M U

Trong lch s phat trin cua xa hi loai ngi chung ta a s dung rt nhiu loai
vt liu khac nhau, vi tnh nng s dung cua chung cang ngay cang cao hn. u tin
la thi ky a, sau o tin n thi ai ng, st.v .v. Cho n ngay nay la mt
loat cac loai vt liu mi nh : composit, ceramit, plyme. v.v. Cac loai vt liu nay
(c bit la kim loai & hp kim, cung vi cac loai vt liu mi) a gop phn thuc y s
phat trin cua xa h loai ngi mt cach nhanh chong.
Ngay nay trong cac lnh vc cng nghip, quc phong, i sng...oi hoi vt liu s
dung cn phai co rt nhiu tnh cht khac nhau. V du : khi th cn co tnh dn in rt
cao dung trong nganh in lc, luc lai yu cu co cng ln lam cac loai dung
cu ct got kim loai, khi lai cn co bn ln lam cac cu kin xy dng, hoc phai co
tnh deo cao can, dp, keo ngui, hay cn bn cao nhng khi lng ring nho
dung trong cng nghip hang khng...Tt ca cac yu cu nay u co th c ap ng
bi vt liu kim loai cung nh cac loai vt liu mi.
Mn vt liu hoc se trang b cho sinh vin nhng kin thc c ban cua cac loai vt
liu chnh : tinh th, cac hp kim, ban dn va ion, cng hoa tr ... cung nh kin thc v
x ly nhit cua chung. Muc ch cua mn hoc nay giup cho sinh vin hiu ro cac loai
vt liu khac nhau da trn mi quan h gia cu truc (lin kt hoa hoc, kiu mang tinh
th) va c ly tnh, thc hanh c cac th nghim c ban xac nh c tnh cua vt liu
va bit la chon vt liu phu hp nht ap ng nhu cu s dung sau nay. Khi nghin cu
mt vt liu bt ky chung ta u da vao bn cc c ban sau y : Kt cu cua cu truc,
cac tnh cht, s tng hp cac phng phap gia cng va hiu qua s dung cua no. Mt
san phm co th gm hang chuc loai vt liu khac nhau tao nn. V du t RENAULT
CLIO 1,2 RN cua Phap gm mi mt loai vt liu sau y tao nn :
1- Thep tm 40,9%
2-Thep hnh 10,9%
2-Gang
11,3%
4-Hp kim nhm 4,2%
5-Cac kim loai mau khac 3,9%
6-Cht deo 10,2%
7-Cht deo an hi 3,4%
8-Vt liu hu c khac
3,4%
9-Thuy tinh 4,2%
10-Sn
1,7%
11-Cht long
5,9%
Yu cu cua ngi ky s cac nganh c kh ngoai kha nng hiu bit v chuyn mn
su cua nganh hoc, con phai nm c nhng tnh cht c ban cua cac loai vt liu t
o co th s dung mt cach hp ly nht nhm nng cao tui tho cua may moc, cng
trnh, ha gia thanh san phm ...
Mn hoc nay k tha kin thc cua kha nhiu cac lnh vc khac nhau : tinh th hoc,
c lng t, vt ly tia rn ghen, n mon va bao v kim loai ...do o khi lng kin thc
kha ln va co nhiu mt. V vy oi hoi ngi hoc phai nm vng cac kin thc c ban
v vt liu va thc hanh nghim tuc cac th nghim. Khi nghin cu mn hoc nay phai
nm chc mi quan h gia thanh phn hoa hoc, cu truc va tnh cht cua vt liu. Bt
ky s thay i nao cua thanh phn hoa hoc va cu truc se dn ti s bin i cua tnh
cht vt liu.
1

CHNG 1 : CU TAO CUA KIM LOAI VA HP KIM

dn in

dn in

Trong bang tun hoan cac nguyn t hoa hoc cua Menlep , hin tai co hn
100 nguyn t th cac nguyn t kim loai chim hn 3/4 . Trong chng nay chung ta se
nghin cu cu truc cua mang tinh th , s sp xp cua cac nguyn t va mt cua
chung cung nh khoang cach gia cac mt tinh th .
1.1.CU TAO MANG TINH TH LY TNG CUA KIM LOAI NGUYN
CHT :
1.1.1. Khai nim va c im cua kim loai :
1- nh ngha : Kim loai la vt th sang , deo , co th ren c , co tnh dn in
va dn nhit cao .
Bt c kim loai nao b mt cha b xy hoa u co ve lp lanh sang ta thng goi
la anh kim .Hu ht cac kim loai u deo , co th keo si , dat mong d dang , dn in
va dn nhit tt . Tuy vy khng phai tt ca cac kim loai u thoa man nhng tnh cht
trn . V du : stibi (Sb) rt don khng th ren c , pradeodim (Pr) dn in rt kem .
Tiu chun phn bit kim loai va phi kim la h s nhit cua in tr . Kim
loai co h s nhit cua in tr dng (khi nhit tng th in tr tng) con vi phi
kim loai th h s nay m (khi nhit tng in tr giam).

t0C

t0C

b) Phi kim loai

a) Kim loai
Hnh 1.1- H s nhit cua in tr.
Ta co th giai thch cac c im cua kim loai da vao ly thuyt c in v cu tao
nguyn t . Kim loai co anh kim la do khi co anh sang chiu vao th in t se hp thu
nng lng . Do o no co nng lng cao hn, b kch thch va nhay ln phn mc nng
lng trn . Tai mc nng lng nay la khng n nh do o in t ch tn tai mt thi
gian rt ngn va sau o tr v mc nng lng cu . Khi o chung thai bt phn nng
lng di dang bc xa va lam cho kim loai co ve lp lanh sang . Tnh dn in va dn
nhit cung co th giai thch tng t . Con tnh deo co th giai thch da vao lin kt kim
loai .
2. Phn loai kim loai :
Trong thc t tn tai nhiu phng phap phn loai kim loai, y la mt trong nhng
nhng phng phap thng s dung nht .
a- Theo khi lng ring: kim loai c chia lam hai nhom : kim loai nhe va kim loai
nng
2

Kim loai nng la cac kim loai co khi lng ring ln hn 5 g/cm3 . V du nh st
( = 7,8) , vang ( = 19,5) , thuy ngn ( = 13,1) ...
Kim loai nhe la cac kim loai co khi lng ring nho hn 5 g/cm3 . V du nh nhm
( = 2,7) , ti tan ( = 4,5) , man gan ( = 1,73 ) ...
b - Theo nhit nong chay : kim loai c chia lam hai nhom
Kim loai co nhit nong chay cao : st (1539oC) , vonphram (3410oC) , titan
(1668o C), ng (1085oC)
Kim loai co nhit nong chay thp : ch (327oC) , nhm ( 657oC) , stibi (631oC) ...
c - Theo tnh cht hoat ng :
Kim loai kim : natri ,kali, liti ...
Kim loai chuyn tip : st , crm ,mangan ,vanadi ...
1.1.2. Lin kt kim loai :
Trong kim loai phn ln cac
nguyn t nhng bt in t tr thanh
+
+
+
+
ion dng con cac in t tr thanh in
t t do . Cac in t nay khng b chi
+
+
+
+
phi bi mt nguyn t nao ca . Gia cac
ion dng vi nhau va cac in t vi
nhau se tn tai lc y , gia ion va in
+
+
+
+
t sinh ra lc hut . S cn bng gia cac
lc nay la c s cua lin kt kim loai . y
+
+
+
+
la dang lin kt quan trong cua kim loai,
nh mi lin kt nay ma kim loai co tnh
deo rt cao .
Hnh 1.2- Lin kt kim loai.
1.1.3. Cac tnh cht cua kim loai :
Trong phn nay ta ch nghin cu cac tnh cht c s dung trong c kh la
chu yu . Ngoai ra con xem xet thm mt vai tnh cht khac.
1-C tnh : Nhiu kim loai co c tnh tng hp tt thoa man cac yu cu ch tao
trong c kh . Nhng trong thc t hu nh khng s dung kim loai nguyn cht ma chu
yu la dung hp kim . C tnh cua kim loai va hp kim c anh gia bng nhng ch
tiu sau y :
* bn tnh : xac nh bng gii han bn b ,gii han chay c va gii han an hi
h. n v o theo h SI la N/m2, nhng n v nay qua nho nn thng dung MN/m2
hay MPa (trong thc t hay dung KG/mm2)
* cng : c xac nh bng cac loai cng Brinen (HB), Rockwell
(HRA,HRB,HRC) va Vicker (HV)
* deo : xac nh bng dan dai tng i % va tht ty i %
* dai : xac nh bng cng pha huy mt n v tit din mu , thng ky hiu ak, n
v o kj/m2.

2-Ly tnh : cac tnh cht vt ly cua kim loai cung c ng dung rt ph bin : lam
dy dn in ,nam chm , vt liu dn nhit ...
3- Hoa tnh : cac kim loai thng tac dunh manh vi cac nguyn t phi kim loai va
b pha huy trong khng kh m.
4-Tnh cng ngh : la kha nng chu cac dang gia cng : uc ,ren dp ,can,ct
got...Mt kim loai khng th ng thi co tt ca cac tnh cng ngh u tt.V du : nu
uc tt th dp se kem ... Kim loai du rt quy nhng nu tinh cng ngh xu th khng
th s dung trong lnh vc c kh .
1.1.4. Cu tao mang tinh th cua kim loai nguyn cht :
1- Cac khai nim c ban
a-Mt tinh th : trong kim loai cac nguyn t sp xp co trt t , tc la chung u
nm trn nhng mt phng song song va cach u nhau goi la mt tinh th .Tp hp v
s cac mt nh vy tao nn mang tinh th .
b-Khi c s (con goi la c ban) : la phn nho nht c trng cho mt loai mang
tinh th .Co th xem nh mang tinh th la do v s cac khi c s xp lin tip nhau tao
nn.
c-Thng s mang (con goi la hng s mang) : la khoang cach gia hai nguyn t
trn mt canh cua khi c s .Thng s mang la kch thc c ban cua mang tinh th, t
o co th suy ra cac khoang cach bt ky trong mang .n v o thng s mang la kx
(nano met) hay ng strng , vi 1kx = 1,00202Ao = 1,00202.10-8 cm. Theo thng s
mang ta co th tnh c ng knh nguyn t kim loai . Thng s mang thng ky
hiu la a .
2- Cac loai mang tinh th thng gp cua kim loai :
Trong cac kim loai thng dung thng gp ba kiu mang tinh th sau y :
a-Lp phng tm khi (th tm A2) : Cac nguyn t nm cac nh va trung
tm cua khi lp phng . Nu coi cac nguyn t la hnh cu va biu din gn nh tht
th cac nguyn t nm cac nh cheo nhau cua khi lp phng tip xuc vi nhau qua
nguyn t trung tm . Cac nguyn t con lai khng tip xuc vi nhau . Kiu mang nay
co trong cac kim loai Fe, Cr, Mo,V. Khoang cach gn nht gia hai nguyn t la :
a 3
a 3
va r =
. Kiu mang nay co mt thng s mang la a .
d=
2
4
b - Lp phng tm mt (din tm A1) : Cac nguyn t nm cac nh va tm cua
cac mt bn khi lp phng. Nu coi cac nguyn t la hnh cu va biu din gn nh
tht th nguyn t nm nh va tm cua cac mt bn th tip xuc vi nhau .Cac nguyn
t con lai khng tip xuc vi nhau . Khoang cach gn nht gia hai nguyn t la
a 2
a 2
d=
va r =
. kiu mang nay ch co mt thng s mang la a . Thng gp
2
4
trong cac kim loai Fe, Cu, Ni, Al, Pb...
c-Sau phng xp cht (luc giac xp cht A3) : Cac nguyn t nm cac nh va
tm hai mt ay cua hnh lng tru luc giac u .Ba nguyn t nm trung tm ba lng
tru tam giac cach nhau.Mang sau phng xp cht co hai thng s mang la a va c, ty s
c/a goi la h s xp cht.
5

Hnh 1.3- M hnh va cach sp xp nguyn t trong khi c s.

a) Lp phng tm mt
b) Lp phng tm khi
c) Sau phng xp cht

c
8
=
1,633 .Trong thc t t s c/a khng ung la
a
3
1,633 ma dao ng trong trong khoang 1,57 1,64 va cung c coi la xp cht . Cac
kim loai co kiu mang nay la : Zn, Cd, Co, Mg, Ti, Ru...
d-Chnh phng tm khi (th tm) : Trong t chc cua thep sau khi ti
(mactenxit) con co kiu mang chnh phng tm khi . Co th coi kiu mang nay la lp
phng tm khi c keo dai theo mt chiu . No co hai thng s mang la a va c , t s
c/a goi la chnh phng .
Trong thc t s sp xp cua cac nguyn t trong kim loai theo xu hng day c
nht . Do o khng co kim loai nao co kiu mang n gian chnh phng tm khi ca .

Trong trng hp ly tng

a)

b)
c)
Hnh 1.4- H toa va cach xac nh mt va phng tinh th
a) H toa trong khi c s.
b) Ky hiu phng trong khi c s.
c) Ky hiu mt trong khi c s

1.1.5.Mt nguyn t va l hng cua mang tinh th :

1.Mt nguyn t trong mang tinh th
Do ta coi cac nguyn t kim loai la hnh cu nn du chung sp xp st cht bao
nhiu i na gia chung vi nhau cung con co cac khoang trng nht nh . V vy phai
a ra vn mt cua nguyn t trong mang tinh th .
Mt nguyn t trong mang tinh th la phn th tch (din tch) co nguyn t
chim ch tnh ra phn trm .
nv
Mt khi Mv =
.100%
V
Trong o : n - s ngyn t co trong khi c s
v - th tch cua mt nguyn t
V - th tch khi c s
n
Mt mt MS = s .100%
S
Trong o : ns - s nguyn t co trong mt ang xet
s - din tch cua mt nguyn t
S - din tch mt ang xet
2.L hng trong mang tinh th
Do nguyn t co dang hnh cu nn gia chung lun co cac l hng .Co hai loai
l hng : l hng trong khi tam mt va l hng trong khi bn mt. Cac kiu mang
khac nhau co s l hng khac nhau va kch thc cua chung cung khac nhau . Cac l
hng nay quyt nh s hoa tan cua cac nguyn t khac vao mang cua chung.
Mang lp phng tm khi :
- Loai th nht : nm trong khi tam mt tao bi sau nguyn t va co tm nm
gia cac canh va trung tm cac mt bn, kch thc cua no la 0,154d . Tt ca co sau l
hng nh vy .

Hnh 1.5- Xac nh mt sp xp Ml, Ms, cua khi c s mang tinh th.
- Loai th hai : nm trong khi bn mt , co tm nm 1/4 oan thng ni
im gia cac mt bn, kch thc la 0,221d va co tt ca 12 l hng. Mang lp phng
tm khi co nhiu l hng hn nhng kch thc cac l hng nho hn .
Mang lp phng tm mt :
- Loai th nht : nm trong khi tam mt co tm nm trung tm khi c s va
nh im gia cac mt bn, kch thc 0,41d. Co tt ca bn l hng nh vy .
- Loai th hai : nm trong khi bn mt, tm nm khoang 1/4 cac ng
cheo khi {111}, kch thc 0,225d , co tt ca tam l hng nh vy. Mang lp phng
tm mt co s l hng t hn nhng kch thc ln hn .
1.1.6.Tnh a hnh cua kim loai (thu hnh) :
1-Khai nim va v du :
Kha nhiu kim loai co nhiu kiu mang tinh th khac nhau cac khoang nhit
va ap sut khac nhau, tnh cht o goi la tnh a hnh .
Nhit ma tai o kim loai chuyn t kiu mang nay sang kiu mang khac goi la
nhit ti han cua chuyn bin a hnh . Nhit nay con phu thuc vao tc nung
nong, tc lam ngui va trang thai ban u cua kim loai . Cac dang a hnh khac nhau
cua mt nguyn t c ky hiu bng cac ch Hy lap c :, , ...Trong o la ky hiu
cho dang a hnh nhit thp nht, cac ch con lai ky hiu ln lt cac nhit
cao hn.

Hnh 1.6- Cac loai l hng trong mang lp

phng tm mt (a) va lp phng tm khi. (b)
V du : St la kim loai co tnh a hnh , nhit < 911oC va t 1392oC n
1539oC co kiu mang lp phng tm khi goi la Fe .Trong khoang t 911oC n
1392oC co mang lp phng tm mt goi la Fe.
Thic nhit thng co mau sang bac, co th han, dat mong va keo si c, o
la Sn. Nhng khi lam ngui xung -30oC th tr thanh Sn co mau xam dang bt.
2-S thay i tnh cht khi co chuyn bin a hnh :
Khi co chuyn bin a hnh cac kim loai u co s thay i cac tinh cht cua chung.
-Th tch ring thay i :
T Fe sang Fe th tch cua co giam i khoang 1% . T Sn sang Sn th tch tng
ln 25%
-Thay i v c tnh : t Sn sang Sn bn khng con na
-Thay i v ly tnh : do s sp xp cua nguyn t co thay i nn nhit dung ,
in tr ... u bin i i.
S thay i tnh cht cua kim loai khi chuyn bin a hnh c nghin cu ky
lng tn dung cac tnh cht co li va ngn nga cac mt bt li .Tnh a hnh cua st
c s dung rt nhiu trong nhit luyn .
1.1.7.n tinh th va a tinh th :
1-Tnh co hng cua tinh th : Mang tinh th lun lun th hin tnh co hng (d
hng) cua no ngha la theo cac hng khac nhau tnh cht cua mang (c ,ly , hoa
tnh...) khac nhau .Tnh co hng la do cu tao mang tinh th, cac phng va mt khac
nhau co mt nguyn t khng ging nhau.Theo phng co mt nguyn t ln lin
kt bn hn nn co bn ln hn cac phng co mt nguyn t be .

V du : Tinh th ng theo cac phng khac nhau co bn keo thay i t 140

n 250MN/m2 . Tinh th ma gi (mang sau phng xp cht) co in tr : theo truc a co
= 4,53.10-6cm, theo truc c co = 3,78.10-6cm .
2-n tinh th va a tinh th :
n tinh th : Nu vt tinh th co mang thng nht va phng khng thay i trong
toan b th tch th goi la n tinh th.
hnh dung v n tinh th ta ly mt khi c s va tnh tin no theo ba truc toa
vi oan bng chu ky tun hoan mang (thng s mang) se c n tinh th.
Trong thc t mt s khoang vt co th tn tai cac n tinh th t nhin. Vi kim
loai co c tinh th phai ap dung cng ngh c bit "nui" n tinh th. Ngay nay
ngi ta mi ch tao c cac n tinh th kim loai co kch thc nho, dai khoang 3,5
cm.
Mt s n tinh th, c bit la khoang vt, co b mt ngoai kha nhn, hnh dang
xac nh, o la nhng mt phng nguyn t gii han (thng la cac mt co mt
nguyn t ln nht).
Tnh cht tiu biu cua n tinh th la tnh co hng (d hng) do theo cac hng
khac nhau co mt nguyn t khac nhau.
n tinh th chu yu c s dung trong cng nghip ban dn va vt liu ky thut
in.
a tinh th : la kim loai co cu tao gm nhiu tinh th. Mi tinh th trong o goi la
hat.
a tinh th co cac c im sau :
-Do s nh hng mang tinh th cua mi hat la ngu nhin nn phng mang
gia cac hat lun lch nhau mt goc nao o.
-Tai vung bin gii hat mang tinh th b x lch .
-a tinh th co tnh ng hng
Do o trong thc t cac kim loai thng gp u co c tnh ng nht theo moi phng.
Nu em keo, can kim loai vi mc bin dang ln th kim loai lai th hin tnh co
hng cua no. V du : dy thep khi keo ngui vi bin dang rt ln (lam cac dy cap
cn cu, cap treo, dy phanh xe ap ...) bn theo phng doc si ln hn rt nhiu so
vi phng ngang si.
1.1.8.Cu tao mang tinh th thc t cua kim koai :
Trong kim loai thc t cac nguyn t khng hoan toan nm cac v tr mt
cach trt t nh a noi trn ma lun lun co mt s t nguyn t nm sai v tr gy nn
sai lch mang. Trong thc t khng co kim loai nguyn cht tuyt i . Do vy trong
kim loai bao gi cung co cac tap cht .Kch thc cac nguyn t la nay lun khac
nguyn t kim loai nn gy ra sai lch trong mang tinh th. Sai lch mang tinh th
chim s lng rt thp (1-2% th tch mang) nhng anh hng rt ln n c tnh cua
kim loai.

10

Hnh 1.7- M hnh n tinh th (a) va a tinh th (b)

va anh t vi mu a tinh th sau tm thc.
1-Phn loai cac sai lch trong mang tinh th :
Theo kch thc cua s sp xp khng trt t ta phn chia sai lch ra lam ba
loai : sai lch im, sai lch ng va sai lch mt.
a.Cac sai lch im :
la cac sai lch co kch thc be theo ba chiu o (vai thng s mang), co dang im
hay bao quanh mt im. Gm cac loai sau y;
-Nut trng : la cac nut mang khng co nguyn t chim ch .
-Cac nguyn t nm xen gia cac nut mang
- Cac nguyn t la nm trn cac nut mang hay xen gia cac nut mang.
Do co cac sai lch mang nn nguyn t nm xung quanh sai lch nm khng ung
v tr quy nh . V du : nut trng lam cac nguyn t xung quanh no co xu hng xch lai
gn nhau, nguyn t xen gia nut mang lam cac nguyn t xung quanh co xu hng b
dn ep lai.
S lng cac nut trng va nguyn t xen gia nut mang co xu hng phu thuc vao
nhit . Nhit cang tng s lng cua chung cang nhiu, tuy nhin khng vt qua
1-2% . Kim loai cang bn th kha nng nguyn t la chui vao mang tinh th cang nhiu
va do o s lng sai lch im tng.
b.Cac sai lch ng :
la cac sai lch co kch thc ln theo mt chiu o va be theo hai chiu o con lai.
No co dang ng thng, ng cong, dng xon c. Bao gm cac loai sau:
-Mt day cac nut trng hay cac sai lch im khac
-Lch : la dang sai lch ng quan trong nht va co tnh n nh cao.
c.Cac sai lch mt :
la cac sai lch co kch thc ln theo hai chiu o va be theo chiu o con lai. No co
dang mt cong,mt phng. Gm cac loai sau : bin gii gia cac hat, cac mt trt, cac
mt song tinh, mt ngoai tinh th.

11

Hnh 1.8- Sai lch im trong mang tinh th.

a) Nut trng Frenkel. b) Nut trng Schottky
c, d) Nguyn t xen ke va thay th
2-Lch va tac dung cua lch trong tinh th :
a.Lch :
Nh s phat trin cua ly thuyt lch cho phep giai thch c nhiu vn nh c
cu trt, s sai khac nhau gia bn ly thuyt va bn thc t,s kt tinh ...Theo
hnh dang hnh hoc lch c phn ra lam ba loai : lch ng, lch xon va lch hn
hp.
-Lch ng (lch thng, lch bin)
Ta co th hnh dung lch ng nh sau : ta co mt mang tinh th hoan chnh
gm nhiu mt tinh th song song va cach u nhau hp thanh. Gia s rng ta gai vao
o thm mt ban mt tinh th ABCD, phn trn cua mang tinh th nh b nen lai con
phn di cua no nh b keo ra tng i. Vung xung quanh AB (mep cua ban mt)
mang tinh th b x lch nhiu nht va do o sai lch co dang ng. AB goi la truc cua
lch ng, no co th dai n hang nghn hang van thng s mang. Trong khi tit din
cua s x lch ch khoang vai thng s mang. Nu ban mt c gai t trn xung goi la
lch ng dng (ky hiu ), gai t di ln goi la lch ng m (ky hiu T).
-Lch xon : Ta co th hnh dung lch xon nh sau : ct mang tinh th hoan
chnh bng ban mt ABCD.Sau o x dch hai phn cua mang tng i vi nhau theo
mt ct i mt thng s mang (cac nguyn t nm trong vung t B A dch i mt
khoang nho hn mt thng s mang, tai A dch chuyn bng khng). Luc nay mang tinh
th khng phai gm nhiu mt song song va cach u nhau na ma nh gm bi mt
mt cong qun quanh truc AD co dang mt vt va ta co lch xon. AD goi la truc cua
lch xon co th dai n hang nghn hang van thng s mang,con tit din cua s x
lch ch vai thng s mang.

12

Hnh 1.9- M hnh tao lch ng trong mang tinh th.

*Lch hn hp : la loai lch co dang tng hp cua hai loai lch trn, co dang hnh
hoc rt phc tap .

A
B

D
C

a)

b)

c)

Hnh 1.10- Lch xon: m hnh tao thanh (a), m hnh khng
gian (b) va s sp xp nguyn t trong vung lch (c)
b.Tac dung cua lch :
Lch co vai tro rt ln trong tinh th, no anh hng rt nhiu n qua trnh chuyn
bin pha, qua trnh trt cua kim loai. S co mt cua lch lam cho kim loai d trt, lam
cho bn thc t cua no giam i rt nhiu so vi tnh toan. V du : st co blt =
13000MN/m2, trong khi o btt = 250MN/m2 .

13

Hnh 1.11- Cach xac nh vect trt (Burgers)

a) Trong tinh th hoan chnh
b) trong lch ng
c) Trong lch xon
1.1.9.Cac phng phap nghin cu kim loai va hp kim :
1-Cac phng phap nghin cu t chc :
a.Mt gay :
y la phng phap n gian nht . Ta quan sat b mt kim loai tai ni gay v co
th phat hin c cac vt nt ln, xac nh c hat cac ln x ln ... T o co th s
b kt lun c cht lng cua kim loai .
b.T chc th ai :
Be gay mu kim loai ri mai phng trn giy mai. Trn b mt mt cua no co th
phat hin c : bot kh, r nt, ln x . Nu cho n mon nhe bng cac hoa cht thch
hp co th thy c t chc th, nhanh cy, hat ln, s phn b cua pht pho,lu huynh
trong thep. Thng dung phat hin t chc th trong vt can ren, s phn b cua cac
vung tinh th trong thoi uc .
c.T chc t vi :
La phng phap nghin cu t chc kim loai di knh hin vi . Knh hin vi vt
liu hoc thng dung co phong ai t 50 n 2000 ln. Mu quan sat t chc t vi
ch tao kha cng phu. Phng phap nay cho bit c :
-Cac thanh phn t chc, ln, hnh dang va s sp xp cua chung.
-S phn b cua tap cht.
-S thoat cac bon b mt .
-Cac vt nt t vi .
-Cac lp bao hoa cac bon, nhm, ni t ...
2-Nghin cu cu truc bng tia rn ghen :
La phng phap nghin cu s sp xp cua cac nguyn t trong kim loai bng
tia rn ghen . Cn c vao anh nhiu xa cua tia rn ghen trn mu kim loai ta co th bit
c s sp xp cua cac nguyn t va khoang cach gia cac mt tinh th .
3-Phn tch hoa hoc va quang ph quang ph :
a-Phn tch hoa hoc :

14

Ly phoi cua kim loai cn phn tch mang hoa tan vao cac a xit thch hp. Sau o
dung cac dung dch chun nh phn dung dch cn nghin cu. T o co th bit
c s co mt va lng cha cua cac nguyn t trong mu phn tch. chnh xac cua
phn tch hoa hoc t 0,1 - 0,01% trong lng.
b-Phn tch quang ph :
em so sanh vach quang ph cua mu nghin cu vi cac ban mu co sn se bit
c thanh phn va lng cha cua cac nguyn t co trong o. V tr va mau sc cua
vach cho bit cho bit kt qua v nh tnh, en cua vach cho bit kt qua nh lng.
Phng phap quang ph co u im la : nhay cao 0,001-0,0001% trong lng , cho
kt qua nhanh va re tin .
4-Xac nh thanh phn cac bon bng tia la khi mai :
Cac bon la thanh phn quan trong nht trong thep, s bin i cua no lam thay
i tnh cht cua thep . Co th xac nh mt cach gn ung thanh phn cac bon bng tia
la khi mai thep. Vi thep cac bon thp tia la khi mai t, tia la hep va dai. Khi lng
cac bon cang tng ln tia la cang rng ra va ngn lai. Phng phap nay c s dung
rng rai trong san xut. chnh xac t 0,1-0,2%C phu thuc vao kha nng quan sat
cua ngi cng nhn.
5-Cac phng phap o c ly tnh cua kim loai :
C ly tnh cua kim loai la cac ch tiu quan trong cn phai xac nh s dung
vt liu hp ly . Cac phng phap nay c xac nh trn cac may moc cua phong th
nghim.
6-Cac phng phap vt ly kim tra tt hong trong kim loai :
Cac tt hong nh nt, r, bot kh, ln x... nm trong kim loai rt nguy him . Cn
phai phat hin chung bng cac phng phap khng pha huy kim loai. Trong ky thut ta
dung cac tia m xuyn nh rn ghen, gam ma... Co th dung siu m va nhim t
phat hin cac khuyt tt nay. Tia rn ghen co kha nng phat hin c tt hong trong chi
tit thep day 20 cm. Tia gam ma kim tra c vt co chiu day ln hn.
1.2.CU TAO CUA KIM LOAI LONG VA IU KIN KT TINH :
Phn ln cac kim loai c luyn bng phng phap nu chay long sau o em
uc thanh hnh san phm hay ban thanh phm. Cht lng cua vt uc phu thuc phn
ln vao qua trnh chuyn t trang thai long sang trang thai rn, o la qua trnh kt tinh .
nh ngha : kt tinh la qua trnh hnh thanh mang tinh th t trang thai long va thng
goi la kt tinh ln th nht .
1.2.1.Cu tao cua kim loai long :
Trong kim loai long cac nguyn t khng sp xp hn loan nh trang thai kh.
Song cung khng sp xp trt t nh trang thai rn. Nu xem xet biu hin bn ngoai
th kim loai long gn vi kim loai rn hn so vi trang thai kh.
Cu tao cua kim loai long co nhng c im sau :
-Lin kt vn la lin kt kim loai nh trang thai rn nhng co yu hn .
-Cac nguyn t lun co xu hng sp xp trt t, tc la mi nguyn t lun gi
khoang cach nht nh vi cac nguyn t bn canh va lun co mt s nguyn t nht
nh bao quanh no.

15

-Chuyn ng nhit cua nguyn t ttrang thai long rt ln, do o xu hng

sp xp co trt t lun b pha huy va thay bng s sp xp co trt t mi.
-Trong kim loai long co in t t do.
Tnh cht cua kim loai long :
-Th tch cua kim loai long va rn khac nhau khng nhiu lm, phn ln kim
loa khi nong chay th tch tng ln t 2-6%, tr Ga va Bi th tch giam 30%.
-Nhit nong chay be, ch bng 5-10% nhit hoa hi.
-Gn im nong chay nhit dung kim loai long ch ch khac kim loai rn 10%
trong khi o kim loai rn va kh khac nhau 25%.
1.2.2.iu kin nng lng cua qua trnh kt tinh :
Trong t nhin moi qua trnh
2
t phat u xay ra theo chiu
giam nng lng, tc la theo
chiu trang thai mi co nng
lng d tr nho hn.V du : mt
3
hon bi t tai v tr A lun co xu
hng ln xung vi tr B n nh
1
hn . Trong trng hp nay nng
Hnh 1.12- S biu th v tr n nh
lng d tr chnh la th nng
(1), khng n nh(2) va gia n nh (3)
cua hon bi.
Trong h thng vt cht gm chuyn ng cua cac cht im (nguyn t, phn t)
th nng lng d tr c c trng bng nng lng t do F.
F = U - TS
F
Trong o : -U la ni nng cua h thng
-S la entrpi
-T la nhit tuyt i 0K
Nng lng t do thay i theo nhit
Fr
va cac yu t khac. T biu v mi
quan h gia nng lng t do va nhit
Fl
ta thy :
Ts
-Vi T > Ts ta co Fr > Fl do o kim
Nhit
loai tn tai trang thai long
Hnh 1.13- S bin i nng
-Vi T < Ts ta co Fr < Fl , do o kim
lng t do F cua trang thai
long va rn theo nhit
loai tn tai trang thai rn.
Nh vy khi lam ngui kim loai long xung di nhit Ts se co qua trnh kt
tinh xay ra . Tai nhit Ts ta co Fr = Fl, nng lng t do cua hai trang thai bng nhau,
qua trnh kt tinh cha xay ra, ngha la gia kim loai rn va kim loai long co cn bng
ng . iu o co nghia la : nu co mt lng kim loai long kt tinh th cung co mt
lng nh vy kim loai rn nong chay . Ch nhit T < Ts , Fr < Fl ro rt s kt
tinh mi xay ra . Ts c goi la nhit kt tinh ly thuyt.
Nh vy nhit kt tinh thc t lun thp hn Ts hin tng nay goi la s qua
ngui va hiu s gia hai nhit o goi la qua ngui, ky hiu T. Phn ln cac kim

16

loai kt tinh vi qua ngui Tnho , khoang t 2 5 0C . Tuy nhin cung co kim loai
kt tinh vi qua ngui ln (Stibi co T = 41oC).
Vy iu kin nng lng xay kt tinh la phai lam ngui kim loai long ti nhit
thp hn Ts hay kim loai long ch kt tinh vi s qua ngui nht nh. Ta cung co th
ly lun tng t nh vy vi qua trnh nong chay va chuyn bin thu hnh . Do qua
ngui va qua nung cua phn ln kim loai be nn co th da vao Ts xac nh nhit
nong chay hay kt tinh cua kim loai.
1.2.3.Hai qua trnh cua s kt tinh :
Khi ha nhit kim loai long xung thp hn nhit kt tinh ly thuyt Ts, qua
trnh kt tinh se xay ra. S kt tinh thc hin c la nh co hai qua trnh sau :
-Trong kim loai long xut hin nhng trung tm kt tinh co kch thc rt nho, goi
la mm kt tinh. Qua trnh nay goi la tao mm.
-Cac mm nay se phat trin ln va tao thanh hat tinh th .Qua trnh nay goi la phat
trin mm.
1-Qua trnh tao mm (trung tm kt tinh) :
Tao mm la qua trnh tao nn cac phn t rn co cu tao tinh th, co kch thc rt
nho trong long khi kim loai long, chung la nhng mm mng u tin phat trin ln
thanh hat tinh th.
Theo c tnh phat sinh mm c chia lam hai loai : mm t sinh (ng pha) va
mm khng t sinh (ky sinh)
a-Mm t sinh (mm ng pha) : La mm sinh ra trc tip t kim loai long khng cn s
giup cua b mt cac hat rn co sn trong o .
Tai nhit thp hn Ts cac nhom nguyn t sp xp co trt t trong kim loai long
co kch thc ln hn mt gia tr xac nh ng vi mi nhit se c nh lai, khng tan
i na va co iu kin phat trin ln thanh hat tinh th.
Ta xet iu kin nng lng cua s tao mm nay.Gia s rng tai nhit nao o
nho hn Ts trong kim loai long xut hin n nhom nguyn t sp xp trt t co th tch v.
Tai nhit nay ta co Fr < Fl .Goi Fv = Fl - Fr, la hiu s nng lng t do gia kim loai
long va kim loai rn tnh cho mt n v th tch kim loai long th Fv < 0 khi T < Ts.
Khi tao ra n nhom nguyn t trt t noi trn th nng lng cua h thng giam i mt
lng la nv Fv .Nhng do tao nn b mt tip xuc gia rn va long nn nng lng t
do se tng thm mt lng la ns. Trong o : s la din tch tip xuc gia nhom nguyn
t vi kim loai long ,con la sc cng b mt trn mt n v din tch. Khi tao ra n
nhom nguyn t sp xp co trt t trn th nng lng ca h thng bin i mt lng la:
F = - nv Fv + ns
Coi cac nhom nguyn t trt t co dang hnh cu ban knh r, ta co:
4
F = - r3nFv + 4r2n (1)
3
nhit nht nh nho hn Ts th Fv va la hng s nn F = f(r). Bng thc
nghim ngi ta a ve c th v s phu thuc gia nng lng t do va ban knh r
cua nhom nguyn t trt t. T th o ta nhn thy :

17

-Nu nhom nguyn t trt t co r1 < rth th khi no phat trin ln lam cho nng lng
cua h thng tng ln, khng phu hp vi t nhin nn se tan i.
-Nu nhom nguyn t trt t co r2 > rth khi phat trin ln lam giam nng lng cua
h thng va no tr thanh mm tht s.
Kt lun : tai mt nhit nht nh nho hn Ts trong kim loai long co v s nhom
nguyn t sp xp trt t co kch thc khac nhau. Ch nhng nhom nao co kch thc
ln hn mt gia tr ti han nao o mi tr thanh mm tht s, con nhng nhom khac tan
i.
Ta co th tnh ban knh ti han nh sau : tm gia tr cc ai cua biu thc (1) va tnh
2
(2) , gia tr r = 0 khng co y ngha. Khi nhit kt tinh cang thp
c rth =
Fv
(Fv ln) th rth cang nho va cang co nhiu nhom nguyn t trt t co kch thc ln hn
rth tr thanh mm. Do o s kt tinh xay ra d dang hn. Tai T = Ts ta co rth = ,qua
trnh sinh mm khng xay ra .
F

r1

rth

r2

Hnh1.14 - Quan h gia ban knh mm va F

b-Mm khng t sinh (ky sinh) :
La mm kt tinh c tao nn trn b mt cua cac hat rn co sn trong kim loai
long.
Trong kim loai long khng th nguyn cht tuyt i c, nn bao gi cung co tap
cht. o la cac cht ln ln khng tan nh : bui than, bui tng lo,cac xyt,nitrit...Chung
giup cho qua trnh sinh mm trn b mt cua chung xay ra d dang hn. Vai tro cua
mm khng t sinh rt quan trong trong thc t va do vy qua trnh kt tinh xay ra rt
nhanh chong. Mm khng t sinh bao gm :
-Cac phn t vt ln ln khng tan rt nho nh xyt, bui tng lo, nitrit, hydrit...co
kiu mang va kch thc khng sai khac nhiu vi kim loai kt tinh.
-Cac hat rt nho co kha nng hp thu trn b mt cua chung nhng nguyn t kim
loai kt tinh.
-Thanh khun uc, c bit la cac vt nt va ch li lom trn thanh khun.
2-Qua trnh phat trin mm :
Sau khi cac mm c tao ra chung se tip tuc phat tin ln thanh hat tinh th. Qua
trnh nay lam cho nng lng t do cua h giam i phu hp vi t nhin (la qua trnh t
phat).Ta co th minh hoa qua trnh nay bng c cu mm hai chiu (Cosen) va c cu
mm kt tinh co lch xon.
18

a)

b)

Hinh 1.15- Mm ky sinh dang chom cu (a) va dang thu knh (b).
1.2.4.S tao thanh hat tinh th va hnh dang hat kim loai uc :
1-S tao thanh hat tinh th :
S kt tinh bao gm qua trnh tao mm va sau o cac mm phat trin ln. Khi cac
mm sinh ra u tin phat trin ln,trong kim loai long vn tip tuc sinh ra cac mm
mi. Qua trnh c tip tuc nh vy cho n khi toan b kim loai long kt tinh ht. Chung
ta co th hnh dung s tao thanh hat tinh th nh sau .Gia s rng trong mt n v th
tch kim loai long nao o trong mt giy sinh ra ba mm. giy th hai ba mm sinh ra
giy th nht phat trin ln va sinh ra ba mm mi. Qua trnh nh vy c tip tuc xay
ra cho n khi toan b khi kim loai long kt tinh giy th n. Do s nh hng cua
mm trong khng gian la ngu nhin nn phng mang gia cac hat lch nhau. Cac hat
tao thanh co kch thc khng ng u, nhng hat do mm sinh ra trc se ln hn v
co iu kin phat trin. Nhng hat do cac mm cang sinh ra sau cung cang t co iu
kin phat trin nn co th nho hn.
2-Hnh dang cua hat kim loai uc:
Hat kim loai nhn c sau khi uc co th co nhiu hnh dang rt khac nhau.Trong
thc t co th gp cac hnh dang sau y :
-Hat dang cu : do mm kt tinh phat trin u theo moi phng.
-Hat dang tm : do mm phat trin manh theo mt mt a cho.
-Hat dang kim : nhn c khi lam ngui rt nhanh.
-Hat dang a canh : do cac hat phat trin ln chen ep ln nhau. y la dang hat
thng gp nht.
1.2.5.S kt tinh hnh nhanh cy, kch thc hat kim loai :
a-S kt tinh hnh nhanh cy :
S phat trin cua tinh th cung co tnh d hng, tc la theo cac phng va mt co
mt ln mm phat trin manh hn cac phng va mt co mt be. Mt khac tinh
th con phat trin manh theo phng tan nhit, nn ban u cua s kt tinh, tinh th co
dang hnh nhanh cy. Quan sat ky qua trnh kt tinh ta nhn thy : u tin mm phat
trin theo phng co li nht tao nn truc th nht. Sau o t truc th nht tao ra truc th
hai lam vi truc th nht mt goc nao o. Ri t truc hai phat trin ra truc ba...

19

Kt qua la ban u tao ra tinh

th hnh nhanh cy. Sau o
kim loai long gia cac nhanh
cy se kt tinh va hat tinh th
khng con dang nhanh cy
na. Nu v ly do nao o sau
khi tao ra nhanh cy xong,
kim loai long ht th hat tinh
th ch la dang nhanh cy.
Nhanh cy thng thy lom
co cua vt uc. Nhanh cy ln
nht do nha vt liu hoc Nga
la Trernop tm ra dai 39 cm
trong lom co thoi thep uc
Hnh 1.16- S kt tinh dang nhanh cy
nng 100 tn. Nhanh cy nay
(a) va anh chup tinh th nhanh cy (b)
trng bay tai vin bao tang
phao binh Nga.
b-Kch thc hat kim loai :
Kch thc hat kim loai la mt trong nhng ch tiu quan trong anh gia cht
lng kim loai (chu yu la c tnh). Do khng th tach ri tng hat kim loai ra o ac
nn phai quy a ra cac quy c anh gia ln cua chung. Thng thng xac nh
ln hat trn t chc t vi theo cac phng phap sau :
- o din tch S cua hat trn mt ct (cach nay kha phc tap nn t dung).
- o ng knh d trung bnh cua hat (chiu ngang).
- So sanh vi bang chun co phong ai X100 ln (thng dung nht).
Sau khi xac nh kch thc theo mt trong ba cach trn ta sp xp chung vao mt
bang cp hat. Cp hat kim loai t -3, -2.... 11, 12. Thng dung nht la t cp 1-8, cp
mt la hat ln nht, cp tam la hat be nht.
1.2.6. Cac yu t anh hng n ln hat, cac phng phap lam nho hat:
Sau khi uc hat kim loai kha ln, nhiu trng hp co th nhn thy bng mt
thng. Trong ky thut uc lun co xu hng lam nho hat kim loai v hat nho co c tnh
tt hn va t don hn. Trong mt s trng hp do yu cu cua ky thut ta mi lam cho
hat ln khi uc.
n,v
a-Cac yu t anh hng n ln hat :
Trong thc t co nhiu yu t anh
n
hng n ln cua hat kim loai nhng
anh hng manh nht la qua ngui
T. anh gia anh hng cua qua
ngui n ln hat ta s dung hai ai
v
lng sau :

T T
- Tc sinh mm : la s lng tm
Hnh 1.17- Anh hng cua
mm sinh ra trong mt n v th tch va
qua ngui T n n, v
20

trong mt n v thi gian, ky hiu n, n v o1/mm3.s

Hnh 1.18- Anh cp hat chun ng vi phong ai 100 ln.

- Tc phat trin mm : la tc phat trin v kch thc dai cua tm mm

trong mt n v thi gian, ky hiu v, n v mm/s.
Tc sinh mm cang ln th kch thc hat cang nho va tc phat trin mm
cang tng th kch thc hat cang ln. Bng thc nghim, ngi ta a tnh c kch
thc hat A theo hai ai lng trn nh sau :

v
vi a la h s thc nghim.
n
T o ta thy rng : nguyn ly chung tao hat nho la tng tc sinh mm va han
ch tc phat trin mm.
b-Cac phng phap lam nho hat :
Trong thc t ngi ta thng s dung cac phng phap lam nho hat sau y :
- Tng qua ngui khi kt tinh : qua ngui phu thuc vao tc ngui, tc
ngui cang ln th qua ngui cang tng. tng tc ngui ngi ta dung khun
kim loai co tnh dn nhit cao thay cho khun cat. Vi cac vt uc ln ta con dung nc
lanh lam ngui ngoai thanh khun kim loai.
- Phng phap bin tnh :
A=a

21

* Tng s lng tm mm khng t sinh : ngi ta c y cho vao kim loai long
cac cht c bit giup cho s tao mm khng t sinh. V du trc khi rot thep ngi
ta cho mt lng nho nhm vao thung thep long (20g/tn thep long). Nhm se kt hp
vi xy, ni t hoa tan trong thep tao ra cac phn t Al2O3, AlN rt nho mn, l lng
phn tan u trong thep long. y la nhng mm khng t sinh lam cho hat thep nho
hn.
* Han ch tc phat trin mm : ngi ta cho vao kim loai long mt cht c
bit, no hoa tan va hp phu vao b mt mm han ch s phat trin dai cua mm. V du :
khi uc hp kim nhm -si lic ngi ta cho vao mt hn hp mui natri ( 23 NaCl, 13 NaF)
vi ty l 0,05-0,08%, chung hoa tan vao va han ch s phat trin cua tinh th si lic. Do
vy lam cho hat nho.
* Ngoai ra cht bin tnh con co tac dung lam thay i hnh dang hat (tao
grapht cu trong gang) cai thin rt manh c tnh cua vt liu.
Cn chu y la phai tin hanh bin tnh ung luc, cht bin tnh ch cho vao kim loai
long vai phut trc khi rot khun. Nu qua sm th kim loai cha kp kt tinh cht bin
tnh se ni ln va i vao x. Nu qua mun th khng kp phan ng.
1.2.7. Cu tao cua vt uc :
Kim loai long sau khi nu luyn xong c uc thanh san phm hay ban thanh
phm. Cac san phm uc rt a dang, nhiu vt uc co hnh dang rt phc tap. V vy
khng th co quy lut chung v cu tao tinh th cua chung. y chung ta nghin cu
vt uc n gian nht, o la cac thoi uc thep trong khun kim loai. T o suy rng ra
cho cac vt uc phc tap va uc trong cac loai khun khac.
1-Cu tao tinh th vt uc :
Thng thng vt uc co ba vung tinh th sau y :
a-Vung ngoai cung :
Vung nay co cac hat ng truc va kch thc nho mn (vung 1). Do u tin kim
loai long tip xuc vi thanh khun ngui lanh nn b ngui t ngt va kt tinh vi
qua ngui T ln, cung vi tac dung tao mm cua thanh khun nn hat tao thanh co
kch thc nho mn. Mt khac do s li lom cua thanh khun (cht sn khun) nn
mm phat trin theo moi phng va hat co dang ng truc.
b-Vung trung gian :
Vung nay gm cac hat hnh tru, tc la cac hat dai va vung goc vi thanh khun
(vung 2). Sau khi a tao ra vung 1 th thanh khun a kha nong, do vy kim loai long
kt tinh vi qua ngui T nho, v vy hat nhn c co xu hng ln dn ln. Luc
nay anh hng chu yu n hnh dang hat la phng thoat nhit. Phng thoat nhit
vung goc vi thanh khun nn hat phat trin manh theo hng ngc lai. Kt qua la tao
ra cac hat hnh tru vung goc vi thanh khun.
c-Vung trung tm :
Vung nay co hat ln va ng truc (vung 3). Khi vung nay kt tinh th thanh khun
a rt nong nn kim loai kt tinh vi qua ngui T be, do vy co kch thc ln. S
thoat nhit theo moi phng la nh nhau nn hat co dang ng truc.

22

Trong ba vung tinh th trn th vung ngoai cung lun lun tn tai va co chiu day
nho. Con hai vung trong co th tn tai hay khng phu thuc vao iu kin lam ngui
khun. Khi khun c lam ngui manh lit th vung 2 ln at hn vung 3 va co th lam
mt vung 3. Luc nay vung 2 phat trin n tm cua vt uc. Cu tao cua vt uc nh la
ch gm cac hat hnh tru vung goc vi thanh khun va goi la t chc xuyn tinh. T
chc xuyn tinh ch co li khi yu cu vt uc co mt ln va khng qua bin dang
deo (can, ren). Nu lam ngui khun rt chm th vung 3 ln at hn vung 2, vt uc co
mt nho va d dang bin dang deo.

Hnh 1.19- T chc 3 vung cua thoi uc.

1) Vung ngoai cung; 2) Vung tinh th hnh tru (trung gian)
3) Vung hat to (trung tm)
2-Cac tt hong cua vt uc :
Cac tt hong lam xu cht lng cua vt uc. V vy ta phai nghin cu tm bin
phap han ch hoc loai bo chung. Trong vt uc thng gp cac tt hong sau y :
1-R co (r xp, r t vi):
Do qua trnh kt tinh dang nhanh cy nn dong kim loai long khng th in y
ht tt ca nhng khe h gia cac nhanh cy o. Khi kt tinh th tch kim loai b giam i
se tao nn cac l hng tai o. Hin tng nay goi la r co. R co phn b khp vt uc
va lam giam mt cua vt uc nn lam xu c tnh cua no. Co th khc phuc r co
bng cach bin dang nong, luc nay r co c han kn lai (b mt r co cha b xy
hoa). R co anh hng khng ang k n c tnh cua vt uc.
2-Lom co:
Do khi chuyn t trang thai long sang trang thai rn th tch kim loai b giam i nn
trn cung va tai phn day nht cua vt uc tao ra mt l hng goi la lom co. Lom co
lam mt s lanh ln cua vt uc va phai ct bo i. Do vy phn th tch vt uc s dung
ch con khoang t 85%-95%. Khc phuc lom co bng u ngot a no ra ngoai vt
uc.

23

R co va lom co u co chung mt nguyn nhn hnh thanh o la s giam th tch

cua kim loai khi kt tinh. Vi mt kim loai hay hp kim th ty l co khi kt tinh la hng
s. V vy tng lom co se lam giam c r co va ngc lai ch khng th lam mt hai
tt hng nay.
3-R kh :
Trong iu kin nu luyn thng thng kim loai long hoa tan kha nhiu cac loai
kh. Sau khi kt tinh hoa tan cua kh trong kim loai giam i t ngt, kh thoat ra b
ket lai va hnh thanh cac bot kh goi la r kh. R kh rt nguy him v no lam mt tnh
lin tuc cua vt uc va la ni tp trung ng sut lam giam c tnh. Nu r kh nm ngay
di lp vo cua vt uc se gy ra troc va nt cho chi tit. Co th khc phuc r kh bng
cach bin dang nong, chung se bep i.(Tr trng hp nm sat ngoai, di vo vt uc).
Bin phap khc phuc tt nht la kh kh trit trc khi rot khun hay uc trong chn
khng.
4-Thin tch :
Thin tch la s khng ng nht v thanh phn hoa hoc va t chc trong ban thn
vt uc. Do dn ti s khac nhau v tnh cht gia cac vung cua vt uc. Thin tch
co nhiu loai : thin tch theo trong lng, thin tch nhanh cy.
1.3.CU TAO CUA HP KIM :
Trong ky thut, c bit la trong ch tao c kh khng dung kim loai nguyn cht
ma thng dung t hp cua kim loai va cac cht khac. T hp cac cht nay c ch tao
bng cach nu chay ri pha trn vi nhau theo ty l a nh, sau o em uc thanh san
phm. T hp o goi la hp kim. Hp kim co tnh cht khac hn ma kim loai nguyn
cht khng th co c.
1.3.1.Khai nim v hp kim :
1-nh ngha :
Hp kim la vt th cua nhiu nguyn t va mang tnh kim loai (dn in, dn nhit
cao, deo, d bin dang, co anh kim ...).
Nguyn t chu yu trong hp kim la nguyn t kim loai. Hp kim co th c tao
nn gia cac nguyn t kim loai vi nhau, hay gia nguyn t kim loai va phi kim loai.
V du : -Thep cac bon la hp kim cua nguyn t kim loai va phi kim loai (Fe + C)
- La tng la hp kim cua hai nguyn t kim loai (Cu + Zn)
Thanh phn cua cac nguyn t trong hp kim c biu th theo phn trm khi lng
mi nguyn t. Tng cac thanh phn trong hp kim lun lun bng 100%. i khi
ngi ta con dung ty l phn trm nguyn t.
2-Cac u vit cua hp kim :
S d hp kim c s dung rng rai trong ch tao c kh v no co nhng c tnh
u vit hn hn kim loai nguyn cht va gia thanh thp hn.
a - Hp kim co c tnh tng hp tt hn kim loai nguyn cht : hp kim co bn
cao hn nhiu so vi kim loai nguyn cht, deo thp hn nhng c tnh chung cua no
am bao thoa man y u cac yu cu cua ch tao c kh.
b - Hp kim co tnh cng ngh a dang va phu hp : am bao tnh gia cng ct got,
bin dang deo, co thm ti ln... Mt s hp kim c bit co nhng tnh cht quy :

24

khng r, co in tr ln, gian n c bit, chng mai mon ln, chu nhit cao... ma
kim loai nguyn cht khng th co c.
c - Trong nhiu trng hp hp kim d ch tao n gian va re tin hn : luyn thep
co nhit chay thp hn luyn st, la tng bn va re hn ng ...
3-Mt s khai nim c ban :
Khi nghin cu hp kim ta co thm mt s khai nim mi cn phai a thm vao so
vi kim loai nguyn cht.
a - Cu t (con goi la nguyn): la cac nguyn t (hay hp cht hoa hoc bn vng)
cu tao nn hp kim. Chung la cac thanh phn c lp.
b - H (i khi con goi la h thng) : la mt tp hp vt th ring bit cua hp kim
trong iu kin xac nh.
c - Pha : la t phn ng nht cua h (hp kim) co cu truc va cac tnh cht c, ly,
hoa xac nh, gia cac pha co b mt phn cach.
V du : - Ta co mt h gm nc a va nc. H nay ch co mt cu t o la hp cht
H2O nhng co hai pha : rn (nc a), long (nc)
- Mt chi tit bng la tng mt pha : H nay co hai cu t la Cu va Zn nhng ch
co mt pha (dung dch rn cua hai cu t trn).
d - Trang thai cn bng (n nh) : H trang thai cn bng khi cac pha cua no u
co nng lng t do nho nht trong cac iu kin v nhit , ap sut va thanh phn xac
nh. Tc la cac c tnh cua h khng bin i theo thi gian. Thng thng h vi cac
pha trang thai cn bng bao gi cung co bn, cng thp nht, khng co ng sut
bn trong, x lch mang tinh th thp nht va c hnh thanh vi tc ngui chm.
e - Trang thai khng cn bng (khng n nh) : Khi thay i nhit va ap sut
lam tng nng lng t do va h tr nn trang thai khg cn bng. Luc nay h co th
chuyn bin sang trang thai cn bng mi co nng lng t do nho hn. Noi chung trang
thai khng cn bng la khng n nh, lun co xu hng t bin i sang trang thai cn
bng, n nh. Trong thc t mt s trang thai khng cn bng vn tn tai lu dai, do
nhit thng chuyn bin xay ra rt chm hu nh khng nhn thy c. Trang thai
khng cn bng thng co bn, cng cao hn nn c s dung kha nhiu trong
thc t (t chc mactenxit sau khi ti). Trang thai khng cn bng c hnh thanh vi
tc ngui nhanh.
f - Trang thai gia n nh : Trang thai gia n nh tn tai khi trang thai cn bng (n
nh) tuyt i ch tn tai trn ly thuyt, tc la phai nung nong hay lam ngui v cung
chm ma trong thc t rt kho xay ra. Vy gia n nh thc cht la khng n nh nhng
thc t lai tn tai mt cach n nh ngay ca khi nung nong hay lam ngui trong mt
pham vi nao o.
4-Cac dang cu tao cua hp kim
Trong thc t hp kim thng co cac dang cu tao sau y :
a - Hp kim co cu tao mt pha la dung dch rn
b - Hp kim co cu tao mt pha la hp cht hoa hoc (hay pha trung gian).
c - Hp kim co cu tao bi hai hay nhiu pha.

