsaq,
grrik ki, agird kollektivind sinif rhbri formalam xslrin deyil, tkkl tapmaqda olan mktblilrin arasnda i aparr. agird kollektivini
sciyylndirn iki xsusiyyt daha nmlidir: 1) ictimai faydal funksiyaya malik olmas; 2) kollektivin trbiyvi funksiya damas.
Mktblilr bir trfdn ictimai faliyytl mul olur, sinfin, mktbin, kollektiv zvlrinin mnafeyi namin i grr, digr trfdn faliyyt v kollektivl
qarlql mnasibtlr zminind trbiy olunurlar.
A.S. Makarenko kollektivin dzgn tkil olunmas n bzi tlblri nzr alma mslht grr, kollektivin myyn lamtlrini gstrirdi. Pedaqoqa gr,
kollektiv mtkkil xslrin aydn mqsdli kompleksidir. O z mhakimlrind kollektiv mxsus iki lamt diqqt yetirir: 1) mummqsd urunda
birlmk; 2) kollektiv orqanlara malik olmaq.
A.S. Makarenkonun digr trfin gr, kollektiv canl ictimai orqanizmdir; ona gr orqanizmdir ki, onun orqanlar vardr; burada vkalt, msuliyyt, hisslr
arasnda nisbt, qarlql asllq vardr; bunlar olmazsa, kollektiv d ola bilmz.
Yuxardak trif gstrir ki, kollektivin yaradlmasndan v smrli faliyytindn tr onun orqanlarnn olmas, kollektiv zvlri arasnda qarlql mnasibtlrin
asllnn mvcudluu zruridir.
Sinif rhbri, tbii ki, bu msllri diqqt mrkzind saxlamaldr.
1. lbir iin mqsd v vziflri, istiqamtlri
Mktb gnc nslin tlim v trbiysi sahsind dvltin onun zrin qoyduu vziflri tkbana tam uurla yerin yetir bilmz. Bu sahd o, ailnin v
ictimaiyytin qvvsin arxalanmaldr.
agirdlrin trbiysind mktb, ail v ictimaiyytin lbir iinin mqsdini konkret olaraq bel ifad etmk mmkndr: mumthsil mktblrinin pedaqoji
kollektivlrini, valideynlri, elc d aillrin digr yal zvlrini (baba v nnnlri, byk bac v qardalar v b.), ictimaiyytin nmayndlrini tlim-trbiy
iin clb etmkl mktblinin xsiyytin mtkkil, mtmadi v mqsdynl kild tsir gstrmk sasnda onda mnvi ur v mdniyyt, dzgn
davran adt v vrdilri formaladrmaq, qanuna, hquqa, birgyaay qaydalarna hrmtli mnasibt, cmiyyt zidd hallara qar dzlmzlik
trbiylndirmk, vtnprvrlik, milli mnlik v lyaqt hisslrini inkiaf etdirmy nail olmaq, onlarn thsili v inkiaf qaysna qalmaqdr.
Bu mqsd atmaq n aadak vziflr qarya xr:
1.Valideynlr dvltimizin bymkd olan nslin trbiysi sahsind thsil orqanlar v pedaqoji kollektivlr qarsnda qoyduu vziflrl, thsil v
trbiynin mqsdlri il tan edilmlidir.
Bunun n ata-analarn pedaqoji maariflnmsi qaysna qalnmaldr ki, bunu mktb, mktbdnknar trbiy mssislri v b. hyata keirir. gr
valideynlr gnc nslin trbiysinin mqsd v vziflrini dumanl kild tsvvr edirlrs, onlar z vladlarnn tlim-trbiysind mvffqiyyt qazanmaz v
z-zlynd aydndr ki, mktb yaxndan kmk gstr bilmzlr.
2. ctimaiyytin nmayndlri agirdlrin tlim-trbiysinin mqsd v vziflri il tan edilmlidirlr.
Bu iki mddan sas gtrrk agirdlrin tlim-trbiysi sahsind mktb, ail v ictimaiyytin lbir iinin istiqamtini aadak kild myynldirmk
olar: a) mktbin agirdlrl ii; b) mktbin agirdlrin valideynlri il ii; c) mktbin ictimaiyyt nmayndlri il ii; ) mktbin istehsalat mssislril,
idar v tkilatlarla ii v s.
