Dia Danh Noi Tieng o Viet Nam

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NÖÍI TIÏËNG 1
M UC
Å LUC
Å
Àaão coâ .........................................................................................................2

Àaåi Laãi - höì xanh böën muâa lùång soáng.....................................................4
Cön Àaão - Huyïån àaão xa miïìn àêët nûúác .................................................8
Sapa - Thõ trêën trong mêy sûúng múâ aão ...............................................10
Lïn Ba Vò traánh nùæng heâ .......................................................................12
Cûãa Tuâng vaâ baäi tùæm ..............................................................................14
Non nûúác Sún Traâ ...................................................................................16
Ngûúåc doâng söng Ba ...............................................................................19
Gia Lai - vuâng àêët huyïìn thoaåi .............................................................22
Khe Nûúác Laånh .......................................................................................25
http://www.ebooks.vdcmedia.com
ÀAO
Ã COÂ
Àaão coâ tûå nhiïn Chi Lùng Nam huyïån Thanh Miïån, tónh Haãi
Dûúng àûúåc phaát hiïån nùm 1994. Àêy laâ möåt àiïím du lõch möi trûúâng
sinh thaái hêëp dêîn. Nùçm giûäa möåt vuâng höì bao la soáng nûúác, àaão Coâ
nöíi lïn nhû möåt viïn ngoåc maâ thiïn nhiïn àaä ban tùång cho Chi Lùng
Nam. Vúái diïån tñch 2.382m2, tûâ lêu àaä trúã thaânh núi truá nguå cuãa
nhiïìu loaåi coâ vaåc khaác nhau, coâ vaåc àïën tûâ khùæp núi. Coá chñn loaåi coâ
khaác nhau laâ coâ lûãa, coâ ruöìi, coâ búå, coâ àen, coâ nghïnh, coâ diïåc, coâ
trùæng, coâ ngang, coâ hûúng vaâ ba loaåi vaåc laâ vaåc xaám, vaåc xanh, vaåc
àen coá nguöìn göëc tûâ Trung Quöëc, Miïën Àiïån, ÊËn Àöå, Nï Pan,
Philippines... Muâa xuên laâ thúâi àiïím coâ vïì àöng nhêët coá túái vaâi vaån
con coâ vaâ haâng nghòn con vaåc.
Khi hoaâng hön buöng xuöëng laâ luác coâ vïì, chuáng bay thaânh tûâng
àaân, möîi àaân coá söë lûúång tûâ dùm baãy chuåc túái haâng trùm con àêåu
trùæng xoaá caã caác taán cêy trïn àaão. Sau khi lûúån nhiïìu loâng che kñn caã
khoaãng khöng gian mùåt höì, chuáng lêìn lûúåt haå caán h an toaân xuöëng
nhûäng luâm cêy xanh vúái aánh nùæng chiïìu giûäa biïín nûúác mïnh möng,
tiïëp àoá laâ nhûäng nhõp saãi caánh cuãa nhûäng chuá vaåc chuêín bõ cho möåt
buöíi kiïëm möìi vêët caã trong àïm.
Khöng chó laâ núi cû truá cuãa coâ, vaåc. Laâ möåt vuâng höì röång mïånh
möng, khöng bao giúâ caån nûúác nïn Chi Lùng Nam coá nhiïìu moâng keát,
le le, võt trúâi, àùåc biïåt àaä tûâng coá cöëc àen, böì nöng, cuöëc vaâ nhiïìu loaâi
gieä khaác nhau. Trong söë êëy, cöëc vaâ böì nöng laâ loaâi chim nûúác quñ hiïëm
coá tïn trong saách Àoã Viïåt Nam. Àïën núi àêy vaâo luác hoaâng hön hay
súám mai laâ luác “giao ca” thuá võ giûäa coâ vaâ vaåc trong cuöåc mûu sinh
haâng ngaây, laâ khi coâ vïì súám maâ vaåc chûa ài kiïëm ùn thò àaão coâ thêåt laâ
huyïn naáo. Chuáng tranh cûúáp nhau àïí giaânh chöî àêåu. Vaåc yïëu thïë
nïn bõ döìn xuöëng dûúái, coân coâ phuã trùæng trïn caác taán cêy. Hònh nhû
cêy cöëi thûa dêìn trïn àaão khöng coân àuã chöî cho caã àaân coâ khöíng löì
baám nûäa.
Sûå àan xen haâi hoaâ giûäa cêy cöëi, chim muöng, höì nûúác cuâng khñ
hêåu nhiïåt àúái trong laânh thoaáng àaäng, cuâng vúái nhiïìu cêy cöí thuå vaâ
nhiïìu bia cöí, àïìn, chuâa, miïëu maåo trong vuâng, àùåc biïåt vúái caác nghïì
cöí truyïìn nhe nghïì göåt caá, nghïì baánh traáng, baánh àa vaâ nghïì ûúm
tröìng cêy caãnh, Chi lùng Nam coá àêìy àuã yïëu töë àïí coá thïí phaát triïín
thaânh möåt vuâng du lõch möi trûúâng sinh thaái hêëp dêîn.
Vúái nhûäng giaá trõ cuãa mònh àaão Coâ Chi Lùng Nam àaä taåo nïn
möåt möi trûúâng sinh thaái àùåc trûng cho laâng quï vuâng àöìng bùçng Bùæc
Böå. Ngoaâi yá nghôa laâ núi baão töìn cuãa coâ vaåc vaâ nhiïìu loaâi chim nûúác,
vuâng àêìm höì Chi Lùng Nam coân laâ möåt thùæng caãnh hiïëm thêëy vúái
caãnh höì nûúác vaâ cêy cöëi, chim muöng, nhêët laâ nghe thêëy chim coâ kïu
huyïn naáo, tröng thêëy nhûäng àaân chim bay rúåp bêìu trúâi.
Khi xûa, àaão giûäa höì coá cêy cöëi rêåm raåp, àaân coâ cuäng tûâng laâm
töí sinh söi naãy núã quanh nùm. Nhûng röìi nguöìn taâi nguyïn quyá giaá
naây chûa àûúåc nhêån thûác àêìy àuã nïn coâ vaåc àaä bõ xua àuöíi, sùn bùæn
khöng thûúng tiïëc. Chuáng bõ bêîy bùçng doâ, bùæn bùçng suáng vaâ thêåm chñ
bõ huyã diïåt bùçng böåc phaá buöåc úã ngoån cêy.
Sûå phaát hiïån vaâ àaánh giaá giaá trõ sinh thaái vaâ taâi nguyïn cuãa
laâng coâ giûäa luác chuáng àang coá nguy cú bõ tiïu diïåt laâ möåt cöng trònh
cuãa Höåi Sinh hoåc vaâ möi trûúâng tónh Haãi Dûúng.
Tuy nhiïn trong nhûäng nùm qua, viïåc khai thaác tiïìm nùng naây
múái chó dûâng úã mûác tûå phaát, nïn àaão Coâ vêîn nhû möåt naâng cöng chuáa
nguã quïn trong rûâng chûa àûúåc àaánh thûác, búãi àûúâng xaá ài laåi coân
khoá khùn. Laâng Coâ àang àûúåc quan têm tñch cûåc baão töìn vaâ xêy dûång
thaânh khu du lõch sinh thaái. Àêët laânh chim àêåu, coâ vïì ngaây möåt àöng
hún.
Trong tûúng lai khöng xa tiïìm nùng du lõch àaão Coâ seä thûåc sûå
àûúåc phaát huy vaâ àûúåc àûa vaâo tour du lõch theo hònh voâng cung tûâ
Haâ Nöåi ài phöë Hiïën àïën àaão Coâ, Haãi Dûúng vaâ ra Cön Sún, Kiïëp Baåc,
Haãi Phoâng röìi vïì Haâ Nöåi. Coá nhû vêåy múái thu huát àûúåc ngaây caâng
nhiïìu khaách du lõch trong nûúác cuäng nhû quöëc tïë.
ÀAIÅ LAIÃ - HÖÌ XANH BÖN

