Sai Gon Nam Xua

Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Cho mng cc bn n c u sch t d n sch cho thit b di ng
Ngun: http://vnthuquan.net/
To ebook: Nguyn Kim V.
MC LC
Ta
Phn 1
Phn 1 - 2
Phn 2
Phn 2 - 1
Phn 3 - 1
Phn 3 - 2
Phn 4 - 1
Phn 4 - 2
Phn 4 - 3
Phn 4 - 4
Phn 4 - 5
Phn 5
Phn 6 - 1
Phn 6 - 2
Phn 6 - 3
Phn 7
Phn 8
To Ebook: Nguyn Kim V
Ngun truyn: vnthuquan.net
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Kt lun
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Ta
KNH DNG BA
Tp bin kho thng m ny tng nim nhng pht m m qua:

Nm 1919, Ba a con ln Si Gn v trng ln.
Con bt u nm mi cho c Ch C, h tu Ch Mi, xem ht th Cha B Ch Ln, nhai tht b
kho thng L, c nm cc leo chung g ngi coi ht Ty, v cnh khng cn gp na l: ba ba
hai cha con thng cao lu n cm x xu.
Nm 1927, Ba ln thm, con mua bnh Catinat, lng mng dng Ba mn l. Ba khng dng, hi
con: "Ch Hiu" sao c t tin?
Nm nay 1960, u con bc m ti vn nh, mun mua bnh, Ba khng ln: xe gin, ng xa, hai
con Ci Vn v M Thun vn c ting khng lch s i vi hnh khch "bt thp lo ng" nh
Ba vy!
Nhng k c by lu, con vit gi v:
"Vng Trch Nht, chu hy c ln cho Ni nghe".
Gia nh, ng Rng Sc, s 5,
Ngy 26 thng 5 nm 1960
SN
TA
Bi thy ti l ngi trong Nam, u pha hai th tc, lm vic trong mt c quan chuyn mn, thm
c tnh ham chi c ngon, tom gp giy m c y nh, ri ting n truyn ra: ti snh si chuyn
xa, ti gii k cu in c, bo hi phn ng vn hu Bc v Trung, ng no quen mt i ln,
gp nhau, ht nm ba cu ly l, lm g cng hi vn ti v:
"Gc tch hai ch "SI GN".
Ni ? - Ch by ci dt ca mnh ra!
Nn ? - Ngi ci, cng thm kh chu!
Thi th cn mt cch: m m ti liu thu thp by lu - d hay d d, d cha bng bng, mnh
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
bit ly mnh - by ht, trnh ht ra y - mc tnh cc v xa gn tu thch la chn: "tc t cn k

ui u," d chng lm nn ci bnh ngon, cng c ting l khng xu bng!
i vi cc bn nh hiu hc, ti xin ni ln:
1) - Ch no cc bn thy mi, ng s: y ti cn nhc k cng, c tin c dng: "coi vy m xi
c!"
2) - Ch no cha "m", nh cc bn ch gim, nu tm cch b khuyt cng tt, gi gip ln nhau:
gi thua tr khng xu, mc c by, hay g?
i vi cc hc gi, cc bc lo thnh, cc v c cu t Si Gn, ti xin "nghing tai nghe dy,
chp tay ng hu".
Hc gi tin bi trong Nam, c Trng Vnh K, trong "Excursions et Reconnaissances" (tp ch v
du lm v thm him), tp s 23. thng Nm v Su nm 1885, c vit mt bi kho cu Php Vn
"Souvenirs historiques sur Saigon et ses environs" (k c lc kho v lch s Si Gn v vng ph
cn). Bi ny vit hai mi lm nm sau nm Nam K tht th (1859-1885).
Nay ti da theo bi y lm nng ct m k tip, nhc li nhng s bin i t th cho n ngy
Si Gn tr v vi dn Vit, ngt mt trm nm.
Bt tay vo vic, ct ca ti l mun cng hin ra y m hiu bit ln vn v m nghe thy vt
vnh v Si Gn. Cng ngh nu mi st s, n ngy xung l, chc g m theo c? (m chng
m theo ch g cho ai?) - y, ti ch trng nhiu nht l nhng on s bui giao thi: Php Nam - Ch - Chc chung ng, nhng chuyn "Ty n Ty i", nhng vic cha ai ni r rng, may
ti c nghe tn tai, hoc thy tn mt, nhiu on do hiu bit ring, lm on nh cc c lo
thut li. Ti khng dm chc ng c, nhng "n tru gm m nghe" by gi cha ni cn i lc
no? C ni c ci, ln hi mi phng ra s tht.
*
Ti khng qun cm n anh bn thn L Ngc Tr, ngi nhau rn Ch Ln, dy cng gip ti
xy dng tp nh ny.
Cng nh ti khng dm qun n tt c cc bn xa gn gp sc cng ti, trong s, in hnh
nht, c anh Mi Minh Ti ng Vn K, ngi ng cnh ng vi c Trn Trng Kim Tn Gia Ba
th n. Nay Anh Mi nm khonh lm n s, p ng Nh, G Vp. Anh khng lm g ht, nhng
anh dy cng ng h ti v mt tinh thn, gip thm kin, v nhiu bt op trong khi cng ti
tm hiu a im "M Ngu" ngy nay nm ni u!
Cn mt ngi na, bn gi vi nhau, ng Hong Xun Li, ho s Vin Bo Tng. My nh chp
kho, my bc a cng phu khng c, lm sao tp nh ny thnh hnh?
- Bc Li, cm tnh cht cha tn y lng, ti vi gi lm mt gi "tri n nng hu", xin Bc vui
nhn.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Xun Mu Tut (1958)
Xun Canh T (1960)
VNG HNG SN
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 1
Nhc li cuc Nam tin v i ca dn Vit
Ni di t tin, trong cuc Nam tin v i

n by gi, cn phn phn bt nht: cc hc gi vn bn ci khng thi chung quanh hai ting
"Si" "Gn", chng bit t u, bi u m c. K ni vy, ngi ni khc, khng ai chu ai. Tranh
lun mi cng thm ri tr, khng b ch vo u. Mt iu an i chung cho hng gn nh ti l
chnh trong tp kho cu nm 1885, nh bc hc uyn thm trong Nam, c Trng Vnh K, cng t
ra bi ri nh ai!
*
dn ng tm hiu thm v ngun gc "Si Gn" ca ngi Vit, chng ti trc tin, xin tm
tt cuc Nam tin nh sau:
Cn c theo ti liu lch s li, i cng cuc Nam tin khng ngng ca dn tc Vit Nam gm
c nhng nm ny, quan trng nht:
- 939, t tin Vit cn vng Thanh Ho, v nh c ng Ng Quyn, ci c ch Bc thuc, m
ng cho inh, L, L, Trn, v sau c t ch ci Nam.
- 1069, xung n Qung Bnh, Qung Tr;
- 1307, nh Trn g Huyn Trn Cng Cha cho vua Chm, m rng ci b thm hai chu L
(Tha Thin);
- 1425, n Thun Ho;
- 1471, n Quy Nhn;
- 1611, n Ph Yn;
- 1653, n Nha Trang;
- 1658, Cao Min xin thn phc cha Nguyn, nhn nhn quyn ca triu nh Hu;
- 1680, Nguyn cha cho bn tn binh nh Minh khai khn hoang a vng ng Nai;
- 1693, n Phan Thit;
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
- 1698, n Bin Ho v Gia nh (Si Gn);
- 1708, MC CU dng H Tin cho cha Nguyn, Mc c phong lm tng binh i i vnh
trn H Tin;
- 1755, Cao Min quc vng nhng t Tn Bn v Li Lp cho V Vng. Trong Nam, ng
Nguyn C Trinh vi nhng k hoch khn hoang, dinh in min Nam. Vo cui th k XVIII,
ti Gia nh, Trnh Hoi c, Ng Nhn Tnh, L Quang nh, ba ngi cng lp th x nng cao
uc vn hin mt thi:
- 1780, MC THIN T (con MC CU) mt, khng con ni hu. T y, t H Tin st nhp c
Nguyn cha: cuc Nam tin ca dn tc Vit Nam, n y hon thnh.
Bn i lc tm tt nh trn, gn th c gn, nhng qu vn tt nn kh trnh s ti ngha, v km
sng sut, nht l i vi nhng ngi khng nm lng lch s nc nh.
V t chc n in, xt ra c t i Hng c (L Thnh Tn), t ngy vua L Li ui c
qun Tu, th nc rt mnh, him v t ai cht hp khng cho dn cy cy, nn L Thnh Tn
thi hnh chnh sch bnh trng vo Nam, lp k n in. T chc ny c hai phng li: mt l
trn an bin thu, hai l m rng b ci mt cch ho bnh. Nhn th, mt chc quan c t ra,
gi quan Thu ng kinh lc s, vi nhim v chiu tp nhng lu dn (gm nhng dn tnh nguyn,
nhng ngi phi ti lu tr ngoi bin cng, hoc nhng ngi b lng trn lnh v trnh su
thu). Nhng ngi y c a i khai khn t hoang, v c quan kinh lc gip v ng
h. H ln sang t Chim Thnh ri sau ny t Thu Chn Lp v vn yn tm m rng khu vc v
sn bn c qun i bo v an ninh.
Sau mt hai i, th nhng ht mi c sung nhp lnh th Vit. Ln ln, nhng lu dn min Bc,
min Trung, dng phng php "tm thc" y m m rng t ai b ci Vit t sng C n tn
mi C Mau. S bnh trng ny n ngy chm sng vi Lang Sa mi ngng.
Nhn y l bi kho cu v cn ci t Si Gn, v mun cho y , chng ti khng s ln thn,
m thut li c u c ui "cng cuc m mang b ci" ca t tin ta trong cuc Nam tin, tnh ra
ko di trn tm trm nm (t nm 939 n nm 1780) mi hon thnh. C mt khong trn di
mt trm nm, cn phi nhn mnh nht l khong t nm 1658 n nm 1759, tc on t tin ta
chung ng vi ngi Cam Bt, trn ci Nam ny. Ngy nay nc Cao Min v nc Vit Nam l
hai ngi bn thn, l ng khng nn khi li chuyn c. Nhng ngh v y l lch s nn chng ti
xin ht sc thn trng, v t v khch quan, thut li nh sau nh tan nhng hiu lm.
1. Ci Nam t nm 1658 n nm 1753
Lc y c ngi Cam Bt trn t Nam ny ri. Ni chnh ng m nghe, t Hu, Cha Hin
Vng tng ct qun i chinh phc min Nam. Qun ta c thng Chm v sau nhng chin cng
rc r, dn Vit c dp chen vai thch cnh vi ngi Kh me, ni nhng vng bin gii c
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Chm, k t nm 1658.
Mt iu nn nh k, l vo thi bui y, DN THA T RNG, DN LM N KHNG HT,
vic i khai khn t hoang l thng s v khng h sanh ra vic g rc ri. Tc thng v "CHIM
TRI C NC", ai bt c ny nh.
Mt iu khc cn ni r thm l t min Nam ca bn o n - Chi Na cng khng phi thit
th "phn t ph m" ca Kh me. S tht th dng th dn tin chim vng ny l ging Ph Nam
b tiu dit t th k th VII, v c th ngi Kh Me chim thay ngi Ph Nam t th k th
VII, li my c s i hi tranh tng g? Tha h lc y ai khai ph c khonh no th ny lm ch
n hoa li. V nh ni "t khng ht", ti g tranh ginh cho nhc lng lo, cho mt xc. S
nht l lm nh vy, ch sanh on th, ch g?
Gng xa tch c cn trc mt s s:
- Php quc giu mnh, nhng cn nh t Gia N i, chng qua lc y va ch xa xi, va ch
t hoa li
- Trung quc l nc ln, th m ct t M Cao lm nhng a cho B o Nha, ri cng ct
t Hng Cng lm nhng a cho Anh Quc, chung quy cng v thi bui y hai ch ny ch ni
tr tr, ton t hoang vu khng sanh hoa li, "mt" hay "b" vn khng tic
Nhc li, sau khi nh Minh bn Trung Quc b nh Mn Chu thay th, th nm 1680, bn di thn
Minh triu nh Dng Ngn ch, Hunh Tn, Trn Thng Ti, v.v t xng ngi "Trng Pht"
(tc di) khng khng u hng Thanh triu, v h ght tc dn Mn Chu co u gic bn ( ui
sam nh ui la). Bi ra, theo s chp li, cc tng y du dt ba ngn tinh binh trung thnh
vi cu tro, lt sng trn nm mi, su mi chin thuyn vt trng dng tm xung min
Nam, xin u hng cha Nguyn, v dn Nam cng tc di v trung thnh vi o Khng Mnh
nh h. ng trc tnh trng kh x ny, cha Hin Vng trong lng bi ri khng va, v k
trung cha chng mun gn gi m vong thn bt tr y; nhng vi tr tinh khn c tha, ngoi mt
cha gi cch nim n tn tnh. Cha by tic khon i qun s nh Minh ri "tng kh" h xung
min ng Ph, cho h c php chim c vng ng Nai th tuy thuc lnh th Kh Me,
nhng Min Vng t ra khng bn tm nhiu n vng hoang a ranh mc tm rung ny. Nh
th, nhn mt mi tn, cha Nguyn bn c hai chim; mt ng, c lng ngi Tu v lm cho
h c ch dung thn, ng khc nhn c hi, mn tay tha nhn, m rng b ci mt cch ho bnh,
khng tn hao binh s; tht l ngn ngoi giao sc cnh khn b.
Nhc li, c lnh Cha Nguyn, tng Dng Ngn ch ko qun xung chim ng vng M
Tho trn sng Tin Giang (Mkong); cn Trn Thng Ti, Hunh Tn, v Trn An Bnh th em bn
b binh m n chim c vng Bin Ho, trn con sng ng Nai. V khng ni c ch "" nn
h vn gi "ng Nai" ra "Nng Ni".
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Khi ngi Kh Me ng vi ngi Tu th ly lm bc mnh v phong tc khc xa, khng d

n khi n chung ln vi dn "dung", h li cng thm kh chu. H ngm ght m dn "n
in" mi.
Ln hi, khng c ng binh ao, m ngi Cam Bt (Campuchia) t rt lui v min thng Lc
Chn Lp (Haut Cambodge) b t hoang Thu Chn Lp (Basse Cochinchine) cho mc tnh ngi
Trung Quc v Vit Nam tha h khai ph. (Ci nghip "hay hn mt" v "a gin qung xin" ca
ngi Min n nay vn cha b. T d nh li nm 1920, dn Min v dn Vit ua nhau khai thc
xin khn t hoang dc theo kinh xng mi o vng Phc Long v Vnh Qi (Rch Gi) lm
rung. Mi khi i bn khng thun nhau v quyn tin ch s t no, th ngi Min thng thch
ngi Vit hy ng lng em s t tranh chp "hin np" ngon lnh cho vin chc s ti, nh
vy th h s ht gin, bo hi quan thinh khng pht ti ngang! Nhng ngi Vit u chu lm vy
v thng c cch kho gii ho vi bn Min khi "lm giu v c" cho quan! Duy ngy nay, cn
gin ai na m Min vn ct nh xy mt tin vo vn, t chu xy mt ra ng ci hay ng ra con
sng tp np?
Nhc li nm Gip Dn (1674), Cha Hin tng sai binh xung can thip vo vic ni b nc
Min do Nc ng Non cu cu dp h binh Xim. n khi vua Min thy cnh Si Gn b kp
gia hai gng km "Chc", bn cu cu vi triu Hu, Cha Hin nhn c hi y sai nha tro
xung dn xp Thm mt c hi may mn n cho triu Hu l vo nm 1688 gia ngi Tu M
Tho v ngi Tu C Lao Ph sanh ra s bt ho ln. Cha Hin khi y mt, nhng Ngi vng
ni ngi khng km s tr mu. Hunh Tn git Dng Ngn ch, binh cha li nghn th k b
Cha Ngi ra tay trc, git Hunh Tn, dp tan m gic khch st li M Tho m lm ch tnh
th hai th trn tn to M Tho v C Lao Ph (Bin Ho).
Cha tha thng cho binh tng ko rc ln Cam Bt ti trc thnh G Bch, Min Vng mt mt
dn phi tn v thnh U ng, mt khc sai s np biu. Cha Ngi cho dn, qun v an dinh lp tri
Bn Ngh. Cng vic y gi l "n dinh.
Thu , x Cam Bt c n hai vua:
- Vua Nht, Chnh Vng, ng ti thnh Lo Vek (sch s Vit m l "La Bch" hoc "G Bch"
(Trng Vnh K); (trong Vit Nam S lc, Trn Trng Kim, trang 329, ghi "thnh Long c", phi
Lo Vek ny chng?!)
- Vua Nh, tc Ph Vng, ng o ti Prei Norkor, sau ny Si Gn.
Mt nc hai vua, mt x hai mt tri, y l mt tnh th lng lp vn bt c d, khng bao gi
tn ti c lu. V sau, nu c xy ra s di dn Khmer t mnh b Thu Chn Lp rt lui v Lc
Chn Lp, u cng v mt l Chnh Vng ngm mun cn mt vua ng dt hu hon v sau,
mt l na, cng ti lng dn Min m cng c tay Tri gi trong!
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Prei Norkor vo thi by gi, l mt thn nh trong rng gi da k mt n kin c, dn c tha

tht, nh ca lo to, ct cy nc l, tp trung trn cc g nng cao ro, chung quanh l ao snh nc
ng quanh nm, su v trong na th ton l rng r thin nhin c t to thin lp a, khng ai
khai ph, y ry mui mng, a vt v th d: ty, tng, hm beo, kh, su Prei Norkor dng
lm ni n tr ca Ph Vng Cao Min (mt ci gai trong mt Chnh Vng).
Vit S Trn Trng Kim ni:
" Nm Mu Tut (1658), vua nc Chn Lp mt, ch chu tranh nhau, sang cu cu bn cha
Nguyn, cha Nguyn by gi l cha Hin sai quan em ba ngn qun sang nh Mi Xuy (nay
thuc Phc Chnh, Bin Ho) bt c vua l Nc ng Chn em v giam Qung Bnh mt ,
ri tha cho v nc, bt phi triu cng v phi bnh vc ngi An Nam sang lm n bn y.
"Nm Gip Dn (1674), nc Chn Lp c ngi Nc ng i i cu vin nc Xim La nh
Nc ng Nn.
"Nc ng Nn b chy sang cu cu dinh Thi Khang (nay l Khnh Ho). Cha Hin bn sai cai
c o Nha Trang l Nguyn Dng Lm cng vi Nguyn nh Phi lm tham mu em binh chia
ra lm hai o sang nh Nc ng i, ph c n Si Gn ri tin qun ln vy thnh Nam
Vang. Nc ng i phi b thnh chy vo cht trong rng. Nc ng Thu ra hng. Nc ng Thu
chnh l dng con trng nn li lp lm chnh quc vng ng Long c, Nc ng Nn ng
Si Gn, bt hng nm phi triu cng.
"Nm Mu Thn (1688), Hong Tin git Dng Ngn ch, ri em chng ng n Nam Kh,
lm tu, c sng chng nhau vi ngi Chn Lp. Vua Chn Lp l Nc ng Thu cng o ho
p lu lm k c th v b khng chu thn phc cha Nguyn na.
"By gi cha Nguyn l Nguyn Phc Trn sai quan em qun i nh dp, dng mu git c
Hong Tin v bt vua Chn Lp phi theo l triu cng.
Nm Mu Dn (1698), cha Nguyn l Nguyn Phc Chu sai ng Nguyn Hu Knh lm kinh lc
t Chn Lp, chia t ng Ph (Gin Ph) ra lm dinh, lm huyn, ly x ng Nai lm huyn
Phc Long v x Si Gn lm huyn Tn Bnh.t Trn Bin dinh (tc Bin Ho) v Phin Trn
dinh (tc Gia nh) sai quan vo cai tr. Li chiu m nhng k lu dn t Qung Bnh tr vo
lp ra thn x v khai khn rung t. Cn nhng ngi Tu t Trn Bin (Bin Ho) th lp lm
x Thanh H: nhng ngi t Phin Trn (Gia nh) th lp lm x Minh Hng. Nhng ngi
y u thuc v s b nc ta.
(Vit Nam S lc, Trn Trng Kim, trng 329-330)
Vng Hng Sn
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Si Gn nm xa
Phn 1 - 2
T nm 1753 n nm 1780
Xin k li nhng nm oanh lit nht nh du nhng k cng ca t tin ta:

Nm 1753, vua Chn Lp Nc ng Nguyn ln hip ngi Cn Man trong Nam, triu nh Hu
bn c ng Nguyn C Trinh lm quan tham mu lo vic nh dp. Ba phen thng gic, C Trinh
bn hin k "tm thc" lm cho mi nm sau hon thnh cuc m mang: Thu Chn Lp hon ton
v tay cha Nguyn ng Trong.
By gi min rng sc hoang vu, cc nam l vng Li Lp (G Cng), Tm Bn (Tn An) v vng
cc ca sng Cu Long (Ba Thc tc vng Sc Trng, Bc Liu) v Tr Vang (Tr Vinh, Bn Tre),
cn thuc Chn Lp.
ng thi vi vic thn tnh nc Chim (1611-1692), cha Nguyn tin ln xung min ng
Nai ph nhiu. Hn mt th k (1623-1739), do vic ginh ngi ln nhau ca cc vua Min m cha
Nguyn ln hi thu phc dn Vit dn dn m mang cc t ai: M Xoi (B Ra, Bin Ho)
(1658), Si Gn (Gia nh) (1698), nh Tng (M Tho) v Long H (Vnh Long) (1731). Pha
vnh Xim La, MC CU dng t H Tin v hn Ph Quc cho cha Nguyn t nm 1741, sau
con l MC THIN T m thm bn huyn (1739): Long Xuyn (min C Mau), Kin Giang
(Rch Gi), Trn Giang (min Cn Th) v Trn Di (min bc Bc Liu).
n triu V Vng, vua Chn Lp Nc ng Thu (Sthea) nh cha Nguyn m gi ngi bu La
Bch (Lovek) (1736 - 1748). Sau Nc ng Thm (Thomae), ch ca Tha, thua chy trn bn Xim t
nm 1715, li tr v nh ui Nc ng Tha v cp ngi (1748) song chng bao lu th mt.
My ngi con ca Thm tranh ngi. V Vng sai Nguyn Hu Don lm thng sut nh dp v
lp Nc ng Tha lm vua tr li. c vi thng, Tha b con ca Thm l Nc Nguyn (Ang
Sngun) en qun Xim nh ui (1750). Tha thua, chy sang Gia nh cu cu nhng cht y.
Nc Nguyn tranh c ngi vua li thng em binh ln hip ngi Cn Man l tn tch dn Chim
sang tr ng t nm 1693.
V pha Bc, Nc Nguyn li thng s vi Cha Trnh Doanh (1740-1767) lp mu nh Cha
Nguyn quyt ginh li Thu Chn Lp.
Ma ng nm Qu Du (1753), V Vng sai ng Thin Chnh (khuyt tn) lm thng sut v ng
Nguyn C Trinh, k lc B Chnh Dinh lm quan tham mu, iu khin tng s nm dinh i nh
gic Nguyn. Qun tin n Ngu Ch (Bn Ngh), lp dinh tri, kn s tt, tr b thm nhiu,
lm k khai thc.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Ma h nm Gip Tut (1754), ng C Trinh vi ng Thng sut chia qun tin ln. Ong C Trinh
i n u, gic quy phc n ; i qua t Tn L (?) ra n Sng Ln cng hi qun vi ng
Thin Chnh n Li Lp (Soi Rp: G Cng), ph Tm Bn (Tn An), ph Cu Nam (Ba Nam),
ph Nam Vinh (Nam Vang: Phnm Pnh), bn ph hng c. Ri chiu phc ngi Cn Man lm
thanh th.
Nc Nguyn chy trn gn Vnh Long; gp ma nc ni, phi ngng nh ph.
Ma xun nm t Hi (1755), ng Thng sut v n M Tho, dn theo hn vn ngi Cn Man
mi chiu phc. n t V T n (c l l vng ng Thp Mi) b qun ca Nc Nguyn ra
nh p. Qun ca thng sut i tp hu b mc bi rm vng ly, khng th n cu vin. ng
Nguyn C Trinh mi em qun ca ng n cu thot hn nm ngi Cn Man, va trai va gi,
ri em v tr ni B Dinh (B en).
Nhn ng C Trinh hch tu ng Thin Chnh v ti mt c nghi m b dn mi phc hng, vua
ging ng y xung chc cai i, cho ng Trng Phc Du thay th.
ng C Trinh vi ng Phc Du v ngi Cn Man i tin phong n nh hai ph Cu Nam v Nam
Vinh.
Nc Nguyn thua, chy trn sang H Tin nng theo Mc Thin T, nh T xin h vi Cha
Nguyn, hin hai ph Tn Bn, Li Lp chuc ti, v b vo l triu cng b ba nm v trc,
cng xin cho v nc.
Vua khng cho. ng C Trinh mi dng s tu rng:
"T xa, s d dng n binh, chng qua l mun git a c khi, m mang b ci m thi. Nay
Nc Nguyn hi qu, bit np t hin ca. Nu khng cho y hng, th y chy trn; m t Gia
nh n La Bch, ng s xa xi, khng tin ui nh. Vy mun m mang b ci, chi bng hy
ly hai ph y, gi cht pha sau cho hai dinh (Phin Trn v Trn Bin). Nm xa, i m ph Gia
nh, trc phi m ph Hng Phc (Bin Ho), ri mi m n ph Lc D (ng Nai) qun
dn on t, ri mi m t Si Cn. l ci k "tm n du" .
Nay t Hng Phc n Si Cn ng i ch hai ngy, m dn c cn cha yn tp, qun gi cng
c a cha khe; phng chi t Si Cn n Tm Bn, ng i trong su ngy, th binh tr
phng, thc s cha .
Thn thy r Cn Man nh ng b rt ti, qun Chn Lp cng cht d. Nu cho r Cn
Man y, sai n ngng chng, ly mi nh r, cng l k hay. Vy nn xin cho nc Chn Lp
chuc ti, ly hai ph y, cho thn xem xt tnh th, t lu ng qun, cp in sn cho qun dn,
chia a gii, ly chu nh Vin thu c ton bc".
(Rt trong quyn "Nguyn C Trinh vi quyn Si Vi" ca hai ng L Ngc Tr v Phm Vn
Lut).
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Vua theo li tu, nhn ly hai ph (1756) v cho Nc Nguyn v nc.
Nm inh Su (1757), Nc Nguyn cht, ch h l Nc Nhun (Neac Ang Nhuan) lm gin c, xin
hin t Tr Vang (Tr Vinh, Bn Tre) v Ba Thc (Sc Trng, Bc Liu) cu c cha V
Vng phong lm Vua. Song khng lu, Nhun b r l Nc Hinh ni lon git cht cp ngi
(1758).
Chu ca Nc Nhun l Nc Tn, con ca Nc Nguyn, chy sang H Tin cu cu vi Mc Thin
T, Thin T dng s tu qua cc vic v xin phong Nc Tn lm vua Chn Lp. V Vng thun
cho, sai tng Ng dinh ti Gia nh hp vi Thin T lo vic y. Trng Phc Du em binh nh
dp, Nc Hinh thua chy, b k thuc h git. Hong t Nc Non cng hong gia chy trn bn
Xim.
Nc Tn c Mc Thin T a v nc lp lm vua, v c V Vng sc phong chc Phin
Vng.
t n V Vng, Nc Tn hin t Tm Phong Long (Chu c v Sa c) (1759). Ri ct nm
ph: Hng c (Kompong Som), Cn Bt (Kampot), Si Mt (Cheal Meas), Chng Rm, Linh
Qunh (vng duyn hi t Sr Ambel n Peam) ring t n Thin T. Mc Thin T u dng
c cho cha Nguyn. V Vng bn dy st nhp vo trn H Tin.
Th l va trn mt th k (1658 - 1759), Thu Chn Lp hon ton thuc v Vit Nam.
(Ti liu mn trong quyn "Nguyn C Trinh" vi quyn "Si Vi" ca hai ng L Ngc Tr v
Phm Vn Lut, trang 45-49).
on trn k li cng ngip khai m b ci ca mt v tng vn v ton ti l ng Nguyn C
Trinh. C Trinh li rt c cng v cuc phng th lu di.
ng gii phng php "d ch ch ch nn t ngi Cn Man th Ty Ninh v Hng Ng (Chu
c), nay hai ch ny cn di tch ngi Chm. Chnh ng C Trinh xin di dinh Long H ln x
Tm Bo, cng thuc tnh l Vnh Long.
V mt thu o, ng sai lp n hai bn sng Cu Long gn bin gii:
- Tn Chu o (C Lao Ging) Tin Giang.
- Chu c o Hu Giang.
- Thm lpng Khu o , x Sa c, lm hu thun.
Cc o y dng binh Long H dinh trn p, gi mt vnh Xim La, phng Xim lm hn, C
Trinh v Thin T t raKin Giang o Rch Gi v Long Xuyn o vng C Mau.
ng C Trinh li rt giu sng kin. ng lo t chc s an ninh vng t mi, m bo s thng
thng bun bn trn vng rch h. Nh thu y, khc sng Gia nh cn nhiu ch xng b,
thuyn cp t tp ph khuy ghe thng h (ngy trc cn li tn tch "bi Ba Cm" thuc
vng Bnh in, Tn Bu, v.v), C Trinh by ra l bt thuyn cc Ht, bt lun ln nh, trc mi
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
phi khc tn h, qu qun, ch thuyn v ghi b quan s ti tin tra xt.
Nguyn C Trinh cn l mt vn nhn ti t, ng thng ngm vnh, sang Phng Thnh (H Tin)
nhp Chiu Anh Cc xng ho cng Mc Thin T. Hai ngi rt l tng c, Thin T c ra
mi bi"H Tin thp cnh vnh " (nay cn truyn tng). C Trinh c ho mi bi.
K li trong Nam, i y cng nghip ln nht c hai ng:Nguyn C Trinh vMc Thin T. ng
trc cm binh ra trn, thi ph ti tnh; ng sau gii ngn ngoi giao v vn chng tao nh. C hai
m rng b ci Min Nam cho chng ta c hng ngy ry.
ng thi ti Gia nh, trong nhm ngi Minh Hng, c ba ng:Trnh Hoi c ,Ng Nhn Tnh
vL Quang nh u l nhng bc cng thn c cng xy dng ci Nam, ua nhau nng cao nn
vn hin Vit v tn tm gip cha Nguyn thu li c nghip t tin thng nht giang san. H Tin
c Chiu Anh Cc , Gia nh cThi hu tam gia khng km.
Nm 1780, Mc Thin T t trn, khng con ni hu. t H Tin t y st nhp c Nguyn
Cha:
CUC M MANG B CI CA DN TC VIT NAM N Y, K NH HON
THNH.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 2
Th tm hiu bi u m c danh t Si gn
Cuc m mang b ci gii quyt xong, nay bt qua tm hiu v lai lch t Si Gn.
V danh t "SI GN"
i Nam Quc m T vca Hunh Tnh Ca vit:
__:Si tc l ci thi.
__:Gn tn loi cy c bng nh xp, nh hn bng thng, trong Nam hay dng dn gi, dn
nm, ngoi Bc gi lcy bng go (kapok, kapokier).
iu nn nh l thu cu tro, mi ln chy s tu ra kinh, mi moxi ly Hn t lm gc. Cc quan
trong Nam thu y, gi thnh"Si Gn" u vit hai ch nm nh vy. Vit lm vy, nhng n
khi c th lun lun c l "Si Gn". V sau, c nhiu ngi, c "Si Cn", tng rng ng.
Ng u, c nh th l phn ngi xa, ti mun ni nhng ngi c cu min Nam ca t Gia
nh c. Cng nh c mt ng tng tn lV Tnh , vn ngi G Cng, nay rt nhiu ngi c
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
tn ng lV Tnh. Li nh tn mt tri ni trn Bin Ho, thu no n nay, quen gi l"ni Chu
Thi". Nay thng nghe nhiu hc gi c v vit "ni Chu Thi", chng ti khng dm ni g,
nhng thit tng n ng Tri cng phi chu! Cn n nh nguyn do lm sao c nhn khi trc
ghp ch Hn "Si" vi mt ch Nm "Gn" lm vy th th tht ti xin chu b! Ni nh m nghe,
dt nt nh ti, ti hiu rng khi ng b ta thiu ch"gn" khng bit phi vit lm sao, th ng b c
mn ch"cn" th tm, c hi g u, hi chng l ngy nay con chu khng mun c y nh ng
b li dm ch xa kia ng b ta qu dt!
Cng trong T V ng Hunh Tnh Ca, cn thy ghi hai ch khc nhau v danh t Si Gn:
Si Gn:tn ring t Ch Ln, by gi li hiu l t Bn Ngh (trang 280 quyn II).
Si Gn:tn x v tnh Gia nh (trang 390 quyn I).
Ti xin hn sau s gii ngha vic ny. iu nn ch lin y l b T v Hunh Tnh Ca in vo
nm 1895-1896 cho ta thy r i y c s ln ln v danh t "Si Gn" ri.
tm hiu su rng v mun bit rnh r v ngun gc tch "SI GN", phi dy cng phng t
ngn ngnh, cn ci v chu kh tra cu tng cc dn tc mt, sng qua cc thi i tri khng
bit my ngn nm v thay nhau khai thc ci Nam ny:
1) ngi Ph Nam,
2) ngi Cam Bt,
3) ngi Tu,
4) ngi Vit.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 2 - 1
Trc ht, t ging ngi Ph Nam
Thi c i, theo s Trung Quc ghi li, th c ging ngi Ph Nam chim c s khi vng gi Ph
Nam. t Ph Nam sau i li l "Thu Chn Lp" (le Chan-la des eaux ou Basse Cochinchine)
phn bit vi t Lc Chn Lp (le Chan-la des montagnes ou Cambodge).
THI I NY, T THY CHN LP CN L RNG RM SNH LY, THNH SI GN
CHA C.
Khong nm 1943 - 1944, nh hc gi Php, ng Louis Malleret nhn danh l hi vin trng Vin
ng Bc c v Gim c vin Bo tng Si Gn c thn hnh n chng gia ng Long Xuyn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
i Rch Gi, noi du bn th dn n ch ny nhiu thng trc bn vng Ni y, ng tm

ra di tch mt nn c Ph Nam b chn vi di t t ngn xa. ng c em v Vin Bo tng rt
nhiu mn n trang, c vt, trang sc phm v rt nhiu ti liu c c chn gi tr v lch s (
t nung, dt nu kim kh, ming bt chn, phao li, tri tr li (poids de filet), cc cng nng
xe ch si (fusaiolus), v.v), hin cc vt ny trng by lm mt gian phng ring bit trong Vin
Bo tng Si Gn. Nh , ta bit c ci t nc ta v bit ti y xa kia vo th k th hai,
ngi dn La M tm theo con ng bin th tu bum n y v tng t chn trn t ny
cng nh h tng giao thip cht ch cng th dn bn x. H (ngi La M, n di c, M
Lai, Ph Nam, v.v) qua li i chc vi nhau, t nh vng khi x Chim Thnh (lor du Cathay),
la Trung Quc (soie de Chine), hoc hng liu (pices): sa nhn, u khu vng Khmer (ni
Cardamomes rt gn). c bit nht l c mt ng vng tm c ti ch v l mt ti liu qu
ho nht chng minh cho thuyt ni trn. ng vng y mang du hiu ca vua Antonin le Pieux,
sinh nm 86 v tr v ti La M t nm 138 n nm 161 Ty lch k nguyn. Hin thi, cc nh
thng thi tm ly ch tm c c vt m t tn cho cc vt tm thy, gi thucvn minh c-Eo.
(theo chnh t Vit Ng. Nu vit theo Phn t v theo ging Khmer th l K EV). Nay c-Eo
thuc v lng M Lm, tng Kin Ho, gip ranh hai tnh Long xuyn v Rch Gi. T nm 1945 c
chin tranh, s giao thng bt tin, thm thiu iu kin bo th canh gc nn ngi ti ch o
hi rt nhiu Kh m tip tc su tm, tic thay!
2. Ni chn Ph Nam trn vng Thu Chn Lp l ngi Cam Bt.
Khng ni u xa, t u th k th XVII, ngi Cam Bt c mt ti vng Si Gn lu r Nhng
h khng khai thc chi c. H ch n hoa li t nhin: th rng, lm sn; l lp nh, cy lm ci,
v.v Bng c hin hin l khi lt v tay ngi Vit, Si Gn vn l mt thn qu rng, rung, v
danh.
Nghim ra rng ngi Khmer sanh ti Nam Vit, pht m khng ging y ging Khmer trn Nam
Vang. Tnh trng ny c th so snh li vi tnh trng ngi Vit vng C Mau Bc Liu ging ni
vn khc ging Si Gn hoc ging H N i vi ting Khmer, trn Nam Vang, dng nhiu ch
"r" c th ni mi ting ni, gn nh mi c nh l Tri li min Nam Lc Tnh, dn Khmer nut
gn mt ch r. T d trn kia ni "Pram riet" (l 5 ng bc) th di ny h ni "Pam yiel",
v.v cha quen tai, khng hiu h mun ni g.
Bi ra, v danh t "Si Gn" i vi ngi Cam Bt, khi h gi:
a) Prei Kor
(nu h l ngi Nam Vang)
b)Prei Nokor
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
hoc
c) Pi - - Ko
(nu h l ngi Khmer Lc Tnh)
d) Pi - ng - ko
Khin ngi Vit ta ic con ry v kh phn bit c.
V trong bn cch pht m trn, tng cn ghi li hai cch Nam Vang, c phn khoa hc, ng tin
cy hn, nhng trong hai cch y cng cha phn bit cch no ng ngha ca ngi xa.
Prei, prey: rng, khng cn ai chi ci.
Kor: K, Ku: c hai ngha khc hn nhau:
Khi "kor" lgn , Prei-kor l "Rng gn".
Khi khc th"Kor":"K": boeuf, Prei-Kor tc l "Rng b"?
C mt t d: Bockor: buk k: boeuf bosse: b u. C Tandart, snh v Min ng, li ct ngha:
Nokor do "Nagaram" ting Nam Phn (Pli), ng ngha vi ch thnh" Vit Hn t trong cc danh
t: thnh th, th (cit); thnh ph (ville).
Mt t v Min Php na dch: Nokor: royaume: quc. Vy th: Prei-Nokor l lm quc.
Cc thuyt trn cho php ta nh chngNokor l ging kinh ch, ging cc nh hay ch thng thi
trn Nam Vang, ch ngi Khmer min lc tnh, nc phn cng li, quen ni tri b, thu nay,
m ch Si Gn, h dng mt danh t l l nghe tng t "Pei--ko" hay "Png-ko" khng r
chc c.
Bng nh c ai hi h st qu, trnh ci kh, h dng mt danh t khc, r rt khng cn chi
ci v lm ln na, y l danh t "srock yuong" ta m ra "Sc Dung" ch x Si Gn. Ly theo
im ny v cn c hai ch nn th "Srock yuong", th ngi Cam Bt t ngn xa ngm ngm
nhn nhn t Si Gn l lnh th Vit Nam khng chi c. Dn Khmer Lc Tnh l ngi tr c
mc mc cht phc, ngi ci lc lm n, khng bit ni lo v khng bit ngu bin!
Do cc thuyt Lang sa k trn, ta c th kt lun:
Di thi i cam-bt-din, Si Gn l nc, x gia rng (Prei Mokor). Vn theo thuyt ny
danh t "Si Gn", trc nh do Prei Nokor l "rng gn" khng vng. Nay nn dch "lm quc"
ng hn. Tm li. danh t Si Gn" khng t do in Prei Nokor m c.
3. Theo du ngi Tu, nm 1680 n min Nam, nm 1778 lp Ngn.

