Professional Documents
Culture Documents
A. CH V M:
1. Ch:
- Ch: cn gi l ch ci hay con ch. L n v ch vit dng ghi li cc m.
- Ting Vit gm 29 ch ci: a, b, c, ... , y
2. m:
- m (cn gi l m v, m t) l n v ng m nh nht, c tc dng khu bit v m
thanh ca t. m t l n v nh nht ca li ni, l s th hin c th ca m v trong
li ni.
3. Mi quan h gia m v ch:
- Ch ci dng ghi li m. Mi m c th c ghi bi 1 hoc 2 hoc 3 ch ci ghp
li.
4. Nguyn m, ph m:
4.1. Nguyn m
a) c im ca Nguyn m:
- Nguyn m l nhng m khi pht m, lung hi khng b cn bi mt b phn no trong
khoang ming (li, rng, mi).
- Nguyn m n ch ghi bng mt ch ci.
- Trong ting Vit c 11 nguyn m n: a, , , u, , o, , , e, , i.
- Tt c cc m chnh trong ting u l nguyn m.
- Thanh iu lun t trn nguyn m.
- Khng c nguyn m th khng to thnh ting.
b) Nguyn m ngn: C hai nguyn m ngn: v v khi c, cc nguyn m ny c
ngn hn cc nguyn m khc.
c) Bn nguyn m: Va mang c im ca nguyn m, va mang c im ca ph m.
Bn nguyn m khng c kh nng ng mt mnh, khng c lp to thnh m tit nh
cc m chnh. Bn nguyn m u vn: u (gi l m m).
4.2. Nguyn m i:
a) Trong Ting Vit c 3 nguyn m i: U, , I.
b) Khi vit, cc nguyn m c th hin bng 8 cch khc nhau trong cc trng hp
sau:
- Nguyn m i U c vit U.
(VD: ma).
- Nguyn m i c vit .
Thanh iu trn N1
- Nguyn m i c vit A.
(VD: ta).
Thanh iu trn N1
- Nguyn m i I c vit I .
(VD: ma).
Thanh iu trn N1
- Nguyn m i I c vit Y.
5. Cch ghi ph m c:
- Ghi bng c khi ng trc nguyn m hng sau: u, o, , a, , , , u, a.
- Ghi bng k khi ng trc nguyn m hng trc: i, , e, i, ia.
- Ghi bng q khi ng trc m m : u
6. Cch ghi g/gh (ng/ngh):
- Trc i, e, c ghi bng gh hoc ngh..
- Trc cc ch cn li c vit bng g hoc gh.
B. TING
1. c im ca ting:
- Ting l n v pht m nh nht trong ngn ng c, ngn ng ni.
- Mi n v pht m to thnh ting.
- Ting c th c ngha, cng c th khng c ngha.
2. Cu to ca ting:
- Ting gm c cc b phn chnh: m m, m u, Vn v Thanh iu.
Thanh iu
m u
Vn
m m
m chnh
m cui
Phn vn
Ph m u
khuyt
ton
qu
qu
gi
m m
kh
u
i
t
Sc
Hi
Huyn
m chnh
Sc
m cui
Thanh iu
ca
ua
Hi
C. T
C.1. Phn loi t
1. T n:
- L t ch c mt ting c ngha.
- Trong ting Vit c mt s t n a m: Ra-i-, B-an,... (ch yu l nhng t phin
m t ting Php.
2. T phc:
a) T ghp:
- T ghp l t c hai ting tr ln ghp li c ngha.
- T ghp c quan h vi nhau v ngha.
b) T ly:
- L t phc c to ra do phi hp cc ting c m u hoc vn (hoc c m v vn)
ging nhau.
- C 3 kiu t ly: Ly m u (r ro), ly vn (lao xao), ly c m v vn (loang long,
xinh xinh).