Ë M UA
Â LÙN
Å G
SON
Á G
Nùçm saát thõ trêën Xuên Hoaâ úã phña Bùæc huyïån Mï Linh, tónh
Vônh Phuác, höì Àaåi Laãi laâ núi du lõch nghó maát rêët lyá tûúãng cho têët caã
moåi ngûúâi.
Tûâ Haâ Nöåi, muöën àïën khu du lõch höì Àaåi Laãi du khaách chó cêìn
lïn xe ngûúåc àûúâng quöëc löå 2 àïën Phuác Yïn chûa àêìy möåt giúâ àöìng höì,
röìi reä phaãi, ài theo con àûúâng laát bï töng túái thõ trêën Xuên Hoaâ nùçm
ngay ven höì. Àêy laâ núi nghó maát cuöëi tuêìn rêët thuêån tiïån àöëi vúái
ngûúâi dên úã thuã àö söi àöång, öìn aä. Sau nhûäng ngaây laâm viïåc cùng
thùèng, ai chùèng muöën àûúåc búi thuyïìn thû giaän giûäa vuâng non nûúác
hûäu tònh naây.
Àaåi Laãi laâ höì nûúác röång túái hún 500 ha. Vaâo muâa mûa, caác con
söng, con suöëi trong lûu vûåc phña Nam cuãa daäy nuái Tam Àaão vúái söng
Vûåc Tuyïìn, söng Tön, söng Baá Haå, suöëi Àöìng Cêu, Àöìng Chaäo... àïìu
döìn nûúác vaâo, khiïën mûåc nûúác coá thïí lïn cao túái cöët 21m. Möåt phêìn,
do vêîn giûä àûúåc nguyïn traång caác thung luäng tûå nhiïn vaâ caác triïìn
àöìi baát uáp cuâng caác heãm nuái nhö ra, taåo nïn caác eo, caác baán àaão àa
daång, nïn mùåt höì tuy röång nhûng khöng hïì gêy caãm giaác mïnh möng
choaáng ngúåp maâ du khaách coân phaát hiïån ra nhiïìu caãnh quan kyâ thuá
khi búi thuyïìn qua nhûäng heãm nuái vêîn coân nguyïn neát hoang sú àïën
kyâ laå.
Phña Bùæc höì Àaåi Laãi laâ daäy Tam Àaão nuái non cao vaâ xa dêìn vúái
nhûäng caánh rûâng xanh biïëc nguát ngaân. Ba mùåt höì àïìu àûúåc giùng
haâng caác goâ àöìi baát uáp nöëi tiïëp cuâng nuái Thùçn Lùçn, àûúåc xêu chuöîi
nöëi daâi búãi nhûäng àêåp àêët kiïn cöë, taåo thaânh bûác tûúâng thaânh giûä
nûúác.
Xung quanh höì laâ baát ngaát maâu xanh cuãa hún 9.000 heác ta cêy
rûâng phoâng höå. Tûâ baäi tùæm dûúái höì, du khaách coá thïí chaåy thùèng lïn
àónh nuái Thùçn Lùçn úã phña Nam àïí phoáng têìm mùæt nhòn vïì Thuã àö Haâ
Nöåi àang lêëp laánh dûúái aánh nùæng chiïìu.
Nhûäng ai thñch leo nuái àïìu coá thïí töí chûác cuöåc lûä haânh lïn phña
Bùæc, luöìn rûâng qua àeâo Nhe sang àêët Thaái Nguyïn hoùåc reä sang nuái
Moã Quaå thûã sûác leo lïn nhûäng vaách àaá dûång àûáng cao vuát têìng mêy.
Tûâ trïn nhòn xuöëng thêëy thêëp thoaáng giûäa rûâng xanh coá höì Xaå
Hûúng, höì Laâng Haâm, höì Gia Khau..., caånh àoá laâ dêëu tñch lêu àaâi
thaânh quaách cöí kñnh cuãa Quêån húåp Nguyïîn Danh Phûúng àaä tûâng
xêy dûång giang sún riïng möåt coäi, suöët mûúâi nùm trúâi àûúng àêìu vúái
triïìu àònh thúâi vua Lï chuáa Trõnh.
Nhúâ coá sùæc biïëc cuãa höì sêu, maâu xanh cuãa rûâng xanh nuái thùèm
baát ngaát xung quanh, cuâng vúái nhûäng cún gioá maát rûúåi tûâ ba phña
mùåt höì thöíi túái, taåo cho du khaách caãm giaác thanh thaãn, dïî chõu maâ
hiïëm khi naâo thêëy àûúåc. Möåt àiïìu kyâ thuá nûäa úã àêy laâ ngoån gioá bêëc
laånh leäo cuãa muâa àöng àaä àûúåc nuái Tam Àaão, che chùæn, nïn úã àêy
nhiïåt àöå trung bònh cuãa muâa heâ laâ 28,90C vaâ muâa àöng laâ 16,80C.
Taåo thuêån lúåi cho du khaách coá thïí àïën nghó dûúäng cuöëi tuêìn núi àêy,
cho duâ àang laâ muâa nùæng noáng hay muâa àöng giaá laånh.
Thêëy roä tiïìm nùng lêu daâi, ngaânh du lõch tónh Vônh Phuác àaä vaâ
àang xêy dûång höì Àaåi Laãi thaânh núi nghó dûúäng thuêån tiïån àïí àoán
khaách. Ngoaâi caác khaách saån ba, böën sao, seä coá baäi tùæm bïn höì röång vaâ
daâi haâng cêy söë. Nhûäng ngöi biïåt thûå thú möång nùçm dûúái caác caánh
rûâng cêy sinh vêåt caãnh hêëp dêîn caác vùn nghïå sô tûâng vïì àêy dûå caác
traåi saáng taác. Cuäng seä coá caã sên golf 18 löî vúái àûúâng àua ngûåa traãi daâi
túái têån chên nuái xa múâ, seä coá caã caác vuä trûúâng lúán, caác nhaâ haâng baán
àöì lûu niïåm bïn caác khu du lõch sinh thaái vaâ caác vûúân sinh vêåt caãnh
röång lúán. Dûúái chên nuái Tam Àaão, coá khu baão töìn thiïn nhiïn, núi
nghiïn cûáu vaâ hûúáng dêîn ngûúâi saânh chúi sinh vêåt caãnh.
Mêëy nùm gêìn àêy, böîng nhiïn úã caác goâ àaão chòm nöíi giûäa höì àaä
