HA HNG QUOC, PH.D.

Lanh ao

2005
1

T AP MOT

VA N DU N G BA N
THAN: NHN LAI
T AI NANG CUA
TIEN NHAN

Lanh ao
Toan Bo 6 Tap
Tap 1
Van Dung Ban Than: Nhn Lai Tai
Nang Cua Tien Nhan
Tap 2
Van Dung Boi Canh: Nhn Lai Tai
Nang Cua Tien Nhan
Tap 3
Van Dung oi Tng: Nhn Lai
Tai Nang Cua Tien Nhan
Tap 4
Van Dung Ban Than: Tai Nang Cua
Nhng Nhan Vat ng ai
Tap 5
Van Dung Boi Canh: Tai Nang Cua
Nhng Nhan Vat ng ai
Tap 6
Van Dung oi Tng: Tai Nang
Cua Nhng Nhan Vat ng ai
4

bien soan

Ha Hng Quoc
chuyen gia quan tr

a ang ky ban quyen vi

Library of Congress,
Copyright Office,
101 Independence Avenue S.E.,
Washington, D.C. 20559-6222

THE NAO LA

NGI LANH AO?

La n h a o la nghe
thua t va khoa ho c
na n g s so n g.
Kho n g tr la nghe
thuat va khoa hoc ap
at s chet.
8

N gi ta thng gan ghep mot cach sai lam danh

xng nhng ngi lanh ao cho nhng ke khong

tr. Neu hai ch lanh ao c at tren mot cc
cua truc nh ngha th cc con lai c danh cho
hai ch khong tr. Ke khong tr la ngi biet van
dung nhng phng tien khung bo e cng bc ca
nhan, tap the, hoac quan chung i vao bai lo va
chap nhan s ap che. Vi nh ngha nay chung ta
khong the goi tap oan giao s Taliban la nhng
ngi lanh ao at nc Afghanistan. Khong the
goi Saddam Hussen la ngi lanh ao Iraq. Khong
the goi Polpot la nhng ngi lanh ao at nc
Kampuchia. Khong the goi Idi Amin Dada Oumee
la ngi lanh ao at nc Uganda. Khong the goi
9

Pavelic la nhng ngi lanh ao at nc Croatia.

Khong the goi Slobodan Milosevic la ngi lanh
ao at nc Serbia. Ho thc s ch la nhng ke
khong tr at nc cua ho bang bao lc co he thong
va at hieu qua ho mong muon, ung vi nh ngha
ke khong tr. Trong chieu hng nhan loai cang
ngay cang tien ve con ng nhan ban cao o, song
hanh vi khoa hoc ky thuat tien nhanh ve nhng
chan tri cha khai m, s phan nh cho ng cho
nhng ngi lanh ao va nhng ke khong tr se ngay
cang ro ret. Lanh ao la nghe thuat va khoa hoc
nang s song con khong tr la nghe thuat va khoa
hoc ap at s chet. Va cang chac chan hn la khong
the goi nhng ten lanh chua chien tranh nh Ali
Mahdi Mohammed, Hassan Mohamed Nur
Shargudud, Mohammed Farah Aidid, Hussein
Mohammed Aidid, Musa Sudi Yalahow, hoa c
Abdullahi Yusuf Ahmed la nhng ngi lanh ao
at nc Somalia. Ho ch la nhng ten au so
cua am loan quan sat nhan gieo rac khung bo tren
chnh manh at cua at nc ho.
Ngi ta thng gan ghep mot cach bat can danh
xng nhng ngi lanh ao cho nhng ngi cam
quyen mot at nc (leaders v/s government officers). Thc ra mot quan chc ang cam quyen at
nc co the la mot ngi lanh ao, co the la mot ke
10

ke

khong tr

la

mot ngi biet van

dung nhng phng
tie n khu n g bo e
cng bc ca nhan,
tap the, hoac quan
chung i vao bai lo
va chap nhan s ap
che.

11

T rong chieu hng

nhan loai cang ngay
ca n g tie n ve con
ng nhan ban cao
o , song ha n h v i
khoa hoc ky thuat tien
nhanh ve nhng chan
tri cha khai m, s
phan nh cho ng
cho nhng ngi lanh
a o va nh n g ke
kho n g tr se nga y
cang ro ret.

12

khong tr, co the la mot ca nhan the hien mot phan

khong tr va mot phan lanh ao di mot cap o
tong hp nao o, hoac cung co the la mot ngi
chang the hien nhng ac tnh lanh ao hoac khong
tr. V vay, nhng ngi ang cng v cam quyen
nen c goi ung vi chc vu cua ho, hoac goi
chung la nhng ngi cam quyen, tr khi co ly do
xac ang e tang my hieu lanh ao cho nhng ngi
cam quyen o.
Ngi ta cung thng gan ghep mot cach bat can
danh xng nhng ngi lanh ao cho nhng ngi
cam quyen quan tr mot cong ty doanh thng (leaders v/s business managers). Giong nh nhng ngi
cam quyen mot at nc, mot vien chc quan tr
cong ty doanh thng co the xng ang c goi la
mot ngi lanh ao hoac co the khong xng ang
mot chut nao vi danh xng o. Tren can ban, nhng
vien chc quan tr va tat ca nhan vien trc thuoc
eu la nhng ngi c mn vao lam viec cho
cong ty nhng khac nhau cho nhng vien chc
quan tr c at vao vai tro ch huy va nhng ngi
trc thuoc phai tuan hanh. Nhan vien phai tuan
hanh theo moi quyet nh cua vien chc ch huy,
dau muon hay khong muon, dau ong y hay khong
ong y, ngoai tr nhng quyet nh vi pham luat
phap cua quoc gia va luat le cua cong ty; o la khe
13

c ng nhien gia nhan vien va cong ty. V vay,

nhng ngi ang nam gi mot chc vu quan tr
trong mot cong ty doanh thng nen c goi ung
vi chc vu cua ho, hoac goi chung la nhng ngi
quan tr cong ty, tr khi co ly do xac ang e tang
ho my hieu ngi lanh ao.
Tng t, ngi ta thng lam dung danh xng
nhng ngi lanh ao e gan cho nhng ngi cam
quyen quan s (leaders v/s military commanding
officers). Nhng ngi ch huy mot lc lng quan
s co the la mot ngi lanh ao ung ngha. Tuy
nhien v cong viec binh b la cong viec cua chien
tranh cho nen nhng ngi cam quyen quan s co
khuynh hng s dung nhng phng tien hoac the
hien nhng ac tnh co the noi gan vi khong tr
hn la lanh ao. Do o, tren can ban, ho nen c
goi ung vi cap bc cua ho hoac goi chung la nhng
ngi ch huy quan s th ung hn, tr khi co ly do
xac ang e tang ho my hieu ngi lanh ao.
Ngc lai vi khuynh hng lam dung, khong t
ngi a tin rang ch co mot ngi cao nhat trong
mot to chc hoac trong mot quoc gia mi xng ang
nhan lanh hai ch lanh ao. Va ch co ngi nay, v
lanh tu, mi co quyen lanh ao to chc hoac lanh
ao at nc. V the, nhat la trong nhng giai oan
14

en toi, ngi ta thng gi thai o ngoi yen ch

i ai o, ch i mot v minh quan hoac mot ang
thanh nhan ra i, e lam cong viec lanh ao at
nc va giai quyet gium nhng van nan xa hoi. Suy
ngh nay khong lanh manh v nhieu ly do. Th nhat
la ngi ta co khuynh hng ban cai moi viec va
tr nen vo trach nhiem trc nhng dien bien chi
phoi en van menh cua to chc, cua quoc gia hoac
cua the gii. Th hai la ngi ta co khuynh hng
li lnh va thu ong trong viec oi ng vi nhng
dien bien chi phoi en van menh cua to chc, cua
quoc gia hoac cua the gii. Th ba, gian tiep khuyen
khch thai o nhng con manh ho khong the song
chung mot rng, nhng con ga choi khong the up
chung mot boi, a ti cho chia che phan hoa hoac
ti cho khong the ket hp c.1
Nhng ieu va neu tren cot y e dan en mot nhan
xet chung la, mot mat, hai ch lanh ao a b lam
dung ti mc o ngi ta co the quang len cho bat
c mot ngi nao va, mot mat khac, hai ch lanh
ao b gii han ti mc o la ngi ta ch danh rieng
cho mot ngi ngoi tren nh va ong hoa vai tro
lanh ao vi ngai v oc ton.
Sau khi a loai tr nhng cai khong ung hoac khong
chnh xac c neu ra tren, a en luc phai at
15

cau hoi: the nao la mot ngi lanh ao? Co rat

nhieu nh ngha va ly thuyet a c a ra. Tuy
nhien, neu theo cai nhn cua ngi viet, th ngi
lanh ao la mot ngi (1) biet van dung ban than,
(2) biet van dung boi canh cung phng tien thien
xao va (3) biet van dung oi tng e loi cuon vao
con ng do chnh mnh vach dan vi chu y cung
nhau tranh thu nhng muc tieu chu nh tien ti
cu canh mong cau. oi tng co the la mot ngi,
mot tap the nho, mot tap the ln, toan dan trong
mot nc, hoac toan the nhan loai tren the gii.
Trong nhng xa hoi thoang hoat (open societies)
qua kh cung nh vao thi iem hien tai, nhng
ngi lanh ao ung ngha co mat moi cap o va
cong viec lanh ao c thc hien moi cap o.
Cong viec lanh ao khong danh rieng cho mot ngi
tren nh.2 Trong nhng xa hoi thoang hoat ngi
ta sot sang hng ve viec to chc va lam cho kien
toan nhng he thong lanh ao (leadership systems)
e nh vao o nang lc cua moi va moi ca nhan
nam trong tam anh hng cua nhng he thong lanh
ao o c van dung mot cach hieu qua e giai
quyet moi van e c quan tam ti vi mc hieu
nang cao (high level of efficiency and effectiveness). Trong nhng he thong lanh ao o, nhieu
ngi se co c hoi e the hien tai nang lanh ao
16

ngi

lanh ao

la

mo t ng i bie t va n
dung ban than, biet van
du n g bo i ca n h cu n g
phng tien thien xao va
biet van dung oi tng
e lo i cuo n va o
con ng do
chnh mnh va c h
dan vi chu y
cung nhau tranh
thu nhng muc
tieu chu nh tien
ti cu canh
mong cau.
17

T rong nhng xa
ho i thoa n g hoa t ,
nhng ngi lanh
ao ung ngha co
mat moi cap o
va cong viec lanh
ao c thc hien
moi cap o.
Ho tham d v i
mot tinh than lanh
manh, khong t ton
cung khong t ti.

18

cua mnh cap o mnh ang ng. Ngi ta hang

say tham d vao cong viec lanh ao va hanh dien
vi vai tro cua mnh dau bat c cap o nao. Ho
tham d vi mot tinh than lanh manh, khong t ton
cung khong t ti. Trong nhng xa hoi thoang hoat
ngi ta hieu ro (1) bat c mot ngi lanh ao nao
tren mat at nay cung co luc a tng i theo s
lanh ao cua ngi khac va (2) cha co mot ngi
ch huy gioi nao tren mat at nay cha tng la ngi
tuan hanh gioi hoac khong biet en tnh cach quan
trong cua s tuan hanh. Ho cung hieu ro moi mot
ca nhan la mot ngi ch ng cho ke khac (a
leader: to lead) va ong thi la ngi c ke khac
ch ng (a follower: to be led), la mot ngi ra
lenh cho ke khac (superior: to give orders) va ong
thi la ngi tuan hanh menh lenh cua ke khac
(subbordinate: to carry out orders). Trong nhng
xa hoi thoang hoat ngi ta khiem nhng v nhan
thc rat ro moi ca nhan ch la mot bo phan nho be
trong mot chiec may khong lo ay lien he phc tap
ong thi ho khong kem t hao v biet ro la chiec
may khong lo o khong the chay em trn neu nhng
bo phan nho lam nen chiec may o khong hoat ong
tot.

19

Ho hieu ro moi mot ca nhan la

mot ngi ch ng cho ke khac
va ong thi la ngi c ke
khac ch ng, la mot ngi ra
lenh cho ke khac va ong thi
la ngi tuan hanh menh lenh
cua ke khac.

Ho khiem nhng v nhan thc

rat ro moi ca nhan ch la mot
bo pha n nho be trong mo t
chiec may khong lo ay lien
he phc tap. ong thi ho
khong kem t hao v biet ro la
chiec may khong lo o khong
the chay em trn neu nhng
bo phan nho lam nen chiec may
o khong hoat ong tot.
20

Chu Thch

1. Nhn suot dong lch s cua nhan loai, neu anh gia mot
cach that khach quan, nhng con ngi xng ang c ton
xng la minh quan hoac thanh nhan khong co nhieu. Neu
ch biet thu ong trong cay vao nhng nhan vat phi pham
nay th van menh cua con ngi tren mat at chac chan se
khong c sang sua lam.
2. Hai ch lanh tu cu ky cung nhng y niem benh hoan
chung quanh no la mot bat hanh ln va v the khong nen e
no tiep tuc hien hu trong ngon ng ung an va trong tam
thc chan chnh.

21

THE NAO LA BIET VAN DUNG

BAN THAN?

ngi
lanh ao

la

mot ngi biet van dung

ban than, biet van dung
boi canh cung phng
tien thien xao, va biet
van dung oi tng
22

T rc het, biet van dung ban than co ngha la

biet pho bay mot thc the thch hp e lanh ao.

Mot thc the c lam cho noi com va toa sang
trong boi canh ang van hanh. Th hai, biet van
dung ban than la biet vun boi kho tang ban than
t nang, t chat, the tnh, c tnh, cung cach va
v the xa hoi lam cho ngay cang to ep len va
cang tang gia tr. Th ba, biet van dung ban than
la biet don mnh e bc vao vu ai lanh ao.
Don mnh la mot cach noi khong g khac hn la t
trang b cho ban than mot ban lnh lanh ao trc
khi thc s ganh vac vai tro lanh ao. Th t, biet
van dung ban than la biet gi mnh trong luc ang
ganh vac vai tro lanh ao. Biet gi mnh la biet
lang nghe, biet thch ng va biet tai tao. Th
nam, biet van dung ban than la biet ri bo vu ai
lanh ao ung luc, trao lai ganh nang lanh ao
cho ngi khac. Va sau cung, biet van dung ban
than la khong e mnh rt vao con ng h hoai.
23

1. Biet Chon La Va Pho Bay

Mot Thc The Thch Hp

Trong nh ngha ve ngi lanh ao, cum t biet

van dung ban than co y noi ti kha nang t bien
thanh mot thc the thch hp e lanh ao ma ban
sac va hao quang cua thc the thch hp e lanh
ao nay c kien tao bang cach lam cho noi
com va toa sang mot phan t nang, t chat, the
tnh, c tnh, cung cach, v the --phu hp va sang
gia hn het trong boi canh ang van hanh-- co
san trong kho tang ban than cua ngi van dung.
Ch chon lay mot phan phu hp va sang gia hn
het t trong kho tang ban than e lam cho noi
com trong boi canh ang van hanh khong phai
la hanh vi doi tra m ngi. No la s chon la
mot thc the trong so a dang thc the ben trong
mot con ngi e pho bay di nhng ieu kien
cua moi trng vi mot y thc ro ret ve gia tr va
tac ong cua s chon la o. No la mot s chon
la e lam noi bat len nhng ng net u tu t
tren ban than cua ngi van dung va nhng ng
net u tu o se bien thanh sc manh ca nhan trong
boi canh ang van hanh. Hay noi mot cach khac
na, mot cach noi gan gui hn, no la mot la chon
e pho bay cai thc the ma nhieu ngi khac a
24

Biet van dung ban than

la biet chon la va pho
bay mot thc the thch
hp e lanh ao.

Ban sac va hao quang

cua thc the thch hp e
lanh ao c kien tao
bang cach lam cho noi
com va toa sang mot phan
t nang, t chat, the tnh,
c tnh, cung cach, v the
phu hp va sang gia hn
het trong boi canh ang
van hanh.
25

mua va ngi trng bay thc s co e ban,

ngay trong buoi ch nay ch khong phai buoi ch
khac, ngay trong ch nay ch khong phai ch nao
khac.
Mot nha th phong lu tao nha, mot
thien to ao hanh t bi, mot v quan
vng mau mc uy nghiem, mot v
chien tng dung cam than vu, mot
ngi tham mu chien trng tram tnh quyen
bien, mot ngi quan tr at nc c o man
can, mot nha ngoai giao mem mong nhng kien
nh, mot ngi thay an can tan tuy, mot ong cha
nghiem khac nhng t hoa, mot a chau nhng
nhn thuy chung, mot a hoc tro trong tnh tron
ngha, mot cong dan het long v xa tac. . . tat ca
nhng thc the nay eu nam tren ban than cua
mot con ngi co ten goi la Tran Nhan Tong. Moi
thc the nay cua ong, trong so a dang thc the,
toa sang vao mot thi iem nao o trong mot boi
canh nao o ang van hanh a e lai an tng
am net trong tam kham cua nhng ngi chng
kien. Moi an tng am net o la mot dau an cua
mot thc the thch hp e lanh ao.

26

Khong phai ch co mot Tran Nhan Tong mi co

a dang thc the ma hau het moi ngi eu nh
vay, ch khac biet la co y thc ro hay khong y thc
ro , ch khac biet la co biet chon la va pho bay
mot thc the thch hp e lanh ao trong boi canh
ang van hanh hay khong ma thoi.
Va, khong phai ch co mot Tran Nhan Tong mi
biet van dung ban than, chung quanh ong ta co
rat nhieu ngi lanh ao khac cung biet chon la
va pho bay, trong so a dang thc the cua ban
than, mot thc the thch hp e lanh ao trong boi
canh ang van hanh. ien hnh la Pham Ngu
Lao, Tran Hng ao, Tran Nhat Duat, Tran Quang
Khai, Tran Quoc Toan, van van.
Pha m Ngu La o xua t tha n la mo t
th n g da n , ng i la n g Phu U n g,
huye n n g Ha o , cha u Th n g
Hong. Co mot lan, trong luc ngoi
ang sot e kiem song, ong a ngh ngi ve chuyen
at nc en quen ca ngoai canh khong nghe
tieng quan la dep ng i nen b am cho mot
nhat giao vao ui en chay mau mi giat mnh.
Hng ao ai Vng Tran Quoc Tuan nghe la
nen keu en hoi chuyen va nhan ra ong se la mot
27

ky tai trong tng lai nen thu nhan lam viec di

trng, ra sc day do ao tao va ga a con gai
nuoi cho. Sau o Pho Ma ien Suy Pham Ngu
Lao a tr thanh mot nhan vat lanh ao loi lac va
lap nhieu cong trang hien hach ung vi tinh than
Vung giao non song trai may thu; Ba quan ta
cop nuot troi trau; Trai cha tra n cong danh
c; Con then khi nghe chuyen vu hau.1 Trong
boi canh ang van hanh, ong a biet chon la va
pho bay mot thc the thch hp e lanh ao. Cai
ban sac u t v chuyen cua tram ho en quen ca
ban than o a noi com va toa sang hao quang
di con mat tinh i cua Hng ao ai Vng
Tran Quoc Tuan va a cham ti trai tim cua nhan
vat than thanh nay. Thc the thch hp e lanh
ao cua Pham ien Suy tr thanh la huyen thoai
cua muon thu. Va, thc the thch hp e lanh
ao cua ong a bien thanh thc the lanh ao.
Tran Quoc Tuan, con cua An Sinh
Vng Tran Lieu, ngi co moi thu
mat v v b Tran Thu o ep ga cho
Tran Thai Tong, a t chon at s an
nguy cua at nc len vai ch khong tnh chuyen
tra thu nha theo li cha trang troi. Co lan ong a
hoi con trai Hng Nhng Vng Tran Quoc Tang
28

ngh sao ve viec ngi xa co ca thien ha e

truyen cho con chau. Tran Quoc Tang tra li
Tong thai to von la mot ong lao lam ruong a
tha c day van nen co c thien ha. Tran
Quoc Tuan nghe ap a noi gian rut gm oi
giet ten loan than bat hieu. Suot ca cuoc i
ong, Tran Quoc Tuan a het long het sc giup ba
i vua Tran chong giang san gi gn gieng
moi. S tham d cua ong vao ba lan chien tranh
ve quoc chong Nguyen Mong a lam cho ten tuoi
ong tr thanh bat t. Roi vao nhng ngay cuoi
i nam hap hoi tren ging benh ong van khong
xao lang chuyen mat con cua at nc, chuyen
oi no cua dan chung. Ong a nam tay vua Tran
Anh Tong an can nhac nh luc bnh th khoan
sc cho dan e lam ke sau re ben goc ma gi
nc. Trong boi canh ang van hanh, ong a e
lai mot dau cham sac son cuoi cung tren trang s
i cua Tran Quoc Tuan va tren trang s huy hoang
cua dan toc ai Viet. Dau cham noi com ban sac
bao gi cung ngh ti dan, bao gi cung la cong
boc cua dan a toa sang hao quang khong thua
g cong nghiep chien trng cua ong. Trc khi
ra i, Thng Phu Thng Quoc Cong Nhan Vu
Hng ao ai Vng van con pho bay mot thc
the thch hp e lanh ao. Thc the thch hp e
lanh ao o a bien thanh thc the lanh ao.
29

Tran Nhat Duat, mot nhan vat thong

lam ngon ng va phong hoa cua nhieu
dan toc lai la mot v thien tng cua
chien trng tng lam cho khong t
ke thu cua at nc phai run s, c vua Tran
Nhan Tong giao s mang du hang Trnh Giac Mat
ao a Giang. Luc Tran Nhat Duat keo quan
en ni, Trnh Giac Mat sai thuoc ha en quan
doanh noi vi ong Mat khong dam trai menh.
Neu an chua mot mnh mot nga en th Mat xin
hang. Tran Nhat Duat nhan li va ch mang theo
vai a tieu ong. Quan s co ngan nhng ong
van i. Ti ni pho c, tuy thay quan Mang tay
cam kh gii vay may mi lp chung quanh ay
ve doa nat, ong van treo len trai ung dung cung
Trnh Giac Mat oi ap bang tieng Mang, an boc
bang tay, uong ru bang mui. Nhng ng net
cua mot Chieu Van Vng am lc, hao sang,
phong khoang, gan gui, ang tin va ay chnh kh
a toa sang va cuon hut s ham mo cua quan Mang.
Nh o ong a thanh cong rc r trong s mang
thu phuc ao quan nay, khong mat mot mui ten
khong ton mot sinh menh. Trong boi canh ang
van hanh luc o, ong a biet chon la mot thc
the thch hp e pho bay va bien no thanh thc
the lanh ao.

30

Tran Quang Khai va la mot Thng

Tng tai ba tren chien trng va la
mot Thai S nhieu nang lc trong viec
ieu hanh quoc chanh. Vao thng
tuan thang 5 nam 1285, Tran Quang Khai cung
Tran Quoc Toan, Tran Thong, Nguyen Kha Lap,
Nguyen Truyen keo quan t Thanh Hoa ve anh
lay Chng Dng roi sau o hp quan cac lo
cung vi Tran Hng ao, Tran Quoc Tung, Pham
Ngu Lao tien len giai phong Thang Long. Quan
ai Viet cang anh cang hang. Quan Nguyen
phai bo thanh vt song Nh Ha chay ra ong
Kinh Bac, nay la Bac Ninh. Tran Quang Khai
dan quan vao thanh va m tiec khao thng ba
quan. Trong luc moi ngi ang vui Tran Quang
Khai a cam tac va ngam to Chng Dng cp
giao giac; Ham T bat quan Ho; Thai Bnh nen
gang sc; Non nc ay ngan thu.2 Cai phong
cach hao kh ngut tri cua Thng Tng Thai
S Tran Quang Khai a tr thanh la cau chuyen
muon i trong kho tang noi ve nhng anh hung
gi nc. Nhng quan trong hn, trong tiec vui
chien thang ong a tai xac nhan s menh gi nc
cua ngi quan nhan cung nhng vinh quang i
lien vi s mang o va ngam nhac nh moi ngi
phai y thc ve bon phan cua mnh. Trong boi
canh ang van hanh, ong a biet chon la va pho
31

bay mot thc the thch hp e lanh ao. Va thc

the thch hp e lanh ao o a bien thanh mot
thc the lanh ao.
Tran Quoc Toan la mot a be cha
u tuoi e c tham gia vao hoi ngh
ban viec chong Nguyen Mong nen
a bc boi bop nat trai cam trong tay
luc nao cung cha hay va ve nha t mnh huy ong
gia no cung than thuoc hn nghn ngi, mua binh
kh, ong chien thuyen cam quan i pha giac.
Vi mot quyet tam manh liet, vi mot y thc cao
vi ve trach nhiem va danh d cua mot ngi con
dan ai Viet ng trc tnh huong an nguy cua
at nc, va vi s can trng khong thua kem
bat c mot danh tng nao, a be con Tran Quoc
Toan a hoa than thanh mot thien than ln nh
nui cao toa ngi kh the dung manh pha giac
manh bao n vua va a lam cho quan cua Thoat
Hoan phai nhieu phen v mat. Trong boi canh
ang van hanh, Hoai Van Hau Tran Quoc Toan
a biet chon cho mnh va pho bay mot thc the
thch hp e lanh ao va bien no thanh mot thc
the lanh ao.

32

Khong rieng quan tng nha Tran, suot dong lch

s cua dan toc co khong t ngi a thc s biet
van dung ban than. Cung khong rieng gii may
rau, suot dong lch s cua dan toc co khong t n
lu a thc s biet van dung ban than; trong so o
co Trng N Vng, Trie u N Vng va a i
Thang Minh Hoang Hau.
Trng N Vng la nhng nng t
cua vung at Me Linh, cung yeu ieu
thuc n nh bao nhieu n lu khac,
cung cong dung ngon hanh nh bao
nhieu n lu khac, cung nup bong tung quan nh
bao nhieu n lu khac. Nhng khi ng trc
van menh nghiet nga cua dan toc, nhng v nng
t nay a biet chon lam m i cai the tnh yeu
uoi cua n lu va pho bay mot thc the thch
hp e lanh ao. Va, cai thc the thch hp e
lanh ao cua hai v Trng N Vng a ngi sang
kh the lng voi phat ngon c vang. Cai thc
the can quac anh th cua hai ba a loi cuon c
quan chung ng len anh uoi nhng ten Han
toc cai tr ha khac tan bao. Cai thc the can quac
anh th cua hai ba a lam cho ten Thai Thu To
nh cua Tay Han phai bang hoang rung s. Cai
thc the Mot bung em cung ch; Hai vai ganh
33

nc nha; Thanh Me khi e ba; Song Cam luc

phong ba; Nga sat m non Ve; C lao m ong
Hoa; Ngan nam bia a tac; Cong c nh hai
ba.3 Trong boi canh ang van hanh, hai ba a
biet chon la va pho bay mot thc the thch hp
e lanh ao va a bien no thanh thc the lanh
ao.
Trieu Th Trinh mot n lang hai mi
tuoi cua at Cu Chan, cung giong
nh hai v Trng N Vng, a khong
anh long ng nhn at to b nhng
ten ong Ngo day xeo nen a cung ngi anh
trai Trieu Quoc at ng len phat c khi ngha.
Khong nhng ba co ch kh anh hung, ba lai co
sc manh va mu lc nen hang ngan chien s a
xin theo chien au di c va cung vao rng nui
e ren binh luyen vo. . . . Trong chien tran ba to
ra can am phi thng nen c ton lam chu
tng. Ba mac ao giap vang, ci voi xong ra
trc quan ch nh i vao cho khong ngi.
ng trc van menh nghiet nga cua dan toc, ba
a biet lam m i cai bong dang quan thoa nho
be va pho bay mot thc the thch hp e lanh
ao. Va cai thc the thch hp e lanh ao cua ba
a noi com y ch v dan v nc Toi muon ci
34

cn gio manh, ap ng song d, chem ca trang

knh bien ong, quet sach b coi e cu dan ra
khoi ni am uoi, ch khong them bat chc
ngi i cuoi au khom lng lam t thiep cho
ngi ta. Cai thc the thch hp e lanh ao cua
Nhuy Kieu Tng Quan a toa sang kh the Le
Hai Ba Vng lam kinh hon bat phach nhng ten
ngoai toc tham lam tan hai ba tanh. Trong boi
canh ang van hanh, Bat Chnh Anh Liet Hung
Tai Trinh Nhat Phu Nhan Trieu N Vng a biet
chon la va pho bay mot thc the thch hp e
lanh ao va a bien no thanh thc the lanh ao.
Dng Van Nga, la mot ngi an
ba kiet xuat khac trong dong lch s
cua at nc Viet. Sau nhng nam
dai me say tu duc bo be viec trieu
chnh, gay ra canh con cai tan hai lan nhau, Van
Thang Vng inh Tien Hoang cuoi cung b am
sat chet trong luc ang say mem nam ngu ngoai
san. Ve Vng inh Tue, con cua Dng Van
Nga, c lap len lam vua luc mi 6 tuoi. Ke t
o Dng Thai Hau lam trieu dung Nguyen Bat,
inh ien va Le Hoan lam phu chnh. Thap ao
Tng Quan Le Hoan la ngi co tai nen c
Dng Thai Hau u ai va dan dan giao pho phan
35

ln cong viec chap chnh cho ong am trach. Nhom

Nguyen Bat, inh ien, Pham Hap khong cam
phuc nen ngam tron ve Ai Chau khi binh nh
keo ve kinh anh pha. Dng Thai Hau sai Le
Hoan ieu binh diet noi loan e tranh hau qua lau
dai ve sau. Nc Tong biet c nhng xao tron
trong noi bo cua trieu nh nha inh nen tha c
hoi xua quan sang anh. Nhan thc c nhng
hiem hoa trc mat, trong b e doa bi mam mong
tranh gianh quyen lc ngoai b e doa bi bong
dang ngoai xam, co the a en cho at nc b
dap vui tan nat roi ba tanh phai lam than nen
Dng Thai Hau a dan xep mot giai phap chnh
tr tao bao. Ba cho tien hanh viec truat phe ngai
v cua con mnh la inh Tue va giup Le Hoan len
ngoi mot cach em ep, roi sau o ket hon vi v
vua mi nay va tr thanh ai Thang Minh Hoang
Hau. Nh s dan xep o cua ba ai Hanh Hoang
e a nhanh chong giai quyet c nhng e
doa tai hau phng, thong nhat va cung co c
noi lc, ranh tay lo viec oi pho vi ngoai xam.
Va, ch trong nam sau quan Tong a b anh bai.
ng trc nhng th thach ln, Dng Thai Hau
a pho bay mot thc the thch hp e lanh ao.
Va cai thc the lanh ao cua ba a ngi sang kh
the cua mot ca nhan dam viet lch s cho chnh
mnh va cho chnh dan toc. Dau co nhieu ngi
36

a ket toi ba la khong oan chnh nhng le loi

suy ngh v ky cua nhng hu nho phong kien va
tam thng ch biet bao ve cho cai ta danh gia
va benh vc cho quyen li cua che o, dau a
muc nat, hn la lo cho van menh at nc ngh ti
hanh phuc cua ba tanh a khong the lam m i
cai chnh ngha cua mot ngi an ba ngoai hang.
Tuy ba khong cam gm ra tran xong ten uc
phao e diet quan Tong xam lang nhng chnh ba
a la mot trong nhng yeu to trc tiep giup cho
quan ai Viet chien thang. Tuy ba khong nhiep
chnh nh ai Hanh Hoang e nhng ba la cho
khi au cho s hnh thanh mot trieu ai kha huy
hoang ve ca hai mat vo cong va van tr, trong suot
24 nam lam vua cua Le Hoan. Tuy ba a am
mu phe e nhng chnh ba a bao ve c sinh
mang cho ong vua con th dai cua ba va a che
ch cho nhng ngi ho inh khong b giet hai
mot cach vo bo. Trc boi canh ang van hanh,
ai Thang Minh Hoang Hau a biet chon cho
mnh va pho bay mot thc the thch hp e lanh
ao va a bien no thanh mot thc the lanh ao.
Ngoai viec biet chon la va pho bay mot thc
the thch hp e lanh ao trong boi canh ang
van hanh, nhn t mat khac cua cung mot ong
37

tien, biet chon la va pho bay mot thc the thch

hp e sinh ton di nhng ieu kien cua moi
trng th thach cung quan trong khong kem
oi vi mot ngi thch hp e lanh ao.
Trong cuoc chien ve quoc lan th hai,
quan ai Viet rao triet truy kch quan
cua Thoat Hoan tai song Nh Nguyet.
Toa o t Thanh Hoa keo quan ra
bien roi hp cung quan O Ma Nhi t ngoai bien
anh vao song Thien Mac vi muc ch muon
hp quan Kinh S e tr giup lan nhau. Canh
quan do hai vua Tran Thanh Tong va Tran Nhan
Tong ch huy keo en ai Mang th Tong Quan
nha Nguyen la tng Trng Hien au hang.
Quan ai Viet tha thang anh manh tao chien
thang Tay Ket trong ngay hom o. Quan giac tan
v. Nguyen soai cua chung la Toa o b t tran.
O Ma Nhi ch con mot chiec thuyen ln vt bien
tron thoat. Cung luc, canh quan cua Hng ao
ai Vng giao chien vi Thoat Hoan va Ly Hang
Van Kiep va anh bai chung tai o. Ly Hang
em quan ho ve Thoat Hoan chay ve T Minh.
Tren ng i Ly Hang b trung ten chet. Ly
Quan thu nhat 5 van tan quan roi dau Thoat Hoan
vao mot mon o ong tron chay ve Bac. Hng
38

Vu Vng uoi kp dung ten ban chet Ly Quan.

Quan Nguyen hoan toan b tan v. Khi quan
dang len thu cap cua Toa o, vua Tran Nhan Tong
nhn thay a cam thng noi ngi lam toi phai
nen nh the nay roi t ci ao ng bao ap len va
sai hu ty em chon liem. Nhng mot mat khac,
ong lai ngam sai quan lay au Toa o em tam
dau e ran ch v c Toa o mn ng vao
cp ai Viet a ba nam. Trc ba quan, gia
chien trng nhuom mau, vua Tran Nhan Tong
a phai chon la nhng quyet nh thch hp trong
boi canh ang van hanh.
Sau chien thang ve quoc lan th hai,
vua Tran Nhan Tong a co gang thc
hie n chnh sa c h ngoa i giao me m
mong nhng ong thi cc lc to cao
toi ac chien tranh cua Nguyen Mong va gi vng
lap trng khong khuat phuc. Hot Tat Liet sai
phai bo Lu nh Trc en ai Viet e yeu sach
nhieu th, trong o co viec oi phai a tu binh O
Ma Nhi ve trao tra tan tay vua Nguyen Mong. S
gia cua phai bo c tiep ai hau hnh va vua
Tran Nhan Tong thay mat bo phan lanh ao cua
ai Viet ong y ha se a O Ma Nhi ve nc,
mot yeu sach duy nhat c ai Viet ap ng.
39

Nhng O Ma Nhi la mot ten tng loi lac va khet

tieng tan ac. Han a gay ra nhieu toi ac giet ngi,
ao mo, cp cua, ot nha tai vung Thien Trng.
Do o, bo phan lanh ao ai Viet a am tham
quyet nh cho so phan cua han la phai chet v hai
ly do: (a) e en toi ac gay tang toc cho thng
dan vo toi va (b) e chat i mot canh tay dung
manh cua ch e phong hau hoan. Roi vua Tran
Nhan Tong mot mat sai phai bo Hoang Ta Thon
a bon O Ma Nhi va v con cua han ve nc,
at ngoi trong lo gom, nhng mot mat khac lai e
Tran Hng ao thc hien ke hoach cho ngi
gioi bi loi gia lam phu cheo roi ban em dui
thuyen cho chm. O Ma Nhi va ong bon eu b
chet uoi. Sau o vua Tran Nhan Tong sai phai
bo ang Minh va Chu Anh mang th i bao cho
Hot Tat Liet biet. Trong th noi Tham chnh O
Ma Nhi nh ngay se ve tiep sau. V ng ve
ngang qua Van Kiep, nen ong ta xin ti gap Hng
ao e sam sa hanh ly. Doc ng ban em
thuyen b vap, nc tran vao. Tham chnh mnh
to voc ln, kho be cu vt, thanh ra b chet uoi.
Phu thuyen cua tieu quoc cung b chet het. The
thiep tieu ong cua ong ta cung suyt chet, nhng
nh ngi thon nhe nen cu thoat c. Vi than
a chon cat ma chay b bien. Thien s lang
trung a tan mat thay. Neu co s g bat knh, th
40

the thiep cua tham chnh o kho ma che giau

c. Vi than a sam u le vat e a the thiep
cung vi xa nhan lang trung ve nc. Va trong
th cung t ha se tha 8 ngan tu binh Nguyen
Mong. Trong boi canh ang van hanh ay nhng
th thach chnh tr, ngoai giao va quan s, Tran
Nhan Tong cung Hng ao ai Vng va nhng
ngi lanh ao ai Viet a phai chon la nhng
quyet nh thch hp.
Le Li, trong nhng ngay ch i c
hoi giai phong at nc, a tng e
cho Nguyen Trai nhn thay mot thc
the rat pham phu cua mnh, pham phu
en o Nguyen Trai phai bo i v that vong. Va,
cung chnh Nguyen Trai sau o nhn thay mot
thc the thch hp e lanh ao cua Le Li e roi
ham mo en o gia nhap to chc khang chien
chong Minh nam di s lanh ao cua ngi anh
hung ao vai nay. Trong mi nam khang chien
Bnh nh Vng Le Li co ba lan chay ve an
tron ni can c Ch Linh. Vao lan th ba quan s
ton hao nhieu, lng thc can sach, hai thang lien
ngha binh phai an co, lam tht ca nga voi, tinh
than vo cung kiet que. e co u thi gian khoi
phuc lai lc lng, Bnh nh Vng anh sai Le
41

Tran i cau hoa vi giac. May man la quan Minh

ng thuan. Ch vai nam sau Bnh nh Vng
phuc hoi c lc lng va khi quan anh tiep.
Sau khi thang li nhieu tran ln va nhanh chong
thanh lap guong may chnh quyen tai Bac Ha uy
hiep be lu Vng Thong tai ong o, Bnh nh
Vng cung Han Lam Tha Ch Nguyen Trai xet
thay nen m cho ho mot con ng rut chan ra
khoi cuoc chien ho ang b sa lay e sm ket thuc
viec ton hai xng mau cua oi ben. V the
Nguyen Trai a viet th cho Vng Thong lay le
li hai chieu du tng ch hay rut quan ve nc.
Vng Thong nhan ro tnh the tuyet vong tuy
muon rut binh nhng khong muon b nhuc nen
a ra t chieu cua vua Minh nien hieu Vnh Lac
(1407), trong o noi ve viec khoi phuc ho Tran,
e lam can ban am phan rut quan. Nhng cuoc
am phan b pha hoai va cuoc chien lai tiep dien.
Vng Thong viet th cau cu va vien binh do
Lieu Thang ch huy hung hang tien vao at Viet.
ang cong pha thanh ong Quan rao triet, Bnh
nh Vng chuyen hng chien lc anh tan
quan tiep vien tai mat tran Chi Lang ay quan
Minh en cho ai bai. Roi vao nhng ngay cuoi
cua cuoc chien, v viec gi the dien cho nha Minh
trong ng loi ngoai giao mem mong e tien ti
viec ket thuc chien tranh, Bnh nh Vng ong
42

y chieu bai phu Tran diet Ho va viet s xin lap

Tran Cao lam An Nam Quoc Vng. Sau khi
chien tranh ket thuc, at nc khoi phuc oc lap,
con bai Tran Cao b diet e Bnh nh Vng
chnh thc len ngoi lay hieu la Le Thai To. Tren
bc ng au tranh giai phong at nc ay
gian nan hiem hoc, Le Li a phai chon la nhng
quyet nh thch hp cho moi boi canh ang van
hanh.
Y Lan, tuc danh Le Th Menh, con
cua ong Le Cong Thiet, ngi hng
Tho Loi ngoai thanh Ha Noi (nay
la thon Thuan Quang, xa Dng Xa,
huyen Gia Lam)4 khi con la mot thieu n a biet
van dung boi canh e thu hut s chu y cua vua Ly
Thanh Tong roi c tuyen vao hau cung lam phi
tan. Vua yeu qu va at ten hieu la Y Lan. Nh
sinh c hai a con trai cho vua, Y Lan phu
nhan nhanh chong tr thanh Than Phi roi c
phong Nguyen Phi va a con trai au c lap
lam Hoang Thai T. Nam 1069, vua Ly Thanh
Tong phai ch than cam quan chinh phat Chiem
Thanh. V vua e ngai giao quyen lu thu kinh s
cho Te Tng hoac cho mot v than vng nen
mot c hoi tham chnh hiem co a m ra cho
43

Nguyen Phi Y Lan, va ba a nam lay, dau luc o

ba ch mi hn 20 tuoi au va vao cung c 5
nam. Roi nam 1072, vua Ly Thanh Tong bang
ha. Hoang Thai T Can c len ngoi, luc o ch
mi len 7, ton me e la Y Lan Nguyen Phi lam
Hoang Thai Phi va ton me ch la Thng Dng
Thai Hau lam Hoang Thai Hau. V vua con qua
nho tuoi nen phai co ngi cung nghe chnh s
cho nen Tha Tng Ly ao Thanh a am trach
viec o, cong vi hai ngi ng nhien c
ngoi sau rem la Hoang Thai Hau ho Dng
chnh v va Hoang Thai Phi Y Lan th v. Ch
trong vong mot nam sau, Hoang Thai Hau ho
Dng cung 76 ngi th n b giam vao cung
Thng Dng roi sau o b bc phai chet chon
theo lang Thanh Tong. Thai S Ly ao Thanh b
ha be t chc vu Te Tng xuong chc vu Tong
Tran i coi chau Nghe An. Hoang Thai Phi Y
Lan tr thanh la Linh Nhan Hoang Thai Hau vi
tat ca quyen uy oc chiem. Ba a lam mot cuoc
thanh trng can thiet e nam lay quyen lc tuyet
oi, mot cuoc thanh trng nhanh gon va toan ven
e bao am cho s on nh chnh tr lau dai ve sau
v nhng hat giong hiem hoa khong con c hoi
nay mam. Di nhng oi mat ng thi, Linh
Nhan Hoang Thai Hau ch la mot ngi an ba
co tnh ghen, en noi . . . tan nhan ham hai ngi
44

vo toi. Ba a khon kheo che ay cai cong trnh

cua mot kien truc s chnh tr co tam voc ben sau
cai goi la hanh ong ho o thng tnh cua mot
ngi an ba va cua mot ong vua con nt e roi
ca trieu nh chap nhan s kien ch n gian co
the va bo qua. Linh Nhan Hoang Thai Hau van
tiep tuc la ngi hien c va tiep tuc c s
ung ho cua ho. Ba ganh vac cong viec cua at
nc cho en khi nha vua c tron 20 tuoi ba
mi thoi nhiep chnh. Tuy nhien ba van tiep tuc
vai tro lanh ao trong bong toi cng v cua mot
Thai Thng Hoang. T nam 1085 ve sau, Linh
Nhan Hoang Thai Hau a i khap ni e no lc
xay dng mot he thong chua thap hn tram cai.
No lc nay thc ra la e m rong uy tn va anh
hng cua Phat Giao, mot quyet tam giai tr bt
anh hng cua Tong Nho, mot khi ong e thiet
lap nh v tng lai cho t tng Phat giao trong
van hoc va van tr. Thai S Le Van Thnh gian
tiep chong oi. S chong oi nay buoc ba phai
triet ha Le Van Thnh e co the thc hien sach
lc ln rat quan trong va te nh nay. Mot lan
na, ba lai khon kheo che ay cai cong trnh cua
mot kien truc s chnh tr co tam voc. Quan than
khong nhn thau ruot gan cua Linh Nhan Hoang
Thai Hau va khong nhn thay viec g ang am
tham hnh thanh ben sau khoi oc va ban tay cua
45

ba. Ho ch nhn thay mot ngi an ba sung ao,

mot ngi chan thanh muon tu hanh chuoc loi
xa, va te hn la mot ba me vua v me tn a lam
dung ngan sach quoc gia. Roi sau khi ba chet, 3
ngi hau gai cua ba b chon theo. Moi ngi
hoang mang v hoa tang la le ao Phat, con chon
theo la tuc nha Tan, Nhan Tong eu lam theo,
hoac gia vang li dan cua Thai hau chang? Ho
khong nhn ra mot ieu la 3 ngi hau gai nay
phai chet v nhu cau bao mat, ho la nhng ngi
hau can than tnh th ng nhien phai biet t nhieu
nhng ngi trong bong toi co lien he vi ba va
lien quan en chnh sach cua quoc gia. Tnh ra
ba cam quyen tat ca la 45 nam. Trong suot chieu
dai thi gian o ba a ieu van nhng nhan tai loi
lac cua at nc mot cach chuan xac e thc
hien nhieu chnh sach hay va gat hai nhieu thanh
qua tot. Trong so nhng nhan vat tai ba nam trong
quy ao van hanh do ba quan xuyen co Ly Thng
Kiet, Ly ao Thanh va Le Van Thnh. Ly Thng
Kiet ben ngoai lo gn gi s toan ven lanh tho
va m mang b coi. Ong c Linh Nhan Hoang
Thai Hau ch nh am trach vai tro quan s en
het ca mot i va ong a hoan thanh s mang, 2
lan anh Tong 4 lan bnh Chiem, e lai s nghiep
thien thu hien hach. Ly ao Thanh va Le Van
Thnh th ben trong lo viec noi tr. Ca hai eu
46

noi tieng la bat tai danh lng ong nhng so

phan cua ho khong giong nhau. Thai S Ly ao
Thanh trc b ba triet ha nhng sau c tin dung.
Thai S Le Van Thnh trc c ba tin dung
nhng sau b triet ha. Cach dung ngi cua ba rat
dt khoat va manh me. Gan na the ky cam
quyen khong phai la ngan, nhng cho en cuoi
cuoc i cua ba, moi ngi van mu m ve tai
nang va tam voc thc s cua Linh Nhan Hoang
Thai Hau: mot cong trnh s ai tai cua trieu Ly
ma co le trong suot dong lch s dan toc ch co
moi mot Tran Thu o la theo kp. La mot ngi
an ba, trong mot xa hoi phong kien, Linh Nhan
Hoang Thai Hau khong the t do cat len tieng
rong manh s anh thc quan than va lam cho
ho o k hoac s hai. Ba a phai oi lot nho be
va t e doa e co the ranh tay va lang le thc
hien nhng viec lam to ln co tac ong lau dai.
Tren bc ng au tranh cho quyen lc cua Ly
trieu va cho s canh cai tien bo cua at nc, Linh
Nhan Hoang Thai Hau a phai chon la nhng
quyet nh thch hp cho moi boi canh ang van
hanh.
T nhng v du tren cho thay ngi lanh ao phai
am lc va quyen bien e lam c viec cua
47

mot ngi lanh ao va e xng ang tiep tuc am

nhiem vai tro lanh ao. Va y ngha can ban cua
hai ch sinh ton c s dung ay la nh vay.
Nhng nhng ngi lanh ao oi khi phai oi
dien vi nhng th thach nghiet nga va y ngha
cua hai ch sinh ton trong y thc lanh ao di
nhng hoan canh nay se vt xa hn cai can ban
va noi.
Tra n Bnh Tro n g cha n a n h qua n
Nguyen tai mat tran a Mac, trong
cuoc chien tranh ve quoc lan th hai
di trieu ai nha Tran, chang may
b vay khon va ri vao tay giac. Thoat Hoan a
hoi ong co muon lam vng at Bac khong?
Ong a nat to Ta tha lam quy nc Nam ch
khong lam vng at Bac. Ta a b bat th co
mot chet ma thoi, can g ma phai hoi loi thoi.
Trc nanh vuot va cam do cua ke thu ong a
pho bay mot ban sac kieu hung bat khuat. Cai
thc the tuyet vi cua mot chien tng ai Viet
sang toa hao quang a lam rung ray ke ngoai thu
man r Nguyen Mong va a lam noi song kh the
quyet thang cua binh tng nha Tran. Cai thc
the hao hung Bao Ngha Hau Tran Bnh Trong
48

c pho bay trong boi canh nghiet nga ang van

hanh va la mot thc the thch hp e lanh ao
va la mot thc the thch hp e sinh ton. Cai
thc the thch hp e lanh ao do chnh ong chon
la va pho bay a bien thanh mot thc the lanh
ao, dau la sau khi au ong a ri xuong, v ba
quan va tng s nha Tran a ap li ong bang
hanh ong va cuoi cung a at ti cu canh bao
ve s toan ven lanh tho. Cai thc the thch hp
e sinh ton do chnh ong chon la va pho bay a
bien thanh mot thc the sinh ton, dau rang hon
ong a qui thien, v ong van tiep tuc song trong
dong sinh menh cua dan toc. Thc the lanh ao
va thc the sinh ton cua Tran Bnh Trong vt len
khoi gii han hien hu cua xac than va vt ngoai
khoanh khac cua i ngi.
Le Lai, mot v trong so nhng anh
hung Lam Sn co mat trong hoi the
Lung Nhai, con cua Le Kieu, ngi
tho n D n g Tu , sa c h c Giang,
huyen Lng Giang, thuoc tnh Thanh Hoa, cung
vi anh la Le Lan va 3 ngi con trai cua mnh la
Le L, Le Lo va Le Lam la nhng ngha tng
chien au trong hang ngu cua Le Li. Trong lan
th hai rut ve tru ong tai nui Ch Linh, sau khi
49

tan cong on Nga Lac huyen Nga Sn, thuoc tnh

Thanh Hoa, ngha binh b bao vay chat che. e
tm mot sinh lo, Bnh nh Vng a hoi co ai
lam c nh ngi Ky Tn ngay trc chu chet
thay cho vua Han Cao khong? Le Lai a bc
ra xin mac ao ng bao, ci voi ra tran anh nhau
vi giac. Quan nha Minh tng la Bnh nh
Vng that nen xum lai vay anh. Sau o bat
c ong giet i roi keo nhau ve Tay o. Nh co
Le Lai chu lieu mnh cho nen Le Li va ngha
binh a thoat chet e tiep tuc cong cuoc khang
chien. Cai thc the cao thng va dung cam cua
Le Lai c pho bay trong boi canh nghiet nga
ang van hanh va la mot thc the thch hp e
lanh ao va la mot thc the thch hp e sinh
ton. Cai thc the thch hp e lanh ao do chnh
ong chon la va pho bay a bien thanh mot thc
the lanh ao, dau la ong a en xong n nc, v
ngi lanh ao khang chien toi cao van con va
cong cuoc khang chien van tiep tuc cho en ngay
giai phong c at nc. Cai thc the thch hp
e sinh ton do chnh ong chon la va pho bay a
bien thanh mot thc the sinh ton, dau la ong a
hien tron kiep ngi, v dan toc van khong quen
n ong. Neu khong co s hy sinh cua Noi Hau
Tong Quan Le Lai biet au lch s a viet khac
hn. Thc the lanh ao va thc the sinh ton cua
50

Le Lai bay cao vut, vt len khoi danh v ca ky

va quan tam song chet cua ban than. Ong t
nguyen hy sinh e cho chnh ngha c song,
cho to chc c con, cho toan dan c c hoi
nhn thay ngay ngoai xam b quet sach khoi b
coi.
Nguyen Trung Trc, co ten khac la
Lch va ten khac na la Chn, sinh
quan tai Bnh nh, than sinh lam
nghe anh ca. Sau khi hai quan phap
nhieu lan anh pha duyen hai trung bo gia nh
ong phieu bat vao Nam roi nh c thon Bnh
Nhat, nay la xa Bnh c, huyen Ben Lc, tnh
Long An. Sinh thi Nguyen Trung Trc la ngi
co the lc khoe manh, gioi vo nghe, can am va
mu lc. Thang 2 nam 1861, cung vi Trng
Cong nh, ong tham gia tran anh bao ve ai
on Ch Hoa. Sau o ong c phan cong ch
huy mot so khang chien quan keo ve hoat ong
tai vung Tan An. Thang 12 nam 1861, Nguyen
Trung Trc ch huy mot tran tap kch tao bao tren
song Nhat Tao, Vam Co ong, tieu diet 17 ten
lnh Phap, 20 ten Viet gian va ot chay chien ham
Esperence cua Phap do trung tng Parfait ieu
khien. a ban chien au cua ong bao gom Thu
51

Tha, Thuoc Nhieu, Ben Lc, Phc Ly, Long

Thanh, Tan Uyen, thanh the vang day en o
quan Phap phai treo giai e bat ong sau nhieu lan
du hang khong c. T nam 1862 cho en nam
1868 Phap rao riet anh Go Cong, Tay Ninh, Ba
Ra. Ong yeu the phai lui ve Hon Chong, Kien
Giang, va Phu Quoc. Thang 6 nam 1868, Nguyen
Trung Trc ch huy tap kch on Kien Giang, tieu
diet 5 s quan phap, 67 binh s phap, 2 ten viet
gian, tch thu 100 khau sung va 1 kho an. Chien
cong nay a lam cho Phap cc ky phan no. Sau
o do s ch iem cua nhng ten viet gian ban
nc, Phap a bat troi me cua Nguyen Trung Trc
va nhieu dan lang a ra phap trng chu y x
ban e lam ap lc buoc ong nap mang. V long
nhan va s hieu thao, ong quyet nh phai cu
me va dan lanh vo toi nen anh e cho Phap bat
giai ve Sai Gon, ngay 19 thang 9 nam 1868. Trong
tay giac ong van khong chu e cho Phap mua
chuoc lam tay sai nen b em ra chat au tai ch
Rach Gia, ngay 27 thang 10 nam 1868. phap
trng Nguyen Trung Trc a khang khai thet
vao mat nhng ten xam lc Phap bao gi ngi
Tay nho het co Nc Nam th mi het Ngi Nam
anh Tay. Trc khi khai ao, ten phu thu goc
Kh Me a qu lay ong e xin cho phep thi hanh
phan s cua han. Nguyen Trung Trc a nhn
52

han mm ci va noi hay chat cho ngot. Sau khi

chem, au cha kp ri xuong at, ong a dung
hai tay cua mnh e gi lay thu cap tren co.
Nguyen Trung Trc a e lai mot mot an tng
hoanh trang thien thu ve bang mau cua chnh ong
va nc mat tiec thng cua dan Viet. Cai thc
the cua mot Nguyen Trung Trc toa sang kh the
Hoa hong Nhat Tao oanh thien a; Kiem bat
Kien Giang khap quy than5 ung dung chap nhan
au ri e gi ven t an c pho bay trong boi
canh nghiet nga ang van hanh va la mot thc
the thch hp e lanh ao va la mot thc the
thch hp e sinh ton. Cai thc the thch hp e
lanh ao do chnh ong chon la va pho bay a
bien thanh mot thc the lanh ao, v chnh ong a
quyet nh oan ket cua cuoc th hung, oan ket
o lam cho ong cao ln ngut tri trong cach song
lan cach chet. Cai thc the thch hp e sinh ton
do chnh ong chon la va pho bay a bien thanh
mot thc the sinh ton, v hien thanh Thng ang
ai Than Nguyen Trung Trc van tiep tuc co mat
trong i song cua ngi dan Viet.
Lanh ao va sinh ton la lam quyet nh at tren
nhng chon la. Chon la gia che ay va phi
bay. Chon la gia h va thc. Chon la gia lau
53

dai va trc mat. Chon la gia vay ham tieu diet

va m ra cho loi thoat. Chon gia iem va dien.
Chon la gia cng va nhu. Chon la gia gi
lay tn ngha va tieu tr hau hoan. Chon la gia
an nguy cua at nc va the dien cua ban than.
Chon la gia viec muon lam va viec phai lam.
Chon la gia cai song va cai chet cua ban than.
Chon la gia cai song va cai chet cua tap the.
Chon la gia cai song chet cua ban than va cai
song chet cua tap the. Chon la gia cham dt va
tiep tuc. Chon la gia vinh danh tnh ngi va
vinh danh s mang. Con nhieu s chon la khac
na. Va s chon la cua nhng ngi lanh ao
thng la khong de dang, nh mot so th du ien
hnh va cho thay.
Khong ai co the khang nh c la nhng nhan
vat kiet liet neu tren co y thc ro ret ve hoat trnh
(process) kien tao va lam noi com nhng thc the
cua ho trong moi boi canh ang van hanh hay
khong. Nhng khong ai co the phu nhan la ho
biet van dung ban than ti mc o tuyet vi va y
thc ro ret ve tac ong cung nh gia tr cua nhng
thc the c ho co tnh chon la va pho bay.
Tom lai, mot ngi thch hp e lanh ao phai
biet van dung ban than. Biet la chon chat lieu t
54

La n h a o la la m
nhng quyet nh at
tren s chon la va
s chon la cua con
ngi lanh ao cham
c trai tim cua ca
the, noi c vong
tay vi tap the, cuon
hu t c qua n
chung.
55

kho tang ban than t nang, t chat, the tnh, c

tnh, cung cach, va v the e kien tao lay mot
thc the thch hp vi boi canh ang van hanh
thch hp hn bat c mot thc the kha d nao khac
neu c kien tao t cung mot kho tang ban than
e lanh ao hoac e sinh ton. Lanh ao la lam
nhng quyet nh at tren s chon la va s chon
la cua con ngi lanh ao cham c trai tim cua
ca the, noi c vong tay vi tap the, cuon hut
c quan chung.

2. Biet Vun Boi

Kho Tang Ban Than

D nhien khong ai co the lam banh bang nc la.

Muon kien tao mot thc the thch hp e lanh
ao, ngi ta phai co u chat lieu e lam nen thc
the o. Chat lieu cang nhieu, cang a dang, cang
co hao tnh cao (high quality) th s chon la cang
rong ng, thc the c kien tao cang noi com
va c hoi pho bay mot thc the thch hp e lanh
ao cang cao. Do o, biet van dung ban than con
mang mot y ngha khac na, o la biet lam cho
kho tang ban than t nang, t chat, the tnh, c
tnh, cung cach va v the xa hoi ngay cang to len
va cang tang gia tr. Neu kho tang ban than c
56

Biet van dung ban than

la biet vun boi kho tang
ba n tha n : t na n g, t
chat, the tnh, c tnh,
cung cach va v the xa hoi.

Muon kien tao mot thc the

thch hp e lanh ao, ngi
ta phai co u chat lieu e lam
nen thc the o. Chat lieu
cang nhieu, cang a dang,
cang co hao tnh cao th s
chon la cang rong ng,
thc the c kien tao cang
noi com va c hoi pho bay
mot thc the thch hp e
lanh ao cang cao.
57

ai dien bang mot hnh tron, th biet van dung

ban than co ngha la lam cho cai hnh tron kho
tang ban than ngay cang ln rong ra va cang toa
nhieu mau sac sinh ong.
T nang la nhng kha nang ca nhan. Trong o
bao gom nhng kha nang tong quat nh la kha
nang oc, kha nang viet, kha nang tnh toan, kha
nang lang nghe, kha nang nghi nhan, kha nang
ghi nh, kha nang suy luan, kha nang dien at,
van van. Trong o bao gom nhng kha nang co
tnh cach ky thuat hn nh la kha nang phan tch,
kha nang tong hp, kha nang tom lc, kha nang
hoach nh, kha nang thuyet giang, kha nang thc
thi, kha nang quan he vi ngi khac, kha nang
lam quyet nh, kha nang oc viet ngoai ng, van
van. Trong o bao gom nhng kha nang nam
trong mot nghiep vu nao o th du nh nghiep vu
thiet ke he thong may ieu hoa, nghiep vu lap
rap he thong ien toan, nghiep vu bao tr may
moc cong xng san xuat, nghiep vu ong tau,
nghiep vu che tao vu kh nguyen t, nghiep vu
quan tr ngan hang, nghiep vu mua ban hoa chat,
van van. Trong o bao gom nhng kha nang
thuoc vao mot khoa hoc nao o nh la khoa hoc
kien truc, khoa hoc kinh te, khoa hoc vat ly, khoa
hoc quan s, khoa hoc ngoai giao, khoa hoc chnh
58

T na n g tch lu y
c ni ban than tuy
thuoc vao chieu rong
cua s hoc hoi, chieu
sau cua s ao luyen,
va chieu day cua s
ap dung kien thc vao
i song.