- C 3 loi t ly: Ly i (ngoan ngon), Ly ba (sch snh sanh), Ly t (trng trng
ip ip; r r r rm).
- Trong t i (ly vn) c th chuyn thnh t ly t: rc rch: rc ra rc rch.
3. T tng thanh:
- L t m phng, gi t m thanh. C th l t n hoc t phc.
- Ting ngi ni: khc khch, sang sng, ...
- Ting loi vt: meo meo, gu gu, ......o
- Ting ng: thnh thch, ong, ...
4. T tng hnh: L t gi t hnh nh, mu sc, mi v, ... ca s vt.
- Dng v ngi, ng vt: lom khom, b v, ng nh, ...
- Mu sc, mi v: sc s, ngo ngt, phng phc, ...
* Hu ht cc t tng thanh, tng hnh l t ly nhng vn c nhiu t n, t phc
khc.
5. T nhiu ngha:
- L t c t hai ngha tr ln.
- Cc ngha trong t nhiu ngha gm hai loi Ngha gc v Ngha chuyn.
- Gia cc ngha ca t nhiu ngha bao gi cng c mi quan h vi nhau.
- Trong t in gii thch ting Vit, ngha u tin c gii thch l ngha gc, cc ngha
cn li l ngha chuyn.
VD: T mi trong c cc nghia nh sau:
-
6. T ng ngha:
- T ng ngha l nhng t c ngha ging nhau.
VD: My bay - Phi c - Tu bay
a)
nhau.
8. T ng m:
- Nhng t ng m l nhng t ging nhau v m nhng khc nhau v ngha.
- Ngha ca cc t ng m khng c mi lin h no c.
- T ng m c s dng nhiu trong thut chi ch: B gi i ch Cu ....
VD: hn / bng; con nga con nga .
Cc chu nhi ng ng sc ra ngoi cnh ng tm qung ng v bn cho b ng
nt kim t ng bc may ng phc.
C.2. Cc t loi
1. Danh t:
n, sp n
Khng nh, ph nh
Mnh lnh
CM NG T
ng n
c n, khng n
Mc
rt thch
Kt qu
lm xong
Tnh cht
i tng
lm nhanh
hc bi
3. Tnh t:
a) Khi nim:
Tnh t l nhng t ch miu t c im hoc tnh cht ca s vt, ca hot ng, trng
thi,
Cc loi tnh t: ch mu sc; ch hnh dng; ch kch thc, khong cch; ch s lng;
ch khi lng; ch phm cht.
b) Cm tnh t:
Tnh t c th kt hp vi cc t khc to thnh cm tnh t.
VD: rt p; p nh tin.
Trong cm tnh t, tnh t gi v tr trung tm. Nhng t khc i km tnh t trung tm l
cc phn ph trong cm tnh t.
Phn ph trong cm tnh t c th b sung ngha v thi gian, mc , phm vi,
ca c im, tnh cht c nu tnh t.
V d:
- Mc : rt ngon, ngon qu
- Phm vi, i tng: gii Ton
c) Cch th hin mc ca c im, tnh cht
th hin mc ca c im, tnh cht, c th s dng mt trong cc cch sau:
- To ra t ghp c mt yu t l tnh t c.
VD: trng: trng tinh; : au
- Dng cc t hi, rt, lm, qu, km vi tnh t (trc hoc sau tnh t). V d: trng:
rt trng, trng qu; : hi , lm,
- To ra php so snh.
V d: trng: trng nh bng; : nh gc,
4. i t:
a) Khi nim:
i t l nhng t dng xng h hoc thay th cho danh t, ng t, tnh t trong
cu.
b) Mc ch s dng:
S dng i t thay th c tc dng lm cho cu khng b lp t.
V d:
D. CU
D.1. CU N
1) Khi nim:
Cu l mt tp hp t ng kt hp vi nhau theo mt quy tc nht nh, din t mt
tng i trn vn, dng thc hin mt mc ch ni nng no .
