Tiéng Poong - sy tiép xtic ng6n ngir dau fién gitra Viet va Thai PTS NGUYEN TUONG LAI © (Vién nghién ci Dong Nam A) au khi phat hién va nghién cttu c4c ng6n nett May, Ruc, Sach, Arem, Ma Liéng, Coi,... 6 mién Trung Viét Nam, cac nha ngén ngit hoc Viét Nam déu cé xu hudng cho ring tiéng Viét cé 14 thi tiéng c6 nguén gic Mén - Khome. Cac thu tiéng trén day déu dude gép vao mét nhanh cé tén chung 1A Chit thuéc nhém ngén ngit Viét - Mudng. Cac ngén ngit thudc nhanh Chit duge coi 1a hinh anh oda tiéng Viét c5 trude cing nguyén chi cé cc yéu t6 Mén - Khome ma chua thay cé mét yéu té Thai va Han nao. Trong khi thu thap cac tai liéu vé tiéng Muong, cac nha nghién citu da dua ra mé ta mét sé tiéng nhu Cuédi, Dan Lai va Ly Ha. Nhiing ngén ngit nay dude coi 14 nhitng tiéng Mudng cé nhat va goi tén chung 14 Cuéi. C&c ngén ngit Mudng 14 hinh anh cua tiéng Viét dA tach ra khéi nhém Mén - Khome dé tiép xtc véi tigng Thai nhung 160chua chiu mét anh huéng nao cha tiéng Han. Sau nay mot bé phan cla tiéng Mudng tiép xuc véi tiéng Han ma hinh thanh nén tiéng Viét nhu ngay nay. Vay l4n du tién tiéng Viét - Mudng cé gap ga.tiéng Thai da x4y ra nhu thé nio? Diéu dé khé ma hinh dung dude néu ta khong cé cdc ctt liéu vé tiéng Poong. Ngudi Poong hién nay chi sng tap trung tai ban Phéng thuéc x4 Tam Thai, huyén Tuosng Duong, tinh Nghé An, Viét Nam. Cu liéu dau tién vé tiéng Poong dude cdc nha dan téc hoc dua ra véi mét sé lugng rat han ché. Vi vay, chi vdi mét tigng Poong ma cac nha nghién cttu da dat né vao nhiing vi trf khac nhau trong nhém Viét - Mudng. Cé ngudi da xép ting Poong vao nhanh Cudi va coi cac ngén ngif nhém Viét - Muang cé ba nhanh Ia: Chit, Cuéi, Mudng - Viét. Trong khi dé lai cé ngudi gop tiéng Poong, tiéng Dan Lai va Ly Ha thanh mdt va cé tén chung 14 Poong nhung lai cho cac ng6n ngit Poong nay thudc nhanh Chit tao thanh mét su déi lap: Chit - Poong, Mudng - Viét. Dé gép phan ba dp vao ché thiéu hut vé mat tu liéu va dé gép phan lam sang td thém vé tiéng Poong, chting téi da lai truc tiép dén vai déng bao Poong dé thu thap cac cit liéu ng6én ngt hoc. Bai viét nay, khéng di sau vao viéc miéu ta mét cach ti mi vé tiéng Poong. Nhung trudc hét cfing can néu ra nhiing nét co ban vé tiéng Poong. Tir dé mdi cé nhimg nhan xét vé tigng Poong va su sdp xép vi tri cia né trong nhém cac ngén ng Vidt Mudng 6 Viet Nam * * 161Tiéng Poong la ngén ngit cén git lai kha nhiéu té hop phu 4m ding 6 vi tri ddu 4m tiét. Ngoai nhing té hop phu Am thudng thay trong cac ngén ngit Viét Mudng khac nhu: pl, bl, kr, pr, kl, pl, kl con co ml va hl la nhitng 4m chi phd bién