25

Hnh1.20-Hn hp c hoc (a) va dung dch rn (b)

1.3.2.Dung dch rn
1-Khai nim va phn loai :
Cung ging nh dung dch long, trong dung dch rn ta khng phn bit c mt
cach c hoc cac nguyn t cua cac cu t, cac nguyn t cua chung phn b xen vao
nhau trong mang tinh th. Cu t nao co s lng nhiu hn, vn gi c kiu mang
cua mnh goi la dung mi. Cac cu t con lai goi la cht hoa tan. Dung dch rn la pha
ng nht co cu truc mang tinh th cua cu t dung mi nhng thanh phn cua no co
th thay i trong mt pham vi nht nh ma khng lam mt i s ng nht o. Ky
hiu cua dung dch rn la A(B).
Dung dch rn c chia ra lam hai loai : dung dch rn thay th va dung dch rn
xen ke.
2-Dung dch rn thay th :
la loai dung dch rn ma trong o nguyn t cua cu t hoa tan thay th vao v tr
trn nut mang cua cu t dung mi (nguyn t chu).
Nh vy kiu mang va s nguyn t trong khi c s ung nh cua cu t dung mi.
Tuy nhin s thay th nay t nhiu u gy ra s x lch mang, v khng th co hai loai
nguyn t cua hai cu t co kch thc hoan toan ging nhau. Do vy s thay th ch
xay ra vi cac cu t co kch thc nguyn t khac nhau t (vi kim loai s sai khac nay
khng qua 15%). Tuy thuc vao mc hoa tan ngi ta con chia ra dung dch rn hoa
tan v han va co han.
a - Dung dch rn thay th hoa tan v han :
La dung dch rn ma trong o nng cua cht hoa tan co th bin i lin tuc, tc
la vi nng bt ky.
Trong loai dung dch rn nay khng th phn bit c cu t nao la dung mi, cu t
nao la cht hoa tan, cu t nao co lng cha nhiu nht la dung mi, cac cu t con lai
la cht hoa tan. V du ta co dung dch rn cua cu t A va B th nng A bin i t 0
100%, nng B bin i t 100% 0.

26

Hnh1.21-S tao thanh dung dch rn thay th va xen ke

iu kin hai cu t hoa tan v han vao nhau :

Hnh1.22 -S tao thamh dung dch rn thay th hoa tan v han
- Co cung kiu mang tinh th
- ng knh nguyn t khac nhau t, nho hn 8%. Nu sai khac nhau nhiu t 815% ch co th hoa tan co han, ln hn 15% khng th hoa tan vao nhau.
- Nng in t khng vt qua mt gia tr xac nh vi mi loai dung dch rn
(s lng in t hoa tr tnh cho mt nguyn t), tc la cac nguyn t phai co cung hoa
tr.
- Cac tnh cht vt ly va hoa hoc gn ging nhau (cu tao lp vo in t, tnh m
in, nhit chay...)
Noi chung cac nguyn t cung trong mt nhom cua bang h thng tun hoan thoa
man iu kin nay. Cac cp nguyn t hnh thanh dung dch rn v han ch co th la
nguyn t kim loai. Cn chu y rng y ch la iu kin cn cua dung dch rn v han.
b - Dung dch rn thay th hoa tan co han :
La dung dch rn ma trong o cac cu t ch hoa tan vao nhau vi gia tr nht
nh, tc la nng cua chung b gian oan.
Cac cp cu t khng thoa man bn iu kin trn se tao thanh dung dch rn co han
c - Dung dch rn trt t va khng trt t :
Nu s phn b nguyn t cua cu t hoa tan trong mang dung mi mt cach ngu
nhin th c goi la dung dch rn khng trt t. Trong mt s iu kin nao o (nhit
, nng ) trong mt s h cac nguyn t thay th co tnh quy lut va goi la dung dch

27

rn trt t. V du trong h Au-Cu khi lam ngui chm nguyn t ng sp xp tai tm

cac mt bn, con nguyn t vang nm cac nh cua khi c s.
3-Dung dch rn xen ke :
La loai dung dch rn trong o nguyn t hoa tan nm xen gia cac nguyn t cua
kim loai dung mi, chung chui vao l hng trong mang dung mi.Nh vy ta thy rng
so nguyn t trong khi c s tng ln.
Do kch thc cac l hng trong mang tinh th rt nho nn cac nguyn t hoa tan
phai co kch thc rt nho. o chnh la cac nguyn t C, N, H, B... vi dung mi Fe.
ng nhin la dung dch rn xen ke ch co loai hoa tan co han.
4-Cac c tnh cua dung dch rn :
a - Mang tinh th cua dung dch rn la kiu mang cua kim loai dung mi, thng co
cac kiu mang n gian va st cht. y la yu t c ban quyt nh cac tnh cht c, ly
hoa ... V c ban no vn gi c cac tnh cht cua kim loai dung mi. Tuy nhin v
thng s mang lun khac vi dung mi :
- Trong dung dch rn xen ke : thng s mang dung dch lun ln hn thng s
mang dung mi (ng knh nguyn t hoa tan lun ln hn l hng).
- Trong dung dch rn thay th : nu ng knh nguyn t hoa tan ln hn ng
knh nguyn t dung mi th thng s mang dung dch ln hn dung mi. Nu ng
knh nguyn t hoa tan nho hn nguyn t dung mi th thng s mang dung dch nho
hn dung mi.

Hnh1.23 - S x lch mang trong dung dch rn

a)Trong dung dch rn xen ke b)Trong dung dch rn thay th khi rht > rdm
c)Trong dung dch rn thay th khi rht < rdm
b - Lin kt vn la lin kt kim loai. Do vy dung dch rn vn gi c tnh deo ging
nh kim loai nguyn cht, tuy co kem hn (tr h hp kim Cu-Zn, vi 30%Zn hp kim
nay con deo hn ca kem)
c - Thanh phn hoa hoc thay i trong pham vi nht nh ma khng lam thay i
kiu mang.
d - Tnh cht bin i nhiu : deo, dai, h s nhit in tr giam, in tr,
bn, cng tng ln...

28

Do cac c tnh trn nn dung dch rn la c s cua cac hp kim kt cu dung trong
c kh. Trong cac hp kim nay pha c ban la dung dch rn, no chim xp x 90%, co
trng hp n 100%.
1.3.3.Pha trung gian :
Trong cac hp kim hu nh khng co loai hp cht hoa hoc hoa tr thng. Cac hp
cht hoa hoc tn tai trong hp kim thng goi la pha trung gian v trn gian pha no
nm v tr gia va trung gian cua cac dung dch rn hai u mut.
1-Khai nim va phn loai :
Cac hp cht hoa hoc tao thanh theo quy lut hoa tr thng co cac c im sau :
- Co mang tinh th phc tap va khac hn mang nguyn t thanh phn
-Lun lun co mt ty l chnh xac gia cac nguyn t va biu din bi cng
thc hoa hoc nht nh.
-Tnh cht khac hn cac nguyn t thanh phn, cng cao, tnh don ln.
- Co nhit nong chay xac nh, khi hnh thanh la phan ng toa nhit.
Cac pha trung gian trong hp kim co nhng c im khac vi hp cht hoa hoc
theo hoa tr, o la :
-Khng tun theo quy lut hoa tr.
-Khng co thanh phn chnh xac.
- Co lin kt kim loai.
Cac pha trung gian trong hp kim thng gp la : pha xen ke, pha in t, pha La ves,
pha ...
2-Pha xen ke :
La pha tao nn gia cac kim loai chuyn tiep (Fe, Cr, Mo, W...) co ng knh
nguyn t ln vi cac phi kim loai (H, N, C...) co ng knh nguyn t be. Kiu mang
cua pha xen ke c xac nh theo quan h gia ng knh nguyn t kim loai va phi
kim loai :
- Nu dA/dK < 0,59 (dA - ng knh nguyn t phi kim loai, dK - ng knh nguyn
t kim loai) th pha xen ke co cac kiu mang n gian : tm khi, tm mt, sau phng
xp cht... Cac nguyn t phi kim loai xen ke vao l hng trong mang. Chung co cng
thc n gian nh : K4A (Fe4N), K2A (W2C), KA (NbC, NbH, TiC), KA2 (TiH2). Vi K
la kim loai, A la phi kim loai.
- Nu dA/dK > 0,59 pha xen ke se co kiu mang phc tap va cng thc phc tap hn
K3A (Mn3C), K7A3 (Cr7C3), K23A6 (Cr23C6).
c im cua pha xen ke noi chung la co nhit chay rt cao (thng > 30000C)
va co cng ln (2000 5000 HV), co tnh don ln. Chung co vai tro rt ln trong
vic nng cao tnh chng mai mon va chu nhit cua hp kim.
3-Pha in t (Hum-Rozri) :
La pha trung gian co cu tao phc tap, tao nn bi hai kim loai. Thanh phn cua no
nh sau :
-Nhom mt : gm cac kim loai hoa tr mt Cu, Ag, Au va kim loai chuyn tip : Fe,
Ni, Co, Pt, Pd.
- Nhom hai : cac kim loai hoa tr hai, ba, bn :Be, Mg, Zn, Cd, Al, Si, Sn.

29

Nng in t N co gia tr xac nh la 3/2, 21/13 va 7/4 (21/14, 21/13, 21/12).

Mi gia tr nng in t ng vi mt kiu mang tinh th. V du :
-N = 3/2 la pha vi kiu mang lp phng tm khi, hay lp phng phc tap,
hay sau phng (Cu5Sn, Cu5Si).
- N = 21/13 la pha vi kiu mang lp phng phc tap (Cu31Sn8).
- N = 7/4 la pha vi kiu mang sau phng xp cht (AgCd3).
4-Pha Laves :
La pha tao nn bi hai nguyn t (A, B), co ty l ng knh nguyn t dA/dB = 1,2
(ty l nay co th bin i trong pham vi 1,1 1,6), co cng thc AB2, kiu mang sau
phng xp cht (MgZn2) hay lp phng tm mt (MgCu2).
Trong hp kim co th con gp cac pha : , , , ... Tuy nhin cac loai pha nay
t ph bin. Mt c tnh quan trong cua cac pha trung gian la cng va don. V vy
khng bao gi ngi ta dung hp kim ch co mt pha la pha trung gian. Ty l cua chung
trong cac hp kim thng thng < 10% (co khi n 20 30%), y la cac pha can trt
lam tng bn, cng.
1.3.4.Hn hp c hoc :
Kha nhiu trng hp, hp kim co t chc hai hay nhiu pha : hai dung dch rn,
dung dch rn va pha trung gian... Cu tao nh vy goi la hn hp c hoc. Trn t chc
t vi ta phn bit c rt ro cac pha khac nhau trong hn hp c hoc. Hai trng hp
in hnh cua hn hp c hoc la cung tinh va cung tch.
1.4.GIAN PHA CUA HP KIM HAI CU T :
1.4.1.Cac khai nim c s :
1-Khai nim v gian pha :
Ta bit rng khi thay i thanh phn va nhit th cu tao pha cua h hp kim
cung thay i theo. xac nh s thay i nay ta dung gian pha.
nh ngha : Gian pha la gian biu th s bin i t chc pha theo nhit
va thanh phn cua h trang thai cn bng.
Cn chu y la s bin i nay ch hoan toan ung va phu hp vi hp kim trang
thai cn bng (lam ngui v cung chm), trong trng hp lam ngui thng thng no
se co mt s sai khac. Tuy vy gian pha vn la c s xac nh cu truc cua hp
kim.
2-Quy tc pha va cng dung (nh lut Gibs) :
Trang thai cn bng cua h c xac nh bi cac yu t bn trong (thanh phn hoa
hoc) va cac yu t bn ngoai ( nhit va ap sut). Tuy nhin cac yu t nay phu thuc
ln nhau. Bc t do la s lng cac yu t c lp co th thay i c trong pham vi
nht nh ma khng lam thay i s pha cua no (ky hiu F -freedom).
Quy tc pha xac nh mi quan h gia s pha P (phase), bc t do F va s cu t C
(component). Ta co :
F = C - P + 2.
Nhng do vic nghin cu vt liu tin hanh trong kh quyn, co ap sut khng i
nn s yu t bn ngoai ch con mt la nhit . V vy cng thc cua no la :
F=C-P+1
30

Cn lu y rng bc t do la nhng s nguyn va khng m va s pha cc ai cua mt h

ch co th ln hn s cu t cua no mt n v (PMAX = C + 1), no giup cho vic xac
nh s pha cua mt h hp kim d dang. V du :
- Khi F = 1 tc la ch co mt yu t co th thay i c (nhit hay thanh phn),
luc nay s pha bng s cu t.
- Khi F = 2 co hai yu t thay i c cung mt luc, s pha bng s cu t tr i 1.
1.4.2.Cu tao cua gian pha va cng dung :
1-Cu tao cua gian pha :
Gian pha cua mt h hp kim (con goi la gian trang thai, cn bng) biu th
mi quan h gia nhit , thanh phn va s lng pha trang thai cn bng. Cac h
hp kim khac nhau co gian pha khac nhau. Gian pha c xy dng bng thc
nghim. Hin tai ngi ta a xy dng hu ht gian pha hai cu t, ba cu t cua cac
h thng gp.
a - Gian pha mt cu t :
H mt cu t khng co s bin i v thanh phn hoa hoc nn ch co mt truc, trn
o ngi ta ghi cac nhit nong chay, nhit chuyn bin pha.

Nhit , 0C

-Fe(A2)
-Fe(A1)

911

Nhit

L(long)
1539

C
-Fe(A2)

Hnh 1.24- Gian pha cua st

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
A
B
Hnh 1.25- H truc cua gian pha 2 cu t

b - Gian pha hai cu t :

Gian pha cua h hai cu t gm hai truc : truc tung biu din nhit , truc
hoanh biu din thanh phn hoa hoc (thng theo % khi lng). Trong h truc o
ngi ta ve cac ng phn chia gian thanh cac khu vc co t chc va pha ging
nhau.
Cac im trn ng nm ngang biu th cho cac hp kim co thanh phn khac nhau
nhng cung mt nhit . i t trai qua phai ty l cu t B tng dn ln, cu t A
giam i va ngc lai.
Cac im nm trn ng thng ng biu th cho mt hp kim co thanh phn xac
nh nhng cac nhit khac nhau.
Nu hp kim co hai pha th im biu din cua chung phai nm v hai pha i din
vi im biu din hp kim.

31

2-Cng dung cua gian pha :

Gian pha cua hp kim hai cu t co cng dung rt ln trong thc t. T gian
pha co th xac nh c :
- Cu tao pha cua h hp kim tai cac nhit va thanh phn khac nhau. T cu tao
pha ta co th suy oan tinh cht cua tng hp kim cu th.
- Thanh phn va ty l cac pha cua hp kim bng quy tc on by : T ba im biu
din hp kim (thanh phn va hai pha) tao ra hai oan thng ma dai ma dai cua
mi oan biu th ty l cua pha i din trong hp kim. Cu th nh sau :
Lng pha trai
dai oan thng phai
------------------------ = ------------------------------Lng pha phai
dai oan thng trai
- Nhit chay, nhit chuyn bin pha cua cac hp kim, t o xac nh c
nhit ren, can, uc...
- Cac chuyn bin pha, d oan c cac t chc tao thanh trang thai khng cn
bng...
1.4.3.Gian pha hp kim hai cu t khng co a hnh :
1-Gian pha hai cu t khng hoa tan vao nhau, khng tao thanh pha trung gian
(gian loai 1) :
S cu t : A va B (C = 2)
Cac pha co th tao thanh : long (L) hoa tan v han cua A va B, A va B. S pha ln
nht PMAX = 3
AEB la ng long : tai nhit ng vi ng long hp kim bt u kt tinh.
cao hn ng long hp kim hoan toan trang thai long.
CED la ng c : tai nhit ng vi ng c hp kim long kt thuc kt tinh.
Thp hn nhit nay hp kim trang thai rn. Trong khoang nhit gia ng long
va ng c la qua trnh nong chay hay kt tinh cua hp kim, tn tai ng thi ca pha
rn va long. Vi loai gian nay CED con goi la ng cung tinh.
E goi la im cung tinh (eutectic). Cac hp kim co thanh phn nm bn trai im E
goi la hp kim trc cung tinh (hypoeutectic). Cac hp kim co thanh phn nm bn phai
im E goi la hp kim sau cung tinh (hypereutectic). Hp kim co thanh phn tai E goi la
hp kim cung tinh. Trong thc t h Pb - Sb thuc loai gian nay.
a - Qua trnh kt tinh cua hp kim trc cung tinh :
- cao hn nhit ng vi im 0 : hp kim hoan toan trang thai long (L).
- Lam ngui t 0 n 1: y la qua trnh ngui cua hp kim long (L).
- Tai nhit ng vi im 1: t hp kim long kt tinh ra tinh th A (thanh phn
tai1)
- Lam ngui t 1 n 2 : tinh th A sinh ra ngay cang nhiu, hp kim long cang
ngay cang t i va thanh phn cua no bin i theo ng t 1 E (giau B hn).
-Tai nhit ng vi im 2 : phn hp kim long cui cung co thanh phn tai E se
kt tinh ng thi ra A va B cung mt luc, t chc nay goi la t chc cung tinh. Qua
trnh nay goi la chuyn bin cung tinh (eutectic), xay ra tai nhit khng thay i.
LE (A + B) t0 = const

32

0
1

1
2

3
Hnh1.26 -Gian pha loai 1, dang tng quat (a), h Pb-Sb (b)

- Lam ngui t 2 n 3 la qua trnh ngui cua hp kim rn, khng xay ra chuyn
bin nao khac. T chc nhn c nhit thng la A + (A +B). Cac tinh th A kt
tinh ra trc co kch thc th to hn cung tinh (A + B).
b - Qua trnh kt tinh cua hp kim sau cung tinh :
- Qua trnh kt tinh cua hp kim sau cung tinh hoan toan ging nh hp kim trc
cung tinh, nhng ch khac la t hp kim long se kt tinh ra tinh th B trc va phn long
con lai se ngheo B i khi nhit tip tuc giam xung.
- T chc nhn c nhit thng la B + (A + B).
c - Qua trnh kt tinh cua hp kim cung tinh
Hp kim nay co thanh phn ng vi im E. Khi lam ngui n nhit ng vi
im E hp kim long se kt tinh ng thi ra (A + B) cung mt luc va san phm cui
cung la cung tinh (A + B).
Nhn xet : Cac hp kim co gian loai 1 kt tinh theo th t sau : trc tin pha
long kt tinh ra mt trong hai cu t nguyn cht trc, lam cho pha long ngheo cu t
nay va bin i thanh phn n im cung tinh E. n y pha long con lai se kt tinh
ra hai cu t cung mt luc.
d - Tam giac Tam man :
Trong cac h hp kim co gian loai 1 ta ve thm mt tam giac phu xac nh ty
l cua t chc cung tinh cung nh cac cu t nguyn cht mt cach d dang ng vi cac
thanh phn khac nhau. Tam giac nay goi la tam giac Tam - man (do Tam - man ngi
c a ra). Tai im E t chc cung tinh chim 100%. Ta coi oan EF bng 100% (A
+ B), v vy cac ng song song vi EF se ch ra t l cua t chc cung tinh tng ng
trong cac hp kim. Tng t nh vy ta hoan toan co th xac nh ty l cac cu t A va
B tng ng trong cac hp kim.
e - Thin tch vung :
Cac hp kim co gian loai 1 thng xay ra thin tch vung khi kt tinh, c bit la
khi lam ngui chm (thin tch vung la s khac nhau v thanh phn hoa hoc gia cac
vung khac nhau cua vt uc)

33

.
V du : H hp kim Pb - Sb nu ch kt tinh ra trc no se chm xung ay khun
uc ( = 11,34 g/cm2). Stibi nu kt tinh ra trc th no se ni ln trn( = 6,69g/cm2).
Do vy pha trn vt uc giau Sb, pha di giau Pb.
Tuy nhin hin tng thin tch vung co th khc phuc c bng cach lam ngui
tht nhanh khng kp xay ra hin tng chm ni cua cac tinh th hay cho vao hp
kim long mt cht c bit no se tao ra b khung xng trc (ty trong hp kim
long), chung l lng trong hp kim long ngn can qua trnh thin tch.

F
Hnh1.27 - Tam giac Tamman
2-Gian pha hai cu t hoan toan hoa tan vao nhau, khng tao thanh pha trung
gian (gian loai 2) :
S cu t : A va B (C = 2)
S pha co th tao thanh : hp kim long hoa tan v han cua A va B, dung dch rn
hoa tan v han cua A va B la (P max = 2).
ng AmB goi la ng long, ng AnB goi la ng c. H Cu - Ni co gian
loai nay.
0
1
2
2

Hnh1.28-Gian pha loai 2, dang tng quat (a), h Cu-Ni (b)

a - Xet qua trnh kt tinh cua mt hp kim cu th (hp kim 1)
- Tai nhit ng vi 0 hp kim tn tai trang thai long.

34

- Lam ngui t 0 - 1 : qua trnh ngui cua hp kim long.

- Tai nhit ng vi im 1 t hp kim long kt tinh ra dung dch rn hoa tan v
han cua A va B la .
- Lam ngui trong khoang nhit t 1 n im 2 dung dch rn sinh ra ngay
cang nhiu, thanh phn hoa hoc cua no bin i theo ng t 1 - 2', hp kim long ngay
cang t i va thanh phn hoa hoc bin i t 1' - 2.
- Tai nhit ng vi im 2 hp kim long ht.
- Lam ngui t 2 - 3 la qua trnh ngui cua dung dch rn .
Nhn xet : Cac hp kim co gian loai 2 co quy lut kt tinh nh sau : nu ta ly n
v la cu t co nhit nong chay cao hn th u tin t hp kim long kt tinh ra dung
dch rn giau cu t nay hn, do vy pha long con lai se ngheo cu t nay i. Nhng nu
lam ngui chm th dung dch rn tao thanh bin i thanh phn theo hng ngheo cu
t nay va cui cung at thanh phn hp kim.
b - Thin tch nhanh cy (thin tch trong ban thn hat):
Hp kim co gian loai 2 khi kt tinh tai mi nhit khac nhau, thanh phn hoa
hoc cua dung dch rn cung khac nhau. Do o bng cach lam ngui thng thng (ngui
nhanh) hat kim loai uc tao thanh se khng ng nht v thanh phn hoa hoc. Hin
tng nay goi la thin tch nhanh cy (hay thin tch trong ban thn hat). Khc phuc
bng cach lam ngui chm hay u khuch tan sau khi uc.
3-Gian pha hai cu t hoa tan co han vao nhau, khng tao thanh pha trung gian
(gian loai 3) :
S cu t : A va B (C = 2)
S pha co th tao thanh : ( PMax = 3)
Hp kim long hoa tan v han cua A va B
- dung dch rn cua B hoa tan co han trong cu t A, A(B)
- dung dch rn cua A hoa tan co han trong cu t B, B(A)
ng AEB la ng long, ACDB la ng c, CED la ng cung tinh. CF la
ng gii han hoa tan cua B trong cu t A trang thai rn, DG la ng gii han hoa
tan cua A trong B trang thai rn. im E la im cung tinh. H hp kim Ag - Cu va
Pb - Sn co gian loai nay.
Cung tng t nh gian loai 1, nhit chay cua cu t bt ky se giam i nu a
c thm cu t th hai vao. Gian loai 3 gm nh tng hp cua hai gian loai 1
va loai 2. Co th chia cac hp kim cua h thanh ba nhom sau :
a- Nhom cha rt t cu t th hai (co thanh phn nm bn trai F va bn phai G),
qua trnh kt tinh ging gian loai 2, san phm nhn c la dung dch rn va .
b - Nhom cha mt lng han ch cu t th 2 (thanh phn nm trong khoang F C'
va G D'), ban u kt tinh ra dung dch rn, nhng khi nhit tip tuc giam i thp
hn ng CF va DG th do lng cu t hoa tan la qua bao hoa nn tit ra lng cu t
tha di dang dung dch rn th cp ( tha B tit ra II, tha A tit ra II). Ta
xet qua trnh kt tinh cua hp kim I :

35

II
1
1

100%A

+II

C
3

F 4 C

L+

E
2

+II
+(+)
3

L+
D
+II
+(+)

+II

1
2

(+)

A
1

100%B

D G

%B

Hinh 1.29-Gian pha loai 3 dang tng quat (a), h Pb-Sn (b)
- Tai nhit ng vi 0 : hp kim trang thai long
- Lam ngui t nhit ng vi im 0 n 1, qua trnh ngui cua hp kim long.
- Tai nhit ng vi im 1, t hp kim long kt tinh ra dung dch rn , co
thanh phn xac nh tai im 1'.
- Lam ngui t nhit ng vi im 1 n im 2, dung dch rn sinh ra ngay
cang nhiu, thanh phn cua no bin i theo ng t 1' - 2, hp kim long ngay cang t
i, thanh phm cua no bin i theo ng t 2 - 2'.
- Tai nhit ng vi im 2 hp kim long ht.
- Lam ngui t 2 n 3 la qua trnh ngui cua dung dch rn .
- Tai nhit ng vi im 3 do lng hoa tan cua B vao A la qua bao hoa nn B
tha c tit ra di dang dung dch rn II ( II)
- Tai nhit thng san phm nhn c la + II
c - Nhom cha mt lng ln cu t th hai (co thanh phn nm trong khoang
C' D') ban u kt tinh ra dung dch rn ( hay ), pha long con lai bin i thanh
phn theo ng long n im E va kt tinh ra t chc cung tinh. Khi nhit ha
xung thp hn ng CF va DG cung co qua trnh tit ra cu t hoa tan tha di dang
II va II.

36

Qua trnh kt tinh cua nhom nay ging gian loai 1. Xet qua trnh kt tinh cua hp
kim II.
- Tai nhit ng vi im 0 hp kim trang thai long
- Lam ngui t nhit ng vi im 0 n dim 1, la qua trnh ngui cua hp kim
long.
- Tai nhit ng vi im 1 t hp kim long kt tinh ra dug dch rn co thanh
phn tai 1'.
- Lam ngui t nhit ng vi im 1 n im 2 dung dch rn sinh ra ngay
cang nhiu, thanh phn cua no thay i theo ng t 1' - C. Hp kim long ngay cang t
i, thanh phn cua no thay i t 1 - E.
- Tai nhit ng vi im 2, hp kim long con lai co thanh phn tai E se kt tinh
ng thi ra hai dung dch rn C va D cung mt luc. Qua trnh nay din ra tai nhit
khng i.
LE ( C + D)
- Lam ngui t nhit ng vi im 2 n 3 do lng cu t hoa tan la qua bao
hoa nn co qua trnh tit ra II t va II. t . Tuy nhin II. c tit ra t
trong cung tinh, nm ln ln vi C nn khng nhn thy c. Do vy t chc nhn
c nhit thng la + II + ( + ).
4-Gian pha hai cu t hoan toan khng hoa tan vao nhau, tao thanh hp cht hoa
hoc n nh (gian loai 4) :
Cac cu t : A va B (C = 2)
Cac pha co th tao thanh : hp kim long, cu t A, B va hp cht hoa hoc cua chung
la AmBn (ky hiu la H). Hp cht hoa hoc H co nhit nong chay ring, thanh phn xac
nh va khng th hoa tan thm cu t A, B. H hp kim Mg - Si thuc loai nay.
Nghin cu qua trnh kt tinh cua hp kim co gian loai nay ta a v nghin cu
hai gian pha loai 1 la A-H va H-B (H c xem la mt cu t c lp)

Hnh1.30 -Gian pha loai 4, dang tng quat (a), h Mg-Cu (b)
5-Quan h gia dang gian pha va tnh cht cua hp kim :
Cac loai gian pha khac nhau co mi quan h gia dang cua gian va tnh cht
cua hp kim hoan toan khac nhau. Ta bit rng pha thanh phn la pha tao nn t chc

37

cua hp kim. Khi hp kim co t chc mt pha th pha thanh phn duy nht o ng nht
vi hp kim, tc la tnh cht cua no chnh la tnh cht cua hp kim. Trng hp co t
chc gm nhiu pha th tnh cht cua cua hp kim la s tng hp tnh cht cua cac pha
thanh phn. Ta se xem xet cu th mi quan h gia dang cua gian pha vi tnh cht
cua hp kim nh th nao.
a - Gian loai 1 :
- C ly tnh : Tnh cht cua hp kim la trung gian gia tnh cht cua tinh th A va
tinh th B, tc la tinh th nao co ty l cang ln th se anh hng cang nhiu n tinh cht
cua no. Cu th nh sau :
Tnh cht hp kim = %A X t/c A + %B X t/c B
Tnh cht cua hp kim phu thuc vao thanh phn theo quy lut bc nht.
-Tnh cng ngh :
* Tnh uc cua hp kim noi chung tt v chay loang cao, nhit nong chay
thp, kt tinh trong mt khoang nhit t gy co ngot.
* Tnh cht gia cng ap lc khng cao.
* Tnh gia cng ct got tt, phoi d gay.
b - Gian loai 2 :
- C ly tnh : Mi quan h gia tnh cht va thanh phn theo quy lut bc hai.
ng cong biu din co cc ai tai 50% thanh phn, bn va cng u cao hn
cu t thanh phn. in tr tng manh theo thanh phn cht hoa tan.
- Tnh cng ngh :
* Tnh uc xu v kha nng in y khun khng cao, khoang ng thng ln.
* Tnh gia cng ap lc tt v kha deo dai.
* Tnh gia cng ct got xu v bn, cng cao, deo phoi kho gay ...
c - Gian loai 3 :
Mi quan h nay la tng hp cua hai loai trn.
d - Gian loai 4 :
Mi quan h gia tnh cht va thanh phn co dang ng thng va im cc ai ng
vi thanh phn cua hp cht hoa hoc H.
1.4.4.Gian pha Fe - C (Fe - Fe3C) :
Thep va gang la cac vt liu chu yu s dung trong nganh c kh. C s nghin
cu va nhit luyn chung la gian pha Fe -C. V vy ta cn phai nghin cu ky cang
gian nay.
1-Cu t st :
St la nguyn t co kha nhiu trong t nhin. Hin tai ngi ta a luyn c st vi
sach 99,99999% Fe. Trong thc t san xut ngi ta thng nghin cu vi st co
lng cha 99,8 - 99,9%. St nay goi la st nguyn cht ky thut (st am k)
a- C tnh : St la nguyn t co c tnh kha cao, cu th nh sau :
-Gii han bn keo : b = 250 MN/m2 (MPa)
- Gii han chay quy c : 0,2 = 120MN/m2
- gian dai tng i : % = 50

38

Hnh 1.31-Tnh cht cua vt liu va gian pha.

- tht ty i : % = 85
- dai va p : ak = 3000 Kj/m2
- cng HB = 80
b - Tnh a hnh cua st :
St la kim loai co tnh a hnh, no co hai kiu mang tinh th cac khoang nhit
khac nhau :
- Mang lp phng tm khi tn tai nhit :

39

+ Nho hn 911oC goi la st an pha co a = 2,68 Kx. Di 768oC co t tnh, cao

hn nhit nay mt t tnh. Tai nhit cao hn 768oC goi la st b ta, co a = 2,90Kx.
+ T 1392oC n 1539oC goi la st en ta co a = 2,93Kx.
-Mang lp phng tm mt tn tai nhit : 911oC < to < 1392oC goi la st
gamma, co a = 3,56 Kx.
c-Kha nng hoa tan cac bon cua st :
Hai loai mang tinh th cua st co kha nng hoa tan cac bon di dang xen ke khac
nhau. ng knh nguyn t cac bon la 1,54Kx. Trong khi o l hng ln nht trong
mang tm khi co d = 0,64Kx. Mang lp phng tm mt co s l hng t hn nhng
kch thc lai ln hn, d = 1,02Kx. V nguyn tc th st khng th hoa tan cac bon
c. Tuy nhin trong thc t st an pha hoa tan c 0,02%C 727oC, st en ta hoa
tan 0,10%C 1499oC. St gama hoa tan 2,14%C 1147OC. Ngi ta cho rng cac bon
chui vao ni co nhiu sai lch mang nht. Vi st gama co th hoa tan ti a khoang
10% nguyn t st.
2-Cu t cac bon :
a- Cac dang tn tai cua cac bon :
Trong t nhin cac bon tn tai di ba dang : than a (v nh hnh), kim cng va
grapht (co cu tao mang tinh th). Trong hp kim Fe - C cac bon ch tn tai t do
dang grapht (trong cac loai gang co grapht).
b - Tng tac hoa hoc gia st va cac bon :
Khi lng hoa tan cua cac bon vao st vt qua gii han cua dung dch rn th se
tao nn cac hp cht hoa hoc : Fe3C (6,67%C), Fe2C (9,67%C) va FeC (17,67%C). Tuy
nhin trong hp kim st cac bon do ch s dung gii han khoang 5%C nn ch co Fe3C
va hp cht nay co tn la xmentit. Xmentit la pha xen ke co kiu mang phc tap, nhit
nong chay khoang 1250oC va co cng cao khoang 800HB. nhit nho hn
217oC co t tnh. Ln hn nhit nay mt t tnh. Khi hoa tan thm cac nguyn t hp
kim (Cr, Mn, W...) di dang thay th ta co xmentit hp kim (nguyn t hp kim thay
vao v tr cua st).
3-Gian pha Fe - C (Fe - Fe3C) :
a - Dang tng quat cua gian pha Fe - C :
Chung ta ch nghin cu gian pha cha 6,67%C nn con goi la gian pha Fe
- Fe3C. Dang cua gian pha nay thoat nhn kha phc tap, tuy nhin nu phn tch ra th
no la tng hp cua bn loai gian pha a nghin cu trc y. Ky hiu cac im va
toa cua chung a c quc t hoa. Cu th nh sau :
Cac ng trn gian pha :
-ABCD la ng long.
-AHECF la ng c.
- ECF la ng cung tinh, tai nhit nay xay ra phan ng cung tinh (eutectie)
- PSK la ng cung tch, tai y xay ra phan ng cung tch (eutectoid).
- SE la gii han hoa tan cua cac bon trong st gamma.
- PQ la gii han hoa tan cua cac bon trong st an pha.

40

Hnh1.32 -Gian pha Fe-C (Fe-Fe3C)

im
A
C
E
G
J
L
P
S

%C Nhit oC
0
1539
4,30
1147
2,14
1147
0
911
0,16
1499
6,67
0
0,02 727
0,80 727

im
B
D
F
H
K
N
Q

%C
0,50
6,67
6,67
0,10
6,67
0
0,006

Nhit 0C
1499
1250
1147
1499
727
1392
0

b - Cac chuyn bin xay ra khi lam ngui chm :

Trong gian pha Fe - Fe3C co y u cac chuyn bin ma ta a nghin cu phn
trc y. Khi lam ngui chm co cac chuyn bin sau :

41

- Chuyn bin bao tinh : xay ra tai nhit 1499oC trong cac hp kim co 0,10
0,50%C (tng ng ng HJB).

H + LB

hay

0,10

+ L0,50

0,16

Trong thc t ta khng y n chuyn bin nay v no xay ra nhit rt cao va

hp kim con mt phn trang thai long, no khng anh hng g n t chc thep khi gia
cng va s dung.
- Chuyn bin cung tinh : xay ra nhit 1147oC trong cac hp kim co lng cac
bon ln hn 2,14% (tng ng ng ECF).
LC ( E + Fe3CF ) hay
L4,3 ( 2,14 + Fe3C6,67 )
-Chuyn bin cung tch : xay ra tai nhit 727oC, co hu ht trong cac hp kim
(ng PSK).
S ( P + Fe3CK) hay
0,8 ( 0,02 + Fe3C6,67)
- S tit ra pha Fe3C d ra khoi dung dch rn : Xay ra trong dung dch rn Fe
theo ng ES va trong Fe theo ng PQ.
c - Cac t chc cua hp kim Fe - Fe3C :
- T chc mt pha :
* Pherit (ky hiu , F hay Fe ) : la dung dch rn xen ke cua cac bon trong Fe ,
co kiu mang lp phng tm khi. La pha deo, dai, mm va kem bn, nhit nho
hn 768oC co t tnh, cao hn nhit nay mt t tnh. Khi hoa tan thm cac nguyn t
hp kim Mn, Si, Ni... bn cua no tng ln, deo dai giam i va goi la phe rit hp
kim. Pherit la pha tn tai nhit thng, chim ty l kha ln (khoang 90%) nn
anh kha nhiu n c tnh cua hp kim. T chc cua no la cac hat sang, a canh. Goi la
phe rit xut phat t ting Latinh ferum ngha la st.

Hnh 1.33-T chc t vi cua ferit (a) va austenit (b).

*Austenit [ky hiu , As, Fe (C)] : la dung dch rn xen ke cua cac bon trong
Fe co mang lp phng tm mt. La pha rt deo va dai, cng thp. No khng co t
tnh va khng tn tai nhit thp hn 727oC trong hp kim st cac bon nguyn cht,
ch tn tai di nhit nay trong cac hp kim cha mt lng ang k Mn, Ni... Tuy
khng tn tai nhit thng nhng co vai tro quyt nh trong bin dang nong va

42

nhit luyn thep. T chc cua no la cac hat sang co song tinh. Tn goi austenit ky
nim nha vt liu hoc ngi Anh : Rbe sten.
*Xmentit (ky hiu X, Fe3C) : la pha xen ke vi kiu mang phc tap, cha 6,67%C
va co cng thc Fe3C, tng ng vi ng DFKL. Xmentit la pha cng, don, nhit
nho hn 217oC co t tnh, cao hn nhit nay mt t tnh. Cung vi ferit, no tao nn
cac t chc khac nhau cua hp kim Fe - C. Xmentt xut phat t tn goi cement co
ngha la cng.Ta phn bit ra bn loai xmentit :
+ Xmentit th nht : (XI, Fe3CI) : c tao thanh t hp kim long do giam
nng cac bon trong hp kim long theo ng DC khi nhit giam. No ch co trong
cac hp kim cha > 4,3%C. Do tao thanh t trang thai long va nhit cao nn co
dang thng, th to.
+ Xmentit th hai : (XII, Fe3CII) : c tao thanh do giam nng cac bon
trong austenit theo ng ES khi ha nhit t 1147oC n 727oC, no sinh ra trong cac
hp kim co > 0,80%C va thy ro nht trong cac hp kim cha t 0,80 n 2,14%C. Do
tao thanh nhit khng cao lm va t trang thai rn nn kch thc nho mn, thng
co dang li bao quanh hat peclit (austenit).

Hnh1.34 -T chc xmentit 2 dang li thep sau cung tch

+ Xmen tit th ba : (XIII,, Fe3CIII) : c tao thanh khi giam nng cac bon
trong ferit theo ng PQ khi ha nhit t 727oC, thy ro nht trong cac hp kim nho
hn 0,02%C. Do tao thanh nhit rt thp nn kch thc rt nho mn, s lng
khng ang k, trong thc t ta bo qua no.
+Xmentit cung tch : c tao thanh do chuyn bin cung tch austenit thanh
pec lit, no co vai tro rt quan trong trong cac hp kim st cac bon.
-Cac t chc hai pha :
*Peclt [ky hiu P hay (Fe +Fe3C)] : la hn hp c hoc cung tch cua phe rt va
xmentit c tao ra t chuyn bin cung tch cua austenit tai 7270C. Trong pec lt co
88% F va 12% X. Pec lt kha bn va cng nhng cung u deo dai ap ng c cac
yu cu cua vt liu kt cu va dung cu. Tuy thuc hnh dang cua xmentt, pec lt c

43

chia ra lam hai loai la pec lt tm va pec lt hat. Nu xmentit dang tm goi la pec lt
tm, co cng cao hn, y la dang thng gp trong thc t. Nu xmentit dang hat
goi la pec lit hat, cng thp hn, d ct got, kem n nh. Pec lt hat t gp trong thc
t, ch nhn c trong cac iu kin cu th (u cu hoa). Pec lt hat co tnh n nh cao
hn pec lt tm. Tn goi pec lt xut phat t peard co ngha la vn hay mau xa c.
0,80 ( 0,02 + Fe3C6,67)

Hnh 1.35- T chc t vi cua peclit tm (a) va peclit hat (b).

*Lburit [L hay ( + Fe3C), (P +Fe3C)] : la hn hp c hoc cung tinh cua
austenit va xmentit c tao thanh t hp kim long cha 4,30%C tai 1147oC. Khi lam
ngui di 727oC do chuyn bin P nn t chc cua lburit gm (P + Fe3C).
L4,30 ( 2,14 + Fe3C6,67 )
Lburit co dang hnh da bao, rt cng va don nn thng goi la t chc da bao.
Tn goi lburit la ky nim nha luyn kim ngi c : Lbua.
d-Mt s quy c :
-Thep va gang :
*Thep la hp kim cua st va cac bon vi ham lng cac bon nho hn 2,14%. Ngoai
ra con co thm mt s t cac nguyn t khac : Mn, Si, P, S ...
*Gang la hp kim cua st va cac bon vi ham lng cac bon ln hn 2,14%. Ngoai
ra con co thm mt s t cac nguyn t khac : Mn, Si, P, S...Gang co t chc tng ng
vi gian pha Fe-C goi la gang trng (mt gay cua no co mau sang trng, o la mau
cua xmentit). Gang trng rt cng va don, khng th gia cng ct got c.
Ranh gii phn chia thep va gang la im E trn gian pha Fe-C. Cn c vao
ham lng cac bon co trong gang va thep ta phn chia chung thanh nhiu loai khac
nhau.
Thep c chia ra lam ba loai :
+Thep trc cung tch : la loai thep co ham lng cac bon nho hn 0,80%C, t
chc cn bng gm phe rit va pec lit.
+Thep cung tch : la loai thep co ham lng cac bon bng 0,80%C, t chc cn
bng la pec lit.

44

+Thep sau cung tch : la loai thep co ham lng cac bon ln hn 0,80%C, t
chc cn bng gm pec lit va xmentt th hai.

Hnh 1.36- T chc t vi cua thep trc cung tch.

Gang trng c chia ra lam ba loai :
+Gang trng trc cung tinh : la loai gang co ham lng cac bon nho hn
4,30%C, t chc cn bng gm co peclit, xmentit th hai va lburit.
+Gang trng cung tinh : la loai gang co ham lng cac bon bng 4,30%C, t
chc cn bng la lburit.
+Gang trng sau cung tinh : la loai gang co ham lng cac bon ln hn
4,30%C, t chc cn bng gm xmentit th nht va lburit.
-Cac im ti han :
Cac nhit ng vi cac chuyn bin pha trang thai rn trong hp kim st cac
bon (chu yu dung cho thep) goi la cac im ti han, chung c ky hiu bng ch A
(vit tt t ting Phap art co ngha la dng v khi co chuyn bin pha nhit b dng
lai) kem theo cac s th t 0, 1, 2, 3, 4 va cm. Gm co cac im ti han sau y :
*A0 - (217oC) la nhit chuyn bin t cua xmentit, thp hn nhit nay
xmentit co t tnh, cao hn nhit nay xmentit mt t tnh.
*A1 - (727oC) ng vi ng PSK la nhit chuyn bin austenit peclit co
trong tt ca cac loai thep.
*A2 - (768oC) con goi la im Curi, ng vi ng MO, la im chuyn bin t cua
phe rit, thp hn nhit nay phe rit co t tnh, cao hn nhit nay mt t tnh .
*A3 - ng vi ng GS (911oC 727oC) la ng bt u tit ra phe rit t
austenit khi lam ngui va kt thuc hoa tan phe rit vao austenit khi nung nong, ch co
trong thep trc cung tch.
*Acm - ng vi ng ES (1147oC 727oC) la ng bt u tit ra xmentt t
austenit khi lam ngui va kt thuc hoa tan xmentit vao austenit khi nung nong, co trong
thep sau cung tch va gang.
*A4 - ng vi ng NJ (1499 1392oC) ng vi chuyn bin
Trong tt ca cac im ti han trn th cac im A1, A3 va Acm c s dung nhiu
nht va chu yu khi nhit luyn thep. Tuy nhin cac gia tr v nhit nu trn ch ung
45

a)

b)
Hnh1.36 -T chc t vi cua gang trng
a)Gang trng trc cung tinh
b)Gang trng cung tinh
c)gang trng sau cung tinh

c)
trong trang thai cn bng (nung nong hay lam ngui v cung chm, tc nung nong
hay lam ngui 0). Trong thc t tc nung nong hay lam ngui thng co gia tr xac
nh nn khng phu hp. Tng t nh hin tng qua ngui (khi kt tinh) hay qua
nung (khi nong chay) cac im ti han nay cung thp hn hay cao hn khi lam ngui
hay nung nong, s khac bit nay cang ln khi tc cang cao. phn bit cung mt
im ti han cho hai trng hp khi lam ngui va nung nong ta thm vao ch r
(refroidissement) khi lam ngui va c (chauffage) khi nung nong. Vi mt loai thep nht
nh bao gi ta cung co :
Ar1 < A1 <Ac1 va Ar3 < A3 < Ac3 .... cac gia tr A tnh theo gian pha, Ar phu
thuc vao tc ngui, Ac phu thuc tc nung.
-Tnh gn ung ham lng cac bon cua thep trc cung tch qua t chc cn bng :
i vi thep trc cung tch trong mt vai trng hp cn thit ta co th tnh gn
ung lng cac bon co trong thep qua t chc cn bng cua no. V du : trong t chc t
vi cua mt loai thep ta thy phn ti (peclit) chim 3/4 din tch, con phn sang (phe rit)
chim 1/4 th lng cac bon trong o tnh nh sau :
*Lng cac bon co trong phe rit : 25% x 0,006% = 0,015 % 0%
*Lng cac bon co trong peclit : 75% x 0,80% = 0,60%C
Vy lng cac bon co trong thep nay gn ung bng 0,60%C

46

CHNG 2 :

BIN DANG DEO VA C TNH

Tai trong F

Trong chng nay ta nghin cu cac hin tng xay ra trong kim loai di tac dung
cua ngoai lc, o la qua trnh bin dang deo va cac c trng cua no. Qua o rut ra c
cac nguyn ly lam bin i c tnh cua vt liu theo mong mun. Vi vt liu kim loai
cac loai ban thanh phm dang dy, ng, thanh, hnh, tm, la, bng ...u c ch tao
bng phng phap bin dang deo c s dung rt tin li trong thc t. Trong cac nha
may c kh vt liu kim loai thng tao phi bng ren, dp trc khi ct got. Do vy
vic nghin cu cac qua trnh xay ra khi bin dang deo giup ta nm c ban cht cua
cac c trng c tnh va cac bin phap nng cao c tnh cung nh khc phuc cac hin
tng khng co li.
2.1.BIN DANG DEO VA BIN DANG AN HI :
Khao sat biu keo theo chiu truc cua mu kim loai hnh tru cho ta khai nim v
cac loai bin dang va pha huy.
2.1.1.Bin dang an hi :
1-Khai nim : la bin dang b mt i khi bo tai trong tac dung, no xay ra khi tai trong
nho hn mt gia tr xac nh goi la gii han an hi.
Trn biu keo no ng vi gia tr lc keo nho hn Fh, bin dang ty l bc nht
vi tai trong. Nu bo tai trong th bin dang khng con na.
b

Fb
Fa
Fdh

a a

gian dai l

F1

O l

Hnh 2.1- S biu tai trong- bin

dang in hnh cua kim loai
2-V du : - Vi tai trong F1 mu b keo dai ra mt oan Ol, nhng nu bo tai trong mu
tr v kch ban u.
- Keo mt lo xo vi lc nho, khi tha tay ra lp tc no co v kch thc cu.
Bin dang an hi co th gy ra bi ng sut phap ln ng sut tip. Luc nay cac nguyn
t dch chuyn i mt khoang cach nho (nho hn mt thng s mang). Thng s mang
tng ln mt lng la a + a, cha at n v tr cn bng mi. Do vy khi bo tai trong

47

Hnh 2.2- Bin dang an hi do:

Hnh 2.3- Lc lin kt gia
a) ng sut keo; b) ng sut nen
2 nguyn t ln cn
c) X dch; d)Ep ba chiu
) 3 hi
tac dung, chung tr v v tr ban u. Di tac dung cua ng sut phap mang
ng tinh th b
keo dai ra, di tac dung cua ng sut tip mang tinh th nh b x nghing i mt goc
nho nao o.
2.1.2.Bin dang deo :
1- Khai nim : la bin dang vn tn tai khi bo tai trong tac dung, no xay ra khi tai trong
ln hn gii han an hi.
2-V du : - Khi t tai trong F ch (ln hn gia tri Fh ), mu b keo dai theo ng 0ea, tc
la bin dang mt oan 0a". Khi bo tai trong tac dung mu b co lai theo ng aa, song
song vi 0e. Nh vy mu a b dai thm mt oan 0a,.
- Khi ta be mt que st vi mt lc ln, no b gp cong lai ma khng tr v v tr
ban u c na.
A

Khng tai

an hi

A
A
Trt

As
A
Song tinh

BM
A
Chuyn pha M

Hnh 2.4- S bin dang trong vt liu (A, B-cac cu truc khac nhau)
Bin dang deo ch gy ra bi ng sut tip, luc nay cac nguyn t dch chuyn i
mt khoang cac kha ln (ln hn mt thng s mang). Do vy khi bo tai trong chung
chim v tr cn bng mi. Bin dang deo thng xay ra bng cach trt la chu yu, i
khi xay ra bng song tinh.
Trong qua trnh bin dang an hi va bin dang deo lc lin kt gia cac nguyn t
vn c bao toan. Trong qua trnh pha huy th mi lin kt nay khng con na. Chung
ta se khao sat qua trnh trt cua n tinh th, la dang n gian nht (nhng hu nh
khng gp trong thc t) t o khao sat cac hnh thc khac phc tap hn.

48

Hnh 2.5- S bin i mang tinh th khi tng tai trong

a) Ban u; b) Bin dang an hi; c) Bin dang deo; d) Pha huy
2.1.3.S trt cua n tinh th :
1-Khai nim : Trt la s chuyn di tng i vi nhau gia cac phn cua tinh th theo
nhng mt va phng nht nh goi la mt trt va phng trt.
Trt la hnh thc bin dang deo chu yu trong thc t. i khi ta cung gp mt
hnh thc khac cua bin dang deo la song tinh, tuy nhin song tinh xay ra kho khn hn
nhiu so vi trt.
2-Cac mt trt va phng trt :
Trong qua trnh trt hai mt nguyn t dch chuyn tng i vi nhau, lin kt
gia cac nguyn t i din nhau b t ri, nhng mi lin kt gia hai nguyn t ln
cn nhau trong mi mt vn c bao toan. Mt trt va phng trt la cac mt va
phng co mt nguyn t ln nht. Khoang cach gia hai mt co mt nguyn t
ln nht se xa nht nn lin kt gia chung yu hn, do o chung co th dch chuyn
tng i vi nhau d dang hn. Cac phng co mt nguyn t ln nht se co lin
kt nguyn t theo phng o manh nht. Do vy khi trt mi lin kt nguyn t trn
phng o vn bao toan. Trong cac kiu mang tinh th thng gp cac mt va phng
day c nht chnh la cac mt trt va phng trt c ban.
Trong mang lp phng tm khi (A2) cac mt co mt day c nht la cac
mt i qua nguyn t trung tm khi lp phng, kiu (110) co tt ca sau mt nh vy.
Trn mi mt co hai phng day c nht kiu [111]. Nh vy cach trt cua kiu mang
A2 la : 6 mt x 2 phng = 12. Mang A2 co 12 h trt chnh khac nhau. S trt bao
gi cung xay ra bng s kt hp gia mt mt trt va mt phng trt trn o goi la
h trt.
Trong mang lp phng tm mt (A1) cac mt co mt day c nht la cac mt
kiu (111) c tao ra bi ba ng cheo cua ba mt bn co chung mt nh. Co bn
mt kiu nh vy. Trn mi mt co ba phng la ng cheo cua mt bn co mt day
c nht . Nh vy cach trt cua mang (A1) la : 4 mt x 3 phng = 12. Do o mang
A1 cung co 12 h trt chnh khac nhau.
Trong mang sau phng xp cht (A3) ch co mt mt day c nht do la mt
ay, trn o co ba phng day c nht chnh la cac ng cheo cua luc giac. Do vy
mang A3 co ba h trt chnh.