coá rêët nhiïìu àaân chim quyá bay vïì quêìn tuå ngaây möåt nhiïìu, àoá chñnh
laâ dêëu hiïåu khùèng àõnh thïm cho sûå trong laânh cuãa möi trûúâng sinh
thaái núi àêy. Chiïìu chiïìu, nhûäng caánh coâ trùæng, bay thêëp thoaáng soi
boáng mùåt höì, nhûäng tiïëng chim hoát lñu lo cuâng tiïëng rûâng thöng reo
vi vuát seä laâ nhûäng lúâi múâi goåi hêëp dêîn hún caã tiïëng chaâo múâi cuãa caác
tiïëp viïn du lõch úã bêët cûá núi àêu.
Àaä àïën höì Àaåi Laãi, chùæc chùæn du khaách seä àûúåc àùæm chòm trong
möåt khöng gian yïn tônh, caãm giaác thanh bònh sau möåt tuêìn lao àöång
mïåt moãi nhû chúåt tan biïën, hoaâ vaâo thiïn nhiïn trúâi mêy non nûúác
núi àêy. Möåt kyâ nghó cuöëi tuêìn tuyïåt vúâi seä àïën vúái baån bêët kïí muâa
naâo trong nùm.
CÖN ÀAO
Ã - HUYÏN
Å ÀAOÃ XA MIÏN
Ì ÀÊT
Ë
NÛÚCÁ
Àêy laâ möåt quêìn àaão göìm 16 hoân àaão lúán nhoã húåp thaânh möåt
huyïån vïì mùåt haânh chñnh úã ngoaâi truâng khúi. Caác àaão naây coá nhûäng
caái tïn möåc maåc nhû laâ: hoân Baâ, hoân Böng Lau, hoân Taâi Lúán, hoân Taâi
Nhoã (hoân Thoã), hoân Traác Lúán, hoân Traác Nhoã, hoân Baãy Caånh, hoân
Vung, hoân Ngoåc, hoân Tre Lúán, hoân Tre Nhoã, hoân Trûáng, hoân Cau.
Hoân lúán nhêët laâ àaão Cön Sún (trûúác kia coân coá tïn laâ Cön Lön).
Quêìn thïí Cön Àaão nùçm trong biïín Àöng, chïåch vïì Nam so vúái
nöåi àõa, àûúåc biïët túái nhû laâ möåt di tñch caách maång vaâ chûáng tñch vïì
töåi aác cuãa thûåc dên Phaáp, àïë quöëc vaâ tay sai àöëi vúái dên töåc Viïåt Nam
trong ngoát 114 nùm, kïí tûâ nùm 1862 àïën thaáng 4 nùm 1975. Núi êëy
coá trïn hai vaån nêëm möì caãu chiïën sô caách maång Viïåt Nam vaâ haâng
vaån ngûúâi khaác àaä bõ tuâ àaây, giam giûä.
Thïë nhûng ngaây nay, quêìn àaão Cön Sún hay goåi tùæt laâ Cön Àaão,
vúái töíng diïån tñch laâ 72,18km2 laâ möåt àiïím du lõch khaá hêëp dêîn, möåt
núi nghó dûúäng hoaân haão coá nhiïìu baäi tùæm tuyïåt vúâi vaâ thùæng caãnh kyâ
thuá.
Khùæp thõ trêën Cön Àaão coá nhiïìu cêy baâng àûúåc tröìng tûâ thïë kyã
qua, vaâo muâa gioá chûúáng nöíi dûä döåi, nhûäng cêy baâng naây rúåp boáng
xanh maát. Nhûäng baäi tùæm coân nguyïn veã hoang sú, khöng khñ trong
laânh khaá thñch húåp vúái nhûäng ngûúâi ham cuöåc söëng tûå nhiïn, nhêët laâ
àöëi vúái trai gaái trong lûáa tuöíi yïu àûúng. Nuái vaâ rûâng nguyïn sinh
baåt ngaân àiïím tö nhûäng neát tuyïåt thuá trong bûác tranh sinh àöång cuãa
möåt vuâng trúâi nûúác bao la.
Coá gêìn 20 baäi tùæm nûúác trong xanh vaâ saåch, ngûúâi ta búi ra xa
vêîn coân tröng thêëy àaáy. Nhûäng baäi tùæm àeåp nhêët laâ baäi Haâng Dûúng,
Àêìm Trêìu, Phi Yïën... úã àoá du khaách vûâa àûúåc tùæm maát nhû têíy trêìn,
göåt saåch nhûäng buåi bùåm trïn thên cuäng nhû nhûäng buåi bùåm trong
têån àaáy loâng, trong sêu thùæm cuãa têm tû mònh giûäa laân soáng nûúác
tinh khiïët cuãa àaåi dûúng.
Cön Àaão coá nhiïìu khaách saån vûâa vaâ nhoã vúái àêìy àuã tiïån nghi,
cuäng coá möåt khu nghó maát thñch húåp cho moåi ngûúâi. Do caách biïåt àêët
liïìn, bao quanh laâ biïín, du khaách àïën Cön Àaão chó coá thïí vaâo muâa
biïín ïm, àeåp nhêët tûâ thaáng 3 àïën thaáng 6 bùçng taâu thuãy hay bùçng
maáy bay trûåc thùng.
Du lõch Cön Àaão thñch húåp nhêët laâ loaåi hònh daä ngoaåi, du khaão
vaâ h oaåt àöång thanh niïn. Cön Àaão laâ möåt huyïån àaão cuãa tónh Baâ Rõa
- Vuäng Taâu, caách xa thaânh phöë Vuäng Taâu khöng àêìy möåt giúâ bay.
Àûúâng biïín daâi khoaãng 179km, coân tûâ cûãa söng Hêåu ra, chó caách coá
83km. Khñ hêåu àaåi dûúng dïî chõu, trung bònh 26,90C. Búâ biïín daâi
töíng cöång 200km.
Caãnh quan möîi àaão coá möîi baãn sùæc riïng. Hoân Trûáng thûåc tïë laâ
möåt sên chim tûå nhiïn. Võnh Cön Àaão laâ núi truá nguå cuãa loaâi caá heo
vaâ cuäng laâ núi sinh saãn cuãa àöìi möìi vaâ vñch. Vaách àaá nuái vaâ hang trïn
caác hoân àaão laâ núi tuå höåi vïì haâng nùm trong muâa sinh saãn cuãa loaâi
haãi yïën. Trong rûâng coá nhiïìu loaâi soác mun, soác bay, kyâ àaâ v.v... Rûâng
Cön Àaão cuäng laâ vûúân quöëc gia.
SAPA - THÕ TRÊN