2) Du hiu nhn bit cu:
Khi ni, cu phi c ng iu kt thc; khi vit, cui cu phi t mt trong cc du cu:
du chm, du chm hi, du chm than.
3) Phn loi cu:
3.1. Cu k:
a) Khi nim: Cu k (cn gi l cu trn thut) l nhng cu dng :
- K, t hoc gii thiu v s vt, s vic.
- Ni ln ngha hoc tm t, tnh cm.
- Cui cu k tdu chm.
b) Cu n: Cu n l cu do mt cm ch ng v ng (gi tt l cm ch v) to
thnh.
VD: Ma xun // v.
CN
VN
c, Cc kiu cu k:
c.1. Cu k Ai lm g ?: Cu k Ai lm g ? c dng k v hot ng ca ngi,
ng vt hoc vt (c nhn ho).
VD: Ngi ln nh tru ra cy. Cc c gi nht c, t l.
c.2. Cu k Ai th no ?: Cu k Ai th no ? c dng miu t v c im, tnh
cht hoc trng thi ca ngi, vt.
VD: Bn ng, cy ci xanh um. Nh ca tha tht dn. n voi bc i chm ri.
c.3. Cu k Ai l g ?: Cu k ai l g ? c dng gii thiu hoc nu nhn nh v
ngi, vt.
VD: - Lan l hc sinh lp Mt.
- Mn hc em yu thch nht l mn Ting Vit.
D.2. CU GHP
1. Khi nim:
Cu ghp l cu do nhiu v cu ghp li vi nhau.
Cp quan h t: nu th ; h .. th ; gi ht ; h m th ;
Khng nhng m cn
Khng ch m cn
Quan h t: , th,
Cp quan h t: th
1.2. Ch ng trong cu k Ai lm g ?
- Trong cu k Ai lm g ?, ch ng ch ngi, s vt (con vt hay vt, cy ci
thng c nhn ho) c hot ng c ni n v ng.
V d: Thanh nin ln ry. Ph n git gi bn nhng ging nc.
1.3. Ch ng trong cu k Ai th no ?
- Trong cu k Ai th no ?, ch ng ch s vt c c im, tnh cht hoc trng thi
c ni n v ng.
V d: H ni tng bng mu .
1.4. Ch ng trong cu k Ai l g ?
- Trong cu k Ai l g ?, ch ng ch s vt c gii thiu, nhn nh v ng.
VD: Vn ho ngh thut cng l mt trn. Anh ch em l chin s trn mt trn y.
2. V ng:
2.1. Khi nim:
- V ng tr li cho cu hi Lm g ? Th no ? L g ?
- V ng thng do ng t hoc cm ng t, tnh t hoc cm tnh t; t l + danh t
(hoc cm danh t) to thnh.
- Mt cu c th c mt hoc nhiu v ng.
V d: Chng em hc, chi, ngh ngi theo thi gian hp l.
2.2. V ng trong cu k Ai lm g ?
Trong cu k Ai lm g ?, v ng nu ln hot ng ca ngi, s vt (con vt, vt, cy
ci v chng thng c nhn ho).
V d: Thanh nin ln ry. Ph n git gi bn nhng ging nc.
2.3. V ng trong cu k Ai th no ?
- Trong cu k Ai th no ? v ng nu ln c im, tnh cht hoc trng thi ca s vt.
V d: H Ni tng bng mu .
2.4. V ng trong cu k Ai l g ?
- Trong cu k Ai l g ?, v ng thng gii thiu, nhn nh v s vt.
- V ng trong cu k Ai l g ? thng ni vi ch ng bng t l.
V d: B em l b i.
3. Trng ng
3.1. Khi nim:
- Trng ng l thnh phn ph ca cu, xc nh thi gian, ni chn, nguyn nhn, mc
ch, ca s vic c nu trong cu.
