LI NI U

Cc bn sinh vin thn mn!

Cho mng cc bn tham d chng trnh o to C nhn bin dch (B.A. in
Translation) - Chng trnh o to qua mng ca CCE - i hc Nng nhm nng cao
cc k nng giao tip bng ting Anh trong cc hot ng thng mi, bin son vn bn,
dch ti liu... Ngoi ra hc vin cn c trang b thm nhng kin thc v ngn ng hc,
v nn vn minh v vn ho cc dn tc trn th gii.
y l mn hc Dn lun ngn ng do Th.s. Nguyn Th Trc bin son. Mn hc ny
cung cp cho ngi ngi hc mt s kin thc c bn nht ca ngn ng hc cn thit cho
vic hc tp v nghin cu cc ngoi ng ng thi gip ngi hc lm quen vi nhng t
tng c bn ca ngn ng hc hin i.
Mn hc s ko di trong 12 tun vi 12 bi hc (units). Tt c cc bi hc u c
truyn t di dng cc file vn bn v h thng cc cu hi, bi tp kim tra nh gi .
c th nhn c bi hc mt cch tt nht, bn cn s dng mt my tnh vi ng
truyn c kt ni tc cao.
hon thnh chng ch mn hc ny, bn cn t vch cho mnh mt lch hc tp c th
(v d: truy cp vo mng v hc vo nhng thi gian nht nh trong tun). Kinh nghim
ca nhng hc vin tham d cc kha o to qua mng cho thy nu khng t vch cho
mnh lch hc tp, bn rt d b "tri", ngha l khng theo kp lp hc. Cn nh mi bi hc
ch tn ti trn mng trong nm tun l. Ging vin hng dn kho hc s nhc khi bn
cha np bi tp ng hn theo quy nh.
Trong qu trnh hc, bn thng xuyn cn tn dng cc cng c hc trn mng nh
Presentation (thng c thit k gn vi mt bi tp no ), Chat Room (trao i vi
thy gio v bn hc trong lp), Class Roster (danh sch cc hc vin ca lp), My
Grades (bng im c nhn) vv... Bn cng c th t cu hi hoc nu thc mc nh ging
vin gii p qua a ch email: elearning@cce.com.vn. Chng ti rt mong cc bn tn
dng mt u im ca o to qua mng l tnh giao tip hai chiu gia ging vin v hc
vin. Tt c nhng thc mc lin quan n bi hc ca bn s c ging vin nhanh chng
gii p!
Chc cc bn thnh cng!

Dn lun ngn ng

Page 1

CHNG I.

TNG QUAN V NGN NG V NGN NG HC

Bi 1. NGN NG HC
I. I TNG V NHIM V CA NGN NG HC
1. i tng ca ngn ng hc
Trn th gii hin nay c khong trn 5000 ngn ng. Mi ngn ng l ti liu v gi ca
mt cng ng ngi nht nh.
Nghin cu ngn ng, ti sn v gi ca loi ngi l nhim v ca cc nh ngn ng hc
ngnh khoa hc nghin cu ngn ng c gi l ngn ng hc.
i tng nghin cu ngn ng hc l ngn ng ca con ngi. Thut ng "ngn ng" c
nhng ngha sau:
- Ting ni ca mt dn tc (ngn ng Vit Nam)
- Khi qut v li ni ca mt c nhn (ngn ng ca nhn vt X trong v kch Y)
-

Ting

ni ca

loi ngi

ni chung

(con

ngi c

duy

v ngn

ng)

Ngn ng hc nghin cu ngn ng vi c ba ngha ni trn. Trong ngn ng hc, ngi

ta cn phn bit ngn ng v li ni:
a. Phn bit ngn ng v li ni:
Trong giao tip ngn ng, s d ngi ni v ngi nghe hiu c nhau, nhn bit
c ni dung thng tin l bi v gia h c nhiu ci chung.
Chng hn ta ni mt cu: " B c bo", ngi nghe c th hiu ngay c l v gia ta
v h u hiu nh nhau v:
+ Cc m chung nh m /b/, m /a/, m /o/...
+ Cc t v ngha chung: Ngha ca t "b", t "bo", t "c".
+ Qui tc chung sp xp cc m, cc t. Cc t y c sp xp theo m hnh
chung: C- V- B.
Ci chung , trong ngn ng hc, c gi l ngn ng.
Vy, ngn ng l mt h thng nhng n v (m, t, hnh v, cu..) v nhng qui tc
hot ng ca chng, dng lm phng tin giao tip ca con ngi, c phn nh trong
thc cng ng v tru tng ho khi bt k mt t tng, cm xc, c mun c th
no.
V d trn "b c bo" l mt sn phm ca s ni nng, n cha ng mt ni dung nht
nh, do mt c nhn nht nh ni ra, ta c th quan st c bng thch gic(m thanh)
hoc bng tri gic (ch vit). l mt sn phm li ni.
Cc n v v cc qui tc chung ca ngn ng khi c con ngi s dng giao tip,
truyn c thng tin, u tr thnh li ni.

Dn lun ngn ng

Page 2

Vy li ni l kt qu ca vic vn dng cc n v v cc qui tc hot ng khc nhau

ca ngn ng truyn t thng tin. Li ni c th tn ti di dng vn bn, din ngn
(discourse)
b. Mi quan h gia ngn ng v li ni
Mi quan h gia ngn ng v li ni l mi quan h gia ci chung v ci ring trong
trit hc Mc - Lnin:
- Ngn ng hc trong li ni, l ct li ca li ni, nh mi ngi hiu c li
ni ca nhau.
Nu khng nm c ngn ng ta vn c th nghe thy li ni ca ngi khc nhng
khng hiu bit ngi ta ni g v ta khng bit phn tch chui m thanh ra tng phn, tng
khc on v mi quan h gia nhng khc on cng nh cc qui lut vn dng chng.
Mt a tr s sinh, trong nhng thng u tin, ting ni ca nhng ngi xung quanh n
chng khc g nhng ting ng khc.
Li ni l hnh thc tn ti ca ngn ng, l ngn ng dng hin thc ho, cha nhng
ni dung c th. Li ni l ng liu tch ra nhng ci lp li, ci chung cho nhiu ngi,
t xc lp nn nhng yu t ngn ng.
- Ngn ng l ci bt bin th, c tnh khi qut, tim tng c tp th lu tr
di mt dng chung:
1+ 1+ 1+ 1...... = I
Li ni l ci bin th tn ti trong tng c nhn vi s lng khng xc nh:
1+ 1' + 1'' + 1''' ....
2. Nhim v ca ngn ng hc
Ngn ng hc c hai nhim v c bn:
a. Miu t v phn tch cc hin tng ca ngn ng:
- Miu t v lm lch s tt c cc ngn ng, cc dn tc
- Tm ra nhng qui lut tc ng thng xuyn v ph bin trong cc ngn ng, rt ra
nhng qui lut khi qut c th gii thch tt c cc hin tng c bit.
b. Can thip vo qu trnh pht trin ca ngn ng nhm lm cho ngn ng
phc v x hi mt cch tt nht:
- nh gi cc hin tng ngn ng, u tranh chng cc hin tng ngn ng tiu cc
- on trc chiu hng pht trin ca ngn ng v hng dn s pht trin . Cc
vic lm c tnh can thip vo qu trnh pht trin ca ngn ng nh: Bin son t in,
xy dng h thng ngn ng chuyn ngnh, ci tin vn t, t ch vit cho cc dn tc
cha c vn t, sng to ch tc k, phin dch bng my...

Dn lun ngn ng

Page 3

- Ngn ng do con ngi to ra nhng pht trin theo nhng qui lut ring, khng tun
theo mun ch quan ca bt c c nhn no. Thc hin tt nhim v ny, con ngi s
tin ti kim sot c ti sn v cng qu bu ca mnh l ngn ng.
II. CC NGNH NGN NG
Tu theo nhim v c th m ngn ng hc chia ra cc ngnh, cc b mn khc nhau.
1. Ngn ng hc i cng v ngn ng hc b phn
Ngn ng hc i cng c nhim v pht hin v miu t cc qui lut chung nht i
vi nhiu ngn ng trn th gii, nghin cu bn cht, ngun gc ca ngn ng, nghin cu
cc c im ca ngn ng loi ngi v phng php nghin cu ngn ng.
Ngn ng hc b phn nghin cu tng ngn ng c th (nh ting Vit, ting Anh,
ting Php...), ngn ng hc b phn tm hiu s khc x khc nhau ca cc qui lut ring
ca ngn ng.
2. Ngn ng hc ng i v ngn ng hc lch i.
Ngn ng tn ti trong thi gian v bin i theo thi gian, do chng ta c th nghin
cu s tn ti ca n trong mt thi im hay s bin i ca n qua cc thi k lch s.
l ngn ng hc ng i v ngn ng hc lch i.
Ngn ng hc ng i l s miu t ngn ng mt thi im no . Ngn ng hc
ng i thng c hiu l miu t trng thi ngn ng hin thi v phn ln cc cng
trnh ng i thuc nghm ny. V du: "ng t Ting Vit" ca Nguyn Kim Thn; "Phong
cch hc ting Vit"ca inh Trng Lc... l cng trnh nghin cu ngn ng hc ng i.
Ngn ng hc lch i miu t ngn ng trong s pht trin lch s ca n, nghin cu
s thay i ca ngn ng qua thi gian.
V d "Gio trnh lch s ng m ting Vit" ca Nguyn Ti Cn l cng trnh nghin cu
ngn ng hc lch i.
Mt nguyn tc trong ngn ng hc l u tin miu t ng i, bi v nu khng miu
t thnh cng nhng trng thi ngn ng khc nhau th s kh khn trong vic miu t s
bin i ca ngn ng din ra trong lch s. Ngc li, khi miu t trng thi ngn ng,
nhng hiu bit v giai on trc rt quan trng. Trong thc t, mun miu t thu o
trng thi hin thi, cn phi hiu trng thi ngn ng trc . V nh vy, Ngn ng hc
ng i v ngn ng hc lch i lun lun gn b chc ch vi nhau.
III. CC B MN NGN NG HC
Ngn ng hc c nhiu b mn khc nhau. Sau y l nhng b mn ngn ng hc tiu
biu:
1. Ng m hc
a. m thanh ca ngn ng hc gi l ng m. Ng m l v vt cht ca ngn ng,
l hnh thc tn ti ca ngn ng.

Dn lun ngn ng

Page 4

b. Ng m hc l khoa hc nghin cu v m thanh ca ngn ng loi ngi

trong tt c cc hnh thi v chc nng ca n. B mn ny cn nghin cu mi quan
h gia m v ch vit ca ngn ng.
Ng m c hai mt t nhin(cu m, m hc) v x hi, nn ng m hoc c hai phn
mn khc nhau tng ng vi hai mt :
- Ng m hc ngha hp (ng m hc cc b) l phn mn nghin cu mt t nhin ca
ng m, tc l phn tch, miu t cc m thanh ca ngn ng trn hai bnhdin:Vt l
hc(m hc) v sinh l hc(cu m). Phn mn ny p dng cc phng php ca khoa hc
t nhin nghin cu c trng m hc ca m thanh v phng cch cu m chng,
khng cn bit chng thuc ngn ng nht nh no.
- m vi hc l phn mn nghin cu mt x hi ca ng m, tc l nghin cu s s
dng hay chc nng ca ng m trong tng ngn ng c th. Phn mn ny, vi phng
php v khi nim ring, s cho ta bit trong mt ngn ng nht nh c nhng n v ng
m g v c im hot ng ca chng.
Ng m hc ngha hp v m v hc khng i lp m b sung cho nhau, gn b chc
ch vi mhau v chc nng x hi ca m khng th tn ti bn ngoi v vt cht ca
n.K.L.Pike ni :"Ng m hc thu thp cc nguyn liu v ng m v m v hc th ch
bin cc nguyn liu "
c. K hiu ng m
nghi li li ni ngi ta dng ch vit nhng c nhng cng ng dng loi vn t ghi
hnh hay ghi nh loi ch vung ca Trung Quc, nn khng ghi m c chnh xc. Ngay
c vn t ghi m nh ch ca ngi Anh, ngi Php, hay ch "quc ng"ca ngi Vit,
mi quan h gia m v ch khng nht qun trong mi trng hp (Xem bi 4). V d t
"g " v t "g" tuy u c ch "g" nhng ch th hin hai m khc nhau. Do cn c
mt b k hiu thng nht dng trong mi trng hp, mi ngi ghi li nhng ngn ng
khc nhau. Nm 1888, Hi ng m hc quc t ngh mt b k hiu nh th, ta
thng gi l h thng k hiu ng m quc t. N hon ton tun th nguyn tc mt i
mt gia m v k hiu. V d: ba con ch c, k, q trong Ting Vit ch ghi li mt m, m
c ghi li trong mt k hiu ng m quc t l [k].
2. T vng hc
T

vng

tp

hp

cc

tng

ng

ca

ngn

ng.

T vng c hai loi n v : T v ng c nh (n v tng ng) trong , t l n

v c bn. Ng c nh cng l n v t vng nhng ng do t cu to nn, mun c ng
trc ht phi c cc t.
T vng l b mn ngn ng hc nghin cu t vng ca ngn ng.
T vng hc c 5 nhim v chnh:

Dn lun ngn ng

Page 5

-Nghin cu cu to
-Nghin cu ngha ca t
- Nghin cu tng lp t v t chc cu to v ngha, vai tr ca chng trong ngn ng.
- Nghin cu ngun gc ca t
- Nghin cu vic bin son t in (t in hc).
3. Ng php hc
Ng php hc l mt b phn ca h thng ngn ng. Ng php l h thng cc nguyn
tc v cu to t, bin hnh t, v cc qui tc cu to cu, cu to n v trn cu ca mt
ngn ng.
Ng php hc l b phn ngn ng hc nghin cu ng php ca ngn ng.
Theo truyn thng ng php hc c hai b phn:
- T php hc: T php hc nghin cu cc qui tc cu to t, hnh thi ca t v t loi.
- C php hc: C php hc nghin cu cc qui tc kt hp t thnh cm t v cu.C
php hc nghin cu cc kt cu ng php, cc quan h ng php v cc phng tin biu
hin quan h ng php.
Hin nay nhng ngi nghin cu v hc tp ngn ng quen thuc vi thuut ng
"ng php vn bn". Ng php vn bn miu t, nghin cu hnh thc, cu trc ca cc
chnh th trn cu, on vn, vn bn....
4. Ng ngha hc: l b mn ngn ng hc nghin cu ngha ca ngn ng.
5. Ng dng hc: l b mn ngn ng nghin cu ngn ng trong s s dng v giao tip.
6. Phong cch hc: l b mn ngn ng hc nghin cu cc phong cch ngn ng khc
nhau, cc phong cch c nhn ln phong cch th loi; nghin cu cc thuc tnh biu cm
v bnh gi ca cc phng tin ngn ng.
IV. QUAN H GIA NGN NG HC V CC KHOA HC KHC
Ngn ng hc quan h vi rt nhiu khoa hc khc nhau:
1. Tn hiu hc: Tn hiu hc l khoa hc i cng v cc loi tn hiu. L mt h thng
tn hiu, ngn ng hc phi vn dng nhng nguyn l chung ca tn hiu hc xc lp
cc qui tc ring ca mnh.
2. Lgch hc: Lgch hc l khoa hc nghin cu cc qui lut ca t duy v cc hnh thc
ca ngha. Ngn ng v t duy gn b chc ch vi nhau cho nn vic vn dng nhng
khi nim lgch hc vo ngn ng rt quan trng.
3. Tm l hc: Mt trong nhng nhim v ca tm l hc l miu t hnh vi ni nng ca
con ngi nh nhin cu s hnh thnh li ni tr em, s pht trin li ni ca hc sinh.
Ngn ng cng nghin cu li ni, n phi ch ti cc c liu tm l hc.

Dn lun ngn ng

Page 6

4. Sinh l hc: Sinh l hc nghin cu hot ng ni nng ca con ngi. Sinh l hc li

ni nghin cu qu trnh cu to cc m ca li ni trong b my pht m v qu trnh tri
gic bng tai.
5. Y hc: Trong y hc nhiu bnh lin quan n ngn ng nh bnh tm thn, chng mt
ngn,, bnh cm - ic...Tri thc ngn ng s gip ch cho cc bc s trong vic cha cc
bnh c lin quan n ngn ng k trn.
6. S hc: C cu v s tin ha x hi chi phi s pht trin ca ngn ng. Ti liu lich s
l mt trong nhng bng chng gii thch cc hin tng ngn ng. Ngc li cc c liu
ngn ng c th lm sng t mt phn cc s kin lch s no .
7. Dn tc hc: Ngn ng l mt trong nhng c trng c bn ca dn tc. Nghin cu
i sng vt cht v tinh thn ca cc dn tc, dn tc khng th khng ch n cc ti
liu ngn ng.
8. Kho c hc: Kho c hc l khoa hc nghin cu lch s qu kh ca x hi loi ngi
da theo cc d ch vn ho vt cht c pht hin qua khai qut. C liu kho c hc
gip cc nh ngn ng hc nghin cu cc ngn ng c (cc t ng), xc nh khu vc hot
ng v di chuyn ca cc ngn ng . Cc vn t c c ghi r thi gian s gip kho c
hc nh nin i cc s kin mt cch chnh xc.
9.Vn hc: Ngn ng l cht liu ca vn hc nn ngn ng gn b trc tip n vn hc.
Nh vn l ngi s dng mt cch sng to ngn ng ca dn tc. Nh ph bnh vn hc
phi c s hiu bit v ngn ng hc.
10. Cc khoa hc t nhin: Nh ngn ng hc cn bit nhng tri thc thuc vt l hc
(cc thuc tnh m hc nh cao , cng , trng , m sc, cng hng...). Cc
phng php ton hc c vn dng vo ngn ng nh l thuyt xc sut, l thuyt
thng k, l thuyt tp hp... v ngi ta xy dng ngn ng ton hc. Do ngn ng l mt
h thng tn hiu lm cng c giao tip quan trng nht ca con ngi nn n lin quan
cht ch n l thuyt thng tin v iu khin hc. Nh cc thnh tu ca hai khoa hc t
nhin ny m ngn ng ng dng ra i.
V. VI NT S LC V S HNH THNH V PHT TRIN CA NGN NG
Ngn ng hc c t rt lu, chm nht vo cui th k th IV trc cng nguyn. Nhng
ti liu ngn ng hc tm thy n , Trung Quc, Hi lp v rp...
Nhng thnh tu ca ngn ng hc c i khng c pht huy trong thi k trung i v
h gio l v trit hc kinh vin nng ln khoa hc. Sut thi k trung th k, ngn ng
hc khng tin ln c bao nhiu. Ti thi k Phc Hng mi dn dn phc hng li.
Do s s pht trin ca hng hi v thng mi, nhng pht minh v a l v vic xm
chim thuc a, vic truyn b o C c, vic pht minh ra my in..., ngi chu u lm
quen vi nhiu ngn ng mi chu , chu Phi, chu M. Ngn ng hc bt buc phi

Dn lun ngn ng

Page 7

vc ra ngoi s php ng la tinh.Cc nh bc hc hng vo nhng nhim v thc

tin: Bin son t in v cc cun ng php ca nhiu ngn ng, t c s cho s ra i
ca ngn ng hc so snh - lich s.
u th k XIX, s ra i ca phng php so snh - lch s l ci mc ln trn con
ng pht trin ca ngn ng hc. Cc nh ngn ng hc t nn mng cho phng php
ny l: Phranx-Bp, Ranmunx Raxca, Iacp Grim, Alexandr Vantcp... Ngn ng hc so
snh - lch s coi ngn ng l bng chng ca lch s dn tc, tha nhn s bin i ca
ngn ng trong thi gian. Cc nh ngn ng hc so snh - lch s xc lp c cc h ngn
ng, nghin cu ngn ng ngc n tn qu kh xa xi m ngi ta gi thit c mt ngn
ng c s. Trong ngn ng hc so snh - lch s s xut hin mt s trng phi ngn ng
nh: Trng phi t nhin, trng phi tm l, trng phi logich ng php, trng phi
ng php hnh thc...
Sau ngn ng so snh - lch s l khuynh hng ng php tr vo nhng nm 70 ca th
k 19. Cc nh ngn ng tr ch ti cc s kin ca hot ng li ni c nhn v cc
ting a phng. H nghin cu cc s kin ngn ng mt cch ri rc, ring l. ng thi
vi phi ng php tr, Nga c hai trng phi ngn ng c sc: Trng phi Cadan do
Gio s Boduen d Cuctne ng u v trng phi Matxcova ca vin s P.P
Phoetunatp.
u th k XX, xut hin khuynh hng x hi hc trong ngn ng m nhng ngi
ng u l F.de Saussure, Angtoan My, Gidep Vanderiet. Khuynh hng ny coi ngn
ng l mt hin tng x hi, tha nhn s tc ng ca x hi i vi s tn ti v pht
trin ca ngn ng, coi trng vic nghin cu sinh ng v cc ting a phng.
Hc thuyt ca F.de Saussure trong cun "Gio trnh ngn ng hc i cng" l xut
pht im ca khuynh hng mnh nht trong ngn ng u th k XX: Ch ngha cu
trc. T tng c bn ca ch ngha cu trc l coi ngn ng l mt kt cu, mt th ton
vn, cht ch ca cc yu t khch quan. Nhim v hng u ca ngn ng hc cu trc l
nghin cu cc mi quan h gia cc yu t ngn ng. Ngn ng hc cu trc phn bit
rch ri "ngn ng" v " li ni", "ng i" v" lch i". Nhiu phng php mi trong
nghin cu ngn ng c p dng: Php i lp, php phn b, php chuyn ho, php
phn tch thnh t trc tip , php thay th...
Hin nay ngn ng hc li xut hin cc khuynh hng mi, l:
- Nhn chng - ngn ng hc coi ngn ng l b phn quan trng trong sinh hot vn
ho v tinh thn dn tc, c tc ng r rt n th gii quan v t cch con ngi. Nhn
chng- ngn ng hc c ra vn nghin c mi quan h gia ngn ng v tm l, gia
ngn ng v vn ho, ngn ng v lch s dn tc.

Dn lun ngn ng

Page 8

- Tm l - ngn ng hc l khoa hc v cc qui lut tm l v ngn ng ca vic to

thnh li ni t nhng yu t ngn ng v ca vic hiu kt cu ngn ng trong li ni, tc
l hiu cc yu t cu to thnh li ni. C th xm tm l - ngn ng hc l khoa hc nm
ranh gii gia ngn ng hc tm l v l thuyt thng tin.
- Ngn ng hc khu vc ch ti vai tr ca cc iu kin khng gian, a l trong lch
s cc ngn ng v trong vic nghin cu ngn ng. N nghin cu s phn b cc s kin
ngn ng ging nhau, cch vch ng ng tuyn. Ngn ng hc khu vc gn lin vi tn
tui ca Gilern, M.Bactl, v G. Bngphngt... Cc nh bc hc thuc huynh hng ny
c bit ch ti cc qu trnh nh hng qua li phc tp ca cc ngn ng c s dng
ng thi mt a phng.

Bi 2. NGN NG L H THNG K HIU C BIT

I. BN CHT TN HIU CA NGN NG
1. Khi nim tn hiu
a. Tn hiu l g ?
Tn hiu l mt i tng vt cht kch thch vo gic quan ca con ngi, t ngi ta
nhn thc c mt i tng khc.
V d: n trong bng n tn hiu giao thng ng b khi sng ln, con ngi nhn
thy n v nhn thc c mt ni dung: dng li. l mt tn hiu.
Tn hiu trn gm:
- Mt i tng vt cht tc ng vo th gic: Mu ca nh sng n.
- Mt i tng khc con ngi suy din ra khi nhn thy nh sng ca n: Dng li.
i tng vt cht ca tn hiu (mu nh sng n) c F. de Saussure gi l ci
biu hin.
i tng c thay th (ni dung: dng li) l ci c biu hin. Vy tn hiu l mt
th thng nht hai mt: ci biu hin v ci c biu hin c F. de Saussure v thnh s
sau:

b. iu kin ca tn hiu:
- Tn hiu phi c tnh vt cht, c cm nhn qua gic quan ca con ngi.

Dn lun ngn ng

Page 9

V d: mu nh sng ca tn hiu n giao thng tc ng vo th gic; m thanh ca

ting chung bo gi tc ng vo thnh gic; ch ni dnh cho ngi m tc ng vo xc
gic v.v...
- Tn hiu phi c ni dung tc l phi gi ln mt vt hay mt iu g khng phi l
chnh n.
V d: n trong h thng n giao thng c ni dung: dng li. l mt tn
hiu. Ngc li mu ca mt chic o hay ca mt chic phch khng phi l tn hiu v
n khng gi ln, khng thay th cho mt ni dung, mt vt no c. Trong nhn thc ca
con ngi chic o vn l chic o , chic phch cng ch l chic phch . Chng
khng c ni dung nn khng th l tn hiu.
- Tn hiu phi c ch th l gii:
Mi tn hiu phi c t nht ngi nhn hay ngi pht tn hiu gii thch c.
V d: Trong mt phng k tc x, c mt nhiu ngi. Bng ngoi hnh lang vang ln
ting bc chn. i vi tt c mi ngi, khng phi l tn hiu, ring c A, l tn
hiu v c nhn ra ting bc chn l ca X. y l mt loi tn hiu t nhin.
- Tn hiu phi c tnh h thng:
+ Mt tn hiu thng nm trong mt h thng tn hiu nht nh xc nh t cch tn
hiu ca mnh.
V d: n l mt tn hiu khi n nm trong h thng n hiu giao thng. Nhng nu
ta a chnh n vo chm n trang tr sn vn th n khng phi l tn hiu na. S d
nh th v ch c nm trong hn thng tn hiu n giao thng n mi c t cch tn hiu,
c xc nh cng vi n xanh, n vng nh s i lp qui c gia chng vi nhau.
+ Nhng mt tn hiu duy nht cng c tnh h thng v n i lp vi nhng g khng
phi l n.
V d: Ngy xa, bo tin gic ngoi xm n, ngi ta thng t la trn cc nh
ni cao qui c sn. kinh nhn thy khi s bit c gic ngoi xm. l mt tn
hiu ring l, duy nht.
Khi

i lp vi

C gic

Khng khi
Khng c gic

2. Bn cht tn hiu ca ngn ng

a. Tn hiu ngn ng l hnh v v t
Hnh v v t c coi l tn hiu v chng l mt th thng nht hai mt: m thanh (ci
biu hin) v ngha (ci c biu hin).
V d 1: t xe l mt tn hiu, trong :
- ci biu hin: m xe
- ci c biu hin: ngha: phng tin i li, chuyn ch

Dn lun ngn ng

Page 10

b. Cc c im bn cht ca tn hiu ngn ng:

(1) Tnh v on (tnh khng l do)
Ci biu hin ca tn hiu khng c quan h bn cht vi ci c biu hin. iu ny c
ngha l chng ta khng tm c l do gii thch v sao m ny li mang ngha ny m
khng mang ngha kia... Con ngi ly mt m bt k gn vi mt ngha bt k nn gia
m v ngha ca tn hiu ngn ng khng c mi rng buc bn trong no.
Trong v d va nu, bn thn m xe khng h c mi lin h bn trong vi ngha m
n biu th. Ngc li ngha phng tin i li, chuyn ch khng c sc mnh qui nh,
chi phi m xe, khng h t mnh qui nh tn gi cho mnh.
Dng m ny hay m kia biu th ngha ny hay ngha khc ... tt c u do qui c,
do thi quen ca tp th cng ng bn ng.
Do c tnh v on trong cc ngn ng nn cng mt ngha, mt khi nim mi ngn
ng li gn cho n mt m khc nhau, v trong mi ngn ng u c hin tng ng m,
ng ngha.
Tuy nhin trong vn t ca mi ngn ng, c mt s t t c tnh na v on. l cc
t tng thanh. Mi quan h gia m v ca chng l mi quan h c l do. Chng hn,
trong t tng thanh, m thanh ca t nhi li cc m thanh ca cc vt th trong cuc
sng. Nh vy m thanh ca vt th qui nh m thanh ca t. Nhng s qui nh ny
mi ngn ng li c s khc nhau nn cc t tng thanh c tnh na v on.
V d: nhi li ting g gy, ting Vit c t cc c cu ... nhng ting Nga nhi li
bng t ky - ka - pe - ky.
(2)Tnh hnh tuyn
Ci biu hin ca cc tn hiu ngn ng ln lt xut hin ni tip nhau lm thnh mt
chui, mt tuyn theo b rng mt chiu ca thi gian. Ngi ta khng th ni ra hai yu
t ngn ng cng mt lc. Chng phi c pht m ni tip theo nhau trong ng lu, ht
yu t ny n yu t kia.
Khi pht ra cu ni Ti i hc ta phi pht m ln lt: trc ht ta pht m tn hiu
ti, ri n tn hiu i v cui cng l tn hiu hc. D c gng n bao nhiu, ta cng
khng th pht ra hai tn hiu cng mt lc.
Tnh hnh tuyn c coi l mt nguyn l c bn ca ngn ng, chi phi c ch hot
ng ca ngn ng. N dn n rt nhiu h qu, trong c mt trong nhng h qu
quan trng nht l quan h ng on gia cc n v ngn ng.
(3) Tnh phn tit v tnh kt hp
Khc vi nhiu loi tn hiu khc, tn hiu ngn ng va c tnh phn tit va c tnh kt
hp:

Dn lun ngn ng

Page 11

+ Tnh phn tit: Mi tn hiu ngn ng c th tch ra thnh nhng yu t nh hn:

V d: t hc c th tch thnh cc m h, o v c
+ Tnh kt hp: Cc tn hiu ngn ng c th kt hp li to thnh mt n v ln
hn:
V d: tn hiu hc c th kt hp vi nhng tn hiu khc nh ti, bi to thnh cu:
Ti hc bi.
Do c tnh phn tit v tnh kt hp nn ngn ng c tnh sn sinh rt ln: t mt s
yu t gc t i no , ta c th to ra v s cc t hp phc hp di bao nhiu cng c.
V d: Trong ting Vit c 46 m v 6 thanh iu. T nhng n v ta c th to ra
hng triu trang vn bn.
II. H THNG NGN NG
1. Khi nim
a. H thng l mt th thng nht cc yu t c quan h v lin h ln nhau.
Mt i tng trn vn l mt h thng: mt ci cy, mt con vt, mt gia nh, mt b
c tng v.v...
Mt h thng phi tha mn hai iu kin:
- Tp hp cc yu t. S lng cc yu t phi 2
- Mi quan h v lin h ln nhau gia cc yu t .
Trong thc t, ta thng gp nhng tp hp ngu nhin cc yu t.
V d: mt ng ci, mt r khoai, mt bao go ... Cc tp hp yu t trn khng th tr thnh
h thng v gia cc thanh ci, cc c khoai, cc ht go ... khng c mi quan h tt yu no.
b. Cu trc (kt cu) l tng th cc mi quan h v lin h trong h thng.
Cu trc l mt b phn ca h thng. N nm trong h thng. Mi h thng c mt cu
trc ring. Tuy nhin khi ta ni cu trc l mt mng li cc mi quan h v lin h, ta
tru tng ha cc yu t. S tru tng ha cc yu t c tnh cht lm thi. Thc t, khi
xem xt miu t cu trc, ta thng vn phi tnh n cc yu t.
c. Gi tr ca yu t trong h thng
Trong h thng, mi quan h v lin h gia cc yu t s to cho mi yu t nhng thuc tnh,
nhng phm cht ring. F.d. Saussure gi chng l gi tr. Gi tr ca yu t s mt i nu tch
yu t ra khi cc quan h ca n, tch yu t ra khi h thng.Gi tr ca bt c yu t no cng
u do nhng yu t xung quanh qui nh (F.d. Saussure)
V d: Nu b c tng mt i mt qun c, qun xe chng hn, ta c th ly mt vin si thay
vo v tr ca qun xe. Lc ny vin si c gi tr ca mt qun xe v n nm trong h thng cc
qun c, mang cc mi quan h vi cc qun c khc nh: tt, pho, m, tng, s, tng. Nu ta
tch vin si ra khi bn c, vin si khng cn l qun xe na, n ch l mt vin si m thi.
Nguyn l gi tr trn ng cho tt c cc n v ngn ng, cc hin tng ngn ng.