49

Hnh 2.6 - S biu din s trt

a) Hnh dang n tinh th va mang trc khi trt.
b) Hnh dang n tinh th va mang sau khi trt.

Hnh 2.7- Cac h trt trong cac kiu mang thng gp:
a) Lp phng tm mt; b) Sau phng xp cht
c) Lp phng tm khi
Kha nng bin dang deo cua kim loai ty l thun vi s h trt chnh. Kim loai
co cung s lng h trt chnh th kim loai co s phng trt trong mt mt trt ln

50

Bang 2- H trt trong mt s loai vt liu

Ngoai cac h trt chnh ra, trong thc t kim loai con co th trt trn cac mt

51

hn se co tnh deo cao hn. V du :

-St, nhm, bac, ng, vang (mang lp phng tm khi va tm mt) deo hn rt
nhiu so vi kem (mang sau phng xp cht).
-Kiu mang lp phng tm khi va tm mt co cung s h trt chnh, nhng
mang tm mt co s phng trt trong mt mt ln hn nn deo hn. nhit
thng ng, vang deo hn st.
3-ng sut gy ra trt :
Nh a noi trn ch co ng sut tip trn mt trt va theo phng trt mi gy
ra qua trnh trt. Ta tnh toan ng sut nay. Gia s rng tin hanh keo ung tm mt
phn t n tinh th hnh tru bng lc F. Lc keo F tao vi phap tuyn mt trt a cho
goc va phng trt goc . Goi tit din ngang cua tinh th la S0 th din tch mt
trt la So / cos . ng sut tip trn phng trt la :
= (F / S) cos = ( F / S0) cos cos
Trong o F / S0 la ng sut chnh 0 co gia tr khng i trn tit din ngang cua
mu. Do o ng ut tip gy ra trt la : = 0 cos cos . y chnh la biu thc cua
nh lut Schmid, cos cos goi la tha s Schmid.

Hnh 2.8- Trt trong n tinh th:

a) S nh hng cua h trt vi ngoai lc.
b) X dch tao ra cac bc nho.
Nh vy khi co ln vt qua mt gia tr ti han nht nh (tuy theo tng kim
loai) th qua trnh trt mi xay ra. ng sut phu thuc vao cos cos (tha s
Schmid). Trong trng hp = 90o hay = 90o gia tr cua = 0, trong trng hp nay
ngoai lc song song vi mt trt hay vung goc vi phng trt do o tinh th b pha
huy ma khng gy ra bin dang deo. ng sut tip cc ai max = 0,50 khi = = 45o.
Nh vy ng sut tip trn cac h trt khac nhau cung khac nhau, tuy thuc vao goc
tao bi h trt vi phng cua ngoai lc. Khi gia tr cua ln hn mt gia tr th nao
o (goi la ng sut trt ti han, co gia tr khng i vi mi kim loai) th s trt se
xay ra. nh lut Schmid quy nh h trt nao trt trc tin khi t tai trong, o la h
trt thun li nht co cac yu t nh hng
thun li nht tc la , gn ti 45o nht,
52

tai y gia tr ng sut tip ti han at c sm nht. Do o h trt thun li nht se

trt trc, tip o khi tai trong tng ln n lt cac h trt t thun li hn tham gia
trt.
4-Hnh thai trt :
Qua trnh trt trong n tinh th xay ra theo trnh t sau :
-u tin s trt se xay ra h trt co ng sut tip ln nht, o la h trt chnh.
Cac mt nay co goc nghing gn 45o nht so vi phng tai trong. Cac mt dch chuyn
i tng i vi nhau mt khoang nht nh ri dng lai. Cac mt trt cach nhau mt
khoang cach nht nh.
-Mang tinh th xung quanh mt trt b x lch nn can tr qua trnh trt tip
tuc.
-Tip tuc tng tai trong tac dung, trn mt s h khac cung co gia tr ng sut tip
ln hn gia tr ti han va tham gia trt. o chnh la h trt thc t.
-Ngoai vic tao ra cac h trt, con
co qua trnh quay cua mt va phng
trt thu hep cac goc va gn
n 45o.
Qua trnh nay tao cac bc trn n
tinh th. Sau khi trt se tao ra bin
dang d, no c xem la tng cua cac
bc o khi thoat ra b mt tinh th. Sau
khi kt thuc qua trnh trt trn mt
ngoai tinh th xut hin cac bc nho
song song nhau goi la ng trt.
Nhiu ng trt gn nhau tao thanh
Hnh 2.9- Anh chup dai trt trn
dai trt, trong mt s trng hp
knh hin vi in t
ging nh chui xu xp nghing.
5-C ch trt :
Khi nghin cu qua trnh trt ta thy no co th xay ra theo hai c ch sau : c ch
ng thi va ni tip.
a-C ch ng thi (s trt cng) : theo c ch nay tt ca cac nguyn t hai bn
mt trt trong mt thi im ng thi dch chuyn i mt khoang cach nh nhau. Qua
trnh o goi la s trt cng. Qua trnh nay cn phai tac dung mt lc rt ln tach ri
mi lin kt cua cac nguyn t hai bn mt trt cung mt luc. Trong khi o ng sut
thc t gy ra trt lai kha nho so vi gia tr nay. Do o s trt cng la khng co trong
thc t.
b-C ch ni tip (s trt khi co lch) : trong mang tinh th thc t lun co lch s
trt se xay ra vi ng sut nho hn rt nhiu ln va s trt tin hanh bng chuyn
ng cua lch. Gia s trong mang tinh th cha lch ng luc nay cac nguyn t hai
bn ban mt b x lch an hi i xng, ng sut hai bn cn bng nhau nn ban mt
nay rt d dang dch chuyn i mt khoang cach nho (nho hn hoc bng mt thng s
mang) khi co lc bn ngoai tac dung vao. Gia thit rng ng sut tip tac dung vao t

53

bn trai ban mt se dch chuyn sang phai mt khoang cach nho va lin kt vi na hang
doc nguyn t bn di thanh mt tinh th mi, ban mt dch chuyn dn qua phai. Qua
trnh c tip tuc nh vy cho n khi ban mt i ra khoi b mt tinh th va tao ra bc
nho tai o. Nh vy mi thi im ch co mt s nguyn t han ch tham gia trt,
qua trnh truyn chuyn ng ging nh hin tng chay tip sc, do o ch cn mt gia
tr ng sut tip nho.
6- bn ly thuyt va bn thc t :
Trong mang tinh th ly tng (khng cha lch) khi trt tt cac cac nguyn t hai
bn mt trt bt buc phai dch chuyn ng thi, oi hoi mt gia tr ng sut tip rt
G
ln : th =
. Vi G la m un trt. Gia tr nay goi la bn ly thuyt.
2
Trong thc t, mang tinh th lun cha lch, do vy noi chung cac kim loai co gia
tri th rt nho nn kim loai rt d trt va d dang bin dang deo. Do o kim loai co
G
G
bn thp. Theo tnh toan gia tr nay khoang
. T o ta thy rng bn

3
8.10
8.104
thc t nho hn bn ly thuyt t 100 n 1000 ln. Do vy ta cha khai thac ht kha
nng lam vic cua vt liu do tn tai lch va cac khuyt tt khac.
2.1.4.S trt cua a tinh th :
Trong thc t ta s dung vt liu co cu tao a tinh th, do vy qua trnh bin dang
deo lun tin hanh trong a tinh th. Do vy co nhiu im khac bit so vi qua trnh
bin dang deo n tinh th.
1-Cac c im cua s trt a tinh th :
a-Cac hat b bin dang khng u : Trong mang tinh th kim loai s nh hng
mt va phng khac nhau nn se trt khac nhau. Hat nao co nh hng thun li se
trt trc, vi ng sut be va ngc lai. Thm ch co hat khng th trt c. Do vy
trong qua trnh bin dang deo co hat bin dang nhiu, hat bin dang t, co hat ch bin
dang an hi.
b-Co tnh ng hng : Do s nh hng phng va mt cua cac hat la ngu nhin
cho nn du lc tac bn ngoai nh th nao i na cung cho mt kt qua chung nh nhau,
tc la co tnh cht ng hng. Tnh cht nhn c la kt qua th tng hp theo moi
phng cua mu.
c-Co bn cao hn : Cac hat tn tai khng ri rac ma gn bo vi nhau qua bin
gii hat. Trong thc t s trt cua mt hat u b s can tr cua hat bn canh. Vung
bin gii hat sp xp khng trt t, co nhiu x lch mang, do vy kho tao nn mt
trt. V th chung nh mt lp vo cng can tr qua trnh trt. Do co s can tr nay
phai tac dung lc ln hn mt t mi gy ra bin dang deo. iu o chng to rng
bn cua a tinh th cao hn n tinh th.
d-Hat cang nho bn va deo cang cao : Vi kch thc hat cang nho th tng
din tch bin gii hat cang ln. Do o chung se can tr trt cang manh hn nn lam
tng bn. Mi quan h gia gii han chay 0,2 va kch thc d cua bin gi hat c
biu din nh sau :
0,2 = o + kd1/2 - Biu thc Hall - Petch.

54

Trong o : - o la ng sut cn thit lch chuyn ng khi d (ng vi trong

trng hp n tinh th).
-k la hng s biu th cu truc cua bin gii hat.
Mt khac khi kch thc hat nho, s lng hat trong mt n v th tch se tng ln,
do vy s hat co phng thch ng vi s trt theo phng bt ky cung tng ln tng
ng. Tc la s trt c tin hanh trn nhiu hat hn va lng bin dang d tng ln,
do o tnh deo tng ln. Nh vy vic tao ra hat nho ng thi lam tng ca bn ln
deo nn lam tng manh dai. Trong ch tao c kh lun co xu hng s dung vt liu
co kch thc hat nho mn.
2-Anh hng cua bin dang deo n t chc va tnh cht kim loai :
a-Trong qua trnh bin dang deo hnh dang va kch thc hat thay i rt nhiu. Khi
b keo hat se dai ra theo phng cua lc tac dung. Khi b nen hat b bep i. Mang tinh
th xung quanh mt trt b x lch va bin dang khng u.
Vi mc bin dang ln ( = 40 50% ) hat se b phn nho ra, cac tap cht va
pha th hai se b nho vun ra va keo dai ra, tao nn t chc th. ( bin dang tnh theo
S S
cng thc = o 1 . 100%). T chc th co c tnh rt khac nhau theo phng doc
So
va ngang th, theo phng doc th bn rt ln va ngc lai.
Khi vi mc bin dang rt ln (70 90%) cac hat se b quay n mc cac
mt va phng co ch s ging nhau (cung ky hiu) se song song vi nhau va luc nay
vt liu lai th hin tnh co hng. Hin tng o goi la bin dang chon hng hay bin
dang txtuya. Bin dang txtuya c ng dung kha rng rai trong thep ky thut in
lam giam tn tht t cho may bin th.

Hnh 2.10- Hai dang textuya trong bin dang vt liu t:

a) Fe-Si, textuya {011}<100>; b) Fe-Ni, textuya{001}<100>
b-Sau bin dang deo trong kim loai tn tai kha nhiu ng sut d do x lch mang,
do bin dang khng u gia cac hat va trn toan tit din. ng sut d lam giam c
tnh cua vt liu. Trong trng hp cn nng cao gii han moi th ng sut nen d se co
li. Tao ra lp ng sut nen d nay bng cach : ti b mt, ln bi, phun bi...
c-Sau bin dang deo do mang tinh th b x lch nn c tnh kim loai thay i rt
nhiu
-Tng cng
-Tng bn (ca gii han bn, an hi va chay)
-Giam deo va dai.

55

Hin tng nay goi la hoa bn hay bin cng. Trong thc t bin cng la khng co
li khi cn gia cng ct got tip theo. Tuy nhin ta co th s dung bin cng lam tng
bn cng cua mt s chi tit nh : xch xe tng, may keo, la chn sung may, ai
bac, mu st ...
d-Bin dang deo cung lam thay i ang k tnh cht ly, hoa cua vt liu : lam tng
in tr, tng t khang lam giam tnh chng n mon in hoa...

Hnh 2.11- S t chc t vi in hnh cua vt liu b bin dang

2.1.5.Pha huy :
Trn biu keo ta thy nu tip tuc tng lc keo ln na se dn ti hin tng kim
loai b t ri hay gay v o la qua trnh pha huy. y la dang h hong rt nguy him
gy tn tht ln v kinh t va tnh mang con ngi, do vy phai c nghin cu ty my
ngn nga qua trnh pha huy xay ra.
Khai nim : Pha huy la kt qua cua s hnh thanh va phat tin cua vt nt trong
long kim loai dn ti vic tach ri kim loai thanh nhng phn ring le.
Ta se tin hanh nghin cu qua trnh pha huy trong cac iu kin tai trong khac
nhau : tai trong tnh, tai trong thay i co chu ky...
1-Pha huy trong iu kin tai trong tnh :
Tuy thuc vao mc bin dang deo trc khi pha huy ngi ta phn ra lam hai
loai : pha huy deo va pha huy don.
a-Pha huy deo :
La pha huy kem theo mc bin dang deo kha ln, vung gay v bao gi cung co
s co tht v tit din. Mt gay tai vung pha huy co dang chen - a gm hai phn : phn
ay vung goc vi phng lc keo, mt bn co dang cn nghing mt goc khoang 45o
vi truc mu. Nu vt liu co cha tap cht phi kim loai mt gay se co dang t ong.
Pha huy deo xay ra vi tc nho, cn nhiu nng lng va lun co du hiu
bao trc nn t nguy him. Pha huy thng trai qua ba giai oan in hnh :
-S hnh thanh cac l trng siu t vi ring bit tao ra c ngng (qua trnh nay keo
dai va quan trong nht).
-Qua trnh lin hp cac l trng tao ra vt nt t vi khi bin dang tng.
-Qua trnh phat trin cua vt nt theo phng truc keo cho n khi gp mt ngoai
tinh th va gy ra pha huy.
b-Pha huy don :
La pha huy xay ra hu nh khng kem theo bin dang deo mt gay co dang
phng va vung goc vi phng co ng sut phap ln nht. V phng din vi m th
mt gay co th theo bin gii hat hay mt don trong ban thn hat.

56

Hnh 2.12- Cac dang t khi pha huy deo:

a) X dch thun tuy; b) Tht c ngng
c) Kiu chen-a; d) Dang t ong
Pha huy don xay ra tc thi vi tc rt nhanh (vi thep n 1000m/s), ch cn
mt nng lng nho va khng co bao trc nn rt nguy him. Do vy trong thc t bao
gi ta cung mong mun xay ra pha huy deo.
Pha huy dang nao chu yu phu thuc vao loai vt liu : vt liu deo thng b pha
huy deo, vt liu don thng b pha huy don. Ngoai ra con phu thuc vao tc t tai
trong va nhit bin dang

Hnh 2.12- ng cong th keo va cac dang t khi pha huy

d
c-Nguyn nhn cua s pha huy :
Nguyn nhn chnh cua s pha huy la do s hnh thanh cac vt nt va sau o vt nt
phat trin ln ln. Pha huy xay ra do thanh phn ng sut phap lam pha v mi lin kt
nguyn t hai bn cua mt mt nao o. Khi thanh phn ng sut nay u ln tach t
hai mt nguyn t ri nhau se xay ra pha huy. Gia tr nay goi la gii han tach t (ky
hiu t). Nh vy ta thy :
-Nu c < t se xay ra pha huy deo.
- Nu c > t se xay ra pha huy don
Ta hay xet s tao thanh cac vt nt u tin khi pha huy.
-Trong vt liu lun co sn cac vt nt : cac r kh, r xp...Trong gang xam t
chc graphit co bn qua thp c xem nh vt nt.
- Vi vt liu cha pha th hai co cng cao th vt nt lun sinh ra tai bin gii
hat hay ngay trong ban thn hat cua pha nay.

57

-Vi vt liu ng nht (ch co mt pha) : Vic xut hin vt nt la do s tch tu cua
cac lch trong bin dang deo theo m hnh cua Str - Mt. Khi bin dang deo sinh ra
cac lch, chung chuyn ng trn mt trt theo phng cua ng sut tac dung. Khi b
dng lai trc cac can tr nh bin gii hat, pha th hai th cac lch sat gn can tr se
chu mt ap lc rt ln bi cac lch pha sau. Chung se lin kt lai va tao thanh vt nt
siu be.

Hnh 2.13 - S chuyn ng va tch tu lch trc can tr.

Sau khi a hnh thanh vt nt th s pha huy hoan toan phu thuc vao kha nng phat
trin cua no. Nu vt nt khng phat trin th khng xay ra pha huy. Theo A.A. Griffith
th vt nt ch phat trin c khi gia tr ng sut ln hn gia tr ng sut ti han :
2 E s 1/2
G = (
)
(2.1)
a
Trong o : -G : ng sut ti han Griffith
-E : m un an hi
- a : na chiu dai vt nt dang enlip
-S : sc cng b mt
Mt khac nu khi phat trin vt nt con nho hn kch thc ti han th cung cha
thc s nguy him. S phat trin vt nt xay ra do ng sut tp trung theo hiu ng goc
nhon nh nt, nh nt co goc cang nhon th s tp trung cang manh. Vi vt nt hnh
enlip co chiu dai vung goc vi phng lc tac dung th ng sut cc ai u nhon
vt nt se la :
m = 2o ( a/t )1/2
(2.2)
Trong o : -o : ng sut keo danh ngha (lc keo chia cho tit din mu)
-a : na chiu dai vt nt
-t : ban knh cong cua nh vt nt.
T o thy rng nu vt nt cang dai va cang nhon th gia tr ( a/t )1/2 cang ln tc
la s tp trung ng sut cang nhiu. Gia tr Kt = m / o goi la h s tp trung ng

58

sut. Trong o vt liu don co h s tp trung ng sut cao hn so vi vt liu deo, bi

v trong vt liu deo khi ng sut vt qua gii han chay se gy ra bin dang deo trc,
lam cho s phn b ng sut tng i ng u hn.
d-Cac yu t anh hng ti s pha huy :
-Nhit : khi nhit d tng ln gii han chay se giam i, trong khi gii han tach
t hu nh khng thay i. Do o nhit thp (nho hn Ts) kim loai co xu hng
pha huy don va ngc lai.
-Tc bnin dang : tc bin dang cang cao s trt cang kho xay ra hn, do o
gii han chay se cang cao, trong khi gii han tach t hu nh khng i. V vy khi tc
bin dang tng (ln hn s) kim loai co xu hng pha huy don.
-Cac yu t tp trung ng sut : cac vt kha, nt, s thay i t bin v tit din
u lam ng sut cuc b vt qua gii han tach t trong khi ng sut trung bnh vn
nho hn o v vy kim loai se d dang b pha huy.

t
Deo

Don
Ts

c
toC

Deo
S

Don
0

Hnh 2.14 - Anh hng cua nhit va tc bin dang

2-Pha huy trong iu kin tai trong thay i co chu ky :
a-Khai nim : Trong thc t rt nhiu loai chi tit va kt cu may : truc, banh rng, cu...
chu tac dung cua ng sut khng ln hn gii han bn keo (thm ch < 0,2) nhng thay
i theo chu ky co th b pha huy sau mt thi gian dai hay tng i dai. Pha huy nh
vy goi la pha huy moi. Tai trong moi la tai trong thay i theo thi gian, gy ra ng
sut bin dang kiu hnh sin :
= a sin (t)
hay = a sin (t)
(2.3)
Trong o a , a la cac gia tr bin . Mi dao ng co chu ky T va s lng chu
ky c lp lai goi la s chu trnh N. T ng cong moi Wohler ta co th chon c tai
trong cho phep vt liu co th chu ng c mt s lng chu trnh ti thiu ma khng
b pha huy moi goi la s chu trnh gii han NG.
b-c im cua pha huy moi :
-Gia tr va du cua ng sut thay i theo chu ky.
-S pha huy moi ch xay ra sau mt thi gian lam vic kha ln (107-108 chu trnh).
Vt qua gii han nay chi tit hu nh khng b pha huy moi.
-ng sut gy ra pha huy moi thng kha thp (nho hn gii han bn, mt s
trng hp nho hn gii han chay).

59

-Mt gay khng co hin tng bin dang va chia ra hai vung ro rt : vung pha huy
t t theo thi gian co dang nhn va mn, vung pha huy tc thi co dang th va hi g
gh.
c-S tao thanh vt nt moi u tin :
Cac vt nt moi u tin thng xut hin trn b mt chi tit la ni chu ng sut
keo ln nht, sau o phat trin i su vao trong. Cac vt nt t vi u tin co th gm co:
-Cac vt nt co sn : r kh, r xp, xc, tap cht hay s li lom trn b mt.
-Vt nt sinh ra trong qua trnh lam vic : Gia s trong na chu ky u di tac
dung cua ngoai lc sinh ra cac lch chuyn ng trn mt trt theo chiu cua ng sut
va mt trong cac lch o i ra mt ngoai chi tit tao ra mt bc cp nho a. n na chu
ky sau ng tac ng theo chiu ngc lai va lch cung chuyn ng theo chiu ngc lai
nhng bc cp nho a khng c han kn ma lai mt lom su co kch thc bng mt
thng s mang. y chnh la mm mng cua vt nt moi u tin.
2.2-Cac c trng c tnh :
C tnh cua vt liu c biu th bi cac c trng c hoc, chung cho bit kha nng
chu tai cua vt liu trong tng iu kin cu th, la c s tnh toan bn khi s dung
va khi so sanh cac vt liu vi nhau. Cac ch tiu nay c xac nh bng cac phng
phap th nghim trn cac mu co kch thc theo tiu chun nht nh.
2.2.1- bn :
Cac gia tr cua bn va deo c xac nh bng phng phap th keo, nu
bng cac phng phap khac th phai ghi chu kem theo. n v o bn theo tiu chun
Vit nam quy nh la MN/m2 nhng hin nay vn quen dung n v cu la kG/mm2.
Ngoai ra con s dung cac n v MPa, Pa...Cn lu y mi quan h gia cac n v o :
1kG/mm2 = 10MPa.
1-Cac ch tiu v bn :
a-Gii han an hi (h) : la ng sut ln nht tac dung ln mu ma khi bo tai trong,
hnh dang va kch thc cua no khng b thay i. Tuy nhin vic xac nh gia tr nay
mt cach chnh xac rt kho khn. Do vy thng quy c ng sut ng vi khi mu b
bin dang d rt nho 0,01 0,05% so vi chiu dai ban u va c ghi la 0,01 va 0,05.
Luc nay gii han an hi c tnh nh sau :
F
F
h = dh MN/m2 hay 0,01 = 0,01 MN/m2
So
So
Trong o : -Fh va F0,01 la ng vi tai trong an hi va mu bin dang 0,01%. n v MN
-So la tit din ban u cua mu, n v o m2.
b-Gii han chay vt ly (ch) : ng vi ng sut be nht khi mu bt u bin dang
deo, xac nh tai oan nm ngang cua biu keo. Phn ln cac kim loai va hp kim
khng co oan nm ngang khi keo nn phai dung gii han chay quy c.
c-Gii han chay quy c (0,2) : la ng sut gy ra bin dang d 0,20% chiu dai
F
ban u cho mu, sau khi bo tai trong tac dung. 0,2 = 0,2 MN/m2.
So

60

d-Gii han bn (b) : la ng sut cao nht gy ra bin dang cuc b va dn ti pha
F
huy mu. b = b MN/m2.
So
T cac ch tiu trn ta co th xac nh s b kha nng lam vic cua vt liu khi chu
tai trong keo.
2-Cac bin phap nng cao bn cua vt liu :
bn dc xem la ch tiu quan trong nht cua vt liu. Do vy muc ch chu yu
cua vt liu hoc la tm cach nng cao bn ma vn am bao tt deo va dai t o
nng cao kha nng chu tai, tng tui tho va giam khi lng cho chi tit may.
Trt la nguyn nhn gy ra bin dang deo va sau o dn ti pha huy vt liu. V
vy ban cht cua cac phng phap nng cao bn la can tr chuyn ng cua lch
trong qua trnh trt. Cac bin phap nng cao bn (hoa bn) gm co :
a-Giam hay tng mt lch : Thc nghim a chng minh rng kim loai u co mt
lch 108 cm lch /cm3 co bn thp nht, nu tng hay giam mt lch so vi gia
tr nay u lam bn tng ln. Giam mt lch la rt kho khn va tn kem nn
nng cao bn chu yu dung phng phap tng mt lch.

Hnh 2.15 - S phu thuc cua gii han bn vao mt lch

1) bn ly thuyt.
2) Tinh th si
3) Kim loai u.
4) Hp kim khi bin dang va nhit luyn
b-Bin dang deo : dung cac phng phap bin dang deo nh : ren, can, keo, ep...
lam tng x lch mang nn kho tao thanh mt trt lam tng bn.

61

c-Hp kim hoa : vi muc ch tao thanh dung dch rn lam tng x lch mang va
mt lch. Bin phap nay nng cao ang k bn ma khng lam giam bao nhiu
deo va dai.
d-Tng cac pha cng va nho mn : cho vao vt liu cac nguyn t co kha nng tao
nn cac phn t rn co cng cao kch thc nho mn va phn tan ln. Chung tao
nn cac cht can trt trong nn dung dch rn, do o nng cao bn.
e-Nhit luyn : bng cach ti va ram tao ra cac pha th hai qua bao hoa trong dung
dch rn, can tr trt lam tng bn. Co th dung cac phng phap hoa nhit luyn :
thm ni t, thm cac bon, thm cac bon - ni t ...
f-Lam nho hat : do kch thc hat nho mn nn tng bin gii hat tng can tr trt
nng cao bn. Do hat nho nn cung tng ang k deo va dai.
2.2.2.- deo :
La tp hp cac ch tiu c tnh phan anh bin dang d cua vt liu khi b pha huy
di tai trong tnh no, quyt nh kha nng chu bin dang deo, gia cng bng ap lc :
ren, can, keo, dp ...
l l
% = 1 o . 100%
- gian dai tng i % :
lo
S S
- tht tit din tng i % : % = 0 1 . 100%
So
Trong o : - lo va S0 la chiu dai va tit din ngang ban u cua mu.
-l1 va S1 la chiu dai va tit din ngang sau khi keo t cua mu.
2.2.3.- dai va p :
1-Khai nim : rt nhiu chi tit may lam vic di tai trong t vao vi tc ln va t
ngt tc la chu va p. V vy anh gia kha nng chng pha huy cua vt liu khi
chu tai trong ng ta phai xac nh dai va p cua no.
dai va p la cng sinh ra khi pha huy mt n v tit din mu, ky hiu ak.
A
c tnh nh sau : ak = k n v o kJ/m2.
S
Trong o : -Ak la cng sinh ra khi pha huy mu
-S la tit din mu
Ngoai ra co th dung Nm/cm2, kGm/cm2 vi quan h nh sau : 1kGm/cm2 =
100kJ/m2, 1kGm/cm2 = 10J/cm2.
2-Cac yu t anh hng n dai va p :
-Kch thc hat : cang nho mn dai va p cang cao.
-Trang thai b mt : b mt nhn bong co dai va p cao, cac vt kha r, ranh,
xc ...se lam giam dai.
-Hat dang tron, a canh dai va p cao, hat dang tm, kim dai giam
-Hnh dang, kch thc, s lng va s phn b cac pha don : Pha don dang tm,
kch thc ln, s lng nhiu va phn b khng ng u lam giam dai va ngc
lai.

62

Hnh 2.16 - M hnh xac nh dai va p.

2.2.4- dai pha huy bin dang phng KIC :
La ch tiu quan trong anh gia kha nng chng pha huy don cua vt liu, co gia
tr rt ln, mi c a thm vao quy chun vt liu. Tuy nhin vic xac nh no, ch
tao mu th va thit b th kha phc tap.
2.2.5.- cng :
1-Khai nim :
cng la kha nng chng lai bin dang deo cuc b cua kim loai va hp kim di
tac dung cua tai trong ngoai.

63

 cng la mt trong nhng c trng c tnh quan trong cua vt liu kim loai. Xac
nh c cng ta co th s b anh gia c bn va deo cua vt liu kim loai.
Cac phng phap o cng co u im la : tin hanh nhanh va khng pha huy chi
tit o. T cng co th suy ra cac ch tiu v bn va deo. Do vy c s dung
rng rai trong cac phong th nghim va c s san xut.
2. Phng phap o cng Brinen (HB) :
Nguyn ly : n vao b mt cn th mt vin bi bng thep a ti cng co ng knh
D vi tai trong P. Sau khi ct tai trong, vin bi se lai trn b mt mu th mt vt lom
hnh chom cu co ng knh d va vi chiu su h. Dung knh hin vi o (co gn thc
o trong th knh) o ng knh d cua vt lom va tra theo bang cho sn se co
cng Brinen (ky hiu HB)
P

D
b)

d
a)
Hnh 2.17- S o cng Brinen (a) v o ng knh vt lm bng lp c thc
mu (b)
Cung co th dung cng thc tnh kt qua nh sau :
P
[kG/mm2 ]
HB =
F
Trong o F la din tch vt lom, c tnh nh sau :

F
Vy:

.D.( D D 2 d 2 )

HB =

2
2P

.D.( D D d )
2

[kG/mm2 ]

(Hin nay con dung n v o la MPa, vi gia tr 1Mpa = 0,10196kG/mm2)

Nu dung may hin th s th kt qua cho ngay trn man hnh. ng knh vin bi
phu thuc vao chiu day vt o. Vt o cang mong ng knh vin bi cang nho. ng
knh vin bi o c tiu chun hoa, theo tiu chun Vit Nam (TCVN) : 10; 5; 2,5 va
1mm, co csng khng nho hn HV800. Tai trong P cung co mt s gia tr nht nh.
Tai trong o phu thuc vao vt liu o, no ty l thun vi ty s P/D2. Thc t c
quy nh nh sau :
-Thep va gang : 30

64

-Hp kim ng : 10
-Hp kim trt :
2,5
-Thic, ch va hp kim : 1
Tuy nhin mun kt qua o c chnh xac hn ta nn chon tai trong sao cho ng
knh vt lom (d) tao nn nm trong khoang (0,2 0,6)D.
Thi gian tac dung tai trong cun anh hng n kt qua o nn cung chon cho phu
hp. Thi gian nay phu thuc vao cng cua vt liu o. Thi gian t tai cang tng
nu nhit chay cua vt liu cang thp. Thng thng co th chon nh sau :
Vi kim loai en va h kim en :
-HB = 140 450 chon 10s
-HB < 140 chon 30s
Vi kim loai mau va hp kim mau :
-HB = 31,8 130 chon 30s
-HB = 8 35
chon 60s.
Phng phap o cng
Brinen thng dung o cac vt liu co cng thp (cac
thep u, thng hoa). Thang o cua no t 0 n 450HB. Qua gii han nay phep o khng
con chnh xac na v vin bi o cung b bin dang.
Kt qua o c ghi nh sau :
Nu o cng iu kin tiu chun (P = 3000kG; D = 10mm; thi gian t tai
30s) th ghi n gian bi HB va s o. V du : HB350.
Nu o cac iu kin khac th phai ghi y u cac thng s cua phep o. V du :
HB10/750/30150. Ghi nh vy co ngha la : mu o co cng Brinen la 150, c o vi
vin bi co D = 10mm, tai trong o la 750kG va thi gian t tai la 30s.
T cng Brinen co th suy ra gii han bn keo cua vt liu nh sau :
-Thep (tr thep khng r, bn nong) : b 0,344HB
-Thep uc : b (0,3 0,4)HB
HB 40
-Gang xam : b
6
-ng, la tng, brng bin cng : b 0,40HB
b 0,55HB
-ng, la tng, brng sau u :
-Dura : b 0,35HB
3.Phng phap o cng Rcven (HRA, HRB, HRC) :
Phng phap Brinen khng s dung c khi gp vt liu co cng cao, chi tit
mong chiu day nho hn 1 2mm va kt qua co chnh xac khng cao (o ng
knh vt lom bng mt kho chnh xac va phu thuc vao ky nng cua tng ngi). V vy,
dung phng phap o cng Rcven khc phuc c cac nhc im nu trn.
Nguyn ly : n vao b mt cn o mt tai trong xac nh qua mui m bng kim
cng hnh non co goc nh la 120o va ban knh cong R = 0,2mm (vi thang A, C, D
va super) hay vin bi bng thep ti cng co ng knh 1/16, 1/4 va 1/6 ins. Sau o tin
hanh o chiu su vt lom bng ng h so. Kt qua o c xac nh trn ng h so
ngay khi ct tai trong (hoc oc gia tr trn man hnh nu dung may hin th s)

65

 cng Rcven c xac nh theo mt ai lng quy c, khng co th nguyn

phu thuc vao chiu su cua vt lom. Chiu su cang ln th cng cang nho va ngc
lai. cng Rcven xac nh theo cng thc : HR = k - e
Trong o :
-k la chiu su quy c, k = 100 vi cac thang o A, D, C va super
-K = 130 vi cac thang o con lai (dung mui m bng vin bi thep).
Gia tr mt chia cua e = 0,002mm vi cac thang o thng thng, e = 0,001mm
vi thang o super.
Tiu chun Vit Nam TCVN 275 - 85 va 41170 - 85 ch quy nh cho cac thang o
A, B, C, N va T. Nhng trong thc t thng dung ph bin hn ca la cac thang A, B, C.
Phng phap o cng Rcven s dung hai loai tai trong :
-Tai trong s b 10kG (ky hiu P0). Chiu su do tai trong nay gy ra khng
dung tnh cng. P0 ch co tac dung san bng s nhp nh trn b mt mu am
bao kt qua o c chnh xac hn.
-Tai trong chnh (ky hiu P1 ). Tai trong nay c tac dung thm sau tai trong
s b. Sau khi ct bo tai rong chnh ng h se cho kt qua o (hoc hiu s o).
Phu thuc vao thang o ta s dung cac mui m va tai trong khac nhau :
-Khi o theo thang B (HRB) dung mui m bng vin thep ti cng va tai
trong tac dung tng cng la 100kG. Do dung vin bi nn thang B s dung o cac vt
liu mm, cng trung bnh trong khoang HV60 240 hay HRB25 100 (thep, gang
sau khi u va thng hoa, hp kim nhm, ng ...)
-Khi o theo thang A va C (HRA, HRC) dung mui m kim cng hnh non.
Tai trong tac dung tng cng la 60kG vi thang A va 150kG vi thang C. Thang A dung
o cac vt liu rt cng nh : hp kim cng, lp thm cac bon - ni t co cng cao
hn HV700. Thang A co pham vi o t HV360 900 hay t HRA 70 85. Thang C
dung o cac vt liu co cng trung bnh va cao (thep, gang sau khi ti va ram) vi
cng trong khoang HV240 700 hay HRC20 67.
o cac lp co chiu day nho hn 0,30mm phai dung cac thang super. Phng phap
Rcven gy ra vt lom rt nho, o c cac vt liu mong va khng pha huy chi tit nn
c s dung rt rng rai kim tra cht lng san phm c kh. thun li trong
vic la chon phng phap xac nh cng, ta s b phn loai nh sau :
-Loai co cng thp (mm) : gm cac vt liu co cng nho hn HB220,
HRC20, HRB100.
-Loai co cng trung bnh : co gia tr cng trong khoang HB250 450 va
HRC 25 45.
-Loai co cng cao : co gia tr cng t HRC52 n cao hn HRC60 mt t.
-Loai co cng rt cao co gia tr cng ln hn HRC62 hay HRA80

66

Mi m kim cng

R0.2

1
3

1
3
2

2
e

Mu o
00: Lc cha o
22: Thm ti trng chnh P1

11: Ti trng s b P0
33: B ti trng chnh P1

Hnh 2.18- V tr tng i gia mi m v mu o cc thi im o

.
4.Phng phap o cng Vicke (HV) :
n mui kim cng hnh thap bn mt (co goc gia hai mt i din la 136o) vi tai
trong P khng ln lm. Sau khi ct tai trong, tin hanh o ng cheo d cua vt lom va
tra bang se co gia tr cng Vicke (hoc gia tr cho trn man hnh nu dung may hin
th s). S o cng Vicke tnh theo cng thc :
2 P.sin

P
2 = 1,854. P [kG/mm2 ]
=
2
F
d
d2
-P tai trong tac dung co gia tr t 200G 100kG (thng dung nht t
HV =

Trong o :
5 10kG).
-d gia tr trung bnh cua hai ng cheo vt lom, mm.
-F din tch vt lom, mm2.

d
d
(a)
(b)
Hnh 2.19- Mi m hnh thp (a) v vt lm (b) khi o cng bng phng php
Vicke.
Quy c tai trong o 30kG va thi gian t tai t 10 15s c xem la iu kin
tiu chun. cng o iu kin tiu chun ch cn ghi ngn gon la HV va s o, v
du HV500. Nu o cac iu kin khac th phai ghi thm cac iu kin o, v du
HV20/30500 tc la cng Vicke khi o vi tai trong 20kG va thi gian t tai trong 30s
la 500kG/mm2.

67

Phng phap Vicke thng dung o cng cac vt liu t rt mm n rt cng,

vi cac lp cn o rt mong (n 0,04 0,06mm) trong cac mu mong (0,3 0,5mm)
nh : thm cac bon, thm ni t, bo , cac lp ma va cac tm rt mong. Phng phap nay
c coi la cng chun trong nghin cu khoa hoc, chu yu s tai cac phong th
nghim, vin nghin cu.
5.Phng phap o cng t vi (H ) :
Nguyn ly o cua no ging nh phng phap Vicke nhng dy mu o phai chun
b rt cng phu nh quan sat t chc t vi. Tai trong dung trong tng hp nay rt be
t 0,5G n 200G (co khi dung n 1000G). Sau khi n mui kim cng xong phai dung
knh hin vi o ng cheo cua vt lom (n v o la m) va tra bang cho sn se co
cng t vi. Co th tnh cng t vi theo cng thc :
P
H = 1,854. 2
d
Trong o : -P la tai tac dung, G
-d la ng cheo vt lom, m
Phng phap nay s dung ng thi hai loai thit b : may o cng Vicke va knh
hin vi vt liu hoc. c s dung o cng cua cac hat, cac pha ring re. cng
t vi khng c trng cho cng tng hp cua chi tit.
6.Phng phap o cng Knoop (HK) :
Phng phap o cng Knoop cung tng t nh phng phap Vicke nhng vi
mui m kim cng hnh thap co cu tao sao cho vt o lai co dang hnh thoi.
b
t
l/b = 7.11
b/t = 4.00

(a)

L
(b)

Hnh 2.20- Mi m hnh thp (a) v hnh dng vt lm (b)

Phng phap nay dung o cac vt liu don nh gm. cn c nh theo cng
thc sau :
P
P
HK = = 1, 42. 2 [kG/mm2]
F
L
Trong o : -F la din tch vt lom, mm2.
-L la gia tr dai ln nht cua vt lom, mm.
Ngay nay co loai may o cng van nng o c cac loai cng nh : Brinen,
Rcven, Vicke, HL, Sor...Mun o loai cng nao ch cn chuyn sang thang o cua
phng phap o la c. Tt ca kt qua u cho trn man hnh.
7.Cac phng phap o cng gn ung :
a-Phng phap Poldi (HB) :

68

Nguyn ly : ta ng thi tao hai vt lom ca mu chun (a bit cng) va

mu cn o. Sau o o ng knh vt lom ca hai mu o bng knh hin vi o.
cng Poldi xac nh theo cng thc :
d2
HBd = HBC . c2
dd
Trong o : - HBc la cng mu chun.
-dc la ng knh vt lom cua mu chun.
-d la ng knh cua mu cn o.
b- cng Sor (HSh) :
Nguyn ly : Dung mt vin bi bng thep ti cng nng 2,5G cho ri t cao
h = 254mm xung b mt chi tit cn o. Cn c vao chiu cao ny ln cua vin bi trong
thit b o ta xac nh c cng Sor.
C-Xac nh cng bng dua mu :
Dung mt b dua mu a co cng cho trc th mu. Thng thng cac
dua co cng cach nhau 5HRC nh : 35, 40, 45 ,50, 55, 60HRC. Mun xac nh
cng cua chi tit ta dung dua dua th ln b mt cua no. V du : xac nh cng mt
chi tit bng thep sau khi ti. u tin ta ly dua co cng thp nht dua th ln chi
tit, dua se khng n. Tip tuc dung cac dua co cng tng dn ln dua mu. Khi
mu bt u co hin tng try xc (n dua) th cng cua mu c xem la bng
cng cua dua o (chnh xac hn la bng cng cua dua trc o cng vi cng cua
dua ang dung chia i).
Cac phng phap gn ung c s dung rng rai trong san xut.
2.3.Nung kim loai a qua bin dang deo :
2.3.1.Trang thai kim loai a qua bin dang deo :
Sau khi bin dang deo, kim loai b bin cng, hoa bn, mang tinh th b x lch va
tn tai ng sut d bn trong. y la trang thai khng cn bng co nng lng d tr
cao, khng n nh. V vy kim loai lun co xu th tr v trang thai cn bng trc khi
bin dang deo, khng co x lch mang, khng tn tai ng ut d bn trong. nhit
thng qua trnh nay din ra rt lu, co th hang nm cho n hang chuc nm. Nu em
nung nong kim loai a bin dang deo n nhit thch hp th qua trnh nay se din ra
nhanh hn nhiu.
2.3.2.Cac chuyn bin khi nung nong :
Khi nung nong kim loai a qua bin dang deo, theo s tng ln cua nhit nung se
xay ra cac qua trnh sau : hi phuc va kt tinh lai.
1-Hi phuc :
nhit thp (khoang 0,1 0,2 Tc) se xay ra qua trnh hi phuc trong kim loai
qua bin dang deo. Luc nay mang tinh th se giam sai lch, x lch an hi, giam mt
lch va ng sut bn trong. T chc t vi va c tnh cha co g thay i.
2-Kt tinh lai (con goi la kt tinh lai ln th nht) :
Khi nung nong n cao hn mt nhit nht nh (goi la nhit kt tinh lai)
trong mang tinh th b x lch se hnh thanh cac hat mi khng co cac sai lch theo c
ch tao mm va phat trin mm, o la qua trnh kt tinh lai.
69

Mm kt tinh lai sinh ra chu yu tai vung b x lch manh nht, nng lng d tr
cao nht (bin gii hat, mt trt). V vy nu kim loai b bin dang deo cang manh th
mm sinh ra cang nhiu.
Sau khi c sinh ra cac mm kt tinh lai phat trin ln la qua trnh t nhin. Sau
khi kt thuc kt tinh lai ta nhn c cac hat a canh hoan toan mi vi mang tinh th
khng co sai lch va moi tnh cht vn co ban u c khi phuc lai.
Nhit kt tinh lai la nhit nho nht tai o xay ra qua trnh kt tinh lai vi tc
ang k, nhit nay phu thuc vao nhit nong chay :
Tktl = a.Tc tt ca tnh theo oK.
H s a phu thuc vao sach cua kim loai, mc bin dang va thi gian gi
nhit. Trng hp thng gp nht vi kim loai nguyn cht ky thut a 0,4.
Kch thc hat sau khi kt tinh lai phu thuc vao cac yu t sau :
-Mc bin dang : Kim loai b bin dang deo cang manh th kch thc hat sau
khi kt tinh lai cang nho mn v do x lch mang manh nn tao ra nhiu mm kt tinh.
Nu bin dang nho t 2 8% do tao ra t vung x lch nn co t mm kt tinh nn hat
rt ln, bin dang nay goi la bin dang ti han.
-Nhit u : cang cao th hat cang ln do tc sinh mm va phat trin mm cang
tng, nhng tc phat trin mm tng manh hn.
-Thi gian gi nhit : Thi gian gi nhit tai nhit u cang dai th hat cang ln.
3-Kt tinh lai ln th hai :
Sau khi kt tinh lai xong nu tip tuc nng cao nhit hay keo dai thi gian gi
nhit se co qua trnh hat be sat nhp vao cac hat ln lam cho hat ln thm ra. qua. y la
qua trnh t nhin v lam giam tng bin gii hat nng lng d tr giam. Qua trnh
nay goi la kt tinh lai ln th hai va cn tranh khi nung nong.
2.4.Bin dang nong :
2.4.1.Khai nim :
Bin dang nong la qua trnh bin dang deo kim loai cao hn nhit kt tinh lai.
Bin dang nong thng tin hanh nhit (0,7 0,75)Tc.
V du : -Bin dang deo kim loai vonphram 1000oC la bin dang ngui v nhit
kt tinh lai cua no la 1200oC.
-Bin dang deo thic ch, kem nhit thng la bin dang nong v nhit
kt tinh lai cua chung nhit m.
2.4.2.Cac qua trnh xay ra :
Khi bin dang nong se co hai qua trnh i lp nhau xay ra :
-Bin dang deo lam x lch mang, gy ra hoa bn va bin cng
-Kt tinh lai lam mt x lch mang, gy ra thai bn va giam cng. Qua trnh nay
din ra tip sau qua trnh bin dang deo.
V vy sau khi bin dang nong c tnh kim loai se thay i theo chiu hng cua
qua trnh manh hn. Thng thng phai kt thuc bin dang nong cao hn nhit kt
tinh lai mt khoang thi gian thch hp xay ra qua trnh kt tinh lai lam cho kim loai
co deo cao, bn va cng thp.

70

2.4.3.c im cua bin dang nong :

So vi bin dang ngui th bin dang nong co cac c im sau y :
1-u im :
-Do tin hanh nhit cao, qua trnh khuch tan manh, cac l hng c han kn
lai, cai thin c tnh cua kim loai.
-Do nhit cao, kim loai co tnh deo cao nn kho b nt, khng cn lc ep ln ma
vn at c lng bin dang ln. Do o co nng sut cao va gia cng c cac phi
ln.
-Nh co qua trnh kt tinh lai nn se khng co bin cng hoc giam bin cng cho
kim loai, sau khi bin dang nong co th khng cn u.
-Cai thin hat kim loai do lng ep ln va nhit u phu hp, am bao c tnh
tng hp tt. Mun vy phai tin hanh lin tuc nhit cao, lng ep ln va kt thuc
bin dang nhit khng cao hn nhiu so vi nhit kt tinh lai.
2-Nhc im :
-Kho khng ch nhit ng u trn phi, nht la cac phi mong hay qua ln, do
o kho at c s ng nht v t chc va c tnh.
-Kho khng ch chnh xac hnh dang, kch thc cua san phm vi chnh xac
cao do s gian n khi nung va co lai khi ngui.
-Phn b lai tap cht : chung nho mn hn, phn tan keo dai theo phng bin dang
va tao thanh t chc th lam cho kim loai co tnh d hng. Do vy cn phai tao th
phn b hp ly khi bin dang : th phn b theo vin chu vi cua phi se lam cho bn
cao.

Hinh 2.21 -T chc th cua truc khuyu

a)Th ung ( tt)
b)Th sai (xu)

71

CHNG 3 :

N MON VA BAO V VT LIU

3.1.KHAI NIM V N MON KIM LOAI :

Trong qua trnh s dung, cu truc va tnh cht cua vt liu b bin i theo thi gian
lam cho vt liu b thoai hoa i. i vi vt liu kim loai nguyn nhn thoai hoa chu
yu la do hin tng n mon. Do v tr quan trong cua vt liu kim loai trong nn kinh t
nn vn bao v kim loai chng s pha huy do n mon lun c quan tm ky lng.
Ngi ta c tnh tiu hao cho n mon va bao v kim loai cac nc cng nghip
phat trin chim c 4,20% GDP. Tn hao kim loai do n mon rt ln, c co nm nha
may luyn kim th co mt nha may san xut kim loai bu cho tn hao o. Chi ph cho
vn n mon va bao v kim loai Phap la 88 ty frng (1982), My la 70 ty USD
(1975), Anh la 5 ty bang (1980)
n mon kim loai la s pha huy chung do tac dung in hoa hay hoa hoc cua mi
trng xung quanh. Qua trnh n mon kim loai chia ra hai loai :
- n mon hoa hoc (n mon kh) : la qua trnh n mon xay ra khi kim loai tac dung
vi dung dch khng in ly va kh kh.
- n mon in hoa : la s n mon kim loai trong mi trng cht in giai, trong o
s ion hoa cua nguyn t kim loai, s kh cua cht xy hoa khng phai xay ra ch trong
mt phan ng trc tip. y la dang n mon ph bin nht trong kim loai.
3.1.1.Tc n mon :
xac nh tc n mon kim loai ta s dung hai cach sau :
a-Tn tht trong lng (PTL) : la trong lng kim loai tn tht trn mt n v b mt,
trong mt n v thi gian.
m m2
PTL = 1
mg/dm2.ngay.
(3.1)
S .t
Trong o : - m1, m2 : la trong lng mu kim loai trc va sau khi b n mon, mg
-S : din tch b mt kim loai, dm2
-t : thi gian, ngay.
b- thm nhp PTN : tnh theo chiu su kim loai b n mon trong mt nm.
PTL .0, 0365
PTN =
mm/nm
(3.2)

Trong o : - : la trong lng ring cua kim loai, G/cm3

Ngoai ra tc n mon co th c o bng
mt dong in n mon I hoc th
tch kh hydr thoat ra.
3.1.2.in th in cc :
Khi kim loai tip xuc vi cht in ly th tai b mt tip xuc se xay ra s tac dung
gia cht in ly va kim loai. Tai vung phn chia gia hai pha (kim loai - dung dch in
ly) xut hin lp in tch kep co in th nht nh goi la in th in cc.
V du : nhung Cu vao dung dch sunphat ng, gia ng va dung dch co cn bng
sau :

72

xy hoa
Me
Men+ + ne
kh
Khi co qua trnh cn bng gia in cc va dung dch co in th in cc cn bng
E tnh theo h thc Nernst :
RT
ln a
(3.3)
E = EO +
nF
Trong o : -R : hng s kh, R = 8.31441J/mol.OK
-T : nhit tuyt i,OK
-F : hng s Faray, F = 96 500 C/mol
-a :hoat cua ion Men+ trong cht in giai
-EO : in th in cc tiu chun cua kim loai ng vi dung dch co hoat
a=1
Trong thc t ta khng th o trc tip gia tr tuyt i in th in cc cn bng
(thun nghch) gia kim loai va dung dch cha mui cua chung. Ta thng tin hanh o
in th in cc bng pin in hoa gm hai na pin : mt na pin la in cc kim loai
nghin cu, na kia la in cc so sanh.
in th tiu chun cn bng 25oC cua mt s phan ng phn cc
Phan ng
Au3+ + 3e
O2 + 4H+
+ 4e
+
Ag + e
+ 2H2O + 4e
O2
2+
Cu
+ 2e
+
2H
+ 2e
2+
Pb
+ 2e
2+
Sn
+ 2e
2+
Fe
+ 2e
3+
Cr
+ 3e
2+
Zn
+ 2e
3+
Al
+ 3e
2+
+ 2e
Mg
+
Na
+e

Au
2H2O
Ag
4OH Cu
H2
Pb
Sn
Fe
Cr
Zn
Al
Mg
Na

in th tiu chun cn bng so vi in

cc hyr E0, V
1.50
1.23
0.80
0.40
0.34
0.00
-0.13
-0.40
-0.44
-0.74
-0.76
-1.67
-2.37
-2.71

S liu bang trn cho phep anh gia chiu hng lam vic cua pin in hoa. V du :
co mt pin in hoa gm hai na pin, na pin th nht gm in cc st nhung trong
dung dch cha ion Fe2+ co hoat aFe2+ = 1, na pin th hai la in cc bng ng
nhung trong dung dch cha Cu2+co hoat aCu2+ = 1. Sc in ng cua pin o se la :
Eo = Eo (Cu2+/Cu) - Eo (Fe2+/Fe) = 0.34 - (-0.44) = 0.78V
73

Ni hai na pin o th se co mt dong in i qua pin, in t se i t in cc st

sanmg in cc ng, ngha la i t in cc co in th thp hn (ant) n in cc co
in th cao hn (catt). Luc nay trn in cc st se co phan ng ant :
Fe Fe2+ + 2e
St se b hoa tan, con trn in cc ng se co phan ng catt :
Cu2+ + 2e Cu
Do vy trn cc ng se co kt tua thm mt lp ng.
Tng t nh trn ta co th oan trc rng tt ca cac kim loai vi in th in cc tiu
chun thp hn cua in cc hyr se b n mon trong axit khng cha xy, ng thi
co s thoat kh hyr :
2Me 2Men+ + 2ne
2nH+ + 2ne nH2
Phan ng nay co in th in cc tiu chun la 1,23V, ln hn in th in cc
tiu chun +0,34V cua phan ng Cu Cu2+ + 2e, ng se b n mon.
Tuy nhin hoat cac ion trong dung dch thng khac 1 nn mun bit kim loai co
b n mon hay khng ta phai tnh in th cn bng cua kim loai theo phng trnh
Nernst sau o so sanh vi in th cn bng cua phan ng kh phn cc catt.
3.2.CAC DANG N MON KIM LOAI :
3.2.1.n mon hoa hoc :
Dang n mon nay xay ra do tac dung hoa hoc cua kim loai vi mi trng lam vic
cua chung va c chia lam hai loai :
a-n mon trong dung dch khng in ly :
a s cac cht hu c khng la cht in ly, do vy chung khng dn in nn
khng xay ra n mon in hoa. V du : thep cac bon lam vic trong cac dung mi hu
c, cac nhin liu long hnh thanh t cac loai cac bua hydr khng dn in. Nu co
cha nc se xay ra n mon in hoa.
b-n mon kh :
La qua trnh n mon hoa hoc xay ra trong kh kh nhit cao. V du : s xy
hoa cac chi tit trong lo nung, ng c t trong, ng c phan lc ...
Qua trnh n mon kh xay ra do tac ng ng thi cua nhit cao va cac kh n
mon (xm thc) nh : O2, SO2, Cl2.. vao kim loai. Tc n mon kh phu thuc vao tnh
cht kim loai va hp kim, tnh cht cua mi trng kh nhit cao va tnh cht cua
cac san phm n mon.
Qua trnh xy hoa la in hnh nht cua n mon kh va c biu din bi phng
trnh sau y :
mn
mMe (r) +
O2 (k) = MemOmn/2(r)
(3.4)
4
anh gia kha nng lam vic cua kim loai nhit cao ta cn c vao hai c
trng sau y :
- Bn nhit : kha nng kim loai co bn c hoc nhit cao.
- Chu nhit : kha nng kim loai bn n mon kh nhit cao.
3.2.2.n mon in hoa

74

1-Khai nim :
Khi nghin cu qua trnh lam vic cua pin Cu-Zn trong dung dch in ly ta thy
rng Zn b mon dn do hin tng hoa tan. Trong pin nay kem ong vai tro ant va phan
ng in hoa trn ant nh sau :
Zn -2e = Zn2+
Trong vt liu kim loai co cu tao bi hai hay nhiu pha do vy gia cac pha nay
xay cac qua trnh ant va catt lam cho kim loai b pha huy. Trn b mt kim loai hnh
thanh rt nhiu ant va catt, do vy hnh thanh mt h thng rt nhiu cc. Tc n
mon in hoa la tng tc n mon cua nhiu pin cuc b va phu thuc vao in th
in cc. n mon in hoa cua kim loai gm ba qua trnh c ban : qua trnh ant, qua
trnh catt va qua trnh dn in.
Qua trnh ant la qua trnh xy hoa in hoa, trong o kim loai chuyn vao dung
dch di dang ion va giai phong in t, kim loai b n mon theo phan ng :
Me Men+ + ne
Qua trnh catt la qua trnh kh in hoa, trong o cac cht oxy hoa (Ox) nhn in
t do kim loai b n mon giai phong :
Ox + ne Red
Red la dang cht kh (Ox.ne)
Ox la dang cht xy hoa, thng la H+ hay O2 th qua trnh catt se la :
H+ + e Hhp
Hhp + Hhp H2
(Hhp la hydr hp phu), trong trng hp nay goi la s n mon vi cht kh phn
cc hydr.
Nu Ox la O2 th :
- Vi mi trng axit qua trnh catt se la :
O2 + 4H- +4ne 2H2O
- Vi mi trng trung tnh hay baz qua trnh catt se la :
O2 + 2H2O +4e 4OH
2-Cac dang n mon in hoa :
n mon in hoa la dang n mon ph bin hn ca va pha huy kim loai nhiu nht.
Cac dang n mon in hoa c chia ra nh sau : n mon u (1), n mon galvanic hay
n mon tip xuc (2), n mon do chnh lch kh (3), n mon l (4), n mon tinh gii (5),
n mon nt do ng lc (6), n mon moi (7), n mon la chon hay s phn ra hp kim
(8), n mon mai mon (9). Sau y ta se khao sat ky lng tng dang n mon cu th.
a-n mon u :
Xay ra trong iu kin kim loai ng nht, mi trng, nhit va s phn b ng
lc la ng u, tc n mon la nh nhau trn toan b b mt kim loai. n v o n
mon thng dung la cm/nm. Ngoai ra con dung cac n v g/cm2.ngay, mg/dm2.ngay,
mA/cm2.
b-n mon tip xuc (nmon Galvanic) :
Dang n mon nay xay ra khi cac kim loai hay hp kim khac nhau c s dung
trong cung mt c cu va co phn din tch tip xuc vi nhau (tip din), trong cung mt

75

mi trng n mon. Do tao ra cac pin ngn mach nn gy ra n mon manh, kim loai co
in th m hn se b n mon.