T 1680, c du chn Hn t trn dy t min Nam nhng h lui ti ng o trn vng Si Gn
nht l t nm 1778.
Ti liu ny thy r rng trong b sch "Annuaire de la Cochinchine Francaise pour lanne 1866".
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Ni trang 83 v 84 ca quyn sch him c ny, mc ni v thnh ph "CH LN", tc gi l hi

qun Trung u Francis GARNIER, thanh tra chnh tr bn x, vit nguyn vn bng ting Php, ti
xin sao lc ra y sau:
"CHOLEN. Vers la fin du XVIIe sicle, plusuieurs milliers dr Chinois prfrant lexil la
domination tartare, partirent de Canton, pour demander des terres lempereur dAnnam. Celui-ci
leur dsigna la Basse Cochinchine: il se dbarassait de la sorte dune multitude trop hardie pour ne
pas devenir bientt dangereuse, et en faisait, en mme temps, lavantcoureur de ses projets de
conqute sur le Cambodge. Les megrs se dirigrent donc vers le pays de Gia Dinh, et stablirent
Mitho et Bien Hoa. Ce dernier point se dveloppa rapidement sous leur influence, et lile Coulao-pho devint le pint frquent o chaque anne de nombreuses jonques vnent entreposer leurs
marchandises.
"A partir de ce moment, on voit les Chinois jouer un grand rle dans toutes les guerres qui eurent
une partie de lIndochine pur thtre, et, aussi redouts comme adversaires, imposer parfois des
conditions aux diverses parties belligrantes. Ce fut ainsi que, peu prs la mme poque, le
Chinois MAC CUU sempara de Hatien, sur le Cambodge, pour le compte de la cour de He, et
recut de celle-ci, pour lui et ses descendants, linvestiture de la province dont cette ville est la
capitale. Hatien devint bientt peuple et florissante et garde encore, aux yeux des Annamites, cette
rputation dlgance et de civilisation dont la colonisation chinoise a toujours eu le prestige pour
eux.
"Un sicle plus tard (1773), la rvolte des TYON quiectala tout, dabord dans les montagnes de la
province de Qui-Nhon, et stendit repidement dans le sud, chassa de Bien-Hoa le mouvement
commercial quy avaient attir les Chinois. Ceux-ci abandonnrent Cou-lao-pho, remontrent de
fleuve de Tan-Binh, et vinrent choisir la position actuele de CHOLEN. Cette cration date
denvinron 1778. Ils appelrent leur nouvelle rsidence TAI-NGON ou TIN-GAN. Le nom transform
par les Annamites en celui de SAIGON fut depuis appliqu tort, par lexpdition francaise, au
SAIGON actuel dont la dnomination locale est BEN-NGHE ou BEN-THANH.
"Mais la rbellion ne sarrta pas la conqute de la province de Bien-Hoa: le chef des TAY-SON
Nguyen Van Nhac pntra peu aprs dans la province de PHAN-YEN (Gia-Dinh), battit les troupes
impriales, et passa au fil de lpe tous les Chinois tablis Saigon (1782).
"Il en prit plus de dix mille, dit lauteur du "Gia Dinh Thanh thung chi", qui nous empruntons
tous ces dtails; la terre fut couverte de cadavres depuis Ben-Nghe jusqu Saigon, et comme on les
jetait dans la rivire, elle en fut rellement arrte dans son cours; personne ne voulut manger du
poisson pendant un escape de temps qui ne dura pas moins de trois mois. Les marchandises de toutes
sortes appartenant aux Chinois telles que th, toffes de soie, remdes, parfums, parpiers,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
joinchrent la route pendant longtemps, sans que personne ost y toucher. Lanne daprs (anne
Qui-Meo - 1873), le prix du th slevait jusqu 8 ligatures la livre, une aiguille coutait jusqu 1
tayen; toutes les marchandises augmentrent de prix proportion (Traduction AUBARET).
"On peut juger par ces lignes de l"historien officiel de Gia-Dinh, de limportance quavait dj
cette poque a colonie chinoise de CHOLEN, et dans quelle dpendance du commerce chinois tait
tombe la contre entirre.
"Quand GIA-LONG, maitre enfin de ces tats, eut rtabli la paix dans les provinces de la Basse
Cochinchine, Cholen recouvra bientt toute son activit et toute sa richesse, et la persvrance
chinoise, triomphant des restrictions commerciales et des vexations de tout genre, en fit bientt la
march le plus important des six provinces. La dfense dexportation tendue presque toutes les
denres autres que le riz, ldit qui limitait le nombre des Chinois, les lois somptuaires qui leur
taient appliques, ne lassrent ni leur habilet, ni leur gnie commercial. Toutes mesures qui
netaient, dailleur, pour les mandarins que des occasions de corruption de plus, nempchrent pas
les Chinois de construire leurs frais Cholen des quais en pierre sur une tendue de plusieurs
kilomtres, et de contribuer pour une part considrable au creusement de canal destin relier le
Binh-Duong ou Vam-Ben-Nghe (arroyo Chinois) au Ruot-Ngua qui aboutit au Rach-Cat (1819). LeRuot-Ngua avait t lui mme canalis en 1772. En mme temps, on acheva les travaux de larroyo
de la Poste, dont le creusement avait t bauch des 1755. En 1820, la route commerciale du
Cambogde Saigon par Mitho se trouva compltement termine, et partir de ce moment, Cholen
redevint lentrept ncessaire de toutes les denres de cette riche zone" (Annuaire de la cochinchine
Francaise pour lanne 1886, pages 83-84).
C theo thuyt ny, ngi Tu dng thuyn bum chuyn ch hng ho, t la, tri cy kh v ti
v.v ca x h qua d tr ti C lao Ph (Bin Ho). Vo thi y, ngi Tu vn l nhng tay li
hi v c lc m tr mi cch v c hai bn vo cc cuc ni lon min Nam. C th ni h h da
vo bn no l bn y c phn chc thng ch th d dng. Dn chng n uy danh h v king s v
lc bo tn ca h, thm ch cc tay lnh t ng thi: Nhc, Hu, Nguyn nh cng li dng h
mn th ly gio Tu m Chc cho h st hi ln nhau bt. Xt ra i no cng c h m tr
ta chng li Trung Quc vi danh ngha "di thn Minh Mt", h l ngi gc Hn tc li "t" rt
sng tay lnh ui sam Mn Thanh v bit u chng, trong trn ng a, h chng c qun s
Tu hi m tu m tr vua Quang Trung nh gic Chc!
Cng nh di danh t hi kn, nh gn y c Thin a Hi, no "Ngha Ho on", no
"Ngha Hng on", t ngn xa h tng lm ma lm gi mt thi v nh gic mn cho c
hai phe, khi theo cha Nguyn nh, khi theo Ty Sn Nhc Hu v v sau cng, th c h np di
bng c en, tr gip triu nh Hu chng qun i Php thi T c, v np di hiu lnh "T
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Mt, Phan Xch Long" ph khm c Si Gn v lm phn chng chnh ph h Php li 19141915. Anh hng bt c ch, sn tnh phiu lu, h c x khng khc cc nhn vt, cc "i ca
trong truyn Tu bt h, khi lm tng cp khi li t khn ph nguy! Nhng cng bi tnh n
khng minh bch, nn khi Ty Sn ni dy (1773), ko c bch thng vo Nam, thun tay, h bn
qut ui qun Tu ra khi C lao Ph (Bin Ho) l ni tn qun Minh n lp c s t nm 1680.
Khi y, nhng khch thng Tu mt ch bn rt lui theo con sng Tn Bnh (Bn Ngh), h nhm
xem a th, cn nhc k cng thin thi a li v sau rt h la vng t gia chn ng M
Tho i C lao Ph m xy dng tn s, tn s ny sau tr nn thnh ph Ch Ln ngy nay vy. Tc
gi Grancis Garnier, qu quyt: th trn Ch Ln do ngi Tu to lp vo nm 1778 y thi. Th
trn ny va pht t cha c bn nm nm n 1782, th ng nn ln: nm y, cha Ty Sn
Nguyn Vn Nhc nh ly c thnh Phan Yn (Gia nh), tha c lm c sch ngi Tu mt
phen na (S d Ty Sn gin dai nh th, theo mt gi thuyt ti c nghe gia nghim k li, c l
mt phn do hu qu nhng c gian bc ln gia cc tay t Tu v Bin Nhc nm xa, mt phn
khc quan trng hn, l li khng tip tay chng Nguyn nh m cn tip t lng phn, v.v).
Sau trn gic 1782, theo Trnh Hoi c thut li, th hng ho cc tim bun Tu nh tr, vi la,
thuc men, hng liu, giy m loi b tun ra b ba bi lnh khn ngp ng s, hn lu nh
vy m khng ai dm r dm mt lm v xi. Qua nm 1783, gi hng ho vt ln m ngp: kim
may mi cy mt lng bc, tr Tu tm quan tin mt cn, Cn ni chi s binh s v thng dn
Tu b cht m cht li k trn s mun, thm ch thy ma lp nm cht t, ngn ngang t vm
Bn Ngh n tn kinh Ch Ln, lp khc b chui xung nc, xc ma da, thng chng ko lnh
mt khc sng, lm cho ngt ba bn thng trng, dn nghe nhc m n xng sng khng dm r
n ming tht xng tht c! Nhng ngi Tu qu l ging dn giu tnh nhn ni nht th gii:
tnh coi h tht bi to tt lm vy m h khng b c s lm n. t lu sau h gy dng li c s Ch
Ln, c mi sung tc thnh vng hn trc b bi. H ly t p thm b kinh ch mi to lp,
cn thm cao ro v kin c. V c l ghi nh cng trng ny h t tn ch mi l "TaiNgon", hoc "Tin-Gan", m pht m theo ging Qung ng th nghe ra "Thy Ngnn" hay "Th
Ngn". Xt theo mt ch, th "Tai-Ngon", "Tin-Gan", "Thy Ngnn", "Th Ngn" c theo ging
Vit l " Ngn:
, : l ci b, ci ngn nc.
:cng c ngha l nm ly ( cng khit lnhl nm ly ci dy ln ca ci li, tc nhin c
ci li s trng ra; ko ci c o th c chic o nhc ln. Ngha bng:nm ly ch ch yu. K ra
khi i la a th, l t c mt hy vng ln ri).
Ngn:b sng cao dc.
Ngn l vng Ch Ln c ngy nay vy (truy ra l xm Qung ng Nhai ch miu Quan ,
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
miu Tam Hi).
Cn khi khc na, h dng danh t "Ty Cng" m h pht m nghe "Xi-con" hoc "Xy-con"
(theo ging Qung). Theo ti y l cch pht m gia ngi Tu vi nhau m ch vng t m
ngi Php hiu l "Si Gn" ngy nay, vng ghi theo ting "Si Gn" do ging Tu, vng ca
ngi Vit n v , vng y tc l vng ch c Si Gn, ngt trm nm v trc, xa kia thu Nam
Triu gi l "Ch Vi", thuc khu ph lu chung quanh Tng Ngn kh ngy nay: ng Nguyn
Hu, Ng c K, V Di Nguy, Ph Kit, n lan ra ph Kinh lp (Hm Nghi), v.v v y l cch
nhi ging ni, nhi ting "Si Gn" ca ta, ch khng ng theo ch vit sn _________. Xi-con
ging Qung vit ra Hn t thnh "Ty Cng" nh vy l chc chn ri! Xin ng hiu theo mt vn
s tr, giu c tng tng nhng tng , ghi trn tp ch "Ph thng" n ct ngha Ty Cng
l thnh tr ca vua T c ngy xa cng hin cho Ty!Ti khng theo phi bo hong nhng
tng vit lm vy, nh ngi bt, nhc quc th, ngi nc ngoi ci; thm c ti vi tin nhn.
Tm li: Ty Cng, Xi-con, l xm Vit, Si Gn ca ngi Nam, khng phi xm Tu trong Ch
Ln, tc Thy-Ngnn, ch vit c l Ngn.
C nghe ngi Tu khi ni chuyn vi nhau, khi r i chi vng "Si Gn"; h ni gn ln "hui
Ci X", m "Ci X" dy l "nhai th" tc "ch", hoc gi h ni "xnh ci x" l "tn nhai th", tc
l "ch mi"(ch Vit mi). Khi no mun m ch Ch Ln Tu, h li dng danh t "Thy Ngnn",
l Ngn vy.
Vit - ta ni: SI GN.
Tu - h ni: THY NGN, X CN.
Ai mun hiu th no th hiu!
Gn y hn ht, khi hai th st nhp lm mt "Ty Cng dn vi Ngn lm mt khi duy
nht", Tu h dng mt danh t ht sc gn v sng, y l Ty .
Tr li du vt t tin Vit.
Ci ln xn rc ri lm cho ngy nay chng ta in u kh bit a im u l Si Gn chnh thc,
truy ra, cng ti Lang sa m c!
1. Thnh Si Gn do Minh Mng dy xy nm 1836, v tr gn Ba Son.
2. Ch Bn Thnh ( gn bn v thnh) phn ra hai ch:
a. Ch C ch Tng Ngn Kh ngy nay, do Ch Vi ngy xa Ty ct li bng gch v sn ko
st, ph b nm 1913.
b. Ch Mi l ch ngy nay quen gi Ch Mi Bn Thnh, Tu gi "Tn Nhai th" hay vn vn "Ci
X", khi cng nm 1912, n thng 3 nm 1941, ch ct ri, n l lc thnh, ting n rm beng c
c n, chng c by bang, xe bng, ht ngoi tri v.v; cc bi bo vit mng bi "mng l khai
tn th" xng ho khng dt.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
3. Hai vng ny gp li c tn l Bn Ngh.
Trong lc y th ngi Tu dng danh t "Thy Ngnn" ( Ngn) gi vng bun bn "Ch Ln"
v danh t "Xi-Con" (Ty Cng) m ch xm Vit tc ch Bn Thnh (t xa n 1919 s bun
bn vn nm trong tay Hoa kiu, ngi Vit bt u qua ngh thng mi ch t 1920 v sau).
Kp n bui Ty qua, ng trc danh t Bn Ngh v "Si Gn" th hai ch "Bn Ngh" i vi
Ty lu li kh ni qu, nn ch sn uy lc k chin thng trong tay, Ty bn p cc sc dn Nam,
Ch, Chc u phi b danh t Bn Ngh, v thay vo , Ty p dng hai ting "Si Gn", va
ku gin, va d c (cng nh h c v ni "Cholen" thay v "Ch Ln", ri c v ni "Da
Kao" thay v "t H. Dn ta bt chc theo m cn n ni mnh dn hn na, cho n ngy nay
h i ri m cc danh t ngoi lai ny cha ht hn). Mt lc, chn tn dt cho kinh Nam Vit,
Ty ngh n danh t Gia nh nhng h li ch l di tch cu tro, khu gi chuyn xa nn h
khng dng. K , h mun chn danh t B Chiu", nhng h cng khng thu nhn v "B
Chiu" nh "Gia nh l tn c ca tro xa, h c trnh, li na "khi vit li vit thu, hoc dng
gi in tn, s e c khi c hiu lm l "Bc Liu"th khn".
Tm li, danh t "Si Gn" tr nn bt t v ngi Vit, ngi Tu trong lc m thoi vi Lang sa
hoc vit th hay k giao ko vi h; mt na chiu ngi mi, mt na "nnh Ty", bn dng
lun danh t "Si Gn" thay th danh t "Bn Ngh", lu ngy quen tai quen mt v cng ph bin
rng thm mi, khin nn "Si Gn" son ngi "Bn Ngh" v "Bn Ngh" thnh thong ch cn
nghe ni trong gii ngi c cu t Gia nh chnh cng m thi.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 3 - 1
Tht ra, kh m tm tt trong vi cu ngn gn v y v in tch chung quanh thnh v t Si

Gn. Mun hiu vn ny, phi chu kh tm du gt vua Gia Long trong nhng nm ngi bn tu
trong Nam, t nm 1774, v theo di cc v vua cha nh Nguyn n nm khia chin cng binh
Php l nm 1859.
Phn ny chia ra:
1. Thi i Nguyn nh (t nm 1774 n nm 1820). (Nguyn Phc nh xng cha t 1774-1802,
tc l v hong ly hiu Gia Long t 1802-1820).
(Xem mt on t v vi nt n thi di triu hai vua Gia Long v Minh Mng lc quan T qun
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
cn lm Tng trn ti Gia nh);
2. Sau nm bin c 1859;
3. Ty n Ty i (dt trc nm k hip nh Genve 1954).
1. Si Gn di tro Nguyn nh (1774-1820)
Th nhc li vi nt n thi thi Quan ln Thng
Ci Nam, n nm 1772, Cha Nguyn ng Hu. Lm cnh lng u th ch, trn th Cha
Trnh Sm sai tng binh nh xung, di li b qun Ty Sn ni dy, git ln.
Qua nm 1774, Nguyn Du Tng cng hai chu l Mc Vng v Nguyn nh phi ri Hu o t
vo ng Nai.
T nm 1774 n nm 1789, ngt 15 nm, Cha Nguyn nh b Ty Sn nh ui, chy gn khp
ni, khi th v nng nu vng Si Gn, m v nh vy cng khng c lu, khi l gt lu vong
khp min C Mau (lc by gi gi l ng Xuyn), khi li chy n trn ngoi hn Ph Quc (17821786). Mi nm c n ma gi thun th binh Ty Sn try thuyn vo Nam rung kim, quyt tn
dit dng Nguyn Phc.
Cha Nguyn nh n np min Nam cn li nhiu cm tnh trong dn chng. Cho n ngy nay,
ngi lc tnh cn c t tn con a u lng lun lun l "th hai" ri "th ba", "th t", v.v v
king ch "c" ring dnh tng nim ng Hong C l ng cung Cnh.
Trong th chi m chn, di tch"Gia Long tu quc" cn ghi li vi b chn tr c, ti bit c n
ba kiu v khc nhau. C ba kiu u v hnh mt khch l hnh ng c thn b sng bn kia, ta
h ang ch mt chic thuyn con lng l gia vi ra rc khc nhau chng l ti hai cu thi:
Mt b chn th:
"Bnh kiu nhn hon ,
Chuyn lc tiu thuyn lai".
(Cu vng, ngi ku , ra sc, thuyn li gn).
Mt b chn khc na th:
"Ng gia hong gia,
m tinh ng tinh".
(ng chi ng vua, sao m gp sao ).
B th ba v y hai b trc duy khng c thi.
Nghim ra b "Bnh kiu" c l c hn b "Ng gia", nhng cng khng c g dm qu quyt.
Tri li b "Ng gia" ni st hn, tuy phi ging cao k vng kh chu! Cn b ba, khi
ni, khi hai b trc thng dng ri, ai ai u thuc in tch nm lng, ct ngha na l tha nn chi
th v b khng thi, v ch. Ti gp c thy c trn vi chc b r ri, cn tr tri ci a bn l
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
loi, khng thy b no men gi dn c knh, c l ton mi k kiu vo thi T c hoc gn y:

mt da p tuyt, rn da rn, nt v thn tnh, th hin ch n, ng bc s H. mua c ti Hu,
mang lun v Php, mt dng bit tch cho m thut x s. Nay Vin Bo Tng Si Gn c hai
kiu da v tch ny, by ti phng trin lm m thut Vit. Thng Ba dng lch 1960, tnh c ti
mua c mt chn tng v hai chn qun v tch ny (thiu mt chn qun v mt da bn). Hin
di y Tn Su (1841). Theo ti, y l b chn c nht kiu "Gia Long tu quc" do s b
nm u Thiu Tr sang Tu mang v.
Nm 1789, Nguyn nh c thng Ty Sn, thu c Si Gn v ra lnh xy p thnh tr thm kin
c. Tnh ra thnh ny xy nm Canh Tut (1790) n nm Minh Mng th 16 (1835) th b h, vn
vn dng ch bn mi lm nm, ung qu! V sau s sch gi y l "Gia nh ph thnh".
Nm 1784, linh mc B a Lc a Hong t Cnh sang Php quc nh cu cu vin, chuyn v
nm 1789 (14-07-1789) B a Lc dn ng cho mt s v quan v qun nhn Php, nhn trnh
nn Cch mng o chnh t khi mt ngy no bn x h, nn tnh nguyn u qun di c
Nguyn Ch Thnh Si Gn do Gia Long ra lnh xy ct l do quan Oliver de Puymanuel (cng c
sch vit de Puymanel) - ng ny Vit danh l "ng Tn", xy theo kiu Vauban: thnh xy tm gc
theo Bt Qui, ch gi "Quy Thnh". Vch cao mi lm thc mc, tnh ra li bn thc ty l tm
tc (4m80), ton bng ong Bin Ho kiu "lc lng. Nm 1926, khi th o mng ct nh chc
tri gc ng T Do v Gia Long (building Catinat), th gp di t ct li nm thc su tc ty
b su (5m60) mt m ong lc lng, nh chc l chn c vch Thnh Si Gn i Gia Long
xy nm 1790. (Bulletin de la Socit des Etudes Indochinoises, N. Octobre - Decembre 1934,
trng 48).
Mt di tch khc cng ca "Quy Thnh" li o thy nm 1935 ti nh thng n t, gc ng
Lagrandire (Gia Long) v LaFont (Chu Mnh Trinh). Theo ng Charles Lemire th ng
Lagrandire c l con ng p trn ho thnh x Hin m lc lng tm c nm 1926 cn
lu tr ti kho ca Vin Bo Tng trong vn Bch Tho lm du tch.
Theo ng Trng Vnh K k li th trung tm thnh 1790 ng trung tm nh th ln c B hin
nay, ni y thu xa c dng mt cy c lnh to ln. Theo ng L.Malleret nghin cu k cng
th c lnh ny phi t li trn con ng Hai B Trng mi trng ch, v thu ng ny l
trung tm o chia thnh Gia Long lm hai pha bng nhau (B.S.I nm 1935, trang 45). Cng trong
tp B.S.I nm 1935 ny, ni trang 53, tc gi k khi xa lc o nn mng xy nh th c B
c gp mt lp tro, cy, gch v chy ln vn dy trn ba tc ty (0m30), nh chng l di tch
kho lng m ca gic KHI b binh lnh Minh Mng t nm 1835 khi ph Quy Thnh. Trong
ng tro ny, th o t gp lnh knh ngn ngang no xc tin iu, tin km b la chy ra
khi ko qunh li, no n sng to bng gang st, bng khi, no hi ct tr con cn ng trong
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
h trong v.
C theo ti liu Trng Vnh K th bn vch Quy Thnh, m theo bn hng, c th ni lt vo:
1. ng: ng L Thnh Tn (d Espagne c).
2. Ty: ng Phan nh Phng (Richaud c).
Cch nay gn bn chc nm, th nh, ti nh li gc Phan nh Phng chy qua i l inh Tin
Hong (Albert ler c), c mt ho thnh su hm, trn khong Albert ler c t hai cy cu bc qua
hai ho cn (ho trong v ho ngoi), anh bn no xa tng hc trng Chasseloup li 1920 - 1925,
i la mt ni y hi t cn nh r; thm th y c mt chic xe ho c xch c xc (le tortillard)
chy ngang y phun khi phun la un mnh vng quanh b thnh c coi nh con rn di, oai nghi
kh i! V sau ho thnh b lp dn mt dng, ch th trng du ri bin thnh S Canh Nng v
Tri Gia nh Binh S Hng Thp T, ch mi bi y dng ln Vin Quc Gia kho v vi trng v
bnh l gia sc, ch ct dinh th cc nhn vin hng Hng Khng. Mt di tch ho thnh khc na
cn st li l li ng Mc nh Chi v Trn Cao Vn (Massiges v Larclauze c); gc ny
khong nm 1924-1925 l ni t trng, t tp n nghe Nguyn An Ninh din thuyt v d tic i
Bi Quang Chiu i Ty tr v, gc ny sm ut, trc y bn mi nm l ch t thp li li c
ct ba cn nh ngi trt, thy ti l gio s Bernard Bourotte hng ni th ng cn y m m
thng nghe nhiu ting h l lng, ai khng tin th hi anh bn thn i c ph P.V.V. tng
l gan chu m rt, chu b mt a con v au bnh v tng rn c nhng m ma dai gi rt,
nng n nhng oan hn ma lnh ho thnh x Cng xm ny, th y c nhng trm xe la t tn
rt ku: gare Larclause l ga Hng sao; gare "la Citadelle" l ga Ho thnh, nay tn "ho thnh"
nhng li cho sn c banh v dy nh nhiu tng mi ct.
3. Bc: ng inh Tin Hong (Albert ler c) ni di qua Cng (Luro c).
4. Nam: ng Cng L (Mac Mahon sau gi l Gnral de Gaulle). Hin nay, gia khong nh
dng (Presbytre) nguyn v tr gc thnh xa, cn nhiu du vt Quy Thnh, nhn k cn nhn
c.
Nhc li, con ng Hai B Trng (i Napolon III tn Route Impriale, sau nm 1870 i li
Nationale, t nm 1902 ly tn Paul Blanchy, ri i t nm 1952 l Trng N Vng, n nm
1955 mi thit th l ng Hai B Trng) th vo i ng Cu, vn ct x Quy Thnh ra hai phn
bng nhau v n xuyn thu bn ny qua bn kia thnh.
Tm ca Phan Yn Thnh ny cn ghi tn li rnh r. y l ti liu theo ng Trng Vnh K:
ng mn, cng gi l Ca Tin gm hai ca:
- Gia nh mn, day mt ra hng ch c Si Gn;
- Phan Yn mn, trn con ng bc theo kinh Cy Cm (nay con kinh ny b lp mt dng,
nhng d bit trc kia n gn Kho n c).
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Ty mn,cng gi l Ca Hu, gm hai ca:

- Vng Khuyt mn ( li cu Bng);
- Cung Thn mn ( li Cu Kiu) theo P.K)
Bc mn,cng gi lCa T , gm c:
- Hoi Lai mn (tr v rch Th Ngh);
- Phc Vin mn (cng tr v rch Th Ngh);
Nam mn,cng gi l Ca Hu, gm c:
- nh Bin mn (li ng t Cng L v Hng Thp T);
- Tuyn Ho mn (ng Cng L, gn ng Fres Louis c, nay l ng V Tnh).
Theo i Nam Nht Thng ch, th "Quy Thnh" c tn khc l Gia nh kinh (sau v ph b nn li
gi "Gia nh ph thnh") v a phn lng Tn Khai, huyn Bnh Dng v xy nm Canh Tut
(1790), va ging Bt Qui va ging hnh hoa sen.
Theo b ny th, tm ca thnh l:
- Trn Hanh (Chn Hanh)
ng:
- Cn Ch
- Tn Thun
Ty:
- oi Duyt
- Khn Hu
Bc:
- Khm Him
- Kin Nguyn (Cn Nguyn)
Nam
- Ly Minh
Trong thnh m c ngang dc tm con ng ci.
Thnh, chu vi o c:
- T ng qua Ty: 130 trng 2 xch
- T Bc qua Nam: cng y nh th.
Thnh xy hng v ng Bc v cao 1 trng 3 xch c ba bc.
B ngang ca chn tng dy by trng nm xch.
Trong thnh t nh Thi miu v kho v bn t, bn hu l xng tri, gia l hnh cung.
Tri lnh th b lit chung quanh; trong qun tc v , trc sn c tr c ba tng, cao 12 trng 5
thc, trn c Vng u bt gic to (thp canh) bn treo thang dy, trn u c qun th vng
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
ngi gc, c vic g quan ngi th ban ngy treo c hiu, ban m treo n hiu, qun i tun theo
lm hiu lnh iu khin.
Ho thnh su 14 xch; b ngang 10 trng 5 xch; chu vi 794 trng. C xy iu kiu, ngoi kiu
c p thch tri.
Nm Tn Du (1801), i binh Nguyn nh thu c thnh Ph Xun (Hu). Vng sai tho g
sn nhah Thi miu Si Gn ch ra Hu dng li. T y thnh Si Gn lt xung hng i trn
th min Nam, khng cn l kinh Nguyn triu na. Nhng n nm Qu Du (1813), Gia Long
sai Nguyn Vn Nhn v Trnh Hoi c lp hnh cung ti Si Gn, c xy gc chung v gc trng
hai bn t hu, nh chng cha b tr vo Nam v vn c lng thit lp triu nh tm trong ny
ng khi hu s.
Sau to hnh cung, c dinh quan tng su.
Ti ca Ly Minh c xy gc cao t tn gc Thn Minh.
Ni ba ca Kin Nguyn, Ly Minh v Tn Thun c t tri lnh lp ngi vch sn .
Qua i Minh Mng, c lnh i tm ca thnh:
Trn Hanh i lm Phc Vin,
Cn Ch " Hoi Lai
Tn Thun " Tnh Bin,
oi Duyt " Tuyn Ho,
Khn Hu " Cng Thn,
Khm Him " Vng Khuyt,
Kin Nguyn " Gia nh,
Ly Minh " Phin An.
Trong quyn"Souvenirs historiques", ng Trng Vnh K theo li truyn khu ca cc c gi tng
bit thnh nm 1790, ghi tn cc ca thnh, nhng a im li ghi khc (c l v khng d li vi
a ). Nay ti xin tm tt cc ti liu lm mt bng nh sau:
Nh thy, trn bn phng hng khng y v tn ca thnh cng c i thay, ti xin gi ng
cc nh kho cu t so snh v tm hiu ly.
i quan Thng (L Vn Duyt) sai ni vch thnh ln cao 1 thc 5 tc dng ton ong kin c
v vy sau ny b khp vo ti t chuyn v c ngoi tm.
Nm 1832 (Minh Mng th 13) vua sai i tn l Phin An Thnh (Phan Yn).
Nm 1833, L Vn Khi lm phn, chim thnh c ba nm.
Nm 1835 (Minh Mng th 16), binh triu h thnh Phin An.
(Ti liu trong B.S.E.I. nm 1935, trng 56-57. Nhng chi tit thuc i Nam Nht Thng Ch l
do bn dch Php vn ca ng Gaspardone).
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Theo ti liu ca tp san Hi C Hc n Hoa (Bulletin de la Socit des Etudes Indochinoises, nm

1942, tp s 2), th vo nm 1819, c mt khch Hoa K m danh l John White, tng chu lu khp
thin h, nm y c chn n t Si Gn ny. Trong quyn s tay ca J. White, thy c ghi rng:
" Thnh lu Si Gn xy bng ong; k bn mt c thu tri, gn l xm nh ca dn c gm
nhng lu lp xp thp hp. Xm bun bn mm v hng ng. Khi c Gia Long dp yn Ty
Sn th dn chng tu v thnh rt ng. H sa sang nh ca li mi, mt phn ln cc gia nh
ny dn v hng Ty ca thnh lu nh vua.
John White c ghi thm rng: "Thi bui y dc hai bn b sng v b kinh rch, c vi ch c
cn hay xy gch k cng, chy ni di non ngn thc ty. V cng l c ng lt
nguyn ming ln d coi, nhng phn nhiu vn quanh co un khc v khng c sn sc tu b nn
khng c sch.
"V nhn s th Si Gn phng li:
- Mt trm tm chc ngn (180.000) ngi dn bn th;
- V mi ngn (10.000) ngi Trung Quc. (y l ni v Quy Thnh 1790 v vng ph cn di
thi Gia Long). "
Sau t lu, nm 1822, li c mt bc s th y qu danh l ng Finlayson, thp tng phi on
Crawfurd, cng c n ving Si Gn. Finlayson vit: "Si Gn gm hai thnh ph, mi ci u rng
ln bng hai nc Xim La. y l:
1) - Si Gn (xin hiu y tc gi mun ni v Ngn (Thy Ngn) hay Ch Ln);
2) - V Pingeh (c l y l Bn Ngh vit theo tc gi pht m). (Tp san C Hc n Hoa ni trn).
Da theo Finlayson, chng ta c th hiu c v sao xa ng Hunh Tnh Ca ghi trong b i
Nam Quc m T V ca ngi rng:
"Si Gn l tn ring t Ch Ln, by gi li hiu l t Bn Ngh".(. N. Q.A. T. V., trng 280).
(R rng trc kia danh t "Si Gn" dng gi thnh ph Ch Ln, v sau mi p dng qua t
Bn Ngh).
Mt on khc, cng trong tp san C Hc n Hoa k trn, John Crawfurd vit nm 1828: "Si Gn
gm c Pingeh l khu vc ca chnh ph, gm lun thnh tr bao bc chung quanh khu vc y vi
mt xm bun bn ca ngi Tu.
Tm li, nu chiu theo ti liu ca hai ngi thy tn mt thnh ph Si Gn - Finlayson v
Crawfurd - th vo cui th k 18 bc u th k 19, danh t "Saigon" ch th dng gi Ch
Ln hin nay. Trong b "Gia nh thng ch " ca Trnh Hoi c, bn dch Aubaret nm 1863 vn
ghi: "Si Gn l danh t gi thnh ph ca ngi Trung Quc n , pht m ging Tu l "Tai
ngn" hoc "Tingan".
Trc nm 1790, khi trong Nam cha c thnh tr kin c th i binh cha Nguyn "n" dinh tri
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
ni xm Tn M, sau i v "Ch iu Khin" xm Tn Thun. Nm Gia Long th 10 (1811) li i

v "n Dinh" nn c. Gia Long nm th 16 (1817) li di v M Ho, cng gi l Ngha Ho. Qua
Minh Mng nm th 13 (1832) vua ra lnh dy dp dinh tri ny.
Vua Minh Mng v gin gic Khi chim c my nm nn dy ph b Quy Thnh ca Gia Long xy
ct nm 1790. Qua nm th 17 (1836), Minh Mng ra lnh xy thnh khc v hng ng Bc
Quy Thnh.
Chiu theo bn dch Gaspardone ca b Gia nh thng ch Trnh Hoi c th thnh 1836 c bn
ca, chu vi 429 trng, cao 10 trng 3 thn, ho thnh su 7 xch, b ngang ho 11 trng 4 xch.
Thnh 1836 ti lng Ngha Ho - Bnh Dng.
Chnh thnh 1836, n nm 1859 th b binh Php ly c; Php gi thnh 1836 l "Citadelle de
Saigon". n nm 1859 thnh b h bnh a, tnh ra xy nm 1836, h nm 1859, thnh th ch ng
vn vn hai mi ba nm, cn vn s thua Quy Thnh ca vua Gia Long na:
- Quy Thnh, xy nm 1790, ph nm 1835: 45 nm.
- Thnh Si Gn do Minh Mng dy xy nm 1836, b ph nm 1859, dng c 23 nm.
Ngh ra Minh Mng phng nga hu hon, s mt trn gic Khi ti din, nn ph Quy Thnh cn
c ch ch. Tuy vy, ngi cn bit mt vt liu thnh c dng vo vic tn to thnh mi 1836. n
nh binh Ty, ot c thnh "Citadelle de Saigon" kin c, mi rng rng, nu h c cht c "tn
c" v "thm m", h nn dnh cho hu th bit li kin trc xa ny mi phi. T ra h cng s vu
v, e cho mt ngy kia ngi bn x s dng thnh ny chng li nn h sai chm la t tiu. Ngy
8 thng 3 dng lch nm 1859, qun s Php t 35 ct mn ph tan tnh Thnh 1836 ch cn my
ng gch vn; i vi lch s tht l mt li lm khng nh.
Qun i Php lm thng k li ch cho ta bit trn ho thiu ny tiu hu mt cch ng tic:
- Hai mi ngn (20.000) cy sng tay c, v mt s binh kh nh gm gio v.v nhiu khng
th m.
- Tm mi lm (85) thng thuc sng v v s k no b sng, ho pho, dim sanh, tiu thch
(salptre), ch v.v
- Mt s la tr trong kho sc nui t su n tm ngn (6.000 - 8.000) nhn khu trong vng
mt nm.
- Li vi mt s tin bn x (iu v km) trong kho c nh v tr gi bng 130.000 quan tin
lang sa thi .
V la t b, c sch tr gi trn ba triu quan Php (3.000.000 francs) v thut li rng c nhm
Hoa kiu trong Ch Ln a ngh xin mua m tng Rigault de Genouilly khng chp nhn s
rng s la ny khng may li lt vo tay binh lnh Vit th khc no gip gio cho gic. Th cho h
t b s la m bn Hoa kiu tr gi n tm triu quan (8.000.000 francs). Ba nm sau, n 1862,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
trn la t la cn ngn ngm ngm ng Charles Lemire thut li rng: ngy 27 thng Ging
nm 1862, ng c th nghim, th thc cy gy cm tay vo ng tro tn, khi rt gy ra th chy
thnh than (Bulletin de la Socit des Etudes Indochinnoises, nm 1935, trang 8). Charles Lemire
thut tip rng v sau chnh bn phe Php c ngi t ra hi tic hnh ng hu hoi v ch ca
Thu s c Rigault de Genouilly nhng mun (B.S.E.I. 1935 k trn, trang 96-97). Cho hay
lm tng i chinh phc nc khc, c hng cn cht lng tm, hng khc ch bit git chc, tn
ph, st hi.
Sau khi trit h thnh "Citadelle de Saigon", binh lnh Php dng st v vi gch xy thnh lnh "Sn
ca h, tc danh Thnh 11 R.I.C" (Caserne du Onzime Rgiment de lInfanterie Coloniale Tri B Binh Thuc a i th 11; tri ny nm gn ng v tr Citadelle Vit xa).
Theo s sch li, thnh "citadelle" Vit bt u t khu L Thnh Tn chy n m sng l dt,
gm c khu Dng ng n t (Hpital Grall trc gi Hpital Militaire), nay l Bnh Vin
Nhi ng I, thnh c 11 R.I.C. v mt khu vc thng mi phn thnh gn thnh xa. Nu xem
a , ta c th ng khung "citadelle" trong bn con ng hin ti:
- ng Phan nh Phng (Richaud c) - nay l Nguyn nh Chiu.
- ng Nguyn Bnh Khim (Rousseau c)
- ng Mc nh Chi (Massiges c)
- ng Nguyn Du (Mossard c)
Nm 1859 binh Php b, do ng Luro (Cng , nay l inh Tin Hong) ko ln cng hm
thnh Vit. Ngy nay, i trn khc ng ny, trng thy ca thnh trc mt, chng xa cng
day mt hng ny. Dc theo vch ro cc dinh th ca v quan cao cp b Thu qun Vit (ng
Cng ) thy cn nhiu to v gch thc c ln, trong vn, cn nhiu gc c th cao ngt tri,
hi ra di tch c cn li bao nhiu . Lc b, tu chin Php th neo ti cng trng M Linh.
Tro Php t tn l Place Rigault de Ginouilly, c dng tng ng to ln ghi chin cng Thu
s c ny. Cng v th, ch ny xa gi "Mt Hnh". Tng truyn nhng m ma bo c
bng lo hnh ng hin hnh gi qua sng. Tri nh nhiu ln, lo khng hy hn, tng vy
m "bn gan cng tu nguyt", khng ng kp nm o chnh 1945-1946, thanh nin li lo, h b
lo xung, nu chy ra b sng bn tr hn nm xa.
TheoGia nh thng ch th nm 1777 (inh Du) Gia Long thu phc c Si Gn, nm 1779 (K
Hi) sai tu nh a lp a gii dinh Phin Trn. Nm 1790 (Canh Tut) p thnh bt qui trn
g cao thn Tn Khai, tng Bnh Dng gi l Gia nh kinh. Nin hiu Gia Long nguyn nin
(1802), ci tn Ph Gia nh lm Trn Gia nh, t Trn quan thng tr. Qua nm th 7, ci lm
Gia nh Thnh do mt Ph Tng Trn thng tr, gi trn Phin An gm lun Bin Ho, nh
Tng, Vnh Thanh, H Tin li kim lnh lun trn Bnh Thun.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Nm Minh Mng th 13 (1832), i Gia nh Thnh lm Phin An Tnh Thnh, t chc An Bin
Tng c thng tr hai tnh Phin An v Bin Ho. Nm Minh Mng th 15 (1834), mang danh Nam
K Lc Tnh. Nm th 17 (1836), xy thnh mi i danh l Gia nh Tnh. i An Bin Tng c
lm nh Bin Tng c.
a th Si Gn
Nhn trn a , ta thy r a th Si Gn kh gi l him tr:
a) Thu xa khi chin tranh cn "hin", nh b th lnh i chn khng, binh kh th dng dao mc,
m tu, ch gc, nh thu th trng cy ni thuyn bum, cung tn Sng ng nu c th bn
khng xa, n n st lm s nhiu hn git cht. V th, v tr Si Gn ng l him yu, kin c
nh gia trung tm cc ngn "sng su nc chy" v gia cc ng l ba ging nh li
nhn.
b) Nh cch bin tm mi chn cy s ngn (89km) nu tu chin tu ngoi khi ko vo th
Si Gn c thi gian th th v nghnh chin.
c) Nh ng trn g trn nng, cao hn mt bin trn mi thc c hn, Si Gn c sn hai ho
thin nhin che ch l sng Th Ngh v sng Bn Ngh. Tuy vy, nm 1859 rch Th Ngh khng
sc ngn tu st ca c Rigault de Ginouilly v cho tu Php xp cn thnh; nhng
bnh nht nu c phng b th chng, nhn chm xc ghe xc thuyn ch chn lng sng cho
tht nhiu, th ngn sc gic ng thu mt thi gian.
d) Si Gn c s ng h ca nhiu n bao bc xung quanh. Cc n ny ni lin nhau bi cc sng
rch ba t ging rt l thun tin v hiu nghim. V bi bin kho ny c tnh cch "thng m",
nn khng sao chp tn cc n, c ghi r trong quyni Nam nht thng ch (Lc tnh Nam
Vit), bn dch Nguyn To, do b Quc gia Gio dc, Nha Vn ho xut bn nm 1959.
e) Thnh Si Gn c tin li l k va la min Nam, tc Ch Ln. Nu chng may b ch vy
khn th t lo nn i. V li, Si Gn c cha rt nhiu nc lc thin nhin di t su, h o
ging l c nc n nc dng rt tt, khng s nn thiu nc.
T Ch Ln xung xa mt i th c ch M Tho l gip mi cc con ng thu vn v min Nam
Lc Tnh, v ln thng Nam Vang (Phnm-Pnh). (Ngy no s chuyn ch cn "n chu" nh
ng nc, th ch M Tho sung tc phn thnh ngy y. Ngy nay khch b hnh v hng ho
xoay qua dng nhiu xe hi chy t xng hn dng tu b, cho nn ch M "xung chn". Cu thi
xa"Trn Si Gn, di M Tho, u u thin h cng nhng cho," nay khng cn ng s
tht! Tri li, cc ch ba khng nm trn ng nc nhng vn nm trn ng l ci, nh ch
Cai Ly, bn ph M Thun, ch Cn Th, ch Sc Trng, vn tn pht nh thng, nh xe qua li
hng ba. Ring bn ph M Thun, ngy no cu b tng ct st xy ct xong, xe khi xung bc,
th ch nhm ni y s mt phn thnh. Lut tin ho l vy: ci vui mng ca khch b hnh c
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
i mau v l bao nhiu, li l ni lo bun ca ngi bun thng bn mt M Thun by nhiu

vy!) Con ng thit l ca Php t trc kia, nh ni lin mi C Mau ln Nam Vang xuyn
ngang Si Gn, va t Si Gn chy ti M Tho k b tho g: nha bnh cao su xe t chin
thng con ng st v chic ho xa.
Tm li, ngy trc chin tranh, chin c cn theo l li xa, nn v tr v a th Si Gn tht l c
th. Ngy nay, tuy chin lc n thi k nguyn t, nhng nh ng gia nhn ng l t
ging, thm c phi cng rng ln, nn s bnh trng v phn thnh ca Si Gn cng tng thm mi
mi ch khng bt.
Th nhc li vi nt n thi thi Quan Ln Thng
Quan T qun L Vn Duyt lm Tng trn Gia nh Thnh trc sau hai k:
- Ln u, t nm 1813 n nm 1816, ri c ch triu v kinh bn ngh v ngi Thi T.
- Ln sau, t nm 1820 n nm quy thn, tc nm 1832. Dinh ca ngi sau to Vng Cung
(Hnh Cung). Theo ng Malleret th Hnh Cung nm v pha trn con ng Paul Blanchy, gip
vi i l Norodom, li nh Cu Lc B V Quan Php (B T Php hin nay) ln qua mt phn t
s Bu in vi mt phn s a Chnh (B.S.E. I., Oct/ Dc 1935, tr. 46).
T qun bao gi cng nu cao ch quyn nh vua. Mi nm o l, c hai l ln: l triu kin Vua
vo u xun nht v l hnh binh. T qun gi ng l v rt nghim v mt nghi tit. Ngoi vic
ng nm vua Min phi np l cng khng c chm tr, bn phn vua Min phi sang chc th
vua Vit ti thnh Phan An mi dp Nguyn n. C m ba mi Tt, vua Min phi c mt ti
thnh kp sng hm sau ng canh nm th cng L Tng trn hnh l chc th ti Vng cung.
ng Trng Vnh K k li trong c lc "Souvenirs historiques" rng c mt nm, vua Min xung
d l, thay v trong thnh Phan An, li vo Ch Ln ngh m, bi ra, hm sau lc trng canh
im nm di T qun v tiu triu hnh l ti Vng cung th vng mt vua Min. T qun nht nh
khng ch, n khi l tt, vua Min mi em l vt tin vo, T qun chiu in l, pht v vua Min
phi np ba ngn lng bc mi cho v nc.
Ngoi ra, c ngy mng su thng Ging, th T qun lm l "xut binh"(mun gi "ra binh", "hnh
binh" u c). Dp ny, ngi ta ra lnh i ht cc c binh ng Lc Tnh v Ngi (T
qun) duyt ni ng Tp trn cng gi M Sng sau ny mi gi l M Ngu.
L ny din ra th oai vi cc nc ln bang (Cao Min, Xim La) va v an dn tm, v
thu y dn tnh cht phc vn tin tng qu thn v hiu rng u nm c din oai lc binh qun
lm vy th trong x sut nm dn s c bnh an v bnh, bi t ma qu m u khip s oai v
ca T qun.
Ngy mng su thng Ging, T qun tm gi trai k, ngi kiu n Hnh cung lm l chc th vua
ri pht ba ting sng tin h hu ng, ln kiu thng ng Tp trn, khi binh gia rn r ko ra do
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
ng Gia nh mn, khi khc li do ca Phan Yn, t xung ng Ch Vi (tn xa ca xm Ch

c Si Gn ngy nay) tr li ng Ca Hu (Nam K Khi Ngha), v trc ch ln M Sng. L
din binh hon thnh, ng Ln Thng (tn knh trng ca dn Nam tng c T qun) e liu mt
vng chung quanh Quy Thnh, gh ving c xng Thu qun ri tr v dinh l gii tn. Trong khi
ra qun, th trong thnh dn c vng bn hng n t pho, thp hng, ct mn l ra qun by
l tng qui trt th. Thu y, qun lnh ca T qun rt nghim mi khi hnh qun th nhng ngi
c tang kh, nht l ngi n b bng mang d cha, u phi lnh xa. i trc m qun s, c
lnh nt ng v qun cm nghi trng: hai thanh mc trng, hai ngn c tit mao, hai tri di
ng, hai ph vit (ba hoc ru), hai ci bin, mt khc ch "Tnh Tc" (im lng cung knh), mt
Hi T (trnh i) tc cho thn dn bit trc m phng trnh mt v sa son chun b l
rc cho oai nghi. (Nhng binh kh c ny, gi l " l b", hin c chng by trong Vin Bo
Tng).
Mt k khc na, nhn l "Trng ng" (mng 5 thng 5), T qun xut thnh hnh l "tch in
(h tch) bn Th Ngh. Tch in vo vng ny mt du v gn y dn c xy ct nh ca
ln trn. (Nhng chuyn v T qun cn nhiu nhng trong tp ny kho v Si Gn, xin min k).
Cha Nguyn nh ng ti Si Gn trc sau hai mi nm (1779-1801), v mi nm, c ma
gi thun th ko binh t Gia nh ra nghinh ch cng Ty Sn vng Bnh nh Quy Nhn. Nm
1801, cha Nguyn thng nht Bc Nam, tc v xng hiu Gia Long, t khi nh o ti Hu, mi
thi Si Gn v thnh ny t xung a v mt trn bin thnh.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 3 - 2
Si Gn di tro Minh Mng (1820 - 1840)
Ngy nay nhc li th to Hnh cung khng cn duy c theo du tch li th lt gia ng
Thng Nht hin ti. a im ph tng su, tc l dinh T qun, truy ra th gn nh linh mc B
a Lc v gn b Ngoi giao hin thi (ng Alexandre de Rhodes) chy di ra sau dinh Tng
thng (dinh Thng Nht hin gi) - v th cho nn ci hoa vin Tao n xa tch ra cn mang tn
ring l "Vn ng Thng". Cn t dinh ca T qun phu nhn (tc danh: b Th Phn) th lt
trong vng ro dinh. V vn Tao n, danh t Php xa gi "vn B r". Ni ci tn Ty ny, th
tht ti cng khng r in tch rnh r. C ngi ct ngha ch y xa c lm mt ci "prau" (sn
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
chi trng hc hay tu vin) hoc "bureau" (vn phng) g , cho nn dn ta da theo bn ch ra
danh t "B R" gi lm vy. Thit tng th ti chu dt, mc ngi ci, cn hn le cc hc
hu v nhm thanh nin bng mt cch gii ngha gng p v khng cn c. Tic cho mt di tch
va hn trm nm m phai m trong tr nh ca ngi trong nc. Ring theo ti liu ca ng
gio Trn Vn Xng, do ng L Ngc Tr thut li, th "B R" c l do "Moreau" ta c tri i, v
c theo ng Xng "Moreau" l tn ca ngi qun th Php u tin c ct chm nom vn ny.
Du th no, theo ti danh t "B R" cha c din gii mt cch n tho. Nhng du chi i na,
ta khng nn ct ngha cn ba. Tin y ti yu cu cc hc gi nn thn trng li din lun chng
kh lm tng ba t tn "nh thng m t (nh trong mt t tp ch kia), trong lc dng
ng Grall c ct xy trn mt n t tht s, ai ai cng r bit, v cng khng nn v thy gn
Si Gn c nhng ch: "ng Lnh", "B Chiu", "B im, B Hom", "B Ra", "B en ri
quyt Nm B vn l th thip ca ng Lnh binh n. Ti cht a! Tuy ngi mt ri khng ni
c, ch cn ngi c cu na chi? Bn thn ti, ng Sn Nam c k cho ti nghe gn Ci B, trn
con ng i v Hu Giang, c mt khc quanh gi Khc quanh ng Cp. Nhiu hc gi cha g
vi ni ht, ct ngha: "Xa vng y, cp rt nhiu, nn dn bn x ly t tn". Theo ng Sn
Nam chu kh iu tra k cng; r li my chc nm v trc hng bn t st hiu "BAUCHE" c
qung co cho th t ny bng mt bng ln dng ti khc quanh ; trn bng v hnh mt con h
to ngi chm hm trn u t, mt tay th xung c cy nm t "BAUCHE" (nhn hiu "con cp")
cy hoi m khng sao cy c, bit t st kin c bc no. Dn qu trong vng qua li thy
bng v cp nhan nhn ti khc quanh, trong khi ni chuyn bn gi tt ch y l "khc quanh ng
Cp". Chuyn ch c by nhiu, khng nn lm s!
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 4 - 1
TR LI VN TM HIU THM V V TR SI GN
C c thy my v tr mang tn "Si Gn"

v tu thi i xoay hng i ch nh th no?
1. Prei Nokor,Si Gn ca C Cao Min, trc nm 1680.
2. Ngn,ni t tp ca ngi Tu, t nm 1778.
3. Bn Ngh,ni t tp ca ngi Vit, t nm 1790.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
*
on ny, theo ti rt l quan trng.
Ti xin m mt du ngoc, va n li nhng ti liu bit ri, va nhn , nhn nh v tm
hiu v tr Si Gn, tu thi, i ch nh th no.
C c thy ba v tr ng ch nht:
1. Ch no l "C Si Gn" thnh lu m ngi Cam Bt gi l "Prei Nokor"?
i xa, trc nm 1680, ngi Cam Bt vng Thu Chn Lp c mt thnh lu gia rng gi, gi
"Prei Nokor". Nh nhng cuc o t tm c vt trc y, khong nm 1940-1944, nghim ra Prei
Nokor c l vng n Cy Mai (Ph Lm) chy di ti vng Ch Qun, li nh c Hi qun Hi
c Tr Th Dc (S.A.M.I.P.I.C - Socit pour lAmlioration Morale, Intellectuelle, Physique des
Indignes de Cochinchine) (nay l tr s c quan c vn qun s M quc, ng Trn Hng o),
n lun ln G Vp v B im.
Hi qun c Tr Th Dc xy trn mt nn cha Th, nn ny cn to hn ng l rt nhiu; my
mi nm v trc, o gp ti y c ng, tng ln, ngch ca bng , c bit nht l mt
cy n ng ten xanh rt c tc hnh mt hnh nhn Th u i m, chn qu, hai tay dang mt
bn ng du thp, cc vt ny hin c trng by ni trung ng Vin Bo tng trong vn
Bch tho. Sch s c li cho bit ngi Cam Bt c vng Th Ngh, vng Cu Bng (c danh gi
"Cu Cao Min").Ni y, o gp mt mn t nung c sc ca ngi Cao Min dng. T
Th Ngh, ngi Min gip lin tip n G Vp, chy dc thng ln Bin Ho, nhng ni t g
ln cao hoc c ging ct kh ro. Kinh nghim cho ta bit phong tc ngi Khmer thch lm nh
trn ch cao ro t ging, vy cn thm ct nh sn, cao cng; rt khc ngi Vit, tnh a tm
ch c sn thu: dng nc, khc quanh bng mt, nh nn t, khng ni ct lm cng cao nh nh
Min (B.S.E.I., nm 1942, trang 26).
Prei Nokor, nh chng t gia khu t gip vng c:
ng: G Vp qua Th Ngh.
Ty: Ph Lm.
Nam: Vm Bn Ngh
Bc: B im.
Lm gia ny, t t ma kh ro, tc nhin ng vi s thch ngi Cao Min. Nhng ch no c
ngi Min khi xa, nay ta c th on c khng sai nh hai vic sau ny: th nht, khi ta gp
mt nn t to ln cao hn vng chung quanh (t nh vng nh Hi c Tr Th Dc c trn ng
Trn Hng o hoc vng n Ph Lm Cha G, cn gi l Phng Sn T); th nh khi ta gp gn
nncao thm c cy "b (cn gi cy "a, cy lm v v bao gi ngi Th cng thch trng
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
cy th y nhc tch xa c Pht Thch Ca c o. ng o di gc c th loi ny.

