You are on page 1of 9
2. THE G161 CUA CAC Ki HIEU PHEP TINH TOAN HOC Ngay nay, tit lép Mot, hoc sinh da biét mot so ki hiéu phép tinh todn hoc nhu cong (+), tri (-), bang nhau ... Nhung nhan loai da phai mat hang nghin nam mdi cd duge cac ki hiéu don gidn ma cAn thiét do. Trude khi cd cdc ki hiéu phép tinh, ngwdi ta da phai ding loi, ding chit dé dién ta quan hé sé lugng va hinh dang. Vi du, dé dién ta (a + b) - c ngitai- ta phai viet : "a cong vdi b, réi ldy két qua trit dic". Day 1A cdéch ma ngudi Hi Lap con ding mai vé sau. Ngudi Ai Cap vao nhitng nam 1700 trude Cong nguyén ding c4ch d4nh déu bang hai cdng chan nam cing chiéu dé chi phép cong va hai cdng chan nam nguge chiéu dé chi phép tri. Ngudi Hi Lap cé dai va ngudi An Do c6 dai déu coi viée 1 : viét hai s6 lién nhau 1a phép cong, vi du 3 7 c6 nghia la 3 cong 1 i: 1 2 q Va viét hai sé xa nhau Ja phép tri, vi du 6 5 c6 nghia la 6 tra 4 ri 5. Ngudi Hindu thi phép cong duoc thé hién bang cach ghép, con phép trit thé hién bang viéc dat mot chém lén s6 bi trit. Nha toén hoc Ly Thién Lan nguéi Trung Hoa da dung ki hiéu "1" va "T" dé chi phép cong va phép tri L.Pasoli (cuéi thé ki XV) ngudi Italia, da ding k{ hi¢u chit Latinh p tt chit plus (nghia 1a cong) hoac p thay cho phép céng, vi du 5 p 3, nghia 1a 5 cong 3 va chit m, tit chit minus (nghia la tri) hoac m thay cho phép trit, vi du 7 m 5, nghia la°7 trit 5 Cuéi thoi Trung Cé, thuong nghiép 6 chau Au kha phat dat, mot s6 nha buén thudng vach dau * dau '-" lén thing hang dé danh dau "trong ludgng hoi thita" va "trong lugng hoi thiéu" 11 Thoi Phuc Hung (thé ki XV - thé ki XVD, Leonardo de Vinci (Léénadéda Vinxi) (15.4 1452 - 2.5.1519) ngudi Italia, bac thay cia nghé thuat, nhat la hdi hoa, nhung rat mé todn, da dung ki hiéu "+" va "—" trong mét sé tac phdm ctia minh, Nam 1489, Johnn Widman (sinh nam 1460 6 Bohemia) ngudi Dic, da ding ddu "+" va dau "=" dé chi "phan du" va "phan khuyét" Cung nam 1489, trong mot cudn sdch s6 hoc cia J. W ad’ Eges ngudi Dic, xuat hién L. de Vinci dau "+" va ddu "~" dé chi phép cOng va phép trir, Sau dé dén nd4m 1514, nha todn hoc Van der Hoecke ngudi Ha Lan, nam 1524 Christoffel Rudolff (khoang 1500 - 1545) va nam 1544 Michael Stifel (1486 - 1567) ngudi Dic, da ding lai dau "+" va déu "~" thay cho phép cong va phép tri. Vé sau, nh’ dong gop tich cue cla nha toan hoc Francois Viste (1540 - 13.12.1603) ngwai Phap thi d&u "+" va dau "-" mi duge phé cap vA dén nam 1630 mdi duge moi ngudi cong nhan. Do vay ong duge coi 14 ong té cua ki hiéu toan hoc. Hién nay cdc &n phém cia nhiéu nuée déu ding déu "+" va dau "-" dé chi phép cong va phép tri. Can chu y la, ngudi chau Au luc dia da ti lau lai ding dau "+" dé chi phép tri. Doi véi phép nhan, ngudi Hindu da ding cach viét bha (am tiét dau cia ti bhavita 1A tich) sau cdc nhan tu. Nam 1631 William Oughtred (1574 - 1660) nguoi Anh, da ding dau "x" trong tac phém cia minh va ngudi ta da ding no cho dén ngay nay 12 Dau °." thay cho phép nhan da duoc Thomas Harriot (1560 - 1621) ding nhung sau dé