Hnh 3.1 -Phn loai cac dang n mon in hoa

Hnh 3.2-n mon ng thep khng r co day 4,5mm

c-n mon do s chnh lch kh (n mon khe) :

76

Dang n mon nay xay ra co th do mi trng khng ng nht, chng han s khac
nhau cuc b v thng kh hoa tan (xy). Luc nay hnh thanh mt pin chnh lch kh va
gy ra n mon.

a)

b)

c)
d)
Hnh 3.3- Cac dang n mon khe
a)n mon khe trn mt bch thep khng r 10Cr18Ni9
b)n mon khe di vong m pt tng thep khng r trong nc bin
c)n mon ng mm nc
d)n mon do lng ong
d-n mon l :
y la dang xm thc cuc b tao nn cac l, su cac l co th ln hn ng
knh l. Hin tng nay xay ra do co cac l nho trong lp phu bao v chng n mon u
(cac lp men, lp phu hu c, mang xyt..). Cac l phat trin t b mt vao bn trong
theo hng gn nh thng goc.
en mon tinh gii :
Dang n mon nay lin quan n s co mt cua cac pha d th bin gii hat trong
hp kim. Loai n mon nay thng gp nht thep khng r, v du Cr18Ni10.

77

Hnh 3.4-Cac dang n mon l

Hnh 3.5 -n mon l cua thep thu ng trong ion Clf-n mon nt do ng lc :
Cac kt cu kim loai lam vic trong mi trng n mon, di tac dung cua lc keo
se gy ra nt, ran va gay. Dang n mon nay gy tn tht kim loai rt nho, nhng kho
nhn thy nn rt nguy him.
g-n mon moi :
La hin tng n mon xay ra trong cac kt cu kim loai lam vic di tai trong thay
i co chu ky. Do tac dung n mon tao iu kin cho cac vt nt moi u tin d xut
hin hn.
h-n mon la chon (s phn ra hp kim) :

78

Dang n mon nay xay ra trong cac iu kin nht nh i vi cac hp kim la dung
dch rn, trong o kim loai hoa tan co in th n mon m hn nhiu so vi kim loai
nn.

Hnh 3.6-n mon tinh gii cua thep khng r

Hnh 3.7 -n mon nt bin gii hat thep khng r

79

a)
Hnh 3.8-n mon do ng lc

b)

a)Do tn tai cac mach hoat tnh

b)Do cac mach hoat tnh loai mang v

Hnh 3.9- n mon la chon (s phn ra hp kim)

i-n
in mon mai mon :
S mai mon cua kim loai thu ng trong mi trng n mon co th lam mt lp bao
v va hin tng nay goi la n mon mai mon.
3.3.BAO V KIM LOAI CHNG N MON
3.3.1.Bao v kim loai chng n mon hoa hoc :
1-S dung cac hp kim chu nong
Dung cac nguyn t hp kim thch hp (thng la cac nguyn t co mang xyt st
cht, nhit nong chay cao...) vi thanh phn xac nh pha thm vao kim loai nn
nng cao kha nng chng n mon kh.

80

a)
b)
Hnh 3.10- n mon - mai mon
a)n mon cuc b do chay ri cua cht long trong ng ngng
b)n mon mai mon do s sui bot nc lam lanh trong xylanh
2-S dung cac lp phu bao v :
S dung cac lp phu bao v bng kim loai (Al, Si, Cr...), cac lp phu phi kim loai
(cac lp men chu nhit).
3-X ly mi trng :
Bng cach tao ra xung quanh chi tit mi trng co tnh cht bao v trn nguyn tc :
tao ra mi trng co kha nng loai tr cac hin tng n mon, co ngha la th ng
nhit, ng ap cua kim loai trong mi trng nay la dng.
3.3.2.Bao v kim loai chng n mon in hoa :
1-X ly mi trng :
Tm moi bin phap loai bo cu t n mon ra khoi mi trng lam vic cua chi
tit. Hu ht cac kim loai u bn trong mi trng trung tnh a loai bo xy.
a-Chng n mon trong nc :
xy hoa tan trong nc gy n mon ang k cho kim loai. Do vy phai tm moi
cach kh xy trong cac dung dch. hoa tan cua xy phu thuc vao nhit , ap sut
ring phn cua xy va nng mui cua dung dch. Loai tr xy bng cach :
- S dung cac phan ng hoa hoc :
O2 + Na2SO3 2Na2SO4
O2 + N2H4 2H2O + N2
nhit cao dung hyrazin loai tr nguy c tao thanh mui trong dung dch,
theo phan ng sau :
3N2H4 N2 + 4NH3
- S dung cac phng phap vt ly :
-un nong dung dch hoc nc xy thoat ra.
-X ly chn khng, dung dch hoc nc, co th giam nng xy n rt thp.
b-Chng n mon trong kh quyn :

81

Trong khng gian kn nu m tng i nho hn 50% se chng c n mon. Ta

s dung cac cht hut m (silicagen), dung cht c ch bay hi, tao mang trn b mt kim
loai se chng c n mon tt.
2-Bao v kim loai bng cac cht lam chm n mon (cht c ch)
Cht c ch n mon la cac hp cht khi c pha thm vao mi trng n mon vi
lng rt nho nhng tac dung lam chm ro rt tc n mon. Tac dung km ham tc
n mon cua cht c ch co th la :
- Tao thanh cac hp cht khng tan kt tua trn b mt kim loai :
2CrO42- + 10H+ + 6e Cr2O3 + 5H2O
- Do hp phu thanh mt lp n phn t trn b mt kim loai.
Co hai loai cht c ch n mon :
- c ch thu ng : lam cho kim loai tr v trang thai thu ng hoa va khng b n
mon.
- c ch khng thu ng : hp phu ln b mt mt kim loai lam chm tc n
mon.
anh gia hiu qua cua cht lam chm n mon ta dung khai nim "h s tac dung
bao v Z" :
P pLC
Z= O
. 100%
(3.5)
PO
PO va PLC la tn tht trong lng kim loai trong dung dch khng co va co cht lam
chm n mon.
3.3.3.Bao v in hoa
bao v in hoa ta phai thay i in th in cc cua kim loai n khu vc bn
n mon hoc khu vc thu ng cua th Pourbaix. Phng phap nay thng dung
trong mi trng dn in, ion nh : trong t, nc ...Nu lam thay i in th in
cc kim loai chuyn v pha dng hn so vi in th n mon cho n khi kim loai ri
vao vung thu ng goi la bao v ant. Nu in th in cc chuyn v pha m hn so
vi in th n mon th phan ng ant hoa tan kim loai b chm lai hay ngng hn goi la
bao v catt.
1-Bao v catt :
a-Bao v catt bng protect : (ant hy sinh)
Kim loai cn bao v c ni vi mt kim loai khac co in th in cc m hn.
Kim loai nay goi la protect hay ant hy sinh. Phng phap nay chu yu dung bao v
cac cng trnh bng thep. S lng protect phu thuc vao mt dong bao v cn thit,
din tch va thi gian bao v.
Vt liu lam protect thng dung la cac kim loai va hp kim Mg, Al, Zn...Cac yu
cu cua vt liu lam protect :
- Co in th in cc m hn so vi kim loai cn bao v.
- Co dung lng cao va n nh. Dung lng Q (A.h/kg) la in lng do mt n
v khi lng protect san sinh ra, no c trng cho kha nng lam vic lu dai theo thi
gian cua protect.
- Co phn cc ant nho am bao xac sut bao v cao.

82

Nhm, kem va hp kim cua chung chu yu dung trong nc bin. Magi va hp
kim dung bao v trong t. Trong nc ngot dung Mg, Zn va hp kim cua chung.
b-Bao v catt bng dong in ngoai :
Xet mach chnh lu va in cc phu bao v ng ng di t. Khi cha co
dong in ngoai th in th in cc kin loai b n mon se laEam vi tc n mon
tng ng la iam . Khi co dong in ngoai ta dch chuyn c in th in cc ti gia
tr E1 th tc n on i/am < iam va kim loai c bao v mt phn. Nu chuyn in th
in cc n bng in th cn bng cua qua trnh xy hoa kim loai E//cb th tc n on
iam = 0 va kim loai c bao v hoan toan. Dong in ngoai la dong mt chiu c
chnh lu t in li.

Hnh 3.11 - Bao v tau thuy bng protector

Hnh 3.12- Bao v catt bng protector

1)Thit b cn bao v 2)Cht boc protector
3)Protector Zn
4)Dung cu kim tra

Hnh 3.13- Bao v ng dn bng protector

1)ng dn bng thep
2)Lp phu b tng
3)Protector Zn

83

in cc phu thng dung la ant khng tan: gang, graphit, hp kim ch co 1%Ag,
6%Sb, cac hp kim Ti-Pb, Ta-Pt, Nb-Pt. Cac yu cu cua in cc phu :
- Tc tiu hao khi phn cc nho hay khng ang k.
- Co kha nng lam vic vi mt dong bao v ln, n hang nghn A/m2.
- Co dn in u cao, bn c hoc bao am va d ch tao.

Hnh 3.14 -S bao v ng dn di t bng dong in ngoai

c-Mt s lu y :
- Vi cac cng trnh nho nn dung bao v bng protect v gia thanh thp hn.
- Bao v bng dong in ngoai thng dung cho cac din tch rt ln.
- Thng xuyn kim tra bao dng ung nh ky.
- Cac phng phap bao v catt thng dung kt hp cac lp bao v cach in : sn,
boc nha ng, cht deo...
2-Bao v ant :
Trong bao v ant in th n mon c tng ln sao cho no nm trong khu vc thu
ng cua th Pourbaix. Phng phap nay ch dung bao v cac kim loai co th b
thu ng hoa. S bao v cua no theo hnh. Khi bao v ant, phai nng in th n
mon n in th ln hn in th khi u thu ng Et va tc n mon luc nay bng
it tc la mt dong n mon thu ng.
Phng phap nay dung bao v cac bn ln cha axit bng thep khng r. Bao v
ant t tiu hao nng lng. Tuy nhin cn chu y kim tra cac ion trong mi trng, c
bit la Cl- ngn nga qua trnh hoat hoa.
3-Chng n mon bng cac lp sn, phu :
a-Phu nhung nong :
Nhung kim loai a x ly b mt vao kim loai bao v ang nong chay. Cac kim loai
dung phu nhung nong la : Sn (232OC), Al(657OC), Pb(327oC), Zn(419OC).
b-Ma :

84

Lp phu kim loai c ma trong cht in ly nong chay cha cac ion cn thit hay
trong dung dch in ly. Thng dung nht la dung bnh in phn gm chi tit cn ma
(catt) in cc phu (ant) va dung dch in ly.
c-Phun kimloai :
Phun kim loai c nung nong chay (bng ngon la, hay plasma) ln b mt chi tit
cn phu va tao ra lp bao v
d-Lp phu khuch tan : (thm kim loai)
Thng dung khuch tan kem vao b mt thep. Chi tit thep t trong hp cha
bt kem va xyt kem (chng von cuc). Sau o nung trong mi trng kh tr 440OC,
kem se khuch tan phu ln b mt thep.
e-Lp phu pht phat (pht phat hoa)
Nhung chi tit kim loai vao hn hp dung dch H3PO4, , Mg3(PO4)2, Zn3(PO4)3 nong
chay se tao ra lp phu pht phat trn b mt.
f-Lp phu crmat :
Nhung chi tit kim loai a x ly b mt vao dung dch axit cha natri crmat tao ra
lp phu co tnh bao v va tng ve ep b mt (tnh hang hoa ) cua kem hay lp ma kem
trn thep.
g-Lp phu xyt :
Cho kim loai cn bao v phn cc ant trong dung dch axit tao ra lp xyt day
khoang 10 m. X ly cac l xp trong mang xyt bng cach ngm trong thuc nhum.
h-Lp phu thuy tinh, men :
- Lp phu thuy tinh : dung thuy tinh va xyt kim loai trn di dang va nhao, sau
o trat mt lp mong ln b mt, sy kh va nung chay long. Chung se tao ra lp phu
dang mang mong trn b mt.
- Lp phu men : dung men thuy tinh 60 75% SiO2, 12 20% xyt kim loai kim
th, thm vao mt t cac xyt Ti,Zr, B, Al phu ln b mt kim loai di dang nong chay.
Chiu day 0,8 2mm.
i-Cac lp phu hu c :
- Sn : dung cac loai sn co pha thm cht c ch n mon phu ln b mt chi tit
bng phng phap ln, quet, x hay sn tnh in.
-Phu cht deo : dan cht cac tm nha bng PVC, polytylen, ln thep bng kh
nong. Nhung chi tit vao PVC nong chay, phun bt nha (nylon, PVC, teflon...) ln b
mt sau o cho nong chay va bam dnh vo b mt kim loai.
3.4.S N MON CAC VT LIU GM :
Vi vt liu gm s n mon cua chung la do s pha huy hoa hoc, c ch n mon cua
chung khac hn vt liu kim loai. Tuy theo tnh cht cua mi trng lam vic se xay ra
qua trnh n mon, pha huy cac vt liu gm. Do o chung ta khng th khao sat cho
tng loai vt liu cu th c.
Cac vt liu gm c s dung nhiu v chung co bn chng n mon kha cao.
Thuy tinh dung cha cac cht long xm thc. Vt liu chu la c s dung trong
cac lnh vc nhit cao, chu tac dung cua kim loai, cac loai mui, x ...

85

3.5.S THOAI HOA CUA VT LIU POLYME (LAO HOA) :

Trong qua trnh s dung cac vt liu polyme b thoai hoa theo thi gian : tnh nng
c, ly, hoa cua chung b suy giam va cui cung b h hong. S thoai hoa cua vt liu
polyme la do cac qua trnh lao hoa vt ly, lao hoa va thoai hoa hoa hoc.
3.5.1.S lao hoa vt ly :
S lao hoa vt ly gy ra do cac yu t sau :
a-S di chuyn, s mt mat do bay hi, s trch ly bi dung mi cua cht hoa deo
lam bin i tnh cht cua polyme.
b-Tac dung cua dung mi : cac phn t dung mi co kch thc nho co th thm
nhp vao cac mt xch phn t lam cho cac poly me b trng ln, do vy bn trong
chung xut hin ng sut d lam cho chung co th b nt, gy.
3.5.2.S thoai hoa va lao hoa hoa hoc :
S lao hoa va thoai hoa hoa hoc xay ra bi tac ng manh lam bin dang manh
mach cao phn t. V vy c tnh va in tnh cua polyme giam ang k. Cac polyme
nh polypropylen, polybutaien, polystyren va polyamit nhay cam vi s xy hoa. Ozn
xy hoa manh hn xy. Cac polyme clo hoa khng nhay cam vi xy hoa. Cht chng
xy hoa thng dung la mui than, cac amin va phnon.
3.5.3.S thoai hoa quang hoc :
Di tac dung cua tia cc tm bn t va mau sc cua polyme cung b giam. Bc
xa cc tm co khi con tng cng tac dung cua xy. Cac trng hp nay goi la s lao
hoa kh hu. Chng thoai hoa quang hoc bng cac cht mau tao thanh mang chng s
thm nhp cua bc xa (mui than, xyt titan).
3.5.4.S thoai hoa do nhit :
Khi nhit tng lam bin dang cu truc mach cao phn t. S thoai hoa nhit co
th gy t mach (polyetylen) hoc s kh xy hoa (metyl polymetacrylat) hay giam
phan ng gc ngoai vi (s tao thanh axit HCl khi nhit phn polyvinyl clorua). Trng
hp gii han s thoai hoa nhit co th gy ra s chay, phan ng toa nhit manh.

86

CHNG 4 :

NHIT LUYN THEP

Trong chng nay chung ta se nghin cu s thay i t chc va c tnh cua thep
khi nung nong va lam ngui tip theo, o chnh la qua trnh nhit luyn. Thep la vt liu
thng dung nht va cung c nhit luyn nhiu nht. Cng ngh nhit luyn rt ph
bin trong nganh c kh. Trong chng nay chung ta ch nghin cu cac phng phap
nhit luyn th tch.
4.1.KHAI NIM V NHIT LUYN THEP :
4.1.1.Khai nim v nhit luyn :
1-nh ngha :
Nhit luyn la tp hp cac thao tac gm co nung nong kim loai hay hp kim n
n nhit xac nh, gi tai o mt thi gian thch hp (gi nhit) ri lam ngui vi
tc nht nh lam thay i t chc do o nhn c c tnh va cac tnh cht khac
theo y mun.
c im cua nhit luyn :
-Khng nung nong n chay long hay chay long b phn, trong qua trnh nhit
luyn kim loai vn trang thai rn.
-Trong qua trnh nhit luyn hnh dang va kch thc chi tit khng thay i
(chnh xac la co thay i nhng khng ang k).
-Nhit luyn ch lam thay i t chc t vi bn trong, do o dn n thay i c
tnh cho chi tit.
2-Cac thng s c trng cho nhit luyn :
Bt ky mt qua trnh nhit luyn nao cung c c trng bi cac thng s sau y
a-Nhit nung nong (t on ) : la nhit cao nht ma qua trnh nhit luyn phai at
ti, tnh bng oC.
b-Thi gian gi nhit ( gn ) : la thi gian duy tr chi tit tai nhit nung nong.
c-Tc ngui (Vngui) : la tc giam nhit theo thi gian sau khi gi nhit.
Ngoai ba thng s trn tc nung nong cung co anh hng n kt qua nhit
luyn nhng khng ang k nn ta bo qua no. Kt qua cua mt qua trnh nhit luyn
c anh gia bng cac ch tiu sau :
- cng : la yu cu quan trong nht va d dang xac nh c, no lin quan n
cac ch tiu khac nh bn, deo, dai...Chi tit khi nhit luyn u co yu cu at
gia tr nht nh v cng va phai c kim tra theo ty l quy nh.
-T chc t vi : cu tao pha, kch thc hat, chiu su lp hoa bn ...Ch tiu nay
thng c kim tra theo tng me nhit luyn.
- bin dang, cong vnh : noi chung bin dang, cong vnh khi nhit luyn
thng rt nho va nm trong gii han cho phep. Tuy nhin trong mt s trng hp yu
cu rt kht khe, cn phai kim tra chung.
3-S lc v nhit luyn thep :
Trong thc t co nhng phng phap nhit luyn chu yu sau y :

87

a-U : la phng phap nung nong n nhit xac nh, gi nhit va lam ngui
chm nhn c t chc gn vi trang thai cn bng co cng, bn thp nht,
deo cao nht.
o

tn
Vngui
gn

(thi gian)
Hnh 4.1 - Cac thng s c trng cua qua trnh nhit luyn
b-Thng hoa : la phng phap nung nong n t chc hoan toan austenit, gi nhit
va lam ngui ngoai khng kh tnh nhn c t chc gn vi trang thai cn bng.
c-Ti : la phng phap nung nong n cao hn nhit ti han, lam xut hin t
chc austenit gi nhit va lam ngui nhanh nhn c t chc khng cn bng co
cng cao nht.
d-Ram : la phng phap nung nong thep a ti n thp hn nhit ti han, gi
nhit va lam ngui iu chnh cac ch tiu c tnh ( bn, cng...) at yu cu
lam vic.
e-Hoa nhit luyn : la phng phap bao hoa vao b mt chi tit cac nguyn t a
cho nhit xac nh lam bin i thanh phn hoa hoc, tc chc va c tnh.
f-C nhit luyn : la phng phap kt hp qua trnh hoa bn bng nhit luyn va
bin dang deo ng thi trong mt nguyn cng. Do o nhn c hoa b manh hn rt
nhiu khi nhit luyn n thun.
4-Phn loai nhit luyn thep :
Ngi ta phn cac phng phap nhit luyn chu yu cua thep ra lam hai nhom ln :
nhit luyn s b va nhit luyn kt thuc.
a-Nhit luyn s b : la cac phng phap nhit luyn tin hanh trc khi gia cng
c kh, khi chi tit la ban thanh phm. Thuc nhom nay co u va thng hoa.
b-Nhit luyn kt thuc : la cac phng phap nhit luyn c thc hin sau khi gia
cng c kh, khi chi tit a la thanh phm. Sau khi nhit luyn xong khng con gia cng
c kh tip theo na. (nu co ch la mai tinh). Thuc nhom nay co : ti va ram. i vi
thep cac bon thp th u va thng hoa la nhit luyn kt thuc.
4.1.2.Tac dung cua nhit luyn i vi nghanh c kh :
Nhit luyn la nguyn cng quan trong va khng th thiu c trong san xut c
kh do no co tac dung chu yu sau y.

88

1-Tng cng, tnh chng mai mon va bn cua thep :

Muc tiu cua nganh c kh la san xut ra cac c cu va may moc bn hn, cng sut
ln hn va co nhiu tnh nng tt hn. Do o khi nhit luyn thch hp nng cao
cng, bn va tnh chng mai mon se keo dai tui tho, tng sc chu tai, giam kch
thc cho chi tit va kt cu may. y la tac dung chu yu nht va quan trong nht cua
nhit luyn, n mc co luc phai a vao ch tiu anh gia trnh cua nganh c kh.
Cht lng cua may moc, thit b phu thuc rt nhiu vao phng phap s dung vt liu
va nhit luyn chung.
2-Cai thin tnh cng ngh :
tao thanh chi tit may, phi thep phai qua cac dang gia cng nh : ren, dp
can...Sau cac dang gia cng nay thep thng b bin cng kho gia cng c kh hay bin
dang deo tip theo lam giam nng sut. V vy phai tin hanh nhit luyn thch hp
lam giam cng, tng deo dai giup cho cac qua trnh gia cng tip theo d dang
hn nng sut cao hn.
V du : sau khi ren, dp phi thep b cng khng th ct got c. Ta phai tin hanh
u hay thng hoa giam cng, tng deo. Do o cac qua trnh gia cng tip sau
d dang hn.
4.2.CAC T CHC AT CKHI NUNG NONG VA LAM NGUI THEP
Khi tin hanh nhit luyn ta phai nung nong va lam ngui thep co thanh phn hoa
hoc xac nh. Trong phn nay ta se khao sat xem sau khi nung nong ln cac nhit
khac nhau se xay ra cac chuyn bin pha nao va lam ngui tip theo vi tc khac
nhau t chc mi nhn c se bin thanh t chc g t o se bit c s thay i c
tnh tng ng. Ta se xem xet tng qua trnh mt va khao sat cho loai thep n gian
nht la thep cac bon cung tch, cha 0,80%C.
4.2.1.Cac chuyn bin xay ra khi nung nong thep :
1-C s xac nh chuyn bin khi nung nong :
C s xac nh chuyn bin xay ra khi nung nong la gian pha Fe - C. Tuy
theo thanh phn cac bon va nhit nung nong, trong thep se xay ra cac chuyn bin
khac nhau. Trong tt ca cac loai thep nhit thng u co t chc pec lt. Thep
trc va sau cung tch th ngoai pec lit ra con co phe rit va xmentit th hai.
a-Thep cung tch :
-Khi nung nong thp hn Ac1 (< 727oC) trong thep cha co chyn bin g.
-Khi nhit nung nong at n Ac1 (> 727oC) se co chuyn bin cua t chc pec
lit thanh austenit theo phan ng sau :
[Fe + Fe3C]0,80%C Fe(C)0,80%C
Khi nung nong cao hn Ac1 mt t ta c t chc austenit ng nht.
b-Thep trc cung tch :
-Khi nung nong n Ac1 se co chuyn bin pec lit thanh austenit ging nh trn.
-Khi nung t nhit Ac1 n Ac3 se co qua trnh hoa tan cua phe rt vao austenit.
-Khi nung cao hn Ac3 ta c t chc austenit ng nht.
c-Thep sau cung tch :
-Khi nung nong n Ac 1 co chuyn bin pec lt thanh austenit.
89

-Khi nung t nhit Ac1 n Accm se co qua trnh hoa tan cua xmentit hai vao
austenit.
-Nhit nung cao hn Accm ta c t chc austenit ng nht.
T o ta thy rng khi nung nong cao hn ng GSE cua gian pha Fe - C trong
cac thep u nhn c dung dch rn austenit, tuy nhin thanh phn cac bon cua no phu
thuc vao thanh phn cac bon cua thep.
2.c im cua chuyn bin pec lit thanh austenit :
a-Nhit chuyn bin :
Trn gian pha Fe - C nhit chuyn bin pec lit thanh austenit la 727oC, iu
nay ch ung khi nung nong v cung chm. Trong thc t khi nhit luyn tc nung
nong tng i ln, do o nhit chuyn bin se lun cao hn 727oC. Tc nung
cang cao th nhit chuyn bin se cang cao.
Khao sat gian chuyn bin ng nhit pec lit thanh austenit cua thep cung tch
ta thy khi nhit nung cang cao thi gian cua chuyn bin cang ngn.
Trong thc t nhit luyn thep ta thng dung cach nung nong lin tuc, khi nung
vi tc V1 nhit bt u chuyn bin la a1 va kt thuc chuyn bin la b1. Nu nung
nong vi tc V2 > V1 th nhit c bt u va kt thuc chun bin se la a2 va b2, cac
nhit nay cao hn a, b1, thi gian chuyn bin cung ngn i. Trong thc t hoan
thanh chuyn bin khi theo quy nh ta phai nung nong cao hn nhit ti han tng
ng t 20-30oC, co khi hang trm C.
Kt lun : Tc nung nong cang cao chuyn bin pec lit thanh austenit xay ra
nhit cang cao va trong thi gian cang ngn.
b-Kch thc hat austenit :
Trong thc t khng s dung thep trang thai t chc austenit, nhng kch thc
cua no quyt nh rt ln kch thc hat thep nhit thng.
Chuyn bin peclit thanh austenit la mt qua trnh kt tinh va khuch tan. Mm
austenit c tao ra gia bin gii hat phe rit va xmentit cua t chc peclit. Bin gii
hat cua hai pha nay rt ln nn s mm kt tinh sinh ra rt nhiu. V vy hat austenit
mi sinh bao gi cung rt nho mn. Do o chuyn bin peclit thanh austenit bao gi
cung lam nho hat thep. Hat austenit se cang nho mn nu kch thc cua pha xmentit
cang nho va tc nung cang ln. Sau khi tao thanh xong se co qua trnh khuch tan
cua nguyn t cac bon t ni giau (v tr xmentit) sang ni ngheo (v tr phe rit) lam
ng u thanh phn austenit.
Nh vy ta thy rng hat austenit mi sinh ra rt nho mn nhng nu tip tuc
nung nong hay gi nhit chung se ln ln ngay. Tuy theo c tnh phat trin cua hat
austenit khi nung nong, thep c chia ra lam hai loai : thep ban cht (con goi la di
truyn) hat nho va ban cht hat ln.
Thep ban cht hat ln la loai thep co hat austenit phat trin nhanh va u n moi
nhit , tc la sau khi hnh thanh xong nu tip tuc nung nong hat se phat trin ln
ngay. Do vy lam cho khi lam ngui hat thep to va co tnh don cao.

90

Hnh 4.2-Anh hng cua tc nung n nhit chuyn bin.

Hnh 4.3-Qua trnh tao mm va phat trin mm austenit t peclit tm

Thep ban cht hat nho co hat austenit luc ban u phat trin chm, ch khi v
vt qua
o
930 950 C se phat trin nhanh chong va co th ln hn ca thep ban cht hat ln. Do
vy trong cac dang nhit luyn thng dung ( nhit < 930 950oC) vi thep ban cht
hat nho khng s hat ln khi nung nong. Thep ban cht hat nho c kh xy trit
bng nhm va hp kim hoa bng cac nguyn t tao cac bt manh : Ti, V, Zr, Nb, W ...se
tao ra Al2O3, AlN, cac cacbt hp kim kho tan, nho mn, chung se nm bin gii hat
can tr s sat nhp cua hat austenit vi nhau thanh hat ln hn.
4.2.2.Chuyn bin xay ra khi gi nhit :
Khi gi nhit khng co chuyn bin nao khac vi khi nung nong. Tin hanh gi
nhit nhm cac muc ch sau :
-Lam ng u nhit trn toan tit din, cho loi cung co chuyn bin nh b
mt.
-Co thi gian hoan thanh cac chuyn bin khi nung nong.
-Lam ng u thanh phn hoa hoc (cac bon va hp kim) cua austenit.
Thi gian gi nhit ch nn va u khng nn keo dai qua mc lam cho hat ln.

91

Hnh 4.4- Gian pha Fe-C (a) va s phat trin hat austenit cua thep
cung tch (b)
1)Thep ban cht hat nho; 2)Thep ban cht hat ln; 3)Hat ban cht
4)Hat khi nung nong; 5)Hat peclit ban u; 6)Hat austenit ban u
4.2.3.Chuyn bincua austenit khi lam ngui chm :
Sau khi a nhn c austenit co hat nho mn theo yu cu, ta se xem xet chuyn
bin cua chung khi lam ngui. Qua trnh nay cphn ra hai nhom ln : lam ngui
ng nhit va lam ngui lin tuc. n gian ta nghin cu chuyn bin ng nhit
trong thep cac bon cung tch sau o suy rng ra cho cac thep khac.
1-Gian chuyn bin ng nhit cua austenit qua ngui cua thep cung tch :
T gian pha Fe - C ta bit rng khi lam ngui austenit se chuyn bin thanh
peclit tai nhit 727oC, vi iu kin lam ngui rt chm khng co trong thc t. Do
vy ta dung phng phap lam ngui ng nhit nh sau : lam ngui nhanh austenit
xung di nhit Ar1 mt khoang nho, sau o gi ng nhit tai nhit nay va o
thi gian bt u va kt thuc chuyn bin cua austenit.
a-Gian chuyn bin ng nhit cua thep cung tch :
Gian chuyn bin ng nhit cua austenit qua ngui con goi la gian T-T-T
(transformation - temperature - time). Ta tin hanh o nh trn cho thep cung tch tai
cac nhit chuyn bin khac nhau, ghi lai thi gian bt u va kt thuc chuyn bin
tng nhit mt. Cui cung em biu din ln h truc nhit va thi gian ta se co
gian chuyn bin ng nhit austenit qua ngui cua thep cung tch. Gian nay co
dang hai ng ch "C", ng th nht biu th s bt u, ng th hai biu th s
kt thuc cua chuyn bin austenit thanh peclit (con goi la gian ch C). Gian nay

92

do hai nha vt liu hoc ngi My la E.C.Bain va A.I.Davenpo xy dng nm 1930.

Hnh 4.5- Gian T-T-T cua thep cung tch

b-Cac san phm cua s phn hoa ng nhit cua austenit qua ngui :
T gian ch "C" ta thy rng austenit khi b lam ngui xung di 727oC no
cha chuyn bin ngay ma con tn tai mt thi gian nht nh trc khi chuyn bin,
phn hoa va c goi la austenit qua ngui. Austenit qua ngui khng n nh, r d
dang b phn hoa. Trn gian ch "C" phn chia ra cac khu vc sau :
- trn 727oC la khu vc tn tai cua austenit n nh.
-Bn trai ng cong ch "C" th nht la austenit qua ngui.
-Khoang gia hai ng ch "C" la austenit chuyn bin.
-Bn phai ng cong ch "C" th hai la cac san phm phn hoa ng nhit cua
austenit qua ngui (hn hp phe rit va xmentit vi nho mn khac nhau).
-Di ng M la mactenxt va austenit d.
Cac san phm phn hoa ng nhit :
*Khi cho phn hoa sat A1 (trn di 700oC), vi qua ngui nho Tkhoang
25oC. Hn hp phe rit - xmentit tm tao thanh vi kch thc th to, khoang cach gia
cac tm khoang 10-3mm, cng 10 15HRC goi la pec lit tm.
*Khi cho austenit phn hoa nhit thp hn (khoang 650oC, vi qua ngui
T xp x 75oC), hn hp phe rit - xmentit tm tao thanh nho mn hn, khoang cach
gia cac tm c 0,25 0,30 m, khng phn bit c chung trn knh hin vi quang
hoc. T chc nay co cng 25 35HRC, goi la xoocbit ti.
93

Hnh 4.6- T chc t vi cua xoocbit ti

*Khi cho austenit phn hoa nhit thp hn na (khoang 500 600oC, ng vi
mui cua ng cong ch "C", hn hp phe rit - xmentit tm tao thanh se nho mn hn
na, khng phn bit c trn knh hin vi quang hoc, khoang cach gia cac tm
khoang 0,10 0,15 m, co cng cao hn c 40HRC goi la tr xtit ti.

Hnh 4.7- T chc t vi cua trstit ti

*Khi cho austenit phn hoa nhit thp hn na, tc la thuc v na di cua
ng cong ch "C" (khoang 450 250oC), hn hp phe rit - xmentit tm nhn c
rt nho mn, co cng cao c 50 55HRC goi la bainit. Tuy nhin t chc bainit co
khac vi ba t chc trn :
+Lng cac bon ln hn gii han bao hoa mt t khoang 0,10%C.
+Cac bit st y khng co cng thc chnh xac la Fe3C ma la Fe2,4 3C
+Ngoai hai pha trn con mt t austenit d va co ng sut bn trong.

94

a)

b)

Hnh 4.8- T chc t vi bainit trn (a) va bai nit di (b)

Sau khi lam ngui ng nhit t chc nhn c ng nht trn toan b tit din.
Nh vy cac t chc pcec lit tm, xoocbit, trxtit (ca bai nit na) la hn hp c hoc cua
phe rit va xmentt tm vi kch thc tm cang ngay cang nho mn hn va cng
cang cao hn.
2-S phn hoa cua austenit khi lam ngui lin tuc :
Trong thc t khi nhit luyn thep thng dung phng phap lam ngui lin tuc,
cac san phm nhn c cung tng t trng hp ng nhit nhng co nhng c im
khac hn.
a-Vi cac tc ngui khac nhau, austenit se b qua ngui n cac nhit khac nhau
va phn hoa thanh cac san phm tng ng vi cac nhit o.
-Lam ngui chm cung lo (V1), vec t ngui ct ng cong ch "C" sat A1 san
phm phn hoa la peclit tm vi cng thp nht.
-Lam ngui trong khng kh tnh (V2) austenit phn hoa thanh xoocbit.
-Lam ngui trong khng kh nen (V3), vec t ngui ct ch "C" tai phn li, austenit
phn hoa thanh trxtit.
-Lam ngui trong du (V4) vec t ngui ch ct ng cong ch "C" th nht tai
phn li, austenit ch co mt phn chuyn bin thanh trxtit phn con lai thanh
mactenxit nn san phm la trxtit - mactenxit.
-Lam ngui nhanh hn na (trong nc lanh, ng vi V5), vec t ngui khng ct
ng cong ch "C" nao ca, phn ln austenit qua ngui chuyn bin thanh mactenxit.
Khng co hn hp phe rit - xmentit.
b-T chc nhn c thng khng ng nht trn toan tit din, nht la trng hp tit
din ln v b mt ngui nhanh hn loi.
c-Khng nhn c hoan toan t chc bainit. Trong mt s trng hp thy t chc
bainit hnh thanh cung trxtit va mactenxit.
3-Gian ch "C" cua cac thep khac cung tch :
Vi cac thep trc cung tch va sau cung tch cung co dang ng cong ch "C"
tng t thep cung tch ch khac la co thm cac nhanh phu.

95

Hnh 4.9-Gian T-T-T cua thep cung tch va cac vect ngui khi lam ngui lin tuc

a-Thep trc cung tch :

Co thm nhanh phu tit ra phe rit trc trong khoang nhit Ar3 n Ar1 sau o
mi phn hoa thanh hn hp phe rit - xmentit.
b-Thep sau cung tch :
Co thm nhanh phu tit ra xmentit hai trc trong khoang t Arcm n Ar1, sau o
mi phn hoa thanh hn hp phe rit - xmentit.
Tuy nhin vi cac thep nay nu lam ngui ng nhit vi qua ngui ln hay tc
ngui nhanh th austenit qua nguicua chung se phn hoa ngay thanh peclit, xoocbit
trxtit va bainit nhng lng cac bon khng ung la 0,80%C. Cac san phm o goi la
cung tch gia.
4.2.4.Chuyn bin austenit khi lam ngui nhanh (chuyn bin mactenxit) :
Khi lam ngui nhanh austenit sao cho vec t biu din tc ngui cua no khng
ct ng cong ch "C" ch co chuyn bin a hnh t Fe sang Fe ma khng co s
khuch tan cua cac bon. o la chuyn bin austenit thanh mactenxit. Chuyn bin nay
xay ra nhit thp, khoang t 250oC tr xung. Tc ngui nho nht chuyn
bin nay xay ra la tc ng vi vec t tip xuc vi ng cong ch "C" th nht tai
mui cua no. Tc ngui nay c goi la tc ti ti han Vth (con goi la tc ngui
ti han). Nh vy khi lam ngui austenit vi tc ngui ln hn tc ti han se nhn
c mactenxit ch khng phai hn hp phe rit - xmen tit.

96

Hinh 4.10 -Dang tng quat gian T-T-T cua thep khac cung tch

Hnh 4.11-S tit ra pherit hay xmentit II khi lam ngui

ng nhit vi qua ngui nho(1) va chm lin tuc
97

1-Ban cht va cu truc cua mactenxit :

a-nh ngha :
Mactenxit la dung dch rn xen ke qua bao hoa cua cac bon trong Fe co co nng
cac bon bng nng cua austenit ban u.

Hnh 4.12-Gian T-T-T va tc ti ti han(Vth )

Khi lam ngui rt nhanh cac
bon trong austenit khng kp khuch
tan tao thanh xmentit. Luc at
nhit tng i thp ch co s
chuyn mang t Fe sang Fe.
Lng cac bon trong hai t chc nay
bng nhau.
Fe(C) Fe(C)
b-Cu truc cua mactenxit :
-Mactenxit co kiu mang chnh
phng tm khi vi hai thng s
mang la a va c. Ty s c/a goi la
chnh phng. Thng thng ty s
c/a = 1,001 - 1,06.
-Mactenxit co dang hnh kim,
mt u nhon, cac kim nay tao vi
nhau goc 120o hay 60o.
-Cac nguyn t cac bon chui
vao cac l hng trong mang cua Fe
c-Tnh cht mactenxit :
-Do ham lng cac bon qua
bao hoa nn gy ra x lch mang

Hnh 4.- Cu truc mactenxit

a) M hnh khi c s ( - C)
b) Anh t chc t vi

98

ln, do vy co cng cao va tnh chng mai mon ln. Ham lng cac bon cang ln
cng cang cao.
-Mactenxit co tnh don cao phu thuc vao kch thc hat cua no va ng sut bn
trong. Hat cang nho, ng sut cang thp tnh don cang thp.
2-c im cua chuyn bin mactenxit :
a-Ch xay ra khi lam ngui nhanh va lin tuc austenit vi tc ln hn hay bng tc
ngui ti han. Chuyn bin mactenxit khng xay ra khi lam ngui ng nhit.
b-La chuyn bin khng khuch tan : Nguyn t cac bon vn gi nguyn v tr, ch co
nguyn t st chuyn dch tao ra kiu mang chnh phng tm khi, khoang cach
dch chuyn khng qua mt thng s mang. Gia hai kiu mang cua austenit va
mactenxit co mi quan h nh hng xac nh sao cho cac mt va phng day c cua
chung song song vi nhau.
c-La qua trnh tao ra khng ngng cac tinh th mi vi tc rt ln (1000 7000m/s).
d-Chuyn bin ch xay ra trong mt khoang nhit nht nh t nhit bt u
chuyn bin (M) n nhit kt thuc (Mk). V tr hai nhit nay khng phu thuc
vao tc lan ngui, ch phu thuc vao thanh phn cac bon va nguyn t hp kim trong
thep.
e-Chuyn bin xay ra khng hoan toan : Khi lam ngui cang gn n im Mk lng
mactenxit sinh ra cang nhiu, nhng khng bao gi at c 100% ma vn con mt
lng nht nh austenit cha chuyn bin, goi la austenit d. Nguyn nhn cua hin
tng nay la do s khac nhau v th tch ring cua chung. Th tch ring VM > V v th
khi chuyn bin austenit thanh mac ten xt th tch se tng ln. Do vy phn austenit
cha chuyn bin b sc ep ngay mt tng, n mc khng th chuyn bin c. Lng
austenit d trong thep ti phu thuc vao cac yu t sau :
-V tr cua im Mk : im Mk cang thp hn 20oC th lng austenit d cang nhiu,
y la yu t quan trong nht. Cac yu t lam giam im Mk u lam tng lng austenit
d trong thep sau khi ti.
-Lng cac bon trong mac ten xit cang nhiu th tch ring cua no cang ln ( do
chnh phng c/a cang ln) nn lng austenit d cang nhiu.

Hnh 4.14-ng cong ng hoc cua chuyn bin mactenxit

99

4.2.5.Chuyn bin xay ra khi nung nong thep a ti (khi ram).

1-Tnh khng n nh cua mactenxit va austenit :
Sau khi ti ta nhn c mactenxit va mt lng austenit d nht nh, thep co
cng cao nhng tnh don ln va tn tai ng sut d bn trong, nng lng t do ln.
Trang thai nay khng n nh va chi tit khng th lam vic c. Do o phai cn mt
nguyn cng tip theo iu chnh lai cho phu hp o la ram.
Theo gian pha Fe-C t nhit 727oC n nhit thng t chc n nh cua
thep la hn hp phe rit va xmentit (peclit). V vy mactenxit va austenit d la cac pha
khng n nh, chung lun co xu hng phn hoa thanh hn hp trn.
Mactenxit khng n nh do qua bao hoa cac bon, do vy se tit bt ra di dang
xmentit va phn con lai se mt ht cac bon tr thanh pherit :
Fe (C) Fe3C + Fe
Austenit khng tn tai c doi 727oC nn co khuynh hng phn hoa thanh hn
hp pherit va xmentit :
Fe ( C) Fe3C + Fe
nhit thng qua trnh nay din ra rt chm, hu nh khng nhn thy c.
V vy ta phai nung nong thuc y nhanh qua trnh. Tuy nhin hai pha nay khng
chuyn

Hnh 4.15 -T chc t vi cua mactenxit va austenit d

bin trc tip ra phe rit va xmentit ma phai qua mt san phm trung gian la mactenxit
ram nh sau :
Mactenxit
Mactenxit ram [ferit + xmentit]
Austenitd
2-Cac chuyn binxay ra khi ram :
Ta xet qua trnh nung nong thep cung tch (0,80%C) t o suy rng cho cac loai
thep khac.
a-Giai oan I (<200oC) :
-Khi nung nho hn 80oC cha co g xay ra, t chc vn la mactenxit va austenit d.

100

-T 80 200oC : austenit d cha chuyn bin. Luc nay trong mactenxit co s tp

trung cac bon lai va tit ra di dang cac bt co cng thc FexC (x t 2,0 2,4)
dang tm mong va rt phn tan. Lng cac bon trong mactenxit giam t 0,80% xung
con 0,25% 0,40% va ty s c/a giam i. Cac bt cha co kiu mang ring, no phai
tn tai trong kiu mang cua mactenxit. Hn hp gm
cac bt va matenxit ngheo cac
bon goi la mactenxit ram.
Fe (C) 0,80 [Fe (C) 0,25-0,40 + Fe2 2,4C]
Cui giai oan nay t chc cua thep la mactenxit ram va austenit d.
b-Giai oan II : (200 260oC)
Trong giai oan nay cac bon vn tip tuc tit ra khoi mactenxit lam cho dung dch
rn ch con 0,15 0,20%C. Bn canh o co qua trnh austenit d chuyn bin thanh
mactenxit ram
Fe (C)0,80 [Fe (C)0,15 0,20 + Fe2 2,4C]
Cui giai oan nay thep ti co t chc la mactenxit ram

Hnh 4.16 -T chc t vi cua mactenxit ram

c-Giai oan III : (260 400oC)
Trong giai oan nay ca hai pha cua mactenxit ram u chuyn bin :
-Tt ca cac bon qua bao hoa c tit ra khoi mactenxit chnh phng c/a = 1
va mactenxit ngheo cac bon tr thanh pherit.
-Cac bt dang tm mong bin thanh xmentit dang hat. S cua hai qua
trnh nay nh sau :
Fe (C)0,15 20 Fe +Fe3C hat
Fe3C hat
Fe2 2,4C
Cui giai oan nay t chc cua thep ti la hn hp phe rit va xmentit dang hat rt
nho mn, khng nhn thy c di knh hin vi quang hoc goi la troxtit ram

101

Hnh 4.17-T chc t vi cua trxtit ram

d-Giai oan IV : (>400oC)
Tip tuc nung ln cao hn 400oC trong thep ti khng co chuyn bin pha g mi
ma ch co qua trnh ln ln cua cac hat xmentit.
nhit 500 600oC t chc la hn hp pherit va xmentit dang hat kha phn tan,
vn cha nhn thy c di kinh hin vi quang hoc, goi la xoocbit ram

Hnh 4.18- T chc t vi cua xoocbit ram

Nu tip tuc nung ln gn A1 (727oC), luc nay hat xmentit a kha ln co th nhn
thy c bng knh hin vi quang hoc, hn hp o goi la peclit hat.
4.3.U VA THNG HOA THEP :
4.3.1.U thep :
1-nh ngha :

102

U thep la phng phap nung nong thep n nhit nht nh, gi nhit va lam
ngui chm cung lo nhn c t chc n nh (gn vi t chc cn bng) co bn
cng thp nht va deo cao.
2-Muc ch :
U nhm cac muc ch sau y :
a-Giam
cng cua thep d gia cng ct got.
b-Lam tng deo d tin hanh bin dang ngui.
c-Lam giam hay kh bo hoan toan ng sut bn trong do gia cng ct va bin dang.
d-Lam ng u thanh phn hoa hoc trn vt uc b thin tch.
e-Lam nho hat thep.
3-Cac phng phap u :
a-U thp (u non) :
La phng phap u tin hanh nhit t 200 6000C vi muc ch la giam hay
kh bo ng sut bn trong vt uc hay san phm qua gia cng c kh (ct got, dp
ngui). Nu nhit u ch t 200 300oC se kh bo mt phn ng sut bn trong (lam
giam bt), nu t 450 600oC th se kh bo hoan toan ng sut bn trong.
Cng dung : dung cho cac vt uc ln nh thn may ct got, xec mng sau khi mai,
lo xo sau khi un ngui...Phng phap nay khng lam thay i cng cua thep. i
vi gang cng co th giam mt t do qua trnh grapht hoa.
b-U kt tinh lai :
La phng phap u tin hanh nhit kt tinh lai (vi thep cac bon nhit u la
600 7000C). Phng phap nay lam giam cng va lam thay i kch thc hat.
Cng dung : dung cho cac thep qua bin dang ngui, b bin cng khi phuc lai
c tnh nh troc khi bin dang.
Ngay nay phng phap nay hu nh khng s dung na v d lam hat ln do kt
tinh lai ln th hai. at c muc ch nay ta dung cac phng phap u co chuyn
bin pha.
c-U hoan toan :
La phng phap u nung nong thep n trang thai hoan toan la austenit, nhit
cao hn Ac3. Nhit u tnh theo cng thc :
Tu = Ac3 + (30 50oC)
Muc ch cua u hoan toan la :
-Lam nho hat thep : do nung cao hn Ac3 t 30 50oC nn hat austenit vn con
nho, do o khi lam ngui se nhn c t chc pherit - peclit co hat nho.
-Lam giam cng va tng deo dp ngui va ct got.
Cng dung : dung cho thep trc cung tch vi lng cac bon t : 0,30 0,65%.
Sau khi u hoan toan ta nhn c t chc pherit - pec lit, trong o pec lt dang tm.
d-U khng hoan toan :
La phng phap u nung nong thep n nhit cao hn Ac1 va nho hn Accm tc la
trang khng hoan toan la austenit. Nhit u tnh theo cng thc :
Tu = Ac1 + (30 50oC)

103

T chc tao thanh sau khi u khng hoan toan la peclit hat ch khng phai la peclit
tm. Do nhit u thp hn Accm nn austenit cha ng u hoa thanh phn hay con
mt t xmentit cua peclit cha chuyn bin ht hay cac phn t xmentit hai nn d
dang tao ra peclit hat.
Cng dung : dung cho thep co ham lng cac bon 0,70% ma chu yu la thep sau
cung tch.
e-U cu hoa :
y la mt dang c bit cua u khng hoan toan, nhit dao ng mt cach tun
hoan quanh Ac1, nung nong ln n nhit 750 7600C gi nhit khoang nm phut,
sau o lam ngui xung 650 6600C gi nhit khoang nm phut... C lp i lp lai nh
vy nhiu ln tao ra qua trnh cu hoa xmentit nn nhn c hoan toan la peclit hat.
S lng chu trnh phu thuc vao kch thc chi tit va mc cu hoa.
f-U ng nhit :
i vi thep hp kim cao do austenit qua ngui co tnh n nh qua ln nn lam
ngui chm cung lo khng nhn c t chc peclit ng nht ma co th la peclit xoocbit, xoocbit, xoocbit-trstit... v vy cng con kha cao, khng ct got c. Luc
nay ta dung phng phap u ng nhit. Sau khi gi nhit xong lam ngui xung thp
hn Ac1 khoang 500C va tin hanh lam ngui ng nhit tai o trong mt thi gian nht
nh ( xac nh theo gian T-T-T cua thep). Phng phap nay nhn c t chc peclit
ng nht.
Cng dung : dung cho thep hp kim rut ngn thi gian u.
g-U khuch tan :
La phng phap u nung nong thep n nhit rt cao t 1100 1500C vi thi
gian gi ngit rt dai t 10 15h tng kha nng khuch tan lam ng u thanh phn
hoa hoc trong cac vung cua hat.
Cng dung : dung cho vt uc thep hp kim cao b thin tch. Sau u khuch tan hat
rt to nn phai tin hanh u thng hay can nong lam nho hat thep.
4.3.2.Thng hoa :
Thng hoa la phng phap nhit luyn gm co nung nong thep n trang thai hoan
toan la austenit gi nhit va lam ngui ngoai khng kh tnh.
Thng thng sau khi gi nhit xong ly chi tit ra va lam ngui trn san xng. T
chc nhn c khi thng hoa tng t nh khi u nhng cng cao hn mt t va hat
nho mn hn do tc ngui ln hn.
Tthng hoa = Ac3 hay Accm + (30 500C)
Cng dung : Do t chc nhn c gn vi trang thai cn bng nn thng hoa co
cng dung tng t nh u, tuy nhin no cung co mt s im khac :
-at c cng thch hp gia cng ct cho thep cac bon thp 0,25%C. Vi
thep nay nu u cng qua thp phoi se rt deo kho gay, kho ct got.
-Lam nho xmentit chun b cho nhit luyn kt thuc. Khi thng hoa se tao ra t
chc peclit phn tan hay xoocbit trong o kch thc cua xmentit nho mn nn khi
nung nong nhn c austenit nho mn. Muc ch nay thng ap dung khi ti.