Sadalanan msllrin hdsindn yalnz mktb, ail v ictimaiyytin lbir, mqsdynl v sistemli faliyyti nticsind glmk mmkndr.
Tlim-trbiynin mqsd v vziflri onlarn mzmununu myynldirdiyi kimi, agirdlrin tlim v trbiysind mktb, ail v ictimaiyytin lbir iinin
mqsd v vziflri d lbir iin mzmununu myynldirir. Baqa szl desk, tlim v trbiynin mzmunu onlarn mqsd v vziflrindn nt etdiyi
kimi, lbir iin mzmunu da lbir iin mqsd v vziflrindn dour. Lakin agirdlrin tlim v trbiysindn frqli olaraq mktb, ail v ictimaiyytin lbir iinin
mzmunu daha geni v hatlidir.Mktblilrin tlim v trbiysinin mzmununa daxil olan msllri pedaqoji kollektivlrin bilmlri, hmin mzmunu aydn
tsvvr etmlri kifayt deyildir. Mktb tlim-trbiy iinin masir raitd n n aktuallq ksb etdiyini valideynlr v ictimaiyyt nmayndlrin
aydnladrmal, onlar trbiynin mzmununa daxil olan msllrl, trbiynin mqsd v vziflri il tan etmlidir v s.
2. agirdlrin valideynlri il mktbin iinin formalar
Trbiy prosesinin mvffqiyytini tmin edn rtlrdn biri d bu prosesd mktb v ailnin qarlql laqd olmas, birg faliyyt gstrmsidir.Abdulla
aiq mktb v ailnin lbir faliyytin yksk qiymt verirdi. Diqqt yetirk: Ail v mktb bir eydir. Bu iki trbiy oca bir-biri il hr zaman salam v
qrlmaz rabitlrl balanmal v hr ikisi sviyyd bir-birin msavi olmaldr. Ancaq bel olduu zaman bilik, xlaq v trbiyc salam v qvvtli nsil
yetidirmk olar.
Mktb v ail bir-biri il sasn formada laq saxlayr: a) frdi, b) qrup halnda, c) kollektiv.
Frdi laq formalar: 1. Sinif rhbrinin (mllimin) agirdin tlimd yetirmmsi, yaxud davran v rftarndak nqsanlarla bal onun ailsin ba kmsi; 2.
Eyni sbbdn valideynin mktb dvt edilmsi; 3. Ata-analar n mktbd mslht saatnn tkili.
Qrup halnda laq formalar: 1. Bir qrup yax oxumayan, mntzm intizam pozan, mllimi eitmyn (bir ne nfr) agirdin valideyni il gr. 2. Bzi
valideynlrin mktbd agirdlrin tlim-trbiy prosesin clb edilmsi, onlara ictimai taprqlarn verilmsi (msln, hr hans drnyi, tutaq ki, foto, rsm,
avtomobil hvskarlar v s. aparmaq; futbol komandasna rhbrlik etmk v s.). 3. Atalar konfrans (hr yerlrind): 4. Analar konfrans (knd yerlrind) v
s.
Kollektiv laq formalar: 1. Valideyn yncaqlar. 2. Valideyn konfranslar. 3. Pedaqoji biliklr universitetlri. 4. Valideyn hftsi. 5. Paralel siniflrd thsil alan
agirdlrin ata-analarnn ynca. 6. Valideynlr n pedaqoji mvzuda filmlrin nmayi etdirilmsi. 7. Valideynlr n sual-cavab geclri. 8. Valideynlr
n tematik geclr. 9. Pedaqoji biliklr lektoriyalar.
Bu laq formalarndan bzilrini qsa da olsa nzrdn keirk.