ngudi ta it ding, chi dén khi (nam 1684) Gottfried Wilhelm Leibniz (1.7.1646 ~ 4.11.1716) ngudi Dic chdp nhan no thi ngudi ta méi ding nhiéu. Hién nay dau "." van duge ding cho phép nhan trong sach gido khoa cia mét sé nude. Daéu "Nn" duge G. W. Leibniz ding cho phép nhan va ngay nay d4u nay duge ding dé chi phép giao trong li thuyét tap hop. GW, Leibniz Déi véi phép chia, ngudi Hindu thé hién bang cach viét s6 chia duéi sé bj chia. Nha toén hoc Mohammed Ibn Masa Al - Khowarizmi (khoang 780 - khoang 850) ngudi Udobékixtan, da 3. . ding "3/4" hodc Te dé chi 3 chia cho 4. Dén nam 1630, John Pell (1610 ~ 1685) ngu’i Anh da ding déu "'+" va sau dé nam 1659 Johann Heinrich Rahn (1622 - 1676) ngudi Thuy Si, nam 1684. G. W. Leibniz cing ding dau "=" dé chi phép chia. Trong cée én phém cha Nga va Dic thi dau "+" rat it thay dé chi phép chia, ma lai ding dau ":" (so sanh). Déi véi phép khai can, truéc khi cd déu "V" thi ngudi ta ding R.q thay cho "V", R.c thay cho "Y" Ngudi Hindu thé hién phép khai can bang céch viét ka (am tiét dau cia ti karana 1a v6 ti) truéc dai lugng lay can. Dén ndm 1525, trong cudn "Die Coss", Ch.Rudolff da dua ra déu "Y ". 86 di duoc ong ki hiéu nhu vay vi co lé no gidng chit r trong tW radical 1A dau can. 13 Tat nhién la con nhiéu ki hiéu phép tinh ton hoc nia, nhu tich phan, vi phan, . Sau day la mét vi du vé cdc ki hiéu phép tinh ton hoc lay trong cuén sach cOng bé nam 1572 cia nha todn hoc Raffaello Bombelli (1530 - 1572) : Rc. L R.q 4352 p 16 | mRe L R. q. 4352m16 | Dién dat theo ki hiéu ngay nay la : 3 Y 4352 + 16 — VV4352 - 16 3. CAC Ki HIEU TOAN HOC KHAC © muc 2 chung ta da noi vé cdc kf hiéu phép tinh todn hoc, @ muc nay ta n6i vé céc ki hiéu ton hoc khdc. Ngudi nguyén thay chi méi cd kh4i niém "co" va "khong" (chong 6). Day 1a khéi niém cd nhét vé sé. Sau do ho biét them hai sé 1 va 2, ti 3 tré lén 1A nhiéu. Nhu vay ho da biét khai niém “it” va "nhiéu’. Do san xudt phat trién, con ngudi cd nhu cdu trao déi nén nay sinh viée dém s0. Ngudi ta ding cdc ngén tay, ngon chan, hon cudi, réi khdc lén gé cot nha, than cay, hoac két nut trén day, ... dé dém. Cac cach dém tho so nay hién van con tén tai, nhat 1A déi véi cdc dan toc it ngudi 6 nude ta va cdc nude. DEn thdi ki Cong xa nguyén thuy, con ngudi biét ding van tu dé ghi lai cac sé, dé 1A budi dau cia sé hoc. G Tay An (Trung Quéc) ngudi ta da dao duge dé gém va bang gém co ghi 8 hinh tron xép thanh hinh mét tam gidc déu, ding 100 hinh vudng dé xép thanh mot hinh vuong. 6 Trung Hoa, cong cu tinh ton sém nhét 1a "thé tinh". Ban ddu cée "thé tinh" dugc lam bang canh cay thang, vé sau la céc thanh gé (hoac tre, xuong thu, dé hodc sdt) nhd, thugng dai khoang 13 - 14 cm, bd 271 thanh thanh mot ném, co thé 14 cho vao 6ng, tui hoac bude vao lung. Céc thanh nhé duge goi 1a "thé tinh todn" hay “thé toan" | Nguti ta da khai quat duge nhiéu ] | / loai "thé tinh". Vi du, khi khai quat ngdi m6 cé thai Tay Han HHI (thé ki Il - thé ki I truéc Cong nguyén) tai huyén Thién Duong tinh Thiém Tay thang 8-1971 ngudi ta