Ë TRONG MÊY SÛÚNG
MÚÂ AO
Ã
Möåt thõ trêën nghó dûúäng úã àöå cao 1.560m so vúái mùåt biïín, thuöåc
tónh Laâo Cai, maån Têy Bùæc Bùæc böå, khöng khñ maát meã suöët muâa heâ.
Maâu sùæc caãnh quan luön thay àöíi.
Vaâo buöíi saáng, Sapa chòm trong sûúng muâ nheå nhaâng nhû laân
khoái trùæng. Buöíi chiïìu khi hoaâng hön ruä xuöëng, Sapa coá caái se laånh
trûä tònh cuãa muâa thu.
Khi nùæng lïn, Sapa rûåc rúä nhû muâa xuên phúi phúái nöìng naân.
Àïën xïë trûa, mùåt trúâi àûáng boáng laâ caã muâa heâ trúâi quang mêy taånh,
khöng noáng maâ dòu dõu.
Ban àïm, khñ laånh tûâ caác àónh nuái toaã xuöëng, Sapa coá caái laånh
muâa àöng cêìn êëm aáp, êëp uã. Àöi khi coá tuyïët rúi. Tuyïët rúi khöng daây
àùåc nhû miïìn haân àúái maâ thoaãng rúi nheå nhaâng gêy caãm xuác tònh
thû. Tuyïët Sapa nhû phêën hoa nheå moãng, mong manh tö àiïím caãnh
quan thïm phêìn quyïën ruä nïn trúâi Sapa khi laånh àeåp vö vaân. Coá
ngûúâi àaä ghi nhêån tiïët àiïåu thúâi gian gúåi caãm àöåc àaáo cuãa Sapa laâ
"söëng möåt ngaây àaä àêìy àuã nhû möåt nùm caã böën muâa".
Sapa àûúåc mang danh "thaânh phöë trong mêy", laâ möåt thõ trêën
caách thuã àö Haâ Nöåi 380km àûúâng böå vïì phña Têy Bùæc, nùçm úã trïn
sûúân nuái Loå Souei Tong, chên nuái Phanxipùng.
Tûâ àêìu thïë kyã XX, cuâng vúái thaânh phöë Àaâ Laåt, Sapa súám nöíi
tiïëng vaâ trúã thaânh khu du lõch vúái veã àöåc àaáo cuãa toaân khu.
Hûúng sùæc Sapa
Nhiïåt àöå trung bònh trong nùm tûâ 150C àïën 180C. Vaâo muâa
àöng thûúâng coá mêy muâ bao phuã, rêët laånh, coá khi xuöëng 00C. Tûâ
thaáng 5 àïën thaáng 8, Sapa coá nhiïìu mûa.
Maâu sùæc Sapa àùåc biïåt nöíi bêåt vúái hoa bñch àaâo.
ÚÃ ngay trung têm thõ trêën, xen giûäa rûâng àaâo thú möång vaâ
nhûäng rùång sa mu xanh ngaát nhûäng biïåt thûå vûâa cöí kñnh vûâa tên kyâ
theo kiïën truác àa daång Têy phûúng, taåo cho Sapa möåt hònh daáng khúãi
sùæc theo kiïíu thaânh phöë Êu Chêu. Coá khoaãng 200 ngöi biïåt thû nhû
thïë trong thõ trêën diïîm kiïìu naây.
Nhûäng ngöi nhaâ vöi trùæng ngoái àoã khaá xinh àeåp, hònh khöëi kiïíu
caách khaác nhau, êín hiïån chöî thêëp chöî cao, doc theo caác sûúân àöìi, caác
truåc lö giao thöng cuãa thõ trêën taåo nïn veã myä quan thu huát têìm nhòn
cuãa bêët cûá ai.
Phña Têy thõ trêën laâ daäy Hoaâng Liïn Sún xanh thùèm, böën muâa
mêy sûúng giùng löëi vaâo saáng súám vaâ àónh Phanxipùng vúâi vúåi luön
luön thûã thaách nhûäng ai muöën khoe taâi leo nuái cuãa mònh.
Sapa rêët yïn bònh nhû khuêët neão trong àiïåp truâng cuãa nuái non.
Nùçm trong möåt thung luäng nhoã, thõ trêën miïìn cao naây hònh nhû laâ
tuyïåt taác vïì kiïën truác cuãa con ngûúâi hoaâ húåp vúái kiïën taåo kyâ bñ cuãa
thiïn nhiïn. Noá vûâa phaãng phêët nhûäng neát kheáo leáo vûâa êín chûáa veã
diïîm aão, kyâ bñ.
LÏN BA VÒ TRAN
Á H NÙN
Æ G HEÂ
Theo àûúâng Haâ Nöåi - Sún Têy chaåy khoaãng 80km bùçng ötö, hoùåc
ài xe maáy thò hay nhêët, baån àaä coá thïí "moâ" túái àûúåc cûãa rûâng quöëc gia
Ba Vò, àïí bùæt àêìu ài vaâo möåt khöng gian xanh baát ngaát khaác hùèn caái
oi bûác, ngöåt ngaåt cuãa muâa heâ úã àö thõ.
Ngûúâi ta coá thïí lûåa choån caách ài tiïëp chùång àûúâng 6km luöìn
sêu, uöën lûúån lïn cao dêîn vaâo trong nuái. Thöng thûúâng caác baån treã
sau khi xuöëng ötö thûúâng keáo nhau ài böå àïí têån hûúãng caái hûúng võ
laânh laånh cuãa nuái rûâng, cêy cöëi, chim hoát, suöëi reo hai bïn àûúâng. Ài
àûúåc nûãa àûúâng coá löëi reä ngang möåt àoaån ngùæn dêîn túái möåt höì nho
nhoã do nûúác suöëi tuön chaãy xuöëng thaânh bïí tùæm, nûúác úã àêy àuã sûác
cho ngûúâi ngêm mònh phaãi "coáng" ngay trong nhûäng ngaây heâ.
ÚÃ cuöëi quaäng àûúâng 6km coá möåt khu àêët röång laâm núi cho moåi
ngûúâi "xaã húi", "naåp nùng lûúång" àïí chuêín bõ tiïëp tuåc chinh phuåc àónh
Thêìn hoùåc àïìn Mêîu, Caã hai hûúáng tiïëp theo baån gêìn nhû leo trong
boáng rêm cuãa cêy cöëi rêåm raåp trïn nuái bïn caác bêåc àaá. Thûúâng thò
ngûúâi ta hay choån àûúâng lïn àïìn Mêîu vò gêìn hún vaâ cuäng vò coá nhiïìu
caái àïí xem hún.
Trûúác khi túái àûúåc àïìn Mêîu, baån seä qua àïìn thúâ thaánh Taãn Viïn
(möåt trong "tûá bêët tûã" theo quan niïåm têm linh ngûúâi Viïåt). Àïìn àûúåc
xêy dûång möåt nûãa aáp vaâo vaách àaá. Nuái úã àoaån naây thùæt laåi, sau àoá laåi
nhö cao lïn thaânh möåt bònh rûúåu coá ngêën , tûúng truyïìn rùçng ngaây
xûa khi Thuãy Tinh dêng nûúác àaánh Sún Tinh thò àêy laâ àoaån nuái
àûúåc Sún Tinh nêng lên cao àïí tiïëp tuåc trêån chiïën vúái Thuãy Tinh.
Qua àïìn thaánh Taãn möåt quaäng cheo leo nûäa laâ baån leo túái àïìn
mêîu trïn àónh nuái, tûâ àêy coá thïí doäi têìm mùæt röång bao la xuöëng caác
àónh nuái phuã cêy xanh mûúát xung quanh taåo thaânh nhiïìu thung luäng
àeåp, maâ coá leä baån seä phaãi töën mêët nhiïìu phim àïí ghi laåi laâm kyã niïåm.
Viïåc nghó laåi möåt hai ngaây úã caác nhaâ nghó ngoaâi cûãa rûâng trïn
lûng chûâng nuái seä laâ möåt dõp àaáng nhúá, vò úã àoá baån coá thïí búi úã bïí,
buöíi saáng chaåy theo àûúâng voâng xêy quanh caác moãm nuái àïí ngùæm
sûúng sa xuöëng höì trong thung luäng. Nïëu baån laâ ngûúâi ûa tòm hiïíu,
chùæc chùæn baån seä vaâo xem khu nuöi baão töìn àöång vêåt hoùåc vûúân tröìng
cêy dûúåc liïåu. Lang thang trong rûâng thöng, tuâng vúái khöng khñ vuâng
nuái trong saåch seä giuáp baån truát boã búát nhûäng suy nghô êu lo, cùng
thùèng trong cuöåc mûu sinh hùçng ngaây.
CÛA
Ã TUN
Â G VAÂ BAIÄ TÙM
Æ
Cûãa Tuâng. Möåt baäi biïín àeåp tuyïåt vúâi úã Quaãng Trõ. Nhûäng tour
du lõch thûúng maåi ñt khi àûa khaách àïën vúái baäi biïín naây vaâ Cûãa
Tuâng dûúâng nhû chó coân laâ núi thu huát du khaách àõa phûúng. Trong
khi àoá, noá àaä tûâng àûúåc mïånh danh laâ nûä hoaâng cuãa caác baäi tùæm.
Tûâ cêìu Hiïìn Lûúng, chiïëc cêìu nöëi àöi búâ Vônh Linh vaâ Gio Linh,