Dn lun ngn ng

Page 12

V d: Ta c mt n v u. Vy u c gi tr g l ty thuc vo mi quan h gia u vi

cc n v trong h thng:
- U l mt m trong cu N i tu v u quan h vi m t.
- U l mt t trong cu U v! v u quan h vi cc t , v.
- U l mt hnh v nu ta t n quan h vi m trong t u m v.v...
Qua v d trn ta c th thy mt thc th nu tham gia vo nhiu h thng s c
nhng gi tr khc nhau.
2. Ngn ng l mt h thng
Ngn ng l mt h thng phc tp v n c nhiu loi n v v nhiu kiu quan h gia
nhng n v .
a. Cc loi n v ch yu ca ngn ng
- m v: m v l n v nh nht ca ngn ng. V du: cc m /b/ , /t / , /v /
- Hnh v: l n v ngn ng nh nht c ngha. V d: t ph huynh c hai hnh v:
hnh v ph v hnh v huynh.
- T: l n v ngn ng nh nht c lp v ngha v hnh thc.
V d: cc t i , t , gh , xa ...
- Cu: l n v ngn ng nh nht c chc nng thng bo.
b.Nhng kiu quan h ch yu ca ngn ng:
(1) Quan h ngang:
- Quan h ngang cn c gi l quan h tuyn tnh, quan h hnh tuyn, quan h ng
on. l quan h kt hp cc n v ngn ng thnh chui khi ngn ng i vo hot ng.
C s ca quan h ny chnh l tnh hnh tuyn ca ngn ng. Tnh cht ny bt buc cc n
v ngn ng ln lt ni tip nhau trong dng ng m, to ra cc ng on, cc cu.
V d:
- o xanh
- o xanh ny cn mi
- Nhn dn ta rt anh hng ...
Trong v d cui ta thy cc n v nhn dn, ta, rt, anh hng kt hp li theo
dng ng m, to thnh cu. Ta ni chng c quan h ngang.
(2) Quan h dc
- Quan h dc cn gi l quan h lin tng. l quan h gia cc n v ngn ng c
th xut hin cng mt v tr trong chui li ni v c th thay th cho nhau v tr .
Chng hn v tr ca t nhn dn trong chui tuyn tnh Nhn dn ta rt anh hng c
th thay th bng cc t qun i, ph n, thanh nin ... Cc t nhn dn, qun
i, ph n, thanh nin nm trong quan h dc vi nhau.

Dn lun ngn ng

Page 13

- Quan h ngang l quan h hin din: khi ni nng, cc yu t nm ngang trong quan
h ny ln lt xut hin. Ngc li, quan h dc l quan h phin din: khi ni nng, ch c
mt yu t xut hin, nhng yu t cn li khim din, tn ti tim tng trong tr nh, ta c
th lin tng c.
(3) Quan h cp bc
- Quan h cp bc l quan h gia cc n v ngn ng khc cp .
Cp l h thng con nm trong mt h thng ln hn. Cc n v cng cp c
cng tn gi, ng nht v cu trc, chc nng v khc bit vi cc n v thuc cp
khc trn nhng phng din .
Vi cch hiu v cp nh trn, ta c cc cp ngn ng sau: m v, hnh v, t,
cu... Cc n v ca cc cp trn c quan h tn ti, tc l cc n v bc thp nm
trong cc n v bc cao v cc n v bc cao bao gm cc n v bc thp.
V d: Cu bao gm cc t, t bao gm cc hnh v, hnh v bao gm cc m v. Ngc
li, m v nm trong hnh v, hnh v nm trong t, t nm trong cu ...
- Mi quan h gia mt m v v mt hnh v, mt hnh v vi mt t, mt t vi mt cu
... l mi quan h cp bc.
V d: Cu Ti hc bi. c quan h cp bc vi t hc, t hc c mi quan h cp
bc vi m h.
- Nu quan h ngang v quan h dc lun i i vi nhau th ngc li quan h cp bc
v quan h ngang dc lun loi tr ln nhau. iu c ngha l hai n v c quan h
ngang hay dc s khng bao gi c quan h cp bc v ngc li.
III. NGN NG L H THNG TN HIU C BIT
Tnh c bit ca h thng tn hiu ngn ng th hin cc im sau:
1. Ngn ng l mt h thng tn hiu phc tp
Tnh phc tp ca h thng tn hiu ngn ng c th hin bng hai im sau:
- Mi ngn ng l mt h thng gm nhiu cp , nhiu yu t ng loi v khng ng
loi vi s lng khng xc nh.
- Ngn ng biu t thng bo bng cch kt hp nhiu tn hiu vi nhau. Ngc li,
trong cc h thng tn hiu khc, mi tn hiu c th biu t mt thng bo nguyn vn.
2. Tn hiu ngn ng c tnh a tr
Trong cc h thng tn hiu khc, mi quan h gia ci biu hin v ci c biu hin c
tnh n tr, tc l mi ci biu hin ch tng ng vi mt ci c biu hin. Ngc li,
trong tn hiu ngn ng khng lun lun c s tng ng mt - mt gia ci biu hin v
ci c biu hin: Mt m c th ng vi nhiu ngha (cc t a ngha, ng m) hoc mt
ngha c th ng vi nhiu m (cc t ng ngha).
V d: ta c mt m c th ng vi 3 ngha: :

Dn lun ngn ng

Page 14

- C mu nh mu ca mu ti
- May mn
- Cch mng
3. Tn hiu ngn ng c mu sc tu t - din cm.
Tn hiu ngn ng do c th con ngi pht ra nn ngoi biu hin khi nim cn biu
hin thi , tnh cm ca con ngi. Ngc li, cc tn hiu nhn to khc c pht ra t
nhng vt liu bn ngoi con ngi nn ch c th biu th thng bo, khng biu th cc sc
thi tnh cm ca con ngi.
4. H thng tn hiu ngn ng c tnh c lp tng i, c gi tr ng i v lch
i.
Ngn ng pht trin theo qui lut ring, khng l thuc vo mun ca con ngi.
Ngc li, cc h thng tn hiu nhn to khc c to ra theo s tha thun ca mt s
ngi, do c th thay i theo mun ca con ngi theo tng giai on lch s.
Ngn ng li l sn phm ca qu kh li nn va c gi tr ng i va c gi tr
lch i. Ngc li cc h thng tn hiu nhn to khc ch c gi tr ng i, tc l c
sng to ra phc v nhu cu ca con ngi trong mt giai on nht nh.
5. Ngn ng l h thng tn hiu tng hp.
N phc v cho con ngi trong mi lnh vc i sng, trong mi lnh vc hot ng v n
c kh nng biu hin bt c ni dung no.Ngc li cc tn hiu nhn to khc khng c
kh nng v chng ch phc v con ngi trong nhng lnh vc nht nh, lng ni dung
do chng truyn t rt hn ch.

Bi 3. HAI CHC NNG C BN CA NGN NG

Ngn ng c nhiu chc nng khc nhau, trong c hai chc nng c bn, quan trng
nht l chc nng lm phng tin giao tip v lm phng tin t duy.
I. NGN NG - PHNG TIN GIAO TIP QUAN TRNG NHT CA CON NGI
1. Ngn ng khng phi l phng tin giao tip duy nht.
Ngn ng l phng tin giao tip ca con ngi. Ngoi ngn ng, con ngi cn dng
nhng phng tin giao tip khc nh iu b, c ch, cc tn hiu giao thng, tn hiu hng
hi, cc k hiu ton hc ..., nhng kt hp m thanh ca m nhc, kt hp mu sc ca
hi ha v.v...
iu b c ch l cc yu t cn ngn ng. Trong iu kin bnh thng iu b c ch i
km theo li ni, th hin tm trng ca ngi ni v c lc lm cho li ni thm chnh xc.
Trong trng hp c bit, iu b c ch ng vai tr c lp, khng i km theo li ni.
Chng hn khi ngi cm ic trao i vi nhau, h dng ngn ng c ch. D iu b c
ch c vai tr quan trng trong giao tip, chng cng ch c tnh cht ph tr. So vi ngn

Dn lun ngn ng

Page 15

ng m thanh, ngn ng c ch ngho nn v hn ch. l mt s t nhng ng tc gin

n nh lc u, gt u, nhn vai, nheo mt, khom lng, vy tay, ch tay v.v... Nhng t
tng khi qut, tru tng khng th c chuyn ti y bng ngn ng c ch.
Nhng tn hiu khc nhau nh tn hiu giao thng, tn hiu hng hi, k hiu ton hc
v.v... ch c p dng trong nhng phm vi hn ch, trong cc lnh vc chuyn mn hn
hp. Bn thn nhng tn hiu trn mun hiu c phi dng ngn ng m thanh gii
thch. Chnh v vy chng l cc phng tin giao tip c tnh cht phi sinh, b sung cho
ngn ng thnh ting.
m nhc, hi ha, iu khc... tuy c nhng kh nng v i nhng vi t cch l phng
tin giao tip, chng vn b hn ch v c tnh cht phin din so vi ngn ng. m nhc,
hi ha, iu khc ... khng th truyn t khi nim, t tng m ch khu gi chng trn
c s nhng hnh nh, cm xc gy ra c ngi nghe v ngi xem. Nhng t tng
m cc tc phm ngh thut gy ra ngi nghe, ngi xem c tnh cht m h, khng
r rt v rt khc nhau nhng ngi khc nhau. V vy, khng th dng chng lm
phng tin giao tip thay cho ngn ng.
2."Ngn ng l phng tin giao tip quan trng nht ca con ngi"(L nin)
Qua phn trnh by trn, ta thy cc phng tin giao tip khc (tn hiu giao thng,
tn hiu hng hi, iu b c ch ...) u c nhng nhc im so vi ngn ng.
Ngn ng l phng tin giao tip quan trng nht bi cc l do sau:
- Ngn ng l phng tin giao tip c s dng rng ri trong x hi, trong tt c cc
ngnh ngh, cc lnh vc chuyn mn khc nhau.
- Ngn ng l phng tin giao tip gc, gi vai tr ch o trong cc phng tin giao
tip. Cc phng tin giao tip khc hoc c tnh cht ph tr (iu b c ch) hoc c tnh
phi sinh, xut hin sau ngn ng, da vo ngn ng m tn ti, ch c th gii thch c
bng ngn ng.
- Ngn ng l phng tin phong ph nht v kh nng giao tip, c th biu t chnh
xc tt c cc ni dung t tng, tnh cm ca con ngi.
II. NGN NG L PHNG TIN T DUY
1. Chc nng lm phng tin t duy ca ngn ng
a."Ngn ng l hin thc trc tip ca t tng" (Cc Mc)
Ngn ng l hnh thc tn ti, l phng tin vt cht t duy. T duy l ci c biu
hin, ngn ng l ci biu hin. Cc kt qu hot ng ca t duy (khi nim, phn on)
c khoc mt ci v vt cht m thanh (ngn ng) th hin ra bn ngoi di dng
vt cht lm cho ngi khc thy c. Khng c ngh, t tng no khng tn ti di
dng ngn ng. Ngn ng l biu hin thc t ca t tng.

Dn lun ngn ng

Page 16

b. Ngn ng trc tip tham gia vo qu trnh hnh thnh t tng, pht trin t
tng. N l cng c t duy.
Vn tri thc m con ngi thu nhn c qua hot ng thc tin c tng tr, bo
ton ch yu nh ngn ng; ri chnh nh ngn ng m ngi ta truyn th vn tri thc
t ngi ny sang ngi khc, t th h ny sang th h khc, t ni ny n ni khc.
Khi con ngi c ngn ng v c vn tri thc do th h trc truyn li, h khng
nht thit phi tm hiu th gii bng con ng nhn thc t trc quan sinh ng n t
duy tru tng na. H c th i t nhng khi nim bit tin ln nhng khi nim cha
bit, i t nhng phn on c tin ln nhng phn on mi. Con ngi dng ngn ng
suy lun v cui cng p dng cc kt qu suy lun ca mnh vo thc t kim nghim
chn l v pht trin x hi, ci to th gii.
Tm li, nh c ngn ng t tng c hin thc ha. T , con ngi c th truyn
t, tch ly, pht trin thm vn tri thc ca mnh. T duy con ngi ngy cng tr nn
phong ph v su xa hn.
2. Mi quan h gia ngn ng v t duy
a. Ngn ng thng nht vi t duy
- Ngn ng v t duy ra i cng mt lc trong lch s hnh thnh v pht trin ca con
ngi.
Trong tc phm H t tng c, Mc v ngghen vit: Ngay t u, c mt ri
ro nng ln tinh thn, l s ri ro b mt vt cht lm hoen v vt cht th
hin y di hnh thc nhng lp khng kh chuyn ng, nhng thanh m, tm li l
di hnh thc ngn ng. Ngn ng cng c xa nh thc vy - ngn ng l thc thc
ti, thc tin.
- Ngn ng v t duy ph thuc vo nhau m tn ti:
+ Khng c ngn ng th con ngi khng th t duy v ngn ng l v vt cht ca t
tng, l cng c hnh thnh t tng. Theo trit hc Mc, mt thc th tinh thn, mun
tn ti, phi da vo mt thc th vt cht nht nh. T duy l mt thc th tinh thn,
mun tn ti, mun c truyn b v pht trin trong x hi con ngi, phi nng ta
vo thc th vt cht l ngn ng.
+ Ngc li, khng c t duy th s khng bao gi c ngn ng v t duy cung cp ni
dung tinh thn, m bo cho ngn ng tn ti. Khng c cc kt qu t duy (khi nim,
phn on ...) ngn ng ch cn l hnh thc m thanh thun ty, khng khc g ting nc
chy, gi thi hay ting ho, ht hi, ting khc ca con ngi.
- Ngn ng v t duy h tr ln nhau m pht trin:
T duy pht trin, c thm nhiu khi nim phn on th ng thi ngn ng cng c
thm nhiu t ng mi. Ngc li ngn ng cng phong ph v kh nng din t, cng

Dn lun ngn ng

Page 17

phn nh trung thc, chnh xc t tng, qu trnh t duy ca con ngi cng pht trin,
tin xa thm mi.
Tm li, ngn ng v t duy thng nht vi nhau nh hai mt ca mt t giy ... khng
th ct mt phi m khng ng thi ct lun c mt tri...
b. S khc nhau gia ngn ng v t duy
- V chc nng:
T duy c chc nng nhn thc hin thc. S nhn thc ny c tnh gin tip, khi qut.
Ngn ng c hai chc nng c bn trong chc nng giao tip quan trng nht.
Do chc nng khc nhau nn tiu chun nh gi cc sn phm ngn ng v t duy
cng khc nhau: tiu chun nh gi cc sn phm t duy l tnh chn l (ng hay sai,
ph hp hay khng ph hp vi hin thc). Tiu chun nh gi ngn ng l c hiu lc
hay khng c hiu lc, thun li hay khng thun li cho giao tip.
Nhm t c mc ch giao tip, con ngi c th bp mo hin thc, to ra cc yu
t phi l gch trong vn bn. Cc yu t phi l gich u c chp nhn trong ngn ng nu
n din t c iu c nhn nh ni hoc c vai tr trong t chc li ni, t chc thng
ip. Tuy nhin, trong ngn ng c qu nhiu yu t phi l gich, cc yu t li ht sc
quen thuc vi ngi bn ng nn con ngi d b nhn thc hin thc theo ngn ng.
V d: ba t ti, sng, mc trong cc kt hp tht ti, go sng, gch mc u
dng ch tnh cht cha tri qua nhit c cao, cha c nu chn. Ba t th hin mt
khi nim nn con ngi d lm tng l ba khi nim.
Cc kt hp phi l gich khc nh lng yu thng, tri tim nng nhit, mt tri
mc ... qu quen thuc n mc ngi bn ng khng ch nn d mc sai lm trong
nhn thc th gii khch quan. Lnin tng ni: con ngi d nhn bit bao nhiu s la
di ca cm gic th kh nhn bit by nhiu s la di ca ngn ng; s la di ca cm
gic th thin bao nhiu th s la di ca ngn ng tinh vi n by nhiu.
-

V bn th, ngn ng v t duy khc nhau cc im sau:

+ Ngn ng l mt thc th vt cht v cc n v ca n u mang th cht m thanh,

c nhng thuc tnh vt l nht nh ( cao, di, bn sc ...). Ngc li, t duy l mt
thc th tinh thn. N ny sinh v ph thuc vo mt vt cht c t chc c bit l no
nhng bn thn n li c tnh tinh thn. T duy khng c cc c tnh ca vt cht nh khi
lng, trng lng, mi, v ...
+ Cc n v ca t duy khng ng nht vi cc n v ngn ng. Nhiu ngi c lp
mt th song song gia khi nim v t, phn on v cu nhng thc t khng hn nh
vy. Mt khi nim c th c biu hin bng nhng t khc nhau, trong cc ngn ng
khc nhau cng nh trong cng mt ngn ng.

Dn lun ngn ng

Page 18

V d: mt khi nim hot ng ngng trao i cht ca c th sng vi mi trng bn

ngoi c th hin bng cc t ng ngha: cht, hy sinh, t trn, bng h, thc, i, mt,
ngoo ...
Ngc li, mt v ng m c th tng ng vi nhiu khi nim khc nhau; l cc t
ng m, a ngha:
V d: i va l mt t a ngha va l cc t ng m:
i 1:
1. ni cao, lm l (l i, i tng nim)
2. ni pht sng truyn thanh, truyn hnh (i truyn hnh Vit Nam)
3. my thu sng truyn thanh (i Sony)
i 2: phn di ca bng hoa (i hoa)
i 3: gu mc nc (chm i mc nc)
Ngoi ra, c nhng t khng biu th khi nim (thn t, i t, danh t ring), nhng
cu khng biu th phn on (cu hi, cu cu khin). Cc thnh phn cu khng trng vi
cc thnh phn phn on
+ Ni dung cc n v ngn ng khng ng nht vi ni dung cc n v t duy v:
Ngn ng la chn ni dung khi nim, phn on xy dng ngha ca t v cu.
Nhng ngha ca cc n v ngn ng cn chu nh hng ca cc n v ng trc v
ng sau n (ng cnh) v hon cnh giao tip.
V d: Khi nim nc trong ha hc c cc du hiu lgich:
- Cht lng
- H2O
- Khng mu, khng mi, khng v.
- Nhng t nc trong ting Vit ch c ngha l cht lng (nc bin, nc mm,
nc mt ...) v n chu nh hng ca nhng t xung quanh (bin, mm, mt ...)
+ Ni dung cc n v ngn ng khng ch phn nh cc n v t duy m cn phn nh
thi , tnh cm, s nh gi ca con ngi
V d: ba cu cng cha mt phn on nhng th hin 3 thi nh gi:
1.Cn 3 chai ru. (Khng th hin thi nh gi)
2.Ch cn 3 chai ru (nh gi: t)
3.Cn nhng 3 chai ru (nh gi: nhiu)
- V tnh cht:
T duy mang tnh nhn loi, qui lut ca t duy l qui lut chung cho ton nhn loi.
Ngc li, ngn ng c tnh dn tc v ngn ng biu hin t duy nhng mi ngn ng li
biu hin theo cch ring ca mnh.

Dn lun ngn ng

Page 19

Bi 4. NGUN GC V S PHT TRIN CA NGN NG

A. NGUN GC CA NGN NG
I. MT S GI THUYT V NGUN GC CA NGN NG
- T thi xa xa, con ngi quan tm n vn ngun gc ca ngn ng. Nhng sut
trong thi gian di t thi c i n thi trung th k, ngi ta vn ln ln vn ngun
gc ca ngn ng vi vn l lun nhn thc. Ch t thi k Phc hng tr i, vn
ngun gc ngn ng mi c ri di nhng nh sng mi.
Hin nay c trn 500 gi thuyt v ngun gc ca ngn ng. Sau y l mt s gi
thuyt ph bin:
1. Thuyt tng thanh
Thuyt tng thanh manh nha t thi c i, pht trin mnh vo th k 17 n th k
19. Theo thuyt ny, ton b ngn ng ni chung v cc t ring bit ca n u l do
mun t gic hay khng t gic ca con ngi bt chc nhng m thanh ca th gii bao
quanh.
C s ca thuyt ny l trong tt c cc ngn ng u c mt s lng nht nh cc t tng
thanh v t sao phng. Nhng nhng ngi theo thuyt ny khng tnh n cc im sau:
Mt l, mun bt chc cc m thanh t nhin con ngi phi c cc c quan pht m
pht trin, c ting ni v t duy hon thin.
Hai l, nhng t tng thanh v t sao phng trong mi ngn ng chim mt t l rt
nh so vi nhng t cn thit v thng dng nht.
Ba l, tnh tng thanh l qui c, tc l trong nhng ngn ng khc nhau, t tng
thanh cng m phng mt s vt c s khc nhau.
Hn na, c nhiu t trong ngn ng ny l tng thanh nhng trong ngn ng khc li
khng tng thanh.
V d ci ha ha trong ting Nga l XOXOTAT nhng trong ting Php l rire aux
clats
2. Thuyt cm thn
Thuyt cm thn pht trin mnh vo th k 18 - 20. Nhng ngi ch trng thuyt
ny l Humboldt, Steithal, Grim ... u cho rng ngn ng loi ngi bt ngun t nhng
m thanh ca mng, gin, bun, vui, au n ... pht ra lc tnh cm b xc ng.
C s ca thuyt ny l trong cc ngn ng u c cc thn t v nhng t phi sinh t
thn t. V d: ting Vit c cc t: i, chao i, i, a ha v.v..., ting Nga c cc t AX, OX,
AXATb, OXATb v.v... Tuy nhin nhu cu biu hin tnh cm khng phi l iu kin ny sinh
ngn ng. Bng chng l ng vt v tr s sinh cng bit biu hin tnh cm nhng chng
khng c ngn ng. Nu loi ngi ch v biu hin tnh cm m to ra ngn ng th v cn
bn loi ngi khng th to ra ngn ng c v h sm c cng c biu hin tnh

Dn lun ngn ng

Page 20

cm ri (nh ting khc, ting ci). S ra i ca ngn ng l do x hi qui nh. Mt a

tr s khng bao gi bit ni nu xung quanh chng khng c ngi ln bit ni.
3. Thuyt ting ku trong lao ng
Thuyt ting ku trong lao ng xut hin vo th k 19, trong cc cng trnh nghin cu
ca cc nh duy vt nh L. Nuare, K. Biukher.
Theo thuyt ny, ngn ng xut hin t nhng ting ku trong lao ng tp th.
Thuyt ting ku trong lao ng c c s thc t trong sinh hot lao ng ca con ngi
hin nay. Cc tc gi ni n nhu cu phi hp ln nhau trong lao ng tp th nhng
khng ni r c iu kin ny sinh ca ngn ng. Mi quan h gia ngn ng v lao ng
c gii thch qu th s; vi l thuyt trn, nhng ng vt c th pht ra ting th v c
i

sng

tp

th

cng

th

to

ra

ngn

ng.