59

tr, van van. Trong o bao gom nhng kha nang

trong mot lanh vc nghe thuat nao o nh la lanh
vc th, van, nhac, kch, phim, tng, tranh, anh,
van van. Trong o bao gom nhng kha nang tam
linh nh la kha nang thien nh, kha nang tien tri,
kha nang tiep xuc vi coi gii vo hnh, van van.
Va, trong o bao gom kien thc (knowledges) lan
kinh nghiem (practical experiences).
T chat la tai san ban than thuoc ve tinh than va
bam sinh. Trong o bao gom s thong minh (intelligence), s man cam oi vi ngoai gii (intuition, perception, emotional intelligence), s ben
nhay trong oi ng trc nhng dien bien cua
ngoai gii (sharpness, smartness, cleverness), van
van.
The tnh (physical traits) bao gom tuoi tac, chieu
cao, sc nang, dien mao, phai tnh, chung toc,
trang phuc, van van. The tnh co the la nguyen
dang do tri cho cung co the la a cai sa en t
cong trnh tai tao cua con ngi.
c tnh (character) la nhng ac iem thuoc ve
nhan pham cua mot con ngi. Th du nh can
am, trung thanh, phan au, kien tr, bat khuat,
khang khai, hien thuc, du dang, oan trang, ban
60

tien, keo kiet, phan trac, hen ha, vo liem s, van

van.
Cung cach gom co cung cach c x va cung cach
lam viec. Cung cach c x (behavior) la hanh vi
cua mot ngi oi vi ngi khac. Th du nh le
o, khinh miet, ton trong, cha ap, kheo leo, vung
ve, lch thiep, so sang, van van. Cung cach lam
viec (style) la kieu lam viec cua mot ngi. Th
du nh lam viec theo kieu tham khao y kien cua
ngi khac (consultative), ch dan ngi khac
(coaching), tin cay va giao pho trach nhiem cho
ngi khac (delegating), thuyet phuc ngi khac
(selling), ho tr ngi khac (supporting) hoac ch
ra lenh thang thng cho ngi khac thi hanh (directing), van van. Cung cach c x va cung cach
lam viec cua mot ngi la cai the hien ra ben
ngoai con yeu to tang an ben trong e thuc ay
nhng the hien o la thai o song (attitude) cua
ngi o -cai nh kien oi vi chnh mnh, oi
vi ngi khac va oi vi cuoc i noi chung-.
Th du nh thai o tin cay, ci m, lac quan, nghi
ng, co chap, bi quan, van van. Cung cach cua
mot ngi khong nhat thiet phan anh c tnh cua
ngi o. Va ieu nay cang ung hn khi nhan
xet ve cung cach lam viec cua nhng con ngi
lanh ao quyen bien (situational leaders).
61

Thien ch tm cau hoc

tap phat xuat t nhan
thc hoc tap la mot nhu
cau thiet yeu va lien
tuc. Do o, vi mot
ngi thch hp e lanh
ao, cong viec hoc tap
la mot phan cua i
song hang ngay . Hay
noi mot cach khac, s
hoc tap cua mot ngi
thch hp e lanh ao
khong co iem ket thuc
va khong bao gi thay
u.
62

V the xa hoi (social background) la cho ng cua

ca nhan trong xa hoi. Bao gom gia the, chc v,
tai san, hoc thc, s nghiep, danh tieng, mang
li quan he, van van.
Lam cho vong tron ai dien kho tang ban than
ln rong hn va toa nhieu mau sac ep de nhat la
yeu to t nang. T nang tch luy c ni ban
than tuy thuoc vao chieu rong cua s hoc hoi
(breath of knowledge), chieu sau cua s ao luyen
(depth of knowledge), va chieu day cua s ap
dung kien thc vao i song (application of knowledge). Vi thien ch tm cau hoc tap, vi cai nhn
chnh xac ve muc ch cua s hoc tap, vi nhieu
phng tien hoc tap chung quanh lam cho t nang
noi rieng va lam cho vong tron kho tang ban than
noi chung ln rong hn ch la van e cua thi
gian.
Thien ch tm cau hoc tap phat xuat t nhan thc
hoc tap la mot nhu cau thiet yeu va lien tuc. Do
o, vi mot ngi thch hp e lanh ao, cong
viec hoc tap la mot phan cua i song hang ngay,
hay noi mot cach khac la s hoc tap khong co
iem ket thuc va ngi hoc tap khong bao gi
thay u. Hoc tap la mot tac trnh (learning is a
process) va la mot tac trnh dien ra lien tuc (learn63

Ho c ta p la mo t ta c
trnh va la mot tac
trnh dien ra lien tuc
trong mo i th i gian,
di moi khong gian, t
moi oi tng, bang moi
phng tien.

64

ing is a continuous process) trong moi thi gian,

di moi khong gian, t moi oi tng, bang moi
phng tien.
Muc ch cua s hoc tap, oi vi mot ngi thch
hp e lanh ao, khong b gii han trong nhu cau
cm ao va khong nham vao nhng c tnh thien
can. Vi ho, muc ch cua s hoc tap la e tiep
thu tinh hoa cua thien ha, e giao lu vi dong
song cua thien ha, e biet thien ha va biet chnh
mnh, e vun boi mot kho tang ban than thch
hp e lanh ao.
Lam cho vong tron ai dien kho tang ban than
ln rong hn va toa nhieu mau sac ep kho nhat
la yeu to c tnh. Ch tr nhng bac thanh, trong
moi con ngi eu co c tnh tot lan c tnh
xau. Huan tap c nhieu c tnh tot va khai tr
nhng c tnh xau la con ng duy nhat nang
cao nhan pham, lam cho vong tron kho tang ban
than toa nhieu mau sac ep. Tien trnh huan tap
c tnh tot va dt tr c tnh xau oi hoi mot s
no lc triet e va lien tuc cua ban than.
Yeu to c tnh rat quan trong trong van e lanh
ao. Tai sao? V mot ly do rat de hieu. Lanh ao
la tao anh hng e dan ngi khac i vao con
65

Ch tr nhng bac thanh,

trong moi con ngi eu co
c tnh tot lan c tnh xau.
Huan tap c nhieu c
tnh tot va khai tr nhng
c tnh xau la con ng
duy nha t na n g cao nha n
pham, lam cho vong tron
kho tang ban than toa nhieu
mau sac ep. Tien trnh
huan tap c tnh tot va dt
tr c tnh xau oi hoi mot
s no lc triet e va lien
tuc cua ban than.

66

ng cua mnh. Thieu nhng c tnh can thiet

th khong the thc hien c ieu o. Khong co
ai em giao trai tim va sinh mang cho mot ngi
khong c tin phuc. Khong ai t nguyen em
tien cua sc lc e giup cho mot ngi khong
c tn nhiem. Trong trng hp nhe nhat, mot
vai c tnh tho phu hien hien ni ban than cua
mot ngi lanh ao co the lam ton thng en uy
tn cua ngi o. Trong trng hp nang hn,
mot vai khiem khuyet kho thay trong c tnh
cua mot ngi lanh ao khi no the hien ra ben
ngoai co the gay ton hai cho cho s nghiep hoac
gay ra tai hoa cho ban than cua ngi o. Va
trong trng hp nang hn ca la mot vai c tnh
quan trong cua ngi lanh ao, ma s khiem
khuyet ch thc s c boc lo di nhng ap lc
cc manh cua moi trng, co the gay ra tai hoa
ln cho chnh ban than cua ngi o va cho ca
mot at nc khi nhng khiem khuyet o boc lo.
Tran Khanh D la mot v tng tai.
Trong cuoc chien ve quoc chong quan
Nguyen Mong lan th nhat ong lap
c cong to, vua Tran Thai Tong
khen co tr lc nen lap lam Thien T Ngha Nam.
Sau o co cong anh dep quan Mang mien nui
67

nen c phong lam Phieu K ai Tng Quan,

mot tc v ch danh cho nhng Hoang T. Trong
cuoc chien ve quoc chong Nguyen Mong lan th
ba, ong a anh tan canh quan lng do Trng
Van Ho ch huy tai Van on va Luc Thuy. Chien
thang Van on la mot chien thang vang doi va
quyet nh, m au cho mot loat phan cong chien
lc va dt iem. Tran Khanh D a hoan tat
trach nhiem nhan chm thuyen lng cua ch ch
trong vong vai ngay. Noi ve kha nang quan s,
khong ai co the nghi ng g ve tai ba cua ong.
Tuy nhien con ngi nay co mot vai khuyet iem.
Ong a co lan dan du vi cong chua Thien Thuy,
ngi a ga cho Hng Vu Vng Nghien, con trai
cua Hng ao ai Vng Tran Quoc Tuan. Vua
Tran Thanh Tong sai ngi gia bo anh chet Tran
Khanh D tai Tay Ho, e lam bt s phan no cua
Hng Vu Vng Nghien, roi tt het quan chc,
thu het tai san uoi ve lam dan. Tran Khanh D
t danh v Nhan Hue Vng tr thanh mot ga ban
than phieu bat. V men tai va cam long yeu nc
cua Tran Khanh D nen trong cuoc ai hoi Bnh
Than vua Tran Nhan Tong a tha toi va phong
lam Pho Tng e tr lai anh giac giup nc.
Tran Khanh D lai la mot con ngi thch lam
kinh te. Luc tran nham Van on, Tran Khanh D
a duyet quan cac trang trai va ra lenh cho ho
68

phai oi non Ma Loi vi ly do khong the phan

bie t c ch ta ne u trang phu c theo ng i
phng Bac. Trc khi ban lenh nay, Tran Khanh
D a cho ngi mua san may thuyen non. Sau
khi ban lenh, ong cho ngi r tai dan la co thay
thuye n ba n no n Ma Lo i ang a u trong be n .
Ngi trong trang tranh nhau mua. Gia non t
mot tien len en mot tam vai mot non. Co the noi
mot cach cong bnh Tran Khanh D la mot ngi
biet quan xuyen cong viec nen a lo lieu trc e
cho phap lenh do chnh mnh ban ra co the thc
hien c va thc hien mau chong. Nhng viec
da vao o e au c truc li cua Tran Khanh D
a b quan chung giem siem la Van on ga cho
thay eu kinh. Tom lai, Nhan Hue Vng la mot
thien tai quan s thi o. Cha han ong la mot
con ngi tham duc va tham tien nh nhng s
gia a nang li phe phan. Nhng dau sau i na
nhng c tnh tho phu nay cua ong, khong c
ep trong con mat cua quan chung, a lam cho
hao quang danh tng b hoen o.
ang Long, mot can than cua vua
Tran Nhan Tong, rat gioi van hoc, tc
phong ha pham, a c ghi chu e
can nhac. Vua nh gia phong chc
69

Han Lam Hoc S nhng b Thng Hoang Tran

Thanh Tong ngan lai. ang Long trong da bat
bnh v chuyen o nen trong cuoc chien ve quoc
chong Nguyen Mong lan hai ong ta a ra hang
giac. Giac thua, ong ta b bat va b x tram e ran
chung ve sau. Mot con ngi co tai nang nhng
b mot c tnh xau, tam a hep hoi, lam cho bai
vong s nghiep va sinh mang lu lai tieng xau
muon i.
Nguyen Hue sau khi lay at Thuan
Hoa xong nh gi a gii cu song
La Ha th c Nguyen Hu Chnh
ban Ong phung menh ra anh mot
tran ma bnh c at Thuan Hoa, uy kinh ca
chon Bac Ha. Pham cai phep dung binh, mot la
thi, hai la the, ba la c, co ba ieu o anh au
cung c. Bay gi at Bac Ha tng th li,
quan th kieu, trieu nh khong co ky cng g ca,
neu ong nhan lay cai uy thanh nay, em binh ra
anh th lam g ma khong c. Ong khong nen
bo mat cai c, cai thi va cai the ay. Nguyen
Hue tra li Bac Ha co nhieu nhan tai, khong
nen coi lam thng. Nguyen Hu Chnh ap lai
Nhan tai Bac Ha ch co mot mnh Chnh, nay
Chnh a bo i th nc khong co ai na, xin ong
70

ng co ngai g. Nguyen Hue va ci va noi

na ua na that Ay! Ngi khac th khong ngai,
ch ngai ong ay thoi. Nguyen Hu Chnh bien
sac phan bua Toi t biet tai hen, nhng ma toi
noi the la co y to cho ong biet ngoai Bac khong
co nhan tai o thoi. Nguyen Hue lay li lam cho
Nguyen Hu Chnh yen long roi ban tiep Nha
Le lam vua a may tram nam nay, bay gi cp
lay cha chac long ngi a theo mnh. Nguyen
Hu Chnh phan tch Nay Bac Ha co vua lai co
chua, ay la mot s co kim ai bien. Ho Trnh
tieng rang phu Le, thc la hiep che, ca nc khong
ai phuc. Va xa nay khong ai lam g e giup nha
Le, la ch s cai the manh o ma thoi, nay ong ma
phu Le diet Trnh th thien ha ai chang theo ong.
Nguyen Hue lai noi Ong noi phai lam, nhng ta
ch phung menh i anh at Thuan Hoa ma thoi,
ch khong phung menh i anh Bac Ha, s roi
mang toi kieu menh th lam the nao? Hu Chnh
noi Kieu menh la viec nho, viec ong lam la cong
to. Va lam tng ben ngoai co ieu khong can
phai theo menh vua, ong lai khong biet hay sao.
S phan tch tnh hnh cua Nguyen Hu Chnh
cho thay ong la mot ngi co kha nang nhn thau
thi cuoc. Nhng ong thi cung cho thay ong la
mot con ngi nga man, coi nhe huan lenh cua
thng cap va khong ngan ngai i theo c hoi
71

chu ngha. Nhng ca tnh nay khong lot qua c

oi mat tinh tng cua Nguyen Hue. Va, chnh v
nhng ca tnh nay tai hoa a en vi ban than
ong ta ve sau. Khi Nguyen Hu Chnh anh uoi
Trnh Bong roi tr nen chuyen quyen bc hiep
vua Le at Bac, Nguyen Hue a sai Vu Van
Nham em quan tr kh. Mot con ngi co tai
nang nhng nhng c tnh xau -nga man, vo ky
luat, tham vong ca ky- a lam cho Nguyen Hu
Chnh mat mang. Nhng c tnh xau la hoa trai
oc. Hoa trai oc co the lam chet ngi.
Tran ch Tac, em ruot cua vua Tran
Thanh Tong, la mot con ngi thong
minh hieu hoc, thong lam lch s, van
chng nhat i, noi tieng tai hoa tr
thc cua ai Viet. Ong c vua Tran Thai Tong
tin cay va giao cho trach nhiem m trng e ren
luyen nhan tai cho quoc gia. Danh tai nh Mac
nh Chi Bang Ha, Bui Phong Hong Chau,
cung hn 20 danh s khac cung xuat than t trng
nay. Trong cuoc chien ve quoc chong Nguyen
Mong lan th hai, luc vua Tran Nhan Tong cung
bo phan lanh ao toi cao ang thc hien ke sach
rut lui chien lc e ch c hoi phan cong th
Chieu Quoc Vng Tran ch Tac cung o ang
72

Pham C a, Le Dien, Trnh Long eu em gia

quyen ra hang giac mong c lam vua. Cuoc
chien tranh ve quoc ang i vao nhng gi phut
quyet liet va ang ch on mot ket thuc vinh quang
cho nhng a con anh hung trung liet th Tran
ch Tac, mot v vng gia tai hoa loi lac, mot ngi
lanh ao cua gii tr thc thi o, lai bi ngc
dong lch s v tham cau danh v ca nhan. Ong
quay lai hp tac vi ke thu ang tan pha at nc
ong. Mot con ngi co tai nang nhng khiem
khuyet mot c tnh vo cung quan trong: s trung
thanh, ac biet la s trung thanh oi vi at nc
va dan toc. Ngi Nguyen phong cho ong ta lam
An Nam Quoc Vng. Nhng cuoi cung quan
Nguyen Mong b tham bai trc sc manh oan
ket va quyet thang cua nhan dan ai Viet. Tran
ch Tac tr thanh ten lu vong tren at ngi, lay
lat song x ngi va chet lang le ni x ngi.
T nhng th du va roi cho thay mot ieu rat
quan trong: tai nang khong thay the c cho c
tnh tot.
Ly Thng Kiet, mot anh hung 2 lan
bnh Chiem 4 lan anh Tong di
73

Tai Nang Khong Thay

The c Cho c
Tnh T ot.

74

trieu ai nha Ly, mot nhan vat than thanh trong

dong lch s cua dan toc, a c ai s Giac Tnh
Hai mo ta nh sau: Ong ben trong th sang suot
khoan hoa, ben ngoai th nhan t gian d. Cai
tien phong tuc khong s kho nhoc. Lam viec th
tiet kiem. Sai bao dan th on hoa, cho nen dan
c nh cay. Ong khoan hoa giup dan chung,
cho nen c nhan dan knh trong. Ong dung
oai vu e diet quan giac. Ong em long minh
chnh e giai quyet nguc tung, cho nen nguc khong
qua lam. Ong biet mieng an la tri cua muon
dan, nghe nong la goc cua nha nc, cho nen
khong lam l thi vu. Ong tai gioi ma khong
khoe khoang, nuoi dng en ca ngi gia ni
thon da, cho nen ngi gia c yen on. Phep
tac cua ong nh the, co the goi la cai goc tr dan,
cai thuat yen dan, co bao nhieu ieu tot eu
ay ca.6 Qua nhng li nay ro rang Ly Thng
Kiet a chinh phuc con tim cua quan chung thi
o.
Tran Nhan Tong, mot v quan chu anh
minh cua at nc, c ao S Duy
Tue nhan xet nh sau: Ngai a the
hien long thng yeu va khoan dung
vo han oi vi dan, vi nc, vi tat ca moi ngi
75

chung quanh ngai. Ngai het sc ban lnh. . . Ngai

a ren c s kien nhan theo li Phat day. . .
Ngai a song c i song nh tam ti giay
phut cuoi cung. . . oi vi giao ly cua Phat To,
ngai la mot hnh anh ng dung tron ven. S gia
Le Manh That nhan xet Ta thay t co mot v vua
nao trong lch s dan toc lai co s ghi chep ay
u ve s men mo cua ngi dan sau khi a mat.
ay la mot cuoc i ch trong vong 50 nam, ma
co nhng ong gop vo cung to ln cho dan toc va
nhan loai. Mot cuoc i a ket thuc, nhng a e
lai bao nhieu lu luyen cho nhng ngi ng
thi cung nh hau the. Mot cuoc i co mot ket
thuc het sc bnh d nhng lai vo cung cao ep.
Moi khi oc lai nhng g to tien ta a viet ve nhng
ngay cuoi cung cua vua Tran Nhan Tong, chung
ta khong khoi boi hoi xuc ong nh mnh ang
oi dien vi mot ngi ang song bang xng
bang tht trc mat chung ta. Qua nhng li
nay, ro rang Tran Nhan Tong a chinh phuc c
con tim cua quan chung thi o va ngay ca trong
thi hien tai.
Mac Thien T, tuc danh Mac Tong,
la con trng cua Mac Cu, sinh nam
1706 tai Lung Ke, Chan Lap goi la
76

Pream. Luc nho Mac Tien T a noi tieng thong

minh, quyen bien, tinh thong kinh ien va vo thuat.
Nam 1735, Mac Cu qua i. Theo yeu cau cua
Mac Thien T, Ninh Vng Nguyen Phc Thuy
truy phong tc Khai Tran Thng Tru Quoc ai
Tng Quan Cu Loc Hau cho Mac Cu va ong
y e cho Mac Thien T noi nghiep cha tran at
Ha Tien. ong thi ho Mac cung c chua
Nguyen luy phong that diep phien han lay bay
ch thien, t, cong, hau, ba, t, nam noi i
lam ch lot at ten. Trong vai tro Tong Binh ai
o oc, Mac Thien T a tuyen mo luyen tap
binh lnh, thng xuyen tu bo hao luy, tang cng
bo phong Ha Tien e phong s xam nhap cp
pha cua Xiem La va Chan Lap. Mot mat khac
ong cho khai m ruong vn, thiet lap ch bua,
khai thong ben bai e thuyen be ra vao thuan li.
Thng nhan va l khach cac nc ti lui tap nap.
Mac Thien T cung chieu nap van tai cac ni va
m Chieu Anh Cac e ngay ngay cung ban giang
xng hoa thi van. Thi van an nay m au cho
viec truyen ba va phat huy van hoc at Ha
Tien.7 Hoat ong cua thi an nay noi tieng va
con lu truyen en ngay nay, tieu bieu la Ha Tien
Thap Vnh. Nam 1739, Quoc Vng x Chan
Lap la Nac Bon mang quan sang xam lan Ha Tien.
Mac Thien T ieu quan chien au ngay em.
77

V ong la Nguyen Th on oc phu n trong thanh

nau cm tiep te cho binh s. Giac tan, ong va v
c chua Nguyen phong thng. Nam 1747,
gia c bie n c p pha vu n g ven bie n a o Long
Xuyen, vung Ca Mau ngay nay, cung b Mac
Thien Tch dep yen. Nam 1756, Quoc Vng x
Chan Lap la Nac Nguyen em quan uy hiep ngi
Con Man, la nhng ngi Cham di c sang Chan
Lap, nhng b anh bai nen chay sang Ha Tien
nng nh ho Mac va dang at Tam Bon va Loi
Lao, tc Go Cong va Tan An ngay nay, e xin
giup cho ve nc. Mac Thien T dang th len
chua Nguyen. Chua Nguyen ong y va cho ngi
ho tong. Nam 1757, Nac Nguyen mat, Nac Nhuan
len lam Giam Quoc roi b con re giet chet cp
ngoi. Con trai Nac Nhuan la Nac Ton chay sang
Ha Tien cau cu. Mac Thien Tch xin vi chua
Nguyen cho Nac Ton ve lam vua Chan Lap. Chua
Nguyen ong y va sai Mac Thien Tch cung tng
s 5 dinh ho tong. e ta n, Nac Ton dang chua
Nguyen at Tam Phong Long, la vung at gia
Song Tien va Song Hau, va dang Mac Thien Tch
5 phu Hng Uc, Can Bot, Trc Sam, Sai Mat va
Lnh Quynh. Mac Thien Tch em tat ca at mi
dang len va chua Nguyen giao lai cho ho Mac cai
quan. at mi c sap nhap vao Ha Tien Tran.
Mac Thien T chia vung at mi thanh hai ao:
78

x Rach Gia thanh Kien Giang ao va x Ca

Mau thanh Long Xuyen ao. Ong at quan cai
tr va chieu dan lap ap. Suot ca cuoc i cua hai
cha con ho Mac a trc tiep to chc, khai thac va
m mang Ha Tien Tran thanh mot vung at rong
ln, bao gom nhieu tnh vung Tay Nam Bo ngay
nay.8 Vung at tan phng Nam nay a phu day
cong n khai hoa va ch che cua hai cha con ong.
Ngay nay, en th cua dong ho Mac khoi hng
khong dt. Hang nam khach thap phng o xo
ve chiem bai va cau xin s am phu cua hai ong.
Ly Thng Kiet, Tran Nhan Tong, Mac Cu va
Mac Thien T ch la mot vai th du ien hnh cua
nhng ngi lanh ao u tu cua at nc mot
thi. Ho c quan chung yeu men v a the
hien nhng gia tr song, nguyen tac song, phng
dien song, le loi song, van van c quan chung
chap nhan va anh gia cao. Ho c quan chung
th phng v t nang, t chat, c tnh, cung
cach va v the xa hoi cua ho toa sang hao quang
va lam li ch cho muon ngi.
oi vi nhng con ngi khong tr, co the ho
khong can c tnh tot e thanh cong. Ngc lai
ho co the cho nhng c tnh tot la dau hieu cua
79

s yeu uoi va bat li. Ho khong can chinh phuc

ngi khac. Ho khong can quan chung t nguyen
i theo. Ho bat moi ngi phai khiep s va lam
theo nhng g ho muon. Nhng trong nhng xa
hoi lanh manh va thoang hoat, nhng c tnh tot
la nen tang e cho quan chung at niem tin ni
mot ngi lanh ao ung ngha. Do o, huan tap
that nhieu c tnh tot co the huan tap va mai giua
nhng c tnh xau en o khong con thay gai
canh la ieu khong the thieu trong no lc trao doi
ban than cua nhng ngi thch hp e lanh ao.
Trong tien trnh hoc tap ngi ta y thc ro hn ve
s tng quan cua ban than oi vi ngoai gii va
chon la cho mnh nhng gia tr song, nguyen tac
song, phng dien song, le loi song, van van.
ong thi ngi ta cung y thc ro hn ve t nang,
t chat, c tnh, cung cach va v the xa hoi cua
mnh. Va nh nhng y thc nay, ngi ta co nhng
no lc e trao doi ban than. T nang, t chat, c
tnh, cung cach va v the xa hoi khong hien hu
oc lap nhau cho nen mot no lc cai thien ang
ke cua bat c mot yeu to nao trong so o cung se
nang nhng yeu to khac len mot tang o mi cung
vi no. Gia tr song, nguyen tac song, phng
dien song, le loi song khong hien hu oc lap
nhau cho nen mot no lc cai thien ang ke cua
80

bat c mot yeu to nao trong so o cung se nang

nhng yeu to khac len mot tang o mi cung vi
no. T nang, t chat, c tnh, cung cach va v
the xa hoi cung khong hien hu oc lap vi gia tr
song, nguyen tac song, phng dien song, le loi
song. Chung lien he rang rt vi nhau cho nen
mot no lc cai thien ang ke cua bat c mot yeu
to nao trong so o cung se nang nhng yeu to
khac len mot tang o mi cung vi no.
Lam cho ban than tr thanh mot ngi thch hp
e lanh ao va gi cho ban than luon luon la mot
ngi thch hp e lanh ao la mot no lc tch cc
va la mot tien trnh lien tuc. No dien ra trc khi
am trach vai tro lanh ao. No dien ra tch cc
hn va sau sac hn trong luc am trach vai tro
lanh ao. Lam cho ban than at ti cho tr thanh
mot ngi thch hp e lanh ao goi la biet don
mnh. Lam cho ban ban than at ti cho luon
luon la mot ngi thch hp e lanh ao goi la
biet gi mnh.

3. Biet Don Mnh e

Bc Vao Vu ai Lanh ao

Mot ngi thch hp e lanh ao biet don mnh

81

trc khi am trach vai tro lanh ao. Don mnh la

chuan b e bc vao vu ai lanh ao. Nh a
noi, mot thc the thch hp e lanh ao ch co the
hnh thanh va noi com t tren ban than cua mot ca
nhan co ay u chat lieu thch hp e lanh ao.
Do o mot ngi thch hp e lanh ao khong
nhng phai trang b ay u t nang, trao doi t
chat, lam ep the tnh, tu tap c tnh, mai giua
cung cach, vun boi v the xa hoi mot cach tong
quat ma con phai ac biet trang b cho ban than
co ay u t nang lanh ao, trao doi t chat lanh
ao, lam ep the tnh lanh ao, tu tap c tnh
lanh ao, mai giua cung cach lanh ao, va vun
boi v the lanh ao. Nhng no lc tap trung vao
chat lieu va mau sac lanh ao e huan tap mot
ban lnh lanh ao cho ban than goi la don mnh
e bc vao vu ai lanh ao.
Le Li an mnh ni thon da e mu
cau cong cuoc khang chien anh uoi
quan Minh. Lan th nh tr lai Lam
Sn, chnh Nguyen Trai a tan mat
nhn thay Le Li thc khuya nghien ngam binh
th nen xin vao ra mat va sau o gia nhap lc
lng khang chien di s lanh ao toi cao cua
ngi anh hung ao vai nay. Roi vi hai ban tay
82

Biet van dung ban than

la biet don mnh e bc
vao vu ai lanh ao.

Mot ngi thch hp e lanh

ao khong nhng phai trang
b ay u t nang, trao doi
t chat, lam ep the tnh, tu
tap c tnh, mai giua cung
cach, vun boi v the xa hoi
mot cach tong quat ma con
phai ac biet trang b cho ban
than co ay u t nang lanh
ao, trao doi t chat lanh
ao, lam ep the tnh lanh
ao, tu tap c tnh lanh ao,
mai giua cung cach lanh ao,
va vun boi v the lanh ao
83

trang, vi mot con tim nang tnh dan toc va vi

mot kho tang ban than thch hp e lanh ao, Le
Li a cung vi 18 nhan vat kiet liet trong bo
phan lanh ao tung on cong tam em ai ngha
diet hung tan, lay ch nhan thay cng bao e
oi tr vi on cong tam phu Tran diet Ho cua
ch va phat cao ngon c chnh ngha trng ky
khang chien chong quan Minh. Sau 10 nam khang
chien rong ra dan quan Viet cuoi cung cung quet
sach quan Minh ra khoi b coi. Va sau khi khoi
phuc lai nen oc lap la mot loat cong trnh xay
dng lai at nc. Tai nang lanh ao va cong
nghiep ln lao cua Le Li khong phai t nhien
ma co c, no la hoa trai cua mot qua trnh
chuan b ban than lau dai va tch cc e co mot
ban lnh lanh ao trc khi bc len vu ai lanh
ao. Noi mot cach khac, Le Li a biet don mnh
trc khi hien than Bnh nh Vng e am trach
vai tro lanh ao.
Nguyen Trai, hieu c Trai, con cua
Phi Khanh Nguye n n g Long, la
ngi lang Nh Khe huyen Thng
Phuc, au tien s luc mi 20 tuoi di
thi Ho Han Thng. Lam en chc Ng S ai
Chnh Chng. Nam 1407, cha va hai em cua
84

ong b Trng Phu bat ay sang Tau. Luc chia

tay tai ai Nam Quan, Phi Khanh dan ong thoi
ng i theo khoc loc e lam g, hay quay ve lo
viec tra thu cho cha ra hn cho nc. Roi mai
ti nam 1420 Nguyen Trai mi xuat au lo dien.
Tai thi iem nay ong a cung vi 18 v anh hung
Lam Sn ket c hoi the tai Lung Nhai lo toan
viec cu nc. T nam 1407 cho ti 1420 co kha
nhieu cuoc noi day ien hnh la cac cuoc noi day
cua Cong Chng, Pham Ngoc, Pham Thien, Le
Nga nhng ang ke nhat la cuoc noi day cua Gian
nh e Tran Ngoi va Trung Quang e Tran Quy
Khoach. Trong hn mot thap nien o Nguyen
Trai a im lang quan sat thi cuoc va ch i c
hoi. Thai o im lang cua Nguyen Trai la tu luyen
e t tao cho mnh mot kha nang hieu biet, t tm
hoc e tr thanh mot ngi hu dung, trong cong
cuoc khang chien Nguyen Trai a danh nhieu
thi gi suy ngh ve mot chien thuat chien lc
mi e cu nc.9 Mot lan na bang chng cho
thay, thai nghen trong mot qua trnh lau dai va
tch cc cho en luc co ay u ban lnh lanh ao
Nguyen Trai mi hien than Han Lam Tha Ch
e giup Le Li. Noi mot cach khac, ong a biet
don mnh trc khi bc ra ganh vac vai tro lanh
ao.