ài khoaãng 10 km vïì phña Àöng Bùæc , ngûúâi ta coá thïí nhòn thêëy baäi
biïín xinh àeåp naây. Noá laâ möåt àiïím nhêën àeåp àeä vaâ nïn thú trong caã
möåt vuâng cûãa biïín.
Nhûäng àiïìu chó coá úã Cûãa Tuâng
Nùçm phña Bùæc cûãa biïín, baäi tùæm laâ möåt baäi caát thon daâi nùçm
phúi mònh dûúái laân nûúác xanh. Àêy laâ möåt baäi tùæm ïm àïìm búãi noá
àûúåc bao boåc kyä lûúäng búãi baâ meå thiïn nhiïn. Hai baäi àaá ngêìm ùn sêu
ra biïín tûâ hai phña laâ Muäi Si vaâ Muäi Lai àaä taåo nïn möåt caái võnh nhoã
kñn àaáo vaâ khöng coá caác doâng haãi lûu cuöën xoaáy.
Nïëu nhû àûáng trïn moãm àöìi àêët àoã ùn ra phña biïín maâ nhòn
xuöëng Cûãa Tuâng, ngûúâi ta coá thïí thêëy möåt quang caãnh tuyïåt àeåp traãi
ra trûúác mùæt. Möåt ngûúâi Phaáp khaá am tûúâng v ïì xûá Quaãng Trõ xûa laâ
öng A. Laborde àaä tûâng mö taã vïì Cûãa Tuâng nhû möåt baäi biïín àeåp
nhêët trong kyá ûác cuãa mònh. Öng viïët: "Cûãa Tuâng coá caái sùæc thaái àùåc
biïåt laâ noá àûúåc cêëu taåo búãi möåt daãi nguyïn xanh tûúi vúái àöå cao 20m
dûång xiïn thaânh búâ döëc trïn möåt baäi biïín coá àöå döëc thoai thoaãi vaâ nheå
nhaâng...".
Möåt neát àùåc biïåt cuãa Cûãa Tuâng chñnh laâ àöå thoai thoaãi cuãa baäi
tùæm. Baån ài tûâ búâ ra phña ngoaâi khúi, lao mònh vaâo voâng tay cuãa biïín.
Vaâ coá thïí ài maäi nhû vêåy àïën nûãa cêy söë maâ nûúác múái chó àïën ngang
ngûåc. Möåt sûå thuá võ tuyïåt vúâi. Núi àêy coá nhiïìu haãi saãn quyá vaâ ngon
coá tiïëng nhû mûåc nang, töm he, töm huâm, caá chim, caá thu, caá nuå vaâ
caá àeá vúái caách chïë biïën moán ùn rêët àùåc biïåt cuãa dên àõa phûúng.
Gùæn vúái nhûäng kyâ tñch vaâ lõch sûã
Du khaách coá thïí lang thang trong vuâng biïín naây àïí tòm àïën vúái
laâng biïín Caát Sún haâng trùm nùm nay àaä nöíi tiïëng vúái nhûäng nghïì
nhû àaánh caá, bõt tröëng, möåc vaâ khaãm xaâ cûâ.
Baån cuäng coá thïí tòm ra úã àêy ngöi nhaâ nghó maát cuãa vua Duy
Tên tûâ 1896. Ngoaâi ra, caác nhaâ nghó maát cuä cuäng raãi raác úã àoá àêy vöën
xûa laâ nhaâ nghó cuãa caác cöë àaåo vaâ tu sô. Taåi Cûãa Tuâng, ngûúâi Phaáp
cuäng àaä tûâng àùåt caác àöìn binh, súã bûu àiïån vaâ súã thûúng chaánh phuåc
vuå khaách du lõch vaâ caác cú quan naây chuyïn phuåc vuå khaách du lõch àaä
töìn taåi àïën trûúác nùm 1945.
Tuy nhiïn, nhûäng dêëu êën lõch sûã khöng chó coá vêåy. Cûãa Tuâng laâ
têm àiïím cuãa àûúâng phên chia giúái tuyïën quên sûå: Vô tuyïën 17 nöíi
tiïëng vúái nhiïìu àau thûúng vaâ mêët maát. Vaâ àùçng xa, caách búâ biïín hún
30km chñnh laâ àaão Cöìn Coã anh huâng.
NON NÛÚC
Á SÚN TRAÂ
Chiïìu chiïìu mêy phuã Sún Traâ
Sêëm rïìn Non Nûúác trúâi àaâ chuyïín mûa...
(Ca dao)
Baán àaão Sún Traâ nùçm caách trung têm thaânh phöë Àaâ Nùéng
chûâng 10km vïì hûúáng Àöng Bùæc. ÚÃ àêy coá nhiïìu thùæng caãnh thiïn
nhiïn àeåp tuyïåt vúâi vaâ trong tûúng lai seä trúã thaânh khu du lõch nöíi
tiïëng cuãa thaânh phöë.
Sún Traâ laâ möåt quêån ngoaåi thaânh, diïån tñch 60km2, chiïìu daâi
13km, chiïìu röång 5km, núi heåp nhêët 2km. Thúâi xa xûa, Sún Traâ laâ
möåt hoân àaão göìm 3 ngoån nuái nhö cao. Ngoån phña àöng nam tröng nhû
hònh con nghï chöìm ra biïín nïn goåi laâ hoân Nghï, ngoån phña têy hònh
daång nhû caái moã con diïìu hêu nïn nïn goåi laâ ngoån Moã Diïìu vaâ ngoån
phña bùæc vûún vïì phña ngoån Ngûå Haãi bïn kia cûãa biïín daâi nhû cöí
ngûåa nïn goåi laâ ngoån Cöí Ngûåa.
Qua thúâi gian lêu daâi, doâng nûúác biïín chaãy ven búâ àaä taãi phuâ sa
àïën böìi àùæp dêìn lïn taåo thaânh doi àêët chaåy tûâ àêët liïìn ra àaão. Baán
àaão Sún Traâ hònh thaânh tûâ àoá. Cuâng vúái hïå thöëng nuái non cuãa Haãi
Vên sún úã phña bùæc, baán àaão Sún Traâ úã phña nam vêy laåi thaânh hònh
caánh cung taåo nïn vuäng biïín mang tïn Vuäng Sún Traâ hay coân goåi
bùçng nhiïìu tïn khaác khaá quen thuöåc nhû Vuäng Tiïn Sa, Vuäng
Thuâng, Vuäng Haân, Vuäng Àaâ Nùéng. Vuäng Sún Traâ tuy röång nhûng
sêu vaâ kñn àaáo, mùåt nûúác phùèng lùång trong xanh. Caãng Liïn Chiïíu vaâ
Tiïn Sa àïìu nùçm trong vuäng naây coá thïí àoán nhêån caác taâu biïín coá taãi
troång trïn 20.000 têën ra vaâo vaâ neo àêåu dïî daâng.
Vò baán àaão Sún Traâ coá möåt võ trñ àùåc biïåt coá thïí kiïím soaát caã
möåt vuâng laänh haãi röång lúán vaâ laâ phïn dêåu che chùæn cho Àaâ Nùéng vaâ
àêët Quaãng Nam truâ phuá cho nïn, thúâi nhaâ Nguyïîn àaä coá quên lñnh
àïën trêën àoáng úã àêy. Thúâi Minh Maång àaä cho xêy "phaáo àaâi phoâng
haãi" àïí kiïím soaát mùåt biïín.
Àêìu nùm 1858, liïn quên Phaáp vaâ Têy Ban Nha thònh lònh têën
cöng àaánh chiïëm baán àaão Sún Traâ múã maân cho chiïën tranh Viïåt-Phaáp
sau naây. Dûúái thúâi Myä-Nguyå, baán àaão Sún Traâ trúã thaânh möåt phaáo
àaâi phoâng thuã kiïn cöë cuãa chuáng vúái caãng haãi quên Tiïn Sa, àaâi raàa
vaâ cùn cûá phaáo binh cuâng nhiïìu phûúng tiïån chiïën tranh hiïån àaåi
khaác.
Mùåc duâ traãi qua thúâi kyâ chiïën tranh khöëc liïåt vaâ thaãm thûåc vêåt
rûâng bõ taân phaá nùång nïì, vêåy maâ rûâng nguyïn sinh trïn baán àaão vêîn
coân nguyïn veån, laâ möåt baão taâng thiïn nhiïn vïì cuöåc söëng hoang daä
nùçm saát naách möåt àö thõ phöìn hoa.
Sún Traâ coá gêìn 4.000 ha rûâng, trong àoá möåt phêìn laâ àêët àöìi
àang àûúåc phuã thïm loaåi cêy cöng nghiïåp. Coá ngûúâi àaä vñ Sún Traâ
nhû möåt buöìng phöíi khöíng löì cung cêëp dûúäng khñ cho thaânh phöë Àaâ
Nùéng. Sún Traâ laâ núi giao lûu giûäa hai hïå àöång vêåt vaâ thûåc vêåt tiïu
biïíu cuãa hai miïìn Nam - Bùæc. Trong rûâng nguyïn sinh naây coá 289
loaåi thûåc vêåt bêåc cao thuöåc 217 chi, 90 hoå. Coân vïì àöång vêåt, úã àêy laâ
núi quêìn cû cuãa hoå haâng nhaâ khó vúái khoaãng hún 400 con vooåc vaâ
nhiïìu loaâi khó àuöi daâi. Ngoaâi ra coân coá chöìn, hoùéng, heo rûâng, gaâ
rûâng vaâ ngaây xûa coân coá caã hûúu nai nûäa!