4. Thuyt ngn ng c ch
Thuyt ngn ng c ch thnh hnh vo th k 19 v u th k 20. i biu ca thuyt
ny l Wundt, nh tm l hc c th k 19 v Marr, nh ngn ng hc Nga.
Thuyt ny cho rng ban u con ngi cha c ngn ng thnh ting, giao tip vi
nhau ngi ta dng t th ca thn th v ca tay.
Vic s dng c ch trong giao tip l c tht. Tuy nhin, c ch l yu t cn ngn ng, i
km theo ngn ng. Khng c c s ni rng n l ngn ng u tin ca con ngi.
5. Thuyt kh c x hi
Thuyt kh c x hi bt ngun t mt s kin ca nh trit hc c i emcrit v
thnh hnh vo th k 18 vi cc tc gi Adam Smith, Rousseau.
Thuyt ny cho rng: ngn ng do con ngi tha thun vi nhau m qui nh ra.
Mun c kh c x hi to ra ngn ng th phi c ngn ng trc . Ngi nguyn
thy cha c ngn ng khng th no bn bc vi nhau v phng n to ra ngn ng
c. Mun qui c vi nhau, con ngi phi c ngn ng v t duy pht trin.
Tt c cc thuyt v ngun gc ngn ng trn u c nhng thiu st chung, c bn sau
y:
- Tch ri ngn ng khi t duy, cho t duy c trc ngn ng.
- Tch ri ngun gc ngn ng khi ngun gc ca con ngi cho rng con ngi ra i
trc ngn ng.
- Khng tnh n chc nng giao tip ca ngn ng.
- Khng tnh n vai tr ca lao ng trong qu trnh hnh thnh con ngi v ngn ng
II. NGUN GC CA NGN NG THEO NGN NG HC MCXT
Ngn ng hc Mc-xit lun quan tm n vn ngun gc ca ngn ng. Nhng im
xut pht c bn gii quyt vn ny c Mc v ngghen nu ln trong cc tc

Dn lun ngn ng

Page 21

phm: H t tng c, Php bin chng t nhin, Nhng nhn xt v cun sch ca
A. Vahner.
1. iu kin ny sinh ngn ng:
Trong cun Tc dng ca lao ng trong s chuyn bin t vn thnh ngi ngghen
vit: em so snh con ngi vi cc loi ng vt, ta s thy r rng ngn ng bt ngun
t trong lao ng v cng ny sinh vi lao ng, l cch gii thch duy nht ng v
ngun gc ca ngn ng
Nh vy, theo ngghen, lao ng chng nhng l iu kin ny sinh ra con ngi m
cn l iu kin ny sinh ra ngn ng na. V sao vy?
Bc quyt nh trong qu trnh vn bin thnh ngi l s kin i tay c gii
phng. Nh c i bn tay c gii phng, con ngi c th ch ra cng c lao ng,
iu m bt c loi vn no cng khng lm c. Nh c lao ng bng cng c m t
duy con ngi pht trin. Ni cch khc, nng lc t duy tru tng ca con ngi ln
ln cng vi lao ng. Nhng t duy khng th tn ti trn tri, thot khi ng liu cho nn
t duy hnh thnh th ngn ng cng ra i. Ngn ng cng c xa nh thc vy.
Mt khc, ngn ng ch sinh ra do nhu cu giao tip. Nhu cu giao tip y ca con ngi
cng li do lao ng quyt nh. Lao ng lin kt con ngi thnh cng ng v v sau,
thnh x hi c t chc. Mun chung sc lm vic g , ngi ta cn phi tha thun vi
nhau s lm g, lm nh th no. Ngi ta thy n lc cn phi ni vi nhau mt ci g
. Lao ng quyt nh nhu cu to ra ngn ng.
Nhng ch c nhu cu th vn cha c ngn ng. Con ngi cn phi c kh nng to ra
ngn ng na. Kh nng to ra ngn ng ca ngi nguyn thy cng bt ngun t lao
ng. Lao ng hon thin c th con ngi, trong c c quan pht m. Nu loi vn
trc y c mi mi i bn chn m khng bao gi ng thng mnh ln c th con chu
ca n - loi ngi - s khng th no t do s dng b phi v cc thanh hu ca mnh v
do , khng th no ni c, nh th v cn bn, s c th lm chm s pht trin thc
ca con ngi.
Tm li, con ngi cng nh t duy tru tng v ngn ng cng ra i mt lc di tc
ng ca lao ng. Lao ng quyt nh nhu cu to ra ngn ng. Lao ng cng quyt
nh kh nng to ra ngn ng ca con ngi. Lao ng quyt nh s ra i ca ngn
ng.
2. Tin thn ca ngn ng loi ngi:
Nhng gi thuyt v ngun gc ca ngn ng trc Mc nu khng gii thch c nhng
iu kin to ra ngn ng th t nhiu u hng n tin thn ca ngn ng loi ngi.
Ngn ng, vi t cch l h thng tn hiu th hai, phi bt ngun t h thng tn hiu
th nht con ngi. H thng tn hiu th nht l tt c nhng n tng, cm gic v biu

Dn lun ngn ng

Page 22

tng thu c t bi cnh t nhin bn ngoi thng qua nhng phn x, kch thch mi
dng cm gic: thnh gic, th gic, xc gic v.v... H thng tn hiu th nht tin hnh giao
tip trong phm vi t duy hnh tng.
S giao tip nh vy rt n s nhng du sao vn c tc dng giao tip. Phm vi ca
h thng tn hiu th nht ngi nguyn thy rt rng. Bt c hnh tng no m b my
cm gic hnh thnh nn u c th tr thnh ci biu hin ca h thng tn hiu th nht.
Nhng khng phi ngn ng bt ngun t tt c h thng tn hiu th nht. V ngn ng ly
m thanh lm vt kch thch, ly ni dung khi nim lm ni dung chnh cho nhng vt kch
thch y cho nn ch b phn h thng tn hiu th nht no ly m thanh lm vt kch
thch, c tc dng giao tip, mi tr thnh ngn ng.
Vi cch hiu trn, mt phn s bt chc m thanh, b phn ting ku trong lao ng,
ting ku cm thn c tc dng giao tip vi t cch l h thng tn hiu th nht, u c
th tr thnh nhng b phn cu thnh ngn ng sau ny.
B. S PHT TRIN CA NGN NG
I. QU TRNH PHT TRIN CA NGN NG
S pht trin ca x hi loi ngi, t cc th tc, b lc nguyn thy n cc dn tc
ngy nay tri qua nhng chng ng khc khuu, quanh co, rt phc tp, trong , qu
trnh thng nht v qu trnh phn ly chng cho ln nhau. Ngn ng pht sinh v pht
trin cng vi x hi loi ngi nn n cng tri qua nhng chng ng khc khuu, quanh
co, cng phi tun theo qui lut thng nht v phn ly nh th. Qua mi chng ng, ngn
ng cng c thay i v cht. Trong ton b qu trnh pht trin ca ngn ng, c cc
bc quan trng sau:
1. Ngn ng b lc v cc bin th ca n
Nhng ngn ng u tin ca loi ngi l nhng ngn ng b lc. Trong thc t, mi b
lc c mt ngn ng. Nu hai b lc suy yu hp li vi nhau th rt t khi trong cng
mt b lc ngi ta ni hai ngn ng rt gn nhau. Do s phn chia ca mt b lc hnh
thnh mt s b lc c lp, c h hng vi nhau. Ngn ng ca cc b lc ny cng pht
trin thnh nhng nt ring, c lp. l nhng bin th v mt ci ngun ca mt ngn
ng b lc. Khi hp nht mt s b lc thnh lin minh b lc, ngn ng ring ca tng b
lc vn gi vai tr ch yu.
2. Ngn ng dn tc v cc bin th ca n
Cc b lc, lin minh b lc n mt lc no th tan r nhng bc cho cc dn tc ra
i. Dn tc l mt khi cng ng n nh, hnh thnh trong lch s, da trn c s cng
ng v ngn ng, lnh th, v sinh hot kinh t v v cu to tm l, v vn ha v.v...
Dn tc c th bao gm cc b lc hon ton khc nhau, ni ting khc nhau. Chng hn,
dn tc Php do ngi G loa, La M, Brtng, Giecmani v.v... hp thnh. S hnh thnh

Dn lun ngn ng

Page 23

dn tc v ngn ng dn tc l mt qu trnh, phi tri qua nhng bc qu . Trc khi

thng nht thnh ngn ng chung ca ton dn tc din ra s thng nht ngn ng
trong phm vi tng khu vc. Ngn ng khu vc chnh l bc qu trn con ng pht
trin ngn ng dn tc. N l phng tin giao tip chung ca tt c mi ngi trong mt
vng, khng phn bit th tc hay b lc. Ngn ng khu vc l ting ni trn b lc. Cc
ngn ng khu vc nm trong mt quc gia thng nht c th rt gn nhau nh cc ting a
phng Nga, c th rt xa nhau nh cc ting a phng c hay Trung Quc.
S pht trin ca dn tc v nh nc y mnh s thng nht bn trong v kinh t
v chnh tr x hi, tng cng m rng quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh lao
ng, trao i kinh t v quan h ni b quc gia v.v... Tnh hnh i hi phi c mt
ngn ng chung cho ton x hi: ngn ng dn tc ra i. Ngn ng dn tc l phng tin
giao tip chung cho ton dn tc, bt k s khc nhau v lnh th hay x hi. Ty theo
hon cnh lch s m s hnh thnh ca dn tc v ngn ng dn tc mi ni, mi thi k
mt khc, theo nhng con ng khc nhau. Mc v ngghen cp n 3 con ng
hnh thnh ngn ng dn tc:
a. T cht liu vn c:
Ngn ng dn tc hnh thnh trn c s mt trong nhng ting a phng, thng l
ting ni ca trung tm chnh tr, vn ha trong c nc. V d: ting Php. Trc khi ngn
ng dn tc Php hnh thnh th trn t G-Loa c s pha trn ca ting La tinh vi
ting Xentich. Trn c s ny pht trin thnh nhiu ting a phng trn t Php. n
thi k Phc hng, ting a phng min Pari chim u th, dn dn pht trin thnh
ngn ng dn tc vo th k 16, 17. Vit Nam, ngn ng dn tc c xy dng trn c
s phng ng Bc (m trung tm l hai vng ng bng sng Hng, sng M).
b. Pha trn nhiu ngn ng dn tc:
Tc l chu nh hng r rt ca cc ngn ng khc. V d: ting Anh. Cc ting Angl
Xcxng vn ng tr trn t Anh t thi c, n th k 9 v 10, do s xm lc ca ngi
an Mch m c s pha trn vi ting an Mch. T th k 11 n th k 16, do s xm
lc ca ngi Noocmng nn li c pha trn mt ln na vi ting Noocmng. Nh vy,
ngn ng dn tc Anh hin i hnh thnh trn c s ting a phng Lunn, l do s
pha

trn

ca

th

ting:

Angl

Xcxng,

an

Mch

Noocmng.

c. Do tp trung nhiu ting a phng:

Ngn ng dn tc c xy dng nh tp trung nhiu ting a phng. V d: ting Nga.
Ngn ng dn tc Nga hnh thnh vo th k 16, 17 cng vi s thnh lp quc gia
Matxcva, trn c s ting a phng Matxcva c tnh cht chuyn tip ca ting a
phng Bc Nga v Nam Nga cng mt phn ting Slav c.

Dn lun ngn ng

Page 24

3. Ngn ng vn ha v cc bin th ca n
S xut hin quc gia t ra nhu cu phi c mt ngn ng thng nht lm chc
nng ca ngn ng nh nc. Nn vn ha, khoa hc, vn hc cng pht trin cng cn c
mt ngn ng thng nht. Tt c nhng iu thc y s ra i ca mt dng ngn ng:
ngn ng vn ha.
Ni dung ca thut ng ngn ng vn ha trong cc giai on lch s khc nhau c
nhng c im ring gn lin vi nhng iu kin hot ng v vai tr ca n trong i
sng x hi. Tuy nhin, mi giai on lch s, ngn ng vn ha vn c nhng nt c th
chung: l ngn ng c chun ha phc v nhng nhu cu khc nhau ca i sng tinh
thn x hi, ngn ng c nh nc s dng chnh thc, ngn ng ca khoa hc, vn hc.
c im ni bt ca ngn ng vn ha l c s dng nh nhau trn ton lnh th.
Ngn ng vn ha trong thi k phong kin thng xut pht t mt trong cc ting a
phng. a phng ny thng l trung tm chnh tr ca t nc. V d: nc Nga, lc
u ting a phng Kiep c dng lm ngn ng vn ha nhng khi thnh lp quc gia
Matxcva th ting a phng Matxcva li tr thnh ngn ng chnh thng. Hoc ngn ng
vn ha li l mt t ng hay ting nc ngoi v nhngl do lch s no - nh quan h
nh nc c, nh hng vn ha, cc ting a phng pht trin yu, cc ting a phng
khc nhau qu ln v.v... V d nhiu nc Chu u dng ting La tinh lm ngn ng
chnh thng. Cn ng dng ting Rp lm ngn ng vn ha. Vng Lo, Thi Lan,
Campuchia dng ting Pali, Sanskrit. Vit Nam dng ting Hn ...
Ch ngha t bn ra i v pht trin. Cc dn tc cng pht trin, ngn ng vn ha
dn tc ra i. Cc nc Chu u dng ngn ng nc ngoi lm ngn ng vn ha bt u
u tranh v cm ch vic ny. Php cm dng ting nc ngoi lm ngn ng vn ha t
nm 1539 n nm 1629. Nm 1253, Ty Ban Nha c o lut v dng ting Ty Ban Nha.
T nm 1477, ting Anh c dng ging dy nh trng.
Ngn ng vn ha dn tc da trn ngn ng ni ca ton dn tc nhng khc vi ngn
ng dn tc s thng nht to ln trong kt cu ca n. Ngn ng vn ha dn tc hot
ng tun theo nhng qui tc cht ch c gi l chun mc.
Ngn ng vn ha dn tc v ngn ng dn tc phn bit nhau ch mt ng l ngn
ng gt gia, mt ng l ngn ng nguyn liu. Ngn ng ni ton dn l ngun b sung
v tn cho ngn ng vn ha, ngc li, ngn ng vn ha l n by lm cho ngn ng
dn tc ngy cng thng nht.
Ngn ng vn ha c th tn ti di hai hnh thc ni v vit. N l sn phm ca x
hi nhng biu hin c th ca ngn ng vn ha trong cc tc phm ring bit cn c s
vn dng sng to c tnh c nhn. Bi vy, ngn ng vn ha phi lun vn ln t ti

Dn lun ngn ng

Page 25

mc ngn ng chun. chnh l nhim v cp thit hin nay v sau ny ca vic chun
ha ngn ng.
II. CCH THC PHT TRIN CA NGN NG
1. Ngn ng pht trin t t, lin tc, khng t bin, nhy vt
Ngn ng khng pht trin bng cch ph hy ngn ng c v to ra ngn ng mi m
theo con ng ci tin nhng yu t cn bn ca ngn ng hin c. S chuyn bin t tnh
cht ny sang tnh cht khc ca ngn ng c tnh tun t, lu di, tch cp nhng yu t
ca tnh cht mi, ca c cu mi v tiu ma dn nhng yu t ca tnh cht c. Trong ngn
ng khng h c cuc cch mng bt pht no nh Laphacg lm tng.
S phi hp v phn ly gia cc ngn ng l mt qu trnh trng k, ko di hng th
k, khng th c s t bin, nhy vt. Hai qu trnh phi hp (pha trn) v phn ly gia
cc ngn ng din ra trong sut ton b lch s pht trin ca ngn ng nhng tnh cht
biu hin ca chng trong cc giai on lch s khng ging nhau.
2. Ngn ng pht trin khng ng u gia cc mt
Trong cc b phn ca ngn ng, t vng l b phn bin i nhiu v nhanh nht v n
trc tip phn nh i sng x hi. T vng ca mt ngn ng trong tnh trng bin i
lin min. Tuy nhin, trong t vng c mt vn t rt bn vng l t vng c bn. T vng
c bn hp hn nhiu so vi t vng ca mt ngn ng nhng sng rt lu, qua nhiu th
k v cp cho ngn ng nhng t gc cu to t mi.
Ng m ca ngn ng bin i chm v khng u do dn n s khc bit v ng
m gia cc a phng. Chng hn, trong ting Vit ton dn c cc t: go, nc,
gi nhng trong ting a phng vng Ngh Tnh, Bnh Tr Thin vn gi nguyn hnh
thc ng m c l cu, nc, cy. Ng m ca mt ngn ng phi bin i chm hn t
vng nu khng s nh hng trc tip n vic giao tip ngn ng ca x hi loi ngi.
H thng ng php bin i chm nht. Tuy nhin, vi thi gian, h thng ng php cng
bin i, ci tin, tu b thm lm cho nhng qui lut ca n chnh xc hn, thm ch c th
b sung thm nhng qui lut mi. Tuy nhin, c s ca h thng ng php c bo tn di
lu, thm ch cn bn vng hn c t vng c bn.

Bi 5. CC N V NG M
A. TNH CHT CA NG M
m thanh ca ngn ng c nhng thuc tnh chung vi nhng m thanh khc trong t
nhin. ng thi, m thanh ca ngn ng cng c nhng c tnh ring, khc vi cc m
thanh t nhin. Sau y, chng ta ln lt xem xt cc thuc tnh :
1.Tnh cht sinh l (v phng din cu m)
B my cu m (xem hnh v)

Dn lun ngn ng

Page 26

m thanh ca ngn ng c to ra do s hot ng ca b my cu m ca con ngi.

B my gm phi, thanh hu v cc khoang trn ca thanh hu. Cc chng tc u c
b my cu m v c bn nh nhau, chnh v vy v nguyn tc khng th c m no ngi
bn ng pht ra c m ngi nc ngoi th khng.
Phi v kh qun cung cp v dn truyn lung hi. Chng khng trc tip tham gia vo
vic pht m.
A Mi trn

K Mt li

B Rng ca hm trn

L Gc li

C Li

M Np hng

D Ngc cng (Mc)

N Thanh Hu

Ngc mm

O Yt hu

G Mi di

P Khoang ming

H Rng ca hm trn

Q Khoang mi

I u li
Thanh hu l b phn trn cng ca kh qun, nhn t pha ngoi l ch nh ra c
n ng. Thanh hu ging nh mt ci hp do bn ming xng sn hp thnh: mt xng
sn hnh gip, mt xng sn hnh nhn, v hai xng sn hnh chp. Gia hp c mt b
phn ht sc quan trng trong vic cu m, gi l dy thanh. Dy thanh l hai mng mng
ging hnh i mi, c th rung ng, m ra khp li, cng ln chng xung theo s ch huy
ca h thn kinh.
Khong trng gia cc dy thanh gi l thanh mn. Nu dy thanh tch xa nhau, khng
rung, lung hi thot qua t do, l hin tng v thanh (v d cc m p, s, t, f...). Nu
dy thanh khp li nhng vn cha mt khe h hp cho php lung hi i qua, ng thi
dy thanh rung ln, l hin tng hu thanh (v d cc m b, z, v, l ..).
Trn thanh hu l khoang yt hu. Hot ng cu m ca khoang yt hu din ra t nht
theo hai cch: gc li ko lui, chm vo thnh hng, khin cho lung hi b cn bt, to
nn m tc yt hu; gc li lui v sau nhng vn cn mt khe hp, khin lung hi b c
xt vo , sinh ra mt m xt yt hu, c th hu thanh hoc v thanh.
Khoang ming l ni xy ra nhiu hot ng cu m. Trong khoang ming c nhiu b
phn tham gia vo vic cu m (mi, rng, li, ngc, li, li con ...) trong li l b
phn quan trng nht: u li c th chm vo rng, li, ngc, hoc rung ng, hoc un
cong; mt li c th nng ln n ngc; gc li chm vo mc hoc dch v sau chm
vo thnh hng. cui mc c mt b phn nh l li con. Mi c th chm trn hay bt,
ngm hay m, m t hay m nhiu.

Dn lun ngn ng

Page 27

Khoang mi c vai tr trong vic cu m nh vo hot ng ca mc: mc bung t do,

lung hi c th i qua mi ln ming - l cc m mi; hoc mt trn ca mc chm vo
thnh hng chn li thng ln mi, lung hi ch c th thot theo ng ming - l cc
m ming.
2.Tnh cht vt l ca ng m (v phng din m hc)
Cng nh cc m thanh khc trong t nhin, m trong ngn ng l mt s chn ng
ca khng kh bt ngun t s rung ng ca mt vt th no . m truyn i trong khng
kh di hnh thc l nhng ln sng ni tip nhau, vi tc chng 340m/giy. Khi s rung
ng c tnh cht u n, gy nn mt n tng thnh gic m tai, m l mt ting thanh.
Khi s rung ng khng u n, th kt qu l mt ting ng. Ting thanh trong li ni
con ngi c to ra do dy thanh rung ng, lung hi v th b lin tip thay i p sut,
mnh ri yu u n ni nhau. Tri li, nu lung hi b c xt vo mt khe hp th p sut
s thay i mt cch hn lon, lm ny sinh ting ng. Nhn chung, nguyn m ch yu
thuc loi ting thanh, cn ph m c s tham gia ca ting ng, a s ph m c t l
ting ng cao hn ting thanh.
Cng ging nh cc m thanh trong t nhin, mi m ca ngn ng c phn bit theo
ba yu t:
- Cao : Cao ph thuc vo tc rung ng, ngha l ph thuc vo s lng rung
ng xy ra trong mt n v thi gian: s rung ng cng nhiu (tn s cng ln) th m
cng cao. n v o rung ng l hertz (vit tt l Hz). L tai bnh thng ca con ngi ch
nghe c trong gii hn t 16 Hz n 20.000 Hz. cao ca ng m b qui nh bi nhiu
nhn t, m quan trng nht l s cng cc dy thanh. m s cao, nu dy thanh cng, s
thp nu dy thanh chng. Mt khc, s bin i v tr dy thanh cng ko theo s bin i
v cao. Ngoi ra, lng hi t phi gia tng cng lm m cao ln. Ging ph n thng
cao hn ging nam gii do dy thanh ca ph n ngn v b hn. cao ca ng m cho
ta bit nhng thng tin phi ngn ng (gii tnh, tui tc, xc cm) v nhng thng tin ngn
ng hc. Cao ca ng m l yu t c bn to nn thanh iu, ng iu v trng m.
- Cng : Cng do bin dao ng ca vt th quyt nh. n v o cng l
decibel (vit tt l dB). Dy thanh chn ng mnh so vi t th ngh ngi th m pht ra
ln v ngc li th m pht ra nh. Ni chung, khi c s rung ng ca dy thanh, nguyn
m nghe to nht, sau km mt cht l cc ph m c lung hi thot ra bn li hay
theo ng mi. Cc m xt v thanh nghe rt yu, cn cc m tc v thanh -p, -k, -t hon
ton khng c mnh. Trong mt s ngn ng nh ting Anh, Nga, cng ng vai tr
ch yu trong vic to trng m ca t.
- m sc: m sc l sc thi ring ca m thanh. m thanh ca li ni cng nh hu ht
cc m thanh ca th gii t nhin khng phi l mt s rung ng n gin, m l hp th

Dn lun ngn ng

Page 28

ca nhiu rung ng xy ra ng thi. Gy vo mt si dy n, khng nhng si dy s

rung ln ton b m cn chn ng tng phn: na dy, mt phn ba, mt phn t dy ...
S chn ng ton b c tn s thp nht, gi l m c bn, quyt nh cao ca c m
phc hp. Cc m cc b, gi l ha m, c tn s cao hn. m thanh do dy thanh chn
ng m c cng nh vy. Khi n i qua yt hu, ming v mi do hin tng cng hng
xy ra nhng khoang rng ny v ty theo tng trng hp m mt s ha m ny hay
s ha m khc c tng cng.
Chnh mi tng quan gia m c bn v cc ha m v cao v cng to nn
m sc khc nhau. Ngun gc ca s khc nhau v m sc l s khc nhau ca cc hp
cng hng. Cng mt dy n, cng mt nhc cng, cng mt nt nhc nhng ting n
khc nhau do cc thng n, vi t cch l cc hp cng hng, khc nhau. Trong b my
pht m, khoang ming, khoang mi v khoang yt hu c vai tr l cc hp cng hng,
trong quan trng nht l khoang ming. Do v tr ca li, mi, hm thay i, m ming
ca con ngi tr thnh mun vn nhng ci hp cng hng khc nhau, t to ra
nhng m vi nhng m sc khc nhau. Cc khoang cng hng trong b my cu m ca
mi ngi khng hon ton ging nhau, iu l mt trong nhng c s quan trng khin
mi ngi c mt ging ni ring.
3.Tnh cht x hi ca ng m (v phng din chc nng)
Khi xt ng m v cu m v m hc, ta ch ch n n vi t cch l mt cht liu.
Nhng ng m cn cn c xt v mt chc nng bi v ng m mang ngha v cng vi
ngha ng m hp thnh tn hiu, lm phng tin giao tip trong x hi loi ngi.
Tnh x hi (mt chc nng) ca ng m th hin cc im sau:
- Mi x hi, mi dn tc c mt ngn ng vi h thng ng m ring. C m c x hi
ny s dng m xa l vi x hi kia. Trong ting Anh, ting Nga c nhng m xa l vi
ngi Vit, ngc li ting Vit c nhng m (nh , nh; h, th) m ting Anh, Nga khng
c.
- Mi x hi x l m thanh theo cch ring ca mnh. Ting Vit phn bit hai m v o
trong khi s phn bit khng c trong ting Nga. Ting Vit cng phn bit m t v th
nhng ting Anh ch coi l mt m thi.
B. CC N V NG M ON TNH
I. KHI NIM
V mt m thanh, c th chia ct li ni thnh nhng khc on ngy cng nh, cho n
lc khng th phn chia c na.
V d: Cu ni Nhn dn Vit Nam rt anh hng nu ch tnh n m, ta gi l mt m
c. m c ny c th ct ra hai khc on: Nhn dn Vit Nam // rt anh hng.
Mi khc on c th chia tch thnh nhng on nh hn:

Dn lun ngn ng

Page 29

nhn dn // Vit Nam

Tip tc chia tch khc on Nhn dn ta s c hai m tit:
nhn // dn
Tch m tit nhn thnh cc n v nh hn, ta c ba m t:
nh // // n
Cc khc on trn ta gi l cc n v ng m on tnh, gm:
m c:

Nhn dn Vit Nam rt anh hng

m on: Nhn dn Vit Nam

m t:

Nhn dn

m tit:

Nhn

m t:

Nh

Cc n v ng m on tnh l cc n v ng m c to thnh nh s phn on

chui li ni.
Trong cc n v ng m trn, c hai n v on tnh quan trng nht l m tit v m t.
II. M TIT
1. Khi nim
- m tit l n v pht m t nhin nh nht. D pht m chm n u, cng ch tch
n m tit l ht.
V d: t p c hai m tit: p,
father c hai m tit: [fa:- ]
book c mt m tit
- m tit l n v d nhn din nht, d hn c cc m t. Ci m ta c c trc tin
khng phi l m; m tit hin ra mt cch trc tip hn cc m thanh cu to n ... mt
s vn t nguyn thu ch ghi nhng n v m tit; ch mi v sau ngi ta mi t n h
thng ch ci. ( F. de Saussure . Sd. tr 93)
- m tit cn l n v mang cc s kin ngn iu nh thanh iu, trng m.
2. Phn nh m tit
m tit d nhn din bao nhiu th kh phn nh by nhiu. Tr li ranh gii m tit nm
u l mt vic khng ch gy bi ri cho nhng ngi bnh thng m c cho cc nh
chuyn mn. C th phn nh m tit theo cc quan nim sau:
a. Theo l thuyt vang ca Otto Jesperson, m tit gm nhng m tp hp xung
quanh mt m c vang ln nht. m c vang ln nht thng l nguyn m nhng
khng phi bao gi cng nh vy.
Jesperson chia cc m theo vang t thp n cao nh sau:
1. Ph m v thanh
- m tc ( p , t , k )

Dn lun ngn ng

Page 30

- m xt ( f , s ...)
2. Ph m tc hu thanh (b , d ...)
3. Ph m xt hu thanh ( v, z ...)
4. Ph m mi v ph m bn ( m, n, l ...)
5. Ph m rung ( r)
6. Nguyn m hp ( i, u)
7. Nguyn m va ( o, e )
8. Nguyn m rng (a ...)
T ng phn nh m tit l qung cch gia hai vang t nht. Vi nhng m tit
ton ph m, th s c mt ph m c vang ln nht. Chng hn t ting Anh table hoc
bottle th m tit th hai gm ton cc ph m [tei-bl], [bo-tl], theo cc phn chia thnh 8
vang trn th m l s ng nh m tit v n c vang ln nht.
b. Theo l thuyt v cng c ca cc tc gi M. Grammont, P. Fouch, L.V. Sherba, m
tit tng ng vi s cng ln ri chng xung ca c bp trong b my cu m. Khi pht
ra cc m tit, c bp s cng dn u m tit v gim dn t gia m tit. Ranh gii
gia cc m tit l ni cng mc thp nht. Cc t cng c bp to nn cc m tit
thng c biu din bng cc s ng cong hnh sin.
V d, khi pht m hai m

tit c lp ta s c s

hnh sin sau:

nh ca m tit l im m cng t n mc cao nht. Theo s trn A, B l nh

ca hai m tit, C l ranh gii gia hai m tit. ng cong biu din s bin thin ca c
bp hon ton trng hp vi ng cong biu din cng m thanh. Bi vy m nm
nh m tit cng l m c vang ln nht, n c gi l m to nh. Trong v d trn
cc m o v l nhng m va c vang ln nht, va nh m tit, chng c gi l
m to nh hay m m tit tnh ca c v lp. Cc m cn li nh d, k, l, p c gi l
m phi m tit tnh.
Tuy nhin, l thuyt v vang v cng c gip cc nh ngn ng phn nh m tit
trn l thuyt v trong thc nghim. i vi nhng ngi bnh thng, khi gp mt t c
th, vic phn ranh gii m tit khng d dng. Ranh gii gia cc m tit v cch ct m
tit cn ty thuc vo tp qun ca tng ngn ng. V d vi t cyclo (xch l) ting Php
v ting Vit ct hai m tit trong t ny nhng ch khc nhau.
ting Php : si klo

Dn lun ngn ng

Page 31

ting Vit : sik - lo (xch l)

i vi ngi bn ng, phn nh ranh gii m tit d dng hn nhiu so vi ngi nc
ngoi. Khi hc mt ngoi ng, ngi hc cn nm c tp qun ct m tit ca ngn ng
v so snh vi tp qun ca ting m .
3. Phn loi m tit
Ngi ta thng phn loi m tit da vo cch kt thc m tit:
a. m tit m: l m tit tn cng bng nguyn m
V d: cha, m, see (thy), we (chng ti)
b. m tit khp: l m tit tn cng bng ph m
V d: c, lp, mt, meat (tht), keep (gi)
Gia hai loi m tit ny cn c nhng loi trung gian ty theo tng ngn ng. V d,
trong ting Vit, ngoi hai loi trn cn c cc loi trung gian l m tit na m v m tit
na khp.
III. M T
1. Khi nim
m t l n v ng m nh nht, khng th phn chia c na.
Khi ta c m tit xa tht chm v quan st ng tc ca li, ta thy li c hai v
th: u li nng ln gn li ca hm trn, sau li h thp xung. Mi v th l mt
ng tc cu m to ra mt m t, v th u to ra m t s (x), v th sau to ra m t
a. m tit xa c hai m t.
ghi li m t, ngi ta t k hiu ng m gia hai du ngoc vung: [a], [t ], [ s]
(x) , [] () ...
2. Phn loi m t
S lng m t l v hn, tuy nhin gia chng c mt s c trng cu m - m hc
chung, cho php phn loi chng thnh nhng tp hp m hai tp hp ln u tin l
nguyn m v ph m.
Nguyn m v ph m khc nhau my im sau:
- Nguyn m ch yu c cu to bng ting thanh; cn ph m ch yu l ting ng.
- Khi pht ra nguyn m, lung hi ra t do; khi pht ra ph m lung hi b cn tr. y
l s khc nhau quan trng nht, to ra cc h qu sau:
- Khi pht ra nguyn m, lung hi ra yu; khi pht ra ph m lung hi ra mnh.
- Khi pht ra nguyn m, cng ca cc b phn cu m u n; khi pht ra ph m,
cng thng tp trung mt b phn, to nn im cu m kh r rt.
3. Nguyn m
a. Phn loi:
- Phn loi trn c s cu m:

Dn lun ngn ng

Page 32

+ m ca ming: ty theo ming m ra t hay nhiu m ta c cc nguyn m khc

nhau. C bn m chnh: hp (khp), na hp (khp va), na rng (m va) v rng
(m); do cc nguyn m c phn ra thnh bn loi tng ng sau:
1. Nguyn m hp: [i ] ty , [u] lu , [] t l
2.