trong tiéng Poong. Vé phu 4m dimg 4 duéi 4m tiét, tigéng Poong cing con git lai kha nhiéu loai. Ngoai nhitng 4m nhu: m, n, ng, p, t, k, -i, -u, né con cd ft, h, nh, ch. Dac biét cap nh - ch 14 cap phn 4m cé nay van cén lai rat nhiéu trong tiéng Poong. Cap phu am cé h - tuy khéng phé bién bang cp nh ~ ch nhung né vin tén tai trong tiéng Poong nhu mét su ghi nhan vé mitc dé c6 cia né so véi mét sé ngén ng khac. Ta cé thé tim thay ching trong cac ty nhu: anht “tndi” pé dé “bung” nhé “Ndi” ché “choc tiét” lam pé “nam tip thia” Phlah “tudi” Leh “d& (dgty” eh “phiéu” sa nah “dém” kuh | “cic 40” Vé mat thudan tuy ngit 4m hoc thi tiéng Poong cé 6 thanh dude phan biét vdi nhau béi 4m vuc, dudng nét va dé tdc hong. Nhung vé mat 4m vi hoc thi tiéng Poong chico 4 thanh Wekhu biét vdi nhau béi hai tiéu chi 4m vuc va dé téc hong. Truéc hét ta chi thay cé su déi lap am vj hoc gitfa cdc 4m cé 4m vuc cao véi cdc 4m cé 4m vuc thap. Dé 1a thanh 1 déi lap véi thanh 2//thanh 3/ / déi lap véi thanh 4/./, thanh 5 /?/ d6i lap véi thanh 6 /-/.(*) (i Vi du: pe: “be” Thanh 1 / Thanh 2 pe: “bé” tit “dat” Thanh 3 / Thanh 4° tit “|e? sa “tha” sa “rita” pa “ho, ngudi ta” Thanh 5 / Thanh 6 pa “bé (cihi)” ka “ga” ka “buén” ma “ma” ma “ngya” ka “ca” SOR er TE a ret nero tring Viet. Vé phdn mi¢u td céc thanh nay xin tham khdo: Qué Lai, Tiéng Poong va vi trl cia né trong nhém Vigt Mudng, tong: “Tw litu vé cic ngon ng nhém Viet Mung”, Tai ligu chu cong bd, Ban Dong Nam A. c6 thé hinh dung bang so.d4 sau 163ka “buén” Thanh 1/ Thanh 6 pé: “nga” pé: “thang” né:ng “gio nédm” Thanh 2 / Thanh 5 né:ng “ao” Thanh 1 3 5 Cao a6 cag Thanh 2 4 6 Cao dé thap Sau do ta thay cé su déi lap gitta néi bd cdc thanh trong cing mét cao dé ma 6 day nét khu biét 14 hién tugng cé hay khong cé d6 tic hong. Do 1a thanh 1 déi lap véi thanh 5 /?/, thanh 2 // dé} lap vdi thanh 6 /-/. Vi du: bé: “bién” bé: “sao” bo: “md” Thanh 1 / Thanh 5 Tr 3: “bd” so: “xdu chi” 86: “cai but” kBi “réu” kAi “du (nga)” oe Thanh 2 / Thanh 6 we-leget “nguai? feakii:l “lon” Cé thé hinh dung bing so dé sau: Thanh 1 3 5 Cao dé cao Thanh 2 4 6 cao 6 thap Trong khi d6 ta khéng thay cé su déi Jap nao gitta thanh 8 vdi thanh 5 hodc giita thanh 4 véi thanh 6. Titc 1a khéng thay cé su ddi lap vé dudng nét cha thanh diéu. Nhvi vay thanh 3 va thanh 5 chi 1a hai bién thé cha mét thanh, déng thdi thanh 4 va thanh 6 ciing vay. Tém lai tiéng Poong thuc chat chi cé 4 4m vi thanh diéu dugc khu biét vi nhau bing cdc tiéu chi 4m vue va hién tugng tac hong. Ta cé thé hinh dung bang mét bang sau: Khéng t4c hong Tac hong Th.1 Th. Th5 Cao dé cao Th.2 Th.4 Th6 Cao dé thap Tiéng Poong 14 tht ngén ngit cé am tiét dai thudc hai dang la CVCVC va CVC (C: phu am, V: nguyén 4m). Nhiing dm tiét cd dang CVCVC con lai rat nhiéu trong tiéng Poong, né chiém khoang 10% sé lugng tit vung. D6 14 nhing tw kiéu nhu: ka dong “(sao) Bac dau” ka ma “mua” k6 do “gid” ta kang “gang tay” tt ke:] “ghé” pé nbé “vo’ 165bo sa “tha” _ pa nga “(ndm) ngita” veV... Vé mat tit vung, tiéng Poong hién nay khong con phuong phap phn té. Néu cd g4ng tim kiém ta chi co thé dat van dé nghi van cho 1a hién tudng tién té trong cap ti /do:i/ “ngon tay” va /ké do:i/ “chi, tra” ma théi. Vay 14 vé co ban tiéng Poong 14 ngén ngi khéng con phusng phap phy t6 cdu tao tit. Diéu can luu ¥ trong tiéng Poong 1a bén canh nhing tit cé cing nguén géc véi cdc ngén ngit Nam A, ta cén thay rat nhiéu tir cd cling nguén géc vdi cac ngdn ng Thai ma 6 day cac t¥ cua ti&ng Poong cé hinh thttc cé hon ca la nhitng ti cia tiéng Poong cé 4m dau 1a /hl/ da déi ting vdi nhimg tx Thai cé 4m dau /b/. Xin néu mét sé din ching nhu sau: Poong Thai Thanh Viét Hluk huk lau hii: uhi:u xAch (mtéc) hlam ham khiéng hhu ha biét hii hai gép hling hang gidu hle ° he ré hidi hoi tram Day cé thé la mét qua trinh chuyén déi tix /hl/ sang /r/ va sau dé thanh /h/ hoac //. Nhu vay qua ct liéu cia tiéng Poong. 166chiing ta cé thé doan dinh dude mét qua trinh bién déi ngit 4m cia cac ng6n ngi Thai 1a /hl//r/ /n/ A/ ma 6 day tiéng Thai Lan cén 6 giai doan /r/, cac ngén ngit Lao, Thai Viét Nam da 6 giai doan /h/, mét sé phudng ngit Thai Lan dA cé xu-huéng chuyén /r/ thanh /I/. Qua day ta cé thé cho rang tiéng Poong a4 cé mét su tiép xc vdi cdc ngén ngit Thai cé. Sy tiép xtic nay kha manh vi chi can chu ¥ téi nhimg tir chi thién nhién va cd thé con ngudi théi ta cfing da thay day nhitng tit cang géc véi tit Thai. Phai chang d4y chi 1A mét su tiép xiic vay mun vé sau nay khingudi Poong séng chung vdi nhitng ngudi Thai 6 Tay Bac kéo xuéng. Diéu nay tat nhién 1a sé c6 va né thé hién ré nhat 6 nhing tw chi vé déng ruéng, muong phai, cay, cuédc, biva,... Thé nhumg khéng thé bé qua hién tugng /hl/ cia tiéng Poong tng véi /h/ ca tiéng Thai. Néu cho nhiing tifctia Poong 1a két qua cia su vay mugn mdi day thi tai sao trong khi hé thong phu 4m dau cia tiéng Poong van cé /h/ ma nhiing tit Thai cé 4m /h/ khi chuyén sang tiéng Poong lai phai thanh /hV/? chi cé thé cho ring day 14 két qua cha mét su tiép xtc da xay ra tif xa xuta khi ma tiéng Thai van.con am /hl/. Ngoai nhitng kiéu nay ra, ta cén thay kha nhiéu tiv khac cha tiéng Poong cé chung nguén géc véi ttt Thai ma 6 day cac ti cla tiéng Poong lai cé hinh thttc cé hon cac ti Thai. Vi du ta cé thé so sanh véi tiéng cha ngudi Thai 6 gan véi ngudi Poong nhat hién nay, dé 1A tiéng Thai Thanh. Poong Thai Thanh Viét Phrt:i Phrasi dsi (mua) phiin kd mo:k mo:k suong phlu Pa nui 167pul phle po:t po:t | ki ké héi klong ka nham kok khle:ng ka pa phééch muich pin pot niéng héi pong kim khé:n kha po:tp mick * véi sdi bot (nuéc) 16 hau cang (tay) ndm (tay) bap (tay) dai hdi mai Qua nhiing dic diém trén day chting ta thay ré ring rang khong thé ghép tiéng Poong vao nhanh Cuéi. So vdi cac ngén ngit thuéc nhanh Cudi, tiéng Poong cdn cé hon nhiéu. Trude hét cdu truic 4m tiét cla tiéng Poong phé bién kha nhiéu dang CVCVC trong khi dé cac ngén ngit thudc nhanh Cuédi cé mat ty sé rat thap vé 4m tiét dang nay va hon nia né lai cé mot loat ti biéu hién ré 1a két qua cia su bién déi tx CVCVC cha Poong thanh CVC cia Cuéi. Cé thé dua ra day mét sé din chiting: Poong Cuédi Dép Cuéi Chim Dan Lai Viet ka ma mita ké do dué ie LyHa: ma ma dé gidko ché:p cha:p chg:p chg:p chép ké neng xang ne:ng ne:ng rang ki ké ké k6 ko 6 ka pang pan tang ban ban (tay) kanham nim nam nAm (tay) kaxdm mong xim xam méng (tay) té ke:] gé khe:n ké: nghé ka ta ktak tak tak tac (ludi) sangap ngap ngap ngap ngap td kho:] — chdi cho kok céc kéchii gak gak gak gac bd xa xa xa xa tha ké nhe:t = nhé:t nhé:t nhe:t nhét tv kAp gdp kop kp gdp pa nga nga nga nga (mdm) ngita ttrkéng ngiéng ngiéng ngiéng nghiéng ka té:p td to:p tap dap (dat) Ngoai ra néu ta chi dua vao hé théng phu am dau cha tiéng Poong va thay phu 4m dau cua tiéng Poong 1a don gian hon so véi cac ngén ngit thuéc nhanh Cuéi ma cho rang tiéng Poong khéng phai 14 mét ng6n ngi cé hon nhanh Cuéi thi diéu dé lA sai lam. Néu ching ta chit y dén cac té hop 4m dau cia tiéng Poong thi sé thay sé lugng cha cac té hop nay 16n hon s6 lugng cac té hgp 6 nhan Cuéi va cé nhiing t6 hop ma 6 nhanh Cuéi khéng cé nhu /ml/ va /hl/. Chinh cdc phu 169Am quat ludi cha nhanh Cudi lai 1a qua trinh trung gian cha suf bién déi ti¥ mét té hdp phy 4m chuyén thanh mét phu 4m don dang xay ra 6 cdc ngén ng Viét Muong. 6 day tiéng Poong hau nhu van con d dang sém cho nén sé ludng cac té hop phu 4m ]én va da dang han, va tat nhién sé chua cé mot trung gian nao xuat hién. Diéu nay sé dude ching minh bang sw déi tng rat déu dan gitta 4m /hl/ cua tiéng Poong véi 4m quat ludi /tr/ hoac rung ludi /r/ cla cac ng6n ngif thuéc nhanh Cuéi (va ca tiéng Viét), chang han: Poong Cuéi Dép Cuéi Chim Dan Lai Viét Ly Ha hiéng hiéng tré:n rol réng rén hlan tran ran ran ran hlék tré:k ré:k ré:k rach