104

-Pha li xmentit hai cua thep sau cung tch. Trong thep sau cung tch xmentit
hai thng dang li rt cng va gion. V vy khi gia cng ct got kho nhn c b
mt nhn bong cao. Khi thng hoa do lam ngui nhanh hn u nn xmentit khng kp
tit ra dang li na.
4.4.TI THEP :
Trong tt ca cac nguyn cng nhit luyn ti thep la phng phap quan trong nht
v no tao ra cho chi tit bn, cng va tnh chng mai mon cao nht.

Hnh 4.19 -Khoang nhit u, thng hoa va ti cho thep cac bon
4.4.1.nh ngha va muc ch
1-nh ngha :
Ti thep la phng phap nhit luyn gm co : nung nong thep n nhit cao hn
nhit ti han (>Ac1) lam xut hin t chc austenit, gi nhit ri lam ngui nhanh ln
hn tc ngui ti han nhn c t chc khng cn bng co cng cao.
2-Muc ch :
a-Nng cao cng va tnh chng mai mon cho chi tit (sau khi a tin hanh ram)
b-Nng cao bn va kha nng chu tai cho chi tit may.
4.4.2.Phng phap chon nhit ti thep :
1-i vi thep troc cung tch :
Tti = Ac3 + (30 500C)
Vi nhit ti nh trn ta nhn c t chc nhit nung la austenit ng
nht, sau khi ti la mactenxit va austenit d. Do vy cng cua thep at c gia tr
cao nht.
Nu chon nhit ti thp hn Ac3 th tai nhit nung ta nhn c t chc la
austenit va phert vn con, cha hoa tan ht. Do vy sau khi ti ta nhn c mactenxit
+ austenit d + pherit. Pherit la mt pha mm lam cho cng cua thep b giam i va
tao ra cac im mm lam xu c tnh cua no.

105

2-i vi thep sau cung tch :

Tti = Ac1 + (30 500C)
Vi nhit nh trn tai nhit nung t chc cua thep la austenit va mt lng
xmentit hai. Sau khi ti ta c mactenxit + austenit d + xmentit hai, trong o
xmentit hai la pha co cng cao lam tng manh tnh chng mai mon cho thep.
Nu nung cao hn Accm tai nhit nung ta co austenit ng nht, v vy sau khi ti
nhn c mactenxit + austenit d kha nhiu. Nh vy lam mt tnh chng mai mon cao
cua xmentit hai. Mt khac khi nung cao nh vy d b thoat cac bon trn lp b mt,
lng cac bon hoa tan vao austenit qua ln lam tng th tch ring cua mactenxit do vy
se tao ra austenit d nhiu hn lam xu c tnh.
3-i vi thep cung tch :
Dung cng thc nao cung c v Ac1, Ac3 va Accm trung nhau tai S trn gian
pha Fe-C.
4-i vi thep hp kim :
Vi thep hp kim thp nhit ti khng sai khac nhiu so vi thep cac bon, thng
thng cao hn t 10 200C (tr trng hp thep cha mangan, niken).
Vi thep hp kim trung bnh va cao nhit ti sai khac nhiu hn so vi thep cac
bon, do vy phai tra cu trong cac s tay v nhit luyn.
4.4.3.Tc ti ti han va thm ti :
1-Tc ti ti han :
a-nh ngha :
Tc ti ti han la tc ngui nho nht cn thit nhn c chuyn bin
mactenxit khi ti.
Ta co th tnh gn ung nhit nay da vao gian T-T-T theo cng thc sau :
(A T 0)
Vth = 1 m 0C/s

Trong o :

-A1 la nhit ti han di (Ar1), 0C

-Tm0 , m la nhit va thi gian ng vi austenit qua ngui kem n

nh nht.
Tc ti ti han cua thep cang nho cang d ti v lam ngui khng nhanh lm
cung nhn c mactenxit do o tao c cng cao, bin dang t va khng b nt.
b-Cac yu t anh hng n tc ti ti han :
Moi yu t lam tng hay giam tnh n nh cua austenit qua ngui u anh hng
n tc ti ti han. Gm co cac yu t sau :
-Thanh phn hp kim cua austenit : y la yu t quan trong nht, austenit cang
giau cac nguyn t hp kim (tr cban) u lam giam tc ti ti han.
-S ng nht cua austenit : Austent cang ng nht th cang d bin thanh
mactenxit v cung la dung dch rn, nn lam giam tc ti ti han. Nu austenit cang
khng ng nht th tai vung giau cac bon d tao ra xmentit hay cacbit, nhng vung
ngheo cac bon d bin thanh pherit. nng cao tnh ng nht cua austenit ta nng cao
nhit nung giup cho s hoa tan va lam ng u hoa cac bon d dang hn.

106

-Cac phn t rn cha tan ht vao austenit se thuc y qua trnh tao ra pherit - cac
bit do vy lam tng tc ti ti han.
-Kch thc hat austenit cang ln bin gii hat cang t, do vy kho tao thanh hn
hp pherit - cac bt lam giam tc ti ti han.
2- thm ti :
a-nh ngha : thm ti la chiu day cua lp c ti cng co t chc mactenxit
(trong thc t la lp co t chc na mactenxit ngha la mactenxit va trstit).
Xet mt chi tit co dang hnh tru, ng knh D khi lam ngui trong qua trnh ti
tc ngui b mt bao gi cung cao hn trong loi nn ng cong ngui co dang
mt parabn. V vy ch lp b mt vi chiu day co tc ngui Vth mi co t
chc mactenxit va cng cao. o chnh la thm ti.

Hnh 4.20 -S giai thch thm ti

b-Cac yu t anh hng :
-Yu t quan trong nht anh hng n thm ti la tc ti ti han, tc ti
ti han cang nho thm ti cang cao. Nu thep co tc ngui trong loi Vth th toan
b tit din chi tit c ti va goi la ti thu. Nu tc ngui b mt a nho hn Vth
th chi tit khng c ti. Moi yu t lam giam tc ti ti han u lam tng thm
ti.
-Tc ngui cang tng th thm ti cung tng ln theo. Tuy nhin khng dung
bin phap nay v d gy nt, bin dang...
c-Y ngha cua thm ti : Thep co thm ti cang cao c coi la cang tt, bi v
lp ti cng day sc chu tai cua chi tit tng ln kha nhiu. Xac nh thm ti bng
phng phap ti u mut.

107

Gia

Cac v tr o
cng

B mt ti

Chiu dai
c ti cng

Nc
Hnh 4.21- Th nghm ti u mut (xac nh thm ti).
4.4.4.Cac phng phap ti th tch va cng dung :
1-Mi trng ti :
Mi trng lam ngui thep khi ti goi la mi trng ti.
a-Yu cu cua mi trng ti :
-Phai co tc lam ngui ln hn Vth cua thep cn ti va khng lam nt hay bin
dang chi tit. Do o tc lam ngui cua no nh sau :
*Lam ngui nhanh thep trong khoang austenit kem n nh nht (khoang
500 600oC) khng kp phn hoa thanh hn hp pherit - xmentit.
*Lam ngui chm ngoai khoang nhit trn tranh ng sut nhit va ng sut t
chc gy ra bin dang, nt v. c bit la vung nhit chuyn bin mactenxit v ng
sut nhit va ng sut t chc cung ln.
Trong thc t khng mi trng ti nao thoa man yu cu nu trn.
-Co linh ng cao, dn nhit tt, tnh bam dnh vao b mt ln va re tin.
b-Cac mi trng ti thng dung :
-Nc : la mi trng ti manh, an toan, d kim va re tin. Nc nhit
20 300 lam ngui thep kha nhanh ca hai khoang nhit noi trn, tao ra cng cao
nhng d gy ra nt va bin dang. Khi ti nc nong ln va tc ngui nhanh chong b
giam i. Do vy khng nc nong qua 40 500C bng cach cho nc lanh vao va
thao nc nong ra. Cng dung : ti thep cac bon co hnh dang n gian.
-Dung dch xut, mui hoa hoc : nng khoang 5 10% la mi trng ti manh
nht, tc ngui co th at 12000C/s do co cac ion in ly dn nhit ln. Mt khac no
khng gy ra nt khoang nhit chuyn bin mactenxit nh nc. Do vy c dung
ti cac loai thep cac bon dung cu yu cu cng cao (co tc ti ti han ln)

108

Hnh 4.22-ng cong ngui ly tng

-Du luyn : lam ngui chm thep hai khoang nhit trn nn t gy ra bin dang
va nt nhng tc ngui chm khng dung c cho thep co tc ti ti han ln.
Khi nong ln tc ngui cua du khng b giam nhiu, do vy thng ti trong du
nong khoang 60 800C v co tnh linh ng cao. Nhc im cua du la khi ti d b
chay va gia thanh cao. Do vy phai lam ngui du trong qua trnh ti. Du la mi trng
ti cho thep hp kim va cac chi tit hnh dang phc tap.
-Dung dch cht deo (polyme) : loai mi trng nay co th thay i tc lam
ngui bng cach thay i nng cua no. No lam giam manh tc ngui vung nhit
thp nn giam c nt va cong vnh.
Ngoai ra co th dung kh nen, tm thep, tm ng lam mi trng ti. Loai nay co
Vth nho c vai chuc 0C/s ti cac thep hp kim.
2-Cac phng phap ti th tch va cng dung :
a-Ti trong mt mi trng (ng a) :
Sau khi nung nong va gi nhit xong chi tit c nhung vao mi trng ti cho
n khi ngui hn. y la phng phap ti quan trong nht, c s dung rng rai nht.
Ti trong mt mi trng d c kh hoa va t ng hoa, giam nhe iu kin lao ng.
b-Ti trong hai mi trng (ng b) :
Sau khi nung nong va gi nhit xong chi tit c nhung vao mi trng ti th
nht co tc ngui ln ( nc, dung dch xut hay mui), n khoang nhit gn xay
ra chuyn bin mactenxit ( khoang 300 400oC ) th nhc ra chuyn sang mi trng
ti th hai co tc ngui chm hn (du hay khng kh) cho n khi ngui hn.
Phng phap nay lam cho thep co cng cao nhng t gy ra bin dang va nt.
Nhc im cua phng phap nay la kho xac nh thi im chuyn mi trng ti,
yu cu cng nhn co tay ngh cao. Nu chuyn sm qua th phn ln thi gian thep
c lam ngui trong mi trng ti yu co cng thp. Nu chuyn mun qua th
chuyn bin mactenxit se xay ra trong mi trng ti manh d gy nt va bin dang.

109

Hnh 4.23-Phng thc lam ngui khi ti thep

a)Ti trong mt mi trng
ng
c)Ti phn cp

b)Ti trong hai mi trng

d)Ti ng nhit

Theo kinh nghim th thi gian gi trong mi trng ti manh t 2 3 giy cho 10 mm
chiu day hay ng knh.
Cng dung cua ti trong hai mi trng la : dung cho thep cac bon cao, yu cu
cng ln nhng khng u cac ln ti khac nhau.
c-Ti phn cp (ng c) :
Phng phap nay khc phuc c kho khn v xac nh thi im chuyn mi
trng cua ti hai mi trng. Chi tit c nhung vao mi trng mui nong chay co
nhit cao hn im M khoang t 50 100oC va chi tit b ngui n nhit nay va
gi tai o cho n khi nhit ng u trn toan b tit din chi tit. Sau o nhc ra
ngoai khng kh chuyn bin mactenxit xay ra.
Phng phap nay co u im la chi tit co cng cao nhng ng sut bn trong rt
nho, bin dang thp nht. Mc khac co th tin hanh nen ep, sa cha nu b cong
vnh v austenit qua ngui con kha deo.
Cng dung : dung cho cac thep co tc ti ti han nho (cac loai thep hp kim) va
tit din nho nh : mui khoan, dao phay.
Ba phng ti trn u nhn c t chc mactenxit.
d-Ti ng nhit (ng d) :
Phng phap nay ch khac ti phn cp ch gi ng nhit lu hn trong mui
nong chay (co th n hang gi) austenit qua ngui phn hoa hoan toan thanh hn
hp phe rit va xmentit nho mn co cng cao, dai tt. Tuy theo nhit gi ng
nhit ta se nhn c cac t chc khac nhau : gi tai 250 400oC nhn c bainit, tai
500 600oC c trstit. Sau khi ti ng nhit khng cn ram na.

110

Ti ng nhit co y u cac u va nhc im cua ti phn cp ch khac la

cng thp hn va dai cao hn. Trong thc t t dung phng phap ti nay v nng
sut thp.
Cng dung : s dung cho mt s dung cu co yu cu cao v bin dang cho phep
nhng cng khng cn cao lm va gang cu.
e-Ti t ram :
Vi mt s loai chi tit ch cn cng cao phn lam vic ta dung phng phap
ti t ram. Nung nong chi tit n nhit ti, nhung phn cn ti cng vao mi trng
ti co chuyn bin mactenxit. Sau o ly ra ngoai khng kh nhit se truyn t
phn khng ti sang ram phn va c ti cng. Nh vy khng cn phai tin hanh
ram tip theo na.
Cng dung : dung cho cac loai uc thep (mui ve), ti cam ng cac chi tit ln (bng
may, cac truc dai..)
3-Gia cng lanh :
Vi nhiu thep dung cu hp kim do lng cac bon cao va c hp kim hoa nn cac
im M va Mk qua thp (Mk thng nhit m). V vy khi lam ngui n nhit
thng cha kt thuc chuyn bin mactenxit nn lng austenit d con nhiu lam cho
cng khng cao. Do o sau khi ti xong ngay lp tc cho thep vao mi trng co nhit
m austenit tip tuc chuyn bin thanh mactenxit. Qua trnh nay goi la gia cng
lanh, thc cht la phng phap tip tuc lam ngui sau khi ti. Nhit gia cng lanh
xac nh theo im Mk (thng t -50 n -700C). Gia cng lanh phai tin hanh ngay sau
khi ti thng, nu khng austenit qua ngui se b n nh hoa khng chuyn bin c
na.
Cng dung : -Dung n nh kch thc chi tit : dung cu o.
-Cac chi tit cn cng cao : ln, voi phun bm cao ap, dung cu ct got
kim loai.
-Tng t tnh cho nam chm vnh cu.
4.4.5.C nhit luyn thep :
1-Khai nim :
C nhit luyn la qua trnh tin hanh gn nh ng thi hai qua trnh hoa bn : bin
dang deo austenit va ti ngay tip theo trong mt nguyn cng duy nht. Sau o mang
ram thp nhit t 150 2000C. Kt qua la nhn c mactenxit nho mn vi x
lch cao nn co s kt hp rt cao gia bn, deo va dai ma cha co phng
phap hoa bn nao sanh kp (so vi ti va ram thp sau khi tin hanh c nhit luyn
bn keo tng ln 10 20%, deo, dai tng t 1,5 2 ln). Theo nhit tin hanh
bin dang deo ta chia ra hai loai : c nhit luyn nhit cao va c nhit luyn nhit
thp.
2-C nhit luyn nhit cao :
Tin hanh bin dang deo thep nhit cao hn Ac3, sau o ti ngay ngn can
qua trnh kt tinh lai xay ra (tuy nhin khng th tranh c hoan toan). Sau khi ti tin
hanh ram thp. c im c nhit luyn nhit cao :
-Co th ap dung cho moi loai thep, k ca thep cac bon.

111

-D tin hanh v nhit cao austenit deo, n nh, khng cn lc ep ln, bin
dang = 20 30%.
-at c bn kha cao b = 2200 2400MPa, deo dai tng i tt
= 6 8%, ak = 300Kj/m2.
3-C nhit luyn nhit thp :
Sau khi nung n cao hn Ac3 at c austenit ng nht lam ngui nhanh xung
400 6000C. Tai nhit nay tnh n nh cua austenit qua ngui kha cao nhng nho
hn nhit kt tinh lai, tin hanh bin dang deo, ti ngay va ram thp. c im c
nhit luyn nhit thp :
-Ch ap dung c cho thep hp kim v austenit qua ngui co tnh n nh ln.
-Kho tin hanh v cn bin dang ln = 50 90% nhng nhit thp
austenit kem deo dai nn phai dung cac may can ln, phi thep phai co tit din tng
i nho kp ngui nhanh xung 400 6000C.
-at c bn rt cao b = 2600 2800 MPa nhng deo dai thp hn c
nhit luyn nhit cao, = 3%, ak = 200Kj/m2.
Cac phng phap c nhit luyn tao ra c tnh cao va no gi c khi ti tip sau
o.

Hnh 4.24-S c nhit luyn nhit cao (a) va c nhit

luyn nhit thp (b)
4.5.RAM THEP
4.5.1. nh ngha va muc ch :
1-nh ngha :
Ram la thao phng phap nhit luyn gm co nung nong thep a ti n nhit
thp hn Ac1, gi nhit va lam ngui bin t chc sau khi ti thanh cac t chc co
tnh cht phu hp vi iu kin lam vic quy nh.
Ram la nguyn cng bt buc i vi thep sau khi ti thanh mactenxit.
2-Muc ch :
-Giam hay kh bo ng sut bn trong.
-iu chnh c tnh cho phu hp vi iu kin lam vic cu th cua chi tit va dung
cu.

112

4.5.2.Cac phng phap ram:

Da vao nhit ram ngi ta chia ra ba phng phap ram : ram thp, ram trung
bnh va ram cao.
1-Ram thp (150 250oC) :
Nhit ram t 150 2500C t chc nhn c la mactenxit ram co cng
khng kem sau khi ti va tnh chng mai mon ln. Phng phap nay lam giam ang k
ng sut bn trong.
Cng dung : dung cho cac san phm cn cng va tnh chng mai mon cao nht
khi lam vic nh : cac loai dao ct got kim loai, khun dp ngui, banh rng, chi tit
thm cac bon, ln, cht va cac chi tit sau khi ti b mt.
2-Ram trung bnh (300 4500C) :
Nhit ram t 300 4500C, t chc nhn c la trstit ram co cng tng
i cao, gii han an hi cao nht, kh bo hoan toan ng sut bn trong, deo dai
tng manh.
Cng dung : dung cho cac chi tit cn cng tng i cao va tnh an hi ln
nh : khun dp nong, khun ren, lo xo, nhp ...
3-Ram cao (500 6500C) :
Nhit ram t 500 6500C, t chc nhn c la xoocbit ram co c tnh tng hp
cao (co s kt hp tt nht gia cac ch tiu c tnh nh bn, deo va dai).
Cng dung : dung cho cac chi tit may cn gii han bn, c bit la gii han chay
va dai cao nh cac loai truc, banh rng, tay bin va cac san phm cn phai ti b mt
tip theo.
Ti va ram cao goi la nhit luyn hoa tt (thc t con goi la iu cht, ti cai tin,
ti cai thin, lam tt...)
Phn loai cac phng phap ram nay ch ung cho thep cac bon va thi gian gi
nhit thng ly 1 gi. i vi thep hp kim nhit ram cao hn, phai tra trong s tay
nhit luyn.
4.6.CAC DANG HONG XAY RA KHI NHIT LUYN THEP :
Nhit luyn (c bit la ti va ram) la nguyn cng gn nh cui cung cua vic ch
tao san phm cua nganh c kh, do vy bt c s sai hong nao cua no cung dn ti s
lang ph vt liu va cng sc cua cac cng oan gia cng trc o. V vy ta phai tm
hiu ky lng cac dang hong thng gp, nguyn nhn va bin phap khc phuc, phong
tranh chung.
4.61.Bin dang va nt :
1-Nguyn nhn :
Nguyn nhn gy ra bin dang va nt la do ng sut bn trong (ng sut nhit va
ng sut t chc) chu yu do lam ngui nhanh khi ti. Luc nay ca hai loai ng sut trn
u ln.
Nu ng sut bn trong ln hn gii han chay se gy ra bin dang, cong vnh. Noi
chung khng th tranh c bin dang khi nhit luyn, vn la khng ch trong gii
han cho phep.Nu ng sut vt qua gii han bn se gy nt, y la dang hong khng
sa cha c va chi tit phai bo i.

113

2-Khc phuc :
khc phuc dang hong nay phai tm cach giam ng sut bn trong khi nhit
luyn. Co cac bin phap sau y :
-Nung nong va c bit la lam ngui vi tc hp ly, y la bin phap c ban
nht.
-Nhung chi tit vao mi trng ti phai ung quy lut :
+Chi tit nho va dai phai nhung vung goc ma khng c nhung xin.
+Chi tit co phn day mong khac nhau phai nhung phn day xung trc.
+Chi tit phng va mong phai nhung thng ng khng c nhung ngang.
+Chi tit co phn lom phai nga phn nay ln khi ti
-Cac truc dai khi nung nong phai treo thng ng.
-Vi cac chi tit mong va nho phai ti trong khun ep.
-C gng s dung ti phn cp, ha nhit trc khi ti nu co th c.
4.6.2. xy hoa va thoat cac bon :
xy hoa la hin tng nhit cao xy tac dung vi st tao ra cac vay xyt, lam
thiu hut kch thc chi tit.Thoat cac bon la hin tng cac bon trn lp b mt b chay
hao i khi nung lam xu b mt, giam c tnh.
1-Nguyn nhn :
Do trong mi trng nung co cha cac cht gy xy hoa nh xy, cac b nc va
hi nc...Thoat cac bon d dang xay ra hn so vi xy hoa. Khi b xy hoa thng
kem theo thoat cac bon.
2-Khc phuc :
khc phuc dang hong nay tt nht la nung nong trong kh quyn khng co cac
thanh phn noi trn. Ta s dung cac bin phap sau :
-Dung kh quyn bao v : la loai kh c iu ch t kh t thin nhin trong o
co cac thanh phn kh i lp nhau ( xy hoa / hoan nguyn) nh : CO2/CO, H2O/H2
H2/CH4 vi ty l xac nh dn ti trung hoa nhau va bao v tt b mt thep.
-Dung kh quyn trung tnh : ni t tinh khit hay kh tr argng...Tt nht la dung
kh tr argng nhng co nhc im la gia thanh cao.
-Nung trong mi trng chn khng : co ap sut 10-2 - 10-4 mm Hg, c s dung
kha rng rai v gia thanh khng cao lm.
-Nhung chi tit vao han the (Na2B4O7) trc khi nung.
-Rai than hoa (than g) trn ay lo hay phu kn chit bng than hoa.
-Nu dung lo mui th phai kh xy trit bng than, han the hay fer silic.
4.6.3. cng khng at :
La hin tng cng co gia tr khng ung theo yu cu nhit luyn a t ra, co
th cao hn hay thp hn quy nh.
1- cng cao :
Sau khi nhit luyn xong cng co gia tr cao hn yu cu, thng xay ra khi u va
thng hoa thep hp kim gy kho khn cho gia cng ct got.
Nguyn nhn : do tc ngui qua ln. Khc phuc : tin hanh nhit luyn lai vi
tc ngui chm hn hay mang u ng nhit.

114

2- cng thp :
Thng xay ra khi ti cng co gia tr thp hn quy nh ma no phai co vi thanh
phn cac bon tng ng.
Co th do cac nguyn nhn sau y :
-Thiu nhit : nhit nung cha u, hay thi gian gi nhit ngn. Khc phuc bng
cach thng hoa ri ti lai vi nhit va thi gian ung
-Lam ngui khng u nhanh. Khc phuc : thng hoa va ti lai vi tc ngui
nhanh hn.
-Thoat cac bon b mt, co th tin hanh thm cac bon lai.
-Nhm thep, i lai cho ung mac thep quy nh.
Tuy nhin vic khc phuc bng thng hoa va ti lai se lam tng bin dang va cht
lng san phm se giam i.
4.6.4.Tnh don cao :
La hin tng sau khi ti thep co tnh don qua mc trong khi cng vn gia tr
cao bnh thng.
Nguyn nhn la do nhit nung ti qua cao va thi gian gi nhit qua dai lam cho
hat thep b ln. Khc phuc bng cach thng hoa ri ti lai vi nhit va thi gian
ung. Tuy nhin se lam tng bin dang cho san phm.

115

CHNG 5 : CAC PHNG PHAP HOA BN B MT

B mt chi tit may la b phn co yu cu cao nht va quan trong nht v chung
chu tac dung cua ng sut ln nht, chu mai mon khi tip xuc do ma sat, b n mon
trong mi trng lam vic. V vy vic hoa bn b mt chi tit la yu cu khng th
thiu c i vi san phm. Co nhiu phng phap hoa bn b mt nh : bin dang deo
b mt gy ra bin cng, ti b mt va hoa nhit luyn.
5.1.TI B MT :
5.1.1.Nguyn ly chung :
Bng cach nao o nung nong tht nhanh lp b mt vi chiu day xac nh ln nhit
ti, trong khi phn ln tit din san phm khng c nung, nn khi ti ch co lp b
mt nay c ti cng. Cac phng phap nung nong b mt gm co : nung nong bng
dong in cam ng co tn s cao, nung nong bng ngon la xy - axtylen, nung nong
trong cht in phn, nung nong bng tip xuc ...Trong o thng dung nht la hai
phng phap u.
0

AC3
AC1

II

I: Ti hoan toan.
II: Ti khng hoan toan.
III: Khng c ti.

III

Khoang cach t b mt
Hnh 5.1- S phn b nhit t b mt vao loi
5.1.2.Ti b mt bng dong in cam ng co tn s cao (ti cao tn, ti cam ng) :
1-Nguyn ly :
Nguyn ly cua nung nong la da vao hin tng cam ng in t : cho dong in
xoay chiu co tn s f chay trong dy dn (goi la vong cam ng) se sinh ra trong khng
gian xung quanh mt t trng bin thin co cung tn s. t chi tit thep trong t
trng nay se sinh ra trn b mt (vi chiu su xac nh) mt dong in cam ng (dong
fuc) nhanh chong nung nong b mt ln nhit ti theo hiu ng Jun - Lenx. Mt
dong in cua dong xoay chiu chu yu phn b trn b mt vi chiu su ty l nghch
vi tn s cua no. Chiu su phn b dong in (chiu day lp nung nong) c tnh
theo cng thc :

= 5030
cm
f
Trong o : - la in tr sut ( .cm )

116

- la t thm (gaus/cstec)
-f la tn s dong in, Hz

Hnh 5.2-Nung nong va ti b mt bng dong in tn s cao

a)S nung nong cam ng; b)Ti khi nung nong toan b b mt ti
c)Ti khi nung nong lin tuc - lin tip; 1)Chi tit ti; 2)Vong cam ng
3)Vong lam ngui; 4)ng sc t.
2-Chon tn s va thit b :
Tn s quyt nh chiu day lp nung nong do vy quyt nh chiu su lp ti
cng. Thng thng ngi ta thng chon din tch lp ti cng bng khoang 20% tit
din. Cac chi ln cn lp ti day (4 5mm) ta dung may phat in tn s cao vi tn s
t 2500 n 8000 Hz, co cng sut ln, thng la t 100 kW tr ln. Vi cac chi tit nho
cn lp ti mong (1 2mm) ta dung cac thit b phat dong in co tn s rt cao t
66000 n 250000 Hz, co cng sut di 100kW, thng t 50 60kW. Tuy nhin thc
t Vit Nam thng dung thit b phat dong cao tn, vi cac chi tit ln cn chiu su
ti day ta tng thi gian gi nhit ln tng ng.
3-Cu tao vong cam ng va cac phng phap ti :
a-Cu tao vong cam ng :
Vong cam ng lam bng ng ng co cu tao phu hp vi b mt chi tit cn ti,
bn trong co nc lam ngui. Khoang cac gia vong cam ng vi b mt chi tit t
1,5 5 mm, khe h nay cang nho cang tn hao cng sut nung nong.
b-Cac phng phap ti cam ng :
-Ti b mt ngoai : Vong cam ng bao quanh b mt chi tit, sau khi nung nong
xong ta chuyn sang b phn lam ngui hay nhung no vao mi trng ti.
-Ti b mt trong : Vong cam ng co dang tng ng vi b mt bn trong (s mi
xy lanh...). i k o la b phn phun nc lam ngui.
-Ti mt phng : Vong cam ng co dang tao ra mt mt phng song song vi b
mt cn ti va chuyn ng song phng vi b mt o. i sau vong cam ng la thit b
lam ngui. Dung ti b mt u thanh ray, bng may nho...

117

-Ti tun t tng phn rin bit : Dung cho cac banh rng ln (m > 6) hay c truc
khuyu. Sau khi nung nong tng phn (tng rng hay tng c khuyu) tin hanh lam ngui
chung va phai thit k ring thit b lam vic theo chng trnh.
-Ti truc : Vi cac truc dai co b mt ti ln ta dung phng phap ti lin tuc lin
tip. Vong cam ng co cu tao u nung nong mt phn nho din tch ti, i k vong cam
ng la vong phun nc lam ngui. Thit b nay chuyn ng trn sut chiu dai cua chi
tit va ti toan b b mt cua no.
4-T chc va c tnh cua thep khi ti cam ng :
a-Thep ti cam ng :
am bao yu cu khi ti b mt co cng cao u chng mai mon, con trong loi
vn u bn, deo va dai cao chu va p, thep dung ti cam ng co lng cac bon
trung bnh t 0,35 0,55%C. Nu la thep hp kim th thuc loai hp kim thp.
b-T chc :
Nung nong cam ng co tc nung rt nhanh t hang chuc n hang trm 0C/s (lo
nhit luyn tc 1,5 30C/s), do vy co cac c im sau :
-Nhit chuyn bin pha Ac1 va Ac3 c nng cao ln, do vy nhit ti phai
ly cao hn ti th tch t 100 2000C.
Tti cam ng = T ti th tch + (100 2000C)
-Do qua nung cao nn tc chuyn bin pha rt nhanh, thi gian chuyn bin
rt ngn (thng c hang chuc giy), hat austenit rt nho mn nn nhn c mactenxit
hnh kim rt nho mn (mactenxit n tch).
V vy bao am hat nho mn khi ti cam ng va am bao gii han chay, dai
cao phai nhit luyn hoa tt trc co t chc xoocbit ram. Sau khi ti cam ng b mt la
mactenxit hnh kim nho mn, trong loi la xoocbit ram.
c-C tnh :
Sau khi ti cam ng tin hanh ram thp, b mt thep co cng 50 58HRC chng
mai mon kha tt, trong loi cng 30 40HRC co gii han chay va dai cao. iu
c bit la sau khi ti cam ng tao cho b mt lp ng sut nen d n 800MPa nng
cao manh gii han moi.
5-u nhc im :
Ti cam ng la phng phap ti b mt co hiu qua kinh t ky thut cao nn c
s dung rt rng rai trong san xut c kh.
a-u im : Ti cam ng co kha nhiu u im so vi ti th tch.
-Nng sut cao : do thi gian nung ngn v ch nung mt lp mong trn b mt va
nhit lng c tao ra ngay trong kim loai.
-Cht lng tt : do thi gian nung ngn nn han ch ti a xy hoa va thoat cac
bon. Bn canh o con iu chnh c ch in, nhit nung, thi gian nung mt
cach chnh xac nn am bao cht lng ng u. cng cao hn ti thng khoang
t 1 - 3HRC, c goi la siu cng.
-D t ng hoa, c kh hoa, giam nhe iu kin lao ng cho cng nhn
-Thch hp vi san xut hang loat ln (trong cac nha may ch tao ng c, t,
may keo ...co quy m ln)

118

b-Nhc im : Tuy nhin ti cam ng cung co nhc im nht nh.

-Kho ap dung cho cac chi tit co hnh dang b mt phc tap hay s thay i t
ngt v tit din do kho ch tao vong cam ng phu hp.
-Hiu qua kinh t thp khi san xut n chic va hang loat nho.
Nung nong cam ng con c s dung kha rng rai trong ky thut nh :
+Nu chay vt liu kim loai trong uc va luyn kim.
+Luyn vung tao tao ra cac nguyn t siu sach.
+Nung nong gia cng ap lc : can, ep...
+Han cac ng, dan nylon, cht deo...
5.1.3.Ti ngon la :
Phng phap nay s dung ngon la cua hn hp xy - axtylen trong thit b han
kh. Ngon la nay co nhit rt cao, n 30000C nn nhanh chong nung nong b mt
thep ln nhit ti. Phng phap nay dung ti cac chi tit ln, yu cu lp ti b
mt day (n 10mm va ln hn ) ma khng ti cam ng c nh : cac banh rng ln,
mt s loai truc...
Ti ngon la rt n gian, bt c xng c kh nao cung thc hin c. Tuy nhin
cht lng kho am bao : thiu nhit, qua nhit, d tao ra dai ram phu c tnh khng
am bao.
5.2.HOA NHIT LUYN :
5.2.1.nh ngha va muc ch :
1-nh ngha :
Hoa nhit luyn la phng phap lam bao hoa cac nguyn t a cho (C,N, B, Cr,
Al...) vao b mt thep lam thay i thanh phn hoa hoc, do o lam thay i t chc
va at c tnh cht theo quy nh.
2-Muc ch : Hoa nhit luyn nhm at c cac muc ch sau y
-Nng cao cng, tnh chng mai mon va bn moi cho thep. Vi muc ch
nay at c cao hn so vi ti b mt.
-Nng cao tnh chng n mon in hoa, hoa hoc (chng xy hoa nhit
cao). Tuy nhin muc ch nay t thc hin do nhit qua cao, thi gian qua dai, chi ph
ln nn gia thanh cao.
2-Cac qua trnh xay ra :
tin hanh hoa nhit luyn ngi ta cho chi tit thep vao mi trng giau cac
nguyn t cn khuch tan va nung nong n nhit cn thit. Khi gi tai nhit nay
se xay ra cac qua trnh sau y :
a-Phn hoa : la qua trnh phn tch cac phn t cua cht khuch tan tao nn cac nguyn
t co tnh hoat ng manh (goi la nguyn t hoat).
b-Hp thu : sau o cac nguyn t hoat c hp thu vao b mt thep co nng cao tao
ra s chnh lch v nng gia b mt va loi (gradien nng hng vao loi)
c-Khuch tan : nguyn t hoat lp hp thu se i su vao bn trong theo c ch khuch
tan va tao ra lp thm co chiu su nht nh.
Trong ba qua trnh trn th qua trnh khuch tan la quan trong nht v no quyt nh
kt qua cua hoa nhit luyn.

119

3-Cac yu t anh hng :

Nhit va thi gian anh hng rt ln n khuch tan va chiu day lp thm.
-Nhit : Nhit cang cao chuyn ng nhit cua nguyn t cang ln, tc
khuch tan cang manh nn lp thm cang chong at chiu su quy nh. Mi quan h
nh sau :
D = A.e-(Q/KT)
T o ta thy rng nhit la yu t quan trong nht lam tng chiu day lp thm
khi tin hanh hoa nhit luyn.
-Thi gian : nhit c nh, keo dai thi gian se nng cao chiu su lp thm
tuy nhin hiu qua khng manh bng nhit . Quan h nay nh sau : = k . 1/ 2 (k la h
s phu thuc nhit , la thi gian)

Hnh5.3 - Anh hng cua nhit va thi gian n chiu day lp thm.
5.2.2.Thm cac bon :
1-nh ngha va muc ch :
Thm cac bon la phng phap lam bao hoa cac bon vao b mt thep cac bon thp
(%C 0,25%) sau khi nhit luyn b mt co cng cao, tnh chng mai mon ln,
con trong loi vn deo va dai.
Muc ch cua thm cac bon la lam cho b mt thep co cng n 60 64 HRC
tnh chng mai mon cao, chu moi tt, con trong loi bn, deo dai vi cng 30 40
HRC chu un, xon va va p tt.
Sau khi thm cac bon ham lng cac bon l b mt khoang 0,80 1,00% la phu
hp nht, con trong loi co hat nho mn, khng co phe rit t do. Thm cac bon la phng
phap hoa nhit luyn c s dung rt lu i va rt ph bin Vit Nam. Tuy theo cht
thm ngi ta chia ra thm cac bon th rn, th kh va th long (hin tai khng s dung
v qua c hai).
2-Thm cac bon th rn :
a-Cht thm :
Gm co than g c xay nho n c 3 5mm chim 85 90%, cht xuc tac
(BaCO3, Na2CO3, K2CO3...) vi ty l 10 15%. t chi tit vao hp kn co cha y cht
thm va cho vao lo nng ln n nhit cn thit.
b-Nhit thm va thi gian thm :
Nguyn tc chon nhit thm cac bon la at n t chc hoan toan austenit co
kha nng boa hoa lng cac bon cao nht co th c.Vi thep ban cht hat ln nhit
thm t 900 9200C thep ban cht hat nho nhit thm n 9500C. Nhit thm cang
cao chiu su lp thm cang ln.

120

Thi gian thm cac bon c quyt nh bi chiu su lp thm, gia tr nay c
quy nh khi thit k chi tit (vi chi tit ln c 1,8 2,2 mm; chi tit be 0,8 1,2 mm).
Vi nhit c nh thi gian thm cang tng chiu su thm se cang ln, co ba cach
tnh thi gian thm :
- Theo cng thc : = k vi k la h s phu thuc vao nhit thm, la thi
gian thm (gi nhit, h), la chiu su thm (mm).
- Tra bang cho trc trong s tay nhit luyn.
- Theo kinh nghim : thm 9000C c 0,20 mm thi gian gi nhit 1h.
c-Cac qua trnh xay ra :
-Than g chay thiu xy :
2C + O2 = 2CO
-Kh CO chuyn ng gp b mt thep va do tac dung cua xuc tac b phn huy :
2CO CO2 + Cnguyn t
- nhit cao cht xuc tac b phn huy :
BaCO3 BaO + CO2
CO2 + Cthan = 2CO va tip din qua trnh trn.
-Lam ngui sau khi thm se tao lai xuc tac :
BaO + CO2 = BaCO3
Cac bon nguyn t co tnh hoat ng cao se khuch tan vao b mt thep theo c ch
sau :
Cnguyn t + Fe = Fe (C)
Cnguyn t + Fe = Fe3C
d-Nhit luyn sau khi thm :
Sau khi thm ham lng cac bon trn lp b mt at 0,80 1,00%C cng co tng
ln mt t nhng cha s dung c ma phai tin hanh nhit luyn. Co hai phng phap
nhit luyn : ti hai ln va ram thp, ti mt ln va ram thp.
-Ti hai ln va ram thp : ti ln th nht nhit 860 8800C, vi muc ch lam
nho hat thep va pha li xmentit hai trn b mt. Ti ln th hai nhit 760 7800C
tao cho b mt co cng cao nht. Ram thp vi nhit 150 1800C. Cach nhit
luyn nay kha tn kem nn ch dung cho cac chi tit quan trong.
-Ti mt ln va ram thp : khi thm cac bon thng s dung thep ban cht hat nho
nn hat khng ln lm. V vy sau khi thm xong ha nhit xung 760 7800C va ti
ngay, sau o tin hanh ram thp 150 1800C.
Thm cac bon th rn co c im la thi gian dai (phai nung ca hp cht thm),
iu kin lam vic xu (nhiu bui than, khoi...), cht lng khng cao (nng cac bon
qua ln, thng tao ra xmentit hai b mt gy ra don). Tuy nhin n gian d tin
hanh.
3-Thm cac bon th kh :
Thm cac bon th kh la phng phap hin ai va co nhiu u vit nht, ngay nay
c ap dung rng rai trong san xut c kh.
Dung mt lo kn cha y kh thm (CO, CH4, C2H6...) ly t kh thin nhin, cho
chi tit vao va nng ln nhit thm. Trong thc t thng dung CH4 vi ty l 3 5%

121

(do mtan tac dung thm rt manh) con lai la CO (n 95%). Tai nhit nung xay ra
qua trnh sau :
CH4 2H2 + Cnguyn t.
Cac bon nguyn t se khuch tan vao b mt thep. Nhit , thi gian thm va nhit
luyn sau khi thm tng t nh th rn.
Thm cac bon th kh co c im la : thi gian thm ngn (do khng nung hp
cha y hn hp thm), cht lng lp thm ng u, d c kh hoa va t ng hoa
(s dung rng rai trong san xut hang loat ln), iu kin lao ng tt. Tuy nhin thit
b gia thanh cao.

Hnh 5.4 - T chc t vi lp thm cac bon

4-Cng dung :
Thm cac bon cung tao ra c tnh tng t nh ti b mt, nhng cng lp b
mt cao hn (60 64HRC), cng loi t 15 40HRC, co ng sut nen d trn b
mt. Do vy am bao chu mai mon cao hn va chu tai tt hn cung nh nng cao gii
han moi. Cng dung : dung cho cac chi tit lam vic nng n hn, hnh dang phc tap
nh banh rng hp s may ct kim loai, mt s loai truc, cht.
5.2.3.Thm ni t :
1-nh ngha va muc ch :
Thm ni t la phng phap hoa nhit luyn lam bao hoa ni t vao b mt thep
nng cao cng, tnh chng mai mon va tnh chng n mon ( cng cao hn hn
thm cac bon n 65 70HRC)
2-T chc lp thm ni t :
at c gia tr cng cao la do ban cht cua lp thm ni t, do vy khng phai
nhit luyn sau khi thm. Thm ni t ch tin hanh th kh vi cht thm la amnic,
nhit thm khoang 480 6500C. Phan ng nh sau :
2NH3 3H2 + 2Nnguyn t
Ni t nguyn t co tnh hoat ng cao se khuch tan vao b mt thep. C s tin
hanh thm ni t la gian pha Fe - N. i t b mt vao t chc lp thm gm co :
-Pha la dung dch rn trn c s la pha xen ke Fe2N.
-Pha ' la dung dch rn trn c s pha xen le Fe4N.
122

-Pha fe rit ni t (dung dch rn cua nit trong Fe ).

T chc lp thm gm cac nitrit - pha xen ke vi cng rt cao, rt phn tan nn
co cng va tnh chng mai mon rt cao.

Hnh 5.5-Gian pha st - nit

3-c im thm ni t :
-Do tin hanh nhit thp s khuch tan kho khn va chm nn lp thm mong,
thi gian thm dai. Thm 5200C at chiu su 0,40 mm phai gi nhit 48h.
-Sau khi thm khng ti va mai.
-Phai dung thep c bit la 38CrMoAlA, trc khi thm phai nhit luyn hoa tt
thanh xoocbit ram.
-Lp thm cng hn va gi c nhit n 5000C va cao hn
4-Cng dung :
Thm ni t dung cho cac chi tit cn cng va tnh chng mai mon rt cao, lam
vic nhit cao hn 5000C, nhng chu tai khng cao (do lp thm mong) nh : mt
sloai truc, s mi xy lanh may bay, dung ct, dung cu o, nong sung...Thm ni t cung
lam tng ang k gii han moi.
5.2.4.Thm cac bon - nit (thm xyanua) :
1-nh ngha va muc ch :
Thm cac bon ni t la phng phap hoa nhit luyn lam bao hoa ng thi cac bon
va ni t vao b mt thep nng cao cng, tnh chng mai mon cung nh chng mai
mon (no la trung gian gia thm cac bon va ni t)
Nu tin hanh thm di 5600C th cac bon khuch tan yu nn lp thm chu yu la
ni t do vy gn vi thm ni t hn.
Nu thm nhit 8500C hay cao hn th s khuch tan cua cac bon manh nn
lp thm gn vi thm cac bon hn.
2-Thm cac bon ni t nhit cao :
a-Thm th rn :

123

Tin hanh ging nh thm cac bon ch khac la trong cht thm co thm t 20 - 30%
mui K4Fe(CN)6 hay K3Fe(CN)6. Sau khi thm phai ti va ram thp.
b-Thm th kh :
Tin hanh nh thm cac bon th kh nhng trong cht thm co thm 5-10% NH3 va
nhit thm la 840-8600C. T chc lp thm ngoai cac bon cao ra con co pha cacbon nitrit Fe3(C,N) rt cng va phn tan nn nng cao rt manh tnh chng mai mon, lam
tng tui tho t 50 100%. Sau khi thm phai ti ngay t nhit thm va ram thp.
Phng phap nay s dung rt rng rai v khng gy c hai va tao ra cht lng tt.
c-Thm th long :
Tin hanh trong b gm cac hn hp mui nong chay (trong o chu yu la cac mui
co gc CN hay CNO cung cp C va N nguyn t). Co hai cach : thm nhit thp
va nhit cao.
-Thm nhit thp : Tin hanh nhit 540 5600C trong hn hp gm co
50%NaCN va 50% Na2CO3 hay 50%NaCN va 50%KCN. Sau khi thm khng tin hanh
ti va ram na. Cng dung : chu yu dung cho cac dung cu ct got bng thep gio sau
nhit luyn. Phng phap nay co nhc im la rt c hai v dung mui co gc CN t
axit HCN (ch cn nhim c khoang 1mg la u gy t vong)
-Thm nhit cao : Tin hanh nhit 820 8600C trong cac mui co thanh
phn tng t trn. Sau khi thm phai ti va ram thp. Cng dung : dung cho cac loai
truc, banh rng, cht ...
khc phuc nhc im cua thm cac bon ni t ngay nay ngi ta dung cac loai
mui khng c hai va tao ra phng phap mi goi la tenifer (tenex - hoa bn, nitrur thm N, ferum - Fe) tng cng va tnh chng mai mon cho truc khuy, banh rng,
khun dp, khun keo...
5.2.5.Cac phng phap hoa nhit luyn khac :
Ngoai cac phng phap trn con s dung cac phng phap nh thm bo, crm,
nhm, silic... nng cao cng, tnh chng xy hoa cho vt liu. Cng dung : khun
ren, tua bin phan lc, ghi lo, gu rot thep gang...

124

CHNG 6 :

CAC LOAI GANG

Gang la loai vt liu dung kha ph bin trong cac nganh c kh. S lng chi tit
bng gang khng nhiu nh thep nhng thng co kch thc ln, nn ty trong cua gang
trong san xut c kh cao n 30% va hn na. Trong chng nay ta se khao sat cac loai
gang thng dung nht la : gang xam, gang cu, gang deo va gang hp kim (gang trng
cung s dung nhng rt t, chu yu no dung luyn thep.)
6.1. KHAI NIM CHUNG V GANG :
6.1.1.Khai nim chung v gang :
1-Khai nim :
Gang la hp kim cua st va cac bon vi ham lng cac bon ln hn 2,14%C. Trong
thc t gang lun lun co mt t cac nguyn t Mn, Si, P, S. Cac loai gang thng dung
thng cha : 2,0 4,0%C; 0,4 3,5%Si; 0,20 1,5%Mn; 0,04 0,65%P; 0,02 0,15%S
2-T chc t vi :
a-Gang trng : la loai gang co t chc t vi tng ng vi gian pha Fe-C, toan b cac
bon cua no nm di dang lin kt vi st trong t chc xmentit. Mt gay cua no co
mau sang trng o la mau cua xmentit. Gang trng hu nh khng s dung trong san
xut c kh, chu yu dung luyn thep.
b-Cac loai gang co graphit : la loai gang ma phn ln hay toan b cac bon cua chung
nm di dang t do graphit nn mt gay cua no co mau xam (mau cua grapht). Tuy
thuc hnh dang cua graphit ngi ta chia ra cac loai 6 gang xam, gang deo, gang cu.
T chc graphit phn b trn nn kim loai pherit, pherit-peclit, peclit. Cac loai gang co
graphit c s dung rt rng rai trong c kh.
6.2.GANG XAM :
Gang xam la loai gang ma phn ln hay toan b cac bon tn tai di dang t do
graphit. Graphit cua no dang tm, phin, chui... Mt gay cua no co mau xam o la
mau cua graphit. y la loai gang ph bin nht va c s dung rng rai trong ky
thut, thng thng khi noi ti gang ngi ta hiu rng o la gang xam.
6.2.1.Thanh phn hoa hoc :
a-Cac bon :
Lng cac bon cang nhiu nhit chay cua gang cang thp, nhng se lam cho
graphit tng ln c tnh se cang thp. Xu hng ngay nay dung gang co cac bon thp
co bn cao. V vy lng cac bon trong gang xam t 2,8 3,5%.
b-Silc : La nguyn t hp kim quan trong nht trong gang xam, silic cang nhiu vic
tao thanh graphit cang d dang. Lng silic trong gang xam t 1,5 3%
c-Mangan : la nguyn t can tr vic tao thanh graphit, nhng co tac dung nng cao c
tnh. Nu trong gang xam lng mangan tng ln th silic cung phai tng ln tng ng.
Lng mangan t 0,50 1,0%.
d-Pht pho : Pht pho khng anh hng g n s tao thanh graphit nhng co tac dung
lam tng chay loang va nng cao tnh chng mai mon (tao ra cung tinh Fe + Fe3P va
Fe +Fe3P + Fe3C). Lng pht pho t 0,1 0,20%, khi cn tnh chng mai mon cao co
th n 0,50%. Khng s dung ty l cao hn v se lam gang b don
125

e-Lu huynh : La nguyn t co hai v lam giam chay loang cua gang va can tr qua
trnh tao graphit. Lng lu huynh t 0,08 012%
6.2.2-T chc t vi :
T chc t vi cua gang xam c phn ra lam hai phn : nn kim loai (c ban) va
graphit. Tuy theo mc graphit hoa gang xam co ba loai :
a-Gang xam pherit : T chc cua no gm nn kim loai la st nguyn cht ky thut
(pherit) va graphit. Loai gang nay co bn thp nht.
b-Gang xam pherit-peclit : Gm co nn kim loai la thep trc cung tch va graphit,
lng cac bon trong nn kim loai < 0,80%.
c-Gang xam peclit : Gm co nn kim loai la thep cung tch va graphit, lng cac bon
trong nn kim loai la 0,80%, loai gang nay co bn cao nht.

a)

b)

Hnh 6.1.T chc t vi cua gang xam

a)Gang xam pherit
b)Gang xam pherit-peclit
c)Gang xam peclit

c)
6.2.3-C tnh va bin phap nng cao c tnh :
a-C tnh : Do co graphit dang tm nn lam giam manh bn keo cua gang, ch bng
khoang 1/3-1/5 so vi thep tng ng. Do graphit tm, b mt ln chia ct manh nn
kim loai va co hai u nhon la ni tp trung ng sut. Gii han bn keo khoang
150 350MN/m2.
Tuy nhin graphit co tnh bi trn tt lam giam ma sat, tng tnh chng mai mon, co
tac dung lam tt rung ng va dao ng cng hng.
cng thp 150 250HB, phoi d gay, ct got tt. deo xp x khng,
0,50% khng bn dang deo c. dai ak < 100kJ/m2.
126

b-Cac bin phap nng cao c tnh :

Cac yu t anh hng n c tnh cua gang xam : nn kim loai, hnh dang, s lng
va kch thc graphit. Trong o nn kim loai anh hng quyt nh nht, nn kim loai
cang bn th c tnh cua gang cang cao. Ta co cac bin phap sau :
-Giam lng cac bon cua gang : do o giam c lng graphit t do. Ngay nay xu
hng dung gang co lng cac bon thp t 2,2 2,5%. Tuy nhin phai dung lo co nhit
cao (lo in) mi nu chay c do nhit nong chay cua gang b nng cao.
-Bin tnh : lam nho mn graphit, cht bin tnh gm 65% pher silic va 35%Al
trc khi rot gang long vao khun.
-Hp kim hoa : cho thm cac nguyn t hp kim cn thit khi nu luyn hoa bn
nn kim loai, nng cao thm ti, tnh chng n mon, mai mon, chu nhit ...
-Nhit luyn : tao ra cac nn kim loai phu hp vi yu cu s dung.
6.2.4-Ky hiu va cng dung :
a-Ky hiu : Theo TCVN 1659-75 quy nh ky hiu gang xam bng hai ch GX (co
ngha la gang xam), tip o la cac nhom s ch gii han bn keo va gii han bn un ti
thiu tnh theo n v kG/mm2.
V du : GX15-32 co gii han bn keo ti thiu 15kG/mm2 va gii han bn un ti
thiu 32kG/mm2.
b-Cng dung : Gang xam c s dung rt rng rai lam vo, np may, thn may, vo hp
s, mt bch, cac te, banh rng tc chm, banh a, s mi, xec mng, trt ...
6.2.5.GANG XAM BIN TRNG :
Trong san xut c kh hu nh khng dung gang trng, tuy nhin trong mt s
trng hp san xut bi nghin, truc nghin, truc xay xat ta s dung gang xam bin
trng. Loai gang nay co b mt b bin thanh gang trng vi chiu day nht nh co
cng cao va tnh chng mai mon ln. Ch tao gang xam bin trng bng cach uc gang
xam trong khun kim loai, lp b mt ngui nhanh se bin thanh gang trng.
6.3.GANG DEO :
La loai gang co t chc graphit tng i thu gon dang cum va bng, tnh deo
tng i cao, mt gay co mau xam. Nhn b ngoai th khng th phn bit c vi
gang xam.
6.3.1.Thanh phn hoa hoc :
Do c u t gang trng nn thanh phn hoa hoc tng t nh gang trng em u.
Tuy nhin vi gang deo thng dung lng cac bon thp khoang t 2,2 2,8% t
graphit lam cho tnh deo cao. Lng silc phai va u nhn c gang hoan toan
trng khi uc va u thuc y qua trnh graphit hoa khi u, thng thng tng lng cac
bon -silic khoang 3,5%. Vt uc em u phai co tit din (thanh) mong ngui nhanh.
6.3.2.T chc t vi :
Tng t nh gang xam, tuy theo mc tao thanh graphit (graphit hoa), gang deo
c chia ra lam ba loai :
1-Gang deo pherit :
La loai gang co nn kim loai la st nguyn cht ky thut, trn o co graphit cum hay
bng phn b.