Nguyn m na hp: [e] l, [ o] t , [] l m

3. Nguyn m na rng: [] le te , [] lo , [] trong t but ca ting Anh

4. Nguyn m rng: [a] ta , [] pt (pat) ca ting Php, [] hot (nng) ca
ting Anh
m ca ming ph thuc vo v tr ca li, li nng cao, ming s m hp; li h
thp ming s m rng. Do c khi ngi ta gi nguyn m hp l nguyn m cao v
nguyn m rng l nguyn m thp.
+ Chiu hng ca li:
Ty theo chiu hng ca li nhch ra trc, li v sau hay gia m ta c cc loi
nguyn m sau:
1. Nguyn m dng (hng) trc: li a ra pha trc, mt li nng ln v pha
ngc: [ i] , [ e] , []
2. Nguyn m dng (hng) sau: li li v pha sau, gc li a ln v pha mc:
[u] , [o] , []
3. Nguyn m dng (hng) gia: li gia: [] trong t about (v ...) ca ting Anh,
[] trong t bch theo cch pht m ca ngi min Nam Vit Nam.
+ Hnh dng ca mi:
1. Nguyn m trn mi: mi chm trn li: [u], [o] []
2. Nguyn m khng trn mi: mi khng chm trn, t th bnh thng, nhch ra:
[ i ] , [e] , [] , [] , [] ...
Cc phn loi trn c tm tt bng mt a gic, gi l hnh thang nguyn m quc t.
Trong hnh thang, ngi ta qui c nh sau:
1.Ba vch ng biu th ba hng nguyn m trc, gia, sau theo th t ln lt t
tri qua phi.
2.Bn tri mi vch ng l cc nguyn m khng trn mi, bn phi mi vch ng
l cc nguyn m trn mi.
3.Trn mi vch ng, t trn xung di ln lt ghi cc nguyn m hp, na hp,
na rng, rng.

Dn lun ngn ng

Page 33

Ghi ch: Trong hnh thang nguyn m quc t, c nhng m sau:

- Nguyn m dng trc:
i

: trong ting Vit : li ti

Y : trong ting Php : tu (my)

e : trong ting Vit: l th
: trong ting Php: deux (hai)
I : trong ting Vit: m , ting Anh : men (n ng, s nhiu)
: trong ting Php: peur (s)
a : trong ting Vit: ta , ting Php : patte (chn)
I : trong ting Anh: sit (ch ngi) , ill (au m)
: trong ting Anh: cat (mo)
- Nguyn m dng gia:
: trong ting Vit , phng ng Nam : bch , kch
: nh nhng trn mi
: trong ting Anh: about, father
- Nguyn m dng sau:
: trong ting Vit : th t
u : trong ting Vit : tu h
: trong ting Vit : l th
o : trong ting Vit : c , ting Anh : home (nh)
: trong ting Anh : but
: trong ting Vit : lo , ting Anh : law (lut)
: nh trong ting Php : pt (pat) , Vit : sng
: trong ting Anh : not , dog (ch)
: trong ting Anh, l m nh m u nhng ming m rng hn: good
- Phn loi trn c s m hc:
+ Trng : cc nguyn m c th khc nhau v di thi gian ca chng. Ngi ta
phn bit cc di sau:
1. ngn : [ ]
2. bnh thng : [a]
3. hi di : [ a ]
4. di : [ a:]
+ Cao : theo tiu ch ny, nguyn m c phn thnh ba loi:
1. Nguyn m bng: l cc nguyn m dng trc: [i, e, ] ...

Dn lun ngn ng

Page 34

2. Nguyn m trm l cc nguyn m dng sau: [u , o , ]...

3. Nguyn m trung ha l nguyn m dng gia: []...
Ni chung, tnh trn mi lm nguyn m km bng, tnh khng trn mi lm nguyn m
km trm.
+ Cng : m ca ming cng rng, nguyn m cng c vang ln (hay m
lng ln); ngc li, m cng hp nguyn m cng c vang nh (hay m lng
nh). Vy, c cc nguyn m sau:
1. Nguyn m c vang nh: l cc nguyn m hp (khp) [i, , u]
2. Nguyn m c vang ln: l cc nguyn m rng (m) hoc na rng ( m va)
[, , a ]
3. Nguyn m c vang trung bnh: l cc nguyn m na khp [e, o, ]
S phn loi theo m hc trn c lin quan n s phn loi theo cu m v hiu qu m
hc ca mt m l do cch thc cu m ca n: s sp xp khc nhau ca cc b phn cu
m, to ra nhng khoang cng hng khc nhau, a ti cc phm cht m sc khc nhau.
b. Miu t nguyn m:
Miu t mt nguyn m l ni r nguyn m thuc nhm no, theo cc tiu ch ta va
phn loi, trong cc tiu ch cu m c ch hn cc tiu ch m hc: v d [i] c th
c miu t nh sau:
[i]: hp, dng trc, khng trn mi, bng, vang nh.
c. Nguyn m i:
Thng thng, khi pht ra mt nguyn m, li ch c mt v th, ngha l b my cu
m ch lm mt ng tc cu m. Nhng nguyn m no c cu m nh th l nhng
nguyn m n.
Khi pht ra nguyn m i, li s lt t v th ca nguyn m ny sang v th ca
nguyn m khc. V d: [ie ] trong cc t Vit: min, tia. Thc t l hai nguyn m i
lin tip nhau. Theo quan nim m v hc, hai m ny pht lin nhau v trong phm vi
mt m tit nn ngi ta coi chng ch c gi tr mt n v m. Nu ba nguyn m i lin
tip nhau trong phm vi mt m tit th gi l nguyn m ba, nh [au ] trong power, [ai]
trong fire ca ting Anh.
d. Bn nguyn m:
V mt cu m, bn nguyn m khng khc nguyn m thng. Tuy nhin trong cu trc
m tit, bn nguyn m xut hin u hay cui m tit, khng chim v tr nh m tit.
Chng hnh chc nh cc ph m, ch l cc m phi m tit tnh. Trong ting Vit c cc
bn nguyn m ng trc m to nh (m chnh) nh [w] trong oan, ng sau m chnh
nh [j] trong y,[w] trong u.
4. Ph m

Dn lun ngn ng

Page 35

a. Phn loi theo cu m

Phn loi theo cu m c cn c theo hai tiu ch ln:
* Theo phng thc cu m:
Phng thc cu m l cch cn tr lung hi khi ta pht m. C bn phng thc
chnh:
+ Phng thc tc: Lung hi b cn tr hon ton ming sau thot ra ngoi. Ty
theo ni lung hi thot ra, ta c cc loi ph m sau:
1. Ph m tc: lung hi thot ra ng ming:
[b] b , [d] i , [k] c , [p] pin , [t] ta ...
2. Ph m mi: lung hi thot ra ng mi:
[m] m , [n] n , [] nh , [] ng ...
3. Ph m bt hi: lung hi bt mnh ra ng ming
V d: [ t] th thm
+ Phng thc xt: lung hi khng b cn tr m lch qua khe h hp do hai b phn
cu m to ra, c xt vo thnh khe hp , to ra cc m xt, gm cc loi sau y:
1. Ph m xt: lung hi lch qua khe hp ngay gia ng thng t ming ra ngoi.
V d: [ f ] phi , [ v] v , [ s] xa , [z] dn d , [ ] ri ...
2. Ph m bn: lung hi lch qua mt hoc hai bn li
V d: [l] lo lng
+ Phng thc tc - xt: lung hi b cn tr hon ton nh phng thc tc, ri thot
ra mt khe hp nh phng thc xt, to ra ph m tc-xt nh [ t ] trong t ting Anh
child.
+ Phng thc rung: lung hi b chn li mt v tr no nh u li chng hn, n
vt qua chng ngi, ri li b chn li, c din ra lin tip nh th, ta c ph m rung.
V d: [ r] ca ting Nga trong t nepo [pero] (ngi bt)
[ ] ca phng ng mt s vng ven bin Bc Vit Nam, chng hn trong t r r
* Theo im cu m
im cu m l ni lung hi b cn tr. Khi pht ra ph m hai b phn cu m s khp
ng thng t phi ln ming, to nn ni cn tr. Theo cc im cu m t ngoi vo
trong ta c cc loi ph m sau:
1.

Ph

mi:

lung

hi

cn

tr

hai

mi

hoc

mi

rng.

V d: [ p , b], [ f , v]
3. Ph m gia rng: u li t gia cc rng ca ca hai hm rng, to nn
im cu m.
V d: trong ting Anh c cc m [ , ] (thing, this)

Dn lun ngn ng

Page 36

3. Ph m u li-li: im cu m l u li v li ca hm rng trn.

V d: [ t , d , s , z]
4. Ph m qut li: u li nng cao v qut cong v pha ngc cng.
V d: [ ] tri , [] s , [ ] rng
5. Ph m ngc (mt li): mt li hng n ngc cng.
V d: [c ] chn , [] nh
6.

Ph

mc

(gc

li):

gc

li

nng

ln

hng

ngc

mm.

V d: [ k] , [] ngh , [] g , [] kh
7. Ph m li con: gc li li li v nng ln v pha li con; hoc li con h xung
gc li v rung ng nh m [R] rung ca ting Php trong t Paris [PaRi] hoc mt m
xt [] trong t rouge [u] (, ting Php)
8. Ph m yt hu: gc li li hn ra sau, khoang yt hu b thu hp li. V d [] trong
t tm, pht m l [ ammaam] ca ting rp.
9. Ph m thanh hu: c to nn bi s thu hp dy thanh.
V d: [ h] ht h
b. Phn loi theo m hc:
Cn c vo t l ting thanh so vi ting ng khi cu m, ta c cc loi ph m sau:
- Ph m hu thanh l ph m c ting thanh, t l ting thanh thp hn ting ng, do
c s rung ng ca dy thanh khi pht m.
V d: [b] , [d] , [z], []...
- Ph m v thanh l ph m khng c ting thanh.
V d: [ p , t , k , f , s ...]
Hai loi ph m hu thanh v v thanh c gi l ph m n. i lp vi ph m n l ph
m vang.
- Ph m vang l ph m c t l ting thanh cao hn ting ng. l cc m mi, m
bn v m rung.
V d: [ m , n , , , l, r ...]
c. Cch miu t mt ph m:
Khi miu t mt ph m, ta ln lt xc nh xem m thuc loi no theo cc tiu ch
phn loi trn. Nu kt hp ph m vi mt nguyn m khc, ta cn phi xem xt n
cn c hin tng g km theo.
V d: [ k] l ph m tc, v thanh, mc (gc li)
[ k] trong t co l ph m tc, v thanh, mc (gc li), mi ha.
5. Cu m ph (Cu m b sung)

Dn lun ngn ng

Page 37

Nguyn m v ph m c th b bin i m sc do thm mt cch cu m khc na xy

ra ng thi vi cu m c bn. l cu m ph. Cu m ph thng c mc tc bt t
hn cu m c bn. Sau y l cc loi cu m ph quan trng:
a. Mi ha: l hin tng thm ng tc trn mi vo cu m c bn. K hiu dng
ch mi ha l [ w].
V d: m [ t] trong t to b mi ha do ng cnh nguyn m [] trn mi. [ t] mi ha
s k hiu l [t w] hoc [ t].
b. Ngc ha: l hin tng nng phn trc li ln cao vo v tr nh ca m [ i]. K
hiu dng ch ngc ho l [ j ].
V d: trong t tinh nghch, 2 ph m cui [] (tinh) v [k] (nghch) b ngc ha nn c
k hiu l [ j, kj ]
Trong ting Vit cch pht m ngc ha thng to nn cc bin th t do, mang tnh c
nhn.
c. Mi ha: l hin tng ngc mm bung xung t do lung hi thng ln mi. K
hiu ch mi ha l [~].
V d []. Nguyn m b mi ha ph bin trong ting Php, Ba Lan, B o Nha v.v...

Bi 6. HIN TNG BIN M

MI QUAN H GIA M V CH VIT
A. HIN TNG BIN M
I. BIN M TRONG NG LU
Bin m trong ng lu l hin tng bin i m thanh trong chui ng m do cc m
kt hp vi nhau, nh hng ln nhau.
Bin m trong ng lu xy ra trong qu kh c gi l bin m lch s.
1. ng ha
ng ho l s bin i hai m khc nhau, ng cnh nhau, tr thnh ging nhau
thun li cho vic pht m. Trong ng ha, mt m s b bin i cho ging vi m kia.
S ng ha c th khc nhau v mc : ng ha ton b khi m ny b bin i hon
ton ging vi m kia: trong ting Anh, is she [izi] c pht m l [ii]. S ng ha c
th khng hon ton, gi l ng ha b phn, khi m b bin i ging m kia mt phn
no thi: trong ting Vit, ph m xt [] s bin thnh tc khi i sau cc m tc [-] hay
[-k], nh trong cc t hp xung ga, trc ga.
Do chiu tc ng ca m ng ha m ngi ta phn bit: ng ha xui v ng ha
ngc.
a. ng ha xui: m i trc ng ha m i sau.

Dn lun ngn ng

Page 38

V d 1: dogs [dgs] (nhng con ch) m [s] ha thnh [z] ng nht vi tnh cht hu
thanh ca [g]: [dgz]

V d 2: trong ting Vit, hin tng m xt [] bin thnh m tc trong t hp trc ga

cho ging vi m tc [k] ng trc cng l ng ha xui. ng ha xui c th tm
thy trong thanh iu nh: ni no ni nao ...
b. ng ha ngc: m i sau ng ha m i trc.
V d 1: trong ting Anh, t hp ten minutes (10 pht) m cui [n] ca ten s b m [m]
ca minutes ng ha hon ton thnh [tem minits].
V d 2: trong ting Vit: tt mt tp mt, y [m] ng ha [t] bin n thnh [p];
[m] , [p] u l m mi.
2. D ha
Khi hai m ging nhau i gn nhau, gy kh khn cho vic pht m th mt m b bin
i cho khc i. Hin tng gi l d ha.
V d 1: trong ting Php t militaire (thuc v qun s) do hai m [ i] ng gn nhau nn
mt m b bin thnh [e]: mlitaire.
V d 2: trong ting Vit, d ha thng xy ra nhiu cc t ly hon ton. D ha c th
xy ra thanh iu hoc c thanh iu v ph m cui: nh nh nho nh, np np
nm np, st st san st v.v...
3. Bt m
Trong ng lu, do qui lut tit kim, c mt s m b gim bt, v th hai m tit c th
nhp thnh mt.
V d 1: trong ting Vit, cm t ngh mt t c th b bt ch cn hai m tit: ngh mt, hai mi hai hm hai
V d 2: trong ting Anh: do not dont , he is hes v.v...
4. Thm m
d pht m, c khi trong ng lu c thm mt m, thng l thm mt ph m gia
hai nguyn m.
V d: trong ting Php: va il c thm m [t] vo gia thnh va-t-il ? (n i ?).
II. BIN M VN HA
1. Bin m do s trang nh
Bin m do s trang nh l hin tng bin m trnh s lin tng khng hay ngi
nghe.
V d: kh u khi u cc cuc v.v...
2. Bin m do s king k

Dn lun ngn ng

Page 39

Ngy xa, c tc l king c tn gi. Do lng tn knh hoc do s bt buc m mi khi

ni n tn gi ca vua, quan, thn thnh, t tin, ngi ta chn mt m tng t thay
th.
V d: (b) Thy (b) Thoi Chu Chu
Hong Hunh Long Lung
Ngha Ngi Mnh Mng
Hng Hng Th Thi
3. Bin m do dng ch bai
Bin m do dng ch bai l s thay i mt phn v m thanh ca t th hin ch
bai, to ra ngha i lp:
V d: ca s ca si, ca sn anh hng yng hng
M Mo
4. Bin m do t nguyn dn gian
Do khng nm vng mt s t c xa hoc t ngoi lai, dn gian thay th bng nhng
t c v m thanh gn ging v c mt nt ngha tng t.
V d: chn m chn chiu chn nam chn xiu
5. Bin m to ting lng
Mt s ting lng c to ra bng cch thay i v m thanh ca cc t.
V d: xe x chch choc
ng h ng

B. MI QUAN H GIA M V CH VIT

I. KHI NIM CH VIT
1. Ch vit l g ?
Ch vit l h thng tn hiu th gic (gm nhng ng nt) ghi li m thanh ngn
ng vn l nhng tn hiu thnh gic.
Ch vit khng phi l ng m, n ch dng biu th ng m m thi.
2. Cc loi hnh ch vit
a. Ch vit ghi (ch tng hnh)
Ch vit ghi l ch vit ti c ca loi ngi. l ch vit m mi ch biu th ni
dung ngha ca mt t. Ch ghi khng lun quan n m thanh cu to nn t. Thot
u, ch tng hnh l nhng hnh v m phng s vt, ri dn dn c n gin ha. Th
ch tng hnh xa nht c th l ch Sumer vng Lng H, xut hin cch y khong
6.000 nm. Nhng loi ch xut hin mun hn, cch y khong 4.500 - 5.000 nm l ch
Ai Cp c, ch Hn, ch tin n , ch Hittite ( vng Tiu , Syria) ch Crete ( a
Trung Hi) ... Sau y l mt vi ch Hn minh ha:
nguyt (mt trng)

Dn lun ngn ng

Page 40

b. Ch ghi m:
Ch ghi m l loi ch phn nh mt m thanh ca ngn ng. Ch ghi m c hai loi:
-

Ch ghi m tit l kiu ch vit m mi k hiu biu hin mt m tit trong t. Ch

ghi m tit c nht l ch Sumer hu k, cch y khong 4.000 nm, sau l ch Atsiri Babilon. Ch Triu Tin, Nht Bn hin nay cng l ch ghi m tit.
V d: ch Nht

ha

hi

hu

- Ch ghi m t l kiu ch vit m mi k hiu biu th mt m t.

Ch ghi m t l kiu ch thng dng nht hin nay v c gi l ch vit a, b, c.
Nhng ch ghi m t c xa nht c l l ch ca ngi Semite ven bin v a Trung
Hi cch y khong hn 4.000 nm. Vo khong th k 13 trc Cng Nguyn, ngi
Phoenicia xy dng hon chnh h thng ch ci ca mnh gm 22 k hiu. Sau vo
khong th k 10 trc Cng Nguyn, ngi Hy Lp mn ch ci Phoenicia v t thm
mt s k hiu na ghi ngn ng ca mnh, do c ch ci Hy Lp gm 24 con ch.
Ch Hy Lp truyn qua , hnh thnh nn ch ci Latinh, khong th k I trc Cng
Nguyn. Ch Hy Lp cn truyn n cc dn tc Slave vo th k th 9, to ra ch Cyrille

ghi

nhiu

ngn

ng

ca

cc

dn

tc

Slave,

trong

ch

Nga.

Vo th k 11 trc Cng Nguyn, ch Phoenicia c ngi Aram (dn tc du mc sa

mc Syria) mun ghi ngn ng ca h. Ch Aram l ngn gc ca ch Do Thi v ch
Arp trong th gii Hi Gio.
II. QUAN H GIA M V CH VIT
Ch vit biu th ng m nhng s biu th ny c th chnh xc hoc gn ng. C th
nh sau:
1. S lng m v con ch trng nhau
Mi con ch truyn t mt m; ngc li, mi m ch c ghi bng mt con ch..
V d:

Vit: m

Con ch

[m]

[t]

[]

...

m v con ch trng nhau, tng ng nhau mt - mt nh trn s t c yu cu

chnh xc, hp l, khoa hc. Nhng t ngn ng no c h thng ch vit nh vy.
2. S lng m v con ch khng trng nhau
a. Mt con ch truyn t nhiu m

Dn lun ngn ng

Page 41

V d: con ch a ca ting Vit c th truyn t cc m [a] (na) [ ] (tay) [a] anh

Cng mt con ch c th truyn t hai hoc ba m i lin nhau:
V d: trong ting Anh, con ch a c th truyn t mt nguyn m i (hai m i lin
nhau): [ei] (cake).
Cng mt con ch, ngn ng ny ghi m ny nhng ngn ng kia ghi m khc. Trong
trng hp ny, gi tr con ch thay i ty theo ngn ng s dng chng.
V d:

Ch

m: Vit

Anh

/k/

/k/, /s/

ch

/c/

/ t /

th

/t/

//, //

Php
/k/, /s/
/S/
/t/

b. Nhiu con ch truyn t mt m.

Mt m, trong trng hp ny th ghi bng con ch ny, trng hp kia ghi bng con ch
khc:
V d: trong ting Vit cc con ch k, c, q ty theo tng trng hp, c th xut hin ghi
li m /k/: ca , k , qi. m /z/ c th hin bng cc con ch d (da), gi (ging)
Cc con ch c th i lin nhau truyn t mt m. H qu l mt t c th c vit
bng nhiu con ch nhng thc cht ch gm rt t m.
V d: trong ting Anh, t daughter c 8 con ch nhng ch th hin 4 m [d:t]. Trong ting
Vit m // c th hin bng hai hoc ba con ch lin tip: nga, nghe
c. Con ch khng truyn t m no m ch gip cho cc con ch khc c
pht m chnh xc.
V d: con ch trong ting Nga dng ghi rng ph m trc n l ph m mm.
Do mi quan h gia m v ch vit phc tp nh trn nn con ngi tin hnh cc
cng vic sau:
- Phin m truyn t chnh xc v m thanh ca cc t, theo h thng k hiu ng
m quc t c Hi Ng m hc quc t t ra vo nm 1888.
- Bin son t in chnh m phc v cho vic pht m ng t qua ch vit.
- Ci tin ch vit
- Xy dng chnh t

Chng 3. T VNG
Bi 7. NGHA CA T
I. KHI NIM NGHA CA T
1. Ngha ca t l g ?
Ngha ca t l nhng lin h c xc lp trong nhn thc ca chng ta gia t vi
nhng ci m t ch ra (nhng ci m t lm tn hiu cho chng).

Dn lun ngn ng

Page 42

Khi nghe hoc ni mt t no , ta qui chiu, gn n vo ng s vt c tn gi l t

nh c cng ng vn gi; ng thi t nhiu ta cng bit c nhng c trng bn cht
ca s vt ; v ta s dng t trong giao tip ng vi cc mo lut m ngn ng cho
php; vy, ta hiu c ngha ca t.
Ta c th thy r mi lin h gia t vi cc i tng ngoi t khi quan st tr em mi
hc ni. Mt a tr hiu c t g khi nghe c m thanh ca t trong cc pht
ngn v c s hin din ca con g. Dn dn, trong nhn thc ca tr, m g c quan h
vi con g, t con g c th no y n c loi g ni chung. Tin thm mt bc, em b
c th phn bit con g vi con chim, vt, ngan, ngng v s dng c t g trong cc
pht ngn nh: G trng p.; G con, g m i chi.; Tht g thm. v.v... Nh vy, a tr
nm c ngha ca t g.
2. Ngha ca t tn ti u?
Ngha ca t khng tn ti trong s vt hin tng, khng tn ti trong thc, trong b
c ca con ngi. Ngha ca t tn ti trong t, ni rng ra l trong h thng ngn ng. Hai
mt hnh thc m thanh v ni dung ngha ca t gn b cht ch, khng tch ri nhau.
Ngha ca t khc vi s hiu bit v ngha ca t. S hiu bit v ngha ca t tn ti
trong thc ca con ngi. Ngha ca t tn ti trong ngn ng. Nhng li trnh by, gii
thch v ngha ca t trong t in l nhng hiu bit ca con ngi v ngha ca t.
3. Cc loi ngha c bn ca t
Nh trn ni, ngha ca t l nhng lin h gia t vi nhng ci m t ch ra. Nhng
ci m t ch ra, m t lm tn hiu cho chng l nhng ci g? chnh l cc nhn t hnh
thnh ngha ca t, gm: i tng (s vt, ci s ch), khi nim (ci s biu), ngi dng
t, h thng ngn ng...
Ngha ca t c hnh thnh t nhiu nhn t nn c tnh phc tp, nhiu mt. Ngi
ta thng qui ngha ca t thnh hai loi c bn:
- Ngha t vng l cc mi quan h gia t vi s vt, gia t v khi nim, gia t vi
ngi dng, gia t vi cc t khc trong h thng ngn ng.
Mt ngha t vng bao gm cc thnh phn ngha: ngha biu vt (ngha s ch), ngha
biu nim (ngha s biu), ngha biu thi v ngha cu trc.
Theo t in thut ng ngn ng hc, ngha t vng l ni dung ca t, phn nh v lu
gi trong nhn thc quan nim, s hiu bit v s vt, thuc tnh, qu trnh ...
- Ngha ng php l cc mi quan h gia t vi cc t khc, gia t vi cc chc nng
ca t, gia hnh thc ca t v ngha ca t ...
Trong chng ny, chng ti ch cp n ngha t vng ca t.
II. CC THNH PHN NGHA CA T
1. Ngha biu vt (denotative meaning)

Dn lun ngn ng

Page 43

a. Ngha biu vt l g?
Ngha biu vt l lin h gia t vi s vt (hoc hin tng, thuc tnh, hnh ng, qu
trnh ...). Khi t biu th (ch ra, gi tn) s vt, ta ni t c ngha biu vt. Vi ngha biu
vt, t l tn gi ca s vt, thuc tnh, qu trnh ...
V d: t l ch ra mt b phn thc vt ...
t i ch ra mt hot ng ...
t di ch ra mt thuc tnh ...
Nu thay th ngha biu vt ca t vi cc hnh thc biu vt phi ngn ng tng ng
(dng tay ch, dng hnh v ...) ta s thy r hn ngha biu vt ca t : cc v d
trn, ta c th thay ngha biu vt ca t l bng hnh v chic l, thay ngha biu vt ca
t i bng cch ch ra mt hot ng i v.v...
Ngha biu vt khng ch tn ti trong t m cn trong cm t. Tuy nhin ngha biu
vt ca t mang tnh tng hp, n ch gi tn i tng mt cch trc tip, khng nu r
cc c im ca i tng. N ch l tn gi c tnh ngu nhin, khng biu th bn cht
ca s vt (Lnin), nn mang tnh khng l do. Ngi ta gi l biu vt theo li nh
danh.
i tng c gi tn (s vt, thuc tnh, qu trnh ...) c gi l ci biu vt (ci s
ch - denota). Ci biu vt c th hin thc hoc phi hin thc, hu hnh hoc v hnh, c
bn cht vt cht hoc phi vt cht, c th nm trong hoc nm ngoi ngn ng. V d: l,
bn, khng kh, thin th, cu, t, ma, qu, rng, thn, thin ng, a ngc, linh ...
Ton b c th i tng c t gi tn l phm vi biu vt ca t .
V d: t ngi c phm vi biu vt l ton th loi ngi trn th gii, t i c phm vi
biu vt l ton th hot ng i li ca con ngi, t Nng c phm vi biu vt l mt
thnh ph hoc mt con ng v.v...
b. c im ca ngha biu vt
So snh ngha biu vt vi s vt m n gi tn, ta thy ngha biu vt khng phi lun
lun tng ng vi s vt, tr ngha biu vt ca thut ng khoa hc v t ngh nghip.
- Ngha biu vt ca cc t trong cc ngn ng khng tng ng nhau do s chia ct
thc t khch quan trong nhng ngn ng khc nhau.
Thc t khch quan v c bn ng nht vi mi dn tc, vi mi ngn ng. Song mi
ngn ng li c nhng tn gi ng vi nhng b phn khng ng u, ng vi nhng on
ct thc t khc nhau. Chng hn, mt phm vi hin thc nhng ngi cng th h, c
quan h rut tht, ting Vit chia ct ra lm ba v gi tn bng ba t: anh, ch, em; ting
Hn gi tn bng bn t: "huynh, t, mui, "; ting Anh c hai t: brother v sister. Nh
vy, ngha biu vt ca t anh trong ting Vit hp hn t brother trong ting Anh.

Dn lun ngn ng

Page 44

Qua v d trn, c th thy, ng vi mt phm vi hin thc cc ngn ng c s lng t

khng ging nhau. Thm ch, cng mt phm vi s vt, hin tng nhng ngn ng ny c
t, ngn ng kia li khng c t biu th.
Ngha biu vt l s phn nh s vt, hin tng trong thc t vo ngn ng. l
nhng mu, mnh, nhng on ct thc t nhng khng trng vi thc t.
- Ngha biu vt (cng nh ngha t vng ni chung) u c tnh khi qut. S vt hin
tng ... trong thc t c tnh c th, c th.
Trong thc t khch quan, s vt hin tng tn ti trong dng c th: chng ta gp
tng chic l, tng ci bn, tng hot ng i, tng tnh cht p ... Nhng ngha biu vt
ca cc t: l, bn, i, p ... khng ch ra ring mt c th no, chng gi tn cc tp hp
c th cng loi: t l gi tn tt c cc loi l, t i gi tn tt c cc hot ng i, t
p gi tn tt c cc v p ...
S vt hin tng trong thc t tn ti trong tnh c th: ci bn trong thc t lun
mang nhng biu hin c th nh cht liu: g, st, nhm, knh, ..., mu sc: nu, en,
trng, xanh, ..., hnh dng: vung, ch nht, trn, bu dc ..., din tch: 1m2, 1,5m2,
2m2 ..., n tn ti vi tng chiu cao c th, trong mt khng gian, thi gian c th ...
Ngha ca t bn ch phn nh s vt trong dng khi qut, loi tr tt c cc biu hin c
th ca i tng.
S vt, hin tng tn ti trong thc t c mi quan h cht ch vi nhau, chng tn ti
trong mt th thng nht: s vt gn lin vi tnh cht, hot ng gn lin vi ch th...
Hot ng i trong thc t bao gi cng do mt ch th no tin hnh. Tnh cht xanh
bao gi cng nm trong mt s vt nh trong mt l cy, mt bc tng, mt ln nh sng
v.v... T duy tch tnh cht ra khi s vt, tch hot ng ra khi ch th. Ngha biu vt
lu gi s tch ri , n gi tn s vt trong dng c lp, ring r.
Ngha biu vt mang tnh khi qut nhng s khi qut ny trong cc t khng ging
nhau. Khi t hot ng, hnh chc trong li ni, tnh khi qut c th c khc phc, t c
th kt hp vi nhng t khc ch mt s vt c th, c th, nm trong mi tng quan
vi cc s vt khc.
2. Ngha biu nim (significative meaning)
a. Ngha biu nim l mi lin h gia t vi khi nim v biu tng ca s vt.
Ngha biu nim phn nh nhng hiu bit chung nht, ph bin nht v s vt hin
tng m t gi tn. Nu ngha biu vt gi tn i tng th ngha biu nim tr li cho
cu hi: i tng nh th no? T bn c ngha biu vt l ch ra c mt tp hp bn
trong thc t. Ngha biu nim ca t bn c th hiu nh sau: dng bng nguyn
liu rn, c mt phng t cch mt nn mt khong ln bng cc chn, dng t
c khi lm vic.

Dn lun ngn ng

Page 45

b. Ngha biu nim cng nh ngha t vng khng phi l mt khi n nht m
c th tch ra thnh nhiu phn, mi phn gi l mt nt ngha (seme).
Nt ngha l mt du hiu l-gich ng vi mt thuc tnh chung ca s vt hin tng
c a vo ngha biu nim. cng l yu t ng ngha chung cho mt nhm t hoc
ring cho mt t. Ngha ca t bn c th tch ra thnh cc nt ngha sau:
(1) - dng
(2) - bng nguyn liu rn
(3) - c mt phng cch mt nn mt khong ln bi cc chn.
(4) - dng t c khi lm vic.
Cc nt ngha trn c pht hin khi ta tp hp v so snh cc t: bn, gh, ging, t,
k ... Chng hn, khi so snh t bn v t gh, c hai t ging nhau tt c cc nt
ngha, tr nt ngha chc nng dng t c khi lm vic.
C nhiu loi nt ngha khc nhau: Nt ngha khi qut l nt ngha c th phn ha
thnh nhiu nt ngha. Nt ngha c th l nt ngha nm trong mt nt ngha khi qut. V
d: nt ngha c im tm l l nt ngha khi qut v n c th phn ha thnh ba nt
ngha c th:
(1) c im tnh cch (hin, c, ngoan, h, chm, li ...),
(2) c im nng lc (gii, dt, thng minh, ngu n, vng, kho ...),
(3) c im kh cht (nng ny, m ...).
Nt ngha khi qut nht c gi l nt ngha phm tr. Chng hn, nt ngha s vt,
nt ngha hot ng, nt ngha trng thi, nt ngha thuc tnh ... l nhng nt ngha phm
tr dng tp hp mt s lng ln cc t. Nt ngha c th nht, khng th phn ha
c na, gi l nt ngha tn cng.
V d: nt ngha kh bin dng ca t cng, nt ngha bng nguyn liu rn ca t
bn ...
Ngha biu nim ca t l tp hp mt s nt ngha khi qut, c th theo mt t chc,
mt trt t nht nh.
3. Ngha biu thi:
Ngha biu thi l mt b phn ca ngha ng dng (pragmatical meaning).
Ngha biu thi l mi lin h gia t vi thi ch quan ca con ngi. Ngha biu thi
biu th thi , cm xc, s nh gi ca con ngi vi i tng m t gi tn.
gi tn ngi ph n, c nhng t mang sc thi tch cc (th hin thi trn trng,
lch s): c, b, nng, phu nhn ..., c nhng t mang sc thi tiu cc (th hin thi
khinh, ght, coi thng ...): m, th, ...\
Con ngi khng ch nhn thc m cn nh gi i tng c biu th trong ngn ng.
Do cng vi tn gi l nhng thi nh gi ca con ngi, to ra cc t mang ngha

Dn lun ngn ng

Page 46

biu thi khc nhau. V d: gi tn mt mu sc (trng) ting Vit c nhiu t khc nhau
v nhn t nh gi nh mc mnh - yu, cm gic d chu - kh chu ... (trng tinh,
trng phau, trng nn, trng nht, trng lp, trng nhn, trng hu ...)
4. Ngha cu trc (structural meaning):
Ngha cu trc l mi quan h gia t vi cc t khc trong h thng t vng.
Quan h gia cc t th hin trn hai trc: trc ngang (ng on) v trc dc (lin
tng). Quan h trn c hai trc ny to cho t mt ngha xc nh.
V d: t git c ngha lm sch o qun, chn chiu bng nc nh n ng trong mt
trc ngang ti git chn mn v trong mt trc dc: git, vo, ra, gi, lau... So snh t
git ca ting Vit vi ng t wash ca ting Anh, ta thy quan h dc ca t git thu
hp ngha biu nim ca t ny:
git: lm sch o qun, chn chiu bng nc.
to wash: lm sch vt bng nc.
C th thy h thng t vng ca tng ngn ng tc ng n ngha ca mi t, thu
hp, m rng ngha biu vt, biu nim ca cc t trong tng ngn ng, nu ta so snh vi
nhng t tng ng ngn ng khc. Bi vy ngi ta khng xt ngha cu trc nh mt
thnh phn ngha c lp. Ngha cu trc ha quyn vo ngha biu nim ca t.
Trn y chng ta trnh by ln lt tng thnh phn ngha ca mt ngha t vng.
Cc thnh phn ngha gn b cht ch vi nhau, l cc phng din khc nhau trong mt
th thng nht (mt ngha). Chng hin din trong t khng phi lc no cng ng u v
r rng nh nhau. i vi t vng - ng ngha hc, quan trng nht l ngha biu nim.
Trng tm phn tch, miu t ca t vng - ng ngha hc l ngha biu nim. Cc thnh
phn ngha khc ch c lu trong trng hp cn thit m thi. V vy, khi khng cn
xc nh rnh mch v thut ng, chng ta s ni n ngha vi ni dung l ngha biu
nim.
III. PHN TCH NGHA CA T
Phn tch, miu t ngha ca t l nhim v hng u ca vic nghin cu t vng - ng
ngha hc. Ngi ta xng nhiu phng php phn tch ngha ca t nhng ph bin v
d s dng nht l phng php s dng ng cnh.
Ng cnh l nhng t bao quanh hay i km mt t, to cho t tnh xc nh v
ngha. Chng hn, t chn c ngha khc nhau trong cc ng cnh sau:
(1) N c i chn di v p.
(2) N c chn trong i bng .
(3) Chn ging.

Dn lun ngn ng

Page 47

Trong ng cnh (1) chn c ngha l b phn di cng ca ngi, ng vt, trong ng
cnh (2) chn c nha l cng v, phn s ca ngi vi t cch l thnh vin ca mt t
chc, trong ng cnh (3) chn c ngha l b phn di cng ca vt th.
Ng cnh l nhng t i km sau t "chn" (i, di, trong i bng , ging)
gip ta xc nh cc ngha khc nhau trn.
Ng cnh c vai tr quan trng trong phn tch ngha ca t, c bit i vi cc ngn
ng khng bin hnh nh ting Vit.
Nghin cu t trong ng cnh c th pht hin c im ring ca ngha mi t, s phn
bit c cc hin tng a ngha, ng m. Nghin cu t trong ng cnh cn gip ta lm
sng t bn cht ngha ca hin tng tnh lc trong li ni.
Khi s dng phng php phn tch ngha qua ng cnh, ta c th tin hnh cc bc c
bn sau:
- Tp hp ng cnh: Xc nh ng cnh ca mt t trong cc loi vn bn khc nhau
v tp hp chng li.
- Phn loi ng cnh: Nhng ng cnh cng hin thc ha mt ngha ca t c xp
vo mt nhm, gi l nhm ng cnh cng loi. Phn loi ng cnh c bit quan trng vi
t a ngha v vic phn loi chun xc s to iu kin thun li cho vic tch cc ngha
trong t
- Phn tch ngha: i vi t n ngha, ta so snh n vi cc t trong trng ngha
pht hin ra cc nt ngha ca t. i vi t a ngha, trc khi tin hnh bc trn phi
tch ra cc ngha, xc nh chnh xc s lng ngha trong t, tm ngha gc ca t, xc
nh v loi b cc ngha ng cnh (ngha xut hin lm thi trong li ni).
IV. T NHIU NGHA V CC PHNG THC CHUYN NGHA CA T
1. T nhiu ngha
a. Khi nim
T nhiu ngha l t c hai ngha tr ln nhm biu t cc i tng, khi nim khc
nhau, ng thi cc ngha c mi lin h ng ngha v c sp xp theo mt t chc nht
nh.
V d: o: 1. mc t c tr xung, ch yu che lng, ngc, bng.(o bng la)
2. Ci bc bn ngoi mt s vt che gi. (o gi)
3. Lp cht bt, cht ng bc ngoi mt s bnh ko hoc thuc vin (Bt
np lm o bnh)
4. Lp trng ngoi gm gi cho khi rn nt khi em nung.
Trong v d trn, t o c bn ngha nn c gi l t nhiu ngha (t a ngha). Gia
cc ngha ca t c mi quan h nht nh. Ngha 1 l ngha c bn. Cc ngha 2, 3, 4 c

Dn lun ngn ng

Page 48

mt nt ngha chung vi ngha 1, nt ngha chc nng (bc ngoi, che ph). Chnh nt
ngha chung ny mc ni cc ngha li, to nn mt kt cu ngha.
b. Phn loi ngha trong t nhiu ngha
C nhiu cch phn loi ngha ca t nhiu ngha. Thng gp nht l nhng cch phn
loi sau:
1. Phn loi theo lch s bin i ngha, cc ngha c chia lm hai loi:
-

Ngha gc: l ngha c trc. Ngha gc u tin gi l ngha t nguyn.

Ngha phi sinh (ngha nhnh): l ngha c sau so vi ngha gc.

V d: V: 1. Dng c ging nh ci v hay ci ba nh, iu khin voi

2. Ln b n au hay b mt vic khng hay g , bt ng do ngi khc gy
ra: (qut cho mt v; b la my v lin.) Trong v d trn, ngha 1 l ngha gc, ngha 2 l
ngha phi sinh.
2. Phn loi theo kh nng s dng: c hai loi ngha:
- Ngha c: l ngha khng cn c s dng trong giao tip hin nay.
- Ngha hin dng: l ngha c c cng ng ngn ng ang s dng.
V d:

u 1. Hot ng gnh
2. X xin la o n mc bt k o c (Qun u ht ch ni.)

Ngha hot ng gnh ca t u l ngha c, hin nay khng cn c s dng. Ngha

x xin, la o ... l ngha hin dng, c cng ng ngi Vit ang s dng.
3. Phn loi theo ng cnh:
- Ngha chnh (ngha t do) l ngha c th hin qua nhiu ng cnh phong ph, a
dng nn l ngha thng dng nht, ph bin nht, khng l thuc vo ng cnh.
- Ngha ph (ngha hn ch) l ngha ch c hiu qua mt s ng cnh no .
V d: u 1. Phn trn cng hoc trc ht ca c th ng vt, ni c b c v
nhiu gic quan khc, c tc hoc lng.
2. u ca con ngi, l biu tng ca suy ngh, nhn thc. (vn au u)
3. Tc hoc phn c tc trn u (chi u; mi u xanh)
4. Phn trc nht hoc trn cng ca mt s vt (u my bay; trn u
t)
5. Phn c im xut pht ca mt khong khng gian, thi gian, i lp
vi cui (ulng; u ma thu; u thng)
6. Phn tn cng, ging nhau hai pha i lp trn chiu di ca mt vt
(u a, u cu; u dy)
7. V tr hoc thi im th nht, trn hoc trc tt c nhng v tr, thi
im khc (tp u b sch; ln u ...)

Dn lun ngn ng

Page 49

8. T dng ch n v tnh ng v ngi, gia sc, n v din tch

(C k u, rau k m; sn phm tnh theo u ngi)
Ngha 1 ca t u l ngha chnh, ng thi l ngha gc. Cc ngha cn li l ngha
ph, ngha phi sinh.
c. Phn loi theo mi quan h gia t vi s vt, s c hai loi ngha:
- Ngha trc tip: l ngha phn nh s vt mt cch trc tip, khng thng qua ngha
no khc ca t ny.
- Ngha chuyn tip: l ngha phn nh i tng gin tip, thng qua ngha khc.
Trong t u, ngha 1 l ngha trc tip. Cc ngha cn li l ngha chuyn tip, xut
hin thng qua ngha 1.
Trong cc t in thng chia ngha ra lm hai loi: ngha en v ngha bng. Ngha en
l ngha vn c ca t, khng c tnh hnh tng. Ngc li, ngha bng c tnh hnh tng.
Ngha 1, 4, 5, 6, 7 ca t u l cc ngha en. Ngha 2, ngha 8 l ngha bng v cc
ngha ny dng hnh nh ci u din t nng lc ch tr tu ca con ngi (ngha 2)
hay ch mt con ngi, vt ton vn (ngha 8) ...
Nh vy c th thy ngha bng l ngha chuyn tip, nhng khng phi ngha chuyn
tip no cng l ngha bng. Nhng ngha chuyn tip mt i tnh hnh tng u l
ngha en (nh ngha 4, 5, 6, 7 ca t u)
2. Cc phng thc chuyn ngha ca t
T khi mi xut hin ch c mt ngha, l t n ngha. Trong qu trnh s dng, v
ng m ca t khng thay i nhng li c thm nhiu ngha mi. Qu trnh chuyn t
ngha gc sang ngha phi sinh c gi l s chuyn ngha (s bin i ngha).
Cc ngn ng trn th gii u c hai phng thc chuyn ngha chnh: n d v hon d.
n d v hon d l hai phng thc chuyn ngha to ngha t vng cho t, c gi l
n d v hon d t vng. Ngha t vng c tnh n nh cao, c x hi ha v c ghi
vo t in. (n d v hon d ng thi cng l hai bin php tu t, to ngha trong li
ni. n d, hon d tu t to nn ngha lm thi, c tnh c nhn, c tnh biu cm.) Phn
ny ch cp n n d v hon d t vng.
a. n d
n d l s chuyn i tn gi, ly tn gi ca i tng ny gi tn i tng khc da
vo s ging nhau gia cc i tng.
T chn ban u l tn gi ca b phn ca c th ng vt. Con ngi thy b phn ca
mt s dng cng ging chn ng vt mt im: u di cng. Bi vy ngi ni
ly tn gi ca b phn dng i, ng ca ng vt gi tn b phn vt th:
chn ngi chn bn, chn n.

Dn lun ngn ng

Page 50

S ging nhau lm c s cho s chuyn ngha c th l ging nhau v hnh thc, v tnh
cht, chc nng v.v... V d:
- mi: mi ngi

mi dao

- cnh: cnh chim cnh qut

- nht: canh nht pha tr nht
- ct: ct tm vi ct h khu
b. Hon d
Hon d l s chuyn i tn gi, ly tn gi ca i tng ny gi tn i tng khc
da vo mi quan h logich, khch quan gia cc i tng.
V d: ming l tn gi ca b phn c th ng vt c chc nng n ung hoc ni
nng. Trong cu Nh c by ming n ming ch ngi.
Ngi ta ly tn gi ca b phn c th gi tn ton b c th con ngi. Ming
chuyn ngha theo phng thc hon d. Mt s v d khc:
- m: m di

m vn ngh

- chai: chai thy tinh

ung ba chai bia

- bc: vng bc

ba trm bc

- cy bt: cy bt bi

anh ta l mt cy bt tr

- ming: ming ngi

ci ming nhanh nhu

- gi: ang gi qun o

mt gi qun o

- tay: tay ngi

tay o

Bi 8. NHNG QUAN H V NGHA TRONG T VNG

T vng ca mi ngn ng l mt h thng ng ngha ln. Quan h ng nht - i lp
v ng ngha l quan h ni bt trong h thng. Sau y l cc tiu h thng t (trng
ngha) v cc nhm t th hin quan h ng ngha .
I. TRNG NGHA
1. Khi nim:
Trng ngha l nhng tp hp t ng nht vi nhau v ngha t vng.
Chng hn trng ngha dng l mt tp hp t, tt c cc t u c chung nt ngha
khi qut trn: bn, gh, ging, t, sch, bt cp, k, chiu, chn, o, qun, n, tha,
chn, bt, dao, ko ...
Xt trong mi tng quan vi hin thc, trng ngha gm nhng t m ngha ca chng
gn vi mt mng chung cc hin tng thc t. V d: mng hin thc thi gian c nhiu
t biu th, nhng t tp hp thnh trng ngha thi gian: giy, pht, gi, ngy, tun,
thng, qu, nm, th k, thp k, thin nin k; sng, tra, chiu, ti, bnh minh, hong
hn, m; xun, h, thu, ng ...

Dn lun ngn ng

Page 51

Xt v cu to, trng ngha gm nhng t c chung mt cu trc biu nim. Cu trc biu
nim l t chc mt s nt ngha khi qut. Sau y l mt s v d:
- (Hot ng tc ng n vt) (lm vt di ch)*
y, x, y, un, , p, ht ...
ko, li, co, git, rt, ht ...
qung, qung, nm, phng, lao, lia, bung, th, gieo, rc, vi, di, chan,
ti, , trt ...
- (c im cu to ca cht rn) (bc l hoc hnh thnh qua tc ng)
rn, cng, mm, chc, bn, dai, do, nho, dn ...
b, mc, i, nhn, rc, nh, d ...
ri, bn, vn, mn, ra, va, nt ...
2. S phn ha ca trng ngha:
Mc ng nht trong cc trng ngha khng ging nhau. Trng ngha cng rng,
mc ng nht cng thp, trng ngha cng hp mc ng nht cng cao. Chng
hn, trng ngha Ngi s rng hn nhiu so vi trng ngha (ngi) (xt theo gii
tnh).
Cc trng ngha ln c th phn ha thnh cc trng ngha nh hn nm trong n. Cc
trng ngha nh li tip tc phn ha v cui cng ta s c nhng trng ngha gm cc t
c ngha ng nht gn nh hon ton. l cc t ng ngha.
Di y l s phn ha trng ngha: (Hot ng tc ng n vt) (lm vt di ch)
thnh 2 trng ngha (1), (2); (2) tip tc phn ha thnh (2a) v (2b); (2b) tip tc phn
ha thnh (2b1) v (2b2).
(1) (Hot ng) (lm vt di ch) (n gn ch th)
ko. li, co, git, rt, ht
(2) (Hot ng) (lm vt di ch) (ra xa ch th)
y, x, y, un, , p, ht ...
nm, phng, lao, lia, bung, th, qung, qung ...
(2a) (Hot ng) (lm vt di ch) (ra xa ch th) (vt ngoi ch th) y, x, y, un,
ht. , p ...
(2b) (Hot ng) (lm vt di ch) (ra xa ch th) (vt c ch th mang theo mnh)
nm, phng, lao, lia, qung, qung, bung, th... (2b1) (Hot ng) (lm vt di ch) (ra
xa ch th)
(vt c ch th mang theo mnh) (di ch vt bng lc)
nm, phng, lao, lia, qung, qung

Dn lun ngn ng

Page 52

(2b2) (Hot ng) (lm vt di ch) (ra xa ch th) (vt c ch th mang theo mnh)
(ch th khng cn to lc di ch vt)
bung, th
3. Vn trung tm v ngoi vi ca trng ngha:
Khi phn lp cc trng ngha, chng ta ch ch n ngha ca t, khng ch n t.
Bi vy mt t c th nm nhiu trng ngha khc nhau nu t c nhiu ngha.
V d: t xun c bao nhiu ngha s nm by nhiu trng ngha:
- xun, h, thu, ng ... (xun: ma chuyn tip t ng sang h, thng c coi l m
u mt nm)
- xun, tui, tui ta, tui ty, tui tc, tui ti (xun: nm, dng tnh thi gian
tri qua hay tui con ngi)
- xun, tr, tr trung, tr mng, trung nin, sn sn, gi, gi c, gi kh, gi cc, gi
khm ... (xun: thuc v tui tr, coi l ti p, trn y sc sng)
Tt c nhng t ch nm trong mt trng ngha l nhng t in hnh ca trng ,
lm thnh ci li trung tm ca trng, qui nh c trng ng ngha ca trng, quyt nh
s tn ti ca trng. Cc t c th nm nhiu trng l nhng t trung gian, to thnh
vng ngoi vi ca trng. Cc trng ngha giao thoa vi nhau vng ngoi vi. S t nhiu
ngha cng nhiu, vng ngoi vi ca trng ngha cng ln.
II. HIN TNG NG NGHA
1. Khi nim
ng ngha l nhng t gn nhau v ngha, khc nhau v m thanh, biu th cc sc thi
khc nhau ca mt khi nim.
V d: Cc t cho, biu, tng cng th hin mt khi nim chuyn quyn s hu cho
ngi khc, khng i ly vt g c nhng chng c nhng sc thi ngha khc nhau:
cho: (Chuyn ci s hu ca mnh) (sang ngi khc) (khng i ly g c). Anh cho em
chic ng h.
biu: (Chuyn ci s hu ca mnh) (sang ngi ln tui, ngi c a v x hi cao hn
hoc ngang bng) (khng i ly g c) (nhm t lng qu mn) (c sc thi trang trng lch
s). Chu biu b gi bnh.
tng: (Chuyn ci s hu ca mnh) (sang ngi khc) (khng i ly g c) (nhm
khuyn khch, khen ngi hoc t lng qu mn) (c sc thi trang trng, lch s).
C th thy t tng khc t cho nt ngha mc ch v nt ngha biu thi. T
biu khc t cho nt ngha i tng, nt ngha mc ch v nt ngha biu thi.
Chng biu th cc sc thi khc nhau ca mt khi nim.
III. HIN TNG TRI NGHA
1. Khi nim

Dn lun ngn ng

Page 53

Tri ngha l nhng t khc nhau v ng m, i lp v ngha, biu th nhng khi nim
tng phn v l gich nhng tng lin ln nhau.
T in Ting Vit (1997) gii thch tng lin l c mi quan h lin kt vi nhau, tng
ng nhau. Cc t tri ngha biu th nhng khi nim tng phn nhng tng lin v nhng
khi nim phi cng loi, tc l gn lin vi mt phm vi s vt.
Chng hn: nng - nh l cp t tri ngha ch trng lng.
sm - mun l cp t tri ngha ch thi gian.
trn - di
trong - ngoi l nhng cp t tri ngha ch v tr.
trc - sau
Nhng t i lp v ng ngha nhng khng tng lin, khng cng ch mt phm vi s
vt th khng phi l nhng t tri ngha.
Chng hn, trong cc cu:
- Cun sch ny p nhng t.
- C gi y khe mnh nhng li bing.
Cc t p, t; khe mnh, li bing tuy ch nhng khi nim i lp nhng khng
phi l cc cp t tri ngha v khng cng loi: p ch c im thm m cn t ch
c im gi tr hng ha ca vt. Tng t, khe mnh ch c im sinh l, cn li
bing li biu th c im tnh cch ca ngi.
Cc t trong cp tri ngha phi ng nht vi nhau tt c cc nt ngha, tr nt ngha
i lp (nt ngha b lng cc ha). y l c im bn cht quan trng nht vi t tri
ngha. Nu cc nt ngha cn bn ca cc t ng ngha phi ng nht vi nhau th cp t
tri ngha phi c cc nt ngha i lp.
V d:
cng: (c im trng thi cu to) (ca cht rn) (kh bin dng) (qua mt lc)
mm: (c im trng thi cu to) (ca cht rn) (d bin dng) (qua mt lc)
Cp tri ngha cng - mm c hai nt ngha i lp, loi tr nhau: kh bin dng - d
bin dng, cc nt ngha cn li hon ton ng nht.
Nu hai t cng i lp nhau, cng c nt ngha lng cc ha nhng khng ng nht
cc nt ngha cn li th khng phi l hai t tri ngha. T cng khng tri ngha vi t
do do t do, ngoi nhng nt ngha ging t mm, cn c thm nt ngha kh ph
v lin kt ton khi.
IV. HIN TNG NG M
1. Khi nim:
ng m l hin tng cc t ging nhau v v ng m nhng hon ton khc nhau v
ngha:

Dn lun ngn ng

Page 54

V d 1: Trong ting Vit c 7 t ng m sau:

1: Ngi sng bng ngh dy ch nho thi trc.
(C nho)
2: Vt do con ngi to ra dng vo mt vic c th no trong i sng hng ngy.
( n thc ung; chi tr con)
3: Vit hoc v ln nhng nt c sn.
( ch tp vit)
4: Hnh pht thi phong kin, y i lm kh sai.
(Phi ti nm nm)
5: Nu trong ni ch cho chn bng sc nng ca hi nc.
( xi; Tm )
6: Bi hoc p thuc ng y ln trn.
( thuc vo vt thng)
7: Da vo iu bit m on chng.
(Ti rng anh y c nh mi)
ng m l hin tng ph bin trong cc ngn ng. Nhng ngn ng no c nhiu t
n, t chgm vi m tit nh ting Anh, hin tng ng m d xy ra hn nhng ngn
ng khc. c bit, cc ngn ng n lp nh ting Vit, ting Trung, hin tng ng m
ph bin hn cc ngn ng n u.
V d 2: Trong ting Anh c hai t coper ng m:
coper 1 (anh li nga)
coper 2 (qun ru ni)
ng m c th xy ra trong nhiu cp ngn ng nh ng m ca cc on li ni,
ng m ca cc hnh v ... ng m cng xy ra gia cc n v ngn ng khc cp nh
t ng m vi hnh v, cm t ng m vi t. Nhng ph bin nht l ng m gia cc
t: cc t ng m.
2. Phn loi cc t ng m
Mi ngn ng c mt cch phn loi ring v t ng m. Sau y l mt cch phn loi
gn gi vi c ting Anh v ting Vit:
a. ng m t vng hc:
ng m t vng hc l hin tng cc t ging nhau v c v ng m v ch vit, khi
bin dng chng trng nhau hu ht cc dng thc ng php.
Cc t ng m ting Vit thuc loi ng m t vng hc. Trong ting Anh cng c loi
ng m ny:
jet 1 (mu en ht huyn) jet 2 (tia nc)
lap 1 (vt o, vt vy) lap 2 (vng chy, vng ua)

Dn lun ngn ng

Page 55

b. ng m ng m hc:
ng m ng m hc l hin tng cc t c v ng m ging nhau nhng ch vit khc nhau.
ng m ng m hc ph bin trong ting Anh:
see (nhn) sea (bin)
son (con trai) sun (mt tri)
dear (thn thit) deer (con hu)
right (phi) write (vit)
Trong ting Vit cng c hin tng ng m ng m hc:
g (ci g) d (d rut)
ging (ging cho mt n) dng (dng ng)
c. ng m hnh thi hc:
ng m hnh thi hc l hin tng cc t ng m mt vi dng thc ng php, cc
dng thc cn li khng ging nhau.
V d 1: meat (tht) ng m vi meet (gp) nhng cc dng cn li ca ng
t meetkhng ng m nh met (gp - qu kh).
V d 2: saw (ci ca) v see (nhn) khng ng m nhng
saw (ci ca) v saw (nhn - qu kh) ng m
ng m hnh thi hc ch xy ra cc ngn ng bin hnh nh ting Anh, ting Nga
v.v... Trong ting Vit khng c loi ng m ny.
Cn phn bit t ng m vi t ng t. ng t l cc t c ch vit ging nhau nhng
v ng m (pht m) khc nhau.
V d: tear [t ] (x, bt mnh)
tear [ti] (nc mt)
row [rou] (dy)
row [rau] (cuc ci v)
3. Phn bit ng m vi a ngha
a. Ging nhau:
T a ngha v cc t ng m u c mt im chung: cng mt hnh thc ng m
tng ng vi nhiu ngha. Do dn n hin tng nhm ln gia cc t ng m v t
nhiu ngha. ng trc mt v m thanh tng ng vi hai ngha tr ln, ngi s dng
ngn ng khng bit l mt t nhiu ngha hay cc t ng m. Do ngi ta a ra
cc tiu ch khc nhau d phn bit.
b. Khc nhau:
- ng m l hin tng xy ra gia cc t. Nhiu ngha l hin tng xy ra trong mt t.
- Gia cc ngha ca nhng t ng m hon ton khc nhau khng c mi lin h no.
V d: ch 1 (ch tay v pha cnh ng) ch 2 (si ch)

Dn lun ngn ng

Page 56

Ngc li, gia cc ngha ca mt t a ngha c mi quan h nht nh, th hin cc

im sau:
+ Trong t a ngha thng c mt ngha gc. Cc ngha cn li phi sinh t ngha
gc, hnh thnh da vo mt nt ngha no ca ngha gc.
t u ca ting Vit (v d dn bi trc), ngha (1) l ngha gc. Cc ngha cn li l
ngha phi sinh. Ngha (2) hnh thnh da vo nt ngha ni c b c v nhiu gic quan
khc ca ngha (1). Ngha (3) pht trin t nt ngha c tc hoc c lng ca ngha (1).
Ngha (4), (5), (6), (7) hnh thnh t nt ngha v tr trn cng hoc trc ht ca ngha
(1). Ngha (8) pht trin t nt ngha b phn c th ng vt ca ngha (1).
+ Gia cc ngha ca mt t nhiu ngha thng c mt nt ngha chung, mc ni
chng li vi nhau lm thnh mt kt cu.
V d: t o (v d dn bi trc) c 4 ngha. Cc ngha c chung nt ngha chc
nng bc ngoi, che ph.
+ Gia cc ngha ca t a ngha c s chuyn ngha. S chuyn ngha thng theo
hai phng thc c bn: n d hoc hon d. V d: t ngha (1) ca t u chuyn sang
ngha (2), (3), (8) theo phng thc hon d, chuyn sang ngha (4), (5), (6), (7) theo
phng thc n d.

Bi 9. S BIN I CA T VNG
Ngn ng pht trin cng vi s pht trin ca x hi. Nhng ngn ng bin i v pht
trin khng ng u cc mt. So vi ng m v ng php, t vng bin i nhanh nht.
Nhng thay i trong i sng x hi ca mt dn tc in du n vo t vng ca ngn
ng dn tc . Qu trnh bin i, pht trin ca t vng th hin qua hai hin tng: s
ri rng bt t ng v s xut hin cc t ng mi.
I. S BIN MT CA T NG TRONG T VNG
1. Ngn ng ch lu gi li nhng yu t hu ch;nhng yu t tha, khng ph hp
vi nhu cu s dng ca con ngi u b loi b. S bin mt ca cc t ng tun theo
nguyn tc trn.
V d: Trc y ting Vit c nhng t nh han (hi), tc (tui), du (yu), v (n),
mng (mi m), thi y, thi gim ... nhng ngy nay chng khng cn c s dng trong
giao tip hng ngy na.
2. Nguyn nhn ca s bin mt ca t ng
a. Nguyn nhn trong ngn ng:
- T b ri rng do c mt t ng ngha thay th. Nhng t bin mt c gi l t
c, ngi ta ch c th tm thy trong tc ng, ca dao, vn th c hoc trong mt s ting
a phng.
V d: y (ho) behold thy (see)

Dn lun ngn ng

Page 57

bui (duy, ring) slay git (kill)

ca (hm) steel nga (horse)
cc (bit) foe k th (enemy)
khn (kh, khng th)
min (ti, tao)
- T b ri rng do s bin i ng m. Dng ng m c ca t s mt i, dng mi hnh
thnh v th ch ca n.
V d: mli li
tm chm
- T b ri rng do s rt gn t
Nu t no c dng rt gn th dng nguyn ban u dn dn nhng ch cho dng rt
gn bi v nhng t thng dng thng c xu hng ngn hn cc t khng thng dng.
V d: Ting Anh thay th t television bng dng rt gn TV (hoc tele)
aeroplane bng dng rt gn plane
refrigerator bng dng rt gn fridge
Trong ting Vit cng c hin tng tng t: Lin X thay cho Lin bang cng ha x
hi ch ngha X Vit, v tuyn thay th v tuyn truyn hnh.
b. Nguyn nhn ngoi ngn ng:
- T b ri rng do i tng c t gi tn b mt i.
Trong qu trnh pht trin ca lch s, nhiu s vt hin tng khng tn ti na th tn
gi ca chng tr nn li thi, khng cn c s dng na. Nhng t b ri rng theo
nguyn nhn ny c gi l t lch s.
V d: Khi Vit Nam khng cn quan li phong kin th tn gi ca cc chc tc phm
hm tr thnh t lch s, ta ch c th tm thy trong cc tiu thuyt lch s v vn hc c
in: thng th, t tng, tun ph, n st", lnh binh, c, chnh tng, l
trng ...
- T b mt i do s king k tn gi.
Cc ngn ng trn th gii hu nh u c hin tng king k tn gi, trnh gi tn mt s
i tng no . V d: Ng dn Vit Nam trnh tn voi ca mt loi c m gi thnh c
ng. Trong nhiu ngn ng n u, ngi ta khng gi thng tn con gu m gn cho n
nhng ci tn khc nhau: ngi n mt (ting Nga), mu hung (ting c), k lim
lp (ting Latvia) ...
II. S XUT HIN T NG MI
Cc t ng mi xut hin tha mn nhu cu nh danh cc s vt, hin tng trong
i sng ca con ngi. X hi cng pht trin, nhu cu ca con ngi cng ln, t vng
li c thm nhiu n v mi. Trong ting Vit hin nay, lnh vc no cng c nhiu t ng

Dn lun ngn ng

Page 58

mi xut hin: tin hc, phn cng, phn mm, d liu, con tr trong k thut; bia
en, a t, rau sch, cu truyn hnh ... trong i sng; Opec, SNG, ng dy
nng ... trong chnh tr; t xa, chnh qui khng tp trung, bn tr, dn lp, tn ch,
hc phn ... trong gio dc.
C hai con ng c bn to nn t ng mi:
1. Cu to t mi bng cc cht liu v qui tc sn c trong ngn ng dn tc
y l con ng u tin v quan trng hn c. Ngoi cc phng thc cu to t ph
gia, ghp, ly, chuyn t loi m chng ti s cp n chng sau, trong phn ny xin
cp n cc cch thc to t sau:
a. Phng thc phc hp (blending):
Phng thc ny ha c hai t c sn to nn t mi. Ngi ta gi li cc yu t c
coi l c gi tr nht v mt ng ngha ca c hai t to ra mt n v hon chnh mi.
V d: smog (khi sng) c to ra t hai t smoke (khi) v fog (sng). Tng
t l cc hin tng sau:
beatel: beat (v) hotel
anacom: analog (v) computer
vn ngh: vn hc (v) ngh thut
ng vn: ngn ng (v) vn hc
khoa gio: khoa hc (v) gio dc
cng nng binh: cng nhn, nng dn (v) binh lnh
iu nghin: iu tra (v) nghin cu
khiu t: khiu ni (v) t co
b. Phng thc rt gn:
Phng thc rt gn l phng thc to t bng cch lc bt mt phn ca n v c.
V d: public house
omnibus

pub (qun ru)

bus (xe but)

mathematics math (ton hc)

modern

mod (mt)

telephone

phone (in thoi)

helicopter

copter (my bay ln thng)

Sn Ty

Sn

Thanh Ha

Thanh

ton hc

ton

c. Phng thc vit tt:

Phng thc vit tt l phng thc ghp cc con ch (m) u hoc cui t trong mt
nhm t vi nhau to nn mt t mi.

Dn lun ngn ng

Page 59

V d: WB: (World Bank - ngn hng quc t)

CIA: (Central Intelligence Agency - Cc tnh bo trung ng)
UNESCO: (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization - T chc
vn ha gio dc khoa hc Lin Hip Quc).
HQGHN: i hc Quc gia H Ni
d. Hin nay trong ting Vit xut hin cc tn gi t chc kinh t x hi nh
Habubank, Hanel ...
Nhng t hp ny c to ra bng cch dch ting Vit sang ting Anh ri rt gn li
theo phng thc phc hp. V d:
Cng ty in t H Ni Hanoi Electronics Company Hanel
Ngn hng pht trin nh H Ni Hanoi Building Bank Habubank
Nguyn Thin Gip gi cc hin tng trn l nhng sng to mi trong cu to t.
2. Vay mn t ngn ng khc:
a. Trong qu trnh pht trin, ngn ng no cng tip nhn thm t ng ca ngn ng
khc, hnh thnh nn lp t vay mn ca cc ngn ng.
V d: Trong ting Vit c cc t vay mn:
- t gc Hn: anh hng, cu lc b, c lp, mu dch ...
- t gc Php: ga, xng, s mi, x phng, c ph ...
- t gc Anh: mt tinh, bc, ten nt ...
Trong ting Anh c cc loi t vay mn:
- t gc Hy Lp c: telephone, thermodynamic ...
- t gc Php: table, chair, country, art, fine ...
- t gc La tinh: wine, butter, street, post, animal ...
- t gc H Lan: luck, slim, boss ...
Gio s Nguyn Thin Gip chia t vay mn thnh 4 loi:
- T ngoi lai: T ngoi lai l nhng t c vay mn c hnh thc v ngha v c s
thay i no cho ph hp vi ngi bn ng. V d v cc t ngoi lai trong ting Vit:
ac qui, bulng, pho mt, axtilen, aming, apcthai ... Nhng t ngoi lai c th c
nguyn dng gc nh blouse, New York, Michael Jackson ...
- Ghp lai: Ghp lai l qu trnh to ra t ng c hnh thc mt phn vay mn, mt
phn bn ng nhng ngha th hon ton vay mn.
V d: Trong cc thut ng ting Vit: i rada, v kh lade, sng radio, bom ba cng ...
th cc yu t rada, lade, radio, bom l yu t ngoi lai.
- Sao phng cu to t: Sao phng cu to t l qu trnh dng cht liu ca ngn ng
mnh to mt n v t vng no da theo mu v kt cu ca n v tng ng

Dn lun ngn ng

Page 60

trong ngn ng khc. T sao phng ch vay mn mu cu to t ca cc t trong ngn

ng khc.
V d: Ting Vit c cc t sao phng ca ting Php:
chn bn sao phng garde boue
chin tranh lnh sao phng guerre froide
- Sao phng ng ngha: Sao phng ng ngha l qu trnh vay mn ng ngha ca t
nc ngoi to ra cc t c hnh thc bn ng cn ng ngha l ngoi lai.
V d: t ngi sao vay ngha din vin xut sc ca t star (ting Anh)
t nga vay ngha n v sc ko ca t cheval (ting Php)
b. Qu trnh ng ha t vay mn:
Cc t vay mn phi chu s bin i theo qui lut ca ngn ng tip nhn. Ngi ta gi
l qu trnh ng ha t vay mn ca cc ngn ng ch th.
Qu trnh ng ha t vay mn din ra trn ba mt:
- ng ha v ng m:
Mi ngn ng c mt h thng ng m ring. Khi t chuyn t ngn ng ny sang ngn
ng khc phi c s bin i hnh thc ca mnh cho ph hp vi h thng ng m ca
ngn ng tip nhn. V d cc t ting Php i vo ting Vit bin i ph hp vi
ng m ting Vit nh: thm thanh iu, thay ph m kp bng ph m n, b m cm
v.v...
garde gc
gramme gam
poste bt ...
- ng ha v ng ngha:
Ty theo h thng ng ngha ca ngn ng tip nhn, t vay mn c th ch cn li mt
ngha (nu n ngn ng gc l t a ngha). V d t cake ca ting Anh l t a ngha
nhng vo ting Nga ch cn ngha bnh ngt c nho kh; t balle trong ting Php ch
c ting Vit mn ngha qu bng, cc ngha cn li ca t ny khng c trong t
ban, (balle ban). Nm trong h thng t bn ng, t ngoi lai cng c th b thay i
sc thi ngha: Hng, hong, thanh trong ting Hn c ngha tng t , vng,
xanh ca ting Vit. Khi du nhp vo ting Vit, cc t trn cng biu th nhng mu y
nhng vi sc nht hn.
- ng ha v ng php:
V ng php, t ngoi lai cng c ng ha theo bn ng tuy mc t hn. V d: cc
t ting Php double, bleu l cc tnh t, sang ting Vit c th lm ng t p, l.
Cc kt cu c php khi i vo ngn ng tip nhn c th b thay i: cm t ting Php du

Dn lun ngn ng

Page 61

nhp vo ting Vit c th bin thnh mt t, c nhn thc nh mt t: ltx (

lassaut)

Dn lun ngn ng

Page 62

Chng 4. NG PHP
Bi 10. CU TO T
I. HNH V, N V CU TO T
1. Khi nim
a. Hnh v l n v ngn ng nh nht c ngha:
V d: t teacher c hai hnh v: teach- c ngha l dy -er c ngha l ngi
t books c hai hnh v: book-" c ngha l sch
-s c ngha s nhiu
Tng t mi t ting Vit sau y gm hai hnh v:
nh ca, t nc, p ...
Hnh v l n v ngn ng c ngha. y l im phn bit hnh v vi nhng n v
ngn ng nh hn n. m v khng c ngha, n ch c chc nng to nn cc n v c
ngha. Tch hnh v ng thnh cc m v //, /a/, cc m khng c ngha.
Trong cc n v ngn ng c ngha (vn bn, cu t, hnh v), hnh v l n v nh nht.
b. Hnh v v m tit:
m tit l n v ng m, hnh v l n v ng php. L n v ng m, m tit khng c
ngha, n thuc v bnh din ci biu hin. Hnh v c th trng vi m tit, c th ln hn
m tit v c th nh hn m tit.
V d 1: t nh ca c hai hnh v nh, ca, ng thi cng l hai m tit, t to,
new ... mi t c cu to bng mt hnh v, mi t cng ch c mt m tit.
V d 2: t potato (khoai ty) trong ting Anh ch c mt hnh v, hnh v gm ba m
tit [p- tei - tu]. Trong nhng trng hp nh trn, hnh v ln hn m tit.
V d 3: t books c hai hnh v nhng ch l mt m tit, hnh v book- v hnh v -s l hai
b phn nm trong m tit books.
2. Hnh v v hnh t
Khi phn tch mt t c th thnh cc b phn cu to t nh nht, ta nhn c cc
hnh t, nhng n v vt cht th hin hnh v.
Hnh v (morpheme) l n v ngn ng tru tng, ch c th nhn thc c qua cc
dng vt cht c th cm tnh ca n l cc hnh t.
Hnh t (morph) l n v li ni lun th hin hnh v, l s hin thc ha ca hnh v.
Hnh v nm trong hnh t.
V d: 3 hnh t -er trong cc t teacher, worker, reader th hin mt hnh v c ngha
ngi. Ngc li hnh t lun lun th hin hnh v. Mi quan h gia hnh v v hnh t cng
ging nh mi quan h gia m v v m t, l mi quan h gia ngn ng v li ni.
Cc hnh t biu hin mt hnh v c gi l bin th ca hnh v . V d: hnh v ch s

Dn lun ngn ng

Page 63

nhiu ca ting Anh c cc loi hnh t th hin n l: -s, -es. Cn c qui cc hnh t ni
trn vo mt hnh v l chng cng biu th mt ngha v s sai bit v ng m ca chng
c th gii thch c bng qui lut.
3. Ngha ca hnh v
Theo kin ca E. Sapir, hnh v c th biu t ba loi ngha:
a. Ngha t vng (ngha vt cht):
L ngha ng vi mt phm vi, mt lnh vc no trong hin thc. ngha t vng ca
hnh v khc ngha t vng ca t ch n cha c nh hnh bi cc ngha ng php
nn n l ngha t vng thun khit.
V d: cn t complet- c ngha t vng y nhng cha mang ngha ng php, ta
khng th bit n thuc v t loi no. Trong cc t: books, unhappy, homely th cc
hnh v mang ngha t vng l: book- , -happy, home- ...
b. Ngha phi sinh (ngha b sung):
L ngha chnh xc ha, c th ha ngha t vng, lm bin i ngha ca hnh v mang
ngha t vng.
V d: un-, in- (unhappy, impossible) c ngha phi sinh l khng, -er (worker) c ngha
phi sinh l ngi. Khi a hnh v mang ngha phi sinh vo t, ngha t vng ca t s
thay i.
V d: teach:

dy

happy: hnh phc

teacher:

ngi dy (gio vin)

unhappy: bt hnh

c. Ngha ng php:
- Ngha t loi: l ngha xc nh t loi cho t. C hnh v mang ngha t loi, ta s xc
nh c complet- mang ngha t loi no:
Complete (lm cho y ): -e l hnh v mang ngha hot ng ca t loi ng t.
completion (s lm y ): -ion l hnh v mang ngha s vt ca t loi danh t.
completive (y ): -ive l hnh v mang ngha c trng ca t loi tnh t.
- Ngha quan h th hin mi quan h gia cc t, gia cc cm t, gia cc n v ngn ng.
V d: hnh v -es trong t goes biu th mi quan h gia ng t ny vi cc i t he,
she ... Vy -es l hnh v mang ngha quan h, ngha ngi 3, s t.
Ngha quan h khng lin quan n ngha t vng ca t, cc dng thc biu hin n c
th gp nhiu t khc nhau.
V d: goes, teaches, works, reads ... ngha ngi 3, s t c biu th bng -es, -s;
Ngha quan h v ngha phi sinh khng c tnh c lp, chng lun i km theo ngha t
vng.
4. Cc loi hnh v
C nhiu cch phn loi hnh v:

Dn lun ngn ng

Page 64

a. Cn c vo ngha ca hnh v, c th chia hnh v lm hai loi:

- Cn t l cc hnh v mang ngha t vng. Cn t l phn c bn ca t.
V d: cn t work-, teach-. book-, love- trong cc t worker, teaching, books, lovely.
- Cn t c kh nng ng c lp nn c th xut hin t do vi t cch l mt t c
lp.

Cc

cn

va

trn

th

mnh

to

thnh

mt

t:

work (lm), teach(dy), book (sch), love (yu) v.v... Do , cn t cn c gi l hnh

v t do.
- Ph t l cc hnh v mang ngha phi sinh v ngha ng php.
V d:

un-, -ly, -ness, -ion, -er, -ing, -s, -ed ... l cc ph t trong cc t unlovely,

goodness, completion, worker, reading, cats, wanted, ...

Ph t khng c kh nng ng c lp nn phi i km theo cn t. Bi vy ph t c
gi l hnh v hn ch.
Cn c vo v tr ca ph t i vi cn t, c th chia ph t thnh nhiu loi. C th k
mt s loi sau:
+ Tin t l ph t ng trc cn t.
V d 1: tin t in- (inaction - thiu hot ng)
re- (rehear - nghe li; rehouse - di nh)
V d 2: cc loi tin t trong ting Khmer:
ch- (chl - t ln trn)
m- (mhp - thc n)
+ Hu t l ph t ng sau cn t:
V d:

-less (homeless)
-ing (working) ...

+ Trung t l ph t ng gia cn t, nm chen vo gia cn t.

V d: sulat (bc th) sumulat (vit th)
b. Cn c vo chc nng ca hnh v, c th chia hnh v thnh hai loi:
- Hnh v cu to t l cc hnh v c chc nng to nn t mi. l cc cn t v cc
ph t cu to t:
V d 1: Cn t hand c th ng mt mnh cu to ra cc t (a) hand; (to) hand
Cn t hand c th kt hp vi cc ph t to ra cc t khc: handful (mt
nm),handle (tay cm), handler (ngi iu khin my), handy (tin tay)
V d 2: Cc ph t cu to t kt hp vi cn t s to nn t mi:
care (s cn thn) - careful (cn thn)
host (ch nh) - hostess (b ch nh)
danger (s nguy him) - dangerous (nguy him)
hear (nghe) - rehear (nghe li)

Dn lun ngn ng

Page 65

Cc ph t -ful, -ess, -ous, re- l cc ph t cu to t.

- Hnh v cu to hnh thi ca t (c gi l bin t) l hnh v to ra cc dng thc
(hnh thi) ng php khc nhau ca mt t.
V d 1: Cn t work khi kt hp vi cc bin t s to ra cc dng thc ng php ca mt t:
works (-s: ngi 3 s t, th hin ti)
working (-ing: hin ti tip din)
worked (-ed: qu kh)
V d 2: t worker gm hai hnh v (cn t work- v ph t cu to t -er) khi kt hp vi
cc bin t s to ra cc dng khc nhau ca t ny:
worker- (hnh v th hin s t)
workers (-s: th hin ngha s nhiu)
workers (-s: s hu cch, s t)
workers (-s: s hu cch, s nhiu)
Hnh v cu to hnh thi ca t ch mang ngha quan h. Nhng hnh v mang ngha t
loi thng c c ngha phi sinh nn chng l cc ph t cu to t.
II. PHNG THC CU TO T
chng ba, chng ti cp n mt s cch cu to t mi. Sau y l nhng
phng thc cu to t quen thuc v tiu biu trong cc ngn ng:
1. Phng thc ph gia (Phng thc phi sinh, phng thc ph t)
Phng thc ph gia l phng thc lin kt vo cn t mt hoc vi ph t to nn
t mi.
V d 1: Cn t happy c kt hp vi ph t un- to nn t th hai cng gc: unhappy.
V d 2: Trong ting , thm trung t r- vo gia t, s to ra t khc mang ngha t
loi ca danh t: bsao (ci nhau) - brsao (s ci nhau)
bmut (cm th) - brmut (s cm th)
Cn c vo loi ph t c th phn bit php ph gia thnh:
- Php ph gia nh hnh t loi l vic thm vo cn t mt ph t nh hnh t loi. Trong
ting Anh, khi thm vo mt ph t mang ngha t loi, t s chuyn sang mt t loi khc.
V d: good - goodness (-ness: mang ngha s vt ca danh t)
care - careful ( -full mang ngha c trng ca tnh t)
- Php ph gia phi sinh ng ngha l s kt hp mt ph t mang ngha phi sinh vo
cn t to nn t mi khc vi cn t (hoc t ban u) mt s sc thi ngha.
V d: thm ph t re- mang ngha tr li vo t hear, ta s c t th hai cng
gc:rehear (nghe li).
home (nh) - homeless (khng nh) - homely (m bc, s si)

Dn lun ngn ng

Page 66

Phng thc ph gia l cch cu to t kh ph bin trong cc ngn ng n u, nhng

ngn ng c s bin hnh t.
2. Phng thc ghp (phng thc hp thnh):
Phng thc ghp l phng thc ghp hai hnh v cng loi vi nhau to nn mt t.
V d: book (sch) + case (thng, t) bookcase (t sch)
- Ghp hai cn t vi nhau to nn mt t:
black (en) + board (bng) blackboard (bng en)
break (b gy) + fast (i) breakfast (ba n sng)
t + nc t nc
xinh + p xinh p ...
- Ghp cc hnh v mang ngha ng php vi nhau to nn mt t:
V d:

v + sao v sao
mc + d mc d

3. Phng thc ly
Ly l phng thc lp li ton b hoc b phn mt hnh v, nhn hnh v ln mt vi
ln to nn mt t.
V d:

tha

quanh

la tha
loanh quanh...

Trong cc ngn ng n u, phng thc ly c s dng rt hn ch. Trong ting Anh,

t ly thng l nhng t tng thanh, gp trong khu ng:
V d: quack - quack (ting vt ku), ping - pong (bng bn), tip-top (nh cao)
Phng thc ly c s dng ph bin trong ting Vit v cc ngn ng ng Nam .
4. Phng thc chuyn t loi
Phng thc chuyn t loi l phng thc gi nguyn hnh thc m thanh, thay i
chc nng v ngha t loi ca t to ra t mi.
V d: a station (trm, v tr) - to station (ng trm)
wet (t - tnh t) - to wet (lm t)
Khi t thay i ngha t loi, ng thi t cng thay i c cu trc ngha t vng. Bi
vy trong ng php hc, ngi ta cho rng mt v ng m ng vi hai ngha t loi s to
ra hai t khc nhau.
Phng thc chuyn t loi thng gp trong ting Anh v cng rt ph bin trong ting Vit:
mui (ht mui) mui (mui da)
kh khn (rt kh khn) kh khn (nhng kh khn).

Dn lun ngn ng

Page 67

Bi 11. NHNG KHI NIM NG PHP C BN

I. NGHA NG PHP
1. Khi nim ngha ng php
Ngha ng php l loi ngha chung cho hng lot n v ngn ng, l ngha phn nh cc
quan h c tnh qui lut trong ngn ng v c th hin bng nhng phng tin ng php
nht nh.
Khi nim trn c ba im cn lu :
a. Ngha ng php l loi ngha chung cho hng lot n v ngn ng:
Ta hy quan st cc v d sau trong ting Vit:
(1) nh, thin th, g, xe, ng, vi trng ...
(2) n, chy, n, hc, nghin cu ...
(3) , trn, mnh, tt, kho, thng minh ...
(4) mt, hai, mi, trm, ngn, triu ...
Tt c cc t trn u khc nhau v ngha t vng. Mi t c mt hnh thc ng m
ring v mt ngha t vng ring. Song mi lot t trn c t nht mt ngha chung bao
trm ln. Lot (1) c ngha chung l s vt, lot (2) c ngha chung l hot ng, lot
(3) c ngha chung l c trng, tnh cht. Lot (4) c ngha chung l s lng. Loi
ngha chung, bao trm ln mt lot n v ngn ng nh vy c gi l ngha ng php.
b. Ngha ng php phn nh mt cch khi qut nhng quan h c tnh qui lut
trong h thng ngn ng.
Xt v d sau:

He
ch th

reads
- hot ng

book.
i tng

- th hin ti
- ngi 3, s t
Cc t trong cu trn kt hp vi nhau, c quan h vi nhau. Nhng mi quan h c
phn nh vo trong ngha ng php ca mi t. Reads mang cc ngha ng php ngi s 3, s
t, th hin ti. Ngha ng php th hin ti th hin mi quan h gia thi im ca hot ng
reads trong cu ni vi thi im pht ngn trn c ni ra. Ngha ng php ngi 3, s t th
hin mi quan h gia ng t reads vi i t he, n bo hiu dng thc reads ch c th kt
hp c vi cc i t he, she. i t he mang ngha ng php ch th do n quan h vi
ng t ch hot ng, ch ra ch th ca hot ng . book c ngha ng php i tng do
n chu s chi phi ca reads, nu ln i tng ca hot ng c ng t biu th.
Nh vy, vi mt s ngn ng, t khi ng trong cu s thay i hnh thi th hin mi
quan h gia n vi nhng t khc. Ngha ng php th hin mi quan h gia cc n v ngn
ng. Nhng ngha quan h c khi qut thnh cc khi nim ng php nh: ging, s, cch,
ngi, th ...

Dn lun ngn ng

Page 68

c. Ngha ng php phi c th hin bng nhng hnh thc ng php nht nh.
Cng nh cc loi ngha khc, ngha ng php phi c th hin ra bng nhng hnh
thc nht nh. Mi loi ngha tm cho mnh mt hnh thc biu hin ring. Ngha t vng
c hnh thc biu hin l t - ng m. Ngha ng php c biu hin bng hnh thc ng
php.
C th hiu hnh thc ng php chnh l nhng du hiu vt cht c th, cm tnh c chc
nng biu th ngha ng php.
V d 1: ngha ng php ngi 3, s t c th hin bng ph t -s trong t reads. Ph t
-s khi pht m, ta c th cm nhn c bng thnh gic. N l hnh thc ng php, l hnh
thc vt cht c th biu th ngha ng php.
V d 2: Trong cu Con yu b ngha ng php i tng ca t b c biu th bng
v tr ca n so vi t yu. Nu thay i v tr ang c ca t b, ngha i tng ca
n s mt i. Hnh thc ng php trong trng hp ny l v tr c th ca t.
2. S khc nhau gia ngha ng php v ngha t vng
Ngha ng php v ngha t vng l hai loi ngha c bn ca ngn ng, c lin quan mt
thit vi nhau. Sau y l mt s im khc nhau gia chng:
a. Ngha ng php bt ngun t hin thc khch quan nhng khng phn nh
hin thc m phn nh cc quan h ca h thng ngn ng.
Ngha ng php v ngha t vng u bt ngun t hin thc khch quan. Ngha t vng
phn nh hin thc . Ngha ng php khng phn nh cc i tng c th, ring r
trong th gii hin thc, n phn nh cc mi quan h trong h thng ngn ng.
V d: Ngha ng php s nhiu ca t books trong ting Anh cng bt ngun t s
lng cc s vt trong thc t. Nhng n khng phn nh s lng c th cc vt (s lng
vt c phn nh trong s t: one, two, ...) Ngha ng php s nhiu biu th mi quan h
gia t books vi nhng t khc trong cu: kt hp vi t books, cc t khc nh ng
t, i t u ng s nhiu: Those books are ...
b. Ngha ng php c tnh khi qut cao hn ngha t vng.

Ngha ng php v

ngha t vng u c tnh khi qut. S khi qut t vng l khi qut t nhng s vt,
hin tng trong i sng hng ngy. S khi qut ng php l s khi qut t chnh cc
n v ngn ng.
V d: ngha t vng ca cc t: bn, gh, o, sinh vin, d, vi trng ... c khi qut
thnh ngha ng php s vt. Ngha ca cc cu: Ai ?, M v?, Anh i khng? c
khi qut thnh ngha ng php nghi vn v.v...
c. Ngha ng php lun lun c din t bng nhng hnh thc chung, c tnh
ng lot.
V d: ngha ng php th qu kh trong ng t ting Anh phi c biu th bng mt

Dn lun ngn ng

Page 69

hnh thc chung: -ed. Hu ht ng t ting Anh th hin th qu kh bng hnh thc chung
ny: worked, needed, wanted, arrived, phoned, cleaned ...
3. Phn loi ngha ng php
C nhiu cch phn loi ngha ng php. Trong phn ny, chng ti ch cp n mt
cch phn loi:
a. Ngha ng php thng trc
Ngha ng php thng trc l loi ngha ng php lun i km theo ngha t vng, c
mt trong mi dng thc ca n v ngn ng.
V d: t go c th c nhiu dng thc khc nhau: go, goes, going, went, gone .... nhng
c mt ngha ng php c mt trong tt c cc dng thc ng php : ngha hot ng.
C th k mt s ngha ng php thng trc sau: ngha t loi, ngha ng php ging
c, ging ci, ging trung ca danh t, ngha hon thnh th ca ng t ting Nga...
b. Ngha ng php lm thi
Ngha ng php lm thi l ngha ch xut hin trong mt s dng thc ng php nht
nh ca n v ngn ng.
V d: Cc dng thc ng php khc nhau ca t go mang nhng ngha khc nhau:
go (th hin ti, ngi 1, 2, 3, tr ngi ba s t)
goes (th hin ti, ngi 3, s t)
went (th qu kh)
gone (qu kh phn t)
C th k mt s ngha ng php lm thi sau: cc ngha ng php th: th hin ti, th
qu kh, th tng lai ... cc ngha ng php ngi: ngi 1, ngi 2, ngi 3 ... cc ngha ng
php xc nh / bt xc nh, cc ngha ng php s t / s nhiu..., cc ngha ng php
xut hin khi t hot ng trong li ni nh ngha i tng, ch th ...
II. PHNG THC NG PHP
ngha ng php c th hin bng nhng hnh thc (phng tin) ng php nht nh.
Cc hnh thc th hin ngha ng php rt phong ph, tuy nhin c th qui chng thnh
mt s kiu loi nht nh, gi l phng thc ng php.
Phng thc ng php l nhng bin php hnh thc chung nht th hin ngha ng
php.
Cc ngn ng trn th gii s dng mt s phng thc ng php ph bin sau:
1. Phng thc ph gia
Phng thc ph gia l dng ph t lin kt vo cn t th hin ngha ng php.
V d: Ph t -s c lin kt vo cn t book- th hin ngha ng php s nhiu. Ta
ni t books th hin ngha ng php s nhiu bng phng thc ph gia.
Phng thc ph gia c th c s dng b sung ngha t vng, to nn t mi. N

Dn lun ngn ng

Page 70

cng c th c s dng th hin ngha ng php cho t. Trong phn ny, ta ch nghin
cu phng thc ng php ph gia th hin ngha ng php.
Sau y l mt s v d khc: teaches (-es: th hin ngha ngi ba s t)
teaching (-ing: th hin ti tip din)
arrived
books

(-ed: th qu kh)
(-s: s hu cch) ...