Nuái Sún Traâ cao àïën gêìn 700m, àûáng tûâ trung têm thaânh phöë
Àaâ Nùéng tröng lïn thêåt "choát voát chñn têìng mêy". Gioá biïín Àöng thöíi
qua nuái löìng löång, àûa mêy tñch tuå quanh nuái, ngûúâi trong vuâng hïî
thêëy mêy àen uân lïn nuái thò biïët trúâi sùæp àöí mûa. Nuái Sún Traâ xûa
nay àûúåc xem nhû àaâi khñ tûúång thiïn nhiïn cuãa nhên dên quanh
vuâng. Sún Traâ tûâ lêu àaä ài vaâo vùn hoåc dên gian vúái nhûäng cêu ca
thùæm àûúåc tònh yïu àöi lûáa:
Chiïìu chiïìu mêy phuã Sún Traâ
Loâng ta thûúng baån nûúác mùæt vaâ löån cúm.
Àûáng trïn nuái Sún Traâ coá thïí ngùæm nhòn àûúåc toaân caãnh böën
bïì. Xa xa vïì hûúáng nam laâ nuái Nguä Haânh lö nhö nùm ngoån giûäa biïín
caát mïnh möng, phña àöng nam laâ Cuâ Lao Chaâm nhêëp nhö trïn soáng
nûúác, phña têy laâ phöë thõ sêìm uêët vúái con söng Haân thûúát tha daãi luåa,
phña bùæc laâ hïå thöëng nuái non Haãi Vên sún chaåy daâi ra ngoaâi biïín.
Baán àaão Sún Traâ ngaây nay vêîn coân hoang sú vaâ coá haâng loaåt baäi
tùæm thêåt thú möång traãi daâi haâng chuåc kilomet. Du khaách coá thïí ài tûâ
caãng Tiïn Sa ngûúåc lïn hûúáng bùæc seä gùåp baäi Tiïn Sa. Theo truyïìn
thuyïët, ngaây xûa coá naâng tiïn tûâ trúâi xuöëng ài daåo vaâ tùæm maát úã àêy
nïn múái coá tïn Tiïn Sa.
Nïëu ài xuöëng phña Nam thò gùåp caác baäi Xïëp, baäi Buåt vaâ baäi
Nam thêåt quyïën ruä, caãnh thêìn tiïn hiïån ra trûúác mùæt. Duy chó coá baäi
Bùæc thò chó àïën àûúåc bùçng àûúâng thuyã. Baäi tùæm úã àêy thêåt hoang sú,
vùæng veã. Baäi röång lúán, caát trùæng phau phúi dûúái aánh n ùæng choái chang
cuãa muâa heâ. Baäi Bùæc tuy coá àeåp nhûng àaânh cam chõu söë phêån hêím
hiu búãi nuái rûâng vêy toaã.
NGÛÚC
Å DON
Â G SÖNG BA
Söng Ba coân goåi laâ söng Àaâ Rùçng, theo tiïëng Chùm cöí tûác laâ con
söng lau sêåy. Noá bùæt nguöìn tûâ daäy nuái Ngoåc Linh, phña Têy Bùæc tónh
Kon Tum, tûâ àöå cao 2000m chaãy qua 3 tónh Kon Tum, Gia Lai vaâ Phuá
Yïn. Àêy laâ möåt trong hai con söng lúán nhêët Têy Nguyïn coá lûu vûåc
röång túái 13.000km2. Àêy cuäng laâ con söng duy nhêët chaãy cùæt ngang
daäy Trûúâng Sún chia cao nguyïn miïìn Nam thaânh 2 cao nguyïn:
Pleiku vaâ Àùæc Lùæc.
Tûâ thûúång nguöìn söng Ba chaãy theo hûúâng Bùæc Nam daâi 300km
àöí ra biïín Àöng taåi cûãa biïín Àaâ Diïîn thuöåc Tuy Hoâa, Phuá Yïn, taåo ra
möåt vuâng chêu thöí röång lúán. Vúái diïån tñch trïn 20.000 ha, Tuy Hoâa laâ
caánh àöìng bùçng röång nhêët Nam Trung böå, àûúåc hïå thöëng thuãy nöng
Àöìng Cam cung cêëp nûúác ngoåt quanh nùm, àêy cuäng laâ vûåa luáa lúán
nhêët miïìn Trung.
Àûáng trïn nuái Nhaån taåi thõ xaä Tuy Hoâa núi coá ngoån thaáp Chaâm
nöíi tiïëng gêìn 2000 tuöíi, coá thïí thêëy toaân caãnh caánh àöìng luáa Tuy Hoâa
röång baát ngaát doåc hai búâ söng Ba, traãi daâi túái saát chên nuái àaá Bia ven
quöëc löå söë 1 núi àeâo Caã, ranh giúái giûäa 2 tónh Phuá Yïn vaâ Khaánh Hoâa.
Nuái àaá Bia tïn chûä laâ Thaåch bi sún. Àêy laâ di tñch lõch sûã, chûáng
tñch cuöåc Nam tiïën cuãa dên töåc ta vaâo thïë kyã 15. Theo Àaåi Nam nhêët
thöëng chñ, nùm 1471 àïí trûâng phaåt vua Chiïm Thaânh laâ Traâ Toaân
thûúâng xuyïn quêëy nhiïîu vuâng Hoãa Chêu (Quaãng Nam ngaây nay),
vua Lï Thaánh Töng àaä àñch thên cêìm quên àaánh chiïëm thaânh Craâ-
Baân, àuöíi quên Chiïm Thaânh àïën têån àeâo Caã. Ngaâi cho khùæc tïn
taãng àaá lúán trïn nuái hai chûä Höìng Àûác, coi àêy laâ ranh giúái cuãa nûúác
Àaåi Viïåt.
Sau khi vua Lï Thaánh Töng àïën àêy, möåt söë ñt cû dên ngûúâi
Viïåt xuêët hiïån. Nhûng phaãi hún 100 nùm sau, tûác nùm 1578 khi àö
chó huy sûá Lûúng Vùn Chaánh àûúåc chuáa Nguyïîn Hoaâng cûã laâm trêën
biïn vaâ trêën giûä vuâng àêët múái mang theo möåt söë lûu dên tûâ Thanh -
Nghïå vaâ Thuêån Quaãng vaâo khai khêín àêët hoang úã trïn dûúái triïìn
söng Àaâ Rùçng chia lêåp thön êëp, thò laâng xoám ngûúâi Viïåt múái hònh
thaânh.
Trong 33 nùm cai quaãn, quêån cöng Lûúng Vùn Chaánh àaä laâm
cho Phuá Yïn trúã thaânh möåt àõa phûúng phaát triïín nhanh vaâ truâ phuá.
Àêy cuäng laâ giai àoaån múã àêìu cho lõch sûã khai khêín àêët àaâng trong
vaâ múã àûúâng Àöng tiïën ra biïín Àöng cuãa öng cha ta.
Phuá Yïn laâ vuâng àêët cöí trûúác khi ngûúâi Viïåt àïën àêy caã ngaân
nùm àaä coá nhiïìu böå töåc dên cû cû nguå: Nhûäng di tñch lõch sûã, viïån baão
taâng lûu giûä nhiïìu hiïån vêåt quyá hiïëm, àùåc biïåt laâ caác chïë taác bùçng àaá
rêët tinh xaão, mang àêåm dêëu êën vùn hoáa cuãa caác böå töåc, trong àoá coá
chiïëc àaân àaá Tuy An àöåc nhêët vö nhõ.
Núi haå lûu söng Ba coá cöng trònh thuãy nöng Àöìng Cam nöíi tiïëng
àûúåc xêy dûång tûâ nhûäng nùm 20 cuãa thïë kyã trûúác. Caã möåt hïå thöëng
àêåp traân, xi phöng, cöíng tiïu vaâ trïn 200km kïnh mûúng hai bïn búâ
v.v... tûúái cho 20.000 ha luáa vaâ caác cêy tröìng khaác cuãa Phuá Yïn àaä noái
lïn quy mö cuäng nhû mêîu mûåc vïì kyä thuêåt thuãy nöng cuãa cöng trònh
têìm cúä naây.
Àûúåc biïët, tham gia xêy dûång cöng trònh thuãy nöng Àöìng Cam,
ngoaâi söë kyä sû ngûúâi Phaáp coân coá kyä sû ngûúâi Laâo Hoaâng thên Xu-
pha-nu-vöng, nguyïn chuã tõch nûúác CHDCND Laâo vaâ kyä sû ngûúâi
Viïåt Trêìn Àùng Khoa, Böå trûúãng Böå Thuãy lúåi àêìu tiïn cuãa nûúác ta.
Trong quaá trònh xêy dûång cöng trònh Àöìng Cam, cû dên sinh
söëng doåc búâ söng Ba àaä àaâo àûúåc rêët nhiïìu tiïìn cöí söë lûúång lïn túái caã
têën. Trong söë nhûäng loaåi tiïìn cöí àoá coá caã tiïìn cuãa ta thúâi Höìng Àûác
thïë kyã 15, tiïìn Trung Quöëc "Khai nguyïn thöng baão" thúâi nhaâ Àûúâng
thïë kyã thûá 7, caã tiïìn Triïìu Tiïn v.v... Àiïìu àoá chûáng toã rùçng cûãa biïín
Àaâ Diïîn xûa àaä tûâng laâ trung têm thûúng maåi sêìm uêët. Tûâ àêy
thûúng nhên caác nûúác àaä ngûúåc söng Ba àem saãn vêåt lïn Thûúång Du
trao àöíi.
GIA LAI - VUN