Theo bi Php vn Souvernirs historiques ca c Trng Vnh K th "cha Cy Mai ngy xa l
ngi cha Chn Lp, c ao h bao bc chung quanh v dng lm ni ua thuyn tri nhng khi l
Pht. Vn theo by nhiu ti liu vn tt nhng ht sc quan trng ny, v nghim cho k, ta bit
vng Cy Mai qu l mt yu im ca ngi Min xa. Mun ua thuyn (ghe ngo) th nc bc
chung quanh n Cy Mai cha dng. Khc ua phi di trn nm ba cy s ngn ghe ngo mi
sc ly trn thi ti. Nh vy khc ua phi di ra ti vng nc Cha G (Phng Sn T) hoc xa
hn na th cng c th; v li dc theo ng Si Gn M Tho, ti nh c mt ngi Th ni vi
ti l "Sre pren" (rung kh cn nc). Theo ti trc khi thnh rung g, c phi y l di tch
ch ua thuyn ghe ngo ca ngi Chn Lp chng? Kho ra ng nc Cha Cy Mai n thng
vi con rch trc y gi rch L Gm, rch ny b lp i mt phn khi xy xt khu Ch Ln mi.
Cho n ngy nay, in Prei Nokor ra Vit danh Si Gn" cha ly lm n tho. Mun ni
"Prei Nokor" l "rng gn" hoc "rng b" hoc "x gia rng" u c. in "lc ng Bn",
mt cn ri, th ai mun ni sao cng c. Ct ngha Si Gn" do "Thy Ngnn" ca Tu cng
thng v nghe lt tai hn!
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 4 - 2
2. Si Gn, ni t tp bun bn ca ngi Tu
(Tai Ngon hay l Tingan) to lp t nm 1778

( Ngn)
"Si Gn" do ngi Tu lp ra nay bin thnh Ch Ln.
V tr ca ci ch ny s d c l v:
Ngoi duyn do ni trang 44 (ti liu Francis Garnier rt trong Gia nh Thng ch), cn c
nhng nguyn do sau y:
a. Duyn do chnh tr:Khu vc ngi Tu la may thay li trng ngay gia khu vc Min (vng Ph
Lm) v khu vc Vit (Vm Bn Ngh ch Bn Thnh); bt ng y l v tr "tri n gia hai khu
Min - Vit. Ngy sau, c Cao Hong xy thnh 1790 cng la ch cch xa xm Min c xm
Tu gia lm trung gian.
b. Duyn do kinh ti:y l duyn do quan trng nht. Ch Ln u nhng mi ng thu, mt
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
xung Lc Tnh, mt ln Nam Vang, mt mi l ng ln C lao Ph (Bin Ho) v mt mi theo

bin trc ch ra Hu. Duyn do kinh t nhi thm duyn do a li. Danh t Ngn (c ging
Tu l Tai Ngn, Tin Gan). Thy Ngnn rt c th l u mi ra hai ch Si Gn".
Trc nm 1914, trn con ng Trn Hng o cn nhiu rung nc ao ly. Si Gn v Ch Ln
l hai khu ring bit, gia l mt ci bng nc ng khi u t nh ga i l L Li v i l
Nguyn Hu, u kia pha Ch Ln cht bng l u ng ng Khnh (Thu Binh c, rue de
Marins). Nm 1916, Php lp bng, t bi lm ng Ba Mi (tc Gallini c, nay l Trn
Hng o). Nm 1928, ng Gallini va tri xanh ln trn lp v bt u c trng
nha. Hai bn ng cn nhiu tha rung hoang vu, chiu chiu tri gn ma, ting d, ting nh
ng ri rt hunh hoang, kh bit y l trung tm thnh hoa l. Nh lp xp khng hng li, mi
l mi tn (tle), dn lao ng chen chc, gi n sng hng. u 1929 c n in ging gia
chia con ng lm hai chiu ln xung. ng xe in t trung tm i l, n nm 1953 mn hn
giao ko khai thc mi chu dp. Nm 1954, g ng ry v lp nha san bng. Pha sau nh Tn
King, gn tr s c vn qun s M ng (SAMIPIC c) v ch nh ga Ptrus K u i l Cng
Ho (nay l Nguyn Vn C) cn g cao nghu nghu: y l nn c xm Khmer, nu o bi t gp
c tch Min chc hn.
Mt di tch cht, xm Gallini c va mi lp gn y. y l khc Rch B ng vi i l Trn
Hng o v i l Cng Ho (NVC). Ch ny trc y cn l mt ng snh ly nc hi thi
b hoang. Nay lp i, ng s thm v p v hp v sinh, nhng trnh khng khi ng lng hoi
c.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 4 - 3
3. Si Gn ca Vit
Thu "ng cu" vng Si Gn chnh danh gi "Bn Ngh". mi l xm Vit Nam. Bn Ngh,
tn gi "Ngu Ch" tn khc na l Tn Bnh Giang; xm Bn Ngh chy di t khu Ch Qun ti
Hin Trung T (Php dch "temple de la Fidlit") v chy n Thu xng (Arsenal). Miu Hin
Trung do c Cao Hong dng ln th cc cng thn khai c dng nghip, trong c bi v my
trm ci, gm c mt bi v th ngi thu binh Php Matelot Manuel, miu Hin Trung vn trong
thnh Ma (Camp des mares, c lc l tr s trung ng Cnh st). Sau nm o chnh 1945, binh
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Php tr li chim c thnh Ma, v d b miu Hin Trung, v sau ny khng cn nhn c xa
ch no.
C ba vng: vng Min (Ph Lm), vng Tu ( Ngn) v vng Vit (Bn Ngh) ni lin nhau nh
rch, kinh, sng ngi nhiu hn bng ng l t. Nay dn c ngy mt thm ng, nh ca ngy
mt thm nhiu, cc ng thu o b lp ln hi, khng d g truy tm ra manh mi. Cch nay mt
trm nm xe c rt t, ng s khng nhiu nh by gi. Mun x dch ch ny qua ch n, ng
xa dng vng, cng, sang na th chy nga thm mau l, nhng vn tn km kh cc (nga phi
ng gi cho n cho ngh dng sc) phin phc li nhiu bt tin. ng gn, gn nht v r
tin l i thuyn, ghe lng, ghe gin, tam bn bn cho hoc hai cho, bnh dn hn na l chic
xung ba l (ch ba tm vn ghp li).
Khp Si Gn (Bn Ngh) v Ngn (Ch Ln), li 1860, c rt nhiu con kinh o tay, tuy bn
thu nhng thu rt cn ch. V sau, ln ln cc kinh b lp mt dng hnh, nhng ch cho Si
Gn tn thi, xng danh hn "Bu ngc Vin ng (La Perle de lExtrme Orient).
Trong thnh ni, xin k i lc nhng c quan sau ny:
a. Hnh chnh:
- Dinh ng Thng, vng cao ro.
- Trng Thi.
- Trng tin (ch c tin).
- Hong cung.
- Php trng.
b. Qun s:
- C xng, vng ph cn.
- Thu tri (arsenal).
- Trng Dim (kho n, c phi l dinh Tn X c chng?).
- C dinh.
- M sng (ng Tp trn).
- Khu lng thc (Cu Kho).
c. Ph x: nh ca dn c vng thp c cc rch con ni lin nhau.
d. Pha xa v ln trong Ch Ln: Ph Hoa kiu (trong bn Php Bazar chinois), c phi
Ngn y chng?
Theo cun "Annuaire de la Cochinchine" in nm 1865, hi Ty mi qua, vng Si Gn m c
bn chc lng di theo sng Bn Ngh v chung quanh Quy Thnh.
Trong bi kho cu ca c Trng Vnh K "Souvenirs historiques", c th i lc chung quanh
Si Gn xa c nhng lng nh Hoa M, Tn Khai, Long in, M Hi, Nam Chn, Long Hng,
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Cu Kho, Ch Qun, Tn King, An Bnh, Ho Ngha, (Trng Thi) v.v
Nay ta th do mt vng thnh ph Si Gn xa, li sinh thi c Trng Vnh K, v bt u t c

xng thu qun k ln hi v trong Ch Ln, th:
T m Rch Th Ngh (Avlanche) tn ch "Bnh Tr Giang" k ln hi v kinh Bn Ngh (Arroyo
chinois), tn ch "Ngu Ch hay Tn Bnh Giang", c c thy bn p:
1. Xm Ho M, tc xm Thu tri (Arsenal).
2. Xm Tn Khai.
3. Xm Long in.
4. Xm Trng Ho, gip vi ng Cng L (NKKN).
Thnh ph Si Gn thuc vng t thn M Hi, bt t m kinh cy Cm chy ng ranh lng Tn
Khai.
Tn Khai, tc danh l Ch Si, hoc Vm Bn Ngh, ranh t n gip ng Trng Tin (ng
m sng li Cu Mng).
Hi ng cu, ng m sng nh ca ng c lp trn b, lp di m nc, chy di chen khc
kht nhau.
Khc sng Bn Ngh ngay li rch ng B sp v trong Ch Ln, c xm tn gi "L Vi".
i xa, ng x trng lng M Hi, nh trong vng t c xy thnh tr, cng nh ngy nay chc
trng (1960), nn oai v khng x trng no b kp. X trng lng M Hi, chc tuy nh
nhng c cch ngang hng Cai tng ng thi y, v c c n i mo tri b (Souvenirs
historiques).
Mi khi lng M Hi chy s xin xy ct nh cha hoc lm li hay tu b cng s, khi s tu n
kinh, bn v vua phi mt khm sai i thn mang vo nm quan tin km v vi mn tng phm
khc ng trn mt mm sn son thp vng "vt khinh hnh trng""n vua lc nc", by nhiu
phnh mi dn en!
"ng o thay phng M Hi,
Sum nghim by lng Tn Khai.
Ngi lin ui ln, ph thng khnh to ngang to dc.
Hin s ccnh n, nh quan dn hng vn hng di.
Gi nha nhuc tay vng tay ning,
Trai xnh xang chn hn chn hi"
(C Gia nh vnh, tng truyn do ng Ng Nhn Tnh son, bn in Trng Vnh K, 1882, trang
5).
Xm Hng inh (bn inh) li vn chi trn con ng T Do, ng ny c t thu cu
tro, nhng nh b v qu ma lm. T m sng n dinh Thng th (Direction de lIntrieur) c
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
my chm cy cau sun ut chen chc gn xm nh l lp sp; li nm 1860, gn ng Nguyn

Vn Thinh (d Ormay c) ngi ta cn thy mt ngi cha c, mi un cong qut nh cp sng, cnh
bn c mt qun ru ty ca bn lnh Php, ban ngy che mn trng phu.
Trc To chnh hin nay (1960) th thu y c con kinh nh, trn c xy mt ci cng, gi
"Cng Cu Du" v ti xm chuyn mn bn du phng n v thp n. Con kinh ny, Ty n
th lp i, thay vo con ng Charner c, hi cng gi l "ng Kinh Lp.
Ng t Kinh Lp ng vi con kinh v sau bin thnh i l Bonard (nay l L Li) hi m ma thi
Php, vn l xm sang trng nht. Ti ch bn nc ngay ng t ny, hi c xy mt ci b cao
hnh bt gic, vo khong 1920 ti ln hc Si Gn cn thy tn mt. Mi chiu th by, ti b ny
c my ch lnh san tri nhc Ty cho ng bo ta thng thc. Ngy nay, nhc Php, nhc M
nghe nhm tai, cc rp chp bng, my ht v my radi "dn n n chn b ch, ch thu y,
lm g m c nghe nhc ngoi quc cho con ry. Ho chng ti no dm lt li gn nh hng
"Continental" dnh cho "khch Ty" n (ng ng Khi), nh hng Pancrazi trn ng Bonard
(L Li), v ch ng t Bn Kn ny mi c thng thc.
Tng truyn ng Hunh Mn t gp ng Tn Th Tng v hai ng i p nhau bng hai
bi th bt h cng ti ch ny tc danh "Bn Kn".
ng Hunh Mn t, l ngi Rch Gi, thi c nhn, lm quan tro T c, chc n tun ph
th xin hu tr v khng khng li gip Php. Mt bui chiu kia, ng ln Si Gn chi, ng i
nn nga - th nn nh nn l nhng kt bng lng chim, dng khi ci nga - ng ng coi lnh
Lang sa thi kn, xy gp ng Tn Th Tng ngi xe song m chy tr ti, ng lt t np gc cy
khng cho ng Tng thy nhng ng Tng lanh mt nhy xung xe mng r. Hai ngi ng
khu nh vy:
Hunh Mn t xng:
Cu m nm ba o cp k,
Duyn sao(duyn u) gii cu kho ne.
cam bt mt cng tri t,
u dm nghing mnh vi nga xe.
Hn h tr dung dng dm liu,
L th gi np ci cy he.
S i thy vy thi hay vy,
Th n non cao chng bit nghe.
Tn Th Tng bit , ngm tr li mt bi th nh sau:
Tnh c xy gp(gp g) bn tin liu,
Thi ph ngm nga hng gi chiu,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Th cuc i i cng lm lm,

Thin c mu nhim hy nhiu nhiu,
Nc non nhng y tnh dng y,
Xe nga bao nhiu bi by nhiu.
Hm h nhc Ty hi tri mnh,
Nghe qua ngi nh ging tiu thiu.
Ti liu theo "iu C h kim Nguyn Lin Phong son, bn 1925, trang 40-41
"Bn Kn" cng cn l mt danh t gi bn du cn xm ny, phn nhiu l tay dn bn, nu n
cho cc quan Lang sa, thng hay cy th thn ca ch, hng hch hung hng, t xng l "Anh ch
Bn Kn" v hay gy n thua nh ln hoc m chm vi du cn xm khc nh Xm Dn Bn"
(Paul Bert c), "Xm Khnh Hi" (Anh ch Bn Tu), hoc du cn "Mt M Hng"(ng Mac
Mahon) hay Lng Xi B"(ng Blanscub).
Thu y dn anh ch cha c "ch la"(sng lc, sng su) nh by gi. H ni chuyn vi nhau ch
bng tay st, c ch, roi gn b, hoc dao tu, min l n tho trn mt l cng nhng h c thi
a xm mnh v tng bc nhau bng danh t "i ca nh trong truyn Thu H hay trong cc
truyn Tu khc. C ngi xm tch V Tng h, ngi xm cu th rn i: Hon nn bt ly
chn qun t, Lm nguy bt cu mc yng hng". C k xm ba ch, ba "gng", ngi xm hnh
trung nhn hoc con "m lo th, thm ch c ngi vo khm n ti hung hng, khi ra em v
k nim mt vi cu ch Php nh:
"La richesse attire les amis"xm trn v hu.
"La paivret les loigne"xm trn v t (nh chng anh chng ny b mt v bn b ph phng
chi y).
C mt anh, ti c gp, xm khp thn th khng cha mt da non: hai bp tay nhng cu ch
nho:
"Tin ng tch kim bng cng lc
Hu lm nguy bt kin huynh.
Gia ngc xm mt con rng oanh c bit nht l sau lng, trn : Rpublique francaise
di thm cu: "Viva la France" v my con s "1914 - 1918", hi ra anh l mt lnh "cho mo"
tng d trn chu u i chin.
Danh t "du cn" c l do tch bn ny, nguyn l bn du th du thc, tay thng cm mt "on
cn (cn vn) bng st, ng hay g trc h thn, v sau v c lnh c bt cho bt nhng k tay
cm gy ho nn h i li, d chy n, cm mt ng iu bng ng khi hu s dng lm binh
kh hoc khi no cao hng ch chn no say th mln thi hi ph trm, k "th Su Trng", "th
thy Thng Chnh bn Bin L Ty Tr Vinh", hoc "th Cu Hai Ming" con ca Lnh binh Tn.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
V danh t "Bn Kn", thu nh ti c c nghe m con nt ch Sc Trng ht nh sau:

"c-tp lch S-cu-la Canh-ti-na Bn Kn",hoc thng thng nht v vn vn nht l hai ch sau
"Bn Kn" hay "B K" ch nho ln nhau.
Xt ra ngi Triu Chu c mt danh t "B n" (bt an) ni vi nhau khi gp mt vic g khng
may? Hai ting ny nghe ta ta nh hai ting "B K". Cu trn c th ni l "ng diu" c
chng? Mt iu ti bit chc l n c trc nm u chin 1914 - 1918. Lc nh ti cng bt chc
anh em la ht theo nh vy nhng k tht khng hiu l ngha g. V sau khi ln hc trng Si
Gn, ti c nm mi tm tablette de chocolat bn ti gc ng Catinat v Bonard gn "Bn Kn"
ti mi thy c l cu ny thu y; mt mn qu sang trng him c c em v x qu, ch Sc
Trng yu mn ca ti, nhng bi pht m khng rnh nn nghe tri b nh vy chng?(c-tp lch
S-cu-la Canh-ti-na Bn Kn phi chng l "la tablette de Chocolat CatinatBn Kn")
"B K" di x Sc Trng ca ti, thng c dng ng ngha vi danh t lu lu mc c".
Thng 8 nm 1962 ti gp li bn c Sc Trng l anh T Ngn ng, anh mch ti rng cu:
Canh-ti-na B K do in Candidat b-n l tch anh Long em ca Quch Xn, i thi s hc nm
1928 rt nn l "s t bt an" ("b n" ting Triu Chu l "khng tt").
Ti cng nh gn nm mi nm v trc, ti chu thnh Sc Trng c mt ng gi ngi Hu kiu
u git tc bm, ng ngi cao ln dnh dng, bnh nht hin nh Pht, nhng khi c mt a tr
con no dm ni trc mt bn ting v ngha l: "B cu ng gi", th ng gin d, mt ta tai,
chy theo ly ng iu tre b ti ht sen trn u, va kh va chi L m my! Thng Xch
cm xa. y : b cu ng gi" l "beaucop ng gi".
"Xch cm xa" ch l "cest comme c".
Nhng danh t v ti m khin nhiu bn b ng gi ny rt nhiu ln nh ti, ai xin ln
ting, chng ta s hip hi n mng v "b k" mt ba!
a) - Dinh Th, Cng s Kinh Rch
T Ct C Th Ng
Di theo b sng Bn Ngh, nh ph dn c u ct bng g tp, tre na v lp bng l "cn p (l
lp nh chm theo kiu Cao Min) hoc lp bng tranh. Nh th lm theo kiu nh sn, na phn
trn t lin day mt ra l, na phn de ra mt nc, tm ra git gy rt tin, thm c ci va r
tin va hp v sinh.
Cui ng T Do, ti bn qua ch Th Thim th c "Thu cc" v "Lng t" l nh tm ca
vua, ct trn b tre. Ch ny i xa gi l "Bn ng" v. Gn bn nhau c con cho tay a rc
b hnh qua li Th Thim. Nay bn vn cn, duy c li ngy th p thay vo bng mt
ng c rp trn mt chic ph chm chp, xc xch ti ngy trn dng sng bc. C li m miu
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
i u thai qua nhiu kip khc, c cn chng l cu ht truyn tng i i:

"Bp non m nng la l,
ai ve c con Th Thim!"
Xng ng tu chin cng Th Thim, i din vi c xng Thu qun. Bi thng c tu
chin u ti y, nn xm ny cng gi l "Xm Thu tri" nhng bi dn ta quen ni tt nn a
gi l "Xm thu" lu ngy cng quen tai. Xm ny cng gi "Xm Tu " v y l tr s ca bn
Tu thng trng bum en. Ch l "Tun hi dinh nghe oai v nhng ton qun ny, ting l
quy thun cha Nguyn, c phn s tun tiu ngoi bin c sng ngi v tu to chin thuyn nh vua
nhng tnh c kh cha, r l qun cp bin gp dp s h l ra tay, bt lun i vi qun Ty Sn
hay phe Nguyn cha. Dn gian u gm mt, m m tr nh nghe gi hai ting "Tu " l nn
khc.(Ti hng Denis Frres u ng T Do, khi bc v ca ln, ln mt tng nc thang, khch
s thy gn trn tng vi cy sng ng c nh np n ng ming v chm ngi ho mai pha sau
ui, sng ng ny ting n d hn tai hi gy ra, nhng th y nghe bay hn, lm bn Tu
king oai lnh mt).
Ngang Th Thim, bn ny b sng l c xng thu qun, trc kia quen gi vi danh t ngoi lai
"Ba Son". Ngun gc hai ch "Ba Son" cng trong vng nh chng. Mt thuyt cho rng Ba
Son do danh t Php Mare aux poissons gi tt li; nh rng thu trc kia gia Arsenal (tn gi
vo nhng nm 1960 ca c xng Thu qun) c mt con kinh o tay, nh nhng rt nhiu c
tm, thu y ngi Php thch cu c ti y, v sau xo nh lp i nhng danh vn cn, cho nn s
Vit Nam ho ting Php "mare aux poissons" ra ting Vit "Ba Son" c phn ng vng. Theo
thuyt khc li tha hi xa (i B c H no ) c mt anh th ngui tn "Son" l con th
ba, v lm s ny, ri ly t tn cho s n, thuyt ny v cn c, theo ti, phn chc l do my
bc tng ct ngha gng v xin cha cho c hn phng s gii quyt.
Thuyt th ba th cho rng "Ba Son" do danh t Php "Bassin de radoub" m c. "Bassin" " "Ba
Son", theo ti cng c phn ng vng nh thuyt th nht mare aux poissons. Theo quyn
Promenades dans Saigon, tc gi, b Hilda Arnold ghi, rng bui u ngi Php xut ra trn
by triu quan thi y lp t v xy ci tu "bassin de radoub" ny, c th sa cha cc th
tu chin tu bun ti y khi em v Php quc. Thi y, cuc chuyn vn u do ng thu, nn
ci "bassin de radoub" gip h nm vn mng x ny trong tay.
V danh t "Dinh Thng th" gi thay danh t "dinh ng l ni v (Direction de lIntrieur) truy
ra dinh ny ct xong nm 1864, ti c ni trong on trc. T nm 1946, tr nn "Dinh Th hin
Nam Vit" ri "To i biu Nam Phn, sau l "B Kinh t Vit Nam Cng Ho".
"Dinh Thng c Nam K bui trc quen gi l "Dinh Ph Soi" v chc Thng c hi Ty mi
qua vn nm trong tay v quan chc phong "Lieutenant-Governeur". n nm 1878 mi c ngh
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
nh bi chc "Ph Soi v" v giao quyn cai tr cho Thng c (vn quan). Thng c u tin Le
Myre de Vilers. Nay Le Myre de Vilers cht ba mi i vng, duy cn li mt u xe la trc
chy ng Si Gn - M Tho, m mi y gii bn cho v ch ci! Mi ln chy, u xe la Le
Myre de Vilers va ho va khc ra khi va tht ra la, m c khi khng trn ln dc cu Tn An
v cu Bn Lc, tro ln tut xung, ln dc khng ni tri k, xe cp bn cng ci cng "x hi"
n o oai v khip?
Nm 1864, ngi Php lp vn Bch tho. Gim c, ng Pierre l mt nh thc vt hc k ti.
ng sanh nm 1833, mt nm 1905, lm gim c vn Bch tho t 1865-1877.
Nm 1865, kim tra dn s Php kiu ti Si Gn, m c vn vn nm trm by mi by(577)
tr trong s c tm mi(80) thuc phi p. V th cho nn mi ln gnh ht Lang sa qua din,
va hay tin th cc tay c mu mt lt t xin giy php ua nhau p tu qua Tn Gia Ba
(Singapore) la m nhn v kn chn trung nhn. Cn li nhng bn km xu khng lm nh
vy c hoc v phi lm vic trong thm sn cng cc nh Ty oan, Ty kim lm th nh lng
tm g duyn cng "ch hai", "ch ba", "th mt" m mi c g cng u khp di danh t thm tho
con gi!
Qun ni rng t nm 1863 c gnh ht Ty qua din ti Si Gn y ri gii su cho khch
vin chinh. Ban s h ht ti nh cy ca Thu s c ti ni gi Cng trng ng h(Place
de lHorloge) gc T Do v Nguyn Du ngy nay v lc y th nh th ln (nh th c B) cha
c. K nh ht Ty c di v xy tm building Caravelle hin nay. Cn rp ln th bt u
xy dng li nm 1898, n ngy 1 thng Ging nm 1900 n l lc thnh ln lm. Gia hai trn gic
1914-1918 v 1939, vic em gnh ht t Php qua y din c tr cp khng l ca thnh, b
nhiu ngi phn i v c mun sa lm nh ho nhc (salle de concert). V sau nh ht Ty mt
khch ng h v cc tay n chi u b cc hp m, cc qun cm c nhc v c khiu v gip vui
thu ht gn ht, cn mt m khc th li thch cin, chp bng ni, va l va hp dn hn.
Thng T nm 1888, c vua Cao Min, c Hong Ln (Norodon) ng du Si Gn. Chnh ph Php
thit l tip nghinh trng th. Ngi ng y phc i l Php, o n kt nt kim cng, nn da gang
(chapeau melon) c gn ht xon tht ln, nhng ngi vn gi chn t chn mang giy da lng kiu
escarpin c gn ht xon.
Hai Php kiu Vandelet v Farault u gi mua hoa chi cho c bc ht me cng khai trn Nam
Vang t 1885 n 1889, v nht trnh (bo ch) la qu mi thi. Bi mun khng tn tin ph cp bc
mt m Chnh ph Php nhm mt cho lm nh vy, vua Min ly tin xu. Mt ph cp l lng
khc trn Nam Vang l mi thng "Nh nc" pht cho vua v cc hong thn qu tc mt s
phin ca nh oan, khng ht th bn ra m xi, hai mi t y nh hng rt nhiu n cch n thi
x Si Gn thi .
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
***
Sng Th Ngh gip vi rch Bn Ngh, ch gip nc l mt ci thoi loi gie ra ngoi sng, phong
cnh rt p, gi mt t Cp thi vo t ma. Ngi Php dng ti y mt ct c c tn gi "c
Th Ng" (mt des signaux). Sau y v c qun ru tr danh chiu m anh hng mc khch rt
ng, nn bm ru t tn rt khi hi l"Mi t bn tn dc (Pointe des Blagueurs) truy ra di
thi Nam triu, ch ny gi l "trm Gia Tn":
"Gia Tn nn tm thu xa,
Ngy nay c dng ct c gn bn".
(Kim Gia nh phong cnh vnh, bn in Trng Vnh K, trang 7).
Trn cht ngn c thng thy treo m ng, ban ngy l c vi, c mu, hoc mt qu bng sn en,
ban m th treo mt nh n, khi trng khi , tc l m hiu bo tin cho tu b bit hiu lnh trnh
l rn him nguy, ghe thuyn qua li, trong lc v ra sng Si Gn.
Ngh cho hi i xa, lc cha c xe t lng ly th i i y ton l "cuc b", sang lm mi
c xe king, xe song m v.v Bi cc c y nn khc ng t Dinh Thng th qua Dinh
Ph soi ri n xung ti Ct c Th Ng k cho l xa mt t t. Ngy nay cn li cu ht v
tch sau y:
Tin nht, hi trc c mt cp v chng chp ni, v l tay "dn bn" t ching lm cho Ty,
chng l ti "nu n ba ri ca Php - hai ngi ng nhau chung lng lm ngh bn lm v
(do Php ng rabiot tc d; xa Thng ch Joffre a dng danh t ny nht). Ngy ngy i v
chng thay phin nhau gnh gng v m m mc du ma gi, anh v ch cng phi quy trn vai
gnh " Ty bn nh vy t u ng T Do ngang dinh Thng th (Catinat) cho n tn m
sng ch ct c Th Ng (Pointe des Blanguers) i khi no ni, soong sch bch thc n mi
hu cng nhau gnh gnh khng v ngh. D u, cuc lm n va kh th anh chng bin chng
sanh sa chuyn n kia, mo m b tha, b gnh li mt mnh ch v m ng, cui ct. Tc qu,
ch ngh ra cu ht nh vy t tnh: "Thng th, Ph Soi Th Ng treo c, h, h,
Bu-don (bouillon), m lt (omelette), b tt (beaf steak), xc xy (sacr),
M ni (menu) nh o, by gi my b tao ! H h"
Thn lm mt m gi tru, mt ch bp dt nt, ng u khi tm hn b kch thch qu , li sn
xut my cu bt h lm vy, va lm ly thng thit, va t nh, bnh dn. ai sa cha hoc thm
bt c ch no. Ban u ch k ng di thm tht t trc dinh Thng th tri qua dinh Ph
Soi, on n b sng k cc thc n gm hm b lng xc xy (sacr) v h ln: no nc xp
b don, no ht g chin m lt, no tht bt tt, v.v v v.v Va k ch va nhc ngy thng
chng v nh to th th lun cu o c, t ra my cu nh o khuyn i ny mi r du chp
ra t khng y t giy ln ra mn n (menu): kh i l kh! No khi cc nhc thc khuya dy sm
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
c nhau, by gi mi va kha kh, ng chng ti nh coi nh tnh tm mn vi ti, Tri i l Tri!

Bui s khi, hi Ty mi qua, i c Thu s Jaurguiberry, ngi Php h xy c mt nh
tm lm dinh quan c, mt dng ng tr bnh cho cc binh lnh, mt Thnh ng (1860)
lo v phn hn, thm mt ci n qun in thng co v mt s t sch v cn thit ca chnh
ph. Bao nhiu c s y u dng ln trong vng gn nh thng n t. n lt c Bonard
qua thay th cho Jaurguiberry, khi tu gh Tn Gia Ba, Bonard t th lm v ch qua Si Gn mt
sn nh ton bng g, v y dng ti nn trng Taberd by gi. (Bn to nh ny cn gi k
ti Vin Bo Tng Si Gn).
Trc dinh c xy mt to nh lu cng ton bng g, trn nh lu c gn mt ng h rt ln
bo gi: nhn t tn l "Tour de lHorloge", nghe c n. V tr ci ng h ny vng gn
nh th ln v ng Gia Long nay l L T Trng. Ch Th Vin Quc Gia by gi th c S
Ngn Kh v nh Bu in. Cn mt tri binh s na th tm ni gi l th trng, tc Trng Thi
hi ng cu (Camp des lettrs), ni y ngy nay cn di tch my gc ip ty to ln, do ngi
Lang Sa trng che nng cho nhm nh qun ln "c loa" (boules gauloises). Cnh bn l ng
Blancsub v cc anh ch xm ny thng v ngc xng "Anh hng Lng-X-B".
Ngang Th Thim, gn xm Thu tri, c mt cu tu, tc danh "Cu G", cng gi "Cu Quan", v
trong xm c nhiu quan vin.
Trc khi i n kho n c, bc theo b thnh gn ca ng Phan Yn Mn", c mt con kinh
nh chy di y l "Kinh Cy Cm" chy ti ng L Thnh Tn i ngang S Pho th
(Pyrotechnie) qua S Cng binh thut (Gnie) l dt. Con kinh ny, khc ni di ti Ch C th gi
"Kinh Ch Vi" v vi s hng gi u bn ti y. Ch hng xe ngang nh hng ln Charner thu y
c mt ci ging ngt, tn gi "Ging Ch Vi". Kinh Ch Vi chy ti mt tin to chnh th dt.
Cn gia khong S Thng chnh (Port de Commerce - S ny c t 1860) c mt con rch, tc
danh "Rch Cu Su" v ni y c mt ci hm nui c su x tht bn nh ta thy bn tht b tht
nai hin thi. Rch Cu Su ni lin kinh Ch Vi ti mt con rch nh na do quan v Coffyn o,
v sau c ba con kinh ny u lp bng tr nn i l ng Kinh Lp chy t dinh trng ti
gip ng Cng L v i l Hm Nghi (Boulevard de la Somme c).
Ngay ch s Thng Chnh (Direction du Port de Commerce) c mt ci n (fort) v mt hnh
dinh dnh cho quan i thn t Hu vo Si Gn c ch n ngh. Tng truyn ni y c mt vi
ngi nh trc kia l ch tr ng ca Thi Thng Vng, Tn Chinh Vng v Nguyn nh. (Cn
ngay ch Vin Bo Tng trong vn Bch Tho, i Cha Nguyn nh c ct mt ngi nh ring
cho ng B a Lc dy Hong T Cnh, gi l Dinh Tn X. Dng nh sn nh ny c
di v ct li da to nh ca ng Linh Mc ng Phan nh Phng (nay l Nguyn nh Chiu)
nh nay cn thy. (Sau ny hi C Hc n Hoa "Socit des Etudes Indonchinoises" c xy mt bia
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
k nim ngay ti nn c "Dinh Tn X", bia y ngy nay vn cn, v pha t Vin Bo Tng,
day mt ng ra Rch Th Ngh. Tng truyn m tng ng B a Lc khi hnh ti ni y).
Vo nm 1860, chnh ph Php sa sang ng s m ra rng ln v cao ro, ch tri ong ch
tri d xanh, nhng dn gian cn gi lng trung thnh vi triu i cu, cn lnh nn c chng
Php, nn du ri rc l th, cng chng , v quang cnh Si Gn thi y c th ni gn ging
mt bi tha ma chen kinh rch chng cht ch khng hoa l nh ngy nay cht no. Cc nh dinh
Lang sa lc ban s u dng ton cy g v xm xt chung quanh ch Ngn Hng Quc Gia ngy
nay (Banque de l Indochine c).
Nhng con ng nh Bonard (L Li), Charner (Nguyn Hu), de la Somme (Hm Nghi), Pellerin
xa kia u l kinh rch sau ny lp i, tc nhin bui i n u cng gp ton nc v nc.
Ngay ch Ch Mi Si Gn l mt ao snh ly, Php gi "Marais Boresse", chnh ngay ch Khm
Ln dp b, bc theo ng L Thnh Tn, ta cn thy cuc t thp hn ng Gia Long (L
T Trng) chng hn v h o xung vi thc su l gp snh non en nhy, mun xy ct nh ph
vng bn phi nhiu tin v nhiu cng xy nn mng kin c.
Ngay ti ch To Tp tng v Ph n (1960), gn Ch C hin nay, trc kia c mt ngi Thnh
ng, gi Sainte Marie Immacule n l lc thnh thng 5 nm 1863, sau ph i nhng ch cho
To Ph n. Cng ni y xa l php trng, lc y t ao cn s dng i ao chm tay ch cha
dng gm my. Hai cy i ao ny my chc nm trc cn thy treo trn vch pha sau ch ngi
ca vin cha ngc Php Agostini, ti Khm Ln c Si Gn.
Dinh Tng thng, dinh cu Ph Soi, To Php nh ng Cng L u do nhn cng nh binh
Lang sa xy ct, th Ty xy gch v lm mc, phu gnh t u l san , phu ngi Vit cng
c nhng rt t. Trong b k c lc (Souvenirs) ca ng Doumer k li th gi tin xy dinh Ton
Quyn (Ph Tng Thng) l bn triu quan tin Ty, tc mt s tin to tt vo thi y (Souvenirs
dIndochine, Doumer, trang 70). Ci nh ba tng lu gc T Do - Gia Long (ng Khi - L T
Trng) by gi cng l S Trc B, vo i mi xy, c danh ting cao nht, cho n nay ngi
Trung Hoa cn gi to nh aasy l "Xm xng lu" (lu ba tng).
Ngoi tr nhng dinh th ca Chnh ph tu to, nhng nh kin c nht thi y k ra th c:
- Nh th c B.
- Nh Dng tu s (Presbytre).
- Nh Phc Sainte Enfrance.
- Nh Dng Saint Paul de Chartres, nh ny tng truyn do ng Nguyn Trng T ra kiu v coi
xy dng.
Cn trng dy cc quan cai tr (tham bin) danh gi "collge de Interprtes" th xa ch gi nh
trng S Cp, sau ny xy thm rng ln tr nn trng S Phm, tc danh trng Nt Manh
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
(Ecole Normale Des Institueurs) ri l Dng ng Chi Lng, k nay l Tng Gim c hc v v
trng trung hc V Trng Ton. Trng Collge des Stagiaires (Collge des administrateurs
stagiaires) dng o to quan cai tr thuc a. Gio s gm nhiu nh thng thi nh Luro,
Chon, Trng Vnh K (S Ti), Trng Minh K (Th Ti), v.v
K v nh t gia v tim bun bn ln th nm 1863, c hng Denis Frrs, nay cn thy y nh chu
xa t m sng chy theo ng T Do n ng Ng c K mi dt. Cc nh bun khc th nay
khng cn nn khng k lm chi chon giy.
Sau Nh Th Nh Nc, ng Duy Tn, ch Cng trng K nim Chin s Trn vong, vo nm
1778 c xy mt lu cha nc rt kin c v cao nghu nghu, c thang khu c ln tn nh cht.
Thi y gi l k cng kin trc, in hnh bu thip l "Chteau deau de Saigon". V sau, dn
c ngy mt thm nhiu, h cung cp nc khng , nn b ph b vo nm 1921.
Nhng kin trc khc nh S nu nha phin ng Hai B Trng, Cu Mng qua Khnh Hi, Cu
Quy qua bn Nh Rng, xa lp nm no ti truy khng ra.
b) T l m sng vo Ch Ln.
Con ng di theo m sng chy thng v Ch Ln, ngi Php t l "Route Basse"(ta ng thi
cng gi l ng Di) i chiu vi ng Route Haute (ta gi ng Trn).
ng Trn tr nn con ng V Tnh (nay l Nguyn Tri). Con rch di theo Route Basse, chnh
l rch Bn Ngh. T ngy Php sang y, k danh t Bn Ngh l mt, hai l thy dc theo rch
c nhiu nh ca ngi Tu, di tch st li ca xm dn Minh triu s Ty Sn v y lp vng
Ngn (a c ca Php ghi Bazar Chinois), nn t tn rch li l "Arroyo chinois".
Theo Gia nh thng ch, Trnh Hoi c k li, thi i Min triu, xa xa, ch ny vn cy ci
rm rp. Mt by tru rng t u ko n t hi ni dy, na m tru m lc mt ngh con; canh
khuya lng l rng ku con my ting vang rn: "Ngh ! Ngh " nghe tr li vng vng u y,
nghe vy m tm hoi khng thy bng thy tm, tru m nng tnh mu t, hip sc vi on tru
c, rung ph sut canh thu. Rng ng, con rch khai thng, ly tch y t tn "Kompong
Krabei", sau ny ta dch "Vm Bn Ngh" ch vit l "Ngu Ch".
Cn danh t "Nh Rng" l do tch trn nc nh hng tu chy bin (Php gi Messageries
Maritimes) c gn i rng bng t nung trng men xanh, ngy nay cn sng sng. Nh ny to lp
hi Php va qua y, nay gn ng trm tui, nhng nghe u s ph nhng ch cho mt dy lu
chc tri. Thu y, hai bn rch Arroyo Chinois nh sn ct san st, dn c tr mt, nhng khc ch
sung tc hn c th vo khong t ct c Th Ng chy n cu Mng mt ng Cng L, xm
ny c tn ring l "Dy Thy Bi" cng gi l "ng Th Tin. y l dy nh p nht thu
cu tro" phong lu nht i , va giu va sang. M c chi u cho ng danh t va p va
sang: thay v ct tp ct trm l c b ct g danh mc g, cm lai, my ni; thay v lp l lp
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
tranh th c nc lp ngi; thay v vch vn vch t, c vch c phong t hn hoi, ch c by

nhiu y m gi giu sang tt bc, my ch nh qu bui i ngang dng chn ht h: "H! Nh
g ct bng ng thy mt, vch r mt tay!"; khng b nh by gi, nh cao chc tri cn mun cao
thm, sn thang my rt, phng c my lnh cn ch cha va mun! Xa ngi tha t rng,
xy nh m cn, nay t t ng ngi, xy nh k tng, xa mt cc mt thc vung t ch, m
dn khng c tin mua, nay t ngoi my trm my ngn mt thc cng c ngi tu dnh
lm gi, ngy sau khi bn d sit hng.
T Cu Mng chy gip ch Cu ng Lnh l a phn lng Long Hng Mn, nh ct tp np chen
chc theo m sng.
Trong tp kho v Tn Th Tng, ng Khung Vit c ghi rng nh Tn Th Tng lng Nhn
Ho X, ranh gii lng ny chy t Rch Cu Kho n i l Kitchener v cn c theo Tn Th V,
con nui th hai ca Tn Th Tng th ngi nh ny to lc ti ng ba di Cu ng Lnh pha
Ch Ln gn dinh Lnh s Vit Nam Nguyn Thnh , v gn nh ng Trn Ngn V. Tn vay ba
trm ng bc con " (piastres mexicaines) ca trng s Blanscub, t vay bc c thng ngn
Janneau chng kin xy ct nh ny. V sau Tn mt, con l Th V bn nh mt ngn quan tin
Lang sa (trang 54-55, Tn Th Tng, Khung Vit).
Nh Tn c treo i lin
"Anh hng h x bt,
Qun t kin c nhi".
Con ng Boresse c (nay l ng Yersin) thi l mt con ng k l nht. Hai bn ng
chi l lp xp, m thp, by hy. y l xm Mi Lo, trong s Chm, Min, Lo u c, i ng
cu b bt bn mi, nay ngi Php nh n tm l, ra lnh phng thch v cho php t hp ni con
ng ny. H sanh nhai bng ngh t vn l ln rng n l da nc em v ng gu l mc
nc ging.
Sau ny bn Mi Lo u cht gi hoc cht ln mn hoc gi di c theo con chu i lm n x
khc. ng Borresse cng nh ng Lefbvre, i li mt ngh mi khng thua s qui g l gi
mi dm lm n cng khai ngoi ng t chng vng nh nhem cho n khuya l khuya lc, t tp
ngoi ph l li nu ko, by tr kh , m trt phn ch mi bt giy khi nhang, em i r mt hai
ho bc. C no tt s gp khch sp cho nm cc mt ng bc, cn coi qu hn t giy bc mt
trm hai trm by gi; qua ngy sau, ting n rm, tng l "hu khi" ph l! Danh t " B
Rt c thua g danh t "Anh ch Bn Kn".
Nm 1913, x trng Cuniac sai lp ao ly "Marais de Boresse" v xy ct to Ch Mi. Bn gi
mi dm chu u, gm gi t ching: Hy Lp, L M Ni (Rumanie), Ba Nh Cn (Balkan) khng a
gn gi gi "B Rt", lp ring xm Bnh Khang ng Fillippini, dEspagne v Mac Mahon. Chiu
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
chiu lnh sn ci gin tru a ngoi ng, nh ma n tay t (Mannille quatre) thua phi tr
bn cc khai v (consomation), va ng 8 cc bc (0$80) l sch ti! (Bc quan thi y tnh mt
ng bc ng Dng n 2,15franc n 2,20franc). Gc Bn Kn t din c bn nh hng ru ty,
n khch t su gi chiu n hai gi khuya, sau dp dn ch cn li qun Pancrazi l gii chu ng
nht. Qun Caf de la musique gc ng T Do v L Li ngang Nh Ht Ty, nm 1905 sang
cho lo qun Pancrazi, k bin thnh nh thuc ty Solirne, rt li l nh bn kem Givral.
Ci Cu Quan ni ni on trc, chnh gn con ng B Rt, ng ra ng Kitchener, ch
y nay cn mt ngi nh, mt rp ht bi cn gi tn xa "nh Cu Quan" v "Rp Ht Cu Quan"
nh lc cu thi.
Cn gi Nht Bn th t tp khi Bt Nh (Commissariat du 2 Arrondissement) Cu ng Lnh,
ng trn dy lu ng mt xo qua Bt Nh. Nm 1914, trc ngy c tin xy ra trn chu u i
chin, gi Nht c mt lnh bn x t rt lui v o Hoa o, t y khng tr qua Si Gn na.
Rch Cu Quan chy ti Xm L Heo l rch Cu ng Lnh. Gi lm vy v y c ci cu bng
cy danh mc do ng Lnh binh xut tin ra lm, cng nh trn rch Th Ngh, gn vn Bch tho,
c cu Th Ngh, con gi ng Vn Trng Hu, xut tin ra ct. Tch ny nhiu ngi bit. Chng b
l mt ng Ngh chnh cng; lm li mc trong dinh T qun. B thng chng, khng mun chng
sang cc thn nn tu kiu, m c lu truyn n ngy nay, cng l mt gng sng soi chung
thin c.
Xm L Heo i v mt i l n Cu Rch Bn. Ni y, nm xa li 1920, ti c quen mt
vng tc h V. Ch gia c k li cho ti nghe mt chuyn nay. Ni y, nm xa li 1920, ti c
quen mt vng tc h V. Ch gia c k li cho ti nghe mt chuyn nay nhc li vi c s d dt l
chuyn V Phi Loan trong chuyn Lc Vn Tin, ng Chiu l "r ht " ca gia nh ny. Bi
mt v v "m lo ngi ta khng g con" nn ng khng qun ghi ln t giy trng h danh ca
con ngi en bc.
Khi ch Cu ng Lnh mt i th gp "Cu Mui", v thu xa, nhng thuyn i bin (ghe ca)
ch mui li i chc vi ngi Si Gn u bn ti y. Trong xm c nhng kho bng l ca
ng cu dng cha mui. Ngy Si Gn b Ty chim, binh ta rt lui, b li y tr tri my dy
nh x xc, mc tnh ma sa gi tp. Chn ny cng cn gi c mt rp ht bi v mt ngi nh
xa y tn c: Rp ht v nh Cu Mui.
Khi Cu Mui th n Cu Kho, ri n Xm B Tim. Gi Cu Kho v xa y l "Kho Cm
Tho" ca nh vua xy tch tr lng m t Lc Tnh ti ln cng np. Tn ch khc gi l "Tn
Trim Phng".
T Cu B Tim v xa cht na l ti Cu B . y l a phn lng Ho Thnh v lng Tn
Thnh, tc danh "Xm L" (bn l lp nh) v "Xm Cm" (bn cm, cm chi). B sng i din
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
cng tr v bn l nn cng gi lun l "Xm L".

