TNG DUY THANH (ch bin)

V XUN - TRNH HN - L VN MNH

T HO PHNG - T TRNG
THANG - NGUYN VN VINH
*
.

GIO TRNH

A CHT C S
(n ln th ba)

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

LI NI U
Gio trnh a ch t c s c bin son nhm phc v cho vic dy v hc nhp
mn v a cht hc i hc Quc gia H Ni, ng thi gio trnh cng cung cp
nhng kin thc a cht c bn phc v cho vic dy v hc cc mn Khoa hc Tri t,
a cht i cng bc i hc.
Trong a cht hc t nhng thp k cui ca th k 20 c nhng tin b c tnh
cht cch m ng c khng nh, trc ht do thnh tu mi v nghin cu cu
trc v hot ng ca cc m ng thch quyn. S ra i ca hc thuyt kin to
mng hay cn gi l kin to ton cu c tc ng ci cch nhiu ni dung trong
a cht hc v trong Khoa hc Tri t ni chung. Trong qu trnh bin son gio
trnh ny, cc tc gi mt m t ch nhng ni dung kinh in ca a cht hc, m t
khc coi trng vic cp n h t nhng kin thc mi c tha nhn rng ri, trc
ht l nhng ni dung c bn v kin to mng v nhng vn lin quan. Trong
gio trn h mt s ni dung c thm c in dng ch nh.
Hin nay cha c s thng n h t v vit cc thut ng c ngun gc ting nc
ngoi, do c nhiu cch vit khc nhau. Trong khi ch i s thng n h t chung,
chng ti tham kho cch vit ca T in Ting Vit do Vin Ngn ng bin son
v xut bn ln th su (H Ni - Nng 1998) v cch vit quen thuc hin nay
trong cc n phm a cht. Ni chung, trong sch ny th u t ng ngun gc ting
nc ngoi c vit da theo ch gc ca chng c latin ho, i khi ph m
c lc bt d ghp vn hn nhng khng xa lch vi cch vit ca ch gc.
Bn tho ca sch c chun b theo cng v s bin tp ca ch bin, tc gi
ca tng chng mc c ghi trong mc lc ca sch. Cc Gio s T Linh, TrP Nghi,
cc Ph Gio s Nguyn Ngc Trng, Th Vn Thanh c v gp nhiu kin cho
vic hon thin bn tho ca gio trnh. Tin s Nguyn Vn Vng gp phn hon
thin cc chng mc v cu trc a cht v kin to, ng thi thc hin hnh v minh
ho ca gio trnh vi s cng tc ca k s Nguyn nh Nguyn. Cc tc gi chn
thnh cm n v s gip qu bu ni trn ca bn b v ng nghip.'
Tp th tc gi mong nhn c s gp ca ng nghip v ni dung cng nh
v hnh thc trn h by sch v xin chn thnh cm n v mi gp qu bu chng
ti tip tc hon thin thm cun sch ny.
Thay m t tp th tc gi
G io s T n g D uy T h a n h
3

MC LC
Trang
Li ni u

"

Mc lc

3
5

Chng 1. Tng quan v Tri t (Tng Duy Thanh)

13

1.1. Tri t - i tng nghin cu ca nhiu khoa hc

13

1.1.1. Tri t, ni sinh sng ca loi ngi

13

1.1.2. Con ngi nghin cu v Tri t

14

1.1.3.*Phng php nghin cu

18

1.2. Tri t trong h M t Tri

19

1.2.1. Cu trc ca h M t Tri

19

1.2.2. Mt s" nt v cc thin th ca h M t Tri

19

1.2.3. Hnh dng, kch thc, t trng ca Tri t

23

1.3. Tnh cht l ho ca Tri t

24

1.3.1. Trng lc

24

1.3.2. Nhit ca Tri t

24

1.3.3. a t

25

1.3.4. T hnh phn ho hc ca Tri t

25

1.4. Cu trc ca Tri t

27

1.4.1. Cu trc b m t Tri t

27

1.4.2. Cu trc bn trong ca Tri t

32

1.5. Ngun gc v tui ca Tri t

36

1.5.1. Ngun gc v lch s ban u ca v tr

36

1.5.2. S thay i th n h phn ca v tr

38

1.5.3. Ngun gc v lch s ca h M t Tri

38

1.5.4. Ngun gc v s phn d ca Tri t khi thu

46

Chng 2. K hong vt (Trnh Hn)

49

2.1. Khong vt v ngha ca chng

49

2.1.1. nh ngha khong vt

49

2.1.2. Khoa hc v khong vt

49

2.1.3. Khong vt hc trong i sng

50

2.2. Khi nim c bn v tinh th hc

51

2.2.1, Hnh n

51

2.2.2. 0 mng, mng tinh th v h tinh th

52

c thm

2.2.3. Cc dng licn kt trong tinh th

55

2.2.4. Bn knh nguyn t v ion

58

2.2.5. Cc quy tc thc nghim Pauling

58

2.3. Phn loi khong vt

59

2.3.1. Kliong vt trong cu trc v Tri 't

59

2.3.2. Du hiu nhn bit khong vt

60

2.3.3. H thng phn loi khong vt

64

2.4. M t khong vt chu yu

65

2.4.1. Lp nguyn t" t sin h

65

2.4.2. Lp su lfu r

66

2.4.3. Lp h alo g en u r

67

2.4.4. Lp oxyt v h v d ro x j't

67

2.4.5. Lp silicat v alu m o silicat

69

2.4.6. Lp c a rb o n a t

74

2.4.7. Lp s u l t

75

2.4.8. Lp p h o sp h at, a s e n a t v v a n a d a t

75

c thm

76

2.5. Mt stp tnh ca hn hp khong vt theo s bin thin ca nhit

76

2.5.1 Quy tc pha ca Gibbs

76

2.5.2. Mt s" tp tnh ca hn hp khong vt theo bin thin ca nhil

78

2.6. Lit phn ng Bowen

55

82

2.6.1. Lot phn ng gin on ca khong vt nhm femic

83

2.6.2. Lot phn ng lin tc ca alumo-silicat (nhm salic)

84

2.6.3. Tm t t

85

C hng 3. C c lo i (Trnh Hn)

86

3.1. v khoa hc nghicn cu v

86

3.1.1. nh ngha

86

3.1.2. Thch hc - khoa hc nghin cu v d

86

3.2. magma

87

3.2.1. nh ngha magma v magma

87

3.2.2. Kin trc ca magma

88

3.2.3. Thnh phn khong vt ca magma

90

3.2.4. Phn loi v m t cc loi d magma ch yu

90

o c th m

94

Phn b" cc magma Vit Nam

3.3. trm tch
3.3.1.*Kin trc, cu to trm tch. Cc loi ximng
3.3.2.

Nhm vn v phn loi, m t cc loi chnh

96
96
101

3.3.3. Nhm cc hu c. S thnh to chng

102

3.3.4. Nhm cc trm tch ha hc v s thnh to ca chng

1.07

3.3.5. Qu trn h thnh to trm tch

110

3.4. bin cht

113

3.4.1. Nhng khi nim chung

113

3.4.2. Kin trc, cu to, tng ca bin cht. Cch gi tn

114

3.4.3. Phn loi v m t cc bin cht ch yu

117

C h n g 4. C s a c h t c u t o (L Vn Mnh)

121

4.1. Lp, tnh phn lp v cu trc m t phn lp

121

4.1.1. Lp v tnh phn lp

121

4.1.2. Cu trc ca m t phn lp

123

4.1.3. Th nm nguyn sinh v th nm bin dng ca lp

123

4. 2. Chnh hp v bt chnh hp

124

4.2.1. Bt chnh hp a tng

124

4.2.2. Bt chnh hp a l

125

4. 3. Dng nm ca lp

125

4.3.1. Dng nm ngang

125

4.3.2. Dng nm nghing v cc yu t" th nm

125

4.3.3. S dng a bn a cht

126

4.3.4. Dng nm un np

127

4.3.5. Phn loi np un

129

4.3.6. Phc np li v phc np lm

131

4.4. t gv v cc yu t" ca t gy

131
7

4.4.1. t gy

131

4.4.2. Lp ph kin to (da di)

135

4.4.3. t gy su

134

4. 5. Bn a cht

136

4. 5.1. Cc loi bn a cht

136

4. 5.2. Cc du hiu quy c trn bn a cht

137

4. 5.3. Ct a tng, m t ct a cht.

138

C h ng 5. a t n g v lch s v T r i t (Tng Duy Thanh)

140

5.1. nh nghla v vai tr ca a tng hc

140

5.1.1. nh ngha, i tng v nhim v ca a tng hc

5.1.2. Vai tr ca a tng hc
5.2. Tui a ch't v phng php xc nh

140
140
141

5.2.1. Phng php xc nh tui tuyt i

141

5.2.2. Phng php xc nh tui tng i

144

5.3. C s a tng hc

144 '

5.3.1. Nguyn l hin ti i vi a tng hc v a cht lch s

145

5.3.2. Cc phng php a tng hc

145

.3.3. Phn chia a tng

145

a. Phn v a tng

146

b. Cc phn v thch a tng

146

c. Cc phn v sinh a tng

148

d. Cc n v thi a tng v thi gian a cht

5.4. Nhng mc: ln trong lch s a cht

148
l l

5.4.1. Arkei v nhng chng liu lch s u tin

151

5.4.2. Proterozoi v s hnh thnh cc lc a

152

5.4.3. Paleozoi nguyn i ca sinh gii c v hai vn ng to ni ln

153

5.4.4. Mesozoi - nguyn i ca tch dn lc a v b st khng l

156

5.4.5. Kainozoi - hon thnh to ni Alpi v pht Irin ng vt c v

159

Bng Thi a tng v a nin biu

153 - 164

Chng 6. Cc qu trnh a cht ni sinh

(L Vn Mnh, T Trng Thng)
6.1. Hot ng magma (L Vn Mnh)
6.1.1. Khi qut v hot ng magma

165
165

a- Khi nim v magma

165

b- N hit ca magma

166

c- nht ca magma

167

d- Cc nguyn t" cht bc ca magma

167

e- S ngui lnh ca raagma

167

f- S phn d magma

168

6.1.2. Hot ng magma xm nhp

169

a. Khi nim chung

b. Dng nm ca

169
xm nhp

170

6.1.3. Hot ng ni la

173

a.

Cu trc v hnh dng ca ni la

173

b.

Cc ng v kiu hot ng ni la

175

c. Sn phm ca hot ng ni la

180

d. V t liu vn ni la

181

e. Kh ni la

183

f.

184

Phn b" ni la trn Tri t

6.1.4. Dng nm ca phun tro

186

6.2. ng t (T Trng Thng)

188

6.2.1. Khi qut v dng t v nguyn nhn ng t

188

6.2.2. C ch ca ng t

189

a. Chn tiu v chn tm

b. Cp ng t, cng v hu qu ca ng t
c.

189
.

Sng ng t, c ch lan truyn, ghi chp ng t

189
193

6.2.3. Phn bng t trn th gii

196

6.2.4. ngha thc tin ca vic nghin cu ng t

196

Chng 7. Cc qu trn h a ch t ngoi sinh. ('Hot ng a cht

(a kh quyn v sinh quyn) (T Ho Phng)
7.1. Hot dng a cht ca kh quyn

gg
199

7.1.1. Thnh phn v cu trc phn tng ca kh quyn

199

7.1.2. S chuyn ng ca khng kh

201

7.1.3. Hot ng a cht ca gi

202

7.2. Hot ng a cht ca sinh quyn

205

7.2.1. Khi qut v sinh quyn

205
9

7.2.2. Phn b"ca sinh vt trn Tri t

7.2.3. Vai tr ca sinh vt trong s bin i vt cht

206
trn Tri t

Chng 8. Cc q u tr n h a ch t ngoi sinh. (Hotng a cht ca

thu quyn v tc ng phong ho) (T Ho Phng, Nguyn Vn Vinh);

209
2^4

8.1. Thnh phn v phn b" ca thu quyn (T Ho Phng)

214

8.2. Hot ng a cht ca nc trn lc a (T Ho Phng)

215

8.2.1. Hot ng xi mn v vn chuyn

215

8.2.2. S hnh thnh v hot ng a cht ca mng xi

215

8.2.3. Mng sng sui

217

a. Cc thi k pht trin ca sng

218

b. Chu k xi mn, s hnh thnh thm sng

220

c. Min ca sng

221

8.3. Hot ng a cht ca nc di t (Nguyn Vn Vinh)

8.3.1. Tnh thm nc ca v nc di t

223

8.3.2. Trng thi ca nc trong

223

8.3.3. Ngun gc ca nc di t

225

8.3.4. Phn loi nc di t

227

8.3.5. Thnh phn ho hc ca nc di t

230

8.3.6. K arst (Carxt)

232

8.3.7. Trt t

235

8.4. Hot ng a cht ca h v m ly (Nguyn Vn Vinh)

236

8.4.1. H v c im ca h

236

8.4.2.Hot ng a cht ca h

237

8.4.3.

238

m ly v s thnh to than bn

8.5. Hot ng a cht ca bin (T Ho Phng)

239

8.5.1. Hot ng ph hu ca bin

8.5.2. S chuyn ng v vn chuyn ca nc bin

239
-

8.5.3. Hnh thi y bin v s lng ng trm tch trong bin

8.6. Hot ng phong ha (Nguyn Vn Vinh)

10

223

241
244
246

8.6.1. Phong ha c hc (hay phong ha l hc)

247

8.6.2. Phong ha ha hc

248

8.6.3. Phong ha sinh hc

249

8.6.4. Sn phm phong ha

250

Chng 9. K hong sn v ngun gc ca chng (V Xun ))

254

9.1. Khi qut v khong sn hc

254

9.1.1. Khi nim v khong sn v khoa hc nghin cuchng

254

9.1.2. Cht lng v tr lng ca m khong

256

9.1.3. Phn loi khong sn theo i tng v mc ch sdng

257

a. Khong sn kim loi

257

b. Khong sn phi kim loi

259

c. Khong sn chy v nhin liu

261

9.2. Ngui gc thnh to cc m khong

262

9.2.1. M ngun gc magma

262

a. Cc m magma thc s

262

b. Cc m pegm atit

264

c. Cc m skarn

265

d. Cc m nhit dch hu magma

266

9.2.2. Cc m ngun gc bin cht

a. Cc m b bin cht

270
271

b. Cc m bin cht

272

9.2.3. Cc m ngoi sinh

273

a. Cc m phong ho

273

b. Cc m trm tch

275

9.3. Mt skhi nim v iu tra khong sn

279

9.3.1. D bo khong sn

279

9.3.2. Tm kim khong sn

279

a. Cc tin tm kim

280

b. Cc du hiu tm kim khong sn

281

C h ng 10. V n n g k i n t o c a v T r i t (Tng Duy Thanh,

T Trng Thng)
10.1. Cu trc v Tri t. Cc thuyt kin to

283
283

10.1.1. Cu trc v Tri t

283

10.1.2. Nn v khin - Hai dng cu trc c ca b m t v Tri t

284

10.1.3. Cc thuyt kin to

285

10.2. Thuyt a mng

10.2.1. c tnh ca a mng

285
285
11

10.2.2. Cc giai on hot ng ca

a mng

10.3. Thuyt kin to mng

287

10.3.1. Khi nim ban u v kin to mng

287

10.3.2. Cc mng thch quyn

291

10.3.3. C ch hot ng ca cc kiu ranh gii mng

294

a. Ranh gii mng phn k

294

b.

R anh gii mng hi t

295

c.

Ranh gii mng chuyn dng

301

10.3.4. Kin to mng v phn b" ti nguyn

301

a.

Kin to mng v phn b" s sng

301

b.

Kin to mng v phn b" khong sn

303

T i liu th a m k h o

12

286

304

Chng 1

TNG QUAN V TRI T

1.1. TRI T I TNG NGHIN c u CA NHl KHOA HC
1.1.1. Tri t, ni sinh sng ca loi ngi
Mt cu hi ln n nay vn cha c gii p - liu c mt thin th no trong v
tr c mt loi ngi v nn vn minh nhn loi nh trn Tri t ca chng ta khng?
Bng nhiu kt qu nghin cu v thin vn hc, phn tch quang ph cc tia sng t
cc thin th ngi ta c nhng pht hin, nhng d on rng thin th ny hay
thin th khc c th c nhng iu kin dng nh thun li cho vic xut hin s
sng. Song liu c ni no trong v tr s sng pht trin v t ti mc hoc hn
mc ca Tri t, ni m loi ngi ang lm ch hnh tinh bng s thng minh v
nn vn minh ca mnh.
Vi hy vng tm thy v lin lc c vi mt nn vn minh khc trong v tr,
ngi ta nhiu ln gi i nhng tn hiu v tuyn, nhng nu c mt nn vn minh
nh vy v nu con ngi v tr (ta c tm gi nh th) ca nn vn minh nhn
c v tr li cc tn hiu v tuyn gi i t Tri t th cng phi n cc th h
con chu i sau ca chng ta mi nhn c s tr li . iu chc chn l trong cc
hnh tinh anh em vi Tri t ang cng xoay quanh M t Tri th ch c hnh tinh
ca chng ta l c s sng pht trin n mc c chng ta. Khng mt hnh tinh
no c nhiu nc v khng kh nh Tri t v chnh t nc v khng kh xut
hin s sng, di bin c li tung tng; trn cn cy xanh ph khp, ng vt v
ngi sinh si ny n.
T v tr nhn v, khng g p tuyt vi bng hnh tinh xanh ca chng ta, cc
nh du hnh v tr khng nh nh vy. T tin ca chng ta sinh ra trn Tri
t, th h k tip th h, con ngi khn dn, pht trin dn n ngy nay
t to cho mnh mt nn vn minh rc r v ngy cng c hon thin thm. Nu
mi chng ta u c ngi nh, ni chn nhau ct rn, nhng ri khi ln khn chng ta
c th ri chuyn n mt ngi nh khc p hn, khang trang v khong t hn th
ngi nh duy n h t hin nay v r t nhiu th h mai sau ca loi ngi vn ch l
hnh tinh xanh p duy n h t ca h M t Tri. Trn Tri t ny con ngi sinh
ra, tr ng v tm thy t t c nhng g cn thit cho nn vn minh ngy cng pht
trin ca mnh. Ngay c nhng ni c mi trng thin nhin khc lit nht nh sa
13

mc v vng cc but lnh th nhng iu kin c bn duy tr s sng cng

khng th m c c c nhng hnh tinh khc trong h M t Tri.
Tri t chnh l ngi nh thn thng duy nht ca con ngi, ngi nh y d c v
cng v i v trng l, song nu ngy qua ngy tng vin gch, tng mng tng ca n
c b hu hoi, khng c bo v th s tht thot y qua nm thng s dn n s li
tn. S r t nghim trng nu iu ny xy ra. Bi v con ngi c th sng to v xy
dng c nhiu th, t nhng ngi nh n s n nhng cung in nguy nga trng l,
nhng thit b k thut cao, ti tn v phc tp, nhng con ngi khng th to ra mt
Tri t khc. Trong nhiu th h na trong tng lai, con ngi vn cha th kim c
trong v tr mt ngi nh no khc ngi nh mnh hin ang c.
1.1.2. Con ngi n gh in cu v Tri t

Tri trn t vung, cu ni ca ming t ngn xa phn nh quan nim

th s ca ng cha ta v bu tri v Tri t. Tri khng trn nhng tm m t hn ch
ca thu xa khng th hiu c cu trc v tr m ch c th hnh dung tung nh
tri, tc v tr trn nh mt ci vung khng l p trn ton b m t t. Nhiu cu
chuyn dn gian ca cc dn tc phng ng u tng tng xa kia tri v t lin
gn nhau c th bc thang ln n tn tri. Hnh nh chng lc s Hercule khng
l, ng trn m t t hai tay nng bu tri cng r t quen thuc vi cc dn tc c xa
phng Ty. Ng nay t em hc sinh nh cng bit r Tri t khng vung m
trn nh tn gi ca n - Tri t. Tuy vy, i n khng nh c chn l n
gin , nhn loi tri qua bit bao s gian trun tm ti. T ngn xa, t vung
nh mt chn l v ch n cui th k 15, u th k 16 t trn mi c xc
nhn v cng t tn gi Tri t (a cu) mi c khng nh nh cc chuyn
vt i dng ca Colomb (Christophe Colomb, 1451-1-506), M agellan (Fernand de
Magellan, 1480-1521). Cho rng t trn, mt ngh to bo vo thi y, Colomb
tm ng t Ty Ban Nha n n theo hng ty ca ng bin, nh ng
pht hin ra Chu M (1492). Magellan cng i thu th ca ng ln u tin hon
thnh mt vng khp kn theo ng bin trong 3 nm lin (1519-1521) cng ra i
theo ng bin t Ty Ban Nha v hng ty, ng qua i Ty Dng, ln u
tin n Thi Bnh Dng v sau khi ng hy sinh, ng i ca ng qua n
Dng vng qua Nam Chu Phi m tr v Ty Ban Nha ng t hng ng, t
Tri t trn c ng khng nh.
T khi bit v khng nh c Tri t trn, hng lot cc hnh trn h thm
him c tin hnh. Nhng cuc thm him xc nh cc bc v cc nam ca
Tri t, pht hin nhng vng t mi trn cc i dng ln lt c tin hnh
t th k ny sang th k khc ngy cng hon thin bn th gii. Trong khun
kh gio trn h ny, chng ta khng c iu kin cp chi tit n vn l th v
lch s cc p h t hin a l trong cc th k trc.
Con ngi sng trn Tri t, mi ti nguyn cn cho s pht trin vn minh v i
sng u ly ln t lng t v m t t. Con ngi cng ang sng vi nhng iu kin t
14

nhin khc nhau ang hng ngy din ra trn Tri t. Chnh v th, cc i tng
nghin cu v Tri t v cng rng ln, c th ni t c mt lnh vc khoa hc no li c
quy m rng ln nh cc khoa hc nghin cu v Tri t v nhng thnh tu nghin
cu v Tri t cng ngy cng c tch lu, con ngi ngy cng hiu y hdn v ni
t tin mnh sng, mnh ang sng v c th h con chu cng s sng y.
Ngy nay bn th gii kh hon chnh, thi k ca cc pht hin ln v a l,
pht hin cc vng t mi qua ri. Con ngi bit kh tng tn v hnh th Tri
t, rng hnh tinh ca chng ta khng phi l hnh cu trn m l mt hnh cu dl,
rng hai cc ca n khng ging nhau v Tri t c cu trc t nhiu vnh trn
ng tm gi l cc a quyn. T trong ra ngoi gm nhn, manti, thch quyn, thu
quyn, sinh quyn v kh quyn. Mc hiu bit ca con ngi v tng quyn c khc
nhau nhng chng ta ch mi bit kh tng tn v cc quyn ngoi nh kh quyn,
th quyn, sinh quyn v phn ngoi ca thch quyn. Con xigi ngy cng p dng
nhiu thnh tu mi nht v khoa hc - k thut nghin cu Tri t. Nhng mv
mc tinh vi hin i nht c s dng phn tch thnh phn vl cht ca thch
quvn, xc nh tui ca trn Tri t, nghin cu cu to ca cc tng , nghin
cu thnh phn v hot ng ca t lin, ca bin c, ca khng kh V .V .. Ngi ta d
khoan su xung di y bin v Irn lc da (ti 12 km) nghin cu lng t,
phng tn la ln khng trung nghin cu kh quyn. Bc ngot ln trong vic
nghin cu Tri t l thnh cng trong vic nghicn cu bnh tinh ny t v Ir. Bt
u t vic Lin X phng v Linh nhn to du tin ca Tri t (1957), nh con tu
v tr u tin (1961) ca Licn X ri sau l hng lot cc con tu v tr khc ca
Lin X v M m nhiu t li mi v Tri t c b sung. Nhng t liu ny
tr li dc hng lot nhng cu hi, hng loi nhng vn m bao di nay con ngi
khng gii p dc bng cch nghin cu trcn mt t.
Cc khoa hc v Tri l, trong a cht hc c v tr hng du, ngy nay tr
nn rt, a dng. Theo nh cu nghin cu ngy cng su v Tri t m xut hin
ngy cng nhiu ngnh chuyn mn mi, vic p dng cc tin b khoa hc cng li
thc y s ra i nhiu phng php, nhiu chuycn mn mi trong khoa hc Tri t.
Tuy nhin, i tng ca khoa hc v Tri t l nghin cu cc quyn ca n v mi
tng tc gia cc quyn vi nhau, nt khc tu thuc vo nhu cu ca con ngi trong
vic s dng iu kin t nhin v ti nguyn nn ngi ta thng hnh dung cc khoa
hc v Tri t gm hai nhm ln. Nhm th nht bao gm cc khoa hc v a cht
nhm nghin cu v lng t, m ch yu l nghin cu v thch quyn, ni cung cp
cho con ngi t t c cc ti nguyn khong sn, ni ny sinh nhng hin tng t lng
t m con ngi cn bit c bin php x l trong cuc sng hng ngy. Nhm th
hai bao gm cc khoa hc nghin cu v cc quyn ngoi ca Tri t cng mi tng tc
ca chng vi nhau, c tp hp trong ngnh khoa hc v a l. C nhng khoa hc
trung gian gia hai nhm ny nh a mo hc, hoc c nhng khoa hc nghin cu v
mt quyn ca Tri t (sinh quyn) nhng t lu tr thnh mt ngnh khoa hc
15

pht trin c lp nh Sinh hc, m trong ch cn mt vi b phn c mi quan h

trc tip vi cc khoa hc Tri t. Cng li c nhng chuyn ngnh va thuc phm vi
ca ngnh khoa hc khc nhng do i tng nghin cu c lin quan trc tip vi khoa
hc Tri t nn cng c coi l b phn ca khoa hc Tri t, v nh mn khoa hc
v phn b' a l ca sinh vt (a l sinh hc). Vi tnh hnh nh vy, vic phn loi
cc khoa hc v Tri t tr nn phc tp. Trong phm vi gio trnh ny, di y
chng ta ch nhiu hn v tm hiu cc chuyn ngnh ca a cht hc v mi tng
quan gia chng vi nhau.
C c khoa hc a cht

i tng nghin cu ca cc khoa hc a cht l cc quyn bn trong ca Tri t,

nhng hin nay a cht hc mi ch nghin cu c nhiu v phn bn trn ca quyn
ngoi cng trong s'cc quyn bn trong ca Tri t - thch quyn. Vic nghin cu a
cht c bt u bng nghin cu thnh phn vt cht ca thch quyn, l nhim v
ca cc khoa khong vt hc, thch hc v a ho hc.
Khong vt hc l khoa hc v cc n cht v hp cht c trong t nhin gi l
khong vt, nh vng, kim cng, bch kim, calcil (CaC03), thch anh (S1O2) V .V .. . c
tnh ca khong vt l c ho tnh kh bn vng v ] tnh kh ng nht. Mi khong
vt c mt kiu cu trc phn t c trng th hin qua dng tinh th ca n. Do m
b mn Tinh th hc l mt khoa hc tuy c phng php nghin cu gn lin vi vt l
v ho hc nhng do c mi tng quan m t thit vi khong vt hc nn ngi ta cng
coi tinh th hc nh l mt mn trong cc khoa hc v Tri t.
Thch he nghin cu v cc loi hp th n h v Tri t. Nghin cu th n h
phn cc loi ca Tri t v quy lu t th n h to nn chng l nhim v ca
thch hc.
a ho hc cng l mt khoa hc nghin cu v thnh phn vt cht ca Tri
t. Vi tn gi ca n, ta d hnh dung l chuyn ngnh lin quan cht ch vi c
Ho hc v a cht hc. l khoa hc nghin cu v thnh phn ho hc ca Tri
t, m trc ht l ca thch quyn, quy lut phn b v dc tnh di chuyn ca
chng trong thch quyn. Cng vi khong vt hc v thch hc, a ho hc gp
phn quan trng trong vic pht hin cc m khong sn.
a cht khong sn cng thuc nhm cc khoa hc nghin cu thnh phn vt
cht ca thch quyn. Mn khoa hc ny nghin cu thnh phn v quy lut sinh
thnh, quy lut phn b ca khong sn nhm phc v cho cc ngnh kinh t quc dn.
a cht khong sn c coi l mt khoa hc ng dng trong a cht hc v n trc
tip ng dng tng th nhng quy lut a cht tm kim, pht hin cc khong sn.
a tng hc. Nu cc khoa hc v khong vt, thch hc v a ho nghin cu
v thnh phn vt cht ca thch quyn th mt s mn khoa hc khc nh a tng
hc, Kin to hc li l khoa hc nghin cu v lch s, quy lut hot ng v cu
trc ca v Tri t. Trong , a tng hc nghin cu v xc nh quy lu t v lch
s hnh th n h cc tng ca v Tri t, nh m chng ta xc nh c tui
16

cc tng , lch s hnh thnh v p h t trin ca v Tri t trong tng khu vc v

trn ton th gii.
Mt mn khoa hc nguyn l thuc Sinh hc song c mi lin quan m t thit vi
a tng hc nn cng c coi l mt b phn ca a cht hc, l c sinh vt hc.
Mn khoa hc ny nghin cu v di tch cc sinh vt c bo tn trong . Chnh nh
di tch ca sinh vt c bo tn trong cc: tng m cc nh a cht hc xc nh
c cc tng c tui gi tr khc nhau.
Kin to hc l khoa hc nghin cu v cu trc, quy lut v lch s vn ng ca v
Tri t. Kt qu nghin cu ca Kin to hc khng nhng cho ta bit c quy lut v
qu trnh hnh thnh cc cu trc b m t Tri t, s hnh thnh cc dy ni, cc ng
bng, cc h bin su V .V .. Kt qu nghin cu v kin to cng cng cp cho con ngi tri
thc tm kim khong sn, ng dng cc quy lul vn ng ca v Tri t vo
mc ch phc v cho i sng hng ngy ca con ngi.
a vt l ng dng cc tri thc, cc thnh tu ca Vt l hc nghin cu v Tri
t. Ngi ta cng thng phn bit Vt l a cu l khoa hc nghin cu chung v
tnh cht vt l cc quyn ca Tri t, cn tn gi a vt l thng dnh ch mn
khoa hc nghin cu thch quyn. Khoa hc: a vt l c ngha r t ln, nh kt qu
nghin cu ca n phi hp vi cc kt qu ca cc khoa hc khc ca a cht hc m
ngi ta pht hin nhiu m di su lng t, cng chnh nh kt qu nghin cu
ngi ta bit c cu trc di su ca lng t, ni m hin nay cc mi khoan
hin i nht cng cha th vn ti.
Trn y l nhng khoa hc ch yu c.a a cht hc, mi khoa hc li phn nh
thnh cc khoa hc chi tit hn, su hn. C Ih nu ln vi v d nh t Thch hc cn
phn ra Thch hc macma - nghin cu v c ngun gc L lng Tri t xuyn
ln thch quyn, Thch hc trm tch nghin cu v cc thnh to do s tch ng
cc sn phm ph h t cc cu phn ca thch quyn, sinh quyn V .V .. Trong a tng
hc c cc mn chuyn su khc nh Sinh a tng, Thch a tng, Thi a tng V .V .. .
Cc b mn khoa hc a cht ng dng c tm quan trng -t ln i vi i
sng con ngi. Trong s' trc ht ta k n a cht thu vn - nghin cu v
thnh phn v quy lu t phn b' nc ngm. Vai tr ca nc ngm ngy nay t ai
khng bit ti v 11 l ngun cung cp ch yu cho nhu cu nc trong sinh hot v
sn xut ca phn ln cc th, cung cp nc cho nhiu vng kh hn. a cht
cng trinh l mt khoa hc a cht ng dng m khng c n cc cng trnh xy
dng nh cc p thu in, cc cng trn h xy dng cng nghip, vn ho, giao
thng vn ti s khng m bo c s an ton. Con ngi tng phi tr gi rt
t v thm ch bng c sinh mng do cc cng trn h xy dng ln khng c iu
tra y v iu kin a cht nn mng.
Trong cc khoa hc v a cht cng li c nhng chuyn nh a cht T,
a cht bin V .V .. dn dn tr thnh nhng khoa hc c lp, do tm quan trng ca
17

chng i vi hot ng kinh t v vi i sng con ngi ni chung. a cht T

nghin cu cc qu trnh a cht v hu qu ca chng trong giai on tr nht ca
lch s Tri t - k T.
a cht bin l mt trong nhng khoa hc tr trong a cht hc, i tng
nghin cu ca n l cc hot ng a cht v h qu ca chng cc i dng,
trc ht l y i dng v thm lc a. Vai tr ca a cht bin ngy nay c
xc nh r nt do con ngi ngy cng tm cch khai thc nhiu ti nguyn khong
sn y bin vng thm lc a, trc ht l du m v kh t. Khng nhng th,
kt qu nghin cu ca a cht bin cn cung cp cho chng ta nhiu dn liu gii
p cc vn v quy lut v lch s hot ng ca thch quyn.
1.1.3. Phng php n g h in cu
Cc khoa hc v Tri t ni chung v a cht hc ni ring s dng nhiu thnh
qu cc kha hc t nhin, trc ht l cc khoa hc vt l v ho hc, nghin cu,
gii quyt nhim v tm u cc hin tng, cc qu trnh xy ra trn b m t t v
trong lng t. Phng php quan trng ca cc khoa hc v Tri t v ca a cht
hc l phng php quy np, quan st, thu thp cc t liu, phn tch chng bng s
dng cc phng php ca vt l v ho hc, c hc V .V .. r t ra nhng kt lun,
nhng quy lu t ca s vn ng vt cht xy ra trn Tri t. Nhng quan st tip
theo trong t nhin li s chng nghim cho nhng kt lun, nhng quy lut r t ra.
S quan st, thu thp t liu cng chi tit cng gip cc nh nghin cu i n
nhng kt lun cng ng n. Do trong khoa hc v Tri t ni chung v v
a cht ni ring, cng tc trc c t nhin c ngha quyt nh cho mi kt lun
khoa hc. C th ni t nhin bao la l "phng th nghim" khng l ca cc nh
nghin cu a cht.
Trong cc khoa hc vt l v ho hc phng php quan trng bc nht l tin
hnh thc nghim trong cc phng th nghim nhm kim chng nhng vn l
thuyt. Cc qu trnh l ho xy ra trn v trong Tri t thng din ra trn quy m
khng l v nhiu s kin v ang xy ra trong nhng n v thi gian lu di c
khi hng triu nm. Chng ta kh c th lm nhng th nghim v cc qu trn h to
ni nh s hnh thnh dy ni Hymalaya, cng khng th lm th nghim v s nng
chy cc trong lng t phun ln thnh nhng ni la. Cc nh khoa hc chi c
th tin hnh mt s" thc nghim mang tnh cht m hnh tm hiu mt vi kha
cnh ca nhng hin tng, nhng s kin v ang xy ra trn v trong Tri t.
Trong a cht hc cc phng php nghin cu vt l nh nghin cu s truyn
sng chn ng, phng php nghin cu t tnh, nghin cu in tr khng ca vt
cht u c p dng nghin cu cu trc ca Tri t. e nghin cu thnh phn
vt cht ca v Tri t ngi ta p dng cc phng php phn tch ca ho hc.
Nhng phng tin phn tch t c in n hin i nht ca vt l v ho hc u
c cc nh a cht ng dng vo nghin cu thnh phn v cu trc v Tri t v
18

Tri t ni chung. Nhiu kin thc sinh vt hc cng c ng dng trong a cht
hc, c bit trong' c sinh vt hc d dnh tui cc .
1.2. TRI T TRONG I MT TRI
1.2.1. Cu tr c ca h Mt Tri
H M t Tri (hay Thi Dng H) l mt h cc thin th trong cu trc v tr
ca Thin h v trong v tr li c r t nhiu Thin h. M t Tri l th in th
trung tn \ chiu sng cho c h m ang tn n. l khi cu la khng l, n h it
trcn b m t t ti 6000UC, chim 99,87% khi lng ca ton b h M t Tri, gp
332 ln khi lng T ri t v c ng knh gp 109 ln ng knh Tri t. T
trng tr ng bnh ca M t Tri l l,41g/cm3 nhng nhiu ch t trng ln ti
l l g/cm^. T hnh phn ho hc ca M t Tri cng gm nhng nguyn t- bit
trn Tri t, nhng m tng quan gia cc nguyn t" hon ton khc Tri
t. Cc nguyn t" kh nh nh hyro v heli chim vai tr ch yu cu to nn
M t Tri. Thc t M t Tri l ngun nhit v ngun chiu sng v tn ca c h,
ngun ny c to ra nh cc phn ng nhil hch, do cc nguyn t" ho hc
ch yu ca M t Tri bin th n h heli. Ngi ta tnh ra c mi giy trn M t Tri
c khong 5 triu t n vt ch t b thiu t, nhng trong qu trn h 2 t nm qua
Mt Tri cng ch mi thiu l m t 1/7500 khi lng ca n.
Trong i sng bo la ca M t Tri, ngi ta quan sl c nhng chu k mang
tnh mch ng. Cc thi k hot ng lch cc xen vi thi k yn tnh hn khi xut
hin nhng vt en, mi ch k nh vy ko di khong 11 nm. Cn chu k ca s
xut hin cng t trng mnh nhl khi c vt en trn M t Tri ko di 22 nm.
C l cn c nhng chu k ln hn m chng ta cha bit r.
Trong h M t Tri (Hnh 1.1, Bng 1.1) c t t c 9 hnh tinh quay xng quanh
M t Troi v 64 v tinh, nhiu tiu hnh tinh, thin thch v Sao Chi. Ni chung,
qu do ca cc h n h tin h nm trn cng mt mt, phng ca xch do M t Tri v
gn nh Irn xoav. Hng xoay ca cc hnh tinh xung quanh M t Tri trng vi
hng xoay ca bn th n M t Tri.
1.2.2. Mt s nt v cc th in th ca h Mt Tri
Hnh tnh. Cc hnh tinh ca h Mt Tri gm nhm vng trong v nhm vng
ngoi. Nhm hnh tnh vng trong gm cc hnh tinh gn M t Tri (Hnh 1.1) chng
cn c gi l cc a cu hoc "hnh tinh t" v chng c nhiu c im gn gi
vi Tri t, gn M t Tri nht l Sao Thu (Mercuri), sau l Sao Kim (Venus), Tri
t v Sao Ho (Mars). Nhm hnh tinh vng ngoi hay cn gi l cc "hnh tinh Mc"
do c nhiu c im gn gi vi Sao Mc. Nhm ny gm Sao Mc (Jupiter), Sao Th
(Saturn), Sao Thin Vng (Uran), Sao Hi Vng (Neptun) v Sao Dim Vng
(Pluton). Cc hnh tinh vng trong khc vi cc hnh tinh vng ngoi cc c im l
19

c kch thc thc b, t trng ln, tc quay quanh trc khng ln. Cc hnh tinh
vng ngoi li c nhng tnh cht ngc li. Ngoi ra, cc hnh tinh vng trong c khi
lng kh quyn khng ln so vi kch thc ca hnh tinh, cc hnh tinh vng ngoi c
kh quyn dy, ch yu gm cc kh nh (hydro v heli).
Quay xung quanh mt s" hnh tinh c nhng v tinh, v d Tri t c mt v tinh
l Mt Trng, Sao Ho c hai v tinh, Sao Mc c n 16 v tinh, sao Thin Vng c 15
v tinh, cn Sao Th ngoi 21 v tinh ra li cn c mt vnh gi l vnh Sao Th bao
gm hng t vi th. Xung quanh cc Sao Thu, Sao Kim khng c v tinh, Sao Dim
Vng c 1 v tinh vi ng knh gn bng 1/3 ng knh ca chnh n v ch xoay
quanh n vi khong cch 2000km. V th ngi ta cng coi Sao Dim Vng l mt
hnh tinh kp v khi coi nh n khng c v tinh.
'

Sa0
^

- Sao Dim Vng

Sao Thin vng

Hnh 1.1. S h Mt Trdi

A. Tng quan v kch thc ca cc thin th trong h Mt Tri. B. S
v tr qu o ca h Mt Tri (Wicander R. & Monroe J. s., 1993).

Tiu hnh tinh. Trong khong gia qu o Sao Ho v Sao Mc c khong vi nghn
tiu hnh tinh. Chng c kch thc khng ln, ch vi kilomet, tiu hnh tinh ln
nht (Zerera) cng ch c kch thc 770km. Chng khng c dng hnh cu m thng
c dng khi; v th c gi thuyt cho rng chng l sn phm ca s ph v mt hnh
tinh no . Nu vy hnh tinh gi nh ny phi c ng knh khong 2500km v
ngi ta t tn cho hnh tinh gi nh ny l Faeton.
Thin thch. Thin thch l nhng m cht khong c ngun gc v tr, phn b
trong khong khng v tr v mt s lao vo Tri t. a s thin thch khi lao vo
kh quyn b t chy v nng chy, ch mt s' rt t ri trn m t Tri t. Mt dng
tng t nh thin thch l tectit c pht hin nhiu ni trn th gii nh ng
Nam , Tip Khc, Bc M V. V.. . Ti mt s vng ca Vit Nam pht hin nhiu
tectit, kt qu nghin cu cho thy chng ri trn m t t vo u T, nhng
chng bay vng quanh Tri t nh nhng v tinh t k Neogen (Izokh E. p. et al.
1988). Trong lch s a cht ngi ta bit c mt s" t tectit ri o t cch y
khong 34 triu nm, 14,8 triu nm v 0,6 triu nm V .V .. . C gi thuyt cho rng
20

tectit l vt liu ca mt Sao Chi, khi sao ny qut vo Tri t th nhng vt liu ca
n xuyn qua kh quyn v ri trn m t t. Cng c gi thuyt cho rng tectit lin
quan vi mt v ng ca Tri t vi mt hnh tnh no .

Hnh 1.2. Sao Chi (R. Wicander& J. s. Monroe, 1993)

Sao Chi. Sao Chi l nhng thin th ca h Mt Tri, cu trc gm "u" c bao
bc bng v kh v mt "ui (Hnh 1.2). u c kch thc ch t 1 n 10km nhng
cha phn ch yu khi lng ca n v l mt m bi vt cht kiu thin thch. ui
Sao Chi c b di n hng chc triu kilomet, c hnh thnh khi sao tin gn Mt
Tri v bao gm cc cht kh c thnh to do tc dng trc tip ca tia sng Mt Tri
lm bc hi vt cht ca u sao, do p lc tia sng nn ui c v tr ngc v pha kia
ca Mt Tri. Qu o ca Sao Chi l hnh elip ko di m mt trong hai tiu im
chnh l M t Tri v c chu k hn 200 nm. Phn ln sao bng ri trn Tri t dng
nh xut ngun t mnh vn ca Sao Chi ct qua qu o Tri t. Cng c nhng
mnh ln ca Sao Chi lao vo Tri t nh trng hp xy ra Tunguska vo ngy
30/7/1908. Sao Chi c th c ngun gc t ra ngoi khong khng ca h Mt Tri, trong
"m my" hnh cu c bn knh 10 000 n 100 000 n v v tr (mt n v v tr
bng bn knh ca qu o Tri t). Sao Chi b bt khi "m my" ny do trng
trng lc cc sao v cc hnh tinh vng ngoi. Sau khi b vng bt i, n xm nhp vo h
Mt Tri vi qu o elip di nh ni trn.
Tri t l mt hnh tinh thuc vng trong ca h M t Tri, c khi lng c xt
nht trong s' hnh tinh vng trong ny. im c trng ca Tri t l c kh quyn
v thu quyn dy. Kh quyn chim 0,03% khi lng Tri t, v gm ch yu l
nitrogen (nit), oxy, ngoi ra cn c carbonic, hi nc; cc loi kh him chim t l
khng ln. Kh quyn ng vai tr nh mt o gip ca Tri t, ngn chn tc dng
nguy him ca cc tia v tr i vi i sng trn Tri t.
21

Bng 1.1. T liu ch yu v cc hnh tinh ca h Mt Tri

Hnh tinh v k hiu

Cch Mt Tri
(triu km)

Chu k qu o
(ngy)

Chu k t xoay
(ngy)

ng knh
(km)

Hnh tinh vnq trong

Sao Thu ()

57,9

88,0

58,7

Sao Kim (9 )

108,2

224,7

243

12 104

Tri t {)

149,6

365,3

12 760

Sao Ho (<)

227,9

687,0

1,03

6 787

4 880

404

Tiu hnh tinh

Hnh tinh vng ngoi
Sao Mc (2 1)

778,3

4 333

0,41

142 796

Sao Th (b)

1 428,3

10 759

0,43

120 660

Sao Thin vng ()

2 872,7

30 685

0,72

51 200

4 498,1

60 188

0,67

49 500

5 914,3

90 700

0,39

2 300

27,3

27,32

3476

Sao Hi Vng (y)

Sao Dim vng (E)
Mt Trng

0,38 (t Tri t)

(T liu ca Wicander& Monroe 1993 v Condie & Sloan 1998)

Mt Trng l v tinh duy nht ca Tri t, c khi lng nh so vi cc v tinh' ca

cc hnh tinh khc (Bng 1.1). Trn M t Trng khng c kh quyn v thu quyn. Thi
gian quay ca M t Trng quanh trc trng vi thi gian quay quanh Tri t, do t
Tri t ch lun lun nhn c mt pha ca Mt Trng. V tinh ny c tc ng n
mt s hot ng c Tri t, trc ht chnh sc ht ca M t Trng gy nn hin
tng thu triu.
Tri t cng vi 8 hnh tinh khc u xoay quanh M t Tri, cn bn thn M t
Tri li cng chuyn ng trong thin h. Tri t xoay quanh trc ca n mi vng ht
mt ngy m, tip n l n li cng quay quanh M t Tri theo chiu ngc chiu kim
ng h v theo qu o hnh elip. S sai khc v bn trc ca qu o hinh elip ny
khng ln so vi di ca bn trc; do qu o gn nh trn. Mt vng quay ca
Tri t quanh M t Tri ht mt nm, ni ng hn l 365 ngy v 1/4 ngy. Do
chuyn ng theo hnh elip vi tm im l Mt Tri m qu o Tri t c tnh cht
lch tm nn khong cch gia Tri t v M t Tri s thay i v t m tc
chuyn ng ca Tri t cng s thay i v theo quy lut ca lc hp dn th cng
gn M t Tri, chuyn ng ca Tri t cng nhanh v ngc li. Ti nhng im x
nht ca qU o, tc ca Tri t l 29,72km/s cn nhng im gn nht l
30,27km/s. S sai khc ny khng ln lm nn thng thng ngi ta coi tc chuyn
ng ca Tri t quanh M t Tri l 30km/s. Khi ni M t Trng chuyn ng quanh
Tri t, ri Tri t chuyn ng quanh M t Tri theo qu o gn trn l ta n
gin ho chuyn ng . Thc ra M t Tri cng chuyn ng theo qu o ca n v
nh vy l c h Mt Tri bao gm c Mt Tri v h thng cc hnh tinh, v tinh cng
22

chuyn ng theo. Vi mi quan h v chuyn ng nh vy, qu o ca M t Trng

quanh Tri t, Tri t quanh M t Tri khng cn ) qu o trn khp kn na m
l nhng vng xoy phc tp.
1.2.3. H nh dng, k ch thc, t trng ca Tri t
Thng thng ngi ta hiu Tri t c dng hnh cu, cng t n cn c tn
gi l a cu. Tuy nhin, hnh dng ca Tri t khng hon ton ging vi dng cu
hnh hc; thm na, b m t Tri t li r t phc tp do cu trc ni cao, di dng
su. Thc^-a Tri t c dng gn vi mt hnh elipsoid trn xoay, c trc ngn ni
lin hai a cc v l trc xoay ca elip trn xoay ny. Bn knh theo trc n cc
Rp = 6 356,863km, cn bn knh xch o l Re = 6 378,245km. S chnh lch gia
hai bn knh ny l 21,4km. Ngi ta cn pht hin bn knh theo trc v pha Bc cc
ln hn bn knh theo trc n Nam cc Rn - Rs = 242 m. Nhiu s" liu o bn knh
ca Tri t nhiu v tr a l khc nhau cn cho thy bn thn vng xch o cng
khng phi l mt vng trn hnh hc, bn knh xch o ln nht kinh 14 v b
nht kinh 105. Nh vy Tri t khng cn l mt hnh elip hai trc m l
elipsoid ba trc.
T t t c nhng iu nu trn y, hnh dng Tri t khng th coi nh mt
dng hnh hc u n m l dng hnh hc phc tp. hnh dung gn dng hnh
dng Tri t, ngi ta gi Tri t c hnh geoid. c hnh geoid ngi ta tng
tng em ko di b m t i dng vo lc a, chui xung di cc lc a, cc dy
ni. B m t geoid mi ni u thng gc vi phng trng lc. Nh vy b m t geoid
khng trng vi b m t th t ca Tri t, n cng khng trng vi b m t hnh elip
trn xoay. C ni n nm di, c ni n nm trn b m t hnh elipsoid nhng
chnh lch khng vt qu 150m.
Theo b m t geoid phc tp, vic tnh ton a vt l v trc a cng s tr nn
phc tp. Trong khi s chnh lch gia geoid v elipsoid trn xoay, nh trn ni
l khng ln. V th tnh ton b m t Tri t, ngi ta vn thng theo b mt
ca elipsoid trn xoay, theo dt ca elipsoid Tri t l:
Re - Rp
1
Re

298,3

Bit c hnh dng v kch thc ca Tri t, dng thi xc nh c gia tc

trng lc, ta s tnh c kh lng ca Tri t:
M =

= 5,976 . 1024 kg

(trong : R = bn knh trung bnh, = 6,67.1 O'8 din).

Th tch ca Tri t V = 1 080 000 triu km 3, do t trng ca n:

23

JVI
-
p = = 5.52g/cm
V
iu cn lu y l t trng c cc loi trong v Tri t ch khong 2,5 +
2,9g/cm3, t y chng ta c th suy on lng Tri t phi c cu to t cc vt
cht khc vi trn v Tri t.
1.3. T N H CHT L HO CA TRI DAT
1.3.1. Trng lc
Trng lc do sc ht ca Tri t to nn, mt cch chnh xc - l tng vect
ca lc hp dn hng vo tm Tri t v lc ly tm, trong lc hng tm ln gp
bi lc ly tm, do mi vt u c sc nng. C th o trng lc bng qu lc hay cn
xon. Trng lc t l nghch vi bnh phng khong cch n tm Tri t, v th
a cc trng lc ln hn xch o. mi im trn m t t u c th tnh c tr
S ca trng lc theo cng thc lp. Tuy nhin, thng c s sai khc gia tri s
tnh ton v tr s o c, s sai khc gi l d thng trng lc. D thng trng
lc c th m hoc dng, vng ni cao thng c d thng trng lc dng cn
cc h' su i dng - d thng m.
S thay i tr s" trng lc phn nh b dy ca v Tri t v c tnh ca cc
trong . Nh pht hin cc d thng trng lc m ngi ta c th pht hin c
nhng c im cu trc a cht, nhng m di su.
1.3.2. N h it c a Tri t
N hit ca Tri t c hai ngun chnh l nhit M t Tri v nhit do bn thn
Tri t sinh ra. Ngoi nhit tc nhit do M t Tri cung cp hng nm l 1,26.1021
calo hay 9 1 0 31 erg; khong 37% s" nhit pht tn li vo khong khng v tr.
Khong 3,3.1031 erg c Tri t nhn v chuyn i thnh cc dng nng lng
khc, s nng lng ny gp 300 ln nng lng th u c nu em t t t c tr
lng th an hin bit. Chnh nng lng do M t Tri cung cp to thnh my, ma,
gi V .V .. v l ng lc ca t t c cc qu trnh a cht xy ra trn m t t (ngoi
sinh) nh ph hu , vn chuyn v trm ng cc vt th trong cc bn trng V .V ..
Ni nhit sinh ra t lng t chim mt t l kling ln nhng c ngha quan trng
trong cc hot ng a cht. T su no nhit do Mt Tri cung cp s t c
ngha. T mt t xung su ta thy c s phn i nhit. Trn cng l i nhit thay i theo
thi gian, tu thuc vo nhit do Mt Tri cung cp. Trong i ny ta nhn thy c ba tng t
trn xung, trc ht l tng c nhit thay i hng ngy, tip di l tng c nhit n nh theo
ma, tng di cng ca i l tng c nhit n nh hng nm.' i di l i khng chu nh
hng ca nhit do Mt Tri cung cp v nhit s tng dn theo b su. su ca i ny
so vi mt t tu thuc vo tmg vng a l v cu trc a cht bn di. Ti xch o su
ny ch 1-K2m, vng n i - 20-30, vng kh hu lc a - 40m.
C xung su 100 th nhit tng ln 3, stng gi l a nhit sut. Nh
24

vy mun tng nhit thm 1 c phi xung su thm mt su nht nh, s tng b
su l a nhit cp. a nhit cp thay i tu vng, thng l 33m vng cu
trc a cht n nh, cc min ni la hot ng a nhit cp ch l,5m. Vic nm r
a nhit cp r t quan trng trong cng tc khai thc khong sn v nu hm l di
su, nhit qu cao, cng nhn khng Ih lao dng dc. Nu da nhit cp khng i,
khi xuhg su nhit s tng nh sau: 33m - 1"; 330m - 1C"; 3300m - 100; 33 000m
- 1000; 100 OOOm - 3000. Khi nhit ln n 3000 th tt ca mi vt du chy lng,
nhng trong thc t dung nham ni la phun ra chi 1100 --1200.
n ny ta vn cha bit r nhit di su trong lng Tri t, nu theo a nhit
cp, nhit d c th ti 5000". Tuy nhin, kh lng nhit ln dn 3000 -- 5000.
Thc nghim cho thy nu nung st ln 1 m vn gi nguyn th tch th p sut tng
ln 60 atm. Nu nhit di su tng qu cao th Tri t khng gi c trng thi
hin c. Ngun gc ca nhit bn trong Tri t do nhiu nguyn nhn nh hot ng
phng x, cc phn ng ho hc, nng lng kt tinh.
1.3.3. a t
Cng nh nhiu hnh tinh khc xung quanh Tri t c t trng v c pht hin
dng qua tc dng ca n ln kim nam chm. a t cc khng Irng vi cc a l
ca Tri t v cng khng c nh m di dng c quy lut. V Ir ca t cc bc l 74"
v tuyn bc v 90 kinh tuyn ty, tc l pha bc o Groenland. V tr t cc nam l
69uv tuyn nam v 144" kinh tuyn ng tc l Chu Nam cc, trn cng kinh tuyn
vi Newzeland (t liu 1946 - 47).
Do c s sai khc gia a cc a l v a t cc nn phng ca kim nam
chm khng tr n g vi kinh Luyn m to thnh mt gc, l t thin. ng ni
lin cc im c cng t thin gi l dng ng thin. Kim nam chm cng
Ihng khng nm ngang m to vi ng nm ngang mt gc gi l t khuynh.
ng ni lin cc im c t khuynh bng nhau gi l dng ng khuynh.
ng ni cc im c t khuynh bng 0 l dng xch tuyn.
Cng d t trng tng dn t xch o v pha cc, s chnh lch gia t trng
o c vi tr s" trung bnh ca t trng ni gi l d thng t. D thng t
thng lin quan li cc m st ln nm bn di, iu ny gip ngi ta pht hin
nhiu m qung st, chnh m st Thch Kh ca chng ta c pht hin do kt
qu nghin cu a t.
1.3.4. Thnh phn ho hc ca Tri t
Khoa hc hin nay mi ch bit c thnh phn ho hc ca v Tri t su t
hn 16km, cn thnh phn ho hc ca cc lp su hn ch bit c qua d on. Nh
khoa hc F. Clarke (1847 - 1931) t th k trc tnh ton da trn s liu phn tch
hng nghn mu v xc nh t l trung bnh ca cc nguyn t" trong v Tri t.
ghi nh cng lao ca Clarke, nh a ho hc Nga A. E.' Fersman ngh gi hm
25

lng trung bnh ca tng nguyn t ho hc trong v Tri t l ch s Clarke, chng

thng c th hin bng phn trm trng lng.
Cc nguyn t ph bin nht trong v Tri t l oxy, silic, nhm, st, calci, natn,
kali, magnesi (magie), hydro (0, Si, Al, Fe, Ca, Na, K, Mg, H), chng chim gn 99%
theo ch s Clarke trng lng. Ring oxy v silic chim n 3/4 cu to v Tri t.
Nu tnh theo th tch th 84,24% v Tri t c cu to t oxy. Ngoi cc nguyn t"
k trn cc nguyn t' cn li chim t l r t nh, c bit cc nguyn t him nh radi,
niobi V .V .. th li c t l cng b (Bng 1.2). Phn ln cc nguyn t' u l hn hp ca
cc ng v, ch c 22 nguyn t l khng c ng v, trong c luor, natri, phosphor,
mangan, vng (F, Na, p , Mn, Au) V .V ..
Ngi ta cho rng khi xung su trong lng t, thnh phn ho hc ca Tri t
thay i, hm lng ca cc nguyn t nng nh st, crom, nikel (kn), cobalt s tng
cao. Trong m anti ca Tri t do p sut cao (1,4 triu atm.) nn v nguyn t b ph
v v vt cht chuyr> sang trng thi b kim loi ho. iu ny dn n hin tng
gim th tch v tng t trng ca vt cht. T su 40 - 60km vt cht t trng
thi kt tinh chuyn sang trng thi v nh hnh, dng thu tinh.
Bng 1.2. Tr s Clarke trng ldng ca mt s nguyn t trong v Tri t
Nguyn t
Oxy - o

Tr s
Clarke

Silic - Si

49,3
26,0

Nhm - AI
St - Fe
Calci - Ca
Natri - Na
Kali - K
Magnesi - Mg

7,45
4,20
3,25
2,4
2,35
2,35

Hydro - H

1
0,61

Titan - Ti

Carbon - c
Chlor - Cl
Phosphor - p
Lu hunh - s
Mangan - Mn

0,35
0,20
0,12

0,10
0,10

Nguyn t

Tr s
Clarke

Fluor - F
Bari - Ba
Nitrogen (Nit) - N
Stronti - Sr
Crom - Cr
Zircon - Zr
Vanadi - V
Nikel (Kn) - Ni
Km - Zn
Bor - B
ng - Cu

0,03
0,05
0,4
0,035
0,03
0,025
0,02
0,02
0,02

Thic - Sn
Wonfram - w
Beryli - Be
Cobalt - Co
Ch - Pb
Molybden - Mo
Brom - Br
Thori - Th

0,003
0,007

0,01
0,01

Nguyn t
Arsen - As
Urani - u
Argon - Ar
Thu ngn - Hg
lod - I
Germani - Ge
Selen - Se
Antimon - Sb
Niobi - Nb
Tantal - Ta
Bach kim - Pt
Bismt - Bi
Bc - Ag
Indi - In

Tr s
Clarke

5. 10-4
4. 10
4. 10-4
1. .10'4
1. 10-4

1. 10-4
8. 10-5
5. 10-5
3,2. 10-5
2,4. 10 s
2. 10-5
1. 10-5
1. 10-5
1. 10-5

0,003

0,002
0,0016
0,001
0,001
0,001
(Nguyn Vn Chin 1967)

Thnh phn ho hc ca v Tri t khng c" nh m thay i theo thi gian. S

thay i c th do s ri ca thin thch v cc vt th v tr khc, s pht tn cc kh
nh (hydro, heli V .V ..) tng trn ca kh quyn vo v tr. S thay i thnh phn ho
hc ca Tri t cng cn do qu trnh phng x, cc nguyn t" phng x s chuyn
26

thnh cc nguyn t" bn vng nh urani v thori chuyn thnh ch V.V.. . T l cht ng
v cng thay i do chng c chu k bn hu khc nhau, v d 238 c chu k bn hu l
4,5.10 nm, 2:t5 - 7,1.108 nm. Nh vy trc y 700 triu nm u 235 gp i hin nay,
cn cch y 2 t nm lng u 235 gp n 6 ln so vi hin nay.
Thnh phn ca thch quyn, thu quyn, kh quyn thay i tu thuc vo tc ng
tng h vi manti, qu trnh sinh ho cng tc ng bin i ham lng nhiu nguyn t
trong v Tri t v kh quyn, trc ht l oxy, carbon, nitrogen (ni^).

1.4. CU TRC CA TRI DAT

1.4.1. Cu tr c b m t Tri t
Nt c trng trong cu trc a hnh m t t l s phn ct ngang v phn ct
su din ra rng khp, vi quy m khc nhau, song khng ng u. S phn b khng
ng u v din tch, v tr ca lc a v i dng v i th phn nh kh r nl dc
trng ni trn. V din tch, lc a rng xp x 180 triu kilomet vung, chim khong
29,2% din tch m t Tri t, cn i dng c din tch rng trn 360 triu kilomet
vung (361,1 triu kra2) chim khong hn 70% b m t Tri t. Nh vy din tch i
dng ln gp hn hai ln din tch ca lc a.
i dng th gii c din tch ln v phn b" lin tc, phn cch gia cc i lc
v c hnh dng khc nhau. S phn chia cc i dng c tn ring ch mang tnh c
l, cn cc lc a mang tnh thc th t nhin (Hnh 1.3).
Trong s" cc i dng, Thi Binh Dng l ln nht vi din Lch 179,7 triu
krrr, sau l i Ty Dng rng 93,36 triu k n r, n Dng 74,9 triu km2 v
Bc Bng Dng nh nht vi din tch 13,1 triu km 2. Ln nht trong s" cc lc a
trn hnh linh l lc a u - vi din tch 53,45 triu km2, trong Chu - 43,4
triu km 2, Chu u - khong 10 triu km2. Lc a Chu M rng 42,46 triu km 2,
trong, d Bc M - 24,26 triu krrr v Nam M rng 18,2 triu km2. Chu Phi rng
29,2 triu knrr, din tch Chu Nam cc t ti 52,5 triu knr, cn din tch Chu Uc
(hay Australia) l 8,96 triu km2. (S" liu v din lch trn dy ca cc i dng trch
theo T in Bch Khoa Lin X - 1989).
Trn ton cc b m t Tri t, tng quan gia lc a v i dng c s khc
bit kh r trn cc khu vc khc nhau, to nn s phn b' khng i xng. i dng
th gii c din phn b" ch yu bn cu nam, cc lc a tuy b cc i dng chia ct
song ch yu phn b" bn cu bc (Hnh 1.3). Hin tng khng xng ny cng r
nt c im ca hai cc Tri t - Bc Bng Dng cc Bc, cn i li cc nam
l lc a Nam Cc.
Cc lc a c phn cch khng ch bi i dng m cc bin cng phn cch
chng, a Trung Hi ngn cch Chu u v Chu Phi l v d din hnh. Cc bin
ra thng ng vai tr phn cch gia lc a v cc cung o ln cn. Bin Okhot,
27

bin N ht Bn, Bin ng phn b" ti ra pha ty ca Thi Bnh Dng c th coi
l v d. Trn quy m nh, trn lc a cc cp a hnh dng li b phn ct bi cc
dng a hnh m tng ng.

Hnh 1.3. Phn b lc a v i dng trn Tri 't

Cng vi phn ct ngang, s phn ct su hay phn ct theo chiu thng ng ca

b m t Tri t gp phn to dng nn kin trc phc tp, a dng ca a hnh
Tri t. S phn d theo cao trn a hnh lc cla (t a hnh ni, i, cao nguyn
n ng bng) v theo su di vi da hnh y bin, i dng (a hnh thm lc:
a, sn lc a, y i dng v cc sng ni i dng, vc thm di dng) phn
nh r s phn ct phc tp, a dng ni trn. Tng din tch phn bc ca tng loi a
hnh nu chim t l khng ng u trn Tri t.
a hnh ng bng v ng bng gn di chim phn ch yu trn lc a, t din
tch khong 82 triu km2, tc l khong 16% din tch b m t Tri t. a hnh ng
bng cao t 0 n 200m trn mc nc bin chim khong 49 triu km2 tc l trn
9% din tch b m t Tri t. a hnh ng bng cao v i vi cao t 200 n 500m
c din tch 33 triu km2, chim trn 6% din Lch Tri t. a hnh ni thp v cao
nguyn vi cao t 500m n 1000m c tng din tch 27 triu km2, chim khong trn
5% din tch b mt Tri t. a hnh ni cao vi cao tuyt i trn 1000 m (trong
Everest hay Chomolungma thuc dy Himalaya cao ti 8.850m), c tng din tch 34
triu km2, chim gn 8% din tch b mt Tri t (Hnh 1.4).
a hnh y i dng chon din tch ch yu ca cc i dng th gii. K c
phn sng ni i dng (c cao tri hn nn mt y t vi trm n mt vi nghin
mt) th phn cd bn ca y i dng c b mt y thay i t 3000m n 6000m di
mc 0 m. y ca i dng th gii t din tch 274 triu km2 chim gn 54% din tch
ton b b mt hnh tinh.
28

nh Himalaya 8848 m

Cc thnh phn a hnh khc 8000 nhau thuc i dng th gii c 6000
din phn b hp hn nhiu so vi 4000
I
1
1
y i dng. Thm lc a vi 2000
T c rng wnh cu li a
su t 0 m n 200m c tng din
I Mc nclc bin
T

I
I
tch 28 triu km 2, chim hn 5%
uc_s_au trung bnh cua _
2000
Jai dnj th gii $794 I
din tch b m t Tri t. Sn
4000
lc a vi su t 200m n
6000
3000m c din tch 54 triu km 2,
chim khoang 10% din tch b m t 8000
Tri t. Din tch b m t i 1 0 0 0 0
''c Marian 11022 m
ng vi su vt 6000m
100
200
300
400
500 triu km'
Hnh
1.4.
Phn
d

cao
ca
lc
a
v
su ca
(trong c h" vc M arian thuc
i dng (Kalexnik X.V. 1978)
Thi Bnh Dng su ti 11022m)
ch khng qu triu km2 ngha l chim cha y 1% tng din tch b m t Tri t.
,

, 1 ,

V tng th, a hnh lc a c cao trung bnh 875m, a hnh y i dng c

su 3794m di mc 0 m. Nh vy bin chnh lch trung bnh gia lc a v y
di dng t xp x 5 km v xp xi 20 km nu tnh nh cao nht ca a hnh lc da
(nh Everest cao 8850m) v vc thm su nht ca y i dng th gii (h' vc
Marian su 11022m). Nhn vo tng phn ca m t Tri t, s phn d d cao trong
a hnh lc a. su trong a hnh y bin, i dng cng th hin kh r. Lc
a u - c cao trung bnh ca a hnh ln nht, t 840m. Australia c cao
trung bnh ca a hnh nh nht, chi' t 340m. Cc chu lc cn li c cao trung
bnh mc trung gian gia hai chu lc nu trn, trong Chu Phi t 750ra, Bc M
- 720m, Nam M ~ 600m. li vi lc a u - , Thi Bnh Dng c su trung
bnh ln nht trong cc i dng th gii, t 4280m di mc nc bin, Bc Bng
Dng c su Irung bnh nh nht, ch t 1200m. n Dng v i Ty Dng
c su trung bnh t mc trung gian, xp xi 400m (khong 3950 n 3960m).
T l din tch phn b" v tp trng ca tng dng a hnh trn tng phn
ca b m t Tri t cng r t khc nhau. V d thm lc a - a hnh chuyn tip
gia lc a v i dng - vi su t 0 m n 200m, c din tch 28 triu km
chim t l khong 5% b m t hnh tinh. Song, i vi tng khu vc th din lch v
t l ny r t thay i. Ti Bc Bng Dng thm lc a chi dt din tch cha ti 5
triu km 2. nhng so vi din tch ca i dng ny th l din tch ng k, dt
khong 37%. Thm lc a i Ty Dng rng tr n 9,2 tri u krrr, nhng ch t
xp x 10% din tch ca i dng . Ti Thi Bnh Dng thm lc a c din
tch trn 10 tn u km 2 chim gn 6% din tch, cn ti n Dng thm lc a
rng trn 3 triu krrr, t khong 4% dn tch i dng v bin ti y.
29

y i dng (bao gm c sng ni i dng) ln nht c v din tch cng nh t

l phn b" l y Thi Bnh Dng, t ti 147 triu km2 v chim trn 80% din tch
ca i dng ny. y ca n Dng ch di 62 triu km2 nh hn nhiu so vi
Thi Bnh Dng, song chim t l cng gn xp x 82% din tch i dng ny. Din
tch ca y i Ty Dng l trn 68 triu km2, t gn 73% din tch i dng .
}1, Bc Bng Dng ch khong 1,7 triu km2, chim t l khong 13,5% din tch ti
y; nh vy y Bc Bng Dng nh nht khng nhng so vi y cc i dng
khc, m cng chim t l nh nht so vi cc a hnh cn li ca chnh i dng ny.
Trn nn chung ca b m t y i dng th gii, c nhng di a hnh vt hn
ln v cao so vi a hnh y t vi trm mt n trn lOOOm hoc hn na, chiu
rng ti 200 - 300 km, ko di ti hng vn kilomet, l. sng ni gia i dng. Ti
i Ty Dng, di a hnh ny chy dc t bc xung nam to nn ng trc ca i
dng ny (Hnh 1.5). Ti phn pha nam i Ty Dng, sng ni ngm i hng
thnh v tuyn, ngn cch Chu Phi v Chu Nam Cc, tip ni vi sng ni gia An
Dng c phng kinh tuyn hi chch v Ty Bc. Sng ni gia n Dng
tip ni vi sng ni phng kinh tuyn ti ng Thi Bnh Dng bi nhnh v
tuyn, ngn cch gia Chu Nam Cc v A ustralia - Chu i dng (Hnh 1.5).

Hnh 1.5. Cc h thng ni ln trn lc a v sng ni gia i dng

(VVicander R. & Monroe J.

s.

1993 v Condie K.c. & Sloan R. E. 1998)

V m t hnh thi, sng ni i dng gm nhiu di ni ngm xen vi cc thung

lng ngm c phng ko di ct theo trc kh phc tp. Cc thung lng ngm c
su ln hn cc di ni ngm, thay i t vi trm mt n trn mt nghn mt, i
ch dt vi ba nghn m t hoc hn. Chiu rng cc lng ngm c th t 10 - 40km.
Cc di cao trong da hnh sng ni i dng thng hnh thnh cc di ni ngm,
thng thng nhng nh cao n h t l cc o ni la, i khi l o san h.
30

Trn lc a, trng thi phn d v tng phn v cao gia mt bn l nn thp

ca a hnh ng bng, ng bng cao v mt bn l a hnh ni c th coi l s
tng ng v m t hnh thc vi s khc bit gia nn m t y i dng v sng ni
i dng. a hnh ni in hnh vi cao tuyt i t lOOOna tr ln, chim ti hn
8% din tch b m t Tri t, phn b" tp trung trn nhng khu vc nht nh. Khi
ni ti Chu , bao gm cc dy ni hng v n h t Ih gii ko di t Himalaya, qua
Thin Sdn, Altai vi cc nh Everest cao 8848m, nh Pobea (Thin Sn) cao 7439m,
nh Communism cao 7495m to nn nc nh thin nhin ca th gii. T y, a
hnh ni 100 v pha ng bc qua Saian v Vin ng Nga, sang Kam satka ngot
theo hng kinh tuyn xung qun o Kurin (Nht Bn), chy dc b Ty Thi
Bnh Dng ti Philpin, Indonesia. Cng chnh t Himalaya cu trc ny ko v pha
ng nam to nn di a hnh ni ti ng Dng, ko xung Malaixia, ri
Indonesia, l du m t cui cng ca cung a hnh ni ti ng Nam . S ko di
theo hng v tuyn ca khi ni trung tm Chu chy v pha ty qua Trung Cn
ng, Kavkaz ni vi cc di ni Carpat, Alpes v nhng dy khc pha bc a
Trung Hi thuc Chu u.
Ti Chu Phi, a hnh ni tp trung ch yu ra pha ng v pha nam ca chu
lc. Australia a hnh ni to thnh di hp men ra pha ng nam. Ti Chu M,
a hnh ni pht trin ch yu ra pha ty, ko di sut t Bc ch Nam, to nn cc
di ni hng v l Rock Mountain (Thch sn) Bc M v Andes Nam M.
Ngoi a hnh ni tng i cao ni trn, nhn tng th a hnh i ni thp v
cao nguyn (200 - 1000 m) v a hnh ng bng in hnh (0 - 200 m) chim mt t
l ng k ca din tch cc lc a, to ncn co din tch b th v ng nt tng
i bnh n ca b m t Tri t. Nhng din tch tng i rng vi a hnh tng
i bng phng, t tng phn nh vy c th thy Trung u, ng u, Siberia, phn trung
Australia; bc - ty bc v trung Chu Phi, ng Bc M; phn bc, trung ca Nam
M v mt s din tch khc hp hn pht trin men cc trin thung lng v ca cc
con sng ln trn lc a.
a hnh c hnh thnh do kt qu S tng tc ca cc qu trnh a cht
ngoi sinh v ni sinh. Do , d c s phn d v din tch phn b' ca cc loi a
hnh ca tng khu vc khc nhau, s phn d tng phn v cao v chiu su; th
s sp xp phn b" ca a hnh vn c quy lut. iu d phn nh qu trnh hnh
thnh, pht trin ca b m t Tri t v Tri t ni chung; cng nh kin trc tng
phn ca thch quyn ni ring. Mt cch i th, phn a hnh tng bng
phng, t tng phn ca b m t Tri t, d ti y i dng hay trn lc da u
cc khu vc c ch kin to tng i bnh n. a hnh bng phng Li y i
dng hoc c th gi l ng bng i dng thng ng vi kin trc nn i dng.
a hnh tng i bng phng trn lc a bao gm ng bng, mt phn a hnh
31

i, cao nguyn c hnh thnh trong iu kin ch kin to kh bnh n. Thm

lc a cng thng dc hnh thnh trong nhng diu kin kin to nh vy. Ngc
li, cc oi a hnh tng phn ca b m t Tri t u c qu trnh hnh thnh v
pht trin lin quan n cc iu kin kin to mnh m, phc tp hn. Phn ln cc
vc thm i dng u c lin quan trc tip hay gin tip vi qu trnh hot ng
kin to m nh m, phc tp ca cc i ranh gii cc mng thch quyn. a hnh
sng ni gia i dng lin quan vi cc qu trnh hot ng kin to kiu rift trong
hot ng tch dn v to ni di dng. Cn da hnh ni trn lc da c qu trnh
hnh thnh, pht trin gn cht vi cc hot ng kin to un np din ra trong cc
thi k khc nhau trong lch s pht trin v Tri t, trc ht l lin quan vi s x
hc (collision) ca cc mng thch quyn theo ch ranh gii hi t.
1.4.2. Cu trc bn tron g ca Tri t
- Nghin cu cc quyn trong ca Tri t bng phng php a chn
y

Tuy khoa hc a cht d t c nhiu thnh tu ln. nhng vic nghin cu trc
tip v thnh phn v cu trc ca Tri t cng ch mi c tin hnh phn v trn
cng ca Tri t. n nay vic khoan su vo lng t ch mi tin hnh mt vi ni
v cng mi t ti su hn 1.0km. Nhng mi khoan su t hn 10 km thng
cng ch c tin hnh trong cng tc tm kim du m, kh dt mt s ndi. Vic
nghin cu cu trc su ca Tri t ch yu da trn phng php a vt l, trc
ht l bng phng php a chn. Khi xy ra mt v ng t hoc cc v n th t
tm chn ng sinh ra nhng sng chn ng phc tp, trong ng ch hn c l
sng dc, sng ngang v sng trn mt.
Trong sng c cc ht vt cht dao ng theo phng truyn sng, sng dc lan
truyn nhanh v c th truyn qua cc mi trng cng, nc v kh. Sng ngang c
phng dao ng ca vt cht thng gc vi phng truyn sng v c tc lan truyn
chm hn sng dc. Sng trn m t lan truyn trn b m t ranh gii ca m t t vi kh
quyn v b t t rt nhanh chng. Bng thc nghim ngi ta o c tc truyn
sng dc v sng ngang qua cc mi trng vt cht khc nhau. T khi bit c
tc truyn ca cc loi sng ta c th lun ra cu trc v thnh phn vt cht ca
mi trng m sng truyn qua. Kim nghim trong cng tc nghin cu thc tin d
chng minh s ng n ca phng php ny.
Tc truyn sng a chn qua cc tng khc nhau ca Tri t thay i r t r
nt, iu chng t th n h phn vt cht ca cc tng di su lng t r t khc
nhau. Tc truyn sng a chn thay i dn t trn m t t xung su trong
lng Tri t (Bng 1.3) nhng c my mc t bin r nt: 1) Mc t bin th
nht din ra thng thng su 33m, tc truyn sng dc (Vr,) v sng ngang u
lng vt. y chnh l ranh gii di ca v Tri t v manti, quen gi l ranh gii
Mohorovich hay Moho (theo tn nh a vt l Nam T l ngi u tin p h t hin
s t bin v tc truyn sng ny). 2) Di ran h gii Moho tc tng dn v c
s thay i khng ln cho n su 2900km th tc truyn sng dc gim mt
32

cch t ngt cn sng ngang th khng truyn tip xung su na. y l ra n h gii
gia m anti v nhn ngoi ca Tri t v cng thng c gi l ranh gii
Gutenberg. 3) Tip theo, tc d sng dc li tng dn cho n su 5200m tc
sng dc cng li thay i, khng tng na m chng li ri tip tc gim cho n
tm Tri t, y l ranh gii gia nhn trong v nhn ngoi.
Bng 1.3. Phn b sng ja chn theo b su ca Tri Ot
Tc sng
dc (km/s)

Tc sng
ngang (km/s)

0-15

5,570

3,363

2600

13,5

7,1

15-33

6,498

3,741

2800

13,8

7,1

2900

13,7

7,25

su
(km)

Ranh g i i M o h o ro v ic h
su hn 33
100

su
(km)

Tc ing
dc (km/s)

R anh g i i G u te n b e r g

7,747

4,353

8,0

4,5

3000

7,9

Sng ngang

8,6

khng
xuyn nhp

200

8,6

4,6

3200

300

9,0

4,8

3400

8,9

400

9,6

5,1

3600

9,2

500

10,0

5,3

3800

9,3
9,4

600

10,4

5,6

4000

700

10,8

5,9

4200

9,5

800

11,2

6,1

4400

9,8

900

11,4

6,3

4600

10,0

1000

11,4

6,4

4800

10,0

11,7

6,5

5000

10,2

1200
1400

12,1

6.6

1600

12,4

6,8

1800

12,5

2000
2200
2400

Tc sng
ngang (km/s)

Ranh gii nhn trong

5200

11,0

6,9

5400

11,0

12,8

7,0

5600

11,0

13,2

7,0

5800

10,9

7.1

6000

10,9

Tm

10,8

- Cu trc cc quyn trong ca Tri t

V Tri t v thch quyn
Theo ti liu a chn trnh by trn y, cc quyn trong ca Tri t gm ba
vnh ng tm, ngoi cng l v Tri t, gia l manti (gm manti ngoi, manti trong) v
trong cng l nhn li chia ra nhn ngoi v nhn trong (Hnh 1.6.;1.12). v Tri t l lp
ngoi cng thuc phn cng ca Tri t, c ngn cch vi manti bn trong bng ranh
gii Moho. B dy v Tri t thay i t 5 n lOkm i dng v 20 - 70km lc a,
chim khong 15% th tch v khong 1% trng lng ca ton b Tri t, vi t trng
trung bnh (d) l 2,8g/cm3. v Tri t chim phn ch yu ca thch quyn v li c nhiu
33

t liu nghin cu hn nn trc y ngi ta hay hiu v Tri t gn ng ngha vi

thch quyn. Hin nay ta bit r v Tri t c cu to t cc lp c thnh phn khc
nhau v c hai kiu v l v i dng v v lc a (Iinh 1.6; 1.12).
V i dng nm di tng nc bin v t trn xung di gm: 1) lp trm tch
c b dy t Om (vng sng ni gia i dng) n vi km (vng gn lc a), trung
bnh khong 300m, Vp = 2; t trng (d) = 1,93 - 2,3. 2) lp mng gm ch yu l basalt
(bazan) nn cn gi l lp basalt, b dy khong 1,7 0,8km, Vp = 4 . 6; d = 2,55. 3) lp
i dng, ngi ta cho rng lp ny gm serpentin c hnh thnh do qu trnh
hyrat ho ca phn trn manti. B dy 4,8 l,4km; Vp = 6,7; d = 2,95.
V lc a c cu trc phc tp hn v gm: 1) lp trm tch vi b dy vi km; Vp
= 3,5, d = 2 - 2,5. 2) lp phc hp, gm phn ln l axit, b dy 20 - 70km; Vp thay
i nhng trung bnh l 6.2. i khi ngi ta cng phn bit phn trn ca n l lp
granit (Vp = 5.6; d - 2,7) phn cch vi lp basalt bn di bng m t gin on
Coni'ad (Bng 1.3).
Thch quyn. Ngy nay phn ln cc nh a cht coi thch quyn gm c v (nh
va ni trcn) v mt phn ca m anti trn cn manti l lp m gia v Tri t v
nhn Tri t (Hnh 1.6).
M anti ngn cch vi v Tri t bng b m t Moho v ngn cch vi nhn bng
ranh gii G utenberg phn b" su 2 900km (Hnh 1.6). M anti chia lm hai'phn m anti ngoi v manti trong. M anti ngoi nm trc tip di m t Moho v c ranh gii
di su xp x 1000km (960km). Trc y m anti ngoi cng c gi l lp v
sima do trong thnh phn ca n Si v Mg chim vai tr ch yu. M anti ngoi c t
trng 4,5g/cm3 v tc truyn sng a chn dc Vp thay i t 7,9km/s n
ll,4km /s. V cu trc, thc cht m anti ngoi bao gm nhiu hp phn kh phc tp.
Quyn mm v tr ng vi phn di ca thch quyn v phn trn ca manti
trn (Hnh 1.6), c c tnh l tc d truyn sng da chn gim r rt, iu chng t
thnh phn vt cht y c tnh cht do v mm. Ti y i dng quyn mm ch
su khong 50 - 60km, song b dy t ti 300 - 400km, cn lc a phi su
100km mi gp, ni chung quyn ny c th t ti su 700km.
Manti trong phn b t su 960km n 2900km (Hnh 1.6), nm trc tip trn
ranh gii Gutenberg. Thnh phn vt cht ca manti trong mang tnh cht chuyn tip
gia manti ngoi v nhn Tri t. Ngoi cc nguyn tSi v Mg nh manti ngoi, y
cn ph bin Fe, Cr v Ni l nhng nguyn t" to thnh tnh c trng ca nhn Tri
t. So vi manti ngoi th man ti trong c cu trc ng nht v n gin hn. T trng
trung bnh ca manti trong t ti 5,6 g/cm3.'Tc truyn sng a chn dc Vp ti
manti trong vt hn m anti ngoi, t t 11,4 km/s n 13,7km/s.
Nhn Tri t ngn cch vi manti bng ranh ri Gutenberg su 2900km k t
mt i dng th gii (Hnh 1.6). v hnh th, thc s l qu cu vi bn knh trung
bnh 3470km. Nhn c th tch bng 1/6 th tch Tri t, song do t trng cao (10g/cm3
n 12,5g/cm:i) nn trng lng ca n bng 1/3 trng lng hnh tinh ca chng ta v
gm hai phn - nhn ngoi v nhn trong.
34

"

,Moho
d3.4

Vp=8.5

200

c
01

d=3.5
400

Nhn
ngoi
5100
Nhn
trong
6370 km

Vp=10

1r

150-

Vp=7.8

2900

Thch quyn

70

E
c
b

'<<D

cco

d=4

700 km-

10.5<Vp<11.5
12<d> 12.5

/ Trm tch c

1o)
20 Mt gin on
Conrat

30
40

Moho
50
Hnh 1.6. S cu trc ca Tri t
A- S v tr cc quyn; B- S v tr quyn mm v thch quyn.
C- S cu trc v Tri t. ( Foucault A. & Raoult J.F. 1988).

Nhn ngoi phn b" thnh lp bao quanh nhn trong t su 2900km n su
5100 - 5120km. Theo ti liu nghin cu a chn, nhn ngoi hon ton khng cho
sng a chn ngang i qua, cn tc d truyn sng a chn dc ti y gim i mt
cch dt ngt k t ranh gii Gutenberg tr xung v ch dt t 7,9 dn 10,2 km/s. iu
ny cho php kt lun vt cht ti nhn ngoi ch tn ti trng thi lng. Ngi ta cho
rng ngoi cc nguj'en t" Si, Mg nh ca manti, y c cc nguyn t" chnh nh Ni,
Cr, Fe. T trng ca nhn ngoi cao hn hn so vi manti v dt l 6 dn 10,0 g/cm'\
Nhn trong ca Tri t phn b" L su 5100 - 5120 km cho ti tm, to thnh
35

qu cu bn knh 1250 - I270km. Cc dn liu khoa hc cho php xc nh nhn trong

c trng thi rn, tc truyn sng Vp t 10,8 - 11 km/s. Vt cht to nn nhn
trong ca Tri t c t trng ti 12,5 g/em .v c dn in cao, c l chng tn ti
di dng kim loi ho. Ti liu thc nghim trn m t t hin nay cha cho php
khng nh nhng vn v s hnh thnh, pht trin v tn ti vt cht trong iu
kin ho l, nhit , p sut nhng su ln trong lng t. Nhiu nh khoa hc
cho rng thnh phn vt cht cu to nn nhn trong gm phn ln l st, c th ln
t lu hunh, c l trng thi kim loi ho.

1.5. NGUN GC V TUI CA TRI DAT

1.5.1. N gun gc v lch s ban u ca v tr
Tri t l mt hnh tinh ca h M t Tri m h M t Tri li ch l mt phn
nh ca mt thin h J Ngn H; tip theo, Ngn H li cng ch l mt trong s' v
vn thin h ca v tr v bin. V vy, c mt ci nhn tng qut, y chng ta
tm hiu ngun gc ca Tri t trong tng th ce gi thuyt v ngun gc v tr
v thin h c h M t Tri trong c Tri t.
Hin nay cc nh v t l thin vn c th lp c tin trn h lch s ca v tr
cho n thi im 10 ' 43 giy sau Big Bang1 (Bng 1.4).
Vy lch s trc 10 ' 43 giy l g ? Hin nay khng ai c th bit c iu ny v
khng th hnh dung c t trng v nhit cao v cng tng xy ra. Hin nay
chng ta bit vt cht khng th tn ti di nhng iu kin nh vy v v tr ch
gm nng lng. Nhiu nh vt l nghi ng rng vo thi im m nhit cc i
trc lc 10 ' 43 giy th 4 dng lc c bn - trng lc, in t lc, lc h t nhn mnh
v lc ht nhn yu (Bng 1.5) tng hp thnh mt lc thng nht.
T 10 43 giy sau Big Bang, trng lc tch ring khi cc lc khc vn cn kt lin
nhau. Vi nhit c tnh khong 1032 K, v tr lc y ch c ng knh 10 ' 28 cm.

1 Big Bang (V n khng l). Theo quan st thin vn, mi tinh vn u chuyn ng xa dn i vi Tri t, vy
th phi chng hnh tinh ca chng ta l trung tm ca v tr? Chc khng phi vy, chng ta khng phi l trung
tm ca h Mt Tri, m h Mt Tri ca chng ta cng khng phi l trung tm ca thin h, vy chng ta cng
khng phi l trung tm ca v tr.
S bnh trng hay s n ca v tr c cc nh thin vn hc xc nhn ; chng ta hy hinh dung
mt qu bng cao su c chm im trn b mt ngoi ca n, khi qu bng b bm phng ln th mi im
trn b ml s xa dn i vi mi im chm khc. Tng t nh vy, khi v tr bnh trng th mi tinh vn
s chuyn ng xa dn cc tinh vn khc. S bnh trng v tr v gi thuyt Big Bang v khi nguyn ca
v tr c trnh by nh sau.
Ton th v tr thu xa xa b giam hm trong mt qu cu nng v m c. Vo khong 20 t nm trc
y xy ra mt v n khng l lm bn tung mi vt cht ni trn v mi pha - l Big Bang (v n khng
l). Big Bang to nn khi nguyn ca V tr, mi vt th v khong khng gian c to nn ng lot vo
thi im ny. Nhng khi kh bn ra b ngui i v ng c li to nn cc h sao m by gi chng ta quan
st thy ang chy xa khi ni sinh ra chng.

36

Bng 1.4. Tm tt lch s nguyn s ca v tr

Big Bang

Khi nguyn ca v tr.

1 0 '43giy

Trng lc tch khi cc lc c bn khc.

10 35giy n 1 0 ' 32giy

Thi k bt pht ln. Lc mnh tch ri, nng lng bt u ng kt thnh

quark, electron v phn vt cht.

10 6giy

Quark kt hp thnh proton v neutron. Vt cht v phn vt cht ng nhau.

Mt phn d ca vt cht cn li, to thnh vt cht ca v tr hin ti.

>

1 giy

Lc in t, c ht nhn yu tch nhau.

3 giy : Proton v neutron kt hp nhau, hnh thnh nhn nguyn t.

106 nm

Electron kt hp vi nhn to thnh nguyn t. Photon tch khi vt cht, v

tr bng n nh sng.

106 n 10 nm I V tr bt u kt khi.

Khong gia 10 -:,r>v 1 0 '28 giy sau Big Bang mt thi k bt pht ln bt u. Mt
lc ln c phng to v nng lng bt u c ng trong cc ht vt cht l quark
(mt trong hai ht cd bn cu thnh ca prolon v neutron), electron v mt th nh l
nh trong gng ca n - phn vt cht. Phn vt cht cu to t nhng ht i chi
vi vt cht v mi mt, tr khi lng. Cui thi k bt pht ngn ngi ny v Ir
tng dng n h t gm mt m hn n m c ca vt cht, phn vt cht v nng lng.
Nhit ngui xung 10 27 K v bnh trng n kch thc ca qu bng.
Vo khong 10 ' Ggiy, v tr
1 ' Ui...,* _
'
n ^
Bng 1.5. Bn dng lc c bn v tc dng tng h
bnh
trng en 1kch
thc h
a
M
. *
a
3
ca vt cht
Mt Tri v ngui hn (10KS K)
1. Trng lc - lc hp dn vt th ny ln vt th khc
cc quark c th kt lin thnh
2. Lc in t kt hp in v t trong mt dng lc v kt
proton v neutron. Trong khong
ni nguyn t thnh phn t. N chuyn bc x qua nhiu
thi gian ngn ngi sau khi hnh
ph khc nhau c di sng t tia gamma (ngn nht)
n sng radio (di nht) qua ht khng khi lng l
thnh, v tr l ra phi di xng
photon.
nhng li khng xng. Khi n
ngui dn 10ia K th vt cht v 3. Lc ht nhn mnh kt ni proton, neutron v nhau trong
nhn ca nguyn t.
phn vt cht dng nhau v
4. Lc ht nhn yu - ph v nhn nguyn t, sinh ra s
tiu dit nhau. Tuy nhin, v v tr
phn r hot ng ptjng x.
khng i xng nn "phn nh" d
tha ca vt cht s cn li v to nn v tr ca cc thin h, sao v hnh tinh nh
hin nay. Ngoi tr s bt xng ny, v tr c th phi l mt khong khng lun
lun bnh trng v ngui dn dn.
Khi v tr c tui 1 giy, cc lc in t v h t nhn yu tch nhau. Ba pht sau
Big Bang, nhit ngui xuhg 10 K v nhit d ny proton v neut-on hp nhau
to nn nhn ca cc nguj'n t hydro v heli. Khong 100 000 nm sau, nhit d h
37

xung 3000 K v khi electron kt hp vi cc ht nhn c thnh to trc hnh

thnh cc nguyn t hon chnh ca hydro v heli. Vo thi im ny photon (ht
nng lng ca nh sng) tch khi vt cht v v tr tr thnh trong sut, v l s
bng n nh sng u tin.
Khong 100 000 v 1 n 2 t nm sau Big Bang, v tr bt u tr thnh kt khi.
Do nguyn nhn no m vt cht bt u t tp li Ihnh nhng m my kch thc
khc nhau v ri tan v to thnh nhng t tp ca thin h v cc v sao. Nhng thin
h ny c xu hng to thnh hnh chui ht trong mt t m l nhng thin th hin
bit. Nhng pht hin ca G. Smoot (California) cho ta khng nh rng v tr sau khi
hnh thnh tri qua thi k bng n ln khng n mt phn giy.
T liu thu thp t my thu vi sng nhy cm v tinh cho bit c mt vng l
tp ln ca cc thin h c bt u hnh thnh trong bui nguyn s ca lch s
v tr. iu ny cng c d on t trc nhng cha bao gi quan st c.
Nhng m t tp thin h ny nh l nhng bin th trong bc x v tr v rt
quan trng trong mi lin h gia v tr hin nay vi Big Bang.
y

1.5.2. S th ay i th nh phn ca v tr
Do v tr lin tc bnh trng v ngui lnh, cc v sao v thin h c hnh
thnh, bn cht ho hc ca v tr cng thay i. Trong lch s nguyn s v tr chi
gm 100% l hydro v heli, cn ngy nay l 98% hydro v heli theo trng lng.
Nhng nguyn t nng hn thnh to t nhng nguyn t nh hn do kt qu ca
nhng phn ng hp n h t trong cc nhn nguyn t kt hp li v thnh to
nhng nhn ln hn. Nhng phn ng nh vy chuyn i hydro thnh heli v th
hin nhn ca cc v sao. Cc v sao c st hn M t Tri c th tri qua nhiu
giai on phn ng lm cho hydro thot u chuyn thnh heli, sau thnh carbon
v nhng nguyn t" nng hn (Hnh 1.7).

Chui Proton

Qa trnh
thu thm 3
ht anpha

Thu nhn thm

mt ht anpha
Thu nhn thm
mt ht anpha
Thu nhn thm
n mt ht anpha

Hnh 1.7. Cc giai on phn ng ca cc v sao - cc nguyn t nh chuyn thnh cc

nguyn t nng hn
Giai on u hydro chuyn thnh heli din ra trong ton b ngi sao, sau s chuyn i tip
thnh cc nguyn t nng ph thuc vo khi lng ca v sao. S chuyn i heli thnh carbon
tri qua qu trnh alpha ba; mt nhn heli c gi l ht alpha v trong qu trnh alpha ba, ba
nhn heli hp nht to thnh mt nhn carbon. Trong s chim ot alpha, mt ht apha ho ng
vi nhn ca mt nguyn t to thnh nguyn t nng hn. (Wicander R. & Monroe J. s . , 1993).

38

Khi cc v sao ny cht, thng l do n, cc nguyn t" nng tng c hnh thnh
trong nhn ca sao s li tr li khong khng v tr v to kh nng hnh thnh sao
mi. Lc nhng ngi sao mi c hnh thnh, chng ch c mt s t nguyn t" nng.
Trong tin trnh ny, vi hng t ngi sao, cc thin h c cc nguyn t" nng tng dn.
Thnh phn ho hc ca Ngn H bin i nh vy trong thi k gia Big
Bang v s thnh to h M t Tri. Ngy nay 2% ca ton b khi lng Ngn H l
dng nguyn t nng hn heli.
1.5.3. N gun gc

lich

ca h Mt Tri

Cc nh thin vn hc bit nhiu v s ra i, s sng v s cht i ca cc v sao

v thin h xa xi hn l bit v lch s ca h M t Tri. Chng c u tin v tinh t
hnh a nm ngoi h M t Tri c cc nh thin vn thu c ti i thin vn
Las Campanas (Chile - thng 4/1984). H quan st c mt m my khng l
dng a ca vt cht vng quanh v cch xa.sao Beta Pictoris (mt sao ca chm sao
Pictor, to gp ba ln M t Tri) 50 nm nh sng. m my vt ch-t dng a ny c
th cha nhng hnh tinh, cho ta mt hnh nh v s xut hin h M t Tri.
a. c tnh chung c a h M t Tri

Mi nh tm hiu v ngun gc v
Bng 1.6. c tnh chung ca h Mt Tri
lch s ca h Mt Tri u phi tnh n
1. Qu o v s quay ca hnh tinh
mt s nhng c tnh chung ca h
- Qu o hnh tinh v v tinh nm (rn cng
(Bng 1.6). Nu ta ly im quan st l t
mt mt phng.
cc bc ca Tri t, mi hnh tinh u
- Qu o v' chuyn ng xoay ca hu ht
cc hnh tinh v v tinh theo cng mt hng.
quay quanh M t Tri theo hng ngc
- Trc xoay ca hu ht cc hnh tinh v v tinh
chiu kim ng h, qu o quanh M t
u gn nh vung gc vi mt hong o.
Tri gn nh trn cn mi qu o hnh
2. Tinh cht ho l ca cc hnh tinh
tinh nm trn mt m t phng chng gi
- Cc ''hnh tinh t" u nh, t trng ln (4 l m t hong o. Ngoi ra, mi hnh
5,5g/cm3), c hnh thnh t v nguyn
t kim loi.
tinh (tr Sao Thin Vng v Sao Dim
- Cc "hnh tinh Mc" u ln, c cu thnh
Vng), v gn nh ton b v tinh ca
t kh v thnh phn ng. bng.
cc hnh tinh u quay theo chiu ngc
3. S quay chm ca Mt Tri
chiu kim ng h, v u c trc quay
4. Vt th gian hnh tinh
gn thng gc vi m t hong o. Trn c
- S c mt v v tr ca ai tiu hnh tinh
- S phn b ca bi gian hnh tinh
s c tnh ho l ca chng, ta c th
phn cc hnh tinh thnh hai nhm. Bn
hnh tnh trong l nhng "hnh tinh t" v chng rt gn gi vi Tri t, l Sao
Thu, Sao Kim, Tri t v Sao Ho u l nhng hnh tinh nh, c t trng ln chng
t chng c cu thnh t v cc nguyn t kim loi. Bn hnh tinh tip theo gi l
nhm "hnh tinh Mc" v chng gn gi vi Sao Mc, gm cc Sao Mc, Sao Th, Sao
Thin Vng, Sao Hi Vng.

39

Nhng "hnh tinh Mc" u c kch thc ln v t trng nh chng t chng

c Gu th n h t cc loi kh nh nh hydro, heli v cc thnh phn ng bng nh
amoniac, methan. Sao Dim Vng l hnh tinh ngoi cng, c kch thc nh v t
trng ch hi ln hn 2,0 g/cm3.
S quay chm ca Mt Tri l mt c im khc cn phi tnh n, chnh iu
ny l vn d ln vi nhiu gi thuyt ban u v ngun gc ca h M t Tri.
Cui cng, bn cht v s phn b" ca nhiu loi vt th gia cc hnh tinh nh'ai
tiu hnh tinh, Sao Chi v bi gian hnh tinh cng cn c l gii trong cc gi
thuyt v ngun gc h M t Tri.
b. C c g i thuyt v ngun gc ca h M t Tri

C th chia cc gi thuyt v ngun gc v lch s ca h Mt Tri lm hai nhm l

nhm gi thuyt tin ho v nhm gi thuyt ngu bin. Cc gi thuyt tin ho coi s
hnh thnh ca h MtTri nh l mt phn h qu bnh thng ca cc s kin sinh
thnh Tri t. Cc gi thuyt ngu bin cho rng s hnh thnh M t Tri din ra sau
mt s kin c tnh ngu bin ph v Mt Tri v to thnh cc hnh tinh.
Cc gi thuyt tin ho
Nh khoa hc v trit hc Php R. Descartes l ngi u tin xut (1644) gi
thuyt tin ho v ngun gc h M t Tri, n g cho rng h M t Tri c hnh thnh t
khi cht lng v tr xoay tt. T khi xoy lc ny nhng khi nh to thnh cc hnh
tinh v v tinh. Mc d R. Descartes khng nu c thnh phn vt cht v tr thnh
to nn h M t Tri nhng gi thuyt ca ng gii thch c hin tng t t c cc
hnh tinh u xoay quanh M t Tri theo cng mt hng.
Nm 1755 nh trit hc c I. Kant pht trin nim ca Descartes v ng dng
nh lut Newton v chuyn ng, cho rng mt m my kh xoay trn c th dt
li thnh hnh a khi b co ngui li. Nh ton hc Php - Laplace (Pierre Simon deLaplace) c lp ra gi thuyt tng t nh gi thuyt ca . K ant vi mt s
im sai khc. ng pht biu rng khi m my xoay trn b dt li thnh hnh da,
nhng vng ng tm c sinh ra do lc quay. Nhng vng ny v sau ng vn
thnh cc hnh tinh (Hnh 1.8).
Cc gi thuyt ca K ant v Laplace v sau c hdp li v gi l gi thuyt tinh
vn hay gi thuyt Kant-Laplace v ngun gc h M t Tri (Hnh 1.8). Gi thuyt
Kant-Laplace c a thch v n khng nhng gii thch c s kin qu o ca cc
hnh tinh v v tinh m cn l gii mt hnh a dc hnh thnh t qu cu vt cht
v tr. Tuy vy, gi thuyt ny cng c mt nhc im ln. Theo nh lut vt l,
momen gc ca h phi dc duy tr khng i tr khi c mt lc bn ngoi tc ng
vo. Nh vy, nu nh mt vt th xoay trn b co kch thc li th n phi tng tc
quay b li kch thc b nh bt, t m gi c momen gc khng i.
M t Tri c thnh to t trung tm ca m my vt cht v tr b ph vd th
phi c tc quay ln. ng l vy nhng n li c chu k quay thong dong chi
40

khong 25 ngy. V iu ny mu thun vi cc nh lut vt l m gi thuyt tinh

vn khng c chp nhn hon ton cho n khi tm c cch gii thch cho s quay
chm chp ca M t Tri.

MtTr

Hnh 1.8. S hnh thnh h Mt Tri theo gi thuyt Kant - Laplace.

T mt m my v tr nng bng, b dt mng thnh dng a chuyn ng quay trn, t tch ra
nhng dng vnh v ng ngui thnh cc hnh tinh ca h Mt Tri. (Wicander R. &Monroe J. s. 1993)

C c g i th u yt ngu bin

Trc khi K ant xut gi thuyt ca mnh th t nm 1745 nh t nhin hc

Php G. L. Buffon xut gi thuyt ngu bin v ngn gc ca h M t Tri, ng
cho rng mt Sao Chi i qua r t gn M t Tri v ko ra nhng vt cht kh,
bi m sau dng c li thnh cc hnh tinh. Gi thuyt ca Buffon b lng qun
cho n tn u th k 20, khi m vn quay chm ca M t Tri Ihc y cc
nh khoa hc xem xt li gi thuyt tinh vn.
Nhiu nh nghin cu thy nhng nhc im ca gi thuyt Kant-Laplace nn
tm mt hng khc gii thch ngun gc ca Tri t bng hin tng ngu bin v
tr. i din cho hng ny c th k n quan im ca nh thin vn hc ngi Anh
l J. Jeans (1877 - 1946). Theo Jeans th mt v sao c khi lng rt ln, vi lc hp
dn khng l, trn ng chuyn ng khi i ngang qua Mt Tri ko mt khi lng
41

vt cht ca M t Tri nng chy v pha mnh, v cc khi lng vt cht s chuyn
ng v pha ngi sao ang chuyn ng xa dn. Chnh t cc khi vt cht c tch ra
t M t Tri hnh thnh cc hnh tinh ca h Mt Tri. Gi thuyt ca Jeans
khc phc c nhc im ca gi thuyt Kant-Laplace v s mu thun trong phn
b" momen quay ca h Mt Tri. Theo Jeans th chnh ngi sao ni trn khi i qua gn
M t Tri truyn cho khi vt cht b ko v hng n mt momen xung lng r t ln.
iu ny c v hp l khi ta nhc li d M t Tri chim hn 99% khi lng ca c h
nhng li ch chim 2% momen xung lng.
u th k 20, gi thuyt Jeans chinh phc c nhiu ngi v n khc
phc c mt s' nhc im ca gi thuyt Kant-Laplace. Tuy nhin, gi thuyt Jeans
li cng cha ng nhng nhc im lm cho n tr nn km sc thuyt phc. Trc
ht l xc sut cho hai ngi sao trong h thin h gp nhau l rt him, r t kh xy
ra, nh vy l s ngu bin ca s gp g ny tr thnh iu ch c trong tng tng.
Mt nhc im na ca gi thuyt ny l c gi d nh c hin tng gp nhau ca
Mt Tri v mt ngi sao no th khi c ba tnh hung c th xy ra. Th nht,
nu tc ngi sao r t ln th kh vt cht t M t Tri tch ra s b ngi sao li i mt
trong khng gian v tr. Th hai, nu tc ca ngi sao nh th khi vt cht tch ra
khi Mt Tri li s ri tr li Mt Tri, c hai trdng hp ny u khng th to ra
c cc hnh tinh v Tri t ang quay quanh Mt Tri. Th ba, nu ngi sao gi
nh nu trn c tc va phi th khi vt cht nh mt ci bu tch ra t M t Tri
s r t b, nh hn r t nhiu so vi Sao Thu l hnh tinh c qu o gn M t Tri nht.
Nu c mt ngi sao ngu nhin gp M t Tri nh Jeans gi thit th n phi c tc
chuyn ng 5 OOOkm/s mi to ra mt ci bu'nguyn thu ri t to
ra cc hnh tinh, trong c Tri t. Song cc kt qu nghin cu hin nay cho thy
tc ca cc ngi sao trong thin h ch 250km - 300km/s.