85

4. Biet Gi Mnh Trong Luc

Ganh Vac Vai Tro Lanh ao

Mot ngi thch hp e lanh ao phai biet gi

mnh trong luc ang lanh ao, e ganh vac cong
viec lanh ao mot cach hieu qua va e con c hoi
tiep tuc vai tro lanh ao trong tng lai. Biet gi
mnh co y ngha la biet lang nghe (listening), biet
thch ng (adaptive) va biet tai tao (regenerative).

4.1 biet lang nghe

Trong ky thuat truyen thong, s truyen at noi

dung cua mot ban tin muon at ti mc tron ven
th toan bo hoat trnh truyen thong (communication process) phai at hieu qua cao. Trong o, he
thong phat song (transmitter, transmitting system)
se ghep (to modulate, to embed) song am thanh
cua ban tin (intelligent signals), tan so t bon tram
chu ky cho en hai chuc k lo chu ky trong mot
giay ong ho (400hz - 20khz), vao mot song tai
(carrier signal) co tan so that cao vi ky thuat ghep
song theo trng o (frequency modulation, F.M.)
hoac ky thuat ghep song theo cng o (altitude
modulation, A.M.) va roi tn hieu hon hp o
(modulated signals) c chuyen en cot phat song
(transmitting antenna) e truyen i khap khong
86

Biet van dung ban than

la biet gi mnh trong luc
ganh vac vai tro lanh ao.

Biet gi mnh co y
ngha la biet lang
nghe, biet thch ng
va biet tai tao.

87

gian. Pha au nhan, mot he thong nhan song

(receiver, receiving system) se nhan lay tn hieu
hon hp t xa truyen ti qua cot nhan song cua
chnh no (receiving antenna) va chuyen vao mot
bo phan tach song (demodulator) e lc lay song
am thanh cua ban tin vi ky thuat tach song theo
trng o (frequency demodulation) hoac ky thuat
tach song theo cng o (altitude demodulation)
roi sau o chuyen song am thanh cua ban tin en
bo phan phat thanh (speaker). Gia he thong phat
song va he thong nhan song la mot khong gian
ay day nhng am ba khac xen lan do o rat co
the hieu qua cua hoat trnh truyen thong se b
giam i phan nao v song hon hp b nhieu ong
(noises).
Gia ngi vi ngi, hoat trnh truyen thong cung
khong khac. No oi hoi y ngh cua ngi noi
phai c chuyen ghep mot cach chnh xac vao
am ng e t ca mieng cua ngi noi chuyen
en lo tai cua ngi nghe. au nhan, lo tai cua
ngi nghe se thu lay am ng t ca mieng cua
ngi noi va roi chuyen dch lai toan bo noi dung
e hieu y ngh cua ngi noi. Tuy nhien, hieu
qua truyen thong gia ngi vi ngi khong c
nh nhat (not consistent) nh la hieu qua truyen
thong gia may vi may, v nhieu ly do. Th
88

nhat, co the ngon ng c s dung khong the

hien chnh xac y ngh cua cua ngi noi. Th hai,
co the ngi nghe khong hieu chnh xac y ngh
cua ngi noi, dau rang ngon ng dien at c
s dung rat chnh xac vi y ngh cua ngi noi.
Th ba, co the s truyen thong b nhieu song moi
trng v cuoc am thoai dien ra trong mot khong
gian co nhng th chung quanh lam loang s tap
trung cua ngi nghe lan ngi noi, dau la ca hai
eu co kha nang noi va nghe rat cao. Th t, y
ngh cua ngi noi co the b hieu mot cach meo
mo (distorted) v nhng kinh nghiem va cam xuc
cua ngi nghe lam cho mat i kha nang lang
nghe mot cach trung thc. T trong bo nao cua
ngi noi, cho en ca mieng cua ngi noi, cho
ti lo tai cua ngi nghe, cho en bo nao cua
ngi nghe va i ngc lai la mot tien trnh co
nhieu c hoi anh mat y ngha trung thc cua nhng
g c thong tin gia hai ca nhan.
e gia tang hieu qua ngi nghe va ngi noi co
the ap dung mot so ky thuat e gii han nhng
th lam nhieu ong en t ben ngoai va t ben
trong. e han che nhng nhieu ong en t ngoai
gii: chon la mot khong gian va thi gian thch
hp cho cuoc am thoai, khong e s viec khac
hoac ngi khac lam quay trong luc am thoai.
89

e han che nhng nhieu ong en t noi gii:

am thoai vi tat ca s tap trung, nghe ma khong
voi phan oan va khong voi len tieng, nghe vi
s rong m va bnh ang, nghe nh la chnh ngi
noi ang nghe tieng noi cua chnh mnh, nghe
trong ngon ng, nghe trong anh mat, nghe tren
khuon mat, nghe t moi ong tac nho nhat, nghe
trong hi th, nghe t nhng chuyen ong vi te
cua oi tng, nghe cho en khi ngi noi trnh
bay xong va tren suot chan ng o phai phoi
kiem s tiep nhan chnh xac cua nhng ieu mnh
nghe moi iem then chot.
Tuy nhien, ap dung tat ca nhng ky thuat tren
cung khong chac a at c hieu qua truyen
thong. Y ngh cua con ngi la mot san pham vo
cung phc tap. Ngi noi dien at c y ngh
cua mnh mot cach trung thc la mot ieu kho.
Ngi nghe tom bat trung thc y ngh cua oi
tng lai cang kho hn v nao la thuat ng (terminology), nao la bieu tng (symbol), nao la an du
(metaphor), nao la ngu ngon (parable), nao la ien
tch (classical reference), nao la mat ma (code),
nao la an y (implication), nao la suy dien (deductive method), nao la quy nap (inductive method).
. . tron vao nhau bien hoa vo gii han. Cai cot luy
cua y ngh c trang iem vi nhieu lp boc ay
90

mau sac de tr thanh mot san pham kho tieu hoa

trong nao trang cua ngi nghe. Va oi khi trong
boi canh te nh ngi nghe va ngi noi khong
the hoac khong co c hoi tran lot e cho y ngh
cua ngi noi c hien lo mot cach tran trui va
trung thc nh no la.
Cho nen co the noi tom bat c mot cach trung
thc y ngh cua oi tng tr thanh la cong viec
rat kho. Hay noi mot cach khac, kha nang lang
nghe khong nhng la mot ky thuat ma con la mot
nghe thuat. Biet lang nghe la mot ky thuat va la
mot nghe thuat ma bat c mot ngi lanh ao gioi
nao cung phai co kha nang nay.
Va hn the na, kha nang biet lang nghe cua mot
ngi lanh ao khong ch nam trong gii han
truyen thong gia mot ca nhan vi mot ca nhan
(personal communication). Ngi lanh ao gioi
phai biet lang nghe tap the (interpersonal communication) va phai biet lang nghe to chc (organizational communication), phai biet lang nghe
qua lo tai cua chnh mnh cung nh lang nghe qua
lo tai cua c trnh (institutionalized mechanism),
phai biet lang nghe tieng noi (verbal communication) cung nh lang nghe nhng th vt ngoai
tieng noi (non-verbal communication), lang nghe
91

Bie t la n g nghe la
mot ky thuat va la
mot nghe thuat ma
bat c mot ngi lanh
ao gioi nao cung phai
co kha nang nay .

92

nhng ch dau (key measures; leading/trailing indicators) cung nh lang nghe ket qua (results; performance feedback/feed forward).
Rieng noi ve s van dung ban than cua mot ngi
lanh ao, biet lang nghe ay ac biet muon noi
ti nhng viec sat thc hn: (1) biet thiet lap mot
he thong thong tin thoang hoat va hieu qua; (2)
biet lt lay, ghi nhan, phan tch va tan dung thong
tin, ac biet la chu y ti nhng dau hieu cho thay
nhng nguy c co the xay ra; (3) biet tao lap va
boi dng mot moi trng thoang hoat e moi
ngi co the tch cc ong gop tieng noi xay dng,
khong lo ngai b trng phat en noi ch gi im
lang hoac ch noi mot chieu theo thng cap; (4)
biet tm en nhng ngi tai gioi hn mnh that
nhieu e tham van va loi keo ho ve vay boc chung
quanh; (5) biet hoi ung ngi tuy theo viec va
ung luc tuy theo tnh hnh; (6) biet chap nhan s
phe phan cua ban va cua oi phng roi dung o
lam c s e tai tham nh lai van e va ieu
chnh lai ke sach; va (7) quan trong hn het la
biet nhan loi va cam n nhng ngi ch iem s
sai lam hoac s thieu sot hoac s nong can; dam
noi toi sai la ac tnh cua mot ngi lanh ao t
tin va co am lc.

93

Biet
Lang Nghe la . . .
Biet thiet lap mot he thong thong tin
thoang hoat va hieu qua.
Biet lt lay, ghi nhan, phan tch va
tan dung thong tin, ac biet la chu y
ti nhng dau hieu cho thay nhng nguy
c co the xay ra.
Biet tao lap va boi dng mot moi
trng thoang hoat e moi ngi co
the tch cc ong gop tieng noi xay
dng, khong lo ngai b trng phat en
noi ch gi im lang hoac ch noi mot
chieu theo thng cap.

94

Biet tm en nhng ngi tai gioi

hn mnh that nhieu e tham van va
loi keo ho ve vay boc chung quanh.
Biet hoi ung ngi tuy theo viec va
ung luc tuy theo tnh hnh.
Biet chap nhan s phe phan cua ban
va cua oi phng roi dung o lam
c s e tai tham nh lai van e va
ieu chnh lai ke sach.
Quan trong hn het la biet nhan loi
va cam n nhng ngi ch iem s
sai lam hoac s thieu sot hoac s nong
can.

95

Nguyen Kim khi ngha giup nha Le

anh nha Mac roi i lay c at
Thanh Nghe. Sau ra anh Sn Nam
b ha n g t n g nha Ma c la Dng
Chap Nhat anh thuoc oc chet. Binh quyen giao
lai cho con re la Trnh Kiem. Nguyen Kim co hai
ngi con la Nguyen Uong va Nguyen Hoang
cung lam tng va lap c nhieu cong. Ngi
anh Nguyen Uong c phong Lang Quan Cong.
Ngi em Nguyen Hoang c phong Thai Uy
oan Quan Cong. Trnh Kiem v s ho Nguyen
tranh mat quyen lc cua mnh nen kiem chuyen
giet Nguyen Uong. Nguyen Hoang s b hai nen
cho ng i tha n tn ra Ha i Dng ho i ke o n g
Nguye n Bnh Khie m . Tie n sinh ban cho ca u
hoanh sn nhat ai, kha d dung than.10 Theo
li day, Nguyen Hoang mi nan n ch la Ngoc
Bao xin vi Trnh Kiem cho vao tran pha Nam.
Trnh Kiem ong y va tau vi vua Le An Tong
cho Nguye n Hoa n g va o tra n a t Thua n Ho a .
Nhieu ngi ho hang huyen Tong Sn cung
quan lnh Thanh Nghe cung dat du v con i
theo. Nguyen Hoang vao ong xa Ai T thuoc
huye n a n g Xng tnh Qua n g Tr. Nguye n
Hoang la ngi khon ngoan lai nhan c, biet thu
dung nhan tai, biet lay long dan, biet lo viec ln.
Roi t ay ve sau nng vao pha Nam ma tung
96

hoanh mot coi. Con chau i sau truy ton ong la

Gia Du Hoang e va ngi ng thi goi ong la
Chua Tien. Nguyen Hoang la mot ngi a biet
lang nghe e gi mnh trong luc ang ganh
vac vai tro lanh ao va nh o dng nen c nghiep
ln.
Di thi Tran Nhan Tong, Hng ao
ai Vng Tran Quoc Tuan c vua
giao trong trach toan quyen lanh ao
ba quan chong giac Nguyen Mong
bao ve to quoc. Trong luc di tan chien lc co lan
Chan Quoc Tuan a tho lo chuyen An Sinh Vng
dan ong con khong v cha lay c thien ha th
cha di suoi vang cung khong nham mat c
vi Yet Kieu va Da Tng, hay ngi can ve cua
ong. Yet Kieu va Da Tng nghe ong noi vay a
can gian Lam ke ay tuy c phu quy mot thi
nhng e lai tieng xau ngan nam. Nay ai vng
ha chang u phu va quy hay sao? Chung toi the
chet gia lam gia no ch khong muon lam quan
ma khong co trung hieu. Nghe nhng li nay
Hng ao ai Vng a cam phuc en khoc
nghen. Khong ai biet ro la Tran Quoc Tuan ch
muon th thach hai ngi can ve cua mnh hay la
thc long tam s vi ho. Nhng dau g i na th
97

mot s that van khong the choi cai la Hng ao

ai Vng a biet lang nghe e gi mnh,
dau la nghe t ca mieng cua nhng ngi thuoc
ha ngan co be mieng di thap.
Luc Hng ao ai Vng Tran Quoc
Tuan hap hoi tren ging benh, vua
Tran Anh Tong a hoi ong Rui khi
ai Vng khuat nui i roi, giac Bac
lai sang, th oi pho nh the nao? Ngai ap,
Xa Trieu Vu e lap quoc, vua Han cat quan
sang anh. Trieu Vu e cho dan ot pha sach
quang ong noi khong e cho ch cp boc lng
thao roi em ai binh ra chau Liem, chau Kham,
anh Trang Sa, dung oan binh anh up: o la
mot thi. i inh, i Le la dung c ngi
hien lng. Bay gi ben Bac ang moi met, suy
yeu, con ben Nam th mi me hung cng, tren
di ong mot y, long dan khong chia re ap
thanh Bnh Lo ma pha c Tong: o la mot thi.
Nha Ly dng nghiep, quan Tong dom ngo b coi,
Ly trieu dung Ly Thng Kiet anh Kham Liem,
tien en Mai Lnh: o la co the lam c. Trc
ay Toa o, O Ma Nhi vay ta bon mat. Chung ta
vua toi ong tam, anh em hoa thuan, ca nc hp
sc chung mi b bat: o la long tri xui nen. ai
98

khai ke kia cay trng tran, ta co oan binh: lay

oan che trng, o la thoi thng cua binh phap.
Quan ch am am tran en nh la, nh gio, the
ay de tr. Neu no dung chc tam an la dau,
khong can mau thang, khong cp boc lng dan
th ta phai la dung lng tng, xem tnh hnh
ma lieu quyen bien nh anh c vay. Nhng phai
tuy tng luc ma chien au cot co binh tng than
tnh nh tnh cha con th mi dung c. Va phai
ni long sc dan e lam cai chc re sau goc
vng o la phng sach gi nc hay hn ca.
Ch vi bay nhieu li noi cung u cho thay Hng
ao ai Vng a nghien cu rat ky lch s
chien tranh t thi thng co Bac phng va chung
ta va rut lay tinh tuy cua nhng hieu biet ve
chien tranh lan viec tr nc co ong lai khong
hn 300 ch e chuyen giao cho Tran Anh Tong.
Thien tai lanh ao ba quan cua ong khong phai t
nhien ma co. No la hoa trai cua ca mot i ngi
tch cc. Tran Hng ao tuy sap ra i nhng van
khong bo l c hoi lang nghe nhu cau cua the
he lanh ao noi tiep. Con Tran Anh Tong la ngi
ang lanh ao at nc cung a khong bo l c
hoi lang nghe t bat thay cua mnh e hoc hoi
trao doi ban than cho u sc ap ng nhu cau
tng lai. Noi mot cach khac, Tran Anh Tong a
biet lang nghe e gi mnh trong luc ang am
99

trach vai tro lanh ao.

Sau khi a quet sach quan Minh ra
khoi at nc, nam 1428 Le Li len
ngoi Hoang e va lay hieu la Le Thai
To. Trai qua 20 nam b an ap, boc
lot, tan pha, at nc hau chien oi dien vi nhng
kho khan ln lao. Le Thai To phai don het tr lc
va tam lc e kheo leo giai quyet. Nam 1429, Le
Thai To ban hanh nhieu sac lenh quan trong. Va
mot trong nhng sac lenh o, ban hanh ngay 26
thang 2, co noi dung nh sau: ra lenh cho cac v
ai than va cac quan hanh khien: Neu thay cac
ieu lenh cua tram co ieu g phng hai en
viec quan, viec nc, hoac cac viec sai dch khong
hp ly, hoac thue khoa nang ne, hoac nh co
viec ta dam bao ngc th tau xin sa lai. Lai ra
lenh cho cac ngon quan rang : Neu thay tram co
chnh lenh ha khac, thue khoa nang ne, ngc
hai lng dan, thng cong phat toi khong ung,
khong ung theo phep xa, hay cac ai than, quan
lai, tng hieu, quan chc trong ngoai khong gi
phep, nhan hoi lo, nhieu hai lng dan, thien h
phi phap, th phai dan s an hac ngay. . . Le
Tha i To a t biet mnh can phai la n g nghe.
Khong phai ch mot mnh ong can phai lang nghe
100

ma tat ca trieu than lanh ao at nc cung can

phai lang nghe. Va ong the hien cai thiet tha
muon lang nghe cua mnh qua sac lenh, at thanh
chnh sach, s dung ngon quan. Ong a co am
lc chnh sach hoa va thiet lap mot c trnh han
hoi e cong khai phi bay va chap nhan cai sai
cua mnh trc quan than e canh cai. Noi mot
cach khac, Le Thai To thc s biet lang nghe e
gi mnh.
Tran Nhan Tong va mi len ngoi,
thang 10 nam 1278, la a phai ng
au vi vien anh chien tranh. Ong
a ban hanh mot loat chnh sach xa
hoi, chnh tr, ngoai giao, quan s va kinh te e
rao riet cung co noi lc ai Viet chuan b oi au
vi Nguyen Mong. Thang 12 nam 1282, Tran
Nhan Tong cho to chc hoi ngh Bnh Than e
ban ke chong giac. Thang 11 nam 1283, Tran
Nhan Tong cho hoi tat ca vng hau em toan
binh lc thuy bo tap tran roi phong cho Tran Quoc
Tuan lam Quoc Cong Tiet Che Thong Lnh Thien
Ha Ch Quan S va giao trach nhiem cho nhng
tng tai chuan b chien tranh. Thang 12 nam
1284, ngay trc luc chien tranh ve quoc lan hai
bat au, Thai Thng Hoang Tran Thanh Tong,
101

cha cua vua Tran Nhan Tong, cho hop hoi ngh
Dien Hong hoi ke anh giac. Cau hoi then chot
trong hoi ngh lan sau cung nay la co nen anh
hay khong? S chuan b rao riet cua bo phan
lanh ao nha Tran cho thay mot ieu rat ro: quyet
tam chong Nguyen Mong xam lc cu nc la
ieu a c xac nh dau cho nhan dan co chon
la khac. Nhng cai tuyet vi cua cau hoi -cong
vi ngi hoi, thi gian va boi canh c hoinam trong nhng muc ch cua no. Mot cau hoi
e phoi kiem lai tnh hnh, e tham nh lan chot
y ch au tranh cua dan toc, e van ong y thc
va quyet tam khang chien, e the hien hoa t
pha chnh quyen s ton trong ung mc tieng noi
cua nhan dan, e mat thiet hoa s gan gui gia
chnh quyen va nhan dan, e lam sau day them
niem tin cua nhan dan oi vi chnh quyen, e
c s hau thuan tuyet oi cua nhan dan. Ngay
26 thang 12 nam 1284, thi iem bat au cuoc
chien tranh ve quoc, quan Nguyen Mong anh
vao Vnh Chau, Noi Bang, Thiet Lc va Chi
Lang. Ch sau 5 ngay tien quan t Loc Chau
xuong canh quan pha Tay cua Bot La ap Nh
cung nh ai quan cua Thoat Hoan a pha v
tuyen phong ng pha Bac, chu yeu bao ve Thang
Long cua quan ai Viet, va bat au tien xuong
ong bang pha Nam. Mat tran Noi Bang tan v
102

trong tnh huong hoan toan bat li, tham ch co ve

bat ng, khong nhng oi vi v ch huy trc tiep
cua chien trng la Tran Quoc Tuan ma con oi
vi v lanh ao toi cao cua cuoc khang chien la
Tran Nhan Tong.11 Nhan c tin bao, Tran Nhan
Tong dung thuyen nhe bo an i suot ngay em ra
Hai ong e gap mat Hng ao ai Vng Tran
Quoc Tuan. Sau lng thuyen, Tran Nhan Tong
cho treo hai cau th: Coi Ke viec cu ong nen
nh, Hoan Ai van con mi van quan. Gap mat
Tran Quoc Tuan, vua hoi The giac to nh vay
ma chong vi no th dan s tan hai, hay la tram
hay chu au hang i e cu muon dan? Tran
Quoc Tuan ap Be ha noi cau ay th that la li
nhan c, nhng ma ton mieu xa tac th sao?
Neu be ha muon hang, xin trc hay chem au
toi i a, roi sau se hang. Toan bo dien tien va
e cap cho thay mot so van e: (1) He thong thong
tin hieu qua cua cap lanh ao ai Viet; (2) Tran
Nhan Tong a bam sat tnh hnh ti mc o gan
nh co mat ang luc dien ra (realtime information, almost); (3) Vi vai tro lanh ao toi cao, Tran
Nhan Tong a tham nh lai tinh than chien au
cua ngi ch huy chien trng ngay sau khi chien
lc phong thu b tan v; (4) S xuat hien cua v
lanh ao toi cao tai mat tran va viec c thong
bao cho biet ve tiem lc cua ai Viet ang dau
103

Hoan Ai a lam cho tinh than quan binh khong b

suy sup. Roi en cuoc chien ve quoc lan th ba,
trong cuoc hoi ngh cao cap nhat, Tran Nhan Tong
a hoi Hng ao ai Vng The giac nam nay
the nao. Va Tran Quoc Tuan a trnh bay ve s
nhan xet cua ong. Mot lan na Tran Nhan Tong
a hoi e tai tham nh tnh hnh. Ong muon
nhn thay s that ung nh s that chnh no di
oi mat cua Tran Quoc Tuan. Nhn lai toan bo
cung cach lam viec cua Tran Nhan Tong va nhng
d kien lien he, neu ch thay nhng cau hoi do
cua ong hoac cua vua cha Tran Thanh Tong n
thuan la the hien cua long nhan hoac the hien cua
tanh nhat gan th cha thc s hieu nhieu ve chieu
sau va tai nang cua nhng con ngi lanh ao tai
ba nay. Cha co mot trieu ai quan chu nao, ngay
ca nhng the che can ai va hien ai, trong suot
dong lch s cua dan toc Viet co kha nang biet
lang nghe va lang nghe co chu ch, co sach lc,
co he thong, co tien trnh nh trieu ai nha Tran
di s lanh ao toi cao cua Tran Nhan Tong.
Cha co mot trieu ai quan chu nao trong suot
dong lch s cua dan toc co kha nang biet lang
nghe va lang nghe vi tat ca tinh than dan chu
thc hanh. Khong nhng Tran Nhan Tong va bo
phan lanh ao biet lang nghe ma ho con biet lam
cho toan dan toan quan lang nghe nhng quan
104

tam cua ngi lanh ao. Cai biet lang nghe cua
Tran Nhan Tong, cua bo phan lanh ao nha Tran,
va cua toan dan quan ai Viet a huy ong c
sinh lc cua dan toc ti mc cha tng co trong
lch s; mot thi ma vu lc, tn lc va tr lc cua
at nc c van dung ti nh cao cha tng co
trong lch s.
Nhng th du tren cho thay ngi lanh ao can
phai biet lang nghe t nhieu loai oi tng: lang
nghe thng cap, lang nghe thuoc cap, lang nghe
quan chung, lang nghe chnh mnh, lang nghe ca
nhan, lang nghe tap the, lang nghe ngi tr, lang
nghe ke ngu, lang nghe ngi than can, lang nghe
ke khong quen, lang nghe ke thu, lang nghe ong
ch. Ngi lanh ao can phai biet lang nghe qua
nhieu phng tien: chuyen van, hop ban, ai hoi,
ngh luan, chnh sach va c trnh, van van. Ngi
lanh ao phai biet lang nghe lien tuc va lang nghe
chnh xac, lang nghe nhng cai tho phu lan nhng
cai vi te, lang nghe vi thc tam va am lc. Va
sau khi a lang nghe phai hanh ong v muc ch
toi hau cho cai lang nghe la e hanh ong, hanh
ong ung va hanh ong kp thi.