T Cu B v xa cht na th n Cu Hc l a phn lng Bnh Yn. Dn c ti y sinh sng
bng ngh i chc vi ghe ca v thuyn bum t Hu try v Nam. Gi Cu Hc lm vy v ti
y xa c mt ci ging xy ming vung vc nh ci hc ong la (ging hc). C Trng Vnh
K thu sanh tin thng khen ging ny nc ngt nu tr thm ngon khng nc ging no b.
T Cu Hc v xa cht na, th n mt ci p gn dng ng Ch Qun. l lng Tn King,
tc danh "Xm L Rn Th Vp". Nh thng Ch Qun ct trn t thuc lng xa "Ph Hi
Thn". Ti y c mt l hm vi. Khi dng ng Ch Qun mt i c mt cy cu dng lm
ranh gii lng c Lp v tip theo l lng Tn Chu, tc danh "Xm Cu" v dn c chuyn
ngh h bc. Xa thm mt i na l lng An Bnh Thn tc danh "Xm Du", ch gi "Phng Du
Thn" (bn du phng).
T Xm Du chy v nh my xay cng cn l lng An Bnh. i din bn kia rch l lng "An
Ho" ca phng Vn . Ti y c con rch c tn "Rch B Tnh" cu ti y cng gi l "Cu
B Tnh". Rch B Tnh chy t nh my xay tr ra ng V Tnh, n mt cy me i th th dt.
Gc me ny li nm 1952 ti cn thy nhnh gc cn ci c v c th lm; nm 1957, c vic i tr
li xm ny th gc me xa mt hay l do ba thnh i trc ti ri? Trc y, li nm
1955, Cho trng Cy Me ting n ngon nht, khuya no cng ko nhm phong lu xa m v
ci gin ni y!
Xa v trong mt i na th ti Vnh B Thung, rch ny do Ph Tng trn thnh Gia nh Hunh
Cng L ng xem o, hi nm 1819, rch chy t y ra ng t. Xm ny l xm xay la gi go.
Ti y c mt ci ging nc ngt hu danh, mang tn Php l "puits dArdan". Cng l: puits
dArdan trc kia bn kia b sng. Sau nc Vnh B Thung xoy mnh v chy dng v ging
tht lu ngy n t mt khunh t y ri ging lt vo gia vnh, k bit tch lun. B Thung ch
gi Th Thng. Xa ni y c cu Th Thng v An Thng H.
T Cu B Thung chy v ti Cu St l lng An im. Ni y t khi mt i t ch va bng
ging, bn pha nc sng bao vy, t ma c, mn, ch duy nc ging trn ln l ngt, mt; xt ra
mch nc su v xa ngm n, tn ch Tn Tnh. i y ghe thuyn mc nc ch i bn xa gn
l mc nc ging ny (i Nam Nht thng ch, Nguyn To dch, trang 65). Xm An im, m
rch c tn ring l "Xm Ch" (xa bn kim ch) nay cn thng dng. Cu Xm Ch bc qua Xm
m bn kia m rch.
c) Bn kia rch Bn Ngh
K di theo b rch l lng: Khnh Hi, Tn Vnh, Vnh Khnh, Bnh Xuyn v T Xun (Lng
Vnh Hi sau ny l do cc lng Khnh Hi, Tn Vnh v Vnh Khnh gp chung li). Ranh lng T
Xun ng rch ng B, tc danh l Xm Te (Te l gii dng nh c. Gii trong Nam gi l
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
"nhi"). K n lng An Thnh (sau i thnh Tuy Thnh), lng Bnh Ho (Thnh Bnh), tc danh
Xm R (R l mt th li c th ct ln ct xung c). K n An Ho ng, Hng Ph (Xm
Than). Trc khi v n Ch Ln, ngang Xm Than, c mt ging gn m sng, tn gi "Ging
Hng Xo", v dn i nc em v nu n vn n i v ua nhau n ging ny ginh git i
chc:
" Ging Hng Xo mc lao xao,
K ch thuyn ngi chuyn b"
(Gia nh vnh, trng 9)
Xt ra, khi cha t ng nc v dng nh my lc v dn nc xa v Si Gn, th vn ging n
l li hi nht trong i sng ngi dn th y. Thm ch cc quan Ty, nh no khng c hm
cha nc ma th cng n nc ging, v ging no nc tt th ni danh khp vng.
T Xm Than v Ch Ln, hai bn b sng, nh sn san st. Ch ny ghe thuyn min Lc Tnh ln
u ko ln, no ghe ln nh ri, bn bnh, ko, cho, v.v bn n khuya l khuya lc, vn cn
nghe ting gi rao hng lanh lnh di sng, h, ht, nghu ngao, tc gi: "bn vm", "bn ri".
d) Cu v Kinh Rch Vng Ch Ln
Dc theo kinh Ch Ln c nhiu cu cao cng, c bit ca x Ch Ln, v cu rt cao c bc thang
b hnh ln xung d dng, xe p dt tay hoc khing vai qua li khng kh, nhng bt tin l xe c
chy qua khng c, cu ny ct lm ra gip ngi hai bn cu qua li bng chn khi i i
ghe lu lc, duy xe c phi chy vng ng khc, cn ng nc vn lu thng, ghe chi v tu c
th chun qua ln li khng tr ngi lm. K s l:
1. Cu Xm Ch, ngay con ng Tn ;
2. Cu Ch Ln, tr v Ch Ln c;
3. Cu Ch V, gi lm vy v xa y l Ph Ch bn vi;
4. Cu Xm Ci;
5. Cu ng Ln (v xa dn khng dm gi tn Hu Phng;
6. Cu Bt Bnh Ty qua Bnh ng;
7. Cu Ba Cng tr ra ng Cambodge v Yunnan;
8. Cu c bc thang tr ra ng xung ng G Cng;
9. Cu Palikao, (gn y c nh giu bc th t l H nh);
nhng k hoi khng dt, ch thm bc tr. Vy xin tm , tm thi nhc li Ch Ln th xa
c hai ng thu thng thng vi M Tho v min Hu Giang, c th ni l hai ng sanh mng
gip s chuyn ch th sn v m cc min Ty c mau chng v r tin:
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 4 - 4
1. Th nht l Rch Ch Ln ni lin Rch Ct (Sa Giang) vi Rch Bn Ngh, do Kinh Rut Nga
(M Trng Giang) o nm 1772, v Rch L Gm.
Ti ng ba Rch Ch Ln v Rch L Gm, c Kinh Vng Thnh (Canal de Ceinture) n thng n
pha sau n Cy Mai. Gi Kinh Vng Thnh, v khi ngi Php chim Si Gn vo thng mi
mt nm 1862, theo d n Coffyn, th c Bonard truyn o kinh ni lin Rch Ch Ln n
Rch Cu Kiu, lm cho c mt ng nc bao bc vng Si Gn Ch Ln tr thnh nh mt
c lao. C c thy bn chc ngn nhn cng ra o kinh y, nh b ngang hai mi thc, b su
su thc, bng qua ng Tp Trn, di li su cy s (6km). Nhng cng vic d dang tht bi, v
c Bonard nh b na chng cng tc y.
on Rch Ch Ln, t Cu St ti Rch L Gm, trc kia c Rch Ph Xp o nm 1778, gn
y lp thnh i l Tng c Phng.
Khc rch chy t ng Vn Nam (Yun-nan) n Cu Ba Cng, (trc hng x bng Trng Vn
Bn) xa o nm 1782. Trn on ny c Cu St, Cu ng, Cu Vn Nam (bc ngang Rch
ng Vn Nam), Cu Khm Sai (sau ct li i tn l "Cu Ba Ming"), v cu Phc Lm, ti
ng Xm Vi. Cu Phc Lm l cu t Cu St n Rch L Gm sau lp i tr nn ng
Khng T (Gaudot c v Bonhoure c) thm mt khc l ng Trang T (quai de Fou-kien) v Bn
Xe . Khi lp rch th cc cu cng b trit h.
on t Rch L Gm v Rch Ct, ti ng Danel (nay Phm nh H) ngay n Cy Mai, c
cu c bc thang, ting Php l Pont Danel, ta t tn Cu Cng Xi Heo. K bn c l heo
Thnh, t ngy l lm heo c di v Chnh Hng th tr s l heo sa li lm trng hc chi
nhnh Trng Cy G. Dc theo rch, pha tay tri c con gch nh ca L Siu trn c bc cu gi
"Cu Khum".
on ng Minh Phng, bc ngang qua Rch L Gm, c Cu Cy G. Cu ny khi xa lm bng
st trn lt vn, nhng hai bn dc cu quo xung ng L Gm v Ph Lm, cao v gt, nn
thng xy ra nn xe king lt ni y. T nm 1924, cu ny c c li bng sn v bt
nn xe ng. Ni v trong gn L Lu, th c Cu B K, v n thng vi ng B K, nay l ng
Ph Lm, v c "Cu Xy", loi cu ny lm bng cy lt hai tm vn c tay vn, nhng t khi m
con ng Renault v cu c Renault, (nay l ng v cu Hu Giang) th Cu Xy dp.
Dc theo Rch L Gm, v pha tay mt c con rch nh ca l lm gch hiu Qung Di Thnh, o
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
tin ch chuyn t hm gch t Ph nh, (nay l pha tay tri ng Hu Giang), trn con rch
nh ny c "Cu Ch Bon", ct bng st. Ti Cu B K tr bn tay mt, c Rch ng Bung, chy
mt nhnh ti lng Tn Ho, mt nhnh ti lng Tn Khai. Trn nhnh i Tn Khai c cu st gi
"Cu n", v trn ng tr" ngay trc n Ph Lm. Trn nhnh i Tn Ho c "Cu Tre",
Cu Xe La (xe chy ng Si Gn - M Tho) v Cu ng Bung ti bt Ph Lm l trn ng i
v Lc Tnh. Cn khong rch t bt Ph Lm ti ng ba Rch L Gm th c cu cy ca t nhn
bc i qua cha Gii Bnh (nay gi Thin Trc T).
Rch Ch Ln, ngy xa l ng giao thng thnh vng. Ti ch bn xe, ngy trc ghe chi u
tp np v ghe sa cha. ghe ngy nay tr nn Ch Bnh Ty do ng Thng Hip hin t
xy ct. Dc hai bn Rch L Gm, xa c l gch: l Tn Di Hng, Qung Di Thnh, Hip Hng;
thm c l siu v l lm lu.
L gch Tn Di Hng, ti ng ba Kinh Vng Thnh nay dp, trn khu t ny nay ph x ct ng
c.
L siu Bu Nguyn nay cng ngh vic, tr nn l lm ve chai v lm giy sc. L gch Qung Di
Thnh, ti Cu Ch Bon, cng dp, ni y nay c nh chuyn lm giy sc.
Cn l lu th sau i thnh l chn, nhng cng khng pht t cho lm.
L siu sau n Cy Mai cng dng Kinh Vng Thnh ra Rch Ch Ln. Nay rch Kinh Vng
Thnh cn v l siu cng thi hot ng.
i din l siu Bu Nguyn, bn tay mt Rch L Gm, khi xa c ging H Tng, ging xy hc
vung, nc tht ngt v trong mt, ma hn nng, ghe i nc t Ch m, Bn Lc, Cu ng
Thn, Cn Giuc, Cn c u ua nhau chen chc n ni y, gy cnh tp np n o. T khi
lp Rch Ch Ln, th Rch L Gm, Kinh Vng Thnh khng thng thng v cn ln. Cc l
gch, l lu, l gm, l siu, sinh k mt, cng dp ln. Ngy nay xm L Gm ch cn st li ci
tn trn, m khng sn xut gm na.
Tr li vn tm hiu thm v v tr Si gn
2. Con ng thu th nh l Kinh Ch Ln cng gi l Kinh Tu H (Arroyo Chinois).

Vng Ch Ln th nay bun bn thnh vng mt phn ln l nh Kinh Tu H ny. y l ng
thu vn ni lin Si Gn vi cc sng ngi chy xung mit Hu Giang. Con ng thu ny tin
li v cng v thu ngn ng ghe thuyn trnh c nguy him khi tr ra ng bin vo
Ca Cn Gi. Tu nh, ghe thng h, cc ghe chi "n la" t Bc Liu, Bi Xu, Sc Trng, ko
ln, hoc thuyn "c en" Bin H (Nam Vang) xung, u noi theo Kinh Tu H ny m "n
hng", "n go", hoc i "ct la" ln cho cc nh "tu khu" v nh my xay Ch Ln, cng nh
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
nh con Kinh Tu H ny giao dch vi thng cng v cc tu hng bun xut ngoi.
Con kinh ny, ngoi vic li ch giao thng v kinh t cn l con ng chin lc, th xa tu
binh Php mn n m n vy n Cy Mai v thun ng nh p ch M Tho. Con Kinh
Tu H tng chng kin nhng bin c lch s au thng ca ta v lch s n c ghi rnh
trong cn s Vit.
Kho ra v Rch Ch Ln cn hp, (cng v th nn sau Php lp b) nn c mt con kinh rng
ln hn, nm Gia Long th 18 (K Mo, 1819), Vua h lnh cho o Kinh Tu H. Ph Tng Trn
Gia nh Thnh l Hunh Cng L, (cha v Vua Minh Mng), c phong lm Khm Sai, hip vi
ng Tng Thanh Tra Gia nh, iu khin mi mt ngn bn trm su chc nhn cng (11.460),
chia lm ba tp, mi dn cng c lnh mt s tin v mt khu phn, khi cng ngy 23 thng ging,
n ngy 23 thng t nm K Mo (1819) l hon thnh, ng ba thng. Con kinh ny bt u t
Cu Thng (nm gi l Cu B Thung) chy n ng t sng Rch Ct. Sch ni kinh di 2.129
tm v 1 b, bng chn dm ri, (mi dm 576 thc ty = 576 x 9,5 = 5.472 m). B ngang rng
mi lm tm (mi tm 8 xch, tnh ra 0,32 x 8 x 15 = 36m90). B su c 9 b (mi b 6 xch =
0,32 x 6 x 9 = 17m28). Mi bn kinh c cha mt b t rng 8 tm, b kinh y thng lin vi
ng s rng su tm. o ri, Vua Gia Long t tn khc kinh y l An Thng H.
Nay rp vi on Ch Qun v Cu ng Lnh, gi chung l Kinh Tu H (Ti liu rt trongPh
Thng s 15 ngy 15-7-1959, bi ca ng L Ngc Tr vit).
Theo bGia nh Thng Ch ca ng Trnh Hoi c, th vn l lch nh c o rng ra, nhng xt
qua a xa ca ng Trn Vn Hc v v tnh Gia nh trc nm 1815 th khng thy c con
rch nh y.
Theo s, Rch Ch Ln chng kin hai trn chin tranh:
1 - Thi Nguyn nh, binh Ty Sn tn st ngi Hoa Kiu ni ch gi "Thy Ngn" ( Ngn),
trong ba thng "khng ai dm r ti ming c ming tm" (1782).
2 - Thi Php chim Si Gn, thu qun Php dng khinh pho hm Jaccaro n ng trn Kinh Ch
Ln, u ti u ng Tn (v th h t tn ng y trc kia l ng Jaccaro), cn mt
chic khc h u ti sng Rch Ct bao vy n Cy Mai ca Nguyn Tri Phng.
Con Kinh Ch Ln thng ni cn ct cn tr s thng thng v phi c vt hoi mi dng
thun tin.
Dc hai bn b kinh, c nhiu nh my xay go nh hiu Nam Long, hiu Kin Phong, l danh ting
nht, u ca Hoa Kiu v nhiu chnh la go dng san st k lin nhau t Bnh Ty n Bnh
ng. Hng ru Bnh Ty cng v hu ngn Kinh Ch Ln ny. Nhng cu bc ngang Kinh Ch
Ln k t Ch Ln C tr v Bnh ng th c Cu Ch V dng i qua Xm Ci, Cu Bt Bnh
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Ty v Cu Hng Ru. Cu Bt Bnh Ty v Cu Hng Ru l loi cu c mang c, xe c mun

qua phi theo hai mang c t hu leo ln. Hai dy nh my ny c mt thi thnh vng. Qua i
Nht Bn chim Si Gn cc nh my ny b Nht trng dng v qun s, tr nn nhng ch cho
my bay ng Minh di bom. Nm 1945, c mt trn bom di xung trng nhm nh my Nam
Long, khin thng dn v ti cht rt nhiu.
Cn gia khong Rch L Gm v Kinh Ch Ln, c kinh gi Kinh Hng Bng ni lin hai ng
thu ny do khc kinh ng Vn Nam hip thnh mt ng ba v ni y c cy Cu Ba Ng. Cu
ny nguyn khi xa lm bng st lt vn, v mt cuc ho hon xy ra ng Gia Long (nay l
ng Trnh Hoi c), thin h bu ng trn cu ng xem, dn dp qu sc chu ng, nn cu
sp. Sau ny xy li cu c sn ct st v t tn l Cu Ba Cng.
Dc kinh ng Vn Nam n Cu Ba Cng, trc mt hng x bng Trng Vn Bn, nay lp
bng. Ch cn khong t Cu chy ra ti Kinh Ch Ln l c nc chy.
Bc ngang khong kinh ny, dc theo Kinh Ch Ln th c Cu ng Ln (Tng c Hu
Phng). Cn t ng ba Cu Ba Cng n Rch L Gm, c c thy nm cy cu:
- Cu nc ng G Cng, xe i khng c, k ri!
- Cu Palikao.
- Cu nc ng Minh Phng.
- Cu Kinh.
Hai cu nc k sau y nay thay bng cu c: ci th nht l Cu Bnh Ty my nm v trc,
cn ch chic xe in Bnh Ty qua Ch Ln Mi, ci th nh l cu c Bnh Tin. Kinh ch ny
gi Kinh Hng Bng, v khi xa dc hai bn b kinh c trng cy bng bng to mt m, thng c
ghe chi u ti kinh ny nhiu v c sa ghe (sau lp bng tr nn Ch Ln Mi). Hai dy nh hai
b kinh phn nhiu l ca ngi Tu, nh ct kht st nhau chen chc. Bn tnh ngi n b Tu
hay tin tn, ng g cng ct dnh, xc ma, dm bo khng mn no b, nhng n b Tu cng
c tnh rt l nh khinh thng, thm tr con ca ngi Tu c tnh a chi la, nn ho hon xy
ra rt thng. Khong u nm 1923, li thng Ging m lch, mt cuc ho tai tn khc cha tng
thy, xy ra. Hai dy nh l v ngi t khong Cu Bnh Ty chy sut n Cu c Bnh Tin u
lm mi cho la. La gp gi chiu cng mnh d thm, nn dn c phn lo dn c, lp lo cng
con dt m, la khc rm tri. Sc la mau l cu cp khng xu, la dn ngi ra gia ng v
tng cn gi, la tp vo ngi mt cch rng rn khng t xit. Tng th nn nhn nhy xung
kinh, nhng than i, nc di kinh li nng nh si, nn nhn cht quay, cn cht luc! Sng ngy
sau, i ngang y cn bay mi kht, no ln g, b nguyn con nm chnh nh chng cng, no da
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
hu nguyn va, kh c gc chy nguyn kho, by ra khng ma tri no lm! Sau trn ho tai d
tn nm , c mt do hn lu, khng ai dm nhc n chuyn tr v lp c ch ni chn c: Kinh
Hng Bng. Chnh ph Php tha dp lm ra con ng vng xe mit Hu Giang bn ln
chy mt chiu v Ch Ln, nn gi ng Hu Giang. Nh du vt c khng cn, nn dn dn ln
m tr v, n nay mi c mi phn thnh. Ng u nm 1945, qun i Nht n y, thiu cy
dng, nn bn chng h lnh n cy bng cy me hai bn b Kinh Hng Bng v Rch L Gm
lm hm np ni Cu Bnh in, bo hi dn c hai xm, k no ra ng, bt lun mc y phc
Langsa hay y phc Vit u b chng la bt i ko g, khin nhiu ngi phi chui mnh xung
Rch L Gm, kt g thnh b th tri ra xa, mi thot khi tay bn qun ln.
K v kinh rch cn c Kinh L Gm (Canal Des Poteries) vng Rch Ct v Kinh i (Canal de
Doublement), o sau Kinh An Thng H, cng l mt con ng thu gip ch rt nhiu cho s
thnh vng hai th Si Gn v Ch Ln.
e) - Nh Xm trong Ch Ln
Nhng xm trong Ch Ln cn gi c tn theo xa, l:
- Xm Than
- Xm Ci
- Xm Du (chuyn bn du phng).
- Xm Bu Sen, gn n Cy Mai. Tht ra l bu l lon, y c rc, c lc bnh; sen khng cn
mc na. ng ln vi Bu Sen ng V Tnh nay l Nguyn Tri, mit Ch Qun.
- Xm Gi, lm gi u xanh gn Cu Cy G. Lm ngh ny phi thc khuya dy sm. T hai gi
khuya n nm gi sng phi xung sng i gi, lm cho sch v u xanh cn eo theo, kp
tang tng sng c bn ti ch. Mi ngi i u c em theo mt ngn n, nn quang cnh khc
sng gia m khuya tht l rn rp v vui mt. Gp chu ch Tt th cnh cng tng bng, no nhit
sut m.
- Xm L Bn, gn ging H Tng.
- Xm Ph Gio, khi xa gio mm, (gn n Cy Mai).
- Xm Ry Ci ca ngi Tiu (Triu Chu), hai bn l i v Lc Tnh, (ngi Tiu trc kia c
sm xe hai nga ch ci ra cc ch Si Gn, Ch Ln, Bnh ng, Bnh Ty, th xe ny nay
khng thy h dng na, i li cn thy ta dng ch c, ch khi dn nh. Ta nay gi l "xe
c", (xe c chic,thng mt nga,xe c i, hai nga), v qun rng s khi l xe ci ca Tiu by
ra.
- Xm U Ghe (Ch Ln Mi)
- Xm Cy Cui (Bnh ng)
Khi xe la in ng m sng cn chy, trong cc xm c xe chy ngang, cng ty Php la tn c
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
t cho cc trm xe , tn Vit km tn Php, v hnh dung bng mt m hiu tng trng, va treo
trn nh ga va in trn v tu, nh gare Jaccaro l "trm Xm Ci", m hiu "cy b co st" v.v
f) Con ng Si Gn v Ch Ln
tc danh ng Trn (Route Haute)
ng trn (Rout Haute), xa do ng Olivier de Puymanuel phng hoa tiu, ni lin Si Gn v
Ch Ln, i chiu vi ng Di (Route Basse) ng M Sng.
Xa c hai ng xe la ni lin Si Gn v Ch Ln.
A. - Mt ng M Sng:xe chy bng than ci, ti vn hng ho; v tri cy mit Li Thiu, trm
chnh trc Ch Bn Thnh, nay lm Bt Cnh St. Xe chy hai ng:
1. Trc chy t Ch Bn Thnh, bc i l De la Somme (nay l Hm Nghi), dc theo m sng ti
ng Luro (Cng ), ln trm Hng Sao (ng Mc nh Chi), quo Phan nh Phng (nay l
Nguyn nh Chiu), inh Tin Hong, gh qua t H, thng v Gia nh, trm cht l Li Thiu.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 4 - 5
2. Xe ga chnh ch Bn Thnh, ri chy v Ch Ln, trm cht l ga Bnh Ty.
B. Mt ng gi xe la gia,trc chy than ci, sau chy in. Xe ch b hnh nhiu hn hng
ho, bt u t ga Ch C Si Gn, ra Ch Mi Bn Thnh, ri chy cp vi ng tu ho Si
Gn - M Tho di theo ng Phm Vit Chnh, Nguyn Hong, thng n ga An Bnh, chy dc
ng Thu Bnh (nay ng Khnh), bc theo ng Tng c Phng tr ra ga cht l ga Ch C
- Ch Ln (ga Rodier, ni danh xa im mc ti nhiu v ti nht). i xe ng ny xa l
sang: V hng nht Si Gn v Ch Ln l mt ho bc (0$10) c ngi bng di c tri nm b
trng. Hng nh: su chim ty (0$06). ng ch non su cy s ngn (6km) m chy hn ba mi
pht mi n ni, c h, n, ai, lc; vui v xe chy mt i, thy di tch ng Tp Trn mnh
mng (nay l i l L Thi T) v nu l bui tra, s c ngm cnh ngi Tu ng g ng gt
trn xe, bun l c khi ni khc ng y b im git tin nhy xe hay anh ch mc ti. Sch ni
khi xa, lm con ng ny gp nhiu m m, (t chn ng Tp Trn c), Langsa c l pht ba
quan tin v mt xp vi cho mi ngi m v m b ci tng.
Sau b con ng ny v xe chy ci.Thay vo bng xe in v ng xe chy t ch Bn Thnh di
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
theo khong gia con ng Trn Hng o, n ng ng Khnh, Tng c Phng, v trm
cht l ga Rodier. ng st ny bi b hi nm 1953 v qua nm 1954 c kho lp nha.
Ba bn mi nm v trc, hai bn ng xe la gia c trng xoi v mt chen ln nhau, tn l sum
s bng rp, n nay v ln hi m mang ng ra rng ln phng tin lu thng nn khng cn
gc i th no st li, c cn chng l nhng danh t khu gi: Xm Vn Xoi B Ln (m phn
ca gia tc Hu Phng) trn ng Phan Thanh Gin. Xm Vn Mt (xa dn ngho ly ht
mt xay ra bt, bn: xm ny truy ra li Taberd-Mac-Mahon c, v ng ln vi mt xm mt
trn Ph Nhun, ng V Di Nguy ni di.
Gn Ng Su ng V Tnh (Nguyn Tri) cn thy ngy nay ngi m L Vn Gm t o thi
Thiu Tr, b hnh hnh li nm 1847. M ny nay nh ph xung quanh che gn bt mt v m ln
st xung thp hn mt ng l c mt thc su, suy ra ng v ph mi p ln cho khi ngp
lt nay mi cao lm vy, cn t xm ny khi xa ly mc m Li Gm l bit thp v nc th
no.
Hc gi Trng Vnh K chp li rng xa ti ch Khm Ln c (nay i Hc Vn Khoa), gn bn
To Php nh, thu c mt ci ch tc danh "Ch Da Cm", tc l ch nhm di gc mt cy
da nhnh cm l gie khm xung mt t. Xa y l xm bn trng, bn lng, yn nga, v mo T
Ti.
Nhc n cy da, cn thy gn To Php nh, pha gc ng Nguyn Du v Nguyn Trung Trc,
cn my gc lu i, c dnh lu g vi "cy da cm" xa chng?
Tip theo Ch Da Cm, c Ch i (bn i, bn la, v.v) Th c Trng Vnh K cn sanh
tin, th Ch i n di t xm Boresse gip qua ng xe la Si Gn - M Tho. Khi Ch i l
Xm m Bum ri ti Xm Thun Kiu ng dc theo ng Thun Kiu.
Cn ni g vng Ch Mi nh ngy nay ta thy, xa kia li l mt ao snh ly nc ong. Nh
ni ri, nm 1913 ngi Php lp ao vng xy nh ch c lm l lc thnh trng th gi l "khai tn
th". Ch ny gn ch bn nc ca thnh xa nn gi "Ch Bn Thnh" cho n nay vn cn gi
nh th. Ngy khai mc c chng "c by bang" c c bng hnh "Quan m Tay Xch Gi C", hnh
"Hng Hi Cm Qut Ba Tiu Chp Tay Bi Pht B" ton do ng nam ng n tnh nguyn chu
cho cc th m bong hnh th nm giy, c ngy ng trn mt ct st nh c hoa l che kn, chn
tay t lit v khng c ng c. Li c ma ln, th v, ht Triu Chu, ht Qung ng v ht bi
din ngoi tri, c n, c bng, nhc ng m, v nhc "m dch" Php. Snh vi ngy nay, th cuc
l rt tm thng, nhng vo thi y ting n khp Lc Tnh, u u cng n nc ko nhau v Si
Gn. C cu: "Xem c l Tt Tn Th mt ln cht cng sng thn!"M i th ch c ng thu
l tin. Nhc li th , c tu "Lc Tnh" chy t Si Gn ln Nam Vang tri qua cc ch nh M
Tho, Vnh Long, Chu c, v.v Tu nh hn chy mit Hu Giang th c tu Plican, Sarcelle,
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Cormoran ca hng Messageries Fluviales tc gi Hng Tu Nam Vang, chy khi hnh t M Tho
xung Bc Liu i qua cc ch nh Ch Go, Tam Bnh, Tr n, Cn Th, Phng Hip, Sc Trng,
Bi Xu, C C v.v v tu khc ng M Tho - Rch Gi. Hng tu cc ch cng chy knh mt
ng vi tu Ty. V sau mi c ng Phn Nui Vnh Long sm tu chy, nhng khng tranh ua
cng hai hng Ty, Tu. ng b thi y (trc 1913) cha c thng thng, v cha c cu bc
qua sng ln. Bi cho nn, nh ni ri, nh v tr trn b c xe la ni lin vi th , di
sng c tu thuyn chy Lc Tnh, M Tho thi y ch nhng c mt Si Gn.
Nhc li l khai tn th Ch Bn Thnh nm (mars 1914) ph k lc v hi h vui v. ng gi
b c tng mc kch l ny n nay cn nhc, v t ho chng kin mt "Tn vng hi" (danh t
ca cc bo thi y dng).
Tc l thnh Si Gn v Ch Ln, cho n v sau lu lm mi dp l dn trong thnh ph h qu
mi gi m mun ra ng phi xch theo mt lng n, li na ring Ch Ln, xm ca gi
im cng gi "Xm Lng n", l xm hu nng tc nhin phi v khuya, khch lng chi
cm nc ph ph ri mi xch lng n n thm, s y cng d hiu.
g) Nay xin tr li ng Thun Kiu
T y n S Nui Nga c ca nh binh Php tc l trong tri " Ma" ng V Tnh (Nguyn
Tri) th l ch "iu KHin do mt ng iu Khin to lp. Khi Ch iu Khin l n Ch
Cy Da Thng Mi. Gi lm vy nhng khoan vi tng rng y l mt nh ch do mt ngi
Mi no ng ra xy ct. S tht l ti ch ny thng thy by mt mn hng khng u c bn:
y l mt th n thp du phng hay du da lm bng t nung, nn hnh mt ngi Chm (ng
Phng): hai chn qu, hai tay chp li, trn u i mt thp du. Trong tp C Gia nh vnh c
cu:
"Cy Da thng mi, coi bn thuc xim cau mt.
Ci cu Cao Mn, thy lm nguyn ct vp vn trai".
(y l thuc l xt v p kiu ngi Xim dng. Cau mtl cau tri gi, nu ko nh mt,
ngi Th rt thch n. Hai mn l gia v c bit trong ming tru thi xa, nay t c thy,
khng khc cy n thng Mi")..
Khi Ch Cy Da Thng Mi, c mt cnh ng rng ln trng tri v cy c mc tm lum nhiu
ch. Ngy nay nh ca ct lp bt bng khng cn nhn c ni no, ch xa kia y l "ng Tp
Trn, cung gi M Ngu hay M Bin Tru. Ni y vua Minh Mng sai cht u nm thy
chn chung mt huyt m (n nay mc du o mng ct nh vn cha tm gp) c thy n 1.137
ngi gi tr b ln, n ng n b ln lo, khp vo ti phn nghch, theo gic Khi li trong
thnh, chng binh lnh triu nh ba nm (1832 - 1835).
Nh ni ri ni mc ch thch v S Nui nga, s ny ct trn mt ngi cha c tn gi "Kim
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Chng T" (hay Kim Chung T). Cha ny li xy trn mt nn cha Th c trc i Gia
Long. Theo c Trng Vnh K th cha Du Tng b Ty Sn bt ti vng Ba Thc (thuc C Mau)
v cha Mc Vng b bt ti Ba Vc (thuc Bn Tre, gn M Cy) u b hnh quyt gn Kim
Chng T, li nm 1776.
Cn ti thnh lnh tp Ma (Camp des Mares) th cn c miu th cc cng thn nh Nguyn, lp
nm 1804, ch gi Hin Trung T. Ni y khi xa c cc bi v th tt c 1015 s t liu mnh v
nc trong cc trn chng Ty Sn, trong s c mt v tng quc tch Php t trn Th Ni, ta
gi ng Mnh Ho (Manuel). Miu ny ghi vo b cc c tch trng Vin ng Bc C; nm
1927 cha ny c trng Bc C xut tin trng tu li t t; qua nm 1939 triu nh Hu c bit
phi mt i thn vo y t t (ngy 10 thng 11 dng lch). Tang thng bin i, n thi binh
Nht honh hnh mt lc Cha h t sn, thm cc lnh tp o binh Lang sa ph phch, hu
ht nhng bi v u xiu lc. V con binh lnh n n ni y khng lng bo tn, nn cha mau
iu tn. n lt o binh vin chinh Php tr li chim thnh Ma sau khi Nht u hng, th h
trit h Hin Trung T lc no khng r t, bt chp l di tch him c trong Nam. Kp n khi
Php tr thnh Ma cho Vit Nam Cng Ho, th n Trung Hin ch cn mt danh t ho trong tr
nh ca nhng ngi hiu c. Li na, trong tp k c ca c Trng Vnh K, cn nhc mt c
miu ca thnh Ma ny, danh gi "Miu Hi ng (th ch v), cng gi l "Miu Thnh", c
trc i Gia Long. Tp k c cho ta bit thm rng v tr miu ny gia hai ho sen ln. Nhng
nm 1885 v quan Php chim c miu ny lm ni n thnh th lu ngy miu xa mt tch, nay
khng cn bit r chc xa ni no. C Trng Vnh K nhc li chnh trc Hin Trung T v
Miu Hi ng ngoi L ci, thu cu tro c xy hai ct gch v , mt Khuynh Ci
(nghing lng nghing d), mt H M" (xung nga), nay di tch u?
Li cn mt ngi cha khc na gi "Cha Ong Phc", cng gi "Cha Pht Ln", trong tp k c
ghi bc theo mt con l nh di theo b ao sen ln thnh Ma, th c Trng Vnh K nhn
nhn mt tch t nm 1885 vy.
Khi mt cng nc n thng vi ngn Rch Cu B , th xa kia c hai ngi m kh to, tng
truyn l m phn ca hai hong t con ca Nguyn Vn Nhc tc gi l "M Hong Thu" v "M
Hong Trt", nay khng cn v c l b ph b t lu xy ct nh ph, u cn chu con dng
h nhn nhn? Thm ch ting n trc kia ti Rch B c mt ci ch, v nhm hp bui
sng nn danh gi l "Ch Mai" nay cng khng bit khi xa to lc chn no? Rch B , di tch
tn ti n nm 1959, cn du c con rch nc d, nay lp i, nhng ch cho mt trm bn
xng, ng Trn Hng o, ng xo qua i l Cng Ho (Nguyn Vn C).
Con ng ngang Nh Th Ch Qun c hai ngi cha, mt gi "Kim Tin T", sau i li l "Nhn
Sn T", mt ci khc na gi l "Cha Gia in. Hai cha ny khng cn t nm 1885.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
T Ch Qun tr v Ch Ln th u tin gp "Xm Bt", ngy ngy phi trng d tn l ng

nhng bt m, bt u, bt lc, bt khoai v.v i ti na th gp "Ch Hm", nhm chiu ti i
vi Ch Mai ni trn.
Sau Ch Hm, c mt ngi cha th mt v tng lnh ca Cao Hong, b Ty Sn git, khng bit
tn, ch ghi h Trn. Cha "Trn Tng" u cng khng ai bit.
Trn mt con rch nh, gn m ngha a ngi Tu c mt ci cu, gi "Cu Linh Yn". Yn l mt
qun s trung thnh ca Nguyn Cha, mt hm cng vua trn vai, chy n y th ng nn. Cha
c mt lc s thay vai cng chy vut, Yn b Ty Sn git. Cha Nguyn thng tic lm, sau tc
v sai dn lp miu th Yn. Trong sch ghi miu thuc xm Tn Thun, cng c tn khc l "Hm
Lung".
Gn ni y, thu xa xa c mt gc me tht ln, di bng rm c lp mt qun chuyn bn bnh
ngh tc danh l "Qun Bnh Ngh". Cng v cy me y, nn xm ny gi "Xm Cy Me Mt".
ng ng Khnh (Marins c) c hai xm l "Xm Cm" v "Xm Ch". Mc du nay c tn
Vit (ng Khnh), ng Marins xa vn c mt tn ring rt th l "Hng Cho Mui", cho n
nay ngi c cu t Ch Ln vn quen dng cha b. Truy ra y lc trc c mt ngi Triu
Chu khuya khuya gnh "cho mui" (th cho trng nu tht nh vi tm xay nh, trong cho lng
bng c vi tri bch qu, cng gi "bch qu chc". Ngi Qung ng thch n cho mui sau mt
m thc trng, v nh tiu mau khe con ngi). bn di theo con ng ny. Mn hng r tin, va
nng va ngon, gip ng "danh lu hu i. Cng nh ng Tn , thu trc m cho u
ngon, c th tp ln bt chin nguyn con v cho "bo ng" tht ngt. Ngy nay cm bn rong
ngoi ng, nhng thc n khuya c bit ny mt, v mt lun "nhng th phong lu" cu thi
ca bm snh n!
Trong kt ng ng Khnh, gn u cu Ch V vi ba mi nm trc, c mt lo Tiu gnh
gnh bn cho kh c hng n vi ci tng . n nh nhem, ngi bu ng n cho khng
kp bn, thm tui va i mi n st cng tiu", bn gh khng c, mi ngi t tin ly hp
ngon lnh, ng mt nhau vn quen quen: C Ba Tr, ng C mi Knh v t y, k cn, ngi mt,
a bc u!
h) Cu ng, Cu Khm Sai, Cha Cy Mai
Nay th bt u t trong Ch Ln k ra. V pha bn kia "ng Trn" (Route Haute), ln lt ta
gp:
Nghe ni li, li nm 1885, th ch c vo xm nh Dng ng Ch Ry, nay ch cn tr li mt
danh trn v y c l l mt ch hi i trc, n tro Php li dp i. Trc Dng ng Ch
Ry, xa kia c mt ngi m c bng vi, kiu chm tr rt kho, tng truyn l ca mt ng hu
tc h (Tombeau du marquis de ). Trng Vin ng Bc c xin lit k lm c tch,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
nhng ch t l ngi c th lc, mt hai xin ph ct ph x v vin Ton quyn Decoux ng

li, thit l rt tic cho mt c tch khng c ngi ng h. M phn h ny c dnh lu chng vi
T qun phu nhn, tn tc l Th Phn. Tng truyn khi L T qun b ti, phu nhn v ng ni
xm Ch Ry, trong mt ngi cha Pht, do b m nm xa ng to lp tc danh l Cha B Di.
T con ng Cho Mui (ng Khnh) xung mt con kinh, sau lp i bin thnh i l Tng c
Phng, th c xm ngi "Minh Hng", ngy nay cn st li mt di tch nguy nga trng l l cha
"Minh Hng Gia Thnh", to lp nm 1788, v sau c tu b li nhiu ln. Cha ny nm trn ng
ng Khnh, day mt ng qua Bt Ci Qun T (nay i lm Qun Nm), trong cha cn gi c
o sc thn ca vua phong, cng bi v sn son thp vng ca cc ng Trn Thng Ti, Trnh Hoi
c, Ng Nhn Tnh, Vng Hu Quang v bt tch lin i do tay Trnh Hoi c vit. y l mt
xm k cu nht v hip vi xm Cha Quan V, ng Triu Quang Phc (Qung Tng Ci c), l
trung tm bun bn ca cu Ch Ln ngy xa. ng Trng Vnh K nhc nm 1885 ti y c
nhiu nh bun giu c, vch xy gch hai mi, nnc c phong t, lp ngi ln ng y mt kiu kin
trc nh bn Trung Quc, nay xem li nhiu nh vn y nh c.
Cc nh bun ln ngi Tu xng "Tu Khu", do danh t (y l t ting Hoa, c m Hn Vit l
"Th kh", ngha l nh cha hng ho) pht m ging Triu Chu Phc Kin. Cng c khi h dng
danh t "i Kh (ng mt ngha vi t trn). Khi khc h tng nhau, xng l "Tu k" (i Gia),
t d nh Ch en cho vay bc, tc Ch chetty cng xng "Tu k mp", "Tu k m", Ch bn vi
cng xng "Tu k bn vi", thm ch m t b cng bt gi mnh l "M Tu k" v oi m thay,
hng lnh giy s nh m" hn i treo gi ngc, cng xng mnh l "con gi nh i gia, gi
Tu k" chnh cng!
Mi nm c n ma gi thun, th thuyn bun mit Sn u (Swa-tow) ch hng t Trung Hoa
sang t Vit i chc lng xng: cam Qung (Qung ng), cam Tiu (Triu Chu), hng kh, kim
qut king, hng la Bc Tho
gn vng ny, trong sch cn ghi mt ci cu danh gi Cu ng, v xm bn ng phn,
ng th, ng h, ng ct, ng phi th. Cu ng ny ni lin hai ci ch:
- Mt ch nh lng hnh tam gic, trong ch bn mn, dc ba bn c tim chp ph Hoa kiu tp
np (nay nh ch nhng ch cho nh Bu in Ch Ln).
- Mt ch hnh ch nht, t Cu ng n ng Thu Binh, nay tr nn mt on ca i l Tng
c Phng. V ngy nay Rch Ch Ln cng gi Rch Cu ng bin thnh i l Gaudot, v
nh "Thng Hip" ca Quch m chnh y day mt tin ra Rch Cu ng (Rch Ch Ln)
vi ci mng phong thu u Rng.
T Cu ng v Cu Khm Sai, trn ng G Cng, cng gi Cu Khm Sai hay Cu Ba Ming,
nh ca ni lin san st xem rt ngon mc. Xm L Gm nm v lng Ph Lm, trn mt con
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
kinh thng ra Ng T, u kia chy ti Cu Khm Sai, dn trong xm sanh nhai bng ngh lm
gm, ngi gch, chu king, lu mi, n snh chu king v.v
Ti ng t, u ng Cy Mai c (nay Nguyn Tri) xa c mt ci cu, danh gi "Cu Ph" v bc
trong con ng Ph Xp, l ng Tng c Phng hin nay, ni y c kinh v nh Hu
Phng, nay kinh lp, nh h bn cho ngi Tu d mt v th vo l nh ph lu cao ngt,
tu qun, cin. Kinh Cu Ph hi gi l "Kinh v ng Ph Xp. Thn trn Cha B (th b
Thin Hu Thnh Mu), dc ng ln Cu Ph, xa c mt ci ging, tc gi nm na "Ging Cha
B" hoc "Ging Bng". C danh l nc tt v ngt hin nn cc nh vn nhn thu y t l
"Ging Cam Tuyn".
Di theo b kinh t Cu ng tr ra n Cu Kinh Ph Xp, l a phn lng Qui c. Ch ni
y cng gi l "Ch Kinh".
Ch Nh Th Cha Tam hin nay xa l "Ch L Rn", y l xm ca th rn v th ko ch st. V
h chuyn mn gii gin nn thi y gi h l qun Mu Ti. Ch L Rn bn kia u Cu Ph.
Ngy nay vn cn vi tim chuyn ngh ko ch st v cn kim ngn ra l, trc ca tim c trng
by mt hay vi ci my cn, quen gi l "bn cn" (laminoir).
Li n Cy Mai c mt ci cu gi Cu ng Tiu. Theo ti, Tiu y l "Triu Chu" c tri
i, v xm c nhiu ngi lm ry dn Tiu, ch khng c ngi tiu phu no.
cng bi v sn son thp vng ca cc ng Trn Thng Ti, Trnh Hoi c, Ng Nhn Tnh, Vng
Hu Quang v bt tch lin i do tay Trnh Hoi c vit. y l mt xm k cu nht v hip vi
xm Cha Quan V, ng Triu Quang Phc (Qung Tng Ci c), l trung tm bun bn ca cu
CH Ln ngy xa. ng Trng Vnh K nhc nm 1885 ti y c nhiu nh bun giu c, vch
xy gch hai mi, nnc c phong t, lp ngi ln ng y mt kiu kin trc nh bn Trung Quc,
nay xem li nhiu nh vn y nh c.
Cc nh bun ln ngi Tu xng "Tu Khu", do danh t (y l t ting Hoa, c m Hn Vit l
"Th kh", ngha l nh cha hng ho) pht m ging Triu Chu Phc Kin. Cng c khi h dng
danh t "i Kh (ng mt ngha vi t trn). Khi khc h tng nhau, xng l "Tu k" (i Gia),
t d nh Ch en cho vay bc, tc Ch chetty cng xng "Tu k mp", "Tu k m", Ch bn vi
cng xng "Tu k bn vi", thm ch m t b cng bt gi mnh l "M Tu k" v oi m thay,
hng lnh giy s nh m" hn i treo gi ngc, cng xng mnh l "con gi nh i gia, gi
Tu k" chnh cng!
Mi nm c n ma gi thun, th thuyn bun mit Sn u (Swa-tow) ch hng t Trung Hoa
sang t Vit i chc lng xng: cam Qung (Qung ng), cam Tiu (Triu Chu), hng kh, kim
qut king, hng la Bc Tho
gn vng ny, trong sch cn ghi mt ci cu danh gi Cu ng, v xm bn ng phn,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
ng th, ng h, ng ct, ng phi th. Cu ng ny ni lin hai ci ch:

- Mt ch nh lng hnh tam gic, trong ch bn mn, dc ba bn c tim chp ph Hoa kiu tp
np (nay nh ch nhng ch cho nh Bu in Ch Ln).
- Mt ch hnh ch nht, t Cu ng n ng Thu Binh, nay tr nn mt on ca i l Tng
c Phng. V ngy nay Rch Ch Ln cng gi Rch Cu ng bin thnh i l Gaudot, v
nh "Thng Hip" ca Quch m chnh y day mt tin ra Rch Cu ng (Rch Ch Ln)
vi ci mng phong thu u Rng.
T Cu ng v Cu Khm Sai, trn ng G Cng, cng gi Cu Khm Sai hay Cu Ba Ming,
nh ca ni lin san st xem rt ngon mc. Xm L Gm nm v lng Ph Lm, trn mt con
kinh thng ra Ng T, u kia chy ti Cu Khm Sai, dn trong xm sanh nhai bng ngh lm
gm, ngi gch, chu king, lu mi, n snh chu king v.v
Ti ng t, u ng Cy Mai c (nay Nguyn Tri) xa c mt ci cu, danh gi "Cu Ph" v bc
trong con ng Ph Xp, l ng Tng c Phng hin nay, ni y c kinh v nh Hu
Phng, nay kinh lp, nh h bn cho ngi Tu d mt v th vo l nh ph lu cao ngt,
tu qun, cin. Kinh Cu Ph hi gi l "Kinh v ng Ph Xp. Thn trn Cha B (th b
Thin Hu Thnh Mu), dc ng ln Cu Ph, xa c mt ci ging, tc gi nm na "Ging Cha
B" hoc "Ging Bng". C danh l nc tt v ngt hin nn cc nh vn nhn thu y t l
"Ging Cam Tuyn".
Di theo b kinh t Cu ng tr ra n Cu Kinh Ph Xp, l a phn lng Qui c. Ch ni
y cng gi l "Ch Kinh".
Ch Nh Th Cha Tam hin nay xa l "Ch L Rn", y l xm ca th rn v th ko ch st. V
h chuyn mn gii gin nn thi y gi h l qun Mu Ti. Ch L Rn bn kia u Cu Ph.
Ngy nay vn cn vi tim chuyn ngh ko ch st v cn kim ngn ra l, trc ca tim c trng
by mt hay vi ci my cn, quen gi l "bn cn" (laminoir).
Li n Cy Mai c mt ci cu gi Cu ng Tiu. Theo ti, Tiu y l "Triu Chu" c tri
i, v xm c nhiu ngi lm ry dn Tiu, ch khng c ngi tiu phu no.
Theo ng Trnh Hoi c, Cha Cy Mai, tn ch l Thu Lnh T, nguyn ct trn mt nn cha
c Cao Min, xung quanh c o ao rng v su, hi xa mi nm ti y c t chc l ua ghe
ngo (ghe ngo l "tk ngu" ca ngi Min dng thi ua cc lng c cha Min) tc l l "a
nc khi cui ma lm la v "l rc nc" u ma lm rung. Di i vua Minh Mng, cha
c tu b li, tng truyn hai ng Nguyn Tri Phng v Phan Thanh Gin c lp ti y mt thu
t trn c gc cao. By lu nghe n ti cha c mt gc mai gi bng trng, tng tri my phen bin
c, v lm u bi th bt h sau:
Vnh Mai Sn T (Cha Cy Mai) Ph Lm
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
"au n thay cho Mai cch di o.
Mi phn trong sch phn cheo leo.
Sng in tuyt ng cnh tha tht.
Xun n thu v, si qunh hiu.
Lng l chung quen con bng x.
T le kn l mt tri chiu.
Nhng tay ru thnh thi thn c.
Trng cnh bao nhiu tic by nhiu".
(Tn Th Tng, bn Khung Vit, tr.88)
u xun nm Canh T (1960), thi s ng H n thng bch mai tn gc, bn v vit bi "Tm
du bch mai" ng trong Bch Khoa s 76 ngy 1/3/1960 trang 23-32.
K ng bn Thi Vn Kim c a ti n ngm Cy mai c tch v vit tip bi ng ng H
Tm du bch mai" cng trong Bch Khoa s 78 ngy 1/4/1960 trang 51-58.
Nh vy cng cn tu ro mng.
Sch Gia nh thng ch chp rng nm 1816, s tng tu b cha, nhn o t, c gp di nn
cha nhiu thc gch c v ngi c kiu c Cao Min, nhng tic thay thi y cha bit gi tr ca
nhng vt y nn khng li dnh lm ti liu kho c.
Gn Cha Cy Mai (ch gi Mai Sn T, khi gi Thu Lnh T) cn mt ngi cha khc gi Phng
Sn T, cng thuc lch s cn kim thi i. Cha ny gi tc danh l "Cha G" v ct trn mt g
ni cao, chung quanh nc bao bc, qu l di tch ca mt nn cha c Cao Min. Hi thm, mt
ng o trong cha ni xa c o c mt i hng chung ca ngi Min; ti ly lm ng v
ngi Cao Min tu o Pht khng dng chung nh ta. C chng th sch ghi li rng ti mt nn
Cha G c o gp mt khc tay Pht , kiu Min, nhng cng khng bit dnh kho cu.
Vng Cy Mai v Cha G ng c cc nh kho c ch nhiu nu mun su tm gi Prei
Nokor.
Cn ch to Hnh chnh Ch Ln, xa thuc huyn Tn Long. Ngoi vng ro to Hnh chnh c
con ng ri chy bc theo hng Cha Ch V o Hi, my nm trc cn mang tn "rue des
Clochetons". l con ng x chy thng v Cha "King Phc" c t. Nm 1860 binh ta ly
cha King Phc lm khng chin chng gic Php. Nm 1866 cha iu tn v b d ph, ch
cn cht phng danh trong lch s khng chin m thi. Truy ra v tr cha ny nm lt gia con
ng Marchal Foch (nay l ng Nguyn Vn Thoi), cn mt phn ln li v l t bng
mi s 20 v 23 ngang ngang li vi trng hc con gi (bng 21) thng gi Trng B m.
i) Tr v Ch Qun
Tn King, Nhn Giang (trc 1885 mang tn Nhn Ngi), Bnh Yn l tn ba lng xa, sau sp
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
nhp lm mt l vng CH Qun. Trc kia, ni y c lng Th c, trong mt bn nh theo

tp nh ny gi "ancien village des fondeurs" - dn trong lng chuyn ngh trau l ng c ting, ni
danh mt thu, khng km l Ch Go (Ph Lm). Gi l "Ch Qun" v thu trc ch nhm hp
di gc nhng cy me i th li nh thng Ch Qun hin nay. Chung quanh ch c nhiu qun
x lc cc tu mt ch nn t tn lm vy.
My mi nm v trc, c mt ph ng, sanh trng ti Ch Qun di c xung mit Sc Trng
khai ph, lm rung ln, lp nn s nghip s, v gi thu tm ca ci v to lp ti ng Trn
Hng o mt ngi nh hng v ly tn l "Villa Nhn Giang", nhc li tn xa lng c. Ti cn
nh khng bit, mi ln i ngang u ci thm hai ch Nhn Giang. Sau ny, ch nhn mn
phn, gp nm kinh t khng hong, hi c Tr Th Dc u gi mua li rt r, nhng khng bit
v sao li lt vo tay qun i Nht n , ri chuyn ln sang qun i Php n chim, mi n khi
tr nn tr s c quan c vn qun s M. n y l dt hay cn thay i ch na? Phi chng v
nh chon ch nn c Cha Min nn khng ai cm gi c lu bn? Hi th l mi d oan, nhng
khng hi khng c! Ngi nh ny to lc trn mt cuc t cao ro, trong sch ng Trng Vnh
K vit nm 1885 by r v c tch ca vng t ny, sau Vin Bo Tng n o v tm gp
nhiu tng to kiu Cao Min, hin em v t ngoi hnh lang Vit, xem li hnh nh l tng
ca, tng ct phn Khmer v nh chng nu c dp o t ch ny, may ra cn gp c tch Prei
Nokor na.
Ngang to nh c "c Tr Th Dc, c mt ngi nh lu khng km v i v c lin quan n c
tch C Si Gn. Nh xy ct trn nn nh xa ca hc gi Trng Vnh K tin sinh, ngoi ca,
chc nm v trc, cn thy gn mt bng bin rnh mch s tch ny, nhng nay khng r v sao
dp khng cn treo na? Ch nh ny (qu danh l H.M.Ph). l mt ngi n b c ch ln v c
s nghip rung t mnh mng vng Sc Trng qu ti. Hm nay ti tng nim b l ngi mua
sm s c trc nht trong Nam v b qu l ngi c ngc nhn trong khoa chi c ngon. Nm
1940, Nht b vo y, trc tin n chim c ngi nh ny, t lm tr s v trc xut b. Nht
bi binh, ngi nh ny sang tay qun i Php, mi n nay tang thng bin i, gia ch la trn,
ngi nh thay ch, tr nn mt xng dy ng giy v may qun phc By gi l tri Yn Th.
C ch mt, khng r nhng xa qu gi di giu lc lon ly nay cn gn gi nguyn vn hay
chng?
Nhc n b, khin ti nh li mt bui sng nm 1939. Lc y b cn si lm, tui tc trn 80 m
nhanh nhn nh ngi c lc tun. Sng hm y, ti n g ca nh bo tin c khch mun xem
c ngon. n khi ti trnh din, b thy ti cn nh tui, b hi ngi d, nhng ha l, b cng
chng h c chng. Sn b ngi ra mt, b a tay ch s nhng mn chng by gn ch b
ngi cho ti xem, tc nhng mn nh bp! Ti ro mt vng, thy no che ln, t xa c, ci
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
no cng kh, cng coi c. Xem ri, ti nh kiu t, nhng ny gi ti khng d chng b
tng c ch, tng li bnh phm. chng khng chng tai b lm nn b sai tr m rng ca nh
trn lc no ti khng hay bit, khi ti co thoi b khng cho, mi ti bc thng ln thng thc
su tp chnh thc. y mi qu l mt b mn c gi tr, gm cc loi: be, bu, ngng, h,
che, nai, nm, nho, v, chum v.v ci no ci y ton ho xinh tt tht c, tht qu, ng gi
su tp danh bt h truyn. Ti xem mi khng bit chn, day li thy mt b lng lnh vui vui.
Nhng ngy gi c hn, ti khng dm li dng lng tt ca b nn xin kiu mt phen na. Phu nhn
khng nghe, mi ln lu xem nt nhng c phm thu nay t cho mt ngi l ng vo. Ban u, ti
cng tng v lng phu nhn ln xem ly l, nhng khi vo c thp ng cha ton bo vt" ny,
ti mi hiu ti tt phc bc no! Lm sao t c nhng ci kho ci l cha trn lu ca phu
nhn? Ht h phch ln bng tri m u cha lt v! Ngc m no tin trn lm ht chui B ,
nhng khot bng rut cha thuc c (nghe u l chui thnh tr gia i T c thng eo
h thn, phng khi ng bin ly hu mnh, khi lu c mu, v cng khng cho tc nhn xm
phm qu th). Cn y l b chn tr bng ngc lu ly, nu rt nc vo th vun chn nh ming
chn ln be thm; cn kia l bu thu tinh trong sut, lng lnh chi nh ht sng gp nng; ny l
u ru bng sng t gic (nm gi u ty) chm r kho, tuyt p. M p nht, qu nht c l l
hai tm ca bt che gi: khun vnh bng trc "h b" vn mun vn vn rt l mt; mt khm ngc
thch nguyn ming v cm thch mu xanh lc "ph thu", mt bn th chm "k sn d tho", mt
mt khc bi thi, ton "thi ng ch, ng bt" vua Cn Long, ni my tm ngc ny, gi th ly ra lm
trang sc phm th khng bit bao nhiu tin. Ni gia nh, da theo hai ct ci, chng hai lc bnh
to tng, men lam chm "sn thu", ci no ci ny sc ti m khng gip v cao cn cht xu na
ng trn nh, c hai khng t khng vt, khng khn cng khng m, mi ng gi l ca vua ca
cha g y! Nhng theo ti, nhng mn ny tuy qu l, vn khng lm cho ti say m bng my
b chn tr v t ung tr, c th nm hoc hiu ng vo nhng nm i s ca s b Nguyn
triu, hoc nhng bnh tch "Mnh Thn", "Th c, tht c tht xinh, thu nay ti cha tng thy
u c nhiu v c p nh nh ny. Xem khng mn nhn, nhng phu nhn bn thn hng
dn, sm gi qu lm ri, ti kiu t, b dn vi bo ti khi no rnh tr li tip xc vi cc cng
t v rng gim ging gii ngha cc cu nghe rng mua sm c khng phi l em tin vt sng
vt bin! Lc t gi, ti c cm gic sng cnh "Cao Thin T ving nh Lu Dung" t trong truyn
Tu "Cn Long h Giang Nam". Cao Thin T l tn gi ca vua Cn Long, xng tm trong khi i
chi min Nam, ving nh Lu Dung, thy bin nm ch THIN H NHT GIA, vua
khng bng lng nn t tm hiu trc khi phn on. Nh nm ngn by np c vng tng bao bc
khng khc cung in ca nh vua. Vo nh trc gp chu ni Lu Dung, cn hc sinh, cha bit
g. V nh tng nh gp con trai h Lu, cng khng tr li c. Nhp vo tng th ba gp em
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Lu Dung v tng th t gp cha ca Lu Dung, u p ng ct ngha khng gy gn nm ch vng

n. Duy khi n i thnh ng gp mt lo trng u ru bc phu, dng iu thanh k, y chnh
l ng ni ca tha tng Lu Dung. Ong gii rng ng c tm mi mt tui, n l bt tun
thng th, anh em trong xm thy nh ng nm i khoa gip ni tip khng dt, ph qu vinh hoa
tt phm, thm trng th sum vy, nn i tng ng tm bin sn son thp vng "THIN H
NHT GIA y. Cao Thin T nghe r t s, gt u nhn thm rng nm ch vng rt xng v
khng c chi l phm thng. Ti ng li k s tch ny cho phu nhn nghe, khng dm t v mnh
vi Cao Thin T hoc vi ng hong phong lu nh Mn Thanh, nhng nhn mnh ni ch nh
phu nhn k t nh bp, nh di lu trn khng khc my i th phit, cu THIN H
NHT GIA snh vi ch ny khng chi l p gng. Phu nhn khng tr li, ng trc thm nh
tin ti, hai ht kim cng ni tri tai runh rinh lng lnh. D u l bui cht! Nay bo ngc trn
chu qu n my phu nhn cng chng mng bao, my hng tng nim thnh knh ny phu nhn
cng khng bao gi c!
Tr li cu chuyn lng Ch Qun, t ng Nh Thng i n mt ci ao ln, ch ny mi ng
l lng Th c nm xa.
Gn ngi nh lu c Tr Th Dc, cn du tch mt xm c ngi Min, hin nay trong xm cn
mt g t cao hn mt ng ci, khch i trn ng Trn Hng o dm vo thy cao ngn
ngn, y l nn cha v xm Th i trc. Thnh thong dn c cn o gp gch c kiu Cao
Min, v cch nay my chc nm Vin Bo tng c su tm ti ch, no Pht nh, Pht ng
c, t kh ln vn, c bit l mt n ng xa hnh hoa sen, tr tng mt n bc chn qu, hai
tay bng thip du; thm c ba tng ln mn l, chng y l ngch ca cha Th i xa.
Cc vt ny hin em v lu tr ti Vin Bo tng lm du tch "C Si Gn", mt m thu xp
theo hnh lang, mt m trong t king Trung ng.
T lng Nhn Ngi (sau i Nhn Giang) ti gip ng Cu Kho, xa kia nh ph ng c lm,
mi nh chung quanh u c vn tc cy tri xum xu. Gn y c mt xm nguyn l ca nhng
ngi n my khi trc. Thu Nguyn nh t nn trong Nam, bn ny c cng cu gi. Theo khu
truyn, ba binh Ty Sn truy n ngt lm. Tng vua kh thot cht. May sao chy n y, bn
n my ra tay ng h. Mt mt h ch ng cho vua n np. Mt mt h xm li ngi nh trng
k p thng lm ph l th no, binh tng Ty Sn ng tng binh m Cha Nguyn t tp ni
y ng lm, e qu bt ch chng, nn h rt lui, Nguyn nh thot nn. V sau nh n xa, Gia
Long cho php lp xm ny ban cho ba ch "Tn Lc Phng". Ch ny, truy ra trc kia l rung
la ca ngi Min trng trt, bit hi i , dn tha t rng n bc no.
Qua tay Nam tro, dn ta bi rung thnh t nn v o mt con kinh ly t lp nn, dn trong
xm lm mt cy cu ly tn "Cu Go", v trong xm chuyn bn go. Cch khng xa c mt
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
xm bn l lp nh, tc danh "Xm L Bung". Xm L Bung n thng qua ng Boresse c,

gip li vi Xm Cu Quan c ni ri.
Xm L Bung nay bit c v tr ca n nh trong sch c ghi rng ni y c mt khc ng
danh gi ng Nc Nh. ng ny xt ra gia ng i Ch Ln u ny tr ra Bn Thnh,
m ngoi l ch Kim Chung (Kim Chng), m trong l "Xm Cy Da Thng Mi". Ti liu ny ti
gp trong ch thch ghi di bi "Gia nh vnh bn in Trng Vnh K 1882.
Theo mt ch khc trong din vn c ti trng Hu B 1885, Souvenirs historiques, chnh c
Trng Vnh K ct ngha thm rng: "ng Nc Nh c ci tn lm vy v thng thng
ng ny b ngp lt, t ma m t. Nu ai cn gi bc a xa no, xin tm h con ng
Nc Nh, theo c Vnh K th vo li khong t i cha ti S Nui Nga (Haras) ca nh binh
v ng Tp Trn (Plaine des tombeaux), t vn B Ln (Phan Thanh Gin) ng qua Trng ua
c, cnh ng Tp Trn n thng n Xm Lch, trn ng Yn , chy ra sau nh c Blancsub,
v nh ny thng c nhc i nhc li trong bi kho cu ca c Trng Vnh K. Nay nh chng
th nh Blancsub vn li ng L Vn Duyt (Verdun c) gia chng thnh Ma (tr s Cng
an v Cnh st) chy ln Ch i. Con ng Nc Nh phi chng nay l con ng Cng Qunh
n qua ng Phm Ng Lo? ng Cng Qunh trc kia l con ng Blancsub sau i lm
rue dArras.
nhc li y l mt danh t "l l" xa thng dng m khng nghe nay ni na, danh t ny
thot nghe nh c tnh cch tc tu l hai ting "Cu Khc". Theo c Trng Vnh K xa c n
hai ci cu trng tn nh vy: y l "Cu B Chu" (phi chng B L Chu th lm t ca nhng
ngi th bc th vng Ch Ln?) v mt cu khc na l "Cu Khc" ngoi ch Cu Kho i ln
ng Nc Nh ni trn.
Trong "Gia nh vnh c cu:
"Trn cy Da Cm, n ng Gi gi i;
Di ng Cu Khc, ch cho tr con lc loi"
Hai cu ny dy ta hai vic:
- Mt l ngi xa tnh tnh cht phc thy sao ni vy, khng hiu ngha i ba, thanh tc, khng
k c ting trng m nh by gi;
- Hai l bi qu say m vn bin ngu, mi cu u mun i chi, chi ch, thnh th ti ngha. i
nh hai cu trn l:
Cu th nht nhc"Cy Da Cm" ny nh n cnh ng Gi" gi i trong n du "Thng Mi
chn qu", hoc vn vt, nh cuLo gi bt ph i o l (li Thy Mnh), mun ni h
nc nh thnh tr th "ng gi khng gi i (gi i l mang i).
Cu nh ni "Cu Khc" th t, tr con c th lc ng (cu ny theo ti khng c cng c).
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
j) Gn Dinh c Lp
To n hin nay v trng Php Chasseloup c, u ngoi thnh lu. Dinh T qun phu nhn
vng ro dinh Thng Nht (dinh c Lp - 1960) ngy nay.
Xa mt th c "Nh Hoa", tc l chn dnh cho T qun n thng hoa gii mun. Nh ht bi,
trng bn n cng ca T qun, nn X tc u vng ny. Xm La (dt v bn la) cng gn
y. Cn con ng Hng Thp T chy n S Nui Nga c th c "Xm Thun", "Xm Chu",
"Xm C Ci".
"Ch Cy Vng" th li ngha a thnh ngy nay n gip ti Cu Bng. Theo ng Trn Vn
Hc l ng quan ng cu i Gia Long c cng v ra bn thnh Si Gn thi y (1815) th Cu
Bng, trc kia gi l "Cu Cao Min" sau i l "Cu Hoa" ri v hu tn mt b phi tn ca c
Minh Mng nn gi "Cu Bng" cho n ngy nay.
Cn trn ng Trng Vng, c mt ci cu gi l "Cu Xm Kiu" sau gi tt "Cu Kiu", nay
cn gi tn y nh trc.
Qua khi "Cu Kiu" th ti ch Ph Nhun, tc danh xa l "Ch X Ti", (m ng Cng L
nay ci tng). Lng Ph Nhun, theo c Trng Vnh K, xa sung tc lm, trong lng m n
by mi hai king cha, nay u cn?
k) Qua bn Th Ngh
Th gp hai cu: "Cu Sn" vng nh Cu Sn v "Cu Lu".
Cng ti Th Ngh, trc nh thng Dng lo, c mt khong rung cng in, xa gi l "Tch
in, mi nm L T qun u c n khai l h canh lm gng cho nng phu bt u ma nm
mi, k bn s "Tch in c ci n Thn Nng, nay nh ca dn c xm nhp mt du.
Theo c Trng Vnh K, li nm 1885, gn rch Th Ngh ra sng Si Gn, c mt miu th
c Thnh Khng Phu T, nay cng khng truy ng ra ni no (trong phn ch thch "Gia nh
vnh c ghi Vn Thnh Miu, xa ng Cu Th Ngh qua Cu Sn, Cu Lu, khc vng nng,
thn trn Rch B Ngh). Theo nguyn vn cu ny ai bit Miu Vn Thnh nay vo u?
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 5
l) Trn ng Cao Thng
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Gn Tam Tng Miu, my nm v trc cn thy mt ngi m xy dc to ln, v chm ra l ci

qu nhiu nn b ci tng. Hi ra l m Hunh Cng L. Cng L l quan to c con gi hu c
Minh Mng, c vua sng i nn hay cy th thn. Theo c Trng Vnh K chp li, L T qun
mc ra chu vua ngoi Hu, Cng L li Si Gn, c lm nhiu iu ngang dc v dng nh c
xc phm n mt c hu ca T qun. Khi v Quan Ln Thng hay c c gin bn tu t s ln
Minh Mng. Ong ua ny c binh vc cha v nn h ch gii Cng L ra Kinh ng d b tha ti.
T qun bit trc, sn c trong tay Thng phng Kim c quyn tin trm hu tu bn chm
u Hunh Cng L, sai qun ng thng p mui, gi th cp v Kinh, trn np thng vit my
ch: "Phng Tha Thnh Ch, x trm ti nhn". Minh Mng thy s ri, trong lng cm gin
nhng khng lm g c L Cng. Sau B chnh Bch Xun Nguyn em chuyn ny ra kt ti khi
qun cho L Cng v vu thm nhiu ti ln na. V vy mi c gic Ph V u Khi lm phn, git
Bch Xun Nguyn, chim c thnh Si Gn c th c ba nm. Nm 1834, Khi au bnh ri
cht, bnh nh xong gic Khi, Minh Mng sai ph b thnh Si Gn, v nm 1836 xy li ci thnh
khc nh hn bng vt liu sn nh ni ri on trc.
Thu y trong dn gian c cu ht:
" Bao gi bt c gic Khi.
Cho yn vic nc chng ti ng v".
Khi c hai ph tng gip sc, l ng Honh (t ti) v ng Trm. Hai ngi n ngang tng, ai ai
cng s h. Ngy nay, mi khi gp ngi qu ngang ngnh, bc tc qu th ngi dn Si Gn B
Chiu thng ni:
- Cha! B n l ng Honh ti th sao m?
- My cha , u cng l ng Honh ng Trm chi y!
Phn 5. C tch chung quanh Si Gn Ch Ln
Trc nm 1954, lng miu c tch trong Nam c Trng Vin ng Bc C giao ph cho qun
th Php ca Vin Bo Tng Si Gn chm nom. n nm 1954 th Php giao quyn li cho Vin
Kho c Vit Nam qun th. Tro Php b th khng lu tm nhiu ti c tch trong Nam, ch
khng c nh n Thin (Cao Min) li khng thun tu nh cc n cha ngoi Bc (Bt Thp)
hoc min Trung (cha Thin M). Khi lm s lit k vo sch mc lc c tch, h b st rt nhiu;
nay Chnh ph ta cha chnh n kp, nn c nhiu ngi tha dp mua r t th m, vn ng xin
php c ct nh ri xin bc m ci tng. Nu Chnh ph khng kho ngn nga kp lc th chng
bao lu na, chung quanh Si Gn tuy c v phong quang hn nhng cc c tch s theo li cuc v
tnh ca th xy nn nh m lui vo d vng ht. Nhiu lng m c v hng v, c th nn li lm
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
kiu mu cho khoa kin trc ly bit c cch thc bt ch phong t kiu v th k XIX, u th
k XX. Khng kho ng h v duy tr kp thi, th min Nam c ting l rt ngho v m thut v c
tch, s ngho nn v m thut v c tch hn na, mt phn li l cha lm s tu chnh lit k v bo
tn c tch c chu o hn.
ng Cng L ni di, m tay mt khi ta i t Si Gn ln sn bay, cch nay li hai mi lm nm,
c mt ngi ngoi kiu mua mt s t trn c mt ngi m lu i khng c ai nhn nhn c. n
xin bc m khng ai ngn tr. Qu hn k ch t thu ngi ph m. Gp mt mo bng vng, mt
si dy ai cng bng vng, nt o cng bng vng, lc git u bng i mi cn nguyn vn,
cng bt bng vng nt, em ra cn th, cn c trn mt k l vng rng (li 30 lng). Bo n
rm ln, chng y mi thy mt ngi chu h ra mt, nh trng s em v ra to phn x. To ph
cho tham bin Php tnh Gia nh iu tra. ng Dufour l ngi ngay thng, lm phc trnh tr li;
vic lu nm ti khng cn gi c nguyn bn, nh mi mi c cu nh vy:
"Nn lp u ban cn k lng cc mn tm thy trong m. Hy nh theo gi th trng, i ra bc
bng, k qu vo kho cung thc s (caisse des dpts et consignation) ch lnh to. Nu ngi khiu
ni c bng c chng minh mmnh l con chu cht ca k bc phc nm di nm m kia, th
cho y lnh ca y v ( tnh ra tin). Nu chng c khng minh bch, khi y s tu To nh ot.
Du chi i na, nhng trang sc phm tm c, nn k thc cho Vin Bo Tng s ti trin lm cho
b tnh xem V tnh cht cng cng nn khng tnh ra bc s tin cng lm nn mn . Chng ta,
ngi Php, mang ting nhiu rng "n y vi danh hiu k i cp nc. Khng nn v mt
l do g m t v, ng h bt chnh mt "tiu bi" "n cp hng nh" mn danh i Php, bc lt
ngi bn x!
Tic thay, Vit Bo tng khng c phn. Cc bo vt y v Vin khng bao lu, k gp chin tranh,
ng qun th Php ct kn cc vt trong mt t st kin c, ch t y xung gi ti to hnh chnh
tnh Long Xuyn, tng vy l chc, khng d n nm 1945, mt nhm ngi xm ot lun c t
c bo vt, Vin Bo tng mt ht khng cn mn no.
y l mt v th hai v ph m xa. Hm y nhm ngy 16 thng 11 nm 1953. nhn danh i din
qun th Php Vin Bo tng Si Gn, ti n lng Ho Hng, vo mt ng trong hm chi nhnh
ng L Vn Duyt coi cho ngi ta bc mt ngi m vi v tha nhn, t trng cho tn
nghip ch tin xy ct nh ca. M ny b ph t my ngy trc ch cha ci hm cha cy
np, nhng chi tit quan trng, m bia, lin i u khng cn nn khng lm sao r c chc
phn, phm tc ca ngi qu c. Duy thy chic quan ti bng cy hunh ng m on a v
ngi y khi xa t cng ln lm, giu c lm. G trai, hunh ng, ngi mnh thch ng hm
cng phi. C bng chng ni chic qut tre pht giy du trong tay ngi cht, qut cn xe c
nh mi, ch cn sc so v vit bng mt cht phn kim kh sng sng nh ch r rng Gia
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Khnh nin" th on hm chn c trm trm mt trm nm mi nm ri, tht r nt

thnh t en. Xng cn nguyn nhng thm x, nhng l thay, trn trn cn r rng mt ming da
ngi thy l chn lng nhy nhy nhn cn c, cnh g m xng mu nh nhum mu,
but ming anh c lai hm y tht ra mt cu ti nh mi: "accident dauto". Qun ni hm y c
mt ng bc s v mt ph cnh st trng n chng kin vi ti v ci tng ny. V trong anh c
lai, v cha thy chic qut "Gia Khnh" nn inh ninh thy ma nm chc ca mt ngi mi cht
gn y v tai nn xe c, t hc m thi! M l tht! Nhng ci g cho ta trng cu, th tr nn tro
bi: vng xi, nt o bc, my nt bng pha l bin thnh chai (verre). Tri li, nhng vt ta cho rng
mau mc, mau tan r cn li rng rng nh mi: v cau n tru, chic chiu lt di ngi cht cn
mu nhum xanh , thm ch giy tin vng bc cn phn bit nguyn xp, bn vng bn
bc rnh rnh, khng h; trong tay, nh ni, cm chic qut "Gia Khnh" gi trong vung khn
nhiu iu, cy qut ny xe c lc trong hm ly ra, n ci cht nan qut cng chng h hn g
(duy sau ny ct n nay, giy qut kh tr nn gin khng m ra c na). Trn bng cn mt
gi, gi ra l tru, thuc xa (thnh tro bi), cau n, xc cn cng chc, mt ng bc ng vi hen
r, c cc mn ng trong mt y tru bng gm c thu kim tuyn rng rng, mt khn khc gi
hai cy vit lng, qun bt bng trc mi tinh, ngi bt bng lng mm mi, khi ly trong hm ra,
c chng ly chm mc vit nh chi, nhng ra o giy lt sau th lng bt rt ra khi qun. Ngay
ch hng, gia xng hai i, c mt chm lng r rt. Ru en, tc di u cn nhng sau ru li
nht vo mm, khng t nhin di che c, ngc? Phong tc ny xin hi cc bc lo thnh. Rng
nhum en, chng t ngi cht l ngi Vit gc gc khng min Bc th min Trung, u cht
khn qun tay, o mc nhiu lp chng ln nhau, vn cn nguyn x nghe tn tt. Chic lc i mi
vn cha mc, v hai mn ny: khn, lc chng t cho ta bit ngi qu vng khng c phm tc
triu nh (nn khng i mo). Du chi cng l mt ngi phong lu khc gi nn c em theo bt
lng, cy xa rng bc, cy mc tai dt vng v bao ng thuc xa, thuc ht, y ng tru n. O
h! Giu sang mt i, nm xung t nay gn mt trm nm mi nm, th m cha c yn
thn! Chu con lu i t lui v qu c Bc hoc Trung, cn st nhng a li y, mt nm
xng tn i vi chng sao trng bng tin bc nn chng k tn bn t, ph cho phu ph m
o ct, ci tng v u mc k. Vn hm cng tht. Ngoi da mc mc, t n xy xy, tng b.
Chm su mt phn ty, cng rn v cng. Thm ch, ci my khoan in, thu nay no bit king
n th g, sc bc st n cn nhai nh bnh bt th m my khoan m khng thng np hm!
Khot c l no ch t su l , chung quanh vn y nguyn. Khoan c my gi khng xu u
vo u, phu ph m x nho nghe m pht mt! Tht ri, chng chy v ly ba thu v c thp
c ln ra ni chuyn vi hunh ng! Ngh m ti cho ngi nm ! Sm hm cy danh mc tng
chng chu ng vi thi gian, khng d k th ngy nay l c chu bt hiu, mt tn v phu tay
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
cm ba thu c thp. Khng mt ting no bt a, khng mt cu kinh an i. Nm tr m ch

ngi ta m ba ln vo np vo u. Nh chc trch cng bt lc, v phng cu cp, mc kin
cho m phu ph m dang thn lc nn ba thu vo u c, ba no ba ny nhng nh ba Thin
Li. Hm m toang ra, chng ht ly ht , t hm hunh ng chuyn ct qua mt ci quch nh
bng cy tp du. Chic hm qu hunh ng mi lu lu phu ph m tha hng, bn manh bn
mn cho phng d oan em v l gh xy, bn cu c. Quch du, vi a em vi mt ch v
danh, ch ngy khng mc nt t nhin, th n nm ci tng nhng ch cho lp khc. Chung quy
c m vt k thc cho Vin Bo tng cn lu li hu th, k d tr v tro bi. Nu chnh ph
khng sm tho iu l bo v cc c tch, lng c, m xa, cm mua bn t th m, lit k cc
ngi m bng dc, vi ti Vit Nam th chng bao lu na chung quanh Si Gn, Gia nh,
Ch Ln khng cn st li mt ci no khi b li cuc phu ph m a v d vng.
Ngy trc t rng, dn gian tn ngng, s cha, miu, m phn. Ngy nay t cht, s tin tng
thn thnh, qu ma bt, nht l nhng t c chn m thng bn r tin, ming no cn st li
trong thnh khng chy th kp cng c ngi mua, di m xy ct dinh th, lu i, t lu ngi
c cu cng khng lm sao nh ni.
i lc cc c tch cn st li v ngy nay cn thy l:
- Lng Thng Cng L Vn Duyt ti ch B Chiu. T qun t trn 1832, nm 1835 m b san
bng phng, nm m b xing li ti st. Nm 1848, vua T c tha ti truyn xy li nh c. Nm
1868, T qun c truy phc Vng cc cng thn, chng T qun Bnh Ty Tng qun Qun
Cng" v c vo "Miu Trung Hng Cng Thn".
- Lng Ph m Hu qun V Tnh, m chnh ti Bnh nh, y l m chn hnh nhn bng sp, v
ngi t thiu trn gin ho, khng cn thy thi. Mt nm Tn Du, ngy hai mi by thng nm
nm 1801. lng nm trong vng t qun s, vo ca phi xin php trc. Xa tuy khng v nguy
nga nhng trang nghim. Nay tiu iu lnh lo. Trc nm 1942 cn st li bn cy i th ng t
tr bn gc lng, l bn cy thng do Gia Long sc ch dy trng. Mi cy ln c m, da tr da quy
nt lc lng trng rt ng. Binh Nht chim Si Gn, c thng ly tng hng lm cht kh bn cy
c th, nay cn st mt gc kh ng sng sng, cnh tang thng cng lm thm au lng ngi
hiu c.
- Lng Long Vn hu Trng Tn Bu, ng Trng Tn Bu. Mt nm Minh Mng th 8, ngy 2
thng 8 nm 1827. v ngi qun th khng c c thm m, sa cha miu kiu ngoi lai, m phn
trt xi mng, sn vi l lng trng xn mt.
- Lng Bnh Giang B V Di Nguy ti Ph Nhun , trong hm mt con ng mang tn ca ng
nhng con chu bn t chung quanh lng, cn cha ni phn m, k bn c mt chung heo d
bn v mt ngi miu th khng ng danh l miu th. t l t ca Vua, con chu cng thn n
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
hoa li. Nay tr nn t ca Nh nc, ti sao ban qun th khng xin th tiu t mua bn t bt
hp php (Bnh Giang Qun cng t trn ti Th Ni nm 1801).
- Lng B a Lc (Evque dAdran), thng gi "Lng Cha C Tn Sn Nht, ng ln sn
bay. Mt nm 1799, chn vo m. m tang na theo php o Thin Cha, na theo l tc Nam,
t trng th, bi ai iu vit trn la vng, nay cn dnh ti h Si Gn.
- Sau Lng Cha C l m phn chung cc v mc s k tipmt ti y. Trong s, c m cha R. P.
Liot, l b th ca c linh mc dAdran.
- Lng L Vn Phong, sanh tin tng ng T Dinh l em ca L T qun. Mt trc T qun nn
m phn kin c hng v bi do T qun ng trng nom xy ct. Chng ti mi tm c trc
trong hoa vin nh ng qun l ng Php Ngn hng, sau v i ch nn mt tch. Trc v pha
hu ng Mac Mahon ni di, nay v pha hu ng Ng nh Khi (?), khut trong xa, phi c
tm mi ra mi.
- Lng Nguyn Vn Hc,trc kia Php gi tombeu du Marchal Nguyn Vn Hc. Nay truy ra
khng c cng thn no triu Nguyn c tn h nh vy. C chng l ng Trn Vn Hc,tc gi bc
a tnh Gia nh ho nm 1815? Ngy trc ngi m Nguyn Vn Hc ch khc, ch t xin
di nn tham bin sai g ra tng khi nguyn em v rp li trong hoa vin gn to hnh chnh nh
hin nay ta thy. Nm ci tng, 1939, ly c trang sc phm bng vng, mo, ai ca nht
phm i thn, v sau ng qun th Php di giu Long Xuyn b cp chung mt s kip vi
nhng vng o c ti ng Cng L ni on trc.
- Lng qu tc h H, hong thi hu, v vua Minh Mng, m vua Thiu Tr ti lng Linh Chiu Ty
(Th c).Lng ny cn tt, tuy c v u hiu. Trong s ngy xa, vua T c sai ng Phan Thanh
Gin sang Php ni chuyn em tin chuc t ba tnh Min ng cng v nhng ngi m ny mt
phn no.
- Lng ng Nhiu Lc, cch kin trc khc hn nhng lng thy, hnh vung vn nh ngi nh
vng chc. Lng ny trc kia Trng Vin ng Bc c cha lit k, may thi nay lt trong s nh
t thuc sn bay Tn Sn Nht, ti ng Chi Lng (?), gia khong V Di Nguy (?) v Ng nh
Khi (?). Mt ngi m xa nh hn m Nhiu Lc, v gie ra ngoi ng Chi Lng, nn b ph,
khng bit khi ci tng c gp mn g c gi tr c tch chng, v lc sau ny, Ty V sinh
thnh, mi khi ci tng, khng nh trc, mi i din Vin Kho c tham d.
- t m phn dng h Trng Minh, ti G Vp, n y hi thm nhiu ngi bit. Ph th c k,
ko trnh mi leo c dy. c bit ni y cn gi c trn trm bi v tin nhn trong dng h.
Cn st vi mn t kh, bn th, honh phi, lin i nguyn xa ca nh ng Th Ti Trng Minh
K, mt hc gi ng thi ng S Ti Trng Vnh K. M m c ci xa nht l ca ng b Trng
Minh Ging th xy bng vi trn dc theo kiu th k XIX, c ring mt ngi m nm trn kiu
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
khc l cha tng thy, n nh ngi m ca ng Trng Minh K ct u li th k XIX "lai

Ty", c nc bt bng thch cao kiu bt chc cc m m o Thin Cha, xung mt bc na, n
chu con ng Th Ti th c ci ng hn v o Thin Cha, du nm t cng khc m bia Vit
ng, tn h km theo tn thnh thm t nh chp lng king chn dung ngi qu vng. i xem t
phn m h Trng Minh, bit c kiu m m ba th h: th k XIX, u th k XX v th k
XX.
Cha Chin
V c tch trong Nam, cc cha chin chim mt a v kh quan trng. Xt ra ngi Min th gi
c tc ho tng nn m m c tch Min trn t Si Gn khng thy ci no. Nhng cha Min xa
ch st li my ci nn t dng qua vic khc. ng Trng Minh Ging nay c dng mt ngi
cha th vn mi qu, cha ng lit k vo s c tch. Ch c ngi Vit, ngi Tu, ng vn ho,
ng tn ngng, cho nn khi i n u x l t mi thng a u tin u vn hn nhau lp cha
miu cng chung th phng (khng k cc cha c tnh ca mi dn tc hoc cc am, tht nh,
ring bit ca vi phi, nhm a phng). Nay iu tra k th cha c ci no c trc nm 1698,
tc u sau cuc Nam tin m thi.
Theo chng ti c bit, th c ba cha sau y ng gi tiu biu cho ba tn ngng:
- Mt ngi cha th Pht, c nht trong vng l cha Gic Lm, do ngi Minh Hng, L Thoi
Long, quyn tin xy nm Gip T (1744), nay vn cn nghim tc vng chc trn Ph Th.
- Mt ngi cha khc, lin h rt nhiu n lch s l cha Minh Hng Gia Thnh, lp nm K Du
(1789) do di thn Minh mt v con chu Minh Hng, dng trong Ch Ln (Si Gn thi ), di
dng tinh thn yu c quc, mn qu hng, cha ny n nay khi hng khng dt, c ting
kho tu b, kho sn sc nht trong vng.
- Cn mt ngi cha th ba ca phi Nho Hc, quan trng khng nh i vi lch s t Si Gn,
tiu biu cho lng trung cang i quc, to lp t ngy ngi Minh dng nn ph Ngn. Qua nm
Canh Thn (1820), cha c xy ct li mi v tri bao bin c, cn sng sng lu lu nh ngy nay
ta thy, l Tht Ph Quan V Miu. Nay xt k li, mi r y l c tch gn nh duy nht ch
trung tm im ca ph Si Gn ca ngi Tu ngy xa.
Nu c th v ng b ta xa kia vo li cui th k XVIII v ngt hn mt th k tip ngy t
ngy tt, hnh din nht l c l gt giy m m ( kt bng lng ui nga), do ph Qung
Tng Ci (Qung ng Nhai hay rue de Canton), qua i ch bc ta li thch chiu chiu th xch
ph ng Catinat, giy "n phn" (fabriqu en France) nn va ng nghe cp cp, qua n n
em ta v ta ngy nay li ghin th chen ln nhn nhp nam thanh n t Ch Bn Thnh, r rng tri
qua ba thi i, Si Gn ba im khc nhau, v ph Triu Quanh Phc ngy nay, bt t cha Quan
chy di tn m sng, qu l a imt c Si Gn , rt ng c lit k vo s c tch v nn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
ng h cho n k cng, khng nn v l do no, cho php v ph sa i xy ct li mi, lm mt

du vt "lch s" ca n. Trong cc c tch thuc ng Triu Quang Phc, ng nht l Tht
Ph Quan V Miu, nh ni, trong cha c ln ct tng th c Quan Cng, thi t Quan Bnh,
v k b ti trung tn l Chu Thng cng nga Xch Th. Va c Quan vo ngy mi ba
thng Ging m lch. Kho ra, cha c trc th k th XIX, nhng n nm 1819 - 1820 mi xy
ct kin c cho n ngy nay, tuy b b b, nhng vn cn vng chc v hng v lm. Nu ni nay
cha lm vo cnh nhang tn khi lnh th qu ng, nhng nn trch ban qun tr hin thi v qu
ham li v qu xu m phe duy vt, nh dng sn bn hng cha xy ct ph lu cho mn, tuy c
thm hu li nhng mt s tinh khit chung quanh ch th phng, li cho php trc mt tin cha
dng mt rp cin, ngy ngy din tung cp lc dm , ng im, thm ch trong cha, gia chnh
in, li phn chia phng nh phng ln, lp dy hc, ch by gh b lm ni n ng ca bn bn
xm bn nhang n, xc phm n th l cng, ngi c Nho phong l gio n y khng khi
ng lng trc n. bit u cng c tiu nhn, qun t, cng khng nn c chp lm g, nhng
khng ni n lm sao y! (Ngy mng nm thng su d. l. mi y, chng ti c dp tr li ving
cha, thy cn thng tm hn na. Ngi ta ng khing cy vn by ba bi trc chnh in,
cc lp dy hc v nhng phng t hi ca u ban ny n ln st bn th, c Quan ch cn
mt ch ngi ht sc cht hp, tng ct th lt mng bo m min ra, nh chng mun t li mi;
nhng nu ht tin tng th th vy c phn c knh hn, - mt bi minh "o Quang
tht nin " (1827), k li cng c Quan khc trn g m vng tuyt m th b b ra ngoi sn da
vch, mc du ma gi, mc du mc h, thm no nht l my tm c bia khc danh sch cc
nh t thin xa h cng bao nhiu vo cng cuc xy dng cha, trong s bia n nhn y c mt
thch bia ch ln nu r b Th, phu nhn T Qun L Vn Duyt, cng hai trm quan tin thi
(nm 1819) v mt bia khc k r by ph l nhng ph no, ton l bia c tch, lin quan
nhiu n lch s Si Gn, nhng bia y cng trnh khng khi s ph hoi v l, tm th b trt h,
tm li bi vi hoc mt ch hoc lem luc ch khng c c. Thit tng dt nt th cn tha th,
nhng nu l s c xc phm ca ngi hu hc, th n th l cng! Mt dn tc c ting l
vn minh, nu mun c ngi khc tn trng, th trc phi bit trng mnh v tn knh nhng ct
tng thn pht ca mnh th phng xa nay vi ch! y l mt cu hi ca mt ngi by lu
hng ly gng Quan lm mc thc x th, xin gi vi bao l knh v ch thnh ln cc bc n
anh Trung Hoa, nu c d no c bi ny, vui lng cho bit tn hc hi thm. Hi: V sao cng
xa cc ngi Tu dy khp ni th cng Quan V ri ngy nay cng ngi Tu lm gng
ngui lnh n th ny? Nu cc ng khng c tn ngng na th xin giao ngi cha li cho chng
ti gn gi lm c tch nh th cn c ngha hn.
- Cch cha Quan mt tm vch, c cha "Tam Hi Miu" th b Cha Thai Sanh, coi v sinh .
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Ni y nhng ngi n b him con thng n cu nguyn v ng t tc. Cha lp nm 1839

