Professional Documents
Culture Documents
com/sachdongyduoc
MCH HC TNG HP
Tc gi: Hong Duy Tn
LI NI U
Trong lm sng thc nghim, i vi cc thy thuc YHCT, mt trong nhng yu t chn
on c coi l kh nht, l vic xem mch. Mch tng (hnh th ca mch) va l
thc ti ( s, bt c) nhng cng rt tru tng. Xt v tng ngha ca mch, mi loi
mch c th ch mt loi bnh khc nhau. Ngoi ra mch cc v tr khc nhau cng biu
hin bnh l khc nhau. Th d: Mch Trm (thuc Thn - Thy), nu v tr b xch bn tay
tri ( b v ca Thn) th rt tt nhng nu v tr b thn tay tri (thuc Tm) li rt nguy
him, v l biu hin ca thy khc ha, bnh nng hn... Mun hiu ti sao cng mch
Trm, b v ny th tt, b v khc li xu... i hi phi hiu bit v y l...
Sch chuyn v mch bng ting Vit hin nay tng i rt t v ngay c trong cc sch
gio khoa cng ch bn s qua v cc b mch, kh p ng c nhu cu ngy cng c
chiu hng mun nghin cu su hn v YHCT (trong c mch hc).
Hin nay, vi s tin b ca khoa hc k thut, nhiu nc nghin cu v s dng mt s
my chn on mch. Vi pht trin nh v bo ca khoa thng cng ngh thng tin,
rt c th trong tng lai, vic s dng my mc thit b hin i thay th i bn tay ca
thy thuc trong vic xem mch. Tuy nhin, vn cn n s kho lo, tinh t ca bn tay thy
thuc trong vic xem mch. V vy, chng ti cng s gii thiu mt cch tng quan v
nhng thit b hin i dng trong vic h tr ghi nhn mch. Cc chuyn gia v my tnh
nhn xt rng, khi chng mua mt my tnh, ra khi ca, c th my ca chng ta b tt
hu ri. Cc thit b chng ti gii thiu by gi, c th ch vi nm na thi s tr thnh tt
hu, nhng hy vng s phn no em n cho ngi c mt s nt chm ph v vic ng
dng cc thit b mi trong vic ghi nhn hnh sng mch.
V vy, trong tinh thn nghin cu, hc hi, chng ti c gng tng hp li cc sch mch (a
s da theo cc sch mch bng ting Hn) xa v nay, sp xp li thnh h thng trong
tng vn chuyn su v mch.
Ni dung ca tng mch c trin khai di 9 tiu :
1- i cng: Nu ln phn xut x hoc nh ngha v tng loi mch .
2- Mch tng: Cch m t hoc hnh v biu din ca cc mch theo cc sch chuyn
khoa. Trong phn ny, chng ti gii thiu thm (nu c th) hnh v biu din ca cc mch
theo nhng sch mch hin i: trnh by ng biu din mch qua cc dng sng,
c o bng cc my tng i hin i, gip ngi c c c s so snh hoc d nhn
xt v cc sng mch.
1
3- Nguyn nhn pht sinh mch: Da theo quan im ca cc sch xa v nay, theo
YHCT ln YHH. Th d: Nguyn nhn pht sinh ra mch PH:
+ Theo YHCT c th do t kh xm nhp vo 3 kinh dng bc bch mch kh ra ngoi...
+ Theo YHH c th do lng mu ca tim tng ra c tng ln...
Nhng quan nim tuy khc nhau gia hai nn YHCT v YHH c th gip ngi c hiu r
hn v nguyn nhn pht sinh ra loi mch .
4- Mch ch bnh: Mi mch, ty tng b v (thn, quan xch) khc nhau, c th biu hin
loi bnh chng khc nhau... Cc y gia, qua kinh nghim, ghi chp tng i kh y
... y, chng ti ch tng hp li v sp xp theo th t thi gian ca cc tc phm trch
dn. Th d cng v mch PH, theo lch s phi k n sch Ni kinh T Vn ri n
Thng hn lun, Kim qu...
5- Mch ch kim mch bnh: Mi mch, khi kt hp vi mch khc, c th em li ngha
bnh l khc nhau. Th d: mch Ph Sc ch cm phong nhit nhng Ph Khn li ch cm
phong hn...
6- Mch v tr liu: Qua kinh nghim, cc nh mch hc tng hp c cc phc iu
tr cho tng loi mch, lm c s cho vic lp lun v nghin cu v mch.
7- Cc li bn v mch: Trnh by cc quan im ring ca cc sch v mch c uy tn, k
c nhng li bnh lun, tranh ci... gip hiu su hn v ngha v ng dng ca cc loi
mch trong nghin cu v tr liu.
8- Cc y n lin quan n mch: Nu nhng kinh nghim thc tin ca cc danh y v
cng l cch hay nht hiu r hn v l lun v ng dng mch trong chn on v tr
liu.
9- S lin h: (nu c) gia mch vi cc mch khc gip cho d nhn xt v d nh.
V ti liu c hn, s hiu bit c chng mc m ti v mch qu rng... chc chn trong
lc bin son kh trnh khi thiu st, rt mong nhn c nhng kin ng gp vic
bin son c tt p v hon ho hn.
Bin Ho, ngy 01 thng 04 nm 2006.
HONG DUY TN
A- i cng
Ch MCH theo nguyn ngha c th hiu l:
1- Ch Mch () mt bn l ch Huyt () mt bn l ch Phi () (l ngnh, l chi phi,
nhnh), ni rng mch l mt phi, mt ngnh ca huyt, trong , huyt lu thng.
2
- Cun sch c nht cp n mch l cun 'Ni kinh T vn' ( khong 200 - 300 nm trc
Cng nguyn), ng k nht l cc thin: 'Mch yu tinh vi lun (T vn 17), Bnh nhn kh
tng lun (T vn 18), Kinh mch bit lun (T vn 21), Mch gii ( T vn 49), Th thung
dung lun (T vn 76)...
- Khong th k th 5 trc Cng nguyn, Tn Vit Nhn (Bin Thc) trong tc phm 'Nan
kinh' ra 24 Nan (trong tng s 81 Nan) bn v mch.
- Th k 2-3 sau Cng nguyn, Trng Trng Cnh, trong sch 'Thng hn lun' v 'Kim
qu ngc hm kinh' ghi li kinh nghim v nhn nh v tng loi mch v chng.
- Th k th 3, Vng Thc Ha ln u tin h thng ha ton b mch hc trong tc
phm 'Mch kinh'.
Hc
Thuyt
Ni kinh
Nan
kinh
Mch
kinh
THN
Phi
Tri
Ph
Tm
Hung
trung
Ph,
Hung
trung
Tm
i
Tiu
trng trng
Ph
Tm
i
Tiu
trng trng
QUAN
Phi
Tri
V
Can
T
Cch
XCH
Phi
Tri
Thn
Thn
Phc
Phc
Can
Thn
Thn
Can
Mnh
mn
Mnh
mn
Bng
quang
Thn
m
Bng
quang
Thn
Thin
Ph
Tm
T
Can
kim
phng
Thi th Ph
Tm
T
Can
Mnh
t
mn
nguyn Cch
Cch Cch h Cch h
c yu thng thng
L ng Ph
Tm
T
Can
Mnh
Vin
mn
i
Tiu
V
m
trng trng
3. Tiu
8
Bng
quang
Thn
Thn
Thn
Bng
quang
Hot B Ph .
Nhn trng
L Thi
Trn
D Gia
Ngn
Y tn tt
c
Tm
Can
3. Tiu
Thn
Ph
Tiu
trng
Tm
Can
Bng
quang
Thn
Hung
trung
Ph
Chin
trung
Tm
Tm
bo
Thn
i
trng
Can
Can
Can
Tm
bo
Chin
trung.
Can
Ph
Tm
V trung Chin
trung
Ph
Tm
Cnh
Nhc
ton th Chin
trung
Y tng
kim
gim
Chn
gia khu
yu
Hung
trung.
Ph
Ph
Tm
Tm
i
Tiu
trng trng.
Ph
V
Can
m
Tiu
trng
Thn Thn, B.
quang
3. tiu
i
Tiu trng
trng
Thn
Thn
i
trng Tiu
trng
Mnh
Thn
mn
B.
3. Tiu quang
.
trng
T.
trng
i
Tiu
trng trng
Thn
Bng
quang
T. bo
Thn
Thn
3 tiu Bquang
M.mn
Vic chia lm ba vng (Tam b) v 9 khu (Cu hu) theo sch T vn trn l d tm cc
mch mu phn (lp) nng (cn) ca ton thn, qua phn tch s bin ha v kh huyt
trong c th con ngi suy hoc thnh. Hin nay trn lm sng t khi dng n.
Trong trng hp bnh nng hoc nguy him, ngi ta mi chn mch Xung dng ( xem
v kh cn hoc mt, tin liu c vic dung np thuc hay khng ) hoc xem mch Thi
kh d on sng (cn p) hoc cht (khng p na).
2- Cch Chn Mch Theo Tam B
9
- Theo Trng Cnh Nhc trong 'Cnh Nhc ton th' th Tiu trng b xch bn tay phi,
cng v tr vi Mnh mn ha v ha Tiu trng gn vi ha Thn hn l ha Tm.
Ngoi ra, Tiu trng cng tng thng vi Thn v Bng quang. i trng b xch bn
tay tri, cng v tr vi Thn thy v kim (i trng) sinh thy (T hn).
- Theo L Thi Trn trong 'Tn H mch hc' th Tiu trng di Tm, v vy b xch
bn tri. i trng di Ph, v vy b xch bn phi.
c bit Trng Cnh Nhc v L Thi Trn khng cp n Tam tiu (Xem thm chi tit
trong biu ).
Nhn nh v vic phn b cc b v tng ph vi mch, Trn Tu Vin bnh lun nh sau:
"i v Tiu trng trong sch Ni kinh khng cp n, cc nh (nghin cu) sau u
theo l m da vo, (iu ny) khng th cu n, ch dng tham kho trong vic bin
chng". L Thi Trn, trong sch 'Tn H mch hc' cng nhn nh: "Su b hai tay u
l mch ca Ph, ch cn ly m chn on kh ca ng tng lc ph ch khng phi l v
tr ca ng tng lc ph".
Hin nay, a s cc nh nghin cu chn dng theo hc thuyt ca L ng Vin nh sau:
THN
TAY PHI
Ph
TAY TRI
Tm
QUAN
i trng
T
Tiu trng
Can
XCH
V
Mnh mn
m
Thn
Tam tiu
Bng quang
11
TAY TRI
Tm Ha
Can Mc
TAY PHI
Ph Kim
T Th
XCH
Thn Thy
Mnh mn
(Ha)
+ Tng khc:
Nhn vo hng ngang, gia 2 tay phi v tri, v gia cc b v cng tn, ta thy c s tng
khc: Tm Ha khc Ph Kim, Can Mc khc T Th, Thn Thy khc Mnh mn Ha.
THN
QUAN
XCH
TAY TRI
Tm Ha
Can Mc
Thn Thy
TAY PHI
Ph Kim
T Th
Mnh Mn Ha
Nu nhn cho s thy: Ph Kim khc Can Mc, T Th khc Thn Thy v nh vy s c
mt vng lin hp tng khc nh sau:
Tm Ha khc Ph Kim, Ph Kim khc Can Mc, Can Mc khc T Th, T Th khc Thn
Thy, Thn Thy khc Mnh mn Ha, v vng tng khc c nh vy m tip din.
C l v vy m hnh thi nh v ny c nhiu ngi ch v chp nhn.
12
Sch 'Y tng kim gim' nu r: "Ngi bnh nm nghing th cnh tay pha di ln lm
mch khng chy c. Nu co tay li th bn tay b b tc, mch khng lu thng. Nu
xui tay th mu dn xung lm mch b tr, nu gi tay ln cao th kh chy ln m mch
nhy. Nu co c th li th kh b nn m mch b g b. Nu ngi c ng th kh b nhiu
lon m mch chy nhanh..."
Thy thuc nn ngi nghing i vi ngi bnh, dng tay tri chn mch tay phi
ngi bnh v ngc li dng tay phi chn mch tay tri.
3- nh hi th
Thy thuc cn n nh hi th, gi vng tiu chun: 1 hi th ra, ht vo tng ng vi 4
ln mch p. Sau , cn c vo tiu chun ny, tp trung ch vo cc ngn tay ang t
trn cc b v thm d mch tng v s mch m ca ngi bnh. Do , thin 'Mch
yu tinh vi lun' (T vn 17) ghi: "Phng php chn mch ct tm h tnh".
4- Cch t tay chn mch
- Sch 'Chn gia khu yu' trnh by cch t tay xem mch nh sau: "Khi t ngn tay xung,
u tin t ngn tay gia vo b quan ( m trong ch xng cao - ngang vi li xng
quay), ri t lun 2 ngn tay 2 (tr) v 4 (p t) pha trc v sau thnh 3 b mch. Ngn
tay trc (trn) l b thn khu, ngn tay sau (di) l b xch. Nu cng tay ngi bnh di
th t ngn tay tha, nu cng tay ngn th t cc ngn tay kht nhau".
- Sch 'Trung y hc khi lun' nhn mnh rng: "Khi t ngn tay (xem mch) cn phi
u ngn tay bng nhau v mc cm gic ca da u cc ngn tay ang xem mch
khng ging (nhy bn) nh nhau... v vy, khi cn chn mch, nn dng ch nh ( ch u
ngn tay ni ln nh si ch) s, n".
- Sch 'Mch ngha gin ma' gii thch r hn nh sau: "Ba ngn tay ca ngi ta di ngn
khng bng nhau, v vy phi 3 u ngn tay bng nhau, t ngn ny ngang t ngn kia
mi c th chn mch c. Nhng da tht u 3 ngn tay th ngn tr nhy cm nht, ngn
gia da dy, ngn th 4 li dy v km nhy cm hn. V vy, phi dng cnh ca u ngn
tay nh si ch, gi l ch mc (mt ca ngn tay) n ln sng mch".
- Sch 'Trung y hc khi lun' cn lu rng: "iu quan trng hn na l khng nn da
vo mch p u ngn tay ca mnh m nhn lm vi mch p ca ngi bnh, v
u ngn tay ca thy thuc cng c ng mch. iu ny cn ch trn lm sng".
Sau khi t tay ng v tr v ng phng php, thy thuc phi bit vn dng nng lc
nng nh v di chuyn ngn tay thm d mch tng.
Hot B Nhn, trong sch 'Chn gia khu yu' nu r: "Chn mch c 3 iu ch yu l C,
n v Tm. Nh tay s mch gi l C, nng tay chn mch gi l n, khng nng khng
nh, uyn chuyn tm kim gi l Tm".
Hin nay cc nh nghin cu mch hc nghing v cch sau:
14
- Hot B Nhn trong sch 'Chn gia khu yu' li cho rng khi chn mch phi ch n su
yu t: Thng, H, Lai, Kh, Ch, Ch, ng vit: "Chn mch nn bit su ch: Thng, H,
Lai, Kh, Ch, Ch, khng hiu su ch th khng phn bit c m dng h thc.
Thng, Lai, Ch l dng; H, Ch l m. Thng l t b xch ln ti thn khu n b
xch, m sinh dng, Lai l t trong tht xut ra ch trong da ngoi, s tng ln ca kh.
Kh l t ch trong da ngoi tht i vo tht vo xng, s ging xung ca kh. ng l Ch,
ngh l Ch".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' khi gii thch cu ny nhn xt: "Cu danh
ngn su ch (Thng, H, Lai, Kh, Ch, Ch) ca Hot B Nhn, cc y gia ca cc thi i
u cho rng tm c iu ct yu ca vic chn mch.
Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' gii thch v cc yu quyt chn mch ca Hot
B Nhn nh sau:
Thng, H l ch mch ch thng sut t b xch n b thn, ch chn st 1 b m phi ch
n tnh hnh c ba b thn, quan, xch nh chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun)
ghi: " b thn, mch H khng n b quan l du hiu dng tuyt, b xch, mch
Thng khng ti b quan l m b tuyt".
Lai, Kh l ch s thng ging ca mch. Thng ging khng cp bch, nh nhng, iu ha
l mch tng ca mch khng c bnh. Mch Lai m Tt, mch Kh m T l du hiu trn
thc di h ( hoc trong h ngoi thc). Mch Lai m T, Mch Kh m Tt l du hiu
trn h di thc (hoc ngoi h trong thc).
'Ch Ch' l ch vo ch v trong thi gian ngn hay di ca cc b mch. Ch chn mch
n, thi gian ngn hoc di ca cc b mch. Ch thi gian ngn di b thng c th xt
s thnh suy ca chn dng bin v yu mch ca chn m. Ch thi gian di ngn b
h c th xt s thnh suy ca chn m bin v s mch yu ca chn dng".
Ng Hc Cao nhn xt: "Mch c thng h l m dng tng sinh, bnh tuy nng cng
khng cht. Mch c lai, kh l biu l giao ha, bnh tuy nng ri cng khi. Mch khng c
Thng, H, lai, kh th cht gn ngy".
5- Bin Lun V Mch
Theo sch 'Trung y chn on hc ging ngha' th khi bin lun v mch cn ch n hai
yu t chnh l:
1- Khng nn cu n v tnh cht c th ca tng mch.
Th d: Khi ni n biu l phi quy v mch Ph, nhit l Sc, l l Trm, hn l Tr, mch
Huyn, Cng l Thc; T, Vi l H... tuy nhin, phi cn lu n cc yu t chn, gi.
Bn v vn ny, Trng Cnh Nhc trong chng 'Mch thn' ca b 'Cnh Nhc ton
th' gii thch nh sau: "Mch Ph tuy thuc v biu nhng h m h, huyt thiu, kh
trung tiu suy tn s thy mch Ph m v lc, v vy, khng th cho rng mch Ph hon
16
ton lin h vi phn biu. Mch Trm tuy thuc v phn l nhng h ngoi t mi cm m
vo su th hn t b ly kinh lc, mch kh khng thng t c, s thy mch Trm, v
vy, khng th cho rng mch Trm hon ton thuc v phn l. Mch Sc l nhit, nhng
chn nhit cha hn l Sc. Chng h tn, m dng u b khn qun, kh huyt hn
lon, h nhiu, mch Sc cng nhiu, v vy khng th ni l Sc hon ton thuc nhit
c. Tr l hn nhng bnh thng hn, t kh mi lui, nhit cha ht, mch phn nhiu l
Tr Hot, v vy ng cho rng Tr hon ton l hn. Huyn, Cng thuc thc nhng chn
m, v kh h qu v cc chng m dng quan cch (b ngn tr), mch s Huyn, Cng,
v vy Huyn cng khng hn l Thc. Mch Vi, T thuc h trng hp b au qu, kh b
b, vinh v b ng tr khng thng, mch s phi n np (Phc), v vy mch Phc khng
phi hon ton l H... t c th suy ra... trong cc mch u c vn ".
2- S khc nhau lc mi t tay vo mch v lc xem mch mt lc tht lu
C khi mch mi xem v xem mt lc lu c s khc bit. Th d: Lc mi xem thy mch
ni to, xem mt lc thy mch chm lng. Hoc mi xem thy mch mm nhn, xem lu li
thy bt di tay. C khi lc u thy mch Huyn, mt lc sau li l Hon.
Bn v vn ny, Trng ng trong chng 'Vn s chn cu n bt ng thuyt' (Chn
tng tam mui) nhn nh rng: "Khi chn mch loi khch t bo bnh m mch Ph l
ng. Nu bnh lu, sc h tn, nn chn cn kh lm gc. Nu thy Ph, i, n tay
lu thy chm mt, l hin tng chnh kh qu h, khng cn hi l bnh lu hoc mi
nhim, tuy rng chng m thy nng nhiu, phin nhiu do chnh kh suy khng t ch c
m h dng thot ra ngoi. Khi mi xem mch thy Nhu, Nhuyn, bt u thy bt di tay
l du hiu bnh phn l, phn biu khng bnh. Khng phi tng kh b th thng th l
kin tch n phc bn trong, trng hp ny khng th cho l mch Trm m lm l b h
hn. Mi xem thy mch hi Huyn, xem lu li thy ha hon, h bnh lu th sp khi,
kh huyt tuy km nhng tng kh cha bi. Cch chung, mch ca ngi bnh lc mi t
tay vo tuy thy v lc hoc Huyn T, khng ha hon, xem lu trn mi ch li thy iu
ha dn, th bnh c th cha. Nu mi xem mch thy ha hon nhng xem lu li thy Vi,
Sc khng ng tay hoc dn dn Huyn, cng ( ngnh) th bnh kh cha".
6- B Mch Theo Chng - B Chng Theo Mch
(X Mch Tng Chng - X Chng Tng Mch)
Thng thng th mch v chng tng ng vi nhau, nhng c nhiu trng hp mch v
chng li khng i i vi nhau nh dng chng m li thy mch m hoc m chng m
thy mch dng... Sch ' Y bin' gii thch r nh sau: "Phm bnh m mch v chng
khng hp th mt bn tht, mt bn gi, cn phn bit k. Nh bn ngoi tuy phin nhit m
thy mch Vi, Nhc th h ha, h tng, li chu c cng pht sao?. Nn theo mch m
cha chng chn h ch khng theo chng l gi tng. Hoc trng hp bnh vn khng
c phin nhit m thy mch Hng, Sc th khng phi l ha t. Bnh vn khng c trng
y, tr m thy mach Huyn, Cng th khng phi l chng thc bn trong. Khng
nhit, khng trng li c th chu c php t hay sao?. Nn theo chng h ch khng
theo mch gi thc... Nu l t lm thng tn bn trong hoc thc tr, kh tr m bng trn
17
18
TAY TRI
HUYT
Thn, Can v Tm
+ 'Nam d t xch nhi tng tinh' hoc 'Nam d t xch vi tinh ph' ( Nam tng tr tinh kh b
xch bn tay tri). Xem mch ngi nam, nu b xch tay tri ha hon, c lc th bit rng
ngi tinh kh sung mn, khe mnh. Nu b xch tay tri Trm, Vi v lc th khng
khe...
+ 'N d hu xch nhi bo h' hoc 'N d hu xch vi huyt hi' ( N lin h vi bo thai v
cha huyt b xch). Xem mch ngi n, nu b xch tay phi ha hon, c lc th bit
rng t cung v huyt ca h tt. Nu b xch tay phi Trm, Vi v lc th khng khe.
H- PHN LOI MCH
C nhiu cch phn chia cc loi mch, ty quan im ca cc tc gi hoc cc trng phi.
Trong ti liu ny, rng ng tham kho, chmg ti trnh by cc cch phn chia mch
theo cc trng phi ln d nghin cu:
- Theo 'Ni kinh' (c coi l c nht): Sch 'Y nguyn' ghi: "Tinh xc ca php chn mch
khng ai hn sch 'Ni kinh'. Ni kinh ly 8 mch PH, TRM, HON, CP, I, TIU,
HOT, SC bin v biu, l, hn, nhit, h, thc, thun, nghch, (v) mi mch Ph l
bnh dng, mi mch Trm l bnh m, mi mch Cp th phn nhiu hn, mi mch
Hon th phn nhiu nhit. Mch i nhiu kh huyt, mch Tiu th kh huyt u t. Hot l
dng kh thnh, Sc l m huyt b thiu. Tc l trong 8 mch phn ra lm 3 mc tng
phn nhau(nh loi Ph, Trm, Hot, Sc), nhiu t ( nh loi hi Ph, Ph nhiu, hi Trm,
Trm nhiu), huyn tuyt (nh loi thi qu n cp 3, cp 4 hoc bt cp ch 1 ch, 2 ch,
mt hn... ) xt bnh tin thoi, thun nghch, sng cht, li khng tinh v gn hay sao?"
- Thin 'Bt mch yu ch vi cng" trong 'Cnh Nhc ton th' chia 28 mch ra lm 8 loi
mch chnh l Ph, Trm, Tr, T, Sc, i, on, Trng cn 20 mch kia th quy np vo
vi 8 mch chnh ny, gi l kim mch.
- Sch 'Lc mch cng lnh' ca Hot Th li ly 6 mch lm gc: Ph, Trm, Tr, Sc,
Hot, Sp theo bng di y:
1- Nhm Mch PH gm 6 mch:
Trm m rt hu lc, nh vo da trng l mch CCH.
Ph m v lc, nh la ngm trong nc l mch NHU.
Ph, Trm hu lc, mch chc di tay l mch THC.
Ph, Trm u v lc, np di tay thoang thong l H.
Ph, Trm, i, gia rng ngoi chc nh ng l hnh l mch KHU.
2- Nhm Mch TRM gm 5 mch:
Trm m rt c lc, tay st xng mi thy l PHC.
21
22
+ Nhm Dng, c 7 mch: Ph, Hng, Hot, Thc, Huyn, Khn, Hng gi l Tht biu
mch.
+ Nhm m, c 8 mch: Vi, Trm, Tr, Hon, Sc, Phc, Nhu v Nhc gi l Bt l mch.
Nhm cn li gi l Cu o mch (9 mch) gm: Trng, on, H, Kt, i (i), Xc,
Tn, ng, T.
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' chia mch ra lm 6 loi gm:
+ Loi mch Ph (c 6 mch): Ph, Hng, Nhu, Tn, Khu, Cch.
+ Loi mch Trm (c 5 mch): Trm, Phc, Nhc, Lao, Huyn.
+ Loi mch Sc (4 mch): Sc, Xc, Tt, ng.
+ Loi mch Tr (4 mch): Tr, Hon, Sp, Kt.
+ Loi mch H (5 mch): H, T, Vi, i (i), on.
+ Loi mch Thc (4 mch): Thc, Hot, Khn, Trng.
BNG PHN LOI TNH CHT MCH YHCT
(Theo sch 'Tn bin Trung y hc khi yu')
Hnh Thc Tnh Cht Loi Mch
V v tr Sng mch
nng su. ni ln trn
hoc chm.
V cng Xem chn
p. ng mch
mnh, yu.
V tc
mch p.
V nhp
p.
Tn s
mch
nhanh hoc
chm.
Mch p
u hay
khng.
Ph
Trm
H
Thc
Tr
Sc
Kt
Xc
Ngha
Cch Phn
Bit
phn bit n kh,
bnh biu va, mnh
hoc l.
mi thy.
nhn ra Mch p
s thnh suy c lc hoc
ca t v
khng c
chnh kh.
lc.
nhn ra Phn bit
chng hn theo hi
hoc nhit. th thy
thuc hoc
ng h.
nhn ra Theo mc
kh c lu p u
thng hoc hoc khng
khng.
u.
i (i)
V th tch Sng mch Hng (i) nhn ra Theo th to
mch.
ln hay
kh huyt
hoc nh
nh.
suy
hoc
ca
mch.
T (Tiu)
23
V hnh thi a- p
sng
lu lot,
sng mch
r, u.
mch.
Hot
Sp
thnh.
nhn ra
tng trng
thi bnh l
ca tng
ph kh
huyt , m
tr.
Qua cm
gic v
tng hnh
th ca cc
sng mch.
b- di,
yu.
Trng,
on,
Huyn,
c- cng, Khn,
cng.
Tn.
24
25
26
Nhnh catarot : T nh (thuc thi gian tng mu tm thu), sng mch r xung t dc
hn nhnh ancarot n tn im C ca chn mch, hnh thnh nhnh catarot. Nhnh
catacrot trn ng r xung b lm vo thnh mt ci mc gi l mc dicrot, ni b lm vo
thng r nt nhng cng c khi rt t r nt, nh du vo chnh lc van ng mch ch
khp li, kt thc phun mu.
Tip ngay mc dicrot l sng di dicrot, ch yu to bi cc lung sng di li t ngoi bin
ngay sau lc van ng mch ch khp li. Sng di dicrot c th nh ln cao nhiu hoc t
tu tng dng sng.
Chn mch : L ng ngang ni lin im bt u i ln ca nhnh anacrot n im tn
cng i xung ca nhnh catacrot.
Nu in tm , tm thanh c ghi ng thi vi ng mch cnh v ng
biu din ng mch quay th c th ghi c ton thi gian tm thu in c hc. Trong hnh
v, ton thi gian tm thu in c hc l qung QT2. bt u t khi im ca kh cc tht,
tc l sng Q ca in tm (hoc sng R nu khng c sng Q) cho n mc kt thc
ting tim th hai (T2).
Ton thi gian tm thu in c hc gm c 2 thi gian tip theo nhau : Thi gian tin tng
mu v thi gian tng mu.
Thi gian tin tng mu l giai on u ca thi k tm thu : lc tm tht
co nhng van t chim cha m, mu cha phun ra, th tch tht tri cha thay i. Trong
hnh v, thi gian tin tng mu l hiu s ca qung QT 2 tr i qung CI' (QT2 - CI').
Thi gian tin tng mu phn nh s co bp ca tht tri.
Thi gian tng mu : L giai on th hai ca thi k tm thu, bt u t lc mu phun ra
khi tht tri cho n khi ht phun. Trong hnh v, trn ng mch cnh v trn ng
biu din ca ng mch quay, l qung CI'.
Thi gian tng mu t l nghch vi tn s tim v t l thun vi th tch mu c tng ra,
v vy, mun cho n c gi tr chn on, phi sa theo tn s tim bng cch o ly tr s
tuyt i qung CI' v qung RR lin trc n (tc l thi gian chu chuyn tim trc ri tnh
theo cng thc Wood :
Thi gian tng mu sa:
c gi tr chn on mc chnh xc cao, ngi ta thng tnh thi gian tin tng
mu QT2 - CI' v thi gian tng mu tm thu CI' 5 - 6 nht bp tim lin tip ri ly trung
bnh cng v cho bng giy ghi chy vi tc tht nhanh.
27
Sng p v Sng Tro : Trn ng biu din ng mch quay v ng mch cnh thuc
qung CI' ca thi gian tng mu, thng xut hin 2 sng chnh m nh ca sng ny c
th cao hn nh ca sng kia. Sng u tin c gi l sng p, sng th hai c gi l
sng tro. Gia 2 nh ca sng p v sng tro, mch c th i ln hoc i xung hoc i
hi ngang theo hnh nh cao nguyn.
Thi gian nh l thi gian ln ht ca nhnh ancarot, tc thi gian sng mch t im C
chn mch un vt ln, t n nh cao nht ti sng p hoc sng tro. Trong hnh v,
28
29
Hai u d ng mch quay v ng mch cnh bng cht p in titanat baryum, chuyn
cc xung ng ca ng mch cnh v ng mch quay qua my. Cc xung ng c
kim phun mc Mingograf ghi thnh ng cong ng mch trn giy Minograf vi tc
thng nht l 50mm/giy v khuych i thng nht l 1 milivolt cho tt c 123 bn ng
mch . Hnh nh ng mch quay v ng mch cnh u c ghi bn tri c th. Cc
ng cong ng mch v tm thanh , in tm u c theo di trn mn in sng
v ch c ghi ln giy khi c dng thch hp.
Xem chi tit cc dng mch tng loi mch.
Sau mt thi gian nghin cu vic ghi li mch qua my, cc nh nghin cu a ra nhn
nh nh sau:
+ Cch chung, mt loi mch YHCT c th gp nhiu bnh khc nhau, ngay c ni c
th bnh thng, kho mnh.
+ Nhng lin quan v hnh nh in tim, ting tim ghi, ng thi vi ng cong ng mch
cnh v ng mch quay ni ln sc co bp mnh hay yu, u hay khng u ca tim, ni
ln trng lc tng hoc gim ca mch lm nh hng trc tip n s thay i hnh thi
mch YHCT, m nhng s thay i hoc do bnh ca tim gy ra hoc do bnh ca ton
thn tc ng n tim mch gy ra. Ngoi ra, yu t thn kinh tm l hoc yu t thi tit
ngoi lai cng c th lm thay i hnh thi mch YHCT.
Da vo nhng kho st ca biu mch c th nhn thy rng khng th ch c bt mch
m c th chn on ra mt bnh no tht chi tit c th nh nhiu ngi t trc n nay
vn nhn nh. Mt loi mch YHCT khng c trng cho mt bnh ring bit no c. Mch
ch l mt biu hin, phi kt hp vi rt nhiu biu hin khc ca ton thn mi c th cho
bit c chng no thuc trng thi bnh thng hoc bnh l.
S phn bit c mt cch khch quan c th mt s loi mch YHCT thng gp qua cc
nhn nh sau y trn mt dng cong ng mch:
+ S thay i v thi gian nh v thi gian nh.
+ S thay i v t l gia chiu cao nh mch vi chiu cao mc dicrot v vi chiu cao
sng dicrot.
+ S thay i v hnh thi sng p v sng tro.
+ S thay i v khong cch RR gia hai nht bp tim di hay ngn.
+ S thay i v cc khong gia RR nhiu nht bp tim lin tip u hay khng u.
ng mch gip thy r c tng nt ca loi mch YHCT hn l bt mch, nht l i
vi nhng ngi cha c nhiu kinh nghim v bt mch. Nu c c bng ghi ng mch
sau khi bt mch vn c li v nm c hnh thi mch qua xc gic ca u ngn tay
ca thy thuc vn c nhng kh khn nht nh trong nhng loi mch cng chung mt gc.
30
Hn na, vic nhn nh hnh thi mch YHCT qua bt mch kh lng khch quan c
bng vic nhn nh qua ng mch , v trong lc bt mch, khng th no loi tr c
yu t ch quan ca thy thuc.
Mt s mch c ghi bng my ca nhm nghin cu Vit Nam (xem thm m t chi tit
tng mch):
Mch Hng
Mch Hot
Mch Huyn
Mch Ph
MCH Y HC C TRUYN
D trong cc sch kinh in nu ln 27 - 28 mch, nhng kinh nghim thc tin khm bnh
lm sng a s cc thy thuc cho bit rng trong tng s 28 loi Mch ngi xa truyn li,
c mt s mch k ra rt t gp. V vy cc sch ph bin v ng y hin nay Trung quc
nh 'Trung y hc c s', 'Tn bin Trung y hc khi yu', 'Trung y bin chng lun tr ging
ngha' lc b bt mt s mch t gp, ch nhc n khong 15 - 18 loi mch
thng gp.
Tuy nhin, phc v cng tc nghin cu, chng ti s gii thiu y cc mch (28
mch) vi nhng chi tit tng i k v su v tng loi mch.
Nhng mch no c th c c cc hnh v, hnh ghi bng my, chng ti cng s gi thiu
c th c ci nhn hin i hn v mch l ca ng y.
31
MCH CCH
( - Leather Poulse - Pouls Separe Void - Tight Pulse )
A- i cng
- Chng 'Bnh mch php'(Thng hn lun) v chng 'Huyt t h lao bnh mch chng
tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Huyn m i. Huyn tc l gim, i tc l Khu.
Gim tc l hn, Khu l h. H hn tng bc gi l mch Cch".
- Sch 'Tam nhn phng' ghi: "Cch l y, l cp".