Frdi laq formalarndan biri mllimin aily getmsidir. agirdin tlimdki uursuzluu il laqdar mllim aily getdiyi kimi uan davrannda, byklr
v kiiklrl rftarnda xoaglmz hallar mahid olunduqda, hmin uaqla frdi i smr vermdikd, agird kollektivi tin yeniyetmy tsir gstr

bilmdikd mllimin hmin agirdin ailsin getmsi mslhtdir. Bu gedi mllim agirdi hrtrfli yrnmk, valideynin trbiy iin mnasibtini v onun
pedaqoji savadnn sviyysini aydnladrmaq imkan verir. Nticd mktb v ail uan trbiysind lbir hrkt etmy balayrlar. Bu mqsd n
mllimlrin Aillrl aparlan ilr, Valideynlrl gr, tin yeniyetmlrl aparlan ilr v s. kimi xsusi dftrlr ayrmas faydaldr. Aillr getmzdn
vvl txminn qarya aadak suallara cavab almaq mqsdi qoymaq mmkndr:
a) agirdin davrannda zn bruz vern xoaglmz hallarn sbbi nddir? b) ailnin ayr-ayr zvlrinin trbiyliliyi hans sviyyddir? c) ail
trbiysind valideynlrdn hansnn trbiyvi tsiri stndr? Hmin trbiyvi tsirin keyfiyyti necdir? ) valideynin z cmiyytd v aild mnvi-etik
normalara, hquq qaydalarna nec ml edir? d) ata-analarn pedaqoji znthsili hans vziyytddir? e) ata, yaxud ana, ailnin digr yal uaq v
yeniyetmlrl cmiyytdki mnvi-etik normalara, qanunun tlblrin dair hans izahat ilri aparrlar?
Mllim btn bunlar myynldirdikdn sonra yeniyetmnin (lazm glrs ata-anann) cmiyytd davran qaydalarna nec ml etmsin dair valideyn
lazm mslhtlr verir v trbiy iind birg hrkt edirlr.
Valideynin mktb dvt edilmsi. agirdlrin tlim-trbiysinin tkili prosesind sinif rhbrlri, ayr-ayr mllimlr, mktb direktorlar, trbiy ilri zr
direktor mavinlri v b. yeniyetmnin valideynini mktb dvt ed bilr. Bel grlr agirdlrin tlim v trbiysind qarya xan tinliklri aradan qaldrr.
Valideynlrl frdi shbt zaman yeniyetmnin tlimind v davrannda zn bruz vern mnfi hallar mzakir etmk, onlarn sbblrini aradrmaq, eyni
zamanda valideynin tlim v trbiy iin maran v imkann yrnmk tvsiy olunur. Bundan sonra yeniyetmnin tlim v trbiysi iind valideynin
qarlad tinliklrl laqdar ona lazm mslhtlr verilmli, mli kmk gstrilmlidir.
Ata-analarn mktb dvt olunmas tcrbsindn yalnz yeniyetm qanun pozunluu yolunda durduu, mntzm surtd davran normalarndan knara
xd, tlimd yetirmdiyi, pis oxuduu hallarda istifad edilmmlidir. Mllimlr intizamsz, tin yeniyetmlrl yana drslrini yetirn, nmunvi
davrana malik olan agirdlrin valideynlrini d mktb ara bilrlr.
Valideynlr n aq qap, yaxud valideyn gnlrindn istifad etmk mslht grlr. Hmin gnlrd uan aild gn rejimi, tlim myinin tkili,
salamlnn mhafizsi, trbiysi msllri il laqdar da dyrli tvsiylr etmk mmkndr.
Valideyn yncaqlar mktbl ailnin kollektiv laq formalarndandr. Valideynlrl sx laq yaratmaq, agirdlrin hm tlimind, hm d trbiysind ataanalarn msuliyytini artrmaq n sinif v mummktb valideyn yncaqlar keirilir. mummktb valideyn yncaqlarn txminn ild iki df, sinif
valideyn yncaqlarn is drs ilinin vvlind v axrnda, payz v q ttillrind armaq faydaldr. Hmin yncaqlar valideynlr arasnda pedaqoji biliklrin
tbliind d mstsna hmiyyt daya bilr. Burada tlim mvffqiyyti, keiln materialn mnimsnilmsi sviyysi il yana agirdlrin mktbd v
aild trbiysind zn gstrn tinliklr igzar raitd mzakir v hll edilir.
Yncaqda, habel mktblilr trfindn agirdlr n qaydalara nec ml olunmas, n ox hans bndlrin pozulmas v s. kimi msllri mzakir
etmk mmkndr.
agirdlrin trbiysi msllri il bal valideynlrin pedaqoji mdniyytinin artrlmasnda pedaqoji biliklr universitetlri v lektoriyalar da mhm rol oynayr.