Hnh 1.9. S hnh thnh h Mt Tri theo gi thuyt ngu bin

Mt ngi sao ln ngu nhin i qua rt gn Mt Tri lm ko theq mt khi lng ln vt cht
sau b ng cng li v hnh thnh cc hnh tinh. (F. R. Moulton & T. c. Chamberlin 1900)

Vy l cc ch nhn ca gi thuyt ngu bin v ngun gc Tri t, do Jeans i

din, cng khng c s khoa hc thuyt phc mi ngi, thm ch lng tin i vi
gi thuyt ny cn t hn so vi gi thuyt Kant-Laplaee.
42

C l mt trong s" gi thuyt ngu bin c bit en nhiu l gi thuyt "cht

gp" do nh thin vn hc Anh Forest R. Moulton v nh a cht M Thomas c.
Chamberlin xut nm 1990 (Hnh 1.9). c i bin nim ca Buffon, gi thuyt ny
cho rng c mt ngi sao st qua gn M t Tri v ko theo mt di vt cht sau
ng c li m hnh thnh nhng th to ln gi l nguyn hnh tinh v cu cng
to thnh cc hnh tinh v v tinh ca chng. Vn ca gi thuyt ny cng nh cc
gi thuyt ngu bin khc l s ng gn ca cc v sao l mt hin tng cc
him. Ngoi ra, tnh ton cho thy rng ngay khi mt s "cht gp" xy ra th vt cht
b li ra khi M t Tri phi rt nng, s trng n v pht tn trong v tr hn l
ng c li hnh thnh cc hnh tinh.
Gi thuyt S m (Otto Smith, 1891 - 1956). Nm 1951 nh khoa hc Nga Otto Smith
da ra mt gi thuyt mi v ngun gc ca Tri t 'v cc hnh tinh ca h Mt
Tri. Theo ng th cc hnh tinh ca h Mt Tri hnh thnh do trong qu trnh
chuyn ng trong thin h M t Tri cun theo m bi v tr (kh v vt th rn).
Theo lut hp dn t nhin, m bi v tr tp trung quanh vng xch do ca
Mt Tri v hnh thnh mt vnh hnh da. T vnh dng a vt cht bi v tr
dn dn tp trung hnh thnh cc hnh tinh. Gi thuyt ca Smit cng khc phc
c mu thun v momen xung lng ca gi thuyt Kant-Laplace. Momen xung lng
ca h hnh tinh c truyn t thin h ch khng t h M t Tri. Gi thuyt Smit
cng gii thch c qu o elip gn trn ca Tri t v cc hnh tinh xoay quanh Mt
Tri. Cc h t v tr do M t Tri cun theo ng nhau lm cho tc ban u gim, t
qu o elip chuyn thnh qu o elip gn trn. Theo gi thuyt Smit th cng nh
cc hnh tinh khc, Tri t ban u khng trng thi nng chy m trng thi ngui
lnh. Nhit c trong lng Tri t ) kt qu ca cc qu trnh phn r chat phng
x c trong lng t.
Mc d gi thuyt Otto Smith khc phc c nhiu nhc dim ca gi thuyt
Kant-Laplace nhng cng vn khng trnh khi nhng iu cha hp l. im Ihiu
sc thuyt phc n h t ca gi thuyt ny l khng coi s hnh thnh cc hnh tinh ca
h M t Tri gn lin vi s ra i ca Mt TVi l trung tm ca c h. im kh hiu
na l ti sao M t Tri li c th thu ht c khi lng vt cht khng l hnh
thnh cc hnh tinh trong khi nhng quan st thin vn cho thy chng ch l nhng
m my tha tht vt cht trong thin h.
Mt nh khoa hc khc ca Nga l V. G. Fesenkov (1889 - 1972) a ra lun
dim mi, b sung cho gi thuyt ca Otto Smith. Fesenkov cho rng Mt Tri v cc
hnh tinh ca n sinh ra ng thi t m my bi thin thch. Lc du cha c
s cch bit M t Tri v cc hnh tinh, sau theo quy lut vt l dn dn cc phn
t vt cht c tp trung trng tm m my vt cht v tr v hnh thnh Mt
Tri. Cc hnh tinh sau c xut hin theo quy lut chung ca v tr. S tp
..rung vt cht dn n s hnh thnh nhng qu cu c xt l cc nguyn hnh tinh.
S tp trung, nn xt cc phn t vt cht to nn trng thi nng chy ton b hnh
43

tinh. Nh vy v Tri t v sau mi c thnh to do s ngui dn ca hnh tinh.

Lun im ca Fesenkov v c bn gn gi vi gi thuyt ca Smit v b sung cho
thiu st ca gi thuyt ny.
G i thuyt tinh vn M t Tri

Khi cc gi thuyt ngu bin t ra bt cp trong vic gii thch ngun gc h M t

Tri th cc nh nghin cu li quay v m hnh tin ho gii thch vn quay
chm ca M t Tri. Cng trnh ca cc nh vt l C.F. Weiszacker & Gerard p.
Kuiper (c) v s pht hin bo M t Tri a n gi thuyt tinh vn M t Tri
hin hnh v ngun gc ca h M t Tri (Hnh 1.10).
H M t Tri c hnh thnh t cch y 4,5 t nm, khi vt cht v tr dng
xon ca Ngn H b ng c li v bt u s ph v. m my ny b ph v dn do
nh hng ca trng lc, bt u b dt li v quay theo chiu ngc chiu kim ng h,
khi khong 90% khl lng tp trung li trung tm ca m my. Qu trnh xoay
v ng c tip din, mt Mt Tri phi, tc m my vt cht quav trn hn lon ca
vt cht gi l tinh vn M t Tri c hnh thnh.

b
Hnh 1.10. S hnh thnh h Mt Tri theo gi thuyt tinh vn Mt Tri
(a) Khi tnh vn khng l b ng c li do tc ng ca chnh lc hp dn ca n, sau (b) b co
rt li, quay trn v (c) b p dt li thnh dng a ri (d) vi Mt Tri c hinh thnh trung tm
v quay xoy thu gom vt cht to thnh cc hnh tinh. Khi Mt Tri co rt li v bt u chiu sng
(e) bc x mnh ca Mt Tri thi bay bi v kh cha kt vn v cui cng (f) Mt Tri bt u thiu
t hydro v s hnh thnh cc hnh tinh c hon tt (C.F. Weiszacker & Gerard p. Kuiper).

44

V cc nguyn hnh tinh thnh to trong cc lc xoy ny nn chng xoay t;rong

cng mt hng quanh Mt Tri v trong cng mt hng quanh trc ca chnh chng.
Tuy nhin, mt iu g xy ra - c l l mt s ng ln bt thng, lm cho
Sao Kim xoay quanh trc ca n theo mt hng ngc li. Ml s ng d nh vy
cng gii thch nguyn nhn Sao Thin Vng v Sao Dim Vng khng quay gn
vung gc vi mt hong o. Trong pha tng trng nguyn s ny ca lch s h Mt
Tri rt ph bin hin lng ng d gia cc thin th.
Thnh phn ca nhiu hnh tinh c th c gii thch rng mi nguyn t' v hp
cht u c mt t hp p sut v nhit m chng b ng kt t pha kh. Trong
phn nng bn trong tinh vn M t Tri cc nguyn t" chu nhit b ng c nhit
cao, bt u to ht rn. Phn bn trong tinh vn ny vn cn rt nng vi cc
nguyn t" bc hi nh hydro, holi. amoniac, methan nn chng cha th ng kt dc
v vn trng thi kh. Tuy nhin, ti nhng vng ngoi ca tinh vn Mt Tri nhng
kh ny li bt u ng kt to-thnh bng.
Khi s ng kt din ra th cc h t kh, cht lng v cht rn bt u bi t vo
cc khi cc ln. Cc khi ny tr thnh nguyn hnh tinh v tip tc bi t ln th
hnh tinh thc s vi thnh phn tu thuc vo khong cch ca chng t M t Tri.
Th d, cc "hnh tinh t" c cu thnh t v cc nguyn t" kim loi dc
ng kt nhit cao. Cc "hnh tinh Mc" c phn nhn bng d kch thc nh
so vi kch thc ton b ca hnh linh, c cu thnh t hydro, heli, amoniac,
methan c ng kt nhit thp.
Trong khi cc hnh tinh ang tng trng, vt cht b y vo tm ca tinh vn cng
b ng kt v do to dng ca p lc trng lc, s b nung nng ti vi triu . Kt qu
l xut hin mt ngi sao ~ Mt' Tri ca chng ta. Trong lch s nguyn s, Mt Tri
pht ra lung nng lng khng l thi cc kh v bi khng bi kt ca h Mt Tri vo
khong khng v tr. Mt lung nh vy l mt pha bnh thng trong s tin ho ca
sao, n gii thch ti sao h Mt Tri li khng c cc mnh vn ngoi lai. Cng trong lch
s nguyn s ca Mt Tri, t trng b tc dng hp dn vi kh ion ho ca tinh vn
Mt Tri lm s xoay ca n chm li thng qua mt qu trnh hm t (Hnh 1.11). Vic
pht hin t ting ca Mt Tri tc dng mt lc ln kh tinh vn trn d gii quyt
c vn l ti sao li c s xoay chm ca M t Tri.
Theo gi thuyt tinh vn M t Tri, cc tiu hnh tinh c hnh thnh t mt
xoy lc cc b gia cc th m sau ny tr thnh Sao Ho, Sao Mc cng theo cch
thc m cc nguyn hnh tinh hnh thnh cc "hnh tinh t". Tuy nhin, t trng
khng l ca Sao Mc ngn cn s hnh thnh lnh tinh t cc th ny.
Nh vy l gi thuyt tinh vn Mt Tri tnh n c s tng ng ca qu o v
s xoay ca cc hnh tinh v v tinh ca chng, s sai khc ca thnh phn gia cc
"hnh tinh t" v cc "hnh tinh Mc", s xoay chm ca M t Tri, s c mt ca ai
tiu hnh tinh. Mc vn cn nhng vn cn phi dc hon thin nhng c l gi
45

thuy-it tinh vn M t Tri l gi thuyt tt nht hin nay gii thch cc yu t" ca h
M;>o Tri v cho ta cch l gii c logic v lch s tin ho ca n.

Hnh 1.11. Nguyn nhn s quay chm ca Mt Tri

S xoay chm ca Mt Tri l hu qu ca tc dng h tng ca tuyn t lc v kh ion ho ca
tinh vn Mt Tri, t^hvy s xoay chm l do s hm t. (R. Wicander& J. s. Monroe, 1993).

1.5.4. N gun gc v s phn d ca Tri t khi th u

Tri t gm cc vnh ng tm c thnh phn v t trng khc nhau (Hnh 1.12).
Nhng vnh ng tm c t trng khc nhau ny l nhng yu t' c bn ca Tri t v
La c th on nh rng s phn d ny c t rt sm trong lch s Tri t.

Manti ngoi
Quyn mm

5-90 km
100 km
250 km
2900 km
5150 km
6370

Mc nc bin
7

Mt trung bnh manti

ngoi,quyn mm v
manti trong 4,5 g/cm3
Mt trung bnh
ca v 2,8 g/cm3

Hinh 1.12. Mt ct ca Tri t vi cc quyn v t trng ca chng

V Tri t phn thnh v lc a (20 - 90km) v v i ng (5 - 10km)
(R. Wicander & J. s. Monroe, 1993)

46

Cc nh a cht bit rng Tri t c tui 4,5 t nm; tuy vy nhng bin cht
c nht hin bit ch c tui 3,96 t nm. Ging nh cc tr hn ca v, nhng ny
c cu thnh t nhng khong vt silicat sng mu (nh). Hnh nh c mt v, mt
manti silicat nng v mt nhn nikel st c m t t cch y 3,96 t nm, hay l 640
triu nm sau khi Tri t hnh thnh. Hin thi c hai thuyt v ngun gc ca cc
quyn c bit l nhn - m anti - v ca Tri t (Hnh 1.12). c hai thuyt u xut
pht t thuyt tinh vn M t Tri ca ngun gc h M t Tri.
Thuyt bi ( d n g hnh

Theo thuyt bi t ng hnh, khi thu Tri t c thnh phn v t trng ng

nht. St - nikel ca nhn hin nay tng phn b" ng u trong lon b khi
khong vt silicat nh. Tri t nguyn s c gi nh l kh ngui lnh, cc
nguyn t" v m nh d tinh vn bi t ln n cng rn hn kh v cht lng. st nikel tp trung vo nhn th phn bn trong ca Tri t phi b nung nng b
nng chy b phn. n mt no st - nikel dc cng c th chm xung di
khi khong vt nh bao quanh, khi nhn dc hnh thnh (Hnh 1.13).
St - nikel nng chy nhit thp hn v do dm c hn silicat nn chm
xung nhn Tri t. Trong khi silicat, nh hn li chm chm ni ln trn v nh
vv bt u s phn d manli t nhn. Nhit ban u c th sinh ra do s ph hu cc
cht ng v ngn hn vn r l phong ph trong lch s nguycn s ca Tri t.

Hnh 1.13. Hai thuyt gii thch s phn i nhn - manti - v ca

Tri t
(a). Thuyt bi t ng hnh : Tri t s thu l rn c thnh phn ng nht v c xt. Do nng

chy b phn nn st - nikel chm xung to nhn; silicat nh ni ln trn thnh manti v v. (b).
Thuyt bi t d hnh : nhn, manti, v Tri t c ng c li t kh tinh vn nng (R. Wicander &
J. s. Monroe, 1993)

47

N hit b sung c th sinh ra do trng lc v s va chm thin thch. Nhiu cht

nng chy ca cc nguyn t" nh nh calci, kali, n atri c tri ln v tp tru n g
gn b m t T ri t hnh th n h v. Phn s t v silicat magnesi d tha c th
to nn m anti. Thuyt ny cho rng Tri t tri qua thi k nung nng phng
x v phn d. Tuy nhin, nhng nghin cu hin nay cho thy nng lng trng lc
bi t ngay c khi kt hp vi nhit phng x cng khng nung nng hnh
tinh t tr n g th i ngui.
T h uyt bi t d hnh

Thuyt bi t d hnh c hnh thnh nhm khc phc nhng vn cha tho
ng ca thuyt bi t ng hnh. Theo thuyt ny th nhn, m anti v v Tri t
c ng cng t kh ca tinh vn nng thnh to Tri t nguyn s.
D rng st - nikel nng chy nhit thp hn silicat, chng cng ng kt
nhit kh cao t t n g th i kh. Tnh ton cho thy trong m my ngui ca kh
tinh vn nng th st - nikel ng c trc v to nn nhn Tri t. m my tip
tc ngui dn th st v silicat magnesi ng c li to thnh manti, trong khi cc
nguyn t nh v d bc hi n h t s ng c cui cng, to nn v (Hnh 1.13).

48

Chng 2
KHONG VT
2.1. KHONG VT V NGHA CA CHNG
2 ./.2 .> nh ngha khon g vt
Cc loi ca v Tri t l nhng tp hp ca khong vt, cn khong vt li
l kt qu ho hp ca cc nguyn t ho hc. Khong vt l mt hp chl ho hc t
nhin, thng dng vt rn kt tinh.
Hin nay ngi ta tnh c hn 3000 khong vt. Hng vn cht rn c to
ra trong hot dng ca loi ngi, nh' hng ngc (ruby) nhn to, kim cng cng
nghip V .V .. khng c coi l khong vt.
Ngoi thu ngn, mi khong vt u th rn, m cu trc ni ti ca mi khong
vt l s tp hp cc nguyn t theo mt tr t t nht nh. Trong a s" trng hp mt
n th khong vt thng sinh thnh trong mt tp hp cng cc khong vt khc.
Cc n th (ht) tip xc nhau bng b m t bt k, mi ht c mt hnh dng khng
u n. Ngoi ra mt st khong vt c th trng thi v nh hnh, th keo, v d
calcedon v opale (SiOo) nH.,0. Mt trong nhng dioxyt silic: kl Linh l thch anh.
2.1.2. Khoa hc v khong vt
Khoa hc ly khong vt lm i tng nghin cu dc gi tn l khong vt hc.
tt c cc tnh cht ca khong vt, ngun gc pht sinh ca chng, nhng qu trnh
xy ra trong v Tri t lin quan ti s thnh to v bin di khong vt u thuc
p h m vi n g h i n CU1 c a k h o n g v l hc. N h i i n v q u a n l.r't nl n u a khon.;' v;

hc l phi; trin c su m>;uyn liu khong, c Uio l:

* Tm kim cc im khong vt him, vi hm lng cng nghip,
* Nghin cu cc tnh cht vt l v ho l ca khong vt,
* Xc dnh cc nguyn t" ph tp vi hm lng cao trong cc khong vl bit
v phn b rng ri,
* P ht hin nhng khong vt qung mi.
Cc khong vt cn c kho cu di mi gc , chng hn, vic phn tch
thnh phn vt cht v xc nh cc tnh cht ca cc khong vt l nhm gii quyt
nhng vn o thc t" t ra.
Vic nh gi ngha cng nghip ca mt m khong lin quan n vic thm
dnh hm lng cc nguycn t" c ch, cc khong vt c gi tr.
49

- Vic s dng ng b nguyn liu khong ko theo nhu cu xc nh thnh phn

cc t hp t nhin ca cc nguyn t ho hc hay cc khong vt. V d, cadimi v
indi thng cng tn ti vi km trong sphalerit (ZnS) l nguyn liu khong duy
nht ca hai nguyn t' Cd v In. Hai khong vt, andaluzit Al2[Si04]0 v corindon
A120 3 thng cng c m t trong mt m khong.
- Vic tm kim nguyn liu khong s thun li nu vic nghin cu c th bao
qut ton b cc khong vt lin quan (d chng c ch hay khng) trong mt m
khong. Mt s khong vt c th cha c ngha cng nghip, nhng chng lin
quan ti cc khong vt c ch; chng c vai tr lm sng t c im ca cc khong
vt c ch, do chng tr thnh tin tm kim.
V tr ca khong vt hc trong a cht hc

Bng vic s dng nhng thnh tu nghin cu l thuyt v phng php lun
ca cc khoa hc c bn (nh vt l, ha hc), khong vt hc gp phn thc y tin
b khoa hc k th u t i vi cc b mn chuyn nghin cu thnh phn vt cht ca
v qung, cc b mn chuyn x l nguyn liu khong. Cc phng php khong
vt hc ang c p dng trong thch lun, thch hc trm tch, a ha hc. V tr
ca khong vt hc i vi a cht hc c th din gii bng s sau (trong ngoc
n l i tng nghin cu).
ia cht khong sn
(cc m khong)

ia ho hoc
(cc nguyn t) ^

K hong vt hoc
^ (cc khong vt)

ir

ia cht hoc
(V Tri t)

Thch hc
(cc loi )
2.1.3. K hong vt hc trong i sng
S hiu bit v khong vt, vic nghin cu khong vt hc t bc s khai v
trong sut lch trnh pht trin lun lun' gn lin vi hot ng thc tin ca con
ngi. Trong cc giai on tin ho ca x hi loi ngi, s pht trin lc lng sn
xut lin quan m t thit vi trnh s dng khong vt; bt u t dng th hay s
ch, sau l bng x l cng ngh ngy cng su v tinh. Cc kim loi qu, kim loi
mu, kim loi en ln lt c s dng; ri n cc kim loi him, phi kim, cc
nguyn t1tp ph V .V .. Hin nay, chng 10% khong vt c dng vo mc ch
cng nghip; cng vi nhng tin b ca khong vt hc, con s y c ngy cng gia
tng (c 10 nm li thm 10 n 15 khong vt) v hng lot khong vt him tm
thy a ch s dng.
Khong vt hc ng vai tr quan trng trong s -pht trin cng nghip v nng
nghip l cc lnh vc c nhu cu ln v cc nguyn liu khong. Ngy nay khng c
ngnh kinh t no li khng s dng khong vt di dng ny hay dng khc.
50

C th ni, cng nghip hin i ang khai thc tt.c cc nguyn t' ha hc ca h
thng tun hon Mendeleev, m chng li sn c trong cc khong vt. S m rng cng
nghip luyn kim lin quan cht ch vi ngun khong vt cha kim loi; s pht trin
nng nghip khng tch ri nhng ch phm ngun gc khong vt; cng nghip ha hc
xy dng trn c s s dng nguyn liu khong mc ng k.
2.2. KHI NIM C BN V TINH THE HC
Trc y, thut ng "tinh th" dnh cho cc khong vt c dng nhng a din. Cc
hnh khi ny bao gm cc mt phng gi l mt tinh th hc. Ngc.y t cui th k 18,
Haiiy cho rng hnh thi u n ny ch l h qu ca vic vt cht sp xp mt cch
tun hon, u th k 20, Von Laue v Bragg d vn dng cc phdng php nhiu x tia
X vo vic nghin cu s phn b"cc nguyn t trong tinh th.
S sp xp ba chiu tun hon ca cc nguyn t, cc ion v cc tp hp phc tp hn
c th coi nh s trng hp ca mt mu hnh* c bit theo ba chiu khng gian.
2.2.1. H nh n
Mt tinh th c v tr c xc nh bng h trc to Oxyz (Hnh. 2.1). Hng ca
mt m t tinh th (tc l m t c bit dy c nguyn t) c th xc nh bng ba im
nm trn Ox, Oy, Oz v c trng ln lt bng cc don ti gc to a/h, b/k v e/ hkl
l ba s"nguyn thng nh hn 10. Theo quy dnh Miller, h, k, 1 l ba s" nguyn nh nht
c th; chng nm trong ngoc n: (hkl) v l k hiu ca mt tinh th. Nu t a/h
=l/2;b/k=l/2; c/l=l/2, m t cho c k hiu (222), sau khi ti gin thnh nhng s nguyn
nh nht c th, k hiu s l (111) (Hnh 2.2). V d, cc mt ca mt hnh lp phng
c k hiu ln lt l (100), (010), (001), ( 00), (0 1 0) v (00 T ) (Hnh 2.3).

X
Hnh 2.1. H trc ta trong tinh th

Hnh 2.2. K hiu mt tinh th trong h trc ta Oxyz

(OA = OA/2 - a/2; OB = OB/2 =b/2; c ' = OC/2 = C/2)

Khi mt tinh th ct mt trc u m th ch s" tng ng s mang nt ngang

trn u. Nhng m t khc nhau ny suy ra t mt m t cho trc nh cc php i
xng cho ta mt hnh n, k hiu l {1.00}.
' Mu hnh (motif) gm mt hay nhiu nguyn t phn b theo mt trt t nht nh; mu hnh thng tng ng vi mt
mng (xem mc 2.2.1 va 2.2.2).

51

tnh 2.3. K hiu ca cc mt thuc mt hnh lp phng

Dng ngoi ca mt tinh th lun bc l mt s i xng ring, n bao gm cc

m t {hkl} do m t (hkl) lp li nhiu ln bng cc php i xng. Trong h lp phng
m t (111) t lp li tm ln v cho mt hnh tm mt {111}; mt (221) lp li ba ln
trn mi nh, tc l 24 ln trn tm nh ca hnh lp phng, l hnh tm m t ba
tam gic (24 mt) (Hnh 2.4).
Mi khong vt c mt hay nhiu dng thng gp hay dng quen, v d calcit ch
yu c dng hnh m t thoi (xem hnh 2.33), cn thch anh c dng lng tr v thp hai
u (Hnh 2.30). Trong t khi gp nhng khong vt c dng ngoi u n; ch
khong vt hnh thnh u tin trong dung nham mi c iu kin tinh th pht trin
cn (v d, tinh th thch anh trong rvolit).

v _

J
( 221 )

V
( 111 )

Hnh 2.4. Cc loi mt trong khi lp phng

Hnh 2.5. Mt mng xy, c xc nh

bng cc bc tnh tin a, b v gc p.

2.2.2. m ng, m ng tin h th v h tinh th

mng v mng tinh th. Trong mt tinh th, nu qua cc nguyn t (ion, tp hp)
tng ng ta vch cc ng thng, ta s c mt mng ba chiu v tn; gi l mng
(tinh th). C th nhn thy rng l kt qu ca s lp li ca mt mu hnh bng
php tnh tin theo ba chiu khng gian. Mi mu hnh tng ng vi mt mng.
52


*
> > Khi mng c xy dng trn ba vect 1 a . b , c ngn n h t v cng nhau to
phng gc a, p, 7 gn 90 nht, th n s c tn l c s (Hnh 2.5).
Gi nt mng l im gp nhau ca ba
trc a, b, c ; y c m t n g u y n t (m t

ion hay mt tp hp nguyn t), ta thy

s chi cha mt nt mng, cc n t mng
ti nhng nh khc ca mng u thuc
cc c s k bn. Ngu oi la c co mng
c s sau: 0 mng lp phng; 0 mng bn
phng; 0 mang su phng; 0 mng ba
phng; 0 mng trc thoi; 0 mng ml
nghing; 0 mng ba nghing (Hnh 2.7).

0|-

Na

Ngi ta gi p (nguyn thy) l c' s Hnh 2.6. mng ca cu trc tinh th halit(NaCI)
C cc n t mng t i n h , c (t m y ) l Cc ion c r phn b ti cc nt ca mng lp
C s cha thm nl mng ti tm cc mt p,hn9 tm mt F (cc ion Na' cng vy). Mi ion
Na c 6 ion c r gn nht vy quanh (Na' c s

trn v di, F (lm mt) l c s oha phi tr 6) to thnh hnh phi tr bt din
thm cc nt mng tm ca tt. c cc
mt (Hnh 2.6) v sau chi I (tm kh) c thm nl mng ti tm ca mn. 1.4 c
s (Hnh'2.7) liu biu cho 14 loi mng tinh th. Mi ny lp li bng cc bitc tnh
tin ca mng chon ht khng gian ca mi loi mng.
- By h tinh th. 14 mn *' c s (Bang' 2.1) phn chia li lnh 7 h tnh tli2. Trn
bng 2.1 Ii.L k cc h tinh th, mi h c nhng t hp yu t cii. xng du: tvn. H
lp phng c t hdp di xng cao nhl (13 trc. 9 mt v lm) trong khi h ba
nghing chi c mt tm i xng.
- Cc vu t' doi xng (Hnh 2.8 ; 2.9). m t tnh di xng, mc dixng ca
linh th ngi ta dng nhng vu t" i xng. l mt im, mt mt phang bay mi,
dng thng m qua n (di vi im hoc mt) hoc quanh n (i vi ng) cc phn
l bng nhau lp li llieo mt quy lut. Tm di xng, k hiu 0, l mt im m mi
ng thng bt k qua n bio gi cng ct hnh hai im cch u i hai bn n. Mt

> ->

1 Ba vect a , h . c cn gi l ba bc tnh tin ca cc trc ta

' Ngi ta phn bit c s ca cc h khc nhau bng tng quan ln cc cnh a. b; c v cc gc . (, cng nh s
gc vung ca .
H b a nghing: ti .* (i V - 9'
3 1 b C

H mt nghing; | i u = = 90

a b

H trc thoi:
a = (i= = 90
a
H ba phng : - jt - 90 ;
y = 120; a = b * c ,
H su phng:
a = (i = 90 ; y = 120"; a = b t- c
y brr phong:
u = ( = V = 90 ;
H lp phng:
</.= | = = 90 ;
iu ny ln quan n i xng ca (inh th.

. = (5 = y

- b i c
90 ; a = b = c

a=b * c
a=b=c

53

a din c tm c khi mt m t bl k ca a din c mt m t tng ng nm pha

xuyn tm, song song, bng nhau v tri chiu i vi nhau (Hnh 2.8 a, b, c). M t i
xng p chia hnh lm hai phn bng nhau v mi phn nh nh ca phn kia qua
m t gng p (Hnh 2.8e).
Cc mng ca h lp phng

3\ 3[
Cc mng ca h bn phng

Cc mng
ca h trc thoi

Hai mng ca h mt
nghing v mt mng
ca h ba nghing
(bn phi)

Mt mng ca h ba phng
(bn tri) v mt mng chung
ca h ba phng v su phng

Hnh 2.7. Mi bn mng Bravais

Trc i xng Ln (vi n l mt s <3 nguyn) hay trc xoay (Hnh 2.9) l mt ng
Ihng khi quay quanh n cc phn bng nhau ca hnh c lp li mt cch u n.
Khi quay hnh quanh trc mt vng (360) bao gi hnh cng chim nhng v tr
tng' t v tr u tin mt s" nguyn n ln; n dc gi l bc ca trc; nu gi gc
ny l a th ta c: a = 360: n.
54

Cc yu t '] xng ca mt a din linh ,h u i qua tm ca n, chng lin

quan vi nhau, mi yu L di xng- c tc ng lm cho cc yu l" di xng cn li
ug li vi chnh 1 hay vi nhng yu l'i xng cng loi.
Ring trc bc hai v m t phng
xng' c th tn ti Ihnh nhiu loi trong
mt da din tinh th. ("hang hn, 8 Irc bc
hai, hay 3 m t di xng trong h trc thoi
l thuc: cc loi khc nhau: h-,. L;\ Lv v
p, P. P. Trc (ha.v mt) loi ny khng th
trng vi trc (hay mt) loi kia.

b
MI s hnh c tm : xng (a. b, c) v khng c tm di xng (d)

92
Hnh ch nht A 8 C D c 2 m t phng i xng P1 v P2
A Q khng phi l rni d i XM(J

Hnh 2.8. Tm

(C) v

mt phng

(P) i xng

Hnh 2.9. Mt s hnh c trc i xng

(vung gc vi mt hnh v)

Bng 2.1. By h tinh th

H tinh th

Trc i xng

Ba nghing

Li

Mt nghing

Mt i xng

Tm i xng
c

L?; L? ; Ly

p ; p' ; p"

Bn phng

L; 2L; ; 2L,"

p ; 2P' ;2P"

Su phng

Trc Thoi

l2

k i ; 3L; ; 3L-/

p ; 3P' ; 3P"

Ba phng

L;i; 3L?'

3P'

Lp phng

3L4;4 L 3 ;6 L ;

3P ; 6P'

C THM
2.2.3. Cc dng lin kt trong tinh th
Vt rn kt tinh theo cc mu hnh lp li trong khng gian; mu hnh ny li t nhng ion, nguyn t hay
)hn l kt t li bng mi lin kt cc loi mnh yu khc nhau. Trong th v nh hnh, cc lp hp nguyn
khng phn b tun hon nh th.
Trong mt cht vi dng lin kt ion, cc ion c c l do s chuyn di in t l nguyn t ny sang
guyn t khc. V d, trong s kt hp ca Na v Cl: Na -> Na' + c v Cl + e' -> c r

(Hnh 2.10). Theo

3auling, mt nguyn t c khuynh hng thu nhn in t th gi l nguyn t din lich m (mang in m).
;i l nguyn l in lch m, rnl anion v mang du m

Na' gi l nguyn tdin lch ciinq, mt cation

nang du dng (+). Mi loi tinh th c ring mt dng lin kt dc trng.

Tinh th vi dng lin kt Van der Waals (Hnh 2.14a). Ly v d tinh th argon (trong sut v nng

chy 84K) l tnh th n gin nht, c lp ngoi cng y in t; cc nguyn t ny xp cht theo lut xp
cu lp phng to thnh tinh th. Mi lin kt ny rt yu v do cc lc Van der Waals lin quan vi s bin
ng v phn b in t, khc i cht t so vi s' phn b trong cc nguyn t t do.

Hnh 2.10. Cu hnh in t ca ion Na* v

Hnh 2.11. S mt in t ca NaCI

lon Na c kch thc nh hn.

Hnh 2.12. Cu trc tinh th km cng (C phi tr 4)

Hinh 2-13- cu trc tinh th sraphit (C phi tr 3)

- Tinh th vi dng lin kt ion (Hinh 2.14b). Bng phng php nhiu x tia X c th xc nhn NaCI
do cc ion tp hp thnh. Mt in t ca tinh th ny cho thy c hai nhm cu vi hai s lng in t
c trng: 10 ca Na* v 16 ca CI (Hnh 2.11). S lin kt ca cu trc bng lc ht lnh in khin cc ion
tri du (Na1 v ) tip cn nhau. Lc ny c s giao nhau gia cc qu o in t ring ca hai ion v xut
hin lc y. Cu trc ny tr nn bn vng khi tng hp cc lc i nhau bng 0.
Nng lng cn thit d tch mt in t khi mt nguyn t hay mt ion gi l nng ing ion ha v
o bng electron-von (eV). Ngc li, nng lng ta ra khi mi in t c nh vo mt nguyn t hay mt
ion Ihi gi l i lc in t v cng th hin bng eV. Trong tinh th ion, mt ion lin kt vi mi ion tri du.
Do c cc mi lin kt ny nn nng lng cn thit mt tinh th ion bay hi ht l rt ln. Tinh th loi
ny thng rn v d v.
- Tinh th vi dng lin kt ng ha tr (Hnh 2.14d). Cc nguyn t trong linh th loi ny lin kt nhau
bng cc i in t. Trong tinh th kim cng, mi nguyn t carbon (c lp in t ngoi cng gm 4 in t)
lin kt vi 4 nguyn t gn k nh mt t din. Lp in t ngoi cng ca mt nguyn t lc s bo ha
vi 8 in t. Trong trng hp kim cng (Hnh 2.12) mi nguyn t lin kt vi nhau theo c ba chiu khng
gian, trong khi trng hp graphit (Hinh 2.13), mi nguyn t ch lin kt vi 3 nguyn t gn nht cng

56

mt phng. Tinh th c to nn t nhng lp, nguyn t c khc lp lin kt nhau bng lc ht dng Van der
Waals. ng ha tr l dng lin kt nh hng, y l lin kt nng lng ln c th so snh vi nng lng
ca lin kt ion. N thuc cc cht rt rn v khng bin dng c.
- Tinh th vi dng lin kt kim loi (Hinh 2.14c).
Tinh th kim loi c cu trc t mt tp hp
cc ion dng chm ngp trong m my in t t do
khng gn ring vi nguyn t no. y khng phi l
nhng lin kt nh hng.
- Cc mi lin kt cng tn ti trong mt cu trc

tinh th
Cht phn t m ch cha mt dng lin kt l trung
hp ngoi l. Cc nguyn t khc nhau ca loi cu trc
ny tp hp nhau bng nhng lin kt khc loi. Nh th,
cn lm r vai tr ca mi loi lin kt trong mt cu trc
tinh th. Ngi ta xc lp t l phn trm gia lin kt ion
v lin kt ng ha tr, nhng lin kt ha hc chnh yu c
Irong t nhin, bng cch a vo s dng gi tr in m.

Khi nim ny cho thy khuynh hng thu np ca mt

nguyn t i vi in khi n lin kt trong mt hp cht.
Nu hai nguyn t c gi tr in m rt khc nhau,
tc l nguyn t ny rt d mt in t, nguyn t kia d
thu in t y, th lin kt ny l dng ion. Cn nu nguyn

Hnh 2.14. Cc lin kt trong tinh th:

a) cc nguyn t argon lin kt yu bng
lc Van der Waals; b) cc ion tri du lin
kt bng lc ht tnh in trong chlorur
natri; c) cc ion dng ca kim loi natri chim
ngp irong m my in t ; d) s giao ha
gia cc m my in t carbon trung ha.

t c hai khuynh hng (thu v mt in t) nh nhau th cc nguyn t ny s dng chung in t v mi lin

kt c dng ng ha tr. Ta ly Si v o hai nguyn t ph binlm v d. Gi tr in m cachng chnh
lch khong 1,7 (Bng 2.2), thi mi lin kt Si-O s l 50% ion v 50% ng ha tr

(Hnh 2.15) trong Si02.Dng

lin kt phc hp ny c ngha hng u trong nghin cu thch hc.

Bng 2.2. Gi tr in m (eV) mt s nguyn t

c
2,5
AI
1,5

Na

Mg

0,9

1,2

Ca

Fe

Cu

0,8

1,0

1,6

1,9

Si

1,8

o
3,5
s
2,5

Hnh 2.15. T l phn trm ca lin kt ion

ph thuc vo chnh lch ii tr in m.
Pauling nhn xt rr>3 gia hai nguyn t c mt mi lin quan gia s chnh lch v gi tr in m v
bn cht dng lin kt ca chng (ion hay ng ha tr). Khi chnh lch thp th mi lin kt ng v ng ha

57

tr; ngc li, khi n tng cao th lin kt c c im ion mnh, (xem ng cong hnh 2.15). Trong mt
khong vt mi mi lin kt khng bn vng nh nhau v trong khi mt s lin kt c th b ph b th mt s
khc li c b tn.
2.2.4. Bn knh nguyn t v ion
- S phi tr
Trong vt rn, cation vy quanh anion v ngc li. Mi ion c xu hng thu ht s ln nht cc ion tri
du quanh n. s ion tri du gn nht vy quanh mt ion gi l s phi tr ca n. N s nh nhau i vi
anion v cation nu chng cng c s lng nh nhau trong tinh th (v d NaCI); n s khc nhau nu s
lng ion dng v m khc nhau (v d CaCI2). s phi tr lin quan ti kch thc tng i ca cc ion.
- Bn knh nguyn t
C th o khong cch gia hai nguyn t (hay hai ion) bng phng php nhiu x tia X vi chnh
xc cao. Nhng gi tr nhn c ph thuc vo cu trc tinh th m nguyn t hay ion ny tham gia. Bn
knh nguyn t ca kim loi Na bng mt na khong cch Na - Na, tc l 1,86 . Bn knh ca F trong luor
kh bng 0,72 . Nu dng cc gi tr ny ngi ta s nhn c 2,58 cho gi tr khong cch nguyn t
trong NaF. Trong khi , bng nhiu x tia X ngi ta o c 2,32 . Nu ta ly bn knh cc ion vi v ngoi
bo ho in t (vi hnh thi v in t ca kh tr, xem bng sau), ta s nhn c:
rNa+ + rF' = 0-98 + 1,33 = 2,31 rt gn vi gi tr va c (r l bn knh).
Ngi ta gi bn kinh chun ca mt ion l bn knh ca nguyn t tng ng trong cu hnh in
t ca kh him.

Bng 2.3. Bn knh chun ca mt s ion hinh thi v in t ca kh him

Nguyn t

Na

Cs

Mg

Ca

Ti

AI

Si

Cl

Bn knh

0,98

1,33

1,67

0,65

0,94

0,60

0,45

0,38

1,46

1,33

1,81

- Bn knh ion v lin kt ion

Bn knh cho ta mt nim ng n v kch thc ca ion trong tinh th ion. Hn na, c th gii thch
khong cch D gia cc ion, lu s phi tr. Ta c: D = Rc + RA + An
(Rc l bn. knh ca cation, RAl bn knh ca anion v An hiu chnh lin quan s phi tr).

Bng 2.4. Hiu chnh An cho khong cch nguyn t

S phi tr

Hiu chnh An,

-0,5 0

-0,31

-0,1 9

-0,11

-0,0 5

+ 0,04

+ 0,08

2.2.5. Cc quy tc thc nghim Pauling

Cc quy tc thc nghim Pauling c xc lp cho cc tnh th ion v c p dng cho s ln
khong vt nh sau.
- a din ph i tr. Trong mt khong vt anion tp hp quanh cation theo phng thc hnh hc n
nh, to nn a din phi tr (Hnh 2.16). Mt tam gic, khi ba anion vy quanh cation nm trong mt
m t p h n g ; v d [CO 3]2',

- Mt t din, khi ba anion nm cng mt phng, anion tht ngoi mt phng; v d [Si04]4

58

- Mt bt din, nu 4 anion nm cng mt mt phng, 2 anion nm hai pha ca mt phng; v d Na'Cl\

- Mt lp phng; v d Cs'CI .
Trong mt a din phi tr, khong ngn nht phn cch nhn anion vi nhn cation bng tng bn knh
cc ion. Ngi ta ngm hiu ion c dng cu.
- Tp hp a din ph i tri. Trong mt tinh th, cc a din phi tr thng tp hp vi nhau. Trong
trng hp t din (Hnh 2.17), chng khng tp hp bng mt rnt chung (c), t khi bng mt cnh chung
(b) m thng qua nh chung (a).
Nu chng c mt chung, th khong cch gia
cc cation trung tm ca hai a din k nhau s ngn
hn khong cch t cation n anion trong cng a din.
T c mt lc y, n cng mnh nu cation trung tm
c ha tr cng ln v s anion vy quanh cation cng
nh. a din phi tr t din ca Si rt thng gp trong t
nhin, chng thng tp hp qua nh chung, ch khng
bng cnh chung hay mt chung.

l bn knh ion (r) gia cation (C+) v anion (A )

-

Bn cht ion p h i tr. Trong mi a din phi tr nht nh, ion bn cht khc nhau thng c s lng

nh. V d, vy quanh mt cation Si4t thng l 4 anion oxy, ch khng phi l 2 oxy, 1 luor v mt nhm
hydroxyl. Ngi ta cng nhn thy lp silicat ch cha khong hn mi nguyn t ha hc, mt khong vt ch
cha trung bnh 5 hay 6 nguyn t.

2.3. PHN LOI KHONG VT

2.3.1. K h o n g vt tro n g cu tr c v T r i t
Trong s" hn 80 nguyn t ha hc to nn v Tri t (khng k cc kh him v
cc nguycn L phng x), lm nguyn t, sau dy c hm lng ng k nht (Bng
2.5), chng l thnh phn ha hc c bn ca hn .000 khong vl. Ngoi ra, ml s
nguyn l" (C,F, p, s, 01) v Lrng lng khng dng vai tr ln, nhng li c mt tm
quan (..rng ng k, bi chng tham (l vo chu trinh sinh hc v vo thnh phn co
khong vl c ngun gc t chu Irnh y, v d phosphat, carbonal v.v... Ta cng nhn
thy rng v Tri t (tc: lo nn ch yu t cc nguyn t oxy bn knh ln; 1/16
59

(93,8% v th tch) v c m t nh "mng xp" (hay mt "ci ry") khng l do cc

qu cu oxy xp kht to nn. Cc khoang gia cc q cu l ni "i-v" ca cc
cation ln nh; khoang bt din gia su cu oxy l dnh cho cation ln, khoang t
din gia bn cu oxy l ca cation cd nh.
Bng 2.5. Tm nguyn t' ph bin nht trong v Tri 't
Nguyn t

Phn trm v trng lng

Phn trm v th tch

46,6

93,8

Si

27,7

0,8

AI

8.1

0,5

Fe

5,0

0,4

Ca

3,6

1,0

Na

2,8

1,3

2,6

1,8

Mg

2,1

0,3

Khong vt ch bn vng trong nhng iu kin xc nh v nhit , p sut v mi

trng ha hc. Hiu bit s chuyn i t khong ny sang khong khc l iu cn
thit khi xem xt cc hin tng phong ha cc , granit ha, bin cht V.V.. Di.y s
trnh by mt cch gin lc cu trc tinh th ca nhng dng khong vt c bn ch yu
l silicat, nhng khong vt chim gn 99% (92% theo Milovski & Kononov 1985) trng
lng v th tch ca v Tri t, sau n carbonat. Nhng dng thng gp nht ca
cc silicat chnh s c gii thiu. Cc phng thc trng hp cc nhm [SiO,,]'1' s gii
trnh lm c s cho phn loi silicat.
2.3.2. Du h iu nhn b it khong vt
Mi khong vt c nhng c tnh ring khin n dc s dng trong thc t, mt
s c tnh cho php d bo cu trc tinh th ca khong vt v iu kin thnh to
chng. Nhiu c tnh khc li ng vai tr ca nhng du hiu nhn bit khong vt,
mt s" trong c cp di y.
Thnh phn ho hc. Thnh phn ho hc ca khong vt bao gm nguyn t"
chnh v nguyn t" ph, vai tr quyt nh bn cht ho hc ca khong vt thuc v
cc nguyn t chnh vi t lng xc nh trong cng thc ho hc.
Mt s' nguyn t" chnh trong khong vt c th b -thay th bi cc nguyn t" khc
m tr t t cu trc ni ti vn bo ton. Chng hn, t l bt k Fe c th thay th Mg
trong olivin (Mg, Fe) [SiO.]. Mg c th th chn ti 8 % Ca trong calcit (CaC03), cn Ca c
th chim ti 6 % v tr ca Mg trong manhezit MgC03. Hin tng thay th ng hnh
ny lm cho thnh phn ho hc ca khong vt tr nn phc tp.
Mt skhong vt c thnh phn ho hc n nh nh thch anh (Si02), kim cng
(C), antim onit (Sb2S3) v.v.., nhng a s" khong vt c thnh phn ho hc-bin ng.
60

Thnh phn ho hc ca khong vt c th xc dnh bng nhiu phng php vi

chnh xc khc nhau nh quang ph pht x, phn tch ho. vi thm 1, quang ph
nguyn t hp th V.V.. Cng c th dng ho cht gy phn ng ngay trn b mt
khong vt; v d, dng axit gy si bt nhn bil CaCO:.
Khong vt cn c hin lng da hnh - cng mt thnh phn ho hc c th
ng vi nhng khong vt khc nhau do c'u trc tinh th khng giing nhau, thuc
cc h tinh th khc nhau. V d, calcit v aragonit (CaCO:i); pyrit v macasit (FeS2).
- H tinh th. Tu thuc thnh phn ho hc v iu kin sinh thnh, khong vt c
th kt tinh theo mt trong 7 h tinh th (xem mc: 2.2.2). Dng da din ca tinh th c
th gip ta xc nh, hoc suy on dc h tinh th ca khong vt. Tinh th h lp
phng thng ng Ihc, thuc h ba phng, su phng hay bn phng thng l
nhng tinh Ih ko di hoc bp dt theo phng trc chnh ca chng.
Tinh th km hon thin ca khong vt c th c dng a din khc nhau, nhng
hng ca mi m t tinh th lun lun c nh, mi m t cho mt tia phn x trong gic
k. Nh d ng vi mi m t l mt cp gi tr to cu, ri nh php chiu ni mi
mt li ng vi mt im trn li Wulf. a din tinh th c biu din bng tp hp
cc im trn mt biu . Phn tch s xng ca tp hp y cho php khng nh
h i xng ca tnh th khong vt.
Thng thng cc ht khong vt khng c dng da din m mo m bt k. Khi
ht khong vt c dt trn ng ca chm tia X, nh nhiu x nhn c sau
ht tinh th s c i xng c trng cho h tinh th khong vt. Phng php tinh
th xoav cn cho php xc nh cc thng s ca mng Cs. l thng tin ng tin
cy nht v h tinh th.
- T trng. Khong vt c t trng (o bng n v g/cm3) dao ng trong mt gii
hn ln, c khong vt nh nh h phch vi t trng l 1 , bch kim c t trng t ti
21,5. Ph bin hn c l khong vt vi t trng 2,5 n 3,5. Trong thc t cng tc da
cht, ngi ta phn bit ba nhm khong vt theo gi tr t trng. Nhm khong vt
nh c t trng t 0,6 n 3,0 (halit, lu hunh, thch cao v.v..)- Nhm c t trng
trung bnh gm phn ln khong vt v ph bin rng ri nh thch anh, felspal,
mica, calcit v.v..; chng c t trng t 3 n 4. Nhm khong vt nng c l trng ln
hn 4 bao gm cc kim loi nh vng, bc, bch kim v cc khong vt qung nh
hcmalit, magnetit V.V..
T trng ph thuc vo cu trc tinh th. Hai khong vt chung mt thnh phn ha
hc li c th khc nhau v t trng, nh graphit c t trng 2,3 thuc h su phng cn
km cng thuc h lp phng c t trng 3,5. T trng cng ph thuc thnh phn ha
hc; hai khong vt cng loi cu trc tinh th thuc h Irc thoi l SbS;j c t trng 4,6;
Bi,S3 c t trng 6,6 (trng lng rguyn t ca Sb l 122, ca Bi l 209).

' Thut ng ny c ngi gi [ "hunh quang Roengen, hoc microson hay "microzon'. Chng ti ngh dng thut ng
vi thm theo ng nguyn m ic r o l nh (vi); sorde l thm theo ngha nh trong cc c m t thm st, vin thm.
61

- c ng

cng l kh nng ca khong vt chng li lc c hc t bn ngoi tc ng ln

b m t ca n; y cng l du hiu quan trng gp phn nhn bit mt khong vt.
cng ca khong vt ph thuc cc c im ha tinh th ca chng; cc tinh th c mi
lin kt ion thng c cng thp v trung bnh (halit: 2 ); khi c m lin kt ng ha
tr, khong vt thng c cng cao (kim cng: 10 ).
Ngi ta c th o gi tr cng nh mt thit b xc nh vi cng. Di mt
ti trng p (kg) xc nh, mi thp kim cng n trn b m t ca tinh th cn o
cng,in trn m t ny mt l trng (hnh mi kim cng). Kch thc ca l y o bng
mm, ng knh d cho php tnh gi tr cng H = 0,7P/d2.
Trong thc t ngi ta xc nh cng ca khong vt bng cch so cng
bit trc ca cc khong vt chun vi mu cn o (xit mu chun ln b m t mu
o, nu mu cto c vt xc th chng t mu chun cng hn). Di y l thang
cng Mohs v cch nhn bit cng i vi mt s" khong vt, bng cch so snh vi
nhng vt dng thng thng (Bng 2.6).
Bng 2.6. Thang cng ca khong vt
Thang cng H0 (theo Mohs) v gi tri cng H ca
cc khong vt chun
Khohg vt chun

H0

H kg/mm2)

Nhn bit cng khong vt bng

so snh vi vt thng dng
Vt i snh

cng

Talc: Mg3[Si4O10](OH)2

2,4

bt ch

Thch cao: C aS 04.2H20

36,0

mng tay

Calcit: CaCOj

109,0

si dy ng

Fluorit: CaF2

189,0

inh st

Apatit: Ca5[P 04]3(F,CI)

536,0

thy tinh

Orthoclas: K[Si3A10s]

795,0

dao sc

Thch anh: SiOj

1120,0

li dao co

Topa: AI2[SiO](F,OH)2

1427,0

Corindon: Al20 3

2060,0

Kim cng: c

10

10060,0

2,5

Thang cng ny ch th hin th bc cng ca khong vt so vi cc khong

vt c chn lm chun, n khng th hin cng tuyt i ca khong vt. Trn
thang Mohs cng ca talc l 1 , ca thch cao l 2, nhng theo gi tr tuyt i so
vi talc th 'thch cao cng hn 15 ln, patit - 200 ln, corindon - 1000 ln v kim
cng - gn 5000 ln.
Mu sc. Mu sc l mt trong nhng du hiu quan trng nhn dng khong
vt; trong nhiu trng hp mu sc c s dng t tn cho khong vt nh
vng, bc, albit (trng), chlorit (xanh lc), ruby () V .V .. Mu sc ca khong vt bt
ngun t tnh nng hp th chn lc sng nh sng ca tinh th.
62

Mu ca nhiu khong vt do cha nguyn t" ha hc gy mu nh Ti, V, Cr, Mn,

Fe, Co, Ni, Cu. Cu hnh in t cng tng qut ca chng: ls 22s 22p63s23p<i3dlc'"4s1'2 vi
cc orbital 3d thiu in t, gia chng thng c s chuyn di in t. Trong Fe l
nguyn t ph bin nht ca v Tri t v l nguyn nhn chnh gy nn mu sc
khong vt. in t ca 3d c th b kch thch bi nng lng ca ph biu kin; s
chuyn di in t ny l c s sinh ra mu sc. V d Fe2' (s" phi tr 6) sinh ra mu
lc c trng ca peridot (Mg, Fe )2 S i04. Fe:i+ (s" phi tr 6 ) thay th mt phn Al3+ (s
phi tr 6) cng sinh ra mu lc cho crysoberyl (Al2BeOJ. S chuyn di in t ho tr
thng xy ra trong tinh th, nh Fe2* - Fe3+ v Fe21' -> Ti,1+. Nhiu khong vt nh
glaucophan, cordierit, kyanit v saphir mang mu xanh do s chuyn di y.
Mu sc ca khong vt cng ny sinh t nhng khuyt t t ca cu trc tinh
th, s tha v thiu in t trong mng tinh th u gy nn mt hiu ng gi l
tm mu. Mu khi ca thch anh l mt v d, trong mt s ion S i1'1' b A1:H th
chn (km theo l ion ho tr mt, N a+ hay H+, trung ho in tch), do tc
dng phng x qua nhiu k a cht, tm mu c sinh ra (1 in t tch ra t
nguyn t oxy k vi Al3+).
Ngoi ra. tp cht c hc cng l nhn t gy mu vi mt s" khong vt vn
khng mu. Thch anh c th xanh lc do cha chlorit, calcit en do c oxyt mangan
hay carbon. H em atit l cht mang mu ph bin nht cng gp phn to mu cho
mt lot khong vt nh felspat, calcit, thch anh.
- Mu vt vch. Mu vt vch l mu ca khong vt khi dng bt do mu
khong vt vch thnh vt t'n m t rp mu trn g (nh s trn g khng trng men).
Mu vt vch ca khong vt nhiu khi khc vi m ca n dng khi, nhng l
mu tng i n nh; khong vt trong sut khng c mu vt vch. Cc khong
vt c mu t sc thng c m u vt vch, v d hem atit d nu cho ta vt vch mu
mu, v th da vo mu vt vch ngi ta c th d bo s c m t ca mt
nguyn t no trong khong vt.
- nh. Khi b chiu sng, khong vt s tip nhn mt phn nh sng lm cho n
khc x; phn cn li s b b mt phn x khin khong vt c nh. Ch s" phn x R
ca khong vt cng ln, tc nh cng mnh, nu chit sut N ca n cng ln. Ngi
ta phn bit cc loi nh sau y: (1) nh kim vi N > 3,0 v R = 25% c trng cho cc
khong vt qung, kim loi. (2 ) nh bn kim, c th thy graphit v nhiu khong vt
khc vi N = 2,6 - 3,0 v R = 19 - 20%. (3) nh kim cng (N =1,9 - 2,6; R = 10 - 19%)
quan st thy kim cng, zircon v.v... (4) nh thy tinh (N = 1,3 - 1,9; R = 4 - 1 0 %) ca
khong vt trong sut v na trong sut. Ngoi ra, cn c nh x c do s tn sc ca
nh sng phn x, quan st thy mica, talc; nh m nephelin; nh t c trng cho
cu to dng si nh asbet.
- Ci khai. Mt s ln khong vt c tnh nng tch v theo mt hoc vi phng
khc nhau di tc dng ca mt lc c hc. Phng tch v l mt m t phng, gi
mt ct khai, lc lin kt yu nht. Ging nh m t tinh th, mt cL khai thng
63

th hin mt b m t nhn bng, c trng bng k hiu (hkl) vi cc chi s h, k, 1 nh

nht (tng ng vi cc m t mng vi m t cc h t ln).
Tu theo cht lng ca m t ct khai (mc tch d dng), ngi ta phn bit:
(a). Ct khai r t hon ton, khi khong vt d dng tch v thnh tm, lp dc theo
nhng m t phng nhn bng nh gng; v d mica, thch cao. (b). Ct khai hon ton,
khi khong vt tch v di tc dng mt lc c hc (b dp nh), mt ct khai bng
phng v c nh; v d calcit, halit. (c). Ct khai trung bnh, khi m t tch v c cht
lng thay i ch phng, ch sn si; v d anortit, augit. (d). Ct khai khng hon
ton, trng hp ny rt kh pht hin m t ct khai phng; v d apatit, lu hunh.
nhn bit nhanh chng chng, ngi ta cn c th da vo mt s du hiu
khc. Chng hn, vi git axit long cng lm carbonat si bt, lu hunh c mi hi
ring, halit c v mn, v cht l ca sylvin KCl V .V ..
2.3.3. H th ng phn loi khon g vt
Khong vt c h thng thnh cc lp trn c s nhng c im ha tinh th
ca chng. Tu tng loi cu trc tinh th cc lp c phn thnh cc ph lp; v d
cc ph lp c cu trc khung, cu trc chui, cu trc lp. Sau tu thuc vo c
im ho hc (v d s c m t ca anion ph, ca nc) ph lp li c phn thnh
cc h, cc nhm. Mt s" h tp hp cc khong vt c thnh phn khc nhau nhng
li c cu trc tinh th gn nh nhau. Nhng h khc li gm cc khong vt gihg
nhau v Ihnh' phn nhng cu trc li thay i. Cc khong vt c thnh phn tng
t v cu trc gn nh nhau c quy t thnh nhm ring. Cc lp v ph lp trong
h thng phn loi nh sau (Bng 2.7).
Bng 2.7. H thng phn loi khong vt
1. Lp nguyn t t sinh

4. Lp oxyt v hydroxyt

6. Lp borat

- Ph Idp kim loi

- Ph lp oxyt khung

- Ph lp borat o

- Ph lp bn kim

- Ph lp oxyt chui

- Ph lp borat chui

- Ph lp phi kim

5. Lp silicat v alumosilicat

2. Lp sulfur

- Ph lp silicat o

7. Lp carbonat

- Ph lp carbonat o

- Ph lp sulfur khung

+ Silicat o n

8. Lp nitrat

- Ph lp sulfur o.

+ Silicat o kp

9. Lp Sulfat

- Ph lp sulfur chui

+ Silicat o vng

- Ph lp sulfur lp
3. Lp halogenur

- Ph lp halogenur khung
- Ph lp halogenur o
- Ph lp halogenur chui

64

- Ph lp silicat chui
+ Silicat chui n
+ Silicat chui kp
- Ph lp silicat v alumosilicat lp
- Ph lp silicat v alumosilicat khung .

- Ph lp Sulfat o
10. Lp phosphat, asenat v vanadat.

- Ph lp cu trc o
11. Lp m olypdenat v wolframat
- Ph lp cu trc o

2.4. M T KHONG VT CH YU
2.4.1. Lp nguyn t t sinh
Vng (Au) t sinh r t him gp trng thi nguyn t sch m hay ln vi mt
s cht khc nh bc, ng. Tinh h lp phng, r t t gp trng thi tinh th,
thng dng h t mo m, dng tm nh, vy nh khm vo thch anh.
Mu vng ti, vt vch vng kim, nh kim in hnh. cng 2,5-3. Ct khai
khng hon ton. T trng 15,6-19. Ch ha tan trong cng toan v KCN. Vng l
kim loi do, c th dt thnh tm r t mng.
Ngun gc nhit dch c lin quan vi xm nhp axit, do vng gc gp trong
cc mch thch anh cn khi b ph hy th tch ng dng trng sa.
Bch kim (Platin - Pt) nguyn cht rt him gp trong t nhin m thng dng
hp kim vi nhng kim loi khc nh st, iridi, ng V.V.. H lp phng, rt him khi
dng tinh th m thng l dng ht nh hnh dng mo m, dng vy. Mu t bc n
xm thp, vt vch xm, nh kim, khng ct khai. cng 4 -4,5; t trng 15-19. Do,
kh nng chy, ha tnh bn vng. c s dng trong ha hc )m cht xc tc, dng
c th nghim V .V .. Ngun gc magma, do ha tnh bn vng v t trng ln nn khi b
ph hy thng tch ng dng trng sa.
ng (Cu) t gp dng tinh th m hay gp dng dendrit, dng khm trong
. H lp phng. Mu ng , vt vch nh kim. Khng ct khai. cng 2,5-3; t
trng 8,5-8,9. L kim loi do, dn in tt.
ng c to thnh trong i 0X3' ha ca m sulfur v thng gp trong t hp
vi mt s khong vt khc cha ng, cng gp trong cc m nhit dch.
Kim. cng (C) l carbon nguyn cht kt tinh h lp phng. Cc tinh th
thng c dng bt din v ln b r t khc nhau, t r t b cho ti hng trm, thm
ch hng nghn carat (carat = 0 ,2 g).
Kim cng c th khng mu, xanh da tri, vng nht, nu, en, nh kim cng,
cng 10, cng tuyt i gp 1000 ln thch anh, 150 ln corindon. Gin, ct khai
trung bnh, t trng 3,5. Kim cng dng lm cng c ct gt (dao ct knh, mi
khoan ), v l loi qu. c thnh to su ln v dc a ln theo cc ng
n ni la, gp Nam Phi, Siberi, n , Nam M.
Graphit (C) hay than ch cng l loi carbon nguyn cht, kt tinh h su
phng, tinh th thng c dng tm phang lc gic. Mu ch, xm thp n en.
cng 1, s mn v trn tay, t trng 2,3, ct khai r t hon ton. Dng lm rut bt ch
v ha vi du lm cht bi trn. G raphit c thnh to do bin i vt cht than
trong qu trn h bin cht khu vc v bin cht tip xc.
Lu hunh (S) thng gp trong t nhin dng khi c xt, khi dng bt. H
trc thoi; mu vng, nh thy tinh hoc kim cng. Ct khai khng hon ton, vt v
x x hoc dng v trai. cng 1,5-2; gin. T trng 2,07. D nu chy v t chy,
mi hc. Lu hunh c s dng ph bin trong cng nghip ha cht lm axit
65

sulfuric, lu ha cao su, iu ch cht n V .V .. Phn ln lu hunh c thnh to

trong trm tch do qu trnh sinh ha. Lu hunh c hnh thnh do qu trnh
phong ha hay do qu trnh ni sinh theo cc hot ng ni la.
2.4.2. Lp sulfu r
Khong vt thuc lp sulfur c tm quan trng thc tin ln VI nhiu khong vt
ca lp ny l khong vt qung nh cc sulfur Zn, Pb, Cu, Ag, Bi, Ni, Co, Hg V.V..
Phn ln chng c ngun gc nhit dch. Trong trm tch chng c thnh to trong
iu kin kh vi s c m t ca H2S t s thi ra cc cht hu c khng c oxy. Trong
iu kin oxy ha chng chuyn thnh sulfat d tn trong nc, sau chuyn thnh
hydroxyt, oxyt V.V.. v to thnh i qung oxy ha. S' khong vt sulfur c ha tnh
bn nh cinabar (HgS) r t t gp trong t nhin.
Pyrit (FeS2): h lp phng, thng gp cc tinh th khi lp phng t khi hnh
bt din, trn b m t tinh th thng c cc kha thuc ba h trc giao. Pyrit thng
gp dng tinh m, dng khm, dng khi ht. Mu vng, vt vch en, nh kim,
khng ct khai, vt v x x, i khi vt v v trai. cng 6-6,5. T trng 5. Pyrit l
khong vt ph bin n h t trong nhm sulfur, c thnh to trong c iu kin ni
sinh v ngoi sinh. Dng lm nguyn liu cho cng nghip ch to axit sulfuric v
cng ly km, ng ln trong qung pyrit.
M arcasit (FeS2): h trc thoi, tinh th hnh mi mc, hnh tm, nh kim; mu
vng n h t hn pyrit, vt vch xm lc. Phn ln c ngun gc trm tch v l cht c
hi cn loi b ca st chu la v than .
Chaleopyrit (CFeS2): tinh h bn phng. R t t khi gp dng tinh th m
thng dng ht, dng khm. Mu vng th au c sc long rc r, nh kim, vt vch
en. cng 3-4, t trng 4,1-4,3. L qung ng. Chalcopyrit c thnh to do
nhit dch hoc bin cht trao i.
Sphalerit (ZnS): h lp phng. Thng gp dng tinh th t din, dng tp hp
ht tinh th. Mu thay i t khng mu n mu vng ng, nu thm hoc gn en.
Tng ng vi mu, vt vch cng c mu i t trng n nu thm, nh kim cng
hoc thy tinh. Ct khai hon ton. cng 3,4-4; t trng 3,9-4,1 .
Sphalerit c th n h to do iu kin nhit dch, l qung ch yu ca km v
thng i km vi galenit.
Galenit (PbS): h lp phng. Thng gp di dng khi h t hoc khm trong
. Tinh th dng lp phng. M u xm ch, vt vch xm nu, nh kim. Ct khai
hon ton theo ba phng. cng 2,5; t trng 7,5. Ngun gc nhit dch thng gp
cng vi sphalerit, pyrit, chalcopyrit v hnh thnh qung a kim. L qung quan
trng ly ch.
M olybdenit (MoS2): h su phng, tinh th thng c dng tm l mng 6 cnh.
Thng gp dng khm trong , dng vy tp hp tinh th dng sao. M u xm ch,
vt vch xm, nh kim. Ct khai r t hon ton theo mt phng, to thnh cc tm
66

do nhng khng n hi. cng X; t trng 4,7. Ngun gc nhit dch hoc kh
thnh. L qung duy n h t ly molibden dng trong luyn kim, trong cng nghip
ha v trong k thut in t v tuyn in.
Thn sa hay cinabar (HgS): h ba phng, tinh th thng dng khm trong ,
i khi thnh khi hoc mch. Mu , vt vch sc s, nh kim cng. Trn cnh
ca tinh th i khi thy c sc ong xm xanh. Ct khai trung bnh; cng 2,5;
gin; t trng 8 . Ngun gc nhit dch nhit thp. Thng gp cng vi antimonit,
fluorit, barit. L qung duy n h t ly thy ngn v cng dng lm mu v.
Antimonit (Sb2S3): h trc thoi; tinh th hnh lc lng, hnh kim, hnh tr v thng
c vt xc trn mt. C th gp tinh th dng tp h(jp ta tia, hoc tinh m. Mu xm
ch, trn qnh tinh th c th thy sc xanh, nh kim. Ct khai hon ton theo mt
phng, trn m t ct khai thng c vt vch thng gc vi hng ko di ca ht.
cng 2-2,5; gin; t trng 4,6. Ngun gc nhit dich nhit thp. L qung chnh ca
antimon, thng c thn sa, luorit, barit, antimonit i km.
2.4.3. Lp h alogen u r
Fluorit (CaF2): h lp phng, tinh th c dng khi lp phng. Phn ln Fluorit
gp dng bm khm vo , dng khi ht. Nhiu mu khc nhau nh m u vng,
lc, tm, da tri, i khi khng mu v trong sut, nh thy tinh. Ct khai hon ton
theo {111}. cng 4, gin; t trng 3,18. Ngun gc nhit dch, i khi cng c ngun
gc kh thnh. Khong 2/3 fluorit c khai thc ng trong luyn kim lm cht tr dung.
Fluorit cng l nguyn liu cho cng nghip ha cht.
Halit (NaCl): h lp phng, tinh th dng khi lp phng. Khng mu, khi c tp
cht s c cc sc (do c oxyt st), xm khi ln st, vng nu khi c hydroxyt st,
trng khi cha bt. nh thu tinh, b phong ha tr thnh nh m. cng 2 , gin; t
trng 2,1 - 2,2. Ct khai hon ton theo {100}. D tan trong nc, v mn. Ngun gc
trm tch ha hc, thng di km vi silvin, thch cao, anhyrit.
Svn (KC1): Tnh cht rt gn gi vi halit, phn bit v ng cht hay c sc
hn, l nguyn liu ch yu lm phn kali. Ngun gc trm tch ha hc.
2.4.4. Lp oxyt v hydroxyt
Hematit (Fe20 3): h ba phdng. L qung st quan trng, thng gp dng khi
n tinh, tp hp dng vy, dng bt. i khi l dng nh c b m t phang, cu trc
ta tia. Mu en st hoc xm thp, vt vch mu ti; nh na kim, khng ct khai;
cng 5 ,5 -6 ; t trng 5-5,3. Thnh to trong mi trng oxy ha. Cc m hem atit ln
c thnh to o tip xc trao i v nhit dch.
Magnetit (Fe30.,): h lp phng, loi tinh th thng gp l dng bt din. Thng
thng magnetit gp dng khi ht v dng khm. Mu en st, vt vch en, nh na
kim. Khng ct khai; cng 5,6-6; gin, t trng 4,9-5,2 . C t tnh cao nn d phn bit
vi cc khong vt gn gi. L qung st quan trng bc nht.

67

M agnetit c thnh to trong nhiu iu kin khc nhau. Trong magma n

dng khm vo . Trong iu kin tip xc trao i thng hnh thnh nhng m
ln, khi thng gp cc khong vt i km nh granat, chlorit, calcit V .V .. Trong cc
m ngun gc nhit dch cng gp m agnetit nh l khong vt i km theo cc khong
vt sulfur. Cng c nhiu m m agnetit xut hin khi qung st trm tch b bin cht.
Qung st nu l hn hp ca goetit (FeO.OH) v limonit (F e0.0H .nH 20) vi cc
hydroxyt kim th, cc vt cht ca st V .V .. Tnh cht vt l ca qung st nu thay
i nhiu tu thuc vo cc thnh phn to qung. Mu c th t vng nht n nu
thm . cng t 1 loi b ri v dng t, n 5 dng cht xt. T trng 2 ,7-4,3.
L qung st quan trng bc nht. Ngun gc ha hc v sinh ha. Limonit cng
thnh to trong iu kin phong ha.
Ilm enit (FeTi02): h ba phng, tinh th dng tm mt thoi. Thng gp dng
khm hoc dng khi c xt. Mu en st, vt vch en i khi nu en, nh na kim.
Khng ct khai, vt v v trai. cng 5-6; t trng 4,72; t tnh yu. Ngun gc magma
v pegmatit. Ha tn bn vng, khng b phong ha ph hy nn thng to m sa
khong; ph bin cc di ct ven bin Min Trung Vit Nam.
Chromit l tn thng dng gi mt t hp cc khong vt cha crom vi cng
thc tng qut: (Mg,Fe)(Cr, Al, Fe)20 4. Bn thn chromit thc th c cng thc
FeCr 20 4 , l lp phng, tinh th bt din. Thng gp dng ht mo m, trn hoc
tp hp ht. Mu en, vt vch nu, nh kim. Khng ct khai. cng 5,5-7,5. i
khi c t tnh yu. Do bn vng v ha tnh nn thng gp dng sa khong. Ngun
gc magma, lin quan vi cc siu mafic.
Cassitert (S n 0 2): h bn phng .thng hay gp dng tinh th thp i.
C assiterit thng gp dng h t khm trong , t khi dng khi ht, khi ta tia.
Mu nu n en, vt vch nu nht, nh kim cng. cng 6-7; t trng 6,8-7- L
khong vt chnh ca thic, do bn vng khng b phong ha ph hy nn thng
tch t th n h sa khong. Ngun gc kh thnh, c quan h vi cc xm nhp axit
nh grahit. i khi cng gp cassiterit ngun gc nhit dch, i cng vi volframit,
molybdenit, chalcopyrit V.V.. trong cc mch thch anh.
Corindon (A120 3): h ba phng, thng gp cc tinh th hnh lng tr, hnh thp
i, hnh tm. Trn m t tinh th c nhng vt vch. i khi cng gp dng khi ht.
Mu xanh nht, xm vng, c hoc na trong sut. i khi gp cc tinh th trong sut
v c mu p dng lm m ngh trang sc qu; mu xanh l ngoe bch (saphir),
mu l hng ngc (ruby); nh thy tinh; khng ct khai. cng 9; t trng 3,95-4,1c thnh to nhit cao trong qu trinh bin cht tip xc do magma tc dng ln
carbonat v bauxit. i khi cng gp trong mgma v pegmatit. Dng lm bt
mi v trang sc (saphir, ruby).
B auxt l t hp ca cc khong vt nhm gm gibsit (AI [OH]3), diaspor v
boemit (A10[0H]), cc khong vt st, oxyt st v vi cht khc. Mu xm trng,
hng, , nu, xanh ty thuc thnh phn. l qung nhm ch yu, c ngun gc
ngoi sinh. Tinh th dng tm, thng c dng vy. Mu xm trng, nh kim cng,
68

ct khai hon ton theo mt phng. cng ca diaspor 6,5-7; ca boemit 3,5. T
trng iaspor 3,4; bocmit 3,01.
Pyroluzit (M n02): h bn phng, tinh th hnh kim, thng gp dng ht tinh
th hoc khi bt, i khi dng kt hch. Mu en, vt vch en, nh na kim.
cng 5-6, gin; t trng 4,7-5. Ngun gc do tc dng phong ha, i khi c ngun gc
nhit dch. L qung quan trng d ly mangan.
2.4.5. Lp silica t v alu m osilicat
- c im chung
Trong silicat c nhiu loi a din phi tr, thng gp l t din [SiOd].
# a din phi tr [SiOJ l mt t din - Si',+ c 4 oxy o 2' vy quanh, nh vy t
din c A ha tr m phi trung ha, c th bng php ghp cc L din, hoc bng
cch kt hp vi mt cation.
a Thng thng, trong cu trc y, c s thay th mt S i bng mt.Al trong t din.
Ha tr ca Al:+ thp hn Si'l+, mt
ha tr d ra, bi v cu trc khng
b ph v do s thay th y.
* Cc t din li trng hp vi
cc a din phi tr khc phc tp
hn, lm ny ra nhng v tr cho
nhm [OH]1. iu ny ko theo s
mt cn bng in tch.
Khong vt cha tp hp [OH]1
khng bn vng nhit cao.
Lin kt ca t din cho php
hnh dung dng ngoi ca mt
khong vt. Chng hn, n cho
thy r nh hng ca mt mt
ct khai. Khong vt d dng tch

Hnh 2.18. Hnh dng v cu trc ca pyroxen Fe[Si03]

,
V* '
.
7
v theo m t m t n ao o song song
(ch k h n g th v u n g gc) vi

A. Hnh dng; B. Tinh th c th coi nh tp hp cc chui

[Si03]n2' k nhau, chuido nhng t din [Si4] to nn v c
phng ko di dc c. C th coi s chui nh mt lng tr

hng ca cc chui
t dinV (Hnh
7
.
V

khong 87; D. Hnh chiu ca mt chui trn (001).Nguyn t

2.18). L i n

k t S i-O -S l r t bn

vng tro n g s ilic a t

* hWl*Bnff ,? Hai!

c* ^

,) ,o ml 9<r

Fe lin ktcc chui li. Cation ny phi tr su bng cc oxy

vy quanh Si; E. Chui [S1O3]/ vi mt t din [Si0 4] mu xm.

- Silicat o (Hnh 2.19). Bn ha tr d s dc trung ha, hoc bng mt cation

ha tr bn (v d: zircon Zr[Si04] hoc bng hai cation (v d: forslerit Mgo[Si(),|] hay
fayalit FeJSiO.,] ). Hai khong vt ny l thnh vin u v cui ca mt dy ng
hnh mang tn olivin (hay peridot).

69

Olivin (Mg,Fe)2[SiO.(J thuc h trc thoi (Hnh 2.20). Dng quen: t t hnh,
thng l dng tp hp ht. Hnh n: {001}; {1 1 0 }; {010}; (0 2 1 }; {111}. Ct, khai:!()10j
khng hon Lon. cng: 6.5. T trng: 3,22 (forsterit) n 4.39 (ayalit). Mu sc:
xanh liu (olivin Mg-Fc), trng (orsterit), mu ht d (fayalit). nh thy tinh. D b
phong ha v bin thnh serpentm. Ngun gc magma licn quan cht ch vi di xm
nhp siu mafic.
Siica (o kp. Hai t din c mt ox chung gi l oxy phi tr. Trong cu trc y,
su in tch phi trung ha; cng thc c s vit thnh [Si.,07]<i (Hnh 2 .2 1 ). Cc
khong vt loi ny him khi gp; v d melinit - 0a.,iVlg[Siv07J - l khong vl ca
ni la. Cc gc OH' c th tham gia vo khung c s; mt trong nhng khong vt
quan trng ca bin cht, lasonit vi cng thc CaA[Si,0 7][OHl.,.H.,0.
(001 )
(021)
( 101 )

( 100 )

111)

(010)
( 110 )

Oxi

Hnh 2.19. T din n

[SiOJ4-

Hinh 2.20. Olivirt

Lausonit: H trc thoi. Dng quen: tinh th lng Ir, i khi dng lm. Ct
khai:|l00!, [0 1 0 }; hon ton. cng: 6 . T trng: 3,09. Mu sc: Trng, xm hoc: lam
nht, nh thy tinh.
Silicat do vng. ]~>a, bn hoc su t din c th kt li thnh vng khp kn. Trong
trng hp vng su (Hnh 2.22), mi t din lin quan vi t din bn cnh qua mt
oxy phi tr. Vy l c 6 oxy phi tr, cn 12 oxy khc th mi oxy c mt ha tr t do.
Cng thc chung ca tp hp ny l SiH0 1K],a\ Khong vt loi ny t gp. ng k l
bory] Be.jAySiijOijJ c dn bin th trong sut l emcraul xanh lc.

Hnh 2.21. Ghp i t din [Si04]4': [Si20 7]6

Hnh 2.22. Su t din [SiOJ4" ghp thnh vng [Si60 18]12

Silicat chui. Cnh ca cc t din ni theo ng Ihng, mi t din lin kt

vi hai t din bn cnh bng hai oxy phi tr; n c ha tr d bng 2 (Hnh 2.23).
70

Chui di v tn ny c n v c s l
[SO;]2 hay [Si.jOfi]'1'. l cc khong vt
proxen (Hnh 2.24).

/
(10)

(100)

o
-(010)

-(010)

Hnh 2.23. Lin kt chui ca

cc t din [SiOd4': [SO]^"'

iopsit Ca.MgSi03]2, Aagit Ca(Mg, Fe, A1)[(A1, Si)20(il, h mt nghing. Dng quen:
Tinh th lng tr nh. Hnh n: {100}, {110}. {1 II}. Ct khai: Hon ton theo [110} vi
(110) A (110) = 9250. cng: 6 . T Irng: 3,25 n 3,55 tu hm lng Fe. Mu sc:
Khng mu i vi nhng loi khng cha st, cc loi khc c mu xanh lc m n
en. nh thy tinh. Rt phong ph trong cc mafic v siu mafic.
Enstatit Mg[SiO;j] ; Hypersten (Mg, Fe)[SiOs], h trc thoi. Dng quen: Him c
tinh th t hnh, h t th. Ct khai: Hon ton theo {21.0} vi (210) A (210) = 91"48'.
cng 6 . T trng: 3,2 n 3,9 tu hm lng st. Mu sc: Trng n lc nht neu
khng cha Fe, nu sng n nu m. nh thy tinh. Thng gp trong mafic v
siu mafic ngho Ca.
Silicat chui kp. S gn kt ca
hai chui ging nh hnh 2.23; tp
hp 4 t din (Hnh 2.25) chnh l
n v ca chui kp ny; nh vy,
cng thc c s vit thnh: [Si^On]'.
Mt gc [OH] nm vo tm hnh
lc gic do cc t din to thnh, lm
tng ha tr ca n v c s, ta c:
[S iA .n O H l 1 hay l SiA iO H )]7-.
ng vi cng thc ny i amphibol
khong vt ca kt tinh, nh
antophylit Mg7[(Si.1On)(OH)].,, tremolit
Ca2Mg5[(SiAi)(OH)] .

2-25- Hai chui kt hp

Tremolit Ca 2Mg5[(Si.(On)(OH)]2- H mt nghing. Dng quen: tp hp tinh th

lng tr di, i khi dng si. Ct khai: Hon ton theo {1 10}. T trng: 2,98 n 3,35
tu hm lng Fc. Mu sc: trng n xanh lc nhi. nh: thy tinh. Khong vt ca
bin cht vi olomit.

71

Hornblend NaCa 2(Mg,Fe,Al)5[(Si,Al)4On (OH)]2 *- H mt nghing. Hnh n:

{010}, {011}, {110} (Hnh 2.26). Ct khai: Hon ton theo {110] vi (110) A(1 1 0) =
5535 hay 124 (Hnh 2.27). cng: 6 . T trng: 3,0 n 3,4 ty theo cha st.
Mu sc: xanh lc m n nu h t d m. nh thy tinh. Khong vt thng gp
trong bin cht v magma.

(010 )

(100)
Pyroxen

( 110)
Amphibol

Hinh 2.27. Lt ct ca pyroxen v amphibol

Silicat v alumosilcat lp. Cc

chui kp c th lin kt v to mt
phin l phng ko di theo hai
chiu khng gian. Trong n v c s
vi cng thc [SijO^]4', mi t din
ch cha mt oxy cha bo ho in
tch (H nh 2.28). Cc l loi ny c
gn song song bng cc l trung gian
to bi cc gc [OH] v cation. Trong
mng loi ny, nhm [OH]' c th
tng ln v lm tng ha tr ca cu
trc: [Si,1O 10]4-[(OH)2]2-. V d:
Tale: Mg3[(Si4Oio)(OH)2] ; Kaolinit:
Al4[(Si4O 10)(OH)8] ; Montmorilonit:
A la[(S i,0 J(0 H )J.n H 20.

Hnh 2.28. S cu trc muscovit (1). Cc t din

(110)
Hnh 2.29. Tinh th mica

kt thnh nhm chc dng lp [Si4O)0] ; (2). cu trc

ca khong vt trn mt ct vung gc vi l hnh 1.

i khi nguyn t Si trong tm ca t din b thay th bi Al, nhng cu trc ca

tinh th vn khng bin dng. Mi khi mt nguyn 't AI ha tr ba thay th mt
nguyn t Si ha tr bn th s d ra mt ha tr, n s c trung ho bi cation.
Cng thc c s: [AlSi3O10]5' [Al2Si2O10]6'.
' AI3* th chn Si4+; ho tri m d c trung ho bi s thay th cation ho tr hai Mg, Fe bng AI3 .

72

Trong nhng tinh th m mt hay nhiu nguyn t S c AI thay th, cc nhm

[OH]' c th c m t lm tng ha tr t do: [AlSi3O 10]3[(OH)2]2\ Cng thc tng qut ny
cha 7 ha tr phi trung ha v ng vi cc khong vt mica (Hnh 2.29). V d:
Muscovit (mica trng) KA12 [AlS,Oia](OH,.F)2; Serisit l loi muscovit dng vy nh ; Biotit l
khong ng hnh KMg3[AlSi;jO 10](OH)2 (Mg c th b Fe v Mn thay th); Ilit l khong
vt st KU5Av[Air)Si3.50 l0](011).;.
Tac Mg3[(Si4O 10)](OH)2 - H mt nghing. Dng quen: vy hay tm. Ct khai:
Rt hon ton theo {001} thnh dng l mng. cng: 1. Mu sc: xm hay xanh lc
nht. Khong vt ea bin cht giu Mg.
Muscovit KA2f(AlSJO 10)](OH)2 - H mt nghing. Dng quen: tinh th dng l hnh
lc gic (Hnh 2.29). Ct khai: Rt hon ton theo {001}. cng: 2,5 trn mt ct khai.
T trng: 2,8-2,9. Mu sc: khng mu, dng khi th hi c mu. Khong vt ph bin
trong granit, bin cht thch anh-felspat (dng scrsit) v trong trm tch.
Biotit KMgaAlSiuOuKOHXi - h mt. nghing. Dng quen: tinh th l dng lc
gic (Hnh 2,29). Ct khai: R t hon ton theo {001}. cng: 2.5 trn mL ct khai.
T trng: 2,8-3,4. Mu sc: vng n h t n nu m. Khong vt thng gp trong
nhiu magma v bin cht.
- Siicat v alumosilicat khung. Mi t din lin
kt vi 4 t din bcn cnh bng 4 nguyn t oxy.
Tt c cc nguyn t oxy u l oxy phi tr, khng
cn mt lia tr t do no; cng thc ca n v c
s l [Si02]0', thch anh ng vi cng thc ny.

( 1011 )

( 0111 )

(100)

--(0 1 0 )

Thch anh (S i02) - h ba phng (Hnh

Hnh 2.30. Tinh th thch anh
2.30). Dng quen: tinh th dng lng tr, hai u
thp to bi hai hnh m t thoi, ci ny xoay 60 so vi ci kia quanh trc chnh ca
tinh th. Ct khai: khng, vt v dng v s. cng: 7. T trng: 2,65. Mu sc:
khng mu, trong, trong m (mu sa), xm (mu khi), vng (xitrin). Khong vt
thng gp do bn vng trong cha felspat, thch anh. Cng nh trng hp trn,
Al:s+c th th chn S'l+ nhng t l thay di:

[AlSisOaT
[A1SA]1'
[AlSiO,,]1Cc cng thc ny ng vi cc espat v elspatit.
Fe]spat: Na[AlSi3Os] albit; K[AlSi:Os] orthoclas
Cng thc ha hc th hai ng vi hai khong vt orthoclas v microclin, chng
c mng khc nhau. Do , chng c nhiu c im khc nhau.
Ca[Al2Si20 8] anortit.

Felspatit: Na[AlSi04] nephelin; K[AlSi20 c) leucit

N hn xt: trong felspatit AI thay th Si nhiu hn trong felspat; ni cch khc,

Telspat giu Si hn felspatit.

73

Zeolit, khong vt ca qu trnh phong ha v qu trnh bin cht, c cng cu

trc, nhng cha nc: laum ontit CalA^Si.Oial^HgO.

Hnh 2.31. Tinh th orthoclas (tri) v

nh 2.1. Lt mng plagioclas trong gabro, song tinh
a hp, + nicon,

plagioclas (phi)

20. (Decourt J. & Paquet J. 1979)

Orthoclas K[lSi30 8| - h mt nghing (Hnh 2.31). Dng quen: tinh th lng tr

ngn, thng ghp song tinh. Hnh n: {001}; {010}; {110}; {10 1 }. Ct khai: hon ton
theo {001} v {010]. cng: 6. T trng: 2,56. Mu sc: trng hoc hng. nh:-Ihu
tinh, tr m t ct khai. Khong vt thng gp trong magma axit giu kali.
Pagioclas: Na[AlSi3Os] albit ; Ca[Al2Si2Os] anortit, h ba nghing (Hnh' 2.31,
nh 2.1). Dng quen: tinh th dng tm dy. Hnh dn: {010}; {001}; {110}; {10T};
u o } . Song tinh a hp. Ct khai hon ton theo {001} v trung bnh theo {010].
cng: 6 . T trng: 2,67 dn 2,76 t albit sang anorlil. Mu trng, xm, hi . nh thy,
linh, ngoi nhng mt ct khai. Thng gp trong magma v bin cht.
2.4.6. Lp carbonat
C s carbonat l nhm anion [CO;j]2' tam gic. Nhm ny c kh nng cho cc hp
cht bn vng khc nhau vi cc cation ha lrj hai:
lon

Mg

Zn

Fe

Mn

Ca

Sr

Pb

Ba

Bn knh

0,65

0,74

0,76

0,80

0.94

1,13

1,20

1,35

Nhng cation ng trc Ca (kch thc nh) to cc hp cht carbonat thuc h ba

phng. Nhng cation ng sau (kch thc ln) cho carbonat h trc thoi. Carbonat calci
l quan trng nht v c hai khong vt: calcit (h ba phng) v aragonit (h trc thoi).
Dolomit l carbonat ca Ca v Mg c cng thc CaMg[C03]9.
Calcit (CaCO;<) h ba phng (Hnh 2.32; 2.33). Dng quen: tinh th m t thoi.
Hnh n:{loT 1}. Ct khai hon ton theo { l 01}. cng: 3. T trng: 2,71. Mu
sc: khng mu; trong sut l spat bng o. nh: thu tinh. D si bt do tc dng
ca HC1. Calcit l thnh phn chnh ca vi, hoa ngun gc trm tch sinh vt,
mt s"t thnh to trong qu trnh nhit dch.

74

Ca

Hnh 2.32. Sp xp nguyn t trong tinh th calcit

Hinh 2.33. Tinh th calcit

2.4.7. Lp Sulfat
Barit B aS04: h trc thoi, tinh th thng c hnh tm. Thng gp dng khi c
xt, khi ht hoc dng l. Khng mu hoc trng, xm, nu, pht d tu thuc vo tp
cht. nh thy tinh hoc nh x c m t ct khai. Cl khai hon ton theo {0 0 1 } v
trung bnh theo hai phng khc. cng 3-3,0, gin; t trng 4,3-4,7. C ngun gc
nhit dch, cng c khi c ngun gc trm tch v phong ha vng kh hu kh. Dng
lm gia trng trong dung dch st khoan su, trong cng nghip cao su v cng nghip
giy. Dng lm lp v bc chhg tc dng ca tia roengen.
Anhydrit (Ca[SO.,]): h trc thoi, thng gp dng khi ht cht xl. Mu Irng,
xanh da tri, xm, vt vch trng, nh thy tinh. Ct khai hon ton theo{100}; {010}
v {001}. cng 3,5; t trng 3. A nhydrit c ngun gc trm tch ha hc v thng
gp cng vi thch cao, mui m, ngoi ra cng c thnh to do phong ha. Trong
iu kin t nhin trn m t t, anhyrit thu nc v chuyn thnh thch cao km
theo s tng th tch khong 30%. Trong m su 100-lm mt phn anhydrit
cng chuyn th n h thch cao. Cng dng ca anhydrit ch yu trong' k thut xy
dng lm cht kt dnh.
Thch cao (Ca [SOJ. 2H 20). Thng gp dng tp hp ht nh, chl xt, cng c
khi b dng l, Lm. Khng mu hoc mu trng xm, hng hoc vng, vt vch trng, nh
thu tinh, trn m t ct khai c nh x c. Ct khai hon ton theo {0 1 0 }. cng 2 , gin;
t trng 2,3. Khi nung nng ln n mt nhit nht dnh thch cao s c c Lnh ca
cht kt dnh, v th ch yu c dng trong xy dng. Bt thch cao trn thm vo
ximng porlan iu chnh thi gian ng kt. Thch cao cng c dng trong cng
nghip ha hc ch axit sulfuric. Ngun gc trm tch ha hc cng vi anhydril.
2.4.8. Lp phosphat, asen at v van adat
Apatit Ca5[P0 4]3 (F, Cl, OIi), t cng thc ny ngi ta phn bit cc loi apatit luor,
apatit, chlor v apatit hydroxyl, trong thin nhin ph bin apatit luor hn c. H su
phng, tinh th dng lng tr, thng gp dng tp hp ht. Mu xm nht, lc, tm,
75

xanh da tri, nh thy tinh. Ct khai khng hon ton. cng 5; t trng 3,2. Ngun
gc magma lin quan vi kim xm nhp su, loi trm ng trong trm tch gi l
phosphorit. Ch yu c dng sn xut phn bn.

C THM
2.5. T P T N H C A H N HP K H O N G V T T H E O B I N T H I N CA N H I T
Ni chung, mt khong vt nm trong vng nhit tng dn th n s ln lt tri qua t trng thi rn, qua
trng thi lng ri sang trng thi hi v ngc li trong trng hp nhit gim. Kt tinh l qu trinh vt cht
chuyn pha; t pha kh hay lng chuyn sang pha rn, t bin th a hnh ny chuyn sang bin th a hnh khc
(a hnh l hin tng ca khong vt - mt thnh phn ho hc c th cho hai hay nhiu bin th a hinh, tc l
khong vt khc nhau v cu trc lnh th). Quan h gia cc pha trong trng thi cn bng d dng l gii bng
cc th c gi l gin trng thi v quy tc pha. Nhng khi nim ny s c ng dng, u lin cho cc
vn lin quan ti s hnh thnh pha rn kt tinh.
2.5.1 Quy tc pha ca Gibbs
- nh ngha
Mi i tng vt cht gm mt s ln cc ht (cc nguyn t, iort hay phn t) c gi l cc h nhit
ng, gi tt l h. Tt c cc du hiu c trng cho h v quan h ca n vi cc vt bao quanh c gi l
cc thng s nhit ng. H khng trao i nng lng vi cc vt bn ngoi c gi l h c lp.

Pha bao gm ton b cc phn ng th ca h, c cng tnh cht vt l, ha hc. Gia cc pha c cc b
mt phn cch, qua b mt ny cc tnh cht thay i nhy vt.
p sut khng cao, cc cht kh c th tan ln vo nhau khng hn ch, mt hn hp kh bt k lun lun
l h mt pha. Hai (hoc nhiu) cht tan vo nhau hon ton (lng+lng, rn+lng, rn+rn) cng h mt pha.
Trong h c N cht ha hc khc nhau, nu gia chng c n phn ng ha hc th s cu t ca h s bng Nn. (S cu t ca h l s ti thiu cc hp phn hay cc cht ha hc cn to nn cc pha bt k ca h).
Mun tnh s lng cu t cn ch xem chng c c lp nhau hay phn ng vi nhau. Trong mt h c brucit
Mg(OH)2, periclas MgO v nc, thi s lng cu t khng phi l 3 ml 2 v periclas c th phn ng vi nc:
MgO + H20 = Mg(OH)2. s lng cu t c th thay i tu theo s thay i ca iu kin vt l. V d, khi nhit
tng cao nc c th phn ly theo phng trinh: H20 = H2 + 1/2 0 2. Nh vy mt cu t bin thnh 3, nhng
v c phn ng gia chng, nn s lng cu t l 2.
Mt h th cn bng khi n trng thi nng lng ti thiu ca h trong nhng iu kin nht
nh l h bn vng. Mt h no , thot nhn tng chng t trng thi cn bng, nhng v cha
t trng thi nng lng ti thiu, nn ta ni l h gi bn. Ly mt th d v trng thi gi bn sau
y. p sut bnh thng v nhit 0c thi nc phi ng bng, nhng i lc n vn gi trng thi
lng, l trng thi gi bn. Ch cn b vo mt ht nc , nc s ng bng tc khc, h
nhanh chng chuyn sang trng thi nng lng ti thiu, lon, phn t hay tp hp phn t lun lun
chuyn ng; khi h nhit th chuyn ng ca chng cng gim. nhit 0c nc chuyn sang
th rn; cu trc tinh th khng cho php phn t nc chuyn ng.

76

- Quy tc Gibbs
Quy tc pha ca Gibbs c th hin bng cng thc: p + F = c + 2. Trong p l s pha c mt trong h
v c l s c t (hp cht ha hc) ti thiu cn v m t thnh phn tt c cc pha ca h. Nh vy, i
vi nc, ta c mt hp cht H20 duy nht v ba pha: rn, lng v hi. Hoc l Si02 tn ti trng thi rn vi
nhiu cu trc tinh th khc nhau tu nhng iu kin nhit v p su c th, nhng s cu t s vn l 1.
F l bc t do hay bin thin ca mt hi mt s li Ihiu cc bin s cn bit nh trng thi chnh xc
ca h l s 2 ng vi hai thng s p sut v nhit . Khi p sut khng i th quy tc pha vit thnh:

p+F

= c + 1. Ta c th dng quy tc pha xem xt s bin i ca dioxyt silic tu thuc s bin thin nhit v
p sut (Hnh 2.34).
Trn hnh 2.34: im A l ch cng tn ti ca ba tinh th cristobalit, tridymit, thch anh |i. y l im duy
nht ba bin th cng c mt. V tr ca n trn gin cho thy khng cn phi nh r p sut v nhit na.
Bc t do ca h bng 0:
p +F=c+2
3 + F= 1 +2
F=0
Ngi ta ni im A l bt bin. Cc khong vt
khc nhau tn ti th rn tu p sut v nhit .

im B - hai tinh th cng tn ti tridymit v thch

anh |, mun vy ch cn xc nh mt trong hai thng s
hoc nhit , hoc p sut; y l trng hp mt bin,
bc tdo bng 1.
P + F = c +2
2 + F= 1 +2
F= 1
Tt c cc ng cong trn gin u mt bin. im c ch tn ti mt tinh th. nh v ti y trn gin , phi
bit c ha thng s p sut v nhit . Bc t do bng 2;
hai thng s c lp nhau, im ny nm trong khu vc

Hnh 2.34. Gin cc pha S i0 2

(Dercourt J. & Paquet

j.

1979)

ca thch anh (i.

p + F = c +2
1 + F = 1+2
F=2
Nh vy im c c hai bin.

- Quy tc pha khong vt hc

Quan st cc tp hp khong vt trong t nhin c th thy nhiu tp hp vng bn trong khong nhit
T v p sut p kh rng, r rng cc h cn bng cha cc khong vt ny c hai bc t do (T v P). Thay F= 2
vo h thc cn bng ta c: 2 = c - p + 2 hay c = p
H thc c = p l qui tc pha khong vt hc do Goldsmit xng nm 1912. Theo , ti nhit
T v p sut p bt k s lng ln nht cc khong vt c mt ng thi trong mt loi bng s cu t

77

to nn cc khong vt ny. Mt khong vt l mt pha v mt loi l mt tp hp khong vt, mt h.

Th d :
a. Ring mt cu t S i0 2 c th to thnh nm khong vt khc nhau, nhng loi cha cu t S i02 ch
c mt khong vt ca Si02.
b. Hai cu t NaAISi04 v Si02 c th cho 4 khong vt (nephelin, jadeit, albit, thch anh).Nhng trongcc
c mt hai cu t ny ch c th gp tng i khong vt k trn.
c. Ba cu t MgO, AI2Oj v S i02 c th ng vi 14 khong vt. Tuy nhin mi loi cha cc cu t ny
ch gm khng qu 3 khjng vt do chng to nn.
2.5.2. Mt s' tp tnh ca hn hp khong vt theo bin thin nhit
Khi nhit bin thin, tp tnh ca mt hn hp khong vt s khc nhau tu thucmc tng ng

mng tinh th ca cc khong vt. Ngi ta phn bit :

* Hn hp vi mng tinh thf tng ng. Cc khong vt cho mt lot ng hnh ; cc ion c th i ch cho nhau
m khng lm bin ng cu trc mng. l dung dch trng thi rn.
* Hn hp vi mng tinh th khc nhau.

Hnh 2.35. Lot ng hnh mi nhit

1. Tp tnh ca mt hn hp: M, (60%A '+ 40%B); 2. Tp tnh ca n hn hp.
- Hn hp hai khong vt

Cc khong vt to lot ng hnh lin tc mi nhit (Hnh 2.35)

Cho hai khong vt ng hnh A v ; TAl nhit nng chy ca A v T8 l ca B, m TA>TB. Xut pht t
hn hp M, vi t l 60%A; 40%B v nhit ln hn TA; lc ny hn hp cn th lng v ta s quan st tin
trnh kt tinh ca n trong lc h nhit ; ta nhn thy:
* Nhit kt tinh Ti ca M, s l TB<T|<TA.
* Nhit gim tip, Ti khng xy ra s kt tinh mnh m, m s xut hin tun t ca tinh th gia Ti v Tj.
Ta quan st in lt ba khu vc:
- tng lng khi T>Ti,
- tng lng + tng rn khi Tj<T<Ti,
- tng rn khi T<Tj.

78

Tinh th u tin (Cj) xut hin trong hn hp Tj s khng c thnh phn (60%A, 40%B) ca hn
hp ban u m n s giu A hn. Nhit cng h thp th cht lng cn li v cc tinh th to ra s tr
nn giu B hn. Nhng tinh th sinh ra mun nht (Cj) t nhng git cui ca cht lng s c thnh phn
ng nh hn hp ban u.
Ch trong trng hp qu trinh h nhit t T n Tj xy ra ht sc chm thi h mi thi gian
chuyn t v tr cn bng ny sang v tr cn bng khc. Khi cc tinh th kt tinh trc mi kp
khuych tn cc phn t A, tr thnh cc tinh th c hm lng A thch hp vi iu kin nhit mi.
Khi kt thc thc nghim mi tinh th s c cng thnh phn nhca hn hp ban u, m chng t c
do cc ion thay th tng bc trong cc mng tinh th ca nhng tinh th sinh r; Hc u.

ng lng (hay liquidus) l ng cong phn cch vng ca tng lng vi vng hai tnglng vrn;
ng rn (ha solidus) l ng cong phn cch vng ca tng rn vi vng ca hai tng rn v lng.
Hai khong to lot ng hnh nhit cao. nhit cao mng tinh th gin ra khin khong vt lo
c cc lot ng hnh, nhng nhit bnh thng chng khng ha tan vi nhau; ion khng dch chuyn t
tinh th ny sang tinh th khc c na.
Cho hn hp M, ca hai khong vt A v B; khi nhit cao, n l mt th lng ng nht; bng cch h
nhit ta a hn hp i theo qu trnh nh n mc trn. Nhng khi nhit tip tc h, mng tinh th
co rt v hai cu t khng pha trn vi nhau, nhit T, hai khong vt ring r cng tn ti.
i vi nhng hn hp khc (v d M?), hai cu t khng tch ring; iu ny xy

rakhi t l cc

khong vt rt chnh lch {hn hp rt giu B chng hn). Trong tng rn c hai vng; hai khong vt to
mt min gin on (hai pha rn ring r) tch khi min dung dch cng (Hnh 2.36).

0%B

25% B

100%B

Hnh 2.36. Lot ng hnh (nhit cao)

1. Tp tnh ca hai hn hp M, (75%A) v M2 (11,5%A);

2. Tp tnh ca n hn hp.

Hai khong vt khng to lot ng hnh, khng ha tan trng thi rn.
Trong trng hp n gin nht, khong vt A c nhit nng chy TA v B c nhit nng chy TB. Ta
nhn thy khi nung nng hn hp th nhit nng chy ca A s thp hn TA v ca B s thp hn TH {Hnh

79

2.37). Cho hn hp M, th lng, khi h nhit th T,< TA, khong vt A bt u kt tinh v nm li trong cht
lng, lng A lng gim. Khi nhit t gi tr Te, m Te < TAth tinh th A v B cng to thnh ng thi. Nhit
s gi gi tr c nh cho n khi th lng cn kit, ri sau mi h tip.
Cho hn hp Mth xung Tn (T < TB). Tinh th sinh sm l ca cht B; lng B lng gim. Ti Te cc tinh
th A v B sinh ra dng thi. Nhit gi nguyn cho n khi th lng cn ht ri mi h tip.
Nhit eutecti l nhit thp nht m mt th lng ca hn hp khong vt c th c. V tr ca
im eutecti (nhit , t l ca hn hp) trn gin l mt c im ca cc cu t c kho st.
(Eutecti c ngha " nng chy" - hn tp eutecti d nng chy hn cc khong vt ca hn hp).
Quy tc pha cho thy ti sao nhit lun khng i cho n khi cht lng kt tinh ht. Tht vy, do p
sut c nh quy tc pha vit thnh:
p + F = c + 1 hay l F = c + 1 - P
(P l s lng pha c mt, tc l mc eutecti, c hai pha rn v mt pha lng)
F = 2 + 1 - 3.= 0
nhit li h tip, ch cn mt trong cc pha bin mt ( y l pha lng).

Hnh 2.37. Hai khong khng to lot ng hnh

1. Tp tnh ca hai hn hp; 2. Tp tnh ca n hn hp
Hai khong vt nng chy khi kt (inh sinh ra khong vt trung gian (Hnh 2.38).
Ta trn hai khong vt A v B c nhit nng chy khc nhau: TA< Te. a tp hp ny vo nhit
cao hn nhit nng chy ca B. Ta hy xem xt cc kt qu trong qu trnh h nhit .
Ly hn hp M, giu khong vl A; nhit T, tinh th A xut hin; chng chim ngp trong khi cht
lng; nhit Tp cc tinh th c (c thnh phn trung gian, khng ging thnh phn ca A, v ca B) xut
hin; nhit gi nguyn gi tr Tp cho n khi cht lng cn ht. Khi c khi ng rn gm A v c th
nhit li h.
Ta li xt hn hp M2 giu khong vt B; nhit T (T|<TB) tinh th B sinh ra trong khi lng; nhit
Te tinh th c xut hin; nhit n nh Te cho n khi khng cn th lng, ri li bt u gin.

80

By gi ta kho st hn hp M3 vi thnh phn trung gian; nhit Tm(Tm< T t) tinh th A xut hin
trong khi lng v bin mt; nhit gi nguyn cho ti khi A bin mt ht; lc nhit h v tinh th

c thnh to; chng l lng trong khi lng; Te tinh th B xut hin trong khi c kt tinh tip. Nhit
khng i v bng Te cho n khi ton b th lng kt tnh xong, nhit li h xung. im p biu hin
thnh phn pha lng ang trng thi cn bng vi hai pha rn mt nhit m nhng tinh th u'
tin ca khong vt trung gian xut hin. Ta gi l im peritecti.

Hnh 2.38. 1,2. Hai khong vt to mt khong vt trung gian; 3. Tp tnh ca n hn hp (L: Lng)
- Hn hp ba khong vt

Thit lp gin ba cu t (Hinh 2.39). Thnh phn ca mt hn hp c biu din bng mt im

nm trong mt tam gic. nh tam gic th hin cc thnh phn nguyn cht A, B v c. Cc im nm trn
cnh - cc h hai cu t AB, BC v AC. Nng ca cu t A thuc hn hp R c th hin bng khong
cch t R n cnh i din BC. Chng hn thnh phn ca hn hp R l 40%A; 30%B; 30%c.

Tp tinh ca mt hn hp ba cu t. Ta c hn hp A-B-C ; mi i khong (Hnh 2.40 v 2.41) biu

th mt hn hp hai cu t vi im eutecti. Ta c th dng mt hnh khi vi ba mt bn ng vi ba hn
hp. Xut pht t mi nh l ba mt cong ct nhau tng i dc theo ung cotecti. c ba ng ny hi
t ti im E gi l ging eutecti. Ton b b mt vi ba ng cotecli v ging eutecti ny l mt lng (hay
liquidus) ca hn hp ba cu t. Thng thng, ngi ta ng hnh chiu ca mt lng trn mt y ca
hnh khi; cc ng ng nhit (cng c chiu trn mt y) chnh l cc giao tuyn gia mt lng v
cc mt phng ng nhit (nm ngang, cch u).
Ta xt mt hn hp thnh phn M, (Hinh 2.40) giu khong vt A. Trong tin trnh lm ngui hn hp;
khi t n nhit ca mt lng ihi xut hin cc tinh th A; hn hp ngho A i, ngui n, tc l thnh
phn ca n din bin theo chiu tt dc trn mt lng pha nh A, ri gp ng cotecti gia hai mt dc xut
pht t hai nh Ta v Tc. T giai on ny cc tinh th A v c cng to thnh lm cho th lng ngho A v c.
Thnh phn th lng s tin trin v pha cc B, bi v t l tng i ca B cao hn. Dn dn, cng vi s

81

gim nhit , khi lng bin i thnh phn, im biu th ca n s tt theo cotecti t ti giao im ca
ba mt: ging eutecli. Ti y, tinh th ca khong vt B cng sinh thnh v nhit s gi nguyn khng i
cho n khi hn hp hon tt s kt tinh ca n; sau n mi h xung tip.

Ta

Hnh 2.39. Gin ba cu t

Hnh 2.41. Gin hnh 2.40 c chiu trn

Hnh 2.40. Tp tnh ca hn hp ba cu t

mt phang nm ngang

Nh vy, i vi hn hp M, ta chng kin s thnh hnh k' tip ca tinh th khong A, ri c v sau cht l B.
Ti E ta gp quy tc pha p dng cho trng hp p sut khng i:
F= c+ 1- p
F = 3 + 1 -4
F=0
2.6. L I T P H N NG B O W EN
Nhng kt qu nghin cu l thuyt ni trn t lu quen thuc trong luyn kim v c ng dng
trong thch hc thc nghim t nm 1920. N. Bowen v cc cng s nghin cu lut kt tinh ca cc
hn hp khong vt; h tm cch m phng qu trnh to t hp khong vt trong t nhin.
Sau khi nung nng chy hn hp silicat t nhin, bng cch thc nghim v l thuyt cc tc gi ny
phn tch s bin ha ca th lng y trong qu trnh h nhit . Cng trnh ny c khi qut ha di
dng lit phn ng Bowen, bao gm hai lot phn ng:

82

- Lot lin quan n cc silicat sm mu, nhm fema {tn gi ghp do hai nguyn t Fe v Mg).
- Lot lin quan n cc silicat nhm sng mu, nhm sial (tn gi ghp do.hai nguyn t Si v AI) cha c K,
Na, Ca cng vi hai nguyn t ny.
Cc kt qu nghin cu v s pht sinh cc chng minh rng hai lot y thc s c xy ra trong t
nhin v chng cn giao ha vi nhau.

2.6.1. Lot phn ng gin on ca khong vt nhm fema

- Tp tnh ca olivin
Khong vt oivin to dy ng hinh, ho tan hon ton mi nhit (Hnh 2.42).

+Thc nghim th nht. Hn hp M, gm 55% forsterit (Mg2S i0 4) v 45% fayalit (FejSiOJ c

nung nng ciy. H nhit ca th lng mt cch tun t, sao cho c c s cn bng ti tng thi im;
ta s thu c mt khong vt olivin duy nht vi cng thc: torsterit 55%, fayalit 45% (Hnh 2.35).

Mg,SiO,

..L.