Phng thc ph gia c s dng ph bin trong cc ngn ng Nga, Anh, Php, c ...
2. Phng thc bin t bn trong (phng thc lun phin m v, phng thc bin
dng chnh t)
Phng thc bin t bn trong l cch thay i mt b phn ca cn t th hin ngha
ng php.
V d: foot (bn chn - s t) feet (bn chn - s nhiu)
Trong v d trn m /u/ ca cn t foot bin thnh m /i/ (feet) th hin ngha s
nhiu.
Mt s v d khc:

man (s t) - men (s nhiu)

come (th hin ti) - came (th qu kh)
take (th hin ti) - took (th qu kh)

Phng thc bin t bn trong cn c s dng ph bin trong mt s ngn ng khc

nh ting c, ting Rp.
3. Phng thc thay cn t
Phng thc thay cn t l cch thay i hon ton v ng m ca cn t biu th
ngha ng php.
V d: t go trong ting Anh c ngha ng php th hin ti, bin i hon ton v ng
m ca mnh thnh went th hin th qu kh.
Trong v d ny v ng m ca t thay i hn sang mt hnh thc khc th hin
ngha ng php. Ta gi l phng thc thay cn t.
Trong nhng trng hp nh go went trn, hai v m thanh ca n v ngn ng khc
hn nhau nhng y khng phi l hai t m vn l hai dng thc khc nhau ca mt t v
chng c chung mt ngha t vng, ch phn bit nhau v ngha ng php:
Mt s v d khc: I (ti, ngha ch th) me (ti - ngha i tng)
V d:

I read book (I: ngha ch th)

You give me the book (me: ngha i tng)
to be am (ngi 1, s t, th hin ti)

Phng thc thay cn t c s dng trong nhiu ngn ng n u, c bit trong

trng hp biu th cp so snh ca tnh t:

Dn lun ngn ng

Page 71

V d:

good (tt) - better (tt hn)

bad (xu) - worse (xu hn)

Ting Php:

bon (tt) - meilleur (tt hn)

mauvais (xu) - pire (xu hn)

4. Phng thc trng m

Phng thc trng m l cch dng trng m biu t ngha ng php.
V d: import c trng m ri vo m tit u nn c ngha s vt (danh t). Nu trng m
chuyn sang m tit cui import th t chuyn sang ngha ng php hot ng (ng t).
Nh vy khi t thay i trng m s lm thay i ngha ng php, trong trng hp ny, t
dng phng thc trng m.
Trng m l phng thc ng php c s dng ph bin trong ting Nga.
V d:

pku (tay, cch 1, s nhiu)

pyk (tay, cch 2, s t)

5. Phng thc ly
Phng thc ly l cch lp li ton b hoc b phn v ng m ca cn t biu hin
ngha ng php.
bi trc, phng thc ly c cp n vi t cch l mt phng thc to nn t
mi

(v d: r ro, m m, ha ha ...) phng thc ly cn c s dng biu th ngha

ng php.
V d: Ly ton b hoc b phn danh t biu th ngha s nhiu:
orang (ngi - s t) - orang orang (ngi - s nhiu) (ting M Lai)
talon (cnh ng - s t) - taltalon (cnh ng s nhiu) (trong ting Ilakano Philippin)
ngi - ngi ngi (s nhiu)
ngy - ngy ngy (s nhiu)
nh - nh nh (s nhiu)
6. Phng thc h t
Phng thc h t l cch dng h t biu th ngha ng php.
H t l nhng t khng c ngha t vng, ch biu th ngha ng php (v d: ca, bng,
v, vi, v, do, hoc ...) V ngha v chc nng, h t tng ng vi ph t bin i t
(bin t). Tuy nhin bin t l mt b phn ca t, gn cht vi cn t, cn h t l mt t
ring, c lp vi t m n b sung ngha ng php. V d: trong kt cu nhng sinh vin
ngha ng php s nhiu c th hin bng h t nhng.
Dng h t biu th ngha ng php l mt phng thc ph bin. C th k ra mt vi v d:
- Dng h t th hin th qu kh, hin ti, tng lai...: i (: qu kh), will go (will:
tr ng t th hin th tng lai)

Dn lun ngn ng

Page 72

- Dng h t th hin ngha s t, s nhiu... V d: les lions (les: s nhiu), cc hc sinh

(cc: s nhiu)
- Dng h t biu th ngha xc nh / bt xc nh: a book (a: bt xc nh), the book
(the: xc nh)
- Dng h t ch ngha ng php ging c, ging ci. V d:le lion (le: ging c), la
table (la: ging ci)
H t khng ch dng th hin ngha ng php ca t m cn biu th ngha quan h
gia cc thnh phn cu (nh kt t) hoc gia cc cu, cng nh ch ra cc ngha ng
php c lp vi cc t hp t trong cu.
V d: - V khng ai bo nn khng bit (v: ngha nguyn nhn)
- n th vin m c sch (m: ngha mc ch)
- Rt cuc, qun M thua phi v nc (rt cuc: biu th kt qu cui cng)
H t c s dng trong tt c cc ngn ng nhng vai tr ca n trong cc ngn ng
khng ging nhau. Trong ting Vit, Hn, Thi ... phng thc ny ng vai tr ch yu.
Trong cc ngn ng khc nh ting Nga, ting Arp, Th Nh K ... h t biu th ngha ng
php t ph bin hn cc phng thc ph gia, bin t bn trong, thay cn t ...
7. Phng thc trt t t
Phng thc trt t t l cch thc dng th t sp xp cc t trong cu biu th
ngha ng php.
Trt t t c hiu l th t sp xp t hay v tr ca t. Vi phng thc trt t t, mi
v tr ca t c mt ngha ng php ring. V d: t ti ca ting Vit khi ng nhng v
tr khc nhau th s mang ngha ng php khc nhau:
Ti thng m. (ti: ngha ch th)
M thng ti. (ti: ngha i tng)
M ti m. (ti: ngha s hu)
Trong cc ngn ng nh ting Vit, ting Hn, ting Thi ... trt t t thng biu hin
cc ngha quan h (ngha i tng, ngha ch th ...) S thay i trt t t nhng ngn
ng ny thng khng phi l hin tng o ty tin m biu hin nhng ni dung,
ngha khc nhau. Trong cc ngn ng nh Anh, Nga, Php ... trt t t thng biu th
ngha tnh thi ca cu (ngha tng thut, nghi vn, cm thn ...)
V d: You are a teacher. (ngha tng thut)
Are you a teacher? (ngha nghi vn)
8. Phng thc ng iu
Ng iu l phng thc biu th ngha ng php trong cc ngn ng trn th gii.
Ng iu thng biu th cc ngha tnh thi ca cu nh tng thut, nghi vn, cm
thn, cu khin ...

Dn lun ngn ng

Page 73

V d: M v. (ngha tng thut)

M v? (ngha nghi vn)
M v! (ngha cm thn)
Ng iu c th gip ta phn bit cc quan h ngha khc nhau ca cc t trong cu t
xc nh c cc chc nng ng php ca t.
Cc phng thc ng php trn c chia thnh hai nhm:
- Nhm I gm cc phng thc ph gia, bin t bn trong, thay cn t, trng m v ly.
Cc phng thc ny th hin ngha ng php bn trong t: b phn mang ngha t vng
v b phn mang ngha ng php cng tp hp vo trong mt t. Nhm I c gi l nhm
phng thc tng hp tnh. Nhng ngn ng no ch yu dng nhm phng thc ny c
gi l ngn ng tng hp.
- Nhm II gm cc phng thc h t, trt t t v ng iu. Cc phng thc ny th
hin ngha ng php bn ngoi t: b phn mang ngha ng php khng nm chung trong
mt t vi b phn mang ngha t vng. Nhng ngn ng no ch yu dng nhm phng
thc ny c gi l ngn ng phn tch.
Ting Nga l ngn ng tng hp in hnh. Ting Vit l ngn ng phn tch in hnh.
Ting Anh, ting Php l ngn ng phn tch nu so vi ting Nga, l ngn ng tng hp,
nu so vi ting Vit.
III. DNG THC NG PHP CA T (Hnh thi ng php ca t)
Qua cc phn trn, c th thy s thay i ngha ng php khng dn n s xut hin t
mi m ch to ra dng thc mi ca t.
1. Dng thc ng php ca t l mt th thng nht gia ngha ng php v
phng thc biu hin n.
V d: books l mt dng thc ng php ca t v l mt th thng nht gia ngha ng
php s nhiu v phng thc ph gia biu hin n.
2. Dng thc ng php ca t ch c xc nh trong mi tng quan vi dng
thc khc ca t v tt c cc hin tng ngn ng u c tnh h thng.
V d: dng thc s t book ch c xc nh khi i chiu vi dng thc s nhiu books.
Tri li, sch ca ting Vit khng phi l mt dng thc v n khng i lp vi mt dng
th hai no.
H thng cc dng thc ca mt t c gi l h hnh ca t .
V d: h hnh ca mt t ting Anh:
book (s t)
books (s nhiu)
books (s t - s hu cch)
books (s nhiu - s hu cch)

Dn lun ngn ng

Page 74

IV. PHM TR NG PHP

1. Khi nim
Phm tr ng php l s khi qut nhng ngha ng php cng loi c biu hin
bng cc phng thc ng php.
V d: Ngha ng php s t tuy i lp vi s nhiu nhng chng u l nhng ngha v s,
ta ni chng l cc ngha ng php cng loi. Hai ngha ng php i lp nhng cng loi ny
trong ting Anh c biu th bng phng thc ph gia bng hai dng thc i lp nhau:
book- (s t) book-s (s nhiu).
S khi qut hai ngha ng php cng loi (s t - s nhiu) c th hin bng phng
thc ng php nht nh s hnh thnh nn phm tr s.
Theo khi nim v phm tr ng php trn, c hai iu kin hnh thnh mt phm tr
ng php:
a. Mt phm tr ng php phi c t nht hai ngha ng php cng loi.
V

d: Phm

tr

hai

ngha

ng

php

cng

loi:

nhiu.

Phm tr ging ca ting Php c hai ngha ng php cng loi: ging c (petit) v
ging ci (petite)
b. Phm tr ng php phi c th hin cc phng thc ng php nht nh.
V d: Phm tr s ca ting Anh c th hin bng phng thc ph gia: box (s t) boxes (s nhiu); bng phng thc bin t bn trong: man (s t) - men (s nhiu).
Sau y, chng ti xin cp n mt s phm tr ng php ph bin ca t trong cc
ngn ng bin i hnh thi:
2. Phm tr s
Phm tr s tng ng vi ba t loi khc nhau: danh t, ng t v tnh t.
a. Phm tr s ca danh t: th hin s phn bit v s lng cc s vt c danh t gi tn.
Phm tr s trong cc ngn ng Anh, Php, Nga ... c hai ngha ng php: s t v s
nhiu. S t biu th mt s vt trong mt lp s vt nht nh. S nhiu biu th mt tp
hp t hai s vt tr ln trong lp s vt .
V d: - man: ngi n ng, mt s vt trong lp s vt c gi l n ng.
- men: nhng ngi n ng, mt tp hp s vt trong lp s vt n ng.
cc ngn ng Phn (Sanskrit), Slav c ... ngoi s t v s nhiu, cn c s i biu
th hai s vt.
b. Phm tr s ca tnh t: biu th mi quan h gia tnh cht din ra tnh t vi
mt hay nhiu s vt. Ting Vit, Anh khng c phm tr s ca tnh t.
c. Phm tr s ca ng t: biu th mi quan h gia hnh ng, trng thi din t
ng t vi mt hay nhiu s vt. S ca ng t phi ph hp vi s ca danh t hay i
t lm ch ng.

Dn lun ngn ng

Page 75

V d:

These

pens

are

green.

s nhiu - s nhiu -s nhiu

Ting Vit khng c phm tr s ca ng t.
3. Phm tr ging
Ging l phm tr ng php ca danh t, tnh t v ng t.
S phn bit v ging ca cc t trong ngn ng l s phn bit c tnh hnh thc, t lin
h vi thc t khch quan. Cng nh cc ngha ng php s, cch, ging ca t ch c chc
nng ni kt cc t trong cu, c th l th hin mi quan h gia danh t vi tnh t v
ng t.
V d: Xt t hp: grande table (ci bn ln), ta thy do danh t table ging ci nn tnh
t b ngha cho n cng ging ci. S ph hp v ging l mt du hiu hnh thc th
hin mi quan h ng php gia hai t trn.
Ting Vit, ting Anh khng c phm tr ging.
4. Phm tr cch
Phm tr cch biu th mi quan h ng php gia danh t vi cc t khc trong cm t
v cu.
Cch thng th hin bng cc phng thc ng php ph gia, h t, trt t t
S lng ngha ng php trong phm tr cch cc ngn ng khng ging nhau. Ting
Nga c 6 cch, ting Anh c 2 cch
V d: the teacher (gio vin - cch chung)
the teachers (ca gio vin - s hu cch)
Cch l phm tr ng php ca danh t. Mt s t loi trong ting Nga nh tnh t, i
t cng c cc ngha ng php cch. Trong ting Anh, ch c danh t mi c phm tr cch.
Trong cc ngn ng khng c phm tr cch nh ting Vit, ting Trung, ting Php,
quan h gia cc t trong cu c biu th bng h t v trt t t.
V d: Chic m ca ti (ca: ch quan h s hu)
Ti s i bng xung (bng: ch phng tin)
5. Phm tr ngi
Ngi l phm tr ng php ca ng t, biu th vai giao tip ca ch th hnh ng.
Ch th ca hnh ng ni ng t c th l:
- Ngi ni (ngi 1)
- Ngi nghe (ngi 2)
- Ngi hay vt khng tham gia i thoi (ngi 3)
Trong ting Anh, ngi ca ng t c th c th hin bng cc phng thc ng php sau:
- Th hin ngi bng ph t:
V d: He (She) reads book (ph t -s ch ngi 3 s t)

Dn lun ngn ng

Page 76

- Th hin ngi bng tr ng t to be (ng t h ha). Mang cc ngi khc nhau,

tr ng t phi thay i cn t:
I am teaching (am: ngi 1 s t)
ng t ting Vit khng c phm tr ngi. D biu th hnh ng ca vai giao tip no,
chng vn gi nguyn hnh thc ng m nh trong t in.
6. Phm tr thi
Thi l phm tr ng php ca ng t, biu th quan h gia hnh ng vi thi im
pht ngn hoc mt thi im nht nh nu ra trong li ni.
a. Khi phm tr thi biu th quan h gia hnh ng vi thi im pht ngn, ta
gi l thi tuyt i. V i th, cc ngn ng phn bit thnh ba thi:
- Thi (th) qa kh, cho bit hnh ng xy ra trc thi im pht ngn.
V d: I met her yesterday. (Ti gp c ta hm qua.)
- Th hin ti, cho bit hnh ng ang din ra ngay trong thi im pht ngn.
V d: I smell something burning. (Ti ngi thy c ci g ang chy)
-

Th

tng

lai,

cho

bit

hnh

ng

din

ra

sau

thi

im

pht

ngn.

V d: Im sure hell come back. (Ti tin chc rng anh y s quay li.)
b. Thi tng i biu th quan h gia hnh ng vi mt thi im nht nh
nu ra trong li ni.
V d: I thought he would come. (Ti tng rng anh y s ti.)
Trong v d trn, th tng lai ca ng t come (ti) l tng lai trong qu kh, biu th
mi quan h ca hnh ng m ng t biu th vi hnh ng thought ( tng).
S ngha ng php ca phm tr thi trong cc ngn ng khng ging nhau. V d ting
Bungari c 27 thi, ting Anh c khong 12 thi.
c. Trong ting Vit c 7 h t biu th thi gian:
- :

biu th ngha qu kh chung.

- tng: biu th ngha qu kh xa, ng thi cho bit hnh ng kt thc trc thi
im pht ngn.
- va, mi: biu th ngha qu kh gn, ng thi cho bit hnh ng c th vn tip
tc trong thi im pht ngn.
V d:Ti va n lc ny.
- ang: biu th th hin ti.
- s:

biu th th tng lai chung.

- sp:

biu th ngha tng lai gn, ng thi cho bit hnh ng chc chn s xy ra.

Tuy nhin, ting Vit c th khng cn cc h t trn m vn din t c hnh ng xy

ra qu kh, hin ti hay tng lai.

Dn lun ngn ng

Page 77

V. T LOI
1. Cc tiu ch phn loi t loi
Vn t c phn chia thnh cc t loi da vo hai tiu ch sau:
a. ngha khi qut ca t:
V d: ngha s vt ca danh t
ngha hot ng ca ng t
ngha c trng ca tnh t
ngha s lng ca s t
ngha quan h ca kt t
ngha tnh thi ca tr t tnh thi v.v...
b. c im hot ng ng php ca t:
- c im hnh thi hc ca t l kh nng bin i dng, thc ca t v c trng v
cu to t. y l cn c quan trng phn loi t trong ngn ng bin hnh nh ting
Anh, ting Nga, ting Php, ting c ... V d: cc t bin i theo ging, s, cch thng
l danh t, cc t bin i theo ngi, thi, thc, dng ... thng l ng t.
- c im c php hc l kh nng tham gia cc kt cu c php ca t. c im c
php hc l ch da quan trng xc nh t loi trong cc ngn ng khng bin hnh nh
ting Vit, ting Trung, ting Thi ... Da vo kh nng lm trung tm cc loi cm t chnh
ph khc nhau v kh nng m nhim chc nng g trong cu (ch ng, v ng) m ta
phn chia thc t thnh cc loi nh danh t, ng t, tnh t, s t ...
2. Cc t loi ph bin
Vn t trc ht c tch thnh ba mng ln: thc t, h t v thn t.
a. Thc t: Thc t l nhng t c c im sau:
- V ngha, thc t l nhng t c ngha t vng, tc l biu th cc s vt, hnh ng,
trng thi, c trng, s lng ... trong thc t. V d: n, xe, t, ngi, p, i, tin,
rng ...
- V hot ng ng php, thc t c kh nng tham gia xy dng cc loi kt cu c
php khc nhau vi nhiu vai tr khc nhau. V d: o l mt thc t, n c th lm trung
tm ca mt cm t chnh - ph (o la, o may sn) hay lm thnh t ph cho mt
danh t, mt ng t (mu o, git o). Thc t o cng nh nhng thc t khc, c
tnh a chc nng.
Trong cc ngn t bin hnh, thc t cn c hai c im hnh thc quan trng l: c cu
to bao gm t nht mt cn t v mt ph t; c kh nng bin i hnh thi.
S lng v c im ca cc t loi, tiu loi thc t trong cc ngn ng khng ging nhau
nhng trn i th ta thng gp cc t loi sau: danh t, ng t, tnh t, s t, i t.
b. H t: H t l nhng t c c im sau:

Dn lun ngn ng

Page 78

- V ngha, h t khng c ngha t vng m chuyn biu th ngha ng php.

- V hot ng ng php, h t l nhng t n chc nng v khng c kh nng ng
mt mnh to thnh mt pht ngn c lp. C th gp nhng pht ngn ch c mt h t
nhng nhng pht ngn l loi rt gn, khng c lp, chng ch xut hin trong ng
cnh nht nh v nh ng cnh c th khi phc li nhng thnh t lc b.
Trong cc ngn ng bin hnh, h t c hai c im ni bt na l: khng c cu to
gm cn t v ph t; khng c kh nng bin i hnh thi.
Mi ngn ng c mt h thng h t ring. Ting Vit c cc t loi h t sau: ph t (v
d: nhng, mi, ci, cng, rt, ang, , khng, chng, hy, ng, , chng, khong ...);
kt t (v d: v, vi, hoc, ca, bng, v, do, , l ...); tr t (v d: ngay c, ch, , ,
nh, nh ...)
c. Thn t: Thn t l nhng t c cc c im sau:
- V ngha, thn t chuyn biu th cm xc ca ngi ni, ngi vit.
- V hot ng ng php, thn t l nhng t n chc nng nhng c kh nng ng
mt mnh lm thnh mt pht ngn c lp. y l im phn bit thn t vi h t.
Trong cc ngn ng bin hnh, thn t, cng nh h t, l nhng t khng c cu to
gm cn t v ph t, ng thi khng c kh nng bin i hnh thi.
V d v thn t ting Vit: i, i, i, a, , eo i, chao i ...
VI. QUAN H NG PHP
1. Khi nim quan h ng php
Quan h ng php l quan h hnh tuyn gia cc t to ra nhng t hp t c kh nng
c vn dng c lp, c xem l dng rt gn ca mt kt cu phc tp hn v c t
nht mt thnh t c kh nng c thay th bng t nghi vn.
V d: o ny p.
T o kt hp vi t ny, t p to thnh mt t hp. Mi quan h gia t o vi
cc t trn xc nh c gi tr lm thi (gi tr chc nng) ca n: o c chc nng
ch ng.
Ta gi quan h hnh tuyn gia cc t nh trn l quan h ng php.
2. Cc loi quan h ng php
C ba loi quan h ng php:
a. Quan h ng lp:
Quan h ng lp l quan h gia cc thnh t khng ph thuc vo nhau trong chc
v c php ca cc thnh t ch c xc nh khi t ton b t hp do chng to nn vo
mt kt cu ln hn.
V d: t hp m v con gm hai thnh t: m, con c quan h ng lp vi nhau.
Chc v ca tng thnh t ch c xc nh khi t t hp vo nhng kt cu ln hn.

Dn lun ngn ng

Page 79

So snh:
- M v con cng i chi. (m, con lm ch ng)
- H thy m v con. (m, con l b ng)
- Nhng ngi chm ch l m v con nh ng Ba. (m, con l v ng)
b.Quan h chnh ph:
Quan h chnh ph l quan h ph thuc mt chiu gia mt thnh t chnh vi mt
thnh t ph, trong chc v c php ca thnh t chnh ch c xc nh khi t ton
b t hp chnh ph vo mt kt cu ln hn, cn chc v ca thnh t ph c th c xc
nh m khng cn iu kin y.
V d: hc ting Anh l mt t hp mang quan h chnh ph trong hc l thnh t
chnh, ting Anh l thnh t ph. Trong t hp trn ting Anh c chc v lm b ng cho
ng t hc, cn thnh t chnh c chc nng g phi ty thuc vo kt cu n tham gia.
So snh:
- Chng ti hc ting Anh (hc l v ng)
- Hc ting Anh rt c ch (hc l ch ng)
c. Quan h ch v:
Quan h ch - v l quan h gia hai thnh t ph thuc ln nhau trong chc v c
php ca c hai u c th c xc nh m khng cn t t hp do chng to nn vo
mt kt cu ln hn.
V d: Xe chy l mt t hp mang quan h ch - v trong xe l ch ng v chy l
v ng. C hai thnh t qui nh ln nhau, ph thuc vo nhau m tn ti, xe l ch
ng do n c xc nh bi v ng chy, ngc li chy l v ng do c ch ng xe
bn cnh. Trong t hp n qu! th d l mt cu, n cng khng th l ch hay v v
n ng mt mnh, to thnh cu mt trung tm.

Bi 12. CC N V C PHP
I. CM T
Da vo mc c nh ca cm t, ngi ta phn bit cm t thnh hai loi: cm t c
nh v cm t t do. Cm t c nh l i tng nghin cu ca t vng hc. Ng php
hc ch quan tm n cm t t do.
Trong bi ny, chng ti dng thut ng cm t ch cm t t do.
1. Khi nim cm t
Cm t l t hp t hai thc t tr ln c quan h ng php vi nhau.
V d: o la H ng
lm bi tp

Dn lun ngn ng

Page 80

Cm t c chc nng nh danh nh t. Tuy c ngha c th hn, c cu to phc tp

hn nhng cm t hot ng trong li ni nh mt t. So snh t o vi cm t o la
H ng, ta thy c hai u gi tn s vt, tuy nhin o gi tn s vt trong dng khi
qut, o la H ng gi tn s vt trong dng c th. Trong li ni, cm t v t trn c
chc nng nh nhau, hot ng nh nhau.
So snh:
o bn / o la H ng bn. (Cm t v t u l ch ng)
M git o / M git o la H ng (Cm t v t u l b ng)
2. Phn loi cm t
C nhiu cch phn loi cm t:
a. Da vo mc phc tp v cu to, ngi ta phn bit hai loi cm t:
- Cm t n l nhng cm t m mi thnh t ca n l mt thc t.
V d:

sch th vin
mo en

- Cm t phc l nhng cm t m thnh t ca n cng l mt cm t:

V d: mn v tr sch th vin
n nhanh, i chm, hay ci
b. Da vo quan h ng php chnh gia cc thnh t trong cm t, ngi ta
phn bit cc loi cm t sau:
- Cm t ng lp l cm t trong cc thnh t c quan h ng lp vi nhau.
V d: i trc, v sau.
- Cm t chnh - ph l cm t trong cc thnh t c quan h chnh - ph.
V d:

ci bn vung bng g xoan o y

p nh mt bng hoa

Cn c vo t loi ca t lm thnh t chnh, c th chia cm t chnh ph thnh cc loi

sau:
+ Cm danh t. V d: hai ngi ny
+ Cm ng t. V d: c sch v bo
+ Cm tnh t.

V d: ng ngi

+ Cm s t.

V d: hn ba mi mt cht

+ Cm i t.

V d: tt c chng ti

- Cm t ch - v l cm t trong cc thnh t c quan h ch v vi nhau.

V d:

b ng
ma xun v

II. CU
1. Khi nim cu

Dn lun ngn ng

Page 81

Cu l n v ngn ng nh nht c kh nng thng bo mt s vic, mt kin, mt

tnh cm, mt cm xc ...
Khi nim trn c hai im cn lu :
a. Cu l n v c kh nng thng bo.
Nh c im ny, c th phn bit cu vi nhng n v nh hn n (t, hnh v, m
v ... khng c chc nng thng bo).
Kh nng thng bo v hin thc khch quan hay v tnh cm ch quan c gi l tnh tnh
thi. Theo quan nim truy thng, tnh tnh thi c chia lm hai loi:
- Tnh tnh thi khch quan l cch biu hin mi quan h ca iu c thng bo i
vi hin thc khch quan (c tht hay khng c tht, c th hay khng c th, tt yu hay
ngu nhin ...)
V d: Nhiu tin (c tht)
Gi m nhiu tin nh! (khng c tht)
- Tnh tnh thi ch quan l cch biu hin thi ca ngi ni i vi iu c thng
bo (tin hay khng tin, ng hay khng ng , nh gi, biu cm ...)
V d: Sao m n th! (th hin thi khng ng , s kh chu vi hin thc n)
Gi m nhiu tin nh! (th hin s mong mun, c m hin thc nhiu tin s xy ra)
Tnh tnh thi c th hin bng ng iu (ng iu nghi vn, cm thn, tng
thut ...), bng t tnh thi nh cc ng t tnh thi (dm, nh, mun ...), ph t tnh thi
(lm, qu, rt ...), tr t tnh thi (, , nh, nh ...), bng dng thc nhn xng ca ng
t.
V d: Trong pht ngn Anh i ? ta bit c hin thc anh i cha xy ra, ngi ni t
thi na luyn tic, na nghi vn. Tnh tnh thi c th hin bng ng iu nghi vn
v t tnh thi .
b. Trong cc n v c chc nng thng bo (vn bn, on vn, cu), cu l n
v nh nht.
2. Cu v pht ngn
Cu l n v ngn ng c tnh tru tng, ch c th nhn thc c thng qua cc bin
th ca n trong li ni. Cc bin th ny gi l cc pht ngn.
Pht ngn l n v li ni, l s hin thc ha ca cu.
V d: Ti c sch l mt pht ngn v n c tnh c th, tnh vt cht: pht ngn trn
c cu to bng cc n v m thanh, ta c th nghe thy c, n cha mt ni dung c
th, do mt c nhn no pht ra trong mt hon cnh nht nh. Pht ngn Ti c
sch c cha mt cu. l tt c nhng im chung cho ngi bn ng v cu trc v
tnh thi cu.