127

2-Gang deo pherit-peclit :

La gang co nn kim loai thep trc cung tch va graphit cum hay bng.
3-Gang deo pec lt :
La gang co nn kim loai la thep cung tch va graphit cum hay bng.
Trong ba loai gang deo trn th gang deo pherit co bn thp nht va gang deo peclit
co bn cao nht.

a)

b)

Hnh 6.2 -T chc t vi gang deo

a)Gang deo pherit
b)Gang deo pherit-peclit
c)Gang deo peclit

c)
6.3.3.C tnh :
c tnh ni bt cua gang deo la co deo cao do lng cac bon thp, graphit t va
dang tng i thu gon. C tnh cua no la trung gian gia gang xam va gang cu, gii
han bn b = 300 600MN/m2, 0,2 =200 450MN/m2. cng thp trn di 200HB
d ct got.
6.3.4.Ky hiu va cng dung :
1-Ky hiu :
TCVN 1659-75 quy nh ky hiu gang deo bng hai ch GZ (gang deo) va hai
nhom s ch gii han bn keo ti thiu tnh theo kG/mm2 va gian dai tng i ( )
tnh theo %.
V du : GZ60-03 - co gii han bn keo ti thiu la 60 kG/mm2 va gian dai
tng i 3%.
2-Cng dung :
Gang deo thng c dung lam cac chi tit ng thi oi hoi ba yu cu sau :
-Hnh dang phc tap (s dung tnh uc cao)

128

-Chu va p (tnh deo)

-Tit din mong (d tao ra vt uc la gang trng)
Trong thc t gang deo con s dung trong chi tit may dt, may nng nghip,
cuc ban, guc ham xe la... Nu vt uc thng thng th dung gang xam do gia thanh
thp hn.
6.4.GANG CU :
La loai gang co t chc graphit thu gon nht dang qua cu, do o gang cu co
bn cao nht trong cac loai gang co graphit.
6.4.1.Thanh phn hoa hoc :
Do c ch tao t gang xam nn gang cu co thanh phn hoa hoc ging nh gang
xam, nhng co mt s c im sau :
-Lng cac bon va silic cao ti 5 6% bao am kha nng graphit hoa.
-Khng co hay rt t cac nguyn t can tr qua trnh cu hoa nh : Ti, Al, Sn, Pb,
Zn, Bi va c bit la S.
-Cha mt lng nho cht bin tnh Mg hay Ce : (0,04 0,08)%
-Co cac nguyn t nng cao c tnh : Ni < 1%, Mn (2%)
6.4.2.T chc t vi :
Tuy theo mc graphit hoa gang cu c chia lam ba loai :
1-Gang cu pherit : nn kim loai la st nguyn cht va graphit cu
2-Gang cu pherit - peclit : nn kim loai la thep trc cung tch va graphit cu,
3-Gang cu peclit : nn kim loai la thep cung tch va graphit cu.

a)

b)
Hnh 6.3-T chc t vi cua gang cu
a)Gang cu pherit
b)Gang cu pherit-peclit
c)Gang cu peclit

6.4.3.C tnh :
c)
129

Gang cu co c tnh kha cao, gii han bn keo bng 70 80% so vi thep tng
ng, bn t 400 1000MN/m2, % = 5 15%, aK = 300 600kJ/m2. Gang cu t b
pha huy gion hn gang xam. cng xp x 200 HB gia cng ct got tt.
6.4.4.Ky hiu va cng dung :
1-Ky hiu :
Theo TCVN 1659-75 quy nh ky hiu gang cu bng hai ch GC (gang cu) va
cac nhom s ch gi han bn keo ti thiu theo kG/mm2 va gian dai tng i %.
V du : GC100-04 - co gii han bn keo ti thiu 100kG/mm2 va gian dai tng
i = 4%.
2-Cng dung :
Gang cu chu yu dung thay thep ch tao cac chi tit hnh dang phc tap nh
truc khuyu xe t du lch va vn tai nho. Ngoai ra no con dung lam mt s chi tit quan
trong khac.
6.5.GANG HP KIM :
Gang hp kim la gang ma ngoai st va cac bon ra con co thm cac nguyn t khac
c c y a vao nng cao cac tnh cht cua chung (chu yu la c tnh) nh : Cr,
Mn, Ni, Cu ... Trong o Cr lam tng manh thm ti, Mn va Ni lam tng bn, Cu
nng cao tac dung chng n mon...Gang hp kim co c s la gang xam, deo hay cu.

130

CHNG 7 : KHAI NIM CHUNG V THEP

7.1.KHAI NIM CHUNG V THEP
7.1.1.Khai nim :
Thep cac bon la hp kim cua st va cacbon vi ham lng cac bon nho hn 2,14%.
Ngoai ra trong thep lun cha mt lng nho cac nguyn t Mn, Si, P, S. Vi bt ky loai
thep cac bon nao ngoai st ra cung co cha C 2,14%; Mn 0,80%; Si 0,40%; P va
S 0,05%. Thep cac bon c s dung rt rng rai trong c kh (ty l 60 70%) va cac
nganh cng nghip khac.
Ngoai cac nguyn t trn trong thep cac bon con cha mt lng kh rt nho hnh
thanh trong qua trnh nu kuyn nh : xy, hydr, nit. Nhng do s lng cua chung
qua t, anh hng khng ang k n tnh cht nn ta thng khng quan tm n.
7.1.2.Thanh phn hoa hoc va tac dung cua cac nguyn t n t chc va tnh cht
cua thep :
1-Cac bon : la nguyn t quan trong nht quyt nh n t chc va tnh cht cua thep.
Vi ham lng cac bon khac nhau thep co t chc t vi khac nhau :
-Nu ham lng cac bon < 0,80% : t chc la pherit va peclit
-Nu ham lng cac bon = 0,80% : t chc la peclit.
-Nu ham lng cac bon > 0,80% : t chc peclit va xmentit th hai.
Mt khac khi ham lng cac bon tng ln th lng xmentit tng ln, can tr manh
qua trnh trt cua pherit lam cho bn, cng cua thep tng ln, deo va dai
giam i. Tuy nhin bn ln nht at c vi ham lng cac bon t 0,80-1,0%, vt
qua gii han nay do lng xmentit th hai qua nhiu lam cho thep don, bn giam i
(h.5.1-154)
Thep cac bon vi ham lng khac nhau c s dung trong cac lnh vc hoan toan
khac nhau.
2-Mangan : c cho vao thep di dang pher mangan kh xy loai bo tac hai cua
FeO trong thep long :
Mn + FeO Fe + MnO
xyt mangan ni ln i vao x va c ly ra khoi lo. Ngoai ra mangan con co tac
dung loai bo tac hai cua lu huynh trong thep. Mangan hoa tan vao pherit nng cao c
tnh cho thep, tuy nhin tac dung khng ln do lng cha cua no nho. Lng mangan
trong thep t 0,50 0,80%
3-Silic : c cho vao thep di dang pher silc kh xy loai bo tac hai cua FeO
trong thep long :
Si + FeO Fe + SiO2
ixyt silic ni ln i vao x va c ly ra khoi lo. Ngoai ra silic con hoa tan vao
pherit va nng cao c tnh cho thep. Silic kh xy va nng cao c tnh cho thep manh
hn mangan. Lng silc trong thep t 0,20 0,40%. Do vy tac dung nng cao c tnh
khng ang k.

131

Hnh7.1-Anh hng cua cacbon n c tnh cua thep

4-Pht pho : Pht pho co kha nng hoa tan vao pherit kha ln (n 1,20% trong Fe - C
nguyn cht) va giam t ngt khi nhit giam. Do o gy x lch mang phe rit rt
manh lam tng tnh don kha ln (ng knh nguyn t pht pho khac nhiu so vi st).
Khi vt qua gii han hoa tan no tao ra Fe3P cng va don. Do vy pht pho lam thep b
don nhit thng va goi la don ngui (con goi la b ngui). Do tnh thin tch rt
manh nn ch cn 0,10%P a lam cho thep b don. V th lng pht pho trong thep nho
hn 0,05%. V phng din gia cng ct got th pht pho la nguyn t co li v lam cho
phoi d gay, luc nay lng pht pho n 0,15%.
5-Lu huynh : Lu huynh hoan toan khng hoa tan trong st ma tao nn hp cht FeS.
Cung tinh (Fe+FeS) tao thanh nhit thp (988OC) va phn b tai bin gii hat. Khi
can, ren, keo (nung n trn 1000OC) bin gii hat b chay ra lam thep b t, gay, hin
tng nay goi la don nong (con goi la b nong). Tuy nhin co th dung mangan loai
bo tac hai cua lu huynh :
Mn + FeS Fe + MnS (nhit chay 1620OC)
V mt gia cng ct got th lu huynh la nguyn t co li v no tao ra sunphua st
lam cho phoi d gay, trng hp nay lng lu huynh n 0,35%.
7.1.3.Phn loai thep cac bon :
Co nhiu cach phn loai thep cac bon, mi phng phap co mt c trng ring bit
cn quan tm n s dung c hiu qua hn.
1-Phn loai theo phng phap luyn va sach tap cht :
a-Theo phng phap luyn :
-Thep mac tanh (ngay nay khng dung phng phap nay na)
-Thep lo chuyn (lo L-D, con goi la lo thi)
-Thep lo in

132

b-Theo sach tap cht :

-Thep cht lng thng : co lng P va S kha cao n 0,050% c nu luyn
trong lo L-D co nng sut cao, gia thanh re. Cac nhom thep nay chu yu c dung
trong xy dng.
-Thep cht lng tt : co lng P va S thp hn n 0,040% c luyn trong lo
in h quang. Chung c s dung trong ch tao may thng dung.
-Thep cht lng cao : co lng P va S at 0,030% c luyn trong lo in h
quang va co thm cac cht kh manh, nguyn liu c tuyn chon ky lng.
-Thep cht lng rt cao : lng P va S c kh n mc thp nht 0,020% sau
khi luyn bng lo h quang chung c tip tuc kh tip tap cht ngoai lo bng x tng
hp hay bng in x. han ch lng kh trong thep phai dung phng phap rot trong
chn khng. Thep chht lng cao va rt cao dung ch tao cac thit b va may moc quan
trong.
2-Phn loai theo phng phap kh xy
Theo mc kh xy trit hay khng trit ta chia thep ra hai loai la thep si
va thep lng (lng).
a-Thep si : la loai thep c kh xy bng cht kh yu : phe r mangan nn xy
khng c kh trit , trong thep long vn con FeO khi rot khun co phan ng :
FeO + C Fe + CO
Kh Co bay ln lam b mt thep long chuyn ng ging nh hin tng si. Vt
uc thep si co mt thp va cha nhiu r kh va lom co nho. Thep nay co deo cao
va rt mm, dp ngui tt.
b-Thep lng : la loai thep c kh xy trit , ngoai phe r mangan con dung phe r
silic va nhm nn khng con FeO na, do vy b mt thep long phng lng. Thep lng
co cng kha cao, kho dp ngui. Vt uc thep lng co mt cao va lom co ln.
Thep hp kim ch la loai thep lng.

Hnh 7.2- S cu tao cua thoi uc thep

si (a) va thep lng (b).

133

Ngoai ra con loai thep na lng, no co tnh cht trung gian gia hai loai trn do ch
kh xy bng phe r mangan va nhm. Ngay nay co xu hng dung thep na lng thay
cho thep si.
3-Phn loai theo cng dung :
Da theo muc ch s dung thep cacbon c chia lam hai nhom : thep kt cu va
thep dung cu.
a-Thep kt cu : la loai thep dung lam cac kt cu va chi tit may chu tai do o cn co
bn, deo va dai bao am. Nhom thep nay c s dung nhiu nht v chung
loai san phm cua no rt ln. y la nhom thep cht lng tt va cao.
b-Thep dung cu : la loai thep lam cac dung cu gia cng va bin dang kim loai nh :
dung cu ct, khun dp, khun keo ...Chung gi vai tro rt quan trong gia cng cac
chi tit va kt cu may. S lng thep dung cu khng ln v chung loai san phm cua
chung t.
7.1.4.Ky hiu thep cac bon (tiu chun thep cac bon) :
1-Thep cac bon cht lng thng (thep cac bon thng dung) :
La loai thep chu yu c dung trong xy dng, c cung cp qua can nong khng
nhit luyn, di dang ban thanh phm : ng, thanh, tm, thep hnh, si ...Theo tiu
chun Vit Nam TCVN 1765 - 75 nhom thep cac bon cht lng thng c ky hiu
bng ch CT (C - cac bon, T - thep cht lng thng). Nu cui mac thep khng ghi g
ca la thep lng (lng), nu co s la thep si, n la thep na lng. Chung c chia lam ba
phn nhom :
a-Phn nhom A : la loai thep ch c quy nh v c tnh ma khng quy nh v
thanh phn hoa hoc. Gii han bn keo ti thiu tnh theo n v kG/mm2 (vi MPa phai
nhn thm 10), co th tra bang tm cac ch tiu 0,2, , va aK. Gm cac mac CT31,
33, 34, 38, 42, 51, 61.
b-Phn nhom B : la loai thep ch c quy nh v thanh phn hoa hoc ma khng
quy nh v c tnh (thanh phn nay co th tm thy khi tra bang). Ky hiu cua phn
nhom nay tng t phn nhom A, ch khac la thm ch B u mac. V du BCT31,
BCT33...BCT61.
c-Phn nhom C : gm cac thep c quy ca v c tnh va thanh phn hoa hoc. Ky
hiu cua chung tng t phn nhom A, ch khac la thm ch C u mac. V du
CCT31, CCT33...CCT61. tm cac ch tiu cua thep phn nhom nay ta phai da vao
hai phn nhom trn. Chng han vi mac thep CCT38, khi tm thanh phn hoa hoc ta tra
bang theo mac BCT38, c tnh theo mac CT38.
2-Thep kt cu :
Theo TCVN 1766-75 quy nh ky hiu bng ch C va cac ch s tip theo ch
lng cac bon trung bnh trong thep tnh theo phn van. V du : C05, C10, C15... C65.
Nu cui mac thep co ch A la loai cht lng cao hn (P, S 0,030%)
3-Thep dung cu :
Theo TCVN 1822-75 quy nh ky hiu bng ch CD (C-cac bon, D-dung cu) va
cac ch s tip theo ch lng cac bon trung bnh trong thep theo phn van. Nu cui

134

mac thep co thm ch A co ngha la cht lng cao hn. V du : CD70, CD80...CD130
(CD70A, CD80A...CD130A)
7.3.KHAI NIM V THEP HP KIM :
7.3.1.Khai nim :
Thep hp kim la loai thep ngoai st va cac bon ra ngi ta c y a thm vao cac
nguyn t co li, vi s lng nht nh va u ln lam thay i t chc va cai thin
tnh cht (c, ly, hoa ... ma chu yu la c tnh) cua chung.
Cac nguyn t co li, c c y a vao thep goi la nguyn t hp kim. Tuy theo
tac dung cua chung i vi thep ma gii han la nguyn t hp kim khng ging nhau,
nguyn t tac dung cang manh gii han nay cang nho.
Mn 0,80 1,00% Si 0,50 0,80%
Cr 0,50 0,80%
Ti 0,10%
W 0,10 0,50%
Mo 0,05 0,20%
Ni 0,50 0,80%
Cu 0,30%
B 0,0005%
7.3.2.Cac c tnh cua thep hp kim :
1-C tnh : Do co tnh thm ti cao hn nn thep hp kim co bn cao hn hn thep
cac bon co cung lng cha cac bon. u vit nay th hin ro nht qua nhit luyn va vi
kch thc ln ( > 20mm). Mt khac do tc ti ti han nho nn dung cac mi trng
ti yu do vy lng bin dang cung giam i.
Tuy co bn cao hn nhng deo va dai thp nn tnh cng ngh kem hn
thep cac bon (tr thm ti).
2-Tnh chu nhit cao :
Cac nguyn t hp kim can tr s khuch tan cua cac bon do o lam mactenxit
kho phn hoa va cac bt kho kt tu cao hn 2000C, do o nhit nay thep hp kim
bn hn thep cac bon. Mt s thep hp kim xyt cua no tao thanh nhit cao co
mang st cht co tnh bao v tt.
3-Co tnh cht ly hoa hoc c bit :
Mt s thep hp kim co cac tnh cht ly hoa hoc c bit ma thep cac bon khng th
co c nh : chng n mon cao, chu nong ln, chng mai mon cao, t tnh cao va gian
n c bit ...
7.3.3.Tac dung cua nguyn t hp kim n t chc cua thep :
Co th xem thep hp kim la thep cac bon nhng co pha thm vao o cac nguyn t
hp kim. Trong phn nay ta xem xet anh hng cua cac nguyn t hp kim nh th nao
n cac t chc va gian pha Fe-C.
1-Anh hng n dung dch rn cua st :
Cac nguyn t hp kim co tac dung hoa tan vao dung dch rn cua st nh Mn,Si,
Cr, Ni...
Vi lng hoa tan nho : (c vai phn %) chung khng lam thay i ang k hnh
dang cua gian pha Fe-C va chung ch hoa tan vao st cac nhit khac nhau. Khi
hoa tan vao phe rt di dang thay th chung gy ra x lch mang, do o lam tng
bn va cng, lam giam deo va dai vi mc khac nhau.
Mn va Si lam tng manh bn cng nhng lai lam giam ang k deo va
dai (vi 2%Si va 3,5%Mn dai 500kJ/m2) lam cho thep don khng s dung c.
135

Mc du hai nguyn t nay lam tng ang k thm ti va co gia thanh thp nhng
khng th s dung vi ham lng ln.
Cr va Ni lam tng bn va cng khng manh bng Si, Mn nhng lai khng lam
giam nhiu deo, dai. Trong mt s trng hp lam tng mt t dai, do vy co
th s dung vi ham lng ln (n 4%). Thep c hp kim hoa bng crm va niken
lam tng manh thm ti, nng cao cng, bn ma vn duy tr tt deo va
dai. Tuy nhin Ni t tin lam gia thanh thep cao, do vy ch dung cho cac chi tit quan
trong cn tin cy cao.
Vi lng hoa tan ln : (> 10%) : Khi hoa tan vi ham lng ln cac nguyn t hp
kim lam thay i hn hnh dang cua gian pha Fe-C.
Mn va Ni khi hoa tan co tac dung m rng khu vc tn tai cua t chc austenit (m
rng vung pha va thu hep vung pha ) trn gian pha Fe-C. Vi ham lng ln t
10-20% t chc austenit tn tai ngay ca nhit thng va goi la thep austenit.

Hnh 7.3- Gian pha Fe- nguyn t hp kim:

a) Khi hoa tan v han vao -Fe;
b) Khi hoa tan co han vao -Fe
Crm la nguyn t thu hep khu vc tn tai cua austenit (thu hep vung pha va
m rng vung pha ), vi lng Cr u ln khu vc khng tn tai na ma t chc phe
rit tn tai ngay ca nhit cao cho n khi chay long. Hp kim nay goi la thep phe rit.
Thep austenit va thep phe rit khng co chuyn bin pha khi nung nong va lam
ngui. Do vy khng th hoa bn c bng phng phap ti. Cac trng hp nay ch
gp thep c bit (thng la cac thep khng r, thep chu nong)
2-Tao thanh cac bt :
Tt ca cac nguyn t hp kim (tr Si, Ni, Al, Cu, Co) ngoai kha nng hoa tan vao
st ra con co th kt hp vi cac bon tao thanh cac bt. o la cac nguyn t : Mn, Cr,
Mo, W, Ti, Zr, Nb. iu kin tao thanh cac bt la s in t phn lp d (3d, 4d, 5d)
trong nguyn t cua nguyn t o nho hn 6 (la in t lp d cua Fe). S nguyn t
phn lp nay cang nho hn 6 th kha nng tao cac bt cang manh. Th t tao cac bt cua
cac nguyn t nh sau (theo chiu manh dn ln) :
Fe(6), Mn(5), Cr(5), Mo(5), W(4), V(3), Ti(2), Zr(2), Nb(2).

136

Hnh7.4 -Anh hng cua Mn (a) va Cr (b) n vung va trn gian pha Fe-C
Khi cho cac nguyn t hp kim vao thep th cac bon se u tin tac dung vi nguyn
t manh trc. Tuy theo nguyn t hp kim cho vao va ham lng cua no, trong thep
hp kim co cac pha cac bt sau y :
-Xmentt hp kim (Fe, Me)3C : Nu trong thep cha mt lng t cac nguyn t
tao cac bt trung bnh va tng i manh (1-2%) nh : Mn, Cr, Mo, W chung se hoa tan
thay th v tr cac nguyn t st trong xmentit tao nn xmentit hp kim (Fe, Me)3C
Xmentt hp kim kho phn huy hn xmentit nn nhit ti co cao hn mt t.
-Cac bit vi kiu mang phc tap (cacbit phc tap) : Khi hp kim hoa n gian (mt
nguyn t hp kim) nhng vi s lng ln (>10%) Cr hay Mn se tao nn cac bit vi
kiu mang phc tap : Cr7C3, Cr23C6, Mn3C co cac c im sau :
+Co cng cao hn xmentit mt t.
+Nhit nong chay khng cao lm khoang 1550 18500C co tnh n nh cao
hn nn nhit ti phai ln hn 10000C.
+Khi co Cr cung vi W hay Mo se tao ra cac bit kiu Me6C, co tnh n nh
cao hn loai trn, kho hoa tan vao austenit hn nn nhit ti c nng cao n
1200 13000C
-Cac bit vi kiu mang n gian : Cac nguyn t tao cac bit manh va rt manh nh
V, Ti, Zr, Nb khi cho vao thep vi ham lng t (0,10%) se tao cac bit co kiu mang n
gian nh VC, TiC, ZrC, NbC co cac c im :
+Co cng cao nhng t don hn xmentit.
+Nhit nong chay rt cao (xp x 30000C) nn rt kho phn huy va hoa tan
vao austenit khi nung nong, do vy co tac dung gi cho hat nho va nng cao tnh chng
mai mon.
-Vai tro cua cac bt hp kim :
+Lam tng cng, tnh chng mai mon manh hn xmentit. Do vy cac thep
dung cu tt phai la thep cac bon cao va hp kim cao.
+Nng cao nhit ti nhng gi c hat nho khi nung do vy nng cao
dai va c tnh.

137

+Tit ra khoi mactenxit va kt tu lai nhit cao hn do o gi c cng

sau khi ti n 500 6000C (tnh cng nong).
7.3.4.Anh hng cua nguyn t hp kim n qua trnh nhit luyn :
Cac nguyn t hp kim anh hng kha manh n qua trinh nhit luyn c bit la
ti va ram do o anh hng ln n c tnh.
1-Chuyn bin khi nung nong ti :
Cac thep hp kim thng thng u co t chc peclit (tr mt s thep c bit), do
o khi nung nong se co chuyn bin peclit thanh austenit, cac bit hoa tan vao austenit va
hat austenit phat trin ln. Tuy nhin co mt s c im sau :
-S hoa tan cacbit hp kim kho khn hn nn cn nhit ti cao hn va thi gian
gi nhit dai hn.
-Cac bit hp kim kho hoan tan vao austenit nm tai bin gii hat nh hang rao gi
cho hat nho. Tac dung nay rt manh vi Ti, Zr, Nb manh vi V va kha manh vi W, Mo
(ring Mn lam cho hat ln). Do o thep hp kim gi c hat nho hn thep cac bon khi
nung cung nhit .
2-S phn hoa ng nhit cua austenit qua ngui va thm ti :
y la tac dung quan trong nht va in hnh nht cua nguyn t hp kim.
-S phn hoa ng nhit cua au stenit qua ngui : Khi hoa tan vao austenit tt ca
cac nguyn t hp kim (tr Co) vi cac mc khac nhau u lam chm tc phn
hoa ng nhit cua austenit qua ngui (lam ng cong ch C chay sang phai) do o
lam giam tc ti ti han. Nu khng hoa tan vao austenit ma dang cac bit se co tac
dung ngc lai.
- thm ti : Do lam giam tc ti ti han nn cac nguyn t hp kim (tr Co)
khi hoa tan vao austenit u lam tng thm ti. Nh tac dung nay ma thep hp kim
co th ti thu hay t ti (lam ngui trong khng kh vn tao thanh mactenxit - thep gio)
ma thep cac bon khng th co c.

Hnh 7.5- S chuyn dch sang phai cua ng cong ch C cua

cac nguyn t hp kim
a) Thep C va thep hp kim hoa bng Ni, Si, Mn
b) Thep C va thep hp kim hoa bng Cr, W, Mo va V

138

Hnh 7.6- S biu din s giam tc ti ti han (a) va

s tng thm ti (b) cua thep hp kim so vi thep C
3-Chuyn bin mactenxit :
Khi hoa tan vao austenit, cac nguyn t hp kim (tr Co, Si, Al) u ha thp nhit
chuyn bin mactenxit do vy lam tng lng austenit d sau khi ti. C 1% nguyn
t hp kim se lam giam im M nh sau : Mn - 450C, Cr - 350C, Ni - 260C, Mo - 250C.
Do o se lam giam cng sau khi ti t 1-10HRC. Tuy nhin hoan toan co th khc
phuc nhc im nay bng gia cng lanh.
4-Chuyn bin khi ram :
Noi chung cac nguyn t hp kim hoa tan vao mactenxit u can tr s phn hoa
cua no khi ram co ngha la lam tng cac nhit chuyn bin khi ram. Co hin tng
trn la do cac nguyn t hp kim can tr kha manh s khuch tan cua cacbon. Do vy
dn ti kt qua sau :
-Cac bit tao ra rt nho mn va phn tan lam tng manh cng va tnh chng mai
mon hin tng nay goi la bin cng phn tan. Trong mt s thep hp kim cao khi ram
nhit thch hp austenit d chuyn bin thanh mactenxit ram va cac bit tit ra nho
mn, phn tan lam cng tng ln so vi sau khi ti goi la cng th hai.
-Khi ram hay cung lam vic mt nhit thep hp kim bao gi cung co bn,
cng cung nh dai cao hn (do ram cao hn kh bo ng sut d nhiu hn)
7.3.4.Cac dang hong cua thep hp kim :
1-Thin tch :
Cac thep hp kim c bit la loai hp kim cao khi kt tinh thanh phn t chc
khng ng nht, khi can se tao thanh t chc th lam cho c tnh theo cac phng doc
va ngang th khac nhau nhiu (n 50 70% hay cao hn). Khc phuc bng u khuch
tan sau o can nong. Tuy nhin vi tit din ln khng th khc phuc trit c, vn
con thy dang hong nay.
2-m trng (im trng) :
La hin tng trn mt gay mt s thep hp kim co cac vt nt nho co dang lm
m trng. Nguyn nhn do hydr co trong thep gy ra. trang thai long hyr hoa tan

139

kha nhiu trong thep nhng trang thai rn hoa tan giam manh, c bit la t di
2000C tr i giam t ngt. Do vy hyr thoat ra nhiu tp trung lai tao nn ap sut rt
ln va gy nt t vi. Hin tng nay thng gp trong cac thep Cr-Ni, Cr-Ni-Mo, Cr-NiW qua can nong (khng thy trong thep uc).
Khc phuc : sy kh me liu khi nu luyn hoc kh can nong lam ngui chm
hyr kp thoat ra.
3-Don ram :
Quy lut chung khi ram la nhit tng ln dai lin tuc tng cho n 6500C.
Nhng trong thep hp kim khi ram co xut hin hai cc tiu v dai khi tng nhit .
Hin tng nay goi la don ram. Co hai loai don ram :

Hnh 7.7-Anh hng cua nhit ram n dai va p cua thep hp kim
-Don ram loai I (khng thun nghch) : Xut hin khi ram thep hp kim nhit
2800C 3500C, co dai kha thp (mt s trng hp thp hn sau khi ti) . Thep cac
bon cung co hin tng nay nhng nhit thp hn.
Nguyn nhn co th do cac bit tit ra dang tm hay austenit d chuyn bin
thanh mactenxt ram lam thep don. Khc phuc : tranh ram khoang nhit nay.
-Don ram loai II (thun nghch, sa cha c) : Xay ra trong cac thep hp kim hoa
bng Cr, Mn, Cr-Ni Cr-Mn khi ram 500 6500C va lam ngui chm (lam ngui nhanh
khng co).
Nguyn nhn co th do lam ngui chm sau khi ram nhit cao thuc y qua
trnh tit ra cac pha don tai bin gii hat. Khc phuc : vi cac chi tit trung bnh va nho
lam ngui nhanh trong du hay noc sau khi ram. Vi cac chi tit ln hp kim hoa thm
0,50% Mo hay 0,50 1,00%W.

140

7.3.5.Phn loai thep hp kim :

1-Theo t chc cn bng : Theo t chc cn bng (sau u) co cac loai thep sau y :
-Thep trc cung tch : peclit va phe rit t do
-Thep cung tch : peclit
-Thep sau cung tch : peclit va cac bit t do
-Thep lburit
-Thep austenit
-Thep phe rit.
2-Theo t chc thng hoa : Tin hanh thng hoa cac mu thep co ng knh 25mm
-Thep ho pec lit : lam ngui trong khng kh nhn c hn hp phe rit va xmentit
(peclit, xoocbit, trstit)
-Thep ho mactenxit : xay ra chuyn bin mactenxit khi lam ngui trong khng kh.
-Thep ho austenit : co t chc austenit tn tai nhit thng.

Hnh 7.8- ng cong ch C cua cac loai thep.

a)Thep ho peclit; b)thep ho mactenxit; c)Thep ho austenit
3-Theo tn cua nguyn t hp kim chu yu : Da vao nguyn t hp kim chu yu co
lng cha ln hn ca phn loai. Cach phn loai nay bit c tnh cht cua nguyn
t hp kim a vao va oan c tnh cht thep.
-Thep Cr, thep Mn, thep Ni...
-Thep Cr-Ni, Cr-Ni-Mo, Cr-Ni-Ti...
4-Theo tng lng nguyn t hp kim : Cach phn loai nay cho ta bit c gia tr,
mc quy va gia thanh cua thep.
-Thep hp kim thp : co tng lng nguyn t hp kim nho hn 2,50%.
-Thep hp kim trung bnh : co tng lng nguyn t hp kim 2,50 10%.
-Thep hp kim cao : co tng lng nguyn t hp kim ln hn 10%.
5-Theo cng dung :
-Thep hp kim kt cu.
-Thep hp kim dung cu.
-Thep hp kim c bit.
7.3.6.Ky hiu thep hp kim :
TCVN 1759-75 quy nh ky hiu thep hp kim theo quy lut sau :

141

-S u tin cua mac thep ch lng cac bon trung bnh co trong thep theo phn
van, nu xp x 1% th khng ghi.
-Cac ch la ky hiu hoa hoc cua nguyn t hp kim, s ng sau cac ch ch lng
cha cua no theo phn trm, nu xp x 1% th khng ghi.
-Cui mac thep co ch A la thep co cht lng tt hn.
-Thep co cng dung ring c ky hiu ring.
V du : 12Cr18Ni9Ti co : 0,12%C; 18%Cr; 9%Ni; 1%Ti
50CrNiMo co : 0,50%C; 1%Cr; 1%Ni; 1%Mo
38CrMoAlA co : 0,38%C; 1%Cr; 1%Mo; 1%Al; A -loai tt
OL100Cr1,5SiMn - OL thep ln, co : 1%C; 1,5%Cr; 1%Si; 1%Mn.
130Mn13 co : 1,30%C; 13%Mn; : ch tao san phm ch bng phng
phap uc.

142

CHNG 8 :

THEP KT CU

8.1.KHAI NIM CHUNG V THEP KT CU :

Thep kt cu la thep c s dung vi khi lng ln nht ch tao cac chi tit
may va kt cu chu tai. Chung ap ng c cac yu cu khac nhau v c tnh, chnh
xac v hnh dang, kch thc va at c bong b mt theo yu cu lp rap.
8.1.1.Yu cu cua thep kt cu :
1-C tnh tng hp cao :
y la yu cu c ban nht v no quyt nh kha nng chu tai va thi gian lam vic
cho chi tit may trong iu kin tai trong quy nh.
a- bn cao : nu bn cao se giup cho may moc co cng sut ln hn, nho gon
hn va tui tho cao hn. Trong cac chi tit may ng sut sinh ra khng c ln hn
gii han chay v khng c phep bin dang deo. Do vy gii han chay cao la yu cu
quan trong nht v c tnh cua thep kt cu.
b- dai va p cao : y la ch tiu rt quan trong v chi tit may thng lam vic
trong iu kin tai trong ng. Ch tiu nay quyt nh tin cy khi lam vic, am bao
cho chi tit khng b pha huy don. y la yu cu c bit quan trong i vi cac
phng tin giao thng.
c-Gii han moi cao : Kha nhiu chi tit lam vic trong iu kin tai trong thay i
co chu ky cn phai co gii han moi cao tranh pha huy moi.
d-Tnh chng mai mon cao : Chi tit may lam vic trong iu kin ma sat va mai
mon manh, do vy b mt cua chung phai co cng cao chng mai mon tt. Nng
cao tnh chng mai mon bng nhit luyn.
2-Tnh cng ngh tt :
Do c san xut vi s lng ln va phai qua cac dang gia cng nh bin dang
nong, ct got ...nn thep phai co tnh cng ngh tt ha gia thanh gia cng. Hu ht chi
tit may u phai qua nhit luyn am bao cac yu cu v c tnh. Do vy nu thep
co thm ti cao, d nhit luyn cung gop phn ha gia thanh ang k.
3-Tnh kinh t :
Do san lng ln, chung loai nhiu nn yu cu gia thanh cua thep phai re. Tuy
nhin yu cu nay phai t sau bn. Trong mt s trng hp quan trong phai dung
thep quy th co th bo qua yu cu nay.
8.1.2.-Thanh phn hoa hoc :
Thep kt cu phai co thanh phn hoa hoc phu hp co th ap ng c cac yu
cu nu trn.
1-Cac bon : la nguyn t c ban nht quyt nh c tnh va tnh cng ngh cua thep kt
cu. Do o ham lng cac bon trong thep kt cu quy nh kha cht che t 0,10 0,65%.
Tuy tng trng hp cu th lai chia lam ba nhom nho nh sau :
-Nhom yu cu chu yu v deo, dai co lng cac bon thp : 0,10 0,25%
-Nhom yu cu chu yu v gii han chay va deo co lng cac bon trung bnh :
0,30 0,50%
143

-Nhom yu cu chu yu v gii han an hi co lng cac bon tng i cao :

0,55 0,65%.
2-Thanh phn hp kim :
Cac nguyn t hp kim c a vao thep kt cu nhm muc ich nng cao bn
do nng cao thm ti va hoa bn pherit, tao cac bt phn tan va gi cho hat nho. Tuy
nhin tnh cng ngh cua thep hp kim se xu hn va co gia thanh cao hn. Cac nguyn
t hp kim s dung trong thep kt cu chia ra lam hai nhom :
a-Nhom cac nguyn t hp kim chnh : la cac nguyn t chim ty l chu yu trong
cac nguyn t a vao, co tac dung nng cao bn nh nng cao thm ti. Gm co
cac nguyn t sau : Cr, Mn, Si, Ni (i khi ca B) vi tng lng a vao 1 3% cao nht
5 6%. Chung co c im la :
-Re, d kim
-Nng cao thm ti. at c muc ch nay ngi ta thng dung hp kim
hoa phc tap (vi tng lng xac nh s dung nhiu nguyn t hp kim).
b-Nhom cac nguyn t hp kim phu : c a vao thep vi s lng rt t thng
< 0,10% cao nht khng qua 0,20% vi muc ch cai thin mt nhc im nao o cua
nguyn t hp kim chnh gm co : Ti, Zr, V, Nb, Mo.
8.2.THEP THM CAC BON :
8.2.1.Thanh phn hoa hoc :
Thep thm cac bon la loai thep co thanh phn cac bon thp : 0,10 0,25% (mt s
trng hp n 0,30%) ch tao cac chi tit chu tai trong tnh va va p cao nhng b
mt b mai mon manh nh : banh rng, cam, cht... c im nhit luyn cua chung la
thm cac bon, ti va ram thp.
1-Cac bon : lng cac bon trong thep trong khoang 0,10 - 0,25% am bao loi co
deo, dai cao va sau khi nhit luyn at bn cao nht.
2-Hp kim : cac nguyn t hp kim phai co hai tac dung nng cao thm ti va thuc
y qua trnh thm (hoc khng can tr qua trnh thm). Nguyn t chu yu c dung
la crm va kt hp vi mangan, niken.
8.2.2.Thep cac bon :
Thng dung cac mac thep sau : C10, C15, C20, C25 va ca CT38. c im cua
chung la :
-Sau khi thm cac bon va nhit luyn at cng b mt 60 62 HRC, chng mai
mon tt, loi co cng 30 40 HRC deo tt, dai cao, bn tt 500 600 MN/m2
- thm ti thp nn phai ti trong nc, bin dang ln, khng lam c cac
chi tit co hnh dang phc tap.
-Nhit thm khng vt qua 900OC, tc thm nho, thi gian thm dai, hat ln.
Sau khi thm phai thng hoa, ti hai ln va ram thp bin dang ln.
Cng dung : lam cac chi tit nho ( < 20 mm), khng quan trong, hnh dang n
gian, yu cu chng mai mon khng cao lm nh : phu tung xe ap, xe keo (truc, cn,
ni, bi...).

144

8.2.3.Thep crm :
Thng dung cac mac thep sau : 15Cr, 20Cr, 15CrV, 20CrV. Chung co c im
sau :
-Sau khi thm cac bon va nhit luyn at cng 60-62 HRC, bn va tnh chng
mai mon cao hn mt t ( bn at 700 800 MN/m2.)
-Lam cac chi tit tng i phc tap do ti trong du bin dang nho.
-Nhit thm 900 920OC, tc thm nhanh hn, hat khng ln lm. Tuy vy
vn phai ti hai ln va ram thp.
Cng dung : lam cac chi tit tng i phc tap , nho ( =20 40 mm) nh : banh
rng, truc bc, cht cn tnh chng mai mon cao.
8.2.4.Thep crm-niken va crm-niken-mlipen :
a-Thep crm -ni ken : nhom thep nay co c im sau :
-Sau khi thm cac bon ti va ram thp cng at 60 62HRC, tnh chng mai
mon cao hn, bn at 1000-1200 MN/m2
-Co bn cao kt hp vi deo tt : y la u im ni bt cua thep Cr-Ni
ma khng co nhom thep nao sanh c
- thm ti rt cao, lam c cac chi tit ln (chiu day hay n 100 mm)
-Nhit thm cac bon 900 920OC
Chung c chia ra lam hai loai :
-Loai hp kim thp cha 0,50 1,00%Cr, Ni > 1% co thm ti cao va ti trong
du. Tuy nhin hiu qua kinh t cua no khng cao nn t s dung. Mac thep in hnh la
20CrNi c dung lam cac chi tit hnh dang phc tap, kch thc trung bnh
(50 70mm), chu tai trong va p cao nh banh rng trong t du lch va xe tai nho.
-Loai Crm -niken cao : lng niken t 2-4% va Cr trn di 1%, thm ti rt
cao, co th ti thu tit din n 100 mm. Gm cac mac sau : 12CrNi3A, 20Cr2Ni4A,
18Cr2Ni4WA. Loai thep nay co nhc im la : gia thanh cao (Ni la nguyn t dt),
tnh gia cng ct kem do qua deo va nhit luyn phc tap sau khi thm cac bon. Cng
dung : lam cac chi tit thm cac bon rt quan trong, chu tai trong nng va mai mon
manh, yu cu co tin cy cao nh cac chi tit rong may bay, t.
b-Thep crm-niken-mlipen : Trn c so thep crm -niken cao nhng co thm
0,10 0,40% Mo nng cao thm thm ti. y la nhom thep thm cac bon tt
nht, s dung vao cac muc ch quan trong nht va cho cac chi tit co tit din ln nht.
Bao gm cac mac thep sau : 20CrNi2Mo, 18Cr2Ni4MoA.
8.2.5.Thep crm-mangan-titan :
Nhom thep nay co cac ch tiu kinh t ky thut cao c s dung kha ph bin lam
cac banh rng trong t tai nhe va trung bnh. Gia thanh cua chung thp (khng cha
niken), bn tng ng thep crm niken nhng deo va dai kem hn. u im
cua nhom thep nay la co tnh cng ngh tt hn : khng b qua bao hoa cac bon, hat
khng ln nn co th nng cao nhit thm n 930 950OC, ti trc tip ngay sau khi
thm, bin dang nho. Gm cac thep : 18CrMnTi, 25CrMnTi.

145

8.3.THEP HOA TT :
La loai thep co thanh phn cac bon trung bnh 0,30 0,50% dung ch tao cac chi
tit may chu tai trong tnh va va p tng i cao b mt co th b mai mon nh truc,
banh rng, cht, tay bin ...Ch nhit luyn cua chung la ti va ram cao ( nhit luyn
hoa tt)
8.3.1.Thanh phn hoa hoc :
1-Cac bon : trong gii han t 0,30 0,50% se am bao s kt hp tt nht gia cac ch
tiu v c tnh : bn, cng, deo, dai (c tnh tng hp). Trong thc t s
dung ph bin nht la t 0,35 0,45 %C
2-Hp kim : am bao c tnh tng hp cao va ng u trn toan b tit din cac
nguyn t hp kim phai s dung hp ly, tit din cang ln, lng nguyn t a vao
cang cao. Nguyn t hp kim chnh la crm, mangan khoang 1 2%, niken 1 4%.
Ngoai ra co th dung thm silic khng qua 1%. Ngay nay co xu hng dung thm bo vi
ham lng 0,000 -0,003%. Nguyn t hp kim phu la mlipen va vonfram chu yu
chng gion ram cho cac chi tit ln.
8.3.2.c im v nhit luyn :
cai thin tnh gia cng ct got sau khi tao phi bng ren, dp nong thep c u
hoan toan at cng 180 220 HB (thep crm-niken phai thng hoa).
Nhit luyn kt thuc gm hai bc :
-Bc th nht tao cho loi co c tnh tng hp cao chu c tai trong tnh
va va p bng ti va ram cao, t chc nhn c la xoocbit ram ( cng 25 30HRC).
T chc nay con co tac dung tao c bong cao khi ct got va giup cho chuyn bin
xay ra nhanh chong, nhn c mactenxit mho mn.
-Tao cho b mt cng cao va tnh chng mai mon ln bng ti b mt va
ram thp ( cng at 52 58HRC). Ngoai ra co th dung thm ni t hay thm cacbon ni t khi cn cng cao hn.
8.3.3.Thep cac bon :
Thng s dung cac mac sau : C30, C35, C40, C45, C50 nhng thng dung nht la
C45. c im cua nhom thep nay la ap ng c cac yu cu ra nhng mc
thp. Cu th nh sau :
- bn thp do thm ti nho, bn 750 850MN/m2
-Khng lam c cac chi tit ln va hnh dang phc tap do ti trong nc.
-Re va co tnh cng ngh tt.
Cng dung : lam cac chi tit may nho ( =20 30mm) nh : thanh truyn, cht
phng, truc, banh rng b ng ...
8.3.4.Thep crm :
Thng dung loai thep cha 0,50 1,00% crm chu yu nng cao thm ti
khi ti trong du. Gm cac mac thep : 35Cr, 40Cr, 45Cr, 50Cr, nhng thng dung nht
la 40Cr va 40CrVA. So vi nhom thep cac bon chung co c im :
- bn cao hn do c hp kim hoa bng crm nn thm ti cao, bn at
c 800 950MN/m2.

146

-Lam c cac chi tit co tit din trung bnh hnh dang tng i phc tap nh truc
bc, banh rng trong may ct kim loai va ti trong du.
-B don ram loai hai (vi chi tit nho lam ngui nhanh sau khi ram).
8.3.5.Thep crm - mlipen :
Cho thm khoang 0,25% mlipen se nng cao thm ti va chng don ram loai
hai. Thng dung nht la mac thep 38CrMoA lam cac chi tit may trung bnh ( >
50mm) hnh dang tng i phc tap nh banh rng.
8.3.6.Thep crm-mangan hay crm-mangan-silc :
Loai thep nay co 1%Cr, 1%Si hay 1%Cr, 1%Mn, 1%Si do c hp kim hoa phc
tap nn co thm ti cao hn, bn at 1000-1100MN/m2, dung lam cac chi tit kha
ln ( = 50 60mm). Tuy nhin do hp kim hoa ca Si ln Mn nn cng hn va don hn,
khng c dung ph bin lm. Thng dung nht la cac mac 40CrMn, 38CrMnSi.
8.3.7.Thep crm-niken va crm-niken-mlipen :
Do c hp kim hoa ca crm va niken nn loai thep nay co thm ti cao ma
vn gi c deo va dai tt, c bit la khi niken cao 3% va co thm Mo.
Chung c phn ra ba nhom nho :
-Thep crm-niken thng : cha khoang 1%Cr va 1%Ni, do niken thp nn thm
ti cha cao, lam cac chi tit 50 60 mm, co bn 700 800MN/m2, aK = 700kJ/m2.
Gm cac mac thep sau : 40CrNi, 45CrNi, 50CrNi thng dung nht la 40CrNi. c im
cua loai thep nay la :
+ bn tng i cao kt hp vi deo dai tt.
+Lam c cac chi tit co tit din kha ln va hnh dang phc tap.
+Tnh gia cng ct khng cao lm (do kha deo)
+B don ram loai hai.
Cng dung : la cac chi tit chu tai trong ng cao va cn tin cy cao nh h thng lai
t, chi tit truyn lc trong may bay...
-Thep crm - niken cao : loai thep nay cha khoang 1 2%Cr, 2 4%Ni (ty l
Ni/Cr khoang 3-4). in hnh la mac 30CrNi3A, co thm ti ln, co th ti thu vi
>100mm, trong thc t c xem la ti thu vi tit din bt ky. bn at
1100MN/m2 , aK = 800kJ/m2. Tuy nhin cung b don ram loai hai va tnh gia cng ct
kem. Cng dung nh nhom thep Cr-Ni nhng vi kch thc ln hn va hnh dang phc
tap hn.
-Thep crm-niken-mlipen : loai thep nay da trn c s thep crm niken cao va
cho thm vao khoang 0,1 0,40%Mo. y la loai thep ch tao may tt nht do thm
ti ln, bn cao ( B = 1200MN/m2 , aK = 800kJ/m2)., lam c chi tit ln, ( 100
mm) hnh dang phc tap va khng b don ram loai hai. Gm cac mac thep :
38CrNi3MoA, 38Cr2Ni2MoA, 38CrNi3MoVA va 38CrMoAlA (thep thm ni t). Cng
dung nh nhom thep trn nhng vi kich thc ln hn nhiu va hnh dang phc tap
hn, tin cy cao nht.

147

8.4.THEP AN HI :
Thep an hi la loai thep co ham lng cac bon tng i cao : 0,55 0,65%, co
tnh an hi cao la cac chi tit nh lo xo, nhp va cac chi tit an hi khac. c im
nhit luyn cua chung la ti va ram trung bnh.
8.4.1.iu kin lam vic va yu cu :
c im lam vic cua chi tit an hi la chu tai trong tnh va va p cao nhng
khng c phep bin dang deo. Cac yu cu cua thep an hi :
-Gii han an hi cao, kha nng chng bin dang deo ln. Ty l h/ B cang gn
n mt cang tt, thng thng at t 0,85 0,95.
- cng kha cao, deo va dai thp tranh b bin dang deo (khng c qua
thp d b pha huy don)
-Gii han moi cao phu hp vi iu kin tai trong thay i co chu ky.
8.4.2.c im v thanh phn hoa hoc va ch nhit luyn :
1-Thanh phn hoa hoc :
-Cac bon : thoa man cac yu cu trn lng cac bon t 0,55 0,70% nhng
thng s dung t 0,55 0,65 la tt nht.
-Nguyn t hp kim : nguyn t hp kim c s dung vi muc ch :
+Nng cao gii han an hi va cng, vi yu cu nay dung mangan va silic
la tt nht.
+Nng cao thm ti am bao gii han an hi cao va ng nht trn tit
din vi muc ch nay thng dung crm va niken.
Trong thep an hi thng dung 1%Mn, 2%Si, 2%(Cr+Ni), khng dung nhiu
mangan va silic v se lam thep b qua don, cng.
2-c im v nhit luyn :
at c yu cu gii han an hi cao nht phai tin hanh ti va ram trung bnh
tao ra t chc trxtit ram. am bao gii han an hi va gii han moi cao cn lu y :
-Chng thoat cac bon khi nhit luyn (do co silic), nu b mt co ham lng cac
bon thp hn quy nh d sinh ra vt nt moi khi chu keo.
-Tao ng sut nen d trn b mt bng ln bi, keo, can ngui...
-Nng cao bong b mt, loai bo cac vt xc la mm mng cac vt nt moi bng
cach can, keo ngui hay mai.
8.4.3.Cac loai thep an hi :
1-Thep cac bon va thep mangan :
Gm cac mac thep : C55, C60, C65, C70...60Mn, 65Mn, 70Mn. c im cua
nhom thep nay :
-Gii han an hi thp h 800MN/m2.
- thm ti thp, ch ti thu n ng knh 15 mm.
Nhom thep c cung cp chu yu dang dy tron dung lam cac lo xo thng, yu cu
khng cao lm.
2-Thep silic va thep hp kim khac :
y la nhom thep co gii han an hi cao dung vao cac muc ch quan trong, gm
cac mac : 55Si2, 60Si2, 65Si2, 70Si2... c im cua chung nh sau :

148

-Co gii han an hi cao h 1000MN/m2 , gia thanh tng i thp.