Universitet v lektoriyalarda mhazirlri mktbin ayr-ayr mllimlri, trbiy ilri zr direktor mavinlri, elmi iilr, alimlr, hquq mhafiz orqanlarnn
mkdalar apara bilrlr. Mhazirlr n mzmunlu v aktual tematika myynldirilmsi son drc vacibdir.
agirdlrin tlim v trbiysi il laqdar valideynlrin ictimai taprqlar icra etmsi - pedaqoji mdniyytin, vtndalarn mumi mdniyytinin trkib
elementlri olan mnvi, estetik, mk, fiziki, iqtisadi, ekoloji v hquq mdniyytinin yksldilmsinin n smrli formas olub, mktblilrin tlim v trbiysi
zr bacarq v vrdilrinin inkiafna kmk gstrir, onlarn falln artrr.
mumthsil mktblrind mmkn qdr daha ox valideyni ictimai taprqlarn icrasna clb etmk lazmdr. lbtt, bu zaman onlarn z hvslri nzr
alnmaldr. Ax valideynlr el taprqlar veril bilr ki, bu onlarn ryinc olmaz, yaxud bu iin hdsindn glmkd tinlik krlr. Btn bunlar nzr
alaraq valideynlrl aadak mzmunda soru aparmaq faydaldr: Mktb, sinf konkret hans kmyi gstr bilrsiniz? Hans ictimai tapr icra etmk
ryinizc olar?.
Hmin sorudan sonra artq ictimai taprqlar nec gldi bldrlmr, onlar istklrin uyun taprqlar alrlar. Nticd faliyyt formal v knlsz deyil, real
v knll xarakter dayr.
Valideyn disputlar valideynlrin pedaqoji mdniyytinin yksldilmsind mstsna hmiyyt malikdir. Disput tdbird itirak ednlr qoyulmu msl il
laqdar ry mbadilsi keirmk, hadislri tutudurmaq, thlil edib ntic xarmaq imkan verir.
Pedaqoji mvzuda filmlrin nmayi etdirilmsi. Hr il dnyada, elc d respublikamzda onlarla bdii, sndli, elmi-ktlvi filmlr istehsal olunur. Ail trbiysi,
qanuna, hquqa, birgyaay qaydalarna mhbbt hmin filmlrin ksriyytinin qaysin evrilir. Yeniyetmlrin hquq v qanun pozunluqlarnn
profilaktikasna dair filmlrin nmayii valideynlrin hquq mdniyytinin yksldilmsin, onlarn pedaqoji maariflnmsin kmk gstrir. stintaq davam
edir, Qanun namin, Arxadan vurulan zrb, Dalarda dy, Onu balamaq olarm?, Qara dalar, Sn niy susursan?, Brilyant qol, stintaq,
Uaqln son gecsi, gey ana, O qz tapn v s. filmlr baxmaq mslht grlr. Valideynlrin itirak il hmin filmlrin mzakirsini keirmk
faydaldr.
Sual-cavab axamlar. Mhazirlrd he d hmi valideynlr onlar maraqlandran v hycanlandran btn suallara cavab ala bilmirlr. Pedaqoji biliklrin
tbliini gclndirmk v valideynlr yaxndan kmk gstrmk mqsdil sual-cavab axamlarnn tkili tvsiy edilir. Axamda ata-analar onlar
dndrn suallara daha dolun cavablar ala bilirlr. Suallar adtn qabaqcadan yazl formada verilir. Axamn gedii prosesind lav suallar da meydana
xa bilr.
Valideynlrl kollektiv laq formalarndan biri d pedaqoji praktikumlarn tkilidir. Pedaqoji praktikumlar valideynlrin qazandqlar biliklri hyatda, ail
trbiysind bacarqla ttbiq etmlrin rait yaradr. Hr bir mldn sonra pedaqoji thsillrini, mdniyytlrini artrmaq n onlar tvsiylr v aild
yeniyetmlrin trbiysini yaxladrmaa doru istiqamtlnmi taprqlar alrlar. Pedaqoji praktikum, adtn valideyn oxunmu mhazir v edilmi shbt
hsr olunur.
Pedaqoji kollektivin valideynlrl laqsini mhkmltmk, ata-analarn mktb kmyini tmin etmkd valideyn komitsi xsusi rola malikdir. O, hm ayr-ayr
siniflr, hm d mummktb zr mvafiq valideyn yncaqlarnda seilir.