Forsterite

Fayalite

___. . . S ^

L X
Hnh 2.42. Tp tinh ca mt hn hp forsterit-fayalit
Vng xm: khi tinh th va xut hin trong mi trng
th c lch ra ngay (Bowen N.L. & Schairer J.K. 1932)

MgSiO,
,

SiO,
,

, ,

Mnh 2.43. Gin kt tinh ca the lng

trong I 2- g2 I 4
(Bowen N.L, Andersen o . & GreigJ.W.

1964)

+ Thc nghim th hai. Nu ta thu ly nhng tinh th ngay khi n xut hin, th ta lm cho cht lng
ngho Mg i, bi vi chnh nhng tinh th u tin ny cha Mg hm lng cao. Trong iu kin y, thnh phn
cc tinh th sinh ra sau ny s bin thin v pha cc fayalit. Mi trng s bin ht thnh th rn mt nhit
thp hn so vi nhit m th rn t ti fong thc nghim u tin. Nh vy, trong trng hp olivin, s cch
ly olivin giu forsterit khi mi trng s khin cho n pht sinh olivin giu fayalit.
+ Thc nghim th ba. Nu hn hp forsterit v fayalit nng chy v c mt t

thch anh thm vo,ta

nhn thy tinh th xut hin ln u s giu forsterit hn hn hp ban u. Thay v tham gia kt tinh olivin,
nh thc nghim th hai bin thin v cc fayalit, cc tinh th forsterit sm ny s tc dng vi S i0 2 (Hinh
2.43). Pyroxen (enstatit MgS03) xut hin. Nu mi trng giu silic thi pyroxen s kt hp vi thch anh; nu
khng n s kt hp vi orsterit.Vi s c mt ca S i02 v enstatit, fayalit s khng bn vng v s bin mt
khi mi trng nhng ch cho cc pyroxen khc. T thc nghim ny ta nhn thy, khi c mt silica,
Olivin c th cho ra i pyroxen.
- S xut hin ln lt ca cc khong vt rema khc (Hnh 2.44).
Nu mi trng c nhng nguyn t cn thit (Ca, K V.V..) thi n lt enstatit s khng bn vng trong s
c mt ca S i02 v s cho amphibol. Ri chinh khong vt ny, khng bn vng khi c S i02, s nhng ch cho

83

mica. Nu cn st, th S i02 s kt tinh khong 900c dng thch anh. y l phn ng gin on. Gi l lot
vi nhng khong vt sinh sm ch l qu , n gin on l do cc khong vt khng cng cu trc tinh th.
2.6.2.

Lot phn ng lin tc ca alumo-

silicat (nhm sial)

-

Felspat plagioclas: (anortit CaAI2Si2Oe-

albit NaAISi3Os): alumo-silicat Ca v Na (Hnh

2.45). Nhng khong vt ny thuc mt dy
ng hnh, chng ha tan mi nhit Ab-An.
T THP

Nu ta ly hn hp ca albit v anortit
vi t l bit trc 55%An + 45%Ab, cng vi

Hnh 2.44. Lot phn ng gin on ca khong vt fema

s gim nhit lin tc, cc tinh th thu c s c cng thnh phn ng vi t l Ab/An ca hn hp. Hai
trng hp phi xem xt lu theo tc ca phn ng:
a/ Nu h nhit chpn tinh th kt tinh sm s phn hg hon ton vi th lng bao quanh v i vi hn
hp 55% An v 45% Ab, mt plagioclas duy nht thu c l labrador: An 55. Trong iu kin ng hc ny, vi
cng ( l Ab/An, nu mi trng c nhng nguyn t cho php amphibol pht sinh, th Ca s tch mt phn khi
mng tinh th plagioclas nhp vo mng ca amphibol. Dy ng hnh ca plagioclas ngho Ca s bin thin v
pha giu Ab hn so vi hn hp th nghim.
b/ Nu nhit h nhanh, (inh th kt tinh sm
v th lng s khng phn ng hon ton vi nhau
na; cc nguyn t cha trong tinh th s khng kp
trao i vi cc nguyn t cha trong th lng. Tinh
th xut hin u tin s giu Ca (anortit), th lng
li giu Na. Cng vi s h nhit , tinh th ln ln
gia mi trng lng ngy cng giu Na. nhit
kt tinh ca hn hp trong iu kin cn bng, t th
lng cn li s pht trin mt v bc mi giu Na
nht cho tinh th. n khi (h lng cn ht, cc lp
v cng v sau cng giu Na (albit hn). Ta c hin
tng i trng ca plagioclas.
Lot phn ng ca plagioclas l lot lin tc.
Gi l lot, v gia khong vt sinh ra u tin v
khong vt sinh ra sau cht c s chuyn ha tun

NaAISA
AI bite

CaAI,Si2A
Anortite

Hnh 2.45. Gin kt tinh ca mt th lng

trong h abit-anortit
Mu xm: Tinh th plagioclas giu anortit c tch ngay,
khi va xut hin trong mi trng (Bowen N.L. 1913)

t. Lot c coi l lin tc, do cc khong vt ca

dy u c chung mt kiu sp xp nguyn t.
- Felspat kim (Hnh 2.46): Orthoclas KAISi30 8 v albit NaAISi3Os
Khi mi trng bar u ch KAISi30 8 v NaAISi3Os hm lng xp x v nhit rt cao, th mt
felspat s kt tinh, mt dung dch rn ca felspat Na v felspat K. Lc nhit h xung hai khong vt ny
tch nhau ra v cc mng felspat K cng tn ti vi cc mng felspat Na trong cng mt tinh th. l perthit
thng g p trong c c s u , granit v bin cht.

84

Felspatit (Hnh 2.47). Ta ly leucit lm th d kho nghim. N s khng bn vng na khi c mt

Si02 v khi nhit h xung (Hinh 2.44).

KAISijO,
Orthoclas

N aA IS iA
Albit

100%

50

KAISi,s KASiA

Hnh 2.46. Hn hdp orthoclas-albit

100%

SiO,

ung cong vi im cc tiu uc xc lp cho p sut hi

Hinh 2 47 Gjn kt tjnh ca th |ng trong

nuc ln hdn 2 kbar. ng cong mt cu t tch ring vng

pertit khi vng felspat K-Na.(Dercourt J. & Paquet J. 1979)

h KAISi20 6-S i0 2. (Fk: felspat kali)

(Schairer J.K. & Bowen N.L. 1947)

2.6.3. Tm tt
S tng hp di y (Hnh 2.48) do hai lot phn ng t hp i. Nu cht lng cha cc nguyn
t tham gia vo thnh phn ca cc khong vt chnh, ng thi c cha mt lng ln S i0 2, tin trnh ca cc
phn ng s theo hai nhnh ca s . Kt cc, ch nhrig khong vt cui bng cng tn ti, nhng khong
qu bin mt.
Nu cht lng ngho S i02, cc phn ng s dng li gia chng v nhng khong vt pha bn trn ca
bng s bn vng d nhit h thp. Cui cng, nu cht lng rt ngho S i0 2 thi nhng khong vt thu
c sau khi ngui hn s l olivin v felspatit.
Cc lot phn ng Bowen khng nh rng chnh l thnh phn ca cht lng ban u s quy nh
nhng khong vt no bn vng trcng mt lot . khng phi l mt t hp bt K; thnh phn khong
ca mt t hp b chi phi bi nhng qui c ch t c h va ni trn.

T cao

Hnh 2.48. S tng hp qu trnh kt tinh cc khong vt

85

Chng 3
CC LOI

3.1. V KHOA HC NGHIN c u V

3.1.1. n h n g h a
Thng thng ni n ta hnh dung l nhng vt th rn nh cui, d tng
v.v..., tc l th rn; iu ng vi phn ln cc loi . Trong a cht hc,
c hiu l thnh phn vt cht to nn v Tri t, bt k c im th trng ca
chng ra sao. Phn ln chng th rn nh d vi, granit, hoc mm do m thng
ngy ta quen gi l t st, hay b ri nh ct. Du m th lng, kh t .th kh
cng l nhng . Mt cch tng qut c th nh ngha l tp hp ca mt hoc
nhiu khong vt to nn mt th a cht c lp trong t nhin. Theo Rosenbusch,
nh a cht ln ngi c, ba iu kin qui nh cho mt th a cht c lp l
c phn bit r rt vi cc th xung quanh v ngun gc, tc l do nhng
qu trn h a cht ring to nn;

C thnh phn vt cht xc nh, khc bit vi thnh phn vt cht ca cc

th bao quanh;
Gia cc hp phn to c mt cch thc tp hp c trng.
Cc nguyn t" ho hc to nn lp thnh mt nhm t nhin trong h thng tun
hon, chng c ho tnh ring khin d ion ho, to nhng hp cht bn vng vi oxi
thnh nhng anion dng [SiO.J1-, ri thnh hp cht vi lin kt ion. hnh thnh t
nhng nguyn t" a (sinh , to d), trc, ht l 8 nguyn t' ni tiu mc 2.3.1.
Mt s" nguyn t khc c gi l nguyn t" sinh qung, v d nh nhm nguyn t" a
lu hunh, chng ho hp vi lu hunh bng lin kt cng ho tr.
3.1.2. T hch h c - Khoa hc n g h in cu v
Thch hc l khoa hc nghin cu v cc , bn cnh vic m t nhn bit cc ,
thch hc nghin cu v ngun gc sinh thnh ca . Trong a cht hc ngi ta
phn bit ba nhm l magma, bin cht v trm tch; hai nhm u c ngun gc
ni sinh cn nhm th ba c ngun gc ngoi sinh. Trong vic nghin cu bt c
thuc nhm no th thch hc cng u phi gii quyt ba vn c bn l 1 ) Dng
nm ca trong t nhin v m quan h ca chng vi cc khc; 2) Thnh phn
khong vt v ho hc ca ; 3) Kin trc v cu to ca , tc l cch thc sp xp
ca cc phn t hp thnh .
86

L sn phm ca cc qu trnh bin ng xy ra trong v Tri t, ghi li du

n ca cc bin c" xy ra trong lch s da cht. Chnh v vy mun nghin cu cc bin c"
xy ra trong lch s a cht khng th khng c hiu bit v c cung cp trong b
mn thch hc. V th thch hc l mt trong nhng b mn c s quan trng bc nht
ca a cht hc, quan h ca n vi cc b mn khc ca a cht hc c trnh by
phc gii thiu mc 2 .2 ,1 .
Thng thng th vic nghin cu thch hc bt du t nhng quan st bng mt
thng ngoi tri v thnh phn khong vt. v cu trc , nhng v cc cu phn
ca gm nhng h t r t nh m m l thng khng thy r, v vy cn phi mi
mng (khong 0, 02 - 0,0 3 mm) v quan st chng di knh hin vi.
Thnh>phn ho hc ca c ngha c bit quan trng trong nghin cu thch
hc. Hnh vi ca cc nguyn t' ho hc lin quan vi nhng bin ng din ra Lrong
lng t l ni dung nghin cu ca a ho hc, do 'm thch hc v a ho hc c
m quan h hu e.
Thch hc c quan h cht ch vi mn hc khong sn v clinh c khong sn c
ch lun i km vi nhng loi nht nh, cng l mi trng vy quanh qung
(nhng tp hp khong vt cha khong sn), v trong nhiu Lnng hp chnh cc
cng l khong sn. Kt qu nghicn cu thch hc gip nh a cht t phng
hng iu tra khong sn.
l i. tng s dng lm vt liu xy dng di nhiu hnh thc khc nhau, v
th thch hc cng l mn hc quan trng vi cng tc xy dng c bn, trong
tnh cht c l ca dc ch c bit.
3.2. D MAGMA
3.2.1. nh ngha m agm a v m agma
Magma l nhng dung the Irong m anti ca Tri l vi thnh phn ch yu l
silicat giu cht bc v tn ti nhit cao v p sul ln. Ngi ta ch c th quan
st c magma khi n tro ra trn b m t Tri t, hng ni la trn lc a hay
dc cc sng ni gia i dng.
Thc nghim cho thy cc lin kt ha hc vn c duy tr trong dung th
magma. c bit l lin kt Si-O, vn bn vng hn cc lin kt khc, chu nh hng
ca t l Si/O, m lin kt cng cao khi t l ny tim cn 1 /2 . Khi lng SiO., cng
ln th nhl ca magma cng tng, nhng mt lng nh H.,0 cng lm nht
gim ng k; khi phn ng II20 > [OH] + [H]* xy ra th lin kt Si-0 b gin don
v pha lng tr nn linh ng; cc cht bc khc nh C 0 2 v H2S cng ng vai Ir
tng t V.V.. Ngc li, s t h t t h o t c h t bc, nh v n thng x y r a , s l m cho
nht Lng nhanh v magma ng rn d dng.
magma c hnh thnh do magma kt tinh trong lng t hoc trn b m t ca
v Tri t. Cc sn phm ca magma kt Linh i su gi l xm nhp: c
thnh to do magma xuyn qua gia cc sinh ra trc mt su nht nh, v c
87

iu kin kt tinh chm (kt tinh hon ton). Klii magma phun ln b m t Tri t, d
trn cn hay i dy nc, s thnh phun tro hay d ni la v thng kt tinh
km, hoc nhiu khi c dng thy tinh. Trong cc phun tro th basalt (bazan) chim
n 95%, granit cng chim mt t l nh vy trong s cc xm nhp. .
+ M agm a ngho silic. T l Si/O thp, linh ng, magma ny dng th o t nhanh
ln khi v T ri t nn ch mt s t khong vt kp kt tinh. Do ngho silic, lit
phn ng Bowen khng tin trin n cng v sn phm bn vng ca n l nhng
khong vt sinh ra nhit cao.
Nu phun nhanh v mnh, magma b xo trn s sinh ra loi basalt ng nht;
vn l mt loi magma t nht, nu phun ln chm, nhng khong vt kt tinh trc
c xu hng lng xung, lm bin i thnh phn dung nham cn li trn. Hin
tng xy ra l qu trn h kt tinh phn on v cc kt tinh hon ho hn, thnh
phn li a dng.
+ Magma giu silic. T l Si/O cao, magma r t nht v kt tinh trn vn trn
ng dch chu 3'n chm trong v Tri t. Lil phn ng Bowen pht trin n cng
v khi kt tinh hon t l th sn phm bn vng l cc loi khong vt cng c m t vi
silic. Magma ny to ra granit v cc cng h.
3.2.2. K in trc ca m agm a
Kin Irc ca magma bao gm nhng du hiu c hnh thnh tu thuc vo
trnh kt tinh, kch thc v hnh dng ca cc tinh th, quan h tng h gia
chng vi nhau v gia chng vi th Linh trong . Bcn cnh k h i nim v kin
tr c , cn c k h i nim v cu to vn c dng tro n g n h iu t i liu da chl.
Theo cc tc gi Nga, n h n g d u h iu cu to c th n h n b i t bng m t
thng, cn n h n g c im k in tr c th ch n h n b it dc b ng k n h hin
vi. Cc tc gi Ty u n h T u rn e r, V erchoogen coi s p h n b i t cc khi
nim y d gy n h m ln.
*
Kin trc hin tinh. Loi kin trc ny c th phn bit bng m l thng, c
trng cho cc dng u trong ton khi ln ( su); kt tinh c khi (nn cng
gi l kin trc ton tinh), kch thc ht t vi milimet n vi centimet. Nhng c
im ny l do s kt tinh din ra mt cch tun t; nhng tinh th hnh thnh
trc pht trin theo hnh thi a din dc trng ca chng, d l cc tinh th t hnh.
Nhng tinh th ra i mun hn, chn vo nhng khoang Irng do cc tinh th d- kt
linh trc li, do chng khng c iu kin dt dng a din m "ly khun"
theo khong khng gian c sn - l nhng l tinh th tha hnh.
Da vo kch thc ht khong vt ta phn bit cc loi kin trc sau y:
- Kin trc h t l loi ph bin nht, tinh th t c milimet (nh 3.1)
- Kin trc aplil - tinh th c kch Ihc c vi milimet
- Kin ti'c pegm atit - tinh th o bng centimet hay decimet

88

nh 3.1. Kin trc ht

Gabro: plagioclas song tinh v pyroxen.

50 (Dercourt J. & Paquet J. 1981)

*
Kin trc porphyr hay ban trng l kin trc ch c -mt s' h t phn bit c
bng mt thng ni bt trn nn h t vi tinh v c trng cho ni la ( phun tro)
v cc loi dng mch. Nhng tinh th t hnh (ban tinh) c centimet ni bt gia
mt kh ng nht. Bng knh hin vi ta phn bit cc loi kin trc nn sau y.
-Kin trc ht nh (nh 3.2). Cc tinh th ng lot nh nhau, ging kin trc ni
trn, nhng cc ht r t nh (kin trc ny c trng cho mch, nng).
-Kin trc v tinh. S rt ln tinh th ko di ngp gia khi thy tinh ng nht
(nh 3.3), y l loi kin trc thng gp nht.

- Kin trc thy tinh. Khng cha ban tinh v vi tinh, ch c thy tinh, loi kin trc
nv kh him.

nh 3.2. Kin trc porphyr nn ht nh

Granit: felspal b phong ha. X 75

89

nh 3.3. Kin trc porphyr nn vi tinh

Basalt: ban tinh olivin X 75 (Dercourt J. & Paquet J. 1981)

3.2.3. T h n h p h n k h o n g v t c a m ag m a
Trong t nhin c li hn ba nghn khong vl khc nhau nhng chi mt, s" t
khong vt ng vai tr ch cht trong thnh phn cc magma (loi d chim t l
ch yu ca thnh phn v Tri t). l nhng khong vt to , chng hu nh
u thuc lp silicat nh felspat, thch anil, mica, nephelin, amphibol, olivin, pyroxen
V.V.. Theo mu sc, chng c phn thnh khong vt sm mu (amphibol, pyroxcn,
olivin) v khong vt sng mu (Lhch anh, felspat, nephelin). Hm lng khong vt
sm mu l mt c dim quan trng nhn bit cc nhm , v d chng chim n
50% trong d gabro v ch di 5-10% trong granit.
Bn cnh nhng khong vt chnh, hm lng t hng chc phn trm trong ,
mt s khc cng c m t trong cc , nhng vi t l r t nh (di 1 %), l khong
vt p h , nh apatit, magnetit, zircon V .V .. Mt sc khong vt chim v tr trung gian l
khong vt th yu nh chlorit, epidot, serpcntin, caolinit V .V .. Chng ch chim di
10% trng lng ca , thng xut hin trong khi b phn hu v bin di. ng ch
l mt s khong vt ph rt c trng cho mt loi nht nh nh cromit, spinel
c trng cho peridotit; ilmenit, titanit, hem atit c trng cho mt s" granit V.V..
Nghin cu thnh phn v hm lng khong vt ph cho php tm hiu ngun gc
sinh thnh ca v cng gip gii thch c im di c ca cc nguyn t. dn ti s
tp trung khong vt ph thnh m.
3.2.4. P hn loi v m t cc loi m agm a ch yu
C s p h n loai
magma c phn loi trn c s kt hp hai nguyn tc sau y:
Kin trc ca cc l nhng du hiu lin quan n iu kin thnh to ca
chng, theo d magma gm xm nhp v phun tro.
90

Thnh phn vt cht, tc l bn cht ca cc khong vt c mt thng xuyn

nht trong magma.
Da vo hm lng silic: (S i02) trong cc khong vt chnh ngi ta chia ra cc
loi sau y: 1 ) d siu mafic vi <45% S 0 2; 2 ) mafic vi 45-52% Si0.2; 3)
trung tnh vi 52-65% SiO.>; 4) d axit vi >65% Si(X.
Theo d, giu silic c t trng thp v sng mu; ngho silic vgiu cc
khong vt cha st, magnesi th c t trng cao hn v sm m u (Bng 3.1).
Bng 3.1. Phn loi xm nhp (1) v phun tro (2)
cha thch anh
cha elspat kim
cha telspat kim v
plagioclas

cha
felspat

cha felspat cha felspatit

& felspatit
(=foidit)

1. Granit
2. Ryolit

1. Sye/i
2. Trachyt

1. Syerit nephelin
2. Phonolit

(A) Nhm sng mu (cha

plagioclas)

1. Diorit thch anh

2. acit

1. Diort
2. Andesit

1. Essex/t
2. Tephrit

(B) Nhm mu sm va
(khng cha elspat kim)

1. Gabro thch anh

1. Gabro

2. Basalt toeit

2. Basalt

1. Teralit
2. Basanit

(C) Nhm sm mu
(khng c plagioclas)

Phn loi Streckensen (1966)

1. Ijolit
2. Nephelinit

1. Missourit
2. Leucitit

1. Hornblendit, pyroxent, peridotit

2. Picrit

KHONG FEMIC

C cng trnh thc nghim d

chng minh rng thch anh v felspatit
khng cng tn ti. Cch phn loi ny
thc hin (trn hai gin lam gic
ghp li (Hnh3.1) i vi hm lng
khong vt femic (khong vt ca Fe
v Mg) nm gia 0% v 90% v th
tch; cc giu (90-100%) khong
femic khng trnh by dy.
nhn mnh gii hn bin Lhin
thnh phn khong vt ca cc
chnh, ta a chng ln gin kiu
nh hnh 3.2.
M t cc magma ch yu
*
Nhm granit-liparit. y l nhm
axit vi thnh phn silic trn 60%.
F EL SPA TIT
Cc khong vt to chnh gm thch
Hnh 3.1. Phn loi xm nhp (ch hoa) v
phun tro (ch thng) theo Streckensen
anh, felspal kali, plagioclas v biotit, i
Ch : Thut ng FOIDit c cu to t
khi c museovit v hornblen. Khong
Felspatit, cn mafit l do hai nguyn t Mg v Fe
vt ph thng gp l ap a tit, zircon,
91

turm alin. Hm lng khong vt mu 10%, do c mu sng. xm nhp rt

ph bin v thng gp hn phun tro. Cc ch yu ca nhm ny l granit,
liparit (ryolit), porphyr liparit hay porphyr thch anh, mch c pegm atit v aplit.
Granit - thng dng khi, thng c kin trc ton tinh. sng mu, c
th m u hng, th t do mu ca felspat quyt nh v n chim ti 60% khi lng
ca . G ran it c chu lc cao nn c dng lm vt liu xy dng cc cng trnh
kin tr c ln.
Obsidian - thy tinh ni la, kin trc thy tinh thng mu nu sm. bt l
c nhiu l rng, xp do dung nham nhiu hi bc, b ng cng t n g t.
Pegmatit - mch c thnh phn nh granit nhng cc tinh th r t ln. Nhiu khi
thch anh v felspat xen k nhau nh dng ch c gi l pegm atit vn ch. Trong
pegm atit thng cha nhiu khong vt nh fluorit, turmalin, beryl V .V .. Lin quan vi
pegm atit thng c m qu nh mica, kim loi him (liti, beryli, thic, tantal v.v..).
Aplit l mch hhng h t nh, u, mu trng.
* Nhm syenit-trachyt. Gm cc
trung tnh, hm lng S i0 2 t 52
n 65%. Khong vt to gm
felspat
kali,
plagioclas
v
hornblend, i khi c augit.

LU

Syenit l xm nhp ton tinh,

ht nh v trung bnh. Thnh phn
gm felspat kali (70-80%), plagioclas
(10-15%), hornblend, khong vt
mu chim 15% nn thng c
mu xm. Syenit khc vi granit l
khng c thch anh.
Hnh 3.2. Cc xm nhp ph bin vi thnh phn

Trackyt l phun tro, kin trc

khong vt gn ng (Dercourt J. & Paquet J. 1979)
porphyr hoc n tinh, ban tinh thng
l plagioclas, orthoclas. Khong vt
gm felspat kali, biotit, amphibol, pyroxen.

* Nhm diorit-andesit. Diorit-andesit cng l nhm trung tnh c hm lng

S i0 2 t 52 n 65%. Khong vt chnh to l plagioclas v hornblend, i khi c
pyroxen, biotit v thch anh. Khong vt mu chim 25%.
Diorit l xm nhp, ton tinh, h t tru n g bnh thng c m u xm, sc
xanh. C th coi d iorit l chuyn tip gia g ran it v gabro. S chuyn tip t
diorit sang gabro th hin s tng lng khong vt mu v plagioclas nghing v
pha an o rtit (trn 60% anortit) v qua gabro-diorit. Khi trong xut hin thch
anh th s hnh th n h diorit thch anh, lng thch anh cao hn na s th n h
granodiorit l tru n g gian gia diorit v granit. G ranodiorit cha c thch anh
(15-20%) v felspat kali.
92

Andesit l phun tro c thnh phn khong vt nh diorit. B ngoi andesit

rt ging vi basalt. Porphyril anesit khc vi andesit ch b bin i th sinh,
thng c mu lc thm do xut hin epiol v chlorit.
Dacit l d phun tro c thnh phn tng t vi granodiorit.
* Nhm gabro-basalt. Gabro-basat l nhm mafic vi hm lng S i0 2 t 45 n
52%. Khong vt to gm plagioclas, pyroxen, i khi c thm olivin, hornblend v
biotit. Lng khong vt mu khong 45-50%, c mu xm sm lc thm v en.
S Ihay i thnh phn khong vl s dn n hnh thnh cc chuyn tip nh
tng khong vt m u s dn n chuyn tip sang nhm peridotit-pyroxenit.
Gabro l xm nhp, ton tinh, ht Lrung bnh, ngoi khong vt chnh, c th
c cc khong vt ph nh apalil, ilmenit, m agnelit v c th c cromit. Thng c
th nm, tr : i khi l th tng (dke = aic).
Basalt l phun tro c kin trc vi tinh, m?iu xm, xm sm, v en. Thnh
phn khong vt ging vi gabro, i khi c cha thy tinh ni la.
Porphyrit basalt khc vi basalt l c khong vt Iti sinh nh ehlorit v
hornblend th sinh v th c mu lc thm.
Basalt v porphyrit basalt thng nm dng lp ph v dng chy. Nhiu khi
chng lp i lp li, chng ln nhau hnh thnh h phun tro bc thang. Hnh loi ny
nhiu khi ph bin trn din Lch hng triu km vung nh Tv Siberia, cao nguyn
Decan (n ).
Diabas l d mch c thnh phn khong vt tng t vi gabro v basalt.
C nhiu m lin quan vi gabro-basalt nh st. titan, nikel, ng. Do cng chu
lc tt, cc thuc nhm nv c s dng rng ri lm vt liu xy dng.
* Nhm peridotit-pyroxenit. Nhm perotit-pyroxenit c hm lng S i0 2
thp (40-45%) v l siu mafic, khng cha felspat. Thnh phn ca ch gm
khong vt mu-olivin, hornblend, pyroxen, do c mu lc thm, nu en v
en. Trong cc khong vt th yu v khong vt ph c cromit, m agnetit, ilmenit,
bch kim, V .V .. c t trng ln (3-3,4). So vi cc loi magma khc th ca
nhm ny t ph bin hn (ch chim khong 0,4% khi lng magma) v phun
tro ca nhm li cng r t t khi gp.
- Peridotit l xm nhp c thnh phn khong vt gm olivin, pyroxen. Kin
trc ton tinh h t ln mu lc thm n cn.
- Dunit l xm nhp gn nh ch gm mt khong vt l olivin, c mu vng
lc, khi b serpentin ha th chuyn sang mu lc thm hoc en.
- Pyroxenit l xm nhp cng ch gm olivin v pyroxen nh d peridotit
nhng pyroxen chim vai tr ch yu. Mu gn en.
Cc xm nhp siu mafic thng nm th tr, th batolit nh.

93

Kimberlit l siu mafic giu cht bc c kim kali cao. Nhng tinh th ln l
ilm enit giu magie, pyrop giu titan, olivin, pyroxen xin ngho chrom, phlogopit,
en stan tit v chrom it ngho titan. Trong olivin chim u th.
Picrit cng l phun tro, kin trc porphyr, giu olivin.
Cc xm nhp siu mafic c lin quan cht ch vi s hnh thnh cc m ng
(v d m dng Bn Sang Ty Bc), crom (m cromit c nh Thanh Ha), nikel,
bch kim, kim cng.
*
Nhm syent nephelin. Nhm ny c c im l trong thnh phn khong
vt c cc alumo-silicat cha no S i0 2 tc l felspatit; ch yu l nephelin. Ngoi
nephelin trong cn c felspat kim, biotit, amphibol v pyroxen kim. Ngi ta
thng gi y l nhm kim, chng r t him so vi cc nhm khc, trong
chng ph bin hn c l syenit nephelin.
Syenit nephelin l xm nhp, ton tinh. Thnh phn khong vt gm nephelin,
felspat kim, khong vt mu nh biotit, pyroxen kim, amphibol. Cc khong vt
ph c magnetit, ilmenit, apatit, zircon, titanit. Lin quan vi syenit nephelin thng
c cc m apatit, t him, titan, zircon.

C THM
PHN B MAGMA VIT NAM

(Theo o nh Thc & Hunh Trung r nnk. 1995)

S hnh thnh magma v sn phm ca chng (xm nhp v phun tro) mang tnh giai
don, rt ph bin, phong ph v a dng, c phn b" u khp trn lnh thVit Nam, nhng
c im ca chng khng ging nhau, tu tng thi k a cht thnh to chng.
Nhng thnh to xm nhp u tin c ghi nhn l giai on Proterozoi mun, ti
vng Ty Bc B v Kon Tum. Trc ht l khi Po Sen ( ty bc dv Fansipan) din tch
l ra w 500km2 v cc khi nh kho Sa Pa, Lng L, Ngi Bo vi thnh phn bin i t
diorit thch anh, tonalit ti granoiorit v granit. Cng vng ny cn c khi granil Xm
Giu v cc khi cng phc h nh khi Mng Hum (granit kim, granosvenit kim) v
cc khi o My, Tchouva lin quan.
Cc thnh to xm nhp granitoid trong phm vi da khi Kon Tum gm khi Chu
Lai, din l hng trm kilmet vung, nam th x Tam K, lin quan vi n l khi Sa
Hunh cng vi din l hng trm kilmet vung. Vi din l 0km2 kh Ba T cng phc
h vi cc khi nh khc vng Qung Ngi, ty Bnh nh.
Giai oan Paleozoi sm-gia
Hot ng magma phong ph v ph bin c Bc B v Bc Trung B, bt u bng
lot pht trin lin tc t siu mafic n mafic v plagiogranit.
Khi siu mafic ln nht Vit Nam l khi Ni Na cch thnh ph' Thanh Ha 18km
v pha ty, din l hnh elip 0km2 ko di hng ty bc - ng nam. Cc th nh mafic
thuc phc h B Xinh (thng lu sng M) l nhng th xm nhp nng ni la xuyn
gia phin lc. ra pha bc v pha ty a khi Kon Tum l phc h Hip c gm 23
94

khi xm nhp mafic v siu mafic nh, din l t hng trm m2 ti 50km2, phn b' Tam K,
Hip c, Khm c, Tr Trung, c St, Plei Mo, Ch Todron.
plagiogranit phn b-hn ch thng ngun sng M gm cc khi Ching Khng, Bn
Phng V.V..
Cc thnh to ni la Paleozoi sm-gia c mt ch yu Bc Trung B (cc h tng Long
i, sng C) v Ty Nam Br, cc qun o vnh Thi Lan (h tng Nam Du), thnh phn trung
tn, axt.
Thuc cc thnh to xm nhp trung tnh, axit c hai phc h sng Chy (Bc B) v i Lc
(Trung B). Vi din l ln nht (2500km2), khi sng Chy c dng dng thc ko di hng ng
bc - ty nam, lin quan vi n l cc khi Ni Lng (ng bc Ph Th), khi Ni Pho nm dc
h lu sng y. Granitoid phc h i Lc gm cc khi ko di, din l hng chc n hng
trm km2 phn b" pha bc a kh Kon Tum, Bc Trung B.
*
*

Hot ng magma Paleozoi gia pht trin Bc Bc B, Ty Bc B v Bc Trung

B, ch yu l xm nhp granitoid v xm nhp axit kim (khi Pia Ma, khi Ngi Bic,
khi Tng Khong),
Vi din l 15-20km2, kh Ngn Sn c th t su 30km; cng phc h l cc khl
khc Loa Sn, Nghim Sdn, Ni L V.V.. Bc B.
Khi Mng Lt (Thanh Ha) ko di 30km dc hng v tuyn theo trung lu sng M,
c in tch 300km2; lin quan vi n l khi sm Sn, vng l khng qu 2km2.
Khi Trng Sn ko di hng ty bc - dng nam, ty H Tnh, din l 500km2
(cha k phn lnh th Lo); khl ng Hi pha ty th x cng tn, din l 300kmcng thuc phc h ny.
Giai on Paleozoi mun - Mesozoi sm

Cc thnh to xm nhp Paleozoi mun th hin dy bin thin thun t gabro n granit
vi granodiorit chim u th, bt u bng cc khi Sui cn, Bn Lng, Khc Thiu, Khau Mia,
Nguyn Bnh V.V..
Cc thnh to granitoid Bn Ging-Qu Sn gm nhiu khi ln nh t vi chc n vi
trm km2; din l phn b' Kon Tum v phn nam ca Bc Trang B.
Thuc tui Permi, Ty Bc B, Bc Trung B, Kon Tum c cc h tng phun tro
basalt-trachyt (h tng cm Thy), trung tnh (h tng Dak Lin). Chng l sn phm ca
nhng di hot dng cng gin ph v nhng kh'i lc a c, m u qu trnh hot ha
magma mnh.
- Tham gia vo nhp magma Trias sm-gia ch yu l cc thnh to ni la. Xut
hin sm nht l h tng Mng Trai i rift c Sng v pht trin mnh m hn ch
yu l ni la thnh phn axit ca h tng Sng Hin (Bc B), h tng ng Tru (Bc
Trung B) v h tng Mng Giang. Ring cc ni la axit trong h tng Mng Giang
chim din tch khong 2750km2 thuc phn ra nam ca khi nng Kon Tum.
Cc xm nhp granitoid ni la gm cc khi Ni ing, Ni Pho, o Kh, Khun
Ngn, ng Tin ven ra dy Tam o. Granitoid phc h Sng M gm hng lot cc khi
kch thc khc nhau, ln nht l khi Sng M (tnh Ha Bnh) vi din l 420km2.
Granitoid phc h Vn Canh gm nhiu th xm nhp ln nh khc nhau, ch yu phn
pha nam khl nh Kon Tum.
- Ngoi cc thnh to ni la h tng Mng Trai gm ch yu basalt, diabas (dc sng
t Phong Th n Sui Rt), trong cc thnh to magma Trias mun cn c cc th xm
nhp gabroid phc h Ni Cha gm cc khi Ni Cha, Khao Qu, Ni Hng, Sn u,
95

vng T Khoa V.V.. (Bc B), Tri Nng, Ca Ro V.V.. (Bc Trung B). Cc granitoid gi
nhm pht trin rng ri nht Bc Vit Nam c xp vo phc h Phia Bioc. Cc kh!
nm ' Bc Bc B, Ty Bc B, Bc Trung B.
Ngoi khi Hi Vn ln nht, phc h granitoid ny cn gm cc khi Mang C, Sn Tr,
C Lao Chm V.V.. ch yu phn b" pha bc a khi Kon Tum.
Giai on Mesozoi mun - Kainozoi sm
Hot ng magma mnh lit, ph bin trn ton lnh th.
- Cc thnh to ni la pht trin ch yu Ty Bc B trong cc h tng Vn Chn, Ngi
Thia vi thnh phn chnh l axit kim, kiu thnh h trachy-basalt-trachyryolit. H tng Pu
Tra l kiu thnh h trachyt-leucitophyr. Trong vng c cc xm nhp granit-granosyenit (phc
h Pu Sa Phin, Bn Ching, Ye-Yn-Sun) v syenit kim, granit kim (cc phc h Pu Sam Cap,
Ch n).
- Trong khu vc Nam Trung B phun tro trung tnh thuc thnh h andesit-dacitryolit trong cc h tng o Bo Lc, n Dng. Xm nhp sau phun tro thuc thnh h
diorit-granodiorit-granit (cc phc h nh Qun, Ankroet).
Vng ven bin Nam B cc ni la phn b' hp v l ra ven Vng Tu, ni Tr Duc
(vng Ty Ninh, H Tin) v cc o (Hn Ngh, Cn o, Hi Tc, B La). Thnh phn gm
cc trung tnh, tr vng ven bin Vng Tu (axit v kim).
Giai on Kainozoi mun
Gm cc thnh to basalt, thnh phn thay i ch yu l t basalt toleit sang basalt
kim. Basalt tui Kainozoi ca Vit Nam phn b' trn 23 OOOkm2 a hnh vi cao 40m
n 1700m pha ty a khi Kon Tum, Bc Trung B v Nam B.
3.3. TRM TCH
trm tch l nhng c thnh to t nhng vt liu b ri, tch ng trong
cc bn trng v tr thnh sau qu trnh gn kt, bin i lu di v phc tp. Vt
liu to trm tch l sn phm ca cc qu trnh phong ho ph hu gc, chng c
th c thnh phn nh gc. nu l do ph hu c hc, hoc b bin i nu l sn
phm ca qu trnh phong ho ho hc, sinh hc (xem chng 8 ). Nhng sn phm
phong ho ny b dng nc hoc gi vn chuyn v ng li nhng vng trng, tri
qua qu trnh bin i phc tp thnh . trm tch.
'V khi lng, trm tch ch chim 5% v Tri t, nhng n li ph gn 80%
b m t hnh tinh v gn lin vi hot ng ca con ngi.
3.3.1. K in trc, cu to trm tch. Cc loi xim ng
Khi nim kin trc bao gm cc c tnh v kch thc, hnh dng, c tnh b
m t v s" lng tng i ca cc phn t to nn . Cn cu to phn nh c im
phn b" trong khng gian ca cc phn t .
- Kin trc ca trm tch vn c hc v st
trm tch vn c hc gm hai phn l ht vn (khong vt tha sinh) v ximng
gn kt (khong vt t sinh). Mi thnh phn c nhng nt kin trc ring.
96

+ Kin, trc ca ht vn. ht v hnh dng

ht l kch thc ca h t vn, da vo ngi ta c 4 kiu kin trc:
. Kin trc cui (pscphit) c trng cho ht vn m phn ln (>50%) c kch
thc ln hdn 2 mm.
. Kin trc ct (psamil) c trng cho vn c kch thc ht 0 ,l- 2 mm.
. Kin trc bt (aleurit) ca vn vi kch thc h t 0,01-0, lmm.
. Kin trc st, c kch Ihc nh hn 0,01mm.
Hnh dng bao gm nhng c tnh v trn, cu, dt / nhng du vt b
mt. Ht vn c vn chuyn cng xa th cng b mi trn. Thnh phn v lnh cht c
l cng ch phi hnh dng. Th d, mica thng c dng vy.
+ Kin trc ca ximng. Trong trm tch vn cd hc ngoi thnh phn hl vn
cn c thnh phn gn kt cc ht vn vi ihau, gi l xi mng. N thng c ngun
gc t sinh, lng ng t dung dch th t hay ngng kco vi thnh phn ph bin l
carbonal, silic, phosphorit v.v..; ct, bt, st l ximng gn kt vn th. Ximng
cng c kin trc ring, thng l v nh hnh, n Linh, ti kt tinh V .V .. Trong thc
t thng gp cc kiu ximng sau (Hnh 3.3)

Hnh 3.3. Cc kiu ximng

1. Ximng c s v gm mn; 2. Ximng c s dng m; 3. Ximng lp y; 4. Ximng tip xc; 5.
Ximng p nn; 6. Ximng c s li kt tinh; 7. Ximng kt v; 8. Ximng ti sinh; 9. Ximng khm.

97

. Xim ng c s, Lhnh phn ximng thnh to ng thi vi h t vn v c t l

thnh phn ln hn. Ht vn nm ri rc nhau. gn kt chc chn.
. X im ng tip xc, ximng ch pht trin ni tip xc gia cc h t vn. Kiu
ny c th th n h to do s ra la xim ng ti cc l hng ch li ni tip xc.
gn kt yu.
. Xim ng lp y, ximng ch lp y cc l hng, tr li ch cc ht gip nhau.
. X im ng nn p, thng pht trin khi ngho ximng, do qu trnh nn p cc
h t vn nm st, nm vo nhau.
. X im ng gm mn, thnh phn ximng khng nhng lp y ch trng gia cc
ht, m cn lp y nhng ch li lm ca ht. l do h t vn b gm mn, ha tan,
sau ximng th chn vo.
- Kin trc ca trm tch ha hc v sinh ha
trm tch ha hc v sinh ha c cc loi kin trc sau:
- v nh hnh, gp trong trm tch do ngng keo;
- tha hnh, gp trong cc vi, h t c dng mo m;
- t hnh, khong vt dng a din;
- thay th, do s thay th"ln nhau trong bin di th sinh;
- sinh vt, l kin trc ca do xng ca sinh vt to nn, di tch sinh vt vn
c bo ln;

- tn tch sinh vt, di tch sinh vt b c nt, v vn;

- ha ht, hnh Ihnh do s ti kt tinh thnh nhng tinh th ln nm ri rc
trong nn h t nh.
Nhng loi kin trc trn ch pht hin c bng knh hin vi.

Hnh 3.4. S khi cc kiu phn lp.

a) Phn lp nm ngang; b) Phn lp sng xin.

- Cu to ca d trm tch
Thng thng trm tch c cu to p h n lp, y l nt c tr ng in hnh
ca trm tch, ch mt s" t trm tch khng th hin r tn h phn lp. Tnh
phn lp th hin cc chu k k tip nhau ca s thnh to, lng ng vt liu
trm tch (H nh 3.4).
98

. Phn lp nm ngang (Hnh 3.4a) thng hnh thnh trong trm tch m ly,
h, bin su, vng vnh V .V .. dy mi lp bin i t vi milimet ti hng trm mt,
c trng cho vng nc yn tnh.
. Phn lp ln sng (Hnh'3.4b) thng thnh to vng ven b do tc dng ca
sng. Cc lp cong c th song song hoc khng, dy t vi milimet ti vi centimet.
. Phn lp xin cho sng - lng sng thng pht trin kiu xin cho cng
hng vi gc nghing khc nhau. Gia nhng lot lp xin cng thng c lp nm
ngang dng thu knh hay va mng. Mi lp dy khong vai centimet, mi lot lp
c th dy hng m t (Hnh 3.5A).
. Phn lp xin cho tam gic chu (Hnh 3.5B) tng i phc tp hn. gm cc
lot xen nhau nh nm ngang, xin cho v xin n (xin n l cc lp nm nghing
v mt pha theo dng chy), chiu dy mi lp ch vi centimet, mi lot lp c th
dy hng mt.
. Phn lp xin cho b bin (Hnh 3.5C) thng gp trong trm tch vcn b do
tc dng ca sng, ca dng nc, gm nhiu lot nh sng xin, xin n, xin cho
vi gc nghing v hng nghing khc nhau. Mi lp c th dy t vi centimct ti
vi ecmt, mi lot c th dy hng mt.

Hnh 3.5. Phn lp xin cho

lng sng (1) v bi bi (2) (A);

tam gic chu (B); b bin (C).

Cc loi cu to khc
Kt hch - Dng cu, elipsoit v.v.., kch thc t vi milimet ti vi ccntimet. Bn
trong thng c cu to ng tm, i khi ng nht hoc to tia (gi kt hch). Thnh
phn ca kt hch thng l st, silic, phosphorit, st, mangan, carbonat V.V..
Dng vt, dng cui, dng dm kt - thng gp trong cc trm tch sinh ha
hoc st; to nn do cc qu trnh dolomit ha, silic ha, calcit ha V .V .. hoc do hin
tng ha ht, li kt tinh khng ng u V.V..

99

Cu to trng c, pisolit, spheroit- trng c (Hnh 3.6a) gm nhng h t hnh cu,

elipsoit u n l- 2 mm, bn trong phn lp ng tm vi nhn l mt m nh vn sinh
vt, mt m nh vn khong. Nu khng c nhn v cu to ng nht th gi l gi
trng c. Nu trng c dng cu kch thc ln hn 5mm th d l cu to pisolit. Ht
u gm cc h t khng u v kch thc (l-4mm), b m t li lm, thnh phn ng
nht. Nu dng ngoi ging trng c, nhng bn trong li cu to ta tia th gi l
spherolit (Hnh 3.6b).

Hnh 3.6. Cu to trng c spherolit (a); quan st di knh hin vi phn cc (b).

- Tc dng phn d trm tch

Qu trnh phn d trm tch c th coi l s tuyn la ca t nhin, bin nhng
hn hp vt cht phc tp phn tn thnh nhng th n gin tp trung. l' ngun
gc hnh th n h cc m sa khong vng, bch kim V.V.. v cc m tr m tch ha hc
c a nhm , s t, m ui V.V..

. Phn d trm tch c hc. Trong loi phn d ny yu t quyt nh l kch thc
ht, t trng, thnh phn, ch ng lc hc ca qu trnh vn chuyn V .V .. Ty lu
lng, tc m dng nc c th vn chuyn vn c hc vi kch thc khc nhau.
Nhng h t cng ln ong t di chuyn, ht cng nh cng tri xa. Vo vng trung lu,
h lu, dng chy chm li dn; cc h t ln lng ng sm, cc h t b tri tip lng
ng mun. bn nc, do sng li phn d tip, ven b c trm tch h t th, cng
xa b h t cng nh dn.
H t c t trng cng ln th di chuyn theo dng nc cng chm, cng sm lng
ng khi tc dng gim. Ngc li, t trng nh khin h t dch chuyn xa v
nhanh, lng ng mun hn. H t hnh cu, ng thc d lng ng hn; h t hnh
tm , dng vy d b tri xa hn.
. Phn d trm tch ha hc
Trong qu trn h phn d, cc hp cht ha hc lng ng t dung dch (kt tinh)
theo nhng qui lu t n h t nh, ch yu l do ha tan. Cn c vo ha tan khc
nhau ca cc khong vt, Pustovalov (1954) xp cc loi khong theo ha tan
tng dn t tri sang phi:
Oxyt Al/Mn/Si -> Phosphat -> Silicat-> Carbonat -> Sulfat -> Haloit.

100

Khi cc iu kin khc (nhit , p sut V.V..) khng i, t trong dung dch c s
bay hi tun t ca dung mi lm cho nng tng dn, nhng hp cht kh ha tan
nht s lng ng trc, tip n l nhng cht d ha tan hn. Phn d trm tch ha
hc thc ra bt u ngay t khi gc b ph hy, bng s cun tri ca nhng
hp cht d ha tan n h t ca kim v kim t.

ng nhin qu trnh phn d c hc, ha hc Irong t nhicn thng din bin

phc Lp; n cn chu tc dng ng thi ca iu kin a N' t nhin, ca hot ng
sinh hc, ca cc nhn t' ha-l v iu kin ng lc ca mi 1 -ng.
3.3.2. Nhm v n v phn loi, m t cc loi ch n h
Ivrm tch vn c hc kh ph bin, chim khong 50% tng s" trm tch, gm
mnh vn kch thc Lrn 0,0 lm m v ximng. M nh vn l sn phm ph hy cc
khc do qu trnh phong ha c hc. Ximng gn kt mnh vn l sn phm lng ng
t dung dch th l hay ngng keo, hay sinh thnh trong qu Irnh bin di hu sinh.
Theo ht, c th chia vn c hc thnh ba nhm vSau:
- vn th - cha trn 50% cc mnh vn c kch thc ln hn 1mm;
- vn trung bnh (ct), l cha cc mnh vn c kch thc t 0,1 n lmm;
- vn nh (bt), kch thc h t t 0 ,0 1 n 0 , 1 mm.
Thnh phn khong vt ca trm tch vn ph Ihuc thnh phn gc b ph
hy, ximng ca c th l st, vi. silic V .V ..
vn th
. Dm. kt l gm cc h t cha c mi trn, sc cnh, kch thc ln hn 2cm
v ximng gn kt. Trong t nhin dm kt khng ph bin lm, chng c gi tn
theo thnh phn ca dm nh dm kt vi, dm kt slic, dm kt hn tp V.V..
. Cui kt v sn kt l do cui hoc sn c ximng gn kt, h t thng c
mi trn v c kch Lhc ln hn 2mm. Cui kt kh ph bin trong t nhin v c
thnh to trong nhiu thi k ca lch s a cht.
Theo kch thc ht ta c sn kt khi ht c kch thc lm m n 10mm. cui kt khi
ht ln t 10mm tr ln. Theo thnh phn chim u th trong cui ta c cui kl n
khong v cui kt hn tp nh cui kt vi, cui kt granit, cui kt thch anh V.V..
Ngoi ra, cui kt cn c phn loi theo ngun gc nh cui kt sng, cui
kt bin, cui kt sa mc. in hnh ca cui kt sng l loi c th n h to do l
tch. Cui k t trong L nhin thng hnh th n h cc lp b dy hay thay i, nht
l cui kt sng.
. Ct kt l trm tch do ct c ximng gn kt. Ximng c th l st, vi, oxyt
st. Kch thc ht ca ct kt thay di t 0,1mm n 2mm. Ct kt ht th (l-2mm),
ct kt h t ln (0,5-lmm), ct kt h t trung bnh (0,25-0,5mrn), cl kt ht nh (0,10,25mm). Ct kt cng c phn loi theo thnh phn ht. Khi hi gm mt loi
101

khong, ta gi l ct kt n khong; v d ct kt thch anh, ct kt felspat. Ct kt a

khong khi ht c thnh phn hn hp cc khong khc nhau.
Mt s ct kt ng lu l 1 ) Ct kt arkos vi thnh phn gm thch anh,
felspat v mica l ct kt thnh to t sn phm ph hy c hc ca granit v gneis;
2 ) Ct kt grauvac l ct kt c thnh phn thch anh hm lng cao (di 60%),
felspat (20-30%), v mt s" sn phm khc nh phun tro mafic v.v... H t c
chn lc, mi trn km.
Ni chung ct kt l oi trm tch c chu lc cao v c dng nm theo lp
d khai thc; thng c dng lm vt liu xy dng.
Bt kt (silstone hay aleurolit) l trm tch c h t 0,05mm 0,1 mm. Tnh
cht ca bt kt v ct kt c nhiu im tng ng, trong t nhin bt kt li
thng gp xen k vi ct kt nn cng hay b nhm l ct kt h t mn. Thnh phn
h t ca bt mn thng n gin hn. Ximng ca bt kt thng l st v c khi ht
cng nhiu st, cng vi tnh phn lp mng v i km vi phin st nn i khi
bt kt cng b nhm vi phin st.
st
st cng c khi c lit vo nhm vn, nhng thc t chng c nhiu c
im khc vn. Cc thuc nhm ny r t ph bin trong t nhin; chng chim
n 50-60% khi lng ca trm tch. H t ca st c kch thc ch yu nh hn
0,005mm. Bn thn st gm hai thnh phn, ngoi khong vt st, cn c nhng ht
khong vt thuc thnh phn th hai cha b phn hy ha hc nh felspat, thch anh.
Khong vt st l sn phm ca s bin i ha hc cc khong vt magma nh felspat,
mica. Chnh do c hai thnh phn m st c th coi l trung gian gia vn v
trm tch ha hc.
St c tnh chu nhit cao, do khi cha nc, th tch tng ti 45% khi no nc, mt
s" st c kh nng ht mu - st ty mu. Khi chu tc dng ca p sut v nhit cao,
st m t nc v b gn kt tr thnh argilit (khng do, khng ht nc).
phin st do st b nn p trong iu kin nhit , p sut cao nn phn lp
mng, cc h t dng vy ca khong vt st sp xp song song vi b mt lp.
3.3.3. N hm cc tr m tch hu c. S th n h to ch n g
Nhm ny bao gm cc trm tch ngun gc sinh vt. S thnh to ca chng
.c s tham gia trc tip ca ng vt v thc vt; hn na cn l sn phm bin i
ca bn th n sinh cht do nh hng ca ngoi lc v ni lc.
vi. So vi vi ngun gc ha hc, vi ngun gc sinh vt ph bin hn.
Chng l sn phm ca hot ng sinh vt hoc do xc, v, xng ca chng vi calcit
(CaC03) trong thnh phn.
Thc vt c kh nng th u nhn C 0 2 trong nc cha Ca(HC03)2 dn ti lng ng
C aC 03; theo phn ng ha hc to tu f vi: Ca(HC03)2 -> CaC03 + H20 + C 0 2
102

Vi khun khi b phn hy to nn NH3, Ii2S V .V .. c tc dng lm bin i dung

dch cha Ca(HC0 3)2 thnh C aC 0 3 kt ta dng vi ht calcit:
NH 3 + H20 = NH 4OH
2 NH 4OH

+ Ca(HC0 3)2 = CaCOy + (NH)2C 0 3 + 2H20

(NH)2C 0 3 + CaS0,1.2H20 = C aC C + (NH 4)2SO + 2H20
(N H ^C O j + CaClg = CaC 03 + 2NH,C1
2NH, + Ca(HCOg)2 = C aC C + (NH,)2C 0 3

Vi khun cn kh Sulfat: CaSO .1 + 8 H = CaS + 4H.>0;

CaS + C 0 2 + H20 = CaCO, + I2S ;
Nh y, ngay Lrong qu trnh ho hc to thnh vi, s can thip ca sinh vt
cng ng vai tr rt quan trng.
vi cha b bin i l sn phm tch ng v, xc sinh vt; tu chng loi sinh
vt c mt trong , ngi ta chia ra:
+ vi m tiu dc thnh to t vsan h, to vi V .V ., l sinh vt c" dnh y
bin; loi vi ny c dng thu knh, khng phn lp, hng ln.
+ vi tn tch sinh vt to thnh do v s, v c
dng chv, t nhiu b v nt, mi trn, ri lng ng.

V .V ..

di lc dng ca sng,

+ phn do u vi sinh vt (Foraminifera, Coccolithofera) t',o nn, chng c dng

vi ht, gn kt yu, khng phn lp, t trng gn bng 1 .
Theo thi gian, nhng vi cha b bin i ny s m t dn nhng du hiu
ngun gc (di tch sinh vt) ca chng di tc dng ca s ha tan, ti kt tinh
V.V.. mc thp, do kh cn, do phong ha, hot ng kin to, chng b nt ne.
Dc theo cc khe nt, khi c nc d vi ti kt tinh thnh tinh th ln, c dng
nt n ln vi vi vn c hc. Qu trnh tip tc. khe nt cng m rng, s ti kt
tinh pht trin, m t hn nhng du hiu ban u.
Di tc dng ca nhit , p sul cao trong hot ng a cht, vi b ha
ht, ti kt tinh; nhng tinh th oalcit ln thay th dn cc di tch sinh vt.
Ngoi ra, nhiu khi di tc dng ca nc, calcit ca v sinh vt b dolomit
Ca,Mg(CO:)2>hay silic (S i02) thay th di dng calcedn (khi pH <7).
slic (silicit). Ngoi thnh phn chnh l cc khong vt ca silic (opal,
calcedon, thch anh), ny cn cha carbonat, st, than, bitum V.V.. Sinh vt to d
ch yu l Diatomeae (Khu to hay to silic), Radiolaria, Hi min V .V ..
Silicit thng c cu to khi ng nht, phn lp. kt hch, kin trc v nh
hnh, n tinh, vi tinh thay th, cha tn Lch sinh vt. T trng thay i 0,4 - 1,5. Tu
loi tp ehl, c th m u trng, pht . pht lc, xm en, trong hoc dc.
Diatomit c t trng 0,42-0,46, gm nhng mnh Diatomeae gn kt yu, lem 3 c th
cha 3-6 triu Datomeae. Ngoi ra, cn cha opal., st, Hi min, Radiolaria v.v...
Diatomit khng bn vng, theo Ihi gian s b phn hy, c thay th, bin thnh nhng
khc; cng bin i chng cng cht xt hn, t trng tng ln theo th t: 1) Trepen
103

v n bch - ging nh iatomit, cha opal nh khong vt ch yu, nhng khng cn

kin trc sinh vt (i khi c th gp t gai Hi min, v Radiolaria, st, carbonat). 2)
spongolt ch yu gm gai Hi min, i khi rt ging ngc bch.
Ngc bch l silic ph bin nht, thnh phn chnh l SiOo (calcedon, thch anh),
ch yu c ngun gc ha hc. Mu sc thay i do ln tp cht -n u do ln hyroxyt
st, mu lc do ln chlorit, en do than V.V.. Cu to phn lp song song, ln sng,
dng vt,.dng di. Rt cng v rn chc. Ph bin nhng vng nc bin c nng
SiO., cao, c bit nhng vng c ni la hot ng di y nc.
. Radiolarit ch yu gm v Radiolaria, gn ging ngc bch (Hnh 3.7).

Hnh 3.7. Radiolarit (nicon X 50)

- Than
Than l mt trong nhng trm tch ngun gc sinh vt, c th chy vi
nhit lng cao. Cng vi nhng sinh vt chy khc, than l mt sn phm c
bit m bn thn sinh vt (thc vt) va l i tng b phn hy, va l tc nhn (vi
sinh vt) gy phn hy di nh hng kt hp ca nc, ca khng kh v trc ht
l ca nng lng M t Tri. Khng phi ngu nhicn m Svetsov (nm 1968) coi
chy l thuc nhm c ngun gc quang hp, gm phin chy v than (than bn
thi v th an mn cy), du m v kh t.
Than l sn phm do than bn bin i su trong iu kin c s tng tc ca
nhit cao v p su t cao. Than mn cy, than bn thnh to trong iu kin m
ly vng ven bin hay lc a v mang di tch sinh vt nc mn hay nc ngt. Mi
trng m ly c th c nhng c im khc nhau v sinh ha, thy ha.
m ly nc y, lng, mi trng kh vi tc ng ca sinh vt k kh, thc
vt s bin th n h keo vitrinit (sn phm chnh ca than mn cy), mt loi th an nh,
1Than bn l cc loi sinh vt chy cho nhit lng cao, than mn cy v than bn kh ph bin v c ngha
kinh t. phin chy v than bn thi sinh ra ch yu t thc vt bc thp v sinh vt tri ni. Hm lng vt
cht hu c thp, khng dng lm nhin liu t ngay, m thng qua chng ct ly kh, du m V.V..

104

ng nht, gin, vt v nhn v s. Di tc dng ca nhit n c th chuyn thri

trng thi do c kh nng kt dnh; l qu trnh keo ha. Do thiu nc, thun li
cho oxy ha vi lot vi khun a kh, thc vt chuyn ha thnh fusinit nh t, nh,
xp, nhit lng cao; l qu trnh fusain ha. Trong trng hp m ly c dng
chy, nhng hp phn thc vt km bn vng b dng nc ra la cun i, li
nhng sn phm kh ph hu ca thc vt nh cht sng, bo t, phn hoa V .V .. , y
l qu trnh cutin ha. S thnh to than tri qua hai giai on:
+ Giai on thnh to than bn xy ra mi trng dn: ly, trong khong thi
gian ko di hng ngn nm.
+ Giai on ha than, chuyn bin t than bn thnh than mu nu -> than -
antraxit, <i khi ti graphit. Giai don ny ko di hng chc triu nm trong lng t.
di s tng tc ca nhit v p sut cao. y l giai on bien cht mnh m v ml
ha l V.V.. lm cho vt cht than thay i su sc: gim m, gim cht bc, tng t
trng, tng cng v nht l tng hm lng carbon.
Nu than bn cha bin i nhiu, cn lu gi di tch thc vt,' hm lng carbon
cha cao (<60%) th than nu, sn phm trung gian gia than bn v than , cha
carbon c th t 75%. mu nu en, rn hn. s n phm ca qu trnh ha than l
than ; n cha ti 90% carbon, m u en, t trng cao.
- Du m v k h t
Du m v kh t l nhng chy ngun gc sinh vt dng lng v kh. Du
v kh t lin quan ch yu vi cc trm tch. Ct v ct kt, sau n vi, cui
kt, dm kt V . V . . c nhiu l hng v khe nt, u c th l nhng , cha du.
Nh c rng cao, cc cha du c th tr thnh nhng kt cha du v kh\ kt
bao gm mt hay nhiu lp cha du nm cnh nhau trong m t ct vi mn chn
du pha trn v lp khng thm nc lt di. By du kh, mt phn ca kt, l
ni c th xc lp s cn bng gia du, kh v nc di tc dng ca trng lc. va
du kh l mt phn ca by, c coi nh tch t c s ca du m v kh dot.
Thnh phn ha hc c bn ca du kh l hydrocarbur vi C: 83-87%; H: 11-14%;
S: 0,5-5%; N: 0,1-1%. Hydrocarbur c ba nhm:
Metan CnH2ll+2 (parafin) ; Napten CnH2n ;

Hydrocarbur thm CnH2n.fi.

Ve tnh cht vt l, du m c mu khc nhau t vng sng, vng nh, n lc ti,

sm v CUI cng l m u en, trng hdp ngoi l cng c th khng mu. T trng
thay i tu nhm hyrocarbur: 0,77-0,82 - hyrocarbur nhm paran; 0,82-0,8? hydrocarbur nhm napta; 0,87- 0,90 -h y d ro carb u r thm.
Nhit lng ca du m ph thuc hm lng hydrocarbur nh (nhm parafin);
t ]kg du m th nhit lng thu c 40000-46000KJ.
Khi chiu tia cc tm th du nh pht quang mu xanh da tri, du nng cho
mu nu, nht thay i theo t trng v lng kh ho tan. Du nng C. nht
eao, khi cha nhiu kh th nht gim. Tu theo thri phn, nhit v p sut, 1
105

tn du c th ha tan 40 - 420m3 kh. Khi p sut tng, lng kh ha tan vo du

cng ln, nhng nu p sut tng n mt gii hn n h t nh th du li ho thnh
cc va kh ngng t.
Nhit si thay i theo thnh phn loi hydrocarbur trong du m; iu ny
c p dng trong chng ct ca cng nghip ha du. Kh t c 3 loi: kh bn, kh
m v kh t thc th. Kh t thc th ch yu gm metan (97-99%), ngoi ra cn
cha C 0 2, N, H2S, kh tr; t trng so vi khng kh khong 0,675.
Kh t thng i km du trong cc m, tr nhng m nm gn m t t. Trong
phn ln trng hp kh dt trng thi phn tn hoc t tp phn trn ca va.
Cng c nhng m kh c lp.

Ngun gc du m v k h t
c nhiu gi thuyt v ngun gc ca du kh, nh ngun gc hu c, ngun
gc v c (Mendeleev), ngun gc magma, ngun gc v tr. Hin nay gi thuyt v
ngun gc hu c ca du kh c chp nhn rng ri.
Ngun hu c bao gm c ng vt v thc vt, m ch yu l sinh vt tri ni
sng trong lp trn m t nc, dy n 5mm, giu cht khong nh vng thm lc
a gn ca sng. Ngi ta tnh ra c lm 2 m t bin thm lc a tch t c 12,5kg/nm vt liu hu c kh. Xt v iu kin tch t v bo tn vt liu hu c th
vng thm lc a v ca sng vi su khng ln, trm tch h t mn y v mi
trng kh nn c kh nng sinh du ln nht.
T sinh du, du m di chuyn sang cha du c th do p lc thy tnh, do
hot ng ca nc hoc ca khe nt kin to.
Gi thuyt hu c v ngun gc ca du m c nhng minh chng sau y.
V sinh a ha
- Thnh phn ha hc ca du vi cc nguyn t"c, H, 0 , N, s, p cng l thnh
phn chnh ca sinh vt.
- Thnh phn ng v: t l hm lng 12c/13c trong du v trong vt cht hu c
tng t nhau. T l hm lng 32s /34s trong du v trong Sulfat ca cc cng tui
bin i tng t nhau.
- Hot tnh quang hc (quay m t phn cc) ca du do c cha hp cht
cholesterol; trong nhim sc th ca t bo sinh vt cng cha cht ny.
- Trong thc nghim, tng hp c du t hp cht hu c.
v a cht
- a s' cc m du kh nm trong trm tch.
- Trong vng cha du kh pht hin cc thu knh ct kt cha du nm lt
hon ton trong khng thm.

106

- Trong trm tch hin i ngi ta quan st c vt cht hu c bin i

theo hng to du.
3.3.4. N hm cc trm tch ha hc v s thnh to ca chng
Cc trm tch ho hc t ph bin hn trm tch sinh vt, nhng li lin
quan nhiu n khong sn. S thnh to ca chng phn ln ph thuc vo c tnh
ho hc, n h t l lio tan.
- Laterit
Laterit nm trong trm tch tr v l sn x>hm ca cc giu alumosilieat b
ph hu bng phong ho ho hc iu kin nhit i hay cn nhit i. Ma ma
rnic thm qua khe h thm nhp vo , ph hu khong vt; nhng nguyn t kim,
kim t (Na, K, Ca V.V..) ho tan trc to mi trng kim. Trong iu kin , oxyt
silic c mang di khi gc, cn oxyt nhm, st khng ho tan dc tp trung li.
Ma kh, nt n tip, m ng mi cho phong ho ho hc ca ma ma sau. S
thay i ca kh hu theo chu k lm cho s ph hu (c hc v ho hc) xy ra mnh
m, c th t su hng trm mt.
a hnh thun li cho to laterit l vng i ni thoai thoi. a hnh b phn ct
mnh s to dng nc tc ln eun i ht nhng sn phm phong ho. Trong iu
kin a hnh bng phng silic v kim cng nm li.
Laterit thng c mu nu, , vng; cu to ht u. pisolit, kt hch, rng dng
t ong, rn chc khng thm nc ( ong). B dy ca i laterit thng t 100 mt
n 250 mt. Thnh phn: Fe.vO;j thng l 50-60%, S i0 2 hn 20%, AL20 : t cao nht
l 16%. Trn lnh th Vit Nam laterit pht trin trung du nh Ngh An (Qu Chu).
Thanh Ho (Cm Thu), Vnh Phc, H Ty, Lai Chu (in Bin) V.V..
- Bauxii. Bauxit l qung nhm c gi Ir cng nghip, hm lng nhm ca
bauxit gp ba ln ca laterit, cn oxyt st, silic li ch bng mt na. iu kin thnh
to ca chng cng khc nhau; nu nh aterit ch yu l tn d ca v phong ho
ho hc hin i th bauxit thnh to trong nhng iu kin khc nhau.
Mt gi thit ph bin (Malievkin, 1937) cho rng bauxit l sn phm ti kt tinh
ca v phong ho laterit, oxyt nhm t do c Li trm tch c th dng h t hoc
huyn ph, cng c th bng dung dch keo. Mt sc tc gi khc (Arkhangelski, 1927)
li cho rng do nng lng phong ho, oxyt nhm c Ih tch khi khong vl
alumosilicat, sau c vn chuyn di dng dung dch th t v keo (do ho tan
thp) theo dng nc ri lng ng ti bn a. Bauxit cng c thnh to do vi
cha oxyt nhm b ho tan (theo thuyt Terra Rosa). Bauxit c th lin quan ti hot
ng ni la y bin lm cho nc bin tr nn giu oxyt nhm v c lng ng
bng con ng ho hc (thuyt trm tch phun tro).
Nh vy, s thnh to bauxit d l tn tch ca v phong ho hay l trm tch
h hoc bin, u cn c nhng iu kin sau (Svetsov, 1948):
107

a) C oxyt nhm t do
- Oxyt silic phi c mang i, oxyt nhm li tp trung thnh bauxit tn
tch (ging laterit). Nu oxyt silic lng ng li oxyt nhm phi c ti i bng
mt lng ln axit sulfuric.
- gc phi giu khong vt nhm v trong mi trng d b phn hu.
b) D pH < 4, hoc pH = 7 n mi trng giu axit hu c.
c) Hm lng oxyt silic lng ng cng vi oxyt nhm khng vt qu gii hn no
; nu khng nh vy th khong vt st s pht sinh thay v bauxit.
Vit Nam c c hai loi bauxit; loi tn lch v phong ho gp Min Nam (Ty
Nguyn), loi trm tch ph bin Min Bc (H Giang, Cao Bng, Lng Sn, Ngh
An). Cu to thng gp l dng ht u, trng c, dng cui kt, dm kt.
- trm tch m angan ,

So vi trm tch st, trm tch mangan t gp hn nhng r t ging n v iu kin

thnh to, v ngun gc v s phn b. Oxyt mangan l qung mangan ch yu, c l
pht sinh t s phn hu cc khong vt nguyn sinh nh silicat mangan. Qung nv
c mu sm en, vt v dng t, cu to kt hch, trng c, pisolit. Qung carbonat
mangan thng xm nht, pht hng; phn lp mng r t ging vi, t trng ln.
Ngoi khong vt ca mangan, d trm tch mangan cn cha st, st, oxyt silic,
carbonat V.V.. v di tch sinh vt (gai hi min, trng tia v.v..).
Cc kt tinh giu mangan b phong ho ho hc ph hu m m angan c gii
phng, di chuyn di dng dung dch th t hoc dung dch keo, sau phn ly gi
tr pH = 8,5-8,8 vi s can thip ca sinh vt.
trm tch mangan c hai ngun gc. 1) Tn tch - sn phm ca phong ho ho
hc d vi cc cha nhiu mangan ' iu kin nng m, da hnh t dc, 2) Trm lch.
. Trong iu kin h, m ly thnh phn thng l oxyt hay hydroxyt mangan ln
nhiu st, thng cu to lp hoc thu knh mng, din tch khng ln lm.
. Trong mi trng bin nc lng, thn qung c thnh to c dng va, b dy n
nh v nm trong vng trm tch silic, silic-st. Trong i sng v v c dng chy, thn
qung c dng thu knh, ln vn c hc. Thnh phn oxyt v hydroxyt c trng cho mi
trng oxy ha gn b; cn carbonat - mi trng kh.
trm tch mangan Cao Bng cha 35-40% Mn; Ngh An ch c hm lng
mangan 10% n 15%.
- Phosphort
Thut ng phosphorit lc u (Kierwan, 1794) dng ch apatit n tinh, v sau
c coi l mt loi trm tch cha 15 - 40% P->05. v thnh phn khong vt,
phosphorit gm hyroxylapatit - Cas(P 0 4)30H , carbonapatit - Ca10(PO4)6CO3, cuazit Ca^PO^CCO^Fev.colofanit - mCaO.nP 2 O 5 .DH2 O V.V..
108

Khong vt hn hp thng gp trong ny gm silic, glauconit, st

a cn c cc mnh v n c-hc, cc di tch h u c V.V.,

V.V..

Ngoi

Phosphorit thng c mu xm trng, pht lc, cu to phn lp, kt hch, trng

c, gi trng c, spherolit, c khi ging ct kt, st kt, cui kt. Cn c vo s bin
thin hm lng P20 5 trong nc bin theo su, Kazacov (1937) a ra s gii
thch s thnh to ca phosphorit (Hnh 3.8).
Trn b mt, hm lng p 20 5 r t thp (5-lOmg/m3), cng xung su cng tng do
sinh vt tri ni b cht phn hy to ra. su khong 500m hm lng P2Os c
th t 300mg/m\ Nhng su ny, vi p sut cao (c th ti 12,1 X cral;) C 02 li
ngn cn qu trnh trm tch phosphorit.

Hnh 3.8. S thnh to trm tch phosphorit (Kazakov A V. 1937)

1. Trm tch ct ven b; 2. Phosphorit; 3. vi; 4. Xc sinh vt lng ng; 5. Hng dng nc.

Nu gp dng nc dng, P20j5 s c ti ln pha trn, thot khi vng p sut

C02, thun li cho s lng ng ca phnsphorit. iu kin nh vy tng ng vi
su 50m n 100m v mi trng kim yu (min thm lc a); phosphorit s lng
ng sau trm tch carbonat. Do thm bin rng, thoi nn trm Lch phosphorit tri
rng, dy nh, tn ti dng kt hch, i km vi trm tch ct, glauconit.
thm bin hp, phosphorit thng to trm tch dng va, dy ln, i i vi trm
tch carbonat.
M phosphorit Lo Cai thuc kiu trm tch bin cht, cc thn qung thng c
dng va, th u knh, nm trong trm tch carbonat-st.
- Trm tch mui
Mui c thnh to do kt tinh t dung dch tht, kt qu ca s bc hi ca dung
mi nn y l trm tch ha h n thun. Cng vi s bc hi ca dung mi, nng
ca dung dch gia tng, khi nng t n bo ha th mu s kt tinh.
109

 bo ha ca mt mui ph thuc vo ha tan ca n trong dung mi ( nhit

v p su t n h t nh, ha tan ca mt cht trong mt dung mi xc nh l
khng i v l gi tr c trng ca cht ).
Trong t nhin c hai loi trm tch mui ph bin:
a. S u lfa t, quan trng nht l cc Sulfat calci.
- A nhydrit (C aS04) thng c dng lp, thu knh; mu trng, pht hng lc. Cu
to phn lp kin trc ht. Trn m t t, anhydrit thng b hydrat ha v tr thnh
thch cao: C aS 0 4 + H20 -> C aS04.2H20 . Qu trnh ny km theo s tng th tch ti
6 ln v lm thay i c kin trc. Anhydrit thng xen k vi cc trm tch mui
chlorur, st, carbonat.
- Thch cao (CaS04.2H20 ) c mu trng, xm, vng, hng. Cu to ca thch cao
thng l phn lp, kin trc h t kt tinh hoc dng si. su khong 100-200m,
thch cao m t nc chuyn th n h anhydrit.
b. C hlorur ph bin v c ngha nht l halit, carnalit v silvinit.
- H alit cn gi l mui m. Trong thnh phn khong vt halit (NaCl) cn c oxyt
st, anhydrit, vn c hc. H alit thng khng mu, pht xm, pht hoc pht xanh
tu thnh phn tp cht, hay bao th (lng, hi). Kin trc h t kt tinh, t hnh;
thng cu to phn lp.
- Carnalit gm ch yu l khong vt carnalit (KCl.MgCl2.6H20) (50-80%) v
halit. Ngoi ra c th ln anhydrit, vt cht st. C am alit thng c m u , da cam,
c v mn, d h t m v trng phng mnh.
- Svinit ch yu gm khong vt silvin (KC1). Mu trng sa, nu, nu ; cu to
phn lp mng xen k gia cc lp halit, anhydrit. V mn cht v d h t m.
iu kin cn thit cho s thnh to trm tch mui:
- Lng bc hi ca nc ln hn lng nc mang n, kh hu kh nng, thng
nm trong i gia 10 v bc v 55 v nam.
- Bn a ni mu kt t a phi khp kn, cch bit vi bin.
- Kin to vng trm tch mu phi n nh.
Bng thc nghim vi nc bin, Uzilio (1927) cho thy cng vi s bc hi ca
nc th oxyt st l cht kt t a sm nht; k n, khi th tch ca nc bin gim mt
na s n lt carbonat lng ng, sau l Sulfat calci. Cc mu chlorur (c ha
tan ln nht) ch bt u kt tinh khi th tch dung dch cn 1/10.
Trng hp c bit nh h Xam Kho (n ), cch bin 400km, din tch
5700km2, tip nhn hng nm ti 3000 tn mui do gi ti t bin vo.
3.3.5. Qu trnh th n h to trm tch
trm tch c thnh to trong qu trnh di lu, di nhng tc dng phc
tp ca nhng yu t" vt l, ha hc, sinh hc. S pht sinh, pht trin trm tch
tr i qua cc giai on sau y:
110

- Giai on hnh th n h vt liu trm tch, vn chuyn v lng ng chng.

- Giai on thnh - vt liu trm tch bin thnh . B bin cht sm (di tc
dng ca p sut v nhit ) mc m anh nha, trm tch vn bo ton c
nhng du vt ring.
- Qu trnh hnh thnh vt liu, vn chuyn v lng ng
+ Hot ng phong ha
Phong ha l qu trn h ph hy trn mt t do tc ng ca khng kh, nc,
nhit , sinh vt. Theo bn cht ca cc tc nhn ta c phong ha vt l (c hc),
phong ha ha hc v phong ho sinh hc.
Phong ha vt l l s ph hy gc, lm cho n b nt v thnh tng mnh
kch thc khc nhau, di tc dng ca s thay i nhit v ca hot ng sinh
vt, ca nc (sng, dng chy V.V..) v ca khng kh (gi). Ngoi ra, tc nhn bng
h r t ni b t vng cc v ni cao.
Phong ha ha hc bao gm tc dng ha tan, hydrat ha, oxy ha, carbonat ha,
trong nc, 0 2, C 0 2, axit hu c V.V.. ng vai tr Tt quan trng. Nc ha tan cc
tng mui, thch cao, vi V .V .. gy hyrat ha kco theo s tng th tch cc khong
vt. Nc cn thy phn cc khong, chng hn fespat bin thnh caolinit pH < 7,
thnh montmorilonit pH >7.
Oxy chim 21% kh quyn, 30-35% lng kh trong nc, oxy cng c trong
mt su n h t nh. Oxy ha l tc nhn r t quan trng, v d: Fe2+ -> Fe3* lm bin
mu ca . Dioxyt carbon (C02) ch yu c ngun gc t hot ng ca sinh vt, ca
ni la V .V .. . Hm lng dioxyt carbon trong nc gp hng trm ln trong khng kh,
kt hp vi nc dioxyt carbon c vai tr y mnh s ha tan, carbonat ha. Axt
humic l sn phm ca s phn hy cc di vt hu c, cng gy ph hy cc silicat v
alumosilicat, lm tng di chuyn ca cht keo, ca nhm v st.
. Nhng sn phm phong ha s b di chuyn mt phn ra khi khu vc gc b
ph hy, phn cn li tp trung ti ch to thnh v phong ha (xem chng 8).
+ Vn chuyn v lng ng trm tch
* Vn chuyn v lng ng vn c hc
. vng ni do a hnh dc nn vo ma ma l s vn chuyn m nh m, nhng
vt liu khng di chuyn xa, khng c mi trn, kch thc khng u (cui, si ln
ct, st), khng phn lp. Thnh phn khong khng khc so vi gc. Trong khi di
chuyn theo ng cc mnh vn tip tc b ph hy, mi trn, chn lc. Cng xung h
lu, tnh chn lc, mi trn cng tng; thnh phn h t tr nn n khong, ht
nh u (ct, bt, st). S lng ng cng xy ra trong qu trnh vn chuyn, tu tng
quan gia tc dng v trng lng ca h t vn.
. Trong bn nc (bin, h, V.V..) s vn chuyn xy ra nh dng i lu, thy triu V.V..
vt liu ct, bt, st l ch yu th vn chuyn theo phng thc cn bng. Di tc dng
111

ca SQng chng li tip tc b mi trn v chn lc theo kch thc v t trng. Kt qu l

vng ven bd lng ng ht th (ct) cn xa b l ht mn (bt, st).

Tc lng ng vt liu trong mi trng nc yn tnh ph thuc vo kch

thc, t trng v hnh dng ca ht. Di y l cng thc Stock p dng cho s lng

2 d. " d

ong ca ct, bt: V - gr

(V: tc lng ng; d,: t trng ca mnh h t; d: t trng ca nc ;

nht ca nc;

r: b n k in h ca m n h v n ; g: gia tc tr n g trng).

*Vn chuyn v lng ng t dung dch keo

Do phong ha ha hc, mt s" ln nguyn t' ha hc (Si, Fe, Al, Mn, V v.v..), vt
cht hu c, khong vt st V .V .. chuyn vo nc di dng keo. Cc dung dch keo
ny di chuyn theo dng nc v keo lng ng ca sng, ven bin hoc xa b
cng vi st. H thng kec c tnh sau:
- Kch thc h t keo (1-lOOmi) v tr trung gian gia h t mn v ion (trong
dung dch tht).
- khuych tn ca dung dch keo nh hn ca dung dch tht.
- Cc h t keo lun trng thi l lng, kh lng ng.
- Dung dch keo ch nng n h t nh, qu gii hn y h t keo s lng ng.
-

Cc ht keo u mang in tch. Keo Al(OIi)3, CaC 03 V .V .. mang in dng;

S i0 2; Mn(OH)2, st, hu c V .V .. mang in m.

S lng ng xy ra cng vi s ngng keo. T trong lc a keo trng thi phn

tn b cun ra ca sng ven bin, gp nc bin vi nng mui cao, keo s ngng
kt m nh m. Ti y, nc bin ng vai tr ca cht in phn, gp dung dch keo
n c tc dng trung ha in tch cc h t keo. Trong iu kin tc ng ca sng
mnh hay dng chy th dung dch keo s lng ng gn b. Nhng h t keo tch in
tr i du (hn hp keo) s kt hp, ngng kt, v d nh keo nhm (+) kt hp vi keo
st (-) to bauxit.
* Vn chuyn v lng ng t dung dch th t
Trong t nhin, cc mui chlorur, Sulfat ca kim loi kim hay kim t thng
vn chuyn di dng dung dch tht. S lng ng t dung dch th t xy ra khi
nng t hoc vt ha ta n ca mui. ha tan ca mt cht ph thuc vo
p sut, nhit v cc c im ha ] (pH, E li V.V..) ca mi trng, nhng yu t'

ny li lin quan ln nhau. V d s thay i hm lng C 0 2 t do ca dung dch s

lm thay i pH, Eh ca mi trng; nng C 0 2 li cng b nhit ca mi
trng chi phi.
- Qu trnh thnh
Sau khi lng ng, vt liu trm tch chu tc dng ca nhiu tc nhn ha hc,
sinh hc. Trong qu trnh thnh xy ra cc tc dng nn p, m t nc, gn kt, ti
112

'kt tinh. Tc dng thnh ca vt liu trm tch x ra t khi n bt u b phu v

nhn chm cho ti khi t n ciiu su hng trm mt. Strakhov (1954) chia qu
trnh thnh cc trm tch bin hin i thnh 4 giai on.

Giai on mt, trm tch nm trong i oxy ha hoc trung tnh, c s hot ng
tch cc ca th gii sinh vt. Cc phn ng ha hc dn ti thnh to kt hch v cc
khong vt ng vai tr xi mng d gn kt vn c bc. i ven b thng sinh ra
kt hch oxyt st-m angan, xa b l glauconit, phosphorit.
Giai n hai, khi trm tch b ph hng chc mt th tc dng kh thay cho oxy
ha, cc kh H2S, CH,,, NH3 V .V .. nhiu ln, gim hot ng ca sinh vt, nht l vi
khun. Xut hin mt s" khong vt in hnh cho iu kin kh nh silicat st;
c a rb o n a t *st, m a g n e s i, c a lc i, m a n g a n , s u l f u r s t V.V..

Giai on ba, thnh phn khong vt trong trm tch dc phn b' li do xv
ra s ti kt tinh v iu kin ha l thay i, nh m t kh, nht l co.,.
Giai on bn, din ra s cht xt trm tch v bin i thnh . ng thi, s
ti kt tinh xy ra cng vi qu trnh hydrat ha.
Tu theo c im v thnh phn, ht ca trm tch, iu kin a l t nhin,
tc dng sinh vt, ch a kin to m qu trnh thnh c tc v cng khc
nhau. Qu trnh thnh ca trm tch st din bin nhanh hn v st l loi d bin
i, ht nh, cha nhiu nc; nhiu vt liu hu c, nht l vi khun.

3.4. BIN CHT

3.4.1. N hng k h i nim chung
- nh ngha
Bin cht l tng hp nhng chuyn ha v phn ng xy ra i vi mt loi d
(vh trng thi rn) khi gp nhng iu kin nhit v p sut khc vi lc n pht
sinh. Cc bin cht l b bin i t cc trm tch, magma.
Qu trnh bin cht trm tch bt du ngay t khi nhng iu kin nhit d v
p sut khc i so vi nhng iu kin khi thnh . Thng thng s thnh
(diagenesis) xa nay c coi tp hp nhng qu trnh bin cht lm chuyn ha (gn
kt v ng rn) cc sn phm trm tch thnh mt th bn chc. Khi p sut v
nhit tng , mi loi u nng chy - magma granit ra i sm s kt hp vi
cc khong vt st; nhng khong vt y s b bin cht ngay trng thi rn v cng
s nng chy khi p sut v nhit tng. Nh th, ng cong xut hin magma
granit phn cch dung th khi vng bin cht (Hnh 3.9).
- Cc yu t bin cht
*
S tng nhit do b chm nhng su khc nhau ca v Tri t.
Cng vi s tch t vn c hc, trm tch, ni la v.v... b mt khi lng ph

113

ngy cng ln v s b nhn chm su vo vng nhit cao ca v Tri t. Cng

xung su nhit cng tng theo gradien a nhit. Ni chung, c xung su 30m th
nhit tng khong lc, ngi ta bit
c vng gi tr t l oC/10m. Khi mt lp
trm tch nm su 4000m ti
mt vng vi gradien a nhit cao
(50c/km chng hn) th n c th phi
chu mt nhit 200c.

Kl]

Bin cht

* S tng nhit do cc khi

dch chuyn. Hai khi dch chuyn
ngc chiu, va chm nhau s pht sinh
nhit v khuych tn ra vng k cn.
* S tng p sut do b vi lp.
Mt lp nm trong lng t chu
mt ti trng t pha trn. Ti trng
dng u y gi l p sut thu tnh.

Thnh

500
" Phong ho

1000

Hnh 3.9. Biu p sut v nhit (P - T) ca

qu trnh bin cht tch bit (v pha tri) vi qu
trinh phong ho v thnh , vi qu trnh granit
ho (v pha phi). (Dercourt J. & Paquet J. 1979)

* S tng p sut lin quan vi hot

ng kin to. B tr cho p sut thch tnh cn c ng lc hng ngang (p sut kin
to) gy ra bin dng mi thang .
3.4.2. Kin trc, cu to, tng ca bin cht. Cch gi tn
- Kin trc. bin cht c ba kiu-kin trc c gi tn l kin trc st, kin trc
c nt v kin trc bin tinh.
Kin trc st l kin trc cn gi nhng c im kin trc ca nguyn thy.
Kin trc c nt c thnh to khi . chu tc dng p v do chuyn ng kin
to. Kin trc xi mng (Hnh 3.10) l dng kin trc c nt h t khng u, ht ln
chim u th. Kin trc mylonit (nt nh) l dng kin trc c nt h t tng i u,
trong h t c nh sp thnh chui song song chim u th (Hnh 3.11).
Kin trc bin tinh c hnh thnh khi cc thnh phn ca c ti kt tinh
trong iu kin th rn. Theo hnh dng ca cc h t khong vt v mi tng quan
sp xp gia chng ngi ta phn ra cc loi kin trc sau y: Kin trc h t bin tinh
khi cc h t tng i u v ng thc, tha hnh (Hnh 3.12). Kin trc vy ht bin
tinh (Hnh 3.13) l dng kin trc ch yu gm nhng Ht tm vy (tha hnh). Kin trc
que bin tinh l dng kin trc gm nhng ht hnh tr, que, gn song song (Hnh 3.14).
Kin trc ban bin tinh khi c nhng tinh th kh t hnh t kch thc ln trn nn
ht bin tinh hay vy bin tinh.
- Cu to. C hai kiu cu to l cu to st v cu to bin cht. Cu to st l
dng k tha nhng nt cu to ca nguyn thy. Th d, bin cht ngun gc
trm tch vn gi c c tnh phn lp.
114

Cu to bin cht c hnh thnh trong qu trnh bin cht v c hai loi l cu
to khi gm cc h t khng nh hng, ng nht trong cch phn b"; cu to phin
gm cc ht hnh tm dt xp song song. Nu cu to khi thnh to trong iu kin
tnh th cu to phin bc l tc dng ca ap sut nh hng. c cu to phin c
nt trong trng hp b tc dng ca dng lc thun ty. Cu to phin un np in
hnh cho bin cht nhit ng trnh Ihp, cha c ti kt tinh mnh, cu to phin
kt tinh in hnh cho bin cht nhit ng trnh cao, b bin dng c km theo ti
kt tinh, mt phn phin trng vi m t dnh hng ca ht dng tm, dng que. cu
togneis l cu to phin kt tinh ht khng dcu v kch thc.
Cch gi tn bin cht
Tn ca mt bin cht th hin c im cu to v Ihnh phn khong vt
chnh ca n. V d, d sng gm nhng bin cht c cu to khi h t mn. sng
felspat biotit cordierit (hm lng khong vt gim dn). phin c cu to phin; v
d - phin thch anh mica disten.
C nhng tn gi Iheo thnh phn khong vt nh amphibolit l ch yu
gm amphibol v felspat; hay theo thi quen nh hoa, skarn, greisen V .V .. Tn
bin cht cn gi theo ngun gc bng cch thm tip u ng para ch ngun gc
trm tch; v d paraamphibolit, orto ch ngun gob magma; v d - ortogneis.

Hnh 3.10, Kin trc xi mng (c nt)

(HarkerA. 1960)
a) Cataclasit ca gabro; b) granit porphyr

Hnh 3.11. Kin trc mylonit (nt nh)

(Harker A. 1960)

115

Hnh 3.12. Kin trc ht bin tinh ca quartzit (Nguyn Vn Chin v nnk, 1973)

Hnh 3.13. Kin trc vy ht bin tinh

Greisen d = 4,1 mm (Polovinkina I 1966)

Hnh 3.14. a- Kin trc que bin tinh. phin antophylit.

b- Kin trc si bin tinh. phin tremolit. (Harker A. 1960)

C THM
- Tng ca bin cht (tng bin cht)
Khi nim tng bin cht do Eskola (1915) a ra u tin. Mt tng bin ch't bao gm
nhiu loi c thnh phn ha hc rt khc nhau, nhng u b bin cht trong cng nhng diu
kin ging nhau v p sut v nhit . Ngy nay, da vo nhng thnh tu nghin cu thc
nghim v s thnh to ca cc khong bin cht, c th quan nim mi tng bin ch l s th
hin mt trnh bin cht tng ng vi mt gii hn nht nh ca iu kin p sut v nhit
(trng P-T). Cc thnh to trong mi trng P-T xc nh gi l nhng ca cng mt tng.
Biu P-T bao gm nhng trng P-T, trng bn vng ca nhng khong vt bin cht tiu
biu nht. l nhng khong vt ph bin v nhy cm vi s thay i ca p sut v nhit
(Hnh 3.15). Tn khong vt dng c dt tn cho tng m n c trng.
I.
Tng zeolit. Khng phi tt c zeolit l khong vt bin cht; mt s c th thnh to
trn mt t. Ngc li, mt s"khc li cn c nhit d cao; v d: laumontit CafSi.jAlaOpJ^HvO

116

ch xut hin 300nc. Bi th gia hin tng thnh (trm tch chuyn ha thnh ) v tng
zeolit vn c mt bc qu .
II.
Tngprenit-pumpelyit. Khi nhit tng (T = 350 - 400C) laumontit khng bn vng
na, nhng khong v t khc x u t hin - prenit, pum pelyit.

III. Tng phin xanh vi gaucophan

v lausonit. Hai khong vt ny c mt
ng thi chng t p sut rt cao, nhng
nhit khng khc lm so vi tng
prenit-pumpelyit.
IV. Tng phin lc. Khong vt c
trng l amphibol (actinolit v tremolit) v
plagioclas igho calci (albit, oligoclas).
Biotit c th xut hin trong b phn bin
cht nhiu nht ca tng.
V. Tng amphibolit. Gm c cc ph
tng c xc lp trn hm lng calci
trong plagioclas v trn s xut hin ca
hornbend. Trong phm vi gi tr p v T
Hnh 3.15. Biu P-T ca tng bin cht
ca tng c im ba cu t cc bin th
(Dercourt J. & Paquet J. 1979)
a hnh Al2[Si04]0. So vi tng phin lc
th p sut khng khc my, ch nhit l thay i nhiu; n c th t nhit nng chy ca
t hp thch anh, albit, ortoclas; nh th tng ch c s ti to magma granit, cht lng ny tim
nhp vo gia cc phin ca d bin cht v to tng ca migmatit.
VI. Tng granulit. T hp ca tng ny c c trng l thiu vng mica v c mt
pyroxen, silimanit, disten v granat. Trong dung th tp trung hu ht lng hi nc ca mi
trng. Cc pha rn nh gneis s ngho nc v s tin ha xy ra ch yu th rn; p v T
tng cao; n cng c th t ti tng granulit. Ngay c mafic ch nng chy p sut v
nhit cao cng c th t ti tng ny.
VII. Tng eclogit. y l trng bn vng ca gabro, basalt; iu kin nhit , p sut cao
su ln cho php mt s chuyn ha lin tc t gabro/basalt (qua giai don qu granulit)
sang eclogit (Green & Ringwood 1967). Eclogit l loi c thnh phn gm granat v pyroxen.
VIII. Tng sng. Tng sng hnh thnh khi p sut tc ng t, nhit l nhn t' ch yu
n nh thnh phn khong vt. Nhit tng th t sng amphibol ta c sng pyroxen.
Turner & Verhoogen (1955) chia ra hai nhm tng bin cht (trong mi nhm, cc tng
lit k theo trnh t t thp n cao). Nhm tng bin cht tip XC'. Tng sng epidot - albit;
tng sng hornblend; tng sng pyroxen; tng sanidin. Nhm tng bin cht khu vc. Tng
zeolit; tng phin lc; tng phin glaucophan; tng epidot - amphibolit; tng almanin amphibolit; tng granulit; tng eclogit.
3.4.3. P h n loi v m t cc b in ch t ch yu
- P h n lo i bin ch t
Theo c im v ngun gc, bin cht ic phn lm ba nhm l bin cht khu
vc, bin cht tip xc v bin cht ng lc (Bng 3.2.).
Theo c im thch hc, bin cht c phn thnh phin bin cht,
phin kt tinh, gneis v migmatit V.V.. Gia s phn loi theo ngun gc v phn loi
117

theo c tnh thch hc c m quan h cht ch. Th d cc phin kt tinh, gneis

li chnh l bin cht khu vc.

V .V ..

Bng 3.2. Cc kiu bin cht

Kiu bin cht

- i trn
Nhit v p sut thy tnh khng cao, ng
lc th hin r.

phin st, philit, phin chlorit,

phin talc, phin lc V . V. .

- i gia
Nhit , p sut cao, ng lc r nhung
c Ih khng c.
- i di
Nhit , p sut cao khng c ng lc.

Ti nng chy

Cc c trng

i siu bin cht

Bin cht
khu vc

iu kin bin cht

Bin cht
tip xc

Ch c tc dng ca nhit cao.

Tc dng ca nhit cao v hot cht ha hc.

Bin cht
ng lc

Dp v, c nt trong i v kin to

phin mica, quartzit, hoa,

amphibolit.
Gneis, quartzit, hoa.

phin m, phin, quartzit,

hoa, stg.
Skarn, greisen, serpentinit.
Cataclasit, mylonit

* M t bin c h t
* bin cht khu vc
phin st l c hnh thnh giai on bin cht u ca nhm st.
st b bin i th n h rn, dng phin lp mng. in hnh l phin lp, phin
bng. Phylit - bin cht t phin st khi chu tc dng ca nhit v p sut cao
hn. Phn phin mng, m t lp c nh t, lng do c cc khong v t mi nh sericit,
chlorit, thch anh. Thnh phn khong vt dng ht ch quan st dc di knh hin
vi. phylit phn b" rng ri trong cc i un np, c bit l cc i un np tr.
phin chlorit -k h mm so vi cc khc, phn phin r, mu lc thm.
Trong ph bin thch anh, calcit, actinolit, talc, nhng chlorit u tri hn c.
phin talc - phn phin, mm, thng c mu xm, xm lc, lc. Thnh
phn u tri trong l talc, ngoi ra cn c thch anh, carbonat, epidot, sericit. C
loi ging vi phin talc nhng c cu to khi, c Ihnh to do bin cll
magma mafic.
phin lc l sn phm bin cht ca magma mafic v siu mafic, mu xm
lc, lc do u tri khong vt mu nh epidot, chlorit, mphibol; phn phin, rn chc;
trong cn c albit, thch anh. H t r t nh, ch quan st c di knh hin vi. Nhn
ngoi r t ging phin chlorit v phin talc nhng rn chc hn.
phin kt tinh - phn phin r nt, thng quan st c dng vi un np.
Thnh phn khong vt ch yu gm mica, thch anh, granat, disten. Trong s d
phin kt tinh ph bin n h t l phin mica vi khong vt ch yu l muscovit,
biotit, thch anh, chlorit. Khi xut hin granat tr thnh phin mica - granat,
118

khi xut hin disten - phin mica distcn. Khi hm lng thch anh cao ta c
phin thch anh mica, hoc phin thch anh.
Quartzit - gm ch yu l thch anh hoc ton thch anh, thng c thm thnh
phn mica, turm alin v khong vt st. kt tinh dng khi, t khi dng phn phin.
quartzit mu xm sng, r t cng. Do chu lc. cao nn c s dng ph bin lm
vt liu xy dng. c bit, quartzit cng c s dng lm vt liu chu la nhit
cao. Mt dng quartzit c bit l quartzit st, phn lp r t mng, xen vi cc lp mng
qung st hematit, magnetit. Q uartzit st ph bin trong cc trm tch c Tin Cambri
v l ngun qung st ln nht trn th gii.
hoa (cm thch) l bin cht t vi, thnh phn ch yu l ht kt tinh ca
calcit. M ca hoa ty thuc vo mu ca khong vt th yu trong , do c
nhiu mu khc nhau v c dng trong xy dng lnri p lt trang tr. hoa tinh
khit c mu trng l nguyn liu qu cho iu khc. nm thnh va v thng xen
trong cc tng bin cht khc nh gncis, phin k t tinh V.V..
Am phibolit - bin cht c th n h phn khong vt ch yu l hornblend,
plagioclas, ngoi ra cn c thch anh, epidot, g ran at v.v.., thng c mu xm
lc, xm en. Tnh phn phin kcm hn phin kt tinh, ph bin n h t l
amphibolit c cu to khi. Amphibolit l sn phm bin cht ca magma mafic
v siu mafic, mt s t trng hp c ngun gc t bin cht cc m arn (st vi)
b dolomit ha.
Gneis - kt tinh, thnh phn ch yu l thch anh, felspat, mica, ngoi ra cn
c hornblend, granat, augit V.V.. Gneis dng m t l loi c tinh th ln (thng l
felspat) nm trong khi ht nh ca khong vt mu. c im ca grleis l c cu to
dng di do s sp xp lun phin cc lp dng thu knh khong vt mu v khong
vt sng mu. Gneis l bin cht khu vc mc bin cht cao nht. Paragneis l
bin cht t trm tch ( phin st); ortogneis l bin cht t granit.
M igm atit - l bin cht i siu bin cht; c hnh thnh t cc mch
tim nhp ca magma vo gia cc khc (nh gneis, phin kt tinh).
* bin cht tip xc
sng cht xt ht nh hoc trng bnh, kin trc ht bin tinh hoc kin
trc sng, i khi c kin trc porphyr bin tinh, khng c dng phin. c thnh
to do tip xc ca magma axit vi st. Thnh phn khong vt ch yu l thch
anh, mica, felspat, granat, andalsit, silimanit, i khi c amphibol.
phin sng - khc vi sng l c dng phin, trn m t lp nguyn thy pht
trin cc tinh th mica v amphibol. Thnh phn khong vt ch yu l thch anh,
biotil, i khi c muscovit. c thnh to i xa magma hn sng.
phin mica m - dc thnh to xa magma hn phin sng, trcn m t phin
xut hin nhng m sm mu do vt cht than cng vi andalusit, silimanit, cordierit.
phin st m - xa magma hn na. Xut hin cc m gm graphit, chlorit,
andalusit. Phn cn li ca gn nh vn gi nguyn l phin st.
119

Skarn l bin cht Lip xc, thnh to i tip xc ca granitoid v

carbonat, ch yu l vi. C vi v magma u bin i do s trao i thnh phn
khong vt. Pyroxen v granat l hai khong vt c trng, ngoi ra cn c hornblend,
epiot, magnetit, plagioclas, olivin, calcit, thch anh. Lin quan vi skarn thng c cc
m kim loi nh st, ng, ch, km, vng, thic, wolfram, molybden.
Greisen l bin cht h t trung bnh v ht ln, gm ch yu l thch anh v
muscovit, ngoi ra cn cha biotit, topaz, turm alin, beryl, luorit v cc khong vt
qung nh cassiterit, wolframit, molybdenit, magnetit, pyrit V.V.. Greisen c thnh
to do qu trnh bin cht trao i kh din ra i tip xc ca granit. Qu trnh
greisen ha din ra trong c xm nhp v tip xc; khi felspat ca granit do tc
dng ca kh bc b thch anh, mica thay th.
Serpentinit bin cht t siu mafic do tc dng ca dung dch magma v hu
magma. Thnh phn khong vt c serpentin, magnetit, cromit. Mu lc vi cc m en
trng, vng xen nhau nh da rn. Lin quan vi serpentinit c m asbet.
* bin cht ng lc
Cataclasit b c nt thnh cc mnh gc cnh do tc dng ca cc ph hy
kin to. Qu trn h ny khng lm ti kt tinh khong vt ca nguyn thy, khng
to khong vt mi m ch yu lm thay di kin trc ca . Cc h t b ph hy mo
m v xut hin khi lin kt (xi mng) h t nh a khong.
Mylonit - b nghin mnh, cc h t tr thnh vn bt nh ri sau lin kt li
thnh c xt, phn phin. i khi xut hin khong vt mi nh sericit.

120

Chng 4
C S A
CHT CU TO
*

4.1. LP, TN H PHN L P V CAU TRC MT PHN L P

4.1.1. Lp v tn h phn lp
Mt khi lng trm tch tng i ng nht v c gii hn bi nhng b mt
song song hay gn song song gi l mt lp. Ngi ta cng dng th u t ng "va" ch
cc lp khong sn, v d va than, va phosphorit v.v...
Tnh ng n h t ca mi lp c th hin trong thnh phn,, m u sc, cc du
hiu cu to v ho thch. S xen k nhau ca cc lp c gi l tnh phn lp; l
mt trong nhng c tnh quan trng v c trng nht ca trm tch v l c s
nghin cu cc trm tch, a tng, a cht thu vn,da cht cng trnh, a
mo v.v... Tnh phn lp cho php ta i chiu v so snh cc m t ct a tng, xc
nh hng v c ly dch chuyn ca cc chuyn ng kin to thng ng, tin hnh
tm kim v theo di cc tng qung, cc va du m, nc ngm v.v..., Do c tnh
phn lp m khi cc trm tch b bin dng s xut hin cc np un, v vy Lnh
phn lp l c s nghin cu cc cu to un np.
Mt gii hn gia cc lp hoc va gi l m t lp, thng khng tuyt phng
v song song nhau m c th g gh v c
cong n h t nh. M t trn ca lp (va)
a
h
Wai
gi l mi, m t di gi l tng hoc y
(Hnh 4.1), s chuyn tip t lp ny sang
lp khc c th t ngt hoc t t. Trong
trng hp chuyn tip t t th ranh gii
gia cc lp k nhau c vch ra mt
cch c l theo b m t m trn xy ra
s thay i Ihnh phn . c im thay
Tng
i t lp ny sang lp khc cho chng ta
Hnh 4.1. Cc yu t ca lp, b dy lp
a-a: b dy tht; b-b, c-c: b dy biu kin;
suy lun v nhng bin i xy ra khi
d-d, e-e: b dy thiu
lng ng trm tch.
Khong cch gia mi v tng l b dy ca lp, ngi ta phn bit hai loi b
dy l b dy tht v b dy biu kin. B dy th t l khong cch ngn n h t gia
mi v tng, cn b dy biu kin l khong cch bt k gia mi v tng quan
st dc trong t nhin (Hnh 4.1).
121

Phn lp xin l loi phn lp c b m t phn lp va phng li va cong, chng

ct nhau theo nhng gc khc nhau v bn trong mi lp li c s phn lp nh
hn. Dng phn lp ny c hnh th n h trong mi trng chuyn ng theo mt
hng. V d cc ng sng, dng nc bin hoc s chuyn ng ca khng kh.
Tu thuc iu kin th n h to, ngi ta phn ra mt s loi phn lp xin khc
nhau (Hnh 3.5).
Trong cc dng chy ca sng, s phn lp xin thng nghing v pha nc chy.
Tnh phn lp xin cc tam gic chu thng c kch thc ln. 0 y s phn lp xin
c c im l cng xung gn y ca lp cng thoi; mi tnh phn lp xin bin mt
v xut hin cc vt liu th hn. Thng phn trn ca cc tp phn lp xin b bo mn
v hnh nh chng b ct bi y ca cc lp nm trn.
Trong trm tch bin tnh phn lp xin c kch thc ln v gc nghing tng i
nh. 0 nhng vng nc nng, trong i tc ng ca sng, tnh phn lp xin rt a
dng, r t mng, nh hng theo cc hng khc nhau tng ng vi hng chuyn ng
ca sng trong thi gian tch t trm tch. Chng ta s d dng mc sai lm khi tnh b
dy cc lp nu khng ch n tnh phn lp xin ca lp.
Tnh phn lp xin do gi thng r t phc tp, khng u n, c hng khc
nhau v b dy thng bin i.
Tnh phn lp dng thu knh th hin s thay i b dy ca lp, cc lp
thng c dng thu knh, b vt nhn v tch thnh tng phn. Khi s vt nhn t
ngt th m t th lp ca cc th u knh thng b un cong.
Tnh phn lp dng thu knh c thnh to t-ong iu kin dng nc hoc lung
gi thay i mt cch nhanh chng, v d cc dng chy ca sng hay cc di bin c
thu triu ln xung. S thnh to tnh phn lp dng thu knh thng lin quan vi
s bo mn vt liu trm tch c thnh to trc v y nc khng bng phng.
Phn lp dng thu knh vi kch thc nh c th c thnh to trong cc bin yn
tnh khi vt liu h t th vn chuyn n bin c ch k. S vt nhn ca cc lp thng
xy ra khi c s thay i thnh phn trm tch c tch t hoc do s bo mn v sau
ca cc trm tch c tch t trc kia.
B dy ca lp phn nh cng chuyn ng ca mi trng tch t trm tch
v s" lng vt liu c a dn khu vc trm tch. Tu thuc vo b dy ngi ta
chia ra 4 loi phn lp: phn lp th - b dy ca lp t hng chc cm n hng chc
mt, phn lp nh - b y ca lp t 1 - 10 cm, phn lp mng - b dy ca lp vi
milimt, vi phn lp - ch nhn thy c di knh hin vi.
4.1.2. Cu tr c ca m t phn lp
Nghin cu c im cu trc m t phn lp gip ta hiu r c ngun gc v iu
kin th nm ca cc h tng trm tch. Nhng c im cu trc l du vt gn, khe
nt nguyn sinh, du vt hot ng ca sinh vt, du vt git ma, cc tinh th nc
v.v... Du vt gn thng ch th hin mt trn ca lp, tu theo iu kin thnh to
m ngi ta phn bit vt gn gi, vt gn dng chy, vt gn sng.
122

 vt gn gi c kch thc tng i ln v cc g sp xp thnh dng vng cung

trn bnh , trm tch ht th tp trung trcn cc nh g.
Vt gn dng chy, cc g c kch thc nh hn nhng nh biu hin r rt hn.
Cc g c th nh hng ngan? hoc dc theo hng dng chy v chng sp xp theo
kiu lp ngi Irn bnh .
Vt gn sng c kch thc nh nht, cc g phn b' khng i xng v cnh
hng v pha b cc: hn, trm-lch th c tch t ch lm gia hai g.
Khe nt nguvn sinh cng c ngun gc khc nhau nh:* phn ln (lc hnh
thnh do qu trnh kh cng, cc khe nt ny c cc vt liu kiic lp cy, to nn
nhng ng g' v ng vin trn b m t lp.
Khe nt ngm di nc xut hin do s keo c li v bn y co th tch, to
nn cc nhm khe nt hnh sao t phn gia ca lp lo ra.
Trn b mt. phn lp thng thy du vt hot ng ca sinh vt. nhng du vt
ny bt u xut hin t cc loi kh c, gi l vt ch c v c dng long ngong nh
ch c (hieroglyph). Chng thng gp mt di ca cc: lp ct kt v carbonal
trong cc h tng sh. ch yu l vt giun b, vet trn ca sinh vt v co rnh xi
mn pht trin trn m t Irm tch bn cha ng cng. Khi lch t cc lp ct kt v
carbonat tip sau th cc vt lm c in li trn mt y ca lp dng cc rnh v cc
ng g g gh c kch thc v hnh dng khc nhau. Vet ch c ging nh nhng ban
c theo khun ' b mt, ca lp di khi cn l trm tch bn. V sau do nhng chuyn
ng bin dng, nhng "khun" b mt lp di d dng b ph hu v c Iiun gc l
bn mn. trong khi nhng bn c c li CJ mt cli lp trn l thnh phn th
cng nn c bo tn. Nh vy, vt ch c ch c di cc lp th, khc vi nhng g
gh nguyn sinh ca m l lp.
Mt tnh cht quun trng na ca trm lch ] s nh hng ca hi vn, diu
ny gip ta bit dc hng vn'chuyn vt liu tron thi gian lng ng Li m tch.
Trong cui kt v si kl ca sng cc ht, cui v si Ihng nghing theo huont ngc
vi chiu nc cliv, ngha l ngc vi hnt phn ]p xin cho. Trong khi (16. ca
sng m ra hn th hng nghicng ca cui cng nh si v tnh phn t]) xin cho
thng trng vi hng dng chy.
4.1.3. T h n m n g u y n sin h v t h n m b i n d n g c a lp
Trm lch dc tch L y bin hoc cc bn nc ni a hay CC. micn dng bng

vcn b, b m t tch t trm tch thng c nghing nh di 1". c bit mi c nhng

trng hp gc nghing ln hn. Do d, phn ln trm tch khi mi hnh thnh c ill
nm ngang hoc gn nh ngang. Qu trnh trm tch lu di v Hn Lc san bng dn
y bn trm tch v lm cho n ngy cng bng phang hn.
nghing ca 111-nm nguyn sinh rt l khi dt 10" v ch xut hin < nhng ni
trm lch lng ng trn sn dc ca cc khi nh ngm di nc. Gc nghing
nguyn sinh dc ihnh to do kt qu ca cc chuyn dng Ihng ng khng u dn
123

xy ra ng thi vi qu trnh tch t trm tch. S sai lch c b m t phn lp so vi

phng nm ngang r t hay gp do tc v lng trm tch c tch t khc nhau
trong cc khu vc ca y bn. Khi b dy ca cc lp c thnh to khng ng
nht v cui cng lm cho b m t phn lp c nghing ln. Th nm nghing nguyn
sinh cng cn do s ng cng khng ng u ca trm tch khi thnh v s g gh
ca m t bt chnh hp. Th nm nguyn sinh ca trm tch t khi c bo tn m b
bin i do chuyn ng kin to v sau, b nghing i, b un np v b t gy. Cc
th nm sau ny ca cc gi l th nm bin dng.
4. 2. CHNH HP v b t c h n h h p
Mi tdng quan gia cc to nn cc tng phn lp thng th hin hai
trng hp. Trng hp th nht, mt lp hay h lp nm trn ph trc tip ngay
trn cc nm di m khng c du hiu gin on lng ng trm tch, phn
nh tn h lin tc ca qu trn h lng ng trm tch v to nn th nm chnh hp
ca cc lp . Trng hp th hai, gia cc lp nm tr n v nm di m t tnh
lin tc v trong m t ct thiu i trm tch ca mt s" lp no . Mi tng quan
nh vy l kt qu mt s gin on trong qu trn h lng ng trm tch v to
nn th nm bt chnh hp. C nhiu cch phn loi bt chnh hp, di y trnh
by mt s dng bt chnh hp ph bin.
4.2.1. Bt ch n h hp a tng
Trong bt chnh hp a tng s vng mt
ca lp no trong m t ct l do s ngng
lng ng trm tch. S gin on trm tch ny
khng km theo bin ng o ln m ch c th
l s nng ln gy bo mn, m t i mt phn
trm tch c hnh thnh. Bt chnh hp a
tng c chia ra mt s dng.
Bt chnh hp song song th hin s gin Hnh 4.2. Mt ct bt chnh hp song song
on ca cc lp nm song song vi nhau. Cc - vi Carbon; T, - Trm tch Trias h. a-b Mt bt chnh hp. Nh vy, gia Carbon v
lp nm trn v di m t b t chnh hp u Trias
sm gin on trm tch.
nm song song nhau nhng khc nhau v
thn h phn v ho thch cha trong . M t bt chnh hp phn chia cc lp ny
biu hin r t r rng (Hnh 4.2), n thng l m t xm thc c di nc hoc l
m t bo mn trn lc a, c hnh thnh trong khong thi gian xy ra vn ng
nng v qu trn h ngng th n h to trm tch.
Trng hp b t chnh hp song song gia cc lp c th n h phn thch hc ng
nht hay gn ng n h t th kh nhn bit hn. Tuy nhin, nghin cu cc i tip
xc cng cho php ta vch c v tr ca m t bt chnh hp nh nhng du hiu
gin on trong tng trm tch v bo mn phn trn ca h tng c hn, v y c
th c du vt phong ho hoc cui kt c s v.v...
124

Bt chnh hp gc th hin s gin on gia hai phc h lp nm trn v

di m t bt chnh hp c gc dc khc nhau (Hnh 4.3). Gc b t chnh hp c th
thay i t 0 n 90 v c th th ay i nhiu trong cc khu vc khc nhau. Bt
chnh hp gc phng v l b t
chnh hp trong ng
phng ca cc h tn g nm
trn v di m t b t chnh hp
khng tr n g hp nhau. Nh
vy, bt chnh hp gc c
trng bng hai i lng - gi
tr ca gc b t chnh hp v
ln ca gc bt chnh hp
phng v. Cc i lng ny
Hnh 4.3. Bt chnh hp gc
ph thuc vo thi gian hnh
A. Tng tr nm thoi v pha bc-ty bc; B. Tng c b v nhu
thnh m t b t chnh hp. C
thnh cc np un; a-b: mt bt chnh hp (A.A. Boranov)
nhiu v d cho th y rn g tuy
thi gian gin on ngn nhng gc b t chnh hp li r t ln. Ngc li, i vi
bt chnh hp phng v, gc s cng ln nu thi gian gin on cng di.
4.2.2. Bt ch n h hp ia l
Bt chnh hp a l l loi bt chnh hp gc c gc nh hn 1; vi gc qu nh nn
cc bt chnh hp ny ch c th pht hin c khi nghin cu mt lnh th rng ln. H
tng nm bt chnh hp trn ph chng ln h tng nm di v vn gi c tnh song
song trong phng ca mt bt chnh hp. C th coi bt chnh hp a l l trung gian
gia bt chnh hp gc v bt chnh hp song song.
4.3. DNG NM CA L P
4.3.1. D ng nm ngang
Th nm ngang l dng th nm khi m t phn lp ca nm ngang hay gn
ngang, nhng trong thc t gn nh khng gp cc m t phn lp nm ngang mt cch
l tng. Ngay c trong qu trnh tch t trm tch cc lp c thnh to cng c
mt nghing no , thng nghing ny khng ln, ch vi pht, nhng cng c
trng hp gc nghing t ti vi ., Khi nm ngang th b dy tht ca cc lp
c xc nh bng hiu s cao gia mi v tng ca lp (Hnh 4.4). Trong trng hdp
a hnh phn ct, b dy th t ca lp c th tnh theo b dy biu kin o c v gc
nghing ca m t a hnh.
4.3.2. D ng nm n gh in g v cc yu t th nm
Lp c th nm nghing l lp nghing v mt pha trn mt khu vc rng ln; ta
cng gp th nm nghing khi nghin cu cnh np un v np on. Mun nh hng
125

cc lp trong khng gian phi xc nh c cc yu t th nm ca chng nh ng

phng, ng hng dic v gc dc.

Tui

C) kt vi
Sn kt ln ct
Ct Ihch anh mu trng

$i pha c xm en

o
a

O macn ln st
xm en

H n h 4.4. Bn a cht, mt ct, ct a tng vng c th nm ngang (A..E. Mikhailov).

I: Bn a cht v tuyn mt ct (AB); II: Mt ct a cht theo tuyn AB; III: Ct a tng theo l khoan.

- ng phng l giao luyn ca m t lp vi m t phng nm ngang; ni cch khc

- ng nm ngang trn m t lp l ng phng ca lp (Hnh 4.5) v trn mt lp c
th vch v s ng phng. Ni chung, trn din rng th ng phng ca lp c th
thay i hng, nhng trong mt vt l hoc Irong mt phm vi hp ta c th coi n
phng ca lp l mt ng thng.
- ng hng dc l ng nm ngang, vung gc vi ng phng v hng v
pha dc xung ca lp (Hnh 4.5). ng hng dc to
mt gc nghing ln nht gia mt lp v m t phng
nm ngang.
- Gc dc l gc kp gia ng hng dc v hnh
chiu ca n trn mt phng nm ngang. Hng dc ch
c mt chiu nn ta ch do dc mt gi tr phng v
hng dc v n hn, km nhau 90 so vi phng v
dng phng. Cn ch rng gc dc khng vt qu
90". V tr ca ng phng v ng hng dc trong
khng gian c xc nh bng gc phng v ca chng.

to

A 9 0 o >., J
-4u
u -V
4.3.3.
S dng a
bn
a Chat

Hnj? 4:5 Cc yu t th nm

aa - ng phng; bb- ng
h n 9 d c ; G C d c -

o cc yu t th nm ca lp ngi ta s dng a bn a cht. Khi o

phng v ca mt hng cho trc ta quay u bc ca a bn v hng v c kt
qu theo u bc ca kim nam chm ch trn bn chia . Khi xc nh phng v
ng phng, trc ht phi tm ng phng trn m t lp bng cch x dch cnh
126

di ca a bn trn m t lp v lun lun gi cho a bn v tr nm ngang (bt thu

chun nm gia). Khi ng tip xc ca cnh di a bn vi mt lp l ng
phng. do phng v ta th cho kim a bn quay t do, t cnh di ca a bn
st vo ng phng, vn gi a bn nm ngang', v c kt qu theo u bc ca kim
nam chm. o phng v dng phng ta c th t cnh di ca a bn st vo
ng phng cng c. Khi ta s c hai gi tr hn km nhau 180".
o phng v hng dc, trc ht cn phi xc nh v tr ng dc trn mt
lp v tm hnh chiu ca n trn m t phng nm ngang. lm vic , ta t cnh
di ca a bn st m t lp, gi cho a bn thng ng v x dch n n lc rng
qu i ch mt gc ln nht. Khi cnh di ca da bn trng voi ng dc ca lp.
o phng v hng dc ta dt cnh ngn ca a bn trng vi ng phng,
hng u bc ca da bn v pha dc xung ca lp v c kt qu theo u bc ca
kim nam chm. Khi o c ng th phng v ng phng v phng v hng dc
chnh lch nhau 90.
o gc dc ta t cnh di ca a bn st vi ng dc v gi cho a bn v
tr thng ng, c kt qu theo rng qu di ch trn thc o gc nghing. Cch ghi
y kt qu o c cc yu t" ca th nm nghing nh sau: Phng v ng
phng 174 phng v hng dc 264, gc dc 32. Ti'ng thc t, ch th nm ca
mt lp ngi ta thng ghi phng v hng dc v gc dc: 264 z 32. Phng v ng
phng thng c suy ra bng cch 90" vi kt qu doca phng vhng dc.
trnh s nhm ln, sau cc s" o phng v v gc dc ta khng ghi k hiu
.
Khi gc dc bng 90 th ta khng th o c phng v hng dc, bi v khi
hnh chiu ca ng dc ln m t phang nm ngang tr thnh mt im. Trong trng
hp ta o phng v ng phng, v cch ghi th nm thng ng ca cc lp nh
sau: phng v ng phng 104 z 90. e biu din th nm nghing trn bn ta s
dng cc du hiu quy c trn h.nh 4.6.
4.3.4. D ng nm un np
Nhng phn un cong dng sng trong cc tng
phn lp c hnh thnh khi cc bin dng do
(trong qu trnh un np) gi l cc np un. Chng
ta c th quan st chng nhicu ni trong cc min
ni Bc B v Trng Sn v.v... Tuy nhin, ngay
nhng ni cc l trn m t dt hu nh nm ngang
v nghing, th phn mng c s ca chng cng
thng ph bin cc thnh to un np. Nh vy
dng nm uh np ph bin hu nh khp mi ni
trong v Tri t.
Cc yu t ca np un. C hai loi np un c
bn l np li v np lm; np li l nhng np uh
m phn tru n g tm ca n phn 1)0cc c hn so

55 gc dc

// *

'

20

40

Hnh 4.6. Cc du hiu quy c

biu din cc yu tth nm. Th
nm: thng ng (a); nghing (b);
o (c); n g a n g (d)

127

vi phn ra xung quanh (Hnh 4.7.A). Trong cc np lm th phn tru n g tm ca

chng l tr hn so vi cc phn ra (Hnh 4.7.B). Ngi ta phn bit cc
yu t" sau y trong np un.

P hn ca np un b un cong gi
l vm hay l nhn (1-2, 3-4, 5-6, 7-8
trn hnh 4.8). Thut ng "nhn np
un" dng ch cc to nn phn
trung tm ca np un, cn khi m t
hnh dng np un ta dng th u t ng
"vm. Nhng phn ca np un ni
lin cc vm c gi l cnh (2-3, 4-5,
6-7 trn hnh 4.8). Np li v np lm k tip
nhau c mt cnh chung. Gc hp bi cc ng
ko di ca cnh np un c gi l gc np un.
Mt trc np un l mt m t i qua cc im
un cong ca cc lp to nn np un. Mt chia
gc np un lm hai phn bng nhau (Hnh 4.9.a).
ng trc ca np uh (hay trc np un) l
giao tuyn ca mt trc vi mt a hnh. ng
trc c trng cho s nh hng ca np un trn
bnh . V tr ca n c xc nh bng phng v
ng phng. Trn bn , ng trc c xc
nh bng cch ni cc im nm ch uh cong
ca cc lp. Trn hnh 4.9 th c v d l du hiu
quy c biu din ng trc trn bn .
Bn l np un l giao tuyn ca m t trc vi
m t ca mt lp no (mi hay tng) to nn
Hnh 4.9. Mt trc np un
np un (Hnh 4.10). Bn l c phn b" trong
trong mt ct (a); ng trc trn bnh
np un v trn m t ca lp ch un cong nht.
(b). K hiu biu din trn bn :
ng
trc np li (c) v np lm (d)
Bn l c trng cho cu to ca np un dc theo
mt trc ca n (Hnh 4.11. a v b). V tr ca bn l c xc nh bng gc phng v
chm (hay ni) v gc chm (hay ni). C khi ngi ta coi khi nim v bn l v trc np
un trng nhau, tuy vy khi biu din trn bn v tr ca bn l khng phi bao gi
128

cng trng vi trc np un. Ch khi m t trc

np un thng ng th bn l v trc ca n
mi trng nhau trn bn . Khi np un c
mt trc nghing hay ngang th v tr ca bn
l v trc trn bn r t cch bit nhau. Ch
rng kch thc ca cc np un gim
nhiu khi biu din trn bn nn khi a
s"cc np un c bn l trng vi trc, ch tr
cc np un c v tr m t trc nghing r rt
v nm ngang. Trn hnh 4.11. c, , e l cc
du hiu biu din bn l np un.

Hinh 4.10. V tr riL trc (AB) v bn l

(CD, C'D) trong np un. (a v (k gc chm
ca bn l)

Mt nh np un l mt ni lin cc im
c v tr cao nht ca cc lp to nn np un.
ng nh np un l giao tuyn ca mt nh
vi mi hay y ca bt k mt lp no trong
np un. Vic xc nh ng nh trong np
un rt quan trng khi nghin cu cc np un
nghing v o c cha du m hay kh t.
Thng du m, kh t c tp trung phn
cao nht ca np li gn vi m t nh.
Chiu di ca np un l khong cch dc
theo ng trc gia hai im un cong cng
chiu ca bn l. Chiu rng ca np un l
khong cch gia hai dng trc ca hai np
li hay hai np lm k nhau. Chiu cao ca np
un l khong cch theo chiu thng ng gia
vm ca np li v vm np lm lin k vi n
o theo cng mt lp.

25

50

10

15

20

Hnh 4.11. V tr bn l trong np lm

th hin trn bn
Du hiu quy c np lm trn bn (a) v
trn mt ct (b); bn l np lm (c); v bn l
np li (d, e). Hng chm ca bn l c k
hiu bng cc mi tn (a, b, c, e) hoc t dy
ng bn l. Cc ch s th hin gc chim
ca bn l.

4.3.5. P h n lo i n p u n
Np un c phn loi theo nhng nguyn tc khc nhau; di dy l cch phn loi
np un theo hnh thi cc yu t ca chng.
Theo v tr ca mt trc
Np un i xng vi m t trc thng ng v gc nghing cc cnh bng nhau
(Hnh 4.12,).
Np un khng i xng c m t trc nm nghing hay nm ngang, gc
nghing ca cc cnh khc n h au (H nh 4.122). Cc np un khng i xng li
c th chia ra 4 loi: 1) Np un nghing vi cc cnh v cc hng ngc
nhau, gc dc ca cc cnh khc nhau v m t trc nghing (H nh 4.123). 2) Np
un o c cc cnh n g h in g .v mt pha v m t tr c nghing (Hnh 4.124).
129

Trong np uh o ngi ta phn

bit cnh bnh thng v cnh o
(Hnh 4.124); cnh bnh thng
th tr nm trn c, cn
cnh o - cc c mi quan h
khng bnh thng; c nm trn
tr. 3) Np un nm vi v tr
m t trc nm ngang (Hnh 4.127).
4) Np un chc u vi m t trc b
un cong n hng dc ngc li
(Hnh 4.12g).
Theo mi tng quan gia cc cnh
ca np un
Np un bnh thng c cc
cnh nghing v cc hng khc
nhau (Hnh 4.13a).
Np un ng nghing c cc
cnh nm song song nhau; khi cc
cnh th n g dng th gi l "ng
nghing th n g ng"; khi cc cnh
nm nghing th gi l "ng
nghing " (Hnh 4.13bc). Np
un h nh qut c cc lp sp xp
theo kiu hnh qut, nhn cc np
un ny thng b th t li v tch
khi cc phn cn li ca chng
(Hnh 4.13de).

! !
??!

'
i !I

Hnh 4.12. Phn loi np un theo v tr mt trc

Cc np un : 1- i xng; 2- khng i xng; 3-.
nghing; 4- o trong mt ct thng ng; 5- o trn
s khi; 6-, o trn bnh ; 7- nm, 8- chc u
(trong mt ct) aa- Cc trc un np; ab, ab', a"b"mt trc un np (A.E. Mikhailov 1973).

Hnh 4.13. Phn loi np un theo tng quan gia cc cnh

Cc un np : a- n gin; b- ng nghing thng; c- ng nghing o; d- hnh qut; ehnh qut nhn tht (biu din trong mt ct). (A.E. Mikhailov 1973)

130

30

,a <90

Theo hnh dng ca vm

Np un nhn vi gc ca np un nh hn 90
(Hnh 4.14^. Np uh t vi gc ca np un ln hdn
90 (Hnh 4.14). Np un hnh hp l np un c
vm phng v cnh dc ng (Hnh 4.143). Np on
l nhng ch cong gy khc trong cc tng phn lp.
Chng thng c biu hin bng s nghing i ca
cc lp khi th nm chung ca chng l ngang hoc
l dc hn trn mt nn chung nm nghing.
Trong np on m t ct thng ng ngi ta phn
bit cc yu t" sau (Hnh 4.15): cnh trn hay cnh
nng (AB), cnh di hay cnh st (CD), cnh lin
kt (BC), gc nghing ca cnh lin kt (a).

' a <90

a >90

a >90

Hnh 4.14. Phn loi np un

theo hnh dng ca vm. Cc
np un: 1- nhn, 2- t, 3- hnh
hp (Mikhailov A.E. 1973

4.3.6. Phc np li v phc np lm

Cc cu trc un np ln (ko di hng chc,
hng trm kilomet) v phc tp, bao gm nhiu np
li v np lm, nhng c cu to chng l mt np
li c gi l phc np np li; c cu to chung l

Hnh 4.16. S phc np li (A) v phc np lm (B)

(Agiray G.D. 1966)

Hinh 4.15. S c'u trc np on. AB;

cnh trn hay cnh nng; CD: cnh dui
(cnh nm); BC: cnh lin kt; a: gc
nghing ca cnh lin kt; a: c ly ng
ca cnh lin kt (Mikhailov A.E. 1973).

mt np lm gi l phc np lm
(Hnh 4.16).
Hng ca cc np un
thnh vin phc np li v phc np
lm l nt c trng v r t quan
trng vi vic nghin cu iu
kin thnh to np un. M t trc
ca cc np un thnh vin nghing
chm v pha trong vi phc np
lm v nghing chm ra pha ngoi
t phn trc ca phc np li.

4. 4. T GY V CC YU T CA ^r GY
4.4.1. t gy
t gy l dng ph hu kin to km theo s dch chuyn ca cc phn b t tch
ra ca th a cht. t gy r t ph bin v c chia ra su nhm: thun, nghch,
trt bng, ri, nghch chm v lp ph. Mi nhm c du hiu hnh thi c trng v
c hnh thnh trong nhng iu kin a ng lc khc nhau.
131

t gy thun l t gy c m t trt nghing v pha st xung (Hnh

4.17).Trong t gy thun ngi ta phn bit cc yu t' (Hnh 4.18): cnh nng hoc l
cnh nm (A), cnh st hay cnh treo (B), m t trt (C), gc dc ca m t trt (a), c ly
theo m t tri (a1-b1), c ly ng (a1-b9), c ly ngang (br b 2), c ly a tng (a4-b]), gin
cch ng (a--b^, gin cch ngang (b1-a3).

Hnh 4.17. S t gy thun

Hnh 4.18. Cc yu t ca t gy thun

trong mt ct (a) v trn binh (b)

t gy nghch c mt trt nghing v pha tri ln (Hnh 4.19). Trong t gy

nghch (Hnh 4.20) c cc yu t: cnh st hay l cnh nm (A), cnh nng hay l cnh
treo (B), m t trt (C), gc dc ca m t trt (ot) c ly thng ng (a1-b2), c ly nm
ngang hay l c ly ph (br ^ 2) ly a tng (ar b4), gin cch ng (ar b3), gin cch
ngang (b1-a9), c ly theo m t trt

<

b
Hnh 4.19. S t gy nghch
trong mt ct (a) v trn binh (b)

Cu trc ca t gy nghch c trng

l cnh n ph ln cnh kia, iu ch ra
Hnh 4.20. Cc yu t ca t gy nghch
rng cc khu vc ca v Tri t b dn p
li theo hng nm ngang v to ra cc t
gy nghch. Kh hng tc dng ca lc nm ngang th n gy ra s nn p v lm
xut hin m t trt ca t gy nghch nghing gn 45; nu lc tc dng nghing
mt gc no so vi phng nm ngang th m t trt c th nghing thoai thoi hoc
dc ng (Hnh 4.21).
t gy trt bng. Nhng t gy c cc cnh chuyn dch theo phng nm
ngang c gi l cc t gy trt bng (Hnh 4.22). Trong t gy trt bng c cc
yu t": cc cnh, m t trt, gc dc m t trt v c ly dch chuyn.
132

Hnh 4.21. S thnh to t gy nghch. Mi

tn m\ lc tc dng. Mi tn mnh: hng
chuyn ng. (Mikhailov A.E. 1973)

Hnh 4. 22. Cc t gy trt bng thng ng (a);

nghing (b) v ngang (c) (Mikhailov A.E. 1973)1

t gy trt bng c thnh to do tc dng ca ec lc c hng nm ngang

v ngc nhau. Chng thng pht trin dc theo cc khe nt ln xut hin t
trc. Hu ht cc t gy ln u l t gy trt bng; v d nh t gy Sng
Hng Vit Nam, dt gy San Andreas Bc M V.V.. C li dch chuyn .ca t gy
trt bng c th t ti hng chc, hng trm kilomet.
Trn hnh 4.23 ch r phng php xc nh trt bng phi v tri. xc nh c
tnh chuyn dch ngi quan st quay m t nhn vo m t trt im lp b t ra. Nu
trn cnh i din ca t gy trt bng cc lp dch chuyn v bcn phi th t gy
c gi l tri bng phi, nu lp chuyn dch v tri trt bng tri.

II

Hnh 4.23. Cc t gy trt bng phi (i) v tri (II).

a: mt trt; b: cc lp b t tch; Q: v tr quan st.
(Mikhailov A.E. 1973)

Dt gy ri. Nhng t gy c s chuyn dch ca cc cnh theo hng vung gc

vi mt nt v c gi l t gy ri. C ly dch chuyn ca t 'gy c o theo
hng vung gc vi m t nt vd v chng c ln khc nhau. Trong mt s trng hp
chng t ti vi chc mt, cn hu ht khng vt qu vi mt. t gy ri c hnh
thnh khi c lc cng to dng vung gc vi mt nt vd.
t gy nghch chm. Tt c cc loi t gy m chng ta nghin cu trn kia
khng c du hiu ca bin dng do hoc hin tng bin dng do biu hin rt yu.
Trong t nhin cng kh ph bin nhng t gy c hnh thnh ng thi vi qu
trnh thnh to np un. Trong trng hp ny, hin tng bin dng do ca cc
biu hin r r t v sinh ra t gy nghch chm. t gy nghch chm c mt lot
tnh cht c trng, chng pht trin ch yu trong cc np un nghing v do, lm
cho cc np un thcm phc tp.
Trn bnh t gy nghch chm c lin quan v m t khng gian vi np un, chng
pht trin dc theo ng trc ca np un hoc trn cnh nm song song vi ng trc.
Khi np un tt dn th t gy nghch chm cng m t dn. Trn hnh 4.24 trnh by mt
1 Hnh thc trt bng ngang hnh 4.22c ca Mikhailov A.E. (1973) khng ph hp vi thc t (Ch bin TDT)

133

dy mt ct biu din cc np un c s
pht trin t gy nghch chm. t gy
nghch chm pht trin ch cc np un b
p mnh v b o ln.
Cc t gy nghch chm thng c
ni vi nhau v bao trm trn mt hay
nhiu np un. Trong phc h un np o
v mt pha th cc t gy nghch chm
thng pht trin song song nhau v to
nn "cu trc dng vy".

4.4.2. Lp p h k i n t o (a di)
Lp ph kin to hay a di l t gy
nghch chm ln c c ly dch chuyn trn
vi kilmet hoc hng chc kilmet theo
mt b mt thoai thoi hay ln sng
(Hnh 4.25). Lp ph kin to thng ph
bin trong nhng vng c cu trc uh np
phc tp, lm di chuyn nhng khi ln
chim ton b mt phc h un np.
Trong lp ph kin to, cnh treo l kh
b dch chuyn i v gi l ngoi lai, cnh
nm nguyn ti ch gi l nguyn a; cc
nguyn a thng tr hn cc ngoi
lai. y lp ph kin to thng c
do cao, chng ng vai tr nh mt cht
bi trn khi lp ph kin to chuyn ng.
B m t theo cnh ngoi lai di chuyn
gi l m t trt, cnh ngoi lai c cc
yu t" l trn (phn pha trc), thn
(khin) ca lp ph kin to v gc ca n.
Gc ca phn ngoi lai l vng m lp ph
kin to bt u di chuyn, thng c
xc nh tho s ging nhau v tng
ca khi ngoi lai vi cc cng tui
nhng khng di chuyn (Hnh 4.25).
4.4.3. t g y s u
Mt kiu t gy khc bit hn vi cc
t gy kin to thng thng l t gy
su v l mt trong nhng loi hnh kin
trc nguyn thu ca v Tri t. Nhiu
134

Hnh 4.24. S thnh to t gy nghch chdm

trong np un o ng Carpat: 1: flysh Kreta
thng; 2: ct kt K2; 3: flysh Eocen - Paleocen; 4:
argilit Oligocen (Pusharovski 1959).

II
Hnh 4.25. S cu trc lp ph kin to
I. Cu trc lp ph: 1- Gc lp ph; 2- Thn hoc
khin lp ph; a- Tn d bo mn; b- ca s bo
mn hay ca s kin to: II. Trn bnh ; III.
Trong mt ct; A- Ngoi lai; B- Nguyn a; CMt trt. (Mikhailov A. E. 1973)

t gy su xut hin ngay t nhng thi k sm nht trong lch s v Tri t v thi
gian hot ng ca chng ko di hng trm triu nm. Cc t gy su c su
xuyn ct t nht l n y ca v, thm ch t ti phm vi ca manti trn. Nh vy,
t gy su l i chia ct ng ca v Tri t v m anti trn.
t gy su c ba c im c bn sau y: 1) Kch thc ln - di t hng trm
n hng ngn kilmt, rng hng chc kilmt; 2) su sinh thnh ln, t su
ct v Tri t n su 100-300 km, hoc su hn na trong manti; 3) Thi gian
pht trin ko di qua nhiu pha, nhiu k a cht, v thng c s oi du chuyn
ng theo t gy. Ngoi ra, t gy su cn ng vai tr phn tch cc b phn thch
quyn c lch s v c im chuyn ng kin to khc hn nhau.

Hnh 4.26. t gy San Andreas

v h t gy i km California (Khain A.E. 1973)

Trn b mt, dc bit trong tng ph trm tch, t gy su thng biu hin
di dng mt i ph hu dt gy lin tc vi chiu rng vi kilmt hoc vi chc
kilmet. t gy su dc nghin cu, theo di trn quy m khu vc, v c xc nh
trn c s phn tch mt tp hp cc du hiu nh kin trc, a vt l, magma, trm
tch, a mo v.v...
Mt trong nhng t gy su c nghin cu y nht l t gy San
Andreas California (Bc M) thuc h thng cc t gy ca vnh ai Thi Bnh
Dng. t gy ny ko di t mi Point-Arena v pha bc, t San Francisco n
vnh California gn nh mt ng thng theo hng ty bc (320") trn chiu di 900
km (Hnh 4.26). Dc t gy ny nhiu ln o c cc chuyn dch ngang khi ng
t. Hin nay cc chuyn dch dc theo t gy San Andreas vn tip tc din ra vi
tc trung bnh 4 cm/nm. S chuyn dch ngang cn c th hin trong s dch
135

chuyn tng ca cc lng sng hai cnh t gy t n 24 km, cc t gy

khc hng b ct bi t gy San Andres, cc np un ko theo c hnh thnh gn
t gy v phn b" di mt gc nhn so vi phng ca t gy ny.
i t gy Sng Hng cng l mt t gy su c nhiu nh a cht trong
v ngoi nc nghin cu. t gy ko di theo phng TB - N (330-340) t vnh
Bc B qua H Ni, Lo Cai ri tip tc v pha Vn Nam (Trung Quc) vi chiu di
chung trn 1000 km (Hnh 4.27). Theo cc ti liu a vt l, t gy ny c su 60 70 km, t ti m t Moho. Mt t gy nghing v ng bc vi gc dc 72. Trong
Oligocen - Miocen (E - Nj) chuyn ng ca hai cnh t gy xy ra theo c ch trt
bng tri. T Pliocen n nay chuyn dch dc t gy li xy ra theo trt bng phi.
Vic nghin cu trng ng sut th hin theo cc trn ng t t thp k 60 n nay
cho thy hin nay t gy sng Hng ang hot ng theo c ch trt bng phi.

Hnh 4.27. H t gy Sng Hng (theo p. H. Leloup, gin lc v b sung)

' .

C cu chn tiu ng t

-v " Hng dch chuyn trong E - N,

(trt bng tri);

' v H n g dch chuyn

trong N2 - Q

(trt bng phi)

4.5. BN A CHAT
4.5.1. Cc loi bn a cht
Bn a cht l loi bn m trn nn ca bn a hnh ngi ta biu din s
phn b" ca cc loi trn mt t; cc ny c phn chia theo tui v thnh
phn. Trn bn a cht c th biu din c s phn b" ca cc khong vt hoc cc
nguyn t" ring bit trong . Cc kt qu khoan su v a vt l cng c th c th
hin trn c s cc nh a cht c c nhng khi nim v thnh phn
vdng
136

nm ca cc bn di m t t v nu ra cc kt lun v cu trc su ca v Tri t.

Trn bn a cht, tui v thnh phn cc c biu din bng mu sc, cc ch ci,
ch s" hoc cc ng gch. Ty theo t l, bn a cht c chia thnh 4 loi bn
chnh l khi qut, khu vc, chi tit v t l ln.
Bn a cht khi qut cho ta nhng khi nim v cu trc a cht ca mt
lnh th rng ln, ca mt nc, ca ton b mt lc a hoc c th gii. T l ca loi
bn ny c th khc nhau, ph bin l 1:1.000.000. C s a hnh ca cc bn a
cht khi qut c n gin i r t nhiu. Trn ngi ta thng ch v
ccsng
chnh, cc im dn c ln, bin v h m theo t l c th biu din c.
Bn a cht khu vc biu din cc n v cu trc a cht in hnh ca mt
vng, mt khu vc. V d, bn a cht min Bc Vit Nam t l 1:500.000, bn
da cht t l 1:200.000 v.v... T l ca bn a cht khu vc thay i t 1:1.000.000
n 1:200.000. C s a hnh ca bn a cht khu vc cng c n gin ho i
nhiu. Trn ch biu in mng li thu vn v cc ng giao thng chnh, cc
im dn c v h thng ng bnh gin lc.
Bn a cht chi tit c t l t 1:200.000 n 1:25.000, c thnh lp theo tng
t; khung ca mi t bn ny tng ng vi mng li a hnh c phn nh.
Cc bn ny phn nh chi tit cu trc a cht trn din tch ca t bn . C s
a hnh ca bn a chl chi tit phi chnh xc, trn c h thng ng bnh ,
ch lc b ng giao thng ph, im dn c nh, v.v...
Bn a cht t l ln c thnh lp vi t l t 1:25.000 n 1:1000 v 1:500.C
s a hinh ca cc bn ny c thnh lp ring cho cc din tch cn lp bn a
cht. Bn a cht t l ln c thnh lp cho nhng vng hoc nhng khu vc c
cc m. Trn bn ny, tng ng vi c im cu trc ca m ta c th biu din
ti liu chuyn mn khc nh c th theo di c cu trc v c im m.
Ngoi bn a cht thng thng nu, ta cn cn thnh lp cc bn
chuyn khc nh bn cc thnh to T, bn thch hc, bn kin to,
bn a mo, bn a cht thu vn, a cht cng trnh, bn khong sn, bn
d on cc loi khong sn V.V..
4.5.2. Cc du h iu quy c trn bn a cht
Trn bn a cht, tui, thnh phn v ngun gc ca c th hin bng
nhng du hiu quy c: 1) m u sc; 2) ng vch; 3) ch ci v ch s.
- Mu sc biu din tui ca trm tch, phun tro v bin cht, tui cng c
gam mu cng m. i vi xm nhp th m u sc th hin thnh phn ca .
- ng vch dng biu din thnh phn ; trng hp cc bn a cht
khng c iu kin ng mu th tui v thnh phn cc c biu th bng cc ng
vch v sc khc nhau.
- Du hiu quy c ch ci v ch s" dng ch tui v ngun gc cc c quy
nh nh sau:
137

Cp gii k hiu gm hai ch ci cng vit hoa -Arkei: AR; Paleoproterozoi:

PP; Mesoproterozoi: MP; Neoproterozoi: NP; Paleozoi: PZ; Mesozoi: MZ; Kainozoi:
KZ. Cc ph gii c k hiu bng cc ch s" Rp 1, 2 hay 3 v c vit bn
phi k hiu gii nhng hi thp xung. V d - Paleozoi h: PZX; Paleozoi trung:
PZg; Paleozoi thng: PZ3.
Cp h k hiu bng mt ch ci vit hoa nh sau - h Cambri: ; h Ordovic: 0;
h Silur: S; h Devon: D; h Carbon: ; h Permi: p; h Trias: T; h Jura: J; h Kreta:
E; h Paleogen: E; h Neogen: N; h T: Q.

Cp thng c bi din bng ch s Rp, vit bn phi k hiu h nhng t

thp hn mt cht. Cc h thng c chia thnh ba thng, khi ta dng s' 1, 2, 3
ln lt ch thng di, thng %ia v thng trn. Khi h c chia thnh hai thhg, ta
dng s 1 v 2 ln lt ch thng di v thng trn. V d h Devon ehia thnh ba
thng, v ta c cc k hiu
thng h; D - thng trung v D3 l thng thng. Cc
thng ca h Paleogen, Neogen v t c tn ring. Paleogen c ba thng l
Paleocen (E]). Eocen (Ejj) v Oligocen (E). Neogen gm hai-thng l h hay Miocen
(Nj); thng hay Pliocen (N 9). H T (Q) gm hai thng l Pleistocen v Holocen
(Hin i). Cc nh a cht Vit Nam thng dng cch phn chia T ca gii
a cht Nga l Holocen (Hin i): Q1V; Pleistocen thng: Qrr; Pleistocen trung:
Qu Pleistocen h: Q i.
K hiu bc c ghi bn phi k hiu thng, ph thuc vo tn gi ca bc
c latin ho v c vit t t bng hai hay mt ch in thng l ch u tn bc. V
d: T ti l h Trias, thng h, bc Indi. CjV l h Carbon, thng h, bc Visei.
K hiu cc phn v thch a tng
Theo quy phm a tng Vit Nam (1994) h thng cp bc t ln n nh ca
cc phn v thch a tng gm lot, h tng, tp, lp (h lp); trong phn vi cd
bn l h tng, Ngoi ra CX1 c phc h l mt loi phn v mang tnh tm thi
trong bc u nghin cu.
K hiu ca phn v h tng c thnh lp t hai ch ci latin khng vit hoa
tng ng vi ch u ca t th nht v t th hai trong tn gi h tng. K hiu
ny t bn phi k hiu bc v phi vit nghing; v d h tng Mi L thuc bc
Praga ca Devon h c k hiu l
m. Ch l trn h s nhm ln khi c,
khng dng mt nguyn m lin mt ph m ; v d k hiu h tng Kin An
tui Silur mun khng nn vit k hiu S2ka m vit s <>kn.
4.5.3. Ct a tng, m t ct a cht
Trn cc bn a cht t l ln. ct a tng v m t ct a cht thng c
th n h lp km theo, nhm th hin nhng thng, tin ngn gn v bn .
Ct a tng l mt ct c b rng t 2-4 cm (Hnh 4.28). Trong ct ny ta dng
cc du hiu quy c ng vch biu din thnh phn ca cc trm tch,
phun tro v bin cht pht trin trong vng lp bn . Trong ct a tng cc th
138

o
O)
o

- 1 - 1 -

1 ~ 1 ~

" ........1 > - \ ...

I1K
/
1
. -

vi mu xm en phn lp,
phin st cha Naknlla

800-1000

1 o 1 o 1
o 1 1 o

>'

Ranh gii chnh hp c biu

din bng mt ng thng, cn
ranh gii bt chinh hp biu din
bng mt dng ln sng. V d
c th v mt ct a tng xem
trn hnh 4.28.

o
\J

vi dng khi, trng c mu xm

cha: N e o sch w a g e rin a

250-800

o"

0 o -

1 1

phin st vi phn lp mng

vi dng trTig c, xen phin sl

0-400

0-

150

vi sc di nhim silc mu
sc s

400-1000

' Z ^ >a

v h o th c h

[1 0 1 1

Thnh phn thch hc

CO

vi phn lp c dolomit, bitum

xen k phin st vi

700-1000

CL

De
2

Ct a tng '4>-

>y
m

Tui

a cht c phn nh tng

ng vi cc th c th
hin trn bn a cht. Bn
tri ct a tng th hin cc
phn v thi a tng (gii, h,
thng, bc, h tng v.v...) v cc
k hiu ca chng; bn phi ct
ta ghi b dy, m t c im
thch hc v ho thch tm thy.
T l ca ct a tng c th khc:
nhau v ph thuc vo b dy
*
*
tng hp cua cc the da cht
c trnh by trn bn .

vi silc phin ho c mangan,

phin sl vi,ct kt cha
Otracoda

G ra ticu lip h e ra

8 H -I-

cf

\ 0

\r- x -

1 T 1T 1

phin st vi xen K bt kt vi

Mt ct a cht l mt mt
Hnh 4.28. Ct a tng gin lc ca trm tch
Paleozoi vng L - Gm
ct tng tng, theo chiu thng
ng qua v Tri t t trn b m t n mt su no . N c th c thnh lp
theo bn da chl, cc Li liu l khoan, ti liu a vt l hoc cc ti liu khc. Mt
ct a cht lp theo bn a cht c tin hnh theo mt ng thng ct xuyn
t mp ny n mp kia ca tc bn gi l ng m t ct. Hng ca dng m t cl
phi chn nh th no ta nhn c thng tin nhiu nht v th nm ca cc
biu din trn bn .

139

Chng 5
A TNG V LCH s v TRI DAT

5.1. NH NGHA V VAI TR CA A TANG HC

5.1.1. in h ngha, i tng v n h im v ca a tng hc

a tng hc l mt trong nhng b mn c bn ca a cht hc, nghin cu cc lp

cc tng ca v Tri t, quy lut hnh thnh chng, xc nh mi quan h gia
chng vi nhau trong qu trnh hnh thnh.
Ba nhim v c bn ca a tng hc l: 1) nghin cu v m t cc lp trong
m t ct a cht c th, xc nh c trnh t a tng ca chng; 2) lin h cc mt
ct, xc nh mi tng quan gia chng v v tr ca chng trong tin trnh chung
ca s hnh thnh cc tng ca v Tri t ni chung; 3) l gii bin s a tng
lm sng t lch s hnh thnh v pht trin ca v Tri t.
gii quyt nhng nhim v ca mnh, a tng hc da trn cc nguyn l c
bn v 1) tnh k tc, theo cc lp mi hnh thnh u nm ngang, lp hnh thnh
sau ph ln lp hnh th n h trc, tr hn lp trc v ngc li; 2) tnh lin tc b
mt, theo ti cng mt lp mi im u cng tui tc l cc yu ti ca chng
c thnh to ng thi; 3) tnh ng nht thnh phn ho thch, theo cc tng
cha cc tp hp ho thch (di tch sinh vt bo tn trong trm tch) ging nhau
th cng tui, tc l c hnh thnh ng thi.
5.1.2. Vai tr ca a tn g hc
L mt b mn khoa hc c bn, a tng hc c vai tr c bit quan trng trong
a cht hc v trong hot ng x hi ni chung. Th nht, trong mi cng tc nghin
cu a cht u phi tm hiu lch s v quy lut hnh thnh ca tng nghin cu,
mun gii quyt nhim v ny mi nh nghin cu u phi da vo cc dn liu v da
tng hc ca vng. Chnh v vy trong mi cng tc nghin cu c bn ca a cht hc
nh a cht khu vc, o v bn a cht, kin to hc V.V.. th cng vic hng u v
c tm quan trng vi cht lng cng trnh ca nh a cht l xc nh a tng
ca vng nghin cu. Nhng kt qu nghin cu chnh xc v a tng gip cho nh a
cht nh gi ng n v lch s v quy lut hnh thnh, quy lut phn b" ca cc i
tng nghin cu. Nhng kt lun khng chnh xc v a tng s dn n nhng nh
gi sai v a cht khu vc dn dn hu qu xu khng nhng i vi cc cng tc khc
ca a cht m thm ch c th km hm s pht trin kinh t ca x hi. V d, nu
xc nh rng Vit Nam khng ph bin trm tch tng thm lc a c v tr. a tng
140

 Tam tc Paleogen v Neogen l mt tin quan trng cho vic tm du m, s i

n kt lun Vit Nam khng c du m. Th hai, trong cc cng tc a cht ng dng
nh a cht cng trnh, a cht thu vn V.V.. cng vic nghin cu da tng cng l
nhim v r t quan trng. Xc nh a tng sai dn n nh gi sai v nn mng
cng trnh th hu qu xu s khn lng v cc cng trnh xy dng trn nn mng
yu s lun lun l mi e do cho sinh mng v ti sn ca x hi. Nhng s c v
cc cng trnh xy dng, cc cng trnh giao thng cng c th cho ta thy c iu
quan trng ny.
5.2. TUI A CHT V PHNG PH P XC NH
Mun bit c lch s hnh thnh v Tri t, trc ht cn phi tm c cch
xc nh tui ca trn Tri t, cng tc l xc nh tui ca cc s kin a cht,
nhng bin c xy ra trn Tri t. Trong nhng th k trc nhiu ngi ra
nhng phng php khc nhau nh tui a cht, song cha c phng php no
c c s chc chn. C th k n cch xc nh tui m trong nhng th k trc d
c nhiu ngi lu l da trn gi nh rng xa kia nc bin v i dng cng
ch l nc n h t (hay nc ngt nh ta thng gi), ging nh nc sng su hin
nay. Nc bin m n nh ngy nay chnh l do nc ho tan cc mui t trong lc a
v a ra bin, qua nhiu triu nm tch lu nc bin mi tr nn mn. T nhn
nh trn, nu o tnh c tng lng mui m hin nay cc h thng sng hng nm
a ra bin, o tnh c th tch nc bin v tng lng mui cha trong cc: i
dng, ta c th tnh dc thi gian m sng sui lm cho bin tr thnh mn nh
ngy nay. Bng cch ny ngi ta tnh ra thi gian vo khong vi trm triu
nm. Cch tnh tui a cht nh vv khng c sc thuyt phc, trc ht l lp
lun ban u khng c c s. Ai c th khng nh nc bin xa kia l nc nht;
thm na ai bit c l xa kia lc a c rng nh ngy nay khng v lng ma
trn ra sao d c dc lng nc ca cc h thng sng mang tho lng mui ho
tan ra bin hng nm nh ngy nay.
Na u th k 19 cc nh nghin cu tm c cch xc nh tui tng i ca
cc tng mt cch chc chn, bng phng php c sinh xc nh c m
quan h gi hn hay tr hn gia cc cu to nn v Tri t. n th k 20, nh
phi hin ra c tnh ca cc nguyn t" phng x v cc chu k bn hu ca chng
m ngi ta tm ra cch xc nh tui tuyt i ca cc , tc l tnh tui ca
chng bng n v thi gian, hng nghn v hng triu nm.
5.2.1. Phng php xc inh tu i tu y t i
C s khoa hc. Vic tnh tui tuyt ca c thc hin c c s khoa hc
nh pht minh ca A. Becqerel, ca Pierre v Marie Curie v hin tng phng x.
Trong t nhin cc nguyn t" ho hc thng c nhng ng v khc bit nhau trng
lng nguyn t, c nhng ng v bn vng bn cnh nhng ng v khng bn vng.
Nhng ng v khng bn vng do hin tng phn hu phng x s b phn r v b
141

bin i tr thnh nhng ng v bn vng ca nguyn t khc. Th d cc ng v

ca ch Pb206 v Pb207 l sn phm cui cng v bn vng ca qu trnh phn r phng
x ca cc ng v urani u 238 v 235. Mi mt nguyn t.phng x c mt tc phn r
phng x khng thay i, tc khng chu nh hng ca bt k tc nhn ngoi
sinh no, c l ch tr trng hp nhit cc cao cc ngi sao trong v tr mi c th
lm thay i tc ny. Bng thc nghim c th xc nh c chu k bn hu ca mi
nguyn t"phng x. T nhng iu va trnh by trn y, ta xc nh c tui ca
cha cc ng v phng x. Bit c chu k bn hu ca ng v phng x v khi
lng ca ng v bn vng do qu trn h phng x phn r to nn trong , ta s tnh
c tui ca cha chng.
Quy lut ca qu trnh phn r phng x l c qua mt thi gian nht nh c tnh
chu k th sca nguyn t mt i mt na do phn r phng x; chu k gi l chu k
bn hu. Nh vy sau mt chu k bn hu s mt i 50% s" nguyn thu ca nguyn t
cho ra ng v con; sau hai chu k 75% b phn r, sau ba chu k - 88% v tip tc nh
vy cho n khi sca nguyn t m tr thnh cc nh.
Chnh da trn c s m ngi ta xc nh tui ca cha cc ng v
phng x. Bit c chu k bn hu ca cht phng x v khi lng ca ng v bn
vng do qu trnh phng x ph hu to nn trong , ta s tnh c tui ca .
tnh tui ca c, ngi ta da vo cc nguyn t' c chu k bn hu lu di nh
rani235 c chu k bn hu 710 triu nm, cn nh tui cc tr ngi ta da vo
nguyn t' c chu k bn hu ngn nh carbon phng x (C14) c chu k phn h ch
5,5 - 6 nghn nm. Chnh nh phng php phng x m ngy nay ngi ta c th
xc nh c tui ca t t c cc th a cht. c tui gi n h t trn Tri t. l mt
loi bin cht c tm thy Canada v c xc nh tui l 3,96 t nm. Vic
xc nh tui ca di tch kho c thuc cc nn vn ho vi nghn nm c xc nh
nh carbon phng x CH. Vy l con ngi tm ra cch thc tin cy xc nh tui
c cc s kin lch s ca hnh tinh m mnh c tr.
Phi c gc hnh thnh bin cht c tui 3,96 t nm va ni trn, nh
vy tui ca Tri t phi c hn nhiu so vi tui ca bin cht . Nu v tr
c th n h to sau v n Big Bang, cch y khong 20 t nm th Tri t ph'
c hnh th n h sau Big Bang, t nhng vt cht kh b bn ra v ngui i kt nhai
li. T , nu c nht c tui 3,96 t nm th ngi ta on nh rng Tri t
phi c hnh thnh trc , t cch y khong 4,6 t nm.
Ngy nay nhiu phng php xc nh tui tuyt i c s dng trong cc
phng th nghim a nin i, trong cc phng php quan trng n h t l phng
php Rubidi- Stronti, phng php Kali - Argon, phng php U rani - Thori - Ch,
phng php Sam ari - Neodymi, phng php Carbon 14 .
Phng php Rubidi - Stronti l mt trong nhng phng php nh tui c p
dng rng ri trong a cht. Phng php ny cho php xc nh tui khong vt v
c cha rubidi nh mica, st, felspat, granit.

142

Phng php Kali - Argon cng l phng php c s dng rng ri trong a
cht, iu hn ch l kh argon d b bay m t sau khi dc hnh thnh. Do thng
xy ra trng hp lui ca d c xc nh S tr hn tui thc, mc du cng c
nhng loi khong vt gi c argon kh ti. Phng php Kali - Argon cng s
dng nhng khong vt ging nh phng php Rubidi - Slronti. Ngy nay phng
php Kali - Argon c s dng rng ri di vi phun tro tr v xc nh thi gian
ca s nng tri cc lc a. Phng php Argon-40/Argon-39 cng l mt loi ca
phng php Kali - Argon dc s dng nh tui cho hin lng nung nng ca v Tri
t. nh tui tro ni la v s t ho c trong .
Phng php Urani- Thori - Ch. Ilai ng v ca urani v thori tri qua s phn
r alpha v beta s clio ng v ch bn vng. iu ny cho nhiu kh nng nh tui v
cc ng v trung gian li cng phng x. Zircon l khong vt thng c trong nhiu
loi d v c bit thch hp cho phng php rani - Ch. Phng php Urani - Ch Zircon l mt Irong nhng phng php chnh xc nht d nh tui granit rt c vi
kh nng t chnh xc 5 triu nm vi c tui 3 t nm.
Phng php Sam aii - Neodymi. Samari '147 phn r thnh neoymi 143 c chu k
bn hu rt di, khong 106 t nm. c hai ng v m v con u J nguyn L t him
v c hnh vi a ho tng t nhau. Cc qu trnh a cht hu sinh nh phong ho,
bin cht khng th tch hai ng v ny ging nh chng d tch cp ng v m-con
trong- cc phng php nh tui-khc. V vy phng php Samari - Neoymi c kh
nng "nhn thu" cc s kin a cht hu sinh v ghi c thi gian du tin khi tch
t bn trong Tri t tr thnh thnli phn ca v. V vy tui Iheo phng php
Samari - Neodvmi thng c coi l lui thnh to v Tri t.
Phng php Carbon 14. Carbon-14 c vai tr quan trng trong nh tui a cht
tr; n sinh ra do mt neutron ng d vi nguyn t nit (nitrogen) trong kh quyn v
pht ra mt proton. Sau carbon phig x kt hp vi oxy v to thnh dioxt carbon
(carbonic - c c y . Dioxit carbon phng x ny c cy ci hp tim trong qu trnh quang
hp, dng thi cng dc phn tn trong nc bin v nc ngt. Cui cng, ng vt li
ng ho carbon-14 vo cd th ca chng do tiu th nc v thc n thc vt. Khi dng
vt v cy c cht, carbon khng cn tng thm trong m ca chng c na v carbon14 bt u b phn r theo chu k bn hu 5730 nm.
.2.2. P h n g p h p xc n h tu i t n g i
Tuy phng php xc nh tui tuyt i ngy nay c hon thin nhiu so vi
trc y, song vic xc nh tui lun lun phi gn lin vi cc thit b phn tch
hin i v t tin; them vo , sai s c th ti 5%. Nu vy khi xc nh c
lui 100 triu nm th sai s l 5 triu nm. Sai s ny l qu ln nu la nh rng
loi ngi vi i biu nguyn thu l cc dng ngi khi ch mi xut hin trn Tri
t khong di 1 triu nm, cn ngy nay tui th 100 nm ca con ngi cng r t
him. Mt phng php khc xc nh tui a cht n gin hn tuy khng tnh
c nm thng, song li xic nh c chc chn mi tng quan gi tr ca cc
143

v nhiu khi cn c th hiu chnh c sai lm ca my mc khi phn tch tui tuyt
i, l phng php xc nh tui tng i.
C s khoa hc ca phng php ny l so snh mi tng quan gia cc tm
ra mi quan h gi tr ca chng. C nhiu cch xc nh tui, so snh tui ttng i
ca cc v cc tng khc nhau nh da vo tr t t sp xp ca cc tng -
gi hn nm di cn tr hn nm trn theo th t thi gian thnh to chng.
Ngi ta cng xc nh gi hn hay tr hn da vo mc bin cht ca . Cc
gi hn do tr i qua nhiu bin ng ca cc vn ng a cht nn c mc bin cht
cao hn, cn cc tr hn th ngc li, c mc bin cht thp hn. Cng ngy
ngi ta cng tm ra nhng cch thc khc nhau xc nh tui tng i ca nh
da vo c t, dn in ca> cc V .V ...
Cch xc nh tui tng i ca mt cch khoa hc n h t m hin nay c
p dng rng ri l theo phng php c sinh vt, da vo ho thch - di tch ca
ca sinh vt hoc di tch hot ng ca chng c gi li trong cc tng c
th n h to ng thi vi sinh vt.
c tnh quan trng ca sinh vt l bin i, tin.ho khng ngng thch nghi
vi s thay i ca iu kin mi trng. S tin ho ca sinh vt trong lch s a cht
l khng lp li trng thi m t tin chng c. Do , mi mt giai on pht trin
ca lch s Tri t, hnh thi ca sinh vt khng ging vi hnh thi ca chng trong
thi gian lch s trc v sau . Trn c s ny, khi nghin cu xc nh cc ho thch
ta bit c cha chng c thnh to vo thi gian no v trong iu kin mi
trng no ca lch s v Tri t. Thnh tu nghin cu ca cc nh a cht, cc nh
c sinh vt hc t vi th k qua cho php xc nh c cc dng sinh vt c xa c
trng cho mi giai on ca lch s Tri t. Tt nhin, sinh gii khng phi xut
hin ng thi vi s xut hin ca Tri t m ch xut hin vo giai on cch nay
vi t nm. Tuy vy, di tch sinh vt trong cc c tui hng t nm bi ph hu do
nhng bin c khng l ca lch s Tri t. V th, vic xc nh tui tng i ca
bng phng php c sinh vt ch c th thc hin c i vi cc c hnh thnh
cch nay khong 1 t nm. Trong thc t th lch s Tri t ch c bit tng tn
nh di tch sinh vt trong cc tng thnh to cch y 600 - 700 triu nm, nht l
trong cc c thnh to bt u t k Cambri (cch y 540 triu nm).
5.3. C S A TNG HC
5.3.1. N guyn l h in ti i vi*a tn g hc v a cht lch s
Nguyn l hin ti (actualism) do Ch. Lyell (1797 - 1875) xut c ngha rt
quan trng trong nghin cu a tng v lch s a cht. Cc nh a cht da
trn nguyn l ny suy lun cc s kin v hin tng xy ra trong qu kh a
cht trn cd s nhng hin tng ang xy ra hng ngy hin nay trn T-i t. Ni
dung ca nguyn l nh sau - Cc hin tng t nhin hin nay ang din ra mt
cch t t chm chp gy ra nhng bin i thay i b m t Tri t; trong qu
144

kh cng chnh nhng hin tng tng t nh th gy nn nhng bin i ln lao

ca v Tri t. S ra i ca nguyn l hin ti c ngha r t ln trong a cht hc
v trong t nhicn hc ni chung v trc Ch. Lyell thuyt bin ho do nh t nhin hc
G, Cuvier (1769 - 1832) ch xng km hm s phi Irin ca khoa hc. gii
thch cho nhng bin i ln lao trong lch s Ihin nhin, th u y t bin ho d cho rng
trong lch s thin nhin xy ra nhng bin ng c tnh cht, tai ho tiu dit c.
th gii, ri sau mt lc siu phm li ti to ra th i mi. Vi nguyn l
hin ti, Ch. Lyell d c ng gp ln cho s pht Irin ca a cht hc, trc ht l
cho vic lp li qu trnh lch s ca v Tri t. V th "LyejJ l ngi u tin a
chn l vo a nht hc bng cch thay th nhng t bich ti hng ca cha to
nn, bng nhng tc ng tng bc ca nhng bin i chm chp ca Tri t".
(Engel F. Php bin chng ca t nhin).
5.3.2. Cc phng php ia tn g hc
nghin cu a Lng- ngi ta p dng nhiu phng php khc nhau, nhng
hai phng php c bn l phng php a Lng v phng php c sinh hay cn gi
l phng php sinh a tng.
Phng php a tng. Trong phng php a tng ngi la p dng s c
chiu tnh cht ca cc lp, cc tng trong trn h t sp xp ca chng cc m t
ct a cht xc nh trn h t gi tr khc nhau ca cc tng cc lp trong mt
ct, i snh tr t t a tng ca cc m t ct, cc vng vi nhau v xc lp nn tr t
t a tng ca cc tng d trong vng. Tnh cht ca c xc nh c Ih l c
tnh v thch hc, khong vt, c tnh vt l ( dn in, t tnh, c tnh phn
hi sng a chn v.v..)> nhng c tnh thch hc ca d vn l c s quan trng
nhl i sn h da tng v do cc nh a cht r t ch trng phng php so
snh thch hc (gi l phng php thch hc) Irong nghin cu a tng. Thng
thng phng php a lng' c p dng nghin cu a lng ca cc m t ct
trong phm vi a l khng ln.
Phng php sinh a tng. Phng php sinh da tng l phng php cd bn
ca a tng hc. Phng php ny da vo di tch sinh vl (ho thch) c ho tn
trong- cc lng trm tch. Khi sinh vt cht, di tch ca chng c bin i thnh
phn ho hc v c bo tn trong vi hnh thi cu trc c bn ca chng, gi l
ho thch. Nghin cu, so snh ho thch cha trong cc tng ngi ta c th phn
bit c s gi tr khc nhau ca cc cha nhng ho thch . Mt khc, da
vo di tch ho thch ta cng c th i snh v xc nh cc tng cng tui tuy
chng phn b' cc da phng khc nhau.
D hin nay nhiu phng php khc c p dng nghin cu a tng nhng
phng php sinh da tng vn l phng php thc tin v ph bin n h t trong cng
tc da tng. Trong sinh a tng cng li c nhiu phng php khc nhau c p
dng rng ri v c hiu qu ln. Vic i snh a tng trn phm vi hnh tinh v lp
nn thang a tng trn phm vi ton cu ch yu nh phng php sinh a tng.
145

Mt trong nhng phng php n gin ca sinh a tng l phng php ho

thch ch o hay ho thch nh tng. Mi n v a tng c nhng ho thch c
trng, khi bt gp ho thch chng ta c th bit ngay a tng cha chng c tui
g. V d, gp ho thch Redichia (B ba thu) chng ta bit ngay a tng cha n c
tui Cambri, Tetragraptus cho tui Ordovic, Calceola sandalina cho tui Devon smgia V .V .. Mi giai on lch s a cht c nhng sinh vt c trng khng ging vi
sinh vt ca giai on trc v sau .
Cc phng php khc. Ngoi cc phng php ph bin trn, ngy nav trong da
cht hc ngi ta cn s dng nhiu phng php khc nghin cu da tng, nht l
cc phng php a vt l, nh phng php c t, phng php a chn V .V .. Mi
phng php c nhng c th ring, song nt chung ca cc phng php a vt l l
ng dng nhng thnh tu ca vt l hc trong nghin cu a tng. Phng php a
chn a tng da vo c tnh khc nhau v phn x sng a chn ca cc khc
nhau. Trn c s m nh a cht c th bit c c tnh ca cc tng khc nhau
di su bng sng a chn, tuy chng khng l ra trcn mt t. Phng php c t
da trn c s s bo tn t d. Trong cc . nht l phun tro, khi hnh thnh th
t tnh ca chng c nh hnh, t tnh c bo tn (gi l t d) d sau v tr
a l ni chng dc thnh to c i thay. Do bit c t d ta c th khi phc
c v tr a l ca khi chng c thnh to. Trong mt kh vc, cc c thnh
to cng thi s c t d ging nhau, trn c s m ta c th so snh tui ca cc
trong cng mt khu vc. c bit, trong lch s a cht c nhiu giai on xy ra hin
tng o cc t, mi giai on xy ra trong mt thi gian ging nhau trn phm vi ton
cu. Di tch ca hin tng ny cng c lu gi trong , da vo d ta c th i snh
a tng cc cha nhng di tch .
5.3.3. P hn ch ia dia tn g
a. Phn v a tng
Mt trong nhng nhim v c bn ca a tng hc l phn chia cc th phn lp
Ihnh cc n v c quy m khc nhau gi l phn v a tng. Phn v da tng c
phn inh trn nhng c s khc nhau. Tu theo nhu cu thc tin v mc tiu s dng
m chng c th c phn nh trn c s mt tnh cht c trhg no hoc trn c
s tng hp cc c tnh ca . Do , c nhiu hnh loi phn v a tng khc nhau,
cc hnh loi phn v c bn l thch a tng, sinh a tng v thi a tng, mi hnh
loi c h thng cp bc ring (Bng 5.1).
b. Cc phn v thch a tng
Cc phn v thch a tng l loi phn v dc phn nh trn c s c tnh ca
to nn th a tng. Chng c th gm cc lp c thnh phn ng n h t hoc
thnh phn u tri trong m t ct da cht m nh a cht c th nhn bit trc
tip trong t nhin v th hin d dng trn bn a cht. Phn v thch a tng
c th ch gm mt trong cc loi d trm tch, magma, bin cht hoc t hp ca cc
146

loi min l phi c tnh ng nht hay u tri trong m t ct a cht. Cc hng
cp bc ca cc phn v thch a tng t ln n nh gm lot, h tng, tp, i\
trong phn v c bn nht, thng dng n h t l h tng. Ngoi cc cp phn v ny
cn c loi phn v phc h ch nhng th a tng m v mt l do no nh a
cht cha c th khng nh chng thuc hng cp bc no trong s cc cp phn v
thch a tng (Bng 5.1). Cc phn v thch a tng c gi tn theo a danh, ni
c mt ct in hnh m t phn v; th d h tng Hm Rng, h tng Lng Sn,
phc h Sng Hng V. V.. Di y l nhng hng phn v ph bin v thng dng
nht trong' cng tc thc t a cht.
Bng 5.1. H thng cp bc cc phn v a tng
Cc phn vj c bn

Hnh lc phn v
Lot
THCH A TNG

H tng

Tp
Lp {H lp)

SINH A TNG

%
"

Cc loi i
sinh a tng

Lin gii

Lin i
i

Gii
H
THI A TNG

ng lng thi gian

K
Th

Thng
Bc
i

K
Thi

H tng l phn v c bn v ph bin ca h thng phn loi thch a lng, l

mt th a tng c thnh phn thch hc tng i ng nht, hoc bao gm mt th
ch yu xen nhng lp kp cc khc. Khi lng a tng ca h tng tu thuc
vo tnh cht ng n h t ca cc lp Mnh thnh h tng; b dy khng phi l tiu
chun d phn nh cc phn v thch a tng, do h tng c th dy hng nghn
mt nhng cng c th ch dy mt vi mt. Nhm phn nh tnh cht ng n h t ca
thnh phn cc phn v thch a tng, cng l phn nh iu kin a l t nhin
ca s hnh thnh h tng nn ranh gii ca h tng khng bt buc phi mang tnh
cht ng thi trong mi im phn b h tng. Ni cch khc, ranh gii ca phn v
thch a tng ni chung v h tng ni ring c th mang tnh xuyn thi hay cn gi
l ranh gii cho. H tng c tn ring t theo a danh, ni c m t ct in hnh tc
l chun (stratotyp) ca n.
Tp l hng phn v nh hn h tng trong h thng phn v thch a tng v
gm hai loi. Loi th nht l tp chnh thc trong h thng phn loi, c t tn
ring theo da danh. cng gi l loi tp chnh danh (c tn ricng). i vi tp
chnh danh khng n h t thit phi phn chia ht khi lng ca h tng thnh cc
147

tp m ch phn nh tp khi c nhu cu cn thit. Nh vy mt h tng c th khng

c phn chia thnh tp hoc c th ch c mt vi tp mang tnh c trng no
trong v tr bt k ca h tng. Loi th hai l tp mang tnh cht t do v tm th.
Loi tp ny ch dng m t cc m t ct v c ghi th t trong m t ct theo th
t s" hc hoc th t ch ci a,b,c.
Lot l phn v thch a tng ln hdn h tng, n c th gm hai hoc ba h tng
lin k nhau theo chiu ng ca ct a tng. Khng bt buc mi h tng thnh vin
ca lot u phi c din phn b" khng gian lin k nhau. Lot c tn ring t theo
a danh, ni c m t ct in hnh ca lot.
Phc h l th a tng, do nhiu nguyn nhn khch quan cha c nghin cu
y nhng cn thit phi,m t trong a cht khu vc. Phc h c tn ring t
theo a danh, ni ca phc h c m t. v sau. khi nhng vn khc mc
thuc phc h c gii quyt th ni dung ca phc h c th tr thnh mt hoc mt
vi h tng hoc tp th phc h b loi b trong a tng khu vc.
c. Cc phn v sinh a tng
Phn v sinh a tng l tp hp cc lp c phn nh trn c s ho thch
cha trong chng. i sinh a tng gm nhiu loi nh i phc h, i phn b, i
cc thnh V. V.., mi loi c phn nh theo tiu chun n h t nh trong cc yu t
ho thch c s dng phn nh di. i c gi tn theo ging loi ho thch
c trng ca n. Trong s" cc loi di sinh a tng-th i phc h v i phn b
taxon1 c s dng ph bin nht.
i phc h l i c phn nh da theo mt phc h ho thch phong ph cha
trong cc lp ca i cha phc h . Tn ca i phc h gi theo tn ca ging loi
c trng nhl ca i; v d ta c i phc h Euryspirifer tonkinensis l i ca da tng
Devon h Min Bc Vit Nam, trong loi ho thch ca tay cun Euryspirifer
tonkinensis l c trng nht trong ton b ho thch phong ph ca i.
i phn btaxon. Khc vi i phc h, i phn b' taxon ch da vo mt dng
ho thch c trng n h t phn nh i v tn i gi theo tn ca dng ho thch
ny; v d ta c i Endothyra communis i phn b" taxon c phn nh da
theo loi ho thch Foraminifera c tn l Endothyra communis c trng cho phn
trn ca bc Famen (Devon thng).
d. Cc n v thi a tng v (hi gian a cht
Bng kt qu nghin cu tng hp ca cc khoa hc a cht nh c sinh hc, da
tng hc, kin to hc, thch hc v.v.., kt hp vi cc phng php xc nh tui a
cht ta va tm hiu trn kia, ngy nay a cht hc phn chia a tng trn ton b v
Tri t theo cc cp n v a tng thng nht (Bng 5.1). Mi cp n v a tng
ny c thnh to trong mt n v thi gian nht nh. Nh vy mi mt n v thi

1Taxon l hng n v phn loi sinh vt, c th l loi, ging (hay chi), h, b v.v.

148

gian a cht hay l n v a nin biu s ng vi mt n v ca cc th a cht, tc

phn v a tng, c thnh to trong n v thi gian a cht . Nhng phn v a
tng ny gi l phn v thi a tng. n v thi gian thnh to phn v thi a tng
gi l phn v tui a cht hay phn v a nin biu.
Cp ln n h t ca n v thi gian a cht (a nin biu) l lin i, cc th
a cht c hnh thnh trong mt lin i c gi l lin gii. Cc nh a cht
da trn lch s p h t trin ca sinh gii chia lch s Tri t lm hai lin i l
j
,
An s in h hay Kriptozoi v lin i H in s n h hay Phanerozoi. Tng ng vi hai
lin i ny l cc th d c to thnh trong mi lin i l lin gii n sinh
(Kriptozoi) v lin gii Hin sinh (Phanerozoi). Cng nh vy, cc cp khc ca n
v thi gin a cht v n v a tng tng ng (cc c th n h tao trong n
v thi gian a cht ) u c gi cng tn. Tn gi n sinh v Hin sinh l do
trong cc ca gii Hin sinh p h t hin nhiu di tch gii sinh vt, cn trong
ca gii n sinh ngi ta khng pht hin c ho thch r rng. Thc ra cch
phn chia v cch gi tn nh vy ngy nay ch cn m ang tnh cht quy c bi v
cng ngy vi mc nghin cu cng su, ngi ta cng pht hin ra nhiu di tch
sinh vt trong cc tre ca lin gii Kriptozoi (An sinh).
Cp th hai ca n v thi gian a cht (da nin biu) l n g u yn a i, gi t t l
i. Tp hp cc c thnh to trong mt i c gi l gii. Trong li.cn i
Kriptozoi c hai i l Arkei (hay Thi c) c tui t 2600 triu nm tr v trc v
Proterozoi (hay Nguyn sinh) c tui cch y 540 triu nm n 2600 triu nm.
Trong lin i Hin sinh (Phanerozoi) t c n tr c cc i Paleozoi hay c
sinh (k hiu l PZ) cch y t 540 triu nm n 250 triu nm, i Mesozoi hay
Trung sinh (k hiu l MZ) cch y t 250 triu nm n 65 triu nm, i
Kainozoi haj' Tn sinh (k hiu l KZ) cch y 65 triu nm v ko di cho n
ngy nay. c thnh to trong cc i gi l gii v ta c cc gii Paleozoi (C
sinh), Mesozoi (Trung sinh) v Kainozoi (Tn sinh). Tn gi ca cc nguyn i da
theo c im ca sinh gii pht trin trong nguyn i. Paleozoi c ngha l nguyn
i ca sinh vt c (ting latin Paleo l c xa, Zoa l sinh vt), Mesozoi c ngha l
nguyn i ca sinh vt tru n g gian (Mcso l Irung gian, gia) cn Kainozoi l
nguyn di ca sinh gii mi (Kainos ng Hy Lp l mi). Trong mi nguyn i
trn Tri t din ra nhng bin c c tnh cht hnh tinh v cc vn ng ca
v Tri t v v bin i th gii sinh vt.
Cp th ba ca n v thi gian a cht l k, cc th c thnh to trong
mt k c gi l h. Trong mi k trn Tri t din ra nhng bin c" lch s c
tnh cht khu vc, i khi c tnh cht hnh tinh v cc vn ng ca v Tri t. S
bin di ca sinh gii cng ln nhng mc thp hn so vi s thay di sinh vt
' Gn y lin i n sinh (Kriptozoi) cng cn c phn thnh hai lin i l Arkei (Thi c) v Proterozoi
(Nguyn sinh). Theo cch ny th lch s Tri t gm ba lin i Arki, Proterozoi, Phanerozoi thay v hai lin
i (Kriptozoi, Phanerozoi) nh trc y.

149

gia cc nguyn i. Nu nh gia cc nguyn i s bin i ca sinh gii din ra

cp ngnh th gia cc k, s bin i ca sinh gii .din ra cp lp, cp b v h.
K v h tng ng c cng tn gi.
Do mc nghicn cu cha y , Arkei (Thi c) cha c phn ra cc h
(k). i vi Proterozoi tuy cng c ngh phn chia chi tit hn nhng cho n
nay cha c s n h t tr gia cc nh a cht, tr k Venda c tha nhn rng
ri t CUI th k 20*.
Nguyn i Paleozoi t c n tr c su k - K Cambri cch y 540 - 500
triu nm , Ordovic cch y 500 - 435 triu nm, S ilu r cch y 435 - 410 triu
nm , Devon cch y 410 - 355 triu nm, Carbon cch y 355 - 295 triu nm,
Permi cch y 295 - 250 triu nm (Bng 5.4).
Nguyn di Mesozoi t c n tr gm ba k, Trias cch y 250 - 203 triu nm,
Jura cch y 203 - 135 triu nm, Kreta cch y 135 - 65 triu nm (Bng 5.4).
Nguyn i Kainozoi gm ba k, Paleogen cch y 65 - 23,5 triu nm,
Neogen cch y 23,5 - 1,7 triu nm, T cch nay trn 1,7 triu nm v ko di
n ngv nay (Bng 5.4).
Tn gi cc k (h) c nhiu ngun gc khc nhau. Mt s" ln c gi tn theo a
phng, ni h c m t ln u nh tn h Devon - theo tn ca qun Devonshire
Anh; h Permi - theo tn thnh ph" Permi vng ni Ural ca Nga (hin nay l
thnh ph' Ekaterenburg); h Ju ra - theo tn dy ni J u ra nm gia Php v Thu S;
h Cambri - theo tn bng ting latin ca x Wales Ty Nam nc Anh. H Ordovic
v h Silur gi theo tn cc b tc dn sng Min Trung nc Anh, ni ln u cc h
ny c m t. Mt s" cc h c gi theo c dim ca h, nh h Carbon (do
ph bin than d; carbon l than), h Kreta (do ph bin phn trng; kreta l
phn), h Trias (do khi m t ln u h ny ngi ta thy h gm ba phn r rt).
Mt s" cc h khc li gi tn theo c im ca sinh gii pht trin trong k (h
Paleogen do c ng vt c xa; Paeo l c xa, gennan ting hy lp l sinh ra); cng
nh vy Neogen l h c ng vt mi (Neo l mi). Ring tn gi ca h T li
mang tnh cht lch s, ca h ny ng vi thnh h th t do Arduno m t ln
u Italia vo th k 16, cng nh ca cc h Paleogen v Neogen trc v
thuc h tam v ng vi phc h th ba do Arduno m t ln u. Ngy nay cc tn
Tam v T mang tnh cht lch s vn c s dng.
Di cp k l cp th v tng ng vi n l cp thng ca a tng, mi h thng
c ba thng, i khi l hai thng1. Th c gi tn theo tn ca h km theo cc tip u
ng sm, gia v mun ch v tr cc th trong k, cng vy ta dng tip u ng h
trung thng ch tng quan v tr a tng ca thng trong h; v d thng Devon h
l thng i cng ca h Devon ng vi n l th Devon sm. Devon trung l thng gia
ca h Devon, ng vi n l th Devon gia.

' Phn ln cc nh nghin cu coi Venda l k tr nht ca Proterozoi, nhng cng c kin coi l h sm nht
ca Paleozoi. Gn y Proterozoi c ngh phn thnh Paleoproterozoi, Mesoproterozol v Neoproterozoi.
1 Gn dy s lng cc thng ciii mt s h c d ngh nhicu hn v c tt) ring; v d h Silur Irc y gm hai thng, miy
dc ngh Ihinb 4 thng, t di ln trCn gm I.andovcry, Vcnlock, Ludlov v Pridoli (Bng 5.4)

150

Cp k l hng phn v nh ca thang a nin biu, tng ng vi n l bc ca

thang a tng. Tn ca k gi theo a danh, ni c mt ct in hnh ca bc. S lng
ca k (bc) tu thuc mc nghin cu chi tit ca mi h, mi thng. B c ca thi a
tng v k ca a nin biu thng c coi nh cp c s. Trong trng hp phn chia
chi tit a tng ngi ta cn dng cp i v ng vi n l thi ca da nin biu.
5.4. NHNG MC LN TRONG LCH s A CHAT
Hin nay chng ta khng c c nhng dn liu trc tip v giai on mi hnh
thnh Tri t v cho n nay ch mi c nhng gi thuyt v ngun gc ca Tri t.
Tui ca gi n h t trn Tri t c xc dnh l 3,96 l nm, Lui ca thin thch
c nht ri trn m t t l 5 - 5,5 t nm. Coi thin thch l nhng m nh v ca mt
hnh tinh no trong h M t Tri th tui ca thin thch cng ] tui ca cc
hnh tinh ni chung v ca Tri t ni ring. Tuy vy, hin nay nhiu kin cho
rng tui ca Tri t vo khong 4,6 t nm.
D theo thuyt ngu bin hay thuyt K ant - Laplace th cng phi gi nh bui
ban u Tri t cha c v nh hin nay. v Tri t lc cn r t mng v trng
thi d b gy v to hin tng hot ng phun tro theo kiu qua cc khe nt. Khi
v Tri t dy hn th mi xut hin ni la dng chp, trng thi ny c l tng t
nh trng th i cn li du vt trn M t Trng hin nay. T sn phm hi ca hot
ng ni la gm hi nc, kh metan, carbonic, amoniac, nit, hyro V.V.. hnh
thnh nhng yu t" u tin ca kh quyn.
i sng ca Tri t qua mt ngng ca quan trng khi nhit d ngui dn
hi nc c th ngng t v hnh thnh nhng bn nc u tin. Cng t y,
trn Tri t xut hin cc qu trnh bo mn v trm ng hnh thnh cc lot
trm tch u tin bn cnh cc sn phm phun tro.
5.4.1. A rkei v nhng ch n g liu lch s u tin
Nguyn i ny kt thc cch y 2600 triu nm cn n bt du t khi no cha ai
c th khng nh c. Ch c th c nh c l nguyn i ny bt u cng vi s
hnh thnh cc khu vc bin u tin cng hnh thnh ln u cc trm tch.
Bn thn cc trm tch thu cng rt khc vi cc trm tch hin nay v ch
yu l cc sn phm ph hu ca phun tro, pH c th ti 1 - 2. Trong kh quyn ic
thnh phn C 02 ng vai tr ch yu, sau l hi nc, amoniac, nit V.V..
Na sau ca Arkei, cch y khong 3 t nm, trn m t Tri t d c nhiu bin
i, thnh phn kh quyn v thu quyn cng tip tc thay i. Trong kh quyn,
thnh phn nit, sau l oxy tng thm nhiu. Trong bin tch ng nhiu sn
phm trm tch ho hc, c bit ph bin loi trm tch silic - st m t hnh thnh
tr lng khng l ca qung st hin nay. Ngi ta tnh ra tr lng loi qung st
ny trn th gii gp 22 ln tng cc loi qung st khc hin bit.
151

C kh nng l nhng sinh vt s ng nht xut hin t bt u na sau ca

nguyn i Arkei. Ngi ta pht hin c du vt ca to lam trn b m t Tri t
trong c tui cch y khong 3 t nm. Nh vy chc l t na sau ca Arkei hot
ng quang hp ca to lam lm tng nhanh chng lng oxy trong kh quyn, ox
do to lam to nn li thc y thm s pht trin ca sinh gii.
S kin quan trng din ra vo cui i Arkei l hot ng to ni trn cc
phm vi rng ln v hnh thnh nhn ca cc nn c c hon thin vo Proterozoi
tip theo. Hin nay nhng cu trc nguyn nn ny gm nhng bin cht r t cao
thuc tng granulit, amphibolit. cc d gneis (gni) quan st c r nt c Bc
M, Ty Bc u, Chu Phi, Siberia v c Australia, Nam M. Mt snh a cht cho
rng bin cht cao thuc h tng Kan Nack Nam Trng B v Ty Nguyn ca
Vit Nam c l cng c hnh thnh trong giai on ny.
5.4.2. P ro te ro z o i v s h n h th n h cc l c ia
v n cn nhiu diu bn lun v ranh gii thi gian ca nguyn i (hay lin i)
ny, song a s cc nh a cht cho rng Proterozoi (Nguj'n sinh) bt u t cch
y 2600 triu nm v kt thc cch y 540 triu nm. Tn gi Proterozoi hay
Nguyn sinh phn nh s pht trin ca gii sinh vt nguyn thu trn m t Tri
t lc by gi. ch yu l sinh vt n bo, chnh bng cc hot ng sng ca
chng m cc tng vi dy c thnh to v ri tri qua nhiu bin ng ngy
nay tr th n h hoa. Vai tr ca nhng sinh vt n bo nguyn thu ny cng cn
quan st c trong cc nguyn i lch s a cht sau v c ngy nay na. n cui
Proterozoi, trn Tri t r rng l c
sinh vt a bo, cng vi sinh vt nguyn
sinh chng l ch nhn ca i sng trong
cc i dng thu . Nhiu di tch sinh vt
nguyn thu thuc ngnh Thch ty1
(Cnidaria) c pht hin trong cc tng
ca h Vena cch y 600 - 700 triu
nm, cc di tch ca sinh vt a bo khc
cng c pht hin nhiu trong nhng
c tui cch y khong 1 t nm.
Trong Prolerozoi xy ra nhiu ln
vn ng to ni c Siberia, Bc M, Nam
M, Chu Phi v Australia. Tt c cc vn
ng to ni ny n n s hnh thnh cc
lc a u tin tr n th gii (Hnh 5.1).
Cc vn ng to ni ny Nga cng nh

Hlnh 5-1- v- tr cc ly

^ Proterozoi

(Wicander R. J. & Monroe s. 1993)

' Ngnh ng vt ny trc y quen gi l ngnh Rut khoang (Coelenterata); hin nay c gi l Thch ty, hay
Si chch (Cnidaria). Cnidaria c ngun gc t ting Hy Lp c c ngha l cy tm gai, c nhng gai nh cy l
han khi m vo ngi gy au, nga.

1.52

Vit Nam thng gi l vn ng Baicali, cn nhiu nc khc quen gi l Assinti

(vn ng to ni Ton Phi Chu Phi cng e tui gn tng t). Kh hu ca giai
on cu Proterozoi cng dn c sng t, nh pht hin c du vt ca mt thi
k bng h jm ta bit c i kh hu lnh vo thi gian ny. Ngi ta cng
chng minh c l mt b phn ln b m t Tri t ni cao trn mc nc bin hnh
thnh cc lc a c.
ca Proterozoi u b bin cht cao v c m t nhiu cu trc ni cao trn
th gii hin nay nh Bc M, Bc u, Chu Phi, Triu Tin v ng Bc Trung
Quc. 0 Vit Nam cc c tui Proterozoi . c xc nh ri cc i Sng Hng,
Sng M, Phu Hot v khi nng Kon Tum.
Lch s 2 t nm ca Tri t trong Protero'/oi c nhiu s kin ln, song tri thc loi
ngi v giai on lch s ny cng cn hn ch so vi cc nguyn i k tip sau. C th
nu tm t t mt s" s kin ln sau dy ca lch s Proterozoi. Th nht, do s bin i
dn ca kh quyn v thu quyn to iu kin sirih gii pht trin t nguyn sinh
vt n ng vt a bo u tin. Th hai l do cc vn ng to ni Baicai (hay Assinti)
m n cui Proterozoi hnh thnh cc phn c bn ca lc a. Bc M, ng u,
Siberia, Bc Trung Quc, Nam M, Chu Phi, n v Australia (Hnh 5.2). Cc lc a
tt nhin khng dng nh ngy nay. Kt qu nghin cu ca a cht hc bt u t
A. L. Wegener (1880 - 1930) cho ta thv vo cu Proterozoi bn cu nam tng c mt
lc a duy nht c gi tn l Gondwana, bao gm c cc lc a m hin nay thuc
Nam M, Chu Phi, n v Australia.
5.4.3. Paleozoi - nguyn i ca sinh gii c v hai vn ng to ni ln
Tn gi ca nguyn i Paleozoi hay c sinh phn nh tnh cht, ca gii sinh vt
c xa shg trong khong gn 300 triu nm ca nguyn i ny (t cch y 540
triu nm dn 250 triu nm). Th gii sinh vt bin i thch nghi vi mi trng
v chnh s bin i ca iu kin mi trng thc y s tin ho ca sinh gii.
Chng ta trc ht xem xt nhng bin c" ln v vn ng ca v Tri t dn n s
thay i mi trng trong Paleozoi.
Ni b t n h t ca hot ng a cht trong Paleozoi l hai k vn ng to ni
Caleoni v Hercyni (Bng 5.2; 5.4), s hnh thnh Ton lc (hay Pangea tc l mt
lc a duy n h t v khng l trong thi gian t cui Paleozoi n u Mesozoi). u
Paleozoi, trong k Cambri trn b m t Tri t hnh thnh cc lc a phn ln
nm bn cu nam nh Gondwana, Siberia, Kazakhstania, Baltica v i b phn lc
a Laurentia (Hnh 5.2).
Hot ng to ni Caledoni din ra vo cc k Ordovic v Silur (Bng 5.2; 5.4). Kt
qu ca vn ng to ni ny l bin nhiu vng rng ln trc kia l bin thnh vng
ni hoc ch t cng thnh vng t lin. Cc vng gn ra ng Australia, mt phn
ca dy ni Thin Sn, vng Saian, Altai, vng Bc Anh v ty bc bn o
Scandinave, ng Bc M v o Groenland V.V.. tr thnh cc vng ni. ng ,
thuc v cu trc Caledoni c th k n vng trung tm ca di Cn Lun - Tn Lnh
153

(Trung Quc) cng nh cu trc Katazia (ng nam Qung ng ca Trung Quc v
cc ng Bc Vit Nam - vng C T, Tn Mi). Nhiu vng rng ln khng cn ngp
di ln nc i dng gia nhp vo cc thnh phn t lin. S bin i hon cnh
a l - bin thnh t lin din ra trn phm vi rng ln ny thc y s bin i
quan trng ca sinh gii trong Paleozoi.

Hnh 5.2. C a l th gii vo u Paleozoi {k Cambri)

(Wicander R. J. & Monroe s. 1993)

Sau vn ng to ni Caledoni, v Tri t li hot ng kh n nh trong sut k

Devon v n u k Carbon bin li dn dn lin vo nhng min c a m trc kia
chng r t khi. Thi gian ngt trm triu nm ny ging nh thi k tch lu nng
lng ri t k Carbon, mt qu trnh to ni ln na li din ra trn mt hnh tinh
l vn dng to ni Hercyni hay cn gi l Varisca ko di sut t k Carbon1 n ht
k Permi. Cu trc un np do vn ng Hercyni tri rng sut c lnh th ng Bc
Hoa K (vng ni Apalache), Ty u, ng u v c vng rng ln gia di Ural v
Thin Sn, c vng Cn Lun - Tn Lnh Trung Quc v phn cn li ca ng
Australia V .V .. Thuc v cu trc Hercyni ng l nhng cng trnh to ni rng ln
nh i b phn Cn Lun - Tn Lnh. C l phn ln lnh th Bc Vit Nam cng chu
tc dng ca chu k Hercyni. Km theo s bin i y bin thnh vng ni l nhiu
vng y bin tr thnh t lin rng ln hn c trc trong k to ni Caledoni.
Bin c ln ca lch s v Tri t xy ra trong Paleozoi l s hnh thnh Ton
lc hay Pangea (Hnh 5.3), gn lin vi chuyn ng hi t ca cc mng v hot ng
to ni Caledoni v Hercyni.
Th gii sinh vt ca Paleozoi khc hn vi Proterozoi, ngay t u nguyn i
ny sinh vt a bo r t p h t trin. Gn m t i biu ca cc ngnh ng vt,
nhng c ng vt v thc vt u mang tn h cht c xa, hon ton khc vi sinh
vt ngy nay. Cc nhm ng vt tiu biu c th k n l san h c, b ba thu,
Ngi ta cng coi pha to ni Breton din ra vo cui k Devon bt u cho chu k to ni Hercyni.

154

bt , c c V .V .. (Bn nh 5.1; 5.2). Tt c chng u tng c thi lm ch bin

c, nhng ri theo quy lu t t nhin chng li ln lt bin m t khi th gian. Mt
mc quan trng ca lch s sinh gii trong Paleozoi l s chuyn bin ca gii sinh
vt t di nc ln cn (Bn nh .2; 5.3).

Hnh 5.3. C a l th gii cui Paleozoi (k Permi) v s hnh thnh Pangea

(WicanderR. J. & Monroe s. 1993)

ng vt
khng xng sng

ng vt
c xng sng

Tiu dit ng lot: San h

bn tia, Tabulata, B ba
thu, nhiu nhm Tay cun
v.v...

- Tiu dit c Da
phin (Placoderm)

SILUR

DEVON

CARBON

K
PERM1

B ng 5.2. Nhng s kin a cht ln trong Paleozoi

CAMBRI

oo>
(T
o

- B st Pelicosaurus

Thc vt
Pht trin Quyt
thc vt, thc vt
Ht trn,

S kin ia cht

co ia l
Hnh thnh Pangea
Nhng pha cui ca to
ni Hercyni

- Fusulinid phong ph.

- Lng c c pht

- Pht trin San h, Tay

cun, Crinoid, Blastoid,
Eurypterids

trin, a dng
- Xut hin, tin ho
B st c

- Mt nhiu dng to m tiu

- Phong ph Tay cun, San
h, stromatoporoi.

- Xut hin, tin ho Phong ph Psilophyta. Pha to ni Breton

Lng c c
Xut hin Quyt thc Trm tch mu c (Old
-C c pht trin
vt {cui k).
Red Sandstone)

- Xut hin thc vt - To than

Ht trn,
Quyt - Bng h Gondwana
thc vt phong ph.
- To ni Hercyni

Phong ph dng to m tiu - Xut hin c c hm - Xut hin thc vt l

a dng San h, Tay cun, - Pht trin c khng trn (Psilophyta)
hm
B ba thu, Bt V . V . . .
Pht trin to lia: San h,
Tay cun, B ba thu, Bt
, Da g a i c V .V ..

Nhng pha cui ca to

ni Caledoni

Pht trin c khng

hm

Tn thc vt pht trin

Pha to ni Tacon

Phong ph: B ba thu nhm 1

Xut hin C khng
{tiu bin cui k), Dng Chn
hm {Ostracodermi)
c, Tay cun khng khp.

Tn thc vt pht trin

- Pha to ni Salair
- Bng h Gondwana
- To ni Ton Phi

155

Trong cc k u ca Paleozoi s sng trn Tri t ch gn lin vi mi trng

nc, t cui k Silur cch y 410 triu nm, hot to ni Caledoni lm mi trng
thay i dn, nhiu thu vc ln tr thnh lc a. S bin i ca mi trng
thc y s bin i ca sinh gii; xut hin nhng dng c th sng trn lc a.
Cui Silur v u Devon xut hin thc vt l trn (Psilophyta), l loi thc vt
u tin thot dn mi trng nc ln sng trn cn. Thc vt l trn thc ra cha
tnh cht ca mt loi cy v chng c dng r nhng cha phi l r, c dng ca
thn cy nhng cng cha c cu trc ca thn cy v cha c mch dn truyn nh cy
ci hin nay. Bc nhy vt t thc vt l trn n thc vt cao cp c r, thn,
cnh, l din ra r t nhanh, ch trong k Devon. n cui k Devon, trn Tri t
c nhng cnh rng u tin ri sau sang k Carbon hnh thnh cc lc a
mu xanh vi nhng cnh rng bt ngn.
Trong iu kin xen k cc thi gian ngp chm di nc v tr thnh t lin,
m ly m ln lt cc cnh rng bt ngn c lp ny b cht do ngp nc tr thnh
t tt hnh thnh rng t sau. T cc nguyn liu l di tch thc vt tng ny
chng cht ln tng khc m hnh thnh cc va ca m than . y l thi k to
than ln th nht trong lch s Tri t. Cc m than vi tr lng hng trm triu,
hng t tn vi cht lng tt Bc M, Ty u, Ba Lan, Ukrain (Donbas), Nga
(Kuzbas), Bc Trung Quc V.V.. c thnh to vo thi ny.
ng thi vi s xut hin thc vt trn cn l s xut hin ca ng vt trn cn
u tin. Loi c Vy mu (Crossopterigyi) vi hai b c kho ca vy trc l dn
liu u tin ca sinh vt t mi trng nc chuyn ln sng trn t lin. C l loi
c ny l t tin trc tip ca lng c nguyn thu trn Tri t cn mang nhiu c
dim ca c. Ho thch ca loi lng c nguyn thu (Bn nh 5.2) c pht hin
trong c tui Devon (cch y 410-350 triu nm), chng c ui to kho, b gip
cng u nn gi l u gip (Stegocephal, stegos gip cng, ccphal l u). S
tin ho t lng c u tin sang cc dng t tin ca b st xy ra cui k Carbon,
cch y khong hn 300 triu nm.
Trong Paleozoi mun cng xut hin nhng ng vt khng xng sng trn
cn, c bit l cc i biu ca ngnh chn khp. Nu trong Silur v Devon chng
ta chi gp Eurypterid l i biu ca chn khp sng di nc, th trong Carbon
gp dng chun chun. Khng c i th cnh tranh, chng c kch Ihc khng l
vi si cnh di n 1,5 m.
Cui Paleozoi, i b phn sinh vt c trng ca nguyn i ny b tuyt dit trc
khi Tri t bc vo trang s mi - nguyn i Mesozoi hay Trung sinh. Nhng nhm
sinh vt ca Paleozoi b tiu dit l b ba thu (B ba thu), bt thch (Graptolitina), san
h sn tia, san h Tabulata, i b phn tay cun c khp V.V..
5.4.4. Mesozoi - nguyn i tch dn lc a v ca b st khng l
Hin tng tch dn lc a l mt s kin qun trng trong lch s gn 200
triu nm ca nguyn i Mesozoi (Trung sinh). c dn liu v a vt l, v
156

BAN ANH 5.1. SINH CANH PALEOZOI SaM

Sinh canh d9n9 v~t bi~n

trong ky Cambri
Tren hlnh th hien Seta, Chan khCip
odi 19i,Hai mien bam day, B9 ba thuy
(Wicander R. & Monroe J.S. 1993)

Quang canh sinh viitt bi~n

trong ky Ordovic
Tren hinh th hi$n d9n9 vat Chan dau,
Hue bien, San he quan the, But da,
B9 ba thuy, Tay cuon
(Wicander R. & Monroe J. 1993)

Quang canh sinh v~t bi~n trong

ky Silur (Burian Z. 1951)

,..

BAN ANH 5.2. SINH CANH PALEOZOI MUQN

Sinh cenn sinh v;jt bien trang ky Devon

Hinh ben tral: San ho, Cue da, BQba thuy, Tay cuon. Hinh ben phai: Phia tren Ca gai Perex (trai) va Ca vay tia
Cheirofepis (giO'ava pMi). Phia dlidi Ca da phien Bofhriolepis (trai); Ca da giap Hemicyclaspis (pMi)
(Wicander R. & Monroe J.S. 1993)

Sinh canh luc dia Devon som.

Thuc vat tren can: Protolepidodendron (trai),
Oawsonites (phai), Bucheria (giiia su6i). (Wicander R.
& Monroe j. 1993)

Sinh canh

Sinh' canh.:J" luc dia Devon muon

,. ~

rUng nguyen thuy ky Carbon

co

,;

. LL(ang Cli co - Ichthyostega, cay co

mach khong hat (Wicander R. &
Monroe J. 1993)

Trong rung Quyet thL,fcvat; lL(ang elf

Oolichosoma(giiia suet), Eryops (dL(Oi),
Branchiosaurus (giiJa). (Theo Wieander R. & Monroe J. 1993).

BAN ANH 5.3. SINH CANH PERMI - TRIAS

Sinh canh bi~n

ky Permi

Ouan xa gem: tao, tay cuon (Productidae), chan dall va san he)
(Wicander R. & Monroe J.S. 1993)

B6 sal 1!In thjt Pelycosauria ky Permi

:S.J. Gould 1993)

86 sat danq thu Permi: Dicynodon (trai), Moschops

(phai) (Wicander R. & Monroe J. 1993)

86 sat Trias: Rutiodon (tren) . d~ng ca sau an thit, Desmatosuchus (dum) . 09n9 v$t an

co dang hung du.

BAN ANH 5.4. SINH CANH JURA - KRETA

~-. -~~:-~:.

;~~-.

Sinh canh Jura muon (Z. Burian 1950): Cay hat Iran, bo sat Compsognathusva chim co Archaeopteryx

SO SAT

JURA-

Jura: B6 sal ichthyosaurus (Gould S. J. 1993).

KRETA

Jura: Bo sal bay Plerodactylus (Gould S. J. 1993)

.P

Jura: Ceratosaurus, an thit (tren).

Stegosaurus (oiroi), an
(Z. Burian, 1980)

co

Kreta muon: Tyrannosaurus(tren); Triceratops(giU'a);

Euocephetus (dU'Oi)(Wicander & Monroe 1993)

?,

BAN ANH 5.5. SINH CANH KY )~ TAM (PALLEOGEN - NEOGEN)

MQf56' dQng v~t co vu co trong Paleocen (dau ky D$Tam)

(Thea Wicander R. & Monroe S.)

Eql.t:iS
iReiSiOC(!<')

_"'~1
~.
i
T ..;1

,~

Merlchlppus
(Mlocell)

il\
.~:!:
......

) HymcOl/ilJlitim
(Eacen)

M(>tloai d(>ngv~t co vu kh6ng 10, ng6n Ie (cao 5,5m) tronq

8e Tam (Oligocen, each nay gan 30 tri$u nam)
Indricotherium transoiralicum (Z. Burian 1950)

do

Sd
tien hoa cua he.> nglja
(TLrgi[JaPaleogen den dau 8$ TCr)

BAN ANH 5,6, SINH CANH DAU KY D~ T(1

Voi Mamut, cao 4m (dau 8$ Tu)

VU'<;1n
ngLf'diAustralopithecus afarensis
(cudi )$ Tam dau 8$ Tu)

Ngltdi Homo habi/is va vuon ngltdi

Austra/opithecus afarensis (ben phai)
(each nay 1,5-2 tr.narn)

Homo erectus (ngLidi viron Bac Kinh)

(each nay 250-500 nghln nam)

Homo neenaertheiiensis (each nay 50.000 narn),

Tien than eba ngLf'Ciihi$n dai (Homo sapiens)

cu trc a ch t y cc i dng V . V . . khng nh cc lc a b tch dn

t mt Ton c (Pangea). Nh ta nu trn, s kin tch dn ny biu hin r
nt t cui Trias. S tch chia lc a ny bt t hai pha ca lc a Chu
Phi. Ta hy hnh dung trc ton b cc lnh th Nam M, Chu Phi, bn o
Arabia ( Rp), n v A ustralia ch l mt khi lc a Gondwana khng l
(Hnh 5.4) th b t u t k Trias ca Mesozoi li tch ra t pha Ty Phi v ng
Phi. S tch lc a ny theo c ch tch dn (xom chng 10) v lc u hnh
thnh mt oo bin Ty Phi (nh kiu Hng Hi hin nay) c ri dn dn m rng
thnh Nam Di Ty Dng cn ng Phi hnh th n h eo bin Mozambic d sau
ny m rng dn th n h n Dng.
S hhh thnh i Ty Dng v n Dng lm tch lc a Chu Phi khi
Nam M v Arabia, n . Tip Ihco, vo cui Trias du Ju ra hai i lc Laurasia v
Gondwana bt u c hnh thnh do tch ra dc theo bin Caribc.

Hnh 5.4. c a l th gii u Mesozoi (Trias)

Pangea bt u b ph v. Mi tn: hng di chuyn lc a (Wicander R. J. & Monroe s. 1993)

Bin Tethys c m rng ra pha ty song li thu hp li pha dng, ng

thi n Dng bt du c m ra (Hnh .4). Nam M, Chu Phi, n v
A ustralia dn dn tch ra v tri dt n v tr hin nay, n di chuyn dn
v pha Chu (Hnh 5.5) sau ny gn lin vi'chu lc ny. Qu trn h tch
dn xy ra km theo nhiu bin ng khc v a cht nh hot ng phun tro
ni la rng ri n , Nam M V.V..
Vn ng to ni Mesozoi (to ni Kimeri) din ra trong ba k ca nguyn di
(Bng 5.3; 5.4), song ch yu trong Ju ra v Kreta. Kt qu l hnh thnh cu Irc
ni ca nhng lnh th rng ln ng Bc Nga, Ty Bc M} mt phn ca di t
quanh a Trung Hi. To ni Mesozoi din ra sm nht ng Nam , ng hn l
Dng Dng. l pha to ni Inosini bin c vng rng ln Vit Nam, Lo, Thi
Lan, Min in v Vn Nam (Trung Quc) tr thnh vng ni un np. Sau to ni
Inosini nhiu ni hnh thnh trm tch lc a thuc thnh h molas cha than;
cc m than Iln Gai, Nng Sn ca Vit Nam u c hnh thnh trong thi k ny.
157

Hnh 5.5. C a l th gii cui Mesozoi (Kreta) .

V| tr cc lc a gn nh hin nay. n di chuyn v pha Chu (Wicander R. J. & Monroe s. 1993)

B n g 5.3. Nhng s kin a cht ln tro ng M esozoi

TRIAS

JURA

KRETA

ng vt
khng xng sng

ng vt
c xng sng

Cc , Tn v
mt s dng Trng l
tri ni b tiu dit vo
cui k. Rudistes a
dng v to m tiu.

Khng long, B st
dng c, B st bay b
tiu dit (cui k). Xut
hin Th c nhau

Pht trin, a dng - Thi i ca B st

Cc , Tn . Xut khng
l {Khng
hin Rudistes. m long), B st bay, B
tiu San h Su tia st dng c.
- Xut hin chim
pht trin
ng vt thay i c
bn so vi Permi.
Chn riu, Hu bin
pht trin.

Thc vt

S kin a cht,
c a l

Tht vt ht kn xut - Pangea tip tc tan r, Nam

hin, pht trin
M tch ri Chu Phi, Australia
nhanh. Thc vt ht tch Nam M nhung vn dnh
trn v khng ht
lin vi Chu Nam Cc.
- M rng Bc i Ty Dng.
km pht trin.

Thc vt ht trn,
Dng X pht trin

- Pangea tip tc tan r, cc lc

a cn lin k nhau. Bc i
Ty Dng bt u hnh thnh.
- Kh hu du mt hn Trias.

Xut hin B st bay, Tip tc pht trin Pangea bt u tan r (cui

B st dng c. Xut thc vt ht trn v k). Kh hu cn nhit i,
hin ng vt c v.
Dng X
nhiu ni kh hn. To than
ng Nam .

Mesozoi c hot ng bin tin ln nht trong lch s Tri t. Trong k Kreta
bin trn vo nhiu lnh th rng ln ca cc lc a m trc v sau khng b
ngp di ln nc i dng. Mt phn ln cc lc a rng ln nh Trung Quc,
Siberia, ng u, Bc M v c mt phn ca Gondwana u b bin ngp.
c im ca sinh gii trong Mesozoi li cun s ch c bit ca cc nh t
nhin hc. Nhng dng b st nguyn thu xut hin t cui Paleozoi (k Carbon)
nhng n Mesozoi chng mi pht trin rm r v chim v tr b ch trong gii ng
vt c trn cn, di nc v trn khng, c c loi b st n th t v b st n c
(Bn nh 5.3; 5.4). Nhiu dng b st to ln kinh khng m dng c trng n h t c
158

tn l Khng long (Dnosauria - t ting Hy Lp c: deinos l khng khip, saura l

thn ln). C nhng con vt di n 26 mt, nng hng chc tn nh Diplodocus sng
vng m ly ven bin. B st sng di nc in hnh l Ichtyosaurus c thn
hnh dng c (ting Hy Lp c: ikhthus l c). Dng b st bay Pterosauria (ting Hy
Lp c: pteron l cnh) c cnh mng nh ca loi di hin nay. Trong bin ca
Mesozoi c nhng ng vt khng xng sng r t c trng, nh Cc (Ammonites)
v Tn (Belem.nites). l nhng ng vt khng xdng sng c trng ca bin
c: ho thch ca chng c s dng xc nh chnh xc tui a tng.
iu b n xy ra, n cui k K reta ton b b s t khng l tng phong
ph a dng d cng vi hng loi ng vt bin c tr ng nh Cc v Tn
d t nhin bin m t trn Tri t (Bng 5.3): K K reta tr thnh mt mc ln
ca s khng hong trong lch s p h t trin sinh gii trn hnh tinh. C nhiu
kin gii thch hin tng ny, s ny gii thch bng s bin i iu kin t
nhin ca bn th n Tri t, s khc cho rng hin tng b n ny lin quan vi
ce chu k c tnh ch t v tr.
Gn y, mt gi thuyt mi da trn c s v s tch ng mt lng ln idi
nhng lp di cng ca Paeogen, ph trc tip trn Kreta. Cn ch rng hm lng
cao ca iri ch thy Irong thin Lheh, cn ngay trong ni la hm lng iridi cng
rt nh b. Ngi ta d pht hin chng tcli v mt khl thin Ihch khng l ri xung
min ng Nam Mehico cch y 64 triu nm, lc l vo CU k Kreta. Chc chn
1'ngkh thin thch khng l ny khi ri xung- mt dt to ra trong bu kh quyn
mt lng bi khng l lm cho phn ln b mt Tri t ti sm li, dn n qu trnh
quang hp cng b ngng tr lu di, cy c b cht ri. Hu qua l ng vt n c b
tiu dit v hl Lhc n (vi kch thc khng l th Khng lon n c hng ngy phi
liu th hng trm kilo thc n t cy c), t d ng vt n tht cng b tiu dit. Hin
Luting bi che lp nh sng Mt Tri ch ko di trong mt thi gian ngn trong lch s
a cht nhng cng gy nn bien ho khng l nh va nu. Vi gi thuyt ny
ng nh tm c li gii thch ng tin cy v s tuyt dit ca ton b b st,
khng l cng nh ca 40% ng vt c xng sng vo cui k Kreta.
Gii thc vt trong Mesozoi ch yu l thc vt c hoa ht trn thuc cc nhm tu,
tng, bch V.V.. bn cnh thc vt dng x. n cui k Kreta, thc vt h l kn xut
hin v rt nhanh chng chim v tr hng u trong gii cy xanh. S pht, trin phong
ph ca thc vt v vi kh hu thun li trong Ju ra v phn ln thi gian ca Kreta
to iu kin hnh thnh cc b than ln, y l thi k to than ln ln th hai
trong lch s Tri t. Nhiu b than vi tr lng hng t tn c thnh to
trong cc k Ju ra v Kreta nh pha bc Siberia. Ring than Vit Nam nh than
Qung Ninh Ji c thnh to vo cui k Trias.
5.4.5. Kainozoi - hon thnh to ni Alpi v pht trin ng vt c v
So vi cc nguyn i trc' th nguyn i Kainozoi (Tn sinh) c thi gian
ngn nht, ch 64 triu nm, tng ng vi 1/3 nguyn di Mesozoi v 1/5 nguyn i
159

Paleozoi, th nhng cc bin c" trong lch s 64 triu nm y cng khng km phn
c sc (Bng 5.4). Tn gi Kainozoi tc Tn sinh xut ngun t c im hon ton
mi ca sinh gii t u nguyn i ri nhanh chng c nhng dng nh ngy nay, k
c s xut hin ca con ngi trn Tri t.
Trong Kainozoi vn ng to ni Alpi tip din cc qu trnh to ni din ra t
Mesozoi. Qu trn h to ni Alpi trong Kainozoi hnh thnh cc di ni tr cao ca
vnh ai ni Thi Bnh Dng v a Trung Hi, ni ng hn l m rng v hon
thin cc cng trn h ni c hnh th nh trong cc hot ng to ni Mesozoi (hay
Kimeri). Chnh cc di ni, cc o t Vin ng Nga qua N ht Bn, i Loan,
Philipin v Indonesia, di Andes Ty Nam M, di Nevada Ty Bc M V . V ..
c th n h to do vn ng to ni Alpi trong Kainozoi. Di ni dc theo a Trung
Hi c vn ng ny hoi thin, ko di t ty sang ng gm cc di ni Pyrene,
Atlas, Alpes, Carpate, Kavkaz, Pam ir v Himalaya. Cng vi vn ng to ni Alpi l
cc vn ng kin to tr, ch yu l chuyn ng x hc (xem chng 10) ca cc
mng lc a lm cho cc di ni ni trn cng cao hn v hnh thnh nhng nc
nh ca th gii nh Pamir, Him alaya V .V ..
Trm tch Kainozoi l mt kho cha du khng l ca th gii; cc m du Trung
Cn ng (Kowet, Iran, Irac, Arabia Saoud V.V.), Indonesia v vng thm lc a ca
nc ta u c hnh thnh trong trm tch Kainozoi. Nguyn i Kainozoi m ch yu
l k Neogen cng l thi k to than ln th ba trong lch s Tri t.
u nguyn i Kainozoi bin Bc i Ty Dng c m ra gia Ty Bc Phi
v ng Bc M, nhng Bc M v Chu u vn cn ni vi nhau qua o Groenland,
tuy nhin bn th n o ny ang bt u c tch bit ra. i Ty Dng c hnh
thnh t k J u ra tip tc c m rng. o Madagasca c tch ra khi Chu Phi
gong bn o Arabia vn cn gn vi 1 . M ng n tch khi Gondwana pha bn
cu nam tip tc tri v pha bc song vn cha tip gip c vi lc a Chu .
Khi u cho Paleogen hai mng Bc M v Nam M c ni vi nhau qua mt cu
tm thi v n Pliocen chng li c tch ra. Mt s kin r t quan trng l vo
cu Oligocen hai lc a u v b ngn cch bng bin Ural, cn u Paleocen th
lc a Chu Phi b mt nhnh bin ct qua. iu ng lu na l t khi u ca
Paleogen, bin Bc Bng Dng c th cha ni lin vi i Ty Dng. Vo Paleocen.
ng vt c v di c t Chu M sang Chu u theo ng qua o Groenland,
nhng ri Bc i Ty Dng c m ra hon ton vo cu Eocen, ng thi bin
Ural c khp trong Oligocen nn ng vt c v li di chuyn t M sang u qua
hnh lang Bering (trong Neogen). Nh vy nguyn i Kainozoi c s pht trin kin
to m nh m, i Ty Dng v n Dng tip tc tch dn vi tc t 2 n 4
cm mt nm. ng thi cc di ni c hnh thnh do chuyn ng Alpi to cho b'
m t hnh tinh c mt a hnh gn ging vi hin ti.
Kh hu lnh gi gy bng h trong k T (Bng 5.4) cng l mt s kin ln
xy ra trong lch s Kainozoi. Bng h T ph trn nhng din tch rng ln ca
b m t Tri t, ch tr nhng vng t xch o n cn nhit i nh Vit Nam. Tuy
160

trong lch s Tri t nhicu ln c kh hu bng gi nh cui Proterozoi v trong

k Carbon, nhng ch bng h T c tm quan trng c bit c nh hng trc
tip n lch s pht trin loi ngi.
Nt c trng nht ca sinh gii trong Kainozoi l s pht trin ca ng vt c v
(Bn nh 5.5). Vai tr ng tr th gii ca dng vt c v trong Kainozoi cng ta nh vai
tr ca b st trong Mesozoi. Cc nh c sinh vt c: chng c ni rng nhng
dng u tin ca ng vt c v xut hin trn Tri t t u Meso/oi (k Trias).
Tuy vy trong hn 200 triu nm ca nguyn i Mcsozoi chng khng th pht trin
c bn cnh b st khng l l cha t ca sinh gii lc . Th nhng, ngav t u
nguyn i Kainozoi, khi b st khng l khng cn l i th cnh Iranh na th ng
vt c v pht trin rm r v chng bao lu chng tr thnh ch nhn ca Tri t
vi tt c s ng c c v s lng cng nh v cc ging loi. Con ng tin ho v
hon thin ca ng vt c v din ra ch trong hai k Paleogen v Neogen m t
c s phong ph v a dng nh hin nay d chim vai tr thng tr trong gii ng
vt. Chng khng nhng ch c trn lc a m c trn khng v di nc. Thu t ca
c voi xut hin t Paleogcn, di v vi loi ng vt c v bit bay khc cng xut hin
kh sm trong lch s Kainozoi.
Gii thc vt trong Kainozoi khng c nhng bin i ln mang tnh cht dt bin
m ch l s hon thin ca thc vt ht kn xut hin t cui k Kreta. Trong
Kainozoi ngi ta quan st c r nt nhng bin i v s phn b", di c thc vt
thch nghi vi nhng bin di v cc ai kh hu.
S xut hin v tin ho ca loi ngi - nh cao 'ca s pht trin dng vt c v.
Tuy nhng dng vn ngi u tin xut hin t cui Tam nhng s xut
hin v tin ho ca loi ngi (Homo sapiens) gn lin vi lch s ca k T,
do cng c kin ngh gi k ny l k N hn sinh (Anthropogene).
To tin ca loi ngi tri qua mt lch s lu di ca tin ho ca b ]inh
trng (Primates) Chu Phi, ni m phn ln cc nh nhn chng hc u coi l ci
ni ca nhn loi. Nhng dng Vn ngi u tin ca h ngi (Hominidae) l
Australopithecus (Bn nh 5.6) c m t trn Tri t cch nay 3 triu nm - 1.6
triu nm; cn ging ngi {Homo) xut hin Chu Phi cch na}' gn 2 Iriu nm.
Homo habiis l i biu sm nht ca ging ngi (Homo), tin ho cch nay hn
2 triu nm v tip tc sinh shg nh mt loi cho n cch nay 1,4 triu nm.
Homo erectus tin ho cch nay 1.8 triu nm v cch nay 1 triu nm c m t ng
v ng Nam (ngi vn Bc Kinh v ngi vn Java), ni m chng sng cho
n cch nay 250.000 nm (Bn nh 5.6).
Dng u tin ca ngi Homo sapiens (ngi hin i) xut hin ng Phi cch
y 300.000 nm v nhanh chng phn b" trn cc lc a khc. Ngi Neanderthale
(Bn nh 5.6) sing cch nay 150.000 - 32.000 nm, khng khc g nhiu so vi ngi
hin nay m ch c kch thc to ln hn, v th nhiu nh nghin cu coi Neanderthale
ch l mt phn loi - Homo sapiens neanderthalensis. T s tin ho ca ngi
Neanderlhale cch nay 150.000 nm n nay loi ngi i t vn ho ln vn
161

minh khoa hc k th u t cao cho php con ngi c th bng tu v tr a ngi ln

M t Trng v ri y cn c th n thm hnh tinh khc na.
Kho c hc phn bit lch s k pht trin loi ngi trong k T thnh cc
thi k c, thi k gia, thi k mi v thi k kim kh. Thi k
c (Paleolit) bt u t T v gm: S k c - Vn ngi'Australopithecus
ch bit dng cui vn ho gm nhng hn cui t nhin, to v khng c gt o.
Trung k c - ngi N eanderthal c kh c c trung bnh c tu sa t nhng
mnh v (mnh tc). Hu k c - ngi Homo sapiens c nhng kh c'
c ch tc tinh t hn, xut hin nhng hoa vn trm tr trn xng thuc nhm
ngi u tin. Thi k gia (Mesolit) - c ln ln nhng dng c th v
dng c mi nhn u tiln. Thi k mi (Neolit) c kh c tinh t mi
nhn v xut hin gm. Thi k kim kh - lc u l ng ri st. Nu nh mt
qung thi gian di ca thi k c v mi s tin ho ca loi ngui din ra
bnt cch chm chp th vo giai on mi, t khi bit s dng kim kh, loi ngi i
nhng bc r t di v nhanh chng ca s pht trin vn ho, khoa hc k thut cao.

162

BNG 5.4.THI A TNG V A NIN Biu

LIN
GII GII

o
N
o
z:

o
)
UJ

JURA
(J)

PERMI

CARBON

z
(C)
N
<

DEVON

(D)
X

LU

SILUR

(S)
<
ORDOVI
CL

S KIN LCH S A CHT

0,01
Tin ho Ngi
1.7

5,3

23,5

65

Thng
H

(P)
111

TUOI
(triu
nm)

a
<

'3
c

(K)

TRIAS
(T)

THNG

Holocen
Thng
T
Pleistocen Trung
Ha
(Q)
Thng
Pliocen Trung
Ha
NEOGEN
Thng
(N)
Miocen
Trung
Ha

Oligicen
Eocen
PALEGEN
Paleocen
(E)
KRETA

o
N
N

Thng
Trung
Ha
Thng
Trung
Ha
Thng (Loping)
Trung (Guadalup)
H (Cisural)
Gel.
Kasimov
PennMoscov
sylvan
Baskir
Serpukhov
Missis Vise
sippi
Turne
Thng
Trung
H
Pridol
Ludlov
Venloc
Landovery
Thng
Trung
H

(O)
CAMBRI
( )

Thng
Trung
H

ta
c
D
c
'r
CQ

- ng vt c v dng mi
- Hon thnh cu trc ni ca ai Thi Bnh
Dng. Hot ng ni la mnh m nhiu ni.

- ng vt c v dng c
- Hnh thnh cc cu trc ni Alpes, Karpat,
Atlas, Himalaya V.V..
- B st khng l, Cc , Tn b tiu dit.
Xu hin, pht trin thc vt hat kn.
- Pangea tip tc tan r, cc lc a ri nhau.

o
C9' - Phi trin thc vt hat trn. B st khng l,
hCc , Tn pht trin cc thnh.
- Pangea tan r, cc ic a chua tch ri.
203
- Biu hin r nt S tan r ca Pangea.
- To n i Indosini. Xut hin ng vt c v
chim. Kh hu kh, m.
250
- Xut hin thc vt c hoa ht trn
- Pangea hnh thnh ri c biu hin tan r.
c
295
>
135

325

) Kh hu m v m. Bng h Gondwana.
X To than .
Cc pha to ni ln ca chu k Hercyni
'3
(Sudetes v Asturi)

355

0
ra*
1

410

_
435

o
<u

Pha tao ni Breton Kh hu kh Hnh thnh ct

kt c. Dng c phong ph. X ut hin ng
vt v the vt trn cn.
- t/ng -vi lu am lieu pnai men va
pht trin sang k Devon.
- Cc pha chnh ca chu k Caledoni

lu

ra

o
:5

- San h, Tay cun, B ba thu V .V .. bt u

qu trnh pht trin to tia tip tc phong
ph trong vi k sau.
o
<0- - Pha to ni Tacon
500 1-

540

- B ba thu, Dng Chn c, Tay cun khng

khp pht trin.
- To ni Salair. Bng h Gondwana

163

BNG 5.4.THI A TNG V A NIN Biu

LI N
G I I

GII

TUI
(triu
nm)

(tip)

S KIN LC H S A CHT

540

o
N
o
CH

650

LU

o z
r
.
o

Q
Q.

- Hot ng to ni Assintic
- Nhng dng Trilobitomorpha u tin,
to n gian

Venda

LU

Cryogen
850

sten

1200

UJ

tr
o
0o

?
J

1400
Calym

<o*

Orosir

UJ

t
o .
l CL

0Z.

CL

2050

3
2300

LU

<
.

<

Rhyac

Q.

Sider
2500
N EO A R KEI
2900
M ESOARKEI

LU

3200

164

-C

1800

o
L

<

*0

stather

01

c
<o*

c
1600

Ui

0)

ra
o

Ectas

o
ro-4-

Ton

1000

o
N
P

<

P A LE O A R K E I

EO AR KE I

3600

Cc dng vi sinh to vi u tin

Chng 6
CC QU TRNH A CHAT NI SINH
Nhiu hot ng a cht biu hin thng xuyn trn b m t Tri t nh ni
la, dng t c ngun gc t nng lng bn trong ca Tri t to nn v c lin
quan tra tip vi nhng hot ng ca cc mng thch quyn, l nhng qu trnh
hay hot ng a cht ni sinh. Nhng qu trnh a cht ni sinh khng chu nh
hng ca nhng tc nhn bn ngoi do nng lng M t Tri nh nng, ma, gi V . V ..
l nhng tc nhn ca cc qu trnh a cht ngoi sinh. Nh vy cc qu trnh a
cht ni sinh v ngoi sinh khc nhau v bn cht, v chng do nhng ng lc khc
nhau gy ra. Cc qu trnh a cht ni sinh gm hai loi chnh l hot ng magma
(ni la, xm nhp) v ng t.
6.1. HOT NG MAGMA
6.1.1. K hi qut v hot ng m agma
a. Khi nim v magma
Magma l mt hn hp phc tp ca cc cht trn g thi nng chy (thng l
silicat, mc d c th c c cc sulfur v.v...), c ngun 'gc t m anti v khi ng ngui
s tr th n h magma. Magma c th c thnh phn khc nhau, cc kiu magma
ch yu l siu mafic, mafic v axit (acid). M agma kim xut hin t m agm a mafic
hoc axit trong qu trnh phn d hoc khi ng ho cc vy quanh. J. Aubouin
cho rn g dv n h t ch c mt loi magma basalt (bazan) v t trong qu trnh
phn d kt tinh mi xut hin cc kiu magma cn li. Levinson-Lessing tha nhn
c hai loi magma c lp - granit v basalt. Ph bin n h t l quan im cho rng
cc magm a thnh phn siu mafic v mafic xut hin do vt cht nng chy ca
manti trn, magma granit c thnh to trong cc qu trn h nng chy cc b, siu
bin cht ca cc thuc lp gran it ca v. R ittm ann (1948) ngh phn bit
magma nguyn sinh, hoc l nguyn thu nhng phn su ca Tri t t trc
Paleozoi; m agm a th sinh, hoc l magma siu bin cht xut hin trong cc qu
trnh siu bin cht, magma ng ho c thnh to do s nng chy v ng ho;
magma hn nhim xut hin do s pha ln ca cc magma.
Thnh phn ch yu ca magma gm S i0 2, Al, Fe, Mg, Mil, Ca, Na, K, 0 2, H, Cl, F,
B V .V .. . Cc hp phn khng phi cht bc gm cc oxyt nh S i0 2, A1,03, FeO - Fe20 3,
MgO, CaO, Na20 , K20 . Cc nguyn t"cht bc ca magma ch yu trng thi ho tan
165

trong nc v mt lng nh hn l cc kh C 02, co ,' H2, N,, S 0 2, S2, S 0 3, HC1, H2S

cng nh mt s" nguyn t" khc nh F, v.v...
Trong hn hp ca magma c cc kh ho tan; cc t din to thnh t mt
nguyn t silicat c bao quanh bi bn oxy. Cc t din ny hoc l tch bit, hoc
dc n li vo cc chui, cc m t hoc cc khl ri chng dc n li vi nhau nh
cc nguyn t oxy khc. Khi hm lng silic cng thp th lng cc t din bit lp
cng nhiu, iu lm cho magma c tnh linh ng cao (hoc nht thp); chnh
do vy m magma mafic c linh ng r t cao. Ngc li, khi hm lng silic tng
ln s lm tng s kt hp ca cc t din (S i04)4'; iu lm tng nht nn
magma axit c nht cao.
Mt iu rt quan trng v m t a cht l trong magma c cc cht vi cc im
nng chy khc nhau. im nng chy ca mt hn hp bao gi cng thp hn so vi
cc hp phn khng cht bc bit lp, nh im eutecti do s trn ln ca cc hp
phn m chng trng thi nng chy. V d, thch anh nng chy, khong 1700c v
phn ln cc silicat to nng chy gia 1100c v 1600c. Hn hp ca chng li
nng chy khong 1000c, khi c m t ca nc th nhit cn thp hn na. V
th nhit ng cng ca magma ni chung thp hn nhiu so vi nhit ng cng
ca cc khong vt trong thnh phn ca . Nh vy, chng ta khng th s dng cc
im nng chy ca khong vt nh nhit k a cht ca magma. Cc nguyn t" cht
bc l nhng nguyn t" lm h thp im nng chy v nht ca magma. Mc d
ton b cc nguyn t" cht bc ca magma chim mt phn nh b v trng lng,
nhng chng li ng vai tr rt quan trng, v cc nguyn t ny lm gim dim ng
cng, lm tng d linh ng v thnh to mt slng ln cc khong vt cht bc.
b. Nhit ca magma
i o xy ho c a c c kh

i khi c th xc nh trc
tip nhit ca magma cc ni
la ang hot ng. Jag ar o
c nhit ca dung nham
trong cc bn dung nham Hawai
(Hnh 6.1) v quan st c s
thay i nhit theo su.
N hit ca magma di cc
su ln ca v Tri t dao
ng t 800 - 900c, nhit ny
c bit trn c s nghin cu
khong vt khc nhau c thnh
to nhng nhit thc nghim
trong phng th nghim. Mt trong
cc khong vt , thch anh l
khong v t gp trong cc pha k t
166

B mt dung nham
i ngui lnh

i nung nng

800

900

1000 1100 1200

1300

1400

Hnh 6.1. S thay i nhit ca dung nham theo

su trong ni lci Kialauea, Hawai
S nung nng c thc hin trong i oxy ho ca cc kh do
cc phn ng oxy ho l nhit ngoi sinh (Leinz V.

et a/.1975).

tinh khc nhau tng ng vi nhit thnh to. Mt s khong vt khc, khi h
xung dn mt nhit ti hn xc nh, chng tch ra thnh hai khong vt cng
tn ti trong mt hn hp ng hnh nh m agnetit v ilmenit, cc felspat, hoc cng
vi thch anh v cc khong vt khc. Chng c gi l cc nhit k a cht.
c. nht ca magma
nht ca magma ph thuc vo nhit v thnh phn ho hc ca n; magma
axit giu silic hn nn nht ln hn so vi magma mafic. Cc thut ng axit v mafic
l lin quan vi hm lng silic, m khng c ngha v s tp trung ion hydro. Tuy gi
nh vy khng ng v m t ho hc, nhng khi nim ny c s dng rng ri
trong danhrphp thch hc. Dung nham mafic ca cc do Hawai c tnh linh ng cao
nn 1 di chuyn t n tc 1 lcm/s trn b m t dc 2 ; ngc li, dung nham axit
thng rt qunh n ni khng chy c. nht r t quan trng vi c ch ca s
xm nhp v phun tro, cng nh i vi qu trinh phn d mgma. Cc tinh th c
thnh to trong lc cn nng chy thng c t trng khc nhau so vi magma, do c
th nng ln hoc chm xung; v th mt s" khong vt nht dnh c th c tp trung
nh nht cho php s di chuyn ca cc tinh th hoc l ln pha trn, hoc l xu ng
pha di. Hin tng gi l s phn d magma theo trng lc.
d. Cc nguyn t' cht bc ca magma
Chng ta hy cn t bit v bn cht ca cc nguyn t" cht bc, v mt dung nham
khi tro ra m t t th phn ln cc kh m t i, cn trong magma cng rn di
su li c t cht bc c gi li. Nguyn nhn c bn ca s m t cc nguyn lo cht
bc l do ng knh nguyn t thng r t b v ho tr khng ph hp vi s kt hp
ca cc silicat to magma ph bin nht. S lch ri nh vy thng kt hp vi
nc l mt cht bc ph bin nht. Cc phng thc c bn nht m qua gp c
cc nguyn t" ny trong cc mch nhit dch hoc trong pcgmatit l tnh linh ng vn
c ca cht bc, chnh n to ra kch thc ln ca cc tinh th khong vt trong cc th
pegmatit. Ngi ta cho rng magma axit c th c ti 8% cht bc, ch yu l hi nc.
Ngoi cc nguyn t" c k trn, cn cc nguyn t" khc ln vo cc cht bc ca
magma, trong c nhiu nguyn t' c ngha kinh t rt ln c tm thy trong t
hp vi cc cht bc ca magma. Tip theo l lu hunh, st (di dng hematit) c th
c ng li t cc kh ni la,Trong cc magma su th quan trng n h t l cc
nguyn t fluor (dn n s to thnh topaz v fluorit), bor (turmalin), beril. Trong s"
cc kim loi c thic (trong casiterit), wolfram (trong w'olframit), tan tan v niobi (trong
tantalit), t t c chng u lin quan mi cch trc tip vi magma. Theo Barth, cc kh
fumarol ca "Thung lng Vn Hoa bang Alasca (Hoa K), mi pht sn ra trung bnh
khong 2,4 tn axit chlohydric v 380 kilogram axit fluoric.
e. S ngui lnh ca magma
Mt khi lng ln magma nm di su hng kilomet, truyn nhit lng i v
dn dn b ngui lnh. Tri qua hng triu nm, ph thuc vo cc iu kin ngui
167

lnh, khi magma ng cng hon ton, kt qu l magma su c hnh thnh, gi

l xm nhp (pluton). Trong qu trnh ng cng ny cc khong vt c thnh to
ph thuc ch yu vo ho tan ca khong vt trong m lin h vi magma, trong
nhn t' chnh l thnh phn ho hc, p sut v nhit . Trong cc giai on u ca
s ng cng magma, phn ln cc silicat c kt tinh. Nhng khong vt ph c
thnh to u tin, chng c mt s" lng t v khng tc ng vo vic phn loi ,
tn vn nh vy cho d cc khong vt ph ny c hay khng; v d nh cc khong
vt zircon, apatit, titanit, ilmenit, monazit v nhiu khong vt khc. Do c v tr kt
tinh u tin nn cc khong vt c hnh dng c bit, kt tinh tt, c dng ng hnh.
Nguyn t" cht bc t can d vo qu trnh kt tinh m ch trong mt vi khong vt c
cht bc tham gia di dng kt hp, nh chlor v fluor trong apatit. Tip theo, mt s
lng ln silicat c kt tini, to thnh mt s" khong vt nh olivin, pyroxen,
amphibol, plagioclas calci (eanxi), plagioclas natri v ortoclas. Trong cc pha ny cc
cht bc tip tc khng tham d vo s thnh to cc amphibol v biotit.
/. S phn d magma
Ni n s phn d magma tc l ni n qu trnh hnh thnh nhng magma
khc nhau t mt hoc hai kiu magma. S phn d c th c thc hin trong mt
pha hon ton lng hoc trong mt pha hn hp ca cht lng cng vi cc khong vt
c kt tinh.
S dung l ca cc th lng. Nhiu th lng khng ho tan nhau nhng khi t mt
nhit thch hp th chng ho ng vi nhau. V d nh anilin c th ho ln vi
nc trong t t c mi hp phn khi nhit cao hn 166c. Khi nhit d gim, hai
dung dch lng ny s c tch ra ngy cng nhiu, n mt nhit xc nh th
chng hon ton tch bit khi nhau. T , mt gi thuyt cho rng t mt magma
nguyn thu c tch thnh hai, magma axit sau to thnh ryolit v granit; magma
mafic to thnh gabro hoc basalt. Tuy nhin, nghin cu thc nghim v cc quan
st thc a cha khng nh tng ny.
S di chuyn ca pha lng. S di chuyn ca pha lng lin quan ti gi tr ca cc
cht bc, chng c th m t i v tng ln, cng vi iu chng quyt nh cc
kiu magma hon ton khc nhau mc d c cng mt ngun gc. Cc qu trn h sau
y c th xy ra trong pha ny.
S phn d trng lc. Ngay sau khi magma bt u kt tinh, cc tinh th u tin
c thnh to c th c tp trung trong i bn di nu t trng ln hn so vi
dung dch, nu khng vy th chuyn ng i lu s hnh thnh. Cng c th c
trng hp khong vt c thnh to trc li nh hn dung dch v c tp trung
trong mt i nm bn trn ca l magma, s xy ra qu trn h ng cng.
Nghin cu thc a cho thy cc khong vt ph bin nht c tp trung trong qu
trnh phn d trng lc thng l olivin, amphibol hoc pyroxcn, chng to thnh cc
peridotit, hornblendit hoc pyroxenit tng ng. Kiu phn d ny c th quyt
nh s thnh to ca cc m c gi tr kinh t quan trng, nh s tp trung chromit
168

trong cc magma mafic. Phn d trng lc l qu trnh dn n s hnh thnh tnh

phn lp nguyn sinh trong magma.
S phn d do l lu. C nhng trng hp cc tinh th c thnh to trc
Irong thi k ng c ca magma c phn b" Lp trung theo kiu ca cc chuyn
ng i lu. Do kt qu ca qu trnh m cc khong vt c tp trung v sp
xp thnh di trong th magma.
S phn C do thm lc u. p nn. Khi s lng k h o in g vt ca magma tng,
chng c tp trung li to thnh tp hp trong mt m h.' n cc tinh th, cc
dung ch magma tn d chim nlung khoang khng gia cc lii.h th. Nhng dung
dch ny c th b y ra. v th s tch bit ca mng tinh th hnh thnh trc do
s nn p*e th c hai ngun gc l: 1) do trng lng ca bn trn, trong trng
hp ca s xm nhp kiu cc: th nm, th mch; 2) do p lc kin to ngang.
S ng h. S dng ho l qu trn h khi magma lm nng chy hon ton
nhng vt liu ca cc vy quanh ri vo magma, lm m t ht cc du tch kin
trc ca ny. dn n Uinh to mt loi magma 'lai v khi kt linh s thnh
lai lp. S ng ho c th xy ra ni tip xc ca khi magma xm nhp vi
vy quanh hoc di su do s sp ca mi vo magma.
S hn nhim. S trn ln ca magma vi cc d vy quanh b n ng hon hoc
cc khc dc gi l s hn nhim. Trong qu trnh hn nhim vt liu l b
magma ng ho bng cch trc tip lm nng ohv n hoc: bang' phn thc phiin
ng ho hc v a mt phn cc sn phm kh vo magma.
Mt S(Y nh nghn cu cho rng c mt, s loi c ngun gc t s trn ln
magma granit vi magma basalt, to thnh loi trung gian. Tuy nhin gi thit ny
cha dc xc nhn bng nghin cu thc nghim v quan st thc i.
Mt cch long qui, hot ng magma l ton b cc qu trnh phun l,ro v xm
nhp ca magma xy ra cc min c ch" kin io khc nhau ca v Tri t. C
th cho rng hot ng magma hin di l cha kho m ca cho s hiu bit v bi
cnh c kin to. Hn 90% hot ng magma hin i (ni la) phn b dc Iheo ra cc
mng thch quyn. Trn c s cc bi cnh kin to c th chia ra A kiu hot dng
magma chnh: 1) Kiu ria mng kin sinh bao gm hot ng magma cc sng ni
gia i dng; cc tm tch dn sau cung v cc bin ra. 2) Kiu ra mng ph hu
gm hot- ng magma cung do v ra lc a tch cc. 3) Kiu ni mng i clng bao
gm cc o i dng v cc rift i dng. 4) Kiu ni mng lc a bao gm cc hot
dng basalt trn cc nn lc a, cc i rift lc a. Cc thnh to magma kali v siu
kali (gm c kimberlit) khng lin quan vi i rift cng c xp vo kiu ny.
6.1.2. H ot dng m agma xm nhp
rt. Khi nim chung
Hot ng magma xm nhp l qu trnh magma xuyn vo v Tru t ri (li
su trong lng t. Nh s nng tri sau to lc hoc to ni ca cc lc a v s bc
169

mn lu di m cc th xm nhp sau l ln m t t gip ta c th quan st v

nghin cu chng mt cch trc tip. Cc magma xm nhp phn b" dc bit rng
ri trong v Tri t. Theo iu kin thnh to. cc th xm nhp dc chia ra cc
nhm chnh sau y:
Nhm th nht l trong cc phc h un np c tui Proterozoi to nn cc khin kt
tinh ph bin cc khi granit ln do qu trnh granit ho to thnh.
Nhm th hai l cc xm nhp th nn (batolit) ph bin ch yu trong cc cng
trn h ni un np Paleozoi, Mesozoi v Alpi. Trong a s" trng hp chng c
th n h to su ln, magma ngui lnh t t d diu kin to ra co c kin
trc ton tinh, kin trc h t ln v h t trung bnh.
Nhm th ba gm cc th xm nhp nng, c kch thc tng i nh, su
thnh to khng ln (t 1 ,4 -2 km), c kin trc ht mn v nh.
Nhm th t l nhng th xm nhp kch thc nh, bao gm cc xm nhp
nng v phun tro c ngun gc lin quan vi cc qu trnh ni la. Chng c
thnh to trong cc kcnh dn, theo magma tro ra m t t khi ni la phun
hoc lp y cc knh khng c lin h vi m t t.
Nhm cui cng bao gm cc th tng v cc mch xm nhp.
b. Dng nm ca d xm nhp
Cc th magma xm nhp c nhiu hnh dng khc nhau, di y l mt s
dng nm ph bin nht.
T h nn (batolit) gm cc kh xm nhp ln, din tch l ra trn m t t trn
100 km2 v tip xc xuyn ct cc vy quanh. Th nn gm ch yu l cc granit
v cc khc nh granodiorit, iorit; syenit hoc gabro thng tp trung phn ra
v phn tip xc ca chng.
M t trn ca th nn thng c dng uin ln thoai thoi do cc khi nh dng
vm c hnh dng khc nhau (Hnh 6.2). M t bn ca th nn c cu to rt khc nhau,
chng thng nghing t trung tm ra pha ngoi ca khi, tuy nhin ta cng gp cc
khi c mt bcn thng ng hoc nghing vo tm ca chng.
Cu to m t di ca th nn
cha c bit r rng. Nhiu ti
liu a vt l cho thy kch thc
thng ng ca cc th nn
thng t 4 n 10 km. Ranh gii
pha di ca chng vi cc
vy quanh khng bng phng v
thng c dng mt knh b thu
Hnh 0 2 Th nn (bat0|jt) ca gra nit (Leinz V. et a/.1975).
hp dn v pha di.
Nh vy, cc th nn hoc l c dng bnh m to hnh trn vi knh n t phn
trung tm m t y ca khi (th nn kiu trung tm), hoc l dng li vi knh
170

dn t bn hng (th nn kiu khe nt). C th coi cc khi granitoid Phia Bioc (Bc
Cn), Mng Lt (Thanh Ho), Trng Sn (Il Tnh), ng Hi (Qung Bnh) V.V..
thuc th nn.
Th cn (Stock) l cc th
xm nhp c dng hnh trn hoc
ko di m din tch l ra trn
mt t nh hn 100 km'2. Khi
th cn to nn nhng khi dc
p th c dc im cu trc nh
th nn. Thng' th cn l
nhnh teh t cc th nn i
dng vm v dng rng lc,
trn mi ca th nn.
Th nm (Lacolii) (Hnh 6.3)
c kch Lhc nh (ng knh 3-6
km), hnh nm nm chinh hp vi
mt phn lp ca vy quanh v l dng ph bin ca cc th xm nhp
nng.
Chng cic to thnh (lo magma bm vo khong khng gian gia cc va hoc gia cc
thnh h (Hnh 6.3). Cc lp nm ph pha trn th nm chu tc dng c hc mnh m
ca magma v thng b un cong Lhco vin ca th nm. B cao ca th nm thng nh
hn b di nm ngang ca chng, cn b dy th b gim v pha ra. S to thnh Ih
nm thng xy ra phn trn ca v Tri t.
T h chu, (Lopot) l th xm nhp c dng da v nm chinh hp vi vy
quanh. The chu c kch thc r t khc nhau v ch yu c to nn t cc mafic:,
siu mafic v cc kim. Chng to nn cc va nli v nhng th rng hng Lrm
kilomet theo chiu ngang, c trng hp di n gn 300 km (Hnh 6. 4).

Hnh 6.4. S m t ct a cht ca th chu Bushw end (Mikhailov A.E. 1973).

1- ca h tng Transvaal b cc mch diabas (nt en m) tim nhp; 2- norit; 3- granit; 4- mi
ca h tng Roiberg; 5- tm ni la Pilandberg; 6- hng ni la Spiskov; 7- ng n kimberlit.

T h th u knh, (Facolit). Cc th xm n hp nh c d ng li lim trong

m t ct c gi l th th u knh; chng c th n h lo n h n cc np li
hoc; i khi (1 n h n cc np lm. B dy ca cc th th u k n h Ihng vi
trm mt, him hn c th t ti hng' nghn m t. M agm a to nn th thu
knh c bm vo nh ng khu vc xung yu gia cc lp vm np un.

171

Thng thng cc th thu knh c thnh to

vng bn l ca np un dc ng (Hnh 6.).
Th tng (Dyke) l xm nhp dng tm c
kch thc r t khc nhau v phn b trong'
cc khe nt ca v Tri t, chng c th
c lp y bng cc xm nhp hoc
phun tro c thnh phn khc nhau. Phn ln
cc th tng di hng trm mt hay hng
chc mt v dy vi mt. Tuyt i a s cc
th tng nm dc ng hoc thng ng,
chng tip xc xuyn ct vi cc vy quanh
(Hnh 6.6).

Hnh 6.5. Th thu knh nhn np li

. Th va
mc nc bin

T h va (Sil). Xm nhp dng va dc

thnh to khi magma xm nhp dc theo b
mt cc lp. C nhng xm nhp dng va t
din tch dn 10.000km2. B dy ca chng
thay i r t ln, t nhng th tim nhp mng
nht n cc va dy ti 400 - 600m. Thnh
phn cc va gm nhng khc nhau t granit
Hnh 6.6. Cc va xm nhp v cc dyke
n gabro, nhng thng gp n h t l cc
cung cp magma ca chng
mafic (Hnh 6. 6). Xm nhp dng va thng
xut hin khi v Tri t b st ln ng thi vi qu trnh tch t trm tch, nhng
chng cng c th dc thnh to mun hn trong cc tng trm tch vy quanh, khi c
hot ng ni la mnh m.
Thng magma tim nhp gia lp to nn mt lot va, va ny nm trn va khc
v ni lin vi nhau bng cc nhnh ct qua vy quanh. Hu ht cc va xm nhp
c to nn bi gabro-diabas. Th va thng d ln vi dng phun tro, tuy
vy xm nhp dng va bao gi cng tr hn mi v tng ca n, trong khi
phun tro li tr hn lt di v gi hn ph trn. Du hiu chc chn nht
xc nh xm nhp th va l s bin i tip xc trong vy quanh mi v tng
ca th xm nhp, s bo ph m t tip xc cng nh s c m t cc mch phn nhnh
nh mi.
T h nhnh (Apophise) l nhng tn d nh b cui cng ca cc phn nhnh tch
ra t th magma ln.
Dng nm ca siu mafic c mt lot c im ring bit. Chng ch yu gm
cc th xm nhp chnh hp vi vy quanh v to thnh nhng va ko di theo
ng phng hoc cc th mch dng thu knh, th chu, th nm, th tng.
Thng cc khi siu mafic c lin quan vi cc t gy kin to v ko di thnh
tng chui dc theo hng t gy. Cc chuyn ng v sau dc t gy lm bin di
mnh m hnh dng ban u ca khl.

172

6.1.3. H ot dng ni la
Hot ng ni la l hin tng xuyn ln ca vt liu nng bng t trong lng t
ln b mt Tri t, vt liu nng bng ny c th trng thi kh, lng v cng. C loi
ni la ang hot ng v ni la tt, ni la hot ng l ni la hin ang phun
lin tc hay theo chu k; ni la tt l nhng ni la hin nay khng hot ng v trong
lch s cng nh trong truyn thuyt u khng thy ni n s phun ca chng. Hin
nay trn th gii c trn 400 ni la hot ng v trn 4000 ni la tt. i a s ni la
c hnh nn, ming trn trn nh v c li thng chy t ming vo trong ni la.

Caldera

Hnh 6.7. S khi ni la Vesuve

Trn hinh chi r cc dng dung nham v cng trnh ni la c Monte Somma, t
ni la Vesuve c nng ln, sau phn trung tm b h thp (Leinz V. et al. 1975).

a. Cu trc v hnh dng ca ni la

Kiu ni. la ph bin n h t l kiu phn tng, v d nh ni la Vesuve (Hnh 6.7
v 6.8). Trong cu trc ni la trc ht c l magma nm di su (Hnh 6.9), ng
ni la (hng ni la) ni t l magm a ra ngoi m t t, theo ng ny v t liu t l
magma thot ra ngoi. Trong
kiu ni la phn tng c s
xen k ca vt liu vn v
dung nham , vt liu vn
thng chim u th v
chng l kt qu ca s vn
nt ca c trc. Nhng
c ngun gc ni la hoc
phi ni la c to ra do s
vn n t ca cc d k cn vi
Hng ni la
phc h ni la. Trong hot
Dung nham
ng ni la, vt liu L di
su trong v Tri t, hoc l
t l magma, hoc l t cc
d vy quanh ri vo h
Hnh 6.8. Sd mt ct ch s pht trin ca ni la
thng ni la, c tch t li
Vesuve t ln phun tro 1906. Cc sn c s xen k ca
cc tuf v cc ung nham (Leinz V. et al. 1975).

173

xung quanh hg dn (c th nhiu ng dn), to thnh cc ni vi kch thc ln, c

dng mt hnh nn, nh ni Ph S (Nht Bn). Hng chnh ca gi trong lc phun n
c th to ra cc dng khng bnh thng, v d cc dng dung nham c th tro ra
ch yu theo mt sn dc. S bo mn v sau cng c th lm bin i dng hnh nn
l tng, n h t l trn cc ni la tt.
Ming ni la (Cratera). Ming ni la c dng phu c thnh to do s n xy
ra vo lc khi u hot ng ca ni la. N khng lin quan n ni la n m l
mt ca t cc dung nham tro ra. Sau mi ln phun tro chnh, ming ni la tr
nn su hn so vi ng knh v vi cc vch dc ng. Ni chung ng knh ca
cc ming ni la thng l nh hn lkm . Ming ni la trn o L Sn (Qung
Ngi) c ng knh gn 300i, su 40 ~ 60m, kh trn trnh.
Ming ca cc ni la t t hoc khng hot ng thng cha y nc, to
th n h cc h ni la nh Nam Ty Nguyn. Theo ngun gc c th chia ra 3 kiu
ming ni la:
- Ming ni la tch t, c to thnh do tch t vt liu b y ra khi ng ni la.
- Ming ni la do n, trong c cc thnh to trc b h t tung i do lc nn
p ca kh b giam hm bn trong ni la.
- Ming ni la b h thp do s sp ca cu trc ni la, hoc do s m t ch
da bn trong, hoc do khong trng to th n h v magma th o t ra ngoi, hoc do
magma h xung v m t kh, kt qu l to ra mt khong trng bn trn. Kiu
ny quyt nh s th n h to ca cc s t tr n g ln c tn gi l caldera.
Vesuve

Hnh 6.9. Mt ct a cht ni la Vesuve (Leinz V. ea/.1975).

Caldera. Vt liu c a ra ngoi ni la di dng dung nham, hoc di dng

tuf, nhiu khi t ti nhiu kilomet khi. S thi ra ngoi mt khi lng vt cht ln
nh vy dn n s thiu ht khi lng bn trong gy s sp ca cc phn bn ngoi.
V vy, xung quanh ni la v l magma ca n hnh thnh cc i nt v v ln chm c
dng gn hnh trn (Hnh 6.10). Kt qu l hnh thnh g ni hnh trn bao quanh mt
trung tm h thp, c tn gi l caldera. Tip sau , c th bn trong caldera mt ming
ni la mi c hnh thnh cng vi mt hnh nn mi.
174

Hnh 6.10. S tin ho ca ni la Poxos De Caldas

Phn trung tm sp to thnh caldera, ng knh 30m (Leinz V. et a/.1975)

Cc g ni vng trn ca Vesuve l mt v d in hnh. Ni Vesuve chim phn

bn trong, to nn mt nh cao ca dng ni la hin i sau s sp , v cc ni
bao quanh n to thnh nh ni la khc (nh Monte Somma) (Hnh 6.9). Mt
trng hp khc, caldera ln c hnh thnh do s chm ln (Hnh 6.10), to ra xung
quanh phc h ni la mt h thng khe nt, c dung nham lp y. Cc h thng
khe nt bao quanh cng trnh ni la to iu kin hnh thnh cc th tng (dyke)
dng vng. Kch thc ming mt s" ni la trn th gii th hin trn bng 6.1.
Bng 6.1. Kch thc m t s m ing ni la trn th gii
Tn ni la

ng knh (m)

su (m)

370

117

420

240

V e suve (1906)

700

340

Popocatepeet

600

300

Monte Nuovo
Etna

b. Cc dng v kiu hot ng ni la

Mi kiu hat ng ni la c nhng nt c trng v c ch ca s phun tro,
bn cht ca vt liu c tung ra, s chun b ca cc cng trnh ni la (v d - s
phun tro tuyn tnh), v tr ca ni a lc a hoc trn y bin.
Hot ng khi u. Hot ng khi u ca ni la lin quan n cc qu trnh
xy ra trn cc vng c ni la phun. S khi u ca cc ni la Paricutin (Bng 6.2)
c quan st k v s tin ho ca n c nghin cu mt cch chi tit, Vi
thng trc khi ni la hot ng c cc trn ng t, vo ngy 20/2/1943 t nhin
hnh thnh mt khe nt di, v ngay tc khc t phun ra kh v tro. Sau hai
ngy dung nham bt u trn ra, ch yu l theo phng thc n. S phun tro dung
nham din ra xen k vi s th n h to nhng lp vt liu vn ni la, kt qu to ra
mt i cao gn 170m trong vng mt tun. Sn phm dung nham v tro r l ln - t
20/2/1943 n 20/10/1943 ni la ny sn ra 423 triu mt khi tro v 30 triu mt
khi dung nham, tnh trung bnh mi pht sn ra 1.300 tn sn phm ni la. Ch
175

t-ong vi thng ni la ny t n d cao 330m, nhng t nm 1946 cc hot

ng b hn ch dn.
B ng 6.2. Hot ng ca ni la Paricutin
Ni la Monte Nuovo Flegrean
trong nhng ngy u
(Italia) trong vng 3 ngy nng
ln cao 139m hon ton gm vt liu
Ngy
cao nn
Hot ng
Vt liu
(11/1943) ni la (m)
magma
vn ni la
vn ni la, m khng c dung
II
20
8
nham. Trong cc hot ng khi u,
II
"
21
8
sn phm ca v n c nhiu vt liu
"
24
phi ni la. Cung ng vt liu ch yu
6 -7
Chm
Bom
ca pha bt u ny l sn phm t
II
"
30
trn ni v nt, nghin vn t^hnh bt
1
1
M
30
II
II
v tung ra ngoi, ch trong pha tip
22
3 0 -4 0
sau vt liu magma nng bng mi
23
60
Phun tro nhanh Ln ln
tc 6-12m/h
chim u th. Pha khi u ca s
II
24
164
Tc 3m/h
phun tro c bt u vi s khum
26
167
Tc 1-2m/h
ln ca m t dt km theo cc trn
26
Khng
Tro
ng t. Cc khe nt c thnh to
trn cc vng yu n h t ca i vm khum, theo khe cc cht n kh thot ra cng
vi nc ngm v t. Tip theo, mt l hng v ng ni la thc th c xc lp
cng vi s tung ra tro bi, tng, bom v CU cng l s phun tro dung nham.

Hot ng ni la kiu Hawai (H dung nham). Cc ni la trn o Hawai l mu

ca kiu ni la ny, y c ni la M auna Loa (cao 4200m) v Kilaura. a hnh ca
Mauna Loa thoai thoi v hnh dng ging nh mt ci khin. Cc ni la c hnh dng
tng t c gi l ni la kiu khin. Ming ni la r t ln, kiu caldera, vi su
ln chm r t khc nhau, bn trong xut hin mt h- ln gm dung nham nng chy
thnh phn mafic, r t t kh, si sng sc vi nhit trn b m t khong 1.040c. Mt
s ch dung nham ng cng li pha bn trn to thnh cc o thc th vi hnh
dng phc tp. Phn gia ca dung nham c cc kh bt kh ln, trong trng thi si
ng c. Dung nham r t lng, trn lp y h v bt u trn b di dng chy trn v
nhanh; v vy mc ca h b h thp tng i nhanh, ch cn gi li c phn di
su ca h. L magma ca cc ni la Hawai c su r t ln, t n 30 - 40 km (d
su l magma ca Vesuve l 4 km). Hot ng ni la kiu ny din ra mt cch "yn
tnh", trc v trong qu trnh phun khng c ng t v ting n.
Hot ng kiu Stromboli. in hnh ca kiu ni la ny l s phun tro ca ni
la Stromboli a Trung Hi, c c trng l dung nham nng chy, c thnh phn
mafic, kh lng v d chy. Trn ng ni la, v mt phn trn ming ni la, c th
gp dung nham nng chy si sc. Trong dung nham c nhiu kh, s bnh trng ca
kh dn n cc v n, dung nham b bn tung ra, nhiu khi b ng cng li trong
khng kh to thnh bom. M t ngoi ca bom ni la thng nhn v trn trnh c
dng qu l, chng t rng vt cht ca cc bom trng thi do v mm khi chng
ang bay trn khng trung. Phn ldn vt liu dng mnh vn c gi l lap (ting
176

Italia l vin nh) hay l cui ni la, v tro bi; dng bn ngoi nhng vt
ging nh cc ng x luyn kim. Nhiu khi cc hot ng n xy ra theo nhp;;v di
ni la Stromboli c hot ng khi du bng s bc ln ca kh, tip theo l cc virit
nh lm bn tung cc mnh dung nham, chng li b ri vo bn trong ming ni la i
tr li trng thi yn tnh. Sau khong 14 pht, mt ch k tng t c lp li v
ko di 1 - 2 pht.
Hot ng kiu Vucanana. im c trng ca hot ng ni la kiu ny l c s
xen k ca cc pha ngng ngh kh lu (t nhiu nm n nhiu th k) vi cc phun
tro mnh m v t ngt, i khi gy ra nhng v n gy tai hc ln. Bt du l s
phun kh mnh m, tip theo l tung ra mt lng ln vt liu vn ni la v cui cng
l dung nh^m c qunh tro ra vi s" lng nh hn so vi vt liu vn. Kh to thnh
mt ct v t to rng kiu hnh nm, c sc tn ph nh cc v n bom nguyn t.
Ni la Vesve hot ng theo kiu ny.
Hot ng khi u ca ni la Paricutin l thuc kiu Vucaniana, cu trc ni la
dng phn tng do dung nham v vt liu tro bi xen k nhau, trong tro bi chim
phn ln (Hnh 6.8). Mt dng khc ca hot ng ni la kiu n, cng sau mt pha
ngng ngh lu i l ni la Tamboro, trn mt o ni la ca Indonesia. Nm 1814
hot ng ca ni la ny ph nt lOOkm3 ca chnh n, to nn mt lp dy vt liu
vn ni la ph trn mt din tch c bn knh hn 300 km. Hin tng tng t cng
xy ra ni la ni ting th gii l K rakatau v Katmai.
Kiu Maar. Phun tro kiu M aar ch xy ra trong cc thi i a cht xa xa, hin
nay khng gp. Nhng ming ni la dng phu ca loi ni la ny quan st c
nhiu ni trn th gii, trc ht l c. Trong phun tro kiu M aar hnh nh c s
n kh mnh, mt khi lng ln cc vy quanh b tung ln cng vi tro ni la,
khng c dung nham nng chy trn ra. Kt qu l sinh ra nhng dng phu n c
ng knh ln ti hng trm mt cho ti vi kilomet. i khi bao quanh nhng phu
ny c mt g chn khng cao lm do nhng sn phm tung ra to thnh m ch yu l
cc m nh vn ni la, cc phu c th tr thnh nhng h nc (h Laac c). Ni
la kiu ny r t ph bin c, ch trong mt khu vc nh thuc x Bravaria c ti 130
phu. Cc M aar Eifel r t c trng, hnh dng ph u n v phn b theo mt
tuyn xc nh, ng thng ca mt s M aar ko di xung su ti 400 - 800 m t v cha
nhng khl tu f khc nhau.
Kiu D atrem a l kiu gn gi vi kiu M aar; l mt th ng hnh tr, ct
thng ng cc lp thuc h Permi, cha y dm kt ca serpentin v cc vn
phin, ct kt. Cc dm kt ny cha kim cng v chng c khi thc
nhiu Nam Phi v Siberi.
Kicu Krakatau. in hnh ca kiu ny l phun tro xy ra nm 1883 ni la
Krakatau nm gia o Sum atra v Java. Sau my trm nm khng hot ng, vo
ngy 20/4/1883 cc v n u tin cng vi cc trn ng t bt u xy ra. S phun
tro km theo nhng t n rt mnh v phun ln mt slng ln tro ni la cng
bt trong 3 ngy. Nhng v n vi cng khc nhau tip tc din ra n ngy 24
177

thng 8, mt ngy cc im vi mt v n cc mnh, sau yn lng mt cch nhanH

chng. Trong ngy hai phn ba o (vi din tch 33km2) bin mt, ni cao 2.700m
b h thp xung 1400m, mt ming ni la su 300m di mc nc bin c hnh
thnh. m my c hnh thnh do v n t n cao 60 - 80km, lm ti en hon
ton mt din tch rng ln xung quanh ni la. Cc bi nh nht bc ln n tng cao'
ca kh quyn, trong nhiu nm sau gy ra s khc x cc tia sng M t Tri trr
nhiu vng khc nhau ca th gii, to ra trn bu tri nhng rng k qui. Hin
tng hong hn v bnh minh k o xy ra trong nhng nm Paris, Sant.
Peterburg v nhiu ni khc l lin quan n my bi ni la K rakatau ny. Slng
tro c tung ln khng trung nhiu n ni thnh ph' Batavia, cch K rakatau gn
200km, trong nhiu gi lin hon ton b t en gia ban ngy. Bn lng bi ph hu
hon ton v sngi cht c tnh trn 36.000, phn ln b cht ui do mt t sng
thn khng l (t n cao 34m) c hnh thnh do v n. Kiu ni la ny khng
c dung nham nng chy tro ra. Hin tng phun tro ca ni la Bandaishan Nht
Bn cng c xp vo loi ny.
S vng m t dung nham nng chy cng s tung ln mt khi lng kh ln
trong phun tro kiu M aar v K rakatau c gii thch l do thnh phn m agma rt
axit nn c qunh nui dng ni la lu ngy, to p su t ln nn gy ra cc
phun n d di nh vy.
Kiu Pele. Phun tro ca ni la Pele c k lm-kiu mu cho kiu ni la ny.
Ngy 8 thng 4 nm 1902, ni la Pele cch thnh ph" Saint Pierre vi kilomet (o
Martinic thuc qun o Antille nh) hot ng phun tro tr li sau ln hot ng
cui cng vo nm 1846. Hai tun trc khi xy ra phun tro ngi ta quan st thy
mt m my en ln bc ln tri, tro bi v cc mnh dung nham ri l t xung mt
t. Hin tng trn tng cng r rt ba ngy trc khi xy ra cc hot ng tch cc,
lm cho 24 ngi cht. Dn c trong vng hong s tuy c cc nh chc trch trn an,
nhng n sng ngy 8 thng 4 th mt sn ni b sp v b ph hu gn nh hon
ton, mt m my nng bng bao trm ton b thnh ph trong vi pht v git cht
28.000 c dn. Ting m vang c m t nh l s xut hin ca hng triu xe ti
ang chy v m my nng bng nh mt cn bo la ng thi vi cc m my en
cun cun bc ln bu tri.
Kiu Vesuve v s phun tro chm chp. Kiu phun ny c ng t bo trc, c
nhng t n kh km theo cc t phun mt s lng ln tro ni la. Nhng t phun
m nh n ra nhng dng bn khng l, chy xung sn ni la, sau n lt
dung nham nng chy tro ra mt cch chm chp. Sn ni la kiu Vesuve c
dc ln, nn ni la c dng phn tng gm cc lp dung nham ng cng xen k cc
lp tro ni la cng vi tu f v dm kt ni la.
S phun tro chm chp biu th mt giai on r t thng gp, xy ra cc ni la
Vesuve v Etna. Dung nham c nht bnh thng, thp hn kiu Pele, xut pht t
ming hoc t sn ni la, ri lp y ming ni la hoc ph v cc sn ni tro
ra. Do tc dng ca trng lc nn dung nham di chuyn dn xung di vi tc khc
178

nhau, Vesuve (1906) lc khi u 60 mt trong mt pht, sau gim xung vi mt

trong mt pht v cui cng vi mt trong mt ngy.
Cng c trng hp dung
nham c th tng nht, sn
phm nm li bcn trong ming
v ng ni la. Ti ni Pclc
(Monte Pele, o Martinic)
xy ra nh vy (Hnh 6.11);
dung nham b cng li v d
nht cao to thnh nguyn mt
khi bn trong ng ni la
nh mt ci nl chai khng l
vi dng knh gn HO m. Nm
1902 "nt chai" ny e y
Hnh 6.11. Bin i a hnh ca Monte Pele (o Martinic).
Khi hnh thp xut hin do phun tro chm chp dt n
ra ngoi mt cch chm chp v

cao 1566m. Sau 6 thng, khi dng thp ny b ph

t ti cao 440m so vi phn
hu v cao cn li ca ni l 1442m. (Leinz V. et al. 1975).
su ca ming ni la. hoc
384m so vi nh ni. Lacroix tnh rng lng th "nt chai" nng ln 840m.
Cui nm 1903 nguyn khi ny d to nn mt ct dng nham khng l c d
nht ln v ch dc cng rn lng phn, sau b ph hu do cc v n tip theo.
S.phun tro tuyn tnh. Kiu phun tro tuyn tnh hin nay t gp, nhng trong
qu kh a cht xy ra nhiu. Ti cc khu vc km bn vng, c:c khe nt ln c
th c hnh thnh do tc: dng ca nhng lc ln. Nu cc khc nt ny t dn
su ca magma v chng c m rng thm bi cc lc cng Lip din th s xy ra
hot ng ni la n hoc phun tro. Hin nay Bng do (Iceland) c nhng hot dng
ni la kiu ny. Vo th k X dy xut hin mt khe nt c tn l Eklzja di n 30
km, v nm 1783 xut hin khe nl Laki vi chiu di 24 kin. Dc theo khe nt ny
mt khi dung nham khng l n 12 km:i tro ln v ph mt din tch 464 km2.
Nm 1886 s phun tro tuyn tnh tng t cng xy ra o Ncwzeland, mt khe nt
di 14 km c m ra, trn hnh thnh mt s ln cc ming ni la. Tuy
nhin, sn phm chnh ca hot ng ny Newzeland khng phi l dung nham m l
vt liu vn ni la.
Phun tro di bin. Kiu hot ng ny ca ni la r l ph bin trong qu kh
a cht. Do hot dng ni la kiu ny xy ra su di dy bin nn khng th
quan st mt cch trc tip cc hin tng v sn phm ca chng. Phun tro cc d
su ln c l xv ra ml cch yn lng; su 2000m p sut thu tnh ln hn p
sut ti hn ca nc nn khng c kh nng hnh thnh hi nc. Trong mt s
trng hp ghi nhn c cc chuyn ng da chn v hin lng nc b nung nng,
hi nc i khi cng thong xut hin trn cc o.
Hin tng va nu xy ra vo ngy 28 thng 9 nm 1947 qun o Axoret
ng i Ty Dng. u tien l ng t nh, tip theo l mt trn dng t mnh
179

dn n ph tri lng Capelo gy ni kinh hong ln cho c dn. Vng bin ny bt i

si ln, gia cc m chy v hi nc xut hin mt ct khi v bi ni la khng l
Chn ngy sau, hng gi thay i, kt qu l lng Capelo b chn vi, cng may l dn
c b i ht. Ch sau ba thng, mt o mi c hnh thnh v t n cao 20H
so vi mc nc bin. Mt thng sau, khi hot ng dng li th sng bin li ph
tri o ni la mi va hnh thnh ny. Trng hp tng t cng xy ra vo nnj
1942 kh vc pha nam Tokyo 420 km. Lc u, nc b nung nng, tip theo l hi
bc ln d di, CU cng noi ln mt nh ni la, to thnh mt o c ng knh
100m, cao 30m. Mt tun sau, mt lot v n lm tan bin hon ton hn o ny. j
Hot ng ni la ngm di bin C. im c trng l dung nham to thnh cc
th dng gi vi cu trc rt k d, v dc xp thnh ng nh kiu xp cc gi m c
kch thc chng na ml. Cc khl dung nham ny ni lin vi nhau bng cc mng
ng ni, chng to thnh mt mi lin h thc s gia khi ny v khi khc. Gia cc
khi thng c raiolart, iu c l do s giu ln ca silic trong nc bin. Ngoi
raiolarit v cc trm tch bin khc ta cn gp nhng mnh vn dung nham nh hin
nay quan st trc tip c trn qun o Samoa. C th gii thch iu ny nh sau,
khi dung nham chy trn di nc th b m t ca n ng cng rt nhanh to thnh
mt v thc s, trong khi d bn trong dung nham vn cn trng thi nng chv. Do
bn chl linh hot ca dung nham basalt v p sut ln bn trong ca kh nn v cng
c thnh to li b ph v v mt khi mi c hnh thnh, tng t nh mt chi
non mc ln trn v c hnh thnh trc. Cc khi ny, sau khi ng cng, c cu
trc theo mi hng to tia bn trong, ty thuc vo s thot ra ca cc kh.
c. Sn phm ca hot dng ni la
Sn phm dc thnh to do hot dng ni la c th chia ra ba nhm:
- Dung nham l magma trng thi nng chy tng phn hoc ton b, chng
tro ln v chy trn trn m t t.
- Vt liu vn ni la gm cc mnh vn c th c hai ngun gc; hoc xut pht
trc tip t magma theo phng' Ihc n (trong giai on nng chy t vt liu
ng cng), hoc t s vn nt ca co c trc do s n, do c thnh phn
thch hc hon ton khc bit vi magma ca ni la.
- K h ni la ng vai tr quan trng trong c thi k phun tro v thi k yn
tnh. Kh ni la c th vn cn c tip tc phun tlong mt thi gian di sau khi cc
hot ng ni la tt.
Dung nham l dng chy ca magma; kin trc v cu to cng nh tc chy ca
dng trc ht ph thuc vo nhl ca dung nham; ngoi ra cng chu nh hng ca
iu kin a hnh v khl ng ca bn thn dung nham. Dung nham nht l dung
nham giu silic, c thnh phn ho hc ging vi cc granit, nn gi l dung nham
axit. V d nht cao nn kiu dung nham ny to thnh cc dng chy ngn, dy, him
khi tch di; mt trc v cc sn ca dng rt dc. Trong trng hp nht qu cao
th clung iham khng chy ra c, m to thnh cc vm chn, n lc c th n ra th
180

hu nh cng li nh trng hp ca nh ni Pele. Dung nham lng l nhng dung

nham ngho silic, c thnh phn ho hc ging vi basalt, linh ng cao nn kh.
trn ra ngoi th chy trn theo a hnh mt t. Nu a hnh c dc ln th dung
nham di chuyn vi tc nhanh nn b dy nh, din phn b'hp.
Khi dung nham l axit, nht cao, s ngui lnh li xy ra nhanh chng, khng c
thi gian cho s thnh to cc tinh th ncn hnh thnh thu tinh ni la (obsidien),
dng v nh hnh mu en, i khi c mu nht hoc trng sa. Mu sc ph
thuc vo s khuych tn ca cc vi bt kh; mu l kt qu ca s oxy ho ca st.
Khi iu kin p sut v nht thun li cho s bnh trng ca kh cha trong dung
nham th kh bt thc th c thnh to v khi ng cng li cho ta bt.
Tc chy trn ca dung nham r t khc nhau, ni Vesuve v Etna trong vi
ngn mt tc chy trn t ti 40-100m/pht, tip sa , s ng c xy ra v
tc di chuyn trung bnh khong l,4m/pht. Ni la M auna Loa nhit rt cao nn
lng dung nham ln v chy trn vi tc khi u t n 30 km/h. Nm 1840
dung nham ny t c mt hnh trnh khng l ti 44km vi tc trung bnh t
ti 27km/h. Ph thuc vo slng dung nham, nht v a hnh m t t, phm vi
chy trn ca dung nham cng r t khc nhau (L vi mt n nhiu kilomet). Ti
Hawai v Bng o dung nham chy trn trn mt di t 30 dn 60km, cn b rng
thng khng vt qu 1 km. Khi khu vc a hnh bng phng th b dv dung nham
c th t ti 10m, cc st trng th dung nham t ti b dy 30-40m. S" lng dung
nham trong cc dng chy thay di t vi chc n vi trm triu mt khi.
C ch chuyn ng ca dung nham
ging nh ca mt cht lng, tc chy
nhanh hn phn gia ca dng v gim
dn hai bn ra. S ng cng xy ra do
s lan to nhit ca dung nham vo
khong khng v s truyn nhit vo nn
lt di. Khi dung nham b bao bng
mt v cng v thay i din mo lin tc
tu thuc vo s chuyn ng ca dng
chy, vo nht v lng kh cha trong
dung nham. Theo din mo dung nham
ngi ta phn bit dung nham dng khi
v dung nham dng dy xon (Hnh 6.12).

Hnh 6.12. Dung nham dang dy xon ni

la kiu Hawai (Lein?. V. ef a/.1975).

d. Vt liu vn ni la
Vt liu vn ni la l sn phm vn, ri rc do hot ng ni la to ra; trong
hot ng ni la hin i, vt liu vn chim u th hn hn so vi dung nham.
T u f ni la l vt liu nh nht ca vn ni la, nhiu ni la ch sn sinh ra
mt loi vt liu ny, n c th l ti sinh, lin h trc tip vi magma, cng c th l
ngoi lai, c ngun gc t vn ca trn, ca cc l magma v tng ca cc ng ni
181

la. Trong phun tro khi u th sn phm ny chim u th tuyt i Bn cnh tuf
ni la l loi ph bin nht, cc sn phm khc ca vn ni la c phn loi theo
kch thc ca cc mnh vn c tung ra.
Khi tng l sn phm vn ni la c ng knh trn 4cm, hnli dng khng u
n, g gh, nhiu khi c th trn lm 3. Chng c tung ra t ni la trng thi
cng, nh cc m nh vn ca dung nham cng rn hoc ca vy quanh. Ngun
gc ca cc m nh vn ny c th r t khc nhau, mt st di su ca l magma, mt
s khc t vch ca oing ni la, chng cho ta nim v thnh phn thch hc ca
vy quanh ni la.
Bom ni la l nhng khi dung nham b
ng cng ngay trong l c , a n g ri trong
khng kh, c kch thc t vi centim et n
mt m t (Hnh 6.13). Chng c dng ko di
hoc trn trnh, thng c dng xon vn, th
hin trng th i do ca chng khi cha ng
cng. Nh chuyn ng quay khi bay trong
khng tru n g m chng c hnh dng ca mt
vin n. i khi bom ni la c v n t n, do
s ngui lnh nhanh chng ca mng bn
ngoi v s phng ln ca n h n nho VI s
bnh trng ca kh cha trong .

Hnh 6.13. Bom ni la

Lapili l cc th dung nham c tung ra c
1. Dng thoi; 2. Dng cc (A. Foucault & J.F.
dng hnh trn hoc gc cnh vi kch thc t
Raoult)
2 - 40mm. Cc th ny c to th n h t dung
nham cn ti, i khi t cc dung nham c. Trong trng hp th nht, cc mnh
vn c dng trn trnh, nu dung nham r t lng v chu tc ng ca nhng cn gi
git m nh th c th to thnh dng si v git ko di (v d cc ni la vng
Hawai). Trong trng hp th hai, vt liu ni la to ra cc m nh vn gc cnh-, i
khi l dng cc tinh th c hnh dng kh p.

Tro ni la l vt liu dng ct, c to nn t nhng m nh vn nh c kch

thc di 4mm, nhiu khi c kch thc ca tro bi r t mn. Tro bi c th c to
ra t s n ca cc c cng rn hoc t magma b vn nt thnh bt do cc v
n. Tro ni la c a ln tng cao ca kh quyn v c khi bay i r t xa, v d tro
ni la t Philipin (1997) bay sang v ph mt lp mu xm trn cc mi nh
thnh phc.H Ch Minh.
S lng vt liu vn sn ra bi mt ni la c th r t ln, v d ni la Katmai
(Alasca), vo nm 1912 nghin vn thnh bt gn nh ton b nh ca n, sn ra
gn 30km3 vt liu vn ni la. Ni la K rakatau nm gia Java v Sum atra, vo
nm 1883 nghin vn 18km3. Nm 1906 ni la Vesuve trong vng 18 ngy sn
ra 20 triu mt khi tuf, dung nham trn ngp lng mc gn khu vc ni la.

182

Ngoi cc dng vt liu vn ni a nu trn cn c cc dng chy bn. Khi c ma

to trong lc cc dim ni la, Ih mt lng ln nc ma c th tch t ngay trong cng
trnh ni la. Lng nc ny trn ln vi vt liu vn ni la ri rc to thnh mt
loi bn long tng i linh ng c th di chuyn vi tc cao, to ra dng thc thc
s v c th gy ra tc hi nghim trng cho con ng.
c. Kh ni la
Kh ni la bao gm hi v kh c to ra do hot ng ni la; trong chng cn
c c cht rn m lc khi u l kh hoc hi v sau b thay i trng thi, v d
nh s ngng dng t hdi nc v lu hunh. Ph bin nht l hi nc, chng c th
chim 80 n 90% tng cc kh v hi. Nc c th l nguyn sinh, hoc c gii
phng ra t chnh magma (nc nng bng), hoc do s thm lc t nc chy trn
mt. Cng c th nc c thnh to do phn ng ca H2 v 0 9ca kh quyn, hoc
c th to ra t cc khong vt hydrat do s ng ho bi magma.
Magma c cha mt lng ln cht kh ho tan, nhng kh ny c gii phng khi
magma kt tinh v ng cng, do vy khng gp chng trong thnh phn ca cc
magma. S gii phng kh bl u t s phun tro u tin, tip tc trong qu Irnh
hnh Lhnh dung nham v sau khi d ngng cc: v n trong chu k hu magma, bao
gm cc giai on sau dy:
Fumarol. Trong giai on ny kh c nhit khong t 200 n 800c, cc
nguycn t ph bin n h t trong thnh phn cia kh ni la gm hydro, chlor, lu
hunh, nild, carbon v oxy. Cc nguycn t" ny hoc tn ti di dng nguyn t", hoc
di dng kt hp, nh HC1, H2S, S 0 2, s o ,, H -A (NIL,) , NH.Cl, CO, C 02, CII4 V .V ..
Ngoi ra cn c cc kh giu nguy.cn t<3 kim loi, nh ng, st, ch. Ch Irong vi ngy
do cc t phun tro m mt mch qung hem atit vi b dy gn mt mt c
thnh Lo Irong mt khe nt gn ni la Vesuve.
Solfata. Nhit ca kh giai on ny t 100 n 200c, thnh phn ca
solfata ch yu gm hi nc v mt s lng t hn ca cc kh co v H2S, ngoi ra
s, PeS2 v.v... cng c kt ta.
Mofeta l giai on phun kh c o .2 lnh, hu nh kh, nhng cng c khi ln vi
nc, to nn cc ngun axit. Kh thot ra t ming ni la hoc theo khe nt k cn
vi tm ni la. Kh cng nng gy phn ng ho hc cng mnh vi b ri. Khong
vt ca dung nham nhiu khi b ho tan tng phn hoc ton b, dung dch c lm
giu ny c kt ta trong cc hang mi v khe nt ca .
Geyser l nhng ngun nc nng c y ra ngoi khng Kn tc, c nhng
khong thi gian ngng ngh kh u n, c xem l nhng hot ng cui cng ca
ni la. Nc c phun ra theo hng thng ng, khong cch gia cc dt phun c
th thay i t vi giy n nhiu tun l. Nhit nc cng thay i, thng thp
hn im si ca nc, ngoi l c th t n 138c. Geyser c trong cc khu vc ni
la hin di, dc trng nht l M, Park Yellowstone, Bng o, Newzeland, Nht
Bn v Nam M. Ti Park Yellowstone c gn 200 geyser, mi geyser c chu k hot
183

dng ring. Chiu cao ca vi phun thay i t vi mt dn 300 mt, s lng nc c

th t ti hng trm mt khi trong mi ln hoi ng. Mi geyser Ihng hnh thnh
mi i b che thng trung tm v t nc phun ra ngoi, cc i ny thng dc
to nn do silic gi l geyserit (opal hoc calcedon).
/. Phn b ni la trn Tri t
Trn b m t Tri t ni la phn b" tp trung thnh bn khu vc r nt.
- Vnh ai ni la Thi Bnh Dng, bao gm Thi Bnh Ddng, cc o v b bin
nhn ra Thi Bnh Ddng ca lc: a Chu M v Chu .
- Di a Trung Hi chy theo phng v Luyn.
- Di i Ty Dng chy heo phng kinh tuyn, dc theo gia i dng ny
nhng chch nhiu v pha ng hn.
- Di ng Phi chy theo phng kinh tuyn t Hng Hi n gn Mozambic.
Trong lch s ngi ta d bit
c trn 440 ni la hot ng,
trong d trn 340 ni Thi Bnh
Dng v khong 100 ni la i
Ty Dng v n Dng (Bng
6.3). Phn ln ni la tp trung
trn cci dc theo ra i dng,
v d cc ni la ven Thi Bnh
Dng to thnh "vng la Thi Bnh

B ng 6.3. S ni la hoat ng t 1400 n 1914

_______________ (theo S a p p e r ) ____________
Vnh ai Thi Bnh Dng

339

i a Trung Hi

21

u - v Chu Phi

24

i Ty Dng

44

Thi Bnh Dng

14

Dng" (Hnh 6.14). Trn lc a r t him ni la hot dng, ch ng Phi c mt

di hot dng kin Lo tch cc chy theo hng bc - nam, ko di t Hng Hi n
gn Mozambic, nhiu h thng t gy v ni la ang hot ng trong phm vi di
kin to tch cc ny.
Vnh ai Thi, Bnh Dng l ndi c nhiu ni la nhl trn th gii. Ti Vin
ng ca Nga, trn cc do Aleuti c chng 40 ni la; trn bn o Kam shaika c
khong 40 ni la, Irong 13 ni ang hot dng. Ni Kliusevski cao 4850 mt l mt
trong nhng ni la cao nht th gii, c khong 7 - 8 nm li phun mt ln; t ni n}
thot ra nhiu fumarol, nhiu sui nc nng v nhiu vi nc phun. Ngn Avasinski
(cao 2457met) cng l mt ni la ln dang hot ng. Cc ngn ni Kronot v
Zhupanov l nhng ni la tt. Trn qun o Kuril c trn 20 ni la, trong d >
chng ml na ang hot clng.
Trn cc o N ht Bn c trn 200 ni la, trong 40 ni la ang hot dng, c
nhng ni c nhiu ngi bit nh Ph S, Bandaisan v.v... Ti nam v ty nam
Thi Bnh Dng c nhiu ni la trn qun o Philipin, qun o Indonesia
(Borneo, Cclebe, Java). Trn do Java c hn 100 ni la, trong c 20 ni la cn
ang hoi ng, 10 ni la vo giai on phun kh lu hunh (solfala), cc ni la

184

ny cao t 2000 n 3.000m. Ni la K rakatau nm gia Sum atra v Java ni ting

vi t phun ngy 20 / 4 / 1883 m t trn.

Trn o Tn Chine c 5 ni la, trn a phn Australia ch gp ni la t t

min Victoria, Newzeland v Chu Nam Cc cng c mt s" ni la. Vng ni la
Thi Bnh Dng ko di tip theo b pha ty ca nam v bc Chu M; ti y c cc
ni la ang hot ng trong min t la ( cc nam ca Nam M), trong dy ni
Andes c trn 200 ni la. C nhiu ni la cch xa i dng 150 n 300 kilomet,
ngn ni la Cotopatxi l ni la cao nht th gii (5960m). c trng ca dng ni la
ny l khi phun c th tung nhng khi nng ti 200 kilogam i xa dn 14km.
Ngay chnh gia Thi Bnh Dng, cc ni la' hot ng trn cc qun o
Hawai, Tn Bretagne, Bismarck; trn cc o Solomon, Fidji, Samoa, Tahiti v
Mackize. Ti y c ti 40 ni la ang hot ng, trong hai ngn ni la M auna
Loa v Kilauea (qun o Haw ai) l ni ting nht.
Ni la Pele trn o M artinic thuc qun o Antille nh hot ng mnh m
vo nm 1902. Mexico, phn pha ty ca Bc M, trong phm vi dy Siera Nevada
v Alasca, u c ni la ang hot ng.
Trong di a Trung Hi, ni la thng phn b dc theo b bin, trn cc o ca
a Trung Hi, mt s nm trong cc vnh. Trong s" d nhng ni c bit n nhiu
nht l Vesuve trn b vnh Napoli, Stromboli v Vuncano qun o Lipari, Etna
o Sicile, Panteleriaj gia Sicile v Chu Phi, Santorin trn o Phira thuc qun o
Hy lp. Ko di v pha ng, di ny gm cc ni la t t Tiu , Kazbeck, Elbruse
v cc ni la vo giai on phun solfata nh A rarat v Kavkaz. Ni la Elbruse cao
5633 mt, ni la Kazbeck cao 5046 mt; c hai ni la ny u hot ng u T.

185

Trong da phn min ni Vitimski c cc ni la t t Mushketov nm b tri v

ni Obrushev b phi sng Vitim, Tip dn l nhng ni la va mi t t cch y
khng lu Mng C, Mn Chu v ng Siberia.
Di i Ty Dng gm nhng ni la phn b' trn cc o Ian-Maien, Bng o,
o Axo, Canari, o Saint Helen v o Tristan da Cunha V .V .. Trong s cc ni la
thuc di ny th ni Hekla cao 1520 mt Bng o c bit n nhiu nht.
Di ng Phi c cc ni la trong a phn Ethiopi nht l min pha nam nc
ny. Cc ni la Kenia v Kilimandzaro rt ni ting, chng du nm pha ng h
Victoria. Ngn th nht cao 5600 mt, ngn th hai cao 6110 mt.
Qua nhng iu trnh by trn y v s phn b> cc ni ]a hin nay trn th
gii chng ta thy r, hn 90,% ni la ang hot ng phn b' dc theo ra ca cc
mng thch quyn. Phn ln cc ni la tp trung vo cc min ven ra i dng, cc
min i dng v bin.
6.1.4. D ng nm ca phun tro
Cc thnh to phun tro phn b" rng ri trong v Tri t di dng nhng
dung nham ng ngui, tu f v cc sn phm phun tro khc. Chng c thnh to
t t c cc tui a cht t c n h t cho n T. Tuy nhin, phun tro thnh to
trong Tin Cambr thng b bin i mnh m do b bin cht v bin thnh phin
kt tinh, porphiroid v porphiritoid. S phun tro vt liu ni la c cu trc r t phc
tp v a dng. Ngi ta phn bit cc kiu phun tro trung tm, khe nt v lp ph.
Kiu phun tro trung tm to ra mt ni la phn tng, dng nn phn lp dc dng
hoc thoai thoi. Sn cc ni la ny c gc dc 20-30 v c to nn t dung nham,
tuf, dm kt dung nham, trm tch ngun gc bin hoc lc a. Cc thnh to ny bao
ph cc sn khng dng u, b dy ca chng gim dn khi ra xa khi tm ni la.
Trong kiu p h u n tro khe nt, sn phm c tung ra t nhiu ni la khc nhau
nhng theo cng mt khe nt hoc t gy ca v Tri t. Thng ni la xut hin
ni giao ct ca cc t gy c hng khc nhau. Trong kiu phun tro lp p h - ni
la phn b khng theo mt tr t t xc nh, sn phm phun ra c th hp n h t li v
bao ph mt din tch rng ln.
c tnh phun tro magma t ni la ph thuc vo nhiu nguyn nhn, nhng
c bn n h t l ch kh. Theo ngi ta chia ra ba kiu phun tro l phun xut,
phun n, p tro.
Trong kiu p h u n xut dung, nham tro ra b mt tng yn tnh v ng c
li di dng lp ph hoc dng dng chy. Thng cc ni la dng ny phun dung
nham thnh phn mafic hoc trung tnh.
Kiu phun n khi phun km theo s n, do p sut ln ca kh v hi s lm tung
ln nhng vt th cng hoc na lng, dung nham; c dng tia nc, dng cc cng.
Kiu phun tro ny c trng cho cc dung nham thnh phn axit v kim.

186

Khi phun n s xut hin cc m my nng bng gm hn hp kh - tro bi ni

la. Di p sut ln chng c tung ra t hng ni la v di chuyn nh nhng
m my en m mt. Khi ngui lnh cc m nh dung nham b dt ra v gn li vi
nhau, to thnh c gi l ignimbrit. Cc ignimbrit c th ph trn mt din tch
hng chc ngn kilomet vung v c b dy n 1-2 km.
Trong kiu p tro - dung nham trng th i dnh nht hoc b lnh cng b
p y ln m t t. Hnh dng ca cc th p tro, ph thuc vo hnh dng ca
knh dn ni la y p chng. Chng to thnh cc vm, cc ct k d, cc th
khng u n; cc th ny c th chuyn tip sang lp ph hoc dng dung nham.
Vm ni la thng c to thnh t cng chc hn so vi cc thnh t vy
quanh v,phn bit r t r trong a hnh.
Th nm ca phun tro ph thuc rt nhiu vo thnh phn ca chng v iu
kin a l t nhin ca ndi xy ra s phun tro v lng ng trm tch. Dung nham
trung tnh v mafic ngho silic nn rt linh ng v chng lan trn n mt khong
cch r t ln so vi tm phun tro. Dung nham axit cha nhiu silic nn thng c
tch t gn ming ni la v to thnh mt nn ni la cao vi sn dc ng. S
phun tro ca dung nham axit thng km theo nhng v n v tung ra mt lng ln
sn phm di dng bom ni la, mnh vn dung nham, tro bi.
Tnh phn lp trong dung nham ng lnh thng biu hin khng r rng.
B m t chun trong cc lp ph dy c th l ran h gii gia cc dng c thnh phn,
mu sc, kin trc hoc cu to khc nhau. Cc lp v cc tng vn ni la nm
gia cc dng dung nham cng l nhng tng chun ng tin c. Dng dng chy
thng c trong phun tro thnh phn axit v kim, thng khng song song vi
b m t gii hn dng m ch phn nh s chuyn dng ca cc phn t dung nham
bn trong cc dng. S di chuyn ca cc phn t thng r t khng ng u v c
dng xon vi cc xoy v lch khi hng chung.
iu kin tch t ca cc h tng ni la mi trng nc v trn m t t rt
khc nhau. c im ca phun tro trn m t t l dng m t y dng dung nham
ph thuc cht ch vo s li lm ca a hnh. Dung nham thng ph ln thm sng
v iu cho php ta xc nh thi gian thnh to ca chng. phun tro c
thnh to trn m t t thng nm xen k vi cc lp vt liu vn ni la, tro bi,
dm kt ni la, bom ni la. Dng elip v xon l c im ca bom ni la xut
hin khi dung nham ng c trong khng kh. Dng thu knh v cc tch t khi
tp l c im ca phun tro trn m t t xut hin ng thi vi nhng trn ma
ro. Trong cc c ngun gc ni la i khi xut hin cc thnh to lc a khc
nh- cc trm tch proluvi v eluvi, than v.v...
Cc h tn g ngun gc ni la tch t trong iu kin lc a thng to nn
cc th a tn g c lp, khng i cng cc c ngun gc khc cng tui trong m t
ct. Cc phc h ny thng tch bit vi cc thnh to nm di v ph trn bng
cc b t chnh hp.

Cc th n h to ni la do phun tro di nc khc bit so vi cc thnh to m

t trn. Do a hnh ca y bin tng bng phng nn c kh nng to thnh
mt lp ph c b dy n nh v nm chnh hp trong cc trm tch bin. Cc lp tro
ni la trong lp ph dung nham thng c chn lc tt. trm tch thng nm
xen k vi dung nham ( vi, ct kt, st v.v...) c ngun gc bin, cc c th
thay th dung nham theo ng phng. phun tro tch t trn y bin d dng
b ti sinh th n h lc. Trong cc mafic thng c m t cc spilit. Khi nt trong
ni la c thnh to khi phun tro di nc c hnh dng u n, c trng
n h t l cc khi nt hnh cu, hnh gi.
6.2. NG T
6.2.1. Kh qu t v ng t v n gu yn n hn ng t
S rung chuyn t ngt ca thch quyn ti mt im no trong lng t gy
nn s dao ng lan truyn trn mt din tch ln hoc nh l hin tng ng t (a
chn). Ngy nay cc my ghi da chn (a chn k) c th ghi c nhng trn ng t
cch xa l ng t hng ngn kilomet v qua phn tch cc biu ca a chn k ta
c th bit c c trng ca cc trn ng t ny.
Bng 6,4. Mt s trn ng t ln trn th gii
Ni xy ra

T hi gian

Thit hi

Nm 1556

Sn Ty (T. Quc)

830 000 ngi thit mng

1/11/1755

Lisboa (B o Nha)

Ph hu ton b cng, hng chc nghn ngi cht

1906

San Francisco

700 ngi cht

1923

Tokyo (Nht Bn)

Hn 100 000 ngi cht. H tng c s b ph hu.

1960

Pru

6.600 ngi cht

1976

ng Sn (T. Quc)

240 000 ngi cht

1976

Philipin

10.000 ngi cht

1978

Iran

25.000 ngi cht

7/12/1988

Armenia

25 000 ngi cht.

21/6/1990

Iran

50 000 ngi cht.

16/7/1990

Philipin

2000 ngi cht

30/9/1993

Npan v Bc n

22 000 ngi cht

17/1/1995

Cbe (Nht Bn)

6055 ngi cht, thit hi hng trm t la

17/8/1999

Th Nh K

20.000 ngi cht, sc tn ph ln

ng t c nhiu nguyn nhn, c th do cc v n ca ni la, s thnh to cc

t gy ln v s dch chuyn ca hai cnh theo m t trt, cc v n nhn to c nng
lng ln lp sng, h v.v... cng gy ra ng t cng yu.
Tuy nhin, cc trn ng t ln u lin quan ti s dch chuyn ca cc mng
thch quyn, n h t l cc i h t chm, cc i x. hc gia cc mng. ng t
thng gy th it hi c v ngi v vt cht, s thit hi ln hay nh khng ch tu
188

thuc vo cng ng t m mt phn cn tu thuc vo bi cnh pht sinh ng

t. Trn bng 6.4 lit k mt s" tr n ng t dng ch .
Vit Nam dng t xy ra ch yu vng Lai Chu - in Bin, trong th k 20
v gn y c nhiu trn ng t kh mnh, th d nm 1935 in Bin (6,8
Richter), 23/4/1983 - Tun Gio (6,7 Richter), 23/6/1996 ng nam in Bin 35
km (7 Richtcr) v gn y ngy 19/02/2001 in Bicn (5,3 Richter).
6.2.2. C c h c a n g t
a. Chn tiu v chn tm
Ngi ta phn bit hai khi
nim trong cu trc mt trn ng
t l chn tiu v chn lm.
Chn tiu (trc y cng gi
l tm trong) l mt im trong
C h n tiu
lng t d ny sinh chn ng v
vy cng cn gi l l ng t.
Chn tm ng t (trc y
H n h 6.15. Khi biu din cc ng ng chn v mi
cng gi l tm ngoi) l im
lin quan ca chng vi chn tm v cc sng xut pht t
tng ng gn n h t trn b m t
chn tiu ca m t trn ng t (Bellair p. & Pomerol 1982).
Tri t, ti s chn ng l ln
nht hay ni mt cch khc t chn tiu chiu thng lcn m t t La s c chn tm.
Trn b m t Tri t, xung quanh chn tm, nu ta n t t c cc dim c cng
chn ng nh nhau hay c cng cng dng t, ta c cc ng ng chn
(Hnh 6.15; 6.16). Cc trn ng t c chn tiu nng hn 60 km c coi l ng dt b
mt, t 60 n 300 km l ng t trng gian v khi chn tiu nm su hn 300 km c
gi l dng dt su.
Nh vy cng ng t t l thun vi su ca chn tiu ng t. Chn
tiu su nht m cc nh a chn xc nh c ] 700 km, nm i ht chm
trn b m t Benioff gia mng Thi Bnh Dng v mng Nam M cng nh gia
mng Thi Bnh Dng v mng - u.
b. Cp ng dt, cng v hu qu ca ng t
Cp ng t. Ngay t th k trc, cc nh a chn phn chia ra cc cp
ng t khc nhau, nm 1883 Rossi v Forel ngh mt thang v ng t
gm 10 cp da vo a chn k, v da vo hu qu ca tn ph mang tnh da
phng v khu vc vi cc cng trnh xy dng v i vi v Tri t. Sau , hai nh
a chn khc l F. Mercali v Sieberg hon thin bng ny thnh 12 cp.
Amori (1891) a ra mt bn phn chia theo gia tc ngang m n v o l
milimet trn giy bnh phng. Gutenberg v Richter (1949) da ra mt thang phn
chia khc da vo cng (magnitude). Trong bng 6.5 cc cp ng t theo c ba
189

phng php c trnh by v

snh vi nhau, trong thang 12
cp ca Mercalli v Sieberg ch
mang tnh tng i, nhng r t
tin s dng (da vo mc thit
hi do ng t gy ra). Ch cn
tp hp cc s" liu thng qua
phng vn ti a phng b ng
t, ta c th vch ra c mt bn
ng chn.
Thang phn cp ng t ny
khng dng s" liu v ngi cht
nh gi cp ng t v tai
ho gy cht ngi lin quan cht
ch vi hon cnh ngu nhin.
Th d tr n ng t Tokyo v
H.6.16. ng ng chn ng t Agadir, 1960 (J. p. Roth)
Yokohama nm 923 lm cht hn
100.000 ngi, trong khi trn ng t San Francisco nm 1906 c mc ph hu
tng t nhng ch c 700 ngi cht. Mt v d khc, hai trn ng t xy ra Th
Nh K v i Loan (thng 8/1999 v 9/1999) c gn cng mt cp (trn 7 Richter),
nhng Th Nh K c n 20.000 nghn ngi cht, cn i Loan ch vi nghn ngi
thit mng. Trong cc trn ng t xy ra ban m, s" ngi cht lun ao hn ng
t xy ra ban ngy, v ma ng lun cao hn ma h.
Cng v hu qu ca ng t. ng t biu th s gii to nng lng mt
cch nhanh chng, vic xc nh nng lng ny r t kh, v vy nm 1935 Richter
a ra mt thang cng n gin: logarit c s" 10 ca bin cc i- o bng
micron ca mt a chn k chun c chu k ngn vi khong cch 100 km k t chn
tm. Khi , theo v tr s c nhiu cng i vi cng mt tr n ng t, n c
trng ch bi mt cng m thi. Nhng tnh ton th u c qua vic so snh
cho php khi phc li bin cc dao ng c quan st c khong cch chun l
100 km. Thang Richter cho M = 8,9 i vi cc tr n ng t ln n h t bit (tng
ng cp 11 theo thang chia cng ng t ca Mercalli v Sieberg).

<

E
Eo

Cng M gn lin vi nng lng theo cng thc : aM = log

( 1)

(Trong a = 1,5 , E0 = 2,5.10 ergs. i vi cc v n th nghim m nng lng bit thi

cho php tnh c mt h s su ca chn tiu).

T Cng thc (1) ta c th tnh c nng lng E cho cc tr n ng t khi bit

c cng ca chng. Nu M = 0 th E = 2,5. 10" ergs ( = E0 ). Nu M = 8,9 (trn
ng t Chil nm 1960) th E = 5,6.1024 ergs. Nng lng ny ln gp 100 ln cc
qu bom nguyn t c ln c n th nghim ca cc cng quc h t nhn. Qu
bom nguyn t 20 kiloton m M nm xung Hirosima c nng lng E = 1019 ergs. S
thit hi ca cc trn ng t c M bt u t 4,5; mc M = 7.5 th l gii hn
190

di ca cc trn ng t ln. Theo Richter t nm 1904 n 1957 c ti 16 trn ng

t c M ln hn 8,6.
Bng 6.5. Cc cp ng t
Cp

Theo Rossi, Forel, M ercalli v Sieberg (1883)

Theo gia tc mm/s2. Thang Gutenberg

Amori (1891)
& Richter (1949)

ng t ch ghi c bng my.

2,5

Rt yu, ngi c cm gic tt mi nhn bit.

2,5 - 5

Yu, nhiu ngi cm gic uc lc ngh.

6- 10

Trung bnh, ngi ang i trn bin v lc lm vic cm

gic c, knh ca s rung ng.

11-25

Hqj mnh, mi ng u cm gic c. Cc vt treo

26-50

(n, qut trn V.V..) lc lc, dao ng.

6

Mnh, ngi ng b thc gic, con lc ng h dng lai.

51 - 100

Rt mnh, thit hi ln, nc cun c, gy nt t,

101 - 250

251 - 500

501 - 1000

6,3

1001 - 2500

7,6

2501 -5000

7,6

ng st l. Mc nc ging thay i.
Gy nt: cng trnh xy dng dch chuyn kh xa,
8

tng i nt hoc sp , ng khi nh my, gc

chung nh th sp tng phn.

Tn ph thm hi: cng trinh xy dng kin c b sp

tng phn hoc hon ton.
Tn ph rt thm hi: iu st l, ng dn nc, du

10

- kh b t, ng st bt tung, cong vnh. ng b

trt l thnh g ng, xut hin khe ni c trong t
do v mm.

11

Thm ho: cu kin c v rn chc b ph hu, ng ray

hon ton b bt tung, l t, sup t v trt t rt ln.
Tai bin thm khc: cc cng rnh xy dng b ph hu

12

hon ton, cnh quan a l b bin i hon ton. (Mc

>5000

8,6

ny cha quan st c).

Tn s" ng t gim rt nhanh khi cng tng nhng hu nh ton b nng

lng u c ngun gc t cc trn ng t ln. Gutenberg v Richter c tnh nng
lng ton b cc trn ng t trong mt nm vo khong 1025 ergs, tc l bng mt
phn nghn nhit pht ra t manti v khong 80% nng lng ny bt ngun t cc trn
ng t c cng ln hn 7,9 (tng ng vi nng lng bng 1023 ergs).
Cng ph thuc vo "c sc" ban u v su chn tiu ca trn ng t.
Chnh cc tr n ng t b m t l ng s nht v thng c c sc ban u ln, gy
s tn ph b m t khng th lng trc c.
Cc tr n ng t thng gy ra hu qu r t khc nhau. Khi ng t xy ra,
ngoi cc chn ng thng ng v chn ng ngang, cn c cc vn ng xoay trn v
vn ng xon v gy v nh ca v cc cng trnh xy dng, c bit s gy
nt, too t l cc hu qu r t nghim trng. Nhi trn ng t cn to ra cc
chm khe nt, cc dt gy (Hnh 6.17), ct ph h thng ng b, ng st hoc to
ra cc trt ngang r t n nh trng hp t gy San Andreas California (M). Ti
191

y ng t gy nn trt l t r t ln, mt con p thung lng Chelif b

sp. Ti Algeri, nhiu trn ng t tn ph c mt vng ven bin, lm l c h
thng dy cp vin thng. Nhng trn ng t nh ng Sn (Trung Quc 1976), Armeni (1988), Th Nh K (1999), khng ch tn ph c thnh ph trn din
rt rng m cn gy thm ho lm cht r t nhiu ngi (ng t 1976 ng Sn
lm cht hn hai trm nghn ngi).
Trong mi trn ng t, trc khi din ra c sc thng xut hin s rung chuvn
mt t gy cm gic bn chn lo s cho c ngi v ng vt. Nhiu trn ng dt din
ra s chn ng nhiu ln, gy chao do cho ng v mi vt, th d trn ng t
Cbe (Nht Bn) vo ngy 17 -1 -1995 lm cho 6055 ngi cht.

Hnh 6.17. Mt t gy ln hnh thnh sau trn ng t ngy

10/11/1946 dy ni Andes (Peru) (nh - Heim A.).

ng t di bin v cc i ven bin lm xut hin nhng t sng thn (ngi

Nht gi l tsunami) v nhng dng nc mnh. Nguyn nhn to Lhnh nhng 't
sng thn l do y bin b sp; nhng h' sp ny thng c kch thc khng l, y
bin b sp xung mt cch nhanh chng dc theo cc t gy su dng khung. Khi
nc bin khng l sp theo xung h" ny (c khi t hng triu km3) gy c sc t
ngt, to ra xung ng sng to ln, lan truyn thng ln mt bin ri t chuyn thnh
nhng con sng khng l p vo cc b bin gy ra nhng tai ho khng l. Mnh m
nht l cc trn ng t di bin c chn tm gn b. Trong cc trng hp ny, ngay
t c scc u tin to nn nhng t sng rt cao (ti 30 m nh c Chil, 1960), ln rt
su v rt nhanh vo t lin ri li rt i cng rt t ngt, ph hu v cun theo hu
ht mi cng trnh xy dng trn ng i ca chng. Lch s ghi li c nhiu trn
ng t gy ra sng thn c sc tn ph gh gm. Trn ng t Lisboa (1755) lm
192

cho sng ln su vo t lin 15 km, cuh theo hn 6000 ngi v hng trm tu thuyn,
ph hy hu nh tt c cng trnh xy dng dc di t gn bin. Cc t sng thn p
vo b bin Chil nm 1868, 1960 tn ph nng n min duyn hi nc ny. B bin
o Hawai, Nht Bn, Newzeland b nhiu t sng thn ph hoi vi qui m to ln.
Ti b bin N ht Bn thuc tnh Kamishi, sng thn do trn ng t gy ra nm 1896
tn ph mt din tch 1127 km2. Trn ng t nm 1925, trn b Kamshatka, sng
thn cuh theo nhng kh) bng khng l ph hu hng lot cng trnh xy dng.
c. Sng ng t, c ch'lan truyn, ghi chp ng t
ghi c cng cc trn dng t, ngi ta ch to ra my ghi gi l a
chn k. Trong my ny, mt con lc c gn vi mt l xo rt nhy, u con lc l mt
kim ghi t ln mt hnh tr quay u. Biu m kim ghi c trn cun giy t mi trn
ng t gi l a chn k (Hnh 6.18a, 6.18b).
Tu thuc vo v tr l xo gn vo con lc, a chn k c th ghi c sng ngang s
khi l xo ngang v sng dc p khi l xo thng ng. Ngy nay hon thin cc my o
a chn, ngi ta mc con lc vi mt in k, khi lng dao ng c t trong
mt bobin v vn ng ca chng s lm thay i dng in cm ng m ngi ta c th
khuch i ln ng k.

k
l i l i i

t N

O
a

Hnh 6.18. a chn k (a) v a chn k (b)

p. Sng dc hay sng nn; s. Sng ngang hay sng ct; L. Sng di
xoy trn (Rayleigh) v xon (Love) (Bellair p. & Pomerol 1982).

Vic p h n tch cc a ch n k i khi cng gp kh k h n do cc p h n x

phc t p tr n cc b m t gin on khc n h a u b n tro n g T ri t. T uy nhin,
trong iu k in th u n li, ta c th o c b a dng sng, l sng dc hay
sng nn, k h iu l p, th n l sng ngan g h ay sng ct, k hiu l s v cui
193

cng l sng di k hiu l L sin h ra bin ln n h t, chng gm sng xoy trn

(sng Rayleigh) v sng xon h a y v n (sng Love) (H nh 6.19a, 6.19b). Sng L l4
sng theo lp v vy ng i ca n di hn sng p v sng s l h a i dng sng
i su vo T ri t. Tc ca chng t n g theo chiu s u ng thi lin quan
n t tr n g ca . Tc ca sng p t n g t 5,6 km /s tro n g lp Sial n 13
km/s k h i tip xc vi n h n rigoi, cn i vi sng s cc v tr tng t th tng
t 3.3 n 7 km /s. M t khc chng ta cng th y r sng p khi i qua b mt
Moho t n g t 6,5 n 8 km /s, nh ng khi vo n i c tc sng yu (phn
tr n ca quyn m m ) th c s gim tc r rt, t 10 xung 7,6 km /s (Hnh
6.20a, 6.20b). Cc sng L c m t tic tru n g b n h (4 km /s) n h n g tng i n
nh v ch n g c tru y n tro n g cng mi tr ng (cng lp).

Hnh 6.19a. S cc sng a chYi

P: Sng dc hay sng nn; S: Sng ngang
hay sng ct; L: Sng di xoy trn v xon

Hinh 6.19b. Hng ro bin dng do ng t

A. Trng thi ban u; B, Bin dng do sng
P; c. Bin dng do sng s (theo Zumberge)

Khi mt trn ng t xy ra, trn a chn k trm o ghi r thi im n ca

sng p, s v L. Nh ba thng s ny ta c th xc nh c khong cch t trm o dn
chn tm. vi cc trn ng t c chn tm xa, ta dng cng thc: A = (S-P) - 1;
trong A l khong cch t im o n chn tm o bng n v megamet (=1000 km).
s - p l hiu s thi gian lc n im o ca sng s v sng p. Th d trn ng t ti
Pulkovo Nga ngy 9/2/1909, hiu S s - p = 3 pht 43 giy = 3,71 pht. Vy A = 3.71-1 =
2,71 megamet = 2710 km. i vi cc trn ng t gn, khong cch t im o n
chn tm, gi t t l khong chn tm c xc nh bng cng thc : A =

; trong
3
A cng o bng megamet, L - p l hiu s' thi gian lc n trm o ca sng L v p. Theo
A. Holmes, khi xc nh c 3 khong chn tm ti ba trm o khc nhau khng nm
trn mt ng thng th giao im ca ba ng trn bn knh l 3 khong chn tm
bit s l chn tm ca trn ng t.
194

Ngoi b m t Moho v i c tc
yu (ZFV) m ngi ta bit c qua theo
di sng a chn; i su hn vo nhn
Tri t, cng nh sng a chn, chng
ta c th xy dng c m hnh cu trc
bn trong Tri t mt cch ng tin cy.
n su 2900 km (mt gin on
Gutenberg), cc sng li tr ra 104 v
khi chng vt qua 2900 km th li tr ra
142. Khong gia 11.000 n 15.000
km (trn b m t k t chn tm trn
hnh 6.20b) co trm a chn ch o c
sng L, tc l dng sng truyn theo lp.
Chnh di t 104 n 142 ny l bng
ca nhn Tri t phn nh trn b mt
v vy ngi ta gi l d lng yn hay
vng bng rm ng t. Ti 142. ngi

Hnh 6.20a. Tc truyn sng ja chn theo su.

S bin i t ngt ca tc sng ( cc b mt gin
on) tng ng vi s thay i cu trc ca Tri t;
ZFV: i c tc sng yu (Bellair p. & Pomerol 1982).

Bng 6.6, Cu tr c bn trong ca Tri t

T 20
n 60 km
t 100
n 700 km
t 700 n
2900 km
5000 km
6371 km

V Tri t
Mt gin oan Moho
Manti trn
i c tc sng yu (phn trn) v
quyn mm
Manti di
Mt gin on Gutenberg
Mt gin oan Lehman
Nhn trong
Tm Tri t.

Chn tm

5 d 3_ _

Hnh 6.20b. v n g bng rm

Cc s ch thi gian lan truyn tnh bng pht.
cho hinh v khng phc tp ngi ta khng
v hng phn x (Bellair p. & Pomerol 1982).

ta khng thy sng s ti hin na m ch cn sng p. Thc t cho php cc nh

nghin cu suy ra rng nhn ngoi ca Tri t c thnh phn nh mt cht lng v
n khng cho sng s truyn qua. Khong su gia <1982 v 5121km c s thay di to
ln ca sng p. Trc tin n 4982km tc gim sau tng t ngt; chnh l
ranh gii vi nhn trong Tri t (Bng 6.6). i chuyn tip ny dy khong 200 km,
gi l i Jeffreys hoc l m t gin on Lehman (Hnh 6.20a). Nhn trong ca Tri
t c l c th n h to t mt cht rn. Nh s dng'sng da chn, cc nh a cht
xy dng c mt m hnh cu trc bn trong Tri t (Bng 6.6).
195

6.2.3. P h n b ng t trn th gii

Vic nghin cu a chn trn khp b m t hnh tinh cho php cc nh khoa
hc vch ra c cc i a chn v khng nh c cc i a chn chnh l
ranh gii x hc, h t chm hoc tri trt ca cc mng. Cc i gy ng t c khi
r t ln gm :
i x hc gia hai mng i dng (th d vng cung o Thi Bnh Dng, qun
o Antille).
i x hc gia hai mng lc a nh Chu Phi v Chu u (gy ng t El Asnam, Nam Italia nm 1980); x hc gia An v Chu gy ng t Iran,
Apganistan, Pakistan, Trung Quc v.v..).
i h t chm gia mng i dng v mng lc a (ng t Chile, Pru, Bolivi,
Trung M V.v..).
Ngoi ra, cc t gy ln tr t th ng ng hoc trt bng u gy ra ng
t, th d t gy San A ndreas California, t gy Lai Chu - in Bin Vit
Nam. N hn chung th it hi do ng t gy ra bao gi cng ln hn hot ng ni
la. Trong trng hp c s cng hng ca hai hin tng ny th mc t n ph
cng ln hn nhiu.
6.2.4. n gh a th c ti n ca v ic n gh in cu ng t
Ngy nay d vi nhng phng tin khoa hc v k th u t hin i nht, con
ngi vn cha th chinh phc c sc m nh tn ph ca cc tr n ng t. V vy
vic nghin cu ng t ch c th gip con ngi hn ch ti mc ti a s ph hoi
ca chng. Vic nghin cu ng t cho php chng ta: a) Xc nh nhng vng c
kh nng p h t sinh ng t mnh; b) D bo gn ng cng ng t c th xy
ra mt vng c th no ; c) Tm cc phng thc khng chn trong xy dng, tc
l cng trn h xy dng c kh nng tn ti khi c ng t xy ra mt cp no ; d)
D bo thi im xy ra ng t mnh.
Vic xc nh nhng vng c kh nng xy ra ng t mnh c tin hnh theo
nguyn l hin ti, tc l tha nhn rng ti nhng vng v ang xy ra ng t
mnh th trong tng lai cng xy ra ng t mnh. Qua phn tch cc ti liu v ng
t xy ra trong qu kh c th thnh lp c nhng bn trn khoanh nh
nhng vng c cng ng 't cao v trong tng lai eng l nhng vng s xy ra
ng t mnh. Do cn phi tng hp s liu v ng t ghi c cc trm a
chn khp t nc v cc lnh th ln cn. M t khc cn phi nghin cu cu trc a
cht khu vc lm sng t v khoanh nh c cc i t gy tr, n h t l nhng i
c lin quan n chn tiu cc trn ng t xy ra.
Cng ng t xy ra trong tng lai c th d bo c trn c s cng cc
trn ng t xy ra trong qu kh. Trn c s chng ta c th khoanh nh c
lnh th thnh cc vng c cng ng t d bo khc nhau.
196

1 Trong cng tc xy dng nh hoc cc x nghip, cu, ng v.v.., bit c mc

; ng t c th xy ra, chng ta c th tm c gii php nhm tng khng chn
cho cc cng trnh trong cc vng ng t. Trc ht cn chn nn mng ph hp cho
vic xy dng. Thc nghim da cht cng trnh chng minh rng cc ngi nh xy
dng trn cc khi t hoc khng phong ho th khi dng t xy ra thit hi hn
cc cng trnh xy trn cc thnh to T, nht l cc thnh to c b dy nh. Thc
t nhiu vng ng t cng cho ta thy r rng cc ngi nh dc sng ngi, ao h bao
quanh th t thit hi hn v sng a chn thng b gim t^ng khi chuyn t mi
trng ny sang mi trng khc. i vi cc vng nng thn,
hn ch bt thit hi
do ng dt gy ra, nh cn c xy dng gn nh, kt cu chc chn. Khng chn G
hiu qu p h t l cc ngi nh c xy dng hon ton hng g. Trn a bn cc
th, cng trn h xy dng v nh bng b tng phi c tnh mng chiu lc bn ti
cng ng t c kh nng xy ra. Hnh dng cc ngi nh, ca s cng vy, nn
thit k c hnh dng ovan, trn, bn nguyt, v hnh dng nh vy to cho cc ngi nh
khng chn tt hn cc ngi nh thit k theo hnh khi ch nht hoc kb vung.
bn cc cng trnh xy dng trong cc vng c ng t cn dc tnh theo gia
tc ln nht ca cc trn ng t c th xy ra. Gia tc ny c tnh bng cng thc:
A = ft ~
t

(a = bin dao ng; t = chu k dao ng; k = h s n hi cng trnh; 71= 3,14).

R rng ] khi bin tng th gia tc tng, ngc li khi chu k tng th gia tc
gim. Trn ng t nm 1923 ti Nht c a = 50 cm v t = 1 giy.
Trong cng tc xy dng nhng vng c ng t, cc thit b v du, kh, in cn
c b" tr th t an ton, v khi c ng t chng l nguyn nhn gy ra ho hon. Ngoi
ra cng cn phi tnh n kh nng cp cu hu hiu khi c bin c" xv ra. Ti Nht
Bn. cc cu thang v li ra u c lp t h thng n sng c bit, nu c ng l
v mt in, cc bng n c .bit y vn sng trong vng l n 20 pht, gip cho
nhng ngi b nn c th tm ng thot ra t ngi nh b d.
D bo ng t l cng vic cn phi tin hnh thng xuyn nhng vng c
kh nng xy ra ng t, tuy nhin cng vic ny khng phi bao gi cng t c
kt qu. c th lm c cng tc d bo ng t trc ht cn c s hiu bit v
tai bin ca ng t. Phi thng k c Lt c cc trn ng t trong khu vc c v
v tr v cng ca chng.
H thng cc trm quan trc a chn ghi c cc du hiu trc khi c dng
t bao gm cc s' liu sau: 1) bn vng cc b gim i; 2) c s thay i t
trng a phng; 3) nc ngm c tc lu thng tng, hm lng radon trong cc
mch ngm cng tng (radon l nguyn t c hm lng tng trong cc i ng sut);
4) mc nc v lu lng cc ging thay i; 5) hot ng a chn biu hin r hn mt
cht so vi cc dao ng nh thng thng; 6) b m t t c s bin dng nh (vn ng
thng ng v xin); 7) trc chn ng mt cht, ng vt biu hin s lo s (rn b
ra khi bang, loi vt b xch tm cch thot thn, ch, mo b nh i m t v.v..).

197

c n lu l khi cc i a chn du i cng lu th nng lng c tch lu khi

c gii phng cng ln.V vy m t gy San Andreas pha nam San Fransisco
trt ngang mt cch lin tc vi tc vi milimet mt nm cha gy ra ng t
ln. Ngc li pha bc, vn ng ca n ngng t nm 1906 nn khi c dch
chuyn th li xy ra ng t ln.
Trong thc t vic d bo ng t khng th t c mt s chc chn tuyt . Ta
ly mt v d v hai trn ng t Trung Quc. Trn ng t Liu Ninh (nm 1975)
cch Bc Kinh v pha ng bc 400 km, vi cng 7,3 Richter c h thng quan
trc d bo r t tt, dn c c s tn nn s" ngi cht khng dng k. Nhng trn dng
t nm 1976 ng Sn, trong mt vng thnh th ng dn c nhng li khng c
bo trc nn s" thit hi v ngi l ln nht trong lch s.
Nu nh ngy nay ngi ta c hiu bit r t tt v ngun gc cc ng sut pht
sinh a chn thi ta hiu v c ch hnh thnh ca chng li cn r t t. tr li c
nhng vn y i hi cc nh khoa hc tip tc nghin cu.

Chng 7

CC QU TRNH A CHAT NGOI SINH

'(HOT NG A CHT CA KH QUYEN

v s in h

QUYN)

t
Cc qu trnh a cht xy ra trn b mt Tri t hoc trong nhng phn trn
|ng ca thch quyn nh ngun nng lng M t Tri, hoc trong chng mc no
h trng lc, c gi l cc qu trnh ngoi sinh. Hot ng phong ho, hot ng
a cht ca sinh gii, ca gi, ca ne (trn m t t v nc ngm), V . V .. u thuc
cc qu trnh a cht ngi sinh.
I Cc qu trn h a cht ngoi sinh l nguyn nhn ph hu v khong vt, vn
.chuyn sn phm ph hu ti v tr khc, to nn nhng v khong vt mi, bn
vng trong nhng iu kin l - ho mi. S thnh to khong vt mi ch yu xy ra
trong qu trnh phong ho. di tc dng ca nc v sinh vt. Trng lc ng vai tr
mt tc nhn iu tit v nh hng qu trnh vn chuyn vt liu b ph hu. Do
tc ng ca cc qu trnh a cht ngoi sinh, b mt Tri t dn dn thay i, a
hnh tr nn bng phng hn, nhng dy ni cao b ph hu v tr nn thp dn, nhng
thung lng su v cc thu vc c bi p y dn ln. Cc ng bng chu th ln
dn ra bin, cc con sng un khc quanh co V .V .. S hnh thnh cc cnh quan a l
hin nay mc khc nhau u gn lin vi cc qu trnh a cht ngoi sinh d v
ang xy ra trn b m t Tri t.
7.1. HOT NG A CHAT CA KH QUYEN
7.1.1. Thnh phn v cu trc phn tn g ca kh quyn
Kh quyn l lp v kh bao bc bn ngoi Tri t, n pht sinh, tn ti v tin
ho trong m quan h cht ch vi cc quyn khc ca Tri t v vi c cc qu
trnh xy ra trong v tr.
Khng kh sch l mt hn hp khng mu, khng mi v ca nhiu cht kh khc
nhau, trong ni t (nitrogen) chim khong 78%, oxy - 20,9%, argon - 0,9%, carbonic
- 0,03 %, t l phn trm t i cn li thuc v 8 loi kh l neon, heli, m etan, cripton,
oxy, hydro, xenon, ozon. Cc loi kh hp thnh kh quyn k trn, tr 0 Z 0 1 1 v
carbonic, u c thnh phn kh n nh. Ngoi ra, trong khng kh bao gi cng cha
t nhiu phn t ngoi lai, gi l xn kh, nh hi nc, ct bi, hp cht bay hi, vi
khun, nm mc v bo t, phn hoa V . V .. Nh vy, trong kh quyn c m t cc yu t"
ca thch quyn, thu quyn, sinh quyn v c vt cht c ngun gc v tr na. S
c m t ca cc xn kh chnh l nguyn nhn ca nhiu hin tng vt l ca kh
199

quyn nh my ma, sng m, rng, cu vng V . V .. Cc hin tng gp phn tng

cng tc ng qua li gia kh quyn vi cc quyn khc ca Tri t.
S gim dn ca trng lc cng nh s gia tng ca bc x M t Tri v v tr
theo chiu cao l ngun nhn khin cho kh quyn c cu trc phn tng r rt. T
thp ln cao ngi ta phn bit c cc tng kh quyn sau y:
- Tng i lu nm phn thp n h t ca kh quyn, c b dy khong 10 - 11 km
tnh t mc nc bin. Tuy l tng kh quyn mng nht nhng n li chim ti 75%
khi lng kh quyn vng v trung bnh v cao, hoc 90% vng v thp.
Trong phm vi tng i lu nhit gim dn theo cao, trung bnh gim 6-7nC khi
ln cao mi kilomt. n nhng lp trn cng ca tng i lu nhit xung n
khong t -55 n -80c tu thuc vo vng v .
Khng kh trong tng i lu lun b xo trn v di chuyn theo c chiu ngang v
chiu thng ng. y l ni th hin r nht qu trnh trao i nhit v m gia kh
quyn vi thch quyn v thu quyn. Tng i lu cha gn ton b lng hi nc
trong kh quyn v l ni xy ra hu ht cc hin tng thi tit hng ngy.
- Tng bnh lu nm ph tip trn tng i lu vi ranh gii trn cao khong
50 - 55 km. Trong tng ny nhit tng dn theo cao, tuy nhin trong khong 10
km u nhit tng r t t hoc khng i. n gii hn trn ca tng bnh lu th
nhit t 0c. Nguyn nhn tng nhit l do kh ozon hp th bc x nhit
ca M t Tri v nng ln. Trong tng bnh lu khng kh gn nh yn tnh, thng
hoc c s xo trn cht t theo chiu ngang.
- Tng trung quyn nm ph tip trn tng bnh lu vi ranh gii trn cao
khong 85 km. Trong tng trung quyn khng kh li lnh dn theo cao; n ranh
gii trn ca tng ny nhit thng l -80 n -90oC vo ma h v -40 n -50oc
vo ma ng (i vi vng v trung bnh).
- Tng nhit quyn nm st trn tng trung quyn v pht trin n cao
khong 500 km. Trong tng ny nhit tng nhanh theo cao do s phn r ca
cc phn t oxy thnh cc nguyn t ring bit. Nhit nhng lp trn cng ca
tng nhit quyn ln ti 1400c.
- Tng ngoi quyn nm trn tng nhit quyn. Khng kh ca tng ny r t long,
cc phn t kh thng tch khi trng hp dn ca Tri t khuych tn vo v
tr. Cc tia v tr v tia cc tm tc ng mnh lit vo cc hp phn kh ca tng
nhit quyn v tng ngoi quyn gy ra nhng hin tng phc tp nh pht x, ion
ho V . V .. m n nay con ngi cha hiu bit ht.
Theo thnh phn khng kh, kh quyn cng c phn thnh hai tng sau y.
- Tng k h quyn ng nht l tng ph trc tip ln b m t Tri t, c ranh gii
trn cao khong 90-95 km. Trong tng ny thnh phn khng kh hu nh ng
nht, ch yu bao gm nit (nitrogen), oxy v argon.
- Tng k h quyn p h n d ph ngoi tng kh quyn ng nht, l lp v ngoi
cng ca Tri t. Trong tng ny m t khng kh r t thp, oxy v nitrogen (nit)
200

tn ti dng phn t v c dng nguyn t na; ngoi ra ngrupferv,

nguyn t" cng b ion ho.
cao gia 20 v 55 km, kh quyn c cha mt lng OZO1 kh tp
thnh lp ozon (c khi cn gi l tng ozon) ca Tri t. Ngoi lp ny, kh 00! |
phn tn trong phn thp ca tng kh quyn ng nht, trong khong bao
n 70 km. Ozon c kh nng hp th mnh bc x nhit ca M t Tri v hu ht'c^
tia cc tm vn r t c hi i vi s shg trn m t t, v th tng ny ging nh mt
o gip che ch cho s sng trn Tri t. Chnh v th trong nhng nm gn y, kh
tng ozon c du hiu b h hi, vn bo v tng ozon a tr thnh mt trorigf
nhng mi quan tm hng u ca nhn loi.

Tron nhng lp cao ca kh quyn cc phn t kh b ion ho mnh, to thrih

cc ion dng v m. M t ion ln n h t tng ng vi cc khong cao 60-80 km, 110140 km v 200-500 km. Cc lp giu ion k trn hp thnh tng ion hay cn gi l
tng in li. Nguyn nhn khin cho cc phn t kh b ion ho l tc ng ca cc tia
cc tm v bc x ca M t Tri. Cc lp ca tng in li c kh nng phn hi sng v
tuyn in vi bc sng khc nhau. iu c loi ngi s dng trong k thut
truyn thng bng v tuyn in.
7.1.2. S ch u y n ng ca k h n g kh
Trong t t c cc quyn ca Tri t th kh quyn c c tnh linh ng hn c.
Khng kh khng bao gi trn g th i tnh, n lun chuyn t v tr ny ti v tr khc
do s chnh lch p sut gia cc khi khng kh, do s t quay ca Tri t quanh
trc ca n V.V..
Trong phn thp ca kh quyn, cc dng kh c ngun gc t s chnh lch bc x
M t Tri theo v (v kh p cng chnh lch theo) v s t quay ca Tri t to
nn cc vng hon lu kh quyn. Kh p ti thiu thy khong gia cc v tuyn 6065 ca hai bn cu v vng xch o. Kh p cc i thy khong cc v tuyn 30-35
v hai vng cc. Trn mi bn cu c 3 vng hon lu kh quyn:,
- Vng th nht khi ngun t khong 30 v Bc v Nam bn cu, t cc
lung kh di chuyn v vng xch do lp st m t t, do vng ny lun b M t Tri
thiu t nhiu hn nn c kh p thp hn. V chiu nh hng ca s t quay ca Tri
t nn cc dng kh trn u b lch hng v pha ty; l cc dng tn phong (cn
gi l gi mu dch) Bc v N am bn cu. n vng xch o, cc dng tn phong k
trn bc ln cao ri li v vng 30 v Bc v Nam bn cu.
- Vng hon lu th hai xy ra khong gia cc v t 30 n 60; trong khong
khng gian ny cc lp khng kh st m t t di chuyn t ty sang ng, cc lp trn
cao li chuyn dch theo chiu ngc li.
- Cc vng hon lu th ba xy ra st m t t, khong gia v 60 v cc cc. Gi
t cc vng cc thi v khong v 60 v b lch v pha ty, sau khi bc ln n phn
cao ca tng i lu th li bt u dn v cc cc (Hnh 7.1).

201

Ngoi cc vng hon lu k trn,

khng kh cn di ng do nh hng ca
s chnh lch v nhit v p sut
khng kh gia bin v t lin. Vo ma
h i dng lnh hn lc a nn tr
thnh vng kh p cao, l ni khi ngun
ca gi, v ma ng th ngc li. Loi
gi k trn thng Ihi theo cc ma v
c hng kh n nh, c gi l gi
ma. Nc ta v ma ng thng c
nhiu t gi ma ng bc lnh, nh
hng ti hu ht cc tnh pffia bc o
Hi Vn. V ma h ti mt s" vng li
c gi ma ty-nam.

CC BC

*..

^ ''''4

Idio mu aicn

4^

nam ban cu

^ N ^ G i J y r e i ( g i a 3 0 - 6 p \ ^

'

Vi nhng nguyn nhn tng t nh

th ngi ta cn thy c nhiu loi gi
khc nh gi t-bin, gi sa mc, gi
sn ni, lc, bo, vi rng V .V .. Tt c cc
loi gi du t nhiu c tc ng da cht,
gp phn lm thay di b mt Tri t.

60

Gi ng 4~'~\
t vng cc
L
C l;C NAM
Hnh 7.1. S mt phn cc vng hon lu
(lp kh quyn st m t) (Lounsbury & Ogden

1573)

7.1.3. H ot dng a ch t ca gi
Vai tr ca kh quyn trong hot ng a cht r t ln. Trute ht kh quyn ng
vai tr l mi trng thc y mi hot ng phong ho ph hu c, lm thay i b
ml Tri t. Hot ng a cht ca gi bao gm cc hot dng ph hu, vn chuyn
v tch t trm tch.
Hot ng ph hu ca gi th hin r nht trn nhng vng t tr tri, c kh
hu lc a kh khan, thm thc vt ngho nn. Trong nhng diu kin , gi c th
thi mn v mi mn cc loi t trn ng i ca n. Kh nng c c trc
ht do gi 1 theo cc vt liu rn nh ct, bi V .V .. t nhng ni cc vt liu cha
c c' kt cht ch. Cc ht vn c gi cun di n lt minh li c tc dng nh
mt th bt mi, khin cho cc oi c bn vng hn b mn dn khi gi thi qua.
TC b thi mn v mi mn ca ph thuc vo bn vng ca chng.
Nhng khi c d cng ng nht th thng b bo mn u n, trong khi cc
loi cu thnh t khong vt c cng khc nhau thng b gm mn nham nh,
c b m t g gh hang hc. nhng hoang mc ngi ta c th thy cc cnh quan
k th ca do kt qu hot ng mi mn v thi mn ca gi nh "thnh ph" gi
to", "rng ", vi cc hng ct , cc cng , u a, qu cu , nm V.V..
Ti Vn Nam (Trung Quc) c mt "rng " (thch lm) khng l, trong c v vn
ct ta nh th n cy to nh nh ln ging nh vt tch ca mt khu rng b chy.

202

Gi c th khot su mt vng c trm tch cha c c" kt cht ch, to nn

cc th u n g lng gi. Ti mt sa mc thuc vng Zakavkaz (LB Nga) c nhng thung
lng do gi to nn, su hng trm m t vi nhiu khe rn h nh hng theo hng
gi chnh trong nm.
Cc h t vn b gi cuh khng bay lin tc trn khng trung m thng b h
xung t khi sc gi yu i. Cc h t vn h xung nhiu hay t, c th lip tc by,
hay tch ng li, cn ph thuc vo kch thc ca chng. H t vn bay cng xa kh
kch thc ca chng cng nh v sc gi cng ln; h t bi mn do ni la phun ra c
khi bay nhiu vng quanh Tri t trc khi ri xung. Cc h t bi c kch, thc nh
hn 0,2 mm cng c th c cun i r t xa. Bng cch trm tch c ngun gc gi
c phn loi theo kch thc v trng lng. Ti trung tm cc hoang mc, ni u
gi, thng c cc loi st cha b gm mn ht, cc tng hoc nhng ng
vn ngn ngang. Kch thc cc h t vn gim dn ra pha ra hoang mc, ni c
nhng cn ct mnh mng trn mt vng rng ln.
Hng gi
------

Hnh 7.2. S gii thch s di chuyn ca cn ct

a- Sn n gi; b- Sn khut gi

Cn ct o gi to thnh, bao gi cng c hai sn khng i xng, sn n gi

thng thoi v sn khut gi thng dc hn. Cc h t ct c ko l t chn ln
nh sn n gi ri ln xung theo sn khut gi (Hnh 7.2). 0 bn sn khut gi
thng xut hin gi xoy khin cho cc h t ct b x y v hai bn v ko di thnh
hai di nhn nh hai ci sng. V th, nhn t trn xung c th thy cc cn ct in
hnh u c dng li lim (Hnh 7.3) v chng thng ni lin thnh chui. Do cc
ht ct tip tc b di chuyn t sn n gi sang pha sn khut gi nn cn ct
cng c dch chuyn theo hng .
Tc dch chuyn ca cn ct c th t 1 n 20m mt nm, tu thuc sc gi.
Nhng sa mc ln trn th gii gp Chu Phi (sa mc Sahara), Trung, Trung Cn
ng, Mng C, Trng Quc, Australia. Vit Nam khng c sa mc in hnh, song
vng ct bc Phan Thit (Bnh Thun) mang c im ca bn sa mc, khan him
nc, cng c nhiu cn ct hnh li lim. Trn ch yu pht trin cc bi cy gai v
cc loi xng rng l nhng thc vt chu hn gii. N hng h t vn nh hn ct (bi
sa mc, bi trn cc cao nguyn V . V . . ) c gi cun' i r t xa, v sau tch ng li
thnh nhng tng t xp mn, mu nu vng, gi l hong th (loess).
Thng thng mi nm gi qua sa mc ch cun theo v to c mt lp bi
mng; nh nhng cn ma him hoi vng ny m cy c tha tht c mc ln.
m c cha kp tt th b kh ho do nng hn, ri li b mt lp bi khc ph ln.
203

Qu trnh lp li nm ny qua nm
khc, to nn mt tng t mu m trong
cn di tch cy c ho than hoc cc
khe dng mao mch khin hong th cng
xp hn. Hong th thng ph trn nhng
din tch r t rng v l th t nng nghip
l tng. Chng ti, xp, gi c hi m
khin r cy d pht trin, li cha nhiu
mui khong c ch cho cy trng. Tuy
nhin cng c th thy cuc sng trong
vng hong th th t chng my d dng.
Hnh 7.3. S mt cn ct hnh li lim
Khi tri kh ro, gi cun bi bay m mt;
A- Mt ct, B- Bnh (Theo Sarugin M.M., 1962)
khi tri ma, hong th b bin thnh mt
th bn qunh trn khp no ng. Nhng con sng chy qua vng hong th
thng c b dc ng.
Hin nay Chu hong th ph bin nhiu nht min ng Mng c v ty bc
Trung Quc. Ti lu vc sng Hong H hong th to thnh lp dy ti 100-300m.
Ton b cuc sng ca c dn ni gn lin vi hong th. Ngi ta khot su vo
trong tng hong th lm nh ; kiu nh ny ma h th mt, ma ng li m p.
Nc sng Hong H quanh nm mu vng l do cha nhiu ph sa c ngun gc t
hong th. Ti Bc M, hong th phn b rng ri min trung Alasca v ng bng
h lu cc sng Mississipi v Misuri thuc Hoa K. Khc vi hong th u - , hong
th Bc M khng xut ngun t sa mc m c ngun gc bng h. Khi bng tan, mt
lng bi ng k c gii phng v c gi vn chuyn i.
Gi cng gp phn to nn nhng cn ct ven bin v cc sng, h ln; ct c
dng nc a ti cc vng b thoi, sau c sng nh git ln b (Hnh 7.4). Ta
thy t A n B tc ca sng gim dn, ng nng ca n cng gim theo. Tc
sng r t t B n A li tng dn, mt phn vt liu vn trc c mang n on
B-A li b sng li ra khi b. Vt liu vn c tch ng ti B, ni ng nng ca sng
tng b trit tiu, cng c th b li tr v bin do nhng t sng mnh hn sau . Nu
c ] im xa n h t cch b m sng c th trn ti th ti vt liu vn mi c thnh
to lin tc, to thnh mt cn chn c thnh phn ch yu l ct. Loi cn ct ny
cng c sn n gi (pha bin) thoi (5-12), cn sn khut gi dc hn (30-35).
Cn ct ven bin thng l cc cn ko di theo phng thng gc vi hng gi,
c chiu cao trung bnh 5-30m. Tng t nh cn ct sa mc, vt liu vn lin tc
c a t sn n gi sang sn k hut gi. Qu trnh ny khin cn ct khng
ngng di chuyn, tin su vo ni a. Khi cn ct ri khi v tr c th ti li bt
u hnh thnh mt cn ct mi. Cc qu trnh k trn ti din khin cho hng lot cn

204

ct xut hin. Chng c hng gn song

song vi nhau v cng tin vo ni a
theo hng gi u th trong nm.
Dc b bin Min Trung Vit Nam,
t H Tnh n Khnh Ho, c nhiu
cn ct khng l, c khi cao ti hng
chc mt. Cc cn ct ny khi di chuvn
c th lp c lng mc. rung ng v
chng l m e do ln i vi ngi
dn vng ven bin. ngn chn ct di
chuyn, nhn dn ven bin Min Trung
trng nhiu loi cy chn gi; c
bit cc rng cy phi lao c tc dng
hu hiu trong chn gi, chng ct bin
di chuyn vo t lin.
Trm tch c ngun gc gi thng c
gn kt yu hn so vi trm tch hnh thnh trong cc thu vc. .Do s di ng ca
ct theo cc sn dc ca cn nn trm tch c ngun gc gi thng c cu to phn
lp xin cho din hnh.
7.2. HOT NG A CHAT CA SINH QUYEN
7.2.1. Khi qut v sinh quyn
T rn Tri t, cc qun x sinh vt (biocenos) v cc sinh cnh (biotope) l
nhng n v c bn ca mi trng hu sinh v v sinh trong mt tng th thng
nht c gi l h sinh thi (biosytems). Trong mi h sinh thi, sinh vt tng tc
vi nhau v vi mi trng, hnh thnh nn cc chu trn h vt cht. Cc h sinh thi
ca T ri t khng tn ti c lp m quan h khng k h t vi nhau, to nn mt
tng th ln, chnh l sinh quyn. C th coi sinh quyn l mt h sinh thi khng
l, bao trm ln ton b hnh tinh v s tn ti, pht trin ca n gn cht vi
ngun nng lng do M t Tri cung cp.
Kh c th tnh ton chnh xc khi lng ca sinh quyn; con s ny dao ng
trong khong 1,5 X 1013 n 36 X 1010 tn. Trong trng hp sau th thuc v i
dng khong 20 X 1010 tn, thuc v lc a khong 16 X 1.010 tn
Hin nay khong 0,5 triu loi thc vt v 1,5 triu loi ng vt c xc nh;
chng shg khp ni, t min xch o nng bc n cc vng bng gi. Trong i
dng ngi ta bt c nhng con c su hn 8000 mt, pht hin vi sinh vt
trong mu bn ly ln t nhng y bin su nht.. Phn ln sinh vt cn sng trn mt
t, mt s ng vt sng chui rc, lm t, o hang khng su di m t t. Vi sinh vt
thng t tp ng o trong lp th nhng mu md, nhng trong mt ging khoan du,
su 4500 m di m t t, ngi ta cng gp nhng vi khun ym kh.
205

Mt b phn chim, cn trng, ng vt c v thng bay ln trong tng thp ca

kh quyn. Trn nhng cao ln, khong 20 km k t m t t, vn c th c vi
khun do cc dng kh cun n. Do ph bin khp ni nn sinh vt khng ngng
tng tc v lm bin i mi trng tng gi, tng pht.
Nng lng M t Tri pht ra l 4xl033 erg/s, nhng b m t Tri t ch nhn
c 2 phn t nng lng k trn. Tuy vy phn nng lng 2 phn t ca Mt
Tri li l nguyn nhn pht sinh v duy tr s sng trn Tri t.
Hng nm qu trnh quang hp ca cy xanh sn sinh 115 t tn cht hu c.
Nhng hp cht ny khi b phn hu li gii phng nng lng, to iu kin cho
nhng hot ng mun v din ra trn Tri t. Cng cn bit, nu vic tng hp cht
hu c di tc dng ca nh sng M t Tri l thuc tnh ca cy xanh th vai tr ch
yu trong vic phn hu cht hu c li thuc v vi sinh vt; chng phn gii xc sinh
vt thnh nhng cht v c nui dng c cy ang sng. l chic cu ni lin s
sng v ci cht, lm nhim v khp kn vng tun hon vt cht trn Tri t.
H ot ng sng ca sinh vt lm bin i su sc thnh phn ca kh quyn. Hai
nguyn tch yu ca kh quyn l nit v oxy u l sn phm hot ng sng ca
sinh vt. Nit do vi khun cung cp trong qu trnh phn gii cc hp cht cha nit,
cn oxy sn phm ca qu trnh quang hp. Nh c oxy m ngy nay kh quyn ca
Tri t thc s l bu sinh kh, khc hn kh quyn ca Tri t nguyn thu ngt
ngt v cha y c t.
Sinh vt tham gia tch cc vo mt s" qu trnh a cht gn b m t Tri t.
Trong thch quyn hin kh ph bin nhm hu c v c ngun gc sinh vt nh
graphit, diatomit, phin chy, than , nhiu m du ln trn th gii cng c ngun
gc sinh vt. Ngoi ra sinh vt cn tham gia vo s hnh thnh ca nhiu loi v
khong sn nh vi, qung bauxit, st, mangan, lu hunh V.V..
7.2.2. Phn b' ca sin h vt trn Tri t
Mt s" lng khng l ca ng vt thc vt sng trong bin v i dng, s cn
li sng trn cc lc a v hi o. S phn b ca chng tun theo cc quy lut ca
tnh a i v tnh vnh ai theo cao r nt.
Tnh a i trong s phn b' ca sinh gii
B m t Tri t c phn chia thnh cc vnh ai a l. S phn chia ny ch
yu da vo c im kh hu tng ng vi cc khong v khc nhau. Ngi ta
thng phn bit cc vnh ai a l sau: cc, cn cc (cc vnh ai lnh), n i, cn
nhit i (cc vnh ai n ho), nhit i, cn xch o, xch o (cc vnh ai nng).
Ranh gii gia cc vnh ai khng hon ton trng vi v tuyn m i theo cc ng
ng nhit. Nh vy cc vnh ai a l phn nh s phn b" nhit (yu t" a i
chnh yu) trn b m t Tri t; s phn b" nhit li ph thuc vo hng lot yu t
nh gc chiu ca tia M t Tri ti m t t, di chiu sng trong ngy, cao v
mc p h n d a h n h V.V..
206

 trn c a, trong cc vnh ai a l ngi ta li phn bit cc i cnh quan

tc l b phn ln ca vnh ai trong v tr thng tr thuc v mt kiu cnh quan
a l ' no . Tn gi ca cc i cnh quan thng c t theo c im ca thm
thc vt pht trin trn , bi v thm thc vt l ch th nhy bn v d thy nht
ca iu kin a l t nhin.
Sinh vt, nht l thc vt phi bin i thch nghi vi iu kin mi trng mi c
th tn ti v pht trin. Phn ln ng vt c kh nng di dng tch cc, c th la
chn mi trng c tr hoc di chuyn nh k vo nhng khong thi gian xc nh
trong nm; cn thc vt li bm tr ti ch. S ph thuc ca ng vt vo mi trng
tuy th hin mc thp hn, song r rng cng vi thc vt chng gp phn to
nn nhng dng v tiu biu ca bt k cnh quan a. l no. Mi trng sng l tng
th t nhin ca cc yu t" cu thnh v cnh quan Tri t, n bin i t min ny
qua min khc v mang tnh a i r nt. Do tnh a i cng th hin r sinh
gii, trc ht lp ph thc vt.
Trong cc vnh ai lnh (vng cc v cn cc, bn cu bc v nam) c cc i
cnh quan hoang mc Bc cc, i nguyn, i nguyn - rng, rhg tha, hoang mc
bng Nam cc v i nguyn ng c.
Trong cc vnh ai n ho, nm hai bn cu, trn mt di rng gia cc ng
ng nhit 10c (ranh gii vi cc vnh ai lnh) v 20c (ranh gii vi vnh ai nhit
i khong v tuyn 30) ngi ta phn bit cc i cnh quan nh rng taiga, rng
hn hp v rng l rng, tho nguyn-rng, tho nguyn, na hoang mc, hoang mc,
cnh quan a Trung Hi, rng hn hp cn nhit i thng xanh, savan cn nhit
i, hoang mc v na hoang mc cn nhit i.
Cc vnh ai nng nm khong gia cc ng ng nhit hng nm 20c thuc
hai bn cu, gn trng vi v 30. y l khu vc ca Tri t c M t Tri chiu
sng nhiu hn c. Trong phm vi cc vnh ai ny c th phn bit 4 i cnh quan l
rng nhit i, savan nhit i, hoang mc nhit i v rng xch o m t.
S phn b' sinh vt trong cc vnh ai theo cao
Mt s qu trn h xy ra trong v cnh quan Tri t khng ph thuc vo s
phn b" bc x M t Tri c gi l nhng qu trnh phi a i. V d nh s vn
ng ca v Tri t (qu trnh to ni, sp vng, hin tng ng t), hoc phun
tro ni a, bin tin, bin li V . V ..
Ngun gc ca mi cnh quan a l c th hon ton m ang tn h ch't phi a
i, v d sn nguyn ni la l kt qu hot ng phun tro ca ni la bt c
v no. Tuy nhin trong qu trn h tn ti v pht trin mt vnh ai a l no
1 cnh quan a l l mi tng th t nhin ng nht v mt pht sinh, c cng mt kiu nn a cht, a
hnh, kh hu v bao gm tp hp cc dng din a l phn b trong khng gian mt cch c quy lut, c
trng cho cnh quan .

207

 sn nguyn ni la cng mang tnh a i xc nh. iu cng ng vi mc

cao th p ca a hnh m nguyn nhn ch yu l s chuyn ng ca v Tri
t di tc dng ca cc lc bn trong. 0 min ni tnh vnh ai theo cao biu
hin r hn c, c th thy n qua s gim nhit v thay i lng ma theo
cao. D rng yu t nhit c vai tr quyt nh trong c tnh a i (theo v ) cng
nh trong tnh vnh ai theo cao, nhng bn cht s thay i khng ging nhau.
Trng hp th n h t c lin quan n s thay i gc ti ca tia M t Tri theo v ,
cn trng hp sau ph thuc vo cao trn mc nc bin. Nh trong mc 7.1.1.
cp, trong phm vi tng i lu ca kh quyn (nh ni cao n h t trn Tri
t cng cha t ti nh ca tng ny) trung bnh c ln cao lk m nhit li
gim i 6-7C. Nh vy nhit thay i theo chiu cao nhanh hn nhiu so vi theo
hng nm ngang t xch fo ti cc min a cc.
Khc vi tnh a i, tnh vnh ai theo cao min ni chu chi phi ca hng
lot yu t" nh c im a hnh khu vc, hng n nng ca sn ni, hng gi
ch o theo ma V . V .. Chnh v th cc vnh ai theo cao ca cng mt min ni
thng khng c dng i xng. C th ly vng bc Trng Sn lm th d; di niny chy dc theo hng ty bc - ng nam, sn pha ty tng di thoi, sn ng
li dc to thnh mt vch chn gi ng bc t bin thi vo. Do vy t thng 8 n
thng ging sn pha ng ma nhiu v ko di hng tun l lin. Trong khi
sn ty hu nh khng ma, hoc lng ma khng ng k. Lng ma v m
khng kh khc nhau dn ti s khc nhau ca thm thc vt v h ng vt hai
sn, d trn nhng mc cao nh nhau.
Gia tnh a i theo v v tnh vnh ai theo cao cng vn c mi quan h
cht ch; tnh a i theo v thng l xut pht im ca tnh vnh ai theo cao.
vi mi di ni, chn ni thng ng vi cnh quan mang tnh a i c trng cho
khu vc, khi ln cao cnh quan c thay th bng nhng cnh quan mang tnh
vnh ai theo cao. Nh vy min ni cng cao v cng gn xch o cng c nhiu
vnh ai khc nhau; tri li, min ni cng thp, cng xa xch o th s cnh quan
cng t. Chng ta tng tng, nu nh dy ni Himalaya m nm trn di ven b Bc
Bng Dng th d c nhiu nh cao trn 8000m n cng ch c th bao gm vnh ai
i nguyn v trn l vnh ai bng tuyt vnh vin.
Cng nh cc vnh ai theo v , cc vnh ai theo cao c cc kiu thm thc vt
khc nhau. Nu c dp theo chn nh a cht ln nh dy Hong Lin Sn (Fansipan) mi nh ca Vit Nam, ta c th chng kin nhng thay i k th ca cnh quan sau
mi chng ng. T th x Lao Cai ln th trn Sa Pa ( cao 1500-1650 m), mt on
ng khng xa nhng kh hu i khc. Sa Pa c ti 200 ngy lnh trong nm v
nhit trung bnh thng nng nht (thng 7) cng ch 175. Trong rng Sa Pa t hn
cc cy nhit i, c th coi y l loi rng n i ni cao vi s u tri ca cc cy l
kim (p mu, sa mu, thng, liu, sam) bn cnh cc cy l rng thuc h si d v
quyn. T cao 2l00m rng hn hp khng C1 , thay vo l rng p mu bt ngn.
n cao 2400-2900m c rng thit sam, cn vn sam ch xut hin t 2600m tr ln.
208

Thm thc vt c trng ca khu vc nh ni Fansipan l rng trc ln dy c,

cy cao nht ch ngang tm mt, r bm cht vo khe kh cn; c khi r cn to hn
thn trc. Lc c trn thm thc vt ny nh ln nhng bi cy thuc cc h hoa hng,
thch nam, cc v hong lin - tn gi ca v thuc nam ny c dng gi chung cho
c di ni cao nht ca nc ta.
7.2.3. Vai tr ca sin h vt trong s bin i vt cht trn Tri t

Vai tr snh vt trong qu trnh phong ho ho hc

Sinh vt l mt trong nhng tc nhn quan trng ph hu cc loi d. Trong t

nhin nhiu loi sn phm phong ho (xem chng 8 , mc 8 .6 .) c ngun gc sinh vt,
lin quan cht ch vi hot ng sng hoc vi cc di tch hu c. Ngoi hoi ng ph
hu c hc ca sinh vt c trnh by phn trc, cc c th sng cn tham gia
vo qu trnh phong ho ho hc. Tht vy, trong qu trnh dinh ng sinh vt ly
t mt s" cht (K, Ca, S i0 2, Mg, Na, p. s V.V..) v thi ra nhng cht c hot tnh
ho hc cao tip tc ph hu d, trong phi k ti vai tr khng nh ca cc cht
axit hu c dc tit ra u r cv.
Nhng sinh vt i tin phong trong qu trnh ph hu chnh l i ng vi
khun, sinh th lam v to lc ng o. Chng bm vo m t tr tri, gy nhng
hot ng sinh hc u tin ph hu v to t sng cho nhng sinh vt bc cao
hn. S xut hin tip theo ca cc sinh vt khc trn vch thng tun theo mt
quy lu t n h t nh; sau i ng vi khun v to l cc loi nm n gin ri n
nhng sinh vt a d din hnh nh a y v ru, tip l thc vt bc cao cng h
ng vt i km. Nghin cu ru, a y cng nh cc sinh vt bc cao sng trn
ngi ta thy thnh phn ho hc ca chng lun c alum in v silic. iu chng l
nhng sinh vt a c kh nng ph hu mi lin kt bn vng gia alum in v silic
trong mng li tinh th alumosilicat.
Cc axit hu c (axit humic) hnh thnh do s thi ra v phn hu ca xc sinh
vt cng c kh nng phn hu silicat, alumosilicat v gii phng cation. S c mt ca
cc cation ny lm tng dng k tnh linh ng ca cc hp cht nhm v st ba, khin
chng c th b a i xa (trong dung dch) khi ni b phn hu. Trong qu trnh
phong ho ho hc, vai tr ca oxy t do v carbonic rt quan trng i vi s phn hu
. Trong thin nhin hai cht ny ch yu c ngun gc sinh vt; mt lng carbonic
khng l c sinh ra t qu trnh h hp ca ng vt v thc vt cng nh s chy
v phn hu ca cc hp cht hu c. Theo V.I.Vernadski th hu nh ton b oxv t do
trn Tri t l sn phm ca qu trnh quang hp ca cy xanh. iu ny cng cho
thy r vai tr to ln ca sinh vt i vi s phong ho ho hc cc .

Vai tr ca sinh vt trong chu trnh bin i vt cht

So vi kh quyn, thu quyn v thch quyn th sinh quyn ra i mun nht;

nhng sinh vt u tin xut hin trn Tri t k t khi cc git coaserva "tin s
sng" vt qua "ranh gii b n" gia v sinh v hu sinh. T n nav sinh vt
209

tri qua nhng chng ng tin ho lu di, phc tp v c quan h m t thit vi cc

quyn ngoi ca Tri t (kh quyn, thu quyn) cng nh phn trn ca thch quyn
v l tc nhn quan trng trong qu trnh bin i vt cht trn b m t hnh tinh,
Chnh n gp phn to nn dng v ca cc cnh quan ca Tri t. S c mt ca
sinh quyn tng bc lm thay i thnh phn ca kh quyn, thu quyn v thch
quyn. Thc trng ca cc quyn hin nay l kt qu ca cc qu trnh a cht m
trong sinh vt l mt tc nhn quan trng.
Khi s sng xut hin th kh quyn cng bt u bin i, nht l khi cc to xanh
lc c hnh thnh trong i dng nguyn th. Do qu trnh quang hp chng
nh ra nhng lng oxy u tin; phn ng c bn ca qu trnh ny c biu din
bng phng trnh: 6C0 2 + 6H20 + 67 kcal = C6H L20 G+ 6 0 2. Nng lng cn thit cho
phn ng l t nh sng M t Tri. Nhng cho qu trnh quang hp thc hin c
cn c h men lin quan vi dip lc t', chnh l cht xc tc k diu gip cy xanh
s dng nh sng Mt Tri mt cch c hiu qu.
Nh vy nh c thc vt c mu xanh m oxy t do mi c tch lu trong kh
quyn. l mt nhn t" mi, quyt nh bc dng pht trin tip theo ca sinh gii,
c bit l gii ng vt vn ch bit s dng oxy trong qu trnh h hp. Khong 700800 triu nm trc y lng oxy t do trong kh quyn tng ng vi lng
carbonic ri nhanh chng vt ln. Tuy nhin, t lu lng cht hu c do cy xanh
tng hp c hng nm cn bng vi lng cht hu c b oxy ho thnh H20 v
CO, trong qu trnh phn gii v h hp ca chng. Vy l qu trnh quang hp ca cy
xanh hgy nay khng cn lm giu thm lng oxy trong kh quyn na. iu ny c
ngha r t quan trng, s c ni dn phn sau.
Trong lch s Tri t c nhng khong thi gian di lng cht hu c c
to thnh d khng b s dng ht lm thc n cho ng vt hoc b phn gii cho vi
"khun. Nhiu cy xanh sau khi cht ri vo nhng diu kin m oxy khng th t
ti; d l iu kin hnh thnh than di y m, h, vng, vnh. Nhng va than
ln nh gi oarbon di lng t su. Th l c lng oxy d tha trong kh quyn.
Vernadski vit: "Lng carbon cha trong cc khong sn chy v vi tng ng
vi lng oxy t do trong kh quyn", Ring v than d, Stepanov thnh lp mt biu
v s tng quan gia tr lng ca n trn ton th gii vi thi gian to thnh.
ng r t ra t biu ba thi k tch lu nhiu than nht: 1 ) t gia k Carbon n
ht k Permi, trong thi gian ny to thnh 40% tr lng than ca th gii; 2) k Jura
- 5% ; 3) CUI k Kreta, k Paleogen v k Neogen - hn 50%. iu l th l tng ng
vi cc thi gian to than k trn nhiu loi khong sn chy khc cng c tch lu.
Kt qu l, trong cc thi gian lng oxy t do trong kh quyn tng vt. l iu
kin cho s Lin ho v tn ti ca cc dng sng cao.
Thnh phn kh quyn cng nh hng ln vi s pht trin ca dng vt.
Thc vy, nu so snh biu v s thay i thnh phn kh quyn gia oxv v
carbonic vi cy ph h ca ng vt c xng sng t s thy c s tng dng nht
nh. Hng lot sinh vt b tiu dit hoc pht sinh c lin quan vi nhng bin i
210

ny. Cc ng vt chnh thc th bng phi ch c th ra i vo thi k Carbon Permi, khi t ] oxy trong kh quyn tng r rt do s chn vi ca nhng cnh rng
nguyn thu rm rp trn quy m ton cu.
Nu k Carbon l thi gian hnh thnh nhng b than ln ca Tri t th k
Kreta l thi k to thnh nhng tng vi, phn khng 1(1 c ngun gc sinh vt.
Vo k Krela, nhiu vng rng ln ca lc a b bin ngp, tr thnh Ihm lc a.
l ni hot ng no nhit ca nhng sinh vt nh li ti (ch yu l trng l v to vi).
Nhng sinh vt ny s ng CO; ho lan Irong nc bin d to nn v vi (GaCO.t)
ca mnh. Sau khi cht, xc ca chng chm xung dy v phn ln b ho tan trong
nc bin. Ml phn v vi dc bo tn, gp phn to nn cc tng trm tch vi - vt
liu khi ngun ca nhng tng d vi, phn sau ny.
Xgoi nhng sinh vt nh b trn, khng th thng k ht danh sch cc loi dng
vt m trong hoi ng sng chng thng xuyn khai thc CO., ho tan trong nc
bin. Di y ta s tim hiu mt cht v san h - ml trong nhng loi sinh vt in
hnh ca nhm d.
Hin nay khoa hc bit li Irn 2500 loi san h ang sng v cng chng y li
vnh vin bin m t trong cc k nguyn a cht xa xm. B khung xng vi ca
chng cn li to nn nhng cng trnh kin trc ngon mc, nhiu khi c quy m
khng l. l cc do san h hnh vnh khuyn (rn vng), hnh mng nga v cc
rn chn. Rn chn ln nhl th gii nm trong bin San H ng bc Australia, cao
khong 2 0 m, di 22001 un, rn chn ln th hai gn do Tn Caledonia di ti 1500
km. Chnh nhng kin trc tng t nh Ih Irong lch s Tri t d gp phn to
nn nhng tng vi c mt, nhiu ni.
C th san h trong qun th ch
nh bng u kim, u tm; vy lm
th no chng to ra nhng cng trnh
s nh th? Cng nh nhiu sinh vt
sng bin 'khc, san h h t t bin
cht carbonal canxi (CaC03) d to cho
mnh mt ci vi chc chn. Phn ln
san h khng c kh nng di ng,
chng sng ti ch, sinh sn bng cch
phn chia hoc mc chi nh thc vt.
Bng cch d hnh thnh nhng qun
Ih san h bao gm hng t c th;
chng "mc" lcn vi tc khng ln
lm (ti qun o Hong Sa ngi ta tm

Hnh 7.5. Cc giai on thnh to o san h hnh

vnh khuyn
(Mi ln ch hng vn ng ca v Tri t)

c nhng ng tin Ty Ban Nha t th k 15 ngp su trong lp san h ch dy

na mt). San h to rn (m Liu) ch sng vng bin nng nhit i, nc trong
sch, mn va phi v nhit trung bnh hng nm khn di 18c. Ch.
Darwin l ngi u tin khm ph b m t ca B hnh Ihnh o san h vng. Ti
211

nhng ni c cc o san h hin nay th vo thi k lch s no tng c mt

hn o nh bnh thng. Xung quanh o. khong su thch hp (khng qu
50 m) san h to rn n sinh sng (Hnh 7.5).
Chng quy thnh vng kn mt xung quanh o v mc cao ngp ngh m t nc.
Ri di tc dng ca cc lc bn trong lng t (ni lc), khu vc o b h xung t t
o h ti u san h li mc cao n nn c ly ca chng vi m t nc lun n nh'
Nu tc ln chm ca o ln hn tc vn cao ca cc qun th san h th chng s
b cht. Thc n v oxy cn thit cho s h hp ca san h do mt loi to n b m
xanh sng k sinh trong c th san h cung cp. di su ln, nh sng M t Tri yu
khng cn cung cp nng lng cho qu trnh quang hp na, to cht v san h cng
cht theo. Nhng nu nh hn o chm t t th thm ch khi ngp hn di nc cc
qun th san h vn tip tcTmc cao hn trn nn tng ca cc cng trnh c b nn p
thnh vi san h. Chng bao lu vnh ai san h s mc cao hn nn o c, lc ny
nu khu vc o c nng ln do tc ng ca ni lc th hin nhin ci "vnh khuyn1
kt bng san h kia s ni ln m t bin trc tin. chnh l tin thn ca nhng o
san h hnh vnh khuyn, hoc khi vng khng khp kn th c hnh vnh khng lin tc
hoc hnh mng nga. Nhng o san h hnh mng nga in hnh cng gp nhiu
qun o Trng Sa ngoi Bin ng. Cc rn chn cng c hnh thnh tng t nh
cc o san h k trn, ch khc l ban san h sng qun t trong di nc nng dc
theo b ia cc i lc hoc cc hn o ln.

Hnh 7.6. Ch trnh sinh - a - ho ca carbon trong thin nhin

Nh vy, to cho mnh v hoc khung xng bng cht vi, nhiu sinh vt
s dng C 0 2 ho tan trong nc bin. Hm lng C 0 2 ho tan trong nc bin ngho
i, ko theo s ngho C 0 2 trong kh quyn. S thiu h t ca C 0 2 trong kh quyn vo

212

;k Kreta to iu kin cho thc vt ht kn nhanh chng trn lan, ln t t tiir

ca chng l thc vt h t tr n v khoe hng ph sc ti ngy nay.
' Cc v d trn cho thy phn no vai tr ca sinh vt trong s bin i lng
oxy v carbonic ca kh quyn v thu quyn, cng nh s tch ng ca carbon di
dng vi, phn v cc khong sn chy trong lng t. Chu trnh sinh - a ho
ca carbon trong thin nhin c biu din trong hnh 7.6.

213

Chng 8

CC QU TRNH A CHAT NGOI SINH

(HOT NG A CHT CA THU QUYEN, HOT NG PHONG HO)

8.1. THNH PHN V PHN B CA THU QUYEN

Thu quyn bao gm t t c cc loi nc cc trng thi khc nhau c trn Tri
t. Trong khng kh cng c mt lng nc khng nh dng hi v trong nhng
iu kin nht nh hi nc c th ngng li thnh nc, hoc ng li thnh bng
tuyt. Vai tr ca hi nc trong khng kh vi kh quyn r t quan trng, gp phn
ch yu gy ra cc hin tng thi tit v kh hu, nn mc nhin ngi ta cng coi
chng nh l thnh phn chnh thc ca kh quyn.
Nc ch yu tch t trong cc thu vc nc mn v nc ngt (i dng, bin,
h, m), chy trong cc dng trn m t t (mng sng sui) v c trong cc khe nt,
cc l hng ca t di lng t (nc ngm). Khi nhit h thp xng di
im bng th d trong bin, trn t lin hay trong lng t, nc s b ng bng.
Khc vi thch quyn v kh quyn, thu quyn khng to thnh mt v lin tc ca
Tri t m xen k vi cc yu t" ca thch quyn.
Do c im phn b" ca nc trn lc a r t phc tp nn cho ti nay khng c
s" liu o c chnh xc v lng nc ny. vi khi lng nc trong cc bin v
i dng th vic o lng thun li hn. Hin nay bin v i dng th gii chim
ti 70,8% tng din tch b m t Tri t (khong 360 triu km 2). Do vy, nhn t
trong v tr, cc phi cng thy Tri t ging nh mt qu cu bng nc. Thi Bnh
Dng chim gn mt na din tch ca ton b bin v i dng th gii (179,7 triu
krrr). i Ty Dng c din tch 9S,36 triu km2, n Dng -74,9 triu km2, Bc
Bng Dng - 13,1 triu km 2.
S phn b" ca bin v i dng trn Tri t khng ng u. Trong khi chim
ti 81% din tch bn cu nam th bin v i dng li ch chim 61% din tch bn
cu bc; gia cc v 80-90 nam khng h c bin th gi cc v 85-90 bc li
khng c lc a V . V ..
Dung tch bin v i dng khong 1370 triu km;i, trong ring Thi Bnh
Dng chim 53% (khong 724 triu km 3), i Ty Dng - 337 km 3, n Dng 291,9 triu km :, Bc Bng Dng - 13,1 triu km 3. Thi Bnh Dng c su trung
bnh 4030 m, i Ty Dng - 3330 m, n Dng - 3900 m. Lng nc cha
trong cc bin v i dng th gii ph u trn b m t Tri t mt tng
nc dy ti. 2400 m.
214

Nc trong thin nhin lun vn ng, thay i trng thi v nm trong mt ch.
Itrnh tun hon khp kn gi l hon lu nc trn Tri t. T cc thu iic tr
m t t , t h o t n g s n g c a s i n h v t ( h h p , b i t i t , p h n h u s a u c h t V .V..)

$ng nh t mt t, t cc hot ng a cht (magma, ni la V.V..) c mt lng hi

nc rt ln c bc ln, ho ln vo kh quyn. Su , ng hi nc li ri
xung m t t di dng ma, tuyt V .V .. Lng nc bc hi v lng ma hng nm
c chng 518 600 km 3, trong s bin cung cp khong 86 % lng nc bc hi.
Do phn b rng ri trn Tri t v bn cht r t linh dng, c bit li nm
trong mt hon lu mang tnh ton cu, nn nc ng mt vai tr quan trng trong
:cc qu trnh a cht.
8.2. HOT NG A CHAT CA NC TRN LC A
Nc t kh quyn ri xung m t t, di dng ma hoc tuyt, mt phn thm
su xung t, tr thnh ngun cung cp ch yu cho cc loi nc ngm, mt phn b
bc hi quay tr i kh quyn, phn th ba chy trn b m t Tri t theo cc mng
sng sui. Nc chy trn b m t t c ba hot ng a cht r rt l xi mn t
trn dng chy, vn chuyn vt liu do xi mn v sau tch t nhng vt liu
nhng vng trng..
8.2.1. H ot ng xi m n v vn ch u yn
Khi tri ma, nc chy trn m t t t ch cao xung ch thp, cun theo r't
[ nhiu th nn thng c ngu. Thng thng nc ma xi mn v li cun theo
nhng h t t nh; do nc ma chy thnh dng, thng mang mu sc ca
nhng h t t m n cun theo. Ma cng ln th cc dng nc chy trn m t t
cng nhanh v kh nng xi mn t cng ln.-Tc dng nc chy v kh nng xi
mn t ca n ph thuc vo dc ca b m t ni dng nc chy qua. nhng ch
dc thoi, dng nc chy chm, o nhng rnh nng v kh nng xi mn hn ch,
vn c ca nc khng ln. Nhng ch dc hn th nc chy nhanh, o khot
mt t su hn v li cun c nhiu h t t vn hn; cc h t vn c th c kch
thc ln v khi nc thng c hn. Hot ng ca dng nc ma chy trn mt
t c hai tc dng ch yu l xi mn v vn chuyn cc h t vn do xi mn sinh ra.
T cc dng chy nh nh th, nc tp trung thnh cc dng chy ngy cng ln
hn, thnh khe rnh, mng xi, thnh ngi, thnh sui, ri thnh sng con, sng ci
trc khi vo h ln hay bin c. Nh vy, h v bin l ni thu nhn cc vt liu
o sng ngi chuyn ti. Ngoi cc vt liu th rn nh ph sa, cn c nhiu cht
ho tan trong nc. Nhng vt liu ny c lng ng trn b m t y, chnh l
tc dng th ba ca dng nc chy trn mt t - tc dng trm tch.
8.2.2. S h n h th n h v hot ng a ch t ca m ng xi
B m t Tri t khng bng phng, ch cao ch thp nhp nh. l iu kin
hnh thnh cc dng chy trn m t t khi tri ma hoc khi tuyt tan. Nc
215

chy t ch cao xung ch thp, dn thnh dng, o khot t ni chng chy qua
to thnh cc khe rnh trn m t t. Trn nhng sn i, hai bn thung lng sng,
dc b bin v.v.., nht l nhng ch t mm khng c cy ci cho ph, c khi ch
sau vi ma ma t cc khe rnh ban u hnh thnh cc mng xi. Qu trnh
hnh thnh v pht trin mt mng xi tri qua mt s giai on sau dy (H. 8 . 1 ).
Giai on u, cc dng nc xut
hin trn sn dc trong cn ma, to
thn h nhng khe rn h nng (khong 0,5
m). Lc ny m t ct dc ca mng xi
ph thuc vo a hnh sn dc ban u.
Giai on tip theo, cc khe rnh k
trn hi lu nhng ch trng, to nn
nhng rch nc ln hn, bt u o
khot sn dc mt cch m nh lit mi khi
tri ma to. Sau mi cn ma ln, rch
nc tr thnh su hn, rng hn v tin
dn v pha nh sn c to thnh thc
u ngun. Trong giai on ny m t cl
dc ca mng xi khc bit vi sn
dc ni 1 di qua. Phn ca mng c th
c thc, nh cao trn gc xi mn (l ni
nc ca mdng xi vo trong cn ma).

Hnh 8.1. S biu th qu trnh ph t trin

c a m t m ng xi. A1, B1- Hnh v phi cnh.

A2, B2- Bnh vi cc ng ng mc cao tnh
bng mt. (Gorchkov v Yakomchova, 1976)

Giai on th ba mng xi t i p tc
ph hu b cho ti kh sc cn ca t
b v lng mng cn bng vi ng nng
ca dng nc chy trong mng, ca
mng xi t ti gc xi mn. Khi m t
ct dc theo mng t c s cn bng,
gi l m t ct cn bng dc. ng cong
Hnh 8.2. ng co n g m t ct cn bng dc ca
tim cn vi m t phng ng u ngun
mng xi.
v vi m t phng ngang cui ngun (H.
8.2). Mng xi m rng lng, hai bn sn tip tc b bc mn, mng xi bt u
tt dn. Thc u ngun gim dc, mng xi t di ti a, s xi mn su gim.
dc hai bn sn mng xi t ti gc cn bng t nhin, c cy ci che ph, c s
lng ng trm tch y mng.
Mng xi thng ch c ne chy trong cn ma; nu y mng xi t ti mc
nc ngm th trong lng mng c nc chy thng xuyn, khi mng xi bin
thnh sui. Mng xi ph hu t xy theo qui lut t ch thp n ch cao, tc l
ph hu dt li v pha nh dc cho ti khi t c mt ct cn bng dc. Ni thp nht
ca mng xi, tc l ni khi u s xi mn, gi l gc xi mn. Trong qu trnh pht
trin tip theo, mng xi c ko di ra, tr thnh dng tm thi. y dng tm
216

thi cha t mc nc ngm, nn trong khe

khng thng xuyn c nc. Khc vi mng
xi, dng tm thi c rch nc chy
nhng khng thng xuyn (H. 8.3).
Nhn trn bnh c th thy mi dng
tm thi gm ba phn: 1 ) Bn thu nc bao
gm nhiu nhnh mng ang giai on pht
trin mnh m v l ni hot dng xi mn th
hin mnh nht; 2) Rch chy l ni c dng
nc chy khi lng ma ln v l b phn
m nhrt chnh vic chuycn ch vt liu do
bn thu nc ph hu b m c; 3) Ca dng
Hnh 8.3. Gin m t dng tm thi
tm thi l ni tch t nhng vt liu vn do
A- Mt ct dc, B- Bnh . 1- Bn thu nc, 2rch chy mang ti, thng c dng nn nn Rch nc chy, 3- Nn phng vt. (Gorchkov &
cn c tn l nn phng vt. Trong nn phng Yakouchova, 1967)
vt vt trm tch c phn b theo ht, ht
ln nht ng li gn gc xi mn, ht cng nh cng c vn chuyn i xa. Trm tch
ca nn phng vt c tn l l tch (proluvi).
Tc dng ph hu ca ming xi rt ln, c bit nhng nil trng,i trc;
nhng ni ny lng t b dng-nc m t cun
trilnti hn 60ln so vi
nhng ni c thm thc vt che ph. trnh nhng thit hi to ln do xi mn l
ai, bin php hu hiu duy nht l bo v rng, nht l rng du n g u n ; tch cc
trng cy, ph xanh t trng i trc. C nh vy mi gi gn c t. v d phng
c lt li trong ma ma, gi c nc cho ma kit, v mt lng nc ma ng
k c h r cy gi li ri thm xung t thnh nc ngm v l ngun d tr b
sung nc cho sng

SUI,

nht l ma kh cn.

8.2.3. M ng sn g sui
Mng xi l phi thai ca sng sui; t cc mng xi ch c nc chy khi ma, dn
dn hnh Ihnh mt h thng cc mng xi v dng tm thi cn kit vo ma kh, y
ne vo ma ma hay ma tuyt tan. Qu trnh pht trin tip theo dn ti s hnh
thnh cc h thng sng sui trn m t t. Hot ng ph hu, vn chuyn v trm tch
ca mng xi cng din ra h thng sng sui nhng trn mt quy m ln hn nhiu.
Sng c nui dng bng nhiu ngun khc nhau nh nc ri xung t kh
quyn (ma, tuyt), nc do bng, tuyt tan, nc ngm; cng c sng bt ngun t
mt h nc. Thot nhn tng chng nh nc sng chy vi tc u u, song
thc ra khng phi vy. Ngbicn cu mt m t ct ngang qua sng (gi l m t ct sinh
hot ca sng), ngi ta thy tc dng nc khng ging nhau cc im khc
nhau (H. 8.4). Ni c tc dng chy ln nht l phn nm trn ch su nht ca
lng sng, thp hn m t nc sng mt cht (im F). Cng gn y, tc dng nc
cng nh, tuy nhin trn m t y th cng su tc cng ln (A-B), ni y cng
217

nng, tc dng nc cng nh (C-D).

Ngoi ra tc dng nc cn ph thuc
vo nhiu yu t"khc.
ng nng ca dng nc chy qua
mt tit din bt k c biu th bng
cng thc w :

mv2

trong m l khi

H inh 8.4. Mt c t n g an g c a s n g .
V tr c dng chy mnh nht (Sarughin, 1962)

lng nc chy qua ti din , V l tc

trung bnh ca dig nc. Qua ta thy r, ng nng ca dng sng mt v tr
no ph thuc r t nhiu vo tc dng nc, th n l lu lng nc qua v tr
. Tc dng chy tng on sng ph thuc vo nghing ca y sng. on
sng c y cng dc th tc dng nc cng ln. Lu lng nc sng ph thuc
vo lng nc m sng thu nhn c, iu ny li ph thuc ch yu vo iu kin
kh hu ni dng sng chy qua. Sc chuyn ti vt liu vn ca dng nc cng ln
khi ng nng ca n cng ln. Nh vy kh nng vn chuyn ca dng nc cao nht
nhng on sng c dic ln, c bit l vo m a ma. Trong giai on ny, nc
sng c th cun theo r t nhiu loi ht vn c kch thc khc nhau. Ngi ta c th
tnh ton kch Ihc cc i ca h t vn m dng nc vi ng nng n h t nh c th
cun i, cng nh kch thc cc tiu ca h t vn m dng nc khng th vn
chuyn c na m lng ng li. Sau mi ma ma l, ng nng ca dng nc
gim ng k, cui si v cc vt liu khc c th tm thi b tch t ti mt s v tr
no ti ma l tip theo li tip tc cuc hnh trnh xui dng.
a. Cc th k p h t trin ca sng
Mi con sng u c xu hng to cho mnh
inh mt m t ct
ct cn bng
bng dc. Qu trnh
pht trin ca chng thng tr i qua mt s thi k.
1) Thi k tr. Trong thi k ny m t ctt cn bng dc ca sng cha hon thnh
th n h .
Lng sng gm nhng on dc v thoi xen
thng
n k. Ni lng sng c dc ln thn
xut hin ghnh, thc, nc hoc
chy xit, trong khi nhng ch lng
sng thoi tc dng nc gim i r

rt. Tc dng xi mn, o s lng

sng tip din, c bit l nhng ch
c dc ln. Kt qu l v tr ca cc
thc lui dn v pha thng ngun, m t
Hnh 8.5. Mt ct dc ca y sng. Khi tr: (A, B, c, D,
ct cn bng dc ca tng on sng
E, F, K). Khi trng thnh: (AML) (Sarughin, 1962)
dn dn hnh thnh (H. 8.5). Thung
lng sng c dng ch V hoc dng khe hm.
xy ra kh
khi
n. Qu trnh xi mn su cn xv
trn ton b con sng cha to c mt m t ct cn bng dc duy nht.
2) Thi k trng thnh. Thi k ny tng i ngn, m t ct cn bng dc ca
sng hon thnh. Tc dng nc gim i mt cch c quy lut t thng lu n
ca sng, ph hp vi quy lu t gim dn dc lng sng. Trong thi k ny phn
218

trung lu ca sng chm dt tc dng xi mn su. Tc dng ny cn tip din

phn thng lu v sng vn c xu hng vn di v pha thng ngun. Phn trung
lu m nhim vic chuyn ti vt liu vn l chnh, cn phn h lu - tch dng cc
vt liu vn (H. 8.5).
3)
Thi k gi. Trong thi k ny tc dng xi mn su cng ch cn th hin
phn thng lu, trung v h lu tc dng xi mn b (xi mn bn) xy ra mnh m,
v th thung lng sng c dng ch v tr nn rt rng. Cc khc un c hnh
thnh v hin tng trm tch tr thnh ph bin. Nh cc khc un m dng sng c
ko di, tc dng nc gim nhiu, nht l phn h lu.
Chng ta hy xem xt s hnh
thnh cc khc un ca dng sng
(H. 8 .6). Do nh hng ca nhiu
yu t" nh a hnh ban u, cu
to a cht, thnh phn t ni
dng sng i qua, nn mi con sng
thng c mt cong n h t nh.
on sng trn hnh 8.6 nc chy
t ty sang ng, vi tc ln
nht dc theo cc hng AB, ,
CD, DE. Ti cc im , , D b
sng chu sc va p ca dng nc
v ca cc vt liu vn do dng
nc chuyn ti, do vy b sng
nhng& ch ny bi xi mn hoc
l

dn tng mang, tr thnh dc ng

/ /' 11

^77)R

Hnh 8.6. S thnh to cc khc un ca sng

- binn ao; D - Mi cai ngang tnung

lung

song.

RM: Mc nc sng vo ma l, P-: Mc nc sng

ma kh. 1 - Trm tch ca thung lng sng (bi tch); 2 -

v lui dn. Ngc li, pha b i

din, tc dng nc nh, ng 9c' (Sarugin.',962)
nng ca dng khng chuyn ti ht vt liu vn nn chng c tch ng li.
Nhng bi ngm bao gm cui, si, ct, bn c hnh thnh, gi l bi tch (alluvi),
ngy cng ln v nh cao trn m t nc vo ma nc cn, d chnh l cc bi bi. B
m t bi bi thng hi nghing v pha dng sng v b ngp nc vo ma ma l.
Ct v si trong cc bi bi thng cth lp xin, cha v ng vt Chn bng, Chn
ru v cc di tch thc vt. Bi tch l nhng tng cha nc r t tt, nh vy m cc
sng c cung cp nc vo ma kh hn.Do nc chy qua bi bi thng b cn
chm li r t nhiu so vi nc chy trong dng sng nn c nhng vt liu rt mn
cng c tch t li. t bi bi (t ph sa) thng r t mu m, c cy c mc xanh
tt, chnh l t canh tc rt gi tr ca nng dn.
Cu "con sng bn l bn bi" phn nh thc trng bi l hai bn b mt con
sng. Bng cch , sau mt thi gian, t nhng on sng hi cong ban u xut
hin nhng khc un thc th (ng ngt qung trn hnh 8 .6 ). Cc khc un khng
ch chuyn dch v hai bn sng m cn chuyn ch c v pha di theo dng nc.
219

Cc ch b sng nh ra ban u
ln lt b ct xn, nhng ch
cho mt thung lng sng kh
rng v su, trong cc khc
un ca dng sng ngy cng
phnh rng (H. 8.7A). Vo ma
nc ln thung lng sng ngp
nc, c nhng thi k khi nc
mi dng hoc khi r t gn ht,
nc sng c; th x lach
qua

1
nhng lp bi tch cn ch c
kt cht ch chy thng t

... . _

-__,,, .

Hnh 8.7. S v s pht trien ca khc un sng (A) v s

hnh thnh h st (B). a- Pha un khc u tin, b- Tun t cc

pha tip sau, HS- H st. (Theo E. Haug)

khc sng ny sang khc sng kho. Dn dn lch nc tr th n h dng chy mi

ca sng, li vo ra ca khc un b lp kn. Khi khc un bt u b tch bit vi
dng sng, nc trong tr thnh t hm. chnh l nhng h st, cn c gi l
h mng nga hay h hnh cung do hnh dng ban u ca chng (H. 8.7B). v sau,
nhng h k trn c th bin dng do nhiu nguyn nhn, nhng cng khng kh
nhn ra ngun gc "st" ca chng. H Bn Nguyt thi x Hng Yn, h Ty H
Ni chnh l nhng h st ca sng Hng.
b. Chu k xi mn, s h n h th n h thm sng
Khi t c m t ct cn bng dc, mi con sng hon thnh mt chu k xi
mn. Sau n c th bc vo thi k gi vi s hnh th n h cc khc un v cc bi
bi. Tuy nhin, do chuyn ng ca v Tri t lm cho m t cn bng b ph hu, m
mi qu trn h ph v m t ct cn bng dc u c th l nguyn nhn khin cho sng
tr li. Mt chu k xi mn khc li bt u, sng li o su lng v vn chuyn cc
vt liu vn xui dng.
Nguyn nhn khin sng tr
li c th l gc xi mn c h
thp, c s thay i v kh hu
khin lng ma tng ln trong
vng sng chy qua, trong lu vc
sng c vng c nng cao V .V ..
Bi tch
|....I gc
Tu thuc vo tng nguyn nhn
Hnh 8.8. Mt ct ngang qua thung lng vi cc thm sng.
c th m con sng tr li theo cc
A. Dng sng. B - ng bng c th ngp nc vo ma
ma l. I - Thm bc mt; II - Thm bc hai
cch khc nhau, c th tr li ton
(Gorchkov & Yakuchova, 1967)
phn, cng c khi ch tr li tng
b phn. Mt chu k xi mn mi khi u bng s tng cng xi mn su t ca sng
hay t mt khc no ca n theo hng ngc v ngun. Cui cng, m t ct cn bng
dc ca chu k xi mn sau cng c thit lp, ri con sng li bc vo thi k gi vi
cc khc un v cc bi bi mi. Cc bi bi ca chu k trc tr thnh kh cn k c
trong m a ma l, c v tr cao hn so vi bi bi hin ti v c gi l thm sng.
220

Nh vy, con sng cng tri qua nhiu chu k xi mn th cng c nhiu thm sng,
nhng bc thm cng cao th c tui cng c. Thm sng u tin ngay trn bi bi
c gi l thm bc mt, ln cao hn l cc thm bc hai, bc ba V .V .. v thng
c k hiu bng ch s La M (H. 8 .8 ). Lp bi tch trn m t cc bc thm c trong
nhiu trng hp b bc mn ht, lm l ra cc lp gc bn di. Loi thm ny
c gi l thm bc mn phn bit vi cc thm tch t l loi thra vn cn gi
li lp ph sa c. Vic nghin cu cc thm sng cho php lp c m t ct cn bng
dc ca sng vo co chu k xi mn khc nhau, qua tm hiu c nguyn nhn
dn n s tr li ca sng trong mi chu k . Thng trong trm tch ca cc
thm c cha nhng khong sn (sa khong) nn vic nghin cu thm sng cng c
ngha thc tin ln.
c. M in ca sng
Cc con sng thng vo bin hay h nc ln. Min ca sng, ni sng hi
nhp vi bin hoc h rt a dng, song c th quy v hai loi chnh l ca sng dng
chu tam gic (elta) v ca sng dng phu (estuary).
Chu tam gic l l min t thng c dng tam gic do sng ln ra bin bng
ph sa ca n. Min t d chnh l ng bng chu th nghing v pha bin v bi cc
nhnh sng x li chy qua. ng bng Bc B, dng bng Nam B chnh l nhng
chu tam gic ca sng Hng v sng Cu Long (M Cng).
Ton b din tch ca chu tam gic trc y u tng b bin bao ph. Cc vt
liu bi tch c vn chuyn n
ln ca sng. Ti y, chng c lng
ng v to thnh nhng lp nghing
v pha bin, song song vi m t y
khu vc ven b. Nu lng ph sa sng
a ra bin nhiu v s chnh lch v
mn gia nc sng v nc bin
kh ln th qu trn h hnh thnh chu
tam gic cng nhanh. Bi bi tch ln
dn, tin v pha bin, n mt mc d
no li tr ngi cho vic thot nc
v ph sa ca sng. Khi sng s o
lng mi thot nc, chnh v th m
trn cc vng chu tam gic ang hnh
thnh thng c hin tng sng i
dng hoc chia th n h nhiu nhnh
trc khi vo bin (H. 8.9 A). Trn
ng bng Nam B trc y chn
Hnh 8.9. S biu th hai dng min ca sng
nhnh sng (Cu Long) thuc phn
ch yu. A: Min ca sng dng chu tam gic. 8:
cui ca sng M Cng ct qua v
Min ca sng dng phu. (Mi tn ch hng dng
chia khu vc ny thnh nhng "hn
sng ra bin). (Gorchkov & Yakuchova, 1967)
22

o" ring r. Vo ma nc ln cc ng bng ca sng thng b ngp, khi nc rt

i li nhng lp ph sa m u md trn b mt. Cc lp ny nm ngang hoc r t thoi
so vi cc lp bi tch c hnh thnh vo giai on trc (H. 8.9 A). Trong nhng
k l ln sng c th i dng, o hn mt nhnh mi dn nc ra bin. Trong
ma l nm 1852 sng Hong H (Trung Quc) vn chy ra bin pha nam bn o
Sn ng, chuyn hn dng ln pha bc bn o ny, cch ca sng c 480 km,
qut qua ng bng Hoa Bc khin cho 5 triu ngi thit mng. n nm 1887 n li
i dng mt ln na lm 3 triu ngi cht.
Chu tam gic l ni c s tng tc gi sng v bin, thng l nhng ng
bng thp, ly li. Trong trm tch ca chu tam gic ngi ta c th gp c di tch
ca ng vt, thc vt nc ngt ln nc mn, c c di tch xng ca cc ng vt c
xng sng. Trong phm vi ch.u tam gic sng thng un khc quanh co, c nhiu
h mng nga, nhiu m ly, c lao gia sng v bi ngm. Bn thn chu tam gic
cng c phn ngm di bin m theo thi gian n c th nh ln khi m t nc do
tip tc c ph sa bi p; bng cch chu tam gic tin dn ra bin. Chu tam
gic sng Hng mi nm ln ra bin khong 100 m. Nm 1883 th trn P ht Dim cn
l mt cng st bin, nay su trong t lin ti gn 15 km.
Ca sng dng phu c dng vnh di, hp, n su vo pha t lin (H. 8.9 B). Vnh
nv c hnh thnh do s st ln chung min ca sng, khin cho mt phn thung
lng sng min h lu b bin ln vo. Chnh v th y ca cc ca sng dng phu
thng vn gp vt tch ca cc bc thm sng. S st ln ca min ca sng cng l
mt trong nhng nguyn nhn khin cho sng tr li. phn trn ca sng qu trnh
xi mn su c tng cng, cung cp mt lng ph sa ng k. Nhng vt liu ny
c a ti v trm ng trc ht trong ca tam gic, mt phn c vn chuyn tip
ti bin. y ca sng dng phu b lp y dn nu nh qu trnh st ln y chm
dt. Trong ca tam gic c th hnh thnh nhng bi.ngm hoc c lao ca sng.
Tc dng ng thi ca dng vt liu a ra t ca tam gic v dng bin gn b
c th hnh thnh nhng ln ct, to
iu kin thun li cho vic thnh to
cc vnh ca sng (H. 8.10). Khi gia
ca sng dng phu v bin b mt "
ngm" ngn cch, nc pha trong
vnh ca sng thng c mn thp
hn r t nhiu so vi nc bin pha
ngoi. Do vy, nhiu sinh vt bin vt
Hnh 8.10. S v s hnh thnh vnh ca sng
qua ln t vo vnh, khng thch nghi
(mi tn ch hng dng chy)
c vi mn thp s b cht hng lot
v b chn vi trong cc tng trm tch y vnh. Sau din ra qu trnh phn gii
xc cht trong iu kin thiu oxy y vnh, khin cho nc vnh tr thnh mt mi
trng nhim v vnh tr thnh mt ci by tiu dit ngy cng nhiu sinh vt sa
vo. chnh l iu kin to thnh bn sapropel; t loi bn ny v sau s thnh
222

to cc tng phin chy hoc phin bitum. /c ca sng dng phu s tn ti

chng no cc iu kin thnh to chng cha b bin mt. Nhn chung, nhng ca
sng dng phu ln hin nay ngi ta thy lng ph sa ca cc sng khng nhiu,
min ca sng tip tc b st ln, vng bin ca sng kh su v vt liu vn do
sng a ra thng b dng bin ven b cun i xa. Ca sng dng phu in hnh c
th thy cc sng Amazon, Xen, Elbe, Obi, Ienitxei. Min ca sng Bch ng ca
nc ta cng mang nhiu tnh cht ca mt ca sng dng phu.
8.3. HOT NG A CHT CA NC DI T

8.3.1. T nh thm nc ca v nc di t
>

Nc di t l nc r t ph bin trong lp th nhng, trong cc l hng v khe

nt ca di m t t, v tc dng a cht ca n r t ln, a dng. Vic nghin
cu ngun gc, s phn b, s vn ng, s thay i v s" lng v cht lng ca
nc di t c ngha l lun v thc tin to ln. Nc i t v quy lut hot
ng ca n l tng ca b mn da cht thu vn.
Tnh thm nc ca c tm quan trng ln i vi s tch t v tng tr nc,
n th hin kh nng ca t cho nc di qua v l ngun gc to nn nc di

t. Ngi ta chia lm ba loi theo kh nng thm nc ca chng. thm nc

gm ct, cui, si v cc loi c khe nt (ct kt, vi nt n, cui kt v.v..).
na thm nc gm ct, st nh, t lt, than bn cha b ph hy v.v... khng
thm nc gm set, st nng, than bn b ph hy v kt khi, trm tch
gn kt cht ch khng b nt n.
Nc thm c vo l nh cc l hng gia cc khe nt n ca ; l hng
c tnh bng cng Ihc:
n=

hoc

Vn

n = - -100% (n = l hng, Vn = th tch l hng, V = th tch ca c mu )

Nhn chung, c l hng cao thm nc lt hn d c l hng Ihp. Tuy

nhin, st c l hng ti 50-60% nhng li khng thm nc. Nguyn do l tuy tng
th tch cc l hng st l ln nhng kch thc ca khe hng li v cng nh, v th
nc khng th chy trong cc khe l hng do sc cng b m t r t ln. Ct thng c
l hng 30-35% nhng li r t d thm nc. Thc t cho thy cc b t cng ln th
cng d thm nc, cui,, si c l hng khong 20 % li cho nc thm qua rt d.
Nh vy, tnh, thm nc ca khng ph thuc vo s" lng l hng m ph thuc
vo kch thc ht (H. 8 .1 1 ). Tnh thm nc ca cc nt n ph thuc vo kch
thc v tnh cht cc khe nt.
8.3.2. T rng th i ca nc trong
theo tnh cht vt l ca chng. Trn c s , ngy nay cc loi nc trong
c phn ra cc loi nh nc trng thi hi, nc lin kt, nc mao dn, nc t
do, nc trng thi rn v nc lin kt ho hc (nc kt cu v nc kt tinh).
223

Nc trng thi hi
Nc trng Ihi hi l hi nc lp y cc l hng v khe nt ca cha b nc
lng chim ch. Khi nhit d v p sut khng kh trong l hng v khe nt thay i
th hi nc c th ngng t thnh nc trng thi lng ri li cng c th bc
Ihnh hi. Khi c s chnh lch p sut ca
hi nc cc v tr khc nhau th hi nc
s i t ni c p sut cao ti nti c p sut
thp. Hi nc di t v hi nc trong
kh quyn to thnh mt h thng cn bng
dng, tc l c s lu Ihng hi nc di
t v hi nc trn m t t, do lng
hi nc di t lun lun bin i.
Nc lin kt
Nc lin kt dc thnh to do s hp
ph phn L trn b m t co ht vt cht
rn, to thnh ml mng nc bao quanh b
mt ht; d l loi nc lin kt vt l. So
vi nc t do, nc lin kt vn dng chm
hn, n b gi trn b mt cc ht do nhng
lc ln hn trng lc rt nhiu. Mng nc
lin kt c hai lp - lp trong l nc lin
kt cht, lp ngoi l lp lin kt yu.

Hnh 8.11. c tnh ca thm nc

A: c l hng nh, B: c khe nt, C: Kch
thc ca cc khe nt cho nc i qua, D: Kch
thc v mt phn b ca cc ht trong c
l hng; 1: khng thm nc, 2: bo ho
nc. (Gorshkov G.p. & Yakushova A.F. 1962)

Nc lin kt cht l lp nc rt mng

ngay st trn b ml co ht, ch yu do lc ht phn t v lc lin kt tnh in; cc
ht st, b dy ca lp nc ny ch vi chc phn t nc (khong phn mi micron).
Khc vi nc thng, nc dy c khi lng ring gn 2g/cm:}, nht, n hi v bn
chng ct cao, khng ha tan mui, khng c kh nng di chuyn, chi c th tch khi b
mt ht bng con dng bc hi nhit d cao (105 - 120C). Do , nc lin kt cht ch
dch chuyn khi bin sang th hi, thc vt khng th ht c loi nc ny.
Nc lin kt yu hay nc mng mng, nm ngay bn ngoi lp nc lin kt
chl bng m lin kt phn t, nhng lc lin kt yu i rt nhiu. N cng dy hn
lp nc lin kl cht v thc vt c th h t c loi nc ny. Lng nc mng
mng ph thuc vo thnh phn ht, thnh phn khong vt ca t . Nc
mng mng khng di chuyn di lc dng ca trng lc v lc ht phn t ln hn
trng lc. N cng khng truyn p lc Ihu tnh v khng lp dy cc l hng ca t
. Khi cc ht c lp nc mng mng vi dy khc nhau tip xc nhau th nc
mng mng c th dch chuyn t h t c mng mng ln sang h t c mng mng nh
hn. Khi chiu dy tng ln n mt gii hn no d th sc nng ca mng mng'
vt qu mc li ko bn trong lp v n c th chuyn sang nc L do, chu tc dng
ca trng lc. Mun kh nc mng mng cng phi sy t nhit L 105 224

120"C. Ngi ta cng- gi y l nc lin kt vt l, n ng vai tr c bit i vi

cc trm tch h t nh, n h t l di vi st, chnh n gy ra tnh trng n, co ln,
gi nuc ca cc loi st.

Nc mao dn
Nc mao dn l nc nm trong l hng v khe nt nh ca t do tc dng
ca lc mao dn, do nc v tr tip xc vi dt c b m t khum. Nc mao dn
c hai loi - nc mao dn tip xc v nc mao dn thc s.
Nc mao dn tip xc (nc mao dn gc) ch nm ring b^ ti gc l hng m
khng lin h vi nhau v khng di chuyn. Nc mao dn thc s l nc cha y l
hng v cp lin h vi tng nc ngm pha di, n thng to thnh di lin tc
pha trn tng nc ngm v dao dng tu theo s thay i ca mc nc ngm.
Chiu cao ca ct nc mao dn ph thuc vo kch thc l hng hoc khe nt; l
hng, khe nt cng nh ct nc mao dn cng cao. Ngoi kch thc l hng, chiu
cao ct nc mao dn cng ph thuc vo nhiu yu t khc: nh d khong ha,
thnh phn ha hc ca nc, thnh phn khong vt ca t . Hin tng mao
dn gy ra tnh trng phn, chua, mn mt s" ng bng ven bin nh ng

Thp Mi v vng t gic Long Xuyn v.v... N cng lm cho mt s cng trnh c
nn mng nm cch m t nc ngm khng xa- b nghing lch, rn nt (do c nc
mao dn nn tnh cht c l ca nn t thay i).
Nc t do (nc Irng lc)
Nc t do l loi nc di dt di chuyn trong cc l hng v khe nt ca
di tc dng ca trng lc. Trong i thong kh, nc trng lc di chuyn t trn
xung di v c gi l nc ngm, cn trong i bo ha th nc trng lc di
chuyn trong cc tng cha nc gi l nc thm. Nc trng lc trong di bo ho
nc l di tng nghin cu ch yu ca a cht thy vn.
Nc trng thi rn
Nc trng thi rn l nc trong cc vng ng bng quanh nm. Ngoi ra
vo ma ng nhng vng kh hu lnh, nc trong cc l hng, cc khe n t ca
cng b ng bng v chuyn sang trng thi rn.
Ngoi cc dng nc k trn trong dt cn mt s" loi nc tham gia vo mng
tinh th ca khong vt; l nc kt tinh v nc kt cu. Mun tch dc nc ny
ra phi nung khong vt nhit cao (2 0 C - 1300C).
8.3.3. N gu n gc ca nc di t
Ngun gc nc di t l mt vn cn cn c nghin cu lm sng t;
tuy nhin, hin nay ta c th phn ra cc kiu nc di t sau y.
Nc ngm. Nc ngm l nc di t do nc ma ng'm xung su t hng
chc ti hng trm mt, mc nc ny dao dng ph thuc vo lng ma; l
225

ngun cung cp chnh ca nc ngm. Mc nc ngm c ngun gc nc ngm cng

un ln theo dng a hnh, cho nn n cng to thnh nhng lu vc ging nh lu
vc ca mt dng sng.
Nc ngng t. Phn t pha trn nc ngm l i khng bo ho nc, trong
i ny c khng kh ging nh kh quyn trn m t t v c coi nh kh quyn
di t. Ti y hi nc cng c th ngng t li thnh nc bm vo t v
ngm xung di su, loi nc c gi l nc ngng l. Nc ngng t ng mt
vai tr r t quan trng i vi nhng vng t ma, kh nng, lng nc ngm khng
ng k, thm ch ma va xung ti m t t bc hi ht. V khng kh di t
thng thng vi khng kh trn m t cho nn khi hi nc trong kh quyn di t
ngng t thnh git lng th p sut ring ca phn hi nc trong kh quyn di t
gim, nh c s di chuyn ca hi nc t kh quyn trn m t xung kh quyn
di dt. Chnh qu trnh ny lm cho vic ngng t ca nc din ra lin tc. S tp
trung hi m bng cch ngng t gip ta hiu r c mt hin tng l mt s
vng, mc du khng c ma trong mt thi gian di m m gieo vn khng cht.
Trong thi gian mc du t trn m t kh i nhiu nhng cy c vn nhn c
hi m tp trung li bng con ng ngng t trong nhng tng dt su bn di. Tuy
qu trnh ngng t nc din ra khng ging vi qu trn h ma ngm xung t
nhng v thc cht c hai trng hp nc du c ngun gc kh quyn.
Nc st hay nc tn d l nc c ngun gc t cc thy vc c (bin, h, sni
Trong qu trn h Ihnh ca vt liu trm tch, mt phn nc trong trm tch b p
nn thot mt, phn cn li chnh l nc st. iu kin tt n h t cho vic bo tn nc
tn d l c cc lp trm tch dy khng thm nc ph ln trn. Chnh v vy m loi
nc ny cn dc gi l nc chn vi.
Nc nguyn sinh l nc c ngun
gc t magma trong lng t. Ti
nhng khu vc hot ng ni la hoc
gn ni la th nc ngm c nhit
cao, cha nhiu cht ho tan v nhiu
thnh phn kh. Hi nc t magma
di su bc ln cc lp c nhit thp
hn hoc phun ln m t t s ngng t
li thnh git to nn mt loi nc
ngm c bit. C kin cho rng nc
khong nng t di su i ln l nc
nguyn sinh hoc bt ngun t nc
nguyn sinh, nhng kt qu phn tch
ng v cho thy i a s" nc khong
nng c ngun gc kh quyn v mt s

ngun gc khc, ch mt s" r t t trong

c coi l nc nguyn sinh.
226

H6 KH7
Hnh 8.12. S dng nm ca nc ngm
v quan h ca n vi nc mch ngang
I - i thong kh; II - i bo ho nc (nc
ngm); ill - y khng thm nc; IV - i nc
mao dn; V- Nc mch ngang. 1- Ct; 2- Ct
bo ho nc; 3- St; 4 - st nng; 5- Ngun;
6- Hng chuyn ng 'ca nc ngm; 7Gng nc ngm. (Sargin M.M. 1962)

8.3.4. P hn loi nc di t
Phn loi nc di t c ngha thc: tin v l lun ln v l mt i tng
ighin cu quan trng ca a cht thy vn. Nc di t c phn loi the
ngun gc, theo iu kin nm, tnh cht thy lc, mi trng cha nc, quan h ca
nc vi cc loi V .V .. Di y chng ta xem xt cch phn loi theo iu kin nm
:ca nc di dt (Hnh 8.12).
a. Nc trong i thong kh. i thong kh l khong t t m t t n b mt
|hc ngm. Khng kh c th t do lu thng trong i ny nn c gi l i thong
kh, i khi cng gi l i thm nc nhng khng bo ho nc. B dy v cu to
ta i thong kh ph thuc vo dc im a hnh, cu trc v thnh phn ca i.
+ Nc th nhng. Lp t trn cng ca i thong kh lin quan trc tip n
di sng ca thc vt trn m t t dc gi l lp th nhng. Nc Ih nhng l
nc nm trong lp th nhng, cha mt lng r t ln vt cht hu ed lin quan trc
tip n nhng sinh vt sng trn m t t v trong lp Ih nhng. Loi nc ny c
ngha ln i vi trng trt trong nng nghip.
+ Nc ly l loi nc nm trong t m lv hoc trong t ly ho. t ly ]
vng dt lc no cng m t, do thng xuyn cha m nc, nhiu cy ci mc (xem
8.4.3). C ba loi nc ly, tu thuc vo ngun cung cp nc cho vng ly. Nc t
ly thp do nc ngm, nc m t v nc ngm cng cp cho vng ly; nc t ly cao
l nc ch do nc ma cung cp cho vng ly; nc t ly trung gian do nc ngm
v nc ngm cung cp. Ngoi ra cn li nc nm sn ni v do nc ngm cung
cp gi l nc ly treo; dy tuy cng c s tham gia ca nc ma nhng vi a hnh
dc nn chng nhanh chng b thot mt. Nghin cu nc ly c ngha cho vic thot
kh vng ly, c bit trong ci to t v trong xy dng cng trnh.
+ Nc thng tng hay nc mch ngang l loi nc quan trng nht trong i
thong kh, nm khng su lm trong di thong kh v bn trn nc ngm.
chnh l nc ngm trong i thong kh, khi gp thu knh t d khng thm nc
hoc thm nc km nc s b ngn gi li, to thnh lp nc c b dy khng ln,
nm trn b m t thu knh t khng thm nc. Ngun nc cung cp cho nc
thng tng ] nc ma v c khi l nc m t ngm qua lp t pha trn xung.
Do mc nc thng tng dao ng rt mnh - dy nht vo m a h, c th cn hn
vo ma ng, loi nc ny cng d b nhim do nhng hot ng nhn sinh. Nc
thng tng thng gp trong thnh to T b ri, trong cc lp phong ha ca
gc. Do ph thuc cc iu kin trn b mt nn khong ha ca nc thng tng
r t khc nhau. Ni c lng ma cao th nc thng tng thng nht, khong ha
thp; ngc li vng kh hanh nc thng tng c khong ha cao.
b.
Nc ngm. Trong cch gi thng thng, cc loi nc di t u l nc
ngm. Trong a cht thu vn th u t ng nc ngm c ni dung hp hn - l loi
nc trng lc nm trong tng cha nc th nht k t trn m t xung; tng ny li
nm trn mt tng khng thm nc. Pha trn tng nc ngm thng khng c tng
khng thm nc che ph, cn nc trng lc (nc ngm) khng chim ht b dy
227

ca tng t thm nc, v th b m t ca nc ngm (gng nc ngm) l mt

m t thong t do. Chnh iu quyt nh thuc tnh khng p lc ca nc ngm.
Khong cch t y khng thm nc n gng nc ngm c gi l b dy tng
nc ngm. Ngay st pha trn gng nc ngm l i nc mao dn. Din phn b
ca nc ngm ph thuc vo iu kin a l t nhin, a hnh v cu to a cht
ca khu vc. Gng nc ngm t khi nm ngang m thng ln theo b m t ca a
hnh, nghing v pha sn dc. Do vy m nc ngm lun chuyn ng thnh dng
v chu tc dng ca trng lc chy v pha mng xi, sng, bin hoc ch thp ca
a hnh ri thot ra thnh ngun. Khu vc ny c gi l khu vc thot nc, trong'
nc chy thnh dng nh song song vi nhau nn c tnh chy tng. Tc
chuyn ng ca nc ngm ph thuc vo nghing ca gng v kh nng dn nc
ca t . N c tnh theo cng thc:
(V: vn tc chy; k: hng s ph thuc vo h s
Y _ JlL
I

thm ca ; h: mc chnh lch cao gia hai

im; I: khong cch gia hai im).

Thng thng h s J gi l nghing ca gng nc ngm hoc l gradien p

lc v k hiu l i. Do vy V = ki.
Hnh dng tng y khng th'm nc c nh hng nhiu n hnh dng gng
nc ngm, khi y khng thm nc nm ngang hoc nm nghing th gng nc
ngm phng v dc v hng dng chy. Khi y khng thm nc lm hoc li th
gng nc ngm cng un cong theo. Nc ngm do nm gn m t t v chu nh
hng r t nhiu ca kh hu, nn cng c tnh phn i r rt (Hnh 8.13).
C h nc ngm.. S" lng v cht
lng ca me ngm thay i theo thi gian
v phn ng r t nhanh vi s thay i ca
cc iu kin kh tng thy vn. S thay
i iu kin cung cp nh hng trc kip
n ch nc ngm; khi ma nhiu, mc
1 1 2

nc ngm ln cao, lc ma t mc nc
Hnh 8.13. Quan h gia dng nc ngm v
ngm h thp. S thay i cn th hin
bn nc ngm
r rt theo ma. v mc nc chnh lch
a-a; B mt gng nc ngm, b-b: Ranh gii
nhau gia cc ma c th ln ti hng mt. gia dng nc ngm v bn nc ngm. 1Do s dao ng ca mc nc ngm, mt s Ct, 2- Ct ngm nc, 3- st (Gorshkov G.p.
lp c ma b kh, c m a m nc, to & Yakushova A.F. 1962)
nn mt i khng thng xuyn bo ha
nc nm trong khong mc nc ngm thp n h t v mc nc ngm cao nht. Do
, ngi ta chia khong cch t m t t n y tng nc ngm thnh 3 i: 1).
i thong k h bao gi cng nm trn b m t cao n h t ca nc ngm, khng bao gi
cha y nc v nc ma ch thm qua i ny xung i i. 2). i chuyn
tip nm khong gia mc nc ngm cao nht v mc nc ngm thp nht, ln l t
b m nc v b r t nc kh i. 3). i thng xuyn bo ha nc nm gia mc
nc ngm thp nht v y khng thm nc.
228

Lu lng ca nc ngm thay i theo ch nc ngm, iu ny c tm quan

trng thc t r t ln trong vic gii quyt cc nhim v kinh t quc dn (Hnh 8.14).
ng phn thu
nc trn mt

ng phn hu
nc ngm

Ging thng
xuyn c nc

Ging khng c nuc (cn kit)

v ma kh
Ngun

Hnh 8.14. S dng nm v chuyn ng ca nc ngm

1. Ct, 2.Ast, 3. Mc nc ngm thp nht, 4. Mc nc ngm cao nht (Gorshkov G.p. & Yakushova A.F. 1962)

Nc gian va khng p lc. v bn

cht nc gian va khng p lc hon ton
ging nc ngm, ch khc nc ngm ch
n nm gia hai tng khng thm nc.
Nc gian va G vng cung cp khng
trng vi din phn b ca n m ch c
ch lp cha nc l ra trn mt t v
thng nm cao hn gc xi mn. Nc gian
va khng p lc khng lp y lp cha
nc, khng chu sc p ca lp mi khng
thm nc v c mt nc thong t do.
Nh vy n cng ging nc ngm l chu
nh.hng ca trng lc (Hnh 8.15).

III

Hinh 8.15. Dng nm nc gian va khng p

lc
1- khng thm nc; 2- thm nc; 3- Nc
ngm; 4- Nc gian va khng p lc; 5- Vng cp
nc (Gorshkov G.p. & Yakushova A.F. 1962)

Nc artesi. Tn gi ca nc artesi
xut p h t t ch Artois l tn ca mt vng a pha bc nc Php, nipht hin
u tin mt loi nc di t bng mt ging t chy t th k 1 2 . Ncartcsi c p
lc (do i khi cng gi
l nc p lc) l do b lp

khng thm nc ph
trn (Hnh 8.16). V vy,
khi khoan hoc o n
tng cha nc th nc
i t s dng ln trong

'3
Hnh 8.16. S dng nm ca nc p lc
ging khoan, khi c iu
1- Vng cp nc; 2- Lp cha nc; 3- Lp khng thm
kin th u n li nc s tro
nc; 4- Ging t phun; 5- Ging khng phun; 6- Mc p lc
hoc phun ln ming ging.
(Gorshkov G.p. & akushova A.F. 1962)
229

Nc artesi thng c pht hin trong nhng cu to a cht thun li nh np

lm v n nghing. Thng thng loi nc gian va c p lc ny c trong cha
nc trc T, t gp trong t T v thng nm su hn nc ngm,
pha trn c lp khng thm nc ph kn.
Bn artesi l tp hp ca tng hay phc h nc cha nc artesi nm trong
nhng cu to np lm, nhiu trng hp bn ch c mt tng cha nc. Min cung
cp nc l phn din tch cha nc ca tng hay phc h cha nc artesi l ra
trn m t t ti nhng v tr c cao tuyt i ln nht. Min phn b p lc (hay
min dng chy c p lc) thc cht l phn din tch phn b" ch yu ca bn artesi.
p lc ca nc thng cao hn m t ranh gii tng cha nc v nh cch nc.
Mc p lc ca nc trn tow b din tch phn b" ca bn artesi ph thuc vo quan
h v cao gia min cung cp v min thot nc.
Mch nc. Mch nc l th u t ng ph bin trong dn gian, nhng trong a
cht thu vn khi nim mch nc c khc cht t. Mch nc l nhng ni l ra ca
tng cha nc, t nc di t c th chy ra. Mch nc khng bao gm cc vt
l nhn to nh h, ging khoan m chi gm nhng vt l t nhin ca nc.
8.3.5. Thnh phn ho hc ca nc di t
Nc di t chy qua nhiu loi t , chng ra la, ho lan nhiu mui
khong. Nu nc lc u c ngun gc bin hoc nguyn sinh v.v... th lng khong
ha s cao. Lng cht ha tan trong nc di t thay i r t nhiu, t loi gn nh
nc ct n loi nc bo ha m ui Tng lng vt cht ha tan trong nc di t
gi l khong ha ca nc. V. T. Vcrnadski phn nc t nhin thnh bn nhm
ln: 1 ) Nc n h t hay nc ngt c khong ha di lg/ 1 ; 2 ) Nc hi mn c d
khong ha t lg n 10g/l; 3) Nc mn - khong ha t 10 - 50g/l; 4) Nc mui
- khong ha trn 50g/l. Nc tt nht di vi i sng l nc n h t c khong
ha di lg/ 1 . C nhiu cht ha hc ha tan trong nc; ph bin nht l cc ion C1,
SO", H C 03', Na+, Ca+\ Fe++, Mn++, cc kh C 02, 0 2, him khi c H 2S. Tng quan gia
cc ion ny quyt nh tnh cht ca nc di t - kim, mn hoc cng. Nu giu
ce ion Na+ v c r nc s c v mn; cha nhiu ion N a+ v HCO 3 nc s c tnh cht
kim; cha nhiu ion Ca++v M g" nc s l nc cng (Hnh 8.17).
Nc khong
Bt k mt loi nc t nhin no cng u cha cc cht khong v nh vy cc
loi nc u c th c gi l nc khong. Tuy nhin, th u t ng nc khong
c dnh cho nhng loi nc t nhin c th dng cha bnh hoc d tng cng
sc kho v chng c nhng c tnh ha l nht nh c nh hng ti sinh l con
ngi. Nhng c tnh trc ht biu hin tng khong ha, cc thnh phn
c bit, cc cht phng x v nhit ca nc. Cc mch nc khong c nhit
cao thng hay gp trong thin nhin, v th khi gp mch nc nng ngi ta cng
thng hay coi n nh nc khong. Nc khong dc phn loi da vo mt ch tiu
no ca n.
230

Theo khong ha, nc khong c phn

loi nh sau :
Nc c khong ha yu, M<2g/1
Nc c khong ha thp, M = 2- 5g/l
Nc c khong ha tru n g bnh, M = 5
-15g/l
Nc c khong ha cao, M = 15 - 3g/l
Nc mui, M = 35 - 150g/l
Nc mui m c, M > lOg/1
Theo nhit , nc khong c cc loi:
Nc r t lnh - 0 - 4 c
Nc lnh - 4- 20 c *
Nc m 20 - 37 c
Nc nng - 37 - 42 c
Nc r t nng - 42 - 100 c
Nc si > 100 c
C hai cch phn loi trn y u th hin
mi lin quan ca nc khong vi mc ch s
dng chng. V d nhng nc khong dng
trong y t; ung khi c khong ha trung
bnh (M - 5 - 15g/l), thm thu gn bng
thm th u ca huyt tng; lm nc tm
khi c khong ha cao (M = 15- 35g/l); cn
nc r t nng v nc si xng tr bnh.

Hnh 8.17. St phn loi nc

theo thnh phn ho hc (Gorshkov
G.p. & Yakushova A.F. 1962)

Ngoi ra, nc khong cn c phn loi da vo mi trng tn ti v thnh

phn c bit ca chng. V d, nc khong sulfur hydro, m ethan ch yu do qu
trn h sinh ha xy ra trong mi trng kh, nc khong carbonic sinh ra trong mi
trng bin cht nhit d v p sut cao. Nc khong phng x cha nguyn t
phng x, thng l radi.
Nghin cu ngun gc thnh to ca nc khong, ta thy n lin quan nhiu
n nhng phn su ca Tri t. Trong cc loi nc khong ni ting n h t hin
nay phi k n nc khong carbonic, nc khong sulfur hydro, nckhong
phng x. Trong s , nc khong carbonic c s dng rng ri n h t cha
bnh v phc hi sc kho ca con ngi v cng l' loi nc khong c nghin
cu nhiu hn c. Vit Nam cng pht hin nhiu mch nc khong, nhiu
mch trong s c khai thc s dng nh cc m nc khong M Lm
(Tuyn Quang), Vnh Ho (Bnh Thun), Quang H anh (Cm Ph), Hi Vn (Ph Ct,
Bnh nh), nc khong nng hoc m i Sng , Kim Bi (Ho Bnh), Knh
G (Ninh Bnh), Yn Bi, Sn La, nc khong sulfur hydro v sulfur hydro-m etan
cc i An Chu v trng H Ni V . V ..
231

8.3.6. K a rs t (Carxt)
K arst l hin tng a cht do nc di t v nc trn b m t ho tan, ra
la cc d ha tan. Kt qu ca hot ng karst l thnh to mt h thng thy
vn trn b m t xm thc do nc chy trn m t v h thng thu vn ngm di t
trong khi b k arst ha. Karst cng to nn nhng dng da hnh m trn b mt
v dng a hnh rng d t.
T hut ng k arst xut ngun t tn gi ca cao nguyn d vi ty bc Nam T,
ni c hin tng karst rt in hnh v c nghin cu sm nht. Nhng c kh
nng k a rst ha l nhng loi c th ha tan c trong nc hoc trong dung dch
nc cha C 0 2 hay mt s' axit, v d mui m, thch cao, anhydrit, vi V . V .. . Trong
thin nhin, mui m, thch cao t ph bin v thng l nhng th nh, nn ta t
dc thy hin tng k arst trn nhng loi . Ngc li vi v dlomit, c bit l
vi, r t ph bin cho nn ta thng gp karst trn vi.
Nc thin nhin bao gi cng ha tan mt lng mui v kh carbonic. Cc loi
mui v n h t l kh carbonic c nh hng r t nhiu n s ha tan ca . Nc
bo ha kh carbonic ho tan gp bi vi v dlmit so vi nc nguyn cht. V d,
trong nc nguycn ch't CaC 03 ch b ha tan 11,5 mg/1; nhng nc cha lm g /1 kh
carbonic t do s ha tan lng CaC 0 3ti 50 - 60 mg/1 . S c m t ca NaCl trong nc
lm tng ha tan ca thch cao ln 2,5- 3,5 ln, cn s c m t ca Sulfat magnesi
lm gim ha tan ca n xung s'khng. Qu trnh hot ng karst din ra theo
phn ng ho hc nh sau:
H20 + C02 ->
H 2C03 -> ( H+ , HCO3-)
H 2C03 + CaC0a -> Ca(HC 0 3)2 -> CaCOj I + H 20 V C (
Cc dng da hnh karst
Kar hay a hnh lung cy l dng a hnh nh pht trin rng ri trn b mt,
c bit ti sn nghing ca cc khi vi trong vng a hnh karst. Chng c
hnh dng nhng lung chy di gn nh song song vi nhau v thnh nhng rnh
su t vi cm n mt vi mt do nc ma ha tan vi to nn. Mt khu vc rng
pht trin a hnh kar c gi l cnh ng kar hay a hnh tai mo. Dng
a hnh kar ny r t pht trin cc ni vi vng Bc Sn (Lng Sn), Sn La,
Ninh Bnh, Qung Bnh V. V.. a hnh kar c thnh to trong thi k du ca qu
trnh pht trin karst.
a hnh kar pht trin trn mi cao khc nhau t di b bin vi (irong
phm vi hot ng ca sng v v thy triu) cho ti nhng nh ni cao c bng
tuyt. Tuy nhin, kar pht trin mnh hn trong vi tinh khit, nu vi c
nhiu tp cht n h t l st, chng s pht trin chm hn, thm ch c th ngng pht
trin sau mt thi gian tng ngn v st tn d c th lp kn cc khe rnh v c
b m t vi. Qu trnh pht trin ca kar cng c th b chm li nu trn b mt
c mt lp ph th nhng v thc vt. Cng c c loi kar ngm hnh thnh trong
cc dng sng ngm v hang ng hoc pht trin ngm di cc lp trm tch b ri.
232

Phu karst l mt dng a hnh k arst m, r t ph bin trong vng ni vi.

Chng c dng phu, sn rt. dc, ng knh thay i t vi mt n vi chc mt,
i khi ti vi trm mt, chiu su hng chc mt, thng hoc c th hn na. Di
y phu karst c lc thy ng l nhng khoang rng trong ni vi (do karst), lin
thng vi y phu karst. Do y phu k arst khng cha nc c m nc chy
lc i, chui xung nhng khoang rng bn di (lc thu ng). Nu lc thy ng
d ngng hot ng v b trm tch lp kn, nc khng b chy m t na th phu
karst c th bin Ihnh h. v ngun gc, phu k arst c th do qu trnh karst ngm
sau tr n b sp . Phu karst c th gp nhiu ni trong cc vng ni vi rt
ph bin nc ta.
Lng ho karst (a karst) l dng a linh k arst trng, nng v thng rng,
chiu su nhiu khi nh hn chiu rng n 9-1 0 ln. y thng r t thoi, hi lm,
sn thoi v chuyn tip t t ln khu vc b m t xung quanh. Trong da s trng
hp, y a k arst c lp trm tch vn ph v thng l st tn d ca cc qu Irnh
ha tan. Ti nhng min k arst c ni tr tri th nhng lng cho, k arst kiu ny l
ni c c nhng ng rung canh tc nh cao nguyn ng Vn, Qun B (H
Giang), Bc Sn (Lng Sn). Nhng lc thy ng di y b lp kn nn v ma
ma nhng lng cho karst ny tr thnh nhng h rng.
Cnh ng karst l nhng bn trng k arst c ngun gc phc tp v thng c
kch thc tng i ln (c din tch t mt vi km 2 n hng trm km2). Cnh ng
karst c y phng, rng; c lp trm tch vn, b bao ph, vch cao v dc ng. i
khi y cn c nhng chm vi Ihp nh nh ln v di y cn c th gp
nhng dng sng nh un khc.
Sng sui v h ngm., vng ni vi nc thng b ht xung- di su v
chy theo nhng sng v h ngm do karst to nn. Nhiu ni. do qu trnh ho tan,
Lrn hang ng b sp xung l ra nhng on dng sng hoc nhng h ngm nh.