thay mét loai "thé tinh" cé thanh duéng kinh khoang 0,3cm, dai 20cm, cé hai mau (hinh 3-1) dugc dat bén héng xdc chét "Thé tinh" dugc ding dé ghi sé, ghi phép tinh, tién hanh cdc phép tinh vé sé, ké cA viée.gidi céc phuong trinh bac cao. "Thé tinh" trén thuyc té la mét loai thuat toan, no 1A céng cu tinh toan rat hitu hiéu, da thic day cho sé hoc cia Trung Hoa phat trién tit thai Cé Dai dén doi Nguyén (thé ki XIV), trudce khi xudt hién ban tinh. Vao thdi Xuan Thu, viée ding "thé tinh" lam dung cu tinh todn la phé bién. Tac dung cia "thé tinh" truéc hét la dé ghi sé. Co hai kiéu biéu dién sé ; kiéu ngang va kiéu doc (bing 3 - 1). Trong thuc té nguéi ta thutng dig hang don vi theo kiéu doc, sau dé xen ké, s6 0 duge dé c4ch (bé tréng). Hinh 3-1 vi du: |[[==][=| 1a 330721 ‘au: ||J=TT. Aare Hai kiéu biéu dién sé Kiéu —|— |= (NIA) TY TT YT TM Thdi Xuan Thu 6 Trung Hoa da co khdi nigém sé 4m, nén ngudi ta ding thé mau den dé chi sé am, mau dé dé chi sé duong, hodc thanh co thiét dién chit nhat 1a sé 4m, thiét dién we | I {ITI 15 tam gidc la sé duong, hay dat xién thé toan dé chi sé 4m (néu thé cing mau) Khi tinh todn ngudi ta ding cac bang g6 ghi cdc sé va goi lA bang xép 36, gidng nhu ban tinh sau nay. Phuong phap tinh bang thé duge dé cp trong bé sich "Ton Tit todn kinh" gom 3 quyén, viét vao thé ki III. Khi dang "thé tinh’, néu ngudi quen ding thi cd thé tinh duge véi téc dé rat nhanh, dén mic ngudi khac khong theo déi kip. Nha todn hoc vi dai Zu ne ee Chong Zhi (Té Xung Chi) (429 - 500) thoi Nam Béc triéu da dang phuong phap "thé tinh" (hinh 3-2) : da tinh duge s6 a nam gitia 86 3,1415926 va 86 3,1415927. Diéu nay co dé cap dén trong cuén “Tang thuat" (Xuyét thuat) do éng bién soan. Két qua nay hoan toan phi hop véi két qua tinh todn cla cdc nha toan hoc phuong Tay, nhung sém hon dén 1000 nam ! Trong céc ki hiéu todn hoc thi déu bang nhau "=" la quan trong hon ca. Ngudi Babilon va ngudi Ai Cap da ding nhiéu loai ki hidu dé biéu thi sy bang nhau, nhung dude cong nhan sém nhat 1A céch chia Diophantus : esti va isas, viét tét la is va i. Thoi Trung Cé ki higu dé biéu thi su bang nhau rt hén loan. Ki higu "=" hién nay dang sii dung, dugc ding lan dau tién trong cudn "Cai kich thich tri thong minh" (The Whetstone of Witte) cia Robert Recorde (khodng 1510 - 1558) cOng bé nam 1557. Trong cuén sach dd, tac gia gidi thich rang, 6ng da ding hai doan thang song song bing nhau lam ki hiéu cho mot dang thie la vi "khong co hai vat nado co thé bang nhau hon thé". 16 1-344 Nhung mai dén thé ki XVIII ki hiéu nay m6i duoc ding phd bién (vGi hai vach rat dai). Ding chit dé biéu dat sé 1a m6t sang tao quan trong, nd cang lam cho Ii luan dai s6 hoc tré nén sau se hon. Muén co dugc diéu nay loai ngu’i da phai mat hang nghin nam. Cong lao nay thudc vé nha todn hoc F. Viéte va é6ng duoc xem la ngudi cha cua cach ding chit thay s6 trong dai sé Trong cuén "In artem" néi tiéng nh&t cia F. Viéte, ong da phat trién nhiéu ki hiéu dai sé. Ong da ding nguyén am dé biéu thi cac dai lugng chua biét va