Â G ÀÊT
Ë HUYÏN
Ì THOAIÅ
Ngûúâi xûa muöën lïn thûúång nguöìn phaãi ngûúåc theo söng Ba,
coân nay àaä coá 2 con àûúâng söë 5 vaâ söë 7 khaá töët (20A vaâ 20B) úã hai bïn
taã hûäu söng. Àêy laâ maåch maáu giao thöng chuã yïëu nöëi vuâng haå lûu
vúái cao nguyïn.
Chñnh trïn con àûúâng söë 7 naây taåi thung luäng Cheo Reo thaáng
3-1975 quên vaâ dên ta àaä taåo ra möåt trêån Baåch Àùçng giang haâo huâng
thúâi hiïån àaåi, àaánh tan 20.000 quên nguåy khi chuáng ruát chaåy tûâ cao
nguyïn vïì àöìng bùçng hoâng cöë thuã, goáp phêìn nhanh choáng àûa cuöåc
chiïën tranh giaãi phoáng àïën ngaây toaân thùæng.
Cheo Reo laâ thung luäng lúán nhêët Têy Nguyïn thuöåc lûu vûåc
söng Ba vúái diïån tñch gêìn 1.600 km2. Thung luäng do söng Ba vaâ phuå
lûu cuãa noá laâ Ayn böìi àùæp. Àêy laâ vuâng àêët do ngûúâi Gia Rai cû nguå.
Tûúng truyïìn tûâ nhûäng thïë kyã àêìu cöng nguyïn, caác böå töåc ngûúâi Gia
Rai àêìu tiïn àaä àùåt chên àïën vuâng àêët ngaä 3 söng naây sinh cú, lêåp
nghiïåp.
Àûáng àûúåc trïn vuâng àêët hoang vu hiïím trúã cöng àêìu phaãi kïí
àïën hai võ tuâ trûúãng laâ Chu vaâ Ch'reo. Dûúái sûå cai quaãn cuãa hoå vuâng
àêët naây khöng ngûâng phaát triïín, cû dên caác núi khaác keáo àïën lêåp
nghiïåp ngaây möåt àöng, hònh thaânh nhûäng cöång àöìng xaä höåi lúán goåi laâ
Tú-ring.
Trong lao àöång saãn xuêët vaâ sinh hoaåt thûúâng ngaây cû dên trong
möåt tú-ring thûúâng coá têåp quaán vêìn àöíi cöng giuáp nhau luác khoá khùn,
hoùåc trong nhûäng cöng viïåc àoâi hoãi nhiïìu cöng cuå vaâ lûåc lûúång lao
àöång lúán.
Sau khi hai võ tuâ trûúãng qua àúâi àïí nhúá cöng ún vaâ tön vinh
ngûúâi coá cöng khai phaá, taåo dûång vuâng quï múái, àöìng baâo Gia Rai àaä
lêëy tïn hai võ àùåt cho vuâng ngaä ba söng naây laâ thung luäng Cheo Reo
(phaát êm lïåch tïn hai tuâ trûúãn g Chu vaâ Ch'reo). Tïn Cheo Reo töìn taåi
cho àïën höm nay.
Cheo Reo hiïån nay laâ möåt thung luäng maâu múä. Cöng trònh thuãy
lúåi Ayn Haå àaä àûa nûúác tûúái tiïu cho 15.000 ha luáa nûúác vaâ caác loaåi
cêy cöng nghiïåp khaác. Nhiïìu trang traåi caâ phï, höì tiïu, cêy ùn quãa
laâm ùn ngaây caâng hiïåu quãa.
Ngûúâi dên àaä söëng àõnh canh àõnh cû, biïët caách canh taác theo
kyä thuêåt tiïn tiïën. Àúâi söëng coá nhiïìu thay àöíi. Ngûúâi dên coá àiïìu kiïån
nghó ngúi, hoåc têåp, tham gia vui chúi trong caác dõp lïî höåi.
So vúái 4 tónh cao nguyïn thò Gia Lai àûúåc xem laâ vuâng àêët àõa
linh nhên kiïåt. Àêy laâ núi khúãi nghiïåp cuãa anh em nhaâ Têy Sún
Nguyïîn Huïå. Àêy cuäng laâ núi sinh ra anh huâng Nuáp. Cûãa ngoä phña
Àöng cuãa tónh Gia Lai laâ An Khï nùçm bïn doâng söng Ba.
Theo taác giaã "Hoaâng Lï nhêët thöëng chñ" vaâo thúâi Trõnh Àûác
(1653-1657) quên nhaâ Nguyïîn àaánh ra Nghïå An, bùæt dên àem vaâo
Nam àûa lïn söëng úã Têy Sún (tûác An Khï ngaây nay). Àêy laâ nhûäng
ngûúâi Viïåt àêìu tiïn coá mùåt taåi cao nguyïn.
ÚÃ laâng Àï H'Lang, xaä Yang Nam, huyïån Köng ChRo vêîn coân
dêëu tñch khu nhaâ öng Nhaåc, kho tiïìn öng Nhaåc vaâ höì nûúác öng Nhaåc.
Höì nûúác khaá röång, coá maåch nûúác tûå nhiïn phun lïn. Nhûng gêìn àêy
do phaá rûâng, nûúác bõ caån kiïåt, nhên dên àõa phûúng phaãi lêëy àaá
khoanh troân maåch nûúác ngêìm àïí thaânh caái giïëng nhoã.
Àûáng trïn àónh nuái Köng-chú-vi, huyïån An Khï ta thêëy möåt