Dn lun ngn ng

Page 82

Qua nhng pht ngn tng t Ti c sch, ta rt ra c mt m hnh tru tng ca

cu bc ngn ng: S V O (S: ch ng, V: v ng, O: b ng).
S dng m hnh cu S V O ta c th to ra v s cc pht ngn khc nhau v thnh
phn t vng c th, khc nhau v s lp y hay b trng cc v tr trong m hnh nh:
Ti c sch.
Mo bt chut.
Cch mng thng Mi thnh cng m ra k nguyn mi cho cc dn tc X Vit.
Ti n.
c sch (tr li cho cu hi: Bn lm g th?)
Qua cc v d trn, c th thy cu ch thc hin c chc nng thng bo khi cc v tr
trong m hnh cu c lp y bng cc n v t vng c th. Tr thnh pht ngn, cu
mi chuyn ti nhng thng tin v hin thc v thi ca ngi ni trc hin thc .
Quan h gia cu v pht ngn cng tng t nh quan h gia m v v m t, hnh v v
hnh t ..., l quan h gia ngn ng v li ni.
3. Bnh din kt cu c php ca cu:
Trn bnh din ny ngi ta thng nghin cu cc hnh thc t chc cu: cc m hnh
cu, s phn on ng php ca cu, phn loi cu theo cu trc.
Quan h ng php chnh trong cu l quan h ch - v. Quan h ch -v to nn trung
tm kt cu cu.
V d:

o ny p lm
C

Cn c vo quan h ng php trong cu, ngi ta tch ra thnh phn chnh v thnh
phn ph ca cu:
- Thnh phn chnh l cc n v gn vi nhau theo quan h chv. l ch ng v v
ng.
- Thnh phn ph ca cu l nhng n v ph thuc vo thnh phn chnh, b sung
ngha cho thnh phn chnh. Thnh phn ph c th b ngha cho c cm ch-v hoc ch
lm r, b sung ngha cho v ng hoc ch ng. Ty theo mi quan h gia phn ph vi
phn chnh no trong cu m ngi ta phn bit: trng ng, bit lp ng, b ng, nh
ng ...
i vi cc ngn ng bin hnh, v ng l thnh phn biu th bng ng t hnh thi
nhn xng, ch ng l thnh phn c biu th bng danh t cch mt (ting Nga) ...
Trong ting Vit, cc du hiu hnh thi c thay th bng du hiu hnh thc cho ph hp
vi thc t nh kh nng kt hp, kh nng tr li cho cu hi (v d: v ng c th tr li
cc cu hi: lm g? nh th no?; ch ng tr li cho cc cu hi ai?, ci g? ...)
4. Bnh din thng bo ca cu

Dn lun ngn ng

Page 83

Trn bnh din thng bo, cu c xem xt vi t cch l mt n v hot ng, n v

chc nng, c s dng trong giao tip.
Thc hin chc nng thng bo, cu tr thnh cc pht ngn.
Pht ngn c cch t chc ni dung thng bo ring nhm p ng nhim v giao tip
trong cc ng cnh, tnh hung giao tip c th.
Pht ngn thng gm hai thnh phn chnh:
- Phn nu (theme): l phn nu ln ci bit hoc ci d nhn bit. Phn nu l
xut pht im ca thng bo, t ngi ni bt u thng bo ca mnh.
- Phn bo (rheme): l trng tm ca thng bo, l ci mi, ci cha bit.
Cn c xc nh phn nu v phn bo l ng cnh v tnh hung giao tip. Cc pht
ngn d c m hnh cu trc c php, thnh phn t vng nh nhau nhng xut hin trong
nhng ng cnh v tnh hung giao tip khc nhau th s c phn nu v phn bo
khc nhau.
V d:

(Xun th no?) Xun i Php.

Nu Bo
(Xun i u?) Xun i Php.
Nu Bo
(Ai i Php?) Xun i Php.
Bo Nu
(C iu g mi khng?) Xun i Php.
Bo

C th a ra mt s du hiu hnh thc h tr cho s phn tch pht ngn thnh phn
nu v phn bo nh sau:
(a) Ng iu: phn bo c nhn mnh hn phn nu.
(b) H t: phn bo c nh du bng mt s h t nht nh. Trong ting Vit, cc
h t sau thng bo hiu s bt u ca phn bo:
- cc tr t nhn mnh: chnh, ch, ngay, c, ch ...
V d: Chnh Xun i Php.
Bo Nu
- t l
V d: Gio s ght nht l s li bing.
Bo
- cc ph t ch thi gian hay s tip din: , s, ang, c, cng, vn ...
V d: Hm qua, i tuyn Vit Nam v n H Ni.
Bo
(c) Kh nng lc b: phn bo l phn khng th lc b, phn nu c th lc b.

Dn lun ngn ng

Page 84

V d: Tr li cu hi on i biu n bao gi?, ta c th lc phn nu, ch tr li phn

bo Hm qua, lc 8h00.
(d) S trng lp hoc tng lin v ngha biu vt vi mt thnh phn ca pht ngn
ng trc.
Phn nu biu th nhng s vt, hin tng, tnh hung c nhc ti hoc c th suy
ra t nhng pht ngn trc . Phn bo l phn cn li. Xt hai cu m u mt cu
chuyn c sau:
Ngy xa c mt ngi n b ngho sinh c ba c con gi.
B

rt

Nu

thng yu cc con ...

Bo

Nu

Cu th nht l cu m u cu chuyn, c cu l phn bo.

Cu th hai c nhng phn c th suy ra t pht ngn ng trc: b ch ngi n
b ngho, cc con ch ba c con gi, l phn nu, rt thng yu l phn bo.
5. Phn loi cu:
C nhiu cch phn loi cu:
a. Phn loi cu theo cu trc c php:
Cn c vo cc c im cu trc cu, ngi ta thng phn bit cc loi cu sau:
- Cu n: l cu ch c mt cm ch-v.
V d: Em b ng ri.
C

- Cu phc l cu cha t hai cm ch-v tr ln.

V d: Nu n lm th ti cng lm.
b. Phn loi cu theo mc ch giao tip:
Trong li ni, ngi ta c th dng cc pht ngn t c nhng mc ch giao tip
khc nhau nh:
- mc ch hi ca ngi ni.
- mc ch nu yu cu, nguyn vng ca ngi ni.
- mc ch bc l tnh cm, cm xc ca ngi ni.
- mc ch k li cc s kin hin tng ...
Tng ng vi cc mc ch trn l cc kiu cu, pht ngn di y:
- Cu / pht ngn nghi vn:
V d:- Ti sao n gi m n vn cha v?
- Cu / pht ngn cu khin:
V d:- i i!
- Hy ng dy v tr li cu hi
- Cu / pht ngn cm thn:

Dn lun ngn ng

Page 85

V d:- Thi, cht ri!

- Kinh khng qu!
- Cu / pht ngn tng thut:
V d: Hm qua, tri rt m.
c. Phn loi cu theo c im quan h gia ni dung ca chng vi hin thc:
Cn c vo c im ca mi quan h gia ni dung cu vi hin thc, ta c th
phn loi cu, pht ngn thnh hai loi:
- Cu / pht ngn khng nh l cu hoc pht ngn xc nhn hoc c thin hng
xc nhn s tn ti ca s vt, c trng, s vic ... trong hin thc hay mong mun chng
tn ti trong hin thc.
V d: - Tri nng, nng qu!
- Bn kia sng c bn nhiu loi hoa.
- Cu / pht ngn ph nh l cu hoc pht ngn khng xc nhn, khng c thin
hng xc nhn hoc khng mong mun mt iu no din ra.
V d: - N khng v qu.
- C bao gi ti i xem phim u!
- N m p g!

Chng V. PHN LOI NGN NG

Bi 13. PHN LOI NGN NG THEO NGUN GC
V PHN LOI NGN NG THEO LOI HNH
I. PHN LOI NGN NG THEO NGUN GC
1. C s phn loi ngn ng theo ngun gc
Trong lch s, v mt l do no , mt ngn ng c th b phn ly thnh nhiu ngn ng
khc nhau. Ngn ng b phn ly c gi l ngn ng m hay ngn ng c s.
V d, tham kho gio trnh Lch s ng m ting Vit ca G.S. Nguyn Ti Cn, ta bit
ngn ng c s phn ly thnh ting Vit v ting Mng xy ra cch y hn 1000 nm.
i ngc ln qu kh xa hn na, c th thy cc ngn ng vng Pakitan bn Lo (ngy
nay l cc ting Maleng, Arem) b chia tch ra khi ngn ng c s Vit Mng cch y
khong 2300 n 2500 nm.
Nhng qu trnh phn ly nh trn to ra cc ngn ng ngy nay v n vn li du
n v s ging nhau v khc nhau trong nhng ngn ng y. V vy, chng ta c th tm ti
ngc v qu kh ca nhng ngn ng c gi nh vn cng sinh ra t mt ngn ng
c s qui chng vo nhng nhm, nhnh, dng, h ... nht nh ty theo mc thn
thuc ca chng. l s phn loi cc ngn ng theo ngun gc.

Dn lun ngn ng

Page 86

Ngn ng hc dng thut ng h ngn ng, ng h hay ng tc ch tp hp cc

ngn ng c chung ngun gc c xa nht. Trong mt h, nhng ngn ng thn thuc, c
chung gc trc tip hn c gi l mt dng. Nhng ngn ng chung mt trc tip hn
na c gi l mt nhnh v.v... C nh vy, mi h ngn ng c th bao gm nhiu dng,
mi dng bao gm nhiu nhnh, mi nhnh bao gm nhiu chi nhnh v.v... ri n cc ngn
ng c th.
2. Phng php so snh - lch s
pht hin ra s cng chung ngun gc ca cc ngn ng, ngi ta dng phng php
so snh-lch s. Ni dung ca phng php ny l so snh cc t v cc dng thc ca t
tng t nhau v ngha v m thanh trong cc ngn ng khc nhau da vo ti liu ngn
ng sng cng nh nhng s kin hin tng c lu li trn vn ha v th tch c.
Phng php so snh ny da vo din bin lch s ca cc ngn ng nn c gi l
phng php so snh-lch s.
Khi so snh cn phi ch :
(1) Vic so snh phi tin hnh trn c ba mt: ng m, t vng, ng php. C s ca
s so snh l s ging nhau v m v ngha loi tr nhng s ging nhau sau:
- Ging nhau ngu nhin. V d nhiu ngn ng ng Nam v Ty Phi u c thanh
iu v ging nhau nhiu im v ng php nhng khng c quan h h hng vi nhau.
Hoc c nhiu t ng m ngu nhin trong cc ngn ng nh mau ln ca ting Vit vi
gao len ca ting Sngan; may ca ting Vit vi hay ca ting Mng , tn ca
ting Vit vi ten ca ting Etskimo ... nhng cc ngn ng k trn vi ting Vit khng
cng ngun gc.
- Ging nhau do s vay mn. V d ting Vit v ting Hn khc h nhng ting Vit
vay mn rt nhiu t ca ting Hn.
- Ging nhau do m phng to ra cc t tng thanh. T tng thanh ca cc ngn
ng c th ging nhau mt phn v chng u m phng m thanh trong th gii t nhin.
Phng php so snh lch s ch ch n s ging nhau gia cc ngn ng do cng
chung ngun gc. Bi vy khi so snh cn chn lp t vng c bn, t vng gc ca mi
ngn ng. T vng c bn l lp t rt bn vng, khng b thay i qua nhiu th k, c
ngun gc xa xa nht v c s dng mi lc, mi ni. Chng l lp t cn bo lu
c nhng c im c xa nht. l nhng t ch s m (mt, hai, ba ...), nhng t
ch b phn thn th (mt, mm, mi, chn ...), nhng t ch quan h gia nh (m, anh,
ch, em ...), nhng t ch cc thc phm quen thuc (go, mm, mui ...), nhng t ch cc
hin tng thin nhin (tri, trng, sng, ni, nc, sm ...), nhng t ch cc vt thit yu
trong i sng (mng, tre, trng, g ...) v.v...

Dn lun ngn ng

Page 87

(2) Phng php so snh-lch s khng i hi cc s kin c so snh phi bt buc

ging nhau hon ton m ch cn tng ng nhau mt cch c qui lut v theo tng lot.
Chng hn, ting Vit v ting Mng c hng lot t tng ng:
Vit g gi go gc gy ght gu ba bn by bay
Mng ca ci co cc ct kt c pa pn py pn
Phng php so snh lch s khng nhng xc nh c ngun gc lch s cc ngn ng m
cn xc nh c qui lut pht trin lch s ca chng. Phng php ny chng nhng xc nh
c bn cht chung gia nhng ngn ng cng ngun gc m cn xc nh c c im
ring ca mi ngn ng trong ng tc. T , c th phc nguyn cc t v dng thc t chung
cho c lot ngn ng, tin n vic khi phc hnh v xa kia ca mt ngn ng.
3. Mt s h ngn ng ch yu
Cc nh ngn ng hc nghin cu v phn ra c hn 20 h ngn ng khc nhau.
Sau y l mt s h ngn ng ch yu:
(1) H n u
a) Dng n
- Hini (ngn ng quc gia n ) v Uru (ngn ng quc gia ca Pakistan).
- Bengali, Pangiabi, Lakha, Xinkhi, Ragiastkhani,Gugiarati, Maratkhi, Xingan,
Npali, Bikhari, Oria, Axamxki, Kasmia, Sgan v.v...
b) Dng Irng
Bat, Past (ngn ng quc gia ca Apganistan), Baluchi, Tagic Kuc, Osetin,
Tatski, Tals, v.v...
c) Dng Slav
- Nhnh ng: Nga, Ukrain, Belrutsi.
- Nhnh nam: Bungari, Makn, Secbkhrovat, Xlven ...
- Nhnh ty: Tip, Slovac, Balan, Kasub, Seboludi ...
d) Dng Bantch:
Litva, Latvia (Lettni), Latgan.
e) Dng Gicman:
- Nhnh bc: an Mch, Thy in, Nauy, Aixlen.
- Nhnh ty: Anh, H Lan, Phrido, c, Iis
f) Dng Roman:
Php, Provngx, Itali, Xacin, Ty Ban Nha, Katalan, B o Nha, Rumani,
Mnavi, Armun, Rtroman, Kreon.
g) Dng Kent: Irolan, Xctlan, ngn ng ca o Man, Bretn, Gali.
h) Dng Hy Lp: ting Hy Lp.

Dn lun ngn ng

Page 88

i) Dng Anbani
k) Dng Armian (Acmnia)
(2) H Xmit - Hmit
a) Dng Xmit
b) Dng Kusit
c) Dng Becbc
d) Dng Sa Hmit
(3) H Kapkad
a) Dng ty
b) Dng Nacs
c) Dng Daghextan
d) Dng Kactven
(4) H Ugo Phn Lan
a) Dng Ugo
b) Dng Phn Lan
(5) H Tuyc (h Th Nh K)
Gm cc ting: Th Nh K, Adecbaiging, Tuycmni, Gagau,
Krmxk Tatar Karachaep, Bankar, Kumc, Ngai, Karaim, Udbch v.v...
(6) H Mng C: Gm cc ting: Khankha, Buriat, Kanmc
(7) H Hn Tng
a) Dng Hn Thi: gm cc ting Hn, unga, Pupo, Thi, Lo, Choang, Ty Nng,
L, Cao Lan, Sn Ch, Giy, La Ha.
b) Dng Tng Min: gm cc ting Tng, Min in, cc ting bc Vit Nam: H Nh,
La H, Cng, Si La, L L, Ph X, ...
c) Dng Mo Dao: ting Mo (Hmng), Dao, P Thn bc Vit Nam.
(8) H Mn Khme
a) Cc ting Muna, Xantali, Munari, Kho, Khumagie
b) Ting Khmer
c) Ting Mn
Ting Vit, Mng, Bana, Khm, Katu ... Vit Nam thuc h ny.
(9) H M Lai a o
a) Dng M Lai
b) Dng Polindi
(10) Cc ngn ng th dn Chu Phi
a) Cc ngn ng Bantu
b) Cc ngn ng Bantit (ng)
c) Cc ngn ng Bantit (trung tm)
d) Cc ngn ng Bantit (ty)

Dn lun ngn ng

Page 89

e) Cc ngn ng Man
f) Cc ngn ng Gviny
g) Cc ngn ng Xongai
h) Cc ngn ng Kanurita
i) Cc ngn ng trung v ng Xudng
j) Cc ngn ng Kcphng
k) Cc ngn ng Nilt
(11) Cc ngn ng Bc M: Gm cc th ting: Angonkin, Irked, Xiu, NatchdMuxkg ...
(12) Cc ngn ng trung M: Gm cc ting: Utoaxtec, Maija, Otmang, Chipcha, v.v...
(13) Cc ngn ng Nam M: Gm cc th ting:Tupi, Guarani, Kchoa, Anavac, Araukan
v.v...
II. PHN LOI NGN NG THEO LOI HNH
1. Khi nim
a. Phn loi ngn ng theo loi hnh l cch phn loi cn c vo cu trc v chc nng
ca ngn ng.
Kt qu ca cch phn loi ny s to ra cc loi hnh ngn ng.
b. Loi hnh ngn ng
Loi hnh ngn ng l h thng nhng c im v cu trc v chc nng ca mt
nhm ngn ng nhm phn bit nhm vi nhm ngn ng khc.
Nh vy loi hnh ngn ng khng phi l mt nhm ngn ng, cng khng phi l
mt ngn ng c th no m ch l nhng c trng bn cht ca cc ngn ng no . V
d: cc ngn ng nh ting Vit, ting Hn, ting Thi, ting Khmer ... l mt nhm v
chng c mt s c im chung v cu trc v chc nng sau:
- t khng bin i hnh thi.
- ngha ng php v quan h ng php c th hin bng
trt t t v h t.
- ranh gii hnh v trng vi ranh gii m tit.
Ba c im trn c lin quan n nhau, chng hp li thnh mt h thng, ngi ta
gi h thng c im l loi hnh ngn ng n lp.
Xt ring tng ngn ng, ngi ta thy mi th ting thng c ba loi thuc tnh: (1)
thuc tnh ph qut chung cho tt c cc ngn ng (gi l ph nim), (2) thuc tnh ring
bit ch c ngn ng , (3) thuc tnh loi hnh l c trng chung cho mt nhm ngn
ng nht nh, l tiu chun qui nh v tr ca mt ngn ng no khi phn loi theo
cu trc.
c. Phng php so snh loi hnh

Dn lun ngn ng

Page 90

Phng php so snh-loi hnh l phng php so snh hai hay nhiu ngn ng vi nhau
tm hiu nhng im ging nhau hay khc nhau gia chng v cu trc ng php.
Phng php so snh-loi hnh hng vo hin ti, vo trng thi ng i ca cc ngn
ng. Khi so snh cc ngn ng, ngi ta c th xut pht trn c ba mt: ng m, t vng,
ng php ca cc ngn ng nhng s so snh cu trc ng php quan trng nht bi v t
vng c bn v cu trc ng php l c s ca cc ngn ng to nn tnh ring bit ca
chng. Qua so snh, cc nh ngn ng hc c th rt ra nhng thuc tnh loi hnh ca tng
ngn ng. Cn c vo cc thuc tnh loi hnh ngi ta chia cc ngn ng trn th gii
thnh cc nhm loi hnh khc nhau.
2. Cc loi hnh ngn ng
Cc nh ngn ng thng cp n bn loi hnh ngn ng sau:
(1) Loi hnh ngn ng n lp
Tiu biu cho loi hnh ny l ting Vit, ting Hn, ting Thi, cc ting Mn-Khmer,
v.v... c im chnh ca loi hnh ny l:
a) T khng bin i hnh thi
Mi t d ng mt mnh hay ng trong cu, d c quan h ng php no, mang
ngha ng php hay chc nng ng php g th cng ch c mt hnh thc ng m duy nht.
V d: t ti trong t in hay trong cc cu Ti hc bi. Ai gi ti ? cng ch c mt
v ng m duy nht.
Nh vy, vi cc ngn ng n lp, hnh thc ca t khng ch ra mi quan h gia
cc t trong cu, khng ch ra chc nng c php ca t. T ng trong cu cng tng t
nh ng bit lp mt mnh. Do c im ny m loi hnh c tn gi l n lp.
b) Quan h ng php v ngha ng php c biu th ch yu bng h t v trt
t t.
- Dng h t biu th ngha ng php, quan h ng php:
V d: - nhng cun sch (nhng: ngha s nhiu)
- m ca ti (ca: ngha s hu, quan h C P)
- Dng trt t t biu th ngha ng php, quan h ng php
V d 1: So snh: - Anh khng i. (t khng ng trc t i, cu c ngha tng thut ph nh)
- Anh i khng? (t khng ng sau t i, kt hp vi ng iu nghi
vn, cu c ngha nghi vn)
V d 2: xe chy (quan h ch v)
C V
chy xe (quan h chnh ph)
CP

Dn lun ngn ng

Page 91

c) Trong mt s ngn ng thuc loi hnh ny nh ting Vit, ting H n, ranh gii
hnh v trng vi ranh gii m tit, to nn mt loi n v m ting Vit gi l ting. Ting
c th ng c lp, hot ng vi t cch l mt t n tit (v d: ngon, ngt, n,
ung ...), c th c dng vi t cch l yu t cu to t (v d: ngon ngt, n ung ...)
(2) Loi hnh ngn ng ho kt (chuyn dng)
Tiu biu cho loi hnh ny l mt s ngn ng thuc h n u, ting Arp, mt s ngn
ng Chu Phi v.v... Loi hnh ny c cc c im tiu biu sau:
a) T bin i hnh thi th hin ngha ng php v quan h ng php
V d: mt t ca ting Anh c th bin i thnh cc dng thc sau: I, me I: ngha ch
th, lm ch ng (S) trong quan h ch v (S-V-O): I need you. me: ngha i tng, lm
b ng (O) trong cu cho ng t lm v ng (S-V-O): You need me.
Do t thay i hnh thi th hin ngha ng php nn ngha t vng v ngha ng php
thng nm trong mt t, khng tch bch c phn no mang ngha t vng, phn no
ca t mang ngha ng php. Chnh xut pht t im ny m ngi ta gi cc ngn ng
thuc loi hnh ny l ho kt.
b) Trong t, cc hnh v lin h cht ch vi nhau. Cn t v ph t kt hp thnh
mt khi thng nht. iu ny c th hin ch cn t cng khng th ng mt mnh
nu khng c ph t i km.
V d: Cn t complet- ch c th hot ng c nu c cc ph t mang ngha t loi (-e,
-ion, -ive) i km to ra thnh cc t complete, completion, completive ...
c) Mi ph t c th mang mt hoc nhiu ngha ng php. Ngc li, mt ngha
ng php c th c biu t bng nhiu ph t khc nhau.
V d 1: trong t books, ph t s mang ngha ng php s nhiu, trong t reads (He reads
book), ph t s mang cc ngha ng php: ngi 3, s t, th hin ti.
V d 2: ngha ging ci c biu th c biu th bng cc ph t su cch ca danh t
ting Nga nh a (trong pyka), u (trong pyku) y (trong pyky) v.v...
Cc ngn ng thuc loi hnh ho kt c chia thnh hai nhm:
- Nhm cc ngn ng ho kt - tng hp: l nhng ngn ng mang y ba c
trng loi hnh va nu trn, c bit quan h gia cc t trong cm t v cu c th
hin bng cc dng thc ca t. Nhm ho kt tng hp c ting Nga, cc ngn ng Slav
hin i v cc ngn ng vit n u c (Hy Lp c, ting Sanskrit, La tinh, Slav c ...)
- Nhm cc ngn ng ha kt - phn tch: l cc ngn ng gim bt s bin i
hnh thi ca t v tng cng s dng h t, trt t t din t ngha ng php v biu
th mi quan h gia cc t trong cm t v cu. Ni cch khc, nhm ngn ng ny gia
tng cc phng tin bn ngoi t biu hin ngha ng php v quan h ng php. Cc
ngn ng thuc nhm ny l ting Anh, ting Php, ting , ting Bungari ...

Dn lun ngn ng

Page 92

(3) Loi hnh ngn ng chp dnh (nim kt)

Thuc loi hnh ny l cc ngn ng Th Nh K, cc ngn ng Ugo Phn Lan, ting
Bantu v.v... Loi hnh ny c cc c im sau:
a) Ngha ng php v quan h ng php c biu hin trong t bng ph t.
V d: mt ngn ng h Th dng ph t dor hoc lar th hin ngha ng php s
nhiu ca danh t.
adam (ngi n ng) adamlar (nhng ngi n ng)
col (bn tay) coldor (nhng bn tay)
Khc vi ngn ng ho kt, hnh v trong cc ngn ng chp dnh c tnh c lp ln v
mi lin h gia cc hnh v khng cht ch: ph t c ni tip thm mt cch my mc v
c gii vo cn t. Do c im ny m ngi ta gi nhng ngn ng thuc loi hnh ny l
nim kt hay chp dnh.
b) Cn t khng bin i hnh thi v c th tn ti, hot ng c lp khi khng
c ph t i km. y l c im khc vi loi hnh ngn ng ha kt.
V d: Cn t kyl (bn tay) ca ting Tacta c th ng mt mnh cch 1, s t, hot ng
vi t cch l mt t. Tng t, cn t adam (n ng), col (bn tay) cng l t s t, c
th hot ng c lp.
c) Mi ph t ch biu th mt ngha ng php, ngc li, mi ngha ng php ch
c biu th bng mt ph t.
V d: kyl (bn tay, cch 1 s t) kyllar (cch 1 s nhiu)
kyl - nn (cch 2 s t) kyl - lar- nn (cch 2, s nhiu)
kyl - ga (cch 3, s t) kyl-lar-ga (cch 3, s nhiu)
kyl - n (cch 4, s t) kyl - lar - n (cch 4 s nhiu
Qua v d trn c th thy ting Tc-ta dng ph t lar biu th ngha s nhiu, nn
biu th cch 2, ga biu th cch 3, n biu th cch 4, dan biu th cch 5, da biu th
cch 6. Nh vy nu cng c nhiu ngha ng php, t cng di.
(4) Loi hnh ngn ng hn nhp (a tng hp)
Cc ngn ng thuc loi hnh ny l cc ting Suct, Camsat, Suakhili, mt s ngn ng
vng Kapkad, mt s ngn ng c v.v...
Loi hnh ny c hai c im ni bt:
a) Bn cnh nhng n v l t, cc ngn ng thuc loi hnh ny cn c nhng n v
na t na cu c cu to trn c s mt ng t.
Trong n v c th c c b ng, trng ng v nhiu khi c ch ng.
V d: ting Suakhili : atakupenda: N s yu anh

Dn lun ngn ng

Page 93

Trong pht ngn ng thi cng l t trn c ng t penda lm c s. Cc thnh phn

cu l cc t ph t gn vi ng t trung tm: a- (no, ch ng); -ta- (s), -ku- (anh, b
ng).
C cu ng php ca cu / pht ngn cng l c cu ng php ca mt t. Do ngi
ta gi cc ngn ng mang c im ny l cc ngn ng hn nhp hay a tng hp, lp
khun ... Cc n v na t na cu nh trn c gi l nhng n v lp khun.
b) Cc hnh v c th chp dnh vi nhau hoc c th bin i v ng m thc
hin cc chc nng khc nhau.
V d: So snh atakupenda: N s yu nhau
nitampenda: Ti s yu n
Ta thy n v lp khun trn a (n) lm ch ng mang ngha ch th, n v di m
(n) lm b ng, mang ngha i tng. y l mt hnh v c hai dng thc khi thc hin
hai chc nng khc nhau:
a: n ch ng
m: n b ng
Trn y l cc loi hnh ngn ng chnh, c xem l cc loi hnh l tng. Tuy nhin
phn loi ngn ng theo loi hnh c nhc im sau:
- Cc loi hnh ngn ng khng bao trm ht mi a dng ca cc ngn ng trn th gii.
Khng phi tt c cc ngn ng trn th gii u nm vo mt trong cc loi hnh ny.
- Trong thc t mt ngn ng thuc loi hnh ny c th mang nhng yu t th hin nhng
c im ca loi hnh khc.
V d 1: Trong ting Anh c mt s lng khng t cc t khng bin i hnh thi, ngha
ng php v quan h ng php c th hin bng trt t t, h t. l th hin s th
hin c im loi hnh n lp ca mt ngn ng ha kt.
V d 2: Hnh v ed (ngha qu kh) thm vo cui ng t nh wanted, loved, started ...
l hin tng chp dnh c biu hin trong mt ngn ng ho kt.
Tuy nhin cch phn loi ngn ng theo loi hnh mang n nhiu li ch cho ngi nghin
cu v hc tp ngn ng: khi bit mt ngn ng thuc loi hnh no ta c th d on c
cu trc v cc n v ng php ca n t bit c phng hng m nm ly phn
trng yu ca ngn ng .
Phn loi ngn ng theo loi hnh v phn loi ngn ng theo ngun gc l hai cch phn
loi khc bit nhau. Do mt loi hnh ngn ng c th bao gm nhiu h khc nhau, v
d cc ngn ng ha kt c th va thuc h n u va thuc h Hmit Xmit (ting Arp);
cc ngn ng chp dnh va thuc h Tuyc, h Ugo Phn Lan v cc ngn ng Bantu.

Dn lun ngn ng

Page 94