- "Cch l da thuc, ni tng mch c kt khng di ng".
B- Hnh tng mch Cch
- Thin 'Mch yu tinh vi lun' (T vn 17) ghi: "Mch Cch n cun cun nh sui chy".
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Cch ging nh Trm,
Phc, Thc, i m Trng, hi Huyn".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "T Xun Ph ni rng Cch l da thuc, l Ph, Huyn, i,
H, nh n tay ln da trng".
- Chng 'Chnh mch ton th' (C kim y thng) ghi : "Mch Cch l da thuc, l Ph,
Huyn, i, H, nh n tay ln da trng, trong h, ngoi cp".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Cch... ln m Huyn, Cp, t nh tay thy ngay,
n xung th khng thy, nh n tay vo da trng, ngoi cng trong rng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Cch i ni m dn vo tay, trong
rng ngoi cng, nh ln mt trng".
- Sch 'The web that has no weaver' ghi: "Mch Cch l s kt hp gia mch Huyn v
Ph, c hnh dng nh mch rng, ging nh da trng".
32
QUAN
XCH
. Sn h (Tri). Tinh long
(Tri).
. Bn trn h,
au.
. Sinh non, lu
. Kim suy, kh
h (Phi)
ng (Phi).
Mch quyt
. Tm huyt
. Sn h (Tri). Tinh long
hi bin
h thng
(Tri).
(Tri).
. Bn trn h,
au.
. Sinh non, lu
. Kim suy, kh
h (Phi)
ng (Phi).
Mch quyt
. Tm huyt
. Sn h (Tri). Tinh long
khi ngn ch h thng
(Tri).
thch
(Tri).
. Th h, mc
ng (Phi). . Sinh non, lu
. Kim suy, kh
h (Phi)
ng (Phi).
33
. Lng au, di
tinh, to tinh,
tit tinh, mt
ng, tiu
nhiu, hay
qun (Tri).
. Bng trng,
mt mi, bng
lu, sinh non,
lng au
(Phi).
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Cch... mt mu, mt tinh, non,
bng huyt, rong huyt".
-Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch cch ch biu hn, trung h, xy thai, lu h, n
ng th mt tinh, huyt".
T Thn CCH
Hu Thn CCH
Tm h, au.
T Quan CCH
Ph h, kh ng tr.
Hu Quan CCH
Sn H.
T Xch CCH
T h, d dy au.
Hu Xch CCH
Di tinh.
Xy thai, lu h.
34
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Cc sch vit v mch u cho mch Cch l mch Lao, v
vy, h ghi l mch Lao th khng ghi mch Cch hoc c mch Lao th khng ghi mch
Cch, ln ln khng phn bit. l v chng bit rng mch Cch th Ph, mch Lao th
Trm, mch Cch th H, mch Lao th Thc, hnh chng u khc nhau vy".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Xt cc li trch dn v mch Cch trong sch 'Kim qy
yu lc' v sch 'Tam nhn phng' th bit l khc phn biu Thc, l L H t thy mch
Cch".
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "Xt rng c Trng Cnh ni: "Mch Huyn m i.
Huyn c ngha l st km, i c ngha l rng gia, st km th l hn, rng gia l h. H
vi hn xung t nhau, gi l mch Cch. n b c chng tiu sn, rong huyt, n ng th
mt tinh, mt mu. Xem th th nhng iu lm ca ng L Thi Trn v cc y gia r lm,
khng cn nghi ng g na".
Bi ca mch CCH (Trung y chn on hc ging ngha)
Mch tng: Cch nh da trng thng cng,
Ch bnh : Khu Huyn hp tng, mch rng hn h.
N bng lu non ?,
Nam th di mng dinh h chng lm.
Tng loi: Cch kim khn hng ph ln,
Cch h lao thc phi nn r rng.
Cch l khu li i huyn,
Khu ch tht huyt, Cch bn huyt h.
Bi ca mch CCH (Chn gia chnh nhn)
Mch tng: Mch Cch ta cng phi hay,
Mch i ph i v nay cp huyn.
Nh da mt trng s lu,
Nh th thy mch, n lin mt ngay.
Ch bnh: Mch Cch ch bnh s bn,
Hoc ch biu hn hoc thuc trung h.
35
MCH I
( - Huge (Big) Pulse - Pouls Grand )
A- i cng
- i l to ln.
- Trong sch 'Ni kinh T Vn' c n 7 thin nhc n mch i nhng trong sch Mch
kinh li t ghi v mch i.
B- Hnh tng mch i
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi : "Mch i trn y, ng
di ngn tay ln bnh thng".
- Sch 'Trung y chn on hc' ghi :"Mch i, rng v to khc thng, ch khng cun cun
nh mch Hng m thi".
- Sch 'ng y lc kho' ghi : "Mch i... tay thy nh trn y nhng n tay li thy
mch i khng c sc".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi : "Mch i... sc mnh i ph n th nh nc ni ln
trn y di ngn tay m trm n th li lan rng ra m mm yu i, tc l ph n th hu
lc cn trm n th v lc".
HNH V BIU DIN MCH I
36
C- Mch i ch bnh
- Thin 'Mch yu tinh vi lun' (T vn 17) ghi: "Mch i l bnh nng thm. Tng mch
th, i l m khng , dng c d, s gy nn chng nng (nhit) trung tiu".
- Thin 'Ngc c chn tng lun' (T vn 19) ghi: "Tiu chy m mch i... kh cha".
- Thin 'Bnh nng lun' (T vn 46) ghi: "Ph kh thnh th mch i, mch i th khng th
nm nga".
- Thin 'i k lun' (T vn 48) ghi: "Mch Tm y, i s pht ra chng gin khit, gn co
qup".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Cc mch i, Ph, Sc, ng, Hot,
gi l cc mch Dng, bnh m thy mch dng th sng".
- Chng 'Tr tt on trng tp mch' (Mch kinh) ghi: "Mch i l huyt v kh u thnh.
Mch thy i m cng l huyt kh u thc".
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh) ghi: "Mch b quan Ph m i
l phong V, gy ra h ming, so vai m th, v qun kh chu, n vo th mun nn".
- Chng 'Chm o ngoi su tng x' (Gip t) ghi: "Mch m i l au t".
- Chng 'Tc yu hnh chn bnh hu lai thng bt lai thng i lun' ( Gip t) ghi: "Hnh
th sung mn m thy mch i cng l thun".
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Mch i ch t kh thnh, chnh kh suy. Bnh thy mch i
l bnh sp pht nng. Bnh mi b m thy i l thuc thc, bnh lu ngy thy mch i
thuc H".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch i ch t nhit cm nng, thp nhit, tch kh, ho
suyn, trng tit, kh a nghch ln lm mt b ph, h lao ni thng".
37
T Thn I
Hu Thn I
Kh nghch, mt ph, ho
suyn.
Hu Quan I
Thn t.
Tiu , to bn.
mch ny th lu h, xy thai, n ng th vong huyt, tht (mt) tinh. Mch thn khu Ph,
i... Ph l v huyt, i l hn, hn kh tng bc gy ra bng si".
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch thn khu Ph m i. Ph l
h, i l thc, (mch ny) thy b thn l chng "Cch", thy b xch l chng 'Quan'.
Quan th khng tiu c, Cch th i ngc".
- Chng 'Thng hn l' (Thng hn lun) ghi: "Phm bnh huyt m thy mch ng
Sc, sau khi ung thuc mch li Tr, mch Ph, i gim thnh Tiu, trc ang ng sau
li yn tnh th l triu chng sp khi. Ni xm, c th nng mch Ph, i, chn tay m
th sng. Nu lnh nghch th thy mch Trm, T, khng qu 1 ngy th cht".
- Chng 'Tr tt on trng tp mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Hng, i, khn cp l bnh
ang tin nhanh bn ngoi, u au, pht st, nht sng. Mch b thn i m b xch li
Tiu l u au, mt hoa. Mch b thn Tiu m b xch li i l ngc y, ht hi".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Hng
i th ngc sn y tc".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch i, Ph, Hng, Trng l chng
phong huyn, in tt".
- Chng 'Bin Thc m dng mch php' (Mch kinh) ghi: "Mch ca Thi dng th
Hng, i m Trng. Mch ca Thiu dng th khi on khi Trng, khi i khi Tiu,
mch ca Dng minh th Hng, i m Ph".
- Chng 'Kinh mch - Phn thng' (Gip t) ghi: "Mch kh nhn nghinh i, Khn m
Ph l bnh nng thm, bn ngoi... bnh tng, thy mch Trm, i th d cha. Nu
b thn thy mch Tiu l nghch. Bnh ph, thy mch Ph m i th d khi... thy
mch Hot, i m li i, Trng l bnh t bn ngoi xm nhp vo".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
Mch i m Ph l h hoc biu b nhit.
Mch i m Trm l phn l b nhit, bnh Thn.
Mch i m Huyn l nng lnh.
Mch i m Nhu l h nhit.
Mch i m Hon l thp nhit.
Mch i m Hng l V b thc.
Mch i m Thc l c tch kh.
39
E - Mch i v tr liu
- Chng 'Bin thi dng bnh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Sau khi ung
bi 'Qu chi thang' ( Qu chi, Bch thc, Cam tho, Sinh khng, i to), m hi ra nhiu
ri m phin kht vn khng gim, mch Hng, i th cho ung bi 'Bch h thang' (Thch
cao, Tri mu, Ngnh m) thm Nhn sm. - Chng kt hung, thy mch Ph, i th khng
th dng php h cha c".
- Chng 'Ph nuy, Ph ung bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Ho m hi
a ngc ln l chng ph trng, mt nh li ra, mch Ph i, cho ung bi 'Vit t
gia bn h thang' ( Ma hong, Thch cao, Cam tho, Sinh khng, To, Bn h)".
- Chng 'Phc mn hn sn bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch
thn khu Ph m i, n tay xung li thy Sp, b xch th Vi m Sp, bit l chng n
khng tiu, cho ung bi 'i tha kh thang' ( i hong, Ch thc, Hu phc, Mang tiu)".
G - Mch i qua cc li bn
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "... Phm mch i m Sc
thnh c lc u l thc nhit. Nh mch nhn nghinh, kh khu thy i, Khn m Ph l
bnh nng thm, bn ngoi. Mch kh khu hi i l ngi bnh thng. Mch i
cng m Sp l bnh trng. Mch i thy ph n cho con b l s b trng phong nhit.
Ngi bnh suyn, so vai m th, nu thy mch Thc, i m Hon th sng, thy mch
Cp th cht. Sau khi sinh, mch nn thy Tiu, rt k Thc, i, Trng hp thy suyn so
vai m th l t kh bo ngc th li cn thy mch Thc i m Hon th mi hp vi
chng bnh... Nu Thc, i cp l t thng, chnh suy. Thng hn nhit bnh m thy ni
xm, phin kht, mch Thc i, tuy bnh nng vn d cha. Sau khi ra m hi m nng
khng bt, mch li to, Tt, Thc, i th cht. n bnh m st cao, khng ra m hi c,
mch li Sc, Cp, i l cht. Nu thy T, Tiu, H, Sp cng cht. Quyt m bnh m
kit l, mch i l h. Thy m chng m li st cao, mch H, i, v lc l bin
chng. Nguyn kh khng m pht nng, mch i m H l thng. Chng h lao m
mch i l huyt h kh thnh. Sch 'Kim qy' c ghi: "n ng bnh thng m thy c
mch i l h lao", kh c tha tc l ha vy. V vy ngi bnh trong ngc hi b mch
i hoc l bnh lu ngy, kh suy, mch i u l triu chng ca m dng ly tuyt"...
Mch i trn y, ng di ngn tay ln hn bnh thng, khng ging nh mch Trng
ch di m khng ln, mch Hng th li va ln m va Sc".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ch gii li ghi ca sch ' Chn tng tam mui' v mch i
nh sau: "Mch i l ni hnh th mch nh, ln, ln hn mch Tiu. Nu ni l 'Trn y
ng di ngn tay' th cha chc ng ".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Mch i ch bnh ang pht nng - v kh huyt suy
khng sc ch ng t kh, t kh mnh hn kh huyt th bnh pht nng".
40
H- Cc Y n Mch i
Y n Mch Bn Tri I
( Trch trong 'Ni khoa hc' ca Vin Trung y Thng Hi)
"Vng XX. Sau khi b th huyt, m phn cha phc hi vi lm vic mt nhc, dng
kh bc ln lm hoa mt, chng mt, tay chn t di, hi hp khng yn, ang ng c cn
nng t ngt, m hi t ra,mch bn tri i".
iu tr: Dng huyt, khu phong, dc m, tim dng.
Cho dng: Sinh a 16g, A giao (chu) 12g, N trinh t 12g, Mit Gip 20g, Cu ng 12g,
Bch thc (sng) 8g, Mu l 201g, Cc hoa 6g, n b 6g, H th ( ch) 12g.
Khm ln 2: Hi chng mt hoa mt, ng vn git mnh, pht st, ra m hi, hi hp, ng
km. y l du hiu mt huyt, phn m b tn thng, mt nhc lm cho dng kh b
ng, dng kh cha thu v.
Cch cha: Lim m, tim dng.
Cho dng: Quy bn 20g, Sinh a 16g, N trinh t 12g, Mit gip (sng) 20g, Tiu mch 20g,
Mu l 20g, Bch thc (sng) 12g, V u en 12g, Toan To nhn ( sao ) 8g, Thanh cao
12g.
Khm ln 3: Ht hoa mt chng mt, ng yn, m hi ngng ra, n kh hn, dng kh hi
phc dn, mi tnh trng phc tp g c gn ht. Tip tc iu tr theo hng c, bnh
khi".
Y n Mch I, Huyn, Sc
(Trch trong 'Lm chng y n bt k')
"Kinh Kha Tra Tiu Sn c ngi con gi ln b b kinh lu, gn y pht sinh ra chng
nng m trong xng (ct chng), n t, dng nhiu thuc nhng khng bt. Ti ni
rng: "Mch, i, Huyn, Sc l do m h, huyt kh ro, ha bo lc thnh ln v ung
nhiu thuc dng v n b qu lm cho ha bng ln, thy b kit, chn m b t chy v
vy huyt b kh m gy ra b kinh". Dng bi 'Thanh ct tn' (Si h, Sinh a, Nhn sm,
Phng phong, Thc a, Tn cu, Xch Phc linh, Hong lin, Bc h (l ), trc ht l thanh
41
c, lm cho xng ht lao nhit, sau mi dng php hot huyt iu kinh. Ung lin tc
10 thang thy c kt qu lin cho dng bi 'Bt v tiu dao tn' ( ng quy, Xuyn khung,
Thc dc, Thc a, Sinh a, an sm, Huyn h, n b, Hng ph, Trn b, Bch
trut, Sa nhn, Hng lam hoa ) v bi 'Trch lan thang' (Trch lan, ng quy, Thc dc,
Chch tho). Mi ngy theo chng m i phng.
iu tr 2 thng, cc chng u bt, ch cn chng kinh nguyt khng thng. Dng bi sau:
B t nhn, Ngu tt, Quyn b, Trch lan dip, Tc on, Thc a, Quy v, Xch thc, A
giao, an sm, Din h sch, Lu k n, Hng hoa. Tt c tn thnh bt. Dng cao ch mu
luyn mt lm vin, to bng ht Ng ng. Ung mi ln 3 - 5 vin vi nc nng, lc bng
i. Ngy 2 ln. Ung 3 thng, khng nhng huyt hot kinh hnh m c th, kh lc, n
ung li nh thng".
Y n Mch I, Sc
(Trch trong 'Thin gia diu phng)
"M X... cng nhn. Ho khc ra mu gn 4 ngy. Trc khi vo vin, trong 12 gi i ra
mu 3 ln, khong 1 lt. Km st, au vng u, ngc tc, mt mi, khng c sc. Khm thy
tnh trng ngi bnh trm trng, gy yu, h mt trng su kt mc sung huyt, ting phi
bn phi trm th rt, ting g c, tim p yu. Chp X. quang xc nh phi b thm nhim
c 2 phn trn. Xt nghim mu: Huyt sc t: 80%, Hng cu: 3.900.000/mm 3. Chn on
lm sng: lao phi c 2 bn c ho ra mu t. Sau khi vo vin dng thuc cm mu, trn
tnh, chng lao v truyn mu. Tuy dng nhiu bin php nhng vn ho ra mu, li mt
thm 1.000ml na. Hng kh, ming kht, g m , trng mt , tiu kh, to bn. Mch
i m Sc. Xc nh l chng th huyt do nhit. Khng nhng huyt nhit ha thnh m
cn lm tn thng tn dch. V vy, ngng dng tt c cc thuc ty y, ch cn dng sinh t
K, ch cho ung bi 'Ch huyt m' ( Sinh a (ti), Hong cm, Sn chi (sao en), i k,
Tiu k, Hn lin tho, Thc qun, Gi thch (sng), Long ct (sng), Mu l (sng), Tin hc
tho, B hong (sao), Thin tho (than), A giao, Tam tht (phn), thm Thch cao (sng)
60g, Nguyn sm 12g, Mch mn 12g). Sc ung ngui. Sau khi ung thuc, bt ho ra mu.
Sau 12 gi ch ra mt 400ml, Lc , tuy thy ha b khng (c) ch nhng mch li
chuyn sang H m Sc, th ngn m yu. S rng kh theo huyt m thot ra ngoi. Mt
khc v mch c v Sc, khi ha cn cha tt, nu nh hon ton i dng thuc loi n, ch
kh, c thot th li s rng sau khi thot kh, ha s tr li. V vy, u tin cho dng bi 'c
sm thang' b kh c thot sau li dng 1 thang 'Ch huyt m', thang ny c thm
Nhn sm, trong Sinh a, Hong cm, i k, Tiu k ( u sao thnh than). ng thi
c phi hp chch tnh mch 50mg Cortison, truyn 250ml mu. Vi gi sau, tuy c ra mu
ln na nhng ch mt cha n 120ml mu. Sau khng cn ra mu t na. Nh vy,
trong vng 24 gi khng ch c chng ho ra mu t. Hm sau, tnh trng ngi bnh
kh dn ln..."
MCH I ( I )
( - Intermittent Pulse - Pouls Changeant)
42
A - i cng
- Chng 'Bin Thi dng bnh mch chng tnh tr' ( Thng hn lun) ghi: "Mch kh n
ng, ngng ri li tip, gi l i, thuc m".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "i c ngha l thay i, mch bnh thng m bt thnh
lnh thy Nhuyn, Nhc hoc lc sc lc s, u gi l mch i ( i )".
B - Hnh tng mch i
- Chng 'Hnh trng ch h b quyt'(Mch kinh) ghi: "Mch i n Sc, ngng ri li tip".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch i thay i, c my ln n th ngng li 1 ln,
khng tr li c, lu lu li thy ng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch n ng ri li ngng, ri khng tip
tc ngay, lu lu mi li ng, ngng c s nht nh".
HNH V BIU TH MCH I
Sch 'Mch chn' biu th hnh v mch i:
tip ni, cho nn mch thy thnh thong li ngng li. Ph n c thai i khi cng thy mch
i. Cc iu ny khc vi mch i ca tng kh suy vi hoc mt tng no b mt kh,
khng th cho l bnh nguy c'.
D - Mch i ch bnh
- Thin 'Cm phc' (Linh khu) ghi: " Mch i (i) th lc au lc khng".
- Chng 'Kinh mch - Phn thng' (Gip t kinh) ghi: "i th khi hn khi nhit, trn nhit
di hn".
- Chng 'Lc kinh th bnh pht thng hn nhit bnh trung' (Gip t) ghi: "Bnh nhit m
thy mch i (i), mt ngy th cht".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Mch i ch v tng kh suy yu, T th qu h, nn
ma, tiu chy, trng hn khng n c m au bng".
- Sch 'Trung y khi lun' ghi: "Mch i ch tng kh suy bi. Bnh thy mch i l nguy".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch i ch tng kh suy vi, chng phong,
chng au, tht tnh s hi, t ng tn thng. Mch i l tng kh suy yu hoc l du
hiu ca T kh thot".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch i ch tng kh suy yu, T h hn khng n
c, nn ma, tiu chy, bng au".
T Thn I
Hu Thn I
Hi hp.
T Quan I
Kh suy.
Hu Quan I
Hng sn au d di.
T Xch I
Chn lnh.
Dng tuyt.
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch i ( i) ch kh b hao
tn".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Mch i (i) ch tng kh suy. Nguyn kh ca 1 tng
no suy. Nguyn kh ca tng khc phi n thay vo . Tc l 1 tng tuyt kh,
dn dn s n ti khc b tuyt kh. Mch ny l cht".
E - Mch i (i ) kim mch bnh
- Thin 'Mch yu tinh vi lun' (T vn 17) ghi: "Mch Sc m ng, thnh thong li i l
bnh phn dng, tiu chy hoc i tin ra m, mu".
44
Mch
i (i)
Mch phi
Biu hin
Hng
Bnh lc mch.
Sc
Tiu tiu ra mu m.
Tr Hon T kh tuyt.
Trm T Tiu chy, kit l.
Vi T
Tn dch kh kit.
Y n Mch I
(Trch trong 'Chn gia chnh nhn')
"Hong Qu Nham, tim thng b au, n t, mch p 2 ln th ngng, lt sau mi p tip.
C thy thuc h Tr ni: " Kh ca ng tng khng n (tc l mch i) s cht trong sm
ti". Ti ni: "Ngi xa ni rng au d di th thng thy mch I', v c thm rng :
"Ngi tr tui m thy mch i th cht, ln tui thy mch i th sng". Ngi bnh ny,
tui cao m vng ngc bng li au, do , tuy thy mch i nhng cng khng ng lo.
Qu nhin sau 2 tun iu tr th bnh khi. l, thy thuc m khng c rng, hiu nhiu
th kh m nm c l bin ha ca mch vy!".
Y n Mch i
(Trch trong 'C kim y n')
"ng Lc Phng B, gn 70 tui, nhn gp tit ma ng tri nng bc khc thng, cm
nhim kh tri ma, pht ho. Thy thuc lc u cho ung 'Khung t tn' ( Xuyn khung, T
dip, Ch xc, Ct cnh, Si h, Bn h, Trn b, Phc linh, Can ct, Chch tho ) lm cho m
hi ra khng ngng v ho lin tc khng ngh. n ung khng c, nm m man hn 1
tun. Ngi nh lo s, cho mi c Lc Tiu Ngu n khm bnh. C xem mch thy 6 mch
Ph, i v lc. Nhn dng php m mch nhy 50 ng, thy c 20 -30 ci nhy ng
thng ngng ngh ri li nhy li. C ni rng: Bnh ny nguyn v tui gi sinh mt nhc, t
l c vi t, nay ch nn nng ly chnh kh cho thm mnh sc, lt qua cn bnh,
sao li lm m cho thuc pht hn (lm cho ra m hi). D bnh m man, th gp, chng
ny cha c th khi c nhng ri khng ngoi 3 nm na ngi bnh cng cht. Lc ,
c cho ung bi 'B kh dng vinh thang' ( Bch trut, Thc a, Hc khng, Chch tho,
Hong k, Trn b, ng quy, Nhn sm, Xuyn khung ), thm To nhn tr sc, T b
dip, Tang bch b, T t v Thch hc ging kh, nh suyn. Ung c 2 thang th ht
m hi. Ung 2 thang th ht ho. Ung n 15 thang th khi. Nhng khng y 3 nm sau,
c c tin ngi bnh cht".
MCH ON
( - Short Pulse - Pouls Court)
A- i cng
- Chng 'Cu o mch' (Mch kinh) ghi: " Mch i di tay, thy khng n bn v (v tr
ca mch), gi l mch on'.
- Chng 'Cu o' (Mch quyt san ng) ghi: "Mch b xch, thn u tht li, gn b
quan thy mt na, nh con ra rt u, rt ui, l m dng khng n bn v, v vy
gi l mch on".
47
- Cao Dng Sinh trong sch 'Mch quyt' ni : "Mch on thuc m mch, mc ngn,
khng n c bn v, gi l on".
B- Hnh tng mch on
- Sch 'Mch quyt san ng' ghi : "Mch on, ging nh con ra nm phc, co u co ui".
- Sch 'Y bin' ghi : Mch on, ngn, khng n c v ca 3 b".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch ngn m Sp, nh, u ui nh khng c, gia
ni ln, khng y b v".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch on, u ui u ngn, khng cng
b v".
HNH V BIU DIN MCH ON
- Sch 'Mch chn'(M.Kinh) biu din hnh v mch on nh sau:
T Thn ON
Ph h, u au.
Hu Quan ON
Tm thn, bt tc.
T Quan ON
Ph kh, tn thng.
T Xch ON
Bng di au.
Mch on
Phi mch
Sc
Hot, Sc
Ph
Trm
Ch bnh
Tim au, bun bc.
Do ung ru lm hi thn tr.
Huyt b sp tre, Ph b tn thng.
B kt.
- Sch 'Trung y chn on hc' ghi : " Mch on m Ph l Ph kh b h hoc huyt b sp,
on m Sp l Tm kh b h hoc Tm mch b tr, on m Trm l c b khi, on
m Tr l h hn".
G- Mch on qua cc li bn
- Sch 'Thin kim phng' ghi: "... Thy v qun kh chu, suyn th khng ngng hoc ra m
hi trng nhiu ln, hoc lc nng, lc lnh, mch Xc, on m Sc nn ma khng cm th
cht".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch on th ch thy 2 b xch v thn. on m Hot l
do ung ru lm hi thn. on m Ph l huyt b tr. on m Trm l c b khi. b
thn on th u au, b xch on th bng au".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Mch on ng vi thi lnh l ma thu, ng vi ngi
Ph. Ph ng vi ma thu, kim, thu lim kh ca tri t, tng mch ng theo, v vy thy
mch on. Sch 'Ni kinh' c ghi: "Mch on th kh b bnh" l v kh thuc dng m
sung mn Ph, v vy, nu ch thy mch on th l triu chng ca kh b suy yu.
Nu on m thy ha hon l kh vn cn thnh. Nu on m Trm Sc th kh mi b suy.
Cao Dng Sinh ni: "Mch on th ch c gia m khng c 2 u, l bt cp bn
v". Xt thy (cu ny) l khng ng v mch phi qun thng, nu trong 1 hi th m mch
kh khng lin tc th sinh c phi tuyt, c l no m dt on khng thng c sao? Nu
trn khng thng l dng b tuyt u l mch m nu thy th phi cht vy".
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Sch 'Ni kinh' ghi: "Mch on th kh b bnh" l do V
kh b ng tc khng thng u c cc mch, hoc do m kh hoc thc n khng tiu
tch cha li lm tr ngi dng kh, v vy tng mch thy on, Sc, Kt, Xc, cng c
khi do dng kh khng m thy mch on. Mch thn khu ng vo ngn tay thy
on th u au vy. Trng Trng Cnh cng ni: "M hi ra nhiu m li pht hn lm
cho dng kh b vong, ni xm, mch on th cht, mch ha hon th sng". i ng
Ph ni: "Mch on ch tm thy 2 b xch, thn... b quan khng c l thy mch on
c. Nu chp vo 6 b mch th s mt i ngha ca mch on vy".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Nu thy mch on Xc th ng s lm".
- Sch 'Y thut' ghi: "Mch on cng mt loi vi mch ng nhng suy yu hn. Mch
ng c hnh tng Hot m Sc, mch on c hnh tng Sc m Tr".
50
- Sch 'Mch quyt san ng' ghi: "Nu b quan m on, trn l thn, xung khng n
quan, di l xch, ln khng n quan l mch ca m dng b ly tuyt, s cht m
khng cha c, v vy, b quan khng dng mch on xem bnh".
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "Xt sch 'Thin kim phng' bn v bnh cc kh rng: thp
ngc au tht, th suyn khng ngng hoc m hi t ra, hoc lc nng lc lnh, thy mch
on, Xc m Sc, nn khng cm l bnh cht v mch on m Sc. Nghim rng khi
xem cho ngi bnh thy c mch on m Sc, Tt, l c kh xung (xng ) ln tim, n
ni mch o b qun bch, l bnh cht. Nh vy th mch on rt ng s, v vy chp
thm vo y".
Bi ca MCH ON (m) (Tn H mch hc)
Th trng: on thng b ngn 2 u,
Tng loi: Sp, on, Tr, T d hu gian nan,
on ph, thu (ma) gp th nn,
Ba xun m thy t can (phm) chng lnh.
Ch bnh: on th xch thn thi,
on l Hot Sc ru ri thn thng,
Ph huyt (sp) Trm b phi tng,
Thn ch u nhc, xch thng bng au.
Bi Ca MCH ON (Chn gia chnh nhn)
Mch tng: Li xem mch on th no?
Mch kim sp tiu, khng u khng ui.
Ch thy khong gia thi,
Phi nn suy xt hn hoi mi tng.
Ch bnh: Mch on ch bnh ni qua,
Ch chng bt cp hoc l kh h.
T thn on thn m h,
Hu thn on thuc Ph h au u,
51
MCH HON
( - Moderate Pulse - Pouls Retarde )
A- i cng
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi: "V kh ha gi l Hon.
- m mch v dng mch iu ha gi l Hon".
- Sch 'Thin kim dc' ghi: "n tay thy mch vn y nguyn gi l Hon".
- Sch 'Y hc nhp mn' ghi: "Hon l ha hon "
52
- Sch 'Tam ti hi' v sch ' ch Nan kinh mch quyt' ghi hnh v biu din mch
Hon:
- Sch 'Kt hp YHCT vi YHH trong lm sng' ghi: "Mch Hon thuc loi tn s trung
bnh t 60 - 80 ln / pht".
53
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Hon ch bnh do thp t gy ra".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Hon ch bnh v thp".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Hon ch v phong thp, trng phong, au nhc,
hoa mt, chng mt, h nhc, ung nht, tiu kh".
T Thn HON
Hu Thn HON
Tm kh khng .
T Quan HON
Thng phong.
Hu Quan HON
Can h.
T Xch HON
T thp.
Hu Xch HON
m h.
Dng suy.
Mch Hon
Phi mch
Ph
Trm
Hot
Sp
Trm, T v lc
Ch tr
Thng phong phn biu.
Thp t.
Nng trong.
Huyt h.
Dng h.
G- Mch Hon v iu tr
55
- Chng 'Bin Thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thng hn mch
Ph Hon, c th khng au m ch nng n, c khi nh bt, khng c chng ca Thiu m,
dng bi 'i thanh long thang' ( Ma hong, Hnh nhn, Thch cao, Cam tho, Qu chi)
pht hn".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch b thn Hon l c gy
cng, cho ung bi 'Tr thp thang' ( Phc linh, Can ct, Bch trut, Chch tho). - Mch b
quan (tri) Hon: Can h thp thnh. B quan (phi) Hon: T thp qu nhiu. Nn cho ung
bi 'Nht kh thang' hoc bi 'Kin trung thang' ( Hong k, Nhn sm, Qu, Bch thc,
ng quy). Kh kt trong bng khng dui ra c, cho ung bi 'n bch thang' ( T uyn,
Ng th du, Xng b, Si h, Hu phc, Ct cnh, To gic, u, Phc linh, Qu tm,
Hong lin, Thc tiu, Ba u, Sinh khng ). Mch t xch Hon l hn, trng h, nm m
thy ma qu, cho ung bi 'Ng linh tn' (Tr linh, Trch t, Bch trut, Phc linh, Qu chi)
thm Thng trut.
H- Mch Hon qua cc li bn
- Sch 'Mch ng' ghi: "Cc b mch thy Hon l khng v mch kh khng bt ln vy".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: Mch Hon c m dng c 3 ngha:
Mt l mch kh thong dong, ha hon, l mch kh ca ngi bnh thng.
Hai l Hot m i l thc nhit nh sch Ni kinh ghi: "Mch Hon m Hot l nng
trong".
Ba l Hon m Tr T l h hn.
Nu thc nhit th phi l Hon m kim i c lc, l phin nhit, ming hi, bng y, ung
nht, i tiu tin khng thng hoc thng hn, n ngc mi khi m d nhit cha ht
th thng thy mch ny. Nu h hn th phi Hon m kim Tr, T, l dng h, s lnh,
au nhc, chng mt, hi hp, hay qun, n ung khng tiu, tiu chy, tiu sng phn, thn
tinh hn, tiu nhiu, n b th kinh nguyt b b, thiu, mt mu. Phm cc chng sang c,
trng phong, sn hu m gp mch Hon u l sp khi".
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn gia khu yu) ghi: "Thi dng bnh pht st,
u au, m hi t ra, mch Ph Hon l do phong t lm hi phn v biu. Mch Hon l
gc ca T, tt phi ha hon, c thn, l triu chng T kh sung mn. Nu Hon nhiu m
Nhc l T kh khng . Hon m hot li l V kh xung ha. Ngi xa cho mch Hon
l thng phong. - Trm Hon l hn thp. - Hon i l phong h. - Hon Trm l c thp
trong m".
- Sch 'Mch ng'' ghi: "Mch Hon ch bnh, c Hon ca Tr, Nhc. Hon Tr l thng
thp. - Hon Nhc l kh h. - Hon kim Sc l huyt h. - Ph Hon l phong thng
kinh lc. - Trm Hon l thp thng tng phu. - Hng Hon l thp nhit. - T Hon l hn
thp. Cn c m h thy mch Ph Hng v lc m Hon, dng h th Trm T v lc m
Hon. Nu thy mch Huyn b v ca th (hu quan), mch Hon b v ca thy (t
56
xch) l trng thi mch khc. Khi gp mch ny cng phi xem xt V kh t hoc nhiu bt
nhy cao hoc thp, qua li chm hoc mau th mi nm c bnh tnh".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Hot B Nhn hnh dung mch kh th th, ha hon l
rt ng, cn Vng Thc Ha cho rng: "Mch Hon qua li cng chm" th cha n".
Bi ca Mch HON (m) (Tn H mch hc)
Th trng: Mch hon bn ch khoan ha,
Nh cnh dng liu la gi xun.
Bit mch c lc c thn,
Thung dung ha hon y phn khoe vui.
Tng loi: Mch i 3 ch l Tr,
Mch Hon th Tr cn c cht nhanh.
Ch bnh: Hon mch v thnh dinh suy,
Hoc phong, hoc thp, hoc l T h.
Chn bi lit, c cng ,
Cng theo i, tiu, trm, ph m chia.
Thn Hon lng gy c phong,
Quan Hon chong vng li cng V h.
Xch Hon khp khnh chn co,
Hoc l phong b hoc nhu tit ry.
Bi ca Mch HON (Chn gia chnh nhn)
Mch tng: Mch Hon ng tay khoan ha,
Mt tc bn ch tht l u thay.
Suy xem th tng mch ny,
Nh cnh dng liu gi lay nh nhng.
Ch bnh: Hon khng ch ring bnh chi,
57
-Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi : " Mch Hot qua li lu li, hnh dng nh ht chu, nh
sng ng trn l sen".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Hot i qua li lu li, trn trn".