caánh àöìng röång 200 mêîu, taåi xaä Nghôa An, huyïån An Khï. Àêy laâ
caánh àöìng bùçng phùèng do baâ Ya Àöë laänh àaåo nhên dên khai phaá.
Ngaây nay nhên dên àõa phûúng goåi laâ caánh àöìng baâ Ya Àöë.
Tûúng truyïìn khi Nguyïîn Nhaåc lïn An Khï dûång cúâ khúãi nghôa,
àaä lêëy Ya Àöë - nûä tuâ trûúãng ngûúâi Ba Na laâng Àï H'Mêu laâm vúå. Baâ
àaä hïët loâng vêån àöång nhên dên àõa phûúng uãng höå nghôa quên. Ngoaâi
viïåc khai hoang 200 mêîu ruöång àïí saãn xuêët lûúng thûåc nuöi quên, baâ
coân xuöëng àöìng bùçng tòm caác cêy ùn traái vïì tröìng.
Laâng KaB Röët, huyïån K'Bang laâ núi coá vûúân cam do baâ Ya Àöë
tröìng röång àïën 20 mêîu. Tûâ khi coá cam baâ Ya Àöë laâng naây àûúåc goåi laâ
laâng Cam. Tïn laâng töìn taåi àïën ngaây nay. Nhûäng cêy cam trïn 200
tuöíi vêîn coân ra traái.
Ngoaâi cam, hiïån nay trïn daäy nuái Köng Chú Vi coân haâng trùm
cêy mñt cöí thuå do baâ Ya Àöë tröìng. Àïën nay chûa ai tñnh àûúåc baâ Ya
Àöë, àöìng baâo Ba Na vaâ caác dên töåc Têy Nguyïn àaä àoáng goáp cho
nghôa quên Têy Sún bao nhiïu ngûúâi voi, ngûåa vaâ lûúng thûåc thûåc
phêím. Chó biïët rùçng suöët thúâi gian àêìu xêy dûång sûå nghiïåp úã An Khï,
nghôa quên Têy Sún àaä nhêån àûúåc sûå àuâm boåc yïu thûúng vaâ giuáp àúä
hïët loâng cuãa àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn.
Cuäng taåi laâng S'Tú huyïån K'Bang, suöët hai cuöåc khaáng chiïën
anh huâng Nuáp àaä laänh àaåo nhên dên vûúåt qua khoá khùn gian khöí,
lêåp laâng chiïën àêëu, àaánh giùåc giûä laâng, giûä nûúác.
Khi sinh thúâi cûá vaâo dõp giöî trêån Àöëng Àa, möìng 5 Tïët Anh
huâng Nuáp laåi tòm vïì dûå lïî Quang Trung àûúåc töí chûác úã Têy Sún
Thûúång - Àaåo An Khï.
Baãn thên ngûúâi viïët baâi naây àaä àûúåc cuâng öng dêng hûúng úã àêy
vaâo dõp xuên ÊËt Sûãu 1985 nhên kyã niïåm 196 nùm chiïën thùæng Àöëng
Àa, àûúåc nghe öng kïí nhûäng truyïìn thuyïët vïì phong traâo Têy Sún, vïì
möëi tònh àoaân kïët keo sún giûäa caác dên töåc anh em trong sûå nghiïåp
dûång nûúác vaâ giûä nûúác.
KHE NÛÚC
Á LAN
Å H
Doâng khe nhoã thöi, nhiïìu chöî coá thïí bûúác qua, nhûng laâ núi
phên caách roä raâng phong tuåc, tiïëng noái cuãa 2 tónh nûãa ngoaâi miïìn
Trung.
Ngûúâi xûá Thanh khi noái khöng cêìn phên biïåt dêëu hoãi, dêëu ngaä.
Khöng chuá yá uöën lûúäi àïí nhêën maånh tr khaác ch.
Ngûúâi xûá Nghïå khi noái coá xu hûúáng àaánh rúi dêëu hoãi, dêëu
huyïìn xuöëng dêëu nùång. Noái coá ngûä àiïåu, coá troång êm. Thïm möåt neát
riïng kyâ laå nûäa, Nghïå An coá haát dùåm, loaåi dên ca duy nhêët úã nûúác ta
duâng thïí thú nùm chûä.
Vò sao laåi nhû vêåy? Lyá giaãi àûúåc àiïìu naây laâ tòm thïm möåt neát
àeåp têm höìn xûá Nghïå. Coá ngûúâi goåi göåp laâ vñ dùåm. Goåi nhû vêåy laâ
chûa chuêín. Haát dùåm àûáng riïng möåt thïí thú. Haát vñ duâng thïí luåc
baát nhû hoâ Thanh Hoaá, nhû moåi dên ca Viïåt Nam.
Khe Nûúác Laånh chaãy vaâo söng Hoaâng Mai. Àöí ra cûãa biïín
Quyânh Phûúng, möåt cûãa biïín dõu daâng, xinh xùæn húåp vúái nhûäng ai ûa
tônh lùång. Ngaây nay mai vaâng khöng coân nûäa, tïn söng vêîn nhû xûa.
Quyânh Lûu vêîn laâ miïìn quï nhên taâi àêët nûúác. Höì Quyá Ly laâ ngûúâi úã
àêy. Ra Thanh àöíi laâ Lï Quyá Ly. Öng laâ ngûúâi biïën nöîi lo cuãa Trêì n
Thuã Àöå thaânh hiïån thûåc.
Nhûäng nùm cuöëi, chñnh sûå nhaâ Trêìn àöí naát, thiïn haå àoái ngheâo.
Muöën caách tên àêët nûúác, öng cûúáp ngöi nhaâ Trêìn, dúâi àö vaâo Têy
Giai, Thanh Hoaá, goåi laâ Têy Àö. Thaânh àaá naây vêîn coân bõ thúâi gian
gheã laånh,àang trïn àaâ hoang phïë. Àêy laâ möt kyâ tñch cuãa kiïën truác
Viïåt Nam.
Tûúng truyïìn rùçng, khi thua trêån, boã Têy Àö chaåy vïì phña
Nam, Höì Quyá Ly chó mang theo hai àêìu röìng bùçng àaá, chön giêëu núi
naâo khöng ai hay. Nghe àêu àoá laâ hai baáu vêåt, hai linh khñ cuãa
Quyânh Lûu. Öng laâm vêåy àïí mong sau naây con chaáu hoå Höì rûãa cho
öng nöîi nhuåc mêët nûúác.
Cuäng tûúng truyïìn rùçng, àêìu röìng àaá thûá nhêët ûáng vaâo hoaâng
àïë Quang Trung. Nguyïîn Huïå tïn laâ Höì Thúm, göëc ngûúâi Quyânh
Lûu. Öng àõnh xêy xong Phûúång Hoaâng Trung àö seä àöíi laåi hoå Höì.
Àõnh tûâ Nghïå An, Haâ Tônh, Quaãng Bònh.. múã löëi vûúåt Trûúâng Sún
giao haão, buön baán vúái caác nûúác laáng giïìng.
Öng mêët súám, viïåc lúán chûa thaânh. Sûå nghiïåp Têy Sún àöí naát.
Nhû moåi khe suöëi miïìn Trung, Khe Nûúác Laånh cuöån àêìy muâa mûa,
vúi caån muâa khö. Coá àiïìu, muâa naâo cuäng vêåy, doâng nûúác núi àêy nhû
thïí bùng tuyïët tan ra tûâ möåt vuâng xa laå naâo àoá chaãy vïì. Muâa heâ, gioá
têy thöíi khö cêy, kheát àaá.
Caã vuâng Thanh Nghïå nhû thïí loâ nung khöíng löì, ngaây àïm hêìm
hêåp lûãa. Àïën àêy, ta coá caãm giaác nhû laâ àùåt chên lïn haânh lang dêîn
vaâo phoâng maáy laånh. Nhû àang vaâo cûãa ngoä Àaâ Laåt. Àang àïën Têy
Thiïn, Tam Àaão. Àang lïn Thaác Mêy, Sa Pa. Àöi luác ngaåc nhiïn ta tûå
hoãi ta àang úã àêët laå trúâi Êu. Ngoaâi kia cöìn caâo gioá lûãa, núi àêy möì höi
se dêìn, nhû thïí hiu hiu gioá muâa ön àúái thöíi vïì.
Ngûúâi giaâ kïí laåi rùçng, xûa kia nûúác khe trong veo, man maác
hûúng thúm nhû thïí nûúác têíy trêìn. Ai àang böëc hoaã, vöëc nûúác rûãa
mùåt, böîng tùæt lûãa rúm, trúã vïì traång thaái cên bùçng. Ai buöìn àúâi, chaán
söëng, uöëng möåt nguåm nûúác giûäa doâng, thêëy loâng mònh êëm laåi, mùæt
chúáp niïìm tin, möi núã nuå cûúâi.
Caâng ngûúåc doâng khe caâng nhû ài vaâo xûá súã thêìn tiïn. Sûúng
trùæng laäng àaäng mùåt nûúác. Nhiïìu loaâi chim laå, thuá quyá nhû trong
truyïìn thuyïët khöng coân nûäa. Tï giaác trùæng uöëng nûúác biïín àuáng nûãa
àïm Trung thu coá sûâng long lanh nhû kim cûúng. Loaåi cöng moã vaâng
chên vaâng möîi löng àuöi coá möåt mùåt trùng. Caá cheáp vaãy vaâng vêy àoã.
Caá leân àeân àïm Ba mûúi Tïët phaát saáng nhû hoa àùng.
Doåc hai búâ khe nhûäng loaâi cêy laå chó coân trong lúâi kïí cuãa ngûúâi
giaâ. Quyá nhêët laâ caác loaâi àõa lan moåc trïn vaách àaá chïnh vïnh. Lan
haâi höìng nhung viïìn vaâng. Daå lan haâi thúm vaâo nûãa àïm.
Nhûäng àiïìu kyâ laå êëy khöng coân nûäa. Qua hai cuöåc trûúâng kyâ,
bom àaån cuãa keã thuâ taân phaá doâng khe. Vaách àaá nham nhúã, lúã loeát. Höë
bom chûa àûúåc thúâi gian lêëp àêìy. Núi àêy, chó trong möåt trêån bom,
hún ba chuåc thanh niïn hy sinh. Àa phêìn laâ caác cö gaái vûâa rúâi ghïë
nhaâ trûúâng. Núi àêy, haâng ngaân böå àöåi, thanh niïn xung phong, cöng
nhên giao thöng, cö gaái thuyïìn nan, dên quên... àaä ngaä xuöëng vò quï
hûúng, vò àêët nûúác. Khe Nûúác Laånh kyâ laå. Khe Nûúác Laånh anh huâng.

Dia Danh Noi Tieng o Viet Nam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dia Danh Noi Tieng o Viet Nam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VIÏÅT NAM - NHÛÄNG ÀÕA DANH NÖÍI TIÏËNG 1

Àaão coâ .........................................................................................................2

ÀAIÅ LAIÃ - HÖÌ XANH BÖN

SAPA - THÕ TRÊN

Hûúng sùæc Sapa

Nhûäng àiïìu chó coá úã Cûãa Tuâng

Gùæn vúái nhûäng kyâ tñch vaâ lõch sûã

Chiïìu chiïìu mêy phuã Sún Traâ

Sêëm rïìn Non Nûúác trúâi àaâ chuyïín mûa...

Chiïìu chiïìu mêy phuã Sún Traâ

Loâng ta thûúng baån nûúác mùæt vaâ löån cúm.

GIA LAI - VUN

Àûáng trïn àónh nuái Köng-chú-vi, huyïån An Khï ta thêëy möåt

You might also like