- Trng ng tr li cho cu hi: Khi no ? u ? V sao ? lm g ?
V d: Ngy xa, ra c mt ci mai lng bng.
D.3. CU RT GN
- Trong giao tip, khi c cc iu kin, ngi ta c th lc b bt cc thnh phn ca
cu. Cu b lc b thnh phn nh vy c gi l cu rt gn (cu tnh lc).
V d: Nam rt thch xem bng. C Bc na.
- Thng thng, cu rt gn hay c dng trong hi thoi.
V d: - Cu i u y ?
D.4. CU HI
1. Khi nim:
Cu hi (cu nghi vn) l cu dng hi v nhng iu cha bit.
2. Cc hnh thc ca cu hi:
- Cu hi c cc t dng hi (cc t nghi vn) nh: ai, g, no, th no, ; c khng,
cha, v.v; t hay ch la chn.
- Khi vit, cui cu hi c du chm hi (?)
- Phn ln cc cu hi dng hi ngi khc nhng cng c cu hi t ra t hi
mnh.
3. Dng cu hi vo mc ch khc:
- Cu hi l cu dng hi v nhng iu cha bit, nhng cng c khi cu hi c
dng vo mc ch khc.
C th:
+ C th dng cu hi th hin tha khen, ch
VD: Sao cu li hc th ?
+ C th dng cu hi th hin s khng nh, ph nh.
V d: Cu khng lm th ai lm y ?
+ C th dng cu hi th hin yu cu, mong mun
VD: Cu c th cho mnh mn ci bt c c khng ?
+ C th dng cu hi th hin mnh lnh
VD: C ph ht cc vng vy i khng ?
4. Gi php lch s khi t cu hi
Khi hi ngi khc cn gi php lch s, c th:
- Cn tha gi, v xng h c ng iu hi cho ph hp vi quan h mnh vi ngi
c hi.
- Cn trnh nhng cu hi lm phin lng ngi khc.
D.5. CU KHIN
1. Khi nim:
Cu khin (cu cu khin) l cu dng nu yu cu, ngh, mang mun, ca ngi
ni, ngi vit oi vi ngi khc.
2. Cc hnh thc ca cu khin
- V mt hnh thc, cu khin c mt cc t nh: hy, ng, ch trc ng t, cc t:
i, thi, no sau ng t; nhng cng c nhng cu khin khng c nhng t .
- Khi vit, cui cu khin c du chm than (!) hoc du chm (.)
V d:
M mi s gi vo y cho con !
3. Gi php lch khi yu cu, ngh
Khi yu cu, ngh phi gi php lch s, c th:
- Cn tha gi, xng h v c ng iu ph hp vi quan h gia mnh vi ngi c
yu cu, ngh; c th thm vo cu khin cc t ng nh: lm n, gip, dm,
- gi php lch s, c th dng cu hi nu yu cu, ngh.
VD: Bc c th cho chu ngi nh mt lt c khng ?
D.6. CU CM
1. Khi nim:
Cu cm (cu cm thn) l cu dng bc l cm xc (vui mng, thn phc, au xt,
ngc nhin, ) ca ngi ni, vit.
2. Cc hnh thc ca cu cm
- V mt hnh thc, cu cm thng c nhng t ng: i, chao, ch, tri, lm sao, qu,
lm, tht, gh,
- Khi vit, cui cu cm c du chm than (!)
D.6. LIN KT CU
- Trong bi vn, on vn, cc cu phi c mi lin kt vi nhau cht ch
- C cc hnh thc lin kt cu vi nhau:
+ Lin kt cu bng cch lp t ng
+ Lin kt cu bng cch thay th t ng.
+ Lin kt cu bng cc t ni
1. Lin kt cu bng cch lp t ng
- lin kt mt cu vi cu ng trc n c th lp li trong cu y nhng t ng
xut hin cu ng trc.