Mktb rhbrlri valideyn komitlrinin trkibin ciddi fikir vermli, aillrl aparlan ilrd onlarn gcndn maksimum istifad etmlidirlr.
3. agirdlrin trbiysind ictimaiyytin itirak formalar
Mhll uaq, yeniyetm v gnclrin hyatnda, onlarn inkiafnda mhm hmiyyt malikdir: etik qaydalarn, davran normalarnn, nzartsizlik v hquq
pozunluqlar hallarnn ba vermsinin qarsn almaqdan tr uaq v yeniyetmlrin vaxtlarnn dzgn tkili xsusil zruridir. Mlum olduu kimi, uaq v
yeniyetmlr thsil ii il gnn yalnz d biri qdr mul olurlar. Onlar gnn qalan d bir hisssini yatr, d birini is hr hans mtkkil mldn
azad olurlar. Hmin vaxtn bir ne saatn mktbdnknar, aildnknar yerlrd, yni klrd, mhlld, hytd v digr yerlrd keirirlr. mumiyytl,
btn ilin 130-150 gnn mktbdn, thsil iindn knarda dolanrlar. Ona gr d uaq, yeniyetm v gnclrl mktbdnknar trbiy ilrinin
aparlmamas nzartsizliy sbb olur. Drsdnknar mhitd yeniyetm v gnclr pedaqoji tsirin gstrilmsin diqqtin artrlmas son drc vacibdir. Bu
id is, xsusil ictimaiyytin mktbdnknar mssislrin, mk kollektivlrinin, hquq-mhafiz orqanlarnn rolu bykdr.
mumiyytl, ictimaiyyt nmayndlri mumthsil mktblri v ayr-ayr aillrl bir ne formada laq saxlayrlar:
1. Mnzil-istismar sahlrinin nzdindki mhll valideyn komitlri, yaxud ictimaiyyt uralar vasitsil. Vaxtil mnzil-istismar sahlrinin mumi glirinin
myyn faizi yaay yerlrind uaq v yeniyetmlrin trbiy edilmsi mqsdil, yni onlarn mdni istirahtinin mnal v mzmunlu keirilmsi, asud
vaxtlarnn tkili mqsdil istifad edilir, klub v qrmz gulr yaradlrd. Bunun nticsind mktb mikrorayonlarnda qanun pozuntularnn qars alnr,
yeniyetmlr zr mfttilikd qeydalnma hallar azalrd. Lakin bazar iqtisadiyyatna keidl bal bu gzl tbbs arxa plana kemidir.
Yaay yerlrin - oxmrtbli binalarda, ayr-ayr mhlllrd mxtlif pe sahiblri yaayr. Onlarn arasnda pedaqoji id sritsi olan adamlar
mllimlr, alimlr, jurnalistlr, trbiyilr, elc d hakim, mhndis v b. olur. Hr binada, hr mhlld gnc nslin ictimai trbiysi il mul olmaq istyn
adam tapmaq mmkndr. Mktbdnknar mssislr, mhll valideyn komitlri, ictimaiyyt uralar onlar akara xarb znn faliyytin clb etmlidir.
Tdris prosesinin pis tkili, mllimin nzri v metodik chtdn savadszl, drsd agirdlri fal mstqil i qoa bilmmsi, drsi trbiyvi chtdn
istiqamtlndirmyi bacarmamas, stlik onun kobudluu agirdi mktbdn soyudur. tin yeniyetmnin xsiyyti bel yaranr. Hrtrfli v drin bilik insan
hrtrfli d inkiaf etdirir, onun istedadn iklndirir, onu hyata hazrlayr, hyatda fal mvqe tutmasna kmk gstrir. Sinifdnxaric v mktbdnknar
ilr ona ncib keyfiyytlr alayr. Mhll valideyn komitlri, ictimaiyyt uralar uaq v yeniyetmlrl i prosesind aadaklar sas gtrmlidirlr:
a)gnc nsl hyatn qanunauyunluqlarn v qaydalarn drk etdirmk;
b)yeniyetmlrin hyatda z yerini v rolunu myynldirmlrin, z
hquqlarn bilmkl yana cmiyytin bir zv kimi zrlrin dn vziflri baa dmlrin nail olmaq;
c) yeniyetmlri qanuna, birgyaay qaydalarna, davran v hquq normalarna mhbbt ruhunda trbiy etmli, onlarda Vtnimizi mdafi etmy hazr
olmaq hissi formaladrmaq;
) tlim mara, idraki fall inkiaf etdirmk;
d) uaq v yeniyetmlrin mnvi keyfiyytlrinin daha da inkiaf etdirilmsi qaysna qalmaq;
e) onlar mxtlif fnn drnklrin, klublarna, idman yarlarna clb etmkl asud vaxtlarn smrli tkil etmk.