gi tt l "Ph Miu" (Miu B). Tng truyn trong cha c th bi v mt v Ph m, con trai ng
Trnh Hoi c.
- xm xt gc Triu Quang Phc v Nguyn Tri c n ba cha, cn ci th ba, cng gi "Ph
Miu" hoc "Cha B" nhng y th b Thin Hu Thnh Mu. y l mt ngi cha c ting l
xa nht, giu nht, kho nht, v cng gii bo tn nht trong vng. Va b l ngy hai mi thng
ba m lch, nhng cha vo l t ngy mi tm n ngy hai mi ba mi dt, v ngi dn cht
phc x Ch Ln vn inh ninh khi no l cng B xong th khi y mi bt u c ma u ma.
Cha ny trn nc c gn snh rt kho, t li cuc vui i xa. Hai bn cha, t nm 1825 - 1830,
c tr s Bang Qung ng, nhng ngy nay ta thy hai to lu kin c, mt bn l trng hc,
mt bn l tr s lin lc ca ngi bang Qung ng, ly hiu l "Hu Thnh Hi Qun".
Nay truy ra mi bit xm ba Cha ny ch th l trung tm im ca xm" Ngn" v ni xa kia
trong sch gi"Si Gn" th chnh l ni y:
"Cch huyn Bnh Dng mi hai dm, pha t v pha hu ng quan l. Ni ch c ng
thng ra t pha i lin lc nh hnh ch "in", nh ca ph x lin tip thm mi cng nhau, ngi
Hn ngi Th chung ln di ba dm, c hng ho trm thc, bn sng nam v bc khng
thiu mn g, u pha bc ng ln c n Quan Cng, qun Tam Hi, xy ct i nhau pha t v
pha hu. Pha ty ng ln c cha Thin Hu, gh ty c n Lng Hi Qun. u pha nam
ng ln v hng ty c Chng Chu Hi Qun (ca bang Phc Kin). Phm gp giai tit lng
thn v ngy tam nguyn, sc vng th treo n t n u xo, nh sng rc r hnh nh cy la
cu sao vy, li nh trng thi kn huyn no, con trai con gi ko n tp np, thnh mt th ph
hi no nhit.
"Trong mt ng ln c ging xa nc ngt bn ma y lun khng kit. ng ngang c khe
nh gc cu vn ln, hai bn ph ngi ct dng trn, treo ging mn trng che mt tri, i trn
ng mt m nh i di mi nh cao ln vy. Pha ng ng ln c ch Bnh An, c nhng
th sn qu bu ni bin v thn d, ban m cng thp n mua bn. Ngy nay tha tht
khng bng nh xa".
(i Nam Nht Thng Ch, Lc Tnh Nam Vit, bn dch Nguyn Tao, tp 2, trng 74).
Cn c theo ti liu trn th qu trung tm im ca th trn xa kia gi " Ngn", tc l ph Si
Gn ca ngi Tu i xa, ch th l ngay ni xm Ba Cha ny ri. Bng c l nhng cha ny
cn gi y ch c, mc du ngy nay trung tm ch bun bn di qua a im khc, nhng chn
c vn cn nhiu hiu bun khch s, c ci lu i n hn trm nm ri.
Xt ra ngi Tu thu u qua y, lc y cha c thuc tr bnh hiu nghim nh ngy nay, nn h
tin nhiu s ph h ca thn thnh, u u u c miu th c Quan v b Thin Hu. V
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
cha B, cn mt ngi cha rt xa na gc ng L Vn Duyt v Hng Thp T. Nay thy nn

cha thp l di va ng m on chng cha ny to lp t xa lc y thnh cn m thp
cha cao ro nh ngy nay.
- Mt cha b Thin Hu na th ti m sng Ch Cu ng Lnh. Xa ngi Tu knh nhau lp
cha miu, mi bang c mi cha ring. V nghe u cha B Ch Cu ng Lnh l ca nhm
ngi Phc Kin.
Sau y l s tch ca b Mi Chu, thuc B Dng (Phc Kin).
Ngy sanh: 23 thng 3 nm Gip Thn (1044), i vua Tng Nhn Tng. Tm tui bit c, mi
mt tui tu Pht gio. Mi ba tui, th lnh thin th: thn V Y xung cho mt b "Nguyn v b
quyt" v b tm c di ging ln mt xp c th khc. B coi theo m luyn tp ri c o.
Cha tn Lm Tch Khnh ngi thuyn cng hai trai, anh ca B, ch mui i bn tnh Giang Ty,
gia ng thuyn lm bo ln C ba cng t, ln hp chi vi Cng mt ngy gi , trong lc
trn bo din ra ngoi khi, th b ang ngi dt vi bn cnh m. B ngi khung ci, bng nhm
mt li, nghin hai hm rng, hai tay a ti trc dng nh tr nu mt vt g nng lm. M ngi
gn thot thy c ch l lng lm vy, pht s, gi b. B khng h. M cng s thm, n gn B
nm hai vai va lc chuyn va la ln: "Sao vy con? Tr li i con! Ni mau ko m s lm". B
m mt, mt ting di nh va tnh gic chim bao, bng o ln khc: "M i! Thi ri, cha mc
nn to, thuyn b bo chm, nay con khng cu cha c cng v m mt hai trc con v. u chng
qua cng ti s tri! " Ri b thut t s. Khi ban ny B lm nh vy l B ang mt tay nm anh
c, mt tay ko anh th, v c hai ang chi vi di ngn ba o. Gia lc bi ri lm vy bng B
thy cha ang ln hp di thu triu v sp b nc cun tri nn B va dng rng cn c
cho o ca cha, B sp cu c c ba thot nn d, k nghe m ku git di mt hai lay gi p B
tr li, B va h mi th sng cun cha mt dng. Nn B ch cu c hai anh khi nn v ch cc
ngi y v s r m hao. Qu ng nh li, cch t hm sau, hai anh v t li cnh cha cht, qu y
nh li B thut cch my ngy trc.
T tin n truyn ra, xa gn u bit v mi khi ngoi bin thuyn b b m, gi vi n B l tai
qua nn khi. V sau, dn gian qu ngng m danh B, mi khi c nguy him tai nn u van vi
B, nht l nhng khch thng ci thuyn vt bin.
Nm Canh Dn (1110) nin hiu i Quan, nh Tng sc phong B: "Thin Hu Thnh Mu". L
cng 23 thng 3 mi nm; v ti Ch Ln, c chng c By Bang rt ln, c ma rng ht bi Tu
v ta, bong n kt ti, bong hnh nhn "Kim ng, Ngc N" bng tr con rt kho. T ngy duy
tn, bt nhng xa x y, bao nhiu hoa li cha B mi nm trn s triu, u dng vo vic ngha:
gip dng ng, trng hc, v.v Nhng ban tr s Cha B sng sut nn khng theo gng
bn Quan V Miu, vn th phng tn knh v ch chnh in vn gi y nh c. Hay l cc ngi
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Trung Hoa, mc du theo mi, nu c trit "duy vt" l bn cha ng, cn bn cha B vn king
n v nhm mt cho n b i cha l thn v cng vi th cho mnh.
Trong cha B Thin Hu Ch Ln cn vi c vt, c tch: mt i ng chung "o Quang nm
th 10" tc lm vo nm 1830. Mt b l Php lam (cloisonne ) v i, cng mt nin hiu y.
Mt tng lnh ca tng d Aris k tn cm cc binh s Ty v Y Pha Nho (Ty Ban Nha) ph
phch trong cha cng ngy li nm 1859 hoc 1860, tic thay ngi trong cha khng bit gi
gn k lng, nn ch phai m khng c c. Cha ngy nay nh ta thy, ton xy bng vt
liu bn Tu em qua, t vin gch, tm ngi, n nhng gm gn trn mi nc u do thuyn
bum ch sang y, n cch thc phong t cng gi y th thc Tu, gch xy lin m khng t h,
m r tng tm mt, ln h thng ng thng li kht rt v ngay bon nh v, thit l rt kho v
tng chng th kim thi kh lm sc so hn c na. Truy ra cha ny trng tu nm 1860 (Hm
Phong nm th 10). Ngy nay ng sn cha ngm ln cc cnh chng trn nc bng gm nung
bn Tu l bit c nhng phong tc Trung Hoa c thi, th vua cha cn tr v: v i, thi u
vinh quy, cng cha tuyn ph m, v.v nhng vt ny ng c lit k vo s c tch vy.
Nay tip tc do xem cc cha khc th gp:
- ng ng Khnh, mt cha ca ngi Hi Nam, hiu "Qunh Ph Hi Qun" cn trang
nghim v kho gn gi, c trt t lm. Trong cha cn mt chung ng ln "Quang T t Hi"
(1875).
- ng Nguyn Tri, c mt cha ca ngi Phc Kin, hiu : "H Chng Hi qun". Cha n
s v kho nht thi xa, cho nn ngy nay ngi c cu Ch Ln cn quen dng danh t "ln
bng cha ng Hc", v thi trc ch c cha ny l nguy nga nht. Qun ni "Hc" l tn nm
na ca "H Chng Hi Qun". Ngy 6 thng 6 nm 1960, chng ti c n ving cha, nhn dp
hi lai lch v nguyn do ch "Hc" th chnh ng t gi cha cng p ng tr li khng sun s.
Chng ti hi "Phc Kin" c by ph l nhng ph no th ng k khng s. n ch "Hc",
theo ng l do ch "Hp" (Hip), tc ni cha lp ra do s thng nht ca cc ph tnh Phc
Kin hp li". Ct ngha lm vy chng ti tng cha thng u. K chng ti n hi mt hc
gi ham chi c, gc ngi Phc Kin ng Phm Ng Lo th ng khng tr li c.
Ring chng ti c bit, c phi chng "Hc" do "Hc" tc "Phc" hay "Phc" c ging
Phc Kin? Chng ti nay xin chp ra y ch ngi cao hc ph chnh.
Ting rng "Cha ng Hc", nhng chnh in th b Thin Hu. Trong cha c mt chung ln
"ng Tr, Mu Thn nin" (1868). Ti cha c bn cy ct , nguyn khi, rt ln v kho v
song. Chm rng vn ct, vy vi, nanh mng ni ra, tc ru chm lng tuyt m, tic thay, my nm
tao lon b st m v gy ri mt i ch, tht l rt ung. Kho nht l hnh "bt tin qu hi"
chm ng trn thu ba, trn my v trn vi rng, nt chm thn tnh n tng nt v trn giy cng
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
khng kho hn. Nghe ni xa cha c su cy ct nhng b chnh ph thi "mn khng tr"
ht hai cy ri!
Ngoi ca cha, i ng Tr nm Mu Thn (1868), Trng Nguyn Lm Hng Nin ngi Phc
Chu, c gi cng hai cu lin khc vo , nay cn rnh rnh:
" Hthi nh Nam thin, vn triu tu ho chi khnh.
"Chnglu thng trch a, linh khai ph hu ch trng".
- ng Lo T, c "n Lng Hi Qun" ca ngi Phc Kin, th B Thin Hu. V tr tr cha
ny cho bit rng "n Lng" l mt danh a ph Tuyn Chu. Ngoi ca cha c chm vo hai
cu lin do Trng Nguyn cp Ng L cng nm Tn Su (1901) i Quang T:
"nnhu trc ch nhn, chnh o dung dn nguyn Khng Dch;
"Lngnhc ng trang trng, mu nghi hnh ng cnh v phng ".
Trong cha cn mt chung ln "o Quang t Du nin" tc nm 1825 (nm th su ca vua
Minh Mng).
Khi t t ra v, ho thng a ra ca, dy thm cho bit rng: " tng nim Chu Ngn
Chng, thu t nh Minh, nn cha thng dng mu (chu, chu) sn ct v trnh, cn trn
ngch ca, c chm hai mt li ra, tng trng "Nht", "Nguyt", hai ch y rp li tc "Minh" vy.
- ng n Nm Ngn, gc Khng T v Phng Hng, cn mt ngi cha Phc Kin na,
"Nh Ph Hi qun". Nh ph l Chng Chu ph v Tuyn Chu ph nhp li. Cha ny lp nm
1835, th "ng Bn".
Nguyn i Vnh Lc (1403 -1424), vua c sai ng thi gim Trnh Ho (sch Php m: Cheng Ho),
ci thuyn bum do khp cc nc min ng Nam ban b vn ho Trung Hoa, v lun dp mua
v cho hong Minh Triu nhng k trn d bu n , Xim La, Min in, Cao Min, Vit
Nam, Chim Thnh, Tn Gia Ba, Ch V, Nam Dng Qun o, v. v Trng Ho t ra va nh
thm him, du lch, kho cu a d, ngoi giao, ngn ng hc, mi mi u ti tnh. i n u,
ng thi nhn b c, v a ngi Tu n lp nghip n , hoc ch no c ngi Trung Hoa
sn th ng chnh n sp t cho c thm trt t, v.v, sau ny ng mt, dn ngoi kiu cm c
su, th lm phc thn, vua sc phong "Tam Bu Cng", cng gi "Bn u Cng" (c ging Tu
l Bn Thu Cng) gi tt l "ng Bn".
- ng Nguyn Tri i mt on khi ng Tng c Phng, gp cha L Chu. y l "cha
T", th t s ca nhm th v ch l kim hon; sau nhng ngi Hoa Kiu ng ngh cng nhp
vi ng nghip Vit Nam, nn mi nm cng t long trng v oai nghi lm.
- ng ng Khnh ngang bt Qun T, nay i lm bt Qun Nm, l cha "Minh Hng Gia
Thnh". Cha ny c nht trong vng, to lp t nm K Du (1789) i Cnh Hng, nh ban qun
tr sng sut nn gn gi c v tn nghim xa Tri bao bin i, cha cn gi c bt tch,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
lin i do tay Trnh Hoi c vit, v cc o sc ch vua ban i trc. Trong cha th cc di thn
i Minh v con chu, phn nhiu l nhng ngi Minh Hng danh ting, ng u c Trn Thng
Ti. Sau thm bi v cc ng Trnh Hoi c, Ng Nhn Tnh, Vng Hu Quang v.v
- Trong Ch Ln cn ba cha th Quan V na l:
1) - Phc An Hi qun, lp nm 1900, th cho miu nh "An Ho c miu", ng Hng Vng,
gc tr ra ng xe la M c. Cha ny do ngi Minh Hng to lp. My chc nm trc, hi
trng l ng Nguyn Chiu Thng, nay mt.
2) - Bu Sn Hi qun, ng Xm Vi (trong xm c bn vi). Hi trng c cng vi cha nm
xa l ng Dng Cng Cn.
3) - Ngha Nhun Hi qun, ng G Cng, lp nm 1872, do ng Hu Phng (1840 - 1914)
gy dng v con l Hu Tr vun bi. Hi trng c l ng Trng Vn Bn. Cha c ban qun
tr chm nom chu o lm. Trong cha ngn np, ch th, ch yn tic, u u u ng hong.
Cn nm tm c bia bng khc tn cc nh ho tm h cng lp vo nhng nm: Tn Mi
(1871), K Mo (1879), Gip Ng (1894), Bnh Ng (1906) v Tn Hi (1911). Nm 1952 c mt
b cng vo cha mt tng xch th m bng g sn mi, trng y nga thit, khng cha no c
tng kho hn, l l thi nay cn ngh s c bit ti nh vy cng nn mng. Nhng l nht v
mng nht l ti c gp ti y cu lin th Quan , by lu nghe n m khng bit u,
trong cu gm ht mt b truyn Tam Quc:
"Sanh B Chu, S D Chu, Chin T Chu, Th Kinh Chu,
Vn C thn chu hu nht;
Huynh Huyn c, Dc c, X Bng c, Thch Mnh c,
Thin thu thnh c v song "
Cn mt cha Quan khc na gi "Cha ng Nh" phn bit vi cha ng Triu Quang
Phc l "Cha ng Ln". Cha ny trn ng Nguyn Tri, hiu "Ngha An Hi qun". Cha
ny c tc l n ngy va thn, pht bnh quy sang nm sau gp li, tr em n l c phc, v
cng gip vn sanh nhai, tc gi "t ph". Dng nh cha ny ca ngi Triu Chu. Ti cha
c trng t thc hiu "Sng Ninh" v y cng l phng lin lc hi Khng Hc Hoa Vit.
K v cha Tu, ti Si Gn, ng Phm ng Hng (t H), c mt ngi cha cng l lm. Cha
to lp li nm 1905, n lc thnh nm 1906, trng c v c knh v cng, hoa vin, v cch sp t
pha trong ng c lit k vo hng k quan ti Si Gn ny lm. y l cha Ngc Hong, ch
vit "Ngc Hong in". Mt ngi Tu tn Lu Minh n chay rng, gi o "Minh S", lp ch
quyt lt nh Mn Thanh, xut tin to lp va th phng va lm ni hi kn. Chnh in
th c Ngc , tin in th c Thch Ca, pha hu in vo trong xa c mt c miu nh th
vin bn x tng trng "ng T" ca ngi Cao Min xa. y c l l ngun gc miu c ny,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
v sau ngi Tu c thm mang t bn x h sang mt vin khc gn , nhang n th

phng, ch "Thi Sn", tc ly t hn ni Thi Sn bn Tu qua y thay th cho Nac T"
bn x. Gn na, c bi tre ng, di gc cng nhang n nghi ngt, trn nhnh tre no qut, no
tc ri, no ch qun ni, qut tng trng cho s mt m, c l hoc ca hai ngi bn, va ht gin
nay lm thn, hoc ca i v chng sum hip sau nhng ngy hn di, tc ri, ch ni tng trng
nhng ri rm trng i nay ci bt treo y cho nh. Trc miu c gian phng by cnh thp
in v cnh thin ng chm trn cy rt p, bn t in c treo b tranh "t Ma T S qu hi",
tranh v trn giy nt bt thn tnh. K bn c thang a ln tng lu, ni y th Quan v bi v
nhng ngi c cng to lp cnh cha. Bc t bc ti sn l thin, ng y dm bao qut thy
nc bt bng bt ch bng gm tinh xo v cng, li thy s thm hn ch nh sng lm cho
trong cha c v m u huyn b theo nh kin trc s tinh thng thut tm l.
Nay tr li k qua cc ngi cha th Pht th c Gic Vin T, tn ngoi l Cha H t, cng gi l
T nh. Cha ny c t nm Gia Long th 2 (1803), nhng nu c u nh kin c nh ngy
nay l nh cng v cao tng, s Hi Tnh nhiu. Trc khi s Hi Tnh tu ti cha Gic Lm, sau v
thy cha h nhiu cn tu b li nn s Hi Tnh qua tr tr ti cha Gic Vin cch li mt cy
s ngn. Gic Vin T, s Tnh Hi lao cng tr ch sm tng b ct g v cht mt ln hi cho
n tin tu to cha Gic Lm. Sa cha ri, s Hi Tnh giao cnh Gic Vin T cho l
Ho Thng Hong Ngi, tn ngoi l Trn Vn Phong. S Hong Ngi gc ngi B im, sanh
nm 1857, tch ngy 23-12-1919. L nhp thp l ngy 3-1-1930, thp nay cn gn cha Gic Vin,
ngy ct m c trn ngn thy si cc ni n d.
Mt cha Pht hu danh na l cha Cm m, tn xa l "Gic Lm T", trn Ph Th, ng i
B Quo, cch cha Gic Vin mt cy s ngn. Cha cng c tn khc l "Cm Sn T", lp t
nm Gip T (1744), l mt ngi cha xa bc nht trong vng.
Nh ni, v cao tng Hi Tnh trc tu hnh ni y. Khi s Hi Th tu b cha nh s nguyn
c ri th s giao cha Gic Lm ny cho mt na l Yt ma Phm Vn Tin, ngi Bnh
Thi (Gia nh), sanh nm 1875 (khng bit ngi tch nm no, ch vo khong 1929, ngi cn
khe lm).
Cha Gic Lm cn mt dt s cng nn thut li. S l trc, T Mt, tay anh ch ni ting nht
h b ng mt thi ti Ch Ln, khi bit mnh ga th lui v nghe kinh nim Pht ti y. No ng
khi thiu nin th ba dao khng chm c, tr v lo, v mt cy n t xng trc trc sao ,
khin T Mt lui cui sa cha th no m xng pht chy, chy lun "con h gi T Mt" khng cu
kp. h! Anh T!
Cha Gic Hi ti Ph Lm lp nm 1887, gn Cha "Gii Bnh". Nm 1929, v ho thng tr tr
ni y l ng Nguyn Vn Tng, php danh s T Phong, cha ct sa li kiu nh th Da T.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Cha Gii Bnh nay gi "Thin Trc T ", trc tn "Gii Bnh", v ni y lc trc chuyn tr t
ma gii bnh lon c.
Cn t Ph Gio tr ra Ph Lm, nhng cha nn k l:
- Cha Bu Sn
- Cha G, ch gi "Phng Sn T ", ct trn nn cha Th xa, nay cn thy r cn ao nc bc
chung quanh, iu "Barray" ca Cao Min st li. Ni y, nm 1902, v ch to, tc danh l ng
inh Vn Chn, ngi Gia nh, lng Phc Thnh, sanh nm 1866, t thiu mnh trn gin ho, th
37 tui. Cha G c c im l c bn cy "bch mai" mt loi vi cy mai "n Cy Mai", nhng
tr bng tri sum s, hi ra th ging mai ny mang t Cao Min v cch nay trn bn chc nm v
c l cng mt chi phi vi mai trn lng Mc Cu t H Tin, v nht quyt mai H Tin gc
Cao Min em v, cn mai do Mc Cu mang t Trung Hoa sang kh cht t lu.
- Cha T Phc
- Cha Sng c
- Cha Tuyn Lm (ng Yt ma Hp, sanh nm Canh Ng (1870), cng t thiu nm Gip T (1924)
v m ng nay ngha a Gic Vin, th 54 tui.
- Cha Bu Lm
- Cha T n, theo i Nam Nht Thng Ch, trng 81, th cha ny lp nm 1802, c sc
phong nm 1821 "Sc T T n T ". (Ho Thng Nguyn Vn Bng, php danh Thanh n, tr tr
ni y l mt nh s danh ting nht trong Nam, o, hnh gm hai, nm 1931 vn cn mnh
kho).
Cc cha nn k na l:
Cha Pht Bu T ng Cao Thng;
Cha Hng Long ng Minh Mnh, mi xy dng li. Nm 1952, ti c gp ti ng Phan Thanh
Gin, trong mt tri bn cy vn c, mt vi cy ct g, cn chm ch "Hng Long T", khng bit
sao li lc loi ni y? Mt cha ghi trong i Nam Nht Thng Ch, trng 81, rng "Hng Long
T" lp nm Gip Dn (1794) do ngi lng l "Lnh Yn" quyn ca, Ho Thng Phc An ng
lp, nm Gia Long th 2 (1803) c ng H Chnh Nim trng tu, c phi cha ny chng, v nu
phi th a phn lng An im xa, thuc huyn Bnh Dng, n gip n ng Minh Mng ngy
nay vy. Cn "Lnh Yn" no y c phi l ngi cng Cha Nguyn nh chy gic nm xa
chng? "Lnh Yn" nm 1794 quyn tin lp cha, cn chuyn "cng Cha" thuc nm no, th m
h qu.
Mt cha ng S Vn Hnh, hiu "n Quang" tc "Pht Hc ng Nam Vit", phi i Tha.
Mt cha hiu "B Lang Nh" ca t gia lp, ng Minh Mng, th c Quan m "thin th
thin nhn" (g xa m vng).
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Cha K Vin ng Phan nh Phng, (Pht Gio nguyn thu) (Tiu Tha).
Cha X Li ng B Huyn Thanh Quan, kin trc ti tn, c th vin.
Cha Tam Tng Miu, ng Cao Thng, v.v
Nhng cha c nay ch nghe nhc tn l: Cha Khi Tng, nm 1859 ng Nguyn Tri Phng lp
lm n chng Php, qua m 6-12-1860 binh ta phc kch git quan b Barb ni y, nn cha b
Php dp. Cha ny c dt s chnh hong t m (sau ln ngi l c Minh Mng) sanh ni hu
liu vo nm Tn Hi (1791) gia cn t nn bnh Ty Sn. Qua nm 1804, Cao Hong nh tch c,
t n Pht dy cng che ch my nm bn tu, nn gi tng cha mt ct Pht Thch Ca tht ln
bng g mt, thp vng tuyt k. T nm 1867, cha b dp, tng Pht phi di v nng nu nhiu
ni, cng mt s phn vi hi C Hc n Hoa, khi ng T c, khi i l Thng Nht, (ch hng
my bay Air France by gi), mc cho mi n mt khot. Ngy nay thng bnh tr li, tai qua nn
khi, c Thch Ca vnh vin ng ti trung ng Vin Bo Tng Si Gn nh chng ta thy. Nn
cha Khi Tng truy r li, lt vng t trng i Hc Y Dc hin thi, s 28 ng Trn
Qu Cp, trn khu t mang s bng kim thi 1, 8, 9, - section B 2 feuille, ville de Saigon. V tr
nn cha nh chng li dy nh bp nh xe ca to nh c Chng kh Mathieu. Xm nh ny
do trc, nhiu ngi n " khng c", v tng truyn ai y, cng b "ph khuy" t nhiu,
chng m au cng c chuyn n chuyn kia xy n lm cho nhc lng ri tr lun lun. Thi Php
c lc h dng ngi cha nui lnh sen m, nay ch y lm tr s trng thuc, ho chng t y
t m gp k cao tay n hn ri!
Cng li , ngang cha Khi Tng, day mt ra ng L Qu n pha sau xa xa khu trng ln
Php Chasseloup-Laubat c, xa c mt ngi nh lp ngi ta, ct g danh mc, li nm 1867, binh
Php t lm tiu n (fortin), sau lm tri nui tr hoang, n nm 1895 th dp.
Trong Gia nh c cha Tp Phc, cng c t lu i.
Bo Tri Tn s 7 ngy 18-7-1941, c k bi ca ng Nguyn Triu chp bi thi ng ngn c iu ca
Trnh Hoi c tng Vin Quan Ho Thng cha Tp Phc nh vy:
c tch thi bnh th
Lc ng Phng thnh m
Thch Ca gio hng sng,
Lm ngoi t ph qu:
Ng vi thiu hng ng,
S tc chi gii s,
Tuy ngoi phn thanh hong,
Nhc mc kh tm ch,
Phong trn thc lng bng,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Th gii nhp (?) ng qu!

Bnh ngnh nhm ph trm
Bo nh ng sinh t.
Ym t thp d nin,
Hong thun tc gian s!
Ty giao thch nhn hnh,
Sn mn ngu tng tr:
Ng, Hip bin trn cng,
S, i ho thng vi.
Chp, th, ngh mng hn!
m tm, tp kinh qu!
Vng s h tc lun,
i o hp nh th
Cha Kim Chng trong thnh Ma, trong a Trn Vn Hc, th nm pha t Hin Trung T.
Nm 1885, c Trng Vnh K khng cn thy, c l b ph b t trc. Nay thy trong sch, khi
ghi Kim Chng T, khi vit "Kim Chung T" nh "Chng" l ng hn, ngt ni khng bit ch
vit ra sao?
Miu Thnh cng gi Miu Hi ng, v pha hu n Hin Trung, cng b th tiu trong my
nm binh cch trc 1885.
n Hin Trung, xy nm t Mi (1895), trng tu nm Gia Long th 3 (1804), tu b nm Thiu Tr
th 7 (1847). n ny c trng Vin ng Bc C lit k vo s c tch, tng nh vy m c
tn ti, khng ng n nm 1954 th khng cn!
Ring ti c n ving mt phen nm1947 vi ng Pierre Dupont, nhn vin Trng Bc C, khi
y n b mi n h hao nhiu ri, qua nm 1950, ti c tr li ving vi ng Bernard Phillipe
Groslier l qun th Php ca vin Bo Tng Si Gn. Chng ti ngh cp tc sa cha n,
nhng c quan nh binh Php khng thun giao tr n cho Trng Bc C, mt hai rng n trn
lnh th nh binh th thuc quyn nh binh nh ot! Tng vic u cn , v trong tr ti inh
ninh nh n m gn ng V Tnh, c ng ngoi ro, ngay ch gip mi ng Nguyn C
Trinh (Marchand c) ng vi qua tng th thy nc n. Khng d qua nm 1955, chng ti tr li
y vi nhn vin Vin Kho C, th sao di vt i, n u chng thy, mt vin gch nh cng
khng cn, ng ni chi mt b ko trnh rng ct chm tr t m. Trng Bc C nhn nhn v
lit k vo hng c tch, th c l theo "bn tay nhm" ca nh thu no m bin thnh t giy
bc trong kt ca h hoc lm mi cho mi mt, ung thay!
n Hin Trung c mt dt s ring, nay cng nn nhc ra y cho tho cht lng hoi c. Nguyn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
ti c quen mt bn nh, tnh tnh d thng, nay lm vic ti Th Vin Quc Gia ng Gia Long.
Nm 1942, anh n tui nhp ng, nn Ty bt v trong thnh Ma. Ni y anh c nghe thut
li mt chuyn thuc tn ngng, m by gi ti xin k nghe chi, khng dm p phi tin bng li,
v li v phn m bo ng s tht, hoc tin c cng khng, c bn ti chu trch nhim. S l
vo nm 1938, sau cuc tuyn chn lnh tn, nh binh Php bn em cc anh lnh mi iu t Lc
Tnh v tp trung chung quanh v ngay trong n Hin Trung. Vi ngy sau, xy ra vic binh lnh
mi in khng au m m cht, cht mt hi c chc a trong mt m. Cc v quan Php bao gi
h chu tin chuyn l ma ph quy hay qu thn qu pht, v.v nn mt mt h ph cho s qun y
iu tra v chn ng bnh l, mt mt na th h cm qun lnh n nhng vt bn ngoi thnh. Thy
thuc khng tm ra cn duyn bnh d, v lnh c cht thm mi. Tng th h nh nhm mt cho
cc thy i ng ch cng t vi van th xem. y! Vic lm chi chi m bnh dt ngang mi qui
l. Bng i mt do, cu chuyn d oan va qun ln, k xy ra chuyn my tr con Ty mi n
chung quanh n ri chiu li c nhiu a b nng lnh n b ng tiu tin! My ng nh ngh,
ni thc th th qu ng, nhng cha kp tr ti th a tr qua khi cn nguy, nh ch v
vi cho mt ni chui. Mun vy th cho vy: nm 1939, cc v quan thnh Ma by mt cuc l
rt ln, cho php lnh trng ngh ngi my ngy v tha h ng b vt heo cng t. Du sao cng mua
c lng vui k di, vn t do tn ngng s s trc mt kia m! Nm y cuc l cng tng
phn long trng nh c quan t triu nh Hu vo y "ng t". Nay n Hin Trung khng cn,
mt phn li l v nh binh Php thu y t tin d xung khng cho Trng Bc C hay kp m di
i ch khc xy dng li bo tn mt c tch xa, tht l ng tic lm thay!
Vn Miu th c thnh Khng, dng nm Minh Mng th 5 (1824) ti a phn thn Ph M (Th
Ngh) cng mt du t lu.
Cng ti thn Ph M, c mt dn x tc v rung cng in mi nm t giao ti y. Rung ny,
bit c trc Dng Lo ng, nhng bit vy thi, ch nh ca ct chng ln lm mt du t
lu ri.
Mt c tch mt du na l "Ch tin trng", tc "trng tin" l ch c nhng tin "Gia Long
thng bu", nay nn nh c u? S Cng Chnh ngy nay, tc quen gi "Trng Tin", c phi l
v b Cng khi xa chuyn vic c tin, nn nay tn gi lm vy, v ch nn thy s Cng Chnh
c tc danh l "Trng tin" ri quyt ngy xa "Ch tin trng" ni y, v mi tnh Min
Nam u u u c s trng tin c.
Trong Ch Ln c hai ngi cha b ph, nay ch cn tn:
1/- Phc Hi T trong vng dng ng Ch Ry; v 2/- Phc Hng T, ng Hng Bng, gc
Nguyn Tri Phng. Hin ng Hng Bng cn thy vi ngi thp c knh, y l m ca cc v
ho thng tr tr cha Phc Hng vy.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
V cha King Phc, xin xem trng 160 (Tm chng 160 trong sch th khng c truyn v
cha ny)
Cn st tn nhng cha v hi qun nh sau y, xin b tc:
u Long Hi Qun, ng u Long (Xm Ci) khng ng cng nhn.
Phng An Hi Qun ca nhm Minh Hng, s 27 ng An Bnh, khng ng cng nhn.
Cha Quan m T, i din Bt Cu Tre, trn hng l s 14.
Hu Lm T, ng Tng Thin Vng (Xm Ci) ang xiu .
Mc d cha ny vng khch, nhng trc cha ngy 5-4-1962, ti cn thy di bi cy bn
phin c chm theo kiu Kh Me, khng bit do t u m cha c, v c bt c b lm vy.
C ngi bn vi ti nn xin "thnh " ny em v cho nhp vo b mn c ca Vin Bo Tng.
Ti th ngh khc: Nu xin c ny em v Vin th khng khc no"gnh vng vo kho". Vin
c nhiu, em v thm cht, v li theo ti, ca cha Hu Lm, kiu v cn km ca
Vin Bo Tng, nn s em v khng cn thit lm. Chi cho bng sn y ngh vi ban qun
tr ca cha Hu Lm, nu my hng ny lt vo mt xanh qu v, l nn sa sang"ch ngi" xng
ng cho cc phin c thch ny, trc na cao nhng c vt ca cha, sau li cho khch bn
phng n cung chim ti ch cng nn lm. (V.H.S).
Gic Lm T (hm s) i l Thun Kiu (khng ng ng hong).
Phc Long T, s 226 i l Hu Giang.
Gic Ng T, s 36 i l Nhn V. Va ct xong, kh p.
Hng Tch T (tn xa l Gic Thnh T), s 253, i l Minh Mng.
Tnh c s, s 282 ng Nguyn Tri Phng.
T Nghim T, s 415-417 ng B Ht, ca nhm ni c.
Php Hi T, s 682 hm Phan Thanh Gin.
Thin Tn T, ng Ngha Thc, k dng ng An Bnh.
Php Quang T, s 163 nng o Duy T.
Linh Phc T, ngay cu ch Y, bn Phm Th Hin.
Tnh X Mc Sn t, ng Lng Vn Can.
Tnh c s, ng Lng Vng Can.
Hu Huyn (Hing Wen Pit Sut) th L T, Vn Xng, Ng m, ca ngi Hu kiu, hm L
Siu s 9.
Ngoi ra, xin b tc nh sau:
Cha Gic Hi, s 343/45 ng Lc Tnh (Ph Lm).
Cha G (Phng Sn T) i l Trn Quc Ton (Ph Lm).
Cha T Phc, s 60 ng Lc Tnh.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Cha Sng c, s 140 ng Lc Tnh.
Cha Tuyn Lm, s 265 ng Lc Tnh.
Cha Bu Lm, ng Ph Th.
Cha T n, ng Tn Ho (Ph Lm).
Cha Hng Long, s 290 ng Minh Mng.
Cha n Quang, s 243 ng S Vn Hnh.
ng Lc Tnh, s 180 c cha Hu Lm (ni c) ng lm vi cha Hu Lm, ni trng 208.

Cha Minh Hng ng Hng Vng, gn ga c xe la Si Gn - M Tho, ga ny nay ph b.
S Pht Trin Ca Thin Cha Gio Trong Nam
(a Phn Si Gn)
Tuy ni nhiu v cha chin theo Pht Gio, Khng Gio, v Lo Gio, thm y thin ti
liu, xin tm tt i lc v s pht trin v hot ng ca gio khu o Thin Cha ti Si Gn.
Nhc li nm 1884, Hi Truyn Gio Nam K xin tch ra lm mt gio khu gim mc ring bit cai
tr mt a phn gm mt phn ln Nam K v hai tnh min Trung l Bnh Thun v ng Nai
Thng.
C theo thng k trong b "ng Dng Tn Thi"(L Indochine Moderne ca hai ng Testeron v
Percheron) (trng 235) th nm 1928 gio khu gim mc Si Gn gm c:
- S ngi theo o Thin Cha Gio89.250 (89 ngn 250)
- Tr s ca c Linh Mc t ti Si Gn
- Thnh ng (glises), tiu gio ng
(chapelles) v cu nguyn ng (oratoires) 248
- Tu n (b s) Dng Saint-Paul de Chartres 256
K v 9 trng hc (coler)
8 vin tr m ci (orphelinats)
7 dng ng (hpitaux)
1 vin tr phung ci (lproserie)
- Mt s n tu s bn x coi sc 14 vin tr m ci.
- 170 trng hc a phng (cole proissiale)
s hc tr theo hc l 14.935 (14 ngn 935)
- 4 vin m ci (Nam) - S hc tr l 140
- 1 n qun.
- 2 t tun bo (priodiques).
Si Gn c mt qun s tu vin ca Hi Ngoi Quc Truyn Gio (Procure des Missions Etrangres)
thit lp nm 1901, t ra tip t cc v tu s tm i qua y. Nh nm 1928, vin tip rc 122
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
tu s trong hi v 148 tu s cc hi khc, tnh chung l 270 tu s gh Si Gn.
S ngi gi o Thin Cha ti Si Gn v vng ph cn gm c xm Th Ngh, xm Ch Qun,

v Xm Chiu, tnh vo ngy Si Gn b binh Php chim (11 thng 02 nm 1859) l 27 ngn
cng gio. Lc y gio khu Si Gn bit lp nh hin nay cha c.
Ngy 13 thng 2 nm 1859, ng B.Paul Lc, t v o, b em ra x t (chm u) ti ca thnh, gc
ng Hng Thp T v Hai B Trng hin nay. y l mt v t o duy nht ca h Si Gn,
ngy sau c:
- c Thnh Lon XIII, ngy 13-02-1879, phong "Vnrable" i c.
- c Thnh Pie X, ngy 02-05-1909, phong "Bien-heureux" ( Thnh).
Ngy Thnh Lp Gio Khu Si Gn
(Foundation de la Chrtient de Saigon)
T nm 1848, Hi Truyn Gio trn Cao Min (Mission du Cambodge) c giao cho c Cha
Miche cai qun. T nm 1852, c Cha Lefbvre c phong i l c Gio Hong hoc gio khu
gim mc (vicaire apostilique de la Cochinchine Occidentale) ti min Ty Nam K. u c Cha
b triu nh Nam treo gii thng, t khi khai chin vi Php, nhng c Cha Lefbvre trn thot
nn v ngy 15-02-1859 th ln c tu v Php.
Tr hai khu Th Ngh v Ch Qun vn tch ring th cho n nm 1861, Si Gn, Xm Chiu, v
vng ph cn vn chung lm mt h. Thng 2 nm 1859, theo chn qun i Php, c Cha
Lefbvre tr v Si Gn, chiu t cc t v ngi cng gio v lp p quy tu t n Nam (Tn
Thun) chy n kinh Tu H.
Thng 5 nm 1863, Thu S c De Lagrandire ngh cng n ngi cng gio, nn ban ph cp
cho Hi Truyn Gio, mi n nm 1882, ph cp ny mi b bi b.
K ra c cng nhiu nht l:
- c B a Lc, (Pre Le Grand) tch ngy 9-10-1799.
- ng Cung Cnh, t trn ngy 21-3-1800 (cch c my thng).
- Cha P. Liot (nh ng ny nn hai ng Nguyn nh v B a Lc quen nhau, v sau P. Liot lm b
th v k nghip B a Lc) tch ngy 28-4-1811 (m ng gn lng B a Lc, c lit k c
tch thng 5 nm 1930).
Nh Dng Saint-Paul
Li cui nm 1860, do yu cu ca c Cha Lefbvre, nn cc b s Nh Dng Saint-Paul de
Chartres c phi sang y, vi phn s l sn sc tr m ci v cha m chng b bt o nn b
ri, v nhng tr v tha nhn ca bn lng. Gc tch nh Dng "Thnh Nhi" Si Gn (SainteEnfance) do y m c. Nh Dng ny lc ban s Ch C, da nh c Linh Mc; hai nm sau
1862, c Bonard hin cho B B Trn R.M. Benjamin, s t hin nay ch ta cn thy, nn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Nh Dng di v y v ln lt bnh trng thm, gm c:

- Mt nh tu ring cho cc b s Vit Nam.
- Mt nh nui tr con Php v tr con lai.
- Mt k tc x dy d n sinh con nh kh gi bn x, gi Trng Nh Trng.
- Mt nh nui tr m ci v con b ri bn x.
- Mt nh nui gi bn x b d d nay ci thin.
(Tng truyn nh lu cao ln ni y l do ng Nguyn Trng T nm xa ng coi xy ct).
Dng ng Ch Qun
(Hpital de Cho-Quan)
Dng ng ny do c Cha Lefbvre sng lp, nui ngi bnh tt ngho nn, khng phng
th lm n, ban s ct gn nh c Linh Mc, vng Ch C, v sau Nh Dng v Chnh Ph Php
tho thun giao cho cc b s Dng Saint-Paul m nhim nn em tr s v Ch Qun.
Chng Vin (Sminaire)
Trc lp ti Th Ngh, ri di v Xm Chiu sau rt v ng Cng nh ta thy gia Thnh
Nhi Vin (Sainte-Enfance) v con ng Nguyn Du.
Nh tu Carmel
Ngy 3 thng mi nm 1861, c bn b n tu s dng Saint-Thrse, n Si Gn, nhim v l lp
nh tu Carmel. Tr s ng Cng , ngang Chng Vin.
Cc v S Huynh Trng Cng Gio
(Les Frres des Ecoles Chrtiennes)
Nhn li yu cu khn thit ca c De Lagrandi re, nn nm 1866 c su v s huynh sang Si
Gn do i s huynh T.H. Frre Philippe Suprieur des Frres des Ecoles Chrtiennes bit phi. Qua
n y th cch t lu sau, Nh Dng giao cho cc v y trng nom trng trung hc Collge d
Adran l trng do c Cha Puginier thit lp t hai nm trc (1864). Trng ny hot ng cho
n thng chp nm 1882, th ng ca, v hi ng qun ht Nam K ngh ngng cp hc bng.
Trng Taberd
Nm 1874, Cha Henri de Kerlan, cha s coi thnh ng Si Gn, t xut tin ring, sng lp trng
Taberd (v th nn nay cn hnh bn thn ca Cha ti sn trc), u tin l dy d cc Ty Lai,
sau ny mi i thnh chnh sch, thu np tt c cc hc sanh, bt lun lng, gio. Ban u cc
hc tr ni y do cc tu s, truyn gio s (missionnaire) dy d. T nm 1889, th cc s huynh
thay th cc v ny trong ng gio hun, v cc s huynh trng Cng Gio (Les Frres des
Ecoles Chrtiennes) bui u tin l do c Cha Colombert mi qua. Nhng dy nh c ca trng
l do c Cha Mossard ng coi xy ct, lp sau mi l ca cc s huynh tip tc tu to thm mi
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
c s nh ngy nay. Trng vn l sn nghip ring ca Hi Truyn Gio (Mission). Cng nh

trng Trung Hc Chasseloup-Laubat, v sau tr nn trng Trung hc Jean-Jacques Rousseau,
trng Taberd rt c cng trong vic o to nhn ti trong x trong nhiu th h lin tip. Thanh
danh rt ln. c nhiu cm tnh.
Dng ng Qun Binh
(Hpital Militaire)
Nm 1864, nh thng ny thuc cc b s Dng Saint Paul coi sc. Qua nm 1904, ch ny co
chung v t y cc n y t ngoi o trng nom. Tuy vy chnh ph Php vn tip tc tr cp mt
siu s (aumnier) n thm ving vn an bnh nhn cng lm php b tch nu cn.
Vng Cung Thnh ng Si Gn
(Basilique de Saigon)
BoCch Mng Quc Gia , s 406 xut bn ngy 6 v 7 thng chp nm 1959, c bi kho cu rt
y v lch s nh th c B do ng Phm nh Khim vit. y l ti liu khc do b "ng
Dng Tn Thi"(L Indochine Moderne) ca hai tc gi Php Testeron v Percheron vit t nm
1931.
"T ngy Php chim Si Gn, c Cha hnh l ti mt ngi cha hoang ph v sa tm dng lm
thnh ng.
Nm 1863, c Bonard truyn lnh dng ni ngy nay l tr s To Tp Tng ng Nguyn
Hu, mt thnh ng bng g, nhng thnh ng ny, mi nm sau th mi mt n mc nt
khng cn dng c na.
Nm 1874, phi dn v phng khnh tit ca dinh c Ph Soi Nam K, ch nh trng Taberd hin
nay v tm hnh l ni y.
g Duperr truyn em vic xy ct thnh ng ra u thu, v sau rt, th cng vic to tc do
ng Bourard c mi t Paris qua n c.
Ngy 7 thng 10 nm 1877, c Cha Colombert t vin u tin trc mt Ph Soi Nam K v
ng nhn vt tai mt thi y.
Ngy 11 thng 4 nm 1880, n l lc thnh rt ln.
Tin xy ct, tin sm t kh ni tm, Soi ph Nam K i th tt c, l hai triu nm trm ngn
(2.500.000) quan tin Ty th .
Thnh ng o c 133 thc Ty t ca ngn (porche) n mt cht phng c kinh (chevet).
Honh lang (transept) o 35 thc b ngang.
Cao: t xy cun trc khung (clef de voute) ng t ci l 21 thc.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Hai thp cao t mt t l 36 thc 60. Sau thm hai cnh chp nhn lu chung 21 thc na l tt
c cao 57 thc (thp chung lm nm 1895). Su i ng chung, nng 25.850 k (ting gm su
m) t di hai lu chung.
L nghi xc du n thnh t lm "Vng Cung Thnh ng" (Basilique) c c hnh long
trng ngy 7 v 8 thng chp nm 1959. V Si Gn hnh din c mt Vng Cung Thnh ng t
y, mt vinh quan ca Vin ng.
Sau y l danh tnh cc linh mc Gio Hong i l, gio khu gim mc Min Ty Nam K t nm
1852 n nm 1926:
Dominique Lefbvre 1852 - 1865
Jean-Claude Miche 1865 - 1873
Isidore Colombert 1873 - 1894
Jean-Marie Dpierre 1895 - 1898
Lucien Mossard1898 - 1920
Victor - Charles Quinton1920 - 1924
Isidore Dumortiert nm 1926
V nhng v c o (missionnaires apostoliques):
Oscar de Noloberne1863 - 1871
Henri de Kerlan1872 - 1877
Henri Le Me1877 - 1898
Anselme Delignon (vicaire)1898 - 1899
Henri Moulins1899 - 1900
Charles Boutier1900 - 1906
Eugne Soulard, t nm 1906.
V vn vn
(theo ti liu b "L Indochine Moderne" ca Teston v Percheron, ngng nm 1926, thiu ti liu t
nm y n hin nay).
nh th thn
Cc nh th thn xa ca t Si Gn nay mt i rt nhiu, nay ch cn nhc tn v bit c vi
nh m thi.
Ti Si Gn:
- M Hi
- Ho M
- Tn Khai
- Long in
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
- Trng Ho
- Long Hng
- Ph Ho (cn)
- Ph Thnh (cn)
- Nam Chn (cn)
- Tn An (cn)
- Ch Qun (cn)
- Cu Kho (cn)
- Cu Quan (cn)
Trong Ch Ln:
- Ph nh (b ri)
- Ph Ho (b ri)
- Ph Lm (cn)
- Cy G (dp, ct trng Cy G sau i tn l trng Minh Phng)
- Ph Hu (cn)
- Minh Phng (cn)
- Bnh Tin (cn)
- Bnh Ty (cn)
- Tn Ho ng (c n)
- An Bnh
- Cu Tre (cn)
v.v
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 6 - 1
Nhn vt bn x hi Ty mi qua
y phi u ch c bn dn bn lm b ch ti Si Gn th giao thi, khi Ty mi qua. Tip theo

cn nhng gii c sc nht - (xin xem Th Nam K v Th Nam K tip, bn in Nh Dng Tn
nh nm 1903).
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
1/ - y l bn hu cn cc quan Ty
"Nc nng nhng k hoi thinh!
Ting Ty khng bit, tng vinh trong i,
o vn qun nhiu do chi,
i mi lc diu, git phi trn u,
Xa To (?) Soi ph u,
Vn hoang ma gy, ngi hu cu quan"
(Th Nam K, trng 15)
o qun bng vn nho xuyn nhiu, ton nhng th t tin, phi hng n to xi ln mi dm dng.
Lc git u tc lm bng vy i mi c diu vng l trang sc cc k sang trng th xa, n
nm 1915 cn thy dng, nay o m c cn gp.
Xa Toy chc l xa gi hu To Tho (ting ni iu ht bi).
Hoi thinh. C phi chng:"Hoi" l mang,"thinh" l thanh danh; hoi thinh l "mang danh"?
2/ - V y l my thy thng ngn k lc
"Cc ng tham bin ng ng,
Ting Nam ngi bit, im ng kh qua;
ng no chng bit ting ta,
ngoa b, ni ra ni vo,
Qu ma lng xm ch no,
Ti dinh hu vic nao ht hn.
Nn h nh ting thng ngn,
a ln cng phi, lp chn bao ni".
(cng trng 15)
Lc ban s, trong Nam K, Ty o to ngi gip vic bng cch tuyn la hc tr lp nht cc
trng tnh, em v Si Gn dy d ti trng d Adran (ch trng Taberd by gi). Sinh vin c
n ti trng, thm lnh ph cp mi thng v x bng git , giy, y phc kiu Ty mi nm
my b: o b nh vy, m lc u t ngi dm xin hc v cn s triu nh ta tr li nm chnh
quyn. Mt cu con nh giu tnh Gia nh, mn ngi i hc th cho mnh, sau ny cu tr nn
"tn bn qun cm ti cu tu Sc Trng", cn anh hc tr kh chm ch l ng ch qun chu
thnh, c ph s. Sinh vin trng d Adran thi ra trng, ai u s cao c t la: nu ham n
lng ln (su ng bc con ) (piastres en argent dcores de l Aigle Mexicain) th b lm thy
gio dy hc, bng nh ham lm thng ngn (tuy lng km hn, c bn ng bc con , nhng cn
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
trng cy ni tin ca sau, tin "l x" v l lc bng mm), cn li nhng ngi khng u nhng
hnh kim tt th u c thu dng vo cc s mi to lp: trng tin, nh dy thp, s ho ,
v.v) Xa thy "thng ngn" oai lm: chc lm "interprte" khi "ng bn ng Chnh" (thng dch
vin ca Tham bin ch tnh) tht ra khi, khi "khi ng bn ng Ph ", lm tay sai v thng dch
vin cho Ph tham bin, ht ra la, ngy sau thy thng ngn nm lm vic c th mt k na
ri c b lm Huyn ln Ph, ri c ph s, lm ch qun, i din cho quan Php trong mt
vng, "oai nh gic", "oai thu tri", oai hn ng gh"!
V king n nn dn tng v cc v y chc "c thng", "c huyn". Chc k lc ban s gi lm vy,
nhng sau i li l "th k" tc "secrtaire". Lc u th k chuyn trong hng hc tr lp nht,
cha t, khng cp bng, nhng hc lc kh, vit ch tht p v t li lm. V km v hn
thng ngn, nn dn ban chc "thm k S". hoc "thm S". cho b v, ng mt hng vi my thm
v cc ch tim Tu trong Ch Ln. n khi chc thng ngn c bit ch dng gi cc thng
dch vin bn To n (interprte des tribunaux), cc thy thng bn To B u lit vo s
"secrtaire" (th k), nhng phn bit ra "th k chnh ngch, ngch soi ph" (secrtaire du
Gouvernement), lnh lng qun ht v "th k a ht" (thy k tnh, lnh lng lng) (secrtaire
rgional). Khi y, cc thm vn ng v ng h ln chc "c k" rp rp!
Dn i trc, i hu quan Ty, bn To n th cha c trng s, bn To B t c tham bin snh
si ting Vit, v mi mi u trng cy ni thy thng ngn, cho nn dn s "thy" hn s "ng ru
ria"! Thng ngn ting mt ting cn, li hi v cng. C l vt th vic vy ho ngay, khng l
khng tin th dn thy thua kin trc mt. C khi v bt ti, my thy thng ngn i trc git
ngi khng cn dao bn. Cu to hi: "Demandez au condamn s il prfre les travaux forcsou la
peine de mort?" Dch khng suy ngh cu y ho ra: "To hi anh mun To ku n kh sairi cht
chm hay khng?" v thy nghe lm "et la peine de mort". ngoa b - Ti khng hiu trn cu.
Duy bit "" l "hu", "b" l "v" (ting Tiu). Cn " ngoa" c phi "au revoir" chng?
3/ - V y l cc "v Ty", "me Ty" thi y
" Lm cn nh c "Ch Hai"
a vo liu vic, bm ngi mi an
Xem qua chng c, h ngang (v chng c tin km theo)
Lm l chng bm cho lng lm n
ng v thc b lm cn
My tao, qut nt, qung n vi vng.
(chng 15)
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
(Nhn tm i no cng vy).

4/ - Cn y l v my ch dn bn k trn
"ng thng my ch dn bn,
Nhiu iu, giy v, xinh xang vi i,
a ngho bt chc lm hi,
Tuy ngi qun t snh chi khng bng.
Ra vo lm b hung hng,
Xt ra mi bit l thng dn cm!
Ka by thi t cn thm!!!
(trng 15 -16)
5/ - y l bn gi bun hng
bn phn thi y
"Mt m chng bit my chng,
Ch V, Ma N cng ng "li" qua!
Ngy th hn h vo ra,
Ai ra xem thy: Ch Ba ngot vo.
p lng tm bn liu o,
Ca quyn thong th ch no bm tha.
Coi ai tht th th m,
Thy khng cung knh vo tha vi vng:
tao ni vi ng quan,
May ra k nghch, khm ng chung thn,
Ai m chng ngh thit hn,
Mun chi ng ny, chng n t g!
(trng 17)
(Hng gi ny i nay vn cn)
6/ - Li y l bn h cp khing gnh
xch cho b m,cho ng sn , hay ng u bp
c Ty cng, tc danh
"ba nhe" = panier
"ban b" = bambou
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
"Khin nn con phi v,

Ba nhe l y c g lung lng,
Theo Ty i thng mua n,
Tr nhiu bt t, chi ngang khng v;
(trng 17)
7/ - Thm bn lnh gi "lnh tp" thi y (tirailleur).
" Nhiu b kh ni long ong,
gn lnh tp ht trng n lm,
i u c l c on,
Rt g, bt vt, ph hoang b bu,
Bn bun chng lc u,
Mi tin tr by, ai hu dm ku!
(trng 17)
8/ - Sau rt l lnh ma t, ma n, v m t tt
"i i nhiu ni bn nh;
Ma t c ch hay qu hay quo,
Gin ai gm sng phao vo,
Bo quan nh nghch, vy ro xt coi.
Quan bn tng tht du noi,
Ph sai i bt xt li sng ra.
ng tang ri mc ra,
Qu ro co on gi dn i
(trng 18)
Nhn vt tuy i ch nhn tm y vn cn, c kim khng khc my.
on gi on= ri th; Gi = gng.
on gi dn i ngha l: ri th ng gng dn i.
***
Ci "mt" n mc hi Ty mi qua cho n trn u Chu i chin 1914-1918 th: thy thng thy
k, nhng ngi cn th cu, gi "phe theo Nho", th o di xuyn en, khn ng "Sui n", giy
H Chu lt lng nga, gi theo Qung ng l "giy m m" (m v), hoc giy "hm ch thu
cm ch ngu" t ti G Cng. My thy tn tin gi "phe theo Ty", th bn o b trng c ng,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
nt tra chui h phch, u i nn "casque Secrtaire" ca hiu Paul Canavaggio sn xut, l bnh
tn nht hng ri, chn i thm giy "n phn" (en France), tay xch d lc son en, cn sng tru,
th li "bnh qu xa qu x". Khi no c chp hnh ng bn Quan ln Chnh th c tht "c ra
och" (cravate), din o "u hoe" (veston ouvert), tay lo le iu x g tn, th duy c my c my i
y bit cho.
Cc tay dn bn, nu bp hu cn "ng To" th nt dy nt n chng mt gang tay, tm nt en phi
trc bng, qun lc son trng khng vn, thi y cha c dy lng rt, lng qun x ra ko ph ln
dy nt, gi "vn qun theo kiu qun bn", l tay t, khuyn ai ng ng lu m n thoi bt t.
Nu bp, dn bn th u cht khn nhiu trng, git lc i mi, cn nh my ng my thy t v
nh bc nho s, th cht khn thanh (la xanh), ch cng khng ai dm vt bc cht khn nhiu iu,
tr phi my ng gi b c gn xung l th dng khn m vn c chm ch, khng ai ni g.
Cc , cc trong Ch Ln th u bi tc th bnh li "ba vng mt ngn", n tru tch tot,
mng tay di v mi ln xa thuc thng vnh ngn tay cho ngi ngoi thy mnh c c r ht
xon b hay b nhn vng qun kiu "cu khc lin hn". Trn vai my thng git vo mt
khn vn Nam Vang dng lau tru, khc vi my c v Ty th qun chui ht vng gn gy c,
tay eo king vng kiu "nht thi nhc ho" thm mc o m ba m by, tc xc du thm chnh
hiu "C Ba".
Th phong lu thu y l chiu chiu ngi xe song m nh mt vng "Lng T" (Lng Th ni
ging Ty), hoc ngi xe ko bnh cao su c, ra bn tu hng mt. Nu khng bi bc th xem ht
bi.
V li kp ht chu cng l mt nhn vt ng k, nh my , my thm bao bc nn khng thua
ngi th bc c ting l dm n dm xi, khng km my ch dn bn u bp ng Ty.
Ming th gian n mm n mui m c a, ghi hng tng lp x hi nh sau:
" Mi gi ng Chnh v Ty,
C Ba li, ly thy Thng ngn"
(Bit u mc du ng Chnh cn ti v, h cm nhau trc ri).
Nhng kt duyn cng dn thy l cu sang, sao b:
"Thng ngn, k lc, bc chc khng mng,
Ly chng th bc, eo vng tay!"
Dn bn, kp ht, th bc, ngi no cng ua nhau lc i mi, ng t nanh heo, nhng ngi
ch l kho tay lm g cng gc trn mt bc: lc diu vng, hoc si dy chuyn ng h qu qut
cng vng, hp dn khc no c ngi m ba l.
Thnh thong anh kp ht bnh trai, nh ging tt, mt lic a tnh, chim tri tim c gi na
ma. Bng c l cn li bi thi nh sau:
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Vnh Kp Ht Bi
Nh m khng hc ln lm ngang
Trng nh ba hi thy quan!
Ra rp ngi trn ba a hiu,
V bung ng di my ng Lng.
Mm mu son phn ng kia n,
Ci lp cn ai ch im ng.
Tuy chng ra chi nhng cng sng:
tng trn mt li phng mang!!
T Qu
(Chng Dn Thi Thoi, 1936, Hu, tr. 12)
Trong tp thi thoi k trn, Phan Khi tin sinh ni r rng bi th ny l tc gi lm ra ct ch

trch ng Nguyn Duy Hiu khi binh Cn Vng Qung Nam, nhng ng thng " chc quan
m lung lc bn ng s ". Bit T Qu th t Phan Khi (Chng Dn) bit r hn ti ri, vic y
khi phi ni. Vic ng ni l trong bi th "Kp Ht Bi", ti nhn k rt c th T Qu mn c
trch mt ng bn Nguyn Duy Hiu, ngha hip c tha, nhng cn km c , qun t, lun th
T Qu ly c vnh kp ht m mc l bn quan "nhy d" th y, th lm c nh vy mi c
th cho!
Cu no cu ny n st ti "Kp Ht Bi", nhng k trung ngi bng quan hiu ngm bit T
Qu mun ni ai na ka. No! "Nh n hc khng ra g, ln theo Ty t ri Ty phong chc cng
"ng kia ng n". Nhng bui tic tng nh m th ngi vch c trn ba anh hng chc qun,
sng tht, nhng sao b khi chu hu cc ng bng b, khm nm di b kh coi lm sao! nh
rng "ng kia n" l b ngoi, ch b trong kh che y ci dt ca ch im ng vn phi rnh
rnh trc mt mi ngi. Hi th con nt ln ba n cng bit bao nhiu l T Qu m t hnh
dng bn "nhy d" ch g. Cu " tng trn mt li phng mang" mi l chi thin h! Sng
con ry qu!
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 6 - 2
Trong cc nhn vt sm ra i, cc cung lm quan cho Php, ng k l: Tn Th Tng, Cai tng
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Du, Lnh binh Hunh Cng Tn, tri ph Trn B Lc, tri ph Nguyn Trung Trc, tri huyn Hu
Phng, thng ngn Joanns Liu, Paul Lng v Loan (theo ng Khung Vit, "Tn Th Tng",
trng 60).
i ng Tn Th Tng v tm s ca Tn, nh vn Khung Vit vit thnh sch. Nhng ng kia
cng thi th y a, thm ni ra e "bt dy ng rng". Ti ch ghi li y nhng nhn vt "ny
la", nhng tm giu tn
1/- ng th nht xut thn "i" ri thng tri huyn, tri ph, ri li v hu "hm Tng c".
M ng nay tnh M Tho, ai i tu gn ti x sn xut cam ngon l thy sng sng trc u doi
ngay khc ng ba sng hng dng.
ng l ngi gi o Thin Cha, v cm th vua T c bt o, nn sm ra gip Php v lp rt
nhiu cng ln, nhng v gi li b Php b ri. Ngoi Bc H c Hong Cao Khi, trong Nam l c
ng. Nhn vt ny tng cng vi mt nhn vt na l Nguyn Thn, kht ting min Trung, c
hai ng th vai tung "nh bt Mai Xun Thng" vng Bnh nh.
Lnh Php v quan v Php nh cng binh Vn Thn c nhy trt mt nm tri m bnh khng ni
gic. Ngi Php mun mua chuc nhn tm, na cng na nhu, khi chng khi thng v khng n
xung tay c th. Php bt c ch qun th giam vo ngc tht l cng. Giam mi ngc tht dy
y ngi yu nc, cho nn tht quan Php phi vin n ng. ng ra qun ch c my thng m
dp yn vng Thun Khnh (Khnh Ho, Bnh Thun).
ng l ngi kh ro dong dy, mi mng, cp mt c st kh. ng bt c ch th, nht quyt
khng cm t v ch cht u y qun lnh: chm ngi nh chm chui, chm khng cha con .
Cc ng gi b c, nay nghe nhc tn ng, u thy lc u. Chnh ton quyn Paul Doumer h
mt cu xc ng: " Vic y bit d, c nhin l phi vy! Nu mun (nhn ngha) v ch chi cn
k hoch no khc, th th ng sai hn cm binh".
Ngy nay cn nghe nhc n nhng phng php qu bo tn:
i ph vi cc ch binh khng khng ra quy thun v thng n mnh ni thm su cng cc,
c mt cch tuyt i:
Sai bt cha m v con ca ngi y, ng gng cm t. Mt mt b co trong ngoi k hn bao
nhiu ngy, phi ra np mng. Bng khng th:
- Cha, m, v v, bu u lm lnh;
- Tr con th b vo lng ci gi go, sai lnh dng chy ln qut nh qut nem!
- i vi phm nhn ti khng ng cht, c khi cng cho thn nhn lnh v. M y l mt au
lng khc na.
Tr chi c c l b ngi n ng vo np l np bng, mi ngi mt np may bt u ui, ch
cha mt l lt "b kn" ra ngoi, n b no nhn c "ca ring" th lnh c chng v!
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Nron l bo qun tn nhn, L Ngo Triu cng bo cha x danh, cn cha ngh ra vic ny!
C mt hm, ra ng nghe mt a nh ln nm, chi cha mng m. Sai bt a tr, b nhn i
sut ngy, x chiu sai lnh a cho tr mt chn cm canh v mt i a th i xa, mt u
xanh mt u . a ny thng dng u v cm, u xanh ch dng khi c tang. a nh cm
a so ngay ngn, u xung di, cn thn. Ln n: tui th m c tr khn. Phm khn
th khng php mng chi ngi sanh ra mnh: Qut! Qut cho tuyt nhng th phn cha phn
m!
Chuyn khng ch xc, khng dm chc c qu nh vy chng, chp ra y nh mt ti liu bui tr
d, khng qun nh du hi tht ln (?)
Dp xong gic, c thng Tng c v c ban Tam ng Bc u Bi Tinh (Commandeur
de la Lgion d Honneur), nhng chim d ht th n treo u tng, Php ngn nn khng dng na.
Nm 1899, ton quyn Doumer thn hnh t Si Gn ng xung nh thm, th gn min, ch
my thng sau l nhm mt. L k l tri trng dy "chn ng". Ma chay linh nh my chc ngy
di, mi ba ng b vt heo tht trn ngn ming n. Quan ti t xung huyt c lnh tp bng sng
cho, mt quan Lang Sa d m (Paul Doumer. -Souvenirs, trng 59-62).
Con trai n hc bn Php, v lm quan t lu, cng kht ting nh cha, by gi ch Sa c nh
vung lng Tn Qu ng cn truyn tng cu lin:
" Tn th M Thnh, chnh b Lc Na cng sng to,
Quy dn lc li, Hunh ng Trn B Th kinh dinh "
C dch tp"Nh Thp T Hiu" ra Php vn v Quc ng. Sau ra lm hi ng qun ht (conseiller
colonial), dm n dm ni, Doumer nhn nhn ngi Php cng khng b. Bun ru vic t, t t
bng sng lc.
2/ - Nhn vt th hai ca t Si Gn, l mt hm Tng c c tn t mt con ng th t nht ti
Ch Ln.
C ting l "hin" hn ng kia. Ngi nm thp, php php, ru bc le the, ru mp ngnh tr
vut sp nhn qut nh cp sng tru. V gi a n a tn khch Php i ru sm banh
(champagne), cho n bnh Petit beurre th de Nantes chnh hiu.
Nh dn na Ty na Ta, nm cn lng thnh vng g qu chm lng kho lo, trc nh c
sn rng chng ton cy king gc (cy th), ng mt ra mt con kinh nay lp. Doumer t hnh
trng vit mt cu ng nghnh: "Ngi ng ging ht nh ng: ngoi by y phc Pha Lang Sa,
trong gi phong tc bn x".
Ngi nh ny nay d, t th bn cho khch Tu xy nh chc tri lm tu qun, cao lu v rp
cin. Ch cha mt khunh lm ni th phng. My chc nm v trc, c bc cn thnh hnh,
vua bc, "Thy Su Ng" nhiu tin, mn y lm ch ht me n thua c vn. Ngh cho con
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
chu rn rt, t thnh danh, m t ng cha y ting th tc, nc bt v m xanh, c phi

chng l cn qu?
Ting rng "hin", l hin hn ng kia, ch xt ra mt i mu thun: ly mt t d l i vi Th
Khoa Hun. Che ch cng y, em v nh m bo v cp dng cng y, m ri bt np cho Ty
hnh hnh, cng y nt.
Xut thn h trng, bit ch Nho, sm ra u v lm tay sai c lc cho Php.
Th y, ni ting Ty, ba x ba t, u c "ngon lnh" nh i gi. S y c nhin. Nhng c mt
giai thoi nh sau, ti chp ra, nhng xin c bc ng hi nhiu v khng bo lnh ng s thc.
Tng truyn vo mt dp u xun, em dng cho mt quan Lang Sa qu Tt: mt con d xm bp
m kp t l m giao tha. Quan hi: "Con g? ng cho ti con g ?"
Qunh qu qun pht, khng nh r "bouc" hay "chvre", thi th t hnh dng n cng c: "Lu"
"mm xi xin" "d na bp" "d na ct" (mme chose chien, il y a barbe, il y a corne). Cu ny ng
nguyn vn hay chng, ti khng dm chc. iu ti dm chc l quan t l "d xm" n ngon lnh
v t cu kia i tr nn bt h. Gn y trong Nam cn a ni vi nhau thnh ng "mm
xi xin" th t ng "ng mt th nh nhau".
Mt giai thoi na:
Tt Nguyn n. Nh y ra cu i c treo gii thng. Cu i ra nh vy:
"t Ch Ln c nh h ,
mt nh: "ng phc tam a"
Khng bit qu tht chng, v sau c ngi gi n cu p nh vy, nhng khng nhn thng:
"C Lao Rng, c l thng phung,
Phun mt l: "Cu trng bt nh".
C nhin khng ai dm nhn mnh l tc gi cu ny. Ngi chp ra y cng cn thn hn, khng
cam oan cu y do ai hc li.
3/ - Nhn vt th ba, kch lit nht thi, l Hunh Cng Tn.
Ngi tnh G Cng, nay cn thch tr trc ch bu danh. Ban u chng Php, sau v lng, dng
l ra mt bng cch bn gy xng sng ng Lnh binh Trng Cng nh. Php ghi cng ct nhc
ln Lnh Binh tn tro.
Khi lm chung, ng Tn Th Tng iu:
" Phc qi th thng lai, oanh lit hng tm khinh nht trch,
"Thinh danh ng bt h, c dng cng lun ph thin thu".
(Giu sang y thong qua, lng ly hng tm khinh mt nm,
Ting tm nh chng mc, ch khen cng lun ph ngn nm).
Con trai l Hunh Cng Ming, du hc bn Php, v x lc u theo Ph Trn B Lc, nh vi gic
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
"Vn Thn" ngoi Thun Khnh. Sau ny ngh sao khng r m khng nhn chc g, ch ngao du n
xi theo bc cng t. i khp Lc Tnh, i n u, a nh ln bnh vc ngi mc nn, ht tin v
quan Ty "mn xi". Quan n tnh c ng cha, hng tr gip v du phm php cng khng bt ti.
Khi cht c i nhc tn trong "v Cu Hai Ming" vi danh t ng nghnh " lu linh min t".
Ch ngy nay, ng gi b c gp ai hnh ng ngang tng m khng b ti, a ni: "b thng llu
linh min t hay sao m! "
l nhng nhn vt xut thn v bin. Cn sau y l nhng nhn vt bit tha c hi tr nn c
ph, hoc gi ch thanh cao cam tm lm hc gi sut i, tuy ngho nhng trong sch v c knh
mn.
4/- TRN NGN V
Ngi tnh Long Xuyn, Bt Phm cu tro, tc danh "ng Hp". Sang triu Php, thng ln c
ph s. S d ghi tn li y v l thn sanh v trng s u tin nc Nam. Trn Ngn Hanh,
tng dy Hn hc Trng Ngn Ng ng Phng (Ecole des languages Orientales), v v c nh
trn ng Trn Hng o cn nh ng Tn Th Tng m sng ng Cu Kho.
5/ TRNG VNH K, t S TI
TRNG MINH K, t TH TI
HUNH TNH CA, t TNH TRAI.
y l ba nh hc gi trong Nam, tiu s nhiu ni ghi r rng nn khng chp li.
ng S Tinh ch nn nh b c ph Phi, ng Trn Hng o, ni y l xng dy ct may
ct y phc u Ty (tri Yn Th).
ng Th Ti,dng di ng Trng Minh Ging, l ngi tng cm binh oai trn x Cao Min, nh
ng on Th im, con chu cn rn rt.
ng Tnh Trai,ngi Phc Tuy (B Ra), xut thn thng ngn ch La Tinh, c nh ng Tn Th
Tng ch biu thm ch Nho, tc gi bi Nam Quc m T V , nay cn hu dng, nh trn
xm Tn nh.
Ba ng minh trit bo thn, gn bn chng nhum mi bn, khng ham "c nc bo c" nh ai,
ch say o l v hc hi, sng t To m lng gi Hn, thc khng ting nh, thy m mng
thm nc nh nhng cn ba o sng gi cn him ngi xng danh hc tr ca Khng.
Ngh cho tay dao tay sng lm nn s nghip nh nhng nh kia, nhng khi nhm mt, s nghip
hoen ln bi, sao bng mt ngi bt, mt nghin mc, s nghip vn chng trng cu ca ba
ng tin bi ny mi tht qu v thm.
6/- Si Gn c bn nh giu gc: nht S, nh Phng, tam Xng, t nh.
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Nht Sl ng L Pht t. Ngi Cu Kho, thu nh tn S. Nhn qua hc La Tinh C Lao

Pnang gp thy dy trng tn nn i li l t. Tuy vy i vn quen gi theo tn c (Nh Th
Huyn S).
Xut thn thng ngn ch La Tinh. (Thi y, o to nhn vin thng tho ch v ting Php cha
kp, nn phi dng ngi trng Nh Dng ra, hc ch La Tinh, ch Hn, v ch Quc Ng do
trng Pnang (c lu gt c ca B a Lc) do cc thy tu dy v iu khin). ng lm vic nhiu
nm ti tnh Tn An. Tng truyn bui u, Ty mi qua, dn c tn mc, Php pht mi rung t
v tha nhn, gi bn r mt m vn khng c ngi u gi. Th ri, p ni ng, ng bt c d phi
chy bc mua liu, no ng vn , rung trng ma lin tip my nm lin, ng tr nn giu h.
Trong nh, c treo cu i dy i:
"Cn d kim, tr gia thng sch,
"Nhn nhi ho, x th lng ".
Khi t trn, xc chn gia Thnh ng Ch i, do ng xut tin - trn ba mi mun bc, bc
thi y - v hin t xy nn.
Nh Phng- Tc Hu Phng Ch Ln. ni ri ni on trc. S nghip tr nn s nht
nh trong x, phn ln do tay phu nhn Trn th gy dng. B gii ti m ang ni tr, mt tay qun
xuyn trong ngoi, lm ca thm ra mi, li c trng th, mt sau chng.
Tam Xng -Tc danh "H Xng", tn thit l Tng Quan, t "Phc Trai", gc ngi Minh
Hng. Thng ngn xut thn. Sm sm xin thi, ra lnh thu cung cp vt dng thc n cho th x.
Nh kho tay thm phng thi, c ph khng my hi. Cn nh thp nm cn na xa na nay to
lc ng Khng T. Vng ro st trc ng chng rng mt tin ng ra kinh c l trc kia cao ro,
nay kinh lp, th vo y l mt con ng ci, thm l bi t cao hn sn nh, thnh th sn
nh su xung v vung nh thp nay li cng lp xp.
Ch nh mt lu.gia ti kch x, con ci nhiu ging, phn n chia cha xong.
T nh l H nh -Lm H trng, h Trn (?) Nh khong gia ng Trn Thanh Cn, gn
dc cu Palikao mt u v ch Quch m mt u. Ngi nh nm cn trt chm tr tht kho, ct
cm lai bng ngi ng thy mt; trong nh vt dng t kh t ci bn, ci gh, ci n snh u c v
c xa. My nm trc chnh mt ti cn thy lu lu vng chc tuy khunh vn sn trc b ct
xn st mt tin nhng ch lm thm v ng ci nay m rng nn lp kinh. Gn y, v t ch
cao gi nn tuy nh lp lm phn hng ho m con chu bn v d i. Thay vo l mt dy
ph lu tim bun khch tr. Phn hoa li tuy c thm, nhng thit hi phn c tch t y v c theo
ny, thnh Si Gn ngy mt mt dn nhng du vt xa.
Sau y, ti xin la v k tip vi nhn vt bn x c tnh cch tht in hnh, ri bt qua kho v
nhn vt ngoi quc, ch t xt khng ti v cng khng tin trong mt tp nh kho v Si Gn,
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
m lit k cho y nhng ngi c ca bn x Si Gn xa, mt l l nh th cng vic s rm

r mt hng th, l khc l lm lc hng tp kho cu ny.
Nhn vt in hnh, theo ti, tng nn k s qu ng:
- Mt nhn vt i din nhm tr thc, ng Dip Vn Cng.
- Ba nhn vt i din nhm kinh doanh thng mi v k ngh: inh Thi Sn, Nguyn Vn Ca,
Nguyn Vn Vit.
- Cc nh vn v nh bo c sc.
- Mt vi thn ho c ting tm.
7/ - i din in hnh nhm tr thc l ng Dip Vn Cng,t Th Sn, v sau thy k tn cc
sch xut bn ly hiu "Yn Sa"" v ng qu qun lng An Nhn (Gia nh). Th nh tn cn kh
s, nhng hc hay. Sm bng trung hc, chnh ph Php cp hc bng cho sang Php hc tp
thm, t ti i, tr v dy trng Chasseloup-Laubat, tc danh "Trng Bn quc". Ton quyn
Paul Bert mn ti a ra gip vic ngoi Bc K v Trung K. c ng Khnh chn lm thy, dy
vua hc. Mt b cng cha, con c Thoi Thi Vng Hng Y, mt xanh v h sanh ng Dip
Vn K. (Dip Vn K l mt nh bo k cu trong Nam, c nhn Php, dm n dm ni, sau
theo Nht v cht khng tn tui, tic thay). Vua Thnh Thi ni ngi cho ng v Nam. V y ng
lm u Phng Phin Dch nhiu nm v ng c Php tch, thm lu thng Hn t, vn php ca ng
khi ni, i y l s mt! Gn tui v hu, ng tr li dy S hc v Vit vn trng ChasseloupLaubat nh trc. K vit bi ny khi cn hc lp di, tng ng nghe lm ngoi ca v n hn
khng c th gio cng ng. Khong nm 1919, dy s hc, ng ly S Din Ca L Ngc Ct ra
bnh ch, dy Vit Vn ng bit em nhng on xut sc trong Kiu, Lc Vn Tin, v Chinh
Ph Ngm ra gii thch cng l mi l. Ngi ng nm thp hng v, lch duyt Bc Nam, ng ngm
thi sang sng, ni ting Ty rt "gin", bnh sanh s thch ht bi, roi chu bng by rt mc phong
lu, tung ht nm lng, c o anh kp phc st t! Vn ht ng rc lun o c y phc v o
mo v nh ht li ng thng thc ring.
Tnh tnh cng ci, thng thn, quen vic xng h chn triu . Hc tr rc rc phi gi "Quan
Ln", nhng th y khng ly lm chng tai. Nc ci nhng s t trng T. qua d thi bng
thnh chung gp ng gim kho, chng gi Dip tin sanh bng "ng", tin sanh ci gn: "V hi
Ch. my dm gi tao bng "ng" hay chng, h hung l my?" Tuy vy ng khng tiu tm v hc
tr trng l p trng, ng cho im tc bc. c ch hay l thng thch kim chuyn gy g vi
ngi da trng, ly lm sung sng, v lun lun c x ch th vi quan "mu quc", khng
nhn bc no. Ty t u ngn v lnh ng v s ng lm mt mt.
8/- Ba i din thng mi, n lot, khuch trng kinh t th c sc nht l c:
- inh Thi Sn:ng gc ngi Ngh An vo Nam thu nh. Cha m theo o Thin Cha nhiu
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
i. ng xut thn hc ngh ng sch ti nh in Thnh ng h Tn nh. ng nh ng Trng

Vnh K thng nn xin gim cho lnh ng sch ca Kho Sch chnh ph. V ng Cu Ton g con
gi cho, v sau nh n, lp nh in v bn sch, sa xe "my", sa sng, sa n manchon, li cng
lnh mua gim nhng mn hng Si Gn cho thn ch Lc Tnh, gi hng theo Nh Dy Thp
bng cch lnh ho giao ngn mi m dn ta cha my ngi bit s dng. Nh sch "Pht Ton"
ng d Ormay, v sau ng nhng cho bn l ng Joseph Nguyn Vn Vit, ngy nay cn pht t
v y ch c. inh Thi Sn tch ra hn vn vi ng L Pht An, c ng L Vn Nghi lm i din,
m ba cn "n Th Cuc" ti ng Catinat s 157 v dch hai ch "ng Hip" ra ting Php ly
hiu "Imprimerie de l Union".
V sau, nh in "de l Union" sang tn cho ng Nguyn Vn Ca, tng di lm nh sch, trn lu cho
mn phng ng. Sau rt nh in "de l Union" t 157 ng Catinat, di qua nh mi to gn
trng hc Taberd, ng mt qua hng S Bu in Chnh. Nay i lm nh bun ngoi quc.
- Nguyn Vn Vit- ng Jh. Vit bc vo thng trng cng ngh t nm 1900. K ng ni
nghip ng inh Thi Sn, in truyn ng sch, cn c nhiu nm gy dng s nghip ln li cho
con chu tip tc cho n ngy ry.
- Nguyn Vn Ca -Th nh kim cn kh s. Tng nghe ni li rng lc u th, ng khng ngn
ngi xch n lng theo ch i bn rong m khuya mi sng, c cc v ngn. Th m my chc
nm sau ai ai cng bit danh ng. Mt c sc na l cho n ngy t trn ng ch lm "ng Huyn
Ca" (tc Hm) v o to rt nhiu Ph v c Ph danh d. ng l thn sinh tng Nguyn Vn
Xun (tro Bo i).
9/ - Nay k qua cc nh vn, nh bo k cu nht trong Nam,nh v no th vit ra y, khng nht
nh sp theo thm nin cng th t, th i khi th y c:
- Gia nh Bol xa hn c. Ra i 1 thng 4 nm 1865 di s iu khin ca ng Ernest
Potteaux, qua n 16 thng 9 nm 1869 giao v ng Trng Vnh K, ng l t ngh bo quc vn ta
vy. Ng hn ht l trong ci cha i ch k ca ngi qun l, th y khng dch"grant"
l"qun l" m vit l"k lm nht trnh".
- Phan Yn Bodo Dip Vn Cng bin tp.
- Nng C Mn m, ra i nm 1901. Lng Khc Ninh t D Thc lm ch bt, ri ln lt n
Gilbert Trn Chnh Chiu, Tn Chu Nguyn Chnh St, Nguyn Vin Kiu bt t Lo Ngc,
Nguyn ng Tr, L Vn Trung, Nguyn Thnh Phng ph bt, v. v
- N Gii Chungca b Sng Nguyt Anh, con gi Chiu, sau v tay Nguyn Thnh t lm ch
bt.
- Thng Loi Kho Trnh (Miscellanes)ca ng Trng Vnh K (1888-1889), chuyn v su tp
cc ng vn Nm xa;(sau i tn li l "S Loi Thng Kho").
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
- Nht Bo Tnh.
- Nam Trung Nhc Boca Nguyn T Thc, ch bt; L Sum, ph bt.
- ng Php Thi Bo,trc ch bt l Nguyn Kim nh, sau giao v Dip Vn K, (con c Dip
Vn Cng), t lu i lm tThn Chung, di s cng tc c lc ca nhm Nguyn Vn B, gio
s xut thn trng S Phm H Ni, Tn Nguyn Khc Hiu, o Trinh Nht, Trn Huy Liu,
Phan Khi, v.v
- Cng Lun Boca Nguyn Kim nh.
- Ph N Tn Vnca Nguyn c Nhun v nhm Phan Khi.
Ri n nhng noTrung Lp Bo (Phi Vn Trn Vn Chim);Nht Tn Bo 1926 (Cao Hi );S
Phm Hc Khoa (nh in Nguyn Vn Ca);Trong Khu Phng (L Thnh Tng 1934, ch bt:
Lng nh Thiu) v.v
Ngoi cc tay vit bo, cn nhng ng tc nho n s, k chuyn tm dch truyn Tu, ngi son tiu
thuyt; Trn Phong Sc t ng Huy, Nguyn Chnh St, Nguyn An Khng (thn ph Nguyn An
Ninh), Nguyn An C (thc ph Nguyn An Ninh, cng mt tay ht thuc c danh), Nguyn Vin
Kiu t Lo Ngc, Nguyn Thnh Phng (ngi Tr Vinh), L Hong Mu t Mng Hu Lu,
Nguyn Thnh c, L Sum ta Trng Mu, v.v Nhng ngi ny a tu gc ng Th Khoa
Hun, ti nh hng Cu Long Giang (Php gi l Htel du Mkong) hoc ti khch sn Nam Hng
Pht trn con ng L Li. Cc p xanh hai cc bc, ba cm Ty v vo bn mn tm cc, ru
tnh ring (vin mousseaux hiu Veuve Amiot ch c chn cc mt chai ln). Nguyn An Khng c
nh trn Hc Mn, ng lp tim Chiu Nam Lu, tng di C ca Nguyn An Ninh ng ct may
o di, tng trn cha khch n t tc, phn ng l hi vin kn ca nhm"ng Kinh Ngha
Thc" v phe Cng . Th chng ti mi chn t chn ro ln Si Gn khong nm 1919, cn
thy mi chiu dng mt ngi n b trng tui, dong dy d coi, ng trong ph sai tr, hoc ngi
trn sp vn ct ct may may. Hi ra mi bit c y l c rut ca Nguyn An Ninh. Nay b
vui chi tin cnh, nh ph b , nh mi mi th mt dy vi cc tim Ch bn vi, li rp chp
bng Nguyn Hu hin thi. Tic thay ch ny khng c k nim li bng mt tm "lc" cm
thch i, gng mt tit ph bit i quc thng ni, tm "lc" khng cn di dng, min
vit,"y l ch c tim Chiu Nam Lu tng cha nhm ng Kinh Ngha Thc" (1919), tng
nh vy cng !
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 6 - 3
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Nhng Ngi Li Lc, vt mc qun chng trong vi gii khc l hn thng.
B Lu Th Ngon, tc danh "C Ba Ngon",lm ch mt gnh ht bi, o to nhiu o kp nay

cn ting nhc i (o Nm Nh, du ca b, ht ng cp vi kp Hai Thng (sau ny l Bu
Thng) th khng ai b kp. ng thi cn kp Su t xut sc vai D Nhng v vai Quan Cng,
kp Cang gii vai Trng Phi, u l o kp hu hng, khng km cc o kp o Bn, o
Chung, ng T Nht, lp trc.
Ch Ln c b Tm i, quen gi "C Tm"cng ch gnh ht bi hu danh, khng st gnh "C
Ba Ngon", thm c rp ht ring, s nghip s, nh lu, vn cao su, ht xon c , khi b nhm
mt, s nghip cng tiu tan theo gi.
ng H Vn Ng ch rp chp bng Rex, xa c ng Ninh dng rp ht bi ti y. Tn ng l
Lng Khc Ninh, t D Thc, va nh vn, son tung, vit bo, va lm bu gnh ht, va km
chc ngh vin qun ht, nn ng c tng nhiu chc hiu: Bu Ninh, Hi ng Ninh, cng mt
ngi.
Trong gii hu khi, nghe nhc li, trc kia, hi Ty mi n, c C Ba, con gi thy thng Chnh,
l p khng ai b;p t nhin, khng rng gi, khng ngc keo su nhn to, tc di chm gt, bi
ba vng mt ngn, mt mt v thm phc du da mi thng, p khng v son phn gi to, p
n ni nh nc in hnh vo con tem nh Th Dy Thp (Bu in), v mt hiu bun x bng xin
php ho hnh lm mu rao hng: x bng "C Ba": mun bit danh ting bc no xin rng tm cc
b c 1900 hi li!
Li nm 1923 n 1935, c cc c Ba Tr, T Nh, Su Hng, Hai Thi, v.v ua nhau bn dng
thuyn quyn, bo hi Bch Cng T, Hc Cng T, Cng T Bc Liu, Cng T Cu Ngang (Tr
Vinh) knh nhau ph nh ca cha m li. (ng cha cc cu, k giu rung "c bay thng cnh",
ngi giu nh rung mui mit Bc Liu, (mt ngy nng tt hu li n nm ngn ng bc, bc
thi y, nh chi).
Chiu chiu cc c ln o trn cc ng ph, ht Ch Bn Thnh n Catinat, xe Delage mui
trn, ti x vn y phc nh c du hiu, hay xe Hoa K "ct ch" mi trong hng ly ra bui sm. Cc
c thi ua trn ng nha, ln Th c n nem hoc n tm sui Xun Trng.
Cc cu khng sn xe, cc thy phong lu, ng cm m bt "chi bi" cng khng chu st nc "n
xi" ca cc cng t mi trng. Xe song m chy mt, mi gi hai ng bc xe l ca xng mt cuc
Si Gn Th c u thng l nm ng, cui thng cn xu mi mc ba ng cng c!
Ti li di bng n, cc c nh bm t tu mt cnh sng bi sng me, hoc nm ba gy mm
ht c n ca gip vui, bo hi cc cu con ch in mun ln mt vi ch em nh phi trn v bn
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
la vay bc Ch, c cm s nghip ng b li.