VD: Nim t ho chnh ng ca chng ta trong nn vn ho ng Sn chnh l b su
D.7. DU CU
1. Khi nim:
Du cu l k hiu dng th hin nhng mi quan h ng php khc nhau hoc th
hin ng iu khc nhau ca mc ch ni.
2. Th hin nhng quan h ng php khc nhau:
- Tu theo v tr ca du phy m ngha ca cu sau c th hin khc nhau:
VD: Tru cy, khng c tht. (khng dc php tht)
Tru cy khng c, tht. (c php tht)
- Th hin ng iu khc nhau ca mc ch ni: mt cu c nh dy cu khc nhau,
c c bng nhng g iu v thuc v kiu cu khc nhau theo mc ch ni.
V d:
- Hy c ln !
- Gii qu !
- Sau du chm than l mt cu khc. Ch ci u tin sau du chm than phi vit hoa.
- Du chm than khi c t trong du ngoc n (!) hoc dng cng vi du chm hi
trong ngoc n (!?) dng biu th thi ma mai, hoi nghi.
3.4. Du ba chm:
- Du ba chm, cn gi l du lng hay du chm lng l du c ba chm t ni tip
nhau theo hng ngang (...) thng dng biu th cha ni ht hoc t qung.
- Du ba chm c dng trong cc trng hp sau:
+ Phn nh trng thi ca hin thc nhkhong cch v khng gian, thi gian, m thanh
ko di, t qung.
VD: ... ... ... tm mt lt.
+ Biu th li ni b t qung v xc ng.
+ Biu th li ni khng tin ni ra.
+ ch ra rng ngi ni cha ni ht, c bit khi nu v d, lit k.
+ Biu th ch ngt di ging, gin nhp iu cu vn vi chm bim, hi hc.
VD: T ra cng s ch l ... cng toi.
+ ch rng li ni trc tip (trch li dn) b lc bt mt s cu. Khi , du ba chm
thn t trong du ngoc n () hoc ngoc vung [].
3.5. Du chm phy:
- Du chm phy l du cu gm mt du chm trn, du phy di (;), dng ngn
cch cc v cu hoc mt s thnh phn cu.
- Du chm phy dng trong cc trng hp sau:
+ nh du ranh gii cc v ca cu ghp c cu to phc tp, c th l:
* Khi cc v c cu to i xng nhau v ngha v hnh thc.
VD: Ch Thun nu cm cho anh em n, lm ngi ch nui tn to; ch chm sc anh em
m v b thng, lm ngi h l du dng.
* Khi cc v c tc dng b sung cho nhau.
VD: Sng to l vn qaun trng; khng sng to khng lm cch mng c.
- nh du cc yu t trong chui lit k c cu to phc tp.
3.5. Du phy:
- Du phy l du cu dng tch cc thnh phn cu
a) Tch cc thnh phn cng loi vi nhau
VD: Nam, Bc, Xun l ba bn hc sinh gii nht lp. (Tch cc ch ng)
b) Tch cc thnh phn ph vi cc thnh phn chnh
VD: Hm qua, lp em i lao ng. (Tch trng ng vi cm ch v).
c) Tch phn gii thch vi cc t ng dc gii thch
VD: Bn Lan, lp trng lp 3A, va c nh trng khen thng.
d) Tch cc v cu hp vi nhau:
VD: Tri ma cng to, ng cng ngp sau.
- i khi ngi vit khng dng du phy vi nguyn tc trn m dng vi dng no
(du phy tu t)
VD:
- Du hai chm l du c dng hai chm (:), dng trong cu c li gii thch, li dn trc
tip hoc lit k.
- Du hai chm dng :
a) Bo hiu iu trnh by tip theo mang gii thch, thuyt minh, c th ho ngha ca
phn cu ng trc du hai chm.
b) Bo hiu sau du hai chm l li dn trc tip. Li dn trc tip thng c t trong
du ngoc kp hoc sau du gch ngang.
V d: