Nr. 8.

Warszawa, dnia 23 Lutego 1927 r.

Tom LXV.

PRZEGLD TECHNICZNY
TYGODNIK POWICONY SPRAWOM TECHNIKI I PRZEMYSU.
SOMMAIRE:

TRE:
Z t e o r j i p a s k i c h u s t r j w r a m o w y c h .
g a r V i e r e n d e e l a , nap. In. M. Berdo.

DwU

O b l i c z a n i e z a w o r w b e z p i e c z e s t w a , nap. Dr.
In. A, Langrod.
O spczynniku
nap. In, Zych.
IKonferencja

bezpieczestwa-

warsztatowa

Inynierw Mechanikw
Przegld

piison

Ze S t o w a r z y s z e

samolotu,

Stowarzyszenia
Polskich.

technicznych.
Technicznych.

Kongresy i Zjazdy.
Kronika,
Wiadomoci Polskiego
i i z a c y j<n eig o.

K.oimiteiu

Norma-

Sur la t h o r i e d e s c a d r e s p l a n s .
PoutreVier e n d e e l (a suivre), p a r M. M. Berdo, Ingenieur.
C a l c u l d e s s o u p a p e s d e s u r e t e ( a suivre), par
M. A . Langrod, D r . , . I n g e n i e u r .
S u r le c o e H i c i e n t d e s i i r e t e de 1 ' a e r o p l a n
par M. Zych, Ingenieur,
I-e r e C o n f e r e n c e d e l a S o c i e t e d e s l n g e n i e u r s
M e c a n i c i e n s P o l o n a i s au sujet de la technique d'usinage et de l'organisationindus t r i e l l e.
R e- v u e i o c u m e n t a i r - e ,
S o c i e t e s i n d u s t r i e l l e s. .
Congres scientifiues et industrielles.
I n f o r a n a t i o n s d i v e r s es,
B it d d e t i m d e l a C >o im nx i <s a i o n P o l o n a i s e d e
S t a n d a r d i s a i i o n.

Z teorji paskich ustrojw ramowych.

Napisa Ins. M. Berdo.
III. Dwigar Vierendeel'a.
Sposb przyblionego obliczenia.
Dla wypadku pasw rwnolegych da prof.
A. Vierendeel bardzo wygodny i naog dobry w rezultatach sposb przyblionego obliczenia przez
wprowadzenie przegubw w rodku kadego prta,
przy zaoeniu bezwzgldnej sztywnoci prtw i ich
pocze w wzach. To samo moe by zastosowane w oglnym wypadku. Posugujc si oznaczeniami z rozdz. II 1 ), dla lewej czci dwigara, rozcitego przez przeguby or i ur, bdziemy mieli (rys. 1):
-tiur

T ulr

'

zur
Rys- 2.

Wyciwszy za cz
dolnego pasa od rodka
przsa r 1 do rodka
przsa r, otrzymamy (rysunek 2):
T]

V'r =hr

Rys. 3.

Patrz P r z e g l ' . T e c h n. t. 64 (1926) str. 285 i nast.

-p

= 0.

Sr h,

(2)

Wobec tego poprzednie rwnanie przybiera posta:

2

')

TT

lr

Przypuszczamy, e obcienie jest tylko w wzach. Midzywzowe obcienia prtw dzielimy

odpowiednio midzy wzy tak, jak gdybymy mieli
2
do czynienia ze zwyczajnemi belkami. ) Wtedy
z rys, 3:

Hor

zewntrznych (z reakcjami podpr), dziaajcych na

odcit lew cz dwigara, wzgldem rodka osi
pasa grnego w przele r.
A wic
u
2 Wlor
m

TT

-Ezm

gdzie Wlor oznacza sum momentw wszystkich si

Rys. 1.

-Cturj^ - ) - t i u r

) Napozr wydawaoby si konsekwentniejszem przenie

siy zewntrzne kadego 3-ramiennego krzya do jego wza
(rys. 2a), ale daoby to rwnanie S ( Mzo) == S ( Mzu), jako
warunek rwnowagi ustroju, a takie rwnanie nie moe by
zawsze spenione,

P'

Rys. 2a.

PRZEGLD TECHNICZNY

150

1927

M'\

Hz oznacza zewntrzne obcienie wzw,

dalsze litery w indeksie wskazuj umiejscowienie.
Z (3) i (1) wynika, e
or-!

h /

\ nr-j- nr-\-1

TT"

T ^Mz

Ur

'"

(J-ur IV

cosa

-Mr COS rJm-

- (7)
Qur t g (Xur i

albo te

Poniewa midzywzowego obcienia niema,

a na rodku wysokoci supw momenty zginajce
rwne s zeru (przeguby), wic
[Kr =

==r

L: 2
H

Hr K.

qur Hr sin ar +- Vur cos , \

U,- = il r cosec,,, F/sina r , J '
gdzie Vr = Eur tg f

(8)

2
j - Mr

O ile w wzach nie mamy z e w n t r z n y c h

momentw, to

M" o l = M"ui = M"t = \H-

Tu gur rnica poziomw wzw ur \ur\\

winna by uwaana za dodatni, jeeli wze itr+l
pooony jest wyej, ni wze ur, i odwrotnie w przeciwnym wypadku. Lur jest dugo prta ur, a lw jej
rzut poziomy, t, j, odlego midzy supami r i r-\-\,

Z takich samych powodw wogle

M''or M'Br i M"ar M'ur,

a wic

M o i = M'ui == \H>

a poniewa
M"tli

Takie same jak (7) i (8) wzory bd i dla grnego pasa, t, j. dla Or i qor: wszystkie u w indeksach
bd zastpione przez 0. Hor, ktre tu si w ten
sposb zjawi, znajdzie si z

M'oi -f- \>,2 -J- Ai"02 = 0 i

^'m + IH + ^ " - 2 0, wic i

= M" o 2 = M " 2 == Af, = Jf, = -1>., _ M t = [x2 + p-!.

Tak samo dalej, wogle (ob, rys. 4)

M"or = M'or=
M"ar=
M'r^Mr

Hor ffur Sj Hx, gdzie przez ^t Hx

(5)

gdzie grny znak bierze si do i r, T2, V4it.d.,

a dolny do i r 1, r 3, r 5 i t. d,

oznaczona jest suma si poziomych (z odporami) zewntrznych, dziaajcych na dwigar w wzach grnych i dolnych od 1 do T.

Vor

Tak samo Vor => -- Vur S Vz, albo te

Mr
Hor tg or 2 --p,
(a o r jest dodatnie, kie-

dy wze Of -\~ 1 jest wyej, ni wze or).

Poprzeczn
we wzorze (2).

si w

supach, Hr,

mamy ju

Poduna sia w supach (rys. 6),

V V
" r

Rys 4.

A poniewa ostatnie M i ostatnie J< + I zwizane s znw rwnaniem

wic
j . n 4 . : i S" ( P-i)i czyli
(6)
Rwnanie (6)
suy moe zawsze do sprawdzenia wynikw obliczenia
przyblionego,

Rys. 5.

O ile chodzi o
siy podune i poprzeczne w pasach,
to z rys, 5 mamy:

V ar

V
"arl

-4- V
\^

zu

r '

Po wyznaczeniu wszystkich
[J-, M, f/, 0, q, Hr i Vn moemy,
odrzucajc ju przeguby i uwaajc poszczeglne prty za zwyVur-n
czajne belki (lub za belki o kocach doskonale utwierdzonych),
obliczy odpowiednie momenty
ur
zginajce midzy wzami(wzgld*zur
nie w wzach) i wprowadzi do
wykresu momentw takie przyRys. 6.
blione poprawki. Biorc prty
za belki doskonale utwierdzone,
bdziemy, dla zachowania (M)W = 0, rozdawali takie poprawki w wzach 3-prtowych na 2 pozostae
prty w rwnych czciach, ignorujc oczywicie dalsze rozprzestrzenianie si (na dalsze wzy) dodatkowego momentu, wobec teoretycznie maego stopnia
przyblienia tych poprawek. (Rwnie nie bdziemy
oblicza odpowiednich poprawek do U, 0, q, Hr, Vr)Ignorujemy wtedy i t konsekwencj, e siy z prta
do wzw przenosilimy na zasadzie zwyczajnej
(wolnolecej) belki, a momenty obliczamy jak dla
utwierdzonej. Co do momentw, blisi si stajemy
prawdy, przyjmujc utwierdzenie, ni go odrzucajc.

N 8

PRZEGLD TECHNICZNY

Utrzymujc za zasad utwierdzenia w obu wypadkach (momenty i siy), nie osigamy wogle jak
wykazuje praktyka oblicze bardziej cisych wynikw, co jest zrozumiae, gdy rzeczywisto ley
midzy temi kracowemi stanami: prty ani nie s
doskonale utwierdzone (bo s utwierdzone w wzach,
ktre mog si obraca), ani nie s osadzone na przegubach (bo w sztywnych wzach). Chocia nie znaczyo te, e kosztem tej niekonsekwencji bdziemy
najblisi prawdy, to jednak nieszkodiwo tej nielogicznoci i pewne uatwienie oblicze przemawiaj
za jej dopuszczalnoci w przyblionych poprawkach
do takiego obliczenia.
Przykad 1 (porwn, z prz, 1 z rozdz, II). Rys. 6,
dwigar cile obliczony przy tej samej samej sumie
obcie (po przeniesieniu midzywzowego obcienia do wzw) obliczamy wyej przytoczonym
sposobem przyblionym, Wyniki tych nadzwyczaj
prostych oblicze podajemy w nastpujcej tablicy,
wraz z danemi h iHz (tabl. I),

151

on dodatkowe momenty l^ou ^ a 2 oraz {i/02 i [J/2

o wartociach wzkazanych
na wykresie (rys. 7).
Biorc pod uwag takie
poprawki, otrzymujemy wyniki, oznaczone na
schemacie (rys. 8), gdzie
prcz tego, w nawiasach,
podajemy dla porwnania
cise wartoci tyche momentw z rozdz.U (przyk.l).

zn

Rys. 8,
Przykad 2, (porwn. z przyk. 2 rozdz. II)rys. 9,
Wyniki obliczenia podaje tabl. II.

Uwzgldniajc za rzeczywiste obcienie prtw 1 i 2 (supy) skupionemi siami poziomemi (rys.

9 w rozdz. II) i uwaajc te prty za doskonale utwierdzone w wzach ol, ul i o2, U2, otrzymamy przybliT A B E L A

mor

K-Kr + y

Hur

-l.d)

35

13,5

5,(185)

+ 2,5

15

+0,(3)

Hzur

IV

Mr

3,(3)

3 [-0,(5)-1,(6)] = -6,(6)

- ! x , = + 6,(6)

- 3,(3)

6 [2,(592) + 0,(5) 1,(6)] = 22,(2)

+22.(2)-6,(6) = + 15,(5)

7,5 [+0,1(6)+2,(592)0] + 20,69(4)

20,69^4) 15(5)'= 36,25

7,5 [0 0,1(6) + 5 ] = + 36,25

36,25 + 36,25 = 0

+ 10
0.

4.0=0
S (!*) = 0
T A B E L A

Hur

Wor

+ 52

4,5

+11.(5)

+ 91

6,75

+ 13,(481)

+ 75

7,5

+ 10

+ 21 .

5,75

+3,652

II.

Dodatkowe |J- (poprawki") od midzywzow. obcienia

,r

3 (f
6

n>

25)-

( + 13,(481)

2,(3)

) ~ ~

H.(5)\_+5(7)

7,5 . -1 f + 1 0 13,(481)+ 3,(3))=0,(5)

7,5 , - ! ( + 3,652 10 +3,(3)) = 11,305
2

'

4 . i - (.3,652) = 7,305
6

/C\

1 |i O = +2,(7)

152

PRZEGLD TECHNICZNY

Har otrzymalimy b a r d z o bliskie do rzeczywistych (rozdz. II, prz. 2). W rezultacie otrzymujemy
nastpujcy rozkad momentw z poprawkami:"
(rys. 10)

1927

Obliczenie 9ftOr, Hr, |x,. \Mr podajemy w tablicy

III, a wyniki po dodaniu poprawek--na schemacie
rys. 13,
Poprawki do \K (rys. 12).
J

h > i ~ f-os IM !-5 == + 0,5

0,1

2,1-3 2

Rys. 12.

Rys. 10.

Rozkad momentw (po dodaniu poprawek do

\h * powek poprawki do Mr) podaje rys, 13.

Przykad 3, Dwigar i obcienie z przykadu

3, rozdz. II. Obcienie poziome supw przenosimy
do wzw (rys, 11),
0,91(6)

-0,44S

0,80

-l, 44S
1-1,611 +1,471 +1,417 +1,501 +1,307 +1,223 +ISOS +1,445

Rys. 13.

Wyniki te s, jak na tak szybkie przyblione

obliczenie, bardzo bliskie do cisych (rozdz. II, porwn. przyk. 3).
T A ]3 E L A III.

mar

hr + hr + i
2

+ 45,625

2,25

10,13(8)

2. Al 10,13(8) 11,25 es - 1,111

+ 1,111

+ 39,625

2,75

7,20(45)

2,5 X--| 7,20510,139+1,20 | 2,168

+ 1,057

+ 25,25

2,75

+ 4.5(90)

3 . -U 4,591 7,205 + 1,333 = 1,920

+ 0,863

+ 8,75

2,25

2,5 4-f +1,9444,591+1,200 |=1,808

+ 0,945

' 5

IV

H ur

1,9(4)

j (-HJ-i)

2 . 1 [ - 1,944+1 ] = ~ 0,945
[d, c. n.)

Obliczanie zaworw bezpieczestwa,

Napisa

Dr. In&. Adolf

Rozporzdzenie Ministra Przemysu i Handlu

z dnia 8 listopada 1921 roku w przedmiocie przepisw o budowie, ustawianiu i dozorze kotw parowych, uywanych, na ldzie, przepisuje w 7,
ustp 3, wielko zaworw bezpieczestwa. Ustp
ten zosta rozporzdzeniem z dnia 20 marca 1923
r, cilej zredagowany, przyczem jednak wzr lo
obliczania wielkoci zaworw bezpieczestwa nie
uleg zmianie, Wedluig nowej redakcji, przepis ten
brzmi jak nastpuje:
,^Przewit oigly zaworw ina by tak wielki,
eby
parzeiz tswdboidmy 'oidipyw aiadtaiiaim ipary przez zawory, cinieinie w kable mae mo^io wznie si wyej, jaik o 0,1 Ao:

Oigltiy .naimuniefilszy

przewit

zaworw

Lang

r od.

ni'0'ina uwaia za odipowiadaijcy powyllszemiu warunkowi,

jeeli zosta otbliozcmy weduig
1000
gdtzie 'Oznacza:
F oglkiy przekrj w mm*,
H powierzchni agnzewan ibdEa w nr,
P cimiemiie rolbacze w kgjcrn*,
K ciar 1 ms ipa.ry w fe^ przy ciinliemiu P."

Wizr powyszy stosowany by w Niemczech

jul pod 'koniec zeszego stulecia, jakkolwiek dopiero ipo dowiadczeniach, Wykonanych przez ' C.
C a r i o ' ) , uznany zosta przez rzdy Rzeszy NieJ
) C, Cario;
S&h-erheitsyentilie, Zeitschriit fur
Daim(pikesseil umd1 Masidhilnenbetriefo, 1906 r,, str. 107.

Ws 8

PRZEGLD TECHNICZNY

mieckieij, rozporzdzeniem z dnia 17 grudnia 1908 r.,

za odpowiadajcy warunkowi ogLnyidh przepisw
policyjnych o kotach parowych, wedug ktrego
prno robocza pary w kotk nie moe si wiznie
wyej ni o 7 1 0 prnoci dozwolonej, Jakkolwiek
wedug dowiadcze C a r i o wzr powyszy odpowiada wszystkim wczesnym wymaganiom .praktyki
kotowej, to jednak, w .zwizki z obecnemi pracami
Polskiej Komisji Kotowej nad now redakcj przepisw kotowych, poidanem jest ponowne sprawdzenie tego wzoru, tak pod wzgldem jego formy,
jak i. jego wynikw, W tym celu porwnajmy najpierw wzr powyszy z wzorem, jaki podaje teorja
dla wypywu pary z otworw,

I.
Oiznaczmy przez
%
F pole otworu w m ,
G ilo pary wypywajcej

p absolutn,

w kgfeek,
w

prno

pary

153

a wic

P '

(2)

Wzr ten jest poniekd dogodniejszy od wzoru (1), gdyj czyni zibdnem posugiwanie si tablic padajc wartoci y natomiast wymaga
loigiarytmicznego wyznaczania potgi pfi\ Daleko
prostszym jest przybliony wzr N a p i e r ' a, wedug ktrego, poi przeliczeniu na miary metryczne,
F ~

otworu

naczyniu

p0 absolutn prno pary zewntrz naczynia

w kg/cm2,
T ciar waciwy pary o prejnoci1 p w kglm*,
k wykadnik adjaibaty,
g przypieszenie siy cikoci = 9,81 misek2.
Nie uwzgldniajc oporw ruchu i izwejenia
strumienia pary, oraz przyjmujc, e wypywajca
para rozpra si adijaibaitycznie, mamy

Wzr Napiera jest bardzo dogodny i dla praktyki zupenie wystarczajcy, zwaszcza, jeeli uyjemy go w postaci

p, i4i p

i- -<

Wzr ten .jest wany tylko wwczas, jeeli

W wypadku, jeeli

IJJ

jak to wskazuje na's.tejpujce zestawienie

Prno
abso- robolutna cza
V

pl

kg/cm* kg/cm1

2
5

\ *

Y Pl

iRl n . '

Wstawiwszy za std warto Vpy w rwnanie (1), otrzymujemy

kg!cm ,

Po . /

97

4
9

10
15

14
19
24
29

20
25
30
40
50
60

39
49
59

Ciar')
waciwy

Rnica w %

wedug wzo-

T
Ugjctn

vfkglcms
ru

1,1084
2,6194
5,0513
7,4510
9,8522
12,276
14,730
19,767
24,994
30,441

298
724

282
705
1410
2115
2820'
3525
4230
5640
7050
8460

1422
2114
2810
3500
4204
5624
7070
8548

100 Tfr
di

+ 5,3
+ 2,7
+ 0,85

+ 2,65
+ 1,35
+ 0,43

+0,28
+ 1,04

+ 0,14
+ 0,52

0,05
0,36
0,71
,061
0,28

0,03
0,18
0,35
0,30
0,14

mamy wzr inny, wicej zawiy, wypadek jednak

ten nie ma znaczenia dla praktyki kotowe1}.
Wedug Z e u n e r a, dla suchej pary nasyconej k 1,135, zatem

Zestawienie powysze podaje take rnic pola Fu (obliczonego z wzonu 3) i Fi (obliczonego z wzoru 1), wyraon w odsetkach pola F.
Wreszcie wykazana jeslt lakste rnica reJdtiio
da i c?i w ddsetkach irednic dt, w wypadku jeeli
G
^ = 200 j / 7 7
, . . .
. ( i ) otwr F jest okrgy. Jak z tego' 'zestawienia widzimy, bd jaki popeniamy stosujc wzr (3) zamiast
wizoru (1) jest Ibandzo may i praktycznie nic nieznaw wypadku, jeeli
czcy, 'zwaszcza, e jak nastpnie pokaemy, cae
obliczenie
zaworw bezpieczestwa nie jest oparte
f< 0,577,
na cisych zaoeniach.
Na wzorze N a p i e r ' a oparty jest przepis an Poniewa p0 = 1, przeto wzr (1) jest wany
gielskieigo
B o a r d of T r a d e " . Przepis ten podla wszystkich prnoci
daje dla zaworw bezpieczestwa d'la kotw o nap > 1,73 Jcg/cm\
turalnym cigu, powietrza tabliczk, w- 'ktre1] dla
rozmaitych wartoci nadprejnoci (prnoci roboWedug Z e u n e r a dla suchej pary nasycoczej), pr w kotle s zestawione wartoci stosunku
nej,
poia
przewitu zaworw A do pola ruszit-u i?. Jak

l . "
p

je

0,94 = 1 , 7 2 3 5 '(,

zatem

jp.

1lM

.i,7235.pT

) Wartoci dla y w-zlto z tablic: , ac. Knofolauch,

E, Rai1'aisoh i H1. Hansen,, Tabelleti und Diagramtoe fur
sendampf, 1923 r,

PRZEGLD TECHNICZNY

154

1927

atwo % tej tafelilcziki obliczy, wartoci te (wynikaj isznem zaoeniu, e rozprenie pary podczas wylotu odbywa si adjabatycznie. Wzr niemiecki jest
z nastpuj cetgo wzoru:
oparty na innem zaoeniu, na ktrem polega take
A
37,4
=
analiza
tego wzoru przeprowadzona przez C a r i o,
R " Pr + 14,7'
a mianowicie, e spadek prnoci pairy podczas wyprzyczem A jest wyraone w calach kwadratowycih, loitu odbywa si przy staej Wartoci ciaru waciR w stopach kwadratowych, a pr w funtach na cal wego. Zaoenie to odpowiada w przyblieniu rzekwadratowy, W miarach metrycznych mamy
czywistoci tylko w wypadku, j eeli rnica midzy
prnoci w naczyniu a zewntrzn prnoci ati?
i?r +1,033 Pr + 1
p
mosfery 'jest bardzo maa, jeeli zatem nadprno w kotle ma warto fearazo ma, znacznie nagdzie p oznacza prno absolutn w kglcm,
Rwnie norma zwizku Ani e r i c a n R a i 1- wet mniejsz od wyej podanej wartoci krytycznej
(p1) sss 0,73 kglcm*. Zaoenie to przeto nie ma
way M a s t e r M e c h a n i c s Aissocia.tion"
z roku 1912 jest oparta na wzorze N a p i e r a , adnego znaczenia w wypadikach normalnej praktyki kotowelj.
Wedug tej normy
Na (podstawie powyszego zaoenia, mamy
A,
gdzie d oznacza rednic zaworu w mm, 1. skok
2
grzyibka w mm; H powierzchni
ogrzewan w m ,
1
p prno absolutn w kgjcm' .
Jeeli uwzgldnimy oznaczenia powye<j stosowane, podany na pocztku wrzr niemiecki otrzyma
nastpujc posta
A
7/~1000
474
= 15// TTrr- = r r = .
.. -(6)
2
2
1
gdzie A jest w mm , H w m , p w hglcrri i 7 w kglm*.
Borwntuijc rwnanie (6) z rwnaniem (1), widzimy, e pod znakiem pierwiastka .znaj duje si w rwnaniu (1) prno absolutna p, w rwnaniu za (6)
nadptrno (p 1), Znajdyjacy si rwnie pod
znakiem pierwiasika ciar "waciwy T odnosi si
w obu rwnaniach do tej samej prnoci p.
Z powyszeigo wynika, e rwnanie (6), t, j .
wzr niemiedki, nie daje si wyprowadzi z wzo,ru (1), nie odpowiada zatem, teorji opartej na stu-

100 j/2'g (p-po) T = 443

f(p-p7)J

(7)

Poniewa za p 0 = 1, praeto

-Jr = 443 )/(i5-l) T We Wzorze tym, tak sarno ijak i we wzorze (6), wysitpujje prno robocza (p1), nie za, jak we
wzorze (1), prno ajbsolutna
p. Dla prnoci ro2
boczelj Wiikszej ni 1 kglcm , z wzoru (7) wynikaj
wartoci -& wicelj ni 2 razy tak wielkie, jak
z wzoru (1) lub (2),
Z powyszego widzimy, e we wzorze niemieckim zwizek midzy wymiarem zaworu a prnoci ipary jest przedstaiwiiony bdniej a na/jdogodniej
zwizek ten okrelony jest wzorami, opartemi na
rwnaniu N a ip i e r ' a,
(d. n.).

O spczynniku bezpieczestwa samolotu.

rzystpujc do oblicze wytrzymaociowych

patowca, musimy sobie zda spraw nie tylko
z wielkoci si dziaajcych na w locie normalnym, lecz rwnie zna musimy siy, na ktrych
dziaanie moe samolot by naraony przy najniekorzystniejszych warunkach'lotu.
Kady element patowca musi by obliczony
w ten sposb, by daway dostateczn pewno, e
wszelkie moliwe w locie zmiany jego obcienia
nie bd w stanie spowodowa adnych odksztace
trwaych.
Wlocie normalnym, dziaaj na samolot nastpujce siy:

Rys. 1.

Ciar samolotu , , . P
Cig miga, . . . . F
Opr powietrza . . . B,
Skadow poziom oporu powietrza Rx pokonywa
cig miga, skadowa pionowa Ry rwnoway ciar
samolotu.
Ry = KyS , V*

C\SV\

gdzie

Ky i Kx spczynniki oporu po w, nonej, Spowierzchnia nona, f - spczynnik oporu kaduba.

Gdy mamy: F=- Bx i P = Ry, lot jest poziomy
i jednostajny: adne siy zewntrzne poza tem na
samolot nie dziaaj. Zatem jeli przyjlibymy pewien spczynnik pewnoci, podobnie jak dla wszelkich konstrukcyj ldowych czy morskich, i przeliczyli znanemi ze statyki sposobami konstrukcj samolotu, to otrzymalibymy maszyn dostatecznie wytrzyma do wykonywania normalnych lotw w spokojnem powietrzu.
Wobec tego jednak, e powietrze najczciej
wcale nie jest spokojne, i samolot w locie naraony
jest stale na silniejsze lub sabsze podmuchy, musimy liczy si z wynikajcemi std obcieniami dodatkowemi, Znany konstruktor samolotw we Francji, Ludwik Breguet, proponuje nastpujcy wzr,
ktry pozwala na ocen wzrostu oporu powietrza,
doznawanego przez samolot w locie normalnym, pod
dziaaniem zmian szybkoci pionowej powietrza;
1_|_X
J, gdzie: X jest spczynniP
kiem proporcjonalnoci = -5-obcieniem na jeo
dnotk powierzchni nonej, V szybkoci samoldtu, v szybkoci pionow powietrza.

PRZEGLD TECHNICZNY
Wzrost skadowej pionowej z By na By, dziki
bezwadnoci samolotu, wywoa musi wzrost napre w konstrukcji.
Patowiec obliczony z uwzgldnieniem powyszego wzoru, o ile tylko zaoymy dostatecznie du
wielko V, bdzie posiada wytrzymao dostateczn dla lotw normalnych. Kady jednak samolot poza tem musi by zdolnym do wykonywania
pewnych ewolucyj w locie, W zalenoci od przeznaczenia danego samolotu, wymagania pod tym
wzgldem s mniej lub wicej daleko idce.
Samoloty cikie, przeznaczone do przewoenia
transportw lub bomb, nie potrzebuj by tak zwrotne, jak samoloty myliwskie lub sportowe, ani te
z takim zapasem liczone jak te ostatnie, gdy ewolucyj samolotw myliwskich nie powinien naladowa samolot niszczycielski. Suszn te jest rzecz,
e inne stawiane s wymagania co do spczynnika
bezpieczestwa dla jednych i drugich samolotw.
Wprawdzie wzr stosowany w lotnictwie francuskiem, a przyjty i u nas, wychodzi dla wszystkich
samolotw z jednego i tego samego zaoenia, mianowicie przypuszczamy, e samolot wykonywa ewolucj najbardziej dla wytrzymaoci konstrukcji niebezpieczn. Ewolucja ta polega na tem, e samolot,
spadajcy pionowo a do nabrania najwikszej szybkoci do jakiej jest zdolny, gwatownie zostaje zadarty do gry w ten sposb/ by jego paszczyzny
none utworzyy z szybkoci samolotu kt, dajcy
najwiksz si unoszc (rys. 2). W chwili tej samolot
posiadajcy szybko Vmax doznawa bdzie ze strony
powietrza oporu B, Opr ten posiada bdzie skadow prostopad do kierunku szybkoci:

W locie normalnym mamy:

Stosunek

\-tiy)max

ilokrotnie wzrasta obcienie samolotu przy tego rodzaju ewoiucji. Oznaczmy:p

Samolot spadajcy pionowo spada ruchem przypieszonym dopty, a wreszcie opr powietrza
stanie si rwnym ciarowi samolotu. Przy takiem
spadaniu, migo krci si jak mynek i stanowi powany opr. Zakadajc, e opr miga jest rwny
oporowi patowca, moemy napisa:

2 (KX+^j S

P.

Ky S Vz = P ,
Skd:

V2

Wielko Kx-\- -~- okreli moemy w przyblieniu z rwnania mocy w locie normalnym.
Moc potrzebna dla lotu poziomego:

Moc dostarczana przez silnik: i\ , 75 , N ,

gdzie: t] sprawno miga, N moc silnika w KM,
V szybko w km/h.
Std napisa moemy: 7] 75 J V = \KX + -~ . 8{-=r ]
\

zatem::

I Kx-\-

nrj=

46,66.75 N
?pf?ii

o I

'

,O

, ,

w locie nor-

malnym. Przy spadaniu pionowem, mamy kt natarcia znacznie mniejszy ni w locie normalnym, wobec
przybierze nieco inn war-

wyraz

to. Jeeli jednak zaoymy, e rnica jest bardzo

maa i podstawimy otrzyman warto we wzr okrelajcy stosunek

= n.

ax

W locie za normalnym mamy:

czego

wskazuje,

155

"

V max

, to otrzymamy:
Ky8V*

max

2 , 4 6 , 6 6 , 7 5 , v), JV '
a przyjmujc

wobec
Rys. 2.

Spczynnik bezpieczestwa danego samolotu

musi by wikszy ni n, aby samolot mg wytrzyma podobny manewr. Wrr okrelajcy wielko
n dla kadego samolotu podawany jest w innej postaci, do ktrej dochodzi si w nastpujcy sposb:
n =
n =

Rv

Ky

[Ky\
y>max
Kv

V2

~~~

7) == 0,75:

czego:

K
n^ ymax

250

'

EyS F a

Ky max dochodzi do 0,10 dla jednopatw, za do 0,07

dla dwupatw. Podstawiajc te wartoci, otrzymalibymy wzr, pozwalajcy atwo okreli wielko 11
dla kadego samolotu.
Naley tu jednak zwrci uwag na to, e przejcie z lotu pionowego do poziomego nie moe oby
si bez straty szybkoci i jeliby przyj, e 20 do
25/0 szybkoci traci si przy tej zmianie kierunku
lotu i kta natarcia, to wzr nasz dla jednopatw
przybierze posta:
11 =

0,10 8 V3
5250 N

0,8 w 15

[Juoo

156

PRZEGLD TECHNICZNY

a dla dwupatw:
0,07 S F 9
n = 5 2 5 0 N '. 0,75
"''
~

10

A U

S
N

\i00l

W oglnej postaci: ra = K , -^-1} .

Wartoci 7f, pocztkowo przyjte we Francji, byy:
dla jednopatw pocigowych K == 15
dwupatw

-ST == 10
jednopatw pozostaych K as U
dwupatv/
,i
K 7,5.
W zeszym roku obniono jednak nieco wymagania :
Jednopaty bez Dwupaty i jeSamoloty przeznaczone do usztywnie ze- dnopaty z usztywnieniami.
wntrznych.
alcrobacyj
K = 13
K s 10
Samoloty nie przeznaczone
A' 7,5
K 9
do akrobacyj.

Obnienie to nastpio skutkiem tego, e zbyt

wysokie wartoci spczynnika bezpieczestwa dla
jednopatw, wynikajce z powyej podanego wzoru, hamoway rozwj konstrukcji tego rodzaju samolotw, i podczas gdy na caym wiecie jednopat,
posiadajc pod wzgldem aerodynamicznym form
korzystniejsz, zaczyna w ostatnich czasach coraz
bardziej wypiera dwupaty, we Francji jednopatw nie budowano prawie wcale, a te nieliczne typy, ktre prbowano skonstruowa, wypaday zbyt
cikie.
Wzr francuski, powyej otrzymany, jest do
sztuczny i opiera si na caym szeregu niezbyt cisych zaoe; 1) przyjmujemy, e opr miga stanowi poow oporu cakowitego samolotu w locie
E"*-j-~g-'w l c i e pionowym
utosamiamy z podobnym oporem w locie normalnym ; 3) redukujemy szybko przy zmianie kta natarcia, odpowiadajcego Ky = 0 na kt, odpowiadajcy Ky = max o 20-*-25$; 4) zakadamy wielko
Ky max sta dla wszystkich dwupatw ; 5) zupenie dowolnie zmniejszamy o 25% otrzymane w ten
sposb wartoci K dla samolotw nie przeznaczonych
do wykonywania akrobacyj; 6) zupenie dowolnie
zmniejszamy K dla jednopatw z 15 na 13 i z 11
na 9.
Dlatego te wzr ten nie jest powszechnie przyjty i w rnych krajach rne istniej pod tym
wzgldem przepisy,
Wzr francuski, bardzo wygrowane' stawiajcy wymagania jednopatom pocigowym, okazuje
si zbyt agodnym dla pocigowych dwupatw cikich. Dla niektrych jednopatw, wedug wymaga
francuskich, warto n dochodzi do 20, podczas
gdy Amerykanie w wypadku takim wymagaj zaledwie 12-stokrotnego spczynnika bezpieczestwa,
natomiast dla niektrych dwupatw cikich wypada z wzoru francuskiego n~4, podczas gdy Amerykanie przepisuj dla tych samych samolotw n = 8 .
Podobnie widzimy znaczne rozbienoci co do
spczynnika bezpieczestwa w wymaganiach niemieckich, angielskich, amerykaskich i francuskich.
Dla tego bowiem typu samolotu we Francji wyma-

1927

gany jest spczynnik n = 10, w Ameryce za 8,5,

w Anglji 7,5, a w Niemczech 6,5.
Wobec tak znacznych rnic w przyjtych przepisach, tem wikszego znaczenia nabieraj prby
dokonywane w locie, celem okrelenia rzeczywistego wzrostu napre w wizarze samolotu podczas
wykonywania rnego rodzaju ewolucyj.
Prby te wykonywano pocztkowo przy zastosowaniu urzdzenia, pozwalajcego na okrelenie
najwikszej siy, jak dane cigno w czasie lotu
przenosio. (Rys. 3).
Si okrelano tu. z wielkoci odcisku, jaki robi
kulka stalowa, wgniatana w odpowiedni podkadk
przez si dziaajc w cignie.
Pomiary dokonywane zapomoc tego przyrzdu
wykazay, e wzrost napicia w cignie podczas
wykonywania akrobacyj przekracza moe czterokrotn wielko napre, jakie powstaj w locie
normalnym. Szereg takich dowiadcze wykonano
w Anglji i we Francji,

ruba ustalajca
Rys, 3. Przyrzd
zd do badania siy, rozcigajce] cigno
w locie.
U"i, Z72 uszy do zamocowania cigna i okucia.

Obecnie dokonano caego szeregu dowiadcze

w locie przy uyciu specjalnego przyrzdu samozapisujcgo (Rys. 4), ktry okrela ju nie siy dziaajce w tem lub innem cignie,-lecz przypieszenia,
jakim ulega cay samolot (przypieszeniomierz Nortoan lub Huguenard, Magnan i Plaviol),
Pomiary te wykazay, e naley si liczy z moliwoci wzrostu obcienia samolotw przy wykonywaniu przez nie ewolucyj w nastpujcych granicach: samoloty pocigowe do , , 8-krotnego
wywiadowcze do 5-

niszczycielskie do 3 .
Na podstawie tych dowiadcze, Amerykanie
ustalili jako najmniejsz dopuszczaln warto spczynnika bezpieczestwa, dla samolotw przeznaczonych do wykonywania akrobacyj (samoloty pocigowe): n = 12,
Podczas dokonywania tych pomiarw w locie
w Ameryce przez por, Doolittle w MacCook Field
w marcu 1924 r., na samolocie Fokker P W-7, z silnikiem Curtiss D 12 420 HP (waga cakowit samolotu 1350 kg) przy uyciu przyrzdu samozapisujcego Norton'a (accelerometre), zanotowano wzrost
przypieszenia :
przy wykonywaniu ptli (looping)
z szybkoci 16050 km/h przypieszenie 1,5 g
25080 .

6,1
przy wykonywaniu beczki"

5,4
z szybkoci 240 160
260

7,2
gdzie g oznacza normalne przypieszenie ziemskie.
W locie normalnym przy niespokojnem powietrzu, przypieszenie moe waha si od 0,5 g
do + 2,2 g.

PRZEGLD TECHNICZNY

Ks 8

Przy wykonywaniu spirali (bardzo zwartej),

z silnikiem, wystpuje przypieszenie do 4,5 g, (pod
dziaaniem tego przypieszenia, o ile wykonanie
spirali trwa czas pewien, pilot traci przytomno).
We Francji, przy zastosowaniu przyrzdu Huguenard, Magnan i Plaviol do prb w locie, wykonanych przez Section Techniue de 1'Aeronautiue,
otrzymano wyniki podobne, mianowicie:
Ewolucje

Samolot

Pilot

Przypieszenie

Ptla (looping) .

Gourdon
180 KM

Christiany

5,5 -*- 5,7 g

Devillers

4,8 g
4,9 ~-5,3g

,,

Cristiany

3,9

,,
,,

5g
Devillers
5,59 -- 6,5 g
,,
Christiany 4,2-=-4,3 gr
0,6-=- l,3fir
Devillers

Beczka . . . .
Odwrotka (renversement) , . ,
Zawrt pionowy
(virage a la verticale) . . . .
Nurek ^ressource)
Korkocig . . .
Wyjcie z korkocigu . . . ,
Ldowanie twarde
przecitne
Lot normalny w
powietrzu niespokojnem ._ .

,,
,,
,,
Coudron
80 KM
Courdron
80 KM
Farman
300 KM

' .

H-

4,4 g

2,3 g
5,2 g

Becheler

3,1 -H- 4,3 g

,,

1,13-j- 1,25 g

Hanim

2,1 g

Uyty do tych pomiarw przyrzd accelerometre H. M, P." uwidocznia schematycznie rys. 4.

Przewd R jest wypeniony rtci. Jedno jego
rami jest zakoczone powietrznikiem P, drugie
za porednictwem rurki rpoczone jest z manometrem M.
Rurka r, zaopatrzona w
kurek K, wypeniona jest gliceryn; powietrznik P posiada
zawr wlotowy Z, przez ktry
moe by napeniany powietrzem pod cinieniem.
Pod wpywem zmiany
przypieszenia, sup rtci li
r
posuwa si w swym przewodzie, sprajc lub rozprajc
powietrze w powietrzniku P.
Te zmiany cinienia powoduj ze swej strony zmiany
ksztatu rurki manometru M,
dziki czemu koce'tej rurki
wprawiaj w ruch wskazwk
K
, na ktrej kocu umieszczo, ne pirko notuje zmiany cif- tonan papierze nawinitym
na bbnie B, obracajcym si
pieszenia samolotu,
z jednostajn szybkoci.
j j
y
Kurek K suy do regulacji czuoci przyrzdu.
Zawr Z suy do sprenia powietrza w powietrzniku do pewnego cinienia, zabezpieczajcego sup
rtci przed rozerwaniem si, ewentualnie oderwaniem si od supa gliceryny, w razie zmiany kierunku przypieszenia.
Przyrzd ten wzorcuje si w sposb bardzo

rtt

157

prosty, nie wymagajcy adnych urzdze, ani przyrzdw pomocniczych.

Kadc przewd B poziomo, i otworzywszy
uprzednio zawr Z, mamy nadcinienie w manometrze rwne zeruj na tej podstawie oznaczamy na
bbnie punkt zerowy.
Stawiamy dalej przewd E pionowo (waciwe
pooenie przyrzdu); wwczas sup rtci ciarem
swym spowoduje wzrost cinienia w przewodzie G,
wskazwka manometru przesunie si i zajmie pewne
pooenie, ktre odpowiada wartoci przypieszenia
ziemskiego g. Doprowadzamy znowu przewd R do
pooenia poziomego i spramy przez zawr Z powietrze powietrznika, a wskazwka manometru zajmie pooenie g. Gdy teraz postawimy przewd R
pionowo, wskazwka zaznaczy nam na bbnie punkt,
odpowiadajcy przypieszeniu 2<7 i t, d. Przyrzd
ten daje wykres, ktry bezporednio podaje wielko przypieszenia, wystpujcego w kadej chwili lotu. Znajc zmiany przypieszenia, znamy zmiany wielkoci obcienia wizaru samolotu.
Na podstawie szeregu podobnych pomiarw,
Section Techniue de 1'Aeronautiue wydaa nowe
wymagania co do spczynnika bezpieczestwa dla
samolotw. Wymagania te obowizuj ju obecnie
we Francji. Zasadnicza rnica w stosunku do obowizujcych dotychczas przepisw polega nie tylko
na tem, e wzr omawiany poprzednio zosta cakowicie zarzucony i warto spczynnika bezpieczestwa podana zostaje dla kadej baterji samolotw
empirycznie, ale poza tem zmienione zostay wymagania co do zastosowania podanego spczynnika.
Mianowicie, o ile poprzednio wyliczony zewzo8 i V \3
ni n~ K -= j r J spczynnik bezpieczestwa
odnosi si do lotu normalnego (to znaczy, naleao mnoy przez ten spczynnik wszystkie siy
przewidywane wlocie normalnym, a wic wlocie
poziomym, przy caej rozporzdzalnej mocy silnika
i przy cakowitem obcieniu), o tyle obecnie spczynnik bezpieczestwa n, podawany empirycznie,
odnosi si do wypadku lotu nie normalnego, lecz_takiego, przy ktrym rodek parcia przesunity jest
najwicej ku przodowi (ma to miejsce przy zwikszeniu kta natarcia w stosunku do lotu normalnego). Przytem lot ten ma by rwnie poziomym,
a wic silnik w tym wypadku nie moe rozwija caej swej mocy i samolot leci z niewielk szybkoci
(wypadek I). Aby uwzgldni warunki wystpujce
w locie poziomym z najwiksz szybkoci, przelicza si wszystkie elementy samolotu, biorc pod
uwag siy dziaajce w tym wypadku i mnoc je
przez
spczynnik bezpieczestwa, stanowicy tylko
s
/ 4 n (wypadek II\
Dla naleytego zabezpieczenia si przed dziaaniem si, wystpujcych w kierunku rwnolegym
do kierunku lotu, rozwaa si trzeci wypadek lotu,
mianowicie; spadanie pionowe gow na d z silnikiem na wolnym biegu. W wypadku tym siy rwrwnolege do kierunku lotu osigaj swoje maximum. Konstrukcj samolotu w tym wypadku przelicza si przy nowym, rwnie empirycznie podanym spczynniku bezpieczestwa n' (wypadek III).
Poniej podaj wartoci tych spczynnikw dla
kadego wypadku.

PRZEGLD TECHNICZNY

158

Samoloty
cywilne

Samoloty
wojskowe

Un

1. Normalne(transportowe,
turystyczne)
. . . .

2, Specjalne

4,5

12

(rekordy).

3, Sportowe (akrobacje) .
1. Niszczycielskie nocne i
olbrzymy oraz sanitarne
2. Niszczycielskie dzienne.
3. Myliwskie,
linjowe,
szkolne, przejciowe .

12

P waga cakowita samolotu.

Rubryka ostatnia podaje spczynnik bezpieczestwa dla IV-go wypadku, ktry musi by wzity

P > 5000 kg

1000 kg <: P < 5000 kg

P < 1000 kg
n

1927

n'

V*

2
1,5
3

86
6

h>

6-5

1,5

4,5

1,5

4,5

129

9-7

6
6
9

4,5

86
97

65
75,5

6
7

5
5,5

2
3

6
6

129

97

pod uwag przy

ldowania.

W'

1l"

obliczeniach, mianowicie dla

Zych.

I Konferencja warsztatowa
Stw. In. Mech. Polskich.

sorowej, uwypukla si doskonale fizyczne znaczeinie sipczyniRikw proporc^omiainolci.

Na przykadach elementarnych, 'jakie zawdziczamy
Botwsinesq'owi i Hencky'eimu, prelegent ilustrowa warto
tych zaoe teoretycznych dla zrozumienia przebiegu pewJalk wiadomo j!u' naszym czytelnikom *), Stw. Irt, Menych iproceisw technologicznych, Omwi te wytyczne teochanikw Po'skioh< 'poistamowiio .zorganizowa szereg Konrji walcowania, daae przez pirof. Karman'a (Akwiagran)
fareneylj, dlla omwiienia licizaiych aktualnych zaigadnie techi prnf Miei&zczorskieigo (eninigiraid),
niki wispozesinej, i jako pierwisz z szeregu tydh KonleW!skazu:jc na pikno mietod imatema^ycznych zastoisorencylj urzdzio w d.n. 19-21 gnujdnia r, ui>. Zelhranie w Rawanyoh W plastyikodynamice, ktre to metody zawdziczadomiu, powicane sprawom feclhinilki wairszitaitowej.
my 'oizweljowi teorji wzglidtaoci, pielegent zwrci uwag
Kioinferenclj zaigai Prioi, H, Mioraejewisk, prezes S. I,
ma liabey.pieczeriistwa, wynikajce z przenoszenia metod maM, P., idzikuljc Sltowarzyszeioiiu Inynierw i1 Technikw
teimatyc22r..ych z jeidnelj dziedziny zaistosowa do drugiej, Ibez
7. RadoOiiiYsikiej za przyj ecie na sielbiie roli igospodarzy i czoai^}ibi.zego wejrzen-ia w fizyczne podstawy zjawisk. Obserikiom kaniferencji za uczetstnitdbwo w tak wanej sprawie, jawujc
w.runki, w jakich zachodzi stopniowy zgniot metali
k Ibezwjfcpienia (fest I^aza oiglno-ipolska "konferencja warplasiycznyioh, prelegent oirawi wlipliwoici, .jalkie mu si
iszltajtoiwa.
inasuwaj przy rozwaaniu podlstaw iplastyikoidynaimiiki, praNa plrzewodiniczlceigo uczeistnicy konferencji powoali
pon^vvanych pirzez HencSky^go,
ioi, A Kuzyianowslldeigo, prezesa Stw. Ini. i Technikw
Odczyt by uzuipeiniony filmom, wykonanym przez pre.ziemii Radoimskief. Ponadto do prezydjum ipowoaiiO' iprof. E.
legenta w jego lab orator jium politechncneim, a olbrazujcym
T. Geislera, iiu, Gultowislkieigo (Wansz. Slp, Bud. Paroiwozw),
przelbieig skrawamia niieitaliu w ipowikszemiu imilktiOisikopowem,
n, Michaa Korolca ('dyr. Szkoy Rzem. Teicbn, w Rado!
O do;yl prof. Mierzeijewskieigo wywoa pltoTaigodzinmte), ini, M, Tyszik i[>dyr, Sp, Akc, J, John w oidzi),
n dy.sfausj, Gw.nym .jej tematem Ibyta inteirpireitacja (przeDr, J, Zielenieiwiskieigo (iSp. Alkc, Zielle-niewsiki Kraikw)
bieig'1 .skrawania, ktry dziki zastosowaniu filmu ikinemai dyr. ini, arnorwsikieigo (Zalk. Ostroiwieckie).
toignficzneigo, otrzyma naleiyt wyrazisto, Najwicej zaPrace kontoenioji zajpocztkowa Pro'f. H, M i e r z e ciekawienia oibuidizi uporzdkowany iprzelbicg skrawania, jaj e w s k i odczytem p, t. Stosunek teorji plastycznoci do
Iki zachodzi w t, w, aioiu iKlop'sto'Cik'a idiziiki duiemu kto7.aigadnieri technologicznyclh walcowania, .kucia i sktawania
wi niaftaincia. Ini, F, O.sltrowisiki (Wilno) zwrci uwag na
meiali."
bezporedni z^y^zelli; pomidzy dziaaniem noia Rlopstock'a
a ,,)Ktry sianiem'-' krawdzi tnajceij w dowiadiczieniach TayNa wstpie ipirele,gent przedstawi rwnania ruchu cia
lor-a. Wyraz.i te przyipiuiszczenie, ie zaisitoisowanie cz.uijnika,
plasltyozaiych w uljiciiu Iteratrijl Treci iSit V.enanit'a, w poodgrywa;ceigo rol efostensoimetru, moigoby by zuytkostaci teasoirowelj, jaik im nada Hencky. W rlwnainiach
wane do okrelenia szyibkoizmieniaijcego si oporu skratych jest uwzgUdnioina dwoista natura ciaa plastycznego
wania w jplblliu ij.eigo wairtoi-oi eiksitremailinycsh. Im. Hcrodeoki
(metali ]Dlaistycznycih), jako rwaioiczeinie. materjau ispriy(Radoni) proponowa w tym celu dokonanie pomKrw przystegO' i cieczy lepildielj, Uisumy z lodinoinyoh tensorw: teias.
peisiziemia, ma wzir meitiady nazywanej przy jpoimiiairach Ibalinaprje, t, o>diksztace i t. prldkoici odlksatace, ,czci
i
stycznych, In, Otfmow.sk i Moszysiki (iPoizinia) uwaaj, ie
skalarne, odpowiadajce np, wszechstroninemu ciekaniu lulb
zmniejszenie (porw skrawania przy uyciu noia Kiopisto.'.k'a
i'ozo(ganiu a ). Bejdziemy mie'1'i ido czynienia wwcza- z t.
2
naley : ')rzynsyv.a wycznie dnietmi 'ktowi natarcia iifzvf. dewiaJtorami ), przyczeim oikazmije sd, w myl zaoe
St, V enanfa, e wszyistlkie trzy wymienione poprzednio de- a, a nie powstawaniu; dwch pkni naraz.
wiaitoiy Kd wzajemnie ipiroipofiojonailne, Diziejki posaci ten''Zastanawiano si tei nad wysuwaniein :si przy no'u
*) P r z e , g l i . T e c h n . t, 64 (1926), ,S'tr, 672 i 699.
u
) M i is a s. Zuir Theiorie dr plastfeah-ideiiairm^blen KorIpern. G o * . Nalchr. 1913.
".'..;
,
2
J Wlprowaidzosnefni przez proi. Stohouten'a (politechnika w Detcie).

.
.

Klojsstocl^a zaolbsierwowanego przez prel&genta gwodzia"

wponTzek prasuwaijcej si prlbki, z obszaru nnaiksymialnego
cinienia. PTele.genrt zwirci twag przyteim na ziwiz^k teigio mieioiczelkiwanieigo z.jawisika z t. <zw, p:ittiiahilnig-oiff-.eMeict",
zaolbseti\/owanym praez fizylka ameiryOcas-kieigo Btridgroan'a
przy dowiadczeniach nad wasmoiciaimi mater!ji przy b.

>J 8

PRZEGLD TECHNICZNY

159

wielkich cinieniach. In:. Aippel '(Watiszawa1) zwrci uwag

na ziawtska przy przecinaniu elaza przecinakiem, przy ktrerni z dbu stron wysuwa si matrjfci w ksztacie wyej omaw.anyeh .jgwozdzi",

cy; poid wpywem iwcilstoaniia tnzjpieniia, mlaiterjai wypenia

cztery odcinibi ikoa,, ale isli nie podmasiii, p,rzy,czem poile prz,eikrioiju trzpienia rwina si .polu tych czterech oidcinkw (metoda Eriandita],

Jn'. S z a n i a w s k i
.(Radom} wygosi odczyt p. i.
Technika masowego Ikuicia na motach spadowych". P'releigeiif poda przykad faibiryikacfi czci maszynowych. Po
szczegowym opjsie motw spad owych, itywanych <lo' fabrykacji powyszych czci', i zaznaczeniu zmian (konstrukcyjnych, ktre okazay si konieciznemi w czasie fabrykacji,
prelegent przedstawi niektre trudnoci, rap, obrywanie
nulb fuindaimentowydh, wskutek lazetgto uwaa iza wskazane
nie ?alewa ich w fundamencie i nie zakada w otwory
pyty fundamentowej, lecz przymocowywa mot pytkami
elaznemi, celem attwiiejiszegio1 demontau, .Prelegent poidkreli iriwinie wadliwo malterijaw, doisiairtazanych przez huty, ; o wyiraa si w pkaniu powierzchni przedmiotw oldktrwiainych, na gefcdko okoo 0,5 mm, Waga iprzeidmliotw
odkuwianych dlochcdzi do 1000 g z dokajdnoci odlkucia
dio 0,5 mm, a nawet 0,3 mm. Niai iginaim iwagii spir.zeidtaioiu odkuwameigio naley liczy 1 kg wagi baby mota. Na zakoczenie prelegent zadeimonsltlrowa wzory oidlkuiwanych pirzedmiorw i modele otrzymane przy
sprawdzeniu matryc.
W dyskusji, ktra wywizalja siipo odczycie, dyr. Puaskr zwrci uwaig na surowkontrol materiaw we Francji, Celem zapolbielenia rnorodnoci materjau dostaTcaafleigo przez huty, poleca -utworzenie przy magazynach prymitywnego lahoraltorjiuim, slkadaijcqgo si z tarczy szlif i erskierj, piy i maszyny Birinella i t. p., celem wyikomywatiia doranych prb.

d) sposlb zlbliiony do metody c), z t r'flic, e ,materpjial poidnosi rsi, czyli pole przeikroju wciskaneigo trzpieiniila 'jeslt wiksze od icEiteirech ladcidkiw (koa.
Praktyczne -naiozenie maj jedynie sposoby c i d.

Pro?.. Geiisler zwrci uwag na koniecznoi istnienia

laibiorato^jUM metalloig>ratfflczttieigo przy wytwrniach, ktre
idla-j zafoezjpieiozenie przeciw niiesolUdniOici 'hult i dostawcw
materiaw.
IJU, oaisfoi lamawia wykomywaine mi^tiryic przesz wygnialnie w niej gotowego przedimiotu, poczem matryce wykacza si tylko szlifowanieta.
fo, Appel radzi stosowa podkadki -sprlynowe pod
nfiirubki rub fundajneinltoiwyicli motw sipadowych, W esi
aposb uzyska si ela&tyczraoi uimocowata mota, co zabeapiecz-y rulby oid zrywania. Co do (pkania imaterjau, to
wynika ono ze stosowania zlbyt salbych motw,' wskutek
Lzeigo ulenzenie wytwarza zbyt ma ilo ciepa, materia
stygr.ie na powierzchni zetknicia z matryc i wslkuitek ponowienia uderze p'ka.
Nastpnie dyr. St, P u i a k i
wygosi odczyt
o tiohniee przecigania i toczenia. Na wstpie prelegent
zaznaczy, e ten sposb olbrlbki dotychczas jest tralktowany pi> -maco-szemu, Jest ion -olbecnie raczelj sztuk ni nauk,
co wynika z tego, e powysza metoida olbrlbki 'meta'k le>y
na granicy zakresu pracy in^chamilka i hutnika, wskuek
czego olbaj nie wiele si troszcz o niego. Pi-elegent przypomnia charakterystyczn rnic pracy motw spadowych i toczni, zaznaczajc, e pierwsze odksztaca)) materija odkuwany w Ikierunlkti rachu baby i na powierzchni
maifjalu,
drugie' odkkiaywulj na w^-ntrize i w kierunku
prostopadym do ruchu toczyska,
Tot zini hydraulicznych ulywa si do przedmiotw o
dlluigim slkcfou i wielfciej wadze (idio 6000 t, w pociskaicih do
2000 i), toicztti hydraiullitazwo-iparowych do pracy o maym
u'kok'% a szyskier uderzenialch- (do den kotowych i t p,),
Pireleigent zoibirazowal cztery zasadnicze spOioiby toczsni.:
a) materlja icwzomy poidnosd si w kierunku przeciwnym dlo ruichiu itoczyslka,
ib) nasuwanie materjau na trzpie nieruelhomy (sposb_
uywany we Fraincji do wyrolbu pociskw),
./

P) szecian

materlfau uimieszcomy w

okrigej

matry-

Oharafeteirystyoznyim przykaidem aastasiowamia toczieraia i przeaiiganiia ijeisrt wy-rb Icaidulbw pociskw staillowych i .t. p,
iRraaa -zieima ijesit iod przetltinoijiu, .dla ispioisiabu c wypada niajmmilejlsza, /Prelegemlt iprzelds<tawiii tablic 'adiksrface
klocklw i 'Wykomaine'j pracy, W tym celu wiercono otwory
00
5 mm w met-a-lu toczonym ii twypefaeuno je mifekiiim
materjaom1, w celu otrzymania .oibrazu .odksztace po przedioiiu i wytrarwieniu iszllifiu. Jialko maite*ja na stemiple, uywa niiOlna twarde, eliwo (mao trwae), lepiej stal termicznie oibralbian, rzadziej stal specjaln. Na 'matryc
(iiyjwa isi eliwa, (poniewa siali bairitowana jest za droga.
Matiyea eliwma pozoistaije bee olbrfciki i moie 'suy do
wytwarzania fcandzo -wieliu przedmiotw (paru1 tysicy). Prbiowain,o zalewa .stalowe ikoszulki dla otrzymania wewntirznel; powie-rzdhnl mairyc, aile te okazay si niepraktyczne,
poniwai plkay, szczeig'nie :przy przeiciti' cylindia w sto'elk. Pier-cieni do przecigania uywa si surowych, odlewanych w koilach. Pireleigemt ipodkireiili koniocznoi systematycznej komtrolli t'00'zni i ic'h tisiz^czelinle, dziki czemu
iwolna zmniejszy zuiycie wody o 7 0 % , Na zakoczenie
prelegen ,pize'distarwii szereg fotografji i rysunlk'w urzdze
Io^ini, naTzdfei do nich, rurociigw i innych szczegw.
W zastejpstlwie chwilowo nieolbecnego ini. .Z. Rytla,
o.brady itiaid drogim temiatem programowym o kartach
olbrWkowych zalgai prof. E. T. G e i i s l e r (Politechnika
Lwowska).
Mwca zaznaczy n a wstpie, i 'kajty olbirfckowe s
ifuldinsm. z ogniw wspczesnej origaaiizacii fafciryik przemysu
meitalolwego, ktraj podisitaw ijesi oddzieliete pracy przygotowawcze') od wykonawczej. Karty oimawiane maj wanie
aa zadanie takie przyigoitowainie roiboty, !by wytwrnia moiga j wykonywa beiz iadnych 'wtpliiwccai, ^posiobeiin najjraojionalnidjszym, a .wic naljtaszyin, Stosownie do iistnieijcych
odimfain fabrykacji: ijedtoostjkowe.j i maisowej muisz istnie
roziniite spwsolby przygotoiwywanla pracy; im ta ostatnia jest
wicej masoiwa, teim wicelj drolbiaizgowe powiano by jej
Musz tedy istnie rilne f.odzaje kart olbrfc; wzory szereigu typowych ich odimian przedstawi
mwca na talblicaich, oipisujjc wllacilwoci .kaidej, jei zalety i waldy. Zaznaczeniem1, i w wylborze typu karty ofortkoweij winna rozstrzyga zaisasda, ,,'by iskrlka stairczyta za
wyprawik", , .j. by szczegloiwo lanalliizy pracy i jej przyig' ttoiwauia sza w pairze z maisoiwoeci iwyrdbu zakoczy
mwca swe wywoldy, zaipraisizajc szereg pizedstawicieli rnych zalklaidw przemysowych do za'zna.joimiieiiia zeibranycli
ze wzorami, .maijjcemi" zastosowanie w tych zakadach.
iNastipmiie wygosii wdozyt dyr., Z. ' R y t e 1. P.releigent
rozwaa, dlaczego .koin|.eirencja isekcji warsztatowej Stowarzyszenia 1 ilynie.r;w Medhauiikw zainterei&owaa si ispraw k a r t obrbkowych, -Przyczyna lety w tein, e 'karta
obrblkiotwa jest dalszeon rozwiniicieim rysumfau itechnicanego
przedmiotu ofcralbiamegoi. Po wylkonaniu rysuinku, analizator
'Olkirela kolejn.oi loibrbki, wyizm^acza operacje,
przyrlzdy
1 narzejdzia, piotrzeiblne do obrifaki danego przedmioltiu. Kailkula.tor, 'OitrzymiUijc t a k oipradowany iryisiuinelk, ima zadanie iiipnosiaczone, 'robotnik, za nie potr.zelhuje isi zasitaaiawia, w jaki spos-fc zaimotoowa przedmiot i 'jakiemi* narzidziami go
obrabia. Jtieli zarzuci isi spoislb kalkulacji stoisowany doty&hczas, mianowicie podawanie czasu oglnelgo na oibrtok

160

PRZEGLD TECHNICZNY

danego przadmiotu, leioz przeciwnie podzieli si tsn czas

na dwie rzjci; 1) czas potrzebny na przygotowainie maszyny, ustawienie przedmiotu i przygotowanie narzdzi i t, p,,
i 2) czao, ktry zuywa sama imaszyna ma tojbritak iprzedmiotn, to z' Ibaczyray, e pierwszy czas czsto kilkakrotnie
prziewyisza aza>s ipriaicy isamej lolbrabiairki; oznacza to, e
pirze-< ten czas oibralblarka stoi i nie jest wyzyskana.
Ot zadanie kierownictwa technicznego polega na tem,
aby ten czas przygotowawicz ' skrci do miinimuim, za
czas praicy maszyny ipodinici do inaxiimnm. Prelegent przytoczy przykad cylindra paroweij maszyny, wydanego do
obrbki tak, jak to najczicicij si roibi; rysunek z przedmiotem idizie do trasera, nastpnie na wytaczark, to'karz
raasl sam isofoie radzi iprzy olbrlbce i zuywa na wykonanie
36 godzin. Gdy za tokarz otrzyma szczegow instrukcj,
odpowiednie uchwyty i wszystkie narzdzia skompletowane
w skrzynce, czas obrbki obnila si d'o 15 godzin, z klrydh 5 i pl godz, przyipada na roboty przygotowawcze,
9 i pl godz, na prac olforaibiarlki; w pierwszym wypadku czas przygotowawczy za'j okoo 15 .godzin. Std 'jest
widoczne, jak. due znaczenie ma wistipne opracowanie
sposobu lolhrbki i przygotowanie, kiart obrbkowych, Oczywicie, taim, .gdzie maiszyna skada si z kilku tysicy czci, analiza nie moie by przeprowadzona szczegowo, o ile
ito nie chodai o prodiiilkcij masow; jednakowo gwne czci, ktre wymagaj 'ba^dzi^j islkoaniplikowaneij roboty, powinny .biy traktowane w ten sposlb,
Droga' korzy, jalk osiga iabryika, polega na lein, e
obrbk 'skoimplikowanelj czci bez odpowiedniego przygolowania nmA wykonywa roiotnik majcy wielkie dowiadczenie, a wic dro.gi, w drugim zai wypadku lepiej' nadatj
si rr>odi,i, jakkolwiek mniej dowiadczeni robotnicy.
Karty obrbkowe tworzy si w spiosb nastlpujicy. Do
kairt roiboczych 'ktre s ikairtanri mainiipulacyjn'emi dla biura
:
rozdi/Mczeigo, docza si wtkie ws'kazwlki co do posuww, iiicnoii lobnotw d isitioisowiamych 'przyrzdowi masitp.nie,
fjdy dziay pomiocnioze, jalk narzdziarnia, wydawanie przyrzdw i t, d.i s dioistateozniie roziwiiniite, karty te sbaij
s'i baldzie1) sannodzieilnemii i oldidzie'liai si je ad nianipullacyjr
nych. Kcailoowe staidljiuim roziwoju jesit, e insltrucija sposiotn\
oibrbkii, sto^oiwanycih toarzdzi i przyrzdw docza si
do rysiuniku itecliniicznego, jaiko jeigo CK' skadowa.
Dr J, Z i e ^ l e n i e w s k i wygosi odczyt o ikairtach roiboozych w iiumie Zielenitwslu i Ska w Krakowie, ktr
ippzyroczy jako przytkad aibrylka'Ciji jednostkowej, W powylEzetj firmie przyjto', dla czici znoirm^lizowanycli, wyikonywanie kart roiboczyci z .aikordan, dla nowych czci
foez akordu, Ze wzigildiu na 'ko'sz'ta oiglne, wprowadzono
rne kolofy kart na jeden okres patniczy, Karty robocze
o>dtd:'ije si //.raz z roibot, z k a r t tych zeatawia si raporty
'tyijjio'.liniowe,
Dyr, M, T y s z k a ipinzyiloozy wzory kalrl obi.lbkowych
'Uywamyich w fa:bryce J, J-owia w odzi, iako -w fabryce maproclu!kc]j se^jow i iina.sow,
P. S c ! z s r a o w i c z ^iRadcm) przedstaw 1 ! bardzo
owo' wzory kart olbtlbfcowycb przy falbrykaWji narzdzi i iprzyrzidiw, ziai lilnt, G u t i k o w s i k i ' (Radom) karty
oibfbkowe .przy fabrykacji (maBowej,
IPlo iwy'gosz'onyidh odiozytach (rozwina si oywioln'i
dylstlcusija,
liat. G u t o >w siki '(Wairszawaj krytyOiowa spos-b, pra1
ktylkowany w wytwiLniaicn, rwnolegego stosowania kart
roboczych z podaniem czasu i bez iczastt, igdy WWCZTS nie
ma isd gwarancji, e rzemielnik nie pirzeniesie czasu z jednej roboity na druig, cellem zwikszenia

1927

Iru C, o ziiskii (Warszawa) zwraca uwag na konieczno posiadania w wytwrni cha!ra<kteirystyki obrabiarek, jalko konieczneigo rodka dla biura rozdzielczego do
orjerataiciji o czasie obrbki i o pojemincci warsztatu,
Dyr, P'1'Ut 8,-'Slki zwrci uwag na .niejasne postawienie teimatu, wskutek niecisego u nas jeszcze roztritaiania kart obrbkowych i roboczych, co wywoao rozbieno
dyslkuisji, Poniewa sipraiwy kant riciboczyeh, jak i obribiknwych niaij doniose znaczeinie, mw:Ca stawia wniosek, alby
Pr-zyd|iiim S. I. M, P, opracowao rodzaj ankiety na dany
temat i rozesao j pomidzy wytwrnie krajowe, celem
wypowiedzenia 'si na rten telnoit,
lNaisp;nie wygosili odiczyt ini. Z, D o b ir o w o 1 s k i
(Warszawa) o rentownoci spawania ilektiiytznego, Pirsilegent przedstawi porwnanie kosztw spawania rukifcm
el&kii-ycznym i palnikiem acetylenowym, Nie poruszajic
kwe.stji wytrzymaoci ani doigodnoci obu procesw, preleigont poda iszereig wykresw, ilustrujcych koszta rolboc'zny, ene-rgji, nialenjau i koszta dodatikowe spawania blach
elaianyioh od 2 20 mm grttb. Odpowidnie dane zicistaly
zebranie w cigu kilkulelndej pralktyild w 'jednej z wikszych
wytwrni krajowych i obrazoway wydajno osigaln w
cigu caego' dnia roboczego. Przy uyciu tego samego ma'terjau, spawanie cienkich bkelh (3 4 mm) 'taniej i prdzej
daije si uskuteczni acetylenem. Im grubsza blacha, twri
wie';e:j oszczdza si na rolbocimie i enengji, stofeuijc luk
elelkti"y.czny. Mimo tej przswa'gi 'Spawania tukiem, gdy wemie
si ,poid UjWaig koszt a.morityzaaji wrizdzeinda i o^proicentowani!a kaipite.u zakadowego, m|Qie si okaza, e z powodu
kilikaknotnie wyszej cemy urzdzenia elektrycznego ioid acetylenoweigo, w razie maego stopnia zaiirudlnienia iinstalaoji,
spawanie acetylenowe bdzie ekonnimicziniiejszem. Drug wad sipalwania eilekitryczinego jeat konieczno, przy robotach
bardziej odipowieldziialnych, 'Ubywania, jako materjaiu, paeczek (elektrod) specjalnie przygotowywainydli, Koszt ich
przewylfeza nieraa wszelkie koszta inne, wzite raizem; iprzy
dzisieiszycb cenaoh eleiklrod, ekofnomdczno spawania
clelktrycznego w porwnaniu z aoetylenoweim stoi 'jeszcze
poict znalkieim zapytania. Przy uyciu jednak zwykego drutu
mikkiego i przy oaKkowiteim zatriudnicniu aparatu (20O0
goidzin roczinie), OBzezdine uzyskana przez stosowanie
spawania elektrycznego zamiast acetylenowego moie by
bardzo znaczna (iprzy bliaiohaich o gruboici 20 mm do 80%
kioBztw spawania acetyleinoweigo).
O'prcz wyindeinionych wyiej odczytw, iru. C y f r a ckd (Warszawa Pruszkw) zaznajomi uczeistnikw konJerenoji z ipraoaimi nad normalizacj gwintw w Posce,
a in. A, ' P i o t r o w s i k i {Warszawa), przedstawi prace
?. zakresu noranalizadji' pasowa,
W uznaniu zasug, -jakie pooy dla organizacji przeonylsiiu maszynoweigo ,p, Wlaiclyislaiw Jeclialski, nacz. idyr, Sp,
Akc. Fitzner i Gamlper w Sosnowcu, titozestnicy lkon'ferendjii przesali teleigirwn nja jagio irce, w iktrym podkreloino
jeigo pietnieesk idlzdaaliruo wa polw tedhniki, warstzltaitOIWB1)
w Pollsce.
Na zakotozctoie ia, A. Z i e l i n i s k i (Warszawa), N
imieniu sdkpji wansizltatoiweij S. I. M, P., oznaijmni, e jednym z Itemaitw, jaki obraa sobie selklclja, jeist sprawia prb
nainaidzi, ifch 'spraiwldzania, kanserwowania i przechowywania. Podkreli te, e Labora!toir\jiutm .obrbki metialli Poytechniilki Warszawskie!) przyrzeka swoj iwispprac w tej
dziedzinie i ziwrcd isi dat obeanyoh z pirolb, aby wiapiiziiaali z sekcj w opracowaniu idianego temaltoi,

PRZEGLD TECHNICZNY

161

PRZEGLD PISM TECHNICZNYCH.

BADANIA TECHNICZNE.
Badania B, P, Haigh'a nad pkaniem
wskutek zmczenia '),

przemian rozci.ganiiu i ciislkaniu za porednictwem dwufazowych elleldtromagne^sw MM, dzialajcyeih na armatur A.

Prdu dostarcza specjalna paridinieai sil elefefcrornoto-rycz-

Z plord liciznycih prac dowiadczalnych nad zimczeniam metali, jialkie is dokonywane w ostatnich czasach,
gl owinie w zwizlkiu z potrzebami lakuicltiwa, na uwag
hltez zaisktgu|j badania tal. B. Parker Hig!h'a z Royal
Nawali College w Greeniwioh, Mona 'je d!o pewnego isitoipn'a
uwaa za dafay cig prac pirzeidrwicteienie zmarego prof.
Hoipkiini&ona, ktir-y w Caimlbridlge przy wspudziale gcupy mHoldlszych badaczy zaibiajioiwai ibrtlzieij sy.sfcetmaitycizns
badania nad ajawiislkaimi hyisltere'zy wyltitzymialiaciowe1)-).
Metody dwwiiadiciaJme, pcllogajjce na zastosowaniu steybkoipuaemiieninyoh olboiie i na ipoimiaracih kalorymetryc^nyclh, dka-zaly si celowa, stajjc si puinlkte-m wyjcia dla
zlbiudcwainia przez Haigh^ imaiszyiny 'wytrzymaociowelj, znajdujcej dzi szerokie zastosowanie w laibclratiorjach na-ukowydh i ip-rzemysowyclh,

Rys. 2. Widok maszyny Haigh'a, znajdujcej

w National Physical Laboratory.

si

na zmienia si pirzyiteim cale wediuig siatfsioidy.

wa prdnicy m.oua zimiienia w granicach od 500 do 5000
okresw/OTW. Zwykej wynosi ona 2000 okr/min. Maszyn
;
miotana inastawi talk, by dawaa tnapriewta przemijemne
W prlbce pri.y 'rwiny.ch wadtociadh rozcigania i ci"s!lo-

Rys. 1. Schemat dziaania maszyny wytrzymaociowej Haicjh'a,

P Prbka. MM eletromagnesy. C cewki
na armaturze A, przez ktre przechodzi prd
wzbudzany, mierzony
nastpnie zapomoc
woltomierza. SSspryny
regulowane, sfuce do kompensowania bezwadnoci armatury.
Zapomoc nich mona osign rezonans ukadu
drgajcego, bez prbki, z polem magnetycznem.
W masizymie Haijgh'a prbka P (iryis, I), p y
wa;na na stale do girtnej palpirzecziki, jeelt poidldawana nal
) B. P. Haigh. The SLraiin-Enerigy FtMietion and tlie
:
Blais!t o Liimilt. Briitisih Ajsistoidiaton for the Advancement of
Science, Relport oi the Canumiittee for Comiplex Stress Distaihiutiicm in En.gLneeirimig Malteirials, 1919, 488; 1921, 324.
Thewnodynamic T.heory ai Meidhalnical Faifig.ue and Hyslteire'sis im Mltals, 1923, 358, Theory of Riu|ptu,re n Fatigue. Proc, Ccinigr, Mcdh, Deli, 326, O sitoisunkiu bada Haiigh'a
:
d'O calooi 'nciWBizyicih iprao w tej dlziedz ;nie, z, -uwzgldlnieniem wsteaik-e gtiwnlie rdtet anigieilsikich i atmarykasyrcii,
znalle mtoiiia cie;kaiwe dane w iimomiog.ra-fjii; H, J. Gotiigh,
The Fatigue oi Metate. 'Lolndyn. 1924.
-) 'B, Hapikin-san. The EHeot of Momentary Stres-ses
m Me'tafe, Pircc. Roy,, Swa 74, 1905, A. High Sipeed Faliigue Teslter a:nd the Bndluranice of Meltalls uinder Alienna1
ting Strasses of Hilgh Fireqiuenicy, Prloic. Roy. Soc, 86, 1911.

Rys. 3. Powierzchnia rozerwania prbki, poddanej

obcieniom przemiennym przy rwnych
wartociach rozcigania i ciskania.
nia. Moaia j nastawi rwnie na obciania
sprow&ldlzajc olsikaoiie do zera, Zaipioimoc iprzyrzjdu Coiltin^a3) ido mlierze-nia sizybkich 'Oidlssizltace isiprystyh,
3
) W przyrzdzie (Strain Recondsr) Collins'a mjinjatiuroiwy wykres wybrzyimaitoicioiwy kreli iigla g.ramoforio;wa na filmie celniloiidoiwyimi. Bezwadno (mas aparai-u teje itnuijcego jest nieamiernie maa. Wyikres intterpreituje si
przy 60-krotnern pow.itkszeiniiu mrJkroskolpoiweim,

162

PRZEGLD TECHNICZNY

na. si przekona, e wykres aihcie jest cile sniusoi-

datay.

Noiimd.ne oiciein,fe wykosi 1500 kg. Maszyna pru.ciiijc cicho, bez jakichkolwiek wistrznie. 'Pomiia-ry obcitiania mona wykonywa bairdizo dokadnie. W stosunku do
inmyoh maszyn posiada otna t zaleit, e matenjal prbui
jeslb rpodidaiwany naipreiniiioim w caej masie, a nie lokalnymi tylko.

Rys. 4. Powierzchnia prbki, poddanej obcieniom

pulsujcym, czyli zmieniajcym si od zera
do pewnej wartoci naprenia rozcigajcego.
Maszyna Iiai'gh'a daije mono wyikoinywaTnia wielu
bada etksiperymenitailnych, zwizanych z. zagadnietam
'zimczemia wieitaili. Tak wic uwoima ^aiponnoc wiej ustali
MleniW pomidzy 'obszarem napre a trwaoci pirbfei w po-slaci liczby olksresiw niiezbdinycth do wywalania pknicia, przeprowadzi (badania n a d grainic zmczenia w zalenoci od przebiegu cyklu eleunetnitairneigo napre, dla
rlnych metali, przy rne; 'oforibce termicznej i t. p, Nadaje si te ana -dobrze do obserwowania odfcsatafce, oriaz
zfawisk hystefezy w rnych lazach zmczeriia matenjalti,

1927

przypuszcza, e pknilcie w olbszarze wewntrznym przerywa sitaly ruch piotfagoiwy, ktry w przeciwnym
razie
trwaliby .W dalszym eifyjju, aaalloigicznie do ipollcrewnelgo ruchu, z jakim mamy do czynienia przy wyciganiu drutw.
Waglidna wieilltfoi abu obszaTw jest rna dla tych czy
innych anetall i zasu^iije taa Iblksze rozwaieinie, gdy charalkiteryzuje ich wasnoci mecha'in,voz:ne, Kiszitalt miseczki
i stoka" moina tiwa'a za cech- plastycznoici, za obszar wewntrzny za cech kruichoici danego imaterja-tu,
Haigh (przyipuisz^cza, e 'w olkszarze wewintezaym panuije specjalny ulkad nalprie, a mianowicie rozciganie
,w trzech prostopadych kienur.ikach, zbliajce si bardzo
d c t, zw. wszechstronnego rozciginia, ze wizgldu na jednakowe --wiaiPtoci naipr:e rozcigajcych. Naprenia styczne s w tym wyjpadlku rwae zeru i pkanie mtasi mle
rozerwania, znamionitujcego inat&uja 'knuoliy,
napirjetnia, wywokujjci pozornie nieSostrzegal'ne zmiany w sfauklku-ze miiterjallu, poltgnij jego krucho i tem si tomiaczy wiksizy dbiszar wewnitrzny w p o
z innetni prfbkaim
powyisze piozoisitaij w cisym zwiTJkiU ze
zjawiskami hysitereizy, zimienia-jcaj si w oiigu dltuigoibrwtiiych prb na zoiiozemiic, Hysderez mona bada mechamczinie zapomoc extensometr<u na odpowiedniej ma izyaie
wyltirzy,ina'oc:lcwej, dajce-j -mionoi oiiirzymaiiiia mnieij lub
wicdj precyzyjnych cyklfiw hysterezy, Niustety pomiary
cise wyma.gaij s.tosawariia anikomo maych obcie, e
wzigildu na precyzyjnlci dlziiaa!nia przynzdiw pomiaroiwych. Z tych w'z,gilidrw Haigh oip,a>r swe badania na pomiarach kalorymetrycznych, W tym -celu prbk ihadam zao(patey. om w Tnicolw temmoipair, i;lkrelaijc dokaidniie
madiwylk temperatury prdbikj W7iglqideim terniperakiry oitoczenia,

Bajdania fHaiigi'a 'dolyoz igtwiiie diwch za'gaid,me;

1 Zmian Jiysterazy adlk&zitacemiorweij jpodczias prby na zmcaenie, 2, Zaobserwowanie chjacaWteryslLy{3znych plcmi, po'wstaljicyoh wstotelk .zroiczenia, ibez zauwaietnia uprzediiierfo
"wydatniejszego odksztacenia pla'silyic:zintgro m^tailw, Pieinw e z nich posiaida bez. poirwnania wiksz doiaiioiso na-uikow od driugie-go1, -ktre ozaltoi jeist tralkrtioiwaiiie te w 2wlzllflu ze istaiwianiem iiyipotLez, inaijcyah a a celu objanienie
hysterezy. 'Przedsa-wiiajc wyniki bada Haiigh'a,
ad drugiego zagajdnienia.
-Rys, 3, 4 i 5 pr.zedstaiwiaij ipcwir;zhinie roze!nwiii'a
>triedi j>r!belk, wsfctatek lofociije pirziemieMinyoh, puilisaicyjjiydh i aiaisa-staityczineigo, Jallnkaliwieik (pioiwiearzchnie te rni si pomidzy sofo, to jednak nie atanloiwii !oine oidrbrycli tylpw, a tylko odradany tego- saimeigo typu. Mona
jedinak s,twiend'z-i np,, e pawierziohnia razeirwania, odpowiadajcego' 'olbcieniom -pulsaicy^aym., stanw 1 ! odtoiam poredni w sttlcisu'n]ku dlo oibale pirzemieninyoh luib powoili
wzraisaiicydi, jak przy ziwyktelj p.r6bie a roizetrwanue,
Przy tej osltatnielj mamy do czynienia z; (diwoma charalk'teryisitycznemi otezaorami, Jedein. z niah w ,p(0!s>taci piercienia posiada ks-ztat misecziki1 i stoljca", wyttiikajcej, jak
to jeisit poiwszecbnic przyjte, z odlkslzaicinia ioinajcegnij
Wewintrz tego p-iercienia ley obszar miniej wicej paski, w nielktirych metailaich ppislzairipaiiy (rys, 6). Nallei/y

Rys. 5. Powierzchnia prbki rozerwanej pod powoli

zwikszajcem si obcieniem (zwyka prba
na rozerwanie). Na prbce tej atwo rozpozna
ksztat miseczki i stoka", wyjaniany przez
cinanie rnaterjafu plastycznego,
Zmiany hysiterezy podczas parb n.a zimczeniie rni
si ziaacKnie d/la rnych metaili i dla sltqpnia obcie. Najwaniejsze wynilki 'Olsiigniite Haigh sitresizioza w naistpiu,cy sposb:
1, W wie'1'u metalach, zwiaszoza padldaBych wyiaarzaOitti jwyldaltoa hysitreza, lofosenwictwlaina przy iprbach sitatycznych, spada raptownie w cigu kilku mliim-t, lub goprby na zlrpiozenie, Hyslterez 'powysz, mlaiy

163

PRZEGLD TECHNICZNY
uwaa za .pierwcrfln, aJlIbo przejidiaw. Jej 'istnienie naley przypisa ipolagoim krystalicznym li .zwizanym z tem
zjawiskom utlwardiniaaiia, iPierwotaa hysterezia zanika podczas prby przy olbciajemiiadi ul niatikowaiiych.

METALOZNAWSTWO,
Cementacja gazeta wietlnym.

/ 'Zwyke
/ nopr rozcig

Rys. 6. Ukad napre, panujcych w prbce

na rozerwanie w pobliu pknicia.
2, W Iprlblkaoh, inie ipoidUeigaijcycih plkniciu w danych watfunlkach lofcoiajeinia, hyisltercza male/je, ale nie zanika. Ten iroldzaj hysterezy imiaina nazwa 'cigym lulb
wtrnym". Wyikiazuje ona przebieg termodynamiczmae nie4
odwracailny ) ,
3. |W prbkach, podlegajcych pkniciu, hystereza
wzrasta stopniowo, po .przejciu przez- peiwttie minimum,
uwaimnlkowane za<nlilkiieim hyslterezy pirzeijcioweij. Fakt powyiiszyim moina uizasadnK rozszenzeniie si dlziedziin, w ktrych zadhcidz zijaiwfeka wtrnej hysterzy.
Prbka f\ po specj. obrbce
termicz. ostudzona powoli
Struktura gruboziarnista .

Analizo stali:
C
Mu
Si
S
P
Ni

0,77%
0,19%
0,034%
0,012%
0,32%

Trzeci rodzaj b.
przed pkniciem

20
30
10
Mitjony okresw

Prbka B z tej samej

stali. Wyarzona norm.
Struktura drobnoziarnista.

Histerezy pierw. niema

Wtrna histereza trwa
Trzeci rodzaj ttist. zjawa sie przed pfkn.

70

Rys. 7, Hystereza przy rnej obrbce termicznej.

Pferwsza prbka (A). Wytrzymao na rozerwanie 3140 kglcm*. Granica plastycznoci
1640 hglcm*. Wyduenie 34,6$.
Druga prbka (B). Wytrzymao na rozerwanie
3680hg/cmK Granica plastycznoci 2390 fcfii/cm2.
. Wyduenie 35,5%.
Prba na uderzenie z nadcit prbk (maszyna lzod'a) rednio dla prbki A daje U,2kgm, dla
prbki B 113 kgm.
Zakres napre przy obu prbach wynosi
d= 24,3 kg/mm*:
4, iBezip'O'reldinio (przed samem pkniciem ihystereza
wzrasita raptownie i osiga talk zmacene wartoci, e iwzroist
ternipenaltiury mioina wyclzu doltykiean. Jest to tezecd roldlz&j
hylslterezy, ktry malleiy pirzyipisa iszyblkiemiU
si szictliin i toiwarzyiszcyim tamiu poilizgom.
-Z tych, ora calago szeregu innyoh olbserwacyj,
wy|proiwadiza naslf|piu'j ce
4

) W teorji Hai|gh'a tenmioidynaimiozina isnoina- zjawisk hylaterezy orflgryiwa pierwiszorzidiii roi. Naleyte zroiziuimliende tej teo.r,jii wymaiga znaijoimoicii blisizej caloikszitalItu baida liclzonyich ainlgieilslkildh w telj dzieidiziinie, poczynajc
dd prac prof, James Tihoimisioin'a (przeidlczenie Zirnartego hra.ita 'Lorlda Kelvin'a), Siir Ge-onige Bealllby^go,
Rosenbavn'a
:
i innych,

Autor podaje wyniki bada w Versuchsanstalt der

Rombacher Huttenwerke", przeprowadzonych w r. 1924, nad
cementacj rnych czci lokomotyw zapomoc gazu^wietlnego o skadzie 8,0% CO + 49,23; H2-j-3O?(, CH4 +2,2% mHn +
+ 0,0? O a + 2,8% CO 2 + 7,2% N 2 . Materjat uywany do tego
celu posiada nastpujcy skad chemiczny w % i waciwoci
mechaniczne, gdzie p.' = wielkoci ziaren w |JA
1) C = 00,6; Si = 0; Mn = 0 , 3 9 ; P =<0,038; S =0,034;
2
<? = 25,2; B = 35,0; 4 = 36,7; (7=69,3; |J- = 1030,
2) C = 0,12; Si 0,12; Mn = 0,69; P = 0 , 0 3 8 ; S = 0,037;
C = 2 7 , 4 ; B = 44,1; A 33,4; G = 63,6; |J. = 940,
3) C = 0,18; Si = 0,15: Mn = 0,36; P=0,019; S = 0,032;
Ni = 1 , 8 5 ; Cr = 0,44,
a
C = 30,2; E = 47,4; 4 = 28,3; 0 = 4 5 , 4 ; ji. = 1110.
Cementacja zapomoc gazu wietlnego zachodzi, wedug
dugoletnich spostrzee autora, atwiej, prdzej i gbiej, ni
przy pomocy twardych karburyzatorw i nigdy przy tem nie
spostrzeono uszczenia si grnych warstw, ani wikszych
plam na nacementowanej powierzchni.
Wskutek duszego ogrzewania prbek w temperaturach
cementacji (975), otrzymuje stal po cementacji znaczn ziarnisto. Regeneracj takiej gruboziarnistej stali przeprowadza
si drog podwjnego hartowania: 1) od t-ry 900 930
w oleju, w celu rozbicia ziaren mikkiego jdra i 2) od temp.
750770 w wodzie w celu otrzymania najwikszej twardoci powierzchniowej.
P o 8-g od z. c e m e n t a c j i prbek (Z=200 mm i 0 = 50
mm) przy temperaturze 975 i odpowiedniej obrbce termicznej, otrzyma autor takie wyniki:
Obrbka termiczna

1) 930 w oleju i
770 w wodzie
2) ,
3)

po cement.
przed cementacj .
po cement.
przed cementacj .
po cement.
przed cementacj .

J*

M
li

i-i

bok.
ment.
mm

|
.

'Zmczenie malely przypiisae iprccesowi, zachcdzcemiu w ten siposb, e praca jesit zaimiaoiana w ciepo, bez
ipowsitawania trwaych ddlkiazltace i ipioililzigw krysitailicsnych. Proces pcfwyisay nie idotyczy beiziporednio polizignu,
dajajcyoh frysterez ipoczitkow, iPikanie zjjawia si wwczas, gdy pTioices pawyiiszy rozrwii(ja si rniesitaiteczmie, zyiskiujc na Intensywnoci wraz z kaid'yttn cylklem (Obcienia.
Rys. 7 .zaipozMalje z dharalkteryisltyozriemi
wybreisaimi
hyislterezy dla tej samej sltali, paddainej jefdnak rnorod,
nej obrbce tenmicswiej,

31,4 46,4 29,5 61,0 3270 2,05

31,4 43,2 26,7 64,2 1030
33,0 52,6 25,2 51,8 2070 2,35
31,8 51,0 25,5 52,2 940
49,5 77,2 16,3 40,0 1540 2,30
33,9 57,1 19jO 30,2 1110

P o 16-g o d z, c e m e n t a c j i analogicznych prbek przy 1050":

1) 930 w oleju i770 w wodzie 34,2 48,9 29,7 61,4 3420 5,15

2)
3)

33,5 54,7 '25,0 51,8 2280 5,55

47,7 73,2 17,2 49,7 1660 5,55
( W Rohland, St. u. E,, 1927, 5257).'

SILNIKI SPALINOWE.
Silniki do hydroplantm wojskowych,
(Pirzy silnikach ohliddziolaydh powietrzem odipalda caa MisiWlacja wodha, a a n.jiwaiaiejsze najwraliwszii
na usakoldzeniia cJhoIdniicia, Przy chodzeniu wodnem uszlko-

164

PRZEGLD TECHNICZNY

dzenie paszcza jedinego tyillko z .cylindrw w skutkach odbija si na wszystkich. Nadto, pr^y powszechnej dzi (budo!
wie sikiiikw, isto jce|j czenie cyitomdrw w grupybiloki
usWk,a,dze'nie jednego z cyilindrrw powoduje zmian caego
bldkru,
'Przy sifeszeij 'temperaturze, silniki o chodzeniu wodnemi wymagaj dktiszego okresu
rozgrzewania
(wana
iprzeszlkoda paizy wzlloaah inaglycli alarmach), trudniai;sze s cda rozrudhiu:, po'za lewi ifjrozi fim, z(ws'ze zamarzniecie, a w lecie lub n i duych wyisolkociach przegrzanie wody i isanaim, Silniki chloidzcne wod s. bardziej w.raIrwe na zmiany 'teinpeiraltury. Silniki o chodzeniu powietrzem t sklonni&jsze raczeij do przecbodzenia, ni przegrzania,
;
Na samym paltawcu isillnik chodzony
powieirzem
ijeslt, i naltiury rzeczy, dcstipniejsizy, 'kolnllirola i obsuga
znacznie d'0,godnie!jsze i szybsze. Rzadko zachodzi potrzeba zidcljmowania oacigo silnika, co jest szczeglnie wane
na iytdroiplanaah.
Uiwzigldniiaijc dhiodiiic, opr czolclwy jesL nie wikszy ni silinilka, chodzonego wod, naitoimiiast zyskujemy du!
:
o na wad ze silnika, Zyislk ten jadnaik maleje ze wzrostem
mocy i przy 450 KiM >olbia rodzalfe silnikw s ipod tym
wztgledem rwnowane.
Moc
KM
220
350
450

Chodzenie
powietrzem
Wright

1-4
R1200
P 2

s
1,15
1,09
1,04

Chodzenie
wod
Wright
E 4
Curtirs D12
Packard 1 A1500

Zysk
na
wadze
kg.

120
110
22

1,7
1,4
1,09

Ac-zlkoliw'ieik konistriitkitorzy nie ograniczaj si tyllko d'>

1
typw 'gwiazdowyoh '(przykadem Liberty 12"-cylin..dro'wy),
ielslt to jedmaik dzi ityip pirzewtuajcy. Ze wzgldu na budoiw knrbowictdw, ilo obratlw jieslt tu bardziej ograniczona, ni pii"zy typie rzdowym, V lub W. Silniki chodzone
wod wyitrzyimiiiij ponad 300 godzin bigu, chodzone powieifzeim 150 200 goidziin, poczerni musz nasiipi zwykle zabiegi, aczyis^iczerne, zlmiiana ipierciemi itakowych
i i [p.
Zulycie paiiwa dla obu typw waha &i okoo 230
<7/KM|/i i izaley od siprenia, Mi.re dzi rednio (wynosi
5,5, Zwikszenie sprenia ograniczone je'S't niebszpieczestiweim przedwiczcsne.go zalpoinu i detonacji, AniJidetoinatorw
nie ulywa si. iNiieco ciiisizy ibenzol ipozwala na powikszenie 'sprenia, jednalk iwaid jego je;slt wyisza temperatura zamarzania, Najik|psze wymilki daa. niieszartka 60% ba:i::oliu i 40% fcanizyiiy. Wyssza teinpeirtftura cylindrw choazianyoh ipawietrz-em ipofWodiuje Wnmiej^izeinie redniego oinienia, sikuitikiem -czego 'wydajno jeist iTOndejl-za,
!

Waxakd odbio>rv,ze 'marynarki 'Stainw ,Z'jedino czo:nych

w-ymagaij 300 igodiziininejj 'prlby (rzy razy po sto godzin
penego obcienia),
W pr.ze,wa(ajcyim idzi tyipie .gwiiazdiowyiin poczyna s:
iinilka doityohczaisaweigo systeimlu c'zein!a igowic z cylindreim, sltcteiuijc poczenie 'Ziaponioc dihigioh -ruib (ipowd
pjkranie 'konierzy gowicy, wykomanej z metalu o znacznie
rdnScelf 'si rozszerzalnoci cieplnej,, 'ni metal cylindrw),
Starannie wtoczone igwiazda zaiworoiwe robi is z bronzu
akimilnijoweigo, dawniejsize 's<ta.loiwe, z ipow.cld.u rne) rozHzerzallnoci, lbyft szytbiko. oibluz.orwywaly si. wiece wlkroume s w ^bro-nzowe italeije Idlia 0'chr'ony mikkiego matalu od
uisztkoldzemia >przy azsteij zwmani& wiec.
Zawory wtlidtaiwe wylko&ywaiie .s iziwylkle z ceanentowi!.ne'j stali wolfraiinioiwelj, wyil'0'towe 'ze stali chrom-o-krzemoWej, ktra olkazaa si iwytozyunalsz na prac w wy-teztj
temperaturze i 'ma 'wyeranie. 'Gand'k'pojedynczy, przez co
i; ikniito niejedinaikoiwelj reigiuiliaclji gainiksw wielokrotnych.

1927

naldlto dodania wenityilaltor, ktry dosya do-skonale przemierzan mieszank do zarwtiriw, osigajc mniejsze opary
zasysania i leipsze jrilpenieniie cylindrw. Naley zaznaczy, e konsitrulkcija ita nie ma nic wsplnego ze spraniem
dodialtlkidwem iprzy silnilkadh na wieiliWie wysokoci.
Czci r,uhu, wa korbowy i kodbawody wyikonywa s:
dzi srniejjsze, nie baczc na pewne zwikszenie wagi.
Dowiadczenia z tokan.i zz istopu &T& Mu i 13% Al dotychczas nie day wynikw zadawalajcych.
i&iilniki chodzone pcwieilrzem maij imao czci r.noriodinych, przeje co madaj 'si szczeglnie do wyrobu SM*iowego. Z dniilgiej s t o n y , .sfflniiki te wymagaj szeregu ulepsze, ja/k: choJzenie igniazd izaworowych, ksztat koimory
spalinoweij i wmiszczenie wiec, lepsze odprowaldzanie ciepa m tiflei cylindrw 'przy silnikadi o paszczacli cylindroiwych Iz ldkikch stcpww i A. p,
BweaiU ol Aeronauitice przcwudiulja zaispokcjenie wszystkich potrzeb 'inknnii 'Wuijlifa: dla platowcw obserwacyijnyoh J--4 (220 KM, 800 cm*), idila myliwskich R
1200 (350 KM, 1200 cm :1) i p 2 (450 KM, 1600 cm 3 ) dla
ipozositaiydh. ( J o u r ; n a l of t h e S, A. E, Vel 18, Nr, 5
str. 509513, H, Schmidt).

Kongresy i Zjazdy.

W.

Pierwszy Polski Zjazd Matematyczny,

Z inicjatywy Walnego Zebrania iPolsikiego Towarzyistwa Maiemal.yczne'gici, (odbytego w Krakioiwie z wiosn r. 1926,
nawiza si w loniic Oddziau Lwowiskiiego P. T, M, Komitet
Organizacyjny Pierwszego Piolsk'ego Zjazdu Matematycznego1, try wybra 12 czonkw KcnmMetu Homiororweigio i tistali
'terniiin Zjazdu na 7 'da1 10 wraenia 1927, Zjazd 'odbdzie si
WS Lwowie i bdzie ioibcijunoiwa jiasitpiujce Sekcje:
A) Sekcja logiki matematycznej ii podstaw
matematyki.
B)
,, algebry i teorji liczb, .
C)
,, tec.irjiTOinoigooiii iwrkcji
rzeczywistej.
y
D)
analizy,
E
geoimetrjl.
F)
niate.mla]lyki
G)
h M i i fijzyflci
ast.romoanjii,
II)
'dydaiktyki, hjstoaiji i filazoi.ji ' unatamatykl.
I)
Pioinaditn bd si cdbyiwaly jposiedzenia ogime (O).
Na 'Mcie ozenikw Koiniitetu Horaioraweg widniej nazwisika nastpujce; B a n a d v i e w i c z Tadeusz (Kraikw),
B a r t e l Kazimiierz (L-ww^Wariszawa), D i c k s ' t e in iSamiue (Warszawa), H u t ) e r Maksymiljain (Lww), K r y gorwslki
Zdzisaw (iPozna), L i a h i t e n ist e i n Leon
(Lipsk), u k a, s i e iw i c z J a n (Warszawa), N a i a n s o n
Wadysaw (Krakw), S i e r p i . s k i Wacaw (Warazaiwa),
S t a ,n ii e w i, c z Wiktor (Wiltao), Z a r e a n b a Stanisaw
(Krakw) i o r a w s k i Kazimieirz ifWlair.sizawa), (Adres
KuiinRetu Organiizacyijneigo: Ptiof, Huber, LwwP-olJtechnJlka).
Midzynarodowy Kongres Medycyny w Warszawie.
Tegoroczny rV-'ty Kjanigres Midzyniarodiowy Medycyny Wojskowej oidbldz.le ii w WiaTszawie w dn, od 30
maja do 4-igo- czeiriwca. Obrady rozpoczn si w gimaenoi
PaiMtecWilki, prowadzone za bid w Szlkole PodchoiryCh,
Jednioazenie urzdac/na bd'zie wystawa liandlowo-higje-

K r o n i k a.

Nowe pierwiastki chemiczne.

W cigu r, ut, udao si 'wykry drog roentgen'0.g-raficzai 3 nowe pieiriwis.t'ki ehenciiczine, lo. liczibach atomowych: 43 (imazunjuim), 75 (renjum) i 61 (mazwa niaustalona). IP.oaostaje zatem w ukadze periodycznym tylko
2 niewykryte jeszcze ipierwiastki.
Wykrycie rudy elaznej we Woszech.
Na zboczach wz.grza Passo delia Tamibura (midzy
prowincjami Lassa i Lucca) icdikryto na wyslclkoci 1600 tn
obfite pokady boigatej rudy alaznej, o zawiairtoci elaza
ok, 68'", Rozmiary odkrytych pokiaidw maga 'uczyni Wflcky niezaleinemi od przywozu 'rudy z zagranicy.

 M.... >>.. >. >>

..

Ks 58

> a

It

TOM III

WIADOMOCI
POLSKIEGO KOMITETU NORMALIZACYJNEGO
BtILLETIN DE Lft COMMISSION POLONHISE DE STflNDARDlSRTION
WARSZAW

T R E :

s p r a w i e
p a s o w a .

p r o j e k t u

u k a d u

S
Sur

23 L U T E G O

lesprojet

d'ajustage

1927 r, "

O M M H I R E:
polonais

et d e s

du s y s t e m e

tolerances.

i a

W sprawie projektu ukadu pasowa i tolerancyj.

Komisja Ukadu Pasowa i Tolerancyj jeszcze
w grudniu 1924 r. uchwalia wytyczne, jakiem! naley si kierowa iprzy opracowywaniu p o l s k i e g o ukadu pasowa. Uchwalono wic, e ukad ma
by jednokierunkowy. Jatko 'temperatur porwnania przyjto 20. Przy doborze pasowali postanowiono wzorowa si na ukadzie niemieckim,
W zwizku z powytiszemi uchwaami, zgoszono kilka projektw polskiego- ukadu pasowa: Warszawskiej Sp, Budwwy Parowozw; Sp, Aikc. Ursus;
Sp, Akc, Budowy Lokomotyw w ChrzaJnawie. Zaznaczy naley, ie wBzystttcie te (projekty przyjy
za podstaw niemieckie normy pasowa, ze wzgldu
na wprowadzenie ich w przemyle polskim, Zmiany
dotyczyy przewanie sprawy znakowania, ktre
w ukadzie niemieckim pozostawiao wiele do 'yczenia i nie miao najmniejszych danych do utrzymania si w postaci no-rmy midzynarodowej. Na tle
tych projektw zjawia si powaniejsza rnica
zda, ktra wywoaa tez ywsze zainteresowanie
projektami ukadu pasowa, opracowanemi w innych, po'za Niemcami, krajach.
W zwizku z rnic zda, polegajc gwnie
na stosunku do jednostki pasowania, ktra w p-rojetkcie Warsz. Sp. Budowy Parowozw staa si
podstaw nomenklatury pasowa i 0'znacze na rysunkach technicznych, na posiedzeniu w dniu ,24
marca 1925 r, uchwalono powierzy opracowanie
jednolitego ukadu pasowa niej podpisanemu,
przy wspudziale personelu Laboratorium Obrbki Metali Politechniki Warszawskiej,
Wydanie w tym czasie szeregu norm pasowa:
holenderskich, szwajcarskich, a potem szwedzkich
i wreszcie rosyjskich, ktre wykazay mniej lub
wicej znaczne odchylenia od niemieckiego ukadu
pasowa, uniemoliwio dorane zaatwienie tej
sprawy. Na przeszkodzie stan rwnie zupeny
brak rodkw, Dopiero w maju 1926 r, wykonano
na kalce 70 arkuszy norm, obejmujcych cao
polskiego ukadu pasowa.
Niestety, brak rodkw maiterjalnych uniemo<-.
liwii- i tym razem rozesanie tego projektu wszystkim czonkom Komisji Ukadu Pasowa i Tolerancyj. Udao si zapozna z nim jednak poszczeglnych specjalistw, co umoliwio wprowadzenie nowych zmian i uzupenie,
P r o j e k t p o l s k i w zasadniczej osnowie
wzorowany jest na ukadzie szwedzkim, jako za-

wierajcym wiefe uproszcze i ulepsze w stosunku

do norm niemieckich-. Wobec koniecznoci gruntownego zapoznania si z nim, niej podpisany uwaa za konieczne, jeszcze przed zwoaniem Komisji, zapozna z projektem szerszy og i przygotowa tym sposobem dyskusj na posiedzeniu Komisji, na ktrem moe on uzyska sankcj projektu
zasadniczego, W .tym celu, na mocy porozumienia
si z sekretariatem P, K, N,, odnone materjay,
w postaci skrtu, obejmujcego dziewi tablic, s
opublikowane wraz z objanieniami in, P, RoJ
dziewicza ) w Wiadomociach P, K. N, Tablice
szczegowe, za zwrotem kosztw odbitek niebieskich, mona otrzyma w Sekretarjacie P, K,
1
N, lub w Ksigarni Techniczne- ] Przegldu Technicznego,
H. Mierzejewski,
Przewodniczcy Komisji
Ukadu Pasowa i Tolerancyj,

Objanienia poj zasadniczych

Polski ukad pasowa rednic zawiera wytyczne dla rnorodnych gazi przemysu maszynowego, niezbdne przy wprowadzeniu zasady zamiennoci wytwarzanych czci maszyn, Ukad
pasowa rednic dotyczy wzajemnego dopasowywania otworw i wakw.
Temperatura odniesienia jest 20 C, czyli e
wszysiikie narzdzia miernicze odtwarzaj przy
niej sw waciw miar,
Oba poddziay ukadu: stay otwr" i stay wa", o ktrych bdzie mowa niej, traktowane
s rwnorzdnie, ze waglejdu na potrzeby przemysu.
Wymiary, niedomiary i tolerancja. .
Moliwo skadania stykajcych si, ze sob
czci, bez koniecznoci dobierania! dopasowywcnia, wymaga pewnej okrelonej dokadnoci wykonania. Bezwzgldna dokadno jest praktycznie
nieosigalna. Nakazy dla kadego wymiaru nominalnego -N ustali dwie granice dwa wymiary
1
) Objanienia s iwziorowane na tablicach, "opracowanych przez Katedr Obrbki Metali Politechniki Lwowskiej. Szereg uwag porwnawczych i krytycznych na tlenowego projektu pasowa zawiera praca Inyniera W. Moszczyskiego: W sprawie projektu polskiego ukadu pasowa.
F r z e g l , T e chin., t. 64, 1926, 623 oiraz Iit. Alefes, Pi-odrowsikiegio: Par&winanie proijeiktiui polskiego mllaadtL pasowa a DIN", Mech a n i k , 9, 1927, 7,

WIADOMOCI P. K.

166 14 N

zw. luz L. Luzy mog zdarzy si od najmniejszego

L [!'{ do najwikszego L max, ale w przyjtych
warunkach istnie bd zawsze. Istniejc wojn
przestrze (luz) moe zaj warstewka smaru

graniczne midzy ktremi znajdowa si winien

wymiar rzeczywicie wylkonamy.

'/k/A

IJ

\~^ frrrn- i

_ t _
L W9

Ul

Rys. 1.

Wymiary graniczne (rys, 1):

najwikszy wyWymiar najwikszy D
miar dopuszczalny.
Wymiar najmniejszy D,; najmniejszy wymiar dopuszczalny,
Np. D 59,97 mm.
Dmin 59,94 mm.
Rnica midzy wymiarami najwikszym i najmniejszym nazywa si tolerancj T = D max D ,;;
np. T = 59,97 59,94 = 0,03 mm.
Dwie 'stykajce si ze sob powierzchnie posiadaj jeden i ten sam wymiar nominalny N (np.
N = 60 mm). RMni-oe midzy wymiarem nominalnym i wymiarami granicznemi nazywamy niedomiarami (rys. 2),

Rys. 2.

Niedomiar grny ng jest rnic midzy wymiarem najwikszym i nominalnym n g = D m M N,

np, ng = 59,97 60 = 0,03 mm.
Niedomiar dolny nd jest rnic midzy wymiarem najmniejszym i nominalnym n d = D min N,
np, nd 59,96 60 = 0,06 mm.
Wymiarem rzeczywistym nazywamy wymiar
wykonany i odmierzony istotnie na dianym przedmiocie, np. 59,96 mm.
Niedomiarem rzeczywistym nazywamy rnic midzy wymiarem rzeczywistym i nominalnym,
np, ijeeli wymiar rzeczywrsity wynosi 59,96 mm,
a rednica nominalna wynosi 60 inm niedomiar
rzeczywisty = 59,96 60 = 0,04 mm.
Rodzaje pasowa, luz, wcisk,
"' W zoeniu dwch stykajcych si ze sob
p^zedkrnoitw (np. wlalu i oyska) mog zaj- nastpujce wypadki (rys, 3):
I, Najwiksza 'dopuszczalna rednica wau
jest mniejsza
od
najmniejszej
dopuszczalnej rednicy otworu. Midzy powierzchni wau
i otworu pozostanie zawsze pewna przestrze, t,

czci bd mogy obraca si lub przesuwa wzgldem siebie, tworzc t, zw. pasowanie ruchowe,
Lraas: jest rnic midzy wymiarem najwikszym otworu i najmniejszym waka, np,
60.03 - 59,94 = 0,09 mm.
Lmto jeslt rnic midzy wymiarem najmniejszym Oliwom i najwikszym wau, np,
60,00 59,97 = 0,03 mm.
U, Najwiksza dopuszczalna rednica waiu
jest wiksza od najwikszej dopuszczalnej rednicy otworu. Wa i otwr moig by zoone tylko
z wysikiem, dlziejki poddawaniu si materjaw;
porusza si swobodnie nie mog, tworzc t, zw.
pasowanie spoczynkowe. Mwimy, e w tym wypadku wa jest wykonany z nadmiarem W, przyczem nadmiar ten moe si zdarzy od pewnego

najmniejszego W min do najwikszego W max. Nad-

miar ten nazywamy wciskiem, czyli ujemnym luzem,

W M I jest rnic midzy wymiarem najwikszym waka i najmniejszym otworu, np,
60,06 60,00 = 0,06 mm.
W mm jest rnic midzy wymiarem najmniejszym waka i najwikszym otworu, np,
60.04 60,03 = 0,01 mm.
III, Wreszcie w. trzecim wypadku najgrubszy dopuszczalny wa moe by wikszy od
najnTnie|sizeg'o 'dopuszczalnego otworu, nie jest jedtaak wykluczone, by pewien wa o rednicy lecej jeszcze w granicach tolerancji, nie by mniejszy
(d pewnych otworw, ktrych rednice te jeszcze
le w granicach tolerancji, W .ten sposb otrzymuje si pasowanie mieszane, przyczem rodzaj pasowania (ruchowe, spoczynkowe) bdzie zalea od
przypadku,
Poddziay ukadu, linja zerowa,
Powysze 3 przypadki mog Iby osignite
dwoma sposobami: wobec staej rednicy otworu
zmieniajc odpowiednio rednic waw, lub wobec
staej rednicy wau zmieniajc rednice otworw. Pierwszy sposb daje zasad staego otworu,
drugi zasad staego wau.
Zasada staego otworu. Rys. 4. W ukadzie pasowa wedug zasady staego otworu wymiar
nominalny otworu rwny jest wymiarowi najmniejszemu otworu (N = Dm,n); wymiar najwikszy otworu Dmax jest o tolerancj otworu T
"wikszy od wymiaru nominalnego. Grny niedomiar
rwny jest zatem tolerancji otworu, a dolny niedomiar rwmy jest ssera. Dla wakw za grny niedomiar jest rwny najmniejszemu luzowi (najwik-

Mj 5

WIADOMOCI iP, K. E .

szemu wciskowi), a dolny niedomiar jest o tolerancj wau ( T w ) wikszy (mniejszy przy wcisku)
od grnego.

Rys. 4.

167 15 N

Pierwsza klasa odpowiada b, w y s o k i m w . y m a g a n i o m dokadnoci. Obejmuje ona rwnoczenie pasowanie oysk kulkowych.
Druga klasa odpowiada w y s o k i m w y m a g a n i o m dokadno ci.
Trzecia klasa odpowiada d o
wysokim
w y m a g a n i om
dokadnoci,
odpowiadajcej
mniejszym kosztom wytwarzania.
Ptfzy uiyciu cignionych .dokadnie (kalibrowanych) wakw naley stosowa czwart klas
pasowa.
Kada klasa ipasowa przewiduje pewn liczb (max. 11) rnych pasowa normalnych. Klasy
dokadnoci, pasowania oraz ich skrcone oznaczenia podane s w tabeli na str. 168.

Zasada staego wau. Rys 5, W ukadzie pasowa wedug zasady staego wau, wymiar nominalny wau jest wymiarem najwikszym .tego.
Wymiar najmniejszy waka jest o tolerancj
waka mniej.s>z.y od wymiaru nominalnego. Grny
niedomiar jest zatem rwny zeru, a niedomiar dolny jest rwny tolerancji watu. Dla otworw za
dolny niedomiar jest rwny najmniejszemu luzowi (najwikszemu wciskowi), Grny niedomiar jest
o toleranoj otworu wikszy (mniejszy przy wcisku) od dolnego.

W ukadzie tym przyjto oznaczenia literowe, mian. uyto wielkich liter dla sprawdzianw
trzpieniowych, maych dla sprawdzianw szczkowych, przyczem te same litery odpowiadaj tym
samym pasowaiom w obydwch poddziaach ukadu: stay 'Otwr" i stay wa". Podstawowy
otwr i odpowiadajcy mu sprawdzian trzpieniowy
odznaczono liter H z dodaniem cyfr 1, 2 luib 3, zalenie od' klasy dokadnoci; podstawowy waek
i odpowiadajcy mu sprawdzian szczkowy oznaczono liter h,

i Rys.] 5,

Jakiekolwiekibd pasowanie monaby oznaczy tylko jednym symbolem, zoonym z litery

i cyfry,, gdybymy zawsze uywali podstawowego
otworu lub .podstawowego wau, i to tej samej
klasy dokadnoci co wa, wzgldnie otwr przyjty; dla uniknicia jednak wszelkich nieporozumie i uczynienia symbolistyki zupenie uniwersaln, stosuje si symbole podwjne, przyczem
symbol otworu podaje si na pierwszem miejscu,
Np, pasowanie, wciskane przy staym otworze
oznaczamy H2im2, przy .staym waku za M2
h2, jeeli chodzi o drug klas dokadnoci.

Linja zerowa. Rys, 4 i 5, W powyszych poddziaach ukadu, tolerancje i niedomiary staego

otworu i staego wau odkada si w jedn stron
od danej rednicy podstawowej N (ukad asymetryczny lub jednokierunkowy) i poniewa D m ; n dla
staego otworu i D m M dla staego wau posiadaj
niedomiary = 0, dilatego nazywamy linj odpowiadajc wymiarowi nominalnemu linj zerow.
Klasy pasowa.
Pooeniu obszarw (pl) tolerancyj "wzgldem wymiaru nominalnego odpowiadaj, jak
widzielimy, pasowania .spoczynkowe, ruchowe i mieszane, W zalenoci od w i e l k o c i luzw, wzgldnie wciskw, otrzymujemy pasowania
o rnych waciwociach. Im mniejsze s tolerancje (t. j . im ianiejsze granice, w ktrych znajduje si wymiar rzeczywisty, im zatem wiksza dtokadino wykonania.) tem altwieij jest osign dany charakter pasowania. Ale im wykonanie dokadniejsze 'tem droej ono kosztuje. Nie naley
tedy stosowa zfbytniej dokadnoci tam, .gdlzie ona
jest zbdna,
Polski ukad pasowa odrnia ze wzgldu na
wielko przepisanej tolerancji 3
klasy dokadnoci.

Polski ukad pasowa przewiduje

k o m b i n o w a n i a dowolnych wakw
nemi otworami tej samej lub innej klasy,
celu uzyskanie nowych luzw, wzgl.
bez koniecznoci .zakupywania nowych
i sprawdzianw1.

swobod
z dowoiiMa to na
wciskw,
narzdzi

Obliczenie tolerancyj i luzw.

Wielko tolerancyj, niedomiarw i luzw,
wzgldnie wciskw, w polskim ukadzie pasowa
oblicza si i podaje w mikronach.
1 mikron = 1 (J- = 1 /i 0 0 0 rnm.
I. Tolerancje Tm dla wau i To dla otworu otrzy3

8__

niujemy z wzorw tw = Tm Vd lub T o = t0 V d,

gdzie tw i 0 s to spczynniki stae, podane w tablicach pasowa, za rednica d jest redni charakteryzujc pewn grup redinic dla odstpu
^i y &2< ktr to rednic wyliczamy z wzoru
{Vdt

lub, co jest atwiejsze, bierzemy z nastpujcej tablicy (str. 169);

WIADOMOCI

168 1 6 N

P o l s k i e

Ukad

1927

P. K. N.

N o r m y

pasowa

PN

rednic

Projekt

Skrcone oznaczenia pasowa.

Z a s a d a

s t a e g o

o t w o r u .

Nazwa pasowania

Otwr

Pasowanie obrotowe

lune

Pasowanie obrotowe

. . , , . .

Pasowanie ciasne obrotowe

.
.

. ,
. ,

Pasowanie suwliwe
Pasowanie przylgowe
Posowanie lekko wciskane
Pasowanie wciskane

. . . .
.. .

Pasowanie lekko wtaczane

. .

Pasowanie mocno wtaczane .

. .

Rasowanie wtaczane

Z a s a d a

Waek

I I I !----- I I

Pasowanie obrotowe b. lune . . .

h1

J1
k1
m1
n1

s t a e g o

pasowania

Otwr

P a s o w a n i e o b r o t o w e b. l u n e ,

. .

Pasowanie o b r o t o w e lune

, .

Pasowanie obrotowe

Waek

. . . . . .

Pasowania ciasne o b r o t o w e

. .

Pasowanie suwliwe

. . . . . .

H1

h1

Pasowanie przylgowe

. , . , . .

J1

ni
hi
ni
hi

Pasowanie lekko wciskane .

Pasowanie wciskane

. .

K1

. . . . . .

M1

Pasowanie lekko wtaczane

Pasowanie wtaczane

.
.

. .

. . . . .

Pasowanie mocno wtaczane .

. .

Otwr

Waek

Otwr

Waek

H2
H2
H2
H2
H2
H2
H2
H2
H2
H2'
H2

d2
e2
f2
g2
h2
J2
k2
m2
n2
p2
r2

H 3
H3
H3
H 3
H3
H3
H3
H 3
H 3
H3
H 3

d3
e3
f3
93
h3

Otwr
D2
E2
F2
G2
H2
J2
K2
M2
N2
P2
R2

Przykad oznaczenia pasowania

Pasowanie wciskane, 2 klasa, Zasada staego otworu: H2-m2
Pasowanie wtaczane, 3 klasa, Zasada staego wau; P3-h3:

WEDUG SMS169

J3
k3
m3
n3
p3
r3

w a u .
klasa 2

klasa 1
Nazwa

klasa 3

klasa 2

kiasa 1

klasa 3

Waek

Otwr

Waek

h2
h2
h2
h2
h2
h2
h2
h2
h2
h2
h2

D3
E3
F3
63
H 3
J3
K3
M3
N3
P3
R3

h3
h3
h3
h3
h3
h3
h3
K3
h3
h3
h3

'Ks 5 8

grupa rednic

dt

d.

1
3

6
10
18
30
50
80

120
180
260
360

6
10
18
30
50
80
120
180
260
360
500

WIADOMOCI P. K. N.
0 charaktery st.
a

1,17
1,60
1,97

2,03
2,76
3,62
4,78
6,17
7,90
9,85
12,06
14,65
17,43
20,53

13,13
22,86
38,10
62,38
96,98
145,47
2n,5i
303,92
421,41

We wzorach powyszych ln lm, I, s spczynnikami luzu, ktre bierzemy z tablic pasowa,

za d jest rednic charakteryzujc pewn grup
rednic dla odstpu di*d2, ktr to rednic wyliczamy ? wzoru lub bierzemy z tabeli podanej wyej. (Patrz wziory dla obliczenia tolerancji 7 w iT0).

y.tt
1,27

1,61
4,12
7,62

Wykresy,

2,36
2,84
3,37
3,97

Rne rodzaje pasoiwa mana przedstawi

wykrelnie, podajc rozmieszczanie i wielko tolerancyj.

4,59
5,26
5,99
6,72
7,50

Alby okreli tolerancj .dla danej rednicy nominalnej, wyszukujemy w tablicy dwie rednice d
i c?s, pomidzy ktremi zawarta jest dana rednica
nominalna. Te rednice di i c/2 okrelaj znowu
redni d charakteryzujc pewn grup rednic
dla odstpu dt > d2.
Znalezion rednic d i spczynniki w i h
wzite z tablic pasowa wprowadzamy we wzory
dla 7w i TQ i obliczamy tolerancj.
Niedomiary zaokrglamy, (biorc najblisze
wartoci z tabeli nastpujcej:
1
2
3
4
5

6
7
8
9
10

12

14

16
18
20

22
25
30
35
40

45
50
55
60
65

16917 N

95
100
110
120
130

70
75
80
85
90

Dalsze wartoci stopniowane s tak, e liczba

koczy si zawsze zerem.
I Luzy obliczamy z nastpujcych wzorw:
a) Pasowanie ruchowe. Najmniejszy luz
otrzymujemy z wzoru Im,-n = Jr V d,
uz moe by + lulb 0,
b) Pasowanie spoczynkowe. Luz najwikszy
Lmax=
I, V~d,

'////A

I
Rys. 8.

Luz 'bywa 0 lulb ,

c) Pasowanie mieszane. Luz redni otrzymujemy z wzoru L^. = Im V d
Luz bywa -f- lulb ,

Rys. 9-a.

Rys. 9-c.

Rys. 9a przedstawia przekrj tulei, w ktrej

spoczywa wa. Rys. 90b przekrj poduny tego
pasowania, a. ma rys. 9c pdkaizane s tylko tolerancje wau i otworu oraz skala w mikronach, Je1
eli narysujemy szereg takich rysunkw iak Rys. 9-c
dlla wszystkich pasowa pewnej klasy i uoymy te
rysunki obok siebie, otrzymamy wykresy tolerancyj podobne ,do podanych na poniszych tablicach (str. 172 i n.)<
Podane tytuem przykadu wykresy tolerancyj
s wykonane dla grupy rednic od' 30 <k> 50 mm.
Wytwrniom potrzebne s podobne wykresy, wykonane dla rinych grujp redinic, uywanych w danym warsztacie, iprzyozem dla atwe-go dobierania
dowolnych wakw z dowolnemi otworami tej samej lub innej klasy (pasowania kombinacyjne) najlepiej wykona wykresy tak, eby pola tolerancyj,
dla wszystkich normalnych pasowa danej grupy
rednic, byy podane w je d n a k o w e j podziace.
Szereg podanych tablic zoista uzupeniony
dwoma tablicami (str, 170 i 171), wykonanemi dla
staego otworu i staego wau, w ktrych znajdujemy niedomiary sprawdzianw, dla wszystkich
klas dokadnoci.
Wybr pasowa.
Bogaty wybr pasowa nie ma na celu, by
poszczeglne wy-twrnie zaopatryway si w komplet sprawdzianw tej czy innej klasy pasowa.
Musz one wybra z tablic te pasowania, ktre
okai si najodipowiedniejszemi, w myl poisiadanych wskazwek i wasnego dowiadiczenia,
Wytwrnia, wprowadzajca sprawdziany rnicowe, wybiera stosownie do charakteru swych wyrobw podidziai ukadu, (klas pasowa i oddzielne
pasowania, posikujc si wasnem dowiadczeniem
warsztatowem, tablicami dawniej stosowanych luzw i t, p. Naley stara si o to, by liczba pasowa
bya jak najmniejsza.
Zwykle wystarczaj dwia pasowania obrotowe
i 1 lub 2 spoczynkowe. Rnorodno produkcji wy-

17018 N

1927

WIADOMOCI P. K. N.

PN

O W a r ed n i c
Niedomiary sprawdzianw przy staym wale.

U k, a d p a s

REDNICA NOMINALNA
Sprawdziany
do wakw

Przylgowe

J 1

Lekko
wciskane

K1

Wciskane

Ml

Klas

-a

ni
O
ni
PH

Lekko
wtaczane

ra
co

h 2

Obrotowe

F 2

Ciasne
obrotowe

G2

Suwliwe

H2

Przylgowe

J 2

Lekko
wciskane

K2

U
O
-->

ni

o
nJ

PH

Wciskane
Lekko
wtaczane
Wtaczane
Mocno
wtaczane

Sprawdziany
do wakw
Obrotowe
b. lune
Obrotowe
lune
Sp -aw dziany
do wakw

-a

1
u

E2

M2
N2
P2
R2
h 4
D3
E3
h 3
F 3

Ciasne
obrotowe

~G3~

5uwliwn

H3

cl

Przylgowe

J 3

Lekko
wciskane

K3

>

D2

Obrotowe

OO

"o

NI

Sprawdziany
do wakw
Obrotowe
b. lune
Obrotowe
lune

-5

&.

Wciskane
Lekko
wtaczane

10

18

30

50

80

120

180

260

360

do

10

18

30

50

80

120

180

260

I? 360

500

0
5

0
6

0
7
0

a grny

Hl

cd

grny
dolny

Suwliwe

od

h i

ni

Wtaczane

P3

Mocno
wtaczane

R3

dolny

+ 6 + 8 + 9
5
4
+ 3 + 4 + 5

dolny
1 grny

I dolny

1 dolny
grny

?,dolny

grny
dolny
grny
dolny
grny

8
1

10

2>

12
2

12
5
0
8
+ 22
+ 50
+ 14
+ 35
+ 8
+ 25
+ 3
+ 18
0
+ 12
7
+ 6
10
+ 2
14
1
20

16
6

18
7

0'
0
10 12
0
0
0
+ 16 +
+
14
+ 12
5 6 6
+ 6 + 8 -- 10 +
0

- 10 12
+ 2 +
14 18
3
4

+ 1 + i +1 +1

"a

grny
dolny
"S
o grny
U
dolny
grny
grny
dolny
dolny
grny
dolny
grny
dolny
o grny
(3 dolny
O grny
u
dolny
grny
dolny
grny
cti dolny
grny
O dolny
-d grny
dolny
grny
dolny
grny
dolny
grny
grny
dolny
dolny
grny
dolny
grny
' d ; grny
dolny
c dolny
e grny
o dolny
grny
dolny
grny
, dolny

o dolny
M3 -a
grny

N3

Projekt

0
6

+ 14
+-35
+ 9
+ 25

+ 5

+ 18

+ 2

+ 12
0

+ 9
c

+ 4
8
+ 2
10
0
- 16
6
22
12
30
-18
0
14
+ 12
+ 40
+ 8
+ 25
0
_ g
+ 4
+ 22
+ 1
+ 16
0
+ 14
9
+ 6
12
+ 2
14
0
22
^ 9

30
18
40
25

0
20
20
55
12
40
0
12
+ 6
+ 30
+ 2
+22
0
+ 20
10
+ 8
16

+
+
+
+

+ 3

20
1
30
12
30 40
14 - 2 0
35 50
- 2 0 30

'

0
10
+ 30
+ 60
+ 20
+ 45
-M2
+ 35
+ 4
+ 22
0
+ 16
8
+ 8
12
+ 3
16
- 1
25
10
40
22
55
35
0
-25
+ 30
+ 70
+ 16
+ 50
0
-16

+
+
+
+
+

0
12
40
80
25
55
14

+ 40
+ 5
+ 25
0

+ 18

+ 10
-16

20
2
30
12
50
-30
70
45

0
-30
+ 35
+ 90
+ 22
+ 60
0
18
+ 8 + 10
+ 40 + 50
+ 2 + 3
+ 30 + 35
0
0
+ 25 + 30
12 14
+ 10 + 14
20 25
+ 4 + 5
- 2 5 30
2
3
40 45
16 18
. 50 60
25 30
65 80
40 - 5 0

14
2 +
22
6

0
0
0
14 16 i8
0
0
0
18 -|- 22 + 25
6 6 6
12
+ 14 + 18
16 18 20
2
+ 3 + 3
25 30 35
8
12

0
20

0
22

+ 25 + 30
6 6

+ 20 + 25
22

-i 40
14
55
20

+ 3

25
4
45
16

30 35 40 50
60
12 14 16 18
22
0
0
0
0
0
0
20 22 - - 25 30 35 40
+ 70 + 85 + 110 + 130 + 160 + 190 + 230
+ 120 + 150 + 180 + 220 + 260 -1-300 + 350
+ 45 + 55 + 70 -1- 85 + 100 + 120 + 140
+ 70 f 85 + 110 + 130 + 150 + 180 + 210 + 240
+- 20 + 25 + 30 + 40 f 50 + 60 + 70 + 80
+ 50 + 60 + 75 + 90 -110 + 120 + 140 + 160
9 + 12 + 14 + 18 + 22 + 2 5 + 30
\- 7 +
+ 35 + 40 + 50 + 55 + 65 + 75 + 85 + 100
0
0
0
0
0
0
0
0
40 - 50 + 55 + 60
+ 22 + 25 + 30 + 35
10 12 12 14 14 14 14 14
+ 12 -+ 16 + 20 + 25 + 30 + 35 + 40 + 45
18 22 25 30 35 40 45
6 +
8 +
9 + 10 -1- 12
5 +
7 +
+
4 +
25 - 30 40 45 50 60 70 - 80
6
8 10 14 16 20
3 4
- 35 45 50 60 70 80 90 100
14 16 20 22 25 30 - 35 40
60 75 90 110 130 150 170 200
AK. 55 65 80 95 110 130
35
Ton
85 110 - 1 3 0 160 190 220 260
55 70 - 90 110 130 160 190 220
0
0
0
0
0
0
0
0
- 35 40 50 55 65 - 70 80 - 90
+ 50 + 60 + 80 + 100 + 120 + 150 -1-170 1- 210
t 110 + 140 r 170 + 200 -t-240 -t-280 320 4 370
+ 30 + 35 +- 45 + 60 + 75 + 90 4-100 + 120
+ 75 + 90 * 110 + 130 + 160 + 180 + 2 1 0 + 240
0
0
0
0
0
0
0
0
22 25 30 35 40 50 55 60
+ 14 + 18 + 25 + 30 + 35 + 45 -1- 50 + 60
+ 60 + 70 + 85 + 100 + 120 + 140 -1-160 + 180
t 4 + 5 + 6 + 8 + 10 +- 12 + 14 + 16
+ 40 + 50 + 60 + 70 + 80 - 90 + 100 t- 110
0'
0
0
0
0
0
0
0
+ 35" + 40 + 50 + 55 + 65 - 70 + 80 + 90
16 18 20 22 22 22 25 25
+ 18 + 22 +- 30 + 35 + 40 + 50 + 55 + 65
30 35 40 45 - 55 - 60 - 65 75
9 + 10 4- 12 + 14 + 16
8 +
7 +
+
6 +
- 40 45 55 65 75 90 100 120
4 6 8 10 14 18 12 25
55 65 80 90 - 1 1 0 120 - 130 - 1 5 0
22 25 - 30 35 - 40 - 50 55 60
- 75 - 90 - 1 1 0 - 130 - 1 5 0 180 200 230
40 - 50 60 70 85 100 110 - 130
- 1 0 0 120 150 - 1 8 0 210 250 290 - 3 3 0
60 75 95 - 1 2 0 140 170 190 - 2 2 0
22
g
0
14
55
+ 100
+ 35

25
10
0
16

N- 5 8

SPRAWOZDANIA

u kad

I PRACE P . K. E

19N

p as OW a

r ed n i c
Niedomiary sprawdzianw przy staym otworze.

REDNICA N O M I N A L N A

j?

Sprawdziany
do otworw

o.
o
U
>ralna

ca

(1)

di

Suwliwe

H
o j
T3
ow

to
PM

.
Ul

arsza

ra"

o
O)
<D

O
N

c\i

id

ca
ta

lite

tn
(Vi

t
o

Przylgowe
Lekko
wciskane
Wciskane

hl

kl

ml

Lekko
wtaczane
Sprawdziany
do otworw
Obrotowe
b. lune
Obrotowe
lune

n1

Obrotowe

f 2

Ciasne
obrotowe

92
h2

Suwliwe

rT

=>ols

OJ
0)

Przylgowe
Lekko
wciskane

O)
N

d2
e2

j 2
k2

Wciskane

m2

Lekko
wtaczane

n2

Wtaczane

p2

Mocno
wtaczane

r 2

Sprawdziany
do otworw
Obrotowe
b. lune
Obrotowe
lune

a
o

H2

H3
d3
e3

Obrotowe

f 3

5-

Ciasne
obrotowe

g3

Suwliwe

h3

OlOIT

N
O

iruk

N
O
X!

<D
N

>o
S

oo

ni
Ri
d
f?

rej

c/)

1
oj

P.

on

o,

Lekko
wciskane

j3
k3

Wciskane

m3

Lekko
wtaczane

n: 3

Wtaczane

p 3

Przylgowe

Mocno
wtaczane

10

18

30

50

80

120

180

260

360

do

10

18

30

50

80

120

180

260

360

500

"a

o
'U

0
c

0
6

0
7

grny
dolny
grny
dolny
grny
dolny

dolny
0
grny + 9
grny 14
dolny 30
grny
dolny 20
grny ~""" 0
u dolny 14
cci
a grny 2
o
dolny
grny
0
dolny 6
grny + 5
dolny
0
+ 8
cd grny
dolny + 2
grny +10
dolny + 4
grny +16
dolny + 9
grny +22
dolny +16
grny +30
dolny +20

"s

grny
dolny
grny
dolny
J3 grny
O dolny
(Ti
C grny
dolny
grny
E dolny
grny
>i. dolny
grny
cc
dolny
"c
grny
-c dolny
A
grny
dolny
grny
dolny
grny
dolny

0
+12
0
o

+ 14

0
+ 16

+18

0
+22

+25

0
+25

0
+30

0
10

0
12

0
14

0
16

0
18

0
20

0
22

+ 6
6

12

14

16

+40
+20

+45
+25

+55
+25

+60
+30

+4 +4 +5 +5 +6
2
2

grny
dolny

dolny
grny

+6 +8 + 9

w grny
dolny
S

.Projekt

od

dolny
grny

Hl

PN

+ 14

12
' 40
8
25
18
1
12
0
+

+
+
+
+
+
+
+
+
+
+

9
1
12
2
14
5
22
14
30
18
35
25

+6 + 7
+ 1 + i.
+ 10 +12
+4 +5
+16 +18
+8 +9

Xl
VI

0
+12
22
45
14
30
8
20
3
12
0
8
+ 7
1
+10
+ 2
+14
+ 5
+20
+12
+30
+22
+40
+30

-i

+16

30
55
20
40
12
25
16
0
10
+ 8
2
+12
+ 3
+16
+ 7
+25
+16
+40
+30
+55
+40

0
0
20 + 25
20 30
55 70
12 16
40 50
6 8
25 30
o
2
16 20
0
0
12 16
+ 10 + 12
2 3
+ 16 + 20
+ 3 + 4
+ 20 + 25
+ 7 + 9
+ 30 + 40
+ 20 *- 25
+ 40 + 50
+ 25 + 35
+ 50 + bb
+ 35
+ 45

0
+ 18
40
70
25
50
14
30
5
20
0
12
+ 9
3
+16
+ 4
+20
+ 9
+30
+18
+50
+35
+70
+50
0

+10
+1

+ 14
+ 6
+22
+12

0
+22
55
90
-35
60
20
40
7
25
0
-14
+10
~ 4
+ 18
+ 4.
+25
+12
+35
+22
+60
+45
+85
+65

35
90
22
60
10
40
3
25
0
18
+ 14
4
+
+
+
+
+
+

25
5
30
12
45
30

+
+
+
+

60
40
80
55

50
110
30
75
14
50

+ 14 +16
+2 + 2

+ 12
+ 2
+18
+ 8

+22
+10

+25
+12

+25
+14

+30
+16

+35
+18

0
+25
.70
110
45
75
25
50

0
+30
85
140
55
95
30
65
12
35
0
20
+ 12
7
+ 25
+ 6
+ 40
+ 18
+ 50
+ 30
+ 90
+ 65
+130
+100

0
+ 35
110
170
70
110
40
75
14
40
0
22
+ 14
10
+ 30
+ 7
+ 45
4- 22
+ 60
+ 35
+110
+ 80
+ 160
+130

80
170
45
110
25
70
6
40
0
30
+ 20
12
+ 40
+ 8
+ 55
+ 25
+ 80
+ 50
+110
+ 75
+150
+110

100
200
60
130
30
85
8
50
0
35
+ 22
16
+ 45
+ 9
+ 65
+ 30

30
0
16
+ 12
5
+ 22
+ 5
+ 30
+ 14
+ 45
+ 25
+ 75
+ 55
+110
+ 80

+ 30 + 35

+6 +6 +6 +6 +6

0
40
60
140
35
90
18
60

30 35
0
0
22 25
+ 16 + 18
6 9
+ 30 + 35
+.. 6 H 7
+ 40 + 45
+ 16 + 20
+ 55 + 65
+ 35 + 40
+ 75 + 90
+ 50 + 60
+100 +120
+ 70 + 70

+ 50 + 55

+ 90
+ 55
+ 130
+ 90
+180
+130

+18
+ 3
+30
+14
+40
+22
0
+ 40
130
200
85
140
50
90
18
50
0
25
+ 14
- 12
+ 35
+ 8
+- 50
+ 25
+ 70
-t- 40
1-130
+ 95
+190
+150

+20
+ 3
+35
+18
+50
+25
0
+ 50
160
240
100
160
60
110
22
60
0
30
+ 14
16
+ 40
+ 9
+ 60
+ 30
+ 80
+ 50
+150
+110
+220
+180

+22 +25
+3 +4

0
0
+ 55 + 60
1 on
280 320
120 140
190 220
70 80
- 1 2 0 140
25 30
- 6 5 ; 75
0
0
35^ 40
+ 14 + 14
20 25
+ 45 + 50
+ 10 + 12
+ 70 + 80
t- 35 + 40
+ 90 +100
+ 55 + 60
+170 +200
+130 +150
+260 +300
+ 210 +240

0
0
0
0
+ 65 + 70 + 80 + 90
120
240
75
160
35
100
10
55
0
40
+ 22
20

150
280
90
180
45
120
12
65
0
50
+ 22
25

+ 55
+- 10
+ 75
+ 35
+110
+ 65
+ 150
4 110
+210
+160

+ 60
+ 12
+ 90
+ 40
+120
+ 70
+180
+ 120
+ 250
+ 190

170
+320
100
210
50
130
14
75
0
55

210
370
120
240
60
150
16

+ 25
30
-t- 65
+ 14
+ 100
+ 50
-+ 130
+ 80
+200
+140
+290
+220

+ 25
35
+ 75
+ 16
+120
+ 55
+150
+ 90
+230
+160

0
60

+330
+250

maga, naodwrt, wielu

pasowa, nalecych
niejednokrotnie do rnych klas, jak rwnie
wprowadzenia
obu poddziaw.
Zasad staego otworu" stosuje si
przewanie w obrabiarkach, budowie samochodw i w oglnej
budowie maszyn.
Zasad staego wau", stosuje si przewanie w pdniach,
maszynach tkackich,
maszynach rolniczych
itp., zwaszcza w tych
wypadkach, gdy mamy do czynienia z kalibrowanemi waami
cignionemi.

1927

PRZEGLD TECHNICZNY

17220 N

Ukad pasowa rednic. Zasada staego otworu. Klasa 1 (Projekt).

+ 25
+ 20
s

Wykres tolerancyj

+ 15

dla grupy rednic

od 30 do 50 mm .
+ 5

Oznaczenia:
tolerancje

dla otworw

'

wakw

- s
-10

SPROSTOWANIE:
W projekcie normy G470 (Przegl. Techn.", 1926,
Nr. 3738) w tablicy, w
rubryce rednicy 2 mm
naley doda ieszcze
dugo 26 \ 18,
W projekcie normy
o 501 (Przegl. Techn.",
1926, Nr. 46) w grnej
tablicy formatw papierw,
w rubryce Ao podany jest
wymiar papieru 860X1230powinno by: 880 X
X Z250.
W teje tablicy, w rubryce A5 podany jest
wymiar 165 X 340
powinno by 16SX,240.
W projekcie normy o
503 (Przegl. Techn.",
1926, Nr. 47) brak litery
i N.
W projekcie normy o
505 (Przegl. Techn.",
1926, Nr. 47) tytu 2 podany
jest Rodzaje Hnji stosunek
ich gruboci"
powinno by: Rodzaj

linji i stosunek ich

gruboci.

W projekcie normy o
509 (Przegl. Techn.",
1926, Nr. 48) na rysunku 5
pionowy wymiar kwadratu
jest 20,
winno by 28.
W 2-gim wierszu od dou zamiast wyrazu poza"
winno by przed.
W rysunku 8 na skrajnym prawym prostokcie
winny by narysowane
przektne, za przed wymiarem 12 tego prostokta winno by , a nie 0

Oznaczenie otworw J sprawdzianw dla otworw

Niedomiary
otworw

Hl
cjotny

grny

rednica
nomina.
od

Niedomiary

wakw

w mikronach (u)

do
grny
dolny

10

+ 8

grny
dolny

grny
dolny
grny
dolny

5 -

+ 4
2

6 -

7 -

9 -

+ 9

10

18

+ 12

18

30

grny
oiny

+ 14-

30

50

grny
dolny

- 10 -

+ 16

50

80

+ 18

80

120

grny
dolny
grny
dolny

- 12 O
14 -

+ 22

120

180

25

180 260

grny
dolny
grny
dolny

+ 25

260

360

grny
dolny

+ 30

360 500

grny
dolny

to* 4

Stae

,Jm,
Iw

- 16 - 18 O
20 -

- 22 ~

Pasowania
Oznaczenie wakw i sprawdzianw dla wakw

+ 12
+ 6

O
3

Hi

+ 10
+ 4
+ 12
2
+ S
+ 10 + 14
I + 6
3
12
18
2
S
4
14 + 22
6
2 + 10
16 + 25
8
2 + 12
18
30
3 14
9
20 + 35
3 + 18
12
+ 22 + 40
3 + 20
14
+ 25 + 45
16
4
25
/
3

+ 16
+ 8
+ 18
+ 9

+ 22
+ 12
+ 25
4- 14

+ 30
-f 16
+ 35
+ 18
+ 40
+ 22
+ 50

+ 25
+
+
+
+

55
25
60
30
O

5J

ki

ml

ni