cdc phu am dé biéu thi cdc dai lugng da biét. Con hién nay ching ta lai ding cdc chit cdi phia cuéi (x, y, z, ...) cho nhitng dai lugng chua biét va cdc chit céi phia dau (a, b, c, ...) cho nhiing dai lvgng da biét. Day la céng lao cha nha triét hoc René Descartes (31.3.1596 - 11.1.1650) ngudi Ph4p dua ra nam 1637 Nhu cdc ban da biét, a, B, y, 6, & .. lA nhitng chit cai dau tién trong van tu Hi Lap cé dai. Trén dau cdc chit cdi dé ngudi ta cho thém mét nét ngang dé biéu thi mot s6. Chit sé nay tuong duong véi tht ty trong bang chit cai Hi Lap. Nhu @ co thé thay cho 1, B thay cho 2, 7 thay co 3, 5 thay cho 4, = thay cho 5, ... Thoi Hi Lap cé dai, vao thé ki Ill, dai s6 hoc da phat trién manh, tuy vay cing chua cd duge mét hé thong ki hiéu dai sé hoan chinh. Diophantus (246- 330) da si dung ki hiéu kha phic tap dé biéu thi sé chua biét : ox DY + x? KY +x3 Ay A—>x* AKY > x* WK >x° ° va 6ng da dang “p" dé chi sy phan cach, M dé chi IA trudc sé hang tu do. Vi du : KY Ka AKY@ t AY AECY MB, 2-344 17 biéu thi biéu thitc dai sé sau day : x° +x° - 5x4 - 8x - 2. Do chua cé mot, hé théng ki hiéu toan hoc day di ma cdc nha toan hoc thai Cé Dai 6 chau Au va cdc nude Arap da cam thay ling tung déi véi mot phuong trinh don gidn nhu ax + b = 0. Dé dién dat mot phuong trinh, trong - bé sach "Sach todn chin chuong" cta : 3 Trén Sanh, xudt hién vao thé ki II lees (thai Dong Han), nguai ta goi sé hang oi : cé chita an sé 1A "nguyén", 36 hang tu x do (khong chtta &n sé) 1a "thai. Vi du IT l— 6ex 6 hinh 3-3 la cach biéu thi phuong r——~ trinh bac 3 mét an : ILLO|— -360 x + 15x2 + 66x 360 = 0 Hes Déi véi phuong trinh phiic tap thi vin ding ki hiéu nhu 6 trén nhung co thay déi chut it. Hinh 3-4 biéu thi phuong trinh bac 1 bén 4n. x - 2y +22 +8w-5=0. Nguyen 3 Nguyen] Thai | Nguyen y [-2]-s}2]z Nguyen I x Hinh 3-4 Hinh 3-5 con phic tap hon, biéu thi phuong trinh bac 3 hai an : 2y? - By? - xy? + 28y + Gxy - x? - 2x + thai = 0. Hinh 3-6 biéu thj hé phuong trinh bac 1 ba an : x + 2y + 8z = 26; 2x + By +z 3x + 2y tz 18 28 Hinh 3-5 Sau day 1a nién giam mot sé - Dau lén hon ">", nhé hon "< do ThHarriot dua ra nam 1631. & @) @ 3 1 1 26 24 39 Hinh 3-6 ki higu toan hoc : ", khac nhau "#", gén bang "=" Can cht y lA sy khdc nhau thi F.Viate lai ding ki hiéu "=" - Vuong géc "1" duge P.Erigon dua ra nam 1634. - S6 ma (ly thita) thi F. Viete viet la A quadratum, A J.Wallis ~ Ham sé f(x) duge Johann Bernouilli (27.7.1667 - 1.1 cubum, cdn cdc tac gid khac vé sau thi viét gon hon : Aq, Ac, ttc 1a A? ,, A® ; ki hidu a”, a, ... a" duge R. Descartes dua ra nam 1637 va nam 1656 John Wallis (23.11. 1616 28.10.1703) ngu’i Anh dua ra cdc ¥ tuéng vé céc sé mu am. - Dau ngoac kép " " do ngudi thg in Guillaume ngudi Phap dua ra nam 1670. - Dau song song "//" duge G. Oughtred dua ra nam 1677. - Dau déng dang "cn" duge G.W. Leibniz dua ra. 1748) ngudi Thuy Si dua ra nam 1718, vién si Léonard Euler (Ole) (15.4.1707 - 18.9.1783) ngu’i Phap géc Thuy Si (nhung lam viéc 6 Nga tit nam 1727) dua ra nam 1734 19

You might also like