105

Ngi lanh ao phai

biet lang nghe lien tuc
va lang nghe chnh xac,
lang nghe nhng cai tho
phu lan nhng cai vi te,
lang nghe vi thc tam
va am lc. Va sau
khi a lang nghe phai
hanh ong v muc ch
toi hau cho cai lang
nghe la e hanh ong,
hanh ong ung va hanh
ong kp thi.
106

4.2 biet thch ng

Nh a noi, mot ngi thch hp e lanh ao phai

biet gi mnh trong luc ang lanh ao, e ganh
vac cong viec lanh ao mot cach hieu qua va e
con c hoi tiep tuc vai tro lanh ao trong tng
lai. Biet gi mnh co y ngha la biet lang nghe,
biet thch ng va biet tai tao.
Thch ng (adaptibility) la mot thu tnh cua nhng
he thong phc tap. Co hai loai he thong phc tap:
nhng he thong phc tap khong bien thai (complicated systems) va nhng he thong phc tap bien
thai (complex systems).
Vi mot he thong phc tap khong bien thai (a
complicated system) toan bo he thong se co mot
cau truc co nh (predetermined structure), am
trach mot hoac mot so chc nang co nh (predetermined function) va ha n h vi cu a he tho n g
(systems behavior) oan trc c (predictable).
Nhng he thong nho hn (sub-systems) nam ben
trong he thong o cung co mot cau truc nhat nh,
am trach mot hoac mot so chc nang co nh va
hanh vi cua chung cung oan trc c; nhng
he thong nho hn na (sub sub-systems) nam trong
mot he thong ln hn o cung co mot cau truc
nhat nh, am trach mot hoac mot so chc nang
107

co nh va hanh vi cua chung cung oan trc

c; va d nhien nhng n v c phan (basic
components; parts) ben trong mot he thong cung
co mot hnh trang co nh, am trach mot chc
nang co nh va hanh vi cua chung cung oan
trc c. V the nhng he thong phc tap khong
bien thai con c goi la nhng he thong khang
nh (deterministic systems).
Mot chiec xe hi la th du cua mot he thong phc
tap khong bien thai. Ben trong chiec xe hi co
hn 17 ngan mon o va moi mon o co mot hnh
trang va chc nang co nh. Nhieu mon o rap
noi vi nhau thanh mot he thong nho. Moi he
thong nho co mot cau truc co nh, chc nang co
nh, va hanh vi cua he thong nho nay tien lieu
c. Th du nh bong en thng, bong en
pha, bong en chay trong sng mu, chup en,
tra en, day ien, oc van . . cau hp nen cai goi la
bo en. Nhng he thong nho rap noi nhau lam
thanh mot he thong ln hn cung co cau truc co
nh, chc nang co nh, va hanh vi cua he thong
ln hn nay cung tien lieu c. Th du nh bo
en mui ben trai, bo en mui ben phai, bo en
uoi ben trai, bo en uoi ben phai, bo en noc,
bo en cop, va he thong ieu khien en cau hp
nen cai goi la he thong en. Nhng he thong ln
108

hn rap noi lai vi nhau lam thanh mot he thong

ln hn na cung co cau truc co nh, chc nang
co nh, va hanh vi cua he thong ln hn nay
cung tien lieu c. Th du nh he thong en, he
thong e, he thong ken, he thong ca kieng, he
thong quat nc, he thong may lanh . . . cau hp
nen he thong ien cua xe hi. Roi nhng he
thong ln hn noi ket nhau lam thanh mot he
thong toan bo cung co cau truc co nh, chc nang
co nh, va hanh vi cua no cung tien lieu c.
Th du nh he thong ien, he thong may no, he
thong than sn, he thong hp so, he thong banh
lam nen mot chiec xe hi. Dau chiec xe hi la
mot he thong that phc tap c cau tao bi nhieu
bo phan phc tap vi mot tap hp nhieu hnh trang
cua rat nhieu mon o, chiec xe van la mot th de
ieu khien. Th du nh nh ngi s dung keo
banh tay lai ve pha trai th xe se hng mui ve
pha trai, ap thang th xe se dng lai, gai so de
th xe se chay lui, van van. Va tram ngan lan nh
mot, chiec xe khong hanh ong khac hn nhng
g no c che ra e the hien. Chnh v ieu nay
nen mi noi hanh vi cua chiec xe tien lieu c
(predictable behavior). Tom lai, chiec xe la th
du ien hnh cua mot he thong khang nh (deterministic system) va la mot he thong tien lieu
c (predictable system).
109

Ngc lai, nhng he thong phc tap bien thai (complex systems) la nhng he thong khong khang
nh (non-deterministic systems) va la nhng he
thong khong thuan khien c (non-tractable systems). Ngi ta kho co the tien lieu chnh xac
hanh vi cua mot he thong phc tap bien thai (nonpredictable system), ngay ca trng hp chc nang
cua nhng bo phan cau tao nen he thong o eu
c hieu ro. Ngoai thuoc tnh khong khang nh
va khong thuan khien (complex systems first property: non-determinism and non-tractability), nhng
he thong phc tap bien thai con co thuoc tnh th
hai la kho tach phan (complex systems second
property: limited decomposability). Rat kho, neu
khong muon noi la khong the nao, tach phan c
mot he thong phc tap bien thai thanh nhng bo
phan rieng re ma chc nang cua moi bo phan van
duy tr nh trc (it is very difficult, if not impossible, to attemp decomposing a complex system
into functionally stable parts). Nhng he thong
phc tap bien dang co mot cau truc nang ong (a
dynamic structure). S giao ng thng trc cua
mot he thong phc tap bien thai vi moi trng
cua no (permanent interaction with its environment of a complex system) phoi hp vi nhng
thuoc tnh nay sinh va t to chc cua no (properties of emergence and self-organization) cho phep
110

no t tai cau tao theo chc nang (allow it to functionally restructure itself). Nay sinh va t to chc
la thuoc tnh th ba cua nhng he thong phc tap
bien thai (complex systems third property: emergence and self-organization). Nay sinh la hoat
trnh a en nhng cau truc, nhng dang tnh,
nhng thuoc tnh mi va khe hp (emergence is
the process of deriving some new and coherent
structures, patterns and properties). Hien tng
nay sinh xay ra v dang tnh, khong theo trc tuyen
va c phan bo, cua nhng giao ng gia nhng
phan t ben trong he thong suot mot thi gian
(emergent phenomena occur due to pattern,
nonlienar and distributed, of interactions between
the elements of the system over time). Thuoc
tnh nay sinh khong the trc tiep nhan ra va d
oan c (not directly accessible; nor directly
identiable and anticipatory), dau la hieu biet tng
tan tng bo phan rieng le nam trong he thong o,
nhng hien tng nay sinh co the quan sat c
cap o tong the (obervable at a global level), dau
la khi phat t nhng phan t cap o a phng
(even though generated by local-level elements).
Con cai nghiem c cua thuoc tnh t to chc
nam hien tng cau truc cua he thong thng
xuat hien ma khong co nhng ap lc ro ret hoac
nhng dnh lu en t ben ngoai he thong (the
111

essence of self-organization is that system structure often appears without explicit pressure or involvement from outside the system). Noi mot
cach khac, nhng rang buoc tren the dang cua
mot he thong phc tap bien thai la ket qua cua
nhng giao ng gia nhng phan t ben trong he
thong (the constraints on form of a complex system are internal to the system, resulting from the
interactions among the elements within the system). Cai goi la t to chc co the tien trien dan
theo thi gian hoac khong gian, co the duy tr mot
hnh dang on co hoac co the the hien mot hien
tng chuyen hoa tam thi (the self-organization
can evolve in either time or space, maintain a
stable form or show transient phenomena). Sau
het, thuoc tnh th t cua nhng he thong phc
tap bien thai la ban chat phan bo (complex systems
fourth property: distributed nature). Mot he hong
goi la c phan bo khi tai nguyen cua he thong
o c phan phoi tren nhieu iem trong he thong
(a system is said to be distributed when its
rersources are physically or virtually distributed
on various locations). Nhng tai nguyen cua mot
he thong co the la tin tc, la nang lng, la bieu
trng van van.
Trong thien nhien, mot con ong hoac mot bay
112

ong hoac mot to ong la th du cua mot he thong

phc tap bien thai. Trong the gii cua loai ngi,
mot ca the, mot tap the, mot to chc, mot hoi oan,
mot cong ty, mot quoc gia la nhng th du cua mot
he thong phc tap bien thai. Muon hng dan
hoac ieu khien nhng he thong phc tap bien
thai, ngi ta can co s hieu biet t nhieu ve nhng
thuoc tnh tren.
Va thch ng la mot nang lc tuyet vi cua nhng
he thong phc tap bien thai. Thch ng cua mot
sinh the la nang lc chuyen oi co li cho s sinh
ton cua sinh the o trc nhng thay oi cua moi
trng (the adaptability of an organism is the ability to change in response to changes of its environment over the course of its lifetime). Thch
ng cua mot giong sinh the la nang lc chuyen
oi co li cho s sinh ton cua giong sinh the o
trc nhng thay oi cua moi trng (the adaptation of a species is the ability to change in response to changes of its environment over many
generations). Kha nang thch ng (adaptive capability) cua nhng he thong phc tap bien thai
co lien i vi, neu khong hoan toan en t, nhng
thuoc tnh va trnh bay.
Nhan s ieu hanh c thay the, he thong chnh
113

quyen c cai to, c cau kinh te c oi mi,

chnh sach c ieu chnh . . . la nhng hien
tng nhn thay trong the gii loai ngi en t
cai goi la kha nang thch ng (adaptive capability).
Rieng trong gii han cua nhng ieu ang noi ve
s van dung ban than cua mot ngi lanh ao,
cum t biet thch ng ac biet chu trong en
nhng ieu sat thc hn: (1) khong bao thu, co
chap, bam vao nh kien han hep, nhng nguyen
nhan ot chay sinh lc va lam kho can au oc lan
tam huyet cua moi ngi chung quanh; (2) khong
nga man va chu quan, nguyen nhan a en nhng
that bai te hai a nhn thay trc va co the ngan
chan; (3) khong e thien kien cua chnh mnh va
cua nhng ngi vay quanh lam mu loa, phai nhn
thay s that ung vi s that nh chnh no th mi
co the cai thien c hoan canh va nam c c
hoi tot; (4) khong giao ieu va cuong tn, nguyen
nhan lam cho the gii nho hep lai va ay tang toc;
(5) khong e b thuc ay bi cuong vong ca nhan,
khat vong t no la sc manh nhng cuong vong khat vong thieu han nhng kiem soat khach quanla ong lc dan en s huy diet cua chnh mnh
va nhieu ngi khac; (6) khong ngu quen tren
vinh quang cua qua kh cung khong e men vinh
114

quang cua qua kh lam say am hien tai, nguyen

nhan lam cho ngi ta tiep tuc quanh quan mot
chien trng ang le a phai ri bo t lau; (7) biet
chat t nhng quan tnh lanh ao khong thanh
cong (unsucessful leadership habits); (8) biet nghi
van va tai tham nh tat ca nhng gia tr, nhng
ieu, nhng cai ngh rang la c nghiem nhien
chap nhan, e khoi phung ph sc lc va cua cai
xay dng nhng cong trnh tren nen tang sai lam
hoac e khoi phung ph mo hoi va xng mau
theo oi nhng ao anh; (9) biet ieu chnh va tai
ieu chnh, nhanh chong va ung luc, khi nhan
c dau hieu cho thay boi canh ang bat au
bien oi; (10) biet on nhan va anh gia ung
mc nhng tac lc en t ben ngoai va khi t
ben trong, e lam ke hoach va quyet sach oi
ng; va (11) biet ve lai con ng hai hanh, nh
mot ngi thuyen trng leo lai mot con tau tren
ai dng.
Sau s tan ra cua nha Ho, quan Minh
xam lc tai lap s cai tr ha khac cua
ho tren manh at Viet. Chung chia
n c ra la m 17 phu va 5 cha u .
Thng Th Hoang Phuc, mot tr thc loi lac cua

115

Biet
THCH NG la . . .
Khong bao thu, co chap, bam vao nh kien
han hep, nhng nguyen nhan ot chay sinh lc
va lam kho can au oc lan tam huyet cua moi
ngi chung quanh.
Khong nga man va chu quan, nguyen nhan a
en nhng that bai te hai a nhn thay trc va
co the ngan chan.
Khong e thien kien cua chnh mnh va cua
nhng ngi vay quanh lam mu loa, phai nhn
thay s that ung vi s that nh chnh no th
mi co the cai thien c hoan canh va nam
c c hoi tot.
Khong giao ieu va cuong tn, nguyen nhan
lam cho the gii nho hep lai va ay tang toc.
Khong e b thuc ay bi cuong vong ca nhan,
khat vong t no la sc manh nhng cuong vong
[khat vong thieu han nhng kiem soat khach
quan] la ong lc dan en s huy diet cua chnh
mnh
va nhieu ngi khac.
116

Khong ngu quen tren vinh quang cua qua kh

cung khong e men vinh quang cua qua kh lam
say am hien tai, nguyen nhan lam cho ngi ta
tiep tuc quanh quan mot chien trng ang le
a phai ri bo t lau.
Biet chat t nhng quan tnh lanh ao khong
thanh cong.
Biet nghi van va tai tham nh tat ca nhng gia
tr, nhng ieu, nhng cai c nghiem nhien
chap nhan e khoi phung ph sc lc va cua cai
xay dng nhng cong trnh tren nen tang sai lam
hoac e khoi phung ph mo hoi va xng mau
theo oi nhng ao anh.
Biet ieu chnh va tai ieu chnh, nhanh chong
va ung luc, khi nhan c dau hieu cho thay boi
canh ang bat au bien oi.
Biet on nhan va anh gia ung mc nhng tac
lc en t ben ngoai va khi t ben trong, e
lam ke hoach va quyet sach oi ng.
Biet ve lai con ng hai hanh, nh mot ngi
thuyen trng leo lai mot con tau tren ai dng.

117

nha Minh, trong coi hai ty Bo Chnh va An Sat.

L Ngh coi ty Trng o, tc la quyen thong
nhiep quan s, va Hoang Trung lam pho. Trng
Phu th i tm nhng ngi Viet co danh tieng va
tai nang e chieu du va ban cho nhng chc pham
nh la Tri Phu, Tri Huyen, Tri Chau. Mot so danh
tai co liem s nh Bui ng au, Ly T Cau, Le
Li khc t s mua chuoc cua ke thu. Mot so
khac nh Lng Nh Ho, o Duy Trung, Nguyen
Huan th chay theo giac va gay ra nhieu viec tan
ac oi vi dan chung. Sau khi cat at xong Trng
Phu rut quan ve Kim Lang, mang theo ban o
nc Viet, an ba Viet, s sach Viet, o th Viet,
truyen ky Viet e dang len Yen Vng Le Minh
Thanh To. Chung cp oat nhieu sach quy c
hai trieu Ly Tran bien soan. Cung nh cac trieu
ai xam lc trc, quan than nha Minh voi va ra
sc ong hoa dan Viet. Chung nhet vao tay dan
Viet cac sach T Th, Ngu Kinh, Tinh Ly va lap
ra Tang ao e truyen ba van hoa Han. Chung
bay chuyen di phong ao tuc e bien dan Viet
thanh dan Han. Chung ha hi vao bon thay ba
am dng, y phng, tang o va ao gia e bon
ngi nay lam phu hoa phep a dan Viet vao
con ng me tn bai hoai. Bon thay ba nay con
i xa hn la a nhay ra ieu khien ca cong viec
giao duc. Mot mat khac, cung khong kem tham
118

oc, chung dung guong may cai tr e tan tnh v

vet tai nguyen cua at Viet va boc lot en can
kiet sinh lc cua ngi Viet, nhat la di thi ky
cua Ly Ban, Ma Ky en thay cho Trng Phu.
Lng cua dan Viet l loi v roi on cua ngi Han.
Mau cua dan Viet ri tren at Viet v gm ao
cua ngi Han. Xng cua dan Viet rai khap sn
khe nc Viet v s tham lam cua ngi Han. Tang
toc e doa phu trum nc Viet v s cai tr cua
ngi Han. Trong boi canh o, Gian nh e a
noi len phat c khi ngha. Gian nh e la con
th cua vua Tran Nghe Tong, ten Tran Ngoi, phieu
bat tai lang Yen Mo, tnh Ninh Bnh, c Tran
Trieu C phu ta, xng la Hoang e, at nien hieu
la Hng Khanh. V thc lc buoi au con non nt
nen Gian nh e thua chay vao Nghe An c
ang Tat, mot v cu quan cua nha Tran ang
nam chc ai Tri Chau Hoa Chau, hng ng.
ang Tat giet bon quan lai nha Minh roi em
quan theo Gian nh e. Tai ong Trieu, Hai
Dng, Tran Nguyet Ho cung chieu tap ngha binh
noi len chong nhau vi quan Minh nhng khong
bao lau sau th b bat. Bo ha va quan binh cua
Tran Nguyet Ho chay ve Nghe An nhap vao lc
lng cua Gian nh e. Nh vay thanh the cua
Gian nh e bat au ln manh. Sau ang Tat
giet hang tng theo Minh la Pham The Cang tai
119

ca Nhat Le. T o Nghe An tr vao thuoc anh

hng cua quan khi ngha nha Tran. Anh hung
ngha s cac ni i theo ngon c khang chien giai
phong at nc di s lanh ao toi cao cua Gian
nh e. Thang Chap nam Mau T 1408 Gian
nh e hoi hop c quan Can Vng cua cac
ao Thuan Hoa, Tan Bnh, Nghe An, Dien Chau
va Thanh Hoa tien ra ong o. Ti Trng An,
Bac Ninh, th cac s phu Bac Ha va cac cu than
cua nhng tien trieu cung hng ng nhiet liet.
Xet thay tnh hnh bat li, quan lai nha Minh viet
th cau cu. Minh Thanh To sai Moc Thanh dan
40,000 quan Van Nam keo vao nc Viet hp vi
quan L Ngh. Tien en Bo Co, thuoc xa Hieu
Co huyen Phong Doanh, th quan Minh ung nhau
vi quan Tran mot tran kch liet. Gian nh e
ch than cam trong thuc quan lieu chet vi giac.
Ngha quan Viet chien au vo cung anh dung.
Tng L Ngh b giet chet tai tran. Moc Thanh
thua chay, keo quan ve ong thanh Co Long do
quan Minh xay tai lang Bnh Cach huyen Y Yen.
Gian nh e muon tha thang xua quan anh
ong o nhng ang Tat can ngan, vi ly do la
hay ch quan cac lo keo ve ay u roi se m mot
cuoc tong phan cong. Ran nt noi bo bat au t
o. Roi Gian nh e nghe li giem pha bat giet
ang Tat va quan tham mu Nguyen Canh Chan.
120

Viec nay lam ton hai en s oan ket va tinh than

chien au cua ngha binh. ang Tat khong nhng
la mot chien tng co nhieu mu ke va thao lc
ma con la mot v tng quyen bien -the hien trong
viec ong a gia v hp tac vi nha Minh e bao
ton lc lng ch thi- va la ngi a lam cho
Gian nh e tr thanh mot thc lc. ang Dung,
con cua ang Tat, va Nguyen Canh D, con cua
Nguyen Canh Chan, mot phan v phan no ve viec
cha mnh b giet chet mot cach oan uong mot phan
khac v nhn thay mot thc the khong con thch
hp e lanh ao cua Gian nh e -bat au e lo
ra qua nhieu khuyet iem- nen keo quan ban bo
bo i giup cho ngi khac. Lc lng va kh the
au tranh b chia che tram trong va dan en con
ng ket thuc tham hai. Gian nh e, mot
ngi ang lanh ao va ang c u the, a
khong biet lang nghe cung khong biet thch ng
e gi mnh. S that bai cua Gian nh e khong
nhng lam hai ong ta ma con lam thng ton sinh
kh au tranh giai phong at nc cua dan toc vao
thi o.
Trc ay vua Chiem la Che Bong
Nga hay quay roi bien gii nen vua
Tran Due Tong sai Hanh Khien o
121

T Bnh em quan tran gi Hoa Chau. Che Bong

Nga dang cong 10 mam vang cau hoa th b o
T Bnh lay lam cua rieng roi tau doi vi trieu
nh la Che Bong Nga ngao man vo le va e ngh
em quan chinh phat. Tran Due Tong tc gian
quyet nh c binh i anh Chiem Thanh. Ng
S ai Phu Trng o khuyen can Chiem Thanh
chong lenh, toi cung cha ang phai giet. Song
no tan coi tay xa xoi, nui song hiem tr. Nay be
ha va mi len ngoi, c chnh, giao hoa cha
tham nhuan c ti phng xa, nen sa sang
van c khien t no en than phuc. Neu no khong
theo, se sai tng i anh cung cha muon.12
Trng o khuyen vua ba lan khong c nen
treo mu bo i. Quan ai Viet keo en ca Th
Nai anh lay on Thach Kieu cua Chiem Thanh
roi ong tai ong Ky Mang. Con Che Bong Nga
th dng trai ben ngoai thanh o Ban roi sai vien
quan nho la Muc Ba Ma en xin hang. Han noi
doi la Che Bong Nga a tron, thanh bo trong, nen
tien quan gap ng bo l c hoi. Tran Due Tong
tin li nen truyen lenh tien quan. ai Tng o
Le can ngan No a chu hang la muon bao toan
at nc lam au. Quan quan vao sau anh pha
thanh giac la viec bat ac d. Xin hay sai mot
bien s cam manh th en hoi toi, e xem tnh
hnh h thc cua giac, nh ke sach cua Han Tn
122

pha nc Yen ngay trc, khong phai kho nhoc

ma thanh cong. Co nhan noi: long giac kho
lng. Than xin be ha hay xet ky lai. Tran Due
Tong ap Ta mnh mac giap cng, tay mang gm
sac, dai gio dam ma, loi song treo nui, vao sau
trong at giac, khong ai dam ng au vi ta.
The la cai c tri giup cho ta o. Huong chi nay
chua giac nghe tin a chay tron, khong con long
da anh nhau. Co nhan noi: dung binh quy
than toc. Nay neu dng lai khong tien, th thc
la tri cho ma khong lay, e no lai c mu khac
th hoi sau kp. Ngi chnh la hang an ba.
Roi Tran Due Tong sai quan lay ao an ba mac
cho ai Tng o Le va tien quan vao lay o
Ban. Quan lnh noi got nhau nh xau ca ma i.
Canh quan i trc va canh quan sau hoan
toan cach biet.13 Quan Chiem tran ra vay ham.
Quan ai Viet tan v. Tran Due Tong, o Le,
Nguyen Nap Hoa va Nguyen Huyen Linh eu t
tran. Ng Cau Vng Huc b bat song. o T
Bnh ch huy hau quan khong dam en tiep vien
nen song sot. Le Quy Ly ang van lng nghe
tin that tran bo tron ve nc. Mot thang sau Che
Bong Nga tien quan anh ti Thang Long. Tran
Due Tong tuy la mot v quan chu cua at nc
nhng ong a phi bay mot thc the khong thch
hp e lanh ao, mot thc the co qua nhieu khuyet
123

iem. Tran Due Tong khong biet lang nghe cung

khong biet thch ng cho nen a khong the gi
mnh. S that bai va cai chet cua Tran Due Tong
khong cham dt o. No a tao mot c hoi e
cho Che Bong Nga biet c s be rac cua ai
Viet luc bay gi cho nen sau o han a manh tay
tien anh Thang Long, hai en dan lanh vo toi.
Tren mot con tau co the co nhieu ngi cam banh
lai nhng ch co mot ngi duy nhat quyet nh
con ng hai hanh, o la v thuyen trng. Ngi
lanh ao khong khac ngi thuyen trng. Vach
ra con ng phai la vai tro cua ngi lanh ao.
Nhng coi chng!
Mot ngi thuyen trng tng vt qua nhng
cn bao bien ln trong qua kh khong bao am la
se vt qua c cn bao bien trong hien tai va
nhng cn bao bien trong tng lai. Ngi lanh
ao cung the, tng vt qua nhng th thach ln
trong qua kh khong bao am se vt qua th
thach ln cua hien tai va nhng th thach ln trong
tng lai.
Th thach cua qua kh co the giong vi th thach
cua hien tai hoac cua tng lai, nhng giai phap
124

Mot ngi thuyen trng tng

vt qua nhng cn bao bien
ln trong qua kh khong bao
am la se vt qua c cn
ba o bie n trong hie n ta i va
nhng cn bao bien trong tng
lai. Ngi lanh ao cung the,
tng vt qua nhng th thach
ln trong qua kh khong bao
am se vt qua th thach ln
cua hien tai va nhng th thach
ln trong tng lai.

125

cua qua kh khong bao am se ap dung c cho

hien tai va tng lai. Va ngay ca kinh nghiem cua
nhng lan vt bien trong qua kh cung khong
chac se giup c cho hien tai va tng lai. V
vay ngi lanh ao phai y thc ro moi mot th
thach la mot cn bao bien va cn bao bien nao
cung co kha nang nhan chm con tau cua ngi
thuyen trng gia kinh nghiem a tng vt qua
nhieu song gio.
Cung khong the lay bat c mot con ng hai
hanh nao a tng vt bao trong qua kh e vt
bao trc mat. Lai cang khong nen y lai vao con
ng hai hanh ang theo. Moi lan gap bao la
moi lan ngi thuyen trng phai ve lai mot con
ng hai hanh mi e vt qua e doa trc
mat. Biet ve lai con ng hai hanh mi cua
ngi thuyen trng chnh la cai biet thch ng
cua ngi lanh ao.
Va, khong nhng phai biet ve lai con ng hai
hanh ma con phai ve lai con ng hai hanh ngay
khi mi nhan c d bao. Ngi ta de b nhan
chm v a e cho cai yen lanh cua bien lam cho
mat canh giac khong chu y en nhng dau hieu
vi te.

126

Ch sau 5 ngay tien quan cua ch

tuyen phong thu chien lc cua ai
Viet b choc thung nhieu lo va e doa
ti tnh hnh toan cuoc. Chnh tay
Hng ao ai Vng Tran Quoc Tuan thc hien
chien lc phong thu nay, dng nh la phong
theo chien lc cua Ly Thng Kiet a tng thc
hien hn 200 nam ve trc. Nhan c tin t
chien trng a ve, Tran Nhan Tong a khan
cap i ra Hai ong e gap Tran Quoc Tuan ban
ke oi ng vi tnh hnh vo cung bat li nay. Sau
cuoc hop mat chp nhoang vi Tran Quoc Tuan,
va a tham nh lai tinh than chien au cua v
tong t lenh chien trng, Tran Nhan Tong ra lenh
cho ong ieu quan cac lo ve hoi ngh Van Kiep
e thc hien phng an mi: rut lui chien lc va
phan cong chien lc. Toan bo dien bien cho
tha y bo pha n la n h a o nha Tra n a thay o i
phng an mot cach dt khoat va triet e nham
ap ng vi tnh huong mi. No he m cho thay
cung cach lam viec hieu qua cua bo phan lanh
ao nha Tran. Hieu qua o khong the co c
neu Tran Nhan Tong hoac Tran Quoc Tuan khong
biet thch ng. Va, vi vai tro la ngi lanh ao
toi cao cua at nc, thuyen trng Tran Nhan
Tong a ve mot hai trnh mi e a thuyen vt
bao. Vi vai tro la tong t lenh chien trng, hoa
127

tieu Tran Quoc Tuan a a thuyen vt bao theo

con ng hai hanh mi. Cung cach chng chac,
va chac chan la tng knh nhau, cua ca hai the
hien tai nang va c o cua nhng ngi lanh
ao ln. Hng ao ai Vng a khong mac
vao cai benh kieu binh sai lam la tng ngoai
chien trng khong can nghe lenh vua va Tran
Nhan Tong khong b cai nh kien can khon tai
ngoai cua tng lanh chi phoi e the hien ung
luc va ung mc cai ban lnh va trach nhiem cua
mot ngi lanh ao toi cao.
Sau khi qua n Minh thua tra n Tu y
ong, trong tran o Tham Tan Quan
Vu Tran Hiep va Noi Quan Ly Lng
b giet, Chinh Di Tng Quan Vng
Thong va Tham Tng Ma Anh chay ve co thu
thanh ong Quan va cho ngi i cau cu. Tha
the thang li quan chu lc cua Bnh nh Vng
Le Li tien ra ong o, mot mat vay chat Vng
Thong, mot mat khac Le Quoc Hng anh thanh
ieu Dieu va thanh Th Kieu, Trnh Kha va Le
Khuyen anh thanh Tam Giang, Le Sat va Le
Thu anh thanh Xng Giang, Tran Lu va Le
Boi anh thanh Ky On, chang bao lau eu lay
c ca, mot mat khac na la nhanh chong thu
128

phuc cac chau huyen, thiet lap chnh quyen, bnh

nh vung tai chiem. c tin nguy ngap cua
bon Vng Thong vua Minh Thanh To lien c
Chinh Lo Pho Tng Quan An Vien Hau Lieu
Thang, Tham Tng Bao nh Ba Lng Minh,
o oc Thoi Tu, Binh Bo Thng Th Ly Khanh,
Cong Bo Thng Th Hoang Phuc va Bo Chnh
S Nguyen c Huan em 100,000 quan cong
20,000 nga chien i ng Quang Tay sang anh
ca Ba Luy. Lai sai Chinh Nam ai Tng Quan
Kiem Quoc Cong Moc Thanh, Tham Tng Anh
Hng Ba T Hanh va Tay Ninh Ba am Trung
dan quan i ng Van Nam sang anh ca Le
Hoa. Khi hay tin vien binh cua ch ang keo
sang, bo phan lanh ao cua khang chien quan e
xng ke hoach xuat toan lc rao riet anh chiem
thanh ong Quan e triet ng noi ng. Nhng
Le Li co mot cai nhn khac. Ong noi viec anh
thanh la ha sach, nay ta hay c dng binh i
quan ch en th ra anh. He vien quan ma
thua, th quan trong thanh tat phai ra hang. The
co phai lam mot viec ma c hai hay khong?14
Roi ong ra lenh phong thu nghiem nhat cac ni
va bat dan Lang Giang, Bac Giang, Tam ai,
Tuyen Quang va Quy Hoa triet thoai ra khoi vung,
bo ong trong e tranh quan Minh. Le Li lai ra
lenh cho Le Sat, Lu Nhan Chu, Le Linh, inh
129

Liet va Le Thu em 10,000 quan va 5 con voi

len mai phuc san ca Chi Lang. Lai ra lenh cho
Le Ly va Le Van An em 30,000 quan dan ra e
oi ch. Khi quan Minh tien anh ca Ba Luy,
Tran Lu lui quan ve gi ca Ai Lu roi lui ve gi
ca Chi Lang. Lieu Thang ac y uoi tran. Le
Li gia v cho ngi dang th xin lap Tran Cao
len lam vua va xin bai binh. Lieu Thang khong
oc th va tiep tuc tien anh. Quan Lieu Thang
ap ao Chi Lang. Le Sat c Tran Lu ra anh roi
gia thua bo chay. Lieu Thang la ai binh pha
sau ch dung 100 k binh uoi theo roi b dan du
vao cho bun lay co quan mai phuc. Cuoi cung
Lieu Thang b chem au tai nui ao Ma Pha, nay
la Ma Yen Sn, ngay 20 thang 9 nam 1428. Quan
chu lc cua Le Li tha thang anh manh. Lng
Minh b chem, Ly Khanh t t, Thoi Tu va Hoang
Phuc b bat, Moc Thanh chay dai. ai quan cua
ch hoan toan tan v. Chien thang Chi Lang
dan en viec Vng Thong cau hoa lan th hai
va ket thuc chien tranh. Vi vai tro lanh ao toi
cao, Le Li a quyet nh thay oi phng an t
bao vay ong Quan sang tieu diet vien binh, mot
quyet nh a en chien thang dt iem. Thuyen
trng Le Li a ve mot hai trnh mi e a
thuyen vt bao ngay khi va nhn thay dau hieu
e doa t chan tri xa. Toan bo dien bien cho
130

thay bo phan lanh ao khang chien va ban than

Le Li nha a thay oi phng an mot cach dt
khoat va triet e nham ap ng vi tnh huong
mi. No he m cho thay cung cach lam viec hieu
qua cua ho. Hieu qua o khong the co c neu
Le Li va bo phan lanh ao khang chien khong
co kha nang lang nghe hoac khong co kha nang
thch ng.
Dau hieu e doa at nc thc ra a
xuat hien t thi Tran mat va may
en u n le n nga y ca n g da y theo
nhng bien ong chnh tr noi bo cua
ai Viet. en khi quan Minh ap at he thong cai
tr cua chung th con thuyen to quoc hoan toan b
vay ham trong cn bao xam lc. Trong suot thi
gian t 1403 cho ti 1413 cung co nhng ngi
thuyen trng a ng len co gang ganh vac s
mang leo lai e a no ra khoi canh b dap vui.
Hai khuon mat ang ke la Trung Quang e Tran
Quy Khoach (1403-1413) va Gian nh e Tran
Ngoi (1407-1409). Nhng nhng ngi nay ch
biet nng vao cai tinh than trung quan cua quan
chung vi hy vong dng lai Tran trieu t nhng
phe lieu muc nat. Va ho cung khong co u tai
nang, dau la co am lc oi mat vi quan thu e
131

vung vay mot phen. a so s phu thi o cung

khong vt khoi cai nh kien trung quan nen
chon con ng phu Tran e the hien long ai
quoc cua ho. Quan Minh xam lc a ra cai
chieu bai phu Tran diet Ho e ma mat quan
chung ngay th va li dung nhng ten no tai ban
nc. Trong boi canh tam toi o, Le Li va
Nguyen Trai nhan ra mot ieu la hng i phu
Tran se khong bao gi dan con thuyen to quoc ra
khoi cn bao d. Mot quang thi gian dai be tat,
t 1413 cho en 1418, sau s that bai cua hai
cuoc khi ngha phu Tran lam cho Le Li va
Nguyen Trai cang tin chac vao nhan xet cua mnh.
Roi Le Li quyet nh phat c khi ngha xng la
Bnh nh Vng nam 1418 va Nguyen Trai gia
nhap lc lng nam 1420. Hai con ngi tai ba
nay a a ra mot chieu bai mi e vc day sinh
lc khang chien chong Minh: Viec nhan ngha
cot yen dan, quan ieu phat ch v kh bao . . .
Dau cng nhc co luc khac nhau, song hao
kiet i nao cung co. . . em ai ngha e thang
hung tan, lay ch nhan ma thay cng bao. Le
Li va Nguyen Trai a vach ra mot quan iem
rat cach mang e thuyet phuc quan chung: (1)
oi tng e phuc vu la nhan dan ch khong phai
la che o; (2) trung quan khong ong ngha vi ai
quoc; (3) neu mot che o a muc nat th phai thay
132

no i e to quoc c song con, o mi chnh la

ai quoc thc s; (4) s dung chien tranh ch e
anh o bao quyen, mang lai hoa bnh va xay
dng mot the che nhan ao phuc vu cho dan ch
khong the s dung chien tranh cho tham vong
cua mot dong ho hoac mot ang phai. Va hai ong
khong nhng a thuyet phuc c quan chung
ma con van ong c quan chung e sau cung
at en chien thang vinh quang danh lai chu quyen
cho at nc. Thuyen trng Le Li va Nguyen
Trai a biet ve ra mot hai trnh mi e a con
thuyen dan toc ra khoi cn bao xam lc toi tam
keo dai gan mot phan t the ky. Ve c con
ng hai hanh o cho cong cuoc khang chien
giai phong dan toc la ket qua cua kha nang biet
lang nghe va biet thch ng vi cai boi canh ang
van hanh.
Va len ngoi la Tran Nhan Tong a
phai oi au vi hiem hoa xam lc
cua Nguyen Mong. Ong biet ro sc
manh quan s cua ke thu ang s nay.
Neu muon e bep c da tam cua chung, ong
can phai huy ong tat ca moi tiem lc cua ai
Viet. Cau hoi kho khan nhat cho ngi lanh ao
toi cao cua at nc luc nay la: lam the nao e
133

huy ong moi tiem lc cua at nc di ieu

kien hien hu? Tran Nhan Tong a hoach nh
va ban hanh mot loat chnh sach xa hoi, kinh te,
ngoai giao, chnh tr va quan s nham chay ua
vi thi gian e nang cao moi tiem lc cua quoc
gia trc khi huy ong vao cong cuoc chien tranh
ve quoc. Tiep theo o Tran Nhan Tong a cho
trieu tap Hoi Ngh Bnh Than, thang 2 nam 1282,
mot cuoc hoi ngh va mang tnh cach quan s
ban ke chong giac va mang tnh cach chnh tr
nham van ong t tng va thong nhat quyet tam
khang chien chong giac. Muc tieu cua Tran Nhan
Tong tai Hoi Ngh Bnh Than la tao s oan ket
rong ln gia moi thanh phan, nhat la gia nhng
v than vng quan lai, va chinh phuc nhan tam.
Tran Nhan Tong a kch ong tinh than dan toc
va y thc chu quyen lanh tho e gay kh the quyet
tam gi nc. Trong hoi ngh nay ong tha toi cho
Tran Khanh D, cho phuc hoi tc hieu cu e
cung ngoi vi cac vng hau ban viec nc. ong
thi ong phong cho Tran Quang Khai lam Thng
Tng Thai S. Thang 11 nam 1283, Tran Nhan
Tong cho hoi tat ca vng hau em toan binh lc
thuy bo tap tran roi phong cho Tran Quoc Tuan
lam Quoc Cong Tiet Che Thong Lnh Thien Ha
Ch Quan S va giao trach nhiem cho nhng
tng tai chuan b chien tranh. Ong khong do d
134

giao quyen tong ch huy quan oi cho Tran Quoc

Tuan, dau biet ro quyet nh o co the tr thanh
moi hoa diet than va mat ngai vang neu Tran Quoc
Tuan li dung c hoi e tra thu cho cha, moi hiem
khch do nhng i trc gay ra. Chnh s trong
sang cua tam hon, s dung cam cua hanh ong, s
y thc trach nhiem cao ca cua ngi lanh ao va
long yeu nc nhiet thanh cua Tran Nhan Tong
a vnh vien chinh phuc anh em con chau Hng
ao Vng Tran Quoc Tuan va binh tng nha
Tran. Roi chnh sach ai oan ket cua Tran Nhan
Tong nham van ong tiem nang cua moi thanh
phan, khong phan biet giai cap, tuoi tac, ton giao,
nguon goc dan toc c m rong va i sau vao
quan chung qua li hch cua Hng ao ai Vng.
Va sau het Hoi Ngh Dien Hong c trieu tap,
anh dau nh cao va la iem cuoi cua oan ng
chuan b chien tranh ve quoc. Thuyen trng
Tran Nhan Tong a biet ve mot hai trnh e a
con thuyen to quoc vt bao ngay t luc dau hieu
d bao va mi hnh thanh; o la viec Tha Tng
Luc Tu Phu cong vua Nam Tong nhay song t
van. Tran Nhan Tong khong the ve c hai trnh
nay neu ong khong biet lang nghe va khong biet
thch ng vi boi canh ang van hanh.

135

Mot ngi lanh ao

biet thch ng nhat nh
phai oan tr nhng
troi buoc vo hnh: bao
thu , nga ma n , thie n
kien, giao ieu, cuong
vong va nhng quan
tnh khong hay . Mot
ng i la n h a o bie t
thch ng nhat nh phai
tnh thc, phai xet lai,
phai uyen chuyen, phai
nhn thau, phai biet la
bo khi can thiet.
136

Nhng th du tren cho thay mot ngi lanh ao

biet thch ng nhat nh phai oan tr nhng troi
buoc vo hnh: bao thu, nga man, thien kien, giao
ieu, cuong vong va nhng quan tnh khong hay.
Mot ngi lanh ao biet thch ng nhat nh phai
tnh thc, phai xet lai, phai uyen chuyen, phai
nhn thau, phai biet la bo khi can thiet.

4.3 biet tai tao

Them mot lan na, nh a noi, mot ngi thch

hp e lanh ao phai biet gi mnh trong luc ang
lanh ao, e ganh vac cong viec lanh ao mot
cach hieu qua va e con c hoi tiep tuc ganh vac
vai tro lanh ao trong tng lai. Biet gi mnh co
y ngha la biet lang nghe, biet thch ng, va biet
tai tao.
Mot day leo kho coi tro choi non hoi sinh, mot hat
giong moc mam hoa thanh cay, mot con than lan
moc ra cai uoi mi thay cho cai a b cut, mot
con cua moc ra cai cang mi thay cho cai a b
gay, mot con ga thay bo long mi co mau sac ti
ep hn, mot con ran lot da e dai ln hn, mot
giac ngu sau cho sinh lc tran ay . . . la hien
tng nhn thay trong thien nhien en t cai goi
la kha nang tai tao (regenerative capability).
137

Can nha mi moc len t mot nen nha chay, cau

ng c kien tao t loi mon va mng rach,
rng cay c trong lai xanh tot sau t thu hoach,
at c bon phan tr thanh mau m hn cho vu
mua mi, mon an c che tao bien cai vi vo so
mui v, quan ao c tao mau thay hnh vi muon
mau sac, mot gia thuyet c khi xng t s
sup o nen tang cua mot gia thuyet khac, mot bai
hoc c khai sinh t tro bui lch s, mot minh
triet c rut ra t chng nghiem ban than, mot
san pham van hoa c nhao nan t au kho cua
qua kh, kinh te xa hoi c kien tao lai sau mot
cuoc chien tranh tan huy, chnh quyen mi c
thanh lap va xa hoi on nh hn sau mot bien
ong chnh tr . . . la hien tng nhn thay trong
sinh hoat cua loai ngi en t cai goi la kha nang
tai tao.
Tai tao la trang thai phuc sinh va chuyen hoa, la
s song mi vn len t ban the cu, la s hnh
thanh cua mot nguon nang lng tinh khoi t
nhng moi met quay quat, la s sang tao moc len
t nhng tram tch buon te, la s thoat than t
nhng troi buoc lac hau.
Biet tai tao co ngha la biet van dung va thuc ay
kha nang tai tao; cung la biet van dung va thuc
138

Tai tao la trang thai phuc

sinh va chuyen hoa, la s
song mi vn len t ban
the cu, la s hnh thanh cua
mot nguon nang lng tinh
kho i t nh n g mo i me t
quay quat, la s sang tao
moc len t nhng tram tch
buon te, la s thoat than
t nh n g tro i buo c la c
hau.
139

Biet
Tai Tao la . . .
Biet lot xac bien thanh con
ngi mi cho vai tro mi trong
giai oan mi.
Biet lam cho thuoc vien va
quan chung hoi phuc sinh lc
sau nhng tieu hao ln.
Biet bao dng sinh lc cua
thuoc vien va quan chung e
van dung lau dai va hieu qua.

140

Biet lay hanh ong gng

mau cua ban than hoac cua
nhng nhan vat ng thi e
dan dat hanh ong cua thuoc
cap hoac cua quan chung.
Biet lam song lai nhng hanh
ong gng mau cua nhng
nhan vat lch s hoac xien
dng thanh tch cua ho e
dan dat hanh ong cua thuoc
cap hoac cua quan chung.
Biet lien tuc tm kiem va ao
tao nhan tai e ap ng nhu
cau trong hien tai va trong
tng lai.
Biet chon la va uon nan
ngi ke nhiem e tiep noi
vai tro lanh ao trong tng
lai.
141

ay trang thai phuc sinh va chuyen hoa ca nhan

(individual), tap the (team), to chc (organization).
Rieng trong gii han cua nhng ieu ang noi ve
s van dung ban than cua mot ngi lanh ao,
cum t biet tai tao ac biet chu trong en viec
(1) biet lot xac bien thanh con ngi mi cho vai
tro mi trong giai oan mi; (2) biet lam cho thuoc
vien va quan chung hoi phuc sinh lc sau nhng
tieu hao ln; (3) biet bao dng sinh lc cua thuoc
vien va quan chung e van dung lau dai va hieu
qua; (4) biet lay hanh ong gng mau cua ban
than hoac cua nhng nhan vat ng thi e dan
dat hanh ong cua thuoc cap hoac cua quan chung;
(5) biet lam song lai nhng hanh ong gng mau
cua nhng nhan vat lch s hoac xien dng thanh
tch cua ho e dan dat hanh ong cua thuoc cap
hoac cua quan chung; (6) biet lien tuc tm kiem
va ao tao nhan tai e ap ng nhu cau trong
hien tai va trong tng lai; (7) biet chon la va
uon nan ngi ke nhiem e tiep noi vai tro lanh
ao trong tng lai.
Nguyen Trai la mot ngi khoa bang
sau lai bien thanh mot chien s khang
142

chien, la mot quan chc cua nha Ho vi chc vu

Ng S ai Chnh Chng sau lai bien thanh mot
nha cach mang tai hoa cua Bnh nh Vng Le
Li, la mot thieu nien khong n thay cha b ay
nen chay theo xe khoc loc sau lai bien thanh
mot nha lanh ao ln cua dan toc. Nguyen Trai la
th du ien hnh cua mot con ngi biet lot xac e
bien thanh con ngi mi cho vai tro mi trong
giai oan mi. Tng t, Dng Van Nga la mot
ngi an ba c mo ta la mot vai ganh vac ca
3 sn ha. Ba chnh thc thanh hon 3 lan trong
cuoc i vi 3 v vua -Ngo Xng Van, inh Bo
Lnh, inh Tien Hoang- noi lien 3 vng trieu
Ngo, inh va Tien Le. Dng Van Nga la con
gai cua s quan Dng Tam Kha. Lan au tien
trong cuoc i, ba thanh hon vi Nam Tan Vng
Ngo Xng Van, v vua cuoi cung cua trieu ai
nha Ngo, la con trai th hai cua Ngo Quyen vi
Dng Th Nh Ngo c , va sinh ra Ngo Nha t
Khanh. Nam 965 Ngo Xng Van qua i, m ra
thi ky binh loan 12 s quan, va con ong la Ngo
Nhat Khanh chiem c ng Lam. Nam 976
inh Tien Hoang bc hang Ngo Nhat Khanh, lay
me cua Ngo Nhat Khanh lam v, ga con gai cho
Ngo Nhat Khanh, va ci em gai cua Ngo Nhat
Khanh cho inh Lien. Them mot lan na Dng
Van Nga thanh hon vi mot v quan vng, mot
143

giai phap chnh tr. Sau khi Van Thang Vng

inh Tien Hoang b au oc chet, ba tr thanh
Hoang Thai Hau, roi giup Le Hoan len lam vua
lay hieu ai Hanh Hoang e va tr thanh ai
Thang Minh Hoang Hau. Hon nhan lan ba cua
ba cung lai la mot giai phap chnh tr. Vi nhng
bien ong dien tien trong suot ba trieu ai, va ba
luc nao cung nam trong trong tam cua cua nhng
cn loc chnh tr o, Dng Van Nga a lot xac
nhieu lan e bien thanh con ngi mi cho vai tro
mi trong giai oan mi. Va moi giai oan ba
a xng ang vi vai tro cua mot ngi lanh ao
co kha nang. Nguyen Trai va Dng Van Nga
thc s la nhng ngi a chng to c mot kha
nang tai tao ngoai hang.
Trong mi nam khang chien Bnh
nh Vng Le Li co ba lan chay
ve an tron ni can c Ch Linh. Trong
lan th ba lc lng khang chien b
ton hao nhieu va tinh than cua ngha binh vo cung
kiet que. Trc e doa b tan ra, Bnh nh Vng
anh sai Le Tran i cau hoa vi giac e co u thi
gian khoi phuc. Vai nam sau Bnh nh Vng
phuc hoi c lc lng va khi quan anh tiep.
Toan bo dien bien nay cho thay Le Li a biet tai
144

tao lai sinh lc cho binh s cua mnh noi rieng va

sinh lc cua cuoc khang chien noi chung sau nhng
tieu hao tram trong.
Mua xuan cua nam 1038, vua Ly Thai
Tong ng ra ca Bo Cai e d le cay
ruong tch ien. Vua sai hu ty don
co ap an roi ch than lam le te
cung Than Nong. Te xong vua t cam cay e
muon lam le t cay. Cac quan i theo ong a can
ngan va noi o la viec lam cua nong phu, can g
be ha phai lam the. Vua noi tram khong t cay
th lay g lam xoi cung, lay g cho thien ha noi
theo? Noi xong vua ay cay 3 lan roi thoi. La
mot ngi rat cham lo en san xuat nong nghiep,
ngoai viec hoach nh chnh sach tch cc va tien
bo oi vi nong nghiep, Ly Thai Tong a nhieu
lan t mnh i lam ruong, lay o lam hanh ong
thiet thc e co vu nong dan va nong nghiep.
Mot s kien khac, vao thang 2 nam 1040 vua Ly
Thai Tong thanh tu trong viec day cung n det
c gam voc. Cung trong thang ay nha vua a
xuong chieu m kho phat het gam voc mua cua
nc Tong trc ay e may ao ban cho cac quan,
t ngu pham tr len th ao bao bang gam, t cu
pham tr len th ao bao bang voc. Nha vua lam
145

vay la e to y la t ay ve sau vua se khong dung

gam voc cua nc tong na.15 Ban ve hai viec
nay, s gia Nguyen Khac Thuan a noi16 Mot lan
vua ca m ca y hn nga n la n vua xuo n g chie u
khuyen du, mot lan vua gan dan hn ngan lan
vua ho hao co vu. Thi ay, nc ai Viet ta la
mot trong nhng quoc gia hung cng vung
ong Nam A. Mot trong nhng coi nguon cua
sc manh ai Viet la ay chang? va Cung n
ma con det vai, th dan ai dam noi nghe det la
thap hen. Muon khap thien ha dung hang noi,
trc hoang e phai lam gng. ang ch ton
ma con mac hang lua la trong nc san xuat,
quan dan cac hang ai dam che o la mat hang
cha ra g. Vua Ly Thai Tong t noi. t e ch s
lap ngon, ch lo long lam gng cho thien ha.
Xem ra, gng ay khong phai ch sang mot i
cho quan quan mot thi. Nhng li nay ro rang
muon khang nh gia tr va hieu qua cua viec nha
vua van dung hanh ong gng mau cua ban than
e dan dat quan than va dan chung. Cha het,
nam 1044 nhan thay c mua ln, Ly Thai Tong
tuyen bo neu tram ho a no u, tram lo g khong
no u roi ra lenh xa mot na thue cho ca nc.
Them mot lan na ong chng thc bang hanh ong
cho quan chung thay ro the nao la gng biet
khoan sc dan va biet at niem tin dan. Roi
146

trong mot ngay mua ong gia ret vao thang 10

nam 1055, vua Ly Thanh Tong, con trng cua
Ly Thai Tong va Kim Thien Thai Hau, xot xa noi
vi quan ta hu rang Tram trong cung si
than xng thu, mac ao long chon con ret the
nay, ngh en [nhng] ngi tu b giam trong
nguc, kho s ve gong cum, cha ro ngay gian, an
khong no bung, mac khong kn than, khon kho v
gio ret, hoac co ke chet khong ang toi, tram rat
thng xot. Vay lenh cho hu ty phat chan chieu,
va cap cm an ngay hai ba.17 Ong a day cho
quan than bai hoc v long ve cach oi x nhan
ban oi vi nhng ngi tu nhan, bat ke la co toi
hay vo toi. Nam 1127, vua Ly Nhan Tong, con
cua Ly Thanh Tong va Linh Nhan Thai Hau, a
di chieu nh sau: Tram nghe pham cac loai sinh
vat khong loai nao khong chet. Chet la so ln
cua tri at, le ng nhien cua moi vat. The ma
ngi i khong ai la khong thch song ma ghet
chet. Chon cat hau lam mat c nghiep, e tang
lau lam ton tnh menh, tram khong cho the la phai.
Ta a t c, khong lay g lam cho tram ho c
yen, en khi chet i lai khien cho th dan mac ao
so gai, sm toi khoc loc, giam an uong, bo cung
te, lam cho loi ta them nang, thien ha se bao ta la
ngi the nao! Tram xot phan tuoi th a phai
noi ngoi bao, tren cac vng hau, luc nao cung
147

nghiem knh s hai. a 56 nam nay, nh anh

linh cua to tong, c hoang thien phu ho, bon
bien yen lanh, bien thuy t bien, chet ma c xep
sau cac bat tien quan la may roi, con phai thng
khoc lam g? . . .Viec tang th ch 3 ngay bo ao
tr, nen thoi thng khoc; viec chon th nen theo
Han Van e, cot phai kiem c, khong xay lang
mo rieng, nen e ta hau ben canh tien e. . . .
Cac ngi nen that long knh nghe li tram, bao
ro cho cac vng cong, bay to trong ngoai.18
Trc khi ra i, Ly Nhan Tong van con dung chnh
cai chet cua ban than mnh e day bai hoc kiem
c, khiem ton, gian d va nhan t cho quan than
va ba tanh noi theo. Xem ra cng v lanh ao
toi cao, nhng minh quan trieu Ly qua thc a
biet tan dung mot kha canh thc dung nhat cua
kha nang tai tao: t lam gng.
Trong 3 la n chie n tranh ve quo c
chong Nguyen Mong, tat ca hoang
than quoc thch nha Tran eu ra tuyen
au e ch huy chong giac, ngay ca
Hoang e ng nhiem va vua cha Thai Thng
Hoang cung ra ch huy mat tran. Thay v pha
sau hau phng ra lenh xung phong, ho a noi
bang hanh ong vi dan quan cua mnh la hay
148

theo toi tien len diet giac cu nc. Trong cuoc

chien chong Nguyen Mong xam lc lan th hai
nam 1285, sau cac tran Van Kiep, Pha Lai va Bnh
Than ch tien anh Vu Ninh va ong Ngan roi
tien xuong Gia Lam trong khi o dan quan ai
Viet rut ve Thang Long theo ng song Thien
c. Quan Nguyen Mong tiep tuc theo got anh
vao hai c iem Thien Mac va A Lo. ai Viet hoi
quan ve ai Hoang va sau o thc hien mot cuoc
triet thoai chien lc ve Thien Trng. Xuat phat
t Thang Long, ch than Thoat Hoan tien quan
anh vao c iem ai Hoang trong luc ai Viet
ang hoi quan tai o. Mot tran anh ln a dien
ra tai ay va mot tran anh ln khac tai ben Phu
Tan. Sau thi iem nay toan bo quan chu lc cua
ai Viet cong vi cac n v a phng a tap
trung ve Thien Trng roi t o tiep tuc trien khai
triet thoai chien lc ve Thanh Hoa tai ca bien
Giao Thuy e tranh hai gong kem, mot cua Thoat
Hoan t hng Bac anh xuong va mot cua Toa
o t hng Nam anh len. Roi toan bo binh lc
cua Nguyen Mong nam tron tai vung ong bang
Bac Bo trong khi chu lc cua ai Viet th ong tai
Thanh Hoa. Vo hnh trung ch ri vao tnh
huong vo cung kho khan: chung b treo l lng
gia mot me li thien la a vong cua quan dan
ai Viet. Trong suot hanh trnh triet thoai chien
149

lc, chnh ban than cua hai vua Tran Thanh Tong
va Tran Nhan Tong a nhieu lan em mang mnh
ra lam moi nh co y lam tieu hao lc lng quan
ch va dan du chung lun sau vao tran a bat li
e roi sau o dan quan ai Viet co the trien khai
chien lc bao vay va tieu diet. Qua hanh ong
cua ban than hai vua a the hien mot cach vo
cung thc te va gan gui cai g thc s la dan vi
quy, xa tac t chi, quan vi khinh cua ngi lanh
ao co d tai va c. Sau khi ap tan t xam
lc th ba, Tran Nhan Tong a c Trung ai Phu
Tran Khac Dung i cong phng vat, nam 1288,
va kem theo o la mot la th len an toi ac chien
tranh. Vua Tra n Nha n To n g vie t : Na m Ch
Nguyen th 23 (1286), bnh chng A Ly Hai tham
cong ngoai bien gii, lam trai thanh ch. Do the,
tieu quoc sinh linh mot phng phai chu lam than.
. . .Mua ong nam Ch Nguyen th 24 (1287) lai
thay ai quan thuy bo eu tien sang, thieu ot
chua chien khap nc, ao bi mo ma to tien, bat
giet ngi dan gia tre, ap pha san nghiep tram
ho, cac hanh ong tan nhan pha phach khong g
la khong lam. . . . Tham chnh O Ma Nhi lau nam
binh thuyen rieng ra ngoai bien, bat het bien dan
vung bien, ln th giet chet, nho th bat i, cho
en ca treo troi xe mo, mnh au khap chon. Tram
ho b bc ti cho chet, ben day len cai hoa con
150

thu chan tng. ay co the noi la van ban len

an toi ac chien tranh xa nhat cua the gii, ban
van to cao toi ac diet chung da man cua bon quan
tng Nguyen Mong tren at Viet, ban luan toi
chnh sach gay chien tan ac danh cho Hot Tat
Liet. Va trong la th ay, sau khi len an toi ac
tri khong dung at khong tha trong hai cuoc
chien tranh va qua, Tran Nhan Tong chu ong
bieu th long nhan ai cua mnh va dan quan ai
Viet bang cach thong bao cho biet se tha cho cac
tu binh ma dan quan ai Viet bat c trong cuoc
chien e ho ve nha oan tu vi gia nh. Cang
len an chien tranh va toi ac cua chien tranh th
ngi len an cang phai to ra mnh la mot ngi
co long nhan hau rong lng bao la.19 Trong
mot la th ngan ngui va hanh ong thc tien, Tran
Nhan Tong va bo phan lanh ao nha Tran a lam
cho tieng noi nhan ban c thang hoa. oi vi
so phan cua nhng ngi tham cau mang song
cam tam au hang giac trong b chiem ong, vua
Tran Thanh Tong cung ac biet khoan hong. Khi
ngi Nguyen vao cp [nc], vng hau quan
lieu [ai Viet] phan nhieu en xin qui phuc [ho].
en khi giac thua, [ta] bat c mot hom cac t
bieu xin au hang. Thng Hoang sai ot i e
yen long ke phan trac. Ch nhng ke au hang
trc ay th du ban than ang trieu nh giac
151

cung b ket an vang mat . . .20 ung nh s gia

Le Manh That nhan xet, s kien nay the hien
tam long o lng cua ban than nhng ngi lanh
ao quoc gia oi vi mot bo phan dan toc co lam
l. Khong ch co the, no chng to mot ng loi
chnh tr nhan ao e on nh at nc sau chien
tranh, lam cho moi ngi cam thay yen tam lao
ong xay dng at nc.21 Roi khi chien tranh
qua i, at nc can phai nhanh chong dan s hoa
e tai kien va phat trien. Nhng khi nhn thay
danh sach bo phong quan tc cua vua Tran Anh
Tong co ten cua qua nhieu ngi, vua Tran Nhan
Tong a ch trch sao lai co mot nc be nh ban
tay, ma phong quan tc nhieu en the. Quan
iem nay cua Tran Nhan Tong cho thay mot cach
ro ret la ong khong tin vao mot chnh quyen nang
ne quan lieu. Ong khong tin nha nc la mot
ni e khai thac lam giau cho nhng ngi co
chc co quyen. Ngc lai, ong dt khoat . . .
khong e cho bo may nay tr thanh mot bo may
cong kenh bon rut mau m cua dan22 mac du
viec dan s hoa bo may hanh chanh rat can thiet
vao luc o. Tran Nhan Tong tin chac vao mot
nguyen tac trong viec to chc va van hanh chnh
quyen va the hien no mot cach ung an. Thang
3 nam 1301, Truc Lam au a Tran Nhan Tong
thc hien mot chuyen Nam du vao tan at Chiem
152

Thanh. Tran Ch Chnh viet Co luc ngai vien du

hoa o cho cac nc lan bang, pha nam en tan
Chiem Thanh, a tng khat thc trong thanh.
Vua nc Chiem Thanh biet c ieu o, het
sc knh trong thnh mi, dang cung trai le, sap
san thuyen be nghi trng, than hanh tien ngai
ve nc va em at hai Chau lam le cung dang
cho ngai. Ay la at Than Chau va Hoa Chau nay
vay.23 Ngc lai vi cau noi thng dan ngi
ta mi chiem x ngi cua Thanh Cat T Han
nam nao, trong trai tim sung knh cua vua Che
Man co le a th tham thng dan ta nen mi gi
gam x ta vao tay ngi khi em hai chau O Ly
dang len cho v Vua Phat. Tren mat at nay ch
duy nhat co mot Tran Nhan Tong la co c s
cung dng ln lao nay. S sung knh cua Che
Man danh cho v Vua Phat khong phai la chuyen
kho tin va cung khong xay ra mot sm mot chieu.
No la thanh qua cua ca mot qua trnh hu ngh,
trong o Chiem Thanh a tng nhan c s vien
tr cua ai Viet 2 van quan va 500 chien thuyen
nam 1283 va trong o co mau xng dan quan
ai Viet a tng o xuong e bao ve s toan ven
lanh tho cua Chiem Thanh dau la cho v li ch
lau dai cua ai Viet, cong vi uy tnh va c o
ngoai hang cua vua quan nha Tran. Roi nam 1305,
Che Man cho mot phai bo sang ai Viet xin hoi
153

ci Cong Chua Huyen Tran. Trieu than khong

ong y. Van Tuc Vng Tran ao Tai chu trng
ngh ban va Thng Tng Tran Khac Chung tan
thanh y kien. Quyet nh sau cung van la Cong
Chua Huyen Tran len kieu hoa ve lam dau Chiem
Thanh, va d nhien chu kien nang ky nhat ben
sau quyet nh o khong ai khac hn la Tran Nhan
Tong. Chuyen nguyen trc Thng Hoang van
du en Chiem Thanh a trot ha roi ghi lai trong
ai Viet S Ky Toan Th co le ch la mot phng
cach e Tran Nhan Tong gai quan tng nha
Tran vao cai the phai chap nhan cuoc hon nay v
khong the lam thng ton uy tn cua vua, ben
canh o, s khc t lat long rat co the a en
nhng o v ngoai giao phng hai en an ninh
quoc gia. Van nhan trong nc lam th che ci
khong t. en nam 1307 oan Nh Hai c c
ti hai chau e vo an ba tanh Chiem Thanh nay
tr thanh la con dan ai Viet, va ong a hoan
thanh tot ep s mang nay. Nhn lai nhng dien
bien tren, c o va ban sac sieu viet cua Tran
Nhan Tong lai cang noi com. Qua hanh ong
thc tien ong a chng minh vi moi ngi rang
bi tr dung tham nhuan tren ban than cua nhng
ngi lanh ao co kha nang mang lai hoa bnh
thc s cho con ngi; ong chng minh vi nhan
dan ai Viet rang m mang b coi khong nhat
154

thiet phai xam lang x ngi ma ngc lai co

the thc hien bang con ng hoa bnh va s m
mang b coi o khong nham e bep va tc oat
quyen song cua dan toc kem u the; ong noi vi
nhan dan Chiem Thanh rang trong oi mat cua
ch Phat tat ca chung sanh eu bnh ang va v
the trong trai tim ong khong co s phan chia ngan
ngai hay coi nhe dan toc Chiem Thanh; ong noi
vi ba tanh Viet-Chiem rang nhng con ngi
khong cung chung toc co the song hp quan trong
hoa bnh; ong noi vi giai cap lanh ao rang hanh
phuc an lac cua tat ca ba tanh mi thc s la cu
canh chan chnh va no lc mang en hanh phuc
an lac cho tat ca ba tanh mi la muc tieu chan
chnh e chnh quyen hien hu va phuc vu. Bo
phan lanh ao cua ai Viet va ban than hai vua
Tran thc s a biet van dung toi a hanh ong
gng mau cua ban than, hoac the hien qua ng
loi sach lc, e tai tao nguyen tac to chc va van
hanh, tai tao niem tin at ni ngi lanh ao, tai
tao sinh lc cua quan chung, tai tao ao ly song,
tai tao tieng noi nhan ban, tai tao cai nhn bnh
ang ve than phan con ngi, tai tao hoa bnh.
Va trong so nhng tam gng noi bat
ghi lai trong lch s dan toc khong
155

the nao khong noi ti viec lam cua Le Li ngay

toan thang quan Minh. Sau khi Thanh Sn Hau
Vng Thong chap nhan au hang vo ieu kien,
va le ky ket van kien c cac anh hung trong bo
phan lanh ao khang chien at ten khoi hai la hoi
the ong Quan, Le Li quyet nh cho tha het
quan Minh ve nc. Ngay 12 thang 2 nam 1427,
Vng Thong cho quan triet thoai. Bay gi cac
tng s nc ta rat cam thu quan Minh a giet
hai cha con, than thch ho, lien ru nhau ti khuyen
vua giet bon chung i. Vua du rang: tra thu bao
oan la thng tnh cua moi ngi, nhng khong
thch giet ngi la ban tam cua bac nhan c.
Va lai ngi ta a hang, ma mnh lai giet la iem
xau khong g ln bang. Neu cot e ha noi cam
gian trong choc lat ma mang tieng vi muon i
la giet ke a hang, th chi bang tha mang song
cho c van ngi, e dap tat moi chien tranh cho
i sau, s xanh ghi chep, tieng thm muon i,
ha chang ln lao xao? [Vua noi xong] ben ra
lenh: canh ng thuy, cap 500 chiec thuyen, cho
Phng Chnh, Ma Ky am nhan. Canh ng
bo, cap lng thao, cho Sn Tho, Hoang Phuc
lanh nhan. Con hn hai van ngi b bat hoac
au hang va hai van con nga th do Ma Anh
lanh nhan. Chinh man tng quan Tran Tuan
em quan tran thu i theo.24 Bon quan Minh
156

eu keo nhau ti dinh Bo e e lay ta trc khi

ve. Bon Phng Chnh ri nc mat, phan v
cam xuc, phan v ho then. Vi quyet nh nay,
Le Li a chng thc bang hanh ong gng mau
cho quan chung va ngay ca ke thu thay ro the nao
la quan ieu phat ch v tr bao . . . em ai
ngha diet hung tan, lay ch nhan thay cng bao.
Ve mat gng sang lanh ao, Le Li a the hien
s khe hp toan ven cua t tng, sach lc va
hanh ong; a chng thc c chnh ngha cua
ngi chien thang; a cung co c niem tin va
hy vong ni mot trieu ai va thanh hnh. Va nh
nhng ieu nay, mot dong sinh lc mi c khai
m e vc day mot at nc a kiet que sau nhieu
nam chien tranh tan huy. Le Thai To a the hien
cai gng li noi va hanh ong i song oi va
a chng to mot kha nang tai tao tuyet vi.
Sau nhng cuoc chien tranh ve quoc,
ben canh nhng no lc tai thiet i
song vat chat cho at nc, Tran Nhan
Tong cung a quan tam sau sac en
viec gay dng mot qua kh than thanh cho dan
toc25 the hien qua viec phong than tap the cho
nhng ngi co cong trang vi to quoc trong qua
kh va s ra i, lan au tien, cua mot than ien
157

Viet Nam. Phong than khong phai la ieu mi

me. Trc ong a tng co Ly Thai To phong than
cho Phu ong Thien Vng va Ly Phuc Man, Ly
Anh Tong phong than cho Nh Trng, Ly Thai
Tong phong than cho M E va Pham C Lng,
Tran Thai Tong phong than cho Ly Hoang, va
con rat nhieu vu khac na. Tuy nhien ay la lan
au tien viec phong than c thc hien mot cach
tap the, co sach lc va co muc ch ro ret. Con
ngi sac phong cho than linh va cung chnh con
ngi quy lay than linh la the hien mot thai o va
triet ly ac biet: quan he tng knh gia con ngi
vi than linh. Ngi dan Viet quy lai linh than
nc Viet v tri an va knh phuc nhng cong c
ho a ong gop cho i, at biet la luc song, ch
khong quy lay v s set quyen lc vo hnh. Song
co hien dang tot cung cho i song dan Viet th
khi chet mi xng ang lam linh than cua nc
Viet. Dng len nhng linh than Viet trong dong
song Viet la mot no lc chong lai s xam lc van
hoa cua Bac phng, mot hnh thc xam lc am
tham, ben b, tham oc va hieu qua. Dng len
nhng linh than Viet cho dong song Viet la mot
hnh thc nhac nh ngi dan Viet ve cong trang
cua tien nhan nc Viet, mot hnh thc tng
thng va khch le tinh than phuc vu quan chung,
mot hnh thc cho biet the nao la cach song xng
158

ang e c ngi i ton vinh. Dng len nhng

linh than Viet t dong song Viet la e cho tinh
anh Viet thang hoa t dong song cua dan Viet va
nghn i khac kht vi at Viet. Tran Nhan Tong
qua thc a biet lam song lai nhng tam gng
tuyet vi bo bao cua tien nhan va dung o e
hng dan t duy, ao c va hanh ong cua quan
chung. Tran Nhan Tong a chng to mot kha
nang tai tao co mot khong hai.
Sau tran ai thang Tot ong-Chuc
ong, bo phan lanh ao cua Lam Sn
a co mat tai ngoai o thanh ong
Quan e chuan b tran anh quyet
nh va sau cung vi quan Minh. Luc ay Bnh
nh Vng Le Li dng lau nhieu tang dinh
Bo e, ngay tren b song Lo. T ai ban doanh
Bo e nay Bnh nh Vng Le Li a ban hanh
mot so phap lenh, nam 1427, trong o co phap
lenh tm kiem nhan tai. Noi dung cua phap lenh
nay nh sau: Ha lenh cho cac tng hieu, cac
quan cap lo, phai tm kiem nhng ngi co tai
lc tr dung, co the lam c cac chc nh T
Ma hoac la Thng Tng, moi vien tien c lay
mot ngi.26 Phap lenh nay khong ch noi len
thai o cau nhan tai mot cach tong quat ma con
159

ch th hanh ong thc tien trong viec tm kiem va

tuyen dung nhan tai. Phap lenh a vach ra trach
nhiem tm kiem va tuyen dung nhan tai la trach
nhiem chung va moi ngi trong cac cap lanh ao
phai thc thi trach nhiem o. No noi ket trach
nhiem, va mat ngc lai la vinh d va quyen li,
gia ngi tien c vi ngi c tuyen dung va
xa hn na la gia nhng ngi ang lanh ao
hien tai vi nhng ngi c ao tao e tr thanh
cap lanh ao trong tng lai. Le Li a minh
chng hung hon rang ong biet s dung chnh sach
nham lien tuc tm kiem va ao tao nhan tai e
ap ng nhu cau trong hien tai va trong tng lai.
Vua Tran Thai Tong ngoi 33 nam
(1225-1258) sau o nhng ngoi
tuoi 41 va ra sc ao tao ngi lanh
ao at nc ke tiep trong vai tro Thai
Thng Hoang. Ket qua la at nc co c v
minh quan Tran Thanh Tong. Cung giong nh
cha, Tran Thanh Tong ngoi 21 nam (1258-1279)
sau o nhng ngoi tuoi 39 va ra sc ao tao
ngi lanh ao at nc ke tiep trong vai tro Thai
Thng Hoang. Ket qua la at nc co c mot
v minh quan tiep noi la Tran Nhan Tong. Roi, i
theo con ng cua cha va ong noi, Tran Nhan
160

Tong ngoi 14 nam (1279-1293) sau o nhng

ngoi tuoi 36 va ra sc ao tao ngi lanh ao
at nc ke tiep trong vai tro Thai Thng Hoang.
Ket qua la la at nc co c v minh quan Tran
Anh Tong. Sau o Tran Anh Tong cung ch
ngoi 21 nam va nhng ngoi tuoi 38 va ra sc
ao tao ngi lanh ao at nc ke tiep trong vai
tro Thai Thng Hoang. Ket qua la at nc co
c v minh quan Tran Minh Tong. Tng t,
vao trieu ai nha Ly, luc Hoang T Can c len
ngoi ch mi 7 tuoi. Me cua ong la Linh Nhan
Hoang Thai Hau a nhiep chnh thay ong va ch
than am trach vai tro ao tao v vua nay cho en
khi ong 20 tuoi mi giao lai quyen hanh. Sau o
ba van tiep tuc co van va du dan v vua nay trong
vai tro Thai Thng Hoang. Ket qua la at nc
co c v minh quan Ly Nhan Tong ngoi 45
nam. Tat ca nhng nhan vat lanh ao tai ba mot
thi cua at nc va neu tren eu co mot iem
giong nhau: c ao tao bi mot ngi lanh ao
co tai va a tr thanh mot ngi lanh ao co tai
(take a great leader to produce a great leader).
Da tren chng c co the noi cac v vua Tran cung
nh Linh Nhan Hoang Thai Hau a anh gia ung
mc trach nhiem ao tao va du dan ngi lanh
ao ke tiep cua quoc gia, a thc hien trach nhiem
nay vi tat ca s can trong, va a thanh cong trong
161

Hai ch tai tao can c hieu

rong ra tren nhieu bnh dien.
Tai tao cuoc i, kha nang, s
nghiep; tai tao vai tro, quyen
lc, uy tn; tai tao hanh ong,
thanh qua, ky tch; tai tao sinh
lc, tiem nang, y ch; tai tao
c tin, hy vong, thanh tn,
hoa bnh; van van. Va, s tai
tao c the hien di nhieu
hnh thc. The hien bang hanh
ong cua ban than, the hien
qua hanh ong cua tap the, the
hien di chnh sach va phap
lenh.

162

viec lam cua ho.

Nhng th du va roi cho thay y ngha cua hai ch
tai tao can c hieu rong ra tren nhieu bnh dien.
Tai tao cuoc i, kha nang, s nghiep; tai tao vai
tro, quyen lc, uy tn; tai tao hanh ong, thanh
qua, ky tch; tai tao sinh lc, tiem nang, y ch; tai
tao c tin, hy vong, thanh tn, hoa bnh. . . Va s
tai tao c the hien di nhieu hnh thc. The
hien bang hanh ong cua ban than, the hien qua
hanh ong cua tap the, the hien di chnh sach
va phap lenh.

5. Biet Ri Bo Vu ai Lanh ao

Mot ngi thch hp e lanh ao khong nhng

phai biet don mnh trc khi bc ra ganh vac vai
tro lanh ao, phai biet gi mnh trong luc ang
ganh vac vai tro lanh ao, con phai biet ri bo vu
ai lanh ao e trao lai ganh nang cho ngi
khac, trao lai ung luc va cho ung ngi neu co
the c.
Mot ngi a tng pho bay mot thc the thch
hp e lanh ao trong mot boi canh ang van
hanh va thc s thanh cong vi vai tro lanh ao
163

Biet van dung ban than

la biet ri bo vu ai lanh
ao ung luc.

Mot ngi a tng pho

bay mot thc the thch
hp e lanh ao trong mot
boi canh ang van hanh
va thc s thanh cong
vi vai tro lanh ao trong
boi canh o co the nhanh
chong oi dien vi thc
trang se tr thanh ngi
lanh ao loi thi v nhng
nhu cau mi qua ln hoac
v boi canh a bien oi.
164

trong boi canh o co the nhanh chong oi dien

vi thc trang se tr thanh ngi lanh ao loi thi
v (1) vong tron ban than khong u ln so vi
nhng nhu cau mi qua ln mac du boi canh, tren
can ban, van nh cu hoac v (2) boi canh a bien
oi hoan toan va ngi lanh ao o khong co
c mot thc the khac thch hp e lanh ao
trong boi canh mi ang van hanh. V vay, mot
ngi thc thi phai biet trao lai vai tro lanh ao
cho ngi khac ung luc. Biet trao lai ganh nang
ung luc e bao ton cong nghiep lan uy tn lan a
tao c, e duy tr anh hng tot ep ang co,
e tao ieu kien thuan li cho viec chuyen oi
sang mot vai tro lanh ao khac thch hp hn neu
van con muon tiep tuc gop mat, va quan trong
hn het la e khong can bc tien hoac lam thng
ton en tap the hay at nc.
Trng o , ng i Phu a i huye n
ong Lai, nay thuoc tnh Hai Hng,
la ng i thanh lie m , tha n g tha n ,
khong be ang, co ch ln. Luc tre
bo nha i du hoc, thi au tien s, rat noi danh, lam
quan di thi Tran Due Tong, chc vu Ng S
ai T Gian nh Uy t Khanh Trung o Phu
Tong Quan. Luc Tran Due Tong nghe theo li
165

xui giuc cua o T Bnh quyet nh t mnh dan

quan i trng phat Che Bong Nga, Ng S ai
Phu a co gang phan tch tnh hnh nang nhe cho
vua nghe va khuyen ngan khong nen ra quan
anh Chiem Thanh. Sau ba lan can gian, Tran
Due Tong van khong nghe, ong a treo mu t
quan. Ong khong hanh ong boc ong v hn
gian. Ong quyet nh treo mu t quan v ong biet
ro la ong khong the tiep tuc ganh vac hieu qua
vai tro Ng S ai Phu na. Trng o a biet
trao lai ganh nang ung luc e bao toan cong
nghiep va uy tn cho chnh ong.27
Ve Vng inh Tue con cua Dng
Thai Hau c lap len lam vua luc
mi 6 tuoi. Ke t o Dng Thai
Hau lam trieu dung Nguyen Bat, inh
ien va Le Hoan lam phu chnh. Thap ao
Tng Quan Le Hoan la ngi co tai nen c
Dng Thai Hau u ai va giao pho phan ln cong
viec chap chnh cho ong am trach. Nhom Nguyen
Bat, inh ien, Pham Hap khong cam phuc nen
a en viec ong binh. Nc Tong biet c
nhng xao tron trong noi bo cua trieu nh nha
inh nen tha c hoi xua quan sang anh. Nhan
thc c nhng hiem hoa trc mat, trong b e
166

doa bi mam mong tranh gianh quyen lc ngoai

b e doa bi bong dang ngoai xam, va hieu ro
ong vua con cung ban than mnh khong u kha
nang e am ng vai tro lanh ao at nc
trc cn bao ln sap xay ra nen Dng Thai Hau
a chnh thc va vui long giao lai trach nhiem o
cho Thap ao Tng Quan Le Hoan bang cach
cho tie n ha n h vie c trua t phe ngai v cu a con
mnh Le Hoan len ngoi mot cach em ep, nhanh
cho n g gia i quye t c nh n g e do a ta i ha u
phng, thong nhat c noi lc, ranh tay lo viec
oi pho vi ngoai xam va chien thang c binh
Tong. Dng Thai Hau sau o a ket hon vi Le
ai Hanh Hoang e tr thanh ai Thang Minh
Hoang Hau va ng sau lng v vua nay e tiep
tay ong lo viec lanh ao at nc. Dng Thai
Hau la mot ngi a biet trao lai ganh nang ung
luc e cu nguy at nc va nng theo o e
tiep tuc lanh ao trong mot vai tro khac.
Tren vu ai lanh ao khong co cho ng cho nhng
ngi lanh ao loi thi. S that nay luon luon
ung trong qua kh cung nh trong hien tai va
tng lai. Cho nen mot ngi lanh ao tnh thc
phai biet khi nao nen dt khoat ri bo vu ai lanh
ao. Khong dt khoat ri bo, v khong nhan thc
167

Mot ngi lanh ao

tnh thc phai biet
khi na o ne n d t
khoat ri bo vu ai
lanh ao.

168

c boi canh a oi mi va ban than khong con

thch hp hoac v muon cay vao cong lao trc e
cng cau truc li quyen lc va danh v hoac v
nhng gan bo tnh cam sau am, thng dan en
mot ket thuc khong hay.
Le Sat, ngi lang B Ngu thuoc Lam
Sn, tnh Thanh Hoa, la mot ngi
lanh ao quan s co tai, a theo Le
L i t nh n g nga y a u cu a cuo c
khang chien. Ong la mot v tng a lap c
cong ln trong tran Quan Du Thanh Hoa nam
1420, tran Kha Lu Nghe An nam 1424, va ac
biet la tran Xng Giang Bac Giang nam 1427.
Sau khi Le Li len ngoi Hoang e, ong c xep
hang th hai trong danh sach khai quoc cong than,
c phong tc hieu la Huyen Thng Hau.
Nam 1433 Le Sat c phong ham ai T o
chu co menh cua Le Thai To pho ta Le Thai Tong.
Va nam 1434, Le Sat c trao quyen Te Tng,
len ti tot nh danh vong. Nhan xet ve ong nhieu
s gia a viet Tuy ong biet quyet oan nhanh
chong, nhng lai la ngi t ch ngha, khong
kheo x s vi ngi chung quanh; co tnh thang
than nhng hay noi nong lam can khong ngh ti
hau qua; t hieu ai the chnh tr nen thng hay
169

lam theo y rieng.28 Noi mot cach khac, ong la

mot tng tai cua chien trng nhng la mot Te
Tng toi trong chnh trng. Le Sat khong nhan
thc c ieu nay. Ong ch nhn thay nhng
cong trang to ln luc trc cua ong ch khong
nhn thay cai loi thi cua mnh trong boi canh mi,
mot boi canh ang can nhng khoi oc nhieu chat
xam va nhng trai tim trong sang khong o nhiem
quan tnh sat phat e xay dng mot chnh quyen
van minh thien c co kha nang duy tr s on
nh lau dai cho at nc va co kha nang nhanh
chong cai thien i song vat chat lan tinh than cho
toan dan. Ong say sa vi hao quang cua qua
kh, vi quyen uy ang co, vi danh vong tham
cau cang luc cang cao. Ong lao sau vao nhng
tranh chap quyen lc, nhng mu toan dng vua
oat v, nhng tnh toan en toi. Roi ong phap
phong lo s nhng the lc oi khang t pha dan
chung cung nh t pha quan lai, lo s cho chiec
ghe di mot ngi nhng tren ca tram ho cua
ong b ngi khac tc oat, lo s ngoi v mau
nghi thie n ha cu a con ga i o n g la Ngo c Dao
Nguyen Phi b ngi khac danh mat v the ong
cang van dung nhieu hn nanh vuot mat vu va
ta vao sc manh quan oi e e bep nhng phan
khang, nhng y o chong oi, nhng tieng noi
bat li cho ca nhan va gia nh ong. Trong ban
170

tay cua Te Tng Le Sat, ong a bien trieu nh

thanh chien trng, bien trieu chnh thanh chien
tran, bien chnh tr thanh khong tr, bien van menh
at nc thanh tro chi cua ten con o. Co the
noi Le Sat la mot ca nhan t hoc lai khong u kien
thc e ganh vac vai tro an bang te the trong
thi bnh nhng lai la mot ca nhan u tam voc e
quay cho uc nc beo co nh vao ban lnh sat
phat quen tanh cua mot vo tng thi loan. Nhng
roi viec g th cung co luc phai ha man. Vao mot
ngay cua thang 6 nam 1437, tai hoa giang xuong
au ong. Vua Le Thai Tong xuong chieu bat toi
Le Sat chuyen quyen, nam gi viec nc [ma]
ghet ngi tai, giet Lu Nhan Chu e ra oai, truat
Trnh Kha e mong ngi phuc, bai chc cua
ai hong bt mieng ba quan, uoi Cam Ho ra
bien ai e ngan li ngon quan. . . Moi viec han
eu lam trai vi ao lam toi. Nay ta muon khep
han vao hnh luat e to ro phep nc, nhng v
han la vien co menh ai than, tng co cong vi
xa tac nen c ac cach khoan th, nhng phai
tt bo het chc tc.29 Sau o mot thang, vua
Le Thai Tong lai phe Nguyen Phi Le Th Ngoc
Dao lam thng dan va ban xuong chieu ch th
hai noi Toi cua Le Sat ang phai giet, khong the
dung th c. Le phai em chem e rao, nhng
tram ac an mien cho, khong giet, duy co ang
171

ac la ke bay mu cho Le Sat, lam nguy hai en

xa tac th phai chem beu au.30 Va sau cung xet
thay khong the dung tha, vua lai xuong chieu Le
Sat nay lai ngam nuoi bon vo s, lieu chet e hai
cac bac trung than lng tng, mu ke that xao
quyet, y nh gian phi a qua ro, le ra phai em
chem e rao. . . Vua ra lenh cho Le Sat phai t
t tai nha, v con va ien san eu b tch thu.
That ang tiec! Mot thien tai cua chien trng,
mot nhan vat trong bo phan lanh ao cua Bnh
nh Vng Le Li, mot anh hung cua dan toc a
khong nhan ra c gii han cua ban than trong
boi canh mi e manh dan t bo vu ai lanh ao
nhng cho cho nhng ngi mi thch hp hn
trong giai oan mi cua lch s. Te hai hn, Le
Sat a coi cong trang giai phong at nc la mot
th e trao oi, nh vay, nhng ngay gian kho
khang chien co luc phai c en bu tng xng
cho nen ong mac nhien thu hng. Roi ong e
cho vinh quang, tien tai, danh vong, quyen lc
cuon hut va lam chm am trong nhng tranh chap
ca ky dan ti mot ket thuc khong hay.
Le Ngan, ngi xa am Di thuoc
Lam Sn, tnh Thanh Hoa, la mot
trong so nhng ngi tham d cong
172

cuoc anh uoi quan Minh ngay t nhng ngay

au khi ngha. Le Ngan boc lo tai nang quan s
cua mnh rat sm va tr thanh mot vo tng cao
cap cua Lam Sn. Trong suot 10 nam dai khang
chien ong a lap c nhieu thanh tch xuat sac.
ien hnh chien cong cua ong gom co: cung ch
huy vi tng Le Thach, inh Bo, Nguyen Ly
trong tran Lac Thuy nam 1418; lam tng tien
phong trong tran Kha Lu-Bo Ai nam 1424; cung
ch huy ao quan tiep ng vi tng Le Van An,
Ly Trien, Le Boi trong tran Tan Bnh-Thuan Hoa
nam 1425; toan quyen ch huy vay ham thanh
Nghe An nam 1427. Sau khi Le Li len ngoi
Hoang e va cho dng ban khac ten 93 v khai
quoc cong than nam 1429, ten ong ng hang th
t vi tc phong A Hau. Nam 1434 ong c
phong ham T Khau, chc o Tong Quan Hanh
Quan Bac ao va c cung vi ai T o Le
Sat nam quyen phu chnh. en khi cay ai thu
Le Sat nga xuong vao thang 7 nam 1437, Le Ngan
c trao quyen Te Tng vi tc phong Nhap
Noi ai o oc, Phieu K Thng Tng Quan,
ac Tien Khai Phu Nghi ong Tam Ti, Thng
Tru Quoc, tc Thng Hau. Cung c hng
an sung ac biet nay, con gai cua ong la Chieu
Nghi Le Nhat Le c sach phong lam Hue Phi
cua vua Le Thai Tong. Nhng nhng ngay vinh
173

hoa phu qu cua ong khong c lau. Thang 12

nam 1437, Le Ngan b buoc phai uong thuoc oc
chet tai nha, toan bo tai san b tch thu, con gai b
giang xuong hang Tu Dung. Ong b ha be vi
ban an Co ngi cao giac ai o oc Le Ngan
th phat ba Quan Am trong nha e cau cho con
gai mnh la Hue Phi c nha vua thng yeu
hn.31 Noi cho ro ra la Le Ngan a b ba phi
Nguyen Th Anh, oi thu cua con gai ong la Hue
Phi Le Nhat Le, va quan T Ma tham tri chnh s
Le Than, oi thu cua chnh ong, b mat bo tr ngi
to cao rang ong a mi thay phu thuy Tran Van
Phng ve nha e lap ban th Phat Ba va dung ta
thuat giup Hue Phi Le Nhat Le me hoac nha vua,
mot am mu tranh gianh ngoi bau. Li cao buoc
tren c Tran Th, mot ngi v le tre ep cua
Le Sat a b em ban phat cho Le Ngan luc Le
Sat b triet ha, lam chng va cung khai trc mat
vua va cac quan tham van. Mot chiec li c
giang ra va Te Tng Le Ngan nhanh chong tr
thanh con ca nho nam tren tht. Le Ngan trong
thi khang chien la mot bac tai cao, dung manh
va mu lc. Nhng khi lam quan trong thi thai
bnh lai la mot con ngi cng ran, hep hoi va
thieu ban lnh chnh tr.32 Khong khac vi Le
Sat, Le Ngan i tren cung mot con ng dan
en tuyet lo. Mot thien tai cua chien trng, mot
174

nhan vat trong bo phan lanh ao cua Bnh nh

Vng Le Li, mot anh hung cua dan toc a khong
nhan ra c gii han cua ban than trong boi canh
mi e manh dan t bo vu ai lanh ao. nhng
cho cho nhng ngi mi thch hp hn trong
giai oan mi cua lch s. Te hai hn, cung giong
nh thai o cua Le Sat, Le Ngan a coi cong
trang giai phong at nc la mot th e trao oi
nh vay nhng ngay gian kho khang chien co luc
phai c en bu tng xng cho nen ong mac
nhien thu hng. Roi ong e cho vinh quang,
tien tai, danh vong, quyen lc cuon hut va lam
chm am trong nhng tranh chap ca ky dan ti
mot ket thuc khong hay.33,34
Chien lc gia thien tai, linh hon cua
cu a nh n g vo co n g hie n ha c h ma
Lam Sn a danh c. . . .Vi Bnh
Ngo Sach, Nguyen Trai co cong xay
dng nen tang t tng vng chac cho toan bo
qua trnh hnh thanh, phat trien va thang li ve
vang cua Lam Sn. . . . Nguyen Trai khong ch la
ngi vach ra chien lc ma con la ngi trc
tiep ch huy thc hien mot cach tai ba. . . . ch
than Nguyen Trai a tng bao phen lan mnh
vao mieng coptc la dung cam vao tan sao huyet
175

cua ke thu e au tr vi chung. Thc tien soi

ong cua nhng nam au the ky th 15 cho thay
rang tieng noi va ngoi but tuyet vi cua Nguyen
Trai co sc manh chang kem g ca van quan
thien chien. Hang chuc nhng thanh tr kien co
cua giac, ke ca sao huyet nguy hiem cuoi cung
cua chung la thanh ong Quan eu phai ha vu
kh au hang bi loai hnh tan cong ac biet nay.
. . .Ong la nha quan s loi lac, nha chnh tr thien
tai, nha ngoai giao xuat sac va cung la nha van
hoa ln. Danh thm cua Nguyen Trai a vt
khoi bien gii cua nc nha, hoi nhap vao oi
ngu nhng ngi co cong lam rang r cho van
hien chung cua nhan loai. Nam 1980 . . . UNESCO
a tran trong ghi ten Nguyen Trai vao hang danh
nhan cua nhan loai. Ong la ngi Viet Nam th
hai co vinh d ln lao nay.35 o la nhng g
xa va nay ngi ta nhan nh ve gia tr va cong
lao cua Nguyen Trai. The nhng sau khi Le Li
len ngoi Hoang e va tien hanh nh cong phong
thng, trong so 221 ngi co 93 ngi c ban
tc v theo 9 bac cao thap khac nhau, ten cua
Nguyen Trai ng vao mot trong so 26 ngi cua
bac th 7 vi tc v khiem nhng la A Hau.
Sau o mot thi gian ngan, Nguyen Trai c
giao cho chc Hanh Khien ng au ban van
trong trieu nh. Vi cng v nay, Nguyen Trai
176

khong the boc lo va phat huy tai nang a dang

cua mnh. Ong a song trong nhng ngay vui
buon kho ta.36 ng hoi tai sao co the nh the
c? Le Li tha hieu ve vai tro va cong can
cua Nguyen Trai trong cong cuoc khang chien
chong Minh giai phong at nc. Le Li tha
hieu neu khong co Nguyen Trai ben canh cha
chac g ong a lam nen lch s. Le Li cung tha
hieu ve tam voc an bang te the cua Nguyen
Trai, luc thi loan cung nh luc thi bnh. Nhng
Le Thai To a khong at, hay noi ung hn la
khong dam dung, Nguyen Trai vao vai tro an bang
te the. Vi cach xep at phong quan cua Le Thai
To, ben sau la e xay dng mot bo phan lanh ao
cao cap nhat cua chnh quyen Le Trieu, mot s
that hien nhien phi bay la Nguyen Trai n oc
gia mot tap the vo bien nhieu cong tran, mot so
khong nho trong bon ho lai dot nat va tham lam
va o k nhng ngi co hoc thc. Vi mot chc
vu khong the ap chet ruoi ong ch co the ng
nhn va cam nhan s bat lc cua chnh mnh trc
mot tap oan ang oi von lan li vi at nc.
Neu nh khi xong pha tran mac, tng lnh Lam
Sn gan bo chat che vi nhau, th khi thai bnh,
mot bo phan rat ang ke cua ho ch biet vun quen
cho ca nhan. Nguyen Trai au long trc mot
loat nhng d kien xau dien ra ngay cung nh.37
177

ang buon hn la sau o ong a b chnh cai

trieu ai do mnh gop phan sang lap ra va do
lenh cua mot con ngi c goi la minh quan
tng rat tn nhiem mnh bat giam v nghi ng co
quan he v i Tra n Nguye n Ha n va Pha m Va n
Xao.38 May nh co lng quan Trung Tha Ng
S Bui Cam Ho het long benh vc nen mi thoat
khoi b ghep vao toi mu phan, nhng Le Thai
To van ra lenh cho Ly T Tan giang chc Nguyen
Trai xuong Nhap Noi Hanh Khien va ch con gi
c tc Vinh Loc ai Phu. Roi Le Thai To qua
i, ngoi c 6 nam, Le Thai Tong len ke
nghiep cha. Trong vong 4 nam sau khi len ngoi,
hai v Te Tng lan lt b triet ha va phai t ket
lieu cuoc i. inh Liet, mot vo quan khac, len
thay. Sau khi cac ong Le Sat, roi Le Ngan o,
pha cung cam, tnh hnh cang phc tap hn na.
T khi cac ba phi con hai ong Te Tng b phe
hoac b giang, cung cam lai ri vao s au a
hon loan cua cac ba phi ke tiep. Tnh hnh phc
tap hn v cac ba phi mi nay co tai, co sac, co
nhieu mu o nham hiem hn cac ba phi cu, nhat
la ho lai c long vua va lien he chat che vi
bon quan th, vi cac ai than co the lc. ac
biet la ba phi Nguyen Th Anh. Ba ta khong nhng
da vao cac ai than manh nh Le Than, Trnh
Kha, ma con lien he chat che vi bon hoan quan
178

trong cung noi do Ta Thanh cam au, lai c

bon Nguyen Thuc Hue, Le Canh Xc, Lng
ang . . . ay mu mo don sc ho tr. Bon hoan
quan nay tuy cha phai la ai than nhng nam
nhng au moi rat quan trong trong trieu, ang
tm cach me hoac vua va ly gian nhng ngi oi
lap.39 Trc tnh huong o cac lng quan tm
cach va tm ngi can gian ong vua tre ngang
ngc kho dai luc nho va co ca tnh am me sac
duc tuoi trng thanh. Trong no lc o Thai
Bao Ngo T a tm ti Nguyen Trai va yeu cau
ong hay e cho ngi v th la Nguyen Th Lo
en tiep can vua vi vai tro Le Nghi N Hoc S
e co dp khuyen ngan vua. Sc thuyet phuc cua
ban hu Ngo T khien cho Nguyen Trai va Th
Lo kho t choi. Ai cung biet quan Thai Bao Ngo
T [co ho hang ben ngoai vi vua, lai] thuoc
dong doi Ngo Nhat ai Thanh hoa, cung mot
dong vi Ngo Quyen, ngi anh hung lng danh
cua chien thang Bach ang nam xa. Ngo T ra
i Lam Sn, lay nang inh Th Ngoc Ke tc
ch ruot cua cac tng inh Le, inh Liet, inh
Bo. Cho nen di con mat cua bon gian than luc
ay th Te Tng inh Liet co quan he than thuoc
vi Tiep D Ngo Th Bnh, han la co quan he tot
vi Nguyen Trai.40 Nhng quan he nay lam cho
bon gian than lo s. Vien anh tay ba inh Liet
179

nam vo, Nguyen Trai nam van, Th Lo nam vua41

lam cho bon quyen gian b e doa va bat buoc
phai hanh ong. Hai cay gai Nguyen Trai-Th Lo
tr thanh muc tieu ln ho phai triet ha, hai mac
xch de be nhat trong bo ba lien minh v s trong
sang va cao thng cua hai nhan vat nay. Trong
dong xoay tranh chap quyen lc gia cac ai than
cua nc, gia cac ba phi tan cua vua, gia nhng
nho m quan la i a chuye n u c n c be o co
Nguyen Trai a b bon quyen gian dung mu ay
ve Con Sn lam quan gi chua, e tach ri v
chong ong cho de be mu hai, e cho ong khong
con tieng noi chan chnh gia trieu ng, e
cho moi tai nang cua ong lui dan, e ong tr
thanh mot con ngi vo thc.42 Chiec li vo
hnh cang ngay cang siet chat hn. Roi tham an
Le Chi Vien no ra nh mot tieng set. Bon quyen
gian chup lay c hoi trong cai chet ot ngot cua
Le Thai Tong tai t gia cua Nguyen Trai e gan
cho ho toi danh am mu giet vua. Cai an tru di
tam toc cham dt cuoc i cua Nguyen Trai va
Th Lo, hai con ngi tai hoa cua mot thi. That
ang tiec! ang le Nguyen Trai phai biet ro trong
vu ai lanh ao khong co cho ng cho nhng
ngi lanh ao loi thi, s that nay luon luon ung.
Va ong a la mot ngi lanh ao rat loi thi. Ong
loi thi ngay t khi Le Li len ngoi. Ong loi thi
180

khong phai v kem tai nang cung khong v kem

c o. Ong loi thi v Le Thai To a muon ong
loi thi. Ong loi thi v boi canh ang van hanh
ch gianh at ng cho nhng vo phu kem tai.
Ong loi thi v bon quyen gian hy long trieu nh
c vua ngam ngam ong tnh. Ong loi thi v
ao c va gia tr song cua ong khong cho phep
ong nhap cuoc e tm kiem li ch ca ky giong
nh ho va s dung thu oan nham hiem lung oan
giong nh ho. Nguyen Trai tng an can khuyen
vua Ke ra th i loan trong vo, thi bnh trong
van. Nay qua rat ung la phai che ra cac loai
nha nhac. Nhng nhac phai co goc mi ng,
phai co van mi hanh. Hoa bnh la goc cua nhac,
thanh am la van cua nhac vay. Than vang chieu
soan nhac, dam au khong doc het sc ra ma
lam, nhng v hoc thuat th nong can, ch s thanh
luat chang c hai hoa. Cui xin be ha thng
yeu va nuoi nang muon dan, khien cho moi xom
lang khong con tieng oan hn buon kho, nh the
mi gi c goc cua nhac.43 Nhng li le thong
thiet cua Nguyen Trai ch la tieng thet n ieu
lac long gia chon trieu nh. ang le ong phai
sm nhan ra s that nay va phai dt khoat ri bo
vu ai lanh ao, ng cho nhng tnh cam than
thiet va nhng tran tr v dan v nc troi buoc
mai e roi b vui dap trong dong cuon nghiet nga.
181

May man la lch s a danh cong ly cho ong.

Nhng co bao nhieu ngi lanh ao sao khi b
vui dap co c cai may man nh vay? Neu
Nguyen Trai song them 10-20 nam na va trong
thi gian o ao tao c mot lp ngi tre e tr
thanh nhng ngi lanh ao chan chnh trong
tng lai th co phai la hay hn khong?
Nhng th du va roi cho thay mot ngi lanh ao
tnh thc phai biet khi nao nen dt khoat ri bo
vu ai lanh ao. Khong dt khoat ri bo, v khong
nhan thc c boi canh a oi mi va ban than
khong con thch hp hoac v muon cay vao cong
lao trc e cng cau truc li quyen lc va danh
v, nh trng hp cua Le Sat va Le Than, hoac
v nhng gan bo hay quan tam sau am, nh trng
hp cua Nguyen Trai va Th Lo, thng dan en
mot ket thuc khong hay.

6. Khong e Rt Vao
Con ng H Hoai

Sau rot, biet van dung ban than cung co ngha la

khong e cho boi canh ang van hanh a ay
mnh vao con ng h hoai.
182

Biet van dung ban than

la khong e cho boi canh
ang van hanh a ay
mnh vao con ng h
hoai

S h hoai cua mot ngi

lanh ao co the dan en
mot ket thuc khong vinh
quang. Quan trong hn,
mot ngi lanh ao i vao
con ng h hoai thng
gay ra nhng he luy tram
trong cho tap the hoac
cho at nc ho ang lanh
ao.
183

Mot ngi lanh ao rat co the i vao con ng

h hoai. S h hoai cua mot ngi lanh ao co
the dan en mot ket thuc khong vinh quang. Quan
trong hn, mot ngi lanh ao i vao con ng
h hoai thng gay ra nhng he luy tram trong
cho tap the hoac cho at nc ho ang lanh ao.
inh Tien Hoang, ten huy la Bo Lnh,
la ng i o n g Hoa L, cha u a i
Hoang, nay la tnh Ninh Bnh, con
cu a Th S cha u Hoan te n inh
Cong Tr. inh Bo Lnh co tai nang, sang suot
hn ngi, va vo cung dung cam mu lc. ng
thi 12 s quan t xng hung trng, moi ngi
chiem c mot phng, inh Bo Lnh khi binh
anh dep. Ong anh au thang o nen vang danh
la Van Thang Vng. Dep xong loan s quan
ong len ngoi lam vua, at ten nc la ai Co
Viet, di kinh ap ve ong Hoa L, dng o mi,
ap thanh ao hao, xay cung ien, at trieu nghi,
qua n tha n da n g to n hie u la a i Tha n g Minh
Hoang e. Ong c coi la mot v quan chu tai
ba.44 Nhng ve sau inh Tien Hoang lai am me
tu duc, bo be trieu chnh, x viec bat minh giang
tiep gay ra canh anh giet em v tranh ngoi v.
Cuoi cung ong b am sat chet, cung vi con la
184

Nam Viet Vng inh Lien, trong luc ang say

mem nam ngu ngoai san. Ve Vng inh Tue,
con cua Dng Th, c lap len lam vua luc mi
6 tuoi. V vua con qua nho nen Dng Thai Hau
phai cung lam trieu dung Nguyen Bat, inh ien
va Le Hoan lam phu chnh. Roi tranh chap quyen
lc noi bo xay ra, a en viec ong binh hao ton
mau xng cua tng lanh va dan binh, tao c
hoi cho nc Tong day quan xam lan. en khi
Dng Thai Hau giup cho Le Hoan len ngoi lam
vua, m ra mot trieu ai mi, moi s mi yen t
o. Mot ong vua dng nc, mot chien tng
tram tran tram thang, mot ngi lanh ao loi lac
nhng sau lai e hoan canh ay a vao ng
h hoai lam cho ai nghiep b diet vong va ba
tanh b mot phen dau soi la bong.
Trong ngay Hoi The tai Lung Nhai,
vao au thang 2 nam 1416, Le Li
cung Le Lai, Nguyen Than, Le Van
An, Le Van Linh, Trnh Kha, Trng
Loi, Le Lieu, Bui Quoc Hng, Le Hiem, Le Ninh,
Vu Uy, Nguyen Trai, inh Liet, Lu Nhan Chu,
Le Boi, Nguyen Ly, inh Lan, Trng Chien a
minh the rang Le Li cung vi Le Lai, xuong
en Trng Chien, cong ca thay 19 ngi, tuy ho
185

hang que quan khac nhau, nhng nguyen ket tnh

than nh mot to lien canh, phan vinh hien dau co
khac nhau, ngha van tham nh chung mot ho. . .
.Quan bang ang xam lan, vt ca quan lam
hai, cho nen, Le Li cung vi Le Lai, xuong en
Trng Chien, cong ca thay 19 ngi, cung chung
sc chung long, gi cho at nc c yen, khien
xom lang c on, the song chet co nhau, khong
dam quen li the son sac. . . .45 Ngay 7 thang 2
nam 1418, Lam Sn a long trong lam le xuat
binh. Bnh nh Vng sat canh vi 35 vo tng,
vai quan van, cung vi quan thiet ot, ngha s,
dung s, tong cong tren di khoang hai ngan,
cung 14 voi chien, t o lan mnh vao gio bao
khang chien rong ra suot 10 nam. Tren oan
ng sinh t o nao la tran o Ban sam vang
chp giat, tran Tra Lan truc che tro bay, nao la
Ninh Kieu mau chay ay song, tanh hoi muon
dam, Tot ong thay phi ay noi, thoi e ngan
thu, nao la anh mot tran sach khong knh ngac,
anh hai tran tan tac chim muong, nao la Lang
Sn, Lang Giang thay chat ay ng, Xng
Giang, Bnh Than mau troi o nc, nao la Lanh
Cau mau chay tham dong, nc song am c, an
Xa thay chong thanh nui, co noi nhuom hong.
Va sau cung th Bnh nh Vng cung quan dan
ai Viet quet sach quan Minh ra khoi b coi. Roi
186

ngay 14 thang 4 nam 1428, Le Li chnh thc len

ngoi Hoang e, m ra trieu ai hau Le t o.
Sau khi len ngoi Le Thai To a xay dng mot bo
may chnh quyen quan lai va nhng ngi d phan
la nhng ngi co cong lao trong s nghiep chien
au giai phong at nc. Nhng ai than a so la
nhng thien tai quan s co thanh tch lay lng.
en ngay 22 thang 8 nam 1433, vua t gia cuoc
i. Ch ngoi von ven co 6 nam. Nhng ang
tiec trong 6 nam ngan ngui o, Hoang e Le Thai
To a giet chet hai v cong than cua Bnh nh
Vng Le Li la Tran Nguyen Han va Pham Van
Xao, hai v anh hung cua dan toc, hai con ngi
tai kiem van vo c hanh song toan, hai ong ch
a cung Le Li vao sinh ra t trng chinh suot
10 nam, hai con ngi a gop phan rat ln mang
lai vinh quang cho at nc va mang lai vng
nghiep cho Le Thai To. Pham Van Xao la ngi
tai tr vt bac. Pham Van Xao la mot trong bon
v tng ch huy cao cap nhat va lap cong ln
nhat trong tran anh chien lc Tot ong-Chuc
ong. Pham Van Xao la tng ch huy lc lng
anh chan 5 van quan cua Moc Thanh ai Le
Hoa, gop phan to ln vao thang li cua tran anh
chien lc Chi Lang-Xng Giang ap tan hy vong
sau cung cua Vng Thong. Pham Van Xao c
khac ten trong danh sach khai quoc cong than,
187

ng hang th ba. Pham Van Xao c ban quoc

tnh ho Le va phong ham Thai Pho, tc Huyen
Thng Hau. Ten Pham Van Xao vang doi khap
ni. The ma cha kp phui het bui chien trng
th Pham Van Xao a b Le Thai To ha ch giet
chet. Con Tran Nguyen Han, hau due cua Tran
Quang Khai, chau noi cua Tran Nguyen ang,
anh em co cau vi Nguyen Trai, la mot con ngi
co hoc thc va gioi binh phap. Tran Nguyen Han
la mot trong nhng vo tng sieu quan cua Le
Li. Trong suot cuoc trng chinh cu nc, Tran
Nguyen Han la thien tng uy nghi lam liet cua
khang chien quan, la hung than ac sat cua giac.
Trong Hoi The ong Quan, Tran Nguyen Han la
mot trong nhng ai dien cua Lam Sn, va ten
ong c xep ngay sau ten Le Li. Tran Nguyen
Han c ban quoc tnh ho Le va phong chc
Tng Quoc. Tuy c phong thng trong hau
nhng ong khong tham phu quy va xin t quan
ve an c que nha. Cha kp an hng nhng
ngay thang t tai th Tran Nguyen Han a phai
nhan lay mot cai chet ay oan c. Noi ve hai vu
an nay, s gia a viet: Nguyen do la bi vua Le
Thai To tuoi cung a kha cao lai lam benh . . .
Hoang T Le Nguyen Long con qua nho, trong
luc o Pham Van Xao va Tran Nguyen Han eu
la nhng bac khai quoc cong than, lam cong lao,
188

c ngi i trong vong. Tran Nguyen Han

von la dong doi quy toc ho Tran xa, Pham Van
Xao la ngi kinh thanh Thang Long, Thai To lo
rang neu ong vua nho tuoi len cam quyen th
nhng ngi nay se nuoi ch khac, cho nen, be
ngoai tuy to ra trong vong, nhng ben trong th
van chat cha nghi ng. Bon inh Bang Ban, Le
Quoc Ch, Trnh Hoang Ba, Nguyen Tong Ch va
Le c D oan biet c y vua lien tranh nhau
dang mat s len, khuyen vua phai quyet tr bo i.
Nhng ai ma chung khong bang long eu b chung
vu la be ang cua Pham Van Xao va Tran Nguyen
Han, b em ra xet x va b cam tu rat ong. Cac
quan ai ai cung eu s mieng li cua chung.
Sau na y, vua Le Thai To hoi ha n, thng ha i
nhng ngi ay b giet oan, lai biet ro bon Le
Quoc Ch eu ch la hang tieu nhan xao quyet,
nen rat ghet chung, khien chung eu b uoi. Vua
xuong chieu cho tram quan biet rang bon [ho] . .
. dau co tai can cung khong c dung lai na.
Trong am be toi, gia th co ke lam phan, can
phai to cao, th cung khong cho bon chung c
quyen to cao. D luan luc ay khong ai khong
thuan ca. Vi mot ban lnh lanh ao gia dan nh
Le Li, be lu vung tai o lam sao co the moc len
c trc mat ong, tr khi chnh ong cuoc at,
gieo hat va ti nc? Ban than Le Li khong e
189

ngai hai nhan vat nay. Ong ch e ngai gium cho

Hoang T Le Nguyen Long sau khi ong la the.
V muon bao ve cai ngai vang cho a con trai be
bong nay, Le Thai To Hoang e a tham oc bay
tro lam lan nghe li gian than khuynh ao e
co c diet tr Tran Nguyen Han va Pham Van
Xao trc, hai ca nhan co u tam voc va hau thuan
kha d co the ngoi tren chiec ngai ong ang ngoi,
chiec ngai ma trc ay khong lau thuoc ve ho
Tran. Cai vong tay bao trum thien ha nh biet
em ai ngha diet hung tan, lay ch nhan thay
cng bao cua Bnh nh Vng thu trc gi
ch con u ln e om lay cai ngai vang phu phiem.
Con tim Hoi The Lung Nhai cua Bnh nh Vng
Le Li cung khong con sac son chi cho lam, v
ben trong a cha ng qua nhieu toan tnh ca
ky. Tren cai ngai vang o ch con sot lai mot
Hoang e Le Thai To benh hoan, gia nua va thieu
bao dung, neu khong muon noi la tham hiem.
Cha het, trong cai en toi cua nhng toan tnh,
Le Thai To khong nhng a nhan tam cp i
mang song cua Tran Nguyen Han va Pham Van
Xao, khong nhng a ra lenh ay ai giam cam
Nguyen Trai va hang tram ngi khac, ong con
huy diet luon cuoc i cua Quoc Vng Le T
Te, a con trai trng a cung ong vao sanh ra
t trong suot 10 nam khang chien, a con ma
190

ngi me cua no a chien au va anh dung hy

sinh trong nhng ngay au khi ngha a gi lai
cho ong, a con ma s ra i cua no la ket tinh
cua mot cuoc tnh trong sang va hao hung, a
con ma ong a tng at nhieu ky vong, a con
ma s gia nhan xet la mot v anh hung chong
Minh ay cong c, uy tn, hoan toan xng ang
c noi ngoi . . . lai b ha be e a con ngi
v th . . . la Le Nguyen Long, toc con e chom,
khong chut cong lao nao. . . .46 Nhan xet ve Le
Thai To, Te Tng inh Liet cung a tng viet
Trong thu han vi bng sang ngha; Hoa bnh
hanh phuc de m nhan; Cam can ma e can sai
lech; Nat ao cha con toi ngha than. Xem ra,
nhng ngay cuoi i cua Le Li a e cho mnh
rt vao con ng h hoai. Chang trach sao nhng
ngay ke tiep cua trieu hau Le ay nhng bat an
va mau le thanh trng.
Tra n Minh To n g, con cu a Tha i
Thng Hoang Tran Anh Tong va
Thuan Thanh Bao T Hoang Thai
Hau, c s gia anh gia la mot v
minh quan co tai lanh ao. [Tran Minh Tong]
biet phan nh nhng iem yeu iem manh trong
khoa hoc quan s. Biet u the cua tng the lc
191

khi ra quan chinh phat, do o tng s c yen

tam khi dan than vao tran mac. . . . Minh Tong
cung thong cam vi noi kho cua nhan dan. . . .
Qua trnh lam vua Minh Tong Hoang e lo lang
sa sang cong viec noi tr ngay cang lam rang r
to tong, em van minh ve cho nc. Ong la ngi
co tam long trung hau, biet lo xa cho nc va cho
ca hoang toc. Cham chu day do cac hoang t,
lay ieu hay e khch le, em viec d e ngan
nga, hy vong oi ngu ke can se la vua hien tng
gioi. Vi tram quan ong khong thien v va rat
trong hien tai, khuyen day hoac nghiem tr oi
vi moi hanh vi tham o, tac trach trong cong viec,
ke ca t the, cach phat ngon mong cho ging
moi c vng ben, quan than cua e trieu tot
ep. Ong con la ngi coi nhe ngoi v e vng.
. . . c sang cua Minh Tong la nh vay. . . .
Minh To n g ngo i 15 na m , 28 na m la m Tha i
Thng Hoang la ngi a bao am cho b coi
bnh yen, mem deo nhng cng quyet trong oi
ngoai, nho hoc c e cao, phat hoc c giam
dan (ong cam cac Hoang T khong c i tu).
Vua toi lao thanh va tuoi tre eu thi tho tai nang,
cong hien cho at nc.47 The nhng vao nam
1328, luc sap nhng ngoi, Tran Minh Tong a
mac phai mot sai lam rat ang tiec. Sai lam nay
mai mai am anh ong, khien ong phai ngam ngui
192

au kho. Tran Minh Tong a nghe theo li vu

cao am mu lam phan cua ke gian nen bat tong
nguc cha v la Quoc Chan, cung 100 ngi khac,
va bo oi Quoc Chan cho en chet. Va cha het,
cuoi i cua [Tran Nhan Tong] phe phai nay
sinh, thanh toan lan nhau vua khong con sang
suot khien suot i om han.48 Tai sao mot v
minh quan co tai lanh ao lai co mot ket cuc ang
tiec? Phai chang nguyen nhan sau xa nhat la ong
a theo uoi sach lc nho hoc c e cao,
Phat hoc giam dan, mot bc ngoat cua Tran
trieu, mot nh v mi cho van hoa va (culture
shift) va van tr? Ong ton vinh nho hoc en o
nghiem tr . . . ke ca t the, cach phat ngon.
Hnh nh nhng ac tnh bnh d, bao dung, t
hoa cua cac v vua quan nha Tran nang mui thien
trc o a khong u sc thuyet phuc Tran Minh
Tong. Cha trach ong a voi va nghiem tr ca cha
v cua mnh trc khi lam cho sang to s viec. Va
hnh nh cai chu thuyet c tran lac ao cua
Tran Nhan Tong va s nghiep vo cong van tr da
tren chu thuyet o cua ngi trc a khong u
sc thuyet phuc Tran Minh Tong. Ong muon nhn
thay tuoi tre va lao thanh eu thi tho tai nang,
cong hien cho at nc theo quan iem nho gia.
Ong thc hien c c muon cua mnh. ieu
ang buon la no vt xa hn the. Quan than cua
193

ong a hang say tranh ua lap cong en o be

phai nay sinh, thanh toan lan nhau. Phai chang
ay la nhng hau qua ngoai s tien lieu (unintended consequences)? Va trong bai Viet Gii do
Tran Minh Tong sang tac a lam cho ngi oc
phai at dau hoi ve cai t duy sau kn cua ong
ben sau ngon ng ong s dung: T minh tng
tiep gii; Ch cach Ma Ngu phong; Ngon ng vo
a biet;Y quan bat kha ong; Nguyet sinh giao
that lanh; Nhat lac ngac am khong; Khang han
Hoa Di ngoai; Te ang tho vc chung. Dch ra
la: T minh ni bien gii; Cach tr chang bao
xa; Tieng noi hi khac biet; Ao khan cung chang
ong; Trang len am giao lanh; Dng ta vung
sau quang; Hoa Di nao phan biet; Coi tho at cung
len. Tai sao la Hoa Di ma khong la Hoa Viet
hay Viet Hoa? at nc trieu Tran la at nc
ai Viet ma. Phai chang ong a ton sung van hoa
Bac phng en o nghiem nhien chap nhan hai
ch man di ma bon ngi phng Bac a ngao
man ong dau len mat dan Viet? Chang trach sao
ong a nhiet tnh theo uoi chnh sach nho hoc
c e cao, Phat hoc giam dan. Dau muon
hay khong muon chap nhan th s that van cho
thay Tran Minh Tong chnh la mot cong trnh s
a a Tran trieu bc qua mot nga re. Va t nga
re nay ve sau la mot chuoi dai cua nhng bat hanh
194

Mot ngi lanh ao co the

i vao con ng h hoai. S
h hoai co the dien ra di
nhng hnh thc tho phu, nh
la h hoai t cach ca nhan.
Hoac, s h hoai co the dien
ra di nhng hnh thc tinh
vi hn nh la s h hoai ly
tng hoac h hoai c tin,
va s h hoai o c phong
hien qua nhng chnh sach
hay nhng phap lenh dng
nh hp ly va ung an.

195

dan en s tan lui cua Tran trieu. Tran Minh Tong

a e cho boi canh van hanh dan ong vao con
ng h hoai, mot s h hoai vi te.
Nhng th du tren cho thay mot ngi lanh ao co
the i vao con ng h hoai. S h hoai co the
dien ra di nhng hnh thc tho phu, nh la h
hoai t cach ca nhan. Hoac s h hoai co the dien
ra di nhng hnh thc tinh vi hn, nh la s h
hoai ly tng hoac h hoai c tin, va s h hoai
o c phong hien qua nhng chnh sach hay
nhng phap lenh dng nh hp ly va ung an.

Li Ket

Moi con ngi ai cung eu phai pho bay mot ban

sac nao o trong mot boi canh ang van hanh. S
pho bay co the la c y thc ro ret va cung co
the la khong c y thc y ro ret. Ban sac c
pho bay co the la mot thc the trong a dang thc
the va cung co the la mot thc the duy nhat cua
ngi pho bay. Thc the c pho bay co the la
mot thc the thch hp e lanh ao cung co the la
mot thc the khong thch hp e lanh ao. oi
vi mot ngi thch hp e lanh ao, moi boi canh
ang van hanh la mot c hoi e cho ho pho bay
196

nhng ng net u tu cua mot ca the thch hp

e lanh ao. Ngc lai, oi vi mot ngi khong
thch hp e lanh ao, moi boi canh ang van
hanh co the lam cho nhng ng net tho phu
xau x cua ca nhan o phi bay. Pho bay la t
trng ra, mot thai o chu ong. Phi bay la b boc
tran, mot thai o b ong.
Moi boi canh ang van hanh, la mot c hoi cho
nhng ngi thch hp e lanh ao va ong thi
la mot bay rap quat nga nhng ca nhan mang nhieu
tham vong nhng khong thch hp e lanh ao.
Phai biet don mnh trc khi bc vao vu ai lanh
ao, biet gi mnh trong luc ang am trach vai
tro lanh ao, biet trao lai vai tro lanh ao ung luc
cho ung ngi va khong e ban than mnh rt
vao con ng h hoai: b quyet thanh cong cua
mot ngi lanh ao tnh thc.

Chu Thch

1. Th do chnh Pham Ngu Lao sang tac

2. Bai th do Tran Quang Khai sang tac
3. Tac gia khuyet danh, trch trong Viet S Toan Th cua
Pham Van Sn, trang 88
197

4. Phan Duy Kha & La Duy Lan & inh Cong V, Nhn Lai
Lch S, xb nam 2003 tai Ha Noi, nxb Van Hoa Thong Tin.
5. Trch trong bai ng thi ieu Nguyen Trung Trc cua
c nhan Huynh Man at, Tuan Phu Ha Tien, mot s phu
trong hang ngu chong Phap, que tai Rach Gia.
6. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 235, xb
nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
7. Th Tran Ha Tien vao thi o co ten la Truc Bang Thanh
va con co ten khac la Phng Thanh.
8. Nguyen Hu Hieu, Chua Nguyen va Nhng Giai Thoai
M at Phng Nam, xb nam 2002 tai TP HCM, nxb Tre
9. Ngo Hu, Dng C ai Ngha Quang Phuc To Quoc,
trang 4, 12/25/2004
10. Ngo Hu, Dng C ai Ngha Quang Phuc To Quoc,
trang 7, 12/25/2004
11. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 63, xb
nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
12. Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet
S Ky Toan Th Ban Ky, trang 269-270, xb nam 2001, an
ban ien t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen
dch 1985-1992
13. Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet
S Ky Toan Th Ban Ky, trang 270, xb nam 2001, an ban
198

ien t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen dch

1985-1992
14. Tran Trong Kim, Viet Nam S Lc, trang 90, nxb Trung
Tam Hoc Lieu Bo Giao Duc
15. Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet
S Ky Toan Th Ban Ky, trang 97, xb nam 2001, an ban
ien t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen dch
1985-1992
16. Nguyen Khac Thuan, Viet S Giai Thoai Tap 2, trang
19-21, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
17. Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet
S Ky Toan Th Ban Ky, trang 105, xb nam 2001, an ban
ien t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen dch
1985-1992
18. Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet
S Ky Toan Th Ban Ky, trang 123, xb nam 2001, an ban
ien t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen dch
1985-1992
19. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 174, xb
nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
20. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 162, xb
nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
21. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 162163, xb nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
199

22. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 164, xb
nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
23. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 202, xb
nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
24 Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet S
Ky Toan Th Ban Ky, trang 353, xb nam 2001, an ban ien
t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen dch 19851992
25. Le Manh That, Toan Tap Tran Nhan Tong, trang 169171, xb nam 2000 tai TP HCM, nxb TP HCM
26. Nguyen Khac Thuan, Viet S Giai Thoai, trang 25, xb
nam 2004, tai TP HCM, nxb Giao Duc
27. Le Van Hu & Ngo S Lien & Phan Phu Tien, ai Viet
S Ky Toan Th Ban Ky, trang 269-270, xb nam 2001, an
ban ien t do Vien Khoa Hoc Xa Hoi Viet Nam chuyen
dch 1985-1992
28. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
149-150, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
29. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 5, trang
55-56, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
30. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
149-150, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc

200

31. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
139, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
32. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
139, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
33. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
134-140, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
34. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 223245, xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin
35. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
40-45, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
36. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
46, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
37. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
46, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
38. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 157,
xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin
39. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 246,
xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin
40. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 252,
xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin
41. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 250,
201

xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin

42. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 254,
xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin
43. Nguyen Khac Thuan, Viet S Giai Thoai tap 5, trang 53,
xb nam 2004, tai TP HCM, nxb Giao Duc
44. S gia Le Van Hu viet co le y tri v at Viet ta ma lai
sinh bat thanh triet e tiep noi quoc thong cua Trieu Vng
chang? Trch t ai Viet S Ky Toan Th, Trang 59.
45. Nguyen Khac Thuan, Danh Tng Viet Nam Tap 2, trang
19, xb nam 2004 tai TP HCM, nxb Giao Duc
46. inh Cong V, Cac Bac Khai Quoc Trieu Le, trang 30,
xb nam 2003 tai TP HN, nxbVan Hoa Thong Tin
47. Trng Khanh, Hoang e Trieu Tran: Coi Nguon, An
Tng Dan Gian, trang 129-143, xb nam 2003 tai TP HN,
nxb Van Hoa Dan Toc
48. Trng Khanh, Hoang e Trieu Tran: Coi Nguon, An
Tng Dan Gian, trang 129-143, xb nam 2003 tai TP HN,
nxb Van Hoa Dan Toc

202

203

204

205

206

207

208