Hang ng karst ] nhng khoang rng c hnh dng v kch thc khc nhau
nm trong cc khi gc, thng vi b m t bng mt hoc nhiu ca v c ngun gc
rt phc tp. ng k hn c v kch thc v ngha .thc Lin v l lun l cc hang
ng thnh to do qu trnh karts ha vi. Trong cc vng vi, hang ng karst
l mt trong nhng dng a hnh ph bin n h t v i khi mt s" tr nn ni ting v
ngha vn ha v khoa hc ca chng nu chng c cha nhng di ch kho c hay
tr thnh nhng im danh thng v.v... ng Phong Nha (Qung Bnh), ng Thin
Cung (vnh H long), ng Tin (Ha Bnh), Hang Kh (Kim Bi), ng Tam Thanh,
Nh Thanh (Lng Sn), Bch ng (Ninh Bnh), Hng Tch (M c, H Ty) V .V .. l
nhng hang ng k arst ni ting nc ta.
Cc hang ng karst thng to thnh mt h thng nhng knh ngm hp an
xen vi nhng on m rng v thng sp xp thnh nhiu tng cao thp khc nhau.
cao gia cc tng hang trong mt vng thng lin quan vi cc bc thm sng
chng t s pht trin ca chng tng ng vi cc chu k xi mn ca h thng sng.
Trong vng karst, hang dng thng l ra bn ra cc ni vi. Trong hang ng
233

vi, do qu trnh ha tan vi v tch t carbonat calci, thng hnh thnh cc loi
thch nh, trong cc loi chnh gm chung , mng , ct .
C ch hnh thnh chung , mng d, ct din ra nh sau. Nc ho tan vi
di dng Ca(HC 0;!)2 chy theo cc khe nt Irn trn hang v gi git xung. Do dung
dch Ca(HC 03)2 gp khng kh thong trong hang nn carbonat calci b kt ta theo
phn ng: Ca(HC 0:J)2 -> CaC0 3 I + H20 + C02T. Khi dung dch Ca(HC03)., theo nhng
git nc ri xung sn hang th carbonat calci kt ta v tch ng dn thnh dng tr
ta nh ci mng nn gi l mng , theo nhng git nc cn treo trn trn hang
chng tch ng dn thnh dng nh mt chic chung treo (chung ). Chung v
mng mc ln dn v cui cng tip giao nhau, hp thnh ct d Irong hang.
Hang dng c phn thnh 3 loi theo ch d nhit trong hang. Hang ng hai
ca l loi ph bin, hang thng thong vi khng kh bn ngoi; do nhit , m
khng kh trong hang dao ng theo khng kh bn ngoi. Hang ct l loi hang ch c
mt li thng vi bn ngoi nm ngang mc y hang, nhit khng kh trong
hang tng ng vi nhit bao quanh hang. Ma ng nhit h thp, khng,
kh ngoi tri nng hn y khng kh trong hang ln nh vm hang, v vy loi hang
ny cng c gi l hang nng. Loi hang th ba cng thuc nhm hang ct nhng
li thng vi bn ngoi nm nh hang, v ma h, khi kh trong hang vn l khi
khng kh c sn t ma ng nn lnh hn bn ngoi, do nng hn v khng th
thot ra ngoi c. Do , nhit khng kh trong hng v ma h thp hn ngoi
r t nhiu v c gi l hang lnh.
Ngoi nhng loi hang ng do hot ng karst to nn, trn b m t vng
ni vi dc theo cc dng chy nh, chng ta thng gp nhng lp mng vi
phn lp r t mn v thng un ln theo hnh dng ca bao quanh. Nhng lp
vi ny c thnh lo do nc chy qua mang theo dung dch vi ho tan c cng
thc Ca(H C03), khi gp thong kh CO> bay i v C aC 0 3 dng li. Chng c tn gi l
travertin, tn ny xut x t ch travertino ting Italia c ngha l i qua, v chng
c thnh to do dng nc chy qua.
Phn loi karst
Da vo iu kin kh hu, c im nm ca d b ho tan, s c m t ca cc lp
ph trn, karst c phn thnh hai kiu c bn l kiu k arst h v karst kn.
K arst h thng gp cc min gn a Trung Hi nn cng c gi l karst
kiu a Trung Hi; vng ny thng c nhng trn ma ro cun di t t c nhng
t b ri cn st li trong qu trnh ha tan vi. Do b m t ca k arst lun lun
h v chu tc dng thng xuyn ca nhng nhn t trn mt. K arst pht trin rt
m nh v c cc dng a hnh nh kar, phu, lng cho, lc thy dng, sng- h
ngm v hang dng V . V . . .
K arst kn pht trin cc min kh hu n i, ma t v khng ln, cc
thnh to b ri khng b cun tri i, b mt karst lun lun b ph kn. Trong iu
kin , cc qu trnh k arst pht trin ngm di t v v vy nhiu dng da hnh
234

karst khng hnh thnh c; y khng c karv, khng c lng cho karst, cn
phu karst, lc thy dng, sng v h ngm kh ph bin.
8.3.7. Trt t
nhiu ni trn cc sn ni cao, sn thung lng, cc b dic ca sng, h, b
bin v cc hm ni hay b trt , nht l v ma ma. Nguyn nhn ch yu
gy ra hin tng trt t l do hot ng ca nc ngm ra tri, lm suy yu s
lin kt gia cc khi t trt v thn sn c. Hin tng trt c th xy ra t
t v lu di, nhng cng c th xy ra trong giy lt v gy ra nhng hu qu
nghim trng. Da Llieo tnh cht v quy m ngi ta hia trt dt thnh ba loi:
Tr(t chy l nhng trt dt nh, ch bao gm mt phn t trn m t do b
phong ho; khi b t t ny chy t t xung di.
Trct t l trng hp nhng khi t ln, c th gm nhiu loi khc
nhau t trn sn ni trt xung.
L ni l trng hp nhng khi dt ln t ngt tch ri khi ni v d sp
xung. L ni i khi c qu m khng l nh vo nm 1911 Pamir c khi ni l ti
7- 8 t tn, chn ngang mt con sng to nn mt h di ti 80 km v mt p chn
cao 600m, di 2 km, y rng ti km.
in hnh v ph bin n h t trong ba loi trcn l trt t, chng gy r t nhiu
thit hi c v kinh t ln tnh mng con ngi. Trn hnh 8.18 m t mt trng hp
trt t din hnh; dng chm
chm biu din sn trc khi l;
sau khi l vch c dng khc hn.
B m t trt (hay gng trt) l
mt theo d khi d trt xung, b
m t ny Ihng bng lng, b kha.
Khi t b trt xu ng gi l th
trt, phn vch dng ng bn
trcn th trt gi l vch trt.
Hinh 8.18. S tr c din trt t
Nhn m t ct ngang' ca th trt
1 - V tr b a n u c a s n d c ; 2 - P h n k h n g b
ging nh mt bc thm sng, nn
tr t ; 3 - T h tr t ; 4 - B m t t r t ; 5 - n g k h u
u i ; 6 - V c h tr t ; 7 - y t r t ; 8 - M c h ( n g u n )
cn c gi l thm trt. Ni tip
( G o r s h k o v G . p . & Y a k u s h o v a A .F . 1 9 6 2 )
xc gia th trt v vch trt gi
l ng khu dui. Ni m t trt l
ra i sn gi l y trt. Ty theo thnh phn sn ni v kiu trt, m
y trt c th nm cc mc cao khc nhau, a s" trng hp y trt nm trn
sn ni. Th trt c th ch l mt khi hoc nhiu khi lin nhau, trong d cn
gi c th t cc lp d, pha di b p mnh. Di chn cc khi trt ln,
c th b dn p n li thnh mt g cao v c gi l -g dn p, trcn m t trt c th
c dm kt. Nhiu cy ci ch trt thng b nghing ng lo thnh rng say.
Trn linh 8.19 th hin qu trnh hnh thnh rng say, ta hy quan st cc lp 6 235

13, trong 9 l lp ct cha nc, 8 v 10 l hai lp st. Dc theo chn b sng c hng
lot khc nc chy t lp cha nc (9) mang theo ct. Do ct c b tri dn v di tc
dng ca trng lc nn khi t ACEFB s t ri ra v trt i. Theo s , y ca
khi t trt l mt ng cong dng parabon (ng CEFB) ging nh trc din cn
bng dc ca sng khi trng thnh. Kt qu l
khi ACEFB v thnh nhiu khi nh vi hng
lot khe nt ri sau li khp li nhanh chng,
^2=9
c cy s mc ph ln. Mt khi t nguyn
thu (AC) sau khi trt s nghing v pha b ko
theo cy ci hoc nhng cng trnh xy dng
cng nghing theo, v sau cy ci lai tip tuc
1
*
pht trin cao ln; phn cy trc khi trt vn

nghing, cn phn mi mc li hng thng theo

3 >, B /
/

12
2 0.
quy lut hng dng v nh vy to thnh khu
u
p< ri\
/p .r
Vr
.F
,
\

Ui.
------Vl
0
9/...X
vc cy nghing ng gi l rng say. Hin tng
1
\
7 '
6
R
trt c th xy ra nhiu ln, qu trnh cy
-*0,
Hnh 8.19. S trt t v rng say ,
nghing li lp li; khi m cc t cy ng
a: Trng thi trc khi trt t. b: Sau khi
nghing ta bit c s'ln trt xy ra.
tr t t, k h i t b tr t v th n h n h i u khi
----------------- B ------------

Nh vy trt t pht sinh do nhiu nh ncjhing v pha b. Phn thp ca cy

ci thng gc vi mt t t khi cha trt,
nguycn nhn nh cu trc a cht ca vch, phn ngn mc ln sau khi trt t, do d
vch dc ng, iu kin thot nc ngm, dao cy tr nn cong un. c: Phn tch lc dn
ng ca mc nc sng, v.v.., trong hot ng n s trt t.
ca nc ngm ng vai tr r t quan trng. Do
tc dng ca nc ngm, ko theo s mt vt cht trn tng cha nc c s nn lc
lin kt gia cc lp b mt. Khi cc lp c dc ln th do trng lc m cc lp pha trn
s trt v v pha di.
8.4. HOT NG A CHT CA H V M LY

8.4.1. H v c im ca h
H l nhng bn kn cha nc, khng thng trc tip ra bin, tng din tch cc h
khong 1,8% b m t Tri t, bng 6 , 1 % din tch min t lin. H cng ng vai tr
quan trng trong i sng con ngi nn c hn mt b mn khoa hc nghin cu v h
gi l h hc (limnology). Tuy hot ng a cht ca h thua xa hot ng a cht ca
sng v bin, nhng nghin cu h c ngha thc hin v l lun r t ln.
Quy m ca cc h rt khc nhau, c nhng h nh ch c din tch vi hecta hoc
my chc hecta nh h Hon Kim, h Ty nhng li c nhng h c din tch hng vn
km 2 nh h Caspi (thc ra h ny l mt bin ni lc nm ranh gii gia co nc Nga,
Azerbaijan, Armenie, Iran, Turmenistan v Kazakhstan) c din tch ti 430.000 km 2 tc
l gp 1,3 ln din tch t lin ca Vit Nam. su ca h cng rt khc nhau, h
Hon Kim, h Ty ch su vi mt, trong khi h Baikal Vin ng nc Nga su
n 1740m, h Tanganica pha ng Chu Phi su n 1470m.

236

H c nhiu ngun gc khc nhau, da vo nguyn nhn thnh to c th phn

bit cc loi h sau y:
H thnh to do qu trnh ni sinh gm h kin to v h ni la. H kin to l
h c thnh to do v Tri t b st xuhg theo cc t gy nh h Baikal (Vin
ng Nga), h Sevan (Armenia), h Geneve (Thu S), h Tanganica (ng Phi). H
ni a c th nm ming ni la c hoc ming cc ng n nh mt s h
Kamshatca, o Kuril, Bng o, Overgne (Php), h Tnng Plycu. Ngoi ra c
bi h do dung nham ni la phun ra chn lp thung lng sng.
H thnh to do qu trinh ngoi sinh gm nhiu loi. H do bng h c thnh
to do tc dng bo mn v tch t ca bng h, ph bin rng ri cc min bng h
lc a c trong k T, v d nh bn o Kola (Ty Bc Nga), Bc M, Ty Tng,
Scandinavi, V . V .. H do gi l h dc thnh to Thng vng kh hn, gi thi mnh
khot mn m t t thnh mt vng trng ri thnh h nh Mng c v min Bc
Trung Quc. H ngun gc sng c thnh to nhng vng trung lu v h lu ca
sng, nhiu khc un b tch khi ng sng tr thnh nhng h mng nga. H
ngun gc karst l do nhng phu hay a k arst hnh thnh. H duyn hi hnh thnh
do vt liu trm tch bi lp ngn cch chng vi bin. H nhn to nh h Ha Bnh,
h Thc B v.v... do cc cng trnh thu li to nn.
Nc h
Thng thng nc h l nc ma, nc t cc con sng SUI chy vo v cng c

khi do nc bin tch ra nh h Caspi. Theo ch thy vn (ngun cung cp nc v

thot nc) c th phn ra hai loi h l ) H khng dng chy -ih nc L) l loi h
c nc do sng SUI hoc do ma cung cp, khng c dng chy ra m s m t nc ch
do bc hi v d nh h Caspi, h Aral. 2) H c dng chy l h c dng sng SUI
nc thot ra ngoi nh Bin H hoc h Ba B, h Baikal. C h nc n h t (nc
ngt) v h nc mn (30mg/l). Thnh phn mui ca cc h cng r t thay i v ph
thuc vo kh hu, iu kin trao i nc, tnh cht ca th nhng. Trong nc h
ngoi thnh phn nhng ion c bn nh HNO3-, COr/*, SO4 , o r, C a+\ Mg'1'*, N a+*, K +

cn c mt s thnh phn khc vi hm lng nh nh cc hp cht ca nit, phosphor

v mt s t st l nhng thnh phn do hot dng ca sinh vt to nn. Trong nc
h cn c cc loi kh ho tan nh 0 2, N 2, C 02.
Theo m n v thnh phn mui h thng phn b" a l theo quy lut nh
sau: H vng i nguyn thng cha cc ion Si v HC03) h min rng n i cha
cc ion HCO3, h min rng n di cha cc ion H C 0 3 v Ca, h min tho nguyn
cha S 0 4, Na,i khi HCO 3, h min sa mc v bn sa mc cha cc ion C1 v Na.
8.4.2.H ot n g a ch t ca h
Hot ng a chl ca h cng gng nh hot ng a cht ca nhng vng bin
vi quy m nh tc l tc dng ph b v tc dng trm tch. Gi to cho h c sng v
b, cng c tc dng mi mn b v nhiu khi tc dng ny r t ng k.
237

Trm tch ca h gm nhiu loi khc nhau tu theo kh hu, c im a hnh,

cu trc a cht v kch thc ca h. Trm tch h cng gm 3 nhm l trm tch lc
nguyn, trm tch ha hc v trm tch hu c. Trm tch vn b ri c gn kt li
cng to th n h cc loi cui kt, dm kt, ct kt, st kt V . V .. Trong mt s h c
rt nhiu sinh vt sng c v bng cht vi, khi cht co v ny to thnh cc trm
tch vi. Cc h Baikal, Sevan c nhiu sinh vt tri ni c v silic, khi cht cc v ny
ng li th n h trm tch silic.
Cc h nh thng cha trm tch hu c, ch yu di dng bn thi (sapropel).
Bn thi do sinh vt n bo sng tri ni to nn. Lc cn t bn thi l mt kh
dng keo mu lc xm, pht nu, lc kh thnh khi do sau cng li. Cc h vng
tho nguyn thng cha nhiu bn thi. Bn thi c tri qua qu trn h bin i
phc tp ri to nn mt loi than gi l than bn thi (sapropelit). H min kh hu
m t c hm lng hydroxyt st v m angan cao, nhiu ni qung s t ng li cc
i gn b ti su t 3-5m i khi n 10m, qung st ny do nc ngm c cha
s t mang ti h. Cc hp cht st to thnh hnh ht u vi nhng lp dng tm
hoc nhng kt hch c hnh bnh dy. Trong s thnh to qung st ny, vi khun
ng mt vai tr quan trng, c ni qung st, mangan thng r t giu phosphor v
silic. H ca cc min kh hu kh nng thng cha nhiu mu do nc ha tan, ra
la chng t cc a ti; ty theo tng loi mui, cc h c th c phn thnh h
carboriat, h Sulfat, h chlorur.
8.4.3. m ly v s th nh to th an bn
m ly l nhng khu
vc ca m t Tri t c
nc ngm st m t t,
lc no cng m t,
nhiu cy CI mc. c

th l nhng vng h
Hnh 8.20. Trm tch m ly vng khi hu m
nng bin thnh hoc l
1. vivianit; 2. siderit; 3. qung st nu; 4. than bn; 5. vi
nhng min t lin b
m ly; 6. ct v st (Gorshkov G.p. & Yakushova A.F. 1962)
ngp nc thng xuyn.
Nhng ch t nng, gn b thng l ni thun li cho cy ci pht trin v gn h
thng c nhiu cy lau sy, ci, lc, su hdn c cc loi cy mc ngm di nc. Sau
khi cht, xc cy ci ny ri xuig dy v do thiu oxy ch b ph hy mt phn, cc
cy khc li mc chng ln trn, trong s- c r t nhiu rcu mc lan rng, bm c vo
gc cy ln. Qu trnh c tip din, lp i lp li, v sau xc thc vt ny tri qua qu
trnh bin di phc tp d thnh than bn (Hnh 8.20). V vy trong cc m than bn
thng thy phn trn l nhng lp than ru, cn phn di c c thn v r ca
cy ln. Qu trnh thnh to m ly bt u trn b m t lc a, trn cc loi a
hnh khc nhau bt c ni no c iu kin th nhng th a m t, do mc nc
ngm dng cao hoc do nc trn m t khng c li Ihot ng li. m ly cng c th
c thnh to trn m t bi bi ca sng ch tip xc vi thm v thng c
238

[nhiu nc ngm r ra. m ly l mt b phn khng th tch ri cc chu tam gii

chng cng c th c thnh to cc vng trc ni, ni c nhiu nc ngm thot
ra; mt s" khc cng c th thnh to cc ng bng thp chy di dc theo b bin.
Trong cc dm ly, ngoi th an bn cn c trm tch st nu (limonit) v siderit
thnh khi xp hoc thnh kt hch, phosphorit st, vivianit. Trn th gii, din tch
m ly ti 175 triu ha, tr lng than bn r t ln. Than bn c dng lm nguyn
liu phn bn hoc lm nguyn liu ha he.
Vit Nam c nhiu m th an bn nh cc m than bn m ly vcn bin c
Ph Cng - Tn Ha, Bnh Sn, u Minh. Than bn lng sng c nh m Lng Le,
m Tn Lp, m ng Bnh V . V .. Cc m than dm ly mi, ven bin nh m c n
Gi , m Bi Hn V . V . .
8.5. HOT NG A CHAT CA BIEN
Cu trc v c im ca bin v di dng c trnh by trong chng ].
trong phn ny ca gio trnh chng ta ch tm hiu v hot ng a cht ca bin.
Hot ng a cht ca bin bao gm s ph hu t ven b v y bin nng, s
huyn vn v tch ng cc sn phm ph hu . Ngoi ra, trong bin cn xy ra co
u trnh ho hc v sinh ho phc tp, dn n s hnh thnh cc tng trm tch ho
1C v sinh ho. Hot ng a cht k trn ph thuc vo nhiu yu t" nh hnh thi

bn cht b bin, s vn ng ca nc bin, hoi ng sng ca sinh vt, hnh

;hi v s u c a y b i n V .V..
8.5.1. H ot ng ph hu ca bin
Hot ng ph hu ca bin th hin r n h t di ven b bin. Thng thng
ng b bin c dng quanh co un khc v trong nhiu trng hp kh xc nh do
hot ng ca thu triu, ca m ph, ca bi ly ven bin nhng ni di b bin
rt thoi v bng phang.
Sng ph hoi b bin bng tc dng v b, to nn cc mnh vt liu vn m v
sau cc t sng khc hoc dng bin s cun i. Khi sng bin mang theo nhng
mnh vn d th tc dng ph b ca chng tr nn mnh m hn. Tc dng ho
hc ca nc bin cng l mt tc nhn quan trng trong s hu hoi d b bin.
Tc dng ph hu b ca sng bin th hin c bit m nh m nhng ni b
bin dc ng, y bin kh su. Ti nhng ni khi bo ln, sng bin c th dng
rt cao, i khi ti 20 m, vi p lc hng chc tn/m 2, lm cho nhng khi ln hng
chc tn c th b nh sp v li i. iu khng th xy ra nhng ni b bin
thoi. Trong nhng iu kin ng lc tng t th tc dng ph hu b ca bin ph
thuc nhiu vo bn cht ca t b bin ( cng, c im th nm, mc nt
n ca , cu trc a cht vng ven bin). Nhng tng trm tch c th nm cm
vo pha lc a s b ph hu nhanh nht (Hnh 8 .2 1 B), tng cm dc v pha bin
- mc ph hu nh n h t (Hnh 8 .2 1A). cng b nt n nhiu cng d b ph hu do
239

kh nng thm nhp ca nc bin vo su

trong khi . nhng b bin c Unh
phn v cng khc nhau, kh nng chng
li tc dng ph hu ca bin khng ging
nhau th b bin thng c dng li lm, ct
kha mnh. Ngc li, nu b bin hnh
thnh trn nhng loi ng nht th
ng b thng hoc cong du. Phn ln
don b bin t Thanh Ho n o Hi Vn
thuc loi ny.
Nhng ch b bin dc dng v tng di
su, di b bin gia hai ngn triu ln xung
b ph hu, lm vo thnh mt th ngn
sii V. Nu sau ny do chuyn ng thng
ng, v Tri t khu vc c nng
cao, chng ta c th thy cc ngn sng v d
trn mc nc bin. Hng lot do ca vnh
H Long hin nay cn gi li cc ngn sng
v nhng mc cao khc nhau (nh 8 . 1 ). Cc
ngn tng t cng c th thy trn vch ca
nhiu khi ni vi vng Ninh Bnh,
Kinh Mn (Hi Dng), thm ch trn vng
ni nh Kim Bi (Ilo Bnh). Hc lm ngn
sng v ngy cng n su vo ni a, tr
thnh mt th "hm ch", khi pha trn
tr thnh treo. n mt lc no , cio tc
dng ca phong ho, nt n, ca trng lc,
ca bo l" V .V .. khi treo b sp xung, bin
thnh tng v vn. S" vn ny dn
dn s b sng v (lng bin cun i ni khc,
ri sng li tip tc ph hu b bin lc ny
li vo pha trong. Nn mi hnh thnh
di i triu c gi l them sng v hay
thm mi mn (Hnh 8.22).

Hnh 8.21. S dng nm ca b bin

(Sargin M.M. 1962)

nh 8.1. Ngn sng v hin i chn m t

o thuc vnh H Long (nh T Ha Phng)

Vi cch ph hu tip tc nh vy, thm

sng v c th m rng vo t lin, c khi ti
2 km; su khong 20m. Nhng tc m rng
thm sng v ngy mt gim dn do ng Hnh 8.22. Qu trnh hnh thnh thm sng v
1. Mc triu xung; 2. Mc triu ln (Sargin M.M.
nng ca sng gim khi phi trn theo mt
1962).
mt y (thm sng v) kh nng v thoi.
Nu v Tri t khu vc dang hnh thnh Ihm sng v b st ln do chuyn ng
thng trm th thm sng v dn dn chuyn thnh mt phn ca thm lc a.
240

Nu nh khu vc c s nng cc b th thm sng v c phi trn m t bin v tr

thnh thm bin. Chng ta c th gp cc thm bin mt s' vng duyn hi Min
Trung, v d c th quan st thm bin cao 20 v 40m trn o Hn La (Qung
Bnh), cc thm bin (l cao 25m; 40 v 60m pha nam sm Sdn (Thanh Ho), thm
bin cao 80m ~ Phan Rang.
8.5.2. S ch u y n ng v vn ch u yn ca nc bin
Nc bin lun nm trong trng thi vn ng vi ba dTig chuyn ng chnh l
dng bin, thu triu v sng.
Dng bin (hi lu). C th coi dng bin l nhng dng sng trong bin c. Nguyn
nhn ch yu khin nc chy thnh dng trn m t bin l gi thi m nh theo nhng
hng nht nh. Nhng khi nc ln di chuyn thnh dng c th cn do s chnh
lch v t trng ca nc, s chnh lch p sut cc phn khc nhau trong thu vc
v mt s nguyn nhn khc na. C nhng dng bin chy thng xuyn, chy theo
chu k, c dng chy trn b mt, hoc chy st di dy bin. Li cng c mt s
dng chy theo chiu thng ng V . V ..
V d in hnh n h t v cc dng bin l cc dng tn phong bc v nam xch
o, cng chy v pha ty. Cc dng bin m ny hnh thnh nh c tn phong bc v
nam thi quanh nm t ng sang ty. Trong hon lu chung ca nc i dng, ti
khu vc nm gia cc dng tn phong bc v nam c dng nghch lu xch o, chy
ngc chiu vi hai dng k trn. Hin tng ny thy c Thi Bnh Dng, i Ty
Dng v n Dng (Hnh 8.23).
i Ty Dng dng tn phong bc tin vo vnh Mchic ri chy vng tr li,
to thnh ng bien Florida c vn tc 1 1 km/gi. Dng bin Florida tin v pha ng
bc, khi ngun cho dng bin m Gulf Stream (Gnstrim) c h thng phn nhnh
phc tp, vi lu ng nc ln ti 75 triu
Thi Bnh Dng, dng tn
phong bc chy v pha ty ri khi ngun cho dng bin m Curosivo vi lu lng
nc ln ti 60 triu m;7s. Dng bin ny chy v pha bc, ng bc, ch vu si m
cho bin N ht Bn v min Vin ng ca nc Nga. Ti , n gp dng bin lnh
Oioasio t bin Bering chy ra. Trong t t c cc bin v i dng th gii cn c rt
nhiu dng bin nng v lnh khc, chng gp phn iu ho kh hu hnh linh, vn
chuyn cc sinh vt tri ni v c nh. Ni hi lu ca cc dng bin nng v lnh
dc gi l "fron", l ni thng xy ra gi git v ma dng. Ti d sinh vt tri ni
qun l ng c v v vn cc loi dng vt khc tm n kim n.
Ni cc ng bin hi lu Ih nc hn hp chm xung, mang theo oxy cung cp
cho cc lp nc di su. Ni cc dng bin khi ngun hoc phn nhnh th nc:
di su tri ln b mt, mang theo nit, phosphat, tng cng s sng cho cc lp
nc trn ca i dng, c v nhiu loi sinh vt khc qun t r t ng c. Chnh

Khi lng nc dng bin Gul stream (Gnstrim) vn chuyn trong mt giy ln gp 25 ln tng khi lng nc
ca tt c cc dng sng trn lc a.

241

cc dng bin to nn sc sng trong bin v i dng, vng chng i dng th

gii s tr thnh mt ci ao t khng l v cht chc.

A- D ng bic xch o
B- D ng nghch xch o
C- Dng Nam xch do
D- D ng tri ill theo gi ty

E- D ng lun hon Nam Cc

F- D ng CI1 Strim
G - Dng Labrador
11- Dng lumbon

I- Dng C alifornia
D ng Henguela
K - D ng M onsoon
J-

Hnh 8.23. S nhng dng bin ch yu trn b mt di dng th gii

(J.F. Lounsbury & L. Ogden, 1969)

0 Vit Nam do nh hng ca gi ma, v ma ng c mt dng bin chy v

pha ty nam ngoi khi Bin ng. Khi vng qua o Hi Nam (Trung Quc) dng
bin ny tin vo vnh Bc B ri uh theo di b bin vng v pha nam. Khi i qua
mi C Mau n cn tin su vo vnh Thi Lan. Vo ma h, theo hng gi ty nam,
ngoi khi Bin ng li hnh thnh mt dng bin chy v hng ng bc. Tuy
nhin cc dng bin chy trong phm vi Bin Jng khng phi l cc dng bin nng
v lnh theo ng ngha ca chng. Nhit nc ca chng cn ph thuc vo nhit
nc ca cc vng bin m chng i qua.
Thu triu. Mi ngy nc i dng thng c hai ln dng ln v h xung. Hin
tng ny c con ngi quan tm v li dng t lu trong hot ng sng ca mnh.
Tuy nhin, ngun gc ca thu triu ch c lm sng r sau khi Niutn (Newton) pht
minh nh lut vn vt hp dn. Lc hp dn gia Mt Trng, M t Tri v Tri t l
nguyn nhn ch yu gy hin tng thu triu. V M t Trng gn Tri t hn Mt
Tri khong 390 ln nn i vi Tri t, lc hp dn ca M t Trng ln hn ca Mt
Tri khong 2,17 ln tuy khi lng M t Trng nh hn M t Tri ti 30 triu ln.
Khi M t Trng thin nh, lc hp dn ca n lm cho trng lng khi nc
i dng ch gim i hn mt phn triu (1/9 triu ln). Tu theo v tr ca mnh,
M t Tri c vai tr tng cng hoc hn ch lc hp dn ca M t Trng i vi Tri
l. Khi c ba thin th k trn cng nm trn mt. ng thng, ngha l thi k
Trng trn hoc vng Trng trn bu tri, tng lc hp hn ca M t Trng v Mt
242

[Tri s lm nc triu dng cao nht, gi l triu sc vng (triu cng). Khi ba thin
th k trn hp thnh gc vung (thng huyn v h huyn) s c thu triu nh
nht, gi l triu trc th. C mi na thng m lch s xy ra mt ln triu sc vng
v mt ln triu trc th. Nh vy, ln ca thu triu khng n nh, tu thuc v
tr tng i ca M t Trng, M t Tri v Tri t. Cng cn bit rng ngoi khdi
i dng nc triu dng cao khong 1 m, nhng khi nc triu lan n gn b c th
lm mc nc dng cao ti 10-18 m mt s" vng. Khi triu rt, mt di y ven b s
phi mnh trn ngn nc, c trng hp di ny rng ti vi chc kilmt.
Theo chuyn ng biu kin ca M t Trng quanh Tri t, nc i dng ni
ny dng ln, ni khc li h xung, to nn dao ng triu c quy m hnh tinh. S
xo trn lif tc cc khi nc khng l ca i dng, lc ma st do dao ng triu
gy ra cn tr s t quay ca Tri t. Tc t quay ca Tri t v th b gim
dn trong sut tin trnh lch s lu di ca n.
Trong thc t hot ng thu triu din ra phc tp hn nhiu v i dng khng
bao ph kn b m t Tri t. Tnh cht vng b, su ca bin v nhiu nhn t'
khc gp phn to nn nhng nt c th ca thu triu cc vng bin khc
nhau. Ph bin n h t l loi thu triu mi ngy ln xhg 2 ln, gi l bn nht triu.
C nhng vng nc triu ch ln xung mt ln trong ngy, gi l nht triu. Do tc
dng phn hi phc tp ca sng thu triu vo vng b c v tr v a hnh c bit,
mc nc bin trong ngy mt s' ni khng thay i, nhng ni gi l vng v
iriu. C bit c nhng vng nc triu dng ln h xung ti 4 ln trong ngy, nh
nc Anh chng hn.
Dc b bin Vit Nam thu triu th hin kh a dng. Hin tng n h t triu
in hnh thy o Hn Du (Hi Phng), cng c th thy di b bin t Qung
Ninh ti Thanh Ho. Ch n h t triu khng u th hin nhng on b bin
Ngh An - Qung Bnh, Qung Nam - Bnh Thun, C M au - H Tin. Ch v triu
c th thy Thun An (Tha Thin-Hu). Cc on b bin cn li c ch bn
nht triu v bn nht triu khng u.
Trong thu triu, nc bin dng ln v h xung to ra nhng dng triu hng
vo t lin hoc ra bin; tc ny khc nhau thu thuc vo tng vng bin. Khi
dng bin tr n vo sng s chn ng dng chy ca sng v dn p khin nc sng
chy ngc dng, c khi tin su vo t lin ti hng trm kilomet (ngn nc sng
bin sng Amazon tin su vo trong sng ti 300km).
Sng bin. Sng bin do nhiu nguyn nhn to nn; ph bin nht trong cc loi
sng ang ngy m lan truyn trn cc m t bin v i dng l sng do gi. l
loi sng hnh thnh nh s phn b" khng ng u ca p su t khng kh v ma st
trong cc xov gi trn m t nc. Loi sng do gi ln nht l sng bo, pht sinh
trong cc vng bo t gia i dng. cao trung bnh ca sng bo l 4-4,5m.
cao cc i ca chng c ni t gn 20 m, di bc sng cc i l 250m, tc
truyn sng cc i t ti 60 km/b. Nhiu khi sng b vo t lin cun theo vo
b mt khi nc c mt trc dng ng cao ti 8 -10 mt m ngi ta gi l sng
243

thnh. Loi sng ny c sc cng ph mnh lit, dng nh c th cun tri mi vt

cn trn ng i ca 11.
Sau cn bo, sng h thp d cao, bc sng di hn, nh sng bin mt, tr
thnh sng lng. Do bc sng di ti vi trm mt trong khi ch cao vi mt nn
ngoi khi c khi kling nhn ra chng. Khi sng lng tin vo vng bin nng, bc
sng tr nn ngn hn, thn sng cao v dic hn, to thnh sng x b. Loi sng ny
c m t thng xuyn trn khp cc vng b bin trn Tri t v l tc nhn ch yu
ph hu b bin v vn chuyn cc vt liu ph hu .
Ngoi cc loi sng do gi sinh ra cn c loi sng hnh thnh do cc nguyn nhn
kh tng hoc dng t. Nhng trn ng t hay ni la phun ngm di bin gy
nn nhng t sng bao trrr? ton b b dy ca lp nc, c gi l sng thn. Tuy
lan truyn vi tc ti 800 km/h nhng do d cao khng ng k (khng qu 0,3-0,6
m) nn ngoi khi kh c th nhn bit sng thn. Khi tin vo vng nc nng sng
thn ln ln nhanh chng, t cao ti 20-30 m v c sc tn ph khng khip.
Vt liu vn do sng ph hu b, do sng mang ra bin s c sng v dng bin
phn loi theo kch thc ri vn chuyn, phn b" li nhng vng y bin khc
nhau. Cui, si hoc cc tng to nng s c lng ng gn b nht, ct v bn
c mang i xa hn, Lo nn nhng bi bin, cn ct ngm, cc doi ct ven b. Vt
liu st nh n h t dc mang i xa na, ti ra ngoi ca thm lc a hoc ti sn lc
a, i khi cn b cun theo cc dng bin ti tn cc vng bin thm.
8.5.3. H nh th i y b in v s l n g ng trm tch tron g b in
a hnh y bin r t phc tp v l mt trong nhng yu t" quan trng chi phi
tc dng a cht ca bin. Cn c vo hnh thi v su y bin, ngi ta phn
bit mt s khu vc c nhng c trng ring v mi trng v s tch ng trm tch,
l i vcn b, thm lc a, sn lc a v y i dng.
- i ven b chu nh hng ca thu triu v sng v b, phong ph sinh vt v
vt liu th. Sinh vt y c hnh thc thch nghi ring (chui xung ct, c l vo
, bm c" nh vo m t ), khi cht xc ca chng b sng ph v. Trong phm vi
min bin nng, phn st b nm gia hai ngn thu triu ln xung gi l i thu
triu. H ot ng ca nc bin trong i ny gn lin vi cc min ca sng, m ph
ven bin, rng ngp mn v.v...
- Thm lc a (ng vi i bin nng), chim 7,1% din tch bin v i dng th
gii, l vng dy bin lin k vi lc a c a hnh kh bng phng (cn gi l mt
bng ven lc a, c dc trung bnh 1 **) v ra ngoi cng t su khong 20 0 m.
Thm lc a c th r t rng, ti hng trm kilmt, nh thm lc a thuc Bc Bng
Dng c ni rng ti 400-600 km, ton b vnh Bc B nc ta cng ng vi thm lc
a. Nu mc nc bin h thp 20 0 m th t Hi Phng c th n o Hi Nam
(Trung Qic) mt cch d dng bng ng b. Li c nhng vng bin khng h c
thm lc a hoc thm lc a r t hp, v d nh bin ven b on t pha nam Hu
n Nha Trang ca Trung B nc ta.
244

Ton b khi lng nc thuc i bin nng nm trong phm vi xuyn thu ca
nh sng M t Tri. Do s tng tc khng ngng gia b phn ny ca thu quyn
vi kh quyn trong cc hot ng ca sng, ca dng bin, dng i lu v.v.., nn y
cng l ni "thng thong" nht so vi cc min bin su v bin thm. V th, vng
bin nng l ni r t thun li cho sinh vt pht trin, k c ng vt ln thc vt. i
vi ng vt th y phong ph c sinh vt y (benton), sinh vt bi li t do
(nekton) v sinh vt tri ni (plankton).
Thm lc a l ni lng ng hu ht sn phm, ch yu l vt liu vn, do cc
dng chy trn t lin a ra bin, to nn trm tch lc nguyn (ngun gc lc a).
Trong cc trm tch ny thng giu di tch sinh vt bin m v sau trong qu trnh
ho tr thnh ho thch. Trong nhng iu kin n h t nh thm lc da cn l
ni tch t trm tch ho hc v sinh ho ( vi, silic, vi san h, diatomit), l
ni thnh to kt hch st, mangan, cc m sa khong v du V .V ..
Sn lc a (ng vi i bin su) l phn y bin k tip vi thm lc a, c
dc kh ln (c th t 30-35) v su t 200 n 200m. Sn lc a l ni hu
nh t en v nh sng M t Tri khng thu ti c. Th gii sinh vt ngho, ch
yu gm sinh vt n th t v n xc. Cc xc cht t nhng tng nc m t c th chm
xuhg y; cng c th c mt s sinh vt y, nhng thng chng cng chi tp
trung phn cao ca sn lc a.
B m t sn lc a thng c lp ph t vt liu c h t r t nh nh bn st,
bn vi, bn si lie, trong c th cha di tch ca sinh vt tri ni nh xc trng l.
Trong nhng trm tch c ng vi vng ny ta c th gp di tch ca Bt , Rng
Bin nng

Bin khi

r
Thm lc a

0m
200 m
2000 m

X /

Sn !c a

' ' T / z
y i dng

6000 m

Vt thm i dng
10000m
Hinh 8.24. S cc khu vc bin v y bin

nn, Cc v Trng l V.V.. Nhn chung tc lng ng trm tch sn lc a r t

chm so vi thm lc a.
y di dng (ng vi i bin thm) l phn y bin c su vt qu
2000m, trong nhng ni c su trn 6000m c gi l vc thm (Hnh 8.24).
y i dng l phn tip sau sn lc ia, su t 2000 n 6000m, nhn chung
kh bng phng vi dc trng bnh khong 1. Tuy nhin nhiu ni, ni ln trn
b m t bng phng l nhng di hoc nh ni ngm m nhng di s nht nm
245

 khu vc trung tm i Ty Dng v ng nam Thi Bnh Dng. nh ca cc ni

ngm c th nh ln khi it nc to thnh cc hn o hoc qun o gia vng
sng nc mnh mng. Ngoi ra, trn y i dng cng ni ln cc cao nguyn
ngm rng ln nh cao nguyn Azona i Ty Dng, cao nguyn Mandiva n
Dng V . V .. Trong phm vi phn b ca y i dng cn kh ph bin nhng vc
thm di dng cc mng v min bin thm (Bng 8.1).
Tng nc bao ph trc tip pha trn y i dng ti en, lnh v m n hn so
vi cc tng nc pha trn. Th gii sinh vt y rt ngho v cha c hiu bit
y . Trm tch c lng ng trn y i dng vi tc rt chm, bao gm cc
loi bn c ngun gc hu c v v c.
Trm tch hu c gm bij vi, ch yu c hnh thnh t v Trng cu, v bn
silic ch yu hnh thnh t v Trng tia v To silic (Khu to). Cc loi sinh vt k
trn u sng tri ni trong cc tng nc mt, khi cht i nhng v nh li ti ca
chng chm xung to nn cc lp
B ng 8.1. Cc mng v h bin su trn th gii
bn y i dng.
Tn mng, h
su
su
Tn m ng, h
bin su
(m)
(m)
bin su
Trm tch c ngun gc v c
Thi Bnh Donq
ph bin trn y i dng l loi
Chile
8.069
Aleutin
7.822

i
Ty
D
uoftg
bn min bin thm. Loi bn ny
Idzu-Bronin
9.810
c thnh phn ch yu l oxyt silic,
Kermadek
10.047
7.090
Kaiman
ngoi ra cn c cc kt hch mangan
Kuril-Kamshatka
9.71/
8.742
Puerto-Rico
cha st, nikel v.v.., hn 134 triu
Marian
11.022
Romans
7.856
Nansay
7.790
Nam Sanvichev
km '2 y i dng c bao ph bi
8.264
Peruan
6.601

Di/Ott
loi bn c bit ny. Trong loi bn
Tonga
10.882
7.209
Zonda
k trn r t t di tch sinh vt,
Philippin
10.265
Bc Bnq D uiq
ngi ta ch gp rng c mp v
Trung M
6.489
5.449
"Litke"
xng tai c voi l nhng b phn
bn vng nht, khng b hu hoi v khng b ho tan trong qu trnh chm su xung
nhng tng nc su thm, ni p sut thu tnh r t cao. Trong mt mu khoan di
chng 30-40 cm, i khi ngi ta c th tm c hng trm rng c mp vhng chc
xng tai c voi, Tng bn c b dy khng ln, t a t 50-70cm, do tc lng
ng loi trm tch ny khng dng k. iu cn lu l cho n nay trn lc a
cha gp nhng loi d trm tch c c ngun gc bn bin thm.

Ngi ta cho rn g bn min bin thm ch yu c hnh th n h do s tch

ng ca bi v tr hoc tro mn ca ni la. c hai loi vt liu k trn u c
th ri xung khp ni trn b m t Tri t vi khi lng r t nh, tuy nhin d
vi cc vng bin thm , ni cc vt liu lc nguyn t c kh nng chuyn ti th
l ngun v t liu gn nh duy n h t hnh th n h trm tch trn y i dng.
8 . 6 . HOT NG PHONG HA

Phong ha l qu trnh ph hy do tc dng ca cc nhn tt nhin, lm bin

i trn b m t n mt su khng ln ca v Tri t. Cc qu trnh ny bao
246

gm s ph v (phong ha c hc), s phn hy (phong ha ha hc) do tc dng

ca cc nhn t khc nhau nh nhit , phn ng ha hc ca t nhin trong kh,
quyn, nc v sinh vt V . V .. Hot ng phong ha xy ra chng nhng trn lc a
m cn xy ra c di y bin na. C tc gi cho rng glauconit l sn phm phong
ha ca biotit y bin. Tc phong ha khng nhng ch ph thuc vo cc yu t"
bn ngoi m cn ph thuc r t nhiu vo chnh bn thn cc b phong ha. Hot
ng phong ha c nh hng rt ln i vi. s thnh to m, n c th lm tng hoc
gim gi tr kinh t ca m.
Ty thuc vo bn cht v cc nhn t" gy phong ha, qu trnh phong ha c
phn lm ba dng l phong ha c hc, phong ha ha hc v phong ha sinh hc.
y

8.6.1. P h on g ha c hc (hay phong ha l hc)

Phong ha c hc l qu trnh phong ha ph v , khng thnh to khong vt
mi. Nhng tc nhn ch yu gy ra s phong ha c hc ca cc nhit , nc,
bng, lc kt tinh, gi, s ln ln ca r cy V.V.. Khi nhit nng cao v t th b
nung nng s n ra v co li khi ngui i, chnh iu ny gy s nt v ca . H s
gin 1 ca khong vt to khc nhau; v d felspat c h s" gin n gp 10 ln
thch anh. Trong mt khong vt h sgin n ca tinh th cng khc nhau tu theo
phng. H s" gin n ca mt s khong vt nh sau - thch anh: 0,000.31;
orthoclas: 0,000.17; hornblen: 0,000.284; calcit: 0,000.20. nhng vng nng, ban
ngy M t Tri chiu ln m t , nung nng mi vt, nhiu ni nh sa mc nhit
ny cao ti 70 - 80c, nhng ban m nhit li h xung thp, c ni xung rt
thp n -20c hoc -30c. S thay i nhit ny lm thay i nhanh chng nhit
ca cc nn d b nt v. i khi ban ngy ang nng chi chang, b nung
nng bng, t ngt tri ma ro, nhit t ngt gim hn lm cho b nt v.
0 sa mc nhit chnh lch gia ngy v m kh cao, thc vt rt ngho nn
phong ha c hc xy ra r t mnh. Khi b nh nng M t Tri nung nng th phn
ngoi cng ca b nung nng trc, c nhit cao hn so vi cc phn di,
trong. Khi nhit gim xung, phn ngoi cng cng thng nt v u tin thnh
tng phn nh t ngoi b m t vo trong. S thay i ca nhit lm cho nt v3
thnh nhng khi, nhng tng to nh khc nhau, lm tng thm din tip xc vi nh
nng M t Tri; nh nng li chiu su thm hn na xung nhng phn cha b v
nh. C nh vy cc tng b v nh tip mi v ngy mt nhanh hn, nh hn lm
tin th u n li cho cc qu trnh phong ha tip sau. Tc ph v cc cn ph
thuc vo mu sc v cu ti'c cc . sm mu hp th v thot nhit mnh hn
sng mu, h t ln c h s'gin n ln hn h t nh do d b nt v hn.

Hot ng phong ha ph v xy ra tt c cc i kh hu nhng mnh nht

vn l cc khu vc nhit thay i t ngt, kh hanh v thc b t pht trin,
nhng vng kh hu lnh nc lp y cc khe nt, l hng trong , khi ng bng
th tch tng ln v tr thnh nh nhng nm chn ln lm b ba ra, c nh vy
b ch vn ra mi.
247

Do s xen k gia m v kh m cc cng d b v vn. st m khi b kh

thng to ra nhng k nt trn b mt, chia mt thnh nhng hnh a gic ln nh'
khc nhau; mt nhng hnh a gic b be dn v khe nt c su xung mi lm cho
v vn dn. Tng t nh trng hp nc ng bng, cc dung dch di chuyn trong cc '
khe rit, l hng ca cng c th b kt tinh lm tng p c ln thih ca khe nt lm-'
cho b ph v. Mt kiu phong ho c hc kh c trng l phong ho bc v (nh 8.2).!
Khi'nh nng chiu ln m t s lm nng ln, mt phn 'nc trong cc l hng nh
gn b m t d b bc hi v mui ho tan trong nc s ng li trong cc hng rih .
Sau nhng l hng ny li c lp y ne do ma, hoc do nc t khng kh chui
vo, hoc do mao qun chui ln, ri li bc hi v tip tc tng lng mu trong l hng
phn ngoi ca . Dn dn xut hin mt v giu mu; v ny c h s" gin n khc vi
phn cn li ca nn gia v v nhanh chng xut hin nhng khe nt. Nc s
nhanh chng chui vo cc khe nt v chnh cc hot: ng ho l ca nc ny s l tc
nhn trc tip lm cho v b bc khi . Qu trnh c lp i lp li, cui cng s hnh
thnh s bc v ca (nh 8 .2 ).
8.6.2. Phong h a ha hc
Phong ha ha hc l qu trnh ph hy cc do tc nhn ho hc, nhng qu
trnh ny chng nhng lm v vn m cn lm thay i bn cht ca ; khong
vt c b ph hy, khong vt mi c hnh thnh lm thay thnh phn ca .
Phong ha ha hc l kt qu ca s
tc ng qua li gia quyn VI

cc yu t ha hc tch cc ca kh
quyn, thu quyn v sinh quyn.
Cc yu t tch cc n h t l oxy,
nc, kh carbonic v axit hu c,
chng gy ra cc hin tng oxy
ho, hydrat ha, ho tan v thu
phn.
Qu trnh oxy ho. Oxy ha l
mt q trnh bin i u tin c
nh 8.2. Phong hoa bc v
khong vt ni tip xc vi kh
Hin tng xy ra trn granit ca phc h in Bin
Mng Phng. in Bin Ph (nh T Ho Phng).
quyn v c trng cho qu trnh
phong ho ho hc. b oxy ho thng c mu d nhn bit, v d khong vt cha
st b phong ho cho m u nu, khong vt cha m angan cho mu nu en, khong
vt cha ng cho m u lc. Nhng cht d b oxy ho nht thng l st, cc oxyt bc
thp, cc sulfur.
FeS 2 + n 0 2 +
pyrit

nH20

->

FeSOd

- Fe 2(S 0 4)3

Fe 20 3 nH20
limonit

Do oxy ho m cc m suur thng thnh to m st. Trong iu kin trn mt

t, cc khong vt cha Fe +2 thng b bin i thnh khong vt cha Fe+3; v d
nh qu trnh serpentin ho bin i olivin thnh serpentin:
248

r':

(Mg,Fe)2S i0 4+

H20 +

cos

02

olivin

Mg6SiO,O 10(OH)8 +M gC0 3

+Fe(OH )2

serpentin

Du m l hp cht hydrocarbur trng thi lng khi l ra, tip xc vi khng lH

phng b oxy ho v bin i thnh asphalt. Qu trnh oxy ho thng xy ra
lu khng ln nhng cng c th xung r t su; su ny phu thuc vo m t gii
n di ca tng phn b" oxy tng vng kh hu v a hnh.
Qu trnh hydrat ho. Qu trn h hydrat ho l qu trn h khong vt hp th nc
v bin i th n h khong vt mi; v d anhydrit b hydrat ho bin thnh thch ca:
CaS0 4 + 2fH90 -* C aS 0 4 2 H 9O. Qu trn h hydrat ho ca anhvdrit lm cho th tch
tng ln nhiu, kt qu lm cho cc tng bao quanh b ph hu th nm. Trong
iu kin trn m t t, hem atit b hyrat ho nhanh chng bin thnh limonit.
Fe20 3 +

nH20

Fe20 :J.nH20

hematit

limonit

Cc silicat v alumosilicat b hydrat ho trong nhng iu kin phc tp hn.

Qu trnh ho tan v thu phn. y l qu trnh phong ho ho hc do tc dng
ng thi ca nc v kh carbonic. Nc l mt tc nhn ho hc r t tch cc v n
lun b phn ly thnh ion H* v O H , nhit cng tng th nc phn ly cng mnh.
Th d, nu nhit tng t 0c ln 30" th ion hydro tng ln gp 2 ln. Khi trong
nc c cha COo t do th nng ion hydro tng ln n 300 ln hoc hn na. Nc
ho ta n CO, s ho tan thch cao, vi, dolomit; chnh cc hang k arst trong vi
c thnh to do s ho tan vi trong nc v cha carbonic.
CaCO, + (H20 + C 02) -> Ca(HC03)2
Nc v kh C 0 2 cn gy ra .nhng hin tng thu phn r t phc tp. Felspat l
khong vt r t ph bin trong , do tc dng c nc v C 0 2 b bin i nh sau:
KAlSiaOs + C 0 2 + H20 -> Al(OH)8[Si.1O10] + S i0 2 + K2C 03
orthoclas

caolin

opal

Thng th hot ng phong ho ca alumosilict dng li trng thi caolin,

nhng cc vng nng v m, nhit i th caolin li cng b ph hu, mi lin kt
gia alum in v silic b ct t v silic b li ch i, phn cn li cui cng s to
thnh bauxit. Nh vy, cc vng nhit i m kt qu cui cng ca s phong ho
silicat ch cn li oxyt kh ho ta n nh oxyt silic, oxyt alumin, oxyt st.
8.6.3. P h o n g ha sin h hc
Trong phong ho sinh hc bao gm c cc qu trn h phong ho c hc v phong
ho ho hc. Trn m t nt v ca thng c nhiu loi thc vt sinh sng, r ca
cc loi thc vt ny lun lch vo cc k nt ca , song song vi s p h t trin ca
cy, r ca chng cng ldn ln theo v tr thnh nhng ci nm ba v . Ngoi ra,
trong qu trn h sinh trng v pht trin, sinh vt cng tham gia ph hu do
249

chng ly mt; s cht dinh dng nh K, Ca, S i0 2) Mg, Na, p, s, Al, Fe v.v..; ng thi
nh ra mt s axit tc dng lcn .
Vi khun v to lc l nhng sinh vt u tin tc dng ln . Chng chun b
cht dinh dng cho Lo Diatomeae, nm n gin, ru ; t t c cc loi d chun b
t cho thc vt cao ng. Trong tro ca thc vt h ng c cha alumin v silic,
diu chng t thc: vt h ng cng c kh nng-ph v mi lin kt ca silieat
alumin. Khi thc vt cht i, chng b thi ra v bin thnh axit humic, axit ny kt
hp vi alum in v st to nn nhng hp cht d ho tan v b ne a i xa. Nh
vy l do tc dng ca sinh vt, cng b ph hy, bin di v b di chuyn i. Trong
qu Irnh sinh sng, sinh vt nh ra 0 2 v C 0 2 l nhng cht quan trng v tch cc
tham gia vo qu trnh phong ho ho hc ni trn.
8.6.4. Sn phm phong ha
Tnh giai on o tnh phn i cua qu trnh phong ha. gc khi b phong
ha Lo nn nhng sn phm phong ha, chng khng bin m t m ch chuyn sang
mt trng Ihi mi. s n )hm phong ha gm 2 nhm l nhm sn p hm vn khng
ho tan v b nc li cun i nh st v nhm vt cht ho ta n , dc vn chuyn di
Irng thi dung dch nh K90 , Na-,0, CaO, MgO v.v... Nhm sn phm vn l sn
phm phong ha cd hc ca gc cng nhng thnh phn vng bn trong phong ha
ha hc trit (v d thch anh, muscovit, zircon V.V..) v cc m nh vn .
Cc loi sn phm thuc hai nhm ny to nn vn, st, d sinh ha v
phn ln xi mng ca cc d vn. s n phm cn st li l nhng Llinh to lc a v
dc gi l tn tch (eluvi), thnh phn ho hc ca chng ph thuc vo qu trnh
phong ha. Mi giai don phong ha c nhng sn phm ring.
Trong s phong ho magma tnh giai on th bin r rng nht. Theo B.B.
Polymov qu trnh phong ho gm 4 giai on k tip nhau:
Giai on vn - l) v vn do kt qu ca phong ha c hc vi thnh phn
khong vt gn nh cha c g khc vi thnh phn gc. Kiu phong ho ny
thng thy ' cc ni tr, cc min cc v sa mc. min kh hu nng m giai
don ny ngn v qu trnh phong ha ha hc chim u'u th.
Giai on siat kim - phong ha ha hc bt u bng s phn hy silicat v
alumosilicat. Kim loi kim v kim t tch ra, b ha tan di dng ion trong dung
dch tht, to ra mi trng kim. Th d felspat kali bin thnh hyromica:
K[AlSi.tO] + C 0 2 + H 20 -> KAl2[AlSi3Oin](OH)2 + KaCpa + SiO,. Trong diu kin nh
vy cc khong vt st trung gian thuc nhm monmorilonit v hyromica s c
thnh to. giai on ny v phong ho cng tp trung mui carbonat calci (CaC/O.)
c thnh to do lc dng ca C 0 2 vi Ca trong d v kh ha tan trong nc. Tn
tch sialit giu vi thnh to trong iu kin kh hu lc a kh.
Giai on sialil chua cation v Si ()2 b cun i mt phn, mi trng
chuyn dn sang axit. Cc khong vt trung gian nh m onmorilonil v hydromica
b ph hy, v d hydromica bin di tip th n h caolinit:
250

KA12[A1 S 3O 10](OH )2 + C 0 2 + H20 -> Al4[Si.,0l](0H )8 + K 2C 0 3. Phn ln calci

b ha ta n v trong tn tch khng th y C aC 0 3 na.
Giai on alit khong vt nhm st bin i thnh nhng hp cht bn vng
trn m t t nh hydroxyt alumin, st v silit l nhng khong vt keo.
A USi 4O 10](OH)8 ^ 2lAl2Oa]. H20 + SiOg. 0,5H20
Do tp trung nhiu alumin nn giai on ny c tn l giai on alit, tn tch c
mu ti v c hydroxyt. Kt qu ca giai on alit l v phong ha laterit, c
trng cho qu trn h phong ha vng nhit i v cn nhit i. Cc v laterit c
thng l i tng tm lm qung st v bauxit (Hnh 8.25).
V p h q n g ha. v phong ha l
tng sn phm ca qu trn h
phong ha, nm trc tip trn
gc vi b y thay i t vi chc
cm ( vng h n i) n hng chc
mt ( vng n h it i m). Tnh
cht v b dy ca v phong ha
ph thuc vo iu kin kh hu,
a hnh, tn h cht, cng v
thi gian ko di ca qu trn h
phong ha cng nh th n h phn
gc b phong ha. c n phn bit v
phong ha (l p h n b ri) v
i phong ha (l phn ca quyn
b phong ho nm tr n mc
nc ngm).

AB

4 *

>V > >

p p b

+ ?----+ + + + + +
+
*t*

+
"l*

+
4*

+
*f

H 1

7>
>/ 5

++ +

Hnh 8.25. S so snh mt ct granit b phong

ho hai min kh hu m (A) v kh (B)
1. i laterit; 2. i caolin-gipxit; 3. i caolnit; 4. mui
i

Tnh p h n i ca v phong montmorilonit; 5. i hydromica; 6. i granit v vn; 7. i

granit cn ti (Gorshkov G.p. & Yakushova A.F. 1962)
ha theo chiu thng ng kh r.
Theo trn h d phong ho v th n h phn vt cht ngi ta chia v phong ho thnh
cc i, s lng di dc p h n chia ph thuc vo th n h phn ca gc v iu
kin a l t nhin. Nghin cu v phong ha c ngha r t ln, v phong ha l
chng tch ca gin on a tng, n cho ta bit v iu kin c k h hu v c
im a hnh vng xm thc c. v phong ha cn l ni tp tru n g mt s" nguyn
t c th to th n h m.
Laterit. L aterit ( ong) l mt loi sn phm trong v phong ho r t ng ch ,
n h t l nhng ni c kh hu m v m nh Vit Nam. chnh l sn phm phong
ho ho hc iu kin nhit i hay cn nhit i ca cc giu alumosilicat.
L a te rit giu oxyt st, nhm, ngho silic, kim v kim th, m u nu , vng,
bn ngoi thng m u nu xm; cu to kt hch, h t u; rng ln nhng rn
chc khi kh. M t ct la te rit thng th hin tnh phn i, phn nh qu trnh
bin i qua nhng giai on khc nhau (Hnh 8.26).
251

Qu trn h thnh to laterit

i F: Laterit
din ra nh sau. M a ma nc
thm su xung t qua cc khe
nt s ph hu khong vt. Cc
nguyn t kim, kim th nh Na,
K, Ca V . V .. ho tan trc to mi
trng kim, oxyt silic c mang
i B: Basalt kaonit.h
i khi gc, cn oxyt nhm, st
i A: Basalt cha.bin
khng ho tan b tp trung li. Ma
Hnh 8.26. Mt ct s lc v tng laterit
kh, n t n tip (nht l khi
Cc i: A - kt tinh giu alumosilicat cha b bin i
khng c lp ph thc vt che ph), (bazalt); B - b kaolinit ho; c - kaolinit giu S i0 2; D - i
ma ma sau nc li thm xung laterit xp mm, ch yu gm hydroxyt nhm v st; E - i
laterit giu nhm, ngho st; F - i laterit giu st ngho
theo cc khe nt mi v tip tc nhm (feralit) (Gorshkov G .p. & Yakushova A.F. 1962)
qu trnh bin i va nu. S xen
k ma kh v ma ma lm cho qu trn h trn din ra lin tc nm ny qua nm
khc. Cui cng hnh thnh tng laterit hay ong, mu ti, g cu to rng'
vi thnh phn Fe 20 ;t thng l 50-60%, S i0 2 hn 20%, ALO3 t cao n h t l 16%.
Chng kh deo khi cn t v nm su di t, khi a ln m t t b m t nc
chng s tr thnh chc nn nhn dn thng khai th r lm tng nh. Qu
trnh th n h to laterit thng xy ra trong nhng iu kin thch hp sau y: 1 )
a hnh i thoi v lp ph thc vt km hoc khng c. Nu a hnh dc th nc
chy m nh s cun ht nhng sn phm phong ho ho hc. Ngc li, nu a hnh
bng phng v c lp ph thc vt tt th oxyt silic v kim khng b mang i khi
gc. Nhng vng i vi dc 5-7 n h t l i trc t trng l ni thun li cho
qu trnh to ong. 2) m thun li cho s thnh to ong l trm tch lc
nguyn, bin cht, basalt (bazan) v aluvi c. 3) Thi gian thnh to ong din
ra kh di m nhng iu kin nu trn t thay i.
Trong iu kin kh hu m v m nh nc ta th tng laterit kh dy. Vng
t trng, i. trc do ph rng to diu kin cho hin tng laterit ho pht trin
mnh. chnh l nguy c lm cho nhng vng trung du tr thnh cn ci, tr si .
Tnh trng nh vy kh ph bin cc vng trung du nh Ngh An (Qu Chu),
Thanh Ho (Cm Thu), Vnh Phc, H Ty, Lai Chu (in Bin) V .V ..
t v qu trnh to t
t l tng b ri trn cng ca v phong ha, gm khong vt b ri v cht hu
c, c kh nng trng trt c; n l kt qu ng thi ca hai qu trnh phong ho v
qu trnh to t. Theo Docutraev c 5 yu t nh hng n s thnh to t l m,
thc vt v dng vt, kh hu, tui ca vng v a hnh khu vc. Trong yu t" sinh
vt nht l thc vt gi vai tr quan trng nht v c tnh ch o. Cc loi thc vt
mt m t ht cc cht khong v nc t , m t khc khi cht i li tp trung cht hu
c li. Cc cht hu c s b phn hu theo hai cch, mt l thi ra v bin thnh
nhng hp cht n gin nh C 02, H 20, NH 3 v cc mui ca axit nitric, axit sulfuric v
252

cc axit khc; hai l ho mn, ngha l bin thnh nhng hp cht hu c phc tp hn,
c mu nu hoc mu den gi l cht mn to nn ph ca l. Mn l hn hp cc
cht hu c trong ch yu l axit humie, ngoi ra cn c cc hp cht albumin,
hydrocarbur, axit hu c. m, nha v cc hp cht hu C(J khc.

S lng v cht lng mn ph thuc vo Ihnh phn Ihc vt v iu kin kh

hu, m nhit v ma r t quan trng. Cc cht m n hp vi cc cht kim th to
thnh hum at, cc h u m at ho tan trong nc thnh -dung dch keo v b nc dn
ngm xung cc lp bn di ri tp trung li. Do d m t ct thng ng ca t
thng c mt s" tng, gm tng mn tch t Irn cng, lng tn tch ( dy vt
cht b ra tri), tng tch cc hp cht humat, dng li. Di na l d gc
cha tham gia vo qu trnh to t. Ty thuc vo giai on ca qu trn h to t
v tnh cht ca t m cc tng c b }' v th n h phn vt cht khc nhau. Do
iu kin nhit i gi ma nn nc ta qu trnh phong ha pht trin r t mnh,
kt qu l to nn v phong ha r t dy v kh a dng. Trn oc carbonat
thng gp cc lp t mu nu, nu l sn phm phong ha. ca d vi lp y
mt s dng a hnh karst.
Trong lc nguyn - phun, tro axit gp v phong ha vi thnh phn ch yu l
saprolit, fex'osialit. feralit hoc sialit st. Trong lc nguyn - phun tro mafic gp
v phong ha vi thnh phn ch yu l erosialit. Trong phun tro axit - trung
tnh gp v phong ha saprolit, sialit st, sialit hoc fera lit. Trong phun tro mafic
gp v phong ha feralit c ch to bauxit. Trong xm nhp axit - trung tnh gp v
phong ha saprolit, chng thng thy nhng ni c a hnh cao. c trng ca
nhm ny l v phong ha sialit v sialit st. Trong xm nhp mafic - siu mafic
gp v phong ha ferosialit.
Trong nhm trm tch bin cht gp v phong ha ferosialit, saprolit ( ni c
a hnh dc), feralit ( ven ra ng bng), trong trm tch T gp v phong ha
feralit (d ong v kt vn).

Chuxxng 9

KHONG SN V NGUN Gc CA CHNG

9.1. KHI QUT VE KHONG SN HC
a cht khong sn nghin cu nhng tch t khong sn trong t nhin, iu
kin hnh thnh v bin i ca chng, nhng yu t a cht nh hng n quy lut
pht trin, phn b v kh nng pht hin chng trong lng t, phng php nghin
cu, pht hin v xc nh gi tr kinh t ca cc m khong v.v... a cht khong sn
vn rig kt qu nghin cu ca cc lnh vc khoa hc a cht khc tm ra ngun
ti nguyn khong sn cn thit cho s pht trin kinh t quc dn.
Khong sn hc nghin cu nhng thnh to khong cht t nhin m con ngi
c th khai thc v s dng trong cuc sng ca mnh.
9.1.1. K hi nim v'k h on g sn v khoa hc ngh in cu ch n g
Khong sn l nhng khpng cbt m con ngi c th khai thc s dng trong
cc lnh vc kinh t v trong i sng ni chung. Khng t nhng loi khong sn hin
ang c con ngi khai thc, nhng cch y khng lu ch l nhng khong cht
cha c quan tm n, chng bn nh andalusit hoc syenit cha nephelin mi
c mt s nc cng xighip pht trin bt u khai thc lm qung nhm cch y
vi ba chc nm. Nh vy, cng vi nhng tin b ca khoa hc k thut v cng
ngh, kh nng khai thc v s dng ti nguyn khong sn ca con ngi khng
ngng gia tng, do d danh sch nhng khong clmt t nhin c coi l khong sn
cng khng ngng m rng.
Khong sn trong L nhin r l a dng, phong ph, v c th trng thi rn,
lng v kh. i a s" cc khong sn gp trng thi rn nh cc loi qung, than
, vt liu xy dng hoc nguyn liu cng nghip v.v... Chi c mt s t khong sn
gp trng thi lng nh nc, nc khong, u m, cn kh t thin nhin l loi
khong sn th kh. Ngoi ra cn c mt vi loi kh phng x hoc hi nng Ihicn nhin
him hoi khc cng thuc loi khong sn ny.
C th gp nhng biu hin khong sn trong thin nhin nhng quy m rt
khc nhau, t mt vi khong vt to qung hoc tp hp ca chng ln Lrong cc
tng vy quanh n nhng tch t khng l trn c mt khu vc rng ln (chng
hn nh b th a n Qung Ninh). S xut hin ca nhng khong vt to qung l
du hiu ca cc hin tng to khong tng din ra trong cc tng d.
254

im khong ho hay nhng biu hin qung, bo.hiu kh nng c th pht hin
ra nhng tch t khong sn ng k, song cha c nghin cu khng nh. Trong
nhng bc nghin cu tip theo, nhng biu hin ny c th tr thnh nhng m, song
cng c th tr thnh nhng i tng khng cn quan tm ti na.
im khong sn (hay im qung) l nhng khu vc c biu hin qung vi quy
m ln hn, song cng mi ch c pht hin v nghin cu r t khi lc, cha c
c s nh gi tim nng, trin vng ca khong sn cn tim n trong cc tng
su. Chng l nhng i tng cn c quan tm nghin cu c th tr thnh
nhng m khong, hoc ch l nhng tch t khong sn cha p ng c nhng ch
tiu cng nghip hin hnh.
M khong (hay m qung) l khu vc cha khong sn tp trung pht trin vi
quy m ln v cht lng m bo' cho vic khai thc c li trong nhng iu
kin k th u t v cng ngh hin c. Khi lng khong sn trong m phi m bo
cho mt c s cng nghip khai thc hot ng trong mt thi hn kh di (t nht l
hng chc nm). Mt m khong tho mn c nhng i hi nh vy s c xp
vo hng ng cc m cng nghip v thuc vo danh sch nhng c s ca ngun
nguyn liu khong do Nh nc qun l.
Khong sn he i cng l mn khoa hc tng qut v nhng qu trnh hnh
thnh cc m khong din ra trong v Tri t. Nhng diu kin a cht lin quan ti
cc qu trnh to khong v hnh thnh cc m khong y c quan tm hng u.
Cc m khong c xem xt trong cc nhm ngun gc khc nhau v trong cc kiu
thnh to khc nhau. Mn khong sn hc i cng cn c gi l mn hc vc a
cht khong sn; nhng lnh vc nghin cu chuyn mn v cc loi hnh m cng
nghip, c xem xt theo tng nhm khong sn trn c s kt hp gia mc ch s
dng nguyn liu v ngun gc ca cc m. V d nh cc m qung thuc nhm kim
loi en gm c st, mangan, titan, crom v.v... li c xem xt theo tng kiu ngun
gc khc nhau nh magma, nhit dch hay ngoi sinh.
Cc phng php nghin cu qung bao gm t t c nhng phng php phn
tch, nghin cu v nh gi ton b thnh phn vt cht ca khong sn trong phng
th nghim cng nh ngoi thc a. Tu theo tng i tng khong sn v mc ch
nghin cu m c cc phng php khc nhau nh phn tch di knh hin vi quang
hc (khong tng), hay knh hin vi in t, phn tch bao th, phn tch ho hc,
phn tch nhit, phn tch quang ph, phn tch Roengen, phn tch quang ph hp
ph nguyn t v.v...
Cc quy lu t hnh thnh, pht trin v phn b" ca cc m khong trong mi lin
quan vi nhng vn ng kin to ca v Tri t c xem xt trong S in h khong
hc. Trong , cc m khong c phn chia theo cc thnh h qung gn lin vi
nhng th n h h a cht c hnh thnh trong nhng n v kin trc v hon cnh
a ng lc khc nhau. Sinh khong hc khng ch tm hiu nhng mi quan h gia
cc hot ng kin to, magma, trm tch bin cht vi to khong, m cn c nhim

255

v xy dng c s khoa hc cho vic d bo, tm kim v pht hin.cc m khong;

trong tng khu vc c th.
Kin trc trng qung v m qung l lnh vc nghin cu nhng mi quan h
gia cc yu t" cu trc kin to v quy lut pht trin, nh ch ca cc din tch
cha qung trong v Tri t. Kt qu nghin cu kin trc ec trng qung v m
qung to ra nhng tin khoa hc lm c s cho vic d bo, thm d v nh gi
trin vng ca cc khu vc m n hoc nm di tng su ca lng t.
D bo, tim kim, thm d v nh gi cc m khong l lnh vc khoa hc ng
dng, nhm tm ra nhng ngun nguyn liu khong c gi tr. Trn c s s dng
phn tch tng hp mi s' liu v a cht, y cn xy ng nhng tin v du
hiu d bo kh nng c m t ca khong sn, xy dng nhng, phng php nghin
cu, iu tra pht hin ra chng, sau l thm d v xc nh nhng gi tr cng
nghip ca chng.
9.1.2, Cht lng v tr lng ca m khong
Gi tr kinh t ca cc m khong c xc nh thng qua qu trn h iu tra
nghin cu thm d nhng c tnh t nhin ca chng v da theo nhng ch tiu
cng nghip. Ch tiu cng nghip l nhng quy nh ti thiu v cc gii hn cht
lng v tr lng ca khong sn sao cho vic khai thc ch bin v s dng chng
s c li trong nhng iu kin k th u t v cng ngh hin c. v cht lng, ch tiu
cng nghip quy nh nhng hm lng ti thiu ca cc hp phn c ch v hm
lng cao n h t ca cc hp phn c hi cha trong qung, cho php d th ch bin
khong sn trong iu kin cng ngh k th u t hin c m khng nh hng xu ti
hiu qu kinh t. v tr lng, ch tiu cng nghip quy nh nhng gii hn thp
nht v khi lng khong sn c trong m khong sao cho c th tin hnh khai thc
m mt cch kinh t trong mt khong thi hn nht nh.
Cht lng khong sn ph thuc vo thnh phn vt cht, vo nhng c tnh
ho hc v cng ngh ca chng. Hm lng ca cc t phn c ch v c hi l nhng
yu t" ch yu quyt nh cht lng khong sn. vi mt s loi qung, t l cc
hp phn c ch c th c tnh cho cc nguyn t' kim loi (Fe, Mn, Co, Cu, Pb> Zn,
Sn, Hg, Sb, Au, Ag, Pt...) hoc theo cc hp cht oxyt ca chng (W 03, v.>05, L i02,
BeO, T i0 2, Cr20 3 v.v...). T phn c hi nhng tp cht c trong thnh phn ca
khong sn c th gy nhng kh khn phc tp cho cc qu trnh gia cng ch bin
qung. Nhng t phn c hi i vi qung st l phosphor v lu hunh, qung
bauxt - lu hunh v S i0 2, qung vng - As, v.v... T l phn trm ca cc t phn c
hi cng cao th cht lng qung cng gim v c th tr thnh qung phi cng
nghip, mc d hm lng cc t phn c ch l ng k.
Hm lng cc t phn c ch thng c dng vch ranh gii cc thn qung,
nht l trong trng hp cc thn qung khng c ranh gii t nhin r rng. Da vo
t l phn trm ca cc t phn c ch, qung c phn thnh ba nhm l giu, trung
bnh v ngho. V d, mt s loi m c phn loi theo cht lng nh sau (bng 9.1).
256

Ngoi cht lng v tr lng ca

khong sn ra, gi tr kinh t' ca m
cn ph thuc nhiu vo nhng yu t"
nh iu kin a cht - k thut v a
l kinh t ca m. Nhng iu kin a
cht - k thut bao gm c im hnh
dng, kch thc v th nm cc thn
qung, mc d pht trin tp trung ca
qung trong cc thn qung, iu kin
a cht thu vn v a cht cng trnh
ca m v.v . .. Nhng yu t" ny nh
hng trc tip ti vic la chn phng
thc khai thc m. Nhng yu t a l kinh t ca khu vc c m nh giao
thng vn ti, mc pht trin kinh t
v dn c v.v... c nh hng khng nh
ti vic t chc khai thc cng nh gi
thnh sn phm c khai thc.

B ng 9 -f.P hn loi ch t lng m t s loi

khong sn
Nguyn liu T phn c
qung
ch ch yu
St
Cromt
Phosphorit

Fe

50

50-30

30-15

45

45-30

30-20

p 20

25

25-16

1 6- 08

10n+

0,1n

0,1 n

0,01n

15gr/t

5-15gr/t

ngr/t

Antimon

Sb

Ch, Km

Pb, Zn

ng, thic

Cu, Sn

Thu ngn

Hg

Wolfram
Vng

Phn loai theo hm lng

(%)
Giu Trunq bnh Ngho

o
o

Tr lng khong sn l tng khi

lng khong sn c gi tr cng nghip
nm trong phm vi ranh gii cc thn
qung c khoanh nh. Tr lng
th hin qui m ca m, c th thay i
trong mt phm vi rt rng, t vi chc
kilogram n hng t tn. T theo qui
m tr lng m cc m khong c th
c xp vo mt trong bn nhm l
khng l, ln, trung bnh hoc nh. Mt
vi v d v phn loi m khong the tr
lng c nu trong bng 9.2.

W Oj
Au

Kim cng

1kVt

+ n = 1,2,3...

++ k - kara, 1kara = 0,2gr

Bng 9.2. Phn loi m t s m khong theo qui

m tr lng
Phn loi m theo tr lng (tn)
Khong sn
Qung st
Apatit

Khng l
109
-

Ln

Trung bnh Nh

<10-3).108 (30-5), 107 5.107

2.10

(20-5). 107 5.107

Qung ng

' 5.106

(5-1). 106 (10-1).106 1.105

Qung thic

5.10

(5-1,5). 104 (15-3).103 3.103

Qung thu ngn

Vng

1.5.104 (15-3).103
1.102

(10-5). 10

(3-1).103

1.103

(5-1).10

10

9.1.3. P hn loi khong sn theo i tng v m c ch s dng

Nguyn liu khong cht r t a dng v phong ph ngy nay ang c khai thc
v s dng trong nhiu lnh vc khc nhau ca cc ngnh kinh t. Tuy nhin, c th
phn chng thnh ba nhm ln vi ba mc ch s dng khc nhau: a) khong sn kim
loi; b) khong sn phi kim loi; c) khong sn chy v nhin liu.
a. Khong sn kim loi
Khong sn kim loi bao gm t t c nhng loi khong c h t c khai thc
nhm mc ch th u hi kim loi thng qua cc qu trn h luyn kim. C th phn
ra cc nhm: kim loi en, kim loi mu, kim loi qu, kim loi phng x, kim
loi him v phn tn.
257

- Nhm kim loi en bao gm. st v nhng kim loi khc thng c dng ch
cc loi hp kim khc nhau cng vi st nh titan (Ti), mangan (Mn), crom (Cr), nikel
(Ni), cobalt (Co), wolfram (W), molybden (Mo) v vanadi (V). Qung st quan trng nht
l m agnetit v hem atit, sau l siderit v limonit (qung st nu) c trong cc kiu
m magma, bin cht, skarn, nhit dch, trm tch v phong ho. Qung titan ch yu
l titano-m agnetit c khai thc t cc m magma thc s hoc cc sa khong.
Mangan c ly t cc loi qung oxyt v hydroxyt (pyrolusit, braunit, mangnit,
psilomelan) v carbonat (rodocrosit, manganocanxit (calcit)...) trong cc va trm tch
nm gia nhng tng carbonat. Cromit l loi qung duy nht ca crom v c
khai thc t hai ngun chnh l cc m qung gc trong cc kh magma xm nhp
mafic v siu mafic, hoc trong nhng m sa khong do cc m qung gc b ph hu v
ti lng ng. Nkel hin ny ang c khai thc ch yu t cc loi qung sulfur ng
- nikel nh pentlandit, railerit v nikel, t cc v phong ho cha hydrosilicat nikel l
garnierit, nepouit. Qung cobalt quan trng nht l linnaeit, cobaltin, spherocobaltit,
smaltit, asbolan v eritrin. Wolframit v sheelit (CaW04) l nhng qung quan trng
luyn wolfram. Ngoi ra cn c qung ferberit. Chng u c khai thc t nhng m
nhit dch hoc skarn v nhng sa khong do cc m ny b ph hu v ti to.
Molybden c ngun qung ch yu l molybdenit, ngoi ra cn c ferimolybdit, vulferit
v povelit. Chng u l nhng thnh to hu magma, trong cc m nhit dch hoc
skarn. Vanadi c ly t nhng qung ch yu l vanadinit, patronit, roscoelit v
carnotit, pht trin trong cc xm nhp magma mafic v siu mafic l ch yu.
Ngoi ra, vanadit cn c th c ly ra t nhng tch t i km vi nhng thnh to
ngoi sinh nh st, bauxit, qung st nu v.v...
- Nhm kim loi mu c thnh phn kh phong ph, bao gm ch yu l ng
(Cu), ch (Pb), km (Zn), thic (Sn), th ngn (Hg), antimon (Sb), bism ut (Bi), nhm
(Al) v magnesi (Mg). ng c ngun nguyn liu qung kh phong ph, bao gm ng
t sinh, qung sulfur (chalcopyrit, bornit, covelin v.v...), qung oxyt (cuprit, tenorit),
qung carbonat (malachit, aluzit) v mt s loi khc. Qung ng hu nh c th gp
trong tt. c cc loi hnh ngun gc khc nhau t ni sinh, bin cht n ngoi sinh.
Ch v km trong t nhin lun lun ng hnh vi nhau trong qung a kim. l
nhng qung sulfur ca ch (galenit) v km (sphalerit), Bn cnh chng cn c nhng
loi qung khc nh serucit. anglezit, smisonit, calamin v.v... . Chng thuc nhng
kiu m nhit dch v skarn c lin quan vi nhng xm nhp magma granit.
C asiterit l qung duy nht ca thic. Chng c trong cc m hu magma
(pegmatit, skarn v nhit dch) v trong cc sa khong c hnh thnh do cc m ni
sinh b ph hu v ti lng ng. Thu ngn cng gn nh ch c mt ngun qung
ch yu l cinabar; trong thin nhin cng cn gp thu ngn t sinh. Antimon c mt
ngun qung gn nh duy n h t l antim onit trong cc m nhit dch, ngoi ra cng c
dng tp cht trong qung galenit. Bismut thng i km vi w , Sn, As, v Mo
trong cc m qung nhit dch. Qung ch yu ca bism ut l bism utin v bismutit
trong c ti trn 80% Bi. Qung nhm chnh l bauxit, bao gm mt lot cc oxyt v
hydroxyt ca nhm (bmit v diaspor, gypsit, leucit v.v...). l nhng thnh to
258

trong cc v phong ho v trong cc tng trm tch bin ven b. Ngoi ra, nhm cn c
hm lng kh cao trong thnh phn ca mt s' khong vt silicat nh alunit,
nephelin, caolinit v.v... . Qung magnesi ch yu l magnesit v dolomit c ngun gc
nhit dch hoc trm tch. Ngoi ra, magnesi cn c th c khai thc t nc bin c
ti 0,12 - 0,13% Mg.
- K im loi qu bao gm c vng (Au), bc (Ag) v platin hay bch kim (Pt). Vng
trong v Tri t l mt nguyn t ht sc phn tn. Trong thin nhin vng c
khai thc ch yu dng t sinh. Ngoi ra vng cn c th gp trong thnh phn ca
mt s qung sulfur khc nh pyrit, chalcopyrit, pyrtin v.v... v trong cc qung
telur (calaverit, silvanit v.v...). Bc - trong thin nhin khng c loi qung bc ring,
phn ln kha lng bc c khai thc t nhng m ng v da kim, m bc l
nguyn t" ng hnh trong thnh phn ca nhng khong vt to qung chnh. Platin
c th gp dng t sinh v dng nhng khong vt ca nhm platinoid nh
ferop]*atin, cuprit v.v... Phn ln khcu lng platin c khai thc t cc m qung
phc, chng hn nh qung sulfur ng - nikel c ngun gc magma thc s. Cng c
th gp platin trong cc m sa khong.
- N hm kim loi phng x ch yu gm c urani (U), rai (Ra) v thori (Th).
Nhng khong cht cha urani trong thin nhin c ti hng trm , song qung ch
yu l uraninit, nasturan, betat, sam arskit, carnotit v.v... . Qung urani c trong
nhiu kiu m khc nhau t ni sinh n ngoi sinh v bin cht. Rai thng c
quan h r t cht ch vi urani trong thin nhin, cho nn hu ht cc m qung urani
ng thi cng l qung rai. Thori c trong thnh phn mt s" qung ni sinh ch
yu. l cc loi qung nh monazit, torinit, torit, xenotim v zircon. Cng c th
gp qung monazit trong cc m sa khong.
- N hm kim loi him v phn tn gm c beryli (Be), tantal (Ta), niobi (Nb), liti
(Li), zircon (Zr), cadmi (Cd), gli (Ga), germani (Ge), indi (In). Qung ch yu ca
beryli l beryl v genvil c trong cc m ni sinh nh pegmatit, skarn v nhit dch.
Tantal v niobi cn c tn gi chung l columbi, c trong thnh phn ca columbit,
tantaKt, loparit v pyroclor. Hu hot chng u dc khai thc t cc m ni sinh v
phn no trong cc sa khong. Liti c hai loi qung chnh l spodumen v lepiolit
trong cc m pegm atit v nhit dch. Zirconi vi hai loi qung ch yu l zircon v
eudialit c trong cc m pegm atit v trong cc sa khong do cc m ni sinh b ph
hu v ti to ra.
b.Khong sn phi kim loi
Mt s" lng ln cc loi khong cht t nhin c khai thc v s dng trong
cc ngnh kinh t khc nhau, nhng khng phi vi mc ch ly kim loi, c gi l
nhng khong sn phi kim loi. Tu theo mc ch v lnh vc s dng nguyn liu
m ngi ta phn chng theo cc nhm khc nhau nh nguyn liu luyn kim,
nguyn liu ho cht, nguyn liu mi, cc nguyn liu cng nghip khc nhau v vt
liu xy dng.
259

- Nguyn liu luyn kim l nhng nguyn liu khong cht c s dng phc v
cho cc qu trnh luyn kim, nh cc cht ph gia, vt liu chu la cao xy l v lm
khun c v.v... Thuc nhm ny c graphit, kyanit (= cyanit), magnesit, caolin v st
chu la, fluorit. Graphit thng gp dng vy nh trong cc tng bin cht cao.
Kyanit l vt liu cao nhm trong cc tng bin cht cao. Magnesit thng c trong
nhng va qung trm tch nm gia cc tig carbonat. Cng gp nhng mch
qung magnesit khng kt tinh nm trong siu mafic b bin di nhit dch cao .
Caolin v st chu la c khai thc hoc trong cc v phong ho trn cc tng d giu
nhm, hoc trong cc va qung trm tch. Fluorit c khai thc ch yu L nhng
mch qung nhit dch v mt phn t nhng va qung trong cc tng trm tch.
- Nguyn liu ho cht dc khai thc trong t h i n nhin bao gm nhng loi
khong cht c cha bor (o), brom (Br), iot (I), kali (K), arsen (As), mui n (NaCl),
mui natri (Na 2CO;,. NaSO.,), lu hunh (S), v phosphor (P). Qung quan trng ca bo
l kernit v tincan nm trong cc tng trm tch ngun ni la tr. Bo cng dc khai
thc t cc hp cht borat c trong cc m mui hoc trong mt s' h nc mn. Brom
dc ly ra t' cc ngun nc khong hoc nc bin. lot c trong qung lauturin v
cng cn c khai thc ng thi cng vi du m. Kali c Irong qung sylvin nm
gia nhng tng trm tch cha mui. Nc bin cng l ngun nguyn liu quan trng
cho kali. Mui n v mui natri c khai thc t nc bin v l cc m mui, trong
c cc loi qung trona, tenaciL v mirabilil. Ngun nguvn liu cung cp lu hunh
quan trng trong thin nhin l lu hunh t sinh v pyrit,. Lu hunh t sinh c th
gp trong cc vm mui, trong cc tng trm tch v trong cc kin Irc hng ni la.
Pyrit c trong cc mch qung nhit dch nm gia nhng tng trm lch hoc bin
cht. Cc loi qung quan trng ca phosphor l phosphorit v apatit. Phosphorit l
nhng thnh to trm tch v cn c trong cc tch t phn chim cc do Nam Thi
Bnh Dng. Apatit, c khai thc t cc m qung c lin quan vi nhng khi xm
nhp magma kim, hoc t nhng va qung phosphorit b bin cht cao to thnh (nh
vng m apatit Lao Cai).
- Nguyn liu mi gm nhng loi khong cht c cng cao c s dng lm
vt liu mi trong cng nghip; kim cng v corindon l hai oi khong cht p ng
tt n h t c nhu cu . Kim cng khng ch l nguyn liu lm m ngh trang
sc c gi tr, m cn l vt liu mi v ct gt kim loi r t qu v c cng cao nht
(theo thang d cng Mohs). Kim cng c khai tho ch yu t cc ng n kimberlit v
t sa khong, do cc ng ny b ph hu v to thnh. Corindon cng c cng cao, ch
ng sau kim cng, dc khai thc ch yu t cc m pegmalit, cc i tip xc gia cc
tng carbonat vi cc khi xm nhp mafic v siu mafic, mt phn t nhng sa
khong do cc m ni trcn b ph hu v ti to ra.
- Nhng nguyn liu khong dng trong cc ngnh cng nghip khc nhau chim
mt danh sch kh di. Quan trng nht gm asbet, barit v viterit, talc, talc v
pyrophilit, fclspat, mica, nguyn liu dng cho quang hc v p in, qu.

260

Asbet (hay amian) l khong cht dng si, kh nng chu la v chu axit ca,
c to thnh t siu mafic b bin i nhit dch v b serpentin ho mnh m.
B arit v viterit l nhng khong cht c t trng ln, c dng nhiu trong k
thut khoan su, c bit l khoan thm d du kh, c khai thc ch yu t cc
mch nhit dch v phn no t cc sa khong ca chng.
Talc, talc v pyrophylit c c tnh chung l bng v nhn, nn c dng
nhiu trong cc ngnh cng nghip giy, cao su, y t v.v... Cc nguyn liu ny c
khai thc t nhng m nm trong cc khi siu mafic v phun tro b bin cht v
bin i nhit dch mnh.
Mica vi cc loi muscovit v phlogopit l nhng vt liu cch in tt. C th
khai thc*t nhng th pegm atit cha mica v cc trong gneis bin cht c.
Felspat l nguyn liu quan trng lm men s gm, hin nay ang c khai thc
t mt kiu m duy n h t l cc th pegmatit.
Cc nguyn liu quang hc v p in l nhng khong cht c tnh trong sut v
c kh nng chuyn i p lc thnh in nng. Trorrg s ny ng ch nht l
thch anh p in v quang hc, spat Bng do, fluo.rit. Cc loi khong vt gi tr
ny c khai thc t nhng m pegmatit, nhit dch v nhng sa khong do chng b
ph hu to ra.
qu bao gm nhng loi khong vt c hnh dng tinh th dp, mu sc v
phn quang cao, nh rubi, topaz, saphir, granat, turm alin, m no v.v... Chng hoc
c khai thc cng vi kim cng t cc ng n kimberlit, hoc t nhng th
pegm atit, nhng m skarn v nhng sa khong ca chng.
Vt liu xy dng trong thin nhin gm nhiu loi khc nhau nh cc loi ct,
si, vi v cc loi magma v.v... Phn ln chng c khai thc v s dng trc
tip, hoc thng qua nhng khu ch bin m th u t (cc loi p lt).
c.
Khong sn chy v nhin liu. Tt c nhng loi khong cht t nhin c khai
thc v s dng vi mc ch chnh lm nhin liu cung cp nng lng u c
xp vo nhm ny. Trc ht phi ni n du m v kh t t nhin. Chng l
nhng sn phm phn hu ca cc vt cht hu c c tch ng v chn vi trong
cc tng trm tch. Qu trn h chuyn ho din ra r t phc tp trong nhng iu
kin ym kh ca cc tng su. Nhng kin trc C rng cao l nhng ni tp hp,
to ra nhng ti du v kh trong lng t.
Than l loi nhin liu r t quan trng hin nay. y l nhng sn phm bin
cht cao ca cc tng trm tch cha nhiu vt liu thc vt b chn vi trong lng
t. Trc khi tr thnh than , nhng vt liu thc vt phi tri qua cc giai on
than bn, th an nu, cng l nhng khong sn nhin liu c gi tr. Ngoi ra, trong s"
cc khong sn chy cn phi k ti phin chy c hinh thnh t trm tch st c
cha nhiu vt cht hu c b bin cht.

9.2. NGUN GC THNH TO CC M KHONG

Theo iu kin thnh to, cc m khong c hai ngun gc l ni sinh v ngoi
sinh. M ni sinh c hnh thnh do cc qu trnh a cht bn trong lng t v gm
m ngun gc magma v m ngun gc bin chl.
9.2.1. M ngun gc m agm a
Hot dng magma l iu kin cn thit hnh thnh nhng m khong thuc
nhm ny. M lin quan gia hot ng magma vi cc m khong r t a dng, c th
l trc tip hoc gin tip, c th l cng sinh hoc mu t, v cc m khong nhm ny
li c th l magma thc s, pegmatit, skarn v nhit dch hu magma.

a.
Cc m magma thc s. Cc m magma thc s c hnh thnh trong cc qu
trn h phn d v kt tinh ca cc khi magma nng chy trong v Tri t, trong
nhng iu kin nhit r t cao (khong 800 - 1500C) v p su t ln (hng trm
atmosphe) su 3000 - OOOm. Chng nm ngay trong cc khi magma xm nhp
v l i tng ca nhiu loi khong sn kim loi (st, crom, platin, titan, ng,
nikel) v phi kim loi (kim cng, graphit, apatit v.v..).
Phn ln cc m magma thc s tp
trung trong xm nhp mafic, siu
mafic c th do trong hm lng ca
st v mt s" cc nguyn t" khc tng
cao, d tp trung to thnh nhng tch t
qung, lng oxit silic thp, nht km
nn magma d linh ng, d b phn d.
Da vo phng thc hnh thnh tch t
qung trong cc m magma thc s c
th phn bit ba loi hnh ngun gc l:
1 ) M magma sm; 2 ) M magma mun;
3) M magma dung ly.
M magma sm dc hnh thnh vo
nhng giai on sm ca qu trnh phn
(l kt tinh khi magma nng chy, do cc
tinh th qung thnh to trc (pha cng)
c tch ra khi khi dung nham nng
chy (pha lng) v tch ng li thnh cc
thn qung. Thn qung c hnh dng
khng cn i, ranh gii khng r rng v
qung c kin trc ht tinh th r rt. V
d kinh in cho cc m magma sm l
khu m qung platin v cromit Bushwend
Nam Phi (H m h 9 J).
262

Hnh 9.1.S

a c h t v n g m B u s h w e n d ( N a m P h i)

1- b i n c h t c ; 2 - i p h a

di;

3- i c h a q u n g ;

4 - norit; 5 - k h n g p h n c h ia ; 6 - Q u n g s u lf u r C u N i; 7 - V a c h r o m i t p h a t y ; 8 - v a c h r o m i t t r o n g a n o r t h i t ;
9 - V a c h ro m it

trung

tm ;

10- i q u n g

c h r o m it p h a

n a m ; 1 1 - g ra n it; 1 2 - t g y . (U . C a m e r o n 1 9 7 8 ).

^ Khi xm nhp Bushwend thuc th chu (lopalit) xuyn ln gia cc tng

bin cht Arkei, trong c mt di mafic v siu mafic phn va rng ti 30km v
ko di trn 200 km. Cc va qung dy 1 - l,5m to thnh nhng i ko di ti hng
chc kilomet. Cromit tp trung phn di, cn trong cc phn trn qung sulfur
chim u th hn. Cc va qung c hnh thnh do kt qu tch ng nhng khong
vt qung kh nng chy, kt tinh nhit cao v xut hin vo giai on sm trong
khi hu nh ton b khi magma cn ang trong trng thi nng chy, nn cc tinh
th khong vt qung pht trin y v r t t hnh. Xen vo khong khng gian
gia chng l nhng khong vt ca cc pha kt tinh mun hn sau ny.
- M m agma mun c hnh thnh vo nhng giai on kt tinh mun hn ca
khi magma, khi m trong tch t c nhng hp cht d bc ca clo,fluor, bor
v nc, hoc nhng hp cht kh bc ca liti, beryli, wolfram, titan v.v... lm gim
nht ca magma, gim nhit kt tinh ca cc khong vt qung. Nhng khong
vt silicat to c kt tinh trc. Nhng du hiu in hnh ca cc m magma
mun l : 1) Cc thn qung c dng tm hoc dng mch ko di; 2) Ranh gii gia
cc thn qung v vy quanh l r rng, t bin; 3) Khong vt qung nm xen
gia nhng khong vt phi qung to v gn kt chng li vi nhau.
Cc m magma mun l nhng i tng quan trng i vi nhiu loi khong sn
nh cromit, titanomagnetit, apatit. Rt c th nhng m qung titanom agnetit vng
Ni Cha (Thi Nguyn) v cromit trong cc khi xm nhp Ni Na (Thanh Ho)
thuc vo kiu ngun gc ang xt. M qung titanom agnetit Kusino (vng Ural - Nga)
l mt v d tiu biu cho kiu m magma mun (Hnh 9.2). Khi xm nhp gabro xuyn
qua tng vi v li b cc granit tr hdn
xuyn ct. Qung titanom agnetit to thnh
nhng th dng mch, dng thu knh v dng
nm tp trung trong gabro v amphibolit.
- Cc m m agma dung ly c hnh thnh do
kt qu phn chia dung nham magma ra thnh
hai phn sulfur v silicat khc nhau v khng
ho trn ln vo nhau. Nhit h thp xung
di 100C magma bt u b phn ly ra thnh
dung nham silicat v dung nham sulfur, trong
dung nham sulfur c tnh nng ng cao. M
A

..

qung sulfur ng - nikel nm trong xm

nhp mafic Sadbery Canada c hnh
thnh theo cch ny (Hnh 9.3).

^
.

Hnh 9.2. Mt ct a Chat m qung

ttanomagnetit
1 - vi; 2- granit; 3- gabro; 4- Thn
qung; 5- t gy. (V. Vakhromeyev, 1961).

Trong phn y khi magma qung sulfur c tch t li thnh nhng th dng
tm hoc dng va v c tn gi l nhng "va qung y". Trong cc m qung sulfur
ng - nikel vng Norilsk (LB Nga), ngoi nhng va qung y ra cn gp nhng
mch qung dc ng phn trn ca khi xm nhp siu mafic.

263

Hnh 9.3. Mt ct a cht m Sadbery Canada

1- C t k t; 2 - p h i n ; 3 - T u f; 4 - C u i kt; 5 - G a b r o , n o rit; 6 - T h n
q u n g ; 7 - G r a n i t v g n e i s ; 8 - p h i n l c (V. S m i r r t o v 1 9 8 1 ) .

Cc m ngun gc magma thc s khng ph bin lm nhng chng l nhng i

tng quan trng ca nhiu loi khong sn c gi tr. Cc m hay gp l 1 ) Platin t
sinh trong siu mafic; 2 ) Cromit trong dunit v peridotit; 3) Titanomagnetit trong
gabro v amphibolit; 4) Sulfur ng - nikel trong mafic v siu mafic; 5) Cc ng n
kimberlit cha kim cng trong siu mafic; 6) A patit trong syenit kim c
nephelin; 7) Qung kim loi him; phng x v phn tn trong cc kim; 8) Qung
columbit trong granit (columbit l nhng khong vt ph trong ; song c th to
thnh nhng sa khong c gi tr).
b.
Cc m pegmatit. Pegm atit l nhng thnh to a cht r t c o m cho n
nay ngun gc ca chng vn ang cn nhiu vn bn lun. Trong pegm atit c th
ly ra nhiu loi khong sn c gi tr khc nhau. Khong sn kim loi c Sn, w , Mo,
Bi, cc nguyn t" him v phn tn nh Be, Li, Nb, Ta, Zn, Ge, Hf, Cs, Rb, t him,
cc nguyn t' phng x u , Ra, Th. Khong sn phi kim loi c muscovit, felspat, thch
anh, turm alin, corindon, andalusit, qu v ngc v.v...
Pegmatit l sn phm ca qu tnh hot ng magma, lin quan vi nhiu loi
nh granit v granodiorit, syenit v syenit-nephelin, gabro v norit hoc cc phc h
siu mafic - kim, nhng pegmatit granit ph bin rng ri v c ngha hn c.
Cc th pegmatit c th nm ngay trong cc khi m hoc nm trong vy
quanh trn mi khl xm nhp. Trong pegmatit granit, A. Fersman phn ra 5 i
theo th t t ngoi ra vo gia mch nh sa: 1 ) i aplit ht nh cu trc dng
porphyr; 2) i pegmatit vn ch; 3) i cc tinh th ln cu trc kiu pegmatit; 4) i
lp y cc l hng vi cu trc tinh m; 5) i khong ho nhit dch.
c im ni bt ca pegm atit l c cc tinh th khong vt r t ln (thng t
mt vi n hng chc centimet), c khi khng l nh tinh th microclin Na Uy nng
ti 100 tn, hay tinh th beryl M di ti 5,5m v nng ti 18 tn.
Thnh phn khong vt ca pegm atit granit cng ging nh m sinh ra chng
gm cc khong vt to chnh l thch anh, felspat v mica. Ngoi ra cn gp mt
tp hp nhng khong vt c cha cc hp phn bc nh mscovit (cha nc), topaz
(cha fluor), turm alin (cha bor), beryl (cha Be). Trong thnh phn cc khong vt
264

fyroclor, monazit, xenotim, ortit, columbit, tantalit, spodumen v epidlit:itk

pegraatit cn cha nhng hp cht ca nhiu nguyn t him nh Nb, Ta, Zr, Li, Rt,
La, Ce, Sn, Y V. V . . . Cc khong vt to qung trong pegmatit tuy khng ph bin,
song cng c khi to thnh nhng m c gi tr cng nghip nh casiterit, wolframit,
molybdenit, ilm enit v bismut.
c.
Cc m sara.Skarn l c thnh phn ch yu gm granat v pyroxen, c
hnh thnh ti'n ranh gii tip xc gia magma xn, nhp v trm tch
carbonat. Tc ng nhit ca khi magma nng chy lm cho cl vy quanh b ti kt
tinh v vi bin thnh hoa, ct kt bin thnh quartzit, cn phin st bin
thnh sng. Nhng thay i su sc trong thnh phn vt cht ca ch din ra
di tc ng e nhng sn phm hu magma nh hi v dung dch to ra nhng m
qung skarn hay cn gi l nhng m bin cht tip xc trao i. vy quanh thun
li n h t cho vic thnh to skarn l vi, dolomit v marn. xm nhp thng l
granit v granodorit. Cng c khi skarn lin quan vi xm nhp syenit v rt t khi
lin quan vi xm nhp mafic. Cc m sk a m thng nm ngay trong phm vi tip xc
trc tip gia khi xm nhp v carbonat, song cng c khi chng cch xa ranh gii
tip xc ti 200 - 40m v hn hu c khi ti 1 - 2km.
Hnh thi cc thn qung ca m skarn r t a dng; bn cnh nhng th ln y
hng chc, hng trm mt v ko di hng trm hoc hng nghn mt, cng c khng t
nhng mch nh ch dy mt vi mt, hoc c khi cha ti lm . Cc thn qung dng
tm, mch r t ph bin, song cng c nhng thn dng , dng tr v.v...
Thnh phn qung ch yu ca cc m skarn l nhng khong vt nhm oxyt
(magnetit, hem atit, sheelit (CaW04), gausmanit, casiterit) v nhm sulfur (pyrotin,
pyrit, chalcopyrit, galenit, sphalerit, cobaltin, molybdenit, arsenopyrit...). M agnetit l
mt trong nhng khong vt qung ph bin n h t trong skarn v c hnh thnh t
nhng hp cht st clorua drg hi thot ra t magma theo phng thc nh sau:
FeCl2 + 2H20 = Fe(OH )2 + 2HC
- 'S au hydroxyt st tip tc tham gia phn ng vi st clorua, b m t nc v to
thnh magnetit: 2Fe(OH )2 + FeCl2 = Fe 30., + 2HC1 + H 2
Nhng khong vt phi qung ch yu trong skarn l granat v pyroxen. Ngi ra
cng kh ph bin nhng khong vt khc nh epidot, hornblend, volastonit, clorit,
thch anh, canxit (calcit), fluorit, vesuvian,. plagioclas, phlogopit v.v...
Thnh phn khong vt r t phc tp ca skarn cho thy chng c thnh to trong
iu kin nhit thay i r t nhiu (300 - 800). Vt cht c huy ng t hai pha
(khi xm nhp v vy quanh) cng lm cho thnh phn khong vt ca skarn thm
phong ph. Qu trnh hnh thnh skarn c D. Corjinsky v s. Vakhromeyev (1961)
xem xt nh mt qu trnh bin cht trao i thay th hai chiu (bimetasomatos), trong
cc t phn tr c trao i khuych tn gia mt bn l carbonat ( vi, dolomit) v
mt bn l silicat (granitoid, porphyrit). T phn tr t pha vi c CaO, t pha
silicat c S 0 2 v A120 3. Trong qu trn h trao i bim etasom atos CaO t vi c
265

khuych tn v pha silict, cn cc

oxyt nhm v silic th ngc li. Kt
qu l hnh thnh cc i skarn
theo mt th t nht nh t pha
khi xm nhp ra ngoi vy
quanh nh trong hnh 9.4.
Lin quan vi qu trnh skarn
c nhiu m khong kim loi v phi
kim loi khc nhau, trong nhiu
m c gi tr quan trng:

IV1 xx R [ r^n Fcl I77!

1

H nh 9.4. S m q u n g skarn
1- Diorit thch anh; 2- Diorit tip xc; 3- Skarn pyroxen granat; 4- Skarn granat; 5- Skarn xa lit; 6- vi b hoa
ho; 7- t gy. I - Qung sc di; II- Qung xm tn; IIIQung cht x; IV- Qung trong vi. {D. Korjinsky 1968).

- Qung st ch yu l
m agnetit v hem atit cng vi
nhng khong vt sulfur khc nh
pyrit, chalcopyrit, pyrotin v.v... Cc
m qung s t sk arn nhiu khi c nhng tr lng r t ln v cht lng qung rt
cao, chng h n nh m Thch Kh (H Tnh).

- Qung ng vi tp hp pyrit, chalcopyrit, pyrotin, sphalerit v mt lng kh

ln m agnetit, hem atit.
- Qung wolfram v molybden vi nhng khong vt to qung chnh ] sheelit
(CaW04) v molybenit, thng l lin quan vi granit v grandiorit.
- Qung a kim vi galenit v sphalerit
- Qung thic vi i din l casiterit, thng i cng vi nhng sulfur ch - km
(nh Qu Hp - Ngh An) hoc vi sheelit (i T - Thi Nguyn).
- Qung kim loi him nh beryli v niobi thng gp trong nhng m skarn gia
vi v kim.
- Khong sn phi kim loi trong cc m skarn phi k n asbet, kyanit, apatit,
bor, graphit v c bit l nhng loi qu nh granat, rubi hay saphir (vng Qu
Hp - Ngh An).
d.