Valideynlrl i prosesind: a) uursuz aillri akara xarb valideyn ictimaiyytinin hmin aillr zrind tsirin nail olmal; b) z uaqlarnn trbiysin
laqeyd yanaan ata-analarla frdi ii hyata keirmli; c) valideynlrin pedaqoji maariflnmsi qeydin qalmal, bu mqsdl mnzil-istismar sahlrind
mllimlrin, alimlrin, hquqnaslarn mhazirlrini tkil etmli; ) ictimaiyytin ayr-ayr nmayndlri mktblrl sx laq saxlamal, vaxtar
mktblrd olmal, intizamszlq edn, davran normalarn, mktbdaxili qaydalar pozan, cmiyyt zidd hallara uyan uaq v yeniyetmlri akara xarb
onlarn valideynlri v zlri il sistemli v mqsdynl i aparmaldrlar.
2. Yetkinlik yana atmamlarn ilri zr komissiya vasitsi il. lkmizd qanunuluun v hquq qaydalarnn tmin edilmsind, yeniyetm v gnclrin
hquq pozunluqlarnn profilaktikas sahsind ad kiln komissiyann zrin mhm vziflr dr. Hmin komissiya icra hakimiyytinin nzdind tkil
edilir. Trkib deputatlar, ictimai tkilatlarn nmayndlri, mxtlif pe adamlar, hquq-mhafiz orqanlar iilri, pedaqoji kollektivin zvlri daxil olurlar.
Komissiya yetkinlik yana atmamlarn nzartsizliyini, uaq baxmszl hallarn aradan qaldrr, uaq v yeniyetmlrin hquqlarn v qanuni mnafelrini
mhafiz edir, qanun v hquq pozuntularnn qarsn alr, yaxud hquq pozuntularna dair ilr baxr v s.
Komissiyann zvlri uaq v yeniyetmlrl kollektiv v frdi i aparr. Onlar arasnda hquqi tbliat genilndirir, birgyaay qaydalarndan, qanunun
tlblrindn knaraxmalara qar mbarizlik hisslri formaladrr. tin yeniyetmlrl i prosesind inandrma v aldrma metodlarndan geni istifad
olunmaldr. agirdlrl frdi shbtlr zaman inandrmaq lazmdr ki, onun davran normalarndan knara xmas, yaxud qanun pozmas hallar he d
czasz qalmayacaqdr. Habel bel bir fikri tin yeniyetmy tlqin etmk vacibdir ki, onun cmiyyt, birgyaay qaydalarna zidd davran z
valideynlrini, onun oxuduu mktbin mllim v agird kollektivini pis vziyytd qoya bilr. Komissiya onun valideynlrindn, yaxud onlar vz edn
xslrdn z vlad haqqnda qti imkan tdbiri grmyi tlb ed, intizama tabe olmayan yeniyetmni ictimai trbiyinin nzarti altna ver bilr.
Komissiya zvlri hm d valideynlrl i aparr. Bu vaxt yeniyetmlrin trbiysinin mqsd v vziflri, mzmunu, aild trbiynin smrli tkili msllri
il bal onlara mvafiq mslhtlr verilmlidir. Ata-analara xatrlatmaq yerin dr ki, vladlarnn trbiysi il mul olmaq tkc onlarn z ilri deyil, bu

onlarn vziflridir. Bunun n cmiyyt v dvlt qarsnda msuliyyyt dayrlar. ks tqdird komissiya z valideynlik borcunu yerin yetirmyn,
bymkd olan nsl zrrli tsir gstrn atan, yaxud anan valideynlik hququndan mhrum ed bilr.