hlung tring rung rung rung hiléu triéu rugu rugu rudu hlo:i tro:i ro:i, roti ruéi hle tre reth re:h ré hliéng _—triéng triéng riéng hie ro ro ria Ngoai nhimng ly do trén cén cé mét ly do rat quan trong nila lam cho ta khéng thé ghép tiéng Poong vio vdi tiéng Cudi; dé 1a hé thong thanh diéu cia tiéng Poong thuc chat chi cé 4 thanh trong khi cac ngén ngit thudéc nhanh Cuédi da lén téi 6 thanh. 170Hé théng 4m cuéi cia tiéng Poong tuy khéng phé bién nhiéu am /h/ hon so vdi tigéng Cudi Cham nhung tiéng Poong con git lai vét tich cha mét 4m cé ma nhanh Cuédi khéng cé; d6 1a 4m tac hong /?/. Hon niza néu ndi vé toan bé nhanh Cuéi thi am /h/ cting khéng phai 1a hién tudng phé bién, 6 day tiéng Cuéi Dép khéng cé /h/ va tiéng Dan Lai Ly Ha thi vé cing lé té. Ngoai ra tiéng Poong con git lai hai 4m cudi cé /ch/ va /nh/ nhiéu hon han so véi nhanh Cuéi. Néu nhu 6 nhanh Cuéi am /ch/ va /nh/ xuat hién rat rdi rac va han ché trong khuén khé chi két hop vi mt sd nguyén 4m dong trudc thi d tiéng Poong hai 4m nay xuat hién nhiéu va khéng nhitng chi két hop véi tat ca cdc nguyén 4m dong trudc ma con két hop vdi tat ca cdc nguyén 4m dong sau tao thanh mét loat nguyén 4m chuyén sdc trong tiéng Poong, vi du: kuch “lta” mu:ich “mii” bu:'nh “bép” ha:inh “hon” mé:°ch “mét” phé:*ch “phéi” ro:°ch “ruét” Kla”*ch “lot” o:°ch “hat” VV... Hién tugng nay rat phé bién trong tiéng Poong. Tat ca nhimg dac diém trén day di dé tach tiéng Poong ra khéi nhanh Cuéi va ching ta thay nhiing dac diém nay 1a 171nhiing dac diém vén cé trong nhanh Chit. Va nhu vay 1é duidng nbién ngudi ta cé thé sin sang coi tiéng Poong 1a mét tiéng Chat. Nhung sy viéc khéng phai chi don gian nhu vay. Muén xép tiéng Poong vao nhanh Chitt ching ta sé ngap ngimg khi thay tiéng Poong cé rat nhiéu nhing tt cé cing géc vdi tit Thai cé. Diéu nay khé cé thé bSt gdp trong nhanh Chut. Ngoai ra chung ta citing khéng thé bé qua hién tugng thanh diéu cia tiéng Poong. Béi vi vé mat 4m vi hoc ching ta chi cé thé coi tiéng Poong cé 4 thanh, nhung vé mat thuan tuy ngit 4m hoe chung ta lai thay tiéng Poong cé 6 thanh. Diéu nay ching td ring tiéng Poong dang chuyén héa thanh diéu tit 4 thanh (la dac diém cia nhanh Chit) dén 6 thanh (la dac diém cia nhanh Mudng - Viét). Nhing dac diém nay lai cing vdi nhitng dic diéim da néu trén déng théi tén tai trong mét ngén ngit. Dé la diéu la ling va hiém co. Qua ding la nhu vay, nhitng dac diém nay da goi y cho chting ta nghi dén mét di dué truc tiép cua tiéng Vit Mudng chung. Chi cé tiéng Viet Mudng chung méi ¢6 kha nang xuat hién nhimng dac diém nay. Tiéng Viét Muéng chung chinh 1A mat tht tiéng con gitt Jai nhtng dic diém cia whanh Chitt bén canh dé da bat dau mét qua trinh tiép xtc méi véi tiéng Thai cd, déng thoi dang bude dau xudt hién cai kha nang “pha +d” mot thé g6 bé vé sé lttgng thanh diéu vén 1a dae trimg cia tht ngdn ngit thoat thai tir nguén gic Mén - Khome tiép can v3o ngén ngtt Thai 1a thi ngén ngit co thanh diéu. Nhu vay, vai tra dac biét quan trong cia tiéng Poong do 1a mét ngdn ngit gan vdi tiéng Vidt Mudng chung nhat, hay noi cach khac dé 14 mot di dué truc tiép cia tiéng Viét Mudng chung, Tiéng Poong co thé dutdc coi LA mét loai tiéng Chit vdi y nghia 1a tiéng Chit hién dai nhat, nhung déng thdi cing c6 thé dude coi 18 loai Mung - Viét bdi vi né 1a di dué truc tiép 472,cia Viét - Muéng chung. Néu difa vao su dodn dinh vé mat thai gian cla giao su Ha Van Tan va giao su Pham Dittc Duong thi theo ching tdi, tiéng Poong sé nam 4 mét vj tri trong toan thé béi canh cia ngén ngit nhém Viét - Muéng nhut sau: Nhanh Chit co 1M i Sach, Poong | Liéng, + May Viet - : prem, | Muang Rue. Cor i chung Nhanh Mung - Vist Cudi Muang Ban Lai, hién dai | Ly Ha | (Phuong nga cd. cla Viet) Lo Ls Nguén Cac Vidt hiéa (phuong phuang dai gon ¢6 ngon Viet Viet) CAC TAI LIEU THAM KHAO 1, Pham Duc Duong, Nguyén Tuong Lai, Tu \iéu dién da vé cac ngén ng nhém Viét - Muéng, Tai liéu chua céng bé ctia Vién Déng Nam A. 732. Phan Ngoc, Pham Ditc Duong, Tiép xc ngon ngit 6 Déng Nam A, Ha Néi, 1983. 3. Ha Van Tan, Pham Ditc Duong, Vé ngén ngii tiéng Viét - Muéng, Tap chi Dan téc hoc”, sé 1, HA N@i, 1978. 4, Pham Dic Duong, Vé méi quan hé than thuéc giita cdc ngén ngit thudéc nhém Viét - Muang mién tay tinh Quang Binh, Trong cudn: “Vé van dé xac dinh thanh phan cac dan téc thiéu sé d mién BAc Viét Nam”, Ha N6i, 1975. 5. Pham Due Duong, Vé méi quan hé than thuéc giita cac ngén ngit nhém Viét - Mudng, Tap chi “Ngén ngit’, sd 1. Ha Néi, 1979. 6. Nguyén Van Tai, Thi ban vé vi tri cha tiéng Chit, tiéng -Cuéi trong nhém Viét - Mudng, Tap chi “Dan téc hoc”, sd 2, Ha Noi, 1976. 7. Nguyén Van Tai, Ban thém vé cdc ngén ngit thuéc nhom Viét - Mudng, Tap chi “Ng6n ngit’, s6 1, Ha Néi, 1978. 8. Qué Lai, Lé Van Duong, Tiéng Coi va tiéng Ma Liéng, hai ngén ngit Chitt 6 mién Tay Nghé Tinh, Tap chi “Dan téc hoc”, sé 4, Ha N6i, 1979. 9. Qué Lai, Tiéng Cuéi va vi tri cha no trong nhém Viét - Muéng, Théng bao “Dan téc hoc”, Vién Dan téc hoc, Ha Ndi, 1978. 10. Dang Nghiém Van, Nguyén Anh Ngoc, Vai nét vé ba nhém Dan Lai, Ly Ha va “Tay Poong”, Trong cuén: “Vé van dé x4c dinh thanh phan cac dan téc thiéu sé 4 mién Bac Viet Nam”, Ha N6i, 1975. 174