*
Nm Qu Su (1913) c v Phan Pht Sanh lm "Cch Mng".
Phan St Sanh t Lc, nm y, va hai mi tui, con ca Phan Ni lm Cnh St trong Ch Ln.
Lc nh khng ham n hc, ln lm bi cho Ty, bng xng Phan Xch Long, t cho mnh l "ng
Cung", con vua Hm Nghi, sm mo v dy ai vng, t tn lm "Hong ", lp ng kn, ch to
lu n tri ph, in trt dn khp ch Si Gn, Ch Ln, Bnh Ty, ku gi dn ni dy chng Php.
Vic lm nh gi ng (gi b), cha chi lu s, bt b lung tung.
Phan Xch Long b c Ty bt ti Phan Thit, cng gii v Si Gn. ng ng, c thy b bt mt
trm mi mt ngi, em ra To o x t mng nm n mi hai thng mi mt dng lch
1913, tha bng nm mi bn ngi, ku n nm mi by ngi, nng hn ht l n chung thn
kh sai su ngi: Phan Xch Long, Nguyn Tri, v Nguyn Hip, n hin din. Cn ba ngi
Nguyn Mng, Trng Phc, v Nguyn Ng trn thot khng bt c, b n khim din. Ba
ngi ny b giam Khm Ln Si Gn, lm chn ng gii giang h m thng.
Qua nm Bnh Thn (1916), gia trn u Chu i chin 1914 - 1918 bn tri Ty, Ty thua xing
ling th m mi hai thng ging m lch, ng kn "Thin a Hi" t chc cuc khm ph nh
cu cc "i ca" ra khi vng lao l. Ban u rt nhiu thuyn ghe nh t x n u chen nhau di
gm cu mng Khnh Hi, n ba gi khuya l khi s. Di khu hiu "i ca", cc ng ng thy
u ung ba, c mang ph ch, tay cm gm mc, ko ln Khm Ln Si Gn. Dao ni chuyn
vi sng lm sao li, ba ch chng n ch c hiu lc trong tr c ngi m tn. S thc th hai
ngi b bn cht ti ca Khm Ln, bn ngi b rt theo bn ng ti Xm Du trong Ch Ln.
ng ng, bt c n ng n b ai mco en qun trng, bui sng y v ln qun xm tnh nghi
l b bt nht khm v em ra x To i Hnh. Kt cuc: ba mi tm ngi b x t ti ng
Tp Trn v bn ngy hai mi thng hai nm 1916; mi ba ngi b x bn ngy mi su thng
ba nm 1916, k lun hai ngi m ph khm t chin ti trn tin v bn ngi b h st ti Xm
Du, th cuc ph khm 1916 khin nm mi by v "anh hng" tn ghi vo s nhng thy th b
chn vi "t Thnh Ch" ng Hin Vng, cho n mi y ngha a ny b ban ph ra bnh a
xy xm nh anh em lao ng ti x, thnh, m m xiu lc mt tch lun, nhng danh thm cn
mi trong tr c ngi yu nc.
*
Gii ngi bt c ch tr sanh ngh l th trc c T Mt, sau c Thy Su Ng.
T Mt, tn thit l Nguyn Vn Trc,sanh tin c lp mt tim ht tc, s nh 200 ng Thu
Bnh c (nay ng ng Khnh), ly hiu l "Nam Hu Mai".
Ngy mi bn thng nm nm 1915, To em T Mt ra x, k lai lch T Mt c n ba v, u
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
phc s "Anh T" ht lng, v v s anh em. To khp T Mt vo ti "gia nhp hi kn m tr

Cng ", ku n ly chng, k trung T Mt bt chc theo n Hng Tn trong truyn"Thuyt
ng" : phm trong m du cn a no chu lm em nui ca "i Ca T Mt" th i Ca
khng khi no b, "hon nn tng cu, sanh bt t ly", khng tin th i Ca cho tin, khng o,
i Ca cho o, thm ch khi b t rc th c ngi nui n v cung cp thuc, bnh. Nhng khi no
i Ca cn dng ra lnh th phi tun hnh, cht sng khng k thn, sai biu chm ai, git ai l chm
bt lun b con thn thch.
T Mt i n tnh no x no l em t rn rn, a theo ng h, a n trnh din bi nghinh i
Ca. T Mt bc vo qun nc no th ngi khc hi nn lui chn, hng em t tha h gi bnh gi
m v c i Ca bao tr. Nhng phi nh "n ca anh T th sau ny c vic ch kh so o cng
anh T"!
Lnh trng king d n mt, c bt ming ngm sp cng lm l. Lnh sai n trc ra m tm khng
c ai dm ra tay sanh cm T Mt: khng kho c ngy mang tho, n dao ca hng em t anh T.
Tuy vy ht hi vinh quang n hi xung dc. V sau T Mt n nn vo cha "Gic Lm" Ch
Ln ln chui b tng kinh sm hi.
Thy Su Ng.th khc. Thy mua Php tch, ly tn Ty l Paul D. ri thi x khm th c i
hng c bit, lit hng phm nhn u tch. V sau chm phi vin chng l Lafrique, Paul D. b
thu chc dn Ty.
Thy lm ngh cha c bc khp vng Si Gn Ch Ln, cao lu khch sn phi nh Thy Su "ng
h" th mi mong ht me x khng b bt hoc b bi ph m git tin. Thy Su t chc rt l
chu o. Mi tun, thy sai ngi thn tn em bao th lo lt trao tay n tn nh. C m mt tun
nht "chi" my ngy l tr "tin xp" my ba. Ba no khng chi c th gi "ngy y hi",
min tr tin.
Tr t trn xung di v tr t di ln trn, ng xp, ng ch s phng, ng thng, ng k, thy
i chy giy, ch cai gc ng, anh lnh tay trn cng "m tin" thy Su, nn mi khi c lnh trn
a xung dy i "bt bi thy Su cha" th Thy hay trc, hay gp my ln: hay bng ng xp
bo tin, hay bng i, cai, bp, lnh, mi ngi nm c giy "mt lnh" l lt t g ca "nh
ngi ngi khng chia ca" gii tin st do.
Gia cc ngi th ca hi v thy Su, cn mt anh li hi l tn ci xe p ch bao th i pht
tng nh. Mi tun anh chn ln "ly ln" ca mi ng cht t, m no ai hay bit, c bit chng l
nhng tay ht ci sng me v thy anh ta vn c tin cng mi ngy m khng hy hn. Thy Su
vn nghi nhng vn p lng dng a t bt lng nhng tinh xo, cc ng vn bit, bit mnh b
"trt lp" mi tun hay t ba mt i tun b mt ln, nhng bit th bit vy ch ming no ku m
ku vi ai?
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Nhc n Lafrique l nh n ng chng l mt st "Thit din v t", gii bt lng u ngn v

king s. Th m c mt ln h La vn b qua mt ci v m khng hay bit, v b mt quan Vit bn
ng khng ng.
S c nh vy:
Thy Su b h La bt b ti cha me cho vo t mt lc; lc khm c ra ri, Thy treo gii
thng: "ai gii ti cm d cho c n cu, cho h La Thy t do chi t lu, th Thy n n ngi
y: tin thng mt mi ngn ng bc ln, ring mi ngy min "chi th ca khng ai bt" l c
tin xp rc rc mt trm ng ngy y, nguyn khng sai li. (Th , thng c Nam K lng
cha n ba ngn bc). V c mt thng c tng phn b n t hn vin c xp Ch Ln, v l m l
x ca Tu cho c v s m. Nh vy bc mt trm mi ngy, tnh ra nhm mt tun by ba: 100$
x 7 = 700$, v mi thng hai mi tm ngy, l 100$ x 28 = 2.800$. Trong khi y, vin chnh tham
bin Ty gn v hu, nht hng tham bin, lng thng chn trm v vin c ph s c hng,
lng thng hai trm nm chc ng. V ham s bc kch x, m cng v by lu thua me sng Thy
Su thm thng ln hi v phng cy g, vay hi bc Ch khng c na nn c mt ng Qun,
ngi cai tr mt vng c ting l x cao su tt nht trong Nam, ng ta ngh ra mt diu k. ng bit
h La c n in trong qun mnh, nn mt hm xung lnh mng vi Thy Su giao kt ngy y,
thng y, Thy Su c m cng khai sng me ti s ng trong Ch Ln, nu khng ai lm
kh d th Thy phi gi li trao cho ng s bc mi ngn. Lin khi y, cn tin thng mi ngy
mt trm hn hu nht tri. Thy Su ng chu. n ngy hn, Thy dn ci ngnh thu (ngn u)
n ch do ng Qun ch, k tri chiu, ngi cm chn ht me, tay con t rn rn trn bui ti, t
n n khuya, thin h v ra nm np khng khc no nh Xc (Cercle), c ba tng, th m
lnh trng, bin Ty khng mt ai ni na li. Thy Su mng r ra mt, xa tin thng mi ngn
khng tic, m mng hn ai ca, l ng Qun, ng ch sn t hi no, ng thp s bc nht vo ti
ngon lnh, ln xe i mt nc, khng cn m, li cn dn vi thy Su hy tip tc i ri s hay.
Thy Su quen mng (li) c, qua ngy sau, cn mi thm cc tay sp cho sng me thm cp lc.
i tay con ng , ch ci ng "nhp thn", me ang x mng (v cuc) ngon lnh, th lnh c
p ti x xu dt v bt, ch thiu mt ch cha, nhng Thy Su c ngi hy sinh ra chu ti th.
T ra ng Qun qu l diu th. Ngy trc ng mi h La n nha mn i cm tht ru. H La v
lng, vn cn dng ng Qun coi chng coi i s vn v nh chm nom ba "thng cu li", ng
cho chng n trn hoc b s, bi th nn khi nghe ng Qun ng li thit yu xin ng ban c n
nhn ngy gi t tin trong Ch Ln, ti cn ph ca nhc ph, s ng" ng vo ngy th
by tun ti, ngy y c anh em b con c bc t tu ng ngi v c nh bi n thua nho nh cho
vui m ", h La nghe cha dt li gt u lia la, v nh cn khng qun cn dn c bt n ngy
gi nh ng khuy ry ngy gi t tin ca ngi ta, nhng ch ngy th by thi, vo ngy
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
khc c xy ra vic g th c phn s thi hnh. Bi ra nn vic hm sau Thy Si nh m hn vo

lng, tuy tht bi nhng i vi Thy, nh b mt cn voi, no thm thp chi thy, hng s!
K v th lc, Thy Su khng lm quan, lm lng m oai v hn quan lng b bi. Chiu chiu,
thy ngi xe hi "su my", ti x chnh v ti x ph u vn y phc c lon chy ch thu, thy ro
mt vng Ch Ln ly tin xu, thy gh cao lu no th y nh hn trc, ti ph ko ngn t ly bc
ra np khng sai mt xu nh. C khi thy cao hng ln lu cm chn "x ci" gii mun, my khi
nh vy, cc tay h kha (con bc) t th ca, nu thy thua c ch tim bao thu, chung tr
ri sau s tnh ton vi Thy. M c bc nh sng Thy Su, ai li khng a. Trc khi c by ra
i Th Gii, my mi nm v trc, m thy sp t ngn np hn hi. Tim cao lu no do
thy t chc ch chi, th n n xanh bo hiu ng hong, lnh trng hoc du cn, bm bi
khng th no tro ln lu c m hng ph phch. Ch chi, khch va bc vo l c ngi
n dng nc , nc cam gii kht; m cho tha h mun dng c gi tu bo hu sng em ln,
khi tr tin, thm sn bn n mi mc, sp g bng trn, mun gii phin my iu ngao, cng c
ngi, ch cung cp, thm ch c ngi qu tham, tha dp nm gn bn n tim tim, nng
nng, nht phin y hp kalmine em v nh ht sng thn khi tn tin, vic nh vy m
cng khng mt ai ch trch, chiu hin i s n th l cng!
C bc th khng nh t bng tin mt, v du th cng phi phng nu khi b bt th d chy
n; trong sng st pht n thua vi nhau bng "nt ch" hoc bng chic a, tu mu sc khc nhau,
nt ch k l bao nhiu ng, chic a tu mu sc, l my chc my trm, tu giao kt trc.
Khch thi chi bc xung lu n bn ti ph, trao cc vt y l c s bc, khng sai chy xu
no c.
C khi khc Thy Su ngi nh hng ung ru khai v hoc nghe em t phc trnh ch no chi,
ch no dp, ch no c ngi ph m, hoc cng khoe c nhn tnh mi sm! Li n mc ca
Thy rt k d, na dn bn, na my ng, my thy. Bui sng thy thy din b tussor (vi t tm)
bn ngt, bui chiu thy tra b "qung ng" hng Bc Tho, chn i giy escarpin! Mt hm thy
mc y phc la en, m su nt ng nh l su ht kim cng ln c u ngn tay t. Thy n g
ca phng nh ng B Lc gc ng L Cng Kiu Ch Mi, nh thy T Nn xem s tng.
T Nn lc y ang ni danh, thot trng tng mo thy, T Nn cng phi gi chc mt mi xin
hn qua ngy sau s n nh on vn mng lun c hai ng b mi chc chn hn. Sau, thy T
Nn ni ring vi tc gi bi ny (V.H.S). rng s d hm y thy khng dm tr ti, l v thot tin
thy thy mt ngi mt my d tn, n mc khc thng, trong T Nn nh: nu l "n cp
st nhn" th sao cha ngi t, cn nu l "trng gi ph ho" th sao hnh th tng mo l lng
n th?
T Nn a khch ra ca, nh s xe nn sau nh hi ngi xa phu (ti x) bit c ch th l
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
thy Su Ng. Qua ngy k , T Nn n nh xem c ch tay hai v chng Thy Su, v nh bit
trc nn on khng sai mt my. No s thy ngi khng chia ca, tng n Hng Tn i
ng. No nm ti y, ch tay thy t on ni ng sanh mng, l ng nm ti thy b mnh.
Nhng may sao tay ca v thy khng c s cht chng, nn i li nm ti y thy v c s cch
mt nhau, hoc nh th do mt cuc i chi xa, ng du, Ty du no bit, hoc nng th thy s b
ngc hnh t ti. T Nn ni rt nhiu, Thy Su khen ly khen , v v sau, nghim ra khng sai
mt li, qu nhin T Nn ng l bc k ti trong khoa tng s.
Thy Su sau ny b k khc mnh th lc hn ginh ngh, thm ht thnh n suy, v gi thy nh
u thua , li b bn hu tr mt cp mt mt s tin to tt, nn thy bn c hai nh lu xinh p,
v t trn trong mt nh dng lo gn Si Gn. Em t, nh b cu ht la, khng mt a cho thy
thy mt, lc lm chung.
Tc gi bi ny c mc kch nm 1927 - 1928, mt v Thy Su x kin v ln n y lu mt
ch chc chuyn mn tam hng ln (n gian).
B Phn K. n xc (cercle) ca Thy Su trong Ch Ln. Ni y, mi m c mt sng tam hng
n thua mi th hng l nm ng. Ch chc tro ht, n b K. sch ti, hn ba ngn bac. Sau c
ngi mch mnh li gian, b K. n tha t s ti nh Thy Su. Thy lt t sai em t qun khp
ch Bn Thnh v trong Ch Ln, may sao gp c ch, lp tc mi ch n nh ring ca Thy,
c c b Phn i ni v cc tay em t thnh lnh. Thy Su tra hi k cng, xt qu ng nh li b
K. than phin. Thy x ch phi tr s bc gian ln cho b K. Tr ri, thy ln n: "Sng bi xc
ti t chc n thua sng phng. B Phn y ti vn knh trng l anh, l ch ca ti. Nay nh ngi
n ph m. Ti ngi nng lm, nhng n li b xin tha, th ti cng tha cho lm phc, duy t
hu, ti cm nh ngi tt hn ng ho lnh ti Ch Bn Thnh, t Si Gn v nh xc ca ti.
Em t, nghe dn: a no gp mt hn u th "mn" hn cho ti. C b no ti chu!" Ly lc nn
n cch my cng khng xiu lng, ch nh cun gi tr ln Nam Vang hnh ngh. Ri ro b bt,
bt qu ngi t t lu. Vi Thy Su, khng c nh vy. Nh th kia i vi T Mt, Thy Su
c em t tha hnh phn s, h khng cho c mt chn no th ch c mt nc phi tun lnh
thy mi mong bo ton sanh mng; ci lnh, on em t Thy Su "n tht" c ngy.
Thy Su cn c mt phng php nui em t cng ng. Tu a, tu ti, thy dng theo ch: a
gc ng, a gi ca, u c phn s v c lng n. Gp khi tng bn hu s, em t n xin tin,
thy Su ch ngay gi giy bc c rch v thiu ming, thiu gc, do tin h, tin xu d li: "!
mc . a no rp mt c bao nhiu th ly em v m xi!" i bn u tho thun nh vy,
nhng than i, giy cn kh kh, giy t h hao c o b t m trc kia ri, nh Thy Su c
nui c mt b Ba Tu chm nom v m giy bc, c thua g nh bng!
K v b qun s ca Thy Su cng ti tnh lm lm. Th , mt hc gi (va mi mt), ng
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
chuyn vit bo, v Php vn ca ng rt anh thp, rt mc phong lu, nh vit bo Maurice
Monribot tng bi phc, v vn ng nh vn Anatole France pha mi Buffon. ng lm ch nhim
mt t tun bo rt c ng bo ch . ng bnh sanh rt thch xem nh v i v c tnh a n
gn. M xe hi kiu mi l, chy m, chy l. Th tiu khin ca ng l hng ngy, n vn chnh t,
ngi ngay ngn ni bng sau, ti x a i do ph phng, bn tu, lng Cha C. Nhng tnh
ng rt ght bc bi v bn tnh rt thanh lim thng thn. Nghe Thy Su cha bi ni u l s bo
sau c t hng ca ng ch trch. Thy Su s lm v nht qu, mn ngi tin cy n xung nc
quy hng v xin np ng mi tun mt s bc to tt. Nhng khng bao gi ng khng h mnh lnh
s tin nh nhp y. Thy Su m chiu nhng cng chng bit lm sao.
Cch t lu, ng mun sm xe hi, nn ng bo tm cch bn xe c. Mt ch Ba Tu n ng mua
vi mt gi cao hn gi ng nh kh nhiu. ng mng thm trng mi v vui lng bn xe, th thi
v khoan khoi nh mt qun t lm mt vic thanh thin bch nht. ng vn y nh c, thng tay
"b" Thy Su nu dp a n.
Nhng ng u, k Thy Su cha bi sau v ng bn xe, ng nh ng mt, gi ui, gi ic, v va
dm vit th mt thng Ba Tu l ra:"H! Ti nghip m! Ng u c tin mua xe ca ng! Mua xe
ca ng, h, l tin ca Thy Su l! "
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 7
NHN VT HOA KIU HI TY MI QUA
NHNG NHN VT TRUNG HOA C SC NHT T BUI TY SANG NAM VIT

Trong sch kho v Tn Th Tng, ng Khung Vit c ghi ni trng 51 v 52 rng nm 1866 c
cuc u xo u tin trong x v qua ngy mng Bn thng Ba c by l pht phn thng trc
mt qu ng: Tn Th Tng, tri ph Trn T Ca, tri huyn Nguyn Vn Thi, gio s Trng Vnh
K, cng nhng ng: Carneiro, Smane, Manmehdorff, Dunlop, Mettler, Wang Tai v Tn Pht.
Ti khng truy nguyn r Tn Pht l ngi quc tch no. n nh Wang Tai, cc sch c c
u k m theo Php Vn, khng c ghi ch Hn km theo, nn khng ti no bit danh tnh ng
cho r, h Vng hoc h Hong, v.v? Ch thy ni ng Wang Tai c nh S Thng Chnh
hin nay v ng l mt thng gia tn tui nht nh bui giao thi.
V cc nhn vt tm ting ly lng ca gii Trung Hoa xin k:
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Hui Bon Hoa
Tc danh "Ch Ho, mc du v sau danh vng ln, a v cao, cng khng ai gi "ng Ho" bao
gi. Sm nhp Php tch, nn k m theo Php ng lm vy ri gi nh vy cho n i i, khng
r theo Hn t h danh h tnh? n nay cc con chu lun lun ho thun, gia ti gi nguyn vn
khng chia phn manh mn, ch cng nhau chia li tc, v mi khi cn dng mt s tin to tt th
ngi trong h phi xin ch k ca ngi trng huynh khi y ngn hng mi pht bc. Nh gi gn
c phng php cho nn s nghip Hui Bon Hoa ngy cng s thm mi, khng st m my may
no. S khi ch Ho nghe u hn hip vi mt ngi Php bao thu khuych trng cc tim cm
(Mont de pit) trong Nam K. V sau r hn, ngi Php c chia mt s tin to ln v lm
ch vnh vin cc sn nghip t ct min Lc Tnh. Hin nay, ph x Si Gn mt phn ln l ca
Cng Ty Hui Bon Hoa lm ch. Nhng cng ty ny c ting l "rt bit iu" v khng eo xch,
lm kh ngi mn ph.
Ni n Ch Ho, tt nhin phi nhc li y cc bang trng, ch nh my, l gch, tim bun ln,
nhng tay c ph tuy lm giu cho h nh, nhng cng gip ch rt nhiu cho s m mang thnh
vng kinh t min Nam, trong s ti ch bit s nhng v sau ny, v rt mong cc bc lo thnh b
tc cho thm y .
Ch H
(Khuyt danh tnh) - C tu chy khp Lc Tnh, h ng no c tu Ty hng Vn ti ng sng
rch (Compagnie des Messageries Fluviales) th c tu Ch H (nh ngoi Bc c cng ty Bch Thi
Bi) chy km, gi v r hn, cm nc d chu, b hnh cng bit i hn, nhng v gi khc th
khng ng hn nh tu hng Php. n by gi, cn cu thng nhc:
"i tu Ch H, ph Ch Ho"
Nam Long
C nh my xay go bn ra ngoi quc.
Nam Hi
Nay cn nh ng Nguyn Vn Sm (d Ayot c).
Di Sanh Long
Tim bn thuc Bc ti Ch Ln
Nh Thin ng
Nay vn cn
ng Thnh
Tim bn vng l danh ting. Chuyn bn vng nguyn cht nh ra l mng, cn ng mt lng,
ngoi gi giy trng, trong gi mt lp giy bch v mt lp giy v c in hnh con nga. Trung
bnh mi lng vng th trc l nm mi, su mi ng bc "con c" (piastre mexicaine). n
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
nm 1919, vng st gi cn li mi tm, mi chn ng bc ng Dng mi lng. Qua nm

1943 - 1944, Nht b, vng vt ln mt trm ng, sau mt trm nm chc ng mt lng. Ngy
nay mi lng ln xung bn ngn, nm ngn bc giy c hn, thit l mt tri mt vc.
Vi Knh Trang
L ng thy coi tng, mi ln xem nm cc bc, m ni phong phc, hay v cng. Nh ng trn
gc ng hm rue des Artisans, pha ng Cho Mui (rue des Marins) tr v.
Tja Ma Yeng
Tc danh M Chn Dnh, h T, giu c danh trong Ch Ln, vn vn v v. v
Nhng nhn vt in hnh nht thi li 1920, c l l Quch m.
Quch m
Xut thn mua bn ve chai. Sau km thm mua da tru, vi c, v bong bng c. Ngy ngy th rong
lng xm, hai gi tre trn vai, qun bao ma gi. Bui tra m thng nm ngh lng hng ba ph
trng, ghe phen b mt phu vc la lm kh, mc ti m ly giu giy thu thn cht m chuc
nm xu, mt ho, mi ba c tin ung tr gic tra. Nh vy m m khng th him, khi c
thi m tm cho c anh phu, n cn mi v cho lm cp rng xp bn vc la, khng khc
chuyn Hn Tn i i vi tn c th i Ty Hn. m nh lanh tr, nhp gii thng mi thy
vic mau l hn ai, nn lm giu cp tc. m ht nha phin m ngy, n khng tt, giao thip la
ton quan to, thm ch Thng c Nam K Cognacq, lm cao khng ai c, th m cng h mnh cu
thn vi m.
m mua t vng Bnh Ty nguyn l t rung, mua xong m ngh ra mt k bin t rung
tr nn t th trch chu thnh. m hy sinh mt s vn to tt, t mnh xut tin c mt ch
ciment ct st v i, nay vn cn s v kho lo, quen gi Ch Quch m (Ch Bnh Ty).
i li n kia, m xin chnh ph t tng ng ca m ni ca chnh mn. Tng do m xut
tin c nn, n vn triu phc Mn Thanh, nn nh, o ngn ph trn mt chic o thng, u
bn, tay cm mt bn , di b trng c my con giao long bng ng phun vi nc bc. Ch
xy ri, chung quanh , m dng nh lu kiu ph bun bn v toa rp vi chnh ph Php nh
di Ch Ln v y, trc dp ch c xu x, sau m mang thnh ph cho thm trng l. Khng ng
a li cha thun, thm dn c th y khng c ng c nh by gi, v li cc thng gia
Hu Kiu yn ni yn ch cng khng mun di ph mi xa xui thm hao tn: m tht bi mt
phn nhng khng ly lm mi lo.
thy mnh li, gan d ca m, k ra y mt t d:
Mt nm n, m sai mua la khp Lc Tnh tr v tr ngp kho ngp chnh trong Ch Ln, ch
ngy chuyn sang th trng Tn Gia Ba. Xy u tin d bn Singapore gi qua cho hay la i v st
gi! C ny, la ca m d tr mt li m cn phi chu l l, s tin hao ht khng th
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
tng tng. m vn bnh tnh nh thng, li ra mt lnh cho bn tay sai Lc Tnh c tip tc mua
la thm mi, gi y cu l, nh khng c vic g xy n. Chng nhng vy, m cn h ho dy c
mua gi c th cao hn trc mi t mt vi ng xu ngi bn ham li khng bn cho ngi
khc. Mt mt, m gi mt th cho i din bn Tn Gia Ba cn dn tng sang y mt in tn
khn cp n i rng la sp vt gi ln cao hn na Qu nhin, cc nh bun la cnh tranh vi
m, tuy kinh nghim c tha, nhng khng thot c qu k ca m. Cc chnh n n xm
nhau kim mua la vi gi cao c s n thua cng m. ng ny, tuy nm ht phin, nhng
m vn ln sai b h bn bn tho la d tr by lu ra gn sch kho. La m bn xong, cc
nh bun kia cng va ngng mua, thm bit mc mu c. Cc nh bun chia nhau mua la ca
m, chia nhau gnh ly s l l ca m, v phen ny h hn. m nm ht ci thm "k mn
tn" ca Gia Ct Khng Minh lm rm m thm thu v cng, v ngy nay vn cn hiu nghim.
K ra m rt nhiu c mu, v trong thng gii qu m l mt tay li hi. m tuy l mt khch
tr khng my ai bit nhiu, nhng ai bit c m cng u cu thn cy nh nhiu vic. Mt
hi vin hi ng qun ht ch ma cy n bn cho m, ngi ch m ht, d tha knh n cn
hn vo chu Thng c, chi? m vui d, khng mua cao ln vi xu v mua gp ma khi
"ru" v "mt cn" c ng no hay ng ny.
V sau, m giu qu, xoay qua ng bo lnh (avaliser) cho con n nh bng "ng Dng Ngn
Hng". Mi ln xin ch k bo chng, phi chu cho m mt hu hng quy nh trc. D u
gp nm kinh t khng hong, cc nh bun v n khng sc tr bc vay, nh bng pht mi s
sn, li kp nh h Quch sp theo lun.
Nh bun Quch m ly hiu "Thng Hip", tr s Quai de Gaudot, nay l i l Khng T,
nhng thi y cn l mt con kinh cha lp.
Tng truyn khi sp pht tch, m n nh mt thy Tu cho ch hiu. ng thy Tu ngi thm
ng vit lin Tt thung dung hi m lm ngh g? m tha: "mua bn da tru v vi c ch i x
ngoi". Thy Tu suy ngh giy pht ri vit cho hai ch: "THNG HIP" va mnh va tt, li
kim theo hai cu lin:
"THNG THNG SN HI (tru: sn, c: hi)
"HIP CN QUN KHN "
Thit l tuyt diu! m mng khp khi, khc bng pht son thp vng.
Qu tht t y vic lm n ca m ngy mt phn chn, thnh vng, bnh trng khp bin ng
ni Vit. S tin li khng xit k. Khi ni, t nm no m cng khng qun cng ng thy
Tu cho ch.
n chng b nn kinh t, gia ti sp , m khng trch nh bun do mnh bo lnh sai li,
mnh "cht theo mt b". m ch cm th ai kia lp con kinh trc nh, lm "h phong thu".
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
m inh ninh tin tng vo li thy a l nm xa, dy rng ch m ng l "u mt con

rng", khc ui nm ti bin c! Dn coi chng ng cho lp kinh, tc lp "mch rng", v nu mt
mai mch rng kh cn, nguy cho c nghip h Quch.
Ph lu ch Quch m bun bn th y, m mn mi thng n ba trm ng bc. m ni
mua ln nhng ch khng ng bn. m d tin nu mun xy ct bao nhiu nh to p li khng
c, nhng m vn tin "cuc t lm n kh", mc bao nhiu cng khng n, v chng khng b
cuc th y i ch khc: lp con kinh "sinh mng", m gin cng phi!
Quch m cht, m ma ln khng m no bng. Bn a khng th m. th nhc Ty, Tu,
Ta, Min Khch i ng c vic, min ni gt theo m ma vi bc l c ngi l php n
dng mt ly nc da hay la ve v ring tng mt qut giy c km mt tm giy "ngu" (nm ng
bc) n n c lng a n.
Mt ph gia giu sang bc y, m nay cn g? Gn cha Gic Lm trong Ch Ln thuc ranh tnh
Gia nh, mt ngy mi y, ti thy mt by b sa ng n c trn mt ngi m c v hng trng
nhng tr tri iu tn. Cnh bn l mt m rung kh cha mt ng rc to bng ng la cha v
b, rui mui ln xanh bay v v nh mt m nhc hn n.
a th "hu bch h" khng cn; "t thanh long" v rung n ang lp, cn chng l by b nhi c
gn ng rc v m rui ln, y l hin trng ngy nay ca m phn "phong thu" ng THNG
HIP.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Phn 8
TY N RI TY LI I (1859 - 1946)
K v ngi Php sang t Si Gn, trong s nhng ngi tin phong pht c, phn nhiu lm ngi
hu hc, thng thi:
- Aubaret , lo thng ch Hn, tng cm u phi on phin dch tr lc s on Phan Thanh Gin
sang triu Napolon III thng thuyt vic chuc ba tnh min ng x Nam K. C son mt b
vn phm Vit Nam(grammaire) v dch mt phn bGia nh Thng Ch ca Trnh Hoi c ra
Php vn.
- Luro dy lut hc v phong tc hc ti Trng o to cc tham bin, tc gi Collge des
Stagiaires (trng ch hc ng Taberd hin nay), ng mt thi cng cc gio s Trng Vnh
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
K, Trng Minh K, Hunh Tnh Ca.
- Philastre dch b Hong Vit Lut L (Code de GiaLong).
- Doudard de Lagre, Francis Garnier, l nh thm him, k i kho st s lu thng hai sng
Mkong, Nh H (sng Hng) ngi tm ra cnh Thin, Thch (Angkor).
- Sylvestre kho v c tin v lut bn x.
Nu nhc li y, tng khng sao k ht. Ngoi tr phn t xu, thc dn hng nng, qua y v
vt bc lt, v tn bo, th gii m phm, gii y t, - phi nhn nhn - li nhiu k nim t v
lm trn nhim v khai ho tr c, nng cao sc khe ngi Vit khng t.
Cui th k XIX, bt u th k XX, Ni cc Php ngn ti xut chng v tnh cng ci ca Paul
Doumer nn tm cch khng cho ng Paris v "trn" ng sang lm Ton Quyn ng Dng
(1897). Doumer c tnh c ti t quyt nhng rt thanh lim, ng mun m mang x Bc K
nh nc Trung Hoa, khng thit khuch trng th sn t Nam K. Tri li, Paul Blanchy l Ch
Tch Hi ng Qun Ht Nam K li mun m mang min Nam hn x Bc. Do hai nhn vt
ny khng thun vi nhau, nht l v cuc xut pht chi tiu cng nho thuc a (budget colonial).
Paul Blanchy mt thng chp 1901. Paul Doumer ma xun 1902, sang Php ri lun bn y khng
tr qua ng Dng na. Blanchy v Doumer ghi m du chn ti y, mi ngi mi cch
G th g, hai ngi m u mt ngh thut mi m trong x: ngh vit bo, trc bnh trng ti
Si Gn, sau mi tung honh t Thanh Long.
T l Opinion" (Lucien Hloury ch trng), t "le Courrier Saigonais "(Paul Blanchy lm ch), t
"La France d Aise" ca Hloury giao li cho b Luoise Alcan bnh bt th cc lc bn vc Paul
Blanchy.
Ring t "le Mkong" do hai anh em Le Riche bin son th mt lnh ph cp v trit ng h Paul
Doumer.
Thi ny l thi k gi Php c dp u ngay gia qun ru hoc nh gm, bn sng lc trong
cc cuc nh gm ra hn "duel".
K gi Julien Delpit nh Doumer lm mai, ci v l i n ng L Pht Thanh, triu ph. Delpit lu
lng xi ht s nghip ca v ri a nhau ln Lo lm cng chc.
De Lachevroti re xut thn lm cho bo"L Opinion" ngy n n xin ch cho ln lng, mun xin
c bn trm ng bc mt thng, Hloury khng nhn li, de Lachevrotire nhy ra lp t"l
Imparatial" do Camille Aymard mua li ca Gallois Montbrun.
Ganesco, dng di mt nh vit bo Php c tn tui, qua y lm u phng vn cho Thng c
Rodier, ngh ra vit bo, ri nhy tr v quan trng, i xung lm tham bin tnh trng trng
Tn An. ko dn Si Gn xung t Tm Vu n chi ngy cha nht v cng ginh mi Hi
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
ua Nga, lo tham bin "cng t bt" ny by ra cuc thi ch bt chut gi "ratadrome" (Lamagat,
tr. 171).
Vo thi y, mi ly ru khai v (consommation) th mc tin nht nh abinsthe, ch c hai cc bc
(0 20) mt ly ci.
Khi u, dng n du la (du ho) l sang, v trc kia ta thp n du phng, n m c. Dn
chng mun i m phi xch n lng, n tt th lnh ku pht ti vi cnh. Cc nh s, nh im,
th c n , n xanh. Sau ny xi n kh (carbure). Tt n, ly ng ch bt bng mai, cm lc
bnh, t ln, mi ci hoa l mt m n sng rc, con nt v dn qu ng khng nhy mt. Ri n
thi k xi n t xng c man chon sng xanh, chiu chiu c anh phu dp xe chy thp n ngoi
ng, danh gi "le lampiste". Ri bt qua n in c xi than, rt li mi c n ngy nay, in
hay non
Nh quan vin th dng qut lm bng vi b kaki cng trong khung treo trn trn nh, c dy r r
v sm ch "bi" con ngi ko qut (panca, panka, punka).
Nay xin ni s qua v cuc i an nhn ca nhng nm v trc trong gii Php kiu.
u th k XX, ra khi Si Gn hai mi cy s ngn (20km) l xa xi lm. Tha h sn bn; heo
rng, nai, c tong Xa v cht na th tru rng, con min, cp, voi khng thiu g. Hong t Henri
d Orlans dng di Vua Henri IV, Thi T x an Mch Waldemar v cng tc Duc de
Montpensier ua nhau thng nm dt ma ma li thng mi ta l c mt ti Si Gn, ly s sn
bn th d lm mn tiu khin phong lu. Cng tc Duc de Montpensier xi tin nh nc, mua
nh hng Continental tng cho c nhn tnh l B tc Comtesse de B
Si Gn mun i Nam Vang phi mt trn mt tun l ch chng chi, v mi tun ch c ba chuyn
tu kh v hi. Nu phi k li trn bn mi tm gi ch tu, toi mt by ngy d qu, nhng
trn tu, th vui tri nc, c sch nh bi tiu khin, duy ban m cha c n in, cn dng
n cy v n du ho, thm nn tu gh C lao Ging th ng gi n cm ti, b xch v mui en
bay vi vo mt vo hng v thc n.
Hng tu chy sng "Mssageries Fluviales" sng lp nm 1883 -1884. Sau i l "Compagnie
Saigonaise de navigation", u tin do Jules Rueff lm ch sng to. Rueff quen thn vi Vua Hong
Ln (Norodom). Rueff bn ng h reo, ng h chung, ng h b ti, cho Norodom m d sc
lm giu. Rueff mn bn thuyn ch (trong Nam gi C Tu), tuy ngi quc tch Lang Sa nhng
tr lng ch c bn chc ng bc mi thng, tnh mi tun mi ng. Th m bn ny u lm
giu ngang xng, tin nui em t, cn nui thm nga ua, v tu chy ng Si Gn qua
Bangkok, chuyn i th ch "lu" sng lc, chuyn v ch "lu" thuc phin, khng mau giu sao
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
phi. ng Henri k li chuyn mt c tu ch thuc phin lu, khi tu n gn thng khu Si Gn

th sai neo thng thuc phin buc chm vi chic m neo chm lm xung nc ch lnh oan xt
tu xong ri trc vt ln. C mt ln n, lnh oan bit k, n tu t hn Cn Sn, xung nm
di tu ch v a phn Si Gn s ra tay lc xt. V qut dy, c mng tay nhn. Dc ng, vin
c tu bm ngt, phc ru Ty oan say vi, ch khi sang tt c s lu thu qua thuyn nh phi
tang u xong xui, khi y Ty oan tnh gic, ch cn nc chy giy phc trnh: "trn tu, xt
k cng khng mt mn no lu thu"!
Nm 1905 c vn "nc ung" em ra bn ci ti hi ng thnh ph. Cng ty Nh n xng
ra thuyt t tn km cho ngn qu l o thm ging ly nc ngt ngay ti ch. Hng Balliste c th
lc ln li ngh dn nc thc Tr An v v nh th thnh s c d in lc do sc mnh ca
nc lm ra, vnh vin khng lo khan nc khan hi in. Nm 1904, X Ty Cuniac sang Php nh
vay tin mu quc mi hai mi ba triu quan g thi hnh chng trnh Balliste. Nhng
Cuniac gp tr ngi; khi tr v Si Gn th xin t chc x trng thnh ph, v vn "nc n
nc ung" cho n ngy nay vn cha dt khot.
Vn " bc tng" cng c ch n. Tuy c lnh cm c bc, nhng cm ly chng, ngy
t ngy tt, cc ch ht me tn ngoi ng ci, nhng thng gia u tt mt ti quanh nm cng
ngh x hi, ng ca, cm giy c bn ch"cung h tn xun", va i thm b bn ba ba u
nm, va gh sng bi th thi vn. Nh hng"Htel de France" ng Catinat, trong ba ngy Tt,
Hoa Kiu mn cha me n hai chc ngn ng mt ngy. Dm vo sng "ui sam" nhiu khng
thua khn ng v khn qun u ru. (Lamagat, trng 135).
Nm 1906 Jean Duclos ch nga ln con, ging A Rp t H Ni vo cp Trng ua Si Gn,
bo hi nhiu nh thua ph sn. Qua nm 1912, de Monpezat cng lm mng y v ch nga H Ni
vt ti bn trong Nam.
Cu Lc B th thao "Cerclie Sportf" cng ra i li nm 1912.
Lo Mzin, vi hai bn tay trng, qua y khai ph rung tnh Cn Th lm nn n in "domaine
de l Ouest".
Lo Gressiercn gii hn na, ci tru chy ua vi nga, v khai hoang m rng vng Ph Lc
(Sc Trng).
Hai ngi sng rung nhiu hn t Si Gn. Gressier cy su cuc bm ci lc lm n rng r
y bn chc nm di khng v Php quc chuyn no.
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Lo Vidal,xin thi lm s quan thu qun, thit th ti Si Gn ci v Vit Nam, tp n tru nhai
bm bm, c tn lm i hng c lng Ph Nhun. Khi mn phn, di ngn dy chn ct theo o
Pht, c thy cha tng kinh siu , m tng dng nh vng v o t n rng, n bng khing
vai (v th y cha c xe tang t) v thm c h a linh m m. Ti nh r vic ny v nm y
ti cn lm vic ti trng my ng Hu V, ch trng l quan nm Rosel sai ti dn ng
ving tang Vidal, n ni thy nh vng v thy cha g m, ng ct vn nhiu ln v tng lm
nh.
Lo Fernand Lafonmua t chu thnh v lp nghip ti gc ng L Vn Duyt v H Xun
Hng (Verdun Colombier) gn cha X Li v trng o Tm, nay l N Hc ng Gia Long;
t y Lafon mua vi gi nm cc bc (0 50) mi thc vung.
Tn Ch V bn sa ti c mt by b th n rong trn t ca thnh. Chnh ph p phi mua
t trn Tn Sn Nht ly c cho b n, Ch ta khc rng v chy tin mua; ngy nay Ch ci v
t "ch a" mt thc vung mt, hai cc bc, nay t hn vng khi.
Tin bc trong x, khi cn dng tm b th phi vay hi ni Ch Chetty xm Ohier (nay vn cn
ch c) tuy cho vay ct c m khng bc Ch ly u c vn lm n? Mi nm rm thng Ging,
Ch by c n, a thn Civa (tng c bng bc rng) do chi ng ph, mua bn tp np sut
m.
Cc quan Lang Sa v nh giu thn th sm xe bicyclette, lc y bit my mc l ging g, thy xe
khng dng nga b m chy ng ng, t tn n l "ci xe my". Trc cn bnh c, phn
ng x g gh, m sc chy mau m qun au sau c bnh bng, nhng xe n v th c ly tay
m bm! Xe my du (motocyclette) l mt xa x phm mi c sau ny.
Khch phong lu v ngi c tin th i xe "king", tc xe ng bt bng c cnh ca gn knh cho
c nh sng, nn gi nh th. Ngi Php gi xe y "voiture malabare" v ngi cm cng phn
ng l ngi M Lai. Ri sau c xe tri b, hnh dng thanh hn xe king. Xe tri b, nh Dng
Lo Th Ngh my nm v trc, cn thy dng a cc d, b phc i ch mua n. Nh giu
na th dng xe my mt nga (thng an bng my) hoc xe song m c x ch (sais) Ch V cm
cng.
Xe t ng ( t) s khi l xe hiu Peugeot, Panhard, Delage, mun chy phi t cho my n
nng!!! Mui vi b c dy da ko chng cht ra trc ra sau, ca xe th khng c Nhng ngi c
xe t bui u ton nhng c ph v cc Lang Sa sang trng, trong s c ng L Pht An l mt.
Nm 1923, xe Chnh ph ch c mt trm chic ghi, s t C-1 n C-100, chic Delage C.100 ca
Thng c Nam K l "chin" nht hng.
Cu ht, cu h th trc
Si Gn nm xa
Vng Hng Sn
Tin y, tng nn ghi chp mt m cu ht cu h dnh lu cht t n nhn vt v phong cnh Si

Gn xa:
" Si Gn mi ,
" Gia nh xp l,
" Gi hin th li ly chng,
" Thuyn anh ra Ca nh rng ln my "
(i trc, ghe thuyn Si Gn u sn mi cho d phn bit vi ghe thuyn Lc Tnh. Dng
nh phong tc sn mi thuyn v khc tn h, qu qun ch thuyn c t thi ng Nguyn C
Trinh vo Nam, ct d bt ghe gian hoc thuyn ca bn cp (xem Si Vi do L Ngc Tr v
Phm Vn Lut sao lc v ch thch).
Gia nh xp l:Ghe anh lui n Gia nh, nh ci m, nu l tu th thi ci vang di. Ht cu
ny, anh cho gi hiu mt i khng v!
"M i Ch Qun, Ch Cu,
"Mua cau Ch Vi, mua tru Ch Dinh".
Hay l:
" Mua vi Ch Qun, Ch Cu,
"Mua Cau Nam Ph, mua tru Ch Dinh"
(Cu ht vng Hu, nhp Gia nh i Ty Sn)
"Ch Hu i ch ng Nai,
"Bc qua Bn Ng, ngi nhai tht b"
(Cu ht i b him, cha c cu p li. Trong cu c : hu, nai, ngh, b).
"Bao gi cn lch ng Nai,
Bc qua Bn Ngh, ngi nhai tht b"
(Cp nhn tnh ny, mt ngi gc gc Hu, mt ngi trong Nam).
"Nh B nc chy phn hai,
"Ai v Gia nh, ng Nai th v".
(Cu ht tuyn truyn cuc di dn vo Nam. Xa, mt ph ng c cng sng lp ni y mt nh
cu t v bn bun, ct trn B, trn sn, sau nhm ng thnh ch, gi Ch Nh B. By lu, tn
ng l Th Hung, nghe lm vy nhng khng bit ch vit ra sao, nay c Gia nh vnh, thy ng
Trng Vnh K ghi l V Th Hong mi r).
"Rng chu ngoi Hu, nga t ng Nai,
"Nc sng trong sao li chy hoi?
"Thng ngi x l lc loi ti y".
(Cu ht gi tnh, li trung thc thuc loi chnh phong).
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
"Ch Si Gn cn , Ch Rch Gi cn xi mng,
"Gi em li vung trn, anh v x s, khng cn ra v".
(Ht xong cu ny, l ct bit v Rch Gi, h!)
"Cc mc b ao, ku bng cc thu,
"Ch Si Gn xa, Ch M cng xa,
"Vit th thm ht ni nh,
"Trc thm ph mu, sau l thm em! "
(Cu ht hu tnh, iu chnh phong).
"Mi gi tu li Bn Thnh,
"Xp l vi thi, b hnh lao xao"
(Mi gi c mt chuyn xe la t M Tho ln, ga "Bn Thnh" th ko ci)

"Anh i ghe c trng ln,
" trn Gia nh, xung vn thm em"
(Ghe trng ln l loi thuyn trt, cn lng).
"Xay la gi go ng Nai,
"Go thc v ngi, tm cm v ti ".
"Tru Si Gn x ra na t,
"Thuc G Vp ht mt hi,
"Bun tnh g ngha m chi,
"Hay l anh quyt i vi em?"
(Minh Tm)
"Anh ngi qut qun Bn Thnh,
"Nghe em c chn, anh ng qung om (om tr Hu)
"Anh ngi qut qun B Hom,
"Hnh khch chng c, om qung l "
(Minh Tm)
" Xe mui chiu th xanh quanh,
"i vng B Chiu thch tnh do chi ".
(Th phong lu th trc, n 1914 sp sau mi c t).
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Kt lun
Vng Hng Sn
Si Gn nm xa
Si Gn l t hng vng, cn bn pht tch Nguyn Triu. Php chim nm 1859. Php b lt nm
1945. Tip theo l cuc trng thnh, cch mng, c lp.
Lch s Si Gn c lm on v vang:
Khng c bn tay ngi Vit t im, khng tht xng ngi Vit lm nng ct, khng mu huyt
ngi Vit lm xi mon, cha chc Si Gn c b mt mi xinh nh ngy nay.
C ngi quen tnh l lun, ch lp tin bi la Si Gn lm kinh l tht sch, v xa bin. Sao
khng chn Vng Tu Cp, sn, thu, tu b d gh d lui. Mt nh chuyn mn kim bc
s ni vi ti: "Vng Tu ct bi ri, t khng chn ng, xy nh khng bn chc; ngay mi
sng, kh phng th. Thiu nc ngt, b ph vy th nguy to".
Si Gn, tri li:
C mi nc lc di t ct, cung cp nc n quanh nm, kho tit kim khng lo thiu nc.
Sng ng Nai, thc Tr An gn: dn nc tt d dng.
Si Gn l t ni, c chn ng, xy ct nh bao nhiu tng cao u c;
Sng Nh B quanh co un khc, v vy m him, binh gic ko ng thu, thi gian lp th
th; nh khut gi mnh, bn c yn, tu u khng s bo t.
ng gia cc mi ng, s giao thng thun tin;
Ngy nay c sn bay rng ln khang trang, Si Gn ni lin vi hon cu trong nhy mt.
Nh mt vin bo ngc, cng ngy cng qu, Si Gn hi iu kin tr thnh mt th ti
tn.
Xun Mu Tut (1958) - Xun Canh T (1960)
VNG HNG SN
Li cui: Cm n bn theo di ht cun truyn.
Ngun: http://vnthuquan.net
Pht hnh: Nguyn Kim V.
nh my: Nguyn Hc ( M H Ni)
Ngun: Nguyn Hc ( M H Ni)
c bn: Ct.Ly a ln
vo ngy: 29 thng 8 nm 2007

Sai Gon Nam Xua

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sai Gon Nam Xua

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vng Hng Sn

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Tp bin kho thng m ny tng nim nhng pht m m qua:

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

bit ly mnh - by ht, trnh ht ra y - mc tnh cc v xa gn tu thch la chn: "tc t cn k

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ni di t tin, trong cuc Nam tin v i

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Khi ngi Kh Me ng vi ngi Tu th ly lm bc mnh v phong tc khc xa, khng d

Ngun truyn: vnthuquan.net

Prei Norkor vo thi by gi, l mt thn nh trong rng gi da k mt n kin c, dn c tha

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Xin k li nhng nm oanh lit nht nh du nhng k cng ca t tin ta:

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

i Rch Gi, noi du bn th dn n ch ny nhiu thng trc bn vng Ni y, ng tm

Ngun truyn: vnthuquan.net

3. Theo du ngi Tu, nm 1680 n min Nam, nm 1778 lp Ngn.

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ni trang 83 v 84 ca quyn sch him c ny, mc ni v thnh ph "CH LN", tc gi l hi

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Tht ra, kh m tm tt trong vi cu ngn gn v y v in tch chung quanh thnh v t Si

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

loi, khng thy b no men gi dn c knh, c l ton mi k kiu vo thi T c hoc gn y:

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ty mn,cng gi l Ca Hu, gm hai ca:

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Theo ti liu ca tp san Hi C Hc n Hoa (Bulletin de la Socit des Etudes Indochinoises, nm

Ngun truyn: vnthuquan.net

ni xm Tn M, sau i v "Ch iu Khin" xm Tn Thun. Nm Gia Long th 10 (1811) li i

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

i mau v l bao nhiu, li l ni lo bun ca ngi bun thng bn mt M Thun by nhiu

Ngun truyn: vnthuquan.net

ng Gia nh mn, khi khc li do ca Phan Yn, t xung ng Ch Vi (tn xa ca xm Ch

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

C c thy my v tr mang tn "Si Gn"

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Ngun truyn: vnthuquan.net

cy th y nhc tch xa c Pht Thch Ca c o. ng o di gc c th loi ny.

(Tai Ngon hay l Tingan) to lp t nm 1778

To Ebook: Nguyn Kim V