Komissiya ictimaiyyt nmayndlri il, ayr-ayr adamlarla da i aparr. Bzi xslr ailnin v mktbin yeniyetmy verdiyi trbiyy mane olur, onu z tsiri
altna alaraq ikiy, qumara yrdir. Yaxud ourlua, soyunulua, digr cinaytlr ilmy, yaxud hazrlanan cinaytd itirak olmaa svq edir. Qanun
bellrin qar amanszdr. Komissiya onlar akara xarr, inzibati orqanlar qarsnda msl qaldrr. Komissiya xsusil mktblrin pedaqoji kollektivlri il
lbir hrkt etmlidir.
3. Hquq mhafiz orqanlar vasitsi il. Hquq mhafiz orqanlar agirdlrin trbiysi il laqdar mktb v aillrl sasn aadak kanallarla laq
saxlayr: a) bilavasit yetkinlik yana atmayanlarn ilri zr mfttilik: b) mhkmlr vasitsil.
Bundan baqa, cinayt - axtar v pasport - masa blmlrinin mkdalar da yeniyetmlrin trbiysind yaxndan itirak edirlr. Hr drs ilinin sonunda
pasport - masa blmsinin yuxar sinif agirdlrin vtndalq yetkinliyin atmalar mnasibtil pasportlar (xsiyyt vsiqlri) tqdim etmsi nny
evrilmlidir. Pasportlarn tqdim olunmasna hsr edilmi tntnli mrasimd lkmizin gnc vtnda kimi agirdlrin zrlrin dn vziflr
aydnladrlmal, hquq v azadlqlar haqqnda onlara mlumat verilmlidir.
tin yeniyetmlrin trbiysind istr mfttiliyin inspektoru, istrs d ictimai inspektoru, hr eydn vvl bacarql trbiyi olmal, n zruri hallarda
inzibatla yol vermlidir. Onlar z faliyytlrind, apardqlar i prosesind inandrma metodunu sas gtrmli, hr bir tin v pedaqoji chtdn qsurlu
uaq v yeniyetmlrin qlbin yol tapma bacarmal, onlarn dzgn olmayan yola dmlrinin balca sbblrini yrnib agird kollektivinin, ham
trbiyilrin kmyin arxalanaraq, onlar aradan qaldrmaq n mvafiq profilaktik tdbirlr grmlidirlr.
Yenidntrbiy prosesind yeniyetmnin msbt keyfiyytlrin istinad etmk xsusil vacibdir. O, inspektor pis polis iisi v pis pedaqoq - trbiyidir ki,
yeniyetmni hd-qorxu il l almaa alr v trbiy prosesind yeniyetmnin bir vaxtlar xlaqsz, qanunpozan olduunu ona xatrladr. Yeniyetmy qar
bel mnasibt onu incik salr v zn olan inamn sarsdr. Onda bir nv tabe olmamaq, hesabat vermmk tlbat ba qaldrr.
Yenidntrbiy prosesind onun aily, mktb ayr-ayr mllimlr, thsil, ictimai ilr mnasibtini bilmk d zruridir. Oxuduu sinifd agirdlr ona nec
mnasibt bslyirlr? Ondan qorxub sni hrmt edirlr? Onun sinif kollektivin tsiri necdir? Onlarn thsilin, davranna pis tsir gstrirmi? V yaxud
kollektiv onu sevmirs, bunu ona bildirirmi, ona z tdbirlrind itirak etmy icaz verirlrmi?
Bir ox hallarda mfttiliyin mkdalar yeniyetm artq cinayt, yaxud qanunpozma yoluna ddkdn sonra onunla mul olmaa balayrlar. Buna yol
vermk olmaz. Onlar yalnz rast gldiklri hadislrl laqdar tdbirlr grmkl kifaytlnmmli, mumthsil mktblri, axam mktblri, internat
mktblri, texniki pe mktblri, mnzil-istismar sahlri il mntzm laq saxlayb vaxtar mlumat toplamaldrlar.
agirdlrin qanun v hquq pozunluqlarnn qarsnn vaxtnda alnmasnda bzn mktbin, pedaqoji kollektivin tqsiri olur. Sinif rhbrlri, mllimlr, trbiy
ilri zr direktor mavinlri, mktb direktorlar, bir ox hallarda tin trbiy olunanlar haqqnda yetkinlik yana atmamlarn ilri zr mfttiliy xbr
vermir, daha shih desk, bunu gizldir, mktbin adnn pis xacandan ehtiyat edirlr. Mlum olduu kimi, mumthsil mktblrinin faliyytin qiymt
verilrkn hm d hmin tdris-trbiy mssissinin trbiy sahsind qazanm olduu mvffqiyytlr nzr alnr.