- thm ti cao hn (ti thu tit din 20 30 mm trong du)
-D thoat cac bon khi nung.
Nhm khc phuc nhc im trn ngi ta hp kim hoa thm crm, mangan, niken
va vanai, do o tao ra cac mac : 50CrMn, 50CrVA, 60Si2CrVA, 60Si2Ni2A...Cng
dung cua nhom thep nay la lam lo xo xe la, nhp xe t, cac truc mm, dy cot ng
h. Cn lu y rng cac thep nay nu dang dy tron vi ng knh < 6 mm a c
nhit luyn ri (nu lathep cua Nga) do o ch cn un ngui ri em u thp kh ng
sut la s dung c.
8.5.THEP CO CNG DUNG RING :
Nhom thep nay c s dung rt rng rai trong ch tao may, chung c dung vao
cac muc ch chuyn dung.
8.5.1.Thep la dp ngui (dp su) :
Nhom thep nay dung ch tao cac chi tit bng phng phap dp ngui, do vy yu
cu cua chung la phai co tnh deo cao, nht la khi dp su ( bin dang ln). Do o yu
cu cua chung nh sau :
-Ham lng cac bon thp 0,20%, thng dung nht la 0,10% , t chc chu yu
la phe rt va mt lng nho peclt.
-Ham lng silic thp thep khng b cng, Si 0,05 0,07%, thuc loai thep
si.
-hat nho va u, cp hat 6 8.
Cac mac thep thng dung : C05s, C08s, C10s, C15s...Cng dung : lam chn bun, ca
bin xe, sat xi xe...Vi thep la mong co th c trang kem, thic dung trong cng
nghip thc phm lam hp hay trang kem hay kem -nhm lam tm lp.
8.5.2.Thep d ct (t ng) :
Thep d ct (con c goi la thep t ng) c dung lam cac chi tit phai qua gia
cng ct got, s lng nhiu, khng chu tai trong ln, yu cu bong b mt cao va
nng sut cao.
Thanh phn hoa hoc : lng cac bon t 0,10 0,40%, t chc phn ln la phe rt va
mt phn peclit. Lng pht pho va lu huynh cao hn mc bnh thng, phtpho
khoang 0,08 0,15%, lu huynh khoang 0,15 0,35%. Lng mangan 0,80 1,00%
tao ra MnS lam phoi d gay vun. Thi gian gn y ngi ta con cho thm ch
(0,15 0,30) vao thep d ct tng kha nng ct got cua no (ch co nhit chay thp
327OC d b chay khi ct got, lam phoi t ri).
Cac mac thep d ct :12S, 20S, 30S, 11SPb, 40SPb, 40MnS. Cng dung : bulng,
ai c, vt, bac, mt s banh rng...
8.5.3Thep ln :
y la loai thep co cht lng rt cao dung ch tao cac ln : bi, ua (bi
cn) trong may moc.
1-iu kin lam vic va yu cu :

149

Cac b mt lam vic cua ln chu ng sut tip xuc cao vi s lng chu trnh rt
ln, do hin tng trt ln vi nhau nn tai tng thi im chung b mai mon im.
Cac yu cu :
- cng va tnh chng mai mon cao ( 64HRC)
-C tnh phai ng nht, tuyt i khng c co im mm.
- bn moi tip xuc cao.
2-c im v thanh phn hoa hoc va nhit luyn :
a-Thanh phn hoa hoc : lng cac bon cao 1%, hp kim hoa crm t
0,50 1,50%, nng cao thm ti, mangan va silic mi nguyn t 1%. tranh cac
im mm phai han ch lu huynh va phtpho, kh rt thp (P,S < 0,02%, khng cha
kh).
b-Nhit luyn : Ti trong du nhit 850 860OC, ram thp nhit
150 180OC. Tin hanh gia cng lanh giam ti a lng austenit d luc nay cng
at 65 HRC.
3-Cac mac thep :
OL100Cr0,6; OL100Cr0,9; OL100Cr1,5; OL100Cr1,5SiMn. Ngoai ra chung con
c dung lam ban ren, dung cu can ren, ta r, dung cu o, pit tng va xi lanh bm cao
ap...
8.5.4.Thep ng ray :
La loai thep cac bon cht lng cao, vi ham lng cac bon va mangan tng i
cao : 0,50 0,80%C, 0,60 1,00%Mn, lng phtpho va lu huynh thp : 0,05%S,
0,04%P. Vit Nam cha co tiu chun cho thep ng ray, theo tiu chun cua Nga no
c ky hiu bng ch P (raytxnaia xtal) va s tip theo ch trong lng mt met ray
tnh bng kilgam. V du P45; P60...(tng ng mi met ray nng 45 kG va 60 kG). Ray
hong co th tn dung lam cac chi tit va dung cu khac nh : uc, dao, nhp, dung cu
gia cng g ...
8.5.5.Thep chng mai mon cao : (thep Hadfield)
Loai thep nay cha cac bon cao (0,90 1,30%) va lng mangan ln
(11,40 14,50%), t chc la austenit, nhng chng mai mon rt cao khi lam vic trong
iu kin tai trong va p manh, ma sat ln va ap lc cao. Khi lam vic trong iu kin
trn se xay ra hai hin tng sau :
-Mang tinh th b x lch gy ra bin cng trn lp b mt.
-Di tac dung cua ng sut se co chuyn bin austenit thanh mactenxit lam tng
cng va tnh chng mai mon.
im c bit cua thep nay la lp co tnh chng mai mon cao lun tn tai trn b
mt cua no. Ch tao chi tit cua thep chng mai mon cao bng phng phap uc. Hin
tai ch co mt mac thep : 130Mn13 ( - ch ch tao bng phng phap uc).
Cng dung : lam xch xe tng, may keo, ham may nghin a, rng gau xuc, li ben
may gat, ghi ray...
8.5.6.Dy thep cac loai :
Dy thep c san xut t nha may luyn kim bng phng phap keo ngui. C
tnh cua dy thep phu thuc va ham lng cac bon va mc bin dang. Dy thep co

150

ham lng cac bon thp thng c trang kem dung lam dy in thoai va trong sinh
hoat. Dy thep co ham lng cac bon trung bnh (0,50 0,70%C) dung lam cac lo xo
tron. Dy thep co ham lng cac bon cao, mc bin dang ln dung lam dy cap...
8.6.THEP CO CNG DUNG C BIT :
8.6.1.Thep khng r :
Thep khng r bao gm mt ho hp kim trn c s st ma tnh cht c ban cua
chung la chng n mon trong cac mi trng khac nhau. Mi loai thep khng r ch co

Hnh 8.1 - Anh hng cua bin dang n bn dy thep

kha nng chng n mon trong mt s mi trng nht nh. Tnh chng n mon ( bn
n mon) cua thep chia ra cac cp sau :
-Tnh chng n mon cao : khi chiu su kim loai b xm thc < 0,125 mm/nm
-Tnh chng n mon at yu cu : khi chiu su xm thc : 0,125 1,25 mm/nm.
-Tnh chng n mon yu (khng at yu cu) : khi xm thc > 1,25mm/nm.
Nguyn nhn cua hin tng thep b r la do n mon in hoa v trong thep co hai
pha vi in th in cc khac nhau. V vy nguyn ly chung ch tao thep khng r la
-Nng cao in th in cc cua pherit va cacbit (hai pha c ban trong thep) ln xp
x nhau, lam giam dong in n mon.
-Lam cho thep co t chc mt pha, vi thanh phn ng nht (austenit, pherit).
c im chung cua cac loai thep khng r la : ham lng cac bon thp (cang thp
tnh chng n mon cang tt) thanh phn crm va hp kim cao. Cac loai thep khng r
u co lng crm > 12,5%

151

1-Thep khng r hai pha (mactenxit) :

La loai thep co 0,1 -0,40%C va 13%Cr vi hai pha la pherit va cac bt crm. Gm
cac mac sau : 12Cr13, 20Cr13, 30Cr13 va 40Cr13. Nhom thep ny co tnh chng n
mon cao trong khng kh, nc sng, nc may va axit HNO3. Cng dung : lam
trang sc, c vt khng r, chi tit chu nhit (<450OC) dung cu m, bi chng n mon...
2-Thep khng r pherit :
La loai thep co lng cac bon thp hn t 0,08 0,20%C vi lng crm rt cao t
17 25%Cr, tnh chng n mon cao hn nhom trn. Do vy thep ch co mt pha la
pherit. Gm cac mac sau : 8Cr13, 12Cr17, 15Cr25Ti...Chung co c im la nu nung
nong lu cao hn 475OC se xut hin cac pha don lam cho tnh deo kem i. Nhom thep
nay s dung c trong kh hu bin, nc bin, mi trng axit, cng nghip hoa du...
3-Thep khng r austenit :
La loai thep co lng cac bon rt thp, lng crm cao > 16 18% va niken cao
6 8%, t chc mt pha la austenit. in hnh nht la ho 18.8 va 18.9 (18%Cr va
8 10%Ni). Gm cac mac thep sau :12Cr18Ni9, 08Cr18Ni11, 08Cr18Ni10Ti,
12Cr18Ni9Ti, 04Cr18Ni10...c im chung la : tnh chng n mon cao, hoan toan n
nh trong nc sng, nc bin, hi nc bao hoa, qua nhit, dung dch mui. Hoan
toan n nh trong HNO3 vi moi nng , trong H2SO4 ngui, trong HCl loang. Co tnh
deo cao, c tnh bao am. Cng dung : s dung trong cng nghip san xut axit, hoa du
va thc phm, chi tit chu nhit n 900 1000OC. Chung co nhc im la t tin (do
lng niken cao), kho gia cng ct got (rt deo) va trong mt s tng hp b n mon
tinh gii.
4-Thep khng r hoa bn tit pha :
Co thanh phn va t chc tng t thep khng r austenit nhng cha lng crm va
niken thp hn (13 17%Cr, 4 7%Ni), ngoai ra con co Al, Cu, Mo...T chc la austenit
nhng khng n nh. Thep nay co tnh cng ngh va c tnh cao, d gia cng bin
dang va ct got tt, co th tin hanh hoa bn bng hoa gia nhit thp tranh c
bin dang va xy hoa, co tnh chng n mon cao tng ng ho 18.8. Thng lam kt
cu may bay.
8.6.2.Thep bn nong :
Thep bn nong la loai thep co kha nng chu tai trong lu dai trn 500OC c s
dung trong cac lnh vc nh : ni hi, ng c phan lc, tua bin kh, tn la...
1-Yu cu cua thep bn nong :
-Co tnh n nh nong cao : la kha nng bn hoa hoc nhit cao, chng lai vic
tao thanh lp vay xyt va ngn can s phat trin cua no.
-Co tnh bn nong ln : la kha nng vt liu chu c tai trong nhit cao.
nhit cao di tac dung cua tai trong khng i nho hn gii han chay kim loai b
bin dang deo mt cach chm chap theo thi gian va goi la dao. anh gia bn cua
thep nhit cao bng hai ch tiu la gii han dao va bn dao. bn dao la ng
sut gy ra pha huy dao sau thi gian xac nh tai nhit a cho (v du b/1000 =
250MN/m2 tai 850OC). Gii han dao cn thit co bin dang xac nh (v du 0,2%),

152

sau thi gian th n nh (vi du 1000h) tai nhit a cho (v du 0,2/1000 = 170
MN/m2).
2-Thep lam xu pap xa :
Xu pap xa trong ng c t trong lam vic trong iu kin tai trong cao, mai mon
va va p ln, b n mon do kh chay, chu nhit 650 700OC. lam xu pap xa ta
dung loai thep co cac bon trung bnh (0,35 0,50%), cha crm cao (9,00 10,00%) va
2% Si. Di tac dung cua nhit cao tao ra xyt Cr2O3, SiO2 bn st cht chng n
mon hoa hoc. Cac mac thep thng dung : 40Cr9Si2, 40Cr10Si2Mo, 30Cr13Ni7Si2,
45Cr14Ni14W2Mo.
3-Thep lam ni hi va tua bin hi :
Cac ni hi va tua bin hi tai cac nha may nhit in thng lam vic nhit
O
540 C va ap sut 250 at hay 560OC va ap sut 160 at. am bao tui tho lu dai (n
100 000 h) ta phai s dung cac thep phu hp.
Vi nhit nho hn 450OC co th dung CT34, CT38, C15, C20 lam ni hi. ng
qua nung hi, ng dn hi (540 560OC) s dung mac : 12CrMo, 12CrMoV. Canh tua
bin hi dung thep : 15Cr12WNiMoV, 15Cr11MoV. Vi ni hi ap sut siu cao dung
loai thep 9Cr14Ni19W2NbB.

153

CHNG 9 :

THEP DUNG CU

Thep dung cu la loai c s dung ch tao cac dung cu ct got, bin dang kim
loai va dung cu o. Tuy s lng dung cu khng nhiu lm nhng chung co vai tro
quyt nh n nng sut, cht lng va gia thanh cua san phm c kh. Vic chun b
dung cu lun lun phai i trc va phai hoan thin trit trc khi bc vao san xut.
9.1.THEP VA HP KIM LAM DUNG CU CT
9.1.1.-iu kin lam vic va yu cu :
1-iu kin lam vic :
Nhn chung dung cu ct got lam vic trong iu kin rt nng n.Ta khao sat iu
kin lam vic cua dao tin, la dung cu ct in hnh.
- tao phoi li ct phai chu ap lc ln va sinh cng c hoc ln pha huy kim
loai
-Dao b mai sat manh : mt trc vi phoi, mt sau vi phi. Sau mt thi gian nht
nh hai mt nay b mai mon manh, khoang cach hep lai, li ct b gay va dao b cun,
phai mai lai mi dung c.
-Cng tach phoi va mai sat bin thanh nhit, phn ln tp trung mui dao lam cho
cng giam i nhanh chong, lam xu kha nng ct got.

Hnh 9.1 - S tin (a) va s mt ct khi tin

1)Phi; 2)Phoi; 3)Ranh lom; 4)Dao; 5)Mt trc; 6)Mt sau
2-Yu cu :
Xut phat t iu kin lam vic thep lam dung cu ct co cac yu cu sau y
-Co cng cao 60HRC vi vt liu co cng trn di 200HB. Khi ct thep
khng r hay hp kim bn nong phai cao hn 65HRC.
-Tnh chng mai mon cao han ch tao thanh ranh lom trn mt trc cua dao.
cng cang cao tnh chng mai mon cang ln, khi cng cao hn 60HRC c tng ln
mt n v tnh chng mai mon tng 25-30%. Vi cung gia tr cng th tnh chng
mai mon phu thuc vao lng cac bit d, cac bt d cang nhiu tnh chng mai mon
cang cao.

154

-Tnh cng nong cao : tnh cng nong la kha nng thep gi c cng ln hn
60HRC nhit cao. Khi ct got cng c hoc va ma sat se tp trung chu yu vao mui
dao va lam dao nong ln, cng giam i va kha nng ct got se giam i nhanh chong.
Do vy phai a vao thep cac nguyn t hp kim nng cao tnh cng nong.
Ngoai ba yu cu chnh o ra thep lam dung cu ct con phai thoa man cac yu cu
v bn, dai, thm ti tt, tnh gia cng ap lc va bin dang ...
9.1.2.Thep lam dao ct co nng sut thp :
Thep lam dao ct co nng sut thp la loai thep co tc ct got t 5-10 m/phut.
1-Thep cac bon :
Gm cac mac thep CD70, CD80... CD130 (hay CD70A... CD130A). y la loai
thep cht lng tt va cht lng cao, vi lng lu huynh va phtpho thp (P
0,030 0,035; S 0,020 0,030). Chung co c im :
-Sau khi ti va ram thp co cng 60 HRC u ct got.
-D bin dang nong va gia cng ct got, gia thanh thp.
- thm ti thp phai ti trong nc bin dang ln, khng lam c cac dung
cu ct hnh dang phc tap.
-Tnh cng nong thp, khng lam vic cao hn 200 250OC.
Cng dung : lam cac dung cu ct nho, hnh dang n gian vi nng sut thp hay gia
cng bng tay : dua, li ca st, uc...
2-Thep hp kim :
La nhom thep co cac bon cao (khoang 1%) c hp kim hoa trung bnh va
thp, co thm ti tt va tnh chng mai mon cao. Gm hai loai :
-Loai co tnh thm ti tt : in hnh la 90CrSi : tnh cng nong trn di 300OC,
ti trong du cng vn > 60HRC, gia thanh khng cao lm. Cng dung : lam cac
dung cu ct hnh dang phc tap, kch thc nho : tar, ban ren, mui khoan, dao doa, dao
phay... D b thoat cac bon khi nung nong (do cha nhiu silic)
-Loai co tnh chng mai mon cao : loai thep nay co cac bon rt cao > 1,30%, vi
0,50%Cr va 4-5%W. Gm hai mac thep in hnh la 130Cr0,5 sau khi ti va ram thp
at cng 65-66HRC, dung lam dao cao ru, xen giy, ct da... 140CrW5 ti trong
nc va ram thp at 67-68HRC (con co tn la thep kim cng) lam dao phay, tin
sa cac phi cng (b mt truc can thep a ti).
9.1.3.Thep lam dao ct co nng sut cao - thep gio :
Thep gio la loai thep lam dung cu ct quan trong nht va tt nht v no ap ng y
u cac yu cu cua vt liu lam dao.
-Tc ct got 35-80 m/phut (gp 3 7 ln nhom trn)
-Tnh chng mai mon va tui bn cao (gp 8 10ln)
- thm ti c bit cao (thm ti vi tit din bt ky)
1-Thanh phn hoa hoc va tac dung cua cac nguyn t trong thep gio :
a-Cac bon : t 0,70 1,50% u hoa tan vao mactenxit va tao thanh cac bit vi
cac nguyn t W, Mo va c bit la vanai lam tng cng va tnh chng mai mon.

155

b-Crm :co trong moi loai thep gio vi s lng ging nhau khoang 4%
(3,8 4,40%) co tac dung nng cao thm ti. Do tng lng Cr + W + Mo cao nn
thep gio co kha nng t ti va ti thu vi tit din bt ky.
c-Vonfram : la nguyn t hp kim quan trong nht va chim s lng ln nht trong
thep gio (6 18%) co tac dung nng cao tnh cng nong. Cac bit vonfram hoa tan vao
austenit khi nung nn sau khi ti mactenxit cha nhiu vonfram. Cac bit nay ch tit ra
khoi mactenxit 560 570OC nn duy tr cng sau khi ti n 600OC.
d-Mlipen : dung thay th vonfram do tac dung tng t vonfram, no co th
thay th vonfram theo ty l nguyn t 1/1 nhng khi lng ring nho hn (10,3 g/cm3)
so vi vonfram (19,3 g/cm3) nn 1%Mo thay th c 2%W lam cho gia thanh thp.
e-Vanai : la nguyn t tao thanh cac bit rt manh. Cacbit vanai t hoa tan vao
austenit khi nung nong, no dang nho mn, rt cng va phn tan nn gi c hat nho
khi nung nong va nng cao tnh chng mai mon. Ty l s dung trong thep gio t 1 2%
khng nn dung qua 5% v rt kho mai nhn.
f-Cban : la nguyn t khng tao thanh cacbit, no hoa tan vao st tao thanh dung
dch rn. Lng cha cua no t 5 10% gop phn nng cao tnh cng nong, vt qua
gii han nay lam cho thep b don ma khng nng cao thm tnh cng nong.
2-T chc t vi :
La loai thep hp kim cao (10 20%) va cac bon cao nn trang thai sau khi uc la
thep lburit, cha nhiu cac bit di dang cung tinh lburit hnh xng ca rt cng
va don. V vy phai tin hanh can, ren vi lng ep ln lam nho mn cac bt va u
khng hoan toan 840 860OC at cng 241 269HB mi tin hanh ct got c.

a)

b)
Hnh 9.2 - T chc t vi thep gio
a)Sau khi uc
b)Sau khi can ren
c)Sau khi ti ram

c)
156

3-Nhit luyn :
Tin hanh ti va ram nng cao cng, tnh chng mai mon va tnh cng nong.
Nhit ti cua cac loai thep gio noi chung xp x 1300OC vi sai s hep ( 10OC).
Khng nung nong cao hn hay thp hn v nhng ly do sau y :
-Khi nung thp hn austenit cha bao hoa u W nng cao tnh cng nong : khi
nung n AC1 ( 850OC) mi co chuyn bin peclit thanh austenit. Ti nhit
850 900OC thep co cng thp khoang 45 50HRC, khng u ct got c. Khi nng
nhit ln cao hn cacbit hp kim bt u hoa tan cang nhiu vao austenit lam cho no
cang giau nguyn t hp kim. Ti 1000OC a bao hoa Cr23C6, Fe3W3C ch bt u hoa
tan manh nhit 1150OC, n gn 1300OC austenit cung ch hoa tan c 8%W. Cac
bit VC hu nh khng hoa tan vao austenit. Nguyn ly chung khi chon nhit ti la
tn lng nhit cao austenit cha nhiu vonfram nht mactenxit co tnh cng
nong cao nht, cac bit VC cha hoa tan gi cho hat nho, nng cao tnh chng mai mon.
-Nu nung nong cao hn quy nh cac bit hoa tan nhiu, hat phat trin manh lam
thep gion, trong mt s trng hp b chay bin gii hat.
Sau khi ti t chc thep gio gm mactenxit giau vonfram, austenit d (30%) va cac
bt d (15 20%) cng 61 63 HRC cha at c cao nht v vy phai tin hanh
ram tip theo.
Tin hanh ram thep gio ba ln, nhit 560OC, mi ln gi nhit mt gi. Tai nhit
nung nong cacbit vonfram Fe3W3C nho mn bt u tit ra lam mac ten xit ngheo
nguyn t hp kim, nng cao im M ln va lam giam ng sut nn austenit d mi
chuyn bin thanh mac ten xit ram lam cng tng ln. Nu tin hanh gia cng lanh
th ch ram mt ln. T chc sau khi ram : mac ten xt ram, austenit d (5%), cac bt d
(15 20%), cng at 63 65 HRC. nng cao cng cho thep gio co th tin
hanh thm cac bon - nit cng at 70 HRC nhng hi b don.

Hnh 9.3- Quy trnh nhit luyn kt thuc thep gio 80w18Cr4VMo

157

4-Cac loai thep gio va cng dung :

Cac mac thep gio thng dung gm : 75W18V; 90W9V2; 140W9V5; 90W18V2;
90W18Co5V2; 95W9Co10V2...Cng dung : thep gio c s dung rt rng rai lam cac
dung cu ct got ln, hnh dang phc tap, iu kin lam vic nng n va co nng sut cao,
tui tho ln nh : dao phay, doa, chut, xoc, mui khoan, dao tin, bao...
9.1.4.Hp kim cng :
La loai vt liu lam dung cu ct got co tnh cng nong cao nht n 800 10000C,
tc ct got co th at hang trm m/phut.
1-Thanh phn hoa hoc va cach ch tao :
a-Thanh phn hoa hoc : Thanh phn chu yu cua hp kim cng gm cac loa cacbit : cac
bit vonfram titan, tantan va kim loai co ban lam cht dnh kt. Tnh cng nong cao va
tc ct got ln la do ban cht cua nhng loai cac bit noi trn.
b-Cach ch tao : Hp kim cng c ch tao bng luyn kim bt. Tao cac bt vonfram,
ti tan va tan tan sau o nghin nho n c hat 0,10 5 m. C ban cung c nghin
nho vi c hat nh trn. Trn bt cac bit va c ban theo ty l quy nh va khuy ao
trong nhiu gi lam ng u thanh phn. Ep thanh hnh san phm va thiu kt
14500C c ban chay ra dnh kt cac phn t bt cac bit vi nhau.
2-Phn loai va ky hiu :
Da vao s lng cac bit ta phn hp kim cng ra lam ba nhom : nhom mt cac bit,
hai cac bit va ba cac bit.
a-Nhom mt cac bit : Gm co WC va Co. Ky hiu : WCCo3, WCCo4, WCCo6,
WCCo8, WCCo10. Trong o s ng sau Co ch lng cha cua no theo phn trm,
lng WC bng 100% tr i lng Co.
V du : WCCo8 gm co : 8%Co va 92%WC
b-Nhom hai cac bit : Gm WC, TiC va Co. Ky hiu : WCTiC30Co4, WCTiC15Co6
WCTiC5Co10... s ng sau Co va TiC ch lng cha cua chung theo phn trm.
Lng WC bng 100% tr i tng cac ty l trn.
V du : WCTiC15Co6 gm co : 6%Co, 15%TiC va 79%WC
c-Nhom ba cacbit : Gm WC, TiC, TaC va Co. Ky hiu : WCTTC7Co12,
WCTTC10Co8, WCTTC20Co9...S ng sau Co va TTC ch lng cha cua Co va TiC
+TaC theo phn trm (mun tm ty l cua mi loai phai tra bang). Ty l WC bng 100%
tr i tng cac ty l trn.
V du : WCTTC17Co12 gm co : 12%Co, 17%(TiC+TaC) va 71%WC
3-T chc va c tnh :
a-T chc : T chc cua hp kim cng gm cac hat a canh sang nm trn nn ti la Co.
Yu cu chung la hat cang nho mn va cang phn b u cang tt. Do ch tao bng
luyn kim bt nn bao gi cung co r xp, nhng khng c qua 2%. Trong qua trnh
tao cac bit khng c co graphit v se tao ra cac im mm.
b-C tnh : Hp kim cng co cng rt cao t 82 90HRA (70 75HRC), tnh chng
mai mon rt cao, tnh cng nong ln nhng kha don. Vi cung lng cban nh nhau th
s lng cac bit cang nhiu c tnh se cang cao ln va c xem la cang tt. kt hp
gia cng va tnh, don tt nht ta thng dung lng cban khoang 6-8%.
158

4-Cng dung :
Hp kim cng c s dung ngay cang nhiu lam dung cu ct got va khun dp.
Do cng va tnh cng nong rt cao nn v phng din ct got th hiu qua s dung
vonfram trong hp kim cng cao hn thep gio khoang 10 ln.
Hp kim cng c s dung lam cac loai dung cu ct got hnh dang n gian va
nho, thng dang tm mong nh dao tin, dao bao. Ngoai ra no con dung lam khun
dp, khun keo co kch thc nho, mui khoan t, a...
So vi thep dung cu, hp kim cng co tnh don cao hn, khng chu c va p va
tai trong ng, tnh dn nhit kem ch khoang 50% cua rhep.
9.2.THEP LAM DUNG CU BIN DANG NGUI (KHUN DP NGUI) :
La loai thep lam dung cu bin dang deo kim loai nhit nho hn nhit kt
tinh lai (thng dung nht la nhit thng). y la hnh thc gia cng rt ph bin
cho nng sut cao.
9.2.1.-iu kin lam vic va yu cu :
Dung cu bin dang ngui ma in hnh la khun dp ngui co iu kin lam vic
gn ging dung cu ct nhng co c im khac hn. Ngoai chu ap lc ln ra, khun dp
con chu ng sut un, lc va p va ma sat manh. Do din tch tip xuc ln khng tao
phoi nn khun dp ngui thng b nong ln khoang 200 250OC khi lam vic. Vi
iu kin lam vic nh trn vt liu khun phai at c cac yu cu sau :
-Co cng cao : do tin hanh bin dang kim loai trang thai ngui nn vt liu co
cng ln. Tuy theo vt liu em dp cng khun t 58 62 HRC, khng nn cao
hn gii han nay v lam khun b don, d st me khi lam vic.
-Tnh chng mai mon ln, am bao hang van, chuc van san phm ma kch thc
khun khng thay i.
- deo va dai bao am : chu c tai trong ln va va p. Vi cac khun co
kch thc ln cn thm yu cu thm ti cao va t bin dang khi nhit luyn.
9.2.2.c im v thanh phn hoa hoc va nhit luyn :
1-Thanh phn hoa hoc :
am bao cac yu cu trn thep lam khun dp ngui phai co thanh phn hoa hoc
hp ly.
-Cac bon : lng cac bon cao trn di 1% am bao cng cao, tnh chng mai
mon ln. Khi chu va p manh lng cac bon se giam xung c 0,40 0,60%. Khi yu
cu chng mai mon tht cao lng cac bon n 1,50 2,00%
-Nguyn t hp kim : thanh phn hp kim phu thuc vao hnh dang, kch thc,
tnh chng mai mon va thm ti. nng cao thm ti dung cac nguyn t crm,
mangan, silic, vonfram (khoang 1% mi loai). nng cao tnh chng mai mon phai
dung lng crm n 12%
2-Ch nhit luyn :
Ti va ram thp. Khi ti chu y ly nhit cao hn so vi dao ct t 20 40OC
austenit ng nht hn. Khi ram cung chon nhit cao hn.
9.2.3.Thep lam khun dp ngui :
1-Thep lam khun be (chiu day thanh khun nho hn 75mm):

159

Ta s dung mac thep CD100-CD120 lam cac khun be, hnh dang n gian, chu tai
trong nho, cng cao, tnh chng mai mon thp.
2-Thep lam khun trung bnh (chiu day thanh khun 75 100 mm):
lam khun trung bnh hay khun be, hnh dang phc tap, chu tai trong ln ta
dung cac thep hp kim thp : 100Cr, 100CrWMn, 10CrWSiMn.
3-Thep lam khun ln va chng mai mon cao(chiu day thanh khun 200 300 mm):
lam cac khun ln, chu tai nng va chu mai mon ln ta dung loai thep cha
12%Cr va lng cac bon rt cao (1,50 2,00%) : 200Cr12, 150Cr12Mo, 130Cr12V.
Nhom thep nay co c im :
- thm ti ln : ti trong du chiu su ti at 150 200 mm, do o am bao
bn, cng cao khi khun ln.
-Co th ap dung nhiu ch ti va ram at c yu cu khac nhau.
4-Thep lam khun chu tai trong va p :
Vi cac khun dp chu va p ln ta dung loai thep cha cac bon trung bnh va
lng hp kim 3 5% am bao dai. Gm cac mac sau : 40CrW2Si, 50CrW2Si,
60Cr2Si, 40CrSi, 60CrSi.
Hin tai co xu hng s dung hp kim cng lam cac khun dp ngui co kch thc
nho, at hiu qua cao hn thep.
9.3.THEP LAM DUNG CU BIN DANG NONG (KHUN DP NONG) :
Bin dang nong la hnh thc gia cng chu yu ch tao ban thanh phm va phi
trong san xut c kh. Trong c kh thng dung nht la cac loai khun ren, ep ,keo
9.3.1.iu kin lam vic va yu cu :
1-iu kin lam vic :
Dung cu bin dang nong (ma in hnh la khun dp) co iu kin lam vic khac
hn khun dp ngui :
-Dung cu (khun) lun tip xuc vi phi nong ti 1000OC, do vy chung b nung
nong n 500 700OC nhng khng thng xuyn, lin tuc.
-Do c nung nong n nhit cao nn phi thep co tnh deo cao, do vy khun
khng cn cng cao nhung cu bin dang ngui.
-Dung cu bin dang nong thng co kch thc ln, chu tai trong ln n hang
trm hang nghn tn.
2-Yu cu cua dung cu bin dang nong :
- bn va dai cao, cng va phai chu c tai ln va va p, cng
khoang 350 450 HB (35 46 HRC).
-Tnh chng mai mon cao am bao tao ra hang nghn hang van san phm. Do lam
vic nhit cao nng sut cua dung cu bin dang nong thp hn bin dang ngui n
khoang ln.
-Tnh chu nhit cao va chng moi nhit ln.
9.3.2.c im v thanh phn hoa hoc va ch nhit luyn:
at c cac yu cu trn thep lam dung cu bin dang nong co cac c im sau
-Cac bon : ham lng cac bon trung bnh trong khoang t 0,30 0,50% tuy theo
tng loai khun.

160

-Thanh phn hp kim : co ham lng phu hp am bao tnh ti thu c tnh ng
nht va tnh chu nong. nng cao thm ti s dung crm, niken. Nng cao
thm ti va chu nong phai dung n 8 10% W.
-Ch nhit luyn : gm ti va ram trung bnh nhn c t chc trstit ram co
cng, bn, dai phu hp vi iu kin lam vic.
9.3.3.Thep lam khun ren :
Cac khun ren thng co kch thc ln, chu tai trong cao va va p, b nung nong
t (500 550oC) do thi gian tip xuc vi phi ngn. Thng dung cac mac sau :
50CrNiMo, 50CrNiW, 50CrNiSiW, 50CrNiTi, 50CrMnMo. Nhom thep nay co c
im :
-Tnh thm ti cao, ti thu trong du vi kch thc 400 x 300 x 300 mm.
-Ti va ram t 500 600OC.
- cng phn ui nn thp hn phn lam vic t 5-10 HRC.
Vi bua ren co trong lng > 3 tn thng dung 50CrNiMo, cac mac con lai dung khi
trong lng bua < 3 tn.
9.3.4.Thep lam khun ep chay (keo,chn, ep) :
Khac vi khun ren, thep lam khun chn, ep nong (ep chay) co kch thc be hn
nhng lai chu nhit cao hn ( do tip xuc lu hn vi phi), chu ap sut cao nhng
tai trong va p nho. Do nhit b mt kha cao n 60 700OC nn phai dung loai
thep hp kim cao (khoang 10%) bng crm va vonfram. Lng cac bon t 0,30 0,50%.
Ngoai ra con dung vanai (1%) nng cao tnh chng mai mon va gi cho hat nho,
molipen (1%) nng cao thm ti. Cac mac thep thng dung la : 30Cr2W8V,
30Cr2W8, 40Cr5W2VSi. nng cao thm cng va tnh chng mai mon cho b mt
khun ep ta thm cac bon - nit nhit 500 600OC (cn lu y phai thm thp hn
nhit ram)
9.4.THEP LAM DUNG CU O :
Trong san xut c kh thng s dung cac dung cu o co cac cp chnh xac khac
nhau : panme, thc cp, dng, calip, thc o dai ...
9.4.1.iu kin lam vic va yu cu :
Cac dung cu o thng xuyn tip xuc, co sat vi chi tit gia cng n d b mai
mon, bin dang lam sai lch kt qua o. Do vy thep lam dung cu o phai co cac yu
cu sau y :
- cng va tnh chng mai mon cao 63 65 HRC am bao khng b hay t b
mai mon tai phn lam vic, gi c chnh xac trong sut thi gian lam vic lu dai.
-Kch thc n nh : kch thc khng thay i hay rt t thay i trong sut thi
gian lam vic (hang chuc nm), cn lu y hai ch tiu sau :
+H s gian n nhit nho.
+S n nh cua t chc trang thai lam vic la lu dai
- nhn bong b mt cao khi mai (n cp 14) va t bin dang khi nhit luyn.
9.4.2.Thep lam dung cu o cp chnh xac cao :
at c cng va tnh chng mai mon cao phai co ham lng cac bon 1%.
Dung cac nguyn t hp kim crm va mangan (khoang 1% mi loai) nng cao

161

thm ti, t bin dang. Mangan co tac dung lam tng thm austenit d n mc thch
hp cho kch thc hu nh khng thay i.
n nh kch thc sau khi ti tin hanh hoa gia (ram nhit thp hn
O
150 C) nhn c t chc mactenxit ti co cng va tnh chng mai mon cao, at
bong cao khi mai va h s gian n nhit rt nho 10-5 10-6/OC. Cac mac thep thng
dung : 100Cr, 100CrWMn, 140CrMn...
9.4.3.Thep lam cu o cp chnh xac thp :
Cac loai dung cu o cp chnh xac thp ch yu cu b mt lam vic co tnh chng
mai mon cao la u do vy ta co th dung cac oai thep sau y :
-Thep cac bon thp : %C 0,25% qua thm cac bon, ti va ram thp : C15, C20,
BCT38...
-Thep cac bon trung bnh : C45, C50, C55 ti b mt va ram thp
-Thep 38CrMoAlA : thm ni t.

162

CHNG 10 : KIM LOAI VA HP KIM MAU

Trong chng nay ta se nghin cu cac hp kim khng phai trn c s st o la cac
hp kim mau. Nh a bit kim loai mau chim s lng ln trong cac nguyn t kim
loai. Tuy nhin y ta ch khao sat cac kim loai mau thng dung nht : nhm, ng.
kem, magi, titan...
10.1.NHM VA HP KIM NHM :
V phng din san xut va s dung th nhm va hp kim cua no chim v tr th
hai sau thep. Vt liu nay co cac tnh cht rt phu hp vi nhiu cng dung khac nhau,
trong mt s trng hp em lai hiu qua kinh t ln va khng th thay th c.
10.1.1.Khai nim va phn loai :mmmmm
1-Nhm nguyn cht :
Nhm la nguyn t co mang tinh th lp phng tm mt, co mau sang bac. Nhm
co cac c im sau :
-Khi lng ring nho (2,70 g/cm3) : ch bng khoang 1/3 thep. Do vy lam giam
khi lng kt cu, chi tit, c s dung rng rai trong hang khng, vn tai...
-Co tnh chng n mon nht nh trong kh quyn : do lun co lp mang xyt
(Al2O3) st cht trn b mt co tnh bao v cao.
-Co tnh dn in cao : tnh dn in kem hn vang, bac, ng. dn in bng
62% ng nhng khi lng ring cha n 1/3 ng th khi trong cung iu kin lam
vic dy nhm nhe bng mt na dy ng va b nung nong t hn.
-Tnh deo rt cao : rt d bin dang deo khi keo si, dy, dat thanh tm, bng, la,
mang, ep thanh cac thanh dai co bin dang phc tap.
-Nhit nong chay thp (657OC).
- bn, cng thp.
Cac loai nhm nguyn cht c ky hiu theo TCVN nh sau : ng u la ky hiu
hoa hoc cua nhm, tip sau o la s ch ham lng nhm.
V du : Al 99,999 cha 99,999%Al
Al 99,98
cha 99,98%Al.
2-Phn loai hp kim nhm :
Trong ky thut hu nh khng s dung nhm nguyn cht ma chu y dung hp
kim nhm. Hp kim nhm c phn ra lam hai nhom : hp kim nhm uc va hp kim
nhm bin dang.
a-Hp kim nhm bin dang : la cac hp kim cha mt lng t cac nguyn t hp kim
co thanh phn nm bn trai im b trn gian pha. san xut cac san phm t nhom
hp kim nay ngi ta dung phng phap bin dang. Chung c chia ra lam hai phn
nhom nho : khng hoa bn c bng nhit luyn va hoa bn c bng nhit luyn.
-Hp kim nhm bin dang khng hoa bn c bng nhit luyn : gm cac hp
kim co thanh phn nm bn trai im a. Cac hp kim nay co t chc la dung dch rn
moi nhit , khng co chuyn bin pha nn khng th hoa bn c bng nhit luyn.
Mun hoa bn chung ch duy nht bng bin dang ngui.

163

-Hp kim nhm bin dang hoa bn c bng nhit luyn : gm cac hp kim
co thanh phn nm bn phai im a, nhit thng co t chc hai pha la dung dch
rn va pha th hai. Khi nung nong n nhit cao hn gii han bao hoa pha th hai
hoa tan ht vao dung dch rn (co chuyn bin pha) nn co th hoa bn c bng nhit
luyn.

Hnh 10.1-Phn loai hp kim nhm

Theo TCVN 1659-75 ky hiu hp kim nhm bin dang nh sau : u tin la ky
hiu cua nguyn t nhm tip sau la ky hiu cac nguyn t hp kim, cac s ng sau
nguyn t hp kim ch lng cha cua chung theo phn trm.
V du : AlCu4,4Mg0,5Mn0,8 4,4%Cu; 0,5%Mg; 0,8%Mn; con lai Al
AlCu4,4Mg1Fe1,5Mn0,6
4,4%Cu; 1%Mg; 1,5%Fe; 0,6%Mn; con lai Al
b-Hp kim nhm uc : Gm cac hp kim cha kha nhiu cac nguyn t hp kim, co
thanh phn nm bn phai im b. Cac hp kim nay co nhit nong chay thp hn, co
t chc cung tinh nn tnh uc cao. Do cha nhiu pha th hai (chu yu la hp cht hoa
hoc) nn kha gion, khng th bin dang deo c, kha nng hoa bn bng nhit luyn
khng ang k. Ch tao san phm chu yu bng phng phap uc.
Theo TCVN 1659-75 hp kim nhm uc ky hiu nh hp kim nhm bin dang ch
khac la cui ky hiu co thm ch ch la hp kim uc.
V du : AlSi12Cu2Mg1Mn0,6Ni1
12%Si; 2%Cu; 1%Mg; 0,6%Mn; 1%Ni; con lai
la Al. Ch ch hp kim nhm uc.
AlCu5Mg1Ni3Mn0,2 5%Cu; 1%Mg; 3%Ni; 0,2%Ni con lai Al

164

AlSi7Mg0,3
7%Si; 0,3%Mg con lai Al
Ngoai hai loai hp kim nhm thng dung trn con co loai hp kim nhm thiu kt
c ch tao bng luyn kim bt. Bng cach pha nguyn liu di dang bt theo thanh
phn quy nh va thiu kt thanh san phm.
10.1.2.Hp kim nhm bin dang :
Ta ch nhin cu hp kim nhm hoa bn c bng nhit luyn v chung co vai tro
quan trong trong nganh vt liu.
1-Hp kim nhm vi 4% Cu :
Hp kim nhm vi 4% ng la c s cua hu ht cac hp kim nhm bin dang. T
gian pha Al-Cu ta thy rng ng hoa tan kha nhiu trong nhm nhit cao
(5,65% tai 548oC) nhng lai giam rt manh khi ha nhit (con 0,5% nhit
thng). Lng ng d tha c tit ra di dang hp cht hoa hoc CuAl2II (ky hiu II
ch hp cht nay c hnh thanh t trang thai rn).
nhit thng t chc cn bng cua hp kim la dung dich rn cha 0,5%Cu
va mt lng nho CuAl2II (khoang 7%) co cng va bn thp thp (200MPa). Khi
nung nong n cao hn ng gii han hoa tan (520oC) pha CuAl2II hoa tan ht vao
va ch con lai mt pha la dung dch rn cua nhm cha 4%Cu. Khi lam ngui nhanh sau
o pha CuAl2II khng kp tit ra nn ta co dung dch rn qua bao hoa ng nhit
thng bn tng ln mt t (250 300MPa) va tng i deo. Nhng sau khi ti t 5
n 7 ngay bn va cng at c gia tr cao nht (n 400MPa). Hin tng nay
goi la hoa gia t nhin. Nu sau khi ti ta tin hanh nung nong th thi gian at cng
va bn se rut ngn lai nhng gia tr se thp hn. Nhit nung cang tng th thi gian
at bn , cng se cang rut ngn nhng gia tr cua chung cang thp.Qua trnh nay
goi la hoa gia nhn tao.

Hnh 10.2-Anh hng cua nhit va thi gian n qua trnh hoa gia

165

T o thy rng ch nhit luyn hp kim nhm %Cu nh sau : tin hanh ti va
hoa gia :
-Hoa gia t nhin t 5 7 ngay nu cn bn cng cao nht.
-Hoa gia nhn tao 100 200oC nu cn rut ngn thi gian va yu cu bn
cng va phai.
2-ura (nhm cng):
ura la hp kim h Al-Cu-Mg ( 4%Cu; 0,5 1,5%Mg) cac nguyn t hp kim c
bit la magi lam tng manh hiu qua khi nhit luyn ti va ram. Ngoai ra trong thanh
phn cua ura thng co thm Fe, Si va Mn. Fe va Si la tap cht thng gp trong nhm
ma khng th kh bo ht c, con mangan a vao tng tnh chng n mon.
ura co t chc nhiu pha ngoai dung dch rn thay th cua Cu va Mg trong
nhm ra con co cac pha Mg2Al3; CuMgAl2 (S); CuMg5Al5(T). Cac pha nay ong vai tro
pha hoa bn cho ura, c bit la pha S va T. c im cua ura :
- bn cao ( b = 450 480MPa), khi lng ring nho ( = 2,7 g/cm2) do o co
bn ring ln ( bn ring bng b/ ) n 15 - 16km.
-Tnh chng n mon kem do co nhiu pha co th in cc khac nhau. khc phuc
hin tng nay ngi ta phu mt lp nhm mong ln b mt ura bng can nong.
Ch nhit luyn cua ura : ti nhit 505 510oC trong nc va hoa gia t
nhin t 5 7 ngay.
ura c s dung rng rai trong cng nghip hang khng va trong i sng.

Hnh 10.3-T chc t vi cua ura sau nhit luyn

10.1.3.Hp kim nhm uc :
Hp kim nhm uc thng dung ph bin nht trn c s Al-Si va thanh phn chu
yu la cung tinh (do o thng goi la silumin). C tnh cua vt uc phu thuc chu yu
vao tc ngui va bin tnh khi uc. Thng uc trong khun kim loai nhn c
t chc nho mn do co tc ngui ln.
1-Silumin n gian :

166

La hp kim nhm uc ma thanh phn chu yu la nhm va silic vi ham lng silic
t 10 13%. T chc chu yu la cung tinh (Al+Si), rt th to (cac tinh th Si co dang
hnh que) bn va deo kha thp ( b =130MPa; = 3%). Do vy phai bin tnh
nng cao c tnh. Dung mt hn hp mui (2/3NaF + 1/3NaCl) vi ty l 0,05 0,08%
bin tnh. Luc nay im cung tinh dch v bn phai va nhit chay giam 10 200C.
Nh vy hp kim co t chc trc cung tinh gm Al + (Al +Si) va cung tinh nay kha
nho mn (tinh th Si rt nho) lam c tnh cao ( b =180MPa; = 8%). Silumin n
gian co c im la :
- Co tnh uc cao (do t chc chu yu la cung tinh)
-C tnh thp khng hoa bn c bng nhit luyn.
Do o silumin n gian thng dung uc nh hnh cac chi tit hnh dang phc tap, yu
cu bn khng cao.

a)

b)

Hnh 10.4-T chc t vi silumin trc bin tnh (a) va sau bin tnh (b)

2-Silumin phc tap :

Silumin phc tap cung co tnh uc tt nhng c tnh cao hn do co thm nguyn t
Cu, Mg co tac dung tt khi ti va hoa gia (( b =200 250MPa; = 1 6%). Cac
silumin phc tap co thanh phn cac nguyn t thay i kha rng : 4-30%Si; < 1%Mg;
1 7%Cu. Cng dung cua chung la lam pit tng cac loai ng c v nhe, d tao hnh va
t ket. Ngoai ra con lam thn va np ng c t.
10.2.NG VA HP KIM NG
10.2.1.ng nguyn cht :
ng la kim loai co kiu mang lp phng tm mt, khng co a hnh. ng
nguyn cht co mau o nn con goi la ng o. ng co cac c im sau :
-Tnh dn in va dn nhit cao. V tnh dn in ch ng sau vang va bac.
-Chng n mon tt trong kh quyn, nc, nc bin hay kim, axit hu c do co
lp xyt Cu2O trn b mt.
-Tnh deo rt cao, d bin dang nong, ngui ch tao thanh cac ban thanh phm.

167

- bn khng cao lm ( b = 220MPa ) nhng sau bin dang deo tng ln ang k
( b = 425MPa ).
-Tnh han kha tt nhng khi cha nhiu tap cht (c bit la xy) giam i manh.
Tuy nhin ng cung co mt s nhc im :
-Khi lng ring ln ( = 8,94g/cm3)
-Tnh gia cng ct got kem do phoi qua deo khng gay, cai thin thng cho
thm ch vao.
-Nhit nong chay cao 1083oC, nhng tnh uc kem, chay loang nho.
Theo TCVN 1659-75 ng nguyn cht c ky hiu Cu va cac s ch lng cha cua
no trong o.
V du :
Cu 99,99
co 99,99%Cu
Cu 99,80
co 99,80%Cu

Hnh 10.5-Anh hng cua tap cht n dn in cua ng

10.2.2.Phn loai hp kim ng :
Trong ky thut t s dung ng nguyn cht ma chu yu s dung hp kim ng.
Hp kim ng c chia ra lam hai nhom sau : la tng va brng.
La tng (ng thau) la hp kim cua ng vi nguyn t chu yu la kem.
Brng (ng thanh) la hp kim cua ng vi cac nguyn t khac tr kem .
1-La tng :
La tng c chia lam hai loai : la tng n gian (ch co ng va kem) va la tng
phc tap (co thm mt s nguyn t khac). Theo TCVN 1659-75 quy nh ky hiu la
tng nh sau : u tin la ch L (ch la tng) tip sau la ky hiu Cu va cac nguyn t
hp kim. S ng sau cac nguyn t hp kim ch ham lng cua chung theo phn trm.
V du : LCuZn30
la tng co 30%Zn, 70%Cu
LCuZn38Al1Fe1 la tng co38%Zn; 1%Al; 1%Fe; con lai Cu.
a-La tng n gian : Trong thc t dung loai cha t hn 45%Zn nn t chc cua no
ch co dung dch rn va pha in t .

168

 la dung dch rn cua kem trong ng co mang A1 cha n 39%Zn 454oC.

y la pha chu yu quyt nh tnh cht cua la tng. Khi hoa tan vao ng kem lam tng
bn kha manh, nhng khng lam giam nhiu deo cua hp kim. deo cao nht
ng vi 30%Zn.
la pha in t ng vi cng thc CuZn ( N = 3/2), la pha cng va don hoa bn
cho la tng. Do vy khng dung la tng cha cao hn 45%Zn v luc nay t chc ch toan
la ' nn rt don. Trong thc t ch dung loai di 40%Zn vi hai loai la tng mt pha
va la tng hai pha.
La tng mt pha : thng cha t hn 35%Zn (LCuZn10) co tnh deo cao, c can
ngui thanh ban thanh phm lam chi tit may qua dp su. La tng vi lng kem nho
t 5 12% co mau o nhat dung lam tin xu, huy chng, khuy ao qun, dy keo
(fecmtuya) ...La tng cha 20%Zn (LCuZn80) co mau vang ging nh vang nn
thng lam trang sc. La tng cha khoang 30%Zn (LCuZn30) co deo cao dung lam
vo an cac loai. Cac la tng mt pha bn va rt deo nn thng pha thm 0,4 3%Pb
d ct got.
La tng hai pha : thng cha 40%Zn co t chc hai pha ( + ) co pha thm ch
tng tnh gia cng ct. La tng hai pha cng , bn va t deo hn so vi loai mt pha
c cung cp di dang bng, ng, tm lam cac chi tit may cn bn cao.

a)

b)

Hnh 10.6-T chc t vi cua latng 1 pha (a) va latng 2 pha (b)
b-La tng phc tap : Ngoai Cu va Zn ra con cho thm cac nguyn t Pb ( tng
tnh ct got), Sn (tng chong n mon trong nc bin), Al va Ni ( nng cao gii han
bn) nh : LCuZn36Al3Ni2; LCuZn30Sn1; LCuZn40Pb1. La tng phc tap dung lam
cac chi tit may yu cu bn cao hn, lam vic trong nc bin...
2-Brng :
La hp kim cua ng vi cac nguyn t chu yu khng phai la kem nh Sn, Al, Be
...Theo TCVN 1659-75 chung c ky hiu ging nh la tng, ch khac la thay ch L
u ky hiu bng ch B (ch brng).
1-Brng thic : la hp kim ng vi nguyn t chu yu la thic, la hp kim ng c
s dung u tin. Gian pha Cu-Sn rt phc tap va co nhiu pha. Hp kim nay khi uc
thin tch rt manh v vy thng dung t hn 15%Sn nn ch co hai pha : dung dch rn

169

 va pha in t .Chung gm hai loai : brng thic bin dang va uc. c im cua
brng thic la :
- bn cao, deo tt nn thng dung vi lng cha t 8%Sn.
-Tnh uc tt : t co ( co <1%) , in y khun cao.
-Chng n mon cao, c bit trong kh quyn m bin : 0,001mm/nm.
a-Brng thic bin dang : thng cha t hn 8%Sn t chc la dung dch rn va hp
kim hoa thm P, Zn, Pb nng cao c tnh, giam ma sat va tng tnh gia cng ct.
Cng dung : lam bac lot, banh rng (BCuSn4Zn4Pb4; BCuSn5Zn2Pb5).
b-Brng thic uc : la loai cha nhiu hn 10%Sn hay vi tng lng cac nguyn t hp
kim ln hn 12%. Thng dung cac loai sau : BCuSn10Zn2; BCuSn5Zn5Pb5. Cng
dung: lam cac tng ai, chung, phu iu, hoa tit trang tr...
2-Brng nhm :
La hp kim cua ng vi nhm la chu yu. T gian pha Cu-Al ta thy
nhm co th hoa tan ti a vao ng gn 10%. T chc cua no chu yu la dung dch rn
thay th cua Al trong Cu co deo va kha bn. Kha nng chng n mon cao trong nc
bin va kh quyn cng nghip.
Brng nhm mt pha (cha 5 9%Al) : BCuAl5, BCuAl7, BCuAl9Fe4 dung lam
b ngng hi, h thng trao i nhit, lo xo tai dong in, chi tit bm, dung cho hai
qun, uc tin xu...
Brng nhm hai pha (cha ln hn 9,4%Al) : co t chc la ( + ) co bn
cng cao hn va co th nhit luyn c nh BCuAl10Fe4Ni4 dung lam bac lot truc.
3-Brng berili :
La hp kim cua Cu vi 2%Be (BCuBe2) co gii han an hi cao khng thua kem
thep an hi ( h = 1000MPa), co cng va tnh chng n mon cao lam vic n
300 340oC. No khng phat ra tia la khi va p nn rt thun tin trong cng nghip
khai thac mo, lam cac thit b in nhit cao...
10.3.HP KIM LAM TRT :
Mc du ln c s dung rt rng rai, nhng ngay nay cac loai trt vn co v
tr ang k trong may moc va thit b v chung co mt s u im nht nh : d ch tao,
d thay th, gia thanh thp va trong mt s trng hp ch co trt mi lp ghep c
(truc khuyu) hay chu c va p va tai trong ln (tua bin, truc xe la...).
10.3.1.Yu cu i vi hp kim lam trt :
lam trt cac hp kim phai thoa man cac yu cu su y :
-Co h s ma sat nho vi b mt truc thep. y la yu cu quan trong nht i vi
hp kim lam trt. Do vy t chc cua no phai tao ra din tch tip xuc vi b mt truc
thep la nho nht va co khe h cha du bi trn. Hp kim c ch tao theo nguyn
ly hat cng (khoang 5%) phn b trn nn mm, y la loai thng dung nht. Ngoai ra
co th dung nguyn ly nn cng hat mm co h s ma sat ln hn. Trong qua trnh lam
vic phn mm b mon i va tao thanh ranh cha du bi trn.
-t lam mon truc thep va chu c ap lc cao. t lam mon truc thep trt c
lam t hp kim cua cac kim loai mm nh : Sn, Pb, Al, Cu... chu c ap lc cao va
tit kim kim loai mau cac hp kim trt c trang ln mang bng thep C08s.
170

Hnh 10.7-S cu tao cua hp kim trt

-Co tnh cng ngh tt, d uc, gia cng va bam dnh vao mang thep cao.
-Ga thanh re.
Cac hp kim lam trt c phn lam hai nhom : nhom co nhit nong chay
thp va nhom co nhit nong chay cao.
10.3.2.Hp kim lam trt co nhit chay thp (babit) :
Cac hp kim lam trt trn c s cac kim loai co nhit nong chay thp nh Sn,
Pb, Zn...co tn goi la babit (ly tn cua nha vt liu hoc ngi Anh tm ra hp kim nay
u tin la Babit). c tnh chung cua babit la rt mm t lam mon truc thep, h s ma
sat nho, gi du tt nhng khng chu c ap sut va nhit cao.
1-Babit thic :
La loai trt c s dung u tin co s kt hp tng i tt gia c tnh, tnh
ma sat va tnh chng n mon nhng qua t v cha nhiu thic. Chung c dung lam
cac trt quan trong vi tc ln va trung bnh nh : tua bin, ng c iden...Thng
dung nht la hai loai SnSb11Cu6 (83) va SnSb8Cu3 (89). T chc cua chung gm
nn mm la dung dch rn Sn(Sb) mau ti va hat cng la SnSb (hat a canh sang) Cu3Sn
(kim sang).

a)

b)

Hnh 10.8-T chc t vi cua 83(a ) va 89 (b)

171

2-Babt ch :
La hp kim trn c s ch vi 6 16%Sn, 6 16%Sb va 1%Cu. T chc cua no gm
nn mm la cung tinh (Pb+Sb) hat cng la SnSb va Cu3Sn. Hin tai s dung ph bin
PbSn6Sb6Cu1 (6) va PbSn16Sb16Cu1 ( 16) dung lam trt trong cac ng c
xng thay cho babit thic. Loai cha 6%Sb chu va p, loai 16%Sb do co nhiu hat
cng hn nn khng chu va p.
3-Babt nhm :
La hp kim trn c s nhm, y la loai hp kim trt co nhiu trin vong nht v
h s ma sat nho, nhe, tnh dn nhit cao, chng n mon cao trong du, c tnh cao, tuy
nhin tnh cng ngh kem (kho dnh bam vao mang thep). Thng dung nht la h Al-Sn
vi lng thic t 3 20%, ngoai ra co thm mt lng nho Cu, Ni, Si. T chc cua no
gm nn mm la dung dch rn trn c s Al va hat cng la cac hp cht hoa hoc trong
dung dch rn. Cac s hiu : AlSn9Cu1, AlSn20Cu1, AlSn3Cu1... dung trong cac ng
c iden chung co c im la chu c ap lc cao (200 300kG/cm2) va tc vong
ln (1 20m/s)
10.3.4.Hp kim lam trt co nhit chay cao :
Nhom nay co c im chung la chu c ap lc cao va co bn ln. T chc
cua chung thng la nn cng hat mm hay nn dai hat mm, h s ma sat ln hn.
1-Brng thic :
Thng dung hai loai sau : BCuSn5Zn5Pb5 va BCuSn4Zn4Pb4 trong o Pb khng
tan ong vai tro hat mm, nn cng la dung dch rn cua Cu vi Sn, Zn.
2-Brng ch :
Thng dung nht la BCuPb30 vi cac phn t ch khng tan la cac hat mm, Cu la
nn dai (cng). Do nhiu ch nn c tnh thp do vy phai trang ln mang thep. nng
cao c tnh thng dung t ch (8 10%) va pha thm thic : BCuSn12Pb8,
BCuSn10Pb10. Chung c dung lam cac trt quan trong : tua bin cng sut ln.

Hnh 10.9- T chc t vi cua brng ch

172

3-Gang xam, deo, cu :

Co th dung cac loai gang xam, deo, cu nn peclit la cac trt. Trong o
graphit la cac hat mm, peclit la nn cng. Chung c dung lam cac trt khng
quan trong do h s ma sat ln, khng cn bi trn (v a co graphit). Theo tiu chun
Nga co cac s hiu sau : AC-1; A -2; A B-1; A B-2; A K-1; A K-2.