HNH V BIU DIN MCH HOT
- Sch 'Tam ti hi' v sch ' ch Nan kinh mch quyt' m t mch Hot nh sau:
- Sch 'Mch chn' ghi li hnh v biu din mch Hot nh sau:
- Sch 'KHYHCT v YHH trong lm sng' m t hnh v biu din ca mch Hot nh sau:
60
i sn, hi Hot l chng i dm". - "Mch T... Hot l chng i sn, b tiu, dch hon
vim, lot, hi Hot l chng ct nuy ( xng mm yu), ngi khng dy c, dy th ti
mt khng nhn thy g".
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thng hn mch
Hot m tay chn quyt lnh l phn l c nhit".
- Thin 'Bnh hnh mch chn' (Gip t) ghi: "Mch Hot l dng kh thnh, hi c nhit".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: "Mch Hot l m nghch, l thc tr, nn
ma, y tc".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "B thn Hot ch v i ma,
m m. B quan Hot ch v V b nhit khng n ung c, n vo th i. B xch Hot
ch v tiu , tiu t, dng vt au but".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi:
Nu huyt thnh th mch Hot l khng c bnh.
n b c thai th mch Hat cng l khng bnh.
Chng m v n khng tiu th cng mch Hot.
Khi t kh nng th mch cng Hot.
C bnh m thy mch Hot th u thun li.
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Hot ch bnh m, thc nhit".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Hot ch i nghch, ho khc, phc m, thy m,
sc huyt, trung mn, n khng tiu, kit l, sn kh. - Ph n b xch Hot l kh ng tr gy
ra kinh nguyt khng thng. Hot m lu li l c thai".
T Thn HOT
Hu Thn HOT
Tm nhit, kinh s, mt
ng.
T Quan HOT
m m, nn ma.
Hu Quan HOT
- Thin 'Bnh nhn kh tng lun' (T vn 16) ghi: "Mch Hot Ph m Tt l mi bnh".
"Mch Hon m Hot l chng nhit trung (b)". - "B xch Sp m mch li Hot l chng
ra m hi".
- Thin 'Thng bnh h thc lun' (T vn 28) ghi: "Hong hi: Chng trng tch ra ln
m, mu th nh th no? - K B tha: mch Tuyt th cht, mch Hot i th sng. Hong hi: chng trng tch m c th khng nng, mch khng Tuyt th sao? - K B
tha: mch kh bt ln, i m Hot th lu ngy s t khi, nu mch Tiu Cp v cng th
s cht, khng cha c".
- Thin 'i k lun' (T vn 48) ghi: "Mch kh ca Tm bt ln, Hot m Cp l chng Tm
sn".
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Chng tiu kt hung
ngay di tim, vo th au, mch Ph Hot, l biu c nhit, l c hn". - Thi dng
bnh li dng php h... thy mch Trm Hot l chng nhit l, thy Ph Hot s tiu ra
mu".
- Chng 'Tng ph kinh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch b thn Trm,
i m Hot, Trm l Thc, Hot l kh thc, kh tng bc, huyt kh vo tng th cht, vo
ph th s khi, l chng 'tht quyt' ".
- Chng 'Trng phong mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu dng Ph
m Hot; Hot l cc kh thc, Ph th t nhin ra m hi".
- Chng 'Ph nuy mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: ".. trong ming kh ro, ho th
au ngc, mch li Hot Sc, l chng Ph ung, khc ra m mu".
- Chng 'Phc mn mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Sc m Hot l
thc, c thc n tch li khng tiu".
- Chng 'm m mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Ph m T Hot l
chng thng m".
- Chng 'Thy kh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch thn khu Trm
Hot, trong c thy kh, mt mt sng ph, c nhit, gi l chng phong thy".
- Chng 'Tr tt... mch php' (Mch kinh) ghi: "Mch Hot m hi Ph l bnh Ph".
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Hot m
Tr, khng Trm, khng Ph, khng Trng khng on l khng c bnh, bn tri v bn
phi ging nhau. Mch b quan Hot m li i, Tiu khng u l bnh ang tin, khng
qu 1-2 ngy th pht. Ngi bnh mun ung nhiu, ung vo th i t ngay, nu ngng th
sng. khng ngng th cht. Mch b xch Hot m Tt l huyt h".
63
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Tr m Hot l y trng. Hot m Sc l
m kt nhit. Hot Tt l c nhit V. Hon m Hot l nhit trung (b). Trm m Hot l
mt rn, lng au".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi : " Mch Ph Hot l phong m, Trm Hot l m t do thc
n, Hot Sc l m ha, Hot on l khng mun n".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
Mch
hot
Phi mch
Ph
Trm
Sc
Tr
Ch tr
Biu nhit hoc phong m.
L nhit hoc m m.
V b nhit, n khng tiu.
Tiu chy.
thang (Bch trut, Nhn sm, Can khng, Cam tho). Nu c chng biu, cho ung bi
Tiu si h thang ( Si h, Bn h, Nhn sm, Hong cm, Cam tho, Sinh khng, i to)
thm Quan qu". - "Mch b xch Hot l hn kt bng quang, di rn c nc ng si
ng c, cho ung bi Ph t t nghch thang ( Si h, Bch thc, Ch thc, Chch tho, Ph
t).
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi: "Mch b thn Hot
dng bi Bn h thang (Bn h, Phc linh). Mch b quan Hot dng bi Tiu si h thang
gia gim ( Si h, Xch thc, Hong cm, Nhn sm, Cam tho, Qu chi). Mch b xch
Hot dng bi Ph t t nghch thang ( Bch trut, Bo khng, Ph t, Cam tho, Qu)".
G- Cc li bn v mch Hot
- Sch 'Cnh Nhc ton th' ghi: "Cc bnh h tn thng hay thy mch Huyn Hot, l
do T, Thn tn thng, khng th bn l ha c".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Sch Thng hn lun cho rng mch Hot l loi mch thc
nhit, nh: "Mch li Hot, dng php h th khi". - "Mch Hot Tt th cho dng bi Tiu
tha kh thang". - "Mch Ph m Hot l nhit biu, hn l". - "Mch Hot m chn tay
quyt lnh l l c nhit"... Cc cu trn y u l cc triu chng ca dng thnh, nhit
thc. Cc chng h m li thy mch Hot l triu chng nguyn kh tit ra ngoi, ngi hc
khng th khng xt k".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Hot tri chy nh mun thot, bn trong thy Ph
nh c lc v mch kh tri chy qua li hi nhanh, v vy mi ni l hi ging mch Sc. Ni
tri chy nh mun thot, trong Ph nh c lc l ni trng thi hot li ca mch ch khng
phi ni l mch kh khng c cn, v vy, khng th lm ln c".
Bi Ca Mch HOT (m trong Dng) (Tn H mch hc)
Th trng : Mch Hot nh ht chu ln,
Li qua lu li trc sau u u.
Tng loi : Sc vi Hot khc nhau nhiu,
Sc theo 6 ch, Hot u nh chu.
Ch bnh : Hot l dng, nguyn kh suy,
Do m hoc thc l bnh sinh.
Th nghch sc huyt ng kinh,
Ph n mch Hot rnh rnh c thai.
Thn Hot nn bi cch m,
65
H- Cc Y n Mch Hot
Y n 6 Mch u Huyn HOT M Sc
(Trch trong 'C kim y n' )
"Hng Nhan Chng cha 1 thiu n b au bng, bng trng nh ci trng, tay chn ni
xng, 6 b mch u Huyn Hot m Sc. ng ni: "Mch Huyn l kh kt, Hot l huyt
t, y l do kh suy yu (bc) huyt b mt (tht), l thc t vy". Cha ca c ta ni: c
ung nhiu v cha huyt nh Xuyn khung, Bi mu... Hng Nhan Chng cho rng kh
khng vn hnh th huyt khng thng, v vy mun cha huyt trc ht phi lm cho thun
kh. Cho ung bi 'T hp hng hon' ( T gic, Trm hng, Hng ph, Mc hng, Nh
hng, Bch trut, X hng, Bng phin, An tc hng ). Ung 3 ngy th thy au tht
lng, l huyt sn ra. Dng Mang tiu, i hong trc huyt ra th khi".
Y n Mch HOT M C Lc
(Trch trong 'Y tn tt c' ca L S Ti)
"Trng Cng Am, vo ma thu b kit l, dng cc v nh Hng, Lin, Ch, Phc 2
thng m bnh khng gim. Ti xem mch thy Hot m c lc. l do dng 'H php'
khng ng m ra. Cho ung Hoc hng, Lin kiu, ng quy, Bch thc, Trn b, Ch
xc thm i hong, x ra nhiu d. Xem li mch thy cn c lc, vn dng phng
trn, ung xong i tiu ra cc thc tch, tch tr nh rut c, khong vi chn (bt). iu
dng hn 10 ngy th khi".
MCH HNG
( - Flooding Pulse - Pouls Ample, Grand)
A- i cng
- Trong sch 'Ni kinh' ch ni n mch Cu, mch Thnh khng c mch Hng. Sch
'Thng hn lun' v 'Mch kinh' gi l mch Hng.
67
- Thin 'Tuyn minh ng kh lun' (T vn 23) ghi: "Tm mch Cu, ng vi thi lnh l ma
h, tng l Tm, thuc ha, phng nam, mun vt nh m thnh trng. V th mch
kh lc n th thnh, lc i th suy, do gi l Cu".
B- Hnh tng mch Hng
- Thin 'Mch hnh tng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Hng cc i di ngn
tay". "Mch Hng l dng trong dng v vy mch kh lc n th thnh, lc i th suy ".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi : "Mch Hng to m thc, nhc tay ln hoc
n xung u c lc".
-Sch 'Mch quyt san ng' ghi : "Mch Hng, thy rt to di ngn tay, n thy ln, di
m y".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Hng, mch ti cun cun y dy di ngn tay,
khi n mch ln, lc i mch km dn".
- Sch'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Hng, mch n cun cun nh sng
v, n thnh, i suy".
HNH V BIU DIN MCH HNG
- Sch 'Tam ti hi' v sch ' ch Nan kinh mch quyt' v hnh mch Hng:
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' m t hnh v mch Hng nh sau :
68
- Sch 'KH YHCT v YHH trong lm sng' ghi li hnh v biu din mch Hng nh sau:
"Sng u tin ca mch Hng c bit dng ln rt cao, i ln nh thng dc v xung
rt nhanh. iu ny ph hp vi s m t ca sch mch xa l khi bt c mch Hng c
cm gic lc n th mnh, lc i th yu. Sng di v sau ca mch Hng cng nh cao hn
cc sng di v sau ca nhng mch khc nhng nh sng di ca mch Hng bao gi
cng nm pha na di ca thn mch . Tn s ca mch Hng trong 1 pht dao ng
mc 79-136 ln / pht".
C- Nguyn nhn pht sinh mch Hng
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Nhit trn y bn trong, ng mch to
ra v y tro ln, gy ra mch Hng". "Nhit lm thng tn phn m, m kh h bn
trong m dng kh ph vit ra bn ngoi cng gy ra mch Hng".
- Sch 'Trung y bin chng lun tr ging ngha' ghi: Pht sinh ra mch Hng c th do:
Lng mu tim tng (y) ra tng ln.
Mch mu ngoi bin b dn.
Huyt p tm thu cao.
Huyt p tm trng thp.
Mch p ln.
Tc mu chy nhanh.
D- Mch Hng ch bnh
69
- Thin 'Ngc c chn tng lun' (T vn 19) ghi: "Mch Thnh da nng, bng trng, i tiu
tin khng thng l ng thc".
- Thin 'Bnh nhit bnh lun' (T vn 33) ghi: "M hi ra m mch cn to Thnh th cht".
- Thin 'Bnh nng lun' (T vn 16) ghi: "Hong hi: Ngi mc bnh v qun ung chn
on th no mi bit c? K B tha: Mun chn on bnh , phi st mch v, s
thy mch Trm T. Trm T l do kh nghch, kh nghch th mch nhn nghinh tt phi
Thnh, rt Thnh nn nhit, nhn nghinh l mch ca v. Nu nghch m Thnh l do nhit t
v khu, khng dn i c, v vy gy ra chng ung v qun".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Hng ch v nhit... l
c vinh ln v u rt nng, kh huyt b nung t, nng c phn biu v l". "B thn Hng
ch v thng tiu, trong lng ngc c nhit. B quan Hng ch v nhit V, i ma, phin
v. B xch Hng ch v nhit na ngi, i tin kh, tiu ra mu".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Hng gp chng t kh thnh, ha qu mnh.
Nhng nu mch Hng m v lc l h Hng, l hin chng ca ha bc ln m thy b
cn".
- Chng 'Nh thp t mch ch bnh' (Tam nhn phng) ghi : "Mch Hng ch y, au,
nhit, phin".
- Sch 'Chn gia khu yu' ghi : "Mch Hng ch phn doanh v lc c nhit nhiu, hng kh,
i tiu tin khng thng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Hng ch nhit thnh".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: " Mch Hng ch bnh phin to, trng nhit, phin kht,
i ra mu, y trng, ra m hi, th nhit".
T Thn HNG
Hu Thn HNG
Tm phin, li l lot.
T Quan HNG
Ngc y, kh nghch.
Hu Quan HNG
Can Mc qu vng.
T Xch HNG
V nhit, y tc.
Hu Xch HNG
Long ha thiu t.
70
- Chng 'Mch ph quyt mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Trong bng au th
mch phi nn Trm, nu li thy Huyn m Hng Sc l c giun a".
- Chng 'Tr tt... mch php' (Mch kinh) ghi: "Mch i, Hng, Khn, Sc l bnh tin
trin nhanh, bn ngoi l u au, pht st, ung thng".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi; "Mch Ph, Hng, i, Trng l phong
huyn, in tt". "Mch Hng, i l thng hn nhit bnh". "Dng t xm nhp th mch
Ph, Hng".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
Mch Hng i l nhit thnh.
Hng Ph l biu nhit hoc h nhit.
Hng Trm l l nhit hoc nhit b hn bao bc.
Hng Khn l ngc y tc, i tin kh m ra mu.
F- Mch Hng v u tr
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Ung 'Qu chi
thang', thy m hi nhiu, mch i Hng th li cho ung tip Qu chi thang". "Ung Qu chi
thang thy sau khi ra m hi nhiu m khng ht phin kht, mch Hng i th cho ung
bi 'Bch h gia nhn sm thang' ( Thch cao, Tri mu, Ngnh m, Nhn sm)".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch b thn Hng l nhit
Ph, trong ngc nng ran, nn ung bi 'i si h thang' ( Si h, Bn h, Hong cm,
Thc dc, Sinh khng, i to). Mch t quan Hng l phong nhit ln vo V, n vo l
i ra, cho ung bi 'iu trung thang' (Bch thc, Bch trut, Phc linh, Mch mn, Sinh a,
Trn b, Ct cnh, mai, Cam tho ). Mch b xch Hng l tiu kh, tiu gt, chn au
nhc, cho ung bi 'Trch t tn ( Trch t, Mu n b, Qu tm, Chch tho, Du bch b,
Bch trut, Xch phc linh, Mc thng )".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi:
. "Mch Hng, cch chung, dng bi 'i tha kh thang' (i hong, Hu phc, Ch thc,
Mang tiu)".
. Mch b thn Hng dng bi 'Lin kiu thang ( Lin kiu, Si h, ng quy, Sinh a, Xch
thc, Hong cm, i hong ).
. Mch b quan Hng dng bi 'iu trung thang' ( i hong, Hong cm, Thc dc, Ct
cnh, Phc linh, Co bn, Cam tho, Bch trut, L cn ).
71
. Mch b xch Hng dng bi 'Trch t tn' ( Trch t, Xch phc linh, Sn Chi t, Tang bch
b)".
G- Mch Hng qua cc li bn
- Chng 'H hc' sch' Mch ng' ghi: "Hng ngha l nc lt, mch kh n to ri li bt
ln. Nu mch kh khng bt ln th hnh tng mch tuy to cng khng gi l Hng.
Ging nh sng ln m khng c sng to trn ln th khng gi l nc lt c".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: "Mch Hng l i m thc, n tay nh
hoc mnh u c tha. Mch Hng l dng, cng loi l cc mch Ph, Khn, Thc, i,
l huyt kh b thiu t, l triu chng i nhit. Ph Hng l biu nhit, Trm Hng l l
nhit, l y trng, phin kht, cung to, ban chn, u au, mt nng, hng kh, hng
au, ming l, ung nht, tiu khng thng, ng huyt. l cc triu chng dng h, m
h, kh thc, huyt h. Nu mch Hng i ht mc, thm ch gp 4 ln tr ln, l m
dng ly tuyt, l mch ca chng quan cch, khng th cha c".
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "Mch Hng l i m Sc,
mch kh n tip ni nh chui ht chu, n tay thy hi hon, khng ging nh loi mch
Thc l n tay nh hoc mnh u thy bt ln. Mch Hng l triu chng ca ha kh nung
t. Trng Trng Cnh c ni: Sau khi ung bi 'Qu chi thang', m hi ra nhiu m
phin kht vn khng gii, mch Hng... l bnh n... dng php h nhiu ln m nhit
khng gii, mch vn Hng khng gim, gi l chng 'hoi', kh cha. Hng l mch biu
hin ca dng kh trn y, m kh sp tuyt. Mch Ph m Hng c th ra m hi nh du
l Ph tuyt. Tp bnh thy mch Hng u l triu chng ca ha kh vng. Nu sau khi
bnh h nhc, h lao, mt mu, tiu chy, chn kh thot m thy mch Hng thnh l
nghch, kh tr".
- Sch 'Y cp' ghi: "Mch Hng l tng ca ha, l tng vng kh ca ma h, mch hnh
thnh m i. Nu cho rng Ph i c lc l Hng th Trm thnh i chng phi l Hng
sao? V vy tng mch thy thnh i u phi ly mch Hng m lun vy".
Bi ca Mch HNG (Dng) (Tn H mch hc)
Th trng: Mch Hng li thnh i suy,
Di tay lai lng, ng khi ma h.
Xun, thu, ng thy Hng th,
Thng dng tn ho cn nghi ngi g.
Tng loi: Mch Hng khi li cha chan,
i suy li thnh nh ln sng ln.
Thc cng ta Hng ch qun,
72
MCH HUYN
( - Wiry (Tight) Pulse - Pouls Tendu)
75
A- i cng
- Huyn l dy (n, cung...) sc mnh i trong ng ca mch nh c si dy cng thng,
nn gi l Huyn.
- Thin 'Bnh nhn kh tng lun' (T vn 18) nhc n mch Huyn l mch tng ca
Can, ma xun.
- Chng 'Phc trng hn sn tc thc bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi:
"Mch Sc m Khn l mch Huyn".
B- Hnh tng mch Huyn
- Thin 'Ngc c chn tng lun' (T vn 19) ghi : "Mch Huyn thng m di".
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi : "Mch Huyn hnh dng ging dy cung,
mnh tay vo khng thay i".
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Huyn n vo cng thng
nh n vo dy cung".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Huyn nh si dy di cng thng".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Huyn n vo thy cng
thng nh n vo dy cung, thnh thong thy Sc".
HNH V BIU DIN MCH HUYN
- Sch 'Tam ti hi' v sch ' ch Nan kinh mch quyt' ghi hnh v mch Huyn nh
sau:
76
- Sch 'Kt hp YHCT V YHH trong lm sng' ghi nhn v hnh v mch Huyn qua my
v nhn xt nh sau: "Trn ng biu din, sng u tin ca mch sau khi ln n nh
cn i ngang thm 1 on na ri mi xung, v vy nh ca sng u tin c hnh bng
phng (cao nguyn). iu ny ph hp vi m t ca cc sch xa l khi bt c mch
Huyn, c cm gic nh s vo dy cung hoc dy n cng cng di tay".
- Thin 'Bnh nhn kh tng lun' (T vn 18) ghi: "Mch n v ma xun, c v kh m mch
hi Huyn l bnh thng, Huyn hi nhiu m v kh t l bnh Can, ch thy mch Huyn
m khng c v kh th s cht".
- Chng 'Bin thi dng bnh mch chng tnh tr' ( Thng hn lun) ghi: "Thng hn
m thy mch b thn Sp, b xch li Huyn th trong bng au nhiu".
- Chng 'Ngc tt bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thy ni: Bn mch
ca bnh st rt l mch Huyn".
- Chng 'Thp knh trng th mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "i mch ca
bnh knh, xung thy Khn nh Huyn, i ln xung thng bng".
- Chng 'm m, khi thu mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch song
Huyn l hn, u l do sau khi cho x mnh, trong ngi d b h. Mch thin Huyn l
bnh m".
- Chng 'Bnh mch php' (Mch kinh) ghi: "Mch c Huyn, Ph, Khn, Hot, Trm, Sp, 6
mch ny gi l tn tc, u l mch c bnh".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Cc mch Trm, Sp, Nhc, Huyn, Vi
l cc mch m... bnh thuc dng m thy mch m th cht".
- Chng 'u th u h li mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Tiu chy m mch
li Huyn, pht st, ra m hi l bnh sp khi".
- Chng 'Phc trng hn sn mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thn khu
mch Huyn l di hng sn b au nhiu, gai rt, s lnh".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Huyn ch m m, st rt lu ngy. B thn Huyn l
u nhc, m nhiu. B quan Huyn th nng lnh, trng h. B xch Huyn ch i sn,
chn b co rt".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi: "Mch b thn
Huyn ch u au, hn nhit (st rt). B quan Huyn l V b hn, ngc bng au. B xch
Huyn l trng m sn".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "B thn Huyn th nc ng
h tiu, u au, bng au cp. B quan Huyn th mc kh b hi khng sinh c nhit,
bng au do V b hn. B xch Huyn th thy kh ng h tiu, rut au, di rn g au".
- Sch 'Mch hc tinh ngha' ghi: "Mch Huyn ch mt , chng mt, huyt p cao, hi
hp, hay qun, thn kinh suy nhc".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Huyn thy chng Can phong, kh ut, m m
m au".
78
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Huyn ch t Can vng, T yu, bnh
ngc (st rt), m m, y trng, au 2 bn hng sn, sn kh, tch kt, chng t".
T Thn HUYN
Hu Thn HUYN
u au, lo s, m hi
trm.
T Quan HUYN
Sn au, sn kh.
T Xch HUYN
Bng di au.
Hu Quan HUYN
- Chng 'Phc trng hn sn mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu
dng Vi, Huyn, ng l bng phi y, nu khng y th phi to bn, 2 bn sn au
nhc. l h hn t di xng ln. Di hng 1 bn au, pht st, mch Huyn, Khn,
l hn. Bng y, mch Huyn m Khn. Huyn th v kh khng vn hnh tc l s lnh,
Khn th khng mun n. T v chnh kch bc gy ra chng hn sn".
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thn khu mch
Huyn m Khn. Huyn l v kh khng vn hnh tc l s lnh, thy khng thm nhun n
cc ni lin chy vo gia rut".
- Chng 'Thp knh trng th mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thi dng
trng nng pht st, s lnh, c th nng m au nhc, mch Huyn, T, Khu, Tr, i tiu
xong th rng mnh, tay chn lnh, h lm vic mt t th ngi nng ln, ming h ra, hm
rng trn kh".
- Chng 'Tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Huyn Tiu l chng hn tit".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Trm Huyn l b chng huyn m
gy au trong".
- Chng 'Tr tt on trng mch bnh' (Mch kinh) ghi: "Mch Trng m Huyn l bnh
tng Can".
- Chng 'Can bnh chng' (Mch kinh) ghi: "Can bnh th sc mt xanh, tay chn co qup,
2 bn sn y tc hoc thng b chng mt. Thy mch Huyn Trng th d cha".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch i m Huyn l nng lnh. Nhuyn m Huyn l
chng mt, hoa mt, ngn tay t. Nhc m Huyn, T l huyt h, gn teo. Thc m Huyn
l hn thnh bn trong. Trm m Huyn l thc, ch v h trng. T Huyn l tng Can b
h".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi: "Huyn Trm l
chng huyn m gy ra au bn trong, Huyn H l hoa mt chng mt. Huyn Tr l qu
nhiu hn. Huyn T l co rt cp(kinh phong cp )".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Huyn Khn l s lnh, sn kh, tch t. Huyn Hng l
hng sn au nh di m".
G- Mch Huyn v tr liu
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun ) ghi: "Thng hn m
thy mch b thn Sp, b xch thy Huyn l trong bng au d di. Cho ung bi Tiu
kin trung thang ( Bch thc, Nhc qu, Cam tho, Gng, To). Nu khng bt, cho dng
bi ''Tiu si h thang'' ( Si h, Bn h, Hong cm, Nhn sm, Cam tho, Gng, To)".
80
- Chng 'Ngc tt bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Huyn, Tiu,
Khn th dng php h (x) s bt. Mch Huyn Tr dng php lm cho m (n). Mch
Huyn Khn c th dng chm cu pht hn".
- Chng 'Phc trng hn sn mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu
dng thy Vi, Huyn, ng l bng phi y, nu khng y th phi to bn, 2 bn sn
au nhc, l h hn t di xng ln, phi dng thuc m (n) m cha". Di hng mt
bn au, pht st, mch Huyn Khn, l hn, dng thuc m m x. Nn dng bi 'i
hong ph t thang' ( i hong, Ph t, T tn). Gp mch Sc Huyn th phi x cho hn
t ra".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch nan kinh mch quyt) ghi: "
Mch b thn Huyn dng bi 'Tiu si h thang' (Si h, Hong cm, Bn h, Nhn sm,
Cam tho).
Mch b quan Huyn dng bi 'Ph t l trung thang' ( Bch trut, Ph t, Nhn sm, Chch
tho).
Mch b xch Huyn dng bi 'Trut ph thang' ( Bch trut, Cam tho, Ph t).
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi:
Mch b thn Huyn l nc ng h tiu, cho ung bi 'Bt v a hong hon' ( Thc a,
Bch linh, Hoi sn, Sn th, Trch t, n b, Nhc qu, Ph t ).
Mch b quan Huyn l mc kh b hi khng sinh c nhit m sinh ra hn, cho ung bi
'Tiu dao tn'(Si h, Bch thc, Bch trut, ng quy, Phc linh, Chch tho).
Mch Hu quan Trm Huyn l hn, cho ung bi 'Ph t l trung thang' (Bch trut, Ph t,
Nhn sm, Chch tho). Hoc bi 'Lc qun t thang' ( Bch trut, Bch linh, Nhn sm, Cam
tho, Bn h, Trn b) thm Can khng.
Mch b xch Huyn l thy kh ng h tiu, cho ung bi 'Ng linh tn' (Tr linh, Phc
linh, Bch trut, Trch t, Qu chi) hoc bi 'Trut ph thang' (Bch trut, Cam tho, Ph t).
H- Mch Huyn qua cc li bn
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Huyn... c thuyt cho
rng mch Huyn n nh khng thy g, li c thuyt cho rng Ph Khn l mch Huyn".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) vit: "Mch Huyn thuc loi dng trung phc
m, l kh huyt bt ho, kh nghch, ut thng, Can cng, T h, hn nhit, m m, tr
thc, tch t, trng mn, h lao, au n, ngc l, sn t, ngc sn au".
81
- Chng 'S mch mch quyt' (Y hc nhp mn) vit: "Mch Huyn l huyt suy yu, c
lao thng, trung h, hn ngng tr, m nh tr, hng sn au, c th co rt, st rt, kinh
hong. Mch Huyn Khn th s lnh, hn sn, chng tch".
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "ng L Trung T ni rng: Vng Thc Ha ni rng mch
Huyn nh dy cung dng thng, So Th ni rng n vo khng di i, cng nh n vo
dy n cm, n st. ng i ng Ph ni rng t gia sut qua thng ging di ngn
tay. Cc nh (y gia) bn v mch Huyn nh vy, c th ni rng thc l su xa mt thit r
rng lm. ng Ng Sn Ph ni rng: mch song Huyn chy li nh ko 2 si dy l chng
Can b thc m au, nu n Huyn th ch nh 1 si dy thi. ng T Trung Kh ni rng
khi no 1 tay c 2 mch cng gi l song Huyn nh th l ngi nguyn kh khng c
mnh, thng thng hin ra mch ny, cng l thuc v loi h chng. Xt rng mch
Huyn c 3 iu ct yu:
1. T kh phm vo kinh Thiu dng, cho nn sch Kim qu ghi: mch ca bnh st rt tt
Huyn.
2. Huyt kh thu gn mch co li.
3. V kh suy bi, mc t ln th.
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Nu mch Huyn m li nh, cng cng (t
knh) nh s ln sng dao l hon ton khng c v kh, a s l kh cha".
Bi ca Mch HUYN (m trong Dng) (Tn H mch hc)
Th trng: Mch Huyn cng thng dy di,
Can kinh mc vng, Th ny chng an.
Gin dy, thng mun ku van,
Mt m, li nc mt trn ra lun.
Tng loi: Huyn nh dy cung thng ngay,
Khn th hu lc nh dy st cm (n).
Mt tng, mt lc ch lm,
Lao nhn khong phc trm ko sai.
Ch bnh: Huyn ng phng ng m Can,
m m, nhit hn, st rt lin min.
Ph trm, tr, sc, song, n,
82
84
Ln th ba khm li, thy kinh n ng k, cc chng khi ht. K tip cho ung bi 'Bt
trn thang' ( Bch thc, Bch trut, Bch linh, ng quy, Thc a, Cam tho, ng sm,
Xuyn khung ) gia gim...".
Y n Mch HUYN Hot Kt i
(Trch trong 'Thin gia diu phng' )
"Vng X, 29 tui. Nm 1976, v thy trong ngc bc bi, tim hi hp nn i khm v pht
hin ra b chng nhp tim sm. Trc khi c bnh b cm nh v c bnh s au khp. Bt
u t nm 1977, sau khi lm vic mt nhc th ton thn au mi, mt l, nhp sm di
dng tam lin. tng dng nhiu thuc ty nhng khng c kt qu r. Ngy 5-5-1978, mt
bnh vin lm in tm thy nhp sm tm tht thnh nhp tam lin. Chn on l di
chng vim c tim do virus. Ngy 8-5-1978, n xin iu tr. Trc khi iu tr th IgA hi cao.
Khm thy: ngc bc bi, th dc, tim hong, hi hp, nhp sm thnh nhp nh tam lin. 1
nm nay cha gin on, ngoi ra th vng u, yu sc, d dy v rut kh chu, bng y
hi, i tin lng, ru li trng bn, mch Huyn, Hot, Kt, i.
Chn on: Chng nhp sm nhanh do chng vim c tim do virus (theo YHH) v kh m
lng h (theo YHCT).
iu tr: ch kh dng m. Cho dng bi 'Phc phng sinh mch tn' ( ng sm 12g,
Mch mn 10g, Ng v t 6g, an sm 16g, Thanh long x (Bch long x) 16g, H phch
(phn) 1,6g (ung vi nc thuc), thm Hong k 10g, Bch trut 10g, Bch thc 10g,
Hoi sn 12g, Sa m nhn 30g, Ch xc 10g, Trn b 10g, Mc hng 10g ). Sc ung ngy
1 thang. Sau khi ung 14 thang th nhp sm c bn ht, trong 24 gi ch cn mt vi ln.
Lc n phng khm th nhp tim tt. Sau khi vn ng ng ln ngi xung 20 ln cng
khng thy nhp sm xut hin. Cc triu chng v d dy v rut bt. Vn tip tc iu
tr bng bi thuc trn hn 2 thng na th cm thy cc triu chng khi ht. in tm
v IgA u hi phc nh thng, i tiu tin cng bnh thng. Theo di mt nm ri sau
cha thy cn nhp sm".
MCH H
( - Empty Pulse - Pouls Vide)
A- i cng
- Thin 'Chung th' (Linh khu 9) ghi: "Mch i nh c m khng cng l H".
85
- Sch 'Mch quyt san ng' ghi : "H ngha l gia bt tc, nhc m khng lc, v vy
gi l H".
- Sch 'Y bin' ghi: "H l khng Thc".
B- Hnh tng mch H
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (M.Kinh) ghi: "Mch H th i, Tr m Nhuyn,
n xung th khng m rng".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch H l tng hp 4 mch Ph, i, Tr, Nhuyn, n tay
xung khng thy c g".
- Sch 'Ngoi khoa tinh yu' ghi : "Mch H, n vo khng thy, Tr, i m Nhuyn, tay
xung, nhc tay ln u thy trng khng".
- Sch 'Trung y hc khi lun ' ghi: "Mch i Ph, Tr m Nhuyn, n tay xung khng thy".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch H, 3 b mch n nh tay th v lc,
n nng tay th mt".
-Sch 'Trung y chn on hc' ghi : "Mch H, c 3 b, nhc tay ln th khng lc, n xung
th trng rng".
HNH V BIU DIN MCH H
- Sch 'Mch chn' biu din hnh v mch H nh sau:
Hu Thn H
Hi hp.
T Quan H
Kh suy, t ra m hi.
Hu Qun H
Mch H m Ph l kh h.
H m Sp l huyt h.
H m Sc l m h, ph nuy.
H m Tr l dng h.
H m Nhuyn l m hi t ra.
H m Tiu l chn au, t bi.
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "H m Sc l m h, H m Tr l dng h".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Mch H m i l nguyn kh v tinh huyt b hao tn
v lao ng qu sc. H m Sp l do phng lao qu lm cho Thn v kh huyt b suy yu".
G- Mch H v iu tr
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' ghi: "Thng hn 8-9 ngy, phong thp
tng bc ln nhau v vy c th au nhc, khng th t mnh xoay tr c, khng i,
khng kht, mch Ph H m Cp. Cho ung bi 'Qu chi ph t thang' ( Qu chi. Bch
thc, Ph t, Cam tho, Sinh khng, To).
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr'(Thng hn lun) ghi: "Thng hn 5-6
ngy, khng b kt hung, bng mm, mch H, tay chn gi lnh, khng th dng php h v
y l chng vong huyt, nu h th s cht".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Gp mch H th phi dng vinh ch kh ngay, khng c
chn ch".
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Bnh in m thy mch H th c th cha c, nn
dng phng php i b. Nu thy mch Thc, i m do m kt t lu ngy, dng php
khu trc m khng c hiu qu th kh cha".
H- Mch H qua cc li bn
- Chng 'Mch thn ' (Cnh Nhc ton th) ghi: "Mch H l chnh kh h, l v lc, v
thn (khng c thn lc ca mch), c m c dng. Ph m v lc l huyt h, Trm m v
lc l kh h, Sc m v lc l m h, Tr m v lc l dng h. Tuy ni rng mch Vi,
Nhu, Tr, Sp l h nhng phi ni thm rng bt k l mch no, nu thy v thn, v lc
th u l mch H. V vy, cc mch Hng, i m khng c thn l m h, mch T Tiu
m khng c thn l dng h. m h m kim v thy b hao tn (dch), long li ha my
ng v vy bnh v thn, hn v ng dch. Th d nh ra m hi, di tinh, kinh s, hi hp
hoc ho suyn, tiu gt, tiu ra mu. Dng h th ha v th b tn thng, chn kh suy
km v vy bnh qun ha, trng ha v trung chu nh l vng u, hoa mt, v qun y
tc, nn, , vong dng, tiu chy, kit l, bng au. Mun cu m th phi b gc ca ha.
89
92
iu tr: Thc a 16g, Hoi sn 20g, Thin hoa phn 20g, Mch mn 12g, Nhc qu 4g, Sn
th 12g, n b 12g, Thin Mn 12g, Hong k (sng) 20g, Ph t 8g, Sc ung chung vi
Kim qy thn kh hon ( Thc a, Hoi sn, n b, Qu chi, Sn th, Phc linh, Trch t,
Ph t ). Sau khi ung ht 24 thng (2 nm), cc chng tng tiu tr ht. Theo di thm 12
thng sau vn khng ti pht. Kim tra li lng ng trong mu: 123mg%, lng ng
trong nc tiu (-) (m tnh)".
c im
mch
vo
ngn
(05
mch)
tay
Tn mch gc
Chm
nh
Hi chng tng
ng
H
T
VI
thiu
sc,
khng
I (I)
Mch p c lc
dng nh khng Kh ca tng do s
thy tr li, ch kh hi gy ra tn hi.
lu mi thy tr li.
ON
u ui u ngn,
thn mch khng Khng c sc, kh b
thy c d mi
h tn.
b v.
c
sc.
93
MCH KT
( - Knotted Pulse - Pouls Noue)
A- i cng
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch n Hon c lc ngng ri li tip,
gi l mch Kt".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th ) ghi: "Mch n cht ngng ri li tip th gi l
Kt".
- Thuc loi mch m.
B- Hnh tng mch Kt
- Nan th 18 (Nan kinh) ghi: "Kt l mch qua li c lc ngng, s ln p khng nht nh".
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Kt qua li Hon, c lc
ngng ri li tip tc".
94
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: "Nu thy mch c khi ngng ngh gin
on th phi gi chung l mch Kt".
- Chng 'Thng hn tht tr' (Thng hn thch ngha tp) ghi: "Kt l kt t, mch qua
li c lc ngng ngh gin on nh dy c tht nt".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Mch Kt... s ln p khng u, hoc p 5-7 ln th ngng
hoc p 10-20 ln mi ngng".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Kt n chm chp, c khi thy ngng hn".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Kt n t t, thnh thong ngng 1
ci, khng c s nht nh".
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' ghi: "Ni ngi bnh c mch Kt, in tm thy
c hnh nh ngoi tm thu nh hoc hnh nh rung nh hoc hnh nh ngoi tm thu tht hoc
hnh nh bloc nh tht. Trng hp ng c Digitalin c th pht sinh ra mch Kt".
D- Mch Kt ch bnh
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh) ghi: "Mch Kt b quan l trong
bng c tch t".
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Ngi bnh chn tay
quyt lnh, mch bt thnh lnh thy Kt l t kh tch t ngc, v vy m ngc y tc, i
m khng n c".
- Chng 'Mch m dng loi thnh'(Chn gia khu yu) ghi: "Mch Kt... m thnh m
dng khng vo c, l trng kt, ut do tht tnh".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Kt... trong l tch t, ngoi l ung nht, sn, h".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Mch Kt l kh huyt kt t".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Kt thy chng tch tr, ngng kt bn trong".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Kt ch m thnh, kh kt, kh ng tc,
m tr, tch t, huyt, trng h, hn m, kh ut".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Kt ch kh huyt ngng tr, ngoan m ni kt,
tc thc nh tr, trng h, tch t, sn thng, tht tnh ut kh".
T Thn KT
Hu Thn KT
Tim au.
T Thn KT
Kh tr.
Hu Quan KT
Sn h.
T Xch KT
m tr.
Hu Xch KT
Trng h.
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Phng Long m ni rng mch Kt l kh huyt kt tr, s
ln p khng u, hoc p 5-7 ln th ngng, hoc p 10-20 ln mi ngng. Tn mch
Kt bt u t thin 'Chung th' sch Linh khu, v Nan th 18 sch Nan kinh. Trong chng
'Bin mch php' sch 'Thng hn lun' ghi rng mch Hon m c gin on l mch Kt,
mch Sc m c gin on l mch Xc. Xt k th thy lp lun trn nghch vi ca
Trng Trng Cnh. Hung chi ni Hon i vi Sc ri ni Hon l chm th li cng sai.
Bn ca Trng Cnh ch ni mch Kt l tn gi chung ca cc mch c ngng ngh, gin
on. Nm ngoi ti c cha mt ngi b n dch, xem mch thy c lc ngng. Ngi con
n nh xem mch cng c mch Kt. Nhn lc mi th xem mch 3 ngi con khc th
cng u thy mch Kt ging nh ngi cha. V vy mi bit mch Kt do bm ph ca
Trng Trng Cnh l khng ngoa vy".
Bi ca Mch KT (Tn H mch hc)
Th trng : Kt th hon c khi ngng,
Trc m qu thnh, mun chng vong dng.
Ph tr, trm tch phi tng.
Hn hay h c ch trng r rng.
Tng loi : i th ngng, chng li ngay,
Kt sinh, i t hai loi khc nhau.
Ch bnh : Mch Kt v kh huyt ngng,
Lo m tch tr xem chng chng thng.
Trong tch t, ngoi nht ung,
Sn h cc chng u cng thuc m.
Bi ca Mch KT (Chn gia chnh nhn).
Mch tng: Kt l c kt ngng,
Mch i chm chm bng ngng li ngay.
Ngng ri i, chng i thay,
Khi xem mch c ny m suy.
Ch bnh: Mch Kt vn thuc m hn,
Bnh ch tch tr huyt m kt ngng.
98
99
MCH KHN
( - Press (Tense) Pulse - Pouls Presse )
A- i cng
- Khn l gp, rt. Mch i c v gp v rt v vy gi l Khn.
- Thuc loi mch Dng.
B- Hnh tng mch Khn
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Khn i li nh si dy b vn".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Khn tm n di ngn tay
thy chy sut c 3 b, n vo mch chy c d, nh tay thy rt Sc, ta nh mch Hng,
Huyn".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch i khn trng c lc".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch n gp di tay thy nh ko dy
thng".
- Sch ' ch Nan kinh mch quyt' ghi hnh v biu din mch Khn:
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Do hn kh lm ngng tr trung tiu khng
tit ra ngoi c, gy tr ngi kh dng, khng thng t c, dn ti hin tng chnh
v t chng nhau, gy ra mch Khn".
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "Mch Khn... do s bin tnh ca mng huyt qun, hoc do
s tng mu tim m sinh ra".
D- Mch Khn ch bnh
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Khn ch chng au, ch v hn suyn, ho, phong
gin, m lnh, nn ma. B thn thy Khn l bng au lm rm. B xch thy Khn l
bnh thuc m, bn n, sn kh".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch b thn Khn l u au.
B quan thy Khn l bn trong thy au. B xch Khn l trong ngi bt rt, quanh rn
au lin min".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Khn thy chng hn, au".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Khn ch hn, au, thc n ngng
tr".
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Mch Khn ch hn b v biu h. Ph n m thy mch
Khn l kinh nguyt chm (thy sau k). Tr nh thy mch Khn thng b kinh phong. B
thn (tri) thy Khn: u nhc, hoa mt, c au, kh b nghch. B thn (phi) thy Khn: hay
s mi, ngc y v au. B quan (tri) thy Khn: bng y, au, 2 bn sn v lng au.
B quan (phi) thy Khn: n ung khng tiu, bng au, nn ma. B xch (tri) thy Khn:
lng v bng di au, tiu kh. B xch (phi) thy Khn: h tiu au".
E- Mch Khn kim mch bnh
- Nan th 7 (Nan kinh) ghi: "Mch Thi m n th Khn, i m Trng".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch thn khu Ph m Khn. Ph l
phong, Khn l hn".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Hi: C ngi bnh pht run ri ra m
hi, li nhn m bnh gii, l ti sao? p: Mch Ph m Khn, n tay xung li Khu l
chnh kh h, v vy m pht run, thy mch Ph tt s ra m hi m gii".
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch c Khn, Ph, Huyn, Hot, Trm,
Sp, 6 mch ny gi l 'Tn tc', u l cc mch bnh".
- Chng 'Bin Thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Trng hp b kt
hung, n ung nh thng, kit l, mch b thn Ph mch b quan Tiu, Trm, Khn l
chng tng b kt".
101
- Chng 'Bin Dng minh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Dng minh bnh.
mch Ph Khn th s nng tng cn, pht tc c lc".
- Chng 'Bin Thiu m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thiu m bnh mch
Khn, n 7-8 ngy sau th i l".
- Chng 'u th u h li bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu
dng Ph m Sp gi l chng phn v, mch Khn m Sp th kh cha".
- Chng 'Huyt t h lao mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Bnh huyt t do u
m b? Thy p... Ch cn c mch t Vi, Sp ti thn khu v Tiu Khn ti b quan th
bit. Thy mch Khu, ng, Vi, Khn, n ng th di tinh, n b th mng thy giao hp".
- Chng "m m khi thu mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Gia chn thy
c chi m, b suyn y, di tm c kin b (ngnh cng), mu da en nu, mch Trm,
Khn".
- Chng 'Hong n bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu dng
Khn m Sc. Sc l nhit, nhit th tiu cm. Khn l hn, n vo th lm y. Phu dng
mch Khn l T b tn thng".
- Chng 'u th mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Tiu chy, thy mch Khn l
cha gii".
- Chng 'Phc trng, hn sn mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mt bn hng
sn au, pht st, mch Khn, Huyn l hn. Bng y mch Huyn Khn. Huyn th v
kh khng vn hnh tc l s lnh. Khn th khng mun n. T v chnh kch bc nhau gy
ra chng hn sn. Gp mch Khn, i m Tr l di tim t phi cng, Mch i m Khn
l trong dng c m. Mch Khn nh si dy vn vo v thng l c thc n c khng
tiu".
- Chng 'Sang ung mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng trng ung th
bng di sng, c b khi, n th au nh ng lu, tiu thng hay pht st, t ra m hi
m li s lnh, mch Tr Khn l thnh m".
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thi dng bnh,
mch Ph m Khn, ng l xng khp phi au nhc nhng li khng au, c th li
nng m t but, l chng phong thy. Mch phu dng ng l phi Phc nay li thy
Khn l vn t c hn, l chng hn sn, bng au".
- Chng 'Trng phong lch tit phong mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch
thn khu thy Ph m Khn. Khn l hn, Ph l h. Hn v h tranh nhau, t b phu".
- Chng 'Tr tt... mch php' (Mch kinh) ghi: "Mch i, Hng, Khn, Sc l bnh tin
trin, bn ngoi l u au, pht st, ung thng".
102
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh ) ghi: "Mch thn khu Trm m
Khn l lnh di tim, thng hay au, c tch t".
- Chng 'Bnh tp bnh mch'( Mch kinh ) ghi: "Mch Sp m Khn l chng t".
-Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Ph Khn l phong hn, mch Trm Khn l lnh
thng".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Hng Khn l ngc y tc, i tin kh m ra
mu, Ph Khn l hn, Trm Khn l t kh thnh - T Khn l hn".
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Mch Khn m Ph ch v ngoi cm. Khn m Trm l tim,
2 bn sn, bng di b hn b v gy ra nn ma, tiu chy".
G- Mch Khn v iu tr
- Chng 'Huyt t h lao bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch gp cc
hin tng Khu, ng, Vi, Khn th n ng b mt tinh, n b mng thy giao hp. Dng
bi 'Qu chi long ct mu l thang' m cha ( Qu chi, Thc dc, Cam tho, Long ct,
Mu l, Sinh khng, To). Chng bnh m c th bn ngoi t di, cu vo khng bit au,
ging nh l chng phong t, dng bi 'Hong k qu chi ng vt thang' m cha ( Hong k,
Qu chi, Thc dc, Sinh khng, To).
- Chng 'Tm thng, hung t mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng ngc au,
suyn th, ho khc, ngc v lng au, hi th ngn, mch thn khu Trm m Tr, b
quan mch Tiu, Khn, Sc, dng bi 'Qua lu gii bch bch tu thang' m cha (Qua lu,
Gii bch, Bch tu).
- Chng 'Phc trng, hn sn mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Hn sn,
quanh rn au, Nu pht th nc trng chy ra, tay chn mp lnh, mch Trm Khn. Dng
bi 'i u tin' m cha ( u loi ln sc ung)".
- Chng 'Phc trng, hn sn mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch i m
Khn l trong dng c m, c th cho x c".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: " Mch Ph Khn th phi dng php pht hn. Mch Trm
Khn th phi n tn".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch t thn ch v Hng
(ha) nay thy Khn (mc) l ha gip mc m sinh ra phong nhit trn, cho nn ch v
nhc u. Mch hu thn ch Sc (kim) nay thy Khn (mc) l kim h khng bnh c
mc cng lm cho nhc u. Nn ung bi 'Tiu si h thang' ( Si h, Bn h, Nhn sm,
Hong cm, Cam tho, Sinh khng, To). Mch t quan ch v Huyn (mc) nay thy Khn
(mc) l mc thnh khc th v vy sinh ra au. Mch hu quan ch mch Hon (th) nay
thy mch Khn (mc) l mc khc th m sinh au, cho ung bi 'Thc dc thang'
( Bch thc, Hong lin, Hong cm, ng quy, i hong, Binh lang, Mc hng, Qu
tm, Cam tho ). Mch t xch ch Trm (thy) nay thy mch Khn (mc) l phong nhit
103
vo h tiu lm cho au bng. Php cha c khc nhau: cha bn t bng bi 'Qu chi
thc dc thang' ( Qu chi, Thc dc, To, Chch tho, Sinh khng ). Cha bn hu
bng bi 'Lc v a hong thang' ( Thc a, n b, Bch linh, Hoi Sn, Sn th, Trch t)
thm ng quy v mt t Ng th".
H- Mch Khn qua cc li bn
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "Xt v mch Khn, kinh sch xa nay cha rt c iu ch
yu ca n, u cho rng n tng t vi mch Huyn. Cha ti thng ni: mch Khn m
sch Ni kinh T vn v Trng Trng Cnh vn gi chc hn khng ging vi thuyt ca
cc y gia, v Khn ngha l xon l khng tan ri c, b rng c gii hn m ng mch
cng vi th tht chia r rt r rng mi ng, v hn ch thu rt nn ng mch phi xon
cht m khng dm tan ri ra vy".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Khn m nhiu dng t l du hiu
m t kch bc, khng phi l biu hn b ngoi m l l hn c thnh".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Khn nh xon dy thng
chng cho, l hn, thuc dng, n vo thy trng, mi t tay vo nh dy thng xon
chng cho. Mt thuyt ni: ta nh xon dy thng tng lc, l t kh va chm, n nu
khong vinh v lm cho b kch ng".
Bi ca Mch KHN (Dng) (Tn H mch hc)
Th trng: Khn th nh th vn dy,
Bi phn tng mch thc ry khn trng.
Hn t ngoi li r rng,
Trong thng au bng, ngoi thng mnh au.
Tng loi: Huyn nh dy cung thng ngay,
Khn th hu lc nh dy st cm (n).
Ch bnh: Khn ch chng au, ch hn,
Suyn ho, phong gin, lnh m hay nn.
Ph Khn th pht hn lun,
Trm Khn th li phi n tn lin.
Thn Khn thng thc hoc hn,
Khn thy quan au bng lm rm.
104
ngay bi 'Ct cn thang' ( Ct cn, Qu chi, Cc nha (sao), Bi lan, Hng x (sao), Ma
hong, Phc linh, Trn b, Bn h (ch), Sinh khng ).
Khm ln 2: Hm trc ung bi 'Ct cn thang', hi c m hi, u gy v xng au
nhc mi, cm gic mun nn cng ht, c th nng, u chong, ming kh, mun ung
nc, mch Huyn Sc, cht li , ru li vng mng. y l t kh Thi dng
gii, nhit dng minh ang hun t. Vn th lc khe, bnh khng n ni ko di. By
gi cho ung bi 'Qu chi thang', 'Bch h thang', mt mt thanh nhit Dng minh, mt
khc, dn cho sch t kh Thi dng. Cho dng: Qu chi 4g, Xch thc 12g, Ch xc 6g,
Thin hoa phn 12g, Trc nh (sao) 6g, Thch cao (sng) 12g, Cc nha (sao) 12g, Tinh du
tho 6g, Ct cnh 3g, L cn 20g, bnh khi".
MCH KHU
( - Hollow Pulse - Pouls Dicrote )
A- i cng
- Sch Ni kinh khng c mch Khu.
- Mch Khu ch bt u xut hin trong sch Kim qy.
- Cng gi l mch Khng ().
- L mt loi mch m.
B- Hnh tng mch Khu
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Khu th Ph, i m
Nhuyn, n tay xung thy trong rng, 2 bn th thc".
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Mch Khu l Ph i m Huyn Nhuyn".
106
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Khu hnh tng ging nh l hnh, n nh, n
nng v n 2 bn u c, nhng n va va th trng rng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Khu th Ph, i m trong rng, trn
di, 2 bn u thy mch, ch bn trong l rng, nh ln cng hnh".
HNH V BIU DIN MCH KHU
- Sch 'Mch chn' biu th hnh v mch Khu:
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Khu ch mt mu, nn ra mu, chy mu mi, i
tin ra mu, bng huyt, huyt ".
T Thn KHU
Hu Thn KHU
Ph huyt thng m.
Hu Quan KHU
Tiu ra mu.
F- Mch Khu v u tr
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tng tm lnh) ghi:
Mch b thn Khu: phin mun, huyt t ngc, cho ung bi 'T vt thang' b
Xuyn khung, thm n b, Lin nhc ( ng quy, Bch thc, Thc a, n b, Lin
nhc)
Mch b quan Khu: trng ung, cho ung bi 'o hng t vt thang' ( Quy v, Xch
thc, Xuyn khung, Thc a, Hng hoa, o nhn).
Mch b xch Khu: Thn b h hn, tiu gt, tiu ra m mu, cho ung bi 'T linh tn'
(Phc linh, Tr linh, Bch trut, Trch t).
MCH LAO
( - Confined Pulse - Pouls Laborieux - Hidden - Excessive Pulse)
A- i cng
111
- Sch 'Thin kim dc' ghi: "n tay thy mch kh thc mnh, ging nh Trm, ging nh
Phc gi l Lao".
- Sch ' ch Nan kinh mch quyt' ghi: "n tay thy rt cng gi l mch Lao".
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Lao l vng bn".
B- Hnh tng mch Lao
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "Mch Lao l Huyn, i
m Trng, nhc tay thy gim, n xung th thc mnh".
- Sch 'Chn gia khu yu' ghi : "Mch Lao, cng, bn cht, Trm m c lc, chuyn ng m
khng thay i".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Lao... ln m Huyn, Thc, n nng xung mi
thy, n nh hoc n va u khng thy ".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Lao, n su thy Thc, i, Huyn,
Trng".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Lao ging nh mch
Huyn, cng n nng tay li cng chc".
- Sch 'Trung y chn on hc' ghi : Mch Lao pht sinh do kh b kt lu ngy, m hn tch
bn trong, dng kh b trm xung di v vy m mch mi Trm m Thc, i, Huyn,
Trng, cng, khng x dch".
D- Mch Lao ch bnh
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch b quan Lao l kh
ca T V b b tc". -"Mch b xch Lao l bng y".
- Chng 'Bnh k kinh bt mch' (Mch kinh) ghi: "Mch b xch v thn u Lao, thng
ln thng xung, l mch Xung b bnh, trong ngc c hn, l chng sn vy".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Lao l hn l c tha, ngc bng lnh au, Mc khc
T, l sn kh, trng h".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Mch Lao ch cc bnh thuc m hn, kin tch".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Lao ch v y (trng)".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Lao ch m hn thc trong, sn kh,
trng h".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Lao ch 5 chng tch, hn nhit ngng kt, ngc
bng au, sn kh, trng h, kinh phong".
T Thn LAO
Hu Thn LAO
Chng tc phn.
Hu Quan LAO
Huyt b tch t.
T Xch LAO
Chng b tch.
Hu Xch LAO
Chng bn n.
Thn
Quan
Xch
Mch Lao
Ho, ko suyn.
Bng au, tit t do hn
t phm V.
Sn kh.
- Sch 'Trung y chn on hc' ghi : "Mch Lao gp trong cc bnh ng mch b x cng :
thn vim mn tnh, ng mch x cng, huyt p cao lu ngy".
113
- Sch 'Trung Hoa mch hc nghin cu' ghi : "ng mch x cng nh thn vim mn...
thy xut hin mch Lao".
E- Mch Lao kim mch bnh
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
Lao m cng th hn thy nh tr.
Lao m Tr l lnh lu ngy.
Lao m Sc l nhit tch.
F- Mch Lao qua cc li bn
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "Mch Lao l Huyn, i
m Trng, nhc tay thy gim, n xung th tht mnh, ging nh mch Thc v Hot l
mch i ti lui, khng ging nh mch Phc l mch n np m Sp, rt. Mch Cch th n
tay thy rng trong v Ha Thc Vi ni: Mch Lao l bnh c kt, cc chng h hon ton
khng thy mch ny, ch c nhng chng thn kinh, co qup, h sn, bo ngc, kin tch,
phc trong mi thy mch Lao. Mch Lao l bnh c kt, kin thc m su bn trong, v
kh suy kit, cng th u kh, v vy, gp mch ny l bnh nng kh cha".
- Chng 'Mch m dng loi thnh' (Chn gia khu yu) ghi: "Lao l cng, thc, l mch
Trm m c lc, ng m khng chuyn l l thc, biu h, trong ngc kh nghch l lao
thng. i khi l mch gn ging nh khng c v kh, v vy cc y gia u cho mch ny
l nguy him. Cng ch v au trong xng, kh biu".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Cc chng m h, mt mu m thy mch Lao u rt ng
s".
- Sch 'Mch quyt' ghi : " Cc y gia lun v mch Lao ln xn khng r, v vy ngi i sau
u b qun".
- Sch "Thi Th mch quyt' bn v mch Cch v mch Lao ghi : "Cc Trm l mch Phc,
c lc l mch Lao, mch Thc, i, Huyn, Trng".
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Nhng ngi mc bnh mt mu, ho lu ngy, thy mch
Lao th kh cha". -"Mch Lao i ging mch Trm nhng khc ch nn thy mch cng
thng".
Bi ca Mch LAO (Dng trong m) (Tn H mch hc)
Th trng: Lao th thc Huyn th trng,
Tng loi: Ta Trm ta Phc y thng ch qun.
114
- Trng Sn Li, trong b 'Mch hc chnh ngha' cho l ch Nhuyn bin thnh ch Nhu l
do ngi Hn t ch L m ra.
- Sch 'Mch kinh' gi l Nhuyn.
- Sch 'T chn quyt vi' ghi: "Ch Nhu v ngha cng nh ch Nhuyn, v vy mch
Nhuyn tc l mch Nhu".
- Thuc loi mch m.
- Sch 'Thin kim dc' ghi: "n tay nh khng c, nhc tay ln th c tha hoc nh o gm
trong nc, tay nh ln tht th thy ngay m mm, gi l mch Nhu".
B- Hnh tng mch Nhu
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Nhuyn th rt mm m
Ph - T".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Nhu i ph m rt nh, rt mm, nh tay th thy
ngay, n nng tay th khng thy".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Nhu i ph, nh m mm".
Hu Thn NHU
Kh b h, m hi t ra.
Hu Quan NHU
T h, thp tim.
Hu Xch NHU
Mnh mn ha suy.
T th trm t ta h si t.
Ch bnh: Nhu th vong huyt m suy,
an in, ty hi ngm vi ht ri,
m nng hm, lm m hi,
Huyt bng, thp kh xm ni th t.
Thn Nhu : t hn dng h,
Quan Nhu th thuc kh h r rng.
Xch thng tinh huyt, h hn
Mun cho khi bnh phi bn b m.
Bi Ca Mch NHU (Chn gia chnh nhn)
Mch tng: Li xem th trng mch Nhu,
Rt mm m nh, mc ph phi hay.
Nh tay th s thy ngay,
H m ta n nng tay mt ln.
Ch bnh: Mch h ch bnh ni qua,
m h, ty kit cng l tinh thng.
T thn qun nhng s sng,
Hu thn t hn r rng dng h.
T quan huyt km gn kh.
Hu quan c thp kh v hi t.
T xch Nhu tinh huyt khuy.
Hu xch ha bi, n k t vong.
H- Cc Y n Mch Nhu
Y n Mch NHU - T
119
Y n Mch NHU
(Trch trong 'Ni khoa hc ca Thng Hi')
"Th X, n, 31 tui.
Khm ln u: trc y 5 ngy, bng nhin b au trng vng bng di km theo tiu
nhiu ln v tiu gp, bi tit nc tiu nng rt v but, au nc tiu sc vng, c vn c,
mt ngy i tiu hn 20 ln, khi tiu, c cm gic nh mt lung au but t vng rn lan
n ng tiu, lng khng au.
Xt nghim: nhit c th 370C, tnh to, dinh dng pht dc bnh thng, ru li trng
mng, nht dnh, u li c gai , mch Nhu. Vng tim, phi bnh thng, bng mm,
gia bng di c vng n au r (cu bng quang cng au), g vng thn thy au, nc
tiu sc vng, c, c t trng trng trng, bch cu 4 (+), hng cu 2 (+), cy nc tiu thy
c trc khun i trng.
Chn on: Chng nhit lm (bng quang vim cp).
Cho dng: Sinh a 16g, C mch 12g, Xa tin t 12g, Sn chi 12g, Hong b 12g, Mc
thng 8g, Bin sc 12g, Hot thch 12g, Cam tho 6g, H phch 3g, ng tm 4g.
Khm ln 2: Sau khi ung 2 thang, tiu ht au, but, s ln tiu t hn 20 ln gim xung
cn hn 10 ln, n vo vng bng di ch hi thy au nh. Nc tiu sc vng, trong, ht
albumin, bch cu cn vt, hng cu m tnh. Tip tc cho ung nh thang c.
120
Khm ln 3: Sau khi ung 3 thang na, ht hn au trng v vng bng di n khng cn
au na, s ln tiu tr li bnh thng. Xt nghim nc tiu cng bnh thng".
MCH NHC
( - Frail Pulse - Pouls Faible)
A- i cng
- Nhc l yu t.
- Sch 'Thin kim dc' ghi: "n tay mi thy, nhc ln th khng, Nhu m T, gi l Nhc.
Mch Nhc thuc m".
-Sch 'Tn H mch hc' ghi : "Ph m T gi l Nhu, Trm T m mm gi l Nhc".
B- Hnh tng mch Nhc
- Chng "Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Nhc th cc Nhuyn
m Trm, T, n tay thy mun tuyt".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi : "Mch Nhc th T, Tiu, thy Trm, nhc tay ln th
khng thy, n tay xung mi thy".
- Sch 'Chn gia khu yu' ghi : "Mch Nhc, khng mnh, cc Trm, T m mm".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Nhc... T, Tiu m Trm, n nng tay th thy, n
nh tay nh khng c".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Nhc nh mm m chm su".
HNH V BIU DIN MCH NHC
- Chng 'Mch m dng loi thnh' (Chn gia khu yu) ghi: "Mch Nhc... l do tinh kh
khng , v vy kh suy yu khng nhc ln ni".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Nhc l m h m dng kh suy".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Mch Nhc l dng kh b hm, chn kh suy nhc".
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Mch Nhc l triu chng ca dng kh suy yu".
-Sch 'Trung y chn on hc' ghi : "m huyt bt tc, khng khua ng c mch o,
dng suy, kh thiu, kh lm cho huyt lu thng, khin cho mch thy Trm T m mm,
sinh ra mch Nhc".
D- Mch Nhc ch bnh
- Thin 'Ngc c chn tng lun' (T vn 19) ghi: "Mch chn tng ca T hin ra Nhc m
lc nhanh (Sc) lc s, sc mt vng xanh, khng bng, lng tc rng l cht".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Cc mch Trm, Sp, Nhc, Huyn, Vi
l cc mch m... bnh thuc dng m thy mch m th cht. Nu mch b xch Nhc l
m khng , dng kh h hm vo m phn v vy m pht st. Mch dng Ph m
mch m Nhc l huyt h, huyt h th gn co rt".
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch thn khu Nhc th pht st".
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Tiu chy m c th
hi st li kht, mch Nhc s khi".
- Chng 'm m khi thu mch chng tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Ho nhiu nm m
thy mch Nhc th c th cha c".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Nhc
l dng kh h, m hi t ra, ht hi. Mch b quan Nhc l V kh thiu. Mch b
xch Nhc l dng kh thiu, pht st, bt rt trong xng".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Nhc l h, hi hp".
- Chng 'Mch m dng loi thnh' (Chn gia khu yu) ghi: "B thn tay tri Nhc l
dng h, hi hp, m hi t ra. B quan bn tri Nhc l gn c teo, khng c sc, n
b th ch sinh xong b phong t xm nhp lm cho mch b sng. B xch tay tri Nhc l
Thn h, tai , au nhc trong xng, tiu gt. B thn tay phi Nhc th c th lnh, da
lnh, ngn hi. B xch (phi) Nhc l T V h, n khng tiu. B xch (phi) Nhc l h
tiu lnh au, i tin lng".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Nhc l m h m dng kh suy v vy s lnh, pht
st, au trong xng, gn c teo, thng ra m hi nhiu, tinh thn suy km... B thn
122
Hu Thn NHC
T ra m hi, hi th ngn.
Hu Quan NHC
Gn c co rt.
T Xch NHC
Tiu chy.
Hu Xch NHC
m dch kh kit.
Dng kh b hm.
mu vng vng gi l Lch tit phong" - "Thiu m mch Ph m Nhc, Nhc l huyt
khng , Ph l do phong, phong huyt tng bc v vy cc khp au nh b co ko".
- Chng 'Huyt t h lao mch chng tr' (Kim qu yu lc) ghi: "n ng mch Ph,
Nhc m Sp th khng c con, tinh kh trong m lng". - "n ng bnh thng m mch
li H, Nhc, T,Vi th thng ra m hi trm".
- Chng 'Ng tng phong hn mch chng tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch chn tng ca
Ph hin ra th Ph m H, n tay xung thy Nhc, mm rng nh cng hnh, di
khng c gc th cht". - "Mch chn tng ca Can hin ra th Ph m Nhc, n tay xung
thy nh dy t, khng n hoc cong nh rn b th cht".
- Chng 'Kinh qy th nc mch chng tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch thn khu ng
m Nhc. ng th kinh s, Nhc th hi hp". - "Ngi bnh mt khng c huyt sc,
khng nng lnh mch Ph, Nhc, n tay thy tuyt th i tin ra mu".
- Chng 'Ph nhn sn hu mch chng tr' (Kim qu yu lc)ghi: "Sn ph b chng mt,
chong vng, mch Vi, Nhc, nn ma khng n c, i tin cng, u ra m hi, l
do huyt b h".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Tiu Nhc l chng phn v (n vo
l nn ra)".
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Mch thn khu m Nhc, Tr l y h, khng n
c. Mch thn khu Nhc m Hon th n khng xung, kh b nghn ngc". - "Cc
chng h hoc chng huyt m thy mch Nhc kim Sp l kh v huyt u h".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
Mch Nhc
Phi hp
Ph
Sp
T
Trm Sp
Huyn T
Nhuyn
Ch bnh
Hn biu hoc kh b h.
Huyt h.
m h.
Di tinh (nam), bng lu (n).
Huyt h, gn teo.
M hi t ra.
Ph Nhc th dng php pht hn gii, cho ung bi 'Qu chi thang' ( Qu chi, Thc
dc, Cam tho, Sinh khng, i to)". - "Thi dng trng phong, mch Ph Khn, pht
st, s lnh, c th au nhc, khng ra m hi m li phin to, cho ung bi 'i thanh long
thang' ( Ma hong, Qu chi, Hnh nhn, Thch cao, Chch tho). Nu thy mch Nhc, Vi,
ra m hi m khng s gi th khng th ung bi trn ( i thanh long thang), nu ung s
sinh ra chng quyt nghch, gn tht my git, l nghch chng". - "Mc bnh 6-7 ngy
m mch Tr, Nhc, Ph s gi, s lnh, tay chn m dng php h 2-3 ln m vn
khng n c, di 2 bn sn li y au, mt, mt v c th u vng, c gy cng
au, tiu kh. Cho ung bi 'i si h thang' ( Si h, Bn h, Thc dc, Hong cm,
Sinh khng, Ch thc, i to ). Thi dng bnh m b thn Hon, b quan Ph, b xch
Nhc, pht st, ra m hi m s lnh, khng i, v qun y tc, l do thy thuc dng
php H m ra".
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Mc bnh 2-3
ngy, mch Nhc m khng c biu hin ca Thi dng Si h chng, phin to, v qun
y cng, 4-5 ngy sau, tuy n c th cng cho ung bi 'Tiu tha kh thang' ( i hong,
Hu phc, Ch thc) nhng gim bt lng thuc".
- Chng 'Bin thi m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thi m bnh, mch
Nhc, i tin lng, nu c thm v i hong th phi gim bt liu lng v V kh ca
ngi bnh suy yu nn d b ng".
- Chng 'Bin thiu m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thiu m bnh, mch
Vi th khng th pht hn v s lm cho vong dng. Dng h m mch b xch li
Nhc, Sp th khng th dng php h".
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Nn ma m mch
Nhc, tiu thng li, c th hi nng, li thy quyt nghch th kh cha. Cho ung bi 'T
nghch thang' ( Si h, Ch thc, Thc dc, Cam tho)".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch b quan Nhc l
V kh b h... chm b huyt V (Trung) qun (Nhm 12 )". - 'Mch b xch Nhc l dng
kh thiu, pht st, phin nhit trong xng... chm b huyt Quan nguyn (Nhm 4)".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Nhc l triu chng dng kh suy, v vy s lnh,
pht st, au trong xng, gn teo, thng hi hp v ra m hi nhiu, tinh thn suy km,
cch cha phi gp dng cch ch kh iu vinh".
- Sch 'Thin kim dc' ghi: "Mch Nhc l triu chng dng kh b suy, cch cha phi
nn n, nn b".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch t thn thy Nhc l
Tm kh b h. Mch hu thn thy Nhc l dng h. Cho dng bi 'Ng b hon' ( Bch
phc linh, a ct b, Ngu tt, Nhn sm, Thc a) hoc bi 'T nghch thang' (Ph t,
Chch tho, Can khng). Mch t quan thy Nhc l Can kh b h, mch hu quan thy
Nhc l kh h tn mc, nn dng bi 'Bnh v tn' (Thng trut, Hu phc, Trn b, Cam
125
tho) hoc bi 'ch hong tn' ( Trn b, inh hng, Kha t, Thanh b, Chch tho). Mch t
xch thy Nhc l Thn kh trong b ht, dng chy tn lon, mch hu xch thy Nhc
l dng thnh m h tuyt, au but ngoi da, do mch Tam tiu ch cn dng l loi,
khng gi c mt mnh nn thot khi v tr, trng hp ny, khng th cha c".
G- Mch Nhc qua cc li bn
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Mch Nhc l triu chng ca dng kh suy vi, v n
nh tay l xem v phn dng, nay n nh tay th thy nh khng c v vy bit r l
dng b suy. Do mi ni l mch Nhc thuc m. Nu thy cc kinh dng th cng
l dng kh suy. Kinh ni: "Mch thn khu Nhc m Tr l y h, khng n ung
c. Mch thn khu Nhc m Hon th n khng xung, kh b nghn ngc." Hai cu
trn, mt thuc v V b hn, mt thuc T h, v vy u ch v n ung. Li ni rng Thi
dng trng th, c th nng m mch li Vi Nhc, cho thy rng mch Nhc l v
dng v th, khng th no l thc nhit. Ch nn phn bit l chn dng h hoc v kh
h. Mch Nhc thy cc kinh m th tuy l mch hp chng nhng dng kh cng
qu suy vi, nukhng n i b th kh m vn hi".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Cc chng h lao, huyt t, ho lu ngy, mt mu, n
b mi sinh, ngi gi kh huyt suy nhc th thng thy mch Nhc, Vi, nhng cng
cn Nhc m ha hon th mi l mch c V kh. Nu tui tr, b bo bnh m thy mch
Nhc l nghch, kh cha".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Nhc v mch Nhu cng 1 loi.
Mch Nhu nh mm m Ph, mch Nhc nh mm m Trm. Bnh mi khi, chnh kh h,
thy mch ny l thun. Bnh mi mc phi, t kh ang thnh m thy mch ny l nghch".
Bi Ca Mch NHC (m) (Tn H mch hc)
Th trng: Nhc khng lc n mm tay.
Trm m nhu t thc ry phi suy.
Dng vo m, tinh huyt suy,
Gi th cn th... tr th ng lo.
Tng loi: Nhu th ph t mm thay,
Nhc th trm t khc ry mch Nhu.
Ch bnh: Mch Nhc m h dng suy,
S lnh pht st, cn nuy r ri.
Hay s st nhiu m hi,
126
128
"Giang ng Tc cha cho mt em b 9 tui. Bng nhin thy chn tay co git, li rt li m
si bt mp, sc mt trng bch, mi xanh tm. C thy thuc cho l kinh phong, ngi khc
cho l do phong, ha, m, nn ung Chu sa, T gic, Kim bc, Thch hc, Ngu hong,
H phch, Ng cng, Ton yt... bnh khng bt m li cn nng hn. Ti n xem mch
thy tay phi 3 b mch u Trm Nhc m v lc. y l do T h sinh phong, phi i
b. Cho ung 'Quy t thang' ( Bch trut, Bch linh, Hong k, Nhn sm, Mc hng, Vin
ch, Cam tho, ng quy, Long nhn, Toan To nhn ), thm Qu, Ph. Ht co git th b
bt Qu, Ph, cho ung i t Sm, K ri khi hn".
MCH PH
( - Floating Pulse - Pulse Superficiel)
A- i cng
- Ph l ni, mch lc no cng ni st da v vy gi l mch Ph.
- Thin 'Ngc c chn tng lun' (T vn 19) ghi: "Mch ma Thu tc l mch ca Ph, thuc
phng ty, mun vt nh ti k thu thnh, v vy khi n th nh, h m Ph, khi n th
gp, lc i th tan tc (tn), v vy gi l Ph".
- Thin 'Tuyn minh ng kh' (T vn 23) ghi: "Ph mch Mao, ng vi thi bnh l ma Thu,
tng l Ph, mch Ph Ph v vy mch Ph cng l mch Mao".
B- Mch tng ca Ph
- Nan th 18 (Nan kinh) ghi: "Mch Ph l mch i trn tht"
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Ph nhc tay ln th c
d, n tay xung th khng ".
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "Mch Ph xung th hi
gim nhng khng rng, nhc ln th ni ph ln m i lu li".
129
- Quyn 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Ph l mch dng, n nh tay
th thy p u ngn tay rt r rng y , n nng tay th km hn".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Ph i ni ngoi mt da, n nh thy ng ngay
ngn tay".
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thi dng bnh th
mch Ph. Mch Ph l bnh phn biu".
- Mc 'Th nc bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch b xch Ph: mt
vng, chy mu mi".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh nghi tr' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Ph l
trng phong, pht st, u au... Mch b quan Ph th bng y khng mun n... Mch b
xch Ph l nhit phong t di, tiu kh...". "Mch b quan hi Ph l nhit tch t V,
nn ra giun, hay qun".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi: "B thn m Ph l
u au, chng mt hoc phong m t ngc. B quan Ph l T suy, Can vng. B xch
Ph ( trung n) l tiu khng thng".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "B Tm ( t thn) Ph th thn
khng yn, ni cung, kinh s. B Can (t quan) Ph th t lit, co qup, tc ngc, c th
au nhc. B Thn ( t xch) Ph th i ra mu, lng au, rng au. Ph m v lc l c nht
u gi chn. B T (hu quan) Ph th b l, suyn, tiu chy, n km. B Ph (hu thn)
Ph th suyn, trng phong, mt nng, ph ung (p xe phi)".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Ph phn nhiu thy chng biu, phong t cn
bn ngoi. Nu nh mch Ph v lc th thuc v h chng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Ph ch chng biu, c lc l biu
thc, khng lc l biu h".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Ph ch bnh nhit, u au, gy cng, s lnh,
gi, ra m hi, mi nght, ho khan, kht nc, suyn, nn, b khi, phong thy, b thy, kh
nghch ln, huyt h".
T Thn PH
Hu Thn PH
Tm Dng bc ln, mt
ng, bun bc.
T Quan PH
Can kh thng.
T kh trng, nn ma.
Xch PH
cho ung 'Qu chi Ph t thang' ( Qu chi, Thc dc, Ph t, Cam tho, Sinh khng, i
to). - "Thng hn m mch Ph Hot, l phn biu c nhit, l c hn, cho ung 'Bch
h thang' (Thch cao, Tri mu, Ngnh m, Cam tho)".
- Chng 'Bin dng minh bnh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Dng Minh
trng phong, ming ng, hng kh, bng y, suyn, pht st, s lnh mch Ph Khn nu
dng php h s lm cho bng y m tiu kh khn" -"Dng minh bnh m mch Ph
Khn th nng tng cn m pht c lc, nu ch Ph th ra m hi trm. Nu pht nng m
mch Ph, kht mun ung nc lnh, tiu khng thng th cho ung 'Tr linh thang' ( Tr
linh, Phc linh, Trch t, A giao, Hot thch). -"Dng minh bnh mch Ph m khng ra m
hi, suyn, pht hn th khi, cho ung Ma hong Thang ( Ma hong, Qu chi, Hnh nhn,
Chch tho)".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi:
. Mch Ph dng bi 'Tiu si h thang' ( Si h, Hong cm, Ng v t, Bn h, Bch thc,
Nhn sm, Tang bch b ).
. B thn Ph: dng 'Qu chi thang' (Qu chi, Xch thc, Chch tho). - Ma hong Thang
(Ma hong, Qu chi, Hnh nhn, Cam tho).
. B quan Ph: dng 'iu trung thang' ( Hu phc, Trn b, Bn h, Nhn sm, Bch trut,
Chch tho).
. B xch Ph: dng 'Tht thnh hon' ( Tn lang, Mc hng, Khng hot, Xuyn khung,
Qu, i hong, c l nhn ).
- Tp 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch t thn ch Hng, i m thy
Ph l ngoi cm phong t, mch hu thn ch Sp ( kim) m thy Ph, nn cho ung 'Sm
t m' ( Mc hng, T t, Can ct, Bn h, Tin h, Nhn sm, Phc linh, Ch xc, Ct
cnh, Trn b, Chch tho ).
. Mch t quan ch Huyn (mc) m thy Ph, mch hu quan thuc Hon (th) m thy
Ph th nn dng bi 'Bi th c trung phng' (Thc a, Bch trut, Cam tho, Can
khng) thm Bch thc.
. Mch t xch ch v Trm, thuc Thy, nay c mch Ph, hu xch ch v mch ca tng
ha, nay c mch Ph, nn cha bng bi 'T vt thang' (Bch thc, ng quy, Thc a,
Xuyn khung). Nu khng khi, cho ung 'Lc v a hong thang' ( Thc a, n b, Phc
linh, Sn th, Hoi sn, Trch t).
. T xch (mch b thn) Ph Khn th tai ic, cho ung 'Lc v a hong thang' thm
Xng b.
. T quan Ph qu th gn yu, chn tay mm yu, khng c sc, dng bi 'Tiu dao tn'
( ng quy, Phc linh, Bch trut, Thc dc, Si h, Chch tho). Nu thy bng trng
nn dng bi 'Bi th c trung thang gia v'.
135
Loi
Mch
PH
c im
Tn mch cung gc
PH
nh
u
ngn
tay
HNG
NHU
TN
KHU
139
Hnh th tng
Hi chng tng
mch
ng
tay xung th hi
gim, nng tay ln th
Chng biu.
mch lu lot.
Mch n nh ln
sng cun cun, khi
Chng nhit thnh.
n th mnh, khi i
th yu.
Mch ni m mm.
H, Thp.
Mch ni m tn
Nguyn kh ly tn,
lon.
chn kh sp tuyt.
Mch ni ln nhng Mu b mt. m b tn
thy
rng trong, nh n
vo cng hnh.
Mch ni p vo
tay, c cm gic
cng trn b mt,
rng bn trong.
mch
ngay.
CCH
thng.
Tinh v huyt b h
hn.
MCH PHC
( - Hidden Pulse - Pouls Cache)
A- i cng
- Phc c ngha l tim phc, n np.
140
- Sch 'Ni kinh T Vn' tuy khng c tn mch Phc nhng trong thin 'Mch yu tinh vi
lun'(T vn 17) c cu: "n au n xng, mch kh thiu l tht lng cng xng sng
au v c th c chng t". y chnh l mch Phc.
- V vy, Nan th 18 (Nan kinh) nh ngha: "Mch Phc l mch i di gn".
- Thuc loi m.
B- Hnh tng mch Phc
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Phc th trm trng, phi
n tay xung n xng mi bt c mch".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch np ln bn trong, phi y gn st xng mi tm
thy".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "n nng tay tht st gn xng mi thy,
thm ch c khi n Phc m khng thy".
- Sch 'Mch hc ging ngha' gii thch: "Mch Phc... nh tay khng thy, v vy phi n
tay xung mi tm c, l mch nm phc trong xng".
HNH V BIU DIN MCH PHC
- Sch 'Mch chn' biu th hnh v mch Phc nh sau:
- Chng 'Ng tng phong hn bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch n
T m np vo xng (Phc) l chng tch".
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Ngi mc bnh thy
th mi mt di sng ph, sc mt bng lng, mch Phc" - "Mch phu dng Phc, thy
cc khng tiu ha, T kh suy th i tin lng, V kh suy th ph thng".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Phc, kh
nghch ngc, tc nghn khng thng, l do lnh kh v xng ln ngc" - "Mch b
quan Phc l trung tiu c thy kh, i tin lng" - "Mch b xch Phc th bng di au,
trng, sn (kh) thy cc khng tiu ha".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Phc l hoc lon".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Phc l hoc lon, i ma, bng au do n khng tiu,
cc chng m m, tch t".
- Sch 'Mch ng' ghi: "Mch Phc ch v hn ngng tr kinh lc, tng ph, hoc b hoc
lon, th t, n khng tiu hoc m c kt hoc quyt nghch trng m".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Phc ch tch tr, b tc, m ng, au nhiu,
thy kh, hoc lon, sn kh, quyt nghch".
T Thn PHC
Hu Thn PHC
Huyt ut.
T Quan PHC
Kh ut.
Hu Quan PHC
Sn h.
* Mch b quan (tri) thy Phc l huyt suy yu, lng au, chn au, 2 bn sn au. Mch
b quan (phi) thy Phc l d dy b kh tch v vy n ung khng tiu.
* Mch b xch bn tri thy Phc l thn tinh km, hay b sn kh. Mch b xch bn phi
thy Phc l bng di au v c hn kh ngng kt h tiu".
E- Mch Phc v u tr
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Phc l hoc lon, nn ma... cch cha phi tn hn,
n l".
- Sch 'Cnh Nhc ton th' ghi: "... Do bo bnh, bo nghch m thy mch Phc, cch
cha l iu ha kh huyt".
- Sch 'n dch lun' ghi: "Gp mch Phc... ch cn h bng bi 'Tha kh thang' (i hong,
Hu phc, Ch thc) th 6 b mch s t hi phc".
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Thng hn m gii biu, pht tn khng ng lm cho t
kh khng tit ra c, v vy 6 b mch u Trm Phc, phi gp rt pht hn th mch kh
t hi phc".
- Sch 'Bnh c kh nghi bo mnh tp' ghi: "Thy mch Phc th khng th pht hn".
- Sch 'Trng th y thng' ghi: "Thy mch Phc, nn cho ung bi Ma hong ph t t tn
thang pht hn".
- Sch 'Mch thuyt' ghi: "Mch Phc ca bo bnh th cch cha phi tuyn, tn".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch b t thn Phc l kh b
tc ngc. Cho ung bi 'Trm hng hon' ( Trm hng, Nhc thung dung, Hong k, C
mch (hoa), Hot thch). B t quan Phc th kit l, hoa mt. Ung bi 'Ng cch khoan
trung tn' ( Bch u khu, Mc hng, Chch tho, inh hng, Sa nhn, Hu phc, Thanh
b, Trn b, Hng ph ). B t xch Phc: n km, y hi, bng au, nm ngi khng yn,
cho ung bi 'T bch thang' ( Bch trut, Bch thc, Bch linh, Bch bin u, Nhn sm,
Hong k, Cam tho )".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Phm cc chng kh b, nhit b, hn b, hoc do au
m b hoc do hoc lon m b u lm cho kh huyt b khn, mch o khng thng, v
vy m c mch Phc, l thi qu, cch cha phi tuyn tit. Do bnh lu ngy, chnh kh
suy vi, mch kh n phc dn, l bt cp, phi gp dng php i b".
G- Mch Phc qua cc li bn
- Sch 'Cnh Nhc ton th' ghi: "Mch Phc tuy ging nh cc mch Trm, Vi, T, thot
nhng thc ra li c ch khc nhau, l c lc mch kh n np khng thy c. Do ngc
bng au d di m thy mch Phc hoc do kh nghch kinh lc, mch o khng thng
m thy hoc do kh thot khng tng tip m gy nn mch Phc. Trn y l do bo
143
ku nh ko ca, 6 b mch Trm Phc, phi gp cho ung bi 'Tam sinh m' thm Nhn
sm th may ra c th sng".
- Sch 'Mch thuyt' ghi: "Mch Phc c 2 ngha: Mt l n mnh tay n xng, tm k mi
thy, cc sch Nan kinh, Mch kinh u gi l mch Phc. l mch Trm qu su (thm),
ch v chng tch t, tch thc. m m, l cc bnh lu ngy. Cn cc chng thi quyt,
hoc lon, kh nghch, au d di lm cho 6 b mch 2 tay c khi khng thy, mi chnh
l mch Phc, hoc c 2 tay tuy Phc nhng phi 1 trong 2 b xch cha Phc hoc c 2 tay
tuy Phc nhng 3 b mch chn khng th Phc. Trong ng mch ca 12 ng kinh,
cc mch u, mt c th Phc nhng cc mch ngc, bng th khng th Phc. Nu
cc mch ton thn u Phc th kh cng tuyt m cht. Trn y l mch Phc ca cc
chng cp tnh, mi b. Mch Phc v mch thot ging nhau, khng th khng xt. Khi
mch thn khu thot, Phc th tm cc ng mch ca 12 ng kinh, chc chn c 2
b khng thy mch Phc. Nu thy mch kh mnh, c th nhy vt ln, l mch Phc.
Nu thy mch kh cht ko ra, cht thu vo, tn lon khng chng, c phn kch, l
mch thot. Mch Phc ca bo bnh th cch cha phi tuyn tn. Bnh lu ngy thy
mch thot th cch cha phi i b".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Phc so vi mch Trm th su hn 1 tng, v vy
phi n tay mnh n xng mi thy c".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Nu v m t ngn li ngoi, dng kh phc trong m
thy mch Phc th sau khi ra m hi, mch tng thy r ngay".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Nu c 2 tay mch n phc, ng thi mch
Thi kh v Phu (Xung) dng cng mt l cht".
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Mch Phc thy 1 tay gi l n Phc, c 2 tay u i
mch Phc gi l Song Phc. Bnh thuc chng au nhc th thng thy mch Phc. Bnh
lu ngy m thy mch Phc l sp cht".
Bi ca Mch PHC (m) (Tn H mch hc)
Th trng: Mch Phc cng mc trm,
Khi tm mch phi n gn st xng.
Thng hn gic hn gii dng,
Rn au, quyt nghch chng thng thuc m.
Tng loi: Trm thy khong xng gn,
Phc th tm mi thy gn xng.
Ch bnh: Phc th hoc lon th lun,
145
146
"Phu nhn ca Yn Hoi Tuyn, lc trc thy ngc bng y, qua ngy hm sau, bt thnh
lnh t ng hn m, tay chn lnh. C ngi nh cho ung 'Ngu hong hon'. Ti xem
mch th thy 6 b u Phc, ch c mch kh khu cn hi ng, y l do n khng tiu,
m dng b cch ngn, kh c khng thng ging v vy thy mch Phc m kh khu cn
ng. Dng Sa nhn, Trn b mi th 40g, Gng 32g, sc cho ung. Li ly ngn tay mc
cho ra c cc th tch tr 5-6 chn, 6 mch u thy tr li".
Y n B Thn v Quan u PHC
(Trch trong 'Tc danh y loi n')
"V ca Bao Hi nh b au bng, au dn ln bng v ko xung bng di, au c ngy
ln m, ung thuc nhng khng bt... Mu Trng Thun xem mch th thy b thn v
quan 2 tay u Phc, ch c 2 b xch Thc, i, n tay li cng thm. Hi ra th bit
nguyn nhn l do qu gin, phong mc b ut nghch gy ra. Cho ung Xuyn khung, Si h,
Thng ma. Ung va xong th hi lin my chc ci ri cn au lin ht. Ht au ri li
suyn, l do thng qu nhanh, cho ung bi 'T ma thang' (Ch xc, Binh lang, Trm
hng) th khi bnh".
Y n Mch PHC
(Trch trong 'Ni khoa hc ca Trung y Thng Hi').
"Liu XX. c th vn thng b kh h, thp thng, m nhiu, ang i ng bng nhin
ng ln ra thnh chng trng phong, bt tnh nhn s, tiu sn, trong hng c ting m kh
kh, nhiu m hi, mch Phc, c th nng, tay chn lnh. y l chn dng ph vit, kh
huyt ly tn. Tuy gi l phong trng tng, thc ra l trng th bo thot. iu tr: Hi dng
cu thot. cho ung: Nhn sm 12g, Trc lch 80g, Ph phin (thc) 12g, Nc Gng ti
4g, Ung xong th tnh v khi".
Y n Mch PHC Hu Lc
(Trch trong 'C kim y n')
"L S Ti cha mt ngi bnh tinh thn mt mi, eo lng v u gi au chu khng ni.
Cc thy thuc cho l Thn ch eo lng, gi, cho dng Qu Ph. Bnh ko di vi thng,
cng ngy cng nng thm, lng v gi lnh. L S Ti khm thy mch Phc, n mnh tay
thy hu lc. Ngh n dng ta m, do ha nhit qu ha hn, chc l tiu , s nc
nng. Hi th ng nh vy. Cho dng, Hong b 12g, Long m tho 8g, Hong cm,
Hong lin, Chi t u 6g, gng 7 lt, sc ung nng v ung ht 1 ln. Sau thy vng
lng d chu. Ung 3 thang th ht au".
147
MCH SC
( - Rapid Pulse - Pouls Rapide )
A- i cng
- Sc nguyn ngha l nhanh, nhiu ln, Mch Sc l mch i nhanh, nhiu ln ( tnh theo hi
th hoc nhp p ca mch).
- Thin 'm dng bin lun' (T vn 7) ghi: "Mch Sc thuc dng".
B- Hnh tng mch Sc
- Chng 'Mch hnh tng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Sc n ri i cp bch"
- "Mch Sc 1 tc mch p 6-7 ch".
- Sch 'Chn gia khu yu' ghi: "Mch Sc l thi qu, 1 hi th mch p 6 ln, hn mch
bnh thng 2 ln p".
- Sch 'T chn quyt vi' ghi: "Mch Sc, c ly 1 hi th ca thy thuc bnh thng th
mch ngi bnh chy 6 ln n".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Sc i gp rt, 1 hi th n 6 ln".
- Sch "Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Sc 1 hi th trn 5 ch (Nht tc ng
ch d thng), tng ng vi 90 p /pht".
- Sch 'Y hc thc ti d' : "Mch Sc... 5 ch tr ln'.
CC HNH V BIU DIN MCH SC
- Sch ' ch Nan kinh mch quyt' v sch 'Tam ti hi' ghi li hnh v v mch Sc
nh sau:
148
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' m t hnh v ca mch Sc l nhng hnh sng rt
khng u nhau c v tn s ln bin :
- Sch 'Kt hp YHCT vi YHH trong lm sng' m t mch Sc: "Khong cch trung bnh
gia 2 nht bp ca tim l: X = 0,59 giy +- 0,07 giy. Tng ng vi X = 102 ln/pht +14 ln/pht".
- Chng 'Mch m dng loi thnh' (Chn gia khu yu) ghi: "Sc... l phin mn. B thn
Sc l u au, nng trn, B quan Sc l T nhit, ming hi, nn ma. B quan bn tri
Sc l Can b nhit, mt . B xch tay phi Sc th tiu vng , to bn".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Ma thu, bnh Ph m thy mch Sc th rt ng s. B
thn mch Sc th hng v ming li l lot, Ph sinh ung nht. B Can Sc l Can ha, V
ha".
- Sch 'Cnh Nhc ton th' ghi: "Mch Sc... l hn nhit, l h lao, l ngoi t, ung nht".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Mch Sc ch bnh ph, nhit. B thn Sc l ho suyn,
ming l, ph ung. B quan Sc l V nhit, t ha cng ln trn. B xch Sc l do tng
ha gy bnh, v th, thy cc chng trc kh V, tiu but, tiu b".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi:
T Thn SC
Hu Thn SC
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Sc... phn nhiu thy v chng nhit ph".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Sc ch bnh nhit, c lc l thc,
khng lc l h".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Sc ch dng thnh, ngoi t hn nhit, phin to,
nng kht, ut nhit, m nhit, i tin ra mu, ung nht".
T Thn SC
Hu Thn SC
Ha thnh, tm phin.
T Quan SC
Ho suyn, ph nuy.
Hu Quan SC
Can m ha vng.
T Xch SC
T V thc nhit.
Hu Xch SC
i tin ra mu.
151
gii, na ngy sau li phin to, mch Ph Sc th li phi pht hn bng bi 'Qu chi thang'
( Qu chi, Bch thc, Sinh khng, i to)".
- Chng 'Bin Dng minh bnh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Dng minh
v Thiu dng hp bnh t gy ra kit l... nu mch Hot Sc l n khng tiu, nn h
bng bi 'i tha kh thang' ( i hong, Hu phc, Ch thc, Mang tiu). - "Ngi bnh
khng c chng biu, chng l, pht st 7-8 ngy, tuy thy mch Ph Sc vn c th dng
php h. Nu h m mch cn Sc l nhit, v vy hay i, 6-7 ngy khng i tin l c
huyt, cho dng bi ' ng thang' (Thy it, Mang trng, i hong, o nhn).
- Chng 'Bch hp... mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Bnh h hoc, thy mch
Sc, khng st, hi bc bi, khng ni chuyn, ch thch nm, ra m hi. Mi b bnh 3-4
ngy th mt nh mt chim cu, c 7-8 ngy th 4 kho mt u en, nu n c l
thnh m, cho ung bi 'Xch tiu u ng quy tn' ( Xch tiu u, ng quy).
- Chng 'Ph nuy... mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Ho m ngc y, gai rt,
mch Sc, hng kh nhng khng kht, thng c nc ming hi, lu lu li i ra m nh
cho l chng ph ung, cho ung bi 'Ct cnh thang (Ct cnh, Cam tho)".
- Chng 'Hung t... chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng hung t m suyn th, ho
khc, ngc lng au, hi th ngn, mch thn khu Trm, Tr, b quan th Tiu, Khn, Sc
cho ung bi 'Qut lu gii bch bch tu thang' (Qut lu, Gii bch, Bch tu)".
- Chng 'Phc mn... mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng bng y, pht
nng 10 ngy... mch Sc m Hot l Thc, n khng tiu, dng php h, cho ung bi
'i tha kh thang' ( i hong, Ch thc, Hu phc, Mang tiu)".
- Chng 'Sang ung... bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng trng ung,
n tay thy mm nh b sng, bng khng c tch t, c th khng nng, mch Sc l trong
rut c ung nht, cho ung bi ' d ph bi tng tn' ( d, Ph t, Bi tng)".
G- Cc li bn v mch Sc
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: "Mch Sc c m dng m i sau tuyn
truyn cho rng mch Sc thuc nhit. Xt Ni kinh th ch thy ghi: "Cc mch cp l a
hn Hon l a nhit" - "Mch Hot l dng kh thnh, hi c nhit" - "Mch th i l m h
khng , dng c d l nhit trong " - "Mch Hon Hot l nhit trong"... Ngoi nhng
li thuyt ni mch Tr l hn, mch Sc l nhit, bt u Nan kinh, trong c ghi rng :
"Mch Sc thuc nhit, mch Tr thuc hn". V vy, i sau u da vo thuyt ny m cho
rng Sc thuc nhit. Phm cc chng ha nhit phc trong, mch li khng Sc m ch
Hng Hot c lc nh kinh dn chng trn. Cch phn loi mch Sc i khi c 7 loi
m nay tht truyn. Nay s lc nhng ch quan trng nh sau, ch no cha ni ht, c
theo m suy ra.
Ngoi t xm nhp thy mch Sc: Phm hn l ngoi cm tt thy mch Khn Sc, v mi
xm nhp, thy mch Sc l t cha truyn kinh, th nhit t u ra? V th cch cha th
153
nn dng php n, tn. Nu nh truyn mch lu ngy, thy mch Sc m Hot, Thc th
mi ni l thuc nhit c. Nu nh Sc m v lc th vn l m chng, ch nn n. V vy
mch Sc thy trong cc trng hp ngoi cm khng th cho l nhit ht c. Nu dng
ton thuc hn v lng ( mt v lnh) l khng git ngi sao?
Cc chng h tn m thy mch Sc, ngi bnh :
Dng h thy mch Sc: th mch ny phi v lc hoc kim T, Tiu m triu chng l h
hn, phi dng php n cn khng khng kp m cn ni l thuc nhit c sao?
Nu thm chng m h thy mch Sc th phi l Sc m Huyn Hot, tuy c cc triu
chng phin nhit cng phi nn thn trng khi dng thuc hn ( lnh) lng (mt). Nu
dng php thanh ha t lm cho m b tit i lm cho bnh nng thm, thng ngi bnh b
h tn u thy mch Sc. Trong cc bnh thy mch Sc th h tn ng hng u. Bnh
cng h th mch cng Sc, mch cng Sc th bnh cng nguy... Nh vy th mch Sc u
thuc v chng nhit ht hay sao? Nu cho mch H Sc l nhit th rt tai hi".
St rt thy mch Sc: khi ln cn st rt mch thy Khn, Sc, khi dt cn, mch ha hon.
Lm sao c th ni l khi c pht tc l c ha, khi khng pht tc l khng c ha c
sao? Phm ha trong c th, nu c th khng lc no ngng pht tc, cn khng c th
khng pht tc. C lc pht tc, lc khng l do ha t mnh vy. Cn chn ha hoc chn
nhit th khng nh vy. Phi chng l mch Sc ch thy chng st rt v vy khng th
cho l nhit ht c?".
Kit l thy mch Sc: kit l phn nhiu l do hn thp, ni thng, T Thn h tn, v vy
thy mch Sc. Nu kim mch Huyn, T, Nhc th u l H Sc ch khng phi l nhit
Sc. Khi cha phi n b Mnh mn th trm ln khng sai 1 ln. khi ngi bnh b kit l m
c c th u nhiu ha, li ang tui cng trng th mi c th bin chng l thuc v
nhit, nhng thy mch Sc m phi kim Hng hot, Hot Thc th mi ng".
Ung nht thy mch Sc: m c th khng st, li s lnh, n ung vn nh thng, hoc
c th st, ra m hi vn khng gii, tt phi c ung nht (th). Cc loi ung nht u c m
dng, v vy c lc th cng, c khi th b, do , khng th thy mch Sc th u cho l
thuc nhit ht c".
Chng n c thy mch Sc: l do t c cha tit ra, nu tit ra th mch khng Sc. V
vy xem tng mch H hoc Thc, i hoc Tiu phn ra m dng ch khng th cho
Sc l mch thuc nhit c".
Chng trng tch m thy mch Sc: h di bng sn c b khi nh hn , tch tr
khng tiu i, v vy thy mch Sc. Nu tch tr lu ngy thnh chng cam lm cho Dng
minh b ng tr, v vy thy ming hi, chn rng l lot, pht st, cch cha phi thanh V,
thanh ha. Nu khng c cc triu chng ha m thy mch Sc cng khng th cho l
nhit".
154
C thai thy mch Sc: l do kinh kh 2 mch Xung v Nhm b tr ngi, khng phi l do
ha. V vy phi xem tng ca mch mnh hoc yu m phn bit hn nhit, do khng
th thy mch Sc ri c c cho Hong cm l v thuc thnh".
Xem cc mch Sc cc chng trn y th thy rng khi t kh thnh th thng thy mch
Sc, m cng H li cng thy nhiu hn. l nhit m chng phi l nhit, c theo m
suy ra c...".
- Thin 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "... Ngi ta khi thy mch Sc
th thng cho l nhit m khng bit l cn do v h m m thnh ta nh dng na. Th
d nh mch Sc m Ph i, n tay thy v lc, mch thn khu T l h. Bnh nhit m
mch Sc, n tay khng thy bt ln, l m thnh ta dng m sinh ra bnh, khng phi
do hn. Chu an Kh ni : "Mch Sc c thnh i, n tay li thy Sp, khp ngoi c
chng nhit, gi l chng hn". y l do hn lu tr huyt mch, chng bn ngoi l
nhit, v th m mch mi Sc. H mch Sc gy bnh, nu n tay thy Hon l t ang lui.
Bnh lu ngy m mch Sc l m h. Nu ngi c hnh dng mp mp m c mch Sc
l do m thp ut tr, kinh lc khng thng m thnh ut nhit. Nu t nhin m c mch
Sc tt sinh ra ung nht. Nu mch Sc Thc m khc ra m hi l chng ph ung, Sc H
m khc ra m nht l ph nuy. C ngi ni mch Sc th tm phin hoc Sc th kit
nhit v qun, y u l do Tm bo ha vng lm hi n ngi v qun ch. C ngi
ni mch T Sc l m h, y l do thy khng ch c ha, chn m hao tn. C ngi
ni mch Sc l bnh ph, y l do dng t xm phm ph dng khng quan h n
tng kh... Cc chng h lao, mt mu, ho suyn, hi a ngc ln th hay thy mch Sc,
nhng Sc, i, Nhu, Nhuyn l dng h, cn Sc m T, Tiu, Huyn l m h, khng
ging nh tng mch thy bnh thng hn chy mu mi. Sc m Ph i l t cc
kinh lc, thy Sc m v lc l thun, cn Sc m kim Thc, i, Huyn l nghch. Nu
tng mch khi s (chm tha) khi Sc (nhanh) th bt k l bnh g cng u kh cha".
- Sch 'T chn quyt vi' ghi: "Mch Sc thuc dng, nn va phi, khng nn thi qu,
thi qu th hi. Trong 6 b mch c phn bit ra nn thy v khng nn thy... Mch nn
thy l v d cha v mch khng nn thy v kh cha. Th d nh mc bnh m thy mch
Sc hoc Ph Sc m c lc l nhit l, ging i th khi. l mch nn thy v d cha.
Bnh lu ngy m mch Sc hoc Ph Sc m rng, mm l dng ph vit ra bn ngoi,
cch cha nn n b. Mch Trm, Sc, T, Sp l m suy kit di, cch cha phi t
m. l mch khng nn thy v kh cha".
- Sch 'Y bin' ghi: "Ngi bnh h nhit mch phi l H Sc m v lc, tuy nhin, c khi
do ung thuc hn nhiu qu lm cho hn nhit tng bc ln nhau hoc Can t khc th, v
vy mch li Huyn i c lc. Cng c ngi h hn, bc bch ha ph vit ra ngoi, chn
dng mun thot th thy mch Sc thm, li Huyn i c lc. Trong cc trng hp trn,
nu khng thm xt chung vi hnh (dng) chng (trng) th cha tr kh trnh khi sai lm
vy".
- Sch 'T chn chnh php' ghi: "... Bit rng mch Sc vn thuc nhit nhng ngi chn
m hao tn mch cp Sc, cng Sc th cng h, cng h th cng Sc. V vy, nu nhm
ln th sng cht ch nh tr bn tay m thi".
155
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Thin 'm dng bit lun' (T vn 7) ghi: "Mch Sc
thuc dng". - Thin 'Mch yu tinh vi lun' ( T vn 17) ghi: "Mch Sc th tm phin". hai
cu ny cho thy mch Sc thuc dng m tm l then cht ca mch. V vy mi ghi rng
"Mch Sc th tm phin" nhng y ch l ni n thng l ch cha ni ht ci bin ha
ca mch Sc.
- Sch 'Kt hp YHCT vi YHH trong lm sng' ghi: "Tng ng vi nhn nh ca
YHDTCT qua bt mch chng ti nhn thy: khong RR trung bnh gia 2 nht bp tim ca
17 ngi bnh c mch Sc: X = 0,59 sec +- 0,07 sec, tng ng vi tn s trung bnh
ca 17 mch Sc l X = 102 ln/pht +- 14 ln/pht. Kt qu ni ln mch Sc l mt
loi mch YHDTCT thuc tn s nhanh".
Bi Ca Mch SC (Dng) (Tn H mch hc)
Th trng : Sc mt tc 6 ln p,
Sinh chng cung phin , dng thnh m suy.
Ly Ph Trm bin thc, h,
Mch ny i vi tr con th lnh.
Tng loi : Sc nhanh hn mc mch thng,
Khn m Sc li ta dng cng dy.
Sc m Xc c ng dy,
ng m Sc thy ny b quan.
Ch bnh : Sc l dng, ch nhit t,
Nhm qun tng ho liu m cha cho.
Dng t thc, m b h,
Cui thu bnh Ph ng lo mch ny.
Thn Sc l ming, au u,
Ho m, th huyt, ngu ph ung.
Quan Sc Can V ho nung,
Xch Sc thuc dng ging ho t m.
Bi Ca Mch SC (Chn gia chnh nhn)
156
Hi chng tng
ng
C au n, kinh s.
Dng ta gn ht.
m b suy kit,
nguyn kh sp thot.
mch
ngi
bnh
p
nm
XC
ln tr
ln.
- Theo sch 'Lc mch cng lnh' th :
Mch Sc b quan khng c u ui l mch ng.
Mch i li thy l Sc, thng ng li (dng) ri li i tip l mch Xc.
- Trn Tu Vin a ra nhn nh so snh gia mch Sc vi cc mch khc nh sau :
Sc m i nh ht chu l mch ng.
Sc m i nh si dy vn li l mch Khn.
Sc m thnh thong ngng li l mch Xc.
159
160
- Thin 'Bnh nhn kh tng lun' (T vn 18) ghi: "Mch Sp l mc chng t... Bnh
ngoi, mch Sp, cng th kh cha".
- Thin 'Thng bnh h thc lun' (T vn 28) ghi: "Chng trng tch m c th khng nng,
mch khng tuyt th sao?-K B p : Nu mch Hot i th sng, mch Sp th cht".
- Thin 'T thi nghch tng lun' (T vn 64) ghi: "Quyt m... thy mch Sp l b chng
tch kh vng bng di. Thiu m... thy mch Sp l b chng tch (t) v i ra mu.
Thi m... thy mch Sp l mc chng tch, hay kinh s. Thi dng... thy mch Sp l
mc chng tch, thnh thong pht in. Thiu dng... thy mch Sp l mc chng tch,
gn hay b rt v au mt".
- Chng 'Tr tt on trng tp mch php' (Mch kinh) ghi: "Mch n Sp l bnh hn
thp -Mch Sp l huyt t m nhiu kh".
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh) ghi: "Mch b xch m Sp l
kit l c ln mu, m hi nhiu".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Sp l thiu mu".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Sp ch huyt t, hn thp, phin v, vong dng. n
b mch Sp th nu khng c thai th kinh nguyt khng hnh. B thn Sp : ngc au, tm
h; B quan Sp : hng sn au, V b h; B xch Sp : tinh huyt b tn thng, kit l,
tiu ra mu".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Sc ch v huyt b hao,
tinh b tn, n b c bnh v thai hoc c chng xch bch i hoc huyt b bi. B thn
m Sc : V kh trn ln trn gy ra i; B quan m Sc : huyt b bi khng ngng; B xch
Sc : chn lnh, bng si".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Sp thy chng huyt t, tinh b tn thng,
chng kh tr hoc hn thp".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Sp ch kh b tr, tinh b tn thng,
huyt thiu, m, thc tch, huyt ".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Sp ch Tm huyt hao thiu, thiu hi, hn thp,
t au, kit l, co rt, sn h, m tch, thc n khng tiu. n ng th tinh b tn thng,
n b th huyt mt".
D- Mch Sp kim mch bnh
- Thin 'Bnh nhn kh tng lun' (T vn 18) ghi: "Mch Tiu, Nhc m Sp l bnh
lu ngy".
162
- Thin 'Thng bnh h thc lun' (T vn 28) ghi: "Chng trng tch ra ln m mu th sao?
- K B p: Mch tuyt th cht, Hot i th sng". Li hi: "Chng trng tch m c th
khng st mch khng tuyt th sao? K B p: Mch Hot i th sng, mch Sp th cht".
- Thin 'i k lun' (T vn 48) ghi: "Tng Tm v Can b chng trng tch cng ra mu,
nhng nu 2 tng cng mc bnh th cn cha c. Phm mch Tiu, Trm, Sp l chng
trng tch, nu c th nng th cht, nng lun 7 ngy cng cht".
- Thin 'iu kinh lun' (T vn 62) ghi: "m thnh sinh ra ni hn l nh th no? K B p:
Quyt kh nghch hn kh tch trong ngc m khng t ra c, khng t ra c th n kh
s b tan i, ch cn hn kh li, v vy huyt b ngng ng, ngng ng th mch khng
thng, thy mch Thnh i m Sp, do . lnh trong".
- Thin 'Ch chn yu i lun' (T vn 74) ghi: "Mch Dng minh n th on m Sp".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Cc mch Trm, Sp, Nhc, Huyn, Vi
l cc mch m... bnh thuc dng m thy mch m th cht". - "Ngi bnh thy mch Vi
m Sp l do thy thuc gy ra. Dng php pht hn cho ra nhiu m hi, li dng php h
nhiu ln, s b vong huyt, s lnh ri sau pht st khng ngng. S d nh vy l v
dng suy th s lnh, m nhc th pht st, l do thy thuc dng php pht hn lm
dng kh suy, li dng php i h lm cho m kh b nhc... Li thy b xch Tr Sp, v
vy bit rng l du hiu vong huyt".
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch c Huyn, Ph, Khn, Hot, Trm,
Sp, 6 mch ny gi l tn tc, u l mch c bnh. Mch phu (xung) dng Phc m Sp.
Phc th i nghch, khng tiu ha, Sp th n vo khng c, gi l chng quan cch. Mch thn khu Vi m Sp. Vi l v kh khng vn hnh, Sp l vinh huyt khng theo
kp... Cc mch dng nh Ph, Sp l bnh Ph, cc mch m nh Tr Sp l bnh
tng".
- Chng 'Bin thi m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thi m trng phong,
tay chn nng au, mch b thn Vi, b xch th Sp m Trng l bnh sp khi".
- Chng 'Bin hoc lon bnh mch chng tnh tr' (Thng hn lun ) ghi: "Thng hn
m thy mch Vi Sp l gc hoc lon".
- Chng 'Huyt t h lao bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "n ng mch
Ph, Nhc m Sp th khng th c con, tinh kh (dch) trong v lng".
- Chng 'Phc mn hn sn mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Hi: Ngi b
chng n khng tiu lm sao m phn bit c? Thy p rng: Mch thn khu Ph m
i, n tay li thy Sp, b xch cng Vi m Sp, v vy bit l n khng tiu".
- Chng 'Ng tng phong hn mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu
(xung) dng Ph m Sp. Ph l v kh thnh, Sp th tiu nhiu ln. Ph v Sp tng bc
v vy i tin bn l du hiu T b c thc".
163
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch thn khu Tr
m Sp. Tr l hn, Sp l huyt khng ".
- Chng 'u th u h li bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu
dng Ph m Sp. Ph l h, Sp l T b tn thng v vy khng vn ha c, sng n
vo, chiu i ra, thy cc li khng tiu ha c, gi l chng phn v. Mch Khn m
Sp th kh cha".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Sp m Khn l chng t. on m Sp l
bn trong lnh, trng kt".
G- Mch Sp v iu tr
- Chng 'Bin Thi dng bnh mch chng tnh tr' ( Thng hn lun) ghi: "Nh Dng
cng bnh, lc mi mc bnh Thi dng th phi dng php hn. Nu m hi khng ra
ht th s truyn sang kinh dng minh, v vy m hi ra t m s lnh. Nu pht hn khng
trit th dng b c ch khng vt ra ngoi c, phi ra m hi m li khng ra c
sinh ra phin to, khng bit ch au, khi th au bng khi th au chn tay, hi th ngn,
l do m hi khng ra ht vy. Lm sao m bit m hi khng ra ht? Thy mch Sp th
bit vy. Thng hn m thy mch b thn Sp, b xch Huyn, t trong bng au d.
Cho ung bi 'Tiu kin trung thang' ( Bch thc, Nhc qu, Cam tho, Sinh khng, i
to). Nu khng bt th cho ung bi 'Tiu si h thang' ( Si h, Bn h, Nhn sm, Cam
tho, Hong cm, Gng, To). Thng hn 8-9 ngy phong thp tng bc, c th au
nhc, khng xoay tr c, khng i, khng kht, mch Ph, H m Sp, cho ung bi 'Qu
chi ph t thang' (Qu chi, Ph t, Cam tho, Gng, To).
- Chng 'Bin dng minh bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Dng minh
bnh, ni xm, nng tng cn, mch Hot m Tt, cho ung bi 'Tiu tha kh thang' ( i
hong, Ch thc, Hu phc)... Qua hm sau m khng i tin c, mch li Vi, Sp l
phn l b h, kh cha, khng th cho ung tip 'Tiu tha kh thang' c na".
- Chng 'Phc mn hn sn mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch thn khu
Ph m i, n tay li thy Sp, b xch cng Vi m Sp, bit l chng n khng tiu, cho
ung bi 'i tha kh thang' (i hong, Ch thc, Hu phc, Mang tiu ).
- Chng 'Ng tng phong hn tch mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mch phu
dng Ph m Sp... Ph Sp tng bc lm cho i tin cng, l T b c thc, cho
ung bi 'Ma t nhn hon' ( Ma nhn, i hong, Ch xc, Hu phc, Bch thc, Hnh
nhn).
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch b thn thy Sc l kim ti
ln ha, V kh trn ln trn, cho ung bi 'Quy t thang' ( ng sm, Hong k, Bch trut,
Phc linh, To nhn, Qu vin nhc, Mc hng, Chch tho, ng quy, Vin ch, Gng,
To ). Mch b quan thy Sc l kim mc hp nhau, bi huyt khng ngt, php cha nn t
Ph. Mch b xch thy Sc l ha vi kim hp li, dng kh trong h, m kh c tha
cho nn sinh ra lnh gi, h v hn cng va chm gy ra chng si bng. Cho ung bi 'Sm
164
ph l trung thang' bi Bch trut ( Nhn sm, Ph t, Bch trut, Can khng, Chch tho,
To, Gng).
H- Mch Sp qua cc li bn
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "... Bt k l nam hoc n, nu thy mch b xch Trm
Sp th kh m c con, v huyt b thiu, tinh b tn thng. Nu mch thai m thy Sp t
khng huyt m nui thai. Nu khng c thai m thy mch Sp l triu chng m suy,
ty kit. Cch chung, ht thy cc s vt trong th gian, nhu nhun tt trn tru, kh kit tt rt
sp, v vy mch Hot l m m, mch Sp ch m suy, l c nhin l nh vy, khng cn
nghi ng g na".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: "... Sp l mch m cng loi H, T, Vi,
Tr, l triu chng kh huyt u h, l thiu kh, lo phin, t au, co qup, mt cm gic,
khng ra m hi, l T b hn nn n t, l V b hn nn hay nn ma, tiu tin kh, tay chn
quyt lnh. n ng th thng tinh, n b th tht huyt, kinh nguyt khng u, khng c
con. Phm mch thy Sp tr, phn nhiu l do tht tnh khng tha, vinh v b hao tn,
huyt khng y , kh khng thng sut, trn l thng tiu khng th th, di l h
tiu khng vn ha, biu l gn ct mi nh, l l tinh thn st km, u l thuc dng
h. C nhiu nh (y gia) ni rng mch Sp l kh nhiu m huyt t. H c th thy mch
khng lu li ri ni l kh nhiu c sao?".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "... Nay nghim thy khng nhng do m thc m cn do
tht tnh ut kt hoc sn, h, tch kh lm cho mch o b tr ngi v th tng mch thy
Sp. Cn phn bit mch c lc hoc khng c lc nh h thc".
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui)ghi: "Mch Sp... l do tn (dch)
hao, huyt thiu, khng nhu nhun c kinh lc, nn tng mch thy Sp rt khng u.
Kinh ghi: "Mch Sp l mc chng t". "Mch Sp th tim au". "B xch nhit m mch Sp
l chng gii a", u l cc triu chng dng kh c tha, m huyt tiu vong, nn khi
bnh th c th st m khng ra m hi. Cng c khi do m thc giao c trong ngoi, mch
bn ngoi b tr tr nn tng mch thy Sp, Sc m h, l m b thy cc lm hi.
Sch 'Kim qy' ghi: "Mch thn khu Ph m i, n tay li thy Sp, v vy bit l chng
n khng tiu". Thy rng: thp bnh nng nhiu m mch Sp, thy thng bng to m mch
Sp, tiu n kht nhiu m mch Sp, m suyn m mch Sp, bnh ngoi m mch
Sp, n b c thai m mch Sp th u l mch v chng b tri nhau. C khi nhn thai b
bnh m thy mch Sp, nhng ch c th thy trong 2-3 thng u, cn sau 4 thng thai
thnh hnh, nn khng c l no thy c. Sch 'Kim qy' ghi: "n ng mch Ph Nhc,
Sp th khng c con, tinh kh trong, lng".
- Sch 'Mch ng' ghi: "Mch Sp ch v cc bnh thng tinh v vong huyt, chng huyt
t, hn thp xm nhp vo phn vinh, tim au, 2 bn sn au, gii a, phn v, vong huyt,
trng kt, lo phin, co qup, mt cm gic, khng ra m hi, T b hn, nh tin khng u,
tay chn quyt lnh, n ng th thng tinh, n b th tht huyt. Li ghi: "C thai l thai b
bnh, tiu kh cng l kh tr". Kinh ghi: "Mch Nhc v Sp l bnh lu ngy". Nhng
cng c khc nhau hoc bm ph kinh lc khng thng hoc tht tnh ut c hoc ung
165
nhiu thuc b lm cho kh huyt b ng tr, hoc n ung qu nhiu hoc m nhiu hoc t
vn ng, cc chng trn y u thy mch Sp. Nhng khng ch v thng tinh vong
huyt vy. Chng h lao thy mch T Sc m Sp hoc thy Kt i l sp cht. Phm
thy mch Sp th phi xem xt bnh c mi khng b sai lm. Sch 'Mch php' ghi: "Sp l
huyt thiu, ch tinh b tn thng, b thn Sp l tim au, hi hp, b quan Sp l m h
nn nng trong. Tay phi l T h, tay tri l sn au tc, b xch Sp l tiu kh hoc
tiu ra mu. Nu c thai l thai b bnh, khng c thai l huyt b kit".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Sp l mch sp rt, qua li kh khn. Huyt pht ra t
Tm, Tm bnh th huyt chu lu khng thng sut, v vy mi ni l 'Mch Sp th tim au'.
y l bnh ni thng. Nu ngoi t xm nhp, mch kh vn hnh khng thng m thy
Sp l mch lc th t".
- Sch 'Kt Hp YHCT v YHH trong lm sng' ghi: "Trong cng 1 bn ng mch , cc
khong cch gia cc nht bp tim lin tip rt khng u nhau, ko theo bin ci cao, ci
thp kin cho lng y lc bt mch 'Sp' cm thy nh Ln ng ghi trong 'Y gia quan min'
l mch Sp i li rt kh khn, khi 5 khi 3 khng u gi l mch rt sp. Hoc nh Tu Tnh
m t theo li hnh tng ha trong sch 'Hng ngha gic t y th' l 'mch i st, khng lu
li, dng nh li dao kh co trn mnh trc'. Mt khc, thi gian tin tng mu, thi gian
nh, thi gian na nh phn ln chm hn thng m li khng ging nhau cc nht bp
lin tip. Thng s huyt ng ca tng nht bp cng khc nhau v ni chung thp hn
bnh thng, mch p trung bnh tn s bnh thng hoc chm, tt c cc im kin
cho lng y lc bt mch Sp c cm gic nh Ln ng m t theo li hnh tng ha trong
'Y gia quan min' l 'mch chy h, nh m chm, hnh trng nh ht ma thm trn ct".
Bi ca Mch SP (m) (Tn H mch hc)
Th trng : Sp mch i li kh khn,
T, tr, on, tn ta ngng di tay.
Nh ma ngm ct tan ngay,
Tm du n l du ny chm sao?
Tng loi : Sp th sc sch khng u,
Ch tre dao nh c chiu kh khn.
Vi nh nh th lng mng,
Ph trm kh th bin rng c khng.
Ch bnh : Sp v huyt t, tinh thng,
Hoc l phin v, vong dng chng lnh.
166
MCH T
( - Thin Pulse, Slender Pulse - Pouls Fin)
A- i cng
- Sch 'Ni kinh' c ch ghi l mch T c ch li ghi l mch Tiu .
- Sch 'Mch kinh' ch c mch T, khng c mch Tiu.
- Sch 'Mch hc ging ngha' gii thch: "T hoc Tiu l da theo hnh tng m ni, t
ngha ca n khng khc bit nhiu...".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "H Mng Giao ni: Tiu tng phn vi
i, gi l T th mch Tiu tc l mch T."
168
169
- Thin 'Thng bnh h thc lun' (T vn 28) ghi: "Ph n nui con, b bnh nhit m mch
Tiu l th no? - K B tr li: Tay chn nng th sng, tay chn lnh th cht".
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thng hn 5-6
ngy, u ra m hi, hi s lnh, tay chn lnh, v qun y, ming khng mun n, i tin
bn, mch T, l dng hi b kt".
- Chng 'Ng tng phong hn mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch n T
m np vo xng l chng tch".
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Thiu dng
Tiu, mch Thiu m T, nam th tiu kh, n th kinh nguyt khng thng".
- Chng 'Tr tt on trng tp mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Tiu l huyt thiu, bnh
Tm".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh nghi tr' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu m T
th pht st, nn ma".
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh) ghi: "Mch b quan dao ng m
b xch v thn li T l c tch lnh ngc, bng, trng h, tch t, mun n thc n
nng".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch T thy chng kh suy, chng thp".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch T ch kh huyt u h, h lao, kh
huyt dn xung".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch T ch huyt h, thiu hi, tiu chy, kit l, thp
t, xng au, bng v d dy au, nn ma, sn h, tch lnh, hi hp".
T Thn T
Hu Thn T
Hi hp, mt ng.
T Quan T
Nn ma
Hu Quan T
Can m kh kit.
T Xch T
T h, y trng.
Hu Xch T
170
- Thin 'Bnh nhn kh tng lun' (T vn 18) ghi: "Mch Tiu, Thc m cng l bnh bn
trong. Mch Tiu Nhc m Sp l bnh lu ngy".
- Thin 'Tam b cu hu' (T vn 20) ghi: "Mch ca cu hu u Trm, Tiu m cch tuyt
nhau, l m, ch v ma ng, s cht vo khong na m".
- Thin 'Thng bnh h thc lun' (T vn 28) ghi: "Bnh in th sao? K B p: Thy mch
i m Hot th lu ngy s t khi, nu thy mch Tiu Cp m cng, s cht khng cha
c".
- Thin 'Bnh Nng Lun' (T vn 46) ghi: "Ngi b bnh V ung qun phi chn on bng
cch no? K B p: Chn bnh , nn xt mch ca V, s thy Trm T, Trm T l do
c kh nghch".
- Thin 'i k lun' (T vn 48) ghi: "Mch ca Thn thy Tiu m Cp, mch ca Tm thy
Tiu m Cp, khng bt ln, u l chng h. Mch ca Thn thy Tiu, bt ln tay m li
Trm l chng trng tit c mu. Mch ca Can thy Tiu v Cp s pht ra chng gin
khit v co qup. Tm v Can... thy mch Tiu, Trm, Sp l chng trng tit".
- Chng 'Thng hn l' (Thng hn lun) ghi: "Mch 2 b xch v thn u Trm T l
kinh Thi m b bnh. Ni xm, c th hi st, mch Ph i, tay chn nng th sng, tay
chn lnh th cht".
- Chng 'Bin kinh thp t bnh mch chng tnh tr' ( Thng hn lun) ghi: "Thi dng
bnh pht st, mch Trm m T l chng knh (co rt). Thi dng bnh, cc khp au
nhc m phin to, mch Trm T l chng thp t".
- Chng 'Bin thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thi dng bnh th
phi s lnh, pht st, nay li t ra m hi m khng s lnh, pht st, mch b quan li
T Sc, l do thy thuc dng php th (lm cho i) m gy ra. Trng hp b kt hung,
n ung nh thng, kit l, mch thn Ph, mch quan Tiu (T) Trm, Khn l chng tng
b kt, trn li c ru trng trn th kh cha. Thi dng bnh, dng php h cha...
nu thy mch T Sc th u cha ht au".
- Chng 'Bin Thiu dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thng hn m
mch Huyn T, u au, pht st l thuc v Thiu dng".
- Chng 'Bin thiu m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thiu m mc bnh,
thy mch Trm, T, Sc l bnh lng, v vy, khng th pht hn. Thiu m mch Vi, T,
Trm ch mun nm, ra m hi, khng phin to, 5-6 ngy sau li i l, phin to m khng
ng c th cht".
- Chng 'Kinh thp yt bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thi dng bnh,
cc khp au nhc m phin to, mch Trm m T l chng thp t".
- Chng 'Huyt t h lao mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi : " n ng bnh
thng m thy mch H, Nhc, T, Vi th thng ra m hi trm".
171
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi : "Mch Thiu dng
Tiu, mch Thiu m T, n ng th tiu kh, n b th kinh nguyt khng thng".
- Chng 'Ng tng phong hn mch chng tnh tr'(Kim qu yu lc) ghi : "Mch n T
m np vo xng l chng tch".
- Chng 'm m khi thu mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi : " Mch Ph m
T, Hot l chng thng m".
- Chng 'Bnh tam quan...nghi' (Mch kinh) ghi : "Mch b quan T, H l bng y".
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng tnh nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch b xch T
Vi th i tin lng".
- Chng 'Tp bnh' (Mch kinh) ghi : "Mch Huyn Tiu (T) l chng hn tit - "m t xm
nhp th thy mch Trm T".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch T ch bnh kh suy, h lao; T thn T th hi hp,
mt ng; T quan T l Can m b hao mn; T xch T l tit t, kit l, di tinh; Hu thn T
l kh suy, nn ma; Hu quan T th V b h, y trng; Hu xch T l h nguyn b
lnh".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch T Sc l nhit, T Khn l hn, T Trm l thp
t, khp au. T Nhc l ra m hi trm. T Vi l tiu chy do hn. T Huyn l Can h. T
Sp l huyt h, phn v".
G- Mch T v iu tr
- Chng 'Bin thiu m bnh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thiu m mch
bnh, thy mch Trm, T, Sc l bnh lng, v vy khng th dng php pht hn".
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Tay chn quyt lnh,
mch T mun tuyt th cho ung bi 'ng quy t nghch thang' ( ng quy, Thc
dc, Qu chi, T tn, Chch tho, Thng tho, i to )".
- Chng 'Ngc bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "St rt... mch Huyn,
Tiu (T), Khn, dng php h th bt".
- Chng 'Hung t tm thng mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng hung t,
suyn th, ngc lng au, ngn hi, mch thn khu Trm m Tr, b quan th Tiu, Khn,
Sc, cho ung bi 'Qut lu gii bch bch tu thang' (Qut lu, Gii bch, Bch tu)".
- Chng 'Ph n nhm thn bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Ph n
mch b xch Tiu, Nhc, kht nc khng n c, l (du hiu) c thai, cho ung bi
'Qu chi thang' (Qu chi, Bch thc, Cam tho, Sinh khng, i to)".
172
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch T Sc l rt hn, cho
ung bi 'Ph t l trung thang' hoc bi 'Bt v a hong hon' ( Thc a, Hoi sn, Sn
th, n B, Trch t, Bch linh, Nhc qu, Ph t ); B hu thn Trm T m Hot Sc,
nng m trong xng, cho ung bi 'T vt thang' (ng quy, Thc a, Bch thc,
Xuyn khung) thm a ct b; Mch b hu thn Trm T m khng Sc, cho ung bi 'T
qun t thang' (Nhn sm, Bch linh, Bch trut, Cam tho) thm Hong cm, Hong k".
H- Mch T qua cc li bn
- Sch 'Chn tng tam mui' ghi: "Mch Tiu, Nhc tuy l do nguyn kh khng , nhng
Tiu m n tay xung vn khng thy suy, n lu vn c lc li l do thc nhit c kt. Nu
mch Tiu m li thy triu chng nhit l khng thnh, l mch v chng nghch nhau.
Cng c ngi bnh thng m li thy mch m c 6 b hoc mt tay thin v Tiu.
Nu do bnh m thy mch T Tiu th ty theo thy b no m phi iu l cho thch hp
ch khng th b qua. Nu thy mch Tiu Nhc Nhn Nghinh l v kh b suy, thy
thn khu l dng khng , thy b xch l m khng . H sau khi bnh m thy mch
Nhc Tiu l chnh kh tuy b h nhng t kh cng lui, v vy bnh s khi. Nu Tiu m
kim Hot, Thc, Phc khng phi l chng thc nhit ut kt bn trong hay sao? Kinh c
ghi: "Xem mch thy Hot, Tiu, Khn m Trm l bnh cng nng trong". Li ghi thm:
"n bnh m st cao, mch li T, Tiu tay chn nghch lnh th cht. n b nui con m
bnh nhit, mch li Tiu, nu chn tay nng th sng, chn tay lnh th cht. Mch Tiu m
chn tay lnh th kh cha, tay chn nng th d cha. Bng au thy mch Tiu m Tr th
d cha, nu thy i m Cp th kh cha. n khng tiu, tiu chy, tiu sng phn m
thy mch Vi Tiu lin lc th sng, nu cu cp th cht. Xem trn y th thy r ch quan
trng ca mch chng thun nghch vy. Sch 'Ni kinh' c ghi v mch T nh sau: "Mch
T l kh t" - "Mch T np vo xng l chng tch" - "Mch b xch lnh m T l chng
n vo i tiu ngay" - "u au m mch T Hon l chng trng thp", xem th thy r l
do m t, v vy cc chng V b h, bing n, bng au, tiu chy, thp t, chn yu, m hi
t ra, u thy c mch T, ch khc nhau l kim Ph hoc kim Trm b thn hoc b
xch m thi. Nu ngi thng m thy mch T, Nhc, Tiu l do lo ngh qu , hi n
chn nguyn m ra. Nu hnh thnh m mch T, thiu hi khng th hoc bnh nhit
m mch T, tinh thn m mui th u l mch khng ng vi bnh, v vy, khng th bn
nh mch H T c".
- Sch 'Mch ng'' ghi: "Mch T th nh, thng m mm, ng di ngn tay nh si t ch,
v vy, nn gp ngi gi yu, huyt kh u suy, hoc tinh b tn thng, t ra m hi
hoc thp kh lm hi thn, hoc b kit k lm cho m b thot, hoc u au th h lnh
hoc v b h, bng trng, hoc mt hoa, gn suy yu. Sch 'Mch kinh' c ghi: "Mch T
Tiu l huyt kh b suy, c cc triu chng l thun, nu khng c cc triu chng l
nghch. V vy cc chng chy mu mi, nn ma, bng trng m thy mch Trm T l
sng. Lo ngh mt nhc qu cng thy mch T. Cch cha phi n b. Tui trng nin
m sc mch T l khng hp vi hnh th vy. Mch n nh T hoc do thnh lnh gp
phi hn lnh, kinh lc ng tr, v vy c mch Trm T v kinh kh khng u t lm cho
mch T, do , khng th lm cho l h ri dng php n b s lm cho t kh c kt. Cao
C Phong c ni : "Mch T tt Trm, ch nn kim Hot l d m mch, ngi bnh thng
hay c. Nu thy kim Sc, Huyn l mch ca chn nguyn kh kit, khng cha c".
173
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Cc chng h lao tn m thy mch T th bnh nng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Ngi thng thy mch T Nhc l do lo
ngh qu , thng tn chn nguyn. Nu hnh thnh, mch T, hi khng th hoc
bnh nhit, tinh thn m ti, mch T, l mch v bnh khng tng hp, u thuc v
chng nguy".
- Khi so snh gia mch T v mch Vi, ng Tn Hi nhn xt nh sau : "Mch Vi ch kh
h hn l huyt h, cn mch T ch huyt h hn l kh h v kh h nn mch nhy khng
c sc cn huyt h th mch nh".
Bi ca Mch T (m) (Tn H mch hc)
Th trng: T nh nh si t tm,
Di tay trm trm khng cht ngng dy.
Xun h tui tr khng hay,
Thu ng gi yu mch ny cng nn.
Tng loi: Nhu th ph T mm thay,
Nhc th trm T khc ry mch Nhu.
Vi th ph T pht ph,
T th trm t ta h si t.
Ch bnh: Mch T ch bnh phi rnh,
Kh huyt, suy km tht tnh h lao.
Khng thp kh thng thn yu (eo lng),
Th thng tinh vi ra nhiu m hi.
Thn T hay nn ma ,
Quan T th ch v h bng y,
Xch T an in lnh thay,
Di tinh kit l bnh ny thot m.
Bi ca Mch T (Chn gia chnh nhn)
174
"Mt ngi b au bng, kit l, i l ngy m khng nht nh, ra m hi lnh, tay chn
lnh, mch T, li trng l do th thp nhit kt tr li. Bnh 5 ngy khng gim. Ngi
bnh hay ung ru lm cho T b h, t khng th ha nhit tit ra c v th hay thy
ra m hi nhiu, lm cho dng kh b hi, kit l lm hi m huyt. Phm bng au m l
cp hu trng th cch cha phi nn dng php thng. Ming kh, phin to, b tiu th cch
tr phi nn thanh, thm. Chng ny l do T dng vn km nn khng vn ha c, t
tr cha ng th chnh kh h, thnh ra phi b tay. Tm dng php n trung, thm s t
ha tr. Dng Ph t (ch) 2g, Kin khc 6g, Xch linh 12g, Mc hng 1,2g, Hong lin (sao
ru) 2g.
Chn ln hai: Kit l thy gim phn na, trng ln ln, tay chn m, t ra m hi, li
trng, ru li nhn nh c, l cp hu trng bt, xem mch thy Trm T, trong bng
cn au. y l T h, thp th kt tr nn cha vn ha c. Dng php n trung vn t.
Dng Ph t (ch) 2g, Hu phc 2,8g, Hong lin 1,2g, Bch trut 4g, Can khng 2g,
Phng phong 4g, Mc hng 1,2g, Ch thc 2,8g, n b 4g, Xch linh 12g.
Khm ln ba: Kit l gim nhiu, ru li i, ht au bng, tiu tin , tng mch thnh
ln, mun n cm. Trung dng vn ng th cn lo g t tr khng ha, dng php ha
trung: Bch trut 6g, Kin khc 6g, Hu phc 2,8g, Bin u 12g, Ct cnh 2g, Nhc qu
1,6g, Hot thch 12g, d nhn 12g. Bnh khi".
MCH THC
( - Full Pulse - Pouls Plein)
A- i cng
- Mch l ph ca huyt, huyt kh c tha th mch phi sung thnh, v vy, thin 'Thch ch
lun' (T vn 53) ghi: "Mch Thc th huyt thc".
- Nu t kh thnh, mch kh n thy cng, c lc, 3 b u nh vy, cng l mch Thc. V
vy, sch 'Y thut' ghi: "Mch Thc ch v thc nhit, khng ch v h hn".
176
- Cn phn bit r l chnh Thc hoc t Thc. Sch ' Thi ph diu dng' ghi: "Di tay thy
r rng m ha hon l nguyn kh Thc, di tay thy mch kh bt ln m khng r t kh
Thc".
B- Hnh tng mch Thc
- Chng 'Mch hnh tng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Thc th i m Trng,
hi mnh, n tay xung thy bt ln".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Thc thng Ph i m cng, c lc, c 3 b u
thy r".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch i dy chc, hu lc, di ln, v cng chc".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Thc... 3 b mch n nh hoc nng
tay u thy c lc".
HNH V BIU DIN MCH THC
- Sch 'Mch chn' biu din hnh v mch Thc:
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Thc t
sinh nhit, T Ph th nn ngc, hi th nhanh ( dn dp). Mch b quan Thc th d dy
au. Mch b xch Thc th bng di au, tiu tin khng t ch".
- Chng 'Bnh tng bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Thy cc vo th thy mch cng, Thc".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi; "Mch Thc ch huyt thc nhit kt, ha t thnh. T thn
Thc ch chng tm lao, li cng, ngc y tc. t quan Thc th cnh sn au (do Can
ha vng). T xch Thc th bng di au, tiu tin b, Hu thn Thc th Ph b bnh,
nn ngc, hng au, Hu quan Thc th bng y trng, au. Hu xch Thc th tng
ha vng".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch t thn Thc th trong
ngc nng phin. Mch b quan Thc th trong v c h nhit gy au trung tiu. Mch b
xch Thc th bng di y tc, tiu nhiu".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Thc thy cc chng t kh thnh, ha chng t
thnh hoc t thc ng kt".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Thc ch kh tc, tch, ph ung, n khng tiu,
bng sng, sn trng, nhit thnh, hng au, i tin kh".
T Thn THC
Hu Thn THC
Li cng.
T Quan THC
Hng au.
Hu Quan THC
Bng trng y do kh
thp.
Hu Xch THC
THC
Hi
chng
tng
ng
Chng
thc nhit
t li.
m, thc
nhit.
sc
chng.
Trn Tu Vin a ra nhn nh so snh gia mch Thc v cc mch khc nh sau:
Mch Thc m ln l mch i.
Thc m i trn tru l mch Hot.
Thc m cng nh dy cung l mch Huyn.
Vy mch i, Hot v Huyn u da trn mch Thc.
MCH TRM
( - Sinking Poulse - Pouls Profond)
A- i cng
- Trm l chm, mch lun chm su di da, v vy gi l Trm.
- Thin 'Tuyn minh ng kh lun' (T vn 23) ghi: "Thn mch Thch, ng vi thi lnh l
ma ng, tng l Thn, mch Thn Trm v vy mch Trm cng gi l mch Thch".
- Thin 'Ngc c chn tng lun' (T vn 19) ghi: "Mch ma ng tc l mch ca Thn,
thuc phng Bc, thy, mun vt nh m b tng, v vy mch kh lc n th Trm m
bt mnh ln, v vy gi l Dinh".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Trm bt chc t, c hnh tng sui phun vt
di... li gi l Thch, cng gi l Dinh".
B- Mch tng ca Trm
- Thin 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Trm n tay xung th khng
, nhc ln th c d".
- Sch 'Trung y hc chn on ging ngha' ghi: "Mch Trm t nh tay khng thy, nng
tay mi thy".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Trm i chm khong gn xng, n nng tay
mi thy, n nh tay khng thy".
- Tp 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Trm n nh khng thy g, n
nng tay mi thy".
HNH V BIU DIN MCH TRM
183
- Sch 'Tam ti hi' v sch ' ch Nan kinh mch quyt' din t mch Trm nh sau:
- Sch 'Mch chn' biu din hnh v mch Trm:
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' m t: "Mch Trm lc t p lc nh th khng thy
sng mch ni ln, c t thm p lc mi thy ng cong ng mch xut hin".
184
Phn di: i xung chm hn phn trn, dc thoai thoi, lin h vi t lc bt u ng van
n lc m van ng mch ch".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "T ut phn l, kh huyt ngng tr th
mch Trm m c lc. Dng kh h hm xung khng thng ln c th mch Trm m
khng c lc".
D- Mch Trm ch bnh
- Thin 'i k lun' (T vn 48) ghi: "Mch ca Can, Thn u Trm l chng thch thy".
"Mch ca Ph Trm m bt ln l chng Ph sn". "Mch ca T, bn ngoi bt ln ngn
tay m bn trong Trm l chng trng tit, lu ngy cng t khi".
- Thin 'Th thung dung lun' (T vn 76) ghi: "Mch Trm m Thch l do Thn kh b ngng
tc trong".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch thn khu Trm l bnh l".
- Chng 'm m khi thu mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Trong ngc c
lu m, t ngn hi m kht. Cc khp tay chn au nhc, mch Trm l c lu m".
- Chng 'Hong n bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Trm, kht
nc, tiu kh u l pht hong n".
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh nghi tr' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Trm:
trong ngc au lan ra 2 bn sn, c ngc c thy kh. Mch b quan Trm l di tim c
hi lnh, nut chua, mch b xch Trm l lng v tht lng au".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi:
T Thn TRM
Hu Thn TRM
Suyn, Ph ung.
Hu Quan TRM
Gn au, mt hoa.
Da vng, th t, t bi.
T, Hu Xch TRM
Lng au, kinh b, bng y, phn m hao tn, tiu gt,
tiu nhiu
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Trm ch cc bnh phn l".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Trm phn nhiu thy l chng, c t kh phc
bn trong, tuy nhin chng kh tr hoc kh h cng c th thy mch Trm".
186
Hu Thn TRM
Tm dng bt tc.
Ph kh bt tc, ho, m m, ht
hi.
Hu Quan TRM
T Quan TRM
Can ut, kh thng.
- Chng 'Kinh thp yt bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thi dng bnh
pht st, mch Trm m T th gi l chng kinh, kh cha".
- Chng 'Huyt t h lao bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "n ng m
mch H, Trm, Huyn, khng nng lnh, hi th ngn, tiu khng thng, sc mt trng,
thng hay ti mt, chy mu mi, bng di y l do h lao gy ra".
- Chng 'm m khi thu bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Mc chng
chi m ngang honh cch m lm cho suyn y, di tim c b cng, sc mt en sm,
mch Trm, Huyn".
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chnh thy: mch
Trm Tr". "Hong hn, mch Trm Tr, c th pht st, ngc y, tay chn, u mt ph lu
ngy khng khi t sinh mn nht m" - "Mch thn khu Trm m Hot l trong c thy
kh, mt v mt sng nng gi l phong thy".
- Chng 'Hi trng bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Hi: bng au c
giun, hnh dng mch ra sao? Thy p: au trong bng th mch phi Trm Huyn, nu
Hng i l c giun".
- Chng 'Bin tam b cu hu mch chng' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Trm m
Khn, lnh di tim, thng hay au, c tch t".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Trm m Huyn l b chng huyn
m gy au trong. Mch Trm m Tr l trong bng b lnh. Mch Trm m Hot l h
trng, l sng lng au". "m t xm nhp th thy mch Trm m T".
- Mc 'Hiu chnh Tn H mch hc' ( ch Nan kinh mch quyt) ghi:
. Trm Tr : cm lnh.
. Trm Hot: m thc.
. Trm Khn: lnh, au.
. Trm Sc: ni nhit.
. Trm Lao: lnh tch.
. Trm Sc: kh ut.
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Trm Tr l c lnh; Trm Sc l nhit phn l; Trm
Huyn l thc, ch h trng; Trm H l h, ch tit li; Trm Hot l m m tc thc;
Trm Sp l kh tr, huyt khng ; Trm Khn l t kh thnh, chnh kh h, ch lnh, au;
Trm i l to phn ly;. Trm Lao l hn tch trong".
188
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Trm m v lc l kh ut, thiu nng lc vn hnh, v
vy sinh ra cc chng thy thng, nh m, hip trng, quyt nghch, trng h".
G- Mch Trm v tr liu
- Chng 'Kinh thp yt bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Thi dng bnh
cc triu chng, c th cng , mch li Trm Tr, l chng Kinh, cho ung bi 'Qut
lu qu chi thang' ( Qut lu cn, Qu chi, Thc dc, Sinh khng, To)".
- Chng 'Ph nuy, ung, khi thu mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc ) ghi: "Ho m mch
Trm, cho ung 'Trch tt thang' ( Bn h, T sm, Bch tin, Hong cm, Qu chi, Trch
tt, Nhn sm, Cam tho, Sinh khng )".
- Chng 'Hung t bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Bnh hung t m suyn
th, ho khc, ngc lng au, ngn hi, mch thn khu Trm m Tr, b quan th Khn
m Sc, cho ung 'Qua lu gii bch tu thang' (Qua lu, Gii bch, Bch tu)".
- Chng 'Phc mn hn sn tc thc bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "B
chng hn sn vng quanh rn, nu pht hn t ra m hi, tay chn quyt lnh, mch Trm
m Khn, cho ung bi 'i u tin' ( u loi ln, sc ung)".
- Chng 'm m bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch Trm Huyn l
c huyn m gy au bn trong, cho ung 'i to thang' (i to, Hong k, Ph t, Sinh
khng, Ma hong, Cam tho). "Chng chi m... h bng 'Thanh long thang', ming to,
hay khc, mch thn Trm, mch xch Vi, tay chn quyt nghch, kh a t bng di xung
ln ngc, hng, tay chn t, sc mt nh say ru, tiu kh, cho ung bi 'Linh qu ng v
cam tho thang' (Phc linh, Qu chi tim, Cam tho, Ng v t)".
- Chng 'Thy kh bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "B chng thy m ra
c m hi t khi, thy mch Trm th cho ung 'Ma hong ph t thang' (Ma hong, Ph
t, Cam tho)".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch hu thn Trm l chng
m thc, dng bi 'Ho m ngc h hon' ( Thin nam tinh, Bn h, Thin ma, u bch
din) thm Hng hong; Hoc dng 'Bn h hon' (Bch phn, Bn h). Hoc dng 'Lc
qun t thang' (Nhn sm, Bch trut, Phc linh, Cam tho, Bn h, Trn b) thm Hong k"
- "Mch t quan Trm: lnh trong xng, cho ung 'Qut b bn h thang' (Trn b, Bn h)
hoc 'Ng qun t thang' ( Bn h, ng sm, Bch trut, Bch linh, Cam tho) thm Qu".
"Mch b xch Trm: lng v chn nng, tiu nh nc vo go, cho dng bi 'Bt v a
hong hon' ( Thc a, Sn th, Hoi Sn, n b, Trch t, Phc linh, Ph t v Qu )".
"Mch b t quan thy Trm, nn ung bi 'Ng linh tn' ( Ng linh chi, Xuyn , Mt dc,
Nh hng) thm Ng th hoc 'Bt v a hong thang' thm Ng th. Mch b xch thy
Trm Huyn l hn nn ung 'Bt v a hong hon' nhng bi Qu, Ph ln... Mch b
hu quan (T) Trm Huyn l hn, nn ung bi 'Ph t l trung thang' (Ph t, Nhn sm,
Can khng, Bch trut, Chch tho), hoc bi 'Lc qun t thang' (Nhn sm, Bch trut,
Bch linh, Cam tho, Trn b, Bn h) thm Can khng". "Su b mch Trm Vi, 2 b xch
189
I- CC Y N V MCH TRM
Y n Mch TRM Khn
(Trch trong 'C kim y n')
"Tn Triu cha mt ngi b bnh thng hn (theo YHCT) 5-6 ngy, m hi ra
u, t c tr xung khng c m hi, tay chn lnh, di ngc y tc, i tin bn, mch
192
Trm Khn. C ngi cho l chng m kt. Tn Triu ni: "y l chng m Trng
Trng Cnh ni l na biu, na l ( bn biu bn l), mch tuy l Trm Khn nhng
khng th cho l bnh Thiu m c". ng cho ung bi 'Tiu si h thang' ( Si h,
Nhn sm, Bn h, Hong cm, Chch tho, i to, Sinh khng ), bnh khi.
Ngi bnh ny tay chn lnh, mch Trm Khn, ging nh chng Thiu m, tuy nhin,
bnh Thiu m thng i tin lng ch khng cng. Ngoi ra, u l ni hi ca ba kinh
dng, nu l 3 kinh m, ch ln n ngc ri i xung ngay. Trng hp ny thy m hi
u, ging nh chng dng h, v vy cho rng: m hi l dng yu, nhng chng
Thiu m trn m hi lnh l chng thm c, v vy ni rng m bnh khng nn m
hi. Nay m hi ra u th bit l khng phi bnh ca Thiu m. Dng bi 'Tiu si h
thang', nu khng khi cng s i tiu chy m bnh s gii. Tuy Trng Trng Cnh khng
lp ra phng, nhng bit rng y l chng 'i si h thang' vy. y cng l mt loi
bnh dng chng ging m".
Y n Mch TRM i
(Trch trong 'C kim y n')
"Thn Nho cha cho mt ngi t ra m hi, chn lnh khng i c, mch xch Trm m
i. y l do T kh b hm xung m ra. Ph khng c nui dng v vy ra m hi.
Chn l ni 2 ng kinh T, Thn i qua, T dng khng c th th th Thn kh cng
ut kt, v vy 2 chn lnh. iu tr bng cch dng phng php khi T, dng Ph lm
chnh (gc), n Thn lm ph (ngn). Cho dng Nhn sm, Hong k, Hoi sn b T m,
c biu m ph ( gip) Ph, thm Qu n Thn. Bnh khi".
Mch
gc
c
im
Loi
Mch
nng
TRM
tay
mi
Tn mch
Hnh thi
cng gc tng mch
TRM
PHC
thy
NHC
LAO
HUYN
Hi
chng
tng
ng
t nh tay
L, ut
khng thy
chng,
mch, n thy thng.
nng tay mi
thy.
n nng tay T kh b
n gn
t, quyt
xng mi
nghch,
thy.
au nhiu,
dng
suy.
Nh mm m Kh huyt
chm.
khng .
n nng tay
Chng
thy mch
Thc
Thc.
trong, m
hn, sn
kh.
Cng thng
Bnh
m di nh Can, m,
n vo dy cc chng
hn.
au, m
m.
MCH TR
( - Slow Pulse - Pouls Tent )
A- i cng
- Thin 'm dng bit lun' (T vn 17) ghi: "Mch Tr thuc m".
- Chng 'Bnh mch php' (Thng hn lun) ghi: "Dinh (Vinh) kh ha l Tr...".
194
B- Mch tng
- Chng 'Hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Tr mi hi th p 3 ln, n
ri i rt chm".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Tr i chm, 1 hi th ch n 3 ln".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Tr 1 hi th mch n cha c 4
ch".
HNH V BIU DIN MCH TR
- Sch 'Tam ti hi' v sch ' ch Nan kinh mch quyt' din t mch Tr:
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' din t mch Tr qua hnh v sau:
195
Khong cch RR trung bnh gia 2 nht bp tim l: X = 1,33 giy, tng ng vi tn s mch
Tr trung bnh l: X = 45 ln /pht.
196
- Chng 'Bnh tam quan bnh hu tnh tr nghi' (Mch kinh) ghi: "Mch thn khu Tr l
thy c hn bn trn, tim au, hng au, nn ra nc chua. Mch b quan Tr l trong V
c hn. Mch b xch Tr l h tiu c hn".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Tr l bnh tng, hoc m nhiu, trng kt. B thn
Tr l thng tiu b hn, b quan Tr l trung tiu b hn, bng au khng chu ni, b xch
Tr l Thn h, tht lng au, tiu khng t ch, dch hon sng au".
- Theo 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh):
T Thn TR
Hu Thn TR
Hu Thn TR
Tim au.
T Quan TR
Ph nuy.
Hu Quan TR
197
- Chng 'Tiu kht bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Mch thn khu
Ph m Tr... Tr tc l lao... lao th dinh kh suy nhc".
- Chng 'Kinh qu bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Ngi bnh ngc y,
mi bu, li xanh tm, ming kh ro, mun ngm nc sc ming nhng khng mun
nut, khng nng lnh, mch hi i m Tr, bng khng y l c huyt".
- Chng 'Sang ung bnh mch chng tnh tr'(Kim qu yu lc) ghi: "Chng trng ung th
bng di sng, c b khi, n th au nh ng lu, tiu thng hay pht st, t ra m hi
li s lnh, mch Tr, Khn l thnh m".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Tr m Sp l trong c trng kt, Tr m
Hon l c hn, Trm m Tr l trong bng c lnh".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
. Mch Tr m Ph l hn phn biu.
. Tr m Trm l hn phn l.
. Tr m Sp l huyt h.
. Tr m Hot l m.
. Tr m T l chn dng suy.
. Tr m Hot, i l phong m.
F- Mch Tr v tr liu
- Chng 'Bin Thi dng bnh mch chng tnh tr' ( Thng hn lun) ghi: "Mch Ph
Khn th nn dng php hn gii i. Nu mch b xch Tr th khng th pht hn, l
do vinh kh khng , huyt thiu vy". "Sau khi pht hn m c th au, mch Trm Tr th
cho ung bi 'Tn gia thang' (T tn, Nhn sm, Cam tho, i to) thm Thc dc, Sinh
khng mi th 40g". "Mc bnh 6-7 ngy m mch Tr, Ph, Nhc, s gi, s lnh, tay
chn m, dng php h 2 ln m vn khng n c, li thm di cnh sn y au,
mt, mt v c th u vng, c gy cng au, tiu tin kh th cho ung bi 'Tiu si h
thang' ( Si h, Bn h, Hong cm, Nhn sm, i to, Chch tho, Sinh khng )".
- Chng 'Bin dng minh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Dng minh bnh
mch Tr, khng n no c, n no th chng mt, tiu tin kh, thnh ra chng cc n, tuy
dng php h cha nhng bng vn y, s d nh vy l mch Tr vy". "Dng minh
bnh mch Tr tuy ra m hi nhng khng s lnh, c th nng n, ngn hi, bng y m
suyn, nng tng cn, l ngoi mun gii, c th cng vo phn l". "Mch Ph m
Tr, biu nhit l hn, i l ra phn xanh th dng bi 'T nghch thang' (Ph t, Can khng,
Chch tho)". "Dng minh bnh mch Tr, ra m hi nhiu, hi s lnh l phn biu cha
198
gii c th dng php pht hn, cho ung bi 'Qu chi thang' ( Qu chi, Bch thc, Chch
tho, Sinh khng, i to)".
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Bnh Thng Hn
mch Tr 6-7 ngy, khng bit m cho ung Hong cm thang (Bch thc, Hong cm,
Cam tho, i to) trit ci nng, mch Tr l hn nay li cho ung Hong cm thang
tr nhit, trong bng t lnh m khng n c, nu n c th gi l tr trung, s cht".
- Chng 'Bin thiu m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thiu m bnh, n vo
th nn ra, kh chu, mun nn li khng nn c, khi mi b th tay chn lnh, mch Huyn
Tr, l trong ngc thc, khng th dng php h m gii, phi dng php th".
- Chng 'Hung t bnh mch chng tnh tr' (Kim qu yu lc) ghi: "Chng hung t, thy
suyn th, ho khc, ngc v lng au, ngn hi, mch thn khu Trm, Tr, b quan th
Tiu, Khn, Sc, cho ung bi 'Qut lu gii bch bch tu thang' (Qut lu, Gii bch, Bch
tu)".
- Chng 'Bnh tp bnh mch' (Mch kinh) ghi: "Mch Huyn m Tr, nn dng nhng v
thuc n".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch b thn Tr l hn thp
thng tiu, dng bi 'Qut b hon' (Qut b, Sinh khng), nu khng khi cho ung bi
'Trut ph thang' ( Hu phc, Phc linh, Can khng, Bch trut, Bn h, Ph t, Chch
tho). Mch t quan Tr l bng au nhiu, cho ung bi 'Qu chi gia ph t thang' ( Qu chi,
Bch thc, Cam tho, Can khng)... Mch t xch Tr l m thnh dng suy, cho ung bi
'Ph t l trung thang' ( Nhn sm, Bch trut, Can khng, Chch tho, Ph t)".
C- Mch Tr qua cc li bn
- Trnh ng Mao cho rng: "Mch Tr c khi do nhit t kt t, bng y, V (d dy) b kt
thc lm ngn tr kinh mch gy ra, l iu cn nn bit. Nay nghim chng trng h,
giang mai, cc chng ny ngn lp mch mu lm cho c th thy mch Tr, khng th ni
cch chung cho mch Tr l hn c".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Nay thy cc chng trng h, huyn tch, lm cho kinh mch
ng tr m thy mch Tr, l tp bnh, do , khng th c thy mch Tr m ni l hn
c".
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "Mch Tr m ra m hi, c lc cng phi dng bi i tha kh
thang l bi thuc c tc dng h mnh, nh vy mch Tr cha hn l biu hin ca m
chng. Khng nhng th, ti tng thc nghim thy hin nay c nhng ngi bnh mch Tr
cch chung thuc chng dng, thc, u thuc chng dng thuc h, (v vy) li ni ca
ng Ng Sn Ph (cho rng mch Tr l hn) khng th no tin ht c".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Chng 'Mch m dng loi thn' ( Chn gia khu yu)
cho rng mch Tr l triu chng m thng m dng suy thiu, l hn, l bt tc. Ph Tr l
biu c hn!... Li ca Hot B Nhn trn y cng ni ln c chng trng ca mch Tr,
199
trong hn thp lu luyn huyt khng th theo kh lu thng, kh khng th theo huyt
i xung, v vy n k kinh th huyt ra r r, khng thng li. Kh ut thng Can l Can
nghch, Can dng a trc m ln th sinh ra chng mt, hoa mt, nc cc. Can kh v
hn thp chn trong th sinh ra tc ngc, bng y. Hn kh xm nhp vo bng th sinh ra
bng au. Thp kh nhp vo mch Nhm th sinh ra chng i h. Vy mun iu kinh, nn
ch v iu kinh gii ut. Mun l kh th nn n trung ha thp h tr thm.
Cho dng: Ng th du, Thng quan qu, Ton ng quy, Ch Bn h, Xch thc, Din
h sch, Xun sa nhn, Qung Trn b, T thch anh.
Ngy th 2 chn mch li, chng ngc tc v bng y bt nhng cn au nhi cha
ht, l v phn kh ut kt gii dn m huyt cha thng. Vn dng bi trn nhng b Sa
Nhn, Trm Hng, Trn b, thm Sung y t, T an sm, Cao lng khng, Tt trng
gi. Ung lin tc 2 thang, sau ngi bnh cho bit t ung thuc trc, chng au
bng khi hn, k kinh cng u".
Y n Mch TR Hon V Lc
(Trch trong 'Thin gia diu phng')
"Sm X, nam 28 tui... bnh t 14 ngy trc. Do lao ng mt nhc li b ma t, c th
au nhc, n ung gii ngon nhng khng st, ho i. Ngy hm sau bnh nng thm, ni
nng ln ln, phn ng chm, i ng khng vng. n ngy th 3 th ngm ming khng
ni, c lc lm bm, c v ng ngn, i li kh khn, bc i long chong, chn tay lnh, 2
tay khng cm c vt nng, khng nm c, vn ng li khng t ch c, c th
thng khng co c, i tiu tin khng t ch, phn nt. iu tr bnh vin khu
vc v huyn nhng khng c kt qu my.
Khm thy nhit c th 37oC, mch 53 ln/pht, huyt p 120/80, thn ch hong ht,
ng tc thiu phi hp, tinh thn m mui, mt ngn ng mt phn, tr nh gim st, 2 ng
t dn rng, phn x chm vi nh sng, u v ng quan khng c g khc thng, di da
cha thy c cc im xut huyt, tim phi cha thy g khc thng, khng s thy gan
lch, 2 u gi phn x nhy, phn ng Babinski bn chn tri dng tnh, bn phi m tnh.
Th mu: chc nng gan v thn u trong gii hn bnh thng. Xt nghim dch no ty
cng khng c g khc l r, in no thy c bt thng r. Chn on lm sng l
chng vim no do vi rt. Bt mch thy Tr, Hon, v lc, cht li nht, ru y, ru li
trng mng m nhun.
Kt hp tham kho mch v chng th y l trng hp Tm v Thn dng h.
iu tr: B ch Tm Thn, n dng ha kh.
Cho dng bi 'Thn kh hon '(Thang ) gia gim ( Cu k t 16g, Dm dng hoc 16g, Ba
kch thin 10g, Qu chi 10g, Sn dc 20g, Vn Phc linh 16g, Trch t 10g, Bch thc
16g, Thc a hong 16g, Sn th nhc 10g, Chch Cam tho 6g ). Ung 3 thang c th
ngi dy hot ng, ni c nhiu hn, tay chn chuyn m, mch khi sc. Ung 3 thang
202
na, i tiu tin c th t ch. Tuy nhin, sc nh hng vn cn km, do nguyn nhn
ti tim. Dng bi thuc trn thm Thch Xng b 10g, Chch Vin ch 10g, ung lin 20
thang na, cc chng u ht. Kim tra in no thy bnh thng, xut vin. Ngh ngi
na thng ri i lm vic nh thng. Theo di hn 3 nm, tnh hnh tt p, khng c di
chng".
c
im
Mt
mch
hi
TR
th
(4
mch)
ca
thy
Tn mch gc
TR
Mt hi th, mch m
khng 4 ln.
Mt hi th mch m 4
ln.
HON
SP
Hi chng tng ng
Chng hn.
Chng thp, T h.
thuc
mch
ca
ngi
bnh
KT
Mch i chm m c lc
ngng, ngng li khng
theo 1 s nht nh.
p
khng
203
Phn m vng. kh b
ngng kt li.
4
ln
MCH TRNG
( - Long Pulse - Pouls Long)
A- i cng
- Thin 'Mch yu tinh vi lun' (T vn 17) ghi: "Mch l ph ca huyt, mch Trng th kh
vng".
- Sch 'Chn gia chnh nhn ' ghi: "Mch Trng m ha hon, ph hp vi kh sinh trng
ca ma xun, v vy l tng mch ca ngi khe mnh".
B- Hnh tng mch Trng
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Trng khng ln khng nh, xa xa t nhin nh men
theo u ngn tre".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Tng mch ca mch Trng ging nh cnh cy di,
mch kh thng ln thng xung, u ui tng ng".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Trng u ui thng, i li vt
qu b v".
HNH V BIU DIN MCH TRNG
- Sch 'Mch chn' biu din hnh v mch Trng nh sau:
204
Hu Thn TRNG
Qun ha gy bnh.
T Quan TRNG
Ngc y, kh nghch.
Hu Quan TRNG
Mc kh thc.
Hu Xch TRNG
Bn n xung ln ngc.
Tng ha gy bnh.
205
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Trng ch v nhit cao ( khng), Tam tiu phin
nhit, dng c ut kt bn trong, nhit kt Dng minh, ng kinh, sn kh".
T Thn TRNG
Hu Thn TRNG
Tm vng.
T Quan TRNG
Ngc y, kh nghch.
Hu Quan TRNG
Can kh thc.
T Xch TRNG
T kh thc.
Hu Xch TRNG
Tng ha bc ln.
Bn n, sn kh.
hin ca ha khng, v vy l mch bnh vy. Thuyt ca ngi xa cho rng mch kh i
qu bn v th gi l mch Trng. Tuy nhin, nghim xt lu ngy th thy khng hn nh
vy. Mch i ln qu b thn l mch Dt, mch i xung qu b thn th thuc b quan,
mch i ln qu b quan th thuc v b thn, mch i xung qu b quan th thuc v b
xch, i ln qu b xch th thuc v b quan, mch i xung qu b xch th thuc mch
Phc. Xt cc li trn y th thy rng, nu ni mch Trng l i qu bn v th khng c l
cng khng hp ngha. Ch c th ni tng mch ca Trng th ging nh cnh cy di,
mch kh thng ln thng xung, u ui tng ng, khng ging nh cc mch khc th
trn di u so le, u ui khng u. Phm cc mch Thc, Lao, Huyn, Khn u c
kim mch Trng. V vy ngi xa ni rng: "Mch Trng ch v cc bnh hu d"
khng phi l li ni khng c cn c vy".
- Chng 'S truyn tam thp nh tc' (Chn tng tam mui) ghi: "Sch ' Thng hn lun' c
vit 'Mch b xch v thn u thy Trng l Dng minh b bnh", sch Ni kinh li ghi:
"Mch Trng l kh vng". V l b ca thy cc, ng kinh ca n nhiu kh nhiu huyt,
v vy mch Trng l mch bnh thng ca V, nhng Trng m phi ha hon th mi l
mch khng bnh. Nu Trng m Ph thnh l t thnh ng kinh. Cng c khi bnh t
sp lui li thy mch Trng. Trng Trng Cnh c ni rng: "Thi m trng phong, tay
chn au nhc, mch b thn Vi, b xch Sc m Trng l sp khi". V phong vn l
dng t, nhn th h, mc xm phm v th m hm vo kinh Thi m, thy mch Trng
gia Vi v Sp, nng au pht ra gc ca cc kinh dng, ng l triu chng sp khi,
chc chn khng phi l triu chng bnh nng thm. Cng c khi m kh khng m mch
li vng ln nh sch Ni kinh c ghi: "Mch thn khu ng vo ngn tay m Trng l
cng chn au". V th, Tn Vit Nhn ni: "Mch kh i hng ln Ng t l mch Dt, i
hng xung Xch trch l mch Phc v b trn c mch b di khng c mch l chng
quan cch, nn ngc, l ng mch m d (khc) chng, khng th bn nh mch 2
b xch thn u Trng c".
- Chng 'Tm, Tiu trng b' (Mch kinh) ghi: "Ma h, Tm ha vng... li thy mch
Huyn, T m Trng l Can bnh lm hi n Tm, m (mu) bnh truyn sang con (t), l
h t tuy bnh nhng d cha".
- Sch 'Y thut' ghi: "Mch Trng cng 1 loi vi mch Huyn nhng vng hn Huyn.
Mch Huyn i Cp, mch Trng i Hon".
Bi ca MCH TRNG (Dng) (Tn H mch hc)
Th trng: Di hn bn v l Trng,
Tng loi Huyn th c v khn trng hn l...
Trng vi Huyn khc nhau xa,
T suy dng dc mi l lng cng.
Trng th vng vc u thay,
207
MCH VI
( - Minute (Feeble) Pulse - Pouls Petite).
208
A- i cng
- Vi l nh, mch i chp chn nh c nh khng.
- Thuc loi mch m, thuc v Bt L Mch.
B- Hnh tng mch Vi
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Mch kh chp chn nh m ni trn
canh".
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Vi l cc T m Nhuyn
hoc mun tuyt, nh c nh khng".
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Mch kh tha, nh, nh c nh khng".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch l m, rt nh nh c, nh khng, mun tuyt m
khng phi tuyt".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch kh khng r, l m, lc n lc hin".
HNH V BIU DIN MCH VI
- Sch 'Mch chn' biu din hnh v mch Vi:
run, khng ra m hi m li gii l ti sao? p rng: Mch thy Vi l tng c pht hn,
nh th, h hoc vong huyt l bn trong khng c tn dch, m dng t iu ha, tt bnh
t khi, v vy khng run, khng ra m hi m gii vy".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Vi l kh huyt suy vi, gy ra s lnh, pht st, m hi
ra nhiu. Nam l h lao, n th bng huyt. Mch b thn Vi th th ngn hoc kinh s. B
quan Vi th bng y trng, b xch Vi l tinh huyt kh thiu, s lnh, au rn r".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Vi ch c bi huyt chy
ra khng ngt, sc mt khng ti nhun. Mch b thn Vi l kh xng ngc ln, b quan Vi
l Tm kh b ut kt, mch b xch Vi l di rn c kh tch bn n".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Vi thy trong chng vong dng, kh huyt qu
suy".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Vi ch dng kh suy, cc chng h
ca m dng, kh huyt tnh trng nghim trng".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Vi ch kh h, mt mu, m hi t ra, kit l, hng
au, tay chn t lnh, co qup.
T Thn VI
Hu Thn VI
Kh huyt u suy.
Th gp, m ngng
t.
Hu Quan VI
T Quan VI
Ngc y tc, tay chn co
qup.
T Xch VI
Tiu chy, au di
rn.
Hu Xch VI
- Sch 'ng y lc kho' ghi: "Tay tri: B thn Vi l huyt km sinh ra chng hi hp; B
quan Vi l ngc y, ngi mt, chn tay lnh; B xch Vi, n ng th di tinh, tiu ra mu,
n b th b bch i, bng huyt. Tay phi: b thn Vi l hn kh kt b thng tiu gy
ra chng kh kt, hn m ngng kt; B quan Vi l T V b h hn, n ung khng tiu, hay
, bng au lun; B xch Vi l hn kh kt b Thn v Tam tiu gy ra tiu chy".
E- Mch Vi kim mch bnh
- Sch 'Mch kinh' ghi: "Ba b mch Vi m Phc, bnh ko di, c th cht".
- Chng 'Bin mch php' (Thng hn lun) ghi: "Hi: Thng hn 3 ngy, mch Ph,
Sc m Vi, c th ngi bnh li mt l ti sao? p: l sp gii v gii vo lc na m.
210
211
- Chng 'Ph nhn sn hu bnh mch chng tnh tr' ( Kim qu yu lc) ghi: "Sn ph b
chng mt, chong vng, mch Vi Nhc, nn ma, khng n c, i tin cng, u ra
m hi. S d nh th l do huyt b h".
- Chng 'Lc kinh th bnh pht thng hn nhit bnh trng' (Gip t ) ghi: "Nhit bnh
7-8 ngy, mch Vi Tiu, tiu ra mu, ming kh th 1 ngy ri sau s cht. Nu thy mch
i th 1 ngy sau s cht".
G- Mch Vi v iu tr
- Chng 'Bin Thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thi dng bnh
8-9 ngy, triu chng nh st rt, pht st, s lnh, nng nhiu lnh t, khng nn ma, i
tin thy iu ha, trong ngy pht st, rt 2-3 ln, mch Vi, Hon l sp gii. Mch Vi m
s lnh l m dng u h, v vy khng th li dng cc php pht hn, th h. Thi
dng bnh, pht nng s lnh, nng nhiu lnh t, mch Vi, Nhc l v dng, v vy,
khng th dng php hn c, cho ung bi 'Qu chi nh vit t nht thang' ( Qu chi, Ma
hong, Thc dc, Chch tho, Thch cao, i to, Sinh khng ). Thi dng trng
phong, mch Ph, Khn, pht st, s lnh, c th au nhc, ra m hi m li phin to th
cho ung bi 'i thanh long thang' ( Ma hong, Hnh nhn, Thch cao, Qu chi, Chch tho,
Sinh khng, To). Nu thy mch Vi, Nhc, ra m hi, m s gi th khng th ung, nu
ung th tt s sinh ra chng quyt nghch, gn c v tht b my git, l nghch chng.
Mch Ph Sc, ra m hi m lnh, nu lm m dng php h th lm cho c th nng, hi
hp. Khng th dng php pht hn m hy ch cho m hi t ra th khi. S d nh vy l
v mch b xch Vi, l phn biu b h, phi ch cho phn biu v l u thc, tn dch
u ha th m hi t ra m khi. Sau khi dng php h m li cn pht hn, tt lm cho
lnh run, mch Vi T, s d c nh vy l v trong v ngoi u b h. Sau khi dng php
h m li cn pht hn lm cho sut ngy phin to, khng ng c, m th yn tnh,
khng i, khng kht, khng c chng biu, mch Trm, Vi, c th khng nng lm, dng bi
'Can khng ph t thang' m cha ( Can khng, Ph t). Thi dng bnh cha cha,
mch xch v thn u Vi, trc th run ry, sau ra m hi m gii, dng bi 'iu v tha
kh thang' (i hong, Chch tho, Mang tiu). Thng hn 13 ngy, ni xm l c nhit,
nn dng php h... Nu t h l th mch phi Vi quyt, nay li iu ha l do ni thc, cho
ung bi 'iu v tha kh thang' (i hong,Chch tho, Mang tiu). Gp mch Vi Sc th
khng c dng php cu v ha t s lm cho phin nghch. Thi dng bnh 6-7 ngy
m chng biu vn cn mch Vi m Trm, khng b kt hung, ngi bnh nh pht cung,
nhit h tiu, v vy bng di y cng, tiu tin t li, i tin ra mu ri t khi. S d
nh vy l v Thi dng i theo kinh, huyt, l m ra. Cho ung bi ' ng thang'
(Thy it, Mang trng, i hong, o nhn). Bnh thng hn sau khi dng php th, h,
li cn pht hn, tt thy h phin, mch Vi thm, 7-8 ngy sau th vng v qun y tc, au
di 2 bn sn, kh xung nghch ln hng, hoa mt, lu ngy s thnh chng nuy".
- Chng 'Bin thiu m bnh mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thiu m bnh i
l m mch Vi, cho ung bi 'Bch thng thang' ( Ph t, Thng bch, Can khng). Thiu
m bnh, i l phn lng, trong lnh ngoi nng, tay chn lnh, mch Vi mun tuyt, c th
khng s lnh, sc mt , bng au, nn o khan, hng au hoc ngng i l m mch li
khng hin ra, cho ung bi 'Thng mch t nghch thang' ( Chch tho, Ph t, Can
212
t nhn, Trn b, Mc hng, Sinh khng, To ), hoc dng bi 'Bt v a hong hon' bi
Qu v Ph t".
H- Mch Vi qua cc li bn
- Sch 'Chn gia chnh nhn' ghi: "Bnh lu ngy m thy mch Vi th thng khng cu
cha c, v chnh kh b tuyt. Mch b thn Vi th s lnh, b xch Vi th pht st,
nu khng i b th s kh khi. Cao Dng Sinh ni: Mch Vi thuc m... l bng lu, i
h, xng ty kh kit" cng cha ni ht ch bnh ca mch Vi".
- Chng 'Mch thn' (Cnh Nhc ton th) ghi: "Mch Vi... l triu chng kh huyt u h,
s lnh, kinh s, khip nhc, trung tiu b hn, y trng, nn ma, tiu chy, h hn, n
khng tiu, bng v tht lng au. y tuy l kh huyt u h nhng ni ng hn l do
nguyn dng hao tn nn thy cc triu chng m hn".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Bnh lu ngy m thy mch Vi l chnh kh sp tuyt,
mi b bnh m thy mch Vi l th (cm) t cha nng, cn cha c".
- So snh gia mch Vi v mch T, ng Tn Hi nhn xt nh sau: Mch Vi ch kh h
hn l huyt h, mch T ch huyt h hn l kh h, v kh h nn mch nhy khng c
sc, cn huyt h th (tng) mch nh".
Bi Ca Mch VI (m) (Tn H mch hc)
Th trng: Mch Vi nh nh nh thay,
H khi ta n nng tay thm g.
Tng loi: Vi dng yu, T m suy,
T em so vi Vi th r hn.
Ch bnh: Mch Vi kh huyt suy vi,
S lnh pht nng m hi dm d,
Trai th lao cc, h nuy,
Gi th i h hoc l bng trung.
Thn Vi th gp, tm kinh,
Quan Vi y trng bnh tnh khn nguy.
Xch Vi tinh huyt u suy,
S lnh, tiu kht hoc l au rn.
214
MCH XC
( - Hurried Pulse - Pouls Excite)
A- i cng
- Xc, theo nguyn ngha l gp rt, mau, nhanh.
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "... Mch ch i rt nhanh, cng thn khu, gi l mch Xc".
- Chng 'Y gia quan min' (Hi thng y tn tm lnh) ghi: "Mch Sc m thnh thong
ngng 1 ci gi l mch Xc".
B- Hnh tng mch Xc
- Chng 'Mch hnh trng ch h b quyt' (Mch kinh) ghi: "Mch Xc n ri i nhanh vi,
c khi ngng ri li tip tc".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Mch Xc... p rt nhanh di ngn tay".
- Sch 'Mch nguyn' ghi: "Xt v mch Xc, c lc ging nh ngng, mch p gp rt,
ngha l nhanh vi, cp bch, trong nhanh c thy c p nho nh".
216
- Sch 'T chn chnh php' ghi: "Mch Xc... p gp rt thn khu ra n ng t, c lc
ging nh ngng ri mi p li".
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch n gp rt, c lc dng li".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch i li rt nhanh, thnh thong ngng
li 1 ci, ngng khng c s nht nh".
HNH V BIU DIN MCH XC
- Sch 'Mch chn' biu th hnh v mch Xc nh sau:
- Sch 'Tn bin Trung y hc khi yu' ghi hnh biu din mch Xc nh sau:
- Sch 'KH YHCT V YHH trong lm sng' m t hnh v biu din mch Xc nh sau:
Thi gian tin tng mu trong mch Xc chm hn bnh thng, trung bnh 0,149 giy +0,044 giy (bnh thng 0,09 +- 0,01). Thi gian tng mu trong mch Xc ni chung c
phn hi nhanh hn bnh thng, trung bnh 0,297 giy +- 0,020 (bnh thng 0,31 +- 0,02
giy).
217
- Sch 'Trung y hc khi lun' ghi: "Mch Xc gp chng ha, phn kh b tr ngi".
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch Xc ch dng thnh nhit thc,
huyt kh, m m, thc n ngng tr, sng au".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Mch Xc ch kh nghch ln, suyn th, vai lng au,
kt hung, di tinh, kit l, nhit cao, m , thng thc, vong dng".
T Thn XC
Hu Thn XC
Nhit ha bc ln cao.
T Quan XC
Kh nghch, suyn, ph kh
kh.
Hu Quan XC
Huyt to.
T Xch XC
Thng thc.
Hu Xch XC
Di tinh.
Vong dng.
- Sch 'Kt hp YHCT v YHH trong lm sng' ghi: "Mch Xc d bt gp nhiu trong a s
trng hp tim p nhanh km thm ngoi tm thu bt thng hoc c nh k, bnh van 2
l (hp, h), c tim vim, tim suy, nhng bnh gy st cp tnh nht l bnh bch hu hoc
bin chng ca bnh thng hn do trc khun Eberth gy nn hoc tuy t gp hn trong
chng cng tuyn gip trng (Bazedow).
E- Mch Xc kim mch bnh
- Sch 'Mch hc xin vi' vit: " Mch Xc m Hng, Thc th nhit thnh.mch Xc m Hot
Sc l Ph nhit, m thng. Mch Xc m Trm Sp l huyt kh ut tr. Mch Xc m Tiu
l h thot".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi:
. Xc m Hng, Thc, c lc l nhit, l t tr kinh lc.
. Xc m Tiu, v lc l h thot.
F- Mch Xc v iu tr
- Chng 'Bin Thi dng mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thi dng bnh,
sau khi dng php h, thy mch Xc, ngc y tc, cho ung bi 'Qu chi thang', b Thc
dc ( Qu chi, Cam tho, Sinh khng, i to). "Thi dng bnh thuc Qu chi chng
m thy thuc li dng php h, v vy gy ra i l khng ngng, mch Xc, l chng biu
cha gii, suyn m ra m hi, cho ung bi 'Ct cn cm lin thang' (Ct cn, Cam tho,
Hong cm, Hong lin)".
219
- Chng 'Bin quyt m mch chng tnh tr' (Thng hn lun) ghi: "Thng hn m mch
Xc, tay chn quyt nghch, nn dng php cu ( Trn Tu Vin cho rng cu huyt Thi
xung).
G- Mch Xc qua cc li bn
- Sch 'Ton sinh ch m' ghi: "Tng mch Xc i t b xch ln thn khu gp vi, ging
nh ch n m khng i, l vinh v b ri lon khng cn s (bnh thng), m kh thc
dng".
- Sch 'Chn gia khu yu' ghi: "Cng l kh, l huyt, l n, ung, m, trc ht nhit kh
lm cho mch Sc ri sau 1 trong 5 nguyn nhn trn gy ng tr, gy ra mch Xc, v
vy chng phi vn l c mnh. Tuy nhin nu mch cng thm th cht, gim bt l
sng, do , cng l loi mch ng s vy".
- Sch 'Tn H mch hc' ghi: "Mch Xc ch bnh v tng ha, c 5 nguyn nhn (kh,
huyt, n ung v m), cn phi xt k l ho suyn, m tch hoc pht cung hay nhit
c".
- Sch 'Mch hc tp yu' ghi: "Phng Long m ni: Mch Sc l ngun gc ca mch
Xc, trc tin l Sc ri tin ti Xc, y l mch Sc n tt nh vy".
- Sch 'Mch hc ging ngha' ghi: "Xc ni trn y l mch kh gp bi, cp bch. Ngi
i sau da vo 'Bin mch php' ca Trng Trng Cnh v sch 'Mch kinh' ca Vng
Thc Ha m cho rng Sc c ngng ngh l mch Xc. Tuy nhin xt t ngha ca ch Xc
th thy hnh dung ngn, nhanh, vn khng c ngng ngh. Ch khi bnh do kh huyt ngng
tr hoc do m hoc thc n tr th mch i c khi gin on, tuy rng mch kh qua li
cp, Sc cht thy ngng ri li tip th vn cha hp vi bnh l, khi lm sng, cn phi
thn trng xem xt".
Bi Ca Mch XC (m) (Tn H mch hc)
Th trng: Xc p mau c lc ngng,
l dng cc mun chng m vong.
Tam tiu ha bc bng bng,
Lui th cn th, tin mong sng g.
Tng loi: Xc i mau c lc ngng,
i chm m dng mch Kt chng sai.
i th ngng, chng li ngay,
Kt sinh, i t hai loi khc nhau.
220
Y n Mch Huyn Sc XC
(Trch trong 'Tc danh y loi n')
"Ngy Ngc Hong cha mt ngi 70 tui, vo ma ng m ra m hi, y l do thy
suy, Can ha thiu t bn trong. ang khi thi tit b tng m li nng m trong ngi ri
ra m hi. C ngi ch cho ly Hong k chng vi To en m ung. Sau 4-5 ngy, qu
nhin ht ra m hi nhng li pht ho. C ngi cho l thng phong nn dng cc v nh
Tin h, Ct cnh, Hnh nhn, T t, Tn giao, Phng phong. C ngi cho l m ha nn
dng Nh trn, Khng trp, Trc lch. C ngi cho l huyt h nn dng bi 'T vt', 'Tri b
a hong hon', nhng u khng cng hiu, bnh nh vy hn na nm. n lc ,
Ngy Ngc Hong n xem mch, thy Huyn Sc m Xc. Triu chng th m nhiu, n t,
2 chn sng ph. Cho ung Sinh a, Mch mn, Cu k t, a ct b, Sa sm, N trinh t.
Ung 4 thang khng thy thuyn gim, lin cho thm Thc a, Qua lu nhn. Ung hn 20
thang th khi".
Mch Thc th chc nch, ng di tay c lc, nng nh tay u vn thy nh vy.
Mch HUYN v TRNG
Huyn ging nh dy cung, cng thng, cng u m khng di vo tay.
Mch Trng nh cy so, vt qua c v tr gc m li khng di vo tay.
Mch NHU v NHC
Mch Nhu nh mm m Ph.
Mch Nhc nh mm m Trm.
Mch LAO v CCH
Mch Lao c dng Trm i m Huyn, ch ng v tr.
Mch Cch c dng H, i m Ph, Huyn, trong h ngoi cp.
Mch PH vi Mch H v KHU
Mch Ph, nh tay th mnh, nng tay th yu.
Mch H to m v lc, nh hoc nng tay u nh nhau.
Mch Khu nh hoc nng tay u thy rng gia.
Mch SC v KHN, HOT
Mch Sc i li gp rt, 1 hi th 6 ch.
Mch Khn lan ra 2 bn ngn tay, ging nh ko dy thng.
Mch Hot i li lu li, trn tru nh con tnh chy trn bn.
Mch TRM vi PHC
Mch Trm t nh tay hnh nh khng thy, n nng mi thy.
Mch Phc n nng tay cng khng thy, y tm ti gn mi thy.
Mch TR vi HON
Mch Tr 1 hi th i 3 ch, hnh nh m yu.
Mch Hon 1 hi th i 4 ch, hnh to m ha hon.
223
Mch VI vi T
Mch Vi khng bng T, nh c, nh khng, ging nh si t nhn.
Mch T hi ln hn mch Vi, ng di tay rt nh, nh si ch mnh.
Mch XC vi Mch KT, I, SC
Mch Xc gp rt, trong Sc thnh thong li ngng.
Mch Kt th trong Tr thnh thong li ngng.
Mch i th ng m khi ngng ri th kh tr li, c s ngng ngh nht nh, khng phi
ngu nhin.
Mch Sc th Tr, on, st tr, mch n rt nh mun ngng 3 hoc 5 ch (trong 1 hi th),
khng u.
B- PHP I LP
Mch HOT v Mch SC
Theo s thng hoc tr ca mch.
Mch Hot l huyt nhiu, kh t. Huyt nhiu cho nn mch lu li, trn trn.
Sc l kh nhiu, huyt t, v vy st m tn.
Mch HNG v Mch VI
Theo s thnh suy ca mch.
Mch Hng: huyt nhit m thnh, kh theo m bng ln trn y u tay, sc mnh vt
mnh, v vy Hng l thnh.
Mch Vi: kh h m hn, huyt theo m st li, ng vi mch nh, mun t, v vy Vi l
suy.
Mch KT v Mch XC
Theo m hoc dng ca mch.
Dng cc th Xc, mch nhanh, gp m c lc ngng.
m cc th Kt, mch i chm m c lc ngng.
Mch KHN v HON
224
Phi xem xt coi mch c qua khong gia (quan) hay khng. Qua khong gia l Trng,
khng qua khong gia l on.
CHN ON V IU TR QUA BA B MCH
A- Mch Thn Khu
Chng trng
Tn mch
biu hin
PH
KHN
VI
Trng phong,
st, au u.
au u,
xng tht
au.
Lnh m chy
mu mi.
Nn ma,
nng vng
thng v,
ngc bt rt.
Bi thuc
thch ng
Qu chi ct
cn thang.
Ma hong
thang.
Huyt chm
Phong tr,
Phong ph.
My xung.
Ng v t
thang.
Tr nhit
Thng hn
thang.
SC
Trung qun.
7,8 n 10
ngy, nhit Tri mu thang.
trung tiu,
phin nhit,
y trng,
kht.
Da t di,
phong hn Phng phong
Phong tr,
HON
xm nhp c
thang.
Phong ph.
nhc.
Dng thc,
trong ngc
Chm t C
HOT
Tin h thang.
y trng,
khuyt.
nn ma.
Vng di tim
bt rt, hi
Chm t K
HUYN au u, di Cam toi vin.
mn.
tim c thu
kh.
Dng kh h,
Phc linh
NHC t ra m hi,
Trung qun.
thang.
hi th ngn.
226
Can a hong
thang.
Trc b thang,
Nn ma,
KHNG
Hong th
chy mu mi.
thang.
Trong ngc
kh nghch,
nghn khng
PHC thng, kh lnh Tin h thang
trong d dy
bc ln tim,
ngc.
Ngc au lan
ra hng sn,
Trch tt
TRM
trong ngc c
thang.
thu kh.
Dng kh
yu, t ra m
Can a hong
NHU
hi, l du
thang.
hiu ca h
tn.
Thng tiu
c hn, tm
TR
thng, hng Ph t thang.
au, nn ra
nc chua.
Ph T sinh
nhit, nn
Trc dip
THC ma kh lnh, thang, Ct cn
h th sinh
thang.
hn.
Hong cm
T
St, nn ma.
long m
thang.
HNG
Ngc sn Sinh khng
y trng.
thang.
I
SP
V kh bt tc.
B Tc tam l.
Cu Chin
trung.
C khuyt,
Thng qun.
Cu Chin
trung.
Chm t C
khuyt.
B Thi xung.
Cu Trung
ph.
Thng qun,
K mn,
Chng mn.
B- Mch B QUAN
Tn mch Chng trng
biu hin
PH
Bng y,
Bi thuc
thch ng
Bnh v tn,
227
Huyt chm
Chm Trung
khng mun
n.
Phc linh
qun, trct
thang, Sinh
sau b.
khng tin
h thang.
Ng th
Cu C
Vng di tim
ng quy
khuyt,
KHN
y trng,
thang, i
au.
hong thang. T H qun.
Trong d dy
Ph t thang,
lnh, vng
Chm b C
VI
Sinh khng
di tim co
khuyt.
thang.
tht.
Chm C
Tri mu thang,
khuyt,
Trong d dy
SC
Tr nhit
c nhit.
t Thng
thang.
qun.
Khng mun
n, V kh
Bnh v tn, B
Cu b
HON
khng iu
t thang.
Chng mn.
ho, T kh
bt tc
Trong d dy
c nhit, kh
y trng,
T uyn
Chm t Trung
HOT
khng mun
thang.
qun.
n, n vo l
nn.
Trong d dy
c hn, vng
Cu b Trung
HUYN
di tim b Th du thang.
qun.
quyt nghch,
V kh h yu.
V kh h,
Trc dip
Chm b
NHC trong d dy
thang.
Trung qun.
c nhit.
Huyt kh
nghch lnh,
mch Sp l Can a hong
SP
B Thi xung.
huyt h,
thang.
trung tiu hi
c nhit.
Sinh a
Cu Cch du.
i tin ra
KHNG
hong v Sinh
mu.
trc b thang. Ra mu nhiu:
228
chm Quan
nguyn.
TRM
NHU
TR
THC
LAO
T H
HNG
Vng di tim
Bch vi phc
c kh lnh,
Chm b
linh phin, Ph
y trng,
Trung qun.
t thang.
nut chua.
Nu h lnh,
Xch thch chi Chm b Quan
T qu suy
thang.
nguyn.
yu.
Trong d dy Qu chi thang,
Chm b
c hn.
Th du thang. Trung qun.
Chi t thang,
Chm b
D dy au. Th du u
Trung qun.
vin.
Kh ca T V
b b tc, nhit T uyn vin, Chm cu t
thnh lm cho T t vin.
Trung qun.
bng y.
Chm cu H
Sinh khng
qun, Trung
Bng y.
th du thc
qun, Thng
tiu thang.
qun.
Trong d dy
Chm Trung
c nhit, bt Bnh v tn. qun (trc t
rt.
sau b.
B- Mch B XCH
Tn mch
PH
KHN
VI
SC
Chng
trng biu
hin
Phong nhit
h tiu,
tiu kh
Di rn
au.
Quyt
nghch, bng Tiu kin
Chm Kh hi.
di co tht, trung thang.
c hn kh.
S gi, di K t thang, Chm t Honh
229
HON
HOT
HUYN
NHC
SP
KHNG
PHC
TRM
NHU
TR
THC
LAO
bng au
nng, nc
tiu vng.
Chn yu,
chn sng
ph, tiu
kh, tiu
but.
Huyt kh
thc, ph n
kinh mch
khng
thng, nam
gii b tiu
ra mu.
Bng di
au, tiu v
bp chn b
co tht.
Bch ng
tn.
ct.
Hot thch
Chm t Honh
thang, C
ct.
mch tn.
B tiu tin,
Chm t Quan
i hong
nguyn.
thang.
Kin trung
thang,
Chm t Kh hi.
ng quy
thang.
Can a
Dng kh
hong
Chm b Quan
thiu, st,
thang, Phc
nguyn.
nng xng.
linh thang.
Ph t t
ng chn
Chm b Thi
nghch
lnh, tiu .
xung.
thang.
H tiu h, Trc b sinh Chm b Kh hi,
tiu ra mu. a thang. Quan nguyn.
Bng di
Bnh v tn,
au, sn kh,
Chm b Quan
Ct cnh
thc n
nguyn.
hon.
khng tiu.
Thn kh
Chm b Kinh
Lng au.
hon.
mn.
C mch
Tiu kh. thang, Bch T Quan nguyn.
ng tn.
H tiu c
Qu chi
B Quan
hn.
thang.
nguyn.
Bng di ng quy
au, tiu thang thm
B Quan
khng t i hong
nguyn.
ch.
30g.
Bng
nh lch t Chm an in,
230
trng, au
trong m
o.
th du
thang.
Quan nguyn,
Trung cc.
8- CHUYN U
Mch n lin tc, nh ln (chuyn) trn ht u (u).
Biu hin mch ca Tm b tuyt.
9- MA XC
Mch chy khng th t, b nh nh ht m (ma).
Biu hin ca v kh b kh, vinh huyt b rt (st) li. Nu nng th khong 1 ngy s cht.
10- YN AO
232
Sng mch i, c cm gic nh s trn sng (yn) dao (ao). Mch Ph m nh gp, n vo
thy cng, to m i gp.
Biu hin mch ca Can b tuyt.
BI CA V THT QUI MCH
(Chn gia chnh nhn)
Tc trc ta chim s m mi,
ng 5,3 ci, ng thi li ngng.
c lu ta nh dt chng?
Thnh thong mi thy mch tng ng ln.
n thch nhu nm chm,
Trm Huyn n mnh th tm thy ngay.
Mch i bng tha bng dy,
y l Gii sch thc y m.
Ng tng nh c ln a,
u th yn tnh ui ng lun.
H du ng ta con tm,
ang khi im lng bng chm ny ln.
Ph ph nh nc xc ln,
Khng c tc s u nn t tng.
Yn ao mch cng khc thng.
Nh dao nga li mt ng cng cng.
Chuyn u nh ht u ln,
Nh s trn ht d nhn ch lm.
Ma ph mch nh v lun,
233
C ngi, khng tm thy mch b v thn khu nh bnh thng m li thy mch phn
trn nh ca b sau xng quay (ngang huyt Lit khuyt) i dc xung vng lm h lo
( huyt Dng kh), gi l mch PHN QUAN. Gp loi mch ny, khi chn mch, phi t
bn tay sp xung mi bt c mch. Loi mch ny c th do bm sinh hoc do b chn
thng gy ra...
MCH VI K KINH BT MCH
Theo sch 'K kinh bt mch kho' ca L Thi Trn:
234
Mch tay tri i t b xch hi chch ln b thn v Trm l mch M DUY b bnh.
Biu hin: au trong tim ( mch m duy i vo phn m, ch v phn vinh, vinh l huyt,
huyt thuc v tm, v vy au trong tim ).
Mch tay bn phi i t b xch hi chch ln b thn v Ph l mch DNG DUY b
bnh.
Biu hin: thy nng, rt (lnh), ( mch Dng duy i vo phn dng, ch v phn v, v l
kh, kh biu v vy thy nng lnh ).
Mch b xch thy lc th co vo, lc dui ra v c v Trm T l mch M KIU b bnh.
Biu hin: dng kh khng m m kh vng, thng hay bun ng, pha ngoi bp
chn d chu m pha trong cng thng ( theo Nan th 29: dng hon m m cp).
Mch 2 b thn thy lc th co vo, lc dui ra v c v Khn T l mch DNG KIU b
bnh.
Biu hin: m kh suy m dng kh thnh sinh ra khng ng c, pha trong bp chn th
d chu nhng bn ngoi th li cng thng ( Nan th 29 (Nan kinh): m hon m dng cp).
Mch 2 b quan thy lc th co vo lc dui ra m c v Hot Khn l mch I b bnh.
Biu hin: bng y trng, eo lng au t, n lnh nh ngi trong nc, ph n th bng
di au, kinh nguyt khng u, xch bch i.
6 b mch 2 tay nh m u i Huyn Trng l mch C b bnh.
Biu hin: Sng lng cng, khng th ci nga c, un vn.
6 b mch 2 tay i Khn T m Trng, n k li thy i nh ht chu chy lin tip l
mch NHM b bnh.
Biu hin: n ng th b chng sn kh, n b th b xch bch i hoc tch t bng di
(trng h).
6 b mch 2 tay phi n tht mnh mi thy i Huyn Trng l mch XUNG b bnh.
Biu hin: kh t bng di xng ln, bng trng, au.
235
MCH PH N
cho vic xem mch ca ph n c d dng khi tham kho, nghin cu, cc nh mch
hc, da vo sinh l hc ca ngi n, chia ra tng thi k: kinh nguyt, c thai, sau khi
sinh...
I- THI K KINH NGUYT
a/ - Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Ph n mch 2 b quan v
xch bn tri bng nhin thy mch Hng i hn bn phi, ming khng ng, c
th khng st, bng khng trng l sp sa hnh kinh, mch 2 b thn v quan
u ha m mch b xch khng n, phn nhiu l kinh nguyt khng thng".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Mch b thn v quan bnh thng m mch b xch
tuyt hoc khng tuyt m Nhc, Tiu th kinh nguyt khng thng. Mch 3 b Trm Hon
l h b h nhc th hn l kinh nguyt thng qu nhiu. Mch H Vi m khng c m
hi th 2 thng mi hnh kinh 1 ln. Mch c 3 b u Ph hoc Trm m trong khi Ph hoc
Trm i khi li ngng hoc mch b thn v quan Vi Sp, mch b xch Vi Tr l mch
3 thng mi hnh kinh 1 ln. Mch 3 b thy H Vi th kinh nguyt khng thng".
b/ KINH B
- Sch 'Trung y chn on hc ging ngha' ghi: "Mch b xch m Vi, Sc l chng b kinh
do h (h b), mch b xch m Hot l chng b kinh do thc (thc b)".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Tam tiu v m thy mch Trm, Tm v Thn thy
mch T l kinh nguyt khng thng, huyt ngng li lm cho kinh khng vn hnh".
- Sch 'Gin minh trung y ph khoa hc' cn phn r: Kinh b b do:
Huyt kh : mch H T.
Huyt : mch Trm Kt m Sc.
Hn ngng : mch Trm Tr hoc Khn.
236
Nh vy mch b thn Vi Tiu: kh suy, b quan b xch mch bnh bnh khng tuyt, huyt
vng. Kh suy, huyt vng l du hiu c thai.
Tuy sch dy xem mch mi bit c thai m t r rng nh vy nhng khi thc hnh mi bit
rng xem mch khi thai khong 1 - 2 thng rt kh m xc nh cho ng c".
- Mch thai 3 thng, ch trng vo 2 b mch : b thn bn tri (Tm) v b xch tri (Thn)
v Tm ch huyt cn Thn ch bo thai.
C hai b mch ny u mnh l hin tng m mch m c dng mch, nh thin 'm
dng bit lun' (T vn 7) ghi: "m mch hin di tay mnh hn dng mch l c
thai. m mch m c dng mch tc l huyt vng m kh suy l hin tng c thai".
- Thai c 4 thng mch phn nhiu thy Hot, Tt, i v Thc.
- Thai 5 thng: n nng tay xem mch thy vn i mau m khng Tn ( tt nhi bt
tn).
- Thai 6 - 7 thng: mch thy Thc, Huyn, Khn l tt. Ngc li, thy mch Trm
T Sp th coi chng b h thai.
- Thai 7 - 8 thng: mch Thc, i, Huyn, Trng l tt. Mch Trm T th xu.
- Sch 'Gin minh trung y ph khoa hc' nu ra:
+ Mch c thai:
Mch b xch vng m Hot.
Mch b thn bn tri ng nhiu.
Mch i lin khng t hoc b xch i Sc.
Mch b Tm (t thn) vng, mch Mnh mn (hu xch) cng v hot li.
Mch 2 bn huyt Thi dng (trn) v Nhn nghinh (c) nhanh, mnh.
+ Mch thai my thng:
Mch b quan:
. ng 1 ci, ngng 1 ci: thai 1 thng.
. ng 2 ci, ngng 2 ci: thai 2 thng.
. ng 2 ci, ngng 3 ci: thai 3 thng.
238
Thai N
+ Tay Phi:
. Ph i.
. Ph i.
. Trm Thc.
. Trm Thc.
. B thn Ph i.
kh m thai sng, nu b v trm th thy dng kh suy kit th thai cht hoc l c hn
khi".
MCH SP SINH (LM SN)
- Sch 'Ch bnh nguyn hu lun' ghi: "Ph n c thai thy mch b xch nhy gp, tn
lon tc l sp sinh ()".
- Sch 'Y tng tt c' ghi: "2 bn t u ca ngn tay gia ca sn ph, nu khng phi
sp sinh th khng c mch, ng cho rng sp sinh. Nu ch y c mch nhy ng, bng
au ran ti eo lng, au tng cn d di, 2 mt ny om m th ng l sp sinh".
- Sch 'Hong hn y hc' ghi: "Xt mch ly kinh, ng i ng Ph ni rng: Chn mch thy
mch b xch chuyn ng gp nh ci dy lc ang b ct, nh ht ngc lc ang ln,
l mch sp sinh. Th nghim ni nhng ngi c thai, mi khi n lc sinh, lc nc i v
ra, cch chung, mt hi th mch trung bnh 7 - 8 ln n, n lc sp sinh xong, mch chy
chm dn. Th nghim vi chc ngi u nh th... Tng truyn mch n b sp sinh
gi l ly kinh, song xem nh sch 'Nan kinh' bo rng: ngha mch ly kinh l 1 hi th ra
mch n 1 ln, nh vy th li ging nh khc hn vi cu tng truyn. Ti thng xt
nhng ngi n b sp sinh m mch trng ging nh mch ly kinh ny th trong s vi
nghn ngi, ngu nhin tm c mt hai ngi m thi. Phm ngi no sinh n rt d th
mch trng sau khi v nc i, hoc tay phi, tay tri hoc c hai tay tt thy mch Trm T
m Hot. Lc ang rn sinh, mch thn khu u la hn m i vo u ngn tay. n lc
sinh xong th li tr v ch c. C l da vo m ni l mch ly kinh chng?".
- Sch 'nh Ninh ti hc mch' ghi: "Mch thai lc chuyn bng sp sinh nh th no mch
c cng 'Ly kinh'. Nh vy h thy mch ly kinh bit rng sp sinh".
MCH THI T -
y l mt phng php xem mch rt c bit.
240
Mch Thi t c t lc no, cha thy c ti liu no nu r, nhng sch vit v mch Thi t
lu truyn rt lu ti Trung quc.
Theo sch 'K tr bin' th ng T cu k thut chn mach Thai T l 1 bc n s tuyt th
kinh lun i nh ng tn l ng Uy.
Nhng, Trng Thai T , hc tr cu ng Uy mi l ngi em nhng g thy day ra thc
hnh. Ngi i nh cng c cu Trng Thai T cho nn ly tn ng t cho tn sch ,
truyn tng mai cho n ngay nay.
Trng Thi T vit li phng php ny trong sch ' Thi t mch b quyt' gm 2
quyn.
- Quyn thng gm 59 chng, ch yu ni v m dng Ng Hnh, Thi cc H lc
th, Ng vn lc kh, chn mch b php.
- Quyn h gm 43 chng, ch yu ni v php xem mch on nhn sinh.
C thuyt cho rng sch mch Tha T l do Dng Thng vit . Dng Thng l ngi
rt gii v mch Thai T, sau Dng Thng l Tng Chinh, Dng Quang. H u l
nhng bc cao minh xem mch m c th bit c sng th hay cht non , giu sang ph
qu hay sut i lm than kh a, qun t hay tiu nhn
Mch Thi T l mt mn kh c sc: dng mch tng coi vn mnh con ngi. Tuy
ni l dng mch tng coi nhng trong ngm ngm c hnh sc kh. S chuyn bin
ca mt ngi s chuyn bin trong mch tng trc, sau mi n kh sc l ra bn
ngoi. Da trn sc kh l ra bn ngoi cn c th lm v do nhiu nguyn nhn khc nhau
m cng c th thy sc hin hin ra ngoi ging nhau. Mch tng chnh xc hn. D nhin
khng tuyt i.
Xem mch Thi T on vn mnh cng nh xem mch chn bnh vy. Phi y vng,
vn, vn, thit.
S d mn Mch Thi t ny t ngi bit l v phi rnh r c 2 phng din: y l v tng
l.
241
Cc sch Thi T lu hnh trong nhn gian n nay cng c kh nhiu bn, phn ln l man
th, c cc thut s thm tht vo vi mc dch bi ton, khin cho thut ny tr nn k b.
n i ng cc Thi y mi kho cu v nh chnh li, b i nhng ch thm tht, tr li
nguyn gc Thi T mch. Phn nh chnh ghi chp y, c lu truyn li i sau. Hin
nay, nu thc s l cc danh y chn chnh, th u phi tho php xem mch ny. m
ng k vi Thi, Vn, Thin a Nhn m cha tr. Cha bnh cu ngi cng phi ty
mnh.
Mch Thi T dung hp c mch l ca Trung Y v cc yu t vn ha m dng ng hnh,
H , Lc Th, ri dng tiu chun gi tr ca tng l i chiu, pht huy t r c trng
ha trn vo nhiu thnh phn vn ha. V loi tng thut ny ly tn chnh l chun mch
ca Trung Y nn cng d thu ht mi ngi, khin mi ngi tin tng, tng lu hnh
rng ri trong thi Minh v ni danh l khng sai bao gi
Bn v mch Thi t, Nguyn Vn Minh, trong ' Phng php xem mch ng phng' nhn
nh nh sau: "Bn v sch mch Thi T, chng nhng xem mch m bit c bnh c,
li cn c th bit c k tt ngi xu, bit c k d, ngi lnh, bit c ngi
sng lu hay cht non, bit c thnh suy, b thi. Xem mch cn c th bit c cha, xem
mch cha c th bit c ngi con, xem mch chng c th bit c ngi v, xem
mch ngi v c th bit c ngi chng, tht l v cng k diu, ai dm ni chc
rng c rng khng, ai bit c rng hay hoc d. Vic g i cng mi phn bit
u rng ng c nh mi?" .
Theo nh li gii thiu ca sch 'Phng php xem mch ng phng' th mch thi t qu
l c nhng iu rt hay. Tuy nhin s ngi phn i cng khng t.
Quyn 'Sch dy xem mch' ca Nguyn An C vit: "C nh thin kin ca bin gi th
nhng phng php ton l ci thut huyn b khng th ct ngha xem mch cng l mt
mn khoa hc, khng th dng c nhng l huyn b, th th nhng iu ca sch Thi t
pht minh hoc l nhng li hoang ng, khng ng s tht".
Vin nghin cu Han Nm Vit Nam co lu tr 1 quyn Thi T Mach Quyt , 1 bn
vit, 121 tr., 15 x 27, 1 tiu dn, c ch Nm.
Ni dung co: Cc bi th, ph, lun ni v cch xem mch ca Trng Thi T (Minh,
Trung Quc): mch trn cc b phn ca c th, mch tr em, mch ph n, tnh trng mch
tt, xu, c bnh (tr. 94 - 121): cch chng u mi, tc ly m u tru chng u.
C hnh v dng c dng chng u v v tr chng trn tay ngi. Bi th Nm ni v
bnh u ma v cc bi thuc iu tr.
Hin nay, cc sch gio khoa v mch ca Trung quc khng thy cp n mch Thi t,
ch c nhng sch bin kho ring v loi mch ny mi cp n, v vy, trong ti liu
ny, chng ti cng khng a loi mch thi t vo y, qu c gi c th tham kho
nhng ti liu vit chuyn su v loi mch ny
242
Trng Gii Tn
Hot Th
Trng ng
Thnh V K
Chu an Kh
Hong Ph Mt
Vng Bng
Trng n Am
ch
Hong hn y hc
Kim qu yu lc
Kim qu yu lc tm in
Lm chng y n
Mch gim
Mch hc ging ngha
Mch kinh
Mch ngha gin ma
Mch ng
Mch quyt
Mch quyt chnh ngha
Mch quyt c yu
Mch quyt san ng
Mch tng thng loi
Nan kinh bn ngha
Nan kinh kinh thch
Ngoi khoa tinh ngha
n dch lun
Tn bin Trung y hc khi yu
Tn H mch hc
Thin kim yu phng
Thng hn lun
Thng hn lun ch
Thng hn lun tp ch
Ton quc doanh y nghim n loi
bin
Ton sinh ch m
Trung y bin chng lun tr ging
ngha
Trung y chn on hc
Trung y chn on hc ging
ngha
Trung y mch chn hc
Trung y hc c s
Trung y hc khi lun
T chn php
T chn quyt vi
Vng th y n
Vng Thc Ha mch quyt
yu tc gii
Y bin
Y hc nhp mn
Y thut
244
Thang Bn Cu Chn
Trng Trng Cnh
Vu Ti Kinh
Dip Thin S
L Trung T
Thng Hi 1973
Vng Thc Ha
Chu Trung
Ng Cn
Thi Gia Nhn
M Th
Lu Nguyn Tn
Ung Thch Sn
Trm Kim Ngao
Hot Th
T Linh Thai
T c Chi
Ng Hu Kh
Bc Kinh 1973
L Thi Trn
Tn T Mo
Trng Trng Cnh
Kha Vn B
Trng n Am
H Lim Thn
Vng S Hanh
Qung ng 1976
Nhn Dn V Sinh
1995
Qung Chu 1963
Thin Tn 2001
Bc Kinh 1974
Nam Kinh 1962
Trng Tam ch
Phan Thc Ph
Vng Mnh Anh
Hng Tn Lp
H Ty Tr
L Din
Trnh Quan Tuyn
www.facebook.com/sachdongyduoc
245