M nhit dch hu magma

M n h it dch hu m agm a ph bin r t rng ri trong v T ri t v l nhng

tng c gi tr ca nhiu loi khong sn khc nhau, trong c kim loi mu
(Cu, Pb, Zn, Sn, Hg, Sb), kim loi en (Fe, Mn, Ni, Co, w , Mo), kim loi qu (Au,
Ag) v nhng khong sn phi kim loi nh asbet, talc, barit, m agnesit v.v... Cc
m n h it dch c h nh th n h t nhng dung dch nng v hi c cha khong
cht c th o t ra t magma. Dung dch hu magm a c th o t ra khi khi
m v xuyn vo cc tn g vy quanh. Trong qu trn h di chuyn ca chng, do
p su t v n h it gim dn, ln lt cc tp hp khong cht c kt tinh v
tch ng li, do th n h phn ca dung dch th ay i dn theo ng i. Khng
loi tr k h nng cc dung dch hi v nc c thot nhiu ln t nhng khi
266

magma ang kt tinh. Mi ln nh vy, th n h phn ca dng dch c th thay i,

v th cc m nhit dch c hnh th n h t nhng dung dch khc nhau s c
thnh phn qung khng ging nhau.
V phng thc vn chuyn cc vt liu to khong trong dung ch nhit dch, s
ng cc nh nghin cu cho rng vt liu to khong ho tan trong dung dch nhit
dch dng keo (huyn ph). Hu ht cc hp cht sulfur ca kim loi u c th ho
tan dng keo v c vn chuyn dng cc dung dch keo c nng kim loi rt
cao v r t t nc. Theo A. Betekhtin (1955) th cc kim loi c vn chuyn trong
dung dch nhit dch dng nhng hp cht fluorur, clorua hoc hp cht vi bor.
Cng c kh nng vt liu c vn chuyn trong dung dch dng nhng hp cht
haloit d he tan.
Cc m nhit dch c th c thnh to trong t t c nhng loi vy quanh
khc nhau, t magma, bin cht n trm tch v ni la. Tc ng tng h gia
dung dch nhit dch vi vy quanh th hin qua cc qu trn h bin cht trao i
thay th (metasomatose), trong cc vt cht khong thay th nhau nhng vn gi
nguyn hnh dng, kch thc v thm ch c cu trc ca vt cht ban u. Trong cc
qu trn h ny, hoc khong vt c th thay i thnh phn ho hc, cui cng l
vy quanh b bin i v qung c kt ng li thnh cc tch t trong cc tng
d khc nhau.
Nhng hin tng bin i vy quanh ph bin l greizen ho, sericit ho,
berezit ho, thch anh ho, clorit ho, listvenit ho, doomit ho, propylit ho, alumit
ho, caolinit ho v silic ho.
Greizen ho l qu trn h bin i cc trm tch, bin cht v magma c s
tham gia ca dung dch nhit dch nhit cao, to thnh greizen c thnh phn
ch yu l thch anh v mica. Sericit ho l hin tng bin i vy quanh r t ph
bin, c bit l trong nhng m nhit dch nhit trung bnh. Sericit l muscovit
dng vy nh, c hnh thnh do elspat b phn hu. D b sericit ho nht l cc
loi magma axit c cha felspat trong thnh phn ca mnh.
Berezit ho l qu trn h phn hu felspat to ra sericit, thch anh ng thi vi
pyrit ho vy quanh. Thch anh ho l qu trn h bin i nhit dch r t pht trin
trong cc trm tch v magma, trong phin v ct kt h t mn bin thnh
sng, vi bin thnh vi silic.
Clorit ho l hin tng bin i vy quanh r t pht trin. Thnh phn
khong vt ch yu ca b clorit ho l clorit, thch anh, sericit, i khi c biotit,
amphibol, turm alin, granat v carbonat. Listvenit ho l hin tng bin i nhit
dch ca vi s tham gia ca dung dch c cha nhiu axit carbonic. Listvenit l
sn phm ca qu trn h bin i ny vi thnh phn khong vt ch yu gm
carbonat, thch anh, mica, clorit v pyrit xm tn.
Dolomit ho l hin tng bin i vi thnh dolomit do c thm magie.
Propylit ho p h t trin ch yu trong cc phun tro magma mafic v Irung tnh
267

(andesit, dacit, basalt) v phn no trong axit (ryolit). Cc khong vt sm mu

y b phn hu v to thnh clorit, epidot, carbonat, sericit, alunit, zeolit, pyrit.
su th nh to ca cc m nhit dch c th r t khc nhau, t 3 - km n vi
ba trm m t cch m t t v thm ch gn m t t. N hit thnh to ca cc m
nhit dch cng thay i t 400 n 50. Theo su, cc m nhit dch hu magma
c phn th n h 3 nhm chnh l 1) M nhit cao; 2) M nhit trung bnh v 3)
M nhit thp v vin nhit.
Cc m nhit dch nhit cao (300 - 400) thng c thnh to nhng su
ln v gn st vi nhng khi xm nhp m, nhiu khi nm ngay trong phn vm
hoc trong di tip xc ca chng. Thnh phn qung nhn chung kh n gin. C
cc kiu m nh sau:
y
- Qung vng trong cc mch thch anh cha sulfur nh pyrit, pyrotin,
arsenopyrit v.v... trong vng phn tn r t nh.
- Qung wolframit v casiterit trong cc mch thch anh nm ngay trong phn ra
cc khi xm nhp granit b greizen ho mnh. Thnh phn qung ch yu gm c.
wolframit, casiterit cng ft sulfur ln vi thch anh. Kiu m ny gp vng ni
Pia o c (Cao Bng).
- Qung molybden trong cc
mch thch anh thng c molybdenit
i km vi pyrit v bismutin.
- Qung arsenopyrit i km vi
pyrit, pyrotin, bulangerit trong cc
mch thch anh.
- Qung phc Sn> w , Bi, Ag c
thnh phn kh phc tp (casiterit,
stannit, wolframit, bismutin, argentit
v cc sulfur), nm trong cc th xm
nhp nng. Co mch thch anh cha
qung tuy khng ln, nhng c hnh
dng rt phc tp, v d nh m Potos
Bolivia (Hnh 9.5).

Hnh 9.5. S m t ct m Potosi - B olivia

1- Porphyr thch anh; 2- Ct kt, tuf; 3- Cui kt; 4-
phin, quarzit; 5- Thn qung Sn - w . (Evans 1975)

- Cc loi qung hp Cu - Sn, Cu - Mo v Sn - Pb c thnh phn kh phc tp,

cha nhiu sulfur, nm trong nhng mch thch anh quanh nhng th xm nhp
nng axit v trung tnh.
Cc m nhit dch nhit trung binh (200 - 300) phn ln nm kh xa, thng
pht trin trong cc tng trm tch hoc bin cht ph trn cc kh xm nhp.
Mi. lin quan gia cc m ny vi magma thng khng r rng, ch l nhng quan
h khng gian hoc gin tip. Khong sn trong nhng m loi ny c:
- Cc m qung sulfur - casiterit (Sn, Pb, Zn), trong c casiterit v sulfur ch
- km ln vi pyrit, pyrotin, arsenopyrit. Mch qung nm trong cc tn g trm tch
268

lc nguyn v c trong cc tn g phun tro, v d nh cc m thic vng Sn

Dng - Bc Tam o.
- Qung ng porphyr v qung molybden vi nhng khong vt sulfur
(chalcopyrit, qung ng xm, molybdenit) xm tn ln trong quartzit th sinh.
- Qung conchedan vi pyrit l ch yu (ti 80%) v c cha cc sulfur Cu, Pb, Zn,
As... p h t trin trong cc tng trm lch phun tro siu mafic, tng t nh nhng m
vng Ba V - Ba Tri.
- Qung a kim c cha bc vi thnh phn ch yu l galenit, sphalerit, qung
ng xm, pyrit, pyrotin, arsenopyrit, bulangerit... Ngoi Pb, Zn ra, trong qung ny
thng c Ag v Au cng vi nhng nguyn t" him khc.
- Qung vng trong cc mch thch
anh, trong vng cng sinh vi khong
vt sulfur nh pyrit, chalcopyrit, galenit
v.v... Cc mch nh to thnh nhng i
v chui xuyn ct cc th tng
granit v nm c trong cc lc vy
quanh, v d nh m Berezov vng
Ural (Hnh 9.6).
- Qung carbonat st vi khong
vt chnh l siderit, to thnh nhng
thu knh hoc cc va nm trong cc
tng trm tch lc nguyn carbonat.

Hnh 9.6. S m qng vng Berezovo

1- lc; 2- granit porphyr; 3- Mch qung dng
bc thang trong granit; 4- Mch qung trong lc
(M. Borodaevsky 1961)

- Qung Co - Ni - Ag gm cc mch
carbonat cha qung nm trong cc tng phun tro v cui kt c, v d nh m
coban Canada. T hnh phn qung kh phc tp.
- Qung phc 5 nguyn t" (Co - Ni - Ag - Bi - U) bao gm mt h thng cc mch
thch anh phn b' theo kiu hnh qut trong granit (nh cc m vng H Gu
Ln - Canada). Thnh phn khong vt ca qung r t phc tp.
Cc m nhit dch, nhit thp v vin nhit (di 200) r t ph bin v gp
nhiu vng kin to khc nhau ca v Tri t. i vi cc m ny thng thng m
quan h vi magma l khng r rng, nhiu khi khng thy c. Thnh phn
qung r t phc tp, bao gm nhiu t hp cc khong vt cng sinh vi nhau. C
nhng loi qung chnh nh sau:
- Qung antimon vi khong vt chnh l antim onit cng nhiu sulfur khc trong
cc mch thch anh hoc thch anh - carbonat.
- Qung thu ngn hoc thu ngn - antimon gm cc mch cinabar hoc cinabar antimonit cng sinh vi pyrit, thch anh, canxit v luorit. Cc mch nh vy pht trin
trong cc tng trm tch lc nguyn b uh cong thnh nhng np li, v d nh m
Nikitovca - Ucraina (Hnh 9.7).

- Qung ct kt cha ng l loi

hnh m c bit, trong cc khong
vt sulfur cha ng nh bornit,
chalcopyrit thay th cho xi mng
carbonat trong ct kt. Do quan h gia
chng vi magma khng xc lp c,
cc nh nghin cu gi cc m kiu ny
l m vin nhit.
- Qung Au - Ag - Te c lin quan
vi nhng vng hot ng ni la tr.
Propylit ho r t pht trin trong cc
tn g p h u n tro cha qng.Thnh
phn ch yu ca qung gm vng, bc
t sinh, mt lot cc khong vt sulfur
c cha Au, Ag v Te cng vi thch
anh, calcedon, luorit v carbonat.
- Qung thu ngn v arsen trong
mch thch anh - carbonat cha sulfur
nm gia cc phun tro b thch anh
ho, caolinit ho v propylit ho mnh m.

Hnh 9.7. S v mt ct a cht m qung thu

ngn Nikitovka
1- Ct kt; 2- phin lt di; 3- phin ph trn; 4t gy xuyn ct; 5- Mch qung (P. Jacovlev 1975)

- Qung barit gm cc mch thch anh hoc thch nh - carbonat cha barit nm
trong cc tng lc nguyn hoc lc nguyn - carbonat.
- Spat Bng o trong cc mch pht trin trong cc tng trm tch ni la.
9.2.2. Cc m ngun gc bin cht
Cc m ngun gc bin cht c hnh thnh do kt qu tc ng ca nhng bin
i mi trng a cht v thng trong nhng iu kin nhit d cao (300 v hn
na), p su t ln (hng trm, hng nghn atmosphe) v kh su trong lng t.
C nhiu kiu bin cht khc nhau, song ivi vic hnh thnh cc m khong
th ch mt skiu l c ngha, l qu trnh ho (diagenes) cc thnh to trm
tch, bin cht nhit, bin cht ng lc, bin cht tim nhp v bin cht khu vc.
Trong cc qu trn h bin cht ny, trc ht thnh phn ho hc v khong vt ca
v qung b bin di. Nhng khong vt v mi xut hin c kh nng bn vng
hn, thch ng vi nhng hon cnh ho l mi. Chng hn nh t cc hydroxyt st
to thnh m agnetit v hem atit, t pyrolusit v m anganit > braunit, bauxit -
corindon, opal - thch anh, vt liu than carbon > graphit, phin st bin cht
thnh phin mica - granat v.v... Cc m ngun gic bin cht c th c thnh to
do kt qu bin cht nhng m d c t trc, hoc do bin cht cc tng trm tch
hay magma, do d c th phn bit hai loi m c ngun gc bin cht l 1 ) cc m b
bin cht v 2 ) cc m bin cht.

270

a. Cc mo b bin cht
Cc m b bin cht c hnh thnh do cc qu trn h bin cht nhng m c
ngun gc khc nhau c thnh to trc , nh cc m qung mangan hoc st
nu trm tch, cc m kim loi hu magma, cc m than hoc cc m phi kim loi
khc. Cc m trm tch thng l nhng i tng b bin cht mnh m nht, v d
nh cc m st khng l b bin cht trong cc min v lc a c Tin Cambri, mt s
m qung mangan khng l Kazakhstan, Brasil, n v m vng Witoatesrand
ni ting Nam Phi. Tc nhn gy bin cht l nhit ,p s t v ncnng cha
khong ho. Bin cht trao i fchav th r t pht trin, trong khong vt c hu
nh c thay th hon ton bng nhng khong vt mi tlnb to. n g vi ba tc
nhn gy bin cht ni trn c th phn ra ba kiu m l: 1). B bin cht nhit; 2). B
bin cht ng lc v 3). Ngun gc phc tp.
Cc m b bin cht nhit dc hnh thnh do t nng cc m khong do nhit
cao t nhng kho'i magma xm nhp ln. Cc m ny thng gp trong nhng i
tip xc gia xm nhp, c bit l xm nhp axit, vi cc 'trm tch. Cc thn
qung nm trong d bin cht thnh phn amphibol - pyroxen. S vng mt ca
g ran at cho php xem y khng phi l nhng thnh to skarn. Do tc ng nhit
ca cc th xm nhp dng trap hnh thnh nhng m graphit t nhng va than
trong cc tng trm tch Carbon thng
Siberia (Hnh 9.8).
- Cc m b bin cht ng lc xut
hin do tc ng ca cc lc kin to
hoc do p lc nn p ca cc tng
nm trn. Bin cht ng lc c Lh nh
hng ti nhiu m khong khc nhau,
tre ht l nhng va qung st. manHnh 9.8. S m qung graphit
gan hoc cc via than trong nhng vng
1- Ct kt; 2- phin st; 3- va graphit; 4- hoa;
b dn p v un np to ni mnh m.
5- gabro; 6- Trm tch b ri. (I. Romanovich 1982).
Cc va qung c th b nn p, phn
phin, bin dng, ct xn hoc b bm nt do nhng h thng khe nt phc tp. Hnh
dng v th nm ca cc va qung cng b thay i, khc hn vi tnh trng ban du.
Cu trc bn trong ca cc th n qung cng c nhu thay i. Qung c th b ti. kt
tinh, b bm vn v c dng dm kt.
- Cc m. c ngun gc phc tp thng c hnh Lhnh do kt qu tc ng phi
hp hai kiu bin cht ni trn cng vi s tham gia tch cc ca cc dung (lch hu
magma. Cc m quartzit st hoc qung vng v urani trong cui kt c l nhng v d
tiu biu cho kiu m ny. Trong cc m quartzit st, v d nh vng Krivoi RogUcraina (Hnh 9.9), cc va qung trm tch ban u bin thnh nhng va qung
quartzit cha st c hnh thnh trong qu trnh bin cht khu vc lu di v mnh m.
Sau khi b bin cht, qung c thnli phn magnetit - mactit. to thnh nhng lp rt
27

mng nm xcn k nhp nhng vi quartzit (jaspilit). Khi cc lp quartzit cha qung
nm gia nhng lp phin kt tinh b v nhu v uh np rt phc tp.
b. Cc m b i n cht
Khc vi nhng m b bin cht, cc m bin cht c hnh thnh t cc loi
khc nhau thng qua qu trnh bin cht. Thuc vo nhm ny hu ht l nhng m
khong phi kim loi c hnh thnh ch yu do bin cht khu vc, trong dng ch
nht l nhng m hoa, quartzit, lp, vt liu cao nhm, graphit.

Hnh 9.9. Mt ct da cht m quaczit st

1-9- Proterozoi: 1- Ct kt arko; 2- Phyllit; 3- phin talc; 4- phin kt tinh; 5- Qung
st; 6- Ct kt; 7- phin thch anh; 8- phin graphit; 9- phin mica; 10-11- Arkei;
10- granit; 11- Amphibolit; 12- t gy; 13- Bt chnh hp a tng, (la, Belevtxev 1969)

hoa l d vi b bin cht mc cao, vt liu trm tch carbonat b ti kt

tinh, to cho nhng mu sc p, c th tr thnh nhng vt liu p lt trang tr c
gi Ir. Cc m hoa thng gp trong trm tch carbonat c Tin Cambri hoc u
Paleozoi b bin cht khu vc mnh lit.
Q uartzit dc hnh thnh t ct kt ht mn thng qua nhng qu trn h bin
cht mnh m, m ch yu l bin cht khu vc. Q uartzit l vt liu chu la, vt liu
mi v l nguyn liu ho cht c gi tr.
lp (hay bng) l phin st, i khi l philit, phin silic, phin mica
hoc phin thch anh - clorit. im ni bt ca chng l ht mn, phn phin mng, c
th tch thnh nhng tm mng v phang. c cng tng i cao, do ng k
v do b nn p cht nn t trng kh ln v kh bn vng, v vy tr thnh vt liu
272

lp c gi tr. phin lp Lai Chu c th tch ra thnh nhng tm mng ti 0,5 lem vi kch thc ti 50 X 50cm.
Vt liu cao nhm bao gm andalusit, silim anit v kyanit c dng nhiu trong
cng nghip luyn kim nh cc vt liu chu la cao cp, dng trong cng ngh thit b
in nh nhng vt liu cch in tt v trong nhiu lnh vc khc na. Chng
thng gp trong nhng tng bin cht khu vc cao v c thnh to ch yu do
tng trm tch giu nhm b bin cht, v d nh mt s tp bin cht trong phc
h Sng Hng c tui Proterozoi.
G raphit ph bin trong cc d bin cht cao nh gneis v phin kt tinh, c
hnh th n h do nhng tng trm tch giu vt cht hu c b bin cht mnh m v
su sc. ,Cng ging nh nhng khong sn bin cht khc, cc m graphit loi ny
gp trong cc tng bin cht Tin Cambri.
9.2.3. Cc m ngoi sinh
Cc m ngoi sinh c hnh thnh trong cc qu trnh phong ho v lng ng
trm tch din ra trn b m t Tri t, bao gm hai nhm tng ng l 1 ) Cc m
phong ho v 2 ) Cc m trm tch.
a. Cc m phong ho
Trong ba loi phong ho (c hc, l hc v sinh hc) th phong ho ho hc c vai tr
ln hn c trong vic thnh to cc m ngoi sinh. C th phn ra hai kiu m chnh c
lin quan vi cc qu trnh phong ho l cc m tn d v cc m thm lc.

Cc m tn d c thnh to t nhng khong cht kh phn hu, cn gi li

trong cc qu trnh phong ho. Nhng khong cht d b ho tan b mang i, li
nhng vt cht bn vng khng b oxy ho hay ha tan trong dung dch, '['hng thng
l nhng hp cht oxyt v hydroxyt Fe, Al, Mn, silicat Ni, casiterit, vng, platin, kim
cng, st, ct, phosphorit, v.v... Chng tch ng ti ch to thnh nhng m tn d v
phong ha, nhng m tn tch hoc sn tch v nhng m kiu m st.
V phong ho c th pht trin trn hu ht cc loi magma, bin cht v trm
tch, song nhng v phong ho pht trin trn magma c ngha to khong ln
hn c. Trong diu kin kh hu nhit i pht trin cc kiu v phong ho laterit,
trong c tp hp nhng khong vt bn vng nh colinit, cc oxyt v hydroxyt Fe,
Mn, Al, Mg, v.v... Cc v phong ho c c hnh thnh trong nhng khong thi gian
r t di, do c cha nhng m khong gi tr vi nhng khi lng khng l. C
nhng loi khong sn sau y trong cc v phong ho:
- Qung st nu (limonit) c cha Ni v Cr trong cc v phong ho pht trin trn
magma siu mafic (dunit, peridotit).
- Caolin gp trong nhng v phong ho pht trin trn nhiu felspat nh
granit, granitogneis, gabro, diabas, v.v...

Bauxit gp trong nhng v phong ho pht trin trn giu felspat iu kin
kh hu nhit i nng m, nh cc v phong ho trn basalt (bazan) Ty Nguyn.
Cc m tn tch v sn tch c hnh thnh t nhng sn phm phong ho
c gi li ti ch hoc trt tri theo cc sn dc. Thng thng l tch t
nhng khong v t qung vn trc y l nhng khong vt ph trong th n h phn
ca gc, chng h n nh vng, platin, wolframit, casiterit, monazit, zircon, cromit,
rutin, ilm enit, m agnetit v.v... Trong cc qu trn h phong ho ho hc, nhng khong
vt ny bn vng, khng b phn hu v c gi li, trong khi nhng vt cht d b
phn hu khc b ra tri. Tch t ca chng t ti nhng khi lng ng k, c
hm lng cao trong cc tng trm tch b ri v to th n h nhng m sa khong tn
tch hoc sn tch.
Cc m kiu m st c th n h to phn trn ca cc thn khong sn do kt
qu cc qu trnh phong ho ho hc v mt phn do phong ho c hc. Nhng khong
vt sulfur trong iu kin gn m t t r t d b phn hu to ra mt tp hp
nhng hydroxyt st c tn gi chung l limonit. V d s phn hu ca pyrit din ra
theo nhng phn ng sau:
FeS 2 + 7 0 + H20

FeSO< + H20

6FeS0 4 + 30 + 3H20

2Fe(OH )2 + Fe(S04)3

Fe 2 (S 0 4)3 + 6H20

2 Fe(OH )3 + 3H 2S 0 4

4Fe (0H )3

2Fe 30 3 . 3H20 + 3H20

limonit

Sn phm cui cng trong qu trnh phn hu pyrit l limonit c lu gi li trn

u thn qung sulfur v to thnh kiu m m st. Cng tng t nh vy, trn cc
thn qung mangan carbonat, cc m thch cao hoc nhng m phosphorit tn d c
to ra do kt qu phong ho carbonat c cha Ca 3P 20 8 dng phn tn.
Cc m thm lc c to thnh t nhng vt liu khong cht tng i d ho
tan v b nc trn m t mang i khi phm vi v phong ho. Khi lu thng theo cc
h thng khe nt v k h phn trn ca v Tri t, thnh phn ca nc v nng
khong cht ho tan trng b thay i. Khong cht c.kt ng li trong
nhng iu kin ho l ph hp v to ra nhng m khong c gi tr. Vt liu e th
kt ng ngay trong tng trm tch b ri trn m t t dng nhng kt hch.
Phng thc kt ng c th l lp y cc khe h trong hoc trao i thay th. Khi
nc trn m t xun xung su v ho nhp vi nc ngm th vt cht khong c th
xuyn theo nhng khe n t vo su trong gc. Chng c th to ra y nhng
mch qung nh chng cht lp y cc h thng khe nt khc nhau, hoc cng c th
vt liu qung tham gia vo thnh phn xi mng gn kt nhng mnh vn ca b
nghin n t do nhng nguyn nhn c hc khc. Cc m thm lc c gi tr thng l
nhng m qung oxyt st v mangan kiu m ly (Hnh 9.10), nhng m qung
silicat nikel v urani - vanadi trong cc tng ct kt hoc vi, cc m qung borat
di cc m mui v.v...
274

m i

32 ^ 1 3 4 m s

Hnh 9.10. S mt ct m st nu
1- vi; 2- Cui kt; 3- Cui, ct, st; 4- Qung st nu; 5- Mc nc ngm. (V. Aristov 1981)
y

b. Cc m trm tch
Cc qu trnh lng ng trm tch din ra trn b m t Tri t v ch yu trong
cc bn nc. Vt liu c trm ng c th l cc mnh vn ca v qung (vi
nhng kch c r t khc nhau), nhng hp cht ho hc mi dc thnh to trong t
nhin hoc cc vt liu hu c. Phng thc lng ng trm tch c th l c hc, ho
hc v sinh hc. Cc m qung trm tch cng c th e phn thnh ba nhm:
1 ) Trm tch c hc; 2) Trm tch ho hc v 3) Trm tch sinh hc.
Cc m trm tch c hc c thnh to t nhng vt liu m nh vn v qung
tch khi gc nh qu trnh phong ho c hc v c nc trn m t t vn
chuyn i trn nhng khong cch r t khc nhau. Kch thc ca cc mnh vn ny
r t khc nhau, t nhng khi, nhng tng c ng knh ti mt vi mt n nhng
h t ct, h t bi khng qu lm m chiu ngang. Chng l nhng vt cht khong bn
vng, khng b phn h ho hc, trong s' khng t l nhng tinh th hoc mnh
tinh th khong vt qung.
Vt liu mnh vn c vn chuyn i khi ni sinh ra chng mt phn l do tc
ng ca trng lc (ln theo cc sn dc), song ch y l do b cun tri theo cc dng
nc chy trcn mt t, chng dn dn nm li trn ng i theo tr t t ngc vi t
trng v kch thc ca chng. Nhng mnh to v nng tch ng gn ni xut pht,
cn nhng ht mn v nh tri theo dng nc i rt xa, to thnh nhng tng trm tch
sng, h v bin. Cc m khong dc hnh thnh t nhng vt liu mnh vn c gi
chung l cc m sa khong. Tu theo v tr a hnh m cc m sa khong c th l nhng
sn tch, bi tch, m h hoc ven bin. Trong sa khong tch t nhng khong sn c
gi tr nh vng, kim cng, platin, cromit, wolframit, casiterit, rutin, zircon, monazil,
corindon, rubi, saphir, granat, thch anh, v.v...
Trong s' cc kiu m sa khong th sa khong bi tch l i tng cn dc quan
tm c bit. Vt liu to thnh sa khong bi tch thng dc cc dng chy mang i
kh xa, do vy chng thng l nhng ht c mi gt nhn nhi. Nguyn nhn lm
cho chng ngng ng li trn dng i l nhng bin i ng lc trong dng chy,
chng hn nh nhng thay i trong lu lng nc, trong tc hay hng dng chy
v.v... Cc sa khong bi tch c cu Lo phn lp kh r (Hnh 9.11).
275

^
\

1V
^

f ^

Sa khong bi tch c th c hnh

thnh vo nhng thi don khc nhau
trong qu trnh pht trin ca th u n g lng.
Chng c th b chn vi trong nhng
thung lng C., hoc c nng ln cao tr
thnh nhng sa khong bi bi hoc cc bc
thm. Trong cc m sa khong bi bi (c v
hin i) c th khai thc nhiu loi khong
sn kim loi v phi kim loi c gi tr nh
kim cng, qu, magnetit - ilmcnit,
cinaba, zircon, tantal - niobi, monazit, vng,
plalin, thic v wolfram.

vyY yy^

3 3 EH4
Hnh 9.11. S 4 giai on hnh thnh sa khong
1- Mng; 2- Ct; 3- Than bn; 4- Trm tch ph trn,
(lu. Bilibin 1961)

Cc m trm tch ho hc c th n h
to trong nhng bn nc (h v bin), do nhng vt cht khong trc ho tan
trong nc ( cc dng dung dch thc v keo) kt ng li. Nhng thay i trong iu
kin ho l nh thay di nhit , nng ca dung dch, s ho trn cc dung dch vi
nhau hoc thay i pH ca mi trng v.v... l nhng nguyn nhn lm cho vt liu
b kt t v trm ng xung y cc bn nc.
T cc dung dch thc c th hnh thnh cc m mu khi nng ca chng tng
cao do nc b bay hi. T nhng dung dch keo c th hnh thnh nhng m trm tch
qung st, mangan v bauxit r t c gi tr. Ngun cung cp vt liu to qung l nhng
v phong ho laterit, trong c nhng nguyn t" kim loi c gii phng khi gc
trong cc qu trnh phn hu v oxy ho. Mt phn vt liu cng c th c ly t
nhng i oxy ho trn cc m qung st v qung sulfur. Nguyn nhn ch yu lm
cho cc dung dch keo b m t cn bng v vt liu qung lng ng l s ho trn dung
dch mang qung vi nhng dung dch khc, chng hn nh nc bin. Ni tch ng
cc m qung Fe, Mn v AI trm tch l nhng khu vc nc nng nh cc vng, vnh,
h v m ph ven bin. Hnh dng c trng cho cc thn qung l nhng va dy t
mt vi mt dn vi ba chc mt v ko di hng trm, thng l hng nghn mt. Bn
cnh dng va cng c th gp cc dng thu knh, hoc nhng hnh dng khng cn
i. Chng thng nm chnh hp vi cc tng trm tch cha chng v nhiu khi b
v nhu, un np cng kh phc tp.
Cc m trm tch sinh hc c hnh thnh nh c s tham gia tch cc ca th
gii sinh vt trn b m t Tri t. Mt s loi sinh vt c kh nng tch t trong c
th mt khi lng ng k cc nguyn t no ; sau khi cht xc ca chng c tch
ng li v tr thnh nhng m khong c gi tr, chng hn nh carbon trong cc m
than , carbon v hydro trong cc m du v kh t nhin, canxi v carbon trong
vi, silic trong diatomit, canxi v phosphor trong phosphorit, v.v... Khong sn phi
kim loi gm c vi, diatomit, phosphorit, lu hunh v phin cha urani. Cc
m khong chy bao gm than , du m v kh t t nhin.

276

 vi thng l nhng tch t v ca mt s" loi sinh vt nh san h, cc , hu

bin, bt bin, tay cun, v.v... hoc xc ca mt s"loi to c cha canxi carbonat.
Diatomit l nhng tch t xc cc loi to nh iatome v raiolari cha oxyt silic
trong c th ca chng. Khi cht v tch ng xung dy bin hng lot, xc cc loi
to ny c th to thnh nhng m vt liu chu la cht lng cao.
Phosphorit c hnh thnh t nhng tch t xc sinh vt cha phosphor trong
cu trc c th ca chng. vi mt s loi sinh vt nh c, ta y cun th phosphor
l mt hp phn quan trng trong thnh phn c th, c trong khurg xng hay v
cng cng nh trong phn th t mm. Phosphorit c hnh thnh nhng ni m
sinh vt loi ny b hu dit hng lot do s thay i ch nhit trong nc bin,
thay i su lm cho thay i p lc nc bin lin quan vi bin tin hoc bin
thoi, gia tng mui trong nc bin do b bay hi v.v ...
Lu hunh c th c ngng ng v tch t t nc bin nh c s tham gia tch
cc ca vi khu n ym kh sinh sng trong mi trng thiu oxy. Loi vi khun ny c
th phn hu khng ch nhng vt cht hu c, m c eanxi sulphat c trong nc
bin. Nh hot ng ca chng m nc bin c th b nhim bn bi hydro sulfur.
Qu trn h phn hu cc sulphat ca vt cht hu c nh s fham gia ca vi khun
din ra theo mt phng thc chung nh sau:
CaSO,| + 2 c

CaS + 2C 0 2 + 2H20

CaS + 2CO,

-*

hoc CaS + 2H20

Ca (H C 0 3)2 + H2S
Ca(OH )2 + H2S

Hydro sulfur ni ln trn v tip tc b oxy ho:

2H2S + 0 2 -* 2H20 + S2

Ngoi ra, hydro sulfur cng c th b phn hu bi vi khun ym kh:

2 H2S + 0 2

2H20 + S2 + 1 2 2 cal

Lu hunh l nguyn t" c hot tnh cao, do trong thin nhin cng r t d
dng din ra nhng qu trnh ti kt tinh v ti tch ng ca n.
phin cha urani l nhng phin st c cha nhiu vt cht hu c v c
hm lng U 30 8 t ti 0,15 - 0,20%. Trong phin mu en khng p h t hin c
nhng khong vt qung urani, song hm lng tng cao ca u c th lin quan vi
cc hp cht hu c hoc cc vt liu st.
Khong sn chy chim v tr c bit trong s cc m khong c ngun gc trm
tch sinh hc. Di y s xem xt nhng iu kin thnh to ca hai i biu chnh
trong s cc m loi ny l th an v du m.
Cc m than c hnh thnh t nhng tch t thc vt b chn vi. Thc vt
h ng nh cc loi to chng hn, khi cht b chm xung y cc bn nc v to
thn h nhng lp bn. Tch ng lu di, vt cht hu c trong c th to vh nhiu
cht m v cht bo, b phn hu v tr thnh than bn. Tri qua nhng qu trnh
277

bin cht mun hn, than bn b nn p v tr thnh than sapropelit hay than m.
Thc vt cao cp cha trong c th mt lng cht m v cht bo t hn, m thay
vo l nhng hp cht ca carbon. Khi cht chng c tch ng li v trong
nhng diu kin n h t dnh b phn hu thnh vt liu mn (humic). T nhng tch t
xc thc vt cao cp hnh thnh loi than humic.
Qu trnh phn hu vt cht hu c xc thc vt tr thnh than phi din
ra trong mi trng ym kh. khng c s xm nhp ca oxy trong khng kh v nc
ngm. Trn m t t, do d tha oxy trong khng kh, thc vt b mc nt v phn
hu hon ton. Cc qu Irnh hot ng a cht sau ny nh ho , bin cht v
nn p kin to v.v... l nhng yu L' quyt, dnh vic chuyn ho vl liu hu c thc
vt b chn vi thnh than .
Cc tng trm tch cha th an trong phm vi v Tri t c th thuc vo nhng
tui khc nhau, song ch yu bt u t k Carbon. Trm tch cha than c nht trn
lnh th Vit Nam c tui Permi Ph Bng (H Giang), nhng cc m than c gi tr
cng nghip ln nc ta thuc cc tui Trias mun v Neogen. Vic hnh thnh
nhng tng trm tch cha than chu nh hng ca hng lot nhng yu t" khc
nhau trong qu kh a cht, trc ht l kh hu, a hnh m t t, thm thc vt v
c bit l nhng vn ng kin to ca v Tri t. Cc tng cha than gn lin vi
nhng thnh to lc da v lc a, thng l trong nhng lot bin tin m u cho
vic hnh thnh nhng bn trng kin to. Vn ng kin to mnh m cng lm cho
nhng khu vc rng ln ca lc a, trn c nhng Ihm thc vt phong ph b
chn vi xuhg di nhng tng trm tch tr mi thnh to. M t khc, vn ng kin
to cng l mt trong nhng nguyn nhn lm cho cc tng cha vt liu thc vt b
bin cht m nh m v b bin dng phc tp, to ra nhng va than c cht lng cao,
nh cc m trong vng than Qung Ninh.
Cc m du (thng hay i km vi kh t thin nhin) c ngun gc gn lin vi
nhng tng trm tch hu c. Mc d c nhng gi thyt v ngun gc v cc ca cc
m du, nhng gi thuyt v ngun gc hu c ca du m hin nay c da s cc:
nh da cht ng h. Vt liu to ra du m l nhng tch t xc vi khun v thc vt
cp thp b chn vi trong cc tng trm tch c gi l m. Du m c di
chuyn t cc tng d m dn v tp trung trong cc tng cha du (hay cn gi l
nhng tng colector). l nhng tng trm tch ht th, c gn kt km hoc
c nhiu khc h v nt n.
Cc tng d m (hay cn gi l tng sinh du) thng l nhng tng d st dy,
trong du m tn ti trong trng thi khuych ln hoc phn tn. Cc tng tp
trung du thng l ct hoc ct kt v d carbonat (d vi, dolomit) c nhiu l hng.
c th hnh thnh c cc m du, ngoi cc tng colector ra cn cn phi c
nhng cu trc a cht thun li. Thng thng th du m di ng do p lc mao
mch v do b nc y ra khi cc tp st, xuyn vo cc tng coleclor trong cc
cu trc kiu np li. Trong nhng khu vc ny kh t, du v nc c phn b ph
Ihuc vo t trng ca chng. Trn cng l kh, tip theo l du v thp hn l nc.
278

So vi than , du m c cha nhiu hydro hn v t l C/H l 6,2 - 6,7, trong khi t

l ny than l 16. Trong thnh phn ca du m carbon (C) chim ti 82 - 87%, hydro
(H) - 11,14%, cn li khong 1 % l nhng nguyn t khc nh o , N v s. Cc hp cht
ca carbon v hydro (hydro cacbua) c th thuc mt trong nhng dy sau: M etan (CnH2n
+2); N aptan (CH2n) ; Benzen (CH2n_G) .
tm kim v p h t hin cc m du c th da vo nhng du hiu quan
trng nh: 1 ) C cc tng m sinh u l nhng tn g trm tch cha bitum v
cc vt liu hu c; 2 ) C m t cc tng cha du (colector) trong m t ct a cht; 3)
C kiu cu trc cha du thun li nh cc np li, cc kin trc dng vm; 4) C cc
tp st khng thm nc ph trn cc tng colector cha du.
9.3. MT S KHI NIM V IU TRA KHONG SN
9.3.1. D bo khong sn
D bo khong sn l hnh dung ban u v kh nng cha khong sn ca mt
vng, mt khu vc.
Trn c s s dng tng hp nhng s liu a cht, a ho, a vt l v a mo
xem xt, i snh v nh gi kh nng pht hin ra khong sn trong nhng khu
vc nghin cu. T t c nhng s" liu c a ln bn , m t ct, ct a tng;
nhm vch ra nhng d thng trong cc trng a cht, a ho, khong vt, a vt
l v.v... xc nh nhng kiu th n h to a cht, ranh gii phn b nhng s" liu trong
nhng khong gia cc im kho st v.v... Bn d bo dc thnh lp mi t l,
trong ch ra cc i v din tch c trin vng trin khai cng tc tm kim. C th
xem bn d bo l bn cc d thng v trn th hin t t c-nhng hin tng
d thng xc nh v phn tch nhng tin d bo v pht hin cc m khong.
Bn d bo bao gm ni dung a cht, sinh khong v d bo.
Ni dung a cht. Bn d bo c xy dng trn nn bn kin to hoc
bn th n h h - kin trc, trn c bit lu th hin nhng yu t lin quan vi
s hnh th n h khong sn nh d thng, t gy, thnh to magma v.v...
Ni dung sinh khong (hay khong ho) gm. nhng dn liu v khong sn v cc d
thng khong vt, a ho, a vt l. M v nhng biu hin qung c k hiu theo
qui c chung. Quan h ca chng vi cc phc h , kiu ngun gc, thnh h qung v
nhng s liu khc c trnh by trong mt bng ring. Cc vnh phn tn khong vt
v d thng a ho c k hiu ring cho gc v cho trm tch b ri.
Ni dung d bo gm nhng k hiu v ranh gii a cht d bo, din tch c trin
vng v khng trin vng, nhng k hiu khc lin quan n iu tra khong sn.
9.3.2. Tm k im khon g sn
Qu trnh hnh thnh v qui lut phn b-ca cc m khng th tch ri vi lch s
pht trin v cu trc a cht ca tng khu vc c th. Do t t c nhng ti liu v a
279

cht khu vc u l nhng c s khoa hc c gi chung l nhng tin v du hiu

tm kim khong sn.
a. Cc tin tm kim
Tt c nhng yu t a cht c th cho php d on kh nng c cc tch t
khong sn trong khu vc no c gi l cc tin tm kim m. l cc tin
da tng, thch hc, magma, a ho - khong vt, kin trc v a mo.
+ Tin a tng da trn c s nhng mi quan h c qui lut gia cc thnh
to khong sn vi cc thnh to da cht c tui n h t nh. Ni dung c bn ca cc
tin ny l xc nh v tr ca cc tng cha qung trong ct a tng khu vc lm
c s cho vic d bo v pht tn cc m cng loi trong khu vc .
Cc m ngoi sinh, c bit l cc m trm tch c cc thn khong c thnh to
ng thi v trong cng hon cnh a cht vi vy quanh; do lun lun c v Ir a
tng nht nh; v d than nc ta c trong trm tch Trias thng v Neogen.
Vic s dng cc tin a tng d bo v tm kim m qung ni sinh c nhiu
hn ch hn. Tuy nhin, mt s" loi khong sn nh vng, wolfram, c nhng thi k
xut hin nhiu trong lch s v Tri t. Tui ca cc phc h magma xm nhp cha
qung v ca cc m qung ni sinh licn quan vi chng gip nh a cht xc nh
nhng thi k khong ho d bo v pht hin nhng loi khong sn.
+ Tin trm, tch da trn c s phn tch mi quan h gia cc m khong vi
cc tng trm tch hoc trm tch - ni la sinh. Cc thnh h cha qung thc
cht l nhng dng c bit ca cc thnh h a cht. Cc b than, mui khong,
phosphorit, qung st v mangan hay cc vng qung ho conchedan cha ng v da
kim khng th tch ri vi nhng thnh h tng ng nh st - st cha than,
halogen, olomit - silic, ct - silic - st gn b, spilil - diabas hay spilit - keratophyr v
ngc bch - silic. Trong vic d bo cc m qung ni sinh, vai tr ca cc tin
trm tch c nhiu hn ch. Ch c th vch ra nhng tng hay lp d c thnh
phn thch hc trm tch hoc c tnh c hc th u n li cho vic hnh th n h cc
th n qung hu magma.
+ Tin magma da vo nhng gi nh v cc mi quan h ngun gc gia cc m
khong vi nhng biu hin magma xm nhp hoc ni la. Tin magma dc s
dng vi nhng m licn quan trc tip vi nhng thnh h magma cha qung. Cc
thnh h mafic v siu mafic l tin cho iu tra cc m platin, kim cng, cromit,
sulfur ng - nikel, titanomagnetit v asbet; cn cc thnh h kim v siu mafic kim
thng cha cc m tantal, niobi, zircon, thori, t him v apatit.
+ Tin a ho - khong vt da trn c s nhng mi quan h gia khong
sn vi c im th n h phn khong vt v ho hic ca cc loi . Nhng hiu
bit v cc tp hp khong vt tiu biu ng vai tr quan trng trong vic phn
tch tng, th n h h v cc m khong, gip nhiu cho vic phn chia cc tng
th u n li cho to qung.
280

+ Tin kin trc da vo nhng qui lut phn b" ca cc m khong trong
nhng kin trc da cht qui m khc nhau. Trong mi giai don tm kim khong sn
theo nhng t l khc nhau, cc tin kin trc u c s dng c hiu qu nu
qui m ca cc yu l' kin trc khng ch qung ph hp vi qui m ca nhng din
tch mang qung.
Cc thn qung u c th b khng ch theo nhng C thng trong bnh d kin
trc a cht ca cc m qung hay trng qung. Chng c th l ni giao nhau ca
cc khe nt trong cc lp v cc tp c nhng thuc tnh c l tng phn nhau,
nhng yu t kin to nguyn thu ca cc magma, nhng i c nt, dm kl hay
nhng yu t kin trc kin to - ni la cc b v.v...
+ Tin a mo da trn mi quan h khng gian gia s phn b" khong
sn vi cc. dng a hnh c v hin i ca cc khu vc nghin cu. Cc Lin d
ny dc s dng c hiu qua n h t trong d bo v tm kim m sa khong v v
phong ho cha kim loi.
b. Cc du hiu tm kim khong sn
Tt c nhng yu t a cht, a ho, da vt l v nhng yu t" khc trc tip hoc
gin tip chng t s c m t ca khong sn Irong phm vi nhng khu vc nghin cu
ca v Tri t u c xem l nhng du hiu tm kim khong sn. Chng hao gm:
1 ) Biu hin qung ho; 2 ) Cc vnh phn tn nguyn sinh; 3) Cc vnh phn tn th
sinh; 4) Cc d thng a vt l; 5) Cc gn qung b bin di; 6) Du vt khai thc c,
t liu a l - lch sv nhng ti liu khc.
+ Biu hin qung ho nhng vt l t nhin v nhn to (cc vt l qung) l
nhng du hiu quan trng d suy don khng chi v s c m t ca khong sn, m
c v Ihnh phn v cht lng ca qung.
+ Vnh phn tn nguyn sinh l s phn b ca cc khong vt, v cc nguyn t
ng hnh (ch th) vi qung ho xul hin trong cc vv quanh dng thi vi
qu trn h hnh thnh cc tch t qung. Chng c kch thc ln hn cc thn qung
nhiu ln v c th dc xem nh nhng i bn ngoi ca cc thn qung . Kch
thc: ca cc vnh phn tn nguyn sinh ph thuc trc tip vo hm lng ca cc
nguyn t' trong cc thn qung v l l nghch vi phng (nn) a ho ca chng
trong cc vy quanh.
+ Vnh v dng p h n tn th sinh c hnh th n h do kt qu ca cc qu
trn h phong ho trn b m t cc th n h to qung, cc qu trn h vn chuyn, phn
tn khong vt v cc nguyn t" c ch. Cc vnh v dng phn tn th sinh ca
cc nguyn t" to qung c th gp trong t t c cc mi trng t nhin nh ,
nc, khng kh v thc vt. Trong th n nhiu loi thc vt cng c th pht hin
ra hm lng tn g cao ca mt s cc nguyn t" ch th c Irong t trng.
+ D thng a vt l phn nh nhng thuc tnh ca mt s loi khong sn v
cng l du hiu tm kim khong sn. Nhng d thng t, x, in vi cng cao l
nhng du hiu trc tip ca cc m st, thori - urani v sulfur tng ng.
281

+ Cc gn qung b bin i (metasomatt) l nhng du hiu gin tip quan

trng ca qung ho, n h t l i vi cc m hu magma. Tu theo c tnh ca nhng
bin i gn qung c th suy on khng ch v tim nng qung ho ca din tch
nghin cu, m c v kiu thnh h, thnh phn v cht lng qung. Th d, lin
quan vi skarn c qung magnetit, sheelit (CaW04), ng, vng v a kim, vi greizen
c qung liti, beryli thic, wolfram v molybden v.v...
+ Nhng du tch khai thc c nh cc cng trnh khai o, mng tuyn hay bi
thi v.v... cng l nhng du hiu trc tip ca qung ho. N hng t liu a l - lch
s v kho c c th cho bit s khai khong trong qu kh xa xa, cng l nhng
du hiu tm kim gin tip. a danh i khi cng c xem l nhng du hiu tm
kim gin tip; v d Ngn Bn l vng trc y khai thc bc, T hn Sa l vng
cha q u n g t h u ngn V .V ..

282

Chng 10

VN
NG
KIN TO
CA v TRI T

10.1. CU TRC V TRI T. CC THUYT KIN TO

S vn ng ca v Tri t l nguyn nhn ca mi bin c c ngun gc ni
sinh nh hot ng to ni, s hnh th nh cc th magma (xm nhp v phun
tro ni la), ng t V . V .. Ni cho cng th nhiu bin c trong hot ng a cht
ngoi sinh li cng c ngun gc t nhng vn ng ca v Tri t, nh s hnh
thn h cc th trm tch trong cc bn, nhng chnh cc bn li c hnh thnh
t kt qu ca nhng chuyn ng ca v T-i t. Vic nghin c quy lu t v lch
s nhng vn ng ca v Tri t v h qu ca nhng vn ng l nhim v
ca mt ngnh hc l th trong a cht hc l kin to hc. T hnh thi cc cu
trc a cht, cc nh kin to nghin cu ngun gc sinh thnh ca cc dng cu
trc , c ch v lch s vn ng hnh thnh cc'dng cu trc a dng v phc
tp ca v Tri t.
10.1.1. Cu trc v Tri t
B m t Tri t gm cc lc a v cc i dng, nhng cc lc a v i dng
cng khng ng n h t v cu trc v lch s pht trin m tu thuc vo cu trc ca
v Tri t ca tng ni. v Tri t l phn trn cng ca cc quyn pha trong ca
Tri t (trn l thu quyn v kh quyn) v c cu trc khc nhau tu theo l
lc a hay i dng (Hnh 1.5).
- V i dng, nh tn gi ca n, kiu v ny phn b' di cc i dng v t
trn xuhg di'gm cc lp sau y: Lp 1 gm cc sn phm trm tch c b dy t
Om (nh sng ni gia i dng) n vi kilomet, nhng trung bnh khong 300m.
Tc sng a chn Vp = 2; t trng d = 1,93 - 2,3. Lp 2 gm ch yu l basalt
(bazan), nn cng c tn gi l lp basalt, v cng c ngi gi l lp mng (basement)
c b y vi kilomet. Vp = 4 - 6 ; d = 2,55. Lp 3 hay cn gi l lp i dng c coi
c thnh phn serpentin do hydrat ho phn nh ca manti trn, c b dy khong 5 6 km; Vp = 6,7; d = 2,95.
- V lc a c cu trc phc tp hn v gm hai lp : (1) Lp trm tch c b dy
vi kilomet; Vp = 3,5; d = 2 - 2,5. (2) Lp phc hp ch yu gm cc axit c b dy
t 20 n 70 km; Vp trung bnh 6 ,2 . Ngi ta cng cn phn bit trong lp phc hp
ny c hai phn l "lp granit" pha trn vi Vp = 5,6 v d = .2,7; di l gin on
Conrad ri n "lp basalt" vi Vp = 6,5. Ranh gii di ca v lc a gin on
283

Moho (hay Mohorovich) c th hin r nt theo sng a chn. B dy ca v lc a

khong 7 - 1 2 km di i dng v trung bnh khong 30 - 40km trn lc a, c th
t ti 70 km chn cc dy ni (r ni).
Thch quyn, m anti v quyn mm. M anti nm st di v Tri D't (di ranh
gii Moho) gm m anti trn v m anti di. Phn ln cc nh a cht cho rng v
Tri t cng vi phn mi ca m anti trn to thnh thch quyn; phn di ca
m anti trn l quyn mm (Asthenosphere). Quyn mm c tnh cht mm do nn
thch quyn c th di chuyn trt trn n, do quyn mm c vi tr r t ln trong
chuyn ng ca cc mng thch quyn.
10.1.2. N n v k h in - Hai dng cu trc c ca b m t v Tri t

Trong cu trc hin ti ca b mt v Tri t chng ta gp nhng khin l ni m

mng c, gm cc d bin cht cao t trm tch v magma, l ra trn mt din
kh rng. Nhng bin cht cao v un np ny chng t nhng hot ng to ni phc
tp din ra Tin Cambri, cc khin ny tr nn n nh trong Phanerozoi.
Bao quanh cc khin l nhng vng rng ln, theo m t ct ng nhng vng ny
bao gm hai yu t cu trc l mng bin cht, kt tinh tui Tin Cambri bn di
(ging nh cc ca khin) v tng ph trn gm cc trm tch Phanerozoi.
Thng thng ngi ta gi nhng vng nh vy l vng nn, nhng v tng th th cn
phi coi nn bao gm khin v a di k cn (ni khng c mng l nh khin)1,
chng to thnh nhn ca cc lc a. Nn l nhng phn n nh ca cc lc a t
u Phanerozoi n nay; trn th gii c cc nn din hnh nh nn Bc M, nn ng
u v nhiu nn khc nh Chu Phi, Siberia V.V..
Nn Bc M bao gm khin Canada chim mt din tch rng ln ng bc
Canada, phn ln din tch Groenland, mt phn bc Hoa K. Trong phm vi khin
Canada ] c Arkei v Proterozoi, trn b m t khin ch i ni c nhng lp mng
trm tch bng h Pleistoccn. Nhng Arkci v Proterozoi ny cng ph bin rng
ri trn lnh th Hoa K, di lp ph trm tch Phanerozoi.
Nn ng u hay cn gi l nn Nga c khin Baltic trn lnh th Thu in v
Phn Lan, cc Arkei v Proterozoi y d c nghin cu kh k. Nn Nga bao
trm lnh th rng ln ca Lin Bang Nga cho n tn dy ni Ural, c trm tch
Phanerozoi ph trn cc mng kt tinh Arkei v Proterozoi. Cc nn Siberia, Trung
Quc, n , Chu Phi, Australia cng c cu trc tng t.
Trong phm vi cc khin, tui Arkei chim nhng din tch kh ln v l nhn
ca cu trc khin. Mc bin cht v bin v r t phc tp nn vic nghin cu, nh
tui chng nhiu khi d c s nhm ln nu khng s dng phng php dnh tui
ng v phng x.
1Thut ng nn ng vi (ting Nga) nhng khc vi platform (ting Anh) v plateforme (ting Php)
tuy phin m gn ging nhau. Theo ni dung v cu trc a cht, cc thut ng nn, khin, a i dng trong
ting Vit ln lt ng vi cc thut ng , , v (ting Nga) v craton, shield, platform (ting
Anh) hoc craton, bouclier, plateforme (ting Php)..

284

10.1.3. Cc th u y t k in to
C nhiu thuyt v kin to ra i trn c s nhng quan im khc nhau, nhng
c th phn bit hai quan im chnh l quan dim tnh v quan im ng. Quan im
tnh cho rng v tr cc lc a khng thay i, chng vn ng nguyn ni xa nay ca
chng. Vn dng ch yu ca v Tri t l theo phng thng ng, nhng chuyn ng
theo phng nm ngang ch c tnh cht yu t, v l nhng chuyn ng phn d t cc
chuyn ng theo phng thng ng. i din cho quan dim tnh l thuyt a mng ra
i t gia th k 19, sau trong na u th k 20 thuyt ny c pht trin rng ri
nhiu nc nht l Chu u v Bc M. Quan im ng cho rng v Tri t vi cc
mng Ihch quyn c kh nng trt chuyn theo phng nm ngang v chnh nhng
chuvn ng ny l ngun gc ca nhng hot ng ch yu trong lch s pht trin ca
v Tri t. Quan dim dng c th hin y trong thuyt kin to mng.
10.2. THUYT A MNG
Thuyt a mng ra i t th k 19 vi khi nim u tin ca cc nh a cht M
J. Hall (1849) v J. Dana (1873). T thuyt a mng d dc cc nh da cht nhiu
nc b sung v pht trin nh cc cng trnh ca nhiu nh a cht, trc ht l ca E.
Haug (1909), A. Arkhangelsk! (1923-1927), H. Still (1936-1940), N. Shatski (1932-1964),
M. Key (1942-1944), v .v. Belousov (1948-1974), J. Auboin (1949-1964) v.v... Ngi ta
nh ngha t m, xc nh tnh cht v phn chia nhiu loi hnh a mng v xc dinh
cc giai on pht trin ca a mng.
10.2.1. c tn h ca a m ng
Theo quan nim ca J. Hall (1849), J. Dana (1873) v nhng ngi k tc th a
mng l khu vc ca v Tri t hot ng mnh m, b sp vng hnh thnh trm
tch dy, hot ng magma mnh, v sau b uh np, nng cao v tr thnh khu vc
uh np phc tp. Mt a mng c nhng c im sau y:
1) Hot ng sp ln mnh m, hnh thnh nhng khu bin su c dng ko di
hng trm kilomet, b rng khng ln. Tc sp vng v tc d trm tch thng tng
ng nhau nn hnh thnh b dy trm tch ln, tuy vy trong giai on u do tc sp
vng ln hn nhiu tc trm tch nn khu vc tr thnh min bin su.
2) Hot ng t gy din ra mnh m; chnh nhng t gy su li tip tc to
nn s sp vng v hoi ng magma tch cc. Trong giai on u ca hot ng a
mng, magma thng th hin dng phun tro, nht l phun tro ngm xen vi
trm tch di dy bin su. Trong giai on cui ca a mng, hot ng magma
din ra di dng xm nhp, hnh thnh cc th nn (batholit).
3 ) Cc thnh to ca a mng thng bi un np mnh m, tr thnh nhng

cu trc un np phc tp, o ln v nhiu t gy. Cc tc gi ch trng thuyt

a mng cho rng t t c cc khu vc ni un np trn th gii du tri qua cc giai
on pht trin a mng vo nhng thi i a cht khc nhau.
285

4)
ca khu vc a mng thng b bin cht cao. Hot ng bin cht do nhng
nguyn nhn khc nhau nhng trc ht l do chu tc ng ca s sp vng su v lc
p ln to nn p sut v nhit cao trong qu trnh pht trin a mng.
10.2.2. Cc giai on hot ng ca a m ng
Qu lut chung ca hot ng a mng l ban u khu vc b sp vng mnh
m, tch ng trm tch dy, sau b un np nng cao (giai on nghch o kin
to) bin khu vc sp vng thnh khu vc ni un np nng cao. Qu trnh hot ng
a mng t sp vng n un np nng cao c gi l mt chu k kin to, mi chu
k c phn thnh 4 giai on pht trin sau y.
1 ) Giai on khi u. Trong giai on ny a mng bt u sp vng v m rng

phm vi a l. S sp vng vi tc ln to bin su v dy trm tch ln, ng thi

cng to nn hot ng t gy mnh m to magma phun tro v cng c th to xm
nhp siu mafic. Thnh phn thuc thnh h aspit v spilit - diabas - keratophyr. Cu
giai on c th c xm nhp plagiogranit hay granit syenit.
2) Giai on trc to ni. Thnh h trm tch in hnh ca giai on ny l ysh,
c tnh phn nhp v c vt in dng ch c (hieroglyphe) v carbonat bin su. Cui giai
on ny bt u hin tng un np mnh m u cho hot ng nghch o kin to.
Hot ng un np ny ko theo xm nhp dng batholit,
3) Giai on to ni sm. Hot ng un np mnh m, hnh thnh nhng a vng
dng o, bt u hnh thnh trm tch th dng molas di v c th c dng molas
cha than hoc molas cha mui tu theo iu kin kh hu m hay kh hu kh nng.
Hot ng phun tro yu i r rt v ch yu l phun tro lc a.
4) Giai on to ni chnh thc. Trong giai on ny hot ng to ni nng cao
din ra tch cc, tc nng cao ln hn hn tc bo mn. Cng ngy hot ng un
np, nng cao cng din ra mnh m to thnh khu vc ni un np rng ln. ng
thi, trong giai on ny cng hnh thnh nhng vng trng gia ni. Do hot ng to
ni nng cao din ra mnh m nn a hnh tr nn tng phn hnh thnh thnh h
molas trn. Thnh h ny gm ch yu l cui kt bi tch, c th xen ct kt; v sau tr
thnh trm tch lc a mu . Hot ng t gy mnh tr li, theo cc t gy
magma xuyn ln hnh thnh phun tro lc a thuc thnh h andesit - liparit (hay
thnh h porphyr). ng thi, hot ng nhit dch thnh to cc khong sn vng, bc,
thic, wolfram, urani, antimon V. V..
Cc nh a cht Php, M, Nga, c V.V.. ng gp hng u cho vic pht
trin thuyt a mng. T cui th k 19 n gia th k 20 thuyt ny dn dn c
ph bin r t rng ri trn th gii v tr thnh ch da l gii tin trnh lch s hot
ng ca v Tri t. Tuy nhin, cng ngy ngi ta cng thy thuyt a mng khng
gii thch- tho ng nhiu vn v hot ng v lch s vn ng ca v Tri t, c
bit nhng vn lin quan n a cht i dng.
Mt v d in hnh v s bt cp ca thuyt a mng l gii thch s hnh
thnh Nam i Ty Dng, n Dng l do s sp chm ca nn Gondwana. Nu
286

vy, di y cc i dng ny phi c thnh phn c v cu trc a cht nh

Nam M, Chu Phi. Kt qu nghin cu y Nam i Ty Dng khng xc nhn iu
ny. Tui gi n h t ca di y i dng ny ch yu l Ju ra Kreta. Trong khi
tui ca Nam M v Chu Phi ch yu l Tin Cambri.
Thuyt a mng cng khng gii thch c s dch chuyn ngang ca cc vng v
Tri t nh ang xy ra hin nay ca t gy San Andrea (Bc M) cng nh hin
tng vng ni un np hin nay vn ang cao thm nh di ni Alpes, di ni
Himalaya v.v... v nguyn nhn gy ng t nhng vng ny.
Khng phi mi min a mng u mang cc tnh cht nh nu tiu mc
10.2.1. m c nhng min hot ng magma r t yu. V th cc nh a cht ch
trng thyt a mng phn bit thm nhiu kiu a mng, trong kiu a
mng thc th (eugeosyncline) c y nhng tnh cht nu trn kia v nhng
kiu a mng khc, v d a mng thun (miogeosyncline) l loi a mng hot
ng magma yu, t b un np v b dy khng ln lm.
10.3. THUYT KIN TO MNG
10.3.1. Khi nim ban u v k in to m ng
Trn bn a l th gii chng ta thy hnh thi b pha ng ca Nam M v
b pha ty ca Chu Phi c th khp nhau, iu ny gi ln nim ban u rng cc
lc a ny xa kia tng l mt th thng nht ri v sau tch ri nhau v di
chuyn n v tr nh ngy nay. Tuy nhin, trc y iu ny cha c bit n,
nm 1858 Antonio Snider-Pellegrini mi xut rng cc lc a tng lin kt vi
nhau trong Carbon mun ri sau mi tch nhau'[A . Snider-Pellegrini 1858: S
sng to v b n c khm ph - Creation and. Its Mysteries Revealed], SniderPellegrini da trn c s s ging nhau ca thc vt trong cc tng cha than ca
Chu u v Bc M v gii thch s ph v lc a thng n h t ny l do kt qu ca
mt i hng th. Sau (1872) Elise Reclus trong cun sch Tri t (The Earth)
cho rn g s tri dt lc a khng phi do i hng thu m lin quan vi cc hot
ng to ni, ni la v ng t. Cng trong thi gian ni trn, nh a cht Edward
Suess (ngi o) lu v s ging nhau ca ho thch thc vt Paleozoi mun ca
n , A ustralia, Nam Phi, Nam M, cng nh s ging nhau ca di tch bng h
trong cc lot a tng ca nhng lc a pha nam ny. Ho thch thc vt
Gossopteris trong cc lp cha than nm trn trm tch bng h ca cc lc a pha
nam ny khc hn vi nhng thc vt cng thi ca cc lc a pha bc. Trong tc
phm xut bn nm 1885 (Din mo Tri t The Face o f the Earth), E. Suess t
tn Gondwanaland (hay Gondwana2) cho siu lc a bao gm nhng lc a pha nam
va k trn. E. Suess cho rng cc lc a ny tng lin h vi nhau qua nhng cu
n,- nh m ng vt, thc vt di c c.
2 Gondwana l tn mt vng n , ni ho thch Glossopters rt phong ph trong cc trm'tch cha than
tui Paleozoi mun.

287

Frank B. Taylor (1910) coi nhng lc a hin nay ch l nhng phn ca nhng
lc a rng ln pha Nam cc b ph v ri di chuyn v xch o. ng cho rng
s ph v nhng lc a pha nam cc ny l do tc dng ca mt lc thu triu
khng l sinh ra khi M t Trng tr th n h v tinh ca Tri t cch y khong 100
triu nm lm chm s quay ca Tri t (ngy nay chng ta u bit l iu ny
khng ng). Mt trong nhng cng hin c ngha ca Taylor l ng cho rng
sng ni ngm di i Ty Dng (c pht hin trong chuyn kho st 1872-1876
ca t u Challenger) c th l v tr m theo cc lc a c tch ri nhau hnh
thn h i Ty Dng hin nay.
Alfred Wegener v thuyt tri dt lc a

Trn c s nhng t liu phong ph v a cht, c sinh v t v kh hu do

chnh m nh th u thp, Alfred W egener (1915) cng b cng trn h ni ting "Ngun
gc lc a v i dng" (The Origin of Continents and Oceans), trong bng
hng lot bn , ng trn h by mt cch sinh ng'quan im v s chuyn ng
ca cc lc a. ng ngh th u t ng Ton lc (Pangea) ch mt siu lc a
xa kia tng l mt khi thng nht, sau b tch v th n h cc lc a ring
bit nh hin nay.
A. W egener lu rn g nhng lot tr m tch tng t n h au c tm
th y nhng lc a.xa cch nhau; nhng rn g ni v bng tch tr nn xng hp
nhau khi cc lc a c quy hp th n h mt khi; nhng ng b ca cc lc
a khp vi n h au to th n h m t siu lc a. Ho thch ca nhiu nhm thc
v t v ng v t c cng nh ng c tn h ging nhau li c tm th y nhng lc
a xa cch n h au chng t rn g nhng lc a ny mt thi t ng k lin nhau.
N hng dn liu phong ph ny chng t trong qu kh cc lc a phi gn lin
n h au mt thi.
Tip sau A. Wegener, nh a cht Xam Phi Alexander du Toit l ngi ng h
nhit tnh thuyt tri dt lc a, ng i chiu s tng phn ca bng tch
Gondwana vi trm tch cha th an cng tui ca Bc-bn cu. gii thch s tng
phn ny v kh hu, trn bn ng xp t lc a nam (Gondwana) st vi nam
cc v xp cc lc a pha bc lin nhau cc trm tch cha than nm xch o v
gi khi lc a pha bc ny l Laurasia.
Alexander du Toit lu rng ho thch b st nc ngt Mesosaurus tui Permi
c tm tliy trong cc cng tui c Brazil v Nam Phi. v m t sinh thi hc th
ng vt nc ngt v ng vt bin hon ton khc nhau, do khng th hnh dung
rng nhng b st nc ngt li c th bi qua i Ty Dng sau tm c mt
mi trng nc ngt gn tng t nh ni c tr trc y. Hn th na, nu
Mesosaurus c th bi qua i Ty Dng th ti sao ho thch ca chng li khng
gp c nhng ni khc ngoi Brazil v Nam Phi? Ch c th cho rng Mesosaurus
chim lnh cc h nc ngt rng ln c hai lc a khi hai lc a ny tng l
mt khi chung lin nhau.
288

D nhng dn liu hin nhin do A. Wegener, Alexander du Toit v nhng ngi

khc a ra, trong nhiu thp k phn ln cc nh a cht vn ph nhn kh
nng cc lc a tng di chuyn trong qu kh.
C t i vi thuyt tri dt lc a

Thuyt lc a tri dt c hi sinh vo nhng nm ca thp k 1950 nh nhng

dn liu nghin cu c t ca Tri t. Tri t c coi nh l mt thanh nam chm
khng l c cc t cc chnh gn trng hp vi a cc a l T trng ca Tri t
c coi l h qu ca tc quay khc nhau ca v ngoi v nanti, cng ca n
yu nht xch o v mnh nht cc.
Khi magma b ngui, khong vt st mang t tnh c nh v c v cng v
hng ca t tnh theo t trng ca Tri t. Nhit m khong vt st b t ho
gi l im Curie, trong iu kin khng b nung nng trn im Curie th c
im ca t tnh s c bo tn gi l t d. Nh vy dung nham c s cho ta d
liu c ghi li v dnh hng v cng ca t trng Tri t vo thi im m
dung nham b ngui.
Kt qu o c t ca dung nham Bc M cho thy t cc bc theo tui Silur
d nm ti Ty Thi Bnh Dng hin nay, t cc theo dung nham tui Permi li
Chu cn t cc theo dung nham tui Kreta li mt dim khc ca Bc . Khi a
ln bn cc d liu v c t ca t t c cc dng nham c tui khc nhau 3c M ta
thy s di chuyn ca t cc qua thi gian. T nhng dn liu trn c Ih gii Ihch
bng ba cch: 1 ) lc a c" nh v cc bc a t di chuyn; 2 ) cc bc a t ng
nguyn cn lc a di chuyn; 3) c lc a v cc bc a t di ng.
Phn tch dung nham t t c cc lc a cho thy mi lc a c mt lot cc t
cc ring. Phi chng c nhng t cc bc khc nhau cho mi lc da? iu ny
khng ph hp vi l thuyt tnh ton v t trng ca Tri t. T cc c bo tn
trng thi v tr ca chng so vi cc a l bc nam d lc a di chuyn. Khi ta cho
cc ra lc a trn bn khp nhau cho t liu c t hng v cng mt t cc th
cc lot v bng tch ph hp nhau, nhng chng liu c sinh cng xng hp vi
khung cnh c a l c ti dng.
o l r s bnh trng y bin

Coi t trng hin ti ca Tri t l bnh thng, lc l cc t cc bc nam gn

trng vi cc a cc a l bc v nam. Nhng nhiu thi k trong qu kh a cht t
trng ca Tri t li o ngc. Hin tng o t c pht hin nh xc nh
s dnh hng ca t d trong dung nham trn lc a. S o t li cng c pht
hin basalt bin Irong qu trnh lp bn i dng vo thp k 1960 (Hnh
10.1). Tuy nguyn nhn ca hin tng o t cho n nay vn cha r nhng c liu v
chng trong t liu a cht c minh chng. Cng vi s pht hin o t, vic lp
bn y i dng gip pht hin ra h thng sng ni ngm di 65 000 km, to

289

ncn nhng rng ni ln nht trn th gii. Trong s" quen bit nht l rng ni ngm
gia i Ty Dng, chia i dng ny lm hai phn gn bng nhau.
T cc kt qu nghin cu hi dng hc ca nhng nm 50 ca th k 20, n
nm 1962 H arry Hess xut ] thuyt v s m rng y bin gii thch cho s
di chuyn lc a. ng cho rng lc da khng di chuyn xuyn qua v di dng m v
lc a v v di dng chuyn ng dng thi. y bin tch ri t cc sng ni i
dng, ni m v mi c hnh thnh do s xuyn ln ca magma; khi magma ngui
th v di dng mi ny s chuyn dch ngang t dy ni ngm.
Sonn ni tli (liii

Hnh 10.1. i xng a t hai pha ca di ni ngm i dng

(Wicander R. J. & Monroe s . 1993).

Tui

'

Dy d thng t c bo tn trong v di ddng hai pha ca sng ni i

dng ng n h t vi chui o t d bit t cc dung nham lc a. D thng t c
thnh to khi magma basalt xuyn vo sng ni i dng; khi magma ngui xung
di im Curie, n ghi li t cc ca Tri t vo thi d. Nhng xm nhp sau s
x v c to trc thnh hai na chuyn dch, ngang t sng ni i dng.
Nhng xm nhp lp li s sinh ra nhng lot d thng t phn nh cc thi k t
cc bnh thng v o t cc.
Khi m agm a xuyn ln v b ngui dc theo dnh sng ni ngm th n cng ghi
li t trng vo thi im n c th n h to, k c cc hin tng d thng v
o t (Hnh 1 0 . 1 ). Mt v mi c thnh to, cn v c th n h to trc d
li b y chuyn ngang xa sng ni ngm. Nhng di t ny th hin thi gian
ca t cc bnh thng hoc o. song song v di xng dc theo sng ni ngm
(ndi magm a t th n h v mi) xc nhn l thuyt ca Hess v s m rng y
bin. Nh vy m ng c to thnh t cc sng ni i dng. T liu tui phng
x cho thy tui ca v i dng c n h t l cha n 180 triu nm Irong khi tui
ca v lc a c nht, l 3,96 t nm.

290

Vai tr ca quyn mm

Bng cc phng php pht v ghi sng a chn, cc nh a cht v a vt l

pht hin ra quyn mm (asthenosphere), mt quyn m khi sng a chn i qua
cho thy tnh cht tng dng vi mt quyn a cht nht, thnh phn vt cht dy
c tnh cht do v mm. Quyn ny cn c gi l quyn lu bin (rheosphere) c v
tr dc xc nh t khong su 100 km n 700 km ( y di dng b dy quyn
mm ch su khong 50 - 60km, song t ti 300 - 4()0km, cn lc a phi b
su ti 100km mi gp quyn ny). y l ni d tr cho mi hot ng ca ni la, v
th m c sc bn yu trc ng lc, l mt i c cc dng i lu vn ng lin tc
v mnh m. Quyn mm bao gm c phn trn ca rtanli nhng khng phi bao gi
cng tr n g vi di c tc sng yu. Vic pht hin ra quyn mm c ngha r t to
ln trong a cht hc ni chung v kin to hc ni ring v n gp phn lm sng li
hc thuyt tri c a ca A. Wegener. Nh nhng s nglii ng v s tri ngang
ca cc chu lc dc gii quyt.
Sau nhng thnh tu nu trn, thuyt kin to mng ra di v nhanh chng
pht trin hin nay tr thnh mt thuyt c sc thuyt phc nht trong a kin to
ni ring v a cht hc ni chung. Thuyt kin to mng Liu biu cho trng phi
kin to ng, nhn nhn s vn ng un np, to ni lin quan vi s dch chuyn ca
cc mng, xem xt cc qu trnh pht trin a cht trong mi quan h hu c gia s
vn ng trong quyn mm v biu hin ca chng trn b ml.
10.3.2. Cc m ng thch quyn
Nh pht hin ra quyn mm cc nh a cht chng minh c thch quyn
l b khung ca cc mng c ng trn qyn lu bin ny. Thch quyn c chia
thnh su mng chnh v mt s' mng ph (Hnh 1 0 .2 ), lun lun vn ng, lin quan
ln nhau song cng tng di c lp vi nhau. S hot ng ca cc mng thch
quyn c mi lin quan cht ch vi cc kiu ranh gii gia cc mng v c ba kiu
ranh gii ch yu l ranh gii phn k (vi s tch gin lc da v i dng), ranh
gii hi t (vi cc i h t chm) v ranh gii chuyn dng.
Mng Thi Binh Dng chim hu ht din tch Thi Bnh Dng, l mng ch c
v i dng. Ranh gii pha bc l di ht chm Aleutin, pha ty l ton b cc mng
ht chm Ty Thi Bnh Dng k t mng bin su Kuril cho n mng Puyscgur
pha nam, cn ranh gii pha nam v ng l cc sng ni i dng. K t sng ni
ng Thi Bnh Dng, tui a cht tng nhanh chng khi tin v pha ty ca mng,
t Kainozoi - Kreta - Jura, t 80 triu nm n 160 triu nm. Trn b m t y Thi
Bnh Dng ngi ta pht hin c du tch ca cc im nng (hot spots), l cc
di ni la ko di nh di Hawai, di Tuamotu, di Guyot Mac Donal. Da vo Lui
ca cc , chiu di ca tng di v phng ca chng, ngi ta tnh c hng v
tc vn ng ca mng Thi Bnh Dng. Sc liu v d thng t cho php xc nh
lch s pht trin ca mng Thi Bnh Dng bt du t cch y 190 triu nm.

291

Ranh gii phn k

Ranh gii hi t

Ranh gii chuyn dng

Ranh gii mng cha xc nh r

Hnh 10.2. Phn b cc mng v kiu ranh gii ca chng

{Wicander R. J. & Monroe S.1993)

M ng Chu M chim ton b din tch lc a Chu M v na pha ty ca

i Ty Dng. Ranh gii pha ty l mt mng bt chm, in hnh n h t l mng
Chil ko di hng ngn kilomet, Ranh gii pha nam l mt t gy chuyn dng
ni t mng h t chm Chil n mng h t chm Pantagonia. Ranh gii pha ng l
mt sng ni di dng in hnh nm chnh gia v chia i i Ty Dng. Phn
gip ran h gia mng Thi Bnh Dng v mng Chu M l mt s mng ph nh
mng Nazca, mng Cocos, mng Caribe, mng Rivera, mng Gorda, m ng Ju an dc
Fuca (Hnh 10.2). Trong s mng ph Nazca ln nAat, c ranh gii pha bc, ty
v nam l cc sng ni i dng cn ranh gii pha ng l mng h t chm Chile.
Hin nay trn s phn b" cc mng thch quyn ngi ta thng chia mng Chu
M th n h mng Bc M v mng Nam M, ranh gii gia chng l mt i trt
bng tri dc theo mng bin su Cayman v Porto Rico v mt i bin dng ho
nhp ni i dng pha dng ca di h t chm Antilles. Gia hai mng ny cn
tch bit mt mng ph Caribe.
M ng Chu Phi chim ton b din tch Chu Phi v phn y bin bao quanh,
ranh gii pha bc l t gy chuyn dng Aeores - Gibraltar, ranh gii pha ty l
na pha nam ca sng ni i Ty Dng, ranh gii pha ng v nam l sng ni
n Dng thuc nhrn tch gin chm.
Gia mng Chu Phi v mng u - c cc mng ph nh mng Arabi, mng Iran,
mng Th Nh K, mng Ai Cp v mng Adriatic. Hin nay h thng rift ng Phi c
292

xu th dn dn m rng. V vy cng c ngi ly ranh gii ny tch mng Chu Phi

thnh hai v gi mng pha ng l mng Somali.
Mng n - Australia {n - c) gm ton b lnh th Australia, bn o n
v phn y bin bao quanh. Ranh gii pha bc v pha ng l cc mng ht chm,
ranh gii pha ty nam l sng ni gia n Dng. Mng ny hin nay vn ang
tip tc dch chuyn v pha bc vi tc trung bnh 4cm/nm, x hc vo mng u -
v l l do lm cho dy ni Himalaya tip tc c nng cao.
c c s tch mng ny thnh hai, ranh gii gia chng l mt i hi t
ang c hnh thnh pha nam n , trong n Dng - ii.i c r t nhiu trn
ng t ghi c. y l mt di un dng sng ca b ml geoid c bc sng
khong 2 0 km v qu trnh un np tc ng n ton b thch quyn i dng.
Trn mt khong rng chng 2000 km ny, do b nn p nn to ra cc np un v
cc lp ph chm tc ng n ton b lp ph trm tch. S" liu a tng thu c t
cc l khoan cho thy i bin dng ny c to ra trong Miocen thng (khong 7
triu nm). Dc theo ranh gii ny tc hi t ln nht l 1 cm/nm. Nhn chung, do
s phn b rng ri ca hot ng a chn m t lu ngi ta cho rng n v
Australia thuc mt mng thng nht.
M ng u - chim h u ht din tch lc a u - v y cc i dng vy
quanh. R anh gii pha ng ca n i mt i bin ven ra tch cc in hnh, trong
khi ra n h gii phi ty li l mt i tnh ven ra tip n vi phn pha bc i
Ty Dng cho ti na pha bc sng ni i Ty Dng. Ranh gii pha nam ca
mng ny c cu to phc tp ko di t t gy chuyn dng Acores - G ibraltar
chy qua a T rung Hi, n tip vi cc di ni Trung v ti vnh Bengal li ni
lin vi m ng bin su ko di cho ti qun o Timor ca Indonesia. Trn ton b
ran h gii pha nam n h t l dc theo cc i x hc Alpes, di Zagros, Himalaya,
mng ny chu cc ng su t nn. Cch xa cc i x hc ny, s bin dng ca
mng yu dn. Ti pha bc, cc sng ni i dng lm ran h gii cho mng ny
gp nhau, hi t ti tru n g tm Bc Bng Dng. pha ng ca m ng u - , co
m ng bin su Philipin v N ht Bn ct nhau to thnh mt m ng ph Philipin
hnh thoi kh cn i. M ng bin su Philipin c h* bin su M arian t su
hn 1 1 km.
ng sau cc cc mng ht chm pha ty Thi Bnh Dng l cc bn i dng
c m ra trong Tam v ang c m ra nh bn Okinawa. Lch s trc Kainozoi
ca mng u - rt phc tp v th hin cc qu trnh x hc lin tip k t Paleozoi.
Trong cc giai on khc nhau, mng u - b bin thnh cc mng ghp t cc
khi bi t, l mt im c o m cc mng khc khng c.
M ng Chu N am Cc - mng chnh th su ca thch quyn. Nhng ti liu a
cht thu c trong thi gian gn y dn dn lm sng t bn cht cu trc ca mng
ny. Trn b m t lc a ca mng ch c khong 1 % c l ra khng c bng tuyt,
cn li b ph ti 30 triu km 3 bng, chim 70% khi lng nc ngt th gii. Cc lp
bng y c b dy trung bnh 2440 m, c ch t ti 4000m. Cc nh da cht pht
293

hin ra c ti 6000 khi thin thch ri xung mng ny, trong khi cc ni khc
trn b m t hnh tinh ch pht hin thy 2400 khi.
10.3.3. C c h hot dng ca cc kiu ranh gii m ng
Trong hot ng a cht ca cc mng th c ch vn ng ca cc kiu ranh gii
gia cc mng c mt vai tr ht sc quan trng. C th phn nh r rt ba kiu c ch
hot ng ca ranh gii mng l phn k (divergent), hi t (convergent) v chuyn dng
(transform); trong s kiu ranh gii hi t li phn lm mt s"loi. Chnh dc theo cc
kiu ranh gii ny m cc mng c hnh thnh, tiu bin hay trt ngang t mng ny
qua mng khc.
a.

Ranh gii mng phn k >

R anh gii phn k gp nhng ni m cc m ng ang tch gin v v i

dng mi ang hnh th n h . Loi ra n h gii ny thng thy dc cc sng ni i
dng, him hn cng gp trn lc a di dng thung lng rift. Dc theo ranh
gii m ng phn k (cng l dc sng ni gia i dng) m agm a xuyn ln v cc
m ng chuyn dng tch xa nhau. Khi m agm a ngui, nhng di mi ca v i
dng c hnh th n h v ghi li du n t trng vo thi gian (Hnh 10.1).
a hn h cao, t gy th u n kt hp vi nhiu ng l c chn tm nng, dng
nhit cao v cc dung nham b asalt dng gi (H nh 10.3) l nh ng n t c trng
thng i km vi cc sng ni
i dng ny. Ranh gii m ng
phn k cng th y lc a
trong cc giai on sm ca s
tch gin lc a (Hnh 10.5).
Khi m agm a xuyn ln t di
mt lc a th ban u v b
phng ln, cng gin v b
mng i. N hng dt gy th u n
v th u n g lng rift b t u hnh
th n h dc theo a ho tru n g
tm gy nn ng t chn tm Hjnh 103 Dung nham basa|t dng gi d<?c thnh to dc
nng. Trong giai on ny sng ni gia i Ty Dng (Wicander R. J. &Monroe s. 1993).
m agm a in hnh xuyn nhp
vo cc khe dt gy th u n to th n h cc va, mch cng nh ph tr n nn a
ho. Cc th u n g lng rift ng Phi l v d tt cho giai on tch gin sm lc a
(Hnh 10.4).
Trong qu trn h tri dt th lc da b v, nu magma tip tc xuyn ln th hai
phn ca lc a s di chuyn ri nhau nh hin nay ang xy ra di Hng Hi. Bn
i dng hp mi c hnh thnh tip tc m rng V* s tr thnh bn di dng
bnh trng nh cc bn i Ty Dng v Thi Bnh Dng hin nay.
294

h.

Ranh gii mng hi t

C ba kiu ranh gii hi t: i

dng - i dng, di dng - lc
a v lc a - lc a. Trong hot
dng ca ranh gii mng hi t. cc
mang tin ngc chiu sp li nhau
theo c ch nn p v gm ba loi :
) C ch ht chm (subduction), 2)
C ch chm trt (obcliiction), ') C
ch x hc (collision).
C ba c ch hi t ny cul cng
liu to thnh cc i, cc di ni v
Lu thuc vo c ch vn ng, tn
cc di ni dc gi l dai h t chm,
di chm trt v di x hc. Kt
qu nn p ca hai mng thch
quyn d to ra cc yu t kin trc
dc trng l cc dt gy chm
nghch, cc trt bng v cc lp
ph a (li.
Cc di ni dc hnh thnh
ra cc lc da tch cc (hay cn gi
l la dng) khi c mt mng i
dng (gi l mng chi) chui xung
di mt mng lc a hoc' mt
vng cung do (gi l mng chm).
Th d di ni Andes l mt dai ni
dc t-hnh to theo c ch h t chm
r t in hnh (Hnh 10.6). Di ny
cao 7000 m, rng 400 km c vin
n Phi ang tch gin vi phn cn li ca lc a dc
ranh gii mng phn k (Wicander R. J. & Monroe S.1993)
quanh bng mng bin su Peru c
d su t 4000 n 6000 m. Dc theo
mng ny d pht hin nhng thn xm nhp granit khng l, cc lp phun tro
anesit b bin cht nhit cao, p sut thp (tng phin lc). H qu ca qu
trnh ht chm khi mt mng di (lng chi xung mt mng lc ca hoc: mt vng
cung o biu th nh sau:
V a chn. Ph bin ng t vi chn tiu mc v, mc trung gian v mc su
phn b trn b m t Benioff cho ti su khong 700 km.

295

v trng lc. D thng trng lc m r t ln (- 200 miligal) thng gc vi mng

bin su v khi s h t chm dng li, d thng ny dn n mt s khi phc ng
tnh quan trng, to ra vn ng thng ng dng.
V trm tch. Lp ph trm tch ca mng chi ch b quyn mm tiu i mt
phn v bin thnh sn phm xm nhp v hot ng ni la thnh phn kim vi.
Phn cn li b chn li v to thnh mt nm bi kt (accretionary prism), thng
c xp chng dng lp ph lp ngi. i khi ngi ta quan st thy y cc mnh
vn ca v di dng di dng mt th hn mang hoc mt t hp hn n cc loi
khc nhau.

Hnh 10.5. Lch s ca m t ranh gii mng phn k

a - Magma dng tri di lc a, y v ln to nhiu nt v ; b - Khi v b ko cng v mng i, cc
thung lng rift pht trin v dung nham chy trn trn y thung lng ; c - Tip tc qu trnh tch lc
a, cc tuyn bin hp pht trin ; d - Khi qu trnh m rng tip tc, h thng sng ni gite i dng
c thnh to, mt bn i dng xut hin v tng trng dn (Wicander R. J. & Monroe S.1993).

V bin cht. Cc thnh h trm tch v lp v i dng ca mng chi khi

xung n su 10 - 14 km th b bin cht trong iu kin p su t cao, nhit
thp, c trng l cc phin xanh bin, trong khi th cc thnh h ca mng ph
chm li b bin ch t trong iu kin p su t thp, n h it cao m c tr n g l
phin lc v amphibolit.
296

v magma. S c m t ca hi
i ht chim
V lc a
v i dng
,
i bin dng
nc c gii to khi trm tch
b ht chm lm cho peridotit
ca m anti trn bin thnh basalt
tholeit. M t khc, cc
amphibolit dc sinh ra do
bin cht p sut thp, nhit d
cao s chuyn thnh eclogit thch
anh. -su t 10 0 km cc th
granit su v phun tro
Di x hue
andesit b nng chy v phn d
Thi gian = + 20 triu nm
C
thnh magma ngho st v
giu kali, nh vy v lc a mi
c thnh to.
- Cc di ni chm trt
V Di ni lue
Thi gian = + 30 triu nm
(Hnh 10.7). Trong trng hp
' '/ Y . .
>
chm trt, mt phn ca v i
I
i khu 1
dng khng chi xung di lc
___

f v-
tr'
Thi gian = + 50 triu nm
a m li ph chm ln n. Theo
M. M altaucr th s chm trt
Hnh 10.6. S pht trin ba dng to ni: AB - o ht chm,
c sinh ra khi mt lc a chi
c - do va p x hc, D- do bin dng ni lc xut pht t i
xung mt vng cung o v b
ht chm trc tip t di v lc a. (M. Mattauer 1981)
chn. Khi lc a khng th b
cun ht su hn 60 km di manti. S ph chm ca v i dng lun hng v pha
lc a v c th t bin ph chm 100 km. S ph chm ny sinh ra bin cht p
sut cao - nhit thp ( phin xanh). Khi s ht chm dng li, do s khi phc
ng tnh nn cc i vt cht nh c nng ln. l trng hp ca ton b di
Alpes t o Corse v cc di Ty Alpes mt giai on pht trin ca n. S c mt
ca cc phc h ophiolit v cc d trm tch kt hp, nht ] radiolarit, cho php xc
dnh c cc phc h ophiolit c trng cho v i dng. Tuy nhin, mt snh kin
to khc (nh J.H. Brunn) li cho rng cu to ca di Alpes khng th so snh c vi
s tn ti ca b m t cc i dng rng ln. V vy cc ophiolit ny c l l dn chng
cho mt lp v nh i dng ca cc bn ni cung. Nh vy vic thu nh thch quyn
c th hoc l do s ht chm hoc l do s ph chm.
- Cc di ni x hc. Cc di ni ny c thnh to trong tin trnh pht trin
ca cc di ht chm v chm trt khi hai lc a hi t v "chm trn" nhau ti
mt ng khu. G. Boillot phn bit ba dng x hc tu thuc vo hnh thi v
bn cht ca hai th (mng) x hc.
297

- X hc gia hai cung o

sinh ra mt di un np ni i
dng (v d di Ta lang Mayu, bin
Moluque Indonesia);

v lc a

v i LTOng

Thcti Quytv

Quyen Mm

- X hc gia mt vng cung

o vi mt ra lc a, th d di
California;
- X hc lc a - lc a, th
d Alpes, Himalaya, Pyrene. Lp
ph a di cc di ny r t ln, c
th vt 100 km. R ca cc dv
ni x hc c th cm su ln 40
km. do b nng chy nn
to thnh cc th batholit, tc l
cc xm nhp ng kin to, ngy
nay mt s dc l ra do b bo
mn, (th d di Hercyni Ty u,
Anh, khi Trung tm Php).

Cung ni la

Chm i

j
i

Thi gian = + 20 tnu nm

X hucv

i bin dng

Thi gian = + 30 triu nm

Bien dang noi luc

i khu ^

I Thi gian = + 50 triu nm

i

Hnh 10.7. S pht tri n ba dng to ni: do chm

Khi hai khi lc a x hc

trt, do x hc, do bin dng ni lc xut pht t i
v tip tc x hc nhau th s bin
ht chm di mt Gung o ni la (M. Mattauer 1981)
dng c m rng, to nn cc di
ni mi, M. M attau er gi l cc di ni lc (Hnh 10.6 ; 10.7). cc di ny, cc lp
ph a di, tnh phn phin lc u th nm ngang hoc gn ngang dc dng
ng ln , trong khi cc th xm nhp mun hoc hu kin to c hnh thnh,
cc qu trn h trt ngang pht trin phong ph, t bin d c khi hng trm
kilomet, th d nh di Himalaya. Cc hin tng ny thng km theo cc trn
ng t ln, c khi r t xa i ng , th d nhng trn ng t ln xy ra khu
vc Bc Kinh, tuy rt xa dy Him alaya song do s x hc. ca mng n vo mng
u - nn gy ra cc trn ng t nu trn.
Trong tin trnh pht trin cc di ni do x hc cng xy ra qu trnh phong ho
bc mn cc di un np to ni ny. Kt qu l to ra cc sn phm trm tch vn
th bao gm si, cui, ct, st tch ng di dng molas trong cc bn trc ni. Th
d di Alpes, trng molas tin Alpes tui Miocen tri di t bn Aix - en - Provence
n bn Vin ca o l mt trng molas in hnh.
- Ranh gii mng hi t i dng - i dng. Khi hai mng i dng hi t th
mt trong chng b h t chm di mng kia dc theo mt ranh gii mng i dng i dng (Hnh 1 0 .8). Mng ht chm chi xung di to thnh vch ngoi ca mt
mng i dng. Mt phc h h t chm hnh thnh dc theo vch trong, phc h ny
gm nhng th hnh nm v cc trm tch bin un np, t gy phc tp, thch
quyn i dng ca mng b ko theo chui xung thp.

298

Khi mng b h t chm h thp xung n manti, n b nung nng v b tan chy
tng phn sinh ra magma c thnh phn andesit. Loi magma ny c c km hn
manti chung quanh v ni ln trn b m t ca mng khng b ht chm, to thnh
di o ni la gi l cung o ni la. Cung o ny gn song song vi mng su i
dng v tch xa khong vi trm kilomet. Cc o Aleutin, di o Nht Bn v
vng o Philipin l nhng v d t"t cho cc cung o ni la do mng hi t i
dng - i dng.

$'.

trn

Hnh 10.8. Ranh gii mng hi t i dng - i dng

Mt mng i dng c thnh to ni mt mng i dng b ht chm xung di
mng khc. Mt cung o ni la c hnh thnh trn mng i dng khng b ht chm,
magma c sinh ra v dng ln t mng ht chm (VVicander R. J. & Monroe S.1993).

Phc h trm tch

Cung ni la i ht chm
V lc a sau cung
Nui la.
Magm

1'

Mc nc
Rnh nc su bin

V luc d ia ."r ^,SSSSB^ FF'

^ ^ ^ B o n am tch
trc cung

Viiv
Manti!
dong
trn r
Quyn mm

Hnh 10.9. Ranh gii mng hi t i dng - lc a

Khi mt mng i dng b ht chm xung di mng lc a thi mt di ni la andesit uc hnh
thnh trn mng lc a do kt qu ca magma dng ln (Wicander R. J. & Monroe S.1993).

299

- Ranh gii mng hi t i dng - lc a.

Khi v di dng b ht chm xung di v lc a dc theo mt ranh gii i
dng - lc a th mt phc h h t chm dng nm ca cc b uri np phc tp
v dt gy, s to thnh vch Irong ca mng Su i dng. Gia n v lc a l
bn Irc cung cha trm tch vn do qu trnh bo mn t lc a (Inh 10.9).
nhng trm tch ny thng nm ngang hoc ch hi b bin dng. Magma andesit
c sinh ra t s h t chm s tri ln pha di lc a hoc b kt tinh nh l
pluton trc khi tin n b m t hoc phun tro ln b m l to thnh di ni la
andesit (cng gi l cung ni la). Mt bn sau cung c th b lp y bng cc trm
tch vn, v t liu v n ni la. dng d u n g nh a m , x u t p h t v dy d n VC ph a cung

ni la. V d in hnh cho kiu ranh gii mng i dng - lc a l b Thi Bnh
Dng ca Nam M, ni mng Nazea dang b ht chm xung di Nam M. Mng
Pru-Cbil ch r v tr ca s ht chm v di ni Andes dc to nn do di ni la
Irn mng khng b h t chm (Hnh 10.2).
- Ranh gii mng hi t lc a lc a.

Phc h trm tch ca i ht

chim b bin cht v bin dng

Dy ni c liinli thnh do x hiic

Tn lich ca v
i dng

Trong kiu ranh gii ny, hai lc

ca cch nhau bi mt y i dng
b ht chm di mt lc a. Ra ca
lc a th hin nhng yu t c
v lc a .
L magma
trng ca s hi t di dng - lc
p#!
tm w Quyn mm
da. Khi y i dng tip tc b
___ V dai cing
hl chm th hai lc a s xch li
Hnh 10.10. Ranh gii mng l c a - lc a
gn nh cho n khi chng x hc Khi hai mng lc a hi t, khng mng no b ht chm v
nhau. Do Ihch quyn lc a. gm dy ln ca chng v t trng thp ngang nhau (W icander R.
J. & Monroe s.)
v lc a v manti trn, km dm
c hn thch quyn di dng (v i dng v manti trn), nn n khng th chm
xung di quyn mm. Mc d mt lc a c th trt mt phn trn lc a kia
nhng n khng th b tch hoc y xung di i ht chm (Hnh l. 10). Khi hai lc
a x hc nhau, chng s c hn ni vi nhau dc di ht chm trc y. Ti ranh
gii hi t mng lc a - lc a khi mt aini c hnh thnh gm cc trm
tch, xm nhp, bin cht b un np v nhng m nh ca v i dng.
Ngoi ra ton vng s c r t nhiu ng t. Dy ni H im alaya do kt qu ca s
.

c. Ranh

__

f' _ /

. \

i--

_ /

..

gii mng chuyn dng

Kiu ran h gii mng th ba l ran h gii mng chuyn dng, chy dc theo cc:
t gy chuyn dng, ni m cc mng trt ngang mng ny qua m ng khc, v
di th song song vi hng ca chuyn dng mng. Thch quyn khng c sinh
ra hoc b ph hu dc theo ran h gii chuyn dng, nhng chuyn ng gia cc
300

mng din ra trong i b v 8 gy

m nh m v nhiu ng t chn
tm nng. Phn ln cc t gy
chuyn dng ct v i dng,
nhng cc t gy chuyn dng c
th bnh trng sang c cc lc a.
Mt trong n h ng t gy chuyn
dng ni ting l t gy San
Andreas California phn tch
mng Thi Bnh Dng vi mng
Bc M (Hnh 10.11). ng t
nhiu California l h qu ca
(huyn ng dc theo t gy ny.
d. im nng v chm mani

Mt hot ng c bit gp
di c cc mng i dng v cc
mng lc a l cc im nng (hot
spots); l s nh v cc ct
magma khi ngun su trong m anti
hnh thnh chm manti (mantle
plume) tri ]n qua v v th hin
bng cc ni la (H.10.12.). Do cc
c:hm m anti gi. v tr c nh cn
cc mng pha trn li di chuyn
nn kt qu l cc im nng li
mt vt cc ni la tt, gi dn gi
l g ni phi a chn. Di o ni
ngm Emperor - Hawai l mt v d
v' cc g ni phi a chn v cc
im nng.
10.3.4.
K in t o m n g v p h n
b t i n g u y n
a)

Kin to mng v phn b s sng

Sng ni i dng

i ht chm

t gy chuyn dang

L thuyt kin to mng l cch

Hnh 10.11. t gy San Andreas
mng v tin b trong ng dng i
Ranh gii mng chuyn dng phn cch hai mng Thi
Bnh Dng v Bc M (Wicander R. & Monroe S.1993).
vi a cht hc cng ging nh tin
ho lun d vi sinh hc. iu l
th l chnh chng liu ho thch lm cho Wegener, Suess, du Toit v nhiu nh
a cht khc tin chc vo s ng n ca l thuyt tri dt lc a. Cng vi iu
, nhng l lun v kin to mng v tin ho thay i cch thc chng ta nhn
301

Hnh 10.12. Di tch ca hot ng cc im nng

Dy o ni ngm Emperor - Hawai hnh thnh do kt qu ca chuyn ng mng
Thi Bnh Dng trn im nng. Tuyn o ni la vch theo hng chuyn ng
mng. Cc con s ch tui (triu nm) ca cc o. (Wicander R. J. & Monroe S.1993).

nhn v Tri t. Khi mi quan h gia cc qu trnh kin to mng v tin ho ca s

sng l mt phc h l k th chnh cc t liu c sinh vt cung cp chng c khng
th chi ci v nh hng ca chuyn ng mng i vi s phn b ca sinh vt.
S phn b" hin nay ca ng vt v thc vt khng phi l tu tin m l b
chi phi r t ln bi cc g chn kh hu v a l. Cc khu h sinh vt ca th gii
gm cc sinh tnh hay tnh sinh a l, mi sinh tnh c nhng phc h ring bit v
ng vt v thc vt. Sinh gii trong mi tnh c nhng i hi v sinh thi ging
nhau v ran h gii gia cc tnh l s t on t nhin v sinh thi. G chn kh
hu hay g' chn da l l nhng rn h gii chung n h t v chng b khng ch do cc
chuyn ng mng. V cc sinh tnh k nhau thng ch c t hn 20% cc loi chung
nn s a h sinh hc ton cu phn nh trc tip sp lng cc tnh; cng nhiu s
da h sinh hc ca th gii chng t s a h sinh hc ton cu cng ln. V d nh
khi cc mng b t v th c hi cho s hnh thnh cc tn h s tng v kt qua l s
a h sinh hc cng tng. Tnh hnh s ngc li khi cc lc a tin s t li v'i nhau.
Nh vy l kin to mng ng vai tr quan trng trong s phn b" sinh gii v s
tin ho ca chng.
Kh, hu th gii l kt qu ca s tng tc phc tp gia gi v dng i dog.
Co dng i dng li chu nh hng ca s" lng, s phn b' hnh th v s nh
hng ca cc lc a. Nhit l mt trong cc nhn t ln gii hn sinh gii, v th cc
ranh gii tnh thng phn nh cc g chn nhit . Nhit d kh quyn v i dng
gim dn t xch o n cc cc do a s" cc loi biu l s phn i cht ch. S
phn i khu h sinh vt ny song song vi xu hng hon lu kh quyn v i ng

theo v ca th gii. Vy nn s thay i kh hu c tc ng su sc i vi s phn

b" v tin ho ca sinh gii.
S phn b' ca cc lc a v bn i dng khng ch nh hng n gi v
dng i dng, m cn tc ng n s phn tnh bng cch to nn cc g chn t
nhin tr ngi hoc vch ng cho s di c sinh gii. Cc ni la gian mng, cung
o, dy ni ngm gia i dng, cc dy ni v cc i h t chm - t t c u t
kt qu ca s tng tc gia cc mng; v s nh hng, s phn b' ca chng
nh hng m nh m n s" lng ca cc tnh v t l ton b s a h sinh hc
ca hon cu. Vy l s phn tnh v a h sinh hc s cao n h t khi c r t nhiu vi
m ng phn b" qua nhiu i v tuyn.
Khi mt g chn a l phn tch mt khu h sinh vt mt thi ng dng th
cc loi c th chu s phn d. Nu nhng iu kin ca mt pha kia ca g chn
kh khc bit th cc loi phi thch ng vi iu kin mi, hoc phi di c hoc phi
b tiu il. Do thch nghi vi mi trng mi, cc loi phi bin i n mc cc loi
tin ho. ng vt khng xng sng bin ca hai pha i din eo t
P anam a cho ta mt v d tt v s phn d do hnh thnh g chn a l. Trc khi
xut hin s ni lin Bc v Nam M, qun x ng vt dy bin nng ng nht.
Sau khi xut hin eo t Panam a do s h t chm ca m ng Thi Bnh Ding
(khong 5 triu nm trc y), th qun x nguyn thu b phn d. p ng s
thay i mi trng, nhng loi mi xut hin hai pha i din ca eo dt ny.
1).

Kin to mng v phn b khong sn

Ngoi vai tr quan trng i vi cc vn ng ln ca v Tri t v nh hng n

s phn b" v tin ho ca sinh gii, chuyn ng mng cng tc ng n s phn b"
ti nguyn thin nhin ca Tri t. Do . cc nh a cht s dng l thuyt kin
to mng trong tm kim khong sn mi v gii thch v cc khong sn bit.
Nhiu khong sn kim loi c lin quan vi magma v lin h vi hot ng
nhit dch, v th s lin quan cht ch gia ranh gii mng v co khong sn qu gi
nv l diu khng c g ngc nhin.
Magma mt phn sinh ra t mng b ht chm, nng chy ri li dng ln b mt
Tri t, khi b ngui s lng ng v v tp trung nhiu qung sulfur. Nhiu m kim
loi ln ca th gii nh thn qung ng porphyr Ty v Nam M l ra dc cc ranh
gii mng hi t c hoc hin ti.
Ranh gii cc mng phn k cng cha nhiu ti nguyn c gi tr. Nhng ch
thot nhit dch l ni c s tch ng khong vt qung ng k. o Sip a Trung
Hi r t giu ng v l ngun cung cp ton b hoc phn ln nhu cu ca th gii
trong 3000 nm qua. Nhiu kim loi nh ng, vng, ch, bc, km thng hnh thnh
dng sulfur Hng Hi. Bin hp ny ang c m rng do h qu ca mng phn
k v th hin giai on sm n h t trong s trng thnh ca mt bn i dng.

303

TI LIU THAM KHO

AUBOUIN J., 1967, Prcis de Gologie, M asson, Paris.
BARONNET A., 1988, Minralogie, D unod, Paris.
BELLAIR P. & POMEROL Ch., 1982, Elment de Gologie, A rm a n d C olin, Paris.
BOILLOT G., 1996, La dynamique de la lithosphre, M asson, Paris.
BONTE A., 1950, Introduction la lecture des cartes gologiques, M asson, Paris.
CONDIE K. c., 1988, Plate Teconics and Crustal Evolution, 3rd Edition, O xford, New
York - Beijing- Fra nkfur t - Sao Paulo- Sydney -Tokyo -Toronto.
DEBELMAS J. & MACLE J., 1991, Les grandes structures gologiques, M asson,
Paris-M ilan-Barcelone-B onn.
DERCOURT J. & PAQUET J v 1979, Gologie, Objets et Mthodes, D unod, U niversit.
O NH THC, HUNH TRUNG (Chu bien), 1995, a cht Vit Nam, Tp II,
Cc thnh to magma, Cc a c h t V it N am , H Ni.
EINSELE G., 1992, Sedimentary basins, Evolution, Facies and Sediment Budget,
S p rin g e r-V erlag .
FOUCAULT A., RAOULT J. F., 1988, Dictionaire de Gologie, Massson, Paris-MilanBarcelone-Mexico, 352 pgs.
GORCHKOV G. & YAKOUCHOVA A, 1967, Gologie gnrale, Ed. M ir, Moscou.
GRASS J. G., SMITH p. J., WILSON R. c. L., 1978, Vamos comprender a Terre,
L iv ra ria A lm ed in a, Colombia.
KALEXNIK X. v.,1978, Nhng quy lut a l chung ca Tri t (o Trng Nng
dch, Nguyn c Chnh hiu nh), K hoa h c v K th u t, H Ni.
KEAREY P. & VINE F. J., 1990, Global tectonics, B lack w ell s c ie n tific Publication,
Oxford-London-Edinburg-Boston-M elbourne.
KIN T o MNG (Tuyn tp), 1983, NXB K hoa hc v K th u t, H Ni.
LEINZ V., ESTAMISLAU DO AMARAL V., 1975, Geologia General, C o m p ah ia
E d ito r a N ac io aa l, So Paulo. Brazil.
LOUNSBRY J. F, & LAWRENCE 0 ., 1973, E arth Science, H a r p e r & Row, Pub.
New Y ork-E vanston-san Franccisco-London.
MERCIER J. & VERGELEY p., 1992, Tectonique, D u n o d , Paris.
304

MILOVSKY A.V. & KONONOV 0 .v., 1988, Mineralogy, M ir Publisher, Moscow.

NGUYN KIM CNG,1991, a cht Thu vn, NXB K h o a hc v K th u t,
H Ni.
NGUYN VN CHIN, 1967, a cht i cng, H TH H N i (in roneo).
NGUYN VN CHIEN, t r n h c h , p h a n
i h c v T r u n g h c c h u y n n g h i p .

tr ng

TH; 1973, Thch hc, NXB

NGUYN XUN TNG, TRN VN TR (Ch bin), 1992, Thnh h a cht v a

ng lc Vit Nam, NXB K hoa hc v K th u t, H Ni.
PAULIC S., 1968, Cartographiie geologica, Ed. D id actica si pedagogica, Bucuresti.
REMAIN J., 2001, Biu a tng quc t mi v thuyt minh km theo, a c h t A.
262/1-2/2001:32-42.
SARUGIN M. M., 1962, a cht i cng (2 tp),Trng Cam Bo v Cao Lim
dch, NXB G io d c.
SITTER u . W., 1985, Structural Geology, New York-Toronto-London, M cG raw Hill
Company Inc.
T HO PHNG,1983, Tri t v s sng, K hoa hc v K th u t, H Ni.
TABRUCK E. J. & LUTGENS F. K., 1997, E a rth
P r e n tic e - H a ll, Inc.

Science (E ight Edit.),

TN G DUY THANH, 1977, a s (Lch s p h t trin v T ri t), NXB i

h c v TH C N , H Ni.
TNG DUY THANH, v KHC, PHAN c TIN, 1994, Quy phm a tng Vit
Nam, C c a c h t V it N am , H Ni
TRN VN TR (Ch bin), 1977, a cht Vit Nam (Phn Min Bc), NXB K hoa
h c v K th u t, H Ni.
V KHC & BI PH M (Ch bin), 1989, a cht Vit Nam, Phn , a tng,
T n g c c M -a cht; H Ni.
UNESCO,2000, Explanatory note to the international Stratigraphie chart (Introduction
by J. Remane - Chairman of the International Commission on Stratigraphy),
C o u rte sy o f th e D ivision o f E a rth S ciences, UNESCO, Paris.
WICANDER R. J. & MONROE s., 1.993, Historical Geology, W esst P u b lish in g
Compagny, Minneapilis, St New York, Los Angeles, San Francisco.
. ., 1966, , . .
., 1984, ,
""; .

., ., 1996,
, , .
305

SETETMH . .,1961, , - , .

.,1961, , , .
., .; 1987,
, "", .
. ivi.B.,1975, , . ", .
. ., . ., 1962, , , .

. . , , 1988,
, , , .
.,1973, , "", .
.,1969, , "", .
.,1981, , "", .
. . 1960,

, , .

NH XUT BN I HC Q uc Gin H NI

16 Mng Chui - Hai B Trng - H Ni

in thoai: (04 9724852: (04) 9724770. Fax: (04) 9714899

C h u tr c h n h i m x u t bn:
Gim c:

PHNG QUC BO

Tng bin tp:

NGUYN B THNH

C h iu tr c h n h i m n i dung:
Hi ng nghim thu gio trnh
Trng i hc Khoa hc T nhin - HQGHN
N nhn xt:

GS. TS T LINH
GS. TS TRN NGHI

Bin tp:

NH QUNH
NGC QUYN
QUC THNG

Bin tp ti bn:

NGUYN TH HIN

Trnh by ba:

NGC ANH

CIO TRNH A CHT c S_____________________________

M s: 1K - 02 H2008
In 1000 cun, kh 19 X 27 cm ti Nh in i hc Quc gia H Ni
S xut bn: 106 2008/CXB/l 60 - 14/HQGHN, ngy 23/1/208
Quyt nh xut bn s: 02 KH/XB
In xong v np lu chiu qu I nm 2008.