173

CHNG 11 : VT LIU PHI KIM LOAI

Trong chng nay ta nghin cu cac loai vt liu khng cha kim loai hay co kim
loai nhng khng phai la thanh phn chu yu nh : vt liu composit, ceramic, plyme,
ximng, thuy tinh, cao su...
11.1.VT LIU KT HP (COMPOSIT) :
11.1.1.Khai nim va phn loai :
1-Khai nim : Vt liu com po zit la loai vt liu gm hai hay nhiu loai vt liu khac
nhau kt hp lai, trong o cac u im cua mi loai c kt hp vi nhau hoc tao nn
mt cht lng mi hoan toan ma nu ng ring le khng mt loai vt liu thanh phn
nao co th ap ng c
2-c im va phn loai :
-c im :
+La vt liu nhiu pha : trong o cac pha rn khac nhau v ban cht, khng hoa
tan ln nhau va phn cach vi nhau bng ranh gii pha. Ph bin nht la loai com po zit
hai pha : pha lin tuc trong toan khi goi la nn, pha phn b gian oan, c nn bao
boc goi la ct.
+Trong vt liu composit ty l, hnh dang, kch thc, s phn b cua nn va
ct tun theo quy lut a thit k.
+Tnh cht cua cac pha thanh phn c kt hp lai tao nn tnh cht chung
cua composit. Ta la chon cac tnh cht tt phat huy thm.
-Phn loai :
*Phn loai theo ban cht cua nn :
+Composit nn cht deo (composit polymerit)
+Composit nn kim loai (composit metallit)
+Composit nn gm (Composit ceramic)
+Composit nn la hn hp cua hai hay nhiu pha.
*Phn loai theo hnh hoc cua ct hoc c im cu truc :
Composit

-------------------------------------------------------------------------------------

Ct hat
Ct si
Composit cu truc

----------------------------------------------------------

Hat
Hat
Lin
Gian
Lp
Tm
T ong
th
mn
tuc
oan
3 lp
3-Tnh cht cua vt liu composit :
a-C tnh ring :

174

Ta khao sat mt thanh chu keo doc, ung tm.

P

l
Quan h gia lc P va bin dang l c biu din nh sau :
EF
P=
l
l
Trong o : - E la m un an hi cua vt liu (m un Young)
- F la tit din ngang
- l la chiu dai thanh
- l la dan dai tuyt i
cng keo (nen) EF/l c trng cho tnh cht c hoc cua thanh trong min an
hi. Ta xet hai loai vt liu khac nhau, ky hiu la 1 va 2, ty l cac cng se la :
K1 E1 F1 l2
(11-1)
=
.
K 2 E2 F2 l1
Ty l khi lng cua hai thanh c biu din nh sau :
m1 F1l1 1
(11-2)
=
.
m2 F2l2 2
T biu thc (10 -1) va (10 -2) ta suy ra :
K1 E1 / 1 m1 l2
. .
=
K 2 E2 / 2 m2 l1

(11-3)

Trong mt kt cu vi cac chi tit co kch thc cho trc, ta so sanh cng cua
kt cu khi l1 = l2 nn t (11-3) ta co :
K1 E1 / 1 m1
(11-4)
.
=
K 2 E2 / 2 m2
Trong cac lnh vc cng nghip : hang khng, vu tru, th thao, xy dng ...ta cn so
sanh tnh nng c hoc cua cac kt cu co cung khi lng : m1 = m2, ta co :
K1 E1 / 1
(11-5)
=
K 2 E2 / 2
T (11-5) ta thy rng mt vt liu c coi la tt hn kh co gia tr E/ cao hn,
co ngha la se co cng cua thanh cao hn. ai lng E/ c goi la m un ring
cua vt liu (hay m un Young ring).
Tng t nh vy nu goi b la ng sut pha huy cua vt liu th ai lng b /
c goi la ng sut ring (hay bn ring).
b-C tnh ring cua vt liu :
Ta khng th s dung trc tip cac si ct v ng knh cua chung qua nho (10 n
20 m) v vy cn phai trn si vi nha polyme (nn) c vt liu composit ct

175

si. Nn co chc nng lin kt, bao v va truyn lc cho si. Vn quan trong la phai
tm c cac vt liu va co m un cao, khi lng ring nho va gia thanh hp ly.
11.1.2.Ct :
-Trong toan khi composit th ct phn b khng lin tuc va rt a dang, phu thuc
vao loai composit cn ch tao.
-Vi loai composit kt cu : ct la cac kim loai bn nhit thng va nhit
cao, co m un an hi ln, khi lng ring nho.
C TNH RING CUA MT S VT LIU THNG DUNG
Vt liu

Thep
Hp kim
nhm
G
Thuy tinh
Von fram
Beryli
Si thuy
tinh E
Si thuy
tinh S
Si C m
un cao
Si C ng
sut cao
Si kevlar
Si bo

M un E
(GPa)
210
70

ng
sut Khi lng M
un
bn
pha
huy ring
ring E/ ring b
3
(kg / m )
b (MPa)
(MNm/kg)
(kNm/kg)
340-2100
7800
26,9
43-270
140-620
2700
25,9
52-230

30
70
250
300
72,4

700-2100
1100-4100
700
3500

390
2500
19300
1830
2540

33,3
28
18,1
164
28,5

280-840
57-210
380
1380

85,5

4600

2480

34,5

1850

390

2100

1900

205

1100

240

3500

1850

130

1800

130
385

2800
2800

1500
2630

87
146

1870
1100

-Cac loai vt liu ct : Kim loai ( thep khng r, W, B, Mo...), cht v c (cac bon,
thuy tinh, gm).
-Hnh dang, kch thc, ham lng va s phn b cua ct anh hng rt manh n
tnh cht composit.
11.1.3.Nn :
Nn co vai tro sau y :
-Lin kt toan b cac phn t ct thanh mt khi composit thng nht.
-Tao kha nng tin hanh cac phng phap gia cngvt liu composit thanh cac
chi tit thit k.
-Che phu, bao v ct tranh cac h hong do tac dung cua mi trng.

176

Vt liu nn : polyme, kim loai, gm va hn hp.

11.1.4.Cac loai vt liu composit thng dung:
1-Composit hat : Cu tao gm cac phn t ct dang hat ng truc phn b u trong
nn. Cac phn t ct la cac pha cng va bn hn nn : xyt, nitrit, cac bit...
-Composit hat th nn polyme : hat ct la thach anh, thuy tinh, stalit, xyt
nhm...c s dung ph bin trong i sng : ca, tng ngn, trn nha..

Hnh 11.1- S phn b ct si:

a) Mt chiu song song;b) Ngu nhin, ri trong mt mt
c) Dt hai chiu vung goc trong mt mt;
d) an, qun 3 chiu vung goc
-Composit hat th nn kim loai : hat ct la cac phn t cng : WC, TiC, TaC nn la
Co dung lam dung cu ct got, khun keo, khun dp...Ngoai ra con co cac hp kim gia :
W-Cu, W-Ag, Mo-Cu, Mo-Ag...s dung trong ky thut in.
-Composit hat th nn gm : in hnh la b tng. Ct la tp hp cac hat rn : a,
soi... lin kt bi nn la xi mng.
B tng at phan (nn la xi mng atphan) dung rai ng, lam cu, cng...B tng
vi nn la xi mng pooc lng s dung rng rai trong xy dng nha ca, cac cng trnh...

177

-Composit hat mn : cac phn t ct co kch tc rt nho < 0,1 m, cng va n nh

nhit cao, phn b trn nn kim loai hay hp kim, c s dung trong lnh vc nhit
cao.
2-Composit si : y la loai vt liu kt cu quan trong nht, hin ang nghin cu va
s dung ph bin. Cu tao cua no gm ct dang si phn b trong nn theo quy lut a
thit k. Gm cac loai sau y :
-Composit si thuy tinh : hin tai la loai vt liu thng dung nht, ct la si thuy
tinh, nn la polieste, i khi dung baklit. Cng dung :mui xe hi, ca, thung xe lanh,
sitec, mui may bay, vo bao v bung lai tau vu tru.
-Composit si cac bon : Ct la si cac bon, hay si cac bon thuy tinh. Nn la pxiph non, polieste hay cac bon. Cng dung : thn may bay qun s, phn lai canh tau
bay, thung xe hi, cng nghip tau thuy, vt liu cach nhit cua ng c, a ma sat...
-Composit si hu c : Ct la cac si polime, nn la polime. Cng dung : vt liu
cach nhit, cach in, cac kt cu t, may bay...
11.2.VT LIU CERAMIC (GM) :
11.2.1.Khai nim : la vt liu v c c ch tao bng cach dung nguyn liu dang
hat (bt) ep thanh hnh va thiu kt tao thanh san phm (luyn kim bt). Sau khi
thiu kt vt liu ceramic a co ngay cac c ly hoa tnh cn thit.
11.2.2.c im: Trong vt liu ceramic bao gi cung tn tai ba pha :
-Pha tinh th (pha hat) dang hp cht hoa hoc hay dung dch rn, la pha chu yu
quyt nh cac tnh cht cua vt liu. Pha tinh th thng dung la : xyt, nitrit, borit, cac
bit hay kim loai nguyn cht.
-Pha thuy tinh (v nh hnh) la cht lin kt cac hat lai vi nhau, chim ty l t
1 40% th tch.
-Pha kh : do c ch tao bng luyn kim bt nn trong san phm bao gi cung co
l xp nht nh, trong o cha cac kh va tao thanh pha kh. Pha nay anh hng rt ln
n mt s tnh cht cua vt liu. ( bn keo, un). Pha kh thng gp la cac l xp
h. Nu la cac l xp kn se lam giam manh bn.
11.2.3.Cac loai vt liu ceramic thng dung :
1-Ceramic xp lam tm loc :
Thng dung nht la loai ce ra mic xp vi hat hnh cu, co xp 30-40% co kha
nng loc cac tap cht c hat n 10 m. Nu dung loai hat khng phai hnh cu xp
at c 60 70% loc c tap cht c 1 2 m.
Cng dung : -Cac loc trn c s brng : loc nhin liu long, du, khng kh, nc.
-Cac loc bng thep khng r : loc kh lo cao, khng kh, a xit, kim.
-Cac loc bng titan : loc a xit acetit, nc cng toan, cac kh chay.
-Cac loc bng tantan : loc a xit sunphurc, nitrit, clohydrit.
2-Ceramic xp cng dung c bit :
La ceramic trn c s bt thep khng r Cr12Ni9 va cac hp kim trn c s Ni, Co,
W, Mo dung chng ong bng trn ui va canh cua may bay. Do vy lam tng thm
cng sut ng c t 0,5 1,5%.
3-Ceramic xp chng ma sat :
178

Cac trt ch tao t ceramic xp re tin hn cac loai babit. c im cua ce ramic
xp chng ma sat la do co cac l xp (20 35% th tch) cha du bi trn, n nh
trong sut qua trnh lam vic. Vi ap lc khng ln va tc vong nho, du cha trong
cac l xp u am bao cho may lam vic lu dai ma khng cn cho thm du m. Cng
dung: s dung chu yu trong cng nghip dt va thc phm. Gm co cac loai sau :
a-Hp kim trn c s st (bac st xp) : chu yu dung bt st, trn thm 0,3 3%
graphit ngoai ra co th cho thm : bt can xi (2,5 10%) hay lu huynh (0,8 1%), 4%
ZnS hay 3,5% CuS. Sau khi thiu kt xong em ngm trong du nong vi thi gian t
40 90 gi tuy theo yu cu ngm du.
b-Hp kim trn c s ng (ng du) : thng dung hp kim Cu-Sn, Cu-Sn-PbZn. Ph bin nht la loai hp kim Cu-Sn : dung 90% bt ng trn vi 10% bt thic,
cho thm 1 3% graphit giam ma sat.
c-Vt liu xp kim loai -cht deo :
Bng cach tm cac cht deo : flo, teflon, fluoran ln b mt cac trt bng la
tng, thep khng r...Cng dung : lam trt khng cn bi trn trong mi trng
khng kh, nc, xng du, mt s loai a xit.
4-Vt liu ceramic c :
Loai vt liu nay co mt cao va bn cao gn xp x vt liu ren, uc. u
im ni bt cua no la co th san xut hang loat cac chi tit phc tap, co dung sai nho va
khng cn gia cng tip sau o. Cng dung : ch tao banh rng, cam, banh coc, vong bi,
mm bm canh quat, ai c c bit... Gm cac loai sau :
a-Vt liu trn c s st : Dung bt st thun tuy hay hp kim st cac bon, pha
thm cac nguyn t Cu, Ni, Cr, P. Thng dung nht hin nay la hp kim Fe-Cu, Fe-Ni
khng co cac bon.
b-Vt liu trn c s kim loai mau : Ceramic trn c s kim loaimau thng dung
nht la trn c s Cu-Al. Trong cac lnh vc c bit con s dung trn c s Ti, Zr, Be,
U..
c-Vt liu trn c s bt ng : dung bt ng hay la tng, brng co pha thm
starat Li, starat Zn . Cng dung : lam cac chi in, tip im, mang loc, chi tit chu
ma sat va chng mai mon.
d-Vt liu trn c s bt ch : loai nay co khi lng ring ln, chng n mon
cao, cach m tng i tt. Cng dung : lam cac chi tit cach m trong may bay, banh
a may in nho...
11.3.VT LIU POLYME (VT LIU HU C) :
11.3.1.Khai nim v polyme :
1-nh ngha : Polyme (con goi la cao phn t) la phn t cua nhiu hp phn c ban
(xut phat t ting Hylap c, poly : nhiu, me : phn).
-Theo nh ngha cua lin hip quc t v hoa c ban va ng dung : polyme la mt
hp cht gm cac phn t c hnh thanh do s lp lai nhiu ln cua mt loai hay nhiu
loai nguyn t hay mt nhom nguyn t, lin kt vi nhau vi s lng kha ln tao
nn mt loai tnh cht ma chung thay i khng ang k khi ly i hoc thm vao mt
vai n v cu tao.

179

2-Phn loai polyme : co nhiu cach phn loai khac nhau :

a-Theo ngun gc hnh thanh :
-Polyme thin nhin : co ngun gc thc vt hay ng vt : xenlul, enzim, cao su,
aming, graphit thin nhin ....
-Polyme tng hp (nhn tao) : c san xut t nhng loai monome bng cach
trung hp, trung ngng nh cac loai polyolephin, polyvinylclorit, polyamit, va cao su
nhn tao. y la loai quan trong nht, c s dung rt rng rai trong thc t.
b-Theo thanh phn :
-Polyme hu c : la polyme co mach c ban la mt hydrocacbon (cac cht deo va
cao su)
-Polyme v c : la cac polyme ma trong mach c ban cua chung khng co
hydrocacbon. Thanh phn c ban cua polyme v c la : xyt silic, xyt nhm, xyt
can xy va xyt ma gi (thuy tinh silicat, gm, mica, aming...)
-Polyme hu c phn t (ch co mt phn hu c) : Trong mach c ban cua chung
cha cac nguyn t v c : Si, Ti, Al va ni vi cac gc hu c : metyl (-CH3), phenol (C6H5), etyl (-C2H5)
c-Theo cu truc (hnh dang ai phn t) :
-Polyme mach thng : ai phn t cua no la cac chui cac mt xch ni lin nhau
theo ng dch dc hay hnh xon c (loai nay co polytylen PE, polyamid PA).
-Polyme mach nhanh : la loai mach thng nhng trong ai phn t cua no co thm
cac nhanh (polyizobutylen PIB)
-Polyme khng gian : Cac monome co ba nhom hoat ng tao nn polyme khng
gian ba chiu, co tnh c, ly, nhit c bit. (nha poxy, phenon -formalehyt).
-Polyme mang li : Cac mach canh nhau trong polyme nay c ni vi nhau
bng lin kt ng hoa tr ((cac loai cao su lu hoa)
d-Phn loai theo tnh chu nhit :
-Polyme nhit deo : Thng thng la cac polyme mach thng. nhit xac nh
chung co th chay, tr thanh deo va nho hn nhit nay chung rn tr lai. y la loai
polyme co gia tr thng mai quan trong nht hin nay.
-Polyme nhit rn : La cac polyme co khi lng phn t khng cao lm, nhit
cao chung khng khng th chay mm va khng hoa tan trong dung mi.
e-Phn loai theo lnh vc s dung : Chia ra cac loai cht deo, si, cao su, sn va keo.
3-Tnh cht cua polyme :
a-Tnh nong chay va hoa tan : Do khi lng phn t ln nn polyme khng th bin
sang trang thai kh. Khi nung nong chung khng th chuyn thanh cht long co nht
thp (sn st). Nu trong lng phn t ln va phn cc manh th chung khng hoa
tan trong bt ky dung mi nao.
b-C tnh cua polyme : C tnh cua polyme phu thuc vao cu tao, nhit va cac trang
thai vt ly.
-Bin dang di tac dung cua lc : m un an hi, gii han bn keo, tnh deo va
dan dai cua polyme c xac nh tng t nh kim loai. b keo khoang 100MPa,

180

gian dai tng i cc ai khoang 1000% (kim loai ti a 100%). Khi nhit tng m
un an hi giam, bn keo giam, deo tng.
-Tng tc bin dang lam tng tnh deo va co th bin dang d hng.
- bn moi : co th b pha huy moi di tac dung cua tai trong co chu ky, tuy
nhin gii han moi nho hn rt nhiu so vi kim loai

Hnh 11.2- Cu truc khai quat cua polyme macha thng (a) , nhanh
(b), mang li (c) va khng gian (d). Cac nut tron la cac me.
- dai va p : phu thuc vao iu kin tac dung cua lc va p, nhit va kch
thc mu. Nhn chung dai va p cua polyme nho.
- bn xe : la nng lng cn thit xe rach mt mu co kch thc theo tiu
chun, quyt nh kha nng lam vic cua bao b, vo boc dy in...
c-Cac tnh cht khac :
-Tnh cht lao hoa : la hin tng cng tng dn, mt dn tnh an hi va deo
dn ti polyme b don, cng va nt v theo thi gian. Thng dung nht la s xy hoa
polyme bi xy cua kh quyn.
-Khi lng ring : khng cao lm 0,9 2,2G/cm2 tuy tng loai.
- bn ring ( bn keo/khi lng ring) : mt s plyme ln hn kim loai
(Nylon 6,6 co bn ring la 71 km)
-Tnh cht nhit : Dn nhit rt thp, thng lam cht cach nhit di dang bot,
mut...
-Tnh cht in : in tr sut rt cao 1015-1018 / cm, la cht cach in tuyt vi.
-Tnh cht quang : mt s polyme co th truyn anh sang. Mun vay chung phai
dang v nh hnh (poly cacbonat PC truyn sang 80%, polyeste PET truyn sang 90%).
11.3.2.Cac loai polyme thng dung va cng dung :
1-Cht deo : la loai vt liu co s lng va san lng cao nht hin nay.
a-Khai nim : Cht deo la loai vt liu co th bin dang ma khng b pha huy va co th
nh hnh vi ap lc thp nht.

181

b-Cac cht deo thng dung :

-Acrylonitrit - butadien - styren (ABS) tn thng mai :marbon, cycolac, lustran
abson. Cng dung : m lot tu lanh, chi, dung cu lam vn.
-Acrylic (polymetymet-acrylat) PMA, tn thng mai lucite, plexigalass. Cng
dung : knh, ca may bay, dung cu o ac, thit k
-Flocacbon PTFE hay TFE, tn thng mai teflon TFE, halon TFE. Cng dung :
van cac loai, ng ng, m chu hoa cht, cht boc chng n mon, chi tit in t lam
vic nhit cao.
-Polyamit PA, tn thng mai : nylon, zytel, plaskon. Cng dung : trt, banh
rng, ban chai, tay cm, vo boc dy in, dy cap...
-Polycacbonat PC, tn thng mai merlon, lexan. Cng dung : mt na an toan, chao
en, knh, nn cho phim anh.
-Polystyren PS, tn thng mai styren, luxtrex, rexolite. Cng dung : hp c quy,
bang in trong nha, chi, tng nha, dung cu gia nh...
-Vinyl PVC, tn thng mai PVC, pliovic, saran, tygon. Cng dung : boc dy in
bng ghi m, tham trai san nha, ng ng...
-Phenolc : tn thng mai epon, epirez, araldite. Cng dung : boc cac m t in,
vo in thoai, dung cu in.
-Polyeste : tn thng mai selectron, laminac, paraplex. Cng dung : mt s chi tit
trong t, gh cac loai, vo va thn quat in, thuyn composit, mt na.
-Silicon : tn thng mai nha DC. Cng dung : vt liu cach in nhit cao.
2-Elastome : Thng dung nht la cac loai cao su tng hp : cao su styren - butadien
(SBR), nitrit-butadien (NBR), cao su silicon.
-Polyisopren : tn thng mai cao su t nhin (NR). Cng dung : sm, lp, ng,
m...
-Copolymestyren - butadien : tn thng mai GRB, buna S (SBR). Cng dung : nh
loai trn
-Copolyme acrilontrit - butadien : tn thng mai buna A, nitril (NBR). Cng dung
: ng mm dung trong du hoa, hoa cht, du m, got giay...
-Clopren : tn thng mai neopren (CR). Cng dung : boc dy cach in, thit b
hoa cht, bng chuyn, cac loai ng, m ...
-Polysiloxan : tn thng mai silicon. Cng dung : cach in nhit cao, thp.
dung trong y t, cht tram ng ng trong cng nghip thc phm.
11.4.THUY TINH :
Trong phn nay ta ch nghin cu thuy tinh v c hay con goi la thuy tinh silicat v
c ch tao chu yu trn c SiO2. Thuy tinh silicat chia ra lam hai nhom ln : thuy tinh
v c (dang v nh hnh) va xitan (co cu tao tinh th)
11.4.1.Thuy tinh v c :
La dang cu tao c bit cua cac dung dch ng c, la mt khi nong chay phc
tap co nht cao cua cac xyt a xit va xyt baz.
1-Cu tao cua thuy tinh :

182

Trang thai thuy tinh hoa la mt dang ring cua trang thai v nh hnh cua vt cht.
Khi chuyn t trang thai long sang trang thai rn v nh hnh trong qua trnh ngui
nhanh va tng nht th t chc khng trt t , c trng cua trang thai long c gi
nguyn lai trong trang thai rn. Do o thuy tinh vo c co cu truc bn trong la khng trt
t va khng ng nht. B son thuy tinh hoa cua thuy tinh la mt mang li khng
gian khng co quy lut, tao ra bi cac hnh trc thoi cua xyt silic [SiO4] 4 .
Trong thanh phn thuy tinh v c gm co : xit silic, bo, pht pho, giecmani, asen
thuy tinh hoa tao nn mang li cu truc, cac xyt natri, ka li, can xi, magi, ba ri lam
thay i cac tnh cht hoa ly cua no. Ngoai ra con co cac xyt nhm, st, ch, titan, be
ri...lam cho thuy tinh co cac tnh cht ky thut cn thit. Tom lai thuy tinh cng nghip
la mt h thng nhiu nguyn phc tap.
2-Phn loai thuy tinh :
a-Theo ban cht hoa hoc :
-Thuy tinh alumosilicat (Al2O3.SiO2)
-Thuy tinh bosilicat (B2O3.SiO2)
-Thuy tinh alumobosilicat (Al2O3.B2O3.SiO2)
-Thuy tinh alumophotphat (Al2O3.P2O5)
b-Theo lng cha cac cht bin tnh :
-Thuy tinh kim (cha cac xyt K2O, Na2O)
-Thuy tinh khng kim.
-Thuy tinh thach anh.
c-Theo cng dung :
-Thuy tinh ky thut ( thuy tinh quang hoc, ky thut in, th nghim ..)
-Thuy tinh xy dng (thuy tinh lam ca, tu knh, gach thuy tinh...)
-Thuy tinh sinh hoat (chu, bat, a, gng soi..)
3-Tnh cht cua thuy tinh :
a-Thuy tinh co tnh cht v hng.
b-C tnh :
Co bn nen cao (50 100kG/mm2), gii han bn keo rt thp (3 9kG/mm2),
gii han bn un rt thp (5 15kG/mm2), m un an hi cao (4500 10000kG/mm2),
dai va p thp (1,5 2,5 kG.cm/cm2).
c-Tnh cht quang hoc :
Tnh trong sut, phan xa, tan xa, hp thu va khuc xa anh sang.
d-H s gian n nhit nho, tnh chu nhit tng i cao (xac nh bi nhit ma tai o
lam ngui nhanh thuy tinh trong nc n 0oC ma khng b nt).
11.4.2.Xitan :
1-Khai nim v xitan :
Xitan la vt liu th rn a tinh th, c tao thanh bng cach kt tinh nh hng
thuy tinh. Tn goi xitan la do ghep hai t silicium va cristal co ngha la thuy tinh tinh
th hay gm thuy tinh.

183

Ch tao xitan bng cach nu chay me liu thuy tinh co thanh phn xac nh va pha
thm cht xuc tac tao mm kt tinh. Sau o lam ngui n trang thai deo, tao hnh
theo yu cu va cho kt tinh. Qua trnh kt tinh goi la xitan hoa.
Thanh phn me liu thuy tinh ch tao xitanco cac loai xyt LiO2, Al2O3,, SiO2,
MgO, CaO...cung cac cht tao mm Au, Ag, Cu nm l lng trong thuy tinh long di
dang keo.
2-T chc va tnh cht cua xitan :
-T chc cua xi tan co nhiu pha, gm cac hat cua mt hay mt s loai tinh th
khac nhau, gia cac pha tinh th la mt lp thuy tinh (dang v nh hnh). Lng pha
tinh th trong khoang t 30-95%.
-Tnh cht : tnh cht cua xitan c quyt nh bi t chc va thanh phn gia
cac pha. Xitan co tnh ng hng, chu mai tt, t khuyt tt b mt, khng co r xp va
t co.
3-Phn loai xitan : Xi tan c chia lam ba loai
-Xitan quang hoc : c ch tao t thuy tinh h Li co cht tao mm la cac cht
nhum dang keo. Khi chiu cac tia cc tm hay tia rnghen vao se say ra qua trnh hoa
quang hoc. Qua trnh kt tinh xay ra khi nung lai san phm.
-Xitan nhit : c ch tao t thuy tinh h MgO-Al2O3- SiO2, CaO-Al2O3-SiO2
...vi cht tao mm la TiO2, FeS. Cu truc tinh th cua xitan c hnh thanh khi nhit
luyn lai chi tit.(Nung cao hn nhit t tto va lam ngui nhanh trong dong kh nen hay
du).
-Xitan x : nhn c t x lo cao va co thm cht bin tnh nh : cac mui sunphat,
bt st...
4-Cng dung :
Xitan dung lam , cac chi tit trong ng c t trong, vo dung cu in t, ng
dn trong cng nghip hoa, canh may nen kh, voi phun ng c phan lc, dung cu o ...
11.4.3.Nu thuy tinh :
1-Nguyn liu nu thuy tinh :
a-Nguyn liu chnh :
-Cat trng hay cat thach anh la tt nht cung cp SiO2.
-Na2CO3 va Na2SO4 cung cp Na2O, thm vao K2CO3 tao ra K2O. Hai
xyt nay ha thp nhit chay, tng hoa tan va tc kh bot
-a vi, lmit (CaCO3.MgCO3), BaCO3, BaSO4 tao ra CaO, MgO, BaO giup
cho kh bot d dang va co tac dung hoa hoc tt hn.
b-Nguyn liu phu :
-Cht tao mau : nhom nay co tac dung tao mau cho thuy tinh theo y mun, gm kha
nhiu cht tuy theo yu cu v mau sc. V du : MnO2 tao mau tm, Cr2O3 cho mau luc
vang, FeO cho mau xanh...
-Cht kh mau : do mt s tap cht lam cho thuy tinh co mt s mau nh xanh lam,
vang nhat... Luc nay phai dung cac cht kh mau : xyt asenc, xyt ngtimoan, i
xyt xri, xyt c ban, slen, xyt niken...

184

-Cht xy hoa va cht kh : dung khi nu thuy tinh mau. Cht xy hoa : perxit
mangan, cht kh : mat ca, than a, tacrat kali a xit (KHC4H4O6)...
-Cht gy uc : dung khi cn tao thuy tinh uc ta cho thm vao hp cht cua
ngtimoan, thic, pht pho...
-Cht kh bot : ixit x ri, trixyt asenic ...
2-Qua trnh nu thuy tinh : Gm nm giai oan sau :
-Giai oan tao silicat (Na2SiO3)
-Giai oan tao thuy tinh.
-Giai oan kh bot
-Giai oan ng nht hoa.
-Giai oan lam ngui.
11.4.4.Cac loai thuy tinh :
1-Thuy tinh dn dung :
a-Thuy tinh bao b :
Yu cu cua thuy tinh bao b la : bn hoa hoc cao, khng phan ng vi cac cht
cha bn trong bn c hoc cao, chu c va cham, chu c ap sut va s thay i
t ngt v nhit . Thuy tinh bao b c phn ra lam hai loai :
-Loai ming hep (ng knh trong < 30 mm) : cac loai chai bia, ru, nc ngot,
thuc...
-Loai ming rng (ng knh trong > 30 mmm) : cac lo, bnh, chu ...
b-Thuy tinh bat a, pha l :
Yu cu cua thuy tinh bat a , pha l :
-Phai ch tao t thuy tinh trong sut khng mau.
-Khng co cac khuyt tt : vn si, bot va bong kh
-B mt phai sach bong, mep canh khng c sc nhon
Cng dung : cc un nc, ly ru,lo hoa, chum en, bat a...
2-Thuy tinh chu nhit va tac dung hoa hoc :
Noi chung cac loai thuy tinh u co kha nng chu tac dung hoa hoc va chu nhit
nht nh, nhng loai thuy tinh nay dung lam cac dung cu chu nhit cao hn nhiu
va lam vic trong mi trng chu tac dung hoa hoc manh. Hin nay s dung ph bin
nht la loai thuy tinh trn c s bn cu t : SiO2-Al2O3-CaO-MgO co pha thm hp
cht flo d nu chay va mt t xyt kim loai. Gm co cac loai :
a-Thuy tinh lam dung cu th nghim :
Loai thuy tinh nay thuc h hiu cu t kha phc tap, thanh phn cua no gm : B2O,
Al2O3, ZnO, BaO va pha thm TiO2, ZrO2. No co kha nng chu tac dung hoa hoc tt va
chu nhit kha cao.
Cng dung : ng nghim, cc t, lo ng hoa cht, pipet, bu ret ...
b-Thuy tinh lam ng ng thuc (m pun) :
y la loai thuy tinh trung tnh khng tac dung hoa hoc pha huy thuc. Trong
thanh phn khng c cha cac o xyt kim loai nng PbO, ZnO, Sb2O3, As2O3.
c-Thuy tinh lam nhit k :

185

La loai thuy tinh kho nu chay khng co tnh kim hay t kim. Trong thanh phn
cua no co cha yt nhm va xyt kim loai kim th cao.
d-Thuy tinh thach anh :
c nu t a thach anh t nhin hay cat thach anh tinh khit. c chia lam hai
loai : thach anh khng trong sut c nu t cac thach anh (co nhiu bot kh nho) va
thach anh trong sut c nu t thach anh thin nhin.
Cng dung : lam thap c c trong cng nghip hoa hoc, lam vo lo nung, ng bao
v nhit k, vt cach in, en chiu tia t ngoai...
3-Thuy tinh quang hoc :
a-Yu cu cua thuy tinh quang hoc
-Hng s quang hoc phu hp vi yu cu
-Khng co tnh lng chit hay ch trong gii han cho phep.
-Tnh cht quang hoc phai ng nht.
-Khng co bot, khng b tan xa, khuc xa...
-Trong sut, khng mau.
-Chu hoa hoc va chu nhit tt
b-Cng dung : lam cac dung cu quang hoc nh knh lup, knh hin vi, thin vn ...
4-Thuy tinh in chn khng :
a-Yu cu :
-Cach in tt, khng thm thu kh.
-Co th cho qua anh sang trong vung nhn thy c va quang ph hng ngoai.
-Khi t nong d tao hnh va han kn.
-Tnh chu nhit va hoa hoc cao.
-Tnh gian n tng ng cac kim loai thng dung trong ky thut in chn khng
nh : W, Mo, Pt, hp kim Fe, Ni Co...
b-Cng dung : Lam bong en, c en, bugi, vo ng phat in t, bung man hnh TV
(kinescp) ...
c-Cac loai thuy tinh in chn khng :
-Thuy tinh nhom platin : co h s gian n tng t platin, lam chn en, c
kinescp, bong en, dung cu in quang...
-Thuy tinh nhom mlipen : h s gian n tng t Mo, dung lam ng rnghen, ng
cach dy dn, cach in trong dung cu ban dn, ca s b nhn quang in...
-Thuy tinh nhom vonphram : co nhit nong chay cao va goc tn tht in mi
nho, dung lam bong en tron, c tu chn khng, vo en thu khuch ai, en phat...
5-Si thuy tinh :
T thuy tinh thach anh, thuy tinh co ham lng SiO2 cao tin hanh keo si co ng
knh t 3-30m vi chiu dai theo yu cu. Si thuy tinh dung lam vt liu cach in,
cach nhit, lam ct trong vt liu composit, cap quang ...
6-Thuy tinh xy dng :
c s dung rng rai trong cac cng trnh xu dng, gm thuy tinh tm va gach
thuy tinh khng mau hoc co mau sc theo yu cu. Chung c dung lam ca, tm lat,
tng (phn ly anh sang), cac ni trang tr...

186

7-Thuy tinh c bit :

a-Thuy tinh phong v (phong ng):
La cac loai thuy tinh dung lam cac man chn, ca s trong cac may co phat ra cac
tia X, , , ...u im cua thuy tinh phong v la co th ngn c cac tia bc xa co
hai, khi lng nho va cho phep ta quan sat c cac hoat ng cua thit b o.
*Yu cu cua thuy tinh phong v :
-Co trong sut cao, khng mau, khng bot, vn
-Co ham lng ch cao.
-Chu c tac dung cua tia . Hu ht cac loai thuy tinh thng khi b tac dung
cua tia u b nhum mau, kt tinh do o mt kha nng tuyn anh sang.
*Cac h thuy tinh phong v :
-PbO - CdO - SiO2 hut trung t va tia
-CdO - BaO - B2O3 hut trung t
-PbO - Nb2O3 - P2O5 hut trung t rt tt.
-PbO - Bi2O3 - SiO2 hut tia X, tia rt manh .
-PbO - B2O3 - Ta2O5 hut tia
b-Thuy tinh cam quang :
La loai thuy tinh khi chiu cac tia bc xa vao mau sc cua no khng thay i, nhng
nu tip sau o em t nong x ly nhit vi thi gian khac nhau mau sc se ni ln
m nhat khac nhau. Cht cam quang thng dung : Cu, Au, Ag, Ba...
Cng dung : dung trong in n, cng nghip in t, vt liu anh, trang tr, my phm.
11.5.CAO SU :
11.5.1.Khai nim va phn loai :
1-Khai nim : Cao su la mt plyme hu c ma nhit thng no co tnh an hi
cao (kha nng chu bin dang an hi nhit thng n 1000%), chu keo tt, chu
nen kem, khng thm kh, nc, n nh trong cac mi trng ty ra, cach in tt, co
mt thp.
V cu tao : cao su la mt plyme co cac phn t v gii han, co mt mi ni i
gia cac cac bon trong mach nguyn t cua ai phn t. Khi lng phn t ln 400000450000. ai phn t co mach thng hay mach nhanh yu, gm cac mt xch ring bit
co xu hng gp lai thanh cum, co th tich nho.
V tnh cht : Cao su la polyme nhit deo. Do s co mt trong cac phn t cao su cac
mi lin kt v han bao am nhng iu kin nht nhchuyn sang trang thai n nh
nhit. Khi cho lu huynh vao cao su, cac nguyn t lu huynh hoa tr hai tach mi

Hnh 11.3 - Cng thc cu tao cua cao su

187

ni kep gia hai nguyn t cac bon trong mach chnh ni cac mach cao su vi nhau
theo hng ct ngang. Nguyn t lu huynh co vai tro nh chic cu gia cac phn t
cao su do o nhn c cac mach khng gian goi la cao su c lu hoa. Tuy theo
lng lu huynh a vao cao su ma day c cua mach li co khac nhau. Vi t
1 5% lu huynh cao su co mach li tha, mm, an hi cao. Lng lu huynh tng
ln mach cao su tr nn day c hn, tnh cht cng hn va khi at lng ti a 30% cao
su bao hoa lu huynh tr nn cng va khng an hi c, goi la bnit.
2-Phn loai :
-Cao su thin nhin
-Cao su tng hp.
Trong cao su tng hp lai chia ra hai loai:
-Theo cng dung co :
+Cao su tng hp cng dung chung
+Cao su tng hp cng dung c bit
-Theo cu tao hoa hoc chia ra 3 loai :
+Cao su co cu tao iu chnh c
+Cao su trung hp
+Cao su c bit
11.5.2.Cao su thin nhin :
Cao su thin nhin c ly t nha cua mt loai cy rng ngun gc t cac
rngf nhit i chu My la tinh va chu A, tn goi la hva. Nha cy hva chay ra co
tn goi la latex. Latex la mt hn hp mau trng, uc co khoang 40% hat cao su kh
nm l lng trong nc, co cha mt s cht hoa tan. Cac hat cao su kh co kch thc
t 0,159m n 6m. Latex ch n nh sau khi chay ra khoi cy trong mt thi gian
ngn, sau o bt u keo tu, hat cao su tach ra khoi pha long va co mui hi. D ngn
nga s keo tu ta cho thm vao latex 0.15%NH3 va no se n nh lu dai. Nha latex
c c c lai, ly tm tach phn nc ra va can thanh tm mong goi la crp. Ra sach
va sy kh crp nhit 40 450C bng khoi. Sau khi sy crp co mau vang nn goi la
crp khoi. Nu khi c c cho vao latex 1%Na2SO3 khi keo tu H2SO4 tach ra ty trng
cao su va dit vi khun, goi la crp trng.
Cu tao mach phn t cao su thin nhin gm cac mt xch chui dai cua mt s ln
cac nhom izpenten .
Nhom nay con goi la izopren, c sp xp chu yu theo dang ng phn sis.Tnh cht
chung cua cao su thin nhin :
-Ty trong : 0,91 0,93 g/cm3
-H s gian n th tch : 656.10-6dm3/ 0C
- dn nhit : 335.10-6 cal/cm.S.0C
-Nhit dung : 0,45 0,50cal /g.oC
nhit 80-1000C tr nn deo, -70oC b don va b phn hoa 2000C. Trong cao
su thin nhin con cha 2 2,2% kiu sp xp theo ng phn trans.
11.5.3.Cac loai cao su tng hp thng dung :
1-Cao su divinyl (C4H6)n :
188

Con goi la butadien la tn goi cua monome ban u tng hp thanh butadien,
cng thc cua no la (C4H6)n.

Hnh 11.4-Cng thc cu tao cua cao su divinyl

Tnh cht cao su divinyl :
-Ty trong : 0,91g/cm3
-Nhit thuy tinh hoa (don) : -1100C
-Gii han bn keo t : 200 kG/cm2
- dan dai khi keo t : 470%.
Cao su divinyl t b mai mon hn cao su thin nhin, nhng bn nhit, tnh chu
lanh va chng xe rach kem hn.
Cng dung : lam lp xe t, gn may., xe ap, ao ma, gng tay, cac san phm cn
nghip... cn chu y pha thm cao su thin nhin vao nng cao tnh cht cua no.
2-Cao su polyizopren (izopren) :
Ta co th tng hp c cao su izopren co cu tao tng t nh cao su thin nhin
(C5H8)n. Tuy nhin trong cu tao cua no co ca ng phn sis va ng phn trans nn tnh
an hi khng cao, nht thp, mt s tnh cht c ly khac khng bng cao su thin
nhin nhng tt hn cao su butadien.
Tnh cht cao su izopren :
-Ty trong : 0,92g/cm3
-Nhit thuy tinh hoa : -700C
-Gii han bn keo t : 250 300kG/cm2
- dan dai khi keo t : 770%
Cng dung tng t nh cao su butadien.
11.5.4.Cao su co cng dung c bit :
Cao su thin nhin, butadien va izopren d b n mon trong du m v chung d hoa
tan trong dung mi beo. Mun cao su n nh trong du m th trong mach cua no phai
co tnh phn cc. Cac monome tao nn cao su chu du m la cao su tng hp, tuy
theo yu cu cua san phm ma cac cht phu gia cho vao khac nhau va cng ngh ch
bin cung khac nhau.
1-Cao su cloropren (nairit, neopren, perbunan-C) :
Nguyn liu san xut t axtylen trung hp thanh monome cloropren.Tnh cht :

189

-Ty trong : 1,21-1,25 g/cm3

-Gii han bn keo t 2-2,65kG/mm2
- dan dai tng i : 600-750%
-Nhit lam vic : 100-1300C
-Nhit chu lanh -340C
Cao su cloropren khng n mon ng, chng lao hoa zn tt, an hi tt,
chng rung tt, n nh trong du m, nhin liu. Tnh chu nhit va chu lanh kem.
Cng dung : boc dy in, dy cap cao ap.
2-Cao su butadien nitril (haicar, perbunan, buna-N) :
La san phm ng trung hp cua butadien va nitril cua axit acrilic.Tnh cht cua no
phu thuc vao lng nitril cho vao trong thanh phn cao su.
Lng nitril %
Ty trong (g/cm3)
Nhit thuy tinh hoa 0C
bn keo t (kG/cm2)
dan dai %

18
0,943
-55
-

26
0,962
-42
280
600

40
0,986
-32
350
-

Cao su butadien nitril la cht ban dn, in tr ring = 1010 1018 .cm. Co
tnh chng mai mon tt, an hi kem, chng lao hoa tt, n nh trong cac mi trng
xng du, nhin liu t -30 n 1300C.
Cng dung : lam dy ai, bng tai, ng dn, m, lot, pht may bm du..
3-Cao su chng mai mon (adipren, gentan S, elastotan) :
Cao su uretan co tnh chng mai mon cao, bn cao, an hi tt, n nh trong
du m, n nh bc xa. Trong mach cu tao cua no khng co mi ni i (lin kt
khng no) nn rt n nh vi xy va zn. Nhit lam vic t -30 n 1300C.
Cng dung : lam lp xe t, bng tai, boc ng va mang vn chuyn vt liu hat, got
giay....
4-Cao su chu nhit :
c san xut t cao su silicon cha lu hoa co cu tao mach thng. Thng dung
nht la cao su dimetyl siloxan. Nhit lam vic t -55 n 2500C, tnh bam dnh kem,
b trng n trong cac dung mi va du m, bn thp, tnh thm kh cao, chng mai
mon kem.
Tnh cht : - Ty trong : 2,13g/cm3
-in tr ring : 9,4.1014.cm
-in ap anh thung 2 28kV/mm.
Cng dung : lam cac chi tit chu nhit kha cao trong cac b phn may moc.
11.6.XI MNG VA B TNG :
11.6.1.Xi mng :
Xi mng la cht kt dnh thuy lc do khi tac dung vi nc tao ra cac hp cht co
tnh dnh kt, cac hp cht nay ong rn trong nc va cac san phm ong rn b trong
nc. Cac loai xi mng gm co :

190

-Xi mng pooclng : da trn c s CaO - SiO2 cha thm Al2O3 . Fe2O3.
-Xi mng alumin : trn c s CaO - Al2O3 co cha thm SiO2.Fe2O3.
-Xi mng x lo cao : ging xi mng pooclng nhng co thm thach cao hay vi.
Trong cac loai trn th xi mng pooclng la loai thng dung nht. Qua trnh san xut
xi mng pooclng nh sau :
-Nguyn liu gm a vi, t set (cung cp Al2O3 ) va qung st (cung cp Fe2O3)
theo ty l quy nh c nghin mn va trn u.
-Phi liu c nung luyn trong lo quay 1400-15000C tao ra cac khoang cht
nh : 3Cao.SiO2 (vit C3S), 2CaO.SiO2 (C2S), 3CaO.Al2O3 (C3A) va 4CaO.Fe2O3
(C4AF). San phm nay goi la clinke.
-Nghin mn klinke n c hat 0,5 50 m thanh dang bt goi la xi mng. Trong
qua trnh nghin clinke thng cho thm cac cht phu gia iu chnh mt vai tnh
cht cua xi mng (v du thm thach cao iu chnh ng kt cua xi mng).
Khi hoa tan xi mng vi nc se b hydrat hoa theo cac phan ng phan ng sau y :
2(3CaO.SiO2) + 6H2O 3CaO.2SiO2.3H2O + 3Ca(OH)2
2(2CaO.SiO2) + 6H2O 3CaO.2SiO2.3H2O + 3Ca(OH)2
Nu xi mng co mn at yu cu va c trn u nc th qua trnh hydrat hoa
xay ra hoan toan. Nu thiu nc mt phn xi mng khng c phan ng. Nu tha
nc se tao ra cac l, knh cha nc lam cho va linh ng d thao tac nhng bn
sau khi ng kt se b giam. Sau qua trnh hydrat hoa la giai oan kt tinh tao ra cac tinh
th hydrat vi kch thc 10 10 m lam cho khi xi mng tr nn vng chc va chu
c tai trong yu cu.

Hnh 11.5- S m ta qua trnh hydrat hoa va ng c cua va ximng

anh gia bn c hoc cua xi mng ta dung ch tiu mac xi mng c quy
nh la gi han bn nen cua mu cua hn hp xi mng - cat theo ty l 1/3 bao dng 28
ngay trong iu kin quy nh. Theo TCVN 2682-1992 : PC30 la xi mng pooclng co
gii han bn nen la 30MPa.
11.6.2.B tng :
B tng c ch tao t hn hp cac vt liu silicat vi kch thc hat khac nhau (v
du : soi hay a dm c 1 4 cm, cat vang c hat 0,1 0,2mm, ximng c hat
0,5 50 m). tao ra mt cao cho b tng : hat cat in y vao ch trng gia cac
vin soi, a dm, con cac hat ximng se chen vao khoang trng gia cac hat cat. Ngoai
ra b mt cua cac hat cat, soi, a dm se xuc tin tao mm ky sinh cho qua trnh kt tinh
cua cac hp cht hydrat cua ximng.
191

Ct liu cua b tng thng s dung la : cat, soi, a vi, a granit...(khi lng
ring c -3 g/cm3). ch tao b tng nhe ct liu phai la loai xp, khi lng ring
nho (khoang
1g/cm3) nh : x lo cao, a xp thin nhin hay dung phu gia tao ra bot kh
trong qua trnh ong rn. C tnh cua b tng tng t nh ceramic la co bn nen
cao, bn keo thp. Gii han bn nen cua b tng thuc vao ty l hn hp, bao
dng...dao ng t 5 60MPa, con gii han bn keo ch bng t 1/8 1/10 bn nen.
11.6.3.B tng ct thep :
Ta b tr thm ct thep theo quy lut nht nh (thanh, dy, li ...) trong b
tng ti se tao ra b tng ct thep. Ct thep trong khi b tng lam cho kt cu chu
keo , nen va un tt hn. Nu co hin tng nt trong b tng th s phat trin cua vt
nt cung b ct ngn can. S d thep c dung lam ct trong b tng v ngoai bn
keo cao, deo ln, thep co h s n nhit gn ging be tng, n mon chm trong mi
trng b tng va dnh kt tng i chc vi b tng. Nu b mt thep co gn (thep
rn) se la tng din tch tip xuc va co kha nng khoa ham.
tng kha nng chu nen cho b tng ta tao ng sut nen d doc theo chiu ct
thep chu lc chnh va goi la b tng ng sut trc (b tng ng lc trc). Phng
phap nay da vao c im cua vt liu gion la chu nen tt hn chu keo va do vy khi
lam vic ng sut keo tac dung vt qua ng sut nen d th khi b tng mi b pha
huy. Co hai cach tao b tng ng sut trc :
1-Dy thep co bn cao c t vao khun rng, c keo vi lc keo ln va
gi cng. Sau khi b tng vao khun va ng cng mi bo lc keo ra. Luc nay do
bin dang an hi b mt i dy thep b co lai gy cho cu kin b tng ng sut nen do
ng sut c truyn tai ti b tng thng lin kt b tng dy thep.
2-Dy thep c lun qua cac ng bng kim loai hay cao su a co sn trong b
tng a ng cng va c keo cng t vao hai mt i din cua cu kin, lam cho cu
kin trang thai nen. Sau o va b tng vao cac l bao kn dy thep. Khi b tng a
ng cng va bao dng tt mi thao kch ra.
Bt tng ng sut trc c dung trong cac cu kin cu ng st, ng cao
tc cung nh nhiu kt cu xy dng khac.

192

MUC LUC

M u
Chng 1: Cu tao cua kim loai va hp kim
1.1.Cu tao mang tinh th ly tng cua kim loai nguyn cht
1.2.Cu tao cua kim loai long va iu kin kt tinh
1.3.Cu tao cua hp kim
1.4.Gian pha cua hp kim hai cu t
Chng 2 : Bin dang deo va c tnh
2.1.Bin dang an hi va bin dang deo
2.2.Cac c trng c tnh
2.3.Nung kim loai a qua bin dang deo
2.4.Bin dang nong
Chng 3 : n mon va bao v vt liu
3.1.Khai nim v n mon kim loai
3.2.Cac dang n mon kim loai
3.3.Bao v kim loai chong n mon
3.4.S n mon cac vt liu gm
3.5.S thoai hoa cua vt liu plyme
Chng 4 : Nhit luyn thep
4.1.Khai nim v nhit luyn thep
4.2.Cac t chc at c khi nung nong va lam ngui thep
4.3.U va thng hoa thep
4.4.Ti thep
4.5.Ram thep
4.6.Cac dang hong xay ra khi nhit luyn thep
Chng 5 : Cac phng phap hoa bn b mt
5.1.Ti b mt
5.2.Hoa nhit luyn
Chng 6 : Cac loai gang
6.1.Khai nim chung v gang
6.2.Gang xam
6.3.Gang deo
6.4.Gang cu
6.5.Gang hp kim
Chng 7 : Khai nim chung v thep
7.1.Khai nim chung v thep
7.2.Khai nim v thep hp kim
Chng 8 : Thep kt cu
8.1.Khai nim chung v thep kt cu

Trang
1
2
2
15
24
30
47
47
61
70
71
73
73
74
80
85
86
87
87
89
103
105
113
114
116
116
119
125
125
126
127
129
130
131
131
135
143
143

193

8.2.Thep thm cac bon

8.3.Thep hoa tt
8.4.Thep an hi
8.5.Thep co cng dung ring
8.6.Thep co cng dung c bit
Chng 9 : Thep dung cu
9.1.Thep va hp kim lam dung cu ct
9.2.Thep lam dung cu bin dang ngui
9.3.Thep lam dung cu bin dang nong
9.4.Thep lam dung cu o
Chng 10 :Kim loai va hp kim mau
10.1.Nhm va hp kim nhm
10.2.ng va hp kim ng
10.3.Hp kim lam truc
Chng 11: Cac vt liu khac
11.1.Vt liu composit
11.2.Vt liu ceramic
11.3.Vt liu polyme
11.4.Thuy tinh
11.5.Cao su
11.6.Xi mng va b tng

144
146
148
149
151
154
154
159
160
161
163
163
167
170
174
174
178
179
182
187
190

194

TAI LIU THAM KHAO

1-Vt liu hoc - L Cng Dng - NXB Khoa hoc va ky thut- 1997
2-Kim loai hoc va nhit luyn - Nghim Hung - NXB ai hoc va THCN - 1979.
3-Giao trnh vt liu hoc - Nghim Hung -Trng ai hoc Bach khoa Ha ni - 1999
4-Kim loai hoc va nhit luyn - Trng ai hoc Bach khoa Ha Ni - 1988
5-Sach tra cu thep gang thng dung - Nghim Hung - Trng ai hoc bach khoa Ha
ni - 1997.
6-S dung vt liu phi kim loai trong nganh c kh - Hoang Trong Ba - NXB Khoa hoc
va ky thut - TP H Ch Minh - 1995
7-Vt liu compozit - Trn ch Thnh - NXB Giao duc - Ha ni - 1994
8-Vt liu composite c hoc va cng ngh - Nguyn Hoa Thnh - Nguyn nh c NXB khoa hoc va ky thut Ha Ni - 2002
9-n mon va bao v kim loai - W.A.Schultze - Phan Lng Cm - Trng ai hoc Bach
khoa Ha Ni - 1985
10-Ceramic - And Carbon - Matrix composites - Acadeician V.I. Trefelov -Institute for
Problems of Materials Science - Kiev - 1995.
11-Des materiaux (Deuxieme edition revue et augmentee) -Jean Marie DORLOT, Jean Paul BAILON, Jacques MASOUNAVE. Editions de L'ecole Polytechnique de Montreal
- 1985.
12-Technique de l'ingenieur traite materiaux metalliques - Centre Francais
d'exploitation.
13-Metallovedenie i termiteskaia abrbotka metallov - I.M. Lakhtin - Maxcva - 1979.
14- Element of X - ray crystallography - Azaroff . L.V - Megraw - Hill Book Co.
Newyor - 1968.
15- Genie des materiaux - Jean Bernard Guillot- Ecole centrale Paris - 2000-2001
16-Introduction a la science des materiaux - Jean-P.Mercier, Gerald Zambelli, Wlfred
Kurz - 1999 (Presses Polytchniques et Universitair Romands)
17- Genie des materiaux (Travaux diriges) - Jean Bernard Guillot - 1999-2000 - Ecle
centrale Paris
18- Materiaux composites - Cour et complement -Philipe Bompard 1993-1994 - Ecole
centrale Paris
19- Materialovedenie - I.M.Lakhtin - Maxcva - 1977

195

________________________________________________________________
Ti liu bn ang s dng c download min ph ti website :