Pedaqoji kollektivin qeyri-obyektivliyi uaq v yeniyetmlrin dzgn trbiy olunmasna maneilik trdir. Mktb rhbrlri uaq v yeniyetmlrin
yenidntrbiysi iini tkil etmk vzin, bir ox hallarda ondan yaxa qurtarma stn tuturlar.
4. mk kollektivlri vasitsi il. Snaye mssislrinin, yaradc ittifaqlarn, mdniyyt evlrinin v saraylarnn v s. mk kollektivlri d agirdlrin tlimtrbiysinin tkilin v hyata keirilmsin yaxndan kmk gstr bilrlr. Tsadfi deyildir ki, vaxtil zavod v fabriklrd, tikinti idarlrind v s. Mktb
v aily yardm uralar yaradlr, hmin uralar byyn nslin tlim v trbiysini znn n mhm vzifsi sayrd. Hmin nnnin bu gn d davam
etdirilmsi son drc vacibdir.
2. Tdris mssissinin iinin planladrlmas
Mktbin idar olunmasnda v ona rhbrlikd tdris mssissinin iinin dzgn planladrlmas da byk hmiyyt malikdir. Bu zaman nv
planladrmadan istifad edilir: cari, illik v perspektiv.
Cari planladrma pedaqoji kollektivin ayr-ayr zvlrinin tematik v drs planlarn, sinif rhbrinin rblk v yarmillik, mktb direktoru v onun mavinlrinin
hftlik v ya aylq planlarn, fnn drnklrinin v agird tkilatlarnn v s. planlarn hat edir. llik planladrmada tdris ili n nzrd tutulmu tlim v
trbiyvi tdbirlr z ksini tapr.
Perspektiv plan, adtn be il n hazrlanr v bu mddt rzind thsil ocann inkiaf problemlrini iqlandrr.
Mktbin idar edilmsind mktbdaxili nzartin rolu xsusil bykdr. Nzart zaman mktb direktoru v onun mavinlri, trbiy ilri zr direktor
mavini pedaqoji kollektivin zvlrinin v agirdlrin faliyytin, yuxar orqanlarn gstrilrinin, pedaqoji urann qrarlarnn, mktbin qarsnda duran
vziflrin yerin yetirilmsi il laqdar lazmi mlumatlara yiylnirlr.
3. Mktbd metodik i
Hr bir mllim z pedaqoji ustaln, metodik hazrln artrmaq qaysna qalmal, pedaqogika, psixologiya elmlri sahsindki yeniliklrl tan olmal, fnni
zr yeni biliklr qazanmaldr. Bu msl tkc mllimlrin deyil, mktb direktorlarnn da diqqt mrkzind dayanmal, tdris ocanda tlim-trbiy prosesi
tkmillsin dey, pedaqoji kollektivin zvlrinin daim axtarlar aparmasna almaldrlar.
Odur ki, mumthsil mktblrind metodik birlmlr yaradlr. Metodik birlmlr tdris mssissind metodik iin sas formalardr. Burada fnn
mllimlri pe ustalqlarn yksldir, qabaqcl mllimlrin i tcrbsi il burada tan olur, metodik hazrlqlarn artrr, tdris etdiklri fnn aid yeniliklrl
tan olur, proqram materialnn planladrlmas il bal mslhtlmlr aparr, tdris proqramna mnasibt bildirir, qarya xan msllri birlikd mzakir
v hll edirlr. Metodbirlmlr n i planlar hazrlanr v tsdiq olunur. I planlarnda fnn olimpiadalarnn, aq nmun drslrinin keirilmsi, tcrb
mbadilsi, qabaqcl mllimlrin i tcrbsinin yrnilmsi v yaylmas v s. msllr z ksini tapr.
mumthsil mktblrind, adtn fnn mllimlrinin, sinif rhbrlrinin, ibtidai sinif mllimlrinin birlmlri tkil olunur. V-IX v X-XI sinif rhbrlrinin
metodik birlmlri mktb tcrbsind geni yaylmdr.
Bu tipli birlmlr daha sritli mllimlr rhbrlik edirlr. Rayon (hr) thsil blrinin metodkabinetlri mllimlrin metodik birlmlrin mumi
rhbrliyi hyata keirirlr.