ASIF

HACIYV

DD QORQUD KITABI:
oxunular, amlar

BakElm2007

Monoqrafiya AMEA Folklor nstitutunun Elmi

urasnn 30 mart 2007-si il tarixli (protakol 3) qrar il
ap olunur.
lmi redaktoru: Tofiq Hacyev,
AMEA mxbir zv, Trk Dil
Qurumunun hqiqi zv, filologiya
elmlri doktoru, professor, mkdar
Elm Xadimi.
Ryi:

zizxan Tanrverdi,
filologiya elmlri doktoru, professor.

Hacyev A.X. Dd Qorqud kitab: oxunular,

amlar. Bak: Elm, 214 s.
SBN 5-8066-1706-8
Monoqrafiyada trk bdii tfkkrnn n mhtm abidsi
saylan Dd Qorqud kitabnn slin uyun oxunub aqlanmasnda fikir ayrl yaradan mbahisli mqamlar aradrlm,
ilkin yazl sas gtrlmkl tarixi leksikann verdiyi faktlara
istinadn bzi sz, deyim v soylama paralarnn arxaik mnas rh
olunmudur.

4702060105__
655(07) - 2007
Elm nriyyat, 2007
2

N SZ VZI
Dd Qorqud kitab yaam tarixi minilliklri aan ulu cdadlarmzn qdim ouzlarn yalnz qhrmanlq salnamsini ks tdirn
boylar toplusu olmayb, bu ski trk tnosunun znmxsus hyat v
dnc trzi il qazand dyrlri sonrak nsillr trmk n
byk ustalqla dzlb-qoulmu l bir snt sridir ki, onu
anlaman, duyman ygan yolu trkn z ruhundan qopan szdn
kir. Formalad, yazya alnd v z krldy dvrlrin
zngin dil lmntlrini qoruyub mvazi kild yaadan bu mhtm
abidnin slin uyun oxunub aqlanmasnda hr bir konkrt szn,
ifadnin xsusi yri v kisi vardr. Tsadfi dyil ki, Kitabn ksr
aradrclar bu nmli fakt ayrca qyd drk bl bir qnat
glmilr ki, onun mtnind bir szn thrif dilmsi tdqiqat
prossind ciddi yanllqlara sbb ola bilr (71, 15). Mahidlrimiz
gstrir ki, mvcud nr v aradrmalarda bzn mxtlif variantlarda
tqdim v thlil diln, qorqudnaslqda mbahisli mqamlar kimi
dyrlndiriln bl szlr ytrinc tz-tz rast glmk olur. Mhz
bunu nzr alaraq posun mtn kontksti il uyarl, digr abidlrin
dili v qdim szlklrl tutudurma, ada trk dillrind v dialktlrind qalm izlrin taplmas kimi tdqiqat mtodlarndan istifad
tmkl bu nadir incilr xzinsini boy-boy, vrq-vrq, stir-stir
ynidn gzdn kirib, hmin mqamlara bir aydnlq gtirmk, daha
mqbul bildiyimiz dnclrimizi blmk istrdik.

ULU QORQUD, ULU TARX

Mlum olduu kimi, Kitabn dvrmz glib atm Drzdn v
Vatikan nsxlri onu tkil dn ouznamlri dzb-qomu Qorqud
Atann zaman, tayfa mnsubiyyti, xsiyyti haqqnda mlumatlar v
ona aid diln hikmtli dyimlri znd cmldirn mqddim il
balayr. Boylarn sas sjt xtti v qaysi il zvi surtd bal olan bu
dyimlr qdim ouz linin tarixi inkiaf yolunu, mitini,
dnyagrn anlamaqda mstsna hmiyyt ksb dir. Ycaml,
axcl v fikir btvly il siln bu dyimlr min illik bir zaman
kidind z forma sabitliyini saxlasa da, dilimizin fontik, lksiksmantik v qrammatik qatnda ba vrn dyiikliklrl laqdar olaraq
bzn mxtlif variantlarda oxunmu v aqlanmdr. Diqqtinizi bu
faktlara ynldk.
***
Rsul lyhisslam zamanna yaqn Bayat boynda, Qorqut
Ata drlr, bir r qopd. Ouzu ol kii tamam bilicisiydi. N drs
olurd. Qayibdn drl xbr sylrdi. Haq Taala an kln
ilham drdi (D-2, 2-5).
nmli gstricidir ki, Dd Qorqud kitabna elmi v ictimai
maraq son dvrlrd nzr arpacaq drcd ykslmidir. Bu,
abidnin dnya dillrin trcmsind, mxtlif elm sahlri il bal
tdqiqat alimlri zn clb etmsind, geni oxucu ktlsi n
masirldirilmi sad mtn nmunlrinin hazrlanmasnda, elc d
snt adamlarnn, xsusil yaz v dramaturqlarn, rssam v
heykltaralarn, kino v teatr xadimlrinin yaradclnda Dd Qorqud motivlrin sx-sx mracit edilmsind daha qabarq ksini
tapmdr. Fqt qdim oul trkcsind ski lifba il yazya
krlm bu mhtm eposun slin uyun oxunub-aqlanmas
4

problemi elm almin blli olduu ilk gndn z aktualln hmi

saxlamdr. Q..Gkyay, H.Arasl, M.Ergin, .Cmidov, F.Zeynalov,
S.lizad v digr tannm qorqudnaslarn dyrli nrlri olmasna
baxmayaraq, indi d bu istiqamtd aparlan aradrmalar htta trk
dnyasn aaraq daha geni arealda davam etdirilir v nticd yeniyeni oxunu variantlar ortaya qoyulur. Bu baxmdan Osman Fikri
Sertkayann yenic iq z grm Dede Korkut Kitabnn Drezden
Nshasnn Giri Blm (tken, Istanbul, 2006) sri
qorqudsevrlr n qiymtli hdiyy olub, yrdlm ideyalar
trafnda mbadil aparmaa imkan yaradan zngin fikirlr qaynadr
(trafl bax :56).
Dyrli aradrc oxunuu v mna am mbahis douran 73 sz v
ifad zrind ayrca dayanmaqla mvcud baxlardan frqli yozum
ortaya qoymudur ki, bunlardan bzilri, o cmldn yuxarda
vrdiyimiz mtn parasndak Ouzu ol kii tamam bilicisiydi
cmlsind gtmi ol iar vzliyinin vvl variantnda oxunmas
maraq dourur.
Mllif gr, ol iar vzliyinin ddli yazl hmin sz
vvl variantnda oxumaa sas verir ki, bu da nsrlri dm uram, eksiltili, qsaltlm daha qdim (Korkut Ata) Oulun evvel
kii(siydi), tamam bilicisiydi variantn ortaya qoymaa imkan yaradr.
Fikri tamamlanm kild oxucuya atdrmaq n ncki Rsul
leyhisslam zamanna yaqn Bayat boyundan Korkut Ata drler bir r
qopdu cmlsindki Korkut Ata ismini mbtda kimi lav edrk
mtrizd vern aradrc (Korkut Ata) Oulun nde gelen kiisiydi,
her eyin biliciyisdi klind dnmyi lazm bilir (113, 47). Yalnz bir
dd iarsin gr olu vvl oxumaa mcbur olan tdqiqat
cmlnin strukturunu tamamil dyiir:
Oulun ol kii tamam bilicisiydi Oulun vvl kii(siydi), tamam
bilicisiydi.
Hrmtli alimin znn d gstrdiyin gr, abidnin Q..Gkyay
v M.Ergin kimi azman aradrclar bu yazl faktn grslr d,
5

hmin sz vvl klind deyil, ol klind oxumaa stnlk

vermilr. Drezden nsxsindki bu yazl variantna Kitabn
qocaman aradrclarndan .Cmidov da diqqt yetirrk onun
vvl kimi oxuna bilmsini gstrs d, nny sadiq qalaraq ol
kimi oxunmasn mntiqi saym (20, 100) v bellikl d, bizim d
trfind olduumuz hqiqti mdafi etmidir.
Mlumdur ki, uzun srlrin qovanda formalaan bu abid ilkin
variantda hanssa bir ozann dilindn yazya krlmdr. Odur ki,
abidnin mtnind orfoqrafik shvlrl yana, yazya alnma zaman
bzn sz v ifadlrin buraxlmasna, yaxud tkrar yazlmasna rast
glmk olur v bu, qorqudnaslqda qbul edilmi fakt kimi etiraz
dourmur. Tbii ki, bel hallarda hr bir sz frdi yanalmal, onun
ilnm mqam digr tarixi faktlarla tutudurularaq yekun nticy
glinmlidir. Bizc, ol sznn htta vvl klind yazlna
baxmayaraq, eyni mnada qavranlmas bir ne sbbdn inandrc
sslnmir.
Birincisi, vvl sz zaman zrfidir v zndn sonrak kii
szn yanaaraq onu tyin ed bilmz. O.F.Sertkayann dndy
fikrin alnmas n bu mqamda vvl zrfi deyil, ondan trnmi
vvlinci sz ildilmliydi.
Ikincisi, Oulun ol kii tamam bilicisiydi cmlsind getmi ol
kii ifadsiyl dastan ncki cmld getmi Qorqud Ata adn
slubi baxmdan tkrarlamaqdan qam v daxil olduu cmly bir
axclq, sadlik gtirmidir.
ncs, ola bilsin ki, srin ilkin yazya krldy ozann
dilind (txminn XI srd) dialekt lamti v ya tarixi dil fakt olaraq
ol iar vzliyi o:l klind uzanaraq tlffz edildiyi n katib
dd iarsindn istifad etmli olmudur. Hr halda, hans sbbdn
irli glmsindn asl olmayaraq, bu mqamda vvl sznn
ilnilmsi zn dorultmur v mllifin gtirdiyi dlillr, oxunu
vrsiyas yalnz maraql mlahiz olaraq qalr.
6

***
Axr zamanda xanlq gr Qayya dg, kimsn llrindn
almya, axr zaman olub qiyamt qopunca (D-2, 5-7).
Mqqdimd Qorqud Ataya mxsus ilk dyim bl gtmidir.
Qrammatik quruluu canl xalq (danq) dilind z ksini tapm bu
cml masir baxmdan Axr zamanda xanlq ynidn Qayya
qaydacaq, axr zaman olub qiyamt qopunca kims llrindn almayacaq klind anlalmaqdadr. Qorqud dyiminin mdrikliyini,
hqiqt uyunluunu rh tmy alan katib hmin fikr mnasibt
bildirmyi grkli sayaraq lav dir: Bu ddgi Osman nslidir, id
srilb gd-yrir (D-2,7). O.. Gkyay (109,1) , M. rgin (106,
Ic,73), akadmik V.V. Bartold (129, 9), akadmik H. Aarasl (70,14) , .
Cmidov (20,279), S. Tzcan-H. Boschotn (116, 29) nrlrind
Qorqud klam katibin lav tdiyi qyddn frqlndirilrk ayrca
cml klind vrilmidir. F.ZynalovS.lizad birg nrind (71,
31), lc d S.lizadnin hazrlad ayrca nrd (72, 30) v
nsiklopdik nrd (73, 36) is katibin gstriln qydi Qorqud
dyiminin trkibind ona mxsus fikrin davam kimi gtmidir ki, bu da
mntiqi anlalmazla gtirib xardr. Bl ki, Kitabn
mqddimsind Dd Qorqud tarixi xsiyyt kimi tqdim dilir:
Rsul lyhisslam zamanna yaqn Bayat boyndan, Qorqut Ata
drlr, bir r qopd(73,36; bundan sonra yardm mtn nmunlri
sasn nsiklopdik nrdn gtrlck). Buradan bl aydn olur ki,
Qorqud Ata Mhmmd pymbrin zamanna yaxn dnyaya
glmidir. Tarixi qaynaqlar, o cmldn F.Ridddinin Cami-t
tvarix srinin ouzlarn tarixini ks tdirn Ouz v nslinin, lc
d trk sultanlarnn anlmas tarixi hisssind gstrilir ki, Dd
Qorqud bir tarixi xsiyyt kimi Mhmmd Mustafa lyhisslamn
zhur tdiyi vaxtda dnyaya glmi v Ouz dvltinin n mdrik
vzirlrindn olmudur (86, 42-45).
7

Kitabda ad kiln Osman nsli is ox-ox sonralar uzunsrlik

bir impriyann sasn qoymudur ki, htta 295 il mr srm
htimaln qbul tsk, V-VII srlr arasnda yaad gman diln
Qorqud Atann n qdr uzaqgrn olsa bl, bu tarixi hadisni
irlicdn syly bilmsi inandrc sslnmir. Diqqtlayiq faktdr ki,
Kitabda Dd Qorqud Ouz linin bilicisi, vilayt issi, qayibdn
drl xbrlr sylyn mdrik bir l asaqqal kimi tqdim olunur.
Byk hyat tcrbsi, drin dnc qabiliyyti ona imkan vrir ki,
Qaln Ouz igidlrinin bana gl bilck bir ox flaktlrdn onlar
xbrdar d bilsin. Lakin onun 5-6 sr sonrak tarixi hadislri gr
bilmsi ala smr. Bu mvqdn yanadqda tarixi mnblr n
dyir?
Aradrmalar gstrir ki, 24 tayfa birlmsindn ibart olan Ouz li
Boz oq, oq adlanmaqla 2 qola blnmdr. Bu blgd sa qolu
tmsil dn Boz oqlar hakimiyti, sol qolu tmsil dn oqlar is onlara
tab olan trfi bildirir. Ouzlarn dvltilik nnsin gr hakimiyyt
hmi qdrtli trk xaqan Ouzun byk olu Gn xann birinci vlad
Qaynn nslindn trynlr, yni qay tayfasna atmaldr. Lakin
Qorqudun vzirliyi dvrnd vziyyt l gtirir ki, bu nn pozulur v
hakimiyyt mvqqti olaraq oqlara kir. F. Ridddinin ad kiln
srind fsan donu gyinmi bu hadis bl tsvir olunur: Ouz xaqan
Qay Inal xann uzun mddt vlad olmur v yalnz mrnn son vaxtlarnda xanm hamil olur. Odur ki, xaqan ldy zaman oul varisi
dnyaya glir. Qorqud trfindn ad Tuman (Duman) qoyulan bu varisin
ya ox az oduu n onun vzin, yn d Qorqud Atann mslhti
il Bayandr Dnkrin olu rki naib-rgnt vzifsin tyin olunur.
Qorqud Ata bunu bl saslandrr: Padahmz ldy vaxt ham bilir
ki, rki onun qulluunda idi v ad-san vard. ox dyrli xidmtlri var.
Iki gl dzldib, ayran v kumsla doldurub. O qdr d t toplad ki, h
bir ks bunu d bilmzdi. Onun haqq daha oxdur v zamann v
vziyytin (raitin) hkm bldir: Tuman xan ox kiikdir v padahlq
8

vziflrini yrin ytir bilmz. Padahlq bu uan adna yazlsn. O

byyn qdr onun adndan bizlr balq tmk n indiy qdr
buna ox byk haqq qazanm rkini onun naibi tyin tmliyik (86,
43-44).
Ulu Qorqudun mslhti il hakimiyyt kn rki dz otuz iki il
(bulqaziy gr is otuz b il; 130, 58-60) bu vzifni dayr v bzi
hadislrl laqdar ynidn xaqanl Qay xann nslindn olan
Tuman xana thvil vir. Onun hmin mrasimd syldiyi nitqi
gstriln Qorqud dyiminin aqlanmas baxmndan olduqca maraq
dourur: Otuz iki ildir ki, mn bu taxta oturmuam. gr bizim
nslimizdn (uruq) biri padah olmaq istsydi, bu xo xyal olard.
Padahlq taxt bunun n Ulu Tanr trfindn silnlr v onlarn
nslindn olanlara layiqdir. Bu bir hqiqtdir ki, bu kkdn glnlr sla
yanlmazlar, amma mn yanla bilrm (86, 47). oqlardan olan Gl
rki xan bu nitqi il hakimiyytin mhz Boz oqlara, konkrt dsk,
onun n qdrtli tayfas qayya mnsub olmasn Tanr trfindn qoyulmu bir qayda kimi qbul dir. Lakin byk salnaminin gniliyi v
dqiqliyi il gstrdiyi sonrak hadislrdn grndy kimi, taxt-tacn
vrilmsi h d knll olmamdr. rki xanTuman xan v rki xan
Tuman xan olu Qay Yabq xan qardurmas gstrir ki, Boz oqlarla
oqlar arasnda hakimiyyt urunda myyn ziddiyytlr, htta
dyrdim ki, dylr d ba vrmidir. Grnr, ulu Qorqud bu qardurmann qarsn almaq v mslni slh yolu il hll tmk mqsdi
il qrlm hakimiyyt zncirinin myyn dvr kdikdn sonra
ynidn brpa olunacana, yni qay tayfasnn hakimiyyt glcyin
Ouz xalqn inandrmaa alm v bunu yuxardak klam
formasnda mumildirmidir. Qorqud klamnn mdrikliyin inanan
sonuncu nsx katibi konkrt tarixi hadis il bal dyilmi bu klam
z zamanna uyunladraraq sln Qay soyundan olub 1299-cu ild
Osmanl Impriyasnn sasn qoymu rtorul olu Osmann (108, 13) nsli il laqlndirmidir. Olduqca uurlu alnan bu laqlndirm
9

F. Zynalovla S. lizad kimi qvvtli tdqiqatlar yanl ntic

xarmaa ynltmidir.
Yalnz lav mnblr dyil, Kitabn mzmunu v strukturu da
bu dyimin n drcd tarixi grkliyi obyktiv ks tdirdiyini bir
daha sbut dir. Msl burasndadr ki, boylarda ba vrn btn
hadislr h d Boz oqlara v onun ba tayfas qaynn dyil,
oqlarn hakimiyyti dvrn hat dir. Burada Qaln Ouz dvltinin
banda mhz oqlar bayandurlar tayfasn tmsil dn Bayndr xan
v onun krkni salur tayfasndan xan Salur Qazan durur. Tbii ki,
bu, ouzlarn qyd olunan hakimiyyt nnsinin ziddindir. Dmli,
ulu Qorqud haqldr: hakimiyyt ynidn Boz oqlara, yni qay tayfasna
qaytmaldr. Buradan Kitabn mhz niy I Ouzla Da Ouz
arasndak qarda qrnndan bhs dn boyla tamamlanmasnn tariximntiqi mahiyyti z xm olur. Dmli, Boz oqlarn, qay tayfasnn
bas kimi gstriln Aruz qocann (byk olu Qyan Slcuq adlanr
ki, slcuqlar da tarixn qay tayfasndan xmlar) oqlara Salur
Qazana qar xmasnda balca mqsd itirilmi hakimiyytin gri
alnmasdr. Bizc, boylarn birind Aruzun nvsi Qyan Slcuq olu
Dli Dondarn Qazan kimi phlvan bir savada krr atndan
yqan (73, 73) kimi tqdim dilmsi d hmin tarixi qardurmadan
xbr vrir. Sadc, abidnin bdii-pik funksiyas hmin tarixi fakt
daha nmli milli aspktdn rh tmy ynlmidir ki, mhz buna
gr d bir ox boylarda Qaln Ouz linin mdrik qocalarndan v alp
rnlrindn biri kimi bhs olunan Aruz qoca 12-ci boyda xrda
hisslrin girovuna dm bir mnfi obraz kimi tqdim olunur. Buradan
bl ntic xarmaq olur ki, pos konkrt tarixi hadisni klgd
buraxaraq mummilli mnaf dayan sct syknmkl glck
nsillri ayq-sayq olmaa, qarda qrnnn trd bilcyi
flaktlrdn qamaa sslyir.
(Bu mqamda obyktivlik namin bl bir fakt nzr arpdrma
lazm bilirm ki, folklornas alim S. Rzasoy, tssf ki, vaxtil
10

diqqtimizdn yaynm KitabiDd Qorqudun mtni il bal bir

qyd (87) mqalsind hmin Qorqud dyimi il gstriln tarixi
hadis arasnda laqy daha nc toxunmu v sasn, bizim d
trfind olduumuz nticlr glmidir).
Gstriln Qorqud dyimi bir mslnin aydnladrlmasnda da
aar rolunu oynayr. Aradrmalar gstrir ki, I OuzDa Ouz
blgsnn oqBoz oq blgsn mnasibti qorqudnaslqda
bzn qarq salnmdr. Bl ki, gr tannm trkoloq M.rgin
Kitabda I Ouzun oqlara, Da Ouzun Boz oqlara aid olmasn
qyd dirs (106, I c., 26,51), digr tannm alim .Cmidov ks
mvqd dayanaraq yazr: Apardmz aradrmalardan v xsusn
12-ci boydak mvqnin izahndan qrara glmk olur ki, I Ouz-Boz
oqdur, Da Ouz - oqdur. I Ouzun Boz oq v Da Ouzun
oq olduunu ouzlar haqqndak mhur fsanvi blg prinsipi
d tsdiq dir. Ouz haqqnda rvaytlrd Boz oq hakim, oq is
tab olan hissdir. Dmli, Ouzun bas, hakimi Boz oqda, ona tab
olan days Aruz is oqda olmaldr. Dmli, mntiqi prinsip gr,
Qazan xann yrldiyi sah Boz oq, Aruzun yrldiyi sah oq
olmaldr (18, 9). lc d abidnin F.ZynalovS.lizad nrind
akad. V.V. Bartoldun dastanlarn mzmunundan I Ouz v Da
ouz blgsnn ox v Boz ox blgsn mnasibti aydn
olmur (71, 253) fikrin h bir lav rhin vrilmmsi d bunu
gstrir ki, hmin msl onlarn zlri n d almam qalmdr.
Bs hqiqt hans trfddir?
Kitabn mzmunundan aydn olur ki, I Ouz v Da Ouz
blgs Qaln Ouz dvltind hakimiyyt blgsn ifad dir. Prof.
S. liyarovun qyd tdiyi kimi I Ouz Ouz linin siyasi
mrkzidir (71, 263). Da Ouz is ona tab trfdir. Hakimiyyti
Bayndr xan v salur tayfasndan Salur Qazan idar dir. nnvi Ouz
blgsnd hm bayndurlar, hm d salurlar oq tayfa birliyin
daxildirlr. Dmli, hakimiyyt, yni I Ouz oqlara mxsusdur.
11

Boz oqlar is ona tab trfdir. Yuxardak Qorqud dyiminin d sl

mahiyyti ondadr ki, hakimiyytin, yni I Ouzun oqlardan
alnaraq axrda Boz oqlara kcyini xbr vrir. . Cmidov dyimin
mzin varmadndan, riyazi dill dsk, dyinl dyimynin
yrini qarq salmdr. Dyin hakimiyyt, dyimyn is tayfa
blgsdr. Baqa szl, oq Boz oq blgs sabit, I Ouz Da
Ouz blgs dyindir. Hakimiyyt nnsin gr nsillikl Boz
oqlara atan I Ouz bzn tarixin gzlnilmz grdii nticsind
oqlara da k bilrmi ki, bunu nzr almadan hmin mnasibti
dqiqldirmk qyri-mmkndr. Bllikl, Kitabda oqlarn I
Ouzu, Boz oqlarn is Da Ouzu tmsil tdiyi mydana xr ki, bu da
M. rgin qnatinin daha obyktiv olduunu gstrir.
Qorqud klamnn tarixi hmiyyti bir d ondadr ki, o, boylarn
konkrt olaraq, hans dvr tarixin hans mrhlsini hat tmsini
dqiqldirmy imkan yaradr. Hm daha qdim fsanlmi tarixin,
hm d ilk df yazya alnd v sonradan z krldy dvrlrin
tarixi hadislrinin laqsi klind zmanmiz glib atm bu pos
slind oqlarn hakimiyytd olduu 32 (yaxud 35) illik bir dvr
hat dir ki, bu da Qorqudun yaad srl st-st dr. Digr
trfdn, bir qrinlik, yni srin d bir hisssini tkil dn bu tarixi
mrhl abidnin mtnind ksini tapm bir nslin mr yoluna uyun
glir. Bunu prof. M.H.Thmasib inclikl izldiyi abidnin VI v IX
boylarnda n mtbr qhrman kimi ad kiln, II v IX boylarda
itirak dn, III, XI v XII boylarn is sas qhrman olan Bams Byryin (96, 154) hyat yolunun timsalnda yani kild grmk mmkndr.
Ouz bylrinin alq il dnyaya glib 16 yanda ilk qhrmanln gstrn, bikkrtm adaxls Banikl vlnmk
mqsdil qurduu toyda 39 yolda il kafir trfindn sir gtrln
v 16 illik sirlikdn sonra z yurduna qaydb svgilisin qovuan
Bams Byryin mr yolu 12-ci boyda Aruzun xyanti nticsind
12

tamamlanr. Adi riyazi hsablama oqlarn hakimiyyt dvrnn

tarixi v dastanlam variantlarda ox yaxn ks olunduunu gstrir.
Szsz, daha qdim dvrlrin, htta minilliklrin dastanlam
grkliyini mumildirn Dd Qorqud ouznamlri hm d ral
tarixi dvrl sx baldr v bu laqnin lmntlri Kitab boyu az-ox
duyulmaqdadr.

QORQUD DEYMLR YEN YOZUMDA

srd maraq douran mqamlardan biri Drzdn nsxsin
sasn Dvltli oul qopsa, ocan kzidir (D-3,134,1) dyiminin oxunuu v mnalandrlmas il baldr. Kitabn byk aradrclarndan saylan O.. Gkyay Vatikan nsxsin istinadn bu
dyimin Dvltl oul kopsa tirkind tiridr, dvltsiz oul kopsa
ocan kzdr klind (109, 1) brpa tmyi vacib bilir. Lakin
trtib tdiyi Szlkd kz fontik variantnda bala gtirrk
yanm lgn kmr, yanm odunlardan kalan kzl at paralar,
yanar at, at koru, kzl at paras (109, 253) kimi aqlayr.
S.Trcan-H.Boschotn nrind d Vatikan nsxsin istinad
dilmkl hmin dyim:
Dvltli oul [kopsa trkeind tiridr,
Dvltsiz oul] kopsa ocann kri-dr
variantnda (116,30) brpa edilir.
O.F.Srtkaya da gstriln nairlr kimi Vatikan nsxsin
istinadn Drzdn nsxsind yarmq yazya alnm bu atalar szn:
Dvltli oul [kopsa trkeind tiridr,
Dvltsiz oul] kopsa ocann kridr
klind tamamlama grkli bilir (113, 83).
Misralar tamamlayan trkind tiridr, ocan kridir
ifadlri zrind trafl thlil aparan mllif fikirlrini madd-madd
13

qrupladraraq nmli nticlr glir. ski lifba il Vatikan

nsxsind oxluq, ox qab anlamn vrn trk sznnhrksi il yazlna tiraz drk onun ox mnas bildirn tir
szndn trmsin sasn tirk klind olmasn daha uyun sayr
v bizc, O..Gkyayn da oxunuunda ksini tapm bu fikrind
tamamil haqldr. Sonra btn diqqtini ocan kridir dyimi
zrin ynldn alim onun masir anlamda qavranlmasna qar
xaraq yazr:
Buradak ocak klmsinin mtaforik olaraq v, han anlamnda
kullanld gzdn uzak tutulmamaldr.
Ancak tamamlanan ilk satrn kafiysin gr klimnin kzi yrin
tiri klmsin kafiy olarak kri-gri klind dzltilmsi grkir
(113, 83).
Aradrc dyimi ocann gridir klind oxuyub mtni
ocan mzardr, yni vinin sonudur, ocann sonudur, soyunun
sonudur variantnda rh dn T.Tkinin, Drlm szlgn sasn
gr szn ocakta yaklan byk ktklrin yanmasn
kolayladrmak iin altna konulan dstk, byk ocaklarda kullanlan
bir it sacaya anlamnda aqlayan S.Tzcann, lc d farsca kur
klmsindn gtrlrk Trkiy trkcsind gni yaylm kr
(Azrbaycan dilind: kor) sz il laqlndirn (ocann krdir, yni
korudur) Mrtol Tulumun fikirlrini oxucuya atdrmaqla bu
mlahizlrl razlamr. Mllif M.Tulumun baqa bir mlahizsini
qabardaraq yazr: Yin Mrtol Tulum kr klmsi il ilgili olarak krlk, krlgn, kr dikmk. krlmk, krlmk, krltmk, krzimk,
krz yapmak killrini d vrir v vrdigi btn rnklr dayanarak
mtni Oul hayrl karsa, babasnn sadandak ok gibidir. (Oul)
hayrsz karsa, soyu iin d hayrszdr, gvnilmz, yaramaz ailyi
knty uratr klind anladrr (113, 85).
tiraf dk ki, M.Tuluma istinadn vrilmi son yozum dyimin
mntiqin uyundur, amma kr sz vzin abidnin Drzdn ns14

xsind df ilnmi kr sznn thlil clb olunmas unudulmudur. Kz szndn bir nqt frqi il yazlan bu sz (kaf, vav, r)
aadak mqamlarda ilnmidir:
Yarmasun yarmasun, sni, olu, kr qopd, rcl qopd (D19, 3).
Snin olun kr qopd, rcl qopd (D-20, 5-6).
Aydr: Bqlr, Tanr biz bir kr oul vermi (D-134,12-13).
Mtn zrind mahidlr gstrir ki, bzn re hrfinin zrin
katib srtli yaz prosesinin nticsi kimi yersiz grnn nqt qoyub
keir, yaxud ze hrfindki nqtni qoyma unudur.
rcl sz il sinonimlik tkil edn kr arxaizmi d gstriln
mqamda mexaniki olaraq nqtli yazlmdr ki, bu da onun rngarng
zalarda azqlanmasna rait yaratmdr. Ilkin ilnm mqamn
nzrdn qazrsa da, M.Ergin bu arxaizmin idraksz, inat, inadna
kt i yapan, aksi, yaramaz, kt, huysuz, kt huylu, kt tabiatl
mnalarnda izah tmidir (106, II c., 208). Dorudur, M.Kaari
ltind kr sz csur, igid mnasnda msbt mnada qeyd
alnmdr (111, Ic., 324, 325), ancaq abidnin dilind bu arxaizm hm
ilnm mqamna, hm d uursuz mnasnda ilnn rcl
(.Hyyanda da rcl arxaizmi bel izah olunub, bax: 30,15) sz il
sinonimlik tkil etmsin gr, M.Ergin aqlamalarna uyun glir.
O..Gkyay da kr arxaizmini yontulmu, terbiyesiz, nankor,
halnden ikeyeti mnalarnda izah etmidir (109, 256). Demli,
Vatikan nsxsin sasn:
Dvltl oul qopsa, tirkeinde tiridir,
Dvletsiz oul qopsa, ocann kridr
variantnda brpa edilmsi mmkn olan qdim ouz mslind All
(uurlu) oul yetis (bys), sadaqdak ox kimidir, Alsz (uursuz)
oul yetis (bys), ailnin frsizidir, yaramazdr fikri z ksini
15

tapmdr ki, bu da myyn mnada M.Tulumun son yozumu il

sslir. Sadc, kr sznn dzgn oxunuunu v
mnalandrlmasn knarda deyil, el eposun z mtnind axtarmaq
lazm idi.
Bundan lav, thlil gstrir ki, bu mqamda ocaq sznn
mcazi mnada ail anlamnda qavranlmas da abidnin dili n yad
sslnmir. Mqddimnin qadnlar xaraktriz dn parasnda hmin
mnaya bir n df mracit dilmidir:
Ocaa bunclayn vrt glsn (73, 38).
Ocaa bunclayn vrt glmsn (73, 38).
Nhayt, gstriln dyimdn sonra:
Oul daxi nylsn baba lb mal qalmasa,
Baba malndan n faid, bada dvlt olmasa
Dvltsiz rrindn Allah saqlasun, xanm sizi!(73, 36)
mtn parasnda dvltli v dvltsiz (dncli v dncsiz)
anlamlarnn qarladrlmas bl bir nticy glmy sas vrir ki, bu
mqamda Vatikan nsx katibi daha diqqtli olmu v Qorqud klamn
slin uyun krmdr. Bu yanamada nvbti dyimin d am
xsusi maraq dourur.

Dvltiiz paynd olsun, xanm, hy! (D-4,135,1)

Aradrma gstrir ki, rb mnli dvlt szndn abidnin
dilind 16 df istifad dilmidir v bu mqamlardan h birind
16

masir anlamda ildilmmidir. Faktlara nzr ytirk:

1) Knli yuca tutan rd dvlt olmaz (73, 36).
2) Dvltli oul qopsa, ocan kzidir (73, 36).
3) Oul dxi nylsin baba lb mal qalmasa,
Baba malndan n faid, bada dvlt olmasa (73, 36).
4) Dvltsiz rrindn Allah saqlasun, xanm, sizi! (73, 36).
5) Ata adn yridnd dvltli oul yg! (73, 36).
6) Salq il sancn, dvlti Haq artrsun! (73, 45).
7) Bir gn Ula ol, Tl (Tulu oxunmaldr-H.A.) quun yavrs,
biz miskin umud, Amit soyunun Aslan, Qaracuu qaplan, qour
atn iysi, xan Uruzun aac, Bayndr xan gygisi, Qaln Ouzu
dvlti, qalm yigit arxas Salur Qazan yrindn durmd (73, 46).
8) Mgr, xanm, ol gc Qal Ouzun dvlti, Bayndr xan
gygisi Ula olu Salur Qazan qara qaylu vaqi grdi (73, 47).
9) Qaragn aydr: Qara bulut ddigi snin dvltindir... (73,
47).
10) Dizin kdi, aydr: Dvltl xann mri uzun olsun!... (73, 58).
11) Qutlu olsun dvltiiz! - ddi (73, 63).
12) Qazan aydr: Dli ozan, dvlti dpdi... (16, 63).
13) Dvltl xan, mdd! (73, 87).
14) Daim gldgind dursa, dvlt yax (73, 88).
15) Tolcqlar, dvltim saqar qo, gl, k! - ddi (73, 92).
O..Gkyay szlynd dvlt sz baxt, ikbal, uur, hayr,
saadt, bu kkdn trnmi dvltli sz is bahtl, hayrl, yc,
ulu anlamlarnda rh dilmidir (109, 195). M.rgin szlynd
hmin sz varlq, znginlik, dvlet, ikbal mnalarnda aqlanmdr
(106, II c., 84).
Mqayisli thlil clb tdikd yalnz sonuncu ilnm mqamnda
dvlt szn dilimiz fars dilindn var-dvlt anlamnda kmi
mnada dnmk mmkndr. Digr hallarda onun masir dilimizdki
hakimiyyt mna alar il h bir laqsi duyulmur. Buna
17

baxmayaraq, F.Zynalov-S.lizad virmsind 6, 11, 13, 14-c

mqamlarda dvlt sz masir anlamda (71, 130, 138, 162, 193,
194), 7-8-ci ilnm mqamlarnda is kontkstdn x drk
dayaq (Qaln Ouzun daya; 71, 140, 142) mnalarnda
vrilmidir. Lakin digr mqamlarda hssas dililr tarixi obyktivliyi
gzlyrk dvlt v bu kkdn trmi dvltli, dvltsiz
szlrini ksb tdiyi ilkin mnalarda, yni 1, 2, 3, 4, 5-ci mqamlarda
al, all, alsz (71, 129, 130) v 9, 12-ci mqamlarda is tal,
bxt mnalarnda (71, 142, 162) slin uyun kild aqlamlar.
Abidnin dili zrind mahidlr gstrir ki, orta sr yazl
mnblrin dilind bxt, tal, uur mnalarnda ilnmi dvlt sz
Kitabn dilin daha qdim v yni mnalar ifad dn trk mnli
saqnc//sanc szn vz tmkl dmdr. Bunu 6-c mqamda
sanc v dvlt szlrinin mvazi ilnmsi d sbuta ytirir.
htimal dirik ki, daha qdim nsxlrd gstriln mqamlarn
hamsnda saqnc sz ilnmi, yalnz boylar ada dinlyicisin,
oxucusuna anlaql atdrmaq istyn ozanlarn v ya katiblrin mtn
mdaxilsi nticsind artq XIV-XVI srlrd fallq qazanan yni
mnal dvlt sz il vzlnrk abidnin dilin gtirilmidir. Htta
qdim trk yazl abidlrinin dilind al, dnc mnasnda ilnmi
saknc szn (94, 300) XIII sr airimiz Qul linin Qissyi-Yusif
srind gni rast glinir:
Bu duumnn tvilini qlu vrgil,
Aqibti n bulasn, bil vrgil,
Bu duuma grkl tvil olu vrgil,
Bu du ir dk saknc sayql imdi (77, 20).
Grdkn du sn bizdn pnhan qlma,
Dgi ir, saqnc ir hyran qlma.
ya qarda, sn bizlri dman qlma,
N tvil ki, qld, raznn ayl imdi (77, 23).
18

Yqub ann idbn saqnc sand,

Qss birl qzudan bar yand.
Kndusi bir du grdi, an and,
Yusifin hrgiz dstur vrmz imdi (77,24).
Yusif aydr: Ulularm, bns gldm,
vd ikn mn bir saqnc qiyas qldm.
Mundan-ondan nh zar tlim qldm?
Qul tdbiri hrgiz rva olmaz imdi (77, 30) v s.
Kitabn giriind Sa gnnd ayna grkli (73,37) dyimind
ilnmi sa (fikir, dnc, zikr; trafl bax: 42, 10-11) sz il
yni kkdn - arxaik sa(maq) (dnmk, fikirlmk) flindn -n
fl dzldn v -c ad dzldn kililrinin lavsi il dzlmi
sanc sz, grnr, sonrak dvrlrd, xsusn XIV-XVI srlrd
dvlt sznn tsiri il tamamil ilklikdn dmdr. Nsx
katiblri d bunu nzr alaraq, al, bxt, tal, uur mnal dvlt
szn stnlk vrmilr. XVI srin tannm sz ustalarndan saylan
Fdainin Bxtiyarnam srind bunu yani kild grmk olur:
Bu gn n dnd dvlt, bxt iqbal,
Mnim hvalma bu qiss timsal (32, 42).
Bqai dvltin olsun da paynd (32, 45).
Var idi un onun banda dvlt,
Ona hm yar idi bxti sadt (32, 54).
... Ki, aha dvltin paynd olsun,
Sn xlqani alm bnd olsun (32, 64).
19

Qlr hr kim ki ciddi-chd bsyar,

N hasil, olmasa dvlt gr yar (32, 112) v s.
Htta folklor nmunlrind v xalq danq dilind ilnn dvlt
quu birlmsind d dvlt sznn mhz bxt, uur anlamn
ifad tdiyi mlum olur. Bllikl, Dd Qorqud kitabnda gstriln
btn mqamlarda, o cmldn Dvltiniz paynd olsun, xanm,
hy! alqnda onun bxt, tal, uur, dnc mna alarlarnda
ilndiyi aq-aydn duyulur. Bu yanamada O..Gkyayn Qazan xann
Byry mracitl ddiyi: dvltin dpdi ifadsinin saadtini kndi
liyl mhvtmk kimi yozumu (109, 195) n szn amna, n d
mzmun kontkstin uyun glir. Bu mqamda F.Zynalov-S.lizad
bxtin gtirdi virmsi (71, 162) daha uurlu v drli sslnir.
* * *
Oxunu v mna yozumu il bal fikir mxtlifliyi:

Gtdikd yri otlaqlarn kyik bilr,

Gz yrlr mnlrin qulan bilr (D-5,2-3)
dyimlrinin ba szlrind d z ksini tapmdr.
ksr nairlrin gtdikd klind oxuduqlar ilk sz .Cmidov gndoan (20,280). O.F.Srtkaya is gndgn (113, 90)
variantnda vrmilr. O.F. Srtkaya burada bir yazl xtas olmas
qnatin glrk qyd dir: Bana gr burada gndgn ibarsi
olmaldr. Ancak mstnsih vav harfini yazmam v nun hrfinin tk
nqtas yrin d shvn t harfinin iki nktasn koymudur (Bu
kildki nktalamann tvin gibi baka rnklrini biliyoruz).
20

Ibarnin sonunda okunan kil is sonda kt yazlan nun harfi

olmaldr (113, 90).
Dorusu, hr bir yazlda katib xtas axtarmaq ox zaman
istniln nticni vrmir v bu, problmin hlli yolu dyil. Mlumdur ki,
bu atalar sz Ouznamd Ulu-ulu talar kyiklr bilr (82, 31)
v Issiz yrlri kyiklr bilr (82, 30) variantlarnda ifad
olunmudur. l is bu dyimlr nyi mumildirir? Kyik arxaizmi ti
yyiln cyran, cyr, sn, htta da kisi kimi ctdrnaql l
hyvanlarn adlandrmaa xidmt tmidir (68,IV c., 271; 111, IV c.,
309). Daimi hrktd olan bu hyvanlar ym axtarmaq mqsdil
yaad araln btn otlaqlarn, o cmldn onlarn hat olunduu
ulu-ulu dalara, issiz (sahibsiz) yrlr daha yax bld olurlar. slind hm Kitabda, hm d Ouznamd mxtlif variantlarda
vrilmi bu atalar szlrind kyiklr bir lamt ot yrlrini, otlaqlar
yax tanmalarna gr sciyylndirilir. Adibnin mtnind ox aydn
yazlm gtdikd fli balama formas mhz kyiklrin daimi hrktd olmalarna iardir. .Cmidovun gndoan v O.F.Srtkayann gndgn klind katib xtasna saslanaraq transkripsiya
tdiklri oxunu v mnalandrma bu ouz dyimin qyri-adi bir alar
vrmir. Hm d yni anlay daha dqiq ifad dn gny sznn
mqabilind vrilmi szlrin ilnilmsi inandrc grnmr. Bundan
lav, Girid gtmi soylamalarn trkibindki hr bir dyimin drin
mahidy saslanan mntiqi yozumu var v bu, hmin soylamada
silsilvari sadalanan misralarda davaml kild tsdiqlnir. Bu
baxmdan gstriln dyiml sonrak misradak dyim arasnda bir
ballq duyulur v qorqudnaslqda mxtlif oxunu v yozumlarda
tqdim diln gz sz bunu yani surtd z xarr.
Thlil gstrir ki, O. Gkyay nrind gz kimi oxunub (109,
2) kolay, rahat kimi (109, 210) aqlanan bu arxaizm M. rgin
nrind ggr variantnda (106, Ic., 76) oxunub yrmi,
yillmi (106, IIc., 122) mnasnda izah olunmudur.
21

H.Arasl v F.Zynalov - S.lizad nrlrind gnz kimi oxunan bu sz (70, 15;71, 32) uzaq mnasnda masirldirilmidir (71,
130). H, Arasl Orxan aiq Gkyaya (Aq mktub) adl mqalsind
bu arxaizm zrind xsusi dayanaraq yazr: Knz szn (knz
yrin otlaqlarn- uzaq mnasndadr) siz znz d geez kimi
yazmsnz. Sonrak trtibatnzda bunu ggz kimi oxuyursunuz ki,
lbtt, yanldr. Ggz szn gyrti mnasnda dnrsnz.
Ancaq mtnd gnz yrin otlaqlarn ifadsind otlaq sz z
gyrtili yrdir. Amma gn sz uzaq mnasnda ilnmidir
(5,194). H. Arasl thlilindn bl xr ki, O. aiq bu szn oxunub
aqlanmasnda vahid mvqd olmamdr. Maraqldr ki, Kitabn
2000-ci il nrind byk qorqudnas ynidn ilk varianta qaytmal
olmudur. slind akadmik H. Araslnn bu tutarl cavab M. rgin variantnn sasszlna amil dil bilr. Lakin hm H.Arasl, hm
F.Zynalov-S. lizad yozumu da biz inandrc grnmr. Tannm
trkoloq T.Tkin abidnin Vatikan nsxsindki yazln da
mqayisy gtirmkl gz variantn daha dzgn sayaraq,
anlam yakn olmaldr qnatin glir (115, 143) v fikrini bl
davam tdirir: Yukardak cmld gz yr yakn yr, kolay yr
anlamnda olmaldr. nki yrmi yrlrin emnlrini bilmk kulan
iin bir mziyt saylmaz (115, 143). Mllif kolay qavramnn
trkmn dilind yaxn anlam il laqli olduuna saslanaraq bu fikr
glir. S. lizad son nrind bu sz gnz fontik variantnda (72,
32) oxusa da, mnalandrma baxmndan ilkin fikrind qalmdr (72,
235). .Cmidov is onu gkz kimi oxumu (20,101,280), ancaq
mnasn izah tmdiyindn M. rgin mvqyind durduunu gman
tmk mmkndr. V.V. Bartoldun luqa rovnx mst znat onaqr
trcmsindn (129, 11) bu arxaizmin dz, dzn kimi anlald z
xr.
S. Tzcan H. Boschotn nrind is bu sz klz (?) (116, 31)
kimi oxunaraq mbahisli grndy n qarsnda sual iarsi
22

qoyulmudur. S.Tzcann bu oxunua vrdiyi rhd O.. Gkyay, M.

rgin v T Tkin yozumlarna mnasibt bildirilrk mtnin balamna
- kontkstin uyun dmdiyi qnatin glinir (117, 48). Szn yanl
yazlna istinadn onun klz klind oxunmasn irli srn alim
bzi ivlrd vrimsiz (torpaq) mnasna uyun olaraq anlama
mmkn sayr. Lakin mllif z fikrind sona qdr israrl olmam,
qnamnin dilin sasn gnz arxaizmini kolaylqla riil
bilecek yr (tinlikl qovuula bilck yr) kimi gz nnd tutma
irli srr.
O.F. Srtkaya da ad kiln srind hmin msli trafl thlil
clb tmi, mbahisli oxunua v mna amna uram gnz aar
szn M.rgin kimi yillik, mnlik (113, 91-93) anlamnda rh
tmidir.
Arxaik gz sznn hans mnan ifad tdiyini dqiqldirmk n bir daha hr iki atalar sznn mzmununa diqqt ytirk.
Burada kyikin qulanla (l yi il) qar-qarya qoyularaq
sciyyvi xsusiyytlrin gr frqlndirilmsi bhsizdir. Aydn olur
ki, gd-gd yrlrin otlaqlarn kyik tanyr. Bs qulan hans yrlrin
otlaqlarn-mnlrin tanyr? Mlumdur ki, onun yaylma aral llk,
biyabanlqdr, daha dqiq dsk, otla az olan sahlrdir. T. Tkinin
qyd tdiyi kimi, bu sz knks suw birlmsind ilk df Kaari
ltind rast glinir. Ulu dili bu birlmni az miqdarda su. Qolay i
dxi bl dnir (111, IIIc., 364) klind rh dir. T.Tkin izahn
ikinci hisssi zrin diqqtini ynldrk knks arxaizmini qolay,
yni yaxn mnasnda izah tmidir. slind bu yozumla qti razlamaq olmaz. nki R.sgr trcmsindn d grndy kimi, M.
Kaarinin Asan i d bl dyilir fikri (68, IIIc., 317) szn rbc
rhi il baldr v buna gr d masir trk dilind qolay
trcmsind vrilmi sz trkmn dilin sasn yaxn kimi rh
tmk mntiqsizdir. Odur ki, diqqti ilk mnaya az miqdarda (su)
anlamna ynltmyi vacib bilirik. Abidnin dilind ilnmi ilkin
23

arxaizmlr qrupuna aid tdiyimiz gz sz, grnr, Kaari

dilind omonimlik xsusiyyti dayaraq, hm az, hm d asan
anlamlarn bildirmidir. Odur ki, gz yrlr ifadsini hm asan
yrlr, hm d (suyu) az olan yrlr), quru yrlr kimi aqlamaq
mmkndr. Biz daha ox sonuncu yozuma mylliyik. Bu, bir n
amill baldr. Birincisi, yni dncnin mhsulu olaraq bu atalar
szlri Topqap saray Ouznamsind:
Gn yrler otlan kyik bilr,
Datl suyun dadn kulan bilr (113, 93)
variantnda vrilmidir. Bu msldki gn yrlr, Ouznamdki
ulu-ulu dalar, issiz yrlr ifadlri Dd Qorqud kitabndak
gstriln dyiml tam sslir. Qulann dadl suyu s bilmsi onun
quru, suyu az yrlrd yaamas il bal olmaldr. Ikincisi, XIII srin
byk trk airi Y. mrnin:
q dild gnz olur, q bilici az olur,
Dny, axrt trk grk aiqim dynlr (98, 222)
bytindn grndy kimi, bu arxaik sz ilkin quru mnasn (mcazi
mnada cansz) yaatmaqdadr. Dorudur, bu mqamda asan
mnas da dnl bilr, lakin bytin bdii-potik mahiyyti quru
(yni cansz) anlamnn daha tsirli olduunu z xarr.
Nhayt, S.lizadnin Ouznamd ilnmi Allah ilr, knz
lr atalar szndki knz szn vrdiyi izahdan bl mlum olur
ki, dili alim bu arxaizmi hqiqi mnada trs, xsis adam, mcazi
mnada quru anlamlarnda izah tmidir (82, 218). slind is quru,
qurumu anlam gnz~gnz~knz fontik variantlarnda
transkripsiya diln bu arxaizmin ilkin mnas olub, ilndiyi mtn

24

kontksti il bal mcazi mnalarda, o cmldn vrilmi atalar

sznd trs , xsis anlamlarn da ifad tmidir.
***
ri arn, yynisin at bilr (D-5, 5-6).
Bu Qorqud dyimi Kitabda mbahisli oxunua v mna amna
malik hikmtli ifadlrdndir. O..Gkyay r arn, r yynisin at
bilr (109, 2) variantnda oxuyaraq yyni szn ar olmayan,
hafif, ynl (109, 311), ar szn is, grnr, ks mnada
anlamdr. M.rgin dyimi r arn yiynisin at bilr klind
oxumu (106, I c., 75), yiyni szn hafif, ar olmayan, yngl
mnalarnda (106, II c.,336) rh tdiyi n O..Gkyay kimi rin
arn, yngln at bilir variantnda qavramdr.
H. Araslnn dyimi r arn, r ynsn at bilir klind (70,
16) oxumas gstrir ki, o da yni fikird olmudur. Hmin oxunula
bal prof. S. lizad bl bir rh vrmidir: H. Arasl yn szn
izahat vrmmidir; gman tmk olar ki, hmin sz ar sznn
antonimi (yngl) kimi qbul dilir. Lakin Drzdn v Vatikan
nsxsindki yazl bl oxunub yazmaa imkan vrmir (71, 226).
Byk alimin hm F.Zynalovla birg, hm d ayrca hazrlad nrd
dyim ri azn yiynisin at bilr (71, 32; 72,32) klind oxunmu
v masir dilimiz rin aznn ksrini at bilir klind (71, 130 ; 72,
235) vrilmidir. Ilk nvbd qyd tmk istrdik ki, virmd
tarixiliy tam riayt dilmmi, igid mnasnda ilnn r sznn
hazrda baqa bir mnan ifad tmsi nzrdn qarlmdr. Digr
baxmdan, abidnin mtni boyunca oxar formaya malik r v z
samitlrinin bzn srtli yaz prossinin nticsi kimi katib trfindn
nqtli v nqtsiz yazlmas nzr alnmamdr. Hm d igidin
(yaxud rin) aznn ksrini, yni gcn ata gstrmsi n drcd
mntiqidir? . Cmidovun rin arnynisin at bilir (20,280)
25

variantnda oxunuu onun mvqyinin O. aiq, M. rgin, H. Arasl

yozumlar il st-st ddyn iar dir.
S.Tzcan H.Boschotn nrind dyim rin arn yyni-sin at
blr klind (116, 31) oxunsa da, yozumu aqlanmadndan hans
mna alar gtrldy mlum olmur. Vaxtil akadmik V.V. Bartold
ar szn az, yyin szn burun klind oxuduu n
rot i nos lovka znat kon (129, 11) kimi trcm tmidirs d,
srin nrini hazrlayan H. Arasl v M. Thmasib (124,161), lc d
1962-ci il nrini hazrlayan akad. N.K.Kononov yazdqlar rhlrd
(129, 260) bu variantla razlamayblar.
Mqayisd igidin arn, yngln at bilir yozumu tcrbdn
doan mntiqi ntic kimi grns d, dyimin baqa bir fikri mumildirdiyi qnatindyik. Mlumdur ki, atn digr minik hyvanlarndan
stn chti onun byk srt malik olmasdr. Atn srtli hrkti is
ox zaman onu minn igidin tprindn, csartindn asldr. Bu
dyimd at sahibi olan igidin ar, lng trpnn, yoxsa cld, vik,
yyin olmas ifad olunmudur.
Dyimdki ar sz indi d dilimizd ar ,lng trpnn
mna alarlarnda, yyin sz is yyin, iti, cld mnalarnda
ilnmkddir. Ouznamnin dilind ar v yyin szlri
antonim qarl kimi gtmidir:
Ar qalqnca yyin uar (82, 31).
Odur ki, bu szlrin bir dyimd antonim kimi ilnmsi tsadfi
saylmamaldr. Dmli, hmin ifadni rin (igidin) arn (lngini),
yynisini (cldini) at bilir kimi yozmaa sas var. Maraqldr ki, irli
srln yozum ilk df dastann tannm tdqiqatlarndan H.Arasl v
M. Thmasibin V.V. Bartoldun trcmsi il bal qydlrind z ksini
tapm (rin arn, yynisini at bilir // lovka prtkoqo i
mdlitlnoqo znat kon(124, 161), lakin ndns n H.Araslnn
z, n d sonrak nairlr trfindn nzr alnmdr. Buna
baxmayaraq, dyimin hm yazl formas, hm ar v yyin
26

szlrinin mna alarlar, hm d cdadlarmzn at dyrlndirmk,

qiymtlndirmk myar son yozumun daha alabatan olduunu tsdiq
dir.
***
N yrd szlar varsa, kn bilr (D-5,6-7).
Gstriln dyimin d mna yozumu oxunu formasndan asl
olaraq mxtlif variantlarda gtmidir. Akadmik V.V. Bartoldun
hmin cmlni v kakoy mst on obmotan, znat uzl klind
trcmsindn (129, 11) aydn olur ki, tannm qorqudnas dyimi
slin uyun oxuya bilmmidir. Bu variantla razlamayan H. Arasl v
M.Thmasib z mlahizlrini nsx katibinin shv tmsi zrind
quraraq cmlni Tul yrd su varsa, kn bilir (trcmsi: Qd
imts voda (t.. kolod), znat dostahiy (vodu), 124, 161) klind
vrmilr. Lakin hmin qydin mlliflrindn biri akadmik H.Arasl
z nrlrind bir-birindn frqlnn yni oxunu variantlar irli
srm v bllikl d, ilkin oxunu v yozum variantndan l
kmidir. Bl ki, alim Kitabn 1962-ci il nrind N yrd szlayr
varsa, kn bilir (69, 13), 1978-ci il nrind is N yrd szlavarsa
kn bilir (70, 16) variantlar zrind dayanmdr. Grndy kimi,
gr birinci variantda cmld aar rolunu oynayan szlayr varsa
birlmsi oxucunu myyn fikir sylmy ynldirs, ikinci
variantdak szlavarsa oxunuu bir anlalmazlq yaradr.
Bu dyimi O..Gkyay n yrd szlar varsa, kn bilr (109,
2), M. rgin is N yird szlar var ise kn bilr (106, 75) prinsipc
oxar variantlarda oxumu, aparc sz olan sz szn ac, inc
ilyn ar (109, 280) v sz (106, IIc., 268) mnalarnda dzgn
rh tmilr.

27

F.ZynalovS.lizad nrind mbahisli nc szn srlur

klind vrilmsi oricinal bir fikr gtirib xarmdr. S.lizad
Vatikan nsxsind, lc d Gkyay v rgin nrlrind gtmi
szlar variantnn sas gtrlmsini yanl hsab drk z
mlahizlrini saslandrmaq n yazr: V-nn katibi qlnca iar il
ildiln srlur (yni syrlr) sz formasn baa dmmi,
szlt, inilti mnasnda sz sz il (cm klind) vz tmidir.
Halbuki Dd Qorqud dilindn xatrladlan hikmtli cmllrin potiklinqvistik sistmi birinci variant tlb dir. Kontkstin mzmunu
bldir: Harada qnndan kiln qlnc varsa, (onu) kn bilir (71,
226). Abidnin gzl bilicilrindn saylan S. lizad bu oxunuu
mstqil nrd d saxlamaqla (72, 32) fikrinin qti olduunu
gstrmidir. Qocaman qorqudnas .Cmidov mvcud variantlar
mqayis drk n yrd szlar varsa, kn bilir (20, 280) variant
zrind qalmdr. S. Tzcan H. Boschotn nrind d bu variant
gtrlmdr ( 116, 11) .
Bllikl, qorqudnaslqda hmin dyiml bal mxtlif fikir
sylnils d, sas mvq stnly vrdiyimiz oxunu variant zrind qalmaqdadr. Dyimin hans mnada ilndiyini daha drindn
duymaq n soylamadan bir paran gzdn kirk:

Gtdikd yri otlaqlarn kyik bilr,

Gz yrlr mnlrin qulan bilr.
Ayru-ayru yollar izin dv bilr.
Ydi dr qoxularn dilk bilr.
Dnl karvan kdgin turay bilr.
Oul kimdn oldun ana bilr.
ri arn, yynisin at bilr.
Ar yklr zhmin qatr bilr.
N yrd szlar varsa, kn bilr.
28

Qafil ba arsn byni bilr (D-5, 2-7).

Diqqt dilrs, birinci bytd kyik v qulan otlaq yri tandqlarna gr, ikinci bytd dv iz, tlk qoxu bilmlrin gr
sciyylndirilir. nc bytd toraay v ana gizli sirri bilmlrin
gr, drdnc bytd at igidin lngini, yaxud cldini, qatr is ar
yklrin tinliyini bildiyin gr xaraktriz dilir. Bu aspktdn
yanadqda sonuncu bytd d hmin mzmun kontksti qafil (yatm)
ban arsn byin bildiyi kimi, bdnd szlt ar haradadrsa,
(onu) kn bilir formasnda davam tdirir. Burada fikrin izahnda,
dmk olar ki, h bir lav sz htiyac duyulmur. Odur ki, qlnc v
qn szlrinin mtn lavsin saslanan F.Zynalov S.lizad
mlahizlrinin ksin olaraq, Gkyay, rgin yozumu daha uurlu v
inandrc grnr. Dorudur, szlar szn Drzdn nsxsin
sasn srlur klind transkripsiya tmk olar. Lakin bu, abidnin
ski lifba il yazl xsusiyytlrinin btn chtlrini nzrdn
qarmaq dmkdir. Bl ki, lyazma boyu r samitinin bzn nqtli,
z samitinin is bzn nqtsiz yazl variantlar, a ssinin is
vav hrfi il vrilmsi imkan szlar oxunuunun daha dqiq
olduunu sbuta ytirir. Masir dilimizd ilnn szla(maq), szlt,
szlda(maq) szlri il yni mnli olan sz sz ar
mnasnda bir ox trk dillrind (139, IV c., I h. 663, 664) , o
cmldn Ouznamnin d dilind rast glinir:
Kimin ki, qz var,
Blind nlmz sz var.
Hm gyd nhs yldz var (82, 17).
***
Kitabn mqqdimsind Dd Qorquda mxsus nc soylama
ulu Tanrya, islam mqddslrin, ataya, anaya, oula, svgili qardaa,
hyat yoldana, grdy qar lvi hisslrin ifadsi klind ks
29

olunmudur. Burada ilnmi bzi dyimlrin oxunuu v yozumu il

bal qorqudnaslqda myyn fikir ayrl hl d qalmaqdadr ki,
bunlardan aadaklara toxunma vacib bilirik.
Alaq yrd yaplubdur Tar vi Mkk grkli (D-6,7-8).
Dyimin slin uyun aqlanmasnda mhm rol oynayan alaq
sz Azrbaycan dilinin izahl ltind hndrly, ucal az olan,
yrdn, hr hans sviyydn azacq hndr olan , bstboy, boyu
gdk, yava, asta, aa, mcazi mnada is pis, xarab,
kyfiyytsiz, rzil, rfsiz, namrd, ox pis mnalarn (9, Ic., 100)
vrn sift kimi gstrilmidir. Bu sz Kitabn dilind Bndn alaq
kiilri a otaa, qzl otaa qondurd; bnim suum n oldu mni qara
otaa qondurd? (73, 39), Alaqdan yuca yrlr apub qd (73,
42), Alan alaq, hava yrdn gln ar! (73, 58) cmllrind
masir dilimizd olduu kimi aa (ikinci v nc cmllrd) v
rfsiz (birinci cmld) mnalarnda ilnmidir. Lakin nzr
arpdrdmz yuxardak dyimd alaq sznn baqa bir mnada
ilndiyi fikrindyik. O.. Gkyay dyimdki alaq yr birlmsini
Dzlk yr, yksk olmayan yr (109, 162) , M. rgin (106, II c., 12)
v F. Zynalov S.lizad nrlrind, ynil, alaq, alaq yr (71,
131), Bartold trcmsind d hmin anlamda ( V nizkom mst,
129, 12) baa dldy z xr. H. Arasl v . Cmidovun sz
lav rh vrmmlri masir mnada anlaldn gstrir (70,16;
20,281). Dyimin daxili mnas v ld tdiyimiz digr faktlar alaq
sznn tamamil baqa bir anlamda ilndiyini sylmy sas vrir.
Qdim trk dilinin byk bilicisi M. Kaari alaq sznn
yumuaq, huylu, uslu (111, Ic., 100), L.Z. Budaqov kazan tatarlarnn
dilind smimi, tvazkar, V.V. Radlov is hm Kazan tatarlarnn,
hm d altay dilind mhriban, smimi, tvazkar mnalarn
vrdiyini qyd almlar (122, II c., 82; 139, Ic., Ih, 423). Bu mna
30

alarnda hmin sz masir trk dialktlrind (105, 49), baqrd (121,

38) v trkmn dillrind (145, 42) d rast glinir.
Y.mrdn gtrlm aadak bytd d bu mna ifad
olunmudur:
Qorqar isn (sn) tamudan, (gl) alaq oll qamudan
Ol gni inc sratdan (bil), qamular kmk grk (98, 63).
Alaq sznn gstriln mna alar dilimiz n d yad dyil.
Prof. T. Hacyv XIII sr airi Hsnolunun biz glib atm bir
qzlinin:
Hsn iind sana mannd olmaya
sli yuca, knl alaum bnim
bytind alaq sznn mhz sad, tvazkar mnas ifad
olunduu gstrmidir (58, 89).
Dialktoloq . zizov bu szn Qazax dialktind sad, Ordubad
dialktind is alax knl ifadsin sasn, sad qlbli, mhriban
mnasn ifad tdiyini bildirir (31, 44).
Bu sz hmin mnada XVIII sr aq poziyasnn qdrtli ustadlarndan saylan xst Qasmn dilind d rast glmk olur:
Qoaqdan olubsan, qoaq olgunan,
Qadadan, bladan qoaq olgunan,
Aq ol, comrd ol, alaq olgunan,
Dm varm oxdur, pulum yaxdr (66, 22).
A.Marainin qlm ald Ucalq alaqluqdadr atalar sznd
(1, 17) alaq sznn sad mnas alaqluq (sadlik) mnasnn
yaranmasnda tml rolunu oynayr.

31

htimal dirik ki, orta srlrd yazl v ifahi xalq dbiyyatmzn

dilind, nadir hallarda olsa da, ilnn v masir dialktlrimizd hl
d yaamaqda olan alaq sznn bu mna alar daha qdim mna
sasnda yaranmdr. timoloji aradrma alaq sznn iki trkib
hissdn: al kkndn v tarixn bnztm, yaxud drc mnas
dzldn -aq (-saq) kilisindn ibart olduunu sylmy imkan
vrir. gr masir dilimizd ilnn alaq sznn kknd aa
mnas vrn al morfmi (alt (al-t) sz d buradandr, 24, 140; 76,
43) durursa, arxaik alaq sznn mnyind qdim v bzi masir
trk dillrind yuxar, uca, yksk (17, 168-169; 142, 28-29)
mnalarnda ilnn morfmin durduu bhsizdir.
Kitabn dilind ilnmi ala (byk, uca, iri) v alp (igid,
qhrman) szlrinin d hmin mnadan trdiyini sylmk olar. Ola
bilsin ki, yuxar, uca, yksk mnalar tarixn rng bildirn qdim
al sznn oxmnallq qazanmas yolu il yaranmdr (mqayis
t: qara (rng) qara (byk); a (rng) a (uca, byk, gni). Bizc,
hm uca, yksk, yuxar, hm d qrmz rng mnalarnda ilnn
al kk tdricn mcazlaaraq hrmtli, mqdds mnalarn da
damdr. Bl ki, al sznn altay dilind ayrlqda uca, zmtli,
qdrtli mnalarn ifad tmsi (139, Ic., Ih., 349) v trk dillrind
gni yaylm alq sznn al (uca, yksk, mqdds, xyirli) v
q (ss) morfmlri sasnda yaranmas bu fikrimizi tsdiqlyn
mqamlardandr. Orxon -Ynisy abidlrinin dilind rast glinn
xyir-dua vrmk, mqdds hsab tmk mnal arxaik alqa-
flinin d bu ski mnadan trndiyi aydndr. Abidnin dilind d
ilnmi al mnli ap-alaca ifadsinin uca, dml, mqdds
olmas fikrini z aradrmalarnda M. Syidov (90, 80, 180, 301) v S.
lizad (71, 226-227) kimi byk alimlrimiz inamla sylmilr.
Alsznn uca, mqdds mnas Kitabda ulu, mqdds
bir varlq kimi ad kiln qopuzun pittlri srasnda vrilmi alca (-

32

ca kilisi caq/-saq kimi siftin drc kilisidir) sznn d

mnyind durur:
Mar, alca qopuzum l alu, mni n! (73, 82).
ksr tdqiqatlardan frqli olaraq bu cmld alca sznn
rng mnasn dyil, mhz qyd diln arxaik mnan ifad tdiyini
dnrk. yni tfkkrn mhsulu oan Ouznamnin dilind bl
bir msl ilnmidir:
Alaq yrd yatma, sni alur (82, 29).
ski inama gr mqdds yrlrd yatmaq insana xyir gtirmz,
onu vahimlndirr. Bu inanc indi d yaamaqdadr. Htta mqdds
hsab diln aaclarn (msln, ncirin) altnda yatmaq qadaa saylr.
Bu baxmdan alaq yr ifadsini hr iki dyimd rlyfin lamti,
yni dzn, aa mnasnda dyil, arxaik mqdds mnasnda
anlamaq lazmdr.
Btn dastan boyu mslman dinin, onun mqdds sayd
xsiyyt v mbdgahlara byk hrmtin ahidi oluruq. Bl halda bu
dinin ulu vtni Mkknin adnn qarsnda ulu, mqdds mnal
arxaik alaq sznn ildilmsi daha tbii v inandrc grnr.
***
Sa gni ayna grkli (D-6, 9-10).
Bu dyimin rhi sa arxaizminin hans mnada anlalmasndan
asldr. Aradrmalar gstrir ki, bzi ltlrd, msln, . Hyyan,
V.V. Radlov ltlrind say, hsab mnasnda (30, 37; 139, IV c., I h.,
270) aqlanan bu sz mumn omonimlik ksb dib digr mnalarda da
33

ilnmidir. Lakin abidnin ksr nairlri, o cmldn O.. Gkyay

(109, 274) M, rgin (106, II c., 255), H.Arasl (70, 173), V.V. Bartold
(129, 12) mhz bu mnan sas gtrrk sa gn ifadsini hsab
gn, qiyamt gn, mhr gn anlamnda aqlamlar.
Hqiqtn d, klassik airlrimizdn Q.Brhanddin Divannda
bu arxaik sz hr iki mnada rast glmk olur:
Saunun sancadur, ha, uaqi hsnnn,
Vli bir nqt azundan qamusuna kifaytdir(15, 46).
Canuma bla trki gzi qmzlridr,
Glmz saa gisular, zira qzadr (15, 63).
ol birdr, bir birsvz ortada nyn
Sann sanca yrgimd yaradur (15, 210).
qn il bn ziyan sud dutaram,
Saa gtrmzm bu sud ziyan (15, 59).
Grndy kimi, ilk 3 bytd sa arxaizmi say, miqdar
anlamnda, son bytd is qiyamt anlamnda ildilmidir.
Grnr, abidnin tdqiqatlar bu mnadan x drk yuxardak dyimin sl mahiyytin varmadan bl bir fikr glmilr.
Mlumdur ki, dini inama gr qiyamt dnyann sonudur v Kitabn
dilind ayna (cm) gnn dn hmin gnn grkl gzl hsab
dilmsi sanki alqlanr. Bu mntiqsizliyi duyan F. ZynalovS.lizad
hmin dyimi Saylan gnlrdn cm gzldir klind virmyi
uyun bilmidir (71, 131).
Thlils gstrir ki, Dd Qorqudun dilindn islam dilinin mqdds sayd btn varlqlara ulu Tanrya, din srvri Mhmmd, onun sadiq silahdalar bubkr, ahi-Mrdan liy, onun
34

hid vladlarna, Tanr lmi Qurana, Tanr vi Mkky v s.

mqddslr alq ruhunda dyilmi soylamann sa gn ayna
grkl cmlsind slind cm gnnn dini funksiyas qabardlaraq
nzr arpdrlmdr. Bl ki, btn mslman dnyas, yhudilrd
nb, xristianlarda bazar gn olduu kimi, mhz cm gn idngcdn ayrlaraq llikl dini ayinlri icra dir v onun mahiyytini drk
tmy alr. Arxaik sa sz d hmin prossi mumildirrk
vrmy xidmt dir. Radlov ltind sa sznn hm ayrlqda,
hm d bu kk sasnda yaranm sal, salq, satu
(dncli) v sasra (dnmk) szlrinin trkibind fikir,
dnc, xatir mnasnda gni yayld gstrilir (139, IV c., I h.,
271-274). timoloji baxmdan omonim kimi x dn sa- fl
kkn - ad dzldn kilinin artrlmas il dzlmi bu sz z d
mxtlif mnalarda ilnmidir. Say(maq) v sa(maq) mna
alarlar masir dvrmz qdr glib atsa da, kdrln(mk) v
dn(mk) mna alarlar yalnz yazl abidlrin dilind adda-budda
rast glinmkddir. Msln, Dmnin gn sal olsun qdim
ouz mslind (82, 101) sal sz (-lu sift dzldn kilidir)
qmli, kdrli mnasnda ilnrk dmnin gn kdrli olsun
qarn ifad dir. Haqqnda dandmz sa arxaizminin
mnyind duran sa(maq) fli is dnmk, fikirlmk mnal
sanmaq (-n qayd nv kilisidir) flinin trkibind OrxonYnisy abidlrindn z bri ksr trk dillrind ilnmkddir (93,
117; 133,135, 137; 139, IV c., I h., 265).
Azrbaycan klassiklrinin, o cmldn byk Fzulinin dilind d
hmin sz rast glinir:
ai-cvhri-tiindn umma rhm, y dil,
Sanma su vr , y tnim, ol srab sana ( 33, Ic. 61).
Pykanlar il doludur mi prabm,
35

y bhr, sanma, snin ancaq hnrin var (33, Ic, 134).

Maraql burasndadr ki, hmin arxaik fl say fontik variantnda
sn saydn say, gr flk n sayr (sn fikirldiyini fikirl, gr
flk n fikirlir) dyiminin trikibind gnmzcn yaamaqdadr.
Qdim trk dilindki fl-ad sinkrtizmi hadissin mvafiq olaraq sa
sznn hm d al, dnc mnasnda ilnmsi ( Snd sa yoq
,yni Snd al yox (111, IIIc., 153) bu arxaizmin daha fal olduunu
gstrir. Bllikl, gtiriln faktlar sa gn birlmsini mhz
zikr, dnc, xatir gn kimi aqlamaa imkan vrir ki, fikrimizc,
gstriln dyimd d bu z ksini tapmdr.
***
Dlmndn aarsa, baba grkli (D-6, 12-13).
Abidnin mqddim hisssind Dd Qorquda mxsus soylama
paralarnn birind gtmi bu hikmtli dyim frqli oxunu v yozum
variantlar il diqqti kir. Ata il bal dnclrin ks olunduu bu
qdim ouz klamnn aqlanmasnda ilk iki sz aar rolunu oynasa da,
qorqudnaslqda yalnz birinci sz zrind trafl dayanlm, onun
hans variantda oxunmasndan v nc mnalandrlmasndan asl
olaraq fikir irli srlmdr. Bl ki, trk nairlrindn O.S.Gkyay,
M.rgin v son dvrlrd O.F.Srtkaya bu sz dulumundan
variantnda oxumaqla (109, 2; 106, I c., 75; 113, 51) trk dillrind
gni yaylm akak (gicgah), qala qulaq arasnda yr, akak stne tklen sa mnalarnda (109, 99; 106, II c., 97; 113, 113-114),
aar(maq) szn is masir anlamda (109, 159; 106, II c., 4; 113,
113-114) izah tmilr ki, bu da aforizmin gicgahndan aarsa, ata
gzldir klind qavranldn z xarr. Bir ox mbahisli
mqamlara izahl mnasibt bildiriln S.TzcanH.Boschotn nrind
36

d bu oxunu v yozum saxlanlmdr (116, 32).

Azrbaycan nairlrindn H.Arasl v .Cmidov ilk sz dlmndn (70, 16; 20, 281), F.Zynalovla S.lizad is dlimindn
(71, 33) fontik variantnda oxumaqla frqli mvq nmayi tdirmilr.
S.lizadnin ayrca trtib tdiyi nrd dlm sz dl (cinsiyyt)
yri; sin, kks kimi aqlanm (72, 197) v bununla da F.Zynalovla
birg: Sinsindn aarrsa, ata gzldir virmsin (71, 131; 72, 236)
haqq qazandrmdr. V.V.Bartoldun Posodvmu ot kriqooborota
(vrmni) otu slava! trcmsindn (129, 12) bl aydn olur ki,
byk aradrc bu sz dola(maq) flindn trmi dolam kimi
drk tmidir.
Mvcud oxunu variantlarn gni thlil clb dn V.Zahidolu
dlm oxunuu, xsusn d onun F.Zynalov-S.lizad
virmsindki sin mnasna qti tiraz drk yazr: Dlm szn
h bir yazl abidd v masir trk dillrind (o cmldn d
Azrbaycan dilind) sin mnasnda tsadf dilmdiyi bir yana
qalsn, h olmasa bu nzr alnmal idi ki, Azrbaycann bir ox
blglrind kiinin sinsindn aarmas pis lamt saylr. Digr
trfdn, atann gzlliyini tyin tmk n mtlq sinsini ab baxmaq lazm glirdimi? (99, 5). Ilk szn qrafik komplksin uyun
olaraq onu trk nairlri kimi dulum variantnda oxuyan aradrc
gtirdiyi zngin dil faktlarna sasn, onun gicgah zrind sa, hrk
mnasn ifad tmsi fikrini daha inandrc sayr. tiraf dk ki, dili
alimin F.Zynalov - S.lizad virmsin mnasibti tam obyktiv
olsa da (hqiqtn, kiid sin al xalq arasnda mnfi alarda
yozulur v slind, bu, yaxas, sinsi aq gzmy qar bir tiraz,
xlaqi normadr), dyimd atann xarici grn, yni gicgahdak
tklrin aarmasna gr dyrlndirilmsi ilndiyi soylamann mntiqi
il uyumur.
Ulu Yaradana, din srvri Mhmmd, islam dininin mqdds
sayd xslr, anlamlara alq ruhunda balayan hmin soylamada
37

hm d ouz mnviyyatnda byk dyri olan varlqlara mhbbtin

ifadsi ks olunmudur:
Dizin bacub oturanda halal grkli.
Dlmndn aarsa, baba grkli
A sdin doya mzirs, ana grkli.
Yanaub yola grnd qara buur grkli
Svgili qarda grkli... (73, 37).
Grndy kimi, soylamada ata mr-gn yolda v ana il bir
srada sadalanaraq qiymtlndirilir. Burada onlarn ictimai funksiyasna,
daha dqiq dsk, aild dad vzify gr dyrlndirilmsi gz
qabandadr. Halal - mr-gn yolda ona gr grkl, gzldir ki,
dizin basb oturmaqla ailsin qulluq dir, onun qaysna qalr.
Maraqldr ki, bu kyfiyyt qadnlarn sciyylndirilmsi il bal
sonrak soylamada daha qabarq formada nzr arpdrlmdr. Ana is
ona gr gzldir ki, halal, mqdds (a sz hm mstqim, hm
d mcazi mnada anlalmaldr) sdn mizdirmkl vlad bydr.
Bu yanamada atann da mhz ailnin formalamasndak yrin gr
qiymtlndirilmsi daha mntiqi sslnir. Abidnin mqddmsind
vrilmi ncki iki soylamada bu fikri qvvtlndirn iki mqamla rastlarq:
Ata adn yrtmyn xoyrat oul
ata blindn ninc, nms, yg;
ana rhmin dnc, domasa, yg! (73, 36).
Oul kimdn olduun ana bilr (73, 37).
Grndy kimi, birinci Qorqud dyimind pis, frsiz vladn ata
blindn ninc, nmmsi fikri mumildirilirs, ikinci dyimd
oulun kimdn olmasn yalnz ana bilir hkm qabardlr. Mxtlif
38

mqsdlrl sylnils d, hr iki dyimd atann nsil artmnda

yaradc rolu n kilmidir. Bizc, zrind dayandmz dyimd d
atann mhz bu yaradc funksiyas z ifadsini tapmdr.
Bl bir fikr glmy hm dyimin oxunuu, hm d aar szlr
kimi bax bucana gtirdiyimiz dlm v aar(maq) szlrinin
mna alarlar imkan vrir.
Thlil gstrir ki, dl (nsil) sz il yni mnli olan
dlm sz nsil artm anlamn bildirir. Msln, .I.Xtaid:
Bir-birini qovur gyiklr,
Bala dlmn qlr pyiklr (67, IIc., 66).
Gstriln dyimd d dlm sz mhz nsil, nsil artrmaq
imkan vrn toxum anlamlarnda ilnmidir. S.lizad szlynd
d bu mna alar qyd alnsa da (dl (nsiyyt) yri; 72, 197),
tssf ki, virmd sin mnasna stnlk vrilmidir ki, bu da
aar(maq) sznn ada anlamda qavranlmasndan irli glir.
Lakin ilnm baxmndan aar(maq) flini masir mnada dyil,
daha qdim anlamda aqlamaq tlb olunur.
gr masir dilimizd ilnn aar(maq) fli a siftindn
trmis, bu arxaik forma qalxmaq, ucalmaq, ykslmk mnalarnda ilnn a(maq) flindn (30, 18; 105, 16; 129,I c., Ih., 142;
142, 68) -ar kilisi il dzlmi tsirli fldir (mqayis t: qop(maq) qopar(maq), x(maq) - xar(maq) v s.). A(maq) flinin bu qdim
mnada ilnmsi abidnin dilind d mahid olunur:
ahin prvaza ad (73, 104).
Qdim trk dilindki fl-ad sinkrtizmi qanunauyunluuna saslanaraq a sznn Kitabn dilind hm d uca, byk, yksk
anlamlarn bildirdiyini sylmk mmkndr:

39

Ar sudan abdst aldlar. A alnlarn yr qodlar. Iki rkt namaz

qldlar (73, 52).
Alan sabah durmsan, a ormana girmisn,
A qovan budandan yrayban kmisn (73, 63).
A mydanda yumr ba topa ksdim (73, 105).
A(maq) fli ucal(maq), by(mk), yksl(mk) mnasnda masir dbi dilimiz n arxaikls d, bzi ivlrimizd, msln: bir yi hddindn iirtmk mnasnda aartmaq sznn (7,
4), lc d mumilk aa, aac szlrinin trkibind dalam
kild qalmaqdadr. Bu arxaik fl bymk, yalamaq mnasnda
Anadolu lhclrind indi d ilnmkddir (105, 36).
Bllikl, hr iki aar szn soylama daxilind ksb tdiyi arxaik
mnaya istinad drk onu Nslindn (toxumundan) byts, ata
gzldir klind aqlamaq mmkndr. Bu yozumda Qorqud klam
daha dolun, daha mntiqi sslnir v ana kimi, ataya da ictimai
funksiyasna gr dyr vrildiyi anlalr.
***
Yaal ala uyannda dikils, grdk grkl (D-7,1-2).
Bu Qorqud dyimindki uyannda sz istisnasz olaraq btn
nrlrd v yannda birlmsi kimi oxunmu v mbahis daha ox
ilk szn zrind almdr.
Tannm qorqudnas M.rgin mvcud oxunu variantnda
yaal szn yan trf mnasnda rh tmidir (106, II c., 319). Bu
zaman bl bir sual dour: gr hmin arxaik sz v szn aid
dilirs, onda v yannda birlmsin n htiyac var idi, yox,

40

grdk szn aid dilirs, onu nc laqlndirmk olar v buradan

hans ntic alnar?
H.Arasl hmin sz daha srbst yanaaraq onu nsx yazl il
tsdiqlnmyn bunar variantnda oxumu (70, 16), mnasn is izah
tmmidir. .Cmidov bu szn zndn sonrak szl birlm tkil
tdiyini dnrk yanal l variantn irli srm v fikrini bl
saslandrmdr: Dilimizd yan almaq (yanamaq) ifadsinin
olduunu v l sznn trf mnasnda ilndiyini (ban l
baxar olsam basz aac, dibin l baxar olsam dibsiz aac D-55-13,
54-1) sas gtrb bu cmlni yanal l v yannda dikils grdk
grkl klind oxuma drst hsab dirik (20, 103-104) .
Grndy kimi, mllifin yaal szn yan al fli birlmsi il
laqlndirmsi formal xaraktr dayr. Buna baxmayaraq, htta ifadni
yan alnan trf klind anlasaq bl, cmldki fikir durulmur.
Tkzibdilmz hqiqtdir ki, Qorquda mxsus btn dyimlr
tarixin hyat tcrbsind yoxlanlm v xalq tfkkrnn mntiqi
szgcindn szlm mlahizlr syknir. Burada sz oyunu, glii
gzl ifadlr ildilmmidir. bhsiz, haqqnda danlan dyimd d
mdrik ozann ail qurmaa hazrlaan gnclr byin (yaxud glinin)
adrnn (grdyinin) qurulmas il bal n salam arzular,
dnclri ifad olunmudur. Odur ki, sylniln hr bir fikir yozum
xatirin dyil, hqiqti aramaq, ortala qoymaq namin yrdlmlidir.
F.ZynalovS.lizad nrind lamt bildirn siftlrin ardcll
v qoalamasna istinadn ilk iki sz ban al-ala variantnda oxunaraq
(71, 33) lav rhd bl saslandrlmdr: KDQ-nn ifahi kild
formalad ilkin mrhllrd cmldki v sznn tyini ban
ala klind imi, lakin yazya krlrkn artq al (qrmz
mnasnda) sz daha dml saylrm; ona gr d katib
dastanlarn dilindki qoa szlr sistmin uyun olaraq al szn
ala sz il qoaladrmdr. lbtt, mqsd grdyin (glin
otann) toxunulmaz, hrmtli, blk d, mqdds olduunu
41

bildirmkdir. Bllikl, hmin qoa szn ilndiyi cmlnin mzmunu

bldir: Glin ota (adr) uca, qrmz v mqdds bir vin yannda
qurulsa, gzldir (71, 227). Szlrin mna alarlarndan bacarqla
yararlanan alimin gldiyi ntic olduqca oricinaldr. S. lizad bu
mvqyini mstqil trtib tdiyi nrd d qoruyub saxlamdr (72, 32).
Xsusil grdyin mhz qrmz v mqdds anlaylar il
laqlndirilmsi maraql tapntdr v yadda saxlamaa dyr. Lakin ilk
baxmdan bu oxunu v yozum tiraz dourur. Birincisi, abidnin sas
mtnind ilk szlrin ban al-ala variantnda oxunuunun
mmknszlydr ki, grnr, l buna gr d Kitabi-Dd Qorqud
Ensiklopdiyasnda abidni Drzdn, Vatikan lyazma nsxlri v
M.rgin nri sasnda trtib dib apa hazrlayan mllif bzn daha
mqbul bildiyi oxunu variantlar srasnda onu qyd tmmidir (73,
37). Ikincisi, uca, qrmz v mqdds pittlrinin grdy dyil,
hanssa bir v aid dilmsi dyimin mnasn mntiqsizldirir v
dastanda z ksini tapm grdkqurma adti il tsdiqlnmir. Glin
hmin prossi izlyk. Bams Byrk boyunda bu bl ks
olunmudur: Ouz zamannda bir yigit ki, vlnrs, ox atard, oxu n
yrd drs, anda grdk dikrdi (73, 57). Btn ouz igidlri kimi
Byrk d oxun atb grdyin qurur. Burada diqqti kn n nmli
fakt odur ki, grdk mhz yaay yrindn aralda qurulur. l buna
gr d Byrk v onun yoldalar sir gtrlr. Bu qdim l adti
Byryin dli ozan libasnda nianls Banuiyin toy mclisin
glmsi shnsind Qazan xana mracitl syldiyi soylama
parasnda olduqca hatli, sanki bir kino lnti kimi gstrilmidir.
Mvcud nsx v oxunu variantlarn thlil clb tmdn (bu haqda
.Cmidovun monoqrafiyasnda trafl danlr, bax: 20, 180-182) hmin paran aadak kimi brpa tmyi daha mqsduyun hsab
dirik:
Alan sabah durmusan,
A ormana girmisn.
42

A qova budandan
Yrayban kmisn.
Can bacun gmisn.
Oqcazn (atmsan,
Otaqcazn) qurmsan.
Adn grdk qomsan.
Mtrizd vrdiyimiz szlri nsx katibinin zdnkrm
zaman buraxd shvlrdn biri kimi qbul dirik. tiraf dk ki, O..
Gkyay nrind ilk df bl bir brpa variantna rast gldik. Lakin
byk qorqudnas grdyin qurulma ardclln nzr almayaraq
otakcuazn kurmsn, okcuazn atmsn variantn irli srmdr
ki, bu zaman vvlc otan qurulduu, sonra oxun atld fikri alnr.
Grdkqurma adtind is nc ox atlr, sonra o dn yrd adr
qurulur. gr mtn mdaxil tmdn Drzdn nsxsindki yazl
qbul tsk, onda oqcazn qurmsan cmlsini baqa bir variantda
rh tmk mmkndr. Thlil gstrir ki, ilk szn kk oq olub,caz zizlm mnal kilinin artrlmas yolu il dzlmidir.
Buradak n kilisini mnsubiyyt kilisi dyil, arxaik altlik
birglik hal kilisi kimi qbul tmk lazm glir. Oq sz is tarixn
omonimlik tkil dib, mxtlif mnalarda, o cmldn M.Kaari
ltind qyd alnm vin atsna qoyulan mil, ox, dirk (68, Ic.,
111) anlamn bildirmidir. gr abidnin dilind d hmin mna ks
olunmusa, katibi diqqtsizlikd qnamaa dymz. Bu zaman fikir tam
aydnlar. Byrk grdyin qovaq aacnn budandan dzlmi
dirkl qurulduuna iar dir. Soylamada grdkqurma prossinin n
vaxt, ndn v nc yrin ytirildiyi yani kild tsvir olunmudur.
Burada sbh tzdn yuxudan duraraq byk my gdn (girn), uca
qovaq aacnn budan yralayaraq qran (kmk fli candan
kmk ifadsind olduu kimi mcazi mnada ildilib), yardan
(canbacuq mhz bu anlam vrn potik ifaddir) yn, atd oxun
43

ddy yrd otaq (adr) quran byin onu grdk adlandrmasndan

shbt alr. Dastan boyu ouzlarn kri hyat trzin uyun olaraq
mhz alaqlarda yaamas dn-dn qyd olunur. Bu adr alaqlarn
uc hissdn yilmi aac budaqlarnn torpaa sanclmas yolu il
qurulmas indiy qdr yayda yaylaa, qda qlaa kn lat
camaatnn mitind yaamaqdadr. Bizim n grdyin ndn v
nc qurulmas dyil, harada qurulmas fakt daha nmlidir. Gtiriln
hr iki nmund grdyin yaay yrindn uzaqda, byin atd oxun
ddy yrd qurulmas dqiqlikl ks olunmudur. Bllikl,
grdyin hr hans bir v yannda qurulmas fikri zn dorultmur. Bu
rallq Kitabda vrilmi aadak nmunlrl d tsdiqlnir.
Bams Byrk boyunun sonunda Byrk v onun sirlikdn xilas
diln otuz doqquz yoldann toyu bl tsvir olunur: Baybr bgi
olancu Byrk Baybican bgi qzn ald. A-ban vin, a otana
ger dndi. Dgn balad. Bu qrq yigidi bir qana xan Qazan, bir
qana Bayndr xan qzlar vrdilr. Byrk dxi ydi qz qarndan ydi
yigid vrdi. Otuz doquz qz tall talin birr ox atd. Otuz doquz
yigit oxunu ardnca gtdi (73, 65).
Yaxud, Uun qoca olu Sgrk boyunun sonluunda iki qardan
vlnmsi bl vrilir: Ulu oluna dxi grkl glin gtirdi. Iki qarda
bir-birin sadc oldular, grdklrin apub ddlr. Murada-mqsuda
iridilr (73, 103).
Buradan bl ntic hasil olur ki, yaay yrindn aral qurulduu
n toy mclisindn sonra grdy atla gdilrmi. Ona gr d
dyimin digr variantlarda oxunuu biz inandrc grnmr v
vzind onu Yaal ala uyannda dikils, grdk grkl klind
oxuma irli srrk. Fikrimizi saslandraq.
Abidnin dilind grdk sz ox zaman apalaca tyini il yana
ildilir. Msln, Parasar Bayburd hasarndan parlayb uan, apalaca
grdyin qaru gln, ydi qz umud, Qaln Ouz imrncsi, Qazan
bg ina, Boz ayrl Byrk apar ytdi (73, 52).
44

Parasaru Bayburd hasarndan ua grgil!

Ap-alaa grdyin gl grgil (73, 59).
Parasar Bayburd hasarndan parlayb uan, at alaca grdyin
qaru gln(73, 73).
Htta orfoqrafiya qaydalarnn sabitldiyi hazrk mrhld hm
bitiik, hm d dfisl yazlan apalaca siftinin at alaca yazl
variantnda ilnilmsi qyri-adi grnmmlidir. Bu ski lifba il
srtli yaz prossind katibin bzn nqtlri yrind dzgn
iltmmsi fakt il izah oluna bilr v burada S.lizadnin dndy
kimi at sz (71, 175) nzrd tutulmamdr.
Hrmtli alimin yadda saxlanlmasn mslht bildiyimiz bl bir
fikrin tam rikik ki, apalaca sifti grdyin drli olmasn ifad
dn bdii tyindir. Qrmz rng dastanda btn lvanl il z ksini
tapm qdim toy adt-nnsinin vacib lmnti kimi x dir.
Msln:
Byrk xan dxi oxn atd, dibin grdgin dikdi. Adalusndan
rgnlik bir qrmz qaftan gldi (73, 57).
Banik qrmz qaftann gydi (73, 64).
Altunluca gnlgin dikb, Qantural grdgin girb, muradna mqsudna iridi (73, 86).
Toy gn by v glinin qrmz qaftan gyib qrmz grdy girmlri mhz qrmznn drli rng olmas il izah oluna bilr. Slcan
xatunun Qanturalnn trsliyin, inadna qar tirazn kskin kild
ifad tdiyi soylamada ilnmi al duvam altndan sylmdim (73,
85) cmlsindn d aydn olur ki, glin al (qrz) rngli duvaa
45

brnmlidir. Son dvrlr qdr l toylarnda glinin mhz qrmz

glinlik paltar gyinmsi, al duvaa brnmsi, byin boynuna qrmz
para (xsusil xara) doladlmas bu qdim inancn yaantlardr. Bu
mnada dyimdki yaal arxaik sznn parlaq v qrmz rnglri
ifad tmsi fikri (73, 207; 109, 304) yrin dr. Onun yni mnal
ala sz il (alaca sznn ala kkndn v -ca oxaltma drc
kilisindn dzlmsi mlum faktdr) yana ildilmsi al qrmz,
yaxud l Kitabda rast glinn apalaca anlamnn sintaktik sulla
vrilmi digr formasdr.
Qorqudnaslqda v yannda kimi qbul diln nvbti szn
uyannda variantnda oxunmasn iki mhm amill balayrq.
Birincisi lif v vav hrflrinin v sz il yana, -u- ssini d ifad d
bilmsi, ikincisi is masir dilimizd ilnn uyun, uyunlamaq
szlrinin kknd yaayan qdim uy- flinin olmas faktdr. Thlil
gstrir ki, uyannda sz uy- fl kkndn, -an fli sift, -
mnsubiyyt (-n - bitidirici samitdir) v -da yrlik hal kililrindn
ibartdir. Bu qrammatik forma abidnin dili n yad sslnmir. Msln,
Knindn otuz aqa alurd, kmynindn dg-dg qrq aqa
alurd (73, 75) cmlsind ilnmi fli siftlr mvafiq katqoriyalar
zr dyimidir. Uy- arxaik fli uyun olmaq mnasnda bu
Hyyan ltind iki df vrilmidir (30, 23). n maraqls budur ki,
hmin arxaik fl Kitabn mqddim hisssind bir n stir sonra
rast glinir. Nolayd bu lydi, birin dxi varaydm, umarmdan yaxuyar olayd,dr(73, 38). Nsil korlayan trf kimi xaraktriz diln
qadnlarn dilindn vrilmi bu cmld uyar sifti uyun, mvafiq
anlamlarn ks tdirir v bu mna F.Zynalov - S.lizad birg
virmsind d sas gtrlmdr (73, 131). Buradan dyimin xalqmzn qdim dnc trzin istinadn Al qrmz uyunluunda
(mvafiqliyind) qurulsa, grdk gzldir fikrini ifad tdiyi z xr.
***
46

Qarlar drd drldr:

Birisi soldran soydur.
Birisi toldran toydr.
Birisi vi tayadr.
Birisi, nc sylrs, bayadr ( D-7, 5-7).
Mqddimd mbahisli oxunua v mna amna uram mtn
paralarndan biri d bl balanr.
Birisi tolduran topdur cmlsi zrind xsusi dayanan T.Tekin
dyimdki qadn tipini xarakteriz edn sonrak mtn parasndan x
edrk yazr: Bu aqlama gsteriyor ki, bu kadn oradan oraya
yuvarlanan topa benzedilmidir (115, 144). Tul- felinin M.Kaari
ltind verilmi vur(maq) mnasna saslanan mllif bel bir
nticy glir: It kanmca, yukardak cmldki klim bu tuldurfiilinden yaplm sfatdr. Tolduran top deyimi, bylece, vurulan top,
oradan oraya yuvarlanan top tarznda anlalmaldr (115, 144).
F. Srtkaya da bu nny sadiq qalaraq hmin ifadlri soldran
sop, tolduran top variantnda oxumu v bu sasda da rh tmidir
(113, 115-116).
Hmin deyimin oxunuunda Drezden nsxsini sas gtrn
Azrbaycan qorqudnaslar: H.Arasl, F.Zeynalovla S.lizad,
.Cmidov onu soldran (solduran) soy, toldran (tolduran) toy
klind brpa etmilr ki, bu da ilkin nsx variantna tam riaytdn
irli glir (70,17;71,33;20,281). Gstriln deyimin rhi zrind
ayrca dayanmasa da, H.Araslnn M.Thmasibl birg hazrlad
nrd Bartold trcmsin (odni navodha bldnost naroda,
druqi ostavlhiy prsihni pir, 124,12-13) lav rh
vermmsindn bel bir ntic xr ki, o da hmin yozumla hmfikir
olmudur. Kitabn mtnnaslq problemlrini xsusi aradran
.Cmidovun hmin deyiml bal he bir qeydinin olmamas gstrir
47

ki, tdqiqat alim eynil H. Arasl kimi, buradak toy szn masir
mnada qavrayan Bartold yozumu il razlamdr. F.ZeynalovS.lizad birg nrind, lc d S. lizadnin mstqil hazrlad
nrd soldran soy birlmsi nsil korlayan izahnda soy
solduran, toldran toy birlmsi is toy dolduran klind
masirlirilmidir (71,131). Bellikl, hr iki deyimi tkil edn szlr,
demk olar ki, he bir frq grlmdn masir anlamda baa
dlmdr. gr dilimizin tarixi qrammatik quruluunun thrifi yolu
il, yni tyinl tyinlnn srasn dyimkl formaladrlan bu
evirm olmasayd, ilk baxda olduqca clbedici grnn mvcud
yozum he d etiraz dourmazd. Lakin tarixi-linqvistik materiallarn
mqayisli thlili gstrir ki, bu deyim tkc sintaktik qurulu
baxmndan deyil, hm d lt trkibin gr tamamil baqa formada
evrilmlidir.
Aradrmalar gstrir ki, mrkkb tarixi formalama yolu kemi
bu dastanlar toplusu xalqmzn etnogenezisind duran qdim ouz
etnosunun rfin qoulmu vzsiz snt sridir. Onun srlvhsind
getmi Ala lisani-taifeyi-ouzan qeydindn grndy kimi trk
dilinin ouz layn nzr almadan bu monumental abidni slin uyun
aqlamaq istniln nticni ver bilmz. Odur ki, bu tipli dyimlri
qdim ouz trkcsind ilnrk sonradan arxaiklmi szlr
kontekstind rh tmk lazm glir. Deyimi tkil edn cmllri
nzrdn keirk:
1) Birisi solduran soydr.
Mlumdur ki, ail iki dirk zrind, qadn v kii trfin qarlql
ball sasnda qurulur. Bu trflrdn birinin zifliyi ailnin
dalmasna gtirib xarr. Kitab tkil edn boylarn mzmunu
gstrir ki, ouz zamannda qadna byk qiymt verilmi v ailnin
saxlanlmasnda onun mstsna xidmti olduu qabardlmdr. Qorqud
deyimind drd qrupa ayrlan qadn tiplrindn yalnz biri - evin daya
48

olan alqlanm, digr tipi is qarla yad edilmidir. Deyimlrin

saslandrlmas il bal vriln ozan rhindn aydn olur ki, aily ocaa xor baxan, ev, r qdri bilmyib yalnz zn dnn qadnlar
lnt layiqdir v bunlardan biri d soldran soy kimi sciyylndirilir.
Cmlnin qrammatik quruluundan grndy kimi, soy sz xbr,
feli sift formas soldran sz is tyin vzifsind zx dir. Yazl
abidlrimizin dilind soy sz nsil mnas il yana, hm d trf mnasnda ilnmi omonimdir. Msln,
Yen ddi bularn artlarnca,
Atn apb sgirdir suylarnca (22, 54).
Suy fonetik variantnda getmi bu arxaizm (fars mnli su sz
il mna v yazl ortaql onun alnma olduuna sas vrmir) Dastanihmd hramid olduu kimi abidnin mtnind Qazan xan
sciyylndirn Amit soynn aslan (73,42, 63,95) birlmsinin
trkibind d trf mnasnda ilnmidir. Tssflr olsun ki, bu
mqamda da ksr tdqiqatlar trfindn nsil kimi mnalandrlan
soy szn trf mnasnda rh dilmidir. Salur Qazan
ifadsind Qazann mnsub olduu nsiltayfa adnn tkzibedilmz
kild verildiyi bhsizdir. Bu mqayisd Amit nslinin aslan
yozumunun mntiqsizliyi gz qarsndadr. Dastanda Qaracuun
qaplan, Amit soynn aslan kimi dyrlndiriln Ula olu Salur
Qazan vtn torpann qdrtli srkrdsi kimi ylr. Qaracuq kimi
Amit sz d tarixi toponimdir v soy sz il yana ilndikd o
he d nsil yox, trf mnasn ifad edir.
Diqqti kn cht odur ki, soy // suy sz masir canl xalq
danq dilind d trf mnasn hl d saxlamaqdadr. Msln, Bir
suyu filanks oxayr deyimind trf anlam dalam kild
yaamaqdadr. Bellikl, solduran soy deyimind bzi qadnlarn
ailnin solduran trfi olduu n plana kilir. Solduran sz bu
49

mqamda zifldn, clzladran mnasnda ilnmidir.

Azal(maq), ziflt(mk) mnal sol(maq) felin (126, 508) - dur
tsirlik v an feli sift kilisinin lavsi il dzldiyi aydn szilir.
Bellikl, solduran soy ifadsi il gizlinc yerindn durub, l
zn yumadan doqquz bazlamac il bir kvlk yourt gvzlyn
nakr qadn tipi mumildirilmidir ki, hm qrammatik qurulu, hm
leksik trkib baxmndan onu (ailni) zifldn, clzladran trf
kimi yozmaq daha inandrc grnr.
2) Birisi toldran toydr.
Cmlnin azqlanmasnda azar rolunu oynayan toldran toy
ifadsi d tarixi leksikann szgcindn keirildikd z hqiqi mnasn
tapm olur. M.Kaari ltind yalnz ouzca ilnmi bel bir ifad
qeyd alnmdr: Tuy tuldrad- xalq hr yandan dald (68, 383).
Buradan bel mlum olur ki, toy szn fonetik variant kimi vrilmi
tuy sz xalq, ktl alamn dayr. Tolduran sz is toldrad
(slind transkripsiya toldurad klind olmaldr) felinin balanc
formas olan toldur- sznn feli sift formasdr.
Demli, tolduran toy dadan xalq, tayfa anlamndadr. Bu deyim
trzi xalqmz n sciyyvidir. Bel ki, indi d canl xalq dilind qadn
tayfas, znn xeyla ifadsi geni ilnmkddir. Tolduran toy
deyimind dprtinc yerindn durub l-zn yumadan oban o
ucundan bu ucuna, bu ucundan o ucuna gzn, dedi-qodu dinlyn,
gnortadan sonra evin qaytdqda yiysiz qalm hyt-bacasn oru
kpkl danann talan tdiyini grb qonularn gnahkar biln qadn
tipi mumildirilmidir. Mdrik ozan bllrini dadc tayfa
adlandrmaqda n qdr haql olduunu vrdiyi rhl saslandrr.
Maraqldr ki, toy arxaizmi Vatikan nsxsind yni mnal tulp sz
il vzlnmidir. . Hyyan ltind trk mnli hmin sz gruh
kimi (30, 41) aqlanmdr ki, bu da dyimin izahnda dzgn simd
olduumuzu gstrir.

50

Qorqudnaslqda mbahis obyktin vrilmi arxaizmlrdn biri

d drnaqda vrdiyimiz dprtinc sz il laqdardr. Tdqiqat
alim M. Nasoylu bu szn oxunuu v yozumu il bal fikir
ziddiyytlrini grb ayrca mqal il x tmidir (80). Odur ki,
mvcud baxlar qsaca xatrlatma lazm bilirik. O.. Gkyay bu
arxaizmi dpdninc (109, 3) variantnda oxusa da, imla hvi ola
bilcyini dnrk qarsnda sual iarsi qoymu v silkinib
qalknca mnasnda aqlamdr (109, 193-194). M.rgin dpidinc
variantnda (106, Ic, 76) oxumu, tprtmk, kmldatmak, sarsmak
mnalarnda (106, II c., 83) rh tmidir. F. ZynalovS.lizad
nrind dpdinc fontik trkibind (71, 33) oxunaraq rhd
dmsklyinc mnasndadr nticsin (71, 228) glins d,
virmd nzr alnmam v trpninc kimi yozulmudur (71,
131). .Cmidov dp-danca kimi (20, 282) oxusa da, mnasn
aqlamamdr. Lakin M.Nasoylunun vrdiyi mlumata gr,
qocaman tdqiqat sbh tzdn mnasn dnmdr. M.Nasoylu
is hmin sz dipdinc variantnda oxuyaraq dinmzc, sakitc
kimi masirldirmidir (80,237).
Bir mqalmizd bu sz dpidinc variantnda (46, 47-48)
oxusaq da, Drzdn nsxsinin nsiklopdik nrdki surti il tanlq
yuxarda gstriln variant irli srmy sas vrdi.
Szsz, hr bir oxunu variant myyn lmi sasa syknir.
Yalnz Drzdn nsxsin dm bu arxaizmin oxunmasnda nc
hrfin dal, yoxsa r hrfi olmas mbahislidir. Bizc, bu sz hm
abidnin dilind, hm d M.Kaari ltind mstqil ilnmi tp-//
dp- flindn (68,II c., 33) trmi dprt(mk) felinin -inc kilili
fli balama formasdr. Masir dilimizd mtatza ssdyimsi
hadissin urayaraq trpt(mk) fontik trkibind yaayan bu sz
yn d M. Kaari ltind omonim sz kimi trptmk,
qmldatmaq, hcum tmk, sratmaq mnalarnda tprtmk
variantnda vrilmidir (68, II c., 316-317).
51

Irlid gstrdiyimiz kimi, buradak qadn tiplri mqayisli

kild mllrin gr qrupladrlaraq sciyylndiriir. Bl ki,
solduran soy tipli qadnlar sapadnca, yni F. ZynalovS. lizad
nrind izah olunduu kimi, ham yuxuda ikn gizlinc, orunca,
xlvti durub yalnz zn dnrk pis niyyt gdrlrs, tolduran
toy tipli qadnlar dprtinc yrindn durub xisltin mxsus ilr
dalnca yollanrlar. Drzdn nsxsind drdnc hrfi t v nun kimi
oxumaq mmkndr. gr dprtinc oxunsa, kimins tsiri il
yuxudan aylmas, oyadlmas fikri alanr. Vatikan nsxsind hmin
sz buraxlm, vzind kuluk uyhudan oyanr kalkar (106, Ic.,76)
cmlsi vrilmidir. Kuluq //quluq dyildikd shrl gnorta
arasndak vaxt, yaxud gn doduqdan iki saat sonrak vaxt (30, 44)
nzrd tutulur. l is az qala gnortaya qdr yatan qadnlar nc
yuxudan ayltmaq olar? Tbii ki, yalnz acqlanmaqla, zrin
qcanmaqla. Mahidlrimiz gstrir ki, dp(mk) fli hucum
tmk, vurmaq mnasnda dflrl ilnib. Msln:
Ta Ouz bglriyl Dli Tondar sadan dpdi. Clasun yigitlrl
Qaragn ol Dli Budaq soldan dpdi. I Ouz bglriyl Qazan dopa
dpdi (73, 52).
Endi bir yigit bun dpdi. Dpdikc byd (73, 90) v s.
Masir dilimizd zrin qcanmaqla acaqlanmaq mnal tpinmk fli d bu arxaik fl kkndn yaranmdr. Abidnin dili n
xaraktrik t~ d mvaziliyin uyun olaraq dprtinc ss trkibind
ilnmi bu szn acqlannca, zrin qcannca mnalarn ifad
tdiyini dnrk.
Bllikl, dyim v onun rhi mntiqi baxmdan bir-birini
tamamlayr.

QDM OUZ MSL

ygl ulalr, qabral byr (D 15,7; D 256,5).
52

Tdqiqat gstrir ki, abidnin dili yzilliklrin hyat snandan

xm hikmtli dyimlrl zngindir. Hmin dyimlr Kitabn
mqddimsind ouz linin byk bilicisi Dd Qorquda mxsus
soylamalarn trkibind v btn boylar zr splnrk myyn bir
fikri gclndirmk, hadislr mntiqi alar vrmk mqsdil
ildilmi atalar sz v msllr klind ks olunmudur. Bunlardan
bir qismi z ilkliyini itirmyrk ynil gnmz qdr yaamaqdadrsa, bir qismi lksik trkib baxmndan myyn dyiikliy
mruz qalm, bir qismi is tamamil arxaiklrk dildn xmdr.
Trkibind arxaik szlr ilnmsin baxmayaraq, aydn v anlaql
mnaya malik At qula saq olur, Drin olsa baturdur, qalabalq
qorxudar, At ilr, r gnr, Yayan rin umur olmaz, Bu
dnyan rnlr qll bulmulardr, gnmkl vrt r olmaz,
Padahna as olann ii rast glmz, Ar knld pas olsa, rab
aar, Aslan nigi yn aslandr v s. tipli atalar szlri il mqayisd l dyimlr d rast glmk olur ki, onlarn oxunuu v am
hmi mbahis obyktin vrilmidir.
Azrbaycan qorqudnaslarndan akad. H.Arasl ilk sz iykl
klind oxuyaraq (70, 21, 135) atalar sznn birinci komponntini ilk
uaq boy atr kimi mnalandrmdr (70, 21). F. Zynalov-S.lizad
nrind is bu sz iygl kimi oxunmu v dyim yiysi olan
yklir, qabral byyr variantnda aqlanmdr (71, 134, 229).
Hmin oxunu Kitabi-Dd Qorqud nsiklopdiyasnda da
saxlanmdr (73, 40, 99). Qdim ouz msli kimi dyrlndiriln bu
aforistik ifadnin ikinci hisssi canl dilimizd arxal (arxas, daya
olan) byyr mnasnda indi d ildilmkddir. Tamamil dildn
xm ilk komponntin mna am, grndy kimi, frqli variantlarda
zlmdr ki, bunlardan h biri inandrc sslnmir. Iyg kimi
oxunan szn yiy mnasnda ilnmsi tarixi faktlarla tsdiq

53

olunmur. Grnr, tannm alimlrmiz iy sz il iyg szn

qardrmlar.
Akad. V.V. Bartoldun trcmsindn (i koqo st rbra, tot podnimats, u koqo st xrh, tot vrastat, 129, 17-18) bl xr ki, ilk
komponnt dzgn oxunub mnalandrlmamdr. Bunu hmin
trcmy rh yazan H. Arasl, M. Thmasib kimi mqtdir
alimlrimiz xsusi qyd tmilr: Aydn dyil ki, u koqo v xrhi
szlri haradan alnb? (124, 166).
Mvcud oxunu variantlarn tutudurub ayrca rh yazan .
Cmidov is hmin dyimin ilk szn bir n variantda: ygl
(20, 44), ygl (20, 285), ygl (20, 404) klind transkripsiya
tmidir.
Kitabn dilind cmi 2 df ilnn bu szn mxtlif variantlarda oxunmasnn z tccb dorurur. Qocaman alimin qdim
ltlr sasn bu df ykl kimi transkripsiya tdiyi arxaizmin
byr (yan), qabra, ulalmaq flinin is inkiaf tmk,
bymk mnalarn dadn gstrs d, sonda bl bir nticy
glir: Cml zvlrinin daxili uzlama xsusiyyti v szlrin hrfi
srasndak mqayis oxarlna gr hmin atalar misaln indiki ifad
il pyvndlr boy atr, qabral byyr klind anlamaq olar (20,
112-113). Pyvnd mnasnn bu ifady nc calaq dilmsi z bir
mmmadr.
Bununla bl, lav rhd mllif onu yni mnal , arxaik v
masir dyimli olmaqla iki variantl atalar misalndan ibart bir sz
qrupu kimi(20, 255) dyrlndirmsi bizim n olduqca hmiyytlidir. O.. Gkyay gstriln klam ygl ulalur, kapuralu
byr variantnda oxumu (109, 6, 126) v vrdiyi szlkd yg
kabra, ygl sz is kabural, kaburas olan mnasnda
(109, 207) izah olunmudur.

54

Byk tdqiqat dyimi masir mnada I kmigi olan hr varlk

gliir, kabral olanlar da byr variantnda virmidir (fakt buradan
gtrb: 119, 280).
M.rgin dyimi eygl ulalur, kapuralu byr kimi oxuyaraq
(106, Ic, 81, 226) yg arxaizmini kabra (106, II c, 108) ulal-
flini is bymk, glimk, ytimk kimi (106, II c, 301) aqlam
v hr gmikli gliir, kabral byr (119, 280) variantnda
masirldirmidir.
Bu atalar sznn oxunub-mnalandrlmas il bal gni thlil
aparan V.Zahidolu M. Kaari ltin sasn yg klmsini hr
hayvann ygisi, y kmigi kimi, ulal(maq) flini is artmak, ki
v hacimd artmaq kimi saslandrmaa alaraq dyimi Hayvan
(nin) artar, insan boy atr, ykslir kimi rh tmidir (119, 280).
Dmk olar ki, S.Tzcann aradrmasnda da ynil hmin nticy
glinmidir: Hayvan (ygl) irilir, insan (kabural) boy atr(117,
76).
Dyimin mntiqi axarna diqqt ytirdikd onun qrib bir
konstruksiyada vrildiyi z xr. Bl ki ygl ulalr fikri
qabral byr modlind ynidn tkrarlanr. Maraqls da budur ki,
ilk cml ouzca, sonrak is qpaqcadr. Abidnin ouz qat daha
qdimdir. Grnr, bu dyim ilk variantda, yni srin formalad v
ilk df yazya alnd ouz trkcsind ygl ulalr klind qsa
v ycam ifad olunmu, srin z krldy sonrak mrhllrd
is daha anlaql ada variantnda qarl il birg vrilmidir. .
Dmirizadnin ouz- qpaq mvaziliyi kimi onlarla sz, qrammatik
forma sasnda rh tdiyi bu fikir (23, 23-34) gstriln cml
modlind d z ksini tapmdr.
Aradrma gstrir ki, yg arxaizmi M. Kaari ltind
yan, adrn yan, dan ortas, yoxu hisssi (68, III c., 171), hr
hyvann krk hisssi (68, IIIc, 171) v mumilikd, qabra (68,
IIIc., 367) mnasnda ilnmidir ki, bu da btn bdn zvlrinin ad
55

kimi oxmnallq qazanmas il laqdardr. Bu sz qabra

mnasnda bir ox trk dillrind rast glinir (136,257; 140, Ic., I h.,
721). Dmli, yg szn V. Zahidolunun dndy kimi yalnz
hyvanla balamaq dzgn dyil. Ulal (maq) fli is by(mk)
mnasnda ilnmi szdr v ara-sra klassik dbiyyatmzn dilind
d ilnmidir. Msln:
Kklkdn bil ulalm idi,
Glndamn xuyunu alm idi (22, 41)
Sn yaman chl iind qalmsan,
Ayn z bana ulalmsan (33, IIc., 245).
Tbii ki, burada nln(mk) mna alarnn izini axtarmaa
dymz. timoloji baxmdan yg sz yr (yhr), yin v
yri szlrinin mnyind duran y- fl-ad sinkrtik kkn -g (au) kilisinin artrlmas yolu il dzlmidir. Bu sulla dzlmi
buzau (buzov) v buqau (buxov) szlrin abidnin mtnind
rast glmk olur:
Bua-bua ddiklri qara ink buzas dgilmidir? (73, 82).
Ar buqau topucau dgr, dgil! (73, 71)
Ar buqau topucaun dgr dyyinmi? (73, 72).
Ulal(maq) fli is byk mnasnda ilnn ulu sifti il yni
mnli olmaldr, ya da hmin sz -al kilisinin artrlmasndan
yaranmaldr (mqayis t: sar saral(maq).

56

SK NANCLAR
Qara qyma gzlri uyxu alm, al ax,
On ikic scgn rn olmu, yur ax,
Tar vrn tatl canu syranda imi, and ax.
z-gznd canu varsa, oul, xbr maa!
Qara bam qurban olsun, oul, saa! (D-27,4-7).
Dirs xan olu Buac boyundan gtrlm bu soylama
parasnn ikinci misrasnn ksr, nc misrasnn is sonuncu
szlrinin oxunub aqlanmasnda fikir mxtlifliyi nzr arpmaqdadr. Kitabn gzl bilicilrindn M.rgin Drzdn v Vatikan
nsxlrini mqayisli thlil clb drk hmin misralar:
Ol ikic sncg rn olmu, yr ah,
Tanr vrn tatlu canu syranda imi, ant ah.
klind oxumaqla (106, I c., 88) daha dzgn variant ortaya qoymudur.
O.. Gkyay:
On iki inc sncg zn alm baur ah
Tanr vrn tutlu canu syranda imi, indi ah (109, 11),
H.Arasl:
On ikic skciyin rn olmu, yr ax
Tanr vrn dadlu cann syrandaym indi ax (70, 26),
F. Zynalov - S. lizad:
Ol ikic sncg uzun olmu ygr ax,
Tar vrn tatl canun syranda imi ndi dxi (71, 42),
.Cmidov is:
57

Ol nnic sincigin
Uzun olmu yar ax.
Tanr vrn datl cann
Syrandaym indi, ax (20, 292)
variantnda oxumular.
Drzdn nsxsin stnlk vrn S.lizad Kitabi-Dd Qorqud
Ensiklopdiyasnda 1988-ci il nrind irli srdy (71, 39)
yuxardak varianta qaytmdr ki, bu da soylamann mahiyytini
anlamaqda tinliklr yaradr.
Mlumdur ki, soylama ov zaman qrx namrdin hiylsi il atas
trfindn oxlanaraq bir drnin iind huunu itirmi Buacn ba
zrind gz ya axdan anann dilindn sylnilmidir. Burada ygan
vladn itirmk qorxusunu yaayan anann drin iztirablar fonunda
lml bal qdim ouz inanclarnn ksini grrk. H.Arasl,
O..Gkyay v M.rgin oxunuuna tiraz dn S.lizad: Mtndki
tsvir gr, ana olunun yaral bdnini oxayb alayr. Ona gr d
Buacn uzun qollarn - ayaqlarn zizlyrk dyir ki, O iki ayaqlarn
uzun idi, indi niy yr? yozumunu irli srr (71, 230). Mtndki
rn arxaizmini M.Kaarinin Divani lt-it-trk srin sasn,
hr yin pisi, dalan, xarab olan mnasnda doru-dzgn rh
dn A.Rhimolu bu virmdki ziddiyyti o uzanm qol-qn
ydr hkm il o iki ayaqlar uzun idi, indi niy yr? sual
arasndak mqam mna anlalmazl kimi dyrlndirmkd tam
haqldr (85, 304). bhsiz, burada oxla vurulan Buacn smklrinin
dalb paralanmasndan danlr, lakin misrann tam aqlanmas n
onu tkil dn btn szlrin smantikasnn rh dilmsi olduqca vacibdir.
nc on ikic snck birlmsini nzrdn kirk. Bizc, bu
ifad qdim ouz tfkkrnn say sistmi il bal inanclara iq sar.
Grnr, bir ox xalqlar kimi qdim trklr d on iki rqmini tamlq
rmzi kimi iltmilr. Ilin on iki aydan ibart olmas v bu rqmdn
58

sonra gln rqmin nhs hsab dilmsi hmin ski inanclara syknir.
Bu inanc ouz tnosunun formalamasnda sas rol oynayan Boz oq,
oq birliklrinin hr birinin on iki tayfadan ibart olmas il bal
fsanvi grlrd d z ksini tapmdr. Bu mvqdn yanadqda
insana da Tanrnn yaratd btv, kamil bir varlq kimi baxan
ouzlarn onun quruluca on iki smkdn ibart olmas dncsin
glmlri mntiqi grnr. Bzi tdqiqatlarn ol ikic (-c
qvvtlndirm datdr) klind vrdiklri bu sz istr Drzdn,
istrs d Vatikan nsxsind aq-aydn oxunur (Tannm dili
T.Tkin aradrmasnda da bu variant vrilmidir,bax: 115, 146-147).
Qdim ouz bdii tfkkrnn n mhtm abidsi saylan Dd
Qorqud kitabnn mhz on iki boy sasnda trtibi d tsadfi xaraktr
damayb, bu inanca istinad dir. Odur ki, qorqudnaslqda ara-sra
soylniln Kitabn daha ox boyu hat tmsi fikri bu inanca zidd
olduu n inandrc grnmr. Hr halda, abidnin dilind ilnmi
, yddi, doqquz, qrx rqmlri kimi, on iki rqminin d qdim
inanclarla ball tkzib dilmz faktdr.
Sonra gln rn sz haqqnda dili alim A.Rhimolunun
aradrmasna yuxarda istinad dilmidir. Burada yalnz bir mqam
dqiqldirmk istrdik. Ulu dili M.Kaari rn szn vrdiyi
rhd onun fars mnli viran sz sasnda yarandn htimal dir
(111, I c.,76). Masir dialktlrimizd pis, xarab (8, 351), Trkiy
trkcsind is xaraba, dalm qala (139,I c., 2h., 1219) mnasnda
ildiln bu qdim sz rnqala toponimind d yaamaqdadr. Thlil
gstrir ki, rn sznn viran fars sz il oxar yazl v mna
yaxnl trk dillrinin kamil bilicisi M.Kaariy onun mnyi
haqqnda bl bir fikri sylmy sas vrmidir. Lakin hr iki szn
masir trk dillrind ildilmsi v frqli dyilii onlarn mnc
mxtlif sz kklrindn rit tapdn sylmy imkan yaradr.
mumiyytl, ski lifba il yni yazla v oxar mna alarlarna
malik bu tipli trk v rb-fars mnli szlrin frqlndirilmsin
59

hssas dilinin ltind d rast glmk olur. Msln, srt, gcl

mnasn ifad dn arxaik kadr trk sznn qdrtli mnasn
ifad dn qadir rb sz il yaxnln bu klm rbcy uyun
durmudur (111, I c., 364) fikri il mumildirn Kaari onlar
mnc ayrmdr. Tsadfi dil fakt kimi rast glinn bl
hadislrdn biri d rn v viran szlri il laqdardr. l hmin
ltd B.Atalayn ri fontik varantnda oxuma mslht bildiyi
cr(mk) mnal qdim ri-//ri- flindn bhs olunur (111, III c.,
252-253). sasn aacla bal ildilmi bu szn ilkin olaraq
dalmaq mnasn bildirmsi fikrindyik. Grnr, ltin yazld
dvrd artq arxaiklmkd olan r- fli mna daralmasna mruz
qalaraq aacn iindn dalmas il bal rmk mnasn damdr. Odur ki, rn v ri szlrinin yni mndn dalmaq
mnasn ifad dn r- fl kkndn trndiyini znn dirik. Hr
halda, szn hans mndn trmsindn asl olmayaraq, dal,
xarab, pis anlamn bildirmsi mhm faktdr.
Cmldki nvbti sz yr- flin glinc, onun ydr,
bir yr topla, cm l mnasnda ildilmsi bhsizdir. Masir
dilimizdki tapr- fl formasna uyun olaraq yr- sz d -r
szdzldici kilisinin kmyi il yaranmdr. Bllikl, misrann
mnasn n iki smyn dal olmu, bir yr topla kimi qavramaq
olar.
Soylamadak nc misrann Tar vrn tatlu canu syranda
imi, and ax variantnda oxunuu da qdim ouz-trk inancna
qaynaqlanr. Mlumdur ki, dual tfkkr malik qdim trklr insann
bdn v ruhdan ibart olmasna inanmlar. Odur ki, onlar lm ruhun
bdni trk tmsi kimi drk tmilr. Ayrlmaq, paralanmaq
mnasn dalam kild smantikasnda saxlayan lmk fli (bax:
49, 72-73) bu dncnin izlrini indi d yaatmaqdadr. Soylamann
mzmun kontkstin bir daha diqqt ytirk. Torpaa uzanm olunu
yaral grn ana ona qara qyma gzlrini ama, dalm, boalm
60

smklrini bir yr ydrma, syrana, gzmy xm ruhunu,

huunu zn qaytarma, z-gznd canlandrma xahi dir. Ant-
fli kontkstd mhz canlandrmaq mnasnda ilnmi arxaik szdr.
M.Kaari onun hazrlamaq mnasn bildirdiyini gstrir (111, I c.,
215). Radlov ltind d bu mna ks olunmudur (139, I c., I h., 235).
Vrilmi misrada ant- flinin bu mnan dad aq-aydn
duyulur, unki canlandrmaq hazr olmaq anlamnn bir slubi alardr, sinonimidir. Bu arxaik fl abidnin Bams Byrk boyunda
yni mnada ildilmidir. Baniyi qarda Dli Qarardan istmy
gln Dd Qorqudun onun acqlanmasn grb qamas shnsind
bl bir pizod vrilmidir: Ddyi qova-qova Dli Qarar on ylk yr
aurdu. Dd Qorqudu ardndan Dli Qarar irdi. Ddni ans antd.
Tarya sqnd. Ismi-zm oqd (73, 56). Grndy kimi, Dli
Qararn qorxusundan Dd Qorqudun huu bandan xr. Ancaq son
mqamda lm thlksini hiss dn Qorqud Ata zn cmlyrk
Tanrya iman gtirir. Burada ilnmi ansn antd ifadsi islamdan
qabaqk dnyagr ks tdirn dyimdir. S.lizad birinci dyimdn
frqli olaraq onu slin uyun variantda Ddnin yadda canland
formasnda (71, 154) virmkl digr qorqudnaslarn shvini
dzltmidir. Bl ki, M.rgin an szn hyrt, aqnlq, ant-
flini is armaq kimi anlam v hr df d bu mnalandrmaya
tam min olmadn bildirmk n qarsnda sual iarsi qoymudur
(106, II c., 17).
Gkyay bu dyimin tutulub kalmak, arp kalmak (109, 164),
Bartold qorxudan aln itirmk (liils sil ot straxa, 129, 37),
.Cmidov is cmlni Ddnin usu nndi klind oxuyaraq
Ddnin al yrindn oynadld kimi izah tmilr (20, 161-162).
Aln itirn insann Tanrya snmas mntiqi sslnmir. Burada aln
dyil, mhz huunu itirn Ddnin ynidn onu canlandrmasndan sz
alr. Hr iki szn zikr tmk, yada salmaq mnasn bildirn
an(maq flindn (30, 22) trndiyini gman dirik. - fldn ad
61

dzldn kili il dzlmi an ismi hu, yadda mnasndadrsa, t fldn fl dzldn kilisi il dzlmi ant- fli yada salmaq,
hazrlamaq, canlandrmaq anlamndadr.
Hmin ifad Andran anq, qurbaa tanq (82, 29) qdim ouz
mslind d S.lizadnin vrdiyi yozuma uyun glir. Canlandran
hudur (yaxud ruhdur), qurbaa da ahiddir. Kitabdak an szn
bu msldki anq sznn son samitini itirmi fontik variant kimi
d qbul tmk olar. Trk mnli oxhcal szlrd q, k
samitlrinin sz sonunda dmsi mlum faktdr v soylamadak
sigz sz d bu fontik hadisy uramdr.
Bllikl, ruhun grnmzliyini inc bir yumorla ks tdirn bu
msl abiddki fikirl tam sslir. Tssflr olsun ki, ansn
antmaq ifadsini dzgn rh dn S.lizad soylamadak
ant(maq) flini endi klind oxumaqla bu qdim inanc thrif
etmidir.Digr trfdn, hmin oxunu soylamadak cmlnin qrammatik quruluuna da xll gtirir. Bl ki, istr birinci misradak agil,
istr ikinci misradak yr, istrs d nc misradak ant fllri
anann xahi v yalvar trzini ifad dn bir slubda flin mr
formasnda vrilmidir ki, hudi kmi zaman formasnda olan ndi
oxunuu bu slubi alar pozur. yni zamanda, misralarn sonunda
tkrarlanan ax datnn bu dyim trzini qvvtlndirmsi d nzr
alnmaldr.
Nhayt, soylamada anann israrla z-gzd can varsa, oul,
xbr maa! v ol gvdd canu varsa, oul, xbr maa! (73, 4243) misralar mahidlrimizin doru olduunu, yni mtnin bdni
trk tmi ruhun ynidn canlandrlmas kimi qdim inanca
saslandn tsdiq dir.
Ykunda hmin soylamadak fikrin aqlanmas il bal S.
Tzcann da maraql aradrma aparmas faktn da xatrlayb (116, 99104) mqayisd bizim yozumun mzmunla daha uyarl olduu
dnrk.
62

63

ULA OLU SALUR QAZAN

Bir gn Ula olu, Tulu quu yavrusu, bz miskin umud, Amit
soynu aslan, Qaracun qaplan, qour atn iysi, xan Uruzu
aas, Bayndr xan gygisi, Qaln Ouzu dvlti, qalm yigit
arxas Salur Qazan yrindn durmudu (D- 35,11-13, D- 36, 1-2).
Kitabn ba qhrman Qazan xann soykkn, sil-ncabtini,
yrini-yurdunu, cmiyytd tutduu mvqyi v s. xaraktriz dn bu
ifadlr irisind tulu quu yavrusu, bz miskin umud, Amit
soynu aslan , Qaln Ouzu dvlti, qalm yigit arxas kimi
bdii tyinlrin oxunub aqlanmas da fikir ayrl yaradan
mqamlardan saylr. Dorudur, Kitabn arxaik lksikasnn
aqlanmasnda mqsdynl tdqiqatlar aparan V.Zahidolu bzmiskin umud ifadsindki bz sznn rhi il bal mbahislr
birmnal kild nqt qoyaraq ziflmk mnal bz- flindn
yarandn sbut tmkl bz sz trk mnlidir v miskin
szn yaxn far, zif, kimssiz mnas ifad dir qnatin
glmidir (99, 9-11). ygl ulalr, qabral byr mslind
olduu kimi, daha ski szn masir qarlnn vrilmsi yolu il
yaranm bz-miskin birlmsinin bu cr izah tam inandrcdr v
dastandak lksik vzlnm prossinin mahiyytin uyun rh
olunmudur.
Amit soynu aslan birlmsini Amit toponimik adna v
trf mnal soy arxaizmin gr Amit trfin aslan kimi aqladmz n digr ifadlr zrind daha trafl dayanma lazm
bilirik.
Tulu quu yavrusu.
Abidnin dilind df ilnmi bu sz birlmsinin (D-35, 11;
110-4; 205-3) qdim grlrl bal olduu duyulmaqdadr.
64

Grnr, l bu sbbdn d qorqudnaslqda tulu qu adnn

am il laqdar qti fikr glinmmidir. O.. Gkyay tl klind
oxuduu (109, 16, 99) v htta bir df mtn daxil tmdiyi (109, 51)
bu arxaizmi tyl kimi izah ts d, tl ku, tl kuun yavrusu
ifadlrini izahsz vrmidir (109, 295). Tulu adn tl klind
oxuyan M.rgin onu yrtc bir qua vriln atmaca kimi rh
tmkl kifaytlnmidir (106, II c., 299). Szn oxunuunda M.rgin
variantna stnlk vrn S.lizad simini Azrbaycan dilind
tlk (alc quun ad tlk trlan) il ssldiyi n inandrc
grnr dmkl (71, 231) saslandrmaa almdr. ksr trk
dillrind kar mnasnda ilnn (144, 324-325) tlk sifti tl
oxunu variantnn irli srlmsind mhm rol oynasa da, konkrt
hans quu adlandrmas v n n Qazan xana aid dilmsi aq
saxlanlmdr. Kitabi Dd Qorqud Ensiklopdiyasnda tl
oxunuunda vrilmi bu szn tkl kimi izah da (73, 203) msly
aydnlq gtirmir. Digr qorqudnaslarn tulu variantnda oxuduqlar
bu sz trk mifik tfkkrnn inda rh dn M.Syidov onu ulu
daa inancn zoomorfik ifadsi kimi qbul drk, szn yaranmasn
v mnasn bl vrir: Tulu - tu v ulu szlrindn yaranm
mrkkb szdr. Tu bir ox trk dillrind da dmkdir. Ulu
is bllidir ki, byk, uca mnasndadr. Tu (da) il ulu
(byk, uca) birlrkn u sslrindn biri dm v sz tulu
fontik klind biimlnmidir. Tuluuca, byk da dmkdir
(90, 111). Bu timoloji rhin v mna yozumunun aadak dil faktlar
baxmndan zn dorultmad ortaya xr: birincisi, trk dillrinin
morfoloji quruluu mrkkb isimlrin yaranmasnda bl bir modli,
yni tyinin (siftin) tyinlnn szdn sonra ilnmsini qbul tmir
(mqayis t: qaraqu, qzlqu, qaranqu, sarkynk, alabaxta v s.).
l buna gr d mllif sralanmada da v byk, uca kimi
aqlad szlri da byy, ucas dyil, uca, byk da kimi
vrmy mcbur olmudur; ikincisi, qua uca, byk da dyilmsi,
65

htta mifik grlr saslansa bl, trk dillrind qulara vriln ad

sistmin yaddr. Buna baxmayaraq, grkmli mifoloqun tulu szn
salur sz il mvazi aradrmas v onlar arasnda myyn laqnin
olduunu duymas diqqtlayiq mahiddir. Irlid grcyimiz kimi,
tulu sznn amnda mhz salur sz aar rolunu oynayr. Lakin
aradrc alim burada da dil faktlarna srbst mnasibt gstrmi,
salor kimi oxuduu salur szn Qazan xann mnsub olduu
boyun (tayfann) adn bildirn tnonim kimi dyil, onu dastannn
bl bir adama ocaq, od yanan yr, uca isthkam, odlu isthkam ad
vrmsi kimi dyrlndirmidir (90, 114).
M.Syidovun tulu szn vrdiyi timoloji aradrmaya istinad
dn B.Abdulla onu dnyann n byk, yksk danda yaayan,
mifoloci mkan Qaf da saylan Simurq quu il ynildirmidir (3,
61). O, abidnin dilind ilnmi yddibal jdahaya ytib vardm
ifadsini Mlikmmmd nalndak pizodla laqlndirrk bu
dyimi Qazan xann Tulu quun -Simurqun balalarn jdaha
flaktindn qurtarmaqla onun istklisin vrilmsi kimi
mnalandrmdr (3, 62-63).
Thlil gstrir ki, tulu quun yavrusu ifadsi Qazan xann
tayfasnn onqonunu bildirmy xidmt dir. Ouzlarn 24 tayfa birliyi
sasnda formalamas v hr bir tayfann z tamqas v onqonu olmas
lmi dbiyyatda ytrinc iqlandrlmdr (91, 217-218; 111, I c., 5558; 141, 64-67). Abidnin dilind ilnmi yigirmi sancaq byi ifadsi
(73, 87) d hmin bilgidn rit tapr. Salur Qazan mrkkb adnda
salur sz Qazan xann ouz tayfalarndan hansna aid olmasn
bildirir. Salurlarn alc qulardan saylan brkuta onqon kimi
tapnmalar blqazinin cryi-trkmn srind aydnca
gstrilmidir (130, 54). Tulu qu ad brkut quunun arxaiklrk
dildn xm daha qdim formas olmaldr. Bu qu adnn XIX srin
vvlllrin qdr qrz v qazaxlar arasnda ilnmsi rus tdqiqats
A.I.Lvin trfindn aadak kimi qyd alnmdr: Tuluqus
66

kkliy oxar quu qrzlar bl adlandrr: onun ayaqlar

drdayaqllarn pncsin oxayr. Onlardan malic mqsdil istifad
olunur (132, 62). Ouz tayfa onqonlarnn thlili onlarn hamsnn
tbitd mvcud olan ral qulara istinad tdiyini z xarr. Bu
baxmdan, tulu qu adnn da fsany dyil, ralla sasland
fikrindyik.
Masir dvrmzd Qazaxstan llrind gni yaylm brkutdan alc qu kimi ovuluqda istifad dildiyi kimi, ayaqlarndan xalq
tbabtind malic mqsdi il istifad olunduu da gstrilir. Bu, tulu
v brkut qularnn oxar lamti kimi hmiyytlidir. Ola bilsin ki,
qazaxlar tuluqus ad altnda baqa bir quu adlandrmlar. Trk
dillrind yni quun mxtlif cr adlanmas il yana, yni adn
mxtlif qulara amil dilmsi fakt il rastlamaq mmkndr. Bu
htta bir dilin mxtlif dialktlrind d zn gstrir. Odur ki,
mxtlif mnblrd v tarixi dvrlrd salurlarn onqonu kimi
gstriln tulu v brkut adlarnn yni quu adlandrmas daimi
dyimd olan dil hadissi kimi qarlanmaldr.
Tulu sznn timoloji aradrlmas onun bir onqon kimi alc
qular qrupuna aid olduunu sbuta ytirmy imkan yaradr. Trk
dillrind toan (bu qu ad abidnin dilind d ilnmidir: Toan
qu oluban uaynm? (73,85), torul//turul (bir qudur ki,
durnalara buraxlan zaman hamsn basr,30, 40) kimi alc qulara
vriln adlarn para-para tmk, didmk mnal arxaik to-
flindn (bu sz kk dora- flind indi d yaamaqdadr) trndiyi
gstrilir (144, 348).
Alc qularn sciyyvi xsusiyytlrin uyun olaraq vrilmi bu
adlar tulu sznn yaranmasnda da gzlnilmidir. Tarixn tol-/tul fl kklrinin topa tutmaq, datmaq mnalarn dad Kaari
ltind qyd alnm (111, II c., 22-23, 175; 111, III c., 447) v
hmin sz kk abidnin dilind tolduran toy ifadsind d z izini
saxlamdr.
67

Bizc, tul- fli masir dilimizd ilnn tut- fli il birg hat
tmk, tutmaq mnal daha qdim to-//tu- arxaik flindn (144,
260, 294) qaynaqlanmdr. Fldn trnmi bir ox qu adlar kimi
(msln, alaan: ala-an, qr: qr-) tulu sz d tul- arxaik
flin -u ad dzldn kilinin lavsi il yaranaraq dadc, tutucu
mnasn ifad tmidir. Bllikl, tulu quun yavrusu birlmsi
qdim ouzlarn alc qulara ski inanclarnn bdii inikas kimi ral dil
faktlar zminind rh olunur.

Qaln Ouzu dvlti.

Bu birlmd Qaln Ouz mrkkb ad I Ouzla D Ouzu
znd htiva dn, ouzlarn vtn adlandrdqlar lin, dvltin addr.
Qaln arxaizmi M. rginin qyd tdiyi kimi, byk, qvvtli (106,
II, 163) mnasnda ilnrk Ouz linin qdrtini nzr arpdrmaa
xidmt tmidir. Qaln Ouzu dvlti birlmsi is Qazan xana aid
bdii tyinlrdn biri olub qorqudnaslqda mxtlif mna alarlarnda
aqlanmdr. Dyimin oxar szlrindn olan dvlt arxaizmi
haqqnda irli d trafl bhs tmidik. Bununla bl, konkrt mqamla
bal bzi lav rhlr vrmyi lazm bilirik.
V.V.Bartoldun ifadni sast ostalnx oquzov (129, 22, 24)
variantnda trcmsindn aydn olur ki, byk rqnas qaln
szn qalan kimi oxuyub virmi, dvlt szn is sadt
anlamnda mnalandrmdr. F.Zynalov - S.lizad virmsind
ifad Qaln Ouzun daya (71, 140, 142) kimi masirldirilmidir
ki, bu da mlliflrin dvlt szn kontkst daxilind
mnalandrmalarndan irli glir. Bizc, bu mqamda dvlt sz
uur anlamn ifad tmidir. posun ba qhrman Qazan xan
boylar dzb-qoan Qorqud Ata trfindn Qaln (qdrtli) Ouz linin
uuru kimi dyrlndirilir v bu yksk ad posun mzmununda zn
tam doruldur. Artq sbut dilmi hqiqtdir ki, Kitabn dvrmz
68

glib atm Drzdn v Vatikan nsxlri daha qdim mnblrdn

krlmdr. Lakin bu krlm mxaniki xaraktr damam,
katib qlminin mtn yaradc mdaxilsi yolu il yrin ytirilmidir.
Bu, xsusil ilkin mnby mxsus sz v ifadlrin dvr n daha
anlaql ilk qarl il vzlnmsind qabarq nzr arpr.
Mahidlrimiz gstrir ki, rb mnli dvlt sz d abidnin
dilin bu sulla yni mnal qdim trk sanc szn dildn
sxdrmas yolu il daxil dilmidir. Birinci boyun sonunda Dd
Qorquda mxsus yumlarda xyir-dualarda bl bir alq vrilmidir:
Salq il sancn dvlti Haq artrsn! (D-35,2).
Nsx katibi yalnz bu mqamda sanc arxaizmini vzlmmi, ancaq fikir oxucuya aydn olsun dey qarln lav tmidir.
F.Zynalov - S. lizad virmsind bu alq Salqla dvltini
Allah artrsn (71, 138) klind vrilmidir ki, bununla h cr
razlamaq olmaz. Qaln Ouzun dvlti birlmsind olduu kimi
bu xyir - duada da uur, sadt anlam ifad olunmudur.
Qalm yigit arxas.
Iki df Qazan xan (D - 36, 1; D- 110, 2), bir df Bayndr xan (D
- 205, 2) barsind sylnilmi bu sz birlmsinin trkibindki qalm arxaizminin mna am mbahisli mqamlardan sayla bilr.
O..Gkyay szlynd aciz, dkn kimi izah olunmu bu sz
(109, 233) M.rgin szlynd qal(maq) flinin fli sift formas
kimi aqlanmdr (106, II c., 162). Bartoldun ifadni opora ostalnx
dciqitov trcmsindn (129, 22, 44, 74) bl aydn olur ki,
qorqudnas alim hmin sz masir anlamda qalan (digr)
mnasnda anlamdr. F.Zynalov S.lizad virmsind ilk iki
ilnm mqam nzr alnmayaraq ifad igidlrin arxas (71, 140,
161), nc mqamda is kontkst baxmndan yanalaraq btn
69

igidlrin arxas kimi mnalandrlmdr (71,193). Biz mlum olan

digr nrlrd qalm szn mnasibt bildirilmmidir ki, bu da
onun masir anlamda qavranlmas il izah oluna bilr.
Aradrmalar gstrir ki, bzi ltlrd, o cmldn fundamntal
Radlov szlynd bu arxaizm yorun, zif anlamnda rh
olunmudur (139, II c., 1 h, 273). Tarama szlynd (114, IV c.,286)
qyd alnm hmin mna alarna istinad dn byk qorqudnas
O..Gkyay ndns szn ilnm kontkstini nzr almam, zif
(dkn) igid arxas dyiminin mntiqi sslnmdiyin fikir
vrmmidir. Igid o kslr dyilir ki, qorxusuzdur, aciz dyil. Igid
zif sifti amil dilmz; bunlar tamamil bir-birin zidd anlaylardr.
Digr baxmdan, ouz rnlrini sciyylndirn hmin ifadnin hr
df bz miskin umud birlmsi il bir srada yana sadalanaraq
ildilmsi bu yozumu tkzib dir, nki far, zif, kimssiz anlam
slind bz-miskin sinonim ctly vasitsil (99, 10) vrilmidir.
Bu mqamda qalm sznn tkrarn yni mnan ifad tmsi
inandrc grnmr. Qalan igidlrin arxas yozumu da formal
yanamann nticsidir. Dnrk ki, mhz buna gr d F.Zynalov
S.lizad birg nrind hmin variant zrind dayanlmam v
mzmuna uyunladrlan btn igidlrin arxas ifadsin stnlk
vrilmidir. Lakin nairlr simlrin tam min olmadqlarna gr,
ondan yalnz bir df bhrlnmli olmular. l is qalm arxaizmi
hans mnan damdr?
Trkib baxmndan qal- v -m morfmlrindn ibart bu sz bir
n variantda aqlamaq mmkndr. zd olan variant onun fli sift
formas kimi qavranlmasdr. Orxon-Ynisy abidlrind bu sz
olduu yrd qalm, grid qalm mnalarnda bir n df rast
glinir:
Anda kalm yir sayu kop turu l yoryur rtig (KT k 9) (93, 218).
Ida, tada kalm kubranp yti yz bolt (T 4) (93, 246).
70

Daha optimal variant kimi grns d, grid qalm, yaxud

yaam mna alarlar aid olduu igid szn bir aydnlq gtirmir.
htimal dirik ki, qalm sznn bzi trk dillrind far, zif
anlamlarnda ilnmsi d mhz grid qalm mna alar sasnda
formalamdr.
Abidnin dilind ilnn ilkin arxaizmlr srasna daxil tdiyimiz
qalm sz daha qdim yaranma sulunu v anlam ifad tdiyi fikrindyik. Mrhum dilimiz A.Mmmdov umr dilind byk,
bymk, oxalmaq mnalarnda sinkrtik sz kimi x dn
qal sznn qdim trk dillrind qoca mnasnda kal, oxsayl, qaln mnasnda kaln, qalxmaq, ucalmaq mnasnda
kal szlri il smantik yaxnln gstrmidir (135, 16).
Hqiqtn d, Kaari ltind kal sz yal adam (111, II c.,
409), kala(maq) sz ymaq (111, III c., 249) mnalarnda
vrilmidir ki, bu mnalarn da bymk, oxalmaq anlamlar
sasnda formalad bhsizdir. Bundan lav, Kitabn dilind
ilnmi qaln (qaln, byk, mcazi mnada qdrtli), qalaba
(ox, lap ox), qalabalq (oxluq) arxaizmlrinin v masir
dvrmz qdr ilkliyini saxlam qalx(maq), qaldr(maq)
fllrinin d mhz arxaik qal kkndn trndiyini sylmk olar.
Grnr, ilkin mnas ox, byk v oxalmaq, bymk olan
bu sinkrtik sz kk tarixi inkiaf prossind oxmnallq qazanaraq
mxtlif alarlarda ilns d, z ilkin mnasn itirmmidir. Bizc,
qalm arxaizmi d bu ski kkl laqlidir. Sadc, -m fli sift
kilisi il dyil, say anlam yaratmaa xidmt dn daha qdim
morfmin lavsi yolu il dzlmidir. Bl ki, bu sz formas altm (alt
-m) , ytmi (yti -mi), iyirmi() (ikir//iyir -m) miqdar saylarnn
morfoloji strukturuna uyun kild yaranaraq saysz, oxsayl
anlamlarn bildirmidir.

71

Mlumdur ki, Kitabn dilind rast glinn , yddi, doqquz, qrx

saylar ski trk tfkkrnn kodlam, simvollam rqmlri kimi
orta srlrin hm ifahi, hm d yazl abidlrinin dilind sufi-mistik
alarlarda ildilmidir. Msln:
Qrxlar mydanna vardm,
Gl bri, y can, ddilr.
Izzt il salam vrdim,
Gl id mydan, ddilr (67, II c., 38).
Minlrdn qrxlara rdik,
Triqt vind durduq,
Yddilrdn xbr vrdik,
lrdniz, h dyilik (67, II c., 60).
Imim qrxlar camndan,
Krm indi canmdan,
Srv aacn klgsindn,
Qrib oyanmaz, oyanmaz (11, 184).
Maraqldr ki, oxluu ifad dn bir say kimi qalm sz d
yni funksiyan damdr:
Ol vr ki, bol vr,
Qalmlara yol vr (82, 55).
Qalmlara dayaq olmaq mri-dvlt artrr (1, 42).
Mczat bhrin dalan, qalmlarn lin alan,
Azmlar yola salan qatili-ntr lidr (29, 237).

72

tiraf tmk lazmdr ki, bu mqamda saysz v far anlamlar

olduqca yaxnlaaraq st-st dr. Grnr, oxluun far v
kimssizlri tmsil tmsi bu mna mvaziliyin rait yaratmdr.
Buna baxmayaraq, qalm yigit arxas birlmsind qalm
sznn mhz saysz, oxsayl anlamlarn bildirmsini bl bir
faktla da mhkmlndirmk olur ki, onun qarl kimi Kitabn
dilind oxluq anlayn ifad dn mslmanlar arxas (Ala sancaq
gtrnd mslmanlar arxas olsun! D - 75, 5-6; 73, 55) ifadsi birc
df olsa da vrilmidir. Tannm qorqudnas T.Hacyvin
mslmanlar arxas ifadsini daha qdim qalm yigid arxas
modlinin sonrak tshihi kimi dyrlndirmsi (59, 4)
mlahizlrimizin doruluuna bir daha minlik yaradr.

MRHLL ARXAKLM
Boylarn formalama, ilk df yazya alnaraq kitab halna salnma
v sonradan z krlm tarixlri arasnda byk bir zaman kidinin
mvcudluunu nzr aldqda, Qorqud sznn son drc anlaql
olmas hyrtdici tccb dourur. Lakin bu anlaqln arxasnda
bzn l sirli mqamlar gizlnir ki, ilkin tssratlarn bsit v sassz
olduu z xr. Bl mqamlar abidnin daha qdim lyazmadan
zn krn Drzdn v Vatikan nsx katiblrinin, mtnini slin
uyun masir oxucuya atdrmaa alan mqtdir nairlrin, lc d
dili zrind aradrma aparan qorqudnas alimlrin yaradc
faliyytlrind z izini qoymudur. Mlum hqiqtdir ki, son nsx
katiblri ilkin mnb zrind ilyrkn mtn mdaxil tmkl
rdakt xaraktrli dzli v lavlr yol vrmi, bzn hmin dvr
n artq arxaikln szlri ada qarl, yaxud da shv
yazldna saslanaraq uyun mnal oxar szlrl vzlmilr. Tbii
ki, bu tipli faktlarn mydana xmas nair v tdqiqatlar bl bir
fikr glmy ynltmidir ki, onlarn mnasn anlaya bilmdiklri sz,
73

dyim v soylama paralar mhz katib qlminin xtasdr v ilkin

variant z xarmaq n ynidn brpa dilmy mhtacdr.
Aradrma gstrir ki, szn tarixin varmadan, onun ksb tdiyi arxaik
mna alarlarn yrnmdn mtni, yaxud sz thrif tmkd katibi
qnayan nair v tdqiqatlarn bir oxu kobud thriflr yol vrmilr.
Bu, xsusil, aadak mqamlarda daha aydn gz arpr.
Qour atlu Qazana ki dyn bg Ygnk Tur ayrn bindi
(D 37, 10-12) .
Bu cmld anlalmazlq yaradan Ygngin Ouz linin balarndan biri saylan Qazan xana ki dmsidir. Dorudanm,
ki sz mhz masir anlamda vrilmidir? Kitabn ksr
nairlri hmin sz Drzdn nsxsindki yazl formasna uyun
olaraq (kaf, in, yy, in hrflri il) ki kimi oxumu (109, 17; 106,
I c., 97; 70, 32; 71, 42; 20, 298) v masir mnada da aqlamlar (109,
245; 106, II c., 202; 129, 22; 71, 140). Al v hnri il siln, adna
ayrca boy qoulmu Ygngin Qazan xan kimi rnin zn birbaa
ki dmsi mmkn idimi? Ax bu n mzmun kontksti il
tsdiqlnir, n d ouzlarn xlaq normalar il bir araya glir. Prof.
S.liyarovun bu mraciti Ygngin Qazan xana qar saymazlnn
nticsi kimi qiymtlndirmsi d (27, 138) zn faktlarla dorultmur.
Byyn byk, kiiyin kiik sayld, hr ksin z yrini bildiyi ouz
mhitind buna yol vril bilmzdi. l hmin boyun sonunda Ygnk
Qazan xana: al qlc, aam Qazan, ytdim (73, 52) dy mracit
tmirmi? Mgr I Ouzla Da Ouz arasndak qarda qrn bir
saymazlq ucundan trmdimi? Digr trfdn, dastanda dn-dn
mslmanla sdaqtini sbut dn Qazan xana ki dmk n
drcd mntiqidir? Htta islam dini lmntlrinin abidnin mtnin
sonradan lav dildiyini qbul tsk bl, ouzlarn xristian dinin
zrr qdr ball bir yana, kiicik myillri bl yoxdur. Bunu tsdiq
dn faktlarn gn-bol olmasna baxmayaraq, yalnz Qazan xanla
birbaa laqsi olanlar nzrdn kirk: Qazan xan ol Uruz bgi
74

tutsaq oldu boyda bl bir shn var: Qazan xan yn d byk bir
mclis qurub Ouz bylrin qonaqlq vrir, adlq dir. Sanda qarda
Qaragnni, solunda days Aruzu grb svinn Qazan xan qarsnda
yayna syknib durmu olu Uruzu grb alayr. Bu i Uruza xo
glmir v sbbini dms, Abxaz lin gdrk qzl xaa l basb,
pilon gymi kiin lini pb, kafir qz il vlnib atasnn zn a
olacan sylyir. Bu hrkti il Uruz atasndan gzlmdiyi
mnasibt qar acq xacan bildirir.
Yaxud, Salur Qazann tutsaq olub ol Uruz xard boyda
Tumann qalasnda sir saxlanlan Qazan xan dmni ycyi tqdird
azad dilmsi il razlamayaraq onlar bl alaldr:
It kibi gu-gu dn rkz xrsl,
Kicik douz lnli,
Bir torba saman dkli,
Yarm krpic yasdql,
Yonma aac tarl
Kpgim kafir,
Ouz grrkn sni gmgim yoq! (73, 106).
Qazan xan kafirl apard btn dylrind kilrini qrr,
kilslrini uurub yrind mscid yapdrr. Bl olduu halda Ygngin
ona masir anlamda ki dmsi mntiq smr. Mhz bu v
Ygngin aya baqsa almlu, al qaraqu rdml, qurqurma quaql,
qula altun kbli, Qaln Ouz bglrini bir-bir atndan yqc (73, 52,
73) klind sciyylndirilrk tqdim dilmsin saslanb bir
mqalmizd ki szn tarixn oxatma, glm, atapma v
atdanyxma yarlarnda oyun yoldana vriln arxaik adn kiri
sznn katib trfindn yanl krlm variant kimi
dyrlndirmidik (37, 85-88).
Hqiqtn d, 24 sancaq byini bir-bir atdan yxb, qalib kimi
yarn mkafat saylan lvan rngli, qiymtli paralardan tikilmi
75

qurama qura blind fxrl gzdirn Ygnk byin oyun

yoldalarndan biri olan Qazan xana kiri yar yolda (30, 48)
dmsi ki sznn masir anlamda qavranlmas il mqayisd
biz daha uyarl grnrd. Lakin son aradrmalar gstrdi ki, trk
bdii tfkkrnn n dyrli abidsi kimi qiymtlndiriln Dd
Qorqud kitabnn dnya mdniyytin bx dilmsind mstsna
xidmti olan Drzdn nsx katibini bu mqamda da thrif gr
sulamaqda tlsmiik.
Dd Qorqud kitabnn biz glib atmayan ilk nsxsinin yazya
alnd XI srin byk trk airi Yusif Balasaqunlunun 1069-cu ild
tamamlad Qutadqu-bilik srinin mvcud lyazmalarn mqayisli
thlil clb dib rhli nrini hazrlayan Rid Rahmti Arat aadak
bytlrd ilnmi ks arxaik sznn yazl v am il bal
dyrli bilgilr vrir.
Nair B (Frqan) nsxsind ilnmi:
361. ks tut yigitlik kr sind trk
kaar bu tiriglik n tutsa brk
misralarndak ks tut ifadsinin stir altnda qnimt tut, stir
stnd is ziz tut mnalarn vrdiyini qyd dir (112, 50).Eyni
zamanda:
565. kayu ngkr rs u ol nng ks
ks ng tilp bulmaz mgr k
bytind 2 df ilnmi ks sznn A (Hrat) nsxsind
k fontik variantnda yazlaraq stir altnda rb hrflri il arzu
szn ifad tdiyini, C (Misir) nsxsind is yn d k
variantnda yazldn gstrmkl -nn nqtlrin diqqt tmyi
xsusi nzr arpdrr (112, 71). Dmli, ks v k fontik
variantlarnda ks olunmu bir arxaik szmz d olmudur. Maraqldr
76

ki, Qdim trk szlynd ksi flinin qiymtlndirmk mnas,

sual doursa da, qyd alnmdr (126, 302). Hmin ltd ks
sz: 1) arzu; 2) arzu olunan; n is nadir, dyrli mnalarnda z
ksini tapmdr (126, 329-330). Trk dillri n s ~ vzlnmsi
xaraktrik xsusiyytdir, odur ki, ksi//ki variantlar ciddi frq
saylmamaldr.
Bundan lav, ks v ks//k szlrindki ilk saitin qapal
v ya aq dyilmsi l d byk hmiyyt ksb tmir. Mqayis
n yalnz bir fakt nzr arpdrmaq istrdik. Kitabn dilind
nsil mnasnda ilnmi bik sznn (qara bua drisindn
biginin yapu olan (73, 52, 73) Orxon yazlarnda bik variantnda ilnmsi bl bir ss dyimsinin mmknlyn sbuta
ytirir (trafl bax: 47, 234-235). timoloji baxmdan ksi//ki//
ks//k arxaik sz arzu tmk, arzulamaq mnal ks fli
(111, III c., 265; 126, 329) il yni mndn trmi olmaldr. n
mdsi, Ibn Mhnna ltind ki sz ziz, istkli anlamnda
Allahn adlarndan biri kimi rh olunmudur (110, 41). Bu da ki
arxaizminin Dd Qorqud kitabnda gstriln mqamda mhz ziz,
istkli, dyrli, arzu olunan mnalarn ifad tmsini dmy sas
vrir ki, hmin mna mtnin mzmununa v Qazan xann cmiyytd
tutduu mvqy daha uyun glir. Grnr, muasir dilimizd
ilkliyini saxlam kei sznn digr mnas da bu ilkin mna il
baldr.
* * *
Kafirin casus casuslad, vard kafirlr arun kli Mlik
xbr verdi (D-38, 1-2).
Salur Qazan evi yamaland boydan gtrlm bu
cmld arun arxaizminin oxunuu v mna am mbahisli
mqamlardan biri kimi diqqti kir. Trk nairlrindn O..Gkyay
77

v M.Ergin hmin sz azun fonetik variantnda oxuyaraq (109,

17; 106, Ic., 96) masir anlamda da qavramlar (109, 170; 106, IIc.,
31). S.Tezcan-H.Boeschoten birg nrind d bu oxunu
saxlanlmdr ki, lav rh verilmmsindn onun eyni mnada
baa dldyn gman etmk olar (116, 51).
V.V.Bartold trcmsind arxaizmin daxil olduu birlmnin
zlyhmu iz qurov variantnda (129, 22) verilmsindn bel
mlum olur ki, byk aradrc onu azun kimi oxumudur.
Azrbaycan nairlrindn akad. H.Arasl hmin birlmni
kafirlr urunu kimi (70, 32) oxusa da, hans mnan ifad etdiyini
aqlamamdr. Drezden nsxsindki yazla sasn kafirlr
rqunu variantn qeyd edn .Cmidov (20, 127) drstldirilmi
elmi mtn kimi verdiyi variantda kafirlr azu oxunuunu daha
mntiqi saymdr (20, 298). F.Zeynalov-S.lizad birg nrind bu
arxaik sz arun variantnda oxunsa da, daxil olduu cml ikiy
blnrk Kafri casusu casuslad. Vard kafrlr arun kli
Mlik xbr verdi klind (71, 42) verilmi v Kafirlrin casusu
bunu grd; uul gedib, kl Mliy xbr verdi variantnda (71,
140) muasirldirmidir. S.lizad bu oxunu v evirmni bel
saslandrr: D-d aydn yazlmdr v ancaq arun kimi oxuna
bilr. Burada hmin sz uul, xbri mnasnda
ilnmidir. Azrbaycan dilind yorun-arn qoa sz yol
mfhumu il baldr. Mq. et: Arqu iki adam arasnda ara
olan (M.Kaari) (71, 232). Bu rhd gstriln arxaizmin Drezden
nsx variantndak yazla sasn (Vatikan nsxsind
buraxlmdr) arun kimi oxunuu n drcd gerkliyi ks
etdirirs, uul, xbri anlamnda verilmsi bir o drcd
hqiqtdn uzaqdr. Thlil gstrir ki, cmi bir df verilmsin
baxmayaraq, hmin sz abidnin dilind 8 df ilnrk ze il
yazlan azun szndn frqlndirmk lazmdr. Faktlar nzrdn
keirk:
1. Qara tonlu, azun dinl kafirlr bir oul aldurdusa, degil
maa (D-25, 4-5).
2. Azun dinl kafir mn varaym (D-25, 6-7).
78

3. tml bir yalaqdan yundm in azun kafir (D-40, 13).

4. On alt bi ip zngili, ke brkli, azun dinli, quzun dilli
kafir qa gldi (D-127, 10-12).
5. Azun dinl ya kafirdir, oul, -dedi (D-128, 7-8).
6. Amma azun dinl kafirdir, xub yerd tu oldu (D-128, 13
129, 1).
7. Azun dinl kafirdir, balarn ksyin (D-130, 10-11).
8. Azun dinl kafirlr
Bir oul tutdurdusa, degil maa... (D-138, 10-11).
Yalnz 8-ci mqamda ze-nin nqtsi srtli zdnkrm
prosesinin nticsi kimi srdrlrk eyn hrfinin zrin
qoyulmudur ki, bu da baa dlndir. Odur ki, arun szn
azun sznn nqtsiz yazl variant kimi gtrmk yaln
yanamadr. Digr baxmdan, hr iki szn dinayr kafirlri
sciyylndirmsin baxmayaraq, tamamil frqli mnalar ifad etmsi
fikrindyik. Nmunlrdn grndy kimi, azun sz sasn
dinl sz il birlm yaradaraq, yolundan sapm, haqq yolunu
azm anlamlarn damaqdadr. Tkc 3-c nmund azun sz
kafir szn tyin etmidir ki, bu da bzi nairlrin formal olaraq
kafirlr arun birlmsini kafirlr azun kimi oxuyubmnalandrlmasna zmin yaratmdr. Lakin hm yazl, hm d
mtndaxili ilnm mqam bu variant qbul etmir.
S.lizadnin dzgn oxuduu bu arxaizmi uul, xbri
mnasnda rh etmsi onu casus sznn sinonimi kimi anlamas
il baldr. Mhz buna gr d qorqudnas alim M.Kaari
ltind verilmi arqu (iki adamn arasnda ara olan)
arxaizmin v masir dilimizdki yorun-arn mrkkb sznd
dalam kild yaayan arn szn istinad etmli olmudur.
nc, onu qeyd etmk istrdik ki, yorun-arn mrkkb sznn
trkibind yaamaqda olan arn sz yazl abidlrimizin dilind
tamamil baqa mnada yorulmaq, taqtdn dmk mnasnda
ilnn ar- felindn trnmidir (120, 88) v gstriln szl he
bir mna yaxnl yoxdur. kincisi, cmldki sz srasnn dzl
kafirlr arun birlmsinin kafirin casusunu deyil, onun bas
79

saylan kl Mliyi xarakteriz etdiyini ortaya qoyur. Odur ki,

arun arxaizmini uul, xbri kimi anlamaa da sas qalmr.
El is o hans mnada anlalmaldr?
Bizc, arun arxaizmi M.Kaarinin ltind verilmi sian
cinsindn yarm arn uzunluunda bir heyvan anlamnda (68, Ic.,
179) ilnmidir. Bu mhtm qhramanlq dastannda ouz
igidlrinin aslanla, qaplanla, qurdla mqayissi grmnd yann
alaldlaraq siankimilr dstsindn olan heyvana bnzdilmsi
tbiidir v abidnin bdii slubuna, mcazlar sistemin tam
uyundur. M.Kaari hmin heyvan haqqnda ycam da olsa,
maraql mlumat verir: Divar yarqlarndan srlri ovlayr. gr
qoyunun stn atlsa, qoyunun ti saralar, yatan adamn stn
atlsa, sidik tutuqluuna urayar (68, Ic., 179-182). Kitabda
ilnm mqam il laqlndirdikd kl Mliyin arun adlanan
heyvana oxadlmas z mntiqi tsdiqini tapm olur. Bel ki, kl
Mlik d mhz gec yars yuxuda olan Ouz elinin zrin hcuma
keir, var-dvltini talayr, qzn, glinini sir gtrr.
* * *
Dd-Qorqud kitabnn dilini sciyylndirn sas lamtlrdn
biri onun zngin sz htiyatna malik lt trkibind lksik
arxaizmlrin nzr arpacaq drcd ilk olmasdr. srin slin
uyun oxunub aqlanmasnda qarya xan balca tinliklr srasnda
gstriln bu amildn hm d msbt mnada faydalanmaq
mmkndr. Mlumdur ki, arxaiklm dildaxili tarixi inkiaf
prossinin mhsuludur. O, daimi xaraktr dayr v dilin btn qatlarn
hat dir. Lakin dilin fonm sistmi v qrammatik quruluu il
mqayisd lt trkibi arxaiklmy daha hssas mnasibtddir. Bu
mnada Kitaba mxsus lksik arxaiklm prossini drindn
izlmkl onun formalama, ilk df yazya alnma v sonuncu df z
krlm tarixlrindn irli gln spsifik chtlri myynldirmk
v bzi mbahisli msllr aydnlq gtirmk olar. Tdqiqat gstrir
80

ki, bu pross birdn- bir, bir zaman kidind dyil, mrhl-mrhl,

mxtlif vaxt ayrclarnda ba vrmidir. Buna gr d onu
mrhly ayrma mqsduyun sayrq. V-XI srlr n ilk olub,
az sonra arxaikln szlri birinci mrhly, artq Drzdn v Vatikan
nsxlrinin yazya alnd dvrd, tqribn XV-XVI srlrd
arxaikln szlri ikinci mrhly, daha sonradan arxaikln szlri
is nc mrhly aid tmk olar.
Szsz, sonuncu mrhld arxaikln szlri tapb z xarmaq,
onlar lksik-smantik baxmdan aqlamaq bir o qdr d tinlik
trtmir. Yalnz Kitabn dili n dyil, mumn klassik dbiyyatmz n sciyyvi olan hmin arxaizmlr haqqnda kifayt
drcd matrial toplanm, rhlr vrilmidir. Ancaq ox tssf ki,
abidnin Azrbaycan nairlri bzn bu arxaizmlr srbst yanaaraq,
onlar istdiklri variantda vrmyi stn tutmular. Msln, al
sznn Kitabn dilind ilnmi arxaik mna alarlarndan biri d
trf, yn anlamndadr:
Ba ala baqar olsam, basz aac!
Dibi ala baqar olsam, dibsuz aac! (73, 50)
Qarum ala, yigit, mni n mlrsn? (73, 73)
Qdim ltlrd al fontik variantnda qyd alnm trf
mnal bu arxaik szn (-a ynlk hal kilisidir) abidnin dilind
sam ala, solum ala, qarum ala, ynm ala birlmlrinin
trkibind ilndiyi mbahissiz faktdr. Ancaq trk nairlrindn frqli
olaraq Azrbaycan nairlri tarixilik prinsipini gzlmdn ala arxaik
formasn l variant il vz tmi (70, 73; 71, 68-69; 20, 340), bir
nv onu sni kild masirldirmilr. Nsx frqlrin rh yazan
prof. S.lizad akad. H.Arasl trfindn ilk df irli srlm l
variantna stnlk vrrk buna: mtnd mhz trf mnasnda
81

ilnmi l sz inandrc grnr (71, 239) qnatil haqq

qazandrr.
Aradrmalar gstrir ki, qol, cinah szlrindn frqli olaraq,
l sznn oxilklik qazanb Azrbaycan dilind trf mnasnda
ilnmsi n tarixi, n d masir baxmdan zn dorultmur.
mumiyytl, tkc bizim dilimizd dyil, digr trk dillrind d l
sz h zaman trf mnasn ifad tmmidir. Odur ki, n nfuzlu
ltlrd bu mnann qyd alnmasna tccb tmk dyil (78, 236),
rallqdan irli gln hqiqt kimi baxmaq lazmdr. Digr bir chtdn,
yni yazln bir mqamda qarum ala (70, 84; 71, 76; 20, 352),
baqa bir mqamda qarum l (70, 73; 71, 69; 20, 340) kimi
oxunmas n drcd dzgndr v bu qorqudnasla n vrr?
Yalnz tarixilik dyil, hm d dil faktna vahid yanama prinsipinin
pozulmas frqli oxunu variantlarna rait yaradan amillrdndir. Asl
trflri I v II xs tkinin mnsubiyyt kililrini qbul tmi bu
birlmlr Kitabn dili n xaraktrik saylan sintaktik
vahidlrdndir. Bu mvqdn yanadqda Qazan bg oql Uruz bgin
tutsaq old boyda Burla xatunun dilindn dyilmi Yanm ala
baqdunda qonuma y baqdm(D-138,2-3), yni Yan trfim
baxdm zaman qonuma yax (xo) baxdm (O.. Ggyay v
M.rgin d bl oxumular, 109,66; 106, I c., 164) cmlsinin trkibind gtmi yanm ala birlmsinin Zynalov-lizad nrind
Yanma, ala (71, 73) variantnda hmcins szlr kimi oxunmas il
h cr razlamaq olmur. Bu oxunu nsiklopdik nrd (73,70) v S.
lizadnin mstqil hazrlad nrd d (72, 98) saxlanlmdr. H.
Arasl (Yanma l baxdmda qonuma v baxdm, 70, 79) v .
Cmidov (Yanma l baqdqmda, qonuma v baqdm, 20, 347)
variantlar il mqayisd daha uurlu alnsa da, hmin variantda
sam ala, solum ala, qarm ala modli nzr alnmam, nticd birlmnin daxil olduu soylamann misaradaxili blgsn
xll glmidir:
82

Quru- quru aylara su saldm,

Qara tonl drvilr nzir vrdim.
Yanma, ala baqdumda qonuma y baqdm (71, 73).
Drdhcal sz v ifadlrl balanan bu soylama parasnda
yanm ala birlmsi daha uyarl, daha mntiqi grnr (Yri
glmikn, abidnin srbst ir formasnda dzlb-qoulmu soylamalarnda misradaxili blgnn nzr alnmas fakt nmlidir v bu
bir ox mbahisli mqamlara aydnlq gtir bilir).
Grndy kimi, htta dilimizin son 5-6 srlik inkiaf mrhlsind
ilklikdn dm mlum arxaizmlrin aqlanmas il bal btn
problmlr aradan qaldrlmamdr. Bl olan tqdird vvlki
arxaiklm mrhllrini hat dn qdim szlrin aqlanmasndak
vziyyti tsvvr tmk o qdr d tin dyil.
Thlil gstrir ki, ikinci arxaiklm mrhlsi Drzdn v Vatikan
nsx katiblrinin, lc d boylar sonuncu df nql dn ozann ad
il baldr. Sz, ifad v dyimlrin ada oxucunun anlam
sviyysin uyunladrlmas ifahi xalq dbiyyat n tbii haldr.
yni zamanda, daha mhafizkar mvqd durub yazl dbi
nmunlrin qdim nsx zn krn katiblr d bzn bl
masirldirm mylindn kinmmi, yri ddkc vzlm
mliyyat aparmlar. Bizc, Dd Qorqud kitab hr iki yndn bl
virmlr mruz qalmdr.
Katib, yaxud ozan trfindn vzlnmi szlrdn biri d
gstriln dyimdki alaqr arxaik sz formasdr. Salur Qazann vi
yamaland boyda Qaraca obann kafir cavab soylamasnn ilk
misrasnda ilnmi bu arxaizm yni mqamda abidnin Vatikan
nsxsind hrz-mrz sz il vzlnmidir (106, I c., 98) . Bu
vzlnm variant yalnz Vatikan nsx katibi trfindn dyil, hm d
83

Drzdn nsx katibi trfindn baqa bir mqamdaBkil olu

mrann boyunda yrin ytirilmidir: Hrz-mrz sylm, itim
kafr! (D-248,7). Maraqldr ki, Kitabn tannm nairlrindn
saylan O..Gkyay v akad. H.Arasl gstriln soylaman Drzdn
nsxsind olduu kimi dyil, Vatikan nsx katibinin sdiyi yola
uyun hrz- mrz sz il balamlar (109, 18; 70). Sim st-st
ds d, sbblr frqli idi. gr Vatikan nsx katibi bunu szn
arxaiklmsini nzr alaraq tmidirs, hrmtli nairlr hmin szn
oxunu variantn myynldirmkd tinlik kdiklri n
tmilr. Onlar qnamaa dymz. Dorudan da, alaqr sz formas
qorqudnaslqda n mbahisli dil vahidlrindndir. M.rgin onu
ilakrd variantnda oxuyaraq (106, I c.,98) laqqrt, laf, bo sz
anlamnda rh tmi (106, II c., 150) v i saitinin lakrt sznn
vvlin artrlmas yolu il dzldiyini sylmidir (106, II c.,381).
Zynalov-lizad nrind is arqr kimi oxunan hmin sz (71,
43) bl saslandrlmdr: Bizc, D-d szn yazl arqr kimi
oxuna bilr ki, bu da mtnin mzmununa uyundur. Arqr sylmk haal, ikibal danmaq dmkdir. Mqayis t: aru iki da
aras,uurum ( M.Kaqari), 71, 232) .
Hqiqti z xarmaq yolunda axtar variantlarndan biri kimi
dyrlndirdiyimiz bu oxunu v yozum, fsuslar olsun ki, mtlbdn
ox uzaqdr. Grnr, prof. S.lizad bunu yax duymu, nsiklopdik
nrd D-y sasn ala quv kimi oxumaq olar fikrini sylmidir
(73, 47).
Qocaman qorqudnas .Cmidov is bir ox mqamlarda olduu
kimi xalq danq dilin istinadn onu ala-qara variantnda oxumu
(20, 299) v mvqyini bl saslandrmdr: Azrbaycan xalq
dannda ala-qara it kimi klind indi d ox danan adamlarn
barsind dyilir (20, 136). vvla, mllifin znn d gstrdiyi
kimi, hmin sz h d a ssini ifad dn hrfl dyil, yy hrfi il
bitir. Digr baxmdan, bu sz h d it ismin dyil, syl flin
84

tabdir, yni hrkti izah tmy xidmt dir. S.Tzcan

H.Boschotn nrind is M.rginin ilakr(d) oxunu variant sas
gtrlmdr (116, 52). S. Tzcann yazd rhd rginin zm
sasta doru olabilir (117, 113) qnatin glinir. Bllikl, hmin
mchul szn alaqr//alakr klind oxunmasn hans arqumntlrl
saslandrmaq olar? Birincisi, vriln variant ski rb lifbas il
yazla daha uyundur. Ikincisi, tutarl linqvistik matriallara istinad
dilir.
Aradrma gstrr ki, alaqr sz formas alaqr(maq) arxaik
flinin - kilisi qbul tmi fli balama formasdr. Abidnin dilind
bu arxaik fli balama kilili daha bir n sz ilnmidir: Msln:
Qazan kpgi qovlay Qaraca oban zrin gldi (73, 48).
obana aydr: Mr oban! Qarn acqmamkn, gz qararmamkn bu aac qopar gr, yoxsa sni bunda qurtlar-qular yr, ddi (73, 49).
Dar t, gn qoltua snu glmim! (73, 81).
Odur ki, bu, tsadfi hadis sayla bilmz. Alaqr(maq) fli is
nadir ilnn szlrdndir. Masir trk dillri n d tamamil
arxaikln bu fl Qdim trk szlynd r-alaqr qoa fl
formasnn trkibind rast glinir (126, 445). Hazrk dilimizd rbar salmaq flind olduu kimi, grnr, r-alaqr fl formas da
yaxn mnal szlrin qovumas yolu il dzlmidir. Dmli,
alaqr(maq) feli r(maq), bar(maq) anlamndadr. Vaxtil
gldiyimiz bu fikir (47, 230) C. Klausona sasn S. Tzcann bir fakt
kimi vrdiyi, lakin zrind dayanmad ski uyqurca alakr-is
haykrmak anlamna glir (117, 114) qydi il zn bir tutalqa
qazanm oldu. Szn timoloji thlili d bunu sylmy imkan
yaradr.
85

Thlil gstrir ki, -qr morfmi mstqilliyini itirmi arxaik

kililrdndir. O, mxtlif sslrin ifadsi il bal nitq fllri dzldir. Msln, r (-r), ar( a-r), bar(ba-r), qqr (q-qr)
v s. nitq fllri mhz bu szdzldici kilinin itirak il ml
glmidir. Kitabn dilind rast glinn qar(maq) (Byrg Aruz
aydr: Bilrmisn, sni niy qardq? Byrk aydr: Niy
qardnz?- 73, 109), hayqr(maq) (Aslan hayqrd, mydanda n qdr at varsa, qan qand, 73, 82) fllri d mhz bu arxaik kilinin
qa, hay ar nidalarna artrlmas yolu il dzlmidir. Bizc,
alaqr- fli d hmin sulla ala ss tqlidi kkn -qr kilisinin
lavsi il formalamdr. Digr baxmdan, ala kknn abidnin
dilind ayrlqda uca, yksk mnalarn bildirn mstqil sz kimi d
x tdiyini nzr alsaq, onun armaq, barmaq szlri kimi
ucadan, brkdn sslnmk anlamn ifad tdiyini tsdiq tmk olar.
Arxaizmin ilnm mqam bir daha bu ama haqq qazandrr.
Qazan xann vini talan dib ailsini sir gtrn kl Mlik
Drbnddki on min qoyunu l kirmk n Qaraca obann zrin
alt yz kafir dys yola salr. Srn dysz aparmaq mqsdi
il Qaraca obana ox, yaxud sapan atm msafsind yaxnlaan kafir al
dilini i salaraq, uca ssl onun knll tslim olmasn v vzind
bylik rtbsi ala bilcyini tklif dir. Tbii ki, kafirin gur-gur gurlayan
qaliban dan qyrtli obana xo glmir v o acqlanaraq: Alaqr
sylm, mr itm kafir! mraciti il balayan mhur soylaman
dyir. Alaqr sylm bararaq sylm dmkdir. Indi d bir
adam ucadan dananda n barrsan?, bara-bara danma
dyilir. Bu mna hm d katiblrin vz kimi sdiklri hrz-mrz
sylm birlmsinin mnasna yaxndr.
Burada bir msly d toxunmaq istrdik. Hmin soylamann
sonuncu Yigitlri zrbini grgil, andan tgil (73, 47) misrasnda
ilnmi t(mk) fli d (-gil mr klinin arxaik II xs tkinin
sonluudur) qorqudnaslqda dzgn aqlanmamdr. H.Arasl onu
86

gri dn (70,46), Zynalov-lizad is gt anlamnda (73, 142)

masirldirmilr ki, bu da szn ilnm kontksti il uyun glmir.
t(mk) fli kmk mnas il yana, hm d oxumaq, ox
danmaq mnalarnda ilnmi v indi ilnn qdim szlrimizdndir. Hmin fl daha gni yaylm birinci mnas il yana,
oxumaq mnasnda Bams Byrk boyunda rast glinir:
Ilynd dgn var,
Dgn varub tgil!-ddi (73, 61).
Dmli, hmin anlam abid n yad dyil v gstriln cmld
onu dil-dil tmk, ox danmaq mnasnda daha dqiq aqlamaq
imkan mvcuddur. Soylamann alaqrmaq fli il balayb tmk
fli il bitmsi h d tsadfi olmayb, hadislrin mntiqi inkiafna
syknir. Qaraca oban yksk ssl mnasz danan dmn vvlc
sl igidin zrbini- gcn grb, sonra gurlamasn (dil-dil) tmsini
mslht bilir.

YURD YER
Dd Qorqud kitabn vrqldikc, szn hqiqi mnasnda,
mtn boyu qrmz xtl kn mhm fakta diqqt ytirmli olursan:
bunlardan birincisi boylar bir-birindn ayrmaq mqsdil balqlarn iri
hcml, qaln qrmz mrkkbl yazlmasdrsa, ikincisi prof. S.
lizadnin bdii oxu v ya sylnid faktlarn mumildirilmi
iarsi (73, 30) sayd qrmz iri nqtlrdirs, ncs soylama
adlandrlan nzm paralarnn balanma mqamn oxucunun nzrin
arpdrmaq n soylam, soylad, xbrldi, gd, ismarlad v s.
kimi szlrin qrmz rngl vrilmsidir. 12 boydan 6-nn balnda
xanm, hy! v ksr soylamalarn balanmasna iar dn soylam,
87

grlim, xanm, n soylam sintaktik qlibinin trkibind xanm (m mnsubiyyt kilisidir) mracit formasnn ilnmsi htimal
tmy sas vrir ki, hanssa bir xann qurduu mclisd, daha dqiq
dsk, abidnin d mtnind tsvirin trafl yr vrilmi l toyuna,
yncana bnzr mhtm bir qonaqlqda ustad bir ozann dilindn
sylniln bu dastanlam ouz tarixi, grnr, hmin xann gstrii
il saray katibi (v ya katiblri) trfindn qlm alnmdr. Tssf
ki, Kitabn lm almin blli olan Drzdn v Vatikan nsxlri h
d hmin ilkin nsxdn dyil, daha sonrak zdnkrm nsxlrinin
variantlar kimi dvrmz glib atm v bu zaman myyn katib
mdaxillrin mruz qalmdr. Masir qorqudnaslqda ayr-ayr
mtn paralarnn, ifad v szlrin bzn mxtlif variantlarda
oxunmas v aqlanmas mhz ilkin lyazmann thrif uramas il
baldr. Buna baxmayaraq, abidnin dili o qdr dolun v safdr ki,
formalama v yazya alnma tarixindn yzilliklr ks d, htta n
mbahisli mqamlara aydnlq gtirmk olur.
Mlumdur ki, ski ouz dncsinin bnzrsiz bdii ifadsi olan
bu ouznamlr toplusu trk rinin n qdim modlini znd yaadan
soylamalarla zngindir. Allitrasiya, assonans, tkrir kimi bdiiliyin
fontik sviyyd ifad vasitlrindn gni bhrlnmkl potik
formaya salnm bu soylamalar ouzlarn mnvi dnyasn gniliyi
il ks tdirmkddir. Qopuzun mayiti il oxunan bu soylamalar
mumilikd mtnin nsr hisssi il mqayisd daha az dyiikliy
urayaraq ilkin arxaik lksikasn qoruyub saxlaya bilmidir. Bu is bzi
soylama paralarnn oxunub aqlanmasnda ox nadir hallarda fikir
mxtlifliyi yaratmdr ki, bl mbahisli mqamlardan biri d
Qazan xann vinin yamalanmas boyunda v-iyi talanm,
abirk anas, svgili qadn, ygan olu, say-sm igidlri sir
gtrlm Qazann quruca yurd yrind kirdiyi arl-acl hisslrl
baldr. Hmin hisslr bl ifad olunmudur:

88

Qom-qomla mnim qoma yurdum,

Qulanla sn-kyik qo yurdum!
Sni ya nrdn darm, gzl yurdum?!
A ban vim dikilnd yurd qalm.
Qarcq anam oluranda yri qalm,
Olum Uruz ox atanda buta qalm,
Ouz bglri at apanda mydan qalm,
Qara mudbaq dikilnd ocaq qalm
(D-44, 510).
yni cinsli sait v samit sslrin ahngdar dzm sasnda yaranm ilkin arxaizmlrin sraland birinci misra uzun mddtdir ki,
qorqudnasln fikir k-virind z hqiqi yozumunu gzlmkddir.
Byk trk aradrcs O.aiq hmin cmlni Kavim kabil
mnm kama yurdum (109, 19) klind oxumaqla balanc szlri
rb mnli kavm (qvm), kabil (qbil) kimi anlam (109, 230,
241), kama szn is bir ox mnalarda, o cmldn gn
dmyn quzy, ucuzluq, bolluq, rifah, rahat mnalarnda aqlasa da,
son nticd oxunuunu v anlamn bhli saymdr (109, 233).
Kitabn digr trk nair v aradrcs M.rgin d cmlni Kavm
kabil mnim kuma yurdum variantnda oxumaqla (106, Ic, 100) ilk iki
sz O.. Gkyay kimi aqlam (106, IIc, 159, 175), kuma szn
is ortaq qocalar yni olan qadnlar ( 106, II c., 194) mnal rb sz
kimi izah tmidir. Abidnin dilind ilnmi oxsayl mbahisli
ifadlrin oxunu v mnalandrlmasna z mnasibtini bildirn
tannm trk dilisi T.Tkin d bu dyim zrind dayanaraq rgin
oxunuunun v rhinin daha dzgn ola bilcyini iddia tmidir (115,
148). Azrbaycan nairlrindn H.Arasl ifadni Qum qumlamaym
quma yurdum! (70, 35) variantnda oxusa da, mna am il bal
mvqyini bildirmmidir. Grkmli tdqiqatnn Bartold trcmsin
M.Thmasibl birg yazd rhdn bl aydn olur ki, bu ifad onun
89

n d anlalmaz qalmdr (124, 173). .Cmidov nrind (20, 301)

H.Arasl oxunuu dyidirilmdn saxlanlsa da, lav rh
vrilmdiyindn onu nc aqlad mlum olmur. Abidnin tannm
Azrbaycan aradrcs S.lizadnin fakta yanama baxm olduqca
maraql v dndrcdr. Alimin F.Zynalovla hazrlad birg
nsrd misra Qom qomlamm qoma yurdum! (71, 44) klind
oxunmu v Qohum qbilli komam-yurdum! (71, 142) variantnda
masirldirilmidir. Arxaik qoma szn koma sznn qdim
fontik variant kimi frqli mnalandran qorqudnas ilk iki szn
rhind nndn uzaqlaa bilmmidir. Aradrc Drzdn, Vatikan
lyazma nsxlri v M.rgin nri sasnda hazrlad nsiklopdik
nrd hmin misran Qovm-qbil mnim quma yurdum klind
oxusa da, vrdiyi lav rhd faktlara daha ral yanaaraq, Hmin
misran D-y sasn Qom-qomla mnim qoma yurdum klind
oxumaq olar (73, 47) fikrin glmidir ki, bu da bizim yuxarda vrdiyimiz oxunula, dmk olar ki, ynidir. Sadc, szlrin mnalandrlmas il bal dili alimin mvqyinin dyimdiyini szmk
olur. ks tqdird, o, yni yozumunu aqlayard.
Azrbaycan qorqudnaslnda hmin misrann am il bal
baqa bir mlahiz d diqqti kir. H.Arasl oxunuunu sas gtrn
prof. P.Xlilov Qdim trk szlynd vrilmi quma ur ifadsinin
gcl hycanla vurumaq mnasna istinad drk bl bir qnat
glir: Qazan byin monoloqunun birinci misrasnn vvlin nc
szn artrmaqla misran bl yozmaq olar:
1. Nc qzblnmyim, nc hycanlanmaym, yurdum.
2. Nc brk hycanlanmaym, yurdum (65, 163).
Akadmik V.V.Bartoldun Xot tb n zaspal psok, t pokinuto,
mo cilih trcmsindn (129, 27) bl xr ki, byk trkoloq
birinci sz qum, ikinci sz qumlamaq flinin inkar formas,
90

nc sz is trk dilmi, boaldlm mnalarnda drk tmidir.

Trcmy rh yazan akadmik A.N.Kononov bu mntiqsizliyi
duymu, O.aiq, M.rgin variantlarn sas gtrrk (O) narod, (o)
plm, o mo krpko cilih! trcm variantn irli srmdr (129,
262). Son dvrlrd S.Tzcan v H.Boschotnin birg hazrladqlar
Dd Korqut ouznamlri kitabnda is bu cml Kavm kabla
bnm kona (r) yurdum (116, 54) oxunuunda gtmidir. Bu tqdim
gni rh yazan S.Tzcan (117, 120-122) mxtlif oxunu variantlarn
thlil clb tmi, ilk iki szn rb mnli olmas il razlam,
qoma szn is yazl xtas sayaraq konar fontik qabnda qonaqlanan yurd, obann hr zaman glib qonaqlad yurd yri anlamnda aqlamdr. Grndy kimi, faktlara mnasibt birmnal dyil v
yrdln fikirlrin ksri gman zrind qurulmudur.
Thlils gstrir ki, qdim trklrin, o cmldn ouzlarn hyat
trzini mqayisy clb tmkl mbahisni slin uyun zmlmk
olar. Abidnin dilind yurd sz bir n mnada, o cmldn: gni
mnada vtn, dar mnada is yaay yri, dayanacaq, v mnalarnda
ilnmidir. Bs ouzlarn yaay yri vlri nc idi? Boylarda bu
dqiq tsvir olunur. Msln:
Bir gn ... Salur Qazan yrindn durmd. Toqsan balu ban
vlrin qara yri zrin dikdirmidi (73, 46).
Bir gn Qaman ol xan Bayndr yrindn durmd. ami
gnlgi yr yzin tikdirmidi. Ala sayvan gg yzin aanmd (73,
39, 54).
Bir gn Ula olu Qazan bg yrindn durmd. Qara yri
zrin otaxlarn tikdirmidi (10, 66).
Yurd quruculuunu fraqmntal kild ks tdirn bu cmllr v
lc d boylarn mzmununda tsvir olunmu yaay trzi bl bir
nticy glmy sas vrir ki, konkrt srhd daxilind yay
yaylaqlayan, q qlaqlayan kri ouz tayfalarnn daimi vlri
olmamdr. Ona gr d otaq, adr adlandrlan bu yurdlar alaq
91

kimi qurulub sklr, lazmi mqamda gah qrx, gah doxsan ucaldlr.
Bizc, sylniln misrann mna am da yurdun bu lamti il
baldr.
Canl xalq dilind qom-qom ifadsi indi d ilnmkddir.
Topa-topa, dst-dst mnasn vrn bu klm ksr hallarda
qarqa yuvalarn xaraktriz tmk n sylnilir. Maraqldr ki,
qarqaya qdim trk yazl abidlrinin birind komursa da dyilir
(84, 193, 367). gr qarqa ad qarmaq fli il baldrsa,
komursa ad qom (topa) yaamaqla laqdardr.
Trk dillrinin byk bilicisi V.V.Radlov altay trklrinin yurd
mdniyytindn danarkn dri il rtlm bu adrlarn um
adlandrldn gstrir (140, 136). slind, q ~ ss vzlnmsi il
yaranm bu sz mhz qom//kom arxaizminin masir fontik
variantdr. Maraqldr ki, qom/kom arxaizmi v tikm mdniyytinin inkiaf il laqdar olaraq Osmanl trkcsind byk
olmayan sad qonaq vin, ymkxanaya da dyilibmi (129, IIc., Ih,
667).
Bzi dialktlrimizd tayfa, nsil mnasnda ilnn com sz
d (7, 81) mhz arxaik qom sznn oxmnallq qazanmas yolu il
yaranmdr. Ilkin mnada adr, alaq mnasnda ilnn bu sz
sonradan hmin yurd yrlrind yaayan nsli, tayfan adlandrmaa
xidmt dib. Gtiriln dil faktlarnda bu aq-aydn duyulmaqdadr:
Bizim com kndin bir trfinddi (Imili);
Mn Topalhasann comunnanam (Krdmir) (7, 81).
Q~c// ss vzlnmsi Kitabn dili n d xaraktrik saylan dil
hadislrindndir. Msln:
Byrgin babas Baybr bg dxi bazrganlar qard (73, 58).
Sn mni yana qarmadm? (73, 64).
Ya qaan aslann qaynada didilm (73, 81).
92

Aydr: Blr, mn sizi niy qardm, bilrmisiz? (73, 109).

Grndy kimi, hazrda armaq, caynaq fontik variantnda
ilnn szlr abidnin dilind qarmaq v qaynaq variantnda
yazya alnmdr. Htta bu fikirdyik ki, boylar qlm alnd zaman
q ~ //c ss dyimsi kid prossini yaayrm. nki bzi szlr hm
q, hm d il ilnmidir. Msln:
Adam gndrdi, Byrgi qard (73, 62).
aruban dad vrnd yola avul! (73, 87).
Buradan bl bir ntic alnr ki, qom arxaizmi masir trk
dillrind v dialktlrind kom, com, um klind yaayan szn arxtip formasdr. Vrilmi nmund qom sznn tkrarlanaraq ilnmsi oxluq, topluluq anlamn ifad tmy xidmt
dir. Sd v digr aart mhsullar saxlanlan dolab sznn
tkrarlanaraq ilnmsi d yni funksiyan dayr:
Dolab-dolab a sdm mzirdigim oul! (73, 77)
Odur ki, Kitabn Drzdn nsxsind aydnca yazlm bu
arxaizmi rb mnli szlrl qardrmaa lzum yoxdur. -la morfmi
is il qomasnn ahng qanununa tab dilrk bitiik yazlm
formasdr.
Misrann sonunda gtmi yurd sznn bdii tyini kimi ilnn
qoma sz d yni mndn rit tapm arxaik szdr. Masir ivlrimizd lat camaatnn ubuqdan hrlb st k il rtlm
alac (7, 85) adlandran coma sz q ~ c vzlnmsi il mhz
hmin qoma arxaizmindn trmidir. Grndy kimi, ss qab
dyis d, ilkin smantik mna dyiikliy uramamdr. Abidnin
mtnindn gtirdiyimiz nmunlrdn mlum olur ki, ouzlar yurdlarn
93

torpaq zrin asanlqla dikib, yni sancb qura bilirlr. Bu is onun

qoyma yurd, qurma yurd adlanmasna sbb olmudur. Radlov
ltind qoma sznn Osmanl trkcsind qoyulma, qurulma,
badrlma mnalarn ifad tdiyi bildirilir (129, IIc., Ih., 667).
timoloji baxmdan qoy(maq), yni sanc(maq) mnal flin ilkin
fontik kli olan qo- flin (msln, Ddm Qorqud glsin, bu
olana ad qosun (73, 40); oban hid olan qardalarn haqna qod
(73, 47); Vallah, mn Qazan Ouzna bam qomam (73, 110)) -ma
ad dzldn kilisinin lavsi il dzlmi qoma sz boylarn
dilind rast glinn atma qa, qyma gz, tolma bik, boma
kiri ifadlrinin formasna uyun ilnmidir. Maraqldr ki, Ouz
kaqan dastannda alaq, dy, drg mnasnda ilnn arxaik
kurkan sz d qurmaq, tikmk mnal kur- flindn tryib
(12, 178). Bir az drin gtdikd kur- arxaik flinin kknn d ko//qo- arxaizmi il bal olduu z xr.
Bllikl, Qazan xann adr-adr salnm alaq yurdunu
xaraktriz dn bu soylama paras qdim ouz mitinin mqayisli
thlili fonunda aydn drk olunur v uydurma yozumlara htiyac
duyulmur.

NADR NCLR
Dd Qorqud kitabnn mzmunu zrind aparlan mahidlr
bl bir nticy glmy sas vrir ki, mdrik ozan yalnz ahidi,
birbaa
itiraks
olduu
grkliklri
dzb-qomaqla
kifaytlnmmi, yaad dvr artq dastanlam variantda glib
atm ski ouz hkaylrin yni nfs vrmkl onlar zmansinin
dnc trzin uyun masirldirmidir. Qorqud Atann yaam
94

tarixini ox-ox qabaqlayan bu boylar, tbii ki, yaradcs v yaadcs

olan ouzlarn doma dilind hmin mqama ytmidi. Dmli, ulu
ruhu, ibrtamiz kmii canlandran ouz sznn z d bu tarix qdr
qdim v srarngizdir. Odur ki, istr qola qopuz gtrb ldn-l,
bgdn-bg gzn ozanlar, istrs d bu qhrmanlq dastanlarnn ilk
df yazya krb kitabladran v ya sonradan zn krn
katiblr mzmunu ada dinlyicilrin v oxucularna anlaql
kild atdrmaq n ilklikdn dm bzi szlri mqabil
qarl il vz tmy mcbur olmular. Bununla bl, abidnin
mtnind ilkin mna alarn v yazl formasn saxlayb nadir inci
kimi z dyrini qoruyan onlarla arxaizm rast glinir ki, bunlardan biri
d tolma arxaizmidir.
Tolmas bikd bldigim oul! (D 52, 11) v Tolma biklrd bldigim oul! (D - 165, 1-2) gni xitablarnn trkibind
tolma v tolmas variantlarnda ilnmi bu arxaizmin d oxunuu
v mna am il laqdar qorqudnaslqda fikir mxtlifliyi
mvcuddur. O.aiq tolma szn dolama klind oxuyaraq (109,
24, 79) Vatikan nsxsin sasn birinci ilnm mqamna altun
szn lav tmkl birlmni dolamas altun bik modlind
vrmi v arxaizmi salncak v ya biklrd ocuklar dmsin diy
kullanlan iki ucu dgnkli bz (109, 198) kimi aqlamdr. Vatikan
nsx yazln nzrdn qarmayan M.rgin is tolmas v tolma
variantlarnda oxuduu (106, I c., 182) bu sz bl rh tmidir: (v
ya tolama) dolma (v ya dolama, vr, bik dolamas) (106, II c.,
291). Grndy kimi, dili alim tolma v tolama variantlarnn hr
ikisini mqbul saysa da, sonda tolma simin stnlk vrmidir.
T.Tkin O.aiq v M.rgin oxunularn mqayis drk: ...bhsiz
ki, tolamas okunmaldr qnatin glir v fikrini bl izah dir:
Klim, tola fiilindn -ma il yaplm bir isim olduuna gr tolama
dorudur (115, 148). Bllikl, trk alimlri bu sz isim kimi anlam
v -s morfmini mnsubiyyt kilisi kimi qbul tmilr.
95

V.V.Bartoldun ifadni sn, koqo znala s plnok, s kolbli!

klind (129, 27) trcm tmsindn aydn olur ki, o hm bldigim
szn bildiyim kimi oxumu (bu, H.Arasl v M.Thmasibin birg
yazdqlar rhd tnqid dilmidir, 124, 175), hm d tolma
arxaizmini bik szn tyin dn sz kimi dyil, onunla tabsizlik
laqsind olan hmcins zv kimi anlamdr.
Szn oxunu v aqlanmasnda Azrbaycan nasirlrinin d
mvqyi frqlidir. H.Arasl tolamas, dolama variantlar zrind
dayanaraq (70, 39, 91) mumilikd dolama bik nnni yozumunu
vrir (70, 166). F.ZynalovS.lizad nrind tolmas (71, 47) v
tolma (71, 82) kimi oxunan bu sz bl bir rh yazlmdr: D-dki
yazla gr tolama kimi oxuna bilmz. Tarixn masir Azrbaycan
dilindki dolma sz il omonim olan tolma, blk mnasnda
baa dlmlidir (71, 233). Blyini bikd (v ya biklrd)
bldiyim oul! masirldirm variantlarndan (71, 145, 180)
grndy kimi, yalnz bir mqamda ilnilmsin baxmayaraq, -s
profmi mnsubiyyt kilisi kimi qavranlmdr. .Cmidov is
dolamas v tolama variantlarn srk (20, 305, 360) h bir
lav rh htiyac duymamdr ki, bu da onun H.Arasl fikrini qbul
tdiyini z xarr.
Maraql bir mlahiz d prof. K.Nrimanoluya mxsusdur.
H.Araslnn orta mktb agirdlri n hazrlad dbiyyat
mntxabatnda tolamas bik birlmsini dolu bik kimi
virmsin tiraz dn alim tolama dolama szn bzi biklrin
qurulmasnda istifad olunan para nv kimi izah drk fikrini bl
saslandrr: Bizc, hmin sz dola(maq) fli il baldr. Bik
qurarkn bu para iki ucdan aaca dolanr (97, 93).
Bllikl, mvcud oxunularn thlili gstrir ki, tolama(s)
variantnn silmsi ilk nvbd dola//tola sz kknn masir
baxmdan qavranlmas il baldr. Lakin istr szn yazl, istr -s

96

morfminin qrammatik funksiyas, istrs d timoloji aradrma

tolma(s)variantnn daha qdim v dzgn olduunu z xarr.
F.ZynalovS.lizad rhind birmnal kild tsdiqlnn
birinci arqumntin obyktivliyini nzr alaraq ikinci faktdan balama
mqsduyun bilirik.
Qdim trk yazl abidlrinin qrammatik quruluunu aradran
A.N.Kononov bu arxaik kiliy -sraq (-s, -raq) drc kilisinin
trkibind asraq ordu (M 20) birlmsind rast glindiyini
gstrir (131, 111). Trk dilisi Banguolu ski trkcd -sig fontik
qlibind ilniln bu kilinin orta v yni trkcd gni yaylaraq
sift dzldn morfm olduunu zngin faktlarla sbuta ytirir (102).
V.Aslanov Trkiy trkcsind indi d ilniln qyri-mhsuldar -s
kilisinin dilimizdki -sov v saya morfmlri il uyun gldiyini
sylyir (120, 86). Dili alimlrimizdn B.Tayv d mnblr sasn
bu kilinin bir ox trk dillrind siftin drc kilisini ml
gtirmsi faktn qyd dir (95, 136).
Bizc, tolmas sznn trkibindki -s kilisi d mhz bnztm kilisidir v o, arxaik tolma siftin artrlmdr. Tolma
bik v tolmas bik birlmlrinin yanama laqsi sasnda
formalamas bunu sylmy sas vrir. Digr trfdn, bu bnztm
kilisi abidnin dilin h d yad dyil. O, dxi kpngindn
qurumsu dib yarasna basd (73, 47) cmlsinin trkibind cmi bir
df rast glinn qurumsu (yni qurum saya: qurum yaraya
basmaq n yandrlan ski parasndan alnan kl dyilir) sznd d
yaamaqdadr. Maraqldr ki, mbahisli oxunu variantlarna rhlr
yazan S.Tzcan bu arxaizmi razlamadmz tolama (burma)
variantnda oxumasna baxmayaraq, -s kilisini sift dzldn kili
(117, 130) hsab tmidir ki, bu mqamda onunla tam rikik.
timoloji aradrmaya glinc, tolma arxaizmi, S.lizadnin
dzgn mahid tdiyi kimi, hqiqtn d, masir dilimizd ilnn
dolma sz il omonimdir. Lakin hmin szdn frqli olaraq isim kimi
97

dyil, lamt bildirn sift kimi gtrlmlidir. Szsz, hr iki szn

mnyind qdim mnblrd trafn rtmk, tutmaq, balamaq,
brmk mnal tu- fl kkndn (107, 117; 126, 584) -l kilisi il
trmi yni mnal tul- (139, III c., 1 h, 1466) fli durur. Faktlar gstrir
ki, masir dilimizd ilnn dola(maq) fli oxhcalla kid
prossind mhz arxaik tol-//dol- flindn dzlib. Digr trk dillrind
tola- variantnda (139, III c., 1 h, 1200) qyd alnm dola(maq)
mnal fl d bu qdim kkdn -a kilisi vasitsi il ml glmidir.
Kitabn mtnind t ~ ssdyimsi nticsind, ula klin dm
bu fl brmk mnasn ifad dir:
Ibrahimi tutdurdu,
Xam gn ulad (73, 98).
Dmli, tolsz kk, tola sz kk il mqayisd daha
qdimdir v abidnin arxaik lksikasna uyun glir.
Milli xrklrimizdn birini adlandran dolma sz d timoloji
baxmdan bu fl kkndn dzlmidir (mqayis t: qovurma, atlama,
bulama v s.). Dolmann biirilm prossi dylm t parasn klm
v ya tnk yarpana bklmsi il yrin ytirilir ki, bu da onun
adlandrlmasnda mhm rol oynamdr (trafl bax: 26, 131). tiraf
dk ki, bu mqamda biyin dolma saya formada hazrlanmasn da
dnmk mntiqi grnr.
Sift kimi dyrlndirdiyimiz tolma arxaizmi is tol- fl kkn ma sift dzldn kilisinin artrlmas il dzlmidir ki, bu modld
olan siftlr Kitabn dilind mtmadi rast glinir. Msln:
Bua vrib aldm boma kiriim (73, 62)
Qurulu yaya bnzr atma qalum (73, 39)

98

Qara bar sarsld, dm yrgi oynad, qara qyma gzlri qan-ya

dold (73, 41) v s.
Bllikl, tolma (v ya tolmas) bik birlmsind tolma
arxaizminin brl (traf bal, rtl, tutulu) anlamlarn ifad
tdiyini syly bilrik. Vatikan nsxsind altun sznn lav
dilmsini is iki baxmdan izah tmk mmkndr: ya nsx katibi
dnlgi altun, ylisi qara, dgmsi byk birlmlrin uyun
olaraq tolmas bik birlmsinin birinci trfini mnsubiyyt
kilisi hsab dib, altun szn artrma mqsduyun bilmi, ya
da hm tolmas, hm d altun szlrini biyi mxtlif chtdn
izah dn hmcins tyinlr kimi iltmidir.
***
Burmas altun borular alnd (D- 63, 5-6; D- 132, 7-8).
Abidnin dilind iki df ilnmi bu cmlnin balanc sznn
d am maraq dourur. M. rgin onu burma, burulmu ksm kimi
(106, IIc.,62) rh tmidir. Kitabi-Dd Qorqud nsiklopdiyasnn
izahl ltind is burmas altun birlmsi sa, cas qzl olan
kimi aqlamdr (73, 137). Grndy kimi saa aid lamt bildirn
burma siftinin qdim msiqi alti boru il laqlndirilmsi szn
masir anlamndan x dilrk yrdlmdr. Bu mna Buynuzu
burma qolarmz aldu yoq (73, 62) cmlsind zn dorultsa da,
asl trfi mnsubiyyt kilisi qbul tmi birlm modlind olan
burmas altun ifadsind duyulmur. Digr trfdn, qrammatik
qurulu buxmndan yanaldqda da, abidnin dilind gni yaylm bu
tipli birlmlrin birinci trfi siftl dyil, mhz isiml ifad
olunmaldr. Msln:
Gz ggk qzlar-glinlri cann o almam! (73, 75)
99

Dgmsi byk bizim dalarmz olur (73, 76).

Aradrmalar gstrir ki, ksr trk dillrind burma// purma
fonnik variantlarnda sslnn bu sz hm d nax mnasn bildirir
(143, 266).
Grkmli trkoloq A.N Samoylovi altay qadnlar il bal bir
aradrmasnda Purmayl dgbis cmlsind gtmi purma
(burma) szn nax kimi mnalandrmdr (118, 160). Indi d snt
adamlarnn z musiqi altlrin rngarng formalarda nax vurmalar
dbddir. Grnr, bu db qdim alardan z bri glmkddir.
Yalnz toyda, l nliklrind dyil, dmnl ar dy mqamlarnda
da musiqiy gni yr vrn ouzlarn musiqi altin nax vurmalar
tbiidir. Burmas altun ifadsi tunc borulara qzldan nax
vurulmasna bir iardir v yuxardak cml Nax qzl tunc borular
kimi vrilmlidir.
***

aya baqsa almlu (D-70,4-5)

Kitabn ikinci boyunda aya almlu (D- 61, 8) , drdnc
boyunda is ayn baqsa almlu (D-151,3) variantlarnda yazlaraq
Ygnk by, nc boyda is yuxardak variantda yazlaraq Bams
Byry mxsus bdii tyin kimi ilnmi bu sz birlmsinin oxunuu
v mna am il bal da fikir mxtlifliyi mvcuddur. O.. Gkyay
ikinci boyda aya almlu yazln Vatikan nsxsin sasn aya
baksa almlu klind brpa drk (109, 28) birlmni tkil dn
aya szn vik, mtehrrik, tz, kskin; mhkm, dayankl
100

mnalarnda (109, 186) rh tmidir. Birlmnin trkibc oxunuuna

yni mvqdyn yanaan M. rgin aya sz formasnn kk kimi
gtrdy ay- flini aymak, dnmk (106, IIc., 71), almlu
szn is -lu kilisi il dzlmi alm kimi aqlamdr (106, IIc.,
69).
Birinci ilnm mqamnda baqsa sznn katib trfindn
buraxlmasna saslanaraq brpa dn trk nairlrindn frqli olaraq H.
Arasl birlmni aya alml kimi ( 70, 42) oxuyaraq apar
almal mzmununda virmidir ( 25, 62). F. Zynalov- S. lizad
nrind d trk nairlrinin fakta yanama baxlar nzr alnmam,
aya almal kimi oxuduqlar ilk mqam haqqnda bl bir rh
vrilmidir : Bizc, D-d birinci szd nqtnin biri qoyulmamdr;
ona gr d ap (yaxud p) sz gstrdiyimiz kild oxunur.
Masir Azrbaycan dilind alm-arpaz (apraz) qoa sz
ilnmkddir. Bllikl, tsvir olunan adam z almasn pin
balamaa adt tmi kimi tqdim olunur (71, 234). Grndy kimi,
birlmnin oxunuunda sonrak ilnm mqamlar nzr
alnmamdr. mumiyytl, nairlr ndns bu birlmy bir btv
kimi baxmayaraq, hr df bir variantda mnalandrmlar. Bl ki,
ikinci mqamda aya baqsa alml (71, 53) kimi oxunsa da, kontkst
daxilind aya baxanda z ksin yan (71, 151) mnasnda,
nc mqamda is ayn baqsa almal variantnda (71, 77)
oxunaraq aya baxsa qlnc alan (71, 175) amnda virmilr.
aya sznn masir mnada anlalmas, almlu sznn is iki
variantda oxunaraq h bir mntiq smayan mnalarda vrilmsi
bunu dmy sas vrir ki, bu arxaik szlr mlliflr n tam aydn
olmam, yalnz yozum xatirin fikir sylnilmidir.
.Cmidovun p baqsa alml (20, 148) oxunuuna stnlk
vrmsi is gstrir ki, aradrc szlri masir mnada anlamdr.
Ifadni zndn sonrak al qaraqu rdmli birlmsi il birg
mnalandran V.V Bartold trcmsinin (mucstvom podobny orlu,
101

udarhmu na koruna(?), 129, 30) h d dqiq olmadn szrk

qarsnda sual iarsi qoymudur.
Bu birlmy tri mnasibt bildirn S.Tzcan aya baksa
ifadsinin qya bak- dyimini yada saldn qyd tmkl, M. rginin
ay- flini dnmk kimi mnalandrmas il raz olmadn bildirir
( 117, 140-141).
nc onu qyd tmk istrdik ki, bu dyim bir btv kimi
baxmaq lazmdr. Hqiqtn d, ilk ilnm mqamlarnda baqsa sz
katib trfindn buraxlmdr. ks tqdird onu mnalandrmaq
mbahisli olaraq qalacaqdr. aya baqsa v ayn baqsa
ifadsindki ay- sznn mxtlif formada ilnmsi bu arxaik flin
yni funksiyal -a v -n fli balama kililrini qbul tmsindn irli
glir.
ay- fl kk n qdim szlrimizdn olub, etimoloji baxmdan
al- , at- v ax- fllri il birg a- kkndn trmsini
htimal dirik. al flin vur(maq) mnasnda abidnin dilind
mstqil kild daha ox rast glinir. Msln:
al qlcn, aam Qazan, ytdim (73, 52)
Dd Qorqut aytd: alrsa, l qursu! -ddi (73, 56).
Masir dilimizd oxmnal sz kimi x dn atmaq fli
qalarn atmaq idiomunda, ax(maq) sz is da daa axmaq,
ildrm axd birlmlrind mhz ilkin vurmaq, bir-birin
dymk mnalarn yaatmaqdadr. Bu mnada ay(maq) fli aya
baxmaq birlmsind qalarn atb baxmaq, zndl baxmaq
mnalarn dad fikrindyik.
almlu sz is zn tutmaq manras, grn (129, IIIc.,
2h, 1883) mnasnda Radlov ltind qyd alnan alm sznn lu sift dzldn kilisi qbul tmi formasdr. Irlid gstrdiyimiz
kimi, O. Gkyay da bu mnan sz bilmidir. Hm hnr, hm d
xarici grn baxmndan ouz igidlri arasnda siln Byrk v
102

Ygny amil dilmi bu dyim zndl baxsa, qalarn atb baxsa,

grnl mzmununu ifad dir.

TRKN AIRI NDASI MAR//MR

Bu mqamda abidnin dilind kifayt drcd ilk olan arxaik
szlr zrind dayanmaq istrdik. Bunlardan biri qorqudnaslqda
gni mbahis obyktin vrilmi mar//mr sz il baldr.
mrnn byk bir hisssini Kitabn dilinin aradrlmasna hsr
tmi grkmli dili prof. . Dmirizad mar//mr sznn
mnyi il bal mxtlif illrd mxtlif fikirlr sylmidir. Hmin
szn vvlc yunan dilindn alndn, sonralar is laz dilind olan,
oul, uaq, grc dilind qoca , kahin, monax mnalarn
ifad dn br sz il laqdar olduunu irli srn alim axrda
bunlarn h biri bu szn mnsubiyytini tyin v tsbit tmir (23,
147) dmkl ilkin mlahizlrindn l kmidir. Nticd hssas dili
hmin szn mnyini qdim dilimizl balamaa alm, ilkin
konkrt dil faktlar olmad n mlahizlrini htimal klind
qoymaq mcburiyytind qalmdr: adama bl glir ki, bu sz,
blk d, azrbaycanllarn qdim dilin mnsub olmu v qonu
tayfalarn dilin d kmidir (23, 147).
Abidnin lmi mtninin hazrlanmasnda v dilinin tdqiqind
byk zhmtlri olmu tannm trk alimlri O.. Gkyay (109,
CCXXXV-CCXXXVI) v M. rgin (106, IIc., 214-215) bu szn
mnyi il bal mlum fikirlri sadalamaqla kifaytlnrk problmi
aq saxlamlar. Aradrmalar gstrir ki, sonrak illrd mar//mr
sznn mnyi il laqdar yalnz Azrbaycan alimlri tdqiqat
aparmlarsa da, dil tariximizin gzl bilicisi . Dmirizadnin ykun
fikirlri bu ilrd nzr alnmamdr. Bl ki, hmin sz ayrca
mqal hsr dn A. Hsnov onun mnyini Iran dillrind axtararaq
103

adam mnas ifad edn mrd sznn mracit zaman ilnn

mrda v ya marda klindn trndiyini irli srmdr (bax: 64).
Onun fikrinc: ola bilsin ki, bu sz ouz trklrinin dilin hl ouzlar
Trkstanda yaayarkn: yni mslman olmadqlar zaman mslman
qonularndan (tacik v ya farslardan) kmi, ya da sonralar qrb
doru yrlr zaman ouzlarn dilin qrblilrdn (kafirlrdn) v ya
rmnilrdn kmidir. Onlar bu sz ynimnal trk mnli y
kii// kii ifadlrinin vzind, xsusn birin, adtn, dmnlr
ikrah v nifrt hissi il mracit tdiklri zaman iltmilr (64, 41).
Bl timoloji amla qti razlamayan qorqudnas alim .
Cmidov bu fikirlri: birincisi, fars mnli mrd sznn rb
qrammatikasnn qaydalarna istinadn mracit klin salnaraq ilkin
mnb kimi gtrlmsi, ikincisi, dbi v xalq dilimizd hmin szn
hm ayrlqda, hm d mrdan, mrdlik szlrinin trkibind
yalnz msbt mnada ildilmsi baxmndan tkzib dir (19, 73).
Tdqiqatya gr, olan dmk olan mr sz dilimiz qdim
umr-akkad dillrindn glmidir. Bu szn qdim misir mnblri v
rb dili ltlrind, sasn, aa tbqlr vriln addan kdiyini
irli srn alim ada dilimizd thqiramiz mnada ildiln gd,
d szlrinin qarl kimi dastann mtnin ddyn iddia dir.
Szn mnyin toxunmasa da, H. Arasl onun d, y olan
mnasnda ilndiyini daha vvllr qyd tmidi (70, 162). Lakin A.
Hsnov gstriln mqalsind hmin szn dar mnada tkc kiilr
v olanlara dyil, hm d qadnlara, qzlara, htta hyvanlara mracit
olunaraq ildilmsin saslanmaqla grkmli alimin bu fikrin tiraz
dir. Tkc bu aspktdn yanadqda .Cmidovun da timoloji
aradrmas, yni mar//mr sznn mnyini olan, yaxud
qul mnalar il balamas tnqid dzmr.
Grndy kimi, istr A.Hsnov, istrs d .Cmidov szn
mnyini yad dillrd aramlar. Odur ki, prinsipc onun adam
mnal mrd fars szndn, yaxud olan mnal mr akkad
104

umr szndn trnmsi l bir hmiyyt ksb tmir. Bu mlahizlrin .Dmirizadnin vaxtil irli srdy, sonradan is tkzib
tdiyi fikirlrdn bir o qdr d frqi yoxdur.
Bizc, mar//mrnin alnma sz kimi vrilmsi, ilk nvbd,
bununla bal idi ki, aradrclar onun olan, yaxud adam mnas
ifad dn szl laqli olduunu htimal tmilr. Hmin mnan
bildirn sz formasnn trk dillrind olmamas is tdqiqatlar szn
mnyini yad dillrd axtarmaa ynltmidir.
Son dvrlrd V.Zahidolu bu mracit formasnn smantik
transformalama yolu il br, (far) szndn trndiyini (99, 11)
bir fikir olaraq sylmidir. Far mnal br arxaizminin
mar//mr mracit formas il n laqlndirildiyi, dz, aydn
olmursa da, onun mnyini trk dillri il balanlmasn msbt
hadis kimi dyrlndiririk.
Abidnin dilind bir df br, ksrn is mar//mr fontik
variantnda ilnmi bu arxaik szn timologiyas il bal
mlahizlrimizi sylmzdn qabaq, onun ilnm mqamlarn bir
n nmun il nzrdn kirmk istrdik:
Banda tuula n grsn, mr kafir,
Bamda brkmc glmz maa! (73, 47).
Qazan aydr: Mr oban, bu aac n aacdr ( 73, 49).
Aydr: Mr bzirganlar, bu ayr v dxi bu yay v bu grzi
maa vri! ddi ( 73, 54).
Banik otaqdan baqrd: Mr daylr, bu qavat olu qavat biz
rlikmi gstrir?-ddi ( 73, 55).
Banik aydr: Mr qzlar, bu yigit n yigitdir (73, 55).
Qz aydr: Mr yigit, mnim atum kims kdgi yoq (73, 56).
Byrk Ouza gldi. Baqd grdi bir ozan gdr, aydr: Mr ozan,
nry gdrsn? (73, 60).
105

Qsrca yng drlr, bir xatun vard, ana aytdlar: Mr Qsrca

yng, tur sn oyna, n bilr dli ozan,- ddilr(73, 63).
Dli Domrul aydr: Mr qapuular, qapun qapa! - ddi(73, 75).
grk aydr: Mr Trsuzam, ba ksib-qan tkmk
hnrmidir? - ddi (73, 99).
Mr ana, mn xan ol dgilmim (73, 106)
srdn gtrln bu v digr nmunlrd danann trf
mqabilin: obana, bzirgana, qaplara, dmn, yngy, igidlr,
qzlara, anaya, htta Trsuzama, Qazana, Dli Domrula, Tpgz,
kl Mliy v baqalarna mracitind mar//mr szndn
xitab qvvtlndirmk mqsdil istifad olunmudur. Bzn ayrlqda
xitab kimi ilnn bu szn kim aid olduunu asanlqla
myynldirmk, tsvvr tmk mmkndr:
Kafir aydr: Mr, var Qazan ol Uruz dart, ggl as
(73, 49)
Olan aydr: Mr, bgnz ol kimdr? (73, 55).
Qazan aydr: Mr, qon-a qzlar yanna da varsun! - ddi (73, 63)
Aydr: Mar, alca qopuzum l alu, mni g! (73, 82)
Mr, qolca qopuzum alu, og mni! (73, 83) v s.
Gtiriln nmunlrd kl Mliyin dylrin, Byryin
bzirganlara, Qazann bylr, Qanturalnn is yoldalarna igidlrin
mracit tdiyi aq-aydn grnr v istniln vaxt xitab szlri brpa
tmk olur. Bllikl, ilnm mqamndan asl olmayaraq,
mar//mrnin yalnz xitablara aid olduu v bu zaman onlar daha
qabarq nzr arpdrmaa xidmt tdiyi aydnlar. Bu qrammatik
xsusiyylrin gr Nihal Atsz (109, CCXXXXV- CCXXXVI) v .
krov (93, 52) ondan dat kimi bhs tmilr. Biz l glir ki,
mar//mr qvvtlndirm funksiyas dasa da, o mhz ar
106

nidasdr v timoloji baxmdan yni formal arxaik fldn yaranmdr.

Aradrmalar gstrir ki, masir trk dillrind diqqtl baxmaq,
mahid tmk mnal mara(maq) flin v bu kk sasnda
yaranm fl-ad korrlyativ szlrin az da olsa, rast glmk
mmkndr. Msln, mara(maq) flinin uyur dilind mahid
tmk, baxmaq, pusmaq, gz qoymaq (134, 164-168), qrz dilind
diqqtl baxmaq, gz gzdirmk (128, 296), Radlov ltind is
grmk, pusmaq, mahid tmk mnalarn (139, IV c., 2 h., 2025)
ifad tdiyi gstrilir. Uyr dilind hmin szn mara(maq) fontik
variantnda gzlmk, gzdn qoymamaq mnasnda ilndiyi d
qyd olunub (147, 696). Bu sz trafna baxmaq, boylanmaq
mnasn bildirn maran (mara-n) flinin (128, 291; 139, IV c., 2h.,
2025), mahid mntqsi, pusqu mnasnda ilnn marak
(mara-k) v pusquu, kfiyyat mnasn ifad dn maraq
(mara-q-) (139, IV c., 2 h., 2025) isimlrinin trkibind d rast glmk
olur. Yakut dilind srrast atan, srrast atc v nian almaqla
srrastlq mnalarnda ilnn marqan (138, II c., 2508) sznn d
bu arxaik fll bal olduu inkardilmzdir. Masir altay v qazax
dillrind hm mr, hm d mrn fontik variantnda niangah,
gz qoyulan yr mnasnda ilnmsi d (122, II c., 221) hmin ilkin
mna il baldr. Bu arxaik fl masir Azrbaycan dilind ilnn bzi
szlrin trkibind d dalam kild yaamaqdadr. Bl ki, qdim
mara(maq) flinin son saitin qapal sait kmsi nticsind
formalaan mar(maq) flindn dzlmi zndl baxmaq, gzn
zillmk mnal mart(maq)
(-t fldn fl dzldn kilidir)
flinin v Kitabn dilind olduu kimi b samiti il ilnn
brl(mk), brlt(mk) fllrinin mnyind mhz bu arxaik fl
durur. Dilimizd ilk olan maraq (mara-q) sznn yaranmasnda da
bu qdim fl kk mhm rol oynayr. Grnr, ilk zamanlar gz
qoyulan yr mnasnda ilnn maraq sz sonradan mcazaaraq
arzu diln, hvs gstriln, can atlan y mnasn qazanmdr. Bu
107

arxaik forma dialktlrimizd pusqu mnasnda ilnn marq

(mar-q) sznn (92, 343) trkibind qalmaqdadr. Onun ov
gzlniln yr, pusqu, marq mnasnda ilnn ad korrlyatna hm
dialktlrimizd (8, 72), hm d masir dbi dilimizd indi d rast
glinir. Msln, Aq Abbasda:
Blbl fan ylr gl hvsindn,
Qoa nar aslb yar sinsindn
l gl, l gt ba-brsindn,
Blbllr hrkb, gl incimsin (10, 205) .
Aq lsgrd:
Gdirdim gzarm dd b yr,
Ovu brsind maral grdm.
Yatb inildyir, durur boylanr,
Bir n yrindn aral grdm (6,111).
Musa Yaqubda:
Brd bo yr anlar sayb
Ovunu hrkdn ovular kimi
lmdiklrim yandrr mni.
Yaylaqda my mhl qoymayb
Shrada alan yolular kimi
lmdiklrim yandrr mni (79, 188).
Bizc, bu sz trk dillrind bir qanunauyunluq kimi zn
gstrn fl-ad sinkrtizminin nticsi kimi mhz baxmaq, gz
qoymaq mnal mar-//mr- flindn yaranmdr. Mtn zrind
mahidlr gstrir ki, mar//mr arxaizmi Kitabn dilind yalnz
z-z, gz-gz dayanm prsonajlarn birinin digrin mraciti
zaman ildilir. Daha dqiq dsk, danan trf mqabilini, mracit
108

tdiyi xsi grdy zaman, yni bax v nzrlri ona ynldiyi an

hmin ar nidasndan istifad olunmudur. Bir n fakta diqqt
yetirk:
kl Mlik aydr: Mr aznaur, n hayfmz qald? (73, 46).
Qazan aydr: Mr Qlba, bu Da Ouz bglri xanm bil
glrlrdi. imdi nn glmdlr? - ddi (73, 109).
Aruz qoca mydana at dpdi. Qazana arb: Mr qavat, sn
mnim qrmmsan, sn gl br!- ddi (73, 111).
mumiyytl, dastandan l bir nmun gtirmk olmur ki, orada
mar//mr nidas baxlar bir-birin zillnmi iki obrazn nitqind
ildilmsin.
Dyilnlr bl bir nticy glmy sas vrir ki, mar//mr
sz daha qdim alarda gz qoyulan, nzr dikiln, zndl baxlan
mna alarnda ilnmi (bunun qal, nian alnan yr mnasnda
altay, qazax dillrind v Azrbaycan dialktlrind (8, 322) indi d
qalmaqdadr), sonralar lksik mnasn itirrk aid olduu xitab
qvvtlndirmy xidmt dn ar nidas kimi x tmy
balamdr.
Bu timoloji rh hm d mar//mr arxaizminin dildn xma
sbblrini myynldirmy imkan yaradr. Bl ki, ilk zamanlar
baxmaq, gz qoymaq mnasnda ilnn hmin sz, grnr, tarixi
inkiaf prossind smantik daralmaya urayaraq masir dilimizd
mart(maq), brlt(mk fllrind olduu kimi, yalnz mnfi mna
alarnda ilnmi v bllikl d, xalis trk mnli bu ar nidas
ilklikdn dmdr.
Mar//mr arxaizminin kdiyi inkiaf yolunu daha drindn
duymaq v sylniln mlahizlri daha tutarl tmk n baqa bir
ar nidasnn timologiyasn mqayisli kild aradraq. Kitabn
dilind mar//mr nidas il yana, yni qrammatik funksiyan
yrin ytirn hay, hy, ay, a fontik variantlarnda ilnn bir nidaya
da rast glinir. Msln:
109

Hy Dirs xan, baa qzb tm ( 73, 40).

Hy ana! rbi atlar olan yrd
Bir qulun olmazm olur? (73, 50).
Oul, oul, ay oul,
Bilrmisin, nlr oldu (73, 49).
Ay bg baba!
Dvc bymsn, kkc aqlun yoq! (73, 66) v s.
Grndy kimi, mxtlif fontik trkibd x dn bu ar
nidas da mar//mr arxaizmi kimi mracit olunan xsi nzr
arpdrmaa, xitab qvvtlndirmy xidmt dir.
Kitabn v klassik dbiyyatmzn dilind masir dilimiz n
arxaikln ayt(maq), aydr(maq) fllrin ytrinc rast glinir. Ulu
dili M. Kaariy gr, dmk, sorumaq mnal ayt(maq) flinin
mnyind ay(maq) fli durur (111, I c., 174, 393). Bizc hay, hy,
ay, a fontik variantlarnda x dn ay nidas mhz sslmk,
armaq mnal hmin ay(maq) flindn trmidir. Gzl
grnndn frqli olaraq sslnilnin nzr arpdrlmas imkan daha
gni olduu n yni inkiaf yolu kmi bu nidalardan sonuncusu indi
d dilimizd ilkliyini saxlamaqdadr. Hr halda, bu analoji tutudurma
mar//mr sznn timologiyas il bal mlahizlrimizin daha
doru olduuna sas vrir v onun mnyinin yad dillrl balanmasn
bir dflik qapam olur.

QANLU SFT
Qorqudnaslqda mna am mbahisli olan szlrdn biri d
qanlu arxaizmidir. Mnc qan sz il bal olub dilimizd, sasn,
qana batm, qana bulam v oxmnallq qazanaraq qatil, dmn
anlamnda x edn bu dzltm sz Kitabn dilind hm masir,
110

hm d indiy qdr dqiq aqlanmam frqli bir mnada rast glinir.

Msln:
Varuban Peymbrin yzini grn, glbni Ouzda shabsi
olan, ac tutanda bqlarndan qan qan, B qanlu Bgdz mn
apar yetdi: al qlcn, aam Qazan, yetdim! dedi (73, 52).
Grdlr kim, bu glin kiinin qlcnn bala qanlu, ol
grnmz (73, 84).
Dirs xann xatun olancmn ilk avdr dey, atdan-ayrdan,
dvdn bura, qoyundan qo qrdrd, Qanlu Ouz bglrin
toylayayum, dedi (73, 41).
Qanlu quyruq zb ap-ap yudan... (73, 48).
Qanlu-qanlu irmaqlar qaryubdur suy glmz (73, 51).
Qanlu-qanlu sularn sovulmd, alad, axr! (73, 64).
Qara dam yksgi oul!
Qanlu suyum daqun oul! (73, 71).
Qantural aydr: Baba, mn yerimdn durmadn ol durm ola!
Mn qaraquc atma binmdin ol binmi ola! Mn qanlu kafir elin
varmadn ol varm, mana ba gtrmi ola! dedi (73, 80).
yz altm alt alp ava bins,
Qanlu keyik zrin qova qopsa,
Qardalu yigitlr qalqar-qopar olur (73, 100) v s.
Diqqt edilrs, qana bulam mnasnda ilnmi ilk iki
cmlni xmaq rtil, sonrak nmunlrd qanlu szn he d
masir mnada aqlamaq olmur. Boylarn dilind daha ox ouz, kafir,
su, bzn d irmaq, keyik v quyruq szlrini sciyylndirn sift kimi
ilnmi eyni fonetik trkibli bu szn qdim bir mnan ifad etmsi
duyulur. Mahidlrimiz gstrir ki, qanlu arxaizminin daha ox

111

ilndiyi mqam ouz sz il birlm yaradaraq onu izah etmsidir.

Msln:
Bir gn ola, dm lm, sn qalasan,
Yay kmdn, ox atmadn,
Ba ksmdin, qan dkmdin,
Qanlu Ouz iind ld almadn (73, 66).
Olancmn ilk avdr; Qanlu Ouz bglrin toylayaym! dedi
(73, 69).
Qanlu Ouz ellrind drnk var imi, anda vardm (19, 99).
Qanlu szn gstriln ilnm mqamlarnda qan szndn
dzlmi sift kimi anlayan O..Gkyay qanlu-qanlu irmaqlar kan
akan irmaklar, qanlu suyu kan akan su, qanlu kafiri kan tkc
kafir, Qanlu ouzu is dy, kan tkc, sava Ouz kimi rh
etmidir (109, 235). Akademik H.Arasl yalnz qanlu ouz deyimini
mumi kontekstdn ayraraq bu yozuma etirazn bildirrk yazr:
Dd Qorqud kitabnda qanl Ouz deyim olaraq qeyrt, tssbke
mnasndadr. Bu sz eyni mnada bu gn d Azrbaycan dilind
ilnmkddir. Qanlu adam, qanlu olan v s. bu kimi ifadlr d
qanl igid mnasndadr (5, 198). M.Ergin Ouzun lamti kimi
ildilmi qaln (oxsayl, byk, qvvtli) v qanlu szlrini bir-birinin
qarl kimi vermkl (106, II c., 163, 165) kifaytlnmidir.
V.V.Bartold qanlu Oul birlmsindki qanlu //qanl szn
xrabry (csartli) mnasnda evirmidir (129, 50,53,90).
F.Zeynalov-S.lizad nrind is bzn masir mnada (71, 125,
170), bzn is M.Erginin irli srdy qaln Oul anlamnda (71,
209) evrilmidir. Lakin hmin nrin Tknmz xzin adl giri
mqalsindn grndy kimi, mlliflr bu sz tarixi inkiaf
prosesind kilc sabit qalb mnaca dyin szlr (semantik
112

arxaizmlr) srasna daxil edrk qanl (su) birlmsind abdaan anlamn dadn gstrmilr (71, 27).
Hqiqtn d, boylarn dilind byk-byk sular, taqun-taqun
sular, qamn aqan grkl su, aqndl grkl su birlmlrindki
mnaya uyun olaraq qanlu su, yaxud qanlu-qanlu su ifadlrini abdaan su mnasnda anlamaqdan zg x yolu grnmr. Tssf ki,
daha uurlu yozum kimi dyrlndirdiyimiz bu mna qanlu arxaizminin
ilndiyi digr mqamlardan tcrid edilrk rh olunmudur v bu da
hqiqi ilkin mnann aqlanmasna imkan yaratmr.
Abidnin dilind ilnmi ilkin arxaizmlrdn saydmz qanlu
sznn etimoloji am, gman edirik ki, onun hans mnan ifad
etmsin iq saar. -lu (-l) sift dzldn kilinin vasitsil yaranm
bu arxaizmin mnyind qan kknn durduu aydndr, lakin onun
hans mnan damas mlum deyil.
M.Kaarinin mhur ltind suya v baqa eylr doymaq
mnasnda qan(maq) v bu sasda dzlmi qandr(maq)
(doydurmaq) felin rast glinir (111, II c., 192; III c., 184). Hmin arxaik mna ltdn gtrdymz aadak eir parasnda da
getmidir:
Tuti yaar bult altun tamar ar,
Aksa anng akn kand mening kan.
(evirmsi: onun buludu durmadan yadrar, xalis altun (qzl)
damar (damclar), onun seli bize doru akarsa, sevince doyaram, 111, I
c., 377).
bu Hyyan ltind hmin arxaizmin qand formasnda (-d
zaman kilisidir) suya doymaq, ati sndrmk, qandrd
formasnda suyla doydurdu mnalar qeyd alnmdr (30, 45).
XIX sr ltisi L.Z.Budaqovun szlynd bu arxaik felin
susuzluu yatzdrmaq v buna yaxn mnalarda qazax, qrz,
osmanl trkcsind ilndiyi gstrilmidir (122, II c., 28). Trk
113

dillrinin byk aradrcs V.V.Radlovun fundamental szlynd is

bu arxaik felin bir ox trk dillrind: 1) susuzluu yatzdrmaq, son
hdd qdr doymaq; 2) zn raz salmaq, n ils susuzluu
yatzdrmaq, n ils doymaq; ... 4) kifayt qdr olmaq, ox olmaq
mnalar ks olunmudur (139, II c., 1 h., 107). Qdim trk szlynd is bu felin am doy(maq) felinin mxtlif alarlarnda
verilmidir (126, 417). Aradrma gstrir ki, masir trk dillrinin bir
oxunda hmin mnal qan(maq) felin geni rast glinmkddir (123,
240-241; 128, 360-361;; 137, 70-71). Masir Azrbaycan dilind
qan(maq) felinin hmin mnas ilklikdn ds d, klassik yazl
dbi v folklor nmunlrind tkmseyrk istifad olunmudur.
Msln,
Q.Brhanddind:
aha, qandum, llndr n susadm,
Yrgmn qanna dxi qandum (15, 144).
Nsimid:
Szmdn dmbdm axan qmindn su degil, qandr,
Lbin qndindn, ey can, gl susam canm qandr (81, 257).
Snsiz n yesm, qssv qm drd il qandr,
Glgil, dodan rbtin canm qandr (81, 258).
Qandrd kainat qnd nbat llim,
Ey xosrovu-mlaht, irin, krdhansan (81, 385).
Adun gn grd camaln Nsimi,
mdi lbi-lli krin ol qan-qan (81, 61).
Suli Fqihd:
Bir kr yzin grn doymaz idi,
114

Bir gz grmk il hm qanmaz idi (63, 68).

Oulnamd:
Qar susuzluu qandrmaz (82, 149).
msali-trkand:
Qar susuzluu qandurmaz,
Qavura qarn doyurmaz (1, 192).
Azrbaycan mhbbt dastanlarndan Tahir-Zhrd:
mib-mib lblrindn qandm,
Prvan tk am oduna yandm,
Mmbl at dryaya sandm,
Qoy aparsn grm, sel mn neylr? (11, 57)
Aq Qribd:
Bana dndym gl zl sona,
Ana, mn yaz n dindirirsn?
Sdn mmim mn qana-qana,
Ana, mn yaz n dindirirsn? (11, 180)
Valeh-Zrnigarda:
Bana dndym ana,
Halal eyl, hmmt eyl.
Sdn mdim qana-qana,
Halal eyl, hmmt eyl (11, 362) v s.
Gtiriln nmunlrd qan(maq), qandr(maq), qana-qana (-a
feli balama kilisidir) fellrinin doy(maq), doydur(maq) v
doyunca mnalarnda ilndiyi zddir. Bs qan feli il qanlu
arxaizminin kknd duran arxaik qan isminin (irlid gstrdik ki, lu//-l isimdn sift dzldn kilidir) n laqsi var?
115

Trk dillrinin tarixi inkiafnda onun n sciyyvi hesab ediln

xsusiyytlrdn biri fel-ad sinkretizmi hadissidir ki, bunu
qanunauyunluq kimi d qeyd etmk olar. Onun mahiyyti bundan
ibartdir ki, omonim kimi x edn sz hm prosesin zn, hm d
proses nticsind yaranan yan, yaxud lamti adlandrmaa xidmt
edir. Tkhecallqdan oxhecalla doru inkiaf istiqamtind bu
qanunauyunluq effektivliyini itirs d, masir trk dillrind, o
cmldn Azrbaycan dilind hl d bzi szlrd ks olunmaqdadr.
Msln, i(mk) i (daxil), k(mk) k (tabor), sa (maq) sa
(tk), dad (maq) dad (tam), sx(maq) sx (yaxn, gur), say(maq)
say(miqdar), i (mk) i (qabarma, ur) v s.
Bu problemi daha drindn aradran qazax dilisi Y.Z.Kajibekova
gr, fel-ad sinkretizmi trk dillrind yalnz aq kild deyil, hm d
gizli kild zn gstrir ki, bunu bzn etimoloji aradrma yolu
il ortaya qoymaq olur (127, 244). Bu baxmdan qan fel kknn hmin
sinkretik hadisy uyun olaraq doy(maq) mnas il yana, hm d
doyum anlamn ifad edn isim (ad) kimi ilnmsi mmkndr. Bizc,
hmin qdim mnal kkdn trmi qanlu arxaizmi Kitabn dilind
mhz doyumlu mnasn damdr. Bir daha hmin szn ilndiyi
yuxardak mqamlar v aadak nmunlri nzrdn keirk:
Qanlu kafir elin dnin girdin (73, 83);
Qanlu kafir lindn qardacun dartb ald (73, 103).
Abidnin mzmunu gstrir ki, istr Oul, istrs d kafir ellri z
bolluu, znginliyi il seilir. Bunu ksr boylarda, o cmldn Salur
Qazann evinin yamaland boyda daha hatli tsvird grmk
mmkndr: Yedi bin qaftannn ard yrtxlu, yarmndan qara salu,
sas dinl, din dmni, alaca atlu kafir bindi ylad, dn bucunda
Qazan bgin ordusna gldi. Altun ban evlrin kafirlr apdlar. Qaza
116

bnzr qz-glini rdrdlar. Tvl-tvl ahbaz atlarn bindilr.

Qatar-qatar qzl dvlrini yetdilr. Ar xzinsini, bol aqasn
yamaladlar (73, 46).
Qazann ya zrin hcumu v qlbsi is bel tsvir olunur:
Qazan bgn qarda kafirin tuuyla sanca qlclad, yer sald.
Drlrd, tplrd kafir qrn girdi, lein quzun di. On iki bin
kafir qlcdan kedi. Be yz Oul yigitlri hid oldu. Qaann Qazan
bg qomad, aman deyni ldrmdi. Qaln Oul bglri toyum old
(73, 52).
Digr boylarda da kafir zrind qlb bel tamamlanr:
Oul bglri toyum oldu (73, 74).
alaba toyum oldu (73, 99).
Yigit bglr toyum oldu (73, 111).
Qorqudnaslqda sasn qnimt kimi izah ediln toyum sz
(109, 198; 106, II c., 293; 70, 166; 71, 149, 208, 224) eyni zamanda
bolluq mnasnda da izah oluna bilr. Maraqldr ki, Radlov ltind
verilmi bu mna O..Gkyay ltind d mna alarlarndan biri kimi
qeyd alnmdr (109, 198).
Bizc, abidnin yazya alnd dvrd artq arxaikln v buna
gr d M.Kaari ltin bel dmyn qan ad korrelyat mhz toyum (doyum) sz il vzlnmidir (bu sz z d toy-//doy- felin um isim dzldn kilisinin lavsi il dzlmidir). Lakin toyum
(doyum) mnal arxaik qan ismi tamamil dildn xmam, qanl
arxaizminin trkibind dalam kild yaayaraq doyumlu, bol,
zngin mnalarn ifad etmidir. Ehtimal edirik ki, qan arxaizminin bol,
zngin mnas onun ta qdim dvrlrd xan, hkmdar mnasn (94,
311) ifad etmsind zl rolunu oynamdr. Oxar funksiyal bay
(by) sznn d varl, zngin mnas sasnda yarandn qbul etsk,
onda bu mna keidi inandrc grnr.

117

Demli, masir dilimizd ilnn qanl szndn frqli olaraq, eyni

ss trkibli qanlu arxaizmi qan (damarda axan maye) szndn
yaranmamdr.
Qanlu sznn qdimliyini sbut edn faktlardan biri d onun
mxtlif mnal szlr yanaaraq oxmnal leksik vahid kimi
rngarng alarlarda x etmsidir. Bel ki, bu arxaizm qanlu keyik,
qanlu quyruq birlmlrind doyumlu, kk, Qanlu Oul, qanlu
kafir birlmlrind doyumlu, zngin, hr eyi bol olan (bu alarda
Qaln Oul (qdrtli oul) birlmsinin qarl kimi zn
doruldur), qanlu su, qanlu-qanlu su, qanlu irmaq birlmlrind
is doyumlu, bol, gur, ab-daan mna alarlarn damaqdadr. Dild
yalnz uzun mddt ilk szlr bel xsusiyyt malik ola bilir ki, bu
da qanlu arxaizminin qdimliyin dlalt edir.
Qanlu arxaizminin bu anlamda izah iki mbahisli mqamn da
dqiqlmsin kmk edir. Bunlardan biri Qan Abqaz elin mn
gedrm (73 66) cmlsindki qan Abqaz ifadsi il laqdardr.
Akademik V.V.Bartold hmin ifadni eynil krovocadny narod
Abxazov kimi (129, 49) trcm etmis d, apa hazrlayan rhilr
trfindn tnqid mruz qalmdr. H.Arasl v M.H.Thmasib bu ifadd
el sznn xalq deyil, lk mnasnda, qan sznn is hrmt lamti
olaraq xan mnasnda ilndiyini qeyd etmilr (124, 184). El sz il bal
bu mlahiz hqiqt uyundursa da, qan sz il laqdar bunu demk
olmur. A.N.Kononov da qan szn bu mqamda xan mnasnda rh
etmidir (129, 269). O..Gkyay ifadni kan Apkaza eline (109, 60)
klind oxuyaraq lav he bir mlumat vermir. M.Ergin d xan mnas
zrind qalr (106, II c., 165).
Abidnin mzmunundan grndy kimi Abxaz eli oullarn
dinayr qonulardr ki, buna gr d kafir eli kimi sciyylndirilir. Qan
sznn bu baxmdan hrmt mnasnda ilnmsi fikri zn
dorultmur. Tural xs adndan frqli olaraq lk ad bildirn Abxaz
toponiminin vvlind qan sznn ilnmsi onun Abxaz elinin xan
118

kimi qavranlmasn da mmknsz edir. Biz bel glir ki, qanlu

sznn son hrflrinin buraxlmas il shv krlm bu birlm
qanl Oul eli, qanl kafir eli v cmi bir df ilnmi olduu
qanlu qara Drvnd birlmsind olduu kimi, zngin, bol, doyumlu
Abxaz eli anlamn ks etdirmidir. F.Zeynalov-S.lizad nrind
ifadnin qanl Abxaz eli kimi evrilmsi d (71, 166) nsxd yol
verilmi yazl xtas olmas fikrin saslanr ki, bu da gldiyimiz
qnatin doruluuna zmin yaradr.
Digr mbahisli mqam Bams Beyryin, nianls Banuiyi
pb bir dildikdn sonra syldiyi: Dgn qanlu olsun, xan qz!
(73, 56) deyimi il laqdardr. Qanlu szn masir mnada anlayan
O..Gkyay v M.Ergin deyimin alq vzin qar kimi sslndiyini
nzr alaraq onu qutlu kimi oxuma daha mnasib bilmilr (109, 36;
106, I c., 123). Da prinst nam svadba szasti, xanska doz!
trcmsindn (129, 35) d aydn olur ki, V.V.Bartold da hmin sz
qutlu kimi oxumudur. H.Arasl v .Cmidov nrlrind bu sz
slin uyun qanl//qanlu klind oxunmudursa da (70, 51; 20, 319),
mna amna toxunulmamdr. F.Zeynalov-S.lizad nrind qanlu
kimi oxunmasna baxmayaraq, grnr, hmin arxaizmin masir
mnada (qana batm) drki ifadnin qdim oul msli: Toy gecsi
bakir ol! (71, 153) kimi rhin sas vermidir. Bel bir oul
mslinin olmas ox mbahislidir, nki byin glin bu trzd
mraciti xalqmzn etik-xlaqi grlrin ziddir. Diqqt edilrs, bu,
Beyryin Banuiy xeyir-duasdr, alqdr. Odur ki, onu qanlu
arxaizminin ilkin mnasna uyun olaraq Toyun doyumlu, zngin
olsun, xan qz! kimi anlamaq hm etnoqrafik, hm etik, hm d
dililik baxmndan daha dorudur. Diqqtlayiq faktdr ki, Kitab
intibah abidsi kimi aradran prof. P.Xlilov da bu mqamda qanlu
sznn masir mnasna deyil, Qdim trk szlynd verilmi
qane olmaq, gz istyn qdr grmk mnasna istinad edrk
hmin deyimi: toyun gen-bol olsun, toyunda istniln qdr yeyilsin119

iilsin; toy, gzn doyunca kesin! klind (65, 160) yozmudur ki,
bu da gldiyimiz ntic il, demk olar ki, st-st dr. Qanlu arxaizminin gstriln mnada ilnmsi yalnz Dd Qorqud kitab il
mhdudlamayb bzi folklor nmunlrind, xalq deyimlrind
yaamaqdadr. Msln:
Mn aiqm, qanl gl,
Qanl sevi, qanl gl,
Yemi blbl azn
xm az qanl gl (88, 58).
Cinas qafiylrdn tkil olunmu bu mhur bayatnn ikinci misrasndak qanl sz doyunca, bol mnalarn verir.
Yaxud XVI sr Azrbaycan airi maninin:
mzsi knlm quun sud eylgc
Olsun av qanlu, dedi lli-lbi (29, 208)
beytin dm mhur ovun qanl olsun xalq alq mhz hmin
arxaik mna sasnda aqlandqda mntiqi anlalr, yni ovun bol
olsun, doyunca olsun.
Bu mna yozumu Kabab qanl, igid canl mslinin d effektli
mzmuna malik yozumda qavranlmasna imkan yaradr: Kabab
doyunca (bol) yeyn igid canl (qvvtli) olar.
Btn bu deyilnlr qanl sznn abidnin dilin dm ilkin
arxaizmlrdn olduunu gstrir.

YELK OX QABI
Oxunu v mna am baxmndan diqqti kn arxaizmlrdn
biri d ylk szdr. Thlil gstrir ki, omonim kimi x dn bu
sz aadak ilnm mqamlarna sasn qorqudnaslqda yalnz bir

120

mnada oxa taxlan llk, qu tk anlamnda aqlanmdr (109,

309; 106, II c., 326; 73, 210 v s.):
Qayn dal ylgindn sum altunlu mnim oxum! (73, 88).
ylkl qayn oqlar atld, dmrni dd (73, 52).
A ylkl tkn oxdan qayqmayan,
Canvrlr srvri qaan aslan qran
Ala kpk itin kndzin taladarm? (73, 82).
A ylkl tkn ox maa vrgil,
rdn r kryim sni i! (73, 96).
A ylkl tkn oxlar ataydq (73, 97).
Grndy kimi, bir mqamda ayrlqda, digr drd mqamda is l kilili siftin trkibind ilnn bu sz qdim ouzlarn byk svgi
il mdh tdiklri qayn aacndan dzldilmi ucu qzl dmrnli
(balql) oxlarnn arxasna taxlan qu llyini adlandrmdr.
Mlumdur ki, qularn qanad hisssind yrln llklr hm srti
artrmaq, hm d havada istiqamt gtrmk funksiyasn yrin ytirir.
Buna gr d ylk sznn timoloji baxmdan masir dilimizd
ilnn ylkn sznn trkibind dalam kild yaayan
istiqamt vrmk, srtl gtmk, qamaq, hcum tmk v s.
mnalarda qyd alnm arxaik yl(mk) flindn (133, 387) -k isim
dzldn kilisinin artm il yarandn dnrk. Bu fl kkn
M.Kaari ltind hm ayrlqda (111, III c., 64), hm d ylkin
sznn trkibind (111, I c., 31; III c., 33, 37, 288, 309) rast glinir.
ksr trk dillrind ylk sznn llk mnas qyd alnsa da
(139, III c., 1 h., 347, II h., 364; II c., 1241 v s.), yuxarda gstriln
ox qab mnas, mumiyytl, gstrilmmidir ki, bu da yni yazla
121

malik hmin arxaizmin aadak mqamlarda frqli oxunmasna imkan

yaratmdr:
Ylgd doqsan oqu n grsn mr kafir,
Ala qollu sapanmca qlmz maa! (D 41, 5).
slmdi, ylgindn bir tutam oq qard, blin soqd
(D- 225, 4).

Haman ylgindn gz xarb atn, trkilrini dartd urdu

(D- 241, 1).
Ylgind doqsan oq syrk olan! (D- 247,11).
Ylk kimi oxuduumuz bu sz O..Gkyay mtn daxilind
bilg (109, 117, 121) v blg (109, 18, 110) variantlarnda oxusa
da, trtib tdiyi szlkd bilk variantnda bala gtirrk ok
kuburu, sadak, okluk, ok koymaa mahsus mahfaza mnalarnda (109,
176) doru-dzgn aqlamdr. Digr trk aradrcs M.rgin d
bilk kimi oxuduu bu sz okluk, oklarn konduu mahfaz, sadak
mnasnda (106, II c., 50) rh tmidir. S.TzcanH.Boschotn birg
nrind d bu arxaizm blg kimi oxunmudur (116, 52, 151, 158,
162).
V.V.Bartold trcmsindn bl aydn olur ki, gstriln ilnm
mqamlarndan birincisind bu sz nzr alnmayaraq buraxlm (129,
23), ikinci mqamda ylk variantnda oxunduundan ksr trk
dillrind ilnn qolsuz kii kynyi mnasnda anlalaraq kamzol
(129, 80), nc v drdnc mqamlarda is -n mnsubiyyt
kilisi qbul tmi bl sz kimi dnlrk pos anlamnda
(129, 85, 87) vrilmidir.
122

Azrbaycan nairlrindn akadmik H.Arasl bu sz 2 df bl

(70, 33, 120), 2 df is blk kimi (70, 127, 130) oxumudur.
F.Zynalov S.lizad birg nrind is ilk mqamda bu arxaik sz
blnd variantnda (71, 43) oxunaraq masir dilimizd olduu kimi
blind (71, 142), sonrak 3 mqamda is bilg variantnda
oxunaraq (71, 105, 107, 110) paltarn qolu bilk hisssi (71, 199,
203) v sadc, bilk (71, 206) mnasnda vrilmidir. H.Araslnn
blyindn oxunuuna tiraz dn S.lizad irli srdklri oxunu
variantna bl bir rh vrir: HA-nn transkripsiyasnda bu sz aid
olduu mfhumdan uzaqlar, bl anlay yada dr. Lakin, slind,
mtnd Basatn paltarnn qoluna (bilk hisssin) taxlm oxlardan
shbt gdir (23, 248). tiraf dk ki, bu yozumda rhi txyyl
ral faktlara saslanan dili txyyln stlyir.
.Cmidov nrind is bu arxaik sz bir df ylg (20, 388),
df bilg (20, 299, 396, 400) variantlarnda oxunmudur. Buradan
bl bir nticy glmk olur ki, trk nairlri szn oxunuunda,
Azrbaycan nairlri is hm oxunuunda, hm d mnalandrlmasnda
frqli mvqd durmular. Gstriln mqamlarda birmnal kild
szn kontkst daxilind ox qab anlamn ifad tmsi aq-aydn
zddir. Lakin onun oxunuunda ylk, yaxud bilg//blg
variantlarndan hansnn sim dilmsi aradrma tlb dir.
Kitabn Drzdn nsxsind bu sz bir df vav (41- 5), bir df
y (225-4), iki df is sait sslri ifad dn hmin hrflrsiz (241-1,
247-11) yazlmdr. Szn bir nqt frqi il yazlan y, yaxud b
hrflri il balanmas is aydn bilinmdiyindn lav mnblr
istinad dilmsin htiyac duyulur.
Mlumdur ki, boylarn dilind hm orta sr yazl abidlri, hm d
masir trk dillri n tamamil arxaikln v ya nadir hallarda
ilnn szlr tsadf olunur. zrind dayandmz ylk lksik
vahidi d masir trk dillrind (128, 245; 139, III c., 1 h, 347; 147,
178), o cmldn Azrbaycan dialktlrind (8, 243-244; 101, II c.,
123

124) omonim sz kimi llk v qolsuz st gyimi mnalarnda

ilnils d, gstriln mnada, mumiyytl, qyd alnmamdr.
Grnr, bu da onun bzi nairlr trfindn bilg//blg, blkv
bl variantlarnda oxunmasna v aqlanmasna sas vrmidir. Lakin
msl burasndadr ki, n ski, n d masir trk dili ltlrind ox
qab ifad dn bilg//blg variantlarna rast glinmdiyi kimi,
bilk v bl mnasna uyun yozumu da qondarma tsiri balayr.
l is irli srln oxunu v yozum ny saslanr?
Abidnin mtnind mahir ovu olan ouzlarn hrbi yrlrin
daha gni yr vrildiyindn zngin silah nvlrinin ad kilir ki,
bunlardan ox qab anlamn ifad dn sadaq, ki, tirk szlri
d xsusi maraq dourur:
Sadanda sksn oqu, vrgil maa (D- 49, 1).
Sadaqndan doqsan oxn yr dkdi (D- 198, 12).
Sadaqda oxum kiim dlr (D- 248, 12).
limd ql kilm ayr mal (D- 109, 3).
Aydr: Aqnlar tirkei ba, zngisi qay zlr,
dikmg grk olur ddi (D- 189,8).
Gman dirik ki, nmunlrd gtmi bu szlrin timoloji am
ylk oxunuunun saslandrlmasna myyn iq sam olacaqdr.
Trk sznn, sasn, fars mnli sz kimi qbul dildiyini
nzr alsaq (hrnd trkologiyada onun dri v kis szlrinin
birlmsi yolu il yarand da irli srlmdr), digr iki szn
zrind ayrca dayanmaq istrdik.

124

Thlil gstrir ki, sadaq sz ox mnasn bildirn sa szn

(139, IV c., I h, 215) -daq morfminin lavsi yolu il (mqayis t:
bardaq, crdk v s.) dzlib. Sa sz kk is hm tarixn (111, I c.,
280, 496, 500, 501), hm d masir trk dillrind (139, IV c., I h, 215)
s ~ y ss mvaziliyin uyun olaraq ya variantnda ox mnasn
bildirmidir. Y ssinin s ssi il mqayisd daha qdim v buna gr d
y~s ss kidinin daha mntiqi olduunu nzr aldqda (89, 71-72)
ya sznn sa sz il mqayisd ilkinliyini z xarr. Sadaq
sdaq variantlarnn mvcudluu is ya kknn inc saitli y
variantn mmkn dir. Bundan lav, dil faktlar sadaq szndki daq morfminin ylk szndki -lk morfmi il yni mnli
olduunu sylmy sas vrir ki, masir dilimizdki qrtlaq ~ xirtdk
sz variantlar buna yani sbutdur. Buradan bl bir nticy glmk
olar ki, ylk arxaizmi sadaq-sdaq sz il mqayisd daha
qdim variantdr. Bu is trk dillrinin, o cmldn Azrbaycan dilinin
daha qdim lksik qatn znd yaadan Dd Qorqud kitabnn
sciyyvi xsusiyytlri fonunda anlalandr.
Bununla bl, ylk sznn baqa sulla yarandn da dnmk olar. Yuxarda abidnin dilindn gtiriln nmunlrdn grndy kimi, ox qab mnasnda hm d ki sz ildilmidir.
Lakin ki sz tarixn hm d samur anlamn bildirmidir (110,
41; 111, III c., 91). Grnr, ox qab, yni sadaq mhz samur drisindn
tikildiyin gr yni zamanda ki sz il d ifad olunmudur.
Sadaqda oxum kiim dlir cmlsind ki sznn mhz dri
mnasn vrmsi bu mlahizni tsdiqlyir. Ovuluqla mul olan
ouzlarn dri matriallarna gni yr vrmlri tbiidir. Bu onlarn
gyimind v mitind istifad tdiklri lvazimatn hazrlanmasnda
qabarq
kild
z
ksini
tapmdr.
Yazlna
gr
ylk//ylk//ylik variantlarnda oxuna biln bu arxaizm ilkin
mrhld da kisi, cyran, cyr balas mnasn bildirmi v sz
nnd y ssdm hadissin uyun olaraq lik (143, 265) v
125

lik (30, 20) formasn almdr. Sadan samur v yaxud cyr

drisindn tikilmsi onun sinonim variantlarnn yaranmasnda mhm
rol oynamdr.
Hr halda, hans modld yaranmasndan asl olmayaraq ylk
arxaizmi ox qab anlamn bildirmidir.
Sol qoldan, yaxud hr iki qoldan gyinrk arxada gzdiriln ylk
(ox qab) tarixi inkiaf prossind ilkin funksiyasn itirs d, yni sulla
yin gyiln qolsuz kynk mnasn hl d saxlamaqdadr. Dd
lsgrd bl bir bnd var:
lsgr kynkdn xartsn saz,
Yn cua glsin qi, avaz.
Triflsin all-yall yaz,
Unutma bu byk kamal, yaylaq (6, 99).
Kynk sznn sazn qoyulduu qab adlandrmas ylk
arxaizminin hm qolsuz kynyi, hm d ox qabn adlandrmasna
tamamil uyundur.
Bllikl, ylk sznn mhz ox qab anlamn ifad tmsi
bzi rhlr ynidn baxmaa imkan vrir. Bkil olu mran
boyunda bl bir shn var. Qzbini yatrmaq n xanmnn
mslhti il ova xan Bkil yaral kyikin ardnca at salr. Acqlanm
kyik zn uca bir yrdn atr v bunu gzlmyn Bkil atn cilovunu
saxlaya bilmir v sa oyluu qayaya dyib snr. Bkil uru durd,
alad. Aydr: Ulu olum, ulu qardam yoq. Haman ylgindn gz
qarb atn trkilrini dartdu urd. Qaftan altundan ayan brk sard,
var qvvtiyl atn ylisin ddi (D-240, 13-241, 3). Verilmi cml
F. Zynalov- S.lizad virmsind bl gtmidir: Sonra paltarnn
qolundan bz xarb, atnn trkindki qaylarn dartb qrd.
Qaftannn altndan ayan ata brk sard. Var qvvsi il atnn yalna
sarld (71, 203). Bu virmd bir n qyri-dqiqliy yol
vrilmidir. vvla, irlid syldiyimiz kimi, ylk ox qab
126

mnasndadr. Ikincisi, gz arxaizmi bz dyil, ox anlamnda

ilnn szdr. ncs, Bkil ayan ata dyil, oxa saryr. Bu kiik
shnd byk hyat tcrbsinin izlri dqiqlikl ks olunmudur.
Bkil snm ayan atnn yhrindn qoparb-zdy (bu mqamda
mtndki dartd urdu oxunuu vzin dartdu zd oxunuu daha
mntiqi grnr) qaylarla ox qabndan xartd qayn aacndan
dzldilmi oxa brk-brk saryr ki, sonradan trn bilck fsadlarn
qarsn alsn. Tsvir olunan mliyyat masir tibd ilk yardmla bsbtn st-st dr ki, bu da qdim ouzlarn praktik bacarqlara hans
sviyyd yiylndiklrini myynldirmy imkan vrir.

YAYINI LN ALUB GD
Tul tulada girdigim tula dri,
Doxarlay qodm ya yurdu,
limd ql klim ayr mal.
Ayr vrb alduum tozlu qat yaym,
Bua vrb alduum boma kriim,
Bulu yrd qodm gldim
Otuz doquz yoldam, iki arm (D 109, 2-5).
Byryin syldiyi bu soylamann ilk misras oxunu v mna
amna gr abidnin n mbahisli mqamlarndan saylr. Grnr,
bu sbbdn d Vatikan nsx katibi zndnkrm prossind
soylamann mhz hmin parasn trmdr (V 44, 2-3).
Maraqldr ki, akadmik V.V.Bartold da hmin paran ynil
buraxmal olmudur (129, 44). Digr nairlr is soylaman tkil dn
misralarn lsn frqli variantlarda myynldirmkl mxtlif
oxunulara saslanan yozumlarn irli srmlr. Bl ki, trk
nairlrindn O..Gkyay hmin misralar:
127

Tul tulara grdgm

Tuladar duharlay koduum
Ya yurdu lmd kl kilim ayr mal (109, 50) klind,
M.rgin is:
Tul tulara girdgm tularar
Duharluy kodum ya yurd
lmd kl kilm ayr mal (106, I c., 143) klind biimlyrk oxumular. Ilk iki misra zrind ayrca dayanb trafl rh
yazan digr bir trk dilisi T.Tkinin qyd tdiyin gr, n Gkyay, n
d rgin hmin misralar aqlaya bilmmilr (115, 152). Hqiqtn d,
O..Gkyayn tula, tuladara, tulara, duharlamak (109, 199,
294), M.rginin is tul, tulara, tularar, duharlu variantlarnda
(106, II c., 97, 294) szly daxil tdiklri arxaizmlrin qarsnda sual
iarsi qoymalar dili alimin tam haql olduuna sas vrir.
Azrbaycan nairlrindn H.Arasl ilk misran:
Tul tulara girdiyim,
Toladar doxarlar qovduum.
Ya yurdu limd ql kilim variantnda (70, 65)
oxumu v bu zaman, fikrimizc, ayr mal ifadsinin katib
trfindn shvn artq yazldn gman drk mtndn xarmdr.
Buna baxmayaraq, hmin oxunuu mnalandrmaq tin olaraq qalr.
.Cmidov is gah:
Tul-tulada grdiyim,
Tulu avar, duxarly qovduum.
Ya yrd
limd qzl kilim.
Ayqrmal ayqr vrib aldm,
Tozlu qat yaym! (20, 179),
gah da:
Tul tulada grdiyim
128

Tuli ava duxarluyi qovduum

Ya yrdi limd qzl kilim
Ayr mal
Ayr vrib aldm, tozlu qat kiriim (20, 332)
variantlarnda oxuyaraq trafl rh yazmdr. Mqayisdn grndy
kimi, mllif misralarn srhdini myynldirmkd mumi bir fikr
glmmidir.
Soylamadak tul-tulada ifadsini dyd-vuruda mnasnda
grdigim szn masir anlamda, tuli avar (tuli avan ap shvi
kimi qbul tmk lazm glir) ifadsini avar quldurlar, yolksnlri,
duxarl szn is Tuxardan olan adamlar yozumunda aqlayan
qocaman qorqudnas burada trk-ouz xalqlar il qdim avar v toxar
xalqlar arasndak dylrin ks olunduu qnatin glmi (20, 174179), bundan lav, ql szn qzl, bulu szn is bkl
variantnda oxumudur (20, 332).
Azrbaycan qorqudnaslnda yni mrhlnin balanc kimi
dyrlndirdiyimiz F.ZynalovS.lizad birg nrind is haqqnda
danlan misralar:
Tul tolara girdigim,
Tuladar, doxarly qodm,
Ya yord lmd ql kilim ayr mal,
Ayr vrb aldum, tozlu qat yaym (71, 63)
klind oxunaraq:
Ovda qovhaqova girdiyim,
Tuladar, ahinini qovduum,
Dmn yordu, ql kili yaym
Ayr cinsli ayr vrib aldm,
Dstyi a tozlu, mhkm yaym (71, 161)
129

kimi vrilmidir. Bu yozumu prof S.lizad bl rh dir: Bizc,

burada tul rbc uzun, to- trk mnli tovlamaq sznn
kk, tuladar doxarly qodm is ov itlrini saxlayanlar, ahin
(qzlqu) qulu ovular qovduum dmkdir (71, 238).
Grndy kimi, hr oxunu yni yozuma imkan ar. Yuxarda
vrdiyimiz oxunu v onun rhi, prinsipial baxmdan yanadqda,
T.Tkinin qyd olunan mqalsin syknir. Sadc, lav faktlara v
bir n dzli htiyac duyduq. Tannm dilinin doru-drst
buyurduuna gr, bu oxunuu anlamaq n soylamann dyildiyi
mqam v mqsdi aydnladrmaq lazmdr. Odur ki, boyda hmin ana
qdrki hadislri qsaca xatrlayaq: 39 yolda il dmn lind 16 il
dustaqlqda qalan Bams Byrk arqlardan, yni onun ld-qald
xbrini yrnib atasna bildirmk n gndrilmi soraqlardan idir
ki, adaxls Banuiyin Yalan olu Yalnqla toyu olacaq. O, kafir
byinin qznn kmyi il Bayburd qalasndan rknl aa salnaraq
l-obasna qaydr, tannmamaq n yoldan tapd bir dv uvalna
brnb lind qopuz, dli ozan siftind hmin toya glir v bylrin
nnvi oxatma yarn mahid dir. Bylrin ox atn alqlayb
rqibi Yalan olu Yaln thqir tdikdn sonra onun yayn iki para
dir. Qzblnmi by Byryin yaynn dli ozana vrilmsini
sylyir. Bu mqamda Drzdn nsxsind oxuyuruq:
Vardlar, gtrdlr. Byrk yay grdigind yoldalarn and,
alad (D 108, 13 109, 1).
Sonra da gstriln soylaman dyir. Soylamann n mqsdl
dyilmsi bu cmld aq-aydn ifad olunmudur. Byrk yayn grdkd z halna, dmn yurdunda qoyduu yoldalarnn halna
acyaraq alayr.
Vatikan nsxsind soylamann dyilm mqsdi daha qabarq,
daha konkrt vrilmidir. Bl ki, bu nsxd yuxardak cmldn
sonra yayn lin alb gd, grlim nc gd (V44, 13) cmlsi
lav olunmaqla mqsd daha da dqiqldirilmidir. Bu baxmdan ilk
130

 misran oxuya bilmyn V.V.Bartoldun onun dyilm mqsdi il

bal syldiyi mlahiz boyun sjt xtti il uyumur: Prva ast
obrahni Byrka k luku n vpoln pontna; vozmocno, to sldut
ponimat v tom smsl, to Byrk pri vxod k cnhinam svobodnoqo
povdni ostavil svoy luk kak znak svoqo prbvani (129, 268).
Bu pizod, yni Byryin qzlarn mclisin gtmsi daha sonra ba
vrir v soylama il birbaa laqsi yoxdur. Bllikl, iki hissdn ibart
bu soylamann birinci hisssind, yni ilk misrada Byryin z
durumu il bal dnclrinin ks olunduunu grmk olur v
yuxardak oxunu variant bunu tsdiqlyir.
Istinad tdiyimiz mqald T.Tkin z aqlamasna arxaizmlrin
rhi il balayr. Alimin zrind dayand ilk klm xam dri,
alanmam dri (spilnmmi dri) anlamn vrn tola szdr.
Bizc, burada tola//tula fontik variantlarnda oxuna bilck bu sz
misrann sonunda ilnmi dri szn aid siftdir, yni tola dri
birlmsi xam (anmam) dri dmkdir. Bu mqamda tola
sznn qrz dilind qalm btv soyulmu dri mnas da (128,
517) mzmunla uyuur v mahiyytc bir-birini tamamlayr. Ilk
misradak digr szlr haqqnda bu fikirlri sylyir: Ikinci klim
tolatdolatmak fiilininal zarf-fiili klidir: tolad-a dolatarak.
Hikaynin bu ksmnda Byrk ski bir dv uvaln boynuna girip
dgn yrin gldiin gr nc klim girdigim olacaktr. Tk
hcli ilk klim is iki hcli tola klimsinin kk olmak grkir. O
hald, btn msra yl olacaktr: Tol tolada girdgm tola dri (uval
(gibi) dolatarak iin girdiim ham dri (115, 152).
Hssas dilinin mntiqi v dil tarixi baxmndan gzl saslandrd fikirlrin qvvt vrmk n bir n lav fakta mracit dk.
Hqiqtn d, tol arxaizmi klassik dbiyyatmzda, msln,
Q.Brhanddind:
Gzm kibi cam olmaya mclisd, nigara,
Ki, nc ki, dk myi, dr dm tola qaru (115, 67),
131

folklor nmunlrindn sli v Krmd:

Mn yoluyam, yollar kib gdirm,
qin qatarn kib gdirm,
Yanqlyam, su vr, iib gdirm,
Bir cam vrin iim, dol sizin olsun (11, 90)
v dialktlrimizd (8, 196) qab mnasnda ilnmi szdr.
Tol//dul szn sr drisindn yaplm torba mnasnda trk
dialktlrind (104, 1541) v qablamaq, bkmk mnas vrn
qdim tulga(maq) flinin trkibind (111, III c., 286) rast glinir.
Sonuncu sz ula fontik variantnda Kitabn dilind d
ilnmidir:
Yucalardan yucasan, yuca Tar!
Kims bilmz nsn, grkl Tar!
Sn Adm tac urdu,
ytana lnt qldu
Bir sudan tr drgahdan szd.
Ibrahimi tutdurdu,
Xam gn uladu,
Gtrb oda atdurdu (73, 97-98).
Bizc, tol arxaizmi dastann nsr dilin sonradan dmkl onu
vz tmi yni mnal uval sznn daha qdim fontik variantdr.
Bl ki, tul sz t ~ ss dyimsi v ilkin uzanma yolu il u
ssinin diftonqlamas nticsind tol//tul ~ tuul uul ~ ual ~ uval
xttil yaranmdr. timoloji baxmdan masir dilimizdki don sz
d ton sz il yni mndn rtmk, brnmk, yummaq,
qaban ksmk mnal to//tu fl kkndn (144, 260, 264)
trmidir. Tol, mumiyytl, qab mnasnda ilnirs, don sz
132

yin qab, paltar mnasndadr. l buna gr d Kitabn dilind

donat(maq) fli il yana (msln: Ac grs, doyurd, yaln grs,
donatd, 73, 40), tolat(maq) flinin ilnmsi mbahis
trtmmlidir.
Ikinci misrann mnasn amaq n dili alim doxarlay
sznn zrind gni dayanaraq fikirlrini bl rh dir: Bu
misrann zm iin d yin hikayy mracaat tmk yrind
olacaktr. Bams Byrk, 39 yidi il birlikt dmana tutsak olur v
Bayburt Hisarnda 16 yl tutsaklkta kalr. Baka bir dyil, Byrk
ikinci misrada mrnn 16 yln girip ihtiyarlad dman yurduna
sslnmktdir. Bu durumda koduum klimsindn ncki klim
ihtiyarlamak anlamna bir fiilin zarf kli olmak grkir.
Trkmncd yal, yaca byk anlamnda bir tokar klimsi vardr.
Bu klimnin ski Azri diyalktindki kli t/d v k/h dimlri il
dohar olabilir. It, ikinci misrann bandki klim bizc bu dohar
sfatndan -la -ki il trmi doharla- fiilinin -il zarf klidir. Btn
msra yl dzltilmlidir:
Doharlay koduum ya yurd Ihtiyarlayp kaldm dman
yurdu (115, 152).
Mqsd v oxunu dzgn myynldirils d, bzi arxaizmlrin
am mbahis dourur. Bizc, doxarlayi sz frqli trkib
hisslrindn ibartdir. Buradak -lay morfmi yazl abidlrimizin
dilind gni yaylm bnztm kilisi olmaldr v kimi bnztm
alarn ifad dir. Doxar arxaizmi is h d gstriln mnada dyil,
masir yakut dilind buzlab qalm yol yolda, yolda, hmkar,
arq mnalarnda ilnn doar sznn (138, 727) qdim klidir.
timoloji baxmdan do v ar morfmlrin ayrla bilr. Do
kk masir trk dillrind, o cmldn Azrbaycan dilind ilk olan
do(maq) flinin ad korrlyat olub, tarixn yni anadan doulmu
uaqlar adlandrmaa xidmt tmidir. Masir trk dialktlrind
mstqilliyini saxlam hmin kk sz ana v atabir, ya da yalnz atabir
133

qardalar anlamnda ilnmkddir. lc d hmin kkdn trmi

dodac (dog-dac; sonuncu morfm -da kilisinin fontik variant
olmaldr; yni doulan uaq), douar (ilk doulan uaq, sd
mn uaq), duan (qarda), duma (qarda) szlri d (104,
1535-1539, 1595-1596) bu sinkrtik kkl baldr. Trk klassik dbiyyatnn dilind ilnmi doda (yni doulmu uaq) v doda
(bir zamanda doulmu uaq) szlrinin d (114, 1195) timoloji
am gstrir ki, do arxaik sz kk hm prossin zn, hm d
hmin pross nticsind dnyaya gln ua adlandrmdr. Masir
trkmn dilind qarda, qardalq, dost, hmdm mnalarnda ilnn
doan (146, 274) v qrz dilind qohum mnasnda ilnn
tuan szlri (139, III c., 2 h, 1431) mhz arxaik do kk il
baldr.
Ar morfmini is r, igid, kii mnalarn ifad dn r sznn ahng qanununa sasn dyimi variant hsab drk, btvlkd,
doxar szn doma adam, yolda mnasnda aqlamaq olur.
T.Tkindn frqli olaraq, qoduum szn qaldm mnasnda
dyil, l abidnin digr mqamlarnda olduu kimi (msln: bir
yasduqda ba qodum, 115, 58) qoyduum mnasnda baa drk.
Odur ki, misran Yolda kimi qoyduum ya yurdu kimi anlamaq
soylamann mqsdin daha uyarl grnr.
Burada nair v tdqiqatlarn nzrindn qam baqa bir mqam
zrind dayanmaq istrdik. Soylamann sonrak:
limd ql klim ayr mal,
Ayr vrb alduum boma kriim.
misralarnda ayr sz iki df ilnmidir. Dmk olar ki, btn
aradrclar bu szlri yni anlamda rkk cins at mnasnda drk
tmilr. Bizc, birinci mnada ayr sz rkk tk, rkk da
kisi mnasnda ilnmidir. Grnr, tarixn ayr sz ctdrnaql
hyvanlarn rkyin dyilmi v mna daralmas yolu il indi yalnz at
cinsin aid dilir. Yakut v uva dillrind bua v rkk marala mhz
134

ayr dyilmsi (142, 107) bu ilkin mna il laqdardr. M.Kaari

ltind, ayrak (-ak topluluq kilisi olmaldr) rkk kyik,
da kisi tksi mnalarnda rh olunmudur (111, I c., 144). Digr
baxmdan, abidnin dilind yayn mhz rkk tk buynuzundan
dzldilmsin iar dilmsi htimalmzn doruluuna dlalt dir:
Avcna smayan lkl ol,
rdil tk buynuzundan qat yayl (73, 91).
Dmli, yuxardak misralarda indiy qdr dnldy kimi
ayr sz yni mnada dyil, mxtlif mnalarda, daha dqiq dsk,
birinci mqamda rkk da kisi, tk, ikinci mqamda is masir
anlamda rkk at mnasnda ilnmidir ki, bu da fikrin dqiq, aydn
ifadsin zmin yaradr.
Soylama parasnn rh diln mzmunda anlalmas yalnz
arxaizmlrin mna am il dyil, hm d misralarn biimi, daxili
blgs, lc d szlrin mna v qrammatik laqsi il tsdiqlnir.
Bundan lav, Drzdn nsxsind qoyulmu qrmz rngli iri
nqtlrin funksiyas bu oxunuu n optimal variant kimi qbul tmy
sas vrir.

NEMTL OUZ
arban dad vrnd yol avulu,
Yayqandunda ya tklnd bol nmtl! (D-110, 1-2).

135

Bams Byrk boyundan gtiriln variantda vrilmi bu soylama

paras qazlq qoca olu Ygnk boyunda:
arban dad vrnd yol avulu,
Ya tklnd bol nmtl! (D-205, 1-2) variantnda dyilmidir.Mahidlrimiz gstrir ki, vrilmi parann aqlanmasnda
mhm rol oynayan yola v ya szlri qorqudunaslqda masir
mnada qavranlm (109, 301,313; 106, IIc., 315, 338) v bllikl d,
fikir thrif olunmudur. Htta bir mqamda M. rgin yol avulu
ifadsini bol avulu kimi (106, Ic., 144) oxumaa mcbur olmudur.
Mvcud oxunu variantlarn mqayisli thlil clb dn Zynalov
lizad nrind birinci nmun aranda hay vrn, yolu avulu!
Sfrsindn ya tkln, bol nmtli! (71, 193), ikinci nmun is
aranda haya ytn yolu avulu, Ya iind yayxanan, bol
nmtli! (71, 161) formasnda vrilmidir. Oxar ss trkibin malik
bu tipli szlrin abidnin tarixi lksikasna uyun qdim bir mnan
damas mlum dil hadissidir v bu prizmadan yanadqda yola v
ya szlrinin arxaik bir mnan damas z xr. vvlc yola
v yol fontik variantlarndan vrilmi sz zrind dayanaq.
Drzdn nsx katibinin hm d yol variantnda vrdiyi bu sz
(D-110,1) Vatikan nsx katibi trfindn aq-aydn yola klind
yazlmdr (V-44, 9; 73, 269).
Dorudur, bu yazlda a ssi lif hrfi il dyil, fth iarsi
il gstrilmidir. Grnr, Drzdn nsx katibi zdnkrm
prossind bu iary mhl qoymam, Vatikan nsx katibi is
zndn sonrak szl sx yazd n sonrak nairlrin diqqtindn
yaynmdr. Hans sbbl laqlnmsindn asl olmayaraq, hmin
sz yola fontik variantnda avulu szn aid lamt bildirn
siftdir. Dastan boyu ayr-ayr igidlrin dar mqamnda Bayndr, Qazan
xan ordusunun haya ytmsindn dflrl bhs olunur. arban dad
vrnd ifadsi mhz hmin an xaraktriz dn sz birlmsidir.
Yola sz is arxaik yol- flindn trnmi siftdir. Qdim trk
136

szlynd arxaik yol- flinin yrin ytirmk, ml tmk mnas

da qyd alnmdr (126, 271); -a kilisi is fldn sift dzldn
passiv kililrdndir (mqayis t: qs-qsa, ks-ks v s.) Yola
sifti sz baxan, ml dn, yrin ytirn mnalarnda ouz
ordusunda myyn rtb dayan avular sciyylndirn lamt
kimi gtmidir. Bu arxaik sz masir dilimizd zyola mrkkb
siftinin trkibind qalmaqdadr. Sz baxan, z yumaq insanlara
amil diln bu sz mnsubiyyt kilisi qbul tmi isiml siftin
birlmsindn ml glmidir: (mq. t: qlbisnq gztox v s.).
Dmli, yola arxaizmi yol isminin hal kilisi qbul tmi formas
olmayb, lin tin gnnd haraya ytn, mr mntzir avular
sciyylndirmk mqsdi il ildilmidir. Ya arxaizmin glinc
bu sz trk dillrind sistm tkil dn fl-ad sinkrtizmi hadissin
uyun olaraq hm srmk, amaq, yaymaq mnalarn bildirmi
(111, Ic., 15,45; 111, IIc., 313, 314; 111, III c., 434), hm d hmin
prossin nticsi kimi ortaya xan yan sfrni adlandrmaa
xidmt tmidir. Ya fli /y ss mvaziliyin mvafiq yay fontik
variantnda Vatikan nsxsind Oul atadan grmyinc sfr amaz
atalar sznd ilnmidir ( V-3,4-5; 73, 310). Hmin msl
Ouznamd Oul ataya gr sfr yayar kimi gtmidir (82, 37 ).
Ikinci mna ltlrd qyd alnmasa da, mtnin mzmun kontkstin
sasn onun mhz sfr mnasn dad aydnlar. Ya tkln
bol nmtl dyildikd ouz balar sfry tkln bol nmtli
kimi triflnir. n maraqls da budur ki, Vatikan nsxsinin Ygnk
boyunda hmin ifad sfrsind bol nmtl kimi (73, 226) gtmidir. Bu is ya arxaizminin artq sfr sz il vzliyindn
xbr vrir. Dmk olar ki, ksr boylar ya Bayndr, ya da Qazan xann
znginliyini nmayi tdirn qonaqlq shnlri il balanr. Bu soylama
paras da hmin znginliyi, qonaqprvrliyi mumildirrk nzr
arpdrr. Yarnk yadan bugnki ynn ygdir qdim ouz
mslind ya sznn mhz sfr mnas ifad olunmudur (82,
198).
137

Dilimizin daha qdim laylarnda omonimlik tikl dn ya

sznn sfr mnas sonradan unudulsa da, yni kkdn -ma
kilisi il trnrk sfr anlamnda ilnmi yama sz bu
Hyyan ltind vrilmidir (30, 55). Bu is bir daha mlahizlrimizin doruluuna zmant vrir.
Misrann baland yayqandunda sz d maraql dil faktlarndandr. Ouz basnn sxavtli olmasn bildirmk n ilnmi bu
fli balama formasnn hmin yay(maq) flindn qa (-xa,-k) fl
dzldn (mq. et: al-alxa, sil-silk v s.) v -n qayd nv kililri
il dzldiyini gman dirik. Yayqan(maq) sxavt gstr(mk)
mnasnda olmaldr. Indi d bir xs imkann bildirmk n bir
trpn, silkln formasnda mracit dilir. nsiklopdiyada bu
szn yaxalanmaq, yuyunmaq, alxalanmaq mnalar gstrils d
(73, 209), yalnz sonuncu mna variant il razlamaq olar. Dorudur,
yayqan(maq) flinin alxalanmaq mnas dnizl bal ilnmidir
(Dniz kimi yayqand, 73, 67), ancaq o, insana aid dildikd
trpnmk, silklnmk mnalarn xz dir. Kontkstd is hmin
mna mcazlaaraq sxavt gstrmk alar qazanmdr, yni
trpnnd (sxavt gstrnd) sfrsi bol nmtl kimi yozula bilir.
Bu baxmdan .Cmidovun hmin szn oxunuu v aqlanmas il
laqdar mlahizlri zn dorultmur. Bu szn drst klini
yuyunmaq mnas vrn yqanmaq kimi brpa dn qorqudnas
alim yazr: Bu ifad ozann mracit tdiyi hkmdarn varl v
sxavtli kimi triflnmsi mqsdil dyilmidir. Bu, pak adamlar
haqqnda indi d dyiln duru suda imizdir, suyunu i, snblndn
su damr v s. xalq dyimlrindndir (20, 179). Soylamann dyilm
mqsdini dqiq myynldirn alim sxavtli v pak anlaylarn
qardrmdr. Ona gr d yuyunmaq mnasnn nvbti szlrl
nc laqldirilmsi aydn olmur. Mqayisd yayqandnda
variantnn daha uurlu sslndiyi z xr.

138

SA BGLR SOL BGLR

Sada oturan sa bglr!
Sol qolda oturan sol bglr!
ikdki inaqlar!
Dibd oturan xas bglr!
Qutlu olsun dvltiz! (D-110,10-12).
Qdim trk dvlt strukturu haqqnda myyn tsvvrlri
znd ks tdirn bu soylama parasnda sa v sol szlrinin
mnalandrlmas xsusi maraq dourur. Misrann vvlind ilnn
sa v sol szlri masir dilimizd olduu kimi, bir-birin ks
trflri adlandrmaa xidmt tmidirs d, sa bglr v sol
bglr birlmsinin trkibind baqa mnan ifad tdiyi duyulur. Bu
inc mna frqin varmayan byk qorqudnas O..Gkyay szlkd
hmin ifadlr bl bir rh yazr: Trklr yzlri gny dnk
otururlard, bylr hann sanda v solunda yr alrlard, solunda
oturanlar daha itibarl olanlard (109, 273). Htta sol bglr ifadsi
il bal aqlamada lav dir ki, sol yandaklar stn tutulurdu (109,
281). Amma mllifin Sa v Sol Mslsi bal il vrilmi
aradrmasnda hm tarixi, hm dbi mnblr, hm d abidnin
zndki faktlara istinad dilrk doru saylan ks qnat glinir v
ski trk tkilatnda san soldan daha tibarl mvq tutduu bildirilir
(109, CCCXXXIX-CCCXL). Gstriln mqamda sa v sol szlri
hm M.rgin ltind (106, II c., 255), hm d V.V.Bartold trcmsind (129, 45) mhz masir anlamda drk olunmudur. F.Zynalov
v S.lizad birg nrind is sa v sol szlrinin ilnmsindki
mna alar frqlndirilrk masir dilimiz:
Sa trfd yln hrmtli bylr,
139

Sol trfd yln qyrtli bylr.

klind (71, 161) vrilmidir. Kontkstdn doan bu yozum tdqiqat
alimlrin hssaslndan xbr vrs d, sa sznn hrmtli,
sol sznn qyrtli mnalarn ifad tmsi tarixi dil faktlar il
tsdiq olunmur.
Sbut dilmi faktdr ki, qdim trklrd bylrin sa v sol qolda
ylmlri onlarn cmiyytd tutduu mvqy saslanr. Qdim
nny syknn bu yrlm Ouznamd bl ks olunub:
7. (On) yakta buzuklar olturdu,
8. on yakta uoklar olturdu (83, 33).
Ouz qhil birlmsind Boz oqlarn oqlara nisbtn stn
mvqd durmalar onlarn xaqanla daha yaxn qohumluu il bal
olub sa qolda yrlmlrin zmin yaradr. Orxon-Ynisy da
kitablrindn Kl Tiqinin rfin yazlm abidd biriy sadapt
bylr, yraya tarkat buyuruk bglr (94, 218) klind ifad olunmu
bu ski bax sa qolda oturan ad-apt bglrin sol qolda oturan tarxan,
buyuruq bylrindn stnly il yana, hr iki qolun dvltin idar
olunmasnda znmxsus nfuza, slahiyyt drcsin malik
olduunu gstrir. Bizc, sa bglr v sol bglr birlmsindki
birinci trflr mhz hmin nfuzun hans sviyyd olduunu
myynldirn tyindici sz - siftdir.
Sa sz qdim trk dilind bir n mnada ilnmi omonim
szlrdndir. Masir dilimizd olduu kimi, sol trfin ksi v
salam, salamat anlamlarn ifad dn bu sz hm d tmiz, al,
dnc anlamlarn (126, 480; 139, IV c., I h., 153-154) bildirmidir.
Bundan lav, byk trkoloq V.V.Radlovun ltind bu szn
hssas, htiyatl, diqqtli, ayq v all mnalarnda
ilnmsi d qyd alnmdr (139,IV c., I h, 239-240, 259-260).
Xaqann sa trfind oturan bylrin sz dmk, mslht vrmk
140

hququnun stnlyn nzr alsaq, sa bglr birlmsind

all, dncli bylr anlamnn ifad olunduunu sylmk daha
mntiqi sslnir.
Bu yanama sol bylr birlmsind sol sznn qdim bir
mna alarn ifad tmsi fikrini sylmy sas vrir. Dorudur, ski
dili canlandran ltlrd sa sz il mqayisd sol sznn
zngin mna alarlarna rast glinmirs d, bzn yazl abidlrin
dilind nadir hallarda frqli mnada ilnilmsi szilir. Msln:
Yzm qara, szm qsa, suum bol,
Blim gri, yolum doru, boyum sol (22, 15).
Grndy kimi, XIII sr aid abidnin dilindn gtrlm bu
bytd sol sz zif, solun anlamlarn bildirir. Szsz, bu mna
alarn sol bglr birlmsin amil tmk olmaz, nki Kitabn
mtnindn grndy kimi, Bayndr, yaxud Qazan xann sa v
solunda oturan bylr toplumda saylan, ad xarm bylrdn ibartdir
v bu bax bucanda yanadqda solda oturanlarn zif olduunu
dnmk, n azndan, mntiqsiz grnr.
Aradrma gstrir ki, posa daxil olan boylarn tarixin mxtlif
mrhllrind, htta Dd Qorqudun znqdrki dvrlrd
(Tpgzl bal boy buna nmun ola bilr) formalamas onun dilind
ox ski alardan qalma szlrin d olmas htimaln irli srmy
imkan vrir. Sol bglr ifadsindki sol arxaizmi d bllrindndir.
Bir az nc arban dad vrnd yola avulu! birlmsindki
yola arxaizmini rh drkn qyd tmidik ki, bu sz Qdim trk
szlynd yrin ytirmk, ml tmk mnalarnda izah olunan
arxaik yol flin -a sift dzldn kilisinin artrlmas il yaranaraq
sz baxan, ml dn, yrin ytirn anlamlarn bildirir. Bams
Byrk boyunda arban dad vrnd yol avulu birlmsind
yol fontik variantnda yazya krlm bu arxaizmi katib
diqqtsizliyi v oxu prossind buraxlan nair xtalarndan biri kimi
141

dyrlndirmidik. Lakin qdim trk dilind gni yaylm fl-ad

sinkrtizmi hadissi yol arxaizminin hm prossi, hm d prossl
bal lamti adlandrmas faktn mmkn dir. Yola sz il yol
sznn yni mnada ilnmsi dildaxili inkiaf zaman tkhcallqdan
oxhcala kid mrhlsind formalam sz yaradcl suludur
v abidnin byk bir poxan hat tmsi mxtlif alara aid hr iki
dil hadissini znd ks tdirmsin imkan yaratmdr. Bu spkili dil
faktlarna Kitabn dilind ytrinc rast glinir v burada h bir
qyri-adilik yoxdur.
Bizc, sol arxaizmi trk dilinin rkn formalama dvrnd gni
ks olunmu y ~ s vzlnmsi yolu il (89, 71) mhz hmin yol
arxaizmindn trmi v ynil mr mntzir, hazr, ml dn,
yrin ytirn anlamlarn bildirmidir. Qyd tdiyimiz kimi, Kl
Tiqin abidsind solda oturan bylr tarkat, buyruk bglr kimi
xaraktriz olunmudur (94, 218-219). Dd Qorqud kitabnda da bu
qdim nn olduu kimi saxlanlm, sada oturanlar z al, dncsi
il xaqana mslht vrn, solda oturanlar is onun mrini yrin
ytirnlr, yni buyruq bylri kimi sciyylndirilmidir. Prof.
T.Hacyvin dqiq mahid tdiyi kimi sa yanda durmaq mtbrlik
lamtidir v qohumlua istinad dir (61, 36). Ouznamd Boz
oqlar hakimiyytd olduu n sa yanda, onlara tab oqlar is sol
yanda tsvir dilmidir. Dd Qorqud posunda is oqlar, yni I
Ouz bylri hakimiyytd olduu n Bayndr, yaxud Qazan xann
sa qolunda, onlara tab Boz oqlar, yni D Ouz bylri sol qolda
oturublar (39, 18). Bu fakt da yozumun dzgnlyn qvvtlndirn
amillrdndir.
Nhayt, gtiriln soylamada Dibd oturan xas bylrbirlmsindki xas sznn tyindici funksiyas mlahizlrimizin
doruluuna dstk vrir. Silmi, ad blli (109, 219) anlamlarnda
ilnn bu rb mnli sz (tssf ki, F.Zynalov-S.lizad nrind
dost kimi (71, 162) qyri-dqiq vrilmidir) dibd-mrkzd oturan
142

bylrin mhz silmilrdn ibart olduunu gstrir. Btn bu

dyilnlr divana yan bylrin xaqana mnasibtd myynlmi
qaydalara trk dvltilik nnsin uyun yrlmlrini tsdiqlyir
(Daha trafl bax: 60, 93-100).

DRL

BARMAQ

Baybr by aydr: Olum idigin andan bilyim, sra parman qanatsun, qann dstmala drtsn, gzm sryin,
alacaq olursa, olum Byrkdir!-ddi (D- 118, 8-11)
Bu cmld ksr nairlrin kiik barmaq, l barmaq kimi
doru- dzgn izah tdiyi sra barmaq birlmsinin tab trfini
tkil dn sra arxaizminin timoloji baxmdan maraq douracan
nzr alaraq qsa bir rh vrmk istrdik. Thlil gstrir ki, omonimlik
tkil dn bu sz cam, billr, mnasnda (30, 35) qyd alnm
v klassik dbiyyatmzn dilind bu mnada ilnimdir. Msln, Q.
Brhanddind:
Knlm sradurur, yrgim ta,
Ndiym bn bu sran syan (15, 94).
Radlov ltind hm d l (barmaq) mnasnda izah olunmu (139, IV c., I h., 649) bu arxaik sz is iki trkib hissdn: qdim
sr kkndn v kiiltm mnas yaradan -a kilisindn ibartdir.
Sr kknn masir trk dillrinin ksrind, o cmldn Azrbaycan
dilind arxa, arxa hiss mnas vrn srt sznn (139, IV c., I h,
646) mnyind durduunu sylmk olar. Btn bdn zvlrinin
adlar kimi oxmnallq qazanaraq ilnn srt sz Kaari ltind
143

srt, da srt, bl (111, I c, 342) mnasnda rh olunmudur. Arka,

boynun arxa hisssi mnasnda Kitabn Vatikan nsxsind bu sz
iki df rast glinir:
Mr srt yoluk boz kurt (73, 20).
Kndi grz il srtna bir grz urdu (73, 102).
Srt sz alt, st, art v s. szlr kimi mkan mnas
dzldn -t/-d kilisi il (143, 140) yaranm olmaldr. Bu arxaik sz
kk sra (arxa- arxaya dzlm) v sraa (yazda saiti ssdmn uramdr: arxadan qalan gn) szlrinin d trkibind
dalam kild qalmaqdadr. Bizc, kiicik mnas vrn l
(barmaq) szndn frqli olaraq sra (barmaq) sz arxada qalan,
arxadak (barmaq) mnasn ifad tmidir.

-DK(MK) FELNN MNA ALARLARI

gni bg dmir donum saqlardam bu gn in,
Gni gldi, y-yaqalar dikdryim snin ( D-129, 9-10)
Qazan bg ol Uruz bgin tutsaq oldu boyda Uruzun atasna
syldiyi soylamadan gtrlm bu misralarda dikdr(mk) flinin
d mnas dqiq almamdr. O.. Gkyay (109, 196) v M. rgin
(106, II c., 90) szlklrind, grnr, (tiki) tikmk anlamnda rh
diln bu fl Bartold trcmsind d, Mo clzno odni s
krpkimi nadplnikami brq dl gtoqo dn; krpki vorot zastavl
sit (dl nqo) radi tb!, 129, 51) yni anlamda drk olunmudur.
F.Zynalov- S. lizad virmsind (ynimd brk dmir donumu
144

saxlayrdm bu gn n, gn gldi, qolaq-yaxa tikdirib taxm snin

n!, 71, 168) is bu mna saxlanlsa da, kontkstd mntiqi
sslnmdiyin gr tikdirib-taxm anlamnda vrilmidir.
Soylamann dyilm mqsdindn aydn olur ki, atas Qazan yolunda
hr cr cat hazr olan Uruz bdvi atlar saxlayb, gni mydanda
syirtmk n; ndn vuran nizlr saxlayb, dmn kksnd
oynatmaq n; iti qlnc saxlayb, kafir ban ksmk n; zirhli
dbilq saxlayb, toppuz altnda zdirmk n Bu kontkstd
yanadqda gstriln mna am zn dorultmur. Grnr, bu
ziddiyyti duyduu n H.Arasl hmin sz dgdryim klind
oxumaqla soylamann dyilm mqsdin uyunluu saxlamaa almdr (70, 75). .Cmidov da bu varianta stnlk vrmidir (20, 343)
Lakin Kitabn Bkil olu mran boyunda mrann dilindn
vrilmi:
gni bg dmr donu maa vrgil
Yi yaqa dikdiryim snin! ( D- 245, 11-12)
soylama parasnda yni fikrin ifad olunmas dikdir//dikdr
oxunuunun daha doru olduunu ortaya qoyur. Odur ki, dyimd aar
rolunu oynayan bu fli tarixi inkiaf baxmndan rh tmy alaq.
Qdim trk szlynd tik(mk) fontik variantnda bala
gtirilmi bu szn zngin mna alarlar gstrilmidir ki, bunlardan
sancmaq, (yr) dikmk, (gz) dikmk, qurmaq, kmk, (vzify)
qoymaq anlamlar xsusi maraq dourur (126, 558). Qdim abidnin
dili zrind aparlan mahidlrimiz sbut tmy sas vrir ki, bu
flin sanc(maq) mnas daha ilkin olub, digr mna alarlarnn
yaranmasnda balanc nqt kimi x tmidir. Bunu abidnin
dilind d grmk olur:
145

Yaal ala uyannda dikils, grdk grkl (D- 7,1).

ami gnlgi yr yzin dikdirmii (D-10,2) v s.
Abidnin mtnindn mlum olur ki, yayda yaylaa, qda qlaa
kn Qaln Ouz llri alaqlarn da zlri il aparr, harda vtn
tutsalar, orda adr qurarlarm. adr, otaq qurmaq is dirklrin
torpaa sanclmas-basdrlmas sulu il hyata kirilir. Ona gr d
vriln cmllrd dik- flindn dzlmi dikil(mk) v
dikdir(mk) fllri qurul(maq), qurdur(maq) mna alarlarnda
ilns d, onlarn sasnda sanc(maq) mnas durur. Tssflr olsun
ki, F. Zynalov- S. lizad virmsind bu sz masir dilimizd
olduu kimi tik(mk) fli il vrilmidir ( 71, 133, 149, 150, 166 v
s.). slind masir anlamda (v) tik(mk) anlam abidnin dilind
yap(maq) fli il ifad olunmudur:

Alaq yrd yaplubdur Tar vi Mkk grkli (73, 37).

Kafiri klisasn yqdlar, yrin mscid yapdlar (73, 65) v s.
Bizc, masir dilimizdki (v) tikmk anlam mhz (yap(maq)
anlamn sonradan z zrin gtrmsi il formalab. Bl ki, adr,
alaq yrin da binalarda yaamaa alan qdim trklr tik(mk)
flinin ilkin mnasn qoruyub saxlamlar.
Bundan lav, Kitabn dilind bu szn digr mnalarda
ilnmsi d diqqt kir.
Baxn, nzrin bir nqty sanclmas anlamn ifad dn gz
dikmk mnasnda:
Qya tikbn Baybr bg yzin baqd.. (73, 54).
Paltar tikmk mnasnda:

146

Bayndr xan aydr: Mr, niy alarsz? Biz bun tanmazz.

Adaqlusna apar, grsn. Ol yax bilr. Zira ol dikbdr, yn ol
tanr,- ddi (73, 58).
Aydr: Aqnlar tirki ba, zngsi qay zlr, dikmg
grk olur,-ddi (73, 83).
Diklmk, qalxmaq, ucalmaq, dik dayanmaq mnalarnda:
Buan, indn savld, bua buynuz zrin dikldi (73, 82).
Qarusndan ol ri sancasum vaqt dikdim, gz ucyla ol r baqdum
(73, 88).
Faktlar gstrir ki, dik(mk) fli yazl v ifahi dbiyyatmzn
dilind d oxmna sz kimi ilkdir. Msln:
1) sanc(maq) mnasnda:
Oxa dikdilr ol dmn ban
Son ucu noldu gr ann iini (22, 83).
2)k(mk) mnasnda:
Btraq dikp buday umma (82, 75).
3) yarat(maq) mnasnda:
Gl tan, tikn tan,
Sg rqib, tikn tan.
Sni yox yrdn, Aiq
Kim idi tikn, tan (88, 23).
Cinas qafiylrdn tkil dilmi bu bayatda tikn formas son
misrada yaradan mnasnda ilnib.

147

4) vzify qoy(maq) mnasnda:

Ps Bkir bin Abdullah Ismti dgli Azrbaycana xlif dikdi v
Smak ana yolda qodu (14, 119).
Bllikl, gtiriln btn nmunlrd tik-//dik- flinin tarixn
sanc(maq) mnasn ifad tdiyini v bu sasda da zngin alarlarda
ilndiyini grrk. Haqqnda danlan soylama parasnda da
dikdr(mk) fli mhz sancdr(maq), dlib-ddir(mk)
mnasnda ilnmidir ki, hmin cmlni yni brk dmir donumu
saxlardm bu gn n, gn gldi, qolaq-yaxa dlib-ddirim
sninn variantnda masirldirmk daha mntiqi olard.

LKN ARXAZMLR
Qar yatan qara tadan
Bir oul uurdusa, degil maa,
Klngl yqdraym!
Qamn aqan ygrk sudan
Bir oul uurdusa, degil maa,
Tamarlarn tuladaym! (D- 138, 7-10).
Qazan bg ol Uruz bgi tutsaq olduu boyda Burla
xatunun dilindn deyilmi bu soylama parasnn sonuncu
misrasndak szlrin d am fikir ayrl yaratmdr. Thlil gstrir ki, misradak tuladaym sz Vatikan nsxsind souldayn sz il vzlnmidir (V-76, 9). Grnr, el buna gr d
O..Gkyay v H.Arasl nrlrind hmin misra Vatikan nsxsin
uyun Damarlarn souldayn variantnda verilmidir (109, 66; 70,
148

77). O..Gkyay damar szn ilnm kontekstini nzr almaqla

su damar, sularn gelip akt mecra anlamnda (109, 192),
soultmak felini is ayrlqda topraa suyu ekdirmek, suyu
kurutmak, suyun ekilip kaybolmasna sebep olmak (109, 281),
damarlarn soultmak birlmsi daxilind is kurutmak, suyunu
kesmek (109, 192) mnalarnda rh etmidir. Mllifin trtib etdiyi
szlkd tkamak mnasnda aqlad tulatmak felini (109,
294) mtnd soultmak feli il vz etmsi onu gstrir ki, byk
aradrc bu variant daha mqbul hesab etmidir. H.Arasl is
seim rh yazmam v trtib etdiyi kiik ltd stndn skutla
kemidir.
M.Ergin misran tamarlarn tuladaym klind (106, Ic.,
165) oxusa da, tamar sznn dad mna alarn frqlndirmmi (106, IIc., 284) tulat felini is kapattrmak, tkatmak
anlamnda (106, IIc., 294) rh etmidir. F.Zeynalov-S.lizad birg
nrind sonuncu sz touldaym variantnda oxunaraq misra
Mnbyini-mnsbini dadm! kimi masirldirilmidir (71,
171). S.lizadnin ayrca hazrlad nrd bu variant saxlamas
(72, 98-99; 300-301) v hmin szlr rh vermmsi onun
mvqeyinin dyimz qaldn gstrir.
V.V.Bartold bu misran zaspat istoki (129, 54) klind
trcm etmkl hr iki sz slin uyun anladn nmayi
etdirmidir. .Cmidov yalnz ikinci szl bal oxunular gstrib
tuladaym variant zrind qalsa da, misrann Bartold trcmsinin mnbyini balamaq qarln vermi v bellikl hmin
fikirl hmry olduunu ifad etmidir (20, 194).
S.Tezcan H.Boeschotenl birg hazrlad nrd sonuncu
sz souldaym kimi oxumaqla (116, 104) M.Kaari ltindn
savay he bir mnbd rast glinmyn tuladaym sznn
sad vzin shvn ta il yazlna saslanaraq dzltdiyini
gstrir (117, 217). Dorusu, rhinin bu mvqeyi il he cr razlamaq olmur. slind abidnin dilind nadir hallarda rast glinn
arxaizmlrin ilnmsi onun qdimliyindn xbr vern bir niandir.
Bu nmli fakta ciddi yanamaqla abidnin ilk df formalama v
149

yazya alnma dvrlrini daha dqiq myynldirmk mmkndr.

zkrlm prosesind zaman-zaman vzlnrk masir qarl
il veriln digr arxaizmlrdn frqli olaraq tolatmaq feli Drezden
nsxsind z ilkinliyini saxlamsa da, Vatikan nsxsind yaxn
mnal qarl il ifad olunmaqla mtndn xarlmdr.
Ulu dili M.Kaari ltin istinad etmkl bu qdim dzltm
szn kediyi inkiaf yolunu aydn czmaq mmkndr. Balanc
formas tulat- kimi gtrln bu feld -t (~d) icbar nv kilisi
olub ltd suyun, ayn gdiyini, yarn balamaq, dzltmk
mnasn vern tula- felindn (68, III, 265) yaranmdr. Tula-
feli is -la fel dzldn kilisi vasitsil hr hans bir nsnnin
txac, qapa, su bndi, sdd anlamlarnda ilnn tu ismindn
(68, III, 135) trnmidir. Lakin bu szn z d dzltm olub
qapa(maq), txa(maq) mnal tu- fel kkn (68, III, 232)
(masir dilimizd -q, -k) ad dzldn kilisinin lavsi il yaranmdr. Maraqldr ki, tu- arxaik felin txamaq, qarsn ksmk
mnasnda Gytrk yazl abidlrinin dilind d rast glinir (68,
379). rh ediln etimoloci am mhur dili C.Klausonun -o- saiti
il verdiyi to~to~tola keidi il tam sslir (bax: 117, 217). Bu
is onu gstrir ki, tolat- feli he d tsadfi sz olmayb byk
bir tkaml yolu kemidir. Mhz bu baxmdan onu yaz xtas kimi
silib aradan xarmaq qbuledilmzdir. Dorudur, soul- feli d
arxaik fellrimizdndir v M.Kaari ltind suyun torpaa
hopmas, kilmsi mnasnda (68, Ic, 493; 68, IIc., 149; 68, IIc.,
183) qeyd alnmdr. Lakin bu arxaik fel z ilkliyini tamamil
itirmmi, bzi trk dillrind soul-, sovult- fonetik variantlarnda hl d rast ilnmkddir (139, IVc., 1h, 531, 562). Gman
edirik ki, S.lizad d Drezden nsxsind aydn tuladaym
klind yazlm bu feli soult- sznn fonetik variant kimi
dnrk touldaym formasnda ks etdirmidir. Lakin hm
gstriln faktlar, hm d mzmun konteksti soult- feli il
mqayisd tulat- felinin daha mntiqi sslndiyini z xarr.
Tamar szn glinc, o, masir mnadan frqli olaraq misrada tamamil baqa, aya tkln xrda qollar mnasnda anlal150

maldr. Bizc, bu arxaik sz dam(maq) felinin fonetik variant

olan tam(maq) felindn ar ad dzldn kili il yaranb,
M.Kaari ltind eyni kkdn dzlmi dniz, gl, vadiy
tkln ayn qolu (68, I, 419) anlamnda veriln tamga (-a ad
dzldn kilidir) arxaizmi il sinonimlik tkil edir. Diqqt
ksildikd myynldirmk olur ki, olu Uruzu ovdan qaydan
Qazann yannda grmyn anann Burla xatunun dilindn verilmi
bu soylama parasnda ski alarn inanc izlri yaamaqdadr.
Tbiti canl varlq kimi dnn insan ona qar drin sevgi il
yana, coqun qzbini d ifad etmidir. Bu yanamada drdli
anann olunun yoxluuna gr gnahkar bildiyi da klngl
yxdrmaq, ay su il qidaland bulaqlar, qollar txamaq, qarsna
sdd kmkl czalandrmaq istyi byk yan il ifad
olunmudur.

* * *
Qara dr aznda qadr vrn, qara bua drisindn bigini
yapu olan, ac tutanda qara da kl ylyn, qara bn ydi
yrd nssind dgn Qazan qarda Qaragn apar ytdi: al
ql, qarda Qazan, ytdim!- ddi ( D- 149, 12-13; D- 150, 1-3).
Irlid Kitabn lksik qat il bal arxaiklm prossini
mrhly ayrmdq. Prinsip tibaril birinci v ikinci arxaiklm
mrhllrini bir blgd birldirib vrmk d olard. Lakin faktlar
gstrir ki, daha qdim dvr hat dn birinci arxaiklm mrhlsi
mtlq frqlndirilmlildir. Ona gr ki, gr ikinci mrhld
arxaikln szlrin byk ksriyyti katiblr trfindn vzlnmy
mruz qalmdrsa, birinci mrhld, yni abidnin Kitab formasna
salnd dvrdn az sonra arxaikln szlr ninki katiblr, h masir
qorqudnaslar trfindn doru-dzgn aqlanmamdr. Bu ilk
nvbd hmin arxaizmlrin tarixi inkiaf prossind digr oxar ss
151

trkibli szlrl uyunluq tkil tmsindn irli glir. l buna gr d

katib qlmindn sovuan hmin arxaizmlr ilkin smantikasn
abidnin mtnind tamamil qoruyaraq gnmz qdr glib
xmdr. Sual olunur: bs bu szlrin mhz XI-XII srlrd
arxaikldiyini nc sbuta ytirmk olar? Iki mhm dlil istinad
dirik: birincisi, hmin arxaizmlr, dmk olar ki, klassik
dbiyyatmzn dilind bir df d olsun rast glinmir, yaxud da nadir
hallarda rast glinir. Ikincisi, ulu dili M.Kaari ltind bu szlrin
artq arxaikldiyi qyd olunur, yaxud da hmin szlkd mstqil
kild dyil, dzltm szlrin trkibind qarya xr. rkn
arxaiklmy uram bl szlrdn ikisi yuxardak nmund
ilnmidir.
Qazan xann qarda Qaragny aid diln bdii tyinlr srasnda
gtmi bu birlmlrd iki szn qadr v bik szlrinin
aqlanmas il bal fikir ayrl hl d qalmaqdadr. Bizim qadr
kimi transkripsiya tdiyimiz ilkin sz rb lifbas il yazlna uyun
olaraq ksr nairlr trfindn qadir klind oxunmudur. Tanrya
mxsus lamti ifad dn rb mnli qadir sz prof. S.lizadnin
qyd tdiyi kimi tkc Drzdn nsxsind 32 df ilnmidir (28, 22).
Msln:
Qadir Tar vrmyinc r baymaz (73, 36).
Qadir Tar sni namrd mhtac tmsn (73, 53).
Krmi oq qadir Tar!-ddi (73, 83).
Qadir Allah yz a tsn, Basat! (73, 93) v s.
Bu szn hm ayrlqda, hm d vrn sz il birlikd hmin
mnan ifad tdiyi bhsizdir. Msln:
152

Qadir sni namrd mhtac tmsn (73,86, 108).

Qadir vrn tatlu can uyxu alm (73, 102) v s.
Lakin yuxardak mqamda szn yazl onun rb mnli
qadir kimi oxunmasna imkan vrs d, bu olduqca bhli grnr.
Blk d, l buna gr nsx katibi abidnin dilind qliblnmi ifad
klind tkrarlanan Qaradr aznda qadr vrn fli sift trkibind
arxaik qadr sznn ona tan olmadn, qadir rb sznn is
hmin mqamda yrin dmdiyini grb, qadr vrn birlmsini
buraxmal olmudur (D-59,10).
.Cmidov is hadislrin mntiqin uyun olaraq qaraul duran
(20, 301) klind oxuma irli srmdr. Lakin prof. S.lizadnin d
tiraz tdiyi (28, 122) bu oxunu variant qbul dilmzdir. nki n
yazl, n d Qaragnnin vzifsi buna imkan vrir. Ancaq szn
qadr variantnda oxunmas bu ziddiyyti aradan qaldra bilr.
Mlumdur ki, Dd Qorqud kitab ulu cdadlarmzn, xalqmzn
tnognzisind duran tayfa birlmlrindn biri olan ouzlarn
rfin dzlb-qoulmu sz snti abidsidir. Onun formalama
tarixi I minilliyin ortalarna qdr kk atr. Bl olduu halda, ski trk
yazl abidlrinin dilind ilnmi v sonradan arxaiklmi bzi
szlrin d Kitabn dilind ilnmsi qanunauyun hadis
saylmaldr. Ynisy abidlrinin mtnind gcl, mdhi, qorxunc
mnal kadr szn iki df rast glinir (84, 248, 264,366)
Divan lat-it-trkd is kadr sz il bal bl bir rh
vrilmidir: Xaqanlarn srt v tin olanna dyilir. Bundan baqa,
xaqanlu ulusunun xanlarna (...) kadr xan drlr. Bu klm rbcy
uyun dmdr, srt olmaq, gcdn, qdrtdn irli glir, srt olan
kii istdiyini yapa bilck qdrtddir (111, I c., 364).
Grndy kimi, ulu dili M.Kaari trk mnli kadr sz il
rb mnli qadir sznn yazlca uyun olduunu szmi, lakin
frqlndirmyi lazm bilmidir. Qaragn d, Kitabda dflrl qyd
153

dildyi kimi, Qazann qarda olmaqdan lav, 24 sancaq byindn

biridir. O, Qaradr mahalna bylik dib, onun srhdlrini qoruyur.
Bkil olu mran boyundan grndy kimi, ouz li srhdlrinin
qorunmasna xsusi diqqt ytirir. Bu sahd frqlnn igidlr xanlar
xan Bayndr xan trfindn bxi ayrlr. Qaragn d Qaradr
aznda-srhdind zor duran, srt duran rnlrdndir. Qadr vrn
dmn qorxu vrn anlamn ifad dn qdim frazoloji
birlmdir. Qadr arxaizmi, grnr, artq arxaikldiyi n XI-XII
srdn sonra hm katib, hm d masir nairlr aydn olmam v
yni formal rb sz kimi qavranlmdr.
Oxar yanamaya qeyd olunan cmlnin trkibind gtmi bik
sznn amnda da rast glirik. Ancaq .Cmidovu xmaq rtil,
ksr qorqudnaslar onu masir anlamda rh tmilr. Szsz, nhng
bir igid qara bua drisindn biginin yap olan bir dyimin
yapdrlmas yrsiz grnr. .Cmidov bu uyunsuzluu duysa da,
daha yanl yol srk, bik szn fars mnli pk kimi
oxumudur (20, 309, 352). S.lizad bu varianta qar haql xaraq
yazr: Biz aydn dyil ki, bu sz pk klind nc v niy
oxunmaldr? vvla, pk yox, puak (farsca puidn flindn)
sz mtlq vav hrfil yazlr (rtk mnsasndadr). Ikincisi, mtndki
yapq sz d sadc rtk mnasndadr: (bu sz tarixn ancaq
ynirilrd gyiln st gyimi ad (yapnc) mnasnda ilnmidir).
Bllikl, hmin cmld bik szn puak kimi qbul tmli
olsaq, biyin rty vzin rtyn rty kimi mntiqsiz,
mnasz birlm alnar. Nhayt, bik sz dastanlarda
qhrmanlarn tyin vsflrinin bdii mntiqin uyundur, nki
btn tsvirlrd ouz qhrmanlarnn kmi hyatna iarlr vardr
(28, 22). Grkmli tdqiqatnn tutarl cavabna sz yoxdur, lakin
bik sznn Qaragnnin krplik dvrn iar kimi aqlanmas
da tccb dourur v bunun n n dildiyi qaranlq olaraq qalr.
Odur ki, faktlara baqa gzl baxaq.
154

Abidd haqqnda danlan ouzlar maldarlqla muldurlar. Bu

hyat trzi onlarn dnyagrn, adt-nnlrin drindn sirayt
dib. Onlarn gyimi d bu hyat trzin uyun olaraq mhz mxtlif
hyvanlarn: qoyun, ki, quzu, samur, maral v s. drisindn hazrlanr.
Qazan byin days Aruz qoca Altm rkc drisindn krk ts,
topuqlarn rtmyn, alt kc drisindn klah ts, qulaqlarn
rtmyn rn kimi tsvir olunur. Htta Byrk d ulu (btv
soyulmu dri) gyib toya gldikd yib saylmr. Yuxardak dyimd
d Qaragn hm d qara bua drisindn biginin yap (gyimi)
olan bir igid kimi tqdim olunur. Diqqt dilrs, qara sz hm
Qaragnnin, yni atann, hm d oulun - Qarabudan adnda ilnir.
Qaragn adnda bu sz dalam kild zn gstrirs, Qarabudaq
adnda o buraxla da bilir. Msln:
Clasun yigitlrl Qaragn olu Dli Budaq soldan dpdi (73,
52).
Sol trfd Buacq Mlik Qaragn olu Dli Budaq qaru gldi
(73, 52).
Qaragn ol Budaq, Qazan bg ol Uruz, Bglr ba Ygnk,
Qflt qoca ol ir msddin, qzn qarda Dli Qarcar bil ox
atarlard (73, 62).
Gnlrd bir gn Ygnk oturub bglr il shbt drkn
Qaragn ol Buda il uz dmdi (73, 87).
Budaq aydr... (73, 87).
Dmli, qara sifti Budaq adna l-bl yox, nsildn kn bir
lamt kimi d artrla bilr. Bik sz bu msly bir iq sar.
155

Orxon yazlarndan Kl tiqin v Bilg kaan abidlrind tkrarlanaraq ilnn aadak cmlnin trkibind nsil, qohum,
qraba mnal arxaik bik sz ildilmidir:
Bir kii yanlsar ouu budun biking tgi kdmaz rmi (107,
4, 56).
Bu arxaik szn bisk klind transkripsiya variantna stnlk
vrilmsin baxmayaraq (84, 71; 94, 218), ski trk lifbasnda s ~
sslrinin bzn yni hrfl vrilm fakt, lc d trk dillrind kifayt
drcd gni yaylm s ~ vzlnmsi bk variantnda oxunma
imkann mqbul sayr. Bundan lav, bzi mnblrd bik sznn
( ~ i ss vzlnmsi d mqbul fontik hadisdir) mhz nsil
mnasnda ilnmsi d (143, 123) yuxardak dyimd hmin mnann
yaadn sbut dir.
Dmli, Qaragn hm d st gyimi (yap, yapncs) qara bua
drisindn olan bir nsil basdr. Hmin dyimd buann mhz qara
rngd vrilmsi bu mqsd xidmt dir. Bizc, timoloji baxmdan
bik v ya bisk variantlar nsil anlamn vr bilir. nki
bs/bis/ bi kklri fl-ad sinkrtizmin uyun olaraq tarixn hm
trbiy, hm d trbiy olunmaq, ytimk mnalarn damdr
(30,25; 143, 121, 162). Bisk/bik sz trbiy diln, ytidiriln
anlamndadr (-k/-ik ad dzldn kilidir).
***
Kou ala qatn, quma arusun, qz ggyini, doquzlama
rab uxa xanlar xan Bayndra pncyk qardlar (D-121, 3-5;
D- 212, 8-10).
Trkibind ilkin arxaizmlrin yaad ifadlrdn biri d kou
ala qatn, quma arusun birlmsidir. Ouzlarda bl bir qayda
hkm srmkddir ki, onlar haradan qnimt gtirirlrs, bd birini
156

xanlar xan Bayndr xana ayrrlar. Bams Byrk v Ygnkl bal

boylarda bu xsusil aydn ks olunmudur. Lakin ko arxaizminin
mnaca qorqudnaslara qaranlq qalmas onu mxtlif variantlarda
oxumaa v rh tmy istiqamtlndirmidir. Bl ki, nairlr
birmnal kild ko szn ku// qu klind oxumu v bu
faktdan x drk daxil olduu birlmni aqlamdr. Zynalovlizad nrind hmin birlm Quun ala qatn, quman arusun
kimi oxunaraq (71, 97) ov ovlayan qularn n yaxs, quman gzli
kimi (164,195) kimi vrilmidir.
O. aiq v M.rgin ifady mntiqi alar vrmk n qat
szn qan sz il vz drk kuun ala kan variantn (109,
57,104; 106, Ic., 152, 206) irli srmlr. Bartold is P.M.Mlioranskinin tklif tdiyi variantda oxuyaraq z n d sual douran iz
pstrx rdov stana (?) (129, 48) variantnda trcm tmidir.
Qorqudnas alim .Cmidovun mnasibti is tamamil frqlidir.
Mllif gr: birlmdki ilk sz qoun, ikinci birlmdki is
qan sznn thrifidir. Yni qounun ala qat ddikd yksk
rtbli sirlr (bunlar qula altun kpli dy qhrmanlar irisind
zlrin mxsus yr tuturlar), ikincisi qan irisi ifadsi da-qalarn
bldrlmsi kimi n qiymtli qnimti ifad dir (20, 219). Hr
dyimd thrif axtarmaq problmin hll dilm yolu dyil. Faktlar tarixi
dil matritallar il mqayis dilmli v yalnz bir ntic alnmadqda
yazl xtasna istinad dilmlidir. Abidnin mtnind qaf hrfini hm
dilarxas q, hm d onun kar qarl k (ka) ssini ifad tdiyi sirr dyil.
Ancaq ox tssf ki, xsusn Azrbaycan nairlri bunu drindn
duysalar da, masir oxucuya aydn olsun dy frqlndirmyi lzum
bilmmilr. Bu is bzn mzmun thrifin sbb ola bilr. Msln,
chiz, balq mnasnda btn trk dillrind kalm v ya kal
kimi ilnn sz Kitabn mtnind kalnlq (balq, chizlik)
sznn trkibind ilnmidir (ol qzn canvr kall qaftanl

157

vard, D-173, 1). Azrbaycan nairlri bu sz q il vrmkl tarixi dil

faktn sanki prdlmilr.
Bllikl, trk nairlrinin ku Azrbyacan nairlrinin qu
kimi oxuduqlar bu sz (qaf, vav, in) ko kimi oxumaq mmkndr.
Bu oxunu biz n vrir? Irlid syldik ki, ouzlarn mitind
hyvan drisinin xsusi yri var. Onlarn hm dyimi, hm d istifad
tdiklri yalar, hm d yaya yrlri dri matrialla sx baldr.
Odur ki, ouzlar dmndn ld diln qnimtlr arasnda quma
para il yana, dri gyimlr d xsusi diqqt ytirirlr. Ilkin
arxaizmlr srasna daxil tdiyimiz ko sz d mhz dri il baldr.
M.Kaari ltind alanm dri mnasnda kou szn
bir n df rast glinir (111, I c., 369; II c., 205, 210; III c., 140,
308,319). Ulu dili qyd dir ki, dri alanmamdan vvl gn,
alandqdan sonra is kou sz ildilir (111, III c.,140).
Maraqldr ki, Kitabn dilind d drinin bu nvlri frqlndirilmidir.
Irlid izah tdiyimiz Byrkl bal soylamada alanmam driy
tola dri dyildiyi mlum oldu. Bu dyimdki ko sz kou
arxaizminin canl xalq dilind dyili formasdr. Tarixi inkiaf
prossind o, u dodaqlanan saitlrinin ortasnda samitinin dm v
ilkin uzanma hsabna kou sz kou, ko: fontik klini
almdr. Bu mlahizlri bl bir fakt da qvvtlndirir ki, L.Budaqov
ko sznn mhz kou klind yazln daha dzgn saymdr
(122, 82-83). Bu sz baqrd, qrz dillrind v Buxara dialktind
alaq, drg mnasnda ilnmidir. Ko sznn
smantikasnda ba vrmi bu dyiiklik dil n xaraktrik hadisdir.
Mlumdur ki, trklr ala dri il rtrlr. Odur ki, ko sznn
vvlc dri, sonra is onun rtdy ala adlandrmas qanunauyundur. Buradan bl bir ntic xr ki, koun ala qat dyildikd
drinin byk hisssi nzrd tutulur. Xanlar xan Bayndr xana adi
dri dyil, alanm dri gndrilmsi anlalan, drk olunan faktdr. Bu
yozum digr bir ifadnin d dzgn amna iq sar. Birinci boyda
158

Dd Qorqudun Dirs xandan olu Buac n istdiyi hdiyylr irisind igin kolu cbb ton (D-18,4-5) da sadalanr. Zynalovlizad nrind hmin ifadnin iyni qulu cbb don, yni
iynind qu kli olan paltar kimi (71, 134) vrilmsi rall ks
tdirmir. O..Gkyay v M. rgin d igin szn bu mqamda
masir anlamda rh tmilr (109, 190; 106, II c., 75). Bartold igin
szn ipk kimi (129, 16) dzgn qavrasa da, ko szn, mumiyytl, buraxmal olmudur. M.Kaari ltind igin sznn
ipk v ya qzl naxla bzdilmi, tikilmi paltar adlandrmas
gstrilir (111, I c., 414). bu Hyyan ltind is iyin fontik
variantda vrilmi hmin sz ipkl ilnn nax adlandrlr (30, 32).
Dmli, igin kolu cbb ton ddikd ipk naxl, alanm drili
gyim nvlri nzrd tutulur. Ouz igidlrinin n hnrlisin vriln
bu qiymtli hdiyylr, grnr, hm d dmndn ld diln
qnimtlr srasnda Bayndr xana da gndrilirmi. Koun ala qat
alanm drinin byk hisssi dmkdirs, quman arusu ipyin
n tmizi ifadsini vrir. Mnann dzgn am katibi
gnahlandrmaa yr qoymur.

MTL BALI SZ
Tolab-tolab a sdmi mzirdigim oul! (D-165, 3).
Mna am dqiq gstrilmmi szlrdn biri d abidnin
mtnind cmi bir df tkrarlanaraq ildiln tolab szdr. O..
Gkyay dolab fontik variantnda vrdiyi bu sz ayrlqda rh
tmmi (109, 198), dolab dolab a sd birlmsin Bol st,
mmdn gur gln st izahn yazmaqla (109, 198) onu bol gur
anlamnda qavradn gstrmilr. M.rgin is tolab variantnda
159

transkripsiya drk qarsnda sual iarsi qoymaqla dolu , ok, bol,

kontkst daxilind is dolu dolu, bol-bol, ok ok, tkrar tkrar rhini
yazmdr (106, IIc., 291). Bartoldun misran koqo hdro kormila
svoim blm molokom trcmsindn (129, 62) bl mlum olur ki,
byk rqnas hmin sz hdro anlamnda drk tmi v bizc, bu
yozum F. Zynalov - S. lizad birg virmsin d (Doyunca a
sdm mizdirdiyim oul!, 71, 180) z tsirini gstrmidir. Bu sz
T.Hacyv v K.Vliyvin (Nrimanolunun) Azrbaycan dili tarixi
drs vsaitind qdim szlrimizdn biri kimi dyrlndirilrk gur,
ox mnasnda aqlanmdr (62, 185).
Thlils gstrir ki, ksr trk dillrind tulum, tulup, tuluq,
doluk v dolap fontik variantlarnda sd v aart mhsullar
saxlamaq n dri kis, dri qab anlamnda ildiln bu sz
(105,484;126,573; 139, IIIc., I h., 1468, 1469, 1470, 1471, 1472) klassik
dbiyyatmzn dilind su qab mnasnda ytrinc tz-tz rast
glinir. Msln:
Smai rxi nyldi canuma,
Gzmi yldi dolab hr dm (15, 24)
Doldu barm qandan knlm knldn gzlrm,
N kim, biri tkr, biri dolar dolabnin (74, 46).
y gzm, xali dgl bir dm cigrxun Kivri
Bir qurusa, bir dklr gzlri dolab tk (74, 47)
Dolab sz qab mnasnda O.. Gkyayn Dd Qorqudun ad
il bal aadak soylama parasnda da ilnmidir:
gric bgrc aac-uac olmaya, saban ola,
oluq ulaq kalmaya, oban ola,
Kavkca, savukca kalmaya, boyundurug ola.
160

At, g kalmaya, kz ola,

Dr, tp kalmaya, tarla ola
Tana dolab kalmaya, kvlk ola (109, CXXXI ).
Grndy kimi, zamann baa vurmu ski hyat trzinin xifftini
yaayan ulu Qorqud dana drisindn dzldilmi dolab vzin
kvlk - taxta qab ildilmsini, daha dqiq dsk, maldarlqdan
kiniliy kidi mnfi hal kimi qarlayr.
Maraqldr ki, bu dyim Ouznamy katib trfindn thrif
variantda krlmdr: Axr zamanda gri aac qalmaya, saban ola;
tana-tolub qalmaya, kz ola; dr-tp qalmaya tarla ola (82, 32).
Ardrmalara sasn, bu v yuxarda gstriln yni mnal
szlrin -m//-up//-ab; -u//-uk ad dzldn kililri il arxaik tol//tul- flindn (139, IIIc., 2 h., 1460) yarandn sylmk olur. Irlid
gstrdiyimiz kimi tolma siftinin d mnyind duran bu arxaizm
sinkrtik sz kklrindndir. Brmk, qaban ksmk, trafna
dolanmaq mnal bu qdim fl hm d ad korrlyat kimi ilnrk
qab mnasn bildirmi v bu gn d canl xalq dilind aac, taxta v
ya mal gnndn hazrlanm qab (vdr, tuluq), 7, 148) anlamn
damaqdadr.
Masir dilimizd su qab mnasnda ilnn dola sz a
kiiltm kilisi vasitsil mhz hmin szdn trmidir.
Istr tol-//dol- fli, istrs d tol//dol ismi timoloji baxmdan
trafn tutmaq, nn ksmk mnal arxaik tu- flindn (133,
584) ikili funksiya dayb fl v ad dzldn -l kilisi il dzlmidir.
Bu arxaik fl abidnin dilind dbilq anlamnda ilnmi tuulqa
(Banda tuulqa n grsn, mr kafir (73, 47), Qalqann
avatd, tuulqasn yourd, 73, 97) sznn d mnyind durduu
mlum olur. Bllikl, gtiriln nmund tkrarlanaraq tolab-tolab
variantnda ildiln bu sz qab-qab mnasnda rh tmyi daha
dzgn sayrq. Gman dirik ki, hal- hazrda pndir tutmaq n btv
161

soyulmu qoyun drisi anlamn vrn motal sz d mtatza (ss

dyimsi) nticsind tolab sznn daha ski variant olan tolam
szndn yaranmdr.

MBAHSL MQAMLAR
Yettgimd yel yetmzdi yedi urunm,
Yei bayr qurdna bzrdi yigitlrim (D-207, 9-11)
Qazlq qoca ol Yegnk boynda mnin dilindn sylnilmi bu soylama parasndak urun sznn oxunuu v mnalandrlmas il bal bir-birin zidd fikirlr, yozumlar irli srlmdr. O..Gkyay soylaman slin uyun oxusa da, urun
szn bir ne mnada: vurun, talan, akn; ilgar, aknc (?); isabet
alm, vurulmu, yaralanm anlamlarnda aqlamdr (109, 100,
297). M.Ergin soylaman oxar transkripsiyada vermi v vurun,
av, srek, srek av, yama; yama, vurgucu, fedai, serdengeti
(?) kimi rngarng alarlarda izah etmidir (106, Ic., 202; 106, IIc.,
303). V.V.Bartold bu arxaizmi skakun kimi trcm etmidir (129,
74). H.Arasl urun kimi oxuduu bu sz mnaca aqlamamdr
(70, 111). F.Zeynalov-S.lizad birg nrind is yedi urunm
birlmsi nvbti misrann vvlin krlmkl aadak kild
verilmidir:
Yettgimd yel yetmzdi
Yedi urunm Yeni Bayr qurdna bnzrdi
yigitlrim (71, 95)
Misralarn:
Yetdiyim yer yel yetmzdi,
Yeddi dst igitlrim
Yeni Bayrn qurduna bnzrdi (71, 190)
klind masirldirilmsindn grndy kimi, dili alimlrimiz
urun szn konteksdn x edrk dst kimi izah etmilr.
Misralarn bu kild tqdimat n poetik, n d linqvistik baxmdan
162

zn doruldur. vvla, yedi urunm birlmsinin srdrlrk ikinci misrann nn gtirilmsi soylamadak ln,
blgn v ritmi pozmu olur. kincisi, qrammatik chtdn bu
birlmni yigitlrim sznn tyini kimi gtrb laqlndirmk
he cr mmkn deyil v ilk oxunudan qondarma tsiri balayr.
Bu variant S.lizadnin ayrca hazrlad nrd (72, 134) saxlanlsa
da, urun arxaizmi trtib olunmu szlkd yama, apqn
kimi (72, 225) aqlanmdr.
.Cmidov nrind soylamadak misralar:
Yetdigimd yel yetmzi
Yeddi urunum.
Yeni bayrn qurdna bnzrdi yigidlrim
klind (20, 380) verilmi v he bir lav rh lzum
grlmmidir (Burada yetmzdi sznn yetmzi yazlnda
verilmsini ap xtas kimi anlayrq).
Qorqudnaslqda bu soylama parasna n srbst yanama
S.Tezcan-H.Boeschoten birg nrind ks olunmudur:
Yeldgmde yel yetmezdi yedi arunum,
Yei Bayru kurdna benzeridi yigitlerim (116, 142).
S.Tezcan bu oxunua geni rh yazm, yettgmd szn
zndn sonra gln yel sznn omonim variant sayd yel-
felinin (acele gitmek, komak) yeldgmde feli balama formasnn yaln yazl kimi qbul etmidir. Lakin bu yozumuna tam
min olmad n tebdgmde felinin yaln yazl kimi d
dnl bilmsini irli srmdr (117, 284-285). Urun arxaizmini is Yaban ayryla evcil ksraktan olan at mnasnda
Divan lt-it-trkd verilmi arkun sznn shv yazl
formas znn etmidir (117, 286).
Dorusu, hr yazla bhli yanab mnas masir baxmdan
anlalmayan szlri belc vz etsk, ilkin mtndn sr-lamt
qalmaz. Odur ki, bu mhtm abidnin tarixd yaamasna yeni
nfs vern katib qlminin ecaskar qdrtin inanmaq v daha geni
aradrma aparmaq lazmdr.

163

Bizc, ilk szn oxunuunda v mnalandrlmasnda el bir

problem yoxdur. Abidnin Vatikan nsxsin dmyib cmi bir
df ilnmi urun sz is ilkin arxaiklmy uram leksik
vahidlrdndir. Onun ifad etdiyi mnan dqiq anlamaq n
soylamann deyilm mqamna qdrki hadislri qsaca xatrlayaq.
rdmlik yana yenic atm Yegnk zn grmdiyi atas
Qazlq qocan on alt illik dustaqlqdan xilas etmk n xanlar xan
Bayndr xann ona qoduu iyirmi drd sancaq byi il ya zrin
hcuma hazrlar. Hmin gec Yegnk qrib bir yuxu grr v
yuxusunu yoldalarna danr:
Bglr, afillic qara bam gzm uyxuda ikn d grd.
Ala gzm auban, dnya grdm. A-boz atlar apdrr alpanlar
grdm. A aql alplar yanma saldm. A saqallu Dd Qorqutdan
gt aldm. Ala yatan qara dalar adm. Ilr yatan Qara diz
girdim. Gmi yapub, kmlgim qardm, yelkn qurdum. Ilr yatan
dizi dldim-kedim. tgi qara dan bir yannda ba balqar bir r
grdm. Qalquban yerimdn uru durdum. Qaru dill uz sgmi
qapdm, qarulayu ol r vardum. Qarusunda ol ri sancasum vaqt
dikdim, gz ucyla ol r baqdm. Daym mn imi, an bildim.
Dndm ol r salam verdim. Ouz ellrind kimsn, dedim.
Qapaqlarn qaldrb yzm baqd: Oul, Yegnk, qanda gedrsn?-dedi-syldi. Mn aytdm: Dzmrd qalasna gedrm. Babam anda tutsaq imi,-dedim. Burada daym maa soylad, aydr:
(73, 87-88). Sonra yuxarda iki misrasn verdiyimiz soylaman
sylyir. Mlum olur ki, Qazlq qocan sirlikdn xilas etmk n
yeddi df hcuma kemi v he vaxt dmn qalasn ala bilmmi
Ouzun azman rnlrindn saylan mn bacs olu Yegnyi bu
ar dydn qaytarmaq istyir. Yegnk is cavabnda daha byk
qvv il dy getdiyini bildirir.
Dorudur, ilnm baxmndan urun szn aqnc kimi
d anlamaq mmkndr, lakin szn etimoloci am v bzi trk
dialektlrind izini saxlam mna alarlar onun frqli mnada
ilndiyini sylmy sas verir. Etimoloci aradrma qdim trk
yazl abidlrinin dilind erkk, kii cinsindn olan vlad
164

anlamnda ilnmi ur, qbil, boy, nsil, soy mnasnda uru,

olan domaq, olu olmaq mnasnda urlan, nslini ksmk,
mhv etmk mnasnda urusrat szlrinin (84, 381) arxaik urfelindn trndiyini gstrir. Trk dillrinin etimoloci szlynd
bu trafda geni danlm v sbut edilmidir ki, ur- arxetip kk
ilkin mnada domaq, nsil vermk (141, 605) anlamn damdr.
Bu fel kkndn dzlmi oul, vlad mnal ur (- ad dzldn
kilidir) szn M.Kaari ltind (68, I, 152), elc d nsil,
soy, vlad anlaml uru v uruk (-uk da eyni funksiyan yerin
yetirir) szlrin masir trk dillrind (139, Ic., 2h, 1658, 1659) rast
glinir. Qadn, dii mnasnda ilnn urac, ura szlri d
(139, Ic., 2h, 1666) bu arxaik fel kk il bal olmaldr. Hm
M.Kaari ltind, hm d masir Azrbaycan dialektlrind
nsil mnasnda ilnn uru-turu mrkkb sznn (139, I,
133; 8, 397) trkibindki uru sz d eyni mndn rit
tapmdr. Grnr, M.Kaari szlynd oxmnallq qazanaraq
dn, toxum mnasnda ilnn uru (68, I, 133) v toxumluq
mnasn ifad edn uruluk (68, I, 205) szlri d hmin ur-
kkndn dzlmidir. Bu yanamada haqqnda danlan misradak
urun arxaizminin d hmin kkdn un ad dzldn kilisi
vasitsil yarandn v qohum, ail zv anlamn ifad etdiyini
dnmy sas var. Maraqldr ki, bu sz eyni fonetik variantda
qazax dilinin dialektlrind toxum, ail anlamnda indi d rast
glmk olur (141, 605). Demli, mn z bacs oluna mracit
edrk Qazlq qocan xilas etmk n yeddi qohumu il hcum
etdiyini bildirmk istmidir. S.Tezcann dndy kimi yel kimi
yetmk he d ata deyil, mhz igidlr mxsus lamtdir: Qazlq
qoca an grdginlyin yel kibi yetdi, yelm kibi yapd (73, 87).
El bu boyda Yegnyin atasn sir gtrm Arun ol Dirk tkr
zrin hcumu bel tsvir olunur: Hman dm at sald. Yel kimi
yetdi, yelm kibi yapd (73, 89).
Bu soylamada maraq douran mqamlardan biri d Yei bayrn qurd ifadsidir. V.V.Bartold, F.Zeynalov-S.lizad, S.Tezcan-H.Boeschoten nrlrind l, bayr anlamnda ilnn ikinci
165

sz byk hrfl yazlmdr (129, 74; 71, 193; 116, 142). Bizc,
Qarayaz toponimik adnda olduu kimi Yei bayr ifadsinin
ikinci hisssi mumi isim kimi gtrlrk kiik hrfl yazlmaldr.
Eyni zamanda, mnin igidlrini Yei bayrn qurduna bnztmsi
qdim bir mifl bal olmaldr. Uyur Ouznamsind Ouzun
qoununa yol gstrn bir erkek brdn qurddan danlr (83,
19). mn z igidlrini Yei bayrn qurduna bnztmkl bu ski
mifi xatrlatm olur.
Btn bu deyilnlr onu gstrir ki, Dd Qorqud kitabnda
ilnmi hr bir arxaizm, hr bir deyim daha qdim qatlarn izi
kimi yanadqda sl mtlb aydnlar, fikir mxtlifliyin yer qalmr.

* * *
Ks-ks ymg yxni yax,
Ksr gnd srm ygrk yax.
Daim gldgind dursa, dvlt yax.
Bildgin unutmasa , aql yax.
Qrmndan dnms, qamasa rlik yax (D- 208, 5-8).
Mbahisli oxunua v mna amna uram szlrdn biri d
Qazlq qoca olu Ygnk boyunda Ygng mxsus bu soylamann
Ksr gnd srm ygrk yax cmlsind gtmi srm
arxaizmidir. Srm variantnda oxuduqlar bu sz O.aiq v
M.rgin ordu bas, ba komandan mnalarnda (109, 101, 278;
106, I c., 203; 106, II c., 265) rh tmilrs, F.Zynalov - .lizad
birg nrind m (bulaq) mnasnda (71, 194) qavranlmdr.
H.Arasl v .Cmidov nrlrind sz srm variantnda oxunsa
da (70 112; 20, 386), mna il bal aqlama vrilmmidir.

166

Mtnin thlili gstrir ki, boylarn nr v nzm hisssi bir-birini

tamamlayan mntiqi laq zrind qurulmudur. ksrn nsrl nql
diln hadislrin bdii-mosional ifadsi soylama paralar vasitsil
gclndirilir, yaxud hadislrin sonrak inkiaf xttin bdii zmin
yaradlr. Ygngin yuxuda ikn daysna syldiyi soylamann
daxilind vrilmi bu cml onun atasn sirliy gtrb 16 il dustaq
saxlayan Arn olu Diry qar nc, hans kild dymsin
iardir. Bu dy boyda bl ks olunmudur:
Hman dm at sald. Yl kibi ytdi, ylm kibi yapd. Kafiri
cignin bir qlc urd. Gyimini-kcimini dorad. Alt parmaq drinligi
zxm iridirdi. Qara qan orlad. Qara sr soqman dolu qan old.
Qara ba buald, bulu oldu. Haman dndi, qalaya qad. Ygnk
ardndan ytdi. Hasar qapusna girmikn qara polat uz qlca ssin
yl ald kim, ba tob kibi yr ddi. Andan Ygnk atn dndrdi,
lkr gldi (73, 89).
Btn dtallaryla aydn tsvir olunmu bu dyd Ygngin
yaralanaraq aradan xmaa chd dn dmnini tqib dib
ldrmsini grrk. Qovma, tqib tm kimi rh tdiyimiz bu sz
gstriln cmlni Dy gn tqib tm yyrk (cld, srtli)
yaxdr klind anlamaa sas vrir. Yuxusunda days mnl
dyimd irli srln bu fikir Ygng dmnini tqib dib
ldrmk idyasn alayr. timoloji baxmdan qovmaq, tqib, srgn
tmk mnalarnda ilnn arxaik sr(mk) flin (30, 34; 111, II c.,
7, 51; 139, IV c., I h., 809) -, - fl dzldn v -ma ad dzldn
kililrinin lavsi yolu il yaranmdr.
***
Mydan yzind qarda Qyan Slcik d std, can vrdi (D222, 1-2).

167

Basat Dpgzi ldrdgi boydan gtrlm bu cmldki

st(maq) fli d qorqudnaslqda mbahisli oxunua uram
szlrdndir. .Cmidov istisna olunmaqla (20, 386), O.aiq (109,
103), M.rgin (106, I c., 210), H.Arasl (70, 118), S.Tzcan-H.Boschotn (116, 149) nrlrind ski yazldan irli gln sn(maq)
variantnda oxunsa da, slind Kitabn dilind d oxar mqamda
vriln yarl(maq) sznn (Ol Qyan Slcg di yarld, D219, 2) sinonimi olan arxaik st(maq) fli ilnmidir. Radlov
ltind (139, IV c, I h, 655) v Qdim trk szlynd (126, 506)
basmaq, basb sxmaq mnalarnda rh olunan bu sz dat(maq)
mnal qdim s- fl kkndn -t kilisi vasitsil yaranmdr.
Maraqldr ki, sn(maq) v st(maq) fllri yni mnlidir. Blk
d, buna gr, M.rgin oxunuda sn(maq) variantna stnlk vrs
d, szlkd st(maq) flini aqlamdr (106, II c., 267). Hr halda,
hm yazlna, hm d mnalandrlmasna gr st(maq) (yarlmaq,
partlamaq) fli daha uurlu grnr.
***
Bir qo yrindn qalqd, grinib sndi (D-227, 9-10).
Bu cmlnin trkibind ilnmi arxaik sn(mk) fli d
mbahisli szlrdndir. M.rgin bu fli sn(mk) fontik variantnda
oxumu (106, I c., 212) v snmk, ikinliyi inmk, kabarkl
snmk kimi aqlamdr (106, II c., 272). F.Zynalov-.lizad
nrind buynuzlamaq istdi kimi (71, 248) anlalmas mqsduyun saylmdr. Radlov ltind grinib uzanmaq, dartnb
uzanmaq mnasnda izah olunmudur (139,IVc., 1 h, 204). O.aiq d
bu mna alarn ilnm mqam il tam uzlamasna istinad drk
sas gtrmdr (109, 283). Qoun yrindn durarkn grinmsi, yni
yatarkn brkimi vziyytd olan zllrini, bdnini uzatmaqla
168

amas tbii prossdir v abidnin mtnind d bu grklik z ksini

tapmdr. Digr yozumlar inandrc sslnmir.

ULU YURD, SK MF
Szn dyri hqiqti, gryi ifad tmsinddir. Aqillr Doru
sz zaval yoxdur dmkl sz lmsz hsab tmilr. Sz
sylmk hnrdir v bu hnrl adn bdiyyt qovuduran
mdriklrdn biri d Qorqud Atadr. Mnsub olduu ouz linin
mkln hll dn, hr n buyursa ml olunan, sz idib yrin
ytiriln bu bilicinin tarixi missiyas olmu, olan v olacaqlar haqqnda
sz ab glck nsli ayq-sayq yaamaa, dnya mnim dyn byrnlrin hyat trzini davam tdirmy, yzilliklrin snanda
formalam mnviyyat qoruyub-saxlamaa v bu kk zrind
rilnrk qol-budaq atmaa sslmkdir. Trkn qdrtini onun
btnlynd, sarslmaz birliyind, sonunu daxili kimlrd, qarda
qrnnda grb bu idyan dzb-qoduu boylarn ana xttin gtirn
ulu Qorqud Yalan sz bu dnyada olunca, olmasa yg (D-4,11)
klamn sylmkl doru sz byk nm vrdiyini ortaya
qoymudur. N zaman kidini ab, n katib qlmindn sovuub
gnmz glib atm Qorqud sz tarixi yaddamzn ksidir.
Aradrmalar bl bir qnat glmy sas vrir ki, qdim ouz
tnosunun znmxsus dil xsusiyytlrini, ulu tarixini, zngin
mifologiyasn trafl yrnmdn Dd Qorqud kitabn slin uyun
oxuyub
mnalandrmaq
mbahisli
olaraq
qalacaqdr.
Qorqudnaslqda bzi sz, ifad v dyimlrin, lc d soylama
paralarnn mxtlif variantlarda yozumu mhz hmin amilin nzr
alnmamasndan irli glir. Bu baxmdan, formalamasna gr abidnin
n qdim boylarndan hsab diln Basat Dpgz ldrdg boyda
Basatla Tpgz arasndak dyim xsusi maraq dourur. Ouz linin
qnimi ksilmi qara vrn Tpgz, onun gzn xarb, qurduu
169

btn tllrdn ulu Tanrnn yardm il qurtulan Basatdan kimliyini

yrnmk mqsdil yurdunu, soyunu, sil-ncabtini bu kild
soruur:
Qalarda-qoparda, yigit, yri n yrdir?
Qarau dn iind yol azsa, umu ndir?
Qaba lm gtrn xanz kim?
Qr gni din?
A saqallu baba ad ndir?
Alp rn rdn adn yaurmaq yib olur,
Ad ndir, yigit, dgil maa: ddi
(D 231, 6-10).
Soylaman Drzdn nsxsin uyun vrmy alan F.Zynalov
S.lizad nrind nc v drdnc misralar bir cmlnin trkib
hisssi kimi gtrldyndn yalnz drdnc misradan sonra sual
iarsi qoyulmu (71, 102) v buna gr d Tpgzn sual Dy
gn nd byk bayranz gtrn xannz kimdir? klind
vrilmidir (71, 249). Hmin oxunu profssor S.lizadnin hazrlad
nsiklopdik nrd d saxlanlmdr (73, 92). Lakin srin digr
nrlrind Basatn Tpgz vrdiyi cavaba saslanlmaqla nc
misra mstqil sual cmlsi kimi gtrlm, drdnc misra katibin
buraxd oxsayl nqsanlardan biri kimi dyrlndirilrk Qr gni
din dpn alpuuz kim? klind brpa olunmudur (20, 392;
70,113; 106, Ic., 213; 129, 82).
Bu, bir n lav faktla da z tsdiqini tapr. vvla, Uun qoca
olu Sgrk boyunda sual formasnda qoyulmu hmin soylama
txminn ynil tkrar olunur v artq burada drdnc misra digr
misralar, o cmldn nc misra kimi btv cml formasnda
vrilir:
Qaba lm gtrn xanlar kim?
170

oa gni din dp alpuuz kim? (D 268, 11-12)

Ikincisi, soylamann potik strukturu, baqa szl, onu tkil dn
cmllrin mntiqi vuru altnda dyilmi sual vzliklri il bitmsi
hmin yarmq misrann digr misralar kimi yni qrammatik formada
brpa olunmas zrurtini tlb dir. ncs, boylarn mzmunca
thlili gstrir ki, Qaln Ouz linin (dvltinin) bas olduu n
Bayndr xandan hakimiyytin atributlarndan saylan bayran qaba
lmin daycs, onun krkni, bylr byi Ula olu Salur
Qazandan is dy gn nd gdn ordu srkrdsi kimi danlr.
Odur ki, hmin drdnc misraya daha qdim lyazmann zn
krn katibin diqqtsizliyinin nticsi kimi yanaan nairlr
haqldrlar.
Bununla bl, qorqudnaslqda sas fikir ayrl h d bu misra
il dyil, Basatn Tpgz vrdiyi cavab soylamas il baldr:
Qalarda-qoparda yrim Gn Ortac!
Qarau dn ir yol azsam, umum Allah!
Qaba lm gtrn xanmz Bayndr xan!
Qr gni din dp alpmz Salur olu Qazan!
Anam adn sorar olsa Qaba Aac!
Atam adn drs, Qaan Aslan!
Mnim adm sorarsa Aruz ol Basatdr, ddi!
(D 231, 11-13, D 232, 1-3).
nc onu dyk ki, birinci misradak Gn Ortac birlmsi
O.aiq v M.rgin nrlrind ayr yazlsa da, kiik hrflrl vrilmidir
(109, 113; 106, I c., 214). Akadmik V.V.Bartold is mrkkb ad kimi
gtrrk rus dilinin orfoqrafiyasna uyun dfisl v byk hrflrl
vrmidir (129, 82). Abidnin Azrbaycan nairlri is bu sz
mrkkb xsusi isimlr kimi bitiik v byk hrfl yazmlar (20,
392; 70, 123; 71, 102). Bundan lav, nsx katibi, nairlrin dzgn
mahid tdiklri kimi, Ula olu Qazan vzin Salur ol Qazan
171

yazm, binci misran anam adn, altnc misran is atam adn

birlmsi il balamdr. l buna gr d O.aiq (109, 113), M.rgin
(106, I c., 214) v .Cmidov (20, 392) nrlrind Drzdn nsxsin
uyun variant sas gtrlmdr. Lakin Bartold (129, 82), H.Arasl
(70, 123) v Zynalov-lizad (71, 102) nrlrind bu yazl nvbti
katib xtas kimi dyrlndirilrk yuxarda gstriln ardcllqla
vrilmidir ki, ortaya xan bu cr ziddiyytli oxunu variantlar
mbahisli fikir v mlahizlrin prdmtin vrilmidir.
fsanlmi tarixin, mifik tfkkrn v uzun bir inkiaf yolu
kmi dil faktlarnn qovanda izah dil biln bu soylamada shbt
yalnz Basatn kimliyindn dyil, onun mnsub olduu ouz linin
mnyindn gdir. Basatn srgztli hyat yolu boyda trafl v aydn
ks olunmudur. Bu soylama parasnda is onun hans din, hans
Tanrya tapnmas, kimin bayra v qlnc altnda vurumas v
nhayt, sli-kk, kimin vlad olmas dqiq cavablandrlmdr.
Ancaq birinci, binci v altnc misralarn am tkc boyun dyil,
htta Kitabn mzmunu il tam izah oluna bilmir. Vriln rhlrdki
ziddiyytlr d mhz buradan irli glir. Odur ki, imkanmz daxilind
hmin faktlara mnasibt bildirmk istrdik.
Bu soruda diqqti clb dn ilk fakt Basatn yurd yrini Gn
Ortac adlandrmasdr. Hmin toponimik adn dourduu rngarng
suallar tannm dili alim M.Cahangirov bl mumildirir:
Aydndr ki, burada Gnortac sz mumi (btn Da Ouz
tayfas, yaxud mumouz li razisini), ya da mhlli (qbilvi) mkan
anlayn bildirir, blk d, konkrt bir mkan-yaay mntqsinin ad
(toponimi) olaraq ilnir. Lakin h d blli olmur ki, hmin sz bu
anlaylarn hansna iardir, aid olduu yr (blk d toponim) haradr
v haradadr (16, 72).
Qalarda-qoparda ifadsinin cml daxilind ksb tdiyi mna
alar (qalmaq fli burada oxalmaq, bymk, masir anlamda
yaamaq, qopmaq fli is trafa, dnyaya yaylmaq mnasnda
172

ilnib) bu toponimin o qdr d abstrakt olmadn gstrir. H bir

lav tfrrata varmadan, burada Basatn mnsub olduu ana yurdun
hans yr olmasnn soruulduu aq-aydn grnmkddir.
Akadmik H.Arasl bu corafi trmin haqqnda yazr: Qazan (slind,
Basat H.A.) z nslinin Gnortacdan olduunu qyd dir. Azrbaycanda
is Gnbaxan v Gny adl yrlr vardr (70, 181).
Bl aydn olur ki, byk tdqiqat ouzlarn dnyaya glmsi v
yaylmas haqqndak tarixi mlumatlar, hkaylri nzr almayaraq
onlarn ilkin vtnini Azrbaycanla balayr. Biz h d inkar tmirik ki,
Dd Qorqud kitabnda ba vrn olaylar birbaa Azrbaycan mhiti
il baldr; qorqudnaslqda bu kifayt drcd saslandrlm
mvzudur. Lakin bu da hqiqtdir ki, hmin boylarda ouzlarn Orta
Asiyada, Trkstan llrind yaadqlar daha qdim alarn izlri gizli
v ya akar kild duyulmaqdadr. Buna qsqanmaq dyil, ksin, tarixi
grklik namin tbii baxmaq lazmdr.
Bu mnada ouzlarn ilkin ana yurdlarnn qalar-qopar yrlrinin Azrbaycanla balanlmas mbahislidir. Bli, ouzlar xalqmzn
formalamasnda ox mhm rol oynayan trk tnoslarndan biridir.
Mhz onlarn yrli trk, o cmldn abidnin mtnind dmn kimi
vrilmi qpaqlarla v digr trk tayfalar il qaynayb-qarmas I
minilliyin ortalarnda masir Azrbaycan xalqnn yaranmas il
nticlndi. Lakin ouzlarn Azrbaycana glmsi tarixi bir faktdr v
bu tarixin izlri ramzdan vvlki dvrlr qdr gdib xr. XIV srin
byk tarixisi F.Ridddinin Cami-t tvarix srinin Ouzun v
onun nslinin, lc d trk sultanlarnn anlmas hisssind dndn qyd dirik ki, ouzlarn ulu yurdu Trkstan torpanda Ortaq v
Kurtaq dalar razisinddir (86, 10, 14, 17, 41).
Burada gstrilir ki, byk cahangirlik yrlri kirn ouzlar hr
df axrda z yurdlarna, vtnlrin, yni Ortaq v Kurtaa qaydrlar.
trafnda shbt admz soylamann birinci misrasnda da ad kiln
yurd yrlrindn biri Ortaq myyn fontik dyiiklikl xatrlanr.
173

Irlid gstrdiyimiz kimi hm Gnortac, hm d Gn Ortac

variantlarnda yazlan bu mrkkb ad iki hissdn: Gn v Ortac
szlrindn ibartdir. V.V.Bartold bu ad tam qd soln v znit
klind hrfi trcm tmidir (129, 82). Bl aydn olur ki, rqnas
alim Ortac szn orta sz il ynildirmidir. timoloji
aradrmalar is tamamil frqli nticlr gtirib xarr. Bl ki, gn
sz bu birlm daxilind masir dilimizd ilnn gny sznn
mna alarn damdr. M.Kaari ltind bl birlm var: kuz
ta gn grmiyn ta (111, I c., 325-326). Kuz ta quzy da
anlamn vrdiyi kimi Gn Ortacda Gny Ortac, yni rqi
Ortac anlamn vrir. Bu mlahiz hm d Basatn Boz oqlardan
olmas v z nvbsind Boz oqlarn ulu ouz yurdu Ortan sa
ynmnd, yni gny, gnxan trfind yaamalar il bal tarixi
hqiqt uyun glir.
Ortac szn glinc is, o, qyd tdiyimiz kimi, qdim ouz
yurdu Ortaq adnn fontik dyiikliy uram variantdr. Hmin
szn timologiyas zrind xsusi dayanan prof. M.Syidov onun
or v tac hisslrindn ibart olduunu dqiq myynldirs d,
tac trkibini mnc aydnladra bilmyrk alnma sz kimi srh
tmidir: Trkdilli xalqlarn yr adlarnda trkib kimi ilnn tay//tac
ola bilsin ki, biz blli olmayan sz, lc d qaldr. Hr halda hllik
razlaaq ki, Gnortac, Ortac yr adlarnda tay//tac trkibi ya
aramyc, ya da assurcadr (90, 404). Masir trk dillrind ta//da
klini alm bu sz tarixn tak//taq arxtip formasnda ilnmidir.
K//q ~ c ss dyimsi nticsind tak//taq formas tac formasna
kmidir ki, abidnin mtnind qoma~coma (alacq), qaynaq ~
caynaq v s. nmunlr sasn bu fontik hadisnin dilimiz n
tarixn sciyyvi olduunu sylmidik.
K//q~c ssdyim hadissi qdim ouz dilind ograq, ckuk
variantlarnda qyd alnm szlrin masir dilimizd orac//ora v
kic variantlarnda sabitlmsi fakt il d mhkmlndirilir. Bu
174

dildaxili fontik hadis doma vtnimizin ad Azrbaycan sznn

d qdim mnblrd ilnmi Azrbayqan szndn trmsi fikrini
qvvtlndirir.
Bllikl, Ortac sznn trkibindki tac hisssinin da
anlam ifad tmsi bhsizdir. Or trkibi is hm qdim, hm d
masir trk dillrind uca, yksk mnasn bildirn sz kimi
ilnmidir (139, III c., 2 h, 1216). M.Syidov da or morfmini bu
anlamda baa dm v rh tmidir (90, 404-406). Or arxaizmi
ur fontik variantnda Kitabn dilind uru durmaq (ayaa durmaq)
frazmind yaayr. Maraqldr ki, Ortaq toponimi bzn
Urtak//Urtaq kimi d transkripsiya dilir (86, 14, 37). Dmli, Ortac
yr ad uca da dmkdir. Hmin toponimin sonralar Ulu da
adlandrlmas (130, 40) bu mlahiznin dzgnlyn ytrinc sas
vrir. Odur ki, soylamadak birinci misran Dnyaya gldiyim v
yayldm yurd yri Gny Ortacdr klind aqlamaq olar. Ortac
ulu yurd ad Salur Qazann tutsaq olub ol Uruz qard boyunda
Qazan xann dilindn vrilmi soylamada da ilnmidir:
A qayan qaplann rkgind bir kkm var,
Ortac qrda sizi kyiklri z dururmaya (73, 106).
Qr sznn qdim tp mnasna istinad drk bu birlmni
Ortac tp kimi anlamaq olar. Dmli, tac sz artq Ortac
sznn trkibind l dalab ki, da mnasn yalnz aradrma
yolu il myynldirmk olur. Bunu baqa bir fakt da sbut dir.
Ulu yurda ballq ouz igidlrini sciyylndirn sas lamtlrdndir. Miladdan nc v I minilliyin ortalarndan balayaraq
Azrbaycanda mskunlamaa balayan ouzlarn ulu yurd adlarn
zlri il gtirmlri, vtn tutduqlar yni torpaqlara, razilr
vrmlri qanunauyun grnr. Kitabn dili zrind aparlan
mahidlr Ortac ulu yurd adnn htta abidnin formalad dvr
175

n qdimlrk yalnz yaddalarda, xatirlrd yaadn z

xarr. Bu qdimlm o qdr drin ilyib ki, ayr-ayr obrazlarn
dilind z hqiqi mnasndan uzaqlaaraq mcazilmi v vqar
anlamnn sinonimi kimi ildilir. Mlumdur ki, vlada olan mhbbt
hissi boylarda ox gcl mosional alarda ks olunmudur. Bu
alarlardan biri d oulun uca daa bnzdilmsidir:
Qaru yatan qara dam yksgi oul (73, 69, 72).
Qara dam yksgi oul! (73, 71, 108).
Lakin bzn qara da (qara uca mnasndadr) ifadsi daha
da konkrtldirilrk ortac sz il vrilir. Bu, qlbind oulsuzluq
drdini dayan Baybr byin hsrt dolu nitqind (Xan Qazan, n
alamayayn, nc bozlamayayn? Oulda ortacm yoq, qardada
qdrim yoq! 73, 54) v oul itkisin dzmyn Burla xatunun yanql
nalsind (Oul, oul, ay oul! Ortacm oul! Qaru yatan qara tam
yksgi oul! 73, 69) aydn ks olunub. Bu baxmdan O.aiq ltind
ortac sznn babann yrini tutacaq olan, lnin yrini tutacaq olan;
miras; ortak variantlarnda izah (109, 266) kontkst
uyunladrlm mlahizdn baqa bir y dyildir. Tssf ki,
nsiklopdik nrd d bu mna yozumu sas gtrlmdr (73, 187).
Hm ata, hm d anann dilindn dyiln bu dyimlrd ortac vqar
anlamn ifad tmidir.
Thlil gstrir ki, gr soylamann birinci misras ouzlarn qdim
tarixlri il laqdar aqlanrsa, binci v altnc misralar, ksr
qorqudnaslarn qyd tdiyi kimi, ski mifik grlri il mqayisd
izah oluna bilr. Bu mumi istiqamt baxmayaraq, hmin misralarn
yozumu indiy qdr mbahisli qalmaqdadr. Hr ydn nc,
mvcud fikir ayrl bu misralarda ilnmi atam v anam
szlrinin yrinin myynldirilmsi il baldr ki, bu haqda irlid
mlumat vrmidik. Katib xtasndan irli gln hmin dolaq faktdan
x dn prof. B.Abdulla bl bir nticy glir: Biz blli olan
176

msl burada bir daha aydn olur ki, Qaba Aac ata, Qaan Aslan is
anadr. Basat anam adn dyrsn Qaan Aslan dmkl ona
md sd vrn aslan nzrd tutmudur. Odur ki, bu mslni
crbcr yozmaqdan sar daa-daa dmy h bir htiyac yoxdur
(2, 68).
Ouzlarn ski mifoloji grlrini znd mumildirn hmin
misrann bu drcd sad aqlanmas o qdr d inandrc grnmr.
Maraqldr ki, aslan ana dyil, ksin ata kimi drk dn akadmik
V.V.Bartold bu misralarn dyilm sbbini ynil Basatn itkin
dmsi v aslan trfindn bslnmsi il laqlndirir (129, 276).
Blk d, nsx katibi d mhz bl dndyndn hmin szlri
yrdyiik yazmdr. Htta bl olduqda bl Qaba Atac ata kimi
saslandrman mmknlyn tsvvr d bilmirik. mumiyytl,
ouzlarn trni haqqndak tsvvrlrini nzr almadan bu dyimi
nc aqlamaq olar? Odur ki, hmin grlri bir daha nzrdn
kirk.
Uyur Ouznamsind gstrildiyi kimi, Ouz Kaann Boz
oqlarn sasn tkil dn Gn, Ay, Ulduz adl oullar gydn yaruk
(a) iind nmi qzla, oqlarn sasn tkil dn Gy, Da, Dniz
adl oullar is aac kouunda oturmu qzla izdivacndan trmidir
(83, 14-15). Dmli, ouz inamna gr Qaba Aac h d ata dyil,
mhz anadr. Bs ski ouz tfkkrn qarq kild ks tdirn bu
paradan Kaan Ouzun (adlarda szlrin bu cr yrdyimsi
Kitabn dili n sciyyvidir: Uruz by by Uruz, Qazan xan xan
Qazan v s.) Qaan Aslanla vz dilmsi ndn irli glir? Bizc,
problmin aar burada axtarlmaldr. Odur ki, yax mnada daadaa dmy dyr.
Prof. M.Syidov hmin mifik gr saslanaraq Qaan Aslan
obrazn gnin simvolu kimi rh dir (90, 423-433) v bu rhind
tamamil inandrcdr. Aslan obraznn trk xalqlarnda gc, qvvt
rmzi olmas mlumdur v bu Kitabn mtnind d zddir. Msln:
177

Qazan aydr: Bri glgil, arslanm oul! (73, 67).

Dodunda doquz bura ldrdigim, aslan oul! (73, 76).
Aslan nigi yn aslandr (73, 95).
Yaxud, Aslan uru, sultan qz,
ldrmg mn sni qyarmdm?! (73, 86).
Bu cmldki aslan uru ifadsinin thlili d gstrir ki, htta
sultan qzna aid diln bu sz birlmsind aslan sz ataya iar
kimi ildilmidir. Dzdr, xalq arasnda Aslann rkyi, diisi olmaz
msli d gni yaylmdr. Ancaq burada da onun yaradc obrazndan
daha ox gc, qvvt rmzi olduu qabardlmdr. Odur ki, diqqtimizi
qaan sz zrin ynldirik.
Tdqiqat gstrir ki, qaan sz abidnin dilind h vaxt ayrca
ilnmyrk yalnz aslana mxsus lamt kimi vrilmidir:
Ol canvri biri qaan asland (73, 80).
qaan aslanla qara buran yzin grmmilrdi (73, 80).
Ya qaan aslan qaynanda didilm (73, 81).
Canvrlr srvri qaan aslan qran Ala kpk itin kndzin
taladarm? (73, 80).
Qaan aslan gldigind blin bkmi (73, 83).
Qaan aslan qopd Dpgz (73, 91).
Gstriln nmun il birlikd cmi skkiz df ilnmi qaan
sznn am maraq dourur. O..Gkyay v M.rgin szlynd
kkrmi, qzm (109, 231; 106, II c., 161) mnalarnda rh
olunmu bu sz V.V.Bartold trcmsind d yni anlamda (svirpy)
178

vrilmidir (129,82). Zynalovlizad nrind is iki mna

yozumuna rast glirik. Birincisi, soylamadak dyimdn baqa btn
ilnm mqamlarnda qaan aslan ifadsi quduz aslan kimi
svrilmidir ki, aslann bu kild xaraktriz dilmsi dilimiz n
sciyyvi sayla bilmz. Htta abidnin dilind qaan v
quduzszlri frqlndirilrk vrilmidir: Quduz qurtlar vimi dlr
grdm (73, 47). Ikincisi, nairlr yuxardak mqamda Qaan aslan
birlmsini Xaqan Aslan kimi (71, 200) virmilr ki, bu fakt
yadda saxlamaa dyr. Lakin hmin nrin sonunda prof. S.liyarovun
izahndan bl xr ki, guya qaan sz abidnin mtnindki btn
ilnm mqamlarnda xaqan mnasn ifad tmidir (71, 211). N
bu mlahiz, n d H. Arasl v .Cmidov nrlrind qaan
sznn qoan kimi oxunmas (70, 98, 99, 101; 20, 364, 366, 369 v
s.) klassik v ifahi xalq dbiyyat nmunlrinin dilind ilnmi
mqamlarla tsdiq olunmur. Msln,
Q.Brhanddind:
r yigit qayda rkr rklrdn?
Yax at blinir ilklrdn.
Dmnlr bizd bolsa ditrsnlr,
Qaan aslan qaypnmaz dilklrdn (15, 625).
Qaan aslanlar gr anrar is,
Anlaya hr kim ana urar is
Qanda gri var is tutmal dq,
Saiq, qo qlc torar is (15, 635).
Dastani-hmd Hrami d:
Qlc salsa bin r tpinydi,
Qaan aslan kibi kim apnayd (22, 17).
Qaan aslan kibi yax yigitdir,
179

Gzldir surti, nqi yigitdir (22, 36).

Koroluda:
Bylr, biz shra qurduyuq,
Quyu qapmaq ilrimiz.
Qaan aslanlar yata
Srp qayalar dalarmz (75, 439).
Htta qaan sifti Korolu dastannda bzn substantivlrk
aslan iarlmy xidmt tmidir:
Dy babalardan miras qalbdr,
Dalar limizdn zara glibdir.
Mksnimiz srp qayalar olubdur,
Qaanlar rr, plng dalanr (18, 431).
Bllikl, bu arxaizmin qaan variantnda yazl v qzm,
kkrmi mnasnda izah zn doruldur. timoloji baxmdan da bu
fikirlr z tsdiqini tapr. Bl ki, qaan sifti qdim trk dilind
qorxmaz, igid mnalarnda izah diln kaaz sz il (12, 175) yni
mndn trmidir. gr kaaz arxaizmi masir dialktlrimizd
hikklnmk, zndn xmaq v buna yaxn mnalarda ilnn
qaarlanmaq, qaazlanmaq v qouzlammaq fllrinin (101,
441) trkibind qalmdrsa da, qaan//kaan sz tamamil
ilklikdn dmdr. Hr iki szn kknd qaqmaq//qaqmaq
(qzblnmk) flinin durduunu znn dirik (-an, -ar//-az sift
dzldn kililrdir). Bu arxaik fl boylarn dilind tz-tz rast
glinir:
N qaqrsan baa, aam Qazan,
Yoxsa kksnd yoqmudr iman? (73, 49).
180

Bun grdi, Qazan byi xatun Boy uzun Burla qaqd(73,

63).
Bun itck Banik qaqd (73, 64).
Qantural qaqdu (73, 81).
Qz qaqd (73, 85) v s.
Bu fakt da qaan aslan ifadsind qaan sznn mhz
qzbli, qzm anlamn bildirmsi fikrin qvvt vrir. Ancaq bu da
hqiqtdir ki, Orxon-Ynisy abidlrinin dilind sonradan xaqan
fontik variantn alm kaan//qaan sz d ilnmidir (94, 218,
228, 230, 247). Bununla bl onlarn mnas qardrla bilmz, nki
titul kimi ilnn kaan (xaqan) arxaizmi timoloji baxmdan baqa
sulla byk, yksk mnasnda ilnn ka//qa v qan (xan)
szlrinin birlmsindn yaranb byk xan anlamndadr. Hrnd
dililikd bunun ksi, yni qan (xan) sznn kaan sznn
fontik sxlmas nticsind yaranmas (129, 269) htimal olunur, lakin
tkhcallqdan oxhcalla doru inkiaf yolu kn trk dilinin
qdim dvr n bu xaraktrik sayla bilmz. Mhz kaan//qaan
sz Kitabn yazya alnd dvrd artq arxaikldiyi n Qaln
Ouz linin (dvltinin) bas xanlar xan titulu il tqdim olunur:
Xanlar xan xan Bayndr yild bir krr toy dib, Ouz bglrin
qonaqlard (73, 39).
Ala dadan tbr aa, xanlar xan Bayndra xbr vara(73, 41) v
s.
Ilkin arxaizmlrdn saydmz kaan//qaan sz M.Kaari
ltind d xaqan variantnda qyd alnmdr (111, III c., 157).
181

Sual olunur: htta XI sr dili n fontik baxmdan dyiikliy uram

kaan//qaan (q~x dyimsi qanunauyundur) sz-tutulu abidnin
z krldy XIV-XVI srlrd nc qavranla bilrdi? gr
Kitabn ilk nsxsinin Kaari lti il mqayisd daha vvllr
yazya alndn (20, 249) qbul tsk, qdim mifik tfkkr znd
mumildirn yuxardak soylama paranda Qaan Aslan ifadsi
Qaan Ouz birlmsinin qarl kimi qbul dilmlidir. Baqa
szl, M.Syidovun syldiyi kimi, aslan sz ya Ouz xann atributu
kimi mtn dmdr, ya da qaan aslan(qzm aslan) birlmsinin
abidnin dilind ilnm tzliyin uyan katib Qaan Ouz
birlmsindki qaan szn qzbli, kkrmi, qzm mnasnda
anlayaraq nnvi kild aslan sz il yana iltmli olmudur.
Ouz sznn abidnin mtnind antroponim kimi ilnmmsi d
nzr alnmaldr. Hr halda, hans mvqdn izah dilmsindn asl
olmayaraq bu mqamda Qaan Aslan ifadsinin mhz ski mif
sdaqt ruhunda ata balanc, Qaba Aac birlmsinin is ana
balanc yaatmas mbahissizdir.

QISACA RH
Av avlayb, qu qulayb gzrkn buald. Srcdi, mni yr
sald (D-244, 3-4).
Bu cmld ilnmi src(mk) fli d arxaik szlrimizdndir.
H.Arasl, F.Zynalov-.lizad, .Cmidov nrlrind sric(mk),
src(mk) variantlarnda transkripsiya diln bu arxaizm (70, 129; 73,
106; 20, 398), grnr, F.Zynalov-.lizad virmsind vrildiyi kimi
srmk anlamnda (71, 204) baa dlmdr.
Digr trk dillrind olduu kimi src(mk) fontik variantnda
ilnmi bu sz bdrmk mnasn ifad dir (139, IV c., I h, 829) v
bu mnan sas gtrn O.aiq v M.rgin yz-yz haqldrlar (109,
284; 106, II c., 274).
182

Bundan lav, Xanm baba, qorxuram sgirdrkn Qour at

srcdrm (D-143, 6) cmlsind srcdr(mk) flinin trkibind
yaayan bu sz mhz bdrmk anlamndadr. Ouznamd
vrilmi Bir srin atn ayan ksmslr (82, 76) atalar sznd d
hmin mna ifad olunmudur.

YANLI YAZI
Ouzu arsz trkman dlsin bzr (D- 249,1).
Ilk baxda olduqca aydn dyimdir. Grnr, l buna gr d
yalnz V.V.Bartodlun tcrmsi haql olaraq tiraz dourmudur (124,
197). Dyimd ouzun arsz, utanmaz turkmann dlisin, yni aldan
kmin bnzdilir. Bizc, msly mhz sthi yanald n bl
mnalandrla bilr. Atalar sznn mahiyytin vardqda, nc
dyrlr, aysbrqin grnmyn trfi z xr. Odur ki, onun dyilm
mqamn xatrlayaq. Toquz tmn Grcstan aznda gztilik dn
Bkil ov zaman ayan sndrr v bu sbbdn d divana xa bilmir.
Xatnnn boboazl ucundan l arasna yaylan bu xbr dmn
atr v o, oxsayl ordu il hcuma kir. lacsz qalan Bkil ygan
olu mran yanna arb vziyyti baa salr v onu, bir mddt nc
incis d, dar gnd daya bildiyi Qazan byin yanna kmk almaa
gndrmk istyir. On alt yana ynic atm mran atasnn bu
fikrin tiraz drk dmn qarsna znn xacan bildirrk
ondan izn istyir. Bkil qyrtli olunu alqlayr, z hrb paltarn v
atn ona vrrk dy yola salr. Dmn vvlc mran Bkil bilib
qamaq fikrin dr, amma gz diqqtl baxdqdan sonra atn v
gyimin Bkil mxsus olduunu, igidin is Bkil dyil, yniytm bir
olan olduunu Tkr xbr vrir. Tkr mslni anlayb dyir: Yz
adam sil, taraqa atlad, olan qorqudu. Olan qu yrkl olur,
183

mydan qor qaar (73,96). mranla z-z gln dmn vvlc onu
uaq bilib szl qorxutmaq istyir, lakin mrandan daha tutarl, daha
ksrli cavab idib hyrt glir v yuxardak dyimi ildir. Bu
variantda dyimin boydak hadislrin mntiqi il sslmdiyi
duyulmaqdadr. mrann mrdan duruu qarsnda arsz pitti
yrsiz grnr. Msly baqa ynmdn yanaaq.
Dyimin trkibindki dli sz slind Kitabn dilind igid,
alp, bahadr szlrinin sinonimi kimi ilnmidir:
Bahadr, dl, yax yigid idi (73, 99).
Mgr xanm, Uun Qocan kiik ol Sgrk y, bahadr, alp,
dl yigit qopd (73, 99).
Ouzdan bir dl yigit gldi (73, 101) v s.
Dondar, Qarcar, Domrul kimi ouz igidlrinin adlar qarsnda
ilnmsi onu gstrir ki, dli sz mhz arxaik mnada aqlanmaldr. Trkman dlisi dyildikd h d aldan kmi dyil,
igidi baa dlmlidir. Igid sznn antonimi is qorxaq
mnasna yaxn sz olmaldr. Ouz igidlrinin rfin dzlbqoulmu bu adibd onlarn trkman igidlrindn stn tutulmas tbii
grnr. Bu mqamda cici-bici trkman qz (73,80) ifadsinin d
yni tnopsixoloji qaynaqdan bhrlndiyi yada salnmaldr. Odur ki,
dyimin trkibind dli sznn antonimi kimi gtmi arsz
siftinin ilnmsi zn dorultmur.
Bizc, bu ziddiyyt ilkin arxaizmlrin oxunmas zaman Kitabn
zn krn katibin buraxd digr shvlr kontkstind aqlana
bilr.
mrhly ayrdmz arxaiklm prossinin n qdim ilkin
mrhlsi XI sri, yni srin Kitab klin salnd dvr hat dir.
184

l buna gr d sonrak srlrd z krln bu abidnin dilind

ilkin arxaizmlrin ya ada qarl il, ya da yanl olaraq oxar
formal digr bir szl vzlnmsi hadissin mtmadi rast glmk
olur. Arsz sznn mhz sonuncu sulla bu dyimin trkibin
ddy fikrindyik.
M.Kaari ltind qdim ouzlara mxsus dyrsiz y
mnasnda arxaik arsu sz qyd alnmdr (111, I c, 127). Sonrak
mrhld trk dillrinin, dmk olar ki, h bir yazl abidsind rast
glinmyn bu szdn istifad tmkl haqqnda danlan dyimin ilkin
variantn brpa tmk mmkndr: Ouzu arsus trkman dlisin
bzr, yni ouzun dyrsizi (grksizi, vcsizi) trkmann igidin
bnzr. Bu yozum boydak hadislrin gdiatna tam uyun glir.
Hqiqtn d, nc uaq hsab dilrk qiymtlndirilmyn mran
sayca oxluq tkil dn tcrbli dmn qarsnda zn bir r, bir
igid kimi aparr, ona gzlnilmyn zrb vurub mlub dir.
Ilkin mnan anlamayan katib Ouzu arsus birlmsindki
sonuncu sz arsz kimi oxumaqla bu qdim ouz atalar szn
kkl kild thrif tmli olmudur.

DY YARAR YARAQLAR
yz say cidalu yigit bunu yanna cm oldu (D- 254,13 - D255, 1).
Bu cmlnin trkibind ilnmi say sz d nadir arxaizmlrindndir. Niz, sng mnasn vrn cida (-lu tsdiqdici sift
dzldn kilidir) szn izah dn bu arxaizm O..Gkyay
szlynd dz, dzgn, cilal (109, 277), M.rgin szlynd dz,
dzgn, dmdz, cilal, kayan, parlak mnalarnda (106, IIc., 261)
aqlanmdr. V.V.Bartold trcmsind (sobralis dciqit v isl
trxsot, voorucnn kopmi, 129, 99) masir mnada qavranlan
185

say sz F.Zynalov-S.lizad nrind yz nizli sm igid

(71, 208) variantnda virmsindn grndy kimi, yigid szn
tyin dn sift tk aqlanmdr. Say-sm mrkkb siftinin
trkibind indi d yaayan mna alarna istinad dn mlliflr say
sznn yigid szn dyil, cida (lu) szn tyin tmsini,
ndns, nzrdn qarm v buna gr d sz srasn dyimli
olmular (mqayis t: yz say cidalu yigit yz nizli sm
igid). Aradrmalarsa say siftinin tamamil baqa mnan
bildirmsini z xarr.
Byk dili V.V.Radlov qrz dilind cai-kz ifadsin saslanaraq bu sz arn uzunluunda oxu tyin dn pitt kimi rh
dir v tamam, hazr mnalarnda ilndiyini (139, IV c., I h, 219) v
bu kk-szdn yaranm saylu sznn hazr, yax hazrlanm,
yax yrin ytirilmi anlamlarn bildirmsini gstrir (139, IV c., I h,
229). Bizc, cai-kz birlmsind olduu kimi, say cidalu
birlmsind d bu arxaik sz qdim silah nvlrini yax hazrlanmasna, dy hazr vziyytd olmasna gr sciyylndirn siftdir.
Qdim silah nvlrindn saylan gz//kz (bu sz abidnin mtnind
hm ayrlqda: Haman ylgindn gz qarub, atnn trkilrini dartd
urd, D-241, 1-2), hm d gzl flinin trkibind: birin gzldi,
birin lin ald (D-199, 1) rast glinir) v cida szlri il yana,
M.Kaari ltind mumn yaraq (silah) mnasnda ilnn yarq
arxaizmini d sciyylndirn say (say yarq, 111, III c., 158) sz
z > y ss kidi yolu il saz siftindn dzlmidir. Masir dilimizd
hl d ilkliyini qorumu bu sz, grnr, hm abidnin dilind, hm
d digr trk dillrind y ssi il ilnmidir.

186

Z SZMZ Z DLQANLIMIZ
Grd kim, ksz olan bir qzan kir (D 256, 9-10).
.Cmidov Dd Qorqud kitabnn mtnindki thriflri sad v
mrkkb olmaq zr qrupladrarkn bu cmlni ikinci qrupa daxil
tmidir (21, 153-154). Mvcud nrlri mqayisli thlil clb dn
alim zahiri oxarlqla mntiqi uyarln vhdti kimi mumildirdiyi
suldan istifad tmkl bu cmlni Grd iki gsz olan bir-biriln
kiir variantnda brpa tmidir (21, 154). Aradrcnn bu qnat
glmyi, bizc, aadak dil faktlar il baldr:
1) qzan sznn nadir arxaizmlrdn biri olmas;
2) ki(mk) (-r indiki zaman kilisidir) flinin masir
anlamda, yni -i kilisi il dzlmi qarlq nvd anlalmas;
3) - tsirlik hal kilisi qbul tmi qzan arxaizminin qarlq
nv kimi anlalan ki(mk) fli il qrammatik laqy gir
bilmmsi.
Maraqldr ki, V.V.Bartold hmin sz qazan (koml) (129, 90),
F.Zynalov v S.lizad qz (71, 209) mnasnda, O..Gkyay
mnblr saslanaraq gnc, dliqanl; rkk ocuk; qz ocuk (109,
248), M.rgin is kzan, ocuk, rkk ocuk (106, II c., 185)
mnalarnda aqlamlar. Masir trk dialktlrind hzan ~ kzan
fontik variantlarnda yaamaqda olan bu arxaik szn mna alarlar v
timologiyas zrind ayrca dayanan A.Cfrolu, tssf ki, Dd
Qorqud kitabnda ilnm mqamn thlil clb tmdn onun
Dastan avarlarnn dilindn alnm bir sz olduunu irli srmdr
(103, 4-5). Lakin diqqti kn odur ki, bu szn hm trk
dbiyyatnda, hm d son alara qdr bzi Anadolu ivlrind
dliqanl, rkk, ocuq, arkada v s. mnalarda ilnilmsi
tsdiqlnir. Tarixi inkiaf baxmndan kzan (qzan) fontik variant
daha qdimdir; k//q ~ h (x) ss dyimsi ox-ox sonralarn
187

mhsuludur. Bu is ail mnal hzan avar sznn kzan//qzan

arxaizminin sasnda durmas htimaln fonosmantik dyim
baxmndan mmknsz dir. Mllifin znn d gstrdiyi kimi,
kzan sznn kknd kz kk durur. Grnr, mllifi adran
hmin sz kkn ad anlamnda anlalmas olmudur. slind, hmin
sz a(maq), qzbln(mk) mnal kz-//qz- flindn -an ad
dzldn kili il yaranmdr. Kitabn dilind rast glinn toan
(ahin) sz d bu sulla dzlmidir.
Dliqanl mna alar qzm, qzan mna alarna ox
uyundur. Bu mna alar hm d rkk uaq anlamna yaxndr,
nki qzmaq mhz olan uaqlarn daha ox sciyylndirir.
ki(mk) flin glinc, bu sz masir mnada anlalmaya da
bilr, yni - kilisi tarixn h d btn mqamlarda qarlq nv
dzltmy xidmt tmmidir: msln, sor(maq)soru(maq),
brki(mk)brki(mk), br(mk)br(mk), bz(mk) bz(mk) fllrind olduu kimi. Dmli, - kilisini, sadc, fldn
fl dzldn kili kimi d gtrmk mmkndr.
Qzan szndki - kilisin glinc, unutmaq olmaz ki,
qrammatik kililrin hl difrnsiallamad bir dvrd formalam
bu abidnin dilind o yalnz tsirlik hal funksiyasn dyil, birglikvasitlik hal vzifsini d yrin ytir bilrdi. Gstriln cmly
komplks yanadqda onun sad, aydn bir fikri ifad tdiyi
myynlir: Grd ki, ytim olan bir dliqanlyla kiir
(yaxalar).
Bllikl, bu mqamda da nsx katibinin h bir thrif yol vrmdiyi, ksin, tarixi dil faktlarna sdaqtl riayt tdiyi ortaya xr.

188

DALAMI DEYMLR
ski tutu biti, ksz olan dili ac olur (D - 256, 11-12).
Kitabn Uun Qoca ol Sgrk boyunda gtmi bu qdim
ouz dyimi d maraql bir ama malikdir. Aradrmalar gstrir ki, bu
dyimin aqlanmasnda balca tinlik ikinci v nc szn nc
oxunmas v hans mnada rh dilmsi il baldr. Buna gr d
qorqudnaslqda onun bir n variantl rhi mvcuddur. Qyd olunan
szlri yazlda buraxlan katib rhin sasn donun biti klind
oxuyan V.V. Bartold dyimi btvlkd Voh staroqo plat, zk
malika- sirot qorki (124, 90) klind tcrm tmidir. Bu oxunu
variant v mna yozumu akadmik H.Araslya daha inandrc
grndy n znn hazrlad nrlrd ski donun biti, ksz
olann dili ac olar variantnda oxumaa stnlk vrmidir (70, 135).
.Cmidov abidnin mtnnaslq msllrin hsr tdiyi
doktorluq dissrtasiyasnda mvcud dyiml bal oxunu variantlarn
thlil clb drk burada nsx shvlrinin izlrini grmkl Bartold,
Arasl variant zrind dayanmdr (125, 24). Tdqiqat alim hmin
msly bir daha qaydaraq onu Drzdn lyazmas katibinin yzlrl
thrifinin biri kimi xaraktriz tmi, donun szn bir nqt art
il shvn tutun klind yazlmasn mdrik fikrin ziflmsi kimi
qiymtlndirmidir (21, 154). Bu oxunu variant hm F.Zynalov
S.lizad nrind (71, 111), hm d sonuncu nsiklopdik nrd (73,
99) saxlanlmdr.
Bllikl, ski rb lifbasnn mahiyytindn irli gln yazl
xtasna istinad dilrk aqlanm birinci variant ulu babalarmzn
qrib bir mntiq malik olduunu z xarr. Dm, o zamanlar dil
acl bitl mqayis dilrmi. Grnr, bitli babalarmz htta o
drcd usta imilr ki, khn paltar bitini tz paltar bitindn
frqlndirmyi, onun daha arl-acl olduunu myynldirmyi
189

bacarrlarm. Yoxsa, bl bir mdrik fikir Dd Qorqud kitab kimi

yksk mnvi dyrlri znd mumildirn bdii snt nmunsin
tsadfn d bilmzdi. Grndy kimi, msly bl formal
yanama qdim ouz tfkkrn, onun mntiqi dnc modlin
smayan bir yozum mydana qoyur. Bu mqamda ilkin arxaizmlrin
qavranlmasna mnasibtd qdim l yazma katibi v masir nairlrin
mvq uyunluu tamamil st-st dr.
Ikinci variant byk trk dilisi M.rgin trfindn irli srlmdr. Atalar szn Drzdn nsxsindki yazlna uyun olaraq
ski tutu biti, ksz olanu dili ac olar klind (106, Ic., 226)
oxuyan qorqudnas, tssf ki, qyd olunan szlri tarixi lksikann
szgcindn kirmyrk masir anlamda ilndiyi kimi rh tmidir
(106, II c., 54, 297).
O.aiq trfindn vrilmi nc variantda is birinci hiss ski
tutu buni klind oxunmusa da, htta mllifin z n sual
douran mbahisli khn tutun bar yozumu (124, 227) atalar
sznn dqiq amna iq samr. Grnr, l buna gr qorqudnas
alim bu mvqyindn l kmi v dyimin birinci hisssini eski tutu
biti klind oxumu (109, 126), tut v bit szlrini masir
anlamda izah tmidir (109, 178, 295). Bllikl, hr variantn
myyn ziddiyytli mqam bu qdim atalar sznn ny
saslandn z xarmaqda tinlik yaradr. Dyimin mzini
anlamaq n onun ilnm mqamn bir daha xatrlayaq. Boyun
giriind nql dilir ki, Uun Qoca adl bi kiinin iki olu vard. Byk
olunun ad grk, kiik olunun ad Sgrk idi. Qazan xann
divannda zn srbst apard n Trs Uzam trfindn danlanr.
grk, xandan aqn dilyir. Kafir lin hcuma kir, dylrin
birind baslaraq dustaq kimi linc qalasna salnr. Kiik qarda
Sgrk byyb boya- baa atr. Bir gn yolu bir yncaa dr.
Mhkm yyib-irk mst olur. Bayra ayaq yoluna xanda bir
ytim olann bir qzanla bir dliqanl il kidiyini grb hrsin
190

bir ill vurur. Ytim olann dili dinc durmur. Sgryi aclamaq n
indiy qdr ondan gizli saxlanlm dustaq qarda sirrini ar.
Qardann kim v harada olduunu yrnn Sgrk bu ac xbrdn
sarslaraq alayr. Bizc, ytim olann Sgry vrdiyi bd xbrin
tsir gcn artrmaq n ildilmi hmin atalar szn xalqmzn
dil, sz, onun ksr sviyysin vrdiyi qiymtl mqayisd dyrlndirmk mmkndr. Canl xalq dilind indi d z ilkliyini saxlayan
qlnc yaras saalar, sz yaras saalmaz atalar sznn thlili
gstrir ki, o mhz Dd Qorqud boylarnda tsvir olunan qlnc
zamannda formalaa bilrdi.
Tdqiqat gstrir ki, dyimin slin uyun aqlanmasnda aar
rolunu oynayan tut (-u yiylik hal kilisidir) v bit (-
mnsubiyyt kilisidir) szlri ilkin arxaiklmy mruz qalm
lvi vahidlrdndir. Hmin arxaizmlrin mhz ycam formal,
lakonik mzmunlu atalar sznn trkibind ilnmsi onlarn katib
trfindn vzlnmsin man olmudur.
Tut arxaizmi Kaari ltind qlnc v qlnc kimi ylrin
zrin kn pas mnasnda qyd alnmdr (111, II c, 281). Klc
tatksa, i yunar, r tatksa, qan tuncar (qlnc paslanarsa, i
tinlr, adam tatlaarsa, qan pozular dmkdir) qdim trk
mslind tat fontik variantnda yazya alnm bu arxaik sz rh
yazan B. Atalay onun tut formasn daha dzgn hsab tmidir (111,
II c, 239). V.V. Radlov ltind pas mnal tot v o~a ss
vzlnmsi il tat variantnda qyd alnm bu arxaizmin bir ox
trk dillrind ilklikdn dmdiyi nzr arpr (139, III c., 1h., 898;
139, III c., 1h., 1205). Bit sz d ilkin arxaizmlr aiddir. Msl
burasndadr ki, qdim trk dillrind zn mhkm yr tutmu fl-ad
sinkrtizmi hadissi (yni yni szn hm prossi ii, hal, hrkti,
hm d hmin prossin nticsi kimi yaranan yan adlandrmas fakt)
mvcud olmudur. M.Kaari ltind bit variantnda yara
qapamaq mnasn ifad dn bu arxaik szn bit(mk) variant
191

ksr trk dillrind yara il bal saalmaq, bitimk mnalarnda

ilnmsi d diqqti clb dir (143, 154-155). Hmin qanunauyunlua
sasn bit arxaizmini yalnz fl kk kimi dyil, hm d yara
saalmas anlamnda isim kimi d qavramaq mmkndr. Bu is imkan
vrir ki, hmin atalar sz khn qlnc pasnn yara saalmas, ytim
olann dili ac (arl) olur klind aqlansn. Bu gn d mitimizd pasl, iti, ksyn altlrin yaras qorxulu hsab olunur, qan
zhrldiyi n onlarn yaras gc saalr. Bu mnada irli srdymz
yozumun daha mntiqi, xalqn hyat tcrbsin daha uyun olduu
aydnlar. XII-XIII sr trk dbiyyatnn qiymtli nmunlrindn
saylan .Yqnkinin Atbat l-hqaiq pomasnda ilnmi til
baaq tursa btmz, btr oq ba(dil yaras saalmaz, saalar ox
yaras, bax: 126, 87) misras v yuxarda qyd tdiyimiz masir
Azrbaycan atalar sz yni mahidnin, yni tfkkrn nticsi kimi
yaranmdr ki, bu da irli srln yozumun hqiqiliyin zmant vrir.
Btn bu dyilnlr bir daha onu gstrir ki, Dd Qorqud kitab
daha qdim ouz tfkkrnn mhsuludur.
***
Dbgn kbini ssgn yrtar (D-265, 8-9).
Maraql mzmuna malik bu dyimin qavranlmasnda ikinci szn
oxunuu v mnalandrlmas xsusi rol oynayr. M.rgin hmin sz
kpini fontik variantnda oxuyaraq (106, I c., 230) ikin, m,
ikinlik kimi izah tmidir (106, II c., 206). Alimin dpgn v
ssgn szlrin vrdiyi rhdn (106, II c., 82, 276) bl ntic
xarmaq olar ki, onun mzmunu vuraan (v ya tpik atan) iini
buynuzlayan yrtar kimi anlalmaldr.
V.V.Bartold hmin dyimi zadn ast lqahqos razorvt
bodahiys kimi trcm tmi v paz pazla xararlar mnasnda
192

atla bua arasnda dy ifad tdiyini bildirmidir (126, 135). Ikinci

szn zadn ast klind trcmsindn bl mlum olur ki,
grkmli qorqudnas onu H.Arasl kimi tpgn ktn ssgn
yrtar variantnda (70, 139) oxumudur. F.Zynalov S.lizad
nrind is bu dyim qdim ouz msli kimi dyrlndirilrk
tpynin kpn ssyn yatrar mnasn ifad tdiyi qnatin
glinmi v masir kvivalnti kimi dinsizin hdsindn imansz
glr dyimi gstrilmidir (71, 211). Yrtar flinin yatrar fli il
aqlanmasndan aydn olur ki, ikinci sz masir dilimizd kp
vrmk frazminin trkibind yaayan sz kimi gtrlmdr. .Cmidov hmin sz kpn klind transkripsiya ts d, hans
mnada ilnmsini rh tmmidir (20, 239). Drzdn lyazma
nsxsind kbini varianitnda yazlm bu sz (D, 265-8) abidnin
dilind ilnmi arxaizmlrdndir. Maldarlqla mul olan trk
xalqlarnn dyimlrind at, bua, kz, dv v s. il bal klli
miqdarda atalar sz yr almdr. Szsz, haqqnda danlan bu ouz
atalar sz d tpik atan atla buynuzlaan hyvanlar arasndak mnasibti mumildirmy xidmt dir. Bu mnada kp// kb arxaizmi
atla bal olmaldr. Aradrmalar gstrdi ki, Kaari ltind kiiltm
mnal -ck kilisi il birg vrilmi kp sz (kpck) ouzca
yhrin n v arxa yastqlarn adlandmaq n ilnmidir (111, I c,
478). Bu mna is dyimdki mna il tam st-st dr. P ssinin indi
d iki sait arasnda b ssin kmsi hadissin saslansaq, bu oxunu
variantn mqbul sayan alimlr haqq qazandrmaq lazm glir.
Kop//kp sz hm d dy zaman atlarn stn v qarnlarnn
altna doladlan zirhli rtklri d adlandrmaldr. Bir sra trk
dillrind kp sznn kp fontik variantnda gyim, kim,
paltar (129, III c., 2 h., 1185), bu Hyyan ltind qlib (forma)
v kp fontik variantnda zirhli paltar mnalarnda (30, 47)
ilndiyini nzr alsaq, hmin szn gstriln dyimd dmir don,
zirhli anlamn ifad tdiyini sylmk olar. Kitabn dilind
193

ilnmi yapnc mnal kpnk sz d yni sz kkndn rit

tapm olmaldr. Bzi atalar sz kimi bu dyim d hm hqiqi, hm d
mcazi mnan ifad dir. gr tpgn sz qlnc, grz, omaq,
balta kimi qdim silah nvlri il vuruan igidlri iarlyirs,
ssgn sz sng, sr cida, kndr, niz il silahlanm igidlri
mumildirir ki, dy zaman qlbnin mhz sonunculara nsib
olduu bildirilir.
Fikrimizi sonuncu boyda Qazanla Aruz arasndak dy shnsi il
aqlayaq:
Qazan qalqan yapnd, sgsin lin ald. Ba zrin virdi.
Aydr: Mr qavat, muxannatlq il r ldrmk nc olur, mn saa
gstryim! - ddi. Aruz Qazan zrin at sald. Qazan qlclad,
zrr qdr ksdirmdi, t kdi. Nvbt Qazana dgdi. Altm tutam
ala gndrin qoltuq qsd, Aruza bir gndr urd. Kksndn yalabdaq
t kdi. At zrindn yr sald (73, 111).
Bllikl, kp//kb arxaizminin dzgn am mbahisli
mqama bir aydnlq gtirir v ilkin fikri brpa tmy imkan vrir.
***
Qayr rn qlauzsz yol yalsa,
Qlauzsz yol baaran Qazan r idim (D- 278, 5-6).
XI boyda sirlikd olan Qazan xann zn ymyi rliy
yaramayan mziyyt kimi nzr arpdraraq, gstrdiyi hnrlri
dmn bir-bir sadalad soylama parasndan gtrlm bu
misralarn ilk klmsi qayr sz d qorqudnaslqda mbahisli
oxunua v ama malik arxaizmlrdndir. ksr nairlrin, o cmldn
O. . Gkyayn (109, 242), M.rginin (106, II c., 176) rb mnli
qyri sznn fontik variant hsab tdiyi (6, II c., 176), KitabiDd Qorqud Ensiklopdiyasnda blc d aqlanan (73, 176),
194

H.Araslnn is qyri variatnda oxuduu (70, 146) bu sz S.lizad

qay sz il yni kkdn trmi qayr flinin - kilisi qbul
tmi fli balama formas kimi rh dir (71, 252). Ancaq F.
Zynalovla birg virmsind onu fli balama kimi dyil, fli sift
formasnda qorxu kn variantnda (71, 216) vrir ki, bu da fikrin
tam durulmadn gstrir. Hmin szn oxunuu v mna am
zrind daha gni dayanan V.Zahidolu is qayr variantnda slin
uyun oxuduu bu sz gri, griy mnalarnda ilnmi zrf hsab
drk, trkibc gri dnmk mnasnda ilnmi arxaik qay- fl
kkn, -ir icbar nv lamtin v - fli balama kilisin paralayr
v onun fli balamadan tcrid olunma yolu il yarandn irli srr
(100, 270-273). Fikrini zngin dil faktlar il saslandrmaa alan
aradrc nvbti sz ardnca gtmk, izl hrkt tmk mnasn
vrn r- arxaik flinin -n kilisi qbul tmi fli sift formas kimi
oxuyur v cmlni griy bldi arxasnca gdn yol yanlsa,
bldisiz yol baaran Qazan r idim variantnda vririr (100, 273274).
Son dvrlrd qorqudnaslqda uurlu aradrmalar il diqqti
kn Z.Vahidolunun bu mlahizsi n qdr clbdici olsa da, Qazan
xann zn adic griy gdnl mqayis tmsi inandrc
grnmr. Bundan lav, gr mtnd bldisiz yol yanlmaqdan sz
alrsa, virmd bldinin itirak ks olunur ki, bu da yozumun
doruluuna bh yaradr.
Qayr arxaizminin qay- fl kkndn qaynaqlanmas il bal
istr S.lizad, istrs d V.Zahidolunun fikirlri il tam rikik. Lakin
onun formalamas tamamil baqa istiqamtd gtmidir. Qay- fl
kk tarixn griy dnmk mnas il yana, qorxmaq, kinmk,
aradan xmaq kimi oxar mna alarlarnda da ilnmidir. Bu,
Kitabn dilind rast gldiyimiz qayr(maq), qayq(maq)
fllrininin timoloji v mna am il sbuta ytirilir. Msln, ...
qorqma-qayrma, brk srxodur, cavab vrmz ddilr (73, 42)
195

cmlsind lksik mvaziliy uyun olaraq qorxmaq v qayrmaq

fllri yaxn mnalar ifad tmidir. Mnim anam mnim n
qayrmasun (73, 71) cmlsind qorxmaq, narahat olmaq, fikir
kmk mnas zddir (Grnr, qay sz bu mna alarndan
trmidir).
Gstriln mna alarlar Qantural boyunda Qanturalnn aslanla
vuruu rfsind yoldaalrnn ona ruh vrmk mqsdil syldiklri
soylama parasnda da ks olunmudur:
Qara polad uz qlcdan qaytmayan,
Aca tozlu qat yaydan drsinmyn.
A ylkl tkn oxdan qayqmayan
Canvrlr srvri qagan aslan qran
Ala kpk itin kndzin taladarm?
Alp yigitlr sava gni qrmndan qayurrm?ddilr (73, 82).
Arxaik qay- flin -t, -q, -r fldn fl dzldn kililrinin
artrlmas yolu il dzlmi, qaytmaq, qayqmaq, qayrmaq
fllri dnmk, kinmk, qorxmaq mnalarn ifad dir. Qay-
arxaik fl kk dilimizin sonrak inkiafnda q~c ss dyimsin mruz
qalaraq cay(maq) variantnda z mstqilliyini saxlamaqdadr.
A.Marainin msali-trkan srind vrilmi r olan caymaz
atalar sz (1,11) qay-//cay- flinin qorxmaq, qorxub aradan
xmaq mnalar sasnda qurulmudur. Cay(maq) fli qorxub
aradan xmaq mnasnda indi d canl xalq dilind ilnmkddir. Bu
fl bzi dialktlrimizd yolunu azmaq kimi qyd alnmdr (8,
453).
Bizc, qayr arxaizmi mhz qorxmaq, kinmk, aradan
xmaq mna alarlarnda ilnmi bu fl kkndn -r kilisinin
artrlmas il dzlmi siftdir. Doru (do-ru), yumru (yum-ru),
yri (y-ri) v s. siftlrin yaranma modlind formalam qayr
196

sz qorxaq, qorxub aradan xan anlamlarda lamt bildirn sz

olmaldr. O, igid, mrd, csur mnasn toplum klind ifad dn
rn (burada -n kilisi cmlik dyil, mhz olan sznd olduu
kimi topluluq bildirir) szn xaraktriz dir. Hm d abidnin dili
zrind mahidlr gstrir ki, qayr arxaizmi baqa szl dyil,
mhz rn sz il laqd ilnmidir. Alp rnlr qrmndan
qayururd (73, 82) cmlsind (slind cml qayururm sual
formasnda bitmlidir) bu ballq aydn grnr. Dmli, Qazan zn
rnlrl mqayis dir; frq ondadr ki, gr dmndn qorxub aradan
xan bzi igidlr bldisiz yol yanlsa, Qazan bldisiz d i baaran
igiddir, rdir.
mumiyytl, boylarn mzmunundan bl aydn olur ki, qorxaqlq, dmn qarsndan kilmk ouz igidlri n qbuldilmz
xlaq normasdr. Alp r qorxu vrmk yib olur (73, 81),
Qrmndan dnms-qamasa, rlik yax (73, 88) dyimlrind bu
ouz dncsi ycam ifad olunmudur. Dnmzliyi, qorxmazl il
siln Qazann bu kyfiyyti hmin soylama parasnn vrildiyi boyun
sonrak sjt xttind bir daha z tsdiqini tapr.
***
Dd Qorqudkitabn lvan naxlarla toxunmu qdim bir
xalaya bnztmk olar. Buradak hr naxn kodladrlm z anlam
vardr. Ulu babalarmzn ski dncsini, yaam trzini canlandran
bl sz-naxlardan bzilrini slin uyun oxuyub aqlamaa
aldq. Tssf ki, bu mqamda szmz tkndis d, gzmz,
knlmz yn d Qorqud dnyasnda v bu dnyann hllik anlaya
bilmdiyimiz n-n sirli sznd qald.

197

AIQLANMI SZ V IFADLRIN SIYAHISI

A (sd) mcazi mnada: halal, mqdds ...................................39
Aar byt(mk), boya-baa atdr(maq) ...............................40, 41
Ar ar, lng trpnn ...........................................................26, 27
Alaqr(maq) ucadan, brkdn ssln(mk), bar(maq) ................88
Ala (qopuz) ulu ...........................................................................33
Alaq (yer) ulu, mqdds ............................................................34
An yadda, ruh, hu ......................................................................64
And(maq) canlandr(maq), hazr et(mk) .................................... 64
Arun sian cinsindn yarim arn uzunluunda bir heyvan.........81
Arsu dyrsiz, qrzsiz, vecsiz ....................................................189
Ayr tk, erkk da keisi ........................................................138
Beik nsil, qohum-qrba ..........................................................159
Bit yara saalmas .......................................................................196
Burma nax .................................................................................102
alml grnl ........................................................................105
ay(maq) qalarn at(maq) .......................................................105
aya baq(maq) qalarn atb bax(maq), zndl bax(maq) .........105
ki(mk) yaxala(maq) ............................................................193
igin ipkl ilnn nax ............................................................163
igni ipk naxl .........................................................................163
Dprtinc acqlannca, zrin qcannca ....................................54
Dik(mk) sanc(maq), qur(maq) .....................................96, 150, 151
Dikdir(mk) qurdur(maq); sancdr(maq),
dlib-dedir(mk) ...................................................151
Doxarlay yolda kimi .................................................................137
198

Dlm nsil, nsil artrmaq n toxum .......................................40

Dvlt 1 al, dnc ...................................................................18
Dvlt 2 bxt, tale: uur ....................................................18, 20, 70
ygl qabral ..........................................................................58
Gez (suyu) az, quru ....................................................................24
Gn gney ...................................................................................178
Gn Ortac Gney Ortac (ski trk yurdu) ...................................178
Xas seilmi, adl-sanl ................................................................146
Kei ziz, istkli, dyrli, arzu ediln ..........................................79
Keyik ceyran, cyr, sn, da keisi kimi ctdrnaql
yeyiln heyvanlara veriln mumi ad ................................21
Ko(<kou~kou) alanm dri ...............................................162
Kb yhrin n v arxa yasdqlar, dy zaman atlarn stn
v qarnlarnn altna doladlan zirehli rtk .......................198
Kr uursuz, frsiz, yaramaz ...................................................15, 16
Qadr gcl, mdhi, qorxunc, srt .......................................62, 157
Qalm saysz, oxsayl .................................................................73
Qanlu bol, zngin, gur, doyumlu .................................................120
Qanlu-qanlu bol-bol, gur-gur ......................................................120
Qayr qorxaq, qorxub aradan xan .............................................201
Qzan yeniyetm dliqanl ...........................................................192
Qom adr, alaq; topa .................................................................94
Qoma alacq, coma ........................................................................96
Qom-qom adr-adr, topa-topa ...................................................94
Mar//mr arxaik ar nidas .........................................111, 112
Ocaq mcazi mnada: ail, nsil ...................................................16
Oq(caz) adr qurmaq n aac budandan hazrlanan
dirk (zizlm kilisi qbul etmidir) .....................44
Ortac 1 ski trk-ouz yurdunda da ad:
Or uca, tac<taq da ....................................178,179, 180
Ortac 2 mcazi mnada: vqar ............................................180, 181
rn dalm, dal .....................................................................62
t(mk) dil-dil t(mk), ox dan(maq).................................88, 89
Sa (bglr) dncli, all (bylr) .........................................144
199

Sa (gn) zikr, dnc, xatir (gn) ......................................36

Saqnc 1 al, dnc ...................................................................19
Saqnc 2 bxt, tale, uur ..........................................................18, 71
Say dy hazr, saz, yax vziyytd olan ..............................190
Sra (barmaq) kiik, eel (barmaq), arxa (barmaq) ................147
St(maq) yarl(maq), partla(maq) ................................................172
Sz szlt, ar ...............................................................................29
Sol (bglr) buyruq, mr mntzir (bylr) ...............................145
Solduran zifldn, clzladran ...................................................52
Solduran soy zifldn, clzladran trf ....................................52
Soy trf ........................................................................................51
Sn(mk) grinib uzan(maq), dartnb uzan(maq) ......................172
Src(mk) bdr(mk) ................................................................187
Srm tqibetm,qovma ........................................................171
Tamar aya tkln qollar, qaynaqlar..........................................154
Tolab sd v aart mhsullar saxlamaq n qab .....................165
Tolab-tolab qab-qab ....................................................................165
Tolma (beik) brl, traf tutulu, dolma saya (beik) ...........101
Tolduran dadan, dadc ............................................................52
Tolduran toy dadc tayfa ...........................................................52
Toy xalq, tayfa ...............................................................................52
Tulat(maq) ayn, suyun qarsna bnd, sdd kdirmk.........153
Ulal(maq) by(mk) ................................................................... 58
Urun qohum, nsil......................................................................169
Uyannda uyunluunda, mvafiqliyind .....................................47
Ya sfr .....................................................................................140
Yaal parlaq ..................................................................................47
Yaal ala apalaca, al qrmz .........................................................47
Yayqandunda silklnib trpndikd; mcazi mnada:
sxavt gstrdikd ...........................................141
Yelk sadaq, ox qab ..................................................................128
Yeyin yeyin, cld, iti .....................................................................26
Yr(maq) bir yer topla(maq), cm el(mk) ............................62
Yol mr mntzir, sz baxan, ml edm ................................140
200

Yola mr mntzir, yerin yetirn .............................................140

DBIYYAT
1.Abbasqulu Marai. msali- trkan. Bak: Yaz, 1992.
2.Abdulla B. Kitabi-Dd Qorqudun potikas. Bak: lm, 1999.
3.Abdulla B. Kitabi -Dd Qorqudda qular. // Kitabi -Dd
Qorqud (mqallr toplusu). Bak: lm, 1999, sh. 60-66.
4.Anar. Dd Qorqud dnyas. // Azrbaycan , 1985, 11, sh. 79145.
5.Arasl H. Orxan aiq Gkyaya (Aq mktub). // Azrbaycan, 1977,
5, sh. 191-203.
6.Aq lsgr. Birinci kitab. Bak: 1973.
7.Azrbaycan dilinin dialktoloji lti. I cild, A-Y. Ankara: 1999.
8.Azrbaycan dilinin dialktoloji lti. Bak: Azrb. SSR A
nriyyat, 1964.
9.Azrbaycan dilinin izahl lti. I-IV c., Bak: lm, 1964-1987.
10.Azrbaycan klassik dbiyyat kitabxanas. Xalq dbiyyat,
I
c., Bak: lm, 1982.
11.Azrbaycan mhbbt dastanlar. Bak: Elm, 1979.
12.Bayat F. Ouz pik nnsi v Ouz kaan dastan. Bak: Sabah,
1993.
13.Bayatlar. Bak: lm, 1977.
14.Budaqova Z., Hacyv T. Azrbaycan dili. Bak: lm, 1992.
15.Brhanddin Q. Divan. Bak: Azrnr, 1988
16.Cahangirov M. Kitabi Dd Qorqud boylarndak cmiyytin
zaman v mkan haqqnda. // ADU-nun lmi srlri. Dil v dbiyyat
sriyas, Bak: 1976, 4, sh. 72-77.

201

17.Clilov F. Azrbaycan dilind al kkl szlr (tarixi-timoloji

td). // Azrbaycan filologiyas msllri, I. Bak: lm, 1983, sh. 165173.
18.Cmidov . Kitabi-Dd Qorqudu vrqlyrkn. Bak: Gnclik,
1969.
19.Cmidov . Kitabi-Dd Qorqud. Bak: Elm, 1977.
20.Cmidov . Kitabi-Dd Qorqud (Tarixi, corafi, tkstoloji
tdqiq v Drzdn lyazmasnn drstldirilmi lmi mtni). Bak: lm,
1999.
21.Cmidov . Thriflr, tshihlr, aqlamalar. // Azrbaycan, 1,
1999, sh.151-161 .
22.Dastani-hmd Hram. Bak: Gnclik, 1978
23.Dmirizad . Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnn dili. Bak:
API-nin nri, 1959.
24.Dmirizad . 50 sz. Bak:Gnclik, 1968.
25.dbiyyat mntxbat. 8-ci sinif n. Bak: Maarif, 1985.
26.hmdov B. Azrbaycan dilinin qsa timoloji lti. Bak:
Mtrcim, 1999.
27.liyarov S. Kitabi-Dd Qorqud: lyazmalar zrind almalar. // Azrbaycan filologiyas msllri, III. Bak: lm, 1991, sh. 135160.
28.lizad S. Azrbaycanda Kitabi Dd Qorqudun lmi mtninin
nri problmlrin dair. // Kitabi Dd Qorqud (mqallr toplusu),
Bak: lm, 1999., sh. 21-26.
29.mani M., srlri. Bak: 1983
30.sirddin bu Hyyan l-ndlusi. Kitab l-idrak li-lisan l-trak
(Trk dillrini drktm kitab). Bak: Azrnr, 1992.
31.zizov .I. Azrbaycan dilinin dialkt lksikasnn tarixi inkiaf. //
Azrbaycan dilinin tarixi lksiksna dair tdqiqlr. Bak: ADU nri, 1988,
sh. 40-46.
32.Fdai. Bxtiyarnam. Bak: rq- Qrb , 2004.
33.Fzuli M. srlri. I,II c., Bak: Azrb. SSR A nri, 1958.
34.Hacyv A. X. Dolu sznn timologiyas. // lm v hyat, 2,
sh. 29-30.

202

35.Hacyv A. X. Bir sylmin oxunuu v am. // Azrbaycan dili

v dbiyyat tdrisi, 1998, 2, sh. 12-15.
36.Hacyev A.X. Kitabi-Dd Qorqud: oxunular, amlar. //
Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisi, 1998.4, sh.62-66
37.Hacyev A.X. Kitabi-Dd Qorqud: bzi sz v ifadlrin am.
// Dd Qorqud -1300 TPI-nin lmi konfransnn matriallar. Bak:
1999, sh. 84-96.
38.Hacyev A.X. Qorqud deyimlri yeni yozumda. // Mtrcim, 1999,
3, sh.63-66
39.Hacyv A.X. Qdim ouz tarixinin Kitabi-Dd Qorqudda
yaayan izlri. // Azrbaycan arxologiyas, 1999, 3-4, sh. 15-21
40.Hacyv A.X. Bir daha mar/mr sz haqqnda. // Kitabi-Dd
Qorqud (mqallr toplusu). Bak: 1999, sh. 255-260.
41.Hacyv A.X. Kitabi-Dd Qorqudda ilnmi atalar sznn
am. // Thsil, mdniyyt, incsnt, 2000, 1, sh. 5-10.
42.Hacyv A.X. limizin sz qalas, dilimizin Qz qalas. //
Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisi , 2000,2, sh.10-14.
43.Hacyv A.X. Kitabi-Dd Qorqudda ilnmi qdim bir dyimin
am. // Dil v dbiyyat, Bak: 2001, 1, sh. 34-35.
44.Hacyv A.X. Kitabi-Dd Qorqudda bir sylmin tarixi v mifoloji
qaynaqlar. // Thsil, mdniyyt, incsnt, 2001, 1, sh. 63-69.
45.Hacyv A.X. Kitabi-Dd Qorqudla bal bir arxaizmin lksiksmantik am. // Thsil, mdniyyt, incsnt, 2001, 3, sh. 56-61.
46.Hacyv A.X. ski deyim, yeni yozum. // Dd Qorqud (lmi-dbi
toplu), I, Bak: 2002, sh.43-49
47.Hacyv A. X. Lksik arxaiklm baxmndan Dd Qorqud
kitabna bir nzr. // Dd Qorqud (lmi-dbi toplu), III, Bak: 2002, sh.
17-30.
48.Hacyv A. X. Dd Qorqud sznn cazibsind. // Dd Qorqud
(lmi-dbi toplu), I, Bak: 2004, sh. 3-19
49.Hacyv A. X. Irk bitikl bal bir aqlama. // Trkologiya, Bak:
2004, 4, sh. 70-73.
50.Hacyv A. X. Soylam, grlim, xanm, n soylam. // Dd
Qorqud (lmi- dbi toplu), II. Bak: 2005, sh. 14-19.

203

51.Hacyv A. X. Dd Qorqud kitabda ilnmi bzi atalar szlri

haqqnda. // Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr, XVI. Bak:
2005, sh. 162-171.
52.Hacyv A. X. Dd Qorqud kitabnda ilnmi qanl arxaizminin
mna alarlar. // Dd Qorqud (lmi-dbi toplu),IV, Bak: 2005, sh. 2231.
53.Hacyv A. X. Ulu tarix, ski mif. // Azrbaycan ifahi xalq
dbiyyatna dair tdqiqlr, XIX. Bak: 2006, sh. 59-70.
54.Hacyv A. X. Dd Qorqud kitab: mbahisli mqamlar. //
Dd Qorqud (elmi -dbi toplu),II, 2006, sh. 23-34.
55.Hacyv A. X. Dd Qorqud kitabnda dalam szlr. // Dd
Qorqud (lmi -dbi toplu), III, 2006, sh. 3-15.
56.Hacyv A.X. Qorqudnasla dyrli thf. // Dd Qorqud
(lmi-dbi toplu),IV, 2006, sh. 160-168.
57.Hacyv A.X. Dd Qorqud posunda ilnmi bzi szlr
haqqnda dnclr (yaxud doru szn iziyl). // Ortaq trk kmiindn ortaq trk glcyin IV Uluslararas folklor konfransnn matriallar.
Bak: 2006, sh. 49-53.
58.Hacyv T. Azrbaycan dbi dili tarixi (tkkl dvr). Bak:
ADU nri, 1976.
59.Hacyv T. dbiyyatmzn qhrmanlq dbt. // ADU-nun elmi
srlri. Dil v dbiyyat sriyas, 1976, 4, s.3-7.
60.Hacyv T. Dd Qorqud: dyimlr, dnclr. Bak: lm, 1999.
61.Hacyv T. Dd Qorqud kitabnda trk dmokratiyas. // Dd
Qorqud-1300, Bak Univrsittinin nriyyat, 1999, sh. 28-37
62.Hacyv T., Vliyv K. Azrbaycan dili tarixi. Orklr v
matriallar. Bak: Maarif, 1983.
63.Hacyeva Z.T. Suli Fqih Yusif v Zleyxa XVI sr Azrbaycan
yazl abidsi. Mtn v leksik oerk. Bak: Maarif, 1991
64.Hsnov A. Mar// mr sznn tarixi haqqnda. // ADU-nun
elmi srlri, Dil v ddbiyyat sriyas. 1970, -6. sh. 38-44.
65.Xlilov P. Kitabi-Dd Qorqud Intibah abidsi. Bak: Gnclik,
1993.
66.Xst Qasm. 46 r. Bak: Gnclik, 1975.

204

67.Xtai .I. srlri. I,II c. Bak: Azrnr, 1976.

68.Kaari M. Divani lat-it-trk. I-IV c., (trcm dn v nr
hazrlayan: R. sgr), Bak: Ozan, 2006.
69.Kitabi Dd Qorqud (trtib edni: Arasl H.). Bak: Azrnr, 1962.
70.Kitabi Dd Qorqud (trtib edni: Arasl H.). Bak: Gnclik, 1978.
71.Kitabi Dd Qorqud (trtib, transkripsiya, sadldirilmi variant v
mqddim F. Zynalov v S. lizadnindir). Bak: Yaz, 1988.
72.Kitabi Dd Qorqud (trtib edni, apa hazrlayan, n szn v
ltin mllifi S. lizad), Bak: Yni Nrlr vi, 1999.
73.Kitabi Dd Qorqud nsiklopdiyas, I c., Bak: YN, 2000.
74.Kivri. srlri. Bak: Yaz, 1984.
75.Korolu. Bak: Azrb. SSP A nri. 1956.
76.Qukasyan V.Y. Azrbaycan dilinin tkkl tarixin dair. // Azrbaycan filologiyas msllri, I. Bak: lm, 1983, s. 35-62.
77.Qul li. Qissyi-Yusif. Bak: rq- Qrb, 2004.
78.Mmmdov I. Azrbaycan dilinin lksik-smantik sviyysinin
bzi xsusiyytlri (Kitabi Dd Qorqudun matriallar sasnda). //
Azrbaycan filologiyas msllri, III, Bak: lm, 1991, s. 230-240.
79.Musa Yaqub. Bir sim st. Bak: Yaz, 1983.
80.Nasoylu M. Kitabi Dd Qorqudda ilnmi bir sz haqqnda. //
Kitabi Dd Qorqud (mqallr toplusu). Bak: lm, sh. 237-239.
81.Nsimi I. Silmi srlri. Bak: Azrnr, 1973.
82.Ouznam (apa hazrlayan: S. lizad) Bak: Yaz, 1987.
83.Ouznamlr (trtibilr v n szn mlliflri: K. Vliyv, F.
Uurlu). Bak: Bak Univrsittinin nriyyat, 1993.
84.Rcbov ., Mmmdov Y. Orxon-Ynisy abidlri. Bak: Yaz,
1993.
85.Rhimolu A. Mahmud Kaarinin Divani lat- it- trk sri v
Kitabi Dd Qorqud. // Dd Qorqud -1300. Bak: Bak Univrsitti
nriyyat, 1999, sh. 298-307.
86.Ridddin F. Ouznam. Bak: Azrnr, 1992.
87.Rzasoy S. Kitabi Dd Qorqud un mtni il bal bir qyd. // Dil
msllrin dair tmatik toplu. Bak: 1994, 1, sh. 78-81.
88.Sar Aq. rlr. Bak: Azrnr, 1966.

205

89.Srbrnnikov .A., Hacyva N.Z. Trk dillrinin mqayisli

tarixi. Bak: 2002
90.Syidov M. Azrbaycann xalqnn soykkn dnrkn. Bak:
Yaz, 1989.
91.Sumr F. Ouzlar. Bak: Yaz, 1992.
92.irliyv M. Azrbaycan dialktologiyasnn saslar. Bak: Maarif,
1968.
93.krl . Azrbaycan dilinin tarixi qrammatikas (zrf v
kmki nitq hisslri). Bak: API-nin nri, 1981.
94.krl . Qdim trk yazl abidlrinin dili. Bak: Maarif, 1993
95.Tayv B.M. Azrbaycan dilind siftin azaltma drcsi (XIXXX sr dbi dil v masir dialkt matriallar sasnda). //Azrbaycan
dililiyi msllri. Bak: 1967, sh.128-147
96.Thmasib M.H. Azrbaycan xalq dastanlar (orta sr). Bak: lm,
1972.
97.Vliyv K. Kitabi-Dd Qorqud orta mktbd. // Azrbaycan
dili v dbiyyatn tdrisi, 1977, 1, sh. 92-95
98.Yunis mr. srlri. Bak: ndr, 2004.
99.Zahidolu V. Kitabi-Dd Qorqudun lksikas haqqnda bzi
qydlr (II mqal). // Azrb. A-nn xbrlri, dbiyyat, dil v incsnt
sriyas. 1998, 3-4, sh. 3-12.
100.Zahidolu V. Kitabi-Dd Qorqudun lksikas haqqnda bzi
qydlr. // Kitabi Dd Qorqud (mqallr toplusu). Bak: lm, 1999,
sh. 269-283.
Trkiy trkcsind
101.Altayl S. Azrbaycan trkcsi szlg. I-II. Istanbul: 1994
102.Banguolu T. Trkcd bnzrlik sfatleri. // Trk Dili Aradrmalar Yll Blltni. Ankara: 1957, s. 13-27.
103. Cafrolu A. timolojik aradrma dnmlri. // Trk Dili
Aradrmalar Yll Blltn, Ankara: 1957, s.3-12
104.Drlm szlg. IV c., Ankara: 1969

206

105.Dou Anadolu Osmanlcas. timoloji szl dnmsi. Do. Dr.

Tuncr Glnsoy, Ankara: 1986.
106.rgin M. Ddm Korkut kitab. Giri Mtin Faksml. I c.,
Ankara: 1958; II c., 1963
107.rgin M. Orhun abidlri. Istanbul: 2000.
108.Hammr Y.V. Osmanl tarixi, Ic., Cvirn Mhmt Ata, Istanbul:
1990.
109.Gkyay O.. Ddm Korkutun Kitab. Istanbul: 2000.
110.Ibn-Muhnna luati. Abtullah Battal, 3. Bask, Ankara: 1997
111.Kaari M. Divani lat-it-trk (virni: Atalay B.). I-IV c.,
Ankara: 1985-1986.
112.Kutadgu bilig. I mtin, R.R.Arat, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara: 1979
113.Srtkaya O.F. Dd Korkut Kitabnn Drzdn Nshasnn Giri
Blm. Istanbul: tkn, 2006.
114.Tarama szlg. Trk Tarih Kurumu Basmvi, I c., Ankara:
1965; IV c, 1969
115.Tekin T. Dd Korkut hikayelerind bazi dzeltmeler. // Trk Dili
Aradrmalar Yll 1982-1983. Ankara: 1986,s. 141-156.
116.Tzcan S.Boschotn H. Dd Korkut Ouznamlri. Istanbul:
2001
117.Tzcan S. Dd Korkut Ouznamlri zrin notlar. Istanbul:
2001.
118.Zahidolu V. Bkki S. A. N. Samoylovi v Altay trklrind
kadnlara zg klimlr adl makalsi. // Trk dnyas, Dil v dbiyyat
Drgisi, Ankara: 2002, s. 155-166.
119.Zahidolu V. Kitabi-Dd Korkut. Mstnsih Yanllar v
Mtin Grklri. // Trk Halklarnn dbi kmii: trk Dstanlar
Uluslararas smpozyum. Bak: 2004, s. 277-283.

207

Rus dilind
120.Aslanov V. O putx ustanovlni prvnx korny slov s
nproduktivnmi affiksami v trkskix zkax (na matrial v
azrbaydcanskoqo zka). // Azrbaycan dililiyi msllri (mqallr
mcmusi). Bak: 1967, s.84-102.
121.Bakirsko-russkiy slovar. M.: Nauka, 1958.
122.Budaqov L.Z. Sravnitlny slovar turko-tatarskix nariy,t.1,
S.-Pb.:1869, t. 2, S.-Pb.: 1871.
123.Qaqauzsko-russko-moldavskiy slovar. M.: 1973.
124.Dd Korkut (pr. akad. Bartolda V.V. Podqotovili k pati
Arasl Q., Taxmasib M.Q.). Baku: 1950
125.Dcamidov . Tkstoloqisko issldovani Kitabi-Dd
Korkut. Doktorska dissrtai. Baku: 1984.
126.Drvntrkskiy slovar. Ln.: Nauka, 1969
127.Kacibkov S.Z. Qlaqolno-imnna korrlsi qomoqnnx
korny v trkskix zkov (vlni sinkrtizma). Alma-Ata: Nauka, 1986.
128.Kirqizsko-russkiy slovar. Sostavitl K.K.daxin. M.: Sovtska
gniklopdi, 1965.
129.Kniqa moqo Dda Korkuta. Prvod V.V.Bartolda, izdatli:
V.M. Cirmunskiy, A.N. Kononov. M.-L.: 1962.
130.Kononov A.N. Rodoslovny turkmn, soinni Abu -l- Qazi,
xana Kivinskoqo. M.-L.: 1958.
131.Kononov A.N. Qrammatika zka trkskixruniskiy pamtnikov
VII-IX vv. Ln.: 1980
132.Lvin A.I. Opisani kirqiz-kazaix ili kirqiz kaysaix ord i
stpy. S.- Pb.: 1832.
133.Malov S. . Pamtniki drvntrkskoqo pismnnosti. Tkst i
issldovani. M.,-L.: Izd-vo AN SSSR, 1951.
134.Malov S.. Uyqurskiy zk (xamitsko nari). M.-L.: Izd-vo AN
SSSR,1954.
135.Mamdov A. Toritiski problm vosstanovlni prvnx
korny v trkskiy zkov. // Azrbaycan filologiyas msllri, II. Bak:
1984, s.5-30.

208

136.Nadcip G.N. Issldovani po istorii trkskix zkov XI XIV vv.

M.: Nauka, 1989.
137.Oyrotsko-russkiy slovar. Sostavitli Baskakov N.A. Tohakova
T.I. M.: 1947.
138.Pkarskiy G.K. Slovar kutskoqo zka. t.III, M.: 1958
139.Radlov V.V. Opt slovar trkskix nariy, t. I-IV. S.-Pb.: 18991911.
140.Raid ad-din F. Oquznam. Baku: Glm, 1987.
141.Svortn G.V. Gtimoloqiskiy slovar trkskix zkov
(obhtrkski i mctrkski osnov na qlasn). M.: Nauka, 1974.
142.Svortn G. Gtimoloqiskiy slovar trkskiy zkov.
(obhtrkski i mctrkski osnov na bukv B). M.: 1978.
143.Svortn G. Gtimoloqiskiy slovar trkskiy zkov (obhtrkski i mctrkski osnov na bukv V, Q, D). M.: 1980.
144.Turkmnsko-russkiy slovar. M.: Sovtska gniklopdi, 1968.
145.Uyqursko-russkiy slovar. Sostavitl G.N.Nadcip. M.: Sovtska
niklopdi , 1968.
146.Gtimoloqiskiy slovar trkskix zkov. M.: 1989.

209

MNDRICAT
n sz vzi.........................................................................................3
Ulu Qorqud, ulu tarix..........................................................................4
Qorqud deyimlri yeni yozumda......................................................13
Qdim ouz msli............................................................................55
ski inanclar......................................................................................59
Ula olu Salur Qazan.......................................................................65
mrhlli arxaiklm.................................................................75
Yurd yeri............................................................................................89
Nadir incilr.......................................................................................97
Trkn ar nidas mar//mr...............................................105
Qanlu sifti...................................................................................113
Yelk ox qab............................................................................123
Yayn lin alb gd.................................................................130
Nemtli Ouz..................................................................................139
Sa bglr sol bglr....................................................................142
Drli barmaq................................................................................146
-dik(mk) felinin mna alarlar.....................................................148
Ilkin arxaizmlr...............................................................................151
Mitl bal bir sz......................................................................163
Mbahisli mqamlar......................................................................165
Ulu yurd, ski mif............................................................................173
Qsaca rh.......................................................................................187
Yanl yaz.......................................................................................187
Dy yarar yaraqlar.....................................................................190
z szmz z dliqanlmz........................................................192
Dalam deyimlr.........................................................................194
Aqlanm sz v ifadlrin siyahs.............................................203
dbiyyat ...........206

210

211